ΤΙΒΕΡΙΟΣ-Αττικά_αγγεία_πολυτελείαs ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ.pdf

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΘΡΑΚΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ

Η ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΪΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΣΤΟ ΒΟΡΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟΚΑΙ ΤΗΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΤΟΥ (700-480 πΧ)

Πρακτικά Αρχαιολογικής ΣυνάντησηςΘεσσαλονίκη 19-22 Μαΐου 2011

Επιμέλεια

Μιχάλης Τιβέριος Βασιλική Μισαηλίδου-Δεσποτίδου Ελένη Μανακίδου Άννα Αρβανιτάκη

ΑRCHAIC POTTERY OF THE NORTHERN AEGEAN AND ITS PERIPHERY (700-480 BC)

Proceedings of the Archaeological MeetingThessaloniki 19-22 May 2011

Edited by

Michalis Tiverios Vasiliki Misailidou-Despotidou Eleni Manakidou Anna Arvanitaki

ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΑ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟΥ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΘΡΑΚΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΑΡ 11

Θεσσαλονίκη Τhessaloniki 2012

Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις του ελληνικού νόμου (Ν 21211993 όπως έχει τροπο-ποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευμα-τικής ιδιοκτησίας Απαγορεύεται απολύτως η άνευ γραπτής άδειας του εκδότη κατά οποιοδήποτε τρόπο ή μέσο αντιγραφή φωτοανα-τύπωση και εν γένει αναπαραγωγή εκμίσθωση ή δανεισμός μετά-φραση διασκευή αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή (ηλεκτρονική μηχανική ή άλλη) και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου

ΙSBN 978-960-87314-9-3

Η παρούσα έκδοση πραγματοποιήθηκε με χρηματοδότηση του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού

copy ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΘΡΑΚΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ 2012

Διόρθωση κειμένωνΆννα ΑρβανιτάκηΕλένη Μανακίδου

Αγγλικές περιλήψεις Janet Koniordos

Ελληνικές περιλήψεις Ελένη Μανακίδου

Εικόνα εξωφύλλου Χιώτικος κάλυκαςαπό το νεκροταφείο της αρχαίας Άφυτης

Οργανωτική Επιτροπή ΣυνάντησηςΜιχάλης ΤιβέριοςΒασιλική Μισαηλίδου-ΔεσποτίδουΕλένη ΜανακίδουΚωνσταντία Κουσουλάκου

Παραγωγή

wwwzit i gr

5Περιεχόμενα

Χαιρετισμοί 11

Προλογικό σημείωμα των επιμελητών 13

Συντομογραφίες Abbreviations 15

Χάρτης Map 19

Διαλέξεις Lectures

Jean-Jacques MaffreLes coupes attiques des Petits-Maicirctres agrave Thasos 23 Αττικές μικρογραφικές κύλικες στη Θάσο Jean-Jacques Maffre

Μιχάλης Α ΤιβέριοςΑττικά αγγεία πολυτελείας στη Μακεδονία 39 Luxury Attic Pottery in Macedonia Michalis A Tiverios

Τοπική κεραμική Local Pottery

Λίλλιαν ΑχειλαράΤα γκριζόχρωμα αγγεία από τo αρχαϊκό νεκροταφείο της Μυτιλήνης η περίπτωση του οικοπέδου Χ Κρικλάνη ndash Δ Κουτσοβίλη 55 Grey Ware from the Archaic Cemetery of Mytilene The Ch Kriklani and D Koutsovili Property Lillian Acheilara

Anelia Bozkova Peter DelevArchaic Pottery with Painted Geometric Decoration from South-Western Bulgaria 69 Αρχαϊκή κεραμική με γραπτή γεωμετρική διακόσμηση από τη νοτιοδυτική Βουλγαρία Anelia Bozkova Peter Delev

Laura DanileLocal Productions and Imports at Hephaestia (Lemnos) from the Early Iron Age to the Archaic Period 79 Τοπική παραγωγή και εισαγωγές κεραμικής στην Ηφαιστία της Λήμνου από την πρώιμη Εποχή του Σιδήρου έως την αρχαϊκή περίοδο Laura Danile

Περιεχόμενα

6 Περιεχόμενα

Ευρυδίκη Κεφαλίδου Kεραμική από τη Νέα Καλλικράτεια στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης 91 Pottery from Nea Kallikrateia in the Archaeological Museum of Thessaloniki Eurydice Kefalidou

Dragi MitrevskiLower Vardar or Amphaxitis Pottery from the Iron Age 105 Κεραμική από την περιοχή της Αμφαξίτιδος (κάτω Αξιός) κατά την Εποχή του Σιδήρου Dragi Mitrevski

Άννα ΠαντήΤοπική κεραμική αρχαϊκών χρόνων από τα Λείβηθρα 113 Archaic Local Pottery from Leibethra Anna Panti

Jacques Perreault Κατερίνα Περιστέρη Francine BlondeacuteΠαράδοση μίμηση και καινοτομία στην αρχαϊκή κεραμική του εργαστηρίου laquoΦαρίraquo Θάσου 129 Tradition Imitation and Innovation in the Archaic Pottery of the Phari Workshop in Thasos Jacques Perreault Katerina Peristeri Francine Blondeacute

Martin PerronThe Influences of East Greek Pottery on North Aegean Vase-Painting A Group of Pyxides and Table Amphoras from Argilos 139 Οι επιρροές της κεραμικής Ανατολικής Ελλάδας στην αγγειογραφία του Βόρειου Αιγαίου μία ομάδα πυξίδων και επιτραπέζιων αμφορέων από την Άργιλο Martin Perron

Θώμη ΣαββοπούλουΠύραυνοι αρχαϊκών χρόνων από την Αξιούπολη Κιλκίς 151 Archaic Pyraunoi from Axioupolis Kilkis Thomi Savvopoulou

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Σβετλάνα Βιβντένκο Παναγιώτης Μανούδης Πρώτη προσέγγιση στη μελέτη των πυραύνων από τις ανασκαφές στην Αξιούπολη 163

Εισηγμένη κεραμική Imported Pottery

Αττική Attic

Σταμάτης Α ΦριτζίλαςΑττική πελίκη με διονυσιακή παράσταση από τη Σαμοθράκη ένα έργο του Ζωγράφου του Θησέα 169 Attic Pelike with Dionysiac Scene from Samothrace A Work by the Theseus Painter Stamatis A Fritzilas

Κωνσταντούλα ΧαβέλαΑττική μελανόμορφη κεραμική από την Τούμπα Θεσσαλονίκης 179 Attic Black-Figure Pottery from Toumba Thessaloniki Konstantoula Chavela


Κορινθιακή Corinthian

Cornelis Willem NeeftCorinthian Pottery in Thasos and Argilos Preliminary Observations 189 Κορινθιακή κεραμική από τη Θάσο και την Άργιλο πρώτες παρατηρήσεις Cornelis Willem Neeft

Λακωνική Laconian

Μαρία ΠιπιλήΛακωνική κεραμική στο Βόρειο Αιγαίο 197 Laconian pottery from the Northern Aegean Maria Pipili

Ανατολικής Ελλάδας East Greek

Ζήσης Μπόνιας Jacques Perreault Σταύρος Πασπαλάς Χριστίνα ΤελεβάντουΑνδριώτικη κεραμική στην Άργιλο ένα πρόγραμμα σε εξέλιξη 209 Andrian Pottery at Argilos A Program in progress Zisis Bonias Jacques Perreault Stavros Paspalas Christina Televantou

Δέσποινα Τσιαφάκη Νικόλαος Καζάκης Αναστάσιος Σακαλής Νέστορας ΤσιρλιγκάνηςΑνδριώτικη () κεραμική στην Άργιλο οι πρώτες δύο φάσεις της αρχαιομετρικής έρευνας 215 Andrian () Pottery at Argilos The First Two Phases of the Archaeometrical Study Despoina Tsiafaki Nikolaos Kazakis Anastasios Sakalis Nestor Tsirliganis

Δέσποινα ΤσιαφάκηΚεραμική Ανατολικής Ελλάδας στο Καραμπουρνάκι 227 East Greek Pottery at Karabournaki Despoina Tsiafaki

Αναστασία Χρυσοστόμου Παύλος ΧρυσοστόμουΙωνικά bucchero από τα νεκροταφεία του Αρχοντικού Πέλλας 239 Ionian Bucchero Ware from the Cemeteries of Archontiko Pella Anastasia Chrysostomou Pavlos Chrysostomou

Εμπορικοί αμφορείς Transport Amphoras

Pierre Dupont Eudokia SkarlatidouArchaic Transport Amphoras from the First Necropolis of Clazomenian Abdera 253 Αρχαϊκοί εμπορικοί αμφορείς από την πρώτη νεκρόπολη των κλαζομενιακών Αβδήρων Pierre Dupont Eudokia Skarlatidou

Κωνσταντίνος ΦίληςΙωνικοί εμπορικοί αμφορείς στο Βόρειο Αιγαίο 265 Ionian Transport Amphoras in North Aegean Konstantinos Filis


Τοπική και εισηγμένη κεραμική σε ανασκαφικά σύνολα Local and Imported Pottery from Excavation Context

Βικτώρια Αλλαμανή-ΣουρήΚλειστά σύνολα αρχαϊκής κεραμικής από το νεκροταφείο της Σουρωτής στον Νομό Θεσσαλονίκης και δείγματα αγγείων από τον οικισμό της Τούμπας στη Θεσσαλονίκη 283 Archaic Pottery Groups from the Souroti Cemetery in the Prefecture of Thessaloniki

and Selected Vases from the Toumba Settlement in Thessaloniki Victoria Allamani-Souri

Στέφανος ΓιματζίδηςΑρχαϊκή κεραμική σε οικισμούς και ιερά της Μακεδονίας η οικοσκευή των θνητών και των αθανάτων στη Σάνη της Παλλήνης 297 Archaic Pottery in Settlements and Sanctuaries in Macedonia Household Vessels

of Mortals and Immortals at Sane in Pallene Stefanos Gimatzidis

Γεώργιος ΖάχοςΑρχαϊκή κεραμική από την Ερεσό της Λέσβου 305 Archaic Pottery from Eresos Lesbos Georgios Zachos

Χάιδω Κουκούλη-Χρυσανθάκη Αντιγόνη ΜαραγκούΑρχαϊκή κεραμική από τη θασιακή αποικία Οισύμη 321 Archaic Pottery from the Thasian Colony of Οisyme Chaido Koukouli-Chrysanthaki Antigoni Marangou

Αστέριος Λιούτας Στέφανος ΓιματζίδηςΑρχαϊκή κεραμική σε οικισμούς και νεκροταφεία της Μακεδονίας η οικοσκευή των ζωντανών και των νεκρών στην αρχαία θέση της Πολίχνης Θεσσαλονίκης (Λεμπέτ) 339 Archaic Pottery in Settlements and Cemeteries in Macedonia Household Vessels

of the Living and the Dead at the Ancient Site of Polichne Thessaloniki (Lebet) Asterios Lioutas Stefanos Gimatzidis

Πηνελόπη ΜάλαμαΚεραμική αρχαϊκών χρόνων από την αρχαία Γαληψό 349 Archaic Pottery from Ancient Galepsos Penelope Malama

Ελένη ΜανακίδουΕισηγμένη κυκλαδική κορινθιακή και αττική κεραμική αρχαϊκών χρόνων στην αρχαία Οισύμη 359 Imported Archaic Cycladic Corinthian and Attic Pottery in Ancient Oisyme Eleni Manakidou

Βασιλική Μισαηλίδου-ΔεσποτίδουΗ αρχαϊκή κεραμική από το νεκροταφείο της αρχαίας Άφυτης 371 Archaic Pottery from the Cemetery of Ancient Aphytis Vasiliki Misailidou-Despotidou

Σοφία ΜοσχονησιώτηΑρχαϊκή κεραμική από το ιερό του Ποσειδώνα στο Ποσείδι της Χαλκιδικής 385 Archaic Pottery from the Sanctuary of Poseidon at Poseidi Chalkidike Sofia Moschonissioti


Ματθαίος Μπέσιος Κωνσταντίνος ΝούλαςΑρχαϊκή κεραμική από την ακρόπολη της αρχαίας Μεθώνης 399 Archaic Pottery from the Acropolis of Ancient Methone Matthaios Besios Konstantinos Noulas

Ελισάβετ Νικολάου Αιμιλία Καλογιάννη Φωτεινή ΤσιούκαΝεκροταφείο του αρχαίου Θητωνίου μία πρώτη προσέγγιση της κεραμικής 409 The Cemetery of Ancient Thetonion A First Approach to the Pottery Elisavet Nikolaou Aimilia Kalogianni Photini Tsiouka

Aleksandra Papazovska-SanevPottery Imports and Local Imitations along the Vardar River Valley in the 6th and 5th Centuries BC 417 Εισαγωγές κεραμικής και τοπικές μιμήσεις κατά μήκος της κοιλάδας του ποταμού Αξιού (Βαρδάρη)

στον 6ο και 5ο αι πΧ Aleksandra Papazovska-Sanev

Χρυσαφένια ΠαρδαλίδουΚεραμική αρχαϊκών χρόνων από το ιερό του Απόλλωνα στην αρχαία Ζώνη νομού Έβρου 425 Archaic Pottery from the Sanctuary of Apollo at Ancient Zone Chrysafenia Pardalidou

Κατερίνα ΡωμιοπούλουΝεκροταφείο αυτοχθόνων και αποίκων στην παραλία laquoΑϊ-Γιάννηςraquo Σιθωνίας (7ος - 5ος αι πΧ) και ίχνη οικισμού στο νησί Καστρί η κεραμική 437 Archaic Cemetery with Native and Colonial Burials on the Coast of Ai-Yannis (Sithonia) (7th-5th c BC)

and Traces of a Settlement on the Island of Kastri The Pottery Κaterina Romiopoulou

Ευδοκία ΣκαρλατίδουΚλειστά σύνολα με κορινθιακή και ιωνική κεραμική από το πρώιμο αρχαϊκό νεκροταφείο των Αβδήρων 453 Selected Groups of Corinthian and Ionian Pottery from the Early Archaic Cemetery at Abdera Eudokia Skarlatidou

Ευδοκία Σκαρλατίδου Φώτης Γεωργιάδης Άννα Παντή Καλλιόπη ΧατζηνικολάουΕπείσακτη και εγχώρια αρχαϊκή κεραμική από το αρχαίο νεκροταφείο στη Θέρμη (Σέδες) Θεσσαλονίκης 461 Archaic Imported and Local Pottery from the Ancient Cemetery at Thermi (Sedes) Thessaloniki Eudokia Skarlatidou Fotis Georgiadis Anna Panti Kalliopi Chatzinikolaou

Διαμαντής Τριαντάφυλλος Μαρίνα ΤασακλάκηΗ κεραμική από δύο αρχαϊκά νεκροταφεία της αιγαιακής Θράκης 475 Pottery from Two Archaic Cemeteries in Aegean Thrace Diamantis Triantaphyllos Marina Tasaklaki

Ελισάβετ Μπεττίνα Τσιγαρίδα Δημήτριος ΠάτηςΑρχαϊκή κεραμική από το νεκροταφείο της αρχαίας Σκιώνης 489 Archaic Pottery from the Cemetery at Αncient Skione Elisavet Bettina Tsigarida Dimitrios Patis

13

Η ιδέα της διεξαγωγής ενός συνεδρίου που αφορά στην κεραμική των αρχαϊκών χρόνων του βορειοελλαδικού χώρου ξεκίνησε από παλιά όταν από τις συζητήσεις μας στις ετή-

