Peregrynacja Pana Mikołaja / Pilgrimage of His Grace Nicolasczyli „Podróż do Ziemi Świętej, Syrii i Egiptu” Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła „Sierotki”

or „The Journey to The Holy Land, Syria and Egypt’’ by Nicolas Christopher Radziwiłł ‘The Orphan’ in adaptation of Marcin J.Witan

OSOBY/DRAMATIS PERSONAE:

SIEROTKA/THE ORPHAN

KRÓL/THE KING

TŁUMACZ/TRANSLATOR

BRAT KRZYSZTOF/FRIAR CHRISTOPHER

BRAT JAN/FRIAR JOHN

KONSUL/CONSUL

KSIĄDZ SZYMON /PRIEST

KOBIETA/WOMAN

KUPIEC/MERCHANT

and

Papież/The Pope, Szaleniec/Madman, Niewolnik/Slave,

Zbójca 1/1 Robber, Zbójca 2/2 Robber

1

SIEROTKA /THE ORPHAN pisząc/writing

Różnym obyczajem Pan Bóg postępuje z ludźmi, aby ich odwiódłszy od zatracenia wiecznego zaprowadził na drogę zbawienną, czego chocia Jemu samemu nie potrzeba (ani Mu nic nie przybędzie, byśmy byli najlepszymi, ani też zasię ubędzie, chociażby złość w nas przemogła), jednak, że obietnicę swą świętą uczynił, że nie chce śmierci żadnego w grzechu, a to ją nam tak miłościwie pełni, będąc sprawiedliwym w sądach, prawdziwym w obietnicach, a świętym we wszystkich sprawach.

Tak się tedy ze mną stało, iż gdy hojnymi dobrodziejstwy swymi obdarzył mnie Pan Bóg, miasto tego , abym był z dzięką to od Niego przyjmował, pokazując mu aby krzynę jaką polepszenia żywota mego, tom bardziej rozzuchwalony oną łaską Jego, udałem się w grzechy rozliczne i marności świeckie. Wpadłem w ciężką chorobę w roku tysiąc pięćset siedmdziesiąt piątym, miesiąca sierpnia, kiedy Pan Bóg dał mi skończyć wtórego dnia tegoż miesiąca lat dwadzieścia i sześć.

God acts differently with people to save them from eternal condemnation. He does it because of us, not because of Him, ( even if we condemn ourseleves by our bad deeds He will stay perfect ) He is loyal to His Promise that He doesn’t want us to die from our sins. His judgment is fair and His holiness is total. When the Lord, generous with His grace, had blessed me with many goods and happiness, I, insted of being grateful, fallen into weakness and many sins as if emboldened by His grace. So in August 1582, when I was twenty six , I got very sick.

Muzyka / music

A iż człowiek dopiero ze złej natury swej kręci się, gdy mu zdrowie faluje, i szuka lekarstwa cielesnego (póki o lekarstwie dusznym nie pomyśli, zewsząd późno) , także z łaski Jego świętej widząc się złożonym chorobą ciężką, której ludzka umiejętność zabieżeć nie mogła, udałem się do Niego samego przez świętą spowiedź i przyjęcie Najświętszego Sakramentu, żeby On, odpuściwszy grzechy niezliczone, na to natchnął serce moje, co by było z chwałą Jego a z zbawieniem grzesznej duszy mojej. Przeto uczyniłem wotum, (którem potem konfesorowi oznajmił) jeśli mię Pan Bóg ku zdrowiu pierwszemu przywróci, nawiedzić Grób Święty.

2

The man become wiser when his health is failing so I had tried to find firstly the physical cure but in vain. Therefore I had turned to God by confession of sins and takig the Holy Communion, hoping that He could change my heart and save my sinful soul. That is why I have made a solemn promise: if I recover I will go on a pilgrimage to The Holy Sepulchre.

Muzyka , tytuł/music, the title

PEREGRYNACJA PANA MIKOŁAJA / PILGRIMAGE OF HIS GRACE NICOLAS

SIEROTKA/THE ORPHAN Roku tysiąc pięćset ośmdziesiątego puściłem się do Włoch, abym pierwej lekarstw i cieplic spróbowawszy (com uczynił) koniecznie na tę swą obiecaną drogę się udał; ale iż od jednych cieplic do drugich mi radzili, zeszło mi lato, więcże zimie miałem wolą jechać z Wenecji. Tam zaraz wieść przyszła przez okręty, które przypłynęły z tamtych krajów, iż prawie tego ośmdziesiątego roku zaczęło się powietrze w Grecji, w Syrii, w ziemi Świętej i Egipcie, które że zawsze tam trzy lata trwa, żadem mi nie radził abym się w to niebezpieczeństwo wdać miał, a też i okręty na przyszłe lato w tamte kraje opieszale się gotowały.

Zatem też zasię wieść przyszła, iż król Stefan na rok przyszły znowu ciągnąć ma przeciwko moskiewskiemu, tak że choć z słabym zdrowiem, roku ośmdziesiąt pierwszego zaraz po zimie jechałem do ojczyzny i tegoż lata byłem także z drugimi przy królu pod Pskowem.

W roku tysiąc pięćset ośmdziesiąt wtórym, rozprawiwszy domowe rzeczy swoje, jako Pan Bóg natchnął, ostatnią moją wolą, nie tusząc sobie nigdy, abym się miał do ojczyzny więcej wrócić, w miesiącu sierpniu jechałem do Grodna żegnać króla Stefana, opowiedziawszy mu przedsięwzięcie moje.

In 1580 I had gone to Italy to take adventage of the few spas to cure myself so in this way I spent all summer. I had thought to start my pilgrimage in Venice during winter but I was told that the plague broke out in Greece, Holy Land, Syria and Egypt and it’s supposed to last three years at least. My journey therefore, was impossible.

I had received information, king Stefan was planning to take military exspedition against Russia so in winter 1581, in spite of my illness, I came back to my country to support him and I took part in the siege of Pskov. In August 1582 I had arranged my home affairs and started again my

3

pilgrimage. I came to Grodno, to inform the king about my decisions…..

sala zamkowa w Grodnie/ the Castel In Grodno

KRÓL/THE KING Wiesz, że Ci zamiar Twój mocnie odradzamy, widząc jednako, że śluby wypełnione być mają, radzimy Ci abyś raczej do Rzymu jechał, niżeli w tak bardzo niebezpieczną drogę ze słabym zdrowiem się puścił.

You know that we strongly advise against Your intention but we realize that the vows must be fulfilled. So go to Rome rather than to The Holy Land. You have poor health and long journey is dangerous.

SIEROTKA/THE ORPHAN Niech Wasza Królewska Mość wysłuchać raczy, co mi papież Gregorius XIII odpisał, gdym go uwiadomił, iż umyśliłem nawiedzić Grób Święty:

Please, Your Majesty, listen to the letter from the Pope Gregorius XIII, which I have received when I let him know, I was going to visit The Holy Sepulchre.

otwiera list, czyta/H’s opening a letter, reading:

Dilecte fili, nobili vir, salutem et apostolicam bendictionem…

PAPIEŻ /THE POPE …..Pobożnie i roztropnie czynisz Wasza Dostojność, iż zabiegając o zdrowie posługujesz się środkami ludzkimi, lecz całą nadzieję pokładasz w Bożej łaskawości. Pochwalamy Cię, iżeś ślubował nawiedzić najświętszy Grób Pana naszego Jezusa Chrystusa. Ufamy, że łaska Jego zdrowie Ci przywróci. Naszego zaś apostolskiego błogosławieństwa, o które prosisz, listem tym Ci udzielamy, modły do samego Pana naszego łaskawego zasyłając. Powagą naszą apostolską udzielamy Ci pełnego , nieograniczonego zezwolenia , ażebyś ( byle tylko rzeczy zakazanych do krajów pogańskich nie wywożąc ) we własnej osobie, bezpiecznym sposobem nawiedzić mógł Grób Pański i inne zamorskiej Ziemi Świętej miejsca….

This is noble and prudent that You, Your Grace, do everything You can to recover, putting all hope in God. We approve You want to visit The Holy Sepulcre of Our Lord Jesus Christ and we trust His grace will restore Your health. We give You our apostolical blessing, praying to God for Your pilgrimage. We give You also our full permission to visit all holy places and

4

The Holy Sepulchre, but remember that no one is allowed to export forbidden things to the pagan countries.

