1

3ο ΓΕΛ Νέας Φιλαδέλφειας «ΜΙΛΤΟΣ ΚΟΥΝΤΟΥΡΑΣ» Σχολ. Έτος 2012-2013

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΨΗΦΙΑΚΟΣ ΕΘΙΣΜΟΣ

2

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σκοπός αυτής της αναφοράς είναι να παρουσιάσει αναλυτικά την ερευνητική εργασία που ολοκληρώθηκε στο 2ο τετράμηνο της σχολικής χρονιάς 2012-2013 από μια ομάδα 18 μαθητών και μαθητριών της Α’ τάξης του Λυκείου μας πάνω στο θέμα «Ψηφιακός Εθισμός» με υπεύθυνη καθηγήτρια την κ. Σούμπαση Σταυρούλα, ΠΕ6 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Ι. Η ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ 1. Σκοποί της ερευνητικής εργασίας σελ. 3 2. Συμμετέχοντες σελ. 4 3. Διάρκεια και χώρος διεξαγωγής δραστηριοτήτων σελ. 4 4. Δραστηριότητες σελ. 5 5. Προϊόντα παρουσίασης του θέματος σελ. 7 ΙΙ. ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ 1. Ερευνητικά ερωτήματα σελ. 8 2. Πτυχές του θέματος σελ. 9 3. Ορισμοί: εθισμός/εξάρτηση, ψηφιακός εθισμός σελ. 11 4. Εφηβεία σελ. 13

5. Εξαρτησιογόνες ουσίες σελ. 15 6. Εξαρτησιογόνες δραστηριότητες σελ. 17 7. Παράγοντες που οδηγούν στην εξάρτηση σελ. 18

8. Συσχετισμός εφηβείας και εξάρτησης σελ. 20 9. Συμπτώματα εξάρτησης σελ. 21 10. Συνέπειες της εξάρτησης σελ. 22 11. Πρόληψη και αντιμετώπιση της εξάρτησης σελ. 24 ΙΙΙ. ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ 1. Σκοπός της έρευνας σελ. 27 2. Διαδικασία της έρευνας σελ. 27

3. Αποτελέσματα της έρευνας σελ. 28

4. ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ σελ. 47 5. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ σελ. 48 6. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ σελ. 49 7. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ σελ. 50

3

Ι. Η ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ 1. Σκοπός και στόχοι της ερευνητικής εργασίας Αφετηρία του προβληματισμού μας αποτέλεσε η έκταση του φαινομένου της εξάρτησης πολλών εφήβων τόσο από τον ψηφιακό κόσμο (παιχνίδια, σερφάρισμα, κλπ.) Ακόμη, μας απασχόλησαν οι συνέπειες του ψηφιακού εθισμού στη ζωή του εξαρτημένου εφήβου και η ανάπτυξη εξαρτήσεων γενικότερα στην εφηβεία και αναζητήσαμε τρόπους πρόληψης και αντιμετώπισης του φαινομένου. Βασικός σκοπός της ερευνητικής εργασίας με τίτλο «Ψηφιακός Εθισμός» ήταν η ευαισθητοποίηση τόσο των μαθητών που συμμετείχαν στο Project, όσο και ολόκληρης της μαθητικής κοινότητας του σχολείου μας σε θέματα που αφορούν την ιδιαιτερότητα της εφηβείας και σχετίζονται με ένα πολύ σοβαρό κίνδυνο που απειλεί τους εφήβους, τη εξάρτηση από την ενασχόληση με τις εφαρμογές του Διαδικτύου. Αντικειμενικοί στόχοι της εργασίας μας ήταν οι εξής:

Να κατανοήσουμε τις βιολογικές και ψυχολογικές αλλαγές που συμβαίνουν στην εφηβεία και επηρεάζουν τη διάθεση και συμπεριφορά του εφήβου

Να ορίσουμε τις έννοιες "εθισμός" και "εξάρτηση" και να καταλάβουμε τη διαφορά τους

Να συνειδητοποιήσουμε το πλήθος των εθιστικών ουσιών και δραστηριοτήτων και να ανακαλύψουμε τις ομοιότητες μεταξύ τους

Να διερευνήσουμε αν όντως υπάρχει «Ψηφιακός Εθισμός»

Να διερευνήσουμε τους παράγοντες που ευνοούν την ανάπτυξη εξαρτήσεων γενικότερα και ειδικά από το Διαδίκτυο

Να αναγνωρίσουμε τα συμπτώματα του εθισμού και της εξάρτησης

Να συνειδητοποιήσουμε τις επιπτώσεις του ψηφιακού εθισμού αλλά και του φαινομένου της εξάρτησης γενικότερα

Να πληροφορηθούμε σχετικά με διάφορους τρόπους πρόληψης και αντιμετώπισης του φαινομένου

Να ανιχνεύσουμε τις αρχικές γνώσεις και στάσεις των μαθητών του σχολείου μας σχετικά με το θέμα μας

Να ευαισθητοποιήσουμε τη σχολική κοινότητα σχετικά με τους κινδύνους της εξάρτησης και να τους ενημερώσουμε σχετικά την πρόληψη και θεραπεία της

4

2. Συμμετέχοντες Την ερευνητική ομάδα αποτελούσαν 18 μαθητές και μαθήτριες από την Α’ τάξη του σχολείου μας με υπεύθυνη την καθηγήτρια των Αγγλικών, Σταυρούλα Σούμπαση. Συγκεκριμένα, οι μαθητές και μαθήτριες που συμμετείχαν από τα τρία τμήματα της Α’ τάξης ήταν:

Από το Α1: Δημητρίου Ευανθία Δρακάτου Γεωργία Από το Α2: Κοκκέα Κωνσταντίνα Μανταγά Κατερίνα Μπίτα Εσμεράλντα Οικονόμου Ανδρέας Παπάς Βασίλης Ρήγκος Χρήστος Από το Α3: Σιάκας Βασίλειος Σούμα Ευγενία Σπιθουράκη Ιωάννα Σταμπολιάδης Ευάγγελος Τάλο Γεώργιος Τζίννης Χρήστος Τζούδας Παρασκευάς Τσάμαρης Ιωάννης Φίλιππας Θεόδωρος Χατζηστεφανίδη Ειρήνη 3. Διάρκεια και χώρος διεξαγωγής δραστηριοτήτων Το project διήρκησε από τις 16 Οκτωβρίου του 2012 ως τις Απριλίου του 2013. Συνολικά έγιναν 22 δίωρες συναντήσεις της ερευνητικής ομάδας στο εργαστήριο Σχολικού Επαγγελματικού Προσανατολισμού του σχολείου μας που φέτος δε λειτούργησε. Είχαμε στη διάθεσή μας έναν υπολογιστή, ένα CD player και ένα DVD player. Στο δεύτερο μισό του Β’ τετραμήνου, ο υπολογιστής στο Εργαστήριο Σχολικού Επαγγελματικού Προσανατολισμού έπαψε να λειτουργεί και μεταφερθήκαμε σε ένα Εργαστήριο Πληροφορικής.

5

4. Δραστηριότητες Γενικά, η ερευνητική μας εργασία ολοκληρώθηκε στη διάρκεια και των δύο τετραμήνων της σχολικής χρονιάς. Στο πρώτο τετράμηνο ασχοληθήκαμε με τη θεωρία και στο δεύτερο με την πράξη. Με άλλα λόγια, στο πρώτο μέρος αναζητήσαμε πληροφορίες σχετικά με τον ψηφιακό εθισμό, τη σχέση του με την εφηβεία και με τις άλλες εξαρτητικές δραστηριότητες. Στο δεύτερο προχωρήσαμε στην έρευνα για να διαπιστώσουμε την έκταση του προβλήματος και τη στάση απέναντί του. Συγκεκριμένα, στις συναντήσεις μας έγιναν οι εξής δραστηριότητες: Στην 1η συνάντηση συζητήσαμε για το περιεχόμενο της εργασίας μας και τον τρόπο που θα εργαστούμε. Για να αποφασίσουμε κάναμε ψηφοφορία σχετικά με το αν θα δώσουμε προτεραιότητα στον άνθρωπο που απειλείται από τον ψηφιακό εθισμό ή στις εφαρμογές του Διαδικτύου. Αποφασίσαμε υπέρ της πρώτης άποψης. Στη 2η συνάντηση διαβάσαμε και υπογράψαμε το συμβόλαιο εργασίας και είδαμε βίντεο σχετικά με το θέμα μας. Επίσης, κάναμε καταιγισμό ιδεών πάνω στις έννοιες ‘εφηβεία΄και ΄ψηφιακός εθισμός’ και συνειδητοποιήσαμε ότι το προφίλ του εφήβου ευνοεί την ανάπτυξη του ψηφιακού εθισμού. Στην 3η συνάντηση συζητήσαμε για το άγχος – συγκεκριμένα το εφηβικό άγχος - και τη σχέση του με τον εθισμό και ειδικότερα με τον ψηφιακό εθισμό (on-line stress). Αρχίσαμε την ανάγνωση του βιβλίου «Το Προφίλ του Εθισμού» Στην 4η συνάντηση μάθαμε να κάνουμε ενεργητική ανάγνωση, δηλαδή να αναζητούμε και να υπογραμμίζουμε τις πληροφορίες που αναζητούμε και κάναμε συζήτηση σχετικά με τα χαρακτηριστικά του εθισμού. Στην 5η συνάντηση κάναμε ενεργητική ανάγνωση του βιβλίου «TEENAGERS: A NATURAL HISTORY» και συγκεκριμένα από το κεφάλαιο σχετικά με τις εξαρτήσεις. Στην 6η συνάντηση χωριστήκαμε σε ομάδες μελέτης των πτυχών του θέματός μας. Δημιουργήσαμε τις εξής ομάδες μελέτης: Α) ορισμοί εφηβείας, εθισμού, ψηφιακού εθισμού Β) αντικείμενα εξάρτησης (ουσίες και δραστηριότητες) Γ) παράγοντες που οδηγούν στον ψηφιακό εθισμό Δ) συμπτώματα του ψηφιακού εθισμού και της εξάρτησης Ε) συνέπειες της εξάρτησης από το Διαδίκτυο Στ) πρόληψη και αντιμετώπιση του ψηφιακού εθισμού Στην 7η συνάντηση διαβάσαμε τις πληροφορίες που έφερε η ομάδα μελέτης σχετικά με την πρόληψη και αντιμετώπιση του φαινομένου και ενημερωθήκαμε

6

σχετικά με τη δράση της Μονάδας Εφηβικής Υγείας του Νοσοκομείου Παίδων. Στη συνέχεια ενημερωθήκαμε σχετικά με τη θεωρία του DeBono «τα έξι καπέλα της σκέψης» και προσπαθήσαμε να την εφαρμόσουμε στο θέμα μας. Στην 8η συνάντηση διαβάσαμε από το Διαδίκτυο μια σελίδα σχετική με επεισόδια βίας και παραβατικότητας που σχετίζονται με τον εθισμό στα ηλεκτρονικά παιχνίδια. Στη συνέχεια συνεχίσαμε με εφαρμογή της θεωρίας του DeBono για την επίλυση προβλημάτων που επινοήσαμε. Στην 9η συνάντηση διαβάσαμε σχετικά με την επίδραση της ενασχόλησης με το Διαδίκτυο στον εγκέφαλο από το «the online experience and limbic resonance» που ανακαλύψαμε στο online gamers.anonymous. Επίσης, κάθε ομάδα μελέτης άρχισε να συμπληρώνει ένα φυλλάδιο με τις πληροφορίες που είχε συλλέξει σχετικά με το ερώτημα που μελετούσε. Στη 10η συνάντηση παραδώσαμε τα Φύλλα Εργασίας για την αξιολόγηση μας κατά το Α’ τετράμηνο:

1)Φύλλο σημειώσεων από τις συζητήσεις μας ανά πτυχή. 2) Φύλλο σημειώσεων από την ανάγνωση της βιβλιογραφίας

Στην 11η συνάντηση δημιουργήσαμε νοητικούς χάρτες ανά πτυχή του θέματος όπου αποτυπώσαμε τις σημειώσεις μας ανά πτυχή. Στη 12η συνάντηση παρουσιάσαμε τους νοητικούς χάρτες μας ανά ομάδα στην ολομέλεια, τους φωτογραφίσαμε και τους αναρτήσαμε στο ιστολόγιο του σχολείου μας. Στη 13η συνάντηση ενημερωθήκαμε σχετικά με τα είδη έρευνας και τα ερευνητικά εργαλεία. Αποφασίσαμε να ασχοληθούμε τόσο με την ποσοτική έρευνα με ερωτηματολόγιο, όσο και με την ποιοτική έρευνα παίρνοντας συνεντεύξεις και κάνοντας μελέτη περίπτωσης. Προχωρήσαμε σε δεύτερη ομαδοποίηση ανάλογα με τα ερευνητικά εργαλεία. Η μια ομάδα ανέλαβε την έρευνα με το ερωτηματολόγιο, η άλλη ανέλαβε τις συνεντεύξεις ενώ ο Βασίλης Π. και η Εσμεράλντα ανέλαβαν να αρχίσουν να μελετούν την περίπτωση ενός μαθητή του σχολείου μας που παραδέχεται ότι είναι εξαρτημένος από τα διαδικτυακά παιχνίδια και συμφώνησε να ενημερωθεί σχετικά με την αντιμετώπιση του προβλήματος. Στην 14η συνάντηση ασχοληθήκαμε με την κατάρτιση των ερευνητικών μας εργαλείων ανά ομάδα έρευνας και αποφασίσαμε από πού θα αντλήσουμε τα δεδομένα μας (εντός και εκτός σχολείου). Επίσης, συμφωνήσαμε να απευθυνθούμε σε τρεις ηλικιακές ομάδες και όχι αποκλειστικά σε εφήβους για να διαπιστώσουμε τη συσχέτιση του ψηφιακού εθισμού με την ηλικία. Στην 15η συνάντηση κάναμε έλεγχο των ερευνητικών εργαλείων μας ως προς τις υποθέσεις εργασίας, δηλαδή κατά πόσο μας εξυπηρετούν για να ελέγξουμε αν υπάρχει συσχέτιση ανάμεσα στις ώρες ενασχόλησης με το Διαδίκτυο και με τα συμπτώματα του ψηφιακού εθισμού, τι ρόλο παίζει η ηλικία, οι εφαρμογές που προτιμώνται και αν ο εθισμός που διαπιστώνεται από

