Βιβλ!ο ΙΙΙ

σκει τροφή γι' αυτήν.» - Απίστευτο! Όλος ο κόσμος τον υμνεί

και τον κανακεύει· όχι μόνο τον σηκώνουν στα χέρια, αλλά το

όνομα του είναι σ' όλα τα χείλη! - «Ναι, αλλά έχει κακή ακο­

ή όσον αφορά στα παινέματα. Όταν τον παινεύει ένας φίλος,

του φαίνεται ότι αυτός ο φίλος παινεύει τον εαυτό του. Όταν τον

παινεύει ένας εχθρός, του φαίνεται ότι αυτός ο εχθρός το κάνει

για να μαζέψει ο ίδιος επαίνους. Κι όταν τέλος τον παινεύει κά­

ποιος απ' τους υπόλοιπους - και δεν μένουν πολλοί τέτοιοι, τό­

σο πολύ είναι διάσημος! - προσβάλλεται από το ότι κάποιοι

δεν τον θεωρούν ούτε φίλο ούτε εχθρό, και λέει: Τι με νοιάζει

εμένα όποιος ισχυρίζεται πως μπορεί να παίζει τον δίκαιο μαζί

μου!»

169

Απροκάλυπτοι εχθροί. - Το θάρρος απέναντι στον εχθρό είναι

ένα πράγμα δι' εαυτό: δεν εμποδίζει τη δειλία και την αναπο­

φάσιστη σύγχυση. Έτσι έκρινε ο Ναπολέοντας τον «πιο θαραλ­

λέο άνθρωπο» που γνώριζε: τον Μυρά76• Το συμπέρασμα είναι

πως ορισμένοι άνθρωποι χρειάζονται aπροκάλυπτους εχθρούς

για να μπορέσουν να ανεβούν στο ύψος της δικής τους aρετής,

του ανδρισμού και της ευδιαθεσίας τους.

170

Μαζί με τον όχλο. - Μέχρι τώρα, τρέχει μαζί με τον όχλο και

εκφωνεί πανηγυρικούς γι' αυτόν· μια μέρα όμως θα γίνει aντί­

παλός του! Γιατί τον ακολουθεί πιστεύοντας ότι η τεμπελιά του

θα βρει εδώ πεδίο δράσης: δεν έχει αντιληφθεί ακόμη πως ο

όχλος δεν είναι αρκετά τεμπέλης δι' εαυτόν, πως πάντα σε

σπρώχνει προς τα μπρος, πως ποτέ δεν επιτρέπει σε κανέναν

193

Η χαρούμενη γνώση

να μένει ακίνητος! - Ενώ τόσο του αρέσει να μένει αυτός ακί­

νητος!

171

Δόξα. - Όταν η ευγνωμοσύνη των πολλών προς τον ένα πετά­

ει από πάνω της κάθε ίχνος ντροπής, γεννιέται η δόξα.

172

Αυτός που χαλάει το γούστο. - Α: «Είσαι ένας άνθρωπος που

χαλάει το γούστο! Έτσι λένε όλοι». - Β: «Βεβαίως. Χαλώ το

γούστο του καθένα για το κόμμα του - και κανένα κόμμα δεν

μου το συγχωρεί αυτό» .

173

Να 'σαι βαθύς και να φαίνεσαι βαθύς. - Εκείνος που ξέρει ότι

είναι βαθύς, πασχίζει να γίνει ολοκάθαρος. Εκείνος που θα 'θε­

λε να φαίνεται βαθύς στον όχλο, πασχίζει να γίνει σκοτεινός.

Γιατί ο όχλος θεωρεί βαθύ καθετί του οποίου τον βυθό δεν μπο­

ρεί να δει. Ο όχλος είναι πολύ φοβισμένος και μπαίνει πολύ α­

πρόθυμα στο νερό.

174

Απόμερα. - Ο κοινοβουλευτισμός - δηλαδή η δημόσια άδεια

να διαλέγουμε ανάμεσα σε πέντε βασικές πολιτικές γνώμες -κολακεύει πολλούς από εκείνους που θα 'θελαν να φαίνονται α-

194

Βιβλίο ΠΙ

νεξάρτητοι και αγωνιζόμενοι υπέρ των δικών τους γνωμών. Τε­

λικά όμως δεν έχει σημασία αν υποχρεώνεται η αγέλη να έχει

μόνο μία γνώμη ή αν της επιτρέπεται να έχει πέντε. Όποιος δεν

συμμερίζεται καμία από τις πέντε γνώμες και στέκει απόμερα

έχει πάντα εναντίον του όλη την αγέλη.

175

Για την ευφράδεια. - Ποιος είχε μέχρι τώρα την πιο πειστική

ευφράδεια; Το χτύπημα του ταμπούρλου: κι όσο θα μπορούν να

το ελέγχουν οι βασιλιάδες, θα παραμένουν οι καλύτεροι ρήτο­

ρες και δημεγέρτες.

176

Οίκτος. - Καημένοι μονάρχες! Τώρα, όλα τα δικαιώματά τους

μετατρέπονται ξαφνικά σε αξιώσεις κι όλες αυτές οι αξιώσεις

έχουν αρχίσει να ηχούν σαν αλαζονεία! Ακόμη κι όταν λένε α­

πλώς «εμείς» ή «ο λαός μου», η κακεντρεχής γηραιά Ευρώπη

αρχίζει να γελάει. Σίγουρα, στο σύγχρον? κόσμο ένας τελετάρ­

χης θα σπαταλούσε λίγες τελετές γι' αυτούς ίσως να θέσπιζε με

διάταγμα το εξής: «Les souverains rangent aux parvenus».77

177

Για το «εκπαιδευτικό σύστημα>>. - Στη Γερμανία οι ανώτεροι

άνθρωποι δεν έχουν στη διάθεσή τους ένα μεγάλο παιδαγωγικό

μέσο: το γέλιο των ανώτερων ανθρώπων. Κι αυτό, γιατί στη Γερ­

μανία οι ανώτεροι άνθρωποι δεν γελούν .

195

Η χαρούμενη γνώση

178

Για τον ηθικό διαφωτισμό. - Πρέπει να γλιτώσουμε τους Γερ-,

μανούς αΠό τον Μεφιστοφελή τους και από τον Φάουστ τους.

Αυτοί είναι δύο ηθικές προκαταλήψεις εναντίον της αξίας της

γνώσης.

179

Σκέψεις. - Οι σκέψεις είναι οι σκιές των αισθημάτων μας

πάντα σκοτεινότερες, κενότερες και aπλούστερες απ' αυτά.

180

Η καλή εποχή των ελεύθερων πνευμάτων. - Τα ελεύθερα πνεύ­

ματα επιτρέπουν στον εαυτό τους ελευθερίες ακόμη και έναντι

της ~πιστήμης - και προσωρινά τους αφήνουν να το κάνουν ό­

σο εξακολουθεί να στέκεται όρθια η Εκκλησία! Υπ' αυτή τη συν­

θήκη, ζουν τώρα την καλή τους εποχή.

181

Ν' ακολουθείς και να προπορεύεσαι. - Α: «Απ' αυτούς τους δύο,

ο ένας πάντα θα ακολουθεί κι ο άλλος πάντα θα προπορεύεται,

όπου τους οδηγεί η μοίρα. Κι όμως ο πρώτος ξεπερνάει τον δεύ­

τερο τόσο σε αρετή όσο και σε πνεύμα!» - Β: «Κι όμως; Κι ό­

μως; Αυτά τα λες για άλλους, όχι για μένα, όχι για μας! - Fit secundum regulam».78

196

Βιβλfο ΠΙ

182

Στη μοναξιά. - Εκείνοι που ζούν μόνοι δεν μιλούν πολύ δυνα­

τά ούτε γράφουν πολύ ηχηρά γιατί φοβούνται τον κούφιο αντί­

λαλο - την κριτική της νύμφης Ηχούς. - Κι όλες οι φωνές η­

χούν διαφορετικά στη μοναξιά!

183

Η μουσική του καλύτερου μέλλοντος. - Για μένα ο πρώτος μου­

σικός θα ήταν εκείνος που θα γνώριζε μόνο τη θλίψη της πιο βα­

θιάς ευτυχίας και καμιά άλλη· τέτοιος μουσικός όμως δεν υπήρ­

ξε ακόμη.

184

Δικαιοσύνη. - Καλύτερα ν' aφήνεις να σε κλέβουν παρά να 'σαι

περιτριγυρισμένος από φόβητρα· αυτό είναι το γούστο μου. Κι

αυτό είναι πάντα θέμα γούστου -τίποτα παραπάνω!

185

Φτωχός. - Σήμερα είναι φτωχός: όχι όμως επειδή του τα πήραν

όλα, αλλά επειδή τα πέταξε όλα. Τι τον νοιάζει; Είναι συνηθι­

σμένος να βρίσκει πράγματα. - Οι φτωχοί είναι εκείνοι που πα­

ρανοούν τη εθελούσια φτώχεια του.

197

Η χαρούμενη γνώση

186

Κακή συνείδηση. - Ό,τι κάνει αυτός τώρα είναι χρηστό και κα­

νονικό - κι όμως έχει κακή συνείδηση. Γιατί δουλειά του είναι

το ασυνήθιστο.

187

Το προσβλητικό στην παρουσίαση. - Αυτός ο καλλιτέχνης με

προσβάλλει με τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζει τις ιδέες του,

παρ' όλο που είναι πολύ καλές η παρουσίασή του είναι τόσο δι­

εξοδική και εμφαντική και στηρίζεται σε τέτοια χονδροειδή τε­

χνάσματα πειθούς που θα 'λεγες πως απευθύνεται στο λαουτζί­

κο. Κάθε φορά που αφιερώνουμε λίγο χρόνο στην τέχνη του,

νιώθουμε αμέσως σαν να βρισκόμαστε μέσα σε μια «Κακή πα­

ρέα>>.

188

Εργασία. - Πόσο κοντά βρίσκονται σήμερα, ακόμη και στον

πιο τεμπέλη από μας, η εργασία και ο εργάτης! Η βασιλική α­

βρότητα της ρήσης «Είμαστε όλοι εργάτες», θα 'ταν ακόμη κυ­

νισμός και απρέπεια στην εποχή του Λουδοβίκου ΙΔΌ

189

Q στοχαστής. - Είναι στοχαστής: αυτό σημαίνει ότι ξέρει να

παίρνει τα πράγματα απλούστερα απ' ό,τι είναι.

19S

Βιβλίο ΠΙ

190

Εναντίον εκείνων που επαινούν. 79 - Α: «Επαινείται κανείς μό­

νο από τους ομοίους του!» - Β: «Ναι! Κι όποιος σε επαινεί, σου

λέει: είσαι όμοιός μου!»

191

Εναντίον κάποιου τρόπου υπεράσπισης. - Ο πιο δόλιος τρόπος

για να βλάψεις μια υπόθεση είναι να την υπερασπιστείς σκόπι­

μα με ανακριβή επιχειρήματα.

192

Οι καλόκαρδοι. - Τι ξεχωρίζει από τους άλλους ανθρώπους ε­

κείνους τους καλόκαρδους ανθρώπους που τα πρόσωπά τους α­

κτινοβολούν καλοσύνη; Απέναντι σ' έναν καινούργιο άνθρωπο

νιώθουν άνετα και πολύ γρήγορα τον αγαπούν· θέλουν το καλό

του και η πρώτη κρίση τους είναι «μου αρέσει». Κι ύστερα ακο­

λουθούν με τη σειρά τα εξής: η επιθυμία να τον !(άνουν δικό τους

(δεν έχουν πολλούς ενδοιασμούς για την αξία του άλλου), η γρή­

γορη ιδιοποίηση, η χαρά με την κατοχή, και η δράση προς όφε­

λος της τελευταίας κατάκτησής τους.

193

Η πονηριά του Καντ. Ο Καντ ήθελε να αποδείξει μ' έναν

τρόπο κατάφωρο για «όλον τον κόσμο» ότι «όλος ο κόσμος» έ­

χει δίκιο: αυτή ήταν η κρυφή πονηριά αυτής της ψυχής. Ο Καντ

έγραψε ενανiίον των λογίων για να υποστηρίξει τη λα·ίκή προ-

199

Η χαρούμενη γνώση

κατάληψη: το 'κανε όμως αυτό για τους λόγιους κι όχι για το

λαό.

194

Ο «aνοιχτόκαρδος». - Αυτός ο άνθρωπος ίσως να ενεργεί πά­

ντα σύμφωνα με aνομολόγητους λόγους: γιατί πάντα φροντίζει

να έχει ανακοινώσιμους λόγους τόσο στα χείλη του όσο και στα

ανοιχτά χέρια του.

195

Για γέλια! - Κοίτα! Κοίτα! Τρέχει μακριά από τους ανθρώπους:

αλλά αυτοί τον ακολουθούν, επειδή τρέχει μπροστά τους: τόσο

πολύ είναι αυτοί αγέλη!

196

Όρια της ακοής μας. - Ακούει κανείς μόνο εκείνες τις ερωτή­

σεις για τις οποίες είναι σε θέση να βρει απαντήσεις.

197

Εδώ προσοχή! - Τίποτε δεν μας αρέσει τόσο να αποκαλύπτου­

με στους άλλους όσο τη σφραγίδα του μυστικού - μαζί μ' αυτό

που υπάρχει από κάτω.

zoo

I "" .. - - - -

198

Εξοργισμός του περήφανου. - Ο περήφανος εξοργίζεται ακό­

μη και μ' εκείνους που τον τραβούν μπροστά: κοιτάει με κακό

βλέμμα τα άλογα που σέρνουν το αμάξι του.

199

Γενναιοδωρ{α. - Στους πλούσιους η γενναιοδωρία είναι συχνά

απλώς ένα είδος δειλίας.

200

Γέλιο. - Το γέλιο σημαίνει: να είσαι χαιρέκακος, αλλά με κα­

λή συνείδηση.

201

Επιδοκιμασ{α. - Στην επιδοκιμασία υπάρχει πάντα ένα είδος

θορύβου - ακόμη και στην επιδοκιμασία που αποτίουμε στον

εαυτό μας.

202

Ένας σπάταλος. - Δεν έχει ακόμη εκείνη τη φτώχεια του πλού­

σιου που έχει ήδη καταμετρήσει μιά φορά όλους τους θησαυ­

ρούς του. Σπαταλάει το πνεύμα του με την αλογιστία της σπά­

ταλης φύσης.

201

Η χαρούμενη γνώση

203

Hic niger est. 80 - Συνήθως δεν έχει καμιά σκέψη μέσα στο κε­

φάλι του · σε εξαιρετικές περιπτώσεις όμως του έρχονται άσχη­

μες σκέψεις.

204

Ζητιάνοι και ευγένεια. - «Δεν είναι αγένεια να χτυπάς μια πόρ­

τα με μια πέτρα όταν δεν υπάρχει κουδούνι» - έτσι νιώθουν οι

κάθε λογής ζητιάνοι και ενδεείς κανένας όμως δεν τους δίνει

δίκιο.

205

Ανάγκη. - Η ανάγκη θεωρείται αιτία της εμφάνισης κάποιου

πράγματος: στην πραγματικότητα όμως είναι συχνά μόνο ένα α­

ποτέλεσμα κάποιου πράγματος που έχει ήδη εμφανιστεί.

206

Ενώ βρέχει. - Βρέχε ι, και εγω σκέφτομαι τους φτωχούς, που

τώρα σφίγγονται ο ένας κοντά στον άλλο μαζί με τις πολλές έ­

γνοιές τους και χωρίς να 'ναι καθόλου εξασκημέ:νοι στο να τις

κρύβουν. Ο καθένας είναι έτοιμος και πρόθυμος να βλάψει τον

άλλο και να δημιουργήσει για τον εαυτό του, έστω και με κακό

καιρό, ένα αξιοθρήνητο αίσθημα ευδαιμονίας. Αυτό και μόνο

αυτό είναι η φτώχεια των φτωχών!

202

Βιβλίο ΙΙΙ

207

Ο ζηλιάρης. - Αυτός είναι ζηλιάρης ας μην του ευχηθούμε να

αποκτήσει παιδιά: θα τα ζηλεύει, επειδή δεν θα μπορεί πια να

'ναι παιδί.

208

Μεγάλος άνθρωπος! - Από το γεγονός ότι κάποιος είναι «με­

γάλος άνθρωπος» δεν πρέπει να συμπεράνουμε πως είναι άν­

δρας μπορεί να είναι απλώς ένα παιδί ή ένας χαμαιλέοντας ό­

λων των ηλικιών ή μια μαγεμένη γυναικούλα.

209

Ένας τρόπος να ρωτάς για λόγους. - Υπάρχει ένας τρόπος να

ρωτάμε τους εαυτούς μας για τους λόγους μας, που μας κάνει ό­

χι μόνο να ξεχνάμε τους καλύτερους λόγους μας, αλλά και ξυ­

πνά μέσα μας μια πεισματάρικη απέχθεια προς όλους τους λό­

γους γενικά. Αυτός ο τρόπος του ερωτάν κάνει τους ανθρώπους

πολύ ηλίθιους κι είναι ένα κόλπο που χρησιμοποιούν οι τυραν­

νικοί άνθρωποι!

210

Μέτρο στη φιλοπονία. - Δεν πρέπει να προσπαθεί κανείς να

ξεπεράσει τη φιλοπονία του πατέρα του· αυτό είναι κάτι που σ'

aρρωσταίνει.

203

Η χαρούμενη γνώση

211

Κρυφοί εχθροί. - Το να μπορείς να έχεις έναν κρυφό εχθρό εί­

ναι μια πολυτέλεια για την οποία δεν είναι αρκετά πλούσια ού­

τε η ηθικ6τητα, jι0ν πιο υψηλόφρονων πνευμάτων.

212

Να μην aφήνεις να aπατάσαι. - Το πνεύμα του έχει κακούς τρό­

πους, είναι βιαστικό και τόσο ανυπόμονο που πάντα τραυλίζει.

Έτσι, δύσκολα διαισθάνεται κανείς την πλατιά και μεγαλόπνο­

η ψυχή του.

213

Ο δρόμος για την ευτυχία. - Ένας σοφός ρωτούσε έναν τρελό

ποιος είναι ο δρόμος της ευτυχίας. Ο τρελός απάντησε αμέσως

λες και τον είχαν ρωτήσει για το δρόμο που οδηγούσε στην πιο

κοντινή πόλη: «Να θαυμάζεις τον εαυτό σου και να ζεις στο δρό­

μο!» «Σταμάτα!», φώναξε ο σοφός, «ζητάς πάρα πολλά· αρκεί

να θαυμάζεις τον εαυτό σου!» Ο τρελός απάντησε τότε: «Πώς

μπορεί όμως κανείς να θαυμάζει συνεχώς χωρίς να νιώθει συ­

νεχώς περιφρόνηση;»

214

Η πίστη σε κάνει μακάριο. - Η αρετή χαρίζει ευτυχία κι ένα

είδος μακαριότητας μόνο σ' εκείνους που έχουν πίστη στην α­

ρετή τους - κι όχι σ' εκείνες τις λεπτότερες ψυχές που η αρε­

τή τους είναι μια βαθιά περιφρόνηση του εαυτού τους και όλων

204

Βιβλίο ΠΙ

των aρετών. Τελικά ακόμη κι εδώ η «πίστη σε κάνει μακάριο!>>

και όχι - ας το σημειώσουμε καλά αυτό - η αρετή!

215

Ιδανικ6 και ύλη. - Έχεις εκεί, μπροστά στα μάτια σου, ένα ι­

δανικό: είσαι όμως αρκετά ευγενές πετράδι ώστε να μπορέσει

να φτιαχτεί τέτοια θε'ίκή εικόνα; Και εξάλλου - δεν είναι όλη

η δουλειά σου μια βάρβαρη γλυπτική; Μια βεβήλωση του ιδανι­

κού σου;

216

Κfνδυνος στη φωνή. - Αν έχεις πολύ δυνατή φωνή, είσαι σχε-

δόν ανίκανος να σκεφτείς λεπτά πράγματα. -

217

Αιτία και αποτέλεσμα. - Πριν από το αποτέλεσμα πιστεύουμε

σ' άλλες αιτίες από εκείνες στις οποίες πιστεύουμε μετά το α­

ποτέλεσμα.

218

Η αντιπάθειά μου. - Δεν μ' αρέσουν οι άνθρωποι που για να

'χουν ένα κάποιο αποτέλεσμα είναι υποχρεωμένοι να σκάζουν

σαν βόμβες. Όταν βρίσκεται κανείς κοντά τους, διατρέχει συνε­

χώς τον κίνδυνο να χάσει ξαφνικά την ακοή του - αν όχι κάτι παραπάνω.

205

Η χαρούμενη γνώση

219

Ο σκοπός της τιμωρίας. - Σκοπός της τιμωρίας είναι να κάνει

καλύτερους εκείνους που τιμωρούν · αυτό είναι το τελευταίο κα­

ταφύγιο των υπερασπιστών της τιμωρίας.

220

Θυσία. - Το θυσιαστήριο ζώο δεν συμμερίζεται τις ιδέες του

θεατή για τη θυσία και το σφάξιμο: κανένας δεν σκέφτηκε πο­

τέ να του δώσει το λόγο .

221

Προσεκτική μεταχείριση. - Οι πατέρες και οι γιοι μεταχειρίζο­

νται πιο προσεκτικά ο ένας τον άλλον απ' ό,τι οι μητέρες και οι

κόρες.

222

Ποιητής και ψεύτης. - Ο ποιητής θεωρεί τον ψεύτη ομογάλα­

κτο αδελφό, απ' τον οποίο έκλεψε το γάλα. Γι' αυτό ο αδελφός

του έμεινε άθλιος και δεν έφtασε ούτε μια φορά στην καλή συ­νείδηση .

223

Αναπληρώτριες αισθήσεις. - «Τα μάτια μας μας χρησιμεύουν ε­

πίσης και για να ακούμε», έλεγε ένας γέρος εξομολογητής που

206

Βιβλίο ΠΙ

είχε γίνει κουφός «Κι ανάμεσα στους τυφλούς είναι βασιλιάς ό­

ποιος έχει τα μακρύτερα αυτιά».

224

Κριτική των ζώων. - Φοβάμαι ότι τα ζώα θεωρούν τον άνθρω­

πο ένα ον όμοιο μ' αυτά που έχει χάσει με πολύ επικίνδυνο τρό­

πο τον υγιή ζωικό κοινό νου· τον θεωρούν τρελό ζωό, ζώο που

γελάει, ζώο που κλαίει, δύστυχο ζώο.

225

Οι φυσικοί άνθρωποι. - «Το κακό είχε πάντα μεγάλα αποτελέ­

σματα προς όφελός του! Και η φύση είναι κακή! Ας γίνουμε λοι­

πόν φυσικοί!» Αυτό είναι το κρυφό συμπέρασμα εκείνων που εί­

χαν τα πιο θεαματικά αποτελέσματα και που κατατάχθηκαν πά­

ρα πολλές φορές στην κατηγορία των μεγάλων ανδρών.

226

Οι δύσπιστοι και το ύφος. - Λέμε τα πιο ισχυρά πράγματα με

απλό τρόπο, αρκεί να περιτριγυριζόμαστε από ανθρώπους που

πιστεύουν στη δύναμή μας: ένα τέτοιο περιβάλλον σού μαθαίνει

την «απλότητα του ύφους». Οι δύσπιστοι μιλούν εμφαντικά· οι

δύσπιστοι κάνουν τους ακροατές τους εμφαντικούς.

207

Η χαρούμενη γνώση

227

Εσφαλμένος συλλογισμός, άστοχη βολή. - Δεν μπορεί να κυ­

ριαρχήσει τον εαυτό του: απ' αυτό μια γυναίκα συμπεραίνει πως

θα 'ναι εύκολο να τον κυριαρχήσει και ρίχνει πάνω του τα δί­

χτυα της. Η καημένη, που σε λίγο θα γίνει σκλάβα του.

228

Ενάντια στους μεσολαβητές. - Εκείνοι που θέλουν να μεσολα­

βήσουν ανάμεσα σε δύο aνυποχώρητους στοχαστές δείχνουν ό­

τι είναι μέτριοι: δεν έχουν μάτια για να δουν αυτό που γίνεται

μόνο μια φορά. Το να βλέπεις μόνο ομοιότητες και να εξισώνεις

τα πάντα είναι σημάδι πως έχεις αδύνατα μάτια.

229

Πείσμα και ευσυνειδησία. - Με πείσμα υποστηρίζει μια υπόθε­ση που έχει γίνει γι' αυτόν εντελώς διαφανής - αλλά το ονομά­

ζει αυτό «ευσυνειδησία».

230

Έλλειψη σιωπής. - Ολόκληρο το είναι του δεν πείθει· αυτό ο­

φείλεται στο ότι ποτέ δεν αποσιώπησε ούτε μια καλή πράξη του.

231

Οι «εμβριθείς». - Οι αργοί στην απόκτηση γνώσης πιστεύουν ό­τι η βραδύτητα είναι απαραίτητη για την απόκτηση αυτή.

208

Βιβλίο ΠΙ

232

Όνειρα. - Είτε δεν βλέπουμε καθόλου όνειρα είτε τα όνειρά · μας είναι ενδιαφέροντα. Πρέπει να οργανώσουμε και τη ζωή του

ξύπνου με τον ίδιο τρόπο: είτε να μην είμαστε καθόλου ξυπνη­

τοί είτε να 'μαστε ξυπνητοί μ' ενδιαφέροντα τρόπο.

233

Η πιο επικίνδυνη σκοπιά. - Αυτό που κάνω ή που δεν κάνω τώ­

ρα έχει τόση σημασία για οτιδήποτε επίκειται να συμβεί όση και

το μεγαλύτερο γεγονός του παρελθόντος: μέσα απ' αυτή τη φο­

βερή προοπτική του αποτελέσματος όλες οι πράξεις φαίνονται

εξίσου μεγάλες και μικρές .

234

Παρηγορητικά λόγια ενός μουσικού. - «Η ζωή σου δεν φτάνει

στ' αυτιά των ανθρώπων· γι' αυτούς ζεις μια μουγκή ζωή, κι ό­

λες οι λεπτότητες της μελωδίας της, όλες οι ευαίσθητες αποφά­

σεις να ακολουθήσεις ή να προπορευτείς μένουν κρυμμένες απ'

αυτούς. Είναι αλήθεια πως κι εσύ δεν έρχεσαι από μια πλατιά

λεωφόρο με στρατιωτική μουσική, αλλά αυτό δεν δίνει σ' αυτούς

τους καλούς ανθρώπους το δικαίωμα να λένε πως λείπει η μου­

σική από την κ(νηση της ζωής σου. Όποιος έχει αυτιά ας ακού­

σει».

209

Η χαρούμενη γνώση

235

Πνεύμα και χαρακτήρας. - Μερικοί φτάνουν στο απόγειό τους

ως χαρακτήρες, αλλά το πνεύμα τους δεν βρίσκεται στο ίδιο ύ­

ψος σ' άλλους συμβαίνει το αντίθετο.

236

Για να συγκινήσεις το πλήθος. - Δεν πρέπει να 'ναι ο καθένας

που θέλει να συγκινήσει το πλήθος ένας ηθοποιός που υποδύε­

ται τον εαυτό του; Δεν πρέπει να μεταφράσει τον εαυτό του σε

μια μορφή τραγελαφικής ευκρίνειας και να παρουσιάσει nλό­

κληρο το πρόσωπο και την υπόθεσή του μ' αυτή τη χονδροειδή

και απλουστευμένη μορφή;

237

Ο ευγενικός. - «Είναι τόσο ευγενικός!» - Ναι, πάντα έχει μα­

ζί του ένα γλύκισμα για τον Κέρβερο81 και είναι τόσο δειλός που

σκέφτεται πως όλοι είναι Κέρβεροι, ακόμη κι εσύ κι εγώ. Αυτό

είναι η «ευγένειά» του.

238

Δίχως φθόνο. - Δεν έχει καθόλου φθόνο, αλλά αυτό δεν έχει

καμιά αξία: γιατί θέλει να κατακτήσει μια χώρα που κανένας

δεν την απέκτησε ακόμα ούτε καν την είδε.

210

Βιβλtο ΠΙ

239

Δίχως χαρά. - Ένας και μόνο άνθρωπος δίχως χαρά αρκεί για

να δημιουργήσει μόνιμη ακεφιά και συννεφιασμένο ουρανό σ'

ένα σπιτικό - κι είναι θαύμα αν λείπει ένας τέτοιος άνθρωπος!

- Η ευτυχία δεν είναι καθόλου μεταδοτική αρρώστια! Γιατί;

240

Στη θάλασσα. - Δεν θα 'θελα να χτίσω δικό μου σπίτι (και θε­

ωρώ μέρος της καλής μου τύχης το ότι δεν είμαι κάτοχος ,ε~ς.

σπιτιού!). Αν ήθελα όμως να αποκτήσω σπίτι, θα το 'χτιζα έτσι

όπως έχτιζαν τα δικά τους μερικοί Ρωμαίοι: σύρριζα στη θάλασ­

σα. Μπορεί να είχα μερικά κοινά μυστικά μ' αυτό το ωραίο τέ­

ρας.

241

Έργο και καλλιτέχνης. - Αυτός ο καλλιτέχνης είναι φιλόδοξος,

τίποτε περισσότερο. Σε τελευταία ανάλυση, το έργο του δεν εί­

ναι παρά ένας μεγεθυντικός φακός, τον οποίο προσφέρει στον

καθένα που κοιτάει προς το μέρος του .

242

Suum cuίque. 82 - Όσο μεγάλη κι αν είναι η απληστία της γνώ­

σης μου, δεν μπορώ να πάρω από τα πράγματα τίποτε άλλο ε­

κτός απ' αυτό που μου ανήκει ήδη· ό,τι ανήκει σ' άλλους μένει

πίσω στα πράγμαtα. Πώς είναι δυνατόν να 'ναι ένας άνθρωπος

κλέφτης ή ληστής!

211

Η χαρούμενη γνώση

243

Καταγωγή του «καλού» και του «κακού». - Οι βελτιώσεις επι­

νοούνται μόνον από εκείνους που μπορούν να νιώσουν: «αυτό

δεν είναι καλό».

244

Σκέψεις και λέξεις. - Ούτε τις ίδιες τις σκέψεις του δεν μπορεί

κανείς να τις αποδώσει με λέξεις.

245

Έπαινος στην επιλογή. - Ο καλλιτέχνης διαλέγει το υλικό του:

αυτός είναι ο τρόπος του να επαινεί.

246

Μαθηματικά. - Θέλουμε να εισαγάγουμε τη λεπτότητα και την

αυστηρότητα των μαθηματικών σ' όλες τις επιστήμες, όσο μπο­

ρούμε περισσότερο, όχι με την πίστη ότι πάνω σ' αυτόν το δρό­

μο θα γνωρίσουμε τα πράγματα, αλλά για να καθορίσουμε την

ανθρώπινη σχέση μας με τα πράγματα. Τα μαθηματικά είναι μό­

νο το μέσο για τη γενική και έσχατη γνώση του ανθρώπου.

247

Συνήθεια. - Κάθε συνήθεια κάνει πιο πονηρό το χέρι μας και

λιγότερο επιδέξια την πονηριά μας.

212

Βιβλίο ΠΙ

248

Βιβλία. - Τι αξίζει ένα βιβλίο που δεν μας πάει πέρα απ' όλα

τα βιβλία;

249

Ο αναστεναγμός του αναζητητή της γνώσης. - «Ω, η απληστία

μου! Δεν υπάρχει καθόλου άρνηση του εαυτού μου μέσα στην

ψυχή μου παρά μόνο ένας εαυτός που τα ποθεί όλα και που μέ­

σω πολλών ατόμων θα ήθελε να βλέπει όπως βλέπει με τα μά­

τια του και να πιάνει όπως πιάνει με τα χέρια του - ένας εαυ­

τός που παρακρατά όλο το παρελθόν και που δεν θέλει να χά­

σει τίποτε απ' όσα του ανήκουν! Ω, αυτή η φλόγα της aπληστί­

ας μου! Ω, να μπορούσα να ξαναγεννηθώ σε εκατό όντα!» -Όποιος δεν ξέρει από πείρα αυτόν τον αναστεναγμό δεν ξέρει

το πάθος του αναζητητή της γνώσης.

250

Ενοχή. - Παρ' όλο που οι έξυπνοι δικαστές των μάγων κι ακό­

μη και οι ίδιοι οι μάγοι είχαν πειστεί για την ενοχή της μαγεί­

ας, η ενοχή αυτή δεν υπήρχε. Το ίδιο ισχύει για όλες τις ενοχές.

251

Εκείνοι που υποφέρουν παραγνωρισμένοι. - Οι μεγαλοπρεπείς φύσεις υποφέρουν πολύ διαφόρετικά απ' ό,τι φαντάζονται εκεί­

νοι που τις τιμούν. Υποφέρουν πιο έντονα από τις χυδαίες και

ευτελείς αναστατώσεις που προκαλούν κάποιες κακές στιγμές

213

Η χαρούμενη γνώση

- κοντολογίς, από τις αμφιβολίες τους για την ίδια τους τη με­

γαλοπρέπεια - κι όχι από τις θυσίες και τα μαρτύρια τα οποία

ζητά απ' αυτές η αποστολή τους. 'Οσο νιώθει οίκτο ο Προμηθέ­

ας για τους ανθρώπους και θυσιάζεται γι' αυτούς, νιώθει μέσα

του ευτυχής και μεγάλος όταν όμως ζηλεύει τον Δία και τις τι­

μές που του αποδίδουν οι θνητοί, τότε υποφέρει!

252

Καλύτερα να παραμένουμε ένοχοι. - «Καλύτερα να παραμένου­

με ένοχοι παρά να πληρώνουμε μ' ένα νόμισμα που δεν έχει α­

ποτυπωμένη την εικόvα μας!»: αυτό θέλει η κυριαρχική εξουσία μας.

253

Πάντα στο σπίτι. - Μια μέρα πετυχαίνουμε το σκοπ6 μας και

τότε μιλάμε με περηφάνια για τα μεγάλα ταξίδια που κάναμε

για να τον πετύχουμε. Στην πραγματικότητα δεν είχαμε παρατη­

ρήσει ότι ταξιδεύαμε. Αν φτάσαμε τόσο μακριά, το κάναμε ε­

πειδή σε κάθε στάδιο νομίζαμε ότι ήμασταν πάντα στο σπίτι μας .

254

Ενάντια στην αμηχανία. - Όποιος είναι πάντα βαθιά απασχο­

λημένος, βρίσκεται πάνω από κάθε αμηχανία.

214

Βιβλίο ΠΙ

255

Μιμητές. - Α: «Τι; Δεν θέλεις μιμητές;» - Β: «Δεν θέλω να μι­

μούνται το παράδειγμά μου· θέλω να διαμορφώνει ο καθένας το

δικό του παράδειγμα, όπως κάνω εγώ» . - Α: «Λοιπόν;»

256

Κάλυψη μr Μρμα. - Όλοι οι άνθρωποι του βάθους βρίσκουν

την ευτυχία στο να 'ναι μια φορά όμοιοι με ιπτάμενα ψάρια που

παίζουν στις κορυφές των κυμάτων· πιστεύουν πως το καλύτερο

στα πράγματα είναι αυτό που έχουν στην επιφάνειά τους : η κά­

λυψή τους με δέρμα - sit venia verbo83•

257

Εκ πείρας. - Μερικοί δεν ξέρουν πόσο πλούσιοι είναι ως τη

μέρα που η πείρα τους τους δείχνει πως ακόμη και πλούσιοι άν­

θρωποι γίνονται κλέφτες στην επαφή μαζί τους.

Οι aρνητές του τυχαίου.

τυχαίο.

258

Κανένας νικητής δεν πιστεύει στο

259

Από τον παράδεισο. - «Το καλό και το κακό είναι οι προκατα­

λήψεις του Θεού» - έλεγε το φίδι.

215

Η χαρούμενη γνώση

260

Προπαίδεια. - Ο ένας έχει πάντα άδικο, αλλά με τους δύο αρ­

χίζει η αλήθεια. - Ο ένας δεν μπορεί να αποδείξει την υπόθε­

σή του, αλλά οι δύο είναι αδιάψευστοι.

261

Πρωτοτυπία. - Τι είναι η πρωτοτυπία; Το να βλέπεις κάτι που

δεν έχει ακόμη όνομα, που δεν μπορεί ακόμη να ονομασθεί, παρ'

όλο που το έχουν όλοι μπροστά στα !!άτια τους. Έτσι που είναι

συνήθως οι άνθρωποι, τους χρειάζεται πρώτα ένα όνομα για να

μπορέσουν να δουν ένα πράγμα. - Εκείνοι που χαρακτηρίζο­

ντια από πρωτοτυπία ήταν ανέκαθεν «ονοματοδότες».

262

Sub specie aetemi. 84 - Α: «Απομακρύνεσαι όλο και πιο γρήγο­

ρα από τους ζωντανούς: σύντομα θα σε διαγράψουν από τους καταλόγους τους!» - Β: «Αυτός είναι ο μόνος τρόπος για να α­

ποκτήσεις το προνόμιο των νεκρών». - Α: «Ποιο προνόμιο;» - • Β: «Να μην πεθαίνεις πια».

263

Χωρίς κενοδοξία. - Όταν είμαστε ερωτευμένοι, θέλουμε να

μείνουν κρυμμένα τα ελαττώματά μας - όχι από κενοδοξία αλ­λά για να μην υποφέρει το πλάσμα που αγαπάμε. Πράγματι, αυ­

τός που αγαπάει θέλει να μοιάζει με Θεό - κι αυτό επίσης όχι

από κενοδοξία.

216

Βιβλίο ΠΙ

264

Αυτό που κάνουμε. - Αυτό που κάνουμε οι άλλοι δεν το κατα­

λαβαίνουν ποτέ· μόνο το επαινούν ή το επικρίνουν.

265

-, Έσχατος σκεπτικισμός. - Ποιες είναι σε τελευταία ανάλυση οι

αλήθειες του ανθρώπου; Είναι οι αδιάψευστες πλάνες του.

266

Πού είναι απαραίτητη η σκληρότητα. - Όποιος έχει μεγαλείο

είναι σκληρός απέναντι στις αρετές και τις δευτερεύουσες εκτι­

μήσεις του .

267

Μ' ένα μεγάλο σκοπό. -Όταν έχει κανείς μεγάλο σκοπό είναι

ανώτερος ακόμη και από τη δικαιοσύνη , όχι μόνο από τις πρά­

ξεις του και τους κριτές του.

268

Τι σε κάνει ηρωικό; - Το να πηγαίνεις να συναντήσεις ταυτό­

χρονα το μεγαλύτερο πόνο σου και τη μεγαλύτερη ελπίδα σου.

217

Η χαρούμενη γνώση

269

Σε τι πιστεύεις; - Στο ότι το βάρος όλων των πραγμάτων πρέ­

πει να προσδιοριστεί εκ νέου .

Τι λέει η συνείδησή σου;

σαι».85

270

«Πρέπε ι να γίνεις εκείνος που εί-

271

Πού βρίσκονται οι μεγαλύτεροι κίνδυνοι για σένα; - Στον οίκτο.

272

Τι αγαπάς στους άλλους; - Τις ελπίδες μου.

273

Ποιον ονομάζεις κακό; - Εκείνον που θέλει πάντα να ντροπιά­

ζει τους άλλους .

274

Τι θεωρείς πιο ανθρώπινο; - Να aπαλλάσσεις κάποιον απ' τη

ντροπή.

218

Βιβλίο ΠΙ

275

Ποιά είναι η σφραγίδα της aποκτημένης ελευθερίας; - Να μην

ντρέπεσαι πια μπροστά στον εαυτ6 σου .

219

ΒΙΒΛΙΟ IV

SANCTUS IANUARIUS86

Με μια φλογερή ρομφαία έσπασες

Όλο τον πάγο της ψυχής μου

Έτσι όρμησε μουγκρίζοντας προς τη θάλασσα

Της μεγαλύτερης ελπίδας της.

Όλο και πιο φωτεινή και πιο υγιής

Ελεύθερη μέσα στον ερωτόληπτο εξαναγκασμό της.

Εξυμνεί τα θαύματά σου.

Γενάρη, που είσαι ο πιο όμορφος μήνας!

Γένοβα, Ιανουάριος 1882

276

Για τον καινούργιο χρόνο. - Ακόμα ζω, ακόμα σκέφτομαι: πρέ­

πει να ζήσω ακόμα, γιατί πρέπει ακόμα να σκέφτομαι. Sum, ergo cogito: cogito, ergo sum.87 Σήμερα ο καθένας επιτρέπει στον ε­

αυτό του να εκφράζει την επιθυμία του και την πιο προσφιλή

σκέψη του· γι' αυτό και εγώ θα πω τι επιθυμώ από τον εαυτό

μου σήμερα και ποια ήταν η πρώτη σκέψη που πέρασε μέσα απ'

την καρδιά μου αυτόν το χρόνο - θα πω για ποια σκέψη πρό­

κειται να γίνει λόγος, εγγύηση και γλύκα της ζωής μου από δω

και πέρα. Θέλω να μαθαίνω όλο και περισσότερο να βλέπω ως

ωραίο αυτό που είναι αναγκαίο στα πράγματα - έτσι θα γίνω

ένας από κείνους που κάνουν ωραία τα πράγματα. Amor fati: 88

ας είναι αυτή η αγάπη μου από δω και πέρα! Δεν θέλω να κη­

ρύξω πόλεμο εναντίον αυτού που είναι άσχημο. Δεν θέλω να κα­

τηγορώ· δεν θέλω να κατηγορώ ούτε εκείνους που κατηγορούν.

Να aποστρέφω το βλέμμα μου: αυτή θα 'ναι η μόνη μου άρνη­

ση! Και, με δυο λόγια : θέλω να γίνω από μια στιγμή και μετά έ­

νας άνθρωπος που λέει μόνο Ναι.

277

Προσωπική πρόνοια. -Υπάρχει ένα ορισμένο κορυφαίο σημείο

στη ζωή: μόλις το φτάσουμε, παρ' όλη την ελευθερία μας και α­πό την άρνησή μας να αποδώσουμε προνοητική λογική και κα-

223

Η χαρούμενη γνώση

λοσύνη στο ωραίο χάος της ύπαρξης, διατρέχουμε τον κίνδυνο

για μια ακόμη φορά να περιέλθουμε στη μεγαλύτερη πνευματι­

κή ανελευθερία, και είμαστε υποχρεωμένοι να περάσουμε τη δυ­

σκολότερη δοκιμασία. Γιατί τώρα μόνο η ιδέα της προσωπικής

πρόνοιας στέκει μπροστά μας με την πιο διεισδυτική δύναμη και

έχει με το μέρος της τον καλύτερο συνήγορο - τη μαρτυρία των

ματιών μας, τώρα που είναι χειροπιαστό για μας πως όλα τα

πράγματα που μας συμβαίνουν γίνονται για το καλό μας. Η ζω­

ή κάθε μέρας και κάθε ώρας μοιάζει να μη θέλει τίποτε άλλο α­

πό το να αποδεικνύει ξανά και ξανά αυτή την πρόταση. Ό,τι κι

αν είναι αυτό, κακός ή καλός καιρός, η απώλεια ενός φίλου, μια

αρρώστια, μια συκοφαντία, ένα γράμμα που δεν ήρθε, το στρα­

μπούληγμα ενός ποδιού, μια ματιά σ' ένα μαγαζί, ένα αντεπιχεί­

ρημα, το άνοιγμα ενός βιβλίου, ένα όνειρο, μια απάτη - το κα­

θετί αποδεικνύει αμέσως ή λίγο μετά ότι είναι κάτι που «δεν θα

μπορούσε να λείπει»· είναι γεμάτο από βαθύ νόημα και όφελος

για μας! Υπάρχει πιο επικίνδυνος πειρασμός για να σε κάνει να

απαρνηθείς την πίστη σου στους θεούς του Επίκουρου, αυτούς

τους ξέγνοιαστους και άγνωστους, και να πιστέψεις σε μια ασή­

μαντη θεότητα που νοιάζεται πάρα πολύ, που γνωρίζει προσω­

πικά κάθε μικρή τρίχα που υπάρχει στο κεφάλι μας, και που δεν

νιώθει καμιά αηδία όταν μας προσφέρει ακόμη και την πιο α­

ξιοθρήνητη υπηρεσία; Λοιπόν, εννοώ: παρ' όλα αυτά!, ας αφή­

σουμε ήσυχους τόσο τους θεούς όσο και τα πνεύματα που είναι

έτοιμα να μας υπηρετήσουν, και ας αρκεστούμε στην παραδοχή

ότι η πρακτική και θεωρητική επιδεξιότητά μας στην ερμηνεία

και στη διευθέτηση των γεγονότων έχει φτάσει τώρα στο κορυ­

φαίο σημείο της. Κι ας μην έχουμε πολύ μεγάλη ιδέα γι' αυτή

την επιδεξιότητα της σοφίας μας όταν εκπλησσόμαστε πού και

πού υπερβολικά από τη θαυμάσια αρμονία που δημιουργεί το

παίξιμο του μουσικού οργάνου μας - μια αρμονία που ακούγε­ται πάρα πολύ καλά ώσ-τ;ε να -τ;ολμήσουμε να την αποδώσουμε

αποκλειστικά στον εαυτό μας. Πράγματι, μερικές φορές παίζει

224

Βιβλ{ο IV: Sanctus Januarίus

και κάποιος άλλος μαζί μας - η αγαπητή τύχη· μερικές φορές

η τύχη καθοδηγεί το χέρι μας και τότε ακόμη και η σοφότερη

πρόνοια δεν θα μπορούσε να επινοήσει πιο ωραία μουσική απ'

αυτήν που παράγει το τρελ6 χέρι μας.

