1

Premessa

Ancora oggi, quando si parla degli “Anni ‘60”, si ricorre agli aggettivi più suggestivi: - Meravigliosi, Mitici, Irripetibili, Favolosi ed altri ancora-. In realtà, ciò che è avvenuto in tutto il Mondo, e quindi anche in Italia, in quel decennio, non si ritrova in nessun altro periodo della storia. La situazione era disastrosa, sotto tutti i punti di vista. Eravamo da poco usciti dalla Guerra, la Seconda Guerra Mondiale che, come tutte le Guerre, aveva ridotto i vari Paesi e quindi anche il nostro, in condizioni veramente preoccupanti, sotto tutti i punti di vista. Bisognava fare la “Ricostruzione”, una “ricostruzione materiale”, per i danni dovuti ai bombardamenti, “ricostruzione economica”, per le spese militari e per l’economia praticamente a terra, ed anche “ricostruzione morale”, basti pensare ai “lutti” delle famiglie, per i caduti al fronte, per i morti sotto i bombardamenti, per i deportati e mai più tornati, per i morti trucidati nei rastrellamenti, dai Tedeschi in ritirata. Di questi ultimi, ne abbiamo, purtroppo, una conoscenza diretta, anche nel nostro Paese, con il brutale assassinio dei nostri compaesani, Vittorio Paolucci ed Eliseo Conti e di altri giovani dei Paesi vicini, avvenuto il 17 Aprile del 1944, senza alcun motivo e senza nessuna colpa. Questo delittuoso e triste episodio, ci viene raccontato, con dovizia di dolorosi particolari, da Boccetti Assalonne, nella indimenticabile poesia che ci ha lasciato, dall’esplicito titolo: - 17 Aprile 1944. Eccidio Nazi-Fascista, nei pressi di Annifo di Foligno-. In quel periodo, gli Italiani si rimboccarono le maniche e in pochi anni riuscirono a cambiare veramente la situazione dell’Italia; ci fù una grande ripresa economica che portò a quella situazione che ancora oggi viene definita come “Boom o Miracolo Economico” degli anni 60. La nostra moneta, la Lira, divenne, per un paio d’anni, la moneta più forte e più stabile; le Fabbriche nascevano come funghi, specialmente nell’Italia Settendrionale e, di conseguenza, c’era una grande richiesta di manodopera e di personale. Si verificò, in quel periodo, il doppio fenomeno dell’Emigrazione, dalle campagne verso le città e dall’Italia meridionale, verso il Nord, Torino, Milano , Genova ed altre città. La gente era attirata dal lavoro fisso e dallo stipendio sicuro a fine mese. La conseguenza fù l’abbandono delle campagne; l’Italia si stava trasformando da “Paese Agricolo” in “Paese Industriale”. Per me personalmente, quel periodo è stato “Favoloso” due volte perché, oltre che per quello appena detto sopra, gli “anni 60”, sono stati gli anni della mia giovinezza, dei miei “Vent’anni” , gli anni più belli nella vita di ogni persona. “Vent’anni” è una parola magica, la più bella del vocabolario italiano Ho voluto ricordare come era la vita ad Annifo 50 o 60 anni fa perché i fatti che succedevano in Italia e nel Mondo, li riportano le Cronache di quel periodo, li racconta la Storia; quello che succedeva ad Annifo in quel periodo, invece, rischia di essere dimenticato perché non è scritto da nessuna parte. La storia di un piccolo paese come il nostro, le usanze, i costumi, le attività, la vita di tutti i giorni, ma anche i “Personaggi” che hanno caratterizzato quel periodo, viene solo raccontata e tramandata, a voce, da Padre in Figlio, attraverso la “Memoria Storica” ma, dopo qualche “Generazione”, se non c’è niente di scritto, viene tutto dimenticato. Io, con questo scritto, cerco di portare il mio piccolo contributo, a far si che, qualcosa di quel periodo, possa essere conosciuto, anche dai nostri figli, dai nostri nipoti e da quelli che verranno.

2

Per i giovani che non erano ancora nati, è importante sapere, come si viveva ad Annifo, piu di mezzo secolo fa, anche se penso che alcune cose le conoscano già, dai racconti dei Genitori, dei Nonni e delle persone più grandi. Ricordare i fatti accaduti, le persone che non ci sono più, significa farli continuare a vivere, in un certo senso, renderli “immortali”. Per quelli che, come me, hanno vissuto in quel periodo, si tratta di fare un salto indietro, con la memoria e ricordare persone, vicende e fatti vissuti. Ho scritto in “Dialetto”, perche il dialetto è la “Lingua” che conosco meglio, diciamo che è la mia “Lingua”; io lo considero molto importante, una parte di me stesso. Le prime parole, quando sono nato, le ho sentite in dialetto, le prime parole le ho imparate in dialetto, le prime parole le ho pronunciate in dialetto. Fino a quando non sono andato a scuola, ho parlato sempre e soltanto in dialetto. Il dialetto era la “Lingua” dei miei Genitori, dei miei Amici e di tutti gli abitanti di Annifo. Ogni parola in dialetto, mi fa tornare in mente, mi fa pensare a qualcosa del mio Paese; io associo le parole in dialetto a delle “persone”, a dei “luoghi” da me frequentati, a delle “attività” svolte, a dei “fatti” accaduti, a dei “sapori”, a degli “odori” e a dei “profumi” particolari che oggi, magari, non si sentono più. Il dialetto ci lega, ci fa appartenere ad una stessa comunità e ad uno stesso luogo, ci dice che abbiamo le stesse radici e, le radici non si possono eliminare; possiamo dire che, il “Dialetto”, rappresenta la nostra “Carta di Identità”. Chiedo scusa a tutti quelli che ho tirato in ballo in questo scritto, non volevo e non voglio offendere nessuno. Tutto quello che ho detto e che ho scritto, l’ho fatto con simpatia perché, io ho sempre considerato e considero anche adesso, gli abitanti di Annifo, come miei famigliari; per me, Annifo è, come si usa dire oggi, la mia grande “Famiglia Allargata”. E chiedo scusa anche per il linguaggio esplicito che ho usato, specialmente quamdo si parla dell’argomento “sesso”, per le parole non proprio gentili, per i termini un po’ crudi che ho usato, senza ricorrere a sottintesi, a sinonimi o a giri di parole. Questo è stato necessario per rappresentare certi fatti e certe vicende, per rendere le cose di cui parlo, le più reali e le più vere possibili, per essere fedele il più possibile, alla realtà di quel periodo. D’altra parte, questi sono i termini, i vocaboli, le espressioni che usavano i nostri Padri e i nostri Nonni, quando parlavano fra di loro. Penso che, ai giorni nostri, con tutto quello che si vede e si sente in giro, nessuno possa scandalizzarsi. Una volta, quando gli adulti parlavano di sesso, se arrivava qualche ragazzino, cambiavano discorso, dicendo la famosa frase: - zitto che arrivano i bambini -. Oggi la situazione si è capovolta, oggi i ragazzi stanno nella loro cameretta, davanti al computer, navigando in internet, magari sono collegati a qualche sito porno e, se sentono bussare alla porta, la frase che usano è la seguente: - corri, chiudi, chiudi che sta arrivando la mamma, se ci scopre, ci ammazza -. Questo scritto è, in un certo senso, “autobiografico”, ma non poteva essere diversamente; le vicende che racconto, gli aneddoti che riporto, nella maggior parte dei casi, le ho vissute in prima persona e quindi, a volte, non ho potuto fare a meno di parlare anche di me. Allora, se siete pronti, SI PARTE, allacciate le “cinture”. Partiamo per questo viaggio a ritroso nel tempo. Andiamo a visitare l’Annifo di 50-60 anni fa, andiamo ad incontrare i nostri ”Amici Annifàni” di allora, molti dei quali, purtroppo, non ci sono più; allora, facciamo conto che siano ancora tutti qui fra noi, a parlare, a chiacchierare e a ridere, insieme a noi.

3

Intruduziòne

De sòlitu, se ce dimànneno quàli so’ stàti l’ànni più bèlli de la vìta nòstra, nùi rispunnìmo che so’ stàti quìlli de quànno eriàmo jovenòtti, quànno non pinsiàmo a gnènte e che, se stiàmo bène nùi, stìeno bène tùtti. A quell’età, unu pensàva àddre a divirtìsse, li dulùri, li facìa pijà all’àddri. Ecco perché, nùi ce ricordàmo sèmpre, con nostargìa, de quìllù pirìutu, e lu cunsiteràmo lu più bèllu de la vìta nòstra. Stù pirìutu, bèllu e spinsieràtu, per tùtti nùi, dùra pressappòcu una diecìna d’anni, è quìllu che và da li 15 a li 25 ànni. Prìma de 15 anni, sìmo ancòra fijàcci, facìmo ancòra le spassarèlle e, dòpo li 25 ànni, ce cumìnceno a vinì li pinsièri e, se portàmo un pù de capòccia su le spàlle, non putìmo fa’ più tànti jòchi. Durànte stù pirìutu ce succèteno le còse più bèlle, prìma de tùtto, non vitìmo l’òra de crèsce, de diventà gròssi, de diventà jovenòtti e, pròbbio in quìsti ànni, se pìeno le prìme cottarèlle e arrìeno li prìmi innamoramènti. In pòche paròle, lu pinzièro principàle che ce pàssa pe’ la tèsta, a quell’età, è l’amòre. Per quèsto, ànchi dòpo tàntu tèmpu, cunsiteràmo stà diecìna d’ànni, còme ànni “favulùsi”, li più bèlli da la vìta nòstra. Per me, e per tùtti quìlli che hanno pressappòcu l’età mìa, stì dièci ànni spensieràti de la “gioventù”, hanno cuincìsu, pricisamènte, co’ l’ànni ‘60, ànni che tùtti chiàmeno e cunsìtereno, ancòra atèsso, ànni “favulùsi”, “meravijùsi”, “irripitìbbili”. E allòra, putìmo ànchi di’ che, per nùi, per mè e per quìlli dell’età mìa, l’ànni ‘60 so’ stàti “favulùsi” du’ vòrde, so’ stàti doppiamènte favulùsi. Per ànni ‘60, se ntènneno li dièci ànni che vànno dal 1960 al 1969 ma, se vulìmo èsse pròbbio pignòli, li dièci ànni cunsiteràti veramènte “favulùsi”, so’ quìlli che vànno dal 1955-56 al 1965-66. Infàtti, vèrsu la fìne del 1967, la situaziòne se cuminciò a ncarbujà, li studènti protestàeno e occupàeno le Scòle e l’Università; èreno le prìme avvisàje de quìllu “fenòminu” che dòpo chiamerànno “Movimento Studentesco del ‘68”, “Rivoluziòne del ‘68” o più sempricemènte “Il ‘68” . Da adèsso a jì avànti, finìsce la pàce e la tranquillità, le protèste aumènteno, insièmi a li studènti protèsteno e fànno sciòpero ànchi l’operài che òccupeno le fàbbriche, lu malèssere crèsce sèmpre più frà la jènte. Le aspettatìve, li sògni, le sperànze de li “giòvani”, che hanno rappresentàto l’ùrdimi 10-15 ànni, so’ jìte tùtte delùse. In pòche paròle, cumìnceno pròbbio qui, li famùsi “anni di piòmbo” che durerànno tùtti l’ànni ‘70, con sequèstri de persòna, attentàti, omicìdi; lu più importànte fù quìllu de Aldo Moro da pàrte de le “Brigàte Rosse”. Quànno che stò sùlu, spìssu me mètto a rpensà a quìllu pirìutu, a l’anni ’60, arvò arrèto co’ la mènte e me pàre de stà a sognà; m’arvèto jovenòtto, macàri un pù cojonòzzo e tontolòne, ma tànto contèntu; stìo bène tànto, ànchi se non c’ìo gnènte e, jò la saccòccia, non ce portàvo mànco ‘na lìra. Non sùlu quì da nùi, ma in tùttu lu Mùnnu, l’ànni ’60 fùrono ànni de sperànza; pròbbio in quìlli ànni, ci stìeno su la scèna mundiàle trè gròssi personàggi, che dìeno una sperànza a tùtti nùi, Kennedy, Krusciov e Giovanni XXIII ma, chi per un vèrsu, chi per un àddru, non fècero a tèmpu a fa’ quèllo che vulìeno fa’, cioè cambià un pu’ lu mùnnu. Facìa pàrte de stù clìma de volè fa’, de volè cambià, ànchi la sfìta trà l’America e la Russia pe’ la cunquìsta de la Luna. L’Americani sbarcàreno su la Luna nel 1969, ma pòcu

4

dòpo, stà còrsa se fermò, ci stìeno àddri pròblemi più sèri e più urgènti da risòrve, ànchi pe’ le “Grandi Potenze”. L’anni 60, so’ consideràti l’ànni de la “Ricostruziòne”, ci stìa da rcustruì l’Itàlia, dòpo lu disàstro de la “Seconda Guerra Mondiale”; tùtti l’Itagliàni se rimboccàreno le mànniche, per potè scappà fòra da la situaziòne disastròsa che ci stìa, per còrba de la guèrra. L’Itagliani, a tùtti li livèlli, se mèssero a lavorà a tèsta bàssa, sènza tànti grìlli pè la tèsta, ogn’ùnu facìa la pàrte sùa, sìa li Patrùni che l’Operài, li cucì dìtti “Conflìtti Sociàli”, durànte quìllu pirìutu, parìa che fòssero sparìti. Le Fàbbriche nascìeno còme “funghi”, speciarmènte nell’Italia settentrionàle e allòra se verificò quìllu fenòminu dell’Emicraziòne da Sud vèrsu Nord. La jènte abbandonàva le campàgne, do’ se lavoràva tànto e non se guatagnàva gnènte e currìa vèrsu le Città, speciarmènte a Nord, attiràta da lu lavùru in “Fabbrìca” e da lu “Stipèndio sicùru”. L’Itaglia cuminciàva a trasformasse, da “Paese Agrìculu” a “Paese Industriàle”. Fù un perìodo d’armunìa, de càrma e de tranquillità, la jènte era contènta de quèllo che c’ìa, se contentàva de pòcu, ci stìa solitarietà fra le persòne, ogn’ùnu, se putìa, cercàva d’aiutà quill’àddru. La famòsa “Riprèsa”, che ppùi se trasformò, a la fìne, in quìllu che ancòra adèsso chiàmeno “Bum econòmicu dell’anni ‘60”, se cuminciàva a vetè in tùtti li càmpi. Addirittùra, per un ànno o dùi, la monèta nòstra, la “Lìra”, diventò la monèta più fòrte e stàbbile, più fòrte ànchi de lu “Dòllaro” americànu. Per quànto riguàrda li mèzzi de traspòrto, ci stìa la sfìta fra la “vespa” e la “lambrètta” e la jènte era divìsa tra li “tifòsi” dell’ùna e dell’àddra. Màne a màne che passàeno l’ànni, le stràte de le città se popolàeno sèmpre più de mmàchine, la “500” e la “600” de la Fiat, la facìeno da patròne, anchi perché èreno utilitàrie e non costàeno tròppu. La jènte cuminciàva a potèsse permètte quàrghe “sfìziu”, quàrghe “vacànsa” e allòra era fàcile vetè, speciarmènte a la domènnica, le famìje intère, ànchi de 5 o 6 persòne, dèntro a stè mmachinètte, strìtti còme le sardèlle, che jìeno, speciarmènte d’istàte, al màre o a fa’ una scampagnàta, co’ le sdràie e l’umbrillùni sòpre, su lu portapàcchi. Anchi dèntro a le càse, se vitìa che la situaziòne mijoràva; se cuminciàeno a vetè li prìmi elettrodomèstici, lu fricùrìfero, la lavatrìce, la cucìna a gàs, la televisiòne, le sètie e li taulìni ricopèrti co’ la “fòrmica”. Li jovenòtti se vulìeno divirtì, siquìeno le “mòte” che scappàeno fòra in cuntinuaziòne, da le càrze a zàmpa d’elefànte ( o a la Celentàno), làrghe dapièti, a li capìji lùnghi, còme quìlli de li “Beatles”, a le minigònne, che èreno appèna arriàte dall’Inghiltèrra (Mary Quant). Circolàva lu “Dètto”: - li capìji so’ sèmpre più lùnchi e le sottàne so’ sèmpre più còrte -. Per quànto riguàrda la mùsica, cuminciò, ànchi in Italia, la mòta de li “Complèssi”; ricordàmo li “Nomadi”, li “Camaleònti”, li “Cugìni di campàgna”,l’”Equipe 84”, li “Dik Dik”. Come cantànti, la facìeno da patròne Gianni Morandi, Celentano, Bobby Solo, Little Tony, Albano, Peppino Di Capri, Edoardo Vianello, Gino Paoli. Tra le cantànti fèmmene, Caterina Caselli (Càsco d’oro), Rita Pavone, Gigliola Cinquetti, Orietta Berti, Mìna. Tutti stì cantànti e le cansòne che hanno fàtto, ce li ricordàmo ancòra òjji, perché èreno cansòne bèlle che adèsso cànteno ànchi li fìji nòstri, èreno cansòne che dicìeno quarghiccòsa, c’ìeno un significàtu e era bèlla ànchi la mùsica.

5

Arriàreno ànchi quì da nùi li bàlli che jìeno più de mòta, lu “Twist”, lu “Chà chà chà”, lu “Rock and roll”, l’”Alligàlli”, la “Bossanòva”. Se prìma de allòra, la mùsica e le cansòne se putìeno sintì, soprattùtto, co’ “l’aràdio”, adèsso vènne fòra la mòta de li “giradìschi” e, soprattùtto, quèlla de li “Juke Box”. Pe’ le vie da le Città, speciarmènte li jòrni de fèsta, passènno davànti a li “Bar”, se sintìeno, una derèto l’àddra, sonàte e cantàte co’ li Juke Box, le cansòne che jìeno più de mòta in quìllu pirìutu. “La partìta di pallòne” de Rita Pavone, “Cuore matto” de Little Tony, “Fàtti mandàre dalla Mamma” de Gianni Morandi, “Sapore di sale” de Gino Paoli, “24 Mila Baci” de Celentano. Còme ìmo dìtto, le cansòne de quìllu pirìutu, c’ìeno tùtte un significàtu, soprattùtto parlàeno d’amòre; parècchie de lòro però, parlàeno ànchi de pàce, èreno còntro la guèrra; li jovenòtti vulìeno cambià lu mùnnu ma, soprattùtto, vulìeno campà e divirtìsse, non vulìeno jì a fàsse ammazzà in guèrra. Unu de li “slògan” che jìa de mòta, allòra, fra li jovenòtti era quìllu che dicìa “fàte l’amòre, non fàte la guèrra” oppùre “mettète dei fiòri sui vòstri cannòni”; frà le canzòne còntro la guèrra, la più cunusciùta era sicuramènte “C’era un ragàzzo che còme me amàva i Beatles e i Rolling Stones”, cantàta da Gianni Morandi. Stà canzòna èra còntro la guèrra in Vietnam, una de le guèrre più brùtte e sanguinòse; la televisiòne, co’ li famùsi “Inviàti de guèrra”, ce facìa vetè in “prìmo piàno”, da vicìnù, tùtto quèllo che succitìa in prìma lìnea, al frònte, li mòrti, li firìti, le bbòmbe che scoppiàeno e le persòne che sardàeno per ària. L’Americàni, armàti fìne succìma a li capìji, còntro li Vietcòng che èreno quàci disarmàti ma che èreno pràtichi de la “Jùngla” e usàeno la famòsa “guerrìglia”, fàtta soprattùtto de “imboscàte”. Adèsso, co’le guèrre in Iraq o in Afgànistan, le scène de guèrra non le fànno vedè più in televisiòne, hanno paùra che l’opiniòne pùbbrica jì se rvòrda còntro, còme succèsse con il Vietnàm e, allòra, pènseno che “òcchiu non vète, còre non dòle”. Durànte la guèrra in Vietnam, l’Americàni usàeno le “armi chìmiche” che abbruciàeno e distruggìeno tutto quèllo che trovàeno, le piànte, l’annimàli e, soprattùtto, le persòne; se vitìeno intèri Villàggi che jìeno a fòcu, cappànne che sardàeno per ària con tùtte le persòne dèntro. Tùttu stù “scèmpio” c’ebbe l’èffetto de fà nàsce, in ògni Paese, quìsti muvimènti contràri a la guèrra. Li muvimènti “pacifìsti”, diventàeno sèmpre più nummirùsi, èreno chiamàti li “Beat”, li “Hippie” e li “Figli dei fiori”; lòro pretecàeno la pàce e l’amore lìbbero, se vistìeno con le camìcie a fiùri, portàeno li capìji lùnghi, cantàeno e sonàeno la chitàrra. Stù pòpolo de “pacifìsti”, ogni tànto, se rdunàva per cantà, per sonà, per ballà e pe’ stà insièmi, era un mòto còme un àddru, per protestà pacificamènte e per fàsse sintì da chi commannàva. Lu più importànte de stì “radùni”, fù quìllu dell’Isola di Wight, in Inghiltèrra, do’ se rdunàreno, per assìste a lu concèrto de li cantànti più famùsi, più de 200.000 persòne, arriàte da tùtte le pàrte de lu mùnnu, co’ le tènne e li sàcchi a pìlu per durmì. L’Isola di Wight fù ànchi lu tìtolo de la cansòna che dòpo cantàreno e cànteno ancòra òjji li “Dik Dik”. Un episòtio, do’ se vèdde la solitarietà, la vòja de volè fa’, de volè partecipà, de potè èsse ùtili, da pàrte de li jovenòtti, fù a Novembre 1966, quànno ce fù l’alluviòne de Firenze.

6

Da tùtta l’Itaglia, ma ànchi da àddri Paèsi, arriàreno a Firenze, tantìssimi volontàri, per lo più jovenòtti, per da’ ‘na màne e cercà de sarvà le “opere d’arte” che a Firenze ce ne stànno tànte e che rischiàeno de èsse rruinàte e pèrse per sèmpre, trà l’àcqua e la fànca. Ancòra me vèdo davànti all’òcchi, le fìle de persòne che se passàeno da màne a màne li lìbbri o àddri oggètti de valòre, da potè portà in sàrvo. Stè persòne lavoràeno jòrnu e nòtte, sòtto l’acqua e trà la fànca, èreno tutti spòrchi e nfancàti, tànto che vènnero chiamàti “Gli Angeli del fango”. Un’àddra mòta de quill’ànni, fra li studènti, era quèlla de jì, quànno che se chiutìa la scòla, a passà le vacànze nell’Europa del Nord, Svezia, Norvegia, Finlandia, ma soprattùtto a “Capo Nord”, al Circolo Polare Artico, per potè vetè lu famùsu “Sole di Mezzanòtte”( Ordre lu Circolo Polare Artico, in cèrti pirìodi dell’anno, vèrsu le vènti de Jùgnu, lo sòle non càla màe, non se fa’ màe nòtte). Grùppi de “Ragazzi”, co’ lu zàinu e co’ lu sàccu a pìlu su le spàlle, partìeno facènno, per un pu’ de stràta, l’autostòp, cucì risparmiàeno li sòrdi de lu viàjju, perché, còme ìmo dìtto prìma, de sòrdi ne circolàeno tànto pòchi e non tùtti se putìeno permètte una vacànza cucì lontàno. Io, stù tìpù de vacànza, no’ l’ho pùtùta fa’ màe, ànchi se me sarrìa piciùtu tànto; prìma de tùtto, perché non ci stìeno li sòrdi, eppùi perché, durànte le vacànze estìve, me toccàva lavorà, a càsa mìa ci stìa tànto da fa’ e non putìo jì perdènno tèmpu. Io stìo a Fulìgno in Collègio, per potè jì a la scòla, e a Giugno, quànno la scòla se chiutìa, me rvinìo a càsa, a Nifu, e per tùttu l’istàte, fìne a quànno la scòla non se reaprìa, li prìmi de Ottopre, facìo lu contatìnu e lu pecoràru. Io so’ stàtu in Collègio òtto ànni, dal 1958 al 1966; lu momènto più brùttu, che me ricòrdo, fu’ la partènza da Nìfu, perché non ero màe scappàtu da càsa, lo più lontàno ero jìtu a Curfiurìto e a la Fièra de Pìstia. Quìllu jòrnu me lu ricòrdo còme se fòsse ièri; era il 30 Settèmpre 1958, la Scòla se aprìa lu jòrnu dòpo, lu prìmu de Ottòpre. Era una matinàta pièna de nèbbia, Màmma ìa prenotàto li pòsti con Gino Pescetèlli; la partènsa era fissàta per le sètte e mèzza ma io, a le sei ero ajjà prònto, non durmìi màe tùtta la nòtte, la sèra prìma, ìo preparàto la “valìce” co’ li “pàgni” dèntro. Co’ la mmàchina de Gino, insièmi a me, ce vinìeno ànchi Donàto de Luisètta e Bruno de Eni; io ero distinàtu a lu Collègio e, lòro dùi, jìeno in Seminàrio, a fàsse “Prèti”, còme se dicìa allòra. Insièmi a nùì ce vinìeno ànchi le Màtre nòstre, Mamma Arbina, la màtre de Donàto, Luisètta e la màtre de Bruno, Eni. Montèmo su la mmàchina, sènsa di’ una paròla, pariàmo tre condannàti a mòrte; mèntre che jiàmo jò, vèrsu lu “Pùru”, io guardàvo, da lu finestrìno derèto de la mmàchina, Nìfu che, se allontanàva sèmpre più e scomparìa tra la nèbbia. Me sarrìo mìssu a strillà còme un càne, ma jì la fìci a trattenèmme, me vergognàvo de fàmme vetè a piàgne. Non parlèmo quàci màe, per tùtta la stràta, mèntre le màtre nòstre e Gino, non s’arzittàreno un minùtu. Arrièmo a Fulìgno, vèrsu le òtto e mèzza, io a Fulìgno non c’ero stàtu màe, èra per me un mùnnu scunusciùtu. A Pòrta Ancòna, era chiùsu lu “passàggio a livèllo”, ìa da passà lu trèno; eriàmo li prìmi de la fìla, stiàmo quàci a toccà la sbàrra. Pòcu dòpo, èccote lu trèno, io non l’ìo vìstu màe, n’ìo sintìto àddre parlà, da quìlli che c’èreno montàti e se ne vantàeno sèmpre, còme se èssero fàtto chissà che; da quèlla pusiziòne privilegiata, vicìnu a lu binàrio, finarmènte, ànchi ìo putìo vetè da vicìnu, stù bbinidìttu trèno.

7

Bruno de Eni, de quìlli tèmpi, era ancòra Bruno e bàsta, non era ancòra diventàtu “Ceccòni”. Lu nòme “Ceccòni”, jì lu mettèmo più tàrdi, vèrsu il 1965-66. Ceccòni Bruno (Cèccon Brown), era un personàggio che interpretàva Paolo Panèlli, in una trasmissiòne televisìva, “Studio 1”; Panèlli facìa la “macchiètta”, in dialètto romanèsco, dell’automobilìsta Ceccòni Bruno. Da allòra, cumicèmo a chiamà Bruno, co’ stù nòme; me pàre, se non me sbàjo, che fùi pròbbio io che ce lu chiamài per prìmu, un jòrnu che stiàmo a jocà a pallòne, succìma a la piàna de lu mònte de Nìfu. A Nifu, ànchi se era un Paèse ciùcu e un pù isolàtu, se verificàva lu stèssu fenòmeno, succitìeno le stèsse còse che dall’àddre pàrte dell’Itàglia e de lu Mùnnu, ànchi se un pù in ritàrdo; la televisiòne cuminciàva a diffònnese sèmpre più e cucì, ànchi quì da nùi, putìeno arrià le nutìzie de quèllo che succitìa in tutte l’àddre pàrte. Unu putrìa di’, ma còme?, se ci stìeno, in gìro pe’ lu Mùnnu, stè guèrre cucì brùtte, l’Itaglia era tùttà da ricustruì, eriàmo tùtti poràcci, non ci stìa una lìra per fa’ cantà un cècu, allòra còme se fa’ a di’ che quìllù è stùtu un pirìutu bèllu, ànzi favulùsu?. Eppùre è cucì, era bèllu lu clìma che ci stìa e che se respiràva, la vòja de fa’, de volè cambià la situaziòne, sugniàmo tùtti un mùnnu divèrsu, più jùstu e più bèllu, eriàmo tutti cuntènti, non pritinniàmo gnènte e ce bastàva tùtto, ce vuliàmo àddre divirtì, ma sotrattùtto, nùi sugniàmo, spiriàmo, ànzi eriàmo sicùri che co’ lu tèmpu, la situaziòne, soprattùtto quèlla econòmica, sarrìa senz’àddro, cambiàta, in mèjo. In gìro non ci stìa la “dilinquènza” che ci stà atèsso, ce fitiàmo l’ùnu dell’àddru, lasciàmo, còme se dìce, la “chiàe” su la pòrta de càsa, ànchi de nòtte, non ci stìeno pirìculi, eriàmo e ce cunsitiriàmo tùtti “còme de càsa”. L’ùnnicu pirìculu, l’ùnnica paùra, era quànne jìeno in gìro li “Stròllichi”. Me ricòrdo che li stròllichi se fermàeno e se accampàeno do’ trovàeno quàrghe spiàzzu lìbbiru, non dìeno fastìdiu a gniciùnu; se piazzàeno llì, co’ li càrri e co’ li cavàlli e se fermàeno per un pù de jòrni. Se mittìeno, quàci sèmpre, jò l’òrtu de Sème, lu spàzzu do’ atèsso ci stà la casètta de la Provìncia. Le fèmmene, co’ li fijarèlli ciùchi su le bràccia, cuminciàeno a jirà pe’ lu paèse, a chiète l’elemòsina, mèntre l’òmmini armanìeno nell’accampamènto. Nùi fìji, quànne vitiàmo li stròllichi, scappiàmo via da la paùra perché, se dicìa, che arrubbàeno dèntro a le càse e se portàeno via ànchi li fìji; me ricòrdo, però, che non hanno màe toccàto gnènte Atèsso, provàmo a parlà de Nìfu, de còme era fàttu, de quèllo che se facìa, de l’abbitànti che ci stìeno allòra; in pòche paròle, cercàmo de ricordà, soprattùtto per fà conòsce e sapè a li jovenòtti e a tùtti quìlli che ancòra non èreno nàti, còme se svurgìa la vìta quì da nùi, in quìll’ànni, più de mèzzu sèculu fa.

8

Le Attività In quìllu pirìutu, l’attività principàle de l’abbitànti de Nìfu, era l’agricurdùra, la pasturìzia e l’allevamènto de le bbèstie in gènere. Eriàmo tùtti contatìni, ànchi se cèrte famìje non lo facìeno a tèmpu piènu. Parècchie persòne èreno addètte a li “Sirvìzi Pùbbrici”, che de quìlli tèmpi ci stìeno e funzionàeno a la perfeziòne. Anchi stè famìje però, òrdre che la lòro attività principàle, somentàeno quàrghe pizzìttu de càmpu, facìeno l’urticìllu vicìnu a càsa e alleàeno quàrghe bistiòla. Parlènno de quill’ànni, non se po’ fa’ a mèno de fa’un confrònto, un paracòne, co’ la situaziòne che ci stà òjji a Nìfu, speciarmènte per quèllo che riguàrda li “Sirvìzi Pùbbrici”. Lu Paèse, se po’ di’ che era “autosufficènte” in tùtto; rispètto a òjji jòrnu, eriàmo più isolàti, non ci stìeno li mèzzi de traspòrto ( le mmàchine) e de cummunnicaziòne (la televisiòne, li telefonìni, internèt), còme quìlli che ci stànno adèsso, ma non ce mancàva gnènte, ci stìa tùtto.

Le Scòle La Scòla Elementàre, a Nìfu, c’è stàta sèmpre, ci stìeno tre Maèstre fìsse che vinìeno sù da Fulìgno. Cèrte vòrde, le Maèstre abbitàeno a Nìfu, durmìeno jò càsa de Pèppe de Margaritèlla. De quìlli tèmpi, l’Immèrno facìa parècchia nève, le stràte armanìeno chiùse ànchi per divèrsi jòrni e, allòra, era un probrèma vinì su, da Fulìgno, tùtte le matìne. Lu “Bbitèllo” era Chicchìnu Mascioli; l’immèrno appicciàva tùtte le matìne, co’ le lègna, quèlle bbèlle stùfe ròsce, fàtte de tèrra còtta, che rescallàeno tànto. Li Scolàri, jìeno vistìti tùtti uquàle, lu zinalòne nìru, lu collètto biàncu e lu fiòcco turchìnu. Quàci tùtti li fìji màschi, purtiàmo le “càrze còrte”, li carzìtti lùnchi de cottòne e le “licàcce”; quànno jùchiàmo e curriàmo, li carzìtti ce calàeno jò “a bracarèlla” perché, le licàcce, co’ lu tèmpu, diventàno lènte o se stuccàeno. Per mètte li lìbbri, ci stìa la “catàna” de cartòne; li màschi la portàeno a tracòlla, co ‘na “cènta”, le fèmmene la tinìeno su le màne, co’ lu “mànnicu”. Pe’ scrive, se usàva l’astùcciu co’ lu pennìno; lo “gnòstro” stìa dèntro a li “callamàri” che ne stìeno dùi per bàncu. Spìssu, durànte lu jòrnu, ce finiàmo lu quatèrno pe’ scrive e, allòra, ce pristiàmo un fòjo da quìllu vicìnu a nùi; quàrghe vòrda capitàva ànchi de scrìve su la facciàta intèrna de la “fòtera” de lu quatèrno. Co’ lo gnòstro, ce spurchiàmo tùtte le màne, la fàccia e, lu quatèrno, era piènu de “màcchie”; pe’ sciuttà lo gnòstro, ci stìa la “càrta-sùca” ma, a la fìne, diventàva tùtta nèra e sporcàva lu fòjo, più de prìma. Nell’ànni ’60, a Nìfu ce portàreno ànchi l’Asìlo, stìa vicìnu a la Chièsa, insièmi a càsa de lu Prète. Una de le prìme Maèstre dell’Asìlo, se non addirittura la prìma, se chiamàva Adriàna, vinìa da delà de Perùgia e abbitàva jò càsa de lu Prète; Adriàna era una bbèlla jovenòtta e cucì, parècchi jovenòtti de Nìfu ce vulìeno provà, ma lìa, non se li filàva pe’ gnènte. Sèmpre durànte l’ànni ’60, la Maèstra “Mincòzza” d’Arvèllu, a fòrza de di’ e a fòrza de fa’, jè la fèce a fa’ aprì a Nìfu, la Scòla Mèdia (su lu prìmu, era Avviamènto Agràrio); quèsta fù una còsa parècchio importànte pe’ lu paèse, li fìji non ìeno da jì più a Fuligno o a

9

Cammirìnu. A la scòla a Nìfu, ce vinìeno ànchi da li paèsi vicìnu, Cacignàno, Arvèllu, Fùnni.

Lu Telèfono De quìlli tèmpi, non ci stìeno de cèrto, li telefonìni còme òjji, non èreno ancòra scappàti fòra. A Nìfu, non ci stìeno mànco li telèfoni normàli, quìlli fìssi, che adèsso c’ìmo quàci tùtti, dèntro càsa. Ci stìa un telèfono sùlu, quìllu “pùbbricu”, stìa là lu Cìrcolo e se ne occupàva Oràzzi. Se, da fòra, vulìi parlà con quarghitùnu de Nìfu, te rispunnìa Oràzzi che te jìa a chiamà la persòna che cercàvi; più tàrdi, toccàva archiamà un’àddra vòrda Nìfu e, la persòna cercàta, se facìa trovà llì. Per cumunicà da lontàno, lu mèzzu più usàtu era la pòsta, le lèttere; per fa’ l’augùri, se scivìeno le cartulìne. Per sapè le nutìzie, ce vulìa più de ‘na sittimàna, la lèttera ce mittìa tre o quàttro jòrni a jì e tre o quàttro jòrno a rvinì. A la matìna, lu pustìnu partìa, sèmpre co’ la bòrsa pièna de lèttere e cartulìne; passàva pe’ le càse e, se ci stìa la pòsta, te chiamàva e te la dìa, non ci stìeno de cèrto le cassètte de la pòsta, attaccàte davànti a la pòrta. Spìssu, còme battùta spiritòsa, quànno lu pùstìnu te portàva la pòsta e te consegnàva ‘na lèttera, tu jì dimannài sùbbitu: - chi m’ha scrìtto, la recàzza?-, e lùe te rispunnìa: - no, sicùnnu me, quèlla t’ha lasciàto vìa -.

Lu Postàle Lu postàle, a Nìfu, ci stìa fìssu, facìa du’ còrse a lu jòrnu da Nìfu a Fulìgno; partìa la matìna a le sei e mèzza, arvinìa a le due de lu jòrnu, arpartìa un’àddra vòrda e arvinìa a le otto e mèzza de la sèra. La nòtte stìa fèrmu a Nìfu e spìssu, ànchi l’autìsta e lu fattorìno abbitàeno qui da nùi. Li prìmi ànni, lu postàle era de la “SAUM” de Fabbriàno, dòpo è stàta sustituìta da la “Spoletìna” che ci stà ancòra òjji. De quìlli tèmpi, le mmàchine non ci stìeno o ci ni stìeno pòche e cucì, se ùnu ìa da jì a Fulìgno, ìa da pijà per fòrza lu postàle.

Lu Mèticu Anchi lu mèticu, a Nìfu c’è sèmpre stàtu. Co’ l’anni, so’ canbiàti parècchi mètichi, ma hanno abbitàto tùtti a Nìfu, èreno fìssi, ci stìeno con tùtta la famìja. Quìstu èra un sirvìzziu importànte per tùttu lu paèse e ànchi pe’ li paèsi vicìnu. Frà li mètichi che so’ stàti a Nìfu, quìllu che me ricòrdo con più piacère, è sicùramènte Pùcci, Geràrdo Pùcci. Pùcci vinìa da Casalàlta di Collazzòne, èra simpaticìssimu e èra ànchi tànto a la màne. E’ stàtu qui da nùi per parècchi ànni. Quànne ìa da jì a fa’ le vìsite là pe’ stì paèsi, lu vinìeno a pija co’ la somàra; jì pacìa tànto jì a cavàllu, se divirtìa còme un màttu. Dòpo, s’èra spusàtu co’ la “Prèsite” de la Scòla Mèdia, la Professorèssa Lorètta Ròssi, era tànto bèlla e, a mè, m’ìa fàtto scòla a Fulìgno, prìma de vinì a fa’ la Prèsite a Nìfu, era stàtala professorèssa mìa de “Itagliàno”. Da stù matrimònio, era nàta una fìja, l’ìeno

10

chiamàta “Sirenètta” e lu mèticu non facìa àddro che di’ quànto era bèlla. Purtròppo, lu mèticu Pucci murì, dòpo pòchi anni, fra la disperaziòne de tùtti nùi.

La Pòsta L’Uffìcio Postàle, a Nìfu, io me ce lu ricòrdo da sèmpre, l’Ufficiàle Postàle era Rina che c’è rmàsta fìne a che non è jìta in pinsiòne. Anchi lu Pustìnu era fìssu; prìma prìma era Ngilìna (La Pustìna), dopo Mìglio de Orèste e, più tàrdi, Rolàndo de Jàcu.

Lu Scupìnu Coràto c’ìa lu còmpitu de tenè pulìtu lu paèse; toccàva a lùe scopà le stràte, dòpo che èreno passàte le pècore e le vàcche, toccàva a lùe arcaccià li fontanìli do’ s’abberàeno le bbèstie, era còmpitu sùa ànchi tenè pulìte le ripètte de le stràte dentro lu paèse. Dàto che ci stìa, facìa ànchi lu “Beccamòrtu” e tinìa pulìtu lu “Càmpu Sàntu”.

Lu Stratìnu Per pulì e tenè in òrdine le stràte, fòra da lu paèse, ci stìa Arfrèto de lu Lanàru. Le ripètte e le formètte èreno tùtte pulìte e in òrdine; adèsso fànno schìfu, l’èrba no’ la tàja più gniciùnu, le formètte so’ tùtte piène de robbàccia, de sacchìtti e de buttìje de plàstica, de cartàcce e àddre diavulirìe e, appèna piòve, dànno fòra e allàcheno li càmpi e le stràte. Quànno Arfrèto jètte in pinsiòne, lu pòstu sùa lu pijò Cilèstro de Fuà. Tòcca ànchi di’ che, de quìlli tèmpi, tùtti st’oggètti de plàstica non se trovàeno, però è ànchi vèro che, atèsso, non ci sta’ più gniciùnu che pulìsce.

Li Barbièri Sarrà ànchi stùpitu dìllo, ma allòra a Nìfu ci stìeno ànchi li “Barbièri”, èreno tre o quàttro; per tajàcce li capìji, non jiàmo a Fuligno, còme succète òjji, non ce lo putiàmo permètte, non ci stìa lu tèmpu e vinìa a costa’ tròppu. De sòlitu, a tajàcce li capìji, ce jiàmo la sèra dòpo cèna, perché lu jòrnu, ciàmo da fa’, sìa nùi che li barbièri. Li barbièri tajàeno li capìji a tèmpu pèrsu. Là lu Còlle, fìne a che non jètte vìa, in Amèrica, ci stìa Mèry, l’americàna; era la mòje de Richettìno e la màtre de lu sartu Prìmo. Ci stìeno ppùi Coràto, Sirètto e Arnèsto (Nasòne). Li barbièri, òrdre a tajà li capìji a le persòne, carosàeno ànchi le pècore, speciarmènte Sirètto e Nasòne. Quànno èro ciùcu màmma me portàva a tajà li capìji là lu Còlle, là da Mèri, perché èreno amìche e io ce jìo vulintièri, perché me facìa rìte. Quànne Mèry partì per l’Amèrica, me toccò cambià lu barbière, ma quill’àddri non me piacìeno, non ce vulìo jì. Su lu prìmu, me portàreno su da Nasòne, ma ‘na vòrda, me scortecò una rècchia co’ la mmachinètta e non ce vùrzi jì più. Allòra me portàreno da Sirètto, ma mànco lùe me piacìa, me cioffiàva su le rècchie e me jiràva la tèsta, perché lùe se piazzàva fèrmu da ‘na pàrte e non te jiràva attùrnu, ma facìa jirà la tèsta tùa.

