0071-Orxun Abidelerinde Kirkizlerin Izleri(1.184KB)

KIRGIZSTAN-TRKYE MANAS NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

TRKOLOJ ANABLM DALI

ORHUN ABDELERNDE GEEN SZVARLIININ

KIRGIZ TRKESNDEK ZLER

YKSEK LSANS TEZ

Hazrlayan:

Elnura MURATOVA

Tez danmanlar:

Yard. Do. Dr. Cengiz ALYILMAZ

Do. Dr. Kadral KONKOBAYEV

BKEK - 2006

JR YELERNN MZA SAYFASI

TUTANAK

Krgzistan-Trkiye Manas niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnn ........../......../.......tarih ve ........sayl toplantsnda oluturulan jri, Lisansst retim ve Snav Ynetmeliinin (yksek lisans iin 31; doktora iin 49) maddesine gre ................................... Anabilim Dal yksek lisans/ Doktora rencisi ..................................................... nin ........................................................................................................................ konulu tezini incelemi ve aday ....../....../........... tarihinde, saat ......... da jri nnde tez savunmasna alnmtr.

Adayn kiisel almaya dayanan tezini savunmasndan sonra ........ dakikalk sre iinde gerek tez konusu ve tezi gerekse tezin dayana olan anabilim dallarndan jri yelerinin sorularna verdii cevaplar deerlendirilerek tezin Reddine/Kabulne/Dzeltilmesine oy birlii/okluu ile karar verildi.

Bakan ................................................................ Akademik Unvan, Ad Soyad ye .................................................................. Akademik Unvan, Ad Soyad (Danman) ye .................................................................. Akademik Unvan, Ad Soyad

ZET

Tezimizin konusu olan Orhun abidelierinin bugn bilim dnyasna bilinen

okuyu ve yorumlarnn az ok deiiklik ve farkllk iermesi dolaysyla birka

varyant mevcuttur. Bu varyantlarn arasndan tannm bilim adamlarnn kabul ettii

Talat Tekinin okuyu ve yorumlarna tez almasnn dayandrlmas tercih

edilmitir. Bu almada yalnz II. Gktrk Kaanl dneminde dikilmi Orhun

abidelerinin Tonyukuk, Kl Tigin, Bilge Kaan yaztlar Trkesi ile Krgz

Trkesinin szvarlklar arasndaki benzerlikler ve ayrlklar tarihi karlatrmal

yaklama gre ele alnmtr.

Bu mukayeseli almay tez olarak almamzn amac Orhun abidelerinin

szvarl ile Krgz Trkesinin szvarl arasndaki ilikileri tespit ederek bilim

dnyasna tantmaktr. Krgz Trkesinin yaz ve konuma dilinde bulunan Orhun

Trkesinden kalma kelimeleri leksikolojinin eitli dallarna gre inceleyip ortaya

koymak ve Krgzcann leksikolojisi zerine yaplan almalara katkda bulunmak

dncesi almamzn ortaya konmasna yardmc olmutur.

Tez almasnda temel olarak abidelerde geen kelimeler Krgzca

karlklar, anlamlar ve rneklemeleri ile beraber sraland.

Tezin Giri ksmnda Orhun abideleri, Orhun Trkesi ve Krgz Trkesi

hakknda genel bilgi verilmitir. almann esasn tekil eden inceleme ksm

blmden meydana gelmitir.

I. Blmde Orhun Trkesinin ve Krgz Trkesinin ses bilgisi zellikleri,

nl ve nsz varlklar zerinde karlatrmal olarak durulmutur.

II. Blmde kelimelerin anlam ve ekil ynnden gsterdikleri deimeler

dikkatlere sunulmutur. Kelimelerin yanstt leksikolojik gelimeler artzamanl

yntemle aydnlatlmaya allmtr. Bu blmde ayrca ekirdek kelimeler,

anlamlar deien, unutulan, yitirilen szckler ele alnmtr.

III. Blmde Orhun abidelerinde geen kelimelerin Krgzca karlklarna,

anlamlarna, rneklemelerine kaynaklaryla beraber yer verilmitir. Bunun devamnda

abidenin Dizini kartlmtr. Orhun yaztlarnda geen btn kelimelerin eitli

gramer ekimleri, getikleri yerler sralanmtr.

Tezin son ksmnda tezi hazrlamak iin yararlandmz kaynak eserlerin ve

szlklerin listeleri sunulmutur.

SUMMARY

The existence of diverse reading and supposing variants of the Orkhon

Inscriptions, which we took as a masters thesis, caused us to choose the one.

Consequently the study based on the well-known Turkisch scholar Talat Tekins

reading variant.

The present work includes merely the three monuments erected on the second

East Turkic Empire, i.e. the Kl Tigin, Bilge Kagan, Tonyukuk inscriptions.

Resemblance and divergences between the Orkhon and Kyrgyz lexicons were

investigated conveniently to historical and comparative approach.

There are many words in colloquial and literary language of Kyrgyz Turkic,

which also used on VIII century of Turkic (the Orkhon Turkic period).

The purpose of taking this comparative study as a masters thesis is a

revealing relation between Orkhon and Kyrgyz Turkics, to find out the Orkhon

lexicon trace on the Kyrgyz words. In the study mainly occurs scripted words on the

monuments with Kyrgyz parallels, meanings illustrated with many examples.

The common information about the Orkhon memorials, Orkhon and Kyrgyz

Turkic was given in the Introduction part. After this section the thesis consists of three

chapters.

Part one contains analysis and phonetic comparison of vowel and consonant

systems of Orkhon and Kyrgyz Turkics.

The second part includes enlightening the semantic development of Orkhon

lexicon toward Kyrgyz Turkic. It also contains examples of steady basic words

against various changes and forgotten, lost words.

At the third chapter occurs Orkhon words with versions, meanings and

examples in the Kyrgyz Turkics referred to the origins, then follows index of the

inscriptions, where listed all declension of words.

The Bibliography is followed by the Conclusion includes the result of the

study.

.

.

II

-, -,

- .

,

.

, , .

,

.

.

1-

, .

2- ,

. ,

, , ,

.

3-

, ,

.

.

,

. ,

.

NSZ

Orhun abideleri Trk yaz dilinin u ana kadar bilinen en eski ve en derli toplu

rneklerinden saylr. Avrasya topraklarnn byk ksmn yurt edinen Trk soylu

halklarn yaz dilinin balangcn oluturan Orhun Trkesi bugn eski ekliyle hibir

Trk lehe ve ivelerinde yaamamaktadr. Krgz Trkesinin hem konuma dilinde

hem de yaz dilinde Trk dilinin Orhun Trkesi dnemine ait kelimeler

bulunmaktadr. te Orhun abidelerinde geen szvarlnn Krgz Trkesindeki

izlerini tespit etmek amacyla bu konuyu tez olarak ele aldk.

Tezimizi yalnzca II. Gktrk Kaanl dneminde dikilmi abidelerle

Tonyukuk, Kl Tigin, Bilge Kaan kitabeleri snrlandrdk. Bu yaztn szvarl

4500 kelime zerindedir. Farkl ekimlerde tekrar tekrar kullanlan kelimelerin says

1500 civarndadr. Gramer ekimlerini kaldrnca kelime kklerini 738 olarak tespit

ettik. Bunlardan 147si kii, millet, yer isimleridir. Bu zel adlar leksikolojinin

onomastik dalnn inceleme alann oluturduundan maalesef, almamzn dnda

braktk. Bylece tekrarlanan kelimeleri, gramer ekimlerini ve zel adlar kaldrnca

incelenecek szcklerin says 591i buldu.

almamzn I. ve II. blmlerinde Orhun Trkesinde kullanlan kelimeler

gnmz Krgz Trkesine kadar yzyllar ierisinde ne gibi fonetik deimelere

uradn, leksiko-semantik gelimeler yaadn ksaca olarak aydnlatmaya,

deerlendirmeler yapmaya altk.

Tezin esasn oluturan inceleme ksmnda bu kelimelerin Krgzca karlklar,

anlamlar, kaynaklarna iaret edilerek rneklemeleri ile beraber sunulmutur.

Yaztlarda geen szcklerin Krgzca karlklarn bulmak iin Krgz Trkesinin

aklamal, iki dilli, diyalektolojik, frazeolojik, eanlamllar szlklerinden

faydalanlmtr. Tespit edilen karlklarn Krgzcadaki canl kullanmn gstermek,

rneklemelerini vermek amacyla 1958-2004 tarihleri arasnda baslm ada Krgz

edebiyatnn, folklorunun, Krgz ozanlarnn rnlerinden 33 eser taranmtr.

almamzn en sonunda Orhun abidelerinde geen kelimelerin tm gramer

ekimlerini ieren, getikleri yerlere iaret eden bir dizine yer verdik.

almamzn her aamasnda, (Krgzistandan ayrlp Trkiyeye dndkten

sonra bile, buradaki grevini tamamlamasna ramen), bilgi ve tecrbesini,

yardmlarn esirgemeyen, her konuda destekleyen danman hocam sayn Yard. Do.

Dr. Cengiz Alylmaza en derin teekkrlerimi ve sayglarm sunarm. almam

srasnda deerli katklarda bulunan hocalarma, emei geen arkadalarma ayrca

teekkr ederim.

Bikek, 2006 Elnura Muratova

NDEKLER

zet i nsz vi

indekiler viii

Ksaltmalar ve aretler x

Giri 1

Orhun Yaztlar 1

Orhun Trkesi 4

Krgz Trkesi 4

I.blm: Orhun Trkesinin ve Krgz Trkesinin

Kyaslamal Ses Bilgisi zellikleri 6

1.Sesliler 6

2.Sesli Uyumu 12

3.Sesli Deimeleri 18

4.Sessizler 21

5.Sessizlerin Benzemesi 23

6.Oturuma 26

7.Sessiz Deimeleri 28

II.blm: Orhun Trkesinden Krgz Trkesine

Doru Leksikolojik Gelimeler 30

1.Orhun Yaztlarnda Ve Krgz Trkesinde Ayn Anlamda Ve Ayn

ekilde Kullanlan Kelimeler 30

2.Orhun Yaztlarnda Ve Krgz Trkesinde Ayn Veya Yakn Anlamda,

Ancak Baz Fonetik Deiikliklerle Kullanlan Szckler 33

3.Orhun Yaztlarnda Ve Krgz Trkesinde Deiik Anlamlarda,

ekil Bakmndan se Ayn Veya Baz Fonetik Ayrlklarla Kullanlan

Kelimeler 40

4.Orhun Yaztlarnda Ve Krgz Trkesinde Ayn Anlamda Kullanlan,

Fakat ekil Bakmndan Hi Benzerlik Tamayan Kelimeler 45

III.blm: Orhun Abidelerinde Geen Szvarlnn Krgz Trkesindeki

zleri 48

1.-A- 48

2.-B- 69

3.-- 91

4.-E- 93

5.-G- 105

6.-I- 105

7.-- 108

8.-K- 116

9.-L- 149

10.-M- 149

11.-N- 150

12.-O- 152

13.-- 158

14.-S- 165

15.-T- 176

16.-U- 201

17.-- 209

18.-Y- 213

Dizin 243

Sonu 263

Kaynaka 265

Ksaltmalar:

1. Taranan Eserler ve Bibliyografik Knyeleri

AK: Aklman Kalgul: Irlar, Akl-Nasaattar, Darekt Bayandar, limiy zildlr,

Hazrlayan: S. Musayev, A. Akmataliyev, Bikek 2000.

BF: Baldar Folkloru // El Adabiyat dizisi, XX. c, Hazrlayan: G. Orozova,

Bikek 1998.

BKK: Aman Gaziyev, Barsbek- Krgzdardn Kagan: Tarhy Povest (Hazrlayan:

T. Nasirdintegin), Bikek 1993.

BS: Baydlda: Tandalgan Irlar, Poemalar, Termeler, Hazrlayan: A. mrkanov,

Bikek 1997.

CB: Can Bay // El Adabiyat dizisi, IV. C, Hazrlayan: B. Kebekova, Bikek

1998.

CD: Coodarbeim // El Adabiyat dizisi, III. c, Hazrlayan: K. Krbaev, Bikek

1997.

A: ngz Aytmatov, Saman Colu, Frunze

ET: Ernis Tursunov, Ata Curt, I.c, Frunze 1990.

ET: Er Ttk // El Adabiyat dizisi, II. c, Hazrlayan: R. sarpbekov, M.

Musakov, Bikek 1996.

KBPA: Krgz Baldar Poeziyasnn Antologiyas, Hazrlayan: A. Kdrov, D.

sulaymanov, Frunze 1987.

KC: Kubatbek Cusubaliyev, Muzdak Dubaldar: Romandar cana Povest, Bikek

1991.

KK Kasm Kaimov, yri Clan: Povestter menen Agemeler, Frunze 1978

KO: Kaknbay Osmonaliyev, Kmndr Kagl, Bikek 1993.

KOS: Krgza-Orusa Szdk, Hazrlayan: K. K. Yudahin, Moskova 1965.

KS: Kurmanbek, Seyitbek // El Adabiyat dizisi, V. c, Hazrlayan: M. Mukasov,

B. Kebekova, O. Ahmedov, R. sarpbekov, Bikek 1998.

K: Kococa // El Adabiyat dizisi, I. c, Hazrlayan: K. Krbaev, Bikek 1996.

Kk: Kooktor // El Adabiyat dizisi, XXI. c, Hazrlayan: S. Egemberdiyeva,

Bikek 1998.

KTDS I: Krgz Tilinin Diyalektologiyalk Szdg, I. c, Hazrlayan: C. Mukambayev,

Frunze 1976.

KTFS Krgz Tilinin Frazeologiyalk Szdg, Hazrlayan: C. Osmonova, K.

Konkobayev, . Caparov, Bikek 2001.

KTSS: Krgz Tilinin Sinonimder Szdg, Hazrlayan: . Caparov, K. seydakmatov,

Frunze 1984.