7

τις απαντήσεις στις ερωτήσεις ελέγχου συνοδεύεται από πρόθεση για έλεγχο του εθισμού και αντιμετώπιση της ενδεχόμενης εξάρτησης Στη 16η συνάντηση ενημερώσαμε τους μαθητές του σχολείου μας σχετικά με το project μας και τους στόχους της έρευνάς μας και αρχίσαμε την έρευνα με ερωτηματολόγιο και συνεντεύξεις αρχικά μέσα στο σχολείο απευθυνόμενοι σε μαθητές και καθηγητές. Στη 17η συνάντηση μάθαμε να δουλεύουμε το εργαλείο καταγραφής και επεξεργασίας των ερευνητικών μας δεδομένων (Research data processing grid). Στη 18η συνάντηση έγινε η έναρξη της παρέμβασης για τη μελέτη περίπτωσης και ακούσαμε τα ηχογραφημένα αρχεία από τις συνεντεύξεις και τα σχολιάσαμε ως προς τις υποθέσεις εργασίας. Στη 19η συνάντηση έγινε η κατανομή εργασιών για την παραγωγή και παρουσίαση των τελικών προϊόντων της εργασίας μας. Στις υπόλοιπες συναντήσεις ολοκληρώθηκε η επεξεργασία των δεδομένων και η προετοιμασία των προϊόντων μας (PowerPoint Presentation και της παρούσας αναφοράς. 5. Προϊόντα παρουσιάσης του θέματος Στις τελευταίες συναντήσεις μας χωριστήκαμε σε ομαδες εργασίας ανάλογα με τον τρόπο που προτιμούσαμε να παρουσιάσουμε την ερευνητική εργασία μας, δηλαδή ανάλογα με τα προϊόντα του Project. Συγκεκριμένα, η Κατερίνα, η Εύα και η Ευγενία σχεδίασαν την ηλεκτρονική παρουσίαση της εργασίας μας σε PowerPoint. Aπό τις σημειώσεις που είχαν καταγράψει οι ομάδες μελέτης για κάθε πτυχή συντάχτηκε η τελική αναφορά στην ερευνητική εργασία μας, δηλαδή το παρόν κείμενο από την Εύα, την Κατερίνα, την Ευγενία, τον Βαγγέλη, την Γιωργία, τον Πάρη, τον Βασίλη, την Ειρήνη, την Κωνσταντίνα, την Ιωάννα, το Θοδωρή, τον Βασίλη, τον Χρήστο, τον Ανδρέα, το Γιώργο και την Εσμεράλδα. Την επεξεργασία και αποτύπωση των αποτελεσμάτων της έρευνας ανέλαβαν ο Χρήστος Ρήγκος και ο Γιάννης Τσάμαρης. Τους βοήθησαν ο Σπύρος Δεληγιαννίδης και ο Παναγιώτης Ρίζος από την Β’ τάξη. Ο Βαγγέλης και η Ιωάννα έφτιαξαν το ενημερωτικό φυλλάδιο (leaflet) για τον ψηφιακό εθισμό. Ο Γιώργος και ο Βασίλης Παπάς ήταν υπεύθυνοι για την ανάρτηση των προϊόντων μας στο ιστολόγιο των ερευνητικών εργασιών του σχολείου μας, www.projects-in-school.blogspot.com

8

ΙΙ. ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ 1. Ερευνητικά ερωτήματα Όπως είπαμε και στην προηγούμενη ενότητα, στη φάση του καταιγισμού ιδεών πάνω στις έννοιες ‘εφηβεία’ και ‘ψηφιακός εθισμός’, μας προέκυψαν τα ερωτήματα που αποφασίσαμε να απαντήσουμε μέσα από αυτή την ερευνητική εργασία. Συγκεκριμένα, αναρωτηθήκαμε:

Πότε αρχίζει και πότε τελειώνει η περίοδος της εφηβείας; Τι διαφοροποιεί την εφηβεία από τις άλλες ηλικιακές περιόδους;

Ποια είναι η σχέση της εφηβείας με τον εθισμό και την εξάρτηση;

Τι σημαίνει εξάρτηση και τι σημαίνει εθισμός; Ποια είναι η διαφορά τους;

Ποιοι παράγοντες της προσωπικότητας οδηγούν στην εξάρτηση;

Ποιοι παράγοντες του Διαδικτύου οδηγούν στον εθισμό; Ποια συμπτώματα παρουσιάζει ένα άτομο που έχει εξαρτηθεί από το Διαδίκτυο;

Ποιες είναι οι συνέπειες της εξάρτησης από το Διαδίκτυο για έναν έφηβο;

Πώς μπορεί να αποφευχθεί η εξάρτηση; Πώς αντιμετωπίζονται οι εξαρτήσεις γενικότερα και από το Διαδίκτυο;

Στη συνέχεια κρατούσαμε συνεχώς τα παραπάνω ερωτήματα στο νου μας καθώς διαβάζαμε τα κείμενα από τη βιβλιογραφία και προσπαθούσαμε να τα απαντήσουμε καθώς μοιραζόμαστε τις σημειώσεις και τις σκέψεις μας στην ολομέλεια της ερευνητικής ομάδας.

9

2. Πτυχές του θέματος Για να απαντήσουμε στα παραπάνω ερωτήματα, τα εντάξαμε σε μεγαλύτερες κατηγορίες που ονομάσαμε πτυχές του θέματός μας. Αυτές ήταν:

Α) ορισμοί εφηβείας, εθισμού, ψηφιακού εθισμού Β) αντικείμενα εξάρτησης (ουσίες και δραστηριότητες) Γ) παράγοντες που οδηγούν στον ψηφιακό εθισμό Δ) συμπτώματα του ψηφιακού εθισμού και της εξάρτησης Ε) συνέπειες της εξάρτησης από το Διαδίκτυο Στ) πρόληψη και αντιμετώπιση του ψηφιακού εθισμού Ως προς την εφηβεία μας απασχόλησαν οι βιολογικές και ψυχολογικές αλλαγές που τη συνοδεύουν. Ασχοληθήκαμε με τις αλλαγές που γίνονται στο σώμα του εφήβου, τις ψυχολογικές ανάγκες και τα ψυχολογικά χαρακτηριστικά του εφήβου και πώς τα δυο παραπάνω επιδρούν στη συμπεριφορά του. Για να μελετήσουμε αυτή την πτυχή διαβάσαμε το βιβλίο ‘Teenagers: A Natural History” του David Bainbridge. Η μελέτη αυτής της πτυχής έγινε από την ολομέλεια των παιδιών που ασχοληθήκαμε με την ερευνητική εργασία μέσα στο χώρο και χρόνο που εργαζόμασταν. Επίσης, διαβάσαμε το βιβλίο «Το προφίλ του Εθισμού» για να κατανοήσουμε τι συνδέει τον ψηφιακό εθισμό με άλλους εθισμούς. Προβληματιστήκαμε σχετικά με την πληθώρα των εξαρτησιογόνων ουσιών και καταστάσεων που συνειδητοποιήσαμε ότι υπάρχουν όταν κάναμε καταιγισμό ιδεών στο θέμα της εξάρτησης. Καταγράψαμε σχεδόν όλες τις εξαρτησιογόνες ουσίες και δραστηριότητες και τις κατατάξαμε σε διεγερτικές (uppers), κατασταλτικές (downers) και παραισθησιογόνες (hallucinates). Συζητήσαμε για τη θέση της υπερβολικής ανασχόλησης με τις εφαρμογές του Διαδικτύου στο πλαίσιο των εξαρτησιογόνων δραστηριοτήτων. Με τη βοήθεια του Ανδρέα, του Γιάννη και του Χρήστου Ρήγκου – που είχαν αναλάβει να μας ενημερώσουν γι αυτή την πτυχή - κατανοήσαμε ότι τα διαδικτυακά παιχνίδια, όπως τα τυχερά παιχνίδια, το αλκοόλ, η νικοτίνη και η καφεϊνη δημιουργούν διέργερση. Ανήκουν, δηλαδή, στην κατηγορία των uppers, ενώ ταυτόχρονα προσφέρουν ερεθίσματα στη φαντασία που βοηθούν το άτομο να ξεφεύγει από την πραγματικότητα όπως οι παραισθησιογόνες ουσίες. Επίσης, από το ίδιο βιβλίο συλλέξαμε υλικό σχετικά με τις ψυχολογικές αιτίες και συνέπειες της εξάρτησης γενικά και της ψηφιακής εξάρτησης ειδικότερα. Κατανοήσαμε ότι όλες οι εξαρτήσεις ξεκινούν από τον εθισμό και έχουν κοινά χαρακτηριστικά. Επίσης, συνειδητοποιήσαμε ότι η εξάρτηση είναι ασθένεια.

10

Θέσαμε τα εξής ερωτήματα και τα επεξεργάστηκαν οι εξής ομάδες:

τι είναι και αν υπάρχει ο ψηφιακός εθισμός; (Εσμεράλντα, Γιώργος, Χρήστος Τζίννης)

ποιοι παράγοντες ευνοούν τον ψηφιακό εθισμό και οδηγούν στην εξάρτηση από το Διαδίκτυο; (Ιωάννα, Βαγγέλης)

ποια είναι τα συμπτώματα του ψηφιακού εθισμού που γίνεται εξάρτηση; (Βασίλης, Πάρης, Φίλιππος)

ποιες είναι οι συνέπειες της εξάρτησης από το Διαδίκτυο; (Ειρήνη, Κωνσταντίνα, Γεωργία)

Πρόληψη και αντιμετώπιση της εξάρτησης Η τελευταία αλλά σημαντικότερη πτυχή από όλες ήταν το θέμα της πρόληψης και της αντιμετώπισης των εξαρτήσεων. Η Εύα, η Κατερίνα και η Ευγενία μελέτησαν προγράμματα εκπαίδευσης παιδιών και νεαρών εφήβων με σκοπό την πρόληψη της ανάπτυξης του IAD (Internet Addiction Disorder) και μας ενημέρωσαν σχετικά. Επίσης, ενημερωθήκαμε σχετικά με το πρόγραμμα «Αριάδνη» του Νοσοκομείου Παίδων. Τέλος, η Γεωργία μας ενημέρωσε για τη θεωρία του DeBono για τα «Έξι καπέλα της σκέψης», ένα εργαλείο οργάνωσης της σκέψης και της δράσης για τη λήψη αποφάσεων και την επίλυση προβλημάτων, που εφαρμόσαμε σε περιπτώσεις ψηφιακής εξάρτησης που μελετήσαμε στην ολομέλεια.

11

3. Ορισμοί: εφηβεία, εθισμός, εξάρτηση, ψηφιακός εθισμός Εφηβεία

Σύμφωνα με τους πιο σύγχρονους επιστημονικούς ορισμούς, η εφηβεία είναι η περίοδος που αρχίζει περίπου στο 10ο και τελειώνει περίπου στο 20ο έτος της ζωής ενός ανθρώπου, αντίθετα με παλαιότερες απόψεις που τοποθετούσαν την έναρξή της στο 13ο έτος και τη λήξη της στο 18ο. Η σύγχρονη άποψη βασίζεται σε παρατηρήσεις εμφάνισης τόσο σωματικών, όσο και ψυχολογικών συμπτωμάτων της εφηβείας σε παιδιά 10 ετών που συνεχίζονται μέχρι τα 20. Δικαιολογείται από τις αλλαγές στον τρόπο διατροφής και ζωής των σύγχρονων παιδιών. Τα παιδιά στις μέρες μας διατρέφονται πολύ καλύτερα από παλαιότερα, άρα η ανάπτυξή τους γίνεται με πολύ ταχύτερους ρυθμούς. Εξάλλου, τα μέσα μαζικής επικοινωνίας και ενημέρωσης κάνουν ένα παιδί πολύ πιο ενήμερο από ό,τι πριν είκοσι χρόνια σε θέματα σεξουαλικής ζωής, γεγονός που επιταχύνει τις διαδικασίες της σεξουαλικής ωρίμανσης που είναι ο βασικότερος παράγοντας της εφηβείας (Bainbridge D.). Η εφηβεία χαρακτηρίζεται από μια σειρά αλλαγών στον εγκέφαλο, οι οποίες επιδρούν στην ψυχολογία και τη συμπεριφορά του εφήβου με τρόπους που αναλύονται στην επόμενη ενότητα. Τα κορίτσια έχουν το προβάδισμα απέναντι στα αγόρια όσον αφορά την ηλικία έναρξης και λήξης της εφηβείας για καθαρά βιολογικούς λόγους.