278

Η σκέψη του θανάτου. - Το να ζω μέσα σ' αυτόν τον κυκεώνα

των σοκακιών, των αναγκών και των φωνών μού δημιουργεί με­

λαγχολική ευτυχία: πόσο πολλή απόλαυση, ανυπομονησία, επι­

θυμία, πόσο πολλή διψασμένη ζωή και πόσο πολύ μεθύσι της ζω­

ής έρχονται στο φως κάθε στιγμή! Κι όμως γρήγορα θα σκεπά­

σει η σιωπή όλους αυτούς τους θορυβώδεις, ζωντανούς, διψα­

σμένους για ζωή ανθρώπους! Πώς στέκει πάνω απ' τον καθένα

η σκιά του, ως σκοτεινός συνοδοιπόρος του! Είναι πάντα σαν

την τελευταία στιγμή πριν από την αναχώρηση ενός πλοίου φορ­

τωμένου με μετανάστες: οι άνθρωποι έχουν να πουν ο ένας στον

άλλο περισσότερα από κάθε άλλη φορά, η ώρα έχει περάσει,

και ο ωκεανός και η έρημη σιωπή του περιμένουν ανυπόμονα

πίσω απ' όλον αυτόν το θόρυβο - τόσο άπληστοι και σίγουροι

για τη λεία τους! Κι όλοι, όλοι πιστεύουν πως το παρελθόν ήταν

ασήμαντο ή ανύπαρκτο ενώ το κοντινό μέλλον είναι το παν· κι

αυτός είναι ο λόγος για όλη αυτή τη βιασύνη, αυτή την οχλοβο­

ή, για όλη αυτή την ανάγκη που νιώθουν οι άνθρωποι να ξεκου­

φάνουν και να ξεγελάσουν ο ένας τον άλλο! Ο καθένας θέλει

να 'ναι ο πρώτος σ' αυτό το μέλλον - κι όμως ο θάνατος και η

σιωπή του θανάτου μόνο είναι σίγουρες και κοινές για όλους σ'

αυτό το μέλλον! Είναι πολύ παράξενο το ότι αυτή η ενιαία σι­

γουριά και αυτό το ενιαίο κοινό στοιχείο δεν ασκούν καμιά ε­

πιρροή στους ανθρώπους και το ότι τίποτε δεν απέχει περισσό­

τερο από το πνεύμα τους από το αίσθημα ότι αποτελούν μια α­

δελφότητα θανάτου! Είμαι ευτυχισμένος όταν βλέπω ότι οι άν-

225

Η χαρούμενη γνώση

θρωποι δεν θέλουν καθόλου να σκέφτονται τη σκέψη του θανά­

του! Θα συνέβαλλα πρόθυμα στο να τους γίνει η σκέψη της ζω­

ής εκατό φορές πιο άξια προς σκέψη.

279

Αστρική φιλία. - Ήμασταν φίλοι κι έχουμε γίνει ξένοι. Αυτό

είναι όμως δίκαιο, και δεν θέλουμε να το κρύψουμε ή να το a­ποσιωπήσουμε από μας, σαν να 'χαμε λόγο να ντρεπόμαστε γι'

αυτό. Είμαστε δυο πλοία, το καθένα με το δικό του σκοπό και

τη δική του πορεία· οι δρόμοι μας μπορεί να διασταυρωθούν και

μπορεί να γιορτάσουμε μια γιορτή μαζί, όπως κάναμε κιόλας:

τότε τα καλά καράβια στέκονταν τόσο γαλήνια μέσα στο ίδιο λι­

μάνι, κάτω απ' τον ίδιο ήλιο, που θα 'λεγες πως είχαν πετύχει το

σκοπό τους και πως είχαν τον ίδιο σκοπό. Ύστερα όμως η τρο­

μερή δύναμη της αποστολής μας μας έσπρωξε σε διαφορετικές

θάλασσες και ζώνες ηλίου, κι ίσως να μην ξαναδούμε ο ένας τον

άλλο· ίσως πάλι να ξανασυναντηθούμε αλλά να μην αναγνωρί­

σουμε ο ένας τον άλλο, επειδή θα έχουμε αλλάξει από τις δια­

φορετικές θάλασσες και τους διαφορετικούς ήλιους! Το ότι έ­

πρεπε να γίνουμε ξένοι ήταν ο ν6μος που βάραινε πάνω μας:

και, γι' αυτό, οφείλουμε περισσότερο σεβασμό ο ένας στον άλ­

λο! Γι' αυτό, πρέπει να γίνει ιερότερη η σκέψη της παλιάς μας

φιλίας! Ίσως να υπάρχει μια τεράστια αόρατη καμπύλη και α­

στρική τροχιά, στην οποία είναι εγγεγραμμένοι σαν μικρές δια­

δρομές οι πολύ διαφορετικοί δρόμοι και σκοποί μας! Ας ανε­

βούμε ως αυτή την σκέψη! Η ζωή μας όμως είναι πολύ μικρή κι

η όρασή μας πολύ αδύνατη για να μπορέσουμε να είμαστε κάτι

παραπάνω από φίλοι με την έννοια αυτής της υπέροχης δυνατό­

τητας. - Κι έτσι θέλουμε να πιστέψουμε στην αστρική μας φι­

λία, ακόμη κι αν πρέπει να 'μαστε εχθροί πάνω στη γη.

226

Βιβλ{ο IV: Sanctus Januarius

280

Αρχιτεκτονική για τους ανθρώπους που αναζητούν τη γνώση.

Μια μέρα, και ίσως σύντομα, πρέπει να καταλάβουμε τι λείπει

κυρίως από τις μεγάλες μας πόλεις: ήσυχα και ευρύχωρα, πολύ

εκτεταμένα μέρη για στοχασμό. Μέρη με μακριά και ψηλά πε­

ριστύλια για την κακοκαιρία και τον πολύ καυτό ήλιο, όπου δεν

θα έφταναν φωνές ή θόρυβοι αμαξιών και όπου μια λεπτότερη

αξιοπρέπεια θα απαγόρευε ακόμη και στον ιερέα να προσεύχε­

ται φωναχτά - κτίρια και χώροι που θα έδιναν έκφραση στην

ευγένεια της περισυλλογής και της απόσυρσης. Πέρασε πια ο

καιρός που η Εκκλησία είχε το μονοπώλιο του στοχασμού, που

η vita contemplativa έπρεπε να 'ναι πρώτα απ' όλα vita religiosa· κι ό,τι έχτισε η Εκκλησία εκφράζει αυτή τη σκέψη. Δεν βλέπω

πώς μπορούμε να μείνουμε ικανοποιημένοι μ' αυτά τα κτίρια, α­

κόμη κι αν aπογυμνώνονταν από τον εκκλησιαστικό τους προο­

ρισμό. Η γλώσσα που μιλούν αυτά τα κτίρια είναι υπερβολικά

εμπαθής και μεροληπτική, και μας θυμίζει :π:ως είναι οίκοι του

Θεού και πολυτελείς χώροι μιας εξω-εγκόσμιας συναλλαγής ε­

μείς, που είμαστε άθεοι, δεν μπορούμε να σκεφτούμε τις σκέ­

ψεις μας μέσα σε τέτοιους χώρους. Θέλουμε να δούμε τους εαυ­

τούς μας μεταφρασμένους στην πέτρα και στα φυτά, θέλουμε να

κάνουμε περιπάτους μέσα μας, όταν περιπλανιόμαστε σ' αυτά

τα κτίρια και σ' αυτούς τους κήπους.

281

Να ξέρεις να βρίσκεις το τέλος. - Τους aριστοτέχνες της πρώ­

της γραμμής τούς αναγνωρίζουμε από το γεγονός ότι τόσο σε με­

γάλα όσο και σε μικρά ζητήματα ξέρουν να βρίσκουν το τέλος

με τέλειο τρόπο - είτε πρόκειται για το τέλος μιας μελωδίας εί­

τε για το τέλος μιας σκέψης, είτε πρόκειται για το τέλος μιας πο-

227

Η χαρούμενη γνώση

λιτικής πράξης. Οι καλύτεροι της δεύτερης γραμμής γίνονται πά­

ντα ανήσυχοι όταν πλησιάζει το τέλος και δεν τα καταφέρνουν

να κατηφορίσουν προς τη θάλασσα με μια περήφανη και γαλή­

νια αρμονία όμοια μ' εκείνη που χαρακτηρίζει λόγου χάρη τα

βουνά του Πόρτο Φίνο - εκεί όπου ο κόλπος της Γένοβας τρα­

γουδάει το τέλος της μελωδίας του.

282

Το βάδισμα. -Υπάρχουν τρόποι του πνεύματος που προδίδουν

ότι ακόμη και μεγάλα πνεύματα προέρχοντάι από τον όχλο ή α­

πό τον ημιόχλο· αυτό που κυρίως τα προδίδει είναι το βάδισμα και ο διασκελισμός των σκέψεών τους δεν μπορούν να περπα-

_.οJ τήσουν. Έτσι, ακόμη κι ο Ναπολέων ήταν ανίκανος, προς μεγά-

·<ι:' -:> λη του θλίψη, να βαδίσει με τρόπο ηγετικό και <~yόμιμο>>, σε πε-

Ί ριστάσεις που το απαιτούσαν, όπως στις μεγάλες παρελάσεις της στέψης και σε παρόμοιες τελετές. Ακόμη και σ' αυτές ήταν πά­

ντα απλός επικεφαλής μιας φάλαγγας - περήφανος και βιαστι­

κός μαζί, κι έχοντας πλήρη επίγνωση αυτού του πράγματος. -Είναι για γέλια οι συγγραφείς που αφήνουν να θροtζουν γύρω

τους οι πτυχωτές κουρτίνες των περιόδων: έτσι θέλουν να κρύ­

ψουν τα πόδια τους.

283

Προπαρασκευαστές άνθρωποι. - Καλωσορίζω κάθε σημάδι

που προαναγγέλλει τον ερχομό μιας πιο aρρενωπής, πιο πολε­

μόχαρης εποχής, που θα αποκαταστήσει την τιμή του θάρρους

πριν απ' όλα! Γιατί αυτή η εποχή θα προετοιμάσει το δρόμο για

μια άλλη, ανώτερη εποχή και θα συγκεντρώσει τις δυνάμεις που

θα χρειαστεί κάποια μέρα αυτή η ανώτερη εποχή - η οποία θα

228

Βιβλίο IV: Sanctus Januarίus

φέρει τον ηρωισμό μέσα στο χώρο της γνώσης και θα κηρύξει

πολέμους για χάρη των ιδεών και των συνεπειών τους. Για αυ­

τό το πράγμα χρειάζονται τώρα πολλοί προπαρασκευαστές:

θαρραλέοι άνθρωποι, που δεν μπορούν να βγουν από το μηδέν - όπως δεν μπορούν να βγουν και από την άμμο και το βούρ­

κο του τωρινού πολιτισμού και της παιδείας και των μεγάλων

πόλεων. Χρειάζονται άνθρωποι που να ξέρουν να 'ναι σιωπη­

λοί, μοναχικοί, αποφασισμένοι, που να αρκούνται και να μένουν

σταθεροί σε αθέατες δραστηριότητες άνθρωποι που να αναζη­

τούν, από εσωτερική κλίση, σ' όλα τα πράγματα αυτό που πρέ­

πει να υπερπηδηθεί σ' αυτά· άνθρωποι που να διακρίνονται α­

πό ευδιαθεσία, υπομονή, έλλειψη επιτήδευσης, περιφρόνηση για

όλες τις μεγάλες ματαιοδοξίες, καθώς και μεγαλοψυχία στη νί­

κη και επιείκεια απέναντι στις μικρές ματαιοδοξίες όλων των νι­

κημένων· άνθρωποι που να κρίνουν μ' οξυδέρκεια και ελευθε­

ρία όλους τους νικητές και το μερίδιο της τύχης σε κάθε νίκη και

δόξα· άνθρωποι με τις δικές τους γιορτές, με τις δικές τους ερ­

γάσιμες μέρες, με τις δικές τους περιόδους πένθους, συνηθισμέ­

νοι να προστάζουν με σιγουριά αλλά και έτοιμοι πάντα να υπα­

κούσουν όταν χρειαστεί - το ίδιο περήφανοι, το ίδιο σίγουροι

πως υπηρετούν τη δική τους υπόθεση και στις δυο περιπτώσεις

άνθρωποι πιο εκτεθειμένοι στον κίνδυνο, πιο γόνιμοι, πιο ευτυ­

χισμένοι! Γιατί, πιστέψτε με: το μυστικό για να δρέψεις περισ­

σότερους καρπούς και περισσότερη απόλαυση από την ύπαρξη

είναι το να ζεις επικίνδυνα! Χτίστε τις πόλεις σας στον Βεζού­

βιο! Στείλτε τα πλοία σας σε ανεξερεύνητες θάλασσες! Ζήστε

σε πόλεμο με τους ομοίους σας και με τον εαυτό σας! Να 'στε

ληστές και Κατακτητές όσο δεν μπορείτε να 'στε βασιλιάδες και

κάτοχοι, εσείς, που αναζητάτε τη γνώση! Γρήγορα θα περάσει η

εποχή κατά την οποία σας αρκούσε να ζείτε κρυμμένοι στα δά­

ση σαν άγρια ελάφια! Στο τέλος, η γνώση θα απλώσει το χέρι

της σ' αυτό που της ανήκει δικαιωματικά: θα θελήσει να βασι­

λεύει και να κατέχει, και μαζί της θα το θελήσετε κι εσείς!

229

Η χαρούμενη γνώση

284

Η πίστη στον εαυτό. - Λίγοι άνθρωποι έχουν πίστη στον εαυ­

τό τους. Απ' αυτούς τους λίγους μερικοί την έχουν μέσα τους σαν

να 'ναι μια ωφέλιμη τυφλότητα ή μια μερική έκλειψη του πνεύ­

ματός τους (τι θέαμα θα 'βλεπαν αν μπορούσαν να κοιτάξουν

στα βάθη του εαυτού τους!), ενώ οι υπόλοιποι πρέπει πρώτα να

την αποκτήσουν. Οτιδήποτε καλό, αξιόλογο ή μεγάλο κάνουν εί­

ναι πριν απ' όλα ένα επιχείρημα εναντίον του σκεπτικιστή που

κρύβουν μέσα τους. Πρέπει να τον πείσουν ή να τον καταφέ­

ρουν, κι αυτό χρειάζεται σχεδόν μεγαλοφυία. Αυτοί είναι οι με­

γάλοι aνικανοποίητοι με τον εαυτό τους.

285

Excelsior/89 - «Δεν θα ξαναπροσευχηθείς ποτέ πια, δεν θα ξα­

ναλατρέψεις, δεν θα ξαναησυχάσεις μέσα σε μια απέραντη ε­

μπιστοσύνη · θα απαγορέψεις στον εαυτό σου να ξανασταματή­

σει μπροστά σε μια έσχατη σοφία, έσχατη καλοσύνη, έσχατη δύ­

ναμη , και να αφήσει ξεσέλωτες τις σκέψεις σου - δεν έχεις κα­

νένα μόνιμο φύλακα και φίλο για τις εφτά μοναξιές σου· ζεις

χωρίς θέα των βουνών που έχουν χιόνι στις κορυφές τους 'ί1αι

φωτιά στις καρδιές τους - δεν υπάρχει πια για σένα εκδικητής

ούτε τελικός βελτιωτής - δεν υπάρχει πια καμιά λογική σ' ό,τι

συμβαίνει, καμιά αγάπη σ' ό,τι θα σου συμβεί· δεν υπάρχει πια

κανένα αναπαυτήριο μέσα στην καρδιά σου, στο οποίο μόνο βρί­

σκεις και δεν χρειάζεται να ψάξεις αντιστέκεσαι στην οποια­

δήποτε έσχατη ειρήνη, θέλεις την αιώνια επιστροφή του πολέ­

μου και της ειρήνης: άνθρωπε της aπάρνησης, θέλεις να τ' απαρ­

νηθείς όλα αυτά; Ποιος θα σου δώσει τη δύναμη που χρειάζε­ται; Κανένας δεν την είχε μέχρι τώρα!» - Υπάρχει μια λίμνη

που μια μέρα απαγόρεψε στον εαυτό της να ξεχειλίζει· ύψωσε

230

Βιβλίο IV: Sanctus Januarίus

ένα φράγμα στο σημείο από το οποίο ξεχείλιζε ως τότε· κι από

κείνη τη μέρα η λίμνη αυτή ανεβαίνει όλο και ψηλότερα. Ίσως

η ίδια αυτή απάρνηση να μας δώσει και μας τη δύναμη που

χρειάζεται για να αντέξουμε την ίδια την απάρνηση· ίσως ο άν­

θρωπος ν' αρχίσει να ανεβαίνει όλο και ψηλότερα από τη στιγ­

μή που θα πάψει να ξεχειλι1;ει σ' ένα θεό.

286

Ιντερμέδιο. - Εδώ υπάρχουν ελπίδες μα τι μπορείτε να δείτε

και ν' ακούσετε απ' αυτές, όταν δεν έχετε αισθανθεί μέσα στις

ίδιες τις ψυχές σας λαμπρότητα, φλόγα και χαραυγές; Το μόνο

που μπορώ να κάνω είναι να σας βοηθήσω να θυμηθείτε - τί­

ποτα παραπάνω! Να κινήσω πέτρες, να μετατρέψω ζώα σε αν­

θρώπους - αυτό θέλετε από μένα; Ω; αν είστε ακόμα πέτρες

και ζώα, να βρείτε πρώτα τον Ορφέα σας!

287

Χαρά με την τυφλότητα. - «Οι σκέψεις μου», είπε ο ταξιδιώτης

στη σκιά του, «πρέπει να μου δείξουν πού βρίσκομαι· αλλά δεν

πρέπει να μου αποκαλύψουν πού πάω. Μ' αρέσει να μην ξέρω

το μέλλον και δεν θέλω να πεθάνω από ανυπομονησία και από

το πρόωρο δοκίμασμα υπεσχημένων πραγμάτων».

288

Υψηλές ψυχικές διαθέσεις. - Μου φαίνεται πως οι περισσότε­

ροι άνθρωποι δεν πιστεύουν ότι υπάρχουν υψηλές ψυχικές δια­

θέσεις, εκτός από κείνες που διαρκούν λίγες στιγμές μόνο ή το

131

Η χαρούμενη γνώση

πολύ ένα τέταρτο της ώρας - εκτός από εκείνους τους λίγους

σπάνιους ανθρώπους που έχουν εμπειρία μιας μεγα~~.ύτερης

διάρκειας του υψηλού αισθήματος. Το να 'σαι όμως άνθρωπος

ενός υψηλού αισθήματος, το να 'σαι η ενσάρκωση μιας μόνο με­

γάλης ψυχικής διάθεσης - αυτό ήταν μέχρι τώρα απλό όνειρο

και θελκτική δυνατότητα· η ιστορία δεν μας έχει δώσει ακόμη

κανένα σίγουρο παράδειγμα. Μολαταύτα, η ιστορία θα μπορού­

σε μια μέρα να γεννήσει και τέτοιους ανθρώπους - αν δημιουρ­

γηθούν ένα σωρό ευνο'ίκές προϋποθέσεις που ακόμη και η πιο

ευτυχής συγκυρία δεν θα μπορούσε να τις συγκεντρώσει σήμε­

ρα. Αυτό που μέχρι τώρα έμπαινε μέσα στις ψυχές μας κατά

στιγμές ως εξαίρεση που μας έκανε να ανατριχιάζουμε, ίσως να

είναι συνηθισμένη κατάσταση γι' αυτές τις μελλοντικές ψυχές:

μια συνεχής κίνηση ανάμεσα στο υψηλό και στο βαθύ, το αίσθη­

μα του υψηλού και του βαθιού, ένα συνεχές ανέβασμα που θα

μοιάζει μ' ανέβασμα σε σκάλα και που θα το συνοδεύει η αί­

σθηση της ανάπαυσης πάνω σε σύννεφα.

289

Στα πλοία! - Ας δούμε πώς επηρεάζεται κάθε άτομο από μια

συνολική φιλοσοφι~~.ή δικαίωση του τρόπου να ζει και να σκέ­

φτεται: την αντιλαμβάνεται σαν ήλιο που λάμπει μονάχα γι' αυ­

τό και του χαρίζει ζεστασιά, ευλογίες και γονιμότητα· το κάν'ει

ανεξάρτητο από τον έπαινο και τη μομφή, αύταρκες, πλούσιο,

σπάταλο από cvτυχία και καλή θέληση· αδιάκοπα ανασχηματί­

ζει το κακό σε καλό, κάνει όλες τις δυνάμεις να ανθίζουν και να

ωριμάζουν και δεν επιτρέπει στα μικρά και μεγάλα αγριόχορτα

της θλίψης και της αθυμίας να ξεμυτίσουν καθόλου. Στο τέλος,

αναφωνεί κανείς απαιτητικά: Πώς θα 'θελα να δημιουργηθούν

πολλοί τέτοιοι καινούργιοι ήλιοι! Ακόμη κι ο κακός, ακόμα κι ο

δυστυχισμένος, ακόμη κι ο άνθρωπος που αποτελεί εξαίρεση -

232

Βιβλίο W : Sanctus Januarius

όλοι πρέπει να 'χουν τη δική τους φιλοσοφία, το δικό τους δί­

κιο, το δικό τους ηλιόφωτα! Αυτό που τους χρειάζεται δεν είναι

ο οίκτος! Πρέπει να ξεμάθουμε αυτή την αλαζονική ιδέα, μόλο

που η ανθρωπότητα ξόδεψε μέχρι τώρα πολύ χρόνο για να τη

μάθει και για να την εφαρμόσει στην πράξη . Αυτό που χρειάζο­

νται οι άνθρωποι αυτοί δεν είναι οι εξομολογητές, οι εξορκιστές

των ψυχών και οι χορηγοί άφεσης αμαρτιών! Αυτό που χρειά­

ζονται είναι μια καινούργια δικαιοσύνη! Κι ένα καινούργιο σύν­

θημα! Και καινούργιους φιλοσόφους! Η ηθική γη είναι κι αυτή

στρογγυλή σαν την άλλη! Έχει κι αυτή τους αντίποδές της! Κι

οι αντίποδες έχουν δικαίωμα να υπάρχουν! Υπάρχει ακόμη έ­

νας κόσμος που πρέπει να ανακαλυφθεί - και παραπάνω από

ένας! Στα πλοία, φιλόσοφοι!

290

Ένα πράγμα είναι απαραίτητο. - «Να δώσεις στυλ» στο χαρα­

κτήρα σου - μια μεγάλη και σπάνια τέχνη! Ασκείται από εκεί­

νους που επισκοπούν όλες τις δυνάμεις και τις αδυναμίες της φύ­

σης τους και ύστερα τις προσαρμόζουν σ' ένα καλλιτεχνικό σχέ­

διο ώσπου να φανεί η καθεμιά σαν τέχνη και σαν λογική και να

γοητεύουν τα μάτια ακόμη κι οι αδυναμίες. Εδώ προστέθηκε μια

μεγάλη μάζα δευτερεύουσας φύσης εκεί αφαιρέθηκε ένα κομ­

μάτι πρώτης φύσης - και τις δυο φορές ύστερα από μακρόχρο­

νη άσκηση και καθημερινή δουλειά. Εδώ, το άσχημο που δεν ή­

ταν δυνατόν να αφαιρεθεί κρύφτηκε· εκεί, επανερμηνεύτηκε κι · έγινε υπέροχο. Πολλά στοιχεία, που είναι συγκεχυμένα και ε­

ναντιώνονται στην απόπειρα διαμόρφωσής τους, φυλάχτηκαν

και χρησιμοποιήθηκαν για προοπτικές: προορισμός τους ε ίναι

να γνέψουν στο μακρινό και στο aπροσμέτρητο. Τέλος, όταν η

δουλειά έχει τελειώσει, γίνεται φανερό πόσο κυριαρχούσε και

διαμόρφωνε τα μεγάλα και τα μικρά πράγματα ο εξαναγκασμός

233

Η χαρούμενη γνώση

του ίδιου γούστου. Το αν το γούστο αυτό ήταν καλό ή κακό με­

τράει λιγότερο απ' ό,τι πιστεύουμε - υπό τον όρο ότι ήταν γού­

στο! - Οι δυνατές και κυριαρχικές φύσεις είναι εκείνες που θα

δοκιμάσουν τη λεπτότερη χαρά τους σ' αυτόν τον εξαναγκασμό,

σ' αυτή την υποταγή και τελείωση, που υπαγορεύονται από έναν

δικό τους νόμο· το πάθος της τρομερής θέλησής τους μαλακώνει

μπροστά σ' όλη τη στυλιζαρισμένη φύση, σ' όλη τη νικημένη και

υποδουλωμένη φύση. Ακόμη κι όταν είναι υποχρεωμένες να χτί­

σουν παλάτια και να σχεδιάσουν κήπους, διστάζουν πάρα πολύ

να δώσουν ελευθερία στη φύση. Αντίθετα, οι αδύναμοι χαρα­

κτήρες, οι χαρακτήρες που δεν μπορούν να κυριαρχήσουν στον

εαυτό τους, είναι εκείνοι που μισούν την υποταγή στο στυλ. Αι­

σθάνονται ότι θα γίνονταν χυδαίοι αν υφίσταντο αυτόν τον πι­

κρό και κακό εξαναγκασμό· μόλις υπηρετούν, γίνονται δούλοι,

γι' αυτό σιχαίνονται να υπηρετούν. Τέτοια πνεύματα - και μπο­

ρεί να 'ναι πρώτης σειράς - θέλουν πάντα να διαμορφώσουν ή

να ερμηνεύσουν τους εαυτούς τους και το περιβάλλον τους σαν

ελ'εύθερη φύση: άγρια, αυθαίρετη, φαντασιώδη, άτακτη και εκ­πληκτική. Και καλά κάνουν, γιατί μόνο έτσι κάνουν καλό στους εαυτούς τους! Γιατί μόνο ένα πράγμα είναι απαραίτητο: να μπο­

ρέσει ένας άνθρωπος να ικανοποιηθεί με τον εαυτό του, είτε μέ­

σω της μιας είτε μέσω της άλλης ποίησης και τέχνης μόνο τότε

είναι άνθρωπος ανεκτός στη θέα! Όποιος δεν είναι ικανοποιη­

μένος με τον εαυτό του, είναι συνεχώς έτοιμος για εκδίκηση, και

εμείς οι άλλοι θα 'μαστε τα θύματά του, έστω και αν πρέπει α­

πλώς να υπομένουμε το άσχημο θέαμά του. Γιατί η θέα της a­σχήμιας σε κάνει κακό και μελαγχολικό.

291

Γένοβα. - Κοίταξα αρκετή ώρα αυτή την πόλη, τα εξοχικά σπί­

τια και τους ελκυστικούς κήπους της και τον ευρύτερο κύκλο των

234

Βιβλfο IV: Sanctus Januarius

κατοικημένων λόφων και πλαγιών της. Στο τέλος πρέπει να πω:

βλέπω φυσιογνωμίες που ανήκουν σε γενιές του παρελθόντος

τούτη η περιοχή είναι σπαρμένη με τις εικόνες aτρόμητων και

κυριαρχικών ανθρώπων. Έζησαν και ήθελαν να ζήσουν: αυτό

μου λένε με τα σπίτια τους, που 'χουν χτιστεί και διακοσμηθεί

για να διαρκέσουν αιώνες κι όχι για τη φευγαλέα ώρα· οι άν­

θρωποι είχαν καλή διάθεση απέναντι στη ζωή, όσο κακοί κι αν

ήταν συχνά απέναντι στους εαυτούς τους. Ακόμα βλέπω τους. χτί­

στες, τα μάτια τους να ακουμπούν σε καθετί κοντινό και μακρι­

νό χτισμένο γύρω τους και στην πόλη, στη θάλασσα και στις κο­

ρυφογραμμές των βουνών· βλέπω τη βία που ασκούν στη φύση

και τις κατακτήσεις που κάνουν με τη ματιά τους . Όλα αυτά θέ­

λησαν να τα προσαρμόσουν στο σχέδιό τους και τελικά να γί­

νουν κάτοχοί τους, κάνοντάς τα μέρος του σχεδίου τους. Όλη

αυτή η περιοχή είναι σκεπασμένη απ' αυτή τη μεγαλειώδη, ακό­

ρεστη επιθυμία aυτοεπιβεβαίωσης μέσω της κατοχής και των λα­

φύρων. Και, καθώς οι άνθρωποι αυτοί αρνούνταν να αναγνωρί­

σουν σύνορα στον ορίζοντα και, στη δίψα τους για το καινούρ- · γιο έβαζαν έναν καινούργιο κόσμο δίπλα στον παλιό, ο καθέ­

νας εξεγειρόταν εναντίον του άλλου στην πατρίδα κι έβρισκε έ­

ναν τρόπο να εκφράζει την ανωτερότητά του και να βάζει ανά­

μεσα στον εαυτό του και στον γείτονα την προσωπική του απε­

ραντοσύνη. Ο καθένας κατακτούσε άλλη μια φορά την πατρίδα

του για λογαριασμό του, κατακλύζοντάς την με τις αρχιτεκτονι­

κές του ιδέες και ξαναφτιάχνοντάς την σ' ένα σπίτι που ήταν χα­

ρά των ματιών του. Στον Βορρά εντυπωσιάζεται κανείς από το

νόμο και από τη γενική τέρψη με την υπακοή στό νόμο, όταν πα­ρατηρεί τον τρόπο με τον οποίο είναι χτισμένεg οι πόλεις. Μα­

ντεύει αυτή την τάση της εξομοίωσης, του συντο~ισμού που πρέ­πει να κυριαρχούσε μέσα στις ψυχές όλων των χτιστών. Εδώ

στον Νότο όμως, αυτό που βρίσκεις σε κάθε γωνιά είναι ένας

άνθρωπος δι' εαυτόν, που ξέρει τη θάλασσα, την περιπέτεια και

την Ανατολή· ένας άνθρωπος που απεχθάνεται το νόμο και το

235

Η χαρούμενη γνώση

γείτονα σαν να 'ναι ένας είδος ανίας, και που αναμετρά καθετί

παλιό και καθιερωμένο με φθονερές ματιές. Με τη θαυμάσια

πανουργία της φαντασίας του θα 'θελε να τα ξαναφτιάξει όλα

αυτά από την αρχή, τουλάχιστον στη σκέψη του, και να βάλει

πάνω τους το χέρι του και το νόημά του - έστω και για μια στιγ­

μή ενός ηλιόλουστου aπομεσήμερου, όταν η ακόρεστη και με­

λαγχολική ψυχή του νιώθει χορτάτη και μόνο ό,τι είναι δικό του

κι όχι ξένο μπορεί να εμφανιστεί μπροστά στα μάτια του.

292

Στους κήρυκες της ηθικής. - Δεν θέλω να προτείνω καμιά ηθι­

κή, αλλά σ' αυτούς που το κάνουν, δίνω τούτη τη συμβουλή: αν

θέλετε να αφαιρέσετε από τα καλύτερα πράγματα και από τις

καλύτερες καταστάσεις κάθε τιμή και κάθε αξία, τότε συνεχίστε

να μιλάτε γι' αυτά αδιάκοπα όπως κάνατε μέχρι τώρα! Βάλτε τα

στην κορυφή της ηθικής σας και μιλάτε από το πρωί ως το βρά­

δυ για την ευτυχία της aρετής, για τη γαλήνη της ψυχής, για τη

δικαιοσύνη και για την εμμενή ανταμοιβή. Με τη φόρα που 'χε­

τε πάρει, όλα αυτά τα καλά πράγματα θα κερδίσουν στο τέλος

δημοτικότητα και την οχλοβοή των δρόμων· την ίδια στιγμή ό­

μως όλο τους το χρυσάφι θα εξαντληθεί και, ακόμη περισσότε­

ρο, όλο το χρυσάφι που ήταν μέσα τους θα μετατραπεί σε μολύ­

βι. Στ' αλήθεια είστε μάστορες στην αντίθετη τέχνη της αλχημεί­

ας: στη μείωση της αξίας αυτού που έχει τη μεγαλύτερη αξία!

Γιατί δεν δοκιμάζετε και μια άλλη συνταγή, ώστε να μην πετύ­

χετε, όπως κάνατε μέχρι τώρα, το αντίθετο αυτού που επιδιώκα­

τε; Αρνηθείτε αυτά τα καλά πράγματα, aπαλλάξτε τα από τις ε­

πευφημίες του όχλου και από την εύκολη κυκλοφορία· κάντε τα

εκ νέου κρυμμένα μυστικά μοναχικών ψυχών· πείτε ότι η ηθική

εfναι κάτι απαγορευμένο! Ίσως κερδίσετε έτσι για λογαριασμό

αυτών των πραγμάτων το μόνο είδος ανθρώπων που μετeάει: εν-

236

Βιβλίο IV: Sanctus Januarius

νοώ τους ηρωικούς. Για να γίνει όμως αυτό πρέπει να υπάρχει

κάτι που να εμπνέει φόβο κι όχι, όπως συνέβαινε μέχρι τώρα,

αηδία! Μήπως ήρθε η ώρα να πούμε για την ηθική κάτι ανάλο­

γο μ' αυτό που είπε ο Μάιστερ Έκχαρντ: «Παρακαλώ το Θεό

να με απαλλάξει από το Θεό»;

293

Ο δικός μας αiρας. - Το ξέρουμε καλά τι συμβαίνει μ' όποιον

ρίχνει απλώς μια ματιά στην επιστήμη, εν παρόδω, σαν να πή­

γαινε περίπατο, όπως κάνουν οι γυναίκες και δυστυχώς πολλοί

καλλιτέχνες. Η σοβαρότητα που απαιτεί αυτή από εκείνους που

την υπηρετούν, η ανοικτιρμοσύνη της στα μεγάλα αλλά και στα

μικρά θέματα, και η ταχύτητα στη στάθμιση, στην κρίση και στην

καταδίκη, τον κάνει να νιώθει ίλιγγο και φόβο. Εκείνο που τον

τρομοκρατεί κυρίως είναι το ότι εδώ απαιτείται το δυσκολότεοο και πραγματοποιείται το καλύτερο χωρίς επαίνους και διακρί-

σεις. Πράγματι, αυτό που ακούει κανείς εδώ δυνατά είναι, όπως

στο στρατό, κυρίως κατηγορίες και βαριές μομφές γιατί το να

κάνεις καλά τη δουλειά σου είναι ο κανόνας εδώ και η αποτυ­

χία είναι η εξαίρεση· εδώ όμως όπως κι αλλού ο κανόνας έχει

κλειστό το στόμα του. Αυτή η «αυστηρότητα της επιστήμης» έ­

χει το ίδιο αποτέλεσμα με τους τύπους και τις αβρότητες της «κα­

λής κοινωνίας»: τρομοκρατεί τον αμύητο. Εκείνοι όμως που εί­

ναι εξοικειωμένοι μαζί της δεν θα 'θελαν ποτέ να ζήσουν αλλού

εκτός απ' αυτόν το λαμπερό, διαφανή, ρωμαλέο, πολύ ηλεκτρι­

σμένο αέρα, απ' αυτόν τον αρρενωπό αέρα. Οπουδήποτε αλλού

τα πράγματα δεν είναι αρκετά καθαρά και αέρινα γι' αυτούς υ­

ποψιάζονται ότι αλλού η καλύτερη τέχνη τους δεν θα 'ναι ωφέ­

λιμη στους άλλους ούτε θα δίνει χαρά σ' αυτούς τους ίδιους ό­

τι μέσα σε παρεξηγήσεις η μισή ζωή τους θα γλιστρούσε μέσα

από τα δάχτυλά τους ότι θα 'ταν αναγκασμένοι να τηρούν με-

237

Η χαρούμενη γνώση

γάλες προφυλάξεις, να αποσιωπούν πράγματα, να έχουν επιφυ­

λάξεις - κάθε λογής μεγάλες και aνώφελες απώλειες δύναμης!

Μέσα σ' αυτό όμως το καθαρό και αυστηρό στοιχείο διατηρούν

ατόφια τη δύναμή τους εδώ μπορούν να πετάξουν! Γιατί λοιπόν

να κατεβούν σ' αυτά τα λασπώδη νερά, όπου θα 'ταν υποχρεω­

μένοι να κολυμπούν, να τσαλαβουτούν και να λερώνουν τα φτε­

ρά τους! - Όχι, είναι πολύ δύσκολο για μας να ζήσουμε μέσα

σ' αυτά τα νερά. Τι να κάνουμε που γεννηθήκαμε για τον αέρα,

για τον καθαρό αέρα, εμείς οι aντίζηλοι των φωτεινών ακτίνων,

και που θα θέλαμε πάρα πολύ να κινούμασταν καβάλα στους

κόκκους του αιθέρα όπως αυτές οι ακτίνες, όχι όμως μακριά α­

πό τον ήλιο αλλά προς αυτόν! Αυτό όμως δεν μπορούμε να το

κάνουμε. Γι' αυτό, ας κάνουμε ό,τι είναι μέσα στα πλαίσια των

δυνατοτήτων μας: ας φέρουμε φως στη γη, ας γίνουμε «το φως

της γης»! Και γι' αυτόν το σκοπό έχουμε τα φτερά μας, την τα­

χύτητά μας, τη σοβαρότητά μας γι' αυτόν το σκοπό είμαστε aρ­

ρενωποί και μάλιστα τρομεροί σαν τη φωτιά. Κι ας τρομοκρα­

τούνται από μας εκείνοι που δεν ξέρουν πώς να κερδίσουν ζέ­

στη και φως από μας!

294

Ενάντια στους συκοφάντες της φύσης. - Βρίσκω δυσάρεστους

εκείνους τους ανθρώπους στους οποίους κάθε φυσική κλίση γί­

νεται αμέσως αρρώστια, γίνεται κάτι που τους παραμορφώνει ή

που είναι εντελώς αισχρό: αυτοί μας έκαναν να πιστέψουμε ότι

οι κλίσεις και οι ενορμήσεις του ανθρώπου είναι κακές. Αυτοί

είναι η αιτία της μεγάλης αδικίας μας απέναντι στη φύση μας,

απέναντι σ' όλη τη φύση! Υπάρχουν αρκετοί άνθρωποι που έ­

χουν το δικαίωμα να αφεθούν στις ενορμήσεις τους με χάρη και

ξεγνοιασιά· δεν το κάνουν όμως, γιατί φοβούνται αυτόν το φα­

νταστικό «κακό χαρακτήρα» της φύσης! Γι' αυτόν το λόγο βρί-

238

Βιβλlο IV: Sanctus Januarius

σκουμε τόση λίγη ευγένεια στους ανθρώπους γιατί το χαρακτη­

ριστικό σημάδι της ευγένειας είναι πάντα ότι δεν νιώθει κανείς

φόβο για τον εαυτό του, ότι δεν περιμένει τίποτε αισχρό από τον

εαυτό του, ότι πετάει χωρίς δισταγμό εκεί όπου νιώθουμε ότι πε­

τάμε κι εμείς, εμείς τα πουλιά που έχουμε γεννηθεί ελεύθερα!

Όπου κι αν πάμε, γύρω μας θα 'ναι πάντα ελευθερία και ηλιό­

φως.

295

Βραχύχρονες συνήθειες. - Μου αρέσουν οι βραχύχρονες συνή­

θειες και τις θεωρώ ανεκτίμητο μέσο για να μπορέσουμε να γνω­

ρίσουμε πολλά πράγματα και καταστάσεις, ως το βάθος της γλυ­

κύτητας και της πικρότητάς τους. Η φύση μου είναι απολύτως

πλασμένη για βραχύχρονες συνήθειες, ακόμη και όσον αφορά

στις ανάγκες της σωματικής μου υγείας, και γενικά, απ' όσο μπο­

ρώ να δω: από το χαμηλότερο ως το ψηλότερο. Πάντα πιστεύω

πως αυτό θα μου δίνει διαρκή ικανοποίηση - και οι βραχύχρο­

νες συνήθειες επίσης έχουν την πίστη του πάθους, την πίστη στην

αιωνιότητα - και πως είμαι aξιοζήλευτος που το βρήκα και το

αναγνώρισα· και τώρα με τρέφει μεσημέρι και βράδυ και σκορ­

πάει βαθιά ολιγ6.ρκεια γύρω του και μέσα μου, έτσι που δεν ε­πιθυμώ τίποτε άλλο, χωρίς να χρειάζομαι τις συγκρίσεις, την πε­ριφρόνηση ή το μίσος. Μια μέρα όμως ο χρόνος του εξαντλεί­

ται· το καλό πράγμα φεύγει από μένα, όχι σαν να έγινε κάτι που

μου προκαλεί αηδία, αλλά ειρηνικά και χορτασμένο μαζί μου,

όπως κι εγώ μαζί του - σαν να οφείλαμε ευγνωμοσύνη ο ένας

στον άλλο και έτσι να σφίγγαμε τα χέρια για να πούμε αντίο.

Ήδη όμως κάτι καινούργιο περιμένει στην πόρτα, μαζί με την

πίστη μου - αυτή την άφθαρτη τρελή και σοφή! - ότι αυτό το

καινούργιο θα 'ναι το σωστό, το τελεσίδικα σωστό. Αυτό το

πράγμα ακριβώς μου συμβαίνει με τις τροφές, τις σκέψεις, τους

239

Η χαρούμενη γνώση

ανθρώπους, τις πόλεις, τα ποιήματα, τη μουσική, τις θεωρίες, τις

ημερήσιες διατάξεις και τους τρόπους ζωής. - Αντίθετα, μισώ

τις συνήθειες που διαρκούν πολύ. Νιώθω σαν να 'ρθε κοντά έ­

νας τύραννος και σαν να πυκνώνει ο αέρας που αναπνέω, όταν

τα γεγονότα παίρνουν μια τέτοια στροφή που δείχνει πως θα

προκαλέσουν αναπόφευκτα συνήθειες που θα διαρκέσουν πολύ:

για παράδειγμα, λόγω μιας δημόσιας θέσης, μιας συνεχούς συ­

ναναστροφής με τους ίδιους ανθρώπους, μιας μόνιμης κατοικί­

ας ή ενός είδους υγείας. Ναι, στο βάθος της ψυχής μου, νιώθω

ευγνωμοσύνη για όλη μου την αθλιότητα, και την αρρώστια, για

ό,τι είναι ατελές μέσα μου, γιατί αυτό το πράγμα μού προσφέ­

ρει εκατό πίσω πόρτες απ' τις οποίες μπορώ να ξεφεύγω από τις

συνήθειες που διαρκούν πολύ. - Σίγουρα, το πιο αβάσταχτο και

το κατεξοχήν φρικτό πράγμα για μένα θα 'ταν μια ζωή εντελώς

άδεια από συνήθειες, μια ζωή που θα απαιτούσε συνέχεια τον

αυτοσχεδιασμό. Αυτό θα 'ταν η εξορία μου και η Σιβηρία μου.

296

Η στέρεη φήμη. - Η στέρεη φήμη ήταν άλλοτε εξαιρετικά χρή­

σιμη· και παντού όπου η κοινωνία συνεχίζει να κυριαρχείται α­

πό τα αγελαία ένστικτα, το πιο συμφέρον πράγμα είναι να πα­

ρουσιάζει ο καθένας το χαρακτήρα του και την ασχολία του σαν

ανάλλακτα δεδομένα, ακόμη κι αν κατά βάθος δεν είναι τέτοια.

«Μπορείς να του 'χεις εμπιστοσύνη, δεν αλλάζει»· σ' όλες τις ε­

πικίνδυνες καταστάσεις της κοινωνίας αυτός είναι ο έπαινος που

έχει τη μεγαλύτερη σημασία. Η κοινωνία αρέσκεται να νιώθει

ότι η αρετή ενός ανθρώπου, η φιλοδοξία ενός δεύτερου και η

στοχαστικότητα και το πάθος ενός τρίτου τής παρέχουν ένα α­

ξιόπιστο εργαλείο που είναι πάντα διαθέσιμο· η κοινωνία τιμά

με τιζ μεγαλύτερεζ τιμέζ αυτή την ΒρyαλΒιακή φύaη, αυτόν τον

τρόπο να μένεις πιστός στον εαυτό σου, αυτό το ανάλλαχτο των

240

Βιβλίο IV: Sanctus Jαnuαrίus

απόψεων, των βλέψεων, ακόμη και των μη aρετών. Μια τέτοια

εκτίμηση, που aνθίζει και άνθισε παντού μαζί με την ηθικότητα

των ηθών, πλάθει το «χαρακτήρα» και δίνει κακή φήμη σε κά­

θε μεταβολή, σε κάθε μάθηση από την αρχή, σε κάθε αλλαγή

του εαυτού . Όσο μεγάλα κι αν είναι αλλού τα πλεονεκτήματα

αυτού του τρόπου σκέψης, για τη γνώση καμιά άλλη γενική κρί­

ση δεν μπορεί να 'ναι πιο επιζήμια απ' αυτήν, για το λόγο ότι

καταδικάζεται και αποκτά κακή φήμη ακριβώς η καλή θέληση

των ερευνητών της γνώσης να διακηρύσσουν οποιαδήποτε στιγ- · μή την αντίθεσή τους στις προηγούμενες γνώμες τους και να πε­

ριφρονούν καθετί που θέλει να γίνει στέρεο μέσα μας. Το να

'σαι σ' αντίθεση με τη «στέρεη φήμη», δηλαδή η στάση εκείνων

που αναζητούν τη γνώση, θεωρείται aτιμωτική, ενώ η aπολίθω­

ση των γνωμών έχει το μονοπώλιο των τιμών! Κάτω από το α­

νάθεμα αυτής της αξίας πρέπει να ζούμε και σήμερα ακόμη! Πό­

σο δύσκολη είναι η ζωή όταν νιώθεις γύρω σου την απόφαση

που εξέδωσαν πολλές χιλιετίες! Είναι πιθανό πως για ολόκλη­

ρες χιλιετίες η γνώση προσβλήθηκε από κακή συνείδηση, και

πως η ιστορία των μεγαλύτερων πνευμάτων πρέπει να περιείχε

πολλή αυτοπεριφρόνηση και κρυφή αθλιότητα.