SIEROTKA /THE ORPHAN ……et alia ultra maria Terrae Sanctae loca praedicta persona liter visitare libere et licite valeas. Gregorius Pontifex Maximus„

KRÓL/THE KING Hm, tedy jechać Ci wypada.

In this case You must go.

SIEROTKA /THE ORPHAN Umyśliłem inaczej nie czynić bo i Pana Boga bym się bał jako też i nie tylko ludzi, ale i samego siebie bym się wstydził.

I must indeed, Your Majesty. Otherwise I would be ashamed of myself. I have made a vow.

KRÓL/THE KING Chcemy przeto wszelkim obyczajem Ci dopomóc. Udaj się do Konstantynopola z listem od Nas. Dzięki niemu od cesarza tureckiego list do wolnego przejazdu otrzymasz, byś zasię drogę przez Azję odprawił, która lżejsza niżeli morzem.

So we will help you. We will write a letter to the Turkish Emperor in Constantinople, He will let you pass safely up to The Holy Land. This journey would be easier than by the sea.

SIEROTKA/THE ORPHAN Po stokroć Waszej Królewskiej Mości dziękuję alem postanowił, iż mi snadniej przyjdzie ze Włoch morzem się przeprawić.

I’m deeply thankful, Your Majesty but I have made up my mind to go by the sea from Italian coast.

komnata Sierotki, trzask kominka/ The Orphans castle

SIEROTKA /THE ORPHAN Odprawiwszy się od króla, przyjechałem znowu do Nieświża , a mając już wszystko w pogotowiu, zleciwszy Panu Bogu przez Święte sakramenta drogę swą, dnia szesnastego września wyjechałem z Nieświża roku tysiąc pięćset ośmdziesiąt wtórego. A iż wtenczas kalendarz papież Gregorius odmieniał, tedy w miesiącu listopadzie przyjechałem na granicę włoską i bawiąc się w Lombardii, aż ósmego grudnia, w dzień Poczęcia Najświętszej Panny, dojechałem do Wenecji, gdziem już był prosto pierwej sługi z Werony zasłał. Starałem się

5

abym z pierwszym okrętem mógł wyjechać, gdyż zaraz po Trzech Królach, kiedy wodę już okrzczą wedle dawnego kościelnego zwyczaju, wychodzą niektóre okręty kiedy potrzeba pilna; a to dlategom się śpieszył, abym mógł być na Wielką Noc w Hieruzalem.

Pokazało się przez wszystkę drogę z różnych przyczyn, iż lepiej było, że ten okręt później wyszedł, niźli był umyślił. Przeto aż w sobotę przed Przewodną Niedzielą, roku bożego tysiąc pięćset ośmdziesiąt trzeciego, szesnastego kwietnia, godziny dwudziestej wtórej z Wenecji wyjechawszy na gunduli wstąpiliśmy do klasztora S.Mariae Della Grazia, prosząc niegodnie, aby to pielgrzymstwo do Świętej Ziemie błogosławić raczył. Wtórego dnia maja ex Sinu Adriatico w morze Mediterraneum wjechaliśmy. Siódmego Iunii obaczyliśmy wieżą w Joppe, wiatry nas niosły, mineliśmy miasta niedaleko góry Karmelu, na której szpicy ukazuja miejsce gdzie prorok Eliasz zbudował ołtarz. Minęlismy Tyrum et Sidonem, które to miasta w bardzo cudnej równinie, jedno od drugiego cztery mile. Dnia następnego przyjechaliśmy do Tripoli w port, gdzie chociachmy zaraz kotwice rzucili, ostać byśmy się byli nie mogli. Tam zabiegł nam drogę niejaki szaleniec, w rękach nóż szeroki, brzytwie podobny, mając…

I had returned to my family town, Nieśwież, to finish my preparations, taking into account that I could never be back. I had entrusted to God’s Providence and set off in September 16th 1582. In november, according to the reformed calendar, I came to the Italian border and across Lombardy , in december 8th (the Day of Immaculate Conception of The Holy Mary) I reached Venice. My servants had been already waiting for me there. I had a plan to take one of the first ships towards The Holy Land right after The Epifany. I was hoping to be in Jerusalem for Easter.

Finally we had left Venice in first Saturday after The Good Sunday anno domini 1583, 16th of April at ten pm. We prayed for a lucky journey in Santa Maria Della Grazia church. We sailed from Adriatic to the Mediterranean Sea in May 2nd. We had good winds and we noticed the tower in Joppe in June 7th. Then we had seen The Mount of Carmel, famous for the prophet Elijah nad Tyr and Sydon – two towns close to each other. The next day we anchored in Bay of Tripoli. Visiting the city we met a madman with a knife…..

SZALENIEC /MADMAN Co mi dacie, a ja się za zdrowie cesarza, pana mego, będę rzezał!

What you will give me for cutting myself for prosperity of my lord, the Emperor?

6

TŁUMACZ /TRANSLATOR Niechybnie pielgrzymami nas być sądzi…dlatego grosza, czyli majdynu się domaga.

He takes us for pilgrims, without fail, that is why he demands maydyn, means the money…..

SIEROTKA /THE ORPHAN Powieccież mu, że majdynów na zbyciu nie mamy i rzezania się widzieć nie pragniemy.

Tell him, we don’t have any and we don’t want to see him cutting himself.

TŁUMACZ/TRANSLATOR Zwyczaj jest dawać pieniądze, bo gdyby się odmówiło, niechybnie nas pokaleczy. Ci niecnotowie często to chrześcijanom czynić zwykli, zmyślając szaleństwo.

But there is a custom to give unless we might be cut by him. Such people often do it to christians, pretending they are mad.

SIEROTKA /THE ORPHAN Tedy dajcie mu ale przykazując, iż rzezania nijakiego widzieć nie chcemy. Dwa razy sie w pierś zarznął…strasznie tak lejącą się krew widzieć! Jakież bezecne i obmierzłe obyczaje!

So be it but tell him we don’t want to see him cutting himself!

And yet he has cut himself twice! The blood is pouring out his wounds…what a filthy, pagan manners!

TŁUMACZ/TRANSLATOR Wyleczy się, ziół i wody przydawszy, skóra w wielu miejscach bliznami pokryta.

He will be fine. His skin is covered with scars.

SIEROTKA/THE ORPHAN Co robi ten Turek, o tam, co pięć już ptaków wypuścił, a ustawicznie coś mówi?

What is that Turkish man doing? He is still talking to himself, letting five birds out.

TŁUMACZ /TRANSLATOR Powiada, że to za dusze swych powinnych czyni, którzy pomarli. Wierzy, że oni za ten jego postępek ulżenie jakieś mają.

7

He is saying that it’s for his dead relatives. He believes he can relieve them in their sufferings this way.

SIEROTKA /THE ORPHAN Znać stąd, że i oni, choć prawdziwej wiary nie mają, z samego tylko rozumu coś o czyśćcu trzymają.

However this people have no true faith, they understand the need of purgatory!

Muzyka/music

SIEROTKA /THE ORPHAN Po drodze do Damaszku mijaliśmy górę, na której twierdzą, że Kain Abla zabił. Turcy nam powiadali, iż tam pod ziemią czują jakoby kołatanie, które mienią być pamiątką niewinnego zabicia Abla i bardzo to miejsce ważą. Twierdzili za pewne, że gdy na tym miejscu nago leżą, a mają ciężkie choroby, bywają rychło uzdrowieni. Z tej góry Damaszek widzieć dobrze. Miasto bardzo długie, w cudnej i żyznej wszelakimi owocami równinie . Zaczem wiele ojców świętych chcą, że tam Adam stworzon, częścią dla ziemie żółtej, która taka tylko koło Damaszku, gdyż Adam jako Żółty się wykłada. Byliśmy w domu Judy, gdzie jest fontanna, z której św. Pawła chrzczono; widzieliśmy wszystkie te miejsca, które w Dziejach Apostolskich się opisują, k temu dom Ananiaszów i dom św. Jana Ewangelisty, o którym nam powiadali, że by się tam miał urodzić. Spotkaliśmy się też z kupcem, któremu przekazaliśmy listy od jego brata z Tripoli, a który przybył z pięcioma janczarami i wielą pieszych i do Hieruzalem z nami jechał. Z nim to obiad w gospodzie zjedliśmy….