Εθισμός και εξάρτηση

Ενώ οι δύο όροι ‘εθισμός’ και ‘εξάρτηση’ χρησιμοποιούνται συνήθως στην καθημερινότητά μας σαν συνώνυμοι, υπάρχει μεταξύ τους μια σημαντική διαφορά. Εθισμός είναι το φαινόμενο της δυνατής επιθυμίας του ατόμου να χρησιμοποιήσει κάποια ουσία ή να εμπλακεί σε κάποια δραστηριότητα, σχέση ή κατάσταση που έχει προηγουμένως δοκιμάσει και του έχει δημιουργήσει ευχάριστα συναισθήματα. Συνεπώς, ο εθισμός δηλώνει την παρώθηση, την κινητοποίηση του ανθρώπου να επαναλάβει τη χρήση μιας ουσίας ή τη συμμετοχή σε μια κατάσταση. Συχνά, ο εθισμός συνδέεται με την ανάγκη του ατόμου να ελέγξει την πραγματικότητά του που μπορεί να είναι πληκτική ή δυσάρεστη με το να δραπετεύει σε ευχάριστες δραστηριότητες. Είναι, δηλαδή, μια προσπάθεια για ευτυχία και έλεγχο που πάντα καταλήγει σε δυστυχία επειδή ο εθισμός είναι ανεξέλεγκτος.

Ο όρος ‘εξάρτηση’, από την άλλη πλευρά, δηλώνει την ανάγκη της χρήσης μιας ουσίας ή της συμμετοχής σε μια δραστηριότητα ώστε ο οργανισμός να μπορεί να λειτουργήσει φυσιολογικά στην καθημερινότητα. Με άλλα λόγια, η εξάρτηση είναι μια κατάσταση, η οποία συνήθως ακολουθεί τον εθισμό και στην οποία βρίσκεται κάποιος διότι δεν μπορεί να κάνει αλλιώς, αφού ο οργανισμός του έχει πια συνηθίσει να λειτουργεί μόνο κάτω από την επίδραση

12

μιας εξαρτησιογόνου ουσίας ή δραστηριότητας. Συνεπώς, η εξάρτηση είναι κλινική οντότητα, δηλαδή, σοβαρή ψυχοσωματική ασθένεια. Φυσικά, η εξάρτηση προϋποθέτει τον εθισμό, δηλαδή ένα εξαρτημένο άτομο είναι πάντα ταυτόχρονα και εθισμένο, αφού έχει ισχυρό κίνητρο να χρησιμοποιεί την εξαρτησιογόνο ουσία ή δραστηριότητα. Το αντίθετο, όμως, δεν ισχύει. Κάποιος μπορεί να νιώθει εθισμό, αλλά να μην έχει ακόμη απολύτως εξαρτηθεί από μια ουσία ή δραστηριότητα. Πάντως, το στάδιο του εθισμού είναι κρίσιμο και τότε πρέπει να γίνει παρέμβαση για να μην καταλήξει ο εθισμός σε εξάρτηση, δηλαδή στο στάδιο που είναι πλέον πολύ δύσκολη η θεραπεία.

Ψηφιακός εθισμός

Ανάμεσα στην επιστημονική κοινότητα επικρατεί διαφωνία σχετικά με το αν όντως υπάρχει ξεχωριστό είδος εθισμού και εξάρτησης από την ενασχόληση με τον κόσμο του Διαδικτύου. Πολλοί ψυχίατροι θεωρούν τον ψηφιακό εθισμό απλώς μια εκδήλωση – δηλαδή σύμπτωμα – άλλων εξαρτήσεων του ατόμου (π.χ. από κάποια ουσία, κάποια άλλη εθιστική δραστηριότητα ή ακόμη και από άτομο) και αρνούνται να δεχτούν τον ψηφιακό εθισμό σαν ξεχωριστή κλινική οντότητα. Άλλοι πάλι διαφωνούν και επιχειρούν να τον εντάξουν στο πλαίσιο των διαταραχών της συμπεριφοράς που οφείλονται στην εξάρτηση. Η πιο γνωστή επιστημονική ονομασία του φαινομένου είναι ‘Διαταραχή λόγω του Εθισμού από το Διαδίκτυο’ ή Internet Addiction Disorder (IAD). Πρόκειται για μια νέα πηγή εξάρτησης που έχει αρχίσει να απασχολεί πολλούς επιστήμονες από διάφορους τομείς (Ιατρική, Νομική, Κοινωνιολογία, Παιδαγωγική) καθώς και όλους τους γονείς των σημερινών εφήβων και τους εκπαιδευτικούς τους. Καθημερινά, διοργανώνονται συνέδρια και ημερίδες σχετικά με την ασφαλή πλοήγηση στο Διαδίκτυο με έμφαση στους κινδύνους που απειλούν τη ζωή και την ασφάλεια των νέων χρηστών από τους κακόβουλους cyber-bullies, δηλαδή αυτούς που εκφοβίζουν τα θύματά τους μέσω του Διαδικτύου. Το δε ‘ψηφιακό έγκλημα’ είναι αντικείμενο της σύγχρονης επιστήμης και διακυβέρνησης παγκοσμίως. Όσο τρομακτικές κι αν είναι οι εγκληματικές πράξεις που απειλούν τους χρήστες του Διαδικτύου, εμείς αποφασίσαμε να επικεντρωθούμε στο φαινόμενο του εθισμού στις εφαρμογές του και συγκεκριμένα στα παιχνίδια και το σερφάρισμα στα κοινωνικά δίκτυα.

13

4. Εφηβεία Η εφηβεία βρίσκεται μεταξύ της παιδικότητας και της ενηλικίωσης, γι’ αυτό και ο έφηβος συμπεριφέρεται άλλοτε σαν παιδί και άλλοτε σαν ενήλικος. Η εφηβεία σηματοδοτείται από βιολογικές αλλαγές στο σώμα του παιδιού και τελειώνει με τη γενετήσια ολοκλήρωση του ατόμου. Ο έφηβος προσπαθεί να αποδεχθεί την καινούρια εικόνα του σώματός του και να αποκτήσει έλεγχο των γενετήσιων ορμών του. Η ραγδαία αύξηση της παραγωγής ορμονών προκαλεί ανησυχία και φόβο στον έφηβο (π.χ. η ήπια ακμή του προσώπου μπορεί να φαντασιώνεται σαν παραμόρφωση και να προξενήσει κατάθλιψη). Επίσης, παρατηρούνται αλλαγές στο γνωστικό τομέα. Κάποιοι έφηβοι καταφέρνουν να φτάσουν στο επίπεδο της αφαιρετικής σκέψης, της ικανότητας δηλαδή να αντιλαμβάνονται τι βρίσκεται πίσω από τα πράγματα και να μη δέχονται κάποιες καταστάσεις έτσι όπως φαίνονται. Κάποιοι όμως έφηβοι δεν το καταφέρνουν αυτό, μένουν στο επίπεδο της συγκεκριμένης σκέψης και δέχονται την πραγματικότητα όπως φαίνεται. Η ανάπτυξη στο διανοητικό επίπεδο ακολουθεί σχεδόν εκρηκτική πορεία σαστίζοντας τον έφηβο που βλέπει τον εαυτό του να σκέπτεται μακρύτερα από όσα έχει ζήσει αναπτύσσοντας αφηρημένη σκέψη προσεγγίζοντας το άπειρο, σκεπτόμενος επαγωγικά. Αλλαγές παρουσιάζονται και στον συναισθηματικό τομέα. Οι έφηβοι είναι δυνατό να βιώσουν κάποια συναισθήματα κατάθλιψης και άγχους για το μέλλον. Η εφηβεία είναι περίοδος ανησυχίας και αμφισβήτησης των θεσμών και της λειτουργίας του κοινωνικού συστήματος γενικότερα. Επίσης, ο έφηβος προσπαθεί να αρέσει στο άλλο φύλο και να παίξει σωστά τον νεοαποκτηθέντα ρόλο του άντρα και της γυναίκας, αλλά λόγω της απειρίας η αυτοεκτίμηση γίνεται εύθραυστη και τα όρια ασαφή, έτσι εξιδανικεύει έντονα και πληγώνεται πολύ. Πρωταρχική ανάγκη του εφήβου είναι η ανάγκη για ανεξαρτησία, για την οποία όμως δεν είναι ακόμη απόλυτα έτοιμος και γι αυτό μισεί το μικρό παιδί που συνεχίζει να κουβαλά μέσα του, το οποίο δεν του επιτρέπει να είναι τελείως ανεξάρτητος πια. Ο έφηβος πιέζεται ανάμεσα στην ανάγκη να αποδείξει ότι έχει μεγαλώσει και στην παιδική ακόμη ανάγκη για φροντίδα από τους γονείς. Γι αυτό συγκρούεται με τους γονείς και με τον εαυτό του. Μια τέτοια σύγκρουση του δημιουργεί επιθετικότητα, αφόρητο άγχος, ενοχές, σύγχυση και παλιμπαιδισμό. Όλες οι παραπάνω αλλαγές δημιουργούν πολλά προβλήματα στον έφηβο κυρίως στον ψυχικό τομέα. Γι αυτό η εφηβεία είναι πράγματι περίοδος υψηλού κινδύνου για την εμφάνιση ψυχικών διαταραχών. Η κατάθλιψη είναι ένα φαινόμενο που παρατηρείται συχνά στους εφήβους. Μία αιτία ίσως είναι οι ορμονικές αλλαγές που παρουσιάζονται στην εφηβεία. Κάποιες φορές όμως, οι έφηβοι μπορεί να εμφανίσουν σοβαρές καταθλιπτικές διαταραχές, η χρήση ναρκωτικών και αλκοόλ αυξάνεται και ο έφηβος μπορεί να έρθει αντιμέτωπος ακόμη και με το νόμο λόγω παραβατικής συμπεριφοράς.

14

Όσο πιο υγιής είναι η προσωπικότητα του παιδιού, τόσο πιο εύκολα θα περάσει μέσα από την εφηβεία χωρίς να βιώσει έντονο άγχος ή κατάθλιψη. Οι έφηβοι δεν μιλάνε όχι γιατί δεν έχουν τίποτα να πουν, αλλά γιατί όλα μέσα τους είναι συγκεχυμένα και βιώνουν μία αδιόρατη αίσθηση κινδύνου. Στο σημείο αυτό πρέπει να εστιάσουμε στον παράγοντα άγχος επειδή είναι πολύ σημαντικός για τη συσχέτιση της εφηβείας με την ανάπτυξη εξαρτήσεων. Το άγχος των εφήβων δεν είναι ακριβώς το ίδιο με το άγχος των παιδιών ή των ενηλίκων. Στους εφήβους το άγχος είναι συνώνυμο με την πίεση, το φόβο, την αγωνία, τη θλίψη και την κατάθλιψη. Είναι αξιοσημείωτο ότι η κατάθλιψη αρχίζει πάντα στην εφηβεία με τη μορφή του άγχους και εκδηλώνεται στην ενήλικη ζωή. Όλοι ανεξαιρέτως οι έφηβοι βιώνουν έντονο άγχος λόγω των αλλαγών και των συγκρούσεων της εφηβείας. Μερικοί έφηβοι εκδηλώνουν άγχος με το να τρώνε πολύ ή να απέχουν από την τροφή και να έχουν ασταθή ύπνο. Άλλοι τείνουν να ρέπουν προς διάφορες άλλες εξαρτήσεις εξαιτίας του άγχους. Γενικά, πολλοί ερευνητές στηρίζουν την υπόθεση ότι το άγχος οφείλεται για την ανάπτυξη εξαρτήσεων στην εφηβεία. Δυστυχώς, η ενασχόληση με εξαρτησιογόνες δραστηριότητες και η χρήση ουσιών ανακουφίζει μόνο για λίγο από το άγχος και το εντείνει στη συνέχεια καθώς δημιουργεί μεγαλύτερη ενοχή, πίεση, δυσλειτουργική συμπεριφορά και κατάθλιψη. Έτσι, έχουμε το φαύλο κύκλο που αρχίζει με το φυσιολογικό εφηβικό άγχος, οδηγεί στην εξάρτηση και συνεχίζεται με μεγαλύτερο παθολογικό άγχος.

15

5. Εξαρτησιογόνες ουσίες Προσπαθώντας να κατανοήσουμε τη φύση των διεργασιών που συμβαίνουν όταν κάποιος εθίζεται στο Διαδίκτυο, θελήσαμε να εξετάσουμε τι συμβαίνει με τον εθισμό και την εξάρτηση γενικά. Αυτό μας βοήθησε να εντάξουμε τον ψηφιακό εθισμό στο ευρύτερο πλαίσιο των εξαρτησιακών διαταραχών της προσωπικότητας. Όταν ακούμε τη λέξη ‘εξάρτηση’ τη συνδέουμε συνειρμικά κυρίως με τις ψυχότροπες ουσίες, δηλαδή τα ναρκωτικά. Στην ερευνητική εργασία μας συνέβη ακριβώς το ίδιο. Κάνοντας καταιγισμό ιδεών όπου ο καθένας έλεγε κάτι σχετικό με την εξάρτηση, όλοι αρχίσαμε με ουσίες και μάλιστα με τις παράνομες ουσίες, δηλαδή τα ‘σκληρά’ ναρκωτικά. Φυσικά, παρόλο που ο κίνδυνος από την ναρκο- εξάρτηση παραμένει πολύ ισχυρός, στην εποχή μας έχουν αναδειχτεί πολλές άλλες εξαρτησιογόνες καταστάσεις, όπως ο ψηφιακός εθισμός. Σαν εθιστικές ουσίες συζητήσαμε τις εξής:

Καφεΐνη

Νικοτίνη

Κακάο

Τανίνη (περιέχεται στο τσάι)

Παυσίπονα φάρμακα

Ψυχοδραστικές ουσίες όπως το αλκοόλ, η κάνναβης, η ηρωίνη, η μορφίνη, η

κοκαΐνη και άλλες

Παραισθησιογόνες ουσίες όπως το ‘έκσταση’ και άλλα παραισθησιογόνα ναρκωτικά όπως το trip (LSD) και άλλα φάρμακα σε μορφή χαπιών ή σιροπιού

Οι παραπάνω ουσίες επιδρούν με διαφορετικούς τρόπους στον εγκέφαλο προκαλώντας εθισμό, δηλαδή έντονη και ολοένα αυξανόμενη επιθυμία του ατόμου να τις ξαναχρησιμοποιήσει σε ολοένα αυξανόμενες ποσότητες. Από τις παραπάνω ουσίες, οι περισσότερο εθιστικές είναι η νικοτίνη, το αλκοόλ, η κοκαΐνη και η ηρωίνη. Ενδιαφέρον μας προκάλεσε το ότι η νικοτίνη και το αλκοόλ, παρόλο που είναι τόσο εθιστικές ουσίες, είναι νόμιμες και διαθέσιμες στο εμπόριο και μάλιστα σε πολύ χαμηλές τιμές σε σχέση με την ηρωίνη και την κοκαΐνη. Ακόμη, πληροφορηθήκαμε ότι οι παραισθησιογόνες ουσίες προκαλούν ευφορία, δηλαδή υπερβολικά ευχάριστη διάθεση και ονομάζονται ‘ναρκωτικά του πάρτυ’. Είναι λιγότερο εθιστικές από τη νικοτίνη, το αλκοόλ και τα σκληρά ναρκωτικά αλλά είναι πολύ επικίνδυνες επειδή προκαλούν αλλοίωση της αντίληψης, των αισθήσεων, αμνησία και μπορεί εύκολα να οδηγήσουν το θύμα τους σε πράξεις που δε θέλει να κάνει. Πολλοί έχουν αυτοκτονήσει υπό την επίδραση τέτοιων ουσιών, έχουν σκοτωθεί σε ατυχήματα ενώ πολλά κορίτσια έχουν βιαστεί ή συμμετάσχει σε όργια λόγω μειωμένης αντίληψης και αντιδράσεων.