297

Να μπορείς να aντιλέγεις. - Όλοι ξέρουν σήμερα ότι το να μπο­

ρείς να aντέχεις την αντίφαση είναι εξέχον σημάδι καλλιέρ­

γειας. Μερικοί μάλιστα ξέρουν ότι οι ανώτεροι άνθρωποι επι­

θυμούν και προκαλούν την αντίφαση, προκειμένου να δεχτούν

μια υπόδειξη για τις αδικίες τους, οι οποίες τους είναι άγνωστες

ως εκείνη τη στιγμη. Αλλά το να μπορείς να aντιλέγεις, το να

διατηρείς την καλή συνείδηση που έχεις αποκτήσει νιώθοντας ε­

χθρικά απέναντι σ' ό,τι είναι συνηθισμένο, παραδοσιακό και κα­

θαγιασμένο - · αυτό είναι κάτι παραπάνω από το να aντέχεις

241

Η χαρούμενη γνώση

και να προκαλείς την αντίφαση, αυτό είναι αληθινά μεγάλο, και­

νούργιο και καταπληκτικό μέσα στην κουλτούρα μας, αυτό είναι

το κατεξοχήν βήμα του απελευθερωμένου πνεύματος: ποιος το

ξέρει αυτό;

298

Αναστεναγμός. - Αυτή την ιδέα την άρπαξα καθ' οδόν και, α­

πό φόβο μην πετάξει ξανά μακριά μου, την διατύπωσα με τις πιο

πρόχειρες φτωχές λέξεις που είχα. Και τώρα έχει πεθάνει απ'

αυτές τις στεγνές λέξεις και φτεροκοπάει και χτυπιέται μέσα

τους - και σαν την κοιτάζω δεν ξέρω πια πώς μπόρεσα να έχω

τέτοια τύχη και να πιάσω αυτό το πουλί:

299

Τι πρέπει να μάθει κανείς απ' τους καλλιτέχνες. - Τι μέσα δια­

θέτουμε για να κάνουμε τα πράγματα ωραία, ελκυστικά και ε­

πιθυμητά όταν δεν είναι τέτοια; Και μάλιστα νομίζω πως καθ'

εαυτά ποτέ δεν είναι τέτοια! Εδώ μπορούμε να μάθουμε κάτι α­

πό τους γιατρούς, όταν παραδείγματος χάρη aραιώνουν ό,τι εί­

ναι πικρό ή προσθέτουν κρασί και ζάχαρη σ' ένα μίγμα - αλ­

λά ακόμη περισσότερα από τους καλλιτέχνες που συνεχώς ασχο­

λούνται με τέτοιες επινοήσεις και τεχνάσματα. Να ξεμακραίνεις

από τα πράγματα ώσπου να μην βλέπεις πολλές λεπτομέρειες σ'

αυτά για να μπορείς να τα βλέπεις ακόμα· ή να βλέπεις τα πράγ­

ματα από μια γωνία και σαν να βρίσκονται μέσα σε μια εκτομή·

ή να τα τοποθετείς με τρόπο που να σκεπάζουν ως ένα σημείο

το ένα το άλλο και να μας δίνουν μόνο προοπτικές απόψεις ή

να τα βλέπεις μέσα από ένα χρωματιστό φακό ή στο φως του η­

λιοβασιλέματος ή να τους δίνεις μια επιφάνεια, ένα δέρμα όχι

242

Βιβλίο IV: Sanctus Januarius

τελείως διάφανο: όλα αυτά πρέπει να τα μάθεις από τους καλ­

λιτέχνες και για τα υπόλοιπα πρέπει να 'σαι φρονιμότερος απ'

αυτούς. Γιατί σ' αυτούς τούτη η λεπτή δύναμη σταματά εκεί ό­

που τελειώνει η τέχνη κι αρχίζει η ζωή· εμείς όμως θέλουμε να

'μαστε οι ποιητές της ζωής μας - και πρώτα απ' όλα στα πιο

μικρά και καθημερινά ζητήματα.

300

Προοίμια της επιστήμης. - Πιστεύετε πως θα γεννιούνταν και

θα μεγάλωναν οι επιστήμες, αν δεν υπήρχαν πρωτύτερα οι μά­

γοι, οι αλχημιστές, οι aστρολόγοι και οι μάγισσες, που δημιούρ­

γησαν με τις υποσχέσεις και τις απάτες τους μια δίψα, μια πεί­

να, ένα γούστο για κρυφές και απαγορευμένες δυνάμεις; Πράγ­

ματι, ορισμένοι άνθρωποι έπρεπε να υποσχεθούν aπείρως πε­

ρισσότερα απ' όσα θα ήταν δυνατόν να πραγματοποιηθούν πο­

τέ, προκειμένου να πραγματοποιηθεί κάτι στον χώρο της γνώ­

σης. - Αυτά που θεωρούμε εμείς προοίμια και προκαταρκτικές

ασκήσεις της επιστήμης, οι άνθρωποι της εποχής τους δεν τα έ­

καναν ούτε τα αντιλαμβάνονταν ως τέτοια· αυτό ίσως να δείχνει ότι ολόκληρη η θρησκεία μπορεί να φανεί ως προοίμιο και ως

άσκηση σε μια μακρινή εποχή. Ίσως να μπορέσει να γίνει η θρη­

σκεία το πιο παράξενο μέσο που θα χρησιμοποιήσουν ορισμέ­

νοι άνθρωποι για να μπορέσουν να απολαύσουν ολόκληρη την

αυτάρκεια ενός θεού κι ολόκληρη την ικανότητά του να είναι ο

σωτήρας του εαυτού του. Και μάλιστα - μπορεί να ρωτήσει κα­

νείς - θα μάθαινε ποτέ ο άνθρωπος, αν δεν υπήρχε αυτό το

θρησκευτικό σχολείο κι αυτή η θρησκευτική προ'ίστορία, να αι­

σθάνεται πείνα και δίψα για τον εαυτό του, και να βρίσκει ικα­

νοποίηση και πλήρωση στον εαυτό του; Δεν έπρεπε να είχε την

ψευδαίσθηση πρωτύτερα ο Προμηθέας ότι είχε κλέψει το φως κι

ύστερα να πληρώσει γι' αυτό - για να ανακαλύψει τελικά ότι

243

Η χαρούμενη γνώση

αmός είχε δημιουργήσει το φως επειδή το είχε επιθυμήσει σφο­

δρά, και ότι όχι μόνο ο άνθρωπος αλλά και ο Θεός ήταν έργο

των χεριών του, πηλός πλασμένος από τα χέρια του; Όλα απλές

εικόνες του δημιουργού - η ψευδαίσθηση, η κλοπή, ο Καύκα­

σος, ο γύπας, κι όλη η τραγική Προμήθεια όλων των αναζητητών

της γνώσης.

301

Η ψευδαίσθηση των θεωρησιακών ανθρώπων. - Αmό που ξε­

χωρίζει τους ανώτερους ανθρώπους από τους κατώτερους είναι

ότι οι πρώτοι βλέπουν και ακούν aπείρως περισσότερα, και βλέ­

πουν και ακούν στοχαστικά - κι ακριβώς αυτό ξεχωρίζει τους

ανθρώπους από τα ζώα και τα ανώτερα ζώα από τα κατώτερα.

Για όποιον ανεβαίνει στα ύψη της ανθρώπινης ιδιότητας ο κό­

σμος γίνεται όλο και πιο πλούσιος όλο και πιο πολλά αγκίστρια

ρίχνονται προς το μέρος του για να πιάσουν το ενδιαφέρον του·

αυξάνεται συνεχώς ο αριθμός των πραγμάτων που τον ερεθίζουν

όπως και ο αριθμός των διαφόρων ειδών ευχαρίστησης και a­παρέσκειας: ο ανώτερος άνθρωπος πάντα γίνεται πιο ευτυχισμέ­

νος και συνάμα πιο δυστυχισμένος. Ποτέ όμως δεν μπορεί να

ξεφύγει από την εξής αυταπάτη: ότι είναι ένας θεατής και ακρο­

ατής που έχει τοποθετηθεί μπροστά στο μεγάλο οπτικό και α­

κουστικό θέαμα που είναι η ζωή· αποκαλεί την ίδια του τη φύ­

ση θεωρησιακή και παραβλέπει το γεγονός ότι αυτός είναι στην

πραγματικότητα ο ποιητής που συνεχίζει να δημιουργεί αυτή τη

ζωή. Φυσικά, είναι διαφορετικός από τον ηθοποιό · αυτού του

δράματος, από τον λεγόμενο άνθρωπο της δράσης ακόμη λιγό­

τερο όμως μοιάζει με απλό θεατή, με προσκαλεσμένο που κάθε­

ται μπροστά στη σκηνή. Σαν ποιητής έχει ασφαλώς vis contem­plativa90 και την ικανότητα να βλέπει αναδρομικά το έργο του, την ίδια στιγμή όμως έχει προπαντός και vis creativa9

\ που λεί-

244

Βιβλίο IV.: Sanctus Januarίus

πει από τον άνθρωπο της δράσης, αντίθετα απ' ό,τι λένε τα φαι­

νόμενα και η γνώμη όλου του κόσμου. Εμείς που σκεφτόμαστε

και αισθανόμαστε, την ίδια στιγμή είμαστε εκείνοι που πραγμα­

τικά και αδιάκοπα κάνουμε κάτι που δεν υπήρχε πιο πριν: ολό­

κληρο τον αιώνια αυξανόμενο κόσμο των εκτιμήσεων, των χρω­

μάτων, των τόνων, των προοπτικών, των κλιμάκων, των καταφά­

σεων και των αρνήσεων. Αυτό το ποίημα που επινοούμε, το με­

λετούν συνεχώς οι λεγόμενοι πρακτικοί άνθρωποι · (οι ηθοποιοί

μας), εξασκούνται σ' αυτό και το μεταφράζουν σε σάρκα και

πραγματικότητα, σε καθημερινότητα. Ό,τι έχει αξία στον σημε­

ρινό κόσμο, δεν έχει αξία καθ' εαυτό, σύμφωνα με τη φύση του

(η φύση δεν έχει ποτέ αξία, αλλά της δίνεται αξία κάποια στιγ­

μή, σαν δώρο - κι εμείς ακριβώς είμαστε αυτοί οι χορηγοί και

δωρητές!). Πρώτοι εμείς δημιουργήσαμε τον κόσμο που αφορά

στον άνθρωπο! -Αλλά ακριβώς αυτή η γνώση μάς λείπει, κι αν

την αποκτήσουμε συμπτωματικά για μια στιγμή, πάντα την ξα­

ναξεχνάμε σχεδόν αμέσως: παραγνωρίζουμε την καλύτερη δύ­

ναμή μας και υποτιμάμε τους εαυτούς μας, εμείς οι θεωρησια­

κοί, ως ένα βαθμό. Δεν είμαστε ούτε τόσο περήφανοι ούτε τόσο

ευτυχισμένοι όσο θα μπορούσαμε να 'μαστε.

302

Ο κίνδυνος τοιι πιο ευτυχισμένου. - Να 'χεις εκλεπτυσμένες αι­

σθήσεις και λεπτό γούστο· να 'σαι συνηθισμένος σ' ό,τι πιο ε­

κλεκτό και εξαίσιο έχει το πνεύμα, σαν να 'ταν αυτό απλώς η

πιο σωστή και κατάλληλη τροφή· να χαίρεσαι μια δυνατή, θαρ­

ραλέα, παράτολμη ψυχή· να περνάς μέσα από τη ζωή με ήρεμα

μάτια και σταθερό βήμα, έτοιμος πάντα για τις πιο ακραίες κα­

ταστάσεις όπως σε μια γιορτή και γεμάτος από τον πόθο για κό­

σμους και θάλασσες, ανθρώπους και θεούς που δεν έχουν ανα­

καλυφθεί ακόμα· να ακούς κάθε ευδιάθετη μουσική σαν να 'ταν

245

Η χαρούμενη γνώση

σημάδι ότι παράτολμοι άνθρωποι, στρατιώτες, ποντοπόροι χαρί­

ζουν στον εαυτό τους εκεί μια βραχύχρονη ανάπαυση και ευχα­

ρίστηση και ξαφνικά, μέσα στη βαθύτατη απόλαυση της στιγμής,

νικιούνται από τα κλάματα κι απ' όλη τη βυσσινιά μελαγχολία

του ευτυχισμένου: ποιος δεν θα 'θελε να 'ναι όλα αυτά κατοχή

του, κατάστασή του! Αυτή ήταν η ευτυχία του Ομήρου! Η κατά­

σταση εκείνου που έδωσε στους Έλληνες τους θεούς τους - ό­

χι, εκείνου που επινόησε τους δικούς του θεούς για τον εαυτό

του! Δεν πρέπει όμως να παραβλέπουμε το εξής: μ' αυτή την ευ­

τυχία του Ομήρου στην ψυχή είναι κανείς το πλάσμα που υπο­

φέρει περισσότερο απ' όλα τα άλλα, όσα υπάρχουν κάτω από

τον ήλιο! Και μόνο μ' αυτό το τίμημα αγοράζει κανείς το πολυ­

τιμότερο κοχύλι που έριξαν ποτέ στην ακτή τα κύματα της ύπαρ­

ξης! Όποιος το 'χει στην κατοχή του, γίνεται όλο και πιο ευαί­

σθητος στον πόνο και τελικά υπερευαίσθητος μια μικρή δυσθυ­

μία και αηδία στάθηκε αρκετή στο τέλος για να χαλάσει τη ζω­

ή του Ομήρου. Δεν μπόρεσε να μαντέψει τη λύση ενός παράλο­

γου μικρού αινίγματος που του έθεσαν κάποιοι νεαροί ψαράδες!

Ναι, τα μικρά αινίγματα είναι ο κίνδυνος των πιο ευτυχισμένων!

303

Δύο ευτυχισμένοι. - Στ' αλήθεια, παρά το νεαρό της ηλικίας του,

αυτός ο άνθρωπος είναι μεγάλος aυτοσχεδιαστής της ζωής και

αφήνει άναυδο ακόμη και τον πιο λεπταίσθητο παρατηρητή· για­

τί ποτέ δεν φαίνεται να κάνει λάθος, αν και παίζει συνεχώς το

πιο τολμηρό παιχνίδι. Θυμίζει εκείνους τους μάστορες aυτοσχε­

διαστές της τέχνης των ήχων, στους οποίους οι ακροατές τους

θα 'θελαν να αποδώσουν ένα θε'ίκό αλάθητο του χεριού, μ' όλο

που κι αυτοί κάνουν πού και πού λάθη, όπως κάθε θνητός. Εί­

ναι όμως εξασκημένοι και επινοητικοί και έτοιμοι σε κάθε στιγ­

μή να ενσωματώσουν στη θεματική τους διάταξη τον τόνο στον

246

Βιβλίο IV: Sanctus Januarius

οποίο τους παρέσυρε τυχαία ή ψυχική τους διάθεση ή το καπρι­

τσιο των δακτύλων τους και να εμφυσήσουν έτσι στο τυχαίο έ­

να ωραίο νόημα και μια ψυχή. - Να τώρα κι ένας εντελώς δια­

φορετικός άνθρωπος: κατά βάθος, αυτός αποτυγχάνει σ' ό,τι ε­

πιχειρεί και σχεδιάζει. Αυτό στο οποίο αφιερωνόταν μ' όλη του

την καρδιά, τη μια στιγμή ή την άλλη, τον οδηγούσε στο χείλος

του γκρεμού και πολύ κοντά στην καταστροφή· κι όταν ξέφευ­

γε, δεν τα κατάφερνε να γλιτώσει με ένα μόνο «μαυρισμένο μά­

τι». Νομίζετε ότι νιώθει δυστυχισμένος γι' αυτό; Από καιρό το

'χει πάρει απόφαση να μην παίρνει πολύ σοβαρά τις επιθυμίες

και τα σχέδιά του . «Αν δεν πετύχω σ' αυτό», λέει στον εαυτό

του, «θα πετύχω ίσως στο άλλο· και γενικά δεν ξέρω αν δεν χρω­

στώ περισσότερη ευγνωμοσύνη στις αποτυχίες μου παρά στις ε­

πιτυχίες μου. Είμαι φτιαγμένος για να 'μαι πεισματάρης και για

να 'χω κέρατα σαν του ταύρου; Ό,τι αποτελεί την αξία και το ό­

φελος της ζωής για μένα βρίσκεται αλλού · τόσο η περηφάνια μου

όσο και η αθλιότητά μου βρίσκονται αλλού. Ξέρω περισσότερα

για τη ζωή, γιατί πάρα πολλές φορές κόντεψα να τη χάσω: και

γι' αυτόν ακριβώς το λόγο έχω περισσότερα απ' τη ζω11 απ' ό,τι

όλοι εσείς!»

304

Κάνοντας κάτι, παρατάμε κάτι άλλο. - Κατά βάθος απεχθάνο­

μαι όλες τις ηθικές που λένε: «Μην το κάνεις αυτό! Αρνήσου!

Υπερνίκησε τον εαυτό σου !» Αντίθετα, μ' αρέσουν όλες εκείνες

οι ηθικές που με ωθούν να κάνω κάτι και να το ξανακάνω απ'

το πρωί ως το βράδυ και να το ονειρεύομαι τη νύχτα και να μη

σκέφτομαι τίποτε άλλο εκτός από το να το κάνω καλά, τόσο κα­

λά όσο μόνο εγώ μπορώ! Για όποιον ζει έτσι, το ένα πράγμα με­

τά το άλλο που δεν ανήκει σε τέτοια ζωή απομακρύνεται από

μόνο του. Δίχως μίσος ή αποστροφή, βλέπει αυτός να φεύγει σή-

247

Η χαρούμενη γνώση

μερα το ένα και αύριο το άλλο, σαν τα κιτρινισμένα φύλλα που

αποσπώνται από το δέντρο με το παραμικρό φύσημα του αέρα.

Είναι δυνατόν επίσης να μην παρατηρήσει ότι κάτι φεύγει, επει­

δή το μάτι του είναι στυλωμένο στο σκοπό του - μπροστά, όχι

πλάγια ούτε πίσω ή κάτω. Αυτό που κάνουμε πρέπει να καθο­

ρίζει εκείνο που παρατάμε· κάνοντας κάτι παρατάμε κάτι άλλο

- έτσι μ' αρέσει εμένα, αυτό είναι το placitum92 μου. Αλλά δεν

θέλω να αγωνίζομαι μ' ανοιχτά μάτια για το ίδιο μου το φτώχε­

μα, δεν μ' αρέσουν οι αρνητικές αρετές - αρετές που ουσία τους είναι το να αρνείσαι και να αποποιείσαι τον εαυτό σου.

305

Αυτοκυριαρχία. - Εκείνοι οι ηθικοδιδάσκαλοι που προστάζουν

τον άνθρωπο πριν απ' όλα και πάνω απ' όλα να κερδίσει τον έ­

λεγχο του εαυτού του, του προκαλούν μια περίεργη αρρώστια:

συγκεκριμένα, μια διαρκή ευερεθιστότητα απέναντι σ' όλες τις

φυσικές διεγέρσεις και κλίσεις - ένα είδος φαγούρας. Κι από

τότε ό,τι κι αν τον πιέσει, τον σπρώξει, τον προσελκύσει ή τον

παρακινήσει, από μέσα ή από έξω, του δείχνει πάντα, αυτού του

ευερέθιστου, πως η αυτοκυριαρχία του διατρέχει κίνδυνο. Δεν

μπορεί πια να εμπιστευτεί κανένα ένστικτο ή ελεύθερο πέταγ­

μα· μένει μονίμως σε αμυντική στάση, οπλισμένος εναντίον του

εαυτού του, με διαπεραστικά και δύσπιστα μάτια - αιώνιος φύ­

λακας του κάστρου στο οποίο έχει μετατρέψει τον εαυτό του.

Ναι, μπορεί να 'ναι μεγάλος σ' αυτόν το ρόλο! Σίγουρα όμως έ­

χει γίνει aνυπόφορος στους άλλους, βαρύς για τον εαυτό του,

φτωχεμένος και aποκομμένος από τα ωραιότερα «τυχερά» της

ψυχής του, όπως και από οποιαδήποτε περαιτέρω μόρφωση! Για­

τί πρέπει κανείς να 'ναι ικανός να χάνει κατά καιρούς τον εαυ­

τό του αν θέλει να μάθει κάτι από πράγματα διαφορετικά απ'

αυτόν .

248

Βιβλίο IV: Sanctus Januarίus

306

Στωικοί και επικούρειοι. - Ο επικούρειος διαλέγει την κατά­

σταση, τα πρόσωπα, ακόμη και τα γεγονότα που ταιριάζουν στην

άκρως ευερέθιστη διανοητική συγκρότησή του· παραιτείται απ'

όλα τα άλλα, δηλαδή σχεδόν από τα πάντα, επειδή θα 'ταν πο­

λύ δυνατή και βαριά τροφή γι' αυτόν. Αντίθετα ο στωικός ασκεί­

ται στο να καταπίνει πέτρες και σκουλήκια, κομμάτια γυαλί και

σκορπιούς χωρίς αηδία: το στομάχι του πρέπει να γίνει αδιάφο­

ρο απέναντι σ' οτιδήποτε ρίχνει μέσα του το τυχαίο της ύπαρ­

ξης θυμίζει εκείνους τους Άραβες της θρησκευτικής αίρεσης

των Ασάουα που βλέπουμε στο Αλγέρι: όπως αυτοί οι αναίσθη­

τοι άνθρωποι, έτσι κι αυτός ευχαριστιέται να 'χει κοινό προσκε­

κλημένο στο θέαμα της αναισθησίας του, ενώ ο επικούρειος θα

έκανε δίχως αυτό - αυτός έχει τον «κήπο» του! Για ανθρώπους

με τους οποίους αυτοσχεδιάζει η μοίρα, για εκείνους που ζουν

σε βίαιες εποχές και εξαρτώνται από αιφνιδιαστικούς και ευμε­

τάβλητους ανθρώπους - ίσως να 'ναι πολύ σύμφορος ο στωικι­

σμός. Όποιος όμως προβλέπει ως ένα βαθμό ότι η μοίρα θα του

επιτρέψει να γνέσει ένα μακρύ νήμα, καλά θα κάνει να πάρει

επικούρεια κατάρτιση: αυτό κάνουν ως τώρα όλοι οι άνθρωποι

που 'ναι αφιερωμένοι στην πνευματική εργασία! Γι' αυτούς, θα

'ταν πράγματι η μεγαλύτερη απώλεια αν έχαναν την λεπτή τους

ευερεθιστότητα και αποκτούσαν στη θέση της στο σκληρό στωι­

κό δέρμα με τα σκατζοχοιρίσια αγκάθια.

307

Υπέρ της κριτικής. - Τώρα σου φαίνεται πλάνη κάτι που άλλο­

τε το αγαπούσες ως αλήθεια ή πιθανότητα· το πετάς μακριά σου

κι έχεις την ψευδαίσθηση ότι το λογικό σου κέρδισε μια νίκη. Ί­

σως όμως αυτή η πλάνη να ήταν απαραίτητη για σeνα τότε, -rό-

249

Η χαρούμενη γνώση

τε που ήσουν ακόμα διαφορετικός άνθρωπος - είσαι πάντα δια­

φορετικός άνθρωπος - όπwς είναι όλες οι τωρινές σου «αλή­θειες», κάτι σαν δέρμα, που σου έκρυβε και σου κάλυπτε πολ­

λά που δεν έπρεπε να δεις ακόμη. Η καινούργια σου ζωή κι ό­

χι το λογικό σου σκότωσε αυτή τη γνώμη για λογαριασμό σου:

δεν την χρειάζεσαι πια, και τώρα καταρρέει, και το ά-λογο βγαί­

νει έρποντας σαν σκουλήκι από μέσα της στο φως. Όταν ασκού­

με κριτική, αυτό δεν είναι αυθαίρετο και απρόσωπο γεγονός εί­

ναι, τουλάχιστον πολύ συχνά, απόδειξη πως υπάρχουν μέσα μας

ζωτικές δυνάμεις έτοιμες να κάνουν το φλοιό τοιiς να σκάσει.

Αρνούμαστε και πρέπει να αρνούμαστε, επειδή κάτι μέσα μας

θέλει να ζήσει και να επιβεβαιωθεί - κάτι που ίσως δεν το ξέ­

ρουμε ή δεν το βλέπουμε ακόμη! - Αυτό ειπώθηκε υπέρ της

κριτικής.

308

Η ιστορία κάθε μέρας. - Τι είναι η ιστορία κάθε μέρας στην

περίπτωσή σου; Δες τις συνήθειές σου που την αποτελούν: είναι

αυτές το προ"ίόν αναρίθμητων μικρών δειλιών και οκνηριών ή

του θάρρους και του επινοητικού λογικού σου; Όσο διαφορετι­

κές κι αν είναι αυτές οι δυο περιπτώσεις, είναι δυνατόν οι άν­

θρωποι να σ' επαινούν το ίδιο κι εσύ να τους ωφελείς το ίδιο.

Όμως ο έπαινος και η χρησιμότητα και η ευυποληψία μπορεί να

αρκούν μόνο για εκείνους που θέλουν απλώς να έχουν καλή συ­

νείδηση - αλλά όχι για σένα που βυθομετράς τον εαυτό σου,

για σένα που έχεις μια επιστήμη της συνείδησης!

309

Από την έβδομη μοναξιά. - Μια μέρα ο ταξιδιώτης έκλεισε μια πόρτα πίσω του, στάθηκε ακίνητος και έκλαψε. Κι ύστερα είπε:

250

Βιβλίο IV: Sanctus Januarius

«Αυτή η κλίση, αυτή η ώθηση προς το αληθινό, το πραγματικό,

το μη φαινομενικό, το βέβαιο - πόσο με βαραίνει! Γιατί με α­

κολουθεί συνεχώς αυτός ο ζοφερός και παθιασμένος ιχνηλάτης;

Θέλω να ξεκουραστώ, αλλά δεν μ' αφήνει. Πόσα πράγματα με

προσελκύουν να σταματήσω! Παντού υπάρχουν κήποι της Αρμί­

ντα93 για μένα· και πάντα καινούργιοι σπαραγμοί και καινούρ­

γιες πίκρες για την καρδιά μου! Πρέπει να προχωρήσω ακόμα,

να σηκώσω ξανά και ξανά τα πόδια μου, αυτά τα κουρασμένα

και πληγιασμένα πόδια· κι επειδή πρέπει να προχωρήσω, συχνά

ρίχνω μια οργισμένη ματιά πίσω στα πιο ωραία πράγματα, που

δεν μπόρεσαν να με κρατήσουν - επειδή δεν μπόρεσαν να με

κρατήσουν !

310

Θέληση και κύμα. - Με πόση απληστία προχωρεί αυτό το κύ­

μα, σαν να κυνηγάει κάτι! Πώς σέρνεται με τρομακτική βιασύ­

νη ως τις ενδότερες γωνιές αυτού του βραχώδους χάσματος!

Μοιάζει σαν να προσπαθεί να προλάβει κάποιον· μοιάζει σαν

να 'ναι εκεί κάτι κρυμμένο που έχει αξία, μεγάλη αξία. - Και

τώρα να το που 'ρχεται πίσω, λίγο πιο αργά, μα κάτασπρο ακό­

μα απ' την έξαψη - είναι απογοητευμένο; Βρήκε αυτό που γύ­

ρευε; Προσποιείται ότι είναι ακόμα απογοητευμένο; - Μα να

που πλησιάζει ένα άλλο κύμα, ακόμα πιο άπληστο, ακόμα πιο

άγριο απ' το πρώτο, κι η ψυχή του μοιάζει επίσης να 'ναι γεμά­

τη από μυστικά και από την επιθυμία να σκάψει για θησαυρούς.

Έτσι ζουν τα κύματα - έτσι ζούμε κι εμείς που θέλουμε! - δεν

θα πω περισσότερα . - Πώς; Δεν μ' εμπιστεύεστε; Έχετε θυμώ­

σει μαζί μου, ωραία τέρατα; Φοβάστε μήπως προδώσω το μυστι­

κό σας; Ας είναι! Θυμώστε μαζί μου, τεντώστε τα επικίνδυνα

πράσινα σώματά σας όσο πιο ψηλά μπορείτε, ορθώστε ένα τεί­

χος ανάμεσα σε μένα και στον ήλιο - όπως ακριβώς κάνετε τώ-

251

Η χαρούμενη γνώση

ρα! Στ' αλήθεια, ακόμη και τώρα τίποτε δεν μένει απ' τον κό­

σμο εκτός από πράσινο λυκόφως και πράσινες αστραπές. Συνε­

χίστε όπως σας αρέσει, ουρλιάζοντας με ευχαρίστηση και κακία

- ή ξαναβυθιστείτε, ρίξτε τα σμαράγδια σας στα βαθύτερα βά­

θη και ρίξτε πάνω τους την ατέλειωτη aφρισμένη χαίτη σας. Το

καθετί είναι εντάξει για μένα, γιατί το καθετί σάς βολεύει εξί­

σου καλά, εσάς στα οποία εγώ χρωστώ τα πάντα: πώς θα μπο­

ρούσα να σας προδώσω; Γιατί - ακούστε το αυτό καλά! - σας

ξέρω κι εσάς και το μυστικό σας, ξέρω το φύλο σας! Εγώ κι ε­

σείς ανήκουμε στο ίδιο φύλο! - Εσείς κι εγώ μοιραζόμαστε το

ίδιο μυστικό!

311

Διαθλασμένο φως. - Δεν είναι κανείς πάντα θαρραλέος, κι ό­

ταν έρχεται η κούραση, περισσότεροι από έναν από μας παρα­

πονιούνται με τον εξής τρόπο: «Είναι τόσο δύσκολο να μην κά­

νεις κακό στους ανθρώπους - αχ, γιατί να 'ναι απαραίτητο αυ­

τό! Τι μας χρησιμεύει να ζούμε κρυμμένοι όταν δεν θέλουμε να

κρατήσουμε μέσα μας ό,τι προσβάλλει τους άλλους; Δεν θα 'ταν

σκοπιμότερο να ζούσαμε μέσα στον όχλο και να επανορθώνα­

με στο πρόσωπο του καθενός τις αμαρτίες που θα γίνουν, που

πρέπει να γίνουν εναντίον όλων; Να 'μαστε τρελοί με τους τρε­

λούς, ματαιόδοξοι με τους ματαιόδοξους, ενθουσιώδεις με τους

ενθουδιώδεις; Δεν θα 'ταν πιο δίκαιο αυτό από το να απομακρυ­

νόμαστε τόσο υπεροπτικά απ' το σύνολο; Όταν ακούω για τις

κακίες των άλλων εναντίον μου - το πρώτο μου συναίσθημα δεν

είναι να ζητήσω επανόρθωση; Αυτό είναι το σωστό! - μου φαί­

νεται πως τους λέω - ταιριάζω τόσο λίγο μαζί σας κι έχω τόσο

πολλή αλήθεια με το μέρος μου ώστε έχετε δικαίωμα να διασκε­

δάσετε μια ολόκληρη μέρα σε βάρος μου όσες φορές μπορέσε­

τε! Να οι ελλείψεις και τα λάθη μου, να η ψευδαίσθησή μου, το

252

Βιβλ{ο IV: Sanctus Januarίus

κακό μου γούστο, η σύγχυσή μου, τα δάκρυά μου, η ματαιοδο­

ξία μου, η κουκουβαγίσ:τικη αφάνειά μου, οι αντιφάσεις μου!

Δεν τα βάζω με το χαρακτήρα και το νόμο των πραγμάτων, σύμ­

φωνα με τον οποίο οι ελλείψεις και τα λάθη προκαλούν κέφι!

- Βέpαια, οι καιροί ήταν κάποτε πιο «ωραίοι», τότε που ο κα­

θένας που συλλάμβανε μια καινούργια ως ένα βαθμό σκέψη έ­

νιωθε τόσο απαραίτητος που μπορούσε να βγει στο δρόμο και

να φωνάξει στον καθένα: "Κοίτα! Πλησιάζει η βασιλεία των ου­

ρανών!" - Όσο για μένα, δεν θα aντιλαμβανόμουν την απου­

σία μου, αν δεν ήμουν εκεί. Κανένας μας δεν είναι απαραίτη­

τος». - Αλλά, όπως είπα, δεν σκεφτόμαστε έτσι όταν είμαστε

θαρραλέοι· όταν είμαστε θαρραλέοι δεν το διανοούμαστε αυτό.

312

Ο σκύλος μου. - Έδωσα ένα όνομα στον πόνο μου και τον φω­

νάζω «σκύλο» . Είναι το ίδιο πιστός, το ίδιο φορτικός και αδιά­

ντροπος, το ίδιο διασκεδαστικός και έξυπνος όσο κάθε άλλος

σκύλος - και μπορώ να τον μαλώνω και να ξεσπώ πάνω του,

όταν έχω τις κακές μου, όπως κάνουν άλλοι με τους σκύλους,

τους υπηρέτες και τις γυναίκες τους.

313

Καμιά εικόνα μαρτυρίου. - Θα κάνω σαν τον Ραφαήλ και δεν

θα ζωγραφίσω πια άλλη εικόνα μαρτυρίου. Υπάρχουν αρκετά ε­

ξαίσια πράγματα ώστε να μη χρειάζεται να ψάξει κανείς το ε­

ξαίσιο εκεί όπου αυτό ζει σε αδελφική σχέση με τη σκληρότη­

τα· κι η φιλοδοξία μου δεν θα 'βρισκε καμιά ευχαρίστηση στο

να με κάνει εξαίσιο δήμιο.

253

Η χαρούμενη γνώση

314

Καινούργια κατοικίδια ζώα. - Θέλω να 'χω κοντά μου το λιο­

ντάρι μου και τον αετό μου, έτσι ώστε να 'χω πάντα υποδείξεις

και οιωνούς για το πόσο μεγάλη ή μικρή είναι η δύναμή μου.

Πρέπει να κοιτάξω κάτω προς αυτά σήμερα και να νιώσω φό­

βο; Και θα ξανάρθει η ώρα που αυτά θα κοιτάξουν πάνω προς

εμένα - με φόβο;

315

Η τελευταία ωρίτσα. - Οι καταιγίδες είναι ο κίνδυνός μου. Λες

να βρω και γω την καταιγίδα που θα με σκοτώσει όπως σκότω­

σε τον Όλιβερ Κρόμγουελ η δική του; Ή θα χαθώ σαν το λυ­

χνάρι που δεν το σβήνει ο άνεμος αλλά πεθαίνει μόνο του, κου­

ρασμένο και κορεσμένο απ' τον εαυτό του - σαν το λυχνάρι

που έχει κάψει όλο το λάδι του; Ή θα σβήσω μοναχός μου για

να μην καώ ως το τέλος;

316

Προφητικοί άνθρωποι. - Δεν αισθάνεσθε καθόλου ότι οι προ­

φητικοί άνθρωποι είναι άνθρωποι που υποφέρουν πολύ: πιστεύ­

ετε απλώς ότι πήραν ένα ωραίο «χάρισμα» και θα θέλατε να το

είχατε πάρει κι εσείς. Θα εκφραστώ όμως εδώ χρησιμοποιώντας

μια παραβολή. Πόσο πολύ πρέπει να υποφέρουν τα ζώα από τον

ηλεκτρισμό του αέρα και των συννέφων! Βλέπουμε ότι ορισμέ­

να είδη ζώων έχουν μια προφητική ικανότητα όσον αφορά στον

καιρό· παραδείγματος χάρη οι πίθηκοι (όπως μπορεί κανείς να

παρατηρήσει ακόμη και στην Ευρώπη - όχι μόνο στα θηριο­

τροφεία αλλά και στο Γιβραλτάρ). ΑΛλά δεν δίνουμε προσοχή

254

Βιβλίο IV· Sanctus Januarίus

στο ότι σ' αυτά προφήτες είναι οι πόνοι τους! Όταν ένα ισχυρό

θετικό ηλεκτρικό φορτίο μετατρέπεται ξαφνικά, κάτω από την

επίδραση ενός συννέφου που πλησιάζει, αλλά που θα είναι για

αρκετή ώρα αθέατο, σε αρνητικό ηλεκτρισμό και ετοιμάζει μια

μεταβολή στον καιρό, τα ζώα αυτά συμπεριφέρονται σαν να τα

πλησιάζει κάποιος εχθρός και ετοιμάζονται για άμυνα ή φυγή·

τις περισσότερες φορές κρύβονται έρποντας: δεν καταλαβαί­

νουν τον καιρό ως καιρό αλλά ως εχθρό, του οποίου το χέρι νιώ­

θουν ήδη!

317

Αναδρομική ματιά. - Το αληθινό πάθος κάθε περιόδου της ζω­

ής σπάνια το συνειδητοποιούμε όσον καιρό βρισκόμαστε σ' αυ­

τήν: αντίθετα νομίζουμε ότι στο εξής θα είναι η μόνη κατάστα­

ση που είναι δυνατή και λογική για μας και ότι είναι - για να

μιλήσουμε και να κάνουμε μια διάκριση όπως οι Έλληνες - ή­

θος και όχι πάθος. Λίγοι μουσικοί ήχοι που άκουσα σήμερα μου

θύμισαν ένα χειμώνα κι ένα σπίτι και μια εξαιρετικά μοναχική

ζωή, και το συναίσθημα μέσα στο οποίο ζούσα τότε : νόμιζα ότι

θα μπορούσα να συνεχίσω να ζω έτσι για πάντα. Τώρα όμως κα­

ταλαβαίνω που ήταν μόνο πάθος, ένα πράγμα που μπορεί να συ­

γκριθεί μ' αυτή την οδυνηρά τολμηρή και σίγουρη για την παρη­

γοριά που προσφέρει μουσική. Αυτό το είδος πάθους δεν πρέ­

πει να το 'χει κανείς για χρόνια ή για αιώνες: θα κατέληγε να

γίνει πολύ «υπερ-γήινος» γι' αυτόν τον πλανήτη.

318

Σοφία μέσα στον πόνο. - Στον πόνο υπάρχει τόση σοφία όση

και στην ηδονή: και οι δυο (ο πόνος και η ηδονή) ανήκουν στις

255

Η χαρούμενη γνώση

πρωταρχικές δυνάμεις της διατήρησης του είδους. Αν δεν ανή­

κε αυτός, θα 'χε χαθεί προ πολλού· το 6τι κάνει κακό είναι ου­

σία του κι όχι επιχείρημα εναντίον του. Στον πόνο ακούω τη δια­

tαγή του καπετάνιου: «Μαζέψτε τα πανιά!» Ο τολμηρός θαλασ­

σοπόρος «άνθρωπος» πρέπει να είναι aσκημένος να χρησιμο­

ποιεί με χίλιους 1;ρόπους τα πανιά του, γιατί αλλιώς πολύ γρή­

γορα θα πάει καλλιά του κι ο ωκεανός θα τον καταπιεί. Πρέπει

να μάθουμε να ζούμε με μειωμένη ενέργεια: μόλις δώσει οπό­

νος το σινιάλο του, είναι η κατάλληλη στιγμή να τη μειώσουμε·

κάποιος μεγάλος κίνδυνος, μια καταιγίδα έρχεται, και καλά θα

κάνουμε να είμαστε «φουσκωμένοι» όσο το δυνατόν λιγότερο.

- Είναι αλήθεια ότι υπάρχουν άνθρωποι που ακούν ακριβώς

την αντίθετη διαταγή όταν πλησιάζει ένας μεγάλος πόνος: ποτέ

άλλοτε δεν δείχνουν πιο περήφανοι, πιο φιλοπόλεμοι και πιο ευ­

τυχισμένοι· πράγματι, ο ίδιος ο πόνος τούς χαρίζει τις μεγαλύ­

τερες στιγμές τους! Αυτοί είναι οι ηρωικοί άνθρωποι, οι μεγά­

λοι κουβαλητές του πόνου: αυτοί οι λίγοι ή σπάνιοι άνθρωποι

που χρειάζονται την ίδια απολογία που χρειάζεται γενικά και ο

ίδιος ο πόνος - και πράγματι! Δεν πρέπει να τους την αρνη­

θούμε! Είναι οι πρωταρχικές δυνάμεις της διατήρησης και της

ανάπτυξης του είδους, έστω και μόνο επειδή αντιστέκονται στο

βόλεμα και επειδή δεν κρύβουν ότι αποστρέφονται αυτό το εί­

δος ευτυχίας.

319

Ως διερμηνείς των βιωμάτων μας. - Υπάρχει ένα είδος εντιμό­

τητας που έμεινε ξένο προς όλους τους ιδρυτές θρησκειών και

τους ομοίους τους: δεν έκαναν ποτέ ζήτημα συνείδησης το να

γνωρίσουν τα βιώματά τους. «Τι ακριβώς έζησα; Τι συνέβη σε

μένα και γύρω από μένα εκείνο τον καιρό; Ήταν αρκετά διαυ­

γtς το λογικ6 μου; Ήταν η θέλησή μου αντίθετη σ' όλες τις α-

256

Βιβλίο IV: Sanctus Januarius

πάτες των αισθήσεων και γενναία στην aντίστασή της εναντίον

του φαντασιώδους;» - Κανένας απ' αυτούς δεν έθεσε τέτοια ε­

ρωτήματα, όπως δεν θέτουν σήμερα κι οι αγαπητοί μας θρησκευ­

όμενοι. Αντίθετα, διψούν για πράγματα που αντιβαίνουν στο λο­

γικό, και δεν θέλουν να κοπιάσουν πολύ για να ικανοποιήσουν

τη δίψα αυτή. Έτσι έχουν βιώματα «θαυμάτων» και «αναγεννή­

σεων» και ακούν τις φωνές των αγγελουδιών! Μα εμείς, εμείς

που διψάμε για λογική, είμαστε αποφασισμένοι να εξετάσουμε

τα βιώματά μας με την ίδια σοβαρότητα με την οποία θα κάνα­

με ένα επιστημονικό πείραμα, ώρα μετά την ώρα, μέρα μετά τη

μέρα! Θέλουμε να 'μαστε εμείς τα πειράματα και τα πειραμα­

τόζωα του εαυτού μας!

320

Τη στιγμή που ξαναειδωθήκαμε. - Α: Σε καταλαβαίνω ακόμη

καλά; Ψάχνεις; Πού είναι η γωνιά σου και το αστέρι σου στον

κόσμο που θεωρείται σήμερα πραγματικός; Πού μπορείς εσύ να

ξαπλώσεις στον ήλιο, ώστε να χαρείς και συ μια περίσσια ευη­

μερία και να δικαιώσεις την ύπαρξή σου; Ας πράξει ο καθένας

για λογαριασμό του - μου φαίνεται πως λες - κι ας βγάλει α­

πό το μυαλό του τις συζητήσεις για το γενικό συμφέρον, τη φρο­

ντίδα για τους άλλους και για την κοινωνία! - Β: Αυτό που θέ­

λω είναι κάτι παραπάνω· δεν είμαι ερευνητής. Θέλω να δημιουρ­

γήσω έναν προσωπικό ήλιο για μένα.

321

Καινούργια περίσκεψη. - Ας μη σκεφτόμαο'τε πια τόσο πολύ την

τιμωρία, την επίκριση και τη βελτίωση των άλλων! · Σπάνια αλ­

λάζουμε ένα άτομο· ακόμη κι αν το κα~αφέρουμε, ίσως συμβεί

257

Η χαρούμενη γνώση

και κάτι άλλο που δεν θα το πάρουμε είδηση: θα αλλάξουμε κι εμείς μέσω αυτού του ατόμου! Ας κοιτάξουμε λοιπόν μάλλον να

αντισταθμίζει και να ξεπερνάει η επιρροή μας τη δική του σε

καθετί που πρόκειται να έρθει! Ας μη ριχτούμε σ' έναν άμεσο α­

γώνα! - και αυτό είναι όλες οι επικρίσεις, οι τιμωρίες και η ε­

πιθυμία βελτίωσης των άλλων. Ας υψωθούμε καλύτερα όσο το

δυνατόν ψηλότερα! Ας δώσουμε στο παράδειγμά μας ολοένα και

πιο λαμπερά χρώματα! Ας σκοτεινιάσουμε τους άλλους με το

φως μας! Όχι! Δεν θέλουμε να γίνουμε σκοτεινοί εμείς για χά­

ρη τους, σαν όλους τους τιμωρούς και τους δυσαρεστημένους!

Ας σταθούμε καλύτερα στην άκρη! Ας αποστρέψουμε το βλέμ­

μα!

322

Παραβολή. - Εκείνοι οι στοχαστές κατά τους οποίους όλα τα

αστέρια κινούνται σε κυκλικές τροχιές δεν είναι οι βαθύτεροι.

Όποιος κοιτάξει μέσα του όπως κοιτάζει στο απέραντο διάστη­

μα κι όποιος φέρει μέσα του γαλαξίες, ξέρει πόσο ακανόνιστοι

είναι όλοι οι γαλαξίες αυτοί οδηγούν ως μέσα στο χάος και στο

λαβύρινθο της ύπαρξης.