Travelling to Damascus we had seen the place when Kain killed Abel as the Turks claim. They were saying the ground trembles there because of Abel’s innocent murder, so they respect this place. Moreover they were sure if they lay there naked they would recover from illnesses. Damascus is a big city, situated on a wide, fertile plain, riched in all kinds of fruits. For many fathers of the Church first man, Adam, was created there. It is because the soil around Damascus is yellow and the name Adam means Yellow. We had seen fountain in which Saint Paul was baptized and all places mentioned in The Acts of the Apostles, including Anannias’ house and Saint John Evangelist’s alleged birthplace. We also had met a merchant with his servants who was travelling to Jerusalem and we handed him letter from his brother in Tripoli. We had wined and dined together in the inn…..

8

harmider gospody/In the inn

SIEROTKA/THE ORPHAN Rozmaite frukta już widziałem ale takiegom nie jadł: naszym ogórkom podobny, tyle że dłuższy, grubszy, krzywy….i dobrym smakiem się zaleca.

I have seen a lot of different fruits but I have not eaten such yet. It’s like cucumber from my country but thicker, longer, crooked. And tastes delicious!

KUPIEC/MERCHANT Frukt ten mauza zowią, na różne sposoby przyrządzając. Do pięćdziesięciu ich w jednym pęku rośnie, więc do ziemi przylegają i gdyby długo tak leżały, zgniją.

It’s called mauza and is cooked here in many ways. Growing in bunches these fruits often touch the ground and rot without picking up.

SIEROTKA /THE ORPHAN Zapach i smak uriantówek, gruszek naszych…lubo bardziej sycący.

It smells and tastes like our pears, but more filling.

KUPIEC/MERCHANT Chrześcijanie, którzy tu mieszkają, mniemają pospolicie, że Adam i Ewa w raju ten owoc jedli.

Adam and Eve had eaten mauza in paradise, as local christians claim.

TŁUMACZ /TRANSLATOR ….Co takimi racjami udawają – naprzód, iż tu jabłek nie masz, a iż św. Hieronim, Biblię przekładając, gdy słowa mauza w łacińskie wyłożyć nie mógł, tak tylko położył: owoc z drzewa. Druga racja, że mauzę w talerzyki pokrajawszy, zaraz widziec żyłki w kształcie litery T, to jest na kształt krzyża skąd się rozumie, że grzech pierwszych rodziców śmieć Chrystusa zgładzi.

They have two arguments. Firstly ,there are no apples here and Saint Hieronimus, translating the Bible from the Greek to the Latin language could not find a proper word for mauza so he put ‘the fruit of the tree’. Secondly when one can cut mauza into slices, one can see the shape in letter T, which seems like a cross. The first parents’ sin is taken away by Christ.

SIEROTKA /THE ORPHAN Toć i w ogórkach naszych coś podobnego widzieć każdy może.

The same shape one can see in cucumber.9

KUPIEC /MERCHANT Owoc ten w krzaku rośnie, zaczem rodzice pierwsi łacno urwać go mogli; dalej – mauza liście długie i szerokie ma, z których po grzechu snadno było uczynić ciału zasłony.

As I have said, this fruit grows in bushes, so the first parents could easily pick it up. Besides, mauza has long, wide leaves , suitable for the first cloth.

SIEROTKA/THE ORPHAN Wszelako Pismo powiada, że te zasłony z liścia figowego uczynione były.

The Scripture says however, they used fig leaves.

TŁUMACZ/TRANSLATOR Tedy, która prawdziwa opinia, sami niech się rachują.

Which opinion is true we will not discuss.

KUPIEC /MERCHANT Wyruszać nam już pora. Pokażę wam miejsce, gdzie św. Pawła Pan Chrystus na apostolstwo powołał. Św. Helena postawiła tam kaplicę ale teraz nic nie znać.

It’s time to leave. I will show you the place of conversion of Saint Paul. Saint Helen, mother of the emperor Constantine, founded a chapel there. Unfortunately now it is almost destroyed.

Muzyka/music

SIEROTKA /THE ORPHAN W dni kilka do mostu na rzece Jordan dotarliśmy. Turcy zowią go mostem Jakuba Patriarchy bo widzieć z niego miejsce, na którym Jakub z aniołem się biedził. Od tego mostu zaczyna się Galilea – kraj cudny, snadź pola urodzajne, zwłaszcza koło góry Tabor, gdzie jest dolina dziwnie wesoła, na której niektórzy chcą, że Melchizedek spotkał Abraama, a on mu błogosławił, zwracając Bogu chleb i wino. Przejechawszy obok studni, w którą był wpuszczon Józef od braciej swoich, nocowaliśmy w Betsaidzie, ojczyźnie św. Piotra. Wioska na samym brzegu jeziora, które w Ewanielijej zowią Morzem Galilejskim, ale woda jest słodka, bośmy się i kąpali w nim i wodę pili, i ryby tam bardzo dobre, na kształt karasi i tanio je przedają.

Wreszcie, po dniach kilku, z półtory godziny przed zachodem słońca przyjechaliśmy do Hieruzalem, gdzie wedle obyczaju u bramy Piscium stanęliśmy. Zaraz dziękowaliśmy Panu Bogu, że nas tym pocieszył, a to święte miejsce oglądać dał i zmówił każdy pacierz i

10

pozdrowienie Najświętszej Panny, gdyż zaraz zupełny odpust za ujrzeniem tylko papieżowie nadali. Posłaliśmy janczarzyna pieszego do bernardynów zakonników św.Franciszka, dając o sobie znać. Wyszli przed bramę do nas: frater Christopohorus de Tridento, natenczas vicarius i frater Ioannis de Florentia. Szliśmy do klasztora S.Salvatoris i upadłszy na kolana nasze śpiewaliśmy z zakonnikami Te Deum laudamus, potem dano nam mieszkanie i wieczerzaliśmy.

Within a couple of days we reached a bridge over Jordan River. It is called Jacob The Patriarch bridge by the Turkish people because one can see the place when Jacob fought with Angel of God. We entered beautiful and fertile land of Galilee with fruitfull fields, specially around The Tabor mountain, in the valley when some tells that Melchizedek met Abraam and he blessed him, offering bread and wine to God. We passed near the well when Joseph was kept by his brothers and stayed at night in Bethsaida – Saint Peter’s village by the shore of the lake which gospels called The Sea of Galilee. We drunk sweet water, swam, were fishing, the fish were good.

Finally, before the sunset ,we came to Jerusalem through Piscium Gate. We prayed Angelus domini with joyfull hearts that God had allowed us to see it, gaining indulgentia plenaria. Frater Christopohorus de Tridento and frater Ioannis de Florentia from franciscan order had welcomed us in their San Salvatoris monastery. We sang Te Deum laudamus together and wined and dined there.

BRAT KRZYSZTOF /FRIAR CHRISTOPHER Radujemy się wielce, gościć was w klasztorze naszym mogąc. Podróż dobrze przeszła?

We are happy to have You as our guests. Your tavel has gone well?

SIEROTKA/THE ORPHAN Bogu dziękując, bracie Krzysztofie, wieleśmy widzieli; byliśmy u studni, gdzie Pan Jezus z Samarytanką rozmawiał. Znać, że Turcy bardzo to miejsce wenerują….

Thanks God, brother Christopher, we have seen a lot. We have been by the well where our Lord Jesus talked to samaritan woman. The Turkish people has this place in big veneration….

TŁUMACZ /TRANSLATOR …powiadają bowiem, że wielki prorok, jako oni Pana Chrystusa zowią, wodę z tej studni czerpał…

…because they believe, Jesus was a great prophet who drunk from this well.

11

SIEROTKA /THE ORPHAN ….a chrześcijanie, tam poklęknąwszy, pacierz mówią i ziemię całują. W Samarii skały niewielkie, sady w owoce żyzne, winnice też wielkie i cudne. W Judei za to skały już wielkie, przeto oliwy i owoców doświadczysz, a wina nieskończona wielkość.

Christians kiss soil there, kneelling and praying. Samaria is little rocky but with fruitfull orchards and extensive vinyards . In Judea as well, but rocks are higher and there are the Fields of olives.

BRAT KRZYSZTOF/FRIAR CHRISTOPHER Winnice one ciągną się aż za Hieruzalem jako ławy w teatrum. Około Jerycha zasię i urodzaje i owoce, zwłaszcza daktyle, które gorącości wielkiej potrzebują.

