d'J

t//0),,*./'

TURK VESIKALARININ NE$Ri VF BU i$iNARZETTiGI, UBSELELER [-]

Yazan: FEKETE LAJOSBud,apeSte Uni'uersitesi profesdrleri'nden

Tiirkpeye geuiren ; TAYYLB G}KB iLGiNIstanbul iJniu er sitesi'nde Tarih Acl'staru'

:cihan Harbi srralaflnda baghyan ve sonra takip edilen os-

manlr, Tarih Ragnaklarr'nrn neqredilmesi hususunda orta Aurapa

ir"-it nirlarz,ortr faaliyetini g6rmek gok mennnuniyeti mucip ol-

*attaor. Bu faaliyet azgok gegici, mevzii karakterde veya poli*

tif ."r"vunlara taLi nir hadise depil, bildkis, ciddi ve devamh, ilknunrantarr muvaffakiyetle gegiren, bir hareket olarak giiriinmiiq:

ve bu andan itibaren gok takdire s&yan neticeler dosurmuqtur.

Tiirkoloji etiidlerinin baqlangrct, Osmanl,t imparatorlufru ve

Tiirk Hatkian hakkrndaki Orta Auntpa isld,mi tetkikleri istika-

rltioio heniiz, miinhasrran ilmi olan, objektif bir nizamrn tesbit'

Ltmeoigi, harpten evvelki bu zamana rastlar. Fakat bir defa bas-

lamrq otup gayeteri vuzuh kesbetm,ig ve metodlartnda daima daha

Aerinteqmig bulunan bu hareket derhal, humonist tabir edilen ilim-

ler sahasrnda misli olmryan bir terakki kaydetmiqtir. Bu suretle

evvel6, yer yer .iglenen Tiirkoloii yava$ yavaq daima daha kala-

bahk mlrkezler bulabildi : Universitelerde hususi enstitiile5' hususi

mecmualar ve nihayet isldml tetkikler sahasrndan gtkarak miista-

kil bir itim halinde teessiis etti.--' n;;it "oriitiit"" ve meemualaida, sonia kitablarda miinakaga

edilen meseleler arastnda biz burada yalnrz biri ile meggul olmak

istiyoruz: Tiirk vesikalannn (chartesl neqri.... Fakat daha ev-

""ino hususta tam ve srhhath umiimi bir giirtig elde etmek igin,

bu problemin evvelki safahatrnr tetkik edece['iz''Hariciye nezareti hizmetinde bulunan ve Tiirk vesaikini, ma'

ltmatlannr ilim sahasrnda kullanmtyarak okuyabilen memur ve

[*] Kiiriisi Csoma Archivum'un 1939 il0ve niishasrndan

608 Fekete Lajos

mttercimlerin haricin_d e, Antoine GdSaU,ilmi bir gaye ile gahgan,ilk Tiirk vesikatan enirteiiiiq"nrl nasiri tetakli editebilir. Vi_yanadaki Avusturya staatsarchiv;inin asren uu"". oiun bu argivisti,bu sahada, bu neviden'k oiurut naza'" itibare a'nab'ecek vebugiin dahi yiiksek ilml trv."ti-nuiz burunan ni" tut* Tiirk vesi_kalannr negretmigtir [1].G6vay'rn halefleri, daha uzun zaman, Macar ve daha mahdutolmak tizere' Avusturya araghrrcrra,r, ururroalnurui.uqtur [2]. Buhadise, Ttirk kavnakrarrnrn rr"qiiu.l3*rrr;ilrugrse asrm bagr_

il*:ill ancak bu iki Avrupa -'r"tioi "]aliu"r.-nip.ini giister-

Fakaf asrn,lu.uro,o."3 itibaren,_ Ttirk kaynakrarr araqtrrmala'-nrn biiyiik bir vtsat aldrgrnr ve muhterit milieleiensup aragtrrrcr_la'n Tiirkrer ve bu milri'e" u"u.*ouki mtinasebe,erin bazr nok_tala.nr aydrnratmak bakrmrndan, b, miigterek .""uiy* iqtirak et_tikierini giiriiyoruz. Bu devreo"ai, m, gr""p"ii "*i"u". arasrndaTiirk argivierine ilk kabul eoiien-imre Kardcson (1g0g den 1g11 ekadar) istanbulda [B], Juo C"rugorzevsky Sofyada [4], Ciro Tru_

