ΚΙΚΕΡΩΝ Για τ v ;r vΠερί πόνου, πα-θών, -θεωρίας και πράξης...

ΚΙΚΕΡΩΝ

Για τ v ;r v

20 -κυκεών- 20

Διεύθυνση σειράς

Τάκης Θεοδωρόπουλος

~

Κικέρων

Για τον πόνο και τα πάθη

ΚΙΚΕΡΩΝ

Για τον πόνο

και τα πάθη

Δεύτερη και Τέταρτη

Τουσκουλανή Διατριβή

ΜΕΙΆΦΡΑΣΙ-Ι ΑΠΟ ΤΑ ΜΤιΝ ΙΚΑ

ΟΛΓΑ ΠΑΠΑΚΩΣΤΑ

ΩΚΕΑΝΙΔΑ

ΑΘΗΝΑ * 2004

© 2004, Εκδόσεις Ωκεανίδα ΑΕ

Σολωμού 25, 106 82 Aθ~να, τηλ. 210.38.27.341

Πλάτωνος 17, 546 3) Θεσσαλονίκη, τηλ. 23 Ι 0.231 .800

e-mail : [email protected]·

www.oceanida .gl'

ISBN 960-410-353-9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Περί πόνου, παθών, θεωρίας και πράξης

[9]

Κικέρων,


[ 15]

Για τα πάθη

[79]

Βιογραφικά στοιχεία

[ 159]

ΣΎ)μειώσεΙζ

[ 163]

Περί πόνου, πα-θών,

-θεωρίας και πράξης

Δ ό~ από τα μεγαΛUτε~α εμ~όδια για την κ~τακτησΎ) ΤΎ)ς εuτuχιας ειναι ο σωματικος

, Ψ' '8 '8' πονος και τα uχικα πα Ύ) - αuτα τα εματα

εξετάζονται, αντίστοιχα, στο δεότερο και το τέ

ταρτο βιβλίο των Τουσχουλανών Διατριβών. Σ~

μερα είναι εuκολ6τερο να σuλλάβει κανείς ΤΎ)

λ ' ψ' , , φι οσοφια ως uχοφαρμακο παρα ως παuσιπονο,

λλ ' 'ο;:,' , α α σΤΎ)ν αρχαΙΟΤΎ)τα υεν UΠΎ)ρχαν ασπφινες

και οι εγχεφ~σεις γίνονταν χωρίς αναισ8Ύ)τικό.

Τ ι " ι , αuτοχρονα, ο πονος Ύ)ταν πανταχοu παρων και,

λ ' ο;:, , λ' " ογω των αυιακοπων πο εμων , εκτος απΌ uπαρ-

1: " , 0;:,' ι.,ιακο αινιγμα, σuνιστοuσε και μια υιαΡΚΎ) απει-

λ " , '1:' 8 ' Ύ) οχι μονο για ΤΎ) σωμαΤΙΚΎ) εuει.,ια των αν ρω-

πων, αλλά και για ΤΎ)ν ασφάλεια ΤΎ)ς κοινόΤΎ)τας

(αλίμονο αν ένας στρατιώΤΎ)ς τον φοβόταν). Για εuνόΎ)τοuς λόγοuς, πολλές αρχαίες κοινωνίες,

~I ' " και ωιως Ύ) σπαρτιαΤΙΚΎ), ειχαν αναγαγει ΤΎ)ν

, , 'ψ 8' ο;:, 'ο;:, ανΤΟΧΎ) στον πονο σε u ιστο Ύ) ικο ωεωυες.

ΣΤΎ)ν αρχαιόΤΎ)τα ο ρόλος τοu φιλοσόφοu δεν

απείχε και τόσο από εκείνον τοu γιατροΙΙ ~ τοu

ψuχολ6ΥΟU, εφόσον και Ύ) ιατρικ~ και Ύ) ψuχο-

λ ' '0;:,'8 ' 'λ ογια οuσιαστικα avauu Ύ)καν απΌ τοuς κο ποuς

9

ΠΕΡ] ΠΟΝΟΥ. ΠΑΘΩΝ. ΘΕΩιηΑΣ ΚΑΙ ΠΡΑΞΗΣ

της φιλοσοφίας. Δεν πρέπει επίσης να ξεχνοίιμε

ότι η ιδιότuπη σχέση των αρχαίων με τοuς θεοίις

τοuς δεν άφηνε μεγάλα περιθώρια στοuς ιερείς

να εκτελέσοuν χρέη πνεuματικοίι καθoδηγητ~ .

Ο σωματικός πόνος είχε ~δη προκαλέσει το εν

διαφέρον των ποιητών (αρκεί να θuμηθοίιμε τις περιγραφές των τραuματισμών στις ομηρικές

μάχες ~ τοuς φρικτοίις πόνοuς τοu Φιλoκτ~τη

και τοu Hρακλ~ στην τραγωδία) και δεν έπα-

Ψ , , λ ' λ' ε οuτε στιγμη να απασχο ει τοuς φι οσοφοuς,

ενώ, αργότερα, ο χριστιανισμός θα μετατρέψει , , , λ

την εικονα τοu πασχοντος σωματος σε ατρεu-

τικό σίιμβολο.

Σε ό,τι αφορά την παροuσίαση των παθών οι

θ ' Κ' , , , εσεις τοu ικερωνα ειναι, γενικα, επηρεασμε-

, 'ψ Σ ' "~ νες απΌ τις απΌ εις των τωικων, παροτι ο ισιος

~ταν οπαδός της Νέας Ακαδημίας (ο Η. J. Rose έχει γράψει πoλU είιστοχα στην Ιστορία της Λα

τινικής Λογοτεχνίας ότι ο Κικέρων ~ταν Ακα

δημεικός στη θεωρία και μετριoπαθ~ς Στωικός

στην πράξη). Τα πάθη αντιμετωπίζονται ως λο

γικά σφάλματα στη σίιλληψη τοu καλοίι ~ τοu

κακοίι, και θεωροίινται ασuμβίβαστα με την EU-

~ , ζ' , Υ , , υαιμονα ωη τοu σοφοu. napxouv τεσσερις γε-νικές κατηγορίες παθών, η λύπη, ο φόβος, η επι-

θ ι δ ι , , 'λ υμια και η η ονη, στις οποιες εντασσονται ο α

τα uπόλοιπα' το προτεινόμενο φάρμακο είναι η

φιλοσοφία και η oρθ~ χρ~ση της λoγικ~ς. Η

σίιγχρονη διανόηση nou, από την εμφάνιση τοu

10

ΠΕΡΤ ΠΟΝΟΥ. ΠΑΘΩΝ. ΘΙ!:ΩΡΙΑΣ ΚΑ[ ΠΡΑΞΗΣ

Ρομαντισμοίι και μετά , έχει uμν~σει, αναλίισει

και σχε'δόν θεoπoι~σει τα πάθΎ), δεν μπορεί πα

ρά να μειδιά μπροστά σΤΎ) φαινoμενικ~ απλο'ί

κόΤΎ)τα ενός τέτοωu χεφισμοίι ' όμως Ύ) στωικ~

φιλοσοφία είναι ένα σποuδαίο κεφάλα ω ΤΎ)ς ελ

λΎ)νιστικ~ς σκέψΎ)ς και Ύ) σuνεισφορά τοu Κικέ

ρωνα σΤΎ)ν επιβίωσΎ) των σΎ)μαντικότερων δι

δαγμάτων ΤΎ)ς θεωρείται πολίιΤψΎ). Το πραγ

ματικό θέμα των Τουσκουλανών Διατριβών είναι

οι προϋποθέσεις ΤΎ)ς εuτuχίας, και ο Κικέρων εί

χε ΤΎ)ν uποχρέωσΎ) να δείξει ότι με ΤΎ) βo~θεια

ΤΎ)ς λoγικ~ς και ΤΎ)ς φιλοσοφίας ο σοφός μπορεί

ξ , , , 'θ να επερασει τον πονο και να νΙΚΎ)σει τα πα Ύ)

τοu - ειδάλλως Ύ) αρετ~ δεν θα ~ταν ο μόνος

παράγοντας nou εξασφαλίζει ΤΎ)ν εuτuχία . Η

γλώσσα τοu ακοίιγεται παράξενα σίιγχρονΎ) ,

εξαιτίας ενός μεταφραστικοίι «λάθοuς» στο

" " λλ' οποω unEnEaE παρα τα απταιστα ε Ύ)νικα τοu:

θεωρώντας ότι Ύ) λέξΎ) «πάθος» σΎ)μαίνει «ασθέ

νεια», προτίμΎ)σε να αποδώσει τα πάθΎ) ως δια

ταραχές (Ρertιιrbatiοnes), με έναν όρο nou ΧΡΎ)-, , , Ψ λ '

σψοπωειται εuρεως σΤΎ) νεοτεΡΎ) uxo ογια.

Πάντως , ο Κικέρων γνώριζε πολίι καλά το

χάσμα nou χωρίζει ΤΎ) θεωρία από ΤΎ)ν πράξΎ).

Όταν έχασε ΤΎ)ν αγαΠΎ)μένΎ) τοu κόρΎ) Τuλλία,

τον Φεβροuάρω τοu 45 π.χ., Ύ) θλίψΎ) τοu ~ταν

τόσο μεγάλΎ), ώστε πέρασε ένα μεγάλο διά

σΤΎ)μα αδuνατώντας να ανταποκριθεί στις κοι

νωνικές τοu uποχρεώσεις και θέτοντας σε κίν-

11

ΠΕΡΙ ΠΟΝΟΥ, ΠΑΘΩΝ, ΘΕΩΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΑΞΗΣ

ουνο τ-ην υπ6ληψή του με τους μοναχικοίις του , s.-' ζ'λ ' περιπατους στα υασΎ) και τις ΙXVEc.,E εγκτες κρι-

σεις Οακρίιων. Ο πιστός του φίλος Τίτος Πο

μπώνιος Αττικ6ς, με τον οποίο οιαΤΎ)ροίισε αλ

λΎ)λογραφία, τον επέπλΎ)ξε αυσΤΎ)ρά για ΤΎ) στά-, s.- 'ζ ,

σΎ) του και του συνεσΤΎ)σε να uELc.,EL περισσοτεΡΎ)

ψυχική ΟύναμΎ). 1006 Ύ) απάνΤΎ)σΎ) του Κικέ

ρωνα:

Ώστε πιστεύεις πως θα έπρεπε να κάνω κάτι

για να δείξω ψυχική δύναμη. Σύμφωνα με τα

γραφόμενά σου, υπάρχουν άνθρωποι που μι

λούν για μένα με πoλu πιο σκληρά λόγια από

αυτά που χρησιμοποιήσατε εσύ και ο Βρούτος

στις επιστολές σας. Αν όμως όλοι αυτοί που

νομίζουν ότι είμαι αδύναμος κι έχω χάσει το

Ύ)θικό μου ήξεραν πόσα και τι είδους έργα έχω

'ψ λ' "(' γρα ει τον τε ευταιο καιρο, τοτε αν εχουν

έστω και λίγΎ) ανθρωπιά μέσα τους) θα με 'δ "θ 'βλ ' εκτιμουσαν ιαφορετικα· γιατι α ε επαν ει-

τε ότι έχω αναρρώσει αρκετά, αφού μπορώ να

γράφω απόλυτα συγκεντρωμένος για τόσο δύ

σκολα θέματα -οπότε δεν αξίζω τις καΤΎ)γο

ρίες τους- είτε ότι επέλεξα να αποσπάσω ΤΎ)

σκέψΎ) μου από τη θλίψΎ) με τον πιο ενδεδειγ

μένο τρόπο για έναν άνθρωπο του δικού μου

κοινωνικού και μορφωτικού επιπέδου - και τό

τε θα όφειλαν κανονικά να με επαινέσουν.

(Att., XII.38a)

12

ΠΕΡΙ ΠΟΝΟΥ. ΠΑΘΩΝ. ΘΕΩΡΙΑΣ ΚΑ ! ΠΡΑΞΗΣ

Π ' , ,~ Κ ' ραγματι, η αμεση αντιuραση τοu ικερω-

'θ λ" να στην επι εση της υπης ηταν μια uπερπα-

ραγωγικ~ σuγγραφικ~ περίοδος. Από τον Φε

βροuάριο μέχρι τα μέσα Mdtou είχε ~δη τελειώσει τον Παραμυθητιχό τοu , μια πρώτη εκδoχ~

των ΑχαδημειΧών (A cademica), κι ένα πολιτικό φuλλάδιο απεuθuνόμενο στον Καίσαρα ' μέχρι

τα τέλη Ιοuνίοu oλoκλ~ρωσε τα πέντε βιβλία

τοu Περί Ορίων (De Finibus) και τα Αχαδημειχά. Τον Ιο6λιο άρχισε να γράφει τ ις Τουσκου

λανές Διατριβές. Στην έπαuλ~ τοu στο Το6-

σκοuλο , η Τuλλία είχε περάσει τις τελεuταίες

της ώρες. Το όνομά της δεν αναφέρεται 06τε

μία φορά σε όλο το έργο, αλλά η σκιά τη ς είναι ι Ι" ι

αuτη ποu το εμπνεει απο την πρωτη ως την τε-

λεuταία σελίδα .

ΟΛΓΑ ΠΑΠΑΚΩΣΤΑ

ΔΕΥΤΕΡΗ ΤΟΥΣΚΟΥΛΑΝΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ


1 Ο Νεοπτόλεμος λέει κάπου στον Έννιο

ότι νιώθει βεβαίως την ανάγκη να ασχολη

θεί λιγάκι με τη φιλοσοφία, αλλά οεν θα το

έβρισκε σωστό να αφοσιωθεί εξ oλoκλ~ρoυ

"Ο ' 'Β ' σε αυτην. σο για μενα, αγαπητε μου ρου-

τε, αισθάνομαι επίσης την υποχρέωση να με

λετ~σω φιλοσοφία -άλλωστε, ποια κα.λότε

ρη ασχολία θα μποροόσα να βρω τώρα που

οεν έχω με τι να ασχοληθώ;-, αλλά όχι

λ ' λ" 'E'~' απ ως « ιγακι» οπως εκεινος. ιναι υυσκο-

λ " λ' λ' ο να γνωρισει καποιος τη φι οσοφια ιγο

~ 'β 'θ ' , αν υεν την κατεχει σε α ος η, εστω, στο

μεγαλότερο μέρος της. Γιατί και τα λίγα

πρέπει να τα επιλέξει από τα πολλά, και,

άπαξ και τα καταλάβει, αναπόφευκτα θα ανα-

ζ , '~θ ' , ητησει με τον ωιο εν ουσια.σμο και τα υπο-

λοιπα. 2 Είναι αλ~θεια, βέβαια, ότι σε μια

πολυάσχολη ζω~, και μάλιστα ενός στρα-, , Ν 'λ λλ' , τιωτη , οπως ο εοπτο εμος, πο ες φορες

ΚΙΚΕΡΩΝ

, λ' , 'λ ' ακομΎ) και τα ιγα προσφεροuν μεγα ο οφε-

λος και αποδίδοuν καρπούς, αν όχι εξίσοu ~ ι Ι ι,

σποuuαιοuς με αuτοuς ποu αποκτα κανεις

, 'λ λ' 'λ απο το σuνο ο ΤΎ)ς φι οσοφιας, αν μΎ) τι α -λ " λλ' , ο αρκετοuς ωστε να απα ασσοuν τον αν-

θ " , θ ' ρωπο, κατα περιστασΎ), απο τις επι uμιες,

ΤΎ) θλίψΎ) ή τον φόβο. Λόγοu χάριν, Ύ) σuζή-, , 'λ'

ΤΎ)σΎ) ποu ειχαμε προσφατα σΤΎ)ν επαu Ύ) μοu

στο Τούσκοuλο κατέλΎ)ξε στο σuμπέρασμα

" 'ζ θ' οτι πρεπει να αντιμετωπι οuμε τον ανατο

με μεγάλΎ) περιφρόνΎ)ση , πράγμα ποu σuμ

βάλλει σΎ)μαντικά σΤΎ)ν απαλλαγή ΤΎ)ς ψu-, , 'β Γ " β' ΧΎ)ς μας απο τον φο ο. ιατι οποιος φο αται

, s:, , "s:,' κατι ποu υεν μπορει να αποφuγει ειναι auu-

β Ψ , λ" , νατον να ρει UΧΙΚΎ) γα Ύ)ΨΙ)· ομως ο αν-

θρωπος ποu δεν φοβάται τον θάνατο, όχι

λ ' s:," , λλ' απ ως επεΙUΎ) ειναι αναποφεuκτος, α α και

s:,' s:," β " ξ επεΙUΎ) υεν εχει τιποτα το φο ερο, εχει ε α-

λ ' ,ι Ι ι σφα ισει στον εαuτο τοu ενα πανισχuρο εφ 0-

s:, 'Ε' , υΙΟ για ΤΎ)ν εuτuχια. 3 ν πασΎ) περιπτω-

ξ ' λ' λ'" λλ ' , σει , ερω πο u κα α οτι ειναι πο οι αuτοι

ποu θα μοu ασκήσοuν δριμύταΤΎ) κριτική , αλ

λά ο μόνος τρόπος για να ΤΎ)ν αποφύγω θα

ήταν να μΎ)ν γράφω τίποτα. ΑκόμΎ) και για 'λ' , τοuς ΡΎ)τορικοuς μοu ογοuς , με τοuς ΟΠΟLOuς

επεδίωκα ΤΎ)ν εuρεία αποδοχή τοu κοινού (

ι Ι Ι , ,

γιατι Ύ) ΡΎ)ΤΟΡΙΚΎ) ειναι μια τεχνΎ) ποu απεu-

ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΘΗ

θ , λ ' " uνεται στον αο και ο πραγματικος σκοπος

τοu ρ~τoρα είναι να κερδίσει την απoδox~ των ακροατών τοu), βρέθΎ)καν κάποιοι ποu ,Ι Ι / δ Ύ)ταν ανικανοι να επαινεσοuν κατι αν εν

, θ ' 'δ μποροuσαν να το μΨΎ) οuν και οι ι ιοι επι-

, θ ' Ι Ι , τuχως, εωρωντας οτι το ακρον αωτον ΤΎ)ς

EUY λωττίας περιορίζεται στις δικές τοuς δu

νατόΤΎ)τες. Αντψέτωποι με έναν χείμαρρο

νΟΎ)μάτων και λέξεων, δ~λωναν ότι προτι

μούν το δικό τοuς φτωχό και μίζερο ύφος από

λ ' θ'" τον π οuτο και ΤΎ)ν αφ ονια - ετσι προεκu-

Ψ λ, , , ,

ε το εγομενο «αττικο uφος», για το οποιο

'δ ' , θ 'ζ' οι ι ιοι αuτοι αν ρωποι ποu ισχuρι ονταν οτι

το ακολοuθούσαν δεν ~ξεραν τίποτα απολύ

τως και ~δΎ) έχοuν βοuβαθεί, γιατί κόντεψαν

να γελΟΙΟΠΟΙΎ)θούν στις αίθοuσες των δικα-, Τ θ' λ' , σΤΎ)ριων. ι α επρεπε οιπον να περψενω

τώρα ποu βλέπω ότι δεν έχω ΤΎ) λα·ίκ~ uπο-, ξ , β ζ' ,

σΤΎ)ΡΙ Ύ) σΤΎ)ν οποια ασι ομοuν καποτε; 4

Η λ " , λ' φι οσοφια αρκειται σΤΎ)ν ΚΡΙΤΙΚΎ) των ο ι-

γων, και αποφεύγει εσκεμμένα το πλ~θoς το , 'ζ ψ' οποιο ΤΎ)ν αντψετωπι ει με καχuπο ια και

, θ ' , θ'λ θ ' απεχ εια· αρα, οποιος ε ει να επιτε ει στο

σύνολο ΤΎ)ς φιλοσοφίας θα έχει τον όχλο με , , θ'

το μερος τοu, και οποιος επι uμει να κατα-

φέρει ένα πλ~γμα σΤΎ) σuγκεκρψένΎ) σxoλ~ , λ θ' , θ ' , ποu εγω ακο ou ω πιστα α εχει ΤΎ)ν αμε-

19

ΚΙΚΕΡΩΝ

ρισΤΎ) συμπαράστασΎ) των άλλων φιλοσοφι-, λ' Σ' , Ψ' κων σχο ων. ε οσους, ομως, εγουν συνο-

λικά ΤΎ) φιλοσοφία έχω απαντήσει στο έργο

Ο / "θ ' λ μου ρτηνσως, ενω οσα α οφει ε να πει κα-

νείς εν ονόματι ΤΎ)ς ΑκαδΎ)μίας θέλω να πι

στεύω ότι τα εξέθεσα αρκετά λεπτομερώς

στα τέσσερα βιβλία των Αχ.αδημειχ.ών μου.

Εντούτοις, όχι μόνο δεν αποδοκιμάζω ΤΎ)ν

κριτική, αλλά και ΤΎ)ν αποζΎ)τώ με όλΎ) μου

ΤΎ)ν καρδιά· ποτέ Ύ) φιλοσοφία δεν θα απο

κτούσε τόσΎ) δόξα σΤΎ)ν Ελλάδα αν οι αντι-

λ ' δ' , πα ΟΤΎ)τες και οι ιαμαχες των κυριοτερων

εκφραστών ΤΎ)ς δεν ΤΎ)ν είχαν κρατήσει ζω-,

ντανΎ) .

5 Οπότε θα συμβούλευα όλους εσάς, οι " Ι ι

οποιοι εχετε αυΤΎ) ΤΎ)ν ικανΟΤΎ)τα, να απε-

λευθερώσετε ΤΎ) δόξα που χαρίζει τούΤΎ) Ύ)

ενασχόλΎ)σΎ) από ΤΎ) χαλαρή πλέον λαβή ΤΎ)ς

Ελλάδας και να ΤΎ) φέρετε σε αυτήν εδώ ΤΎ)ν

'λ' β' " πο Ύ), οπως ακρι ως οι προγονοι μας με τον

'ζ'λ "λ 'λ ακαματο Ύ) ο τους μας χαρισαν ο α τα α -λα είδΎ) δόξας - ή, τουλάχιστον , όσα τους

φαίνονταν ελκυστικά. Ιδιαίτερα Ύ) φήμΎ) του

ρήτορα, αν και ξεκίνΎ)σε από πολύ χαμΎ)λά, ι ι Ι Ι ,

με αυτο τον τροπο εφτασε στο απογειο ΤΎ)ς,

έτσι που τώρα, όπως ορίζει σχεδόν για όλα , ι ι, ,

τα πραγματα νομος ΤΎ)ς φυσΎ)ς, εχει αρχισει

20


, ~, 'θ λ' να γερνα και υεν ειναι απι ανο σε ιγο να

χαθεί εντελώς. Αντιθέτως, Ύ) φιλοσοφία, σε

ό,τι αφορά ΤΎ) λατινικ~ γραμματεία, βρίσκε-ι , " ι

ται ακομΎ) στα σπαργανα, γι αuτο κι εμεις

ΤΎ) σΤΎ)ρίζοuμε και για χάΡΎ) ΤΎ)ς ανεχόμαστε να μας ελέγχοuν και να μας διορθώνοuν. Auτό, βεβαίως, ενοχλεί όσοuς έχοuν δεσμεuθεί

, , , λ' απεναντι σε καποιες ιερες και ακ ονΎ)τες πε-

θ , "ζ ποι Ύ)σεις, και, ως εκ τοuτοu, αναγκα ονται

" 'ψ να uπερασπιστοuν ακομΎ) και απο εις ποu

~ " υεν τοuς εκπροσωποuν, προκειμενοu να φα-

, , Ε ' , ζ' νοuν σuνεπεις. μεις, ομως, ποu ανα Ύ)ΤΟU-

, β' 'λ'θ με ο,τι ρισκεται πιο κοντα σΤΎ)ν α Ύ) εια και

αδuνατοuμε να προχωρ~σοuμε πέρα από το

αλΎ)θοφανές, δεν έχοuμε κανένα απολυτως

πρόβλΎ)μα είτε να διαψεuσοuμε τοuς αντιπά-

λ " θ' , οuς μας χωρις να γινοuμε επι ετικοι ειτε να

διαψεuστοuμε χωρίς να χάσοuμε ΤΎ)ν ψuχραι-,

μια μας.

6 Αν, λοιπόν, αuτές οι σποuδές μεταλα

μπαδεuθοuν στοuς Ρωμαίοuς, δεν θα χρεια

ζόμαστε καν τις βιβλιoθ~κες των Eλλ~νων,

οι οποίες βρίθοuν από βιβλία , λόγω τοu πλ~

θοuς των σuγγραφέων. Πολλοί σuγγραφείς,

βλ' , ,~, , επεις, γραφοuν τα ωια πραγματα ο ενας

με τον άλλον και έχοuν γεμίσει τον τόπο με

σuγγράμματα. Το ίδιο θα σuμβεί και σε μας,

2 1

ΚΙΚΕΡΩΝ

, λλ ' , λ' αν σuρρεuσοuν πο οι σε αuτες τις με ετες.

Τ λ ' θ'" ou αχιστον, ας εν αρρuνοuμε οσοuς εχοuν

την απαραίτητη καλλιέργεια και την ικανό

τητα να επιχεΙΡΎ)ματολογοόν με ακρίβεια

ώστε να ασχολΎ)θούν με τα φιλοσοφικά ζΎ)Τ~

ματα σuσΤΎ)ματικά και μεθοδικά. 7 Υπάρ-, θ' , θ' χει μια καΤΎ)γορια αν ρωπων οι οποιοι ε-

λοuν να αποκαλούνται φιλόσοφοι και, όπως

ακούω, έχοuν γράψει πολλά βιβλία στα λα-, Δ 'λ ' , τινικα. εν τα uποτιμω - απ οuστατα, ποτε

μοu δεν τα έχω διαβάσει. Εφόσον οι ίδιοι οι

σuγγραφείς δΎ)λώνοuν ότι τα γραπτά τοuς '" , , " , '" οεν ειναι οuτε σαφΎ) οuτε σuσΤΎ)ματικα, οεν

'" θ' , Ψ' , , οια ετοuν οuτε κομ ΟΤΎ)τα οuτε περιτεχνο

, , , , '" β' , uφος, τοτε κι εγω αρνοuμαι να οια ασω κατι

'" ' , ποu οεν εχει να μοu προσφερει ΤΎ)ν παραμι-

κρ~ απόλαuσΎ). Άλλωστε, δεν χρειάζεται να ι ι ~ Ι ι

εχεις και καμια σποuuαια μορφωσΎ) για να

ξ ' λ' , , ερεις τι ενε και τι πιστεuοuν οι εκπροσω-

ποι αuτ~ς ΤΎ)ς σχoλ~ς. Αφοό δεν ~oιάζoνται

' ''' 'θ' 'ψ οι ιuιoι για το πως α εκφρασοuν τις απο εις

τοuς, δεν βλέπω ποιος θα ~θελε να διαβάσει

τα βιβλία τοuς εκτός από τοuς ομΟ'ίδεάτες

τοuς ας τα διαβάζοuν λοιπόν μεταξύ τοuς.

8 Τα έργα τοu Πλάτωνα ~ των άλλων εκ-, 'λ' προσωπων ΤΎ)ς σωκραΤΙΚΎ)ς σχο Ύ)ς, και σΤΎ)

σuνέχεια των επιγόνων τοuς, τα διαβάζοuν

22

ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑθΗ

, Ι Ι Ι

οι παντες, χωρις απαραιτητα να συμφωνουν

με τη διδασκαλία τους και να είναι ένθερμοι ~ , ~, Ι, ~ ,

οπαοοι ΤΎ)ς σχεοον κανεις, ομως, οεν πιανει

να διαβάσει τον Επίκουρο ~ τον ΜΎ)τρόδω

ρο αν δεν είναι μαθΎ)τ~ς τους. Άρα οι μονα-~, , , λ 'β οΙΚΟΙ αναγνωστες αυτων των ατινικων ι-

βλ' " Ι , ιων ειναι οσοι συμφωνουν με το περιεχο-

, Π ' ,Ι ι μενο τους. ροσωπικα, πιστευω οτι ενα

γραπτό κείμενο θα έπρεπε να κερδίζει ΤΎ)ν , 'θ λλ' , εκτιμΎ)σΎ) κα ε κα ιεργΎ)μενου αναγνωσΤΎ)·

, ~ "~ ακομ Ύ) και αν οεν μπορουσα ο ιuιoς να επι-

, " 'λ θ θ ' τυχω κατι τετοιο, και πα ι α το εωρουσα

υπoχρέωσ~ μου να προσπαθώ να γράφω κατ' , , r'" θ αυτον τον τροπο. 9 ι αυτο ανεκα εν ακο-

λουθούσα ΤΎ) μέθοδο των ΠεριπαΤΎ)τικών και

ΤΎ)ς ΑκαδΎ)μίας, φροντίζοντας να εξετάζω 'θ ζ' '~I 'Ψ , κα ε Ύ)ΤΎ)μα και απο τις ουο ο εις, οχι

λ ' ~'" 'β απ ως επεΙUΎ) μονο ετσι μπορουσα να ρω σε

'θ ' ι β' , κα ε περιπτωσΎ) ο,τι ρισκοταν πιο κοντα

σΤΎ)ν αλ~θεια, αλλά και γιατί Ύ) συγκεκρι-, 'θ ~ λ' t: ' , μενΎ) με οοος αποτε ει εc."αιρεΤΎ) ασΚΎ)σΎ)

, Ο' " υφους. πρωτος που ΤΎ)ν εφαρμοσε Ύ)ταν ο

ΑριστοτέλΎ)ς και μετά ΤΎ)ν ωοθέΤΎ)σαν και οι

θ Ι Π' , , , μα Ύ)τες του. αντως, απο τους συγχρονους

μας , ο Φίλων, του οποίου τις παραδόσεις πα

ρακολουθούσα συχνά, είχε ΤΎ) συν~θεια να δι-~, 'λλ' ι οασκει σε α ες ωρες τους κανονες ΤΎ)ς ΡΎ)-

ΚΙΚΕΡΩΝ

τoριx~ς και σε άλλες τις αρχές της φιλοσο-, Ο'λ ' , φιας. ι φι οι μου με επεισαν να καν ω και

, ,~ , β' , εγω το ισιο, κι ετσι ακρι ως κατενειμα τον

, , ~ θ' ι λ' χρονο που ειχαμε υια εσιμο στην επαυ η

μου στο Τοόσκουλο. Αφοό αφιερώσαμε, λοι-/ Ι ι,

πον, το πρωινο μας σε ρητορικα γυμνασμα-

/ ,Ι Ι

τα, οπως ειχαμε κανει και την προηγουμε-

ι β' , , νη μερα, κατε ηκαμε κατα το απογευματα-

κι στην Ακαοημία μου. Σου παραθέτω τον

οιάλογο που έλαβε χώρα, όχι όμως σε αφη

γηματικ~ μoρφ~, αλλά όσο το ουνατόν πιο ι Ι / 'θ

κοντα στα οσα πραγματι ειπω ηκαν.

10 Καθώς κάναμε τον περίπατό μας, η

συζ~τηση άρχισε με το εξ~ς, περίπου, προοί

μιο:

Α Δ 'ζ , , "λ .: εν φαντα εσαι ποσο χαρηκα, η, μα -λον, πόσο ωφελ~θηκα από τη χθεσιν~ μας

συζ~τηση. Αν και ξέρω ότι ποτέ μου οεν

έοειχνα ιοιαίτερο ενθουσιασμό για τη ζω~,

ωστόσο η σκέψη ότι μια μέρα θα έχανα όλες

τις απολαόσεις της και θα αποχαιρετοόσα για

πάντα το φως του ~λιoυ κάποιες φορές μοό 'C " β Ι ι ΠΡΟι,ενουσε φο ο και με εκανε να υποφερω.

Πίστεψέ με, τόσο πολό απαλλάχθηκα από , , ' ζ , ,

τουτη την αγωνια, που νομι ω οτι για κανε-

να άλλο θέμα οεν θα έπρεπε να ανησυχοόμε

λιγότερο.


11 Μ.: Δεν με εκπλήσσουν καθόλου όσα

λες. Είδες πόσΎ) OUναμΎ) έχει Ύ) φιλοσοφία;

Θ ι Ι Ι Ι

~ εραπευει το πνευμα, απομακρυνει τις ανΟΎ)-

, λλ" τες στενοχωριες, μας απα ασσει απο τις

επιθυμίες μας και διώχνει μακριά τους φό

βους μας. Για να έχει, όμως, αποτέλεσμα

πρέπει να απευθύνεται και στον κατάλλΎ)λο

χαρακτ~ρα. Δεν ευνοεί μόνο Ύ) τύΧΎ) τους

τολμΎ)ρούς, όπως λέει μια παλιά παροιμία,

αλλά και Ύ) φιλoσoφικ~ σκέψΎ), και μάλιστα

λ ' , 'θ λ' πο υ περισσοτερο, ενισχυοντας, α εγαμε,

με τα διδάγματά ΤΎ)ς ΤΎ) OUναμ Ύ) ΤΎ)ς γενναιό-

Φ ' Ι Ι Ι ι ΤΎ)τας. αινεται οτι εσενα Ύ) φυσΎ) σε προι-

, " κισε με ανωτερο και ευγενικο πνευμα που

, θ' δ' , περιφρονει τις αν ρωπινες α υναμιες, οποτε

λ ' , 'β θ' Ύ) ομι ια μας εναντια στον φο ο του ανατου

β , "δ ' ΡΎ)κε προσφορο ε αφος σε μια γενναια

Ψ , Ν 'ζ , , 'δ ' υΧΎ). ομι εις, ομως, οτι τα ι ια αυτα επι-

χειρ~ματα εΠΎ)ρεάζουν πραγματικά τους αν-

θ ' , , ρωπους που τα επινΟΎ)σαν, τα πραγματευ-

θΎ)καν και τα κατέγραψαν ; Υπάρχουν βέβαια ελάχιστες εξαιρέσεις , αλλά πόσοι φιλόσοφοι , ' ψ' ι εχουν τον χαραΚΤΎ)ρα, ΤΎ)ν υΧΎ), τον τροπο

ζ , 'θ' Π' ωΎ)ς που απαιτουν οι εωριες τους; οσοι

πιστεύουν σΤΎ)ν ίδια τους ΤΎ) διδασκαλία , όχι

απλώς ως κεν~ επίδειξΎ) γνώσεων, αλλά ως

οδΎ)γό ζω~ς; Πόσοι έχουν ΤΎ)ν αυτοπειθαρχία

ΚΙΚΕΡΩΝ

να uπακοuοuν σε αuτά ποu κηρuσσοuν οι ,~ Βλ' " , ωωι; 12 επεις μερικοuς τοσο επιπο-

λαωuς και ματαιόδοξοuς, ποu καλότερα θα

~ταν γι' αuτοuς να μην είχαν σποuδάσει

ποτέ. Άλλοι είναι άπληστοι για το χρ~μα,

άλλοι διψασμένοι για δόξα. Πολλοί uποδοu-

λ ' ~, λ' , ωνονται στις ηυονες, και τα ογια τοuς ερ-

χονται σε απόλuτη αντίθεση με τον τρόπο

ζω~ς τοuς. Νομίζω ότι αuτό είναι μεγάλη

ντρoπ~. Αν ένας δάσκαλος γραμματικ~ς δεν "c' λ' '" ι..,ερει να μι ησει σωστα, η αν καποως ποu

θέλει να λέγεται μοuσικός τραγοuδάει πα-, , 'λ ' β ' ραφωνα, τοτε οφει ει να ντρεπεται ακρι ως

επειδ~ χωλαίνει σε ένα πράγμα ποu δηλώ

νει ότι γνωρίζει σε βάθος. Εξίσοu θα έπρεπε , 'λ' ~ να ντρεπεται και ενας φι οσοφος ποu αuu-

, λ'Ί: 'ζ , ~ , νατει να ε εγι..,ει τον τροπο ωης τοu, υωτι

'λλ ' , "θ σφα ει σε εναν τομεα στον οποω uποτι ε-

, ,~, 'λ β ' ται οτι ειναι εωημων, και, ενω ανα αμ ανει

να διδάξει την τέχνη της ζω~ς, είναι προφα-" ,~ ~ζ' ζ' ,

νες οτι ο ωιος υεν ι..,ερει να ησει σωστα.

Α.: Αν ισχόει αuτό ποu λες, δεν θα έπρε-

β ' ,Ι ι πε να φο ασαι μ ηπως εχεις uπερεκτιμ ησει

λ 'Α" λ' τη φι οσοφια; φοu uπαρχοuν π ηρως κα-

'λ' ζ , ταρτισμενοι φι οσοφοι ποu ouv επαισχuντα ,

τι άλλο θέλοuμε για να αποδείξοuμε ότι η

φιλοσοφία είναι άχρηστη;

ΓΤΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΘΗ

13 Μ.: Μα. α.υτό δεν α.ποδειχνίιει τίποτα..

Δεν είνα.ι όλα. τα. κα.λλιεργημένα. χωράφια. είι-

δ ' δ' Ά ' λ' φορα. κα.ι εν εχει ικιο ο κκιος οτα.ν εει:

Ο σπόρος ο χαλός χαι σε φτωχό χώμα να ι

πεσει

πάλι απ' τη φύση του θα δώσει πλούσια σο

δειά.

Δεν α.ποδίδουν, λοιπόν, κα.ρποίις όλα. τα. κα.λ

λιεργημένα. πνείιμα.τα.. Κα.ι, για. να. μείνουμε 'δ 'δ ' β' , στο ι ιο πα.ρα. ειγμα., οπως α.κρι ως ενα. χω-

ι Ι, ι δ ' ρα.φι , οσο ευφορο κι α.ν εινα.ι, εν α.ποφερει

κα.ρποίις α.ν μείνει α.κα.λλιέργητο , έτσι κα.ι η

ψυχή δεν μπορεί να. κα.ρποφορ-ήσει χωρίς την

δ ' Η "δ' ι 'λ πα.ι εια. . μια. εινα.ι α. υνα.μη χωρις την α. -

λη. Η φιλοσοφία. είνα.ι η κα.λλιέργεια. της ψυ-, ~ ζ' λ' χης. ~ερι ωνει τα. ε α.ττωμα.τα. κα.ι προετοι-

'ζ ψ' '>' θ' ", μα. ει την υχη να. οεχ ει τον σπορο' οχι μο-

νο επιβλέπει τη σπορά, α.λλά θα. λέγα.με ότι , Ι Ι, ,

α.υτη ριχνει τους σπορους α.πο τους οποιους

θ θ ' λ' , , α. γεννη ουν οι π ουσιοτεροι κα.ρποι οτα.ν η

Ψ , , Αλλ' , , υχη ωριμα.σει. α. α.ς συνεχισουμε α.πο

" 'Π εκει που ειχα.με στα.μα.τησει. ες μου, σε πα.-

ρα.κα.λώ, ποιο θέμα. θα. -ήθελες να. συζητ-ή

σουμε.

Ν 'ζ' Ι Ι ι 14 Α.: ομι ω οτι ο πονος εινα.ι το χεφο-

τερο πράγμα..

ΚΙΚΕΡΩΝ

Μ Χ ' " . : ειροτερο και απο την ατιμωση;

Α.: Αυτό δεν θα τολμούσα να το πω, και , 'ζ λ ' ντρεπομαι που αναγκα ομαι να εγκατα ει-

ψω τη θέση μου τόσο γρήγορα.

Θ ' , , Μ.: ... α επρεπε να ντρεπεσαι περισσοτερο

, , , 'Δ θ αν ειχες μεινει πιστος σε αυτην . εν α σε

, θ'λ ' , , τιμουσε κα ο ου να σκεφτεσαι οτι υπαρχει

ι , Ι Ι ,~

κατι χειροτερο απο την ατιμωση, το oνειuoς

'Π ' λ' και την ντροπη. ροκειμενου να γ ιτωσου-

, " λ' s:- ' με απο αυτα, οχι απ ως οεν πρεπει να απο-

, S:-', λλ' , φευγουμε οποιονοηποτε πονο, α α οφει-

λουμε και να τον επιδιώκουμε, να τον υπ 0-

μένουμε και να τον καλοδεχόμαστε.

Α.: Συμφωνώ απολύτως. Πάντως, ακόμη , ~, , ι

και αν ο πονος οεν ειναι το χειροτερο πραγ-

μα που υπάρχει, δεν χωράει αμφιβολία ότι , , ,

ειναι κατι κακο.

15 Μ.: Βλέπεις, λοιπόν, πόσο γρήγορα

ξαλάφρωσες από τον φόβο του πόνου χάρη

στη σύντομη παρέμβασή μου;

Α.: ΤΟ βλέπω, αλλά θέλω περισσότερες

εξηγήσεις.

Μ Θ " , λλ' , .: ... α κανω ο,τι μπορω, α α το εργο

μου είναι δύσκολο και δεν θέλω να είσαι , λ' πνευμα αντι ογιας.

Α.: Σου υπόσχομαι ότι δεν θα είμαι. Όπως

θ ' 'θ ' και Χ ες , ετσι και τωρα α σε αφησω να με


οδηγ-ήσεις με τοuς σuλλογισμούς σοu όποu

θέλεις εσύ.

Μ.: Έχει καλώς. Ας αρχίσω, λοιπόν, από

τις αδuναμίες πολλών φιλοσόφων οι οποίοι

αν-ήκοuν σε διάφορες σχολές . Ο σωκρατικός

Α ' , , δ ' ριστιππος ειναι ο πρωτος σε σποu αιοτητα

, " δ δ' και αρχαιοτητα απΌ εκεινοuς ποu εν ιστα-

λ ' " σαν να αποκα εσοuν τον πονο uπερτατο κα-

, Ε 'Ε ' , , κο. ν σuνεχεια, ο πικοuρος φανηκε αρκετα

'λ ' , , Eua ωτος σε αuτη την αστηρικτη και αναν-δρη θέση. Κατόπιν, ο Ιερώνuμος ο Ρόδιος

, , , θ' , ισχuριστηκε οτι το uπερτατο αγα ο ειναι η

λλ " , , 'λ απα αγη απΌ τον πονο - τοσο μεγα η σuμ-

, θ "Ολ 'λ ' φορα τον εωροuσε. οι οι uπο οιποι, εκτος

από τον Ζ-ήνωνα, τον Αρίστωνα και τον Πύρ-ι ι ι 'δ '

ρωνα, ειπαν πανω κατω το ι ιο με αuτο ποu

'λ ι f /, ε εγες κι εσu προηγοuμενως: ο πονος ειναι

, " λλ" οντως κακο πραγμα, α α uπαρχοuν και χει-

ρότερα. 16 Είδες προηγοuμένως ότι η ίδια / ι ι,

σοu η φuση και καποιο εuγενικο στοιχειο τοu , , ,

χαρακτηρα σοu επαναστατησαν και σε εμπο-

δ Ι" ι ισαν να πεις οτι ο πονος ειναι το uπερτατο

, 'ζ' 'λ' θ κακο, αναγκα οντας σε, μο ις ηρ ες αντι-

μέτωπος με την ατίμωση, να εγκαταλείψεις

τη θέση σοu. Κι όμως αuτ-ή την άποψη η φι

λοσοφία, ποu μας διδάσκει την τέχνη της

ζ " 'ξ' " ωης, την εχει uποστηρι ει επι τοσοuς αιω-

νες. Μα ποιο αξίωμα , ποια ιάκρισ'f) , ποια

τιμή θα είχε τόσΎ) σΎ)μασία για έναν ά.νΟρω ι, , ι 6

πο ο οποιος ειναι πεπεισμενος οτ π νας

~, , 6 ' ισοουναμει με το υπερτατο κακ , ωστιι να

θέλει να τα κερδίσει υπομένοντας τον σω

ματικό πόνο; Αλλά και ποια επαΙσχυνΤΎ) και

ατιμωτική πράξΎ) δεν θα δεχόταν να κάνει, , ' Ι προκειμενου να τον αποφυγει , αν ε χε απο-

, , Ι ι λ' φασισει οτι ο πονος ειναι το μεγα υτερο χα

, , Π 'θ 'θ κο που υπαρχει; οιος αν ρωπος εν νιω ει

~ , Ι Ι ,

uυστuχισμενος -αν ο πονος ειναι το υπερτα-

ι '" , το κακο-, οχι μονο ΤΎ)ν ωρα που υποφερει

, " λλ' , , απο φρικτους πονοuς α α και οταν σκε -

, , 'θ ' φτεται οτι κατι τετοιο α μποροuσε να ΤΟι)

σuμβεί ανά πάσα στιγμή στο μέλλον; Και σε

ποιον δεν θα μπορούσε να συμβεί; Με αυτή

ΤΎ) λογική κανείς δεν θα μπορούσε να θεω-

θ ' , Ε' λ'θ ' ΡΎ) ει εuτuχισμενος. 17 ιναι α Ύ) εια οτι ο

Μ Ύ)τρόδωρος θεωρεί απόλuτα εuτuχισμένο

έναν άνθρωπο αν το σώμα ΤΟι) έχει γερή

κράσΎ) και αν είναι βέβαιος ότι θα το διαΤΎ)-, , ,~, Ν λ

ρει παντοτε σΤΎ)ν ωια καταστασΎ). αι, α -λά ποιος άνθρωπος μπορεί να είναι βέβαιος

, "Ο Ε ' 'λ' γι αuτο; σο για τον πικοuρο, εκεινος εει

ι, Ι, ι

κατι πραγματα ποu, κατ α ΤΎ) γνωμΎ) μοu , ει-

'λ Ι 'ζ , , , ναι για γε ια. σχυρι εται χαποι) οτι, οταν ο

σοφός καίγεται ή βασανίζεται -θα περίμενε

ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑ] ΤΑ ΠΑΘΗ

Ι , ,~

κανεις να πει «το αντεχει , το uπομενει , υεν

uποκύπτει»-, μέγας άθλος μα τον Hρακλ~ 'ξ Η λ' , , και αντα ιος ΤΟι) ρακ εοuς, στον οποιο μο-

λις ορκίστηκα. Αλλά για τον σκληροτράχηλο

Επίκοuρο δεν αρκεί αuτό. Εκείνος, αν βρε

θεί μέσα στον ταύρο ΤΟι) Φαλάριδος, θα ανα

φων~σει: «Α, τι ωραία! Καρφάκι δεν μοι)

, 'Π" Ω' 'Ο καιγεται.» ως ειπατε; « ραια»; χι

λ ' , Κ' λ' απ ως (ωποφερτα»; ι ομως, οι φι οσοφοι

ι , ι , ι , ΠΟι) αρνοuνται οτι ο πονος ειναι κατι κακο

δεν λένε ότι είναι «ωραίο» να βασανίζεται ι ι ~ ,

καποιος· παροτι υεν τον κατατασσοuν στα

~, λ' ~ , , υεινα, τον αποκα οuν «Uuσαρεστο», «αφο-

, , Ε' Ε' ρητο», (ψισητω), «αφuσικο». νω ο πικοu-

~ λ' , " , ρος, ΠΟι) οη ωνει οτι ο πονος ειναι το μονο

" λ" κακο ΠΟι) uπαρχει και το μεγα uτερο απο

'λ 'λ " , θ ο α τα uπο οιπα, πιστεuει οτι ο σοφος α τον

λ ' , Δ' , αποκα εσει «ωραιο». 18 εν εχω την απαι-

'ψ , , τηση να μοι) περιγρα εις κι εσι) τον πονο με

, , Ε' τοuς οροuς ποι) χρησιμοποιει ο πικοuρος για

την ηδoν~: ξέρεις, βέβαια, ότι ~ταν φανατι-, ~, Α' θ'λ ' κος οπαοος της. uτος, αν ε ει, μπορει να

λέει μέσα στον ταύρο τοι) Φαλάριδος τα ίδια

ποι) λέει και στο κρεβάτι τοu. Εγώ δεν πε

ριμένω τέτοια θαύματα από τη φιλοσοφία.

Α ' 'θ ' , ν ενας αν ρωπος uπομενει τον πονο με γεν-

ι Ι, ι θ' ναιοτητα , τοτε εχει κανει το κα ηκον τοu.

ΚΙΚΕΡΩΝ

Δεν είναι ανάγΚΥ) να το απολαμβάνει κιόλας.

Δ ' β λ" , , εν χωραει αμφι ο ια οη ο πονος ειναι μια

θλιβερ~ κατάσταση, δuσάρεστη, απεχθ~ς, 'θ ' ,~ αντι ετη προς τη φuση, απαραοεΚΤΥ) και ανu-

πόφορη . 19 Δες την περίπτωση τοu Φιλο

κτ~τη' τα βογκητά τοu δικαιολογοόνται ,

αφοό είχε δει τον περίφημο Hρακλ~ στην

Ο, λ 'ζ , 'Ά β' ιτη να OUp ια ει απο τον πονο. ρα τα ε-

λη ποu είχε πάρει ο ~ρωας αuτός από τον

Hρακλ~ τοό ~ταν άχρηστα όταν

φαρμάκι χύθηκε στις φλέβες του

απ' του φιδιού το τσίμπημα ζ / Ι / c,υπνωντας του πονους αφορητους.

Άκοu τον πώς φωνάζει' ζητάει βo~θεια , θέ

λει να πεθάνει:

Αχ! Ποιος θα βρεθεί να με γκρεμίσει από

τα βράχια

στο αλμυρό το κύμα;

Λ.ιώνω απ' τον πόνο.

Η φλόγα της πληγής μου , η έντασή της / ,ι, /

μου τρωει την ψυχη.

Είναι δόσκολο να πει κανείς ότι αuτό ποu 'ζ' ' θ β 'ζ , αναγκα ει εναν αν ρωπο να γα ει αuτες τις

ΠΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΘΗ

's:-' , 'λ ' κραuγες υεν ειναι κακο, και μα ιστα μεγα-

λο.