KTTS: Krgz Tilinin Tndrm Szdg, Hazrlayan: E. Abduldayev, D.sayev, 1.

Bask, Frunze 1969

KTTS I: Krgz Tilinin Tndrm Szdg, I. c, Hazrlayan: E. Abduldayev, D.

sayev, 2. Bask, Frunze 1984

M I: Manas, 1. Ksm, I.c, Frunze 1958.

M II: Manas, 1. Ksm, II.c, Frunze 1959.

MA: Midin: Irlar cana Poemalar, Hazrlayan: A. mrkanov, Bikek 1996.

MB: Mar Bayciyev, Uzak Sapardag Poyezd: Pyesalar, Bikek 1991.

MK: Moldo Kl: Kazaldar, Hazrlayan: O. sooronov, Frunze 1990.

ML: Makal-lakaptar // El Adabiyat dizisi, X. c, Hazrlayan: C. Koyumanov

Ibray uulu, Bikek 2001.

MZKDN: Muduk Zarlk, Kz Daryka, Narikbay // El Adabiyat dizisi, X. c,

Hazrlayan: Glbara Orozova, Bikek 2002.

R: Raykan: Tandalgan Irlar, Tamsilder, Termeler, Hazrlayan: A. mrkanov,

Bikek 1998.

SC: Cusuyev Sooronbay, Tandalmalar. Tandalgan Irlar cana Poemalar, Frunze

1975.

SK: Seytek, 3. Ksm, IV.c, Frunze 1960.

S: Sagndk mrbayev, Adlbek: Povestter, Agemeler, Frunze 1981.

SY: Semetey, 2. Ksm, III.c, Frunze 1959.

B: krbek Beyenaliyev, Tandalmalar: Povestter, Frunze 1978.

TS: Toktogul Satlganov: garmalarnn Cynag, II. c, Frunze 1968.

TM I: Togolok Moldo: garmalarnn Cynag, I. c, Frunze 1970.

T: Tln amiyev, mr Belesteri, Bikek 2004.

ZA I: Zalkar Akndar, I. c, Hazrlayan: B. Kebekova, A. Obozkanov, M. Musakov,

G. Orozova, Bikek 1998.

ZA II: Zalkar Akndar, II. c, Hazrlayan: A. Akmataliyev, A. Cusupbekov, M.

Mukasov, Bikek 1999.

2. Dier ksaltmalar

a.g.e. Ad geen eser

az: Az

BK Bilge Kaan Abidesi

b Yaztn Bat Yz

uv. uva Trkesi

d Abidenin Dou Yz

dey. Deyim

diyal. Diyalekt

folk Folklor

g Yaztn Gney Yz

Hak. Hakas Trkesi

Krg Krgz Trkesi

k Abidenin Kuzey Yz

kr. Karlatrnz

KT Kl Tigin Abidesi

mec. Kelimenin mecazi anlam

OY Orhun Yaztlar Trkesi

zb. zbek Trkesi

s Sayfa

Tac. Tacikistan

T I Tonyukuk Yazt Birinci Ta

T II Tonyukuk Yazt kinci Ta

Trkm. Trkmen Trkesi

Uyg. Uygur Trkesi

Yak. Yakut Trkesi

aretler:

> buna geliiyor

< bundan geliti

* varsaylan ekil

= buna eittir

{ } iinde ekler gsterildi

/ / iinde sesler gsterildi

/ paralleller iin kullanld

( ) iinde kaynaklar, rnekler, aklamalar yer ald

GR

Orhun yaztlar

Moolistandaki eski Trk yaztlar iinde en fazla tannan ve zerinde en ok aratrma ve

inceleme yaplan abidelerden Kl Tigin, Bilge Kaan ve Tonyukuk yaztlar bilim adamlar tarafndan

Orhun yaztlar adyla anlmaktadr. Bunlardan Kl Tigin ve Bilge Kaan yaztlar, Koo-aydam

blgesindeki Orhun Irma civarnda, Tonyukuk yazt ise, Bayn-okto blgesinde, Tola Irma

yaknlarnda bulunmaktadr. Tonyukuk yazt Orhun Irmandan ok uzakta olmasna ramen, ad geen

ilk iki abide ile ayn dneme ait olup ayn konular iermesinden dolay Orhun yaztlar ierisinde

deerlendirilmektedir.1

Kl Tigin ant, bugn Arhangay Aymag snrlar iinde kalan Koo-aydam blgesinde

bulunmaktadr. 731 ylnda Prens Kln lmnden sonra drt cepheli gri bir mermer ta zerine

kazlarak yazlm, 732 ylnda dikilmitir. Kitabe Trke ve ince olmak zere iki dillidir. Yaztn

dou yznde 40, gney ve kuzey yzlerinde 13er satr Gktrk harfli Trke metin yer alm, bat

yz ise Tang mparatorunun Kl Tiginin lmnden duyduu zntden bahseden ince mesaj

iermektedir. lk Koo-aydam ant 1891 ylnda Yadrintsev tarafndan bulunmutur. Kl Tigin yazt

okunduktan sonra ilk defa Rusaya Melioranski, sonra Malov (Malov S. Pamyatniki Drevnetyurkskoy

Pismennnosti. Moskva-Leningrad, 1951) tarafndan evrilmi, Trkeye Orkun (Orkun H. N. Eski

Trk Yaztlar, I-IV, stanbul, 1936-1941) tarafndan aktarlm, ngilizce evirisi de Tekin (Tekin T. A

Grammar of Orkhon Turkic. ndiana Univ. Publications. Bloomington, 1968) tarafndan yaplmtr.

Bilge Kaan (716-734), II.Gktrk devletinin kurucusu olan Kutlug lteri Kaann olu, Kl

Tiginin aabeyi ve Tonyukukun damaddr.Bilge Kaan ant bugn Arhangay Aymag snrlar iinde

kalan Koo-aydam blgesinde, Kl Tigin antnn 1 km gneyinde bulunmaktadr. Ant 734te Bilge

Kaann vefatndan bir yl sonra 735te olu tarafndan dikilmitir. Yaztn dou yznde 41, kuzey ve

gney yzlerinde 15er satr Gktrk harfli Trke metin, bat yznde de ince bir taziye metni yer

almtr. kinci Koo-aydam yazt 1891 ylnda Yadrintsev N. M. tarafndan kefedilmitir. Orhun

nehri kylarna yaplan bilimsel gezinin sonucunda 1897 ylnda Radloff ve Melioranski tarafndan

1 Yaztlarla ilgili genel bilgiler iin Cengiz Alylmazn Orhun Yaztlarnn Bugnk Durumu (Kurmay yaynlar, Ankara 2005) adl eserinden yararlanlmtr.

neredilmitir. ki kitabenin tantm Radloff, evirisi Melioranski tarafndan yaplmtr. Metnin

Rusaya yeni tercmesi, transkripsiyonu Malova aittir. Trkeye Orkun aktarm, ngilizceye Tekin

tercme etmitir.

Tonyukuk kitabesi 1897 ylnda siyasi srgnde bulunan seyyah D. A. Klementzin hanm E.

N. Klementz tarafndan Ulan-Batordan gney-douya doru 47 km uzaklkta bulunan Bayn-okto

adl yerde kefedilmitir. u anda kitabe Kl Tigin ve Bilge Kaan abidelerinden 360 km uzaklkta ve

Tola rmann yukar yatann kylarnda bulunmaktadr. eitli bilim adamlar tarafndan 712 ve

734 yllar arasnda dikildii tahmin edilen bu yazt Gktrk Kaanlnn vezirine, dneminin en etkili

insanlarnn birine, Bilge Kaann kayn pederi olan Tonyukuka ithaf edilmi ve Tonyukukun bizzat

kendisi tarafndan diktirilmitir. Tonyukuk yaztlar birincisi 243 cm, ikincisi de 217 cm

yksekliindeki drt cepheli iki ayr abideden ibarettir. 2

Tonyukuk yaztnn eitli dillere tercmeleri

Ramstedt (Ramstedt G., Gran J., Aalti P. Materialien zu den alttrkischen Inschriften der Mongolei.-

JSFOu, 1958), Malov, Giraud (Giraud R. Linscription de Ban Tsokto. Edition critique. Paris, 1961)

tarafndan yaplmtr.3

Aide boyunun mensubu olan vezir iin Aina boyundan gelen kaanlarn beng ta

diktireceinden emin olmayan Tonyukuk, yazt bizzat yazdrm, bu ii kendisi zerine almtr.

Tonyukuk inde eitim grm ince Jan-chen adyla bilinen kudretli, bilgili ve akll bir vezir

olmasna karn kendi yaztnda Kl Tigin ve Bilge Kaan yaztlarna nazaran konuma diline daha

yakn sabit bir anlatm tarz kullanmtr.

Kl Tigin, Bilge Kaan, Tonyukuk yaztlarnn dili, Ouz ve Uygur gruplarnn esas dil

zelliklerini yanstmakta, her ikisinin fonetik ve morfolojik unsurlarn tamaktadr. Gktrk

Kaanlnn halkn birok etnik unsurlarn birleimi oluturduu iin bu lehelerin ayrcalklar tabii

ki yaztlarn diline aksetmitir. Btn boylarn anlayabilecei ortak edebi dil baz durumlarda lehelere

zg fonetik ve morfolojik ayrcalklar paralel olarak gtrmektedir. Kesin olarak belirlenmemi olan

edeb yaz dilinin kurallar, kolayca lehe ve azlarn tesiri altnda kalabildii iin birok varyantn

kullanlmasna engel olmamtr. Hatta ayn devirde dikilmi olan Tonyukuk ve Kl Tigin antlarnn

yazarlar iki ayr grubun temsilcileri olduunu kitabelerin dil zellikleri sylyor. Kl Tigin kitabesinin

yazar Yollug Tigin, Gktrk kaanlnn hakimiyetini elinde bulunduran Aina boyunun

mensubudur. Ad geen boyun dili dneminin Ouz ve Uygur Trkelerinin karm bir dildir.

Kendine beng ta diktirmi olan Tonyukukun kulland dil, temiz Ouzca konuan Aide boyunun

dil zelliklerini ortaya koymaktadr .4 Tonyukuk, Yollug Tiginden ayrlarak Gktrk edebi yaz dilinin

kurallarna her zaman uymam, daha ok sabit ve serbest konuma dilini halk edebiyat rnleriyle

2 Bu blm hazrlanrken Cengiz Alylmazn Orhun Yaztlarnn Bugnk Durumu (Kurmay yaynlar, Ankara 2005) adl eserinden nemli lde yararlanlmtr. 3 Kononov A. N. Grammatika Yazka Tyurkskih Runieskih Pamyatnikov VII-IX vv. Leningrad, 1980, s. 11-17. 4 Kononov A. N. Grammatika Yazka Tyurkskih Runieskih Pamyatnikov VII-IX vv. Leningrad, 1980, s. 39-41.

ssleyerek kullanmay tercih etmitir. Tonyukuk yaztnn dil zelliklerine bakarak Aide boyu Ouz

grubunun bir dal olduu ileri srlyor: rnein, kelime ba /b/ sesi (ben ben, beg ebedi, bi

bin), gelecek zaman eki {-ta} vs.5 Kl Tigin yaztnda ise kelime banda hem /b/li hem de /m/li

ekiller grlmektedir. rnein, ben ~ men ben, beg ~ meg ebedi vs.

Orhun Trkesi

Orhun Trkesi terimi ile VIII. yzyln ilk yarsnda Gktrklerin konutuu leheyi

kastederiz. Bu lehe tabii ki, II. Gktrk Kaanlnn (680-740 yllar) resmi dili ve bundan nce ayn

blgede konuulan eski bir Trk lehesinin devam durumunda olmutur. Orhun Trkesi, Trk Dili

ailesinde Dou grubunun ierisinde yer alr.6

Orhun Trkesi yazl belgeleri gnmze kadar ulaan en eski lehe olarak bilinmektedir. Bu

lehenin zellikleri yle zetlenebilir:

(a.) Kelime iinde ve sonunda yer alan, sonraki dnemlerde /w/ye geliecek olan /b/

sesinin bulunmas: yabz kt, sub su vs;

(b.) Yarm sesli /y/ye deiecek olan peltek /d/ sesinin bulunmas: adak ayak, tod-

doy- vs;

(c.) Sonraki dnemde bir azda /n/, dierinde /y/ sesine geliecek olan /ny/ sesinin

bulunmas: anyg kt, fena, kony koyun vs;

(d.) Geniz // sesinin /g/ sesiyle sralan: sk ~ skg kemikleriniz vs;

(e.) Tamlayan durumu eki {- / -i};

(f.) kma durumu eki {-da / -de};

(g.) imdiki zaman sfat-fiil eki {-gma / -gme};

(h.) Gelecek zaman sfat-fiil eki {-da / -dei};

(i.) Gereklilik bildiren gelecek zaman sfat-fiil eki {-sk /-sik}.7

Krgz Trkesi

Krgz Trkesi terimi ile Krgz Cumhuriyetinin yerli halknn dilini kastederiz. Krgz

Trkesi, Trk Dili ailesinde Kuzey-Bat grubu ierisinde yer alr8.

5 a. g. e. s. 4. 6 Yazki Mira. Tyurkskiye Yazki. Bikek, 1997, s. 89 7 Tekin T. A Grammar of Orkhon Turkic. Bloomington, 1968, s. 7-8. 8 Yazki Mira. Tyurkskiye Yazki. Bikek, 1997, s. 286.

Krgz Trkesinin tarihinin bilimsel dzeyde aratrlmaya baladna ok az zaman oldu.

Bilim adamlar, tarihi kyaslamal yntemlerin sonularna ve azlarn malzemelerine bakarak Krgz

Trkesi geliim srasnda aadaki devirleri yaadn ileri sryorlar:

a.Eski Krgz Trkesi devri (IX-X. yy);

b.Orta a Krgz Trkesi devri (XV-XVI. yy);

c.Yeni Krgz Trkesi devri (XVI. yydan bu yana).