11

C’èra rmàstu Coràto, per màmma era l’ùrdima sperànsa; non lo so’, se s’èreno mìssi d’accòrdu o mèno, non l’ho scopèrtu màe, ma Coràto, ògni vòrda che jìo a tajàmme li capìji, me dìa cìnque o dièci lìre, per compràmme le caramèlle cucì, a tajàmme li capìji da lùe, ce jìo tùttu cuntèntu. Fìne a l’ùrdimi ànni ’50, fìne a quànno non arriò la “mòta” de li “capillùni”, tùtti l’òmmini portàeno li capìji cùrti; quèsta, più che una mòta, èra una nicissità, perché ci stìeno li “pitòcchi” e, co’ li capìji cùrti, ce allignàeno de mèno. A nùi fìji, ce tajàeno li capìji a “zèro”, co’ la mmachinètta; jiàmo tùtti in gìro co’ le tèste pelàte. Le tèste rapàte a zèro, èreno piène de “cecatrìce” perché, nùi fìji, de quìlli tèmpi, eriàmo sèmpre firìti su pe’ la tèsta; quànne litichiàmo, l’àrma più usàta èreno li sàssi, le sassàte se sprecàeno (la “sassajòla” era de càsa) e, co’ le firìte su la tèsta, armanìeno le cecatrìce biànche che, ammèzzu a li capìji nìri che rcuminciàeno e crèsce, se vitìeno ànchi da lontàno. Stiàmo a parlà de li pitòcchi, de quìlli tèmpi li purtiàmo tùtti, l’icène e la pulisìa èreno quèlle che èreno; eriàmo tùtti un pu’ “sucitùni “, ce laviàmo pòcu e laviàmo pòcu ànchi li pàgni, non ci stìeno tùtti li sapùni e li detersìvi che ci stànno òjji e èra scàrsa ànchi l’àcqua. Lo sapòne, speciarmènte pe’ lavà li pàgni, se usàva quèllo fàtto a càsa; in tùtte le càse se facìa lo sapòne, co’ la “sòta” e co’ l’avànsi e li gràssi dell’annimàli, speciarmènte de lu pòrcu. Li pitòcchi su la tèsta “rutìeno” e, allòra, se vitìeno stì fìji che se stìeno tùttu lu jòrnu a rrattà la tèsta, do’ stìeno, stìeno. Li pitòcchi li chiappiàmo e li acciacchiàmo e, quàrghe vòrda, faciàmo ànchi a gàra a chi ne chiappàva de più. Li pitòcchi se vitìeno bène la domènnica, quànno ce mittiàmo la camìcia biànca; era un vìa-vài de pitòcchi, passeggiàeno tranquilli, su lu collètto biàncu de la camìcia, jì parìa de stà al “Còrso”. Me ricòrdo che stè scène se vitìeno bène, quànno che stiàmo jò la Chièsa a la mèssa, a setè unu derèto all’àddru. Spìssu, la sèra, màmma me chiappàva li pitòcchi co’ la “pettenèlla” e me cantàva la storièlla che dicìa: “quèsta è la pettenèlla pe’ acciaccàlla la ferèlla”. Mamma se mittìa a setè su una sètia, io me jì mittìo a setè davànti su un cippìttu, co’ la tèsta sòpre a lu zinàle sùa. Mèntre me pettenàva co’ la pettenèlla, li pitòcchi cascàeno sòpre a lu zinàle e currìeno da tùtte le pàrte; io me divirtìo a contàlli e, a la fìne, mamma, se èreno pòchi, li acciaccàva co’ la pettenèlla e, se èreno tànti, li buttàva là lu fòcu. Attaccàti a li capìji, se vitìeno li “jìnnuli”, èreno l’òva de li pitòcchi, èreno pallìne biànche e ciùche ciùche che non jì se facìa a staccàlle da li capìji. Per ammazzà li pitòcchi e per mannà vìa li jìnnuli, ce lavàeno la tèsta co’ lo “petròglio” e cucì, toccàva stà a sintì, tùttu lu jòrnu, quèlla bbrùtta pùzza. Co’ li prìmi ànni ’60, se cuminciàreno a usà sèmpre più lo sapòne e àddri prodòtti pe’ lavàsse e pulìsse; piànu piànu, ànchi li pitòcchi scomparìreno. Più tàrdi, arriò ànchi qui da nùi, la “mòta” de li capìji lùnchi. Ereno arriàti li “Beatles” e cumincèmo a portà tùtti li capìji còme lòro e ànchi più lùnchi; a Nìfu, tùtti li jovenòtti eriàmo diventàti un pu’ “capillùni” ma, quìllu che li portàva più lùnchi de tùtti e se l’è tajàti più tàrdi de tùtti, è stàtu senz’àrdro Rènzo de Facuntìno, li portàva lùnchi fìne a jò pe’ la schìna, j’arriàeno, còme se dìce, jò ”l’argallètte” e, spìssu, ce se facìa ànchi la còa. Coràto, Sirètto e Nasòne, non èreno capàci a tajà li capìji a la “Beatles”, lòro usàeno la mmachinèttà e carosàeno, còme se facìa co’ le pècore.

12

Da quàrghe ànno, ìa cuminciàto a fa’ lu barbière, Dìno de Squìglio; lùe èra jovenòtto e mparò sùbbitu a tajà li capìji còme jìeno de mòta. Li jovenòtti, jiàmo tùtti a tajàcce li capìji da Dìno; lùe facìa lu barbière la sèra dòpo cèna, la “bottèca” l’ìa fàtta jò càsa de Ottàvio de Cèsere che s’èra trasfirìtu à Pràto. La sèra, dòpo cèna, ce rduniàmo tùtti jò la bottèca de Dino, a “vèja”, ce passiàmo òre e òre e, mentre lùe tajàva li capìji, se parlàva de tànti argomènti; l’argomènto principàle èra, tànto pe’ cambià, le fèmmene.

La Parrucchièra La maggiòr pàrte de le fèmmene, li capìji se li ajjustàeno da per lòro; quèlle più ansiàne se facìeno lu “ciucciu”, le jovenòtte se li licàeno a “còa de cavàllu” e le fijarèlle portàeno le “trècce”. Più tàrdi, ànchi le fèmmene, speciarmènte quèlle più jovenòtte, vulìeno jì derèto a la mòta, fàsse “li rìcci”, la “permanènte” o la “mèssa in pièca”. Per fa’ quèsto, ìa mparàto a fa’ la “parrucchièra” Enza de Niculìttu e parècchie fèmmene se sirvìeno da lìa.

La Levatrìce Fìne a che non è jìta in pinsiòne, a Nìfu ci stìa ànchi la “Levatrìce”, Rosìna de Nèllo; Rosìna ha sèmpre abbitàto a Nìfu, da li prìmi ànni ’30, e se po’ di’, che tùtti quìlli che sìmo nàti fra l’ànni ’30 e l’ànni ’60, l’ha fàtti nàsce tùtti Rosìna.

Li Sàrti Anchi se allòra ci stìeno mèno sòrdi de atèsso, ànchi se non ce faciàmo li vistìti tànto spìssu, a Nìfu ci stìeno trè o quàttro “Sàrti”. Lu più mportànte èra sicuramènte lu sàrtu Chècco, da tùtti nùi chiamàtu e cunusciùtu còme “Lu Sàrtu”. Eppùi ci stìa, prìma che jèsse in Amèrica, lu sàrtu Primo, là lu Còlle; jò le Fòsse, più tàrdi, ci stìa lu “Sartarèllu” Domè, che èra vinùtu su da Cacignàno. Pe’ le fèmmene, ci stìa la sàrta Vèglia; èra bràva, sapìa fa’ ànchi l’àbbiti pe’ la spòsa. La stòffa per fa’ li pàgni, la cumpriàmo da “Niccolò” e ce cumpriàmo ànchi li linsòli e l’àddra bianchèria che sirvìa. Niccolò èra un commerciànte de stòffe che vinìa su da jò pe’ le Màrche, era lùe e lu fìju Francèsco; a Nìfu, èreno diventàti còme de càsa. Me ricòrdo che arriàeno su co’ un cammioncìno rùsciu, se piazzàeno ammèzzu a la “illa” e dòpo, mèntre Francèsco cuminciàva a caccià fòra la ròbba, Niccolò jiràva pe’ lu paèse, sonènno la “tròmpa”, per avvirtì le fèmmene che èra arriàtu. Deticàta a Niccolò, ci stìa ànchi una “strofètta” che, nùì fìji, ripitiàmo sèmpre.

Niccolò, Niccolò, su le càrze, se cacò.Se non era la sorèlla, se cacàva su la ciampèlla.Se non era lu fratèllu, se cacàva su lu cappèllu.

13

Lu Ferràru Un àddru mistière che èra nicissàriu pe’ lu Paèse, èra quìllu de lu “Ferràru”. Lu ferràru de Nìfu era Quartìnu Masciòli che abbitàva là Coeròne. Lùe facìa le piàstre pe’ le vacche e li fèrri pe’ li somàri e, òrdre a fàlli, sapìa ànchi “ferrà”, cioè sapìa bollà li fèrri e le piàstre jò l’ògna dell’annimàli. Ordre a quèsto, facìa ànchi oggètti e attrèzzi pe’ la campàgna perché, non ce lo scordàmo, eriàmo tùtti contatìni. Quartìnu èra un maèstro a “stagnà” le callarètte; le callarètte èreno ricipiènti che sirvìeno per fa’ lo càcio e, ògni ànno toccàva stagnàlle, toccàva rcuprì, tùtta la pàrte dèntro de la callarètta, co’ lo stàgno fùso e quèsto non èra fàcile da fa’. Le callarètte cell’iàmo tùtti, perché tùtti faciàmo lo càcio e allòra, a Quartinu, lu lavùru non jì mancàva.

Li Falegnàmi A cavàllu frà l’ànni ’50 e l’ànni ’60, a Nìfu ci stìeno du’ “Falegnami”, unu èra Nèllo Poccèschi co’ lu fìju Francèsco e quill’àddru èra Pumpìglio Marazzàni co’ lu fratèllu Itolo. Lòro facìeno tùtto quèllo che sirvìa, lavoràeno sìa per quìlli de Nìfu, sìa per tùtti li paèsi vicìnu. Me ricòrdo che Pumpìglio, a nùi fìji, ce facìa le “cutùre” e, quàrghe vòrda, ànchi li “scì”, macàri rimetiàti a la mèjo.

Li Muratùri Trà li mistièri, non putìa mancà lu muratòre; ànchi de muratùri, a Nìfu ci ni stìeno più de ùnu. Vitagliàno èra lu più mportànte, ànchi perché èra lu più ansiànu, ma ci stìeno ànchi àddri, per esèmpio Ngilìnu de Sìrvio, Niculìttu, Pèppe (Pistacòppi), Prìmo (lu Rùsciu), Venànzo (Corpàcciu), Angelo de Squìglio e, più tàrdi, Venìcio e Marinèllu.

Li Carzolàri L’ùrdimi ànni ’50, ci stìeno 3 carzolàri, Eto, Miglio de lu Bulugnòlu, co’ li fìji Luìci e Carlètto e Venanzùcciu; de quìlli tèmpi, l’immèrno, se portàeno li “scarpùni” co’ li chiòti sòtto e, l’istàte, se portàeno le “zàntole”, le fèmmine portàeno li “ciòcchi”. Dòpo quàrghe ànno, pe’ le fèmmene, scappàreno fòra le “calòsce”; èreno de gòmma e cucì, l’immèrno, non jè se ammollàeno li pièti. Li scarpùni, le zàntole e li ciòcchi, li facìeno li carzolàri che stìeno a Nìfu; àddre le “scàrpe fìne” e le “calòsce”, le cumpriàmo da li scarpàri che vinìeno su da Cardaròla, ma le scàrpe fìne, le cumpriàmo tànto de ràtu, ce le mittiàmo pe’ le fèste, un pàru sirvìa sia per l’istàte che per l’immèrno. Per me, ancòra atèsso, lu vèru e lu più mportànte carzolàru de Nìfu, è stàtu senz’àddro Eto Lìni. Quànne ero ciùcu, abbitiàmo vicìnu, su la “Cèsola” e, co’ lòro, eriàmo còme de càsa. Appèna che putìò, currìo dèntro a la bottèca de Eto; scherzàva co’ me, me rcontàva le “pastòcchie” e me facìa ardirizzà le bollètte. Me pàre ancòra de vetèllu, a setè derèto a quìllu taulinìttu, co la “ncùtine” tra le zàmpe, co’ lu “zinàle” e co’ l’occhiàli su la pùnta de lu nàsu e te guardàva da sòpre.

14

Quànno che me mittìo a ardirizzà le bollètte, me acciaccàvo tùtte le tèta, co’ lu martèllu, ma cuntinuàvo, vulìo mparà a fa’ lu carzolàru. Eto, c’ìa un “aràtio”, quìlli antìchi de lègno, che èreno tànto bèlli e che non se tròveno più; lu tinìa tùttu lu jòrnu appicciàtu, sintìa tùttu lu jòrnu la mùsica e le cansòne. Me ricòrdo che cantàeno sèmpre Claudio Villa, Nilla Pizzi, Luciano Tajoli; io jì dimannàvo chi era che cantàva, e lùe me dicìa, me facìa crète, che quìlli che cantàeno stìeno llì, dèntro a l’aràtio. Io non riùscìo a capacitàmme, còme facìeno stè persòne a capè, dèntro a un aràtio tànto ciùcu, ce pensàvo jòrnu e nòtte. Eto me mannàva tùtti li jòrni a pijà le sicherètte, jò lu Spàcciu; me dìa una càrta da cènto lìre, per comprà un pacchètto de “nazionàli” e, co’ le cinque o dièci lìre che avvanzàeno, me ce facìa comprà le caramèlle per me. Un jòrnu, còme sòlitu, me dètte stè cènto lìre per jì a comprà le sicherètte; io le tinìo strètte su’ ‘na màne e, mèntre che jìo jò, davànti a càsa de Jàcu, ripitìo in cuntinuaziòne, pe’ non scordàmmelo: - un pacchètto de nazionàli, un pacchètto de naziònali, un pacchètto de nazionàli -. Quànno che arriài jò lu Spàcciu, non me ricòrdo bène se ci stìa Isolìna o Romanina, derèto a lu bancòne, me ricòrdo però, che èra sens’àddro una jovenòtta. Jì dìssi che vulìo un pacchètto de nazionàli per Eto, ma quànno che jìtti a guardà su’ la màne, per pijà li sòrdi, non ci stìeno più, me l’èro pèrsi pe’ stràta, m’èreno cascàti. Scappài vìa de còrsa e, da la paùra e da la vergògna, me jìtti a “nguattà” dèntro a la cappànna de lo fièno; era la sèra e ancòra non me putìeno rtrovà. Pippìna, la mòje de Eto, la màtre de Vittòrio, de Etemònto e de Don Angelo, me mannàva sèmpre a “rcòje” l’òva su lu “patùllu”. Lu patùllu de Pippìna, stia sòpre a lu stallìttu de lu pòrcu, era un localìttu ciùcu e bàssu e, per caminà, toccàva ncucciàsse jò. Per jì dèntro a stù patùllu, toccàva passà su pe’ ‘na scalètta de lègno, quèlla do’ passàeno le cajìne; cèrto, Pippìna non ce se putìa arrampecà, era troppù pesànte e, allòra ce mannàva a me. Prìma de caccià le cajìne fòra da lu patùllu, Pippìna me le facìa “attantà” tùtte, per vetè quèlle che portàeno l’òvu; quèlle che portàeno l’òvu, toccàva lasciàlle dèntro a lu patùllu sennò, chi sà do’ jìeno a fetà e non se rtrovàeno più l’òva. Cèrte vòrde, a quèlle che jìeno a fetà fòra, jì “acciaccàeno” l’ògna, cucì non ce jìeno più. Una vòrda, mèntre che stìo a “attantà” stè cajìne, Pippìna vèdde che stìo a chiappà lu “càllu”, per attantàllu; me strillò sùbbitu de lasciàllu, perché quìllu non putìa portà l’òvu, era màschiu. Io non l’ìo rcunusciùtu, era anòra un pollàstru e portàva ancòra la “crèsta” ciùca, còme quèlla de le cajìne. Dòpo stù fàttu, ànchi per pijàmme un pu’ in gìro, ògni vòrda che montàvo dèntro a lu patùllu, Pippìna me dicìa: - Stà attènte, non attantà lu càllu -. Per “pàca”, Pippìna me rrecalàva un “uvìttù” che jì facìa, tùtti li jòrni, una cajìna “carzettòna” nèra, che portàva ànchi la “puppulètta” su la tèsta; l’òvu era più ciùcu de quill’àddri, ànchi se la cajìna era gròssa còme quell’àddre cajìne. Dòpo, quànne me rjìo a càsa, màmma me lu cucìa su la patellètta. Pippìna, facìa rcòje l’òva a me, perché lu fìju Vittòrio, non jì le vulìa rcòje, non c’ìa tèmpu; Vittòrio attantàva un àddru tìpu de “cajìne” eppùi, dèntro a lu patùllu, jì se putìeno sporcà le “càrze biànche” che portàva sèmpre. Vittòrio portàva ànchi de quìlli tèmpi, còme atèsso, sèmpre le “càrze biànche”; però non pòzzo di’, se so’ le stèsse o se n’è rcompràte un àddru “pàru”.

15

Praticamènte, quèsta de Vittòrio e de le “càrze biànche, non è vèro, è unu schèrzu che ho vulùto fa’, con simpatìa, a Vittòrio, che salùto e cunsìtero un “gròssu amìco”. Più tàrdi, Eto e Mìglio non lavoràeno più, Venanzùcciu s’èra trasfirìtu a Fuligno e cucì, còme carzolàri, èreno rmàsti Luìci e Carlètto Anselmi. Luìci s’èra mìssu a lavorà su la bottèca che prìma èra de Eto; io abbitàvo lì vicìnu e me ricòrdo che, quànno che se rpusàva un minùtu, Luìci se mittìa a sonà lu clarìnu, lu sonàva cucì bène che lu facìa parlà. La jènte che abbitàva lì vicìnu e quìlli che passàeno, se ncantàeno a sintìllu sonà.

Lu Mulinàru A Nìfu ci stìa ànchi lu “Mulìnu”, lo pàne se facìa a càsa e c’èra bisùgnu de macenà lo gràno. Allòra se somentàva ànchi parècchio grantùrco che, òrdre che dàllo a le bbèstie, se macenàva e ce se facìa la “pùlenta”. A macenà a Nìfu, ce vinìeno ànchi da li paèsi vicìnu, Collecròce, Cacignàno, Arvèllu. Prìma, lu mulinàru è stàtu Ngilinu ma dòpo, per tànti ànni, l’ha fàttu Adòrfo Rosi, fine a quànno ha duvùto smètte, perchè lo gràno non se macenàva più e perché la jìnte compràva lo pàne ajjà fàtto e non se somentàva più, mànco lo grantùrco pe’ la pulènta.

Le Bottèche In quill’ànni, la jènte de Nìfu se spostàva pòcu, sia perché non ci stìa tèmpu, dàto che stiàmo tùttu lu jòrnu la pe’ li càmpi, sia perché non ci stìeno li mèzzi per jì tànto in gìro. Quèllo che ce sirvìa però, cell’iàmo a portàta de màne; a Nìfu ci stìeno 3 o 4 bottèche che vinnìeno un pu’ de tùtto, ci stìa lu bàr e anchi lu “Cìrcolo”. Le bottèche èreno quèlle de Gino Pescetelli, De Merìco de lu Callìttu, de Guìto là lu Còlle e de Armando Mascioli che c’ìa ànchi lu “sàle e tabàcchi. Ci stìa lu bàr de Albèrto eppùi de Minnùcciu e, de sòpre, lu Cìrcolo de Oràzi. Còme se vète, non ce faciàmo mancà gnènte. Mamma, per fa’ la spèsa, se sirvìa jò da Gìno; per prìma còsa, èra la bottèca più vicìnu a càsa nòstra, eppùi perché ci stìa Mariètta che èra tànto gentìle ma, lu motìvo vèro, èra che Mariètta ce facìa “signà” quèllo che compriàmo. Jè lo pachiàmo, macàri, quànno se vinnìa un vitèllu, quànno se ammazzàeno l’agnèlli o quanno se battìa, co’ lo gràno. Spìssu, màmma me mannàva a comprà la consèrva o àddra ròbba, co’ l’òva de le cajìne; de le vòrde se pacàva co’ la fuscèlla de la ricòtta. Co’ l’òva de le cajìne, quàci tùtti ce facìeno la spèsa e ce se compràeno ànchi le sicherètte. Arcònteno, ma non lo so’ se quèsta è vèra, che una vòrda, un fìju jètte a comprà, jò la bottèca de Armàndo Masciòli, un “òvu de consèrva”, còme facìa de sòlitu, ce lu mannàva la màtre. Quèlla vòrda però, derèto a lu bancòne a sirvì, ci stìa Fiorènza, la mòje de Fùrvio, che è Toscàna, de Pràto e non cunuscìa st’usànsa, che ci stìa a Nìfu, de fa’ la spèsa, e de pacà, co’ l’òva de le cajìne. Stù fìju jì dèsse: - Ha dìtto màmma, se me dài un “òvu de consèrva”-. Fiorènza chiamò sùbbitu Romanina, la cugnàta, per dimannàje, da quàle pàrte stìeno, stè famòse “òva de consèrva”.

16

In cuncrusiòne, a Nìfu, òjji, de tùtto quèsto, de stì “sirvìzi”, non ci stà più quàci gnènte, hànno portàto vìa tùtto. De cèrte còse, se ne po’ fa’ ànchi a mèno, per esèmpio lu Postàle, òjji c’ìmo tùtti la mmàchina per jì a Fulìgno; per esèmpio li Sàrti, adèsso compràmo tùtto ajjà fàtto, confezionàto. La mancànza de àddri Servìzi, se sènte e bène, per esèmpio le Scòle, lu Mèticu fìssu, la Pòsta apèrta tùtti li jòrni. Per me personarmènte, quèllo che mànca tànto a lu Paèse, so’ lu Scupìnu e lu Stratìnu. De quìlli tèmpi, lu paèse èra ùnu spècchiu, ànchi se le stràte non èreno nquatramàte e èra piènu de bbèstie che sporcàeno tùtto. Atèsso pàre tùtto abbandonàto, le rìpe de le stràte so’ piène de spìne, d’erbàccia, de cartàcce, de sacchìtti e de buttìje de plàstica e de àddre zozzerìe. Non ci stà più gniciùnu che pulìsce, mèntre a sporcà sìmo tànti; secòndo me, per pàrte de jì avànti, sìmo rjìti arrèto, in confrònto a 50 o 60 ànni fa’.

17

Lu Paesàggio. Nell’ànni ’50 e ’60, lu paesàggio naturàle de Nìfu era compretamènte divèrsu da quìllu de òjji. Per prìma còsa, le stràte non èreno nquatramàte ma porveròse durànte l’istàte e piène de fànca durànte l’immèrno ; le càse èreno quàci tùtte vècchie e, àddre più tàrdi, quarghitùnu cuminciò a fàcce quàrghe laurìttu e a rfà quàrghe tìttu. Lu paèse non era fàttu àddre de càse per abbità, ma ògni famìja c’ìa ànchi la “stàlla” de le vàcche, la “stàlla” de le pècore, lu “stallìttu” de li pòrchi e lu “patùllu” de le cajìne. Ci stìa ppùi la “cappànna” per armètte lo fièno, la “trasànna” per tenè li càrri e l’àddri attrèzzi agrìculi; eppùi, non ce scordàmo de lu “macazzìnu”, che quarghitùnu chiamàva “camanzìnu”, do’ s’armittìa lo gràno, lo grantùrco, le patàte, do’ se mittìa a salà, e dòpo s’appiccàva sù, la “ròbba de pòrcu”. Lu “macazzìnu” era una spècie de “mìtti tùtto”, ma sirvìa ànchi per fa’ àddre còse; parècchia jènte, per esèmpio, ce mittìa a “covà” la “fiòcca”, àddri ce facìeno lo càcio e ce lo tinìeno ànchi a salà. Parècchi, speciarmènte quìlli più “gròssi”, davànti a càsa c’ìeno “l’àra”, ùnu spiàzzu più o mèno gròssu, do’ ce se facìeno tànte attività, do’ ci stìeno li “pajàri” de lo fièno e de la pàja e ànchi le “catàste” de le fràsche. De vèrde, in gìro, ci ni stìa tànto pòcu, mèno de atèsso, sìa pe’ le stràte che pe’ li càmpi e ànchi le màcchie èreno più bàsse e più ràte. Come ìmo dìtto prìma, una de le attività più mprtànti, èra quèlla de alleà le bbèstie; le vàcche per lavorà li càmpi, li pòrchi per potèlli macellà, li somàri per trasportà sìa le persòne che la ròbba, ma soprattùtto le pècore. De pècore a Nìfu ci ni stìeno tànte, più de 2.000, quàci tùtte le famìje c’ìeno le pècore, chi una “pontarèlla”, chi un “brancu” più gròssu; putìmo di’, che in quìllu pirìutu tùtti faciàmo lo càcio per càsa. Tùtti st’annimàli erbìvuri, però, vulìeno magnà l’èrba e allòra, li càmpi, li pràti, le màcchie, ma ànchi le ripètte de le stràte, èreno tùtti li jòrni pièni de brànchi e brànchi de st’annimàli che se magnàeno e pelàeno tùtto, facìeno piàzza pulìta. Anchi la “màcchia” era più bàssa e più “ràta”, non ci stìeno tùtte quèlle “petàgne” che ci stànno atèsso; sìa le vàcche che le pècore, la spelàeno in cuntinuaziòne e non jì dìeno tèmpu de potè crèsce. De piànte, in gìro, ci ni stìeno pòche, perché vinìeno tajàte per fa’ lu fòcu. L’immèrno, de quìlli tèmpi, era lùncu parècchio e, pe’ scallàsse, se cunsumàeno parècchie “fràsche”. Spìssu, quànno la nève era tànta e ce armanìa tàntu tèmpu prìma de jì vìa, capitàva de vetè quarghitùnu che, co’ lu “rùnciu”, se mittìa a tajà le cìme de le piànte che scappàeno fòra da la nève, per appicciàcce lu fòcu. Quàrghe ànno succitìa che la “catàsta” de le fràsche, finìa prìma de lu tèmpù, allòra toccàva abbrucià tutto quèllo che capitàva, ànchi le “fràtte” che erèno stàte fàtte la primavèra prìma e cucì, quànno arvinìa primavèra, toccàva rfà, un’àddra vòrda, tùtte le “fràtte”. La “fràtta” toccàva fàlla in tùtte le stràte, deqquà e delà, sennò, li “brànchi” de le pècore e de le vàcche che passàeno da la matìna a la sèra, putìeno “da’ fòra” e allòra, li càmpi lì attùrnu, se la passàeno pròbbio scùra. Cèrte fèmmene, macàri ànchi anziàne, non c’ìeno a càsa un òmo che jì prucuràva le fràsche per l’immèrno; stè fèmmene, pe’ scallàsse e per cucinà, jìeno a fa’ lu “fàsciu”, su la

18

màcchia, rgutinènno le fràsche sècche che trovàeno in gìro. M’è capitàto, più de ‘na vòrda, de quìlli tèmpi, de cumbinàmme a rvinì a càsa, mèntre armittìo le pècore, insièmi a quàrghe fèmmena co’ lu “fàsciu” de le fràsche su la tèsta; macàri erà stràcca mòrta e, allòra, lu fàsciu, me jì lu ncollàvo ìo. Lo fièno che sirvìa per governà le bbèstie, parècchi lo rmìttìeno dèntro a le cappànne, che de sòlitu stìeno vicìnu a le stàlle e quàrghe vòrda addirittura la cappànna stìa sòpre e la stàlla stìa sòtto. Quìlli che non c’ìeno la cappànna facìeno li “pajàri” vicìnu a càsa, sull’àra, eppùi, a màne che sirvìa lo fièno, lo affettàeno co’ lu “tàja fièno” e lo carrejjàeno dèntro a le stàlle co li “crìni” , per governà le bbèstie. Le stràte ammèzzu a lu paèse, ma anchi l’àre, e li càmpi lì attùrnu a le càse, èreno piène de annimàli da curtìle che “sgarufàeno” tùttu lu jòrnu; le “cajìne”, le “lòche”, le “vèlle”, li “vìri”, li “picciùni” e, durànte li mèsi càlli, anchi le “fiòcche” co’ li purgìni. In pòche paròle, lu paèse era piènu de st’annimàli che sbucàeno fòra da tùtte le pàrte e tòcca ànchi contàcce li càni e li càtti che non èreno pòchi, cell’ìeno quàci tùtti. Toccàva chiùte bène la pòrta de càsa, perché se la lasciài un pù “sfratàta”, speciarmènte le cajìne, entràeno dèntro e te “scacacciàeno” tùtta càsa. Li purgìni, ogn’ùnu li facìa nàsce a càsa, se mittìa la “fiòcca”. Se pijàva una canèstra, o un àddru recipiènte, ce se mittìa dèntro un pu’ de pàja, ce se mittìeno l’òva, una quindicìna o vènti, eppùi ce se mittìa la fiòcca a covà. La fiòcca non era àddro che una cajìna che s’èra “affioccàta”; durànte l’ànno, speciarmènte a Primavèra, èreno parècchie le cajìne che se affioccàeno, ma non a tùtte jì se facìeno covà l’òva, ànchi perché, per parècchiù tèmpù, stà cajìna affioccàta, non putìa fetà e, allòra, èreno òva in mèno da potè rcòje. Per fàlle “sfioccà”, jì se licàeno l’àle, cucì non putìeno volà su la “còva”, per mèttese a covà. A propòsitu de stù fàttu, de la “cajìna affioccàta” che non fa’ l’òva per parècchiu tèmpu, Pèppe “Pisènti”, chiamàtu ànchi “lu compà Pè”, ìa risòrdu lu probrèma a mòto sùa. Pisènti, a pòstu de la fiòcca, facìa covà l’ova a un “cappòne”, o a un “vìru” dopo che l’ìa fàttu “mbriacà”, facènnoje magnà lo pàne ammollàtu co’ lo vìno. Stu cappòne mbriàcu, se comportàva pròbbio còne ‘na cajìna, prìma covàva l’òva, eppùi jìa derèto a li purgìni, fìne a che non èreno crisciùti. Cucì facènno, Pisènti non pirdìa l’òva de la cajìna. Li pùrgìni, a nàsce tùtti, ce mittìeno ànchi trè o quàttro jòrni e, allòra, màne a màne che nascìeno, se mittìeno dèntro a lu “scatalèttu”, co’ un pàgnu de làna e se mittìeno accòsto a lu fòcu, per non fàji sintì frìddu. Dòpo, quànne èreno nàti tùtti, se “àrdìeno” a la fiòcca e, fìne a quànno non èreno gròssi, ce pensàva lìa a portàlli in gìro, a scallàlli, a difènnili e a trovàji da magnà. Prìma dell’ànni ’60, a Nìfu, de “vìri” cì nì stìeno pòchi, non èreno numirùsi còme le cajìne, le vèlle e le lòche. Se ne cuminciàreno a vetè tànti, quànno ce fù l’invasiòne de le “cavallètte” o “sardìppuli”; quèste vinìeno dall’Africa e se magnàeno tùtto quèllo che trovàeno, in campàgna. Li vìri èreno “jùtti” de sardìppuli e cucì, tùtte le famìje ìeno compràto brànchi de stì vìri, per cercà de “sdimètte” li sardìppuli. Stè cavallètte se “riprutucìeno” co ‘na velocità pazzèsca e diventàeno sèmpre più nummeròse; quànno se spostàeno da ‘na pàrte all’àddra, parìeno nùvole nère e te paràeno ànchi lo sòle. Me ricòrdo che, nùì fìji, purtiàmo a “pastùra”, jò le pràta, sti brànchi

19

de vìri, quànne scappiàmo da la scòla. Era ànchi divertènte, vetè tùtti stì vìri che currìeno, còme màtti, da tùtte le pàrte, per cercà de chiappà li sardìppuli. A propòsitu de càni, se dìce che lu càne è l’annimàle più intelicènte, che jì mànca la paròla; allòra ve vòjo rcontà un fàttu. Salònne, c’ìa un càne che se chiamàva “Arno” e che nùi chiamiàmo “tremarèllu” (a di’ la verità, nùi chiamiàmo “tremarellu” ànchi Salònne, perché jì tremàeno le màne). Arno era un càne da càccia, de colòre rùsciu e non tànto gròssu; quèllo che facìa stù càne, non ce se crète. Se per càso lu ncuntrài pe’ stràta e la stràta era strètta, appèna te vitìa, se te stìa ancòra lontàno, se rtornàva de còrsa e fujjàva vìa. Se emmèce èra ormài tròppu tàrdi per fujjà vìa, se mittìa a cioppecà e a tremà e, caminènno con tre zàmpe, te passàva vicìnu e te guardàva fìssu; appèna te s’èra allontanàtu un pu’, a ‘na distànsa de sicurèzza, quànne tu non jì putìi fa’ più gnènte, se rmittìa a còrre, còme se non c’èsse più gnènte. Da la gràn paùra che c’ìa, te vulìa fa’ compassiòne, in mòto che tu non jì menài; se non era intelicènsa quèsta!. Ancòra me lo ricòrdo, me pàre ancòra de stàcce, me pàre de vetèllo, quànne d’istàte se mittìa a piòve all’impruvìsu e arriàeno quìlli temporàli fòrte, co’ li tròni e li làmpi. Le fèmmene currìeno a rcòje li pàgni che stìeno stìsi sòpre a le catàste, la pe’ le fràtte o addirittùra per tèrra, sull’èrba le lu pràtu, se ìeno lavàto le linzòla; àddre fèmmene cercàeno e chiamàeno, a àrda vòce, la fiòcca co’ li purgìni, per potèlli rmètte dèntro a lu patùllu, sennò, l’àcqua fòrte li putìa ànchi ammazzà e la “pinàra” se li putìa portà vìa. Appèna cascàeno le prìme còcce, se vitìeno tùtti st’annimàli, cajìne, lòche, vìri e ànchi li picciùni, che da tùtte le pàrte, currìeno vèrsu li fabbricàti o sòtto a le piànte, per potèsse arparà dall’àcqua. D’istàte, quànno arriàeno li temporàli, cuminciàva a diventà nìru e a tronà, vèrsu Cacignàno; nùi diciàmo: - Lo vìti? Cacignàno cumìncia a caccià su. Lo sènti?, è l’Orbo che se cumìncia a ncazzà -. Se stì temporàli gròssi arriàeno lu mèse de Lùjo, quànne la’ pe’ li càmpi ci stìa ancòra lo gràno da mète, e ci stìa lu pirìculu che putìa fa’ la gràndine, lu “Prète” cuminciàva a sonà le campàne a “Acqua Trìsta”, per fa’ allontanà lu temporàle. Quèsto succitìa soprattùtto, quànne ci stìa Don Sànte; li Prèti che so’ vinùti dòpo, Don Ugo, Pàtre Pacìfico e, speciarmènte Don Dìno, non ce critìeno a stè còse e non sonàeno più. Se chiùto l’òcchi, tùtte stè scène, me pàsseno davànti, còme se stìssi a vetè un cìnema e pènso che non me le scorderò più, finchè càmpo. Nell’ànni ‘50, ma ànchi ne li prìmi ànni ‘60, a Nìfu ci stìeno un sàccu de “vìgne” che atèsso non ci stànno più, era un “paesàggio” compretamènte divèrsu; non se po’ dì che tùtti c’ìeno la “vignètta” lòro, ma quàci. Cèrto, a 850-900 mètri d’ardèzza, l’ùva se maturàva pòcu, armanìa “àcra” e, lo vìno che ce se facìa, era un pu’ “acitèllu” e, còme se dicìa, te facìa arjì su la piànta. Le vìgne che stìeno a la “riparàta” e a la “assolàta”, facìeno l’ùva più dòrge e, ànchi lo vìno, vinìa più bònu. Me ricòrdo che l’ùva più bèlla e più bòna de Nìfu, era quèlla de la vìgna de Cèsere, sòpre a la Cèsola; speciarmènte l’ùva nèra, facìa cèrte svèntole de “cràspi” che mittìeno paùra. Io abbitàvo lì vicìnu e Cèsere me la facìa còje sèmpre e, quànne era òra, jì dìo una màne a “velegnà”.

20

Dòpo, sèmpre sòpre a la Cèsola, ci stìa la vìgna de Santinàcciu, sòpre a Coeròne, quèlla de Spetòne; ammèzzu a Coeròne, quèlla de Bruno de Ngelòne e, da la fònte, fine là Curuncìllu, era tùtta ‘na vìgna, de Vitirmìgno, de Lòri, de Jòse e de Rosàto. Sòpre a la “illa”, ci stìa quèlla de Prìmo de la Ròscia e quèlla de Tèrzo; là la “Vargiàna”, quèlla de Cacarèlla, de Furmicàccia e, più su, quèlla de Itolo de Firmìna. Una vìgna gròssa, era quella de Pèppe de Margaritèlla là le “Aje”, derèto a lu Castèllu. Anchi jò la “Moja” ci stìeno le vìgne, quèlla de Ugènio e de Chicchìnu lu bbitèllo; quèste però èreno le famòse “piantàte”, co’ le vìte che èreno arrampecàte su le famòse “pèrgole” che èreno piànte de “bianchèlla”. A Nìfu de vìgne ci ni stìeno ànchi àddre, io ho nominàto quèlle che me so’ rvinùte in mènte. A propòsitu de uva, non me so’ màe scordàte le “scorpacciate” che faciàmo, quànno che jiàmo a “bberà” le pècore, jò la fònte de “Capàcqua”, sòpre a Cacignàno. Da lu Paèse, fìne su la fònte, era piènu de vìgne e, dàto che lì è un “fòssu”, arparàtu da la tramontàna, l’ùva era dòrge perché jì la facìa a maturàsse per bène. A còje st’ùva, a “tascapanàte” piène, ce pensàva Gabrièlle, che era de Cacignàno e sapìa do’ stìa quèlla più bòna. Gabrièlle era lu nipòte de Pèppe “Pisènti”, chiamàtu ànchi “lu compà Pè” e de Chìccu de Justìna “Mazzacàne” e paràva le pècore lòro; stìa sèmpre a Nìfu e, per tùtti nùi, era còme se fòsse un paesànu. Gabrièlle ripitìa sèmpre una “strofètta”, deticàta a li zìi sùa: “ Dò–Rè, Dò–Rè, lu zì Chìccu e lu zì Pè”. Tutte le vòrde che jiàmo a pastùra su lu “Mònte de Nìfu”, là “Mònte Pòllicu” o là “Le Tassonàie”, purtiàmo a bberà le pècore jò “Capàcqua” e allòra era sèmpre una “scorpacciàta” d’ùva. A propòsitu de còje l’ùva, circolàva una storièlla che ce ripitìeno sèmpre, quànne faciàmo, per quàrghe mutìvo, la famòsa escramaziòne: - Mamma mìa, però! -. A stù pùntu, ce sintiàmo di’: - Scì, Mamma mìa e Mamma tùa, jèttero insièmi, a còje l’ùva, Mamma mìa una canèstra, Mamma tùa un cràspu su la bòcca -. De quìlli tèmpi, non èra còme atèsso, allòra, l’immèrno, de nève ne facìa tànta e ce la tinìa per parècchiu tèmpu, li càmpi èreno copèrti per mèsi e mèsi. Cucì, le pècore non se putìeno “caccià a pastùra” e toccàva governàlle dèntro a la stàlla; per nùi “pecoràri” èra mèjo, perché da magnà, dèntro a la stàlla, jì se dìa du’ vòrde a lu jòrnu, la matìna e la sèra e cucì, durànte lu jòrnu, trà una “governàta” e l’àddra, ce scappàva ànchi de potè jì a fàsse na’ partìta a càrte là lu “Circolo”; se emmèce se cacciàeno a pastùra, toccàva stà fòra, la pe’ li càmpi, tùttu lu jòrnu, da la matìna a la sèra. Per misurà quànta nève ìa fàtto, usiàmo misùre stràne, per esèmpio: se la nève era pròbbio pòca, diciàmo che ci ni stìa “una scaciatèlla”, se era più àrda, diciàmo che ci stìa “una scàrpa de nève”, se era più àrda ancòra, ìa fàtto “un jinòcchiu de nève” e a la fìne, se la nève era pròbbio tànta, s’arriàva a di’ “de nève ci ni stà un òmo”. Quànno ci stìa tànta nève e èra tùtto copèrtu e in gìro era tùtto jacciàto, quèlle “jacciàte” fòrte, che non caminàeno più mànco li càtti, li pàssiri non sapìeno più do’ jìsse a rparà, per durmì e per trovà quarghiccòsa da magnà; succitìa, allòra, che vinìeno dèntro a le stàlle, dèntro a le cappànne e, spìssu, dèntro a li “patùlli”, per magnà insièmi a le cajìne. Nùi fìji, mittiàmo le tràppole per chiappà li pàssiri, spìssu usiàmo quèlle de li sùrci; dòpo che l’iàmo chiappàti, quargùna de le màtre nòstre, ce li cucìa su lu “patillìttu”. De quìlli tèmpi, ci stìa ànchi un pu’ più fàme de atèsso. Durànte l’immèrno, quànne ci stìa lu pirìculu che putìa “nènque”, la sèra, prìma de jìsse a durmì, toccàva armètte la pàla derèto a la pòrta, perché sennò, la matìna non se