20 Αλλά ας δούμε και τον ίδιο τον Ηρα-

λ' ι, , ,

κ Ύ), ο οποιος κατερρεuσε απο τοuς πονοuς

ΤΎ)ν ώρα ποu ο ίδιος ο θάνατος τοu άνοιγε τις

πύλες ΤΎ)ς αθανασίας. Τι οuρλιαχτά ~ταν

εκείνα στις Τραχ[νιες τοu Σoφoκλ~! Άκοu τι

λ " Δ' , εει οταν 1) ψανειρα τον εντuσε με τον χι-

τώνα ποu είχε βοuτ~ξει στο αίμα τοu Κε

νταύροu, και εκείνος κόλλΎ)σε στις σάρκες

τοu:

Ω ' β' ι δ ' , ποσα a ασταχτα χι ανειπωτα εινα

, , λ' ! τυραννησαν το σωμα μου χαι το μυα ο μου

Μα ούτε η ανελέητη Ήρα

ούτε ο στυγνός Ευρυσθέας δεν μου 'χαναν , ,

τετοlO χαχο

, , δ ' Ο ' θ οσο μια αχαρ η γυναιχα, του ινεως η υ-, γατερα.

Εχείνη, δίχως να το ξέρω, με παγίδευσε ι , Ε' με αυτο το υφαντο των ρινυων

που έχει χολλήσει στα πλευρά μου,

δ , 'Υ' τα οντια του μου σΧΙι"ουν τις σαρχες,

, / Ι Ι

με σφιγγει χαι ρουφαει την ανασα απο τα

σπλάχνα μου ι ζ ,

μου aTpaYYlc,E το αψα. Π"θ' λ' αει, χα ηχα, πιαστηχα στις π εχτες αρ-

πάγες του θανάτου.

33

ΚΙΚΕΡΩΝ

17 ι λ l δ ι ι ι Η.αι τουτες οι π ηγες εν ει ναι απο το χε-

ρι του εχθρού / Ι Ι ι Γ ι

ουτε απο τον στρατο των γηγενων . ιγα-

ντων.

Δεν μου επιτέθηχε χανένας Κένταυρος

ούτε η βία των Ελλήνων ή η μανία των

βαρβάρων

ή χάποιας άγριας φυλής ι ι ι δ 11:' ι Ι

απο οσες εχω χατα ιω"ει ως τα περατα του

Χόσμου

λλ ι ,ι ι β ι α α απ το χερι μιας γυναιχας ρισχω τον

θάνατο Ι Ι ι δ

εγω, ενας αν ρας.

Ω, γιε μου, δείξε μου πως είσαι

αληθινός μου γιος. Μην επιτρέψεις στην Ι ι

αγαπη για τη μανα σου

ι ι θ ι να με νιχησει τωρα που πε αινω.

Μ ι ι 11:' ε χερια υπαχουα να την αρπα"εις χαι να

μου τη φέρεις

Έτσι θα χαταλάβω ποιον έχεις πρώτο στην

δ/Ι / Ι

χαρ ια σου, εχεινη η εμενα.

21 Εμπρός, παιδί μου, θάρρος! Λ.υπήσου ι β ι

τον πατερα σου που σ ηνει ,

που όλος ο κόσμος θα τον λυπηθεί.

Δες με που Χλαίω χαι βογκώ σαν κοριτσό-

πουλο

Ποιος να μου το 'λεγε

Ε ι / Ι ι

γω που παντα αγογγυστα ης συμφορες

μου υπέμενα

34

ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑ Ι ΤΑ ΠΑΘΗ

Ι Ι θ λ Ι τωρα καταντησα σαν η υκο.

Έλα, παιδί μου, στάσου πλάι μου .

Κοίταξε το άθλιο σώμα του πατέρα σου ,ι Ι

που χει γινει κομματια.

v ι /:, lλ Ι Ι Δοιτα", τε με ο οι σας, κι εσυ, πατερα των

θεών, / / "IJ χτυπα με με τον κεραυνο σου και καψε με.

Τώρα ξανά με διαπερνούν οι πόνοι,

σέρνεται η φλόγα στο κορμί μου.

Ω Ι λ Ι l θ Ι 22 χερια, π ατες, στη η , ω μπρατσα

που κάποτε σφίξατε τον λέοντα της Νε

μέας

μέχρι να αφήσει τρίζοντας τα δόντια την

λ Ι Ι

τε ευταια του πνοη .

'Τ' Ι Ι δ /:'1 Ι Ι Ι .1 ουτο το χερι το ε",ι ηταν αυτο που ηρε-

μησε τη Λέρνα

σκοτώνοντας το απαίσιο ερπετό;

Που σύντριψε τους δίμορφους Κενταύρους Ι Ι θ Ι Ε Ι

και γκρεμισε το φονικο ηριο του ρυμαν-

θου ;

Με τούτο είχα αρπάξει από το ζοφερό βα

σίλειο του Άδη

τον σκύλο με τα τρία κεφάλια, το γέννημα

της έχιδνας;

Μ Ι Ι Ι δ Ι ε αυτο ειχα σκοτωσει τον ρακοντα, τον

φύλακα

των χρυσών μήλων ;

Και σε άλλους πόσους άθλους δεν έλαμψε Ι Ι

τουτο το χερι .

35

ΚΙ ΚΕ Ι'ΩΝ

Ποτέ κανένας δεν καυχήθηκε 6τι το ν{κη

σε.

Μ ' , , πορουμε να συνεχισουμε να υποτιμουμε

τον πόνο ό,αν βλέπουμε τον ίοιο τον Ι Ι ρα-

λ ' "-' 'λ' '" κ 1) να υειχνει τοσο ιγ1) ανΤΟΧ1) απεναντι

του;

23 Ας έρθει ο Αισχ6λος, ο οποίος εν ήταν

μόνο ΠΟΙ1)τής, αλλά και Πυθαγόρειος, όπως

τουλάχιστον μας λέει 1) παράΟοσ1). ιιως υπο-, "-' n θ' , φερει σΤ1)ν τραγωυια του ο ρομ 1) εας τους

, 'λ λ' πονους που του προκα εσε 1) κ ΟΠ1) του σΤ1)

Λήμνο;

Από όπου λένε ότι έδωσε κρυφά

τη φωτιά στους θνητούς' ο σοφός Προμ η

θέας

την έκλεψε με δόλο και τιμωρήθηκε , , Δ'

απ τον πατερα ια.

Κ θ ' λ " , α ως οιπον εκτινει Τ1)ν ποιν1) του καρφω-

, Κ ' λ' μενος στον αυκασο, εει:

Ω , 'Τ" , θ ' , Υενος των .L ιτανων, αιμα μου, ρεμματα

του Ουρανού '1: ~, ,

κοιτα" τε με υεσμωτη, καρφωμενο στα κο-

φτερά τα βράχια,


σαν το καράβι που φοβισμένοι οι ναύτες απ'

την αντάρα του πελάγους

το δένουν μέχρι να περάσει η νύχτα. Ο γιος

του Δία, ο Κρόνος, Ι Ι δ Ι Ι Ι

με καρφωσε ετσι . στη υναμ η του υπακου-

Ι R' σαν τα χερια του φαιστου.

Μ Ι 'δ Ι Ι πηγοντας με κτηνω η τεχνη τουτες τις

σφήνες διαπέρασε τα μέλη μου

και με το σώμα επιδέξια τρυπημένο, ο δυ

στυχής, Υ Ι δΙ Ι Ι Ε "ω τωρα ε ω, σε αυτο το φρουριο των ρι-

Ι

νυων.

24 Και κάθε τρίτη ολέθρια μέρα καταφτά

νει

Δ ι Ι β' Ι του ια ο αετος με ιαιο πεταγμα,

σκίζει τις σάρκες μου με τα γαμψά του νύ

χια

'Υ / / και με κατασπαρα"ει για το αγριο γευμα

του.

Α Ι Ι θ ' , φου χορτασει κι ευφραν ει με το παχυ συ-

κώτι μου,

βγάζει μια τρομερή κραυγή, και απομα

κρύνεται πετώντας στα ύψη

αφού σκουπίσει το αίμα μου με τη φτερω-

τή ουρά του.

Κ Ι Ι Ι θ ' ,Ι, ι οταν το φαγωμενο μου συκωτι ρεψει

και ξανανιώσει,

'λ Ι λ ' ' β πα ι επιστρεφει αψαργα στο απαισιο 0 -,

σκοτοπι του.

37

ΚΙΚΕΡΩΝ

'Τ ' λ Ι Ι , .L ρεφω οιπον τον φρουρο του πιχρου μαρ-

τυρίου μου

που ζωντανό με ατιμάζει με αιώνια δυστυ -Ι

χια.

Γιατί, όπως βλέπετε χι εσείς, δεν μου επι -Ι δ Ι ΔΙ

τρεπουν τα εσμα του ια

να διώξω το φριχτό πουλί από το στήθος

μου.

25 Κι έτσι ορφανός απ' τις δυνάμεις μου Ι β Ι λ Ι

υποφερω τις α ασταχτες π ηγες μου

Ι Ι θ l δ' , χαι περιμενω απο τον ανατο να ωσει τε-

λος στα δεινά μου .

Μ Ι Ι Ι λ ΙΥ α ουτε χι αυτο με αφηνει να ε πι..,ω ο

Δίας.

Α lλ ,Ι Ι θ τε ειωτοι, φριχτοι αιωνες πεν ους

Ι θ Ι Ι εχουν συσσωρευ ει στο σωμα μου

απ' όπου στάζουν οι σταγόνες με τη θέρμη

του ήλιου

βρέχοντας αδιάχοπα τα βράχια του Καυ-Ι

χασου.

Θ ι δΙ λ θ ι ι ι ... α ηταν υσκο ο να αρνη ουμε οη καΠΟLOς

, ,Ι Ι ι δ που πασχει κατ αυτον τον τροπο ειναι u-

ι ι λ ' δ στυχισμενος' αν ομως τον αποκα εσουμε u-ι ι λ ι ι

στυχισμενο, ειναι σαν να ομο ογουμε οτι ο

Ι Ι , ι

πονος ειναι κατι κακο .

Α Μ ι ι ι λ 'β ι 26 .: εχρι στιγμης εχεις ανα α ει εσυ

την υπεράσπιση της δικ~ς μου θέσης, αλλά

ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΤ ΤΑ ΠΑΘΗ

αυτό θα το σχολιάσω σε λίγο. Στο μεταξύ , ι ι ι , / Δ

πες μου απο που ειναι αυτοι οι στιχοι; εν

τους αναγνωρίζω.

Μ.: Θα σου πω αμέσως καλά έκανες και , Δ βλ' , " λ' ρωτησες. εν επεις οτι τωρα εχω πο υ

ελεύθερο χρόνο;

Α.: Ε, και λοιπόν;

Μ. : Φαντάζομαι ότι, όταν ~σoυν στην Aθ~

να, θα π~γαινες στα μαθ~ματα των φιλοσό

φων.

Α.: Και βέβαια π~γαινα, και με μεγάλη , 'λ μου χαρα μα ιστα.

Μ Τ Ι θ ι ~ Ι Ι , .: οτε α προσει,ες οτι, ενω εκεινη την

επoχ~ κανένας δεν ~ταν ιδιαίτερα εύγλωττος, όλοι περιελάμβαναν στίχους στους λό

γους τους.

Α.: Ναι, ο Στωικός φιλόσοφος Διονύσιος

το συν~θιζε αυτό.

Μ.: Πράγματι. Αλλά το έκανε σαν να ι 'λ' ι υπαγορευε, χωρις να επι εγει ποιους στιχους

θ ' , Ψ' α πει, χωρις να τους εντασσει κομ α στην

ομιλία του. Ενώ ο Φίλων τούς απ~γγελλε με

το κατάλληλο μέτρο, και τα χωρία που πα-'θ ' λ'~' 'ζ ρε ετε τα ειχε επι ει,ει ωστε να ταφια ουν

'θ ι 'Ε ,Ι , στην κα ε περιπτωση . τσι κι εγω, απο το-

ι 'θ ' τε που ριχτηκα με πα ος σε αυτα τα γερο-

ντικά γυμνάσματά μου, φροντίζω να χρησι-

39

ΚΙΚΕΡΩΝ

, θ' Ρ' "Ο μοποιω παρα εματα ωμαιων ποιητων. ταν

, , ~ λ' 'ζ ομως αυτοι υεν με κα υπτουν, μεταφρα ω ο

ίοιος πολλά αποσπάσματα από τους Έλλη-, ,

νες, για να μην στερησω τη ρητορικη των

Ρ ' , , 'λ ' ωμαιων απο κανενα ποικι μα που μπορει

να βελτιώσει τη μOρφ~ αυτών των οιατρι-

β ' Βλ' , , '" ων. 27 επεις ομως ποσο κακο μας κα-

νουν οι ποιητές; Εξασθενίζουν τις ψυχές μας 'ζ " λ ' παρουσια οντας γενναιους ηρωες να κ αινε ,

λ " Ι Ι Ι , και, επιπ εον, εχουν τοση γοητεια, ωστε οχι

απλώς τους οιαβάζουμε, αλλά τους αποστη

θίζουμε κιόλας. Αν λοιπόν προσθέσεις την ,~ , λ '

επωραση των ποι ητων σε μια χα αρη οικο-

, " 'ζ' λ γενειακη ανατροφη κι εναν τροπο ωης μα -θακό και προστατευμένο, τότε η Ούναμη της

αρετ~ς συντρίβεται. Είχε οίκιο ο Πλάτων

που τους εξόρισε από τη φανταστιx~ Πολι-, , ζ' Ψ λ' 'θ τεια του , οταν ανα ητουσε το υ η οτερο η ος

και τις ιοανικότερες συνθ~κες για μια πολι-, , Ε" λ θ' τικη κοινοτητα. μεις ομως, ακο ου ωντας

το παράοειγμα των Eλλ~νων, τους οιαβά

ζουμε και τους αποστηθίζουμε από μικρά ~ , θ " Ι, ,

παωια, και εωρουμε οτι αυτη ειναι η μορ-

φωση και η καλλιέργεια που αρμόζουν σε

έναν ελεύθερο άνθρωπο.

28 Αλλά γιατί να τα βάζουμε με τους ποιη

τές , όταν υπάρχουν φιλόσοφοι, oηλαo~ Οι-


δάσκαλοι της αρετής, οι οποίοι ισχυρίζονται , " λ' , Ε ' οτι ο πονος ειναι το μεγα υτερο κακο; συ,

, 'λ' , λ' , νεαρε μου φι ε, ειπες πριν απο ιγο οτι αυ-

, , , Ψ' 'λ' , τη ηταν η απο η σου, μο ις ομως σε ρωτη-

ι ι , Ι ι

σα αν ο πονος ειναι χεφοτερος απο την ατι-

μωση, εγκατέλειψες την ιδέα σου πάραυτα.

Για τόλμα να υποβάλεις και στον Επίκουρο 'δ ' Θ " την ι ια ερωτηση. ... α σου απαντησει οτι

ι ι "Ι , ενας μετρως πονος ειναι χεφοτερος και απο

τη μεγαλότερη ατίμωση, γιατί δεν υπάρχει Ι Ι Ι ι

τιποτα κακο στην ατιμωση, εκτος και αν αυ-

, δ ' "Π ' τη συνο ευεται απο πονο. οως πονος συ-

'δ Ε ' , , , νο ευ σε τον πικουρο οταν ισχυριστηκε οτι

" λ' , Α ' ο πονος ειναι το μεγα υτερο κακο; υτα

, , λ' θ ηταν τα πω ατιμωτικα ογια που α μπο-

, , λ' Ε ' , ρουσε να πει ενας φι οσοφος. συ, ομως, με

, ι Ι f ,

ικανοποιησες με την απαντηση σου, οταν ει-

, θ' / , Ι πες οτι εωρεις την ατιμωση χεφοτερη απο

, Α ' , θ' τον πονο. ν παραμεινεις πιστος στη εση

θ δ " , , σου, α συνει ητοποιησεις ποσο αναγκαω ει-

, , Δ ' ναι να αντιστεκομαστε στον πονο. εν χρεια-

ζεται να δίνουμε τόση σπουδαιότητα στο ι ,Ι / ,

ερωτημα αν ο πονος ειναι κατι κακο· σημα-

σία έχει να βρει η Ψυχή μας τη ΔUναμ η να

τον αντέξει. 29 Οι Στωικοί προσπαθοόν να

αποδείξουν με αφελείς συλλογισμοός ότι ο , δ ' , , λ '

πονος εν ειναι κατι κακο, ες και το προ-

ΚΙΚΕΡΩΝ

βλΎ)μα βρίσκεται στις λέξεις και όχι σΤΎ)ν ou

σία. Γιατί με ΚΟΡΟ'ίδείιεις, Ζ-ήνωνα; Όταν λες ι ι ι ~ ι

πως αυτο που μου φαινεται φρικτο υεν ειναι

καθόλου κακό, με δελεάζεις και αναρωτιέ-, , <;:, " 'θ' μαι πως ειναι υυνατον κατι που εγω εωρω

'λ <;:" , , απο υΤΎ) υυστυχια να μΎ)ν ειναι καν «κακω).

Τ, λ' Ζ' <;:" , « ιποτα», εει ο Ύ)νων, «υεν ειναι κακο, αν

<;:" , "θ Α" υεν ειναι επαισχυντο Ύ) ανΎ) ικω). υτες ειναι

ανΟΎ)σίες, και δεν με απαλλάσσουν από το 'βλ' ~ , λ' λ" , προ Ύ)μα μου. ~ερω πο u κα α οτι ο πονος

δεν είναι ντροπ-ή. Δεν χρειάζεται να μου το

αποδείξεις. Καλίιτερα να μου πεις ότι δεν , ι ,Ι ι Δ ' εχει σΎ)μασια αν ποναω Ύ) οχι.« εν εχει κα-

, 'λ' " μια σΎ)μασια», εει , «για ΤΎ)ν ευτυχια, Ύ) οποια

'C' λ " , εc,αρταται αποκ ειστικα απο ΤΎ)ν αρεΤΎ)'

, , λ" , εντουτοις, ο πονος κα ο ειναι να αποφευγε-

ται» . Α, ναι; Και γιατί, παρακαλώ; «Διότι , <;:, , 'θ '

ειναι υυσαρεστος, αντι ετος προς τη φυση,

ανυπόφορος, θλιβερός, βασανιστικός».

30 Αυτό θα πει να έχει κανείς πλοίισιο λε

ξιλόγιο: χρησιμοποιεί ένα σωρό λέξεις για <;:, , , 'λ' ,

να αΠΟυωσει αυτο που ο ος ο κοσμος εννοει

, 'Μ' <;:" με μια: «κακος». α εσυ μου υινεις τον ορι-

, '<;:, λλ' , σμο του πονου, υεν με απα ασσεις απο αυ-

, 'Ο '<;:' , τον. ταν τον περιγραφεις ως υυσαρεστο,

, '<;:,' θ'λ αφυσικο και ανυποφορο, υεν εχεις κα ο ου

, ~ , λ ' ,,"' , λ' αυΙΚΟ' ασε τις εc,εις, ομως , και κοιτα ιγο

ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΤ ΤΑ ΠΑΘΗ

, Δ ' θ ' και την ουσια. « εν υπαρχει αγα ο που να

μΎ)ν είναι Ύ)θικώς καλό, δεν υπάρχει κακό , 'θ Α" που να μΎ)ν ειναι ανΎ) ικω). υτα ειναι ευσε-

βείς πόθω, όχι αποδείξεις. Θα -ήταν καλύτε-

λ ' , ρο και ει ικρινεστερο να πεις πως ο,τι απο-

στρέφεται Ύ) φύσΎ) πρέπει να θεωρείται κα-

" δ' " θ κο, κι ο,τι απΌ εχεται εκεινΎ) πρεπει να εω-

, λ' Ά ξ β , , ρειται κα ο. πα και ασωτουμε σε αυτο

ι , Ι ι

τον κανονα και αφΎ)σουμε κατα μερος τις

διαφωνίες μας περί ορολογίας, θα διαπωτώ-

" 'Σ" σουμε οτι εκεινο στο οποιο οι τωικοι εχουν

κάθε δίκιο να επψένουν, ό,τι δΎ)λαδ-ή ονο-

'ζ' "ζ λ μα ουμε εντιμο, σωστο, αρμο ον, και πο -λές φορές περιγράφουμε με τον γενικό όρο

, f Ι Ι Ι 'ξ «αρεΤΎ)), ειναι τοσο ασυγκριτο, τοσο ε οχο,

, 'λ 'λλ θ' , ωστε ο α τα α α αγα α του σωματος και

f , ,Ι

ΤΎ)ς τυχης να φαινονται ωχνα και ασΎ)μαντα

, 'δ' , μπροστα του' κι οτι εν υπαρχει κανενα κα-

" ξ' 'λ ζ' κο -ακομΎ) και αν τα ε ετασεις ο α μα εμε-, ,

να- που να συγκρινεται με ΤΎ)ν ατψωσΎ). 31

Αν λοιπόν Ύ) ατίμωσΎ) είναι χεφότερΎ) από "δ' , τον πονο, οπως παρα εΧΤΎ)κες σΤΎ)ν αΡΧΎ) ΤΎ)ς

συζ-ήΤΎ)σ-ής μας, τότε ο πόνος είναι τελείως , 'Ο θ' , ασΎ)μαντος. ταν το εωρεις ατιμωτικο και

άνανδρο να βογκάς, να ουρλιάζεις, να κλαις,

'β " να συντρι εσαι και να καταρρεεις απΌ τον

, 'λλ λ" , , πονο, με α α ογια, οταν Ύ) ΤΨΎ), Ύ) ευγε-

43

ΚΙΚΕΡΩΝ

ξ , ,

νεια και Ύj α ωπρεπεια σου παραστεκονται

'ζ' δ' Ι και, αντιχρι οντας τες, ιαΤΎjρεις τον αυτοε-

λεγχό σου, είναι βέβαιο ότι ο πόνος θα υπο

χωρ~σει μπροστά σΤΎjν αρετ~, και Ύj ΔUναμ~ θ Ι θ'λ' Γ' , του α υποταγει σΤΎj ε ΎjσΎj σου. ιατι ενα

Ι δ" Ι Ι δ απο τα υο πρεπε ι να κανουμε: Ύj να ε-

χθούμε ότι δεν υπάρχει αρετ~ ~ να περιφρο-, λ ' δΙ Ι Π νΎjσOυμε εντε ως οποων ΎjΠOτε πονο. ι-

στεύεις ~ όχι σΤΎjν ύπαρξΎj ΤΎjς φρόνΎjσΎjς ,

χωρίς ΤΎjν οποία δεν θα μπορούσαμε να συλ

λάβουμε το νόΎjμα καμιάς αρετ~ς; Θα σου Ι λ ι Ι Ι ι

επετρεπε οιπον ποτε Ύj φΡOνΎjσΎj να κανεις

, , , δ Ι δΙ Ι κατι απο το οποω εν εχεις να κερ ισεις τι-

ποτα; Θα σε άφΎjνε να βασανίζεσαι άδικα;

Ή μ~πως θα σε άφΎjνε Ύj σωφΡOσύνΎj να χά-'λ ' Μ ' θ ' σεις τον αυτοε εγχο σου; πορει να εωρει-

ται θεράπων ΤΎjς δικαωσύνΎjς ένας άνθρωπος Ι ξ' Ι λ' ο οποως ε αιτιας του πονου αποκα υπτει μυ-

στικά που του εμπιστεύθΎjκαν , προδίδει τους

συντρόφους του και αδιαφορεί για όλες του Ι Κ Ι

τις υποχρεωσεις; 32 αι σε ρωτω, ποια

απάνΤΎjσΎj θα δώσεις σΤΎjν ανδρεία και στις

συνοδούς ΤΎjς, ΤΎj μεγαλοψυχία, ΤΎjν αξω-Ι , ,

πρεπεια, ΤΎjν υΠOμOνΎj και ΤΎjν περιφΡOνΎjσΎj

θ ' λ ' '0 ' των αν ρωπινων ε αττωματων; ταν κει-

τεσαι συντετριμμένος και καταβεβλΎjμένOς ,

και κλαις ΤΎj μοίρα σου, ποιος θα πει για σένα

44


«lδοΙΙ ένας γενναίος άνδρας!»; Μα αν σε

έβλεπαν σε αυτή ΤΎ)ν κατάστασΎ), δεν θα σε

θεωροΙΙσαν καν άνδρα. Άρα, ~ θα απαρνΎ)θείς

ΤΎ)ν ανδρεία ~ θα κρΙΙΨεις τον πόνο σου. Θα

έχεις καταλάβει βέβαια ότι, αν χάσεις ένα

από τα κορινθιακά αγγεία σου, μπορείς να

διαΤΎ)ρ~σεις ΤΎ)ν υπόλΟΙΠΎ) περιουσία σου άθι-ι ι ι

ΚΤΎ), αν ομως χασεις μια αρεΤΎ) -αν και Ύ)

ι δ ι Ιλ ι αρεΤΎ) εν χανεται-, τε ος παντων, αν παρα-

δ θ ι ι λ ι ι ι ι ι εχ εις οτι σου ειπει μια αρεΤΎ), τοτε ειναι

σαν να μΎ)ν έχεις καμία . 33 Δεν θα μπο

ροΙΙσες βέβαια να αποκαλέσεις γενναίο, με

γαλόψυχο, υπομονετικό και σοβαρό τον Φι-

λ ι, ι ,

ΟΚΤΎ)ΤΎ), ουτε να πεις για εκεινον οτι περι-

φρονεί τα ανθρώπινα - ας μΎ)ν μιλ~σω για ι ΣΙ Ι δ Ι Ι

σενα. ιγουρα ομως εν ειναι γενναιος χα-

Ι Ι Ι

ραΚΤΎ)ρας οποιος κειτεται

σε στέγη υγρή με τοίχους που αντηχούν ι ι λ ι θ ι

απο κραυγες και κ αματα και ρηνους.

Δεν λέω· ο πόνος είναι πόνος - ειδάλλως δεν

θ ζ ι ι Π Ι ι α χρεια οταν γενναΙΟΤΎ)τα. ιστευω ομως

ι , f Ι

οτι, αν υπαρχει υπομονΎ) , μπορει να τον ν ι-

ι Α δ ι ι ΚΎ)σει. ν εν υπαρχει , προς τι να επαινουμε

λ ι ι

ΤΎ) φι οσοφια και να υπεΡΎ)φανευομαστε εν

ι ι Ο Ι ι ονοματ ι ΤΎ) ς; πονος σε κεντα, σε μαχαι-

45

ΚΙΚΕΡΩΝ

, "λ ~'A ' ρωνει: αν εισαι αοπ ος, παραuωσοu. ν ομως

'θ' λ' εισαι ωρακισμενος με Τ"Ί)ν πανοπ ια το!)

Ηφαίστοu, δ"Ί)λαδ~ με Τ"Ί)ν ανδρεία, πολέμ"Ί)-, Α ~ , , ,~

σε τον . ν οεν το κανεις, αUΤ"Ί) "Ί) ασπωα Τ"Ί)ς

τιμ~ς θα σε αφ~σει, θα σε εγκαταλείψει. 34

Ο , Κ' , , ι νομοι των Ρ"Ί)των, οι ΟΠΟLOΙ, κατα τοuς

, θ' "Δ" ΠΟΙ"Ί)τες , εσπισΤ"Ί)καν ειτε απο τον ια ειτε

, Μ' ( 'λ' , απο τον ινωα και πα ι, ομως, σuμφωνα

με τις βοuλές το!) Δία), όπως επίσ"Ί)ς και οι , Λ' ~ , ,

νομοι το!) uxoupyou, εκπαωεuοuν τοuς νεοuς , θ ' 'ξ με τον μοχ ο, το κuν"Ί)γι και το τρε ιμο, τοuς

θ ' , , μα αινοuν να uπομενοuν Τ"Ί)ν πεινα και Τ"Ί)

δίψα, το κρόο και Τ"Ί) ζέσΤ"Ί). ΣΤ"Ί) ΣπάΡΤ"Ί),

μάλιστα, στον βωμό Τ"Ί)ς Αρτέμιδος, τα αγό

ρια uποβάλλονται σε τέτοιες μαστιγώσεις, , ωστε

το αίμα τους κυλάει ποτάμι,

, "λ' 'λ ' καποιες φορες μα ιστα, οπως ε εγαν τοτε

, θ' ι , , πο!) ειχα επισκεφ ει εκεινα τα μεΡ"Ί), μεχρι

θ ' 'Ο ' ~ 'λ ζ' , ανατοu. χι μονο οεν oup ια ε καποιο απο

αuτά , αλλά οότε άχνα δεν έβγαζε. Δ"Ί)λαδ~ , ,Ι ,~ ι

αuτο πο!) μποροuν να κανοuν μικρα παωια

δεν θα μπορέσοuν να το κάνοuν ολόκλ"Ί)ΡΟΙ

άνδρες; Αν βρ~κε τόσ"Ί) δόναμ"Ί) το έθιμο , δεν

θα Τ"Ί) βρει "Ί) λoγικ~;


γ , , ~ , ξ" 35 1 παρχει καποια οιαφορα μετα u μο-

χθοΙ.) και πόνοu. Σχετίζονται, ασφαλώς, αλ-

λ ' ~, 'λ Ο 'θ' , α οιαφεροuν κιο ας. μοχ ος ειναι -η εκτε-

λ " λλ θ" 'θ ' εσ-η ενος μα ον επαχ οuς εΡΥΟΙ.) -η κα -η-

ι " Ι f κοντος ποΙ.) αφορα το πνεuμα -η το σωμα, ενω

ο πόνος είναι μια οδuν-ηρ~ κατάστασ-η τοΙ.)

σώματος, εχθρικ~ προς τις αισθ~σεις. Γι' ιxU-, ~" 'Ελλ ' τα τα oUO πραΥματα οι -ηνες, των οποιων

λ ' , λ' ,~, -η Υ ωσσα ειναι π οuσιοτερ-η απο τ-η οικ-η

, , 'λ'ξ Α λ' μας, εχοuν μια και μον-η ε -η. ποκα οuν

λ ' , θ' λ ι οιπον τοuς εΡΥατικοuς αν ρωποuς φι οπο-

, , , Ε' , νους, -ητοι «εραστες τοΙ.) πονο\»). νω εμεις

Ρ " λ ' λ' οι ωμαιοι τοuς αποκα οuμε, πο u πιο ται-ριαστά, «ανθρώποuς τοΙ.) μόχθο\») [laboriosos]. Άλλο είναι να μοχθείς και άλλο να πονάς. Ω, Ελλάδα, να ποι.) καμιά φορά σοΙΙ λεί-

λ 'ξ " , ποuν οι ε εις, αν και εσΙ.) παντα καuχιεσαι

ότι διαθέτεις άφθονες Ι Επαναλαμβάνω: άλ

λο μόχθος κι άλλο πόνος. Όταν ο Γ. Μάριος

αφ~ρεσε με χεΙΡΟUΡΥΙΚ~ επέμβασ-η τοuς κιρ-, "Ο ~ ,

σοuς τοu, πονοuσε. ταν οο-ηΥοuσε τον στρα-

, , θ' , , το τοΙ.) κατα τοΙ.) εχ ροΙ.) εν μεσω καuσωνα,

θ ' γ" , " μοχ οuσε. 1 παρχει ομως και κατι κοινο ανα-

, ~, ξ , μεσα σε αuτα τα oUO· -η ε οικειωσ-η με τον

'θ ,ι , ι μοχ ο μας κανει να αντεχοuμε περισσοτερο

, Α 'λ' ~, στον πονο. 36 uτοι οιπον ποι.) οιαμορφω-

σαν τα πολιτεΙΙματα των Eλλ~νων θέλ-ησαν

47

KIΚEPΩN

λ ' , , να σκ ηραγωγησοuν τα σωματα των νεων με

'θ' Σ' , τον μοχ ο, κατι ποu οι παρτιατες εφαρμο-

σαν ακόμη και στις γuναίκες, οι οποίες στις

άλλες πόλεις ζουσαν πολuτελώς «κρuμμένες , , , Ε' Σ ' πισω απ τοuς τοιχοuς». νω οι παρτιατες

σεν ήθελαν τίποτα τέτοιο

για τις Σπαρτιάτισσες

που νοιάζονται για την παλαίστρα, τον ήλιο,

Ε , , , θ τον υρωτα, τη σκονη και τον μοχ ο,

, 'λ ' και προτψουν τον πο εμο απο τα γεννη-

τούρια των βαρβάρων.

Κάποιες φορές uπάρχει πόνος σε αuτές τις

" 'λ' κοuραστικες ασκησεις -ο αντιπα ος σερνε-

'..' , θ' ται στο εοαφος, οεχεται χτuπηματα, επι ε-

σεις, πέφτει κάτω- και, παράλληλα, ο ίσιος

ο μόχθος σκληραγωγεί τον άνθρωπο στον , πονο.

Α " , 37 ς περασοuμε τωρα στα στρατιωτικα

θ ' , ." εματα - κι αναφερομαι στα οικα μας, οχι

Σ ' , λ ' στων παρτιατων' αuτοι προε αuνοuν στον

θ ' λ ' , pu μο τοu αu ou και ακομ η και τα παραγ-

'λ' .' , γε ματα τοuς τα uιvouv σε αναπαιστοuς .

Κατ' αρχάς , βλέπεις από που πήρε το όνομά , 'Ύ ' ψ ' τοu ο «στρατος» μας . στερα, σκε ou ποσο

, θ' , , μοχ ο απαιτει μια εκστρατεια : να μεταφε-

r lA ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΤ ΤΑ ΠΑΘΗ

ρεις προ μ ~θειες για πάνω από μισό μ ~να, να

κοuβαλάς τα απαραίτητα εφόδια, τοuς πασ-

'λ ' σα οuς για τα χαρακωματα - για τοuς στρα-

, θ' 'δ ' τιωτες μας το σπα ι, Ύ) ασπι α και το κρανος

δ ζ 'ζ , , , , εν Uyt ouv περισσοτερο απο ο,τι οι ωμοι,

, , 'λ' , τα μπρατσα και τα χερια τοuς· γιατι ενε οτι

'λ ' λ' , τα οπ α ειναι για τον πο εμισΤΎ) ο,τι και τα

'λ " Φ 'ζ 'λ με Ύ) τοu σωματος τοu . ροντι ouv μα ιστα ι , Ι ι,

να τα μεταφεροuν κατα τετοιον τροπο, ωστε,

ι λλ' " αν χρειαστει, απα ασσονται απο τα uπο-

λοιπα βάΡΎ) τοuς και είναι σε θέσΎ) να πολε-, , λ '

μΎ)σοuν με τα οπ α τοuς και το σωμα τοuς

ελεύθερα για δράσΎ). Τι να πούμε για ΤΎ)ν εκ

παίδεuσΎ) των λεγεώνων μας; Τι τροχάδΎ)ν,

θ ' λ' ''c' τι επι εσεις, τι πο εμικες κραuγες - "ερεις

, , θ ' 'λ 'Ν ποσος μοχ ος απαιτειται για ο α αuτα; α

, 'ψ λ' θ ' πως αποκτοuν u Ύ) ο Ύ) ικο για να αντιμε-

, , 'Φ' τωπισοuν τα τραuματα σΤΎ) μαΧΎ) . ερε μοu

, 'ζ' 'λλ' εναν στρατιωΤΎ) εc,ισοu γενναιο α α ανεκ-

παίδεuτο. Θα σuμπεριφερθεί σαν γuναικού

λα. 38 Γιατί uπάρχει τόσο μεγάλΎ) διαφο-ι ι ι 'δ '

ρα αναμεσα σε εναν ανεκπαι εuτο στρατο

, , β , , δ και εναν στρατο ετερανων, οπως ιαπι-

" 'ζ Ο 'λ στωσαμε προσφατα σΤΎ)ν πραι, Ύ); ι νεοσu -λεκτοι έχοuν σuν~θως το πλεονέΚΤΎ)μα ΤΎ)ς Ι, ,Ι ι δ

ν ΙΟΤΎ)ς , ομως Ύ) πειρα ειναι αUΤΎ) ποu σε ι-

δ ' / Ι , ασκει πως να uπομενεις τις κακοuχιες και

49

ΚΙΚΕΡΩΝ

~ Ι ι Λ' ι να αυιαφορεις για τα τραυματα. ιγες φορες

βλέποιιμε τραιιματ[ες να μεταφέρονται εκτός

μάχης; Ο νεοσύλλεκτος κλαψουρ[ζει ακόμη

και για μια απλ~ γρατσοιινιά, ενώ ο έμπειρος

β ι β'" , ετερανος, που ακρι ως γι αιιτο ειναι γεν-

ι λ ι ΨΙ ι ι ναιοτερος, απ ως αχνει εναν γιατρο να τοιι

~I Ι λ' υεσει το τραιιμα και εει:

Ω, ΠάτροΧλε, στα χέρια σου προσφεύγω

για βοήθεια,

πριν βρω τον θάνατο απ' το χέρι του εχθρού

γιατί το αίμα που χυλάει σαν ποτάμι δεν

μπορώ να σταματήσω.

'Ηθ ' ' λ ' Ρ α μηπως χαι με την τεχνη σου γ ιτω-

σω από τον θάνατο

γιατί μιλιούνια οι λαβωμένοι περιμένουν

στις στοές των γιων του Ασχληπιού , δ' λ ' χαι μου ει ναι α υνατον να τους π ησιασω.

π.: Αυτός σίγουρα είναι ο Ευρύπυλος. Τον

δυστυχή!

Κ ι θ ι ι θ ι 'ζ 39 Ι ενω οι ρηνοι επι ρηνων σιινεχι ο-

ι ι Ψ ι ι 1: νται , ακου ποσο ΙΙχΡαψα τοιι απανταει, ει., η-

ι 'λ λ ' 'λ γωντας τοιι, μα ιστα, για ποιο ογο οφει ει

ι ι ι

να ιιπομεινει καρτερικα τον πονο τοιι:

Ε.: Όποιος τον θάνατο του άλλου απεργά

ζεται

ΓιΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ Τ Α ΠΑΘΗ

θα 'πρεπε να το περιμένει πως ένα τέτοιο

τέλος

κάποια στιγμή θα βρει κι ο ίδιος.

Φαντάζομαι ότι ο Πάτροκλος θα τον πάει

κάπου αλλο6 για να τον βάλει να ξαπλώσει

και να του δέσει την πληγ~. Αυτό θα έκανε,

'λ' θ "Ο ' 'θ 'λ αν ειχε ιγη αν ρωπια. μως οχι, κα ε α -λο. Τον ρωτάει τι συνέβη:

Π r ι ι ι

.: .1 ια πες μου, πως τα πανε στη μαχη οι

Αργείοι;

Ε.: Τα λόγια είναι φτωχά και δεν μπορούν

να περιγράψουν ΤΗv ανδρεία τους.

π.: Μα εσύ λιποθυμάς!

Τ Ι, λ' 'δΙ οτε ασε τα ογια και κοιτα να εσεις το

τρα6μα του! Αλλά αν ο Ευρ6πυλος μπορο6-

'δ 'Α' σε να σταματησει, εν μπορουσε ο ισωπος:

((Όταν η μοίρα του Έκτορα ώθησε στη μά-ι ι , []

χη το γενναιο μετωπο μας . .. ))

Ι , t:' ι , και, παρα τους πονους του, ει.,ιστορει τα υπο-

λοιπα. Τόσο ασυγκράτητο πάθος για τη δό

ξα στον πόλεμο έχει ο γενναίος άνδρας. Αν

λ ' β , 'θ' ι οιπον ο ετερανος ειναι σε εση να το κα-

51

ΚΙΚΕΡΩΝ

'~θ' , νει αυτο, οεν α το κανει ο μOΡCΡωμενOς και

, 'Ι' θ' λ' λ' ο σocρoς; σα ισα που α ειναι πο u κα υτε-, "

ρος και γενναιοτερος απο εκεινον.

'Ω " , θ ' 40 ς τωρα ομως αναcρερ Ύ)κα σΤΎ) συνΎ)-

θ ' , ,~ εια που προερχεται απο ΤΎ)ν εκπαωευσΎ),

και όχι σΤΎ) λoγικ~ και ΤΎ) CΡρόνΎ)σΎ). Γριές ι ι Ι ~I ,

γυναικες συχνα αντεχουν ουο και τρεις Ύ)με-

, , Σ ' , , θλ ρες χωρις CΡαγΎ)ΤO. τεΡΎ)σε απο εναν α Ύ)-

τ~ το CΡαγΎ)τό για μία Ύ)μέρα: θα επικαλεστεί

τον Ολόμπιο Δία, προς τψ~ν του οποίου θα , θ "~ ,

αγωνιστει, α κραυγασει οτι οεν το αντεχει.

Η δόναμ Ύ) ΤΎ)ς συν~θειας είναι τερά.στια. Οι , ~ , , β'

κυνΎ)γοι οιανυκτερευουν με χιονι στα ουνα'

Ι ~ " θ' , οι νοοι υπομενουν τον ανατο σΤΎ)ν πυρα' οι

, ~ β 'ζ " 'ζ πυγμαχοι οεν γα ουν αχνα οταν γεμι ουν

'λ " 'λ μω ωπες απο τα γαντια του αντιπα ou. 41

Αλλ ' 'λ' , θ ' , α γιατι μι αμε για οσους εωρουν ΤΎ) νι-

ΚΎ) στους Ολυμπιακοός αγώνες ισά.ξια με ΤΎ)ν , λ' λ' , Δ υπατεια του πα ιοι) κα ου καφου; ες τους

, ι" θ ' , μονομαχους, οι οποιοι Ύ) αχρειοι α ειναι Ύ)

β ' β , , "Π' αρ αροι, ποσα χτυΠΎ)ματα αντεχουν. ρο-

ξ ' 'λ' ~, σε ε εκεινους που ειναι κα α εκπαωευμενοι

, ,~ θ ' , θ' , πως προτψουν να οεχ ουν ενα ανασψο χτυ-

, , ΠΎ)μα παρα να το αΠOCΡυγOυν και να ντρο-

, Π λ' " , , πιαστουν. ο u συχνα ειναι ΠΡOCΡανες οτι Ύ)

λ ' θ' , μεγα υτεΡΎ) επι υμια τους ειναι να ικανο-

, ~, , " ΠΟΙΎ)σουν τους ωΙΟΚΤΎ)τες τους Ύ) το κοινο.


Α ' , , ξ θ ' , κομΎ) και οταν ειναι ε ου ενωμενοι απο τις

λ β , 'λ' , α ωματιες, στε νουν καποιον να ρωΤΎ)σει

, , θ" Α ~ τον κυριο τους τι επι υμει εκεινος. ν ο ωιο-

ι, ι , ΚΤΎ)ΤΎ)ς ειναι ικανΟΠΟΙΎ)μενος, ο μονομαχος

"θ ' Π ειναι προ υμος να υποχωΡΎ)σει. οιος μονο-ι, , ,

μαχος, εστω και με μετριες ικανΟΤΎ)τες,

, , β , , ακοuσΤΎ)κε ποτε να ογκαει Ύ) να παραμορ-

, Ι, ι ι Π φωνει το προσωπο του απο τον πονο; οιος

δεν διατηΡΎ)σε την αξιοπρέπειά του όχι απλώς , , , θ θ' λλ' οσο παρεμενε ορ ιος σΤΎ) εσΎ) του, α α

, , ζ' , ~ ακομ Ύ) και οταν σωρια οταν στο εοαφος;

Ποιος νικ~θΎ)κε και αρν~θΎ)κε να προτείνει

τον τράχΎ)λό του για να δεχθεί το τελειωτι-, , θ ' Τ' , ~,

κο χτυΠΎ)μα του σπα ιου; οσΎ) ειναι Ύ) ου-

ναμΎ) ΤΎ)ς εκπαίδευσΎ)ς, ΤΎ)ς εξάσΚΎ)σΎ)ς και

ΤΎ)ς εξοικείωσΎ)ς με τον πόνο. Άραγε θα μπο-,

ρεσει

~ , "θ'1 ' 'ι: ο LJαμvιτης, εΥα α ΛlO υποχεψεΥΟ, αΥτα",lO

της θέσης του χαι της ζωής του

, 'λ ' " , ~ να τα κανει ο α αυτα, ενω ενας ανορας γεν-

νΎ)μένος για ΤΎ) δόξα θα έχει Ψυχ~ τόσο δειλ~ ώστε να μΎ)ν μπορεί να ΤΎ) σκλΎ)ραγωγ~σει

με ΤΎ)ν εξάσΚΎ)σΎ) και ΤΎ) φρόνΎ)σΎ); Μερικοί , " λ' πιστευουν πως οι μονομαχιες ειναι σκ Ύ)ΡΟ

, θ θ' Μ' , και απ αν ρωπο εαμα. πορει και να ειναι

53

ΚΙΚΕΡΩΝ

, " , λλ' ετσι οπως γινονται στις μερες μας, α α,

" λ" θ ' οταν μαχονταν εγκ Ύ)ματιες μεχρι ανατοι)

θ' , , με το σπα ι τοuς, ακομΎ) και αν υΠΎ)ρχαν πο-

λύ πιο αποτελεσματικά μαθ~ματα αντιμε-, , θ '

τωπισΎ)ς του πονου και τοι) ανατοι) για ΤΎ)ν

, 'δ' , αΚΟΎ), για ΤΎ)ν ορασΎ) εν UΠΎ)ρχε κανενα.

Ολ λ' , , ,

42 οκ Ύ)ρωσα οσα ειχα να πω σχετικα

με ΤΎ)ν εκπαίδευσΎ), ΤΎ) συν~θεια και ΤΎ)ν εξά

σΚΎ)σΎ). Ας ασχολΎ)θούμε τώρα με ΤΎ) δόναμΎ)

λ ι Ι Ι Ι

ΤΎ)ς ογΙΚΎ)ς εκτος και αν εχεις να κανεις

, 'λ " , καποιο σχο ιο στα οσα ειπαμε μεχρι στιγ-

, μΎ)ς.

Α.: Εγώ να σε διακόψω; Ούτε ποι) θα μοι) , , λ" ,

περνοuσε απο το μuα ο, τοσο πειστικα μοι) , , ,

cραινoνται τα επιχεΙΡΎ)ματα σοu.

Μ.: Πολύ καλά. Το ερώΤΎ)μα αν το αίσθΎ)

μα του πόνοι) είναι κάτΙ κακό αν~κει σΤΎ)ν

αρμοδιόΤΎ)τα των Στωικών. Με τοuς πολύ

πλοκοuς και σκοτεινούς σuλλογισμούς τοuς

ποι) δεν αγγίζοuν ΤΎ)ν καρδιά προσπαθούν να

δ 'ξ , 'δ' , , απο ει ουν οτι ο πονος εν ειναι κατι κακο.

Ε ' , , 'δ' γω πιστεuω πως ο,τι και αν ειναι, εν ει-

, , β' , Ι, ναι κατι τοσο σο αρο οσο πιστεuει ο κοσμος,

, ι" θ ' και εχω ΤΎ) γνωμΎ) οτι οι αν ρωποι εΠΎ)ρεα-

ζονται uπερβολικά από ΤΎ)ν ψεύΤΙΚΎ) εικόνα

ποι) έχουν σΧΎ)ματίσει γι' αuτόν στο μυαλό

τους. Νομίζω ότι κάθε πόνος είναι uπο-

54


, Α" 'λ' Τ 8 φερτος. πο πο!) να αρχισω οιπον; ι α

'λεγες αν σuνόψιζα τα βασικά σΎ)μεία πο!) , 8'ζ " ~ λ' εχω Ιι.,ει ως τωρα για να uιεuκο uνω ΤΎ) au-, ζ" 'Ολ νεχεια ΤΎ)ς σ!) Ύ)ΤΎ)σΎ)ς μας; 43 οι σuμ-

, " 'λλ' φωνοuν, οχι μονο οι μορφωμενοι, α α και ι ι ι ,

οι αγραμματοι, οτι uπομονΎ) και ανΤΟΧΎ) στον

, ~, , 8 ' , πονο οειχνει ο αν ρωπος πο!) ειναι γενναιος ,

μεγαλόψuχος και ξέρει να περιφρονεί τα αν-

8 ' Δ' , ρωπινα. εν uπαρχει κανενας πο!) να μΎ)ν

8 'ζ , , " εωρει αι.,ιεπαινο εκεινον πο!) uπομενει κατ

, , 'Α λ ' αuτον τον τροπο τον πονο. ν οιπον απαι-

, ,Ι , ι 8 τοuμε κατι απο τον γενναιο αν ρωπο και το

" βλ' ~, επαινοuμε οταν το εποuμε, οεν ειναι ντρο-

π~ να το φοβόμαστε όταν πλΎ)σιάζει και να , 8' , ,

μΎ)ν μποροuμε να το ανεχ οuμε οταν ερχεται

8 ' Κ ' "8' να μας επισκεφ ει; ι ομως, ενω κα ε uγΙΎ)ς

, Ψ' λ ' , καταστασΎ) ΤΎ)ς UΧΎ)ς αποκα ειται «αρεΤΎ»>,

β ' " ~" , Ύ) ασικοτεΡΎ) απο αuτες, Ύ) ανορεια, εχει πα-

" 'λ'ζ' ~ Η ρει το ονομα ΤΎ)ς απο ΤΎ) ει., Ύ) «ανορας».

~ , "~, ~ , ωιαιτεΡΎ) αρεΤΎ) το!) ανορα ειναι Ύ) ανορεια,

" ~'β , , Ύ) οποια εχει uUO ασικα χαρισματα, ΤΎ)ν πε-

, 8' ριφρονΎ)σΎ) προς τον ανατο και ΤΎ)ν περι-

, , Α ' , φρονΎ)σΎ) προς τον πονο. uτα πρεπει να τα

, '8'λ ' εχοuμε κι εμεις, αν ε οuμε να ειμαστε αν-

δρείοι, δΎ)λαδ~ αλΎ)8ινοί άνδρες , εφόσον Ύ) λ 'ζ ~, , 'λ'ζ '

ει.,Ύ) «ανορεια» παραγεται απο ΤΎ) ει.,Ύ) «αν-

~ 'Ι ' ~ " ορας». σως με ρωΤΎ)σεις, και οικαιως, πως

55

ΚΤΚΕΡΩΝ

θ ' "λ' α το καταφεροuμε αuτο, γιατι YJ φι οσοφια ''1'' , θ ' ισχuρι~εται οτι προσφερει μια εραπεια αu-

του τοu είδοuς.