σιες συναντήσεις για το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη φάνηκε καθαρά το ενδιαφέρον πολλών συναδέλφων για τα ζητήματα της αρχαϊκής εποχής υπό το φως των σημαντικών ευρημάτων αυτής της περιόδου που αποκαλύφθηκαν τα τελευταία χρόνια στις ανασκαφές Η πρωτοβουλία λοιπόν του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρα-κικών Σπουδών για την πραγματοποίηση ενός συνεδρίου βρήκε ευήκοα ώτα στον Τομέα Αρ-χαιολογίας του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ και έτσι συνδιοργανώθηκε από το ΑΠΘ και το Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού η πρώτη διεθνής συνάντηση για την laquoΚεραμική της αρχαϊκής εποχής στο Βόρειο Αιγαίο και την περιφέρειά του (700-480 πΧ)raquo Το συνέδριο πραγματοποιήθηκε στις 19-22 Μαΐου 2011 στην Αίθουσα Τελετών του παλαιού κτηρίου της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ Σκοπός της συνάντησης ήταν η παρουσίαση και η συζήτηση των θεμάτων που προκύπτουν από τη μελέτη της εγχώριας και της εισηγμένης αρχαϊκής κεραμικής στον ευρύ γεωγραφικό χώρο που ορίζεται από τα βόρεια παράλια του Αιγαίου και την ενδοχώρα τους εντός και εκτός των ελληνικών συνόρων Τα αρχαϊκά χρόνια ήταν εποχή ακμής και δημιουργίας για τους οικισμούς στην ευρύτερη περιοχή του Βόρειου Αιγαίου Η ίδρυση αποικιών στην αιγαιακή Μακεδονία και Θράκη η επι-κοινωνία μέσω θαλάσσης και οι εμπορικές σχέσεις με τις πόλεις της νότιας και της ανατολικής Ελλάδας συνέβαλαν ιδιαίτερα στην οικονομική πολιτιστική και καλλιτεχνική ανάπτυξη των περιοχών αυτών καθώς και στη διαμόρφωση ενός δικτύου ανταλλαγών των προϊόντων τους ανάμεσα στα οποία περιλαμβάνονταν και τα κεραμικά σκεύη Χάρη στην ευημερία και την κινητικότητα που παρατηρείται στην αρχαϊκή εποχή οι οικισμοί της υπό εξέτασης περιοχής ωφελούνται από την εισροή αγαθών και ιδεών ανταποδίδοντας με τις δικές τους δημιουργίες Η εντατική ανασκαφική έρευνα των τελευταίων δεκαετιών στο Βόρειο Αιγαίο και την περι-φέρειά του έφερε στο φως έναν τεράστιο αριθμό κεραμικών προϊόντων που προέρχονται τόσο από πολλά τοπικά εργαστήρια όσο και από διάφορα κέντρα του αιγαιακού χώρου με μεγάλη κεραμική παράδοση όπως την Αθήνα την Κόρινθο τη Λακωνία τα νησιά του Αιγαίου την Ανατολική Ελλάδα Η μελέτη της κεραμικής αυτής όχι μόνο διευρύνει την έρευνα σχετικά με τα μεγάλα εργαστήρια του αρχαιοελληνικού κόσμου και την παραγωγή τους αλλά και δίνει την ευκαιρία να τεθούν νέα ερωτήματα προς συζήτηση που αφορούν στην εμφάνιση τη διάρ-κεια χρήσης το εμπόριο και τη διασπορά των αρχαϊκών αγγείων στον παραπάνω γεωγραφικό χώρο καθώς και τις επιδράσεις της επείσακτης κεραμικής στα εγχώρια αγγεία Η σύγκριση των ποικίλων κατηγοριών κεραμικής που προέρχονται από έναν ή περισσότερους οικισμούς ανεξάρτητα από το αν κατασκευάζονταν ή εισάγονταν εκεί προσφέρει και μια ασφαλή βάση για την παράλληλη εξέταση τεχνολογικών ζητημάτων Οι κεραμικές μαρτυρίες μάς επιτρέπουν επίσης να προσεγγίσουμε και άλλα ευρύτερα φαινόμενα όπως της βιοτεχνικής παραγωγής της οικονομικής ανάπτυξης της κοινωνικής οργάνωσης καθώς και των τελετουργικών και ταφικών πρακτικών που παρατηρούνται στους οικισμούς της περιοχής κατά την αρχαϊκή περίοδο Οι εισαγωγές αγγείων καθώς και οι μετακινήσεις κεραμέων από άλλες περιοχές επηρέασαν σε σημαντικό βαθμό την παραγωγή των τοπικών εργαστηρίων Η καλή ποιότητα και η πολυμορφία των εγχώριων αγγείων φανερώνουν την ικανότητα των ντόπιων κεραμέων να ενσωματώνουν δημιουργικά στο έργο τους τόσο την προϋπάρχουσα παράδοση όσο και τις εξωτερικές επιρροές Ως προς αυτό είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι σχεδόν παντού στους οικιστικούς χώρους στα

Προλογικό σημείωμα των επιμελητών

14

ιερά και στα νεκροταφεία τα εγχώρια σκεύη συνυπάρχουν με τα εισηγμένα σε μια διαλεκτική σχέση καθώς η μία ομάδα συμπληρώνει την άλλη Μόνο μέσα από τη συστηματική γνώση και μελέτη του πλούσιου αυτού υλικού μπορούν να εξεταστούν θέματα όπως πχ η ταξινόμηση των αγγείων που κατασκευάστηκαν στο Βόρειο Αιγαίο σε διάφορα κέντρα παραγωγής κατά την αρχαϊκή εποχή η ερμηνεία των πολλαπλών χρήσεών τους η διακίνηση και οι αλληλεπιδράσεις των κεραμικών προϊόντων από τη μια περιοχή στην άλλη Στο τετραήμερο των εργασιών της συνάντησης συμμετείχαν δώδεκα αρχαιολόγοι από το εξωτερικό και 38 από την Ελλάδα (με ατομικές ή ομαδικές ανακοινώσεις) Για τη δημοσίευση των 39 μελετών στον παρόντα τόμο προτιμήθηκε η οργάνωσή τους κατά θέματα Προηγούνται οι δύο διαλέξεις των καθηγητών JJ Maffre και Μ Τιβέριου οι οποίοι έδωσαν τις κατευθυντήρι-ες γραμμές στη σχετική έρευνα και ακολουθούν οι μελέτες που αφορούν στην τοπική κεραμική στην εισηγμένη κεραμική και στην κεραμική των ανασκαφικών συνόλων Στο σύνολό τους οι εργασίες πραγματεύονται υλικό που προέρχεται από τα παράλια και την ενδοχώρα του βορει-οελλαδικού χώρου (κυρίως από περιοχές της Μακεδονίας και της Θράκης) μαζί με τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου (Θάσος Σαμοθράκη Λήμνος Λέσβος) καθώς και από θέσεις στη νότια Βουλγαρία και την πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας (FYROM) Ένα μεγάλο μέρος της κεραμικής προέρχεται από ταφικά σύνολα καθώς οι ανασκαφές των νεκροταφείων υπερτερούν έναντι αυτών των οικισμών ή των ιερών Ιδιαίτερα σημαντική θέση κατέχει ωστόσο η πραγμάτευση των κεραμικών ευρημάτων από ορισμένους ανασκαμμένους οικισμούς και ιερά Σε κάθε περίπτωση η εξεταζόμενη κεραμική περιλαμβάνει εμπορικούς αμφορείς για τη μεταφορά ποικίλων προϊόντων ακόσμητα χρηστικά σκεύη και διακοσμημένα αγγεία laquoπολυτελείαςraquo Αξίζει να τονιστεί ότι σε πολλές περιπτώσεις πρόκειται για αδημοσίευτο υλικό τόσο από πρόσφατες όσο και από παλιότερες ανασκαφικές έρευνες που έχουν διεξαχθεί σε διάφορες αρχαιολογικές θέσεις στο Βόρειο Αιγαίο Το συνέδριο πραγματοποιήθηκε με τη στήριξη του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού και το προσωπικό ενδιαφέρον της Γενικής Γραμματέως Πολιτισμού κ Λίνας Μενδώνη Καθοριστική υπήρξε και η χορηγία της Επιτροπής Ερευνών του ΑΠΘ Η Γενική Διευθύντρια Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς κ Μαρία Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη συνέβαλε στην πραγματοποίησή του Οι Διευθύντριες του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης και της 9ης Εφορείας Βυ-ζαντινών Αρχαιοτήτων κκ Πολυξένη Αδάμ-Βελένη και Δέσποινα Μακροπούλου οι επίτιμες Διευθύντριες της ΙΣΤʹ και Λʹ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων κκ Λίλιαν Αχειλαρά και Γεωργία Καραμήτρου-Μεντεσίδη η τότε Διευθύντρια του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού κ Σουζάννα Χούλια καθώς και το προσωπικό του Αρχαιολογικού Μουσείου και το Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης συνέβαλαν στην αρτιότερη διεξαγωγή του συνεδρίου Το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο ο Πρύτανης κ Ιωάννης Μυλόπουλος και η Αντιπρύτανης Έρευνας κ Σοφία Κουίδου-Ανδρέου στήριξαν τη συνάντηση Όλους τους ευχαριστούμε θερμά Στη χρηματοδότηση του ΥΠΠΟΤ οφείλεται η έκδοση του παρόντα τόμου των Πρακτικών Η έγκαιρη έκδοσή του αποτέλεσμα της στενής και αρμονικής συνεργασίας του ΑΠΘ του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου και των συγγραφέων του τόμου δικαιώνει τις προσπάθειές μας και εκπληρώνει νομίζουμε τον στόχο του συνεδρίου


15ΣυντόμόγραφιεΣ AbbreviAtions

ΑΔ Αρχαιολογικόν Δελτίον

ΑΕ Αρχαιολογική Εφημερίς

ΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη Θεσσαλονίκη 1987-2009

ΑΕΜΘ 20 χρόνια Π Αδάμ-Βελένη ndash Κ Τζαναβάρη (επιμ) Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 20 χρόνια Επετειακός τόμος Θεσσαλονίκη 2009

Αιγαίο 2004 ΝΧ Σταμπολίδης ndash Α Γιαννικουρή (επιμ) Το Αιγαίο στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου Πρακτικά του Διεθνούς Συμποσίου Ρόδος 1-4 Νοεμβρίου 2002 Αθήνα 2004

Αμητός 1987 Σ Δρούγου ndash Χρ Σαατσόγλου-Παλιαδέλη ndash Μ Τιβέριος (επιμ) Αμητός Τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Μανόλη Ανδρόνικο Θεσσαλονίκη 1987

Αρχαία Μακεδονία ΙΙΙ Αρχαία Μακεδονία ΙΙΙ Ανακοινώσεις κατά το Τρίτο Διεθνές Συμπόσιο Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεμβρίου 1977 Θεσσαλονίκη 1983

Αρχαία Μακεδονία IV Αρχαία Μακεδονία IV Ανακοινώσεις κατά το Τέταρτο Διεθνές Συμπόσιο Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεμβρίου 1983 Θεσσαλονίκη 1986

Αρχαία Μακεδονία V Αρχαία Μακεδονία V Ανακοινώσεις κατά το Πέμπτο Διεθνές Συμπόσιο Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989 Στη μνήμη του Μανόλη Ανδρόνικου Θεσσαλονίκη 1993

Αρχαία Μακεδονία VI Αρχαία Μακεδονία VI Ανακοινώσεις κατά το Έκτο Διεθνές Συμπόσιο Θεσσαλονίκη 15-19 Οκτωβρίου 1996 Στη μνήμη της Ιουλίας Βοκοτοπούλου Θεσσαλονίκη 1999

Αρχαία Μακεδονία VII Αρχαία Μακεδονία VII Η Μακεδονία από την Εποχή του Σιδήρου έως το θάνατο του Φιλίππου Β΄ Ανακοινώσεις κατά το Έβδομο Διεθνές Συμπόσιο Θεσσαλονίκη 14-18 Οκτωβρίου 2002 Θεσσαλονίκη 2007

Θρεπτήρια 2012 Μ Τιβέριος ndash Π Νίγδελης ndash Π Αδάμ-Βελένη (επιμ) Θρεπτήρια Μελέτες για την Αρχαία Μακεδονία Θεσσαλονίκη 2012

Μνείας χάριν 1998 Μ Λιλιμπάκη-Ακαμάτη ndash Κ Τζαναβάρη (επιμ) Μνείας χάριν Τόμος στη μνήμη Μαί-ρης Σιγανίδου Θεσσαλονίκη 1998

Μνήμη Δ Λαζαρίδη 1990 Χ Κουκούλη-Χρυσανθάκη ndash O Picard (επιμ) Μνήμη Δ Λαζαρίδη Πόλις και χώρα στην αρχαία Μακεδονία και Θράκη Πρακτικά Αρχαιολογικού Συνεδρίου Καβάλα 9-11 Μαΐου 1986 Θεσσαλονίκη 1990

Μύρτος 2000 Π Αδάμ-Βελένη (επιμ) Μύρτος Μνήμη Ιουλίας Βοκοτοπούλου Θεσσαλονίκη 2000

Σίνδος 1985 I Βοκοτοπούλου ndash A Δεσποίνη ndash B Μισαηλίδου ndash M Τιβέριος Σίνδος Κατάλογος της έκθεσης ndash Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης Αθήνα 1985

Συντομογραφίες Abbreviations

Σε όλα τα κείμενα του τόμου έχουν υιοθετηθεί οι συντο-μογραφίες του American Journal of Archaeology (AJA) και του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου (Richtlinien fuumlr Publikationen des DAI Αbkuumlrzungslisten) ενώ χρη-σιμοποιούνται επιπλέον και οι εξής

All texts of this volume have adopted the abbreviations of the American Journal of Archaeology (AJA) and of the German Archaeological Institute (Richtlinien fuumlr Publi-kationen des DAI Abkuumlrzungslisten) additionally the following have been used

16 ΣυντόμόγραφιεΣ AbbreviAtions

ABL CHE Haspels Attic Black-Figured Lekythoi Paris 1936

ABV JD Beazley Attic Black-Figure Vase-Painters Oxford 1956

AEMTh Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη Thessaloniki 1987-2009

AEMTh 20 chronia P Adam-Veleni ndash K Tzanavari (eds) Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 20 χρόνια Επετειακός τόμος Thessaloniki 2009

Agora XII BA Sparkes ndash L Talcott The Athenian Agora XII Black and Plain Pottery of the 6th 5th and 4th Centuries BC Princeton ΝJ 1970

Agora XXIII MB Moore ndash MZ Pease-Philippides The Athenian Agora XXIII Attic Black-Figured Pottery Princeton NJ 1986

Ancient Macedonia III Ancient Macedonia III Papers read at the Third International Symposium held in Thessaloniki September 21-25 1977 Thessaloniki 1983

Ancient Macedonia IV Ancient Macedonia IV Papers read at the Fourth International Symposium held in Thessaloniki September 21-25 1983 Thessaloniki 1986

Ancient Macedonia V Ancient Macedonia V Papers read at the Fifth International Symposium held in Thessaloniki October 10-15 1989 Thessaloniki 1993

Ancient Macedonia VI Ancient Macedonia VI Papers read at the Sixth International Symposium held in Thessaloniki October 15-19 1996 Τhessaloniki 1999

Ancient Macedonia VII Ancient Macedonia VII Macedonia from the Iron Age to the Death of Philipp II Papers read at the Seventh International Symposium held in Thessaloniki October 14-18 2002 Thessaloniki 2007