323

Τύχη στη μοίρα. - Η πιο μεγάλη διάκριση που μπορεί να μας

χαρίσει η μοίρα είναι να μας αφήσει να πολεμήσουμε για ένα

διάστημα στο πλευρό των αντιπάλων μας. Γιατί έτσι μας προο­

ρι'ζ,ει για μια μεγάλη νίκη.

258

Βιβλίο I V: Sanctus Januarius

324

In medίa vίta. 94 - Όχι! Η ζωή δεν μ' έχει απογοητεύσει! Αντί­

θετα, από χρόνο σε χρόνο τη βρίσκω πιο αληθινή, πιο επιθυμη­

τή και πιο μυστηριώδη - από εκείνη τη μέρα που ήρθε κοντά

μου ο μεγάλος ελευθερωτής: η σκέψη ότι η ζωή μπορεί να 'ναι

ένα πείραμα του αναζητητή της γνώσης - κι όχι ένα καθήκον,

μια συμφορά ή μια απάτη! - Όσο για την ίδια τη γνώση, ας εί­

ναι κάτι άλλο για τους άλλους, για παράδειγμα, ένα κρεβάτι για

ανάπαυση ή ένας δρόμος που οδηγεί σ'αυτό το κρεβάτι ή μια

διασκέδαση ή μια μορφή σχόλης για μένα είναι ένας κόσμος

κινδύνων και νικών, όπου και τα ηρωικά αισθήματα έχουν τα δι­

κά τους μέρη για να χορέψουν και για να κάνουν τρέλες. «Η ζω­

ή ως μέσο της γνώσης» - μ' αυτή την αρχή στην καρδιά μπορεί

κανείς να ζήσει όχι μόνο θαρραλέα αλλά και χαρούμενα, και να

γελάει χαρούμενα! Και ποιος ξέρει να γελάει και να ζει καλά,

αν δεν ξέρει πρώτα να πολεμά και να νικά;

325

Τι ανήκει στο μεγαλείο. - Ποιος θα πετύχει κάτι μεγάλο, αν δεν

νιώθει μέσα του τη δύναμη και τη θέληση να προκαλέσει μεγά­

λους πόνους; Το να μπορείς να υποφέρεις είναι το λιγότερο· οι

αδύναμες γυναίκες και ακόμη και οι δούλοι δε(χνουν συχνά μα­

εστρία σ' αυτό το πράγμα. Αλλά το να μην υποκύπτεις στη δυ­

στυχία και αβεβαιότητα, όταν προκαλείς μεγάλο πόνο κι ακους

την κραυγή αυτού του πόνου - αυτό είναι μεγάλο, αυτό ανήκει

στο μεγαλείο.

Η χαρούμενη γιιώαη

326

Οι γιατροί της ψυχής και του π6νου. - Όλοι οι κήρυκε,ς της η­

θικής και όλοι οι θεολόγοι έχουν μια κακή συνήθεια: προσπα­

θούν να κάνουν τους ανθρώπους να πιστέψουν ότι η κατάστα­

σή τους χειροτερεύει συνεχώς και ότι χρειάζονται μια δραστι­

κή, έσχατη, ριζική θεραπεία. Κι επειδή οι άνθρωποι άκουγαν

αυτούς τους δασκάλους με πάρα πολλή προσοχή και για πολ­

λούς αιώνες, κάτι απ' αυτή την πρόληψη, ότι δηλαδή χειροτερεύ­

ουν συνεχώς, μπήκε τελικά μέσα τους. Τώρα είναι πάντα έτοι­

μοι να αναστενάζουν, να μη · βρίσκουν πια τίποτε καλό στη ζωή

και να έχουν όλοι περίλυπο ύφος, σαν να ήταν η ζωή κάτι πολύ

βαρύ για να το αντέξει κανείς. Στην πραγματικότητα είναι φο­

βερά σίγουροι για τη ζωή τους και την υπεραγαπούν, και ξέρουν

ανείπωτες πονηριές και τεχνάσματα, με τα οποία κατανικούν ό,τι

είναι δυσάρεστο και βγάζουν το κεντρί του πόνου και της δυ­

στυχίας. Μου φαίνεται ότι οι άνθρωποι πάντα υπερβάλλουν 6-ταν μιλούν για τον πόνο και τη δυστυχία, σαν να ήταν θέμα κα­

λής συμπεριφοράς η υπερβολή σ' αυτό το σημείο· και από την

άλλη αποσιωπούν σκόπιμα το γεγονός ότι υπάρχουν αναρίθμη­

τα καταπραϋντικά κατά του πόνου, όπως τα ηρεμιστικά, η πυρε­

τώδης βιασύνη των σκέψεων, μια ήσυχη θέση, οι καλές και οι

κακές αναμνήσεις, στόχοι, ελπίδες, και πολλά είδη περηφάνιας

και συμπάθειας που έχουν σχεδόν το ίδιο αποτέλεσμα με τα α­

ναισθητικά, ενώ οι υψηλότεροι βαθμοί του πόνου αντιστοιχούν

σε ανάλογους βαθμούς ανημπόριας. Ξέρουμε πολύ καλά πώς να

σταλάζουμε γλύκες πάνω στις πίκρες μας, ιδιαίτερα στην πίκρα

της ψυχής βρίσκουμε βοηθητικά μέσα στο θάρρος και στην ευ­

γένειά μας, όπως και στα ευγενέστερα παραληρήματα της υπο­

ταγής και της παραίτησης. Μια απώλεια είναι απώλεια μόλις και

. μετά βίας μια ώρα· κατά κάποιον τρόπο πέφτε,ι μαζί της κάποιο

δώρο από τον ουρανό - μια καινούργια δύναμη παραδείγμα­

τος χάρη ή τουλάχιστον μια καινούργια ευκαιρία για δύναμη! Τι

260

Βιβλίο IV: Sanctus Januarίus

φανταστικές ιστορίες έπλασαν·οι κήρυκες της ηθικής για την ε­

σωτερική «αθλιότητα» των κακών ανθρώπων! Τι ψέματα μας έ­

χουν πει για τη δυστυχία των παθιασμένων ανθρώπων! «Ψέμα­

τα» είναι πράγματι η σωστή λέξη εδώ· γιατί αυτοί γνωρίζουν πο­

λύ καλά την ξέχειλη ευτυχία που νιώθουν οι άνθρωποι του πά­

θους, αλλά τηρούν σιγή θανάτου γι' αυτήν, γιατί απορρίπτει τη

θεωρία τους σύμφωνα με την οποία όλη η ευτυχία αρχίζει μετά

την εκμηδένιση του πάθους και τη σιγή της θέλησης! Τέλος, ό­

σον αφορά στη συνταγή όλων αυτών των γιατρών της ψυχής και

στον εκθειασμό της δραστικής, ριζικής θεραπείας, είναι θεμιτό

να ρωτήσουμε: είναι τάχα πραγματικά τόσο οδυνηρή, τόσο επα­

χθής η ζωή μας ώστε να βγούμε κερδισμένοι αν την αλλάξουμε μ' ένα στωικό τρόπο ζωής και aπολίθωσης; Δεν νιώθουμε αρκε­

τά άσχημα, ώστε να χρειάζεται να νιώθουμε άσχημα κατά τον

τρόπο των στωικών!

327

Να παίρνεις το θέμα στα σοβαρά. - Στους περισσότερους αν­

θρώπους η διάνοια είναι μια δυσκίνητη, θλιβερή μηχανή που τρί­

ζει και που είναι δύσκολο να πάρει μπρος. Την ονομάζουν

«Παίρνω το θέμα στα σοβαρά», όταν θέλουν να δουλέψουν μα­

ζί της και να σκεφτούν καλά. Ω, πόσο επαχθές πρέπει να είναι

γι' αυτούς το καλώς σκέπτεσθαι! Το χαριτωμένο κτήνος «άνθρω­

πος» φαίνεται πως χάνει πάντα την καλή του διάθεση όταν σκέ­

φτεται καλά· γίνεται «σοβαρό»! Κι «όπου υπάρχει γέλιο και χα­

ρά, εκεί το σκέπτεσθαι δεν αξίζει τίποτε»: αυτή είναι η προκα­

τάληψη αυτού του σοβαρού κτήνους εναντίον κάθε «χαρούμενης γνώσης» - εντάξει λοιπόν! Ας του δείξουμε ότι αυτό είναι προ­

κατάληψη!

261

Η χαρούμενη γνώση

328

Να κάνεις κακό στην ηλιθιότητα. - Σίγουρα, η τόσο πεισματι­

κά και επίμονα διακηρυγμένη πίστη ότι ο εγωισμός είναι aξιο­

κατάκριτος έκανε συνολικά κακό στον εγωισμό (ενώ ωφέλησε,

θα το ξαναπώ εκατό φορές, τα αγελαία ένστικτα!) - απογυμνώ­

νοντάς τον από την καλή του συνείδηση και παρακινώντας να α­

ναζητούμε σ' αυτόν την αληθινή πηγή όλης της δυστυχίας. «Η φι­

λαυτία σου είναι η συμφορά της ζωής σου» - αυτό ήταν το κή­

ρυγμα για χιλιάδες χρόνια, κι έβλαψε, όπως είπα ήδη, τη φιλαυ­

τία και την απογύμνωσε από πολύ πνεύμα, πολλή ευδιαθεσία,

πολλή ευαισθησία, πολλή ομορφιά· έκανε τη φιλαυτία ηλίθια και

άσχημη και τη δηλητηρίασε! Οι αρχαίοι φιλόσοφοι δίδασκαν α­

ντίθετα πως η κύρια πηγή της δυστυχίας ήταν πολύ διαφορετι­

κή. Αρχίζοντας από τον Σωκράτη, οι στοχαστές αυτοί δεν κου­

ράστηκαν να κηρύττουν: «Η απουσία σκέψης και η ηλιθιότητά

σας, ο δουλικός τρόπος ζωής σας σύμφωνα με τον κανόνα, η υ­

ποταγή σας στη γνώμη του γείτονα είναι ο λόγος για τον οποίο

τόσο σπάνια φτάνετε στην ευτυχία· εμείς οι στοχαστές, ως στο­

χαστές, είμαστε πιο ευτυχισμένοι απ' όλους». Ας μην αποφασί­

σουμε εδώ αν αυτό το κήρυγμα εναντίον της ηλιθιότητας έχει

καλύτερα επιχειρήματα με το μέρος του απ' ό,τι το κήρυγμα ε­

ναντίον της φιλαυτίας. Αυτό που είναι σίγουρο πάντως είναι ό­

τι απογύμνωσε την ηλιθιότητα από την καλή της συνείδηση· οι

φιλόσοφοι αυτοί έκαναν κακό στην ηλιθιότητα!

329

Σχόλη και αργία. - Στον τρόπο με τον οποίο κυνηγούν οι Αμε­

ρικάνοι το χρυσάφι υπάρχει κάτι ινδιάνικο, κάτι αΠό την αγριό­

τητα που χαρακτηρίζει το ινδιάνικο αίμα· και η λαχανιασμένη

βιασύνη που δείχνουν στην εργασία - το καθαυτό ελάττωμα του

262

Βιβλίο W: Sanctus Januarius

Νέου Κόσμου - έχει αρχίσει ήδη να μολύνει τη γηραιά Ευρώ­

πη με την αγριότητά της και να τη σκεπάζει με μια εντελώς τε­

ρατώδη έλλειψη πνευματικότητας. Από δω και πέρα ντρέπεται

κανείς να αναπαύεται· ο παρατεταμένος στοχασμός προκαλεί

σχεδόν τύψεις. Ο καθένας σκέφτεται με το ρολόι στο χέρι, ακό­

μη κι όταν τρώει το μεσημεριανό του, και με το μάτι στα φυλλά­

δια του χρηματιστηρίου· ζει σαν κάποιος που συνεχώς «θα μπο­

ρούσε να χάσει» κάτι. «Καλύτερα να κάνει κάτι παρά τίποτα»:

κι αυτή η αρχή επίσης είναι απλώς ένα σκοινί που στραγγαλίζει

όλη την πνευματική καλλιέργεια και το καλό γούστο. Όπως α­

κριβώς χάνονται φανερά όλες οι φόρμες λόγω της βιασύνης των

εργαζομένων, έτσι χάνεται και το ίδιο το αίσθημα για τη φόρ­

μα, το αυτί και το μάτι για τη μελωδία των κινήσεων. Η απόδει­

ξη του πράγματος αυτού βρίσκεται στη γενική απαίτηση για χον­

δροειδή ευκρίνεια σ' όλες εκείνες τις καταστάσεις στις οποίες ό­

λοι θέλουν μια φορά να 'ναι τίμιοι μεταξύ τους - στις σχέσεις

τους με φίλους, γυναίκες, συγγενείς, παιδιά, δασκάλους, μαθη­

τές, ηγέτες και πρίγκιπες : κανένας δεν έχει πια χρόνο ή δύναμη

για εθιμοτυπίες, για έμμεση περιποιητικότητα, για οποιοδήποτε

esprit στη συζήτηση, και για οποιpδήποτε otium95 • Γιατί η ζωή

που έχει καταντήσει κυνήγι του κέρδους αναγκάζει το άτομο να

ξοδεύει μέχρι εξάντλησης το πνεύμα του στο να υποκρίνεται, να

εξαπατά και να προλαβαίνει τους άλλους. Η ουσιώδης αρετή τώ­

ρα είναι να κάνεις κάτι σε λιγότερο χρόνο από έναν άλλο. Κι έ­

τσι οι ώρες κατά τις οποίες επιτρέπεται η εντιμότητα έχουν γί­

νει σπάνιες, και όταν έρχονται, είναι κανείς aποκαμωμένος και

θέλει όχι μόνο να «αφεθεί» αλλά να «ξαπλώσει» πολύ, βαριά

και άχαρα. Σε συμφωνία μ' αυτή την τάση γράφουν σήμερα οι

άνθρωποι επιστολές: των οποίων το ύφος και το πνεύμα θα 'ναι

πάντα το αληθινό «σημείο των καιρών». Αν η κοινωνικότητα και

οι τέχνες προσφέρουν ακόμα κάποια ευχαρίστηση, πρόκειται

για το είδος ευχαρίστησης που επινοούν οι δούλοι που είναι κου­

ρασμένοι από τη δουλειά τους. Πόσο ολιγαρκείς έχουν γίνει στη

269

Η χαρούμενη γνώση

«χαρά» οι μορφωμένοι και οι αμόρφωτοί μας! Πόσο καχύποπτοι

έχουν γίνει απέναντι σε κ~θε χαρά! Μέρα με τη μέρα η εργασί­

α παίρνει όλη την καλή συνείδηση με το μέρος της η κλίση για

χαρά ήδη αυτοαποκαλείται «ανάγκη για ξεκουραση» κι έχει αρ-

. χίσει να ντρέπεται για τον εαυτό της. «Το οφείλουμε αυτό στην υγεία μας» - αυτό λένε οι άνθρωποι όταν τους τσακώσεις σε

μια εκδρομή στην εξοχή. Γρήγορα θα φτάσουμε στο σημείο να

μην μπορούν οι άνθρωποι να δοθούν στην τάση για vita con­templativa (δηλαδή στο να κάνεις έναν περίπατο μαζί με σκέ­ψεις και φίλους) χωρίς να περιφρονούν τον εαυτό τους και χω­

ρίς να 'χουν κακή συνείδηση. - Κι όμως! παλιότερα γινόταν το

αντίθετο: η εργασία ήταν εκείνη που κουβαλούσε το βάρος της

κακής συνείδησης. Ένας άνθρωπος ευγενούς καταγωγής έκρυ-

. βε το γεγονός ότι δούλευε όταν η ανάγκη τον υποχρέωνε να δου­λέψει. Οι δούλοι δούλευαν καταπιεσμένοι από το αίσθημα ότι

έκαναν κάτι aξιοκαταφρόνητο· το ίδιο το «να κάνεις κάτι» ήταν

aξιοκαταφρόνητο. «Η ευγένεια και η τιμή υπάρχουν μόνο στο

otium και στο bellum96: αυτό διακήρυσσε η φωνή της προκατά­

ληψης των Αρχαίων!

330

Επιδοκιμασία. - Ο στοχαστής δεν χρειάζεται επιδοκιμασίες

και χειροκροτήματα, με την προϋπόθεση ότι είναι σίγουρος για

το δικό του χειροκρότημα· χωρίς αυτό δεν μπορεί νrι- κάνει. Υ­

πάρχουν άνθρωποι που να μπορούν να ζήσουν χωρίς αυτό και

χωρίς κανένα είδος επιδοκιμασίας; Αμφιβάλλω. Ακόμη και σε

σχέση με τους σοφότερους ανθρώπους, ο Τάκιτος, που δεν συ­

κοφαντούσε τους σοφούς, έλεγε: «quando etiam.sapientibus glo­riae cupido novissima excuitur»:97 αυτό σήμαινε για τον Τάκιτο.

«ΠΟtέ».

264

Βιβλίο IV· Sanctus Januarius

331

Καλύτερα κουφός παρά ξεκουφαμένος. - Άλλοτε οι άνθρωποι

ήθελαν να αποκτήσουν φήμη και να μιλήσουν γι' αυτήν· αυτό πια

δεν αρκε'ί' σήμερα, γιατί η αγορά έχει μεγαλώσει πάρα πολύ· μό­

νον η κρaυγή μπορεί να τα καταφέρει. Το αποτέλεσμα είναι ό­

τι ακόμη και τα καλά λαρύγγια ξελαρυγγι~ζονται και τα καλύ­

τερα αγαθά προσφέρονται από βραχνές φωνές. Χωρίς τις κραυ­

γές της αγοράς και χωρίς τη βραχνάδα δεν υπάρχει πια μεγαλο­

φυtα. - Αυτή είναι σίγουρα άσχημη εποχή για το στοχαστή.

Πρέπει να μάθει να βρίσκει τη σιωπή του ανάμεσα σε δύο θο­

ρύβους και να υποκρίνεται ότι είναι κουφός ώσπου να κουφα­

θεί πραγματικά. Όσο δεν το μαθαίνει αυτό, διατρέχει σίγουρα

τον κίνδυνο να πεθάνει από ανυπομονησία και πονοκεφάλους.

332

Η κακιά ώρα. - Κάθε φιλόσοφος είχε πιθανόν την κακιά του

ώρα όπου σκεφτόταν: Δεν μετράω και πολύ αν δεν πιστεύουν

και στα κακά μου επιχειρήματα! - Και τότε κάποιο χαιρέκακο

πουλάκι πέταξε πάνω του και τιτίβισε : «Πόσο μετράς! Πόσο με-

τράς!» .

333

Τι σημαίνει γιγνώσκειν; - Non ridere, non lugere, neque detc­stari, sed intelligere!98 λέει ο Σπινόζα μ' εκείνον τον απλό και ω­

ραίο τρόπο που τον χαρακτηρίζει. Κι όμως σε τελευταία ανάλυ­

ση τι άλλο είναι αυτό το intelligere εκτός από τη μορφή με την οποία μας γίνονται αισθητά τα άλλα τρία μαζί; Ένα αποτέλε­

σμα των διαφορετικών και αμοιβαία αντιτιθέμενων ενορμήσεων

265

Η χαρούμενη γνώση

που είναι η θέληση για γέλιο, η θέληση για θρήνο και η θέληση

για κατάρα; Πριν καταστεί δυνατή μια γνώση, πρέπει πρώτα η

καθεμιά απ' αυτές τις ενορμήσεις να παρουσιάσει τη μονόπλευ­

ρη άποψή της για το πράγμα ή γεγονός μετά ακολουθεί η μάχη

αυτών των μονόπλευρων απόψεων και κατόπιν ένας μέσος όρος,

ένας κατευνασμός, μια απονομή δικαίου και στις τρεις πλευρές,

ένα είδος δικαιοσύνης και συμβολαίου· γιατί χάρη σ' αυτή τη δι­

καιοσύνη και σ' αυτό το συμβόλαιο όλες αυτές οι ενορμήσεις

μπορούν να διατηρήσουν την ύπαρξή τους και να εξασφαλίσουν

τα δικαιώματά τους η μια απέναντι στην άλλη. Επειδή απ' όλη

αυτή τη μακρά διαδικασία αποκτάμε επίγνωση μόνο των τελευ­

ταίων σκηνών της συμφιλίωσης και της ρύθμισης των λογαρια­

σμών, υποθέτουμε ότι το intelligere πρέπει να είναι κάτι συμφι­λιωτικό, δίκαιο και καλό - κάτι κατ' ουσία αντίθετο προς τις ε­

νορμήσεις, ενώ στην πραγματικότητα δεν είναι παρά μια ορισμέ­

νη συμπεριφορά που έχουν οι ενορμήσεις μεταξύ τους. Για μα­

κρότατες χρονικές περιόδους, η συνειδητή σκέψη ταυτιζόταν με

την ίδια τη σκέψη γενικά. Μόνο σήμερα αποκαλύπτεται σε μας

η αλήθεια που λέει ότι το μεγαλύτερο μέρος της δραστηριότη­

τας του πνεύματός μας παραμένει ασυνείδητο και μη αισθητό.

Νομίζω όμως πως οι ενορμήσεις αυτές που μάχονται μεταξύ

τους, ξέρουν πολύ καλά πώς να γίνουν αισθητές η μια στην άλ­

λη και πώς να βλάψουν η μια την άλλη. Εδώ μπορεί να έχει την

πηγή της εκείνη η αιφνίδια και βίαιη εξάντληση που προσβάλ­

λει όλους τους στοχαστές (είναι η εξάντληση στο πεδίο της μά­

χης). Ναι, ίσως υπάρχει στα ανταγωνιζόμενα έγκατα του εαυτού

μας κάποιος κρυμμένος ηρωισμός, αλλά ασφαλώς τίποτε θεϊκό,

τίποτε που να στηρίζεται αιώνια στον εαυτό του, όπ6Jς νόμιζε ο

Σπινόζα. Η συνειδητή σκέψη , ιδιαίτερα η σκέψη του φιλόσοφου,

είναι η πιο αδύναμη κι επομένως η σχετικά ηπιότερη και ηρε­

μότερη μορφή σκέψης κι έτσι ο φιλόσοφος είναι εκείνος ακρι­

βώς που μπορεί πιο εύκολα να aπατηθεί ως προς τη φύση της

γνώσης.

266

Βιβλίο W· Sanctus Januarius

334

Πρέπει να μάθουμε να αγαπάμε. -Με τη μουσική μάς συμβαί­

νει το εξής: Πρώτα-πρώτα πρέπει να μάθουμε να ακούμε μια

φιγούρα, μια μελωδία, να τη διακρίνουμε με την ακοή, να την

aπομονώνουμε και να την οριοθετούμε ως ζωή δι' εαυτήν. Ύ­

στερα χρειάζεται κόπος και καλή θέληση για να την ανεχθού­

με, παρά την ξενικότητά της, υπομονετικότητα απέναντι στην ό­

ψη και την έκφρασή της, και πραότητα απέναντι σ' ό,τι παρά­

ξενο έχει. Στο τέλος έρχεται μια στιγμή που την έχουμε συνη­

θίσει, που την περιμένουμε, που καταλαβαίνουμε ότι θα νιώθα­

με την έλλειψή της αν έλειπε· και στο εξής δεν παύει να ασκεί

πάνω μας τον εξαναγκασμό της και να μας μαγεύει ώσπου να

μας κάνει ταπεινούς και συνεπαρμένους λάτρεις της, μια στιγ­

μή που δεν επιθυμούμε τίποτα καλύτερο στον κόσμο εκτός απ'

αυτήν και μόνο αυτήν. - Αυτό όμως δεν μας συμβαίνει μόνο

με τη μουσική. Με τον ίδιο τρόπο έχουμε μάθει ν' αγαπάμε ό­

λα τα πράγματα που αγαπάμε τώρα. Στο τέλος aνταμειβόμαστε

πάντα για την καλή θέλησή μας, για την υπομονή μας, για την

αμεροληψία μας και για την ευγένειά μας απέναντι σ' αυτό που

είναι ξένο· σιγά-σιγά αυτό βγάζει το πέπλο του και παρουσιά­ζεται σ' εμάς ως καινούργια και απερίγραπτη ομορφιά. Αυτό

είναι το ευχαριστώ του για τη φιλοξενία μας. Ακόμη κι εκείνοι

που αγαπούν τον εαυτό τους, το 'χουν μάθει αυτό με τον ίδιο

τρόπο: δεν υπάρχει άλλος δρόμος. Πρέπει να μάθουμε ακόμη

και την αγάπη.

335

Ζήτω η φυσική! - Πόσοι άνθρωποι ξέρουν να παρατηρούν; Α­

πό τους λίγους που το καταφέρνουν, πόσοι παρατηρούν τους ε­

αυτούς τους; «0 καθένας είναι ο πιο aπομακρυσμένος από τον

267

Η χαρούμενη γνώση

εαυτό του» - αυτό το ξέρουν, προς μεγάλη τους θλίψη, όλοι οι

βυθομετρητές του εαυτού· και το ρητό «γνώθι σαυτόν!» είναι

σχεδόν κακοήθεια όταν ακούγεται από το στόμα ενός Θεού, που το λέει στους ανθρώπους. Τίποτα δεν αποδεικνύει καλύτερα το

πόσο απελπιστική είναι η κατάσταση με την aυτοπαρατήρηση α­

πό τον τρόπο με τον οποίο μιλούν σχεδόν όλοι για την ουσία μιας

ηθικής πράξης - αυτόν το γρήγορο, ανυπόμονο, πεπεισμένο και

φλύαρο τρόπο, με το βλέμμα του, το χαμόγελό του και την περι­

ποιητική του ζέση! Μοιάζει σαν να θέλει κάποιος να σας πει:

«Μα, αγαπητέ μου φίλε, ακριβώς αυτό είναι δική μου υπόθεση!

Απευθύνατε.την ερώτησή σας στο μοναδικό πρόσωπο που είναι

σε θέση να σας απαντήσει· κατά τύχη, σε τίποτε δεν είμαι πε­

ρισσότερο σοφός απ' ό,τι σ' αυτό το ζήτημα. Έτσι: όταν ένας άν­

θρωπος κρίνει ότι "αυτό είναι σωστό" και μετά συνάγει ότι "γι'

αυτό πρέπει να γίνει" και στο τέλος κάνει αυτό που αναγνώρι­

σε ως σωστό και χαρακτήρισε ως αναγκαίο - τότε η ουσία της

πράξης του είναι ηθική!» Μα φίλε μου, μιλάς για τρεις πράξεις

αντί για μία. Όταν κρίνεις ότι «αυτό είναι σωστό», είναι μια

πράξη - και δεν είναι δυνατό να μπορεί να κρίνει κανείς μ' έ­

ναν ηθικό και μ' ένα μη ηθικό τρόπο; Γιατί θεωρείς αυτό, ακρι­

βώς αυτό, σωστό; - «Επειδή μου το λέει η συνείδησή μου· και

η συνείδηση δεν μιλάει ποτέ με μη ηθικό τρόπο, επειδή καθορί­

ζει εκ των προτέρων τι θα είναι ηθικό!» - Γιατί όμως ακούς τη

γλώσσα της συνείδησής σου; Και τι σου δίνει το δικαίωμα να θε­

ωρείς αυτή την κρίση αληθινή και αλάθητη; Γι' αυτή την πίστη

- δεν υπάρχει συνείδηση γι' αυτό; Δεν ξέρεις τίποτε για μια

διανοητική συνείδηση; Για μια συνείδηση πίσω από τη «συνέί­δησή» σου; Η κρίση σου «αυτό είναι σωστό» έχει μια προ"ίστο­

ρία μέσα στις ενορμήσεις, στις κλίσεις, Ότις aντιπάθειες, στις ε­μπειρίες και στις μη εμπειρίες σου. «Πώς γεννήθηκε αυτή η κρί­

ση;» πρέπει να ρωτήσεις, και μετά επίσης: «Τι ακριβώς με σπρώ­

χνει να την ακούσω;» Μπορείς ν' ακούς τις διαταγές της σαν κα­

λός στρατιώτης που ακούει την διαταγή του αξιωματικού του. ~Η

268

Βιβλίο IV: Sanctus Januarίus

σαν γυναίκα που αγαπάει τον άνδρα που τη διατάζει. Ή σαν κό­

λακας και δειλός που φοβάται εκείνον που δίνει διαταγές. Ή

σαν βλάκας που υπακούει γιατί δεν έχει να αντιτείνει τίποτα.

Κοντολογίς, υπάρχουν εκατό τρόποι με τους οποίους μπορείς να

ακούσεις τη συνείδησή σου. Αλλά το ότι ακούς αυτήν ή την άλ­

λη κρίση σαν φωνή της συνείδησής σου - μ' άλλα λόγια, το ό­

τι αισθάνεσαι κάτι ως σωστό, μπορεί να οφείλεται στο ότι ποτέ

δεν σκέφτηκες για τον εαυτό σου και δέχτηκες τυφλά αυτό που

σου παρουσίασαν για σωστό από τότε που ήσουν παιδί· ή μπο­

ρεί να οφείλεται στο ότι αυτό που ονομάζεις καθήκον σου 'φε­

ρε μέχρι τώρα ψωμί και τιμές - και το θεωρείς «σωστό» επει­

δή σου φαίνεται «απαραίτητος όρος της ύπαρξής σου» (και το

ότι έχεις δικαίωμα στην ύπαρξη σου φ\{ίνεται πράγμα αναντίρ­

ρητο!). Η σταθερότητα της ηθικής σου κρίσης θα μποραuσε πά­

ντα να 'ναι απόδειξη του ότι είσαι aξιολύπητος, ότι δεν έχεις προσωπικότητα· η «ηθική σου δύναμη» θα μπορούσε επίσης να

πηγάζει από την ξεροκεφαλιά σου - ή από την ανικανότητά σου

να συλλάΒεις: καινο11Qγι.rι ι.Sανιοι.&.Ι Μο: μια λέξη : αν .σκεψτ6σουν

με λεπτότερο τρόπο, αν παρατηρούσες καλύτερα και μάθαινες

περισσότερα, δεν θα ονόμαζες αυτό το «Καθήκον» σου και αυ­

τή τη «συνείδησή» σου καθήκον και συνείδηση. Η κατανόηση

του τρόπου με τον οποίο γεννήθηκαν οι ηθικές κρίσεις θα σ' έ­

κανε να σιχαθείς αυτές τις περιπαθείς λέξεις, όπως ακριβώς έ­

χεις σιχαθεί κάποιες άλλες περιπαθείς λέξεις σαν την «!Jμαρ­

τία», τη «σωτηρία της ψυχής» και τη «λύτρωση». - Και τώρα φί­

λε μου μη μου μιλήσεις για την κατηγορική επιταγή! Αυτή η λέ­

ξη μού γαργαλάει το αυτί και με κάνει να γελώ παρά την τόσο

σοβαρή σου παρουσία. Με κάνει να σκέφτομαι τον γερο-Καντ,

που απέκτησε το «πράγμα καθεαυτό» (άλλη γελοιότητα) λαθραί­

α και τιμωeήθηκε γι' αvτό όταν η ~~κ.ατηγορική t:πιταγψ> μπήκε λαθραία στην καρδιά του και τον έκανε να χάσει το δρόμο του

και να ξαναγυρίσει στον «Θεό», στην «ψυχή», στην «ελευθερί­α» και στην «αθανασία», σαν την αλεπού που χάνει το δρόμο

269

Η χαρούμενη γνώση

της και ξαναγυρνάει άθελά της στο κλούβί της. Κι όμως η δύνα­

μή της και η εξυπνάδα της ήταν εκείνες που είχαν σπάσει τα κά­

γκελα του κλουβιού! - Πώς; Θαυμάζεις την κατηγορική επιτα­

γή μέσα σου; Αυτή τη «σταθερότητα» της λεγόμενης ηθικής κρί­

σης σου; Αυτό το «μη εξαρτώμενο από όρους» αίσθημα ότι «ε­

δώ όλοι πρέπει να κρίνουν όπως κρίνω εγώ»; Θαύμασε καλύτε­

ρα τη φιλαυτία σου στο σημείο αυτό! Και την τυφλότητα, τη μι­

κρότητα και τη μετριότητα της φιλαυτίας σου! Γιατί φιλαυτία εί­

ναι το να αισθάνεσαι πως η δική σου κρίση είναι γενικός νόμος

κι αυτή η φιλαυτία είναι τυφλή, μικρή και όχι απαιτητική, επει­

δή προδίδει ότι δεν έχεις ακόμη ανακαΜψει τον εαυτό σου ού­

τε έχεις δημιουργήσει για σένα ένα δικό σου ιδανικό, ένα πάρα πολύ δικό σου ιδανικό (ένα τέτοιο ιδανικό δεν θα μπορούσε πο­

τέ να 'ναι ιδανικό ενός άλλου κι ακόμη περισσότερο άλλων, ό­

λων'). - Όποιος εξακολουθεί να εκφέρει την κρίση «σ' αυτή

την περίπτωση όλοι θα 'πρεπε να ενεργήσουν έτσι» δεν έχει προ­

χωρήσει ακόμη ούτε πέντε βήματα στην αυτογνωσία. ·Γιατί δια­

φορετικά θα 'ξερε ότι δεν υπάρχουν ούτε μπορούν να υπάρξουν

πράξεις όμοιες ότι κάθε πράξη που έχει γίνει ήδή έγινε με μο­ναδικό και ανεπανάληπτο τρόπο, και ότι αυτό θα συμβαίνει και

με κάθε πράξη Που πρόκειται να γίνει στο μέλλον· ότι όλοι οι κανόνες σχετικά με πράξεις αναφέρονται μόνο στη χονδροειδή

εξωτερική τους πλευρά (ακόμη και οι βαθύτεροι και λεπτότεροι

κανόνες όλων των ηθικών συστημάτων που έχουν εμφανιστεί μέ­

χρι σήμερα)· ότι οι κανόνες αυτοί μπορεί να οδηγήσουν σε κά­

ποια φαινομενικότητα ταυτότητας, αλλά μόνο σε μια φαινομενι­

κ6τητα· ότι, καθώς κοιτάει κανείς μια πράξη του παρόντος ή του

μέλλοντος, αυτή είναι και παραμένει αδιαπέραστη· ότι οι γνώ­

μες μας για το «Καλό» και το «ευγενές» και το «μεγάλο» ποτέ

δεν μπορούν να αποδειχτούν από τις πράξεις μας, επειδή είναι

αδύνατο να γίνει αντικείμενο γνώσης οποιαδήποτε πράξη· ότι οι

γνώμες μας, οι αξιολογήσεις μας και οι πίνακές μας των αξιών

ασφαλώς αποτελούν έναν από τους ισχυρότερους μοχλούς στα

270

Βιβλίο Iv.· Sanctus Januarius

γρανάζια των πράξεών μας, αλλά και ότι σε κάθε ειδική περί­

πτωση ο νόμος του μηχανισμού τους είναι αναπόδεικτος. Ας πε­

ριοριστούμε λοιπόν να καθαρίσουμε τις γνώμες και τις αξιολο­

γήσεις μας και να δημιουργήσουμε τους δικούς μας καινούρ­

γιους πίνακες αξιών, κι ας μη θέλουμε πια να βασανιζόμαστε

με μάταιες σκέψεις για την «ηθική αξία των πράξεών μας»! Ναι,

φίλοι μου! Είναι καιρός να νιώσουμε αηδία για την ηθική φλυ­

αρία των μεν προς τους δε! Η εκφορά κρίσεων στο όνομα της

ηθικής πρέπει να προσβάλλει το γούστο μας! Ας αφήσουμε αυ­

τή τη φλυαρία κι αυτό το κακό γούστο σ' εκείνους που δεν έ­

χουν τίποτε άλλο να κάνουν εκτός από το να σέρνουν το παρελ­

θόν λίγα ακόμη βήματα μέσα στο χρόνο και που δεν ζουν ποτέ

στο παρόν - μ' άλλα λόγια στους πολλούς, στη μεγάλη πλειο­

ψηφία! Εμείς όμως θέλουμε να γίνουμε αυτοί που είμαστε - οι

καινούργιοι, οι μοναδικοί, οι aσύγκριτοι, αυτοί που δίνουν οι ί­

διοι νόμους στους εαυτούς τους, αυτοί που δημιουργούν οι ίδιοι

τους εαυτούς τους! Και γι' αυτό το σκοπό πρέπει να γίνουμε αυ­

τοί που θα μάθουν καλύτερα απ' όλους και που θα ανακαλύ­

ψουν καθετί έννομο και αναγκαίο που υπάρχει στον κόσμο:

πρέπει να γίνουμε φυσικοί, για να μπορέσουμε να γίνουμε δη­

μιουργοί μ' αυτή την έννοια - ενώ μέχρι τώρα όλες οι αξιολο­

γήσεις και τα ιδανικά βασίστηκαν στην άγνοια της φυσικής ή

κατασκευάστηκαν έτσι ώστε να έρχονται σε αντίφαση μ' αυτήν.

Γι' αυτό: Ζήτω η φυσική! Κι ακόμη πιο πολλά ζήτω για κείνο

που μας αναγκάζει να στραφούμε στη φυσική - για την εντι­

μότητά μας!

336

Φιλαργυρία της φύσης. - Γιατί φάνηκε τόσο φιλάργυρη η φύση

απέναντι στους ανθρώπους ώστε να μην τους αφήσει να λάμ­

ψουν - τον έναν περισσότερο, τον άλλο λιγότερο, τον καθέναν

271

.Ε-Ι χαρούμενη γνώση

ανάλογα με την αφθονία του εσωτερικού φωτός του; Γιαtί να μη

φαίνονται οι μεγάλοι άνθρωποι στην ανατολή και στη δύση τους

τόσο ωραίοι όσο ο ήλιος; Πόσο πιο ξεκάθαρη θα γινόταν τότε

η ζωή ανάμεσα στους ανθρώπους!

337

Η μελλοντική «ανθρώπινη ιδιότητα». - Όταν κοιτάζω την επο­

χή μου με τα μάτια μιας μακρινής εποχής, δεν βρίσκω τίποτε πιο

αξιοσημείωτο στη σημερινή «ανθρώπινη ιδιότητα» από τη χαρα­

κτηριστική της αρετή και αρρώστια που ονομάζεται «ιστορική

αίσθηση». Είναι η απαρχή κάποιου πράγματος εντελώς καινούρ­

γιου και παράξενου στην ιστορία: αν δοθούν σ' αυτόν τq σπόρο

μερικοί αιώνες και άνω, μπορεί να γίνει ένα θαυμάσιο φυτό μ'

ένα όχι λιγότερο θαυμάσιο άρωμα, που θα μπορούσε να κάνει

τη γέρικη γη μας πιο ευχάριστη για να κατοικεί κανείς σ' αυτήν.

Εμείς που ζούμε στο παρόν, μόλις έχουμε αρχίσει να φτιάχνου­

με, κρίκο με κρίκο, την αλυσίδα ενός πολύ δυνατού αισθήματος - δεν ξέρουμε καλά-καλά τι κάνουμε. Μας φαίνεται μάλλον ό­

τι δεν πρόκειται για ένα καινούργιο αίσθημα, αλλά για την εξα­

σθένηση όλων των παλιών αισθημάτων· η ιστορική αίσθηση εί­

ναι ακόμα τόσο φτωχή και ψυχρή και πέφτει πάνω σε πολλούς

σαν παγωνιά κάνοντάς τους ακόμη πιο φτωχούς και πιο ψυ­

χρούς. Σ' άλλους εμφανίζεται σαν σημάδι των γηρατειών που

πλησιάζουν όλο και πιο πολύ, και βλέπουν τον πλανήτη μας σαν

μελαγχολικό άρρωστο που, επειδή θέλει να ξεχάσει την τωρινή

κατάστασή του, γράφει την ιστορία της νιότης του. Στην πραγ­

ματικότητα αυτό είναι ένα χρώμα του καινούργιου αισθήματος:

όποιος μπορεί να νιώθει τη συνολική ιστορία της aνθρωπότητας

σαν. δική του ιστορία, αυτός νιώθει με υπέρμετρα γενικευμένο

τρόπο όλη την πικρία του αρρώστου που σκέφτεται την υγεία,

του γέρου που σκέφτεται τα όνειρα της νιότης του, του ερωτευ-

272

Βιβλίο IV: Sanctus Januarius

μένου που έχει χάσει την αγαπημένη του, του μάρτυρα που έχει

χάσει το ιδανικό του, του ήρωα το βράδυ μιας αμφίρροπης μά­

χης που του έφερε μόνο πληγές και την απώλεια τού φίλου του .

Αλλά αν άντεχε κανείς, αν μπορούσε να αντέξει αυτό το τερά­

στιο σύνολο κάθε λογής πικριών, ενώ θα εξακολουθούσε να 'ναι

ο ήρωας που στο ξημέρωμα της δεύτερης μέρας :της μάχης χαι­

ρετάει την αυγή και την τύχη του, επειδή είναι ένας άνθρωπος

που έχει μπροστά του και πίσω του έναν ορίζοντα χιλιετιών, ε­πειδή είναι ο κληρονόμος όλης της πνευματικής ευγένειας του

παρελθόντος - ένας κληρονόμος με αίσθηση του καθήκοντος,

ο πιο aριστοκρατικός απ' τους παλιούς ευγενείς και ταυτόχρο­

να ο πρωτότοκος μιας νέας aριστοκρατίας, τέτοιας που καμιά ε­

ποχή δεν είδε ούτε μέχρι τώρα· αν μπορούσε κανείς να φορτώ­

σει την ψυχή του μ' όλα αυτά - με το πιο παλιό, με το πιο και­

νούργιο, με τις απώλειες, τις ελπίδες, τις κατακτήσεις και τις νί­

κες της aνθρωπότητας αν μπορούσε τέλος κανείς να τα συμπε­

ριλάβει όλα αυτά στην ψυχή του και να τα συγκεντρώσει σ' ένα

αίσθημα - αυτό σίγουρα θα 'χε ως αποτέλεσμα μια ευτυχία που

ο άνθρωπος δεν γνώρισε μέχρι τώρα: την ευτυχία ενός Θεού γε­

μάτου δύναμη και αγάπη, γεμάτου δάκρυ και γέλιο, μια ευτυχία

που, σαν τον ήλιο του δειλινού, θα 'δινε συνεχώς τα ανεξάντλη­

τα πλούτη της, χύνοντάς τα στη θάλασσα, και θα 'νιωθε πλου­

σιότερη, σαν τον :ήλιο, μόνο όταν ακόμη κι ο πιο φτωχός ψαράς

θα κωπηλατούσ.ε με χρυσά κουπιά! Αυτό το θε"ίκό αίσθημα θα

ονομαζόταν τότε «ανθρώπινη ιδιότητα»!

338

Η θέληση να υποφέρουμε και οι οικτίρμονες. - Είναι ωφέλιμο

για σας να 'στε πρώτα απ' όλα οικτίρμονες άνθρωποι; Και είναι

αυτό ωφέλιμο για εκείνους που υποφέρουν; Ας αφήσουμε όμως.

αναπάντητη την πρώτη ερώtηση για μια στιγμή. - Εκείνο που

273

Η χαρούμενη γνώση

μας κάνει πιο βαθιά και πιο προσωπικά να υποφέρουμε είναι α­

κατανόητο και απρόσιτο για όλους σχεδόν τους άλλους εδώ εί­

μαστε κρυμμένοι από τους πλησίον μας, ακόμη κι αν τρώμε α­

πό την ίδια κατσαρόλα. Όποτε όμως παρατηρούν σι άνθρωποι

ότι υποφέρουμε, ερμηνεύουν τον πόνο μας επιπόλαια. Η ουσία

του αισθήματος του οίκτου είναι ότι aπογυμνώνει τον πόνο των

άλλων από κάθε προσωπικό στοιχείο του. Οι «ευεργέτες» μας

είναι, περισσότερο απ' τους εχθρούς μας, άνθρωποι που μειώ­

νουν την αξία και τη θέλησή μας. Αν δούμε τις περισσότερες α­

γαθοεργίες που γίνονται σ' εκείνους που δυστυχούν, η διανοη­

τική επιπολαιότητα με την οποία αυτοί οι ωθούμενοι από τον οί­

κτο αναλαμβάνουν το ρόλο της μοίρας είναι αρκετά σκανδαλώ­

δης δεν ξέρουν τίποτε για τη συνολική εσωτερική αλληλουχία

και το δαίδαλο που ονομάζεται δυστυχία για μένα ή για σένα!