16

Επίσης, μάθαμε ότι οι παραπάνω ουσίες χωρίζονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες ανάλογα με τη δράση τους, τα διεγερτικά (uppers) που προκαλούν υπερδιέγερση του νευρικού συστήματος, υπερκινητικότητα και έντονη διάθεση για φυσική δραστηριότητα και τα κατασταλτικά (downers) που ταυτόχρονα με την ευφορία προκαλούν ένα ευχάριστο ‘μούδιασμα’, καταστέλλουν την κινητικότητα και κάνουν το χρήστη νωχελικό και ομιλητικό. Στα διεγερτικά ανήκουν η καφεΐνη, η τανίνη, το κακάο, η νικοτίνη, τα παραισθησιογόνα και η κοκαΐνη, που είναι το πιο διεγερτικό ναρκωτικό. Στα κατασταλτικά ανήκουν τα παυσίπονα, η ηρωίνη, η μορφίνη και η κάνναβης. Ιδιαίτερα το αλκοόλ είναι μια ουσία που σε μικρές ποσότητες λειτουργεί σαν διεγερτικό και κάνει τον ‘κοινωνικό πότη’, δηλαδή αυτόν που πίνει περιστασιακά, ευχάριστο και ζωντανό, ενώ όταν καταναλώνεται σε μεγάλες ποσότητες λειτουργεί κατασταλτικά και κάνει το χρήστη άτονο και νωθρό. Τέλος, διαβάσαμε ότι οι παραπάνω ψυχότροπες ουσίες – είτε είναι φυσικές είτε χημικές – μιμούνται τη δράση των νευροδιαβιβαστών στον εγκέφαλο, δηλαδή των ορμονών που απελευθερώνονται φυσικά στον οργανισμό και προκαλούν φυσιολογική ευφορία, διέγερση, ευχαρίστηση καθώς και, όταν χρειάζεται, καταστολή του άγχους και του πόνου. Πρόκειται δηλαδή για τα φυσικά ναρκωτικά του οργανισμού.

17

6. Εξαρτησιογόνες δραστηριότητες Όπως είπαμε παραπάνω, ακόμη πιο επικίνδυνες από τις ουσίες είναι μερικές δραστηριότητες που προκαλούν έντονη εξάρτηση πολύ γρήγορα και πολύ ύπουλα. Σχετίζονται κυρίως με τα μέσα μαζικής επικοινωνίας, ψυχαγωγίας και ενημέρωσης, δηλαδή με το Διαδίκτυο και αποτελούν – όπως ισχυρίζονται κάποιοι – τη μάστιγα της εποχής μας. Υπάρχουν όμως και άλλες εξαρτησιογόνες δραστηριότητες, όπως τα τυχερά παιχνίδια που εδώ και πολλές δεκαετίες καταστρέφουν ανθρώπους και περιουσίες, το φαγητό, η εργασιομανία, η κλεπτομανία και το σεξ. Εμείς ασχοληθήκαμε με τις παρακάτω δραστηριότητες:

Ηλεκτρονικά παιχνίδια (διαδικτυακά και μη)

Κινητό τηλέφωνο (ομιλία, μηνύματα, παιχνίδια, σερφάρισμα)

Διαδίκτυο (σερφάρισμα και επικοινωνία)

Τηλεόραση

Φαγητό

Εργασία

Τυχερά παιχνίδια

Σεξ

Πορνογραφία

Ψώνια

Επικίνδυνα σπορ Ιδιαίτερα εστιάσαμε στη βιολογική και ψυχολογική βάση της εξάρτησης από τις παραπάνω δραστηριότητες, η οποία ανακαλύψαμε ότι είναι κοινή με την εξάρτηση από ουσίες. Ακριβώς όπως οι χρήστες ουσιών απολαμβάνουν για λίγο μια ανεξήγητη ευφορία λόγω της έκκρισης ορμονών στον εγκέφαλο, έτσι και αυτοί που παίζουν τυχερά παιχνίδια και ηλεκτρονικά παιχνίδια (uppers) με έντονη δράση, όπως και αυτοί που κάνουν επικίνδυνα σπορ, βιώνουν έντονη διέγερση που οφείλεται στην υπερβολική έκκριση αδρεναλίνης. Αντίθετα, το φαγητό και το σεξ (downers) καλύπτουν προσωρινά την ανάγκη για εκτόνωση του άγχους επειδή προκαλούν ευχαρίστηση λόγω της έκκρισης της ντοπαμίνης, όπως και πολλές ναρκωτικές ουσίες. Ακόμη συνειδητοποιήσαμε τους κοινωνικούς λόγους που έχουν οδηγήσει στις νέου τύπου εξαρτήσεις, δηλαδή η εικονική πραγματικότητα, τα καταναλωτικά πρότυπα ζωής, η μοντελοποίηση και άλλους κοινωνικοοικονομικούς παράγοντες. Εξάρτηση από πρόσωπα Μια ιδιαίτερη περίπτωση αποτελεί η εξάρτηση από ένα πρόσωπο, συνήθως από γονείς ή άλλα σημαντικά πρόσωπα του οικογενειακού ή φιλικού περιβάλλοντος. Η πιο σημαντική επιρροή ασκείται στον έφηβο από τους γονείς και παραμένει εξαρτημένος από αυτούς παρά τη θέλησή του. Βέβαια, παράλληλα με τους γονείς αρχίζουν και οι φίλοι να ασκούν επίδραση στον έφηβο κι έτσι δημιουργούνται, όπως είδαμε συγκρούσεις.

18

7. Παράγοντες που οδηγούν στην εξάρτηση Η εξάρτηση είναι ένα πολυπαραγοντικό φαινόμενο, εξαρτάται δηλαδή από πολλούς παράγοντες. Ανάμεσα στους λόγους που οδηγούν έναν έφηβο στην εξάρτηση υπάρχουν πολλοί που συνδέονται με την ηλικία του, όπως θα δούμε παρακάτω: ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΙ ΛΟΓΟΙ: για να αντιμετωπίσουν την ζωή τους, άτομα με δυσκολίες προσαρμογής, με κενά, με ατέλειες, άτομα που δεν αντέχουν τις εντάσεις και την απογοήτευση αναζητούν τη λύση σε εξαρτησιογόνες ουσίες ή δραστηριότητες για την άντληση πληρότητας και ευτυχίας. Άλλοι προσωπικοί λόγοι είναι η περιέργεια, η ανία, η ανάγκη για επιβράβευση και αποδοχή εξαιτίας της ανασφάλειας και του άγχους που βιώνουν, όπως και του φόβου της μοναξιάς. ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΙ ΛΟΓΟΙ: δεν είναι τυχαίο ότι η κάθε εποχή γεννά νέες εξαρτήσεις, όπως συμβαίνει με την ψηφιακή εποχή. Ακολουθώντας την εποχή τους όλο και περισσότεροι έφηβοι και νέοι ενήλικες εμφανίζουν συμπτώματα εξάρτησης από το Διαδίκτυο – ίσως πολλοί περισσότεροι από τα θύματα των ναρκωτικών ουσιών. Μερικοί παραδέχονται ότι η ανάγκη τους να ακολουθήσουν τη μόδα ή μια ιδεολογία, ή παρακινούμενοι από τα πρότυπα που προβάλλουν τα ΜΜΕ έκανε τις αντιστάσεις τους στον εθισμό να χαλαρώσουν και να αρνούνται αυτό που τους συμβαίνει, δηλαδή ότι οι ώρες της ενασχόλησής τους με το Διαδίκτυο αυξάνονται συνεχώς. Επίσης, οι περισσότεροι υπέκυψαν στην πίεση συνομηλίκων από την ανάγκη για αποδοχή και όλους τους παραπάνω προσωπικούς λόγους της εφηβείας. Συνοψίζοντας, μπορούμε να πούμε ότι όσον αφορά το θέμα που εξετάζουμε, δηλαδή τις εξαρτήσεις στην εφηβεία, υπάρχουν παράγοντες που οδηγούν στην εξάρτηση και απορρέουν από την εφηβεία και άλλοι που είναι άσχετοι από την ηλικία. ‘Έτσι έχουμε σαν παράγοντες που σχετίζονται με την εφηβεία:

την περιέργεια την τάση για λήψη ρίσκου την ανάγκη για ανεξαρτησία και ανεξαρτητοποίηση από τους γονείς την πίεση από τους συνομηλίκους την ταυτόχρονη ανάγκη για σχέσεις και αποδοχή την πίεση από το σχολείο και τη σχολική αποτυχία που σχετίζονται με

το εφηβικό άγχος την ανάγκη του εφήβου για αυτό-επιβεβαίωση εκτός σχολείου τη χαμηλή αυτοεκτίμηση που έχουν οι περισσότεροι έφηβοι εξαιτίας

του άγχους τους για τελειότητα και της ασταμάτητης αυτοκριτικής τους Επίσης, υπάρχουν παράγοντες που δεν απορρέουν από την εφηβεία, επηρεάζουν όμως τους εφήβους διότι αφορούν κυρίως αυτούς και απορρέουν από την προσωπικότητα ασχέτου ηλικίας. Αυτοί είναι:

19

το άγχος που δημιουργείται λόγω σχολείου / εργασίας ή από τον κοινωνικό περίγυρο και την οικογένεια που γεννά την ανάγκη για εκτόνωση

η οικογένεια (κληρονομικοί παράγοντες εξάρτησης, κατάθλιψης και άλλων ψυχικών παθήσεων / υπερβολική αυταρχικότητα ή έλλειψη ορίων )

η έλλειψη ενδιαφερόντων (το κενό που νιώθουν όσοι δεν έχουν στοχευμένα ενδιαφέροντα)

η πλήξη που οδηγεί στην ανάγκη για διέγερση η ανάγκη απόδρασης από την πραγματικότητα που βιώνεται ως

οδυνηρή σε μια εικονική πραγματικότητα που βιώνεται ως ευχάριστη η μοναχικότητα και η έλλειψη κοινωνικών δεξιοτήτων ο φόβος της απόρριψης από τις παρέες συνομηλίκων και η καταφυγή

στην ένταξη σε μια διαδικτυακή κοινωνική ομάδα η έλλειψη ταύτισης με υγιή κοινωνικά πρότυπα ζωής (το κενό

συμπληρώνεται με πρότυπα ηρώων στο Διαδίκτυο) Τέλος, υπάρχουν πολλοί λόγοι ανάπτυξης του ψηφιακού εθισμού που απορρέουν από την ελκυστικότητα του Διαδικτύου. Άρα, ανεξάρτητα από το βαθμό ευαλωτότητας του ανθρώπου, οι εφαρμογές του Διαδικτύου το κάνουν ακαταμάχητο καλύπτοντας πολλές από τις ανάγκες που αναφέραμε παραπάνω. Συγκεκριμένα,

τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης προσφέρουν τη δυνατότητα να κάνει κάποιος φίλους με ελάχιστο κόπο και σε ελάχιστο χρόνο και δίνουν την ψευδαίσθηση της παρέας

οι μηχανές αναζήτησης καλύπτουν την ανάγκη για ενημέρωση τα ανταγωνιστικά παιχνίδια καλύπτουν την ανάγκη για ανταγωνισμό,

νίκη και καταξίωση τα ηλεκτρονικά παιχνίδια καλύπτουν την ανάγκη για διέργερση και με

αυτον τον τρόπο αντιμετωπίζεται η πλήξη λόγω της διαδραστικότητάς τους τα ηλεκτρονικά παιχνίδια εμπλέκουν

τους νέους υπερβολικά σε σημείο εθισμού που μπορεί να γίνει εξάρτηση. Για παράδειγμα, από την έρευνά μας προέκυψε ότι τα παιχνίδια MMO RPG που κάνουν τους νέους να «κολλάνε» μπροστά στην οθόνη χάνοντας κάθε επαφή με την πραγματικότητα