Eski Krgz Trkesinin yazl eserleri Yenisey yaztlardr. Eski Krgz Trkesi ile ada

Krgz Trkesinin dil zellikleri tabii ki, hem leksikolojik hem fonetik hem de morfolojik ynden

benzerlikler ve ayrlklar tamaktadr. Orta a Krgz Trkesi devrine ait eserler u ana kadar

bulunmu, veya bilim adamlarna bu konuda bir bilgi ulam deildir. Yeni Krgz Trkesi devri

tahminen Krgzlarn Tanr dalarna yerletii dnemden XVI. yzyldan itibaren balar. Bu devir

ierisinde birka dnem bulunmaktadr:

a.Mool-Cungar dnemi (XVI-XVIII. yy);

b.Ekim devrimine kadar olan dnem;

c.Sovyet dnemi (Yunusaliyev, 1971, s. 56-62);

d.Egemenlik dnemi.

Krgz Trkesini dier Trk lehelerinden ayran esas zellikler unlardr:

a.Byk ve kk nl uyumunun st dzeyde gelimi olmas;

b.kincil uzunluklarn mevcudiyeti;

c.Kelime ba /y/ sesinin /c/ye dnm olmas;

d.imdiki zaman bildiren cat- yat- yardmc fiilinin kullanlmas;

e.Gemi zamanve gemi zaman hikayesini bildiren ele eklinin kullanlmas;

f.Srekli gemi zaman eki {-u /-}9.

9 Batmanov. . A. Sovremenny Kirgizskiy Yazk. Frunze, 1963, s. 21-22.

ORHUN TRKESNDEN KIRGIZ TRKESNE DORU

LEKSKOLOJK GELMELER

Orhun yaztnda (Kl Tigin, Bilge Kagan, Tonyukuk) geen kelime says

4500 zerindedir. Farkl ekimlerde kullanlan kelimelerin says 1500 civarndadr.

Gramer ekimlerini kaldrnca kelime kklerini 741 olarak tespit ettik. Bunlardan

147si kii, millet, yer isimleridir. Bu zel adlar ve kelimelerin ikili ekillerini (e~i,

~s, b~m vs) karrsak Kl Tigin, Bilge Kagan, Tonyukuk antlarndaki

tekrarlanmayan kelime says 594 olarak tespit edildi.

Orhun Trkesinin szvarlnda bulunan kelimeler ada Krgz Trkesinin

szvarlnda hi bir ekil ve anlam deiikliine uramadan aynen yaamn

srdrmekte deildir. Konunun bu ynn aydnla kavuturmak amacyla

szckleri drt gruba ayrarak gstermeyi doru bulduk:

1. Anlam ve ekil bakmndan deiime uramayan szckler 20,7% - 123

kelime

2. Anlam ayn veya yakn, ancak baz fonetik ayrcalklar olan kelimeler

47,47% - 282 kelime

3. Anlamca farkl veya uzak, ekil ynnden yakn olan szckler 8,92% - 53

kelime

4. Eski kelime ortadan kalknca kavram karlamak zere a doldurmu

baka kelimeler 22,9% - 136 kelime

Toplam 594 kelime

1. Orhun yaztlarnda ve Krgz Trkesinde ayn anlamda ve ayn ekilde kullanlan kelimeler:

a / a; ak / ak; alp / alp; alt / alt; ana / ana; / ; a / a; at I / at I; at II

/ at II; ay / ay; aya- / aya-; az / az; a- / a-; al- / al-; a- / a-; ayt- / ayt-; balbal /

balbal; bar / bar; ba / ba; bay / bay; be / be; bir / bir; biz / biz; boz / boz; bu / bu;

buka / buka; bulu / bulu; bar- / bar-; bas- / bas-; bat- / bat-; ber- / ber-; b- / b-;

bil- / bil-; bol- / bol-; buz- / buz-; l / l; eki / eki; e / e; er / er; eren / eren; erk /

erk; eit- / eit-; i / i; ini / ini; i / i; kaan / kaan; kagan / kagan; kan I / kan; kan II

/ kan; kar / kar; kara / kara; kar / kar; ka / ka; kelin / kelin; krk / krk; k / k; kz

/ kz; kzl / kzl; ki / ki; kii / kii; kk / kk; kl / kl; kl / kl; kz / kz; kul

/ kul; kum / kum; kut / kut; k / k; km / km; kn / kn; k / k; kal- / kal-

; ke- / ke-; kel- / kel-; kl- / kl-; kir- / kir-; kon- / kon-; kork- / kork-; kr- / kr-;

men / men; ne / ne; ok I / ok; ol / ol; on / on; ot / ot; otuz / otuz; oz- / oz-; / ; rt /

rt; z / z; kn- / kn-; l- / l-; tn- / tn-; sansz / sansz; semiz / semiz; sen /

sen; sar / sar; siz / siz; suk / suk; sk- / sk-; sr- / sr-; ta / ta; ta / ta; temir /

temir; ter / ter; tok / tok; ton / ton; toruk / toruk; trt / trt; tn / tn; tz / tz; ter- / ter-

; tik- / tik-; tile- / tile-; tut- / tut-; tuy- / tuy-; t- / t-; u / u; uzun / uzun; u- / u-;

ur- / ur-; / ; n / n;

Bu ilk gruptaki kelimeler iin Trk dilinin temel szvarl, ekirdek

szckleri, kalt szckleri, miras kelimeleri gibi adlandrmalar kullanabiliriz.

Dilimizde babadan oula, nesilden nesile geerek anlamca da, ekil ynnden de

deiime uramadan korunan bu kelimeler, insan yaamnda birinci derecede nemli

olan, insana ve evresine ilikin nemli kavramlar yanstan anlaml elerdir.

Deyiime kar dayankl olan kelimeleri Yunusaliyev birka grup altnda toplamtr:

a. kii zamirleri, b. kk fiiller, c. saylar, d. anatomik adlandrmalar, e.

akrabalk iliki adlandrmalar, f. evcil hayvan adlar, g. doal grnlerin adlar, h.

renkler, . insanolunun temel ihtiyalarnn adlar, i. taklit kelimeleri.10

Bata (OY) ba, ka, kz, kii, ter, kan ~(Krg) ba, ka, kz, kii, ter, kan gibi

insann bedenine, organlarna ait adlandrmalar olmak zere, insann yakn iliki

10 Bu konuda daha detayl bilgiler iin bkz.: Yunusaliyev B. M. Kirgizskaya Leksikologiya, I.c., Frunze, 1959, s. 87-93.

iinde bulunduu (OY) at, buka, ki ~ (Krg) at, buka, ki gibi hayvanlar, tarm

hayvanlar, insanlarn en ok kullandklar, somut eylem gsteren (OY) a-, al-, a-,

ayt-, bar-, ber-, buz-,eit-, kel-, kl-, ke-, kir-, kon-, tut-, ur-, ter- ~ (Krg) a-, al-, a-,

ayt-, bar-, ber-, buz-,eit-, kel-, kl-, ke-, kir-, kon-, tut-, ur-, ter- gibi szckler, (OY)

bir, eki, , trt, be, alt, on, otuz, krk ~ (Krg) bir, eki, , trt, be, alt, on, otuz,

krk gibi say adlar, (OY) ak, boz, kara, kzl, kk ~ (Krg) ak, boz, kara, kzl, kk

gibi renk ifade eden kelimeler, (OY) men, sen, siz, biz, bu, ol, kaan, ne, z ~ (Krg)

men, sen, siz, biz, bu, ol, kaan, ne, z gibi kii, iaret, soru zamirleri rnek olarak

gsterilebilir. Orhun yaztlarnda kullanlan bu ekirdek kelimelerin yzyllar sonra

Krgz Trkesinde hibir karma, deiime uramadan yaamn srdrmeye devam

etmesi dilimizdeki temel szvarlmzn sabitliinin, en azndan deiime az urayan

bir e olduunun gstergesidir.

Bilim adamlar dildeki herhangi bir szcn temel szvarlnn bir yesi

olup olmad konusunda karar verebilmek iin bir takm ltlerin bulunduunu

sylyorlar. Bu ltlerden biri szcn, insann yaamnda birinci derecede nemli

kavramlar yanstmakta olmasdr (ba, kz, ber-, kel-, be, otuz, kzl, kk, men, biz,

kaan gibi rnekler). kinci bir lt bir szcn, yeni eleri tretme deeri,

yeni szckleri, bileik kelimeleri tretme gcdr.11 B. M. Yunusaliyev de bir dilin

ekirdeini oluturan kk kelimelerin yeni kelimelerin tretimi, retimi iin

kullanlan canl, dourgan bir temel olma zelliini tamas gerektiini sylyor.12

ltler arasnda, bir szcn eitli anlam aktarmalaryla kullanm alann

geniletme gc hakknda da bahsedilmekte, anlamlarn says ne kadar oksa,

szcn kullanm sklnn o lde fazla olduu sylenmektedir. zellikle bir

szcn dilin temel szvarlndan saylmas iin onun eitli deyimler, ataszleri,

bulmacalar vs. arasnda kullanlmasna iaret ediliyor.13

Kl Tigin antndan bir cmleyi rnek alalm: Trk bodun tokurkak sen: ask

tosk mez sen, "Ey Trk halk, sen (ok) tok gzlsn; ackacan doyacan

dnmezsin; bir doyarsan (bir daha) ackacan dnmezsin' (KT g-8). Bu cmle a

11 Aksan D. Her Ynyle Dil (Ana izgileriyle Dilbilim). Ankara, 1995, s. 341-342. 12 Yunusaliyev B. M. a. g. e., s. 54. 13 Aksan D. a. g. e., s. 343.

tosk mez, tok ask mez "A doyacan dnmez (sanmaz), tok ackacan

dnmez (sanmaz)" gibi bir atasz zerine kurulmu olmaldr.14 Bizce bu eski

tahmin atasz Krgz ataszlerinden birini artryor: A bala tok bala menen

oynoboyt, tok bala a bolom dep oyloboyt A ocuk tok ocukla oynamaz, tok ocuk

ackrm diye dnmez. Birinci ve ikinci atasznn zellikle, ikinci ksmlar

birbirini andrdn, arasnda yakn, benzer kelimelerden yararlanldn grmezlik

edemeyiz: bir todsar ask mez sen ve tok bala a bolom dep oyloboyt. Bu iki

ataszndeki ekirdek eler farkl yapm ekleri almalarna ramen kelimelerin

kkleri ayn olduunu sylemeliyiz: tod- < *to- > tok, a- ve a eadllar, - > oylo-

.15 Demek ki, bir dilin temel szvarln oluturan ekirdek kelimelerin dildeki

deyimler, ataszleri arasnda sadece kullanlmakla yetinmediini, bu gzel rneklerin

korunmasnda da katkda bulunduunu itiraf etmeliyiz.

2. Orhun yaztlarnda ve Krgz Trkesinde ayn veya yakn anlamda, ancak baz fonetik deiikliklerle kullanlan szckler:

ask / akalk, aarlk; adak / ayak; adgr / aygr; agr / oor; altun / altn;

amt / emi, emdigi; antag, anteg / anday; arg / aruu; artuk / artk; asra / astda; aygu

/ aytuuu; azknya / azna, azgana; azuk / azk; a- / ak-, kard a-; adrl- / ayrl-; ag-

/ oo-; agt- / oot-; agr- / ooru-; akt- / agt-; altz- / aldr-; atlat- / attan-, atkar-; ay- /

ayt-; batsk / bat; bediz / beder, bezek; beg / bek, biy; beglik / bektik, biylik; ben /

men; be / me; berki / berki; bi / mi; biin / mein; bilge / bilgi; bilig / bilim;

birle / menen, bile; bik / beik; boguz / muuzda-; bor / boroon; bri / br; bu /

mu; bntegi / mnday; ba- / bayla-; basn- / basn-, basl-; bast- / bastr-; baad- /

bata-; bala- / bata-; bedizet- / beze-; bin- / min-; bintr- / mindir-; boguzlan- /

muuzdal-; buad- / muay-; eb / y; edg / iygi; egri / iyri; el, il / el; elig / el; ebir- /

14 Tekin T. Orhon Yaztlar (Kl Tigin, Bilge Kaan, Tunyukuk). stanbul, 2003, s. 20.

yr-; egir- / iyir-; elsire- / elsire-; elsiret-, ilsiret- / elsiret-; / cga; duk / yk; ga /

cga; rak / raak; t / it; ireki / ikerki; idi / ee; ikeg / ek; ilger / ilgeri; iniygn /

iniler; itgi / et; ille- / elde-; kaln / kal; kal / kaldk; kan / kana; kantan /

kaydan; kapg / kapka; kargu / karool; katg / katuu; katun / katn; keig / ke;

kedim / kiyim; kem / kim; keyik / kiyik; krgag / krgak; ksl / ksk; kiig / ki;

kir / keri; kisre / kiyin; kony / koy; kop / kp; korgu / koruku; korgan / korgon;

klek / klm; kulkak / kulak; k / k; kni / kn; kntz / kndz; kaganla- / kan

ktr-; kagansra- / kagansra-; kagansrat- / kansz kaltr-; kalt- / kaltr-; kanlan- /

kanga ee bol-; kelr- / keltir-; kd- / ky-; klla- / klta-, k- / kl-; kla- / kta-;

kz- / kz-; kigr- / kiyir-; kod- / koy-; kontur- / kondur-; ktr- / ktr-; kulad- / kul

bol-; ked- / k bol-; kzed- / kzt-; mag / maktoo; mu / -m, -b, -p; neke / nege;

nene / neen; ouk / ook; ogl / uul; oglan / ulan; oglt / uuldar; ok III / ok; ordu /

ordo; ortu / orto; oruk / ooruk; olur- / oltur-; olurt- / oturguz-; d II / t; gsz / ksz;

lg / lk; tr / tknd;tg / tn; tn / tn; - / oylo-; lr- / ltr-; r- /

rd-; sa / a; sarg / sar; sayu / sayn; sekiz / segiz; sgt / skta-; siil / sidi; sik