Ολόκληρη η οικονομία της ψυχής μου και η αντιστάθμισή της

μέσω της «δυστυχίας», η διάνοιξη νέων πηγών και αναγκών, η

επούλωση παλιών πληγών, η απώθηση ολόκληρων περιόδων του

παρελθόντος - όλα αυτά που μπορούν να συνδέονται με τη δυ­

στυχία δεν ενδιαφέρουν τους αγαπητούς οικτίρμονες: αυτοί θέ­

λουν να βοηθήσουν και δεν αναλογίζονται ότι υπάρχει μια προ­

σωπική αναγκαιότητα της δυστυχίας, ότι οι φόβοι, οι στερήσεις,

τα φτωχέματα, τα μεσάνυχτα, οι περιπέτειες, σι κίνδυνοι και τα

λάθη είναι τόσο απαραίτητα για μένα και για σένα όσο και τα

aντίθετά τους. Αυτοί όμως ποτέ δεν καταλαβαίνουν, για να εκ­

φραστώ με μυστικιστικούς όρους, ότι ο δρόμος για τον παράδει­

σο του καθενός περνάει πάντα από την ηδυπάθεια της κόλασης

του καθενός. Όχι, δεν ξέρουν τίποτε απ' αυτά: η «θρησκεία του

οίκτου» (ή «της καρδιάς») τους διατάζει να βοηθούν και πιστεύ­

ουν ότι έχουν βοηθήσει καλύτερα όταν έχουν βοηθήσει γρηγο­

ρότερα! Αν εσείς, οι οπαδοί τούτης της θρησκείας, έχετε απένα­

ντι στον εαυτό σας την ίδια στάση που έχετε απέναντι στους συ­

νανθρώπους σας αν δεν θέλετε να αφήνετε τον πόνο σας να α­κουμπάει πάνω σας ούτε μια ώρα κι αν προσπαθείτε συνεχώς

274

Βιβλίο IV: Sanctus Januarίus

να προλαβαίνετε και να ματαιώνετε κάθε πιθανή μελλοντική δυ­

στυχία· αν αισθάνεσθε τον πόνο και τη στενοχώρια σαν κάτι κα­

κό, μισητό, σαν κάτι που πρέπει να εξαλειφθεί και σαν κηλίδα

της ύπαρξης, τότε είναι ολοφάνερο πως εκτόςαπό τη θρησκεία

του οίκτου έχετε στην καρδιά σας και μια άλλη θρησκεία, που

ίσως να 'ναι μητέρα της πρώτης: τη θρησκεία του βολέμάτος. Πό­σο λίγο ξέρετε την ευτυχία των ανθρώπων, εσείς, βολεμένοι και

καλοπροαίρετοι άνθρωποι! Γιατί η ευτυχία και η δυστυχία είναι

αδελφές και μάλιστα δίδυμες, που είτε μεγαλώνουν μαζί είτε , ό­

πως συμβαίνει σε σας, μένουν μικρές! Ας γυρίσουμε όμως τώρα

στο πρώτο ερώτημα! - Πώς είναι δυνατό να μείνει κανείς στο

δικό του δρόμο! Συνεχώς κάποια κραυγή μάς βγάζει απ' αυτόν·

είναι σπάνιο να μη δουν τα μάτια μας κάτι που μας ζητά να ε­

γκαταλείψουμε τη δική μας δουλειά και να σπεύσουμε. Ξέρω, υ­

πάρχουν εκατό ευπρεπείς και aξιέπαινοι τρόποι για να χάσω το

δρόμο μου, κι είναι τρόποι αληθινά «ηθικοί»! Πράγματι, οι ση­

μερινοί κήρυκες της ηθικής του οίκτου έχουν συχνά τη γνώμη

πως ακριβώς αυτό και μόνο αυτό είναι ηθικό - δηλαδή το να

χάνεις το δρόμο σου και να τρέχεις κοντά στον πλησίον σου . Ξέ­

ρω όμως εξίσου καλά πως αρκεί να εκτεθώ στο θέαμα μιας

πραγματικής δυστυχίας για να χαθώ κι εγώ ο ίδιος! Κι αν ένας

φίλος που υπέφερε μου έλεγε: «Κοίτα, σε λίγο θα πεθάνω· υπο­

σχέσου μου ότι θα πεθάνεις μαζί μου», θα του το υποσχόμουν·

και το θέαμα ενός μικρού ορεσίβιου λαού που θα πολεμούσε για

την ελευθερία του θα μ' έπειθε να του προσφέρω το χέρι μου

και τη ζωή μου - αν μπορώ, για ευνόητους λόγους, να διαλέξω

μια φορά άσχημα παραδείγματα. Ναι, όλοι αυτοί που aφυπνί­

ζουν τον οίκτο και καλούν για βοήθεια ασκούν μια μυστική γο­

ητεία: ο δικός μας «δρόμος» είναι πολύ σκληρός και aπαιτητι­

κός και πολύ aπομακρυσμένος από την αγάπη και την ευγνωμο­

σύνη των άλλων - δεν φεύγουμε απ' αυτόν με το στανιό, απ'

αυτόν και από την πιο προσωπική μας συνείδηση, για να κατα­

φύγουμε στη συνείδηση των άλλων και στον aξιαγάπητο ναό της

275

Η χαρούμενη γνώση

«θρησκείας του οίκτου». Μόλις ξεσπάσει κάπου ένας πόλεμος,

εκδηλώνεται ανάμεσα στους ευγενέστερους ανθρώπους ενός

λαού μια ηδονή που κρατιέται μυστική: με ενθουσιασμό ρίχνο­

νται στον καινούργιο κίνδυνο του θανάτου, επειδή πιστεύουν ό­

τι η θυσία για χάρη της πατρίδας τούς δίνει την άδεια που επι­

θυμούσαν πολύ καιρό, την άδεια να ξεφύγουν από τον σκοπό

τους. Ο πόλεμος είναι γι' αυτούς μια παρακαμπτήριος που οδη­

γεί στην αυτοκτονία, αλλά μια παρακαμπτήριος με καλή συνεί­

δηση. Και μολονότι πρέπει να αποσιωπήσω εδώ ορισμένα ση­

μεία, δεν θέλω να αποσιωπήσω και τη δική μου ηθική, που μου

λέει: Ζήσε κρυμμένος, για να μnορέσεις να ζήσεις για τον εαυ­τό σου! Ζήσε αγνοώντας εκείνο που φαίνεται πιο σπουδαίο

πράγμα στην εποχή σου! Ανάμεσα σε σένα και στο σήμερα βά­

λε το δέρμα τριών τουλάχιστον αιώνων Γ Κι ο θόρυβος του σή­μερα, η κλαγγή των πολέμων και των επαναστάσεων ας είναι

για σένα απλός ψίθυρος! Θα θελήσεις και συ να βοηθήσεις: αλ­

λά μόνο εκείνους των οποίων τη δυστυχία καταλαβαίνεις από­

λυτα, επειδή μοιράζονται μαζί σου έναν πόνο και μια ελπίδα -τους φίλους σου· και μόνο με τον τρόπο με τον οποίο βοηθάς

τον εαυτό σου. Θέλω να τους κάνω πιο θαρραλέους, πιο aνθε­

κτικούς, πιο απλούς, πιο χαρούμενους! Θέλω να τους μάθω αυ­

τό που τόσσ λίγοι καταλαβαίνουν σήμερα και λιγότερο απ' ό­

λους οι κήρυκες του οίκτου: το να μοιράζεσαι με άλλους τη χα­

ρά!

339

Vίta femina. 99 - Για να δούμε τις υπέρτατες ομορφιές ενός έρ­

γου καμιά γνώση και καμιά θέληση δεν είναι επαρκής χρειάζε­

ται η πιο σπάνια ευτυχής συγκυρία για να σηκωθεί μια φορά το

πέπλο που σκεπάζει αυτές τις κορυφές, ώστε να τις δούμε να λάμπουν στον ήλιο . Και, για να γίνει αυτό, δεν φτάνει μόνο να

276

Βιβλ{ο IV: Sanctus Januarίus

σταθούμε στο κατάλληλο μέρος πρέπει η ίδια η ψυ.χή μας να έ­

χει βγάλει το πέπλο από τις δικές της κορυφές και να έχει ανά­

γκη μιας εξωτερικής έκφρασης και παραδείγματος για να βρει

ένα στήριγμα και να γίνει κυρίαρχη του εαυτού της. Όλα αυτά

όμως συμβαίνουν μαζί τόσο σπάνια, που τείνω να πιστέψω ότι

οι ψηλότερες κορφές κάθε αγαθού, είτε είναι αυτό έργο είτε

πράξη, είτε άνθρωπος είτε φύση, έμειναν μέχρι τώρα κρυμμένες

και σκεπασμένες για τη μεγάλη πλειοψηφία κι ίσως ακόμη και

για τους καλύτερους ανθρώπους. Α)J...ά ό,τι αποκαλύπτει τον ε­

αυτό του σε μας τον αποκαλύπτει σε μας μια φορά μόνο! - Οι

Έλληνες βέβαια προσεύχονταν: «Καθετί ωραίο να συμβεί δυο

και τρεις φορές!»100 Αχ, είχαν λόγο να ικετεύουν τους θεούς, για­

τί η μη θε'ίκή πραγματικότητα μας δίνει το ωραίο ή μια φορά ή

καθόλου! Θέλω να πω ότι ο κόσμος είναι ξέχειλος από ωραία

πράγματα, μολαταύτα όμως είναι φτωχός, πολύ φτωχός σε ωραί­

ες στιγμές και σε aποκαλύψεις αυτών των πραγμάτων. Ίσως ό­

μως αυτό να 'ναι η πιο δυνατή μαγεία της ζωής: είναι σκεπασμέ­

νη από ένα χρυσοκέντητο πέπλο από ωραίες δυνατότητες, που

αστραποβολάει από υποσχέσεις, αντίσταση, αιδημοσύνη, κοροϊ­

δία, οίκτο και σαγήνη. Ναι, η ζωή είναι γυναίκα!

340

Ο θνήσκων Σωκράτης. - Θαυμάζω το θάρρος και τη σοφία του

Σωκράτη σ' όλα όσα έκανε, είπε - και δεν είπε. Αυτό το ειρω­

νικό και ερωτευμένο τέρας, αυτός ο γητευτής-των-ποντικιών της

Αθήνας, που έκανε τους πιο επηρμένους νέους να τρέμουν και

νά. κλαίνε μ' αναφιλητά, δεν ήταν μόνο ο σοφότερος φλύαρος ό­λων των εποχών: ήταν εξίσου μεγάλος στη σιωπή. Θα προτιμού­

σα να 'μενε σιωπηλός τις τελευταίες στιγμές της ζωής του· ίσως,

τότε, καταλάμβανε μια ακόμη ψηλότερη θέση στην ιεραρχία των

πνευμάτων. Να 'ταν ο θάνατος ή το δηλητήριο; Η ευσέβεια ή η

277

Η χαρούμενη γνώση

κακία; Κάτι, πάντως, την τελευταία στιγμή τού έλυσε τη γλώσ­

σα, και είπε: «Ω Κρίτωνα, οφείλω στον Ασκληπιό έναν πετει­

νό». Αυτή η γελοία και τρομερή «τελευταία λέξη» σημαίνει για

εκείνους που έχουν αυτιά: «Ω Κρίτωνα, η ζωή είναι μια αρρώ­

στια!»101 Είναι δυνατόν; Ένας άνθρωπος σαν αυτόν, που είχε

ζήσει χαρούμενα και ως στρατιώτης για τα μάτια όλων - ήταν

πεσιμιστής! Είχε κρατήσει απέναντι στη ζωή μια χαρούμενη ό­

ψη, ενώ ταυτόχρονα έκρυβε την έσχατη κρίση του, το βαθύτερο

αίσθημά του! Ο Σωκράτης, ναι ο Σωκράτης, υπέφερε από τη ζω­

ή! Κι ύστερα εκδικήθηκε μ' αυτά τα σκοτεινά, φρικτά, ευσεβή

και βλάσφημα λόγια! Χρειαζόταν ένας Σωκράτης μια τέτοια εκ­

δίκηση; Πώς έλειψε ένας κόκκος μεγαλοφροσύνης από την εξαι­

ρετικά πλούσια αρετή του; - Αχ, φίλοι μου! Πρέπει να ξεπερά­

σουμε ακόμα και τους Έλληνες!

341

Το μεγαλύτερο βάρος. - Κι αν μια μέρα ή μια νύχτα γλιστρού­

σε ένας δαίμονας μέσα στην πιο μοναχική μοναξιά σου και σου

'λεγε : «Αυτή τη ζωή, όπως την έζησες και όπως τη ζεις μέχρι τώ­

ρα, θα την ξαναζήσεις άλλη μια φορά κι αναρίθμητες ακόμη φο­

ρές και δεν θα υπάρχει τίποτα καινούργιο σ' αυτήν, αλλά κάθε

πόνος και κάθε χαρά και κάθε σκέψη και στεναγμός, και καθε­

τί ανείπωτα μικρό ή μεγάλο της ζωής σου θα ξανάρθει σε σένα,

όλα με την ίδια σειρά και διαδοχή - ακόμη κι αυτή η αράχνη,

κι αυτό το σεληνόφωτο ανάμεσα στα δένδρα, κι αυτή η στιγμή,

κι εγώ ο ίδιος. Η αιώνια κλεψύδρα της ύπαρξης γυρίζει ακατά­

παυστα πάνω κάτω και μαζί της και συ, κόκκε σκόνης!» - Δεν

θα 'πεφτες κατάχαμα, δεν θα 'τριζες τα δόντια σου και δεν θα

καταριόσουν το δαίμονα που θα σου μιλούσε έτσι; Ή μήπως θα

ζούσες μια φοβερή στιγμή όπου θα του aπαντούσες: «Είσαι θε­

ός και ποτέ δεν άκουσα τίποτε πιο θε'ίκό!» Αν σε κυρίευε αυτή

278

Βιβλίο IV: Sanctus Januarίus

η σκέψη, θα σε μεταμόρφωνε , εσένα, έτσι που είσαι, κι ίσως να

σ' έκανε σκόνη: το ερώτημα που τίθεται για όλα και για το κα­

θετί: «Το θέλεις αυτό άλλη μια φορά κι αναρίθμητες φορές α­

κόμη;», θα 'ταν το μεγαλύτερο βάρος που θα βάραινε τις πρά­

ξεις σου! Ή, αντίθετα, πόσο καλός θα 'πρεπε να γίνεις απένα­

ντι στον εαυτό σου κι απέναντι στη ζωή ώστε να μην ποθείς τί­

ποτε περισσότερο απ' αυτή την έσχατη αιώνια επιβεβαίωση και

επισφράγιση;

342

lncipit tragoedia. 102 - Όταν έγινε τριάντα χρόνων, ο Ζαρατού­

στρα εγκατέλειψε την πατρίδα του και τη λίμνη Ούρμι και πήγε

στα βουνά. Εκεί χάρηκε το πνεύμα του και τη μοναξιά του, και

δέκα χρόνια δεν κουράστηκε απ' αυτό. Στο τέλος όμως η καρ­

διά του άλλαξε - κι ένα πρωί σηκώθηκε το χάραμα, στάθηκε

μπροστά στον ήλιο και του μίλησε μ' αυτά τα λόγια: «Εσύ μεγά­

λο άστρο! Τι θα 'ταν η ευτυχία σου αν δεν υπήρχαν αυτοί τους

οποίους φωτίζεις! Δέκα χρόνια τώρα ανεβαίνεις στη σπηλιά μου:

θα βαριόσουν το φως σου και το δρόμο σου δίχως εμένα, τον α­

ετό μου και το φίδι μου· εμείς όμως σε περιμέναμε κάθε πρωί,

παίρναμε απ' το περίσσεμά σου και σ' ευλογούσαμε γι' αυτό .

Δες! Έχω μπουχτίσει τη σοφία μου σαν τη μέλισσα που έχει μα­

ζέψει πάρα πολύ μέλι· χρειάζομαι απλωμένα χέρια για να το πά­

ρουν· θέλω να δώσω και να μοιράσω, ώσπου να ξαναχαρούν οι

σοφότεροι των ανθρώπων την τρέλα τους και οι φτωχοί τα πλού­

τη τους. Γι' αυτό πρέπει να κατεβώ στα βάθη, όπως κάνεις εσύ

το απόγευμα όταν πηγαίνεις κάτω απ' τη θάλασσα και φέρνεις

φως στον κάτω κόσμο, εσύ, εξαιρετικά πλούσιο αστέρι! - Ό­

πως κι εσύ, έτσι κι εγώ πρέπει να δύσω, όπως λένε οι άνθρωποι

στους οποίους θέλω να κατεβώ. Ευλόγησέ με λοιπόν, ω γαλήνιο

μάτι, που μπορείς να βλέπεις χωρίς φθόνο ακόμη και μια υπερ-

279

Η χαρούμενη γνώση

βολικά μεγάλη ευτυχία! Ευλόγησε το κύπελλο που θέλει να ξε­

χειλίσει, για να χυθεί από μέσα του το νερό χρυσό και να σκορ­

πίσει παντού την αντανάκλαση της τέρψης σου! Κοίτα! Αυτό το

κύπελλο θέλει να ξαναδειάσει πάλι, κι ο Ζαρατούστρα θέλει να

ξαναγίνει άνθρωπος πάλι». - Έτσι άρχισε η δύση του Ζαρα­

τούστρα.

280

BffiΛIOV

ΕΜΕΙΣ ΟΙ ΑΦΟΒΟΙ

Carcasse, tu trembles? Tu trembleras bien tklvantage,

sί tu savaίs ou je te mene

Turenne103

343

Το νόημα της ευδιαθεσίας μας. - Το μεγαλύτερο πρόσφατο γε­

γονός - το ότι «Ο Θεός είναι νεκρός», το ότι η πίστη στο χρι­

στιανικό Θεό έχει γίνει απίστευτη - έχει αρχίσει να ρίχνει τις

πρώτες του σκιές πάνω στην Ευρώπη. Στους λίγους τουλάχιστον,

που η υποψία στα μάτια τους είναι αρκετά δυνατή και λεπτή γι'

αυτό το θέαμα, δημιουργείται η εντύπωση πως κάποιος ήλιος έ­

χει δύσει και πως κάποια αρχαία και βαθιά εμπιστοσύνη έχει

μετατραπεί σε αμφιβολία· ο γέρικος κόσμος μας πρέπει να τους

φαίνεται κάθε μέρα πιο όμοιος με απόγευμα, πιο φιλύποπτος,

πιο ξένος, πιο «γέρος». Αλλά γενικά μπορούμε να πούμε ότι το

ίδιο το γεγονός είναι πάρα πολύ μεγάλο, πάρα πολύ μακρινό,

πάρα πολύ απομακρυσμένο από την ικανότητα των πολλών να

το κατανοήσουν, για να μπορούμε να ισχυριστούμε πως έχει ή­

δη φτάσει έστω η είδηση αυτού του γεγονότος κι ακόμη λιγότε­

ρο ότι ορισμένοι άνθρωποι γνωρίζουν ήδη τι συνέβη πραγματι­

κά και τι θα γκρεμιστεί τώρα που υπονομεύτηκε αυτή η πίστη,

επειδή ήταν θεμελιωμένο και χτισμένο πάνω σ' αυτήν, διαπλεγ­

μένο, θα λέγαμε, μ' αυτήν: παραδείγματος χάρη την ευρωπα·ίκή

ηθική μας στο σύνολό της. Αυτό το μεγάλο πλήθος και η σειρά

από καταρρεύσεις, καταστροφές, aφανισμούς και ανατροπές

μάς απειλεί σήμερα· ωστόσο ποιος είναι σε θέση να μαντέψει

αρκετά απ' αυτό, ώστε να οδηγηθεί να κάνει το δάσκαλο και τον

προάγγελο αυτής της τρομερής λογικής του τρόμου, τον προφή-

21$3

Η χαρούμενη γνώση

τη ενός σκοτεινιάσματο_ς και μιας έκλειψης ηλίου που όμοιά της

ίσως δεν συνέβη μέχρι τώρα στη γη; ... Εμείς οι ίδιοι που είμα­στε γεννημένοι για να λύνουμε αινίγματα, εμείς που περιμένου­

με πάνω στα βουνά, τοποθετημένοι ανάμεσα στο αύριο και στο

σήμερα, τεντωμένοι από την αντίφαση ανάμεσα στο αύριο και

στο σήμερα, εμείς τα πρωτότοκα, τα πρόωρα γεννημένα παιδιά

του αιώνα που έρχεται, εμείς που από τώρα θα πρέπει πράγμα­

τι να μπορούμε να διακρίνουμε τις σκιές που σύντομα θα σκε­

πάσουν την Ευρώπη - πώς είναι δυνατόν να βλέπουμε το σκο­

τάδι που πλησιάζει χωρίς να νιώθουμε πως μας αφορά και μας

και ιδίως χωρίς να ανησυχούμε και να φοβόμαστε για μας; Μή­

πως εξακολουθούμε να βρισκόμαστε κάτω από την επίδραση

των εγγύτερων συνεπειών αυτού του γεγονότος - κι αυτές οι

εγγύτερες συνέπειες, οι συνέπειές του για μας, είναι το αντίθε­

το εντελώς απ' ό,τι θα μπορούσε κανείς να περιμένει: δεν είναι

καθόλου θλιβερές και ζοφερές, αλλά μοιάζουν με ένα καινούρ­

γιο και δύσκολο να περιγραφεί είδος φωτός, ευτυχίας, ανακού­

φισης, ιλαρότητας, ενθάρρυνσης, χαραυγής ... Πράγματι, εμείς οι φιλόσοφοι, τα «ελεύθερα πνεύματα», 'νιώθουμε, όταν ακού­

με την είδηση ότι «ο παλιός Θεός είναι νεκρός», σαν να λάμπει

μπροστά μας μια καινούργια χαραυγή· η καρδιά μας ξεχειλίζει

από ευγνωμοσύνη, έκπληξη, προαισθήματα, προσδοκία. Επιτέ­

λους ο ορίζοντας φαίνεται πάλι ελεύθερος για μας, παρ' όλο

που δεν είναι φωτεινός επιτέλους μπορούν να σαλπάρουν πά­

λι τα πλοία μας, να βγουν στ' ανοιχτά για να αντιμετωπίσουν ο­

ποιονδήποτε κίνδυνο· επιτρέπεται πάλι κάθε τόλμη του αναζη­

τητή της γνώσης η θάλασσα, η δική μας θάλασσα, είναι ανοι­

χτή πάλι· κι ίσως να μην έχει ξαναγίνει ποτέ τόσο «ανοιχτή θά­

λασσα».

284

Βιβλίο V.· Εμείς οι άφοβοι

344

Υπό ποία έννοια είμαστε κι εμείς ακόμη ευσεβείς. - Λένε, κι έ­

χουν δίκιο σ' αυτό, ότι στην επιστήμη οι πεποιθήσεις δεν έχουν

πολιτικά δικαιώματα. Μόνο 6ταν αποφασίζουν αυτές να κατε­

βούν μετριοπαθώς στο επίπεδο μιας υπόθεσης, μιας προσωρινής

πειραματικής σκοπιάς, ενός ρυθμιστικού πλάσματος της φαντα­

σίας, τότε μπορεί να τους επιτραπεί η είσοδος και μάλιστα να

τους δοθεί μια ορισμένη αξία μέσα στην περιοχή της γνώσης -πάντα όμως με τον περιορισμό ότι θα μείνουν υπό αστυνομική

επιτήρηση, υπό την αστυνομία της δυσπιστίας. - Αν το δούμε

όμως αυτό από πιο κοντά, δεν σημαίνει 6τι μια πεποίθηση μπο­

ρεί να γίνει δεκτή στην επιστήμη μόνο αν πάψει νά 'ναι πεποί­

θηση; Το πρώτο βήμα στην πειθαρχία του επιστημονικού πνεύ­

ματος δεν είναι το να μην επιτρέπει στον εαυτό του να 'χει πια

πεποιθήσεις; ... Πιθανόν να 'ναι έτσι· μόνο που έχουμε ακόμα να

ρωτήσουμε το εξής: Για να μπορέσει ν' αρχίσει αυτή η πειθαρ­

χία, δεν πρέπει να υπάρχει προηγουμένως κάποια πεποίθηση -πεποίθηση τόσο επιτακτική και τόσο μη εξαρτώμενη από όρους

που να προσφέρει θυσία στον εαυτό της όλες τις άλλες πεποι­

θήσεις; Βλέπουμε ότι κι η επιστήμη επίσης στηρίζεται σε μια πί­

στη · δεν υπάρχει επιστήμη «χωρίς προϋπόθεση». Το ερώτημα

για το αν χρειάζεται η αλήθεια, όχι μόνο πρέπει να 'χει πάρει

καταφατική απάντηση εκ των Προτέρων, αλλά· και καταφατική

σε τέτοιο βαθμό που να βρίσκει έκφραση η αρχή, η πίστη, η πε­

ποίθηση: «τίποτε δεν χρειάζεται περισσότερο από την αλήθειά,

και σε σχέση μ' αυτήν καθετί άλλο έχει αξία δεύτερης σειράς».

- Αυτή η μη εξαρτώμενη από όρους f:!έληση για αλήθεια - τι

είναι; Είναι η θέληση να μην aφήνεσαι να aπατάσαι; Είναι η θέ­

ληση να μην απάτάς; Γιατί η θέληση για αλήθεια μπορεί να ερ­

μηνευθεί και με το δεύτερο τρόπο αν η ειδική περίπτωση «Δεν

θέλω να απατώμω~~ ενταχθεί στη γενίκευση «Δεν θέλω να aπα­τώ» . Γιατί όμως να μην aπατώ; Γιατί να μην επιτρέπω στον Εαυ-

285

Η χαρούμενη γνώση

τό μου να aπατάται; - Πρέπει να σημειώσουμε ότι οι λόγοι της

πρώτης περίπτωσης ανήκουν σε έναν εντελώς διαφορετικό χώ­

ρο από εκείνους της δεύτερης. Δεν θέλει κανείς να αφεθεί να

aπατηθεί, επειδή δέχεται ότι είναι επιζήμιο, επικίνδυνο, ολέθριο

το να aπατάσαι. Μ' αυτή την έννοια, η επιστήμη θα ήταν μια μα­

κρόχρονη πονηριά, μια προφύλαξη, μια ωφελιμότητα, εναντίον

της οποίας θα μπορούσε κανείς να αντιτείνει, και μάλιστα δι­

καιολογημένα: Πώς; Το να θέλεις να μην aφήνεσαι να απατά­

σαι είναι λιγότερο επιζήμιο, επικίνδυνο, ολέθριο; Τι ξέρετε εκ

των προτέρων για το χαρακτήρα της ύπαρξης ώστε να μπορείτε

να αποφασίζετε αν τα περισσότερα πλεονεκτήματα είναι στην

πλευρά της απόλυτης δυσπιστίας ή στην πλευρά της απόλυτης ε­

μπιστοσύνης; Αν όμως ήταν απαραίτητες και οι δύο, δηλαδή πολ­

λή δυσπιστία και πολλή εμπιστοσύνη, από πού θα έπαιρνε η ε­

πιστήμη την απόλυτή της πίστη, την πεποίθηση στην οποία στη­

ρίζεται, Ότι δηλαδή η αλήθεια είναι σπουδαιότερη από κάθε άλ­

λο πράγμα, ακόμη και από κάθε άλλη πεποίθηση; Αυτή ακριβώς

η πεποίθηση δεν θα γεννιόταν μάλιστα ποτέ αν η αλήθεια και η

αναλήθεια αποδείκνυαν συνεχώς ότι είναι χρήσιμες, όπως πράγ­

ματι συμβαίνει. Συνεπώς - η πίστη στην επιστήμη, που υπάρ­

χει αναμφισβήτητα, δεν μπορεί να οφείλει τη γέννηση της σ' έ­

ναν τέτοιο υπολογισμό της ωφελιμότητας πρέπει να γεννήθηκε

παρά το γεγονός ότι η ανωφέλεια και η επικινδυνότητα της «θέ­

λησης για αλήθεια», της «αλήθειας με οποιοδήποτε τίμημα» α­

ποδεικνύονται συνεχώς. «Με οποιοδήποτε τίμημα»: πόσο καλά

καταλαβαίνουμε αυτές τις λέξεις από τη στιγμή που έχουμε προ­

σφέρει και σφάξει τη μια πίστη μετά την άλλη πaνω σ' αυτόν το

βωμό! - Κατά συνέπεια, η «θέληση για αλήθεια» δεν σημαίνει

«δεν θέλω να αφήσω τον εαυτό μου να aπατηθεί», αλλά - δεν

μένει άλλη επιλογή - «δεν θέλω να aπατήσω κανέναν, ούτε τον

ίδιο τον εαυτό μου»: και να 'μαστε έτσι στο πεδίο της ηθικής.

Αρκεί να ρωτήσεις τον εαυτό σου σοβαρά: «γιατί δεν θέλεις να

απατήσεις;», ειδικά αν φαίνεται - κι αυτό ακριβώς συμβαίνει!

Ζβ6

Βιβλίο V.· Εμείς οι άφοβοι

- ότι η η ζωή δεν είναι φτιαγμένη παρά για την φαινομενικό­

τητα, εννοώ την πλάνη, την απάτη, την προσποίηση, την τύφλω­

ση, την αυτοτύφλωση, ενώ από την άλλη μεριά η μεγάλη μορφή

της ζωής βρισκόταν πάντα από τη μεριά των πιο αδίστακτων πο­

λύτροπων. Αν ερμηνευθεί με επιείκεια αυτός ο σκοπός, μπορεί

να είναι ίσως ένας δονκιχωτισμός, ένας μικρός, ενθουσιώδης α­

στε·ίσμός μπορεί όμως να είναι και κάτι πιο σοβαρό, συγκεκρι­

μένα μια αρχή εχθρική προς τη ζωή και καταστροφική ... «Η θέ­ληση για αλήθεια» - μπορεί να είναι μια κρυμμένη θέληση για

θάνατο. - Έτσι το ερώτημα «Γιατί η επιστήμη;» μας πάει πίσω

στο ηθικό πρόβλημα: Προς τι η ηθική όταν η ζωή, η φύση, και η

ιστορία «δεν είναι ηθικές»; Αναμφίβολα, όσοι είναι φιλαλήθεις

(μ' εκείνη την έσχατη και τολμηρή έννοια που προϋποθέτει η πί­

στη στην επιστήμη) επιβεβαιώνουν έτσι την ύπαρξη ενός άλλου

κόσμου από τον κόσμο της ζωής, της φύσης και της ιστορίας και

στο βαθμό που επιβεβαιώνουν αυτόν τον άλλο «κόσμο», μήπως

δεν αρνούνται και το αντίθετό του, δηλαδή τούτον εδώ τον κό­

σμο, τον δικό μας κόσμο; ... Θα καταλάβατε βέβαια πού θέλω να καταλήξω: η πίστη μας στην επιστήμη βασίζεται πάντα και ακό­

μα σε μια μεταφυσική πίστη· ακόμη κι εμείς οι αναζητητές της

γνώσης σήμερα, εμείς οι άθεοι και αντι-μεταφυσικοί, εξακολου­

θούμε να παίρνουμε τη φωτιά μας από την πυρκαγιά που άνα­

ψε μια χιλιόχρονη πίστη, εκείνη η χριστιανική πίστη που ήταν

και πίστη του Πλάτωνα, ότι ο Θεός είναι η αλήθεια, ότι η αλή­

θεια είναι θε'ίκή ... Αν όμως γίνει αυτό ολοένα και πιο απίστευ­το; Αν τίποτε πια δεν φανεί θε.ίκό εκτός από την πλάνη, την τυ­

φλότητα και το ψέμα; Αν φανεί πως ο ίδιος ο Θεός είναι το πιο

μακρόχρονο ψέμα μας;

345

Η ηθική ως πρόβλημα. - Η έλλειψη προσωπικότητας παίρνει

παντού την εκδίκησή της : μια εξασθενημένη, αδύνατη, εξαντλη-

287

Η χαρούμενη γνώση

μένη προσωπικότητα που αρνείται και παλινωδεί δεν αξίζει πια

για κανένα καλό πράγμα - και προπαντός για τη φιλοσοφία. Η

«ανιδιοτέλεια» δεν έχει αξία ούτε στον ουρανό ούτε στη γη. Ό­

λα τα μεγάλα προβλήματα απαιτούν μεγάλο έρωτα, και μόνο τα

ρωμαλέα, ντόμπρα, σίγουρα πνεύματα, που πατούν γερά στα πό­

δια τους, είναι ικανά να τον νιώσουν. Υπάρχει μια τεράστια δια­

φορά ανάμεσα στο στοχαστή που έχει προσωπική σχέση με τα

προβλήματά του και που βρίσκει σ' αυτά τη μοίρα του, την απελ­

πισία του και τη μεγαλύτερη τύχη του, και στον «απρόσωπο»

στοχαστή, δηλαδή σε εκείνον που το μόνο που μπορεί να κάνει

είναι να τα αγγίζει και να τα συλλαμβάνει με τις κεραίες μιας

ψυχρής και περίεργης σκέψης. Ο δεύτερος δεν θα καταφέρει τί­

ποτε: αυτό είναι το μόνο που μπορούμε να του υποσχεθούμε εκ

των προτέρων, γιατί ακόμη κι αν του επέτρεπαν τα μεγάλα προ­

βλήματα να τα συλλάβει, δεν θα επέτρεπαν σε βατράχους και a­νήμπορους ανθρώπους σαν αυτόν να στηριχτούν πάνω τους αυ­

τό ήταν ανέκαθεν το γούστο τους - ένα γούστο που, παρεμπι­

πτόν:rως, μοιράζονται μ' όλα τα δραστήρια θηλυκά. - Πώς γί­

νεται λοιπόν να μην έχω συναντήσει ποτέ κανέναν, ούτε καν σε

βιβλία, που να προσεγγίζει την ηθική μ' αυτόν τον προσωπικό

τρόπο και που να γνωρίζει την ηθική ως πρόβλημα κι αυτό το πρόβλημα ως δική του προσωπική απελπισία, βάσανο, ηδυπά­

θεια και πάθος; Είναι ολοφάνερο πως μέχρι σήμερα η ηθική δεν

ήταν πρόβλημα· αντίθετα, ήταν αυτό πάνω στο οποίο όλοι κατέ­

ληγαν να συμφωνούν έπειτα από δυσπιστίες, ασυμφωνίες και α­

ντιφάσεις ήταν ο καθαγιασμένος τόπος της ειρήνης, όπου οι

στοχαστές μας ξεκουράζονταν ακόμη και από τους εαυτούς τους,

έπαιρναν μια βαθιά ανάσα κι ένιωθαν ξανανιωμένοι. Δεν βλέ­

πω κανέναν που τόλμησε να κάνει μια κριτική των ηθικών αξιο­

λογικών κρίσεων· διαπιστώνω μάλιστα πως σ' αυτό το ζήτημα

δεν έχει κάνει καμιά απόπειρα η επιστημονική περιέργεια, η κα­

κομαθημένη, πειραματική φαντασία των ψυχολόγων και των ι­

στορικών, που εύκολα προκαταpάλλει ένα πρόpλημα και το αρ-

288

Βιβλίο V.· Εμείς οι άφοβοι

πάζει «στον αέρα» χωρίς να ξέρει καλά τι έχει αρπάξει. Μόλις

και μετά βίας κατάφερα ν' ανακαλύψω λίγες αδύναμες απόπει­

ρες να γραφεί η ιστορία της γένεσης αυτών των αισθημάτων και

αξιολογήσεων (πράγμα που είναι κάτι εντελώς διαφορετικό α­

πό μια κριτική όπως και από μια ιστορία των ηθικών συστημά­

των). Σε μια ειδική περίπτωση έκανα τα πάντα για να ενθαρρύ­

νω μια κλίση κι ένα ταλέντο γι' αυτού του είδους την ιστορία -μάταια, όπως μου φαίνεται σήμερα.104 Αυτοί οι ιστορικοί της η­

θικής (Άγγλοι οι περισσότεροι) δεν λένε και σπουδαία πράγμα­

τα. Συνήθως είναι οι ίδιοι εντελώς aπονήρευτα υποταγμένοι σε

μια καθορισμένη ηθική και, χωρίς να το ξέρουν, την υπηρετούν

ως θωρακοφόροι και ακόλουθοι - για παράδειγμα, υιοθετώ­

ντας εκείνη τη λαϊκή προκατάληψη της χριστιανικής Ευρώπης

που με τόση αφέλεια την επαναλαμβάνουν οι άνθρωποι ως σή­

μερα, ότι δηλαδή το χαρακτηριστικό των ηθικών πράξεων είναι

η άρνηση του εαυτού, η αυταπάρνηση, η αυτοθυσία ή η συμπά­

θεια κι ο οίκτος. Το πιο συνηθισμένο σφάλμα της υπόθεσής τους

είναι ότι παραδέχονται πως υπάρχει κάποια συναίνεση των λα­

ών, ή τουλάχιστον των εξημερωμένων λαών, σχετικά μ' ορισμέ­

νες αρχές της ηθικής, κι ύστερα συνάγουν απ' αυτό πως οι αρ­

χές αυτές είναι απόλυτα υποχρεωτικές και για σένα και για μέ­

να· ή αντίστροφα, αφού καταλάβουν την αλήθεια ότι οι ηθικές

αξιολογήσεις είναι κατ' ανάγκη διαφορετικές στους διάφορους

λαούς, συνάγουν ύστερα απ' αυτό πως καμιά ηθική δεν είναι υ­

ποχρεωτική. Και τα δύο συμπεράσματα είναι εξίσου παιδαριώ­

δη. Το λάθος που κάνουν οι πιο εκλεπτυσμένοι απ' αυτούς είναι

ότι ανακαλύπτουν και κριτικάρουν τις ίσως τρελές γνώμες ενός

λαού για την ηθική του, ή των ανθρώπων για κάθε ανθρώπινη

ηθική - άρα για την καταγωγή της, για τη θρησκευτική της έ­

γκριση, για την προκατάληψη της ελεύθερης θέλησης και άλλα

παρόμοια - κι ύστερα νομίζουν πως έχουν κριτικάρει την ίδια

την ηθική . Αλλά η αξία μιας διαταγής όπως «οφείλεις» εξακο­

λουθεί να είναι θεμελιακά διαφορετική και ανεξάρτητη από τέ-

289

Η χαρούμενη γνώση

τοιες γνώμες γι' αυτήν και από τα ζιζάνια της πλάνης που ίσως

να την έχουν σκεπάσει: όπως ακριβώς είναι εντελώς ανεξάρτη­

τη η αξία που έχει ένα φάρμακο για έναν άρρωστο από τη γνώ­

μη του για την ιατρική - είτε είναι επιστήμονας είτε γριά. Μια

ηθική θα μπορούσε βέβαια να γεννηθεί από μια πλάνη: αλλά η

διαπίστωση αυτή δεν θα άγγιζε το πρόβλημα της αξίάς της. -Κανένας λοιπόν δεν εξέτασε μέχρι σήμερα την αξία αυτού του

φαρμάκου, του πιο ξα'f{ουστού απ' όλα, που λέγεται ηθική · το

πρώτο βήμα για να γίνει κάτι τέτοιο είναι να την ανακρίνουμε.

Ε, λοιπόν! Αυτό ακριβώς είναι το εγχείρημά μας.

346

Το ερωτηματικό μας. Δεν το καταλαβαίνετε όμως αυτό;

Πράγματι, οι άνθρωποι θα δυσκολευτούν πολύ να μας καταλά­

βουν. Αναζητούμε λέξεις ίσως να αναζητούμε και αυτιά. Μα

ποιοι είμαστε λοιπόν; Αν χρησιμοποιήσουμε μια παλιά έκφρα­

ση και απλώς αποκαλέσουμε τους εαυτούς μας άθεους, άπιστους

ή ίσως αμοραλιστές, πάλι απέχουμε από το σωστό ορισμό μας:

είμαστε και τα τρία πράγματα μαζί σε ένα στάδιο πολύ όψιμο

ώστε να καταλάβει κανείς, ώστε να μπορέσετε να καταλάβετε

εσείς, κύριοι περίεργοι, πώς νιώθουμε στο σημείο αυτό. Όχι, δεν

έχει σχέση μ' εμάς η πικρία και το πάθος του ανθρώπου που έ­

χει αποσπαστεί κι όμως εξακολουθεί να νιώθει υποχρεωμένος

να μετατρέψει την απιστία του σε νέα πίστη, σε σκοπό, σε μαρ­

τύριο! Έχουμε γίνει ψυχροί, σκληροί και ανθεκτικοί στην ιδέα

ότι τίποτε στον κόσμο δεν συμβαίνει με θε·ίκό τρόπο· ακόμη και

με ανθρώπινα κριτήρια, δεν συμβαίνει με ορθολογικό, ευσπλα­

χνικό ή δίκαιο τρόπο. Το ξέρουμε καλά, ο κόσμος στον οποίο

ζούμε είναι μη θεϊκός, μη ηθικός, «μη ανθρώπινος»· τον ερμη­

νεύσαμε για πολύ καιρό εσφαλμένα και ψεύτικα, έτσι όπως ή-

290

Βιβλίο v.- Εμείς οι άφοβοι

θελε και επιθυμούσε ο σεβασμός μας, δηλαδή οι ανάγκες μας .

Γιατί ο άνθρωπος είναι ζώο που σέβεται! Επίσης όμως είναι και

δύσπιστο ζώο· και το ότι ο κόσμος δεν αξίζει αυτό που πιστεύ­

αμε ότι άξιζε, αυτό είναι το πιο σίγουρο που συνέλαβε τελικά η

δυσπιστία μας. Όσο πιο πολλή δυσπιστία τόσο πιο πολλή φιλο­

σοφία. Προφυλαγόμαστε να πούμε ότι ο κόσμος αξίζει λιγότε­

ρο: πράγματι, σήμερα θα βάζαμε τα γέλια, αν βλέπαμε τον άν­

θρωπο να επιμένει να επινοήσει αξίες που θα ξεπερνούσαν την

αξία του πραγματικού κόσμου. Σ' αυτό ακριβώς το πράγμα γυ­

ρίσαμε την πλάτη μας γιατί το θεωρήσαμε υπερβολική παρεκτρο­

πή της ανθρώπινης κενοδοξίας και του ανθρώπινου ά-λογου, η

οποία για πολύ καιρό δεν αναγνωριζόταν ως τέτοια. Βρήκε την

τελική της έκφραση στο σύγχρονο πεσιμισμό και μια πιο παλιά

και δυνατή έκφραση στη διδασκαλία του Βούδα· αλλά κι ο χρι­

στιανισμός την περιέχει, με πιο διφορούμενο και πιο αμφίβολο,

αλλά όχι λιγότερο σαγηνευτικό τρόπο. Ολόκληρη η στάση <<του

ανθρώπου εναντίον του κόσμου», του ανθρώπου ως αρχής «που

αρνείται τον κόσμο», του ανθρώπου ως μέτρου της αξίας των

πραγμάτων, ως κριτή των κόσμων, που στο τέλος βάζει την ίδια

την ύπαρξη πάνω στη ζυγαριά του και τη βρίσκει πολύ ελαφριά

- η απίστευτη aνοστιά της στάσης αυτής έγινε τελικά αντιλη­πτή απ' τη συνείδησή μας και μας αηδίασε. Γελάμε όταν βλέπου­

με τοποθετημένους δίπλα-δίπλα τον «άνθρωπο και τον κόσμο»,

που χωρίζονται από την υπέροχη προπέτεια της λέξης «Και»!

Πώς όμως; Όταν γελάμε έτσι, δεν προχωράμε άλλο ένα β1Ίμα

στην περιφρόνηση του ανθρώπου; Και κατά συνέπεια και στον

πεσιμισμό, στην περιφρόνηση της ύπαρξης που μπορούμε να

γνωρίσουμε εμείς; Δεν έχουμε εκτεθεί στην υποψία μιας αντίθε­

σης - μιας αντίθεσης μεταξύ του κόσμου με τον οποίο αισθα­

νόμαστε άνετα μέχρι τώρα με τους σεβασμούς μας - οι οποίοι

ίσως μας έκαναν να αντέχουμε τη ζωή - και ενός άλλου κόσμου

που είμαστε εμείς οι ίδιοι; Πρόκειται για μια αμείλικτη, θεμε­

λιώδη και βαθύτερη υποψία για τους εαυτούς μας, μια υποψία

291

Η χαρούμενη γνώση

που κυριαρχεί όλο και περισσότερο, όλο και χειρότερα εμάς

τους Ευρωπαίους, και που εύκολα μπορεί να θέσει aντιμέτωπες

τις επόμενες γενιές με το φρικτό είτε/είτε: «Είτε καταργήστε

τους σεβασμούς σας είτε τους εαυτούς σας!» Το δεύτερο θα ή­

ταν μηδενισμός μα μήπως δεν θα ήταν και το πρώτο; - Αυτό

είναι το ερωτηματικό μας.