ARV2 JD Beazley Attic Red-Figure Vase-Painters Oxford 21963

Paralipomena JD Beazley Paralipomena Oxford 1971

Beazley Addenda2 TH Carpenter ndash T Mannack ndash M Mendonccedila (eds) Beazley Addenda Additional References to ABV ARVsup2 and Paralipomena Οxford 21989

Corinth VII DA Amyx ndash P Lawrence Corinth VII Archaic Corinthian Pottery and the Anaploga Well Princeton NJ 1975

Corinth VII1 S Weinberg Corinth VII1 The Geometric and Orientalizing Pottery Princeton NJ 1964

Corinth VII5 M Risser Corinth VII5 Corinthian Conventionalizing Pottery Princeton NJ 2001

Corinth ΧΙΙΙ CW Blegen ndash H Palmer ndash RS Young Corinth XIII The North Cemetery Princeton NJ 1964

Corinth XV3 AN Stillwell ndash JL Benson Corinth XV3 The Potterrsquos Quarter The Pottery Princeton NJ 1984

Kerameikos IX U Knigge Kerameikos IX Der Suumldhuumlgel Ergebnisse der Ausgrabungen Berlin 1976

Klazomenai Teos and Abdera 2004

A Moustaka ndash E Skarlatidou ndash M-C Tzannes ndash Υ Ersoy (eds) Klazomenai Teos and Abdera Metropolis and Colony Proceedings of the International Symposium Abdera 20-21 October 2001 Thessaloniki 2004

Les ceacuteramiques de la Gregravece de lrsquoEst 1978

Les ceacuteramiques de la Gregravece de lrsquoEst et leur diffusion en Occident Centre Jean Beacuterard Institut Franccedilais de Naples 6-9 Juillet 1976 Paris 1978

Olynthos V DM Robinson Excavations at Olynthus V Mosaics Vases and Lamps of Olynthus found in 1928 and 1931 Baltimore 1933

Olynthos XIII DM Robinson Excavations at Olynthus XIII Vases found in 1934 and 1938 Baltimore 1950


Perachora II H Payne ndash TJ Dunbabin (επιμ) Perachora The Sanctuaries of Hera Akraia and Limenia Excavations of the British School of Archaeology at Athens 1930-1933 II Pottery Ivories Scarabs and Other Objects from the Votive Deposit of Hera Limenia Oxford 1962

Samos VI1 E Walter-Karydi Samos VI1 Samische Gefaumlsse des 6 Jahrhunderts v Chr Bonn 1973

Tocra I J Boardman ndash J Hayes Excavations at Tocra 1963-1965 The Archaic Deposits I BSA Suppl 4 Oxford 1966

Tocra II J Boardman ndash J Hayes Excavations at Tocra 1963-1965 The Archaic Deposits II and Later Deposits BSA Suppl 10 Oxford 1973

Άλλες συντομογραφίες

αδημ αδημοσίευτηαι αιώναςαρ αριθμός-αριθμοίδιάμ διάμετροςδιδ διδακτορικήεκ εκατοστάεικ εικόνα-εικόνεςεπιμ επιμέλειαΖ Ζωγράφοςκά και άλλοικε και εξήςκεφ κεφάλαιομ μέτρο-μέτραμετάφρ μετάφρασηόπ όπως παραπάνωπίν πίνακας-πίνακεςπρβλ παράβαλεσελ σελίδα-σελίδεςσημ (υπο)σημείωσηστιχ στίχος-στίχοισχ σχέδιο-σχέδιασωζ σωζόμενοςτμ τετραγωνικά μέτραύψ ύψοςφωτ φωτογραφίαχλστ χιλιοστά

Other abbreviations

c century-centuriesca circacf confercm centimetersdiss dissertationed editoreds editorset al et aliifig figurefigs figuresie id estinv inventorylc loco citatom meter-metersmm millimetersmm2 square millimetersn noteno numbernos numberspl platepls platesunpubl unpublishedviz videlicetvs versus

νεκροταφείο

Χάρτης με τις θέσεις που αναφέρονται στον τόμο

19

39

Καθ Μιχάλης Α Τιβέριος Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

tivhistauthgr

Αττικά αγγεία πολυτελείας στη Μακεδονία

Αρχίζω με τη διευκρίνιση του όρου laquoαττική κεραμική πολυτελείαςraquo που χρησιμοποιώ στην εργασία αυ-

τή και με τον καθορισμό των χρονικών όσο και γεω-γραφικών ορίων μέσα στα οποία αυτή θα κινηθεί Θα ασχοληθώ με τα αττικά μελανόμορφα ερυθρόμορφα και λευκά αγγεία ndashαυτά εννοώ ως laquoαττική κεραμική πολυτελείαςraquondash που έχουν βρεθεί στα όρια της σημερινής Μακεδονίας Δεν θα αναφερθώ στα αττικά μελαμβαφή αγγεία που και αυτά θα μπορούσαν να ενταχθούν στην κεραμική πολυτελείας ούτε φυσικά και στους αττικούς εμπορικούς αμφορείς1 Ως προς το χρονικό πλαίσιο της εργασίας μου θα υπερβώ το προς τα κάτω χρονικό όριο που έθεσε η αρχαιολογική αυτή συνάντηση και θα πε-ράσω και στους κλασικούς χρόνους2 Αυτό το κάνω όχι χωρίς ενδοιασμούς Δεν θα αναπτύξω εδώ τους προβλη-ματισμούς μου που με οδήγησαν στην υπέρβαση αυτή Θα σταθώ σε έναν μόνο ο οποίος μάλιστα δεν έχει να κάνει με την ίδια την έρευνα Με το να επεκτείνεται το κείμενό μου και στους κλασικούς χρόνους φιλοδοξεί να δώσει το έναυσμα για την πραγματοποίηση στο άμεσο μέλλον ενός ανάλογου επιστημονικού συνεδρίου που θα έχει ως θέμα του την κεραμική της κλασικής εποχής εισηγμένης και μη του βορειοελλαδικού χώρου

Στις τελευταίες τέσσερις-πέντε δεκαετίες οι πο-σότητες των αττικών μελανόμορφων ερυθρόμορφων και λευκών αγγείων από τη Μακεδονία έχουν αυξηθεί σημαντικά Αυτό έχει ως αποτέλεσμα ένα μικρό μόνο

1 Για αττικούς εμπορικούς αμφορείς από τον βορειοελλαδικό χώρο βλ πχ Φίλης 2011 112 κε

2 Η παλιότερη αττική κεραμική από τον βορειοελλαδικό χώρο ανάγεται στους υπο-μυκηναϊκούς και πρωτογεωμετρικούς χρόνους και έκτοτε έχει μια αισθητή παρουσία τουλάχιστον έως και την πρώιμη ελλη-νιστική εποχή Για υπο-μυκηναϊκή και πρωτογεωμετρική αττική κεραμική βλ πχ Papadopoulos 2005 485 κε Για πρώιμη αττική κεραμική γεω-μετρικών χρόνων βλ πχ Τιβέριος 1987 250 και σημ 21-22 Για αττικά αγγεία πρώιμων ελληνιστικών χρόνων βλ πχ Δρούγου 1988 90 κε Κωτίτσα 2006 114-115

ποσοστό από αυτά να είναι καταχωρημένο στους κα-ταλόγους του JD Beazley

Η Μακεδονία πρέπει να έχει δώσει τα περισσότερα αττικά αγγεία του κυρίως ελληνικού χώρου εκτός βέ-βαια από την ίδια την Αττική Αν αναλογιστούμε ότι η περιοχή αυτή δεν έχει τα μεγάλα ιερά της τελευταίας από τα οποία ως γνωστόν προέρχεται μεγάλη ποσό-τητα αττικής κεραμικής πολυτελείας ούτε γειτνιάζει με αυτήν όπως συμβαίνει με τη Βοιωτία και την Εύβοια περιοχές όπου επίσης έχουν βρεθεί πολλά αττικά αγ-γεία η παραπάνω διαπίστωση αν μη τι άλλο δείχνει ότι ο βορειοελλαδικός χώρος αποτελούσε επίκεντρο σημα-ντικών εμπορικών δραστηριοτήτων κατά τη διάρκεια των αρχαϊκών και κλασικών χρόνων

Ο Beazley έχει δώσει ονόματα σε αρκετούς ανώνυ-μους κεραμείς του αττικού Κεραμεικού από θέσεις του μακεδονικού χώρου στις οποίες συμβαίνει να έχουν βρε-θεί ή να φυλάσσονται έργα τους Πρόκειται για τους Ζ της Θεσσαλονίκης αρ 3413 Z της Θεσσαλονίκης αρ 342634 Ζ της Θεσσαλονίκης αρ 382905 Z της Ολύν-θου αρ 51566 ενώ υπάρχουν ακόμη και οι Ομάδες Mikra Karaburun7 Θεσσαλονίκης αρ 938 Θεσσαλονίκης αρ 5109 και Ολύνθου αρ 514110 Επίσης ο ΗAG Brijder ονόμασε τον Z της Κύλικας τύπου Κωμαστών της Βι-έννης από μια κύλικα που βρίσκεται σήμερα στη Βιέννη αλλά προέρχεται από την Ποτίδαια11 Υπενθυμίζω ακόμη

3 ARVsup2 1500-15014 ARVsup2 14735 ARVsup2 15006 ARVsup2 1507-15097 Paralipomena 1568 ΑRVsup2 1494-1495 Paralipomena 4989 ARVsup2 1203-120410 ARVsup2 1509 Ο ΜcPhee 1981 299 κε μιλά για Ζ της Ολύνθου

514111 Βrijder 1983 84 230 K 98

40 μ ι χ α λ η Σ α τ ι β ε ρ ι όΣ

ότι από μία ερυθρόμορφη κύλικα-σκύφο της Ολύνθου που άλλοτε βρισκόταν στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσ-σαλονίκης (Salonica)12 και μια άλλη παρόμοια στη Μπο-λώνια (Bologna) αρ 3699 (PU 349)13 το συγκεκριμένο αυτό σχήμα αγγείου ονομάστηκε bolsal14

Στη συνέχεια θα μνημονεύσω επιλεκτικά ονόματα αττικών αγγειογράφων που έργα τους συμβαίνει να έχουν βρεθεί στον μακεδονικό χώρο επιλέγοντας κατά το δυνατόν τους σημαντικότερους Η παλιότερη αττική μελανόμορφη κεραμική που έχει βρεθεί στον βορειοελ-λαδικό χώρο χρονολογείται στις πρώτες δεκαετίες του 6ου αι πΧ15 Πρόκειται για προϊόντα των εργαστηρίων του Ζ των Γοργόνων16 της Ομάδας των Κωμαστών17 και του Σοφίλου18 Από τα αττικά αγγεία του βʹ τετάρτου του 6ου αι πΧ μνημονεύω δειγματοληπτικά έργα των

12 McPhee 1981 304 305 αρ 2 πίν 53ac Σήμερα το αγγείο φυλάσ-σεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πολυγύρου

13 McPhee 1981 304 σημ 20 14 Για την ονομασία βλ Βeazley 1940-1945 18-19 σημ 2 Πρόκει-

ται για σχήμα που απαντάται συνήθως στη μελαμβαφή κεραμική ενώ τα ερυθρόμορφα παραδείγματα είναι λιγοστά Πρωτοεμφανίζεται στον αττικό Κεραμεικό στο γʹ τέταρτο του 5ου αι πΧ και είναι σε χρήση ως το βʹ μισό του 4ου αι πΧ Για το σχήμα αυτό βλ Agora XII 107-108 Πρβλ McPhee 1981 304

15 Υπάρχει μία πληροφορία ότι στη Θάσο έχει βρεθεί αττική κε-ραμική του 7ου αι πΧ Συγκεκριμένα πρόκειται για ένα πρωτοαττικό όστρακο του μαυρόασπρου στιλ (de style laquo noir et blanc raquo) Ωστόσο η πληροφορία αυτή δεν έχει επιβεβαιωθεί Βλ Morris 1984 12 σημ 57

16 Βλ πχ Καραμήτρου 2008 119 εικ 194 Tιβέριος 1987 251 σημ 28 258 εικ 13

17 Bλ Brijder 1983 79 και σημ 137 82 84 104 Τιβέριος 1989 37 κε Maffre 1990 411 κε Maffre 2009β 191

18 Βλ πχ Μanakidou 2003 194 πίν 312

Ζ C19 Ζ της Χαϊδελβέργης20 Ζ του Λονδίνου Β 3121 και της Ομάδας των Προτομών Αλόγων22 ενώ ιδιαίτερη μνεία κάνω και στη λεγόμενη Τυρρηνική Ομάδα επειδή τα αγγεία της συμβαίνει να είναι εξαιρετικά σπάνια εκτός Ετρουρίας23 Γύρω στα μέσα του 6ου αι χρονολογείται ένα από τα πιο εντυπωσιακά σε ποιότητα και μέγεθος αττικά αγγεία που γνωρίζουμε από τον γεωγραφικό αυτό χώρο το οποίο συμβαίνει να σώζεται και σε καλή κατά-σταση Πρόκειται για έναν κιονωτό κρατήρα του Λυδού (εικ 1) που βρέθηκε στη σημερινή Θέρμη (Σέδες) ndashπρό-κειται πιθανόν για μια από τις κώμες της αρχαίας Θέρμης μιας πόλης κτισμένης laquoκωμηδόνraquondash και φέρει παράστα-ση κυνηγιού του καλυδώνιου κάπρου24 Σημειώνω ότι από το εργαστήριο του Λυδού στο οποίο θα επανέλθω παρακάτω έχουν βρεθεί και άλλα ενδιαφέροντα αγγεία στη Μακεδονία25 Από τα αττικά έργα του γʹ τετάρτου του 6ου πΧ ξεχωριστή θέση κατέχουν χωρίς άλλο δύο αποσπασματικά σωζόμενα αγγεία Το ένα είναι ένας αμ-

19 Bλ πχ Brijder 1983 139 και σημ 329 Maffre 1990 414 Maffre 2009β 189 σημ 20 190 εικ 6 195 σημ 41 196 εικ 16

20 Βλ πχ Maffre 1979 13 κε Maffre 1990 414 κε Maffre 2009β 186 σημ 14 187 εικ 2 191 σημ 26 Για άλλους αγγειογράφους κυλίκων τύπου Σιάννων βλ Brijder 1983 166 και σημ 479 (πρβλ και Brijder 1991 480 αρ 9-19 481 αρ 15-16) 179 και σημ 549 181 190 και σημ 616 201 σημ 679 207 263 αρ 288

21 Βλ πχ Σίνδος 1985 60-61 (Μ Τιβέριος) 22 Bλ πχ CVA Thessaloniki Archaeological Museum 1 33 πίν 45

(C Sismanidis) 23 Bλ πχ Maffre 1990 416 κε 425 εικ 35 και Maffre 2009β 189

και σημ 21 190 εικ 7 24 Σκαρλατίδου 1990-1995 175 κε 25 Βλ πχ Κ Χαβέλα στον παρόντα τόμο

Εικ 1 Κιονωτός κρατήρας του Λυδού (Σκαρλατίδου 1990-1995 εικ σελ 5)