True; vinyards stretch widely up to Jerusalem and dates fields stretch around Jericho, because dates need hot.

TŁUMACZ/TRANSLATOR Słusznie tedy sam Pan Bóg ziemię tę nazwał opływającą w mleko i miód.

That is why God has called this land floating with milk and honey.

BRAT KRZYSZTOF/FRIAR CHRISTOPHER Ano zaprzeczyć nie sposób.

One cannot deny;

BRAT JAN/FRIAR JOHN Jutro do kościoła Grobu Świętego pójdziemy. Od każdego jedenaście cekinów przygotujcie, tyle bowiem Turcy pobierają za wejście do miasta i do kościoła onego.

Tomorrow we will go to the The Basilica of Holy Sepulchry but you need to prepare the money – eleven cekins per each. It is Turkish fee.

BRAT KRZYSZTOF /FRIAR CHRISTOPHER Tylko księża i tłumacze pielgrzymów płacić nie muszą. Nie bądźcie też zaskoczeni jeżli o imiona wasze i ojców waszych pytać was będą, w księgi specjalne to wszystko wpisują.

Only the priests and pilgrim guides are free of charge. If the the Turkish guard ask you for your names don’t be suprised. They write it down in the book of visits.

wnętrze bazyliki Grobu Świetego./inside the Basilica

12

BRAT JAN /FRIAR JOHN A teraz, po nawiedzeniu Grobu Pańskiego, pójdziemy do kaplicy, gdzie my, zakonnicy officia swoje odprawiamy, zowią ją capella Apparitionis, a to, że na tym miejscu Pan Chrystus po zmartwychwstaniu swoim najpierw się Pannie Maryjej, matce swojej, ukazał.

After visiting Holy Sepulchre, we will go to the chapel in which we celebrates our officia. We named it capella Apparitionis, a place when Christ had appeared to His Mother after Resurrexction.

BRAT KRZYSZTOF/FRIAR CHRISTOPHER Tam po prawej stronie od drzwi jest sztuka wielka słupa tego, przy którym Pan Chrystus był biczowan.

Now You see in the right a piece of the flagelation column…

SIEROTKA /THE ORPHAN A tom słyszał, że każda nacja ma swoje kaplice et sanktuaria, i każda odpusty ma nadane, tedy ta de Apparittione jest katolików, mając zupełny odpust.

I have heard every Christian denomination has its own chapel or holy place with special indulgences, so capella Apparitionis belongs to the catholics.

BRAT JAN/FRIAR JOHN Prawda to; miejsce gdzie Chrystus siedział jak krzyż Mu gotowano, Greków jest. Przed ołtarzem Longinusa zaś ormiańskie nabożeństwo się odprawia.

Exactly. The place when Christ was nailed to the cross belongs to the Greeks. In front of The Longinus Altar in turn, are Armenians celebrations.

BRAT KRZYSZTOF /FRIAR CHRISTOPHER Teraz schodzimy do kaplicy gdzie Krzyż św. od Heleny świętej jest nalezion, ołtarz też tu katolicki i odpust zupełny.

We are going downstairs to the chapel in which the Holy Cross by Saint Helen was fund. For visiting it, indulgentia plenaria.

BRAT JAN /FRIAR JOHN Jakoż kto Świętą Ziemię widzi, snadnie tę świętą panią czcić może, gdyż w samej Palestynie, jako liczą, pod trzysta kościołów zmurowała wielkim kosztem.

Everyone who visits The Holy Land, should venerate emperor’s Constantine mother, she founded over three hundred churches in Palestine.

13

SIEROTKA /THE ORPHAN Te zaś schody na górę Calvariae prowadzą?

And these stairs goes to Calvaria?

BRAT JAN/FRIAR JOHN Tak jest; tam Zbawiciela naszego do krzyża przybijano i tam stał krzyż Pana Chrystusów. Indulgentia plenaria.

Yes. Jesus Christ was crucified there. Indulgentia plenaria .

SIEROTKA /THE ORPHAN Miejsce, gdzie Zbawiciel był na krzyżu podniesion, blachą miedzianą obłożone…obok znaki gdzie krzyże dwu łotrów stały…znać wszelako, że mniejsze i niższe były bo wykowanie w skale mniejsze i nie tak głębokie.

Hollow in the rock, covered with copper plate… two other hollows, smaller, for crosses of two villains…..

BRAT KRZYSZTOF/FRIAR CHRISTOPHER Z góry zszedłszy, przejdziemy obok kamienia, na którym Pana Chrystusa, zdjąwszy z krzyża, pomazywali Józef z Nikodemem.

Going down we will see The Anointing Stone , Christ’s dead body was layed on it to be anointed before the burial.

BRAT JAN /FRIAR JOHN Chodźmy jeszcze obaczyć groby królów francuskich: Baldwina i Godfryda z Bouillon, którzy Ziemię Świętą wzięli, a samo Hieruzalem trzydziestego dziewiątego dnia oblężenia roku 1098 a drudzy chcą, że 1099 zdobyli.

Now let’s see tombs of french kings of Jerusalem – Baldwin and Gottfried de Bouillon. They were crusaders who took the Holy City by the siege in 1098 or 1099.

SIEROTKA / THE ORPHAN Epitafium tu jedno znaczniejsze widzę…

There is an epitaph…..

Rex Balduinus, Iudas alter Machabeus, spes Patriae, vigor Ecclesiae, virtus utriusque. Proh dolor! In modico clauditur hoc tumulo…

14

BRAT JAN /FRIAR JOHN Tak…Król Baldwin, drugi Juda Machabejczyk, nadzieja Ojczyzny, siła Kościoła, ratunek obojga. O boleści! W lichym tym pochowany grobie…

….King Baldwin, the second Judah Machabeus, hope of Fatherland, the Power of the Church, the rescue for both. What’s a pity! Buried in such a poor grave…

SIEROTKA /THE ORPHAN Są jeszcze inszych pięć albo sześć grobów, na jedenże kształt wszystkie,..

There are five or six other tombs next to it, in the same structure…

BRAT JAN/FRIAR JOHN ..ale te z trudnością czytane być mogą dla dawności czasu. Niektórzy podają, że królewskich żon i dziatek inni zaś, że królów, co w Ziemi Świętej królowali. No, wychodzić nam pora, Turcy policzyć nas muszą. Ilu weszło, tylu wyjść musi.

…with epithaps difficult to read because of the ages. Some say the kings’ wifes or children, some that the other kings of Jerusalem. But we must go out. The Turkish guard is going to count us. The same number in, the same number out, you know.

Kroki, wyjście z kościoła na zewnątrz, lekki harmider, po chwili kotłowanina, zamieszanie, kobiece krzyki „zostawcie mnie, co ja wam winna”/ The sound of a riot outside; woman’s voice „Leave me alone!”, etc

SIEROTKA /THE ORPHAN Kobiecy głos po polsku słyszę…co się dzieje?

I hear woman crying in Polish. What’s going on?

TŁUMACZ /TRANSLATOR Strażnicy tureccy kobietę jakąś szarpią i biją.

The Turkish guard is beating and jerking a woman…

KOBIETA/WOMAN Zostawcie mnie! Nic złegom nie zrobiła!

Leave me alone! I did nothing wrong!

15

TŁUMACZ /TRANSLATOR Odstąpcie tę kobietę! Przed miejscem świętym jesteśmy!

Step away of this woman! This is a holy place!

SIEROTKA /THE ORPHAN Nikt w przytomności naszej białogłowy bić i znieważać nie będzie!

Nobody is allowed to beat and insult a woman in my presence!

KOBIETA /WOMAN Stokroć Waćpanu dziękuję. Jam Dorota Siekierzecka. Od dni kilkunastu w Hieruzalem przebywam noclegu nijakiego nie mając, tedy po mieście się tułam. Do kościoła Grobu Pańskiego z dobrym ludźmi dwa razy wejść mi się udało ale teraz te Turki wszeteczne nie pozwalają i pobić mnie chcieli…

Thank you a hunrded times! My name is Dorota Siekierzecka. I have been here for cuple of days without bed and brakefast so I’m wandering about the city…I have managed to come into the basilica with pilgrims twice, but now this base guard is forbidding me to enter and trying to beat me up!

BRAT JAN/FRIAR JOHN Znam tę kobietę. I u nas w klasztorze noclegu szukała ale kobiet nam przyjmować nie wolno, tedy tylko spowiadać się przychodziła. Katoliczka to gorąca ale chyba na umyśle nieco szwankuje.

