file · Web viewRauemi whakarongo – Beth Dixon. This resource is designed to help give students...
Transcript of file · Web viewRauemi whakarongo – Beth Dixon. This resource is designed to help give students...
Rauemi whakarongo – Beth Dixon
This resource is designed to help give students the opportunity to listen, understand and comprehend spoken Māori at levels 5 and 6 of the curriculum.
The speaker on this clip is Beth Dixon of Ngāi Tūhoe and Ngāi Tahu. In the video she gives an insight in to her experiences growing up in Hastings.
For each video there is a vocabulary activity, a set of questions about the video and a cloze acivity.
For more ideas for whakarongo activities go to: http://www.akopanuku.tki.org.nz/assets/Professional-Resources/Teaching-and-Learning-Techniques.pdf
Video 1 – Te wāhi i tupu ake ai au
Video 2 – Ngā tikanga o te whare
Video 3 – Te manaaki manuhiri
Video 4 – Ōku kura
Video 5 – Ngā mahi whakangahau
PLEASE NOTE: This rauemi is not designed to assess NCEA.
WHAKARONGO RAUEMI – BETH DIXON VIDEO 1
Beth Dixon - Video 1 http://youtu.be/nXY8Jllmr_A
PĀTAI: I whānau mai koe i hea? I tupu mai koe i hea?
TE URUPARE: Ahau e tupu mai ana. I whānau mai ai ahau i Tāmaki. I reira taku pāpā e noho ana i taua wā rā. Engari, rua tau, toru tau pea, i whakaaro ake aku mātua kia hoki atu ki te kāinga o taku māmā ki roto o Heretaunga. Te rohe o Ngāti Kahungunu. I reira aku mātua tīpuna, taku koroua, taku kuia, aku aunties katoa. Nā reira, i hoki atu mātou ki reira. E toru tau pea taku pakeke i taua wā.
(I) ahau i reira, ko mātou tokorima, taku pāpā, taku māmā, taku tungāne, taku tuakana (ana) ko au te pōtiki.
I taua wā rā i haere mātou ki ētahi kura auraki, kura Katorika, me te aha, he rawe te noho, ki roto o Heretaunga. Engari, mō te reo, kāore mātou i paku aro atu. Taku koroua, taku kuia, mōhio ana ki te reo, engari kāore i paku kōrero mai ki a mātou.
Ko aku aunties, ko rātou hoki ka noho ki te tēpu, ka purei kāri. Ana, ko rātou tērā me taku pāpā purei kāri ana. Ka whakatoi aku aunties ki taku pāpā i roto anō i te reo. Engari he kore mōhio nōku ki te tikanga o ā rātou kōrero. Engari pukukata. Ka mahara ake ki aua pō rā. (ana) Ka moe au ki te whāriki i ngā rekereke o aku aunties, (ana) ko rātou tērā e pukukata ana.
BETH DIXON VIDEO 1 – Hei mahi 1
Write the English word in the column beside the corresponding Māori word.
tupu pay attention, focusreira mainstreamauraki CatholicKatorika funnyaro play cards
purei kāri therewhakatoi growpukukata cheeky
BETH DIXON VIDEO 1 – HEI MAHI 2
Whakarongo ki ngā kōrero a Beth, ka whakautu ai i ngā pātai.
1. I whānau mai a Beth i hea?
_________________________________________________________________________________________
2. E hia ngā tau o Beth i te wā i hūnuku ai tōna whānau?
_______________________________________________________________________________________
3. He aha rātou i hūnuku ai?
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
4. Tokohia ngā tamariki i tēnei whānau?
_______________________________________________________________________________________
5. What two words does Beth use to describe the schools she attended? What do these two words mean?
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
6. Beth has a fond memory from growing up in Heretaunga. Describe that memory in detail.
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
BETH DIXON VIDEO 1 – Hei mahi 3
Watch the video and fill in the gaps.
pakeke | ai | o | tupu | atu | noho | reira | taku | hoki | pea
Ahau e __________ mai ana. I whānau mai __________ ahau i Tāmaki. I reira taku pāpā e __________ ana i taua wā rā. Engari, rua tau, toru tau ___________, i whakaaro ake aku mātua kia hoki __________ ki te kāinga o taku māmā ki roto __________ Heretaunga. Te rohe o Ngāti Kahungunu. I __________ aku mātua tīpuna, taku koroua, __________kuia, aku aunties katoa. Nā reira, i __________ atu mātou ki reira. E toru tau pea taku __________ i taua wā.
WHAKARONGO RAUEMI 2 – BETH DIXON
BETH DIXON VIDEO 2 - http://youtu.be/NYtg1jPRrhg
TE PĀTAI: He aha ngā tikanga o te whare i tupu ai koe?