347

Οι πιστοί και η ανάγκη τους για πίστη. - Πόσο πολύ χρειάζο­

νται ορισμένοι άνθρωποι μια πίστη, για να προκόψουν, πόσο πο­

λύ το «στέρεο» στοιχείο, το οποίο δεν θέλουν να κλονιστεί επει­

δή κρατιούνται απ' αυτό - είναι ένας μετρητής της δύναμης του

καθενός ή, για να το πω σαφέστερα, της αδυναμίας του καθε­

νός. Μου φαίνεται ότι στη γέρική μας Ευρώπη ο χριστιανισμός

εξακολουθεί να είναι απαραίτητος στους περισσότερους ανθρώ­

πους ακόμη και σήμερα· γι' αυτό εξακολουθεί να βρίσκει πι­

στούς . Γιατί έτσι είναι ο άνθρωπος: ένα άρθρο πίστης μπορεί να

αναιρεθεί μπροστά του χίλιες φορές - αν όμως το χρειάζεται,

θα το θεωρήσει «αληθινό» ξανά και ξανά, συμφωνώντας με ε­

κείνη την περίφημη «αποδεικτική δύναμη» για την οποία μιλάει

η Βίβλος. Ορισμένοι εξακολουθούν να χρειάζονται τη μεταφυ­

σική· αλλά κι εκείνη την επιτακτική επιθυμία για βεβαι6τητα πού

σήμερα ξεσπάει με επιστημονικοθετικιστική μορφή σε μεγάλους

αριθμούς ανθρώπων. Η επιθυμία να θέλουμε να έχουμε κάτι α­

πολύτως στέρεο (ενώ μέσα στον πυρετό αυτής της επιθυμίας α­

σχολούμαστε πολύ λίγο με τα επιχειρήματα που μπορούν να θε­

μελιώσουν τη βΙ?βαιότητα): όλα αυτά είναι ακόμη επιθυμία για

στήριγμα, έρεισμα· κοντολογίς, είναι εκείνο το ένστικτο της α­

δυναμίας, το οποίο δεν δημιουργεί βέβαια θρησκευτικά και με­

ταφυσικά συστήματα και πεποιθήσεις όλων των ειδών, αλλά τα

διατηρεί. Πράγματι, γύρω απ' όλα αυτά τα θετικιστικά συστή-

292

Βιβλίο v.- Εμείς οι άφοβοι

ματα καπνίζει ο ατμός ενός ορισμένου πεσιμιστικού ζόφου, κά­

τι που μυρίζει κούραση, μοιρολατρία, απογοήτευση και φόβο για καινούργιες aπογοητεύσεις - ή αλλιώς επιδεικτική οργή, κακή

διάθεση, αναρχισμό της αγανάκτησης, κι όσα άλλα συμπτώματα

και μεταμφιέσεις του συναισθήματος της αδυναμίας μπορεί να

υπάρχουν. Ακόμη και η ορμητικότητα με την οποία χάνονται οι

πιο έξυπνοι συγκαιρινοί μας μέσα σε άθλιες γωνιές και χαρα­

μάδες, για παράδειγμα στον πατριωτισμό (εννοώ αυτό που απο­

καλούν οι Γάλλοι chauvinisme105 και οι Γερμανοί «γερμανικό»)

ή σε δόγματα ασήμαντων αισθητικών κύκλων, όπως ο παριζιά­

νικος naturalisme106 (που ξεδιαλέγει και αποκαλύπτει μόνο εκεί­

νο το μέρος της φύσης που προκαλεί αηδία και μαζί έκπληξη -ένα μέρος που αρέσκονται να το ονομάζουν σήμερα la verite vraie107) ή στο μηδενισμό αλά Αγία Πετρούπολη (δηλαδή στην

πίστη στην απιστία, η οποία απιστία φτάνει και περιλαμβάνει

το μαρτύριο), πάντα φανερώνει πριν απ' όλα την ανάγκη για πί­

στη, για στήριγμα, για ραχοκοκαλιά, για κάτι στο οποίο μπορεί

να βρίσκει καταφύγιο κανείς ... Όπου λείπει περισσότερο η θέ­ληση, εκεί είναι περισσότερο ποθητή και αναγκαία η πίστη· για­

τί η θέληση είναι, ως αίσθημα της διοίκησης, το διακριτικό ση­

μάδι της κυριαρχικής εξουσίας και της ισχύος. Μ' άλλα λόγια,

όσο λιγότερο ξέρει κανείς να διοικεί, τόσο περισσότερο επιθυ­

μεί κάποιον που να διοικεί, που να διοικεί αυστηρά - έναν θεό,

ηγεμόνα, κοινωνική τάξη, γιατρό, εξομολογητή, δόγμα, κομμα­

τική συνείδηση. Απ' αυτό θα μπορούσαμε ίσως να συμπεράνου­

με ότι οι δυο παγκόσμιες θρησκείες, ο βουδισμός και ο χριστια­

νισμός, πιθανόν να οφείλουν την γένεσή τους, και ιδίως την αιφ­

νίδια διάδοσή τους, σε μια φοβερή αάθένεια της θέλησης. Και

πράγματι αυτό συνέβη: και οι δύο θρησκείες αποκάλυψαν την

επιθυμία για ένα «οφείλεις», το οποίο είχε εκθειασθεί απεγνω­

σμένα μέχρι a-νοησίας από την αρρώστια της θέλησης. Και οι

δύο θρησκείες δίδαξαν τον φανατισμό σε καιρούς κατά τους ο­

ποίους η θέληση είχε πέσει σε νάρκη κι έτσι πρόσψεραν σε α-

293

Η χαρούμενη γνώση

ναρίθμητους ανθρώπους ένα στήριγμα, μια καινούργια δυνατό­

τητα για θέληση, μια ευχαρίστηση με τη θέληση. Πραγματικά, ο

φανατισμός είναι η μόνη «δύναμη της θέλησης», την οποία μπο­

ρούν να αποκτήσουν ακόμη και οι αδύναμοι κι οι ανασφαλείς,

επειδή ένα είδος υπνωτισμού ολόκληρου του αισθητικού/διανο­

ητικού συστήματος προς όφελος μιας υπέρμετρης θρέψης (υπερ­

τροφίας) μιας μοναδικής εννοιακής και αισθηματικής οπτικής

γωνίας, που από εκείνη τη στιγμή και μετά κυριαρχεί· αυτή την

οπτική γωνία αποκαλεί ο χριστιανός πίστη του. Όταν ένας άν­

θρωπος φτάσει στη βασική πεποίθηση ότι πρέπει να διοικείται,

γίνεται «πιστός». Αντίστροφα, θα μπορούσαμε να φανταστούμε

μια τέτοια χαρά και δύναμη aυτοκαθορισμού, μια ελευθερία της

θέλησης, δυνάμει των οποίων το πνεύμα θα παρατούσε κάθε πί­

στη και κάθε επιθυμία για βεβαιότητα, επειδή θα ήταν εξασκη­

μένο να ισορροπεί πάνω σε λεπτά σκοινιά και δυνατότητες και

μάλιστα να χορεύει δίπλα σε αβύσσους. Ένα τέτοιο πνεύμα θα

ήταν το ελεύθερο πνεύμα par excellence108•

348

Για την καταγωγή των σοφών. Στην Ευρώπη οι σοφοί φυτρώνουν

σ' όλες τις καταστάσε ις και κοινωνικές συνθήκες, σαν φυτά που

δεν χρειάζονται ειδικό έδαφος. Γι' αυτόν το λόγο ανήκουν, από

την ίδια τους τη φύση και άθελά τους, στους φορείς της δημο­

κρατικής σκέψης. Αυτή όμως η καταγωγή προδίδεται. Όταν έ­

χει εκπαιδεύσει κανείς τα μάτια του να αναγνωρίζουν σε ένα ε­

πιστημονικό βιβλίο ή πραγματεία τη διανοητική ιδιοσυγκρασία

τόυ σοφού - κάθε σοφός έχει τη δική του - και να την πιά­

νουν επ' αυτοφώρω, βρίσκει σχεδόν πάντα πίσω απ' αυτή την

«Προ"ίστορία» του σοφού, την οικογένειά του και ιδιαίτερα τις

ασχολίες και τα επαγγέλματά της. Όπου βρίσκει έκφραση το αί­

σθημα «αυτό έχει αποδειχτεί πιά· ξεμπέρδεψα μαζί του», πρό-

294

Βιβλίο V.· Εμείς οι άφοβοι

κειται συνήθως για τον πρόγονο στο αίμα και στο ένστικτο του

σοφού, που επιδοκιμάζει από τη δική του σκοπιά την «τελειω­

μένη δουλειά»' η πίστη σε μια απόδειξη είναι απλώς ένα σύ­

μπτωμα αυτού που για αιώνες θεωρούνταν «Καλή δουλειά» από

μια εργατική γενιά. Ένα παράδειγμα: όταν οι γιοι των δημοσί­

ων υπαλλήλων και των κάθε λογής γραφιάδων, που κύριο καθή­

κον τους ήταν πάντα να βάζουν τάξη σ' ένα ετερόκλητο υλικό,

να το ταξινομούν σε διάφορα συρτάρια και γενικά να σχηματο­

ποιούν τα πράγματα, γίνονται σοφοί, εκδηλώνουν μια τάση να

θεωρούν ένα πρόβλημα λυμένο μόλις το σχηματοποιήσουν. Υ­

πάρχουν φιλόσοφοι που είναι κατά βάση εγκέφαλοι που σχημα­

τοποιούν· γι' αυτούς η τυπική πλευρά της δουλειάς του πατέρα

τους έχει γίνει περιεχόμενο. Το ταλέντο για ταξινομήσεις, για

πίνακες κατηγοριών, κάτι προδίδει· δεν είναι κανείς ατιμωρητί

παιδί των γονιών του. Ο γιος ενός δικηγόρου ακόμη και ως άν­

θρωπος της επιστήμης θα εξακολουθεί να είναι δικηγόρος πρώ­

τα θα θελήσει να κριθεί δίκαια η υπόθεσή του, κατά δεύτερο λό­

γο ίσως θελήσει να 'ναι και δίκαιη. Οι γιοι των προτεσταντών ι­

ερέων και δασκάλων αναγνωρίζονται από την απλο"ίκή σιγουριά

τους όταν, ως σοφοί, θεωρούν αποδεδειγμένη την υπόθεσή τους

αν απλώς την έχουν διατυπώσει με σθένος και ζέση· είναι πάρα

πολύ συνηθισμένοι στο να τους πιστεύουν - πράγμα που ήταν

μέρος της «δουλειάς» των πατέρων τους! Αντίθετα, οι Εβραίοι,

που έχουν πίσω τους τον κύκλο επιχειρήσεων και το παρελθόν

του λαού τους, είναι οι λιγότερο συνηθισμένοι ακριβώς σ' αυτό

- στο να τους πιστεύουν οι άλλοι. Ας δούμε κάτω απ' αυτό το

πρίσμα τους Εβραίους σοφούς: όλοι τους έχουν μεγάλη εκτίμη­

ση για τη λογική, δηλαδή για τον εξαναγκασμό των άλλων να

συμφωνήσουν μαζί τους - εξαναγκασμό που επιτυγχάνεται με

τη δύναμη των επιχειρημάτων. Ξέρουν πως μ' αυτόν μοιραία θα

νικΊΊσουν, ακόμη κι όταν συναντούν φυλετικές και ταξικές προ­

καταλήψεις, οπότε τους πιστεύουν πολύ aπρόθυμα. Γιατί τίποτε

δεν είναι πιο δημοκρατικό από τη λογική· αυτή δεν άέβεται τα

295

Η χαρούμενη γνώση

πρόσωπα και δεν κάνει διάκριση μεταξύ γαμψής και ίσιας μύ­

της. Παρεμπιπτόντως, η Ευρώπη δεν χρωστάει και λίγα στους

Εβραίους, που έκαναν τον κόσμο να σκέφτεται πιο λογικά και

που εδραίωσαν πιο καθαρές διανοητικές συνήθειες τα περισσό­

τερα τους χρωστούν οι Γερμανοί, αυτή η aξιοθρήνητα

deraisonnable109 φυλή, που ακόμη και σήμερα το πρώτο πράγμα

που έχει να κάνει κανείς είναι να της «Πλύνει το κεφάλι». Γενι­

κά, όπου απέκτησαν επιρροή οι Εβραίοι, δίδαξαν στους ανθρώ­

πους να κάνουν πιο λεπτές διακρίσεις, να βγάζουν πιο σοβαρά

συμπεράσματα και να γράφουν πιο φωτεινά και πιο καθαρά· α­

νέκαθεν η δουλειά τους ήταν να φέρνουν έναν λαό «στο δρόμο

της λογικής».

349

Και πάλι για την καταγωγή των σοφών. - Η επιθυμία να διατη­

ρήσουμε τον εαυτό μας είναι έκφραση μιας aπελπιστικής κατά­

στασης, ενός περιορισμού της πραγματικά θεμελιώδους ενόρμη­

σης της ζωής, που αποβλέπει στην επέκταση της δύναμης και που

γι' αυτόν το λόγο συχνά θέτει υπό αμφισβήτηση και θυσιάζει την

αυτοσυντήρηση. Το ένστικτο της aυτοσυντήρησης εμείς το θεω­

ρούμε κάτι συμπτωματικό, αν και ορισμένοι φιλόσοφοι, όπως

παραδείγματος χάρη ο φυματικός Σπινόζα, το είδαν ως αποφα­

σιστικό· αυτοί ήταν υποχρεωμένοι να το δουν έτσι γιατί ήταν άν­

θρωποι σε κατάσταση απελπισίας . Το ότι οι σύγχρονες φυσικές

επιστήμες μπερδεύτηκαν σε τέτοιο βαθμό με το σπινοζικό δόγ­

μα (πιο πρόσφατο και χειρότερο παράδειγμα ο δαρβινισμός, με

την ακατανόητα μονόπλευρη θεωρία του για τον «αγώνα για την

ύπαρξη») οφείλεται πιθανόν στην καταγωγή των περισσότερων

φυσικών επιστημόνων: απ' αυτή την άποψη ανήκουν στον «απλό

λαό»· οι πρόγονοί τους ήταν φτωχοί και ασήμαντοι άνθρωποι,

που ήξεραν πάρα πολύ καλά και από πρώτο χέρι τις δυσκολίες

296

Βιβλίο V.· Εμείς οι άφοβοι

της επιβίωσης. Όλος ο αγγλικός δαρβινισμός μοιάζει με τον πνι­

γηρό αέρα του αγγλικού υπερπληθυσμού, με τη μυρωδιά της a­πόγνωσης και του στριμώγματος του λαουτζίκου. Ένας φυσικός

επιστήμονας όμως θα έπρεπε να βγει από την ανθρώπινη κόχη

του· και στη φύση δεν κυριαρχούν συνθήκες απελπισίας αλλά η

αφθονία και η σπατάλη, μέχρι σημείου παραλογισμού. Ο αγώ­

νας για την ύπαρξη είναι μόνο μία εξαίρεση, ένας προσωρινός

περιορισμός της θέλησης για ζωή. Ο μεγάλος και μικρός αγώ­

νας για την ύπαρξη περιστρέφεται πάντα γύρω από την υπερο­

χή, γύρω από την αύξηση και την ανάπτυξη, γύρω από τη δύνα­

μη - σε συμφωνία με τη θέληση για δύναμη που είναι η θέλη­

ση για ζωή.

350

Προς τιμήν των homίnes relίgίosί 110• - Ο αγώνας εναντίον της

Εκκλησίας σίγουρα είναι μεταξύ άλλων - γιατί σημαίνει πολ­

λά - και αγώνας των πιο κοινών, πιο εύθυμων, πιο ελαφρών,

πιο aπονήρευτων και πιο επιπόλαιων φύσεων εναντίον της κυ­

ριαρχίας των πιο βαριών, πιο βαθιών, πιο στοχαστικών, δηλαδή

πιο κακών και πιο φιλύποπτων ανθρώπων, που για πολύ καιρό

διερευνούσαν με βαθιά υποψία την αξία της ύπαρξης όπως και

τη δική τους αξία· το κοινό ένστικτο του λαού, η ευθυμία των αι­

σθήσεών του, η «Καλή καρδιά» του εξεγέρθηκε εναντίον τους.

Ολόκληρη η Ρωμα·ίκή Εκκλησία στηρίζεται σε μια νότια υποψία

για τη φύση του ανθρώπου, υποψία που πάντα την καταλάβαινε

λανθασμένα ο Βορράς. Ο ευρωπα"ίκός Νότος κληρονόμησε αυ­

τή την υποψία από τα βάθη της Ανατολής, από την aρχέγονη και

μυστηριώδη Ασία και τη θεωρησιακή της στάση . Ήδη ο προτε­σταντισμός είναι η εξέγερση ενός λαού υπέρ των χρηστών, κα­

λοκάγαθων και επιπόλαιων (ο Βορράς ήταν ανέκαθεν πιο κα­

λοσυνάτος και πιο ρηχός από τον Νότο)· εκείνο όμως που πραγ-

297

Η χαρούμενη γνώση

μα:ι;ικά παρέδωσε τα σκήπτρα, ολότελα και επίσημα, στον «Κα­

λό άνθρωπο» (στο πρόβατο, στο γάιδαρο, στη χήνα, σε καθετί

που είναι αθεράπευτα ρηχό, φωνακλάδικο και ώριμο για το τρε­

λοκομείο των «μοντέρνων ιδεών») ήταν η Γαλλική Επανάσταση.

351

Προς τιμήν των ιερατικών φύσεων. - Νομίζω ότι από αυτό α­

κριβώς που εννοεί ο λαός (και ποιος δεν είναι σήμερα «λαός»;)

ως σοφία - δηλαδή απ' αυτή την πονηρή, αγελαδίσια ευσέβεια,

γαλήνη του πνεύματος και μειλιχιότητα των επαρχιωτών παστό­ρων, που κάθονται στο λιβάδι και παρατηρούν τη ζωή σοβαρά

ενώ ταυτόχρονα μηρυκάζουν - ένιωθαν πάντα περισσότερο α­

πομακρυσμένοι οι φιλόσοφοι, πιθανόν επειδή δεν ήταν όσο θα

'πρεπε «λαός» ή επαρχιώτες πάστορες. Και σίγουρα οι φιλόσο­

φοι θα 'ναι οι τελευταίοι που θα πεισθούν ότι μπορεί να κατα­

λάβει ο λαός κάτι απ' αυτό που του είναι πιο μακρινό: κάτι από

το μεγάλο πάθος του αναζητητή της γνώσης, που ζει και οφείλει

να ζει συνεχώς μέσα στη συννεφιασμένη θύελλα των πιο υψη­

λών προβλημάτων και των πιο βαριών ευθυνών (κατά κανέναν

τρόπο ως παρατηρητής, αμέτοχος, αδιάφορος, σίγουρος, αντικει­

μενικός ... ). Ο λαός τιμά ένα εντελώς διαφορετικό είδος ανθρώ­πων, όταν φτιάχνει το δικό του ιδανικό για τον «σοφό», κι έχει

χίλιες φορές δίκιο να τους προσφέρει τα καλύτερα λόγια και τις

μεγαλύτερες τιμές: πρόκειται για τους πράους, σοβαρούς-κου­

τούς, αγνούς ιερατικούς ανθρώπους και για όσους συγγενεύουν

μ' αυτούς. Όταν ο λαός στέκεται με δέος μπροστά στη σοφία,

σ' αυτούς απευθύνει τον έπαινό του. Και πραγματικά σε ποιους

θα είχε περισσότερους λόγους να δείχνει ευγνωμοσύνη, αν όχι

σ' αυτούς τους ανθρώπους, που προέρχονται από το λαό και α­

νήκουν σ' αυτόν, αλλά ως άνθρωποι αφιερωμένοι, επιλεγμένοι, ως άνθρωποι που θυσιάζουν τον εαυτό τους για το καλό του. (οι

298

Βιβλίο V:· Εμείς οι άφοβοι

ίδιοι πιστεύουν πως θυσιάζουν τον εαυτό τους για τον Θεό). Σ'

αυτούς τους ανθρώπους μπορεί ο λαός να ανοίξει ατιμωρητί την

καρδιά του, να απαλλαγεί από τα μυστικά του, τις έγνοιες του

κι από άλλα πολύ χειρότερα (- γιατί ο άνθρωπος που «γνωστο­

ποιεί τα του εαυτού του» απαλλάσσεται από τον εαυτό του· κι ο

άνθρωπος που «έχει εξομολογηθεί» ξεχνάει). Αυτό το επιβάλ­

λει μια μεγάλη ανάγκη· γιατί και ο ρύπος της ψυχής απαιτεί ο­

χετούς και καθαρά και εξαγνιστικά νερά, απαιτεί γρήγορα ρυ­

άκια αγάπης και δυνατές, ταπεινές, καθαρές καρδιές, που να θέ­

λουν να επιτελέσουν μια τέτοια υπηρεσία μη δημόσιας υγιεινής

θυσιάζοντας τους εαυτούς τους - γιατί πράγματι θυσία γίνεται

εδώ πέρα κι ο ιερέας είναι και παραμένει ανθρώπινη θυσία ... Ο λαός θεωρεί αυτούς τους σοβαρούς ανθρώπους της «πίστης» που

έχουν θυσιάσει τον εαυτό τους κι έχουν γίνει ήρεμοι σοφούς, δη­

λαδή ανθρώπους που έχουν αποκτήσει γνώση και που είναι «βέ­

βαιοι» σε σχέση με τη δική του αβεβαιότητα. Ποιος θα μπορού­

σε να του αφαιρέσει αυτή τη λέξη κι αυτόν το σεβασμό; - Α­

ντίστροφα όμως, και εξίσου δικαιολογημένα, οι φιλόσοφοι θε­

ωρούν πάντα τον ιερέα «λαό» και όχι άνθρωπο της γνώσης, ε­

πειδή οι ίδιοι δεν πιστεύουν σε κανέναν «άνθρωπο της γνώσης»·

σ' αυτή την πίστη και προκατάληψη οι φιλόσοφοι μυρίζονται το «λαό». Η μετριοφροσύνη ήταν εκείνη που επινόησε στην Ελλά­

δα τη λέξη «φιλόσοφος» κι άφησε τη μεγαλοπρεπή αλαζονεία

του αυτοχαρακτηρισμού «σοφός» στους ηθοποιούς του πνεύμα­

τος - η μετριοφροσύνη τέτοιων τεράτων περηφάνιας και aνω­

τερότητας σαν τον Πυθαγόρα, σαν τον Πλάτωνα -.

352

Υπό ποία έννοια είναι σχεδόν απαραίτητη η ηθική. - Γενικά, ο

γυμνός άνθρωπος είναι επαίσχυντο θέαμα. Μιλώ για μας τους

Ευρωπαίους (κι όχι για τις Ευρωπαίες!). Ας υποθέσουμε ότι η

299

Η χαρούμενη γνώση

μοχθηρία ενός μάγου ξεσκεπάζει και γυμνώνει ξαφνικά όλους

τους συνδαιτυμόνες της πιο κεφάτης συντροφιάς που κάθονται

γύρω από ένα τραπέζι· πιστεύω πως αυτό θα τους έκοβε όχι μο­

νάχα το κέφι αλλά και την πιο μεγάλη όρεξη. Φαίνεται πως ε­

μείς οι Ευρωπαίοι δεν μπορούμε να απαλλαγούμε από τη μα­

σκαράτα που λέγεται ντύσιμο. Αλλά η μεταμφίεση του «ηθικού

ανθρώπου», η κάλυψή του από ηθικές φόρμουλες και έννοιες ευ­

πρέπειας, με μια λέξη όλος ο καλοσυνάτος τρόπος να κρύβουμε

τις πράξεις μας κάτω από τις έννοιες του καθήκοντος, της αρε­

τής, της αίσθησης της κοινότητας, της εντιμότητας, της αυταπάρ­

νησης - όλα αυτά είναι δυνατόν να μην έχουν τους λόγους τους;

Δεν εννοώ ότι όλα αυτά θέλουν να αποκρύψουν την ανθρώπινη

κακία και aχρειότητα - το άγριο ζώο που υπάρχει μέσα μας

αντίθετα, η σκέψη μου είναι ότι ακριβώς ως εξημερωμένα ζώα

είμαστε θέαμα και έχουμε ανάγκη την ηθική μεταμφίεση - ότι

ο «εσωτερικός άνθρωπος» στην Ευρώπη δεν είναι τόσο άσχη­

μος ώστε να μπορεί να «αφήνει να τον βλέπουν» (κι έτσι ώστε

να είναι όμορφος). Ο Ευρωπαίος μεταμφιέζεται με την ηθική, ε­

πειδή έχει γίνει ένα άρρωστο, aσθενικό, σακάτικο ζώο, που έ­

χει καλούς λόγους να 'ναι «εξημερωμένο»· γιατί είναι σχεδόν έ­

να έκτρωμα, κάτι μισό, αδύναμο, άχαρο ... Την ηθική μεταμφίε­ση δεν τη χρειάζεται η αγριότητα του σαρκοβόρου ζώου, αλλά

το αγελαίο ζώο με τη βαθιά του μετριότητα, δειλία και ανία με

τον εαυτό του. Η ηθική - ας το ομολογήσουμε! - καλλωπίζει

τον Ευρωπαίο για να τον κάνει να φαίνεται πιο εξέχων, πιο

σπουδαίος, πιο ευυπόληπτος, πιο «θε"ίκός» -

353

Για την καταγωγή των θρησκειών. - Η ουσιαστική επινόηση των

ιδρυτών θρησκειών είναι, πρώτον: να εγκαθιδρύουν ένα ορισμέ­νο είδος ζωής, μια ορισμένη καθημερινή ηθική πρακτική, που

300

Βιβλfο V.· Εμε[ς οι άφοβοι

δρα ως disciplina voluntatis111 και, ταυτόχρονα, εξαλείφει την α­

νία· και, δεύτερον: να δίνουν σ' αυτήν ακριβώς τη ζωή μια ερ­

μηνεία, που την κάνει να φανεί φωτισμένη από την ύψιστη αξία,

έτσι ώστε να γίνει αυτή η ζωή κάτι για χάρη του οποίου αγωνί­

ζεται κανείς και, σε μερικές περιπτώσεις, θυσιάζε ι ακόμη και τη

ζωή του. Στην πραγματικότητα, πιο ουσιαστική είναι η δεύτερη

επινόηση. Η πρώτη, ο τρόπος ζωής, υπήρχε ήδη από πριν, αλλά

πλάι σε άλλους τρόπους ζωής και δίχως να 'χει συνείδηση της

ειδικής «αξίας» του. Η σημασία και η πρωτοτυπία του ιδρυτή

μιας θρησκείας συνίσταται στο ότι αυτός βλέπει αυτόν τον τρό­

πο ζωής, τον διαλέγει και μαντεύει για πρώτη φορά πώς μπορεί

να χρησιμοποιηθεί, πώς μπορεί να ερμηνευτεί. Ο Ιησούς (ή ο

Παύλος) παραδείγματος χάρη βρήκε τη ζωή των ασήμαντων αν­

θρώπων της ρωμα"ίκής επαρχίας, μια ζωή ταπεινή, ενάρετη, φορ­

τωμένη έγνοιες. Ερμήνευσε αυτή τη ζωή· της έδωσε το ανώτερο

δυνατό νόημα και αξία - και μαζί το θάρρος να περιφρονεί κά­θε άλλο τρόπο ζωής της έδωσε δηλαδή το σιωπηλό φανατισμό

της Αδελφότητας των Μοράβων, τη μυστική, υπόγεια αυτοπεποί­

θηση, που μεγαλώνει συνεχώς ώσπου στο τέλος είναι έτοιμη να

«νικήσει τον κόσμο» (δηλαδή τη Ρώμη και τα ανώτερα κοινωνι­

κά στρώματα σ' όλη τη ρωμα·ίκή αυτοκρατορία). Το ίδιο κι ο

Βούδας βρήκε διάσπαρτο σ' όλες τις κοινωνικές τάξεις και τα

στρώματα του λαού του έναν ανθρώπινο τύπο που ήταν καλός

και καλοσυνάτος (και πάνω απ' όλα άκακος) λόγω οκνηρίας και

πάλι εξαιτίας αυτής, ο ανθρώπινος αυτός τύπος ζούσε με εγκρά­

τεια, σχεδόν δίχως ανάγκες. Ο Βούδας κατάλαβε πόσο αναπό­

φευκτα θα παραδιδόταν ένας τέτοιος τύπος, μ' ολόκληρη τη vis inertiae112 του, σε μια πίστη που υπόσχεται πως εμποδίζει την ε­

πάνοδο των γήινων ταλαιπωριών (δηλαδή της εργασίας, της δρα­

στηριότητας γενικά). Αυτή η «κατανόηση» ήταν η μεγαλοφυtα

του. Για να ιδρύσεις μια θρησκεία πρέπει να 'σαι ψυχολογικά

αλάθητος στη γνώση μιας ορισμένης μέσης κατηγορίας ψυχών,

που δεν έχουν αναγνωρίσει ακόμη τι κοινό έχουν μεταξύ τους .

301

Η χαρούμενη γνώση

Ο ιδρυτής θρησκείας τις συνενώνει μέσω της αναγνώρισης. Ε­

πομένως, η ίδρυση μιας θρησκείας γίνεται πάντα μια μεγάλη

γιορτή αναγνώρισης των ψυχών.

354

Για την «ιδιοφυί'α του είδους». - Το πρόβλημα της συνείδησης

(ακριβέστερα: του να γίνεις συνειδητός) το αντιμετωπίζουμε μό­

νο όταν αρχίζουμε να καταλαβαίνουμε σε ποιο βαθμό μπορού­

με να ξεφύγουμε απ' αυτό· και τώρα η φυσιολογία και η ζωολο­

γία μάς βάζουν στην αρχή της κατανόηση~ αυτής (χρειάστηκαν

δυο αιώνες για να προφτάσουν την υποψία του Λάιμπνιτς που

προηγούνταν). Πράγματι, θα μπορούσαμε να σκεφτόμαστε, να

αισθανόμαστε, να θέλουμε, να θυμόμαστε, θα μπορούσαμε επί­

σης νά «δρούμε», μ' όλες τις έννοιες της λέξης αυτής, και μολα­

ταύτα να μην «μπαίνει τίποτα απ' όλα αυτά στη συνείδησή μας»

(όπως λένε μεταφορικά). Όλη η ζωή θα μπορούσε να υπάρξει

χωρίς να δει ούτε μια φορά τον εαυτό της στον καθρέφτη. Έτσι

άλλωστε συνεχίζει να κυλά το μεγαλύτερο μέρος της ζωής μας,

δίχως αυτό το aντικαθρέφτισμα· κι αυτό ισχύει ακόμη και για τη

σκεπτόμενη, αισθανόμενη, βουλόμενη ζωή μας, όσο προσβλητι­

κό κι αν μπορεί να ηχήσει αυτό στ' αυτιά των παλιότερων φιλο­

σόφων. Τι χρειάζεται λοιπόν η συνείδηση γενικά όταν είναι κατ'

ουσίαν περιττή; - Τώρα, αν θέλετε να ακούσετε την απάντησή

μου και την ίσως υπερβολική εικασία που εμπεριέχει, μου φαί­

νεται ότι η λεπτότητα και η δύναμη της συνείδησης ήταν πάντα

ανάλογη με την ικανότητα ενός ανθρώπου (ή ζώου) για επικοι­

νωνία και ότι αυτή η ικανότητα ήταν με τη σειρά της ανάλογη με

την ανάγκη για επικοινωνία. Μ' αυτό το τελευταίο όμως δεν εν­

νοώ ότι ο μεμονωμένος άνθρωπος, που είναι μάστορας στο να

διαβιβάζΕι ~αι να ~άνcι ~ατανοητfς τις ανάγ~cς του, πρι:'Jτcι να

'ναι και ο περισσότερο εξαρτώμενος από τους άλλους όσον α-

302

Βιβλίο V.· Εμείς άι άφοβοι

φορά στις ανάγκες του. Όταν όμως εξετάζουμε ολόκληρες φυ­

λές και αλυσίδες γενεών, μου φαίνεται πως αυτό πράγματι συμ­

βαίνει: όπου η ανάγκη και η απόγνωση ανάγκασαν για πολύ και­

ρό τους ανθρώπους να επικοινωνούν και να καταλαβαίνουν ο έ­

νας τον άλλο γρήγορα και λεπταίσθητα, το τελικό αποτέλεσμα

ήταν μια περίσσεια αυτής της δύναμης και τέχνης της επικοινω­

νίας - σαν να λέμε, μια περιουσία που συσσωρεύτηκε σιγά-σι­

γά και περιμένει τώρα έναν κληρονόμο που θα την σπαταλήσει.

(τέτοιοι κληρονόμοι είναι οι λεγόμενοι καλλιτέχνες, οι ρήτορες,

οι ιεροκήρυκες, οι συγγραφείς - όλοι τους άνθρωποι που πά­

ντα έρχονται στο τέλος μιας μακριάς αλυσίδας, όλοι τους όψιμα

«γεννημένοι» με την καλύτερη έννοια της λέξης αυτής, και, ό­

πως έχω πει, από τη φύση τους σπάταλοι.) Αν υποτεθεί ότι εί­

ναι σωστή αυτή η παρατήρηση, μπορώ να προχωρήσω στην ει­

κασία ότι η συνείδηση γενικά αναπτύχθηκε μόνο κάτω από την

πίεση της ανάγκης για επικοινωνία· ότι από την αρχή χρειαζό­

ταν και ήταν ωφέλιμη μεταξύ των ανθρώπων (ιδιαίτερα μεταξύ

εκείνων που διέταζαν και εκείνων που υπάκουαν) · και ότι ανα­

πτύχθηκε μόνο σε αναλογία με το βαθμό της ωφελιμότητας αυ­

τής. Πράγματι, η συνείδηση είναι μόνο ένα δίκτυο επικοινωνίας

ανάμεσα στους ανθρώπους - μόνο ως τέτοια όφειλε να ανα­

πτυχθεί· ένας μοναχικός άνθρωπος που θα ζούσε σαν σαρκοβό­

ρο θηρίο δεν θα τη χρειαζόταν. Το ότι οι πράξεις μας, οι σκέ­

ψεις μας, τα συναισθήματά μας και οι κινήσεις μας μπαίνουν στη

συνείδησή μας (ή τουλάχιστον ένα μέρος τους), αυτό είναι απο­

τέλεσμα ενός «πρέπει» που για φοβερά πολύ καιρό κυριαρχού­

σε τον άνθρωπο. Ο άνθρωπος, ως το ζώο που διατρέχει τους με­

γαλύτερους κινδύνους, χρειαζόταν βοήθεια και προστασία,

χρειαζόταν τους ομοίους του, χρειαζόταν να μάθει να εκφράζει

την απελπισία του και να κάνει τον εαυτό του κατανοητό· και

για όλα αυτά χρειαζόταν πριν απ' όλα τη «συνείδηση», χρειαζό­

ταν να «γνωρίσει» τι του έλειπε, χρειαζόταν να «γνωρίσει» πώς

ένιωθε, χρειαζόταν να «γνωρίσει» τι σκεφτόταν. Γιατί, για να το

303

Η χαρούμενη γνώση

πούμε άλλη μια φορά: ο άνθρωπος, όπως και κάθε ζωντανό πλά­

σμα, σκέφτεται συνεχώς, αλλά χωρίς να το ξέρει· η σκέψη που

γίνεται συνειδητή είναι μόνο το μικρότερο μέρος απ' όλα αυτά

- το επιφανειακότερο και χειρότερο μέρος - γιατί μόνο αυτή

η συνειδητή σκέψη παίρνει τη μορφή λέξεων, δηλαδή σημείων ε­

πικοινωνίας, και το γεγονός αυτό αποκαλύπτει την καταγωγή της

συνείδησης. Με λίγα λόγια, η ανάπτυξη της γλώσσας και η ανά­

πτυξη της συνείδησης (όχι του λογικού, αλλά του τρόπου με τον

οποίο γίνεται συνειδητό το λογικό) πάνε χέρι-χέρι. Σ' αυτό πρέ­

πει να προστεθεί ότι ως γέφυρα μεταξύ των ανθρώπινων όντων

δεν χρησιμεύει μόνο η γλώσσα, αλλά και το βλέμμα, η πίεση, η

χειρονομία. Η συνειδητοποίηση των αισθητηριακών εντυπώσε­

ών μας, η ικανότητα να τις σταθεροποιούμε και να τις βγάζου­

με έξω από μας, μεγάλωναν σε αναλογία με την ανάγκη μας να

τις ανακοινώνουμε σε άλλους μέσω σημείων. Ο άνθρωπος που

επινοεί σημεία είναι την ίδια στιγμή ο άνθρωπος που αποκτά ό­

λο και πιο οξεία συνείδηση του εαυτού του. Μόνο ως κοινωνι­

κό ζώο έμαθε ο άνθρωπος να αποκτά συνείδηση του εαυτού του

- η οποία είναι μια διαδικασία που συνεχίζεται ακόμη, όλο και

πιο πο;.ύ . - Όπως βλέπετε, η σκέψη μου είναι ότι η συνείδηση

δεν ανήκει πραγματικά στην ατομική ύπαρξη του ανθρώπου, αλ­

λά μάλλον στην κοινωνική και στην αγελαία φύση του· ότι κατά

συνέπεια αυτή η συνείδηση απέκτησε λεπτότητα μόνο στο βαθ­

μό που αυτό απαιτούνταν από την κοινωνική ή την αγελαία ω­

φελιμότητα. Επομένως, όσο καλή θέληση κι αν έχουμε για να

καταλάβουμε τους εαυτούς μας όσο το δυνατόν πιο ατομικά, για

να «γνωρίσουμε τους εαυτούς μας», το μόνο που καταφέρνουμε

πάντα είναι να αποκτήσουμε συνείδηση όχι του ατομικού αλλά

του «μέσου όρου». Η ίδια μας η σκέψη ανατιμάται, για να το

πούμε έτσι, συνεχώς από το χαρακτήρα της συνείδησης - από

την «ιδιοφυtα του είδους» που τη διέπει - και ξαναμεταφράζε­

ται στην προοπτική της αγέλης. Κατά βάθος όλες οι πράξεις μας

είναι ασύγκριτα προσωπικές, μοναδικές, απεριόριστα ατομικές

304

Βιβλίο V.· Εμείς οι άφοβοι

δεν υπάρχει αμφιβολία γι' αυτό. Αλλά μόλις τις μεταφράσουμε

στη συνείδηση, παύουν να φαίνονται έτσι ... Αυτή είναι η ουσία του φαινομεναλισμού και του προοπτικισμού όπως τους εννοώ

εγώ: χάρη στη φύση της ζωικής συνείδησης, μπορούμε να απο­

κτήσουμε συνείδηση ενός κόσμου που δεν είναι ο κόσμος αλλά

ένας κόσμος επιφάνειας και σημείων, ένας κόσμος που έχει γί­

νει κοινός και γενικευμένος καθετί που γίνεται συνειδητό, γίνε­

ται την ίδια στιγμή επιφανειακό, ισχνό, σχετικά ηλίθιο, γενικό,

σημείο, σήμα της αγέλης κάθε συνειδητοποίηση συνεπάγεται

μια μεγάλη και θεμελιώδη διαφθορά, παραποίηση, «επιφανεια­

κοποίηση» και γενίκευση. Τελικά η ανάπτυξη της συνείδησης εί­

ναι κίνδυνος κι όποιος ζει ανάμεσα στους πιο συνειδητοποιη­

μένους Ευρωπαίους ξέρει πως είναι αρρώστια. Θα μαντέψατε

ότι δεν μ' απασχολεί εδώ η αντίθεση του υποκειμένου και του

αντικειμένου: αυτή τη διάκριση την αφήνω στους γνωσιολόγους

που έχουν πιαστεί στα δίχτυα της γραμματικής (της μεταφυσι­

κής του λαού). Ακόμη λιγότερο μ' απασχολεί η αντίθεση μεταξύ

«Πράγματος καθ' εαυτού» και φαινομένου · κι αυτό γιατί δεν

«γνωρίζουμε» αρκετά για να επιχειρήσουμε να κάνουμε μια τέ­

τοια διάκριση. Απλώς δεν έχουμε κανένα όργανο για τη γνώση,

για την «αλήθεια»: «γνωρίζουμε» (ή πιστεύουμε ή φανταζόμα­

στε) τόσα όσα μπορούν να είναι ωφέλιμα για τα συμφέροντα της

ανθρώπινης αγέλης, του είδους κι ακόμη κι αυτό που ονομάζε­

ται εδώ «ωφελιμότητα» τελικά δεν είναι παρά μια απλή πεποί­

θηση, κάτι φανταστικό, και ίσως η πιο ολέθρια ηλιθιότητα που

ίσως μας καταστρέψει μια μέρα.

355

Η καταγωγή της έννοιάς μας «γνώση». - Παίρνω αυτή την εξή­

γηση απ' το δρόμο. Άκουσα κάποιον λα·ίκό άνθρωπο να λέει «με

γνώρισε αμέσως». Ύστερα αναρωτήθηκα: τι εννοεί ο λαός με

305

Η χαρούμενη γνώση

τη λέξη γνώση; Τι ακριβώς θέλει όταν τη ζητάει; Τίποτε παρα­

πάνω απ' αυτό: κάτι ξένο πρέπει να αναχθεί σε κάτι γνωστό. Και

εμείς οι φιλόσοφοι - εννοούμε μήπως τίποτα παραπάνω απ' αυ­

τό όταν μιλάμε για γνώση; Το γνωστό, δηλαδή αυτό που το έ­

χουμε συνηθίσει τόσο πολύ ώστε δεν εκπλησσόμαστε μαζί του

πια, η καθημερινότητά μας, κάποιος κανόνας στον οποίο είμα­

στε προσκολλημένοι, το καθετί και τα πάντα με τα οποία νιώ­

θουμε σαν στο σπίτι μας. - Πώς; Μήπως δεν είναι η ανάγκη

μας για γνώση ακριβώς αυτή η ανάγκη για το γνωστό, αυτή η

θέληση να βρούμε κάτω από καθετί ξένο, ασυνήθιστο και διφο­

ρούμενο κάτι άλλο που να μην μας αναστατώνει πια; Μήπως δεν

είναι το ένστικτο του φόβου αυτό που μας αναγκάζει να γνωρί­

ζουμε; Και μήπως δεν είναι η αγαλλίαση εκείνων που αποκτούν

μια γνώση αγαλλίαση λόγω της επιστροφής ενός αισθήματος σι­

γουριάς; ... Κάποιος φιλόσοφος θεώρησε τον κόσμο «γνωστό» μόλις τον ανήγαγε στην «Ιδέα»: αχ, μήπως δεν οφειλόταν αυτό

στο ότι η «Ιδέα» του ήταν πολύ γνωστή και την είχε συνηθίσει

τόσο πολύ, στο ότι δεν τη φοβόταν πια; - Ω, αυτή η ολιγάρκεια

των ανθρώπων της γνώσης! Εξετάστε σε σχέση μ' αυτό τις αρ­

χές τους και τις λύσεις που έχουν δώσει στο αίνιγμα του κόσμου!

Όταν βρίσκουν κάτι στα πράγματα, κάτω από τα πράγματα, πί­

σω από τα πράγματα, που είναι δυστυχώς πολύ γνωστό σε μας,

για παράδειγμα την προπαίδειά μας ή τη λογική μας, ή το βού­

λεσθαι και το επιθυμείν μας - πόσο ευτυχείς γίνονται αμέσως!

Γιατί «ό,τι είναι γνωστό αναγνωρίζεται»: σ' αυτό συμφωνούν ό­

λοι τους. Ακόμη και οι πιο επιφυλακτικοί ανάμεqά τους δέχο­

νται ότι αυτό που είναι γνωστό μπορούμε τουλάχιστον να το α­

ναγνωρίσουμε ευκολότερα από εκείνο που είναι ξένο· θα ήταν

για παράδειγμα πιο μεθοδικό να ξεκινούμε από τον «εσωτερι­

κό κόσμο», από τα «γεγονότα της συνείδησης», επειδή ο κόσμος

αυτός μας είναι πιο γνωστός! Πλάνη των πλανών! Το γνωστό εί­

ναι αυτό στο οποίο έχουμε συνηθίσει· και αυτό στο οποίο έχου­

με συνηθίσει είναι και το πιο δύσκολο για να το «γνωρίσουμε»

306

Βιβλ{ο V.· Εμε{ς οι άφοβοι

- δηλαδή, για να το δούμε ως πρόβλημα· δηλαδή, για να το δού­

με ως ξένο, ως μακρινό, ως «έξω από μας» ... Η μεγάλη σιγου­ριά των φυσικών επιστημών σε σύγκριση με την ψυχολογία και

την κριτική των στοιχείων της συνείδησης - με τις μη φυσικές

επιστήμες, όπως θα μπορούσαμε σχεδόν να πούi,ιε - οφείλεται ακριβώς στο ότι επιλέγουν για αντικείμενό τους ό,τι είναι ξένο:

ενώ θεωρούν ότι είναι σχεδόν αντιφατικό και παράλογο ακόμη

και το να θελήσουν να πάρουν ως αντικείμενο κάτι που δεν εί­

ναι ξένο ...

356

Κατά πόσο θα γίνονται οι συνθήκες ζωής ολοένα και πιο «καλλι­

τεχνικές» στην Ευρώπη. - Ακόμη και σήμερα, στη μεταβατική

εποχή μας, όπου τόσο πολλοί καταναγκασμοί έχουν πάψει να υ­

πάρχουν, η μέριμνα για την εξασφάλιση της ζωής εξακολουθεί

να αναγκάζει σχεδόν όλους τους aρσενικούς Ευρωπαίους να

υιοθετήσουν έναν ιδιαίτερο ρόλο, το λεγόμενο επάγγελμά τους.