;[t1 Gcvay, aotoo'Gnden und Aktenstiicke zur Geschichte derverhaelt-nisse zwischen oesterreicir, ungarn;;Jqg" prorte in fi;.;;xvII. Jahrhun_derten, wien 1889.*avot mti"iiii-io, e-r*rozr. Mr{jus zo -'oila" tort gyarmatib6kekiit6s cikks1v.i.. s6cs, rsso. ic;ur**'ru zo ll*vi. ,oli*t| akdediten suihmuahedesinin maddeleri. uvlo,u, isioJ_1"", miieltifin: ii-iazz_ dik 6vi sep_tember 18 - dikrfn kdrt Szonyi oot"r.#te. "i-rt"rv"i. na; ;;ii;;"ny,de rB Eytiir1627 de akdedilen sulh muahedurioio ,uAieleri, Viyana lgBZ) _ {Bu son iki eserldtinee, macarca ve tiirkge i"tiqu*lhi$ii;.

[2j w' Fr' Ad' Behrnauer: surtan Ahmed's_ I. Bestallungs - und vertrags_urkunden, fiir Gabriel Batnori "o" soilryo. 1e*cniu ru. r<""0!"osterreichischerGeschichts - Quellen

1g:J, T_vln.) - oij;l, .lao"r, Nugllrll"i, oa"os tiiriiklevetei; Kecskem6t, 18b9 (J. n. ' n+c i"rr"io," uii iii.tiJ' .""o*nrr", macarcaterciimeleri).- szi*idy Aron: rot.l-*-gv"r, tdrt.nermi l*r"r."t, "tmrlnytrir I

_IX' kiiter, Budapest, 1868: raze. ta. sr, i'i'ilrk-Macar i"rihi;;r^ii"larr, 9 cilt oranbu vesika kolleksiyonunoan buyiih uJ tisnr tiirfge vesikalann macarca tercii-mesidir). Velics Antal-: Magyarcrszilgittirot Lincsiari ;il;# I__II. Budapes!1886 6s' 1890' (A' V': Maearistuou uit?tiiti^"ine outt".ru"i, lricar terciimesi).[3] Ttirk argivlerindeki aragtrrmalarlun s€mexesi iki c't haliude neqrorunanvesikalardrr.: A R6koczi-emigrr{cio tti"tit-"t.a" yai tztz_lso!. iooupurt, rgrl vetiiriik-magvar okrev6rt6" :s-"ee-usg iu#nur, rsra. 6ano;;i;; Tiirkiye,dekiikametine ait riirk vesikara' r" iti.t"-ltliar vesikalarr *u"*ou.9.[a] Jan Grzegorzewski: Zsidzy'atow rumerijskieh epoki wyprawy viedens_kief' Lwow, 19I2' (Arehiwu--our+o*u ilivoi*oi"t*o towarsystwa dla popieranian'auki potskiej, dyial I tom. Vl. Z""it'ii.""

Tiirk vesikalarrnrn neEri ve bu iEin arzettifi meseleler 609

helka saraybosna'da [1] metodik bir hazrrhk yapmadan ancak herbiri riirk vesikalannr otodidaktik bir qekilde iifrenip okuyarakgahgmaktadrr. Yine bu devirdedir ki Alman itim 6,lemi ilk giigltik-lerle garprgarak, bu nevi etiidlerle meqgul olmrya bagtamrqtrr.

fiu hatde Tiirk vesikalan araqtrnlmasrnrn, asrrmrzda meydanagelmesi, tamamen yeni bir ilim oldu['u iddia edilemez. Gegen asrrdabu aragtrrmalarda gok faal kimseler bulunmugtur. Ancak, onlar,kendilerini s?dece bu araqtrrmalara vaktediyorlar, fakat elde et-tikleri malfimatr nakil ue bu aragtrrmanzn d,euamz hakkrnda birkayrt duymuyorlardr.

_ Asrrmrz, mesainin devamrnl temin igin, Tiirk paleograf yusr.

hakkrndaki bilgileri metodik bir qekilde iigrenmek *ur"iiyl"l uovaziyeti degigtirdi. Btitiin ba6langrgtar gibi bu gahgmalar da bida-yette gok nisbetsiz ve getigi eiizei olmugtur. ciigtdne otunaniiengrtzel bir vesika hemen ne$re ihtiyag gristeriyordu. Bu sebeptenbithassa ilk zamantarda, n&n'Le tipinoe it^i iiiiiiit"n mektup.larz, digerlerinden daha fazia it;'iuann olduklan igin gok sevil-miqtir. Bu ilk hegriyat pratik ve muahhar sentezler bakrmrndangok faydah ola;l faksimile ile yaprlmrgtr. Buna mukabil zaman, za-man tashihler veya sonradan ildveler yapmlya mecbur olmamakigin, gok acelerneqretmekten igtinap eoilai. Ninayet bu neqriyatrnsaylsr yiizii bulduSu vakit elde edilen taydalar, t*"""uiir"riou";g:men, o_kadar gok ve o kadar gtize giiriinecek sekilde otmugtu ftondan bir sent€z ve sistematik bir kolleksiyon yapmak, arhk, dti:giiniilebildi. Bu,vadide iki tecriibe gririilmektedir. :