/ sk; sub / suu; sig / , k; sg / sg; s / sg-; san- / can-;

sebin- / syn-; s- / sn-; sgta- / skta-; szle- / syl-; s- / sg-; tag / too;

tak / dag; ta / t; tebi / t; teg / -day, -tay; tegi / deyre, eyin; tegi / tiyi; tegre /

tegerek, yr; teri / teir; teye / tyn kan, tyn; tl / til; tirig / tir; tirki / tirke-

; tiz / tize; tokurkak / tok kz; tokuz / toguz; torug / toru; tosk / toktuk; tp / tb;

tug / tuyuk; turgak / turak; tgn / tyn; tmen / tmn; tapla- / tapta-; tak- / ta-,

k-; te-, ti- / de-; teg- / tiy-; telin- / tilin-; td- / ty-; tla- / tda-; tir- / tiril-; tirgr- /

tirgiz-; tod- / toy-; tog- / tuu-; tokt- / tokut-; tolgat- / tolgot-; tot- / tokoy-; tor- /

toroy-; tkt- / tk-; tri- / tr-; tu- / tuyuk; tutuz- / tutkuz-; tket- / tgt-; tzl- /

tzl-; u / uyku; ubut / uyat; ulug / uluu; ur / urpak, uruu; ud- / uyu-, ukta-; ulgart- /

ulgayt-; una- / na-; urtur- / urdur-; urugsrat- / uruksurat-; eg / ; lg / l;

r / r-bara; z- / z-; yadag / c; yag / coo; yag / coou; yagru / cuur;

yaguk / cuuk; yala / cala; yan / can; yana / cana; yarak / carak; ya I / ca; ya II /

ca; yay / cay; yaz / caz; yaz / caz; yegirmi, yigirmi / cyrma; yeme / ym; yen / can;

yer, yir / cer; yeri / ceri; yeti, yiti / ceti; yetmi / cetimi; yl / cl; ylk / clk;

15 Yunusaliyev B. M. Kirgizskaya Leksikologiya, I.c., Frunze, 1959, s. 42-44.

ymak / cumak; ypar / cpar; yinge / ike; yin, yen / incuu; yog / coktoo;

yogun / coon; yok / cok; yokaru / cogoru; yol / col; yolag / coloou; yol / colu; yurt

/ curt; yut / cut; yuyka / cuka; yger / cogoru; yz I / cz; yz II / cz; yagut- / cuut-;

yan- / can-; yantur- / candr-; yal- / cal-; yara- / cara-; yarat- / carat-; yarlka- /

calga-; yaa- / caa-; yat- / cat-; yazn- / caz-; yazukla- / cazk; ye- / ce-; yel- / cel-;

yeltr- / celdir-; yet- / cet-; yg- / cy-; yit- / cit-; yitr- / citir-; yogla- / cokto-; yoglat-

/ coktot-; yokad- / cok bol-; yor- / cort-; yubul- / cumalan-; yugur- / cuur-; yul-, yul-

/cul-; ygr- / cgr-; ygrt- / cgrt-; ykn- / cgn-; ykntr- / cgndr-;

yzt- / sz-;

Bu grupta anlam ve biim ynnden pek byk deiiklik gstermeyen, baka

bir deyile yabanclama derecesine gre ikinci sraya koyduumuz kelimeleri

toplamaya gayret ettik. Grup iinde yer alan kimi szcklerin anlam yzyllar sonra

da aynen korunmutur ((OY) egri, b, biin, ben, beg, adrl-, azuk, artuk, altun,

adgr, adak, bor, bri, bu, bala-, yara-, yan-, yugur-, ykn-, yat-, boguzla-, buad-

, elig, duk, ga, rak, idi, tn, tp, tiz, yadag, yag, yaguk, yay, yaz, yaz, yut,

yuyka ve (Krg) iyri, mi, mein, bir, men, bek, ayrl-, azk, artk, altn, aygr, ayak,

boroon, br, mu, bata-, cara-, can-, cuur-, cgn-, cat-, muuzda-, muay-, el,

yk, cga, raak, ee, tn, tb, tize, c, coo, cuuk, cay, caz, caz, cut, cuka vs. bu

liste daha da artrlabilir), kimi szcklerin yanstt kavramlar ise dil ii ve dil d

eitli etkenler altnda deimitir. Bunun sonucu olarak baz kelimelerin semantik

yk eskiden ierdii anlama kyasla zayflam veya tamtersine arlam,

genilemi olabilir. Evvela, zamanla ierdii anlamlar daralan kelimeler zerine sz

edelim. Orhun Trkesinde karlatmz ogl kelimesi anlam daralmasna gzel bir

rnek saylabilir. Yaztlarda ocuk, evlat anlamn tayan ayn szck kz olsun,

erkek olsun her iki cinsteki ocuk iin kullanlmken gnmz Krgzcasnda bu

genel kavram karlama gcn kaybetmitir.16 Artk Krgzlarda uul kelimesi yalnz

erkek ocuk kavramn yanstmaya baladn ve evlat, ocuk kavramnn yerini

ise bala szcne braktn syleyebiliriz. Fakat nadir olsa bile uul szcnn

eski anlamna rastlamamz mmkn, Ayrktn balas egerde erkek uul bolso / Eer

16 Pokrovskaya L. A. Termin Rodstva v Tyurkskih Yazkah // storieskoye Razvitiye Leksiki Tyurkskih Yazkov. Moskva, 1961, s. 16.

Ayrkn evlad erkek ocuk olursa cmlesinde szkonusu kelime esas anlamnda

kullanldn gryoruz.17 Ogl kelimesinin ifade ettii kavram yzyllar iinde bir

daralmaya uram olsa bile, eskiden yklendii anlam ile u anda Krgzcada

yaayan anlam arasnda pek uzaklk veya byk bir fark bulunduunu syleyemeyiz.

Oglda olduu gibi (OY) siil ~ (Krg) sidi kelimesinin bugnk ve eski anlamlar

arasnda da byk bir deime grlmyor. Prens Kl, kitabenin dou yz

20.satrnda kk kz kardei iin siil szcn bir aabey olarak kullanyor.

Krgzcada biraz biim deitirmi ayn szck aynen kk kz karde iin

kullanlyor. Ama arada kk bir nans var, sidi bir aabey iin deil, bir abla iin

kk kz karde saylyor.

Bir kavram iaretinin yanstt kavram nceden anlatt nesnenin bir trn

anlatr duruma gelirse anlam daralm demektir. Yaztlarda karlatmz terfi

etmek, ykselmek anlamndaki her eit bymeyi anlatan ulgarmak eylemi

gnmz Krgzcasnda sadece yaa bymeyi, yalanmay anlatr duruma

gelmitir. Ayn ekilde ton kelimesi eskiden her eit giyim kuam iin kullanlan bir

kavram iareti idi. u anda ise kelime genellikle koyun postundan yaplan st giysi,

krk anlamn ieriyor. Kelimenin bir de ok seyrek kullanlan erkek giyim kuam

anlamnn Krgzcann gney diyalektinde bulunduunu szlkten renmi

bulunuyoruz.18 Bundan dolay, her lkede lnl (standart) dilde anlam deien

szcklerin eski anlamlar uzun bir sre lehe ve azlarda korunduunun belirtilmesi

gerekiyor.19 Trk diline Moolcadan dn alnan r kelimesi yaztlarda ak,

beyaz gibi esas anlamnda geiyorken Krgzcada anlam hem daralm hem de

kaymtr. Gene Moolcadan alnd bilinen siyah, kara anlamndaki bara

kelimesi eliinde r-bara eklinde alaca karanlk anlamn almtr.

Anlam daralmasna baka bir rnek (OY) ~ (Krg) cga kelimesidir. Bugn

cga yalnzca aa anlamndadr. Halbuki Trkenin en eski yazl rneklerinde

szc hem aa hem de orman demekti.

Daralma rneklerinin en ilgi ekicilerinden biri be kavram iaretinde grlr.

Benle birlikte beyaz leke, kar anlamlarn tayan ayn kelime, Krgzcada iki ayr

17 Krgza-Orusa Szdk. Haz.: Yudahin K. K. Moskva, 1985, s. 311. 18 Bkz.: a. g. e., s. 249.

kelime olarak yaamna devam ediyor, en azndan insanlarca iki ayr kelime olarak

alglanyor. Ben kavramn me kelimesi, beyaz leke, kar kavramlarna ilikisi olan

da zirvesindeki erimeyen kar, buzul kavramn ise mg kelimesi yanstyor.

Eren szcnde biraz deiik daralmann ilgin bir rnei ile karlayoruz.

Biliyorsunuz eren < er-en erler, adamlar okluk anlatyordu. Fakat kelimenin bu

okluk anlam artk teklie dnmtr, yani eren deyince bir tek er anlalyor. Bu

durum {-an, -en} okluk ekinin kullanmdan kmasnn sonucu olabilir. Baka bir

ynde ise ayn kelimenin anlam genilemitir. Eren szc bugn erkeklerin de,

hanmlarn da karakterini nitelendirmek iin cesur, babayiit anlamnda gzel bir

sfat olarak kullanlyor.

Anlam daralmasnn bir tr de eskiden ok anlaml olan bir kelimenin baz

anlamlarn ya da bunlardan birini yitirmesidir.20 Bik kelimesi szkonusu daralma

trne uygun bir rnektir. Ad geen szck u anda Krgz Trkesinde bir tek

beik, bebek yata anlam ile biliniyor, oysa Orhun Trkesinde bebek yata

anlamnn dnda akraba, hsm kavramlarn dahil yanstt bellidir. lg kelimesi

de ayn trden bir rnek oluturuyor. Tonyukuk antnda lg kelimesinin temel

anlam olan pay, hisse, blm, blk ile, dier iki kitabede ise ikinci soyut anlam

olan talih, baht, ans ile karlayoruz. Krgzcada ad geen szck hem anlam

daralmasna hem de biim deiikliine uram bulunuyor. l, l, l

szcklerinin hepsi yalnzca pay, ksm, blk anlamn tamakta, ikinci kavram

maalesef yitirilmi bulunmaktadr. Trkede daralma rneinin biri agr szcnde

grlyor. Kktrk yaztlarnda kelime ar ve deerli gibi anlamlara sahipken

amz Krgzcasna kadar ilk anlam ulam ise, ikinci anlam ulamam bulunuyor.

Olurmak eylemi Kktrk yaztlarnda temel oturmak anlam hari bir yeri

yurt tutmak, ikamet etmek, yaa- ve tahta kmak, hkm srmek gibi yan

anlamlarn da iermektedir. Krgzca olturuu / oturuu kelimelerinin iki dilli,

aklamal szlklerde gsterilen be-alt anlamnn arasndan sadece oturmak

anlam yaztlardaki temel anlama uyuyor, dier yan anlamlar baka kavramlar ifade

ediyor. Szkonusu kelimenin teki yurt tutmak anlam ise Krgzcada daha ok

19 Aksan D. Anlambilim Konular ve Trkenin Anlambilimi. Ankara, 1999, s. 92-93. 20 Aksan D. Her Ynyle Dil (Ana izgileriyle Dilbilim). Ankara, 1995, s. 537.

turmak kelimesi ile karlanmaktadr. Tahta kmak, hkm srmek kavramnn

yanstlmas iin yalnz oturmak kelimesi yetersiz, rnein takka oturuu birleik

kelimelerinde olduu gibi taht kelimesinin ayrca belirtilmesine gerek duyulmaktadr.

Ayn trden baka bir rnek zerine sz edelim. Orhun yaztlarnda krmek eylemi

birka anlamla geiyor, bunlardan biri kelimenin temel anlam olan grmek,

dierleri ise yan anlamlar bakmak,baml olmak, tabi olmaktr. ada Krgz

Trkesinde kr eylemi aktif bir ekilde ok eitli anlamlarda kullanlan bir

kelimedir. Ancak kr antlardaki krmekin btn anlamlarn koruyamamtr,

artk bakmak, baml olmak, tabi olmak kavramlar karoo < kara- eylemi

tarafndan yanstlmaktadr. Kl Tigin yaztndaki anta ireki bodun kop maa

krr cmlesi Krgz Trkesine bul (aymaktn) iindegi kalktn baar maga

karayt eklinde aktarlr. Ayn ekilde yok kelimesi eskiden hem yok hem de deil

anlamlarn ierirken u anda cok kelimesi ile deil kavramn yanstmamz ok zor,

nk kavram cok zerinden ekip emes < er-mez szcne yklemiizdir.

Bugn basmak eyleminin Krgzcada sadece basmak ve baskn yapmak

anlamlar vardr (Daha baka anlamlar iin Krgzca szlklere baknz). Oysa Orhun

Trkesinde hem basmak hem baskn yapmak hem de yardm etmek demekti.21

Ayn ekilde eb kelimesi eskiden yanstt yurt, vatan ve ordugah, karargah

kavramlarn yitirmi, artk ad geen kelimenin Krgzcadaki ekli olan y kelimesi

ancak ev anlamn tamaktadr. Yaztlarda grdmz ok anlaml kelimelerden

biri ozmak eylemidir. Ad geen kelimenin ne gemek, ileri gitmek temel

anlamnn dnda kurtulmak gibi yan anlam vard. Ayn kelimenin sonuncu anlam

Krgzcada kaybolmutur.

Kelimeler, semantik ykn zamanla eitli etkenlerin tesiri altnda azaltp

anlamn daraltt gibi baka yeni anlamlar ekleyerek oaltabilir. Kelimelerin yeni

anlamlar ediniinin bir ka eidi bulunmaktadr:

a. Metaphore- szcn dile getirdii kavramla bir baka kavram arasnda

ou kez benzetme yoluyla bir iliki kurarak szc o kavrama aktarma olaydr. Bu

olay iin Trkiye Trkesinin anlambiliminde deyim aktarmas terimi kullanlyor.