21

scappàva da càsa; quànne ce se mittìa, ne facìa pròbbio tànta. Più de na’ vòrda, speciarmènte se tiràva lu vèntu e “bufàva”, in quàrghe pòstu, le “rifirìne” arriàeno su lu tìttu e le pòrte de cèrte càse èreno copèrte da la nève. Quànne la nève se cuminciàva a sciòje, eppùi la nòtte jacciàva, a la matìna se vitìeno, pènne jò, da li tìtti, cèrte svèntole de jacciòli che toccàeno jò per tèrra; co’ stì jacciòli, nùi fijàcci, ce juchiàmo “a spàta” e ce li magniàmo ncò, ma a la fìne, c’èreno entràti li “cillìtti” dèntro a le màne e non ce le sintiàmo più, perché ce s’èreno jelàte da lu frìddu. Quànne “ninquìa” tànto, pe’ li fìji èra na’ fèsta, non se facìa la scòla, le Maèstre non putìeno vinì su da Fuligno perché la stràta era chiùsa e ce rmanìa ànchi pe’ parècchi jòrni. La nève portàva sèmpre un pù d’allegrìa, ànchi se in quàrghe càsu, putìa da’ fastìtiu, speciarmènte pe’ li spostamènti che diventàeno più cumpricàti. Co’ la nève, li fìji ce jocàeno in tànti mòti, ce custruìeno lu “pupàzzu” de nève, ce facìeno a “malloppàte” fra de lòro e le tiràeno ànchi a chi passàva, speciarmènte a le fèmmene. Un àddru jòcu che faciàmo co la nève, era quìllu de tirà le “malloppàte” su li camìni de le càse, speciarmènte la sèra dòpo cèna, quànne stìeno tùtti accòsto a lu fòcu a “vèia”. Lu camìnu più pìjàtu de mìra, era quìllu de Cèsere e la nève la tiriàmo da sull’àra de Gicètto de lu Stagnìnu, davànti a lu Cìrcolo. Co’ la nève, da fìji, ce faciàmo ànchi le “fotografìe”, ce buttiàmo lùnchi per tèrra, sòpre a la nève, co’ le bràccia e le zàmpe làrghe e, lu sìgnù che armanìa su la nève, quànne ce arziàmo sù, era per nùi la fotografìa. Quàrghe vòrda, ce rduniàmo un pù de fìji, e faciàmo a gàra, a chi era più bràu a scrìve lu nòme sùa, su la nève, co’ lo “pìscio”. Scì scì, ète capìto bène; co’ lo pìscio càllo, la nève se “strùjje” e se pòzzeno scìve le lèttere de lu nòme. Chiappiàmo, co’ ‘na màne lu “cèllu”, còme se fòsse un “pennarèllu” e, mèntre che pisciàmo, cuminciàmo a scrìve. Quìlli co’ lu nòme più cùrtu, per esèmpio Ivo o Ugo, èreno furtunàti e jè la facìeno a scrìve tùttu lu nòme, prìma che fenèsse lo “gnòstro”; quìlli poràcci co’ lu nòme lùncu, per esèmpio Alessandro o Massimiliano, non jè la facìeno màe, a finì de scrìve lu nòme lòro, perché jì finìa lo “gnòstro”, prìma de scrìve tùtte le lèttere. Addre vòrde, ce mittiàmo in fìla sòpre a quàrghe murìttu e faciàmo a gàra a chi pisciàva più lontàno; ànchi qui, lu sìgnu era dàtu da la nève che se strujjìa. A propòsitu de gàre de stù tìpu, faciàmo a gàra ànchi a chi pisciàva più àrdu su lu mùru. Stà còsa de piscià su lu mùru, io l’ho rsintìta quàrghe tèmpu fa, còme battùta spiritòsa, durànte una discussiòne, fra un marìtu e una mòje che se sfuttìeno frà lòro. La mòje, còme tùtte le fèmmene, dicìa che sapìa fa’ tùtto quèllo che fànno l’òmmini e ànchi de più e sfitàva lu marìtu a trovà una còsa che lùe riuscìa a fà e lìa no. Fù a stù pùntu che lu marìtu dèsse a la mòje: - allòra, se sèi capàce, pròva a piscià sù lu mùru -. La nève, era ànchi l’occasiòne per fàsse quàrghe sciàta e lu pòstu più atàttu era senz’àddro sòtto la pòrta de lu Castèllu, lu càmpu de Chicchìnu. Li “scì” che usiàmo èreno rimetiàti, èreno fàtti co’ le stècche de le “bòtte” o de le “barlòzze” e ce bulliàmo una cinturètta per ficcàcce dèntro li pièti. Spìssu faciàmo la “slìtta” co’ la scàla de lègno e, allora, ce se putìa montà sòpre ànchi in tànti, perché le scàle èreno lònche e ce mittiàmo ùnu per ògni “pìju” ma, quàci sèmpre ce rivardiàmo e, allòra, s’arriàva dapièti a lu “pratarèllu”, a cuturùni. Per caminà su la nève, se facìeno li “stratèlli” e lli’, la nève era cargàta e dùra; se durànte la nòtte jacciàva, li stratèlli diventàeno una làstra de jàccio. Su li stratèlli jacciàti,

22

nùi fìji ce faciàmo a “sbricicarèlla”; ce pijiàmo la “sfiònca” e sbricichiàmo sòpre a lo jàccio, co’ le scàrpe, mettènno un piète avànti e unu arrèto. Era un jòcu divertènte, ma ànchi piriculùsu; sòpre a lo jàccio, la velocità era tànta e, la maggiòr pàrte de le vòrde, caschiàmo a zàmpe per ària. A poropòsitu de stù jòcu, me ricòrdo un fàttu che m’èra succèssu, quànno avrò avùto òtto o dièci ànni e che, per ànni e ànni, non me jìa vìa da la mènte. Un jòrnu, eriàmo sètte o òtto fìji, stiàmo a fa’ a “sbricicarèlla” sòtto l’òrtu de lu Prète; iàmo fàtto una sbricicarèlla lònca una diecìna de mètri che jìa, da dapièti a le scalètte, fine a jò “l’acquacciòla” e davànti a càsa de Pèppe “Sicherètta”. Unu derèto all’àddru, era un’òra che stiàmo a fa’ avànti e arrèto, sù e jò, sènza fermàcce un minùtu; quànne che eri pàrtìtu, non te putìi fermà più, fìne a quànne non eri arriàtu dapièti o eri cascàtu per tèrra. Tùtta ‘na bbòtta, mèntre che stìo a jì jò, me traversò davànti, Orèste de là lu Còlle; vulìa attraversà la stràta e non sapìa che io non me putìo fermà. Lu chiappài in piènu e lu buttài a zàmpe per ària, ànchi perché lu chappài per derèto. Orèste èra un vècchiu che caminàva co’ lu bastòne, arrà avùto più de ottànta ànni e cascò jò per tèrra còme unu stràcciu; anchi ìo m’accuturài e me fìci parècchio màle. Appèna m’arzài su, cùrsi sùbbitu a vetè quèllo che s’èra fàttu Orèste ma, scappài vìa de còrsa, strillènno; Orèste non se muvìa più e jì scappàva tànto sàngue da lu nàsu, me parìa che èra mòrtu. Me rjìtti a càsa e non dìssi gnènte a gniciùnu, trèmàvo da la paùra, me parìa che l’ìo ammazzàtu, stìttì tùtta la nòtte svìju, pensàvo che da un minùtu all’àddru, putìa arrià quarghitùnu a pijàmme o non so che àddro. Per furtùna, Orèste non s’èra fàttu tànto màle e non s’èra rrùttu gnènte ma, a me, la paùra non me se passàva; non me jìa vìa, da davànti all’òcchi, quèlla scèna e, soprattùtto, tùtto quèllo sàngue rùsciu, sòpre a la nève biànca. Orèste murì dòpo quàrghe ànno, per càuse divèrse, la cascàta fàtta per còrba mìa, non c’entràva gnènte; ìo, però, per ànni, ho cuntinuàto a pensà che , sènza quèlla cascàta, macàri putìa campà un pu’ più a lùncu. Tànte sère, mèntre stiàmo a jocà a càrte la lu Cìrcolo, o la lu Spàcciu, se sintìa lu “postàle” che sonàva e strompettàva a lùncu; pe’ lu fàttu che sonàva sèmpre cucì tànto, nùi lu chiamiàmo “Rognecòne”. Sonàva per avvirtìcce che s’èra “ntanàtu” jò pe’ la “mòja”, co’ la nève, non je la facìa a vinì sù. Allòra partiàmo tùtti per jì a da’ ‘na màne, chi spignìa e chi tiràva co’ le còrde, a la fìne jì la faciàmo a portàllu su lu “strittu”; era una fèsta per tùtti, ànchi se eriàmo stràcchi mòrti e, dòpo, pe’ rescallàcce,l’autìsta uffrìa a tùtti, un bicchièri de vìno. A propòsitu de nève, vòjo rcontà un fàttu de quànno che jìo a la scòla a Fulìgno. Un jòrnu, la Professorèssa d’Itagliàno, dàto che ninquìa ànchi a Fulìgno, ce dètte da fa’ un tèma e lu tìtulu era: “Nèvica”. Quìllu che stìa de bàncu vicìnu a me, un cèrtu Michèli, che vinìa, ànchi lùe còme me, da ùnu de stì Paisìtti de la montàgna e facìa ànchi lùe lu contatìnu, fèce e presentò, un tèma còme quìstu: “Sninquìcchia e sbufìcchia e li pinnìcchi lùrzeno per ària e, Nònno mìa ha dìtto che, se non se la smètte de nènque, quist’ànno magnàmo li càzzi”. Dòpo ho sapùto che stù “Pensierìno” circolàvà da parècchiu tèmpu, che non era stàtu lùe lu prìmu a scrìvilu, però ve pòzzo assicurà, che st’amìco mìa lu presentò sul sèrio e che la Professorèssa jì mèsse due e jì fèce ànchi “rappòrto”.

23

Còme ìmo dìtto, cert’ànni, de nève ne facìa pròbbio tànta e le stràte armanìeno chiùse per parècchiu tèmpu perché non ci stìeno tùtti li mèzzi che ci stànno òjji per aprìlle. La stràta nòstra, quèlla che vène su da Curfiurìto, non era mportànte còme la Statàle 77; la stràta statàle l’aprìeno sùbbitu, ci stìa lu “scànsa-nève”, che nùì chiamiàmo “la lùpa”, che facìa avànti e rèto, in cuntinuaziòne. Per aprì la stràta nòstra, lu Cumùne chimàva l’òmmini che scansàeno la nève a màne, co’ le pàle; se facìa la famòsa “rròtta”. Quàci tùtti l’òmmini ce partecipàeno, perché d’immèrno non è che ci stìa tànto da fa’ e, facìa còmmitu a tùtti, scajà quàrghe lìra ànchi se, per pijà li sòrdi, toccàva spettà chissà quàntu tèmpu. A propòsitu de “rròtta”, vòjo arcontà un fàttu curiùsu. Un ànno, era stàta fàtta la “rròtta” e, ànchi se era arriàtu lu mèse de Màjju, non era stàta ancòra pacàta. Quill’ànno ci stìeno le votaziòne pe’ lu Cumùne e li “cantitàti” facìeno, còme sòlitu, li “cummizzi elettoràli” pe’ li vàri Paèsi. Un jòrnu stìa a parlà davànti a lu Spàcciu, pròbbio lu Sìntaco de Fulìgno e ci stìeno lì a sintìllu, al màssimo, una diecìna de persòne (non ce scordàmo che, a Nìfu, èreno quàci tùtti Democristiàni e stù Sìntaco era Cummunìsta). All’impruvìsu, mèntre lùe parlàva, se sènte una vòce che sgajjàva fòrte – la rròtta, la rròtta, la rròtta -. Era un Tìzio, che stìa appojjàtu su lu spìculu de lu Macazzinìttu de Tomàsso e vulìa ricordà a lu Sìntaco che li sòrdi de la “rròtta”, non èreno ancòra stàti pijàti. Lu Sìntaco smèsse sùbbitu de parlà e dimannò a quìlli che jì stìeno vicìnu, se chi era quill’òmo che strillàva cucì fòrte e, soprattùtto, vulìa sapè, quèllo che jì s’era rrùttu. Co’ la nève, ci starrìeno da rcontà tànti de quìlli fàtti, che non se finirìa più de parlà; un fàttu curiùsu, però, che ho vìsto co’ l’òcchi mìa, non pòzzo fa’ a mèno de rcontàvvilu. Una matìna de Febbràru, era de Domènnica, ce sarrà stàtu mèzzu mètro de nève e cuntinuàva a “nènque” a tùttu spiànu, m’èro arzàtu prèstu, prìma de jòrnu, perché la sèra avànti, ìo vìsto che ci stìeno cèrte pècore, che vulìeno fijà. Ce se vitìa pòcu perché era ancòra nòtte, l’ìlluminaziòne pùbbrica de quìlli tèmpi era pròbbio pòca, ci stìa quà e là quàrghe lampatìna in quàrghe spìculu de càsa, ma èreno lampatìne ciùche che facìeno pòca lùce, eppùi, quànno se ne rruppìa o se ne furminàva una, prìma che lu Cumùne ce la rmittìa, passàeno ànni. Mèntre che jìo vèrsu la stàlla de le pècore, te vèto, pòcu lontàno, un òmo tùttu ncappottàtu, che caminàva allerrèto e facìa li pàssi tànto lùnchi; per curiosità, me nguattài derèto a nù spìculu, vulìo vetè do’ jìa, chi era, e perché caminàva co’ l’avànti arrèto. Chi era non lo pòzzo di’ e no’ l’ho dìtto màe a gniciùnu, però ve dìco per quàle mutìvu, caminàva in quèlla manièra. Stù “Tìzzio”, quàci tùtte le matìne, jìa da la stàlla sùa, a quèlla de ‘na cèrta “Signòra” che stìa llì a spettàllu, per fa’, dicìmo, ‘na “chiacchierata” insièmi a lùe. Finìta la “chiacchieràta”, “Tìzzio” arfacìa la stèssa stràta, ma stà vòrda caminàva all’avànti, ànzi, mittìa li pièti su le stèsse petecàte che ìa fàtto prìma. La moràle de stà “fàvola” è che, dòpo, quànno se facìa jòrnu e cuminciàeno a circolà le persòne, se vitìeno àddre le petecàte de ‘na persòna, che era jìta vèrsu una cèrta direziòne e non era rvinùta arrèto; cucì se cercàva de confònne le le itèe a la jènte. Atèsso, li genitòri, li nònni e le persòne ansiàne in gènere, rimpròvereno a li jovenòtti de èsse tròppu sfacciàti, de mèttese a fa’ “cèrte còse” davànti a tùtti, de stà fòra la nòtte fìne a la matìna, sia li màschi che le fèmmene, de èsse, in pòche paròle, un pu’ tròppu “lìbbiri”

24

e “sfacciàti”; dìcheno che stè còse, a tèmpu lòro, non succitìeno, lòro èreno più sèri, no’ le facìeno. Ma non è per gnènte vèro, ve lo dìco io, ne facìeno più lòro che Càrlo in Frància, còme se dìce, àddre che lòro se nguattàeno, non se facìeno vetè; emmèce òjji li jovenòtti, non ce pènseno du’ vòrde se se vòjeno da’ un bacìttu o abbraccecàsse su, davànti a la jènte, chi ci stà ci stà, non je ne frèca gnènte dell’àddri. Ojji, se du’ jovenòtti vòjeno sta’ un pu’ insièmi, vòjeno fa’ “l’amòre”, mònteno su la mmàchina e vànno do’ jì pàre. Una vòrda, le mmàchine non ci stìeno e allòra, toccàva arrangiàsse, trovà quàrghe pòstu isolàtu, ma sènsa allontanàtte più de tànto. Ecco allòra le stàlle, le cappànne, li macazzìni, derèto a li pajàri, derèto a li frattùni; quànne se cuminciàeno a tajà li pajàri, se facìa la “fètta”, era una spècie de nsenatùra, che rientràva dèntro a lu pajàru e, se quarghitùnu se nguattàva llì, no’ lu vitìa gniciùnu. Dàto che se passàva lo più de lu tèmpu la pe’ li càmpi, quàlu pòstu èra più sicùru, pe’ non fàsse vetè, che ammèzzu a un càmpu de grantùrco o su pe’ la màcchia. Sèmpre a propòsitu de quèllo che stìmo dicènno, ve vòjo rcontà un fàttu che la dìce lònca, su quèllo che facìeno de quìlli tèmpi. Sirvìglio c’ìa la stàlla de le pècore, vicìnu a la spiàzza de la Chièsa; accànto a la stàlla, ci stìa la cappànna, do’ ce tinìa lo fièno e la pàja. Per governà le pècore, Sirvìglio pijàva una “bracciàta” de fièno da la cappànna e lo mittìa a le pècore, dèntro a la “stròcca”; quèsto succitìa, speciarmènte l’immèrno, tùtti li jòrni, la matìna e la sèra. La cappànna de Sirvìglio era scùra, sènza lùce e sènza finèstre, ma lùe era pràticu e pijàva su lo fièno ànchi a lu scùru. Un jòrnu, còme succitìa de sòlitu, Sirvìglio entrò dèntro a la cappànna, per pijà una bracciàta de fièno, da mètte a le pècore ma, quànno che jètte a strègne, tra le bràccia, a pòstu de lo fièno, ce se rtrovò quàttro “zàmpe”, dùe de un òmo e dùe de ‘na fèmmena. De quìlli tèmpi, lu significàtu de “fa’ l’amòre”, èra divèrsu de quìllu de òjji, fa’ l’amòre vulìa di’ “èsse fitansàti”. Se facìi l’amòre co’ ‘na jovenòtta, vulìa di’ che èri fitansàtu co’ lìa; se dòpo jiàte ànchi a durmì insièmi, quìstu èra un àddru discùrsu. Ecco, per di’ che dùi jìeno a “lèttu” insièmi, se dicìa che jìeno a “durmì” insièmi; macàri tùtto facìeno, mèno che durmì, ma se dicìa cucì. Per di’ che ùnu facìa l’amore, ci stìeno tànti mòti divèrsi per dìllo. Lu più brùttu era “fa’ le pporcherìe”, te dìa l’itèa de ‘na còsa spòrca e brùtta. Stù tèrmine lu usàva sèmpre lu “Prète” Don Sànte; quànno che te confessài, la prìma còsa che te dimannàva era se ìi fàtto “le pporcherìe” e se ìi fàtto “li bbrùtti pinsièri”. Ce dicìa che, se faciàmo le “pporcherìe, jiàmo all’Infèrno, trà le “fiàre” de lu fòcu e li carbùni ardènti. Per lùe, èreno pporcherìe anchi dàsse un bacìttu; lùe era quìllu che, la domènnica, quànno che facìa la “prètica” sull’ardàre, dicìa a tùtti se, per càso, ìa vìsto du’ jovenòtti “abbraccecàti su”, da quàrghe pàrte e facìa ànchi li nòmi. Don Sante ha cundizionàto la vìta, a perècchi de quìlli che sìmo crisciùti vicìnu a lùe, speciarmènte a quìlli più “critulùni” còme mè; ogni vòrda che ce facìa la “duttrina”, artiràva fòra stù fàttu de le “pporcherìe” e de li “bbrùtti pinsièri”, era fissàtu. Per lùe, era un peccàtu più gròssu quìllu de fa’ le pporcherìe che, macàri, quìllu de arrubbà o ànchi quìllu de ammazzà una persòna.

25

Dòpo, quànno eriàmo un pu’ più grussìtti, non è che stiàmo a da’ rrètta a lùe, però, quànno ce capitàva, macàri, de da’ un bacìttu a ‘na fèmmena, ce arvinìeno su la mènte l’Infèrno, le fiàre de lu fòcu e li carbùni ardènti. Lu “mòto de di’” più simpàticu, speciarmènte fra li jovenòtti, èra sicuramènte “fa’ a cellettàte”; capitàva spìssu de sintì quarghitùnu che dicìa: - Ièri ho vìsto quìlli dùi che stìeno a “fa’ a cellettàte” derèto a lu pajàru o ammèzzu a lu càmpu de lo gràno o derèto a le Scòle. Ecco, “derèto a le Scòle”, era una zòna a “lùci ròsce”, un lòcu de “pirdiziòne”; se durànte lu jòrnu ce jìeno li fìji a jòca a “cupirchìttu” e a “nguattarèlla”, de nòtte, co’ lu scùru, ce se nguattàeno le coppiètte per fa’ a cellettàte. Per tenè lontàno li fìji da le scòle, la sèra e la nòtte, cercàeno de mèttece paùra, ce rcontàeno d’aècce vìsto le còse più brùtte e sintìto li rumòri più stràni. Quarghitùnu c’ìa sintìto sonà le campàne, quarghitunàddru ìa vìsto un fòcu appicciàtu, àddri ìeno sintìto una fèmmena che se lamentàva, àddri ancòra ìeno vìsto un “affàre biàncu” tanto gròssu che non se capìa se era una vàcca, un gròssu càne o un fantàsma. Lu risurdàtu era che, de nòtte, nùi fìji, ce pinsiàmo du’ vòrde, prìma de passà da quèlle pàrte. Parècchi, dàto che se stìa, tùttu lu jòrnu, a contàttu co’ le vàcche, co’ le pècore e co’ li somàri, usàeno lu tèrmine, un pu’ bbestiàle, “montà”; per esèmpio, se sintìa spìssu la fràse: - io quèlla me la montarìo – oppùre - me sa’ che Tìzzio, fa’ tànto l’amìco con Càio e, a la fìne, jì se “mònta” la mòje -. De “còrna”, sicùnnu me, ci ni stìeno più allòra che atèsso; me ricòrdo, che co’ l’àmici mìa, quàrghe vòrda ce mittiàmo a fa’ “le pòste”, pe’ scuprì stè “scappatèlle”, perché, macàri, iàmo sintìto quàrghe discùrsu de quìlli più gròssi de nùi. Nùi fìji, quànne sintiàmo stì discùrsi, non ce sfuggìa gnènte, ce mittiàmo li’ a sintì, a “rècchie rìtte”, sènza fàcce vetè e, dòpo, ce lo rcuntiàmo, frà de nùi. Quànne se facìeno stù tìpu de discùrsi, dicìmo cucì, un pu’ “spìnti”, un pu’ “gràssi”, non se facìeno tànti jìri de paròle, se chiamàeno le còse, co’ lu nòme lòro. Se, per esèmpio, una fèmmina vulìa di che un òmo j’ìa fàtto una propòsta, più o mèno “indecènte”, dicìa: -“Tìzio m’ha dimannàto la cèlla”- e non cèrto: -“Tìzio me vòle portà a lèttu” o “Tìzio vòle fa’ l’amòre co’ me”-. Unu de li sègnali che usàva una “Signòra”, che chiamàmo, co’ un nòme a càso, Tàta, era quìllu de lu “pàgnu biàncu” e lu “pàgnu rùsciu”. Tàta se la facìa con un cèrtu Signòre, che chiamarìmo Tòto; li nòmi vèri, no’ lì dico mànco sòtto turtùra. La “trèsca” funsionàva cucì: - la matìna, a ‘na cert’òra, lu marìtu de stà Tàta, chiamàmulu, cucì per càso, Cornèglio, partìa per jì a faticà; a stù pùntu la Signòra Tàta, mittìa fòra da la finèstra lu pàgnu biàncu, era lu signàle che la stràta era libbèra e che Tòto putìa jì da lìa, tranquillamènte, sènza pirìculu. Se per càso, quàrghe matìna, Cornèglio non jìa a faticà, macàri perchè stìa màle o per àddri mutìvi, allòra Tàta mittìa su la finèstra lu pàgnu rùsciu, vulìa di’ che la zòna non era lìbbera, allòra Tòto stìa bònu e toccàva rimannà tùtto a la matìna dòpo. Quànno ci stìa la nève, per spostàsse là pe’ lu paèse, se facìa unu stratillìttu e toccàva caminà in fìla, unu derèto all’àddru. Quànne ce ncuntriàmo de nòtte, non ce rcunusciàmo, ànchi se ce sbattiàmo insièmi, era scùru, non ci stìeno tùtti li lampiùni che ci stànno atèsso, che ce se vète còme se fòsse jòrnu, non ce se vitìa mànco a bestemmià; eppùi eriàmo tùtti nfacottàti e mascheràti, per non sintì frìddu. Mèntre ce passiàmo vicìnu, unu dicìa “oh” e quill’àddru rispunnìa “oh” e, sènza che unu èsse rcunusciùto quill’àddru, ogn’ùnu jìa pe’ li fàtti sùa. Se, per càso, unu de li dùi

26

arcunuscìa quill’àddru, cuminciàva, trà li dùi, un discùrzu che pressappòcu putìa èsse quìstu: - ah, sèi tu?, che te pijàsse un còrbo, mìca t’ìo rcunusciùto; do’ sèi stàtu che è tàntu tèmpu che non te vèto, me parìa che èri mòrtu. No, gnènte, rispònne l’àddru, non so’ scappàtu più, da quìllu jòrnu che ce sìmo vìsti jò da lu mèticu, so’ stàtu un pu’ “fiàccu” e, co’ stù frìddu, no’ me so’ mòssu più da càsa. Va’ be’, allòra atèsso “ce dìmo ‘na rvìsta”, no’ stìmo quì a sintì frìddu, è mèjo che ce jìmo a durmì -. Se, emmèce, se ncuntràeno un fìju e un òmminu gròssu, lu fìju non parlàva de sicùro, se ne vergognàva, mèntre l’òmminu gròssu jì dicìa: - A recà, do’ stà bàbbitu?-. Una sèra, s’arjìeno a càsa, da là lu spàcciu, Oschere e Arfrèto de Rosòna; lòro abbitàeno tuttaddùi là lu Còlle e facìeno la stràta insièmi. Bufàva e tiràva lu vèntu fòrte; lòro, unu derèto all’àddru, jìeno su, sòtto a la “Porta de lu Castèllu”, tutti nfacottàti e nfriddulìti, Arfrèto avànti e Oschere derèto. Tùtta ‘na bbòtta, Arfrèto se mèsse a còrre jò pe’ la rìpa, eppùi jò pe’ lu càmpu de Chicchìnu; Oschere, che, còme sapìmo, èra un gràn fifòne, pensènno che Arfrèto ìa vìsto chissà che e per quèsto scappàva vìa, jì se mèsse a còrre derèto. Quànno che Arfrèto vèdde che Oschere jì currìa derèto, pensò, ànchi lùe, che Oschere ìa vìsto quarghiccòsa e appòsta fujjàva; Arfrèto, allòra, se mèsse a còrre ancòra più fòrte de prìma e Oschere sèmpre derèto. Arriàreno de còrsa dapièti a lu càmpu eppùi se fermàreno; jì ce vòrze un pù, ma a la fìne se carmàreno e se spiecàreno quèllo che èra succèssu. Imo dìtto che bufàva e tiràva un vèntu che te se portàva vìa, toccàva caminà piecàti avàntì, per tajà l’ària, e tenèsse co’ ‘na màne lu cappèllu, perché se lu portàva vìa l’ària. Era succèssù pròbbio quèsto, lu vèntu s’èra portàtu vìa lu cappèllu de Arfrèto e lu facìa “ccuturà” jò pe’ la rìpa; per quèsto jì currìa derèto, per potèllu archiappà, non èra succèssu gnènte de stràno, ma la “stòria” ìa pijàto tùtta un’àddra pièca, la paùra è paùra, non ci stà gnènte da fa’.

27

Li mèzzi de traspòrto A cavàllu frà l’ànni ’50 e l’ànni ’60, a Nìfu, ce sarrànno stàte, scì e nò, 4 o 5 mmàchine; cell’ìa Gino Pescetelli, li Masciòli e quarghitunàddru e jì sirvìeno, soprattùtto, per jì a carcà la ròbba a Fuligno, perche quìsti c’ìeno tùtti la bottèca. Speciarmènte Gino, ma un pù ànchi quill’àddri, quànne jìeno a Fulìgno co’ la mmàchina, montàeno sù ànchi àddre persòne, facìeno una spècie de traspòrto pùbbricu; a tànta jènte, jì sapìa mèjo pijà Gino, perché era più còmmitu de lu postàle. Lu postàle, quànno era quell’òra partìa, chi ci stìa ci stìa, se non èri arriàtu, te lasciàva vìa. Gino, emmèce, ànchi se per quàrghe mutìvo facìi tàrdi, non te lasciàva vìa, eppùi, se quàrghe vòrda non cìi li sòrdi per pacà la còrsa, te la facìa “signà” e jè la putìi pacà più tàrdi, macàri ànchi in natùra, co’ la ricòtta, co’ l’òva, co’ lo gràno o co’ àddra ròbba. Co’ lo passà dell’ànni, ànchi chitunàddru cuminciò a compràsse la mmàchina, macàri ciùca, de secònta màne; io me ricòrdo che Fernando comprò la “Topolìna”, Ntògno de lu Casàle s’èra fàtta una “Bianchina”, Amuse, Minnùcciu e ànchi Jovanninàcciu, ìeno compràto la “Giardinètta”; quargunàddru s’èra fàtta la “500” o la “600” che èreno appèna scappàte fòra. Ma li mèzzi de traspòrto principàli, soprattùtto frà li jovenòtti èreno, in quill’ànni, la “Motociclètta”, la “Lambrètta” o la “Vespa”. Ci stìa pròbbio la sfìta tra la Lambrètta e la Vèspa e ogn’ùna c’ìa li tifòsi sùa; io no’ lo so quàla era mèjo de le dùe, ma a càsa mia ìeno compràto una Lambrètta e allòra tifàvo per lìa. La Lambrètta, òrdre che mè, cell’ìa Giovanni de Jàcu, Chicchìnu de Cèsere, Franco de Sivirì, Ninètto de Mimmìno, Peppìno de Jolànta, Sante de Arfrèto, Ngilìnu de Sirvio, Jovannìnu de Giràrdo; la Vespa, emmèce, cell’ìa Bernardino de Curìttu, Luìci de Mìglio, Pietro de Corpàcciu, Urdirìco de lu Rrè. Me ricòrdo ànchi le Motociclètte, perché la domènnica e l’àddre fèste, li jovenòtti se rdunàeno davànti a lu “spàcciu” e cuminciàeno a discùte de quàla era mèjo, quàla currìa de più, quàla era più bèlla. Jo lu Casàle, Amuse c’ìa la “Gilèra”, Ntògno la “Bianchi”, Bàrdo la “Mondiàl” ma ànchi Sitòro c’ìa un motorìno rùsciu, un “Mòtom”. Fàbbio c’ìa un “Iso Moto”, Luciàno de Prìmo una “Laverda”, Tomàsso una “Biànchi” e Quartìnu de Stirìna una “Ferràri”, Fernàndo la “MM”, un “motociclettòne” che, se non ricòrdo màle, era “500” de cilintràtra. Tànte persòne se spostàeno co’ la bbiciclètta; pènso che ògni famìja cenn’ìa una, per jì là lu càmpu, là la màcchia, ma ànchi a Curfiurito, a la fièra Pìstia e da àddre pàrte. Spìssu su la bbiciclètta ce se montàva ànchi in dùi, ùnu su lu setìle e ùnu su la cànna e quìllu su la cànna èra quàci sèmpre un fìju. Quìlli più anziàni, che non usàeno né la bbiciclètta, né la motociclètta, se spostàeno co’ la “somàra”, perché la somàra cell’ìeno quàci tùtti. Ancòra me ricòrdo, me pàre de vetèllo, speciarmènte quànno era fèsta, le fìle de somàre attaccàte davànti a lu spàcciu, su la fràtta dell’àra de Vitirmìgno; èreno de quìlli che vinìeno da li paèsi vicìnu, speciarmènte da Arvèllu e da Cacignàno. Attùrnu a l’àra de Vitirmìgno, do’ adèsso ci stà lu murìttu, ci stìa la fràtta e ci stìeno ànchi le piànte; da la pàrte vèrsu càsa de Cèsere, ci stìa lu “Pisciatùru”, cell’ìa fàttu lu Cumùne ma dòpo un pù d’ànni, fù leàtu.

28

Anchi pe’ spostàsse dèntro lu paèse, quarghitùnu pijàva la somàra; chi non se ricòrda Pèppe de lu Marchèse, che da là lu Colle, jìa là lu spàcciu, a pijà le sicherètte co’ la somàra. Pèppe non facìa un pàssu a pièti, lu ncuntrài sèmpre a cavàllu su la somàra e se mittìa arrèto arrèto, quàci sòpre a la còa, parìa quàci che stìa per cascà jò; in quèlla pusiziòne stìa più còmmitu, la schìna de la somàra, in quìllu pùntu, è più làrga e cucì non jì acciaccàva là lu cùlu. Le persòne anziàne la usàeno per jì dapertùtto, là lu càmpu, su la màcchia, ma ànchi a la fièra a Pistia e addirittura a la fièra a Nucèra. Me vèto ancòra davànti all’òcchi, la ficùra de Vitirmìgno, a cavàllu su la somàra , co’ lu mantèllo nìru, li cosciàli biànchi, lu cappèllu e la pìppa su la bòcca, che cacciàva le pècore, co’ lu càne che jì jìa derèto; su lu prìmu, c’ìa un càne biàncu, de quìlli “maremmàni” che se chiamàva “tòto” e dòpo, quànno che “tòto” murì, fèce un càne nìru che se chiamàva “mòro”. Ecco, quànno che pènso a la “ficùra” de Vitirmìgno a cavàllu, me vène in mènte Garibàrdi, ànchi se li colòri so’ differènti; Garibàrdi c’ìa lu cavàllu biàncu, Vitirmìgno c’ìa la somàra nèra, Garibàrdi portàva lu mantèllo rùsciu, Vitirmìgno pertàva lu mantèllo nìru, Garibàrdi portàva le “càrze” celèste, Vitirmìgno portàva li “cosciàli” biànchi, Garibàrdi portàva su le màne la spàta, Vitirmìgno portàva su le màne lu bastòne de le pècore. De lu stèssu colòre c’ìeno lu cappèllu, ànchi se la fòrma era divèrsa; li cappèlli èreno tuttaddùi nìri. Quèllo che mancàva a Garibàrdi era la “pìppa” su la bòcca e lu càne che ji jìa derèto. Io ricòrdo con piacère Vitirmìgno, perché era tànto amìco de Papà mìa, Umberto; lòro èreno de la stèssa “lèva”, del 1893, èreno stàti a fa’ lu “Sordàtu” insièmi e ìeno fàtto insièmi ànchi la “guèrra”, quèlla del 1915-18, èreno tuttaddùi de “Cavallerìa”. La somàra era indispensàbbile perchè, òrdre che montàcce a cavàllu, sirvìa ànchi per carcàcce la ròbba. Ce se carcàeno li sàcchi de lo gràno per portàllo a macenà là lu mulìnu, eppùì lù sàccu de la farìna e quìllu de la sìmola da rportà a càsa. Me pàre ancòra de vetè le fìle de le somàre, co’ li sàcchi biànchi e lùnchi, a pènne jò, che vinìeno a macenà, da Collecròce, la pe’ lu stratèllu de “le fossàta”, oppùre a vinì jò da la stràta de la “Tranièra”, se vinìeno da Cacignàno e da la stràta de lu “Streppàru”, se vinìeno da Arvèllu. Un problèma gròssu, quì da nùi, era quìllu de scallàsse l’immèrno; in quill’ànni, ce scalliàmo àddre che co’ lu fòcu, ma le fràsche èreno pòche, co’ la “cummunànsa” ce se ne facìeno pòche, e per quìlli che non c’ìeno un pèzzu de màcchia de la lòro, èreno dulùri. Le màcchie èreno bàsse e ràte, perché le pècore e le vàcche, che a Nìfu ce ne stìeno tànte, non jì dìeno tèmpu de crèsce. Non èra come atèsso, che la màcchia è àrda e fìtta, se rpòrteno a càsa le “petàgne” e bàsta e la “sbrollatùra” se làscia tùtta là la màcchia; allòra se rgutinàeno sù, ànchi le zeppèlle. Lu fòcu rescallàva àddre dèntro a la cucìna, perché lu focolàre stìa llì e, ànchi se ardìa tùttu lu jòrnu, non je la facìa a scallà quill’àddri locàli, per esèmpio le stànzie. La sèra, quànno ce jiàmo a durmì, se non ce sbrichiàmo a spojàcce e ficcàcce dèntro a lu lèttu, ce pijàva un còrbo. Pe’ scallà lu lèttu, se mittìa lu “prète”, ma scallàva àddre lu lèttu dèntro, la stànzia armanìa jàccia marmìta. Lu “prète” se mittìa fìne a vèrsu la fìne de Màrzo, perché dòpo non ci stìa più bisùgnu, nùi fìji, però, vuliàmo cuntinuà a mèttilu ànchi dòpo e, allòra, per mèttece paùra, ce dicìeno che lu “cùccu” ce vinìa a pizzicà là lu cùlu.

29

Lu cùccu arrìa, qui da nùì, vèrsu quìllu perìutu, e ci stà ànchi la storièlla che lo dìce: - “A le 8 de Aprìle, lu cùccu ha da vinìre, e se non è vinùtu, è mòrtu o s’è pirdùtu”. Eppùi, ànchi le copèrte èreno pòche, me ricòrdo che Mamma, quànno che era tànto frìddu, ce buttàva sòpre, cèrti cappottàcci da sordàtu, che pesàeno tànto e tinìeno ànchi tànto càllu. Per non parlà de li pàgni da mèttese addòssu; lu “pigiàma”? Chi lu cunuscìa? Chi l’ìa vìstu màe? Spìssu se durmìa àddre co’ la camìcia, quèlla che se portàva durànte lu jòrnu. Per furtùna, allòra purtiàmo quèlle “màje” de làna, fàtte a màne, tànto gròsse e “èrte”, che ce tinìeno tànto càllu, ma pizzicàeno ànchi tànto. Quànne ero ciùcu e Màmma lasciàva via de mètte lu “prète”, io non vulìo jì màe a durmì la sèra, lu linsòlu era jàcciu e sintìo frìddu la lu cùlu. Me ricòrdo che Màmma, se mittìa a setè, co’ ‘na sètia, vicìnu a lu lèttu, ficcàva le màne sòtto a le copèrte, me le mittìa sòtto a lu cùlu e ce le tinìa fine a che io non m’èro addormentàtu. Stè còse, le fa’ più gniciùnu?. Speciarmènte d’immèrno, quànno ci stìa pòcu da fa’, chi non c’ìa la màcchia de la sùa, e se stìa per finì le fràsche, jìa a fa’ la “soma”. Partìeno la matìna prèstu, ànchi in sètte o òtto, a cavàllu su le somàre, co’ lu “vastu” mìssu e, in fìla ùnu derèto all’àddru; jìeno derèto a “Montaùtu”, là “Nescuròsa”, oppùre la li “Funnàcci” a cercà de trovà un pù de fràsche da rpòrtàsse a càsa. Arvinìeno a càsa la sèra, prìma de nòtte, co’ stè pòre somàre, càrche che non je la facìeno più a caminà, da quànto èreno stràcche. Dicìeno che le fràsche che carcàeno, le trovàeno ajjà tajàte, che quarg’ùnu l’ìa lasciàte vìa, oppùre che èreno sècche e che èreno piànte cascàte jò che stìeno trà la màcchia. Io pènso, emmèce, che le piànte le tajàeno lòro, cioè le frecàeno, perché me ricòrdo che èreno quàci sèmpre bèlle petàgne e, soprattùtto, èreno tajàte de frìscu. Ci stìeno quàci tùtte somàre fèmmene, lu somàru màschiu cell’ìa Adamìttu, ma non era crastàtu e allòra, quànne vitìa una somàra, se mbizzarrìa e non ce se putìa commàtte, buttàva jò tutto quèllo che portàva sòpre. Lu somàru màschiu, cell’ìa ànchi Mario “lu toràru”, ma quìllu era per la “mònta”, per la ”ripruduziòne”; òrdre a lu somàru, Mario tinìa ànchi li tòri, lùe facìa stù mistière. Da lùe, ce portàeno le somàre e le vàcche, per la “ripruduziòne”; era tùtti li jòrni un vìa vài de vàcche e de somàre, ce vinìeno ànchi da li paèsi vicìnu. Era una spècie de “amòre a pacamènto”, ma qui, a prustituìsse èreno li màschi, li “somàri” e li “tòri”. Se, per scherzà, per fàcce du’ risàte, vulìmo fa’ un paracòne, con l’amòre a pacamènto de le persòne, putìmo di’ che , se pe’ le persòne se parlàva de “Càse Chiùse”, pe’ le bbèstie se putìa parlà de “Stàlle Chiùse”. Mèntre le Càse chiùse èreno stàte vietàte nel 1958, co’ la “Legge Merlìn”, là Stàlla chiùsa de Nìfu, cuntinuò a funsionà, ancòra per parècchiu tèmpu, fìne a quànne Màrio non jètte in pinsiòne.

30

La “vìta” là pe’ lu Paese

A Nìfu, la vìta filàva vìa tranquilla, gran pàrte de la jornàta, trànne che l’immèrno, la jènte la passàva in campàgna, perché de quìlli tèmpi se facìa tùtto a màne e ce vulìa tàntu tèmpu per fa’ le feccènne. A la matìna, partìeno per jì su lu càmpu, chi a pièti, chi co’ la somàra, chi co’ lu càrru de le vàcche. Più tàrdi “cacciàeno” li pecoràri” e li fìji jìeno a la scòla. A càsa, ce rmanìeno le persòne anziàne, li fìji ciùchi e quèlle fèmmine che non jìeno in campàgna. La còsa bèlla che non me scòrdo, era la càrma e la tranquillità de la jènte, jìeno tùtti piànu, non ci stìa tùtta la “prèscia” che ci stà atèsso; atèsso, jìmo corrènno còme màtti, da la matìna a la sèra. Allòra, se du’ persòne se ncuntràeno là pe’ ‘na stràta de campàgna, po’ èsse che se mittìeno a parlà per quàrghe òra tànto, dicìeno lòro, lu càmpu mìca fùjja. Non ci stìeno oràri pricìsi da rispettà, lu tèmpu era scandìtu da la nòtte e da lu jòrnu, da lo sòle che leàva la matìna, eppùi calàva la sèra. L’orològgio, èreno pòchi quìlli che cell’ìeno, la jènte che stìa là pe’ li càmpi, se recolàva co’ lo sòle e co’ la “mirìjja”. Quànne che stìo co’ le pècore a pastùra, per capì quànno era òra de “rmètte”, toccàva guardà do’ era arriàta la mirìjja (l’òmbra) de lu mònte de Nìfu. Se era arriàta jò lu Rìu, era ancòra un pu’ prèstu per jìsse a càsa, se era arriàta su la Matònna, toccàva cuminciàsse a preparà; l’òra jùsta, per armètte le pècore, era quànno la mirìjja era arriàta su pe’ mèzzu a la Còsta. A propòsitu dell’òra, non me so’ scordàtu màe quèllo che me dicìa Mamma, quànno jì dimannàvo, se che òra era, quànno che so’ nàtu io. A càsa mia, còme in tùtte l’àddre càse, de quìlli tèmpi, non ci stìeno ne’ svèje ne’ orològgi e Mamma me rcontàva, pressappòcu cucì: - tu sèi nàtu la domènnica prìma de Pasqua, era la “Domènnica de le Pàrme” e per quànto riguàrda l’òra, era vèrsu sèra, prìma de cèna, me ricòrdo che “armittìeno li pecoràri”. Chi non jìa in campàgna, se duvìa occupà de quèllo che ci stìa da fa’ a càsa; prìma de tùtto toccàva governà tùtti l’annimàli, li pòrchi, le cajìne e l’àddri annimàli da cortìle, eppùi tùtte le bbèstie che armanìeno dèntro a la stàlla. Dèntro a le càse, non ci stìa l’àcqua còme atèsso e, allòra, toccàva jìlla a pijà jò la fònte, sìa per le persòne che per abberà le bbèstie. Da tùtte le pàrte, se ncuntràeno le fèmmene co le “bròcche” su la tèsta o co’ li callàri pièni d’acqua su le màne, che arvinìeno da la fònte. Quèlle più bràe, portàeno sìa la bròcca che li callàri, ùnu per màne; la bròcca se tinìa da per lìa, in equilibrio su la tèsta, perché appojjàva su la “coròja”, fàtta co’ lu “sciuttamàne” o co’ un àddru pàgnu. Anchi per lavà li pàgni, toccàva jì jò la fònte, do’ ci stìeno li “fontanìli”: da na’ pàrte quìlli per lavà li pàgni, e da quell’àddra li fontanìli per abberà le vàcche. Anchi li pàgni li portàeno le fèmmene su la tèsta, co’ la “tàvola de la fònte” e co’ la “coròja”. La fònte era sèmpre pièna de fèmmene che lavàeno li pàgni, per lòro era un pùntu de ritròvo per fa’ li “pettecolèzzi”, per sapè le novità e li fàtti dell’àddri; se per càso pijàeno de pèttu quarghitùnu, èreno dulùri. Le fèmmene èreno pròbbio bràe a portà la ròbba su la tèsta, ce portàeno ànchi le “tavolàte” de lo pàne per portàllo a còce là lu “fòrnu”. Le tàvole de lo pàne èreno “lònche” e ce se mittìeno sòpre, una vicìnu all’àddra, anchi una ventìna de còppie de pàne.