41αττικα αγγεια ΠόλυτελειαΣ Στη μακεδόνια

φορέας του Ζ του Άμαση (εικ 2) που βρέθηκε στο ιερό της Παρθένου στην αρχαία Νεάπολη και διακοσμείται με σκηνές διονυσιακού θιάσου και τρύγου26 και το άλλο ένας καλυκωτός κρατήρας ένας από τους παλιότερους που γνωρίζουμε από το εργαστήριο του Εξηκία (εικ 3) που εντοπίστηκε στο ιερό της Αθηνάς στη Θάσο27 Στο γʹ τέταρτο του αιώνα και λίγο αργότερα χρονολογείται επίσης ένας μεγάλος αριθμός από μικρογραφικές κύλι-κες28 όπως και κύλικες τύπου Droop και σπανιότερα και Κassel29 Στο γʹ όπως και στο δʹ τέταρτο του ίδιου αιώνα ανήκουν και άλλα αξιομνημόνευτα αττικά αγγεία όπως του Ζ του Ταλείδη30 ή του Z του Αντιμένη και του ερ-γαστηρίου του31 ενώ στις αρχές του 5ου αι πΧ εκτός των άλλων έχουμε έργα του Ζ του Θησέα32 και λίγο αργότερα αγγεία του εργαστηρίου του Ζ του Αίμονος33 Πριν περάσω στην αττική ερυθρόμορφη αγγειογραφία υπενθυμίζω ότι στον χώρο της Μακεδονίας έχει βρεθεί και αξιόλογος αριθμός παναθηναϊκών αμφορέων34 (εικ 12) ενώ δεν λείπουν και laquoδίγλωσσαraquo αγγεία μεγάλου σχήματος γνωστά βασικά από τη Δύση35

26 Bothmer 1985 115 116 εικ 70 27 Maffre 2009β 195 σημ 40 196 εικ 15 28 Βλ πχ Maffre 1979 26 κε 44 κε 61 κε Σίνδος 1985 152 κε

αρ 243-244 (Μ Τιβέριος)29 Για κύλικες τύπου Droop βλ πχ Σίνδος 1985 142-143 αρ 229

και 186-187 αρ 300 (Μ Τιβέριος) και για κύλικες τύπου Kassel βλ πχ Heracles to Alexander the Great 2011 172 εικ 194 (A Kottaridi)

30 ABV 17519 31 ABV 275134 32 Από τη Θάσο έχουμε πολλά έργα του αγγειογράφου αυτού Βλ

πχ Φριτζίλας 2006 62 αρ 21-22 63 αρ 24-25 66-67 αρ 44-45 πίν 13 αρ 21 πίν 17 αρ 22 και 25 πίν 15 αρ 44-45

33 Βλ πχ Σίνδος 1985 309-310 αρ 517 (Μ Τιβέριος)34 Γιrsquo αυτούς βλ παρακάτω σελ 4635 Ένας αδημοσίευτος laquoδίγλωσσοςraquo κρατήρας μοναδικός ως σήμερα

έχει βρεθεί στην Άκανθο (ανασκαφή Ε Τρακοσοπούλου) και φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης

Εικ 4 Κύλικα του Ευξίθεου (φωτ Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών ndash JJ Maffre)

Εικ 3 Καλυκωτός κρατήρας του εργαστηρίου του Εξηκία (Maffre 2009α 196 εικ 15)Εικ 2 Αμφορέας του Ζ του Άμαση (Bothmer 1985 116 εικ 70)

Επισημαίνοντας ότι έργα της λεγόμενης Ομάδας των Πρωτοπόρων (εικ 4) από τον γεωγραφικό αυτό χώρο μάς είναι γνωστά μόνο από τη Θάσο36 από τα αττικά ερυθρόμορφα αγγεία των υστεροαρχαϊκών χρόνων μνη-μονεύω αυτά του Ζ του Νικοσθένη37 του Επίκτητου38 του Ζ του Ευεργίδη39 του Ζ της Κύλικας του Yale40 του Μύσωνος41 (εικ 5) του Ζ του Συρίσκου42 του Ζ του Βερολίνου43 Λίγο υστερότερα και κυρίως μέσα στο βʹ τέ-ταρτο του 5ου αι πΧ χρονολογούνται αγγεία του Ζ του

36 ARVsup2 236 Μaffre 1988 379 κε εικ 2-4 Για την πλούσια παρουσία της αττικής κεραμικής πολυτελείας στη Θάσο βλ παρακάτω σελ 44

37 ΑRVsup2 162725bis Μaffre 1979 57 κε Maffre 2009β 186 187 εικ 1

38 Bλ πχ Maffre 1979 63 κε Μaffre 1988 379 380 εικ 1 Maffre 2009α 185 αρ 7 εικ 9-10 πίν 11A

39 ΑRVsup2 95113 Maffre 2009α 182-183 αρ 3 εικ 340 Paralipomena 369 41 ΑRVsup2 24278 Πρόκειται για μια οινοχόη (χου) άγνωστης προέ-

λευσης Οπωσδήποτε όμως πρέπει να προέρχεται από τον βορειοελλα-δικό χώρο Τελευταία πιθανολογείται ότι το αγγείο αυτό έχει βρεθεί στην Όλυνθο βλ Bελένη ndash Κεφαλίδου ndash Στεφανή 2011 86

42 Μακεδονία 1988 216 κε αρ 158-160 (Ε Τρακοσοπούλου) Για τον Ζ του Συρίσκου βλ Γεωργίου-Γκέκα 1991

43 Βλ Β Μισαηλίδου-Δεσποτίδου στον παρόντα τόμο


Πανός44 του Z του Χοίρου45 του Ζ του Ακράγαντα46 του Ερμώνακτα47 του Ζ του Deepdene48 του Ζ των Συ-ρακουσών49 του Ζ της Φλωρεντίας 50 του Ζ της Villa Giulia51 του Ζ των Νιοβιδών52 του Ζ της Altamura53 του Ζ του Λονδίνου Ε 34254 του Ζ του Lewis55 και της Ομάδας της Φεράρας Τ98156 Mετά τα μέσα του αιώνα έχουμε μεταξύ άλλων αγγεία της Ομάδας του Πολύγνω-του57 (εικ 6) του Ζ της Αμφιτρίτης58 του Ζ της Κενταυ-ρομαχίας του Λούβρου59 του Ζ του Μονάχου 233560 του Ζ της Νεάπολης61 και του Ζ της Πηνελόπης62 Από τις τελευταίες δεκαετίες του 5ου αι πΧ μνημονεύω έργα των εργαστηρίων του Ζ του Δίνου63 του Ζ του Μειδία64

44 Βλ Μισαηλίδου-Δεσποτίδου 2012 Πρβλ ARVsup2 5601-2 (near the Pan Painter)

45 ARVsup2 56646 46 ARVsup2 57879 47 Bλ πχ Heracles to Alexander the Great 2011 72-73 με εικ 55 244

αρ 223 (Ι Graekos) 48 ARVsup2 50027 49 ΑRVsup2 518950 ΑRVsup2 54217 Πρβλ ΑRVsup2 5451 (στη μέση)51 Tιβέριος 1986 595 κε52 McPhee 2006-2007 126 πίν 223 53 ARVsup2 59128 59578 54 ARVsup2 66826 55 Θέρμη 2007 46 56 ΑRVsup2 978857 ARVsup2 105343 58 ARVsup2 83234 59 Σίνδος 1985 206-207 (Μ Τιβέριος) 60 ARVsup2 116337 (Tiverios 2008 71 154 εικ 33) Πρβλ Kefalidou

2007-2008 169 κε 61 ARVsup2 11006462 McPhee 2006-2007 128 πίν 243 63 Paralipomena 458 64 ARVsup2 1314 (κάτω) Το αγγείο αυτό έχει βρεθεί στο Demir Kapija

FYROM

του Ζ του Λούβρου G 43365 (εικ 7) του Ζ των Γυναι-κών66 (εικ 11) του Ζ των Καλάμων67 (εικ 10) του Ζ του Προνόμου68 και του Ζ της Suessula69 (εικ 8) Τέλος από τα πολλά αττικά ερυθρόμορφα αγγεία του 4ου αι που έχουν βρεθεί στον βορειοελλαδικό χώρο70 μνημονεύω αυτά του Ζ του Μαρσύα71 (εικ 9) και του Ζ των Ελευ-σινίων Θεοτήτων72 Τα οψιμότερα αττικά ερυθρόμορφα αγγεία που γνωρίζω από τη Μακεδονία ανάγονται στο γʹ τέταρτο του 4ου αι πΧ73

Αττική κεραμική πολυτελείας έχει βρεθεί σε πολλά μέρη του μακεδονικού χώρου άλλοτε σε ποσότητες άλ-λοτε όχι Η ποσότητα πχ των αττικών αγγείων που έχει βρεθεί σε θέσεις του μυχού του Θερμαϊκού κόλπου και ιδιαίτερα στη Θάσο κατά τους αρχαϊκούς χρόνους ή στην Όλυνθο κατά τους κλασικούς χρόνους είναι αξιοπρόσε-κτη Επίσης μπορεί να υποστηριχθεί ότι τα αττικά αγγεία στη Μακεδονία είχαν σχετικά μεγάλη ακτίνα εξάπλωσης Οι βασικοί χώροι ανεύρεσής τους είναι τα νεκροταφεία74 Ωστόσο αξιόλογη ως προς την ποιότητα και ως προς

65 ARVsup2 169166 Ηerakles to Alexander the Great 2011 56 εικ 41 161 εικ 180 245

αρ 244-24567 Βλ πχ Mπέσιος 2010 158-15968 Βλ πχ Drougou 2000 147 κε και κυρίως 169 κε πίν 30-39

έγχρ πίν Ι-IV69 Tiberios 1990 119 κε και κυρίως 123 κε πίν 28-2970 Ειδικά από την Όλυνθο βλ Fless 2002 27 κε Από την Πέλλα

βλ Ακαμάτης 2008 ιδιαίτερα 52 κε Γενικά για αττικά αγγεία στιλ Κερτς από τον βορειοελλαδικό χώρο βλ Kogioumtzi 2006 132 κε

71 Βλ πχ Βαλαβάνης 1991 281 πίν 120-121 (πρόκειται για λεκα-νίδα που έχει βρεθεί στον Περιστερώνα του νομού Θεσσαλονίκης)

72 Βλ πχ Ηerakles to Alexander the Great 2011 95 εικ 83 245 αρ 261

73 Βλ πχ Θέμελης ndash Τουράτσογλου 1997 131 (Η 2) πίν 145-14674 Βλ πχ Σίνδος 1985 σποράδην Fless 2002 31 κε 129 κε (An-

hang II 1-11 σποράδην)

Εικ 5 Oινοχόη του Μύσωνος (Βελένη ndash Κεφαλίδου ndash Στεφανή 2011 εικ σελ 86)

Εικ 6 Κωδωνόσχημος κρατήρας της Ομάδας του Πολύγνωτου (φωτ Μουσείου Εκμαγείων Φιλοσοφικής Σχολής ΑΠΘ)


νας που εικονίζεται σε υδρία της Ομάδας του Προνό-μου από την Πέλλα είναι ένα θέμα που ως γνωστό δεν απαντάται συχνά σε αγγεία του αττικού Κεραμεικού81 Τα παραπάνω βέβαια προκύπτουν από ένα εξαιρετικά περιορισμένο ποσοστό σωζόμενων αττικών αγγείων σε σχέση με τη συνολική παραγωγή τους82 Ωστόσο με βά-ση τον νόμο των πιθανοτήτων μας επιτρέπεται να υπο-στηρίξουμε ότι όσα ειπώθηκαν επrsquo αυτού του θέματος δεν πρέπει να απέχουν και πολύ από την πραγματικό-τητα και ότι έχουν έναν βαθμό αξιοπιστίας

Τα αττικά αγγεία πολυτελείας των αρχαϊκών και κλασικών χρόνων που βρέθηκαν στον μακεδονικό χώ-ρο πλην λίγων εξαιρέσεων πρέπει να προωθήθηκαν εδώ μέσω του εμπορίου Λιγοστές σχετικά είναι οι περι-πτώσεις όπου αττικά αγγεία κατέληξαν στα μέρη αυτά μέσω άλλων διαδικασιών όπως περιορισμένες πρέπει να είναι και οι περιπτώσεις εκείνες κατά τις οποίες αττικοί

81 Βλ πχ Drougou 2000 147 κε Tiverios 2005 299 κε Τiverios 2009 159 κε

82 Πρβλ Τιβέριος 1974 153 σημ 56 και Boardman 2001 162 κε

την ποσότητα αττική κεραμική είναι γνωστή και από ιερά75 ενώ δεν λείπει και από οικιστικούς χώρους76

Τα σχήματα που απαντώνται συχνότερα είναι τα συ-μποσιακά δηλαδή κρατήρες κύλικες σκύφοι οινοχό-ες και ακολουθούν τα αρωματοφόρα όπως οι λήκυθοι Ορισμένες φορές εκπλήσσουν με τη μοναδικότητά τους όπως η laquoγιγάντιαraquo σε μέγεθος οινοχόη τύπου 8 Α του Ζ του Λούβρου G 433 (εικ 7) από την αρχαία Νεάπολη (σημερινή Καβάλα)77 Ενδιαφέρον ενίοτε παρουσιάζουν και τα θέματα με τα οποία διακοσμούνται κάποια από τα αγγεία αυτά όπως και ο τρόπος με τον οποίο αποδίδο-νται Ένα από τα θέματα που απαντάται ιδιαίτερα συχνά σε αττικά αγγεία αυτό του Ηρακλή με το λιοντάρι της Νεμέας αποδίδεται σε έναν κρατήρα της Ομάδας του Πολύγνωτου που βρέθηκε στο Καραμπουρνάκι (εικ 6) με τρόπο σχεδόν μοναδικό78 και το ίδιο μπορεί να λεχθεί και για την παράσταση του φόνου του Άργου από τον Ερμή που διακοσμεί μία λήκυθο του Ζ του Πανός από την Ἄφυτι της Χαλκιδικής79 Μοναδική για αττικό αγγείο είναι και η απεικόνιση της συμπλοκής των Διοσκούρων με τους Αφαρητίδες σε μια πελίκη του Ζ της Suessula από την Πύδνα80 (εικ 8) ενώ η παράσταση της έριδας της Αθηνάς και του Ποσειδώνα για την κατοχή της Αθή-

75 Bλ πχ Arvanitaki ndash Tiverios ndash Voutiras 2009 149 κε76 Βλ πχ Fless 2002 28 κε και ιδιαίτερα 34 κε 130 κε 143 κε

(Anhang II 2-3 10-11 σποράδην) 77 Ρωμιοπούλου 1964 73 κε πίν 45α-β Ο λαιμός έχει ύψος πε-

ρίπου 020 μ και μέγιστη διάμετρο χείλους περίπου 049 μ Δηλαδή η οινοχόη αυτή θα είχε ύψος γύρω στα 060-070 μ Για αναλογίες ύψους λαιμούndashσώματος σε σύγχρονες οινοχόες αυτού του τύπου βλ πχ Agora XII 72 κε 251 αρ 217 220 222 εικ 3 πίν 11

78 ARVsup2 1053 43 LIMC V (1990) λ Herakles 25 αρ 1891 33 (J Boardman) Μια άλλη ασυνήθιστη σύνθεση με πρωταγωνιστή τον Ηρα-κλή (συμποσιάζεται με τον Διόνυσο) απαντάται σε κωδωνόσχημο κρα-τήρα από την Πύδνα βλ Μπέσιος 2010 150 Ο κρατήρας χρονολογείται γύρω στα μέσα του 5ου αι πΧ και είναι ένας από τους οψιμότερους με συμπαγείς λαβές

79 Βλ παραπάνω σημ 44 80 Τiberios 1990 119 κε

Εικ 7 Οινοχόη του Ζ του Λούβρου G 433 (ΑΔ 19 1964 Μελέται πίν 45β)

Εικ 8 Πελίκη του Ζ της Suessula (φωτ συγγραφέα)

Εικ 9 Λεκανίδα του Ζ του Μαρσύα (Βαλαβάνης 1991 πίν 121)