21 Yardm etmek anlam ile basmak kelimesi Tonyukuk ant, ikinci ta, bat yz, 3.satrda geer.

b. Metonymie- bir kavramn, kendisi kullanlmadan, ilgili, bantl olduu

bir baka kavramla, bir baka szckle dile getirilmesidir. Terimin Trkiye

Trkesindeki karl ad aktarmasdr.

c. Synekdoche- btnn ad ile parann ve tersine parann ad ile btnn

adlandrlmasdr.22

Metaphore olay en ok insanlarn kendine en yakn bulduu kendi organ

adlarnda, vcuduyla ilgili kavramlarda grlr. rnein, (OY) ba, kz, kulkak, adak

gibi kelimeler vcudun bir blmn anlatan adlardr. Bu kelimelere daha eski

dnemlerde benzetme yoluyla baka anlamlar yklenmi olduunu tahmin edebiliriz.

Bazlarnn gzel rneklerini yaztlardan izleyebiliyoruz: -n u banta

sdm. (BK: d- 30) -nc olarak u (rma) banda savatm. Irman

balangcn insan vcudunun balangc olan baa benzeterek ayn kelimeyi

kullandklar aktr. ada Krgz Trkesinde benzetme yoluyla szkonusu

kelimeler yeni anlamlar kazanm bulunuyor: toonun ba dan ba, iynenin kz

inenin gz, kazandn kula tencerenin kula vs. Deyim aktarmas bir benzerlie dayanrsa, ad aktarmas (metonymie) ise bir ilgiye, bir ilikiye dayanlarak

yaplr. Baz corafi adlandrmalar (toponim) orada ilk olarak bulunan, icat edilen eya adndan meydana gelmitir.

rnein, yaztlarda ipek, ipekli kuma anlamlarn tayan kutay kelimesi karmza kmaktadr. Halbuki bugn

Krgzcada ktay kelimesi ipekli kuma deil, in ve inlileri anlatmak zere kullanlmaktadr. Eskiden yoksul,

fakir anlamn tayan gany kelimesi Krgzcada kaybolmutu, yalnz Rusadan Rusa tellafuzla tsgan eklinde

ingene anlamyla tekrar Krgzcaya girmi, dn alnmtr. Kelimeler yzyllar ncesi bambaka bir anlam

tarken gnmzde yeni bir anlam ile yaamaktadr.

Szcklerin ounluu zamanla birden ok anlam yanstmaya, yeni anlamlar yklenmeye balyor. Byle

kelimelerin bazlar zerinde duralm. Orhun yaztlarnda imdi, imdiki anlamlarnda kullanlan amt kelimesi

Krgzcada temel anlamn srdrmekte, onun yan sra yerine gre kimi hallerde gelecek anlamnda

kullanlmaktadr. Krgz Trkesinde aruu biiminde geen arg kelimesi temiz, saf temel anlamyla beraber gzel

anlamn da iermektedir. Edg kelimesi ise eski yazl rneklerde yanstt iyi, iyilik kavramlarna Krgzcada

baar anlamn eklemitir. Yaztlarda yalnzca kudret anlamn tayan erk kelimesi ise Krgzcada g, kudret,

istek, zgrlk gibi yeni birka anlam edinmitir. Birok Trk lehelerinde mavi ve gkyz anlamlarn kendinde

barndran kk kelimesi Orhun ve Krgz Trkelerinde her iki anlama sahiptir. Ancak Krgzcada kelimenin bu

anlamlarnn dnda yeil ot, yeillik anlam bulunmaktadr. Orhun Trkesinde tekrar, yine, yeniden, gene

anlamlar ile bilinen yana balac bugn Krgzcada temel anlamnn yan sra ve anlamn zerine almtr. Suk

kelimesinin eskiden sahip bulunduu haset, kskanlk temel anlamnn yanna a gz, obur gibi yeni anlamlar

eklenmitir.

22 Bu konuda bkz.: Aksan D., a. g. e., s. 507-538 ve Abduldayev E. Azrk Krgz Tili. Bikek, 1998, s. 151-160.

3. Orhun yaztlarnda ve Krgz Trkesinde deiik anlamlarda, ekil bakmndan ise ayn veya baz fonetik

ayrlklarla kullanlan kelimeler:

alpagu / alpatan; anyg / aynk, aynma; apa / apa; aba; ark / arkatr-;

armak / arba-; alkn- / alknd; anyt- / aynt-, ayn-; ar- / arba-; arl- / arl-; asn- / as-

, asl-; batm / batm; baz / bas, pas; beg / mg; birki / birdik; bitig / biik; bodun

/ muun; bulgak / bulga-; bulgan / bulgan; buyruk / buyruk; biti- / biik; gany /

tsgan; or / oro; ei / ece; e / ece; eke / ake; elig / eli; emgek / emgek; elet-, ilet- /

ile-; er- / e-mes, i-mi; ert- / erte, ertegi; et-, it- / et-; gu / go; d-, yd- / iy-; kal /

kal; ka / kanda; kerek / kerege; kergek / kerek; kyn / kyn; kab- / koo-; opla-

/ oppa; g / gy; k / k; sakn- / sagn-; tam / tam; tamga / tamga; tarkn / tarka-;

tay / tay; tr / tr, tr; tez- / tez; tok- / toku-; ulayu / ula-; ze / zk; y / c;

Anlambilim almalarnda en eskiden beri zerinde durulan konularn banda

anlam deimeleri gelir. Kelimelerin anlamn deitirme olay, bir szcn

balangta dile getirdii kavramda zamanla bir daralma, bir genileme belirmesi,

temel kavramdan az ok uzaklamas, ayn szcn bir sre sonra baka bir kavram

anlatr duruma gelmesi, ya da yeni bir kavram yanstmasdr.23 rnein, Kl Tigin

antnda be kere, Bilge Kaan antnda drt kere geen buyruk szc hibir biim

deiikliine uramadan gnmz Krgzcasnda kullanlmaktadr. Ancak ayn

szck eskiden kumandan, amir kavramlarn aksettirirken bugn ise zne

durumundan nesne durumuna gemi bulunmakta ve emir anlamna gelmektedir.

Bir kavram iaretinin yanstt kavram eskiye gre daralrsa, nceden anlatt

nesnenin bir blmn, bir trn anlatr duruma gelirse buna anlam daralmas ad

verilir.24 Bitig szc de anlam daralmasnn ilgin bir rneidir. Orhun

Trkesinde eitli yazl metinleri anlatmak zere kullanlan kitabe, yaz

anlamndaki bitig kelimesinin semantik ykn Krgzca iyice hafifletmitir. Biik

ekline girmi szcn Krgz destanlarnda sadece Kalmuklarn kutsal kitab

23 Aksan D. Anlambilim Konular ve Trkenin Anlambilimi. Ankara, 1999, s. 88. 24 Aksan D. Her Ynyle Dil (Ana izgileriyle Dilbilim). Ankara, 1995, s. 537.

anlam ile karlamamz olanakl, dier biimine ve anlamna rastlanamad. Baka bir

rnekte ise kelimenin eski ile yeni anlamlar arasnda ban koptuu ileri srlebilir.

Yaztlarda her eit tkenmeyi, azalmay, yok olmay gsteren alknmak eylemi,

bugn Krgzcada alknd szc ile yalnzca sabunun azalm, tkenmi artn

anlatr durumdadr.

Kelimelerdeki anlam deimelerinin bir eidine Yunanca- synekdoche

uymak, denk gelmek terimi kullanlyor. sra rastladmz bu semantik deiim

iki ayr yoldan gerekleir:

a. Btnn ad ile onun bir paras adlandrlr.

b. Parann ad ile btn adlandrlr.25

Kerek kelimesi yaztlarda adr anlamnda geiyorken Krgzcada kerege

szc btn bir adrn anlatm iin deil, onun bir paras olan adrn duvar

yerine geen aa ubuklarla apraz olarak yaplan ksmnn anlatm iin

kullanlyor. Elig szc de ayn trden bir rnektir. Eskiden elig el anlam

tarken, bugn Krgzcada eli parmak anlamna kadar inmitir. Synekdoche

olaynn ikinci tr olan parann ad ile btnn adlandrlmasna biraz sonra szn

edeceimiz tam kelimesinde grlen anlam deimesi gzel bir rnek saylr.

Bir kelime , temel anlam olarak bir nesnenin, bir iin bir blmn, ya da bir

trn gsterirken zamanla o nesnenin btnn, btn trlerini anlatr duruma

gelirse buna anlam genilemesi denmektedir.26 rnein Orhun Trkesinin yazl

rneklerinde duvar anlamnda geen tam kelimesi zamanla anlam genilemesine

uram, Krgzcada ayn biimde yaayan kelime duvar anlamnn yan sra ev

anlamna gelir olmutur. Dier bir rnek, tamga kelimesi eskiden sadece mhr

anlamn tayordu. Bugn szkonusu kelime bizim lehemizde dier yaz

iaretlerinden olanen ve harf anlamlarn yanstmak zere kullanlmaktadr.

Emgek szcnn yaztlarda strap, ac, eziyet gibi pek sevimsiz

kavramlar yanstan anlam ile Krgzcann halk edebiyat rnlerinde karlayoruz,

ada eserlerde ise daha ok i, emek, alma gibi yeni olumlu anlamlarn

grmekteyiz.

25 Abduldayev E. a. g. e., s. 158. 26 Aksan D. a. g. e., s. 538.

Kelimelerdeki anlam deimelerinin bir tr anlam kaymas veya baka

anlama gei olaydr. Burada hemen ilk bakta ilgi eken durum udur: B. M.

Yunusaliyev, bir dilin szvarlndaki bir kelimenin sabitlii onun kullanm alanna

direk bal olduunu sylyor. Akrabalk ilikilerini ifade eden kelimeleri sabit,

deimeye dayankl bir kullanm alan olarak gsteriyor.27 Hakikaten, Orhun

yaztlarnda izleyebildiimiz ini kk erkek karde, kelin gelin, ogl oul, kz

kz, siil kk kz karde kelimeleri aradaki zaman ve mekan engellerini aarak

ufack ufack fonetik ve semantik deimelerle gnmze kadar ulamtr. Ancak

baz kelimelerin bu kurala bal kald sylenemez. rnein, Orhun Trkesinde

apa kelimesi ata, ecdat anlamn tarken Krgzcada ayn biimdeki kelime onun

tamtersi olan anne anlamn tamakta, biraz ses fark ieren, en nemlisi erkek

akrabay anlatan aba kelimesi aabey ve amca anlamlarn barndrmaktadr.

Pokrovskaya bu anlam deiimini genel anlamdan zel anlama gei olarak aklyor.

Byk akraba gibi genel anlam tayan apa szc, eski anlamna kyasla daha dar

zel anlamlara ayrlmtr: Karakalpak. apa abla, Tat. apa, apay hala, teyze, abla,

zb. opa abla, Uyg. apa abla, Bak. (dou azlarnda) apa day, amcademektir.

Ei > (Krg.) ece, eke > (Krg.) ake kelimelerinin anlam deimeleri zerine de ayn

szler sylenebilir. Ei kelimesi antlarda geen aabey anlamn cinsiyet

bakmndan onun ztt olan abla ile deitirmitir. Buna karlk eke szc abla

anlamndayken Krgz Trkesinde aabeye dnmtr. Baka Trk lehelerinde

sz edilen kelimeler daha farkl semantik gelimeler gstermitir. Pokrovskayann

fikrine gre Eski Trk lehelerinde byk akraba gibi geni anlamda kullanlan

kelime, semantik yknn kesin olmamas yznden anlam deiikliine, daha

dorusu anlam somutlamasna uramtr. Bylece ei, e kelimeleri ada Trk

lehelerinde yaztlarda geen anlamna nazaran somut anlamlar edinmitir: Tuv. aa

baba, zb. aa nine, Uyg. aa abla, or aa / atsa aabey ve abla, Kaz. eje

nine, anne, Trkm. ece anne, hala, abla.28 Orhun yaztlarnda erkek

anlamnda kullanlm ur kelimesi Krgzca urpak, urga, uruu, uruk szcklerinde

yaamna devam etmekte, fakat eski anlamn yukarda saydmz kelimelerde

27 Bu konuda Yunusaliyev B.nin yukarda ad geen almasnn 87. sayfasna baknz.

yaad sylenemez. nk urpak ocuk, torun, uruu ve uruk soy, nesil, boy,

kabile, urga dii demektir. Kelimelerin anlamndaki semantik kaymalarn sebebi

Ana Trkeden dallanp budaklanp kan lehelerin ayr ayr gelimesinden

kaynaklandn Krgz bilgini ayn almasnda sylyor.29

OrhunTrkesinde yaayan baml, tabi anlamndaki baz kelimesi ile

Krgzcada yaayan ksa, alak, aa, anlamndaki birka fonetik varyant bulunan

bas, pas, paz kelimeleri arasnda semantik kayma gerekletiini dnyoruz.

Birok Trk lehesinde eski ebedi anlamn koruyan beg kelimesi nedense

Krgzcada da zirvesindeki erimeyen kar, buzul anlamn kazanmtr. Belki

ebedi kavram Krgzlarda da zirvesinde hi erimeyecek, ebedi deimeden kalacak

gibi dndkleri buzul ile arm yapm olabilir. Neticede buzul kavram mg

adn alm bulunmaktadr.

Bugn Krgzca kir, pis, pislik anlamn, eskiden Orhun Trkesi karklk,

kargaa anlamn bulgan kelimesinin zerine yklemitir. Her iki kavram olumsuz

dnceler uyandrd iin bir anlamn ikincisi ile deitirilmesi zorluk oluturmad

dncesindeyiz. Baka bir olumsuz kavram cezay ifade etmek zere kullanlan

kyn kelimesi gnmzde zor kavramnn, ayn kelimeden treyen kyna- fiili azap

ektir-, ac ver- kavramnn yanstlmas iin kullanlmaktadr. San- fiili ise

mzraklamak anlamn tarken imdi can- eklini, ezmek anlamn almtr.