44 Ιδου ο Επίκοuρος - κάθε άλλο παρά , , θ θ'

κακοπροαιρετος αν ρωπος, αντι ετως, οι προ-

θ ' " λ' β εσεις τοu ειναι αριστες απ ως οι σuμ OU-

λ ' θ" 'λ ες τοu κα ενος ειναι ανα ογες με τις πνεu-

, , Α' , ματικες τοu ικανοτητες. « γνοηστε τον πο-

νω), μας λέει. Ποιος το λέει αuτό; Ο ίδιος , θ λ ' , , αν ρωπος ποu αποκα ει τον πονο uπερτατο

, Ω' , 'Α ' κακο ; ραια σuνεπεια. ς τον ακοuσοuμε.

Α ' , ~, 'θ « ν ο πονος ειναι Οι.,uτατος, αναγκαστικα α , ,

ειναι σuντομος».

Για ξαναπές το αυτό!

Δεν καταλαβαίνω τι ακριβώς εννοείς όταν

λες «οξυτατος» και «συντομος». «Όταν λέω " t;, " , Ι ι, δ Οι.,uτατος , εννοω οτι χειροτερος τοu εν

, 'λ'" , " , , uπαρχει, κι οταν εω σuντομος ,εννοω οτι

δεν θα μπορουσε να διαρκέσει λιγότερο.

Αδ ' , " ιαφορω για την ενταση ενος πονοu αν αu-

, " λ" λ' τος περναει μεσα σε ιγη ωρα, πριν κα α κα-

λά προλάβει να με επισκεφθεί». Κι αν ο πό-, , , Φλ '

νος ειναι τοσο εντονος σαν τοu ι οκτητη;

Ν ''1' " λ' 'λλ' , « oμι~ω οτι ειναι πο u ισχuρος, α α οχι

~, Μ' 'δ 'Τ' Οι.,uτατος. ονο το πο ι τοu ποναει. α μα-


τια τοu είναι εντάξει. Το κεφάλι, το στ~θoς ι , , 'λ

και τα πνεuμονια τοu ειναι uγΙΎ), σε ο α τα

άλλα είναι uγι~ς. Αuτ~ Ύ) κατάστασΎ) απέχει

λ ' " ~, ", Σ ' πο u απο τον ο~uτατο πονο . uνεπως»,

λ ' ι Ι ι εε ι, «ο μακροχρονιος πονος παρεχει περισ-

σότεΡΎ) Ύ)δoν~ παρά ενόχλΎ)σψ>. 45 Δεν θα

λ ι Ι / Ι ,

το μοuσα να ισχuριστω οτι ενας τοσο σποu-

~, 'θ ' , "ζ οαιος αν ρωπος ειναι ανΟΎ)τος εγω νομι ω

ότι μας ΚΟΡΟ·ίδεύει . Η άπoΨ~ μοu είναι ότι ο

οξύτατος πόνος -και λέω (<οξύτατος»-, αν

και uπάρχει κι άλλος, δέκα φορές χεφότε-~ ι ,Ι ,

ρος- οεν ειναι κατ αναγΚΎ)ν σuντομος, και

, 'λλ' , μπορω να αναφερω πο ες περιπτωσεις κα-

λών ανθρώπων οι οποίοι uπέφεραν χρόνια , θ ' 'Ο ' απο τα αρ ριτικα τοuς . μως αuτος ο πα-

μπόνΎ)ρος δεν καθορίζει ποτέ το μέγεθος τοu Ι , ι,

πονοu και ΤΎ)ν εκτασΎ) τοu xpovou, ωστε να ,~, , ~,

μπορω να ~ερω τι εννοει με το «ο~uτατος» , ,

για τον πονο και με το «σuντομος» για τον

'Α 'λ'" χρονο. ς προσπερασοuμε οιπον εναν αν-

θρωπο ποu δεν έχει να μας πει απολύτως τί

ποτα και ας uποχρεωθούμε να ομολογ~σοu-, ~ , ~, 'θ

με οτι οεν ειναι οuνατον να περιμενοuμε ε-

ι ι Ι Ι ,

ραπειες τοu πονοu απο καποιον ο οποιος ισχu-

'ζ " λ' ρι εται πως ο πονος ειναι το μεγα uτερο κα-

, , ' θ ' κο, αν και ο σuγκεκριμενος αν ρωπος uπε-

, , ~

μεινε με καποια γενναΙΟΤΎ)τα ΤΎ) οuσεντε-

57

ΚΙΚΕΡΩΝ

ρία και τη στραγγουρία του. ΤΎ) θεραπεία θα

χρειαστεί να ΤΎ)ν αναζΎ)τ~σoυμε αλλοu, και , Ψ' , κυριως, αν αχνουμε για ΤΎ) συνεπεστεΡΎ)

θ ' ι Ι ι, εσΎ), απο εκεινους που πιστευουν οτι το

, θ' Ι Ι , υπερτατο αγα ο ειναι Ύ) τιμΎ) και το υπερτα-

, , Ε" , το κακο Ύ) ατιμωσΎ). νωπιον τους σιγουρα

δεν θα τολμοuσες να βογκάς και να χτυπιέ

σαι. Η ίδια Ύ) αρετ~ θα σου μιλ~σει με ΤΎ)

φων~ τους:

46 Αφοu έχεις δει τα αγόρια σΤΎ) ΣπάΡΤΎ),

τους νέους σΤΎ)ν Ολυμπία και τους βάρβα

ρους σΤΎ)ν αρένα να Οέχονται τα ισχυρότερα , , λ'

χτυΠΎ)ματα και να τα υπομενουν σιωΠΎ) α,

ι , ~ Ι J , Ι

πως ειναι υυνατον, τωρα που καποιος πονος

σε κεντά, να βάζεις τα κλάματα σαν γυναι-'λ ,~,

κου α και να μΎ)ν τον υπομενεις με υυναμΎ)

και καρτερία; «ΑΜνατον. Η ίδια Ύ) φuσΎ) δεν

το επιτρέπει» . Και όμως! Τα Σπαρτιατό

πουλα τον αντέχουν για να κερδίσουν δόξα, 'λλ ' , , λλ' , α οι τον αντεχουν απο νΤΡΟΠΎ), πο οι απο

φόβο, κι εμείς θα φοβΎ)θοuμε ότι Ύ) φuσΎ) δεν

θ θ ' , " θ ' α ανεχ ει αυτο που τοσοι αν ρωποι υποφε-ι ,Ι ,

ρουν υπομονετικα σε το σα μεΡΎ) του κοσμου;

Όχι απλώς μπορεί να το ανεχθεί, αλλά το , 'λ ~, ,,~

απαιτει κιο ας, υΙΟΤΙ για εκεινΎ) τιποτα υεν

, ~ , ζ" ειναι πιο σπουυαιο και πιο περι Ύ)ΤΎ)ΤΟ απο

ΤΎ) δόξα, τον έπαινο, ΤΎ)ν αξιοπρέπεια και ΤΎ)ν


, Μ 'λ 'λ'1:" ,'s:-τιμΎ). ε ο ες αuτες τις ει.,εις εννοω το ωιο

, λλ' 'θ " πραγμα, α α τις παρε εσα για να ειμαι οσο

το οuνατόν σαφέστερος. Αuτό πο!) θέλω να

πω είναι πως το μεγαλότερο καλό για τον , θ '" 'θ' λ αν ρωπο ειναι ο,τι ειναι αuτο κα αuτο ε xu-

, Ι / Ι ,/ 'λ στικο, ο,τι προερχεται απο ΤΎ)ν αρεΤΎ), Ύ), μα -λ β 'ζ '" 1:" ' ον, ασι εται σε αUΤΎ)ν" αuτο ειναι αι.,ιεπαι-

, , , β 'θ θ νο απο μονο το!) και κατα α ος α προτι-

, , " Ι ,

μοuσα να πιστεuω οτι ειναι το μονο παρ α το

, θ' Κ' " uπερτατο αγα ο. αι οπως αuτοι οι οροι ανα-

, λ' , 'θ ' φερονται στο κα ο, ετσι και οι αντι ετοι τοuς

ι '~I ι αναφερονται στο κακο: υεν uπαρχει τιποτα

θ ' "1:" πιο απεχ ες, πιο ποταπο, πιο αναι.,ΙΟ το!) αν-

θρώποu.

Α ι '~I ι 47 ν εισαι πεπεισμενος γι αuτο -γιατι

, 'λ ' , , σΤΎ)ν αΡΧΎ) ε εγες οτι, κατα ΤΎ) γνωμΎ) crOU, Ύ)

, , λ' " ι ατιμωσΎ) ειναι μεγα uτερο κακο απο τον πο-

, " βλ νο-, το μονο πο!) απομενει ειναι να επι Ύ)-

θ ι Ι Ι, ι

εις στον εαuτο σο!) - παροτι αUΤΎ) Ύ) εκφρα-

σΎ) είναι λιγάκι παράξενΎ), λες κι έχοuμε Μο , "β'λλ εαuτοuς, εκ των οποιων ο ενας επι α εται

στον άλλο, εντοότοις οεν είναι καθόλο!) ανόΎ)

ΤΎ). Η Ψuχ~ χωρίζεται σε Μο μέΡΎ)· το ένα s:- θ ' λ ' , , λλ' Ά ' υια ετει ογΙΚΎ), ενω το α ο οχι. ρα,οταν

σuμβοuλεuοuμε κάποιον να επιβλΎ)θεί στον , 'λ' λ' εαuτο τοu, οuσιαστικα εμε σΤΎ) ογΙΚΎ) το!)

, , Κ να σuγκραΤΎ)σει τον παρορμΎ)τισμο τοu. αι

59

ΚΙΚΕΡΩΝ

ι 'λ ι ι Ψ ι πραγματι, ο οι εχουμε εκ φυσεως στην υχη

ι δΙ λ ' Ι Ι λ μας κατι α υναμο, ευτε ες, ταπεινο, ατο -

μο, θα λέγαμε, και μαλθακό. Αν δεν υπ~ρχε ι 'λλ ι ι ι ι θ θ τιποτα α ο εκτος απο αυτο, ο αν ρωπος α

~ταν το χειρότερο πλάσμα του κόσμου.

Έχουμε όμως παραστάτη μας τη δέσποινα

β 'λ ι λ ι ι και ασι ισσα του κοσμου, τη ογικη, η οποια

ι ι 'δ με τους αγωνες της κανει προο ους και κα-

τορθώνει να μεταμορφωθεί σε τέλεια αρετ~ .

Ε ι θ' θ Ι ι ιναι κα ηκον του αν ρωπου να της επιτρε-

ψει να επιβληθεί σε εκείνο το κομμάτι της

Ψυχ~ς που οφείλει να υπακούει. 48 «Ναι,

αλλά πώς;» θα ρωτ~σεις. Όπως επιβάλλε

ται ο αφέντης στον δούλο, ~ ο στρατηγός ι ι ι δΙ Α

στον στρατιωτη , η ο γονιος στο παι ι. ν

ι ι Ψ Ι 'λ εκεινο το μερος της υχης που αποκα εσα

δι ι Ι

«α υναμο» συμπεριφερεται αναισχυντα, αν

ι 'λ θ ι υποκυπτει σαν γυναιχου α στους ρηνους

δ ι ι ι δΙ και τα ακρυα, τοτε πρεπε ι να το εσουμε

ι β'λ ι και να το συγκρατησουμε και να α ουμε φι-

λ ι ι ι

ους και συγγενεις να το φρουρουν· συχνα

βλέπουμε ανθρώπους να καταρρέουν από ι ι δ θ ι

ντροπη και να μην μπορουν να εχ ουν κα-

ι λ ι ι ΕΙ λ ι νενα ογικο επιχειρημα. ιμαστε οιπον

ι ι δ ι υποχρεωμενοι να τους επιτηρουμε σαν OU-

λους, δηλαδ~ με αλυσίδες και φρουρούς σε ι 'λ ι ι δΙ λλ' ι οσους, πα ι, εχουν καποια υναμη, α α οχι

60

rIA ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ ΤΑ ΙΙΑΘΗ

, f Ι,

αρκετη , ΧΡΎjσιμOΠOΙOυμε παραινεσεις οπως

, " και στους γενναιους στρατιωτες οταν τους

ανακαλοuμε σΤΎjν τάξΎj. Στα Νίπτρα ο πιο

σοφός άνδρας ΤΎjς Ελλάδας οuτε κλαίει οuτε

οOUρεται υπερβολικά για τις πλΎjγές του' θα

λέγαμε ότι είναι αρκετά συγκραΤΎjμένoς:

1\ 7 'λ' ι ι 1 να προχωρειτε, εει, αργα και ηρεμα

μήπως κι από τους κραδασμούς χειροτερέ-

ψει ο πόνος.

Ο Π 'β , " 49 ακου ιος σε αυτο το σΎjμειO ειναι

καλuτερος από τον Σoφoκλ~' εκεί ο λαβωμέ

νος Οδυσσέας είναι αξιολUΠΎjτος καθώς στε-

'ζ λ' 'Ο ' να ει για τις π Ύjγες του. μως, παρα τους

ι "~ ΎjΠΙOυς αναστεναγμους του, οι ιuιoι οι τραυ-

ματιοφορείς , λαμβάνοντας υπόψΎj τους ΤΎjν

Ύjρωικ~ του φuσΎj , δεν διστάζουν να του πουν:

Κι εσύ Οδυσσέα, αν και σε βλέπουμε πόσο

βαριά πληγώθηκες,

δεν δείχνεις λίγη δύναμη , παρόλο που εί-

θ ι Ι ι

σαι μα ημενος τοσα χρονια

στα όπλα και στον πόλεμο.

Ο , , λ β" , σοφος ποι ΎjΤΎjς κατα α αινει οτι Ύj συνΎj-

θεια είναι σπουδαία δασκάλα ΤΎjς αντoχ~ς

KLΚEPΩN

, Κ' Οδ' , στον πονο . 50 ατοπιν ο uσσεας, χωρις

να uπερβάλλει, αν σκεφτεί κανείς πόσο πο-Ι ,

νοuσε, αναφωνει:

Κρατήστε με, κρατήστε με Υερά! Πεθαίνω ι ι λ ι

απο τους πονους της π ηΥης μου.

Γυμνώστε την! Ω, πόσο βασανίζομαι ο δυ

στυχής!

Αρχίζει να χάνει τον έλεγχο, αλλά μετά στα-, ,

ματαει αμεσως:

Σ ι 'λ Φ ' Ι κεπαστε την και πα ι. υΥετε αμεσως

τώρα ι ι Μ ι

κι αφηστε με ησυχο. ε τα τρανταΥματα

και με τα αΥΥίΥματά σας

δ ι ι ι

επι εινωνονται οι φρικτοι μου πονοι.

Βλέπεις λοιπόν ότι αuτό ποu τον έκανε να , δ /' Ι,

σωπασει εν ηταν ενας σωματικος πονος

, , Ι λλ' Ι απο τον οποιο ανακοuφιστηκε, α α ενας

, Ψ Ι δΙ 'ψ πονος της uχης ποu τον αμασαν οι τu εις ;

Γ ' Ι 'λ ΝΙ λ' ι αuτο στο τε ος των ιπτρων επιπ ηττει

και τοuς άλλοuς, παρόλο ποu ο ίδιος είναι στα

τελεuταία τοu:

Να μέμφεσαι την τύχη σου , αλλά να μην

θ ι , ι

ρηνεις ΥΙ αυτην.

62

ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ ΊΆ ΠΑΘΗ

Έτσι χάνουν οι άνδρες. Τα δάχρυα ταιΡιά

ζουν στις γυναίχες.

Το αδόναμο μέρος της Ψυχ~ς του υπάκουσε

στη λoγικ~ όπως υπακοίιει ένας φιλότιμος

στρατιώτης σε έναν αυστηρό διoικητ~.

51 Ο άνθρωπος που θα κατακτ~σει την

απόλυτη σοφία -μέχρι στιγμ~ς, βέβαια, δεν 'δ ' 'λλ' , ει αμε κανεναν τετοιο, α α τον χαρακτηρα

θ ' 'θ 'ξ , του, αν υπο εσουμε οτι α υπαρ ει καποια

μέρα, μας τον περιγράφουν οι φιλόσοφοι-, 'λ ' "λλ 'λ ' αυτος οιπον, η μα ον η απο υτη και τε-

λεια λoγιx~ του, θα πειθαρχεί το κατώτερο

μέρος της Ψυχ~ς του όπως ένας δίκαιος γο-, θ ' , δ ' Θ νιος πει αρχει τα φρονιμα παι ια του. ... α πε-

, , θ'λ ' λ" τυχαινει αυτο που ε ει με ενα απ ο νευμα,

, " , , 'βλ χωρις κανενα κοπο, χωρις κανε να προ η-

μα. Θα παροτρίινει, θα καθοδηγεί, θα οπλίζει

θ δ 'ζ '" και α εφο ια ει τον εαυτο του ετσι ωστε να

μπορεί να αντισταθεί στην αρετ~. Ποια θα

είναι τα όπλα του; Η προσπάθεια, η σκλη

ραγωγία, και ο εσωτερικός διάλογος, όπου

θα λέει ο ίδιος στον εαυτό του: «Φυλάξου , , δ' δ

απο την αισχροτητα, την α υναμια, τη ει-

λία». 52 Ας έχει πάντοτε το βλέμμα του , δ' ,

στραμμενο στα ι ανικα της τιμιοτητας: ο

Z~νων ο Ελεάτης θα μπορούσε να του χΡησι-

ΚΙΚΕΡΩΝ

, I~ / ,

μευσει ως παραοειγμα: προτιμ-ησε να υποφε-, ';;ο , ';;ο , ,

ρει τα πανοεινα παρα να προοωσει τα ονομα-

'λλ " τα των α ων συνωμοτων κατα της τυραν-

νίας. Ας θυμΎJθεί τον Ανάξαρχο, τον μαθΎJΤ~

του ΔΎJμόκριτoυ, ο οποίος έπεσε στα χέρια

του βασιλιά Νικοκρέοντα σΤΎJν Κύπρο, και , 'λ β , , λ υπεμεινε ο α τα ασανιστΎJρια χωρις να εκ ι-

παρ~σει για έλεος. Ο Ινδός Καλανός, ένας

αμόρφωτος βά.ρβαρος που γενν~θΎJκε στους '';;ο Κ' , ζ ,

προποοες του αυκασου, καΎJκε ωντανος

θ 'λ ' , ';;ο , με ΤΎJ ε ΎJσΎJ του, κι εμεις οεν μπορουμε να

, , , , ';;ο' ';;ο , υποφερουμε εναν πονο στο ΠΟοΙ ΎJ στο οονη,

, , 'λ 'Ύ' , ΎJ, εστω, σε ο ο μας το σωμα; 1 παρχει μια

'';;ο "λ Ψ , ανανoΡΎJ και ΠOταΠΎJ ανη ΎJ ΎJ τοσο για ΤΎJν

';;ο' , ';;ο' β' OoυνΎJ οσο και για. ΤΎJν ΎJoOνΎJ, που σ ΎJνει ΤΎJν

αυτοκυριαρχία μας και μας βυθίζει σΤΎJν αδυ-, ξ' , ,

να.μια: ε αιηας ΤΎJς ουτε το τσΨΠΎJμα μιας

μέλισσας δεν μπορούμε να ανεχθούμε δίχως

να ουρλιάξουμε. 53 Όταν ο Γ. Μάριος (ένας επαρχιώΤΎJς σΤΎJν καταγωγ~, αλλά, χωρίς

αμφιβολία, αλΎJθινός άνδρας) υπoβλ~θΎJκε σε εγχείΡΎJσΎJ, όπως έλεγα και πριν, αρν~θΎJκε

';;ο' Α" ξ' , να τον οεσουν. πο οσο ερουμε, κανενας

';;ο' θ ' 'Μ' οεν ειχε εγχεφισ ει πριν απο τον αριο χω-

, ';;ο θ ' Τ' "ξ' λ ρις να οε ει. οτε γιατι υΠΎJΡ αν τοσοι πο -

λ ' , , "Η ';;ο' οι μετα απο αυτον; ταν ΎJ oυναμΎJ του πα.-

';;ο , Βλ' λ ' , , ραοειγματος. επεις οιπον οη το κακο

64


β , " ρισκεται στη CΡαντασια μας και οχι σΤΎ)ν

, Κ' 'Ι:' Μ' πραγμαΤΙΚΟΤΎ)τα; ι ομως ο ιuιoς ο αριος

~ ι ι ,ι,

μας αποοεικνuει οτι το κεντρι το!) πονο!) ει-

ναι οδuνΎ)ρό: δεν ΟέχθΎ)κε να εγχειρισθεί και

στο άλλο το!) πόδι. Άντεξε δΎ)λαδ~ τον πό

νο όπως θα έκανε κάθε αλΎ)θινός άνδρας,

αλλά, σαν άνθρωπος κι αuτός, αρν~θΎ)κε να " λ" , uπομεινει εναν επιπ εον πονο χωρις να

, s:-' λ' Ά θ' , uπαρχει ιuιαιτερoς ογος. ρα το εμα ειναι

να μπορείς να επιβλΎ)θείς στον εαuτό crou. 'Ε ξ' '" χω ε Ύ)ΎΎ)σει τι σΎ)μαινει αuτο, και ποσο

σποuδαία επίδρασΎ) έχει Ύ) αuτεπιβολ~ σΤΎ)ν

uπομον~, ΤΎ) γενναιόΤΎ)τα και ΤΎ) μεγαλοψu-" λ' 'ζ θ' λ χια: οχι απ ως εΠΎ)ρεα ει το Ύ) ικο μας, α -λά μαλακώνει και τον πόνο. 54 Σuμβαίνει

κάποτε σΤΎ) μάΧΎ) ο δειλός και λιπόψuχος , , 'Ι:' 'λ

στρατιωΤΎ)ς να πεταει ΤΎ)ν ασΠΙUα το!) μο ις

δει τον εχθρό και να το βάζει στα πόδια όσο

πιο γρ~γoρα μπορεί, χάνοντας ΤΎ) ζω~ το!) γι' , β' λ' '" αuτον ακρι ως τον ογο, μερικες CΡOρες μα-

λ " λβ , , ιστα χωρις οuτε μια α ωματια στο σωμα

" , s:- β , τοu, ενω τιποτα τετοιο οεν σuμ αινει σε

, , θ' 'Ε εκεινον πο!) παρεμεινε σΤΎ) εσΎ) τοu. τσι

'S:- ' , και αuτοι πο!) οεν μποροuν να αντικρισοuν

τον πόνο, λuγίζοuν και κείτονται και σuντε-, ξ Ψ , , ,

τριμμενοι και ε uχισμενοι, ενω οσοι αντι-

, 'θ' λ' , στεκονται σΤΎ)ν επι εσΎ) τοι) πο u cruxva

ΚΙΚΕΡΩΝ

Ι Ι, ~, ι

αποχωροuν νιΚ"ητες απο το πεοιο της μαχης.

Κ ι Ι Ι " , ι αuτο γιατι το σωμα εχει καποιες ομοιο-

τητες με την Ψuχ~. Όταν βάζοuμε δόναμ'Υ),

σ'Υ)κώνοuμε εόκολα τα βάρ'Υ), ενώ, αν το σώ-f λ' , ,

μα μας ειναι χα αρο, μας φαινονται ασ'Υ)κω-

τα. Το ίδιο και 'Υ) Ψuχ~, όταν βάλει Μναμ'Υ), , λλ" 'λ β' μπορει να απα αγει απο ο α τα αρ'Υ) ποu

'ζ " λ' Τ'Υ)ν πιε ouv, ενω, οταν χα αρωνει Τ'Υ)ν προ-σπάθεια, επιβαρόνεται τόσο πολό, ποu δεν

μπορεί να σταθεί στα πόδια Τ'Υ)ς . 55 Και για

να λέμε Τ'Υ)ν αλ~θεια, 'Υ) ψuχ~ πρέπει να επι-, ~, 'θ θ' στρατεuει τις uuναμεις Τ'Υ)ς για κα ε κα 'Υ)-

λ β ' , , κον ποu ανα αμ ανοuμε να φεροuμε εις πε-

ρας. Αuτές αποτελοόν, θα λέγαμε, τον μόνο 'λ θ' 'Ο ' σωματοφu ακα τοu κα 'Υ)κοντος. μως αuτο

" " ποu πρεπει κuριως να προσεχοuμε οσον αφο-

ι ι ι , λ' ρα τον πονο ειναι να μ'Υ)ν πεφτοuμε χαμ'Υ) α,

να μ 'Υ)ν φερόμαστε σαν δειλοί και φοβ'Υ)τσιά

ρ'Υ)δες, σαν δοόλοι ~ γuναικοόλες, και, πάνω , 'λ ' απο ο α, να απορριπτοuμε και να περιφρο-

, 'Φλ' Κ ' νοuμε τις κραuγες τοu ι ΟΚΤ'Υ)Τ'Υ). αμια

, , , β' φορα, αν και σπανια, επιτρεπεται να ογκαει

, ,~ Τ λ " , ενας ανορας. α oup ιαχτα ομως ειναι απα-

,~, , Ε' ραοεκτα, ακομ'Υ) και για τις γuναικες. ιναι

, , β ' , ,~ φανερο οτι ακρι ως αuτοu τοu εωοuς τοuς

θρ~νοuς απαγορεόει 'Υ) Δωδεκάδελτος στις

Κ'Υ)δείες . 56 Αλλά ο δίκαιος και σuνετός

66


, θ ~ β' , " αν ρωπος οεν ογκαει ποτε, παρα μονο αν

πρόκειται να πάρει δόναμΎ) από ΤΎ)ν κραυγ~ , ι ~, ,

του, οπως κανουν οι ορομεις στον αγωνα

όταν φωνάζουν με όλΎ) τους ΤΎ) δόναμΎ). Το ,~, θλ ' , ιοιο κανουν και οι α Ύ)τες σΤΎ)ν προπονΎ)-

'λ ' , ζ σΎ)· μα ιστα, οι πυγμαχοι, ΤΎ)ν ωρα που υ-

γίζουν τις γροθιές τους βγάζουν κραυγές, όχι , "λ Ψ , λλ ' ~ , γιατι πονουν Ύ) ιπο υχουν, α α επεΙΟΎ) με

ξ ' , 'λ ' το εσπασμα ΤΎ)ς φωνΎ)ς ο ο τους το σωμα

ι "~, τεντωνεται και το χτυΠΎ)μα γινεται ουνατο-

τερο.

Αλλά για να βγάλει κανείς μια δυνατ~

κραυγ~ δεν αρκεί βέβαια να βάλει δόναμΎ)

στα πλευρά, στο λαρόγγι και σΤΎ) γλώσσα-, , , βλ'ζ~' , απο οπου ανα υ ει με ουναμΎ) Ύ) φωνΎ) του -λ ' Μ 'λ ' , τι ες κι εσυ; ε ο ο του το σωμα, με νυχια

~, λ' , , και με οοντια, που εμε, ενισχυει ΤΎ)ν εντα-

σΎ) ΤΎ)ς φων~ς του. 57 Μα τον θεό, έχω δει ,~ , Μ Α' ,

με τα ιοια μου τα ματια τον . ντωνιο, το-

ζ ' 'θ ' τε που υπερασπι οταν με πα ος τον εαυτο

, Β" , του συμφωνα με τον αριο νομο, να γονατι-

ζει στο έδαφος. Οι βαλλίστρες και οι άλλες , , βλ' ,

μΎ)χανες που ριχνουν Ύ)ματα, οσο πιο σφι-ι, ~, ,

χτα ειναι οεμενοι οι ιμαντες που τις συγκρα-

ι' ~ Ι , ,

τουν, τοσο πιο ουνατα χτυπουν τον στοχο

T '~ β" 'ζ' τους. ο ιοιο συμ αινει οταν φωνα ουμε Ύ)

τρέχουμε, και Ύ) oρμ~ ΤΎ)ς γροθιάς μεγαλώ-

ΚΙΚΕΡΩΝ

" 'θ ' νει οσο εντεινουμε τις προσπα ειες μας.

Αφού λοιπόν αυτ~ Yj έντασΥ) είναι τόσο αποτελεσματιx~, ας εκμεταλλευθούμε τα βο-ι, Ι ι λ

γΚYjτα ΤYjν ωρα του πονου για να ποναμε ι-

, Α' β " λ' γοτερο. ν ομως το ογκYjΤΟ ειναι απ ως μια

ένοειξΥ) θλίψYjς, αουναμίας, εγκατάλεΙψYjς ~

θ ' , , θ ' PYjvou, τοτε ο αν ρωπος που υποκυπτει σε αυτό οεν αξίζει να λέγεται άνΟρας . ΑκόμΥ)

και αν τα βογΚYjτά προσέφεραν κάποια ανα-, , '~θ' ξ κουφισΥ) απο τον πονο, οεν α επρεπε να ε-

, 'ζ' 'θ χναμε τι ταιρια ει σε εναν γενναιο και αρ-

λ ' ,~ Α' ~ , , ρα εο ανορα. ν ομως οεν κανουν τιποτα για

να μειώσουν τον πόνο, προς τι να εξευτελι

ζόμαστε άοικα; Υπάρχει πιο εξευτελιστικό

θ ' , , ,~ λ ' εαμα απο εναν ανορα που κ αιει σαν γυ-

, Α" , ναικα; 58 υτος ο κανονας που εφαρμοσα-

, , " Σ με στον πονο εχει και γενικοτεΡΥ) ισχυ. ε

'λ 'θ " 'θ ο α τα πα Yj, και οχι μονο στον πονο , α

, , 'λ επρεπε να αντιστεκομαστε με μια ανα ογΥ)

Ψ " Α θ' , , υΧΙΚΥ) εντασYj. ς υπο εσουμε οτι φουντω-

, "ξ , , , νουμε απο OPYYj, οτι υπνα μεσα μας ο πο-

θος. Στο ίοιο φρούριο θα αναζYjτ~σουμε κα-, ,~, λ θ '

ταφυγιο, στα ισια οπ α α καταφυγουμε.

Α " θ' , , φου ομως το εμα μας ειναι ο πονος, ας

, ' λ Ά προσπερασουμε τα υπο οιπα. ρα, για να

, , λ ' Ψ υπομεινουμε τον πονο με γα YjVYj και υ-

" λ ' ~ , , χραιμια, ειναι πο υ σπουοαιο να πιστευουμε

68


'λ δ" λ ' , με ο 'fj μαζ Τ'fjν καρ ια, οπωζ εμε, ποσο

ι ι Ι ι Γ " ωραια ειναι μια τετοια στασ'fj. ιατι , οπωζ

'λ ' 'λ ε εγα και ΠΡΟ'fjγοuμενωζ -κι οφει οuμε να

λ β ' '" το επανα αμ ανοuμε σuχνα-, ετσι ειμαστε

" λ" απο Τ'fj cpUa'fj μαζ π ασμενοι ωστε να απο-ζ'fjτοuμε και να επιθuμοuμε με όλεζ μαζ ΤΙζ

δ ' λ' " uναμεΙζ το κα ο· και αν αντικρισοuμε εστω

, λ' Ψ , , και μια φορα Τ'fj αμ 'fj τοu, μετα ειμαστε πρόθuμοι να uπομείνοuμε και να αντέξοuμε

, , , τα παντα προκειμενοΙ) να το αΠΟΚΤ'fjσοuμε.

Ακριβώζ επειδ~ οι ψuχέζ μαζ επιδιώκοuν με

πάθΟζ Τ'fjν τιμ~ και Τ'fj δόξα , δεν uπολογί

ζοuμε κανένα κίνδuνο σΤΟUζ πολέμΟUζ. Οι

γενναίοι άνδρεζ Τ'fjν ώρα Τ'fjζ μάΧ'fjζ οότε καν 'θ λ' 'θ ' νιω ouv ΤΙζ π 'fjγεζ τοuς κι αν νιω ouv κατι ,

, θ' , προτιμοuν να πε ανοuν παρα να μετακιν'fj-

θ " 'β' 'θ ' ouv εστω κι ενα 'fjμα απο Τ'fj Ea'fj ποΙ) ΤΟUζ όρισε το καθ~κoν . 59 Οι Δέκιοι είδαν τα

σπαθιά των εχθρών να αστράφτοuν στον ~λιo

καθώζ χιμουσαν σΤΙζ γραμμέζ ΤΟUζ , αλλά 'fj προσδοκία τοι) ένδοξοΙ) και τιμ'fjμένοu θανά-

, 'λλ ξ , 'β' τοΙ) ΤΟUζ απα α ε απο τον φο ο μ 'fjπωζ

πλ'fjγωθοUν . ΝομίζεΙζ ότι ο Επαμεινώνδαζ

βογκουσε όταν έβλεπε το αίμα και Τ'fj ζω~

τοι) να χάνονται; Όταν παρέλαβε Τ'fjν πόλ'fj

β , Σ ' , τοι) Τ'fjν . κι) ερνοuσαν οι παρτιατεζ , και οταν

, β" Ν ' Τ'fjν αφ'fjσε ΤΟUζ κι) EPVOUaE EXELV'fj. α ποΙ)

6g

ΚΙΚΕΡΩΝ

, 'β θ' μπορει κανεις να ρει παραμυ ια και ανα-

ι ι , ι

κουφιση οταν κορυφωνεται ο πονος.

60 Ναι, αλλά θα μου πεις: «Εν καιρώ ει-, θ' 'θ' ΡΎ)νΎ)ς τι α κανουμε, οταν α ειμαστε στα

, β' Τ' σπιτια μας και στα κρε ατακια μας;» ωρα

με αναγκάζεις να επιστρέψω στους φιλοσό

φους, οι οποίοι δεν πολυσυχνάζουν σε μάχες.

'Ε ' " Δ' νας απο αυτους Ύ)ταν και ο ιονυσιος ο

ΗρακλειώΤΎ)ς, ολίγον τι επιπόλαιος άνθρω-, , β λ' " 'θ πος, χωρις καμια αμφι ο ια: ενω ειχε μα ει

, ~'λ' Ζ' , απο τον οασκα ο του τον Ύ)νωνα να ειναι

γενναίος, μόλις βρέθΎ)κε αντιμέτωπος με τον , ζ' 'λ Π' , πονο τα ι.,εχασε ο α. ραγματι, καποτε που

, 'θ λ' " ειχε πα ει κο ικο του νεφρου, εν μεσω κραυ-

γών και οδυρμών, δεν παρέλειπε να διαΚΎ)

ρ6ττει ότι όλα όσα πίστευε μέχρι τότε για , , λ'θ Κ' , τον πονο Ύ)ταν α ος. ι οταν ενας συμμα-

θΎ)τ~ς του, ο ΚλεάνθΎ)ς, τον ρώΤΎ)σε τι ~ταν / , ,Ι

εκεινο που τον ειχε απομακρυνει απο τις πα-

λ ' θ' , , αιοτερες εσεις του, γυρισε και του ειπε:

Α ' " λ 'λ' , « ν μετ α απο τοσες φι οσοφικες με ετες ει-

, ι Ι ι

μαι ανικανος να υπομεινω τον πονο, αυτο αρ-

, ~ 'ζ' , , κει για να μου αποοεΙι.,ει οτι ο πονος ειναι

, , Τ' " λ κατι κακο. οσα χρονια αφιερωσα σΤΎ) φι ο-

ι ,~, ι

σοφια, κι ομως οεν μπορω να τον υποφερω.

Ά ' , , 'ΤΙ λ' ρα ο πονος ειναι κατι κακο». οτε εγεται

ι Κλ' θ' ,~ οτι ο εαν Ύ)ς χτυΠΎ)σε το ΠΟοΙ του σΤΎ) γΎ),

70


, λ' , , Ε ι και αΠΥ)γγει ε εναν στιχο απο τους ΠΙΥΟ-

Τ, Ι ι Α ι ι , νους: αχους αυτο, μφιαραε, μεσα απ το

, , Ζ' χωμα; εννοωντας τον Ύ)νωνα - στενοχω-

'βλ' Δ" ριοταν, επεις , που ο ιονυσιος ειχε απο-

δειχθεί τόσο ανάξιος μαθΎ)τ~ς του. 61 Δεν

συνέβΎ) όμως το ίδιο και με τον αγαΠΎ)τό μου

Ποσειδώνιο. Τον έχω επισκεφθεί κι εγώ

πολλές φορές, αλλά θα σου πω ΤΎ)ν ιστορία , λ' Π ' 'Ο που αγαπουσε να εει ο ομΠΎ)ιος. ταν

λ ' Π' , , οιπον ο ομπψος, επιστρεφοντας απο ΤΎ)

Συρία, είχε πάει σΤΎ) Ρόδο, αισθάνθΎ)κε ΤΎ)ν

επιθυμία να ακούσει τον Ποσειδώνιο. Παρό

τι πλΎ)ρoφoρ~θΎ)κε ότι ~ταν σοβαρά άρρω-, , β' θ' στος, γιατι τον πονουσαν φο ερα οι αρ ρω-

σεις του, θέλΎ)σε τουλάχιστον να πάει να επι

σκεφθεί τον μεγάλο φιλόσοφο. Αφού λοιπόν

τον είδε και του υπέβαλε τα σέβΎ) του, εξέ-, θ' ,

φρασε εντονα τον αυμασμο του και του ει-

πε ότι λυπόταν που δεν θα μπορούσε να τον , 'Ο Π ~I f

ακουσει. μως ο οσεωωνιος του απανΤΎ)-

σε: «Και βέβαια μπορείς να με ακούσεις. Δεν

θ ' , ξ" f α ανεχομουν ποτε, ε αιτιας ενος σωματικου

, θ ' ,~ f f πονου, να με επισκεφ ει αοικα ενας τοσο

σπουδαίος άνδρας». Και, σύμφωνα με τα λε-, Π' Π~' , γομενα του ομπψου, ο οσεωωνιος, απο

β ' f 'θ λ' το κρε ατι του πονου, πραγματευ Ύ)κε π Ύ)-

ρως και σε βάθος το θέμα που μας ενδιαφέ-

ΚΙΚΕΡΩΝ

, θ" , θ' λ' ρει , οτι αγα ο ειναι μονο το Yj ικως κα ο.

Κ 'θ "λ '<;:-' α ε φορα μα ιστα που τον επιανε υυνατος

πόνος, έλεγε και ξανάλεγε: «Πόνε, ματαιο

πονείς! Όσο και αν με ενοχλείς , ποτέ δεν θα <;:- θ" , , , Μ

παραυεχ ω οτι εισαι κατι κακο». 62 ε

'λλ λ' 'λ ' , α α ογια, ο ες οι κακουχιες που φερνουν

δόξα και τιμή καθίστανται αυτομάτως υπο

φερτές. Μήπως δεν βλέπουμε ότι σε όσους

λαούς έχουν σε εκτίμYjσYj τους λεγόμενους

«γυμνικούς» αγώνες οι διαγωνιζόμενοι αδια-, λ' 'Σ ' φορουν παντε ως για τον πονο; ε οσους,

'λ' <;:-, , λ ' πα ι, εχει ιuιαιτεΡΎ) αιγ Yj το XUVYjYL και Yj , , ,<;:- β'

ιππασια, οι XUVYjYOL και οι ιππεις υεν φο ou-" ,<;:-

ντα ι κανεναν πονο προκειμενου να uιακρι-

θούν. Τι να πω και για τις δικές μας φιλοδο

ξίες, ΤΎ) δίψα για ΤYjν πολιτική εξουσία; Au-ι " ,

τοι που καποτε Yjταν υποχρεωμενοι να ΤYjν

'ψ' Ψ' , ,<;:-κατακτουν Yjφο Yjφο, σYjμερα ειναι υιατε-

θ ' ,<;:- " <;:-, ειμενοι να περασουν υια πυρος και σιuYjΡΟU.

Ο Αφρικανός ήταν διαρκώς με ένα βιβλίο , ---., Ι ,

του σωκρατικου ~ενoφωντα στο χερι, και πα-

, 'λ ,<;:-, 'λ νω απο ο α τον επαινουσε επεΙUΎ) ε εγε πως

,<;:- ,<;:-, ξ' θ ' οι ιuιες κακουχιες υεν Yjταν ε ισου επαχ εις , , για τον στραΤYjγο και για τον κοινο στρα-

τιώτYj, επειδή ο στραΤYjγός, χάΡΎ) στο UψYj-

λ ' ξ' , , ο του α ιωμα , μπορουσε να τις υποφερει ευ-

κολότερα. 63 Συμβαίνει πάντως να επικρα-


τεί μια λανθασμένΎ) αντίλΎ)ψΎ) περί τιμής

στα πλήθΎ) των αδαών , οι οποίοι δεν μποροόν

δ Ι Ι Ι

να ιακρινουν ΤΎ)ν πραγμαηΚΎ) ΤΎ)ς φυσΎ).

Κλονίζονται λοιπόν από ης διαδόσεις κω

ΤΎ)ν κρίσΎ) ΤΎ)ς κοινής γνώμΎ)ς, θεωρώντας

ξ Ι Ι Ι λ Ψ Ι α ιεπαινο αυτο που επαινει Ύ) π εω Ύ)φια .

Σ ι ι, Ι ι

ΤΎ)ν περιπτωσΎ) σου, ομως, αν ποτε γινο-

σουν στόχος των πολλών, δεν θα ήθελα να

ξ Ι Ι Ι Ι θ ε αρτασαι απο ΤΎ)ν κρισΎ) τους, ουτε να εω-

, ι ι , Ι ι

ρεις οη το ωραιοτερο πραγμα ειναι αυτο που

κρίνει ως τέτοω ο όχλος. ΤΎ) δική σου κρίσΎ) Ι Ι Α Ι Ι

πρεπει να εμπωτευεσαι. ν εσυ εισαι ικανο-

Ι θ Ι Ι δΙ Ι δ ΠΟΙΎ)μενος που εωρεις κατι ικαιο, τοτε εν

θα έχεις επιβλΎ)θεί μόνο στον εαυτό σου, Ι 'λ Ι λλ ' οπως ε εγα και πρωτυτερα, α α και στους

άλλους ανθρώπους , στα πάντα. 64 Να σκέ

φτεσαι ότι το μεγαλείο ΤΎ)ς ψυχής, όταν φτά-Ι 'ψ Ι Ι Ι

νει σε τετοια υ Ύ) ωστε να ειναι πασιφανες

ι ,Ι ι δ ποσο περιφρονει τον πονο και ποσο α ιαφο-

ι, Ι ξ/ζ Ι Ι δΙ ρει γι αυτον, α ι ει περισσοτερο απο οτι Ύ)-

'λλ Ι λ ' Ι ποτε α ο στον κοσμο, πο υ περισσοτερο

Ι Ψ Ι δ ξ Ι Ι Ι οταν Ύ) υΧΎ) εν ε αρταται απο ΤΎ)ν κοινΎ)

γνώμ Ύ) και βρίσκει ΤΎ) χαρά μέσα ΤΎ)ς, χωρίς

να προσπαθεί να κερδίσει ΤΎ)ν αποδοχή των ' λλ Μ'λ Ι Ι Ι α ων. α ιστα , εγω προσωπικα πιστευω

λ ' 'ξ Ι ξ Ι πως μια κα Ύ) πρα Ύ) ειναι πω α ιεπαινΎ)

όταν δεν επιδεικνόεται στο κοινό και δεν

73

ΚΙΚΕΡΩΝ

, s:, , , 'θ' αποκτα Ο1)μοσΙΟΤΥ)τα, οχι γιατι α επρεπε να

, 'λ λ' 'ξ θ' Τ1)ν αποφευγει -ο ες οι κα ες πρα εις ε-

λουν να δουν το φως Τ1)ς μέρας-, αλλά γιατί

ο σπουδαιότερος κριτής Τ1)ς αρετής είναι 1)

ίδια μας 1) συνείδ1)σ1). 65 Και πάνω από όλα, ας μας απασχολή-

ξ ' , , σει το ε 1)ς ερωΤ1)μα: με ποιο τροπο 1) αντο-

, / Ι Ι Ι Ι ~

Χ1) μας στον πονο, 1) οποια οπως εχω 1)U1) πει επανειλ1)μμένως πρέπει να μένει σταθερή

χάρ1) σΤ1)ν εντατική προσπάθεια Τ1)ς ψυχής

μας, θα διαΤ1)Ρ1)θεί ακέραια σε όλα τα είδ1) 'Βλ' "λλ ' , του πονου; επουμε συχνα οτι πο οι αν-

θρωποι τραυματίζονται και υπομένουν με , λ' , s:,' s:,

γενναΙΟΤ1)τα τις π 1)γες τους ειτε επεΙU1) οι-

Ψ , , s:,'ξ' ουν για φ1)μ1) και οΟ α, ειτε για να υπερα-

, s:,' , λ θ ' σπιστουν τα uικαια τους και Τ1)ν ε ευ ερια

Κ ' 's:, ι θ ι ι τους. ι ομως, οι ιuιαι αν ρωποι, οταν 1) εντα-

, λ' s:, , σ1) του αγωνα τους χα αρωσει, οεν μπορουν

'ξ , Ι Ο λ' να αντε ουν τον πονο μιας αρρωστιας. 0-'" , β θ' γος ειναι οτι αυτο που τους ειχε 01) 1)σει να

ι ι λ ι s:, ι λ υπομεινουν ευκο α τον πονο οεν 1)ταν 1) 0-

γική ή 1) σοφία τους, αλλά το πάθος και 1) φιλοδοξία τους. Κι έτσι κάποιοι απολίτιστο ι

βάρβαροι , ενώ πολεμουν λυσσαλέα με τα

θ ' ι θ' , , σπα ια τους μεχρι ανατου, ειναι ανικανοι

θ ' ι s:,' , να φερ ουν σαν ανορες οταν αρρωσΤ1)σουν.

Αντίθετα, οι Έλλ1)νες, που δεν είναι και τόσο

74

ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑ! ΤΑ ΠΑΘΗ

θαρραλέοι, αλλά είναι αρκετά μυαλωμένοι

θ ' , , δ για τα αν ρωπινα μετρα, απο τη μια εν

λ ' , θ ' , το μουν να αντικρισουν τον εχ ρο και απο

'λλ' , θ' την α YJ υπομενουν καρτερικα τις ασ ε-, θ' "θ ' θ νειες, οπως α πρεπε να κανει κα ε αν ρω-

πος . Ενώ οι Κίμβροι και οι Κελτίβηρες ξε

φαντώνουν στις μάχες και κλαψουρίζουν στις , r" δ ' αρρωστιες. ιατι τιποτα εν μπορει να πα-

ραμείνει σταθερό αν δεν βασίζεται σε στα

θερές αρχές. 66 Όταν όμως βλέπεις ότι , θ " λ δ ξ' , αν ρωποι που κινουνται απο φι ο ο ια YJ

επηρεάζονται από λανθασμένες αντιλήψεις , θ ' ,

μπορουν να αντιστα ουν στον πονο προκει-, , ,

μενου να επιμεινουν στον στοχο τους και να

, 'λ ' , τον κατακτησουν, οφει εις να σχεφτεις ει-

τε ότι ο πόνος δεν είναι κάτι κακό, είτε ότι , θ' λ' -ακομη και αν α μπορουσαμε να αποκα ε-

, , δ ' 'θ σουμε «κακο» κατι υσαρεστο και αντι ετο

ι ι / Ι Ι

προς ΤΥ) φυση- ειναι τοσο ασημαντος, ωστε

'ζ λ " , Σ επισκια εται τε ειως απο την αρετη. ε πα-

λ ' θ' ", Ε' ρακα ω να το υμασαι αυτο μερα νυχτα. ι-

, , λ" , ναι ενα επιχεφημα με πο u γενικοτερη ισχυ

δ " 'r" που εν αφορα μονο τον πονο. ιατι εφοσον , , ,

κανουμε τα παντα για να αποφυγουμε την

θ ' , ανη ικοτητα και να χατακτησουμε την χα-

λ " θ' , οσυνη, ειμαστε σε εση να καταφρονησου-

, λ' θ' 'λλ' με οχι απ ως τις επι εσεις του πονου, α α

75

ΚΙΚΕΡΩΝ

, '~I Ι και τους κεραυνους της μοφας, ωιως οταν

ξέρουμε ότι έχουμε σΤΎ) διάθεσή μας το κα-ι ι θ ι

ταφυγω που μας προσεφερε Ύ) Χ εσινΎ) συ-

ζ ' Α Ι ι θ ι 'λ Ύ)τησΎ). 67 ν ερχοταν ενας εος κι ε ε-

γε σε κάποων που ταξιδεύει στη θάλασσα ι Ι Ι

και τον κυνΎ)γουν οι πεφατες «αφΎ)σε το κα-

ράβι και πέσε σΤΎ)ν θάλασσα. Ή θα σε παρα-

λ 'β Ι ~ λ ι Ι Ι α ει ενα οε φινι , σαν κι αυτο που εσωσε

τον Αρίονα τον ΜΎ)θυμναίο, ~ θα σε περιμέ

νουν τα περίφ-ημα άλογα του Ποσειδώνα, ι Π / λ λ' Ι Ι

που εσωσαν τον ε οπα και ενε οτι εσερ-

, Ι, ι

ναν το αρμα τους πανω απ τα κυματα - και

θ ~ Ι Ι θ/λ ι Ι α σε ΟΟΎ)γΎ)σουν οπου ε εις εσω), τοτε αυ-

Ι Ι θ θ λ ' Ι 'λ τος ο αν ρωπος α γ ιτωνε απο ο ους τους

φόβους του. Έτσι κι εσυ , όταν σε πιέζουν ι ι ι , ι

πονοι φρικτοι και απαισωι, αν ειναι πραγ-

ι θ 'C ι Ι Ι ματι αφΟΡΎ)ΤΟΙ, α ι.,ερεις που να καταφυγεις.

