м ТОШ КЕНТ ШАХРИНИНГ t ИРРИГАЦИЯ t V.:: с j г; ~г. · цум...

48
t t KXOJIMAIOB П/ВЛРАТОВ м ТОШ КЕНТ ШАХРИНИНГ ИРРИГАЦИЯ V.:: " j ; ~г.

Transcript of м ТОШ КЕНТ ШАХРИНИНГ t ИРРИГАЦИЯ t V.:: с j г; ~г. · цум...

tt

K X O J I M A I O BП/ВЛРАТОВ

м

ТОШ КЕНТШАХРИНИНГИРРИГАЦИЯ V.:: "с j г; ~г.

65.9 (2 V) X—72

Ушбу брошюрада Тошкент ша>;рининг географик урни иклим* нингД п „ ^ п » Р теРРит°Риясини кесиб утувчи канал ва арщ лкр, улар- мот берилади ТЗРИХИ ВЭ 031фГИ а*воли х-а^ида Умумий маълу-

Брошюра кенг китобхонлар оммаеига мулжалланган.

М а с ъ у л м у ^ а р р и рТехника фанлари кандидата Т. ЖУРАЕВ

Т а к р и з ч и л а ргеография фанлари кандидатлари F. АХМЕДОВ, Р. Л. ЮГАЙ

„ 3303000000—2301Х М“35б (04) —83 210—83

© Узбекистан ССР «Фан» иашриётн, |<Ш й.

^ ШАХДРНИНГ ЧЕГАРАСИ ВА ТАБИИЙ ШАРОИТИТошкент ша^рининг чегараси килиб шартли равишда

унинг атрофидаги айланма автомобиль йули цабул ци- линган. Шу айланма йул ичида Тошкентнинг майдони 266 км2 ни ташкил этади.

ЦЩарнинг жануби-шар^ида табиий чегара Чирчи^ дарёси орцали утса, шарада Оржоникидзе посёлкасш билан туташиб кетади. Тошкентнинг шимолида табиийд чегараси тахминан Келес-Чирчик; дарёларининг сув- айиргичи ор^али, гарбий чегараси К,ора^амиш кол- лектори ва жанубий чегараси тахминан 400 метрли изогипс орк;али утади ва ушбу табиий чегара ичида ■ Тошкент ша^рининг майдони 220 км2 булиб, шимоли- шар^дан жануби-гарбга томон бирмунча чузилган.

Ша^ар территорияси йил сайин усиб, кенгайиб, баъ- зи жойларда у (шимоли-шар^ий ^исмида) айланма автомобиль йулидан ^ам таищарига чи^иб кетган. Шу туфайли ша^ар майдони йил сайин катталашиб бормо^- да. Агар 1913 йили ша^ар майдони 46 км2, 1964 йили. 220 км2 булган булса, ^озирда 266 км2 ни ташкил.

_этади .1 Тяншань тоголди текисликларидаги Чирчик; дарёси- нинг террасаларида жойлашган Тошкент ша^ри узига хос табиий хусусиятларга эга. Тошкент ша^ри терри- ториясининг сатх;и жуда куп канал, ари^ ва жарликлар билан уйилган булиб, шимоли-шарддан жануби-гарбга томон пасайиб боради.

Ша^ар рельефининг вужудга келишида одар сувлар туфайли содир булган жарлар, сойлар му^им роль уйнаган. Бундай сойлар ва улар атрофида жойлашган тепаликлар Тошкентнинг шимоли-гарбида куплаб уч- райди. Шунинг учун х;ам Тошкентнинг зеки ша^ар тер­риторияси нотекис. Келес ва Чирчик; дарёларининг сув- айиргичлари орасидаги ерларда, Бузсув, Яланго^, К,о- ра^амиш водийларининг тик цирго^ларида эса пафеоген

ва неоген даврининг жинслари очилиб долган. Бу жинслар туртламчи даврнинг ^алин сог туиро^лари (лесс) билан цоплангандир. Инсоннннг куп йиллпк ме^- нати натижасида бу гиалин сопупро^нинг говори цавати маданийлашган булиб, унинг ^алинлиги баъзи жойлар- да 3 метрга етади. Ша^арнинг долган г^исми Чирчи^ дарёсининг олтита террасаси устида жойлашган.

Тошкент территориясида Чирчиц дарёсининг бирин- чи террасаси куп таркалган эмас. У фа^ат Чирчи^'дарё- сйнинг буйларида кузатилади ва сув сат^идап ярим метрларча баланд булиб, эни баъзи жойларда 2 км ;гача етиши мумкин. Бу терраса асосан йирик ва майда ,‘шагалдан ташкил топган булиб, ^урилиш материаллари •сифатида фойдаланилмшута.

Иккинчи терраса ^ам ша^арда куп ёйилган эмас. «Уни фацат 1\уйли^ атрофида кузатиш мумкин. Бу тер- ,раса з ам шагалдан ташкил топган булиб, унинг усти ярим метр ^алинликда ^умтупро^ билан ^опланган. Рельефи нотекис булиб, куп жойлари паст-баландлик- лардан иборатдир.

Учинчи терраса устида ша^арнинг жануби-шар^ий цисми жойлашган. Бу терраса ^ам шагалдан ташкил топган булиб, унинг устини унча ^алин булмаган (3— 5 м) согтупршда ухшаш жинслар ^оплаб олган. Унинг юзи текис булиб, шимоли-шар^дан (465 м) жануби- .гарбга т^араб (410 м) пасайиб боради.

Учинчи террасанинг юзаси ша^арнинг шимолн-гарб т$исмида К,ора^амиш коллектора билан, жануби-шарк, ва жануб томонида эса Салор, Шивли ва бонща канал- лар билан уйилиб юборилган.

Туртинчи терраса ша^ар ичида, паст-баланд тепа- ликлардан и борат булиб, учинчи террасага ухшаш ши- моли-шар^дан жануби-гарбга и;араб пасайиб боради. Бу терраса к;алин шагалликдан тузилган булиб, унинг усти т^алин согтупро^ билан ^опланган. Полторацкий, Гоголь ва Чехов кучаларида ер кавланганда шагал, цум цатлами т^алин согтупрок; билан ^опланганлиги кузатилган.

Бешинчи терраса куп тарк,алмаган булиб, у эски ва янги ша^арда озгина жойни эгаллаган. Бешинчи терраса аритугар, жарликлар билан купро^ уйилганлиги ва т^алин соп-упро^ ^атлами билан т^опланганлиги сабабли ажра- либ туради. Бу к,атламнинг орасида шагал г^атламлари з ам жойлашган.

Олтинчи терраса — сувайиргич булиб, эски шл.\нр нинг кун ^исмини ташкил этади. Бу терраса шарада4

билинар-билинмас тоголди тепаликларига к;ушилиб ке- • тади. Инсоннинг куп йиллик ме^нати натижасида бе­шинчи ва олтинчи террасаларнинг чегараси текисланиб„ улар бир-бирига ^ушилиб кетган. Бу терраса устида! согтупро^а ухшаш цатламнинг цалинлиги 50 метрга боради. Унинг юзаси чу^урлик ва жарликлар билан ^ар- томонга цараб уйилиб кетган. Бузсув, К,орацамиш ка- налларининг водийлари баъзи жойларда уша C0F" тупро^ли ^атламни 25—30 метргача уйиб, жарликлар- .^осил цилган.

Шундай ]^илиб, ^амма террасаларни, айни^са, бе­шинчи ва олтинчи террасаларнинг юзаси ариц, канал ва жарликлар билан уйилган. Бундай рельеф типлари Бузсув — Бурижар каналларининг гарбида ^ам тез- тез учраб туради.

Тошкентнинг эски ша^ар ^исмида жануби-гарб то­монга г^араб о^адиган Чуцуркуприк, Жангоб, К,уйи Буз­сув, Чорсув ва боннца ари^лар согтупроцли жинсларни уйиб 15 метр келадиган чу^ур водийларни вужудга кел- тирган. Бу йирик канал ва жарликлардан таш^ари ша- хар рельефи тузилишида жуда куп майда ариц ва таш- лама-зовурлар > ам катта роль уйнайди.

Ша^арнинг жануби ва жануби-гарб ^исми ёш тер- расалар устида жойлашган булиб, уларнинг юзаси анча текис, ари^ ва каналларнинг узанлари унча чуцур эмас. Улар ^ам шимоли-шаркдан жануби-гарб томонга к;а- раб йуналган. Ша^арнинг бу ^исмида рельеф билинар- билинмас пасайиб боради. Масалан, К^йливда бораве- ришда К,орасув куприги ёнида абсолют баландлик 440 метр булса, Салор билан К,орасувнинг бир-бирига ^уйилган ерида 417 метрдир.

Тошкент шаэфидаги мавжуд тепалик ва жарликлар еунгги ва^тларда цурилишлар туфайли текислаб юбо- рилмок,да. Хозирги ша^арнннг баъзи цисмларида, ху- сусан, обсерватория ховлисида, Гагарин номидаги ма- даният ва истиро^ат богида, шунингдек, Салорнинг чан; циргогида баъзи тепаликлар са^ланиб долган. Бу тепаликлар орасида энг баланди обсерватория ^овлиси- даги 478 метрли тепаликдир.

ШАХАРНИНГ И КЛИМ И

Тошкент шазфи Евросиё материгининг марказида жойлашиб, денгиз ва океанлардан анча ичкарида ур- ,рашганлиги сабабли Континентал ицлим (^уёшли иссиц

ва к;уру^ ёзи билан шу географик кенгликка нисбатан совук; рш и) билан характсрланади.

Ша^арнинг ицлимига яна унинг Чирчи^-Оз^лнгарон во^асида жойлашганлиги, ундаги баланд иморатлар- нинг, асфальтли йулларпинг мавжудлиги, шаз^ар ичи- дан о^увчи канал ва арицларнинг ва кулларнинг куплп- 1ги з ам таъсир этади.

Тошкент шазфинииг ицлнмн аввало атмосфера цир- жуляцияси таъсирнда вужудга келади. Тошкент шазфи устидаги атмосфера цнркуляцнясида арктика, ^утбий ва тропик з аво массалари иштирок этади.

З^аво массаларининг ша^ар устида цишда з ам, ёзда з ам такрорланиб туришида шимолий х;аво массаси кат­та роль уйнайди. Буига асосий сабаб, цишда Урта Осиё- «инг шимолида ю^ори босимли областнинг (Сибирь .антициклонининг) мавжудлиги, ёзда эса унинг жануби- да паст босимли областнинг вужудга келишидир. Шу сабабли Тошкент устидан утадиган з аво массаларининг 38 проценти совук; з;аво массасига, 17 проценти исси^ з<;аво массасига ва 43 проценти эса ма^аллий к;утбий туран з аво массасига тугри келади.

Езда, Тошкент купро^ ма^аллий ^урук; ва иссик; тропик туран з аво массаси таъсирида (33 процентни ташкил этади) булади. Шунинг учун з ам шаз^ар ва унинг атрофида об-з^аво очик; булиб, к;уёш купрок; ёри- тиб туради.

Тошкент шазфи уз шароитига кура дунёдаги ссрцу- «ш жойлардан бири булиб, бир йилда ^уёш 2889 соат нур сочиб туради. Бу ми^дор К,озуирада 3096 соатга тенг. Лекин Тошкентда ёзда булутли кунларнинг жуда э ам кам булиши туфайли (майдан октябрь ойигача) '*;уёш 1749 соат нур сочиб турса, К,о^ирада шу давр ичида цуёш 1613 соат ёритиб туради, холос.

Тошкент шазфида цуёшнинг максимал ёритиш даври июль ойига тугри келиб, 395 соатга пса, минимал нур сочиши декабрда кузатилади ва у 104 соатни ташкил этади. Урта Осиёда, жумладан Тошкентда, булутли кун­ларнинг кам булиши туфайли, бир йилда ^уёш фа^ат 37 .кун куринмайди. Июнь-сентябрь ойларида булутли кунлар умуман булмайди.

Тошкент ер юзасининг исиши куёш нурларининг ту­ш ит бурчагига ва исси^лик ми^дорига боглик;. Iот кентнинг з ар бир квадрат сантиметр юзасига бир йилда уртача 135,7 катта калория иссицлиц тушади. ~)пг куп )иссик;лик мицдори июль ойига тугри келиб, з ар бир квадрат сантиметр юзага 20,3 катта калорияни, эш*

6

ками эса декабрь ойида кузатилиб 3,5 катта калорияни ташкил этади. Шундай ^илиб, Тошкент ёз ойларида киш ойларига нисбатан 4—5 марта куп исси^лиц олади.

Тошкент шазфида энг иссиц июль ойининг уртача куп йиллик з^арорати 27,4° дир. Январь ойи билан июль ойининг уртача амплитудаси 28.5°. Июль ойининг урта­ча з^арорати йиллар мобайнида узгариб туради. Маса- лан, 1911 йили уртача ойлик з^арорат 25,0° булган бул- са, 1978 йилнинг июлида 30,0°га кутарилганлиги к;айд ^илинган. Тошкентда баъзан ёзда кун исиб абсолют максимум температура +42.0°гача кутарилган.

~Тошкентда циш ойларида температура режими тез Узгариб, кун гоз илиб, гоз совиб туради. Крнпда кун- нинг исиб кетиши Эрон тропик з аво массасининг Урта Осиёга кириб келишига богли^. Шундай з^одиса 1948 йили кузатилиб, январь ойининг з^арорати 22,5° гача ку­тарилган.

Тошкентда ^ишда кузатиладиган цатащ сову^лар эса арктика сову^ з аво массасининг ёки Сибирь анти- циклонининг етиб келишига боглид. Шу сабабли к;аттиц сову^ кунлар уша совуц з аво массаларнинг Тошкентга етиб келганидан 2—3 кун кейин кузатилади. Бундай кунларда з аво очи^ булиб, тунлари эса юлдузлар ча- рацлаб туради. Кундузи чи^иб турган офтобнинг иссиги унча сезилмайди.

Куп йиллик маълумотларга кура Тошкентда 0° дан паст з^ароратли кунлар бир йилда 40 кун атрофида булади.

Тошкентда уртача ба^орнинг энг охирги совуд куни 31 мартга ва кузги энг биринчи сову^ тушган кун 22 октябрга тугри келади. Март билан октябрь ойлари орасидаги кунлар ва^тини йилнинг совук;сиз кунлари дейилади ва у Тошкент шазфида уртача 204 кунга тенг. Лекин баъзан совудлар апрель ойининг охирларида ва октябрь ойининг бошларида з ам содир булиши мумкин.