Birincisi Friedrich Kraelitz aon Greifenhorst;us eseridir: .,os-mani,sche urkunden aus d,er zweiten llaetfte des 15. Jahrhunderts,r.[2]. Bu eser yalnrz zenginlipinden (bir arada p4 vesika nepreoi*yor) dolayr de['il, fakat bilhassa kitabrnrn asrl mevzuunu tegkiled.en Pad:igahm irad,eleri'ni (d6cret) tahlit ederek ve onlarr iimibi" sistemleqtirmenin esaslarrnr kurmak igin umumi bir tip gibigiistererek yazdrfr ve nazari krsrmlara tahsis etti$i mukaddimesisebebi ile, o zamana" kadarki biitiin paleogratik eserlerden dahaehemmiyetlidir.

[1] ciro Truhelka, Riza Muderizowic, safvet Beg Basagic ve Fehim spaho-nun dikkate s?{3" eserleri "Glasnik Zemaliskog mureja sosali i Hercegovini*.mecmuastntn bilhassa 19IB den sonraki ntishalarrnda bulunur.

t2l sitzungsberichte der Akademie,der wissenschaften, phil-hist-Klasse..

L

' ,610 Fekete Lalos

Bu tekdmiil sathasrnda ileriye do$ru bir adrm teldkki editebi*lecek olan, nazari sahada ikincisi bu satrrlarr yazan muharrirines eridir: << Einf iihrung in die O smanis cNt - tiirkis che Dip lomatik zur.Zeit der tiirkischen Botrnaessigkeit in Ungarn, [1]. Bu fermanlan,,hath humayunlarl (Charte) ve Macaristanda Tiirk Hakimiyeti deu-rine (L54L-1699) ait vesikalan sistematik bir qekilde ortaya koyanve Merkezi, Aurupa'mn argivlerinde ve ilmi enstitiilerinde bulunanvesikalar bu sentezierden sonra su veya bu mahiyette miinteritvesikalan [2] negr, tahlil ve mecmualarda intigar eden makaleler'daha nadir ue gok sathldir. Zira, artrk bundan sonra ilmi'araghr-malar daha yiiksek gayeler tesbit edebilirlerdi. gimdi bahsedece-$imiz eserler bu iki temayiilden mtilhemdirler.

Franz Babinger'in 1931de intigar eden uDas Archiu d,es Bosnia-,ken Osman Pascho,>> [3] adtr esefi Karlsrahe argivlerinde muhafaza,ediien ve XVII. asrln sonundaki Ttirk harbinde biiyiik bir ro1 oynr-yan Osman Pagn'ya ait bulunan 84 vesika ile meqgul olur. igerisindePaSa' y a hitaben yazrlmrp mektuplar, emirler, hesaplar, tayin emirleribulunan ve ihtimalki harp ganimeti olarak hrristiyanlarm erine diiq-miig olan bu vesaih tam ortada, Pa,Sa'ntn qahsiyeti ile miitecanis ve.yekdi$erine ba$h bir birlik teqkil ediyor ve bu sebepten bir qahsrnhayatmrn btitiin teferruatrnr elde etmeEe, bu devirde binlerce Tiir-kiin gegirmese mecbur kaldrfr askeri hayatrn karakteristik vaslfla-rrnr giisterme$e miisait bulunuyorlar. M. Babinger mukaddimesindeeserini bir nevi monografi yapmak igin, bu mahiyetteki hadiselerihiildsa ediyor. sonra,faksimile'nin yanrnda her vesikanrn almancahiildsasrnr veriyor. Bu eserin en biiyiik ta,ydasr, bu faksimileler:sayesinde, en az, onlarr okuyabilenler igin orijinai yazrlar yerinitutabilmesidir. Di[er taraltan bi.iytik bir ekseriyet igin, gok muh-tasar olan, almanca htildsalar vesikayr daha ziyade eksik bir ge-kilde viilgarize etmektedir.