20

8. Σχέση Εφηβείας και Εξάρτησης Από όλα τα παραπάνω είναι προφανές ότι η εξάρτηση είναι ένα φαινόμενο που στις περισσότερες περιπτώσεις εμφανίζεται στην εφηβεία και αυτό δεν είναι τυχαίο, όπως ανακαλύψαμε μέσα από αυτή την ερευνητική εργασία. Συγκεκριμένα, η εφηβεία συνδέεται με την εξάρτηση εξαιτίας των παρακάτω χαρακτηριστικών της: Οι έφηβοι πιέζονται από μια έντονη ανάγκη για ανεξαρτησία. Η εμπλοκή τους σε δραστηριότητες που έχουν τη φήμη ότι είναι επικίνδυνες, όπως η πρόσληψη ουσιών και οι άλλες εθιστικές δραστηριότητες, τους κάνει να νιώθουν μεγάλοι, δυνατοί και ανεξάρτητοι αφού παίρνουν τόσο μεγάλο ρίσκο. Η ανασφάλεια, το άγχος, η σκληρή αυτοκριτική και η χαμηλή αυτοεκτίμηση, που απορρέουν από το γεγονός ότι οι έφηβοι δεν είναι έτοιμοι για ανεξαρτησία ενώ την ποθούν, εύκολα καταπραΰνονται με τη λήψη ουσιών και την ευχάριστη διάθεση που προκαλείται από την έκκριση ορμονών με διάφορες εθιστικές δραστηριότητες. Οι συγκρούσεις που βιώνουν καθημερινά οι έφηβοι με το περιβάλλον και τον εαυτό τους τους δημιουργούν θυμό, ενοχές και φόβο για την απρόβλεπτη συμπεριφορά τους. Όλα τα αρνητικά συναισθήματα ξεπερνιούνται προσωρινά με την ενασχόληση με εθιστικές δραστηριότητες και ουσίες εξαιτίας της ευφορίας και της διαστρεβλωμένης αίσθησης της πραγματικότητας που αυτές προκαλούν. Η πίεση που δέχονται οι έφηβοι από τους συνομηλίκους τους τους ωθεί συχνά να μιμηθούν τα πρότυπα εξαρτητικής συμπεριφοράς που προτείνουν οι συνομήλικοι ώστε να αποφύγουν τον αποκλεισμό από την ομάδα συνομηλίκων.

21

9. Συμπτώματα εξάρτησης Η εξαρτητική συμπεριφορά του εφήβου δε διαφέρει πολύ από τη συμπεριφορά ενός κακομαθημένου παιδιού, εξαρτημένου από τους γονείς του. Ο εξαρτημένος έφηβος προσκολλάται στο αντικείμενο της εξάρτησης και παραμελεί τα πάντα γύρω του καθώς και τον εαυτό του. Επίσης, η συμπεριφορά του γίνεται καταχρηστική, δηλαδή επιχειρεί να χρησιμποποιήσει τους ανθρώπους όπως το αντικείμενο της εξάρτησής του και αδυνατεί να αναπτύξει γνήσιες ισότιμες σχέσεις. Ακόμη χειρότερα, στην περίπτωση του ψηφιακού εθισμού, υπάρχει έντονος κίνδυνος αλλοίωσης της αντίληψης εξαιτίας της υπερβολικής έκθεσης σε μια εικονική πραγματικότητα. Όταν κάποιος είναι σοβαρά εθισμένος στις εφαρμογές του Διαδικτυου, εμφανίζει αρκετά συμπτώματα απο τα οποία μπορούμε άνετα να καταλάβουμε το πόσο εθισμένος είναι. Τα συμπτώματα είναι τα εξής :

Αλλάζει η συμπεριφορά του στο σπίτι Λέει συχνά ψέματα σχετικά με την ενασχόλησή του με το

Διαδίκτυο Αλλάζουν οι συνήθειες του ύπνου και του φαγητού Αλλάζει η επίδοση στο σχολείο προς το χειρότερο Δε μπορεί να συγκεντρωθεί Αλλάζει διάθεση πολύ απότομα Αλλάζει παρέες Ξεχνάει τα όνειρα και τις φιλοδοξίες του/της Μειώνει την αθλητική δραστηριότητα Μοιάζει να έχει κατάθλιψη Συμπεριφέρεται επιπόλαια – δε μπορείς να τον /την

εμπιστευτείς Παραμελεί την εμφάνιση και την υγιεινή του/της Κατηγορεί συνεχώς τους άλλους για τα πάντα Ξηρά μάτια-μυωπία Ημικρανίες Αφήνει συνεχώς εκκρεμότητες στις δουλειές του/της

22

10. Συνέπειες της εξάρτησης Πριν δούμε τις μακροπρόθεσμες συνέπειες του ψηφιακού εθισμού, αξίζει να δούμε τις άμεσες επιδράσεις που προκαλεί η πρόσληψη αλλά και η εμπλοκή σε μια οποιαδήποτε εθιστική δραστηριότητα. Συγκεκριμένα, πρέπει να κάνουμε τη διάκριση ανάμεσα στη βιολογική δράση και την ψυχολογική επίδραση της εξαρτητικής συμπεριφοράς.

Η βιολογική βάση του εθισμού και της εξάρτησης. Η εξάρτηση επιδρά στον εγκέφαλο και από αυτόν σε όλον τον οργανισμό δημιουργώντας ευφορία και διέγερση ή καταστολή (μούδιασμα). Αυτές οι επιδράσεις οφείλονται στην έκκριση διαφορετικών ορμονών στον εγκέφαλο με ερέθισμα που προκαλείται τόσο από κάποια ψυχοδραστική ουσία (ναρκωτικά) όσο και από τις εθιστικές δραστηριότητες. Αυτές οι ορμόνες λέγονται νευροδιαβιβαστές επειδή εκκρίνονται στο κεντρικό νευρικό σύστημα. Η πιο γνωστή είναι η ντοπαμίνη. Υπάρχουν πολλά συστήματα απελευθέρωσης της ντοπαμίνης στον οργανισμό μας, αλλά αυτό που σχετίζεται περισσότερο με τον εθισμό είναι το σύστημα ντοπαμίνης που βρίσκεται στο μεσολόβιο. Αυτό είναι που ευθύνεται για την παρώθηση, δηλαδή την έντονη ευχαρίστηση και την έντονη επιθυμία για κάτι. Σε φυσιολογικές συνθήκες, η ντοπαμίνη απελευθερώνεται στον οργανισμό σε μικρές σταθερές ποσότητες με τόσο αργό ρυθμό ώστε η ψυχική διάθεση να παραμένει σταθερή. Οι επιστήμονες έχουν ανακαλύψει ότι μια κακή λειτουργία του συστήματος της ντοπαμίνης στο μεσολόβιο είναι δυνατόν να προκαλέσει κατάθλιψη επειδή δεν εκκρίνεται αρκετή ντοπαμίνη που ‘φτιάχνει’ τη διάθεση. Ο εθισμένος χρήστης του Διαδικτύου – όπως και ο χρήστης των ναρκωτικών - επιδιώκει να ξαναζήσει την εμπειρία και αργά ή γρήγορα ο εθισμός φέρνει την εξάρτηση. Η εξάρτηση οφείλεται από βιολογική άποψη στο γεγονός ότι με τη συχνή χρήση μιας δραστηριότητας που προκαλεί υπερ-έκκριση των νευροδιαβιβαστών, η φυσιολογική ισορροπία των ορμονών διαταράσσεται και ο οργανισμός αδυνατεί να απελευθερώσει τους νευροδιαβιβαστές-ορμόνες που κινητοποιούν τις σωματικές και νοητικές λειτουργίες. Χωρίς τη χρήση ψευδοδιαβιβαστών, δηλαδή εξαρτησιογόνων δραστηριοτήτων, ο εξαρτημένος άνθρωπος δε μπορεί να λειτουργήσει στην καθημερινότητά του.

Η ψυχολογική βάση του εθισμού και της εξάρτησης Όσο διαρκεί η επίδραση μιας εξαρτησιογόνου δραστηριότητας στον εγκέφαλο, υπάρχουν πολλές ψυχολογικές επιδράσεις που είναι κοινές με αυτές που προκαλούν και οι εξαρτησιογόνες ουσίες. Πρώτα από όλα, η σκέψη μόνο της ενασχόλησης με το αντικείμενο της εξάρτησης δημιουργεί έντονο ενδιαφέρον και διέγερση που βγάζουν το άτομο από την παθητικότητα της πλήξης. Πολλοί χρήστες του Διαδικτύου αναφέρουν ότι νιώθουν ‘έξαψη’ που συνοδεύεται από την αίσθηση ότι αυξάνονται οι επιδόσεις και οξύνονται τα αντανακλαστικά τους.

23

Ακόμη, οι εθιστικές δραστηριότητες είναι αγχολυτικές και εκτονωτικές. Για παράδειγμα, αν υπάρχει πόνος, φόβος ή λύπη, αυτά υποχωρούν καθώς επέρχεται άμεση ανακούφιση από κάθε αρνητικό αίσθημα ή συναίσθημα. Ο χρήστης επιδεικνύει λησμόνηση του παρελθόντος, περιφρόνηση του παρόντος, αδιαφορία για το μέλλον, ευχαρίστηση και απερίγραπτη ευεξία. Οι παίκτες, συγκεκριμένα, τυχερών ή ηλεκτρονικών παιχνιδιών απολαμβάνουν επιπλέον ευχαρίστηση από την αίσθηση επιτυχίας και καταξίωσης που αντλούν όταν κερδίζουν.

Μακροπρόθεσμα, παρουσιάζονται αρνητικές επιδράσεις όπως: έντονη μελαγχολία απάθεια αδυναμία συγκέντρωσης δυσκολία στη σκέψη νύστα διατροφικές διαταραχές (ανορεξία-βουλιμία) ψυχαναγκαστική συμπεριφορά δυσφορία φόβος εφιάλτες προβλήματα όρασης μερικές φορές ακόμη και παραισθήσεις.

Όλοι οι εξαρτημένοι άνθρωποι παρουσιάζουν νοητικές διαταραχές, όπως αδυναμία αισθήσεων, σύγχυση, πρόβλημα μνήμης και ανικανότητα συγκέντρωσης. Ψυχικά υποφέρουν συνήθως από καχυποψία, άγχος, πανικό και τρέλα ενώ η συμπεριφορά τους χαρακτηρίζεται από παραμέληση υγιεινής, επιθετικότητα, κατάργηση αναστολών, μηδενιστική προσέγγιση στις αξίες της ζωής, κατάθλιψη, αυτοκτονίες και παραβατικότητα. Κοινωνικά υποφέρουν από αποκλεισμό, απομόνωση και περιθωριοποίηση. Οι περισσότερες από τις παραπάνω αρνητικές συνέπειες της εξάρτησης έχουν διαπιστωθεί σε χρήστες του Διαδικτύου και αναμένονται νέες έρευνες λόγω της σχετικά πρόσφατης εμφάνισης αυτής μορφής εξάρτησης. Εμείς διαβάσαμε αυθεντικά περιστατικά εγκληματικής συμπεριφοράς που, όπως αποδείχτηκε δικαστικά, οφείλονταν στην επίδραση των παιχνιδιών του Διαδικτύου στους δράστες.

24

11. Πρόληψη και αντιμετώπιση της εξάρτησης

Από όσα είδαμε παραπάνω είναι σαφές ότι η πρόληψη των εξαρτήσεων είναι σημαντικό να ξεκινήσει με εκπαιδευτικά προγράμματα πριν την έναρξη της εφηβείας δηλαδή στις πρώτες κιόλας τάξεις του Δημοτικού σχολείου. Τέτοια προγράμματα έχουν στόχο την ενδυνάμωση των παιδιών και τη στήριξή τους ώστε να έχουν ισχυρή αντίσταση απέναντι στο άγχος και την πίεση από τους συνομηλίκους. Οι μικροί μαθητές μαθαίνουν να αλληλοστηρίζονται, να συζητούν και να ζητούν βοήθεια από μεγαλύτερους που εμπιστεύονται. Όσον αφορά την πρόληψη του ψηφιακού εθισμό, ο υπολογιστής είναι καλό να βρίσκεται σε κοινόχρηστο χώρο και όχι στο δωμάτιο του παιδιού, ώστε να ελέγχεται διακριτικά η δραστηριότητα του παιδιού στο διαδικτυο. Οι γονείς θα πρέπει να συζητούν για τις διαδικτυακές διαδρομές του παιδιού τους, ώστε να έχουν πάντοτε ενημέρωση για τις ιστοσελίδες που επισκέπτεται, τα άτομα με τα οποία συνομιλεί και τις πληροφορίες που ανταλλάσει με άλλα άτομα. Οι γονείς πρέπει να υποστηρίζουν το παιδί, το σημαντικότερο πράγμα που θα χρειαστεί να κάνουν προκειμένου να μπορέσουν να ελέγξουν αποτελεσματικά τη χρήση του Διαδικτύου από τα παιδιά τους, είναι να γνωρίσουν οι ίδιοι το μέσο. Ταυτόχρονα, οι γονείς θα πρέπει κάποιες φορές να χρησιμοποιούν το Διαδίκτυο μαζί με το παιδί, ώστε να του δίνουν τις απαραίτητες κατευθύνσεις. Είναι απαραίτητο να έχουν τεθεί κάποιες βάσεις όταν το παιδί φτάνει στην εφηβεία, να υπάρχουν δηλαδή όρια. Οι νέοι και γενικότερα όλοι οι χρήστες του διαδικτύου οφείλουν να έχουν μια σωστή πλοήγηση και υγιή σχέση με το διαδίκτυο. Επιπλέον είναι απαραίτητη η έγκυρη ενημέρωση, η ευαισθητοποίηση και η εγρήγορση απ’τους εκπαιδευτικούς για την αποφυγή παγίδων από τους κινδύνους του διαδικτύου. Ως προς την αντιμετώπιση των εξαρτήσεων ανακαλύψαμε ότι η κοινή βάση όλων των προγραμμάτων είναι η απόκτηση δεξιοτήτων ζωής, όπως η επικοινωνία, η ομαδική εργασία και η προώθηση δραστηριοτήτων που προάγουν την υγιή κοινωνικοποίηση των εξαρτημένων νέων. Απομυθοποιείται και αποθαρρύνεται η αντικοινωνική συμπεριφορά και οι αρνητικοί τρόποι σκέψης. Υπάρχουν πολλές ομάδες αλληλοβοήθειας στις οποίες τα μέλη συναντιούνται καθημερινά και συζητώντας καταπολεμούν την επιθυμία τους να επιστρέψουν στον εθισμό ενώ στηρίζονται στην απεξάρτηση και στις δυσκολίες της καθημερινότητας. Σημαντική είναι η επικοινωνία με τον εθισμένο καλλιεργώντας κλίμα εμπιστοσύνης και αμοιβαίου διαλόγου (την κατάλληλη ώρα, συνήθως πριν την πλοήγηση). Πρέπει να υπάρχει κοινή στάση αντιμετώπισης του εθισμού απ’ όλα τα άτομα που συναναστρέφεται ο ασθενής. Δεν επικρίνουμε τον εθισμένο αλλά δείχνουμε ότι νοιαζόμαστε γι’ αυτόν και τον ενθαρρύνουμε για να βρει εναλλακτικές δραστηριότητες ψυχαγωγίας. Τέλος συνεργαζόμαστε με τον εθισμένο για την κατάρτιση ενός αποδεκτού προγράμματος για τη χρήση του διαδικτύου.