I recognize this woman. I have confessed her but, unfortunatelly, we are not allowed to accomodate women in monastery. She is good catholic but, In my opinion, a little bit twisted.

KOBIETA /WOMAN Wiem ci ja, że papież Grzegorz XIII pod wyklęciem białym głowom do Hieruzalem jeździć zakazał aleć musiałam miejsca męki i zmartwychwstania Pana Naszego zobaczyć.

I’m awared, visiting The Holy Land by the women is strickly forbidden by the Pope Gregory XIII, however I had to do it, to see the places of passion and resurrection of our Lord, Jesus Christ!

SIEROTKA /THE ORPHAN Prawda to, bracie Krzysztofie?

Is this true, brother Christopher?

16

BRAT KRZYSZTOF/FRIAR CHRISTOPHER Prawda. Zakazał aby zgorszenia uniknąć, jakie często niestety powstawało kiedy niewiastom pobożnym Turcy przeszkody czynili święte miejsca nawiedzać. Co i życiu niewiast onych zagrażać mogło.

Yes, she’s right. The Pope did it to avoid the skandal in situations like this. And to avoid danger of womens’ life.

SIEROTKA /THE ORPHAN Hm, tedy zratować Panią Siekierzecką nam wypada.

Waćpani z nami pójdziesz, ojcowie zakonni jakoweś lokum ci wynajdą, ja ci na strawę dam aleć jak najszybciej musisz Ziemię Świętą opuścić.

Well, in this case we are to save Mrs Siekierzecka… You shall go with us, lady. The Franciscans will find you accomodation, I will give you some money but you must leave The Holy Land as soon as posible.

KOBIETA /WOMAN Niechętnie to uczynię. A za pomoc dziękuję. Jeno komu nie wiem…

What I will reluctantly do. I’m thankful for help but to whom?

SIEROTKA /THE ORPHAN Jam Mikołaj Krzysztof Radziwiłł, Sierotką zwany, który po Ziemi Świętej peregrynuje, o zdrowie Boga prosząc.

I’m Nicolas Christopher Radziwiłł, called The Orphan, who is a pilgrim to The Holy Land in intention of recovering.

KOBIETA /WOMAN Tedy i ja w tej intencji do Pana Naszego modlić się będę.

So I will pray for You to The Lord.

TŁUMACZ/TRANSLATOR Chodźmy już stąd, niepotrzebnego tumultu nie czyniąc.

Let’s go from here, we draw an attention.

BRAT JAN/FRIAR JOHN Pod wieczernik teraz się udamy, gdzie Zbawiciel nasz wieczerzą ostatnią sprawował. Wnijść tam niestety chrześcijanom ani Żydom nie wolno bo jest meczet turecki, wszakoż nasz nieoceniony pater vicarius postarał się, aby dla nas wyjątek uczyniono..

17

We will go toward The Cenacle, when Jesus ate the last supper with His disciples. The Turks has turned it into mosque , that’s why the entrance is forbidden for Christians and Jews . Our dear brother Christopher however, has made them to make an exepction

BRAT KRZYSZTOF/FRIAR CHRISTOPHER Turcy za pieniądze wszystko radzi uczynią. Klęcząc tam i pozdrowienie anielskie odmawiając, zupełnego odpustu dostąpić można. Potem dom Kajfaszowy zobaczymy i przez bramę św. Szczpana wyjdziemy do doliny Jozafatowej. Tam u kapliczki maluczkiej, gdzie był grób Najświętszej Panny, brat Jan odprawi mszę czytaną.

If You pay the Turkish people, they will do whatever you want. So we can pray there and receive indulgentia plenaria. From The Cenacle we will go to see the house of Caiphas and trough the Saint Stephen gate we will go outside the city walls to reach a little chapel built upon the grave of The Holy Mary. Broher John will hold a service for us there.

BRAT JAN/FRIAR JOHN Stamtąd zaś ku Górze Oliwnej pójdziemy, skąd Pan Chrystus do nieba wstąpił.

And then we will conduct you to The Mountain of Olives when Christ has ascended to heaven.

refektarz w klasztorze, odgłosy posiłku/ Refectory, supper

SIEROTKA /THE ORPHAN Już prawie dwie niedzieli mieszkam w Hieruzalem z waszej, bracia zakonni, gościny korzystając. Niemałom widział a i Drogę Bolesną Pana Jezusa pobożniem odprawił; widzę dobrze ubóstwo i niedostatki wasze, które między srogim pogaństwem mieszkając, cierpicie. Jednak za osobliwym zrządzeniem Bożym trwacie, święte miejsca zachowując –widomą pamiątkę miłosierdzia Bożego, w czym katolickie serce uweselić się musi. Dlategom postanowił najprzód Grób Święty Pana Naszego Jezusa Chrystusa kielichem złotym z takąż pateną z wyrytymi herbami Radziwiłłów, obdarzyć. Zaś drugi kielich, srebrny, z pateną, do Betlejem, miejsca narodzin Pana, daruję. Zarządzę także aby co roku z księstwa naszego nieświeskiego, Grobowi Świętemu 125 dukatów przesyłane było, z czego sto dukatów na potrzeby klasztoru braci minorytów-obserwantów św. Franciszka, zaś dwadzieścia pięć na wieczną lampę w Świętym Grobie Pana Naszego. Pragnę, by ta mała darowizna poruczyła pokorną duszę mą i serce za życia mego i po śmierci, waszym, ojcowie wielebni, modlitwom.

I have been living here, in Jerusalem for almost two weeks, dear brothers, enjoying your hostility. I have seen a lot, I have participated in celebration

18

of Via Dolorosa. I can observe your poverty and shortages that you suffer among that filthy pagans. In spite of many problems you stay, owing to God, preserving holy places of our salvation and making all catholic hearts happy. That is why I have decided to offer the golden cup and plate with my coat of arms to The Sepulcry Of Our Lord Jesus Christ. And the second cup, silver, I offer to Bethlehem, where The Saviour was born. Besides, I will oder to pay 125 ducats from my posessions for The Holy Sepulchre each year : a hundred for the needs of your monastery and fifty five for the eternal lamp in The Sepulchre of The Lord. With this donations I recommend my humble heart and soul to your prayers, now and after I will be gone.

BRAT KRZYSZTOF/FRIAR CHRISTOPHER Za hojność Waszą pokornie dziękując, w imieniu brata Angelusa, przełożonego klasztoru i z apostolskiego nadania rektora wszystkich miejsc Ziemi Świętej, bacząc na pobożność Waszą i osobliwy afekt i gorliwość w pomnażaniu wiary chrześcijańskiej, odznaczam Was godnością rycerza Grobu Świętego. Przyrzekam zarazem w imieniu wspólnoty naszej zakonnej, że o modlitwie za Was nie zapomnimy.

We humbly thanks for your generosity. Moved by your piety and devotion in Christian faith, in the name of Father Angelus, our abbot and by apostolic order protector of all Christian places in The Holy Land, I proclaim you the Knight of The Holy Sepulchre. Moreover, I solemnly promise that our franciscan community will be praying for your soul forever!

BRAT JAN /FRIAR JOHN Wieczór piękny, do naszych ogrodów zapraszam.

Beautiful evening. I invite You to our garden.

SIEROTKA /THE ORPHAN Ciekawym, czy tutaj zawsze, tak lecie jako i zimie po dwanaście godzin dnia z nocą, jako Pan Chrystus mówi?

I wonder, You have twelve hours of day and twelve of the night as it mentioned in the Gospel?

BRAT JAN /FRIAR JOHN W Hieruzalem dzień i noc nie zawsze są sobie równe, a to wskutek zmian w ruchu słońca. Słowa Chrystusa z Ewangelii: ‘Czyż nie dwanaście godzin ma dzień?’ odnoszą się do starożytnego zwyczaju.

No, because of the sun trial upon the sky. Jesus’ words „The Day has twelve hours, hasn’t it?” refers to the jewish practice.

19

BRAT KRZYSZTOF /FRIAR CHRISTOPHER Żydzi, Rzymianie, Egipcjanie bowiem każdy dzień i noc na godzin dwanaście rozdzielali. Godziny dnia były raz jednakowe, raz dłuższe od godzin nocy, zależnie czy dzień czy noc dłużej trwała.