ёз ойларида шаз^ар з^авосининг температураси анча юдори булиб, соат 14 да июнда уртача з^арорат 30,3°ни, июлда 33,8°ни, августда 32,4°ни ва сентябрда эса 27,1° ни ташкил этади. Бундай исси^ з^арорат табиийки киши- лар организмига салбий таъсир этиб, уларнинг куп тер- лашига сабабчи булади. Шунинг учун з ам шаз^ар з аво- сини ^исман булсада юмшатиб, микрои^лим яратиш ке- рак. Бунга шаз^арда куплаб дарахтлар ут^азиш — яшил зона майдонини янада кенгайтиришга эришиш, куплаб микросувпуркагичлар, фонтанлар дуриш, канал ва ариц-

7

ларда доимо сув окиб туришини таъминлаш орцали эри шиш мумкин.

Тошкент шахрнда ер юзасининг (тупроцнннг) иссиц лик режимини ургаииш ша^ар к,урилиш ишларпда па коммунал хужалигида жуда зарурдир. Ша^ар ер юан­ей уртача х,ароратининг йиллик амилитудаси ^апо \а- роратининг йиллик амплитудасидан анча каттаднр. Агар тупро^нинг уртача ^арорати январда — 3,3° булса июлда 35,8° га кутариладн. 1\ишиинг х,амма ойларида тунда ва эрталаб тупроиршнг уртача ^арорати 0° дан паст булганлиги аницлапган.

Июнь, июль ва август ойларида тупровда уртача ойлик ^арорат 30,0° дан юцорп буладн. Лекин бу ой- ларда баъзан кундуа кунлари тунроцнинг харорати 50,0°даи , ам юкори кугарплгаилигп кузатилган.

Езда, айии^са, тупроц юзинпнг, уй деворларпнинг, тунука томлариинг ва асфальт йулларнииг тез ь^изиб кетиши натижасида, ша^ар ичида ^аво ша^ар атрофи- дагига Караганда 2—3 градус орти^ча исиб кетади. Бу эса уз наибатида асфальт йулларни юмшатиб, улар- нииг тезда пшдан чицишига сабаб буладн.

г Тошкентда уртача йиллик ёгин мик,дори_367 мм бу- либ, у йиллар мобайнида узгариб туриши мумкин. Энг кам ёгин августда (1,0 мм), энг куп ёгин эса март оиига (62 мм) тугри келади. К,иш ойларида 131 мм, ба^орда 148 мм ёгин тушади. Куриниб турибдики, шадарда йил­лик ёгин мицдорининг купи (249 мм) циш ва ба\орда ёгади. Июнь-сентябрь ойлари ичида уРтача 32 лм/, ок­тябрь-ноябрь ойларида 66 мм ёгин тушади.

J Тошкентда ёгиннинг бир к;исми ^ор шаклнда с ади. Бир йилда уртача 20 марта ^ор ёгишн мумии шг эрта тушган кор октябрь ойининг бирнпчп ди.ндасига, энг охирги цор эса апрель ойининг oxnpni куй.ириса тугри келади.

К,ор соплами ша^арда тургун эмас. У бир пси бор ёгиб, эриб кетади. К,ор ^опламинипг к,адмплпгн купимча 10 см дан ошмайди. Лекин 1969 70 йиллари КорнингКалинлиги 30 см дан кам ошгаилпги кузатилган.

Тошкент Тарбий Тяншань тог лакларида жойлаш ганлиги сабабли, шу географии кспгликда жойлашгаи Урта Осиёнинг текислик к,исмпга ннсбатан булуют кунлар купршу кузатилади. Бир йилда Тошкентда ypia- ча булутли кунлар 90 кун булса, Мпрзачулда 57 купим, Хивада 52 кунни ташкил этади. Тошкентда энг куп бу­лутли кунлар январь (14,3 куп) ва декабрь ойига (14,4

8

кун) тугри келади. Энг кам булутли кунлар августда (О—0,5 кун) кузатилади.

Езда, Урта Осиёнинг жаиубида, з^авонинг жуда з ам исиб кетишидан ^аво босими пасаяди. Шу сабабли Тошкентда йилнинг исси^ кунларида шимол ва шимо- ли-гарбдан шамол эсиб туради. Апрелдан октябрь ойи- гача шимолий, шимоли-гарбий шамолларни такрорла- ниб туриши 35—40 процентни, шардий ва шимоли-шарц шамолининг такрорланиши эса 25—35 процентни таш- кил этади. Агар Тошкентда йил буйи эсувчи шамоллар­ни 100 процент деб олсак, унинг 17 ироцентини шимо­лий ва шимоли-шар^ шамоллар, 16 процентини шимо- ли-гарб шамоллар ва 19 процентни шар^ий шамоллар ташкил этади.

Тошкент Чирчи^ водийсида жойлашганлиги туфайли ша^арга тог водий шамоллари з ам таъсир этади.

Шазфимизда шамолнинг уртача йиллик тезлиги се- кундига 1,4 метрга тугри келади. Шамолнинг тезлиги март ойида бир оз ортиб, секундига 1,7 метрга етса,

.октябрь ойида секинлашиб, 1,2 метрга тушиб цолади.Тошкентда баъзан кучли шамоллар з ам булади.

Тезлиги секундига 7—12 метрга етадиган шамоллар йи- лига уртача 25 марта, тезлиги секундига 12 метрдан оша- диган шамол эса йилига уртача бир марта булиб тури- ши мумкин. Тезлиги секундига 30 метр ва ундан з ам ошадиган буронлар бир неча йилларда бир булиб цоли- ши мумкин.

Ез ойларида Тошкентнинг марказий к;исмида з аро- рат атрофдагига нисбатан бир оз иастроц булади. Буига асосий сабаб унинг марказий ^исмида канал ва ари^- ларнинг, шунингдек, дарахт ва микропуркагичларпннг куплигидир. Аксинча, ^иш ойларида шаз^ар марказида з^арорат пастро^ булади. Бунга з^авонинг иморатлар орасида з^аракатсиз ^олиб, совуб кетиши сабабчидир.

Март-апрель ойларида усимликлар з али ривожлан- маган булиб, шаз^ар з^ароратига унча таъсир этолмайди. Шунинг учун з ам февраль, апрель ойларида шаз^ар з а- рорати теварак атрофига нисбатан бир оз юдори була­ди. Езги саратонда шаз^арнинг марказий цисмида куп ^аватли темир-бетонли уйлар зич жойлашган з^амда дарахтлар кам булган районларида кун жуда цизиб кетиб, з^арорат шаз^ар атрофидагига нисбатан ю^ори булади. Бу, айнш^са, кечцурунлари жуда сезилади. Шу сабабли шаз^ар ичида микрои^лимни яхшилаш учун ^атор мелиоратив ишларни амалга ошириш зарур. Бу- нинг учун энг аввало цурилаётган биноларнинг орала-*223 9

рида очиц жойлар ^олдириб, улар дарахтзорларга ай- лантирилиши, купро^ ариц ва сугориш шохобчалари ва микросувпуркагичлар барпо этилиши керак.

Келажакда шаз^ар шушмини юмшатиш мацсадида шаз^ар ичида ва унинг атрофида куплаб яшил зоналар барпо этиш, шаз^ар ичида ирригация шохобчаларини кенгайтириш, микросувпуркагичларни купайтириш ва бопща тадбирларни амалга ошириш зарур.

ШАХ,АРНИНГ ИРРИГАЦИЯ ШОХОБЧАЛАРИТошкент шазфи территориясида Чирчи^ дарёсидан

боища табиий гидрографик тармо^лар йуц. Аммо Чир- чи^ дарёсидан сув олувчи канал ва арицлар жуда куп. Уларнинг энг муз^имлари Бузсув, Бурижар, Салор, Ко- расув, Кайковус, Анзфр, К,ора^амиш ва бопп^алардир. Бу канал ва ари^ларнинг деярли з^аммаси Бузсув ка- налидан сув олади. Шу сабабли Тошкент шазфининг 22 900 гектар майдони Бузсув сугориш системасидан сув оладиган ирригация шохобчалари ор^али сугори- лади.

Тошкент шазфи территориясини кесиб утадиган ка- налларнинг характерли томони шундаки, уларнинг з ам- маси илон изи шаклида ^азилган. Бунинг асосий сабаби уша замон ирригаторлари ихтиёрида з^озиргидек техни­ка имкониятлари булмаганлигидан канал ва ари^ларни дунг ва тепаликлардан четлаб, рельефи текис ёки паст ерлардан олиб утганлар.

Канал ёки арицнинг циялиги катта булган жойлари­да эса з^озирги замон каналларидагига ухшаш суп о^и- мини секинлатиб турадиган тугон-тусицли иншоотлар ва шаршаралар ^урилмаган. Натижада, сув тез окиб йил- дан-йилга узанини ювиб, чук,урлашиб бора вер: ап ва тик ^ирго^ли каналлар з осил булган.

Козирда Бузсув, Корасув, Салор, Кайковус на Ап^ор каналлари Тошкент шазфининг энг капа ирригация шохобчалари з^исобланади. Бу каналларнииг 02 та би- ринчи категорияли ва 56 та иккинчи категорияли ню- хобчалари шаз^ар территориясини сув билан таъмпнлаб, микрои^лимий шароит яратиб бериши билан бирса, ша- з^ардаги саноат корхоналари ва а^олининг сувга булган бош^а талабларини г;ам цондиради.

Козирги кунда шаз^арнинг з^амма эз^тиёжларн учун секундига 25.8 мг сув сарфланмоцда. Фацат шаз^ардаги яшил зонани ва аз^оли томорк;аларини (16.100 гектар)10

сугориш учун июнь, июль, август ойларида секундига 15 м3 дан оши^ сув сарфланади. секундигаБиринчи жадвалда ша^ар яшил зонаси ва ахоли

томор^аларнни суроришга сарф булаётган сувнинг\р- тача мицдори берилган. у

Каналларнинг номлариЯшил зона

ва томоркалар билан банд

булган ерлар (гектар)

Йиллик сув микдори

(минг метр куб)

Йиллик Уртача сув

сарф 4

(секундига) м*)

Бузсув елтита шохобчали Салор битта шохобчали Андор бешта шохобчали Корасув бешта шохобчали Кайковус етти шохобчали Чирчиц-Парнават турт шо­

хобчалиКоракамиш бешта шохобчали

4 3 0 0 2 5 0

2 5 2 0 ЗОЮ

* 3 2 8 2

16156 5 0

6 5 , 3 6 20 , 9 4 2

2 6 , 3 6 45 1 , 7 0 84 9 , 2 3 1

2 8 , 1 5 88 , 9 0 3

2 , 1 10 . 0 30 , 8 11 , 6 71 , 5 9

0 . 9 10 , 2 9

Ж а м и 1 6 , 0 9 7 2 3 0 , 6 7 1 7 . 4 4

узунлигиТа у л а Г ^ я РаЙ'°НЛаР буЙИЧа каналларнинг Дорн 2-жадвалда берилган СуВЛарининг УМУМИЙ ми^-

Район номлари 1 ва 2-катего- риядаги канал­

ларнинг ми^дориСув сарфи

м3/сек хисобидаХамма каналлар­

нинг умумий узун- лиги, км

КировКуйбишевСобир РахимовОктябрьХамзаЛенинФрунзеЧилонзорАкмал ИкромовСергели

Шах,ар буйича

79

176

1653

144 2

83

4,42 .91.32 .33 .9 1.2 1,6 5.1 0 ,55 2,00

25,75

11,40 50,90

• 52,8523.10 68,62

7,5215,2033.5314.535.10

282,51

Тошкент ша^ридаги купчилик канал ва ариклаогаУ нУ Г б киради- УлаРнинг о^ишини созлаб турищ

учун кичик иншоотлар курилган. Агар сугооилалигянcvB^^nrvf нисбатан .баландда жойлашган булса, унда У У рга насослар ердамида кутариб берилади. Ша-

11

% з^ардаги канал ва аризузарда 67 та насос станцияси бор. Шунингдек, 25 та насос ёрдамида скважиналар орцали ер ости сувларини ер юзасига тортиб чик;арила- ди. Ша^арнинг 500 гектарга яцин майдони ер ости сув- лари билан сугорилади.

Ша^арда биринчи категорияли каналлар 32 та бу- либ, уларнинг умумий узунлиги 137 км, шундан 73,2 ки- лометри бетонланган. Каналларнинг купида инженер- лик иншоотлари: сув тацсимловчи иншоотлар, кунрик- лар, тарновлар, дюкерлар, акведуклар мавжуд. Бу к;у- рилмалар каналлардан фойдаланишда анча з^улайлик тугдиради. Лекин, бу канал ва аризузарни йуллар, водо­провод,канализация, иссиз сув трубалари, электр кабел- лари ва метрополитен йуллари кесиб утганлиги сабабли уларни тозалаш, ремонт ёки реконструкция з^илиш ззшла- ри анча з^ийинчилик тугдиради. Сунгги йилларда Гош- кентнинг 1-К,орасув, П-К,орасув массивларида ва Серге- ли районида ёпиз горизонтал з^амда вертикал дренажлар цуриш ишлари бошланди. Бу дренажлар ёрдамида ер ости сувларидан фойдаланиш мумкин б^лади.

1970—1980 йилларда Бузсув, Дорасув, Анз^ор, Салор, Оадуррон, Шайхонтазоф, Чала, Чопонота, Бадир, Ялан- ро ч , Ракат, Науза наби каналлар реконструкция в илин- ди. Натижада шаз^арда суроришга олинадиган сув миц- дори купайди. 1970 йилда секундига 11,5 ж3 сув олин- ган булса 1981 йили 26,0 ж3 га етказилди.

Ша^арнинг бош планига мувофиз келажакда секун­дига олинадиган сув миадорини 40 ж3 га етказиш мул- жалланмовуза. Бунинг учуй Дарвозакент, Кукча, Чига- той, Кенгариц, I-Пулэмас, Дорасув (шохобчалари би­лан), Салор (шохобчалари билан), Анзузр (шохобчала­ри билан), Кайковус ва бонща каналларни реконструк­ция зуилиш кузда тутилмовуза. Шунингдек, бу вазугда Дора^амиш, Захариву Чуцуркуприк, Жангоб, Бурижар ва боища коллекторлар х;ам реконструкция вузлинади.

Буларга в^ушимча равишда яна купгина янги иррига­ция шохобчалари к;урилади. Бош планга кура шазррда яна ёпив горизонтал ва вертикал дренажларни куплаб зууриш назарда тутилмозуза. Дуйи Бузсув шазурнинг бош сув з^абул з^илувчи канали булиб, у зумма ташлама ва озузва сувларни (Жангоб, Чорсув, Чуцуркуприк, Дораца- мииз ва бошву коллекторларни) зумда Овугепа ГЭСидан оциб чикаётган ташлама сувззи узига з^абул з^илиб ша- ззардан чиз^ариб юборади.