31

Quìllì che c’ìeno lu fòrnu, ce facìeno còce lo pàne a tùtti e, per “pàca”, toccàva lasciàje una “pagnòtta” o una “còppia”. Vicìnu a càsa mìa, de fòrni ci ni stìeno dùi, ùnu era quìllu de Firmìna e ùnu era quìllu de Rosìna de Tèrzo; Màmma, per non fa’ tòrtu a gniciùnu, lo jìa a còce una vòrda per pàrte. Pe’ scallà lu fòrnu, se abbruciàeno le spìne perchè non èreno tànto atàtte per lu fòcu de càsa e ànchi perché, le fràsche “bòne”, se era pussìbbile, era mèjo no’ sprecàlle pe’ scallà lu fòrnu. Una còsa che me so’ sèmpre ricordàta è che, gniciùna fèmmena, vulìa còce per prìma lo pàne, la matìna. A la matìna, lu fòrnu era jàcciu e ce vulìeno tànte spìne o fràsche, per scallàllu; quèlle che vinìeno dòpo, lu trovàeno ajjà abbastànsa càllu e cunsumàeno mèno fràsche o spìne.. Lu prufùmo de lo pàne frìscu, appèna còttu, se sintìa da lontàno; atèsso, lo pàne non profùma più còme allòra. Lo pàne appèna sfornàtu era squisìtu ànchi a magnàllu da sùlu senza companàtico; cèrte vòrde, appènà che Màmma lo rportàva a càsa, da là lu fòrnu, me je ne magnàvo mèzza “fìla”, ànchi perché allòra ci stìa più fàme. Quànne ero ciùcu, Màmma me facìa lu “filajòlu” e guài a chi me lu toccàva. Lu “filajòlu” non era àrdro che una còppia de pàne più ciùca de quell’àddre e lu facìeno appòsta pe’ li fìji. Ogni tànto sintìo Màmma che dicìa: - atèsso pìo ‘na “ciancàta” de farìna, du’ òva e fo’ sù, un “ciammilluncìllu” che, se ce vène a rtrovà quarghitùnu, non ci stà mànco un “velèno” da dàji -. De quìlli tèmpi, dèntro a le càse, non ci stìeno li “gabinètti”e non ci stìa mànco l’àcqua “dèntro” , còme quèlla che ci stà òjji e, allòra, toccàva arrangiàsse. Per lavàcce la fàccia a la matìna, ce mittiàmo lì da lu “broccàru”, do’ ci stìeno le bròcche co’ l’àcqua, arrimpiàmo la “catinèlla” o “concarèlla”, e ce diàmo una sciaquàta a l’òcchi. Quànno ce vuliàmo da’ una lavàta un pu’ mèjo, se pijàeno le “cònche”, li “callàri” o àddri recipiènti un pu’ gròssi e ce laviàmo dèntro a la “stànsia”, co’ l’àcqua che se scallàva là lu fòcu. Lu probrèma de lo lavàsse, più o mèno, circhiàmo de risòrvilu in quàrghe manièra, ànchi se, in confrònro a adèsso, non è che ce laviàmo tànto; ma lu probrèma più gròssu, era quìllu de fa’ li “bisùgni” nòstri, cioè de “cacà” e de “piscià”. Lu pòstu più usàtu, per fa’ li “bisùgni”, èreno le “stàlle”; tùtti c’ìeno una stàlla, o de le pècore, o de le vàcche, o lu stallìttu de lu pòrcu o, addirittura, lu “patùllu” de le cajìne. Addru pòstu, parècchio usàtu, èreno li “pajàri”: derèto a lu pajàru, non te vitìa gniciùnu e putìi cacà tranquìllu. La còsa più brùtta era che, spìssu, speciarmènte se era nòtte, le “cacàte” non se vitìeno e putìa succète che ce mittiàmo li pièti sòpre. Era più fàcile, quànne se stìa in campàgna: bastàva nguattàsse da quàrghe pàrte, per non fàsse vetè, e lu probrèma era risòrtu. Per pulìsse lu cùlu, non ci stìa bisùgnu de la càrta igiènica, ànchi perché non ci stìa, non se trovàva, bastàva un sàssu, un ciùffu d’èrba o le fòje de le piànte. Siccòme se stìa tùttu lu jòrnu in campàgna, capitàva spìssu de trovàsse davànti, de ncuntrà, quarghitùnu de stì “recalìtti”, lasciàti llì, per tèrra, da chi non se sa’. Nùi fijàcci, ce divìrtiàmo a capì se era stàtu un òmo oppùre una fèmmena: la differènsa era dàta da la distànsa fra le du’ “tràcce”, quèlla “lìquita” e quèlla “sòlita”. Pe’ le fèmmine, le du’ “tràcce” stànno vicìne tra lòro, quàci se tòccheno, mèntre per l’òmmini, le “tràcce” se stànno più lontàno. De quìlli tèmpi ce divirtiàmo ànchi co’ stè còse.

32

De le vòrde, nùi fìji, ce mittiàmo a “cacà” tùtti insièmi, una spècie de “cacàta de grùppu”, tùtti in fìla, ùnu vicìnu all’àddru; a la fìne, ce puliàmo lu cùlu co’ un ciùffu d’erba. Una sèra, prìma de jìcce a durmì, ce mettèmo a cacà sòtto l’òrtu de lu Prète, sòtto a la ripètta, do’ facìa l’òrtu Mariètta de lu Prète, la màtre de Don Dìno; eriàmo in cìnque o sèì. Dòpo avè fàtto, ogn’ùnu pijàva un ciùffu d’èrba per pulìsse lu cùlu. Mèntre stiàmo a fa’ st’operaziòne, mèntre cuminciàmo a rtiràcce sù le càrze, vedèmo che Livio s’arzò su, de còrsa e se mèsse a còrre jò pe’ lu càmpu, vèrsu la “Fònte Nòva”; pensèmo sùbbitu che macàri ìa vìsto arrià chitùnu e scappàva vìa per quèsto e, allòra, ce mettèmo tùtti a còrre derèto a lùe, co’ le càrze mèzze tiràte jò; quarghitùnu s’accuturò, per vìa de le càrze a “bracarèlla”. Jò la “Fonte Nòva” ce fermèmo tùtti quànti e dimannèmo sùbbitu a Livio se che ìa vìsto; ce dèsse che non ìa vìsto gnènte. Volète sapè che era succèssu? Era nòtte scùru, una de quèlle nòtte sènsa la Lùna, non se vitìeno le màne davànti a l’òcchi e, per pulìsse, Livio ìa strappàto un ciùffu d’urtìca e ce s’èra pulìtu lu cùlu. Da quànto jì “pizzicàva”, cuminciò a còrre e a sardà per ària còme un màttu e tùtti nùi derèto a lùe. Pe’ li “bisùgni” de la nòtte, se usàva lu “Rinàle” che tùtti quànti tiniàmo sòtto a lu lèttu. A la matìna, se portàva a svotà lu “Rinàle” jò la stàlla oppùre là lu “stabbiàru”. Spìssu, quànne se trattàva àddre de “pìscio”, quàrghe fèmmina sjuitàva lu “rinàle” da la finèstra, ammèzzu a la stràta. E’ capitàto più de ‘na vòrda, che quarghitùnu se trovàva a passà sòtto a la finèstra, pròbbio in quìllu minùtu, e allòra jì toccàva fàsse una bèlla “dòccia” prufumàta. A la matìna, dòpo che èreno partìti tùtti per jì in campàgna co’ le bbèstie, dòpo che ìeno “cacciàto” li pecoràri, entràva in aziòne Coràto. Coràto era lu “scupìnu” e lu còmpitu sùa era quìllu de pulì le stràte dèntro a lu Paèse, quìllu de arcaccià le “fònte” e facìa ànchi lu “bbeccamòrtu”. Dòpo che èreno passàte le pècore e le vàcche, pe’ le stràte parìa che c’ìeno fàtto la “nfioràta”; toccàva a Coràto arpulì tùtto, du’ vòrde a lu jòrnu, la matìna e la sèra. Coràto jiràva tùttu lu jòrnu là pe’ lu paèse, co’ la carrètta, la pàla e lu scopòne e, mèntre lavoràva, chiacchieràva con tùtti quìlli che passàeno, non s’arzittàva un minùtu. Ancòra ce ricordàmo cèrti mòti sùa de di’: “bène bène”, “càro signòre” o “càra signòra”. Un’àddra ficùra che non se scòrda è Arfèto lu “stratìnu”. Partìa da càsa in biciclètta, armàtu de pàla, picchiòne, fargètta e palètta, licàti su la cànna de la biciclètta oppùre mìssi a tracòlla. Ancòra me pàre de vetèllu jò pe’ la stràta, co’ la palètta piantàta, per fàsse vetè, mèntre arcacciàva le formètte e spannìa la brèccia là pe’ la stràta. Le stràte èreno tùtte porveròse, non èreno nquatramàte e cucì, con tùtti li càrri e l’àddri attrèzzi agrìculi che passàeno, èreno piène de bùche e de fòssi, fàtti da le “pinàre” dell’àcqua, quànne piuvìa fòrte.

33

Li lavùri in campàgna In campàgna ci stìa sèmpre da fa’, ògni “stajòne” c’ìa li lavùri sùa, ànchi se d’ìmmèrno se facìa pòcu rispètto a quell’àddre stajòne. Còme ìmo dìtto prìma, li lavùri in campàgna se facìeno tùtti a màne o co’ le vàcche perché lu trattòre, su lu prìmù, cell’ìeno àddre quìlli de Fioravànti e Bruno de Ngelòne; più tàrdi, lu comprò Remo, Quartinù de Stirìna, Piero de Peppe de Margaritèlla e àddri ancòra. A Primavèra, toccàva cimincià a lavorà li càmpi per somentà l’òrju, le patàte, lo grantùrco, le barbabiètole e, pìù tàrdi, ànchi li “semètti”, la crocètta, lo trafòju e l’erbamèrica. Le patàte, lo grantùrco e le berbabiètole, dopo che èreno nàte, toccàva ànchi zappàlle co’ lu picchiòne; quàrghe vòrda, se ci stìa tànta erbàccia, se zappàva ànchi lo gràno e cucì toccàva stà tùttu lu jòrnu jò pe’ lu càmpu. Prìma de lavorà li càmpi, toccàva stabbiàlli; de “stàbbio” se ne pruducìa tanto, d’annimàli ci ni stìeno tànti, vàcche , somàri, pècore, pòrchi, cajìne. Quèllo più bònu, era quèllo de le pècore, ma era ànchi quèllo do’ toccàva faticà de più, per portàllo vìa. Speciarmènte d’immèrno, le pècore stìeno sèmpre dèntro a la stàlla, jòrnu e nòtte, de stàbbio ne facìeno tànto. La stàlla de le pècore, a differènza de quell’àddre stàlle, non se pulìa màe, ce se mittìa in cuntinuaziòne le pàja e cucì, lu livèllo de lo stàbbio s’arzàva sèmpre de più. Dèntro a cèrte stàlle, a la fìne dell’immèrno, non ce se putìa più mànco caminà, se toccàva co’ la tèsta su li trài. Per caccià lo stàbbio de le pècore, era una gràn faticàta, toccàva prìma zappàllo co’ lu picchiòne, portàllo fòra co’ la carrètta, eppùi carcàllo su lu càrru e portàllo là lu càmpu. La còsa più brùtta, per fa’ stù lavùru, non era tànto la fatìca, anchi se non era unu schèrzu, ma era l’ària che se respiràva, dèntro a la stàlla de le pècore. Se sà che lo stàbbio lìbbera l’ammonìaca che se svilùppa dà lo pìscio dell’annimàli; lo stàbbio de le pècore è quèllo che ne svilùppa de più. Mèntre se rcacciàva lo stàbbio, la stàlla de le pècore parìa una “càmmera a gàsse”, la gòla te pizzicàva e l’òcchi te lacrimàeno; ogni tànto, toccàva scappà fòra, per rifiatà un minùtu. Una vòrda portàto jò lu càmpu, lo stàbbio toccàva spànnelo; de quìlli tèmpi, stù lavùru se facìa a màne, co’ lu forcòne, non era còme òjji che ci stànno li mèzzi fàtti appòsta pe’ spànnelo. In cuncrusiòne, lu lavùru de la stabbiatùra, era unu de li più brùtti, unu de li più faticùsi. A chi c’ìa li càmpi che cunfinàeno co’ la stràta, jì toccàva fa’ la “fràtta”. La fràtta era necessaria perché, tùttu lu jòrnu, era un “viavài” de brànchi de pècore e de vàcche che, co’ la fàme che c’ìeno, se magnàeno tùtto. La fràtta se facìa co’ le “fràsche piecàte”; èreno fràsche dirìtte e lònche, mèjo se èreno de “urnèllu”, e tajàte co’ la “lùna calànte”. Co’ la “stànca”, se facìeno li bùchi per tèrra, a ‘na metràta l’ùnu dall’àddru e ce se piantàeno le fràsche. Dòpo se piecàeno a àrcu e se licàeno frà de lòro co’ lu “fìlu de fèrro”. La fràtta duràva pressappòcu un ànno, perché putìa jì a finì màle, per divèrsi mùtìvi. Per prìma còsa, le bbèstie che passàeno, cercàeno de sardà delà o de ficcà là la tèsta per potè magnà, e allòra la rruppìeno o la buttàeno jò. Putìa ànchi succète che, quànno l’immèrno era lùncu e le fràsche pe’ lu fòcu finìeno, toccàva abbrucià le fràtte pe’ scallàsse. Spìssu, quànno nùì fìji faciàmo la “bruschètta” e

34

non truviàmo le fràsche per appiccià lu fòcu, jiàmo a frecà la fràtta; ma de quèsto ne parlarìmo più avànti. Un àddru lavùru che se facìa a Primavera, era quìllu de leà o de rdunà li sàssi, su li càmpi do’ ci stìa l’erba, la crocètta, le trafojòne o l’erbamèrica. Li sàssi toccàva rdunàlli, perché sennò, quànno se fargiàva, se rruvinàva tùtta la fàrgia; de quìlli tèmpi, li càmpi se fargiàeno tùtti a màne. Li sàssi se rcujìeno co’ li callàri e ce se facìeno le “morècine”, quàci sèmpre su unu spìzzu de lu càmpu, do’ mpicciàeno de mèno. Cèrte vòrde, li sàssi che rcujiàmo, sirvìeno pe’ spianà, per atturà le bùche e rmètte a pòstu le stràte de campàgna; sù stè stràte, ce passàeno, da la matìna a la sèra, li càrri e ce vinìeno un sàccu de bùche; quànne facìa li temporàli, le “pinàre” dell’àcqua ce facìeno tùtti fòssi. Per fa’ stì lavùri, ci stìa l’usànsa de le “Opere Obbricatòrie”; tùtti quìlli che utilizzàeno una stràta per jì là li càmpi, c’ìeno l’òbbricu de partecipà a la mèssa a pòstu de la stràta, facènno “l’Opere” gràtise, partecipènno, sia co’ le bbèstie e li càrri, sia co’ le persòne che lavoràeno a màne. Li lavùri, li “diricìa” Arfrèto, lu stratìnu; era lùe che stabbilìa, quàla stràta toccàva accommetà e quànte òpere toccàeno da fa’, a ògni famìja; me ricòrdo che, una persòna co’ un pàru de vàcche e un càrru, currispunnìa a tre persòne che lavoràeno a màne, co’ la pàla e lu picchiòne. Un’àddra usànsa, che co’ lu tèmpu s’è pèrsa, era quèlla de mètte la “cròce” su li càmpi de lo gràno, a Primavèra. La cròce, era un bastòne, bèllu e dirìttu, quàci sèmpre d’urnèllu, che se jìa a fa’ su la màcchia; stù bastòne, era lùncu al màssimo du’ mètri. Se sbrollàva e jì se lasciàeno l’ùrdimi du’ ràmìtti dacìma; stì du’ ràmi, se piecàeno a formà una coròna, dacìma a lu bastòne. Pòcu più sòtto, co’ lu curtèllu, ce se facìa unu spàccu e, dentro a stù spàccu, ce se nfilàva una stècca de lègno, un ramìttu de “pàrma” benedètta (se pijàva jò la Chièsa, la Domènnica de le Pàrme), un pèzzu de “cannillùccia” benedètta (benedètta lu jòrnu de la Matònna Cannellòra) e una fòja de “cipùllu” binidìttu. Le cròce se mittìeno prìma de le tre de Màjju (Sànta Cròce) e se piantàeno ammèzzu a tutti li càmpi de lo gràno; quèsto era de “bòn agùrio” pe’ la raccòrda, una cròce se mittìa ànchi ammèzzu a l’òrtu. Quànne se mitìa lo gràno, le cròce se recuperàeno, se nfirzàeno su un “cavallìttu” e, dòpo, se utilizzàeno per tenè fèrme l’ùrdime crègne, dacìma a la “mèta”, quànne se rportàva lo gràno sull’àra. Lu sirvìziu de stà cròce, non finìa qui perché, quànno se battìa lo gràno, co’ lu bastòne de la cròce, ce se signàeno le “misùre” de lo gràno che scappàva fòra da la “mmàchina”. Per ògni misùra de gràno che se rrimpìa, se facìa una “ntàcca” su lu bastòne cucì, a la fìne, se sapìa quànto gràno s’èra rcòrdu. Co’ l’Istàte, vèrsu la fìne de Jùgnu, cuminciàva la fargiatùra; li prìmi ànni, se facìa tùtto a màne, co’ la fàrgia fienàra. Ve lo pòzzo assicurà, perché io l’ho provàto de persòna, lo fargià è lu lavùru che in campàgna straccàva de più; la sèra quànno arjiàmo a càsa, no’ rcunusciàmo mànco la stràta e non ce sintiàmo più la schìna. Co’ lo passà dell’ànni, cuminciàreno a vinì fòra le prìme “fargiatrìce”, tiràte da le vàcche e quèsto cunsintìa de fa’ prìma e de faticà de mèno. Chi c’ìa la cappànna, lo fièno lo rmittìa dèntro, ma la maggiòr pàrte facìeno li pajàri, sull’àra, vicìnu a le stàlle. Màne a màne che passàeno l’ànni, se cuminciàeno a vetè le prìme “prèsse” e allòra, era più fàcile sistemà lo fièno, perché occupàva mèno spàziu.

35

Lo fièno se carrejjàva co’ le vàcche, se carcàva su lu càrru o su la “sterza” e, un viàjju dòpo l’àddru, se rpòrtàva tùtto a càsa. La “stèrza”, era compòsta da lu càrru e da la “partitèlla”, attaccàti insièmi; davànti la partitèlla e derèto lu càrru. Putìmo di’ che la stèrza era un attrèzzu “compòstu” e che ce se putìa carcà tànto più fièno che su lu càrru da sùlu. Lu pirìutu che se rportàva lo fièno, le stràte èreno piène de fìle de càrri e de stèrze; quèlle càrche jìeno vèrsu càsa, quèlle scàrche jìeno vèrsu li càmpi. Su pe’ la “mòja”, ci stìeno pùnti fìssi do’ se fermàeno per fa’ rpusà le vàcche, perché la salìta era brùtta per tùtti, ànchi per quèlle pòre bbèstie. Per fa’ li càrri, ma ànchi per accommetàlli, quànno che se rruppìeno, ci stìa lu “Facòcchiu” a le Tavèrne, se chiamàva Ivo e toccàva rivòrgese a lùe, quànne ùnu c’ìa bisùgnu. Finìtu lu pirìutu de lo fièno, toccàva cumincià a “mète” lo gràno. Per prìmu se mitìa l’òrju, perché se seccàva prìma, speciarmènte se stìa su li càmpi in “còsta” e con pòca tèrra. In quill’ànni, se somentàeno tùtti li càmpi, ànchi quìlli più scòmmiti, èreno pòchi li pèzzi che se lasciàeno a “sòtu”. Su le “costarèlle”, do’ ci stìa pòca tèrra, l’òrju e lo gràno criscìeno pòcu, èreno àrdi un “pàrmu” e pòcu più e allòra, era diffìcile riuscì a licà le crègne, quànne se mitìa. Per potè licà mèjo le crègne, l’òrju non se “mitìa”, ma se “carpìa” con tùtte le “ràtiche” cucì, era più “àrdu” e le crègne vinìeno più lònche e se licàeno mèjo . Da stù fàttu è nàtu lu “mòto de di’”, che se ùsa ancòra òjji, quànne ci stà da pijà una dicisiòne: - allòra che facìmo?, la mitìmo o la carpìmo? -. Atèsso, che li lavùri se fànno tùtti co’ li trattòri e àddri mèzzi, se lavòreno àddre li càmpi còmmiti e in piànu, le costarèlle so’ stàte lasciàte tùtte e “sòtu”. Vèrsu la fìne dell’ànni ‘50 e li prìmi ànni ‘60, arriàeno a Nìfu, squàtre de “mititùri” marchiciàni; da le pàrte lòro se mitìa prìma, perché stànno più bàssi de nùi e allòra, quànno che ìeno finìto a mète lo lòro, vinìeno su da nùi, per potè guatagnà quàrghe lìra. Stè squàtre de mititùri, cantàeno tùttu lu jòrnu, da la matìna a la sèra e, la nòtte, se contentàeno de durmì dèntro a le cappànne, ammèzzu a lo fièno. Cèrti mititùri, ce vinìeno per divèrsi ànni de fìla, èreno diventàti còme de càsa; quànne finìa la mititùra, e li marchiciàni se rjìeno a càsa, era còme se partìa un famijàre, non ce vitiàmo più, fìne all’ànno dòpo. In quèsta occasiòne, era nàtà la “strofètta” de li salùti che dicìa: - ce rvitìmo a pàja nòva, se la mòrte non ce rtròva -. Vulìa di’ che se non muriàmo, ce rvitiàmo l’ànno pròssimu, a mète lo gràno nòvu (pàja nòva). La mititùra fàtta a màne, duràva tàntu tèmpu, ànchi un mèse; de gràno se ne somentàva tànto, era senz’àddro la curdivaziòne più mportànte, de quìlli tèmpi. Durànte lu pirìutu de la mititùra, in campàgna era tùtta na’ fèsta, li càmpi e le stràte èreno pièni de jènte, da la matìna a la sèra. Se partìa a la matìna prìma de jòrnu e se rvinìa a càsa la sèra dòpo nòtte, se lavoràva fìne a che ce se vitìa. Lu “prànsu” se facìa là lu càmpu, le fèmmene lu portàeno là co’ la “canèstra”, vèrsu mèzzu jòrnu. La canèstra, pièna de ròbba da magnà, le fèmmene se la mittìeno su la tèsta, co’ la coròja e la tinìeno in equilìbrio, sènza tenèlla co’ le màne; spìssu su le màne ce portàeno àddra ròbba, per esèmpio li fiàschi dell’àcqua e lo vìno. Io non so’ come facìeno quèlle “poràcce” a portà tùttu quìllu pìsu e a fa’ tùtta quèlla stràta.

36

Quànno era vèrsu mèzzu jòrnu, cuminciàva a pijà fàme e, allòra, guardiàmo tùtti vèrsu lu paèse, per vetè se per càso se vitìa spuntà fòra la “canestrajòla”, la pe’ la stràta. Anchi se la distànsa era tànta, la canèstra se rcunuscìa da lu colòre, le fèmmine la cuprìeno su co’ na’ tavàja biànca che dòpo sirvìa per apparecchià, per tèrra, ammèzzu a lu càmpu. Appèna comparìa la prìma canestrajòla, diciàmo sùbbitu: “èccola”, ma ppùi macàri ce accurjiàmo che cambiàva stràta e che non era la nòstra. Appèna eriàmo sicùri che era la canèstra nòstra, una fèmmina partìa e jìa a fàji “ncùntra”, jì pijàva un pu’ de mpìcci o jì pòrtava la canèstra, l’ùrdimu pèzzu de stràta. Per “magnà”, ce mittiàmo all’òmbra sòtto a quàrghe piànta, a lu schiòppu de lo sòle non era pussìbbile stàcce. Dòpo prànsu, spìssu ce scappàva de fàsse ànchi un’orètta de “pennechèlla”, eriàmo stràcchi, c’iàmo bisùgnu de rpusàcce, c’eriàmo arzàti prèstu. Ci stìa però quarghitùnu, lu nòme no’ lu pòzzo fa’, che lo “rpusà” dell’operài, lo ntinnìa a mòto sùa. Stù Tìzzio, un jòrnu, stìa a mète lo gràno là lù “Propòsto” e c’ìa una squàtra de mititùri. All’òra de prànsu, come sèmpre, arriò la canèstra e se mèssero tùtti a magnà, all’òmbra sòtto a li piòppi de Cèsere, vicìnu a la fòrma. Finìto de pransà, li mititùri dimannàreno a lu “Patròne” de potèsse rpusà un’orètta, còme facìeno tùtti, perché èreno stràcchi. Quìstu, sènza scompònnese più de tànto, jì rispòse de scì, che era jùsto che se rpusàssero però, mèntre che se rpusàeno da lo “mète”, duvìeno jì a zappà le barbabiètole che stìeno su un campìttu lì vicìnu. Quàrghe ànno dòpo, scappàreno fòra le prime “mititrìci” e cucì se finìa a mète prìma, ma soprattùtto, se faticàva tànto de mèno. Co’ lo passà de lu tèmpu, ànchi la mititrìce passò de mòta, se cuminciàreno a vetè le prìme “mititrèbbie” che “mitìeno” e “battìeno” tùtto insièmi, fìne a arrià a li jòrni nòstri. Per potè usà st’attrèzzi, toccò, per fòrza de còse, lascià vìa li càmpi scòmmiti e lavorà àddre quìlli più còmmiti e più “bòni”, do’ ce vinìa mèjo la ròbba. Appèna mitùto, co’ le “crègne” de lo gràno ce se facìeno li “cavallìtti” cucì, se per càso piuvìa non se mmollàeno. Vèrsu la fìne de lu mèse de Lùjo, lo gràno se rportàva sull’àra, se facìeno le “mète” e se lasciàva lì, fìne a quànno non era òra de “bàttelo”. Se facìa la “mèta” de lo gràno, quèlla de la “vèna”, quèlla dell’òrju e, quarghitùnu, c’ìa ànchi “l’òrju mùnnu”, l’òrju per fa’ lo caffè. La “battitùra” era una fèsta, ànchi se , dòpo èsse stàtu una jornàta a bàtte, la sèra no’ rcunuscìi più mànco lu lèttu. La “mmàchina da bàtte” vinìa da fòra, quàci sèmpre da jò pe’ le Marche; a Nìfu non cell’ìa gniciùnu de la sùa. Su lu prìmu, co’ la pàja ce se facìa lu “pajàru”; per fa’ lu pajàru, toccàva trovà e piantà lu “stùllu”, un pajàru sènsa stùllo, non se “rèjje” in pièti, càsca jò. Lu “stùllu” era lu “fùstu” de ‘na piànta, quàci sèmpre un “cèrru” che se jìa a tajà là la màcchia. La piànta ìa da èsse dirìtta e àrda divèrsi mètri; se tajàva, se sbrollàva eppùi se rportàva a càsa a “tracinùni”, co’ le vàcche. Quarghitùnu, riùscìa a trovà un pàlu de la lùce o de lu telèfono e facìa lu “stùllu” con quìllu; stì pàli èreno più dirìtti e piu rifinìti de quìlli fàtti a màne e ànchi più bèlli. Ma ànchi quì, co’ lu tèmpu, le còse cambiàreno, scappàreno fòra le “presse” che facìeno le “bàlle” e, co’ le “bàlle” de la pàja , ce se facìeno le “pajaròzze”. La pàja pressàta se pijàva pòcu pòstu, se putìa ànchi rmètte dèntro a la cappànna e, soprattùtto, le “bàlle” se putìeno manejjà mèjo.

37

Per potè bàtte, c’èra bisùgnu de parècchia jènte, le còse da fa’ èreno tànte e ogn’ùnu facìa lu mistièri sùa. Siccòme se battìa ùnu per vòrda, ce aiutiàmo frà de nùi, ogn’ùnu aiutàva quill’àddru e cucì a faticà eriàmo in tànti. Li prìmi a bàtte, èreno sèmpre quìlli più “gròssi”, còme te putìi sbajà?, è stàto sèmpre cucì, tùttu lu mùnnu è un paèse. Quìlli de lu Casale, Fioravànti, li Peolètti, Vitirmigno, Prìmo de la Ròscia, quìlli de Quìnto, li Gianfelìci e cucì vìa. L’àre più “ciùche”, duvìeno spettà la fìne, èreno sèmpre l’ùrdime; me ricòrdo che quàrghe ànno, ànchi perché, macàri, era stàtu un tempàcciu, l’ùrdime àre, j’ìeno a finì a bàtte per San Cilistìnu e ànchi più tàrdi. L’ùrdime àre, èreno sèmpre quèlle più scòmmete e più ciùche. Là “Vergumuzzu”, con Tomàsso, Chìccu de Justìna (Mazzacàne), quìlli de Cacarèlla e Atòrno. Oppùre là Coeròne o Curuncìllu, do’ ci stìeno tùtte “metarèlle” che facìeno pèrde tàntu tèmpu e guatagnà pòcu. Quàrghe ànno, succitìa che se mittìa a piòve e duràva sittimàne intère. Arriàva lu mèse de Settèmpre e l’urdime àre non ìeno ancòra putùto bàtte; con tùtta quell’àcqua, lo gràno “nascìa” su la spìca e allòra, se vitìeno stè mète che diventàeno tùtte vèrde attùrnu. Su la “mmàchina”, l’operài se spartìeno li mistièri, ci stìeno quìlli che jìeno su la “mèta” a buttà su le “crègne”, quìlli che stìeno sòtto le “misùre” e carrejjàeno lo gràno su lu macazzìnu, quìlli che facìeno lu “pajàru”, quìlli che stìeno sòtto la “lùja” e quìlli che cercàeno de rdunà su tùtto attùrnu, per tenè un pù pulito. Quìsti ùrdimi, sicùnnu me, facìeno fèntà de lavorà, èreno quìlli che non c’ìeno vòja de fa’ gnènte e allòra caminàeno avànti e arrèto, jiràeno attùrnu a la mmàchina, co’ la furcìna sù le spàlle, ma non cuncrudìeno gnènte. Quànno che battiàmo nùi, stù lavùru de jì rdunènno sù la pàja, lu facìeno sèmpre Oschere e Rinàllo; èreno tuttaddùi un pu’ “allèrgichi” a la fatìca. Li prìmi tèmpi, per sciòje le crègne, sòpre a la mmàchina da bàtte, ce se mittìeno du’ fèmmene che, co’ ‘na fargètta, stuccàeno li “bàrzi” de le crègne e, dòpo, un “machinìsta” le buttàva dèntro a lu “mmoccatùru”. Sòtto a la “lùja”, non ce vulìa jì gniciùnu, perché ci stìa un sàccu de pòrvere; me ricòrdo che stù “lavùru” lu facìeno, quàci sèmpre, Arnèsto “Nasòne” o Sittìmmio che, quànno rescappàeno fòra, non se rcunuscìeno più pe’ la pòrvere. Su lu pajàru ce se stìa in cìnque o sei, ma frà quìsti ci stìa sèmpre ùnu che ce capìa, ùnu che lu pajàru lu sapìa fa’, era lùe lu responsàbbile, mèntre tùtti quill’àddri stìeno lì a cargà attùrnu a lu stùllu e a accostà llà, la pàja. Li più brài a fa’ lu pajàru èreno Ottavio de Cesere, Ninètto de li Paoletti, Venanzo lu fratèllu mìa e ànchi àddri. Nùi più jovenòtti, vuliàmo jì sèmpre sòtto a le misùre, a carrejjà lo gràno là lu macazzìnu; a pàrte che lì ci stìa mèno pòrvere, lu mutìvo era un’àddru. Dèntro a lu macazzìnu, ce mittìeno sèmpre un piàttu co’ lu ciammellòne e un fiàscu de vìno e cucì, ògni tànto spizzichiàmo quarghiccòsa; eppùi, su lu macazzìnu se putìa ànchi ncuntrà e parlà con quàrghe jovenòtta. A ‘na cert’òra, passàeno lu “boccòne”, de sòlitu èreno du’ jovenòtte, una co’ le fètte de lu “ciammellòne”, dèntro a la “canèstra” o a la “viàra”, e una co’ lu fiàscu de lo vìno su le màne. Per be’ lo vìno, se usàva un bicchièri sùlu, toccàva be’ tùtti su lu stèssu bicchièri. Ojji, una còsa del gènere, pàre quàci impussìbbile e, quànno lo rcònto a quarghitùnu, speciarmente a quìlli più jovenòtti, non ce crèteno.

38

Per fa’ da magnà a tùtta quèlla jènte, parècchi ammazzàeno la “pècora”, speciarmènte quìlli che c’ìeno parècchio gràno e jì ce capitàeno più magnàte. Quìlli che c’ìeno una metarèlla ciùca, ammazzàeno la “lòca”, a lòro jì toccàva un “pàstu” sùlu. Io c’ìo pòchi ànni, ma me piacìa jì a bàtte perché, ànchi se era una faticàta, se ritìa, se scherzàva, se stìa insièmi a l’amìci e, spìssu e vulintièri, per quànno era nòtte la sèra, un pu’ pe’ la fatìca, un pu’ pe’ lo vìno, eriàmo tùtti mèzzi “mbriàchi”. Un ànno, stìo a bàtte jò lu Casàle e, insièmi a me, ci stìeno àddri quàttro o cìnque dell’età mia; eriàmo jìti jò, la matìna prèstu, a pièti, tràcchi tràcchi, mèzzi addormentàti e co’ la “furcìna” su le spàlle. Jò lu Casàle, ci stìeno tre famìje e toccàva “bàtte” tre “àre”, quèlla de Sitòro, de Donàto e de Cianìttu. Per bàttele tùtte, non jì se facìa co’ un jòrnu sùlu, ma ce ne vulìeno dùi o tre. Quànne se cùminciò a fa’ nòtte, lascèmo vìa perché era òra de cèna e, quèsto me tòcca dìllo, jò lu Casàle se magnàva pròbbio bène, non se facìeno cojonà de sicùro. Dòpo cèna, un pu’ perché eriàmo stràcchi mòrti, un pu’ perché eriàmo mèzzi mbriàchi, non ce la sintiàmo pròbbio de jì a Nìfu a pièti e allòra, dàto che la matìna dòpo toccàva arvinì jò, pensèmo de durmì jò lu Casàle. Fìne quì non ci starrìa gnènte de stràno, ma lu fàttu è che dormèmo tùtti ammèzzu all’àra, trà la pàja, sènza copèrte e sènza gnènte sòpre; ve pòzzo però assicurà, che non sentèmo per gnènte frìddu, sarrà stàto, senz’àddro, per mèritu de lo vìno. Per “solitarietà”, ma soprattùtto per amicìzia, Livio vòrze durmì co’ nùi, ammèzzu all’àra, ànchi se lùe abbitàva llì e putìa jì a durmì su lu lèttu sùa. L’amicìzia era amicìzia, non ci stìeno Sànti che tinìeno, se dimostràva in tùtte le occasiòni. Un’àddra vòrda, l’ùrdima “àra” che battèmo, jò lu Casàle, era quèlla de Sitòro e fenèmo a “bàtte” prìma de nòtte, era ancòra jòrnu. Quill’ànno, c’èra stàta una gràn “brùscia” e lo gràno, che era piènu de “rùgine”, facìa più pòrvere de lu sòlitu, eriàmo diventàti tùtti nìri, tùtti pièni de rùgine che, còme sapìmo, “ròte” e “pìzzica” ànchi tànto. La cèna non era ancòra prònta, era ancòra jòrnu e toccàva aspettà quàrghe òra, prìma de magnà; pensèmo, allòra, de dàcce una “sciacquàta”, per leàcce un pu’ de pòrvere. Jò lu Casàle, de quìlli tèmpi, non ci stìa ancòra l’àcqua corrènte, còme ci stà òjji, ma la duvìeno pija da lu “pùzzu” e non se ne putìa sprecà tànta. Io, Venìcio e Livio, pensèmo de jìcce a fa’ lu “bàgnu” là le “Pràta de Màrtu”, co’ l’àcqua de la “fòrma”. Partèmo a pièti, stronchènno là pe’ “Le Fornàce””, arrièmo là la “Còzza” in pòchi minùti, ce facèmo lu “bàgnu”, vicìnu a li piòppi de Atòrno, eppùi arjèmo là lu Casàle pe’ la cèna. Eriàmo stràcchi mòrti ma, a quell’età, non ce mittìa pinsièri gnènte; eriàmo jovenòtti. Lo gràno, dòpo èsse stàto battùto, toccàva “passàllù”, cioè toccàva rpulìllu e rcapàllu da tùtta la robbàccia che ci stìa mischiàta, speciarmènte la “vèccia”. De quìllu pirìutu, a differènza de adèsso, lo gràno era tànto spòrcu, era più “vèccia” che gràno e non se putìa “macenà” cucì com’era perché, la “vèccia”, mischiàta co’ la farìna, fa’ màle. Per “passà” lo gràno ce pensàva Merìno “Nàcchiu”; lùe c’ìa la mmachinètta “svecciatrìce” e jìa pe’ le càse a “passà” lo gràno. Stà mmàchinètta era fàtta da du’ pàrte, una attaccàta all’àddra e, par fàlla funsionà, toccàva jirà, a màne, una manuèlla che era tànto dùra e faticòsa. Co’ lo passà de lu tèmpu, Merìno ce fèce appricà un motorìno elèttricu, cucì non toccàva jirà più la manuèlla e la fatìca era de mèno.

39

Per trasportà stà mmachinètta, toccàva carcàlla su lu càrru de le vàcche; chi vulìa passà lo gràno, jì toccàva jìssela a pijà do’ stìa. Co’ la “battitùra” de lo gràno, le feccènne più gròsse dell’istàte èreno finìte; c’èra rmàsto de bàtte la crocètta e li semètti, ma non tùtti cell’ìeno. Una còsa che me rvène sèmpre in mènte, quànne che arrìa lu mèse de Settèmpre, è la “Fièra de Pìstia”. La Fièra de Pìstia, ci stà tùtti li mèsi, da Màjju a Ottòpre, lu prìmu luniddì de lu mèse, ma tòcca chiappàcce una domènnica. No’ lo so perché, ma la Fièra de Settèmpre me la ricòrdo mèjo de quell’àddre; po’ èsse che è quèlla che ce jìo de più, perché quill’àddri mèsi ci stìa più da fa’. La Fièra de Pìstia, in quill’ànni, èra divèrsa da quèlla de adèsso che pàre un “mercatìno” de vistìti e de scàrpe. Era soprattùtto una Fièra de le bbèstie, vàcche, pècore, somàri e ànchi àddri annimàli; lu pràtu era piènu, da ‘na pàrte ci stìeno le vàcche, da un’àddra le pècore e cucì vìa. Una “scèna” che me mittìo sèmpre a guardà e che me so’ sèmpre ricordàta, era quèlla de lu “Sensàle” che, de quìlli tèmpi, era quàci sèmpre “Pensièro”; me pàre ancòra de vetèllu, co’ li capìji mèzzi rùsci, lu cappèllu de pàja biàncu, su ‘na màne un bastòne e, sù quell’àddra màne, un àpise copiatìvo. Lu còmpitu de lu Sensàle, era quìllu de fa’ lu “mediatòre”, duvìa mètte d’accòrdu, su lu prèzzo, quìllu che vinnìa e quìllu che compràva la bbèstia. Se vitìa stù Sensàle che, mèntre cercàva de faje da’la màne, dicìa lu “prèzzo” sùa che, de sòlitu era una cìfra de mèzzu. Dòpo s’avvicinàva a la vàcca e strillàva: - la sìgno?, la sìgno? -; se gniciùnu jì dicìa de no, facìa una cròce, co’ l’àpise copiatìvo, su ‘na chiàppa de la vàcca e l’affàre era fàttu, la vàcca era vinnùta. Praticamènte, lu sensàle vulìa èsse ànchi pacàtu, sia da chi compràva che da chi vinnìa, era lu mistièri sùa. A quèlla Fièra, spìssu, nùi ce cumpriàmo lu “montòne”; quànne me ce portàeno, pritinnìo de scèjilu sèmpre ìo, perché lu pecoràru èro ìo e allòra toccàva a me scèjilu. Lu “montòne”, se “rmittìa” co’ le pècore li prìmi de Settèmpre, cucì “fijàeno” li prìmi de Febbràru e l’agnèlli èreno prònti per Pàsqua; era tùtto cargolàto. Lu montòne se compràva de ràtu perché, de sòlitu, speciarmènte chi c’ìa parècchie pècore, lu “alleàva” de lu sùa, sènza jìllu a comprà. Durànte l’istàte, lu montòne non se putìa tenè co’ le pècore, toccàva “rcapàllu”, sennò le facìa “fijà” prìma de lu tèmpu. Ci stìa quarghitùnu, che no’ lu rcapàva da le pècore, ma jì mittìa la “pèzza”; sicùnnu me, stù sistèma de mètteje la pèzza, era una tortùra atròce, per quèlla pòra bbèstia, tùttu lu jòrnu a dannàsse còme un màttu. De sòlitu, lu montòne se “attaccàva”; se licàva, su lu còllu, co’ ‘na còrda o co’ ‘na catèna, lònca una diecìna de mètri, se portàva su lu càmpu e, su un “piòzzo” de lègno ficcàtu per tèrra, ce se licàva l’àddru càpu de la còrda. Stù pòru montòne, stìa tùttu lu jòrnu a “rustìcciu”, a jirà attùrnu a stù piòzzo e, quànno unu se lo ricordàva, jì portàva sù un callàru d’àcqua; de le vòrde succitìa che jì toccàva stà tùttu lu jòrnu senza potè bè ‘na còccia d’àcqua. Quànne che abbitàvo su la “ìlla”, lu montòne, lu attaccàvo su lu càmpu che stà sòpre a la “Cèsola”, sòtto a la “macchiarèlla” de Santinàcciu. Era un montòne “pacioccòne”, era più bònu de ‘na pècora; Umberto, lu nipòte mìa, che arrà avùto dùi o trè ànni, lu chiamàva “Cècco-Pèppe”. Me ricòrdo che, Metèa de Marchìnu che abbitàva vicìnu a càsa nòstra, ògni vòrda che vitìa Umberto, jì dimannàva se do’ stìa “Cècco-Pèppe”. Quànne portàvo lu

40

montòne su lu càmpu, per attaccàllu, Umberto vulìa montàcce sèmpre a cavàllu sòpre, mèntre che jiàmo su pe’ la stràta e, tùtte le matìne, me toccàva aspettà che se arzàsse. Ogni tànto capitàva de vetè quàrghe montòne che currìa pe’ stràta, co’ la còrda e co’ lu piòzzo a tracinùni; lu montòne s’èra “staccàtu”, ìa stuccàto la còrda o ìa cacciàto lu piòzzo. Se per càso arriàva su un bràncu de pècore e lu pecoràru non se ne accurjìa, lu montòne trovàva sùbbitu la “recàzza”, facìa sùbbitu “affàri” e allòra, dòpo cìnque mèsi, ci stìa sicuramènte la “nàscita” anticipàta de quàrghe agnèllu. A propòsitu de montòne, vòjo rcontà un fàttu che ancòra me fa’ rìte, quànne ce rpènso. Un ànno, avrò avùto dòdici o trèdici ànni, vènne in villeggiatùra, su càsa mia, lu fìju de un conoscènte nòstru de Fuligno, che chiamarìmo Francesco, avrà avùto l’età mia o quàrghe ànno de mèno; èreno li prìmi de Settèmpre e se fermàva una diecìna de jòrni. Lu jòrnu dòpo che era arriàtu, vòrze vinì co’ le pècore co’ me; non era stàtu màe in campàgna e non ìa vìsto màe l’annimàli da vicìnu. Caccèmo le pècore, jèmo là vèrsu le “Fossàta”, eppùi là le “Pràta de Màrtu” e, a la fìne, jèmo su vèrsu li “Còji” e li “Fòssi”. M’èro appèna allontanàtu de quàrghe mètro, non me ricòrdo a che fa’, che Francesco me se mèsse a chiamà ad àrda vòce: - Novello, Novello, còrri, còrri, vièni quà sùbito -. Me mìssi a còrre còme un màttu, pensàvo che èsse vìsto una sèrpa, oppùre che se fòsse piccàtu co’ le “ponàche” o co’ li “càrdi”, che llì cì ni stìeno tànte. Arriài de còrsa e jì dimannài sùbbitu che era succèssu. E lùe: - Còrri, che una pècora con le còrna è salìta sòpra a una pècora sènza còrna e pènso che la vuòle ammazzàre -. Jì rispùsi: - ma quàle ammazzà, càso màe la “risùscita” -. Còme la resùscita?, spiègami. In pòche paròle, me toccò mètteme a spiecàji tùtto, jì fìci una spèce de “leziòne” de “Educaziòne Sessuàle”, era a lu scùru de tùtto, non sapìa gnènte. Dòpo,vulìa sapè se ànchi per l’àddri annimàli, le vàcche, li somàri, li pòrchi, le cajìne, li picciùni, succitìa la stèssa còsa, era diventàtu curiùsu. La matìna, quànne màmma cacciàva e governàva le cajìne, Francesco se mittìa llì mpalàtu, a guardà, aspettàva che lu “càllu” sardàsse addòssu a quàrghe cajìna. A passà dall’annimàli a le persòne, non ce vòrze tànto e cucì, me toccò spiecàji tùtto, perché gniciùnu jè n’ìa màe parlàto. Quèsto ce dìce che, per quànto imostrazi l’argomènto “sèsso”, nùì fiji che abbitiàmo su li paèsi o in campàgna, ne sapiàmo tànto de più, de quìlli che abbitàeno in città; quèsto perché nùi, tùtti li jòrni, imostrazi a la imostrazione pràtica, fàtta da quàrghe annimàle. Eriàmo diventàti “espèrti in matèria”, sapiàmo a memòria còme se accoppiàeno tutti li tìpi de annimàli; l’accoppiamènto che ce ncuriusìa de più, era sicuramènte quìllu de li càni perché, òrdre che èsse strànu perché li du’ càni armanìeno attaccàti, ce scappàva quàci sèmpre de vetè una lòtta fra li càni màschi che facìeno a “muccicùni”, per liticàsse la “càne” fèmmina A propòsitu de la Fièra de Pìstia, quànno a la fièra ce se portàeno le bbèstie, toccàva fàsse tùtta la stràta a pièti e allòra èra una “scarpinàta”. La Fièra se facìa su lu pràtu, no ammèzzu a la stràta còme atèsso; òrdre a le bbèstie, ci stìa ànchi quàrghe bancarèlla, per esèmpio quèlla che vinnìa l’attrèzzi, tìpo le pàle, li picchiùni, le fargètte, li furcùni e àddri attrèzzi che sirvìeno pe’ la campàgna. Io ce compràvo sèmpre le “zàntole” e lu cappèllu de pàja, quìllu a la “cow boy”, arvordàtu su, deqquà e delà e co’ lu làcciu licàtu sòtto a la còla. Quànno ero più ciùcu, e a la Fièra non me ce portàeno, le zàntole me le compràva Papà e, per pijàmme la misùra, me misuràva lu piète co’ un “zìppu” de lègno, eppùi se lu mittìa jò la saccòccia.