The Jews, Romans and Egyptians divided day and night into twelve hours. The hours of the day were longer or shorter than the night’s, depending on fact, how long day and night last.

SIEROTKA /THE ORPHAN Drzewa oliwne tu macie a po nich się chowa zwierzę osobliwe, na kształt jaszczurki i tejże wielkości. I farbę wedle maści na którą patrzy, odmienia i może oczami na różne strony osobno patrzeć.

You have a lot of olives here, among its branches I have seen a strange, interesting creature, which looks like a lizard but it changes colour of the skin and has eyes looking in different directions.

BRAT JAN /FRIAR JOHN To zwierzę zwie się chameleont i trzy takie w ogrodzie mamy. Nie jest jadowity, pomału chodzi, nawet jak człowiek je weźmie i na się posadzi. Sam z drzewa nie schodzi. Nie pije i nie je. A odmienia się, prawda. Ale i człowiek to uczynić może..

It is called chameleon. We have three of them here. It is not dangerous, it can live without eating or drinking, walks slowly and when you take it from the tree it will stand still. And factly, it is able to change . But the man is so.

SIEROTKA/THE ORPHAN Jakże to?

How it could be?

BRAT KRZYSZTOF/FRIAR CHRISTOPHER Brat Jan ma na myśli dziwny przypadek, jaki niedawno nam się trafił.

Brother John thinks about strange, rare story, which took place here.

BRAT JAN /FRIAR JOHN Niejaki ksiądz Antonius de Panormo z diecezji mediolańskiej co do Ziemi Świętej na okręcie weneckim przybył, mszę miał u nas. Skoro skończył, przyszedł do mnie powiadając, że Duch Święty go natchnął, aby, odrzuciwszy wiarę chrześcijańską, turecką przyjął. Zdumiałem się i począłem napominać żeby na Boga pomniał, którego kapłanem i sługą jest. On jednak wyszedł zaraz i do tureckiego kadiego poszedł mówiąc mu, że Duch święty go natchnął aby był Turkiem. Kadi spytał czyli nie pijany,

20

czy rozmyślił dobrze, co czyni. Powiedział, że rozmyślił się dobrze. Zaczem kadi przyniósł zawój i włożył mu na głowę a wtedy on płaczem się zalał…

A few months ago Father Antonius de Panormo from Milan, who had come to The Holy Land by the Venetian ship, celebrated mass in our church. When he had finished, he came to me, saying that during the mass Holy Spirit appeared to him and ordered him to become a muslim. I was shocked and totalny surprised and I reprimended him that he was the priest and servant of God. In vain! He had gone to Turkish kadi and announced him his decision. Kadi thought he was drunk but the priest answered, he absolutely had made up his mind. So kadi had accepted him to the muslim community. Then he bursted out crying!

SIEROTKA /THE ORPHAN Co tam w sercu jego było, Bóg to wie.

Only God knows his heart…

Muzyka/music

SIEROTKA Dnia następnego do miasta Joppe się udaliśmy, gdzie na brzegu poklęknąwszy i zmówiwszy pacierz i pozdrowienie Najświętszej Panny, a podziękowawszy Panu Bogu, że nam z miłosierdzia swego dał widzieć ty święte miejsca gdzie deptały najświętsze stopy Jego, sprawując zbawienie nasze, a iż nas strzegł, iż nam włos z głowy nie spadł, całowawszy ziemię świętą, po zachodzie słońca wsiedliśmy na statek, żeglując w stronę Cypru. Tam dni kilka przepędziwszy płynęliśmy ku Egiptowi. Po ośmiu dniach wjechaliśmy w odnogę rzeki Nilu. Na brzegu bocianów bardzo wiele widać, którzy tam zalatają od nas i na swą żywność trafią gdy w sierpniu Nilus wylewa. Kaczek też zielonych i błękitnych moc nad brzegiem było. I ogrody piękne, gdzie owoce i ryżu dostatek, gdyż najwięcej go tak sieją, gdzie Nilus w morze wpada. Na ląd wysiedliśmy w Damiacie a stamtąd , rzeką płynąc, widzieliśmy pola i pełniuczko ludzi i trzód bawołów, wołów, krów, owiec i kóz.

Mając wiatr dobry pod wieczór zoczyliśmy pyramides, które blisko Kairo, potem zamek też widać było a rzeka tak szeroka jak dwakroć Dunaj pod Lintzem. W Kairo, wsiadłszy na osły, jechaliśmy między ogrody ad consulem Franciae, Paulum Marianum, któren był Wenet i od kilku a dwudziestu lat tam mieszakał, człek biegły w językach tureckim i arabskim.

The next day we had visited city of Joppe when on the seashore we were knelling, kissing the ground and praying Angelus Domini to thank God for His mercy in giving us possibility to walk along His traces in The Holy

21

Land . After sunset we took the ship, sailing toward Cyprus and Egypt. Within eight days we entered the branch of the river Nile with many storks sitting along it. They were flying from our countryside in August when the Nile was striking and fertile areas were rich in food. There were also plenty of green and blue ducks, rice and beautiful garden.

We had got off the land in Damiata where tere were a lot of people, oxes, buffaloes, cows, sheep and goats. In the evening we could see Cairo and the pyramides. The Nile was twice as wide as The Danube river in Lintz in Austria. Riding on donkeys we had come to the french consul residence in Cairo, Paulus Marianus. He was born in Venice , he had been living there for over twenty years and he was fluent in Turkish and arab.

dom konsula w Kairze/ consul residence, music

KONSUL/CONSUL Konsul wenecki mnie o waszym przyjeździe uprzedził. Zaszczyt do dla mnie tak znamienitego gościa przyjmować w mieście, które większe jest, niż pięćkroć Paryż, wszakże nie tym porządkiem budowane, gdyż same tylko nowe Kairo murem jest opasane. Jest w nim wiele pałaców cudnych, z dawna postawionych.

Venetian consul warned me about your arrival, I’m glad to welcome such a noble man! Cairo is much bigger than Paris and built in different manner. Only the New Town is surrounded by a wall, with many nice palaces.

SIEROTKA/THE ORPHAN Mówiono mi, że i teraz wiele nowych kupcy Murzyni stawiają.

I was told that these palaces belong mostly to negro merchants.

KONSUL /CONSUL Prawda; wielu bogatych bardzo. W Egipcie urząd Turcy, także żołnierze; Egipczykowie sami rolą sprawują i gospodarstwa doglądają; zbójce – Arabowie a kupcy – Murzyni. Nowe miasto ma trzydzieści tysięcy domów, szesnaście tysięcy ulic, świątyń sześć tysięcy i osiemset ale większa część, zwłaszcza przedniejszych, zbudowana od chrześcijan, zanim te ziemie przeszły w niezbożne Saracenów ręce.

True; many of them are rich. Here in Egypt the Turks are in charge, farmers are Egiptians, robbers are Arabs and merchants are Negroes. The New Town has thirty thousand houses, sixteen thousand streets, six thousand and eight hundred temples. Most of them were built by christians before godless Saracens had conquered this land.

SIEROTKA/THE ORPHAN Jedzenie dobre w tym mieście….

22

You have tasty food here.

KONSUL /CONSUL Prawda; rzecz wielka bananów, gęsi, kurów, ryżu, ciasta z oliwą. Wina nie masz, gdyż na równinie winnice być nie mogą z przyczyny wylewania rzeki, przeto z Italii każę wina sobie wozić; ale sam, Wasza Miłość, zobaczysz…

I’m happy to hear that Your Grace. Plenty of rice, banans, hens, geese, cakes. Everything, but the wine! There are no vinyards due to striking of the river, so I bring wine from Italy. You will see it yourself, however .

gwarna ulica, targ,/ The noises of the market place

SIEROTKA /THE ORPHAN Ludzi mnóstwo, ze wszystkich nacyj. Prawda to, co piszą o tym mieście, że z wielką trudnością przez ulice się przecisnąć…

What a crowd! It is true what I have read. People from all over the world…

KONSUL/CONSUL Zwłaszcza, jak widać, białych głów moc, co na mulicach jeżdżą, strojnie się ubrawszy.

Specially women in fancy clothes, riding on mules.

SIEROTKA /THE ORPHAN Ale twarz zakryta.

But with faces covered.