[1] Ausgabe des Kgl. Ung. Staatsarchivs' Budapest, 1926.

l2l Bazr vesikalartn negri. halledilmesi daha kolay birva ife telakki edilereko zamandanberi daha ziyade, fakiiltede doktor_a tezi igin mevzu olarak gtiriin-mektedir. Bu tezler arasinda, sonra Berlin Universitesine prof. tayin -edilen

Helmuth Scheel'in etiidiinii zikredeceSiz: Die Schreiben der tiirkischen Sultanean die preusischen Kiinige, Berlin tg30 - Daha eski eserler arasrnda L. Kulisch:Die Tiirkischen Lehensbriefe in de Landsbibliotbek zu Kassel. (Mitteilungen derAusland-Hohscbule an der Universitet, Berlin, Jahrg. XLL Abr. II. s.izo itj.ihtimalki eserinde bazr metinlerin siyakat yazrsr ile olmasr bunu az muvaffakolmug bir eser giisteriyor.

[3] Berlin Reichsdruckerei.

L

'liirk vesil<alannrn neiqri ve bu igin arzettipi meseleler 6ll

Di$er bir eser, kronolojik sra ile, 1932 de neqredilen benimeserimdir | <<Tiiikische Schriften aus rlem Archiue d,es PalatinsNi,kolaus Eszterhd,zy, 1606-1645" [1]. Bu eser, XVII. asrrda bir ma-car siyaset adamr olan Nicolas Eszterbf,zy'ye hitaben yazrhp buaile argivierinde o zamandanberi devamh olarak saklanan bir gokvesikalarla meqgul olur. Mukaddime XVII. asrrda Macaristan,rntarihl bir tablosunu gizer, Tiirkige ve Macarislcn arasrnda, hudut-lann gayri muayyen olmasrndan, do$an ihtrlflflarr kaydeder, sonra,mevcut makamlar arasrnda cereyan eden sonu gelmez mtinakaga-lan, bu hudut mmtakalannda yaqayan halkrn getin hayatrnr iin.tamtrr. HiilAsa, bu'eser, biitiin bu yazrlarr tek ve aynr devre aitolan ve tek ,bir gahsr aldkadar eden vesikalann heyeti mecmuaslolarak nazarr itibara ahr. En ehemmiyetli parqalar, burada, oriji-nal metinler ve almanca terciimeleri ile grkmrqtrr. Diperleri ancakalmanca hiildsalan iledirler.

Bazr vesikalan tanrtan ve tahiil eden iigiincii eser olarak Bel-g r at' ta prof e piir olan F ehim ts aj r ak t ar euig' in e s e rini zikre de c e $im."Turbki doktpmenti,, [2]. Muharrir bu eserde, 400 sene zafiinda TiirlcHillrttmetilnin, bir ms,a4shrla hayatrnr tanzim etmek hususunda,giinderdipi 1)'azrlarla meggul olmaktadr. Eserin biiyiik bir krsmrbilhassa, her vesikanln slrpga bir hi.ilAsasrnr ihtiva ediyor. Yalnrzaltr tanesini imuharrir, arap hartleri ile transkripsiyon ve srrpgatam terctimei olmak iizere, taksimile negrediyor. Negredilen vesi-kalartn umulniyetle do$ru oldupuna hiikmolunabilir [3]. Hiiidsala'rln veya (regestes>lerin krymetine gelince, bu hususta ancak, bun-lan orijinal: metinlerie ayrr ayrr kargrlagtrdrktan sonra hiikiimverilebilir. Nihayet malzemenin terkibi (synth6se),eger bu vesika-larm bir kag asrrhk zamalaa ait bulunduSu ve bu hususta umumibir hiikiim vermenin giig olacapr diigiiniiliirse, gok krsa olmugtur [4].

11] Eszterhrizy Mikl6s Nridor iratai (Palatin Nicola Eszterhdzy'nin yazrlan).Schriften des Palatins Nicolaus Eszterhdzy im Auttrage des Fiirsten Paul Eszter-hrizy. Budapest 1932.

t2l Fehim Bajraktarevig: Turski dokumenti manastira Sv. Trojiee Kod.Plevl ia (Srpska Kraltevska Akademija" Spomenik LXXX. Drugi razred 62")Sarajevo 1935.