Λ' λ' Ι Ι Ι ιγο πο υ αυτα ειχα να πω στον χρονο που

διέθετα. Ίσως όμως εσύ να μΎ)ν άλλαξες Ι

γνωμΎ).

Α . : Κάθε άλλο. Πιστεύω μάλιστα ότι μέ

σα σε δυο μέρες απαλλάχθΎ)κα από τους Μο

χεφότερους φόβους μου.

Μ.: Τότε θα τα ξαναπούμε αύρω με ΤΎ)ν

κλεψυδρα' αφού έδωσα τον λόγο μου , πρέ-Ι

πει να τον ΤΎ)ΡΎ)σω.

Α.: Σωστά' ΡΎ)ΤOΡΙΚ~ το πρωί και φιλοσο-

ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑ [ ΤΑ ΠΑΘΗ

Ι Ι I~ ,Ι ,

φια το απογευμα , την ιuια ωρα οπως και ση-

μερα.

Μ Α ' θ' , , . : υτο α ειναι το προγραμμα μας κι

, θ " , εγω α κανω ο,τι μπορω για να ανταποκρι-

θ , , 5.' ' , ω στα ευγενη ενυιαφεροντα σας.

77

ΤΕΤ ΑΡΤΗ ΤΟΥΣΚΟΥ ΛΑΝΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ

Για τα πά{}η

1 Φίλε μου Βρούτε, αν και ανέκαθεν θαύ

μαζα από πολλές απόψεις την ευφυ'ια και τις Ι λ Ι Ι Ι

αρετες του αου μας, αυτο που μου φαινεται

πιο αξιοθαύμαστο είναι ότι επεδίωξε να ασχο-

λ θ Ι Ι δ Ι δΙ Ι Υ) ει με τουτες ε ω τις σπου ες οι οποιες,

Ι θ Ι Ι λ'θ με αρκεΤΥ) κα υστεΡΥ)σΥ), ειναι α Υ) εια, μας

ήρθαν από ΤΥ)ν Ελλάδα. Γιατί ενώ, ήδΥ) από

ΤΥ) γέννΥ)σΥ) ΤΥ)ς πολιτείας μας, πολλοί θε

σμοί είχαν σχεδιαστεί περίφΥ)μα με βάσΥ) τις 'θ Ι Ι β λ Ι Ι συνΥ) ειες που ισχυαν επι ασι ειας και, ως

Ι β θ Ι Ι Ι ενα α μο, τους νομους -Υ) ασΚΥ)σΥ) ΤΥ)ς οιω-

Ι θ Ι λ Ι νοσκοπιας και οι ΡΥ)σκευτικες τε ετες, οι

συνελεύσεις του λαού, το δικαίωμα ΤΥ)ς προ

σφυγής σΤΥ) δικαιοσύνΥ), Υ) ΣύγκλΥ)τος, Υ) δι

αίρεσΥ) ΤΥ)ς κοινωνίας σε τάξεις, Υ) σύνθεσΥ) ι , Ι Ι

του στρατου-, εντουτοις, μονο μετα ΤΥ)ν απε-

λευθέρωσΥ) ΤΥ)ς πολιτείας από ΤΥ) βασιλική

εξουσία θα μπορο6σαμε να πούμε ότι σΥ)μει

ώθΥ)κε θεαματική πρόοδος σε όλους τους

ΚΙΚΕΡΩΝ

'Δ " 'λλ λ ' τομεις. εν ειναι ομως η κατα η η στιγμη

να μιλ~σω για τα ~θη και τοuς θεσμούς των

προγόνων μας, ούτε για την πειθαρχία και , λ " Α' την οργανωση τοu πο ιτεuματος μας. uτα

τα έχω εκθέσει λεπτομερώς σε άλλα έργα

μοu, και ιδίως στα έξι βιβλία της διατριβ~ς

μοu Περί Πολιτείας. 2 Ωστόσο , τώρα ποu

έχω στραφεί στη μελέτη της φιλοσοφίας,

διαπιστώνω πως uπάρχοuν πολλοί λόγοι ποu

ξ Ι Ι Ι , Ι ,

ε ηγοuν γιατι οι προγονοι μας οχι μονο επε-

δ ' ξ ", ιω αν να καταρτιστοuν σε αuτο το εισαγο-

'δ ' λλ' , μενο ει ος γνωσης, α α το σuντηρησαν και

το καλλιέργησαν με όλες τοuς τις δuνάμεις.

Καθόλοu περίεργο, αν σκεφτούμε ότι ο nu-

θ ' , ξ , , δ ζ' αγορας, ενας ε αιρετος αν ρας ποu φημι 0-

ταν για τη σοφία τοu, ζούσε σχεδόν δίπλα

τοuς, στην Ιταλία, την ίδια επoχ~ ποu ο Λεύ-

Β ' (' "λ ' κιος ροuτος απΌ τον οποιο ε κει την εν-

δοξη καταγωγ~ της η επιφαν~ς οικογένειά

aou) απελεuθέρωσε αuτ~ τη χώρα. Η διδασκαλία τοu Πuθαγόρα είχε εξαπλωθεί τόσο

λ ' 'ζ" , θ πο u, ποu φαντα ομαι οτι καποια στιγμη α

έφτασε και στη Ρώμη. Πρόκειται για μια λο

γικ~ uπόθεση, η οποία όμως στηρίζεται και , 'Τ " ,

σε καποια στοιχεια. ην εποχη εκεινη uπηρ-

χαν πολλές μεγάλες και ισχuρές ελληνικές

πόλεις στην Ιταλία, οι οποίες βρίσκονταν

Γ ΙΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑθΗ

, ~I Ι ,

στο απογειο της υυναμης τους - προκειται

για την περιoχ~ της λεγόμενης «Μεγάλης

Ελλάδας»· ο Πυθαγόρας, και αργότερα οι

Π θ ' , <;:" , Θ ' u αγορειοι, ηταν υιασημοι εκει. ... α ηταν δύσκολο, λοιπόν, να πιστέψουμε ότι οι συ-

, , , μπατριωτες μας κωφεuαν στα κηρυγματα

, 'θ ' Ε ' τοσο μορφωμενων αν ρωπων. 3 γω, αντι-

θ ' , Ι Ι ι ετως, ειμαι πεπεισμενος οτι αργοτερα οι

Ρωμαίοι πίστεψαν πως ο βασιλιάς Νουμάς

~ταν μαθητ~ς του Πυθαγόρα, ακριβώς επει

δ~ θαύμαζαν τους Πυθαγόρειους. Οι ίδιοι

~ταν εξοικειωμένοι με τη διδασκαλία και τις , Π θ ' , ,

αρχες των υ αγορειων και ειχαν ακουσει

από τοuς προγόνους τους ότι ο Νουμάς ~ταν

δίκαιος και σοφός βασιλιάς. Eπειδ~, όμως,

είχε μεσoλαβ~σει μεγάλο διάστημα και δεν

μπορούσαν να εξακριβώσουν τις χρονολογίες, 'θ " , ,Ι ~ ι

υπε εσαν οτι ενας τοσο σοφος ανυρας σι-

γουρα θα ~ταν μαθητ~ς του Πυθαγόρα.

Όσα έχω πει μέχρι στιγμ~ς βασίζονται σε , 'Ο " εικασιες. σο για τα στοιχεια που εχουμε

στη διάθεσ~ μας σχετικά με τους Πυθαγό-, , 'λλ' <;:" <;:,

ρειους, αυτα ειναι αρκετα, α α επειuη υεν

σχετίζονται άμεσα με το τωρινό μας θέμα,

θα σταθώ μόνο σε ελάχιστα . Λένε ότι οι Πυ-

θ ' '<;:' <;:, , , αγορειοι απευιuαν σε στιχοuς καποια στοι-

χεία της διδασκαλίας τους που ~θελαν να τα

ΚΙΚΕΡΩΝ

Ι Ι ,Ι,

κρατησοuν αΠΟΡΡΎ)τα, ενω, μετα απο εντα-

τικ~ σκέψΎ), σuν~θιζαν να γαλΎ)νεόοuν το , ,~ ,

πνεuμα ΤΟUζ με το τραγοuοι και ΤΎ) μοuσΙΚΎ)

των εγχόρΟων. Ο πιο αξιόπιστος σuγγρα-'Κ' , Α ι , φεας, ο ατων, αναφερει στις ρχες τοu οτι

" Ι, Ι οι προγονοι μας στα σuμποσια τοuς ειχαν ΤΎ)

'θ ~'" 'λ σuνΎ) εια να τραγοuοοuν ο ενας μετα τον α -

λ ' ,~" ο εγκωμια επιφανων ανορων uπο ΤΎ) σuνο-

~, λ' Ε' 'λ'" οεια tXU ou. ιναι προφανες οιπον οτι εΚΤΟζ

,ι , ~ Ι ,

απο ΠΟΙΎ)ματα, Ύ)οΎ) σε εκεινοuς τοuς χρονοuς , , ,

UΠΎ)ρχαν καταγεγραμμενα ασματα για να

καθΟΟΎ)γοόν ΤΎ) φων~ τοu αοιΟοό. 4 Αντί

στοιχα, και Ύ) Δωοεκάοελτος αποοεικνόει ξε

κάθαρα ότι uπ~ρχε από τότε μελΟΠΟΙΎ)μένΎ) ,ι , ~, ,

ΠΟΙΎ)σΎ), εφοσον απαγορεuει οια νομοu ΤΎ) με-

λ ' , θ' , , ΟΠΟΙΎ)σΎ) στιχων ποu ιγοuν καποιο προ-

σωπο. Ο αναπτuγμένος πολιτισμός ΤΎ)ς πε-,~ , ~, , ,

pιooOU εκεινΎ)ζ αποοεικνuεται επισΎ)ς απο το

γεγονός ότι Ύ) μοuσικ~ των εγχόροων είχε ξ ' θ' , , ε εχοuσα εσΎ) στις γιορτες ΠΡΟζ τιμ Ύ)ν των

θ ι Ι ι,

εων και στα σuμποσια των αρχοντων, κατι

ποu χαραΚΤΎ)ρίζει και ΤΎ) φιλoσoφικ~ οιοα-

λ' , , Ν 'ζ , σκα ια σΤΎ)ν οποια αναφερομαι. ομι ω, μα-

λ ' , Ά Κ' ιστα, οτι και το ΠΟΙΎ)μα τοu ππιοu tXLXou, , , ~, Π'

το οποιο επαινει ιοιαιτερα ο αναιτιος σε μια

επιστoλ~ τοu προς τον Κόιντο Τοόβερο, ~ταν

πuθαγόρειαζ έμπνεuσΎ)ς. Και πολλές άλλες


'θ ' , 'Π θ συν'1) ειες μας προερχονται απο τους u α-γόρειους, αλλά οεν θα τις απαριθμ~σω για

~, , ,~

να μ'1)ν οωσω Τ'1)ν εντυπωσ'1) πως εχουμε οα-

, "λλ ' 'θ νειστει απο α ους ακομ'1) και οσα, εωρ'1)-

τικά, ανακαλύΨαμε εμείς. 5 Αλλά ας επι

στρέΨουμε στο θέμα μας. Πόσοι μεγάλοι 'λλ' , ~" ΠΟΙ'1)τες, α α και ποσοι σπουοαιοι Ρ'1)τορες , , ι,

εμφανισΤ'1)καν μεσα σε τοσο συντομο χρονι-

κό οιάσΤ'1)μα! Είναι λοιπόν προφανές ότι οι , '~'ψ συμπατριωτες μας μπορουσαν να οιαπρε ουν

'λ "'θ λ σε ο ους τους τομεις, αρκει να το '1) ε αν.

Για τις υπόλοιπες επιοόσεις τους έχω μι

λ~σει συχνά, και θα το ξανακάνω, αν χρεια-

" 'λλ ' 'Ο στει, καποια α '1) στιγμ'1). σο για Τ'1) φι-

λ ' 'λ'θ' ~ , οσοφια, με αυτ'1) ασχο '1) '1)καν '1)0'1) απο πο-λύ παλιά, αν και οεν είμαι σε θέσ'1) να πω

" λ' 'ζ κανενα ονομα φι οσοφου που να ε '1)σε πριν

από τον Λαίλιο και τον Σκιπίωνα. Σύμφωνα , ι ,~ι ι

με τις Π'1)γες μου, οταν αυτοι οι ουο '1)ταν

νέοι, οι Αθ'1)ναίοι έστειλαν ως πρεσβευτές

Σ ' λ' , Σ 'λ' προς Τ'1) υγκ '1)ΤΟ μας εναν τωικο φι οσο-

φο, τον Διογέν'1), κι έναν ΑκαΟ'1)μεικό, τον

ΚαρνεάΟ'1). Οι συγκεκριμένοι άνορες οεν εί-

θ " λ" χαν αναμιχ ει ποτε με Τ'1)ν πο ΙΤΙΚ'1)' ο ενας

, , Κ' 'λλ' '1)ταν απο Τ'1)ν υΡ'1)ν'1) και ο α ος απο Τ'1)

Βαβυλώνα. Άρα οι Αθ'1)ναίοι οεν θα τους εί-

λ 'ξ , λ' , χαν επι ε ει για μια τετοια αποστο '1) ουτε

ΚΙΚΕΡΩΝ

θα τοuς είχαν ξεσηκώσει από τις αίθοuσες δι-

~ λ" 'Ρ' υασκα ιας, αν καποιοι επιφανεις ωμαιοι

δεν εκδ~λωναν εκείνΎ) ΤΎ)ν επoχ~ ενδιαφέρον για ΤΎ) μελέΤΎ) ΤΎ)ς φιλοσοφίας. Ενώ , 'λλ θ' Ρ' , ομως σε α α εματα οι ωμαιοι προτιμοu-

'λ' 'λλ ' σαν τον γραπτο ογο -α οι σuνεγραφαν τις

αρχές τοu ιοιωτικού δικαίοu, άλλοι ΡΎ)ΤΟΡΙ-'λ' 'λλ ' , κοuς ογοuς, α οι ΤΎ)ν ιστορια των προγο-

, ~ " ~ νων τοuς-, ΤΟUΤΎ) ευω ΤΎ)ν τεχνΎ), ποu μας υΙ-

~, , ζ' " υασκει πως να οuμε σωστα και ειναι Ύ) πιο

, , 'λ ' γονιμΎ) απο ο ες, προτιμΎ)σαν να ΤΎ)ν ανα-

~ 'ξ , ζ , , υει οuν περισσοτερο με ΤΎ) ωΎ) τοuς παρα με

τα γραπτά τοuς. 6 Να λοιπόν γιατί δεν , θ'λ ' , λ uπαρχοuν κα ο ou γραπτες ΠΎ)γες στα ατι-

, (' , 'λ' )' νικα Ύ), αν uπαρχοuν, ειναι ε αχιστες γι

, , λ ' λ αUΤΎ) ΤΎ) γνΎ)σια και εκ επτuσμενΎ) φι οσο-

, ι ι 'Σ' φια Ύ) οποια αρχισε απο τον ωκραΤΎ) και σu-

νεχίζεται με τοuς ΠεριπαΤΎ)τικούς και τοuς

Στωικούς - οι Στωικοί λένε τα ίδια με τοuς

Περιπατητικούς, αλλά με διαφορετικό τρόπο,

ενώ οι ΑκαδΎ)μεικοί έπαιζαν, σuν~θως, τον 'λ ~ , ~, ,

ρο ο τοu υιαΙΤΎ)ΤΎ) στις υιαφωνιες ΠΟU προε-

ξ ' ~, λ' 'Ι ' κuπταν μετα u των uUO σχο ων. σως οι αν-

θρωποι τοu λαού μας ~ταν τότε απασχολΎ)-, 'λλ ~'ζ' , μενοι με α α σποuuαια Ύ)ΤΎ)ματα' ισως,

'λ' , , λ' ~ πα ι, σκεφτονταν οτι αuτες οι με ετες υεν

θα επιδοκιμάζονταν από τοuς αδαείς. Για να

86


λ 'ψ , , , κα u ει το κενο της σιωπης τους, ΠΎ)ρε τον

λόγο ο Γάιος Αμαφίνιος. Μόλις κυκλοφόΡΎ)

σαν τα βιβλία του, το κοινό έδειξε μεγάλΎ) , ~, θ '

ανταποκρισΎ) και ενοιαφερ Ύ)κε περισσοτε-

ρο για ΤΎ) διδασκαλία που πρέσβευε εκείνος , 'λλ' , , β παρα για τις α ες, ειτε γιατι Ύ)ταν υπερ ο-

λικά εύλΎ)ΠΤΎ), είτε γιατί διέθετε το δέλεαρ ~ " ~, , ~

ΤΎ)ς Ύ)οονΎ)ς, ειτε επεΙUΎ) οι αναγνωστες οεν

, , λ' 'ψ ειχαν τιποτα κα υτερο υπο Ύ) τους και αρ-

, , β' , Μ κεσΤΎ)καν σε ο,τι ΡΎ)καν προσφορο. 7 ε-

, Α' , λλ ' τα τον μαφινιο εμφανισΤΎ)καν και πο οι

άλλοι ζΎ)λωτές ΤΎ)ς ίδιας σχoλ~ς και συνε

π~ραν με τα γραπτά τους ολόκλΎ)ΡΎ) ΤΎ)ν Ιτα-

λ, Τ " , , λ ια. α επιχεΙΡΎ)ματα τους γινονται ευκο α

, ~" ~, κατανΟΎ)τα και αποοεκτα απο τους αοαεις·

,~ θ " " , οι ιuιoι εωρουν οτι αυτο ειναι το ισχυροτερο

πλεονέΚΤΎ)μα ΤΎ)ς διδασκαλίας τους, αν και , λ' ~ ,

σΤΎ)ν πραγμαΤΙΚΟΤΎ)τα απ ως αποοεικνυει

, ι ~ ι,

ποσο προχειρα οιατυπωμενΎ) ειναι.

Αλλά ας αφ~σoυμε τον καθένα να υπερα

σπίζεται ελεύθερα τις απόψεις του· δικαίω

μά του. Όσο για μένα, θα ακoλoυθ~σω ΤΎ) , 'θ' , θ' γνωσΤΎ) συνΎ) εια μου: χωρις να αισ ανομαι

, " ΤΎ)ν υποχρεωσΎ) να παραμεινω πιστος στα

~, , , λ ' οογματα ενος συγκεκριμενου φι οσοφικου

ρεύματος, δεν θα πάψω να αναζΎ)τώ ΤΎ)ν πιο

'λ' 'θ' Τ ευ ογΎ) απανΤΎ)σΎ) σε κα ε ερωΤΎ)μα. Ύ)ν

ΚΙΚΕΡΩΝ

ίδια διαδικασία ακολοόθΎ)σα πιστά και σε

πολλές άλλες περιστάσεις αλλά και πρό

σφατα, στις Τουσχουλανές μου Διατριβές κι , 'ψ , ,

αφου κατεγρα α με αυτο το πνευμα τις συ-

ζΎ)τησεις των τριών πρώτων Ύ)μερών, σε τoUτo το βιβλίο θα περιλάβω τα όσα ειπώθΎ)καν

, 'Α 'λ' β' ΤΎ)ν τεταΡΤΎ) Ύ)μερα. φου οιπον κατε Ύ)-

ι ι Ι ι

καμε στο κατω γυμνασΤΎ)ΡΙΟ, οπως ειχαμε

, "ζ' κανε ι και ΤΎ)ν ΠΡΟΎ)γουμενΎ) μερα, Ύ) συ Ύ)-

ΤΎ)σ~ μας εξελίχθΎ)κε ως εξ~ς:

8 Μ. : Θα ~θελε κάποιος από σας να προ-, 'θ' ζ' τεινει ενα εμα συ Ύ)ΤΎ)σΎ)ς;

Α.: Δεν νομίζω ότι ο σοφός είναι απαλ-

λ ' , 'λ Ψ ,~ , αγμενος απο ο ες τις υχικες uιαταραχες.

Μ.: Ναι, αλλά σΤΎ) χθεσιν~ μας συζ~ΤΎ)σΎ)

φάνΎ)κε ότι από ΤΎ) λόΠΎ) τουλάχιστον είναι

απαλλαγμένος - ~ μ~πως συμφώνΎ)σες μα-ζ' λ' ~" ι μου απ ως για να κεροισεις χρονο;

Α.: Όχι , βέβαια , κάθε άλλο. Bρ~κα ΤΎ)ν

λ ' λ' , ομι ια σου πο υ πεισΤΙΚΎ) .

Μ Ά ~ " , , . : ρα οεν πιστευεις οτι ο σοφος υποφε-

, λ' ρει απο υΠΎ) .

Α. : Όχι, δεν το πιστεόω.

Μ. : Αν όμως Ύ) λόΠΎ), όπως λες, δεν μπο-, 'ξ ψ' " ρει να ταρα ε ι ΤΎ)ν υΧΎ) του σοφου , τοτε κα-

, 'λλ ~ , ~ , , μια α Ύ) οιαταραΧΎ) οεν μπορει να το κανει.

Πώς θα γινόταν άλλωστε ; Δεν είναι δυνατόν

88


, β 'ζ "β δ' , ο σοφος να ασανι εται απο φο ο, ιοτι ο φο-

β λ ' "δ' ος και Ύ) UΠΎ) αφοροuν τα ι ια πραγματα· Ύ)

'δ ", " μονΎ) ιαφορα ειναι οτι σΤΎ)ν πρωΤΎ) περι-

'δ' , , δ ' πτωσΎ) αuτα εν ειναι παροντα, ενω σΤΎ) εu-

, 'Ο λ ' λ ' , τεΡΎ) ειναι. ταν οιπον γ ιτωνοuμε απο ΤΎ)

λ ' λ' "β Δ' UΠΎ), γ ιτωνοuμε και απο τον φο ο. uo

διαταραχές μάς μένοuν, Ύ) uπέρμεΤρΎ) Ύ)δoν~ και Ύ) επιθuμία. Αν αποδειχθεί 6τι ο σοφ6ς

δ δ " , , , Ψ' εν κιν uνεuει οuτε απο αuτες, τοτε Ύ) UΧΎ)

θ " λ' τοu α ειναι παντοτε γα Ύ)νια.

Α Α ' , , 9 . : UΤΟ πιστεuω κι εγω.

Ω " Ι ι Μ . : ραια · τοτε ποια πορεια προτιμας να

ακολοuθ~σοuμε; Να ανοίξοuμε κατεuθείαν , , λ' 'λ ' πανια, Ύ) να κωΠΎ) αΤΎ)σοuμε πρωτα ιγακι,

" " λ' β , οπως κανοuν οι ναuτες οταν το π ΟΙΟ γαινει

, λ ' απο το ιμανι ;

Α.: Τι εννοείς ; Δεν σε καταλαβαίνω.

Μ.: Όταν ο Χρόσιππος και οι Στωικοί

πραγματεόονται τις ψuχικές διαταραχές,

λ " , ασχο οuνται κuριως με καΤΎ)γΟΡΙΟΠΟΙΎ)σεις

, , , δ β' και ορισμοuς, ενω το τμΎ)μα ΤΎ)ς ιατρι Ύ)ς

τοuς ποu αφορά ΤΎ) θεραπεία ΤΎ)ς Ψuχ~ς και , λλ ' ,

τοuς τροποuς απα αγΎ)ς ΤΎ)ς απο τις ενο-

λ ' , λ' , Ο Π ' Χ Ύ)σεις ειναι πο u μικρο. ι εριπαΤΎ)ΤΙΚΟΙ,

απ6 ΤΎ)ν άλλΎ), λένε πολλά πράγματα για να

ανακοuφίσοuν ΤΎ)ν Ψuχ~ , αλλά δεν θίγοuν τα

θ 'δ ζ , , , ακαν ω Ύ) Ύ)ΤΎ)ματα ποu εχοuν σχεσΎ) με τις

89

ΚΙΚΕΡΩΝ

διάφορες κατηγορίες διαταραχών και τοuς , Α' 'λ' , ορισμοuς τοuς. uτο ποu σε ρωτω οιπον ει-

ναι το εξ~ς: Να ανοίξω κατεuθείαν τα πανιά ι ι ,ι

της ρητορικης μοu, η να προχωρησω πρωτα

λιγάκι με τα κοuπιά της διαλεκτικ~ς;

Α.: Το δεότερο, οότε σuζ~τηση. Αν χρη-, ~'θ'~ ,

σιμοποιησοuμε και τις uUO με οuοuς, η απ α-, , θ' λ' ντηση στο ερωτημα μοu α ειναι πο u πιο

ολοκληρωμένη.

Μ Π ' , ι λ' 10 . : ραγματι, αuτη ειναι η κα uτερη

λόση. Αν όμως δuσκολεόεσαι να καταλάβεις , θ' , λ ' κατι, α πρεπε ι να περιμενεις να τε ειωσω

, , και μετα να με ρωτησεις.

Α Σ ' 'θ' Κ " . : uμφωνοι' αuτο α κανω. ι εσu, ομως,

καθώς θα μοu εξηγείς ιxu-m. τα περίπλοκα ζη-, , 'λ' λ' τηματα, φροντισε να εισαι πο u πιο απ ος

, , 'Ελλ 'λλ ' , απο ο,τι οι ηνες - α ωστε ετσι κανεις ,

παντα.

Μ.: Θα πρoσπαθ~σω, αλλά χρειάζεται με-'λ 'Α ξ' , γα η προσοχη. ν μας εφuγει εστω και το

παραμικρό, όλο το οικοδόμημα των σuλλο

γισμών μας θα καταρρεόσει. Eπειδ~ λοιπόν

αuτά ποu οι Έλληνες αποκαλοόν πάθη εγώ

προτιμώ να τα αποδίδω στη γλώσσα μας ως

«διαταραχές» μάλλον παρά ως ασθένειες της

Ψuχ~ς, σκοπεόω να τηρ~σω στη μελέτη μοu

τη γνωστ~ διάκριση ποu είχαν εισηγηθεί

90


, λ' Π θ ' , απο πα ια ο u αΥορας και, αΡΥοτερα, ο

Πλάτων. Αuτοί ισχuρίζονται ότι ΎJ Ψuχ~ χω-'ζ ~" " ρι εται σε uUO μεΡΎJ, εκ των οποιων το ενα

διαθέτει λoyικ~, ενώ το άλλο όχι. Στο μέ

ρος ποu διαθέτει λoyικ~ τοποθετοόν ΤΎJν

έδρα ΤΎJς yαλ~νΎJς (ΎJ οποία είναι μια σταθερ~ κατάστασΎJ yαλ~νΎJς και ΎJσuχίας), ενώ στο άλλο τοποθετοόν τα ταραχώδΎJ σuναι

σθ~ματα ΤΎJς oρy~ς και της επιθuμίας, ποu , 'θ θ' λ' ειναι αντι ετα και εχ ρικα προς ΤΎJ 0YΙΚΎJ.

11 Αuτ~ ΎJ διάκρισΎJ λοιπόν θα είναι ΎJ αφ ε

ΤΎJρία μας. ΣΤΎJν περιyραφ~ όμως αuτών των ~ , λ" , οιαταραχων κα ο ειναι να καταφUΥοuμε στοuς , , ορισμοuς και τις καΤΎJYOΡΙOΠOΙΎJσεις των

Σ, ,~, , θ

τωικων, οι οποιοι μοu uινοuν ΤΎJν αισ ΎJσΎJ

, , ξ ~ , , ζ , οτι ειναι ο uuερκεστατοι σε αuτα τα ΎJΤΎJ-

ματα.

lδοό πώς ορίζει ο Z~νων ΤΎJν ψuχικ-ή δια

ταραχ~ (ΤΎJν οποία ο ίδιος αποκαλεί πάθος):

«κίνΎJσΎJ ΤΎJς ψuχ~ς αντίθεΤΎJ προς ΤΎJ φόσΎJ και ξένΎJ προς ΤΎJ λoyιx~». Άλλοι ορίζοuν,

πιο σόντομα, ΤΎJν Ψuχικ~ διαταραχ~ ως «πλε-'ζ " , λ ' ονα οuσα ορμψ>, οποu με τον ορο «π εονα-

ζ ,Ι Ι Ι ι

οuσα» EVVOOUV οτι αUΤΎJ ΎJ ορμ ΎJ απεχει πο-λ " , λ' Ι 'ζ u απο ΤΎJ φuσΙΚΎJ ομα OΤΎJτα. σχuρι ονται

" λ" , επισΎJς οτι σuνο ικα uπαρχοuν τεσσαρων ει-~, ~ , , , , οων οιαταραχες, οι οποιες προκuπτοuν απο

91

ΚΙΚΕΡΩΝ

ούο uποτιθέμενα αγαθά και ούο uποτιθέμε-~ ι ι Ι ι

να οεινα: αuτες ποι) προκuπτοuν απο τα αγα-

θά είναι "'fj επιθυμία και "'fj υπέρμετρη ηδονή, , , 'ζ

εκ των οποιων "'fj πρωτ"'fj σχετι εται με τα

μελλοντικά αγαθά, ενώ "'fj οεύτερ"'fj με τα

αγαθά τοι) παρόντος. Αντίστοιχα, οι οιατα-, , ι ~ ,ι

ραχες ποι) προκuπτοuν απο τα οεινα ειναι ο

'β λ' "β φο ος XCXL"'fj υπη, εκ των οποιων ο φο ος

αφορά τα μελλοντικά οεινά και "'fj λύπ"'fj τα s:,' 'Γ' , β'ζ οεινα τοι) παροντος. ιατι, οταν μας φο ι ει

ι ι ι , "'fj ΠΡΟΟΠΤΙΚ"'fj καποιοΙ) πραγματος, "'fj παροuσια τοι) μας λuπεί. 12 Η ηδονή XCXL"'fj επιθυμία,

από Τ"'fjν άλλ"'fj, σχετίζονται με τις αντιλ~ψεις , θ' θ' 'λ' περι αγα OU:"'fj επι uμια φοuντωνει ογω Τ"'fjς

'λξ , θ' θ" ε "'fjς προς κατι ποι) εωρειται αγα ο, ενω

s:,' , s:," ξ λ' "'fj "'fjUOV"'fj εuφραινεται επειu"'fj εχει ε ασφα ισει

, λ 'θ Ε" , κατι πο uπο "'fjΤΟ. ιναι νομος Τ"'fjς φuσ"'fjς

'λ ' θ s:, , , Ο οι οι αν ρωποι να επιuιωκοuν αuτο ποι)

θ 'θ' , , εωροuν αγα ο και να αποφεuγοuν το αντι-

θ ' Σ ' 'λ' , ετο τοu. uνεπως, μο ις καποιος σΧ"'fjματι-

θ " " 's:, σει ετικ"'fj εντuπωσ"'fj για ενα πραγμα, "'fj ιuια , θ' "Ο "'fj φuσ"'fj τον ω ει να το καταΚΤ"'fjσει. ταν cxu-

, , Ι " το γινεται σuνετα και ισΟΡΡΟΠ"'fjμενα, ταuτι-

ζεται με εκείνο το είοος επιοίωξ"'fjς ποι) οι

Στωικοί αποκαλούν βούλησιν κι εγώ θα ονο-, θ'λ Ε' , θ' μασω ε ηση. κεινοι πιστεuοuν πως"'fj ε-

λ"'fjσ"'fj, Τ"'fjν οποία ορίζοuν ως «απόλuτα λογι-


, θ ι Ι, ι ΚΊ) επι υμια για κατι» ειναι προνομιο του σο-

"Ο' ... ' ξ' , φου. ταν ομως μια επωιω Ί) ειναι παραφο-

'λ λ ' 'θ' ΡΊ) και παρα ογΊ), αποκα ειται πο ος Ί) αχα-

λ , θ' , 'ζε 'θ ινωτη επι υμια, και αυτη χαρακτηρι ι κα ε

, 'θ Α ' , ανΟΊ)ΤΟ αν ρωπο. 13 ντιστοιχα, υπαρχουν

ouo τρόποι με τους οποίους μπορούμε να Ι, "

εΠΊ)ρεαστουμε απο ΤΊ)ν παρουσια ενος αγα-

θ ' 'Ο ' ψ" ou. ταν Ί) συγκινΊ)σΊ) ΤΊ)ς υΧΊ)ς ειναι συ-

γκραΤΊ)μένΊ) και ισΟΡΡΟΠΊ)μένΊ), αποκαλείται " , ξ λ'ζ , , θ χαρα' οταν ομως εχει ι ει απο συναισ Ί)μα

" 'ζ " και κουφια επαρσΊ), ονομα εται παραφορη Ί)

, δ' 'Σ" υπερμετρη η ονη, ΤΊ)ν οποια οι τωικοι ορι-

ζουν ως «άλογΊ) ψυχικ~ ανάτασΊ»>. Είναι φυ-, ... , λ' ,

σικο να επωιωκουμε το κα ο, οπως και να

, 'Α ' , αποφευγουμε το καχο. υΤΊ) Ί) αποφυγΊ) του

, , , λ' λ' κακου, οταν κινειται σε ογικα π αισια,

'ζ λ ' , ονομα εται επιφυ αxτιxoτητcχ, και, συμφω-

να με τις αντιλ~Ψεις των Στωικών, χαρα-'ζ' , , , ...

ΧΤΊ)ΡΙ ει μονο τους σοφους οταν ομως οια-

'ζ 'λ' ... ' χωρι εται απο ΤΊ) ογΙΚΊ) και ισοουναμει με

λ ' '... Ψ" ευτε Ί) και ανανΟΡΊ) μικρο υχια, τοτε απ 0-

λ ' 'β Ά 'β' κα ειται φο ος. ρα ο φο ος ειναι μια πα-

ράλογΊ) επιφυλακτικόΤΊ)τα. 14 Ο σοφός οεν 'ζ '...' , ,

εΠΊ)ρεα εται απο τα οεινα του παροντος, ενω

, ... ' , θ λ' ο ανΟΊ)τος αντωρα με το συναισ Ί)μα ΤΊ)ς U-

Γ ' Ψ "... , ΠΊ)ς. ιατι οι υχες οσων οεν υπαχουουν σΤΊ)

λoγικ~ , μόλις βρεθούν σε καταστάσεις που

93

ΚΙΚΕΡΩΝ

'θ " , β'λλ uποτι εται οτι ειναι κακες, κατα α ονται

'λλ Γ" , και σuστε ονται. ι αuτο και ο πρωτος ορι-

σμός της λίιπης είναι ο ακόλοuθος: «μια ψu-, λ" 'θ ΧΙΚ'Υ) σuστο 'Υ) ποu ερχεται σε αντι εσ'Υ) με Τ'Υ)

λ 'Σ " , δ ογικ'Υ»). uνεπως uπαρχοuν τεσσερις ια-

ι λλ' , , , ταραχες, α α μονο για τις τρεις απο αuτες

, , λ ι ι uπαρχει μια αντιστοιχ'Υ), ομα η χατασταση

λ ' , - για Τ'Υ) UΠ'Υ) οχι.

Ισχuρίζονται επίσ'Υ)ς ότι όλες οι ~ιαταρα-, 'θ" 'λ Ψ Γ' χες ειναι εμα κρισ'Υ)ς και αντι 'Υ) 'Υ)ς. ι cxu-, ι ~, Ι

το και ειναι ωιαιτερα προσεκτικοι στοuς ορι-

, θ'λ "" 'ξ , , , σμοuς τοuς, ε οντας να ueL ouv οχι μονο πο-λ ' , 'λλ' , σο εσφα μενες ειναι αuτες α α και ποσο

λ ' ξ' "Η λ ι λ ' πο u ε αρτωνται απο εμας. υπη οιπον

, , ",," β , ειναι «μια προσφατ'Υ) ωεα οτι μας σuμ αινει

, 'ξ' 'θ' κατι κακο, ε αιτιας Τ'Υ)ς οποιας το εωροuμε

σωστό να θλίβοuμε και να σuστέλλοuμε τις

Ψ, Η δ ι , ,

uχες μας» . η ονη ειναι «μια προσφατ'Υ)

"'" , β , , λ' ξ , ωεα οη μας σuμ αινει κατι κα ο, ε αιτιας

'θ ' '"" , τοu οποιοu εωροuμε οτι uικαιοuμαστε να

'θ 'Ο ιβ , νιω οuμε σuνεπαρμενΟL». φο ος ειναι «'Υ)

""'" β'" ωεα οτι προκειται να μας σuμ ει κατι κακο

ποu ~εν μποροίιμε να το uποφέροuμε». Η

θ ι, ",," ,

επι υμια ειναι «'Υ) ωεα οτι προκειται να απο-

, , θ' , θ ΚΤ'Υ)σοuμε ενα αγα ο το οποιο α μας ωφε-

λοίισε αν το είχαμε ε~ώ και τώρα». 15 Λέ-, , "" , , "" '

νε ακομ'Υ) οτι uev ειναι μονο οι UΙαταραχες

94


, θ" 'λ Ψ που ανεφερα εμα ΚΡΙσ'ης και αντι Ύ) Ύ)ς,

αλλά και οι συνέπειές τους. Η λόΠΎ), λόγου , λ ' , , 'β

χαριν, προκα ει εντονο πονο, ο φο ος ανα-

γκάζει ΤΎ)ν ψυχ~ μας να συστέλλεται και να , 'ο;:. , " ξ

τρεπεται σε φυγΎ), Ύ) Ύ)υονΎ) μας κανει να ε-

χειλίζουμε από χαρά, Ύ) επιθυμία μετατρέ-

λ ' 'θ Λ' , πεται σε αχα ινωτο πο ο. ενε ομως και Ύ)

, 'ο;:.' ( , λ'ξ πισΤΎ) μας σε αυΤΎ) ΤΎ)ν «ωεα» αυΤΎ) Ύ) ε Ύ)

"λ ' ΧΡΎ)σιμοποιειται σε ο ους τους ΠΡΟΎ)γουμε-

νους ορισμοός) ισοδυναμεί με «χαλαp~ συγκατάθεσΎ»> .

16 Συν τοις άλλοις, σΤΎ)ν καΤΎ)γορία κά

θε διαταpαχ~ς εντάσσονται πολλές άλλες 'Σ 'λ ι παρομοιες. ΤΎ)ν καΤΎ)γορια ΤΎ)ς υπης, για

παράδειγμα, αν~κoυν ο φθόνος*, ο ζ-ήλος, Ύ)

ζ λ " , , θ Ύ) οτυπια, ο οικτος, το αγχος, το πεν ος, Ύ)

θλίψΎ), Ύ) ψυχικ~ ταλαιπωρία, Ύ) Ψυχικ~ οδό

νΎ), ο θp~νoς, Ύ) στενοχώρια, Ύ) δυσθυμία, Ύ)

δυσφορία, Ύ) απελπισία και oπoιoδ~πoτε άλ

λο αίσθΎ)μα αυτοό του είδους. ΣΤΎ)ν καΤΎ)γο-

* Στο σημείο αuτό παραλείπεται από ΤΎ) μετάφρασΎ) ένα σόντομο σχόλιο τοu Κικέρωνα, ο οποίος

εξΎ)γεί ότι για λόγοuς σαφ~νειας προτίμΎ)σε τη λατι

νικ~ λέξΎ) «invidentia» για τον φθόνο από τον πoΛU σuνΎ)θέστερο όρο «inνidia», επειδ~ ο τελεuταίος ανα

φέρεται όχι μόνο στο πρόσωπο ποu φθονεί, αλλά και

σε αuτό που είναι αντικείμενο του φθόνου. (Σ.τ.Μ.)

95

ΚΙΚΕΡΩΝ

, '{3' , ρια τοu φο ου εντασσονται η οκνηρια, η ντρο-

, , ~ λ' 'λ πη, ο τρομος, η υει ια, ο πανικος, η ιπο-

ψuχία, η ταραχ~, η φοβία. Στην κάτηγορία της ηδονής η χαφεκακία, η τέρψη, η ματαιο

δοξία και άλλα παρόμοια. Στην κατηγορία

της επιθυμίας η oργ~, ο θuμός, το μίσος, η

εχθρότητα, ο χόλος, η απληστία, ο πόθος και

ούτω καθεξ~ς.

17 Όλα αuτά τα ορίζοuν ως εξ~ς: Ο φθό-

λ ' , λ' 'θ ' νος, ενε, ειναι «η uπη ποu νιω ει κανεις

για την καλ~ τύχη τοu άλλοω), χωρίς αuτ~

να βλάπτει το πρόσωπο ποu φθονεΙ Γιατί, , λ ' , λ' αν καποιος εν οχ ειται απο την κα οτuχια

τοu άλλοu επειδ~ αuτ~ βλάπτει τον ίδιο , θ' θ λ' , Α ' -οπως α ενιω ε, OrOU χαριν, ο γαμεμνο-

νας για τον Έκτορα-, το σuναίσθημά τοu δεν

θ ' 'λ ' θ' α επρεπε κανονικα να αποκα ειται φ ονος.

Π 'θ" , ραγματικα φ ονερος ειναι εκεινος ποu uπο-

" "λλ' φερει απο την προκοπη τοu α ou , ακομη και αν αuτ~ δεν τον βλάπτει καθόλοu. Ο ζή-

λ ,~, , , θ

ος χρησιμοποιειται με uUO εννοιες , μια ε-

τικ~ και μία αρνητικ~. Z~λoς σημαίνει ταu

τόχρονα «άμιλλα» , μίμηση της αρετ~ς (αν κι εδώ δεν αναφερόμαστε σε αuτ~ τη θετικ~ σημασία της λέξης ), αλλά και «ζ~λια» , δηλαδ~ «λύπη επειδ~ κάποιος άλλος έχει απο

κτ~σει αuτό ποu θα θέλαμε κι εμείς να

96


έχουμε». 18 Ζηλοτυπία, όπως είναι ο ελλ-η-, , "λ' <;:'"

νικος ορος, σ'ημαινει εΠΙσ'ης « υΠΎ) επεΙUΎ) κα-

'λλ ' , θ' ποιος α ος κατεχει αυτο που επι υμουσα-

, Ο Ι , λ' με για τον εαυτο μας» . οιχτος ειναι « υΠΎ)

<;:, , "λλ ' , για ΤΎ) ουστυχια ενος α ου ο οποιος υποφε-

1<;:, , Ι <;:, θ ι θ ι ρει αοικα» - εφοσον κανεις οεν α ενιω ε οι-

ι Ι Ι" κτο για ΤΎ)ν τψωρια ενος πατροκτονου Ύ) ενος

<;:, ι Τ Ι Ι λ ' , ΠΡΟΟΟΤΎ). ο αΥχος ειναι « υΠΎ) που φερνει

βάρος σΤΎ)ν Ψυχ~». Το πένθος είναι «λόΠΎ)

για τον πρόωρο θάνατο ενός αγαΠΎ)μένου

προσώποω) . Η θλίψη είναι «λόΠΎ) που φέρ

νει Οάκρυα». Η ψυχιΧή ταλαιπωρία «λόΠΎ)

που κουράζευ). Η ψυχιΧή οδύνη «λόΠΎ) που

βασανίζευ). Ο θρήνος «λόΠΎ) που οΟόρεται»).

Η ι λ' <;:, , , στενοχωρια « υΠΎ) που συνοοευεται απο

μελαγχολικές σκέψεΙζ». Η δυσθυμία «λόΠΎ)

που Οιαρκεί». Η δυσφορία είναι «λόΠΎ) που s:.- Ι ι Ι ι

συνοοευεται απο σωματικα συμπτωματω).

Η απελπισία είναι «λόΠΎ) που οεν πιστεόει , , 'β λ θ' οτι 1) καταστασΎ) μπορει να ε :nω ευ). 19

Για ΤΎ)ν καΤΎ)γορία του φόβου οίνονται οι 'λ θ ' Η ι, ' β ακο ου οι ορισμοι. οχνηρια ειναι «φο ος

, , Ο ι σΤΎ)ν ΠΡΟΟΠΤΙΚΎ) μιας εργασιαζ». < ... > τρο-

"β λ 'ζ Γ' , μος ειναι «φο ος που συγκ ονι ει) . ι αυτο

, , 'ζ' , οταν ντρεπομαστε κοκκινι ουμε , ενω οταν

τρομάζουμε γινόμαστε χλομοί , τρέμουμε

ολόκλΎ)ΡΟΙ και τρίζουν τα οόντια μας. Η δει-

97

ΚΙΚΕΡΩΝ

λία είνω «φόβος για μια επικείμενΊ) συμφο-

'Ο " 'β λ ' ρα». πανιχος ειναι «φο ος που απει ει ΤΊ)ν

ι " , πνευμαΤΙΚΊ) ισορροπια» , οπως στον στιχο του

Έννιου:

'1"" λ Ι β ' θ ι ι L οσο πο υ φο Yj ηχα, που απο τον πανιχο

ι λ ι εχασα το μυα ο μου.

Η λιποψυχία είναι «ο φόβος που συνοδείιει

κατά πόδας τον πανικό» - κάτι σαν ακό

λουθός του δΊ)λαδ~. Η ταραχή είναι «φόβος

που παραλίιει ΤΊ) σκέψψ>. Η φοβία «φόβος

που διαρκεί» .

20 Τα είδΊ) ΤΊ)ς Ί)δoν~ς τα περιγράφουν ως ξ ' Η ' ι δ' , ε Ί)ς: χαιΡεχαχια ειναι «Ί) Ί) ονΊ) που νιω-

θει κάποιος από ΤΊ) δυστυχία του άλλου, χω-, λ ι 'δ ' , Η' ρις να ωφε ειται ο ι ιος απο αυΤΊ)ν» . τερ-

",' δ' , " ψΎ) ειναι «Ί) ονΊ) που μαγευει το πνευμα με-

, , Α 'λ σω των ευχαριστων Ί)χων». να ογες με

αυτ~ ΤΊ)ν Ύ)δoν~ ΤΎ)ς ακo~ς είνω οι Ί)δονές , "

ΤΊ)ς ορασΊ)ς , ΤΎ)ς αφΊ)ς , ΤΎ)ς οσφΡΎ)σΎ)ς και ΤΎ)ς

, 'λ' 'δ' γευσΎ)ς , και ο ες εχουν το ι ιο γνωρισμα:

διαποτίζουν το πνείιμα σαν υγρές ουσίες. Η

ματαιοδοξία είνω «Ί)δoν~ που επιδεικνίιεται

και ξεχειλ ίζει από έπαρσψ>. 21 ΣΤΎ)ν κα

ΤΎ)γορία ΤΎ) ς επιθυμίας δίνονται οι ακόλουθοι

'Η " θ ' ορισμοι. ΟΡΎΎ) ειναι «Ύ) επι υμια να τιμω-

98


Ι ,Ι ,Ι

ρησουμε ενα προσωπο που πιστευουμε οτι

μας αδίκησε». Ο θυμός είναι «η οργΎι την ι ι 'ζ ωρα που γεννιεται και πρωτοεμφανι εται»:

στα ελληνικά ονομάζεται θύμωσις. Το μίσος , Ι Ι Ι ,

ειναι <ιοργη συσσωρευμενη απο καιρο», η

θ ' ι Ψ ι ι εχ ροτητα <ιοργη που αχνει ευκαιρια να εκ-

δικηθεί». Ο χόλος είναι «πικρΎι οργΎι που έχει

τις ρίζες της στα βάθη της ψυΧΎις και της ~, Η λ " ,

καροιας». απ ηστια ειναι <ιακορεστη επι-

θυμία». Ο πόθος είναι «η επιθυμία να δούμε , β' ι ΚΙ καποιον που ρισκεται μακρια μας». ανουν

επίσης και την εξΎις διάκριση: Η επιθυμία

αφορά το κατηγόρημα (αυτός είναι ο όρος της ΛογικΎις) που αποδίδεται σε ένα Ύι πε-

ι 'λ' Ι ι ρισσοτερα υποκειμενα· ογου χαριν, καποιος

επιθυμεί να έχει πλούτη, να κερδίσει δόξα.

Αντίθετα, η απληστία αφορά τα ίδια τα αντι-ι λ' ι ~ ',," 'Ο κειμενα: τα π ουτη η τη οο<-,α. 22 μως η

ι 'λ ~ ι ι λ ' πηγη ο ων των οιαταραχων ειναι , ενε , η

'λ " απω εια της αυτοκυριαρχιας: μια καταστα-

ση κατά την οποία ολόκληρη η ψυχΎι του αν

θρώπου εξεγείρεται κατά της λογικΎις. AuΤΎΙ η εξέγερση τόσο πολύ τον απομακρύνει

, λ ι λ' ι ι απο τα κε ευσματα της ογικης, ωστε ειναι

~'λ' ι ι αουνατον π εον να συγκρατησει τα ενστι-

,Ι θ' ι κτα του η να τα κατευ υνει στον σωστο

στόχο. Η αυτοκυριαρχία καταπραuνει τις επι-

99

ΚΙΚΕΡΩΝ

θ ' 'ζ' uμιες μας και τις αναγκα ει να uπακοuσοuν

σΤΎ) λογικ-ή, διαΤΎ)ρώντας ακέραΙΎ) ΤΎ) νΟΎ)ΤΙ-, , ι 'λ

ΚΎ) μας κρισΎ)· ενω Ύ) απω εια ΤΎ)ς αuτοκu-

" β' 'θ Α" ριαρχιας κανε ι ακρι ως το αντι ετο . UΤΎ) ει-

ναι ο εχθρός ΤΎ)ς λογικής ποu πuρπολεί ΤΎ)ν

ψuχή και ΤΎ) σuγκλονίζει· εκεί οφείλονται

όλες οι μορφές ΤΎ)ς λόΠΎ)ς, τοu φόβοu και των

uπόλοιπων διαταραχών.