TE URUPARE: He iti noa iho ngā akoranga e mahara ana au. Engari ko ngā tino tikanga ka mahara ake ko te tango hū i mua i tō kuhunga atu ki te whare.
He aha anō? Tētahi, i te mea he nui ngā wā i moe au i te taha o taku kuia, i tōna whare, e mahara ana au ki a ia e horoi kākahu ana. Ko tāna ki a au, kia kaua rawa e horoi i ngā taora mō ngā pereti mō ngā rīhi me ngā kākahu. He nui aku pātai i taua wā rā, “He aha e kore ai?, he aha te raru o tērā?” Engari, kāore i tino whakamārama mai i a au e tupu mai ana. Ko tāna noa iho, “Kaua.” Heoi anō, he pakeke au ināianei. (ana) Kua mārama. Kua mārama katoa.
Ko tētahi o ngā mea e mahara ana ahau, ko ngā whare o tōku kuia
Ko te kāuta , tērā wāhanga o te whare kāre e tino tata ana ki te whare horoi kākahu. I te nuinga o te wā, i horoia ngā kākahu i waho o te whare i a ia e kohi kākahu ana. Ka pērā i waho o te whare.
Kāre i mau, Kāre i mauria mai ngā kākahu mā te kīhini. Arā anō ngā pātai. “He aha i pērā ai?” Ināianei, kua mārama. Ināianei kua mārama.
(ana) kua pērā hoki ahau hei akiaki i taku kōtiro, i te mea, (te whare e) noho ana ia, ko ana hoa noho he Pākehā. Kāore pea e rite ana ngā tikanga o ō rātou whare. Engari kua mōhio taku kōtiro, ko te tini rāpihi o te kāuta, koinā te tini rāpihi o te kāuta, – mā ngā toenga kai, aua momo āhuatanga – ko te tini rāpihi o te whare horoi, waiho ki reira.
Nā reira, he akoranga tuku iho, me kī, āe.
BETH DIXON VIDEO 2 – Hei mahi 1
Write the English word in the column beside the corresponding Māori word
mahara dishkuhunga lessons passed downtaora rememberkāuta kitchen
akiaki encouragerīhi toweltini rāpihi entrytoenga kai rubbish binakoranga tuku iho left overs
BETH DIXON VIDEO 2 – Hei mahi 2
Whakarongo ki ngā kōrero a Beth, ka whakautu ai i ngā pātai.
1. He aha te tikanga i mua i te kuhunga mai ki te whare?
_______________________________________________________________________________________________
2. I moe a Beth i hea?
_______________________________________________________________________________________________
3. Describe in English the specific way that Beth’s Nan washed clothes.
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
4. Which part of the house was a ‘no-laundry’ zone?
_______________________________________________________________________________________________
5. Why do you think they had these rules in their house?
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
BETH DIXON VIDEO 2 – Hei mahi 3
Watch the video and fill in the gaps.
taua | tōna | Kaua | nui | mārama | ana | tino | mō | ngā | a | kuhunga | tikanga
He iti noa iho __________ akoranga e mahara ana au. Engari ko ngā tino __________ ka mahara ake ko te tango hū i mua i tō __________ atu ki te whare.
He aha anō? Tētahi, i te mea he __________ ngā wā i moe au i te taha o taku kuia, i __________ whare, e mahara __________ au ki a ia e horoi kākahu ana. Ko tāna ki __________ au, kia kaua rawa e horoi i ngā taora __________ ngā pereti mō ngā rīhi me ngā kākahu. He nui aku pātai i __________ wā rā, “He aha e kore ai?, he aha te raru o tērā?” Engari, kāore i __________ whakamārama mai i a au e tupu mai ana. Ko tāna noa iho, “__________.” Heoi anō, he pakeke au ināianei. (ana) Kua mārama. Kua __________ katoa.
WHAKARONGO RAUEMI 3 – BETH DIXON
Video 3 - http://youtu.be/QDoboSf8Fns
TE PĀTAI: Ka pēhea tā koutou manaaki manuhiri?
TE URUPARE: Te kapu tī, kapu tī me ngā pihikete. Āe, te whare o taku kuia, te whare o aku aunties. Ka uru atu ki ngā whare rā, he ipu tī i waenganui i te tēpu i ngā wā katoa. Ka noho ia. Koirā tōna kāinga. Ko ōna hoa. Ko pihikete. I ētahi wā he pihikete reka nei, i ētahi wā he pihikete maroke rawa, engari he kai. Taku kuia, ehara i te mea he tangata whai rawa, engari ahakoa tērā, ahakoa te manuhiri, ahakoa ko wai, koirā tana mahi, he inu, he paku timotimo, me te aha, te nuinga o te wā he paku noa iho. (ana) Koinā, me te mihi, koirā te akiaki, te whakahau rānei o ngā aunties, “E, tukua he kihi. Me kihi.” Aua momo āhuatanga, nē.