I3l $u krraat hatalarrm zikretmeliyim: 15 numarah yazrmn sonunda.1l.eir "t'.xc, (Belovar) yerine rli! r{-_'-u. (Belgrad) okumak l6zrmdrr. 24 numarah ya-,Zrnln sonunda 'L*. deiil o<--'rr. okumak l6zrmdr. 43 numaralr yazmrn 3. cii satnnihayetinde higbir manasr olmryan Jr4rlr yerine b.K)st ., okumak l6,zrmdr.

t4l Bu sahrlarrn muharriri, bu sahada bizzat, bazr Macar qehirlerinin tiirkgevesikalarrnr tanrtan, birkag tecriibe yapmrytlr. Bu hususta gunlarr zikretmek

612 Fekete Lajos

Bu vadide diirdiincti eser r.. N. Ru.rat ve R. v. zetterstrienim1938_de mtqtereken negrettikleri kitaptrr: <Tiirhische urn"niiw[1]. Bu eser, Tiirkiye'den gok uzak bir yerde, isueq,te bulunan-isueg Deulet argiui'nde-Bibyer arqivinde ve gtockhotm ijniue&iiitKtitiiphanesi'nde-tiirkge vesikalarrn metnini ve almanca terciime_sini ihtiva ediyor. Bundan baqka on yesikanrn da faksimilesi var-drr. Miiellifleri x. gar|'rn Ttirkiye'd.eki ikametine ait yekdigerinebaSh vesaiki birden vermek istemiglerdir. Ancak bu giizel eserdeyeni bir qey bulunmuyorsa, bu, onlann hatasr degildir. Qlinkii, on-lar, krsmen hiildsaten krsmen Avrupa dillerine ierciime edilerek.daha evveree Nordberg, Testa, ve Noradounghian neqriyatrndamevcut bulunuyordu. Bu mevzuun o zamana kadar meghul kalantur?f3u-.gelince, agaf'rda kendisinden aynca bahsedece pimiz, ah-met Refi,k'in eseri bunu, onlarrnkinden daha iyi tanrmaktadrr. Buitibarla bu eser bilhassa, miieltiflerinin de bizzat dedikleri gibi,bir tatbikat vasrtasr <<den stud,ierenden eine Gelegenheit zu, iioing"olmak srfatiyle taydah kahyor [2].

Nfiinferit vesikalarla meggul olmryan fakat birbiri ile mtinase-bettar vesikalar kolleksiyonunu toplamrya ve bu surefle elde edi_len vesaik iizerine istinad eden kitaplan terkip etmiye gahgan buhiildsada, son on senenin paleografik negriyatrnrn baqhcalarinr, higde$iise, Avrupa enstitiilerinde ilk giigliikleri iktiham eden diploma_tik araqtrrmalan, gtirmek miimkiindtir. yalnrz vesikalann neqrin-deki usuller heniiz kdti derecede tekamur etmig degil;ir. it;;lmiiellifler paleografik gayeleri griziiniinde tutarak faksimileyeehemmiyet verirler. Bazrlan tengtistik ve tarihi sebeplerdeo oo_layr miimkiin olduSu kadar tiirkge metin negretmek isierler. DiSerbir krsmr da, kendi milIi tarihreri iizerinde yaprracak u.ugirr-maiar igin kdfi gelecepini diiqtinerek, ttirkge .rr"uikutu*rn terciimesi

veya hiildsasr ile iktifa ederler. Zaten muhtelit metodlar da bazrmiigterek unsurlan havidirler. (facsimil,e "regeste, lldh.)

Tiirlr vesikalannm hakiki merkezinden, Tii,rkiye'd,en, :uzaktatecriibe veya tegebbiislerde kullanrlan bu metodlardan hig birimuahaze edilemez: Yerinde kullanilan her biri iyi ve dogrudur.Tiii:hige'den hari,gte yaprlan aragtrrmaiar olmak itibariyle,- yalnrzhiil6,salar, tarihi rralzemeyi tanrmaya k6,fidirler. Vesikalann tiirkgeoldrak tam metni ise daha derin tiirkoiojik gayelere hizmet edi-yor. Ancak, tekrar edelim ki, bu noktai nazar yalnrz Tiirkiye'denhariqte yaprlan"lmesailer igindir. Zira, aynr metodlar Tiirkiye'dekullanrldrSr takdirde, tamamen baqka bir miitaldad,ayrz. Yani tekbagtna ehemmiyetli miktarda Ttrk vesikalannr ihtiva eden bir mem-Ielrette, bunlar bir defa meydana grktrktan sonra Tiirk miltetinintarihin,i, data tant, daha srhhatii Uir gekilde tanrtmak jmkdnr'mev-cuttur [1]. Bu meselenin istikbali ve Tiirk milteti.'nin en srhhatlibir gekilde tarihinin tanrnmasr keyfiyeti bu negir tarztna baflrbutundupu igin Tiirkiye'de yaprlan en eski paleografik neqriyatrnneticelerine de bir giiz atmak, sonra araghrmalarln en iyi bir ge-kilde muvaffakiyetiii temin etmek hususunda en mtisait usuliiaraqtrrmak cok enteresan olacakhr.