41

La Fièra de Pìstia èra ànchi un’occasiòne per magnà lo pèsce, che da nùi non se magnàva màe; ci stìa lu “pesciaròlu” che lo frijjìa lì per lì, nùi ce ne rpurtiàmo sèmpre a càsa una scartàta, ncartàtu co’ la càrta pàja, de quìlli piscìtti ciùchi ciùchi che se magnàva jò tùtto, ànchi sènza capàllu. Un’àddra còsa che me fa’ ricordà lu mèse de Settèmpre, è lo “granturchìttu”. lo granturchìttu se somentàva per dàllo a le vàcche còme “foràggio”, se fargiàva e jì se dìa a magnà la piànta intèra, con tùttu lu scartòccio. Se somentàva fìtto fìtto, cucì non criscìa tròppu e armanìa tènniru e le vàcche lo putìeno mmascecà bène. Quànno se fargiàva lo granturchìtto, li scartuccìtti più gròssi se rcapàeno e ce li magniàmo nùi. Li scartuccìtti, se putìeno còce in du’ mòti, a “bruschètta” su li carbùni, oppùre “lèssi” su lu callàru; io prifirìo quìlli còtti su lu callàru, èreno tènniri tènniri e ne facìo sèmpre una “ncorpacciàta”. A Settèmpre, se rcuminciàva a preparà la “majjèse”, perché lu mese de Ottobre èra òra de rsomentà lo gràno. Li càmpi se lavoràeno co’ le vàcche che tiràeno la “pertecàra”; se lu càmpu stìa in còsta, toccàva pijà lu “vordarècchie” oppùre, usènno sèmpre la “pertecara”, se lavoràva a “una màne sòla”. Co’ le vàcche, lu “sùrgu” non vinìa tànto fùnnu, perché la pertecàra èra ciùca e le vàcche più de tànta fòrza non cell’ìeno. Anchi per quèsto, li càmpi non èreno tànto fèrtili, rindìeno pòcu e se rcujìa pòca ròbba; atèsso, co’ li trattòri e con tùtti l’àddri attrèzzi agrìculi che ci stànno, li càmpi vèngheno lavoràti mèjo, più a fùnnu, cucì rèndeno de più e se fatìca tànto de mèno. In Autùnno, òrdre a somentà lo gràno, se rcacciàeno le patàte e se cujìa lo grantùrco. Lo grantùrco atèsso no’ lo somènteno più, ma ‘na vòrda se ne mittìa tànto; sirvìa sìa pe’ l’annimàli che pe’ le persòne. A l’annimàli jì se sfarràva, oppùre jì se dìa cucì a “àcinu”; pe’ le persòne, se macenàva e se uttinìa la farìna de grantùrco. Co’ la farìna de grantùrco, sùbbitu dopo la guèrra, ce facìeno ànchi lo pàne, le famòse “picciarèlle” o pàne de grantùrco; stò pàne èra più scùrù de quìllu de gràno e se mantinìa de mèno, diventàva sùbbitu dùru. Nell’ànni ‘ 60, lo pàne de grantùrco no’ lo facìeno più, la farìna de grantùrco vinìa usàta àddre per fa’ la “pulènta”. A càsa mìa, durànte l’immèrno, la pulènta se facìa quàci tùtti li jòrni, quàci sèmpre per colaziòne, vèrsu le nòve o le dièci de la matìna, quànno ìeno finìto a governà le bbèstie. Nùì eriàmo ùna diecìna e màmma , per fa’ la pulènta, pijàva un “callàru” parècchio gròssu. Quànno era còtta, la mittìa sòpre a la tàvola de la pulènta e la stinnìa co’ lu “cazzàgnu”, fìne a fàji rcuprì tùtta la tàvola. La pulènta se putìa accunnì in dìvèrsi mòti, ma a me piacìa de più accunnìta co’ la “ròbba de pòrcu”: la ventrèsca, la sargìccia o lu mazzafèticu eppùi lo càcio arrattàto sòpre. Ce mittiàmo a magnà tùtti attùrnu a lu taulìnu e ognùnu se magnàva la pàrte sùa; cèrto, quìlli che èreno più svèrdi se ne magnàeno de più. Me ricòrdo che Màmma, còme del rèsto fànno tùtte le màtre, facìa appòsta a magnà piànu, facìa fènta che jì cucìa, cucì ce ne scappàva de più per nùi fìji. Quànne Mamma facìa le pulèntà de matìna e io stìo a la scòla, me la lasciàva, se dicìa che la “rcujìa su”, a fètte e, dòpo, quànne scappàvo da la scòla, me la “rescallàva”, su la “cratìcola”; me ricòrdo che era tànto bòna, facìa la cròsta sòtto e sòpre, me facìa liccà li bàffi, ànchi se ancòra no’ li portàvo.

42

Quànne se cujìa lo grantùrco, se rportàva a càsa, dèntro a li sàcchi, co’ lu càrrù de le vàcche e se facìa un “mùcchiu” ammèzzu a càsa, perché toccàva “sfojàllo”. Pe’ sfojà lo grantùrco, la sèra se facìa la “veja”; se rdunàeno un pù de persòne, quàci tùtte fèmmene, se mittìeno a setè attùrnu a lu mùcchiu e sfojàeno lo grantùrco. Dòpo, l’òmmini facìeno li “mazzi” e li appiccàeno su li trài de la cucìna, per fàllo seccà; dèntro a la cucìna, se seccàva mèjo che in quill’àddri locàli, perché ci stìa lu focolàre e era più càllu. La “fòja” de lo grantùrco, non se buttàva via tùtta ma, quèlla più bèlla e più pulìta, se rcapàva e se mittìa da pàrte. Co’ la “fòja” de lo grantùrco, fìne all’ùrdimi ànni ’50, ce se facìeno li “saccùni” che se usàeno, per durmì, a pòstu de li mataràzzi. Se pijàeno duì banchìttì de lègno, ce se mittìeno sòpre le tàvole e, sòpre a le tàvole, ce se mittìa lu saccone, piènu de fòje de grantùrco. Io su lu saccòne ce durmìo tànto bène, me ricòrdo che me s’affonnàva jò e ce vinìa una spèce de “cùccia”; ce se stìa tànto càlli. La còsa pòcu bèlla era che, co’ lu tèmpu, le fòje diventàeno sècche sècche e, quànno che te jirài, facìeno una gràn “rimorèa” e rischiài de svejà tùtti quànti. Per appiccà li màzzi, se piantàeno le bollètte su li traicìlli e per ògni bollètta ce se appiccàva un màzzu de grantùrco. Spìssu e volentièri, su lo grantùrco appiccàto, ce facìeno la “còa” li “sùrci” e allòra, pòchi jòrni dòpo, cuminciàva a cascà jò, lo “magnatìccio”. Che ci stìeno li sùrci, lu prìmù che se ne accurjìa, era lu càttu; me ricòrdo che stìa tùttu lu jòrnu a guardà per ària. Lu càttu, per cercà de chiappàlli, montàva prìma sòpre a ‘na sèdia, eppùi sòpre a lu taulìnu e da llì, facìa un sàrdu fìne su li trài, ma non ce putìa arrià màe, cucì arcascàva a zàmpe per ària, ammèzzu a càsa; ma non se dìa per vìntu, non se dìa pàce, cuntinuàva a sardà su, li vulìa chiappà a tùtti li còsti. Io me mittìo llì, a guardà lu càttu che facìa stè manòvre e ce passàvo un sàccu de tèmpu; scène còme quèste, non se vederànno più, mànco a volèlle pacà òro, parìa de stà a vetè lu “cìrco”. Pènso che ànchi li càtti, non so’ più còme quìlli de ‘na vàrda; lu càttu mìa stìa tùttu lu jòrnu a càccia de sùrci, ogni tànto lu vitìò capità, co’ un sòrce su la bòcca. Li càtti de òjji, hanno paùra de li sùrci, se ne vèteno ùnu, scàppeno vìa; io pènso che atèsso li càtti non hanno fàme e se ne frècheno de li sùrci. A propòsitu de càtti, vòjo rcontà un fàttu, succèssu vèrsu la mità dell’ànni ’50; io ero un fìjù, facìo ancòra la scòla elementàre; abbitàvo su la Cèsola, su càsa de Mori, pressappòcu do’ àbbiteno adèsso Osvàrdo e Pippinèlla. Vicìnu a càsa mia, do’ adèsso ce àbbita Aureglio Piccolotti, ce abbitàeno Armàndo (Pisciò), la mòje Linuccètta e li fìji Ròsa, Otèlla, Ninètta (Caterìna) e Giusèppe; allòra quèlla càsa era de Fioravànti, lòro ci stìeno in affìttu. Pisciò, de mistière facìa lu “fruttaròlu”, vinnìa li frùtti e la virdùra, llì a càsa, do’ c’ìa una spèce de bottèca, ma li portàva a vènne ànchi là pe’ st’àddri paèsi. Li prìmi ànni jìa in gìro co’ la “cacciatòra” tiràta da un mùlu che se chiamàva “pallìno”, dòpo ìa compràto un cammioncìno e jiràva con quìllu. Io jocàvo sèmpre co’ lu fìju Giuseppe, eriàmo tànto amìci, c’iàmo quàci la stèssa età. Giuseppe c’ìa un càttu, quàci tùttu nìru, portàva quàrghe pèzza biànca sòtto a la trìppa; era tànto gròssu e ànchi tànto “cattìu” e “forèsticu”, s’avvicinàva pòcu e non jì se facìa màe a chiappàllu. Stù càttu, se magnàva tùtti li purgìni de la zòna, per prìmi, quìlli de Linuccètta, eppùi quìlli de Màmma, Filomèna, Metèa, Jolànta de Firmìgno, Annìta de Schiccùcciu, Isabbèlla, Giovànna de Sìro, Gìna de Jàcu, Mariètta de Gino, Rosìna de Tèrzo, Justìna.

43

Facìa piàzza pulìta, non se ne putìa più, toccàva trovà un rimètio. L’annimàli da curtìle, ajjà se la “passàeno pajòsa “, per vìa de la “còrbe”, de lu “càttu pùzzu” e de la “cattuccia pàne e càcio” che, de nòtte, vinìeno jò da la “macchiarèlla” de Santinàcciu e facìeno una visità a tùtti li “patùlli” de la Cèsola. Un jòrnu, Giusèppe je la fèce a chiappàllu, pijò lu “runciu” e jì stuccò la “còa”, sòpre a un cippìttu de lègno; pensàva che jì sirvìa da leziòne, per non magnà più li purgìni. Ma quèsto non sirvì a gnènte, perché lu càttu cuntinuò a magnàsse li purgìni, ànchi sènza la còa, còme se non fòsse succèssu gnènte, ànzi, era pèjjo de prìma. Una matìna, Giuseppe e io, vetèmo che lu càttu stìa a durmì, dèntro a una bùca de lu pajàru; piànu piànu, sènza fàcce sintì, mettèmo davànti a la bùca un sàccu e cucì, lu càttu, per fujjà vìa, ce jètte a finì pròbbio dèntro. Lichèmo sùbbitu lu sàccu co’ ‘nu spàcu, pe’ non fàllu fujjà, eppùi cumincèmo a pensà còme potèllu fa’ fòra. A la fìne, decitèmo che la sòrte sùa, era quèlla de èsse “affocàtu”; pensèmo che quèlla era la mòrte mèno doloròsa per lùe, e quèlla più fàcile per nùi. Aspettèmo che se facèsse nòtte, intànto lu sàccu co’ lu càttu dèntro, l’iàmo nguattàtu pe’ non fàllu vetè a gniciùnu; dòpo cèna, pijèmo sù stù sàccu e lu portèmo jò la fònte de la “illa”. Lu càttu se “acitàva” e “sgnaolàva” còme un màttu, parìa che lo sapèsse, che ìa capìto, là bbrùtta fìne che stìa per fa’. Lu ntegnèmo dèntro a lu fontanìle do’ se bberàeno le vàcche e jì mettèmo una piètra sòpre, pe’ non fàllu vinì a gàlla; dòpo, ce rjèmo a càsa e ce dèmo appuntamènto pa’ la matìna dòpo, per jì a vetè li risurdàti. La matìna dòpo, lu rcaccèmo sù, aprèmo lu sàccu e vetèmo che era mòrtu sticchìtu, s’èra ntisìtu tùttu, parìa un pèzzu de lègno. Chiappèmo stu càttu e lu buttèmo jò pe’ lu “stratèllu dell’Acquàcciu”, ammèzzu a li spìni e all’urtìca, pe’ non fàllu vetè a gniciùnu. Pinsiàmo che, finarmènte, li purgìni de la “Cèsola”, putìeno stà tranquìlli, putìeno finarmènte diventà cajìne o pollàstri ma, purtroppo, non era cucì. La sèra, pòcu prìma de nòtte, io e Giusèppe, mèntre stiàmo a jocà sull’àra mìa, te vetèmo capità lu càttu, arzìllu più de prìma che, còme se non fòsse succèssu gnènte, currìa derèto a un pollastrèllu, per chiappàllu. E’ pròbbio vèro, còme dìce lu provèrbio, de le “7 vìte” de li càtti. Tornènno a lo grantùrco e a le “vèje” che se facìeno, quàci sèmpre, dòpo avè finìto de sfojà, se facìa ànchi la fèsta da bàllo, perché tra le fèmmine che sfojàeno, ci stìeno sèmpre ànchi le jovenòtte. Se sgombràva la cucìna e se mittìeno le sètie tùtte attùrnu a lu mùru. Intànto li jovenòtti èreno jìti a pijà lu sonatòre e a chiamà quàrghe àddra jovenòtta; dòpo un pu’, se cuminciàva a ballà. De sonatùri a Nìfu ci ni stìeno più de ùnu: Doàrdo, Fetèle e Dànte co’ l’orghenètto, Sànte e Bernardìno co’ la cornètta, Itolo de Quìnto co’ lu sassòfinù, Gilbèrto e Luìci de Mìglio co’ lu clarìnu; quànno ùnu, quànno un àddru, li sòni se rimetiàeno sèmpre. Una vòrda arcacciàte le patàte e le barbabiètole, còrdu lo grantùrco e somentàto lo gràno, li lavùri più gròssi, in campàgna, èreno finìti. Prìma che arriàsse l’immèrno vèru e pròbbio, toccàva preoccupàsse de rportà le “fràsche”, sia pe’ scallàsse che per cucinà. De sòlitu, durànte le fèste de Natàle, dipinnìa da quànno entràva lo “bullùme”, se ammazzàeno li “pòrchi”. Lu pòrcu era mportànte, se magnàva tùttu l’ànno; cèrte famìje, speciarmènte se èreno nummeròse, ne ammazzàeno ànchi dùi o trè.

44

Se facìa a gàra a chi ammazzàva lu pòrcu più gròssu, e quàlu portàva più làrdo; me ricòrdo ancòra che tànti se mittìeno a misurà lo làrdo, co’ le tèta de la màne, su le pàcche de lu pòrcu, appèna spaccàtu e ancòra appiccàte là lu mùru. Lo làrdo èra mportànte, sirvìa per accunnì, d’òglio se ne trovàva pòcu e costàva parècchio; se accunnìa tùtto, co’ lo làrdo e co’ lo strùtto. De lu pòrcu, non se buttàva vìa gnènte, mànco lo sàngue, ce se facìeno li “farrecchiàti” o “sanguenàcci” che se mittìeno a seccà, attaccàti su pe’ lu camìnu. Quànno se ammazzàva lu pòrcu, era una fèsta; la matìna prèstu, se mittìa su la “callàra” co’ l’àcqua e se facìa “bòje”, sirvìa per pelà lu pòrcu, eppùi se preparàva la “tàvola” pe’ scannàllu. Appèna arriàva lu Nurcìnu, se chiamàeno cinque o sei persòne che t’aiutàeno a chiappàllu; dùi pe’ le rècchie, ùnu pe’ la còa, se bùttàva sòpre a la tàvola e, mèntre la jènte lu tinìa fèrmu ànchi pe’ le zàmpe, lu Nurcìnu, dopo che j’ìa licàtu lu mùsu, co’ ‘na cordèlla, per non fàllu moccecà, lu scannàva e, una fèmmina stìa llì prònta, co’ lu callàru, per archiappà lo sàngue. A la fìne de la macellaziòne, se facìa l’assajjarèllu; lu Nurcìnu staccàva quà e là un pu’ de “porbètte” e se cucìeno su la patèlla. Una còsa che me sapìa tànto bòna, quànno s’ammazzàva lu pòrcu, era lu “cirvèllu” che, quànno se spaccàva lu pòrcu, ne armanìa mèzzu per “pàcca”; io lu pijàvo sèmpre e me lu cucìo, su lu patillìttu. Dòpo che lu pòrcu era stàtu pelàtu, nùi fìji faciàmo a gàra per bacià lu cùlu a lu pòrcu, perché a quìllu che baciàva lu cùlu de lu pòrcù, dopo jì facìeno gonfià la “viscìca”. La viscìca toccàva gonfiàlla, più vinìa gròssa e mèjo èra perché, dòpo, ce se mittìa dèntro lo “strùtto”. A propòsitu de li pòrchi che s’ammazzàeno, me ricòrdo che, quànno èro ciùcu, per parècchiu tèmpu, c’ìbbi su la mènte un dùbbiu che non jì la facìo a spiecàmme. Spìssu se sintìa quarghitùnu che dicìa: - quist’ànno vòjo ammazzà mèzzu pòrcu -, oppùre: - nùi ammazzàmo mèzzu pòrcu l’ànno, perché un pòrcu sànu, per nùi è tròppu -. Su la tèsta mìa, ci stìa quarghiccòsa che non filàva, li cùnti non m’arvinìeno, me dimannàvo: - ma quìsti còme fànno a ammazzà mèzzu pòrcu sùlu?, e lu mèzzu che non ammàzzeno, còme fa’ a campà? -. Praticamènte, vulìeno di’ che ammazzàeno un pòrcu in dùi, in società e se ne pijàeno mèzzu per ùnu. Lu pòrcu se compràva quànno era ciùcu, se “alleàva”, se facìa crèsce, se facìa “ngrassà” e. a la fìne, se macellàva. Durànte tùttu stu tèmpu, chi lu governàva, lu pulìa e lu custutìa, jì se affezionàva; io me ricòrdo che cèrte fèmmene ce parlàeno addirittùra, quànno ji dìeno da magnà, lu chiamàeno: - nìnu, nìnu, tè, tè tè – e lùe le rcunuscìa e “rognecàva”. Per stè fèmmene era un dràmma, quànne vinìa l’òra de ammazzàllu; ho vìsto , più de ‘na vòrda, quàrghe fèmmena, scappà via piagnènno, pe’ non vetè e pe’ non sintì strillà lu pòrcu. L’immèrno, òrdre a le fràsche, còme lavùri de campàgna, non ci stìa gnènte àddro da fa’. Se facìeno li laurìttì dèntro càsa, la manutensiòne de l’attrèzzi agrìculi; per esèmpio se rfacìeno li mànnichi a li furcùni, a li picchiùni, a le pàle. Prìma prìma, quarghitùnu facìa ànchi li “crìni”, rimpajàva le sètie e facìa li “scupùni” pe’ la stàlla. Ma sopràttùtto, toccàva custutì le bbèstie, le vàcche e le pècore che, se ci stìa la nève e li càmpi èreno copèrti, non se putìeno caccià a pastùra e toccàva governàlle dèntro.

45

Vèrsu li prìmi de Febbràru, cuminciàeno a “fijà” le pècore, allòra lu laùru aumentàva, perché l’agnèlli spìssu toccàva appocciàlli e toccàva pèrdece tèmpu. Un lavùru che se facìa d’immèrno, era quìllu de “scacchià” le patàte, dèntro a lu macazzìnu. Ce mittiàmo lì a setè, davànti a lu mùcchiu e se passàeno tùtte le patàte, una per una. Me ricòrdo che quànno m’arzàvo su, non jì la facìo a rdirizzàmme, da quànto me facìa màle la schìna. Imo dìtto prìma, che Nìfu era un paèse agrìculu, che eriàmo quàci tùtti “contatìni”e che se alleàeno parècchie bbèstie. Le bbèstie più nummeròse èreno senz’àddro le pècore che , còme ho dìtto prìma, cell’ìeno quàci tùtti, tùtti facìeno lo càcio per càsa. De le pècore, vòjo parlà un pu’ più a lùncu, perché èreno una risòrsa non indifferènte per l’economìa de le famìje, ma ànchi perché le ricòrdo con particolàre piacère. Io ho fàtto lu “pecoràru” per tànti ànni, èreno l’ànni de la mia “giovinèzza” e, quànne arpènso a quìllu pirìutu, non pòzzo fa’ a mèno de pensà a le pècore. Tànti fàtti, tànti avvinimènti de la vìta mìa, de ògni jòrnu, èreno licàti, più o mèno direttamènte, a la presènsa de le pècore. A jì derèto a le pècore, era un impègno gròssu; trànne che quàrghe mèse d’immèrno, quànno facìa tànta nève, le pècore toccàva “cacciàlle” a pastùra, tùtti li jòrni; li pecoràri non c’ìeno mànco un jòrnu de fèsta, le pècore vulìeno magnà ànchi per Natàle e per Pàscqua, non ci stìeno Sànti che tinìeno. A Nìfu, ce sarrànno stàte più de 2.000 pècore e, de quìlli tèmpi, chi più e chi mèno, quàci tùtti sìmo stàti pecoràri. In quìlli ànni, era diffìcile trovà una persòna che non era jìta màe a pasturà le pècore. O fòrse scì, quarghitùnu ci ni stìa, Ngilinèllu de Gìno, Francèsco de Nèllo, Eruse de Casìrda, Donàto de Arfrèto, Metèo de Firmìgno; ma quìsti, mèntre nùi stiàmo su pe’ le “màcchie” co le pècore, quèlle vère, lòro portàeno a pastùra àddri “tìpi” de pècore, quèlle con du’ zàmpe sòle. A jì co’ le pècore, non è che era tànto faticùsu, più che fatìca, spìssu era la nòia quèlla che t’ammazzàva, speciarmènte quànno te toccàva stà tùttu lu jòrnu sùlu. Dàto che non era un mistière faticùsu, co’ le pècore ce mannàeno li “vècchi” e li “fìji”, quìlli che non putìeno fa’ le feccènne più faticòse, còme a lavorà co’ le vàcche, a mète, a fargià, a jì su la màcchia o a fa’ àddri lavùri pesànti. Un ànno, Giorgio de Ugo, lu fratèllu de Orèste, era jìtu a parà le pècore co’ lu “Sòrce”, Ntògno Gabrièlli che abbitàva là lu Còlle e j’èra ànchi parènte, j’èra zìu. Le pècore de lu Sòrce, non èreno tànte, una pontarèlla; Giorgio le cacciàva quànno scappàva da la Scòla. Giorgio non c’ìa tànto vòja de jì co’ stè pècore, non vulìa stà sùlu là pe’ li càmpi, vulìa jì a jocà con quill’àddri fìji, là pe’ lu paèse e, allòra, ìa trovàto lu mòto, per risòrve la quistiòne. Cacciàva le pècore da la stàlla de lu Sòrce, là lu Còlle, e le jìa a rmètte dèntro a ‘na stallètta, su lu Castèllu. Dòpo jìa a jocà con quill’àddri fìji, fìne a quànno non era òra de rmètte le pècore, la sèra. A la sèra, arcacciàva le pècore da la stallètta de lu Castèllu e le rportàva jò la stàlla de lu Sòrce. Praticamènte, stè pòre pècore, stìeno tùttu lu jòrnu senza magnà gnènte, stìeno dijjùne; per furtùna, quèsto non durò tànti jòrni, quarghitùnu se ne accòrse e lo jètte a rdì a lu Sòrce. Giorgio non ce vulìa pròbbio jì co’ stè pècore, tànto che ripitìa sèmpre la fràse che è diventàta famòsa e, ancòra atèsso, vène spìssu ripitùta e usàta in cèrte occasiòni: - Se pòzzo finì lu mèse, Sorciàcciu mìa, quèllo che m’hai sorciàto, m’hai sorciàto, non me sùrci

46

più -. Vulìa di’ che, appèna finìa lu mèse, se licensiàva e le pècore de lu Sòrce, non le cacciàva più. Io, nel 1958, a 12 ànni, so’ jìtu in Collègio a Fulìgno, per potè cuntinuà la scòla; a Nìfu ci stìa àddre la Scòla Elementàre. Quànne se chiutìa la scòla però, vèrsu la mità de Jùgnu, me rjìo a càsa e, fìne a li prìmi de Ottòpre, quànne se reaprìa la scòla un’àddra vòrda, stìo a càsa mìa, a Nìfu e facìo lu contatìnu. Li prìmi ànni, fìne a vèrsù li 15 o 16 ànni, me toccàva jì tùttu l’istàte co’ le pècore; quànne dòpo ero più gròssu, passài a li lavùri più pesànti, le “compàgne” mìa non èreno più le pècore, ma èreno le vàcche. Quànno ero ciùcu, lu mese più bèllu, pe’ stà co’ le pècore era, per me, lu mèse de Febbràru, quànno che le pècore “fijàeno”; per me era una fèsta, sta’ ammèzzu a tùtti quìlli agnèlli, appocciàlli, pijàlli su e jocàcce, quàrghe vòrda, me se mittìeno a “poccià” le tèta de le màne. La fèsta più gròssa era, però, quànno quàrghe pècora fijàva là lu càmpu; se dicìa che “fijàva fòra”. Ci stìa l’usànsa, che quànno una pècora fijàva fòra, lu pecoràru se guatagnàva “du’ òva”, la sèra quànno arvinìa a càsa co’ l’agnèllu su le màne. A me quèsto m’è capitàto parècchie vòrde; cèrte vòrde fijàva fòra più de ‘na pècora e, allòra, era una faticàta, arportà a càsa, più agnèlli, su le màne. A la matìna, prìme de cacciàlle, le pècore toccàva “mògnele”, io me la cavàvo abbastànza bène; li prìmì jòrni me se ndulìeno le màne, ma co’ lu tèmpu, non se sintìa più gnènte. Io cuminciài a mògne le pècore che ero àncora un fijàrèllù, non jìo ancòra a la scòla, avrò avùto scì e no 6 ànni, e mugnìo 50 o 60 pècore. Quànne ìo finìto de mògne tùtte stè pècore, lu sìcchiu era piènu de làtte, pesàva e non je la facìo a pijàllu su; allòra me toccàva chiamà Màmma che me lu venèsse a pijà. Io ce jìo vulintièri co’ le pècore, la còsa che me scocciàva de più, era quànno le toccàvo su li pòsti isolàti e me toccàva stà tùttu lu jòrnu sùlu. Cèrte vòrde, me mannàeno a pastùra, su quàrghe pòstu, do’ non ci stìa mànco ‘na piànta; cucì me toccàva stà, tùttu lu jòrnu, a “rustìcciu” sòtto lo sòle. Per magnà, non è che me portàvo tànta ròbba, dèntro a lu tascapàne; lo pàne era abbastànsa, una “pagnòtta”, quèllo che era scàrso, era lo “companàtico”. Per companàtico ci stìa quàci sèmpre una fètta de “càcio” o la “ròbba de pòrcu”, ma era sèmpre pòcu, rispètto a la pagnòtta de lo pàne; Màmma me dicìa sèmpre de fàcce a “cichèlla” sennò, a la fìne, armanìo co’ lo pàne sùlu. Fa’ a “cichèlla”, vulìa di’ che toccàva da’ un “muccichìttu” ciùcu ciùcu a lo companàtico e un “moccecòne” gròssu a lo pàne. Quàrghe vòrda, ma succitìa de ràto, Màmma me compràva, per companàtico, un “formaggìno” de cioccolàta, jò da Mariètta de Gìno, quìlli formaggìni triancolàri, che se trovàeno sìa de càcio che de cioccolàta. Lo più de le vòrde, stù formaggìno de cioccolàta, là lu càmpu non ce arriàva, me lu magnàvo pòcu dòpo che ero scappàtu da càsa, era tròppu bònu, non putìo aspettà fìne a “mèzzu-jòrnu”; dòpo, a prànsu, me magnàvo lo pàne sùlu. Un probrèma gròssu, era quìllu dell’àcqua per be’; con quìllu stràcciu de càllu, l’àcqua diventàva sùbbitu “càlla còme lo pìscio” e spìssu me la finìo sùbbitu; fìne a quànne non me rjìo a càsa la sèra, toccàva murìsse de sète, perché non ci stìa una fònte vicìnu.

47

De sòlitu, me portàvo una buttìa da trè quàrti o un lìtru d’àcqua, ma èra pòca. Era un probrèma gròssu, ànchi prucuràsse le buttìje per mètte l’àcqua; de quìlli tèmpi se ne trovàeno pòche, quèlle de plàstica che ci stànno adèsso, ancòra non ci stìeno. Se per càso te se rruppìa la buttìja dell’àcqua, era un dràmma enòrme, lu jòrnu dòpo rischiài de jì co’ le pècore, sènza portàtte mànco ‘na gòccia d’àcqua. Ogni tànto, tra pecoràri, succitìa ànchi che se liticàva e allòra, lu dispèttu più gròssu che te putìeno fa’, era quìllu de rròppete la buttìja dell’àcqua; spìssu succitìa ànchi quèsto. Quànne stìo tùttu lu jòrnu sùlu, da la matìna a la sèra, la còsa più brùtta era la “nòia” e, per vèncela, me toccàva studiàlle tùtte, toccàva mmentàsse li“passatèmpi”. Durànte l’istàte, quanne le piànte “sutàeno”, passàvo parècchiu tèmpu a fa’ li “fischìtti”, le “sampògne” e le “ciaramèlle”. De quìsti, quìllu che me piacìa più fa’, era la ciaramèlla; fra li pecoràri, faciàmo a gàra , a chi la facìa più gròssa. Un ànno, sèmpre insièmi a Lìvio, su lu “Cummèntu” de la “Fònte Grànne”, iàmo fàtto una ciaramèlla lònca un mètro e mèzzu. Per fàlla, iàmo spellàto una piànta de urnèllu, àrda quàttro o cinque mètri ma, a la fìne, non jì la facèmo a fàlla sonà, era tròppu gròssa. Una vòrda, stìo co’ le pècore su la “Rgarnàta” e non sapìo che fàmme, stìo sùlu e m’annoiàvo da murì; all’impruvìsu me vènne l’idèa de licà insièmi, co’ un làcciu de la mititrìce, una pècora e lu càne mìa che se chiamàva “Tùrco”. Appèna li lasciài, se mèssero a tirà, unu da ‘na pàrte e unu dall’àddra, ogn’ùnu ìa paùra de quill’àddru. Se sa’ che le pècore so’ più fòrte de li càni e cucì, la pècora cuminciò a tracinà vìa lu càne che, da lu dolòre, abbaiàva còme un lùpu; più lu càne abbaiàva e più la pècora currìa da la paùra. In du’ minùti, sparìreno su pe’ la stràta de “Mestecòne” su la “Torrètta”, arzènno una nùvola de pòrvere, perché lu càne tracinàva per tèrra e facìa la pòrvere. Dòpo ‘na mezz’orètta, arvènne lu càne, co’ lu làcciu ancòra licàtu su lu còllu e co’ ‘na fiancàta tùtta spelàta e scortecàta. Per rtrovà la pècora, me ce vòrze mèzza jornàta, la trovài “còrga”, là pe’ ‘na stratèlla, dapièti a “Còsta Ròscia”; era sfìnìta, quàci non se tinìa più in pièti. Lo so’ che quìsti so’ schèrzi “stùpiti”, ma a quell’età e in quèlla situaziòne, de cavolàte se ne facìeno tànte. Un àddru “passatèmpu”, era quìllu de jì a “cercà” o, còme diciàmo nùi, a “mparà le còe” de li cillìtti; de quìlli tèmpi, li càmpi, li pràti, le màcchie, èreno pièni de cillìtti e de àddri annimàli sarvàtichi. Una de le “còe” più cercàte, era senz’àddro quèlla de le cornàcchie, perché li cornacchìtti, se li chiappài, la maggiòr pàrte de le vòrde, “campàeno” e jì se facìa ànchi a ammaestràlli; le cornàcchie però, fànno la “còa” su le piànte àrde, quàci sèmpre dacìma a le “cèrque” o dacìma a li “cèrri”. Le cèrque pòrteno lu fùstu gròssu e sènza ràmi, li ràmi cumìnceno a divèrsi mètri d’ardèzza e allòra, è quàci impussìbbile arrampecàsse sù. Li cèrri, ànchi se so’ parècchio àrdi, quàrghe vòrda ànchi più àrdi de le cèrque, pòrteno lu fùstu piènu de ràmi, a cumincià da per tèrra; cucì su le piànte de cèrru è più fàcile montàcce. Un ànno, ìo mparàto una còa de cornàcchia, su la “Torrètta”, dacìma all’ùrdimi ramìtti de ‘na piànta de cèrru che stìa su un ripòne piènu de “rùi” e de àddri “spìni”. Per montà su stà piànta, una vòrda acciaccàti jò li rùi e le spìne che stìeno sòtto, non era diffìcile, perché li ràmi cuminciàeno da jò per tèrra; era còme montà su pe’ ‘na scalètta.

48

Tùtte le matìne, appèna arriàvo sù co’ le pècore, montàvo su la piànta, per controllà stà còa de cornàcchia. Appèna cuminciàvo a montà su, la cornàcchia che stìa a covà, volàva via da la còa e io cuntinuàvo a jì su, fìne sòtto a lu ràmu, do’ stìa appojjàta la còa. A guardà dèntro a la còa, non jè la facìo, perché stìa su un ramìttu fìnu fìnu e non ce putìo montà; allòra alloncào una màne e sintìo quèllo che ci stìa dèntro. Per parècchi jòrni, co’ la màne sintìo che ci stìeno du’ òva, perché le cornàcchie de òva ne fànno dùe; ògni matìna, quànno montàvo su, speràvo de non sintì più l’òva, non vitìo l’òra che nascìeno li cornacchìttì. Una bèlla matìna, còme sòlitu, cuminciài a montà su la piànta; a differènza dell’àddre vòrde, però, su la còa la cornàcchia non ci stìa. Io non me preoccupài più de tànto, pensài che macàri èreno nàti li cornacchìtti, e la màtre era jìta a trovà la “mpizzàta”. Arriài su, piànu piànu, còme sòlitu, fìne sòtto a la còa e alloncài la màne per sintì se per daèro èreno nàti. Appèna mìssi là la màne, da dèntro a la còa s’affacciò la tèsta de ‘na sèrpa, co’ la bòcca spalancàta e cioffiàva còme un màntice. In quìllu minùtu, non capìo più gnènte, da la paùra me lasciài le màne e cascài jò còme un salàme. Per furtùna mìa, lu fùstu de lu cèrru, còme ho dìtto prìma, era piènu de ràmi e quìsti fècero in mòto che arriàssi per tèrra, piànu piànu. La bbòtta de la cascàta, non fù tànto gròssa, ma sòtto a la piànta de lu cèrru, ci stìa un “macchiòne” de “rùi” e io ce cascài pròbbio ammèzzu. M’èro piccàtu e scortecàtu tùttu, èro piènu de spìne e la canottièra biànca che portàvo, era diventàta tùtta “ròscia” de sàngue. Ero scortecàtu ànchi su la fàccia e parìo un “màschiru”; ànchi li “pàgni” èreno tùtti strappàti ma, tùtto sommàto, m’era jìta bène, putìo èsseme scocciàtu tùttu, còme un fiàscu. Spìssu, quànno era pussìbbile, ce rduniàmo insièmi, più pecoràri, su la stèssa zòna, cucì lu tèmpu ce passàva mèjo. Quàrghe vòrda “nfraschiàmo” le pècore, àddre vòrde lasciàmo li “brànchi” ognùnu per cùntu sùa; la còsa importànte per nùi, èra de potè stà insièmi. Ho dìtto prìma, che co’ le pècore ce jìeno li vècchi e li fìji e eriàmo pròbbio nùi fijàcci che non vuliàmo stà sùli; insièmi, ce nvintiàmo sèmpre quarghiccòsa, per jocà e per passà lu tèmpu. In quìllu pirìutu, de quìlli che ìeno pressappòcu l’età mìa, co’ le pècore insièmi a me ce vinìa Livio, Peppino de Jolànta e lu fratèllu Giancarlo (Ciancarètti), Mario de Ulìmpio e lu fratèllu Peppìno, Giuseppe de Lòri, Giovanni de Jàcu, Peppino de Attìglio e tànti àddri ancòra. Quànno jìo a pastùra vèrsu la “Fònte Grànne”, stìo sèmpre insièmi a Livio; lùe abbitàva jò lu Casàle e jìa co’ le pècore, su le stèsse zòne do’ jìo io. Un jòcu che faciàmo insièmi io e Livio, era quìllu de parlà “all’incuntràrio”, eriàmo diventàti pròbbio brài, li nòmi nòstri èreno, “Oivìl” e Ollevòn”; nùi ce chiamiàmo, quàci sèmpre, co’ stì nòmi. Livio non se fermàva màe un minùtu, jì piacìa fa’ sèmpre li schèrzi, stìa tùttu lu jòrnu a pensà e a nventàsse li schèrzi da potè fa’ a quarghitùnu. Un istàte, su lu “Fùnnu de la fònte grànne”, io e Livio, iàmo scavàto una gròtta sòtto tèrra che ce se capìa dèntro in tre o quàttro persòne. Da fòra, se vitìa àddre una bùca de mèzzu mètro de diàmetro, ammèzzu a lu pràtu; dèntro sarrà stàta fònna un mètro e làrga dùi o tre.