Λίγοι διατηρούν την ελευθερία, μια κατά τα φαινόμενα ελευθε­

ρία, να διαλέγουν αυτόν το ρόλο για τον εαυτό τους για τους

περισσότερους η επιλογή επιβάλλεται απ' έξω. Το αποτέλεσμα

είναι αρκετά περίεργο. Μόλις φτάσουν σε μια :τtιο προχωρημέ­

νη ηλικία, σχεδόν όλοι οι Ευρωπαίοι μπερδεύουν τους εαυτούς

τους με τους ρόλους τους γίνονται θύματα της ίδιας τους της

«Καλής εκτέλεσης»· έχουν ξεχάσει κι οι ίδιοι πόσα τυχαία γεγο­

νότα, διαθέσεις και αυθαίρετα πράγματα μεσολάβησαν όταν α­

ποφασιζόταν το θέμα του «επαγγέλματός» τους - και πόσους

άλλους ρόλους θα μπορούσαν πιθανόν να παίξουν· γιατί τώρα

είναι πολύ αργά! Αν το κοιτάξουμε πιο βαθιά, ο ρόλος έχει γί­

νει στην πραγματικότητα χαρακτήρας και η τέχνη φύση. Υπήρ­

ξαν εποχές όπου οι άνθρωποι πίστευαν με έμμονη πίστη, ακό­

μη και με ευλάβεια, ότι ο καθένας ήταν προορισμένος για ένα

307

Η χαρούμενη γνώση

ορισμένο επάγγελμα, για έναν ορισμένο τρόπο βιοπορισμού, και

δεν ήθελαν να αναγνωρίσουν το στοιχείο του τυχαίου, του ρό­

λου και του αυθαίρετου. Με τη βοήθεια αυτής της πίστης, οι κοι­

νωνικές τάξεις, οι συντεχνίες και τα κληρονομικά επαγγελματι­

κά προνόμια κατόρθωσαν να υψώσουν εκείνα τα τέρατα των

κοινωνικών πύργων που διακρίνουν τον Μεσαίωνα και που μπο­

ρούν να επαινεθούν τουλάχιστον για ένα πράγμα: την ανθεκτι­

κότητα στο χρόνο (- και η διάρκεια είναι μια αξία πρώτης σει­

ράς στη γη!) . Υπάρχουν όμως κι αντίθετες εποχές, πραγματικά

δημοκρατικές, όπου οι άνθρωποι ξεμαθαίνουν ολοένα και πε­

ρισσότερο αυτή την πίστη, και μια ορισμένη αναιδής πίστη και

άποψη βγαίνει ολοένα και περισσότερο στο προσκήνιο - η α­

θηνα'ίκή πίστη, που για πρώτη φορά παρατηρείται στην εποχή

του Περικλή, η πίστη των σημερινών Αμερικάνων, που όσο πά­

ει γίνεται και πίστη των Ευρωπαίων: το άτομο είναι πεισμένο ό­

τι μπορεί να κάνει σχεδόν τα πάντα, να χειριστεί σχεδόν κάθε

ρόλο, ενώ ο καθένας πειραματίζεται με τον εαυτό του, αυτοσχε­

διάζει, κάνει καινούργια πειράματα, απολαμβάνει τα πειράμα­

τά του· και κάθε φύση σταματάει και γίνεται τέχνη ... Αφού δέ­χτηκαν οι Έλληνες την πίστη στο ρόλο - μια πίστη καλλιτεχνών,

αν θέλετε - υπέστησαν, όπως είναι γνωστό, σιγά-σιγά μια πε­

ρίεργη μεταμόρφωση , που δεν είναι απ' όλες τις απόψεις άξια

για μίμηση: έγιναν πραγματικά ηθοποιοί. Ως ηθοποιοί μάγεψαν

και κατέκτησαν όλο τον κόσμο και τελικά ακόμη και «τη · δύνα­μη που είχε κατακτήσει τον κόσμο» (γιατί η Ρώμη δεν κατακτή­

θηκε, όπως λένε οι αθώοι, από την ελληνική κουλτούρα, αλλά α­

πό τον Graeculus histrio113 ... ). Εκείνο όμως που με φοβίζει, εκεί­

νο που σήμερα μπορε,ί κανείς να το πιάσει με τα χέρια του, φτά­

νει να έχει όρεξη, είναι το ότι και εμείς οι σύγχρονοι άνθρωποι

βρισκόμαστε ήδη στον ίδιο δρόμο· κι όποτε αρχίζει ο άνθρωπος

να ανακαλύπτει σε πJιο βαθμό παίζει ένα ρόλο, ως ποιο βαθμό μπορεί να γίνει ηθοπ0ιός, γίνεται ηθοποιός .... Έτσι εμφανίζεται μια καινούργια χλωρίδα και πανίδα ανθρώπων, που δεν θα μπο-

308

Βιβλίο V:· Εμείς οι άφοβοι

ρούσε να αναπτυχθεί σε πιο στέρεες και πιο περιορισμένες ε­

ποχές - ή που θα αφηνόταν «χαμηλά», γιατί θα την κατηγορού­

σαν και θα την υποψιάζονταν για ατιμία. Έτσι εμφανίζονται πά­

ντα οι πιο τρελές και ενδιαφέρουσες εποχές της ιστορίας, όταν

οι «ηθοποιοί», οι κάθε λογής ηθοποιοί, γίνονται οι πραγματικοί

κυρίαρχοι. Όταν γίνεται αυτό, ένα άλλο είδος ανθρώπων υπο­

βιβάζεται όλο και πιο πολύ και στο τέλος καθίσταται αδύνατο,

κυρίως οι μεγάλοι «αρχιτέκτονες». Παραλύει η δύναμη για οι­

κοδόμηση· αποθαρρύνεται το θάρρος για εκπόνηση σχεδίων που

περιλαμβάνουν το μακρινό μέλλον· αρχίζουν να σπανίζουν εκεί­

νοι που έχουν οργανωτικό ταλέντο: ποιος θα τολμούσε πια να

καταπιαστεί με έργα που θα απαιτούσαν χιλιάδες χρόνια για την

πραγματοποίησή τους; Γιατί αυτό που πεθαίνει είναι η θεμελιώ­

δης πίστη που μας επιτρέπει να υπολογίσουμε, να υποσχεθούμε,

να προεξοφλijσουμε το μέλλον με σχέδια τέτοιας κλίμακας και

να κάνουμε θυσίες για χάρη τους: συγκεκριμένα, η πίστη ότι ο

άνθρωπος έχει αξία και νόημα μόνο στο βαθμό που είναι μια

πέτρα σ' ένα μεγάλο οικοδόμημα· και γι' αυτό το σκοπό πρέπει

πριν απ' όλα να 'ναι στέρεος, «πέτρα» - και πάνω απ' όλα όχι

ηθοποιός! Για να το πούμε με λίγα λόγια (αχ! οι άνθρωποι θα

το αποσιωπούν αυτό για πολύ καιρό ακόμα!): εκείνο που δεν θα

οικοδομηθεί πια στο εξής, εκείνο που δεν είναι δυνατό να οικο­

δομηθεί πια, είναι μια κοινωνία με την παλιά έννοια της λέξης

λείπουν τα πάντα που χρειάζονται για την οικοδόμησή της, και

κυρίως το υλικό. Όλοι μας δεν είμαστε πια υλικό για μια κοινω­

νία: αυτή είναι μια αλήθεια που πρέπει να ειπωθεί τώρα! Δεν μ'

ενδιαφέρει καθόλου το ότι το πιο μυωπικό, ίσως το πιο έντιμο,

αλλά οπωσδήποτε το πιο θορυβώδες είδος ανθρώπων που υπάρ­

χει σήμερα, οι κύριοι σοσιαλιστές μας, πιστεύουν, ελπίζουν, ο­

νειρεύονται και κυρίως φωνάζουν και γράφουν το αντίθετο. Δια­

βάζουμε το σύνθημά τους για το μέλλον «ελεύθερη κοινωνία» σ'

όλους τους πίνακες και τους τοίχους. Ελεύθερη κοινωνία; Ναι!

Ναι! Ξέρετε όμως σίγουρα, κύριοί μου, τι χρειάζεται για να οι-

309

Η χαρούμενη γνώση

κοδομηθεί αυτή; Ξύλινο σίδερο! Το περίφημο ξύλινο σίδερο!

Και ούτε καν ξύλινο ....

357

Για το παλιό πρόβλημα: «τι είναι γερμανικό;» - Κάνετε ένα λο­

γαρφσμό των πραγματικών επιτευγμάτων της φιλοσοφικής σκέ­

ψης που-οφείλονται στα γερμανικά μυαλά. Θα ήταν θεμιτό να

αποδοθούν καθ' οιανδήποτε έννοια σ' ολόκληρη τη ράτσα; Μπο­

ρούμε να πούμε ότι είναι και έργο της «γερμανικής ψυχής», ή

τουλάχιστον σύμπτωμά της, με την έννοια με την οποία έΧουμε συνηθίσει να λέμε ότι η ιδεομανία του Πλάτωνα, η σχεδόν θρη­

σκευτική τρέλα του με τις Μορφές, είναι συγχρόνως και γ"εγο­

νός και μαρτυρία της «ελληνικής ψυχής»; Ή μήπως ισχύει το α­

ντίθετο; Μήπως ήταν αυτά τα επιτεύγματα τόσο ατομικά, τόσο

πολύ εξαιρέσεις μέσα στο πνεύμα της φυλής, όπως ήταν λόγου

χάρη ο παγανισμός με καλή συνείδηση του Γκαίτε; Ή όπως εί­

ναι ο μακιαβελισμός με καλή συνείδηση του Μπίσμαρκ, η λεγό­

μενη Realpolitik του; Μήπως οι φιλόσοφοί μας αντιβαίνουν στις ανάγκες της γερμανικής ψυχής; Κοντολογίς, ήταν οι Γερμανοί

φιλόσοφοι φιλοσοφικοί Γερμανοί; - Θα υπενθυμίσω τρεις πε­

ριπτώσεις. Πρώτον, την απαράμιλλη διόραση του Λάιμπνιτς, που

τον δικαίωνε όχι μόνο απέναντι στον Ντεκάρτ αλλά και απένα­

ντι σ' όλους όσοι είχαν κάνει φιλοσοφία μέχρι τότε, ότι η συνεί­

δηση είναι απλώς ένα· accidens114 της παράστασης, κι όχι το α­

ναγκαίο και ουσιώδες κατηγόρημά της ότι επίσης αυτό που ο­

νομάζουμε συνείδηση αποτελεί μόνο μια κατάσταση του πνευ­

ματικού και ψυχικού μας κόσμου (ίσως μια παθολογική κατά­

σταση) και καθόλου αυτόν τον κόσμο. Το βάθος της σκέψης αυ­

τής δεν έχει εξαντληθεί ως σήμερα. Υπάρχει τίποτα γερμανικό σ' αυτή τη σκέψη; Υπάρχει λόγος να υποθέσουμε ότι κανένας

Λατίνος δεν θα μπορούσε εύκολα να καταλήξει σ' αυτό το ανα-

310

Βιβλίο V.· Εμείς οι άφοβοι

ποδογύρισμα της φαινομενικότητας; Γιατί πραγματικά είναι α­

ναποδογύρισμα. Ας θυμηθούμε, δεύτερον, το φοβερό ερωτημα­

τικό που έβαλε ο Καντ μετά την έννοια της «αιτιότητας» - χω­

ρίς να αμφιβάλλει, σαν τον Χιουμ, για τη νομιμότητά της. Αντί­

θετα, ο Καντ άρχισε με προσοχή να προσδιορίζει τα όρια της

περιοχής μέσα στην οποία έχει νόημα αυτή η έννοια (κι αυτή η

οριοθέτηση δεν έχει τελειώσει ακόμη). Ας πάρουμε, τρίτον, το

εκπληκτικό χτύπημα του Χέγκελ, που ανέτρεψε όλες τις συνήθει­

ες και τα βολέματα της λογικής όταν τόλμησε να διδάξει ότι οι

έννοιες είδους αναπτύσσονται η μια από την άλλη. Μ' αυτή τη

θέση τα πνεύματα της Ευρώπης προετοιμάστηκαν για το τελευ­

ταίο μεγάλο επιστημονικό κίνημα, το δαρβινισμό - γιατί χωρίς

τον Χέγκελ δεν θα υπήρχε Δαρβίνος. Υπάρχει τίποτε το γερμα­

νικό σ' αυτόν τον εγελιανό νεωτερισμό, που πρώτος εισήγαγε

την αποφασιστική έννοια της «εξέλιξης» στην επιστήμη; - Ναι,

δεν χωράει αμφιβολία. Και στις τρεις περιπτώσεις νιώθουμε πως

«ανακάλυψαν» και μάντεψαν κάτι από μας τους ίδιους κι είμα­

στε ευγνώμονες γι' αυτό και ταυτόχρονα κατάπληκτοι. Η καθε­

μιά από τις τρεις αυτές θέσεις είναι ένα βαθυστόχαστο κομμά­

τι της γερμανικής aυτογνωσίας, αυτοεμπειρίας, αυτοκατανόη­

σης. «0 εσωτερικός μας κόσμος είναι πολύ πιο πλούσιος, πολύ πιο εκτενής, πολύ πιο κρυμμένος»: αυτό νιώθουμε κι εμείς μαζί

με τον Λάιμπνιτς. Ως Γερμανοί αμφιβάλλουμε μαζί με τον Καντ

για την ύψιστη εγκυρότητα της γνώσης στην οποία φθάνουν οι

φυσικές επιστήμες, και γενικά για καθετί που επιτρέπει να γί­

νει γνωστό causaliter115• μ' αυτή τη σκέψη αμέσως μας φαίνεται

μικρότερης αξίας το δυνάμενο να γίνει γνωστό. Εμείς οι Γερμα­

νοί είμαστε εγελιανοί, ακόμη κι αν δεν εμφανιζόταν ποτέ ο ί­

διος ο Χέγκελ, στο βαθμό που εμείς (αντίθετα απ' όλους τους

Λατίνους) αποδίδουμε ενστικτωδώς βαθύτερο νόημα και μεγα­

λύτερη αξία στο γίγνεσθαι και στην εξέλιξη παρά σ' αυτό που

«είναι» (δεν πιστεύουμε στη νομιμότητα της έννοιας του «είναι»)

και επίσης στο βαθμό που δεν είμαστε έτοιμοι να παραδε-

311

Η χαρούμενη γνώση

χτούμε ότι η ανθρώπινη λογική μας είναι η λογική καθ' εαυτήν,

το μοναδικό είδος λογικής (θα μπορούσαμε αντίθετα να πει­

στούμε ότι η λογική μας είναι απλώς μια ειδική περίπτωση και

ίσως μια από τις πιο περίεργες και ηλίθιες περιπτώσεις). Θα

μπορούσαμε να θέσουμε κι ένα τέταρτο ερώτημα: αν κι ο Σο­

πενχάουερ επίσης, με τον πεσιμισμό του, δηλαδή με το πρόβλη­

μα της αξίας της ύπαρξης, έπρεπε να είναι αναγκαστικά Γερμα­

νός. Νομίζω πως όχι. Το γεγονός μετά το οποίο έπρεπε σίγου­

ρα να εμφανιστεί αυτό το πρόβλημα - ένας aστρονόμος της ψυ­

χής θα μπορούσε να υπολογίσει τη μέρα και την ώρα του - η

πτώση της πίστης στο χριστιανικό Θεό, η νίκη του επιστημονι­

κού αθε"ίσμού, είναι ένα γενικό ευρωπα·ίκό γεγονός, στο οποίο

όλες οι φυλες έχουν το μερίδιό τους και για το οποίο όλες αξί­

ζουν δόξες και τιμές . Αντίστροφα, θα μπορούσαμε να αποδώ­

σουμε ακριβώς στους Γερμανούς - εκείνους τους Γερμανούς

που ήταν σύγχρονοι του Σοπενχάουερ - το ότι καθυστέρησαν

για πολύ καιρό και με πολύ επικίνδυνο τρόπο αυτή τη νίκη του

αθε"ίσμού. Ο Χέγκελ ειδικά ήταν εκείνος που την καθυστέρησε

περισσότερο, με τη μεγαλειώδη του προσπάθεια να μας πείσει για τη θε"ίκότητα της ύπαρξης, επικαλούμενος τη βοήθεια της έ­

κτης αίσθησής μας, της «ιστορικής αίσθησης». Ως φιλόσοφος, ο

Σοπενχάουερ ήταν ο πρώτος σίγουρος και ακλόνητος άθεος που

είχαμε εμείς οι Γερμανοί: αυτό ήταν το αληθινό κίνητρο της έ­

χθρας του για τον Χέγκελ. Η μη θε·ίκότητα της ύπαρξης ήταν γι'

αυτόν κάτι δεδομένο, απτό, αναμφισβήτητο· έχανε τη φιλοσοφι­

κή του ψυχραιμία και εξοργιζόταν όταν έβλεπε κάποιον να δι­

στάζει ή να μιλάει με περιστροφές πάνω στο θέμα αυτό. Εκεί

βρίσκεται όλη η ακεραιότητά του· ο τρόπος που θέτει τα προ­

βλήματα προϋποθέτει τον απόλυτο και ειλικρινή αθε"ίσμό, ως νί­

κη που επιτεύχθηκε επιτέλους και με πολλή δυσκολία από την

ευρωπα"ίκή συνείδηση, ως την πιο πλούσια σε συνέπειες πράξη δύο χιλιάδων χρόνων πειGαρχ(ας, μιας πειGαρχ(ας με στόχο την

αλήθεια, που στο τέλος απαγορεύει στον εαυτό της το ψέμα της

312

Βιβλfο V.· Εμε{ς οι άφοβοι

πίστης στον Θεό ... Βλέπετε τι ήταν εκείνο που νίκησε πραγμα­τικά τον χριστιανικό Θεό: η ίδια η χριστιανική ηθική, η έννοια

της φιλαλήθειας παρμένη με ολοένα και πιο αυστηρό τρόπο, η

εκλέπτυνση της χριστιανικής συνείδησης από τον εξομολογητή­

ιερέα, μεταφρασμένη και μετουσιωμένη σε επιστημονική συνεί­

δηση, σε διανοητική καθαρότητα με κάθε θυσία. Το να βλέπου­

με τη φύση σαν να ήταν απόδειξη της καλοσύνης και της προ­

στασίας ενός θεού · το να ερμηνεύουμε την ιστορία προς δόξα

ενός θε"ίκού λογικού, σαν να 'ταν αυτή μια συνεχής μαρτυρία της

ύπαρξης μιας ηθικής παγκόσμιας τάξης και υπέρτατων ηθικών

σκοπών· το να ερμηνεύουμε τα ίδια μας τα βιώματα με τον ίδιο

τρόπο που ερμηνεύουν τα δικά τους οι ευσεβείς άνθρωποι, σαν

να 'ταν το καθετί προσταγή, το καθετί σημάδι, το καθετί σχεδια­

σμένο και προορισμένο για τη σωτηρία της ψυχής - όλα αυτά

είναι ξεπερασμένα τώρα, έχουν την ανθρώπινη συνείδηση ενα­

ντίον τους, θεωρούνται ανάρμοστα και ανέντιμα από κάθε πιο

εκλεπτυσμένη συνείδηση, θεωρούνται ψευτιά, φεμινισμός, αδυ­

ναμία και δειλία. Όσον αφορά σ' αυτή την αυστηρότητα τουλά­

χιστον, είμαστε καλοί Ευρωπαίοι και κληρονόμοι της πιο μακρό­

χρονης και πιο θαρραλέας αυτοϋπερνίκησης της Ευρώπης. Μό­

λις λοιπόν διώχνουμε μακριά από μας τη χριστιανική ερμηνεία

και καταδικάζουμε το «νόημά» της ως παραποίηση, έρχεται α­

μέσως σε μας με τρομερό τρόπο το ερώτημα του Σοπενχάουερ:

Έχει κανένα νόημα η ύπαρξη; Θα χρειαστεί να περάσουν λίγοι

αιώνες για να ακούσουν καλά αυτό το ερώτημα οι άνθρωποι και

για να αντιληφθούν το βάθος του. Αυτό που απάντησε ο ίδιος ο

Σοπενχάουερ σε τούτο το ερώτημα ήταν - συγγνώμη για το χα­

ρακτηρισμό - βιαστικό, νεανικό, απλός συμβιβασμός, ένας τρό­

πος να μείνεις, και μάλιστα να μείνεις κολλημένος, σ' εκείνες α­

κριβώς τις χριστιανικές-aσκητικές ηθικές προοπτικές που έπα­

ψαν να τις πιστεύουν από τη στιγμή που εξέλιπε η πίστη στον

Θεό ... Ο Σοπενχάουερ όμως ήταν εκείνος που έθεσε το ερώτη­μα - όπως είπα, ως καλός Ευρωπαίος κι όχι ως καλός Γερμα-

313

Η χαρούμενη γνώση

νός. - Ή μήπως ο τρόπος τουλάχιστον με τον οποίο σφετερί­στηκαν οι Γερμανοί το ερώτημα του Σοπενχάουερ αποδεικνύει

πως είχαν αυτοί μια εσωτερική συγγένεια, προπαρασκευή και

ανάγκη για το πρόβλημα αυτό; Το γεγονός ότι μετά τον Σοπεν­

χάουερ οι άνθρωποι σκέφτηκαν και δημοσίευσαν απόψεις ακό­

μη και στη Γερμανία (παρεμπιπτόντως, πολύ καθυστερημένα!)

για το πρόβλημα που είχε θέσει εκείνος, δεν αρκεί για να απο­

δείξει την ύπαρξη μιας τέτοιας εσωτερικής συγγένειας. Θα μπο­

ρούσε μάλιστα κανείς να επικαλεστεί την ξεχωριστή αδεξιότη­

τα αυτού του μετα-σοπενχαουερικού πεσιμισμού για να απορρί­

ψει αυτή τη θέση. Προφανώς, οι Γερμανοί δεν έμοιαζαν να 'ναι

στο στοιχείο τους στο θέμα αυτό. Αυτό δεν είναι κατά κανένα

τρόπο υπαινιγμός για τον Έντουαρντ φον Χάρτμαν116 • Αντίθε­

τα, μέχρι σήμερα δεν μου έχει φύγει η παλιά υποψία ότι είναι

πολύ επιδέξιος για μας. Εννοώ πως ίσως ήταν από την αρχή έ­

νας κακοήθης χωρατατζής που όχι μόνο γελοιοποίησε το γερ­

μανικό πεσιμισμό, αλλά στο τέλος μπορεί και να «Κληροδότησε»

με διαθήκη στους Γερμανούς το πόσο μπορούσαν αυτοί να γε­

λοιοποιηθούν ακόμη και στην εποχή της θεμελίωσης117 • Αλλά ρω­

τώ: μπορούμε μήπως να θεωρήσουμε δόξα για τους Γερμανούς

εκείνη τη γριά σβούρα, τον Μπάνσεν118 , που πέρασε τη ζωή του

γυρίζοντας με ηδονή γύρω από τη ρεαλιστική-διαλεκτική του α­

θλιότητα και την «προσωπική του κακοτυχία»; Μήπως ήταν αυ­

τό γερμανικό; (Με την ευκαιρία συνιστώ τα γραπτά του για το

σκοπό για τον οποίο τα χρησιμοποίησα κι εγώ, ως αντιπεσιμι­

στική δίαιτα· μου φαίνεται μάλιστα πως οι elegantiae psycho­logicae119 του θα 'ναι αποτελεσματικές ακόμη και για την πιο ε­πίμονη δυσκοιλιότητα της ψυχής και του σώματος.) Ή μήπως

πρέπει να υπολογίσουμε ως γνήσιους Γερμανούς κάποιους ντι­

λετάντες και γεροντοκόρες σαν εκείνον το γλυκερό απόστολο

της παρθενίας, τον Μα'ίνλέντερ120 ; Τελικά πρέπει να ήταν Εβραί­

ος (όλοι οι Εβραίοι γίνονται γλυκεροί όταν ηθtκολογούν). Ούτε

ο Μπάνσεν ούτε ο Μαινλέντερ, για να μη μιλήσουμε για τον Έ-

314

Βιβλίο V.· Εμείς οι άφοβοι

ντουαρντ φον Χάρτμαν, μας δίνουν κάποιο σαφές στοιχείο για

το ότι ο πεσιμισμός του Σοπενχάουερ, η τρομαγμένη του ματιά

σ' έναν απαλλαγμένο από τον Θεό κόσμο, σ' έναν κόσμο που εί­

χε γίνει ηλίθιος, τυφλός, τρελ6ς και αινιγματικός, ο ειλικρινής

του φόβος ... δεν ήταν απλώς μια εξαίρεση στη Γερμανία αλλά ένα γερμανικό επίτευγμα. Ένώ όλα τα υπόλοιπα που βλέπουμε

στο προσκήνιο - τη θαρραλέα πολιτική μας και το χαρούμενο

πατριωτισμό μας, που βλέπει όλα τα πράγματα από τη σκοπιά

μιας όχι και πολύ φιλοσοφικής αρχής (της αρχής «Deutschland, Deutschland ίiber alles»121 - που σημαίνει sub specie speciei122

,

συγκεκριμένα του γερμανικού είδους) αποδεικνύουν πολύ κα­

θαρά το αντίθετο. Όχι! Οι σημερινοί Γερμανοί δεν είναι πεσι­

μιστές! Και για να το πω άλλη μια φορά, ο Σοπενχάουερ ήταν

πεσιμιστής ως καλ6ς Ευρωπαίος και όχι ως καλός Γερμανός.

358

Η χωριάτικη εξέγερση στο χώρο του πνεύματος. - Εμείς οι Ευ­

ρωπαίοι βρισκόμαστε μπροστά σ' έναν κόσμο φοβερών ερειπί­

ων. Λίγα πράγματα εξακολουθούν να στέκουν ψηλά, πολλά φαί­

νονται σαραβαλιασμένα και ανησυχητικά, ενώ τα περισσότερα

έχουν ήδη σωριαστεί στο έδαφος. Το θέαμα είναι_ αρκετά γρα­

φικό - που έχει δει κανείς ωραιότερα ερείπια; - και τα αγριό­

χορτα, μικρά και μεγάλα, βρίθουν παντού . Η εκκλησία είναι αυ­

τή η πόλη της πτώσης: βλέπουμε τη θρησκευτική κοινότητα του

χριστιανισμού να 'χει κλονιστεί ως τα βαθύτερα θεμέλιά της η

πίστη στο Θεό έχει καταρρεύσει· η πίστη στο χριστιανικό-ασκη­

τικό ιδεώδες δίνει τώρα την τελευταία της μάχη. Φυσικά, δεν ή­

ταν δυνατό να καταστραφεί με ένα χτύπημα ένα οικοδόμημα σαν

το χριστιανισμό, που χτίστηκε με τόση επιμέλεια για τόσους αι­

ώνες (ήταν το τελευταίο ρωμα"ίκό οικοδόμημα!). Έπρεπε να το

ταρακουνήσουν όλα τα είδη σεισμών, όλα τα είδη πνευμάτων

315

Η χαρούμενη γνώση

nου τρυπούν, σκάβουν, ροκανίζουν και aποσαθρώνουν. Το πιο

περίεργο όμως είναι το εξής: εκείνοι που προσπάθησαν περισ­

σότερο να διασώσουν και να διατηρήσουν το χριστιανισμό έγι­

ναν οι καλύτεροι καταστροφείς του: μιλώ για τους Γερμανούς.

Φαίνεται πως οι Γερμανοί δεν καταλαβαίνουν τη φύση μιας Εκ­

κλησίας. Δεν είναι αρκετά πνευματικοί γι' αυτό; Ή μήπως δεν

είναι αρκετά δύσπιστοι; Όπως κι αν έχει το πράγμα, η οικοδό­

μηση της Εκκλησίας βασίζεται σε μια νότια ελευθερία και γεν­

ναιοδωρία του πνεύματος, όπως και σε μια νότια υποψία ενά­

ντια στη φύση, στον άνθρωπο και στο πνεύμα· βασίζεται σε μια

εντελώς διαφορετική γνώση και εμπειρία για τον άνθρωπο από

εκείνη που συναντάται στον Βορρά. Η λουθηρανική μεταρρύθ­

μιση ήταν, σ' όλο της το πλάτος, η αγανακτισμένη εξέγερση της

aπλότητας εναντίον της «πολλαπλότητας» ή, για να μιλήσουμε

πιο προσεκτικά, μια χονδροειδής, απλο"ίκή παρεξήγηση, που α­

ξίζει τη συγχώρεση. Οι λουθηρανοί δεν μπορούσαν να καταλά­

βουν την έκφραση μιας νικηφόρας Εκκλησίας και δεν έβλεπαν

τίποτε άλλο εκτός από διαφθορά· έκριναν εσφαλμένα τον ευγε­

νή σκεπτικισμό, αυτή την πολυτέλεια του σκεπτικισμού και της

ανοχής, την οποία επιτρέπει στον εαυτό της κάθε νικηφόρα και

σίγουρη για τον εαυτό της δύναμη ... Σήμερα είναι αρκετά εύκο­λο να δούμε ότι σ' όλα τα καίρια ζητήματα της δύναμης η στά­

ση του Λούθηρου ήταν ολέθρια μυωπική, επιπόλαιη και απρό­

σεκτη. Ήταν ένας άνθρωπος που προερχόταν από το λαό· του

έλειπαν όλα όσα μπορούσε να κληρονομήσει κανείς από μια κυ­

ρίαρχη κάστα, κάθε ένστικτο για δύναμη. Έτσι, το έργο του, η

θέλησή του να παλινορθώσει το έργο της Ρώμης, έγινε , χωρίς

αυτός να το ξέρει ή να το θέλει, μόνο η αρχή ενός έργου κατα­

στροφής. Ξέσκισε, κουρέλιασε με ειλικρινή οργή ό,τι είχε υφά­

νει με τόση επιμέλεια και για τόσο πολύ καιρό η γριά αράχνη.

Παρέδωσε τα ιερά βιβλία στους πάντες - ώσπου στο τέλος έ­

φτασαν στα χέρια των φιλολόγων, που είναι οι καταστροφείς

κάθε πίστης που βασίζεται σε βιβλία. Ο Λούθηρος κατέστρεψε

316

Βιβλίο V.· Εμείς οι άφοβοι

την έννοια της «Εκκλησίας» απορρίπτοντας την πίστη στην έ­

μπνευση των Συνόδων· γιατί η έννοια της «Εκκλησίας» διατηρεί

τη δύναμή της μόνο αν εξακολουθεί να ζει μέσα της, να χτίζει

μέσα της και να συνεχίζει να χτίζει μέσα της την κατοικία του

το εμπνευσμένο πνεύμα που την ίδρυσε. Ο Λούθηρος επέτρεψε

στον ιερέα να 'χει σεξουαλικές σχέσεις με τη γυναίκα· όμως, τα

τρία τέταρτα του σεβασμού που μπορεί να νιώσει ο λαός, και ει­

δικά οι γυναίκες, στηρίζονται στην πίστη ότι όποιος είναι εξαί­

ρεση σ' αυτό το σημείο θα 'ναι εξαίρεση και σ' άλλα σημεία· ε­

δώ ακριβώς βρήκε τον πιο επιτήδειο και ύπουλο συνήγορό της

η λα"ίκή πίστη ότι υπάρχει κάτι υπεράνθρωπο μέσα στον άνθρω­

πο, η πίστη στο θαύμα, στον Θεό που υπάρχει μέσα στον άν­

θρωπο και τον λυτρώνει. Αφού ο Λούθηρος έδωσε μ' αυτόν τον

τρόπο τη γυναίκα στον ιερέα, δεν μπορούσε να μην του αφαιρέ­

σει την aυτήκοη εξομολόγηση· αυτό ήταν ψυχολογικά σωστό, αλ­

λά καταργούσε κατά βάθος τον ίδιο το χριστιανό ιερέα, που η

μεγαλύτερη χρησιμότητά του υπήρξε πάντα το ότι ήταν ένα άγιο

αυτί, ένα σιωπηλό πηγάδι, ένας τάφος μυστικών. «0 καθένας να 'ναι ιερέας του εαυτού του» - πίσω από τέτοιες φόρμουλες και

από τη χωριάτικη πονηριά τους έκρυβε ο Λούθηρος το αβυθο­

μέτρητο μίσος του εναντίον των «ανώτερων ανθρώπων» και της

κυριαρχίας «των ανώτερων ανθρώπων», όπως τους αντιλαμβα­

νόταν η Εκκλησία. Κατέστρεψε ένα ιδεώδες που δεν μπορούσε

να το φτάσει, ενώ φαινόταν να φρίττει και να αγωνίζεται μόνο

ενάντια στον εκφυλισμό του ιδεώδους αυτού. Πραγματικά, αυ­

τός, ο άνθρωπος που είδε πως ήταν αδύνατο να γίνει καλόγε­

ρος, απώθησε μακριά του την κυριαρχία των homines religiosi κι έκανε ο ίδιος μέσα στην εκκλησιαστική τάξη πραγμάτων αυτό

που με τόση μισαλλοδοξία πολεμούσε όταν το 'βλεπε να γίνεται

μέσα στην πολιτική τάξη πραγμάτων: μια «χωριάτικη εξέγερση».

- Το τι προέκυψε μετά, καλό και κακό, από τη Μεταρρύθμισή

του μπορούμε να το · σταθμίσουμε κατά προσέγγιση σήμερα·

ποιος θα 'ταν όμως αρκετά αφελής ώστε να κατηγορήσει ή να

317

Η χαρούμενη γνώση

επαινέσει τον Λούθηρο γι' αυτές τις συνέπειες; Είναι αθώος για

όλες δεν ήξερε τι έκανε. Η ισοπέδωση του ευρωπα·ίκού πνεύ­

ματος, ιδιαίτερα στον Βορρά - η καλοκαρδία του, αν προτιμά­

τε έναν ηθικό όρο - έκανε ένα τεράστιο βήμα μπροστά με τη

Μεταρρύθμιση του Λούθηρου, δεν χωράει αμφιβολία γι' αυτό.

Η κινητικότητα και η ανησυχία του πνεύματος, η δίψα του για

ανεξαρτησία, η πίστη του σ' ένα δικαίωμα για ελευθερία, η «φυ­

σικότητά» του - όλα αυτά αναπτύχθηκαν επίσης χάρη στη Με­

ταρρύθμιση. Τέλος, αν θέλουμε να της αναγνωρίσουμε την αξία

πως προετοίμασε και ευνόησε τον ερχομό εκείνου του πράγμα­

τος που τιμάμε σήμερα με την ονομασία «σύγχρονη επιστήμη»,

δεν πρέπει να ξεχάσουμε να προσθέσουμε ότι είναι συνένοχη

για τον εκφυλισμό του σύγχρονου σοφού, για την έλλειψη σεβα­

σμού, αιδημοσύνης και βάθους που δείχνει αυτός, για όλη την

αφελή αθωότητα και την εμπιστοσύνη στα ζητήματα της γνώσης

- κοντολογίς γι' αυτή τη χωριατιά του πνεύματος η οποία χα­

ρακτηρίζει τους δύο τελευταίους αιώνες και από την οποία δεν

μας έχει απελευθερώσει ούτε κι ο πρόσφατος πεσιμισμός ακό­

μη. Και οι «μοντέρνες ιδέες» επίσης ανήκουν σ' αυτή τη χωριά­

τικη εξέγερση του Βορρά εναντίον του πιο ψυχρού, πιο διφο­

ρούμενου και δύσπιστου πνεύματος του Νότου, που έχτισε το με­

γαλύτερο μνημείο του με τη μορφή της χριστιανικής Εκκλησίας.

Τέλος, ας μην ξεχνάμε τι είναι μια Εκκλησία - κάτι εντελώς

διαφορετικό από το «κράτος». ΜιαΈκκλησία είναι πάνω απ' ό­λα μια δομή κυριαρχίας, που παραχωρείτην ψηλότερη βαθμίδα

στους πιο πνευματικούς ανθρώπους και που πιστεύει στη δύνα­

μη της πνευματικότητας τόσο πολύ που απαγορεύει στον εαυτό

της να χρησιμοποιεί όλα τα πιο χονδροειδή μέσα για την επιβο­

λή της δύναμης και, απ' αυτή την άποψη, η Εκκλησία είναι θε­

σμός πιο ευγενής από το κράτος.

318

Βιβλίο V.· Εμείς οι άφοβοι

359

Η εκδίκηση εναντίον του πνεύματος και άλλα μυστικά κίνητρα

της ηθικής. - Η ηθική - πού νομίζετε πως βρίσκει τους πιο ε­

πικίνδυνους και πιο ύπουλους συνήγορούς της; ... Να ένας κακο­διαμορφωμένος άνθρωπος, που δεν διαθέτει αρκετό πνεύμα για

να μπορεί να το χαρεί, αλλά που έχει αρκετή καλλιέργεια ώστε

να το ξέρει αυτό· πλήττει, αηδιάζει και περιφρονεί τον εαυτό

του· επειδή έχει κληρονομήσει κάποια περιουσία, στερείται α­

κόμη και την τελευταία παρηγοριά, την «ευλογία της εργασίας»,

τη λήθη του εαυτού του μέσα στην «καθημερινή δουλειά» . Ένας

τέτοιος άνθρωπος, που ντρέπεται κατά βάθος για την ύπαρξή

του - ίσως μάλιστα να έχει και κάποια μικρά βίτσια - και που

δεν μπορεί, από την άλλη, να συγκρατηθεί και να μη μολύνεται

όλο και περισσότερο, να μη γίνεται όλο και πιο οξύθυμος δια­

βάζοντας βιβλία που δεν έχει δικαίωμα να διαβάζει ή κάνοντας

παρέες με ανθρώπους πιο πνευματικούς απ' όσο μπορεί να χω­

νέψει· ένας τέτοιος άνθρωπος, που έχει δηλητηριαστεί απ' την

κορυφή ως τα νύχια - γιατί το πνεύμα γίνεται δηλητήριο, η μόρ­

φωση γίνεται δηλητήριο, η περιουσία γίνεται δηλητήριο, η μο­

ναξιά γίνεται δηλητήριο για τους κακοδιαμορφωμένους - πέ­φτει στο τέλος σε μια συνήθη κατάσταση εκδίκησης, θέλησης για

εκδίκηση ... Τι νομίζετε πως χρειάζεται αυτός, πως χρειάζεται α­πόλυτα, για να δώσει στον ίδιο του τον εαυτό και για τα δικά

του μάτια μια εμφάνιση aνωτερότητας απέναντι σε πιο πνευμα­

τικούς ανθρώπους, και για να χαρίσει στον εαυτό του, τουλάχι­

στον στη φαντασία του, την ηδονή της ολοκληρωμένης εκδίκη­

σης; Πάντα την ηθικότητα, μπορείτε να στοιχηματίσετε γι' αυτό.

Χρειάζεται πάντα τα μεγάλα ηθικά λόγια, το ταμπούρλο της δι­

καιοσύνης, της σοφίας, της αγιότητας, της aρετής. Χρειάζεται

πάντα το στωικισμό της στάσης (πόσο καλά κρύβει ο στωικισμός

ό,τι δεν έχει κάποιος! .. . ). Χρειάζεται πάντα το μανδύα της φρό­νιμης σιωπής, της προσήνειας, της ηπιότητας, κι όποια είναι τα

319

Η χαρούμενη γνώση

ονόματα όλων των άλλων ιδεαλιστικών μανδυών, τους οποίους

φορούν εκείνοι που έχουν αγιάτρευτη περιφρόνηση για τον εαυ­

τό τους κι εκείνοι που είναι αθεράπευτα ματαιόδοξοι. Μη με πα­

ρανοείτε: μέσα από τέτοιους γεννημένους εχθρούς του πνεύματος

εμφανίζονται πού και πού εκείνα τα σπάνια πλάσματα που ο λα­

ός τα σέβεται χρησιμοποιώντας ονόματα όπως «άγιος» και «σο­

φός». Μέσα από τέτοιους ανθρώπους βγαίνουν εκείνα τα τέρατα

της ηθικής που κάνουν θόρυβο, που γράφουν ιστορία - ο Άγιος

Αυγουστίνος είναι ένα απ' αυτά. Ο φόβος μπροστά στο πνεύμα,

η εκδίκηση εναντίον του πνεύματος - πόσες φορές δεν έγιναν

ρίζες των aρετών αυτές οι δυναμικές κακές έξεις! Δεν έγιναν α­

ρετή! Και κάτι μεταξύ μας: ακόμη κι εκείνη η πιο τρελή και η πιο

υπερβολική αξίωση, η αξίωση των φιλοσόφων για σοφία, η οποία

εκφράζεται κάθε τόσο εδώ στη γη, δεν ήταν πάντα, τόσο στην Ιν­

δία όσο και στην Ελλάδα, πριν απ' όλα ένα κρησφύγετο; Μερι­

κές φορές μάλιστα, από την παιδαγωγική σκοπιά, που καθαγιάζει

τόσα πολλά ψέματα, η αξίωση αυτή εκθειάστηκε ως τρυφερή προ­

σοχή για εκείνους που βρίσκονται στην περίοδο της διαμόρφω­

σής τους, της ανάπτυξής τους, για μαθητές που πρέπει να αμυν­

θούν εναντίqν του ίδιου του εαυτού τους μέσω της πίστης στο πρό­

σωπο (μέσω μιας πλάνης) ... Πιο συχνά όμως είναι ένα κρησφύγε­το πίσω από το οποίο σώζει τον εαυτό του ο φιλόσοφος, επειδή

έχει κουραστεί, έχει γεράσει, έχει γίνει ψυχρός, σκληρός - σαν

προαίσθημα ότι το τέλος είναι κοντά, σαν τη φρονιμάδα εκείνου

του ενστίκτου που έχουν τα ζώα μπροστά στο θάνατο: φεύγουν

μακριά μόνα τους, στέκονται ακίνητα, διαλέγουν τη μοναξιά, κρύ­

βονται σε σπηλιές, και γίνονται σοφά ... - Πώς; Η σοφία ένα κρη­

σφύγετο του φιλοσόφου - για να ξεφύγει αυτός από το πνεύμα;

360

Δύο είδη αιτιών που συγχέονται. - Ιδού ποιο είναι, κατά τη γνώ­

μη μου, ένα από τα ουσιαστικά βήματα και προόδους που έχω

320

Βιβλίο V.· Εμείς οι άφοβοι

κάνει: έμαθα να ξεχωρίζω την αιτία της δράσης από την αιτία

της δράσης μ' έναν ορισμένο τρόπο, προς μια ορισμένη κατεύ­

θυνση, μ' έναν ορισμένο σκοπό. Το πρώτο είδος αιτίας είναι μια

ποσότητα συσσωρευμένης ενέργειας που περιμένει να χρησιμο­

ποιηθεί κατά κάποιον τρόπο, για κάποιο σκοπό· ενώ το δεύτε­

ρο είδος αιτίας είναι, σε σύγκριση μ' αυτή την ενέργεια, κάτι ε­

ντελώς ασήμαντο, ένα μικρό τυχαίο κατά το οποίο αυτή η ποσό­

τητα «εκφορτίζεται» μ' έναν ορισμένο τρόπο· το σπίρτο σε σχέ­

ση με το μπαρουτοβάρελο. Σ' αυτά τα μικρά τυχαία και «σπίρ­

τα» κατατάσσω και τους υποτιθέμενους «σκοπούς», όπως και

τους ακόμη πιο υποτιθέμενους «προορισμούς της ζωής»: Είναι

σχετικά τυχαίοι, αυθαίρετοι, σχεδόν αμελητέοι σε σχέση με τη

φοβερή ποσότητα ενέργειας που πιέζει, όπως είπα, για να χρη­

σιμοποιηθεί κατά κάποιον τρόπο. Η συνηθισμένη άποψη είναι

διαφορετική: οι άνθρωποι είναι συνηθισμένοι να θεωρούν την

πρόθεση (σκοπούς, προορισμούς κ.λπ.) κινητήρια δύναμη, ακο­

λουθώντας μια παμπάλαιη πλάνη· αυτή η δύναμη όμως είναι α­

πλώς η κατευθυντήρια δύναμη: οι άνθρωποι συγχέουν τον τιμο­

νιέρη με τον ατμό. Κι ούτε πάντα τον τιμονιέρη, την κατευθυντή­

ρια δύναμη ... Μήπως δεν είναι πολύ συχνά ο «σκοπός», η «πρό­

θεση», ένα εξωρα"ίστικό πρόσχημα, μία εκ των υστέρων τύφλω­

ση της ματαιοδοξίας, που δεν θέλει να παραδεχτεί ότι το πλοίο

ακολουθεί το ρεύμα, στο οποίο μπήκε τυχαία; Ότι το πλοίο «θέ­

λει» να προχωρήσει σ' αυτό το δρόμο, επειδή πρέπει να το κά­

νει αυτό; Ότι έχει βέβαια μια κατεύθυνση αλλά όχι τιμονιέρη;

- Εξακολουθεί να μας λείπει μια κριτική της έννοιας του «σκο­

πού».

361

Για το πρόβλημα του ηθοποιού. - Το πρόβλημα του ηθοποιού

μ' έχΕι απασχολήσΕι τον πιο πολύ καιρό. Δεν ήμουν σ(γουρος

321

Η χαρούμενη γνώση

(και μερικές φορές, εξακολουθώ να μην είμαι) για το αν μόνο

από εδώ μπορεί να φτάσει κανείς στην επικίνδυνη έννοια του

«Καλλιτέχνη» - μια έννοια που την μεταχειρίστηκαν μέχρι τώ­

ρα με ασυγχώρητη αγαθότητα. Η κιβδηλία με καλή συνείδηση·

η ηδονή με την υπόκριση, που ξεσπάει σαν δύναμη και πετάει

στην άκρη τον λεγόμενο «χαρακτήρα», κατακλύζοντάς τον και

μερικές φορές εξαφανίζοντάς τον· η εσωτερική λαχτάρα για έ­

να ρόλο και μια μάσκα, για μια εμφάνιση· ένα πλεόνασμα ικα­

νοτήτων προσαρμογής κάθε λογής, που δεν μπορούν πια να ικα­

νοποιηθούν μένοντας στην υπηρεσία της πιο άμεσης και στενής

χρησιμότητας: όλα αυτά χαρακτηρίζουν άραγε μόνο τους ηθο­

ποιούς; ... Αυτό το ένστικτο πρέπει να αναπτύχθηκε ευκολότερα σε οικογένειες των κατώτερων τάξεων, JtOυ ήταν υποχρεωμένες

να επιβιώσουν κάτω από μεταβαλλόμενες πιέσεις και εξαναγκα­

σμούς, σε βαθιά εξάρτηση, που ήταν υποχρεωμένες να απλώ­

νουν τα πόδια τους όσο έφτανε το πάπλωμά τους, προσαρμόζο­

ντας πάντα τον εαυτό τους στις καινούργιες συνθήκες, που ήταν

πάντα υποχρεωμένες να αλλάζουν το ύφος και τη στάση τους,

ώσπου έμαθαν σιγά-σιγά να μετατρέπουν το παλτό τους ανάλο­

γα με κάθε καιρό κι έτσι να γίνουν οι ίδιες παλτό και δάσκαλοι

στην τέχνη τού να παίζουν το αιώνιο εκείνο κρυφτούλι που στην

περίπτωση των ζώων λέγεται μιμητισμός. Ώσπου στο τέλος, αυ­

τή η ικανότητα, συσσωρευμένη από γενιά σε γενιά, έγινε δεσπο­

τική, παράλογη και ανυπότακτη, ένα ένστικτο που έμαθε να δια­

φεντεύει τα άλλα ένστικτα, και γέννησε τον ηθοποιό, τον «Καλ­

λιτέχνη>> (τον παλιάτσο, τον ψεύτη, το γελωτοποιό, τον τρελό, τον

κλόουν και την κλασική φιγούρα του υπηρέτη, τον Ζιλ Μπλας

γιατί σε τέτοιους τύπους βρίσκουμε την προ'ίστορία του καλλιτέ­

χνη και αρκετά συχνά και της «ιδιοφυtας» ). Αλλά και σε ανώ­τερες κοινωνικές συνθήκες αναπτύσσεται κάτω από παρόμοιες

πιέσεις ένα παρόμοιο είδος ανθρώπου· μόνο που εδώ το θεατρι­

νίστικο ένστικτο χαλιναγωγείται από ένα άλλο ένστικτο· αυτό

συμβαίνει παραδείγματος χάρη στην περίπτωση των «διπλωμα-

322

Βιβλίο V.· Εμείς οι άφοβοι

τών». Παρεμπιπτόντως, θα πίστευα πρόθυμα ότι ένας καλός δι­

πλωμάτης είναι πάντα ελεύθερος να γίνει καλός ηθοποιός σκη­

νής αν το επιθυμεί - με τον όρο να του είναι αυτό «επιτρεπτό».