;

Bu vazitenin ilk krsmr, yani neticeierin hiildsaten tekerriiriibelki giig olmryqcaktrr. Zira tUraiye'deki paleografik neqriyahnbaglangrcr: nihayet yirmibeg sene evveline grkar ve bu vadideyaztlan makale ve etiidler gerek Tiirk Tarih Cemiyeti'nin negri-yatrnda gerek bu,nevideo -""*uu ve kolleksiyonlarda kolayhklabulunabilir.

Tiirk arqivlerinde tarihi menbalarr ilk aragtrran, bu arqivlerinmuhteviyah hakkrnda birinci defa bazr drnekler veren ve negri-yatmda bir gok mevzulan gok kuvvetli qekitde aydrnlatan Ah,metRgtih olmustur: Isaeg Kratz X. $arl, Rakoczi,'nin Tiirhiye'd,eki. ika.meti, muhtelif asrrlarda istanbul hagatz, Kossuth''urt Tiirkige'yeilti;east'i,Ie milnasebettar olarak 1849/50 d,e $ark Buhranz, Tiirk

{.+EF"$:F4t:.-ilt:F:iAl

FJ

g

rii:,i!:

i-rl:i;i;j:!

il!iH

F:E.

iIi:i

f

$i

!

iiil

'ilil.

kdtidir. uDebrecen v6ros lev6ltdr_dnak tiiriik iratai,. (Debrecen gehri argivinintiirkge vesikalan). Lev6rtdri Kiizlem6nyek:Macar o""l"i-".qi.;i;;;;#;1926, 1932, 1933). Fakat bu hususta uzunboylu meqgul olma[,a lrizum yoktu". n iBayraktarevig'in eseri mevzubahis metodu kdti deiecede g6steriyor

- [1] Monogralier Ntgivna sc k. Humanistiske veten-skaps-samtunoet i up-psala, I Almquist u. Wiksell. Uppsala. 1988. , - ,

. ,., 1?1 B*n eser, kaynak neqri olmak bakrmrndan, biiyiik bir ehemmiyeti baiz

degildir. . Buna mukabil Gynnar Jarring'in urugir"-ilu*, tartirf*.ri"i"gJr*iTtirkiet, En preliminaer rapport 1939) daha miismir giiriiniiyorlar; ,iru o,.eor-ooouaitl<.aynaklarr, hakikaten, hig degilse harap olmug bir geiilde, uuraniiecegiii[karqivlerinde araqtrrryor.

t1l Krq. Lev6ltriri Kiizlem6nyek (XV,20) de intiqar eden ve A tiiriik Lev6I:trlriigy (Tiirk argivleri meselesi) adrnr taqtyan raporun ve aynr makaienin tercii-mesi (arqiv: meseleleri. macatcadan geviren Tayyib Giikbilgin, istanbul lsggDevlet Matbaasl): Bu terciimeyi neqrinden som& giifdii€iimii kaydetmeliyim.Nihayet Topkaprsarayr Miizesinin arqiv rehberi: Arqiv krlavuzu, istanbul 1938

Devlet Matbaast. Bunu liev6ltriri Ktiz,lemdnyk mecmuasmm 1938 (XVn.) sayrsrndatanrtmlgtrm.

L

614 Fekete Laios

madeneiti,; fi i1ni,n m azi si, An ado lu da Tiir k a g i,r ell e r inin hay atz l1\ ;Fakat gok maltmath ve faal bir d,lim olan Ahmet Refi.k'in ancakbir tane paleografik eserden baqka bir gey neqretmedi$i siiktrtlagegilemez 121. Hatta vesikalar iizerinde, hakiki araqtrrtctlarrngtisterdikleri qekilde, bir aragtrrma yapmamtqttr. Yalntz, biiyiik iq-

. lerin yiiksek bir karara baflanmasr igin divanda bulundurulan vebazt giinlerde bazr delterlerde (ahkdm detterleri: Kapierbiicher\tutulan kayltlarla iktifa etti ki, bunlar da aradr$rnr kolayhkla bula-biliyordu. Fakat ne olursa olsun Ahmet Refik'in hinmetiyle nesre-dilen vesikaiar di$er neqriyahn hepsinden daha btyiik bir ktymetihaizdir. Yukartda siiyiediklerimizden baqka, burada, yalnrz bir qeykaydetmek l6,zrmdtr: Bu da, son senelerde ne$redilen eserlerintamanen )reni Tiirk harfleri ile intiqar etmesidir' Bu sebepten, bun-lar, orijinai metni harfiyen giistermezler.

giiiiin bu kayrttar, esas itibariyle, yalntz Ahmet Refik'in mesa-isini de$ii, aynt zamanda Tiirkiye'd.e zaman zaman onun tesirialtrnda, Iakat-maalesel Ahmet Refik'in di$er bi.iyiik vastflanna ma-lik olmryarak, yaprlan vesika negriyatrnr tesbite gahpmaktadrr.