25

Στην Ελλάδα υπάρχουν πολλά κέντρα που βοηθούν τους εφήβους να ξεφύγουν από τον εθισμό τους. Η παρακολούθηση κάθε περίπτωσης γίνεται από τετραμελή ομάδα στην οποία συμμετέχουν παιδίατρος, παιδοψυχίατρος, παιδοψυχολόγος και οικογενειακός σύμβουλος. Κατά τη διάρκεια της θεραπείας δε διακόπτεται η χρήση, αλλά ο έφηβος μαθαίνει να θέτει όρια στη χρήση και να αρχίσει και πάλι την ενασχόληση με άλλες δραστηριότητες. Σύμφωνα με μελέτες, το 1/3 από τα παιδιά ανταποκρίνεται πολύ θετικά, ειδικά όταν η εξάρτηση βρίσκεται σε πρώιμο στάδιο. Σε περιπτώσεις χρηστών του Διαδυκτίου που είναι σε θέση μόνοι τους να περιορίσουν τον εθισμό τους, μια καλή ιδέα είναι να σχεδιάσουν ένα πρόγραμμα δράσης με τη βοήθεια της θεωρίας που ακολουθεί.

Θεωρία του De Bono: Τα έξι καπέλα της σκέψης Για τη λύση κάθε προβλήματος, άρα και του ψηφιακού εθισμού χρειάζεται σχεδιασμένη δράση που βασίζεται σε οργανωμένη σκέψη. Εμείς για να σχεδιάσουμε την δράση μας χρησιμοποιήσαμε την θεωρία του De Bono που ονομάζεται: ΄Τα έξι καπέλα της σκέψης’ (6 thinking hats) Σύμφωνα με τη θεωρία του De Bono η δράση που στοχεύει στη λήψη μιας απόφασης για την επίλυση προβλημάτων πρέπει να περνάει από συγκεκριμένα στάδια σκέψης ώστε να κατανοήσουμε το πρόβλημα και να πάρουμε σωστά μέτρα για την αντιμετώπιση. Το πρώτο στάδιο είναι το άσπρο ‘’καπέλο’’ με το οποίο ενημερωνόμαστε σχετικά με το πρόβλημα. Χωρίς να παίρνουμε ούτε αρνητική ούτε θετική στάση απέναντι στο θέμα, φοράμε το άσπρο καπέλο και εξετάζουμε την φύση του προβλήματος, τους παράγοντες που οδηγούν στο πρόβλημα, τα συμπτώματα και τις συνέπειες καθώς και τα μέτρα για την πρόληψη και την αντιμετώπιση του προβλήματος. Στη συνέχεια φοράμε το μαύρο ‘’καπέλο’’ με το οποίο παίρνουμε αρνητική στάση στο θέμα και εστιάζουμε στις αρνητικές συνέπειες ώστε να δημιουργηθεί προβληματισμός που θα μας ωθήσει να λύσουμε το πρόβλημα. Έπειτα είναι απαραίτητο να ‘’φορέσουμε ‘’ το κίτρινο καπέλο για να κάνουμε θετικές σκέψεις ώστε να νικήσουμε την απογοήτευση που μας δημιουργήθηκε από τις αρνητικές σκέψεις που μας έφερε το μαύρο καπέλο. Μετά από αυτά, ακολουθεί το πράσινο καπέλο με το οποίο σκεφτόμαστε λύσεις στο πρόβλημα μας, είναι δηλαδή το καπέλο της δημιουργικής σκέψης. Σε αυτό το στάδιο σχεδιάζουμε τη δράση που πρέπει να αναλάβουμε έχοντας υπόψη μας τις πληροφορίες σχετικά με την προβληματική κατάσταση (άσπρο καπέλο), τις πιθανές αρνητικές συνέπειες (μαύρο καπέλο) και τις θετικές συνέπειες που προσδοκούμε από τη σωστή αντιμετώπισή του.

26

Ύστερα φοράμε το κόκκινο καπέλο που μας δίνει την παρώθηση για να αναλάβουμε δράση ώστε να υλοποιήσουμε τις λύσεις που σκεφτήκαμε φορώντας το πράσινοκαπέλο. Τέλος, το μπλε καπέλο που είναι το καπέλο της κριτικής σκέψης μας βοηθάει να αξιολογήσουμε την επιτυχία της δράσης μας και να την επανασχεδιάσουμε για να διορθώσουμε τυχόν λάθη φορώντας ξανά το πράσινο καπέλο.

27

ΙΙΙ. Η ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

1. Σκοπός της έρευνας

Το Φεβρουάριο του 2013 διενεργήσαμε στο σχολείο μας ποσοτική και ποιοτική έρευνα με σκοπό να ανιχνεύσουμε τις γνώσεις και τις στάσεις του μαθητικού πληθυσμού στο θέμα ‘Ψηφιακός εθισμός’. Συγκεκριμένα, στοχεύαμε στο να διαπιστώσουμε πόσα γνωρίζουν οι συμμαθητές μας σχετικά με τον ψηφιακό εθισμό, πόσες ώρες την ημέρα περίπου ασχολούνται με το διαδίκτυο, με ποιες εφαρμογές ασχολούνται περισσότερο και πώς θα αντιδρούσαν αν ένιωθαν ότι οι ίδιοι απειλούνται από τον κίνδυνο του ψηφιακού εθισμού.

2. Διαδικασία της έρευνας Προσπαθήσαμε να αυξήσουμε την αξιοπιστία της έρευνάς μας απευθυνόμενοι σε ένα τυχαίο δείγμα 100 προσώπων από τρεις ηλικιακές ομάδες(12-18 ετών, 19-35 και άνω των 35 ετών) και των δυο φύλων. Η αναλογία ανάμεσα στα δύο φύλα ήταν ιδανική (53 άνδρες και 47 γυναίκες) Ως ερευνητικά εργαλεία επιλέξαμε το ανώνυμο ερωτηματολόγιο και την ημιδομημένη συνέντευξη. Όταν συλλέξαμε και καταγράψαμε τις απαντήσεις δουλέψαμε σε ολομέλεια για να εξοικειωθούμε όλοι με τις ερευνητικές δεξιότητες της αποτύπωσης των ερευνητικών αποτελεσμάτων σε γραφήματα. Τόσο το ερευνητικό ερωτηματολόγιο, όσο και τα ραβδογράμματα που απεικονίζουν τα ευρήματά μας βρίσκονται στο Παράρτημα αυτής της αναφοράς. Τα ηχητικά αρχεία των συνεντεύξεων βρίσκονται αναρτημένα στο ιστολόγιο του σχολείου μας. Επίσης, με πρωτοβουλία του Βασίλη Παπά ξεκινήσαμε τη μελέτη της περίπτωσης ενός μαθητή του σχολείου μας που συναίνεσε στο να μας δώσει πληροφορίες και να δοκιμάσει τις συμβουλές μας σχετικά με τον περιορισμό των ωρών που περνάει παίζοντας διαδικτυακά παιχνίδια. Αυτού του είδους η έρευνα είναι ποιιοτική και εξετάζει μια μόνο περίπτωση σε βάθος και σε διάρκεια χρόνου. Γι αυτό δεν επιχειρήσαμε να ολοκληρώσουμε καμία παρέμβαση και να συνάξουμε αποτελέσματα. Οι πληροφορίες που αποκομίσαμε ακολουθούν στο υποκεφάλαιο με τίτλο ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ στο τέλος αυτού του κεφαλαίου που γράφτηκε από το Βασίλη και την Εσμεράλντα.

28

3. Αποτελέσματα της έρευνας Από την έρευνά μας διαπιστώσαμε τα εξής:

Ως προς το χώρο ενασχόλησης με το Διαδίκτυο

Οι έφηβοι έχουν στην πλειοψηφία τους σύνδεση στο σπίτι

Ένας στους τέσσερις νέους ενήλικες χρησιμοποιούν το Διαδίκτυο στην εργασία τους και περίπου ένας στους πέντε σε Internet café.

Οι άνω των 35 ερωτηθέντες απάντησαν ότι στην πλειοψηφία τους έχουν σύνδεση στο σπίτι, το 13% χρησιμοποιούν το Διαδίκτυο στην εργασία τους και μόνο 6% πηγαίνουν σε Internet café.

έχω σύνδεση στο σπίτι

96%

σε internet

café 4%

Εφηβοι

έχω σύνδεση στο σπίτι

58%

σε internet

café 17%

στην εργασία

μου 25%

Νεοι ενηλικες

έχω σύνδεση στο σπίτι

81%

σε internet

café 6%

στην εργασία

μου 13%

35+

29

Ως προς τη θέση του υπολογιστή στο σπίτι

Τα τρία τέταρτα των εφήβων έχουν τον υπολογιστή στο δωμάτιό τους, γεγονός που ευνοεί – όπως είδαμε – την υπερβολική χρήση του.

Αντίθετα, οι νέοι ενήλικες έχουν κατά 40% το PC στο δωμάτιό τους και οι περισσότεροι σε κοινό χώρο, πράγμα που συμβουλεύουν οι ειδικοί για την πρόληψη και αντιμετώπιση του ψηφιακού εθισμού.

Ακόμη μεγαλύτερο είναι το ποσοστό των ενηλίκων άνω των 35 που έχουν τον υπολογιστή σε κοινόχρηστο χώρο στο σπίτι.

24%

76%

Πού έχετε τον υπολογιστή σας;(Εφηβοι)

σε κοινό χώρο στο δωμάτιό …

60%

40%

Νεοι Ενηλικες

σε κοινό χώρο

62%

38%

35+

σε κοινό χώρο

30

Ως προς το χρόνο ενασχόλησης με το Διαδίκτυο Περίπου ένας στους τρεις εφήβους ασχολείται καθημερινά τρεις έως πέντε ώρες με το Διαδίκτυο ενώ περίπου ένας στους πέντε ξεπερνά τις εννέα ώρες. Δυστυχώς, μόνο το ένα τέταρτο των εφήβων κάνει λογική χρήση του Διαδικτύου (1-2 ώρες τη μέρα) αφού υπάρχει και ένα ποσοστό 19% που αφιερώνει έξι ως οχτώ ώρες καθημερινά στις εφαρμογές του Διαδικτύου.

Δυστυχώς τα ποσοστά της υπερβολικής ενασχόλησης με το Διαδίκτυο αυξάνονται στους νέους ενήλικες που δεν είναι υποχρεωμένοι να πηγαίνουν πια σχολείο και προφανώς είναι άνεργοι. Μόνο το ένα τέταρτο και αυτών κάνει λογική χρήση ενώ οι μισοί ασχολούνται έξι ως οχτώ ώρες!

27%

38% 19%

16%

Πόσες ώρες την ημέρα περνάτε on-line;(Εφηβοι)

1-2 ώρες

3-5 ώρες

6-8 ώρες

9+ ώρες

20%

20% 50%

10%

Νεοι Ενηλικες

1-2 ώρες

3-5 ώρες

6-8 ώρες

9+ ώρες

31

Οι μεγαλύτεροι ενήλικες διαφοροποιούνται σημαντικά. Οι μισοί αφιερώνουν τρεις ως πεντε ώρες τη μέρα συμπεριλαμβανομένων και των ωρών εργασίας τους μέσω του Διαδικτύου. Ένα εξίσου μεγάλο ποσοστό κάνει λογική χρήση και μόνο 6% ξεπερνά τις εννέα ώρες. Θα μπορούσε ίσως κάποιος να υποθέσει ότι αυτή η διαφορά οφείλειται στο γεγονός ότι όσοι έχουν γεννηθεί πριν τα μέσα της δεκαετίας του 1980 δεν ‘ανατράφηκαν’ από τον υπολογιστή αλλά εξοικειώθηκαν αργότερα στη ζωή τους.

Ως προς τις πιο δημοφιλείς εφαρμογές του Διαδικτύου φαίνεται ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (Face book με 36% και Twitter με 6%) παίρνουν την πρώτη θέση αφού τα χρησιμοποιούν και τα δύο φύλα όλων των ηλικιακών ομάδων που ερευνήσαμε. Ακολουθεί το YouTube (για μουσική και βίντεο) και στους εφήβους φαίνεται ότι ένας στους πέντε παίζει διαδικτυακά παιχνίδια ενώ μόνο 8% χρησιμοποιούν τη μηχανή αναζήτησης Google, ελάχιστοι από αυτούς για σχολικές εργασίες.