49

Per scavàlla e per allargàlla, iàmo usàto lu “tascapàne”; ùnu stìa dèntro a scavà, co’ ‘na “cucchiaràccia” da muratòre e arrimpìa lu tascapàne de tèrra. Quill’àddru, da sòpre, tiràva sù lu tascapàne e sjuitàva la tèrra. Per fa’ stà gròtta, ce sarrà vulùta ‘na mesàta, ma eriàmo contènti, ce parìa d’aè fàtto chissà che; ògni tànto jiàmo dèntro e passiàmo lì lu tèmpu a parlà, soprattùtto de “fèmmene”. Un jòrnu, era capitàtu lì, co’ le pècore ànchi lùe, un fìju de Collecròce; lùe, rispètto a me e a Livio era parècchio più ciùcu e, appèna ce vèdde, vènne su sùbbitu de còrsa, per potè stà insièmi a nùi. Stù fìju capitò pròbbio, còme se dìce, a faciòlu, a Livio non jì parìa vèro; ìa ajjà pensàto a lu scèrzu che jì putìa fa’. Livio cuminciò a entrà e a scappà fòra da la gròtta; dicìa che dèntro era tànto bèlla e che ce se stìa tànto bène; insòma, jì vulìa fa’ pijà vòja de jì dèntro. Dòpo un pu’ de stà “tiritèra”, stù fìju, non jè la fèce più a resìste, ce dimannò se putìa jì dèntro ànchi lùe; a Livio non jì parìa vèro e non se lo fèce ripète du’ vòrde. Appèna che stù fìju entrò dèntro, Livio jì ficcò jò, sùbbitu derèto, lu càne sùa, Fèbo; dòpo atturò la bùca co’ ‘na tàvola che stìa lì e ce se mèsse a setè sòpre. A lu scùru dèntro lì, lu càne abbaiàva e stù fìju strillàva, ma Livio non aprìa; ci stìa lu rìschiu che lu càne jì putìa ànchi moccecà, oppùre jì putìa pijà quàrghe còrbo, pe’ la paùra. Ereno quìsti li schèrzi che se facìeno de quìlli tèmpi, ànchi se èreno un pu’ pesànti; sarrà stàto perché non ci stìa de mèjo da fa’, ma senz’àddro nùi eriàmo un pu’ màtti. Còme ho dìtto prìma, la maggiòr pàrte de le vòrde, le pècore le portàvo a pàstùra vèrsu la Fònte Grànne perché, lì, ci stìa la pussibbilità de abberà le pècore; pòcu più su, ci stìa ànchi un’àddra fònte, “Lu Cunnùttu”. De quìlli tèmpi, quànno arriàva lu mèse de Jùgnu, su la zòna de la Montàgna e de Montaùtu, ce vinìa la “Massarìa”; da Marèmma, portàeno su dùe o tremìla pècore e ce le tinìeno, fìne a tùttu lu mèse de Ottòbre. Era lu fenòmeno de la “Transumànza”; da le campàgne romàne che, durànte li mèsi estìvi, quànno non piòve quàci màe, so’ tùtte sècche e d’èrba ci ni stà pròbbio pòca, portàeno le pècore su le zòne dell’Appennìno, do’ lu clìma era più frìscu e d’èrba ci ni stìa tànta. Un jòrnu, io e Livio stiàmo co’ le pècore su la Torrètta e, a differènza de quillàddri jòrni, sintiàmo, su per dacìma a Lignarèlle, una gràn cunfusiòne, pècore che sbelàeno, càni che abbajàeno e campanàcci che sonàeno. Da la curiosità, dopo che le pècore nòstre s’èreno ammirijjàte, chiappèmo su, per jì a vetè de che se trattàva. Quànne arrièmo dacìma, non critiàmo a l’òcchi nòstri; una marèa de pècore, tùtte spàrse a pasturà, ìeno occupàto tùtta la spianàta dacìma a li “Jallùni”, quèlla che va’ da dacìma a “Lignarèlle”, fìne su lu fòssu de la “Viscìna”, non se vitìa più la fìne e se sintìeno diecìne da “campàni” che sonàeno. Nùi eriàmo abbituàti a vetè li “brànchi” nòstri, che putìeno varià, da le vènti a le ottànta pècore al màssimo. Appèna che ce avvicinèmo a le prìme pècore, da derèto a un “macchiòne”, scappàreno fòra du’ càni biànchi, quìlli maremmàni, gròssi come du’ vitèlli, che ce se fioncàreno còme du’ lùpi; ce se jèlò lo sàngue addòssu, ce pijò sùbbitu una gròssa “scacàccia”, pènso che una paùra più gròssa de quèlla, non esìste, non jì la faciàmo più a mòvece.

50

De scappà vìa non èra pussìbbile, era tròppu tàrdi e, allòra, arpensèmo a quèllo che c’ìa dìtto, un jòrnu, Amàto de Nasòne. Amàto c’ìa dìtto che, quànne te se bùtta e te se fiònca un càne, se te mìtti fèrmu, sènza mòvete, lu càne non te mòccica, mèntre, se scàppi vìa è pèjjo, te còrre derèto e te se màgnà. Ce mettèmo tuttaddùi mpalàti, sènza mànco rifiatà, sutiàmo a frìddu da la paùra; li càni ce se fermàreno a un mètro e cuntinuàeno a abbajà e a “sgrignàcce” li dènti, fìne a quànno, da ammèzzu a la màcchia, scappò fòra lu pecoràru che archiamò li càni. De pecoràri èreno dùi, unu era lu nònno e unu era lu nipòte, un fìju che arrà avùto pressappòcu l’età nòstra. Facèmo sùbbitu conoscènsa e, òrdre che co’ li pecoràri, co’ lu tèmpu, diventèmo amìci, ànchi co’ li du’ càni. Lu nònno se chiamàva Ntògno, lu nipòte Giusèppe e li du’ càni, unu era màschiu e una era fèmmena, se chiamàeno “lupòne” e “sentinèlla”. Io e Livio, dòpo, jiàmo su tùtti li jòrni, per jòcà con Giusèppe, ma ànchi con quèlle du’ “saràcche” de càni che c’ìemo mìssu tànta paùra. Un àddru ànno, eriàmo trè li pecoràri che stiàmo quàci sèmpre insièmi, io, Peppìno de Jolànta (Palluccòne) e Mario de Ulìmpio (Pattuèlla). A la matìna, lu prìmu che “cacciàva” era Mario; se piazzàva jò lu càmpu de Tomàsso jò lu “Rìu” e, da quèlla pusiziòne, putìa vetè da quàle pàrte jiàmo io e Peppìno che cacciàmo più tàrdi e nfraschiàmo quàci sèmpre. Se nùi jiàmo vèrsu le “Pràta de Màrtu”, passènno là pe’ la stràta de le “Fossata”, lùe se “ncarràva” avànti le pècore e vinìa su pe’ la stràta de lu “Pùzzu”; se jiàmo jò le “Pràta de Sòtto”, lùe vinìa là pe’ la stràta de la “Cròce”, se jiàmo vèrsu la Matònna e lu Casàle, allòra ce se affirizzàva derèto, perché passiàmo pròbbio vicìnu a do’ stìa lùe. Tra pecoràri, se liticàva de ràtu, eriàmo tùtti amìci, al màssimo ce sfitiàmo a fa’ quàrghe gàra, co’ li jòchi che ce mmintiàmo lì per lì. Quàci tùtti li pecoràri, c’iàmo lu càne; la maggiòr pàrte èreno càni maremmàni o càni da pècore, èreno càni gròssi e moccecàeno quàci tùtti. Lu càne mìa se chiamàva “Tùrco”, era biàncu con quàrghe pèzza scùra, era tànto cattìu e moccecàva; òrdre che a divèrse persòne de Nìfu, Rosìna la Levatrìce, Fetèle de Nasòne, Giovànni lu Napoletànu, Dìno de Squiglio, stù càne ìa moccecàto ànchi a mè che ero lu patròne, la prìma vòrda che me vèdde co’ le càrze lònche, non m’ìa rcunusciùtu. Succitìa spìssu che li càni se mittìeno a fa’ “a muccicùni”, quàrghe vòrda ce li faciàmo fa’ nùi, per divirtìcce, quàrghe vòrda se “attaccàeno” da per lòro; quìllu che vincìa quàci sèmpre, era “Tòto”, lu càne de Vitirmìgno. Era un càne maremmànu, biàncu e gròssu; vincìa sèmpre, ànchi perché portàva la “collàna”. La collàna era fàtta de fìli de fèrro ntrecciàti frà de lòro che finìeno con cèrti “spunsùni” “ùzzi” che piccàeno, se li toccài. La collàna je l’ìeno mèssa per difènnese da li lùpi, perché lu lùpu, quànno attàcca, mòccica sùbbitu su lu còllu. Una de le sfìte che non putìa mancà, era quèlla de fa’ “a lòtta”; li du’ lottatòri s’abbraccecàeno sù, e ogn’ùnu cercàva de buttà per tèrra quill’àddru, la rècola dicìa che non s’ìa da fa’ la “cianchètta” e mànco lu “pùgnu” derèto a la schìna, ma stè rècole no’ le rispettàva gniciùnu; vincìa quìllù che buttava per tèrra quill’àddru. Unu de li più fòrte a fa’ “a lòtta”, era pròbbio Màrio Pattuèlla, c’ìa una fòrza pazzèsca e no’ lu frecàva màe gniciùnu. Quànno quarghitùnu de nùi se mittìa a fa’ a lòtta con Pattuèlla, se sintìa sùbbitu di’ da Màrio, la sòlita fràse: - l’hai salutàti bàbbitu e

51

màmmeta?-. Vulìa ntènne che putìa ànchi ammazzàtte e cucì non arvitìi più ne bàbbitu e ne màmmeta. Praticamènte, Mario scherzàva, era bònu còme lo pàne e non arrìa fàtto màle, mànco a ‘na mòsca. Le “Pràta de Màrtu”, èreno un pùntu de ritròvo pe’ li pecoràri, speciarmènte d’istàte, quànne facìa tànto càllu e le pècore s’ammirijjàeno. Là le pràta, ci stìa la “Fòrma” e ce se putìeno abbèra le pècore, vicìnu a la fòrma ci stìeno li “Piòppi” che facìeno l’òmbra, sìa pe’ le pècore che pe’ li pecoràri. Quànne èra òra de prànzu, s’ardunàeno lì tùtti li pecoràri, per magnà all’òmbra e per potè fa’ quàttro chiàcchiere insièmi; a pranzà all’òmbra sòtto a li piòppi, ce s’ardunàeno ànchi quìlli che stìeno là pe’ li càmpi a fa’ àddri lavùri, per esèmpio a mète, perchè a lo sòle se magnàva màle. La fòrma, vicìnu a li piòppi de Adòrno, era formàta da divèrse bùche, abbastanza fònne e làrghe (le famòse “vòrde” de Adòrno); de quèste, una era più gròssa e più fònna dell’àddre e ci stìa tànta àcqua. Un jòrnu, co’ le pècore, insièmi a nùi, ci stìa ànchi Fetèle de Nasòne; lùe era tànto più gròssu de nùì e s’èra mìssu in tèsta, de volècce mparà, a tùtti li còsti, a notà dèntro l’àcqua, a me e a quill’àddri fìji che stiàmo llì. Fetèle se spojò tùttu nùtu, mèsse li pàgni lì da ‘na pàrte, se tuffò dèntro a la bùca e cuminciò a notà. A stù pùntu, quarghitùnu de nùi, non me ricòrdo chi, ma sarrà stàtu senz’àddro Peppìno de Jolànta, pensò de fàje ‘nu schèrzu; pijèmo li pàgni de Fetèle e li jèmo a nguattà lontàno, lu lascèmo lì tùttu nùtu, dèntro l’àcqua. Pòcu dòpo, vènnero jò, da dacìma a li “Còji”, una squàtra de mititùri che vinìeno a pranzà sòtto l’òmbra de li piòppi, pròbbio vicìnu a la bùca do’ stìa, ficcàtu dèntro, Fetèle. Fine a quànne li “mititùri” non finìreno de magnà, per più de un’òra, lu pòru Fetèle, per non fàsse vetè, stètte, per tùttu lu tèmpu, dèntro l’àcqua a mùllu, nguattàtu ammèzzu a ‘na “vincàia”. Più tàrdi jì rportèmo là li pàgni ma, prìma che scappàsse fòra dall’àcqua, nùi eriàmo arriàti lontàno, sennò ce mmazzàva; per un pu’ de jòrni, quànno lu ncuntriàmo, circhiàmo de jiràji a la làrga. Là le “pràta de màrtu”, nùi pecoràri ce passiàmo tàntu tèmpu, ne faciàmo tànte e allòra, ànchi adèsso, dòpo tànti ànni, me rvèngheno a la mènte e me piàce arcontàlle. Un jòrnu, stiàmo insièmi co’ le pècore, io e Giancarlo, iàmo nfrascàto e stiàmo a pasturà là la “stòppia” dell’Avvocàto, là la “Còzza”; ìeno appèna portàto vìa lo gràno e, me lo ricòrdo còme fòsse ièri, ci stìeno ànchi tre o quàttro fèmmene, a rcòje la “spìca”. Dacìma a lu pràtu de la Còzza, su ‘na “pianètta”, ci stìa Maridomè, la mòje de Nasòne, che stìa ànchi lìa co’ le pècore; io e Giancarlo jì ce avvicinèmo, per potè fa’ quàttro chiàcchiere co’ lìa. Maridomè ce vitìa pòcu e, fìne a quànne non jì arrièmo vicìnu, non c’ìa ne vìsto e ne rcunusciùto. Appèna arrièmo vicìnu a Maridomè, momènti ce pijàva un còrbo a tuttaddùi; s’èra mèssa a setè co’ lu “cùlu” sòpre a ‘na “vìbbera” che, co’ la bòcca spalancàta, jì stìa per “pizzicà” su la màne che tinìa appojjàta per tèrra; no’ l’ìa vìsta per gnènte. La prìma còsa che fìci, fu quèlla de mètte un piète sòpre a la tèsta de la vìbbera che, per furtùna, non era tànto gròssa, mèntre Giancarlo cercàva de fa’ arzà in pièti Maridomè, sènza mètteje paùra.

52

Dòpo avè allontanàto Maridomè, co’ un bastòne, fenèmo d’ammazzà la “vibbera”, che intànto se svincàva da tùtte le pàrte, per cercà de libberàsse da sòtto a lu tàccu do’ la tinìo. La paùra vèra e pròbbia, ce vènne dòpo, sìa a nùi che a Maridomè; chi lo sa’, che putìa succète, se io e Giancarlo non eriàmo arriàti in quìllu minùtu, sicuramènte jì “pizzicàva”, appèna provàva a arzàsse sù. Lu pirìculu lu corrèmo ànchi nùi perché, mèntre jì mittiàmo lu piète su la tèsta, la vìbbera ce putìa pizzicà; eppùi, purtiàmo ànchi le “càrze còrte” e le “zàntole”, che non ce rparàeno de cèrto. Un ànno, facìo ancòra la scòla elementare, arrò avùto mèno de dièci ànni, stìò co’ le pècore jò le “Pràta de sòtto”, insièmi a l’àddri pecoràri. Le pècore s’èreno ammirijjàte e nùi fìji c’eriàmo mìssi a jocà, vicìnu a la fòrma; quànne ce mittiàmo a jocà, non pinsiàmo più a gnènte, mànco a le pècore. Tùtta ‘na bbòtta, sentèmo un òmo che “uccàva” còme un màttu, non putiàmo capì chi era, ce guardiàmo attùrnu per vetè da che pàrte vinìeno stì strìlli. All’impruvìsu, scappò jò da la “stràta dell’òrmora”, Richettìno, co’ lu “rùnciu” su le màne che currìa vèrsu de nùi e “sgajjàva”: - te stùcco lu còllu, te stùcco lu còllù -. Era succèssu che le pècore mìa s’èreno “smirijjàte” e stìeno tùtte su lu càmpu de Richettìno, jì s’èreno magnàte tùtte le barbabiètole, lo grantùrco e li faciòli. Per non fàmme chiappà, sardài la “fòrma”, me mìssi a còrre vèrsu la “Stràta nòva”, do’ atèsso ci stà lu “càmpo sportìvo” e Richettìno sèmpre derèto, co’ lu rùnciu su le màne, cuntinuàva a di’ che, se me chiappàva, me stuccàva la tèsta. Io currìo più de lùe, non me facìo chiappà de sicùro, ma me còrse derèto fìne su mèzzu a “lu piànu”; dòpo, ogni vòrda che lu ncuntràvo, cambiàvo stràta, io ce tinìo a la tèsta mìa. Quèllo de volè stuccà quarghiccòsa, jìa tànto de mòta de quìlli tèmpi, soprattùttu còme minàccia vèrsu li fìji. La fràse più usàta era senz’àddro quèsta: - se te chiàppo, te stùcco tuttaddùe le rècchie -, oppùre, quànno non se duvìa toccà ‘na còsa, te dicìeno: - se pròvi a toccàlla, te stùcco ‘na màne -. Le “minacce”, de quìlli più gròssi, vèrsu nùi fìji, èreno tànte, ànchi se, la maggiòr pàrte de le vòrde, èreno àddre paròle; lu provèrbio dìce che “lu càne che abbàia non mòccica”. Esèmpi: -tu me sa che òjji, vòli chiappa lu lèbbore -, - Stà sèra, quànno arvèni, te do’ un “battistièri” che te lu ricòrdi finchè càmpi –, - Se te chiàppo, te fo’ ‘na schìna, còme ‘na “rràtta càcio” -, – Te bùtto jò, tùtti li dèntì -, – Te cròcchio -, – Te sconòcchio -, –Te ardirìzzo la schìna -, – Te fo’ magnà lo pancòttu, finchè càmpi -, – Te gònfio come un ròspo -, – Te fo’ chiamà Jisù a “jumèlle”-, – T’arròscio le canàsse -, – Te scòccio còme un fiàscu -, – C’ha còrba chi t’ha licàto lu “lemmecciòne”.Quèlle più cattìe:-Te càccio tuttaddùi l’òcchi,– Te càccio l’òcchi eppùi te li mètto su le màne -, – Te sbàtto la tèsta là pe’ lu mùru -, – Io t’ho fàtto e io t’ammàzzo -, – Me te màgno la coratèlla -, - Se te chiàppo, te “cràsto” -.. Lu mèse de Agòsto e de Settèmpre, nùi pecoràri faciàmo sèmpre la “bruschètta”, quàci tùtti li jòrni. Ce divitiàmo li “còmpiti”: chi stìa attènte a le pècore, chi jìa a còje li scartòcci, chi jìa a cercà le fràsche, chi appicciàva lu fòcu e preparàva la “bràcia”, chi cucìa li scartòcci. Lu còmpitu più dilicàtu era quìllu de còce li scartòcci, non toccàva fàlli abbrucià; lu còmpitu più diffìcile era, però, quìllu de jì a “frecà” li scartòcci, perché se te ce chiappàeno èreno dulùri.

53

Se stiàmo vicìnu a quàrghe màcchia, le fràsche sècche se rimetiàeno sènsa probrèmi, ma se stìàmo là le pràta, non era fàcile trovàlle. Abbruciàmo tùtto quèllo che truviàmo ma, chi se la passàva scùra, èreno senz’àddro le “fràtte”; succitìa che carpiàmo fràtte intère, macàri fàtte da pòcu tèmpu, ròbba che, se ce vitìa lu patròne, ce mmazzàva a tùtti quànti. Lo più de le vòrde, la bruschètta la faciàmo là le “pràta de màrtu”, vèrsu l’òra de prànsu, quànno le pècore s’èreno ammirijjàte sòtto l’òmbra de li piòppi. Una vòrda, per appiccià lu fòcu, caccèmo tùtta la fràtta de lu càmpu de Cèsere, quìllu vicìnu a la fòrma, do’ ci stìeno li piòppi che nùì chiamiàmo “li piòppi de Cèsere”. Stà fràtta l’ìeno fàtta, da pòcu tèmpù, Ottàvio e Chicchìnu, era tùtta de fràsche d’urnèllu, tùtta uqualìta, parìa un’òpera d’àrte, gniciùnu sapìa fa’ la fràtta còme lòro. Cèrto, l’iàmo cumpinàta gròssa, iàmo fàtto un dànnu enòrme, per fàlla, ji c’era vulùta una sittimàna; per furtùna nòstra, Ottàvio e Chicchìnu èreno du’ persòne tròppù bòne, se ncazzàreno un pù, ma non ce fècero gnènte. Con nùi pecoràri, se la passàeno scùra ànchi li “cìci”; quànne truviàmo una “prèsa” de cìci, li carpiàmo tùtti a pulì, faciàmo li “fàsci” co’ li làcci de la mititrìce, e ce li jiàmo a magnà do’ non ce vitìa gniciùnu. Tra li scartòcci e li cìci, faciàmo tùtti li jòrni stè ncorpacciàte, rìschiu che ce putìa pijà una “còllica”, ma tòcca ànchi contàcce, che de quìlli tèmpi ci stìa più fàme de atèsso. De ròbba da magnà, in campàgna, se ne trovàva tànta, bastàva cercàlla un pù, e sapè quàle èreno le “postarèlle bòne”; pe’ li pecoràri, che stìeno tùttu lu jòrnu sènsa fa’ gnènte, non era diffìcile trovà li pòsti e ricordàssili. Una de le còse più bòne, èreno sens’àddro le “murrìche”; se trovàeno là pe’ le rìpe de le stràte, ma ànchi su pe’ le màcchie e su li càmpi a “sòtu”. Un “murricàiu”, che era la fìne de lu mùnnu, stìa dacìma a lu fùnnu de la “Fontegrànne”, ci stìeno cèrte murrìche gròsse che mittìeno paùra: per quànne era nòtte la sèra, purtiàmo le màne e la fàccia tùtte nère, perchè tignìeno còme lo gnòstro. Un’àddra còsa che me sapìa tànto bòna, èreno le “stacciòle”; toccàva sta’ attènte per capàlle, perché piccàeno, ma ‘na vòrda capàte, te facìeno liccà li bàffi. Ordre a le murrìche, se magnàeno li “scànci”, li “crùgnàli”, le “melètta” e le “perètta” sarvàtiche e ànchi le “caccaèlle”, quànne èreno mèzze. Ma le “ncorpacciàte” più gròsse che faciàmo, èreno sens’àddro quèlle co’ le “nucèlle”; a tèmpu de nucèlle, in Autùnno, stìàmo da la matìna a la sèra a “mmascecà”, ce mittiàmo a còje, ma èreno più quèlle che acciacchiamo co’ li dènti, che quèlle che mittiàmo dèntro a lu “tascapàne”. Lu mèse de Jùgnu, nùi pecoràri più fìji, jiàmo a cercà e a còje le fràcole sarvàtiche su pe’ la màcchia; le fràcole sarvàtiche so’ ciùche ciùche, ma so’ più bbòne de quèlle che se còmpreno, so’ più dòrge. Le fràcole crèscheno su le facciàte a l’òppio, do’ la màcchia è più fìtta, ce crèsce pòcu l’èrba e non ce va’ màe lo sòle. Nùi ce ficchiàmo ammèzzu a quèlla màcchià, co’ le “càrze” còrte, mèzzi scàrzi e mèzzi nùti, ficchiàmo le màne trà l’èrba àrda e tra li macchiùni sènsa guardà a gnènte e, quànno rescappiàmo fòra, eriàmo tùtti scortecàti co’ li “rùi” e co’ le spìne. Lu pirìculu più gròssu che curriàmo, èreno le “vìbbere” che ce putìeno pizzicà, ma de quìlli tèmpi non ce se pensàva; cèrto che òjji, prìma de ficcà ‘na màne ammèzzu a l’èrba àrda, ce se pènsa cènto vòrde.

54

Se sa che le vìbbere stànno do’ stà la friscùra e prifirìscono li pòsti do’ non ci stà lo sòle, pròbbio do’ jiàmo nùi a còje le fràcole. Li pecoràri cacciàeno le pècore, quàci tùtti, a la stèssa òra, sùbbitu dòpo colaziòne e , ànchi la sèra, armittìeno tùtti insièmi, un “bràncu” derèto all’àddru. De quìlli tèmpi, còme ìmo dìtto prìma, le stràte non èreno nquatramàte, ma piène de fànca l’immèrno e piène de pòrvere l’istàte. Quànno era parècchiu tèmpu che non piuvìa più, li brànchi de le pècore, arzàeno per ària, le nùvole de pòrvere biànca; la pòrvere dòpo se pusàva sull’èrba de le rìpe che diventàeno tùtte biànche. Purtròppo, ànchi li pecoràri facìeno una magnàta de pòrvere, perché caminàeno derèto a lu bràncu; me ricòrdo che quànno arviniàmo a càsa la sèra, non ce rcunusciàmo, eriàmo tùtti biànchi da la tèsta a li pièti, pariàmo tùtti “mulinàri”. Una de le scène che me rvèto davànti a l’òcchi è pròbbio quèsta: stè fìle de nùvole biànche che se spostàeno piànu piànu, là pe’ le stràte, una derèto all’àddra, la matìna, da lu paèse vèrsu li càmpi e la sèra, da li càmpi vèrsu lu paèse. Se non tiràva l’ària, le nùvole de pòrvere s’arzàeno per ària, còme cannèlle, ma se ci stìa lu vèntu, le nùvole jìeno vèrsu li càmpi e diventàva tùtto biànco. Quàrghe vòrda m’è capitàto de vetè stè scène da una pusiziòne un pu’ àrda, macàri da dacìma a lu mònte de Nìfu, da do’ se scòpre bène, sìa la stràta de la Matònna, sìa la stràta Nòva; bè, ve lo pòzzo assicurà, dòpo cinquànta ànni, ancòra non me le scòrdo, me pàre ancòra de vetèlle, me pàre ancòra de stàcce. Spìssu, soprattùtto la sèra quànno armittiàmo, su le pècore ce muntiàmo ànchi a cavàllu, speciarmènte su quèlle più gròsse che je la facìeno mèjo a rèjjece; io paràvo ànchi le pècore de Sirvìglio che èreno tùtte gròsse, allòra montàvo sòpre a quèlle. Una vòrda, stiàmo co’ le pècore, dacìma a “Cafargòne”, io, Livio e Peppino de Ulìmpio e, còme sòlitu , circhiàmo lu mòto per passà lu tèmpu. Le itèe più stràne vinìeno sèmpre a Livio e, ànchi stà vòrda, ne stutiò una de le sùa: pensò de montà a cavàllu sòpre a li muntùni eppùi, de fàlli fa’ “a bbòtta”, co’ nùi sòpre. Cuminciàreno Livio e Peppino, ogn’ùnu su lu montòne sùa, ma lu jòcu durò pòcu perché, quànne li du’ muntùni se dèttero la prìma testàta, una testàta se la dèttero ànchi Peppino e Livio che cascàreno a zàmpe per ària; lòro però se fècero più màle de li muntùni, perché lòro non portàeno le còrna e allòra pensèmo che era mèjo de cambià jòcu. Còme ìmo dìtto prìma, li pecoràri, per ammazzà lu tèmpu, ne stutiàeno de tùtti li colòri, se facìeno cèrti schèrzi ànchi un pù pesànti; li schèrzi li facìeno sèmpre quìlli più gròssi a quìlli più ciùchi, ci stìa una spèce de “nonnìsmo” ànchi frà li pecoràri. Quìlli più gròssi facìeno un pu’ li prepotènti con quìlli più ciùchi; per esèmpio jì commannàeno de jì a rvordà le pècore, de jì a pijà l’àcqua quànno era finìta e ànchi àddre còse. Se non ubbitìi, prìma o dòpo, te la facìeno pacà, te facìeno quàrghe schèrzu, de le vòrde ànchi un pu’ pesànte. Unu schèrzu pesànte, ma più de unu schèrzu era un dispèttu, era quìllu de “buttàtte” la buttìja dell’àcqua e, quàrghe vòrda, còme ho dìtto prìma, te la putìeno ànchi rròppe. Un àddru schèrzu che me ricòrdo, e che hanno fàtto ànchi a mè, era quìllu de fàtte la famòsa “Stìra”. L’itèa partìa sèmpre da ùnu de quìlli più gròssi che dicìa, per esèmpio: - vulìmo fa’ la stìra a Pèppe?(un nòme a càso) – e tùtti rispunnìeno “scì”. Pèppe allòra

55

cuminciàva a còrre, a fujjà vìa, pe’ non fàsse chiappà e tùtti quill’àddri derèto fìne a quànno no’ l’ìeno chiappàtu. Una vòrda chiappàtu Pèppe, quàttro lu tinìeno fèrmu per tèrra, dùi pe’ le màne e dùi pe’ li pièti e un àddru jì cacciàva fòra lu “cèllu” e jì lu cuminciàva a tirà (da quì lu nòme “la stìra”). Cèrto, duvìa èsse ùnu schèrzu e, lo più de le vòrde, quìllu che tiràva, non tiràva tànto fòrte, lu dolòre non èra tàntu ma, còme succète da tùtte le pàrte, ci stà sèmpre lu “cretìno” de tùrnu che, per fa’ lu spiritùsu, cuminciàva a tirà fòrte, fìne a fa’ màle sul sèrio e a fa’ strillà còme un càne quìllu poràcciu de Pèppe. Atèsso, su pe’ stì Paèsi, so’ diventàti tùtti “Tartufàri”; chi ha fàtto la “tartufàra” de la suà, chi li va’ cerchènno in gìro, do’ càpita, tùtti co’ lu càne da tartùfi. Cinquànta o sessànta ànni fa’, quì da nùi, li tartufi no’ li cercàva gniciùnu, no’ li cunusciàmo pròbbio; io me ricòrdo che, la pe’ le cèrque de le “Fossàta”, lu càne mìa Tùrco, ànchi se era un càne da pècore, quàrghe vòrda se mittìa a sgarufà e cacciàva fòra quàrghe tartùfu, io mànco me li rportàvo a càsa, li buttàvo vìa. In quìllu pirìutu, vinìa a cercà li tartufi, quì da nùì, un òmo de Acqualàgna, in provìncia de Pesaro; arriàva co’ un motorìno, co’ ‘na cassètta licàta derèto, co’ un canìttu biàncu dèntro. Ce vinìa quàci tùtti l’ànni, le zòne che visitàva èreno dùe, la zòna de le “Fossàta” e la zòna de li “Còsti”; su stè zòne, ci stìeno parècchie piànte de cèrru e de cèrqua. A la fìne, iàmo fàtto amicìzia, ce firmiàmo a parlà per òre, speciarmènte quànno era ora de magnà; facìa tùtta stà stràta, ma jì cunvinìa, la sèra arpartìa co’ un sacchìttu piènu de tartufi.

56

Li Divirtimènti Li divirtimènti ci stìeno ànchi de quìlli tèmpi, però nùì ce cuntintiàmo de pòcu; un pu’ de “passatèmpi” cell’iàmo tùtti, a quarsiàsi età, ànchi se in cèrte stajòne, ci stìa tànto da fa’ e, speciarmènte a le persòne più gròsse, jì toccàva lavorà jòrnu e nòtte. Anchi allòra, còme atèsso, li jòchi èreno mportànti, soprattùtto, pe’ li fìji; li jocàttuli, còme ìmo dìtto prìma, non èreno tànti, non se trovàeno; quàrghe spassarèlla, ce la portàva sù “Amaddìo”, lùe vinìa da Seravàlle e vinnìa un pu’ de tùtto, quèllo che sirvìa per càsa, io c’ìo compràto lu curtèllu da pecoràru. Anchi se non ci stìeno le spassarèlle, ci stìeno tànti mòti per potèsse spassà. Unu de li jòchi che faciàmo, quànno eriàmo ciùchi, era quìllu de còrre co’ “lu cèrchiu” o, còme diciàmo nùi, “de fa’ a cèrchiu”; faciàmo pròbbio le gàre a chi currìa de più. Lu cèrchiu putìa èsse quìllu de la ròta de la biciclètta, de ‘na carrètta, o de quàrghe àddra pruviniènza, bàsta che era tùnnu e cuturàva; per guitàllu e spègnilu, faciàmo lu “mannatùru”, con un fìlu de fèrro abbastànsa èrtu e co’ lu “mànnicu” de sammùcu. Ogni tànto, quànne stiàmo tùtti li fìji insièmi, ce mittiàmo a jocà a “ciuppichìllu”. Era una spèce de gàra, corrènno co’ ‘na zàmpa sòla e con quell’àddra arzàta su, senza fàlla toccà màe per tèrra. Un jocàttulu che c’iàmo quàci tùtti, ànchi perché ce lu faciàmo da per nùi, era la “fiònda”, che nùi chiamiàmo “la frèccia”; era fàtta da una furcìna de lègno e da un “àsticu”, fàttu co’ la “càmmera d’ària” de la biciclètta, licàtu su le còrna de la furcinèlla. Lu “proièttile” da tirà, era un sàssu non tànto gròssu; cèrte vòrde ce mittiàmo a tirà a le “còe” de le rondinèlle, sòtto a le “ventàje” de li tìtti e, spìssu, capitàva de rròppe, li vètri de quàrghe finèstra. Addru jòcu era quìllu de “fa’ a cupirchìttu” o “fa’ a pìsta” e ce juchiàmo, soprattùtto, jò le scòle, su lu marciapièti che jiràva attùrnu a le scòle. Se trattàva de fa’ còrre lu tàppu de ‘na buttìja, a fòrza de “pintòcchie”; chi facìa per prìmu un jìru intèru, ìa vìntu. Unu de li più brài a stù jòcu, era Peppìno de Ulìmpio (Lu Màcu), vincìa quàci sèmpre lùe; unu de li cupirchìtti che jìa più fòrte, era quìllu de “Amàro Balìva”, ma non tùtti cell’ìeno. Spìssu juchiàmo a “ buttuncìllu” o a “battimùru” o a “parmìttu”; qui ci stìeno de mèzzu li sòrdi, allòra la quistiòne se facìa più sèria, e non tùtti ce putiàmo permètte de jocàcce, ànchi se le cìfre che se vincìeno o se pirdìeno, non èreno tànto gròsse. Se jòcàva co’ le monète da cìnque, dièci, cinquànta o cènto lìre; lo più de le vòrde, se jòcàva con cìnque o dièci lìre, le cènto lìre, chi ce le dìa?. Lu prìmu jocatòre, facìa sbàtte la monèta su lu mùru, quèsta rimbarzàva e se fermàva in una cèrta pusiziòne; dopo tiràva quill’àddru e se jì la facìa cascà a mèno de un pàrmu, ìa vìntu lùe e se pijàva tùtti li sòrdi, se emmèce la distànza era più de un pàrmu, lu vincitòre era quill’àddru, quìllu che ìa tiràto per prìmu. Co’ lu “battimùru”, ce se putìa jocà ànchi a “tèsta o cròce”; per prìma còsa, se stabbilìa quàla era la tèsta e quàla era la cròce de la monèta. Lu prìmu jocatòre battìa su lu mùru la monèta, quèsta cascàva per tèrra co’ la tèsta o co’ la cròce, vèrsu per ària; dòpo tiràva quill’àddru jocatòre che, se jì vinìa lu stèssu sìgnu, vincìa e se pijàva tùtti li sòrdi, mèntre se jì vinìa lu sìgnu divèrsu, li sòrdi se li pijàva lu prìmu jocatòre. Addri jòchi èreno a “nguattarèlla”, a “lìbbero”, a “bottacèca” e, quàrghe vòrda, macàri in quàrghe pòstu un pu’ nguattàtu, do’ non ce vitìa gniciùnu, juchiàmo a “lu mèticu e l’ammalàtu”. Lu mèticu era sèmpre un fìju màschiu e l’ammalàtà era sèmpre una fìja

57

fèmmena; quànne lu mèticu visitàva l’ammalàta, la prìma còsa che facìa, era quèlla de fàje una puntùra, su ‘na chiappa de lu cùlu. Anchi le fìje fèmmene facìeno li jòchi lòro e, unu de quìlli che facìeno de più, era de jocà a “campàna”; adèsso a “campàna”, non ce jòca più gniciùnu. Un jòcu importànte, pe’ le fìje fèmmine, era senz’àddro quìllu de jocà co’ le “pùpe”. De quìlli tèmpi de “pùpe” se ne trovàeno pòche e non tùtti se putìeno permètte de compràlle. Se in quàrghe càsa capitàva una pùpa, la sorèlla più gròssa la passàva a quèlla più ciùca e cucì vìa; succitìa, còme co’ li vistìtì, che passàeno da fìju a fìju. Capitàva spìssu de vetè, quàrghe fijarèlla che portàva su le màne una pùpa, quèlle de “cellulòite”, spojàta nùta, macàri sènza un bràcciu, sènza una zàmpa e portàva più un occhi sùlu. Se li jocàttuli se rruppìeno, non se putìeno buttà via, come facìi a rcompràlli?. De le vòrde, le pùpe pe’ le fìje, se facìeno de pèzza e dèntro ce se mittìa la “sìmola” la “secatùra” o li “stràcci”. Quànno abbitàvo su la “Cèsola”, vèrsu la fìne dell’ànni ’50, ci stìa Nunziatìna de Riccàrdo, che rdunàva a nùi fìji e, sull’àra davànti a càsa sùa, organizzàva li jòchi da fa’. Spìssu ce facìa fa’ le “Rècite”, dèntro a lu “macazzinìttu” sùa, che stìa pròbbio davànti a càsa. Io non ce putìo participà sèmpre, perché c’ìo da fa’, me toccàva jì co’ le pècore. De “rècite” se ne facìeno tànte, ma una che me la so’ sèmpre ricordàta, ànchi se so’ passàti più de 50 ànni, è quèlla de “Cappuccètto Ròsso”. Li fìji che ci stìeno quèlla vòrda, non me li ricòrdo tùtti, ma me ricòrdo che Nunziatìna era la Nònna, Luciàna de Dina era Cappuccètto, io ero lu “Lùpu” e, a la fìne, io sardàvo addòssu a Luciana e me la magnàvo; pòcu dòpo, Metèo de Firmigno, che facìa la pàrte de lu Cacciatòre, me sparàva e m’ammazzàva. La primavèra e l’istàte, un passatèmpu per tànti fìji, era quìllu de jì a “mparà” e a “chiappà” le “còe”; li pòsti più vicìnu èreno la “macchiarèlla” de Santinàcciu, sòpre a la “cèsola”, lu “buscarèllu”, le “laìne”, “mòrru”, “lu fòssu de lu renàiu”; tànto lontàno non putiàmo jì. Quànne se stìa in campàgna, capitàva spìssu de trovàsse a faticà su du’ càmpi vicìnu; allòra se parlàva, se scambiàeno le battùte e, una de quèste, che me so’ sèmpre ricordàta, è quèlla che dicìa: - vièni qua che te mpàro una “còa” -. Li cillìtti che chiappiàmo co’ le còe, murìeno quàci sùbbitu de fàme, non eriàmo capàci a governàlli; quìlli che quàrghe vòrda campàeno, èreno le “cornàcchie” e le “quàje”, a quèste era fàcile dàji da magnà. Per fa’ campà li cillìtti, toccàva chiappà quìlli gròssi, la màtre e lu pàtre, ma non èra fàcile. Per fa’ quèsto, usiàmo un sistèma tùttu particolare, quàrghe vòrda funzionava. La prìma còsa da fa’, era quèlla de guardà bène la pusiziòne do’ stìa la “còa”, accertàsse che ci stèssero l’òva e che, la sèra, quànne se facìa nòtte, la màtre stìa su la còa a covà l’òva. Piànu piànu, senza fa’ rumòre, quànno s’èra fàttu scùru bène, ncappiàmo la còa co’ ‘na cappottèlla o co’ lu cappèllu e, cucì, jì la faciàmo a chiappà la màtre. Da stù fàttu, derìva lu mòto de di’, che se ùsa ànchi atèsso, quànno unu è tànto lèntu e va’ piànu a fà quarghiccòsa: - Va’ piànu va’, che ce chiàppi la màtre -. Un àddru jòcu, era quìllu de chiappà li “cacallòri”, de licàjè una zampètta con un fìlu lùncu, e de fàlli volà per ària, mèntre se tinìa lu fìlu co’ la màne, còme se fa’ co’ un “aquilòne”.

58

Li “cacallòri” stìeno sèmpre su li fiùri de li “sammùchi” e de li “nettàcci”; so’ ‘na spècie de coccinèlle gròsse e de colòre vèrde, non pìzzicheno e se pòzzeno tenè ànchi su le màne. Lu mèse de Jùgnu, quànne spicàva lo gràno, la sèra, quànne se facìa nòtte, jiàmo a chiappà le “luccichèlle” ammèzu a lo gràno; de quìlli tèmpi de luccichèlle ci ni stìeno tànte, ammèzzu a quìlli càmpi de gràno, parìa che era jòrnu, da quànta lùce facìeno. Una vòrda chiappàte, nùì mittiàmo le coccinèlle dèntro a quàrghe scatolètta o ncappàte sòtto un bicchièri e, ce dicìeno che, cucì facènno, la matìna dòpo, truviàmo la scatolètta pièna de sòrdi. Quànne jiàmo a chiappà le luccichèlle, ripitiàmo sèmpre una strofètta che dicìa, pressappòcu, cucì: - Luccichèlla càlla càlla, mìtti la “brìja” a la cavàlla, la cavàlla de lu Rè, lùccica lùccica vèni da me -. Ojji, per còrba de li diserbànti, de li cuncìmi e de àddre “pporcherìe” che se dànno a li càmpi, ànchi le luccichèlle so’ quàci sparìte. Sèmpre in quìllu pirìutu, lu mèse de Jùgnu, quànno l’èrba de li pràti, quèlla de li càmpi, era abbastànsa àrda e era quàci ora de “fargià”, quànno ànchi lo gràno era crisciùto e era ajjà “spicàto”, era arriàta l’òra de fa’ unu de li “jòchi”che per nùi fìji era più divertènte: - Fa’ a Cuturùni -. Se scijìa un càmpu un pù “in còsta”, se controllàva bène che frà l’èrba o frà lo gràno, non ci stèssero tànti sàssi e tànte spìne, eppùi cuminciàva lu “jòcu”. Ce mittiàmo tùtti lùnchi per tèrra, unu vicìnu all’àddru, eppùi cuminciàmo a “cuturà jò”. Cuturiàmo fìne a quànno non eriàmo arriàti dapièti a lu càmpu. Lu risurdàtu era che “attracciàmo” e “curghiàmo” tutta l’èrba o lo gràno, parìa che ce fòsse passàtu, un esèrcito de sordàti, faciàmo un dànnu enòrme; dòpo, co’ l’èrba e co’ lo gràno “accorgàti”, era un probrèma sia a fargià l’èrba che a mète lo gràno. Li jocàttuli, còme ìmo dìtto, èreno pòchi e allòra toccàva mmentàssili, co’ lu materiàle che c’iàmo a dispusiziòne. Un àddru jocàttulu che ce faciàmo da per nùi e che ce jùchiàmo quàci tùtti, era lu “Trattòre”, fàttu co’ lu “rocchètto” de lègno, de lu fìlu. Ordre a lu rocchètto, ce vulìa un “àsticu” e un pèzzu de sapòne; jì se rdìa la “còrda” e lùe caminàva, era pròbbio divertènte. Eriàmo tùtti un pu’ “jilùsi” de lu trattòre nòstru, ma ci stìa unu de nùi che esageràva un pu’; de chi se tràtta non lo pòzzo di’, ma quarghitùnu se lu ricorderà senz’àddro. E’ rmàsta famòsa la fràse che dicìa sèmpre, quànno stìa a jocà co’ lu trattòre e jì s’avvicinàva quàrghe àddru fìju: - tattòre mìa, chi tòcca, tìro sciàsci -. Vulìa mètte sùbbitu in chiàru le còse, lu trattòre era lu sùa e, se provài a toccàjilu, te chiappàva a sassàte. La sèra dòpo cèna, spìssu, ce rduniàmo un pu’ de fìji e ce mittiàmo a pensà, a quèllo che se putìa fa’, per passà lu tèmpu. Unu de li passatèmpi, ma putìmo senz’àddro di’ che era un “dispèttu”, era quìllu de “licà” le pòrte de le càse, da fòra. Se pijàva un “turtùru”, se mittìa per travèrsu da ‘na spallètta all’àddra eppùi, con un fèrro filàto, ce se licàva la “manìja” de la pòrta; lu risurdàtu era che, da dèntro càsa, la pòrta non s’aprìa più. Come ho dìtto ànchi da n’àddra pàrte, l’illuminaziòne, de nòtte, era pròbbio scàrsa, lu paèse stìa a lu scùru e cucì, nùi putiàmo fa’ stì schèrzi, sènza rischià de èsse vìsti da quarghitùnu. Dòpo che l’iàmo licàta, diàmo quàttro cazzòtti a la pòrta, per fa’ sintì lu patròne de càsa, eppùi scappiàmo vìa; stì schèrzi li faciàmo a quìlli che ce se ncazzàeno perché, se unu non se ncazzàva, non ci stìa “gùstu” a fàji lu schèrzu.