Bu tenkide bazrumumi kayrtlar ilflve etmemize miisaade olun=sun. Biz Tiirkiye'd.e tarih araqhrmalaunr daima memnuniyetle kar-grlamrq ve bu araqttrmalartn ilerlemesini samimi olarak giintildenarzu etm.iqizdir. Evvel6" Aurupa'da yaprlatla na:aran Tilrki,ye'de icraedilen araqtrrmaiann ne nisbette oldu$unu ve Tiirk Argi,uleri'nintevkaldde zenginli$i i\e Aurupa'da bulunan bir kag bin vesika ara-srndaki farkr hatrrlamak l6,zrmdrr. Di$er tarattan bu, adet itibariyleaz olan Ttirk neqriyatrntia da, kaligrafik metinlerde gok defa aynrhatah gekillerin, faksimile neqrinde izah yanhqltklartntn bulundu-[unu ve yeni Tiirk hartleri ile intigar eden metinlerin de daha azkubWydetmeninvazifeo1dupunuzannediyoruz.

l1l Memaliki Osmaniyede Demirbaq $arl, istanbul 1332; Memaliki Osmani-yede Kral Rakogi ve tevabii, istanbul 1333; Tiirkiyede miilteciler meselesi, istanbul1926, onuncu asn hicride istanbul hayah, istanbul 1933; hicri onbirinci asrrdaistanbul hayatl istanbut 1931; 12 inci asrrda istanbul hayatr. lstanbul 1930; hicriontgiincii asrrda Istanbul hayatr,. Istanbul 1932; Ttirkiye'de madencilik, Istanbul1929; Anadoluda Tiirk aqiretleri, lstanbul 1930.

l2l giiphesiz Kar6csony Imre araqtrrmalannrn tesiri altmda Ahmet RefikR6k6czi'nin Tiirkiye'deki ikametine ait vesaiki neqretmege karar veriyor. Kardcs-on'un eseri: A Rd.k6czi emigrriti6 tiiriik okmdnyai tRrikdczi'nin Tiirkiye'dekiikametine ait Tiirk vesaiki) 1911 de ve Budapeqte'de. Halbuki Ahmet Retik'inaym mevzua ait eseri uo"ut 1333 de (:1917-lsis; taneoitmistir. Keza, Kossuth'aait vesikalar igin de, herhalde, Kard,cson'un tesirine maruz kalmrqtr.

t

Tiirk vesikalarrnrn negri ve bu igin arzettifi meseleler 615

Ekseriya vaki oran bir hadise ile yani bizzat mahalinde, arqivdearaqtrrmalar ve iinceden etrafh

"iuotu* yaprlmadan hacimli sen-

tezrer negretmek meselesi ile gimdi burada meqgul ormlyacasrz.Bu, ilmin muahhar inkigatrnr tamamen sekteye ug:ratabilir.

Bazr mtiessit noksanlarr igaret ettikten rooru Tiirk vesikalannegriyatrnr nasrl gdrmek istedigimiz soruiabilir. Bu hususta evvelflbazr geyleri tayyetmekle ve neleri beklenredipimizi sriylemekleige baqliya cagtz.

Tiirk vesika negirlerinden regestes'ler yahut kendi tabirleriveghile m,uhteuigat hiild,sast, beklemiyoruz. Bu negriyattan en aziki sebepten istitade edemiyoruz: Evveld bu regesies,ler, bir fikirsahibi olmrya; orijinal metnin tam neqrinden daha az miisaittirlerve bu suretle tuzuli bir enerji sarfedilmig olur. Diper sebep, buregestes'leri bizim bir compromis, zaruri bir hal sureti olaraktelakki etmemiz ve ancak liizumu takdirinde, ikinci derecedeehemmiyetli bir teferruat mevzuubahs oldufu vakit, kabul edebil-memizdir.,Fakat, Tilrk ru.rihi igin, Tiirk vesikalarr neqriyahnrnl:"i, baglangrcrnda bulunuldu['u bugiin, bu vesikalar, argivlerindebir kag yiiz Tiirk vesikamna malik $u veya bu Avrupa milletinintarihi igin oldufu gibi, bir krsmr veya hiildsasr verilmekle iktifaotrunacak kadar ehemmiyetsiz bir menba, teldkki edilemezler.Bunlar Tiirkiye tarihi igin baqhca vesikalardrr ve bunlann birci.imlesine karp l6,kayit kahnamaz.