44%

50%

0% 6%

35+

1-2 ώρες

3-5 ώρες

6-8 ώρες

9+ ώρες

21%

26% 36%

8% 1%

1%

1% 6%

Με ποιες διαδυκτιακές εφαρμογές ασχολείστε;(Εφηβοι)

games

youtube

facebook

google

school projects

skype

pornography

twitter

32

Στους νέους ενήλικες πρωταγωνιστούν τα παιχνίδια με 40%. Αυτή η συσχέτιση υψηλών ποσοστών υπερβολικής ενασχόλησης – όπως είδαμε στην προηγούμενη ερώτηση – και ενασχόλησης με διαδικτυακά παιχνίδια επιβεβαιώνει την υπόθεση εργασίας μας για την ελκυστικότητα των παιχνιδιών ως παράγοντα που ευνοεί τον ψηφιακό εθισμό. Το Face Book You Tube παραμένουν δημοφιλή στους νέους ενήλικες με το YouTube να ξεπερνάει κατά πολύ το Face book. Ακόμη, ένα μικρό ποσοστό νέων ενηλίκων, μόνο 7% χρησιμοποιούν το Διαδύκτιο για ακαδημαϊκούς σκοπούς, προφανώς όσοι σπουδάζουν.

Όσον αφορά τους άνω των 35 ετών και τις εφαρμογές που προτιμούν, βλέπουμε ότι τη μεγαλύτερη θέση έχει το Google για ευκολία στην έρευση πληροφοριών ή ακόμη και για απόκτηση νέων γνώσεων. Ακολουθούν με μικρή διαφορά τα παιχνίδια και μάλιστα με ποσοστό που ξεπερνά αυτό των εφήβων gamers (23% και 21% αντίστοιχα)! Το YouTube φαίνεται να έχει απήχηση σε όλες τις ηλικίες.

40%

33%

20%

7%

Νεοι Ενηλικες

games

youtube

facebook

school projects

23%

14% 18% 27%

4% 9% 5%

35+

games

youtube

facebook

google

school projects

powerpoint

news

33

Ως προς την επίδραση του Διαδικτύου στη διάθεση διαπιστώσαμε ότι η πλειοψηφία των ερωτηθέντων όλων των ηλικιών νιώθουν ευεξία με το ποσοστό των νέων ενηλίκων (80%) να ξεπερνάει τα αντίστοιχα ποσοστά των εφήβων και των μεγαλύτερων ενηλίκων. Συγκεκριμένα, οι έφηβοι νιώθουν ευχάριστα και ένας στους πέντε δηλώνει ότι νιώθει διέγερση (δηλαδή ξεπερνάει έτσι την ανία) ενώ ένας στους δέκα αναφέρει εκτόνωση (δηλαδή ξεπερνάει το άγχος).

Οι ενήλικες μεταξύ 19 και 35 ετών νιώθουν σε μεγάλο ποσοστό ευεξία, ενώ ένας στους δέκα νιώθει αδιάφορα και άλλος ένας στους δέκα (αυτοί που ασχολούνται υπερβολικά) νιώθουν «χάλια». Ίσως έχουν αρχίσει να συνειδητοποιούν την εξάρτησή τους από το Διαδίκτυο.

71%

0%

9% 20%

0%

Πώς νιώθετε όταν σερφάρετε;(Εφηβοι)

ωραία

εκτόνωση

διέγερση

80%

10% 10%

Νεοι Ενηλικες

ωραία

αδιάφορα

χάλια

34

Οι μεγαλύτεροι ενήλικες νιώθουν ευχάριστα σε ποσοστό 73% και αδιάφορα σε ποσοτό 27% (που αντιστοιχεί σε αυτούς που κάνουν λογική χρήση για την εργασία τους).

Στην ερώτηση αν έχουν άλλες δραστηριότητες, οι έφηβοι απάντησαν στην πλειοψηφία τους ναι.

Το ποσοστό των νέων ενηλίκων που δεν έχουν άλλες δραστηριότητες είναι εντυπωσιακά πολύ μεγαλύτερο από αυτό των άλλων ηλικιακών ομάδων (70%) κι αυτό μας κάνει να συμπεράνουμε ότι η υπερβολική ενασχόλησή τους με το Διαδίκτυο συσχετίζεται με την απουσία άλλων ενδιαφερόντων.

73%

27%

35+

ωραία

αδιάφορα

76%

24%

Έχετε άλλες δραστηριότητες;(Εφηβοι)

ναι

30%

70%

Νεοι Ενηλικες

ναι

35

Αυτό επιβεβαιώνεται και από τα ποσοστά των μεγαλύτερων ενηλίκων. Στην πλειοψηφία τους οι άνω των 35 ετών – που εμφανίζουν τη μικρότερη εξάρτηση από το Διαδίκτυο – έχουν άλλες δραστηριότητες, άρα επιβεβαιώνεται η υπόθεση ότι ο ψηφιακός εθισμός εξαρτάται από την ύπαρξη άλλων ενδιαφερόντων και δραστηριοτήτων.

Στην ερώτηση αν νιώθετε μοναξιά, η πλειοψηφία των εφήβων απάντησε όχι, ενώ ένας στους τέσσερις απάντησε θετικά (αυτό το βλέπουμε αν προσθέσουμε το 12% που απάντησε ναι και το 10% που απάντησε μερικές φορές)

94%

6%

35+

ναι

όχι

12%

78%

10%

Νιώθετε μοναξιά;(Εφηβοι)

ναι

όχι

36

Οι νέοι ενήλικοι φαίνεται να βιώνουν μεγαλύτερη μοναξιά και ίσως αυτό να συσχετίζεται με το μεγαλύτερο ποσοστό ενασχόλησής τους με το Διαδίκτυο.

Τέλος, η ομάδα των άνω των 35 ετών που εμφανίζει ψηφιακό εθισμό σε μικρότερο βαθμό από τις άλλες ηλικιακές ομάδες, δε νιώθει καθόλου μοναξιά.

Στην ερώτηση αν παραμελείτε τον εαυτό σας αδιαφορώντας για

την προσωπική σας υγιεινή ή για άλλες δραστηριότητες, ένας στους πέντε εφήβους αδιαφορεί για άλλες δραστηριότητες και ένας στους δέκα περίπου παραμελεί την προσωπική του υγιεινή.

14%

57%

29%

Νεοι Ενηλικες

ναι

όχι

100%

35+

όχι

9% 20%

71%

Παραμελείτε τον εαυτό σας;(Εφηβοι)

αδιαφορώ για την προσ. υγιεινή αδιαφορώ για άλλες δραστηριότητες όχι δεν αδιαφορώ

37

Ανάμεσα στους νέους ενήλικες φαίνεται ότι το ποσοστό αυτών που παραμελούν την προσωπική τους υγιεινή είναι πολύ μεγαλύτερο (40%) ενώ ένας στους δέκα αδιαφορεί για άλλες δραστηριότητες. Για άλλη μια φορά διαπιστώνουμε συσχέτιση ανάμεσα στην υπερβολική ενασχόληση με το Διαδίκτυο και συμπτώματα ψηφιακού εθισμού όπως η παραμέληση της προσωπικής υγιεινής.

Στις μεγαλύτερες ηλικίες μόνο 6% παραμελούν την προσωπική τους υγιεινή και άλλο ένα 6% αδιαφορούν για άλλες δραστηριότητες, ενώ 88% δεν παραμελούν τον εαυτό τους, γεγονός που συσχετίζεται με τα χαμηλά ποσοστά υπερβολικής ενασχόλησης με το Διαδίκτυο σε αυτές τις ηλικίες.

40%

10%

50%

Νεοι Ενηλικες

6% 6%

88%

35+

αδιαφορώ για την προσ. υγιεινή

αδιαφορώ για άλλες δραστηριότητες

όχι δεν αδιαφορώ

38

Στην ερώτηση αν παραμελείτε τις υποχρεώσεις σας εξαιτίας του Διαδικτύου, οι έφηβοι απάντησαν θετικά στην πλειοψηφία τους (ένας στους τέσσερις ναι και ένας στους τρεις μερικές φορές).

Στην ίδια ερώτηση οι νέοι ενήλικες απάντησαν όχι στη συντριπτική πλειοψηφία τους με έναν στους πέντε να απαντάει θετικά (μερικές φορές). Αυτό μας κάνει εντύπωση επειδή στην προηγούμενη ερώτηση απάντησαν οι περισσότεροι θετικά. Φαίνεται ότι φροντίζουν να είναι συνεπείς στις υποχρεώσεις τους αλλά παραμελούν τον εαυτό τους ή ότι στην πλειοψηφία τους δεν έχουν υποχρεώσεις επειδή δεν σπουδάζουν και δεν εργάζονται.

Οι άνω των 35 ετών παραδέχονται σε ποσοστό ένας στους τρεις περίπου ότι παραμελούν τις υποχρεώσεις τους για να ασχοληθούν με το Διαδίκτυο, ποσοστό που αντιστοιχεί σε όσους ασχολούνται υπερβολικά με αυτό.

26%

42%

32%

Παραμελείτε τις υποχρεώσεις σας;(Εφηβοι)

ναι

όχι

μερικές φορές

80%

20%

Νεοι Ενηλικες

όχι

μερικές φορές

6%

69%

25%

35+

ναι

όχι

μερικές φορές

39

Στην ερώτηση αν έχετε φίλους, οι έφηβοι και οι άνω των 35 ετών έδωσαν το μεγαλύτερο ποσοστό θετικών απαντήσεων (92% και 94% αντίστοιχα) ενώ στους νέους ενήλικες το ποσοστό είναι χαμηλότερο (80%)

92%

8%

Έχετε φίλους;(Εφηβοι)

ναι

όχι

80%

20%

Νεοι Ενηλικες

ναι

όχι

94%

6%

35+

ναι

όχι

40

Στην ερώτηση αν έχετε παρατηρήσει αλλαγή στη συμπεριφορά σας, είναι ενδιαφέρον ότι ένας στους τρεις εφήβους διαπιστώνει επιθετικότητα, ενώ οι μισοί αναφέρουν αλλαγή διάθεσης και ένας στους πέντε αναφέρει αλλαγές χωρίς να διευκρινίζει.

Στους νέους ενήλικες δεν αναφέρεται επιθετικότητα και είναι πολύ χαμηλό το ποσοστό (μόνο ένας στους δέκα) αυτών που αναφέρουν αλλαγή διάθεσης.

Οι μεγαλύτεροι ενήλικες αναφέρουν αλλαγή διάθεσης σε πολύ μεγαλύτερο ποσοστό από όλους (69%) και διαπιστώνουν επιθετικότητα σε ποσοστό χαμηλότερο από τους εφήβους.

31%

50%

19%

Έχετε παρατηρήσει αλλαγή στη συμπεριφορά σας;(Εφηβοι)

επιθετικότητα

αλλαγή διάθεσης καμιά αλλαγή

10%

90%

Νεοι Ενηλικες

αλλαγή διάθεσης καμιά αλλαγή

6%

69%

25%

35+

επιθετικότητα

αλλαγή διάθεσης καμιά αλλαγή

41

Στην ερώτηση αν λέτε ψέματα σχετικά με την ενασχόλησή σας με το Διαδίκτυο και σε ποιους, οι έφηβοι έδωσαν τις περισσότερες θετικές απαντήσεις (62%) και παραδέχτηκαν ότι λένε ψέματα στη συντριπτική τους πλειοψηφία στους γονείς τους (96%).

Οι νέοι ενήλικες λένε κι αυτοί μερικές φορές ψέματα στους γονείς τους σχετικά με το πόσο ασχολούνται με το Διαδίκτυο, αλλα σε πολύ χαμηλότερο ποσοστό από τους εφήβους.

Οι άνω των 35 ετών δεν λένε ψέματα σχετικά με το Διαδίκτυο.

38%

62%

Λέτε ψέματα σχετικά με το πόσο ασχολείστε με το

διαδίκτυο;(Εφηβοι)

ναι

όχι

96%

4%

Αν ναι, σε ποιους;(Εφηβοι)

στην οικογένειά μου σε φίλους

20%

80%

Νεοι Ενηλικες

ναι

όχι 100%

Νεοι Ενηλικες

στην οικογένειά μου

42

Η επόμενη ερώτηση αφορά τη θέληση των ερωτηθέντων να αλλάξουν κάτι στην ενασχόλησή τους με το Διαδίκτυο. Μόνο ένας στους δέκα εφήβους απάντησε θετικά και από αυτούς τα τρία τέταρτα θέλουν να μειώσουν τις ώρες ενασχλόλησής τους, ενώ το ένα τέταρτο θέλει να αλλάξει εφαρμογές από παιχνίδια σε εύρεση και αποθήκευση ταινιών (μ-torrent).

Από τους νέους ενήλικες (19 έως ετών) κανείς δεν θέλει να αλλάξει τίποτε. Ενώ από τους μεγαλύτερους ακριβώς οι μισοί θέλουν να αλλάξουν κάτι. Οι περισσότεροι θέλουν να ασχοληθούν με νέες εφαρμογές και μόνο το ένα τέταρτο θέλει να μειώσει τις ώρες.