κεραμείς ήλθαν και εγκαταστάθηκαν για μικρό ή μεγα-λύτερο χρονικό διάστημα στην περιοχή παράγοντας laquoντόπιαraquo αττικά αγγεία Αλλά για τα ενδεχόμενα αυτά θα επανέλθω στη συνέχεια Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τα περισσότερα από τα αττικά αγγεία που έχουν βρεθεί στη Μακεδονία έφθασαν εδώ μέσω θαλάσσης ορισμένα όμως και μέσω χερσαίων οδών όπως τα αττικά αγγεία που βρέθηκαν στην Αιανή83 Αγνοούμε τον τόπο κατα-γωγής των εμπόρων που δραστηριοποιούνταν στον γεω-γραφικό αυτό χώρο Κάποιες ενδείξεις για το θέμα αυτό οπωσδήποτε περιορισμένες μας προσφέρουν τα ίδια τα αγγεία που βρέθηκαν εδώ όταν μάλιστα συμβαίνει να φέρουν και εμπορικά dipinti ή graffiti Υποθέτουμε ότι ιδιαίτερα κατά τους αρχαϊκούς χρόνους πολλοί έμποροι θα κατάγονταν από την Ανατολική Ελλάδα όπως από τη Χίο Υπενθυμίζω ότι τους Χίους μαζί με τους Αιγινή-τες θεωρούσε ο Αριστοτέλης (Πολιτικά 1291β 24) ως πρότυπα εμπόρων Φυσικά δεν μπορεί να αποκλεισθεί η παρουσία εμπόρων και από άλλα μέρη του αρχαίου ελληνικού κόσμου όπως από την Κόρινθο την Αττική ακόμη και από την ίδια τη Μακεδονία ιδιαίτερα μάλιστα κατά τον 4ο αι πΧ Σημειώνω ότι για την αρχαϊκή επο-χή υπάρχουν ενδείξεις για παρουσία στα μέρη αυτά και Καρών εμπόρων όπως και Φοινικοκυπρίων84

Τα αγγεία τις περισσότερες τουλάχιστον φορές δεν αποτελούσαν το αποκλειστικό εμπόρευμα σε ένα εμπορικό πλοίο και βέβαια ούτε το σπουδαιότερο Η εικόνα αυτή προκύπτει από τα γνωστά ως σήμερα ναυάγια πλοίων των αρχαϊκών και κλασικών χρόνων που έχουν ερευνηθεί και στο φορτίο των οποίων εκτός των άλλων έχει εντοπισθεί και κεραμική Δυστυχώς κανένα από τα ναυάγια αυτά δεν έχει εντοπισθεί στο Βόρειο Αιγαίο Όλα τους βρίσκονται σε θάλασσες της Δύσης Από το φορτίο των ναυαγισμένων αυτών πλοί-ων βεβαιωνόμαστε ότι οι έμποροι που διακινούσαν κεραμική προμηθεύονταν το σχετικό εμπόρευμα από διάφορα κεραμικά εργαστήρια του αρχαίου ελληνικού κόσμου όπως από την Αττική την Κόρινθο ή την Ανα-τολική Ελλάδα85 Συναφής είναι και η παρατήρηση ότι ίδια εμπορικά σύμβολα απαντώνται σε αγγεία διαφορε-τικών κεραμικών εργαστηρίων86

83 Bλ πχ Καραμήτρου 2008 σποράδην 84 Σχετικά με τους εμπόρους που δραστηριοποιούνταν στον βορει-

οελλαδικό χώρο βλ Τιβέριος (α) με βιβλιογραφία Για τους Κάρες εμπό-ρους βλ πρόσφατα Adiego κά 2012 195 κε Για Μακεδόνες εμπόρους βλ Ξυδόπουλος 2006 80-81 και παρακάτω σελ 47 Ένας Αργείος ονόματι Νικόδημος εμπλέκεται σε υλοτόμηση μακεδονικής ξυλείας στον 4ο αι πΧ για λογαριασμό των Βοιωτών Βλ Ξυδόπουλος 2006 109-110 σημ 254

85 Για ναυαγισμένα πλοία όπως και για τα φορτία που μετέφεραν βλ Τιβέριος (α) (με βιβλιογραφία) Βλ ακόμη Cerda 1989 51κε Long ndash Miro ndash Volpe 1992 κυρίως 202 κε Πρβλ Parker 1992 89 κε Salmon 2000 245

86 Βλ πχ Johnston 1972 420 κε

Η προώθηση σε διάφορα μέρη του αρχαίου κόσμου επομένως και στη Μακεδονία αττικών αγγείων πολυ-τελείας πρέπει να οφειλόταν σε πρωτοβουλίες εμπόρων που τις περισσότερες φορές δεν συνδέονταν άμεσα με τις πολιτικές σχέσεις που υπήρχαν ανάμεσα στην Αθήνα και τις χώρες εξαγωγής της αττικής κεραμικής87 Το ότι τα περισσότερα και καλύτερα αττικά αγγεία πολυτελεί-ας που έχουν βρεθεί στη Θάσο φαίνεται να ανάγονται κυρίως σε χρόνους πριν από την αποστασία της από την Αθηναϊκή Συμμαχία το 46563 πΧ είναι μία σχετική δια-πίστωση που βρίσκει εξήγηση Οι Θάσιοι πριν ηττηθούν από τους Αθηναίους ήταν οικονομικά ιδιαίτερα εύρω-στοι88 Αυτό ήταν γνωστό στους εμπόρους οι οποίοι και προωθούσαν στη θασιακή αγορά εκτός των άλλων αγαθών και ακριβή αττική κεραμική Είναι ωστόσο λο-γικό να δεχτούμε ότι οι καλές ή κακές σχέσεις ανάμεσα στην Αθήνα και σε μία άλλη περιοχή μπορεί να είχαν και αντίστοιχες επιπτώσεις στις μεταξύ τους εμπορικές συναλλαγές89 Έτσι πχ στις εποχές κατά τις οποίες οι σχέσεις των Αθηναίων με το μακεδονικό βασίλειο ήταν αγαστές και απρόσκοπτα η Αθήνα προμηθευόταν την αναγκαία για τον στόλο της μακεδονική ξυλεία η πο-σότητα της κεραμικής που ως παραπληρωματικό φορ-τίο θα συνόδευε τα κύρια προϊόντα που προωθούσαν οι έμποροι στη Μακεδονία μας επιτρέπεται να υποθέσουμε ότι θα ήταν μεγαλύτερη Συναφής είναι η παρατήρηση ότι την εποχή που δραστηριοποιούνταν στον μυχό του Θερμαϊκού κόλπου ο Πεισίστρατος η αττική κεραμική συμβαίνει να έχει μία αισθητή παρουσία στα μέρη αυ-τά90 Οι Αθηναίοι εισήγαγαν από τη Μακεδονία όπως μας πληροφορούν αρχαίοι συγγραφείς και επιγραφικές μαρτυρίες εκτός από ξυλεία σιτηρά και μέταλλα91 Η αθηναϊκή πολιτεία είχε τιμήσει δύο βασιλείς της Μακε-δονίας με τις λειτουργίες της προξενίας και ευεργεσίας επειδή ακριβώς την προμήθευσαν με ξυλεία εντελώς απαραίτητη για το ναυτικό της Στις πρώτες δεκαετίες του 5ου αι πΧ είχε τιμήσει τον Αλέξανδρο Αʹ ο οποίος τη βοήθησε να laquoκτίσειraquo τον πρώτο αξιόλογο στόλο της92 και στα τέλη του 5ου αι πΧ τον Αρχέλαο93 χάρη στον οποίο μπόρεσε να ξαναφτιάξει έναν αξιόμαχο στόλο μετά

87 Τιβέριος (α) (με βιβλιογραφία)88 Για την ιστορία της Θάσου κατά τους αρχαϊκούς και πρώιμους

κλασικούς χρόνους βλ Pouilloux 1954 Η οικονομική ευρωστία της Θάσου βασιζόταν κυρίως στα μεταλλεία Για μια σχετική βιβλιογραφία γιrsquo αυτά βλ Hornblower 2006 352 (11002)

89 Τιβέριος (α) (με βιβλιογραφία)90 Βλ σχετικά παρακάτω σελ 47 91 Βλ πχ Κανατσούλης 1964 108 και σημ 392 Ξυδόπουλος 2006 57-58 σημ 92 59 σημ 96 (με συζήτηση και

βιβλιογραφία)93 Ξυδόπουλος 2006 102 σημ 234 (με συζήτηση και βιβλιογρα-

φία)


τη μεγάλη καταστροφή που υπέστη στη Σικελία Το 411 πΧ ήλθε στη Μακεδονία ως ξένος πατρικός του Αρχέ-λαου ο γνωστός Αθηναίος ρήτορας Ανδοκίδης και πήρε ξυλεία αναγκαία για τα κουπιά του αθηναϊκού στόλου στη Σάμο και επιπροσθέτως σιτάρι και χαλκό94 Τις καλές σχέσεις που είχαν αναπτυχθεί τότε ανάμεσα στο μακε-δονικό βασίλειο και την Αθήνα την καταδεικνύει και η άμεση βοήθεια που προσέφεραν το 410 πΧ οι Αθηναίοι στον Αρχέλαο προκειμένου να μπορέσει ο τελευταίος να καταστείλει την απόπειρα των κατοίκων της Πύδνας να ανεξαρτητοποιηθούν από το μακεδονικό βασίλειο95

Με τα παραπάνω γεγονότα μπορεί να συσχετισθεί η παρουσία αττικών λευκών ληκύθων laquoκύριου τύπουraquo του τέλους του 5ου αι πΧ στην Πύδνα96 (εικ 10) που σημειωτέον τα χρόνια αυτά ήταν το σημαντικότερο λιμάνι του μακεδονικού κράτους απrsquo όπου εξαγόταν και η μακεδονική ξυλεία Οι λευκές αυτές λήκυθοι ήταν αγγεία πολυτελείας97 Στην προώθησή τους όμως στις αγορές δεν πρέπει να είχαν τις περισσότερες τουλάχι-στον φορές ενεργό ρόλο οι έμποροι Ήταν αγγεία στενά συνδεμένα με τους ίδιους τους Αθηναίους και τα αθηνα-ϊκά ταφικά έθιμα Έτσι εξηγείται και η σπανιότητά τους εκτός Αττικής98 Όταν ανευρίσκονται λευκές λήκυθοι μακριά από την Αττική η παρουσία τους τις περισσό-τερες φορές θα πρέπει να αποδοθεί σε ειδικούς λόγους και βέβαια όχι υποχρεωτικά πάντοτε τους ίδιους Στη συγκεκριμένη περίπτωση θα μπορούσαν πχ να συσχε-τισθούν με μια εγκατάσταση Αθηναίων στην ίδια την

94 Βλ Ανδοκίδης Περί τῆς ἐαυτοῦ καθόδου 11 95 Κανατσούλης 1964 κυρίως 31 κε 96 Μπέσιος 2010 155-159 17297 Πρβλ Oakley 2004 10 98 Πρβλ Boardman 1996 288 299

Πύδνα Έχουμε ήδη σημειώσει την παρουσία στη Μα-κεδονία και πιθανότατα στην ίδια την Πύδνα στα χρό-νια αυτά του ρήτορα Ανδοκίδη του πατρικοῦ φίλου του Αρχέλαου και στην Πύδνα πιθανόν να ήταν εγκατεστη-μένοι και οι Αθηναίοι ναυπηγοί που μια επιγραφή του 4076 πΧ αναφέρει ότι βρίσκονταν στη Μακεδονία99 Βέβαια η παρουσία των αττικών λευκών ληκύθων στην Πύδνα θα μπορούσε να δικαιολογηθεί και με άλλους συλλογισμούς Δεν μπορεί πχ να αποκλεισθεί η περί-πτωση τα αγγεία αυτά να είχαν φτάσει εκεί ως ἀντίδωρα Αθηναίων επισήμων σε Μακεδόνες για τυχόν φιλοξενία που οι τελευταίοι θα τους είχαν προσφέρει100

Με ανάλογους συλλογισμούς μπορεί να δικαιολο-γηθεί και η παρουσία λευκών ληκύθων στο βασιλικό νεκροταφείο των Αιγών τη σημερινή Βεργίνα (εικ 11) στην παλιά πρωτεύουσα των Μακεδόνων101 Ωστόσο στην περίπτωση αυτή θα μπορούσαν να γίνουν και πρό-σθετες σκέψεις Δεν αποκλείεται μέλη της μακεδονικής βασιλικής οικογένειας επιδιώκοντας να μιμηθούν τα ταφικά έθιμα της Αθήνας την οποία αναγνώριζαν ως

99 Ξυδόπουλος 2006 102 σημ 234 100 Για αγγεία ως ξένια δώρα βλ Τιβέριος (β) (με βιβλιογραφία)

Αττικές λευκές λήκυθοι έχουν βρεθεί μεμονωμένα και σε άλλα μέρη της Μακεδονίας και γενικότερα του βορειοελλαδικού χώρου Βλ πχ Μπέ-σιος 2010 261-263 (Κίτρος Πιερίας) Oakley 2004 235 σημ 80 (Στρύμη Θράκης και Αμφίπολη) Boardman 1996 288 299 (Demir Kapija)

101 Ηeracles to Alexander the Great 2011 55 εικ 40 56 εικ 41 161 εικ 180 245 αρ 244-245

Εικ 10 Λευκή λήκυθος από την Πύδνα (Μπέσιος 2010 εικ σελ 157)

Εικ 11 Λευκή λήκυθος από τις Αιγές (Heracles to Alexander the Great 2011 161 εικ 180)


την κορυφαία πολιτιστική πρωτεύουσα της εποχής τους να επέλεγαν να ταφούν με αττικές λευκές ληκύθους Με τον τρόπο αυτόν επιβεβαίωναν ότι ήταν γνώστες και κοινωνοί της αθηναϊκής κουλτούρας Ας θυμηθούμε ότι τα χρόνια ακριβώς αυτά ο Αρχέλαος προσκαλεί στην αυλή του πολλούς πνευματικούς άνδρες που ήταν Αθη-ναίοι ή δραστηριοποιούνταν στην Αθήνα όπως τους ποιητές Ευριπίδη Αγάθωνα και τον περίφημο Μιλήσιο μουσικό Τιμόθεο102

Στη Μακεδονία έχουν βρεθεί αγγεία και μιας άλλης ειδικής ομάδας αττικής κεραμικής που σχετίζονται με τον δημόσιο βίο της αρχαίας Αθήνας Πρόκειται για τους παναθηναϊκούς αμφορείς (εικ 12) οι οποίοι από πολύ νωρίς ήδη από τους υστεροαρχαϊκούς χρόνους κάνουν την εμφάνισή τους στον χώρο αυτόν Δεν εί-μαστε βέβαιοι για το πώς έφταναν εδώ τα αγγεία αυτά Πολλά πρέπει να προωθήθηκαν μέσω εμπορικών δια-δικασιών όπως οι παναθηναϊκοί αμφορείς του 4ου αι πΧ που βρέθηκαν στην Αγορά της Πέλλας103 Ωστόσο αυτοί που έχουν βρεθεί στους βασιλικούς τάφους των Αιγών οι παλιότεροι από τους οποίους χρονολογού-νται στο βʹ μισό του 5ου αι και οι οψιμότεροι το 3443 πΧ104 μπορεί να έφτασαν εδώ και δια μέσου άλλων οδών Θα μπορούσαν να είχαν προσφερθεί για παρά-δειγμα σε μέλη της βασιλικής οικογένειας ως ἀντίδωρα ενώ δεν μπορεί να αποκλεισθεί και η περίπτωση γόνοι της μακεδονικής δυναστείας να είχαν πάρει μέρος στα Παναθήναια και να είχαν κερδίσει Έτσι τα αγγεία αυτά έφτασαν στη Μακεδονία και τοποθετήθηκαν αργότερα στους τάφους τους Οι παναθηναϊκοί αυτοί αμφορείς επιβεβαίωναν όχι μόνο την παναθηναϊκή νίκη τους αλ-λά και τις σχέσεις τους με την πολιτιστική πρωτεύουσα του ελληνικού κόσμου Οι παραπάνω σκέψεις πιθανόν ενισχύονται και από την πρόσφατη ανεύρεση σε ειδική ταφή στην Αγορά των Αιγών ενός ασημένιου παναθη-ναϊκού αμφορέα ndash αν πράγματι πρόκειται για παναθη-ναϊκό αγγείο-έπαθλο105 Οπωσδήποτε πρόκειται για μοναδικό εύρημα αφού παναθηναϊκοί αμφορείς από πολύτιμα μέταλλα μάς ήταν γνωστοί μόνο από γραπτές μαρτυρίες106 Με την παρουσία ξεχωριστών πνευματι-