59

Tùtti stì jòchi, se facìeno all’età de la scòla elementàre o pòcu più, da li sèi o sètte ànni, fìne a li dòdici o trèdici ànni. A quattòrdici o quìndici ànni, ce sintiàmo ajjà gròssi, ormài pinsiàmo de èsse diventàti jovenòtti, cèrti jòchi non ce nteressàeno più; se cuminciàva a vetè, quà e là, quàrghe pìlu de bàrba su pe’ le canàsse, cuminciàmo a fàcce la “ciùffa”, co’ li capìji tùtti mùlli, per fàlli tenè mèjo e, lu pinsièro nòstru, era diventàtu ormài unu sùlu, le fèmmene. Pressappòcu dell’età mìa, eriàmo ‘na bbèlla squàtra, eriàmo pròbbio tànti, sia de màschi che de fèmmene. De la “Lèva” mìa, del 1946, la “clàsse de fèrro”, còme se dìce, io, Primo de Nàcchiu, Giancarlo de Jolànta, Livio, Peppino de Attiglio, Carlo de Ginuèffa, Metèo de lu Sàrtu, Albertina, Rita de Luìci, Celestina de Nicola, Maria de Pèppe de Nazzarinìttu. Ci stìeno eppùi quìlli un pu’ più gròssi, Giovanni de Jàcu, Piero de Pèppe de Margaritèlla, Maurizio de Ottàvio, Donato de Arfrèto, Sante, Bernardino de Curìttu, Mario de Ulìmpio, Peppino de Jolànta, Lorenzo de Lòri, Eruse de Casìrda; quìlli un pu’ più ciùchi, Ermanno de Quartìnu, Bruno de Arfèto, Venicio, Tonino de Rico, Furvio de Marietta, Nando de Bruno, Peppino de Ulimpio, Bruno de Ciripollo, Giorgio de Ugo, Massimo e Giusèppe de Eglia, Amedeo de Firmìgno, Giacomo de Rolando, Giuseppe de Lòri e, più ciùchi ancòra, Guiermìno de Ginuèffa, Luigino de Marèsi, Ermìgno de Barduìno, Nicolino de lu Frichì, Giuglio de Mattèo, Gianni de Linùccia. Eppùi le fèmmene, Marisetta de Nèna, Giugliana de Tòni, Rosalba de Rìna, Piera de Ruggèro, Agnese de Pìa, Ermelinda de Mirilìcche, Luciana de Dìna, Rosa de Flòra, Rosànna e Gujermìna de Urdirìco de Jàcu, Bruna de Ginièffa, Mariòla de Squiglio; eriàmo pròbbio tànti e me scùso, se ho lasciàto via quarghitùnu. De le fèmmene, la più bèlla e la più corteggiàta, era senz’àddro Pièra, era pròbbio bèlla, la vuliàmo tùtti. Se vulìmo di’ la còsa co’ lu dialèttu nòstru, dicìmo che “jì jìeno derèto tùtti”; allòra, non se dicìa che un jovenòtto corteggiàva ‘na jovenòtta, se dicìa che jì jìa derèto. Trà li màschi, quìllu che piacìa de più a le fèmmene era senz’àddro Livio, era un bèllu jovenòtto e co’ le fèmmene ce sapìa pròbbio fa’; ànchi a lùe, jì ne jìeno derèto tànte. La Domènnica, speciarmènte l’istàte, ce rduniàmo per ballà, sia lu pomerìggio che la sèra. De sòlitu balliàmo in quàrghe càsa, ma cèrte vòrde ànchi fòra, in quàrghe àra; la maggiòr pàrte de le vòrde, suniàmo co’ lu “giradìschi” e, quànno stiàmo fòra, usiàmo li “mangiadìschi” che jìeno tànto de mòta in quìllu pirìotu e funsionàeno a batterìa. Ce divirtiàmo còme màtti, balliàmo li bàlli che jìeno più de mòta, twist, cha cha cha, alligàlli, bossanòva. Tra li cantànti, la facìeno da patròne Celentano, Gianni Morandi, Peppino di Capri, Gino Paoli, Mina, Caterina Caselli, Rita Pavone, Orietta Berti. Spìssu jiàmo a ballà, ànchi là pe’ li paèsi vicìnu, Collecròce, Muciàno, Castijùni, Surìfa, Cacignàno, Arvèllu. Lu mèzzu de traspòrto èreno le motociclètte, le lambrètte, le vèspe; a Collecròce, spìssu e volentièri, ce jiàmo ànchi a pièti, chiappiàmo llà, tràcchi tràcchi, discorrènno e, quàrghe vòrda ànchi cantènno, là pe’ lu stratèllu de le Fossàta, la stràta che ci stà atèsso, ancòra non ci stìa, non era stàta ancòra fàtta. Una vòrda, Giùglio de Mattèo, ìa fàtto la “recàzza”, era de ùnu de stì paèsi attùrnu a Nìfu, però non me ricòrdo che paèse era. Un jòrnu, Giùglio jètte a rtrovà lu “Nònnisu” a Surìfa; era lu pàtre de Mattèo, un òmo de quìlli de ‘na vòrda, tùttu de un pèzzu, bònu e bràu, ma de pòche paròle. Quànne Giùglio jì dèsse che c’ìa la recàzza, vòrze sapè sùbbitu còme era stà jovenòtta, se era bràva, se era bèlla, de che paèse era, còme se chiamàva e vìa dicènno.

60

Giùglio, còme sòlitu sùa, lu cunuscìmo tùtti, ànchi de quìlli tèmpi era un pu’ “pazzacchiòne”, còme atèsso, jì piacìa scherzà e, ànchi co’ lu nònnisu, la pijò in barzellètta. Quànne lu nònnisu jì dimannò de rcontàje com’èra stà jovenòtta, Giùglio cuminciò a dije: - è bòna, è bòna, è tànto bòna, tu non te pòli immaginà se quànto è bòna, è pròbbio bòna, è bòna tànto -. Mèntre che Giùglio ripitìa in cuntinuaziòne “è bòna, è bòna”, lu nònnu lu guardàva sèriu e in silènzio, eppùi, tùtta ‘na bbòtta, non se sa’, se ncazzàtu o no, co’ la vòce un pu’ arderàta, jì dèsse: -allòra, se è pròbbio tànto bòna, còme dìci tu, màgnetela-. L’istàte del 1963, io e Fùrvio de Mariètta, pensèmo de jì a la “Festa” a Muciàno; era vèrsu la fìne de Lùjo o li prìmi de Acòsto, non me lo ricòrdo bène, me ricòrdo che se rportàva lo gràno. Era de Domènnica e, prìma de mèzzu jòrnu, ero jìtu a carcà un viàjju de gràno, co’ li fratèlli mìa. Dòpo prànzu, dicìsi de fa’ fèsta, ànchi se ci stìa tànto da fa’. Soprattùtto, quìlli de càsa mìa, non vulìeno che pijàssi la lambrètta; per jì a Muciàno, toccàva passà là pe’ lu stratèllu de le “Fossàta”, era scòmmitu e piriculùsu. Non ci stètte gnènte da fa’, vèrsu le trè de lu pomerìggio, io e Fùrvio ce dèmo una “rmutàta” a la mèjo, pijèmo la lambrètta e partèmo. Quànno arrièmo a Collecròce, ci stìeno sètte o òtto persòne, davànti a lu “Bàr” de Mariciùca e ce fermèmo a parlà co’ lòro, per quàrghe minùtu. Dòpo, io e Fùrvio, armontèmo su la lambrètta e chiappèmo jò, vèrsu Muciàno. Jiàmo cantènno, còme du’ “rusignòli” ma, tùtta ‘na bbòtta, la lambrètta sbandò su la “brèccia” e nùi caschèmo a zàmpe per ària, arzènno una fumolèa de matònne, co’ la pòrvere biànca de la stràta. Cercài de arzàmme su sùbbitu, ma la lambrètta m’ìa chiappàto sòtto una zàmpa e non la putìo arcaccià; cercài de vetè quèllo che m’èro fàtto, ma piènu de pòrvere còme ero, vìddi che m’èro strappàta la camìcia su un “jùitu” e le “càrze” su un “jinòcchiu” e, tùtto sommàto, m’èra jìta abbastànza bène, a sàngue càllo, non sintìo mànco un dolòre. Pòcu dòpo, cuminciài a vetè lo sàngue a pisciarèlli, m’èro “sguppàti” un jùitu e un jinòcchiu e me s’èra arrimpìta una scàrpa de sàngue; me cuminciò a pija una gràn paùra. La paùra diventò ancòra più gròssa, quànno m’accùrsi che Fùrvio non stìa da gniciùna pàrte; cuminciài a chiamàllu, ma non me rispunnìa, era sparìtu. Dòpo un pu’, da desòtto a la rìpa, scappò su Fùrvio, tùttu mèzzu scortecàtu e piènu de spìni, era cascàtu ammèzzu a unu spinaccìnu de “rùi”. Arcojèmo su la lambrètta, ardirizzèmo un pu’ a la mèjo lu parafàncu e, spegnènno a màne, arjèmo su, vèrsu Collecròce. Quì trovèmo la sorprèsa stràna che, ancòra atèsso, non rièsco a spiecàmme. Tùtte le persòne che, un minùtu prìma, stìeno davànti a lu bàr, non ci stìeno più, èreno sparìte; non èra pussìbbile che non c’ìeno vìsto cascà; da llì, se scuprìa benìssimo lu pùntu do’ eriàmo cascàti eppùi, caschènno, iàmo fàtto una gràn “rimorèa” e iàmo arzàto un gràn porveròne. Po’ èsse che hanno avùto paùra, macàri pensàeno che c’eriàmo ammazzàti e non vulìeno mpicciàsse; fàtto stà, che putiàmo avè bisùgnu de lòro e lòro se ne so’ frecàti de nùi. Tùtti nsanguenàti, jèmo su la fònte, ammèzzu a Collecròce e cumincèmo a dàcce una làvata, per leàcce la pòrvere e lo sàngue che cuntinuàva a scappà.

61

Mèntre stiàmo lì, èccote, a pijà l’àcqua, lì da la fònte, Itàglia, la mòje de Sabbatìnu e la màtre de Peppe Leonàrdi, quìllu de lu ristorànte de Collecròce. Appèna ce vèdde, Itàglia cuminciò a strillà e a piàgne, faciàmo pròbbio sènso, per còme eriàmo conciàti. Ce portò sùbbitu là càsa sùa, che stìa vicìnu a la fònte, ce pulì per bène e ce metecò còme putìa. Dòpo, a mè, che ero quìllu conciàtu pèjjò, ero ànchi tùttu strappàtu, me fèce mètte un pàru de càrze e ‘na camìcia de lu fìju Peppe; ce dimannò se ce la sintiàmo de rjì a Nìfu da per nùi perché, sennò, ce accompagnàva là lìa. Quèllo che fèce Itàglia per nùi, non me lo so’ scordàto màe, ce trattò còme se eriàmo li fìji sùa e, atèsso, quànno lo rcònto a lu fìju Pèppe, ancòra me emoziòno, me vène da piàgne. Arpartèmo, piànu piànu, vèrsu Nìfu; non parlèmo per tùtta la stràta, arpinsiàmo a quèllo che c’èra succèssu ma, soprattùtto, pinsiàmo a còme faciàmo a dìllo a quìlli de càsa, che c’ìeno dìtto de non jì vìa e de non pijà la lambrètta. Quàrghe ànno dòpo, per carnovàle, jèmo a lu “fistìnu” a Collecròce, eriàmo parècchi de Nìfu e c’eriàmo portàti ànchi li sonatùri, Fetèle co’ la fisarmònica e Itòlo de Quìnto co’ lu sassòfinu. Era una Domènnica a sèra e ìa fàttà tànta nève; jèmo là tùtti a pièti, passènno pe’ lu stratèllu de le “Fossàta”. A tùrnu, unu per vòrda, purtiàmo su le spàlle l’orghenètto de Fetèle, era pesànte e la stràta era tànta; Fetèle da sùlu se straccàva tròppu, ànchi perché a camìnà su la nève è più faticùsu che a caminà per tèrra. Lu fistìnu durò tùtta la nòtte, vèrsu le 8 de la matìna, chiappèmo quà, vèrsu càsa, stràcchi mòrti, un pu’ mbriàchi e mèzzi addormentàti. Lu stratèllu non se vitìa più, ìa fàtto ancòra più nève, caminiàmo là pe’ li càmpi, la nève era jacciàta e non ce sfonnàva. Quànno arrièmo vèrsu le “Cèrque de lu Prète”, ncuntrèmo Rìco e Mario, lu fratèllu mìa, che ce vinìeno a cercà. Era succèssu che non iàmo dìtto gnènte a “quìlli de càsa” che jiàmo a fistìnu a Collecòce, tànto mèno che duràva tùtta la nòtte, fìne a la matìna dòpo. Lu jòrnu dòpo era luniddì e io duvìo jì a la scòla a Fuligno. Come tùtti li luniddì a matìna, màmma me jètte a svejà là lu lèttu e non me ce trovò; ìo da partì con Gino Pescetèlli, c’ìo lu pòstu prenotàtu (immàcino quèllo che arrà putùto di’ e fa’ Gino, quànne non me vitìa arrià). Mario cuminciò a jirà pe’ le càse, a cumincià da Giovanni de Jàcu, Peppino de Jolanta, Tonino de Rico; gniciùnu era rvinùtu a durmì e allòra Mario e Rìco pensàreno de vinìcce a cercà. Un ànno, non me ricòrdo se era il 1964 o il 1965, io, Peppino de Jolànta, Donato de Arfrèto e Giovanni de Jàcu, pensèmo de organizzà una fèsta da bàllo, un “vejòne”, jò la sàla de Ntògno, jò “Lu Strìttu”; la sàla se chiamàva “La Ruòta”. Era un Sàbbeto de carnovàle, organizzèmo tùtto a la perfeziòne, ànchi l’òrdine de la “SIAE” perché sennò, Ntògno non ce dìa la sàla. Per sonà, iàmo chiamàto Doàrdo de Cèsere co’ la fisarmònica e Itolo de Quìnto co’ lu sassòfinu, iàmo compràto un pu’ de bìbite, quàrghe buttìja de liquòre, iàmo nfiocchettàto li mùri attùrnu e lu suffìttu, co’ li “curujàntuli”, spiriàmo che se putìa mètte ‘na bbèlla fèsta.

62

Vèrsu le nòve de la sèra, arriàreno li sonàtùri, se sistemàreno su lu pàrgu e cuminciàreno a sonà. Nùi quàttro, faciàmo avànti e arrèto, dèntro e fòra, per vetè se arriàva quarghitùnu; lu tèmpu passàva, ma non se vitìa gniciùnu. Passàeno l’òre, ma la jènte non se vitìa; Doàrdo e Itolo cuntinuàeno a sonà e se guardàeno fra de lòro, nùi non sapiàmo più che pèsci pijà, eppùre un pu’ de “propacànta” l’iàmo fàtta, sìa a Nìfu che in quill’àddri paèsi. Per fàlla còrta, a la fìne, a stà fèsta da bàllo, eriàmo sètte o òtto jovenòtii e sètte o òtto jovenòtte; tra li pòchi ballarìni, me ricòrdo che ci stìeno Piètro de Ulìmpio e Annètta de la Ggèmma, che quìllu pirìutu facìeno l’amòre. Tùtti li jovenòtti de Nìfu, per fàcce un dispèttu, èreno jìti a ballà da àddre pàrte, non so’ se per invìtia o che cos’àddro; addirittùra, quèsto l’ìmo sapùto dòpo, a quìlli che arriàeno da fòra, e dimannàeno de stà fèsta, jì dicìeno che non se ballàva più, oppùre che la fèsta non valìa gnènte e che èra mèjo jì da n’àddra pàrte. Nùi quàttro, ce guardiàmo frà de nùi e diciàmo che, stà vòrda, ce toccàva jì “accattènno” o “a marèmma”. Infàtti, l’incàsso de la seràta fù quàci zèro, ma toccàva pacà sia li sonatùri che la SIAE, stiàmo mìssi pròbbio màle. L’ùnnica còsa da fa’, era quèlla de jì “accattènno” sul sèrio e, infàtti, cucì facèmo, per potè rimetià quàrghe lìra. Lu mèse de Acòsto, quànno se cuminciò a “bàtte”, facèmo lu “jìru” de tùtte l’àre e, per compassiòne, una “jumèlla” de gràno, ce la dèttero quàci tùtti. In più de una occasiòne, ce cumbinèmo co’ lu Fràte, Frà Furtunàtu, quìllu co’ la bàrba biànca, che jìa “accattènno” ànchi lùe e che vinìa su, da Fulìgno, co’ l’àpe; jì faciàmo “concorrènza” e, quànne ce vitìa, ce guardàva màle. Nùi, un pu’, ce virgugniàmo, ma toccàva fa’ la fàccia tòsta, àddre vìe non ci stìeno. A la fìne, jì la facèmo a rgutinà, quàrghe quintàle de gràno, ce lo comprò Atòrfo, lu mulinàru, cucì potèmo, armèno in pàrte, pacà le spèse che iàmo fàtto; quèsto ce sirvì da leziòne, non ce provèmo più e ce rimettèmo parècchio de saccòccia nòstra. Nùi jovenòtti, quìlli dell’età mìa, c’iàmo còme “motèlli” da imità, quìlli più gròssi de nùi, per esèmpio Ntògno de lu Casàle, Francèsco de Nèllo, Ngilìnèllu de Gìno. Quìsti èreno più espèrti eppùi, lòro c’ìeno la mmàchina, jiràeno parècchio e èreno più scafàti de nùi; da quèllo che ce rcontàeno, parìa che le fèmmine èreno tùtte le lòro. Cèrte sère, se non ci stìa da jì da gniciùna pàrte, ce rduniàmo e stiàmo a parlà per tùtta la nòtte. L’argomènto era sèmpre lu stèssu, le fèmmene; pròbbio in quèste occasiòne, quìlli più gròssi ce rcontàeno le “avventùre” che c’ìeno avùto, ce facìeno, se vulìmo di’, “leziòne”, ce spiecàeno còme toccàva fa’ per cunquistà le fèmmene. Lu tèmpu lìbbiru, lu passiàmo ànchi per fa’ àddre còse, mìca eriàmo pròbbio “manìachi sessuàli”; le fèste da bàllo, se facìeno l’istàte, per carnovàle e in àddre occasiòni, còme per esèmpio, quànno se sfojàva o se stricàva lo grantùrco, oppùre quànno se scarmenàva la làna, in pòche paròle, quànno ci stìa la “vèia” in quàrghe càsa. Le sère d’immèrno, ce rduniàmo a jocà a càrte là lu Cìrcolo, oppùre jò lu Spàcciu; se jocàva, se bivìa un cuccìttu e se chiacchieràva, ogn’ùnu dicìa la sùa e cucì, piànu piànu, arriàva l’òra de jìsse a durmì. Le domènniche, speciarmènte de primavèra, parècchi jìeno a jocà a “cutùra”, quàci sèmpre jò la stràta de la Matònna, ma quàrghe vòrda ànchi in àddre stràte. A cutùra ce jocàeno un pu’ tùtti, ciùchi e gròssi, ma quìlli che èreno pròbbio “jocatùri de cutùra”, èreno Mìglio de Orèste, Venànzo de Tusulìna (lu Nìcchiu), Carlètto de Mìglio, Adòrfo de

63

Fioravànti, Eglio de Merìco, Remìgio e, frà quìlli più jovenòtti, Giovànni de Jàcu, Donàto de Arfrèto, Tonìno de Rìco, Brùno de Eni (Ceccòni). Una domènnica, èreno jìti, quàci tùtti, a jocà a cutùra, jò la stràta de la Matònna e, davànti a lu Cìrcolo, eriàmo rmàsti quàttro càtti e non sapiàmo che fa’. Quìlli che eriàmo rmàsti lì, pensèmo de jì a jocà a cutùra ànchi nùi; non ce vuliàmo però confònne con tùtti l’àddri e, allòra, decitèmo de jì su ‘na stràta do’ non ce vitìa gniciùnu, su la stràta de Fumèjja, da la “cròce” a jì là, vèrsu Arvèllu e a rvinì arrèto. Eriàmo una squàtra de “Campiùni”, io, Ntògno (lu Sòrce), Oschere e Rinàllo. E’ fàcile capì, che gniciùnu de nùi quàttro, sapìa jocà a cutùra; l’itèa era quèlla de fàsse quàttro risàte. Còme s’èra scèrda quèlla stràta, io non me lo ricòrdo; però me ricòrdo benìssimo, che ce se pirdìeno sèmpre le cutùre là pe’ lu càmpu, per rtovàlle toccàva cercà un’òra, era più lu tèmpu passàtu a cercà le cutùre che quìllu passàtu a jocà. Dòpo un’orètta che juchiàmo, ce toccò lascià vìa e rjìsse a càsa perché, Oschere e Rinàllo, còme succitìa spìssu, ìeno pèrsu, per cucì di’, “l’affiatamènto” frà de lòro e non se putìa cuntinuà a jocà. Era succèssu che, mèntre arviniàmo quà, tirènno le cutùre, vèrsu la cròce, Rinàllo, emmèce de tirà vèrsu la cròce, tirò la cutùra jò pe’ la stràta de lu “Streppàru”, quèlla che scàppa jò le “Fòsse”. Oschere dèsse sùbbitu a Rinàllo: - ma tu sei pròbbio màttu, quèsto è il còlmo, do’ càzzu tìri? - ; non jì l’esse mài dìtto, Rinàllo cuminciò a nsurdà Oschere, dicìa che lùe facìa quèllo che jì parìa, arriènno ànchi a insùrdi pesànti e personàli, mettènnoce de mèzzu ànchi Mariàno e la Toscàna. Fàtto stà che ce toccò lascià vìa, ce ncollèmo su le cutùre e ce rvenèmo a càsa; io, lu Sòrce e Oschere, arvenèmo jò passènno da la “Tranièra” e scappèmo jò “Vergumùzzu”. Rinàllo, chiappò jò, jò pe’ la stràta de lu “Streppàru”, vèrsu le Fòsse, se rjìa a càsa, parlàva da per lùe, cuntinuàva a nsurdàcce e dicìa che lùe, non ìa bisùgnu de gniciùnu e che “dimàne”, arvinìa sù, a jocà a cutùra e ce jocàva da per lùe, a sùlu. Spìssu, organizziàmo una partìta a pallòne; lu “càmpu sportìvo” ancòra non ci stìa e, allòra, toccàva jì a joca jo “le pràta” o in quàrghe àddru càmpu de furtùna. La domènnica matìna, pijàvo lu rùnciu, la stànca, un màzzu de spàchi de la mititrìce e, co’ la lambrètta, vìa de còrsa vèrsu le “pràta de sòtto”. Ce rtruiàmo in 5 o 6, per preparà lu càmpu ma, quìlli sèmpre presènti a fa’ stù lavùru, eriàmo io, Aldo e Umberto che era un fijarèllu; quill’àddri arriàeno dòpo, a còse fàtte. Jiàmo là la màcchia, faciàmo quàttro pèrtiche , per fa’ li pàli de le pòrte, li piantiàmo co la stànca e, co’ li làcci de la mititrìce, ce faciàmo le travèrse de la pòrta. La partìta de pallòne, era quàci sèmpre la sfìta trà lu “còlle” e la “ìlla” ànchi se, quàrghe vòrda, faciàmo la “sfìta” co’ l’àddri paèsi. Io abbitàvo jò la “mòja”, ma da la pàrte de la stràta vèrsu lu “còlle” e allòra jocàvo co’ lu “còlle”. Co’ la squàtra de lu “còlle”, ce jocàvo io, Ceccòni, Giuglio, Gianni, Alberto, Carlo, Enio, Aldo, Ansèrmo, Sebastiàno e, più tàrdi, Piero de Pumpìglio, Luigìno de Mariàno, Piero de Tersìglia, Enrìco de Sabbatìna, Giacomo de Chicchìnu e àddri. Co’ la squàtra de la “ìlla”, ce jocàva Gujermìno, Luigino de Maresi, Donato, Giovanni, Mauriglio, Renzo, Luciano, Ermanno, Ermigno, Furvio. Una vòrda, era d’istàte, jèmo a fa’ una partìta a pallòne, succìma a la Montàgna; tulassù ci stà ‘na bbèlla spianàta, un bèllu pràtu e ce se jòca pròbbio bène.

64

Era una domènnica matìna, prìma de mèzzu jòrnu; ce mettèmo a jocà a tòrso nùtu, ci stìa lo sòle, ma tiràva un’ariètta un pu’ jàccia e non se sintìa càllu per gnènte. Se stìa pròbbio bène e cucì, jochèmo per più de du’ ore, fìne a quànno non era ora de prànzu. Quànno ce rjèmo a càsa, ce accorjèmo che eriàmo tùtti rùsci còme li peparùni, c’eriàmo còtti tùtti e non ce ne eriàmo accòrti; l’ària frèsca, non ce facìa sintì lo sòle che ce abbruciàva. Me ricòrdo che per tre o quattro nòtte, non jì la facìo a stà su lu lèttu, m’ero spellàtu e piacàtu tùttu; la prìma nòtte m’era vinùta ànchi un pu’ de fèbbre. Parlà de le fèste e de li passatèmpi de quìlli più gròssi e de le persòne più ansiàne in gènere, non è che ci stà tànto da di’, lòro c’ìeno pòcu da divirtìsse; ci stìa sèmpre da fa’ quarghiccòsa, o a càsa o in campàgna. Lu tèmpu lìbbiru era pròbbio pòcu, jùstu le fèste più gròsse. Quèlle pòche vòrde che putìeno fa’ fèsta, se rdunàeno là lu spàcciu o là lu cìrcolo, per fàsse una partìta a càrte, per be’ un bicchièri de vìno e per fa’ quàttro chiàcchiere. L’argomènti èreno sèmpre quìlli, li lavùri de li càmpi, le vàcche , le pècore, se s’èra rcòrdu pòcu o tànto gràno, se le patàte èreno bèlle, se finarmènte facìa du’ gòcce d’acqua, perché co’ stà “brùscia” s’èra abbruciàto tùtto e àddri discùrsi de stù gènere. Unu de li jòchi che se facìeno de quìlli tèmpi, che òjji, qui da nùi è sparìtu, era lu “jòcu de le bòcce”; a bòcce ce se jocàva a tùtte le età, ciùchi e gròssi. Lu jòcu de le bòcce cell’ìa Merìco jò lu Strìttu, Minnùcciu là lu Spàcciu, Oràzzi su lu Cìrcolo a àrdri che adèsso non me rvèngheno in mènte. Per jocà a “bòccia”, quarsìasi pòstu era bònu, in quàrghe “àra”, là pe’ la stràta; me ricòrdo che cèrte vòrde, quànno era càllu e era tèmpu bònu, cèrti jìeno a jocà jò le Pràta e se portàeno un fiàscu de vìno e la “merennètta”. Un àddru jòcu che òjji è quàci sparìtu è quìllu de la “mòrra”; de quìlli tèmpi ce jocàva parècchia jènte, li pomerìggi de la domènnica o de àddre fèste, davànti a lu “spàcciu” o davànti a lu “cìrcolo”, speciarmènte se era tèmpu bònu. Lu jòcu de la mòrra, me lu ricòrdo co piacère perché, quànno èro ciùcu ciùcu, vitìo sèmpre quìlli che ce jocàeno là l’àra de Gino Pescetelli, io abbitàvo sòpre llì, pòcu più sù. Quàci tùtte le domènniche pomerìggio, se rtrovàeno lì a jocà a mòrra, Papà, lu maèstro Ngilìnu, che m’èra ànchi compàre, perche m’ìa tinùto a battèsimo, lu zì Jacùcciu, Arfrèto de lu Lanàru, Rinàllo, Oschere e àddri ancòra; jocàeno per òre e òre, strillàeno fòrte e se sintìeno ànchi da lontàno. Anchi quìstu de la mòrra, còme àddri sòni o rumòri, òjji non se sènteno più, per esèmpio la somàra che “rajjàva”, le vàcche che “mujjàeno”, le pècore e speciarmènte l’agnèlli che “sbelàeno”, le cajìne che “sgacetàeno”, quànno ìeno “fetàto”, li pòrchi che strillàeno quànno s’ammazzàeno, le fèmmene che chiamàeno le cajìne per governàlle, lu rumòre da la “mmàchina da bàtte”, che duràva da la matìna a la sèra, de la “sirèna” che sonàva quànno era òra de magnà, lu rumòre de lu martèllu, quànno quarghitùnu battìa la fàrgia fienàra, le ròte de lu càrru che fischiàeno, quànne tiràeno la “martinìcchia”, in discèsa. Se ce pìnsi, te fànno arjì arrèto co’ la mènte e te mètteno un pu’ de tristèzza addòssu, perché pìnsi che non arvenerànno più e non li sintirìmo più. Non se sènteno più mànco le màtre che chiamàeno li fìji ad àrda vòce, perché macàri era ora de magnà o per quàrghe àddru mutìvo. Po’ èsse che stiàmo a jocà, e non sintiàmo che ci stìeno a chiamà e, allòra, quarghitùnu che passàva llì, te dicìa la sòlita fràse: - no’ lo

65

sènti che te chiàma màmmeta?, è un’òra che te stà a chiamà, stà sèra, quànno arvài a càsa , so’ “bbòtte”. Prìma che arriàsse la televisiòne in tùtte le càse, le sère d’immèrno, ce arduniàmo accòsto a lu fòcu e se parlàva per òre, de tànti argomènti. Se dicìa che stiàmo a “vèja”, vinìa jènte ànchi da le càse vicìnu e, macàri, la sèra dòpo èri tu a jì là càsa lòro. De sòlitu, quìlli più gròssi, arcontàeno le “pastòcchie” a quìlli più ciùchi; stè pastòcchie spìssu se le mmentàeno lì per lì e li fìji stìeno lì a sintì, a bòcca apèrta, fìne a quànno non jì pijàva sùnnu e s’addormentàeno. A càsa mìa, ce vinìa, a “vèja”, Ngèlica de lu Bulugnòlu, la nònnesa de Enrìco e de Luìci Ansèlmi. Ngèlica era tànto amìca co’ Mamma mìa; quànno che putìeno, stìeno sèmpre insièmi, lu mèse de Novèmpre, se rdunàeno tùtte le sère, per di’ lo rosàrio. Io, ànchi se c’ìo pòchi ànni, la sèra vulìo scappà, vulìo jì jò lu spàcciu, jò lu cìrcolo, o in gìro pe’ lu paèse, a jòcà con quill’àddri fìji. Ogni vòrda che vulìo scappà de sèra, se ci stìa Ngèlica, me ripitìa sèmpre una storièlla che non me so’ màe scordàta, dicìa cucì: - Picchirìllu mìa, non jirà de nòtte, se te vète Pecchierèlla, te se gnòtte -. Pe’ le fèste de Natàle e per Carnovàle, la sèra, ce rduniàmo in quàrghe càsa e se jòcàva a “tòmmola” e co’ le càrte. Quànno che juchiàmo a tòmmola, li nnùmmiri su le cartèlle, li cupriàmo co’ lo grantùrco o co’ li faciòli e ce jùchiàmo quàrghe diecìna de lìre. Li màzzi de le càrte che usiàmo, èreno vècchi e tùtti cunsumàti; da quànto èreno stàte usàte, li màzzi èreno diventàti àrdi un pàrmu. Me ricòrdo che su càsa mìa, ci stìa un màzzu de càrte che arrà avùto cent’ànni. Le càrte de stù màzzu, èreno tùtte scortecàte, cèrte èreno “spizzàte” e, quarghitùna che s’èra pèrsa, l’iàmo rfàtta co’ lu cartòne de le scàtole de le scàrpe e c’iàmo fàtto lu disègno a màne; praticamènte, ànchi da derèto, se rcunuscìeno tùtte, ma ce juchiàmo lo stèsso, àddre mèjo, non ci ni stìeno. Li jòchi che faciàmo, co’ le càrte, èreno sèmpre li stèssi, “rrùbba màzzu”, “scaracòccia”, “brìscola” e, quàrghe vòrda, ànchi a “òmo nèro”. Un argomènto che se trattàva spìssu, durànte stè “vèje”, era quìllu de le paùre; ogn’ùnu arcontàva le paùre che ìa avùto, chi ìa vìsto quèsto da ‘na pàrte, chi ìa vìsto quell’àddro da un’àddra pàrte. Interessàti a sintì stè còse, èreno speciarmènte li fìji, ànchi se, a la fìne, èreno mpaurìti, ìeno paùra a rjìsse a càsa da per lòro e toccàva accompagnàlli. Durànte la “vèja”, le fèmmene arconciàeno li pàgni, ricamàeno, facìeno la màja o lu carzìttu, co’ li fèrri e lu mazzarèllu; spìssu, a nùi fìji ce toccàva tenè la “fèzza” de la làna, o de lo cottòne, co’ le bràccia, mèntre una fèmmina ncurujàva lu fìlu e facìa lu “jòmu”.

66

Le Feste durànte l’ànno Prìma de parlà de le fèste vère e pròbbie, vòjo spènne du’ paròle, su li “Spusalìzzi”che se facìeno, a Nìfu, de quìlli tèmpi. Pe’ lu fàttu che, còme ìmo dìtto prìma, li paèsi èreno un pu’ isolàti, perché ci stìeno pòchi mèzzi de cummunnicaziòne, quàci tùtti se spusàeno trà paesàni. La maggiòr pàrte de li spusalìzzi se facìeno, còme succète ànchi atèsso, o in Primavèra, o in Autùnno, speciarmènte de Màjju e de Ottòpre. Lu prànsu se facìa a càsa, de sòlitu a càsa de lu spòsu. L’invitàti èreno sèmpre tànti e, spìssu, era diffìcile trovà un locàle, per fàccili capè tùtti; de le vòrde, se spicciàva lu macazzìnu, portènno via quèllo che ci stìa dèntro. Pe’ lu spusalìziu non se guardàva a le spèse, era un avvinimènto tròppu mportànte, macàri se facìeno un sàccu de dèbbiti, ma ùnu non se facìa cojonà dall’àddri. Dàto che cell’ìeno tùtti de le lòro, per fa’ lu prànsu, s’ammazzàeno un sàccu de bbèstie, pècore, agnèlli, cunìlli, lòche, cajìne, picciùni. Per cucinà, se chiamàeno sèmpre quèlle fèmmene che èreno più bràve; una de quèste, me ricòrdo, era Elite de Marchìnu, lìa era pròbbio bràva, la chiamàeno ànchi da li paèsi vicìnu, speciarmènte da Collecròce. Prìma de la Mèssa, l’invitàti de lu spòsu se rdunàeno a càsa de lu spòsu e, quìlli de la spòsa, a càsa de la spòsa; l’òmmini èreno tùtti ncravattàti e co’ le scàrpe “fìne”, le fèmmene s’èreno fàtta la permanènte e, tùtti portàeno, su le màne, unu “scartòccio” de càrta pàja, piènu de confètti e mmàntole che ìeno compràto, pòcu prìma, là lu spàcciu. Lu prìmu a mòese era lu spòsu che, con tùtta la fìla de l’invitàti derèto, jìa a pijà la spòsa, là càsa sùa. Dòpo, tùtti insièmi, co’ li spòsi avànti, se jìa vèrsu la Chièsa, pe’ la Mèssa. Sìa a càsa de lu spòsu che a quèlla de la spòsa, ci stìa lu rinfrèsco, co’ li dòrgi e li liquòri; li dòrgi èreno de sòlitu le ciammellètte, la crèscia dòrge o lu ciammellòne, mèntre li liquòri èreno lo “vèrmute” e la “marsàlla”. Dòpo la cirimònia, tùttu lu “cortèo”, co’ li spòsi a “braccètto” avànti e tùtti quill’àddri derèto, se jìa vèrsu càsa de lu spòsu, pe’ lu “prànsu”. Là pe’ la stràta, da la Chièsa, fìne a càsa de lu spòsu, se facìeno le “sbàrre”; quàci tùtte le càse che se ncuntràeno, piazzàeno ammèzzu a la stràta un taulinìttu, apparecchiàtu co’ la tovàja biànca e co’ lu rinfrèsco sòpre, co’ li dòrgi e li liquòri, per fa’ fèsta a li spòsi.Anchi qui, li dòrgi èreno li sòliti, lu ciammellòne, la crèscia dòrge e le ciammellètte; li liquòri èreno la marsàlla e lo vèrmute, con quìlli bicchirìtti ciùchi ciùchi, che parìeno “detàli”. Pe’ li fìji, quànne ci stìa unu spusalìziu, era un avvinimènto, una fèsta, perché se arcujìeno li confètti che tiràeno l’invitàti. Era un’occasiòne per magnà li confètti e le mmàntole che, de sòlitu, non se vitìeno màe. Li confètti se tiràeno per fa’ fèsta a li spòsi e, li fìji, per potèlli arcòje, se spignìeno fra de lòro, s’accuturàeno per tèrra e, quàrghe vòrda, facìeno ànchi a bbòtte, per liticàsse un confèttu. Capitàva spìssu, che ìa piuvùto e la stràta era pièna de “pescòlle”; ricordàmoce che le stràte non èreno nquatramàte e, quànne piuvìa, la “fànca” la facìa da petròna. Succitìa che, cèrti invitàti, facìeno appòsta, a tirà li confètti, dèntro a le pozzànchere, per vetè tùtti stì fìji che, se tuffàeno a pèsce per àrcòjili e diventàeno tùtti “mpescollàti”, còme li pòrchi.

67

Li fìji se nfancàeno e se mmollàeno tùtti, ma ànchi li confètti èreno tùtti spòrchi de fànca; non jì facìa gnènte, èreno bòni lo stèsso. Durànte lu prànsu, mèntre stìeno tùtti a tàvola, ogni tànto quarghitùnu se arzàva in pièti e, co’ un pèzzu de cìccia su le màne, cuminciàva a cantà la sòlita stornellàta, dedicàta a li spòsi; non mancàva màe lu riferimènto a lu “prànzu” e a la bontà dell’arròstu:

èccolo quà, quèl delicàto agnèllo, pascèndo se ne và, per la campàgna,il pòro agnèllo è rimàsto sènza fiàto,evviva il Cuòco che l’ha cucinàto.

A la fìne strillàva “vìva li spòsi”, allòra tùtti tiràeno le ciancàte de li confètti vèrsu li spòsi. Li confètti jìeno a finì, quàci tùtti, jò per tèrra e, li fìji, per arcòjili, se ficcàeno sòtto a li tavulìni e, de le vòrde, armanìeno sòtto llì, sènza rescappà fòra, fìne a quànno non era finìtu lu prànsu. L a sèra, quànno era finìta la cirimònia, li fìji se rdunàeno e facìeno a gàra, a chi ìa rcòrdu più confètti; quarghitùnu portàva le saccòccie piène, macàri èreno tùtti spòrchi de fànca, ma èreno bòni lo stèsso. Un’usànsa curiòsa che ci stìa allòra, quànne ci stìa ‘nu spusalìziu, era quèlla de la “mpajicciàta”. La mpajicciàta se facìa a quìlli che ìeno fàtto l’amòre, in precetènsa, o co’ lu spòsu, o co’ la spòsa, e non s’èreno ancòra spusàti. La sèra prìma de lu spusalìziu, li jovenòtti, spannìeno la pàja là pe’ la stràta, da càsa de quìllu che era stàtu lasciàtu vìa, fìne a càsa de lu spòsu o de la spòsa; quàrghe vòrda, co’ la càrgia biànca, se facìeno ànchi le scrìtte là pe’ li mùri. La prìma fèsta dell’ànno è Capotànno; non è che se facìeno còse particolàri, me ricòrdo àddre la “crèscia co’ lu sòrdo”. L’ùrdima sèra dell’ànno, per cèna, màmma facìa una crèscia, de quèlle che se cucìeno “sòtto a lu fòcu”; mèntre mpastàva stà crèscia, ce mittìa dèntro una monèta da cìnque o dièci lìre. Dòpo che la crèscia era còtta, la facìa a pèzzi, e ce ne dìa pèzzu per ùnu, nùi eriàmo una diecìna; non se sapìa in quàle pèzzu stìa lu sòrdo, a chi era toccàtu. Se dicìa che, quìllu che trovàva lu sòrdo dèntro a lu pèzzu sùa, commannàva per tùttu l’ànno. Una crèscia còme quèlla co’ lu sòrdo, ma sènza lu sòrdo dèntro, era quèlla che chiamiàmo “la crèscia de li pecoràri”. Li pecoràri, insièmi a le pècore lòro, “paràeno” ànchi quèlle de àddre famìje; lu pecoràru, per Capotànno o per la Befàna, ricivìa una crèscia da ògni famìja che jì paràva le pècore. Quànne eriàmo fìji, l’ùrdima sèra dell’ànno o la matìna de capotànno, per potè rimetià quàrghe lìra, jiàmo davànti a Papà, a Nònno, a li Fratèlli più gròssi o a quàrghe Parènte e ce mittiàmo a recità una strofètta de “acùri” che jìa tànto de mòta de quìlli tèmpi; dicìa pressappòcu cucì:Bunìn, bunìn, bunànnola mància de quist’ànnoquist’ànno che vèneIddìo te mànna bène

68

Speciarmènte per nùi fìji, una de le fèste che aspittiàmo de più, era quèlla de la Befàna, spiriàmo che ce portàsse quàrghe “spassarèlla” ànchi se, de quìlli tèmpi, de spassarèlle se ne trovàeno pròbbio pòche. De quìlli tèmpi, speciarmènte da le pàrte nòstre, le spassarèlle a li fìji, le portàva la Befàna e non Bàbbo Natàle , còme succète atèsso. Se vulìmo èsse pricìsi, quì da nùi non se dicìa che la Befàna ce portàva le spassarèlle ma ce le “cacàva”; se dicìa: che t’ha cacàto la Befàna?, oppùre: se sèi “trìstu”, quist’ànno la Befàna non te càca gnènte, oppùre te càca un sacchìttu de cègnere e carbòne. De spassarèlle vère e pròbbie, non se putìa parlà, più che àddro, la Befàna, ce “cacàva” quarghiccòsa da magnà, quàrghe caramèlla, quàrghe cioccolàta, un mandarìnu, una milàncola, un ròccu de fìche sècche, oppùre quàrghe quatèrno o quàrghe “àpise” che ce sirvìa pe’ la scòla. La Befàna arriàva de nòtte, co’ la somàra e co’ le cèste piène de ròbba pe’ li fìji; attaccàva la somàra da quàrghe pàrte, montàva su lu tìttu eppùi calàva jò, dèntro càsa, da lu camìnu e se sporcàva tùtta co’ la fulìna, diventàva tùtta nèra. La sèra avànti, toccàva jìsse a durmì prèstu sennò, ce dicìeno, la Befàna non ce cacàva gnènte. Per fa’ vetè a la Befàna che in quèlla càsa ci stìa un fìju, mittiàmo attaccàtu, su la pòrta de càsa, un fascìttu de fièno per fa’ magnà la somàra. La sèra de la Befàna, mentre stiàmo tùtti accòsto a lu fòcu a “vèja”, nùi fìji non faciàmo àddro che guardà su dèntro a la càppa de lu camìnu, per potè vetè se arriàva stà bbenedètta Befàna; quarghitùnu, sènza fàsse vetè da li fìji, tiràva su pe’ lu camìnu quàrghe caramèllà e ce facìa crète che le stìa a buttà jò la Befàna. Dòpo, arriàva lu Carnovàle, nùi lu fistiggiàmo a mòto nòstru, senza fa’ chissà che, ce divirtiàmo con pòcu. Le Màschere non ci stìeno, per lo mèno qui da nùi, però ce maschiriàmo lo stèsso e jìàmo in gìro pe’ le càse. Per mascheràcce, ce mittiàmo su quàrghe vistìtu strànu, ce mittiàmo un vèlo trasparènte su la tèsta che ce cuprìa ànchi la fàccia e lu tiniàmo fèrmu con quàrghe cappellàcciu; de sòlitu, per confònne un pu’ le itèe, le fèmmene se vistìeno da òmo, e l’òmmini da fèmmena. Quàrghe vòrda, insièmi a le còppie mascheràte, ce vinìa ànchi lu sonatòre, Fetèle, Doàrdo o Dante e, allòra, in ògni càsa che jiàmo, ce mittiàmo a fa’ quàttro sàrdi. A ògni càsa che bussiàmo, diciàmo sèmpre la sòlita fràse: - ce li volète li “Maschiri”?, ma ce dicìeno tutti de scì. Per Carnovàle, se ballàva spìssu, la maggiòr pàrte de le vòrde èreno fèste famijàri e se ballàva su le càse. Me ricòrdo che se facìa spìssu lu “bàllu de la sàla” e lu cantava sèmpre Omèro; a la fìne Omèro ce lasciàva quàci sèmpre Sandrìna de Galànte, perche jì piacìa. Sandrìna era una bbèlla jovenòtta, era parècchio corteggiàta, jì ne jìeno derèto tànti, jì dimannàeno tùtti de bàllà; se ji dimannàì: - Sandrì, bàlli? -, lìa te rispunnìa: - so’ mpegnàta per trè, facìmo la quàrta -. Addri jòchi èreno lu “bàllu de la sèdia” e lu “bàllu de la scòpa”. Ogni tànto quarghitùnu dicìa: - un bàllu pe’ li fìji, oppùre, un bàllu pe’ li vècchi; allòra le jovenòtte jìeno a chiappà li fìji o li vècchi, e li jovenòtti chiappàeno le fìje o le vècchie. Per fa’ le “fèste famijàri”, ce vulìa pòcu; ùnu jìa a chiamà lu sonatòre, àddri jìeno a pijà le fèmmene e, con quàttro e quattròtto, la fèsta da bàllo èra prònta. Quàrghe vòrda, quànne che jiàmo a chiamà le jovenòtte, la màtre ce dicìa che toccàva prìma sintì lu pàtre e, allòra, de còrsa a cercà stù bbinidìttu pàtre, per tùttu lu paèse.