23 Όπως ακριβώς οι ασθένειες και οι αρ-ι f Ι Ι Ι

ρωστιες τοu σωματος προκuπτοuν οταν εχει

μολuνθεί το αίμα -ή όταν uπάρχει uπερέκκρι

σΎ) φλέγματος -ή χολ-ής, έτσι και Ύ) σuγχuσΎ)

ποu επιφέροuν οι διεφθαρμένες ιδέες και οι

μεταξό τοuς σuγκροuσεις καταστρέφοuν ΤΎ)ν

ψuχικ-ή μας uγεία και προκαλοόν νοσΎ)ρές

δ 'Α' δ ' , ιαταραχες. πο τις ιαταραχες αuτες προ-

έρχονται κατ' αρχάς τα νοσήματα (όπως είναι ο όρος των Στωικών) μαζί με τα αντίθε-

, 'θ' 'ζ τα τοuς, εκ των οποιων το κα ενα σχετι εται

με μια παράλογΎ) αντιπάθεια και απέχθεια , "

για καποιο σuγκεκριμενο αντικειμενο, και

, , 'θ ' σΤΎ) σuνεχεια οι αρρωστιες , με τα αντι ετα

τοuς, τις αντίστοιχες αντιπάθειες. Στο σΎ)-, 'Σ ' δ' Χ ' μειο αuτο οι τωικοι, και ι ιαιτερα ο pu-

σιππος, καταβάλλοuν μεγάλΎ) προσπάθεια

για να δείξοuν τις αναλογίες ποu uπάρχοuν , 'ψ , ,

αναμεσα στις σωματικες και τις uχικες νο-

100


Ε "s.- 'ζ , σους. μεις ομως οεν χρεια εται να επιμει-

'θ ' , νουμε σε αυτα τα εματα, οποτε ας τα προ-

σπεράσουμε καλύτερα και ας ασχοληθούμε

με την ουσία της επιχειρηματολογίας τους.

Α 'λ" , 24 υτο οιπον που πρεπε ι να κατανοησου-

" s.-' λ ' με ειναι οτι, αν και η Όιαταραχη αποτε ει

αυτ~ καθαυτ~ν παράγοντα σύγχυσης και

αστάθειας καθώς κινείται αδιάκοπα αλλάζο

ντας γνώμες, καμιά φορά συμβαίνει αυτ~ η

σύγχυση και η ταραχ~ της Ψυχ~ς να γίνει χρόνια συν~θεια, να αρχίσει να κυλάει στις

λ 'β 'λ' " φ ε ες μας, οπως εμε, να φτασει μεχρι το

μεδούλι μας . Τότε ακριβώς προκύπτουν τα , "

νοσηματα και οι αρρωστιες, οπως και οι αντι-

'θ "θ ' πα ειες, που ειναι αντι ετες προς αυτα.

Ο ' " θ ι καταστασεις στις οποιες αναφερ ηκα,

θ 's.-' "'λλ εωρητικα οιαφερουν η μια απο την α η,

'ζ' s.-' , στην πραι, η ομως συνοεονται στενα και πη-

γάζουν από την επιθυμία και την ηδoν~. Όταν , 'θ "θ ' ενας αν ρωπος κυριευεται απο την επι υμια

του χρ~ματoς και δεν παρέμβει άμεσα η λο-, , θ' λ' γικη -η σωκρατικη εραπεια, σαν να εμε,

που θα μπορούσε να γιατρέψει αυτ~ την αρ-, , "ζ λ' ρωστια-, τοτε το κακο αρχι ει να κυ αει στις

φλέβες του κι εγκαθίσταται στα ζωτικά όρ-, Ι Ι ,

γανα του, γινεται νοσημα και αρρωστια.

Ά ζ , 'λ ' , παι, και χρονισει, μα ιστα, αυτη η αρρω-

101

ΚΙΚΕΡΩΝ

~ Ι Ι ι

στια υεν γιατρευεται με τιποτα, και το ονο-

μά της είναι φιλαργυρία. 25 Το ίδιο ισχύει

και για άλλες αρρώστιες, όπως η φιλοδοξία, ~ (' η γυναικομανια αν μου επιτρεπεται να απο-

δώσω έτσι τον ελληνικό όρο φιλογυνία), καθώς και για τα υπόλοιπα νoσ~ματα ~ αρρώ-

, " στιες που προκυπτουν με παρομοιο τροπο.

Τ 'θ' 'θ' ''7' α αντι ετα τους υποτι εται οτι πηγα"ουν

από τον φόβο. Ως παράδειγμα θα μπορούσα-, Ι ι

με να αναφερουμε το μισος για τις γυναικες,

σαν κι αυ-τό που βλέπουμε στον Μισογύνη του Ατίλιου, και -το μίσος για όλο το ανθρώ

πινο γένος, όπως λένε ότι ~-ταν η περίπτωση

του Τίμωνα, που ονομαζόταν μισάνθρωπος

επίσης , η εχθρότητα προς τους φιλοξενούμε

νους, η οποία χαρακτηρίζει τους αφιλόξενους. 'Ολ ι Ψ Ι θ' , ες αυτες οι υχικες ασ ενειες προερχο-

,ι 'β' , ν-ται απΌ καποιο φο ο απεναντι σε αυτα που

αντιπαθούν και αποφεύγουν. 26 Οι Στωι

κοί ορίζουν την ψυχική αρρώστια ως «μια

ισχυρ~, έμμονη και βαθιά ριζωμένη ιδέα ότι , , Ι ~, θ'

καποιο πραγμα ειναι ιuιαιτερα επι υμητο,

ι '~θ' θ' παροτι αυτο υεν α επρεπε να εωρειται ως

τέτοιο». Το αποτέλεσμα της αντιπάθειας 'Υ ι , ι

ορι"εται επισης ως μια «ισχυρη, εμμονη και

βαθιά ριζωμένη ιΟέα ότι κάποιο πράγμα εί-~ , ,~ ,

ναι ιuιαιτερα αποκρουστικο, αν και υεν ειναι».

102

ΓΙΑ ΊΌΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΘΗ

Λ ' " '5;;,' 'ζ ενε ακομΎ) οτι αυτες οι ωεες σΧΎ)ματι ονται

, , θ " 'ζ' οταν καποιος εωρει οτι γνωρι ει κατι το

, " Σ οποιο σΤΎ)ν πραγμαΤΙΚΟΤΎ)τα αγνοει. τις αρ-

ι , λ ι ρωστιες κατατασσονται και Ύ) φι αΡΥυρια, Ύ)

φιλοδοξία, Ύ) Υυναικομανία, Ύ) ισχυΡΟΥνωμο

σύνη, Ύ) λαψαΡΥία, Ύ) αΥάπη Υια το κρασί, Ύ) πλεονεξία και ούτω καθεξ~ς. Η φιλαΡΥυρία

είναι Ύ) «tσχυρ~, έμμονΎ) και βαθιά ριζωμένΎ) 5;;,'" , 5;;, , 'λ ωεα οτι πρεπει κανεις να επωιωκει με ο ες

του τις δυνάμεις ΤΎ)ν απόΚΤΎ)σΎ) ΧΡΎ)μάτων»'

παρόμοιοι ορισμοί δίνονται και για όλα τα

υπόλοιπα. 27 Για.α διάφορα είδΎ) αντιπά

θειας οι ορισμοί έχουν ΤΎ)ν εξ~ς μoρφ~:

εχθρότητα προς τους φιλοξενούμενους, λόγου " , , β θ ' χαριν, «ειναι Ύ) ισχυΡΎ), εμμονΎ) και α ια ρι-

ζωμένΎ) ιδέα ότι πρέπει κανείς να αποφεύγει , , 5;;, , λ ξ' Α' οσο ειναι ουνατον ΤΎ) φι ο ενια». ντιστοι-

χοι ορισμοί δίνονται και για το μίσος Υια τις ι / Ι ι Ι'

Υυναικες, οπως Ύ)ταν Ύ) περιπτωσΎ) του ππο-

λυτου, και για ΤΎ) μισανθρωπία σαν κι αυτ~

του Τίμωνα .

Α ξ " 'λ ' ς α ΙΟΠΟΙΎ)σω ομως κι εγω ιγακι ΤΎ)ν

λ ' "( ανα ογια με τις σωμα.ικες αρρωστιες αν

και θα είμαι πιο συγκραΤΎ)μένος από τους

Σ.ωικούς): Μερικοί άνθρωποι είναι πιο επιρ-,ι , Ι ι 'λ

ρεπεις σε καποιες αρρωστιες απο ο,τι οι α -

λ λ ' λ' " , ΟΙ' εμε, ογου χαριν, οτι «συναχωνονται

ΚΙΚΕΡΩΝ

, λ' , 'δ 'Δ ευκο α» η «υποφερουν απο υσεντερια». εν

" , Ι ι εννοουμε οτι υποφερουν αυτη τη στιγμη που

μιλάμε, αλλά ότι υποφέρουν συχνά από τη , , 'Ε ' ,

συγκεκρψενη αρρωστια. τσι κι ενας αν-

θρωπος μπορεί να είναι επιρρεπής στον φό

βο· ένας άλλος σε κάποια άλλη διαταραχή.

r " λ ' 'θ ' ι αυτο και αποκα ουμε μερικους αν ρω-

ι ι ι,

πους στενοχωρους, με την εννοια οτι ρεπουν

, " 'λλ προς τη στενοχωρια, ενω καποιους α ους

οξύθυμους. Άλλο να είσαι οξύθυμος και άλλο , θ ' Ε' 'λλ' να εισαι υμωμενος. πισης α ο ειναι να

, 'λλ ' , στενοχωριεσαι και α ο να εισαι στενοχω-

r " 'λ 'θ ρος . ιατι ουτε ο οι οι αν ρωποι που στενο-

ι ι , Ι / χωριουνται καπου καπου ειναι στενοχωροι,

"λ' , ουτε ο οι οι στενοχωροι στενοχωριουνται

δ 'Υ' δ " , ιαρκως . παρχει ιαφορα αναμεσα σε κα-

θ ' , ποιον με υσμενο και σε καποιον που του

, "λλ" , αρεσει να πινει· α ο πραγμα ειναι ο ερωτυ-

λος και άλλο ο ερωτευμένος. Η προδιάθεση 'ζ , , θ δ ' που εμφανι ουν μερικοι αν ρωποι για ια-

, " φορες αρρωστιες χρησιμοποιειται ευρεως ως

παράδειγμα, γιατί έχει εφαρμογή σε όλες τις

διαταραχές καθώς και σε πολλά ελαττώμα-ι , δ '

τα, αν και σε αυτη την περιπτωση εν υπαρ-

χει κάποιος ιδιαίτερος όρος γι' αυτήν. 28

Χαρακτηρίζουμε λοιπόν τους ανθρώπους

«φθονερούς» [και ζηλιάρηδες], «μοχθηρούζ»,

ΓΤΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΘΗ

«φιλόδοξους» ή «δειλούς» ή «σπλαχνικούς» ι Ι:'Ι β Ι Ι Ι:' ' οχι επεΙUΎ) ιωνουν αυτες τις υιαταραχες

Ι:' ' λλ' 1:" , , Όιαρκως, α α επεΙUΎ) εχουν μια εντονΎ) προ-

διάθεσΎ) γι' αυτές. Άρα, κατ' αναλογίαν προς

τις σωματικές αρρώστιες, θα μπορούσαμε να

ονομάσουμε ΤΎ)ν προδιάθεσΎ) ενός ανθρώπου ι ι ~ , ,

για μια συγκεκριμενΎ) UΙαταραΧΎ) «αρρω-

, , Ι ι θ ' στια», υπο ΤΎ)ν εννοια οτι ο αν ρωπος αυτος

έχει ΤΎ)ν προδιάθεσΎ) να αρρωστήσει. Όταν " 'λ' 1:" , ομως προκειται για κατι κα ο, υΙΟΤΙ υπαρ-

χουν και άνθρωποι που διακρίνονται περισ-, , 'λλ 'λ" σοτερο απο τους α ους σε κατι κα ο, τοτε

μπορούμε να μιλάμε για τάση προς το καλό.

Ενώ Ύ) προδιάθεσΎ) για το κακό θα έπρεπε να

ονομάζεται ροπή, για να υποδΎ)λώνει ΤΎ)ν κα-ι λ' Α 'λ' , ΚΎ) κ ισΎ) του. ν, πα ι, καποιος ειναι επιρ-

ι , 1:" , λ" ρεΠΎ)ς σε κατι που υεν ειναι ουτε κα ο ουτε

,ι Ι ι

κακο, τοτε μπορουμε να ΧΡΎ)σιμοποιουμε τον ι ,

πρωτο ορο.

Ύ πάρχουν νοσήματα, αρρώστιες κι ελατ

τώματα τόσο ΤΎ)ς ψυχής όσο και του σώμα-

Ο Σ ' ,, / τος. ι τωικοι ΧΡΎ)σιμοποιουν τον ορο νοση-

, 'ζ λ' ι μα για κατι που εΠΎ)ρεα ει συνο ικα το σω-

μα, τον όρο αρρώστια για μια ασθένεια που Ι:' ι 'Ι:" 'λ /

συνΟυευεται απο αυυναμια, και τον ορο ε ατ-

τωμα όταν τα διάφορα μέΡΎ) του σώματος δεν , 'ξΙ 'λ ειναι συμμετρικα μετα υ τους, με αποτε ε-

KfΚEPΩN

'λ ' , βλ' , σμα τα με 1) να ειναι κυρτα, στρε α 1) πα-, 'Ε δ' , ραμορφωμενα. 29 τσι, τα υο πρωτα, το

ι ι , , , νοσ1)μα και 1) αρρωστια, προκυπτουν απο ενα πλήγμα ή μια διαταραχή σΤ1) συνολική υγεία

, Ι Ι , λ' του σωματος, ενω ενα σωματικο ε αττωμα

μπορεί να υπάρχει ανεξάΡΤ1)ΤΟ, ακόμ1) και

δ 'ζ " , αν εν εΠ1)ρεα εται απο αυτο 1) υγεια του αν-θ , Σ ' Ψ , , ρωπου. Τ1)ν περιπτωσ1) Τ1)ς υΧ1)ς, ομως,

1) διάκρtσ1) μεταξύ νοσήματος και αρρώστιας , , θ ",!, ι λ ι

ειναι μονο εωΡ1)ΤΙΚ1), ενω το ψυχιχο ε ατ-

, 'θ' δ 'θ τωμα ειναι μια συν1) εια 1) μια ια εσ1) ανα-

κόλουθ1) και αντιφατική προς την ίδια Τ1)ς

Τ1)ν 6παρξ1), 1) οποία διαρκεί μια ολόκλ1)Ρ1) ζωή. Άρα υπάρχουν δ60 ειδών διαστροφές

δι ι ,ι

στις ι εες, 1) πρωΤ1) εκ των οποιων γεννα τα , , , δ ι

νοσ1)ματα 1) τις αρρωστιες , και 1) ευτεΡ1) Τ1)ν

ανακολουθία και Τ1)ν αντίφασ1). Γιατί δεν

προϋποθέτουν όλα τα ελαττώματα τον ίδιο

βαθμό απόκλtσ1)ς από Τ1)ν ομαλόΤ1)τα. Λό-, , θ δ' γου χαριν, οι αν ρωποι που εν απεχουν πο-

λ " , β' , υ απο τη σοφια ρισκονται σε μια κατα-,Ι , ,

στασ1) 1) οποια, εφοσον στερειται σοφιας, βρίσκεται κατ' ανάγΚ1)ν σε ασυμφωνία με τον

, λ' δ ' , εαυτο Τ1)ς, π 1)ν ομως εν ειναι ουτε στρε-

βλή ούτε διεστραμμέν1). Τα νοσήματα και οι , , ι 'δ λ ' αρρωστιες ειναι κι αυτα ει 1) ε αττωματων ,

αλλά το ερώΤ1)μα αν και οι ψυχικές διατα-

106

ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ ΤΑ ΠΆΘΗ

,Ι ,~ ι

ραχες av"Y)xOUV σΤ"Υ)ν ιυια καΤ"Υ)γορια παρα-

, 'Τ λ' , , μενει ανοιχτο. 30 α ε αττωματα ειναι μο-

νιμες καταστάσεις, ενώ οι διαταραχές βρί

σκονται σε δ ιαρκ~ κίν"Υ)σ"Υ)· Μσκολα λοιπόν

θα μπορούσαμε να τις κατατάξοuμε σε μια

καΤ"Υ)γορία μονίμων καταστάσεων. Υπάρχοuν

αναλογίες μεταξύ σώματος και Ψuχ~ς και

στο κακό αλλά και στο καλό . Τα κuριότερα ι ι Ι ι

σωματικα προτεΡ"Υ)ματα ειναι "Υ) ομορφια, "Υ) ~, ,Ι ι

uuναμ"Υ), "Υ) UYEta, το σφριγος καΙ"Υ) εuκιν"Υ)σια·

το ίδιο ισχύει και για Τ"Υ)ν Ψuχ~. Η ισορρο-ι ι Ι ι 'λ

Π"Υ)μεν"Υ) καταστασ"Υ) τοu σωματος, οταν ο α

, λ ' β' τα στοιχεια ποu το αποτε ouv ρισκονται σε

'λ ' "C' 'ζ απο UΤ"Υ) αρμονια μεται,U τοuς, ονομα εται

, Α' , <ωγεια». ντιστοιχα, ΧΡ"Υ)σιμοποιοuμε τον

, Ψ , " ",,' ορο « uxtx"Y) UYEtαJ) οταν οι ιυεες και οι αντι-

λ~Ψεις Τ"Υ)ς Ψuχ~ς βρίσκονται σε αρμονία με-"C' Μ ' λ" 'ψ , ται,U τοuς. ερικοι ενε οτι αUΤ"Υ)"Υ) uxtx"Y)

'"" ' 'λλ ' αρεΤ"Υ) υεν ειναι α "Υ) απο Τ"Υ)ν αuτοκuριαρ-

, "λλ 'ζ , , χια, ενω α οι ισχuρι ονται οτι uπακοuει στα , ,

προσταγματα Τ"Υ)ς αuτοκuριαρχιας και Τ"Υ)ν

λ θ ' """ " , ακο ou ει κατα ΠΟυας, χωρις να εχει καποια

",,' "" ' , , , ιυιαιτεΡ"Υ) Όιαφορα απο αUΤ"Υ)ν· οπως και να

, "λ' , , χει, αUΤ"Υ) ειναι, ενε, προνομιο των σοφων.

Υπάρχει όμως και ένα άλλο είδος Ψuχικ~ς , , , λ '

uγειας, Τ"Υ)ν οποια μποροuν να απο αuσοuν

, "" "" θ' " , και οσοι υεν υια ετοuν σοφια : ειναι "Υ) περι-

107

ΚΙΚΕΡΩΝ

πτωση που μια Ψυxιx~ διαταραx~ θεραπεύεται με τη βo~θεια των γιατρών και των φαρ

μάκων. 31 Όταν χρησιμοποιείται για το ι λ ''C ι ι

σωμα, η εc,η «ομορφια» αναφερεται στα κα-

λοσχηματισμένα μέλη σε συνδυασμό με κά

ποια γλυκύτητα στην όψη' το ίδιο και η «ψυ

xικ~ ομορφιά» είναι η αρμονία και η ομαλό-

δι ι ι

τητα στις ι εες και τις κρισεις του πνευμα-

δ ι ι θ ι τος, σε συν υασμο με μια καποια στα ερο-

ι ι

τη τα και αποφασιστικοτητα, που ειτε ακο-

λουθεί την αρετ~ είτε εμπεριέχει τη βαθύ-ι Α ι δ ι

τερη ουσια της. ντιστοιχα, η ι ιοτητα που

αναλογεί στη μυ'ίκ~ δύναμη και το σφρίγος ι 'ζ Ψ ι δΙ του σωματος ονομα εται « υχικη υναμ 1)).

Η ι ι λ ι ευκινησια του σωματος αποκα ειται και

ι ι Ι f ευστροφια, ενας ορος που χρησιμοποιειται

, ι ι ,

επαινετικα για το «ευστροφο» πνευμα, εφο-

ι ι δ ι θ ι σον αυτο εχει τη υνατοτητα να κινη ει σε

ένα σωρό θέματα μέσα σε ελάχιστο χρονικό

διάστημα. Μια διαφορά μεταξύ Ψυx~ς και

σώματος είναι ότι 1) Ψυx~ όταν είναι δυνατ~ δεν μπορεί να προσβληθεί από καμία ασθέ-

ι ι ι Ε ι ι θ νεια, ενω το σωμα μπορει . πισης, ο αν ρω-

πος δεν ευθύνεται απαραίτητα για μια ατυ-ι 'β Ι Ι

χια που συν ε η στο σωμα του , ενω για Τ1)ν

Ψυx~ του δεν ισχύει το ίδιο . Κάθε νόσημα ~

αρρώστια της Ψυx~ς προϋποθέτει, ώς ένα

108

rI A ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΘΗ

β θ ' '" α μο, μια περιφρονητικη σταση απεναντι

στη λογικ+Ι, γι' αυτό κι αυτές οι αρρώστιες

εμφανίζονται μόνο στον άνθρωπο. Τα ζώα

δεν πάσχουν από ψυχικές διαταραχές, αν και

εμφανίζουν παρόμοιες συμπεριφορές. 32

Υ , , , ~ "

παρχει επισης μια οιαφορα αναμεσα στους

, 'θ' 'Ο ευφυεις και στους ανοητους αν ρωπους. πως

θ ' λ' 'ζ , ο κοριν ιακος χα κος μαυρι ει αργα κι επα-

νέρχεται ευκολα στην αρχικ+Ι του όψη, έτσι

και μερικοί άνθρωποι έχουν το φυσικό χάρι-, 'λ ' σμα να μην υποκυπτουν ευ κο α στις αρρω-, , ,

στιες και να αναρρωνουν γρηγορα· ενω στους

ανόητους συμβαίνει το αντίθετο. Εξάλλου, , , ~ ,

το πνευμα του ευφυους οεν υποκυπτει σε κα-

μιά αρρώστια +ι διαταραχ+Ι, γιατί δεν υποκύ

πτει σε τίποτα βάρβαρο και τερατώδες - αν

και ορισμένες διαταραχές έχουν εκ πρώτης 'ψ , θ' , , ο εως κατι το αν ρωπινο, οπως ο οιχτος, η

θλίψη και ο φόβος. Επίσης, θεωρείται πιο ouσκολο να ξε;ριζώσει κανείς τα νοσ+Ιματα κα.ι

, ψ'" τις αρρωστιες της υχης παρ α εκεινα τα

, λ' , 'θ ακραια ε αττωματα που ειναι το αντι ετο της

αρετ+Ις. Το ελάττωμα ξεριζώνεται, αλλά η , , "ζ λ' αρρωστια παραμενει, γιατι χρεια εσαι πο υ

λ ' , ξ ζ' , λ' ιγοτερο χρονο για να ερι ωσεις ενα ε ατ-

, , θ' , τωμα απο ο,τι για να εραπευσεις μια αρρω-

στια. 33 Άκουσες λοιπόν τις σχολαστικές

ΚΙΚΕΡΩΝ

διατριβές των Στωικών περί ψυχικών διατα-ι ι 'δ λ ι λ ι ραχων, τις οποιες οι ι ιοι αποκα ουν ογιχα,

δ ι δ ι ι επει Ύ) οι ιακρισεις που κανουν στους ορι-

ι ι δ ι λ ι ΤΙ σμους τους ειναι ι ιαιτερα επτες. ωρα που

λ ' ι λ 'ψ ι 'δ Ύ) ομι ια μου εχει εγκατα ει ει αυτα τα υ α-

τα με τους σκοπέλους ΤΎ)ς ακριβολογίας, ας ι ι 'λ συνεχισουμε ΤΎ)ν πορεια μας με την υπο ΟΙΠΎ)

συζ~ΤΎ)σ~ μας. Υπό ΤΎ)ν προϋπόθεσΎ), βέβαια, ,Ι ι 'λ ι οτι ο τροπος με τον οποιο ανε υσα αυτα τα

ι λ θ ' Ι Ι ι περιπ οκα εματα Ύ)ταν αρκουντως σαφΎ)ς.

Α Σ ι ι ι .: αφεστατος κι αν υπαρχουν και κα-

ι 'ζ Ι δ ποια σΎ)μεια που χρεια ονται περαιτερω ιε-

ι θ θ ' Ι Ι ι ρευνΎ)σΎ), α εσω τα ερωΤΎ)ματα μου καποια

'λλ ι Π ι ι α Ύ) στιγμΎ). ρος το παρον ανυπομονω να

'ξ Ι ι 'λ ανοι εις τα πανια σου, οπως ε εγες πριν, και

να ταξιδέψουμε.

34 Μ. : ΤΟ έχω πει επανειλΎ)μμένως, και

θα χρειαστεί να το ξαναπώ πολλές φορές

-βλέπεις, πολλά πρoβλ~ματα περί ζω~ς και

θ ι 'ζ Ι Ι Ι Ι ι Ύ) ΙΚΎ)ς ΠΎ)γα ουν απο εκει-, οτι Ύ) αρεΤΎ) ει-

λ ' ι ι ναι μια ομα Ύ) και αρμονΙΚΎ) καταστασΎ) ΤΎ)ς

Ψ ι θ ι ξ ι ι υΧΎ)ς, που κα ιστα α ιεπαινους τους κατο-

λλ ι ι ι 'δ ξ ι χους ΤΎ)ς, α α ειναι και αυΤΎ) Ύ) ι ια α ιε-

παινΎ), ανεξάΡΤΎ)τα από ΤΎ) ΧΡΎ)σιμόΤΎ)τά ΤΎ)ς.

Σ ι 'λ ι θ ι ΤΎ)ν αρεΤΎ) οφει ονται οι ευγενεις επι υμιες,

ι 'ψ Ι θ ι οι σωστες απο εις και ενεργειες, και κα ετι

ι θ ' λ' συμφωνο προς τον ορ ο ογο , αν και το πιο

1 10


'θ ' , 'δ σωστο α Ύ)ταν να ορισουμε ΤΎ)ν ι ια ΤΎ)ν αρε-

Τ~ ως «ορθό λόγο». Το αντίθετο λοιπόν αυ

τ~ς ΤΎ)ς αρετ~ς είναι Ύ) φαυλόΤΎ)τα (προτιμώ , λ'ξ , λλ " / αυΤΎ) ΤΎ) ε Ύ) απο τον ε Ύ)νικο ορο κακια, , ι , ι

γιατι Ύ) κακια αναφερεται σε ενα συγκεκρι-

, λ' 'λ' μενο ε αττωμα, ενω Ύ) φαυ ΟΤΎ)τα τα περι-

λαμβάνει όλα). Από ΤΎ) φαυλόΤΎ)τα προκίι-δ ' "'λ πτουν οι ιαταραχες, οι οποιες, οπως ε εγα

λ ' , 'δ πριν, αποτε ουν ορμΎ)τικες και ταραχω εις

κιν~σεις ΤΎ)ς Ψυχ~ς, ξένες προς ΤΎ) λoγικ~

και θανάσιμες εχθρές ΤΎ)ς Ψυχικ~ς γαλ~νΎ)ς και ΤΎ)ς ~ρεμΎ)ς ζω~ς. Αυτές μας προκαλοίιν

θλίψΎ) και αγωνία ' πιέζουν ΤΎ)ν Ψυχ~ μας και

ΤΎ)ν αποδυναμώνουν με τον φόβο. ΤΎ)ν ανα

γκάζουν να φλέγεται από αχαλίνωΤΎ) επιθυ

μία, που άλλοτε αποκαλοίιμε πόθο κι άλλο

τε λαγνεία: μια κατάστασΎ) απόλυΤΎ)ς ψυχι

κ~ς αναρχίας, τελείως αντίθεΤΎ) προς το μέ

τρο και ΤΎ)ν αυτοκυριαρχία. 35 Κι αν συμ

βεί κάποτε να εξασφαλίσει Ύ) ψυχ~ το αντι-, 'θ , , '

κειμενο του πο ου ΤΎ)ς , τοτε παρασυρεται

από τον ενθουσιασμό ΤΎ)ς και «δεν ξέρει τι , , ,

να κανει», σαν κι εκεινον τον ΠΟΙΎ)ΤΎ) που

'λ ' ε εγε οτι

η υπ€pμετpη ηδονή της ψυχής είναι η χειρ6τερη ΤP€λα.

111

ΚΙΚΕΡΩΝ

Από όλα αυτά τα δεινά μόνο η αρετή μπορεί

να μας θεραπε6σει.

Υπάρχει μεγαλ6τερη δυστυχία -αλλά και ι ι θ' / Ι Ι

πιο αισχρο και απαισιο εαμα- απο εναν αν-

θ ι ι

ρωπο κυριευμενο, συντετριμμενο και κα-

ταβεβλημένο από θλίψη; Ο μόνος που μπο-ι θ ι ζ' Ι Ι

ρει να συγκρι ει μα ι τοu ειναι εκεινος ποu

φοβάται μια επικείμενη σuμφορά κι η ψuχή ι λ' Ι Ι Θ/λ του εχει παρα υσει απο την αγωνια. .... ε 0-

δ 'ξ δΙ ι ι ντας να ει ουν τη υναμη αuτοu του κακου,

οι ποιητές έβαλαν έναν βράχο να κρέμεται ι ι ΤΙ λ ΚΙ ΚΙ πανω απο τον αν τα ο στον ατω οσμο

για να τον τιμωρήσουν για τα κρίματά του,

την ασυγκράτητη ψυχή του

και τις καυχησιές του.

'Ε ι 'λ ι Γ ι ι τσι τιμωροuνται ο οι οι ανοητοι. ιατι ενας

παρόμοιος τρόμος απειλεί κάθε άνθρωπο ποu

απαρνιέται τη λογική. 36 Εξίσου διαβρω-ι θ ' Ι λ' ι τικα συναισ ηματα οπως η υπη και ο φο-

βος είναι και τα άλλα, τα πιο ευχάριστα: ο

πόθος, ποu πάντα κάτι κuνηγάει αχόρταγος,

ο παράλογος ενθουσιασμός, η άκρατη ηδο-ι 'λ ι δ ι λ ' ι

νη: ο α αuτα εν απεχοuν και πο u απο την τρέλα. Καταλαβαίνοuμε λοιπόν πώς πρέπει

ι ι ι θ 'λλ να ειναι εκεινος ο αν ρωπος που α οτε απο-

112


καλούμε «μετρημένο», άλλοτε (<σώφρονα» 'λλ λ' " και α οτε « ογικω) και «εγκρατψ): καμια

ι / "λ' φορα μοι) αρεσει να κατατασσω ο α αuτα τα

'θ "Γ επι ετα στην κατηγορια της «σuνεσης». ια-

" "λ 'λλ τι η σuνεση εμπεριεχει ο ες τις α ες αρε-

, Ι:"λλ " τες ειuα ως, η γνωστη παροιμια «ο au-, 'θ 'λ ' , Ι:' νετος αν ρωπος ο α σο φα τα πραττει» υεν

θα είχε νόημα. Αuτό ισχuρίζονται και οι Στωι-, , λλ" λ ' f κοι για τον σοφο, α α οταν μι ouv εχεινοι,

η γλώσσα τοuς μας φαίνεται πολύ uΨιπετ~ς

και πομπώδης.

Ά " θ ' 37 ρα αuτος ο αν ρωπος, οπως και αν

τον ονομάσοuμε , ποu η Ψuχ~ τοu έχει βρει

τη γαλ~νη στη σωφροσύνη και την εγκρά-, λ' ,

τεια, ποu ειναι σuμφι ιωμενος με τον εαuτο

τοu, και δεν καταρρέει μόλις ΤΟι) σuμβεί μια

ατuχία, δεν uποκύπτει στον φόβο, δεν φλέ-" 'θ f γεται απο ακορεστο πο ο για να ικανοποιη-

σει τις φιλοδοξίες τοu, ούτε παρασύρεται και , "λ 1:" ,

αναστατωνεται απο cpaU ες ηυονες - αuτος

, , ζ' " ειναι ο σοφος ποu ανα ητοuμε, αuτος ειναι

, 'θ ' , Ι:' εuτuχης: καμια αν ρωπινη εμπειρια υεν ΤΟU

, , " β 'λ ειναι τοσο αφορητη ωστε να κατα α ε ι το

ι Ι ι , λ ' , φρονημα τοu, οuτε τοσο απο αuστικη ωστε

να τον βuθίσει σε έκσταση. Άλλωστε τι το Ι:' ' " θ' ζ' σποuuαιο μπορει να εχει η αν ρωπινη ωη

, , 'βλ ' για καποιον ποu εχει στραμμενο το εμμα

113

ΚΙΚΕΡΩΝ

λ ' , του στο μεγα ειο του συμπαντος και της αι-

ωνιόΤΎ)τας; Ποιες ανθρώπινες φιλοδοξίες ι , , ι δ '

μπορει να εχουν σΎ)μασια στο συντομο ια-

σΤΎ)μα μιας ζωής για έναν σοφό που Ύ) ψυχή

του βρίσκεται σε διαρκή εγρήγορσΎ) έτσι " "βλ ωστε τιποτα να μΎ)ν του φαινεται απρο ε-

πτο, απροσδόΚΎ)ΤΟ ή παράξενο; 38 Η ερευ-, ' λ' " νΎ)ΤΙΚΎ) ματια του απ ωνεται παντου και ανα

, "θ' λ'Ψ πασα στιγμΎ) ειναι σε εσΎ) να ανακα υ ει

ένα καταφύγιο όπου μπορεί να ζήσει χωρίς

θλίψΎ) και στενοχώρια ' έτσι, υπομένει καρ

τερικά οποιοδήποτε εμπόδιο του φέρει Ύ)

μοίρα. Κι όποιος τον μιμΎ)θεί δεν θα απαλ

λαγεί μόνο από ΤΎ) λύΠΎ), αλλά και από τις

υπόλοιπες διαταραχές. Μια ψυχή απαλλαγ

μένΎ) από αυτές νιώθει πλήΡΎ) και απόλυΤΎ) , " θ 'δ ευτυχια, ενω ο αν ρωπος που ειναι ιαταραγ-

" θ' , μενος κι εχει απομακρυν ει απο ΤΎ)ν ισορρο-

πία και ΤΎ) σιγουριά ΤΎ)ς λογικής δεν χάνει , ' λλ' , μονο ΤΎ)ν Ύ)ρεμια, α α και ΤΎ)ν υγεια του.

Γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο θα πρέπει να

θ ' , 'δ θ' εωΡΎ)σουμε ασΤΎ)ΡΙΚΤΎ) και αναν ΡΎ) ΤΎ) ε-

Π ' , 'ζ σΎ) των εριπαΤΎ)τικων, οι οποιοι ισχυρι 0 -

" 'β , Ψ' νται οτι ειναι αναγκαιο να ιωνουν οι υχες

, δ 'θ' , μας αυτες τις ιαταραχες, ετουν , ομως, κι

" 'δ' β , ενα «οριο» το οποιο εν πρεπει να υπερ αι-

Μ ' , δ ' θ' νουμε . 39 α πως ειναι υνατον να ετεις

rIA ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ Τ Α ΠΑΘΗ

Ι Ι ι 'Η' δ' , ορια σε κατι κακο; μΎ)πως εν ειναι κακο

να μΎ)ν θες να ακούσεις ΤΎ) λoγικ~; Δεν σε

δ δ ' λ '" 'λ' ι ασκει Ύ) ογΙΚΎ) οτι αuτο για το οποιο φ ε-

, 'θ θ ' 'λ γεσαι απΌ πο ο και προσπα εις με ο ες aou δ ' 'δ ' , τις uναμεις να το αΠΟΚΤΎ)σεις εν ειναι κατι

καλό; Δεν aou αποδεικνύει ότι αuτό ποu σε , 'ψ /, , , εχει σuντρι ει Ύ) αuτο ποu τρεμεις μΎ)πως σε

'ψ δ ' , "'λ' σuντρι ει εν ειναι κατι κακο κι οτι ο α οσα

, , λ " , σε κανοuν ειτε να uπασαι ειτε να χαιρεσαι

uπερβολικά είναι αποκu~ματα ΤΎ)ς πλάνΎ)ς

aou; Κι όμως αuτ~ Ύ) πλάνΎ) ακόμΎ) και στοuς ανόΎ)τοuς χάνει με τον καιρό ΤΎ) δ6ναμ~ ΤΎ)ς,

κι έτσι, χωρίς να μεταβλΎ)θούν οι σuνθ~κες,

λλ " , α ιως uπομενοuν μια καταστασΎ) με ΤΎ)ν

οποία έχοuν εξοικειωθεί κι αλλιώς μια άλλΎ)

'ψ' , β' ποu τοuς προεκu ε προσφατα· τον σοφο, ε-

βαια, Ύ) πλάνΎ) δεν τον αγγίζει καθόλοu. 40

Κ 'δ 'θ ' , αι τι ει οuς «ΟΡΙο» α μποροuσε να ειναι

, Α ξ' λ' , , αuτο; ς ε ετασοuμε, OyOU χαριν, το οριο λ ' θ" ΤΎ)ς UΠΎ)ς, για τον κα ορισμο τοu οποιοu κα-

ταβάλλοuν πολλές προσπάθειες. Ο Φάννιος

αναφέρει ότι ο Πόπλιος Ροuπίλιος λuπ~θΎ)

κε όταν ο αδερφός τοu απέτuχε να εκλεγεί , , " ξ , uπατος φαινεται, ωστοαο, οτι επερασε το

, δ "θ 'λ' Ά θ οριο, ιοτι πε ανε απΌ ΤΎ) UΠΎ) τοu. ρα α

, δ ' , Α επρεπε να αντι ρασει πιο σuγκραΤΎ)μενα. ς

uποθέσοuμε όμως ότι Ύ) αντίδρασ~ τοu ~ταν

115

ΚΙΚΕΡΩΝ

, 'θ' πραγματι συγκρατημενη· τι α γινοταν αν

στην πρώτη συμφορά ερχόταν να προστεθεί

θ ' δ ' Τ' , και ο ανατος των παι ιων του; οτε μια νεα

λ ' θ ' 'Ε " , υπη α γεννιοταν. στω οτι ουτε και αυτη

'β , 'λ 'θ υπερε αινε το μετρο· και πα ι, το α ροισμα

των δύο θα ~ταν βαρύ . Φαντάσου τώρα τι

θα συνέβαινε αν στη συνέχεια υπέφερε από , Ι' ,

φρικτους σωματικους πονους, αν εχανε την

περιουσία του , αν τυφλωνόταν , αν εξοριζό

ταν. Αν η λύπη του μεγάλωνε με κάθε νέα , λ' 'λ θ' , ατυχια, το τε ικο αποτε εσμα α ηταν αφο-

ρητο.

Α Ψ , " " 41 ν αχνεις γι αυτο το κακο, ειναι σαν

, , , 'ζ θ' να πιστευεις οτι οποιος γκρεμι εται στη α-

λ ' 'Λ' , ασσα απο το ακρωτηρι του ευκατα μπορει

να ελέγξει ανά πάσα στιγμ~ την πτώση του , δ" θ ' - το σο α υνατο ειναι να συγκρατη ει και να

σταματ~σει εκεί που θέλει μια ταραγμένη , Ψ 'Ο ' , και αναστατωμενη υχη. γενικος κανο-

λ ' ι ι , νας εει πως, αν κατι ειναι καταστροφικο

, "' ' " δ' , οταν αυ ι,ανεται, ειναι η η κακο εν τη γενε-

'Ο ' λ " 'λ σει. μως τοσο η υπη οσο και οι υπο οι-

δ " δ' πες ιαταραχες ειναι οπωσ ηποτε καταστρο-

" ",' Ά θ '"' ' φικες οταν αυ ι,ανονται. ρα ευ υς ει,αρχης

είναι , σε μεγάλο βαθμό , ολέθρ ιες. Άπαξ και ' ψ λ ' λ ' , στρε ουν την π ατη στη ογικη , κινουνται

λ ' δ ' , θ ' π εον με τη ικη τους ταχυτητα , και, κα ως


YJ αδυναμία είναι πάντοτε υποχωρYJΤΙΚ~ απέ-, ι λ 'θ ναντι στον εαυτο ΤYJς , ο αμυα ος αν ρωπος

βρίσκεται πριν το καταλάβει στα βάθΥ) ΤYJς

θ 'λ " Ι:> , α ασσας, οπου ηποτα πια οεν μπορει να

, Δ' λ ' , τον σταμαΤYJσει. 42 εν εχει οιπον καμια

σYJμασία αν οι ΠεριπαΤYJηκοί επιδοκψάζουν

ΤΥ) μετριοπάθεια , ΤΥ) μέτρια αδικία, ΤΥ) μέ

τρια δειλία ~ ΤΥ) μέτρια έλλεΙψΥ) αυτοκυ-"Ο θ' ι / , ριαρχιας. ποιος ετει ορια στο κακο , τα σ-

, 'Α" σεται με το μερος του κακου. υτο και απο

, θ' ξ , , μονο του α YJταν α ιοκατακριτο, γινεται

όμως ακόμ YJ πιο επικίνδυνο επειδ~ τα πάθη πατουν σε ολισθYJρό έδαφος. Αρκεί μια ελά

χισΤΥ) ώθYJσYJ για να κατρακυλ~σoυν στον ι ι,~,

γκρεμο και μετα ειναι αουνατον να τα στα-,

μαΤYJσεις.

Ο Π '" , 43 Ι εριπατYJΤΙΚΟΙ, επισYJς , ειναι αυτοι

'ζ , Ι:> ' που ισχυρι ονται οη οι ωαταραχες, για τις

ι ι , ι , ξ

οποιες εμεις πιστευουμε οτι πρεπει να ερι-

ζ ' , λ" 'λλ' ωνονται, οχι απ ως ειναι φυσικες, α α ,

λ ' 'Ι:> ' , , επιπ εον μας τις εχει οωσει YJ φυσΥ) για κα-

, , ΙΙ:> ' , ποιον ΧΡYJσψο σκοπο. οου ενα αντιπροσω-

, Ι:> ' λ' πευτικο οειγμα ΤYJς γ ωσσας που ΧΡYJσψο-

ποιουν. Κατ' αρχάς πλέκουν το εγκώμιο ΤYJς

'Τ λ " Ι:> ' οργYJς. YJv αποκα ουν «ακονι» ΤYJς ανορειας 'ζ' θ' , και υποστYJΡΙ ουν οτι οι επι εσεις εναντια

στον εχθρό ~ τους αχρείους πολίτες είναι

117

ΚΙΚΕΡΩΝ

σφοδρότερες όταν γίνονται υπό το κράτος

της οργ-ής. Δεν δίνουν καμία βαρ6τητα στην

ψυχρ-ή επιχειρηματολογία όσων σκέφτονται:

Ε' δ Ι λ ' " « ιναι ιχαιο να πο εμησω σε αυτη τη μα-

ι ι ι , χη. ειναι σωστο να αγωνιστω για τους νο-

μους, για την ελευθερία , για την πατρίδα

μου» . Όλα αυτά δεν τους λένε τίποτα αν η

ανδρεία δεν φλέγεται από οργ-ή. Και δεν πε

ριορίζονται στους πολεμιστές υποστηρίζουν

ότι καμιά μορφ-ή αυταρχικ-ής εξουσίας δεν

" λ " μπορει να ειναι αποτε εσματικη χωρις τη

δρψ6τητα της οργ-ής. Επίσης , αποδοκψά-

ζ ι Ι Ι ,

ουν τον ρητορα, οχι μονο εκεινον που απαγ-

γέλλει μια κατηγορία αλλά και τον συν-ήγο

ρο της υπεράσπισης, αν δεν εκμεταλλε6εται

το ερέθισμα της οργ-ής. Θεωρ06ν ότι ακόμη

και αν ο ρ-ήτορας δεν νιώθει ο ίδιος οργισμέ-'λ δ ' , λ' νος, οφει ει να ειχνει οργισμενος με τα 0-

, " για και τις χειρονομιες του, ουτως ωστε να

εξάψει την οργ-ή του ακροατηρίου. Τέλος,

λ ' " δ 1::' θ' δ ' ενε οτι οποιος εν -.ερει να υμωσει εν ει-

ναι αληθινός άνδρας. Και αυτό που εμείς

λ ' ι , ι αποκα ουμε «πραοτητα» εκεινοι το ονομα-

ζουν «αναισθησία» και του δίνουν αρνητικ-ή , Κ δ 'ζ" εννοια. 44 αι εν εγκωμια ουν μονο αυτη

'λ θ' ( " , 1:: την ακο αστη επι υμια γιατι , οπως εχω -.α-

, " ' θ δ' ) λ ' ναπει, η οργη ειναι πο ος για εκ ικηση· ε-

1 18


νε ότι, γενιΧότερα, Υ) επιθυμία ή ο πόθος μάς

έχουν δοθεί από ΤΥ) φύσΥ) για έναν πολύ ~ , λ' , ~ "

σπουοαιο ογο: χανεις οεν μπορει να φερει

, 'λ ' , θ ~ εις περας ενα αμπρο χατορ ωμα αν οεν

νιώθει σφοδρή επιθυμία γι' αυτό. Ο Θεμι-

λ ' , ~" στοχ Υ)ς, τις νυχτες που οεν ειχε υπνο, πε-

λ ' ~ , , ριπ ανιοταν στους ορομους χαι, οταν τον ρω-

/ Ι Ι / ~ , τουσαν γιατι, απαντουσε οτι οεν τον αφΥ)νε

να XOLμY)θεί το τρόπαιο του ΜιλτιάδΥ). Όλοι

ξέρουμε ότι ο ΔΥ)μοσθένΥ)ς έμενε άγρυπνος 'λ' Θ ' ~ "λ ο Υ) νυχτα. ... α του Υ)ταν οουνΥ)ΡΟ , ε εγε, να ι, Ι ι

φανει χατωτερος απο τους χεφωναχτες που

πήγαιναν σΤΥ) δουλειά τους πριν ξΥ)μερώσει.

ΑΧόμΥ) χαι σΤΥ) φιλοσοφία οι σπουδαιότεροι , , ~ θ' , ,

εχπροσωποι ΤΥ)ς οεν α ειχαν χανει τοσο

θαυμαστή πρόοδο στις μελέτες τους αν δεν

ένιωθαν φλογερό πόθο. Λένε ότι ο Πυθαγό

ρας, ο ΔΥ)μόχριτος χαι ο Πλάτων ταξίδεψαν

μέχρι τα πέρατα ΤΥ)ς γΥ)ς, γιατί το θεωρού-

θ ' θ' 'λ ' σαν χα Υ)χον τους να επισχεφ ουν ο α τα με-

" ~ ~'", ' ΡΥ) που ειχαν χατι να τους oωα~oυν, ο,τι χαι

, 'Φ 'ζ 'θ' αν Υ)ταν αυτο. αντα εσαι οτι α εχαναν πο-

ι Ι Ι ~ Ι Ι ,

τε χατι τετοιο αν οεν εχαιγε πανισχυρος πο-

θος τις ψυχές τους;

Α ' λ ' " 45 χομ Υ) χαι Υ) υΠΥ) , που εμεις πιστευ-

, ' ζ , , ουμε οτι μοια ει με ενα τεραστιο χαι απο-

ι ι ι, ι

χρουστιχο τερας το οποιο πρεπε ι οι παντες

11 9

ΚΙΚΕΡΩΝ

Ι , , ι

να αποφευγουν , κατα τη γνωμΎ) τους ειναι

πολύ χρήσιμΎ). Η φύσΎ) έτσι τα 'χει κανονί-

λ " , θ ' , σει, ενε, ωστε οι αν ρωποι να πονουν οταν

υφίστανται επιπλήξεις, τιμωρίες ή ατιμώσεις ~, , 'Ο '

για τα αUΙΚΎ)ματα τους. ταν καποιος υπο-

φέρει ΤΎ)ν ατίμωσΎ) και ΤΎ) δυσφήμΎ)σΎ) του " 'λ" ονοματος του χωρις να υπαται, τοτε οι κα-

, 'ξ , , κες του πρα εις παραμενουν ατιμωΡΎ)τες·

καλύτερα να νιώθει τύψεις. Να λοιπόν που

" Α' λ θ ' ο γνωστος στιχος του φρανιου επα Ύ) ευε-

'ζ 'Ο ' , ται σΤΎ)ν πραc.,Ύ). ταν ο ασωτος υιος ανα-,

φωνει:

Ω, δυστυχία μου!

, , λ' ο αυσΤΎ)ρος πατερας εει:

Ας λυπηθεί όσο θέλει, αρχεί που λυπάται.

46 Και οι υπόλοιπες μορφές λύΠΎ)ς μάς εί

ναι, λένε, χρήσιμες. Ο οίκτος εξασφαλίζει

βοήθεια και υποστήριξΎ) σε όσους βασανίζο-,~ , 'Α ' ζ'λ νται αοικα απο ΤΎ) μοιρα. κομ Ύ) και Ύ) Ύ) ια

και Ύ) ζΎ)λοτυπία έχουν κάποια ΧΡΎ)σιμόΤΎ)τα, ,~, , θ ~,

εφοσον οινουν στον αν ρωπο ΤΎ) ουναΤΟΤΎ)τα

~ ι Ι, ι,

να οει ειτε οτι απετυχε να αΠΟΚΤΎ)σει αυτο

, , 'λλ ' , , που απεΚΤΎ)σε καποιος α ος, ειτε οτι κα-

120

ΓΙ Α ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΘΗ

'λλ ι ι ι ποιος α ος απεκτησε κατι που το εχει και

ο ίδιος. Αν, πάλι, κατορθώναμε να απαλλα-ι λ ι ι 'β Ι ι θ

γουμε ,ε ειως απο τον φο ο, τοτε οι αν ρω-

ποι δεν θα φρόντιζαν πια τις υποχρεώσεις , , , Ι β Ι

τους, οπως κανουν κυριως οσοι φο ουνται

ι ι ι

τους νομους, τους αρχοντες, τη φτωχεια, την

ι θ ' Ι Π δΙ ατιμωση, τον ανατο και τον πονο. αρα ε-

ι 'λ ι δ ι θ ι χονται οτι ο ες αυτες οι ιαταραχες α πρε-

ι λλ ' λ ' Ι δ ι πει να περικοπουν, α α ενε οτι εν ειναι

δυνατόν ούτε αναγκαίο να ξεριζωθούν τε-

λ ι θ ι ι 'λ ι ειως' και εωρουν οτι σε ο ες τις περιπτω-

σεις η καλύτερη λύση είναι η μεσότης. Αυτή

είναι η άποψή τους. Τι λες, αξίζει τίποτα ή ι λ ι ι

ειναι τε ειως αχρηστη;

Α.: Κατά τη γνώμη μου, αξίζει, και ανυ-ι ι δ ι ι

πομονω να ακουσω τη ικη σου απαντηση.