BETH DIXON VIDEO 3 – Hei mahi 1
Write the English word in the column beside the corresponding Māori word.
pihikete biscuituru commandipu tī entermaroke kissreka plain, drywhai rawa richtimotimo snackskihi sweet, yumwhakahau tea pot
BETH DIXON VIDEO 3 – HEI MAHI 2
Watch the video. Imagine that you are Beth’s kuia. Write what she would say to her moko about what to do when you have visitors. You can write in English or Māori:
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
BETH DIXON VIDEO 3 – Hei mahi 3
Watch the video and fill in the gaps.
wā | me | o | rānei | ahakoa | engari | paku | he | ētahi
Te kapu tī, kapu tī __________ ngā pihikete. Āe, te whare o taku kuia, te whare __________ aku aunties. Ka uru atu ki ngā whare rā, __________ ipu tī i waenganui i te tēpu i ngā __________katoa. Ka noho ia. Koirā tōna kāinga. Ko ōna hoa. Ko pihikete. I __________ wā he pihikete reka nei, i ētahi wā he pihikete maroke rawa, __________he kai. Taku kuia, ehara i te mea he tangata whai rawa, engari tērā, __________ ahakoa te manuhiri, ahakoa ko wai, koirā tana mahi, he inu, he __________ timotimo, me te aha, te nuinga o te wā he paku noa iho.
(ana) Koinā, me te mihi, koirā te akiaki, te whakahau __________o ngā aunties, “E, tukua he kihi. Me kihi.” Aua momo āhuatanga, nē.
WHAKARONGO RAUEMI 4 – BETH DIXON
BETH DIXON VIDEO 4: http://youtu.be/FtZYqJJ_eFM
PĀTAI: He aha ngā tikanga o ngā kura i haere ai koe?
TE URUPARE: Kua kuia haere te wahine nei, nō reira kua āhua wareware i a au ētahi o ngā tino kawa. Engari i te kura tuatahi, i te wā o te aranga, ko Ash Wednesday, Lent, aua momo āhuatanga, aua momo wā nui o te tau. Haere tahi atu mātou katoa ki te whare karakia. I reira i whāia ngā āhuatanga o te hāhi. Ia Rātapu i pērā anō mātou – haere ki te whare karakia, haere ki te hui, (i) kaingia te tinana o Ihu Karaiti. Ērā momo kōrero i hou mai ki aku taringa.
Taku haikura, te kura tuarua, he pērā anō, engari he āhua rerekē. I kuraina au i Hato Hōhepa. He tino kura tērā, he tino kura whai kawa, whai tikanga anō hoki, i te mea, koirā te whakapono o te tumuaki kia akongia e mātou ngā kawa ngā tikanga o te hāhi Katorika.
Nō reira ia ata, ia ata, i mua i te kura, taki haere atu ki te whare karakia, i karakia tahi mātou, waiata. Me ngā tohutohu o te rā. Kātahi ka haere ki te kura.
Te wā kai o ia rangi ko te karakia, ā-kura nei.
Whai muri i te kura, i te pō, ka haere atu ki ngā karāhe me kī te study. Ka mutu tērā ka hoki atu ki ngā rūma, (ana), he karakia i mua i te moe. Nā reira, he mea nui te karakia i taua kura me ngā āhuatanga o te hāhi. Āe.
Kaiuiui: “Pēnā ka taka ki te hē, he aha rā ngā whiu a ngā kaiako?”
Beth: “Kāore au i paku taka ki te hē.”
Kaiuiui: “Pēnā ka taka ki te hē, he aha rā ngā whiu a ngā kaiako?”
Beth: “Kāore au i paku taka ki te hē. Āe, he nui ngā ture o taua kura nē”
I ahau i reira, kāore au i tino aro nui atu ki ngā ture – mātou ko aku hoa – me te aha, i taka ki te hē. I takahia ngā ture, me te aha i whakawhuia, i whakawhuia mātou. Engari, nā runga anō pea i te itiiti pea o ngā mea i taea ai e mātou i taua wā, i te mea, he kura noho, ehara i te mea he nui ngā whakawhiu. Ko te nuinga, he hari atu koe ki te tari o te tumuaki me tana whakahau i a koe kia kaua e pērā anō.