Yaztlarda dnmek, kayglanmak anlamyla karmza kan saknmak

eylemi Krgzcada zlemek anlamn yanstr olmutur. Eskiden vurmak, dvmek

anlamn ifade etmek iin kullanlan tokumak eylemi bugn bambaka dokumak ve

ata eyer vurmak gibi anlamlara sahiptir. Ancak tokmok tokmak kelimesinde

eskinin kalntsn gryoruz. Tokumak eylemi eski vurmak, dvmek anlamn yeni

tokmoktoo > tokmokto- kelimesine aktarmtr. Yaztlarda ba, hara anlamyla

bilinen kal kelimesi artk balk, kz verirken ebeveyn tarafndan damattan alnan

maddi karlk anlamna gelmitir. Belirtmeliyiz ki, belli bir durum karsnda alnan

veya verilen mlk her iki kavramda bulunan ortak zelliktir.

28 Pokrovskaya L. A. Termin Rodstva v Tyurkskih Yazkah // storieskoye Razvitiye Leksiki Tyurkskih Yazkov. Moskva, 1961, s. 28-29. 29 Yunusaliyev B. M. Kirgizskaya Leksikologiya. I.c, Frunze, 1959, s. 86.

Kelime anlamnn kaymasna dier bir rnek oruk kelimesinde grlyor.

Eskiden ayn kelime yol anlamn tarken imdi sava gerisi anlamn

tamaktadr. Orhun yaztlarnda n, ileri ve dou gibi kavramlar yanstan

kelimesi Krgzcada artk yz, ehre anlam ile bilinmektedir. Yaztlarda mum

demek olan ypar kelimesi Krgzca gzel koku, aroma anlamn almtr. O

dnemde mumlar gzel koku yaym olabilir, bylece mum ve gzel koku

arasnda iliki kurularak (metonymie / ad aktarmas) birinin ad tekiye gemi diye

tahmin edebiliriz.

Orhun yaztlarnda sk sk karlatmz y kelimesi, biliyorsunuz, orman

anlamnda gemektedir. Kimi bilginler ayn kelimeyi da, ormanla kapl da olarak

evirmektedir. Bugn Krgzcada c kelimesi ne orman ne de da anlamnda

kullanlyor, sk anlamna ne zaman, nasl getii bilinmiyor. Trk lehelerinin

ounda da anlamnda kullanlan Orhun T. tag, Krgz T. too, uva T. tav

kelimesi, Yakuta ta benzer fonetik grne sahip olmasna karn orman anlamn

tamas ilgin geliyor.

4. Orhun yaztlarnda ve Krgz Trkesinde ayn anlamda kullanlan fakat ekil bakmndan hi benzerlik

tamayan (anlam korunmu, eklini baka bir kavram iareti ile deitirmi) kelimeler:

adng / ukmu; ag / cibek; ag / baylk; arkuy / korgon, traneya; at / ceen;

aygma / szmr, een, keei; ayuk / mlk; azu / ce, ce bolboso; agtur- / gar-;

alk- / btr-, tgt-; anula- / sun-, tart-; artat- / buz-, oyrondo-, talkala-; artur- /

aldan-; balk / aar; barm / baylk, mlk; bark / y; bagu / kaka; bedizi / srt;

biri / ttk; bod / uruu; bitit- / cazdr-; bogur- / yrt-; bul- / tap-; buntut- / kar-,

bezdir-; ab / kol ba; kan / bl; ntan / santal; orak / l, takr; ub / aymak;

edi / e; erig / cakn cer; erin / balkim; erkli / -ganda; erti / abdan; egiti, igiti /

cibek; eilik / aymdk; emget- / azapka sal-; ertin- / ba tart-; ertr- / casat-, kldr-;

gar / kt; gn- / cogot-; idi / e; igid / calgan; ilig / han; ilk / alga; iger- /

bagnt-; iik- / bagn-; igit- / bak-, toyguz-; elt-, ilt- / cetkir-, alp bar-; in- / t-; ir- /

bol-, bar-, cet-; irtr- / cetkir-; itin- / uyu-; kamag / btn; kamag / ba alaman;

kent / z; kin / ct; koduz / cesir ayal; koklk / cpar; kbrge / dobul; kud / ldy;

kunuy / kan kz; kur / tndk; kutay / cibek; kuz / tndk; kreg / kakn; kreg /

ba ktrm; krlg / kuu; kamat- / temsele-; kazgan- / ceti-; kikr- / tukur-;

kubran- / cyl-; kubrat- / ogult-; lagzn / oko; mat / opaa; ne / kay bir; ok II /

uruu; ok- / akr-; olgurt- / turguz-; d I / mezgil; d / kn-tn; g- / makta-; gir- /

syn-; gle- / aklda-; gtr- / maktat-; sab / sz; sgt / kooku; sgun / kiyik; s

/ asker; skr- / ba iydir-; sle- / kol bata-; slet- / saparga gar-; tabgan / koyon;

taluy / deiz; tapa / karay; taygun / baldar; teblig / kuu; tigin / kanzada; tagk- / toogo

k-; tegr- / alp ket-; topul- / te-; uuz / ooy; udlk / camba; udu / cana; ugur /

mezgil; ugu / uruk; ulu / aar; un / mmkn; u- / kla, casay al-; ud- / kubala-, iz

kuu-; uduz- / bakar-; gz / darya; k / kp; z / cr; ntr- / ta at-; yabz /

caman; yablak / caman; yagz / kara; yalaba / eli; yalma / kynk; yark / soot; yeg /

cakraak; yelme / algn; ylpagut / er crk baatr; ylsg / bay; yr / tndk; yie /

kayta; yog / kooku; yur / kayni; yutuz / katn-kala; yabrt- / talkala-; yany- /

buz-; yaratt- / kldr-; yaratun- / uyu-; yogur- / ke-; yoaur- / agtr-;

Her dilin szvarln oluturan szcklerden byk bir blmnn zamanla,

dil ii ve dil d eitli etkenlerle yitirildii, unutulduu grlr. Esas anlamn

kaybeden kavramiareti yeni bir yan anlam kazanmaya yetimemise hemen dme,

unutulma, arkasndan da lme tehlikesi altnda kalr.30

Dilde szck lm adn verdiimiz bir olayn bizce en bata gelen nedeni,

dolaysyla szck lmnn en sk rastlanan tr, szcn gsterdii nesnenin,

toplumun ve bireyin yaamnda artk yeri kalmamas, tannmaz olmasdr. Her

toplumda kimi ara ve gerelerin, giysilerin, ynetime ilikin kavramlarn,

geleneklerin unutulmas bunlara bal olarak szcklerin yitirilmesine yol amtr.31

(OY) Dilimizin kelime hazinesinden ilk nce han saraynda eitli nvanlar

karlayan kelimeler dmtr: kunuy prenses, yalaba eli, tigin prens. Krgz

Devleti X. yzylda Kidanlar tarafndan ciddi bozguna urayp ve sonra Mool

askerlerinin igali sonucunda tamamen ortadan kalknca yukarda geen kelimelere ve

30 Yunusaliyev B. Kirgizskaya Leksikologiya. I.c., Frunze, 1959, s. 85.

s asker gibi kavramlara ihtiya kalmam ve kullanmdan kmtr. Demek ki, bir

kelimenin yaamn srdrebilmesindeki esas koul, kelimenin yanstt kavramn

sabitlii, dayankll ile ilikilidir.32 Sabit olmayan kavramlar aksettiren kelimeler

dmeye meyil gsteriyor, toplumda gerekleen eitli deimelerin sonucunda bu

kavramlara gereksinim kalkt m, hemen arkasndan kelime kolayca ekiliyor, yok

oluyor. Byle kelimeler iin dilbiliminde istorizm terimi kullanlyor.33

Eski kelimelerin bir ounun yerini Trk dilinin kendinde bulunan dier

eanlaml kelimeler tutmutur. Bir dilde, eanlaml szcklerin bulunmas o dilin

zenginliini, ilenmiliini gsterir. Yalnz baz eanlamllarda olduu gibi yakn

anlamdaki szcklerden biri zamanla kullanmdan kmaktadr. rnein, ev

anlamndaki Trke bark kelimesi unutulmu, yerini ayn anlamdaki y kelimesi

tutmutur. At anlamna gelen yog kelimesi u anda Krgzlar iin hibir anlam

kastetmemekte, bu kavram kook kelimesi yanstr olmutur. Burada hemen

belirtmeliyiz ki, yog isminden treyen cokto- < yog+la- yas tut- kelimesinde eskinin

izleri farkedilmektedir. Birok Trk lehelerinin szvarlnda bulunmasna ramen

bulmak bulmak eylemi Krgzcada kaybolmutur. Dilde bir kavram karlayan bir

kelime varken gerekli gereksiz, bir yabanc dilden alnan ayn anlamdaki e de

yerleebilmektedir. Trkenin Eski Trke dneminde dilde s asker,ordu szc

yaygnken sonradan Arapadan asker alnm, yine ayn ekilde gz nehir

kullanlrken darya szc girmitir. Dilde bir olgu nedeniyle bu eanlamllardan

biri tutunabilmekte, teki zamanla unutulmaktadr.

Her dilde, ister biri yabanc kkenli olsun, ister her ikisi de yerli olsun, bu

trden eanlaml iftlerine ilikin bir olgu gze arpar: Birbirine e ya da ok yakn

anlaml szckler arasnda bir yaam kavgas olur; bunun sonucunda bunlardan biri

dilden silinir; kimi zaman da ancak ikilimelere tutunarak dilde kalmay baarr.34

rnein, atala kanda ayn babaya, soya sahip ikilemesinde eski ka baba

kelimesi konserve edilmi, fakat ayn kelime bugn szcn eadls olan kan

damarda akan krmz sv, kan kelimesi ile kartrlmaktadr.

31 Aksan D. a.g.e., s. 346-347. 32 Bu konuda bkz.: Yunusaliyev B. a. g. e., 94 97. 33 Abduldayev E. Azrk Krgz Tili. Bikek, 1998, s. 216-217.

ORHUN TRKESNN VE KIRGIZ TRKESNN

KARILATIRMALI

SESBLGS ZELLKLER

1. Sesliler

Bu ksmda Orhun Trkesinin ve Krgz Trkesinin ses varlklar zerine

karlatrmal olarak ksaca bahsedeceiz. Orhun Trkesinde aadaki sesliler

mevcuttur: a, e, , , i, o, , u ve . Seslileri, // sesi hari, niteliklerine: dilin, altenenin

ve dudaklarn aldklar durumlara gre grup altnda topluyoruz: kaln (a, , o, u) ve

ince sradakiler (e, i, , ), geni (a, e, o, ) ve dar sesliler (, i, u, ), dz (a, e, , i) ve

yuvarlak sesliler (o, , u, ).35 Kononov // sesini dz, orta geni, ince sradan bir sesli

olarak nitelendiriyor.36

ada edeb Krgz Trkesinin vokal sistemi sekiz ksa sesli (a, e, , i, o, , u ve

) ve alt uzun sesli (aa, ee, oo, , uu ve ) olmak zere on drt fonemden

olumaktadr. Bunlar az biiminin durumlarna gre gruba: kaln ve ince, geni ve

dar, dz ve yuvarlak seslilere ayrlyor. Radloff, Krgz Trkesinin kuzey diyalektinden

toplad malzemelere dayanarak Krgzcann sesli sisteminde dokuzuncu ksa //

foneminin bulunduunu sylemitir. Ancak Batmanov . A. szkonusu foneme

Krgzcann kuzey diyalektinde deil, gney azlarnda (Alay, Nookat vs.) ska

34 Aksan D. Anlambilim Konular ve Trkenin Anlambilimi. Ankara, 1999, s. 79-80. 35 Tekin T. A Grammar of Orkhon Turkic. Bloomington, 1968, s. 50. 36 Kononov A. N. Grammatka Yazka Tyurkskih Runieskih Pamyatnikov VII-IX vv. Leningrad, 1980, s. 60.

rastlandn belirtmitir.37 // fonemi kaln sradaki /a/ sesinin dilin biraz daha ileriye

srlm durumunda kan varyant saylr ve geni, dz, ince sradan bir sesli olarak

vasflandrlr.

Orhun Trkesinin vokal sisteminin bir zellii seslilerde nicelik bakmndan bir

karln, baka bir deyile ksa seslinin kart olan uzun seslinin mevcudiyetidir. Uzun

ve ksa sesliler arasndaki ayrlk yaztlarn imlsnda bile farkediliyor, rnek olarak, ksa

/a/ sesi yazda genellikle ayr bir iaret ile belirtilmemesine karn uzun // sesinin

gsterildiini syleyebiliriz.38 Orhun yaztlarnda uygulanan yaz sistemi hece yazs ile

alfabetik yaz sisteminin bir karm olduu iin nl harflerinin kullanl, zellikle ksa

seslilerin yazm snra konmutur. Kiril alfabesini kullanan Krgzca ise yukarda

grdnz gibi, yazda uzun seslileri ift harf, ksa seslileri ise tek harf ile karlamay

uygun grmtr.

Orhun Trkesindeki uzun ve ksa fonemlerin says birbirine denk geliyor, yani

sekiz ksa seslinin sekiz tane uzun karl bulunuyor. erbak, baz Trk lehelerinde,

Krgz Trkesi dahil olmak zere, bu denkliin kaybolduunu sylyor. rnein,

Gagavuzcada sekiz ksa ve yedi uzun sesli (uzun // fonemi yok), Azeri Trkesinde

dokuz ksa ve alt uzun sesli (uzun //, //, // sesleri bulunmuyor) mevcuttur.