К,уйи Бузсув шазурнинг шимоли ва шимоли-гарб вузсмидаги з^амма овузва ва ташлама сувларни узига к;а-

12

бул ^илса, Салор ша^арнинг шар^ий, жанубий-шар^ий ва жанубий ^исмидаги ^амма ташлама ва оцова сувларни, шунингдек, К;Орасувни ^амда Бурижар ташлама тракти сувини ^ам узига ^абул цилади.

1-категорияли каналларни ша^ар сув хужалиги идо- раси — Ташгорводхоз эксплуатация цилади. 2-кате- горияли каналларни, насос ^урилмаларини ва микро- сувпуркагич — цурилмаларни эса ша^ар ижроия коми- тети ^ошидаги ирригация трести эксплуатация ^илади.

Биз ^уйида Тошкент ша^рини кесиб утадиган ва уни сув билан таъминлайдиган асосий каналлар ва ари^ларга ^ис^ача характеристика берамиз.

БУЗСУВ МАГИСТРАЛ КАНАЛИ

Бу сугориш системаси Чирчи^ дарёсининг унг ^ир- гогига жойлашган булиб, ^озиргача ша^ар ва унинг ат- софини сув билан таъминлаб келади. Бузсув канали

Бузсув каналннинг туври чизи^ли схематик картаси.

^ам Искандар, Хоним, Зах, К,°расув, Салор ва боннца каналлар каби бир неча юз йиллардан бери хизмат ^и- либ_келмок;да. Унинг узунлиги Чирчи^ дарёсидан Сир- дарёгача 159 км. Агар унинг бошланиш ери деб 10-ГЭС ни олсак, унда Бузсувнинг узунлиги 138,1 /шдир.

Бузсув каналини ^ачон ^азилганлиги аниц эмас. Лекин археологларнинг тахминий маълумотларига кура зрамиздан бир неча минг йил аввал ^азилган.

13

Бузсув, Салор, Дурдулдок, Ниёзбоши каналларининг цирроцларидаги археологик топилмалари цадимдан бу ерларда сурорма деэдончилик ю^ори маданиятга эга булганлигини курсатади.

Бузсув магистрал каналида ва унинг ирмоцларида умумий цуввати 250 минг киловатдан ошиц булган 17 та гидроэлектростанция ишламоцда. Шунинг учуй ^ам энергетиклар бу системани Бузсув энергетика тракти деб ^ам атайдилар. Бузсув какали Чирчиц дарёсидан секундига 110 кубометр сув олади ва канал зонасида 100 минг гектар ерни суроради.

Каналнинг сув утказиш цобилиятини ошириш мац- садида 1971 — 1977 йилларда Бузсув каналида рекон­струкция ишлари олиб борилди.

Бузсув магистрали Бараж посёлкаси ёнида инженер- лик типида цурилган турон орцали Чирчиц дарёсидан доимий сув олиб туради. 1976 йили цишда ша^арда метрополитен цурилиши муносабати билан канал вац- тинча ёпиб к;уйилди. Бундай ^улай имкониятдан фой- даланиб, ша^ар территориясидаги каналнинг 2,2 кило- метрли участкасининг ^иргодлари бетонланди.

Бузсув системаси узининг ирмодлари булмиш I^opa- сув, Салор, Кайковус ва Ан^ор каналлари билан Тош- кентни шимоли-шарцидан рарбга ва жануби-рарбга ке- сиб утиб ша^арни сув билан тула таъминлайди.

Бузсув магистрал каналининг чаи томонидан унинг катта ирмори — Дорасув канали сув олади. 28-кило- метрда 1936 йилда ишга туширилган Салор ГЭСининг цуйи бъефидан бир километрча пастда чап томонга Салор канали сув олади. 36-километрида эса 1926 йилда цурилган Бузсув ГЭСининг юцори бъефидан (чапдан) Оццуррон ва (унгдан) Дарвозакент каналлари сув олади. Биринчи Тошкент водопроводи ^ам шу ердан сув олади. Бузсув канали ша^арга шимоли-шардий то- мондан кириб келади. Шу йуналишида канал Тош­кент айланма автомобиль йулини, кейин Тошкент-Мос- ква темир йулини кесиб утади ва рарб томонга цараб, Энгельс кучасидан утгач, жануби-рарбга томон бури- либ, Талаба цулини ва Халк; Хужалиги Ютуцлари Виставкасини айланиб утиб, жанубга бурилади. София проспектини кесиб утгандан кейин унг циррори томони­дан Кайковус каналига сув ажратиб, жанубга цараб одади. Шайхонтахур ГЭСидан утгач, (ГЭС Бузсувда дурилган) Хуршид кучасини, Узбекистан ССР 50 йил- лиги ва Навоий проспектларини ^амда Узбекистон ва Абай кучаларини кесиб утиб, иккига булинади — унг14

w < \\

томонга Ан^ор, тугрига Бурижар каналлари бошлана- ди. Бурижар ГЭСининг говори бъефидан чап томонга ^араб Ракат ариги бошланади.

Козирги ва^тда Бузсув энергетика трактида 17 та ГЭС ишлаб турибди. Учинчи жадвалда таърифланган электростанциялар Тошкент, Чирчи^, Газалкент ша^ар- ларини ва Тошкент областининг район ва посёлкалари- ни электр ^уввати билан таъминлайди.

3-жадвал

ГЭС намлари Куввати ми иг кет

Ишга туширилган йили

Бузсув 4 ,0 1926Бурижар 6 0 1936Кодрия 18.0 1937Октепа ' 14,0 1939Салор 9,0 1946Шайхонтадур 6 .0 1950Комсомол 85,0 1940-1948Товодсой 85.0 --“---Ок-ковод 1 1940— 1948Ок-ковок и 1 0 - 1 2 ,0 --“---Ок-к;овок; III --“---Куйи-Бузсув I

II. Ш 1 0 -1 2 ,0 1915-1950

IVV

Яллама 4,400 1954

Бузсув канали Чирчид, Тошкент ша^арлари ва бир неча ^ишлок ^амда посёлкалардан о^иб утганлиги са- бабли улардан тушган ифлос, чи^инди сувлар туфайли унинг таркиби бир оз бузилган. Каналга, айни^са, Чир- чи^, Тошкент ша^арларидаги саноат корхоналаридан, маиший коммунал хужаликлардан о^иб чиедан ва яхши тозаланмаган сувларнинг тушиши сабабли унинг мине- раллашиш даражаси бирмунча ошган булиб, хар бир литр сувда 122 мг дан 200 мг гача турли хил минерал- лар бор. Эриган ^олда учровчи кислороднинг ми^дори унинг говори о^имида 12,3 мг, урта о^имида 9,2 мг ни ташкил этади.

Бузсув магистрал каналидан бир неча каналлар сув олади. Улардан энг му^имлари К расув. Ялангод, Са- лод, Кенгари^, Д арбозакент, Ощургон, Кайковус, Хш хор, Бурижар, Октепа хисобланади.

15

ДОРАСУВ КАНАЛИ

К,орасув Бузсув каналидан ’(2-Оддовод ГЭСининг дуйи бъефидан) сув олувчи биринчи чап диргод кана- лидир. Унинг умумий узунлиги 36,7 км булиб, шундан 24 км и шадар ичидан одиб утади.

Дорасув каналининг турри чизикли схематик картаси.

Корасув каналининг бош иншоотидан секунднга 15 ж3 сув утади. Лекин канал узанига келиб душилади- ган грунт сувларининг ва ёгин сувларининг дисобига унинг дуйи дисмида секунднга 18 м3 гача сув одиб ути­ши мумкин.

Корасув каналининг суви билан Тошкент шадрининг Куйбишев, Камза> Ленин ва Сергели районларидаги 3500 га ер сугорилади.

Корасув шадарнинг шимоли-шардидан одиб, жануб ва жануби-гарб томонга дараб Красновосток, генерал Петров кучаларини ва Куйбишев шоссесини кесиб ута" ди. Бу канал Новый путь кучасини кесиб утгандан кейин гарбга бурилади ва Салор каналига бориб душилади. Каналнинг узани баъзи ерларда саёзлашади, сув купай- ган вадтда диргодларигача тошиб чидади. Каналнинг таги майда шагал, тош ва йирик думдан иборат булган- лигидан ювилиб, уйилиб кетмайди (одиш тезлиги секун- дига 2,0 м га етади). Лекин диргодлари согтупроддан ташкил топганлигидан, ювилиб туриши натижасида каналнинг узани илон изи булиб долган. 1973—1975 йилларда К°РасУв каналининг 5,5 км и реконструкция дилинди, яъни генерал Петров кучасидан Куйбишев шоссесигача булган дисмидаги канал узани бетонланиб,

сувни юк;орига кутариб берадиган 4 та иншоот курилди. Канал зонасида грунт сувлари ер бетига якин булганли- гидан каналдан сув доимо о^иб туради.

Уз навбатида корасув каналидан бир неча ариклар сув олади. Уларнинг энг му^имлари Туртариц, 1-Пулэ-' мае, Сарикул канали, Эски Полвон ариги, 2-Пулэмас ва Чилдухтарон ари^ларидир.

Туртари . Бу ари^ 1927 йили ^урилган булиб, узун- лиги 4,8 км. Арик; Куйбишев райони территориясида 1800 гектар ерни сугоради. Туртари^ К°РасУв канали­дан секунднга 0,6 кубометр сув олади. У секунднга 1,5 кубометргача сувни утказа олади. Туртари^ Гулсанам кучаси олдидан бошланиб, Киров Бешкапа, Калинин, Жасорат кучаларини кесиб утиб, Луначарский шос- сесининг чап томони буйлаб жануби-шарвда бурилади. Шу йуналишида Красновосточная, Черданцев, Бинокор кучаларини кесиб утиб, долган сувини яна К°РасУв каналига ташлайди. Туртари^дан чап томонга 9 та, унг томонга эса 2 та шохобча сув олади.

1- Пулэмас. Бу канал 1934 йилда ^азиб тонга туши- рилган. Унинг узунлиги 6,7 км булиб, асосан Камза ра­йони ва г^исман Ленин райони территориясидаги 830' гектар ерни сугоради. Канал секунднга уртача 0,7 м3 га якдгн сувни Корасув каналидан олади. К°РасУвДа СУВ купайганда I-Пулэмас узидан секунднга 4,5 ж3 гача сувни утказа олади. Ортгщча сувлар эса Толариги орк;а- ли яна Корасув каналини узига о^изиб юборилади.

Бу канал Фонвизин кучасининг говори к;исмидан бошланиб, жанубий й5чгалишида Целиноград кучаси буйлаб о^иб, сунг Лисунов, Бирлашган кучаларини ке­сиб утади. Сунгра жануби-гарб томонга бурилади ва Рисовая, Иззат, Жаргуургон кучаларини ^амда Куй­бишев шоссесини кесиб утиб, долган сувини Толаригига, Толариги эса уз навбатида К°РасУв каналига олиб бо- риб ^уяди.

Каналдан чап томонга 8 та шохобча ва унг томонга 2 та шохобча сув олади. I-Пулэмас канали уз йулида 2 дюкер ва 23 та трубали куприклардан окргб утади.

2- Пулэмас. Бу арик; К°Расув каналининг чап г ир- гогидан (О^ангарон шоссеси ёнида) секунднга 615 литр сув олади. Ари^ 1979 йили ^азилган булиб, узунлиги 6,5 км. У Камза районидаги 830 гектар ерни сугоради. Корасув каналидан сув олган 2- Пуламас ариги жануб томонга йуналиб, Лисунов кучасини кесиб утади ва СЦангарон шоссесининг чап томонидан о^ади. Кейин у дюкер ор^али СЦангарон шоссесининг унг томонига,2 -2 2 3 17

утиб, жанубга бурилади ва Бирлашган, ^уснобод куча- ларини кесиб утиб, долган сувини Толаририга олиб бо- риб ^уяди.

2-Пулэмас арири уч дюкер ва бир неча трубали куп- риклардан утади.

Чилдухтарон арири. Бу ариц ^орасув каналининг унг циррогидан (трикотаж фабрикаси ховлиси — Париж коммунаси кучаси) бошланиб, Сельмаш кучасигача ке- лади. Узунлиги 5,2 км. К,орасувдан секундига 250 литр- га яцин сув олиб, Куйбишев ^амда Х,амза районлари территориясидаги 260 гектар ерни суроради. Бу ариц уз йулида генерал Петров, Новоульяновская, Ломоносов, Сосновая, Фестивальная ва бошда кучаларни кесиб ута­ди. Боткин дабристонидан утган Чилдухтарон арнги Сельмаш кучасига келиб тамом булади.

Арицнинг бир кдюми 1980—1981 йиллари реконструк­ция дилиниб, унинг цирродлари ва тагига бетон плита- лар ёт^изилган.

Румол арири. К,орасув каналининг унг диргоридан, Куйбишев шоссесида жойлашган омбор ёнидан бошла- нади. Узунлиги 8,4 км булиб, К°РасУвДан секундига 0,3 м3 сув олиб, Дамза ^амда Ленин районлари тер­риториясидаги 300 гектардан ошнц майдонни суроради.

Румол арири Куйбишев шоссеси буйлаб одиб, кейин рарби-жануб томонга бурилади ва уз йуналишида 19-Февраль, Черняков, Сарикул кучаларини кесиб ута­ди. Транспорт институти территориясидан утгандан кейин Румол арири Оборонная, Железнодорожная ва Першин кучаларига сув беради. Колган СУВИ Полвон аририга одиб тушади. Ариц узанига дисман темир-бе- тонли плиталар ётцизилган. Арид х,ар йили тозалаб ту- рилади.

Сарикул канали. КорасУв каналининг унг диргоги- дан сув оладиган бу канал 1925 йилда ^азиб, ишга ту- ширилган. Унинг узунлиги 7,1 км булиб, Х,амза ва Ленин райони территорияларидаги 400 гектарга яцин майдонни суроради. Сарикул канали узидан секундига уртача 0,3 м3, сув купайганда эса 0,55 м3 сувни утказа олади.

Канал жануби-рарбга томон оциб, 2-Корасув ва Бо­ку кучалари ёнидан утиб, Куйбишев шоссеси ва Иппод­ром кучасини кесиб утади. Кейин Весна кучаси билан гарб томонга бурилиб, Октябрь революциями з^амда Мирсолихов кучаларини кесиб утади. Шу йуналишда канал Тошкент-Самар^анд темир йулини ва Першин кучасини кесиб утиб, долган сувини К°РасУвга олиб

18

бориб дуяди. A mmo ёзда канал суви деярли сугоришга сарфланганлиги учун К°расувга фадат одова сувларги- на етиб келади.

Сарикул каналидан чап томонга 5 та ва унг томонга 2 та арид сув олади. Сарикул канали уз йулида 2 та дюкер ва 28 та трубали куприклар ордали одиб утади.