I taua wā, i reira ngā wahine o te atua, me kī ngā noni. Ko tā rātou he kōrero anō ki a mātou, me te inoi mai kia kaua e taka ki te hē, engari kia whāia te huarahi tika. He akoranga kei roto i te whakawhiu i aua wā. Kua mōhio au ki tērā ināianei.
Engari i a au e taiohi ana, (e) rangatahi ana, kāore au i paku aro atu, kāore au i tino hiahia ki te aro atu engari ināianei kua mōhio, kua mārama, kua tino mārama au, he akoranga kei roto. Me aku mihi ki aua whakawhiu, āe. He mea nui tērā.”
Kaiuiui: He pēhea ngā kākahu kura ki a koe?
He kākahu kura te kākahu kura nē? Ehara i te mea he tino kino. kāore pea mātou i tino aro atu ki ngā kākahu kura. Ehara i te mea, he mea nui tērā ki a mātou. I reira mātou katoa e mau kākahu kura ana, nā reira ehara i te mea, he kino, he pai rānei.
Ki a mātou, āe he rawe ki a mātou ngā kākahu o te kāinga, me kī. Engari i te nuinga o te wā, ko ngā kākahu o te kura ngā kākahu i mau ai mātou. Pēnā ka puta atu mātou ki wāhi kē, ki Ngā Manu Kōrero, ki te whakanui i ētahi tāngata. He nui ngā wā i haere mātou ki te whare kaumātua kia waiatahia ētahi waiata, kia whakangahau i a rātou, ka haere atu ki aua momo wāhi ka mau i ngā number 1’s. He mea pai tērā ki a au, i te mea ka tū anō nei he rangatira au. Nā reira, āe.
BETH DIXON VIDEO 4 – Hei mahi 1
Write the English word in the column beside the corresponding Māori word..
Aranga boarding schoolIhu Karaiti churchhaikura Easterwhai kawa, whai tikanga faith, beliefwhakapono get in to troublehāhi high schoolmea nui ifkura noho Jesus Christtaka ki te hē main thing, important thingpēnā nunnoni, wahine a te atua other placeture rulewhakawhiu(a) to be punishedwāhi kē to honour, to celebratewhakanui traditional, follow protocols
BETH DIXON VIDEO 4 – Hei mahi 2
Whakarongo ki ngā kōrero a Beth, ka whakautu ai i ngā pātai.
1. What traditions did Beth’s primary school practise?
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
2. He aha ngā tikanga i te timatanga o te rā ki te kura tuarua o Beth?
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
3. Mehemea ka taka ngā ākonga ki te hē ka ahatia rātou?
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
4. He aha ngā wā ka mau ngā ākonga i ngā kākahu ōkawa?
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
5. He pēhea ngā whakaaro o Beth mō te mau i ngā kākahu ōkawa?
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
BETH DIXON VIDEO 4 – Hei mahi 3
Watch the video and fill in the gaps.
o | au | tahi | hāhi | ki | i | anō | tino | mea | e | mua | tahi | ka
Kua kuia haere te wahine nei, nō reira kua āhua wareware i a __________ētahi o ngā tino kawa. Engari i te kura tuatahi, i te wā __________te aranga, ko Ash Wednesday, Lent, aua momo āhuatanga, aua momo wā nui o te tau. Haere __________ atu mātou katoa ki te whare karakia. I reira i whāia ngā āhuatanga o te__________. Ia Rātapu i pērā anō mātou – haere ki te whare
karakia, haere __________ te hui, (i) kaingia te tinana o Ihu Karaiti. Ērā momo kōrero __________ hou mai ki aku taringa.
Taku haikura, te kura tuarua, he pērā __________, engari he āhua rerekē. I kuraina au i Hato Hōhepa. He __________ kura tērā, he tino kura whai kawa, whai tikanga anō hoki, i te__________, koirā te whakapono o te tumuaki kia akongia __________mātou ngā kawa ngā tikanga o te hāhi Katorika. Nō reira ia ata, ia ata, i __________ i te kura, taki haere atu ki te whare karakia, i karakia __________ mātou, waiata. Me ngā tohutohu o te rā. Kātahi __________ haere ki te kura.
WHAKARONGO RAUEMI 5 – BETH DIXON
BETH DIXON VIDEO 5 - http://youtu.be/ErqKl2CAeb8
TE PĀTAI: He aha ā koutou mahi whakangahau i aua wā?