102 Τιβέριος 2000 42 κε και σημ 154-155 (με βιβλιογραφία) Πρβλ και Κανατσούλης 1948 90 κε

103 Τιβέριος 2000 κυρίως 35 κε (με βιβλιογραφία)104 Τιβέριος 2000 36-37 και σημ 135 43 και σημ 156 Για μια συ-

νολική φωτογραφία των οστράκων των παναθηναϊκών αμφορέων της χρονιάς του άρχοντα Λυκίσκου (3443 πΧ) βλ Heracles to Alexander the Great 2011 149 εικ 168 (Α Κottaridi)

105 Σαατσόγλου-Παλιαδέλη κά 2009 Δεν είναι βέβαιο ότι η χαρα-κτή επιχρυσωμένη διακόσμηση του αγγείου αυτού είναι καθαρά laquoπανα-θηναϊκήraquo

106 Βλ Τιβέριος 2007 192 κε Βέβαια υπάρχουν και απόψεις σύμ-φωνα με τις οποίες ο όρος laquoπαναθηναϊκός ἀμφορεύςraquo των πηγών αναφέ-ρεται όχι σε παναθηναϊκό έπαθλο αλλά στο ίδιο το σχήμα του αμφορέα

κών μορφών της Αθήνας στη Μακεδονία με τους πα-ναθηναϊκούς αμφορείς και τις αττικές λευκές ληκύθους το μακεδονικό κράτος επιβεβαίωνε και αποδείκνυε τη συμμετοχή του στα ελληνικά πνευματικά δρώμενα και μάλιστα αυτά της Αθήνας της πρώτης πολιτιστικής δύ-ναμης του ελληνισμού

Υπενθυμίζω ότι από τον χώρο της Μακεδονίας έχου-με παναθηναϊκούς αμφορείς που βεβαιωμένα οφείλουν την εδώ παρουσία τους σε Μακεδόνες παναθηναιονί-κες Ένα τέτοιο αγγείο έχει βρεθεί στην Κασσάνδρεια της Χαλκιδικής και χρονολογείται στην προτελευταία δεκαετία του 4ου αι πΧ (εικ 12) Όπως μας βεβαιώνει η αναθηματική επιγραφή που φέρει το είχε κερδίσει σε αγώνες τεθρίππου ένας εξέχων Κασσανδριώτης ndashπι-θανότατα από την οικογένεια του Αριστόβουλου του γνωστού στρατηγού και ιστορικού του Αλέξανδρουndash και στη συνέχεια το αφιέρωσε στο Μητρώο της νεοϊ-δρυθείσης πόλης του107 Πιθανόν μια ανάλογη περίπτω-ση να έχουμε και με έναν παναθηναϊκό αμφορέα που βρέθηκε στο Γυμνάσιο της Αμφίπολης και ήταν μάλλον αφιερωμένος στον Ηρακλή108

Η ζήτηση που είχε η αττική μελανόμορφη και ερυ-θρόμορφη κεραμική στον βορειοελλαδικό χώρο επιβε-βαιώνεται όχι μόνο από την ανεύρεση εδώ πολλών και ανάμεσά τους και ποιοτικών αττικών αγγείων αλλά και από τη δράση τοπικών κεραμικών εργαστηρίων που πα-ρήγαγαν μιμήσεις τους Είναι γνωστό ότι κατά τον 6ο αι πΧ είχε δραστηριοποιηθεί στη Θάσο ένα εργαστήριο το οποίο παρήγαγε εκτός των άλλων και μελανόμορ-φα αγγεία με εμφανή αττική επίδραση109 Ακόμη από

Βλ Τιβέριος 2007 192-193 και σημ 71 107 Τιβέριος 2000 9 κε εικ 1-5 22 108 Τιβέριος 2000 27 και σημ 73109 Coulieacute 2002 κυρίως 173 κε

Εικ 12 Παναθηναϊκός αμφορέας από την αρχαία Κασσάνδρεια (φωτ συγγραφέα)


θέσεις της Χαλκιδικής είναι γνωστά μεμονωμένα μελα-νόμορφα αγγεία του 6ου αι πΧ (εικ 13) που φαίνεται να είναι laquoντόπιαraquo με εμφανείς τις αττικές καταβολές τους Πιθανόν πρόκειται για προϊόντα αττικιζόντων θασίτικων ευβοϊκών ή ακόμη και ντόπιων κεραμικών εργαστηρίων110

Ένα τοπικό κεραμικό εργαστήριο με εμφανείς αττι-κές επιδράσεις δραστηριοποιήθηκε όπως είναι γνωστό κατά τους υστεροαρχαϊκούς χρόνους και στην περιοχή της Αιανής Είναι χαρακτηριστικό ότι ο κεραμέας του προσπάθησε να περάσει τον αττικό μελανόμορφο ρυθ-μό και σε σχήματα αγγείων που είχαν μακρά προϊστορία στην τοπική κεραμική παράδοση111

Σε πολλές θέσεις του Θερμαϊκού κόλπου έχουν βρε-θεί ευάριθμοι μελανόμορφοι κιονωτοί κρατήρες (εικ 14) που χρονολογούνται στο δεύτερο μισό του 6ου αι πΧ και παρουσιάζουν εμφανείς στιλιστικές και εικονογρα-φικές σχέσεις με το κεραμικό εργαστήριο του Λυδού Παλιότερα είχα διατυπώσει την άποψη ότι τα αγγεία αυτά είναι προϊόντα αττικών κεραμέων που είχαν μετα-ναστεύσει στα μέρη αυτά την ίδια εποχή με την εγκα-τάσταση εδώ του Πεισίστρατου112 Ο Jaacutenos Szilaacutegyi είχε υποστηρίξει ότι οι κρατήρες αυτοί είναι έργα του αττικού Κεραμεικού που προωθήθηκαν σε θέσεις του Θερμαϊ-κού κόλπου από εμπόρους113 Η άποψη αυτή πιθανόν βρίσκεται πιο κοντά στην πραγματικότητα τουλάχιστον για την πλειονότητα των αγγείων αυτών Συνηγορεί σrsquo αυτό η ανεύρεση παρόμοιων κρατήρων ακόμη και στη μακρινή Σικελία όπως επίσης και η παρουσία εμπορι-κών συμβόλων σε ορισμένους από αυτούς που βρέθη-καν σε θέσεις του Θερμαϊκού κόλπου114 Άλλωστε τα αγγεία αυτά φαίνεται να είναι κάπως νεότερα από την εγκατάσταση του Πεισίστρατου στην περιοχή

110 Τιβέριος 2012 176 [177] 111 Καραμήτρου ndash Κεφαλίδου 1999 537 κε 112 Τιβέριος 1993 557 κε (με βιβλιογραφία)113 Szilaacutegyi 1995 44 κε114 Τιβέριος 2012 174 και σημ 12 [175 και σημ 12]

Αλλά εκτός από την παραγωγή μελανόμορφων αγ-γείων με εμφανή την αττική επίδραση στον βορειοελ-λαδικό χώρο και ειδικότερα σε περιοχές της Χαλκιδικής έχουμε κατά τον 4ο αι πΧ την εμφάνιση και laquoντόπιωνraquo ερυθρόμορφων αγγείων (εικ 15) κάτω από την ισχυρή και πάλι επίδραση του αττικού Κεραμεικού Πρόκειται κυρίως για σκύφους κωδωνόσχημους κρατήρες οινο-χόες μικρές υδρίες και πελίκες μικρούς γαμικούς λέβη-τες115 Την ύπαρξη ενός χαλκιδικιώτικου αττικίζοντος ερυθρόμορφου κεραμικού εργαστηρίου είχε ήδη υπο-στηρίξει ο David Robinson ο ανασκαφέας της Ολύν-θου116 και την είχε δεχτεί και ο Sir John Βeazley Έτσι στο ARVsup2 τα αγγεία που είναι ενταγμένα στο έργο του

115 Βλ McPhee 1981 297 κε Πρβλ ΜcPhee 2006-2007 131 κε Στον βορειοελλαδικό χώρο φαίνεται ότι κατασκευάζονταν και μελαμ-βαφή αγγεία που μιμούνταν αττικά πρότυπα ιδιαίτερα κατά τον 4ο αι πΧ Βλ πχ Kωτίτσα 2006 117-118 Πρβλ Kopcke 1964 23-24

116 Olynthos XIII 16 κε

Εικ 14 Μελανόμορφος κιονωτός κρατήρας από την Αγία Πα-ρασκευή [CVA Thessaloniki Archaeological Museum 1 πίν 31 (C Sismanidis)]

Εικ 13 Μελανόμορφος αμφορέας από την Όλυνθο (φωτ ΙΣΤʹ ΕΠΚΑ)

Εικ 15 Ερυθρόμορφος χαλκιδικιώτικος σκύφος (McPhee 1981 πίν 52a)

cm


πιστεύω ότι δεν μπορεί να δικαιολογήσει μία πιθανο-λογούμενη παύση των εισαγωγών αττικών αγγείων στη Χαλκιδική την εποχή αυτή και την αρχή της παραγωγής laquoντόπιωνraquo ερυθρόμορφων αγγείων Οι Αθηναίοι όπως είναι γνωστό γρήγορα κατέλαβαν την Ποτίδαια και εξακολούθησαν για κάποιο χρονικό διάστημα να έχουν τον πρώτο λόγο στην περιοχή Κατά την άποψή μου τα μέχρι σήμερα δεδομένα κάνουν πιο πιθανόν το χαλκι-δικιώτικο εργαστήριο να προέκυψε από τις συνθήκες που δημιουργήθηκαν στον κυρίως ελληνικό χώρο και ειδικότερα στην Αθήνα μετά τη λήξη του Πελοποννησι-ακού πολέμου Δεν γνωρίζω κανένα βεβαιωμένο χαλκι-δικιώτικο ερυθρόμορφο αγγείο που να είναι παλιότερο από το 400 πΧ Μια αρυβαλλοειδής λήκυθος από την Όλυνθο σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πολυγύ-ρου με αρ ευρ 980 [άλλοτε στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης με αρ 38132 (1310083)] που πιθανόν χρονολογείται πριν το 400 πΧ δύσκολα μπορεί να αποκοπεί από τον κορμό των αττικών αγγείων119

Υπάρχουν ενδείξεις που μας επιτρέπουν να υπο-στηρίξουμε ότι μετά τη λήξη του Πελοποννησιακού πολέμου είχαμε μια φυγή Αθηναίων κεραμέων από τον αττικό Κεραμεικό Ένας απrsquo αυτούς πρέπει να είναι και ο Ξενόφαντος που μετανάστευσε στη μακρινή Κριμαία όπως μας αφήνει να συμπεράνουμε η υπογραφή laquoΞενό-φαντος Ἀθηναῖος ἐποίειraquo που απαντάται σε δύο αγγεία του που έχουν βρεθεί σrsquo εκείνα τα μέρη120 Παρόμοια περίπτωση έχουμε πιθανότατα και με έναν άλλο κερα-μέα σύγχρονο περίπου με τον Ξενόφαντο Σε μια βα-λανοειδή λήκυθο του τέλους του 5ου αι πΧ σήμερα στη Φρανκφούρτη (εικ 16) διαβάζουμε την επιγραφή laquoΦιντίας Ἀθηναῖος ἐπο[ί]ειraquo (σχ 1)121 Δυστυχώς για το αγγείο αυτό στο οποίο θα επανέλθω και παρακάτω δεν γνωρίζουμε τον τόπο εύρεσής του

Με βάση λοιπόν τις υπάρχουσες ενδείξεις μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι αμέσως μετά τη λήξη του Πελο-ποννησιακού πολέμου ανάμεσα στα μέρη όπου μετανά-στευσαν Αθηναίοι κεραμείς ήταν και η Χαλκιδική122 Στην επιλογή τους αυτή ρόλο θα έπαιξε ασφαλώς και η ισχυρή παρουσία εδώ του Κοινού των Χαλκιδέων μια ανερχό-μενη δύναμη της περιοχής όχι μόνο σε στρατιωτικό και πολιτικό επίπεδο αλλά και σε οικονομικό που υποσχόταν ένα ευοίωνο μέλλον και για τις βιοτεχνικές δραστηριότη-

119 Το αγγείο αυτό ο McPhee 1981 298 το θεωρεί ντόπιο και το χρονολογεί στα 420-410 πΧ Ωστόσο μία χρονολόγησή του στα 410-400 πΧ δεν μπορεί να αποκλεισθεί

120 Tiverios 1997 275-276121 Paralipomena 477-478 CVA Frankfurt am Main 2 32-33 πίν 81

(K Deppert) 122 Και η Κυριάκου 2008 188-189 υποθέτει ότι μετά τον Πελοποννη-

σιακό πόλεμο πρέπει να μετανάστευσαν στη Μακεδονία Αθηναίοι κεραμείς Για μεταναστεύσεις Αθηναίων κεραμέων βλ και Kopcke 1964 24-25

Εικ 16 Βαλανοειδής λήκυθος στη Φρανκφούρτη [CVA Frankfurt am Main 2 πίν 811 (K Deppert)]

Σχ 1 Βαλανοειδής λήκυθος στη Φρανκφούρτη [CVA Frankfurt am Main 2 σχ σελ 33 (K Deppert)]

Ζ της Ολύνθου 5156 και στην Ομάδα της Ολύνθου 514 χαρακτηρίζονται ως laquolocal Olynthianraquo117

Η ίδρυση του εργαστηρίου αυτού συσχετίστηκε από τον Ian McPhee ο οποίος έχει προχωρήσει σε μια δι-εξοδικότερη μελέτη του στην αναγνώριση και άλλων laquoντόπιωνraquo αγγειογράφων με την αποστασία από την Αθηναϊκή Συμμαχία της Ποτίδαιας στις αρχές του Πε-λοποννησιακού πολέμου118 Ωστόσο το συμβάν αυτό

117 ΑRVsup2 1507 Σημειωτέον ότι όλα αυτά τα αγγεία έχουν βρεθεί στην Όλυνθο

118 McPhee 1981 298 Στους αγγειογράφους αυτούς έχει δώσει τα ονό-ματα Ζ του Ρίτσου Ζ της Ανατολίτικης Κεφαλής (The Painter of the Oriental Head) Ζ του Bolsal και Ζ της Ολύνθου 5285 βλ McPhee 1981 298 κε