Krgzcann sekiz ksa seslisinin alts uzun karla sahip, // ve /i/ seslerinin uzun

kartlar yoktur.39 Bilim adamlar Trk lehelerinde grlen uzun nlleri birincil ve ikincil uzunluklar olarak iki ayr grup altnda

topluyorlar. kincil uzunluklarn oluumu lehelerin ayr ayr geliimi srasnda gerekletii iin Trk dilinin btn geliim

tarihini yanstamaz, birincil uzunluklarn ortaya k ise taa lk Trkeye kadar gtrlyor ve gnmzde kimi lehelerde

izleri kolayca takip edilirse kimi lehelerde tamamen ortadan kalkmasndan dolay rastlanmas olanakszdr. Birincil uzunluklar

bazlarnda uzun sesli, diftong vs. ekillerde yaamaya devam etmekte, baz lehelerde ise ksalarak seslinin ksa karl ile

ayn nicelikteki bir sese dnm bulunmaktadr.

erbak, Trk lehelerindeki ikincil uzunluklarn ortaya knn birka nedenini

aklam; birincisi kelime iindeki sessizin belirli durumlarda eriyip dmesi ve komu

seslinin uzamas sonucu olumu, Krgzcadaki ikincil uzun seslilerin ou ite bu yolla

ortaya kmtr: tag (OY) > too (Krg) da, ogl > uul oul, tebi > t deve, ag- >

oo- yksel-, agr- > ooru- hastalan-, elig > el elli, idi > ee iye, sahip, katg >

37 Batmanov . A. Sovremenny Kirgizskiy Yazk. Frunze, 1963, s. 32; Batmanov . A. Fonetieskaya Sistema Sovremennogo Kirgizskogo Yazka. Frunze, 1946, s. 31. 38 Tekin T. Orhon Yaztlar (Kl Tigin, Bilge Kaan, Tunyukuk). stanbul, 2003, s. 25. 39 erbak A. M. Sravnitelnaya Fonetika Tyurkskih Yazkov. Leningrad, 1970, s. 48.

katuu kat, sert, keig > ke geit, kiig > ki kk, kab- > koo- kavu-,

uy-, lg > l l, sik > sk kemik, sub > suu su, tirig > tir diri, ulug >

uluu byk, ikeg > ek ikisi, eg > , yadag > c yaya, yag > coo

dman, yaguk > cuuk yakn, yogun > coon youn, kaln, yolag > coloou

yolcu, agz > ooz az yagut- > cuut- yaklatr-, yugur- > cuuru- your-, agr >

oor ar, arg > aruu ar, temiz. kincisi, Yakutada olduu gibi Rusadan dn

alnm kelimelerin vurgulu hecesi ya uzun sesli ya da diftong ile karlanmas sonucu

meydana gelmitir: buhtay < bogaty zengin, buokka < vodka vodka, buoylak <

voylok kee, duodar < lodr tembel.40

Krgzcann baz azlarnda, Talas ve atkal blgelerinde, tek heceli kelime

kklerinde ve baz durumlarda uzun //, //, //, // seslerinin yerine ow, w, uw, w

(kr. too ve tow da, suu ve suw su) diftonglar kullanlyor. Bunun dnda, baz

azlarda uzun // seslisinin yerine daha arkaik olan eye ve ege ekillerinin korunmu

olduu ne srlyor.41

Krgzcann eitli azlarnda izleyebildiimiz bu kelimeler dilimizde bulunan

ikincil uzunluklarn bugnk durumundan bir nceki geliim aamasn bir baka deyile,

geveyerek yarm seslilere dnen sessizlerin eriyip dmesine kadar ne gibi grntye

sahip olduunu sergiliyor.

Gnmz edebi Krgz Trkesinde yaayan ikincil uzunluklar kelime iindeki

sessizin belirli durumlarda eriyip dmesi ve komu sesliyi uzatmas sonucu olutuunu

biliyoruz. kincil uzun seslinin ortaya kna bal bir gelime yledir: b > w > veya

b > y > . Orhun yaztlarnda patlamal dudak sesi olarak grdmz /b/ sesi kelime

sonunda ve iki sesli arasnda sreklileerek szmal bir ift dudak sessizi /w/ye dnm,

sonra komu sesliler dudak sessizi /w/nin etkisiyle yuvarlaklam, dmeye meyilli

yarm sesli ortadan kalknca onlar uzamtr: kab- > koo- birle-, uy-, yak- sub >

suu su, tebi > t deve. Ancak baz kelimelerde /b/ sesinin deiimi son geliim

noktasna daha ulam deil, b > y aamasnda bulunmaktadr: eb > y ev, sebin- >

syn- sevin-.

40 erbak A. M. a. g. e., s. 48-49. 41 Batmanov . A. Sovremenny Kirgizskiy Yazk. Frunze, 1963, s. 34.

Yaztlarda rastlanan og, og, ogu ses gruplar ada Krgzcada uzun // sesine

dnmtr. Kelime balarnda, ortasnda ve sonunda grlen bu gruplarda /g/ damak

sesi komu seslilerin etkisi altnda sreklileerek iaretsiz () hle dnmtr.

Gruplarn iinde etkileim tek ynl gereklemi deil, seslilerin etkisi ile sessiz eriyip

dtyse, sessizin etkisi altnda ilk hecede bulunan geni yuvarlak sesli darlamtr:

boguz > muuz-da- boaz ve boazlayp ldr- (Krgzcada kelimenin kk *muuz

yok, ondan treyen fiil biimi muuzda- bulunmaktadr), ogl > uul oul, tog- > tuu- a-

, ge-, do-. Sadece yogun > coon youn, kaln kelimesinde sesli geni olarak

kalmtr.

Orhun Trkesinde kelime sonunda yaygn olan g, ig, ug, g ses gruplar ada

Krgzcada uzun seslilere gelimitir: elig > el elli, katg > katuu kat, sert, keig >

ke geit, kiig > ki kk, tirig > tir diri, ulug > uluu byk, arg > aruu

ar. Baz kelimelerde bu gelime daha ileriye gitmi olduu, hatta imla kurallarnca

kabul edildii sylenebilir: sarg > sar sar, sig > tatl, lg > l l, kiig

> kii kk. Bu durumun birka aklamas olabilir: Birincisi, Krgzca bu kelimeleri

daha ileri geliim aamasna ulam baka Trk lehelerinden kabul etmi olabilir;

ikincisi dierlerine nazaran daha ska kullanlmasndan dolay bu aamaya gelmi

olabilir. Geri, sonuncusu bizce geree daha yakndr. Konumada zellikle sonu uzun

sesliyle tamamlanan kelimeden sonra gelen szcn nsesi sesliyle balyorsa uzun

seslinin ksaldn ve dzletiini gryoruz. rnein, yazda katuu ayt- sylenii kat

ayt- sert syle- eklindedir.

di, yadag kelimelerinde peltek /d/ sesi Krgzcada dm ve uzun nlnn

ortaya kmasna sebep olmutur. Bylece idi > ee iye, yadag > c yaya olarak

deimitir. Yukarda bahsettiimiz gibi Krgzcann baz azlarnda iye anlamndaki

ee kelimesinin yerine onun daha eski ekli olan eye ve ege kullanlmaktadr. Yadag

kelimesinde d > y > olmutur, /g/ artdamak sesi sreklilemi //, sonra ift dudak /w/

sesine dnm, /w/ sesi nndeki kaln dz sesliyi /a/ yuvarlaklatrmtr /o/. Szmal

ndamak sessizi olan /y/nin evresinde sesliler zerindeki inceltici etkisi ile kaln

yuvarlak /o/ sesi ince sradan kartna // dnmtr: yadag > c.

keg, eg kelimelerinin sonunda yer alan {-eg} topluluk say sfat ekinin

fonetik geliimini Kononov yle gsteriyor: -eg / -agu > -evi / -av > -ev / -av > - / -

u.42 Bizim Krgzcada {-eg} eki darlamaya uramam, geni olarak kalmtr: ikeg >

ek ikisi, eg > . Agu ses grubu ise darlam ve uzun // sesine

dnmtr: yagut- > cuut- yaklatr-, yaguk > cuuk yakn. ki sesli arasnda damak

sesi sreklilemi, /u/ yuvarlak sesin tesiri ile dudakslam /w/, sonra /w/ sesi nndeki

dz sesli /a/y yuvarlaklatrm, git gide arada eriyip kaybolmutur.

nl Rus bilim adam erbakn fikrine gre, eer // sesi sonseste yer almsa

ada Trk lehelerinde pek byk deiime uramamtr. uvaada > m sesine,

Azeri, Karayim, Trkiye Trkelerinde > n sesine dnmtr. Krgzcada sonseste //

Orhun Trkesinden bu yana deimemi: e > e en, be > me ben, bi > mi

bin > n, ta > ta tan r > r beyaz, alaca vs. // sesi kelime iinde

iki konuma sahip, biri sonseste tekisi iseste, kelime sonunda pek deimemise, kelime

iinde farkl dnemlerde eitli lehelerde trl gelimeler sergilemitir. rnein, Kuman

Trkesinde > w deiimi: sk > swek kemik, klek > kwlek gmlek, zbek

Trkesinde > y deiimi: sk > syak kemik, klek > kylak gmlek.43

Krgzcada ise iseste szkonusu ses kaybolmu, yerini uzun nllere brakm, tabii ki,

ilk nce // sesi yarm seslilerden birine dnm, /w/, /y/ sesleri dmeye eilim

gsterdii iin ortadan kalkmtr: sk > sk kemik, kl > kn gnl.

Krgz Trkesinde mevcut olan dier bir uzunluk Arapa, Farsa dillerden

dn alnm baz kelimelerde bulunan uzun seslilerin korunmas, ikincisi sessizlerin

derek evresindeki sesliyi uzatmas sonucu ortaya kmtr. rnein, aalm < lim,

naam < nm, door < devr, koom < kavim.

Demek ki, ada Krgzcada geen uzun nllerin hepsi sonradan eitli

nedenlerden dolay ortaya km ikincil uzunluklardr. Ancak Krgzcann baz tek

heceli ve ok heceli kelimelerinde birincil uzunluklarn hala korunduunu Trkmence ve

Yakutadaki uzun sesliler ve kalntlar ile yaplan karlatrmalar ispat ediyor.

Krgzcada asl uzunluklar korunan birka kelime mevcuttur: uuz usta, uuk adr

sr, k n, hret, melodi, ses, aar ar.44

42 Kononov A. N. Grammatika Yazka Tyrukskih Runieskih Pamyatnikov VII-IX vv. Leningrad, 1980, s. 114. 43 erbak A. M. Sravnitelnaya Fonetika Tyurkskih Yazkov. Leningrad, 1970, s. 170. 44 rnekler erbakn yukardaki eserinden alnd, s. 57-61.

Yukarda saydmz kelimelerde geen uzunluklarn dndaki asl uzun seslilerin

Krgzcada, dier ada Trk lehelerinde olduu gibi, Trkmence, Yakuta,

zbekenin baz azlar hari45, ksaldn bilim adamlar kaydetmektedir.

Krgzcadaki uzunluklarn ou ikincil ise Orhun Trkesinde izleyebildiimiz

uzun sesliler birincil uzunluktur. Uzun sesliler yaztlarn imlasnda ayr bir ses iareti ile

gsteriliyor ve bunlar ada Trk lehelerinde korunan birincil uzunluklara uyuyor.

Orhun Trkesinde uzun // sesinin varl hem yazda grlyor hem de karlatrma

sonucu tespit ediliyor: a olan, ackm (BK: d- 38) (kr. Trkm. , Yak. s), t ad

(BK: d- 7) (kr. Trkm. t, Yak. t), t ta (KT: k- 13) (kr. Trkm. d, Yak. ts), ap

ata, ecdat (BK: d- 3) (kr. Hak. ab aabey, Yak. ubay).46

Uzun // sesinin mevcudiyeti kitabelerdeki yazda aka belli olmuyor. T. Tekin,

Trkmencenin ve Yakutann fonetik malzemeleri ile kyaslayarak aadaki tek heceli

kelimelerde yer alan // foneminin uzun olduunu tahmin ediyor: aa, orman (T I: k-

2) (kr. Uyg. , g, i), d- gnder- (BK: d- 25) (kr. Yak. t-), kz kz (T II: g- 4) (kr.

Yak. ks, Trkm. gz), kz- kz-, kzar- (T II: b- 5) (kr. Yak. ks-).47 Bilgin, ayn ekilde

bir ynden kitabelerin imlasna bakarak dier ynden asl uzunluklar bulunan gnmz

Trk lehelerinin dil malzemeleri ile mukayese yaparak dier uzun seslilerin, //, //, /ii/,

//, //, //, varln tespit etmitir. Kr.: uzun // sesi OY yk yok, deil (T I: b- 3),

Trkm. yk, Yak. suoh; uzun // sesi OY yrt yurt, vatan (T I: b- 6), Trkm. yrt, Yak.

srt; uzun /ii/ sesi OY kii samur (BK: k- 11), Yak. kiis, OY biin- bin- (KT: d- 32),

Yak. miin-, OY kiir- gir- (BK: d- 38), Yak. kiir-, Trkm. giir-; uzun // sesi OY br-

ver- (BK: g- 7), Yak. bier-, OY b be (T II: g- 5), Yak. bies; uzun // sesi OY kk

mavi, gk (KT: d- 1), Yak. kh, Trkm. gk, OY bri kurt (BK: d- 11), Trkm.

bri, Hak. pr; uzun // sesi OY k n, hret, haber (KT: d- 4), Uyg. k, OY k

g, kuvvet (KT: d- 8), Yak. ks, Trkm. gy, OY tn gece (T I: k- 2), Yak. tn,

Trkm. dyn. Demek ki, OrhunTrkesinde asl uzunluklarn bulunduunu antlarn imla

45 Trkmencede, zbekede ve dier modern Trk azlarnda uzun nllerin, Yakutada uzun nllerin ve diftonglarn, Macarcadaki Trkeden alma kelimelerde uzun nllerin, yahut altta kalm ses dnmlerinin mevcudiyeti ve dier baz belirtiler, lk Trkenin (Ur Trkisch) uzun nllere sahip olduunu gsterir. Gabain A. Eski Trkenin Grameri, s. 33. 46 Karlatrmak iin rnekler erbakn ad geen eserinden alnd, s. 50-52. 47 Tekin T. A Grammar of Orkhon Turkic. Bloomington, 1968, s. 51.

zelliklerini ve baz Trk lehelerinin vokal sisteminde birincil uzunluklarn uzun

sesliler, ikiz sesliler eklinde korunduunu esas alarak syleyebiliriz.