11%

89%

Θα θέλατε να αλλάξετε κάτι στην ενασχόλησή

σας με το διαδίκτυο;(Εφηβοι)

ναι

όχι

75%

25%

Αν ναι, τι θα αλλάζατε;(Εφηβοι)

να μειώσω τις ώρες

να αλλάξω εφαρμογές

50% 50%

35+

ναι

όχι

25%

75%

35+

να μειώσω τις ώρες

να αλλάξω εφαρμογές

43

Τέλος, οι έφηβοι που δεν ήθελαν να αλλάξουν τίποτε στην ενασχόλησή τους με το Διαδίκτυο, που ήταν και οι περισσότεροι, δικαιολόγησαν την αρνητική απάντησή τους με την άποψή τους ότι δεν έχουν πρόβλημα εθισμού κατά ένα ποσοστό 76% και με το ότι η ενασχόλησή τους με το Διαδίκτυο τους αρέσει κατά 24%.

Οι νέοι ενήλικες δε θέλουν να αλλάξουν τίποτε στην ενασχόλησή τους με το Διαδίκτυο επειδή δεν έχουν πρόβλημα εθισμού και επειδή τους αρέσει το Διαδίκτυο σε ίσα περίπου ποσοστά.

Το ίδιο ακριβώς ισχύει για τους άνω των 35 ετών που απάντησαν αρνητικά στην ερώτηση αν θα άλλαζαν κάτι στην ενασχόλησή τους με το Διαδίκτυο. Οι μισοί απάντησαν ότι τους αρέσει και οι άλλοι μισοί ότι δεν αλλάζουν κάτι αφού το Διαδίκτυο δεν τους δημιουργεί κανένα πρόβλημα.

24%

76%

Αν όχι, γιατί όχι;(Εφηβοι)

γιατί μου αρέσει

γιατί δεν έχω πρόβλημα

43%

57%

Νεοι Ενηλικες

γιατί μου αρέσει

γιατί δεν έχω πρόβλημα

50%

50%

35+

γιατί μου αρέσει

γιατί δεν έχω πρόβλημα

44

Σχολιασμός των δεδομένων από τις συνεντεύξεις

Μας δόθηκαν συνολικά 14 ημιδομημένες συνεντεύξεις σχετικά με το θέμα μας, στην πλειοψηφία τους (οι 9) από εφήβους και νέους ενήλικες (οι 4) και μόνο μία από μια γυναίκα άνω των 35 ετών. Τα ηχητικά αρχεία κάποιων από αυτές είναι αναρτημένα στο ιστολόγιο των ερευνητικών εργασιών του σχολείου μας. Από τις απαντήσεις που έδωσαν οι έφηβοι μπορούμε να συμπεράνουμε τα εξής:

Όλοι οι έφηβοι ασχολούνται με το Face Book και το YouTube, περισσότερο όμως τα κορίτσια, ενώ τα αγόρια ασχολούνται πολύ περισσότερες ώρες με παιχνίδια.

Τα περισσότερα αγόρια άρχισαν να παίζουν διαδικτυακά

παιχνίδια όταν ήταν 9-10 ετών και από τότε έχουν αυξήσει τις ώρες σε έξι έως εννέα ώρες την ημέρα.

Τα κορίτσια περνούν περισσότερες ώρες σερφάροντας και συζητώντας στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και στο You Tube. Δεν ξεπερνούν τις τρεις με πέντε ώρες την ημέρα.

Τα περισσότερα αγόρια gamers αναφέρουν μεγάλη ευχαρίστηση

όταν παίζουν, εξαιρετική πλήξη όταν δεν παίζουν και την άντληση ικανοποίησης όταν κερδίζουν.

Τα κορίτσια αναφέρουν περισσότερο την εκτόνωση και την επικοινωνία σαν οφέλη που αποκομίζουν από το Διαδίκτυο.

Στην ερώτηση αν έχεις φίλους, οι gamers αναφέρονται στους

διαδικτυακούς συμπαίκτες τους και τα κορίτσια στους φίλους στο Face Book.

Στην πλειοψηφία τους οι gamers, δηλαδή τα αγόρια που περνούν

όλο και περισσότερες ώρες παίζοντας, απάντησαν θετικά στην ερώτηση ελέγχου του ψηφιακού εθισμού «θα ακύρωνες μια έξοδο για να είσαι on-line?” ενώ τα κορίτσια απάντησαν αρνητικά

Από τις απαντήσεις των νεαρών ενηλίκων, που ήταν όλοι άνδρες, μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι συνεχίζουν να ασχολούνται με τα μέσα δικτύωσης και το YouTube αλλά και με τα παιχνίδια, όσοι ήταν σαν έφηβοι gamers. Συνεπώς, μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο ψηφιακός εθισμός συνδέεται περισσότερο με τα παιχνίδια αφού οι gamers ασχολούνται με αυτά πολλές ώρες καθημερινά για πολλά χρόνια. Φυσικά, στις ερωτήσεις που κάναμε σχετικά με τις συνέπειες που μπορεί να έχει η ενασχόληση με το Διαδίκτυο στη ζωή των ερωτηθέντων, πολλοί λίγοι έδειξαν να έχουν σκεφτεί κάτι και ελάχιστοι ήταν πρόθυμοι να παραδεχτούν αρνητικές συνέπειες, όπως προβλήματα χαμηλής επίδοσης στο σχολείο και παραμέληση του εαυτού τους.

45

MEΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ

Στο πλαίσιο της ερευνητικής εργασίας σχετικά με τον ψηφιακό εθισμό κάναμε μελέτη της περίπτωσης του Γ.Ρ. ο οποίος είναι μαθητής της Β Τάξης του Λυκείου, ηλικίας 16 ετών, με σκοπό να τον βοηθήσω να μειώσει τις ώρες που ασχολείται με το Internet. Κρίναμε ότι ο Γ. αντανακλά το προφίλ του εθισμένου αφού:

1) Χρησιμοποιεί τις εφαρμογές του διαδικτύου καθημερινά για 8-14 ώρες

2) Ασχολείται αποκλειστικά με τα παιχνίδια (το gaming) και μάλιστα με τα πιο εθιστικά παιχνίδια δράσης και απόδρασης που ανήκουν στις κατηγορίες MMO και RPG, όπως είναι το LOL, Lineage 2, Borderlands, Metin 2, Dota 1, Dota 2, COD 4, COD 5, The Grinch.

3) Το παιχνίδι του είναι απαραίτητο αφού του καλύπτει το κενό που νιώθει λόγω έλλειψης δραστηριοτήτων και ενδιαφερόντων («βαρεμάρα»)

4) Θα ακύρωνε μια έξοδο για να περάσει την ώρα του στον υπολογιστή

5) Εχει ήδη σκεφτεί να μειώσει τον χρόνο που είναι on-line αλλά δεν ξέρει πώς

Η μελέτη μας ακολούθησε την εξής πορεία με συναντήσεις ανά εβδομάδα: -12/3/2013 Γνωρίσαμε για πρώτη φορά το παιδί με το οποίο θα κάναμε τη μελέτη περίπτωσης. -19/3/2013 Του μιλήσαμε για την θεωρία των 6 καπέλων σκέψης του DeBono, την οποία περιγράψαμε παραπάνω στο θεωρητικό μέρος στο κεφάλαιο για την πρόληψη και αντιμετώπιση του ψηφιακού εθισμού. Συγκεκριμένα, ξεκίνησα με:

α) το άσπρο καπέλο (ενημέρωση)

τον ενημέρωσα για το ότι υπάρχει το πρόβλημα του ψηφιακού εθισμού και τον άφησα να κρίνει μόνος του αν θεωρεί ότι τον αφορά. -26/3/2013 Συνέχισα με τα 6 καπέλα σκέψης: β) μαύρο καπέλο (αρνητικές σκέψεις) τον ενημέρωσα για τις συνέπειες του ψηφιακού εθισμού δείχνοντας του διάφορα video στο YouTube. γ) κίτρινο καπέλο (θετικές σκέψεις) Ύστερα, του είπα πως υπάρχει ελπίδα και του έδειξα video με άτομα που ήταν εθισμένα και κατάφεραν να σωθούν έτσι ώστε να καταλάβει πως είναι εύκολο κάποιος να αντιμετωπίσει τέτοιου είδους εξαρτήσεις.

46

δ)πράσινο καπέλο (δημιουργική σκέψη) Σκεφτήκαμε μαζί διάφορες ιδέες για να περιορίσει τις ώρες που παίζει στο Διαδίκτυο. Οι λύσεις που αποφάσισε να δοκιμάσει ήταν: 1)να αρχίσει να βγαίνει βόλτες με φίλους του έτσι ώστε να μην μένει σπίτι και το μόνο πράγμα που ασχολείται να είναι μόνο το pc. 2)να βάλει χρονικά όρια στην χρήση του υπολογιστή (από περίπου 8 ώρες που ξεκίνησε να μειώνει ανά εβδομάδα τον χρόνο κατά μία ώρα). ε)κόκκινο καπέλο (δράση) Ξεκίνησε να ακολουθεί το πρόγραμμα δράσης που είχε αποφασίσει. -2/3/2013 Συνεχίζει με επιτυχία την <αποτοξίνωση> του από τον υπολογιστή. στ)εκκρεμεί το μπλε καπέλο (αξιολόγηση της δράσης)

47

4. ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Λίγο μετά την ολοκλήρωση του πρώτου μέρους της ερευνητικής εργασίας μας κάναμε διαμορφωτική αξιολόγηση, ώστε να θυμηθούμε τι είχαμε μάθει ως τότε και να προτείνουμε τυχόν βελτιώσεις στον τρόπο εργασίας μας. Από αυτήν προέκυψε ότι οι περισσότεροι συμμετέχοντες ένιωθανευχαριστημένοι από τις πληροφορίες που είχαμε συλλέξει και τις νέες γνώσεις που αποκομίσαμε, θα ήθελαν όμως να διαβάζαμε λιγότερο και να συζητάμε περισσότερο κυρίως σε ομάδες. Πολλοί από εμάς είχαμε δυσκολευτεί από την ανάγνωση της βιβλιογραφίας στα Αγγλικά. Επίσης, όλοι οι μαθητές και μαθήτριες ζητούσαν να επισκεφτούμε ένα Internet Café για να αναζητήσουμε υποκείμενα στην έρευνά μας και μερικοί λυπήθηκαν που δεν πήγαμε. Το Internet Café σαν πεδίο έρευνας αποκλείστηκε από την ολομέλεια αφού συνειδητοποιήσαμε ότι οι ώρες που είχαμε διαθέσιμες (10-12 το πρωί) δεν εξυπηρετούσαν το σκοπό μας. Στο τέλος των συναντήσεών μας ολοκληρώσαμε την ερευνητική μας εργασία με την προετοιμασία των τρόπων της παρουσίασής της και την τελική αξιολόγηση του τρόπου εργασίας και των προϊόντων της εργασίας μας. Από αυτήν προέκυψαν τα εξής: Ως θετικά

Όσα μάθαμε σχετικά με την εφηβεία Όσα μάθαμε σχετικά με τον εθισμό γενικά Όσα μάθαμε σχετικά με τον ψηφιακό εθισμό Ο προβληματισμός μας σχετικά με τη δική μας ενασχόλησή με το

Διαδίκτυο Η ενασχόλησή μας με την έρευνα

Ως αρνητικά o η πίεση του χρόνου στο τέλος των συναντήσεών μας o η δυσκολία μας να καταλάβουμε τι απαιτείται στο πλαίσιο μιας

ερευνητικής εργασίας και ποια είναι η διαφορά του project από τα άλλα μαθήματα

o η δυσκολία μας να συνεργαστούμε o η δυσκολία μας να ασχοληθούμε με την έρευνα λόγω έλλειψης πείρας

Ως προς τους αρχικούς μας στόχους (ενότητα 1) μπορούμε να πούμε ότι επιτεύχθηκαν σε ένα βαθμό, τουλάχιστον όσον αφορά την ερευνητική μας ομάδα. Το αν ευαισθητοποιήθηκε η μαθητική κοινότητα του σχολείου μας δεν το γνωρίζουμε ακόμη.

48

5. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Συμπερασματικά, η ερευνητική εργασία που εκπονήσαμε μας βοήθησε να κατανοήσουμε πολλές από τις ιδιαιτερότητες της εφηβείας και να τις συνδέσουμε με τους παράγοντες που οδηγούν στον εθισμό και την εξάρτηση. Συνειδητοποιήσαμε ότι ο κίνδυνος του ψηφιακού μας αφορά όλους, κυρίως επειδή είμαστε έφηβοι. Επίσης, αντιληφθήκαμε ότι ο ψηφιακός εθισμός μας αφορά όλους και είναι εξίσου σοβαρός όσο και ο εθισμός από ουσίες. Τέλος, είδαμε κάποιους τρόπους για να βοηθήσουμε τους εαυτούς μας και τους φίλους μας να αποφύγουμε τον εθισμό ή την εξάρτηση από το Διαδίκτυο. Το κυριότερο είναι τα ενδιαφέροντα και οι καλές σχέσεις με γονείς και συνομηλίκους.

49

6. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Bainbridge David (2008) ‘Teenagers: A Natural History’ Portobello Books, London, UK 2. www.addictionscience.net 3. Hankin Benjamin ‘Adolescent Depression: description, causes and intervention’ available online in 2005 at www.sciencedirect.com 4. Sciacca Kathleen (1981) "Treatment Issues in Developmental Psychology" 5. ’The biological basis of addiction’ (2000) available at www.addictionscience.net 6. Τριανταφύλλου Τριαντάφυλλος (1999) ‘Ψυχολογία’ Ευγενίδειο Ίδρυμα

50

7. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

1. Νοητικοί χάρτες 2. Ερωτηματολόγιο 3. Ερωτήσεις για τη συνέντευξη 4. Ενημερωτικό φυλλάδιο 5. Ηλεκτρονική παρουσίαση της ερευνητικής εργασίας (PowerPoint)

Όλα τα παραπάνω είναι αναρτημένα στο ιστολόγιο: http://projects-in-school.blogspot.com__ ΨΗΦΙΑΚΟΣ ΕΘΙΣΜΟΣ