Эски Полвон арири. Бу арид дам Корасув канали­нинг унг диргогидан сув олади. У 1930 йили дурилган. Узунлиги 2,7 км булиб, секундига уртача 0,3 м3, сув купайганда эса 1,38 м3 гача сув утказа олади. У Ленин ва Сергели районлари территорияларидаги 200 гектар- га ядин ерни сув билан таъминлай олади.

Эски Полвон ариги корасув каналидан бошланиб, Фур^ат номли маданият ва истиродат богини айланиб утиб, Новый путь кучаси буйлаб гарб томонга одади. Шу йуналишда арид Мирсолихов ва Криворож кучала­рини кесиб утади. Кейин С. Лазо ва Аппаратная куча­лари буйлаб одиб, уз йулида Манжара кучасини дам кесиб утади. Эски Полвон ариги сувининг даммаси су­горишга сарфланади.

Эски Полвон ариги уз йулида 14 та труба куприкдан одиб утади.

ЯЛАНГОЧ КАНАЛИ

Ялангоч К°расувдан кейинги Бузсувнинг иккинчи чап диргод каналидир. У Бузсув каналидан (Кодрия ГЭСининг дуйи бъефида) сув олади. Узунлиги 13 км.

Ялангоч каналининг тутри чизикли схематик кар- таси.

У Куйбишев ва Киров районлари территориясида 2 минг гектарга ядин ерни сугоради. Канал узидан секундига2,0 м3 дан ортид сувни одиза олади.

Ялангоч канали иккита дюкердан утади. Унинг ус- тига 27 та катта-кичик куприклар дурилган. Каналдан

19

унг томонга битта, чап томонга эса 14 та арик; сув ола- ди. Яланточ канали ша^арга шимоли-шаркдан кириб келиб, жануби-гарб томонга ^араб о^ади. У Красновос­точная, Черданцев кучаларини, Луначарский шоссесини кесиб, Циолковский кучаси буйлаб о^иб бориб, Никитин ва Дористон кучаларини ^ам кесиб утади. Кейин майда ари^ларга булиниб, сувнинг долган кисми Салорга бориб ^ушилади. Яланроч каналидан фак[ат Юзариц сув олади.

Юзарик;. Бу арик Яланроч каналининг чап ^ирроги- дан (ша^ар чегарасида) сув олади. Ари^нинг узунлиги 1,8 км булиб, 1960 йили ^азиб ишга туширилган. Юз- арири Яланроч каналидан секундига купи билан 0,4 м3 сув олади. Куйбишев районида 180 гектар ерни сурора- ди, у уз йулида 12 та трубали куприклардан о^иб ута­ди ва к;уйи о^имида у нкки шохобчага булиниб, Луна­чарский шоссесини кесиб утади. Ари^нинг бир шохоб- часи труба ор^али Туртканали устидан утиб, унинг чап ^иргорида жойлашган ерларни суроради.

САЛОР КАНАЛИ

Салор ша^ар ичидаги му^им магистрал канал булиб, у татарин шарк; ва жануби-шарк томонидан кесиб ута­ди. Салор канали Бузсувдаги Салор ГЭСи КУЙИ бъефи-

Салор каналининг тугри чизи^ли схематик картаси.

нинг пастки кисмиДан (чап КиРр0КДан) СУВ °лади- Умумий узунлиги 65 км. Салор икки кисмДан иборат: I-Салор Бузсувдан бошланиб Жун-Салор сув таксим-

20

лагичигача булган 25 км лик дисмини уз ичига олади. 2-Салор Жун-Салор сув тадсимлагичидан Чирчид дарё- сигача булган 40 км лик дуйи днсмидир. Салор канали­нинг бош иншооти узидан секундига 35 кубометргача сув утказади. I-Салор Тошкент шадри ичида 1830 гек­тар ер ни сугоради. 2-Салор эса Калинин ва Янгийул районларидаги 10, 500 гектар ерни сув билан таъмин- лайди.

I-Салор каналининг эни 10—15 метр, чудурлиги1,0 3,0 метрни ташкил этади. Канал шадар учун ком­плекс вазифаларни бажаради. Чунончи, сугоришда фойдаланилади, шадар саноат корхонал'арини сув билан таъминлайди, шадар кучаларига сув сепишда дам фой­даланилади.

Салор канали Гошкент айланма автомобиль йулини, Ж- Обидова кучасини, Тошкент-Москва темнр йулини, сунгра Эргашев кучасини кесиб утиб, шадарнинг адоли- сп зич жойлашган дисмига кириб келади. Кейин Салор канали Пушкин, Ульянов кучаларидан утиб, • Тельман номидаги маданият ва истиродат боги дамда дайвонот богини жануби-шардий томонидан айланиб утиб, жа- нубга дараб бурилади. Салор Карл Маркс кучасини ке­сиб утгандан кейин Фигельский кучасини унг томони буйлаб одади, сунгра Куйбишев шоссесини, Пролетар, lapac Шевченко, Кафанов, Стародубцев кучаларини кесиб утиб, жануби-гарб томонга бурилади. Салор ка­налининг 18-километрида чап тарафдан Полвон ариги сув олади. Кейин Салор гарбга дараб бурилади дамда Богдан Хмельницкий кучасини кесиб утгандан кейин, яна жаыубга бурилиб 23-километрида Тошкент-Самар- данд темир йулини кесиб утади. Салорнинг 24-кило- метрида чап томондан Корасув канали келиб душила- ди. Тошкент айланма автомобиль йулини кесиб утган­дан сунг унг тарафдан Бурижар каналининг суви келиб душилади. 25-километрида эса I-Салор канали Жун- Салор сув тадсимлагичи билан тугайди. Шундай дилиб, Салор канали шадарнинг шимоли-шардидан жануби- гарбига дараб, уз йулида Куйбишев, Камза, Ленин, Фрунзе ва Сергели районлари территориялариии кесиб утади ва уларни сув билан таъминлайди. Канал шадар ичида секундага 20 кубометр сувин утказа олади. Са- лорга чап томондан К,°РасУв ва унг томондан Бурижар каналлари келиб душилгандан сунг у узидан секундига 30 кубометр сув утказади.

Салор канали шадарнинг адолиси зич, саноатлаш- ган районларндан одиб утганлиги сабабли унга жуда

21

куп ифлос, чицинди ва о^ова сувлар ташланади. Basyrn келганда шуни ^ам айтиш лозимки, ша>;ар а^олисининг тез купайиши сабабли эндиликда канал ва ари^ларга бундай ифлос сувларни ташлашга, ша^ар хавосини ифлослантиришга чек ^уйиш кераклиги уз-узидан кури- ниб турибди. Бу ^ар бир завод ва фабрика саноат кор- хоналари маъмурияти дивдат-эътиборида булиши ке- рак. Афсуски ^амон бундай зарарли сувлар канал ва арикларга о^изилмо^да. 1977 йилдан бошлаб Салор каналини реконструкция цилиш ишлари бошланди. Ша- s;ap ичида Салорнинг 10 километрлик участкасида унинг таги ва ^ирго^ларига бетон плиталар ёт^изилди. Келажакда каналнинг икки четини яшил зонага айланти- риб, ша^арликларнинг дам олиб, 5 ордиц чи^арадиган севимли ерига айлантирилади.

Салор капали тарихига келсак у гладим замонлар- дан маълум. Археологии казилмаларнинг курсатишича канал буйида ^овунчитепа, Ниёзбошитепа, Куйгантепа каби тепаларнинг жойлашганлиги, улар уша даврларда ша^арни ва а^олининг девдончилнк ^иладиган майдон- ларини душманлардан ^ури^лаш учун цурилган цургон- лар эканлигидан далолат беради.

Эрамизнинг IV—XI асрларида Салор капали атро- фида Мингурик, Тошкентнннг ^адимий маркази Беш- кент, Шутуркент ва боища а^оли яшайдиган пунктлар пайдо булган. Кейинчалик сувга талаб ортгандан кейин канал бирмунча кенгайтирилган ва чу^урлаштирилган. XIИ асрда Урта Осиёга бостириб кирган монголлар каналнинг куп 1 исмини бузиб юборганлар. XIX асрга келиб, Салор яна кенгайтирилди ва чу^урлаштирилди. Салордан сув олувчи арш^лар ичида энг аду^ими Пол- вон аривдир.

Полвон арик- Бу арии; Салор каналининг чаи г^ирго- гидан (Терский проезд кучаси ёнида) секундига 315 литр сув олади. Арикршнг узунлиги 6,0 км булиб, у Фрунзе ва Сергели районлари территориясидаги 380 гектар ерни сугоради. Полвон ариги иккига були- пиб, бири гарб томонга давом этиб, Богдан Хмель­ницкий кучасини кесиб утади ва темир йул атрофидаги ерларни сув билан таъминлайди. Полвон аригининг ик- киичи булаги эса жануби-гарб томонга бурилиб, Крас- нонод, Першин кучаларини, Тошкент-Самар^анд темир йул и пи сунгра Локомотив кучасини кесиб утади х<амда аэропорт атрофидаги майда аригуларни сув билан таъ- минлайди. Полвон ариги аэропортни шимоли-гарб то- мюиидап айланиб утиб, ^орасувга цушилиб кетади.

22

КАЙКОВУС КАНАЛИ

Бу канал София проспекта утган куприкдан пастрок- да, Бузсувнинг унг циргогидан сув олиб, Октябрь ва Собир Рахимов районлари территориясидаги 4300 га ерни сугоради. Каналнинг узунлиги 5,3 км булиб, у узи- дан секундига 40 кубометргача сув утказади.

Каналнинг Собир Рахимов номидаги маданият ва истирохат боги олдидаги 1-иншоотгача булган 700 метр-

ч.чч■а»SrCl3;Clа.И

Кайковус каналининг тугри чизшуш схематик картаси.

лик кисми реконструкция ^илиниб, икки киргоги ва та- гига бетон плиталар ётк,изилган. КиР™^ларига 0,6 метр баландликдаги темир-бетонли паижаралар урнатилган.

Каналнинг узани анча чукур булиб, 2,0 метрдан6,0 метргача, эни эса' 8,0 метрга етади.

Кайковус капали Бузсувдан сув олгандан сунг бир километрча илон изи шаклида о^иб, сунгра Усмон Юсу­пов кучасини кесиб утади. А^мад Дониш кучаси олди­даги 1-сувайиргич канал сувиии икки ^исмга булади: унг томонга Кич^ирик (у сув хужалик бошкармасида Дамаши коми билан к;айд ^илинган), чап томонга эса Кайковуснинг узи А^мад Дониш кучасини кесиб утиб, Собир Рахимов номидаги маданият ва истирохат боги­ни жануб томондан айланиб утиб, гарбга к,араб давом этади. Канал илон изи шаклида К0Расарой, Сагбон ку­чаларини кесиб утиб, 5,3 километрида 2-сувайиргичига бориб так;алади. Бу иншоот Кайковус каналини яна ик- кига — Чигатой ва Кукча ари^ларига булади.

Кайковус каналидан унг ва чап томонга 13 та арик сув олади. Уларнинг энг катталари: Янги, Павлов,Жангоб, I-Гуручари^, П-Гуручари^, Каса,,бой ва ббш- калардир. Кайковус канали устида 12 та катта ва кичик куприклар ^урилган. Канал сувининг бир литрида

23

0,12 граммдан 0,20 граммгача хар хил минерал тузлар бор. Унинг микдори к,уйи окдмида 0,18 граммдан 0,32 граммгача кутарилади, чунки каналнинг к,уйи о^и- мига ша^арнинг шимолий саноат зонасидан ифлос таш- лама сувлар келиб кдшилади. Шунинг учун унинг к;уйи оЦимида сувнинг минераллик даражаси ортиб кетади. Бу эса уз навбатида сувда эриган хдлдаги кислороднинг ми^дорига салбий таъсир этади (каналнинг говори ок;и- мида бир литр сувда 11,6 миллиграмм кислород бул- са, унинг микдори ^уйи о^имида 8,0 миллиграммгача тушиб кдлади).

Кайковус каналидан Янгиарик. Кичкирик, Павлов ариги. I-Гуручарири. Чимбой ариги, Чигатой ариги, Кукча ариги, Регистон ариги, Бир лик ариги ва бош^а ари^лар сув ойади.

Янгиариц. Бу ариц Кайковус каналидан — Собир Рахимов борига кираверишда ^урилган сув таксимлов- чи иншоотдан бошланади, Янгиари^нинг суви юкори о^имида атрофдаги ерларни сугоришга сарфланади. Куйи ^исмининг узани чу^урлашиб, сизот, оцова ва чи- цинди сувлар о^адиган зовурга айланиб ^олади.

Янгиарик, 1961 йили кдзиб, кшга туширилган. У уви­дан секундига 0,8 ж3 гача сув утказа олади. Узунлиги 1,8 км булиб, 100 гектар ерни суроради. Ари^ асосан Собир Рахимов районидан окиб утади. Янгиари^ шимо- ли-рарб томонга йуналган булиб, Уста Олим кучаси буйлаб Ш\иб, Абдура^монов, Шимолий Олмазор куча- ларини кесиб утади. 254-болалар борчасининг ^овлиси- дан утгандан сунг Янгиари^ яна Уста Олим кучасйни кесиб утиб, Корасарой кучасининг якинида Кдч^ирик, каналига ^ушилиб кетади. Янгиарик, 4 та трубали куп- рик оркдли ю^орида санаб утилган кучаларни ке­сиб утади.

Янгиари^нинг суви шур. Юкдри ^исмида бир литр сувда 130 миллиграмм туз булса ^уйи о^имига кдраб Дамаши каналига кдйилишида хар литр сувда тузлар- нинг микдори 630 миллиграммга етади. Сувда эриган кислороднинг микдори ю^ори кдсмида ,уар бир литрида 9,74 миллиграмм булса, к,уйи кдсмида 2,80 миллиграмм­га тушиб ^олади.

Дамаши (Кдч^ири^) канали. Бу канал хам Кайко- вусдан (Собир Рахимов номидаги маданият ва истиро- ^ат борига кираверишда цурилган сув такдимловчи иншоотдан) сув олади. Бу ердан ер ости билан унг то- монга Дамаши канали, чаи томонга эса Кайковуснинг узи даном этади.24

Дамаши каналининг умумий узунлиги 15,4 км бу­либ, шундан 8,5 кмп ша^ар ичидан утади. Дамаши ка­нали узидан секундига 40 м3 гача сув утказа олади. У 13,300 гектар ерни сугоради. Канал шахар ичида жуда ^ам илон изи булиб, ^овли ва богларни айланиб о^ади.