47 Μ.: Κάτι θα βρω να πω, πρώ,α όμως

θέλω να δούμε ,ο εξής: Πρόσεξες πόσο συ-,ι , ι

γκρατημενοι ειναι σε αυτο το σημειο οι οπα-

δοί της Ακαδημίας; Λένε απλώς τα απο-

λ ' ι Ι θ ' Σ υτως απαραιτητα επι του εματος . την

ι Σ ι ι ι πραγματικοτητα οι τωικοι ειναι αυτοι που

αναλαμβάνουν να απαντήσουν στους Περι-ι Ά' λ ι ι πατητικους. σ τους οιπον να συνεχισουν

τους διαξιφισμούς τους! Εγώ το μόνο που ψά-ι ι ι δ ι

χνω ειναι μια απαντηση οσο το υνατον πιο

κοντά στην αλήθεια. Ποιο στοιχείο λοιπόν

121

ΚΙΚΕΡΩΝ

αυτ~ς ΤΎ)ς οιερεόνΎ)σΎ)ς μπορεί να μας βΟΎ)

θ~σει να προσεγγίσουμε το αλΎ)θοφανές; (Γ ' θ' ,," ιατι ο αν ρωπινος νους μονον ως εκει φτα-

νει.) ο ορισμός ΤΎ)ς Ψυχικ~ς διαταραχ~ς, όπως πολό σωστά, κατά ΤΎ) γνώμΎ) μου, τον 'i:" Ζ' , Ψ' !:"' υιατυπωσε Ο Ύ)νων: «κινΎ)σΎ) ΤΎ)ς υΧΎ)ς ι.,ε-

λ ' 'θ ' νΎ) προς ΤΎ) ογΙΚΎ) και αντι εΤΎ) προς ΤΎ) φυ-

, , λ 'ζ , σΎ»)" Ύ), πιο συντομα , «π εονα ουσα ορμΎ»),

, λ 'ζ , , οπου με το «π εονα ουσα» εννοει μια ορμΎ)

, λ' ι , ι που απεχει πο u απο ΤΎ) φυσΙΚΎ) ισορροπια.

Κ 'θ' , 48 αι σε ρωτω, τι α ειχαν να αντιπροτει-

Π 'Α' , νουν οι εριπαΤΎ)ΤΙΚΟΙ; υτοι οι ορισμοι,

σΤΎ)ν πλεΙΟψΎ)φία τους, αν~κoυν σε ανθρώ

πους που ξέρουν να συζΎ)τοόν ένα θέμα με , !:" 'i:" " ,

σοφια και Οι.,υυερκεια , ενω εκεινοι καταφευ-

γουν στις γνωστές μεγαλοστομίες των ΡΎ)-, λ' 'θ ' τορων - αφ ογεροι ΠΟ 00) και «αΧΟΥια της

'Ά ' λ'θ ' , αρετης». ραγε ειναι α Ύ) εια οτι ο γενναιος

'Ί:' 'i:' " , , ανυρας υεν μπορει να ειναι γενναιος χωρις να

θ ' Α" , υμωσει; υτο ισως να ισχυει για τους μο-

ι ,Ι " ι , νομαχους, παροτι ακομΎ) και μεται.,υ αυτων

συχνά συναντοόμε άνδρες με ~πια ιδιοσυ

γκρασία: «πλΎ)σιάζουν ο ένας τον άλλον και

συζΎ)τοόν , υποβάλλουν ερωτ~σεις και απευ

θόνουν εκκλ~σεις» , με μια συμπεριφορά μάλ

λον ψόχραιμΎ), θα έλεγα, παρά οργισμένΎ).

Παρ' όλα αυτά, ένας μονομάχος θα μποροό-

1 22


'λλ' " Π σε κα ιστα να εχει τη νοοτροπια ενος α-

δ " 'Λ 'λ κι ιανοu , οπως την περιγραφει ο oUXL ως:

Θα τον σκοτώσω, μα το ναι, θα τον νική

σω, αφού το θέλετε. 17 θ ' Ι Ι Ηαι να ποια α ναι η τακτικη μου: πρωτα

θα τον αφήσω ι, 'Ιθ δΙ

το προσωπο μου να χτυπησει' μετα α ω-

σω μια με το σπαθί μου Ι β Ι ι θ

σε αυτο το ρομερο γουρουνι, και α τρυ-

πήσω lθ Ι λ Ι

το στη ος του η την κοι ια του.

Γf1 ι Ι ι,

.1 ουτον τον αντρα τον μισω και μαχομαι ,

εναντιον του

με λύσσα και οργή' γι' αυτ6 δεν βλέπω πια

την ώρα

να αδράξω το σπαθί μου. Τ6σο πολύ ανυ

πομονώ, , θ Ι Ι l θ'

τοσο υμο και μισος νιω ω.

49 Κι όμως δεν διαπιστώνοuμε κανέναν , θ' 'Α" β δ' τετοω uμο στον ομηρικο ιαντα οταν α ι-

ζει εναντίον τοu Έκτορα. Αντιθέτως, ο Αίας , 'λλ 'θ ' , , λ ειναι μα ον EU uμος οταν παιρνει τα οπ α

" , τοu: ο ερχομος τοu εφερε «χαρα στοuς σu-

, , θ ' ντροφοuς τοu και τρομο στοuς εχ ροuς τοu»,

'δ 'Ε ' , και ο ι ως ο κτορας «ετρεμε σuγκορμος»,

123

ΚΙΚΕΡΩΝ

, λ' 'Ο ' οπως εει ο μΎ)ρος, μετανιωνοντας που τον

'λ' 'Σ ι ειχε κα εσει σε μονομαχια. ΤΎ) συνεχεια ,

πριν ακόμ Ύ) αρχίσουν να. μονομαχ06ν, οι Μο , δ λ' , " αν ρες συνομι ουν Ύ)συχα και ωραια, ενω,

, 'δ ' ι ακομΎ) και κατα ΤΎ) ια.ρκεια ΤΎ)ς συγκρου-

δ δ ' , "λ' σΎ)ς, εν ειχνουν ουτε οργΎ) ουτε υσσα.

Π ι Ι Ι Ι ι

ροσωπικα, εχω ΤΎ) γνωμΎ) οτι ουτε καν ο

, λ' ι Τ περιφΎ)μος πο εμισΤΎ)ς που ονομασΤΎ)κε ορ-

κουάτος δεν ήταν θυμωμένος όταν άρπαξε

το περιδέραιο από τον λαιμό του ΓαλάΤΎ) -και αν ο Μάρκελλος έδειξε τόσΎ) γενναιόΤΎ)

τα στο Κλαστίδιο, αυτό δεν οφειλόταν κα

θόλου σΤΎ)ν οργή του. 50 Για τον Σκιπίωνα

τον Αφρικανό είμαι σε θέσΎ) να γνωρίζω πε-ι " δ ' ρισσοτερα, γιατι Ύ) εικονα του ιαΤΎ)ρειται

ζωντανή σΤΎ) μνήμΎ) μου, και θα μπορ06σα ι' δ' " να ορκιστω οτι εν Ύ)ταν Ύ) οργΎ) αυΤΎ) που

'θ 'δ ' , τον ω Ύ)σε κατα ΤΎ) ιαρκεια ΤΎ)ς μαΧΎ)ς να

καλ6ψει τον Μ. Αλλιένο Παιλιγνό με ΤΎ)ν 'δ ,Ι ,

ασπι α του, ενω ταυτοχρονα εμΠΎ)γε το σπα-

θί του στο στήθος του εχθρ06. Όσο για τον

Λ ' Β ι δ' " ευκιο ρουτο, εν ειμαι και τοσο σιγουρος

αν το άσβεστος μίσος του για τον τ6ραννο , , 'θ' ι εκανε πιο αγρια ΤΎ)ν επι εσΎ) του κατα. του

Α ' 'ι ι ρρουντα - για"t"ι, συμφωνα με τις ΠΎ)γες

'θ " Ι μου, σκοτω Ύ)καν σε μαΧΎ) σωμα με σωμα ο

, Ι ι 'λλ Γ ' ενας απο το χερι του α ου. ιατι ανακα-

124


, "λ' Δ λ ~, τεuετε την ΟΡΎ"η με ο α αuτα; Ύj αoΎj Ύj , ~, ~, ~,

γενναωΤΎjτα οεν εχει οικες ΤΎjς uuναμεις αν

δεν παραλογιστεί ΠΡΟΎjγοuμένως; Ο Ηρα-

λ " ~ , " κ Ύjς χαΡΎj σΤΎjν ανορεια 'tOU1 ΤΎjν οποια εσεις

ταuτίζετε με ΤΎjν oργ~1 κέρδισε ΤΎjν αθανα-, Ν 'ζ ι , ,Ι ι

σια. ομι ετε οτι Ύjταν οργισμενος οταν πα-

λεuε με τον Ερuμάνθω κάπρο ~ με τον λέο-

Ν ' Μ" Θ' ντα ΤΎjς εμεας; Ύjπως Ύjταν και ο ... Ύjσεας , , '!: ' Μ

οργισμενος οταν αρπαι.,ε τον ταuρο 'tou α-

θ ' , , 'Ι λ' ρα ωνα απο τα κερατα; σως τε ικα Ύj γεν-

ναιόΤΎjτα να μ Ύjν έχει καμιά απολίιτως σχέσΎj

με ΤΎj λuσσαλέα oργ~1 και όλα αuτά τα περί / " Ι ,

OργΎjς να ειναι σκετες ανOΎjσιες γιατι γεν-

ναιόΤΎjτα χωρίς λoγικ~ δεν uπάρχει.

51 «Να περιφρονείς τα ανθρώπινα· να μΎjν

uπολογίζεις τον θάνατο· να θuμάσαι ότι μπο-, Ι Ι f θ

ρεις να uπομεινεις τον πονο και τον μοχ ο» .

Πρέπει πρώτα να εμπεδώσεις και να αποδε-

θ ' λ' ,~, , Χ εις π Ύjρως σΤΎj aUVEΙUΎjaΎj aOU αuτες τις 'θ ' αρχες1 αν ες να καταΚΤΎjσεις ΤΎjν πραγματι-

Κ~1 ΤΎj στιβαρ~ και ακλόνΎjΤΎj γενναιόΤΎjτα.

Ε " Ψ" 'θ κτος και αν εχοuμε ΤΎjν uπο ια οτι κα ε

ενέργεια ποu χαραΚΤΎjρίζεται από σφοδρό

ΤΎjτα 1 δuναμισμό και θάρρος πρέπει να γίνε-" , Π' ται uπο το κρατος ΤΎjς OργΎjς. αρε για πα-

,~ Σ' , , ραοειγμα τον κιπιωνα 1 τον περιφΎjμO εκει-

νο άνδρα ποu είχε διατελέσει Μέγιστος

125

ΚΙΚΕΡΩΝ

Ι ι λ ' θ Ι ι εροφαντης κι επα η ευσε το στωιχο απο-

φθεγμα που λέει ότι «Ο σοφός ποτέ οεν ιοιω-ι Α ι ι ~ θ 'λ ι τευει». κομη κι αυτος υεν α ε εγα οτι

ι ι Τβ' Γ Ι ι ηταν οργισμενος με τον ι ερισ ρακχο οταν

εγκατέλειψε τον λιπόψυχο όπατο και, χωρίς I~ Ι Ι ~ Ι ξΙ

ο ωιος να κατεχει κανενα υημοσιο α ιωμα,

είπε στους πολίτες ως άλλος όπατος: «Όσοι

θέλετε να σώσετε την Πολιτεία ακoλoυθ~

στε με!» 52 Όσο για μένα, οεν ξέρω αν Ι Ι Ι Ι Π λ εκανα ποτε τιποτα γενναιο για την ο ι-

Ι λλ' Ι Ι Ι ~ τεια, α α, ο,τι και αν εκανα, σιγουρα υεν

Ι Ι ΠΙ ~I Ι 'Ε το εκανα οργισμενος. οσο υΙΚΙΟ ειχε ο ν-

νιος όταν αποκάλεσε την oργ~ «αρχ~ της 'λ Ι Ι Ι ~ β Ι

τρε ας» - γιατι, πραγματι, τιποτα υεν ρι-

Ι 'λ Ι Ι σκεται πιο κοντα στην τρε α απο ο,τι η

oργ~. Ο οργισμένος άνθρωπος αλλάζει χρώ

μα, φων~, βλέμμα, ρυθμό αναπνo~ς, γίνεται

ανίκανος να ελέγξει τα λόγια και τις πράξεις Ι 'λ Ι ~ Ι Ψ Ι

του - ειναι ο α αυτα υειγματα υχικης

υγείας; Τι πιο εξευτελιστικό από την έριοα

του Αχιλλέα και του Αγαμέμνονα στον Όμη-

Π Ι Ι ΑΙ Ι ρο; εριττο να αναφερω τον ιαντα: αυτος

ooηγ~θηκε στην τρέλα και στον θάνατο από

την oργ~ του. Άρα η γενναιότητα οεν χρειά

ζεται να πάρει ενισχόσεις από την oργ~.

Έχει οικά της εφόοια και οικά της όπλα και Ι Ι Ι Ε Ι Ι

ειναι πανετοψη για μαχη. νω, αν κρινει κα-

Γ ΙΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑ] ΤΑ ΠΑΘΗ

" , Π νεις απο τα επιχεψηματα των εριπατητι-

κών, θα πρέπει να σuμπεράνει ότι η μέθη , ή

ακόμη και η τρέλα, προάγοuν την ανδρεία ,

εφόσον και οι τρελοί και οι μεθuσμένοι πολ

λές φορές διαθέτοuν ασuνήθιστη ορμητικό-

ΟΑ'" " τητα. ιας ηταν παντοτε γενναιος , ποτε

, s:-' s:- ~ , '" ομως υεν ευει"ε το ση γενναιοτητα οση μεσα

στην τρέλα τοu :

Ήταν σπουδαίος ο άθλος του: καθώς οι Δα

ναοί υποχωρούσαν

το χέρι του τα ανέλαβε όλα. Με τη μανία

που είχε

άλλαξε την τροπή της μάχης.

53 Μήπως λοιπόν θα 'πρεπε να θεωρή-, , Α λ '

σοuμε και τη μανια χρησιμη; ν με ετησεις

, 'θ s:- ' τοuς ορισμοuς της γενναιοτητας, α υεις οτι

αuτή δεν προuποθέτει οργή. Η γενναιότητα , Ψ' s:- 'θ ' ειναι «μια uχικη uια εση ποu uπακοuει

'ψ , , , στον u ιστο νομο σε ο,τι αφορα την καρτ ε-

" λ' θ' ρια», η «η ακ ονητη εση ως προς την αντι-

, 'θ ' μετωπιση και την απω ηση των καταστα-

s:- , β" , σεων ποu uειχνοuν φο ερες», η «η γνωση

των πραγμάτων ποu θεωροίινται ε ίτε φοβερά , 'θ" λ ' λ ' ειτε το αντι ετο , η ειναι τε ειως αμε ητεα ,

και η διατήρηση μιας σταθερής στάσης απέ-

ΚΙΚΕΡΩΝ

, Ο ' Χ' , ναντι τους». ορισμος του ρυσιππου ειναι , , ,

πιο συντομος - γιατι οι ΠΡΟΎ)γουμενοι ορι-

" Σ ' 'Σ σμοι ανΎ)χουν στον φαφο, τον ΟΠΟΙΟ οι τωι-

'θ ' θ ' , 'Ολ χοι εωρουν αυ εντια στους ορισμους. οι

ι Ι Ι Ι f οι ορισμοι ειναι, σε γενιχες γραμμες, παρο-

, , δ 'ζ λ' μοιοι, χαποιοι ομως ιευχρινι ουν πο u χα-

λ ' "ψ λ ' υτερα τις χοινες απΌ εις των φι οσοφων.

Π 'λ' ' Χ' οιος ειναι οιπον ο ορισμος του ρυσιππου;

Η ' λ" , « γενναΙΟΤΎ)τα», εει, «ειναι Ύ) γνωσΎ) των , ι , ,

πραγματων που πρεπει να υπομενουμε», Ύ)

Ψ Ι Ι / Ι

«μια υΧΙΧΎ) χαταστασΎ) Ύ) οποια υπαχουει

άφοβα στον 6ψιστο νόμο ΤΎ)ς 6παρξ~ς μας ως , , Μ

προς την υπομονΎ) χαι ΤΎ)ν χαρτερια». πο-

, , , Σ ' ρει να ασχουμε ΧΡΙΤΙΧΎ) στους τωιχους,

όπως έχανε χαι ο ΚαρνεάδΎ)ς, αλλά πολ6 φο-

β ' " 'λ θ ' λ' αμαι οτι ειναι οι μονοι α Ύ) ινοι φι οσοφοι.

Ποιος από όλους αυτο6ς τους ορισμο6ς που

σου ανέφερα δεν αποχαλ6πτει μια xρυφ~ , Ι f Ι

πτυΧΎ) ΤΎ)ς γενναΙΟΤΎ)τας ετσι οπως ΤΎ)ν αντι-

λαμβανόμαστε όλοι μας; Και μετά από μια

τέτοια αποχάλυψΎ) τι περισσότερο θα μπο-, ζ' , , λ

ρουσε να Ύ)ΤΎ)σει χανεις για εναν πο εμι-

στ~, έναν στρατηγό ~ έναν ρ~τoρα; Ποιος δεν θα συμφωνο6σε ότι μπορο6ν χάλλιστα

, ι Ι ι λ να φανουν γενναιοι χωρις να χασουν τα ογι-

, Δ' β λ' , χα τους; 54 εν χωραει αμφι ο ια οτι σε

, , , Σ

αυτες τις περιπτωσεις αναφερονται οι τωι-

128


, , 'ζ' 'λ " κοι οταν ισχυρι ονται οτι ο οι οι μωροι .μαι-

νονται. Αν δεν λάβεις υπόψΎ) σου τις ψυχι-, s:- ' s:-' θ' θ' κες οιαταραχες , και ωιως τον υμο , Ύ) εσΎ)

, 'λ' 'Ο ' τους φαινεται αυτοματως γε οια. ταν ομως

, 'ζ 'λ " αυτοι υποσΤΎ)ΡΙ ουν πως ο οι οι μωροι μαι-

νονται, είναι σαν να λένε «όλοι οι βάλτοι βρο

μάνε». Ναι, αλλά όχι συνέχεια! Δοκίμασε , S:-'ψ "θ πρωτα να αναοε εις τα νερα και τοτε α

δεις! Έτσι και ο οξύθυμος άνθρωπος δεν εί-

, θ ' 'λ' ναι παντοτε υμωμενος μο ις ομως τον ερε-

θ ' , 'C ' 'Ο ' , ισεις, αμεσως ει,αγριωνεται. σο γι αυτο

το περίφΎ)μο πολεμικό μένος σας, τι γίνεται , λ' , , οταν ο πο εμισΤΎ)ς επιστρεφει στο σπιτι του;

Π , , , ",' 'ζ ως σας φαινεται οταν ι,εσπα σΤΎ) συ υγο,

s:-' 'λ "Η στα παωια, σΤΎ)ν υπο ΟΙΠΎ) οικογενεια;

μήπως το θεωρείτε εξίσου χρήσιμο κι εκεί

όπως και στο πεδίο ΤΎ)ς μάχΎ)ς; Σε τι θα μπο-, 'λ' , Ψ ρουσε να ειναι κα υτεΡΎ) μια ταραγμενΎ) u-

, , 'Κ θ ΧΎ) απο μια ισΟΡΡΟΠΎ)μενΎ); αι ποιος α

μπορούσε να οργιστεί χωρίς να ταραχθεί Ύ)

Ψ , Π λ' 'λ' " υΧΎ) του; ο u σωστα οιπον οι προγονοι

μας ονόμασαν «δύστροπους» τους «οξύθυ-, 'λ s:- ' μους», γιατι, αν και ο ες οι οιαταραχες εΠΎ)-

' ζ , , s:-ρεα ουν αρνΎ)τικα τους «τροπους» μας , οεν

υπάρχει πιο άσΧΎ)μο πράγμα από τον θυμό.

55 Το θεωρώ τελείως ανάρμοστο να ορ-'ζ " s:-' γι εται ενας ΡΎ)τορας , αν και οεν υπαρχει κα-

129

ΚΙΚΕΡΩΝ

"βλ λ' , νενα προ ημα αν απ ως παριστανει τον ορ-

γισμένο. Πολλές φορές θα με οεις να αγο

ρεόω με μεγαλότερη σφοορότητα από ό,τι " θ 'ζ'" συνη ως: φαντα εσαι οτι ειμαι παντοτε ορ-

, , 'Κ γισμενος σε αυτες τις περιπτωσεις; αι τι

νομίζεις ότι γίνεται όταν τελειώνει η οίκη

και κάθομαι να γράψω τον λόγο μου; Δεν φα-'ζ "'ζ' ντα ομαι να πιστευεις οτι συνεχι ω να ειμαι

, , οργισμενος και τοτε.

Θ ' , 't;" , Δ' (( "' α μεινει τουΤΎ) Ύ) πρα", Ύ) ατιμωΡΎ)ΤΎ) ; ε-

στε τον!»

Τι λες λοιπόν, ~ταν θυμωμένος ο Άκκιος ι, Ι ι, Ι ι

οταν εγραφε αυτο τον στιχο, η μηπως ηταν

θ ' ΑΙ ι ι υμωμενος και ο ισωπος οταν τον απηγ-

γελλε; Όλα αυτά οεν είναι παρά μια καλο-'θ ι , (

στημενη εατρικη παρασταση και ο πραγ-

"ξΙ ~, λ' ματικος ρητορας ερει να υποουεται κα u-, ~, θ ') ,

τερα απο οποιονοηποτε η οποιο - ομως

κατά τη οιάρκεια της παράστασης η Ψυχ~

παραμένει ~ρεμ η και γαλ~νια. Δεν καταλα-

β Ι, ~ Ι Ι θ αινω παντως προς τι οειχνετε το ση επι u-, Ι θ Ι Μ Ι

μια να εγκωμιασετε την επι υμια. ου φερ-

νετε ως παράοειγμα τον Θεμιστoκλ~ και τον

Δημοσθένη , κι όστερα προσθέτετε τον Πυ

θαγόρα, τον Δημόκριτο και τον Πλάτωνα. Τι


, '" λ "" 'Ο 'θ ' , εννοειτε ΟΎ) αΟΎ); τι κα ε μορφΎ) αφοσιω-

σΎ)ς ισοδuναμεί με άκραΤΎ) επιθuμία; Η αφο-, 'λ " λ' σιωσΎ) οφει ει να ειναι Ύ)ρεμΎ) και γα Ύ)νια

, "ζ , ακομΎ) και οταν σχετι εται με τις EUYEVE-

'" 'ξ' , , στερες επωιω εις, οπως ισχuει στο παρα-

δειγμα ποu αναφέρετε. Τι είδοuς φιλόσοφος

" 'λ' ειναι αuτος ποu επαινει ΤΎ) UΠΎ), το πιο απο-

, , θ Σ' Α ' κροuστικο σuναισ Ύ)μα; uμφωνοι, ο φρα-

, "" , 'λ Α λ θ" νιος ειχε οΙΚΙΟ οταν ε εγε« ς UΠΎ) ει οσο

θ 'λ 'λ' , λ' ε ει, αρκει ποu uπαται», γιατι μι οuσε για

, , , , Ε"" εναν απερισκεπτο και ασωτο νεαρο. οω

όμως μιλάμε για έναν άνδρα, και μάλιστα , , , '''' Σ '

για εναν σοφο και σuνεΠΎ) ανορα. το κατω

" , κατω, οι εκατονταρχοι και οι σΎ)μαιοφοροι

-για να μΎ)ν πω και άλλοuς και αποκαλόψω , , 'λ 'θ τα μuστικα των ΡΎ)τορων- ειναι ε EU εροι να

θ ' 'θ'λ " , uμωνοuν οσο ε ouv, ετσι οπως το EVVoouv οι Περιπατητικοί. Όποιος δεν μπορεί να κα-

, λ' , ταφuγει σΤΎ) ογΙΚΎ), ας καταφuγει στο σu-

, θ Ε" , , ναισ Ύ)μα. μεις ομως , οπως εχω πει επα-

λ ' ξ 'ζ , , νει Ύ)μμενα, ε ετα οuμε τι πρεπει να κανει ο ,

σοφος.

56 «Μα και Ύ) ζ~λια είναι χp~σιμΎ), το ίδιο

ζλ ' , Γ' , και Ύ) Ύ) οτuπια και ο οικτος». ιατι να νιω-

θ ι Ι Ι ,

εις οικτο για καποιον οταν μπορεις να τον

"" 'Η' , , σuνοραμεις; μΎ)πως ειμαστε ανικανοι να

, '''' "" , φανοuμε γενναιοοωροι αν οεν νιωσοuμε οι-

ΚΙΚΕΡΩΝ

Κ θ ' "λ' κτο; α Υ)κον μας ειναι οχι να υπομαστε

για τους άλλους, αλλά να τους ανακουφίζου-, 'λ' Κ με, αν μπορουμε, απο ΤΥ) υΠΥ) τους. αι σε

τι χΡΥ)σιμεύει Υ) ζ~λια ~ Υ) ζΥ)λοτυπία, ποι> ΤΥ)ς

μοιάζει; Z~λια είναι Υ) ενόχλΥ)σΥ) ποι> νιώθει κανείς όταν κάποιος άλλος έχει ένα αγαθό

λ ' , '~ζ λ ' , ποι> ειπει απο τον ιuιo· Υ) οτυπια ειναι Υ)

, λ 'θ" 'λλ ενοχ Υ)σΥ) ποι> νιω ει οταν καποιος α ος

, ,~ θ" , Π εχει το ιuιo αγα ο ποι> εχει και αυτος. οιος

θ ' θ' λ' , α προτιμουσε να αισ ανεται υΠΥ) αντι να

θ ' , , θ'λ προσπα ει να αΠΟΚΤΥ)σει αυτο ποι> ε ει;

r ' , θ ' , ιατι το να αρκεισαι σΤΥ)ν επι υμια ειναι

, 'λ Κ" ~ , σκεΤΥ) τρε α. 57 αι πως ειναι ουνατον να

'ζ , , , Α εγκωμια ουμε το <ψετρο» σε κατι κακο; ν

, 'θ ' , , ενας αν ρωπος κατεχεται απο ακραΤΥ) επι-

θυμία και πόθο οεν είναι φιλ~ooνoς; Αν κυ-, "~, ξ'θ Α ριευεται απο οργΥ) οεν ειναι ο u υμος; ν

'θ ' ψ' ~ , νιω ει αγχος σΤΥ)ν υΧΥ) του, οεν ειναι αγ-

'~A " 'β ~ , χωαΥ)ς; ν κυριαρχειται απο φο ο, οεν ειναι

οειλός; Να υποθέσουμε λοιπόν ότι ο σοφός

είναι φιλ~ooνoς, οξύθυμος, αγχώΟΥ)ς και οει

λός; Θα μπορούσα να πω πολλά για τις αρε-, , λλ' θ 'ξ' τες τοι> σοφου, α α α περιοριστω στο ε Υ)ς:

σοφία είναι Υ) γνώσΥ) των θεϊκών και ανθρω-, , ,

πινων πραγματων και ταυτοχρονα Υ) κατα-

, , θ'" Σ νΟΥ)σΥ) των αιτιων τοι> κα ενος απο αυτα. u-νεπώς, Υ) σοφία μιμείται ό,τι είναι θεϊκό και


θ ' " "θ εωρει την αρετη ανωτεΡΎJ απο κα ε αν-

θ ' 'Ε' λ " ρωπινΎJ ματαΙOΤΎJτα. ννοεις οιπον οτι, κα-

τά ΤΎJ γνώμΎJ σου, ΎJ σοφία είναι εκτεθεψένΎJ , s:- " , θ'

σε αυτες τις uιαταραxες, οπως ειναι ΎJ α-

λασσα εκτεθεψένΎJ στους ανέμους; Τι θα , '"C λ ' μπορουσε να ταραι..,ει το μεγα ειο και ΤΎJ

σταθερόΤΎJτά ΤΎJς; M~πως κάποιο αιφνίδιο 's:-' , Τ θ ' ΎJ απρoσOOΚΎJΤO γεγονος; ι α μπορουσε να

θ θ ' s:-' " εωΡΎJ ει απρoσOOΚΎJΤO απο καποιον που

, λ' "λ εχει ανα ογιστει εκ των προτερων ο α τα

s:-' θ ' 'Λ' , οεινα ΤΎJς αν ρωπινΎJς μΟιΡας; ενε πως ο,τι

, β λ ' , , ειναι υπερ ο ικο πρεπει να το περιορισουμε

ι ι Ι , Μ και ο,τι ειναι φυσικο να το αφΎJσoυμε. α

, , s:- ι θ' , , πως ειναι ουνατον να εωρειται φυσικο κατι

, , "Ολ s:-που μπορει να φτασει στα ακρα; ες οι οια-

'βλ' "ζ λ' ταραχες ασταινουν απο τις ρι ες ΤΎJς π α-

νΎJζ' αντί να τις κλαδεόουμε και να τις περι

κόπτουμε, θα 'πρεπε να τις ξεριζώσουμε τε

λείως.

Υ Ψ 'ζ " " 58 πο ια ομαι, ομως οτι το ερωΤΎJμα

s:- " , , 'S:-σου οεν αφορα τοσο τον σοφο οσο τον ιuιo

, 'Ο ι, λλ σου τον εαυτο. τι εκεινος ειναι απα αγ-

, 'ψ' s:- '"C' μενος απο τις υχικες οιαταραχες το ι..,ερεις

~δΎJ, αλλά θα ~θελες κι εσύ να απαλλαγείς από αυτές. Ας ψάξουμε λοιπόν να βρούμε

ποια φάρμακα έχει να προσφέρει ΎJ φιλοσοφία , Ψ , r ' , για τις αρρωστιες ΤΎJς υXΎJς. ιατι σιγουρα

ΚΙΚΕΡΩΝ

θ ' , θ 'Άλλ ' α υπαρχει καποια εραπεια. ωστε Ύ) φυ-

σΎ) θα ~ταν πολύ σκληρ~ και πολύ κακιά , , θ ' ,

απεναντι στον αν ρωπο, αν ειχε φροντισει

να βρει τόσο πολλούς τρόπους θεραπείας για " <;:Ο,

τις σωματικες αρρωστιες και υεν ειχε επι-

νo~σει ούτε έναν για τις αρρώστιες ΤΎ)ς ψυ-, Α θ' " Ψ , ΧΎ)ς. ντι ετως, εκεινΎ) χαρισε στις υχες

, , λ' <;:Ο, , μας ενα ακομΎ) μεγα υτερο υωρο: ενω το

, 'β 'θ ' 'ξ ξ σωμα μας παιρνει ΟΎ) εια απ ε ω για να α-

β , , ψ' β , , να ρει ΤΎ)ν υγεια του, Ύ) υΧΎ) ρισχει μεσα

<;:Ο , θ' , ΤΎ)ς ΤΎ) υυναμΎ) να εραπευσει τον εαυτο ΤΎ)ς .

Όμως, ακριβώς επειδ~ Ύ) φύσΎ) ΤΎ)ς είναι θε'ί-, "λ'" ΚΎ) και υπερεχει τοσο πο u απο το σωμα, Ύ)

Ψυχ~ μας χρειάζεται άγρυπνΎ) φροντίδα. Αν , 'λ' <;:ο ΧΡΎ)σιμΟΠΟΙΎ)σει σωστα ΤΎ) ογΙΚΎ) ΤΎ)ς , υια-

, " λ' κρινει το σωστο, ενω, αν ΤΎ)ν παραμε Ύ)σει,

, , λ' Ά 'λ ' πεφτει σε απειρες π ανες. 59 ρα ο α οσα

θα πω από εδώ και στο εξ~ς θα απευθύνο-, Μ' " νται σε σενα. πορει να παριστανεις οτι ρω-

, " β ' θ ' ι τας για τον σοφο , κατα α ος, ομως , ισως

, 'Ο θ ' ρωτας για τον εαυτο σου. ι εραπειες των

διαταραχών που παρέθεσα ΠΡΟΎ)γουμένως εί

ναι πολλές και ποικίλες. Διότι ακόμΎ) και

σΤΎ)ν περίπτωσΎ) ΤΎ)ς λύΠΎ)ς , για κάθε μoρφ~

τ~ς αρρώστιας χρειάζεται δ ιαφoρετικ~ μέ

θοδος. Αλλιώς γιατρεύεται το πένθος κι αλ-

λ ' , , θ ' Ε ' , ιως ο οικτος Ύ) ο φ ονος . πισΎ)ς, οταν ανα-

134


Ι Ι Ι Ι~ ~

φερεται κανεις στα τεσσερα εΙUΎ) οιαταρα-

ι θ ι ι θ λ Ι

χων, α πρεπει να αποφασισει αν α μι Ύ)σει

γενικά ή αν θα ασχολΎ)θεί με ΤΎ)ν καθεμία

χωριστά. Πρέπει άραγε να ΧΡΎ)σιμοποιούμε

όρους όπως ((περιφρόνΎ)σΎ) ΤΎ)ς λογικής» και

((πλεονάζουσα ορμή» ή να μιλάμε απλώς

για ((φόβο», ((επιθυμία» και ούτω καθεξής; 'Ε 'λλ' , , ",' να α ο κρισιμο ερωΤΎ)μα ειναι το ε~Ύ)ς:

Θα προσπαθήσουμε να δείξουμε ότι είναι

αμελΎ)τέα Ύ) αιτία ΤΎ)ς λύΠΎ)ς ή ότι πρέπει να

ξεριζώσουμε ΤΎ)ν ίδια ΤΎ) λύΠΎ); Αν κάποιος,

λ , , λ ι s>" , ογου χαριν, υπαται επεΙUΎ) ειναι φτωχος,

θα 'πρεπε να αποδείξεις ότι Ύ) φτώχεια δεν , , ", ι θ ~ θ

ειναι κατι κακο, Ύ) οτι ο αν ρωπος οεν α

, λ ι , Π ' πρεπε να υπαται για τιποτα; ροφανως το

~ , , θ' , οευτερο' γιατι, αν προσπα Ύ)σεις να πεισεις

κάποιον ότι Ύ) φτώχεια δεν είναι συμφορά και , , θ ' ,

αποτυχεις, μετ α α εισαι αναγκασμενος να

παραδεχθείς ότι σΤΎ)ν περίπτωσή του Ύ) λύΠΎ) ~ λ" , θ' οικαιο ογειται' ενω, αν Ύ) κενΤΡΙΚΎ) σου εσΎ)

, , ι "C ζ' ,,~ ειναι οτι πρεπει να ~ερι ωσει κανεις ΤΎ)ν ιuια

ΤΎ) λύΠΎ) , όπως κάναμε χθες, θα καταρρίψεις , , ι

τα επιχεΙΡΎ)ματα που αφορουν ΤΎ) φτωχεια

καθ' οδόν.

60 Αναμφίβολα όλες οι διαταραχές αυτού

του είδους μπορούν να εξαλειφθούν με ΤΎ)ν

παραμυθΎ)τική μέθοδο , Ύ) οποία εξΎ)γεί ότι οι

ΚΙΚΕΡΩΝ

καταστάσεις που προκαλούν άκρατη ηδονή ή

θ ''Ι:'' λ' , επι υμια υεν ειναι κα ες, και, αντιστοιχα,

, λ' 'β' λ' 'Ι:' ' οσες προκα ουν φο ο η υπη υεν ειναι κα-

κές. Όμως η πιο κατάλληλη και αξιόπιστη

θ " 'Ι:' 'ζ ' 'Ι:' ' εραπεια ειναι να υεΙι.,εις ΟΤΙ οι υιαταραχες

, θ' λ' λ' , αυτες κα αυτες αποτε ουν π ανη, και οτι

'Ι:' ' θ'λ " , υεν ειναι κα ο ου φυσικες η αναγκαιες.

Όταν, για παράδειγμα, ψέγουμε τον βαρυ-

θ ' '1:" , πεν ουντα για την αυυναμια και την αναν-

δρη στάση του κι επαινούμε τους σοβαρούς

και ισορροπημένους ανθρώπους που υπομέ-, ''Ι:'' 'Ι:'

νουν αταραχοι τα παιχνΙUια της μοιρας, υια-

, 'ζ' λ' πιστωνουμε πως ανακουφι ονται απο τη υ-

πη τους ακόμη και όσοι θεωρούν ότι τέτοιες , , 'λ' 'λ καταστασεις ειναι κακες, π ην ομως οφει ει

, 'ψ' Α' κανεις να τις υπομενει υχραιμα. ς πουμε

, , θ ' θ' '1:'" οτι καποιος εωρει αγα ο την ηυονη, κα-

'λλ " 'θ ποιος α ος το χρημα: κι ομως, με τη με 0-

δο που εξήγησα, μπορείς να απαλλάξεις τον , , λ 'Ι:' ' 'Ι:' '

πρωτο απο τη φι ηυονια του και τον υευτε-

, λ "Ο 'λ ρο απο τη φι αργυρια του. σο για την α -λη μέθοδο, που εξαλείφει ταυτόχρονα και

την εσφαλμένη ιΟέα και τη λύπη, σίγουρα , , λλ ' , '1:"'1:'

ειναι πιο χρησιμη, α α σπανιως αΠOυιuει

και δεν μπορεί να εφαρμοστεί στους πολ

λούς . 61 Εξάλλου , υπάρχουν κάποιες μορ-, λ' 'Ι:' ' θ ' φες υπης που υεν ανταποκρινονται κα 0 -


λου στη συγκεκριμένΎ) θεραπεία. Φαντάσου , λ' ~,~, ,

καποων που υπαται επεΙUΎ) οεν ειναι ενα-

~, λ ' " , ρετος - επεΙUΎ) του ειπει, φερ ειπειν , το

θάρρος, Ύ) υπευθυνόΤΎ)τα, Ύ) τιμιόΤΎ)τα. Σε αυ

τή ΤΎ)ν περίπτωσΎ) Ύ) αιτία ΤΎ)ς λύΠΎ)ς του εί-ι ι ,Ι ,

ναι οντως κατι κακο, αρα πρεπει να εφαρμο-

στεί κάποια άλλΎ) μέθοδος θεραπείας. Όμως

λ ' θ 'θ' , Ύ) εν ογω εραπεια α επρεπε να εχει ΤΎ)ν

ομόφωνΎ) έγκρισΎ) όλων των φιλοσόφων, ασχέ

τως αν αυτοί διαφωνούν σε άλλα θέματα.

Δ ' 'λ θ' , ωτι ο οι τους α επρεπε να συμφωνΎ)σουν

, ψ' λ" , , οτι Ύ) υΧΎ) π αναται οταν κινειται εναντια

λ 'Α' , σΤΎ) ογΙΚΎ). κομΎ) κι αν οι καταστασεις που

προκαλούν φόβο ή λύΠΎ) είναι πράγματι κα-" λ' , κες κι εκεινες που προκα ουν ακραΤΎ) επι-

θυμία και Ύ)δονή πράγματι καλές, Ύ) ίδια Ύ)

διαταραχή είναι προϊόν πλάνΎ)ς. Ο γενναίος

και μεγαλόψυχος άνθρωπος που περιγρά

φουμε είναι ισΟΡΡΟΠΎ)μένος, γαλήνιος, σο βα-/ ,ι 'Ε '

ρος και περιφρονει τα επιγεια. νας τετοως

χαρακτήρας δεν είναι δυνατόν να θλίβεται,

να φοβάται, να ποθεί ή να χαίρεται υπερβο-

λ ' " θ' , ικα, γιατι αυτα τα συναισ Ύ)ματα τα νιω-

θουν μόνον όσοι δίνουν μεγαλύτερΎ) σΎ)μασία ~ , θ ' , ,

στις ιuιoτρoπιες ΤΎ)ς αν ρωπινΎ)ς τυΧΎ)ς παρα

σΤΎ)ν ίδια τους ΤΎ)ν ψυχή. 'Ο λ ' 'λ ' , 62 πως οιπον ε εγα και πριν, μια ει-

137

ΚΤΚΕΡΩΝ

ναι Ύ) μέθοδος θεραπείας ΤΎ)ν οποία ακολοu

θουν όλες οι σχολές των φιλοσόφων: να ανα

φέρεσαι μόνο σΤΎ)ν ίδια ΤΎ) διαταραχ~ χωρίς

λ ' , , να ες τιποτα για ΤΎ) φuσΎ) των πραγματων

ποι) ΤΎ)ν προκαλουν. Πάρε για παράδειγμα 'θ Α !>'" , τον πο ο. ν ο μοναυικος στοχος σοι) ειναι

λλ ' " , θ να απα αγεις απο αuτο το σuναισ Ύ)μα, το

,Ι , ι ~ ι

πρωτο πραγμα ποι) πρεπε ι να κανεις υεν ει-

θ ' , ναι να αναρωΤΎ) εις αν το αντικειμενο τοι)

'θ ' λ' , 'λλ ' , πο ou σοι) ειναι κα ο Ύ) κακο , α α να κοιτα-

ξεις πώς να απαλλαγείς από τον ίδιο τον

πόθο. Άλλοι λένε πως το uπέρτατο αγαθό

είναι Ύ) Ύ)θικ~ ανωτερόΤΎ)τα κι άλλοι Ύ) Ύ)δο-ι ι ~, Ι Ι ι

νΎ), Ύ) ο σuνuuασμος τοuς, ενω καποιοι κανοuν

λόγο για «τρεις καΤΎ)γορίες αγαθών» · όλοι , θ' , '!>' ομως α επρεπε να ΧΡΎ)σιμοποιοuν ΤΎ)ν ωια

λ ι '!>' ' γ ωσσα για να αποκροuσοuν ΤΎ) σφουΡΎ) επι-

θ ι, , Ι ,

uμια, ακομΎ) και αν αUΤΎ) εχει ως στοχο ΤΎ)ς

ΤΎ)ν ίδια ΤΎ)ν αρετ~. Μια απόλuτα αποτελε

σματικ~ μέθοδος για να γαλΎ)νέψεις ΤΎ)ν ψu

χ~ είναι Ύ) περιγραφ~ ΤΎ)ς ανθρώπινΎ)ς φυσΎ)ς.

Π '!>" θ" ροκειμενοι) να υωσεις μια πιο κα αΡΎ) εικο-

να ΤΎ)ς , καλό είναι να εξΎ)γ~σεις στον λόγο , θ ' ζ' , σοι) οτι Ύ) αν ρωπινΎ) ωΎ) uποκειται σε cru-

" , γκεκριμενοuς κανονες και περιορισμοuς. 63

Ά Σ ' '!>" , Ε ρα ο ωκραΤΎ)ς ειχε υΙΚΙΟ ΠΟU , οταν ο u-

ριπίδΎ)ς έκανε πρόβες στον Ορέστη τοu , ζ~-


"Ι Ι ι τησε να ""ανακοuσει τοuς τρεις πρωτοuς στι-

χοuς:

~, 'δ' .ι ιποτα φριχτο εν υπαρχει

κανένα πάθημα θεόσταλ το

που να μψ μπορεί να το αντέξει ο άνθρω

πος.

Μια άλλη χρήσιμη τακτική προκειμένοu να , θ" ,

πεισεις τοuς αν ρωποuς οτι μποροuν και

'λ " , οφει οuν να uπομεινοuν αuτο ποu τοuς σuνε-

β ' " 'λ η1 ειναι να αναφερεις εναν κατα ογο προ-

, Ι ι 'λ σωπων ποu uπεμειναν καποια ανα ογη σuμ-

φορά στο παρελθόν. Αλλά τοuς τρόποuς με

τοuς οποίοuς καταπραuνεται η λίιπη τοίις

έχω ήοη εξετάσει και στη χθεσινή μας σu

ζήτηση και στον Παραμυθητικό μοu, τον

οποίο έγραψα βuθισμένος στη θλίψη και το , θ "βλ' ~, πεν ος - γιατι εγω1 επεις, οεν ημοuν σο-

ι 'Ε ' 'Χ' φος. κανα αuτο ποu απαγορεuει ο ρuσιπ-

'θ 'ψ , πος: προσπα ησα να γιατρε ω το τραuμα

της ψuχής μΟU 1 όσο αuτό ήταν ακόμη νωπό. Δ ' Ι , f οκιμασα να παω εναντια στη φuση, πι-

, ,~, 'θ στεuοντας οτι η uuναμ η τοu πονοu α uποχω-

ροίισε μπροστά στη Μναμη τοu φαρμάκοu.

64 Όμως αρκετά είπαμε για τη λίιπη.

Τ , " 'β Ο ' ωρα ας ποuμε κατι και για τον φο ο. φο-

139

ΚΙΚΕΡΩΝ

β δ ι Ι λ' Ι Ι ος συν εεται στενα με ΤΥ) υπ-η, γιατι, οπως

η λύπη αφορά τα δεινά του παρόντος, έτσι

και ο φόβος αφορά τα δεινά του μέλλοντος.

Γ ' ι Ι Ι Ι Ι ι αυτο και καποιοι ισχυριστηκαν οτι ειναι

Ι Ι 'δ λ ' Ι 'λλ Ι κι αυτος ενα ει ος υπης, ενω α οι τον ονο-

λ ' ι ι, μασαν «προ υπηση», γιατι, κατα καποιον

τρόπο, αποτελεί προάγγελο της λύπης που

ακολουθεΙ Συνεπώς, με τις ίδιες μεθόδους Ι Ι Ι δ

που μπορει καποιος να υπομεινει τις υστυ-

χίες του παρόντος μπορεί να αΨηφ~σει και

τις δυστυχίες του μέλλοντος. Και στις Μο , , 'ζ ι

περιπτωσεις, πρεπει να προσεc.,οuμε ωστε η

Ι Ι λ' συμπεριφορα μας να μην ειναι ευτε ης, αν ε-

λ 'θ δΙ Ι Ι δ Ι ευ ερη, α υναμη η αναν ρη, να μην κανου-

με τίποτα το υποτιμητικό και εξευτελιστι

κό. Ο oμιλητ~ς θα πρέπει να αναφερθεί στον

ίδιο τον φόβο ως δείγμα ανισορροπίας, αδυ-Ι 'λ θ Ι Ι λ ' ναμιας και ευτε ειας' α ηταν ομως πο u

χρ~σιμo επίσης να μιλ~σει με περιφρόνηση Ι λ Ι 'β Ά για τις αιτιες που προκα ουν τον φο ο. ρα,

ι , Ι Ι Ι ι

ασχετως αν εγινε σκοπιμα η τυχαια, κανα-

λ ' λ' Ι ζ Ι με πο u κα α που αφιερωσαμε τις συ ητη-σεις των δύο πρώτων ημερών στον θάνατο

Ι δ Ι Ι Ι δΙ και τον πονο, ιοτι αυτοι ειναι οι υο μεγα-

λύτεροι φόβοι του ανθρώπου. Αν συμφωνού-Ι Ι Ι Ι 'δ λ

με με οσα ειπαμε τοτε, εχουμε η η απα -

λαγεί, σε μεγάλο βαθμό, από τον φόβο.


Α ' , , λ' 65 ς περασουμε ομως απΌ τις αντι 'f)-

ψεις περί κακού στις αντιλήψεις περί καλού,

ήτοι σΤ'f)ν 'f)δονή και Τ'f)ν επιθυμία. Προσω

πικά, θα μπορούσα να συνοψίσω όλΥ) ΤΥ) θεω

ρία περί ψυχικών διαταραχών σΤ'f)ν εξής πρό-'λ ξ' "'λ τασ'f): ο ες τους ε αρτωνται απΌ εμας, ο ες

'θ" λ 'Σ ' ειναι εμα κρισ'f)ς και επι ογ'f)ς. υνεπως,

πρέπει να απαλλαγούμε από Τ'f)ν πλάνΥ) μας,

να αΠΟΚ'f)ρύξουμε Τ'f)ν εσφαλμένΥ) αντίλ'f)ψή 'Ο β" , θ μας. πως ακρι ως οταν οι αν ρωποι πι-

/ Ι Ι / Ι Ι

στευουν οτι οι καταστασεις ειναι κακες πρε-

" , πει να τους πεισουμε οτι σΤ'f)ν πραγματικο-

ι Ι, ι

Τ'f)τα ειναι υποφερτες, ετσι και οταν πι-

" 'δ λ ' στευουν οτι οι καταστασεις ικαιο ογουν το

, θ δ" , αισ 'f)μα Τ'f)ς 'f) ον'f)ς πρεπει να τους πεισου-

"λ ' με οτι οφει ουν να τις αντιμετωπισουν πιο

, Ο λ' , συγκραΤ'f)μενα. ι κα ες και οι κακες κατα-

, 'λλ' ξ' , στασεις, αν μΥ) τι α ο, εχουν το ε 'f)ς κοινο

" 'δ' λ χαραΚΤ'f)ριστικο: ακομΥ) κι αν ειναι υσκο ο

, θ ι ,Ι , να πεισεις τους αν ρωπους οτι τιποτα απΌ

όσα προκαλούν τις διάφορες διαταραχές δεν

θ ' θ" λ" , α πρεπε να εωρειται ειτε κα ο ειτε κακο,

'λ' 'λλ ' θ ' και πα ι υπαρχουν α οι τροποι εραπειας ,

κατάλλ'f)λοι για Τ'f)ν κάθε περίπτωσ'f). ΆλλΥ)

μέθοδο ακολουθούμε για τον μοχθ'f)ρό και

άλλΥ) για τον ερωτύλο· αλλιώς γιατρεύεται

το άγχος κι αλλιώς 'f) δειλία. 66 Θα ήταν

ΚΙΚΕΡΩΝ

λ ι ι λ ~ 'ζ ι ι ι πο u εuχο ο να αποοεΙι.,ει χανεις οτι οποιος

οεν είναι σοφός οεν μπορεί χαν να αισθανθεί

Ύ)ooν~, με το επιχείΡΎ)μα ότι αuτός ο άνθρω-~ ,Ι Ι Ι

πος οεν μπορει ποτε να αΠΟΧΤΎ)σει χανενα

αγαθό · μάλιστα, αuτός ο σuλλογισμός θα , / 'C ι

Ύ)ταν σuμφωνος χαι με ΤΎ)ν πιο αι.,ιοπισΤΎ)

θ ι 'λ ι ι Πλ ι εωρια περι χα ou χαι xaxou. Ύ)ν ομως

εοώ προσπαθοίιμε να βροίιμε μια γλώσσα

απooεxτ~ από όλες τις φιλοσοφικές σχολές.