Bu vadideki riirk negriyatrndan keza faksimile de istemiyoruz.Qiinkii evveld bu pahahdir. sonra bunun istimali, miinakaga halin-den sarf ma z ar, aniak vesikalann okunu gunu tisretme p'e yaradrklantakdirde mazllri giiriilebilir. Fakat bu maksada hizmet-edecek genigmikyasta r.esaika maiikiz ve eger bu kefi gelmiyorsa meTooiabunu arttrrmak ve inkigaf ettirmek icap eder. Halihazrrda, evveld.enhazrrlanmrg bir p16,na tdbi ormadan ve yaLuz cilfleri tezyinetmekigin hiildsalarla birlikte neqredilmekte olan faksmile usulii, mese-leyi halietmeksizin ona bir md,na verme$e ve okunmasrna tamamenmuvaffak olunamryan su veya bu vesikanrn krraatini setretmeSeyaramaktadrr. Hiildsa bunda liizumsuz bir masraf vardrr t1j.

-

11] Bu son senelerin neqriyah araslnna Tahsin Oz'iin eseri hemen hemenbiricik, sayaDr memnuniyet. istisna tegkil ediyor: <zwei stiftungsurkunden dessultan's Mehmet II. Fatiho (istanbul 19sb) xv. inei asra dit biiyiil bir hacrmdatimalzemesi orjinal qeklinde negredilmiqtir; eser nesih yazr ill olan asrl metnintamamrnt laksimile olarak veriyor. Ve miigkiildtsrz okunilasrna miisait bulunuyor;aynr zamanrla o, Arapharfleriile r,eSriyairu katiyeile men'edildig{ bir devirdqarap harfleri ile grkabilmigtir.

J

Fekete Laios

Tezimizi ispat igin Georg Jacob tarafrndan neqredilen giizel faksi-mile serisini hatrrlaitmak kdtidir; " Ti)rkische Urkunden aus Ungoln,,keza Qok zengin olan fakat binnazariye noksan bulunan l1IB. Modtlin Arap paieograti tablolan daha ziyade tenkit ediltlilerve ilmin terakkisine esash bin surette tesir etmediler.

Nihayet, Tiirk vesikalart negredecekierden iranskripsiyonlumetin negri de behlemiyoruz. Ne Avrupahlarrn beynelmilel aifabesiiie ne de yeni Ti.irk harfleri iie higbir transkripsiyon sevmiyoruz-Zira higbiri, Arap harlleri ile olan eski Tiirk yal,;ril ile oldu['u gibirve tarih, lengtiistik ve temsili ilimlerin talep ettisi qekide orijinalmetni tam bir sadakatle veremiyor. Hattd yeni Tiirk harfleri ilenegriyatta bazr kiiqe tabirler bize yersiz ve, Arap harfleri ile miis-tesna bir gekiide itade olunmuq bulunsa bile, manaslz gririiniiyor.Daha ziyade bir anlaEmamazhsln neticesi olan $ey Avrupadakimetodik eserlerin bu tormtlleri bir krsrm vesikatrarrn organikunstrrlan olarak igaret etmeleridir; bu, yalmz metin negri mevzu-bahis oldupu vakit kdadrn eb'adrnr giistermek kadar faydasrzdlr.

Noktai nazartmtzl hiildsa ederken, hakikaten faydah oimak igin,vesikalann (Chartesl neqrinin tam metinle ve bunun da daimaorijinal yazrlmrg harfieri ile olmast i6,zrrn geldigini sdyliyece$iz.Biitiin tarihi kaynak negriyatrntn bu gekilde ortaya konmastntngeng ilmimizin mentaati icabrndan bulundu$una kaniiz.

Bugiin Ttirkiye'de biiyle bir eserin birgok manialarla karqrla-gacafmr biliyoruz. Fakat bu manialarrn hemen ortadan kalkmasrnrve, mazinin hata ve noksaniannr tekrar etmeksizin, qimdiye kadaritmi,n ve Tilrk milletindn biiyiik mikyasta zararlnr mucip olmugbulunan, Tiirk vesikalart neqriyatmrn icabetti$i gekilde organizeedilerek, vaki teehhiirleri teldfi etmesini can ve gtintilden temen-ni ediyoruz.

l1l B. Moritz:;lenkidine:. W Z K

Arabic paleograpby,M. 1y, 131.

Cairo, 1905. Bak gene J. Karabacek'in