Собир Рахимов номидаги маданият ва истирщат богидан утгандаи кейин Дамаши шимолга ^араб бури- лади ва бир оз овдандан сунг Абдура^монов кучасини кесиб утиб, гарбга бурилади, сунгра шу кучанинг унг томони буйлаб о^ади. Канал Дорасарой кучасидан утиб, шимоли-гарбга буриладида Сагбон кучасини ке­сиб утади. Дамаши канали 5- километрида Дорацамиш коллекторида цурилган Тупрогрли дамба устидан, 8- километрда эса Тошкент айланма автомобиль йулини кесиб утади. Бу каналнинг (реконструкция Дилингунга кадар) орти^ча суви 5-километрда ^урилган иншоот ор- ^али Дора^амишга ташлаб юборилар эди. Хозир ка­тастроф сув ташламаси иншооти Тошкент айланма ав­томобиль йулининг нариги томонида ^урилган булиб, орти^ча сув шу ташлама орца'ли Дора^амишга окргзиб юборилади.

Дамаши каналида сув камчил булган йиллари у Дора^амиш коллекторидан насослар ёрдамида секун­дига 5 ms гача сув олади.

Дайирма ариги. Дамаши каналининг Саркисов ку- часига я^ин жойидан Дайирма ариги бошланади. Унинг узунлиги 8,1 км булйб, Дамаши каналидан секундига 210 литр сув олади ва Собир Рахимов районидаги Тан- си^боев массивидаги 210 гектар ерни сугоради. Саркисов кучасини кесиб утган Дайирма ариги Сагбон, Хасанова, Урозбоев ва Танси^боев кучаларини кесиб утади. У уз йулида II дюкер ва бир неча трубали куприклар орцали о^иб утади. 1936 йилдан бошлаб Дора^амиш микро- районида ^урилиш ишларининг бошланиши муносабати билан ари^ реконструкция филина бошланди.

Павлов ариги. Бу ариц 1925 йили ^азиб ишга ту- ширилган. Узунлиги бир километрга я^ин булиб, Дай- ковусдаги биринчи иншоотдан секундига 0,3 мъ сув олади ва Октябрь район территориясидаги 150 гектар ерни сугоради. Павлов ариги Сойбуйи кучаси буйлаб о^иб, Пушкин номидаги маданият ва истиродат богига етмасдан, Жангоб аригига ^ушилади. Павлов ариги уз ва^тида анча катта булиб, секундига 1,5 м? гача сув утказган.

БГуручарири. Бу ари^ 1937 йили ишга туширилган.25

Кайковус каналининг унг к;иргогидан (I-Урта арик, ку- часи я^инида) секундига 200 литр сув олади. Унинг узунлиги 3,1 км булиб, Собир Рахимов район террито- риясидаги 210 гектар ерни сугоради.

Бу ария; а^оли зич жойлашган ма^аллалардан ута- ди. Шунинг учун > ам бу арщдан унинг 8 та шохобча- си сув олади.

I-Гуручарири бир дюкердан ва 10 та трубали куп- риклардан о^иб утади. Ариц узининг шимоли-гарб йу- налишида бир к>анча кучаларни ва Абдужабборов ^ам- да Сагбон кучаларини кесиб утиб, майда шохобчаларга булиниб кетади.

Чимбой арири. Ариц сувни Кайковус каналидан (Сагбон кучасининг ю^орирогидан) олади. Чимбой ари- ги 1927 йилда ишга туширилган. Унинг узунлиги 7 км булиб, Кайковус каналидан секундига 300 литрча сув олади ва Собир Рахимов райони территориясидаги 450 гектар ерни сугоради.

Чимбой ариги шимоли-гарб томонга йуналган бу­либ, олдин Сагбон, кейин Х^уррият кучаларини кесиб утади. Чигатой мозори территориясидан утган бу ари^ Чимбой кучаси буйлаб о^иб, майда шохобчаларга бу­линиб кетади.

Чимбой аригидан 7 та шохобча сув олади. Бу ари^ кучаларни кесиб утишда 12 та трубали куприклардан о^иб утади.

Чигатой ариги. Кайковус каиали 5,3-километрдаги сув та^симловчи иншоотдан иккига: унг томонга Чига­той ва тугрига Кукча арицларига булиниб кетади.

Чигатой ариги революциядан олдин казилган эски ари^лардан ^исобланади, узунлиги 3,0 кждир. У Кай­ковус каналидан секундига 0,93 м3 гача сув олиш цоби- лиятига эга.

Бу ари^ Собир Рахимов ва Октябрь районлари территориясидаги 900 гектардан ошиц ерни сугоради.

Чигатой ариги Хуррият кучасини кесиб утиб, гарб томонга йуналади. У Чигатой кучаси буйлаб о^иб бо- риб Ниёзов, Беруний кучаларини кесиб, «Юбилейний» спорт комплексини айланиб утади. Сунг область касал- хонасининг ор^а тарафидан гарб томонга бурилиб, 243-мактаб ^овлиси ичидан о^иб утади.

Чигатой ариги баланд ерлардан о^иб утганлиги учун у ^ар томонга баб-баравар сув та^симлайди (чап томонга 4 шохобча, унг томонга эса 5 шохобча сув ола-

26

ди). Чигатой арири уз йуналишида бир дюкер ва 9 та трубали куприклардан о^иб дДади.

Унг томонга кетган шохобчалар ичида энг каттаси Жарарш^ булиб, у секундига Чиратойдан ярим кубо- метргача сув олиши мумкин.

Чиратой ариги узиникг долган сувини Доракамшига олиб бориб 1ууяди. Чигатой ариридан бир неча кичик арицлар сув олади. Улардан энг каттаси Дамалан ва Жарари^дир.

Дамалан арири. Бу арик Чиратой каналининг унг Кирроридан — Форобий кучасининг олдидан сув олади. Узунлиги 1,5 км булиб, Чиратойдан секундига 25 литр сув олади. Собир Рахимов районидаги 30 гектар ерни суроради. Дамалан ариги гарб томонга о^иб, Форобий кучасини, Хиёбон ^ал^асини кесиб утиб, омонат касса ёнидан о^иб, Студентлар ша^арчасигача боради. Арик,- нинг куп цисми тупрокли узандан иборат. Фа^ат Сту­дентлар ша^арчасида унинг ости бетонланган, холос.

Жарарик. Бу арщ Чигатой каналининг чаи ^ирро- ридан сув олади. Арик Муста^камлаш кучаси ёнидан бошланади. Узунлиги 1,8 км. У Чигатой ариридан секун­дига 200 литр сув олади ва Собир Рахимов ва Октябрь районларидаги 220 гектар ерни сугоради.

Жарарик Хиёбон ^ал^асини, Беруний, Мактумкули, Урожайная кучаларини ва Тошкент айланма автомо­биль йулини кесиб утиб, Калинин районидаги колхоз далаларига сув беради. 1973 йили Жарарик узанининг бир К(Исми бетонландй. Жарарикни кар йили тозалаб турилади.

Кукча арири. Бу арик 1930 йилда казйб, ишга туши- рилган. У Кайковус каналининг давоми ^исобланади. Узунлиги 5,5 км. Кукча Кайковус каналидан секундига 0,9 м3 сув олиб, Октябрь ва Собир Рахимов районлари территорияларидаги 1670 гектаргача ерни сугоради. Сув та^симловчи иншоотдан жануб томонга караб йу- налган Кукча арири Беруний, Шома^мудов, Кизил_ Шарк, О^сой кучаларини кесиб утиб, Уйгур кучасига читали ва унинг унг томони буйлаб рарбга караб ока- ди. Сунгра шу йуналиш буйича Рофуров, Зиё Саид, Дадил кучаларини айланиб яна Уйгур кучасига чикиб, иккига булинади. Сув таксимловчи кичик иншоот Чира­той аририни унг томонга — Бенщайрарочга ва чап то­монга Бирликка ажратади. Чиратой в Кукча арикла- рининг колган сувлари Тошкент айланма автомобиль йулини кесиб утган ариклар оркали К°РаКамишга бо­риб куюлади.

27

Бирлик ариги. Бу ариц 1955 йили ^азиб, ишга ту- ширилган. Унинг узунлиги 4,1 км булиб, Чигатой арн- гидан секундига 0,3 м3 гача сув олади. Бу ариц Акмал Икромов района территориясидаги (Бирлик массива) 300 гектар ерни сугоради. Бирлик ариги чап томонга 8 та ва унг томонга 2 та шохобчага сув беради. Бирлик ариги 2 дюкер ва 23 та трубали куприклар ичидан ок,иб утади.

Ша^ар ариги— Кайковус каналини чап ^иргоги- дан, Янгиш кучаси олдидан бошланади. Ари^нинг узун­лиги 5,0 км булиб, у Кайковусдан секундига 40 литр сув олади ва Собир Рахимов районидаги 50 гектар ерни сугоради.

Жануби-гарб томонга к>араб о^адиган Ша^ар ариги Янгиш, Сагбон, кейин Форсбий кучаларини ^амда Бе- руний проспектини кесиб утади ва цолган суви Кукча аригига ^ушилиб кетади.

Регистон ариги. Бу ари^ Кайковус каналининг чап Киргогидан (Камза кучасига я^ин жойдан) бошланади. Узунлиги 2,5 км булиб, Кайковусдан секундига 40 литр- дан оши^ро^ сув олади. Камза кучаси буйлаб Имоми Саиб масчитини, а^оли зич яшайдиган ма^аллаларни айланиб утиб, Собир Рахимов районидаги 50 гектарга я^ин ерни сугоради. Колган суви Жангоб аригига КУ" шилиб кетади.

Регистон ариги бир дюкер ва бир неча кичик трубали куприклардан о^иб утади.

АНХ.ОР КАНАЛИ

Ан^ор — арабча суз булиб, катта ари^ маъносини билдиради. Анхорнинг узунлиги 8,7 км булиб, у бош кис_ мида секундига 10 м3 сувни утказади. 5000 гектар ерни сугоради. Ша^ар ичида канал шимоли-шаркдан жануби- jap6ra караб окади. Ашуор канали 1S63 йилгача Узбекис- юн кучасидан 100 метрча юкорида, Ботаника богининг (^озирги Гагарин боги) каРшисида Бузсув каналидан сув олар эди. Пахтакор спорт комплексининг курилиши муносабати билан, Анхорнинг боши Абай кучасидан паст­р ом а сурилди. Бузсувдан Агцорга гидроиншоот ор^али утган сув 9-Январь кучаси остидап диаметри 2,0 метр келадиган темнр труба ор^али, сунгра бетондан ясалгап тарной (лоток) орцали о^иб утиб, 9-Январь кучасининг унг томони буйлаб Комсомол майдонигача келади. Ком­сомол майдони остидан утган канал сувининг бир к(исми Комсомол кули оркали, долган кисми эса кулни шимолий28

ва гарбий томсшларидан айланиб утиб, кулдан оциб чи- каётган сув билан ^ушилади. Сунгра сув акведук ёрда- мида Oiyrena канали устидан утади. Кейин, Ан^ор капали Му^имий, Волгоград ва Фар^од кучаларини кесиб утиб, Чилонзор ва Домбробод кучаларининг унг томони буй­лаб, илон изи шаклида уша кучаларга гох; яцинлашиб, го^ узоклашиб, Халклар дустлиги проспектининг чап

Анхор каналининг тугри чизшуш схематик картаси.

•томонида, метронинг охирги станциясига етмасдан ик- кига булиниб кетади. Унг томонга Дон^ус, чап томонга эса Эски Дархон ариги бошланади.

Ан^ор каналидан чап ва унг томонга к;араб бир неча ариклар сув олади. Ан^ордан Комсомол майдони ёнида Кувур ариги. (Большевик кучасининг чап томонидан ;утади), Oiyrena канали устидан утгандан сунг, Науза ариги, ЛКСМ 40 йиллиги богида Чопопота ариги, Волгоград кучасидан утгандан кейин Кучалак ариги, Фар^од кучасидан утгандан сунг Ботирма ариги , ва ДОСААФ меАмонхонасидан утгандан кейин Чала ва Эски Дархон ари^лари сув олади.

Канал согтупршуш ерлардан утганлиги учун куп ер- ларда, айни^са, Фар^од кучасини кесиб утган жойда ^ирго^лари тик. Ан^ор каналидан Чакар, Чала, Дон^ус, Ботирма, Катта ИЛирип’ Кучалак, Науза, Чопоиота каби ариклар сув олади.

Чацар ар и к. Чацар ^адимин ари^лардаи бири булиб, «Пахтакор» спорт комплекси цурилишидан олдин Ан^ор каналининг (6-пивзаводдан настроила) унг томонидан сув олар эди. Ари^нинг узунлиги 5,0 км га як;ин булиб, йиллар утиши билан узанииинг тагини ва ^ирго^ларини ювиб, аста-секип жарга айлапиб цолган.

29

«Пахтакор» спорт комплекса цурилгандан сунг Ча- Кар аригининг боши бекитилиб, текислаб юборилди. Унинг урнида Урмончилар уйи ва Кино уйининг бино- лари КЗД кутарди.

Чак,ар арири Олмазор кучасидан рарб томонга тру­ба ор^али, метрополитен ва Хал^лар дустлиги проспек- тининг остидан эса дюкер ор^али утиб, Бешёроч куча- сига кесиб чи^ади. Бу ерда арицдан секундига 20 25 литр сув о^иб утади, холос. Бу сув шу Чак,ар арири атрофидаги устахоналардан, 1маиший хизмат уйларидан ва индивидуал уйлардан чи^ариб ташланган ?^амда иш- латилган сувларнинг о^оваси булиб, улар йигилиб, ку- пайиб, Куйи Бузсувга бориб (секундига 200—250 литр ми^дорида) куйилади.

Шундай килиб, Ча^ар арири шу кунларда о^ова сув- ларни йириб, Куйи Бузсувга ташлайдиган коллекторга айланиб долган.

Бу арик 1936 йилгача, яъни Бурижар ГЭСи цурилгун- га цадар, Анхордан анча куп сув олар эди. Шу сабабли жар буйлаб о^аётган сувнинг овозидан ^ур^иб, арик лабига бориш хавфли эди.

Коратош макалласига кетаверишда Олмазор кучаси- нинг Ча^ар арири кесиб утган жойни «Исломобод» деб аталар эди. Шу ерда Ча^ар аририни от-арава билан кеч и б утиш анча кийин эди. Шу ердаги пахта тозалаш корхонасининг машиналари Ча^ар сувининг кучи билан айланар эди.

Кувур арири 1927 йили казиб ишга туширилган бу­либ, унинг узунлиги 2,0 км. КУВУР арири сувни Анкор каналидан Комсомол майдони якинида олади. У узидан секундига 0,3 ж3 сувни оцизиб утказиб, Чилонзор КамДа Октябрь районлари территориясидаги 200 гектарга якин ерни суроради.

Анкор каналининг унг кирворидан СУВ ола,дигав Кувур арири Большевик кучасини чаи томони буйлаб окиб, Хал^лар дустлиги проспектини кесиб утади. Барб томон йуналишида арик Самарканд дарвоза кучасини, кейин 12-Декабрь, Марат кучаларинн кесиб утади ва колган сувини Куйи Бузсувга ташлайди.