69

A ballà, le jovenòtte, non ce vinìeno da sòle, ma ce le portàeno le màtre, le nònne o le zìe. Se sgombràva lu locale e ce se lasciàeno àddre le sètie, mèsse tùtte attùrnu a lu mùru, per mèttese a setè. Le jovenòtte e le màtre, se mittìeno da ‘na pàrte, li jòvenòtti da quell’àddra pàrte. Quànne cuminciàva la “sonàta”, nùi jovenòtti jiàmo vèrsu le fèmmine per dimannàji de ballà; succitìa spìssu che, mèntre che jìi là vèrsu la jovenòtta, da derèto, unu più svèrdu de te, jì facìa l’accènnu e te la frecàva. Tu armanìi llì, còme un salàme e te guardài attùrnu, per vetè se quarghitùnu s’era accòrtu, de la ficuràccia che ìi fàtto; sicuramènte, quìllu che t’ìa frecàto la jovenòtta, a lìa, jì piacìa più de te. Mèntre balliàmo, le màtre non te leàeno màe l’òcchi da dòssù, ìeno paùra che jì le “strignìi” tròppu; toccàva filà drìtti, non se putìa sgarrà. Stè festarèlle le faciàmo spìssu, balliàmo in parècchie càse, speciarmènte se ce abbitàva quàrghe jovenòtta, bastàva che la cucìna fòsse abbastanza gròssa. Una càsa do’ balliàmo spìssu, era quèlla de Nazzarinìttu, là lu Còlle; lì ci stìa una jovenòtta, Maria, ma lì vicìnu cì ni stìeno ànchi àddre, per esèmpio Pièra, Giugliàna, Marisètta, Rosàlba, Ermelìnda. Me ricòrdo che ‘na sèra, stiàmo a ballà pròbbio là càsa de Nazzarinìttu, s’èra mèssa una bbèlla festarèlla, ci stìeno ànchi jovenòtti de àddri paèsi, de Cacignàno, de Arvèllu, de Fùnni, de Corfiorìto e àddri ancòra. Mèntre che io stìo a ballà pròbbio co’ Marìa, ògni vòrda che passiàmo vicìnu a la “Nònnesa” Nèna, che stìa a setè su un cantòne, Nèna dicìa a Marìa: - bàlla co’ li “furistièri”, non ce ballà con quìlli de Nìfu -. Pènso che Nèna se preoccupàva per “l’avvenìre” de la nipòte, jì vulìa trovà un “Partìtu bònu”, insòma, ùnu co’ li sòrdi; c’ìa rajòne, che ce facìa co’ nùi “scarzacàni” de Nìfu. Oh!, recà, no’ lo so’, se Marìa ha dàto rrètta a la Nònnesa o mèno ma, stà de fàttu che, dòpo, ha spusàto sùl sèrio un “furistièru”, ha spusàto Davìd, che era de Fùnni. Quàrghe vòrda però, se organizzàva lu “vejòne”, che era una còsa un pù più gròssa e con parècchia jènte; durànte stì “vijùni”, spìssu se facìa ànchi la “Reginètta”. Per fa’ lu vejòne, toccàva, prìma de tùtto trovà un locàle parècchio gròssu e quèsto non era tànto fàcile, èreno pòchi li locàli adàtti e, quàrghe vòrda, chi cell’ìa non te ce facìa ballà. A ùnu de stì vijùni, quàci sèmpre a quìllu dell’ùrdimu sàbbeto de carnovàle, ogni jovenòtta portàva un dòrge, lu famùsu “piàttu”; de sòlitu, li dòrgi èreno quàci sèmpre quìlli, “le sfràppe”, “le ciammellètte”, “li scarcafùsi” o “lu ciammellòne”. Lu vejòne co’ li dòrgi lu chiamiàmo “fistìnu”, duràva tùtta la nòtte, fìne a la matìna dòpo, era de sàbbeto cucì, la matìna dòpo, che era domènnica, se putìa “stà jò” fìne a tàrdi. A ‘na cert’òra, se cuminciàeno a “ballà li piàtti”; ballàva una còppia per vòrda e, mèntre ballàva, tùtti la ncurujàeno co’ lu “curujàntuli” e jì tiràeno addòssu le “stellètte”. A la fìne, quànno s’èreno ballàti tùtti li piàtti, se passàeno li dòrgi e se stappàva ànchi quàrghe buttìja de vìno e de liquòre; per tèrra era tùtto copèrtu de curujàntuli e de stellètte. Se dùi facìeno l’amòre, non ci stìeno probrèmi, lu piàttu se lu ballàeno, insièmi, lòro dùi; quìlli che non èreno fitansàti, se mittìeno daccòrdu lu jòrnu avànti, era quàci sèmpre la fèmmena che dimannàva a l’òmo: - te vòli ballà lu piàttu con mè? -. Durànte la Quarèsima, toccàva sta’ un pu’ càrmi, non se putìa ballà e ànchi l’àddre fèste èreno piuttosto tranquille, fìne a lu jòrnu de Pàsqua. La còsa che più me ricòrdo, de quìllu pirìutu, è la “pricissiòne” de lu Venardì Sàntu; se facìa de nòtte e jiràva per tùttu lu paèse.

70

Nùi fìji, faciàmo a gàra per portà in pricissiòne li famùsi “attrèzzi” ( lu martèllu, le tenàje, lu gallìttu, lu mortàju, la lància, la spùgna, la coròna de spìne e àddri ancòra, che ricordàeno la crucifissiòne de Jisù Crìstu). L’attrèzzi èreno de lègno, ce li purtiàmo a càsa, quàrghe jòrnu prìma e faciàmo a gàra e chi li facìa diventà più lùciti. Un’àddra gàra che faciàmo, era quèlla per jì a sonà la “Viciàccola” (Battistràngola). Lu Venardì Sàntu (dòpo che Jisù Crìstu era stàtu crucifìssu), lu prète “licàva” le campàne e le “sciujìa” la Domènnica (dòpo la Risurreziòne). Durànte stù pirìutu, le campàne non putìeno sonà e allòra, a pòstu de le campàne se sonàva la viciàccola. Nùi facìmo la pricissiòne per la “Crucifissiòne” lu Venardì Sàntu, e festeggiàmo la “Risurreziòne” la Domènnica matìna, la matìna de Pàsqua; quèsto non è esàtto. Sicùnnu la ricustruziòne stòrica de li “Studiùsi”, Jisù Crìstu è stàtu crucifìssu a le nòve de la matìna de Mircurdì e, è risuscitàtu, lu Sàbbeto a sèra, appèna passàte le sèi, dòpo tre jòrni. La viciàccola era fàtta da una tavolètta de lègno e da du’ “manìje” de fèrro, ùna per pàrte che sbattìeno su du’ làstre de fèrro e facìeno un gràn rumòre; nùi jiàmo in gìro pe’ lu paèse e suniàmo, per avvirtì la jènte che era òra de la “Mèssa” o de la “Funsiòne”. Per Pàsqua se facìeno e se fànno ancòra atèsso, “le 40 ore”, so’ tre jòrni de fèsta, domènnica, luniddì e martiddì; lu martiddì lu chiamàmo ànchi “lu tèrzu jòrnu de Pàsqua” e se fà la “pricissiòne”. Fìne a vèrsu l’ùrdimi ànni ’50, per Pasqua, li fìji jocàeno a “ciuccìttu” co’ l’ova “pènte” de le cajìne. L’òva de le cajìne, de quìlli tèmpi, me ricòrdo, èreno tùtte biànche; allòra le cajìne putìeno èsse biànche, nère, “pintricchiàte” o “cignirìne”; quèste facìeno tùtte l’òva biànche. Le cajìne “Patoàne”, quèlle “cajinòne” ròsce, che fànno l’òva ròsce, so’ vinùte fòra dòpo. L’òva se mittìeno a “sotà” o a “ntostà”, còme diciàmo nùi, ncartàte co’ le fòje de le piànte, co’ li fiùri o co’ la càrta coloràta e cucì diventàeno tùtte coloràte (pènte). Dòpo se jìa a jòcà a “ciuccìttu” jò lu “Pratarellu” (lu pratarèllu è do’ atèsso ce fa’ l’òrtu Fernando, de quìlli tèmpi non era lavoràtu, era un pràtu e ce se putìa jì a jocà). Se facìeno cuturà l’òva sull’èrba de lu pràtu, ùnu tiràva addòssu a quill’àddru, l’òva sbattìeno frà lòro e ùnu se ne rruppìa; quìllu rrùttu ìa pèrsu e, allòra, quill’àddru ji se lu magnàva. Un àddru jòcu che faciàmo nùi fìji per Pàsqua, era “Foravèrde”; se usàeno le fòje de “bòsso”, una piànta sèmpre vèrde che stìa (ma me pàre che ci stà ancòra atèsso) jò lu Campusàntu, è un macchiòne vèrde ànchi l’immèrno, non jì càscheno màe le fòje.. La matìna de Pàsqua, ce mittiàmo jò la saccòccia o sòtto a lu “pìzzu” de la “cappottèlla”, un ramìttu de “vèrde”, e appèna ncuntriàmo un àddru fìju, lu tiriàmo fòra e diciàmo “foravèrde”; se quill’àddru lu portàva, lu tiràva fòra ànchi lùe e rispunnìa “fòra lu tùa che lu mìa non pèrde” e allòra non ìa vìntu gniciùnu. Se per càso quill’àddru non portàva lo “vèrde”, ìa pèrsu e, zìttu zìttu, jìa a càsa a pijà una fètta de “crèscia” e la dìa a quìllu che ìa vìntu che se la magnàva. Per Pàsqua se facìeno le “crèsce” de Pàsqua o crèsce de lèvitu. Màmma, de crèsce, ne facìa tànte e, ànchi se nùi eriàmo tànti a magnà, duràeno per quàrghe mèse. Stè crèsce èreno ogn’ùna divèrsa dall’àddra, perché divèrsi èreno li ricipiènti che s’adopràeno. Se mittìeno dèntro a li ricipiènti che ùnu c’ìa; cèrti èreno làrghi e bàssi, àddri èreno strìtti e àrdi. Le crèsce se mittìeno a “levetà” dèntro a lu lèttu, co’ lu “prète” mìssu, per fàllu scallà; quànno èreno “lèvite”, se portàeno a “còce” jò lu fòrnu.

71

Una tradiziòne che a Nìfu c’è sèmpre stàta e ci sta’ ancòra atèsso, è quèlla de jì a cantà “Màjju”. De quìlli tèmpi, a cantà Màjju ce se jìa la sèra, dòpo cèna, e se cantàva tùtta la nòtte, cèrte vòrde fìne a la matìna dòpo. Ci stìeno un grùppu de persòne, quàci tùtti jovenòtti, che insièmi a lu sonatòre, che putìa èsse Doàrdo o Fetèle o Dante, jìeno in gìro pe’ lu paèse, cantènno li stornèlli de Màjju, ma ànchi àddre canzòne. A canta’ Màjju, se jìa ànchi in quill’àddri paèsi, se partìa a pièti, e se jìa a finì a Collecròce, a Muciàno, a La Sèrra, a Castiùni, a Arvèllu e a Cacignàno; quànno arviniàmo a càsa a la matìna, no’ rcunusciàmo più mànco lu lèttu. Per “ricompènsa” ce dìeno l’òva de le cajìne, e allòra toccàva portàsse derèto lu canèstru per mèttele; per portà li canèstri, ci stìeno quìlli addìtti a fa’ stù lavùru, lòro non cantàeno ma, pe’ là fatìca che facìeno, a portà lu canèstru, se l’èreno guatagnàto più dell’àddri. L’òva le purtiàmo a vènne e, co’ li sòrdi, ce faciàmo lu “prànzu de Màjju”. Per fa’ stù prànzu, ogn’ùnu de nùi se portàva da càsa quèllo che sirvìa, li piàtti, lu bicchièri, la forchètta, la cucchiàra e lu curtèllu; tùtto quèsto licàto co’ ‘na sarvètta biànca o co’ lu fazzulìttu de la spèsa, quìllu a quatrètti. Se trovàva un locàle abbastànza gròssu, se cercàeno li tavulìni e le sètie, se apparecchiàva e se cercàva de addobbà un pu’ lu locàle, co’ li fiùri che jiàmo a còje là pe’ li càmpi o su la màcchia. Per cucinà, ci stìa sèmpre quàrghe ànnima bòna, che ce dìa una màne; quàci sèmpre èreno le màtre, le sorèlle o le recàzze de quarghitùnu de nùi. Anchi atèsso, jìmo a cantà Màjju, ma non ce dànno più l’òva, ma li sòrdi; dòpo non se cucìna più a càsa còme prìma, ma se va’ al Ristorànte e, dòpo, se fa’ ànchi una “porchètta” per tùtti li paesàni. Cucì, la fèsta ha pèrsu la bellèzza de ‘na vòrda, ànchi perché, dicìmolo chiaramènte, nùi non sapìmo cantà còme quìlli de prìma. Dòpo Pàsqua, la prìma fèsta che vène è S. Elena; la dàta de stà fèsta è a le 21 de Majju, ànchi se atèsso è stàta spostàta a la domènnica più vicìnu. Allòra, S. Elena era una fèsta gròssa, atèsso un pu’ de mèno; me ricòrdo che le “Crèsime” e le “Cumuniòni”, ci stìeno sèmpre lu jòrnu de S. Elena e da Fulìgno, vinìa su sèmpre lu “Vèsco” e che, quìllu jòrnu, in tùtte le càse ci stìeno li “invitàti”, parènti e amìci, vinùti da àddri paèsi; lu pomeriggio se facìa la “pricissiòne” e sonàva la “bbànda” musicale. Un’àddra fèsta che me ricòrdo con piacère, è la “Scinsiòne”, speciarmènte quànno c’ìo quattòrdici, quìndici o sèdici ànni. Pe’ stà fèsta, me ricòrdo che màmma facìa sèmpre lu “Cargiòne co’ li stricurìlli”; li stricurìlli, se li trovàvo là pe’ li càmpi, jè li rportàvo io, quànno che arvinìò co’ le pècore. Per la “Scinsiòne”, li jovenòtti, màschi e fèmmine, jiàmo a fa’ ‘na passeggiàta in salìta, a pièti, su per quàrghe mònte; de sòlitu era una jornàta de tèmpu bònu e, allòra, era una fèsta per tùtti. Nùi, quàci sèmpre, jiàmo su la “Cròce Fumèjja”, partiàmo da “Vergumùzzu” e, chiappènno su pe’ la stràta de la “Tranièra”, s’arriàva fìne su la cròce. Una vòrda arriàti su la cròce, le jovenòtte dicìeno la famòsa fràse, che adèsso non se dìce più: - “Gesù, Gesù, fàmme trovà marìtu, sennò non ce vènco più”-. La passeggiàta de la Scinsiòne, la faciàmo vulintièri, eriàmo jovenottèlli e cuminciàeno li prìmi innamoramènti, le prìme cottarèlle e cucì, era un’occasiòne per potè parlà, per potè sta’ un pu’ insièmi a chi ce piacìa; allòra, non era còme atèsso, al màssimo, jì se facìa a chiappàsse pe’ la màne, mèntre se caminàva. A rvinì jò però, quàrghe vòrda, passiàmo

72

pe’ lu stratèllu de lu “Buscarèllu”, quìllu che scàppa jò le “Fòsse” e allòra, dàto che era un pòstu un pu’ “nguattàtu”, ce scappàva de dàsse ànchi quàrghe bacìttu. Addre fèste, lu mèse de Jùgnu, so’ lu “Còrpu Sdòmmine” eppùi “S. Pietro e Paolo” a le 29 de lu mèse. De stè fèste, me ricòrdo la “Pricissiòne” co’ la “Nfioràta” de lu Còrpu Sdòmmine e la Mèssa là le “Fòsse” de lu jòrnu de S. Pietro e Paolo. Spìssu, stè du’ fèste, non se “riguardàeno”, perché capitàeno quànno in campàgna ci stìa tànto da fa’; in quìlli jòrni, capitàva sèmpre che se fargiàva, se rdunàva lo fièno, se zappàva lo grantùrco, le patàte e le barbabiètole. La pròssima fèsta gròssa, è S. Cilistìnu, la quàrta domènnica de Agòsto; è la fèsta de lu “Patròno” e, de quìlli tèmpi, còme ànchi atèsso, per nùì annifàni, èra la fèsta più importànte de tùttu l’anno. Pe’ stà Fèsta, ògni famìja c’ìa un sàccu de “nvitàti”, se facìa un prànzu co’ li fiòcchi. Ajjà la sèra prìma, se vitìeno le fèmmine che pelàeno li pollàstri, davànti a la pòrta de càsa, le lòche e li cunìlli, appiccàti a tèsta prignò, che se stìeno a scolà. Per preparà lu prànzu, le fèmmine stìeno sù, tùtta la nòtte; ìeno da fa’ li “sbafòcchi”, stìsi co’ lu “rasagnòlu”, lu ciammellòne e, dàta l’importànza de la fèsta, parècchie facìeno ànchi la “crèma”. Lu jòrnu de S. Cilistìnu, se facìeno sèmpre un sàccu de jòchi, lu pomerìggio, davànti a lu spàcciu e dèntro l’àra de Vitirmìgno. Un jòcu che non mancàva màe, era la “cuccàgna”; se piantàva un pàlu de lègno, àrdu una diecìna de mètri, de sòlitu se pijàva un pàlu de la lùce o de lu tetèfono che stìa appojjàtu da quàrghe pàrte, se “stoncàva” tùttu, co’ lo gràsso, per fàllu “sguillà” de più, se piantàva e ce se appiccàva, dacìma, lu prèmio che, de sòlitu, era un salàme, una lònsa, una fòrma da càcio o un fiàscu de vìno. Non era fàcile arrià dacìma a la cuccàgna, io non je l’ho fàtta màe; l’ùrdima vòrda che è stàta fàtta la cuccàgna, per lo mèno, quèlla che me ricòrdo io, fù fàtta sull’àra de Vitirmìgno e, je la fècero a arrampicàsse sù in tre: - Pietro de Ulìmpio, Ngilìnu lu Frichì e Vincènzo de Lòri -. Addri jòchi èreno “lu tìru de la còrda”, “la còrsa de li sàcchi”, “la càccia al tesòro”, “la còrsa de li somàri”, “lu jòcu de lu sòrdo attaccàtu a la patèlla”, “la gàra a chi magnàva più spachètti”, lu “jòcu de le pìgne” e àddri ancòra. Quàrghe ànno, è stàta fàtta ànchi la còrsa de le fèmmene co’ la bròcca su la tèsta; quì li ricòrdi non so’ più tànto chiàri, ma me ricòrdo che una vòrda, ìa vìntu Justìna. Lu pomeriggio, pe’ la pricissiòne, li jovenòtti facìeno a gàra per jìsse a mètte lu càmice, non era còme atèsso, che lu càmice non se lu vòle mètte più gniciùnu. Quàci tùtti l’ànni, per San Cilistìnu, ce vinìa ànchi lu “gelatàru” e per nùi fìji èra una fèsta perché, dòpo de quìllu jòrnu, li gelàti no’ li vitiàmo più, fìne all’ànno dòpo. Li gelàti èreno quìlli mìssi su lu còno; li gùsti èreno sèmpre “crèma e cioccolàta” e èreno piuttosto ciùchi, costàeno cìnque e dièci lìre. Per divèrsi ànni, lu pirìutu de la Fèsta, vinìa a Nìfu ànchi la “Jòstra”, nùi diciàmo che vinìeno su “Le Carrozzèlle” (da quàrghe pàrte le chiamàeno “Càrgi in Cùlo”). Stè carrozzèlle se piazzàeno dacìma a lu Castèllu e nùì, tùtte le sère ce rtruiàmo llì, per fàcce un jirìttu. Quàrghe vòrda se mittìeno jò lu “Strìttu”, do’ atèsso cumìncia la stràta de la “Serpentìna” (allòra la stràta ancòra non ci stìa), do’ atèsso ci stà l’òrtu de Pumpìglio; de quìlli tèmpi ci stìa un càmpu e era ànchi abbastanza spianàtu.

73

Una fèsta che per me era mportànte, era la “Matònna de lu Piànu” dell’òtto de Settèmpre; stà fèsta ci stà ànchi atèsso, ma non è più còme quèlla de ‘na vòrda. Quìllu jòrnu, quàci tùttu lu Paèse se trasfirìa jò la Matònna, ce vinìa jènte ànchi dell’àddri paèsi, Cacignàno, Arvèllu, Fùnni, Collecròce e àddri ancòra. Ajjà da la matìna, arriàva lu fruttaròlu; vinnìa li pèrsichi, le fìche, li cràspi dell’ùva e, soprattùtto, li cucùmmiri, quilli tùnni e scùri che se trovàeno ‘na vòrda e che èreno tànto più bòni e sapurìti, de quìlli che ci stànno atèsso che no’ ne sànno de gnènte. De quìlli tèmpi, a càsa nòstra, de frùtta se ne magnàva pòca, non se trovàva, al màssimo se compràva quàrghe cassètta de mèla, che se scambiàeno co’ le patàte; una cassètta de mèla, còntro du’ cassètte de patàte. Soprattùtto per nùi fijàcci, era l’occasiòne per magnà una fètta de cucùmmiru, perché dòpo de stù jòrnu, no’ lu vitiàmo più de sicùro. Ci stìeno le fètte che costàeno 10 lìre, ma più de 2 o 3, non se pùtìeno comprà, li sòrdi non ci stìeno. Li fìji, chiappàeno quèlle fètte a muccicùni e no’ le lasciàeno fìne a che no’ l’ìeno finìte, se sporcàeno tùtta la fàccia, fìne a là le rècchie; se sarrìeno magnàta ànchi la scòrza. Un fàttu che me so’ sèmpre ricordàtu, riguàrda Mario (Pattuèlla); tùtti l’ànni, Mario compràva un cucùmmiru sànu, se mittìa a setè da ‘na pàrte, da per lùe e, co’ lu curtèllu che s’èra portàtu da càsa, cuminciàva a magnàssilu, fìne a quànno non se l’èra finìtu tùttu. De dàttene ‘na fètta, mànco se ne parlàva, putìi stà lì a mirà tre òre. Quàrghe ànno se facìa la còrsa de le bbiciclètte, ma èra una còrsa diffìcile, perché toccàva jì su pe’ lu Piajjòne e non tùtti jè la facìeno; me ricòrdo che, quànne ce partecipàva, vincìa sèmpre Giovanni (Gràndine), lùe era allenàtu, perché vinìa sù da Cacignàno, quàci tùtti li jòrni, in biciclètta. Lu pèzzu fòrte de stà fèsta èreno però li “surghi”. La matìna prèstu, ma quàrghe vòrda ajjà da la sèra prìma, partìeno co’ le vàcche e co’ la pertecàra e jìeno su lu pòstu, da do’ ìa da cumincià lu sùrgu; cèrte vòrde, li sùrghi, se tiràeno lu jòrnu prìma e, la matìna de la Matònna, jì se jìa a da’ ‘na sistemàta, a mèttili un pu’ a pòstu . Li sùrghi èreno più de ùnu, vinìeno da divèrse direziòne e arriàeno tùtti davànti a la Matònna. Dòpo, ci stìa una “giurìa” che stabbilìa qual’èra lu mèjo sùrgù, lu più dirìttu, ma ànchi lu più diffìcile da fa’. Quìlli che ìeno tiràto li sùrghi, se mittìeno ogn’ùnu davànti a lu sùrgu sùa, co’ le vàcche pulìte e lùcite, tùtte nfiocchettàte, quarghitùnu j’appiccàva le ciammèlle su le còrna, prònti a ricève lu prèmio de lu vincitòre. Li sùrghi li tiràeno da su la Montàgna, da là lu Monte de Castijùni, da su lu Monte de Nìfu, da dacìma a lu Buscarèllu e da là li Sàssi; in prìma fìla, ci stìa sèmpre Rìco, lùe non mancàva màe e facìa sèmpre quìllu dacìma a la Montàgna, sicuramènte quìllu più lùncu e più diffìcile e, spìssu vincìa lùe. Unu dell’ùrdimi ànni che s’è tiràtu lu sùrgu, lu tirèmo a màne, de nòtte, da su lu Monte de Nìfu, partènno da dacìma a lu “Sòtu de la Scopàccia”. La sèra avànti de la Matònna, dòpo cèna, partèmo una diecìna de jovenottàcci, frechèmo una pertecàra là Curuncìllu, me pàre che era de Piccolòtti, e la portèmo dacìma a lu Monte. Me ricòrdo che ci stìa la Luna e ce se vitìa còme se fòsse jòrnu, quèsto ce aiutò parècchio, perché toccàva passà su cèrti pòsti parècchio scòmmiti, jò pe’ le “Piajjarèlle”. Ce divitèmo li còmpiti, ogn’ùnu facìa la pàrte sùa; trè o quàttro, quìlli che c’ìeno più òcchiu, c’ìeno lu còmpitu de “miffà”, appiccènno li focarèlli , unu derèto all’àddru, fìne jò la

74

Matònna; quill’àddri se occupàeno da la pertecàra. Cinque o sei tiràeno a pòstu de le vàcche e, quìllu che ce capìa più dell’àddri, tinìa le manìcchie e commannàva la trùppa. C’è da dì, che lu risurdàtu non fù tànto brùttu, lu sùrgu era abbastànza dirìttu e parècchie persòne pensàeno che era stàtu fàttu co’ le vàcche. Un ànno, fù fàtta la còrsa de le motociclètte, ma a chi jìa più piànu; vincìa chi tajàva per ùrdimu lu traguàrdu, ve pòzzo assicurà che non era una còsa tànto fàcile. Tra motociclètte, vèspe e lambrètte, li concorrènti èreno tànti; se sfitàeno dùi per vòrda e chi vincìa, jìa avànti, passàva lu tùrnu, cucì, fìne a l’ùrdima gàra, tra li dù finalìsti. La Matònna dell’8 Dicempre, “l’Immacolàta”, se ricòrda pe’ li “focaràcci”. Li focaràcci se facìeno la sèra prìma de la Matònna, per la “Vinùta”, de nòtte, dòpo cèna; era una gàra a chi facìa lu focaràcciu più gròssu e a chi lu facìa durà, appicciàtu, più a lùncu; la sfìta era sèmpre tra quìlli de la “ìlla” e quìlli de lu “còlle”. Quìlli de la ìlla, lu piazzàeno sòtto l’òrtu de lu prète, quìlli de lu còlle, sòtto la pòrta de lu castèllu; se facìa un mùcchiu de fràsche, più gròssu pussìbbile, eppùi jì se dìa fòcu. Mèntre lu fòcu ardìa, nùi jiàmo a cercà più fràsche, per fàllu durà più a lùncu pussìbbile; frichiàmo ànchi li fàsci su le catàste, ma era piriculùsu, se ce vitìeno èreno bbòtte. L’ùrdimi ànni, insièmi a le fràsche, abbruciàmo ànchi li cupirtùni vècchi de le mmàchine; ce li rportàva da Fulìgno, Ngilìnu Piccolòtti, co’ lu cammioncìno, quànno che jìa in gìro a carcà la ròbba. Li cupirtùni ce mittìeno tàntu tèmpu per abbruciàsse, cucì lu fòcu ardìa ànchi tùtta la nòtte; quàrghe vòrda, succitìa che lu copertòne appicciàtu, s’accuturàva jò pe’ la rìpa e jìa a finì jò la mòja, non se sapìa do’ jìa a fermàsse, era piriculùsu, putìa jì ànchi addòssu a quàrghe “pajàru” che, de quìlli tèmpi, ci ni stìeno tànti. L’ùrdima fèsta dell’anno è Natàle; per Natàle faciàmo sia l’àrbero che lu Presèpio, ce mittiàmo all’òpera, una diecìna de jòrni prìma. Per fa’ l’àrbero, jiàmo a tajà una piantarèlla de “jinèbbore” là la màcchia; de sòlitu era una piànta un pu’ grossètta e, allòra, toccàva fa’ una faticàta, per rportàlla a càsa. Sull’àrbero ce s’appiccàeno pòche còse, quàrghe mandarìnu, quàrghe ròccu de fìche, quàrghe caramèlla o cioccolatìnu, quàrghe turruncìllu; non ci stìeno de cèrto le lucètte e le pàlle coloràte che se tròveno atèsso. Lu Presèpio, per nùi, era sicuramènte più mportànte dell’àrbero; per fàllu ce mittiàmo ànchi parècchi jòrni. Per prìma còsa, jiàmo a còje lo “pìccio” su la màcchia; ne rpurtiàmo a càsa li sàcchi pièni. La gròtta la faciàmo co’ li mattùni, li stratèlli co’ la rèna e, se jì la faciàmo a rimetiàlla, faciàmo ànchi quàrghe “lachìttu”, co’ la càrta argentàta. Lu probrèma più gròssu, per fa’ lu presèpio, èreno le statuètte, chi ce le dìa?, non cell’ìa gniciùnu; allòra toccàva arrangiàsse, còme putiàmo. Circhiàmo de trovà, ma non era tànto fàcile, quàrghe lìbbru vècchiu, quàrghe calendàrio, quàrghe giornàle e, co’ le fòrbice, circhiàmo de ritajà le “ficùre” de le persòne e de quàrghe annimàle. Dòpo, co’ la còlla, che faciàmo co’ la farìna, nculliàmo stè ficùre, su lu cartòne, per fàlle èsse più resistènti e per fàlle tenè mèjo, sòpre a lo pìccio.

75

Li Sordàti L’ùrdimi ànni ’50 e li prìmi ànni ’60, a Nìfu ce so’ vinùti, per divèrsi ànni, li “sordàti” de Fuligno a fa’ li “tìri”, le “esercitaziòni”. Dacìma a lu Castèllu, ce facìeno “l’osservatòrio”; da llì se scuprìa bène la zòna de lu “polìcono”, do’ cascàeno le bòmbe che era quèlla de la “Montàgna” e de “Montaùtu”. Li sordàti a Nìfu èreno diventàti còme “de càsa”, c’eriàmo abbituàti e ce facìeno ànchi còmmitu, perché se scajàva quàrghe lìra. Per fa’ li tìri, toccàva sgombrà lu “polìcono”, non se putìa jì a lavorà jò li càmpi e allòra li sordàti ce pacàeno l’òre de lavùru pèrsu; ce facìeno li “bbòni” eppùi, dòpo quàrghe mèse ce li pacàeno. A la matìna, prìma de cumincià a sparà, li sordàti passàeno pe’ li càmpi, cacciàeno vìa tùtti e facìeno li “bbòni”, eppùi mittìeno le “sintinèlle”, co’ le bandière ròsce, tùtte attùrnu a lu “polìcono” e non facìeno entrà gniciùnu, fìne a quànno non èreno finìti li tìri. Quànne cuminciàeno a sparà e quànne ppùi finìeno, lanciàeno per ària li signàli luminùsi, li famùsi “bengàla”, da dacìma a lu Castèllu, per avvirtì la jènte che li tìri èreno finìti e, chi vulìa jì jò li càmpi, a stù pùntu, ce putìa ànchi jì; stì signàli, dòpo che èreno scoppiàti per ària, arcascàeno jò, attaccàti a cèrti paracatùti biànchi e lasciàeno una “scìa” de fùme. Nùi fijàcci, faciàmo a gàra per jì a rcòie stì paracatùti, perché èreno bèlli e ce se putìa jocà; de quìlli tèmpi, non è che de “jocàttuli” se ne trovàeno tànti. Quànne tiràva parècchiu vèntu, li paracatùti jìeno a cascà lontàno, e allòra se vitìeno sti brànchi de fìji che currìeno la pe’ li càmpi per jìlli a rcòje e, spìssu e vulintièri, ce scappàva ànchi quàrghe scazzottàta per liticàsse lu paracatùte. Li sordàti cuminciàeno a sparà la matìna vèrsu le dièci, quànne li fìji stìeno tùtti a la scòla e, me ricòrdo, ce mittiàmo tùtti a guardà da le finèstre de la scòla, stì paracatùti biànchi che currìeno per ària, con sòtto attaccàtu lu “fumòceno”; nùi ce ne sintiàmo murì de potèje còrre derèto e de jìlli a rcòje. Me ricòrdo che Peppino de Ulìmpio (lu Màcu), appèna che vitìa lancià li paracatùti, sardàva la finèstra de la scòla, quèlla che stìa a piànu tèrra, e partìa per jìlli a rcòje; se la maèstra provàva a di’ quarghiccòsa, li “càrgi” su li stìnchi èreno tùtti li sùa. Peppìno sardàva da la finèstra, perché da la pòrta non putìa passà; la Maèstra c’ìa fàtto mètte, de guàrdia, Chiccìnu lu Bitèllo. Li tìri finìeno la sèra vèrsu le cìnque e allòra se vitìeno squàtre de persòne che chiappàeno su pe’ lu “stratèllu” dell’Apucòllu, vèrsu lu Casàle, eppùi vèrsu la Montàgna, per jì a rcòje lo “ferràcciu”. A rcòje lo ferràcciu, ce jiàmo quàci tùtti; èreno le “schègge” de le bbòmbe che èreno scoppiàte, se portàeno ppùi a vènne e ce se scajàeno parècchi sordarèlli; lu probrèma gròssu, era che stò ferràcciu pesàva tànto e, per quànno eri arriàtu a càsa, non te sintìi più le spàlle. Còme ìmo dìtto prìma, li sordàti ce so’ vinùti per parècchi ànni, e ci starrìeno da rcontà tànti fàtti, ànchi curiùsi, io pròvo a rcontànne quarghitùnu. De quìlli tèmpi, dèntro a le càse nòstre, non è che ci stìa la “fàme”, ma non ci stìa mànco tànto da scialà, perché la situaziòne era quèlla che era, non era còme atèsso che la ròbba ce avvànza e, quàrghe vòrda, tòcca ànchi buttàlla vìa.

76

Succitìa allòra che, quànne vitiàmo arrià lu càmmio che portàva lu “ràncio” e li sordàti se mittìeno a magnà, nùi fìji curriàmo llà, con quàrghe ricipiènte, quàrghe cazzaròla, quàrghe piàttu, per potè rimetià quarghiccòsa. De ròbba da magnà, li sordàti cenn’ìeno tànta, pastasciùtta, càrne, frùtta, panìni e ànchi cioccolàta e marmellàta; je ne avvanzàva tànta de ròbba, e allòra ce la dìeno, nùi eriàmo tùtti contènti. Le più contènte, che li sordàti vinìeno a fa’ li tìri a Nìfu, èreno però le jovenòtte, perché se sintìeno osservàte e ànchi corteggiàte; la sèra, dòpo che èreno finìti li tìri, oppùre la domènnica, li sordàti èreno lìbbiri de jirà pe’ lu paèse e cercàeno de abbordà quàrghe bèlla fìja. Me ricòrdo che più de ‘na jovenòtta s’èra “fitansàta” co’ un sordàtu; ùnu de stì fitansamènti jètte ànchi a bòn fìne, Mafàrda e Giòrgio se cunuscìreno pròbbio in quìllu pirìutu, se fitansàreno, e a la fìne se spusàreno. La prìma vòrda che vènnero su li sòrdati, nùi non sapiàmo còme funsionàeno le còse, non sapiàmo che toccàva sgombrà lu “polìcono” de tìru, che ce facìeno li “bbòni” per pacàcce l’òre de lavùru pèrsu, eriàmo a lu scùru de tùtto. Lu prìmu jòrnu de tìri, li sordàti passàeno pe’ li càmpi, do’ la jènte stìa a lavorà, e jì dicìeno de lascià vìa, de rjìsse a càsa perché lì, non ce putìeno stà. Dòpo tiràeno fòra un blòcco de càrta, te dimannàeno lu nòme, lu cugnòme, do’ abbitài eppùi cuminciàeno a scrive; parècchi pensàeno che jì volèssero fa’ “contraviziòne” e, allòra, se rcommannàeno de non scrìve, per carità, de non fàji contraviziòne perché jìeno vìa sùbbitu, se rjìeno sùbbitu a càsa. De stì fàtti, ne succitìeno tànti, la jènte non putìa crète che li sordàti te dìeno li sòrdi sènsa fa’ gnènte, che te pacàeno per fàtte arjì a càsa, pe’ non fàtte lavorà. Co’ lo passà dell’ànni, la jènte s’èra fàtta fùrba, ànzi disonèsta, li bbòni li facìeno ànchi a li vècchi, a li fìji e a le persòne che non c’entràeno gnènte co’ li càmpi e co’ lu polìcono de tìru; l’ùrdimi ànni, vinìeno a fa’ li bbòni ànchi da quill’àddri paèsi, da Arvèllu, da Cacignàno, da Fùnni, da Cariè e ànchi da Sèjju. Era diventàta una situaziòne ritìcola, impussìbbile e cucì, piànu piànu, ànchi co’ lu fàttu che l’ambientalìsti cuminciàreno a protestà, li sordàti smèssero de vinì a Nìfu a fa’ li tìri. Li “bbòni” che li sordàti te facìeno la matìna, èreno “pruvisòri”, dòpo toccàva jìlli a “rifirmà”, lu pomeriggio, quànne èreno finìti li tìri. Un ànno, toccàva jì a rifirmà li bbòni jò lu Casàle, ci stìa un Maresciàllo che, a setè su un tavulìnu, rifirmàva li bbòni, mèntre tùtte le persòne, in fìla, aspettàeno lu tùrnu lòro. Un jòrnu, a fa’ la fìla, ci stìa ànchi Ngilinòcca e vulìa passà avànti a tùtti, perché dicìa che c’ìa “prèscia”, ìa lasciàto “lu fìju sùlu, su lu lèttu” e non putìa aspettà de fa’ la fìla. Dòpo un pu’ de stà làgna, lu Maresciàllo non la putìa sintì più e dèsse, a quìlli che stìeno lì, a fa’ la fìla, de fàlla passà avànti, cucì se la facìa finìta, ànchi perché, dicìa lu Maresciàllo, “lasciàre un bambìno sòlo in càsa è mòlto pericolòso”. Quànne jì dèssero che stù fìju (che ppùi sarrìa stàtu Pjitrùcciu) c’ìa più de vènt’anni, lu Maresciàllo scoppiò a rìte còme un màttu e, se adèsso càmpa, ancòra starrà a rìte.

77

Cuncrusiòni Se dìssi rrètta, a parlà de Nìfu, jirrìo avànti per ànni, ce scivirìo un messàle; li “Fàtti” da rcontà e li “Personàggi” da ricordà, so’ pròbbio tànti, non se finirìa più. Capìsco che tànto lònca non se po’ fa’, la còsa diventarìa pesànte e nojòsa e, allòra, ho pensàto de fermàmme quì. Ma non finìsce quì, perché ajjà ho cuminciàto a scrìve un àddru “Pèzzu”; quì pàrlo de li “Fàtti” più curiùsi che so’ succèssi a Nìfu, sèmpre in quìllu pirìutu, anni ’50 e ‘60 e, soprattùtto, cèrco de ricordà, e de fa’ conòsce, a quìlli che non èreno ancòra nàti, li “Personàggi” che hanno fàtto la “Stòria de lù Paèse Nòstru” che, nùi che c’ìmo avùto la furtùna de conòscili, ce li ricordarìmo per tùtta la vìta.