KONSUL/CONSUL Przynajmniej pokazywać się mogą. Bo białe głowy, które są żony czyjekolwiek nigdy nie mogą wyniść na ulicę ani do meczetu ani z okna nie patrzeć, chyba przez kratkę drewnianą. O, a tam, na placu, Murzyny, młode i średnie, mężczyzny jako i białe głowy przedają. Za dziesięć czerwonych złotych chłopca albo dziewczynę kupić można….

They can show themselves, at least. You have to know that women – wives are not allowed to show neither in the streets nor in the windows unless by the bars. Look , there is slave market. Negro traders sell young or adult slaves, man or woman.

SIEROTKA /THE ORPHAN Sprośna to rzecz i barbarzyńska wielce. Wszakże ciekawi mnie, kim są ci starcy co po ulicach nago chodzą , rwetesu nijakiego tym nie czyniąc?

23

Jużem w Damaszku takiego oglądał, mniemając, iż to szaleniec jakiś wyrwał się z więzienia.

It is filthy and barbarian. But I wonder who is that old man, completely naked, walking in the street and making no sensation? I have seen one in Damascus and thought he was a madman, escaped from the prison

KONSUL/CONSUL To mężowie nabożni, santonami zwani. Wzgardziwszy świat, żyją jako anioły o żadną rzecz starania nie mając. Gdzie się im podoba, tam wezmą co jest: chleb albo owoc albo wodę. A od kogo wezmą, ten to sobie za wielkie błogosławieństwo poczytuje.

This is santon – pious, wise man who despised the world and lives carefree like an angel. He takes bread or water or fruit without asking when he is hungry. Everyone wants him to do that because it’s a great blessing.

SIEROTKA /THE ORPHAN Wielbłądów tu wiele i dbają o nie bardzo.

I see quite a few well-kept camels.

KONSUL /CONSUL Dromedariuszami się one nazywają. Taki i sześć dni wytrwać bez wody na pustyni może a tak prędko bieży, że koń, choć sporzej idąc, nigdy mu nie dorówna. Kupcy na nich z odległych stron przyjeżdżają. Odwiedzimy teraz dwa chrześcijańskie kościoły – jeden Panny Marii, gdzie są mniszki Chaldejki, drugi klasztor św. Jerzego, gdzie mnisi Koptowie.

They are called dromedaries and used by merchants from afar. In the desert dromadery is able to survive six days wihtout drinking and is faster than a horse in gallop. Now we are going to visit two christian churches: one belongs to the Chaldean nuns, second - Saint George chuch - to the Coptic monks.

SIEROTKA /THE ORPHAN Rad bym świątynię naszą, katolicką nawiedzić…

I would like to visit our catholic temple….

KONSUL /CONSUL Właśnie przy klasztorze owym jest przybudowana kaplica katolików.

Right in the Coptic monastery there is catholic chapel

Muzyka, /music

24

SIEROTKA /THE ORPHAN Kilka dni przed wyjazdem do Aleksandrii, wsiadłszy na osły, pojechaliśmy do pyramides. Którzy to królowie budowali, jakim kosztem, jakim obyczajem i umiejętnością to historykom, którzy się tym bawią, zostawuję. Dość powiedzieć, że to rzecz w wielkim podziwieniu, że pyramides , acz są na wysokiej górze, która jest szczera skała, po kamieniu znać, że nie z tego kamienia co góra są zbudowane. Przy nich wiele pieczur pod ziemią w skale wykowanych. Wpuściliśmy się w jedną, w której mnóstwo ludzi pochowanych było, z których ciał mumią biorą, bo twierdzą, że balsamem albo inszą kompozycją maści i ziół pomazywane bywały. Przeto, aż po ten czas od trzech tysięcy lat nie dopuściło najmniejszemu członkowi spróchnieć. Zapach od tych ciał nie jest bardzo przykry ale mocny dla onych maści. Kupiłem natenczas dwie ciele zupełne, mężczyzny i białej głowy, u Arabów, obie za dwa cekiny; z którymi co się potem stało, pomnę gdym z Aleksandrii nawigował. Port w Aleksandrii wielki, różnych nacyj tam się napatrzy, około portu dwie twierdze. Miasto z konsulem francuskim zwiedzając, na człeka nieszczęsnego się natknąłem.

A few days before our departure to Alexandria, we went to see pyramids on donkeys. Which kings had built this structures, at what cost, what metod and skills, I leave it to the historians. Here I must say, pyramids were astonishing. Situated on the solid rock its consist of different kind of stone. There were a big amount of caves near by. We entered one and found it as a grave. The bodies were not rotten, mummified with balsams and herbs and intensively smelled. They had been buried there for three thousand years!. I have bought from Arabs two mummies, male and female for two cekins. What happened to them I will tell later. Alexandria was inhabited by people from many countries and had two fortresses and a big harbour. Visiting it with the French consul I met a poor slaved man….

NIEWOLNIK /SLAVE Panie, jam z Italii, nieszczęsny, w niewolę sprzedany . Wykup mnie a wiernie służyć ci będę, jam cyrulik, w lekarskiej nauce biegły….

I’m a poor slave from Italy, Your Grace, proficient in medicine, I will serve you, please buy me out!

KONSUL / CONSUL Z takich ludzi ledwie co bywa dobrego. Odkąd mieszkam w tym kraju do dwu tysiącu ich wykupiono, z tych ledwo pięćdziesiąt dobrze się obróciło, ostatek albo złodziejstwem albo rozbojem albo mordami się bawili. Drudzy turecką wiarę przyjęli.

25

Up to two thousands men like him had been bought out since I live here, but only fifty of them turned good. The rest became murderers, robbers or thieves. Some of them became muslims.

NIEWOLNIK /SLAVE Panie, błagam, jam dobry chrześcijanin, nieszczęście cierpiący….

I’m good Christian in need, help me!

SIEROTKA/THE ORPHAN Cyrulik mi niepotrzebny, aleć kupiłem żywe lamparty, kozorożce, koczkodana, papugi i bestie insze, co je chcę do domu zabrać. Potrzebuje kogoś, kto będzie miał o nie staranie…

I don’t need a doctor but I have bought two leopards, two capricorns, monkey, parrots and few other creatures I want to take with me, so you will take care of them.

KONSUL/CONSUL Wszelako kto za dopuszczeniem boskim niewolę cierpi, temu łatwiej powstrzymać się od grzechu.

However who suffers slavery, suffers it because of the will of God and cannot easily sin.

SIEROTKA /THE ORPHAN O wykupywaniu z niewoli Chrystus Pan co innego naucza. Człowieku, zgoda. Menażerią moją na okręcie się zajmiesz.

Our Lord, Jesus Christ, teaches differently. Poor man, you will take care of my animals!

NIEWOLNIK /SLAVE Bóg cię wynagrodzi, Panie!

God will reward you, Your Grace!

Muzyka/music

SIEROTKA/THE ORPHAN Człek ów ze mną na wynajętym okręcie na Kretę popłynął. Sprawował się dobrze, póki był na morzu. Skorom przypłynął do Krety, w dwie niedzieli tak mieszkał a potem drobne rzeczy pokradłszy, uciekł. Z Krety popłynęliśmy ku greckim brzegom a miałem ja na pokładzie ciała one, com od Arabów kupił. Zabrał się z nami także niejaki kapłan z Polski, Szymon Albiomontanus, któren, jak i ja Ziemię Świętą nawiedzał i do Krakowa powracał. Dnia drugiego żeglugi burza okrutna się zerwała….

26

I had taken him on my ship to Crete. He behaved well until we sailed. In Crete he lasted two weeks, he had stolen some things and escaped. From Crete we set off to Greece with Simon Albiomontanus, the Polish priest who was coming back from The Holy Land . My two mummies were on board. On a third day in the sea, the storm broke…

KS.SZYMON /PRIEST Zginąć nam chyba przyjdzie! Gdym się zaraz po odbiciu od brzegu o pomyślne wiatry modlił, dwa widma ujrzałem, co mi przeszkadzać poczęły. I dotąd gdzie się na okręcie nie obrócę, za mną chodzą. I tak sobie myślę, czy Wasza Miłość, mumii jakowyś ze sobą nie masz.

I’m afraid we will die! When I was praying for good winds I saw two ghosts who still haunts me! It seems to me that you took some mummies on board!

SIEROTKA /THE ORPHAN Burza na morzu zwykła rzecz, przyszła to i odejść musi!

It is common thing, the storm in the sea. It will end how it broke!