КУВУР ариги 2 та шохобчага сув бериб, 9 та трубали куприклардан оциб утади.

Пауза арири. Бу арик Анкордан (Брусилов кучаси- даги иккинчи иншоотдан) сув олади. Арикнинг узунли­ги 4,5 км булиб, у Анкордан секундига 615 литр сув олади на Чилонзор районидаги 800 гектар ерни сурора­ди. Пауза арири Халцлар дустлиги проспектини, Зар-

30

кент, Муцимий кучаларини кесиб утиб, Рафур Рул ом кучасигача боради.

1976 йили Науза ариги реконструкция цилиниб, уза- нига бетон плиталар ётг^изилди. Ари^ уз йуналишида 2 дюкер ва 6 татрубали куприклардан утади. Науза ари- гидан чап ва унг томонга 5 та шохобча сув олади. Ке- рак булганда насос станцияси аршуцан секундига 80 литр сувни баландга кутариб беради.

Чопонота арири Ан^орнинг унг к;иргошдан (Чилон­зор» ресторана ор^асида к,урилган иншоотдан) бошла- нади. Чопонота ариги 1939 йили цазиб ишга туширил- ган булиб, Анкордан секундига 450 литрга яцин сув олади. Бу ари^ асосан Чилонзор районидаги 6, 8, 9, 13 ва 12 кварталларни ва Акмал Икромов районидаги 500 гектардан оши^ ерни суроради.

Анкордан бошланган Чопонота уз йулида Хал^лар дустлиги проспектини, ^атортол, Волгоград, Рафур Ру­лом, Фар^од, Сегизбоев ва 'Гурсун^улов кучаларини ке­сиб утиб, узининг ортгщча сувини Куйи Бузсув канали- га ^уяди.

Бу ари^нинг ^аммаси бетонланган булиб, у 10 та дюкер, 10 та трубали куприклардан утади хамда 13 та ари^ни сув билан таъминлайди.

Кучалак арири. Бу ари^ Ан^ор каналидан— Вол­гоград ва Чилонзор кучаларннинг кесишган жойида жой- лашган сув та^симловчи иншоотдан бошланади. Узун- лиги 2,0 клгга я^ин булиб, секундига 100 литр сув олиб, Чилонзор районидаги 100 гектардан оши^ ерни суго- ради.

Кучалак ариги жануби-гарбга ^араб ок>иб, Халкушр дустлиги проспектини, Катортол кучасини кесиб утиб, Рафур Рулом кучасигача боради. Бу ари^нинг ь уйи о^ими Рафур Рулом ва Волгоград кучаларига ^ам сув беради.

Кучалак аригининг узани бетонланган. Ариц 5 та дюкер ор^али утади. Арик;да сув камайганда насос станцияси ёрдамида секундига 80 литр сувни ер ости- дан тортиб, ари^ узанига ва^ти-ва^ти билан цуйиб ту­ра ди.

Ботирма ариги. Ан^ориипг унг ^иргогидан — ДОСААФ ме^монхонаси я^инидаги 8- сув та^симловчи иншоотдан сув олади. Ботирма ариги ДОСААФ ме> - монхонаси ^овлисидан бетон плитали узанда оциб, Хал^лар дустлиги проспектини кесиб утиб, Чилонзор массивидаги 11, 16, 18 кварталларни сув билан таъ­минлайди.

31

Ариднинг узунлиги 2,5 км булиб, 195 гектар ерни сугоради. Ботирма ариги Андордан секундига 200 литр- га ядин сув олади. Ботирма ариги Халдлар дустлиги проспектини, Кат0Рт0Л> М. Шайхзода кучаларини ке- сиб утгандан сунг майда шохобчаларга булиниб кета- ди. Уз йуналишида Ботирма ариги 4 та дюкер ордали утади.

Чала ариги. Бу ариднинг боши Андор каналини (ДОСААФ медмонхонасидан пастродда) унг диргоги- дан, сув тадсимловчи иншоотдан бошланиб, сунгра Халдлар дустлиги проспектини остидан кесиб утади. Узунлиги 3,4 км булиб, секундига 2,0 мъ сув утказади. Чала аригининг суви билан шадарнинг Чилонзор райо- ни ва Тошкент областининг Калинин районидаги 1100 гектар ер сугорилади. Бу ариг баланд ерлардан ут- ганлиги сабабли чап ва унг диргоддаги ерларга бир хилда сув тардатади.

Чала ариги дюкер ордали Халдлар дустлиги прос­пектини жаиуби-гарбдан кесиб утиб, узининг эски^уза- нига тушиб олади. Тошкент айланма автомобиль йули- ни кесиб утгандан сунг, Калинин район территориясида жануби-гарб томонга бурилиб, КУ®И Бузсувга бориб дуйилади. Унинг диргодлари унча баланд эмас.

Кондус ариги Андор каналининг давоми булиб, у метрополитеннинг Собир Радимов станциясидан юдо- рироддан — Андор каналини иккига: чапга ЭскиДардонга ва унгга — Кондусга сув тадсимловчи иншо­отдан бошланади.

Ариднинг узунлиги 11,0 км булиб, юдори дисмида секундига 3,0 д 3 сувни утказа олади. Тошкент области­нинг Калинин районидаги 1000 гектар ерни сугоради.

Кондус каналида сув одимини секинлатувчй учта T ,F0H — СуВ тусдич дурилган. Бу каналдан унинг 13 шохобчаси икки томонга дараб сув олади.

Сув тадсимловчи иншоотдан утгач, Кон^ус ариги Халдлар дустлиги проспекта остидан дюкер ордали ке­сиб утади ва жануби-гарбга дараб илон изи шаклида давом этиб, Катта узбек трактини икки марта кесибутади. л

Шадар отчопари дурилиши муносабати билан ариднинг юдори дисми реконструкция дилинди. Узани тугриланиб, диргодлари дамда тагига бетон плиталар ётдизилди.

Катта Ширин ариги. Бу арид К0НР1УСНИНГ чап КИР" гогидан (7-автобус парки олдида) сув олади. Арид 1933 йилп дазилган. Унинг узунлиги 2,2 км, секундига

32

олган 140 литр суви билан Чилонзор районининг ж а- нубни чисмидаги 134 гектар ерни сугоради. Колгац суви Чнгииул районидаги Жун каналига кушилиб ке- тади. J

Катта Ширин ариги Тошкент-Самарк;анд темир йу- лини ва дюкер ордали Чоштепа кучасини кесиб утади. Катта Ширин аригининг говори ^исми бетонланган. Колган цисмини ^ар йили тозалаб турилади.

Эски Дархон ариги Ан^ор каналининг охирида ку- рилган сув тадсимловчи иншоотдан чап томонга йуна- лади. J

Бу арик 1931 йили цазиб ишга туширилган. Секун­дига 1 ^ 3гача сув утказади. Узунлиги 3,1* км. У Чилон­зор райони территориясидаги 225 гектар ерни сугоради.

Эски Дархон ариги уз йулида 2 та дюкер ва 22 тру- бали куприклар ордали утади. У Катта узбек трактини ва Чоштепа кучасини дюкерлар ордали, Нац^ошлик,1 ав^ар, Белов ва бош^а кучаларни трубали куприклар ордали кесиб утади.

Эски Дархон аригининг узанига ^исман бетонли пли- талар ёт^изилган. Ариднинг узани ^ар йили тозалаб турилади,

БУРИЖАР КАНАЛИ

Бурижар транзит канал булиб, у уз сувини Жун- Салор сувтаксимлагичига етказиб беради. Каналнинг узунлиги 5,4 км булиб, секундига 33 кубометргача сув утказди.

Бурижарнинг эски узанидан Бузсув ГЭСидан оциб чиркан сувни кабул килиш учун фойдаланилган. Кпшда Кайковус ва Ан^ор каналлари яхлаб колганда ГЭСдан о^иб чикаётган сув фацат Бурижар ордали оцизилган, холос. Бурижар ташлама тракти (унинг сувидан суго- риш учун фойдаланилмайди) сувни Бурижар ГЭСидан

* пастрокда, Бузсувдан олади. Бу ГЭСнинг тугони Бузсув сувини 18,5 л-гга кутаради. Шунинг учун х;ам каналнинг- Куйи окимида,яъни Пахтакор спорт комплекси ёнида, Узбекистан ва Абай кучалари районида сувнинг ок;иши секинлашиб, канал доимо сувга тулиб ок;адн. ГЭСнинг ю^ори бъефидан— чап циргокдан Ракат капали, унг- Киргокдан эса Ан^ор канали сув олади.

Бурижар ГЭСидан бошланган канал Богдан Хмель­ницкий кучасини кесиб утиб, эски кушхонанинг жануб/

3 -2 2 3 33

■томонидан айланиб, 400 метрча масофани ^утгандан кейин, чапга бурилиб, эски Бурижар узанига утиб ола- ди Эски Бурижар узанидан у 5,0 км ча масофада^ Му- кимий, Волгоград, Фар^од кучаларини, Катта узбек трактини ва Тошкент-Самарцанд темир иулини кесиб утиб, Салор каналига бориб цушилади.

Каналнинг узани чукур булиб, ^ирго^лари тик, кань- онга ухшашдир. К,ирго^ларининг тиклиги баъзан 20— 25 м га етади. К,уйи одимига борган сари унинг ^ирго^- ..лари пасайиб 8—10 м га тушиб цолади.

СЩТЕПА КАНАЛИ

О^тепа канали сувни Бузсувдан — Бурижар ГЭСини пастидан олади. Канал Одтепа ГЭСига керакли мгщ- дордаги сувни олиб, ортикчасини Бурижар каналига о^изиб юборади. Бу сув та^симловчи иншоот Бешёгоч- даги аввалги к;Ушхонанинг ор^асида жойлашган.

О^тепа каналининг узунлиги 4,0 км булиб, секунди- га 52 кубометр сувни утказади. Канал 1937—1939 йил- лари курилган. У асосан О^тепа ГЭСига сувни етказиб бериш учун хизмат килади. ГЭСдан чиккан СУВ Куйи Бузсув ташлама трактига о^изиб юборилади.

О^тепа канали согтупро^ли ерни кесиб утганлиги сабабли, унинг ю^ори о^имида кдфрс,КлаРи баланд, ён- багрлари тик булиб, кирроцларининг баландлиги бирин- чи куприк атрофида 20—25 метрга етади. Иккинчи Куп­рин ёнида канал дирроцларининг баландлиги 6—8 метр­га тушиб колаДи- Каналнинг к;иррок;ларини муста^кам- лаш учун терак дарахтлари экилган.

Иккинчи куприк устидан Хал^лар дустлиги прос­пекта утган. Канал Одтепа майдони ёнида жануби- рарбга, майдондан утгач жанубга томон бурилади^ва унинг суви анча юзага чик;иб цолади. Каналнинг унг Киррори паст булганлиги учун дамба билан кутарилган. . Унинг баландлиги ГЭС олдида 2—3 метрга етади. Канал суви ГЭСдан ок,иб чшдандан сунг КУЙИ Бузсув ташла­ма трактига кушилиб кетади.

КЕНГАРИК

Ксигарик; Бузсув каналининг унг дирроридан сув оладигап катта, кузена арицлардан бири булиб, унинг умумий узунлиги 14 км. Арик секундига 1,3 ж3гача сув34

утказади. Салор ГЭСининг говори кисмиДан бошлана- диган Кенгарик Бузсувнинг унг киРР0РИ буйлаб беш километргача шуиб бориб, унинг икки томонида жой­лашган ерларни сугоради. Арик; суви Бузсувнинг чап томонига трубалар ёрдамида утказилган.

Кенгари^ Тошкент айланма автомобиль йулини ке­сиб утгандан кейин уч шохобчага — Магал, Чоштепа ва Юнусобод аргщларига булинади. Бу арикугар ёрда­мида Киров районининг шимолий кисмиДа жойлашган Юнусобод массивидаги ерлар сугорилади.

ДАРВОЗАКЕНТ

/ |арвоз_дк£Нт ариги 1937 йилда цазилган булиб, унинг узунлиги 2,0 км. Ари^ Бузсувдан секундига урта- ча 0,7 м3 сув (Ботаника богининг пастки кисми) олиб, Киров райони территориясидаги 100 гектарга я^ин ерни сугоради.

Дарвозакемт Гвардейская кучасига параллель з ол- да гарбга карзб оциб, бир километрча утгандан сунг Эш ельс кучасини кесиб утади ва шимоли-гарбга бури- либ, Шазфистон кучасини кесиб утгач, майда шоз^обча- ларга булиниб кетади. Дарвозакеит ариги 11 та куприк вазифасини бажарувчи трубалар ор^али о^иб утади.

ОККУРРОН КАНАЛИ

Бу канал 1931 йилда кззилган булиб, сувни Бузсув каналининг чап киРР0риДзн олади. Унинг узунлиги 8,2 км булиб, Бузсувдан секундига уртача 0,85 м3 сув олади ва шу сув билан Киров з^амда Куйбишев район- лари территориясидаги 1125 гектар ерни сугоради, Буз­сувнинг чап киррогидан бошланган бу ари^ Ботаника боги ва Узбексельмаш заводи территорияларидан о^иб утади. Арик жануби-гарбий йуналишида Эргашев, Хур- шид, Тюмень, Озарбайжон, Урицкий, Икромов, Фрунзе, Каблуков, Крилов кучаларини айланиб, Пушкин, Жу­ковский, Гоголь ва 1-Май кучаларини кесиб утиб, бир неча шохобчаларга булиниб кетади. Улар ичида энг каттаси Дархон аригидир.

'Р*ЙШШМ_Ч Окдургон каналининг чап киРроридан сув оладиган катта арик; булиб, унинг узунлиги 3,1 км. Бу аргщ Куйбишев районидаги 200 гектар ерни сугоради.

Дархон аригидан секундига 150 литр сув оциб утади. Район марказидаги кучаларни эса унинг шохобчалари сув билан таъминлайди,

Дар^он ариги Овдфгон каналидан — Хуршид куча- сининг пастроридан бошланиб, шу куча буйлаб xnapi томонга о^ади. Новомосковская кучасини кесиб утгач, Дар^он арири жанубга бурилади ва уз йулида^ Старт стадионини айланиб утиб, рарбга бурилади. Суигра у яна Новомосковская кучасини кесиб утади. Уз^ йулида яна кетма-кет Пушкин, Ульянов, Якуб Колос кучалари- ни кесиб утиб, Камид Олимжон кучаси буйлаб жанубга ^араб о^ади. Низрэят, ^айвонот боги территориясидан о^иб утгач долган суви Салор каналига к;ушилиб кетади.