2. Sesli Uyumu

Trk dilinde kelimenin hecelerini tekil eden sesliler: 1) Kalnlk ve ncelik

bakmndan, 2) Dzlk ve Yuvarlaklk bakmndan benzeirler. Birincisine Byk

nl uyumu yahut Dil benzemesi, ikincisine Kk nl uyumu veya Dudak

benzemesi denir.

Dil Benzemesi:

Orhun Trkesindeki sesli uyumu esasen seslilerin kaln ve ince sradan

oluuna gre gerekleir. Oluumu en eski dnemlere kadar giden dil uyumu bugn

Karayim ve zbek Trkeleri hari, btn Trk lehelerinde izlenebiliyor.48

a. Bir kelimenin ilk hecesinde bir kaln sesli varsa ondan sonra gelen

hecelerdeki sesliler de kaln olur: buyruk kumandan, balk ehir, kl kl,

udmadm uyumadm, amt imdi, kladukda kladmzda ouk ocak.

b. Bir kelimenin ilk hecesinde bir ince sesli bulunuyorsa ondan sonra

gelen hecelerin seslileri de ince olur: eren erler, ilger ileri, douya, kent

kendi, lgm talihim, sig tatl, krmi grm.

/o/, //, // seslilerine kelimenin ilk hecelerinin dnda rastlanmad iin sesli

uyumu aadaki gibi alyor:

lk hecede Sonraki hecelerde

a, , o, u a, , u

e, , i, , e, i,

48 erbak A. M., Sravnitelnaya Fonetika Tyurkskih Yazkov. Leningrad, 1970, s. 71.

rnein, yadag yaya, adgr aygr, katun hatun, rak uzak, kl kl,

duk kutsal, oglan oullar, tok- vur-, tokuz dokuz, kulkak kulak, kur bat,

bulu ke, emgek azap, eziyet, elig elli, edg iyi, eki iki, ker geri, ilger

ileri, douya, kii insan, kigr- girdir-, bri kurt, kl gnl, kzed-

gzetle-, kni kskan, kntz gndz.

Dudak Benzemesi

Dudak benzemesi yle alr: Yuvarlak sesli ieren heceden sonra gelen

hecede yuvarlak sesli veya geni dz sesli yer alabilir, bir baka deyile yuvarlak

sesliden sonra dar dz sesli gelemez. Dudak benzemesi dil benzemesine nazaran

ge ortaya ktn daha XIX. yzylda Grunzel belirtmitir.49Trk lehelerinin

arasndan dudak uyumu en ok Krgzca, Yakuta, Altaycada gelimitir.50 Orhun

Trkesinde kk nl uyumu daha balang aamalarda bulunuyor.51

a. Bir kelimenin ilk hecesinde bir dz sesli varsa ondan sonra gelen

hecelerdeki sesliler de dz olur: kam babam, terim terim, kan kann,

elimiz yurdumuz, ebig evi, bili renin, kapg kap, kelin gelin.

b. Bir kelimenin ilk hecesinde bir yuvarlak sesli bulunuyorsa ondan

sonra gelen hecelerdeki sesliler ya dz-geni ya da dar-yuvarlak olur: kutum

talihim, bahtm, sk kemiin, kunuyug prensesi, kzn gzle, oluru

oturun, lrp ldrerek, tn dilek, istek, rica, k ok, n nc.

Orhun Trkesinde drt ekli bulunan, yani dz ve yuvarlak biimlere //, /i/,

/u/, // sahip ekler kelimedeki kk sesli uyumuna bozukluk katmaz.

1. Teklik 1.ahs iyelik eki {-m}: ka-m babam, begler-im

beylerim, kut-um bahtm, Trk-m Trkmvs.

49 a. g. e., s. 72. 50 Kononov A. N. Grammatika Yazka Tyrukskih Runieskih Pamyatnikov VII-IX vv. Leningrad, 1980, s. 67. 51 Tekin T. A Grammar of Orkhon Turkic. Bloomington, 1968, s. 63.

2. Teklik 2.ahs iyelik eki {- / -g}: kan- kann, yer-i-de

vatanndan, bu-ug skntn, sk- kemiin vs.

3. okluk 1.ahs iyelik eki {-mz, -miz}: ka-mz babamz, el-imiz

yurdumuz, bodun-umz milletimiz, Trk-miz Trkmz vs.

4. okluk 2.ahs iyelik eki {-z, -iz}: oglan-z-da

ogullarnzdan, taygun-uz-da oullarnzdan vs.

5. Belirtme durumu eki {-g}: ypar-g gzel kokuyu, eb-ig evi,

kunuy-ug prensesi, k-g gc vs.

6. Ara durumu eki {-n}: sab-n szle, er-in erle, ok-un okla,

kz-n gzle vs.

7. Sfat-fiil eki {-gma, -gme}: bar-gma gidenler, kel-igme gelen,

uduz-ugma rgtleyen vs.

8. Zarf-fiil eki {-p / -pan, -pen}: kazgan-p kazanarak, tiril-ip

toplanarak, olur-upan tahtta oturarak, sk-pen skerek vs.

9. 2.ahs emir eki {-}: bar- gidin, eid-i iitin, olur-u

oturun vs.

10. Sra say eki {-n}: bi-in beinci, n nc vs.

11. Dnl eki {-n}: kl-n- yaratl-, tut-un- tutun- vs.

12. Ettirgen eki {-t}: ak-t- akn ettir-, yz-t- yzdr-vs.

13. Edilgen eki {-l}: adr-l- ayrl-, tir-il- toplan- vs.

14. Yapm eki {-g}: kapg kap, lg l vs.

15. Yapm eki {-n}: kyn ceza, kelin gelin vs.

16. Yapm eki {-n}: tarkn huzursuz, tn rica, istek vs.

17. Yapm eki {-}: tegi atma vs.

Yukarda saylan eklerin nnde gelen balayc sesler hem dz hem de

yuvarlak biimleri ald iin kk sesli uyumunu bozmaz.52

Aadaki eklerin terkibinde yer alan seslilerin dz ve yuvarlak biimleri

bulunduu iin dudak uyumunu takip eder:

52 Tekin T. A Grammar of Orkhon Turkic. Bloomington, 1968, s. 63-64.

1.Yapm eki {-lg, -lig, -lug, -lg}: kagan-lg kaanl, il-lig vatanl, kul-

lug kullu, k-lg cariyeli vs.

2. Btn gemi zaman ekleri 3.ahs hari {-dm, -dim, -dum, -dm; -d, -

di, -du, -d; -dmz, -dimiz, -dumz, -dmiz; -dz, -diiz, -duz, -diz}: al-

tm aldm, kelr-tm getirdim, iik-di tabi oldun, buz-dumz bozguna

urattk, s-dmiz savatk vs.

3. kma durumu eki {-dn, -din, -dun, -dn}: kur-dn batdan, biri-

din gneyden, -dn doudan vs.

Aadaki eklerin terkibinde yer alan seslilerin sadece kaln ve ince ekilleri

bulunduu iin yuvarlak seslili kelimelere eklendiinde dudak uyumuna aykrlk

gsterirler:

1. {-, -i / -n, -ni} tamlayan eki: bodun- milletin;

2. {-n, -ni} belirtme durumu eki: biz-ni bizi, Ku-n Kuyu;

3. {-gl, -gil} emir eki: ur-gl yerletir;

4. {-d, -di} 3.ahs gemi zaman eki: u-d vefat etti, l-ti ld;

5. {-g, -gi} aitlik eki: Tabga-g ine ait, inli, l-gi ll,

lde yaayan;

6. {-t, -ti} zarf-fiil eki: katg-d skca, edg-ti iyice;

7. {-lk, -lik} yapm eki: z-lik ahsi;

8. {-sz, -siz} yapm eki: bu-sz skntsz, g-siz annesiz, ksz;

9. {-sra, -sire} yapm eki: kagan-sra- kaansz kal-, urug-srat-

neslini yok et-;

10. {-sk, -sik-} sfat-fiil eki: to-sk doyma, doyacak olma.53

Sadece yuvarlak sesli biimleri olduu iin baz ekler, gene dudak uyumunu

bozuyorlar:

53 Ayn esere bkz.: s. 66-67.

1. {-(y)u, -(y)} zarf-fiil eki: eid- iiterek, opla-yu hzla ileri

atlarak;

2. {-(y)ur, -(y)r} geni zaman eki: al-ur alr, kel-r gelir;

3. {-ur, -r} ettirgen eki: kel-r- getir-;

4. {-tur, -tr} ettirgen eki: bin-tr- bindir-;

5. {-gu, -gi} yapm eki: ay-gu kaann szcs

6. {-tuk, -tk} sfat-fiil eki: kln-tuk yaratlan, teg-dk saldran;54

Orhun Trkesine yabanc dillerden giren dn kelimeler de ayn ekilde

dudak uyumunu bozmaktadr: altun altn < (ince), taluy deniz < (Moolca),

kunuy prenses < (ince), katun hatun < (Farsa), e amca, ata, ecdat <

(Moolca) vs.55

Krgz Trkesinde Dil ve Dudak benzemeleri sesli uyumu geliiminin en

yksek noktalarna ulamtr. Baz bilim adamlar byle benzemelerin bir

monotonluk yaratt dncesindedir. Fakat kanaatimizce sesli uyumu tamtersine

dile gzel bir ahenk katmaktadr.

Dil Benzemesi

a. Kelimenin ilk hecesinde kaln sesli varsa sonraki hecelerde

bulunan sesliler de kaln olur: bala ocuk, cyrma yirmi, togolok yuvarlak,

tukum soy, nesil, cakn yakn, tabmak bulmaca, kou komu.

b. Kelimenin ilk hecesinde ince sesli varsa sonraki hecelerde bulunan

sesliler de ince olur: kgkn gvercin, kpr kpr, erte yarn, cigit

yiit, tk t, keleek gelecek, syn sevin.

Krgz Trkesi z olsun dn olsun kelimelerin hepsini dil ve dudak

uyumuna tabi tutmaya alyor. Bylece kabul edilmi kelimeler Krgzcann ses

54 Kononov A. N. Grammatika Yazka Tyurkskih Runieskih Pamyatnikov VII-IX vv. Leningrad, 1980, s. 67.

kanunlarna boyun eerek nl uyumuna gre deiime uruyor: Maalesef, yabanc

dillerden alnma baz kelimelerin sesli uyumu kanununa ba emediini gryoruz:

kalempir biber, tarbiya terbiye, mamleket memleket, madaniyat medeniyet,

tehnika teknik, gazeta gazete, maina makine vs. Dilimizde az sayda bulunan

byle kelimelerin dndaki dnlemelerin ou Krgzcann ses zelliklerini kabul

ederek deiime uramtr: mektep okul, sayasat siyaset, nr hner, eyembi

sal, dymb pazartesi vs.56

Dudak Benzemesi

Bir kelimenin tm hecelerinde batan sona kadar yalnzca dz veya yuvarlak

seslilerin kullanlmasna dudak benzemesi denir. Byle benzemeye kelimenin

kknde olduu gibi eitli ekimli biimlerinde de yaygn rastlanr. Dudak uyumuna

gre benzeen sesliler ayn anda dil uyumuna da bal kalrlar. Demek ki, kaln dz

ve kaln yuvarlak sesliler veya ince dz ve ince yuvarlak sesliler ayr ayr uyum

salyorlar.

a. Dzlk bakmndan benzeen kelimeler: aar ar, keleek

gelecek, kelin gelin, temir demir, sagn zlem, taarn dargnlk.

b. Yuvarlaklk bakmndan benzeen kelimeler: klk glge,

togolok yuvarlak, cooluk rt, tk izme, cgr msr.

Dudak benzemesi dil benzemesi kadar gelimi olmad iin Krgzacann

kendi kelimelerinde bile uyum bozulabiliyor:

a. Kelimenin ilk hecesinde bulunan /u/ sesi sonraki hecede gelen /a/

sesini yuvarlaklatrmay baaramyor. rnein, ulak olak, bulak pnar,

burganak kar frtnas, kulak kulak vs. Yuvarlak /u/ sesinin ince kart olan //

sesi geni /e/ sesini yuvarlaklatryor: k ak, cgr msr, tgl tam,

krk krek, zng zengi.

55 Kononov A. N. Grammatika Yazka Tyurkskih Runieskih Pamyatnikov VII-IX vv. Leningrad, 1980, s. 67. 56 Abduldayev E. Azrk Krgz Tili. Bikek, 1998, s. 62.

b. Kelimenin ilk hecesinde bulunan uzun // sesinden sonra /a/ sesi

gelerek dudak uyumunu bozuyor: oolak uzak, oona- ana-, oola k, le.

Ayn tipteki durumlarda uzun // sesi devamnda gelen seslilerin dudak

benzemesini takip etmesini salyor: smy iaret parma, mry dl,

priz.57

Batmanov, Krgz Trkesindeki ekleri deiim diyapazonuna gre gruba

ayrmtr:

1. Krgz Trkesindeki eklerin ou

0071-Orxun Abidelerinde Kirkizlerin Izleri(1.184KB)

Documents

Transcript of 0071-Orxun Abidelerinde Kirkizlerin Izleri(1.184KB)