KS.SZYMON/PRIEST Pospolicie utrzymują żeglarze, iż w którymkolwiek okręcie jest mumia, albo niebezpieczeństwa albo zginienia okręt nie ujdzie, przetoż pilnie napominają tych, co na okręt rzeczy swoje wnoszą by tego nie robili. Pogańskie to ciała, bez pochyby w opatrzności i straży szatańskiej!

I was told that sailors believe, every ship with mummies on board will sink. This is a kind of punishment. The sailors warn not to take them! Mummies are cursed,pagan bodies, it is a devil thing!

SIEROTKA /THE ORPHAN Radziłem się kupców wielu i mówili, że to zasię plotki i że oni często mumią do Włoch przez morze wożą, a zdrowo przejeżdżają. Umyśliłem wziąć dwie ze sobą, zwłaszcza, że całkiem nie wdziałem aby je w nasze kraje przywieźć kto miał. Dlatego nic nie mówiąc kapitanowi kazałem skrzynie z nimi na okręt wnieść, co żeby się stało, Żyda od Turków, co ładunek sprawdzał, darować musiałem.

There are only rumors. I have asked the merchants about it. They said they had often mummies on boards and nothing happened. That is why I have decided to take two mummies with me. Specially because no one has brought them to my country yet. So I have ordered to board two chests in secret from the captain.

KS.SZYMON/PRIEST Każ, Wasza Miłość, skrzynie w morze wrzucić bo koniec z nami będzie!

27

And now, order to throw them into the sea unless we are done!

Muzyka/music

SIEROTKA /THE ORPHAN Skrzynie do morza wrzucić kazałem alem wiedział, że Kościół Święty powszechny nie zakazuje nam tego, abyśmy mumii wozić nie mieli. Nie uważam też za pewne, że ty szturmy morskie bywają, gdzie ciała owe na okręciech są. A nie tylkom tę stratę poniósł bo i kozorożce dwa na morzu zdechły a trzeci już w Wenecji. Na Korfu bowiem będąc, sług pare z tymi zwierzęty, com miał ze sobą odprawiłem do Wenecji z galerami trzema, które natenczas odchodziły. Sam zaś na inszą galerę wsiadłem i po dniach kilku do ziem wicekróla Neapolu przybiłem. Tenże w Lecce się ze mną zobaczył i kilku Hiszpanów na koniach mi przydał, którzy mnie do Bari doprowadzili. Tam, w mieście zacnym, wiele się widziało, zwłaszcza grób św. Mikołaja, z którego kości manna płynie, którąm przywiózł do kościoła nieświeskiego. Z Bari konno, wzdłuż wybrzeża włoskiego puściliśmy się. Niedaleko granicy Królestwa Neapolu, bandyci – zbójcy drogę nam zajechali …

I did it, I have ordered to throw two chests into the sea. In spite of the fact, that taking mummies is not forbidden by the Holy Church. And I don’t believe the ships sink because of them. But I suffered another loss – my capricorns died during our cruise. In Korfu I have placed the rest of animals on the ship sailing toVenice with some of my servants and I with father Albiomontanus took another ship to the lands of Vice-King of Naples. He met us in Lecce and gave us Spanish guard on horses. They escorted us to Bari, famous city where we visited Saint Nicholas tomb. There was a spring with mysterious liquid which Italians claimed to be miraculous, so I took a bottle of it. From Bari, on horseback, we travelled along the cost towards the northern border of The Kingdom of Naples. Suddenly the robbers crossed our road….

ZBÓJCA 1 /1 ROBBER Stać! Z koni zsiadać!

Stop! Get down from horses!

ZBÓJCA 2 /2 ROBBER Gadajcie, czy pieniądze macie, a nie tajcie, bo jak zataicie, tedy to z wami uczynim, co z drugimi zwykliśmy czynić. A ot, sakiewkę zgrabną widzę… …no, sześć cekinów…masz cos jeszcze, klecho?

Tell me if you have the money, don’t lie, otherwise we kill you! O, I see a nice pouch… six cekins, very well…Do You have something more, shaveling?

28

KS.SZYMON /PRIEST Nie zabijajcie mnie! W szkatułce, co przy koniu wisi..

Don’t kill me! In the casket…

SIEROTKA/THE ORPHAN Mają – li nas wolą zabić, nie pomoże prośba, nie mają, rychlej zabiją, gdy obaczą, że się śmierci boim.

If they want to kill us, they will, specially when they see, we are afraid…

ZBÓJCA 2 /2 ROBBER Co tam do siebie gadacie?

What are you whispering about?

SIEROTKA /THE ORPHAN Darmo ich prosisz, bo ludzie dobrzy, chrześcijanie, iż potrzebę mają, brać muszą ale nas pewnie nie zabiją, bośmy niewinni.

You beg them in vain, they are good christians in need, they must satisfy it. We are innocent, they will not kill us, I’m sure…

ZBÓJCA 1 / 1 ROBBER Dobrze o nas rozumiesz.. Tego zostaw, dobry to człek.

You found us right. Leave him alone, He is good man!

ZBÓJCA 2 / 2 ROBBER Ale te paciorki, co mu u pasa wiszą, dać mi musi…

He has to give me these beads at the waist!

SIEROTKA /THE ORPHAN To różaniec, który w świętych miejscach ze sobą miałem, nie zabieraj go.

Don’t take it! This is a rosary from The Holy Land…

ZBÓJCA 2 / 2 ROBBER Oddać go musisz !

You have to give it to me!

KS.SZYMON /PRIEST Chociaż na strawę co nam zostawcie…

Leave us at least some money for food…

29

ZBÓJCA 1 / 1 ROBBER Macie… Konie im zabrać. Tylko muły dwa i te szkapy, co dobytek niosą zostawić. Gospoda niedaleko.

Here you are… Take them their horses! Leave the mules with livestock. The inn is near.

KS.SZYMON / PRIEST Bogu dzięki, żywymi nas ostawili.

Thanks God, they have left us alive.

SIEROTKA /THE ORPHAN A choć mię macali, medalika Agnus Dei nie naleźli…a w nim drzazga z Krzyża świętego. Może stać i z półtorasta złotych…

They didn’t find the medalion Agnus Dei with splinter of The Holy Cross, in spite that they have revised me. It is worth over one hundred fifty zloty…

KS.SZYMON/PRIEST Szkatułę zabrali, alem zachował łańcuszek złoty, ośmnaście dukatów ważący.

They have stolen my casket but I kept golden chain eighteen ducats weighing.

SIEROTKA /THE ORPHAN Tedy radę sobie damy…

So we can handle!

Muzyka/musici

SIEROTKA /THE ORPHAN

Dowiedziałem się potem, że hersztem zbójców owych był Jakobus de Monte Brandon, rozbójnik sławny, którego na rozkaz wicekróla szukano i w końcu stracono. W gospodzie konie najęliśmy i przez papieskie domeny jechaliśmy bez przeszkód do Wenecji. Tam, iżem się ze słabym zdrowiem przywlókł, ustawiczniem się leczył. Za trzy niedziele ku ojczyźnie wyjechałem przez Trydent, i Insbruck, skąd Dunajem do Wiednia. Zabawiwszy tam nieco we dni kilka na granice polskie byłem, we trzy niedziele w Grodnie stanąłem, gdziem przywitawszy króla i podziękowawszy mu za starania jego, zamieszkawszy tam dziesięć dni, przyjechałem z łaski Bożej do ojczystego gniazda Nieświża anno tysiąc pięćset ośmdziesiąt czwartego die drugiego iulii. Panu Bogu memu wieczna dzięka i chwała niechaj będzie, który mię przez tak pracowitą i

30

niebezpieczną drogę pielgrzymstwa mego prowadzić szczęśliwie aż do samego ojczystego progu raczył.

I was told later that the chief of these robbers was famous Jacobus de Monte Brandon , wanted on command of Vice King of Naples , captured and executed within next few weeks. We have rented horses in the inn and, crossing the Papal state, we reached Venice. I was curing myself because of poor health during three weeks. Then I set off to my country, via Trento and Insbruck and Vienna. I have crossed Polish border within next three days and in three weeks I came to Grodno when I met the King. I greeted him and after spendig ten days there finally, by God’s grace, I reached my family town Nieśwież second of July 1584. I praise God for that because He has safeley led me through all adventures and dangers of my long journey. To Him glory for ever and ever!

Muzyka/music

KONIEC/THE END

31

32