Дар^он ариридан чаи томонга 8 та ва унг томонга битта шохобча сув олади. Бу арид 3 та дюкердан ва 7 та трубали куприклардан оциб утади. Ари^ рекон­струкция к;илиниб, унинг куп цисмига бетонли плиталар ётцизилган.

Бадраган ариги 1931 йили цазиб фопдаланишга топ- ширилган. Ариц уз 'сувини Бузсув каналининг чаи ^ир- роридан, Гагарин номидаги дам олиш боги олдида, ка­нал буйида урнатилган насослар ёрдамидаолади.

Ари^нинг узунлиги 4,7 км булиб, у Бузсувдан се- кундига 2,3 >;3гача сув олиб, Фрунзе районидаги минг гектарга як;ин ерни суроради.

Гагарин боридан о^иб чидаётган Гадраган арири Узбекистан ва Абай кучаларини кесиб утгандан кейин икки шохобчага булинади. Унг томонга бурилган шо­хобча Педагогика кучаси билан Бурижар капали ораси- даги куча, ^овли ва яшил зоналарни сугориб, долган суви Ракат аририга ^уюлади.

Гадраган арирининг чап шохобчаси Г. Лопатин, Ху- жакент кучаларини кесиб, Педагогика кучасига чица- ди ва шу кучани чап томони буйлаб оциб боради. Уз йулида Педагогика, Ш. Руставели рапида Б. Хмельни­цкий кучалари орасидаги ерларни суроради.

Гадраган арири 2 та дюкер, 25 та трубали куприк­лардан ок;иб утади ва 20 дан ошиц шохобчаларга сув беради.

ТАНИША^АР APHFH

Таниша^ар ариги Бузсувдан секундига 50 литр сув ((i пивзавод территорияси ёнидан) олади. Узунлиги 4,7 км булиб, Октябрь районидаги 60 гектар ерни суро-ради. „„ , А . „ „

Тлпнша^ар ариги рарб томонга иуналиб, Абаи, ил- мазор кучаларини, Халкушр дустлиги проспектини ва

36

Бешёгоч >*амда Самарканд дарвоза кучаларини кесиб утади. Уз йуналишида Таннша^ар ариги 3 та дюкер ва бир неча трубали куприклар орцали оциб утади. Бу арицнинг узанига ^исман бетон плиталар ётцизилган.

ШАИХОНТА^УР APHFH

„ БУ аРИ1$ Бузсувнинг унг ^иргогидан — Шайхонта^ур ГЭСининг ю^ори бъефидан с,екундига 225 литргача сув олади. Унинг узунлиги 2,1 км. Дюкер орцали ю^ори бъефдан сувни пастга туширилади ва Узбекистон 50 йиллиги проспектигача. Бузсувнинг унг циргоги буйлаб бетонли лотокда оцади. Сунг яна дюкер орцали прос- пектни кесиб^утиб, гарб томонга бурилади ва Усмон Юсупов, ^Абай, А^мад Дониш кучаларини кесиб утиб, }^амза кучсидаги 42 мактабгача оциб келади.

Бу арицнинг сувини 1966—1974 йилларда бетонли лотокларда о^адиган цилинди. Шайхонта^ур ариги уз йулида Ц-13, Ц-14, Ц-15 массиви территорпяларига ва цушни кучаларга ^ам сув беради. Бу ари^ ^ам бир неча дюкер ва трубали куприклардан утади. Арнцпинг долган суви Жангоб аригига тушириб юборнладн.

РАКАТ АРИГИ

Ракат цадимий ари^лардан бири булиб, унинг бош ^исми 1940 йили рекострукция цилингаи. Ракат ариги Бузсув каналининг чап ^иргогидан — Бурижар ГЭСиниг говори бъефидан секундига 370 литр сув ола­ди ва Фрунзе райони территориясида 500 гектарга яцин ерни сугоради. Унинг узунлиги 8,1 км. Ракат ариги жануби-гарбга йуналган булиб, Б. Хмельницкий, Пря- дильний, Черешневая кучаларини айлапиб утиб, Муци- мий кучасига чицади. Дейин Виборг кучасшш иккп мар­та кесиб утиб, Волгоград кучасига чи^иб, шу атрофда- ги кичик аргщларга сув беради.

Волгоград кучасини кесиб утган Ракат ариш Соло­матин кучаси билан Бурижар оралигидаги ерларни сув билан таъминлаб, долган суви Бурижарга тушириб юборилади.

Ракат ариги г^исман реконструкции цилиниб, узан- лари плитали бетонлар билан цопланган. Ари^ суви 3 та дюкер ва бир неча трубали куприклардан оциб утади.

37

ЗАХАРИК

Бу арих ^адимий ари^лардан бири булиб, Бузсув трактининг орти^ча сувини Г уйи Бузсувга ташлаш учунхизмат хилиб келган. Х,озирда Захари^нинг говори хис* ми текислаб юборилган. Шу сабабли Бузсув ортицча сувининг бир х™ми Бурижар ор^али Салорга, ^ 0 Л1 ан бир хисми эса О^тепа канали орхали К,уйи Бузсувга о^изиб юборилмохда.

Захаргщнинг куйи оцими, хозир жарга айланиб хол_ ган. Шу сабабли 'унинг ХУ™ кием и хозир ахолининг ва маиший хизмат уйларининг о^ова сувларини йигиб, 1\уйи Бузсувга ташлайдиган коллекторга айланган. Захари^нинг чухур ва дарахтлар билан ^опланган гово­ри хисми метрополитеннинг утиши ва Хал^лар дустли- ги проспектининг ^урилиши муносабати билан текислаб юборилган.

ЧУКУРКУПРИК APMFM

Чухуркуприк ариги хадимий арих булиб, у х°зир чухурлашиб, к,ирго^лари упирилиб, кенгайиб жарга ай­ланган. Хрзирда у Октябрь районидаги ахолининг маи­ший коммунал хужалик ва саноат объектларидаги таш- ландих одова сувларини йигиб, Куйи Бузсувга олиб бо-риб хуяди. ,

Чухуркуприк жарининг юхори хисми текислаб юбо- рилган. Долган хуйи хисми эса Рарбга томон давом этиб, ташландид охова сувларни йигиб (Самарканд дарвоза кучасини кесиб утгандан кейии) К,уйи Бузсув­га бориб хуйилади.

ХОРАИУЛ ЕКИ НАЙМАН APHFH

Бу арих 1953 йили хазиб фойдаланишга топширил- ган булиб, Чирчих дарёсидан сув олувчи Баратхужа каналининг чаи хиргогидан (хуйи о^ими Найман ариги деб аталади) сув олади.

К,орайул аригининг узунлиги 3,3 км булиб секунди- га 0,8 м? сувни утказади. Бу арих Ссргели район мар- казида 550 гектар ерни сугоради. Бу арихдан икки то- монга 6 та шохобча бошланади. Арих 21 та кичик тру­били куприклар орхали утиб, холган сувни Сергели район марказида жойлашган кулга хуяди. Арихнинг куп Хисми бетонланган.

38

ЧОРТОК АРИГИ

Ариц 1930 йили г^азиб ишга туширилган. У Чирчш^ дарёсидан бошланади. Узунлиги 1,7 км булиб, секунди- га 400 литр сувни узидан утказа олади. Чорто^ ариги Сергели районида 120 гектар ерни сугоради. Долган сувни Найман каналнга тушириб юборади. Ари^нинг куп ^исмига бетон лотоклар ётг;изилган.

ТОЛАРИК

Бу ариц 1937 йили ^азиб ишга туширилган. Узунлиги 1,9 км булиб, секундига 250 литр сувни утказа олади. У ^амза райони территориясидаги 245 гектар ерга сув беради.

Голариги сувни Тол каналидан олади. Тол канали эса Чирчи^ дарёсидан бошланади. Бу арик; орти^ча сув- ни Баратхужа каналига ^уяди. Ари^ жануби-гарб йу- налишида Шамсутдинов кучасини кесиб утади.

КУЙЛИК APHFH

Бу аргщ 1927 йили ^азилган булиб, узунлиги 7,0 км. У ЧирчикуПарнават каналидан секундига 350 литргача сув олади. (ЧнрчигуПариават капали эса сувни Чпрчик; дарёсидан олади) ва )^амза райоиидаги 320 гектар ерни сугоради.

Куйли^ аригидаи з ар икки томонга 12 та шохобча сув олади. Ари^ уз йуналишида икки дюкердан ва 14 та трубали куприклардан ;утади.

Куйлгщ ариги жануби-гарб йуналишида Кунбишев шоссесини, кейин КУРУвчи кучасини кесиб утади. Бу аршудаги орти^ча сув Баратхужа каналига тушади. Аргщнинг куп г^исми бетонланган.

КИЕТ АРИГИ

1924 йили г;азиб битказилган. Уннпг узунлиги 5 км, секундига^600 литргача сувни утказади. Кист ариги Аамза райони территориясидаги 180 гектар ерни суго- РаДи- сУвни ЧирчикуПарпават каналидан олади.У уз йулида Илтифот, Каримов кучаларнпи ва Оз^анга- рон шоссесини кесиб утиб, 6 та шохобчага сув беради, Киет ариги 10 та трубали куприклардан оциб утади.

39

..-г! Дорадамиш — дадимий канал булиб, кейинчалик та- гининг чудурлашиб бориши ва диргодларининг ювилиб, упирилиб тушиши натижасида дозир жарга айланган. Дозирда коллектор вазифасини бажармодда.

Дорадамиш коллектори шадарнинг шимолида жой- лашган Дендропаркдан бир оз юдоридан бошланиб, шадарга шимоли-гарб томондан кириб келади. Унинг узунлиги 21,0 км булиб, экин далаларидан одиб чида- ётган одова еувларни, саноат ва коммунал хужалик кор- хоналаридан одиб чидаётган ташлама еувларни дабул дилади.

Шунинг учун дам коллектор сувида турли хил эрит- малар куп. Унинг юдори одимида бир литр сувда 1,026 граммдан 1,412 грамгача дар хил тузлар бор.

Коракамишга Чигатой, Кукча, Ж арарид^ва бошда ари^Гаршшг^уви кёлиб^шилишй натижасида ва унинг суви сув тозаловчи иншоотлардан тозаланиб утгандан сунг унинг минерализадияси 0,787 дан 1,080 граммга тушиб долади.

Дендропаркнииг юдори дисмидан бошлаиган Дора­дамиш коллектори жануби-гарб томонга одиб бориб, Тошкент айланма автомобиль йулини кеенб утади. Де- йин Юнусобод массивини шимоли-гарби томонидан ай- ланиб утган Дорадамиш Тошкент-Москва темир йулини кесиб утади ва гарб томон бурилиб, Дораеарой кучаси- ни кесиб утади. Сунгра, яна Тошкент автомобиль ай­ланма йулини унг томонига кесиб утган коллектор уз сувини сув тозаловчи иншоотга олнб бориб дуяди.

Суви тозаланиб чиддандан сунг Дорадамиш кол­лектори Дуйи Бузсув билан душилгунгача жануб-гарб томонга дараб одиб боради.

\ Майдургон ариги. Дуйи одимида коллекторга айла- ниб долган Дорадамишнинг юдори однмидан Майдур­гон ариги сув олади.

Бу арид 1930 йили дазиб ишга туширилган булиб, унинг узунлиги 1,8 км. Арид узидаи секундига 0,65 м? гача сувни окизиб утказа олади. Дорадамиш суви билан биргаликда Собир Радимов районидаги 650 гектар ерни сугоради.

Дорадамиш каналидан, унинг Тошкент айланма ав­томобиль йулини кесишган еридан иастрогида, унг дир- гогндан сув оладиган Майдургон ариги Тошкент-Моск­ва темир йулини кесиб утгунга дадар Дорадамиш би­лан ёнма-ён одади. Темир йулни кесиб утгандан сунг

ДОРАДАМИШ КАНАЛИ

40

Майдургон гарб томонга бурилади ва Дораеарой ва Металлистлар кучаларини кесиб утади.

Темир-бетон буюмлари заводи ^овлнеидан утгандан кейии арш^ шимолга бурилади ва Дадабоева, Пахта ку­чаларини кесиб утиб, гарб томонга бурилиб, Сагбон ку- часидан утади ва Дорадамиш массивига томон бурилиб, майда шохобчаларга булиниб кетади.

оМайдургон ариги битта катта шохобчага сув беради. Йулида 3 та трубали куприклар ор^алн утади.

Куйи Бузсув канали — ша^римизнинг жануби- гарб дисмидан утувчн ва шу территориядан о^иб чи^увчи оцова, ташлама ва грунт сунларипи узига йигнб борувчи жарга айлапиб цолгап канал Бузсув- пинг давомн .\исоблападп ва у Дуйи Бузсув номи билан аталади.

К,уйп Бузсув Жангоб ва Чорсу коллскторларини: кушнлпшнднп бошлападп. Уз йулида Дуйи Бузсув аста- секин чудурлашиб, циргоцларннмнг ювилишп натижаси­да кенгайиб боради ва Чуцуркупрпк аригиии келиб- ^ушилишидан кейин ь^иргоцлари тик булгап капьонга айланиб долади.

Чап томондан Дуйи Бузсувга Ча^арари^, Захарии;,, Науза, Чопонота, Ботирма ва Чалаари^пинг сувлари кел иб к;уюлади. Онргепа ГЭСининг ташлама суви ? ам Куйи Бузсувга чаи г^ирго томонидан келиб 1 ушилади.

Унг циргок; томонидан фа^ат Дорадамиш коллекто­ри келиб ^ушилади. Дуйи Бузсув ташлама тракти 90 км ли йулни босиб, Сирдарёга к;ушилади. Тошкент ша^ри- да Дуйи Бузсув Октябрь ва Акмал Икромов район» территорияларидан о^иб утади.

Дуйи Бузсув узининг умумий гарби-жануб йунали- шида Амосов кучаси остидан утган сув утказгич орцали, кейин Фарход кучасида цурилган катта темир бетонли куприк остидан утади. Дуйи одимида капьонсимон, узандан окиб утиб, ер юзасига чи^ади ва Тошкснтнинг Янгийул, Чиноз райони террпторияларидагп 2000 гек- тардан ошгщ ерни сугоради. Ортицча сувини Дуйи Буз­сув Сирдарёга ташлайди.

ДОВУЗ ВА КУЛЛАР

1926 йилгача Тошкент ша^рида ^овузлар жуда куп булиб, улар р ш фаслида — арии; ва каналларда сув. музлаганда ша^ар а^олисини сув билан таъминлар эди.. Довузлар купинча думало^ ва туртбурчак шаклида бул- ган. Довузлар катта >;овлиларда ёки куча четларида

41

кавланар эди. ^овуз четларига тол, терак, к;айрагоч экилган булиб, ёзда з^овуз атрофини анча салюта цилиб, микрошушм вужудга келтирар эди. Бузсув ГЭСининг цурилиши ва ша^арга водопровод олиб келиниши му- носабати билан з^овуз ва к;удук;лар уз ^имматларини йуцота бордилар.