Α ~ θ' λ ι ι Ι λ' ι ς οεχ οuμε οιπον οτι αuτα ποu ο πο uς χο-

σμος θεωρεί «αγαθά» -τα αξιώματα, ο πλοίι-~ ι ι θ 'C ι ι

τος, οι Ύ)οονες χαι οuτω χα ει.,Ύ)ς- ειναι

ι θ' Κ 'λ ι Ι πραγματι αγα α . αι πα ι ειναι νΤΡΟΠΎ) να

νιώθεις uπέρμεΤΡΎ) χαι ξέφρενΎ) Ύ)ooν~ για ι ι ι θ ι ι

ΤΎ)ν αΠΟΧΤΎ)σΎ) τοuς, οπως α Ύ)ταν αναρμο-

στο να χαχανίζεις αΧόμΎ) χαι σε σuνθ~χες ι 'λ ΕΙ ", ' ποu επιτρεποuν το γε ιο. ιναι ει.,ισοu με-

γάλο σφάλμα να πλΎ)μμuρίζεις από Ύ)ooν~,

όπως χαι να βuθίζεσαι σΤΎ) λίιΠΎ)· Ύ) επιθuμία ι ", ' λ' Ι λ ' ειναι ει.,ισοu εuτε Ύ)ς οταν αχταραει να πε-

ι " ~ ι, τuχει τον σχοπο ΤΎ)ς, οπως χαι Ύ) Ύ)οονΎ) οταν

ι ΕΙ ι ι θ ι τον χαταχτα. ιτε ενας αν ρωπος χαταρρεει

ι ~ ι ι 'ζ Ι απΌ τις uuστuχιες ειτε εχστασια εται απΌ

ΤΎ)ν Ύ)ooν~, θεωρείται αΟίιναμος χαι εuτελ~ς ~ , Ο θ ' Ι Ι λ ' - χαι οιχαιως. φ ονος ειναι μια μορφΎ) u-

ΠΎ)ς, ενώ Ύ) χαιρεχαΧία, OΎ)λαo~ Ύ) χαρά για

ΤΎ) οuστuχία τοu άλλοu , είναι μια μoρφ~

rιA ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΘΗ

~" ~, θ ' Ύ)υονΎ)ζ' ωστοσο, και τα υυο εραπευονται

'θ ,~, , ~'!:" συνΎ) ως με τον ιuιo τροπο: αρκει να υεΙι.."εις

, , θ ' ~ , Δ ' ποσο απαν ρωπα και χΤΎ)νωυΎ) ειναι. εν ει-

" λ' , ναι νΤΡΟΠΎ) να εισαι επιφυ αχτικοζ' νΤΡΟΠΎ)

είναι να δειλιάζεις. Αντίστοιχα, Ύ) χαρά δεν , , ~" λ'

ειναι νΤΡΟΠΎ), Ύ) Ύ)υονΎ) ειναι - για ογους σα-

, , ~ , t:"" φΎ)νειας κανουμε υιακρισΎ) μεται.."υ «χαρας»

~, 'Ε' ~ " και «Ύ)υονΎ)ς». 67 χω Ύ)υΎ) επισΎ)μανει οτι,

ενώ Ύ) συστολή ΤΎ)ς ψυχής δεν δικαιολογεί-" , Ψ' ται ποτε, σε καποιες περιπτωσεις Ύ) υΧΙΚΎ)

ανάτασΎ) είναι δικαιολογΎ)μένΎ). ΆλλΎ) χαρά

νιώθει ο Έκτωρ σΤΎ)ν τραγωδία του Ναίβιου:

Π/Ι Ι Ι

ατερα, χαιΡομαι που με επαιvεις, εσυ που

όλοι σε επαιvούvε

'λλ " ~, κι α Ύ) εκεινος ο τυπος σΤΎ)ν κωμωυια του

Τραβέα:

'Τ' , , λ δ' " θ .L ωρα που εχω α ωσει τη γρια, σε χα ε

vεύμα μου

θ ' 'θ θ ' , α υπαχουσει προ υμα, α χαvει ο, τι της

, ζ , πω χι ο, τι ητησω .

Αρχεί έvα χτύπημα απαλό χι οι θύρες θα

αvοιχτούv διάπλατα.

Μόλις με δει ξάφvου μπροστά της η Χρυ

σηίς

143

ΚΤΚΕΡΩΝ

ανάλαφρα θα τρέξει και θα πέσει στη θερ

μή αγκαλιά μου

για να την κάνω δική μου.

Τ, Ι Ι ,

ου φαινεται ευχαρισΤΎ) αυΤΎ) Ύ) ΠΡΟΟΠΤΙΚΎ);

lδοίι τι λέει ο ίδιος:

[ ... ] ποιος δεν θα ζήλευε την τύχη μου!

68 Αρκεί να ρίξει κανείς μια προσεκτική

ματιά σε αυτή ΤΎ)ν Ύ)δονή για να δει ξεκάθα

ρα πόσο αισχρή είναι. Όχι μόνο είναι αισχρό 'ζ 'δ' , λ να εκστασια εσαι απο Ύ) ονΎ) οταν απο αμ-

βάνεις τα δώρα ΤΎ)ς ΑφροδίΤΎ)ς, αλλά είναι

και εξευτελιστικό να φλέγεται Ύ) ψυχή σου , 'θ ' "δ λ ' απο πο ο γι αuτοu του ει ους τις απο αυ-

σεις . Μα ΤΎ)ν αλήθεια, τοίιτο το συναίσθΎ)μα

λ " λ' , ποu ο πο uς ο κοσμος αποκα ει «ερωτα»

, '" 'λλ λ' -οχι πως εγω εχω καποιο α ο κα υτερο

, "" ονομα να προτεινω . - μου φαινεται το σο ευ-

τελές, που δεν ξέρω με τι να το παρομοιά

σω. Ο Καικίλιος λέει:

Ο Έ ' λ ' θ ι , ρως ειναι ο μεγα υτερος εος οποιος

δεν το πιστεύει αυτ6

είναι , θαρρώ, αν6ητος ή άπειρος.

Ο Έρως κρίνει ποιος θα χάσει το μυαλ6 του

και ποιος θα παραμείνει μυαλωμένος


ποιος θά βρει γιατρειά και ποιος θα πέσει

να αρρωστήσει

και σε όποιον θέλει εκείνος δίνει ταίρι και ,

τον κανει

ποθητό και περιζήτητο.

69 Ωραία μαθ~ματα ηθικ~ς μάς δίνοuν οι

ποιητές! Βάζοuν τον έρωτα πλάι στοuς θεοίις

Τ ' θ' , - ποιον; ον ερωτα, ποu EU uνεται για το-

σες επιπόλαιες κι αισχρές πράξεις! Αλλά

εδώ μιλάμε για την κωμωδία, η οποία δεν

θα είχε λόγο ίιπαρξης αν εμείς δεν επιδοκι

μάζαμε τέτοιες αισχρότητες. Στην τραγω-~, , Τ ' Ι' υια τι γινεται; ι εχει να μας πει ο ασονας,

, 'Α' ο περιφημος αρχηγος των ργοναuτων;

Δεν με έσωσες για χάρη της τιμής, αλλά

του έρωτα.

Πολίι σωστά, διότι απεuθίινεται στη Μ ~δεια, , Ψ' , '" ποu ανα ε τοσες φωτιες με τοuς ερωτες της.

Κ ' , , "λλ ι ομως εκεινη, στο εργο ενος α ou ποιη-, λ ' λ' , τη , το μα να ομο ογησει στον πατερα της

, 'ζ' , οτι au uγος της εγινε

ο άνδρας που μου υπέδειξε ο Έρωτας κι η

δύναμη του έρωτα , λ ' ι / Ι /

ειναι πο υ ανωτερη απο εκεινη του πατερα.

ΚΙΚΕΡΩΝ

70 Ναι, αλλά στουζ μόθουζ των ΠΟΙΎ)τών Ι ΔΙ λ' Ι Ι

ακομΎ) και ο ιας Εμπ εκεται σε αυτα τα αι-

Α ' λ Ι , σΧΎ). ς τους αφΎ)σουμε οιπον να συνεχισουν

Ι , 'ψ τα καμωματα τους και ας επιστρε ουμε

στους φιλοσόφους, τους δασκάλους ΤΎ)ς αρε

τ~ς. Αυτοί ισχυρίζονται ότι ο έρωτας δεν έχει Ι Ι λ' '" Ι καμια σχεσΎ) με ακο ασιες και υιαφωνουν σε

Ι θ' Ε Ι Ι αυτο το εμα με τον πικουρο, ο οποιος, κα-

Ι Ι '" Ι λ' ι'" τα ΤΎ) γνωμΎ) μου, υεν ειχε και πο u αυΙΚΟ. Δ Ι Ι Ι λ' Ι ιοτι τι εννοουν οταν ενε «ερωτας με αντι-

Ι λ' ΠΙ ξ ,Ι , κειμενο ΤΎ) φι ια»; ως ε Ύ)γειται οτι κανεις

~ ι Ι Ι , Ι ι

υεν ερωτευεται εναν ασΧΎ)μο νεαρο Ύ) εναν

Ι 'Π ' " ι ωραιο γερο; ροσωπικα, πιστευω οτι αυΤΎ)

'θ ' , Ι Ύ) συνΎ) εια προερχεται απο τα γυμνασια των

Ελλ ' " Ι '''' Ύ)νων, οπου οι ερωτες αυτου του ειuoυς

, λ 'θ '" Ι Ο Ι Ι Ύ)ταν ε ευ εροι και αΠΟυεκτοι. ποτε εχει

δίκιο ο Έννιος:

Η Ι 'Υ, " , αισχΡοτητα αΡΧΙι.,ει απο τη Υυμνια, οταν

ι θ' το σωμα σου εκ ετεις

" λ ' Υυμνο μπροστα στους συμπο ιτες σου.

Α Ι Ι Ι

κομΎ) και αν ΤΎ)ρουν τους κανονες ΤΎ)ς ευ-

Ι Ι '" λ ' πρεπειας, πραγμα που υεν αποκ ειεται, και

πάλι δεν μποροόν να αποφόγουν ΤΎ)ν αγωνία Ι Ι 'λλ Ι Ι

και ΤΎ) στενοχωρια, ποσω μα ον οταν ειναι Ι ,

υποχρεωμενοι να συγκρατουν και να περιο-


'ζ'~ , ρι ουν τον ιuιo τους τον εαυτο. 71 Aφ~νω , "

τον ερωτα των γυναικων, απεναντι στον

, , , ~ '!:' λ' , οποιο η φυση εχει οεΙι,ει μεγα υτερη ανοχη.

Ποιος οεν καταλαβαίνει τι εννοοόν οι ποιη

τές με τον μόθο της αρπαγ~ς του Γανυμ~

οη; Ποιος έχει κάποια αμφιβολία ως προς το

τι λέει και τι επιθυμεί ο Λάιος στον Ευριπί

οη; Εξάλλου, τι φανερώνουν για τον ίοιο

τους τον εαυτό άνθρωποι μορφωμένοι και ~ , , , ~,

σπουοαιοι ποιητες στους στιχους και τις ωοες

τους; Ο Αλκαίος ~ταν φημισμένος στην πα-,~ ι Ι ι

τριuα του για τη γενναιοτητα του , και κοιτα

, , " π τι γραφει για τον ερωτα των αγοριων. εριτ-

'λ' Α' , το να μι ησω για τον νακρεοντα, ο οποιος

έγραψε αποκλειστικά ερωτικ~ ποίηση. Ο οε

'Ιβ 'Ρ" λ' υκος απο το ηγιο ηταν ο πιο φ ογερος

, , 'λ' " εραστης απο ο ους , συμφωνα με οσα γραφει.

Αλλ " 'λ' ~ , α οι ερωτες σε ο α αυτα τα παραοειγ-

, 'λ 'Αλλ ' ματα ειναι ακο αστοι . ωστε εμεις οι φι-

λ " " οσοφοι ημαστε αυτοι που πηραμε την πρω-

β λ' (' , "~ το ου ια αρχης γενομενης απο τον ιuιo τον

Πλάτωνα, τον οποίο οικαίως επιτιμά ο Δι-, ) ~ , 't"

καιαρχος να οωσουμ.ε τοση ει,ουσια στον

, Κ' Σ' ερωτα. 72 αι πραγματι, οι τωικοι ισχυ-

'ζ ι , , θ ' ρι ονται οτι ο σοφος μπορει να ερωτευ ει.

Ορίζουν μάλιστα τον έρωτα ως «προσπάθεια ~ , λ' , ,

εοραιωσης μιας φι ιας, η οποια εμπνεεται

147

ΚΙΚ ΕΡΩΝ

από την ιδέα του κάλλους». Αν υπάρχει που-

θ ι , Ι Ι ,

ενα στον κοσμο τετοιος ερωτας -χωρις στε-

νοχώριες, χωρίς πόθο, χωρίς έγνοιες, χωρίς , " λ' ι Δ ' αναστεναγμους-, τοτε εχει κα ως. ιοτι αυ-

τός ο έρωτας δεν έχει το στοιχείο της άκρα

της επιθυμίας. Εδώ όμως μιλάμε για την

επιθυμία.

Α 'λ ' " , ν, πα ι, υπαρχει ενας ερωτας -και να ει-

σαι βέβαιος πως υπάρχει- που δεν απέχει

λ " 'λ' , και πο u απο την τρε α, οπως αυτος του

εραστή στη Λευχαδία:

Α ΙΥ Ι ι θ ι ν νoια~εται πραγματικα καποιος εος για

μένα

73 Άλλη δουλειά δεν είχαν οι θεοί! Θα έψα

χναν να βρουν τρόπους να ικανοποιήσουν

τους ερωτικούς του πόθους!

Πόσο δυστυχισμένος είμαι!

Σ ' , 'λ δ' Αλλα' ε αυτο εχει απο υτο ικιο. και η

, , λ" απαντηση ειναι πο u ευστοχη:

Τρελάθηκες και κλαις χωρίς αιτία;

ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚAJ ΤΑ ΠΑΘΗ

Α ι δ ι ι ι ι χομΥ) και οι ικοι του πιστευουν οτι εχει

τρελαθεί. Πρόσεξε σΤΥ) συνέχεια τους θεα-ι

τρινισμους του:

Βοήθησέ με, Απ6λλωνά μου, χαι συ, Πο

σειδώνα, παντοδύναμε, ι ι ι,

χι εσεις, ανεμοι του ουρανου.

'Ε ι ι 'λ ι θ χει Τ"f)ν εντυπωσΥ) οη ο ο το συμπαν α

, δ ι Ι ι σuνωμΟΤ"f)σει για να συν ραμει τον ερωτα

του! Εκτός από Τ"f)ν ΑφροδίΤΥ) βέβαια, γιατί ,ι ι ~

αυΤΥ) ειναι <XUΙX"f):

Μα εσένα, Αφροδ{τη, Ύιατ{ να σε επιχαλε

στώ;

Α ι ι ,~ 'ζ Ι' εει οτι εκεινΥ) υεν νοια εται παρα μονο για

~ ι δ ι δ ι ι τις "f)uονες - μα ΟΙΥ) ονες εν ειναι το xtV"f)-

ι λ' Ι τρο για τις αισΧΡΟΤ"f)τες που εει και κανει ο

ίδιος;

Ν λ ' , ι θ ι 74 α οιπον πως πρεπει να εραπευεις

ι, β , ι λ ενα ατομο που ρισκεται σε αυΤΥ) την ε εει-

ι ι Π ι ~ ι νΥ) καταστασ"f): ρεπει να του υιευκρινισεις

ι ι θ' ~ 'ξ ΤΥ) φυσΥ) αυτου που επι υμει, να του υει εις

'Ι λ' ι, ποσο ασ"f)μαντο, ευτε ες και τετρψμενο ει-

ναι, πόσο εόκολα θα μποροόσε να το βρει κά-

λλ ι , , 'λλ' ι που α ou"f) με καποιον α ο τροπο, "f) και

149

ΚΙΚΕΡΩΝ

να το βγάλει τελείως από το μuαλό τοu. Επί

σης, θα μπορούσες να στρέψεις τη σκέψη τοu

σε άλλα ενδιαφέροντα, έγνοιες, φροντίδες ~

θ ' " θ' κα ηκοντα, η ακομη και να τον εραπεuσεις

λλ " , , με μια α αγη τοποu, οπως κανοuμε με τοuς

, , , αρρωστοuς ποu αργοuν να αναρρωσοuν. 75

Κ , λ' " , , αποιοι ενε, επισης, οτι η καινοuργια αγα-

πη διώχνει την παλιά, όπως ένα καινούργιο

" θ' λ ' Τ καρφι μπαινει στη εση τοu πα ιou. ο πιο

, " δ' σημαντικο ομως ειναι να τον προει οποιη-

σεις σε τι παραλογισμούς μπορεί να τον οδη

γ~σει ο έρωτας. Από όλα τα αισθ~ματα ποu 'ζ ψ" , ταρα οuν την uχη, ο ερωτας ειναι το πιο

βίαιο· ακόμη και αν δεν θέλεις να καταδι-, ι ι 'λ

κασεις τις ακροτητες τοu -τις ακο αστες

σχέσεις, τις απoπλαν~σεις, τις μοιχείες, έως

και τις αιμομιξίες, όλες πράξεις αισχρές και

ξ ' 'λ' α ιοκατακριτες-, ακομη, οιπον, κι αν τα

ξ ' , 'λ ' θ ' ε αφεσεις αuτα, και πα ι, αuτος κα αuτον ο

, Ψ' δ " , ερωτας ως uχικη ιαταραχη ειναι κατι το

, 'Ε' βλ' φρικτο. 76 στω οτι παρα εποuμε τις εκ-

δ λ ' , " , η ωσεις της μανιας τοu· ποσο αστατος ει-

, , 'θ' δ ναι ακομ η κι οταν uποτι εται οτι εν uπερ-

βαίνει το μέτρο Ι

Βρισιές χαι ζήλιες, τσαχωμοί χι αναχωχές

τη μία πόλεμος, την άλλη ειρήνη.


Θες με τη λογική να κάνεις βέβαιο το αβέ

βαιο;

Χαμένος κόπος μην ψάχνεις νά βρεις λο-, 'λ γικη στην τρε α.

Ποιος δεν θα τρόμαζε από τη διαστρoφ~ που 'β 'λ' , κρυ ουν ο α αυτα τα καπριτσια και οι επι-

πολαιότητες; Τέλος, θα πρέπει να επανα

λάβουμε αυτό που λέμε για όλες τις ψυχικές Ι:- '" θ' 'λ Ψ , οιαταραχες, οτι ειναι εμα αντι η ης, κρι-

λ ' Α' , , σης και επι ογης. ν ο ερωτας ηταν κατι το

, , θ' 'λ ' φυσικο, τοτε α ημαστε ο οι συνεχως ερω-

, 'λ 'ι:- 'θ τευμενοι, και μα ιστα με τον ωιο αν ρωπο,

" β , 'ξ , 'λ ενω αυτο που συμ αινει στην πρα η ειναι α -λ ' θ ' 1:-' , ος να μην μπορει να ερωτευ ει επειuη ντρε-

πεται, άλλος επειδ~ σκέφτεται πολό, κι άλ

λος επειδ~ νιώθει χορτασμένος .

77 Σχετικά με την oργ~, θα πρέπει να

πούμε πως, όσο διαρκεί αυτ~ η διαταραχ~,

δεν χωράει αμφιβολία ότι ο άνθρωπος παρα-

λ 'ζ Η " 'β 'λ ' ογι εται. οργη ειναι ικανη να α ει ακο-

μη και αδέρφια να μαλώσουν:

Α ' Υ' 'θ ι γαμεμνων: παρχει αν ρωπος στον κο-

σμο αισχΡότερός σου;

Μενέλαος: ΊΙ τόσο μοχθηρός όσο εσύ;

ΚΙΚΕΡΩΝ

Τα υπόλοιπα είναι γνωστά. ΣΤΎ) στιχομυθία

που ακολουθεί, οι δόο αδερφοί εκτοξεόουν

εναλλάξ τις πιο σκαιές όβρεις ο ένας ενα

ντίον του άλλου, σαν άξωι γωι του Ατρέα, ο , , Ι ,

οποως μΎ)χανευΤΎ)κε μια ανΎ)κουσΤΎ) τιμωρια

για τον ίδω του τον αδερφό:

Μ 'λ " , lα πω μεγα η συμφορα, χαποω χεψοτε-

" Ρ. ρο χαχο πρεπεl Υα tJρω

, λ' δ ' για Υα ραγισω τη σχ ηρη χαρ lα του.

Π 'θ 1:"' , 'λ ' ου α ι.,εσπασει αυΤΎ) Ύ) μεγα Ύ) συμφορα;

Άκου τον ΘυέσΤΎ):

Ο ίδως μου ο αδερφός με αΥάγχασε

Υα φάω, αλίμΟΥΟ, τις σάρχες τωΥ παιδιώΥ

μου.

Τ ' β 'ζ" ου τις σερ φε στο τραπε Ι' γιατι Ύ) οργΎ),

όπως και Ύ) τρέλα, δεν διστάζει να φτάσει , 'Ε s.-' λ " λ' στα ακρα. χουμε οιχω οιπον οταν εμε

πως ο οργισμένος άνθρωπος βρίσκεται «εκτός , s.- λ s.-' , , λ'

εαυτοω>, ΟΎ) αΟΎ) εχει γυρισει ΤΎ)ν π αΤΎ) του

σΤΎ) σόνεσΎ), ΤΎ) λoγικ~ και ΤΎ) φρόνΎ)σΎ), ενώ , s.-' 'λ ' 'λ αυτες οι ουναμεις οφει ουν να εχουν ο Ύ) ΤΎ)ν

Ψ , , 'λ' 'Ο υΧΎ) υπο τον ε εγχο τους. 78 ταν οι ορ-

, 'θ 'β γισμενοι αν ρωποι επιχεφουν να ιαωπρα-

γ~σoυν, πρέπει να απομακρόνουμε τα θόμα-


τά τοuς μέχρι αuτοί να σuνέλθοuν. (Και τι θα , , ,

πει «σuνερχομαι», αν οχι επαναφερω το σα-

λεμένο μοu μuαλ6 σΤΎ) θέσΎ) τοu;) Αν πάλι , θ' , ~, ,

ειναι σε εσΎ) να παροuν εκυιΚΎ)σΎ), πρεπε ι

λ ' , να τοuς παρακα εσοuμε και να τοuς ικετεu-

σοuμε να το αναβάλοuν μέχρι να ξεθuμάνει

Ύ) οργή τοuς. Άλλωστε Ύ) ίδια Ύ) έκφρασΎ) «ξε-

θ ι Ι, ,

uμαινω» σΎ)μαινει οτι ΠΡΟΎ)γοuμενως ενερ-

γούσα εν βρασμώ ψuχής, ενάντια σΤΎ) θέλΎ)

σΎ) ΤΎ)ς λογικής. Θα 'πρεπε λοιπ6ν να επαι-, Α ' ,

νεσοuμε τον ρχuτα για ΤΎ)ν απανΤΎ)σΎ) ποu

ι ~ ,Ι ι

ευωσε στον επισταΤΎ) τοu καποτε ποu εκει-

νος τον είχε εξοργίσει: «Τι ξόλο θα 'τρωγες,

αν δεν ήμοuν θuμωμένος!»

Τ ' λ ' , , 79 Ι EXouv να ποuν οιπον οσοι ισχuρι-

ζονται 6τι Ύ) οργή είναι χρήσιμΎ) (μα μπορεί Ύ) τρέλα να είναι χρήσιμ Ύ);) ή φuσική; Πώς

ι , Ι Ι / μπορει να ειναι σuμφωνο προς ΤΎ) φuσΎ) κατι

ποu είναι αντίθετο προς ΤΎ) λογική; Αν ο au-ι ι Ι Ι Ι Ι / Ι

μος ειναι κατι φuσικο, τοτε γιατι καποιοι αν-

θρωποι είναι πιο οξuθuμοι απ6 τοuς άλλοuς;

Πώς εξΎ)γείται 6τι μερικές φορές ο π6θος για

εκδίΚΎ)σΎ) σβήνει πριν προλάβοuμε να εκδι-

θ ' Π' , ~, , ΚΎ) οuμε; ως ειναι uuνατον να μετανιωνει

, ι Ι ι θ' κανεις για οσα εκανε πανω στον uμο τοu;

Αuτ6 σuνέβΎ), για παράδειγμα, στον Βασιλιά

Αλέξανδρο: κ6ντεψε να αuτοκτονήσει 6ταν

153

ΚΙΚΕΡΩΝ

, 'λ Κλ' , σκοτωσε τον φι ο του τον ειτο - τοσο

, , 'λ' Α λ'β ισχυΡΎ) Ύ)ταν Ύ) μεταμε εια του. ν τα α εις

όλα αυτά υπόψΎ) σου, δεν δικαιοόσαι πλέον

να αμφιβάλλεις ότι αυτ~ Ύ) ψυχικ~ διαταρα-, , 'λ 'λλ ξ , ΧΎ), οπως και ο ες οι α ες, ε αρταται απο-

λότως από ΤΎ) σκέψΎ) μας και ΤΎ) θέλΎ)σ~ μας.

Ποιος δεν θα συμφωνοόσε ότι οι ψυχικές

ασθένειες, όπως Ύ) φιλαργυρία και Ύ) φιλοδο

ξία, οφείλονται στο γεγονός ότι αποδίδουμε 'λ ξ" , μεγα Ύ) α ια σε πραγματα που αρρωσταινουν

Ψ , Α ' 'θ' λ' ΤΎ)ν υΧΎ); πο αυτο α επρεπε να κατα α-

βουμε ότι και οι διαταραχές εξαρτώνται απ 0-

λ ' , , 'ψ 'Ο υτως απο τον τροπο σκε Ύ)ς. 80 πως το

θάρρος, δΎ)λαδ~ Ύ) ακλόνΎ)ΤΎ) σιγουριά ΤΎ)ς

Ψυχ~ς, είναι μια μoρφ~ γνώσΎ)ς, ~τoι μια θ " , θ' ~~,

στα εΡΎ) γνωμΎ) ενος αν ρωπου που οεν οινει

, 'θ" 'λ τυχαια ΤΎ) συγκατα εσΎ) του, ετσι και Ύ) ε -λ Ψ θ ' 'β' ~" , ει Ύ) αρρους, ο φο ος, ειναι Ύ) ΙUεα οτι επι-

~ , 'λ ' κειται μια προσοοκωμενΎ) συμφορα' Ύ) ε πι-

δα είναι Ύ) προσδοκία του καλοό και ο φόβος ~ , , T'~ ,

Ύ) προσοοκια του κακου . ο ιuιo ισχυει και

'λ ~ "λ' με τις υπο οιπες οιαταραχες: ο ες εχουν τις

'ζ , Ά ' , ρι ες τους στο κακο. ρα Ύ) ισορροπια ε ιναι

θέμα γνώσΎ)ς και Ύ) διαταραχ~ θέμα πλάνΎ)ς. Α ' 'θ " , εμε για μερικους αν ρωπους οτι ειναι

«εκ φόσεως» οξόθυμοι, ευσπλαχνικοί , ζΎ)λό

φθονοι , και οότω καθεξ~ς , εννοώντας πως οι


Ψ , , 6" 'Ο υχες τους εχουν ασ ενΙΚΎ) κρασΎ). μως

, '6' , λ' , ακομΎ) κι αυτοι εραπευονται,οπως ενε οτι

'β , Σ' συνε Ύ) και σΤΎ)ν περιπτωσΎ) του ωκραΤΎ).

Υ ' 'Ζ' , ΠΎ)ρχε καποως ωπυρος, ο οποιος ισχυρι-

ζ " , ~ , οταν οτι μπορουσε να οιαγνωσει τον χαρα-

, , 6" , ΚΤΎ)ρα ενος αν ρωπου απο ΤΎ) φυσωγνωμια

Α 'λ' '6 ' του. υτος OLπον απαρι μΎ)σε σε καποια συ-

, λ' Σ' γκεντρωσΎ) τα ε αττωματα του ωκραΤΎ) κι

έγινε ο περίγελως των παρευρισκομένων, οι

οποίοι δεν έβλεπαν στον φιλόσοφο κανένα , λ' T"~ Σ ' παρομοιο ε αττωμα. οτε ο ωιος ο ωκρα-

, β 'λ Ζ' , ΤΎ)ς εσπευσε να γα ει τον ωπυρο απο ΤΎ)

~, λ 6' λ' "λ ' ουσκο Ύ) εσΎ), εγοντας οτι ο α εκεινα τα

λ ' " λλ" ε αττωματα τα ειχε εμφυτα, α α μπορεσε

να τα ξεριζώσει με ΤΎ) λoγικ~ του. 81 Άρα

Ψ , " ~ '6 οι υχες μπορει να εχουν προοια εσΎ) για

, ι, λ' β' , τουτο Ύ) εκεινο το ε αττωμα, ακρι ως οπως

'θ '6 " , κα ε αν ρωπος μπορει να εχει φυσΙΚΎ) προ-

~ '6 '6" οια εσΎ) για μια σωμαΤΙΚΎ) ασ ενεια, ακομ Ύ)

" 'ξ , και αν Ύ) γενΙΚΎ) υγεια του ειναι ε αφεΤΎ).

'Ο ' , λ' , , σοι ομως εχουν ε αττωματα οχι εκ φυσεως

αλλά από δικό τους φταίξιμο, τα οφείλουν σε

εσφαλμένες αντιλ~Ψεις περί καλού και κα-, , , '6' 6 ' κου, γι αυτο και κα ε αν ρωπος ειναι επφ-

,~ 'Ψ' ~ , ρεΠΎ)ς σε οιαφορετικες υχικες οιαταραχες.

Κ , ~ " , , αι οταν μια οιαταραΧΎ) γινει χρονια, ειναι

δυσκολότερο να αποβάλουμε ΤΎ) συν~6εια

155

ΚΙΚΕΡΩΝ

παρά την ίοια τη οιαταραχή, όπως συμβαί-, 'λ' νει και στο σωμα μας: πω ευκο α γιατρευε-

'ξ "'>:' θ λ' , ται ενα αφνιχο οωημα του οφ α μου παρα

μια χρόνια φλεγμονή.

Τ , λ " s:-' 82 ωρα οιπον εχουμε συνεωητοποιησει

τα αίτια των ψυχικών οιαταραχών, ξέρουμε "λ 'λ ' , οτι ο ες οφει ονται στον τροπο που σκεφτο-

, , , μαστε και κρινουμε τα πραγματα, και οη

όλες εξαρτώνται από τη θέλησή μας. Άρα , s:-' "λ ζ' μπορουμε να οωσουμε ενα τε ος στη συ η-

τησή μας. Εξάλλου, από τη στιγμή που έχου-, , , θ ' s:-

με κατανοησει, οσο ειναι αν ρωπινως ουνα-

" λ ' " τον, τα ορια του κα ου και του κακου, οφει-

λουμε να ξέρουμε ότι η φιλοσοφία οεν μπορεί " s:- ,

να μας προσφερει τιποτα πω σπουοαω και

, 'θ' ζ , πω χρησιμο απο τα εματα που συ ητησαμε

, λ" Π' ξ τις τεσσερις τε ευταιες ημερες. ρωτα ε-

, 'β θ' , περασαμε τον φο ο του ανατου και καναμε

, "β' τον πονο πω υποφερτο· στη συνεχεια ρη-

καμε τον τρόπο να καταπραόνουμε τη λ6πη, ι, , ι

που εινω Ο,η χεφοτερο μπορει να αντιμε-

τωπίσει ο άνθρωπος. Βέβαια όλες οι οιατα-

" β' s:- ' λ' ραχες ειναι σο αρες και οεν απεχουν πο υ

, 'λ"" θ απο την τρε α· οταν ομως ενας αν ρωπος

νιώθει φόβο, ηοονή ή επιθυμία, λέμε απλώς ι , '" οτι ειναι «αναστατωμενος» η «ταραγμενος»,

, , , λ' ενω, οταν υποκυπτει στη υπη, τον αποκα-


λούμε «σuντετριμμένο», (<καταβεβλημένOJ),

«καταρρακωμένο», «εξαθλιωμένOJ). 83 Άρα

Ύ) πρότασή σοu να εξετάσοuμε ΤΎ) λύΠΎ) χω-

" 'λ δ " ριστα απο τις uπο οιπες ιαταραχες φαινεται

, δ' 'λλ" , οτι εν εγινε τuχαια, α α σκοπιμα, γιατι Ύ)

λ " , θ' δ UΠΎ) ειναι Ύ) ΠΎ)γΎ) ΤΎ)ς αν ρωπινΎ)ς uστu-

χίας. Ωστόσο μπορούμε να ΤΎ) θεραπεύσοuμε

με ΤΎ)ν ίδια μέθοδο ποu εφαρμόσαμε και στις

uπόλοιπες διαταραχές: δείχνοντας ότι εξαρ-, "ψ 'θ'λ τωνται απο ΤΎ) σκε Ύ) μας και απο ΤΎ) ε Ύ) -

σ~ μας, και ότι τις βιώνοuμε επειδ~ θεωρούμε

ότι είμαστε uποχρεωμένοι να το κάνοuμε.

Ακριβώς αuτ~ ΤΎ)ν πλάνΎ) uπόσχεται να ξερι

ζώσει Ύ) φιλοσοφία, γιατί όλες οι σuμφορές

" 'ζ Α θ' μας εκει ElOUV τη ρι α τοuς. 84 ς αφε OU-

λ ' , λ' με οιπον στα χερια ΤΎ)ς φι οσοφιας και ας

ΤΎ)ν αφ~σοuμε να μας θεραπεύσει, γιατί όσο

λ ' "δ' δ τα αιπωροuμαστε απο αuτα τα εινα εν

ι , , ,ι

μποροuμε να νιωσοuμε οuτε εuτuχισμενοι OU-'Α δ θ ' , , τε καν uγιεις. ς παρα εχ οuμε, επισΎ)ς, οτι

λ ' , Ι Ι Ι Ύ) ογΙΚΎ) μπορει να πετuχει τα παντα, αφοu

, δ' '" Κ τιποτα εν γινεται σωστα χωρις αUΤΎ)ν. ι

, λ' δ ' , 'λλ εφοσον Ύ) φι οσοφια εν κανε ι τιποτα α ο

παρά να αντιπαραβάλλει λογικά επιχεφ~-, "'θ δ ματα, ας αποκομισοuμε απο εκεινΎ) κα ε u-

, β ' θ λ' , ναΤΎ) ΟΎ) εια για μια κα Ύ) και εuτuχισμενΎ)

ζ , '" θ ' ωΎ), αν αUΤΎ) ειναι πραγματι Ύ) επι uμια μας.

157

Ποιος ήταν ο Κικέρων

Ο Μάρκος Τίιλλιος Κικέρων (Marcus Tulιius Cicero) γενν~θηκε στο Αρπίνο (80

χλμ. νοτιοανατολικά της Ρώμης), στις 3 Ιανοuαρίοu τοu 106 π.Χ Η οικογένειά τοu αν~κε στην τάξη των ιππέων. Σπο6δασε στη Ρώμη ρητορι-

, λ' 'δ' λ δ ' κη, φι οσοφια και νομικα ιπ α σε ιακεκρψε-

νοuς δασκάλοuς. Ξεκίνησε τη σταδιοδρομία τοu

ως δικηγ6ρος το 81 π.Χ και κατάφερε σχεδόν αμέσως να εδραιώσει τη φ~μη τοu ως ρ~τoρας. Ταξίδεψε για μια διετία (79-77 π.Χ) στην Ελλάδα και τη Μ. Ασία, ολοκληρώνοντας τις φι-

λ ' , δ' 'Ο οσοφικες και ρητορικες τοu σποu ες. ταν

επέστρεψε στη Ρώμη, άρχισε τον cursus hono-( 'δ' , rum τοu = την ανο ο τοu στην ιεραρχια των ρω-

μα'ίκών αξιωμάτων) ως homo novus (= «νέος άνθρωπος», 6ρος ποu χρησψοποιοίισαν οι Ρωμαίοι

για 6σοuς κατ6ρθωναν να επιβληθοίιν στην πο-

λ " 'λθ " ιτικη σκηνη και να ανε οuν κοινωνικα χωρις

να διαθέτοuν αριστoκρατικ~ καταγωγ~). Σε ηλικία τριάντα ετών (76 π .Χ) εξελέγη ταμίας (quaestor) στη Σικελία. Το 69 π.Χ. έγινε αγοραν6μος (aedilis cuγulis) και το 66 π.Χ δικαστ~ς (praetor). Το 63 π.Χ. εξελέγη ίιπατος και

159

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣτorΧΕΙΑ

κατέστειλε ΤΥ) συνωμοσία του Κατιλίνα. Αν και

αρχικά χαιρετίσΤΥ)κε ως pater patriae (= «πατέρας ΤΥ)ς πατρίοας»), το 58 π.Χ. εξορίστηκε από τους εχθροός του, με το επιχείΡΥ)μα ότι Υ)

εκτέλεσΥ) των οπαοών του Κατιλίνα ~ταν νομι

κά επιλ~ΨψY) . Μετά από οεκαεπτά μ~νες (57 π.Χ.) επιστρέφει από ΤΥ) ΘεσσαλονίΚΥ), όπου ξ ' , Ρ' 'Ε ' ε ετινε ΤΥ)ν ποινΥ) του, σΤΥ) ωμΥ) . ναν χρονο

προτοό ξεσπάσει ο εμφόλιος πόλεμος υΠΥ)ρέΤΥ)

σε ως ανθόπατος σΤΥ)ν Κιλικία (51-50 π . Χ.). ΣΤΥ) οιαμάΧΥ) μεταξό Καίσαρα και ΠoμΠ~LOυ,

π~ρε το μέρος του ΠoμΠ~LOυ. Αν και το 47 π.χ. συμφιλιώθΥ)κε με τον Καίσαρα, στο οιάσΤΥ)μα

s:, , , θ' , ΤΥ)ς υικτατοριας του ΠΡΟΤψΥ)σε να αποσυρ ει απο

Τψ πoλιτικ~ και να ασχολΥ)θεί με ΤΥ) φιλοσοφία

και ΤΥ) συγγpαφ~. Μετά ΤΥ) οολοφονία του Καί-'λθ ' , σαρα επανΥ) ε στο προσΚΥ)νLO για να προσφερει

ΤΥ)ν υπoστ~ριξ~ του στον Οκταβιανό και να

αγωνιστεί εναντίον του Αντωνίου.

Έγραψε 107 λόγους, θεωΡΥ)τικά συγγράμμα

τα για ΤΥ) ρY)τoρικ~ τέχνΥ), φιλοσοφικές πραγμα-'774 λ" , , τειες, επιστο ες, ΠΟΙΥ)ματα, ιστορικα εργα,

ένα γεωγραφικό σόγγραμμα. Μιλοόσε άπται

στα ελλΥ)νικά και ασχoλ~θY)κε με μεταφράσεις.

Παντρεότηκε 060 φορές και απέΚΤΥ)σε 060 s:," , 'ζ Μ' παιuια απο ΤΥ)ν πρωΤΥ) του συ υγο, τον αρκο

και ΤΥ)ν Τυλλία.

Τον οολοφόνΥ)σαν άνθρωποι του Αντωνίου

στις 7 Δεκεμβρίου του 43 π.Χ.

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

,.~ Οι Τουσκουλανές Διατριβές c"

Τον ιουλιο τοu 45 π .Χ. , πέντε μ~νες μετά τον

θάνατο της Τuλλίας, ο Κικέρων άρχισε να γρά

φει τις Τουσχ,ουλανές Διατριβές, μια φιλoσoφικ~

πραγματεία με θέμα τις προϋποθέσεις της EU-, Τ' λ ' "β βλ' τuχιας . ο εργο αποτε ειται απΌ πεντε ι ια.

Τ " 'β θ' ο πρωτο αναφερεται στον φο ο τοu ανατοu,

~ , Ι Ι Ι

το uεuτερο στον σωματικο πονο, το τριτο στο

, θ λ' , , σuναισ Ύ)μα ΤΎ)ς UΠΎ)ς, το τεταρτο στα uπο-

λοιπα ψuχικά πάθΎ) . Στο πέμπτο τίθεται το ερώ

ΤΎ)μα αν αρκεί Ύ) αρετ~ για να είναι κανείς εuτu-, Π' , , λ

χισμενος. ροκειται για μια σειρα απΌ φι οσο-

, ζ' λ β' , φικες σu Ύ)ΤΎ)σεις ποu αμ cxvouv χωρα σΤΎ)ν έπαuλΎ) τοu Κικέρωνα στο ΤοUσκοuλο.

Σημειώσεις

[ΟΙ αριθμο[ παραπέμποuν στις παραγρά.φοuς τοu χειμένοu . ]

Η ' β' λ" μεταφραση ασιστηκε στο ατινικο κειμενο

τοι; J. Ε. King από τις εκΟόσεις Loeb.

Δεύτερn Τουσκουλαvή Διατριβή

1 Νεοπτόλεμος: γιος τοι; Αχιλλέα και της

ΔΎμδάμειας. Πολέμησε στΎjV Τροία μετά τον θά-, Π' Ε' νατο τοι; πατερα τοu. αντρεuτηκε την ρμιο-

νη, την κόρη τοι; Μενέλαοu. , 'Ε " , «καποι; στον ννιοι): σε ενα αποσπασμα απο

, ~"E χαμενη τραγωοια τοι; vvtou. Έννιος: Q. Ennius (239-169 π.Χ.), ο πρώτος

εθνικός πoιητ~ς των Ρωμαίων . Σuνέθεσε το

επικό ποίημα Annales και έγραψε επίσης τραγωοίες, κωμωοίες, saturae, επιγράμματα και μια fabula praetexta (τραγωοία με ρωμα·ίκό θέμα).

«αλλά οεν θα το έβρισκε σωστό [ ... ] σε auτ~ν»: Στον ΓΟΡΥ[ατοι; Πλάτωνα (484c) ο Καλ

λικλ~ς λέει: φιλοσοφ[α Υαρ το[ έστ{ν, (j) Σώ-

ΣΗΜΕΤΩΣΕΙΣ

κρατες, χαρίεν, αν ης αυτου μετρίως αψηται εν

τπ ~λικίq.· εάν δέ περαιτέρω του δέοντος ενδια

τΡίΨ-n, διαφθορά των άνθρώπων.

«αγαπητέ μοu Βροίιτε»: Ο Μ. Iunius Brutus, φίλος τοu Κικέρωνα και ένθερμος uποστηρικτ~ς

~ ι Ι Ι , της ΟΎ)μοκρατιας, ειναι το προσωπο στο οποιο

απεuθίινονται οι Τουσκουλανές Διατριβές. Ο

Βροίιτος σuμμετείχε, ως γνωστόν, σΤΎ) οολοφο

νία τοu Ιοuλίοu Καίσαρα.

«τώρα ποu οεν έχω με τι να ασχολΎ)θώ;»: uπαι

νιγμός Tou Κικέρωνα σΤΎ)ν απoχ~ Tou από τον ΟΎ)μόσιο βίο, λόγω ΤΎ)ς οικτατορίας Tou Καίσαρα.

2 «Ψuχικ~ γαλ~νΎ»): απαραίΤΎ)ΤΟ σuστατικό ι ζ Ι ι Σ

ΤΎ)ς εuτuχισμενΎ)ς ωΎ)ς, σuμφωνα με τοuς τωι-

κοίις και τοuς Επικοίιρειοuς, ασχέτως αν οι 060 σχολές οιαφωνοίισαν ως προς τον τρόπο με τον ι, Ι ι Τ

οποιο μποροuσε να ΤΎ)ν καταΚΤΎ)σει κανεις . ο

στωικό ιοεώοες ~ταν Ύ) απάθεια, ενώ οι Επι

κοίιρειοι προτιμοίισαν τον όρο αταραξία. , ι ι ~ ,

3 «καποιοι»: UΠΎ)ρχε μια ομαοα ΡΎ)τορων, με

επικεφαλ~ς τον Γ. Λικίνιο Κάλβο, οι οποίοι

αντιοροίισαν στο πλΎ)θωρικό ίιφος Tou Κικέρω-~ f Ι, Ι

να και οιατεινονταν οτι παρεμεναν πιστοι σΤΎ)ν

«αττικ~» απλόΤΎ)τα Tou Λuσία. Ο Κικέρων ανα-ι ι ι Β t

φερεται σε αuτοuς στα εργα Tou ru us και Orator.

«"αττικό ίιφος"»: σΤΎ) ΡΎ)ΤOΡΙΚ~ ΤΎ)ς ΡώμΎ)ς Ι ~I Ι Α ι

επικρατοuσαν oUO τασεις ο σιανισμος, ποu χα-

ραΚΤΎ)ριζόταν από πλΎ)θωρικόΤΎ)τα και επιτ~-

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

δεuση, και ο Αττικισμός, ποu στόχεuε στην

απλότητα και την ακρίβεια. Οι Ρωμαίοι μιμητές

τοu αττικοίι uφοuς, σίιμφωνα με τον Κικέρωνα, , , ,

προκειμενοu να αποφuγοuν τον στομφο και την

, 'λ 'λ' 'ζ εκκεντρικοτητα, κατε ηγαν σε εναν ογο μι ε-

ρο και φτωχό. Ο ίδιος προτιμοίισε τη μέση οδό,

επηρεασμένος και από τη διδασκαλία τοu Ρό

oιou δασκάλοu τοu, τοu Απολλώνιοu Μόλωνα.

Ο , λ ' , Κ ' 4 ρτηνσιος: φι οσοφικο εργο τοu ικερω-

, "ζ , , να, απο το οποιο σω ονται μονο αποσπασματα.

Άσκησε μεγάλη επιpρo~ στον Ιερό Αuγοuστίνο,

ο οποίος έγραψε στις Εξομολογήσεις τοu ότι το

βιβλίο αuτό σuνετέλεσε σημαντικά στΎjV Ψuχικ~

Tou μεταστρoφ~. 7 «πολλά βιβλία στα λατινικά»: Ο Κικέρων

αναφέρεται στον Γάιο Αμαφίνιο και σε άλλοuς

σuγγραφείς οι οποίοι προσπαθοίισαν να εκλα'ί

κεuσοuν τη διδασκαλία τοu Επίκοuροu.

8 Μητρόδωρος: μαθητ~ς τοu Επίκοuροu από

τη Λάμψακο, τον οποίο ο Κικέρων αποκαλεί

στο έργο τοu De Finibus «δείιτερο Επίκοuρο» .

9 Φίλων ο Λαρισαίος: διαΟέχθηκε τον Κλει

τόμαχο στη διεuθuνση της Ακαδημίας, προσπα-

θ ' λ ' , , ωντας να σuμφι ιωσει τις αρχες της με τις απο-

ψεις των Στωικών. Π~γε στη Ρώμη το 88 π.Χ.· , , Κ' , θ '

εκει τον γνωρισε ο ικερων και εγινε μα ητης

τοu.

«στην Ακαδημία μοu»: ο Κικέρων είχε Μο , 'λ' Τ' λ γυμνασια στην επαu η τοu στο οuσκοu ο: το


Λίικειο και την ΑκαΟημία. Στο πρώτο παρέοιοε

μαθ-ήματα ρητορικ-ής και στο οείιτερο μαθ-ήμα-

λ ' Τ " , τα φι οσοφιας. α ονοματα τους παρεπεμπαν

στα περίφημα γυμΥάσια όπου οίοασκαν ο Αρι

στοτέλης και ο Πλάτων αντίστοιχα. Τα γυμΥά

σια -ήταν χώροι άθλησης στους οποίους οι άνορες , ", '" ' θ ασκουνταν γυμνοι · συντομα ομως αναοειχ ηκαν

"" " λ σε οημοσιους χωρους προσφορους για φι οσοφι-

κές συζητ-ήσεις .

10 Α. , Μ . : Δεν είναι βέβαιο σε ποιες λέξεις / / , Ι , Τ

η ονοματα αναφερονται τα αρχικα αυτα. ο

praenomen του Κικέρωνα -ήταν Μάρκος, ίσως , , Μ ' λ ομως με το αρχικο« .» να εννοειται και η α-

τινικ-ή λέξη magister που σημαίνει «Οάσκαλος» .