τες Είναι δύσκολο ορισμένες φορές να αποφανθούμε με βεβαιότητα αν ένα ερυθρόμορφο αγγείο της Χαλκιδικής είναι εισηγμένο από την Αθήνα ή laquoντόπιοraquo Στην περί-πτωση που ένα χαλκιδικιώτικο αγγείο διαφοροποιείται από τα αττικά μόνο ως προς τον πηλό μας επιτρέπεται να υποθέσουμε ότι πρόκειται για έργο που έχει κατασκευ-αστεί πιθανόν από laquoμετανάστηraquo Αθηναίο κεραμέα με laquoντόπιοraquo πηλό123 Στις περιπτώσεις αυτές μάλιστα το να πούμε ότι ένα αγγείο είναι αττικό ή laquoντόπιοraquo δεν φαίνεται να έχει κάποια ιδιαίτερη σημασία Γιrsquo αυτό ακριβώς και ο Beazley καθώς δεν διέκρινε στα αγγεία του laquoντόπιουraquo Ζ της Ολύνθου 5156 τίποτε το διαφορετικό από τα τυπικά αττικά αγγεία ενέταξε τα έργα του κεραμέα αυτού στην αττική ερυθρόμορφη κεραμική Μπορούμε να εντάσσου-με ένα αγγείο στο χαλκιδικιώτικο ερυθρόμορφο κεραμικό εργαστήριο μόνο αν αυτό διαφοροποιείται από τα αντί-στοιχα αττικά ως προς το στιλ της ζωγραφικής του το σχήμα του124 ή ως προς την τεχνογνωσία της κατασκευής του Αν η διαφορά έγκειται μόνο στον πηλό δεν υπάρ-χουν ουσιαστικοί λόγοι που να επιβάλλουν απομάκρυνσή του από την αττική ομάδα125

Ο ΜcPhee στην κύρια μελέτη του για το ερυθρόμορ-φο χαλκιδικιώτικο κεραμικό εργαστήριο πιστεύει ότι τα υπάρχοντα στοιχεία δεν επιτρέπουν τον εντοπισμό του κέντρου δράσης του126 Σε μια ωστόσο νεότερη μελέτη του συζητά την πιθανότητα να πρόκειται για την Όλυν-θο127 Τη συγκεκριμένη πόλη θεωρώ επίσης ως πιθανό βασικό κέντρο παραγωγής της κεραμικής αυτής αν και οι ανασκαφικές έρευνες δεν έχουν αποκαλύψει τον ολυν-θιακό Κεραμεικό Στην Όλυνθο ωστόσο βρέθηκαν τα περισσότερα χαλκιδικιώτικα ερυθρόμορφα αγγεία που γνωρίζουμε ενώ η πόλη ως γνωστόν έπαιξε πρωταγωνι-στικό ρόλο στον γεωγραφικό αυτό χώρο Ως πρωτεύουσα της χαλκιδικής συνομοσπονδίας ήταν όχι μόνο το πολιτι-κό-στρατιωτικό κέντρο της περιοχής αλλά και το οικο-νομικό-βιοτεχνικό Επιπλέον δεν μπορεί να είναι τυχαίο ότι με βάση τα ως σήμερα δεδομένα κανένα χαλκιδικιώ-

123 Όπως πχ η αρυβαλλοειδής λήκυθος του Αρχαιολογικού Μου-σείου Πολυγύρου αρ 980 που αναφέραμε παραπάνω σημ 119

124 Στο έργο του Ζ της Ολύνθου 5156 έχει ενταχθεί και μια επίχυση (ARVsup2 150811) σχήμα που ως γνωστόν δεν απαντάται συχνά στον αττικό Κεραμεικό σε αντίθεση με τα κεραμικά εργαστήρια της Μεγάλης Ελλάδας όπου είναι συχνό Είναι πιθανόν η γνωριμία του κεραμέα αυ-τού με το σχήμα της επίχυσης να έγινε μετά την εγκατάστασή του στη Χαλκιδική και να προέκυψε από το γενικότερο πλέγμα σχέσεων που παρατηρείται την εποχή αυτή ανάμεσα στο χαλκιδικιώτικο ερυθρόμορφο κεραμικό εργαστήριο και στα κεραμικά εργαστήρια της Μεγάλης Ελλά-δας Γιrsquo αυτές τις σχέσεις βλ παρακάτω

125 Σε μια ταξινόμηση που πρόσφατα επιχείρησα της επιχώριας κε-ραμικής του μακεδονικού χώρου των υστερογεωμετρικών και αρχαϊκών χρόνων εντάσσω τα ντόπια αγγεία που μιμούνται στενά πρότυπα από τα μεγάλα κεραμικά εργαστήρια της νότιας Ελλάδας σε μια ομάδα στην οποία δίνω το όνομα laquoαποικιακήraquo βλ Τιβέριος 2012 172 κε [173 κε]

126 ΜcPhee 1981 297 σημ 2127 ΜcPhee 2006-2007 132

τικο ερυθρόμορφο αγγείο δεν φαίνεται να χρονολογείται μετά το 348 πΧ μετά δηλαδή την καταστροφή της από τον Φίλιππο128 Είναι και αυτό μια ένδειξη που ενισχύει την άποψη ότι η έδρα του χαλκιδικιώτικου κεραμικού ερ-γαστηρίου που κατασκεύαζε αττικίζοντα ερυθρόμορφα αγγεία πρέπει να αναζητηθεί στην Όλυνθο

Τελειώνοντας με το εργαστήριο αυτό θα ήθελα να σημειώσω ότι αξίζει στο μέλλον να ερευνηθούν διεξο-δικότερα οι σχέσεις του τόσο με τον αττικό Κεραμεικό όσο και με κεραμικά εργαστήρια της Μεγάλης Ελλάδας Σε σχέσεις των ερυθρόμορφων χαλκιδικιώτικων αγγεί-ων με ερυθρόμορφα αγγεία της Μεγάλης Ελλάδας έχει ήδη αναφερθεί η έρευνα129

Εκτός όμως από την Όλυνθο υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις ότι και στην Πέλλα την πρωτεύουσα του μα-κεδονικού βασιλείου είχαμε παραγωγή κατά τον 4ο αι πΧ laquoντόπιωνraquo ερυθρόμορφων αγγείων με εμφανή και πάλι την επίδραση του αττικού Κεραμεικού130 Είναι λοιπόν πιθανόν ότι και στην Πέλλα είχαμε κατά τον 4ο αι πΧ μετανάστευση Αθηναίων κεραμέων

Σε σχετικά πρόσφατες ανασκαφές στη Βεργίνα βρέ-θηκε μια ερυθρόμορφη βαλανοειδής λήκυθος (εικ 17) που χρονολογήθηκε στο βʹ τέταρτο του 4ου αι πΧ131 Σύμφωνα με την Αθανασία Κυριάκου το αγγείο αυτό

128 Πρβλ McPhee 1981 298 Η Όλυνθος θα πρέπει να είναι το βασι-κό κέντρο παραγωγής και της χαλκιδικιώτικης μελαμβαφούς κεραμικής Βλ McPhee 2006-2007 132

129 Βλ πχ ΜcPhee 1981 304 307 κε Βλ και παραπάνω σημ 124 130 Ακαμάτης 2008 19 αρ Λεκ 17 61 κε 75 Για το ερυθρόμορφο

κεραμικό εργαστήριο της Πέλλας βλ Ακαμάτης 2011131 Κυριάκου 2008 202 κε εικ 227 267

Εικ 17 Βαλανοειδής λήκυθος από τη Βεργίνα (φωτ Α Κυριάκου)


που εντάχθηκε στην Ομάδα Vogell της Irma Wehgart-ner πρέπει να έχει γίνει στον μακεδονικό χώρο και μάλι-στα στη Βεργίνα τις αρχαίες Αιγές Οι αττικές ερυθρό-μορφοι βαλανοειδείς λήκυθοι πρωτοεμφανίζονται στον αττικό Κεραμεικό στις τελευταίες δεκαετίες του 5ου αι πΧ και σχετίζονται με το εργαστήριο του Ζ του Μει-δία132 Μια από τις παλιότερες είναι αυτή που υπογρά-φεται από τον Αθηναίο κεραμέα Φιντία και στην οποία αναφερθήκαμε παραπάνω (εικ 16 σχ 1) Το ότι στο αγγείο αυτό που αποδίδεται στον Ζ της Βαλανοειδούς

132 Wehgartner 1992 285 κε

Ληκύθου της Φρανκφούρτης133 ο κεραμέας υπογράφει με το εθνικό του Αθηναίος με κάνει να πιστεύω ότι η λήκυθος αυτή πρέπει να έχει κατασκευαστεί εκτός Ατ-τικής Δεν υπάρχει καμιά ένδειξη που να μας επιτρέπει να υποστηρίξουμε ότι ο βορειοελλαδικός χώρος είναι η περιοχή μετανάστευσης και δράσης του κεραμέα αυτού Ίσως όμως να μην είναι τυχαίο ότι από τις έντεκα γνω-στές ως σήμερα ερυθρόμορφες βαλανοειδείς ληκύθους του 4ου αι πΧ τρεις έχουν βρεθεί στη Μακεδονία δύο στην Όλυνθο και μία στη Βεργίνα134

133 Paralipomena 477-478134 Κυριάκου 2008 205

Ακαμάτης 2008 Ν Ακαμάτης laquoΕρυθρόμορφη κεραμική από την Πέλλαraquo ΑΕ 147 1-78

Ακαμάτης 2011 Ν Ακαμάτης Ερυθρόμορφη κεραμική από την Πέλλα Το τοπικό εργαστήριο (αδημ διδ διατριβή ndash Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης)

Βαλαβάνης 1991 Π Βαλαβάνης Παναθηναϊκοί αμφορείς από την Ερέτρια Συμβολή στην αττική αγγειογραφία του 4ου αι πΧ Αθήνα

Βελένη ndash Κεφαλίδου ndash Στεφανή 2011 Π Αδάμ-Βελένη ndash Ε Κεφαλίδου ndash Ε Στεφανή (επιμ) Το Δώρο του Διονύσου Μυθολογία του κρασιού στην κεντρική Ιταλία (Molise) και τη βόρεια Ελλάδα (Μακεδονία) Θεσσαλονίκη

Γεωργίου-Γκέκα 1991 Π Γεωργίου-Γκέκα Ο Ζωγράφος του Συρίσκου (αδημ διδ διατριβή ndash Καποδιστριακό Πανε-πιστήμιο Αθηνών)

Δρούγου 1988 Σ Δρούγου laquoΤα πήλινα κτερίσματα του μα-κεδονικού τάφου στην πλατεία Συντριβανίου Θεσσα-λονίκηςraquo ΑΕ 71-93

Θέμελης-Τουράτσογλου 1997 ΠΓ Θέμελης ndash ΓΠ Τουράτσο-γλου Οι τάφοι του Δερβενίου Αθήνα

Θέρμη 2007 Θέρμη Το αρχαίο νεκροταφείο κάτω από τη σύγχρονη πόλη Αθήνα

Κανατσούλης 1948 Δ Κανατσούλης Ὁ Ἀρχέλαος καὶ αἱ με-ταρρυθμίσεις του ἐν Μακεδονίᾳ Θεσσαλονίκη

Κανατσούλης 1964 Δ Κανατσούλης Ἡ Μακεδονία μέχρι τοῦ θανάτου τοῦ Ἀρχελάου Θεσσαλονίκη

Καραμήτρου 2008 Γ Καραμήτρου-Μεντεσίδη Αιανή Αρχαι-ολογικοί χώροι και Μουσείο Αιανή

Καραμήτρου ndash Κεφαλίδου 1999 Γ Καραμήτρου-Μεντεσίδη ndash Ε Κεφαλίδου laquoΤοπικά εργαστήρια αρχαϊκής και κλα-σικής κεραμικής από την Αιανή και τον νομό Κοζάνηςraquo στο Αρχαία Μακεδονία VI 537-562

Kυριάκου 2008 Α Κυριάκου Η στενόμακρη τούμπα της Βεργίνας Ταφικές πρακτικές στη Μακεδονία του 4ου αι πΧ Θεσσαλονίκη

Κωτίτσα 2006 Ζ Κωτίτσα Αιγίνιο Πιερίας Κεραμική από το νεκροταφείο στη θέση laquoΜελίσσιαraquo Θεσσαλονίκη

Μακεδονία 1988 Η Μακεδονία από τα μυκηναϊκά χρόνια ως τον Μέγα Αλέξανδρο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονί-κης Ιούλιος-Αύγουστος 1998 Museo Civico της Μπολώ-νια 29 Απριλίου-17 Ιουνίου 1988 Θεσσαλονίκη

Μισαηλίδου-Δεσποτίδου 2012 Β Μισαηλίδου-Δεσποτίδου laquoΜια ερυθρόμορφη λήκυθος του Ζωγράφου του Πανός από την αρχαία Άφυτηraquo στο Θρεπτήρια 2012 214-239

Μπέσιος 2010 Μ Μπέσιος Πιερίδων Στέφανος Πύδνα Με-θώνη και οι αρχαιότητες της βόρειας Πιερίας Κατερίνη

Ξυδόπουλος 2006 I Ξυδόπουλος Κοινωνικές και πολιτιστικές σχέσεις των Μακεδόνων και των άλλων Ελλήνων Θεσ-σαλονίκη

Ρωμιοπούλου 1964 Α Ρωμιοπούλου laquoΕρυθρόμορφη οινοχόη του Μουσείου Καβάλαςraquo ΑΔ 19 Μελέται 73-78

Σαατσόγλου-Παλιαδέλη κά 2009 Χ Σαατσόγλου-Παλιαδέλη ndash Α Κυριάκου ndash Ε Μητσοπούλου ndash Α Τούρτας laquoΠολύ-τιμα ταφικά σύνολα από την αγορά των Αιγών Ι H αρ-χαιολογική εικόνα και η ιστορική ερμηνεία τηςraquo ΑΕΜΘ 23 (υπό έκδοση)

Σκαρλατίδου 1990-1995 Ε Σκαρλατίδου laquoΈνας νέος κιονω-τός κρατήρας του Λυδού από τη Μακεδονίαraquo ΑΑΑ 23-28 175-198

Τιβέριος 1974 M Tιβέριος laquoΠαναθηναϊκάraquo ΑΔ 29 Μελέται 142-153

Τιβέριος 1986 ΜΑ Τιβέριος laquoΑττική ερυθρόμορφη λήκυ-θος από την αρχαία Άργιλοraquo στο Αρχαία Μακεδονία IV 595-605

Tιβέριος 1987 Μ Τιβέριος laquoΌστρακα από το Καραμπουρ-νάκιraquo ΑΕΜΘ 1 247-260

Tιβέριος 1989 Μ Τιβέριος laquoΌστρακα από τη Σάνη της Παλλή-νης Παρατηρήσεις στο εμπόριο των ελληνικών αγγείων και στον αποικισμό της Χαλκιδικήςraquo Εγνατία 1 31-64

Βιβλιογραφία


Τιβέριος 1993 Μ Τιβέριος laquoΕισαγμένη κεραμική από τη δι-πλή τράπεζα της Αγχιάλου κοντά στη σημερινή Σίνδοraquo Παρνασσός 35 553-560

Τιβέριος 2000 ΜΑ Τιβέριος Μακεδόνες και Παναθήναια Παναθηναϊκοί αμφορείς από τον βορειοελλαδικό χώρο Αθήνα

Τιβέριος 2007 Μ Τιβέριος laquoΤῷ δὲ νικῶντι [ἐν Παναθηναίοις] δίδοται ἄθλον ἔλαιον ἐν ἀμφιφορεύσιraquo στο Μ Παΐζη-Αποστολοπούλου ndash Α Ρεγκάκος ndash Χ Τσαγγάλης (επιμ) Άθλα και Έπαθλα στα Ομηρικά Έπη Από τα Πρακτικά του Ιʹ Συνεδρίου για την Οδύσσεια 15-19 Σεπτεμβρίου 2004 Ιθάκη 179-201