TE URUPARE: He urupounamu tērā e kare, i te mea he iti ngā wā i pērā mātou. Te nuinga o te wā i te kura. Ko taku kāinga tērā i taua wā rā. Ko ngā hararei noa iho ngā wā i puta atu ki te ao. I ētahi wā i noho noa iho au ki te kāinga, i te taha o te whānau. Torongia taku kuia. Engari i ētahi wā i taki haere atu ētahi o mātou ki ētahi o ngā hoa, i te mea, nō ngā tōpito katoa aku hoa, nō Taranaki, nō te Nōta. Nā reira, i ētahi wā ka taki haere atu ētahi o mātou ki tēnā hoa noho ai mō te wiki. (ana) i whāia noa iho ngā āhuatanga o taua wāhi. I a mātou i te Tairāwhiti (ana) ko te kauhoe, ko te kaukau te aha rānei, ki Waitara i Taranaki, (ka) noho atu ki reira, he tirotiro i te tāone, he hīkoi noa iho i ngā tiriti. Engari, ko te mea nui ki a au, ko te noho tahi me aku hoa, anō nei he tuākana, tāina. ko aku hoa, me kī i taua wā, ko taku ao, ko taku ao.
Kei te pērā tonu i ēnei wā, kātahi anō ka mate atu tētahi o ō mātou hoa, he taina ki a au, nō te awa, nō Whanganui. I roto i te wiki nei, āe i mate atu ia. Nā reira, i haere atu ētahi o mātou ki te poroporoaki i a ia. Ki te tuku aroha. ki te tangi. I noho atu au ki te kāinga, i te mea he kaupapa anō tāku i reira. Engari, i rongo au, i rongo au i tērā mamae. Me te aha e ngau kino tonu ana i te mamae. Engari koinā tāku e mea nei, ahakoa kāore mātou i tino whai i ngā mahi a te taiohi o ēnei rā. Ahakoa kāore mātou i tino puta i ngā taiapa o te kura, mehemea i noho tahi mātou, ko Kata tō mātou hoa. Ko Harikoa. Āe. Ko aua āhuatanga. Āe.
BETH DIXON VIDEO 5 – Hei mahi 1
Write the correct kupu from the third column in to the middle column.
urupounamu as if, as though, liketoro(ngia) eating awaytōpito feel, heartaki haere go togethertaina hang outrongo just, onlyānō nei part (of the country)ngau kino questionnoho tahi visitnoa iho younger sibling, junior
BETH DIXON VIDEO 5 – hei mahi 2
Whakarongo ki ngā kōrero a Beth, ka whakautu ai i ngā pātai.
1. I noho ngā hoa o Beth ki ēhea rohe o te motu?
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
2. Explain in English or Māori how Beth felt about her leisure time when she was a teenager.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
BETH DIXON VIDEO 5 – Hei mahi 3
Watch the video and fill in the gaps.
nō | he | ētahi | mea | Ko | mō | aha | taua | taha
He urupounamu tērā e kare, i te mea __________ iti ngā wā i pērā mātou. Te nuinga o te wā i te kura, ko taku kāinga tērā i taua wā rā. __________ ngā hararei noa iho ngā wā i puta atu ki te ao. I ētahi wā i noho noa iho au ki te kāinga, i te __________ o te whānau. Torongia taku kuia. Engari i ētahi wā i taki haere atu ētahi o mātou ki ētahi o ngā hoa, i te mea, __________ ngā tōpito katoa aku hoa, nō Taranaki, nō te Nōta. Nā reira, i __________ wā ka taki haere atu ētahi o mātou ki tēnā hoa noho ai __________ te wiki. (ana) i whāia noa iho ngā āhuatanga o taua wāhi. I a mātou i Te Tairāwhiti (ana) ko te kauhoe, ko te kaukau te __________ rānei, ki Waitara i Taranaki, (ka) noho atu ki reira, he tirotiro i te tāone, he hīkoi noa iho i ngā tiriti. Engari, ko te __________ nui ki a au, ko te noho tahi me aku hoa, anō nei he tuākana, tāina. ko aku hoa, me kī, i __________ wā, ko taku ao, ko taku ao.
Here are some of the common structures and some of the more complex structures that Beth uses throughout her kōrero. You may like to take some time to teach these in class.
engari
i …
i reira …
nā reira
… pea
me te aha …
… i paku (aro atu)(kōrero mai)
he kore mōhio nōku…
... noa iho…
… tino (tikanga)
he aha e kore ai?
i a … e … ana
ehara i te mea …
ka mahara ake …
i te nuinga o te wā …
aua
taua
whai (kawa), whai (tikanga)
ā-(kura)
i a … i reira…
me kī …
i taua wā …
… kia kaua …
… (haere) tahi …
nā runga (anō pea)
… anō nei …
he aha i pērā ai?
ahakoa
koinā tāku e mea nei