Козирги кунларда шаз<;ар ичида микрои^лим яратиш учун бир неча сунъий куллар барпо этилган. Бу кул- ларда цайи^ станциялари, алоз<;ида чумилиш жойлари мавжуд. Кул атрофида боглар ташкил ^илинган булиб, улар саратоннинг жазирама иссяк; кунларида аз^олининг дам олиб, з ордиз чи^арадиган зонасига айланган.

Киш сову^ келган баъзи йиллари куллардаги сув гиалин (музлаб, болаларни конышда учадиган жойига дйланади.

Киш к;аттиц келган 1933—34, 1949—50, 1957—58 ва 1969—-70 йиллари з^амма з^овуз, кул ва каналлар ^алин муз билан цопланган. Музнинг ^алинлиги 10—15 см дан 20 см гача борган.

Тошкент шазфидаги мавжуд бир неча кул шаз^ар мез^наткашлари хизматида. «Ленин комсомоли» номи­даги, «Балаба», «Роз^ат» ва «Бахт» куллари шулар жум- дасидандир.

«Балаба» кули шу ном билан аталувчи маданият ва истироз^ат богида жойлашган кулдир. У сувни Бузсув каналидан олади. Кул Юнусободга кетаверишда Эн­гельс кучасининг чап томонида жойлашган. Бу кулнинг ■чуцурлиги 1,5—3,5; эни 50—70 м, узунлиги 80—100 м бу­див, 2,5—3,0 гектар майдонни эгаллаган. Бу кулда i a- йиц станцияси, чумилиш учун яхши жиз^озланган пляж ва кул буйида дам олиш зонаси бор.

Иккинчи кул шаз^ар марказидаги Ленин комсомоли номидаги маданият ва истироз;ат богида жойлашган ■булиб, уни Комсомол кули деб атайдилар. Бу кул Беш- ёгочдаги к;адимий хумдон урнида 1939—40 йилларда апаз^ар комсомолларининг ташаббуси билан к^азилган. Кул сувни Анз^ор каналидан олади. Кулнинг чук;урлиги 1,5—6,0 м, узунлиги 1,0 км, эни 75,0 м булиб, 9,0 гектар майдонни эгаллайди.

Узбекистан комсомолининг 40 йиллиги номидаги ма­даният ва истироз^ат богида кичик «Пионерлар» кули жойлашган. Бу бог 1963—65 йилларда Чилонзор мас- сиви к;урилиши ва^тида Чилонзор, Волгоград кучалари ва Халк;лар дустлиги проспекти оралигидаги террито- рияда барпо этилган. Пионерлар кули сувни Анз^ор

4 2

чуцурлиги 0 93i^ ^ лнинг узунлнги 150, эни 45,0 м ваШумилов номидаги маданият ва истиро^ат богида

*ам кичик кул мавжуд булиб, у сувни ^орасув канали­дан олади. Бу кул ша^арпипг жаркий ^исмида жойлаш- ган. Бу кулнинг узунлиги 100 м, эни 50 м, чу^урлиги

ттт М °УЛИ®’ ^,5 гектар майдонни ишгол этган. Ша^арнинг жануби-шар^нда Чирчи^ дарёсининг ик-

ки циргогида «Бахт» на «Рсцат» к^ллари жойлашган. Даренинг унг ^иргогидагнсини «Бахт» номи билан чаи Циргогидагрсиии эса «Ро^ат» номи билан аталади. Бу куллар ша.\ар а^олиси учуй яхши дам олиш зонаси бу­либ хиамат |\нладп. Куллар нкцардаи чн^аверишда и^апгароп шоссесииинг чаи томоиидан кузга ташланиб туради.

Ьу дам олиш зоиасига трамвай линияси утказилган ва автобуслар муитазам равишда цатнаб туради

«рмт» ва «Рмат»_куллари 1973—75 йиллар' ичида ша.^ар цурилишлари учун олинган т ум ва шагаллар урнпда вужудга келган. Куллар Чирчи^ дарёсининг суви билан таъминланади. «Бахт» кулининг чукурлиги

0,0 метр, узунлиги 900 метр, эни эса 300 метрга бора- ди. Кул 27 гектар майдонни эгаллаган.

«Ро^ат» кулининг чукурлиги 3,0 метр, узунлиги 3,0 км, эни 150 метр булиб, 41 гектар майдонни ташкил этади.

Ша^ариинг Фрунзе район территориясида жойлаш­ган Киров номидаги маданият ва истиро^ат богида ва Сергели районининг марказида > ам кичик кул бор. Киров паркидаги кул инцилобдан олдин Губернатор боги номи билан аталган ватугда цазилган булса, Сер- гели района марказидаги «Коммунистик ша^арнинг 50 йнллиги» номидаги истиро^ат богида жойлашган кул 1966 67 йилларда — Сергели ша^ари курилиши ва^тида цазилган.

„ Ша^арда канал, ари^ ва куллардан ташцари жуда куп фонтанлар, микросувпуркагичлар, кичик сув ^ав- залари ^ам булиб, уларга суп ша^ар водопроводидан берилади. Булар узига хос микронцлим ^осил цилиши. билан бирга ша^ар чиройини ,\ам очади.

ШАХ>АР СУВИ Ю ЗА БУЛСИК!Табиатнинг инсонга хадя килган му^им табиий^ре-

сурсларидан бири булмиш сувдан тежаб-тергаб фойда- ланиш, уни тоза са^лаш, ирригация шохобчаларини ки- шилар хужалик фаолияти билан боглиц булган сабаб- лар натижасида ифлосланишдан мухофаза цилиш бугунги кунда хар бир ша^ар а^олисининг муцаддас бурчи- дир. Чу'нки, хал^ хужалигимизда чучук сувнпнг урнини босадиган бош^а манба йу^. Агар кумир, нефть ёки газ каби ёкргЛтилар бири-иккинчисининг урнини ^опла- са, чучук сувнинг урнини копловчи бонща манба йу^. Шу сабабли Тошкент ша^рндан отртб утувчи канал ва ар1Щ сувларини тоза caiyiaiura эътибор бермасак акс ^олда улар уз сувларини узлари табиии ^олда тозалаб' «уддалай» олмай коладилар, оцибатда арш ва канал сувлари ифлосланиб бораверади. Тошкент шахрн йи- рик саноат, фан ва маданият марказита аиланганлигига. ь^арамай ок;ар сувларга нисбатаи йул куйиб бул_ майдиган доллар содир булмоцда. illa^ap пчидан о к, и б утувчи баъзи канал ва арнк, суви (Салор, Ан^ор, Кора- еув, Кайковус, Шивли, Чорсув, К^оракамиш ва боину) айпим саноат ва коммунал хужалик корхоналарининг чикиндн- сувлари, шахсий хонадонлардан ташланаётган магзава ва ахлатлар билан ифлосланиши учраб туради. Буига энг аввало Тошкент ша.уридаги саноат корхона- лари, автопарк ва даволаш муассасалари, коммунал-маи- шпй корхоиалари ва бош^а ташкилотлардан чикаётган чикинди сувлар бир цисминидг тозаламасдан арнк ва каналларга о^нзиб юборувчи уша корхона ва ташкилог рахбарлари айбдор. Шахсий хонадонларда яшовчи баъзи калтафахм кищилар сувларга ахлатларни, матзаваларни ташлайдилар. Валлонки, КПСС Марказий Комитета ва Совет хукумати сув ресурсларини тоза саклашга алохида эътибор бериб, 1970 йили СССР Олий Совети «ССС

44

ва Иттифоцдош республикалар сув кдшуни Асосларини» тасди^лади. Узбекистон Олии Совет учинчи сессиясида эса (1972 йил июнда) республйканинг сув ^ацидаги Ко- Декси ь;абул цилинди. Бу ^онунларда сувдан ту три, те- жаб фойдаланиш, уни ифлослантирмаслик умумхал^ иши эканлиги курсатилган. Сув цомунп Асосларида сувдан фойдаланиш йул-йурицларн ва бу ^оидаларни бу- зишга хеч кимнинг х^ащи йуцлиги курсатилган. Уша цо- нунда курсатилган к>оидалар шахслар екп корхона ра.у барлари томонидан бузилса, улар жавобгарликка торти- лади. Бу Узбекистон ССР Жииоят кодексининг 186, 187, ва 215 бандида ^ам цайд этилгап.

Гошкент ша^ридаги арш ва капилляр сувини му.^о- Фаза цнлуичп, ягопа ташкнлот ^озпрча пуц. Аммо каттакдналлар сувининр тозалпг..... аса Узбекистон ССР Сувхужалик мминстрлмгига цармшлм Область сув ресурс- ларп боищармасм нитрат цилиб боради. Бош^армаиинг 35аракати гуфэйлн пкцар пчидан оцнб утувчи канал сувлнрипипг тозалигп йил сайин яхшиланиб бормо^да. Бош^арма маълумотига кура ша^рнмиздан о^иб утув­чи сувларнинг санитария ^олати анча яхшиланган бу- либ, сувнинг таркибида нефть ма.^сулотлари, органик моддалар, за^арли химикатлар, твмир-терсакларнинг ми^дори анча камайган: саноат корхоналари, автопарк- лар, маиший-коммунал хужалик, даволаниш муассаса- ларидан чикаётган ифлос, тозаланмаган сувларни ка­нал ва аргпуларга ташлаш эса 1979 йилдагига нисбатан 1980 йили 25 процент камайган. Сабаби, саноат корхо- наларида ифлос чи^инди сувларни тозаловчи иншоотлар цурилмоцда, айланма суз системасидан фойдаланмокда, дастго^ларни хаво билан совутиш системасига утказил- мшуда. Натижада, шахримизда 1980 йили бир суткада 243 минг кубометр тоза сув и^тисод цилиб цолинди. Сунгги йилларда саноат корхоналари цошида сув тоза- лаш иншоотлари кунлаб ^урилмо^да, 1980 йилдан бош- лаб бундай иншоотларни цуриш иши тезлашиши нати- жасида бир суткада 15 минг кубометр ифлос-чи^ииди суви и тозалаш цобнлиятпга эга булгаи пншоот Тошкент трактор, Миконд заводлари цошида, Шампан вино заво­ди ^ошида, Сергсли саноат комнлокси кошида барпо этилди.

Шахримизда сув тозалпппа рпоя чтит со\асида мак;- товга сазовор корхопалар кунчплнкни ташкил к!}лади. Масалан, Тошкент когоз фабрнкаси куиига Корасувга 7,67 минг кубометр суннп бутуплап тозалаб оцизади, х\уили1 цурилиш материаллари заводидан суткасига

45

16,28 минг кубометр ифлос сув 100 процент тозаланиб, сунгра Чирчи^ дарёсига о^изилади. «Малика» фабрика- си суткада 2,48 минг кубометр ишлатилган сувни тоза- лаб, сунгра Бузсувга о^изади, «Тошкентпиво» бирлаш- маси ифлос чицинди сувларини ^аммасини тозалаб (суткада 2,39 минг кубометр) Чорсувга о^изади. Бун- дай корхоналар цаторига 2-пиво заводи, Газаппарат за­води, 5 ва 7-таксопарк, 2, 4, 18-автопарк, Республика сил касалликлари шифохонаси, Узбекфильм, 10, 15, 12, 24- ^аммом, Узбекбирлашув ишлаб чи^ариш комбината ва боища корхоналарни киритиш мумкин.

Тошкент ша^ридаги ари^ ва канал сувларини тоза сацлашга к;аратилган юцоридаги тадбирларнинг амалга оширилишига царамай ифлос, чи^инди сувларни, ахлат- ларни, нефть ва химия ма^сулотларини сувга ташлаш ^олларига бутунлай чек цуйилгани йуц.

Тошкент шахридаги ари^ ва каналлар сувини тоза сацлаш учун куйидаги тадбирларни амалга ошириш ма^садга мувофицдир:

Канал ва арицларга ташланадиган чицинди — иф­лос сувлар мицдорини камайтириш учун саноат корхо- наларида совутиш ишларини сув ёрдамида эмас, балки ^аво ёрдамида амалга оширишга утишни тезлаштириш керак. Бундай усул СССРнинг баъзи саноат корхонала- рида цулланилмоцда.

Саноат, коммунал ва бошца корхоналар чи^инди ифлос сувларини махсус сув тозалагич нпшоотлар ёр­дамида тозалаб, сунгра ариц ва каналларга о^изишга тула эришиш лозим.

Саноат ва бош^а корхоналардан чи^аётган ифлос сув мицдорини камайтириш учун корхоналарнинг сув- дан кооперативлашган ^олда фойдаланишга утиши ке­рак. Бунда сувнинг тозалигига булган талабга ^араб, бир-биридан унча узок; булмаган корхоналарни сувдан фойдаланишида кооперативлаштириш керак, яъни бир корхона фойдаланган сувни махсус тиндиргич ва совут- кичларда тозалаб, сунгра цувурлар ор^али иккинчи ва учинчи корхонада фойдаланса буладиган системага утиш.

Ша^ардаги ариц ва канал сувларини тоза са^лаш учун кенг омма уртасида лекция ва су^батлар уюшти- риш, газета ва журнал са^ифаларида, радио ва телеви­дение эшиттирншларини ташкил ^илиш.

Бу вазифаларни бажариш му^им давлат иши, ^ар бир ша^арликнинг ^ам муцаддас ишидир.

46

МУНДАРИЖЛ

Ша^арнинг чегараси ва табиип шарощ Ша^арнинг июлями . . 1Ша^арнинг ирригация шохобчалари Ьу.к-ув магистрал капали А<н|уз па крллар .ШсЦар сунн тоза б лснн!

I

4144

WOP

W

Касим Халматов, Паттох БаратовИРРИГАЦ ИО НН АЯ СЕТЬ ТАШКЕНТА

На узбекском языке

Ташкент, «Фан»

Узбекистан ССР ФА илмий-оммабоп адабиётлар та\рир \айъа- ти томонибан нашрга тасди^ланган

Мухаррир Л'. Оцилхонов 'Рассом Е. И. Владимиров

Техмухаррир Ф. К. Лушникова Корректор Ф. Зокирова

ИБ № 2518Теришга берилди 13.10.83. Босишга рухсат этилди 9.11.83. Р07829. Форма- ти 84X108V32. Босмахона д о б о з и № 1. Адабий гарнитура. Юдори босма. Шарт- ли босма л. 2,52. ^иеоб-кашриёт л. 2,6. Тиражи 1000. Заказ 223. Бахоси 10 Г.

УзССР «Фан» нашриёти, Тошкент, 700047. Гоголь к^часи, 70.УзССР «Фан» нашриётининг босмахонаси, Тошкент, М. Горький проспекти, 79.