Τιβέριος 2012 Μ Τιβέριος laquoΤαξινόμηση ντόπιας κεραμικής στον μακεδονικό χώρο (κυρίως τον παραθαλάσσιο) κα-τά τους υστερογεωμετρικούς και αρχαϊκούς χρόνουςraquo στο Θρεπτήρια 2012 172-198

Τιβέριος (α) Μ Τιβέριος laquoΚεραμική Σίνδουraquo στο Α Δεσπίνη κά Το αρχαϊκό-κλασικό νεκροταφείο της Σίνδου (υπό έκδοση)

Τιβέριος (β) Μ Τιβέριος laquoΑττική μελανόμορφη και ερυθρό-μορφη κεραμική από τη Θεσσαλία Μια γενική προσέγ-γισηraquo στο Α Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου ndash Δ Παλαιοθό-δωρος (επιμ) Οι εισαγωγές αττικής μελανόμορφης και ερυθρόμορφης κεραμικής στην αρχαία Θεσσαλία Βόλος 3-5 Δεκεμβρίου 2010 (υπό έκδοση)

Φίλης 2011 Κ Φίλης Εμπορικοί αμφορείς από την αρχαία Άκανθο και το τοπικό εργαστήριο (αδημ διδ διατριβή ndash Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης)

Φριτζίλας 2006 Σ Φριτζίλας Ο Ζωγράφος του Θησέα Η αττι-κή αγγειογραφία στην εποχή της νεοσύστατης αθηναϊκής δημοκρατίας Αθήνα

Adiego κά 2012 IJ Adiego ndash M Tiverios ndash E Manakidou ndash D Tsiafakis ldquoTwo Carian Inscriptions from Kara-bournakiThessaloniki Greecerdquo στο Κ Konuk (επιμ) Stephanegravephoros De lrsquoeacuteconomie antique agrave lrsquoAsie Mineure Hommages agrave Raymond Descat Bordeaux 195-202

Arvanitaki ndash Tiverios ndash Voutiras 2009 A Arvanitaki ndash M Tive-rios ndash E Voutiras ldquoCeramica attica da santuari di colonie greche nella Calcidicardquo στο S Fortunelli ndash C Masseria (επιμ) Ceramica attica da santuari della Grecia della Ionia e dellrsquoItalia Atti convegno Perugia 14-17 marzo 2007 Venosa 149-162

Beazley 1940-1945 J Beazley ldquoMiniature Panathenaicsrdquo BSA 41 10-21

Boardman 1996 J Boardman Οι αρχαίοι Έλληνες στην υπερ-πόντια εξάπλωσή τους Οι πρώτες αποικίες και το εμπό-ριό τους (μετάφρ Η Ανδρεάδη) Αθήνα

Βoardman 2001 J Boardman The History of Greek Vases London

Bothmer 1985 D von Bothmer The Amasis Painter and his World Vase-Painting in Sixth-Century BC Athens Mal-ibu Calif ndash New York

Brijder 1983 HAG Brijder Siana Cups I and Komast Cups Allard Pierson Series 4 Amsterdam

Brijder 1991 HAG Brijder Siana Cups II The Heidelberg Painter Allard Pierson Series 8 Amsterdam

Cerda 1989 D Cerda laquoEl Sec La ceraacutemica aacutetica de barniz negro y las anforasraquo στο P Rouillard ndash M-C Villan-ueva-Puig (επιμ) Grecs et Ibegraveres au IVe siegravecle av J-C Commerce et Iconographie Actes de la table ronde tenue agrave Bordeaux III les 16-17-18 deacutecembre 1986 Paris 51-92

Coulieacute 2002 A Coulieacute La ceacuteramique thasienne agrave figures noi-res Eacutetudes thasiennes XIX Athegravenes

Drougou 2000 S Drougou ldquoKrieg und Frieden in Athen des spaumlten 5 Jhs v Chr Die rotfigurige Hydria aus Pellardquo AM 115 147-216

Fless 2002 F Fless Rotfigurige Keramik als Handelsware Erwerb und Gebrauch attischer Vasen im mediterranen und ponti-schen Raum waumlhrend des 4 Jhs vChr RahdenWestf

Heracles to Alexander the Great 2011 A Kottaridi ndash S Walker (επιμ) Heracles to Alexander the Great Treasures from the Royal Capital of Macedonia a Hellenic Kingdom in the Age of Democracy Ashmolean Museum Oxford 7 April-29 August 2011 Oxford

Hornblower 2006 S Hornblower Θουκυδίδου Ἱστορίαι Τόμος Α Βιβλία 1-3 (επιμ Α Ρεγκάκος ndash μετάφρ Φ Πέτικα) Θεσσαλονίκη

Johnston 1972 AW Johnston ldquoThe Rehabilitation of Sostratosrdquo PP 27 416-423

Κefalidou 2007-2008 E Kefalidou ldquoSome Vases in the Archae-ological Museum of Thessalonikirdquo AAA 40-41 169-176

Κogioumtzi 2006 D Kogioumtzi Untersuchungen zur attisch-rotfigurigen Keramikproduktion des 4 Jhs vChr Berlin

Kopcke 1964 G Kopcke ldquoGolddekorierte attische Schwarz-firniskeramik des vierten Jahrhunderts v Chrrdquo AM 79 22-84

Long ndash Miro ndash Volpe 1992 L Long ndash L Miro ndash G Volpe laquo Les eacutepaves archaiumlques de la Pointe Lequin (Porquerolles Hyegraveres Var) Des donneacutees nouvelles sur le commerce de Marseille agrave la fin du VIe et dans la premiegravere moitieacute du Ve s av J-C raquo στο M Bats ndash G Bertucchi ndash G Conges ndash H Treziny (επιμ) Marseille grecque et la Gaule Actes du Colloque international drsquohistoire et drsquoarcheacuteologie et du Ve Congregraves archeacuteologique de Gaule meridionale Marseille 18-23 novembre 1990 Aix en Provence 199-234

Maffre 1979 J-J Maffre laquo Ceacuteramique attique agrave deacutecor mytho-logique trouveacutee agrave lrsquoArteacutemision de Thasos raquo στο Thasiaca BCH Suppl 5 Athegravenes ndash Paris 11-74

Maffre 1988 J-J Maffre laquo Chachrylion Euphronios et quel-ques-uns de leurs contemporains agrave Thasosraquo στο J Chris-tiansen ndash T Melander (επιμ) Proceedings of the 3rd Sym-posium on Ancient Greek and Related Pottery Copenhagen August 31-September 4 1987 Copenhagen 379-389

Μaffre 1990 J-J Maffre laquo Les importations de ceacuteramique at-tique agrave Thasos pendant la premiegravere moitieacute du VIe siegravecle av J-C raquo στο Μνήμη Δ Λαζαρίδη 1990 409-425

Maffre 2009α J-J Maffre laquo Coupes attiques agrave figures rouges trouveacutees agrave Thasos raquo στο JH Oakley ndash O Palagia (επιμ) Athenian Potters and Painters τ II Oxford 181-191


Maffre 2009β J-J Maffre laquo Trente ans de recherches sur la ceacuteramique attique trouveacutee agrave Thasos par lrsquoEacutecole franccedilaise drsquoAthegravenes depuis 1956 raquo ΑΕΜΘ 20 χρόνια 185-203

Manakidou 2003 E Manakidou ldquoKorinthische und attische Importkeramik der archaischen Zeit aus der Siedlung von Karabournaki Nordgriechenlandrdquo στο B Schmaltz ndash M Soumlldner (επιμ) Griechische Keramik im kulturellen Kontext Akten des internationalen Vasen-Symposions in Kiel vom 24 bis 2892001 veranstaltet durch das Ar-chaumlologische Institut der Christian-Albrechts-Universitaumlt zu Kiel Muumlnster 193-196

ΜcPhee 1981 I McPhee ldquoSome Red-Figure Vase-Painters of the Chalcidicerdquo BSA 76 297-308

McPhee 2006-2007 I McPhee ldquoThe Red-Figured Pottery from Torone 1981-1984 A Conspectusrdquo MeditArch 19-20 125-132

Morris 1984 SP Morris The Black and White Style New Haven ndash London

Oakley 2004 JH Oakley Picturing Death in Classical Athens The Evidence of the White Lekythoi Cambridge

Papadopoulos 2005 JK Papadopoulos The Εarly Iron Age Cemetery at Torone τ Ι-ΙΙ Monumenta Archeologica 24 Los Angeles

Parker 1992 AJ Parker ldquoCargoes Containers and Storage The ancient Mediterraneanrdquo IJNA 21 89-100

Pouilloux 1954 J Pouilloux Recherches sur lrsquohistoire et les cultes de Thasos- I De la fondation de la citeacute agrave 196 av J- C Eacutetudes thasiennes III5 Athegravenes

Salmon 2000 J Salmon ldquoPots and Profitsrdquo στο GR Tsets-khladze ndash AJNW Prag ndash AM Snodgrass (επιμ) Peri-

plous Papers on Classical Art and Archaeology presented to Sir John Boardman London 245-252

Szilaacutegyi 1995 J Szilaacutegyi ldquoAus dem Umkreis des Lydosrdquo Eirene 31 44-57

Τiberios 1990 M Tiberios ldquoApharetides-Tyndaridesrdquo στο J-P Descoeudres (επιμ) ΕΥΜΟΥΣΙΑ Ceramic and Iconographic Studies in Honour of Alexander Cambitoglou MeditArch Suppl 1 Sydney 119-124

Tiverios 1997 M Tiverios ldquoDie von Xenophantos Athenaios signierte grosse Lekythos aus Pantikapaion Alte Funde neu betrachtetrdquo στο JH Oakley ndash WDE Coulson ndash O Palagia (επιμ) Athenian Potters and Painters The Con-ference Proceedings American School of Classical Studies at Athens 1-4121994 Oxbow Monograph 67 Oxford 269-284

Tiverios 2005 M Tiverios ldquoDer Streit um das attische Land Goumltter Heroen und die historische Wirklichkeitrdquo στο VM Strocka (επιμ) Meisterwerke Internationales Symposion anlaumlsslich des 150 Geburtstages von Adolf Furtwaumlngler Muumlnchen 299-319

Tiverios 2008 MA Tiverios Perikleische Panathenaumlen Ein Krater des Malers von Muumlnchen 2335 Gutenberg

Τiverios 2009 M Tiverios ldquoBild und Geschichterdquo στο D Yatromanolakis (επιμ) An Αrchaeology of Representa-tions Athens 159-199

Wehgartner 1992 I Wehgartner ldquoDie Gruppe Vogell Attische Eichellekythen und ihre Symbolikrdquo στο H Froning ndash T Houmllscher ndash H Mielsch (επιμ) Kotinos Festschrift fuumlr Erika Simon Mainz am Rhein 284-291

This paper focuses on the Attic black-figure red-figure and white-ground vases that have been found within

the boundaries of generally present-day Greek Macedo-nia The oldest Attic pottery in Northern Greece dates back to the Sub-Mycenaean and Protogeometric period and it is thereafter constantly present up to and including the Hellenistic age Attic black-figure and red-figure vases are widespread across Macedonia but with few exceptions (no-tably Thasos and Olynthus) in relatively limited quantity The shapes most commonly found are banqueting vessels and perfume pots some of them entirely unique and some decorated with scenes rarely encountered With perhaps a few exceptions almost all the luxury Attic vessels of the Archaic and Classical period that have been found in Macedonia must be trade goods The ma-jority will undoubtedly have come by sea but some will have been brought overland We do not know where these

merchants came from but ancient literature and certain other evidence furnish some food for speculation about their origins In most cases pottery vases were not the sole or even the most important freight carried by a mer-chant ship This is clear from the shipwrecks of the Archaic and Classical period known to date whose mixed cargoes happened to include pottery The Attic pottery and other products despatched to Macedonia would have been traded for among other things Macedonian timber for the Athenian fleet Other matters considered in this paper are the presence of white-ground lekythoi and Panathenaic amphoras vases directly associated with the public and private life of an-cient Athens and questions relating to the influence of Attic luxury ware on local pottery manufacture with particular attention paid to the red-figure pottery workshops active in Macedonia in the 4th c for example that in Chalkidike

Luxury Attic Pottery in Macedonia

Michalis A Tiverios

Abstract

Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις του ελληνικού νόμου (Ν 21211993 όπως έχει τροπο-ποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευμα-τικής ιδιοκτησίας Απαγορεύεται απολύτως η άνευ γραπτής άδειας του εκδότη κατά οποιοδήποτε τρόπο ή μέσο αντιγραφή φωτοανα-τύπωση και εν γένει αναπαραγωγή εκμίσθωση ή δανεισμός μετά-φραση διασκευή αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή (ηλεκτρονική μηχανική ή άλλη) και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου

ΙSBN 978-960-87314-9-3

Η παρούσα έκδοση πραγματοποιήθηκε με χρηματοδότηση του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού

copy ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΘΡΑΚΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ 2012

Διόρθωση κειμένωνΆννα ΑρβανιτάκηΕλένη Μανακίδου

Αγγλικές περιλήψεις Janet Koniordos

Ελληνικές περιλήψεις Ελένη Μανακίδου

Εικόνα εξωφύλλου Χιώτικος κάλυκαςαπό το νεκροταφείο της αρχαίας Άφυτης

Οργανωτική Επιτροπή ΣυνάντησηςΜιχάλης ΤιβέριοςΒασιλική Μισαηλίδου-ΔεσποτίδουΕλένη ΜανακίδουΚωνσταντία Κουσουλάκου

Παραγωγή

wwwzit i gr





Χάρτης Map 19


















Αττική Attic










































13




14

























































Other abbreviations




19

39


tivhistauthgr











514111 Βrijder 1983 84 230 K 98











































FYROM








































φία)




































cm




















































































































Michalis A Tiverios

Abstract





Χάρτης Map 19


















Αττική Attic










































13




14

























































Other abbreviations




19

39


tivhistauthgr











514111 Βrijder 1983 84 230 K 98











































FYROM








































φία)




































cm




















































































































Michalis A Tiverios

Abstract










Αττική Attic










































13




14

























































Other abbreviations




19

39


tivhistauthgr











514111 Βrijder 1983 84 230 K 98











































FYROM








































φία)




































cm




















































































































Michalis A Tiverios

Abstract








































13




14

























































Other abbreviations




19

39


tivhistauthgr











514111 Βrijder 1983 84 230 K 98











































FYROM








































φία)




































cm




















































































































Michalis A Tiverios

Abstract

14

























































Other abbreviations




19

39


tivhistauthgr











514111 Βrijder 1983 84 230 K 98











































FYROM








































φία)




































cm




















































































































Michalis A Tiverios

Abstract























































Other abbreviations




19

39


tivhistauthgr











514111 Βrijder 1983 84 230 K 98











































FYROM








































φία)




































cm




















































































































Michalis A Tiverios

Abstract



19

39


tivhistauthgr











514111 Βrijder 1983 84 230 K 98











































FYROM








































φία)




































cm




















































































































Michalis A Tiverios

Abstract

39


tivhistauthgr











514111 Βrijder 1983 84 230 K 98











































FYROM








































φία)




































cm




















































































































Michalis A Tiverios

Abstract











































FYROM








































φία)




































cm




















































































































Michalis A Tiverios

Abstract




























φία)




































cm




















































































































Michalis A Tiverios

Abstract




































cm




















































































































Michalis A Tiverios

Abstract




















































































































Michalis A Tiverios

Abstract

ΤΙΒΕΡΙΟΣ-Αττικά_αγγεία_πολυτελείαs ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ.pdf

Documents

Transcript of ΤΙΒΕΡΙΟΣ-Αττικά_αγγεία_πολυτελείαs ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ.pdf