Το «Α.» ίσως αντιστοιχεί στη λέξη «adolescens» (νεαρός) -ή «auditor» (ακροατ-ής). Είναι μάλλον

'θ "λ Κ' απι ανο να εννοειται ο φι ος του ικερωνα ο

Α ' " ' ''' ξ' , , ττικος, που τοτε ηταν ηοη ε ηντα πεντε ετων.

Τα αρχικά οιατηροίινται στη μετάφραση ως

έχουν, εφόσον ο Έλληνας αναγνώστης μπορεί

να τα εκλάβει ως Μ(άρκος) και Α(κροατ-ής).

15 Αρίστιππος: μαθητ-ής του Σωκράτη και

ιορυτ-ής της Κυρηνα·ίκ-ής σχολ-ής . Πίστευε ότι η

ηοον-ή είναι το υπέρτατο αγαθό .

Ιερώνυμος: φιλόσοφος της Περιπατητικ-ής

σχολ-ής . Έζησε περί το 300 π.χ.

Ζ-ήνων ο Κιτιείις : ο ιορυτ-ής του Στωικισμοίι.

Γενν-ήθηκε στο Κίτιο της Κίιπρου και οι σίιγ

χρονοί του τον θεωροίισαν Φοίνικα . Ήκμασε

166

ΣHMEfΩΣEIΣ

περί το 300 π.Χ. Έγινε δάσκαλος και φίλος τοu Αντίγονοu Γονατά. ΚΥ)δεότηκε στην Αθήνα δη

μοσία δαπάνη επειδή ήταν ένας uποδειγματι

κός φιλόσοφος ποu είχε εφαρμόσει τη διδασκα-

λ ' , ζ' ια τοu στον τροπο ωης τοu.

Α ' Σ 'λ' 'Χ' ριστων: τωικος φι οσοφος απο τη ιο, μα-

θητής τοu Ζήνωνα. Ήταν θελκτικός ομιλητής , θ ι Π'θ 'λ' και επονομασ ηκε σειΡην. ε ανε απο η ιαση.

Πόρρων: φιλόσοφος από την Ήλιδα, ιδρuτής

της Σκεπτικής σχολής. Σuνόδεuσε τον Μ. Αλέ

ξανδρο στην εκστρατεία τοu στις Ινδίες με την

ιδιότητα τοu ζωγράφοu.

17 Φάλαρις: τόραννος τοu Ακράγαντα (στις

αρχές τοu 60u αι. π.Χ.) ο οποίος έκλεινε τα θό-, ι f 'λ ' ,

ματα τοu μεσα σε εναν χα κινο ταuρο και uστε-

'β Ι / Ι, Ι ι ρα ανα ε απο κατω φωτια, ετσι ωστε οι κραuγες

τοuς να θuμίζοuν το μοuγκρητό τοu ταόροu.

λ ' , , (<οι φι οσοφοι ποu αρνοuνται»: εννοει τοuς

Στωικοός.

19 Φιλοκτήτης: ήρωας της ελληνικής μuθο

λογίας, γιος τοu Ποίαντα. Είχε δεχθεί να ετοι-, , Ι Ι ζ ,

μασει την πuρα στην οποια καηκε ωντανος ο

Ηρακλής, λαμβάνοντας από εκείνον ως αντα

μοιβή το τόξο και τα βέλη τοu. Αργότερα σuμ

μετείχε στην τρωική εκστρατεία, αλλά, επειδή , "'>' ''>' (' , 'λλ τον τσψπησε ενα φωι στο ΠΟοΙ η, κατ α η

εκδοχή , επειδή πληγώθηκε από ένα δηλητη

ριασμένο βέλος τοu Ηρακλή), οι Έλληνες σό-, 'λ Ψ Λ' , ντροφοι τοu τον εγκατε ει αν στη ημνο, γιατι


δεν μπορούσαν να υποφέρουν τις κραυγές του.

Αργότερα ο Τρώας μάντης Έλενος, τον οποίο

είχε αιχμαλωτίσει ο Οδυσσέας, αποκάλυψε ότι

η Τροία θα έπεφτε μόνο με το τόξο και τα βέλη

του Hρακλ~· έτσι, ο Οδυσσέας και ο Νεοπτό

λεμος π~γαν στη Λ~μνo κι έφεραν τον Φιλο

κτ~τη. Ο Μαχάων γιάτρεψε την πληγ~ του, και

Φλ ' , Π' , Ο ι οκτητης, σκοτωνοντας τον αρη με το το-

ξο του, συνέβαλε σημαντικά στην άλωση της

Τροίας . Στον μύθο του Φιλoκτ~τη βασίστηκε η

ομώνυμ'Υ) τραγωδία του Σoφoκλ~, καθώς και μια

λατινικ~ τραγωδία του Άκκιου.

«[ ... ] μου τρώει την ψυχή»: οι στίχοι αυτοί, όπως και οι προηγούμενοι, προέρχονται από τον

ΦιλοχτήΤΎ) του Άκκιου.

20 «Ω, πόσα αβάσταχτα κι ανείπωτα .. . » : Ο

Κ ' 'ζ s:,' , λ 'θ ι ικερων μεταφρα ει ευω, αρκετα ε ευ ερα, ενα

απόσπασμα από τις Τραχ[νιεςτου Σoφoκλ~ (στ. 1.046 κ . εξ.). Ο Hρακλ~ς είχε σκοτώσει τον Κένταυρο Νέσσο με τα δηλητηριασμένα βέλ'Υ) που

είχε βoυτ~ξει στο αίμα της Λερναίας Ύδρας

επειδ~ είχε πρoσπαθ~σει να βιάσει τη Δηιά

νειρα, τη μετέπειτα σύζυγό του. Ο Νέσσος όμως

έπεισε τη γυναίκα του Hρακλ~ να μαζέψει το s:, λ " , υη ητηριασμενο αιμα του και να το κραΤ'Υ)σει

δ~θεν ως ερωτικό φίλτρο. Tρελ~ από τη ζ~λια

της για την Ιόλη, η Δηιάνειρα βούτηξε έναν χι-ι , Κ Ι 's:,

τωνα στο αιμα του ενταυρου και τον ευωσε

στον Hρακλ~.

168

ΣΗΜΕΤΩΣΕΤΣ

«Ύ) ανελέΎ)ΤΎ) Ήρω): Ύ) Ήρα μισούσε τον Ηρα-

λ ι Ι ι λλ ι ι λλ ι ι Κ Ύ) γιατι, οπως και πο οι α οι Ύ)ρωες, Ύ)ταν

καρπός ΤΎ)ς σχέσΎ)ς τοu Δία με μια θνΎ)τή (εν

προκειμένω, ΤΎ)ν ΑλκμήνΎ).

«ο στuγνός Εuρuσθέας ... »: ο Εuρuσθέας ι ι ιβ λ Η λ Ι ι ~ ι Ύ)ταν αuτος ποu επε α ε στον ρακ Ύ) τοuς υω-

δεκα άθλοuς τοu.

Ο ι θ ι ι Δ ι «τοu ινεως Ύ) uγατερα»: εννοει ΤΎ) ψα-

νεφα.

Γίγαντες: παιδιά ΤΎ)ς Γαίας και τοu Τάρτα

pou. Ο Ηρακλής είχε σuμμετάσχει σΤΎ) μάχΎ) με

ταξύ θεών και Γιγάντων στο Φλεγραίο Πεδίο

ΤΎ)ς Μακεδονίας.

Ε ι ~Ι ι

21 « μπρος, παΙUΙ μοu ... »: προκειται για τον

Ύλλο, τον γιο τοu Ηρακλή και ΤΎ)ς ΔΎ)ιάνεφας.

23 «σΤΎ)ν τραγωδία Τοu ... »: εδώ ο Κικέρων

αναφέρεται σΤΎ) χαμένΎ) τραγωδία τοu Αισχύλοu

Προμηθεύς Αυόμενος. Σύμφωνα με τον μύθο, ο ι Π θ' 'λ Ψ Ι ι τιτανας ρομΎ) εας εκ ε ε ΤΎ) φωτια απΌ ΤΎ)

Λήμνο, το νΎ)σί τοu Ηφαίστοu, και ΤΎ)ν έδωσε

στοuς ανθρώποuς. Ο Δίας τον τιμώΡΎ)σε αλuσο

δένοντάς τον στον Καύκασο, όποu ένας αετός

τοu έτρωγε το σuκώτι. Οι Τιτάνες στοuς οποίοuς

απεuθύνεται εδώ ο ΠρομΎ)θέας είναι ο Χορός τοu , EPYou.

ι ξ ι Κ ι 31 «σΤΎ)ν uπαρ Ύ) ΤΎ)ς φρονΎ)σΎ)ς»: ο ικερων

λ ι ι β' ι επικα ειται τις τεσσερις ασικες αρετες: pru-

dentia (φρόνησις), teIΏperantia (σωφροσύνη), fortitudo (ανδρεία) και iustitia (δικαιοσύνη).

169

ΣHMErΩΣEΙΣ

θ ' 'ξ 'λ' 32 «κοριν ιακα αγγεια»: ε αιρετικα πο υτι-

λλ 'β'ζ " " μα μετα ικα α α απο κραμα χρυσου, αργυρου

και χαλκοό, για τα οποία φΥ)μιζόταν Υ) Κόριν

θος. Το μυστικό ΤΥ)ς κατασκευής τους δεν έχει

σωθεί. Ο Αόγουστος ήταν συλλέΚΤΥ)ς και είχε

αποκτήσει το προσωνόμιο Corinthiarius. , s:, ,

«Υ) αρεΤΥ) υεν χανεταυ>: ως προς το αν Υ) αρε-

ι ι , ~ , Ι Ι 'ψ ΤΥ) Υ)ταν μονιμ Υ) ιuιoτY)τα Υ) οχι οι 'απο εις των

Στωικών διίσταντο. Ο ΚλεάνθΥ)ς ΤΥ) θεωροόσε

άναπόβλητον, ενώ ο Χρύσιππος άποβλητόν. , 'λ' , «σαν να μ Υ)ν εχεις καμια απο υτως»: συμφω-

να με ΤΥ) διδασκαλία των Στωικών, όλες οι αρε-" λλ λ' s:, , " τες Υ)ταν α Υ) ενυετες και οποιος ειχε μια τις

είχε όλες: τας άρετας λέγουσιν ο[ Στωιχοι άντα

χολουθείν άλλήλαις χαι τόν μίαν έχοντα πάσας

έχειν. (ΔιογένΥ)ς Λαέρτιος, νπ, 125)

33 «με ΤΥ)ν πανοπλία του Ηφαίστοω>: υπαι

νιγμός στα όπλα του Αχιλλέα, τα οποία κατα-

"Η ' λ' Θ' σκευασε ο φαιστος κατα παραγγε ια ΤΥ)ς ~ ε-

τιδος (βλ. Ιλιάδα, Σ, 478) . Αλλά και σΤΥ)ν Αινειάδα του Βιργιλίου Υ) ΑφροδίΤΥ) απευθόνεται

στον Ήφαιστο για να κατασκευάσει τα όπλα

του γιου ΤΥ)ς Αινεία (8.33).

34 «ΣΤΥ) ΣπάΡΤΥ) ... »: αναφορά σε έναν αγώνα αντοχής (διαμαστίγωσις) ο οποίος λάμβανε

, , , , β' Α' χωρα μια φορα τον χρονο στον ωμο ΤΥ)ς ρτε-

μιδος Ορθίας. , θ' , 35 «μοχ ος», «πονοςιι: οι αντιστοιχες αρχαιο-

ελληνικές λέξεις είναι «πόνος» και «αλγος». Ο


Ι ι λλ ι ι «πονος» στα αρχαια ε ΎJνικα παραπεμπει πε-

ρισσότερο στον μόχθο και τον κόπο, γι' αυτό και

ΎJ πρώΤΎJ σΎJμασία ΤΎJς λέξΎJς «ΠOνΎJρός» είναι

«άνθρωπος του μόχθοω>, 0ΎJλαO~ οοίιλος ~ κα-ι ι λΙ ΦλΙ ι

τωτερος κοινωνικα πο ΙΤΎJς. « ι οπονος» ειναι

ι , ι , / αυτος που αγαπαει τον κοπο και οχι τον πονο,

ι ι (Σ ι ι ΎJΤOΙ ο εργατικος. ΎJμειωτεoν οτι ΎJ σΎJμασΙO-

λoγικ~ oιαoρoμ~ των λέξεων «πόνος», «ΠOνΎJ-ι ι ι 'C ι '" ι

ρια» και «ΠOνΎJΡOς» ειναι ε"αφετικα ενοιαφε-

ρουσα από κoινωνιoλoγικ~ άΠOψΎJ). Στο χωρίο αυτό ο Κικέρων, προσπαθώντας να αποοείξει ότι

ΎJ λατινικ~ γλώσσα είναι ακριβέστεΡΎJ από ΤΎJV ελλΎJνικ~, συγχέει τον πόνο με το άλγος. Αντι

θέτως, ο Λoυκρ~τιoς, ο Σενέκας και ο ΚοΊ:ντι

λιανός παραπονιόνταν για τις ελλείψεις ΤΎJς

μΎJτρικ~ς τους γλώσσας. ι Ιλ 36 «και προτψουν τον πο εμο»: σΤΎJν αρ-

, ι , ι, Σ ι

χαΙOΤΎJτα ΎJταν κοινο μυστικο οτι οι παρτια-

ι λ ι Ι ι s:-τισσες ΎJταν πιο σκ ΎJρες και απο τους ανυρες

τους . Όμως, παρότι αθλοίινταν, οεν συμμετεί

χαν στις πολεμικές επιχεφ~σεις, γεγονός το ι '" Ι ι Λ ι ι

οποιο υεν φαινεται να πτοει τον ατινο ΠOΙΎJΤΎJ

που έγραψε αυτοίις τους στίχους .

«από τα γεννΎJΤOίιρια των βαρβάρων»: κυριο

λεκτικά στο πρωτότυπο «από ΤΎJ γOνψόΤΎJτα

[fertilitas] των βαρβάρων»: πιθαν~ αναφορά στα 50 παιοιά του Πριάμου, του Δαναοίι και του Αί

γυπτου, αν και έχουν προταθεί οιάφορες οιορ

θώσεις για το fertilitas. Το νόΎJμα είναι ότι οι

ΣΗΜΕΤΩΣΕΙΣ

Σπαρτιάτισσες δεν ήταν σαν τις βάρβαρες γυ-, "λ ξ λ' ναικες, των οποιων ο ρο ος ε αντ ουνταν στην

αναπαραγωγή του είδους. ι ι ι " λ'ξ 37 «απο που πηρε το ονομα του .. . »: η ε η

exercitus (στρατός) προέρχεται από το ρήμα , ξ' 'λλ ' exel'ceo, που σημαινει, μετα u α ων, «ασκου-

μαι, καταπονοίιμαι».

38 «Ω, Πάτροκλε ... »: οι στίχοι προέρχονται μάλλον από κάποια τραγωδία του Έννιου με

τίτλο Αχιλλέας.

((των γιων του Ασκληπιοίι»: ο Ποδαλείριος

και ο αδερφός του Μαχάων ήταν οι γιατροί του

ελληνικοίι στρατοπέδου στον Τρωικό πόλεμο

(βλ. Ιλιάδα, Β, 732). Για τη συνομιλία του Ευρίιπυλου με τον Πάτροκλο, βλ. Ιλιάδα, Λ, 804 κ.εξ.

39 Αίσωπος: διάσημος Ρωμαίος ηθοποιός και

φίλος του Κικέρωνα.

Σ ' "θλ ' 41 ((Ο αμνιτης, ενα α ιο υποκειμενο ... »:

στίχος του σατιρικοίι ποιητή Λουκίλιου. Ο Σα-, / " , "

μΥιτης ηταν ενας τυπος μονομαχου ο οποιος ηταν

οπλισμένος σαν τους αρχαίους Σαμνίτες, χωρίς

απαραίτητα να κατάγεται και ο ίδιος από το

Samnium (περιοχή της Ιταλίας). β ' " Τ ' 43 «η ασικοτερη απο αυτες ... »: ο χωριο πε-

ρί αρετή ς και ((ανδρείας» είναι ελαφρώς διασκευα

σμένο, επειδή στο πρωτότυπο ο Κικέρων παίζει

με τις λέξεις virtus (αρετή) και vir (άνδρας). Γ ξ ' Ί' , 44 (( ια αναπες το αυτο.»: στιχος απο την

Iljona του Πακοίιβιου.


«"περισσ6τεΡΎ) Ύ)ooν~ παρά εν6χλΎ)σΎ)"»: βλ.

ΔιογένΎ)ς Λαέρτιος, Χ, 140: «αί πολυχρόνιοι των άρρωστιων πλεονάζον έχουσι το ήδόμενον εν τΌ

σαρκι -ηπερ το άλγουν».

45 «τΎ) οuσεντερία και ΤΎ) στραγγοuρία τοu»:

ο Κικέρων αναφέρεται σε μία επιστoλ~ ΤΎ)ν " 'λ Ε' "λ οποια ειχε στει ει ο πικοuρος σε εναν φι ο τοu

, 'β' λ' , , απο το νεκροκρε ατο τοu, εγοντας οτι, παρα

βλ ' " , τα προ Ύ)ματα ΤΎ)ς uγειας τοu, Ύ)ταν εUΤUΧΎ)ς

λ ' " 'λ και αντ οuσε χαρα απο ΤΎ)ν αναπο Ύ)σΎ) των πα-

λαιών τοuς σuζΎ)τ~σεων (βλ. ΔιογένΎ)ς Λαέρτιος , Χ, 22).

'θ' " «για ΤΎ) σuνεπεστεΡΎ) εσΎ»>: εννοει αUΤΎ) των

Στωικών.

48 «Ο πιο σοφ6ς άνορας ΤΎ)ς Ελλάοας»: εοώ

ο Κικέρων εννοεί τον ΟΟuσσέα.

49 «ο Πακ06βιος [ ... ] απ6 τον Σoφoκλ~»: ο

Πακ06βιος μετέφρασε ~ μιμ~θΎ)κε ένα χαμένο

έργο τοu Σoφoκλ~ με τίτλο Νίπτρα ή Οδυσσεύς

Ακανθοπλήξ, 6ποu ο γιος τοu Οοuσσέα και ΤΎ)ς

Κ, Τ λ' , , φΚΎ)ς, ο Ύ) εγονος, σκοτωνει τον πατερα τοu

, 'ζ , 's:,' χωρις να γνωρι ει ποιος ειναι, με ενα uopu τοu

οποίοu Ύ) αιχμ~ είναι φτιαγμένΎ) απ6 ψαροκ6-

καλο (άκανθα). Ο τίτλος Νίπτρα φαίνεται να παραπέμπει σε μια σκψ~ της Οδύσσειας (τ, 349 κ.εξ. ), 6ποu Ύ) Εuρuκλεια πλένει τα π60ια τοu ΟΟuσσέα. Η χρoνικ~ απ6στασΎ) μεταξό των 060 επεισοοίων oo~γΎ)σε κάποιοuς μελεΤΎ)τές σΤΎ)ν

uπ6θεσΎ) 6τι ο Οδυσσεύς Ακανθοπλήξ τοu Σο-

173


φoκλ~ ταuτίζεται με την τραγωοία Τραυματίας

Οδυσσεύς, την οποία αναφέρει ο Αριστοτέλης

στο Περί Ποιητικής Tou (l453b). Φαίνεται όμως , , Π'β , οτι το εργο Tou axou ιou αναφεροταν και στα

Μο περιστατικά.

52 Z~νων ο Ελεάτης: μαθΎ)τ~ς Tou Παρ με-, s,' , s, , ,

νωΎ), ενας απο τοuς σποuuαιοτεροuς εκπροσω-

Ελ ' λ' " ποuς ΤΎ)ς εαΤΙΚΎ)ς σχο Ύ)ς. γνωστος απο τα

, Ιδ ι: ' , θ περιφΎ)μα παρα ο"α με τα οποια προσπα Ύ)σε

να επισΎ)μάνει τις ανακολοuθίες σΤΎ) θεωρία πε-, , , 'λλ λ"Η ρι xwpou και xpovou των α ων σχο ων. κμα-

σε περί το 460 π.Χ Ανάξαρχος: θρακικ~ς καταγωγ~ς φίλος Tou

Μ. Αλεξάνοροu, ο οποίος ooλoφoν~θΎ)κε από

τον βασιλιά της Κuπροu Νικοκρέοντα. Επέοει-ζ' " θ' s,' 'οε σπανιο Ύ)ρωισμο απεναντι στον ανατο, uΙO-

τι, ενώ ο βασιλιάς είχε οιατάξει να τον κοπανί-, , s:,' s:,' aouv σε ενα τεραστιο YOUuL με σωερενια you-

s:,' , , ζ Χ' , , υοχερια, εκεινος φωνα ε: « τuπα, χτuπα, ενα

σακί ποu περιέχει τον Ανάξαρχο χτuπάς, και όχι

τον ίοιο τον Ανάξαρχο». (ΔιογένΎ)ς Λαέρτιος, α,1Ο.58).

Καλανός: Ο Καλανός ~ταν βραχμάνας (γυμνοσοφιστής) από τις Ινοίες και φίλος Tou Μ. Αλεξάνοροu, Tou οποίοu τον θάνατο λέγεται ότι

είχε προβλέψει. Eπειo~ πρoσεβλ~θΎ) από κοι-

λ " , ζ' , ιακο νοσΎ)μα, καΎ)κε ωντανος σΤΎ)ν πuρα, κα-

τόπ ιν επιθuμίας Tou, σε Ύ)λικία 73 ετών. 57 «τον Βάριο νόμο»: Ύ) Varia Lex ~ταν ένας


, , λ' θ' νομος ποu σκοπεuε να κατα ογισει EU uνες

στοuς uπείιθuνοuς για την έΚΡΎ)ζΎ) τοu εμφuλίοu

λ ' Η s:- ' , , , πο εμοu. ωιαιτεΡΟΤΎ)τα Tou Ύ)ταν οτι απαι-τοίισε από τοuς καΤΎ)γΟΡοuμένοuς να uπερασπί

σοuν μόνοι τοuς τον εαuτό τοuς αντί να προ

σλάβοuν έναν σuν~γορο, όπως σuνΎ)θιζόταν στψ

ΡώμΎ).

59 «Νομίζεις ότι ο Επαμεινώνδας ... »: ο Επα

μεινώνδας σκοτώθΎ)κε σΤΎ) μάχΎ) ΤΎ)ς Μαντί

νειας το 362 π.Χ. Ο Κικέρων τον εκτιμοίισε s:- ' , ωιαιτερως ως προσωΠΙΚΟΤΎ)τα.

60 «δεν πολuσuχνάζοuν σε μάχες»: ο Σω

κράΤΎ)ς είχε πoλεμ~σει το 424 π.χ. στο Δ~λιo

και είχε σώσει ΤΎ) ζω~ τοu ΑλκιβιάδΎ) σΤΎ) μάχΎ)

ΤΎ)ς Ποτίδαιας το 432 π.χ. Διονίισιος ο ΗρακλειώΤΎ)ς: Στωικός φιλόσο-

, Ι' θ' φος ποu εμεινε σΤΎ)ν στορια ως μετα εμενος

(αποστάης), επειδ~ εγκατέλειΨε στα γεράματα ΤΎ) διδασκαλία Tou Z~νωνα.

ΚλεάνθΎ)ς: διάδοχος Tou Z~νωνα Tou Κιτιέα

σΤΎ) διείιθuνσΎ) ΤΎ)ς Στωικ~ς σχoλ~ς.

Επίγονοι: τραγωδία Tou Αισχίιλοu, ΤΎ)ν οποία μετέφρασε ο Άκκιος. Ο Αμφιάραος ~ταν μάνΤΎ)ς

από το Άργος είχε ακολοuθ~σει τον Άδραστο

σΤΎ)ν εκστρατεία των Επτά επί Θ~βας, αλλά , 'C ' ανοι"ε Ύ) γΎ) και τον καταπιε.

6Ι Ποσειδώνιος: Στωικός φιλόσοφος από ΤΎ)

Σuρία, φίλος και δάσκαλος τοu Κικέρωνα.

62 «οι ίδιες κακοuχίες ... »: βλ. Ξενοφών, Κύ-


ρου Παιδε[α, 1.6.25: επικουφί.ζει τι 1; τψΎ; τους πόνους T4J αρχοντι.

65 Κίμβροι , Κελτίβ-ηρες: οι Κίμβροι ~ταν

Γερμανοί και οι ΚελτίβΎ)ρες ΙσπανοΙ

67 Αρίων ο ΜΎ)θυμναίος: ΠOΙΎ)τ~ς του Ίου

αι . π.Χ. Οι ναύτες του πλοίου με το οποίο επέ

στρεφε από ΤΎ)ν Ιταλία σΤΎ) Λέσβο τον είχαν πε

τάξει σΤΎ) θάλασσα, αλλά ένα οελφίνι τον με

τέφερε σώο και αβλαβ~ σΤΎ) στεριά. Ο μύθος

του Αρίονα βρίσκεται στον Ηρόοοτο 0.23). «τα περίφΎ)μα άλογα του Ποσειοώνα)): Όταν

ο Πέλοπας είχε ζΎ)τ~σει ΤΎ) βo~θεια του Ποσει

δώνα σε έναν αγώνα αρματοορομίας με έπαθλο

το χέρι ΤΎ)ς θυγατέρας του Οινόμαου, ΤΎ)ς Ιππο

οάμειας, ο θεός τοό είχε χαρίσει ένα χρυσό άρ

μα με γρ~γoρα άλογα.

«θα ξέρεις πού να καταφύγεις)): εοώ ο Κικέ

ρων υπαινίσσεται ΤΎ)ν αυτοκτονία, ΤΎ)ν οποία

επέτρεπαν τόσο οι Στωικοί όσο και οι Επικού-, , , λ' ""

ρειοι· οι πρωτοι οταν Ύ)ταν π εον αυυνατον να

, ι ι ~ , παραμεινει κανεις εναρετος, και οι υευτεροι

J Ι Ι ~ ι

οταν ο πονος υπερτερουσε ΤΎ)ς Ύ)υονΎ)ς.

«με ΤΎjV κλεψόδρα)): Ύ) κλεψύδρα ΧΡΎ)σίμευε

για ΤΎ) μέΤΡΎ)σΎ) του χρόνου τόσο στις ΟΎ)μόσιες

λ ' ι , , ομι ιες οσο και στα γυμνασματα των ΡΎ)τορων.

, ~ Ι f

«στα ευγενΎ) ενυιαφεροντα σας)): ΤΎ) ΡΎ)ΤΟΡΙ-

, λ' ΚΎ) και ΤΎ) φι οσοφια.


Τέταρτη Τουσκουλανή Διατριβή

2 Λείικιος Ιοίινιος Βροίιτος: θρuλικ~ προσω

πικότητα TOU οίκοu των Βροίιτων. Το 510 π.Χ. ι Ι λ' Ι ι ηταν ο κuριος μοχ ος της επαναστασης εναντια

στον βασιλιά Ταρκίινιο, η οποία oo~γησε στην

έκπτωση της βασιλείας. Σκοτώθηκε πολεμώ

ντας με τον γιο Tou ΤαΡκuνίοu, τον Αρροίιντα (βλ. και Tusc., IV, 50).

3 (<μαθητ~ς TOU ΠuθαγόΡα»: αuτό θα ~ταν ..,, Π θ ι Ι ι auuvaTOV· ο U αγορας ηκμασε στα μεσα TOU

60u αι. π.Χ, ενώ ο Νοuμάς Πομπίλιος έγινε βασιλιάς της Ρώμης το 715 π.Χ Το πρόβλημα θί

γεται και από τον Πλοίιταρχο στον Βίο Tou Nouμά, ο οποίος παραλληλίζεται με τον Βίο Tou Au

xoUpyou. «απόρρητα»: βλ. Διογένης Λαέρτιος, VIII, 15:

έλεγόν τε και ο[ άλλοι Πυθαγόρειοι μή εΙναι προς πάντας πάντα ρητά. Οι μαθ'Υ)τές των nuθαγορείων χωρίζονταν σε εσωτερικούς και εξω

τερικούς.

Μάρκιος Πόρκιος Κάτων (234-149 π.Χ.):

σποuοαίος πολιτικός και p~τopας της Ρώμ'Υ)ς.

Το ιστορικό Tou έργο Αρχές (Origjnes) περιελάμβανε Τ'Υ)ν ιστορία της Ρώμ'Υ)ς σε επτά βιβλία.

4 Άππιος Κλαίιοιος Καίκος: τιμ ητ~ς το 312

Χ .." , ι Α ι π. ., υιασ'Υ)μος απο Τ'Υ)ν κατασκεu'Υ) της ππιας

~ , " Ι, Ouou, 'Υ) οποια Π'Υ)ρε το ονομα Tou.


Παναίτιος: Στωικός φιλόσοφος από ΤΎ) Ρόοο,

ο οποίος μετά το 140 π.χ. εγκαταστάθΎ)κε μό

νιμα σΤΎ) ΡώμΎ) . Το έργο στο οποίο αναφέρεται

ο Κικέρωνας ~ταν κάποια παραμuθΎ)ΤΙΚ~ επι

στoλ~.

5 «τον Λαίλιο και τον Σκιπίωνα»: ο Gaius Laelius (ίιπατος το 140 π.χ.) ~ταν στενός φίλος

TOU Ρ. Cornelius Scipio Aemilianus. Εμφανίζε-

λ ' , Κ' Π ' ται ως ομι Ύ)ΤΎ)ς στα εργα τοu ικερωνα ερι

Πολιτείας (De Republica) και Περί Φιλίας (De Amicitia).

«έστειλαν ως πρεσβεuτές»: Ύ) απoστoλ~ cxuτ~ έλαβε χώρα το 155 π.χ. και οι ΠΎ)γές ανα-

, , 'λ' Π ' φεροuν εναν τριτο φι οσοφο, τον εριπαΤΎ)ΤΙΚΟ

Κριτόλαο.

6 Γάιος Αμαφίνιος: Ρωμαίος σuγγραφέας

ποu ανέλαβε να εκλα'ίκε6σει στα λατινικά ΤΎ) οι-

~ λ' Ε ' Δ' " υασκα ια τοu πικοuροu. εν ειναι σαφες ποτε

ακριβώς κuκλοφόΡΎ)σαν τα βιβλία Tou . , , 'Α 7 «στο κατω γuμνασΤΎ)ΡΙQ»: εννοει ΤΎ)ν κα-

ΟΎ)μία. Βλ . επίσΎ)ς ΤΎ) σΎ)μείωσΎ) ΤΎ)ς παρ. 9 ΤΎ)ς Δεύτερης Τουσχ.ουλανής Διατριβής,

8 «Ύ) uπέρμετΡΎ) Ύ)OOν~ και Ύ) επιθuμία»: στο τέταρτο βιβλίο των Τουσχ.ουλανών Διατριβών Ύ)

λέξΎ) ηδονή ΧΡΎ)σιμοποιείται σταθερά ως (στωι-, ) ι Ι Ι Ι β "θ

κος ορος για ενα απο τα τεσσερα ασικα πα η

(επιθυμία, φόβος, λύπη, ηδονή) και πρέπει να οιακρίνεται από ΤΎ)ν Ύ)OOν~ ως αποκλειστικά

, 'λ ερωΤΙΚΎ) απο αUσΎ).


10 «τη γνωστ~ οιάκρισψ>: ο Πυθαγόρας οί

οασκε ότι ο νους και ο θυμός υπ~ρχαν σε όλα τα

ζώα, ενώ Ύ) λoγικ~, το φρόνιμον, υπ~ρχε μόνο

στον άνθρωπο και ~ταν αθάναΤΎ) (βλ . ΔιογένΎ)ς Λαέρτιος, VIII, 30).

11 «100u πώς ορίζει ο Z~νων τψ Ψυχικ~ Οια

ταραχ~»: η άλογος καΙ παρα φύσιν ψυχης κίνη

σις η όρμή πλεονάζουσα (βλ . ΔιογένΎ)ς Λαέρτιος, VII, 110).

12 «βούλησιν»: βλ . ΔιογένΎ)ς Λαέρτιος, VII,

116: τij δέ επιθυμίΓ! εναντίαν φασΙν εΤναι τήν βούλησιν, οδσαν εύλογον.

13 «χαρά»: βλ. ΔιογένΎ)ς Λαέρτιος, νΙΙ, 11 4 : τήν χαραν εναντίαν φασlν εΤναι τij ήδονij.

«επιφυλακτικότητα»: ο αρχαιοελλΎ)νικός όρος , 'λ 'β "λ 'β ., , ,,. ειναι ευ α εια: την ευ α ει αν εναντιαν φασιν ει-

ναι Τcf) φόβ<μ (ΔιογένΎ)ς Λαέρτιος, VIII, 116). 14 «Ομαλή κατάστασΎ»>: ο αρχαιοελλΎ)νικός

ι , "8 ορος ειναι ευπα εια.

15 «"χαλαρ~ συγκατάθεσΎ)"»: οι Στωικοί πί-, 'θ 'λ λ' 'λ στευαν οτι τα πα η οφει ονται σε ογικα σφα -

ματα, ~τoι εσφαλμένους συλλογισμοίις. Ας oou

με ένα παράοειγμα για το αίσθΎ)μα ΤΎ)ς λύπης

Θ Ι ' θ' ι , ... εωρω οτι ο ανατος ενος αγαπημενου μου

, , 'λ ι προσωπου ειναι μεγα η συμφορα.

Θ " Ιλ θ ' λ' ι ... εωρω οτι οφει ω να αισ ανομαι υπη οταν

β , 'λ ι μου συμ αινει μια μεγα η συμφορα.

Μόλις πέθανε ο πατέρας μου.

Συμπέρασμα: Οφείλω να αισθανθώ λύπη.

179


Οι δύο πρώτες προκείμενες, καθώς και το σu-, θ' λ ' θ' μπερασμα, εωροuνται εφα μενες τοπο εΤΊJ-

σεις, ενώ ΊJ τpίΤΊJ πpoκείμενΊJ είναι απλώς ένα , 'Η' ,

αντικειμενικο γεγονος. στασΊJ μας απεναντι

σΤΊJν πpαγματικόΤΊJτα, ΊJ συγκατάθεσή μας σε , , 'ψ ~, 'θ

αuτο τον τροπο σκε ΊJς, μας oυΊJγει στο πα ος

της λίιΠΊJς· , λ' 'λ' , 23 «uπεΡεΚΚΡισΊJ φ εγματος ΊJ χο ΊJς»: σuμ-

φωνα με τον IππoκpάΤΊJ, οι τέσσερις χuμοί (hu

mores) τοu σώματος ~ταν ΊJ μέλαινα χoλ~, ΊJ κίΤPινΊJ χoλ~, το φλέγμα και το αίμα.

, "Σ «οι αρρωστιες»: ο αντιστοιχος ορος των τωι-

κών είναι άΡΡωστήματα.

25 Ατίλιος: Ρωμαίος κωμωδιογράφος. ΈζΊJ

σε περί το 200 π.Χ. Πιθανότατα είχε μεταφράσει ΤΊJν κωμωδία τοu Μένανδροu Μισογύvης

στα λατινικά.

Τίμων ο Μισάνθρωπος: Αθψαίος τοu 50u αιώνα, ο οποίος κατέλΊJξε μισάνθρωπος εξαιτίας ΤΊJς

αχαριστίας των φίλων τοu. Τον αναφέρει ο Πλοίι

ταρχος στον Βίο τοu Αντωνίοu. Ο Λοuκιανός , Ψ' ~ 'λ ' " εγρα ε εναν υια ογο ποu φερει το ονομα τοu,

και ο ΣαίξΠΊJP εμπνευσΤΊJκε από τψ ιστορία τοu

το έργο τοu Τίμωv ο AθΗVαίoς (Timon οΓ Athens). 28 «[και ζΊJλιάpΊJoες]»: Οι λέξεις σΤΊJν αγκίι

λΊJ θεωρ~θΊJκαν πεpιττ~ ΠΡOσθ~ΚΊJ· , ~'Ψ' , 35 «ΊJ uπεΡμεΤΡΊJ ΊJυOνΊJ ΤΊJς UΧΊJς· .. »: στι-

χοι τοu Τραβέα, Ρωμαίοu κωμωοιογράφοu, ο

οποίος έζΊJσε περί το 200 π.χ.

180


40 Φάννιος: Ο C. Fannius ήταν θετός γιος Λ 'λ 'ψ "'Η τοu αι ιou και εγρα ε ιστορικα εργα. ταν

σuγχρονος τοu Τιβέριοu Γράκχοu . Ο Ρ. Rupilius Lupus ήταν uπατος το 132 π.Χ.

, Λ' , 41 «ακρωτηρι τοu εuκατα»: στα νοτια ΤΎ)ς

Λ 'δ Ο 'θ λ" " , Euxa ας. μu ος εει οτι απΌ εκει αuτοκτο-

Σ ,( " Φ' νΎ)σε και Ύ) απφω απΌ ερωτα για τον αω-

να). " Ι" Α 'λ 43 « πραΟΤΎ)τα »: στον ριστοτε Ύ) Ύ) uπερ-

βολή ΤΎ)ς οργής ήταν Ύ) όΡΎιλότης και Ύ) έλλει

ψΎ) Ύ) &.ΟΡΎησία. Το <ψέσον» ήταν Ύ) πραότης.

Γ Λ 'λ " , 48 • oUXL ιος: σατιρικος ΠΟΙΎ)ΤΎ)ς, UΠΎ)ρε-

, 'λ Ν ' ΤΎ)σε ως ιππεας στον πο εμο ΤΎ)ς οuμαντιας

το 133 π . Χ. και πέθανε το 102 π.Χ. Ο Πακιδιανός ήταν φΎ)μισμένος μονομάχος τον οποίο

αναφέρει και ο Οράτιος (Sat., π, 7.96).

49 «στον ομΎ)ρικό AίανΤαJ): βλ. Ιλιάδα, Η,

212 . «"έτρεμε σuγκορμος"»: ο ΌμΎ)ρος λέει ότι οι

Τ " "Ε ρωες ετρεμαν και οχι ο κτωρ.

Τορκοuάτος: Το 361 π.Χ. ο Τ. Manlius Tor-t " 'Γ λ' qua us σκοτωσε εναν γιγαντοσωμο α αΤΎ) σε

μονομαχία και άρπαξε το περιδέραιο (torqtIis) , λ ' απΌ τον αιμο τοu.

Μάρκελλος: πρόκειται για τον Μ. ClatIditIs MarceLlus, ήρωα τοu Β' ΚαΡΧΎ)δονιακο6 Πολέμοu, ο οποίος σκότωσε τον βασιλιά των Γαλα

τών στο Κλαστίδιο το 222 π.Χ.

50 Σκιπίων ο Αφρικανός: ο Ρ. Cornelius Sci-

181

ΣΗΜΕ!ΩΣΕΙΣ

ρίο Africanus Minor κατέκτησε την ΚαρχηΟόνα το 146 π.Χ. και τη Νοuμαντία το 133 π.Χ.

Σ , 5:!" 51 {(τον κιπιωνα»: ευω προκειται για τον

Ρ. Cornelius Scipio Serapio, ο οποίος το 133 π.Χ. είχε ξεσηκώσει τη Σ6γκλητο εναντίον τοu

Τιβέριοu rpcixxou, με αποτέλεσμα ο τελεuταίος να βρει τον θάνατο.

52 «έριοα τοu Αχιλλέα και τοu Αγαμέμνο

να»: αναφορά στο γνωστό επεισόοιο όποu ο Αγα

μέμνων άρπαξε τη Βρισηίοα από τον Αχιλλέα

(Βλ . Ιλιάδα, Α, 122 κ.εξ.). «στην τρέλα τοω>: η μανία τοu Αίαντα οφει-

λ ' ι ι ι θ" οταν στο γεγονος οτι ειχε ηττη ει απο τον

Οοuσσέα στον αγώνα για τα όπλα τοu Αχιλλέα.

«Ήταν σποuοαίος [ .. . ] μάχης»: ίσως οι στίχοι αuτοί να προέρχονται από κάποια τραγωοία τοu

Πακο6βιοu. Για το επεισόοιο με τον Αίαντα ποu

οιώχνει τοuς Τρώες από τα πλοία, βλ. Ιλιάδα,

Ο, 742 κ.εξ. 53 Σφαίρος: Στωικός φιλόσοφος θρακικ~ς

καταγωγ~ς, μαθητ~ς τοu Z~νωνα. "8 ' , , ξ" , 55 « ~ α μεινει τοuτη η πρα η .. . »: στιχος

, Α ι Ά απο τον τρεα τοu XXLOU.

«για να μην πω και άλλοuς»: ο Κικέρων εν-" , λ β' νοει τοuς ρητορες, στοuς οποιοuς περι αμ ανε-

ται και ο ίΟιος. Οι οάσκαλοι της ρητoρικ~ς έλε

γαν ότι η ηθοποιία και η παθοποι[α ~ταν βασι-, θ' , λλ' 5:!' Κ ' κα κα ηκοντα τοu ρητορα, α α ευω ο ικερων

ξ 'ζ , , , ε ετα ει τι πρεπει να κανει ο «σοφος».

ΣΗΜΕΙΩΣΕΤΣ

63 «βuθισμένος στη θλίψΎ)): ο Κικέρων αν α-, , s:, , θ' ,

φερεται σΤΎ)ν περιουο μετα τον ανατο ΤΎ)ς κο-

ΡΎ)ς τοu Τuλλίας.

66 <ΠΎ)ν πιο αξιόπισΤΎ) θεωρία»: ο Κικέρων

εννοεί ΤΎ) οιοασκαλία των Στωικών.

r ' Ν 'β Ρ' " 67 ναιος αι ιος: ωμαιος ΠΟΙΎ)ΤΎ)ς απο

ΤΎ)ν Καμπανία. Ήταν ο πρώτος ποu ΧΡΎ)σψο

ποίΎ)σε λατινικές uποθέσεις στο Οράμα. Η ακμή

τοu τοποθετείται στο 230 π .Χ. "Ι " ι Κ' , 68 « ερωτα »: Ύ) στασΎ) τοu ικερωνα απε-

ναντι στο ερωτικό πάθος παροuσιάζει εξαιρετι

κό ενΟιαφέρον . Τόσο ο Πλάτων όσο και οι Στωι-, 'θ' ζ Κ' λ ' κοι, τοuς οποιοuς αuμα ε ο ικερων, μι οuσαν

, θ '" για τον ερωτα με εν οuσιασμο, ενω ο μονος ποu

, λ ι , / Ι

τον απεκ ειε απο ΤΎ)ν εμπειρια τοu σοφου Ύ)ταν

ο αντίπαλός τοu ο Επίκοuρος. Εξ ou και Ύ) απρό-, Ε ' " σμενΎ) uπερασπισΎ) τοu πικοuροu, ο οποιος ει-

χε ορίσει uποτιμΎ)τικά τον έρωτα ως όρεξΙΥ

&φροδισίωΥ, ΟΎ)λαοή απλή επιθuμία για ερωτική , Ε " λ' σuνεuρεσΎ). ΠΎ)ρεασμενος απο τις προκατα Ύ)-

ψεις ΤΎ)ς ρωμα·ίκής αριστοκρατίας ενάντια στΎjV

ομοφuλοφιλία των Ελλήνων, ο Κικέρων οεν οι

στάζει να οιαμαΡΤUρΎ)θεί για τις θέσεις τοu Πλά

τωνα, τις οποίες είχε προφανώς οιαβάσει στο

Συμπόσιο και τον Φαίδρο.

Στάτιος Καικίλιος: οιάσΎ)μος Ρωμαίος κω

μωοιογράφος τοu lou αι. π.χ. Δ ' , ,

69 « εν με εσωσες για χαΡΎ) ΤΎ)ς ΤΨΎ)ς···»:

στίχος από άγνωστο έργο τοu Καικίλιοu.

ΣΙ-ΙΜΕΙΩΣΕΙΣ

«Ο άνορας ποu μοu uπέΟειξε ... »: το απόσπα

σμα ίσως προέρχεται από τον Μήδο τοu Πα

κούβιοu.

70 «οεν είχε και πολύ άοικω): ο Επίκοuρος

uποστήριζε ότι ο έρωτας είναι όρεξις αφροδι

σίων. ,Ι Ι ι

«γuμνασια»: χωροι σωματιΚ'ης ασκησης, yU-μναστήρια.

71 Γανuμήοης: μuθικός ήρωας εκπάγλοu

καλλονής, γιος τοu Τρώα και της Καλλιρρόης.

Σ ' 'θ' θ ' uμφωνα με τον μu ο, τον απηγαγαν οι εοι και

, 'Ολ" τον μετεφεραν στον uμπο, οποu εγινε οινο-

χόος τοu Δία.

Α ' E'~ " «ο αιος στον uριπωψ): αναφορα σε ενα χα-

μένο έργο τοu Εuριπίοη με τίτλο Χρύσιππος. Ο

Χρύσιππος ήταν γιος τοu Πέλοπα' τον είχε ερω-

θ ' , ~" Α' τεu ει και απαγαγει, παωι ακομη, ο αιος.

Σύμφωνα με μια εκοοχή τοu μύθοu, εξαιτίας αu

τής της πράξης ξέσπασε η κατάρα τοu Απόλ

λωνα στον οίκο των Λαβοακιοών και στον γιο

τοu Αα10U, τον ΟιΟίποΟα.

Αλκαίος: λuρικός ποιητής από τη Λέσβο.

Ανακρέων: λuρικός ποιητής από την Τέω της

Μ. Ασίας, ο οποίος έζησε για μεγάλο οιάστημα

στην αuλή τοu τuράννοu Πολuκράτη στη Σάμο.

Ίβuκος: λuρικός ποιητής από το Ρήγιο της

Κ. Ιταλίας. Ήκμασε περί τα μέσα τοu 60u αι. π.Χ. και έζησε και αuτός στη Σάμο, επί Πολu

κράτη, όπως και ο Ανακρέων.


Α 'λ ' " 'Ο 72 « ν, πα ι, uπαρχει ενας ερωτας»: πως

s:-' 's:-" οιαπιστωνεται στη σuνεχεια, οεν uπαρχει απο-

οοση σε αuτ~ τψ uποθετιχ~ πρόταση. Το χω-, , λ ' s:- ' 's:- λ ριο αuτο αποτε ει οειγμα τοu φuσιχοu οια ογι-

" , Κ ' xou uφοuς ποu χρησψοποιει ο ιχερων στις

Τουσχουλανές Διατριβές.

Λ.ευχαδία: έργο τοu Ρωμαίοu χωμωοοποιού

Τοuρπίλιοu, οιασχεu~ ελλψιχού προτύποu.

Β 'ζ'λ ' , 76 « ρισιες χαι 'f) ιες ... »: στιχοι απο την χωμωοία τοu Τερέντιοu Ευνούχος.

77 «αΧόμη χαι αΟέρφΙα»: 'f) στιχομuθία Α γαμέμνονος - Μενελάοu προέρχεται ίσως από τον

Ατρέα τοu Άχχιοu.

«για τον ίοιο τοu τον αοερφό»: Για να εχοι-

θ ' s:-' Θ ' Α' , ΧΥ) ει τον αοερφο τοu, τον Μ uεστ'f) , ο τρεας τοu

έοωσε να φάει τις σάρχες των παιοιών τοu.

78 Αρχύτας: Πuθαγόρειος φιλόσοφος, σύγ

χρονος τοu Πλάτωνα.

ΤΟ ΒΙΒΛ10 ΤΟΎ ΚΙΚΕΡΩΝΑ


ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΜΕ CF-AΠAA , ΒΑ

SΚERVILLE, DillOT, ARTEMISIA & POR

SON ΚΑΙ ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΘΗΚΕ ΣΤΙΣ ΕΚΔΟ

ΣΕΙΣ "ΩΚΕΑΝΙΔΑ". ΤΑ ΦΙΛΜ ΚΑΙ ΤΟ ΜΟ

ΝΤΑΖ ΤΩΝΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΓΙΝΑΝ ΑΠΟ ΤΟ

"ΔIAfΡΑΜΜΑ". ΤΎΠΩΘΗΚΕ ΤΟΝ ΟΚΤΩΒΡΙΟ

ΤΟΎ 2004 ΣΕ 2.000 ΑΝΤΙΤΎΠΑ ΣΕ ΧΑΡΤΙ

ΣΑΜΟΎΑ PALATINA 100 ΓΡ. ΑΠΟ ΤΗΝ "κ.

ΠΛΕΤΣΑΣ - Ζ. ΚΑΡΔΑΡΗ Ο.Ε.» ΚΑΙ Η ΒΙ

ΒΛ10ΔΕΣΙΑ ΕΓΙΝΕ ΣΤΗ "ΒΙΒΛ10ΔΟΜΗ Α.Ε.» .

ΤΗΝ ΕΚΔΟΣΗ ΕΠΙΜΕΛΗΘΗΚΕ

Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΣΙΡΗΣ

Ι ταν βάζουμε δύναμη, σηκώνουμε εύκολα τα βάρη, ενώ, αν το σώμα μας είναι χαλαρό, μας φαίνονται

ασήκωτα. Το ίδιο και η ψυχή, όταν βάλει δύναμη, μπορεί

να απαλλαγεί από όλα τα βάρη που την πιέζουν, ενώ, όταν

χαλαρώνει την προσπάθεια, επιβαρύνεται τόσο πολύ, που

δεν μπορεί να σταθεί στα πόδια της. Και για να λέμε την

αλήθεια, η ψυχή πρέπει να εmστρατεύει τις δυνάμεις της

για κάθε καθήκον που αναλαμβάνουμε να φέρουμε εις

πέρας» .

ISBN 960 -410-353-9

1111 1111

ΚΙΚΕΡΩΝ Για τ v ;r vΠερί πόνου, πα-θών, -θεωρίας και πράξης...

Documents

Transcript of ΚΙΚΕΡΩΝ Για τ v ;r vΠερί πόνου, πα-θών, -θεωρίας και πράξης...