Όσο για τους Εβραίους, τον κατεξοχήν λαό που κατέχει την τέ­

χνη της προσαρμογής, μπορούμε να τους δούμε, αν ακολουθή­

σουμε τον ίδιο τρόπο σκέψης, σαν κοσμο·ίστορική διοργάνωση

για την παραγωγή ηθοποιών, σαν αληθινό φυτώριο ηθοποιών.

Και πράγματι είναι πολύ επίκαιρη η ερώτηση: Ποιος καλός η­

θοποιός δεν είναι σήμερα Εβραίος; Ο Εβραίος ως γεννημένος

«άνθρωπος των γραμμάτων», ως αληθινός αφέντης του ευρωπαϊ­

κού τύπου (των εφημερίδων), ασκεί αυτή την εξουσία που του

προσιδιάζει χάρη στο θεατρικό του ταλέντο· γιατί ο άνθρωπος

των γραμμάτων είναι κατ' ουσία ηθοποιός. Παίζει τον «ειδήμο­

να», τον «ειδικό». - Τέλος, οι γυναίκες. Ας αναλογιστούμε όλη

την ιστορία των γυναικών: δεν ήταν υποχρεωμένες να 'ναι πρώ­

τα απ' όλα και πάνω απ' όλα ηθοποιοί; Ακούστε τους γιατρούς

που υπνώτισαν γυναίκες τέλος, αγαπήστε τις - αφήστε να σας

«υπνωτίσουν»! Ποιο είναι πάντα το αποτέλεσμα; Το ότι «παί­

ζουν ένα ρόλο» ακόμη κι όταν δίνονται ... Η γυναίκα είναι τόσο καλλιτεχνική ...

362

Η πίστη μας ότι η Ευρώπη θα γίνει πιο aρρενωπή. - Οφείλου­

με στον Ναπολέοντα (και κατά κανέναν τρόπο στη Γαλλική Ε­

πανάσταση, που απέβλεπε στην «αδελφοσύνη» των λαών και σε

μια aνθισμένη ανταλλαγή διαχύσεων), το ότι από δω και πέρα

πρέπει να ακολουθήσουν λίγοι πολεμοχαρείς αιώνες, άνευ προ­

ηγουμένου στην ιστορία, το ότι έχουμε μπει στην κλασική επο­

χή του πολέμου, του επιστημονικού και ταυτόχρονα λα"ίκού πο­

λέμου στην πιο μεγάλη κλίμακα (όσον αφορά στα όπλα, στα τα-

323

Η χαρούμενη γνώση

λέντα και στην πειθαρχία). Όλοι οι μεταγενέστεροι αιώνες θα

τη βλέπουν με ζήλια και φόβο για την τελειότητά της. Γιατί η ε­

θνική κίνηση από την οποία θα ξεπεταχτεί αυτή η δόξα του πο­

λέμου είναι το ανταποδοτικό χτύπημα εναντίον του Ναπολέοντα

και δεν θα υπήρχε χωρίς αυτόν. Αυτός θα τιμηθεί μια μέρα για

το ότι ο άνδρας έγινε πάλι αφέντης στην Ευρώπη πάνω στον έ­

μπορο και τον φιλισταίο - κι ίσως πάνω στη «γυναίκα», που

τόσο την παραχάιδεψε ο χριστιανισμός, το ενθουσιώδες πνεύμα

του 18ου αιώνα κι ακόμη περισσότερο οι «μοντέρνες ιδέες». Ο

Ναπολέων, που θεωρούσε σχεδόν προσωπικό του εχθρό τις μο­

ντέρνες ιδέες και τον πολιτισμό, έδειξε μ' αυτή την έχθρα του

πως ήταν ένας από τους μεγαλύτερους συνεχιστές της Αναγέν­

νησης ξανάφερε στο φως ένα μεγάλο κομμάτι από την ουσία

της αρχαιότητας, ίσως μάλιστα το καίριο, το γρανιτένιο κομμά­

τι. Και ποιος ξέρει αν δεν κυριαρχήσει αυτό το κομμάτι της ου­

σίας της αρχαιότητας και πάνω στην εθνική κίνηση, κι αν δεν

γίνει κληρονόμος και συνεχιστής του Ναπολέοντα με τη θετική

έννοια· γιατί ο Ναπολέων ήθελε, όπως όλοι ξέρουμε, μια ενο­

ποιημένη Ευρώπη ως κύρια της γης.

363

Πώς τα φύλα έχουν το καθένα την προκατάληψή του για τον έ­

ρωτα. - Παρά τις παραχωρήσεις που είμαι πρόθυμος να κάνω

στην προκατάληψη της μονογαμίας, Ποτέ δεν θα παραδεχτώ τον ισχυρισμό ότι ο άνδρας και η γυναίκα έχουν ίσα δικαιώματα

στον έρωτα· αυτά δεν υπάρχουν, γιατί ο άνδρας και η γυναίκα

εννοούν κάτι διαφορετικό με τον έρωτα· κι ένας από τους όρους

του έρωτα και στα δύο φύλα είναι να μην προϋποθέτει το ένα

ότι το άλλο έχει το ίδιο αίσθημα, την ίδια έννοια για τον «έρω­

τα». Αυτό που εννοεί η γυναίκα με τον έρωτα είναι αρκετά σα­

φές: ολοκληρωτική αφοσίωση (όχι απλό δόσιμο) ψυχή τε και σώ-

324

Βιβλίο v.· Εμείς οι άφοβοι

ματι, χωρίς περιορισμό και επιφύλαξη, μάλλον με ντροπή και

φρίκη με την ιδέα μιας aφοσίωσης που θα υπέκειτο σε ειδικές

ρήτρες ή συνθήκες. Αφού λοιπόν δεν υπάρχουν όροι, ο έρωτας

της γυναίκας είναι μια πίστη. Η γυναίκα δεν έχει άλλη πίστη. -Ο άνδρας, όταν αγαπάει μια γυναίκα, θέλει ακριβώς αυτόν τον

έρωτα απ' αυτήν και επομένως ο ίδιος απέχει στον ύψιστο βαθ­

μό από την προϋπόθεση του γυναικείου έρωτα. Ας υποθέσουμε

όμως ότι υπάρχουν άνδρες που δεν τους είναι ξένη η επιθυμία για ολοκληρωτική αφοσίωση· ε, λοιπόν, αυτοί απλώς δεν είναι

άνδρες. Ένας άνδρας που αγαπάει όπως μια γυναίκα γίνεται

δούλος ενώ μια γυναίκα που αγαπάει όπως μια γυναίκα γίνε­

ται πιο ολοκληρωμένη γυναίκα ... Το πάθος της γυναίκας, με την απόλυτη απάρνηση των δικαιωμάτων της, προϋποθέτει ακριβώς

ότι από την άλλη μεριά δεν υπάρχει ίδιο πάθος, ίδια θέληση για

απάρνηση· γιατί αν και οι δυο σύντροφοι αναγκάζονταν από τον

έρωτα να aπαρνηθούν τον εαυτό τους, θα προέκυπτε - δεν ξέ­

ρω τι· ίσως ο κενός χώρος; - Η γυναίκα θέλει να παίρνεται και

να γίνεται δεκτή σαν κατοχή , θέλει να απορροφιέται μέσα στην

έννοια της κατοχής, θέλει να γίνεται «κτήμα» . Κατά συνέπεια,

θέλει κάποιον που να παίρνει, που να μη δίνει τον εαυτό του και

να μην παραδίνεται, αλλά, αντίθετα, που να πλουτίζει τον εαυ­

τό του μέσω της πρόσθεσης της δύναμης, ευτυχίας και πίστης

που του δίνει η γυναίκα. Η γυναίκα παραδίνεται, ο άνδρας α­

ποκτά περισσότερα· νομίζω ότι κανένα κοινωνικό συμβόλαιο,

καμιά καλή θέληση για δικαιοσύνη δεν μπορεί να ξεπεράσει αυ­

τή τη φυσική αντίθεση, όσο κι αν θέλει να μη θυμάται συνεχώς

πόσο σκληρός, φοβερός, αινιγματικός και μη ηθικός είναι αυτός

ο ανταγωνισμός. Γιατί ο έρωτας, ο ολοκληρωτικός, ο μεγάλος

και πλ'fιρης, είναι φύση και γι' αυτόν το λόγο θα 'ναι πάντα «μη

ηθικός». - Κατά συνέπεια, η συζυγική πίστη εμπεριέχεται στον

έρωτα της γυναίκας, προκύπτει από τον ορισμό του. Στον άνδρα

μπορεί εύκολα να γεννηθεί ως απόρροια του έρωτά του, πιθα­

νόν ως ευγνωμοσύνη ή ως ιδιοσυγκρασία του γούστου του και

325

Η χαρούμενη γνώση

«εκλεκτική συγγένεια»' δεν είναι όμως ουσιαστικό χαρακτηρι­

στικό του έρωτά του: έτσι μπορεί κανείς με κάποιο δικαίωμα να

μιλήσει για την ύπαρξη μιας φυσικής aντινομίας μεταξύ του έ­

ρωτα και της συζυγικής πίστης στον άνδρα. Γιατί ο έρωτας του

άνδρα είναι ·μια θέληση για έχειν κι όχι μια απάρνηση και πα­

ράδοση· αλλά η θέληση για έχειν τελειώνει πάντα από τη στιγ­

μή που υπάρχει κατοχή ... Πράγματι, στον άνδρα, που σπάνια και καθυστερημένα παραδέχεται το «έχειν» του, η πιο εκλεπτυσμέ­

νη και φιλύποπτη δίψα του για κατοχή επιτρέπει στον έρωτά του

να διατηρηθεί. Είναι μάλιστα πιθανό να μεγαλώσει ο έρωτάς του

και μετά την παράδοση της γυναίκας ο άνδρας δεν ομολογεί εύ­

κολα ότι μια γυναίκα δεν έχει να του «Παραδώσει» τίποτα.

364

Ο ερημίτης μιλάει. - Η τέχνη να συναναστρέφεσαι με ανθρώ­

πους εξαρτάται ουσιαστικά από την επιδεξιότητα (που απαιτεί

μακρόχρονη εξάσκηση) να δέχεσαι και να τρως ένα φαγητό στου

οποίου το μαγείρεμα δεν έχεις καμιά εμπιστοσύνη. Κι αν κά­

τσεις στο τραπέζι πεινώντας σαν λύκος, όλα είναι εύκολα («η

χειρότερη συντροφιά σ' αφήνει να αισθανθείς», όπως είπε ο Με­

φιστοφελής123)· αλλά δεν έχεις αυτή την πείνα όταν τη χρειάζε­

σαι! Α, πόσο δύσπεπτοι είναι οι συνάνθρωποί σου! Πρώτη αρ­

χή : όπως κάνεις όταν βρίσκεσαι μπροστά σε μια δυστυχία, έτσι

και τώρα συγκέντρωσε όλο σου το θάρρος, όρμα με τόλμη, θαύ­

μασε τον εαυτό σου καθώς το κάνεις, σφίξε τα δόντια σου για

να κρύψεις την αποστροφή σου και κατάπιε την αηδία σου. Δεύ­

τερη αρχή : «κάνε καλύτερο» το συνάνθρωπό σου, επαινώντας

τον παραδείγματος χάρη, ώστε να αρχίσει να ιδρώνει από ευτυ­

χία για τον ίδιο του τον εαυτό· ή πιάσε μια άκρη από τις καλές

ή «ενδιαφέρουσες>> ιδιότητές του και τράβα την ώσπου να βγά­

λεις όλη την αρετή έξω και να μπορέσεις να κρύψεις το συνάν-

326

Βιβλίο V.· Εμείς οι άφοβοι

θρωπό σου μέσα στις πτυχές της. Τρίτη αρχή: αυτοϋπνωτισμός.

Στύλωσε τα μάτια σου στο αντικείμενο της συντροφιάς σου σαν

να 'ταν γυάλινο κουμπί, ώσπου να πάψεις να νιώθεις ευχαρίστη­

ση ή απαρέσκεια· πηγαίνεις για ύπνο aπαρατήρητος, γίνεσαι ά­

καμπτος και νηφάλιος: αυτό είναι ένα οικιακό εργαλείο που έ­

χει δοκιμαστεί πολύ στη φιλία και στο γάμο και που θεωρείται απαραίτητο, παρ' όλο που δεν έχει βρει ακόμη τον επιστημονι­

κό του ορισμό. Το λα·ίκό του όνομα είναι ... υπομονή.

365

Ο ερημίτης μιλάει άλλη μια φορά. - Κι εμείς συναναστρεφόμα­

στε ανθρώπους κι εμείς φοράμε ταπεινά το ρούχο με το οποίο

(χάρη στο οποίο) μας γνωρίζουν οι άλλοι, μας σέβονται, μας α­

ναζητούν - κι ύστερα εμφανιζόμαστε με παρέα, δηλαδή μ' αν­

θρώπους μεταμφιεσμένους, που δεν θέλουν να το παραδεχτούν.

Κι εμείς κάνουμε ό,τι κάνουν όλες οι συνετές μάσκες και απο­

πέμπουμε με ευγενικό τρόπο κάθε περιέργεια που δεν περιορί­

ζεται στη «φορεσιά» μας. Υπάρχουν όμως κι άλλοι τρόποι και

τεχνάσματα για να συναναστρέφεσαι ανθρώπους, για να περνάς

τον καιρό σου μ' αυτούς: μπορείς, λόγου χάρη, να το κάνεις αυ­

τό σαν φάντασμα - πράγμα που συνιστά στην περίπτωση που

θέλεις να τους ξεφορτωθείς γρήγορα ή να τους κάνεις να φοβη­

θούν. Η απόδειξη: απλώνουν το χέρι τους για να σε πιάσουν και

δεν μπορούν. Αυτό φοβίζει. Ή περνάς μέσα από μια κλειστή

πόρτα. Ή όταν όλα τα φώτα είναι σβηστά. Ή μετά το θάνατό

σου. Το τελευταίο είναι το par excellence τέχνασμα των μεταθα­νάτιων ανθρώπων. («Μην φαντάζεστε λοιπόν», έλεγε μια μέρα

ένας τέτοιος ανυπόμονα, «ότι θα μπορούσαμε να αντέχουμε αυ­

τή την αποξένωση, την ψυχρότητα και την ησυχία του τάφου που

μας σκεπάζει - αυτή την υπόγεια, κρυμμένη, βουβή, ανεξερεύ­

νητη μοναξιά, που εμείς τη λέμε ζωή αλλά που θα μπορούσε ε-

Η χαρούμενη γνώση

ξίσου να λέγεται θάνατος - αν δεν ξέραμε τι θα απογίνουμε κι

αν δεν ξέραμε ότι μόνο μετά το θάνατό μας θα μπούμε στη ζωή

μας και θα γίνουμε ζωντανοί, ω! πολύ ζωντανοί! εμείς οι μετα­

θανάτιοι άνθρωποι!»)

366

Μπροστά σ' ένα σοφό βιβλίο. - Δεν ανήκουμε σε εκείνους που

σχηματίζουν σκέψεις μόνο όταν βρίσκονται ανάμεσα σε βιβλία,

όταν ωθούνται από βιβλία. Εμείς συνηθίζουμε να σκεφτόμαστε

έξω, στον ελεύθερο αέρα - καθώς περπατάμε, πηδούμε, σκαρ­

φαλώνουμε, χορεύουμε, κατά προτίμηση σε μοναχικά βουνά ή

κοντά στη θάλασσα, όπου ακόμη και οι δρόμοι γίνονται στοχα­

στικοί. Οι πρώτες μας ερωτήσεις για την αξία ενός βιβλίου, ε­

νός ανθρώπου ή μιας μουσικής σύνθεσης είναι: «Μπορεί να βα­

δίσει; Ακόμη περισσότερο, μπορεί να χορέψει;» ... Διαβάζουμε σπάνια, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι διαβάζουμε χειρότερα απ'

τους άλλους. Αχ, πόσο γρήγορα μαντεύουμε πώς έφτασε κάποιος

στις ιδέες του, κι αν έφτασε σ' αυτές καθισμένος μπροστά στο

μελανοδοχείο του, με λυγισμένη προς τα μέσα την κοιλιά και το

κεφάλι σκυμμένο πάνω απ' τα χαρτιά· αχ, πόσο γρήΎορα τελειώ­

νουμε με το βιβλίο του! Τα στριμωγμένα σπλάχνα προδίδονται

- πάνω σ' αυτό μπορεί να στοιχηματίσει κανείς - τόσο όσο ο

αέρας του κλειστού δωματίου, το χαμηλό ταβάνι, ο στενός χώ­

ρος. - Αυτό ένιωσα πριν από λίγο, μόλις έκλεισα ένα ευπρε­

πές, σοφό βιβλίο - με ευγνωμοσύνη, πολλή ευγνωμοσύνη, αλ­

λά και με ανακούφιση ... Τα βιβλία των σοφών είναι σχεδόν πά­ντα καταπιεστικά, καταπιεσμένα· ο «ειδικός» εμφανίζεται κά­

που - ο ζήλος του, η σοβαρότητά του, η ζέση του, η οργή του,

η υπερεκτίμηση που έχει για τη γωνία όπου κάθεται και γνέθει,

η καμπούρα του· κάθε ειδικός έχει την καμπούρα του. Κάθε σο­

φό βιβλίο αντικατοπτρίζει πάντα μια ψυχή που έχει γίνει κυρτή·

328

Βιβλίο V.· Εμείς οι άφοβοι

κάθε επάγγελμα κυρτώνει τη ράχη αυτού που το ασκεί. Ξανα­

κοιτάξτε τους φίλους των νεανικών σας χρόνων, όταν έχουν κα­

τακτήσει πια την επιστήμη τους: αχ, πάντα συμβαίνει το αντίθε­

το! Η επιστήμη αυτή τους έχει κάνει τώρα κτήμα της και τους

κατατρύχει. Ριζωμένοι στη γωνιά τους, ζαρωμένοι σε σημείο που

δεν αναγνωρίζονται, ανελεύθεροι, χωρίς ισορροπία, αδυνατι­

σμένοι και με γωνιές σ' όλο τους το σώμα εκτός από ένα μέρος

όπου είναι ολοστρόγγυλοι - όταν τους βλέπει κανείς έτσι, νιώ­

θει ταραχή και μένει σιωπηλός. Κάθε επάγγελμα, ακόμη κι αν

έχει χρυσό πάτωμα, έχει πάνω του ένα μολυβένιο ταβάνι που

πιέζει με δύναμη την ψυχή ώσπου την κάνει αλλόκοτη και κα­

μπούρα. Αυτό το πράγμα δεν μπορεί να αλλάξει. Και προπαντός

μη φανταστείτε πως είναι δυνατό να αποφύγει κανείς αυτή τη

παραμόρφωση με παιδαγωγικά τεχνάσματα. Κάθε είδος μαστο­

ριάς πληρώνεται πολύ ακριβά πάνω σ' αυτή τη γη, όπου όλα ί­

σως πληρώνονται πολύ ακριβά. Δεν μπορείς να 'σαι ο άνθρω­

πος του επαγγέλματός σου αν δεν είσαι μαζί και το θύμα του:

αυτό είναι το τίμημα. Εσείς όμως θα το θέλατε να 'ναι αλλιώς

- πιο φτηνό, προπαντός πιο βολικό - έτσι δεν είναι, κύριοι

Σύγχρονοι; Ας είναι λοιπόν! Μόνο που στην περίπτωση αυτή θα

'χετε κάτι άλλο: αντί για τον τεχνίτη και το μάστορα, τον «άν­

θρωπο των γραμμάτων», τον επιτήδειο, «Πολυμήχανο» άνθρωπο

των γραμμάτων, που δεν έχει καμπούρα - εκτός από εκείνη που

έχει όταν στέκεται μπροστά σας ως πλασιέ του πνεύματος και

«φορέας» της κουλτούρας - τον άνθρωπο των γραμμάτων, που

στην πραγματικότητα δεν είναι τίποτα, αλλά «αντιπροσωπεύει»

σχεδόν τα πάντα, παίζοντας τον ειδήμονα και «αντικαθιστώ­

ντας» τον, και αναλαμβάνοντας με κάθε σεμνότητα να πληρω­

θεί, να τιμηθεί και να δοξαστεί ο ίδιος στη θέση του ειδήμονα.

- Όχι, σοφοί μου φίλοι! Σας ευλογώ ακόμη και για την καμπού­

ρα σας! Γιατί, σαν εμένα, περιφρονείτε τους «ανθρώπους των

γραμμάτων» και τα παράσιτα τηζ κουλτούραζ! Γιατί δεν ξέρετε

να εμπορεύωτε το πνεύμα! Και γιατί έχετε γνώμες που δεν μπα-

329

Η χαρούμενη γνώση

ρούν να μεταφραστούν σε χρηματικές αξίες! Και γιατί δεν aντι­

προσωπεύετε τίποτε που να μην είσαστε! Και γιατί μόνος στό­

χος σας είναι να γίνετε μάστορες στο επάγγελμά σας, με σεβα­

σμό για κάθε είδος μαστοριάς και δεξιότητας και με κατηγορη­

ματική απόρριψη κάθε πράγματος επίπλαστου, μισογνήσιου, με­

ταμφιεσμένου, βιρτουόζικου, δημαγωγικού ή θεατρινίστικου in letteris et artibus124 - κάθε πράγματος που δεν μπορεί να απο­

δείξει ενώπιόν σας την απόλυτή του εντιμότητα όσον αφορά στην

πειθαρχία και στην προηγούμενη εκπαίδευση! (Ακόμη και η με­

γαλοφυtα δεν μπορεί να αντισταθμίσει μια τέτοια έλλειψη, όσο

κι αν ξεγελά τον κόσμο για το αντίθετο. Αυτό το καταλαβαίνει

κανείς όταν γνωρίσει από κοντά τους πιο προικισμένους ζωγρά­

φους και μουσικούς μας. Όλοι τους - χωρίς καμιά εξαίρεση

σχεδόν - ξέρουν πώς να εφευρίσκουν και να χρησιμοποιούν

πονηρά τρόπους συμπεριφοράς, έσχατα μέσα, ακόμη και αρχές,

προκειμένου να δώσουν εκ των υστέρων στους εαυτούς τους την

τεχνητή εμφάνιση μιας τέτοιας εντιμότητας, μιας τέτοιας στέρε­

ας εκπαίδευσης και καλλιέργειας - χωρίς φυσικά να καταφέρ­

νουν να ξεγελούν τους εαυτούς τους, χωρίς να επιβάλλουν για

πάντα σιωπή στην κακή τους συνείδηση. Γιατί, δεν το ξέρετε; Ό­

λοι οι μεγάλοι σύγχρονοι καλλιτέχνες υποφέρουν από κακή συ­

νείδηση ... )

367

Η πρώτη διάκριση που πρέπει να κάνουμε στα έργα τέχνης.

Κάθε σκέψη, ποίηση, ζωγραφική, μουσική σύνθεση, κάθε κτίριο

και γλυπτό, ανήκει είτε στην τέχνη-μονόλογο είτε στην τέχνη ε­

νώπιον μαρτύρων. Στη δεύτερη κατηγορία πρέπει να συμπερι­

ληφθεί ακόμη κι εκείνη η φαινομενική τέχνη-μονόλογος, η ο:n;οία

εμπεριέχει την πίστη στον Θεό, ολόκληρος ο λυρισμός της προ­

σευχής γιατί για τον ευλαβικό άνθρωπο δεν υπάρχει μοναξιά·

330

Βιβλίο v.· Εμείς οι άφοβοι

αυτή την εφεύρεση την κάναμε εμείς οι άθεοι. Δεν ξέρω καμιά

βαθύτερη διαφορά στη συνολική οπτική ενός καλλιτέχνη απ' αυ­τήν· δηλαδή αν βλέπει αυτός το έργο του (τον «εαυτό» του) στην

πορεία με τα μάτια του μάρτυρα ή αν «έχει ξεχάσει τον κόσμο»:

αυτό είναι ουσιώδες σε κάθε τέχνψμονόλογο. Η τέχνη-μονόλο­

γος βασίζεται στη λησj.ίονιά, είναι η μουσική της λησμονιάς.

368

Ο κυνικός μιλάει. - Οι αντιρρήσεις μου για τη μουσική του Βά­

γκνερ είναι φυσιολογικές αντιρρήσεις: γιατί να μπω στον κόπο

να τις μεταμφιέσω σε αισθητικές φόρμουλες: Το «γεγονός» μου

είναι ότι δεν ανασαίνω πια εύκολα όταν αρχίζει να επιδρά πά­

νω μου ή μουσική του· ότι το πόδι μου γρήγορα αγανακτεί και

εξεγείρεται· το πόδι μου νιώθει την ανάγκη για ρυθμό, χορό, βά­

δισμα· από τη μουσική απαιτεί κυρίως τις απολαύσεις που βρί­

σκονται στο καλό βάδισμα, περπάτημα, πήδημα και χορό. - Αλ­

λά και το στομάχι μου δεν διαμαρτύρεται μήπως; Και η καρδιά

μου; Και η κυκλοφορία του αίματός μου; Και τα σπλάχνα μου;

Δεν βραχνιάζω απαρατήρητα όταν ακούω; - Και έτσι ρωτάω

τον εαυτό μου: Τι περιμένει ολόκληρο το σώμα μου από τη μου­

σική; Πιστεύω, το ίδιο του το ξαλάφρωμα: θα 'λεγες πως όλες

οι ζωικές λειτουργίες θέλουν να επιταχυνθούν από ανάλαφρους,

τολμηρούς, σφριγηλούς, σίγουρους για τον εαυτό τους ρυθμούς

θα 'λεγες πως η σιδερένια, η μολυβένια ζωή θέλει να χρυσωθεί

από χρυσές, καλές και τρυφερές aρμονίες. Η μελαγχολία μου

θέλει να ξεκουραστεί στα κρησφύγετα Και στις αβύσσους της τε­

λειότητας: γι' αυτό χρειάζομαι τη μουσική. Τι με νοιάζει το δρά­

μα! Τι με νοιάζουν οι σπασμοί των ηθικοπλαστικών εκστάσεών

του που ευχαρισ·tούν το λαουτζίκο! Τι με νοιάζουν οι aρλούμπες

των κινήσεων -των ηθοποιών! ... Θα μαντέψατε ότι είμαι aντιθε­ατρικός - αλλά ο Βάγκνερ ήταν, αντίθετα, κατ' ουσίαν άνθρω-

331

Η χαρούμενη γνώση

πος του θεάτρου και ηθοποιός, ο πιο ενθουσιώδης μανιακός της

παντομίμας που έγινε ποτέ, ακόμη και ως μουσικός! ... Και, πα­

ρεμπιμπτόντως, αν η θεωρία του Βάγκνερ ήταν ότι «το δράμα

είναι ο σκοπός, η μουσική είναι πάντα ένα μέσο γι' αυτό», η πρα­

κτική του ήταν πάντα, από την αρχή ως το τέλος, «η πόζα είναι

ο σκοπός το δράμα, όπως και η μουσική, είναι πάντα απλά μέ­

σα για την επίτευξη αυτού του σκοπού». Η μουσική ως μέσο για

να διευκρινίσεις, να ενισχύσεις και να δώσεις εσωτερικότητα

στις δραματικές κινήσεις και στην εξωτερική φυσιογνωμία του

ηθοποιού - και το βαγκνερικό δράμα, απλή ευκαιρία για πολ­

λές δραματικές πόζες! Ο Βάγκνερ είχε, εκτός απ' όλα τα άλλα

ένστικτα, και το αυταρχικό ένστικτο ενός μεγάλου ηθοποιού στο

καθετί και, όπως ειπώθηκε ήδη, ως μουσικός. - Αυτό εξήγησα

μια μέρα, όχι δίχως κόπο, σ' έναν πιστό οπαδό του Βάγκνερ, κι

είχα λόγους να προσθέσω: «Να γίνετε λίγο πιο ειλικρινείς με

τον εαυτό σας: δεν βρισκόμαστε στο θέατρο! Στο θέατρο είναι

κανείς ειλικρινής μόνο ως μάζα· ως μεμονωμένο άτομο ψεύδε­

ται, λέει ψέματα στον εαυτό του. Αφήνει κανείς τον εαυτό του

στο σπίτι όταν πηγαίνει στο θέατρο, αρνείται το δικαίωμά του

να 'χει δική του γλώσσα, επιλογή και γούστο, ακόμη και το θάρ­

ρος που ασκεί όταν βρίσκεται μέσα στους τέσσερις τοίχους του

δωματίου του εναντίον του Θεού και των ανθρώπων. Στο θέα­

τρο κανένας δεν κουβαλάει μαζί του τις πιο λεπτές αισθήσεις

της τέχνης του, ούτε κι ο καλλιτέχνης ακόμη που δουλεύει για

το θέατρο: είναι ένα μέρος όπου είσαι λαουτζίκος, κοινό , αγέ­

λη , θηλυκό, φαρισαίος, ζώο που ψηφίζει; δημοκράτης, πλησίον,

συνάνθρωπος είναι ένα μέρος όπου υποκύπτει ακόμη και η πιο

προσωπική συνείδηση από την ισοπεδωτική μαγεία της πλειοψη­

φίας όπου η ηλιθιότητα ενεργεί ως λαγνεία και μόλυνση , όπου

βασιλεύει ο γείτονας, όπου γίνεται κανείς απλός γείτονας ... » (Ξέχασα να αναφέρω πώς αντέδρασε σ' αυτές τις φυσιολογικές

αντιρρήσεις ο φωτισμένος μου βαγκνεριστής: «Δηλαδή δεν εί­

στε αρκετά υγιής για τη μουσική μας;»)

332

Βιβλίο V.· Εμείς οι άφοβοι

369

Συνύπαρξη μέσα μας. - Δεν πρέπει να ομολογήσουμε στον ε­

αυτό μας, εμείς οι καλλιτέχνες, ότι υπάρχει μέσα μας μια ανη­

συχητική διαφωνία, ότι το γούστο μας και η δημιουργική δύνα­

μή μας έχουν το καθένα έναν παράξενο τρόπο να είναι και να

μένουν δι' εαυτά, ότι το καθένα μεγαλώνει με το δικό του τρό­

πο. Θέλω να πω ότι έχουν εντελώς διαφορετικούς βαθμούς και

τέμπο παλιού, νέου, ώριμου, υπερώριμου και σάπιου. Ένας μου­

σικός, παραδείγματος χάρη, μπορεί να δημιουργεί σ' όλη του τη

ζωή πράγματα που έρχονται σε πλήρη αντίθεση μ' ό,τι εκτιμά,

απολαμβάνει και προτιμά το εκλεπτυσμένο αυτί ακροατή και η

εκλεπτυσμένη καρδιά ακροατή που έχει: και μάλιστα δεν του

χρειάζεται να 'χει επίγνωση αυτής της αντίφασης! Όπως δείχνει

η σχεδόν οδυνηρά συχνή εμπειρία μας, το γούστο κάποιου αν­

θρώπου μπορεί να ξεπερνάει πολύ το γούστο της δύναμής του,

χωρίς αυτό να παραλύει τη δύναμη αυτή και να εμποδίζει την

παραγωγικότητά της. Μπορεί όμως να συμβεί και το αντίθετο -και πάνω σ' αυτό θα 'θελα να επιστήσω την προσοχή των καλ­

λιτεχνών. Ένας άνθρωπος που δημιουργεί συνεχώς, μια «μητέ­

ρα>> , με τη μεγάλη σημασία της λέξης, ένας άνθρωπος που δεν

ξέρει και που δεν ακούει πια παρά τις εγκυμοσύνες και τους το­

κετούς του πνεύματός του, ένας άνθρωπος που δεν έχει πια χρό­

νο να σκεφτεί τον εαυτό του και το έργο του και να κάνει συ­

γκρίσεις, ένας άνθρωπος που δεν έχει πια καμιά επιθυμία να α­

σκήσει το γούστο του και που απλώς το λησμονεί, χωρίς να νοιά­

ζεται αν στέκει όρθιο, αν εξακολουθεί να υπάρχει ή αν πέφτει

- ένας τέτοιος άνθρωπος μπορεί ίσως να παράγει έργα των ο­

ποίων την εμβέλεια είναι από πολύ καιρό πριν ανίκανος να κρί­

νει: έτσι, λέει βλακείες γι' αυτά και για τον εαυτό του - λέει

και πιστεύει. Μου φαίνεται πωc αυτή είναι σχεδόν η φυσιολο­γική σχέση ανάμεσα στους γόνιμους καλJ:ιτέχνες και στα έργα τους - κανένας δεν ξέρει λιγότερο ένα παιδί από τους ίδιους

333

Η χαρούμενη γνώση

τους γονείς του - και, για να πάρω ένα τεράστιο παράδειγμα,

ισχύει και στην περίπτωση ολόκληρου του ποιητικού και καλλι­

τεχνικού κόσμου της Ελλάδας: ο κόσμος αυτός ποτέ δεν «ήξε­

ρε» τι έκανε ...

370

Τι είναι ο ρομαντισμός; - Θα θυμάστε ίσως, τουλάχιστον όσοι

είστε φίλοι μου, ότι στην αρχή χίμηξα πάνω σ' αυτόν το σύγχρο­

νο κόσμο με κάποιες χοντρές πλάνες και υπερεκτιμήσεις, εν πά­

ση περιπτώσει ως κάποιος που ελπι'ζει. Αντιλαμβανόμουν -ποιος ξέρει από ποιες προσωπικές εμπειρίες; - τον φιλοσοφι­

κό πεσιμισμό του 19ου αιώνα σαν να ήταν το σύμπτωμα μιας α­

νώτερης δύναμης της σκέψης, ενός πιο τολμηρού θάρρους και

μιας πιο θριαμβευτικής πληρότητας ζωής από εκείνες που χαρα­

κτήριζαν το 18ο αιώνα, τον αιώνα του Χιουμ, του Καντ, του Κο­

ντιγιάκ και των αισθησιοκρατών. Έτσι, η τραγική γνώση μού

φαινόταν πως ήταν η χαρακτηριστική πολυτέλεια της κουλτού­

ρας μας, η πιο πολύτιμη, ευγενής και επικίνδυνη σπατάλη της -μια πολυτέλεια όμως που ήταν επιτρεπτή λόγω του υπερβολικού

πλούτου της κουλτούρας αυτής. Ομοίως, επανερμήνευσα τη γερ­

μανική μουσική έτσι ώστε να την αναγνωρίσω ως έκφραση μιας

διονυσιακής δύναμης της γερμανικής ψυχής: πίστευα ότι άκου­

γα μέσα της το σεισμό με τον οποίο απελευθερώνεται τελικά μια

aρχέγονη δύναμη σωρευμένη για αιώνες - αδιάφορη για το αν

αρχίζει να ταρακουνιέται εξαιτίας της όλο εκείνο το οικοδόμη­

μα που λέγεται κουλτούρα. Όπως βλέπετε, αυτό που δεν μπο­

ρούσα να δω τότε, τόσο στο φιλοσοφικό πεσιμισμό όσο και στη

γερμανική μουσική, ήταν το διακριτικό χαρακτηριστικό τους, δη­

λαδή ο ρομαντισμός τους. Τι είναι ο ρομαντισμός; Κάθε τέχνη,

κάθε φιλοσοφία μπορεί να θεωρηθεί φάρμακο και βοηθητικό

μέσο στην υπηρεσία της αναπτυσσόμενης, αγωνιζόμενης ζωής:

334

Βιβλίο V.· Εμείς οι άφοβοι

προϋποθέτουν πάντα τον πόνο και ανθρώπους που υποφέρουν.

Υπάρχουν όμως δύο είδη ανθρώπων που υποφέρουν: πρώτον, ε­

κείνοι που υποφέρουν από την πλησμονή της ζωής - ζητούν μια

διονυσιακή τ,έχνη κι επίσης μια τραγική θεώρηση και κατανόη­

qη της ζωής' ~ και, δεύτερον, εκείνοι που υποφέρουν από το φτώχεμα της ζωής και ζητούν γαλήνη, ακινησία, ακύμαντη θά­

λασσα, λύτρωση από τους εαυτούς τους μέσω της τέχνης και της

γνώσης ή, αντίθετα, μέθη, σπασμούς, νάρκωση και τρέλα. Όλος

ο ρομαντισμός στις τέχνες και στις γνώσεις αντιστοιχεί στις δι­

πλές ανάγκες του δεύτερου είδους, κι αυτό περιελάμβανε (και

περιλαμβάνει) τόσο στον Σοπενχάουερ όσο και στον Ρίχαρντ

Βάγκνερ, για να αναφέρω τους δύο πιο διάσημους και γνωστούς

ρομαντικούς, τους οποίους παρανοούσα εκείνη την εποχή - κα­

θόλου όμως προς βλάβη τους, όπως θα παραδεχτείτε δίκαια. Ο

πιο πλούσιος σε αφθονία ζωής, ο διονυσιακός Θεός και άνθρω­

πος, όχι μόνο μπορεί να αντέξει τη θέα του φοβερού και του αμ­

φίβολου, αλλά μπορεί και να κάνει μια φοβερή πράξη και να ε­

πιδοθεί σ' οποιαδήποτε πολυτέλεια καταστροφής, aποσάθρωσης

και άρνησης. Στην περίπτωσή του, το κακό, το παράλογο και το

άσχημο φαίνεται επιτρεπτό, χάρη σε μια περίσσεια γεννητικών,

γονιμοποιητικών δυνάμεων, που μπορούν να μετατρέψουν ο­

ποιαδήποτε έρημο σε εύφορη γη. Αντίστροφα, εκείνοι που υπο­

φέρουν περισσότερο και είναι οι πιο φτωχοί σε ζωή χρειάζονται

κυρίως ηπιότητα, ησυχία και καλοσύνη, τόσο στη σκέψη όσο και

στην πράξη - και, αν γίνεται, κι έναν Θεό που να 'ναι αληθι­

νά Θεός για αρρώστους, ένα θεραπευτή και λυτρωτή· επίσης

χρειάζονται τη λογική, την εννοιακή δυνατότητα κατανόησης της

ύπαρξης - γιατί η λογική καθησυχάζει και χαρίζει εμπιστοσύ­

νη - κοντολογίς, μια ορισμένη ζεστή γωνιά που κρατάει μακριά

το φόβο και σε κλείνει μέσα σε αισιόδοξους ορίζοντες. Έτσι έ­

μαθα σιγά-σιγά να καταλαβαίνω τον Επίκουρο, το αντίθετο του

διονυσιακού πεσιμιστή· επίσης το «χριστιανό» που στην πραγ­

ματικότητα είναι απλώς ένα είδος επικούρειου - και οι δύο εί-

335

Η χαρούμενη γνώση

ναι κατ' ουσία ρομαντικοί - και το μάτι μου γινόταν όλο και ο­

ξύτερο για εκείνη την πολύ δύσκολη και δολερή μορφή επαγω­

γής, στην οποία οφείλονται οι περισσότερες πλάνες: μιλώ για

την επαγωγή που από το έργο πηγαίνει στο δημιουργό, από την

πράξη στον πράττοντα, από το ιδεώδες σ' εκείνον που το χρειά­

ζεται, από κάθε τρόπο σκέψης και εκτίμη ς στην ανάγκη που

τον καθορίζει επιτακτικά. - Απέναντι σε όλες τις αισθητικές α­

ξίες χρησιμοποιώ στο εξής αυτή τη βασική διάκριση: σε κάθε

περίπτωση ρωτώ, «δημιουργική έχει γίνει εδώ η πείνα ή η πλη­

σμονή;» Σε πρώτη ματιά, φαίνεται προτιμότερη μια άλλη διάκρι­

ση, επειδή είναι πολύ προφανής - συγκεκριμένα, να αποδειχτεί

αν η αιτία της δημιουργίας είναι η επιθυμία για μονιμοποίηση,

για απαθανατισμό, για είναι, ή, αντίθετα, η επιθυμία για κατα­

στροφή, για αλλαγή, για καινούργιο, για μέλλον, για γίγνεσθαι.

Όταν όμως εξετάσει κανείς βαθύτερα αυτά τα δύο είδη επιθυ­

μίας, φαίνονται επιδεκτικά διπλής ερμηνείας μπορούν να ερμη­

νευθούν σύμφωνα με το πρώτο σχήμα που είναι, νομίζω, προτι­

μότερο. Η επιθυμία για καταστροφή, αλλαγή και γίγνεσθαι μπο­

ρεί να είναι έκφραση μιας υπεράφθονης ενέργειας που κυοφο­

ρεί το μέλλον (όπως είναι γνωστό, ο όρος μου γι' αυτό το πράγ­

μα είναι «διονυσιακό»)· μπορεί όμως να είναι το μίσος των κα­

κοσχηματισμένων, των aπόκληρων, των μη προνομιούχων, που

καταστρέφουν, πρέπει να καταστρέψουν, επειδή τους εξοργίζει

και τους προκαλεί το υπάρχον, κάθε υπάρχον, κάθε είναι. Για

να καταλάβετε αυτό το αίσθημα δείτε από πιο κοντά τους αναρ­

χικούς μας. Η θέληση για απαθανατισμό απαιτεί κι αυτή μια δι­

πλή ερμηνεία. Μπορεί να προέρχεται, πρώτον από ευγνωμοσύ­

νη και αγάπη· μια τέχνη τέτοιας προέλευσης θα 'ναι πάντα τέ­

χνη aποθέωσης, ίσως διθυραμβική σαν την τέχνη του Ρούμπενς

ή μακάρια ειρωνική σαν την τέχνη του Χαφίζ ή διαυγής και ε­

ξευγενισμένη σαν την τέχνη του Γκαίτε, σκορπίζοντας ένα ομη­

ρικό φως και δόξα πάνω σ' όλα τα πράγματα. Μπορεί όμως να

'ναι επίσης η τυραννική θέληση κάποιου που υποφέρει βαθιά,

336

Βιβλtο V.· Εμε{ς οι άφοβοι

που αγωνίζεται και βασανίζεται, και που θα 'θελε να μετατρέ­

ψει το πιο προσωπικό, το πιο μοναδικό, το πιο στενό, την πραγ­

ματική ιδιοσυγκρασία του πόνου του σε υποχρεωτικό νόμο και

εξαναγκασμό - κάποιου που εκδικείται όλα τα πράγματα aπο­

τυπώνοντας σ' αυτά την εικόνα του, την εικόνα του μαρτυρίου

του, σημαδεύοντάς τα με το πυρωμένο σίδερο της εικόνας του.

Αυτή η τελευταία εκδοχή είναι ρομαντικός πεσιμισμός στην πίο εκφραστική του μορφή, είτε πρόκειται για τη φιλοσοφία της θέ­

λησης του Σοπενχάουερ είτε πρόκειται για τη μουσική του Βά­

γκνερ - ο ρομαντικός πεσιμισμός, το τελευταίο μεγάλο συμβάν

στην μοίρα της κουλτούρας μας. (το ότι μπορεί ακόμη να υπάρ­

χει ένα εντελώς διαφορετικό είδος πεσιμισμού, ένας κλασικός - αυτό το προαίσθημα και όραμα ανήκει σε μένα, είναι αδια­

χώριστο από μένα, είναι το proprium και ipsissimum125 μου: μό­

νο που η λέξη «Κλασικό» προσβάλλει τα αυτιά μου, είναι πάρα

πολύ τετριμμένη κι έχει γίνει πολύ στρογγυλή και αγνώριστη. Ο­

νομάζω αυτόν τον πεσιμισμό του μέλλοντος - γιατί έρχεται! τον

βλέπω να έρχεται! - διονυσιακό πεσιμισμό.)

371

Εμείς οι ακατανόητοι. - Παραπονεθήκαμε ποτέ για το ότι μας

παρανόησαν, μας έκριναν στραβά, μας μπέρδεψαν με άλλους,

μας συκοφάντησαν, μας άκουσαν λάθος και δεν μας άκουσαν

καθόλου; Αυτός ακριβώς είναι ο λαχνός μας - ω! για πολύ και­

ρό ακόμη! ας πούμε, για να 'μαστε μετριόφρονες, μέχρι το 1901 - κι αυτός είναι και ο τίτλος τιμής μας δεν θα τιμούσαμε αρ­

κετά τον εαυτό μας, αν επιθυμούσαμε να 'ταν αλλιώς τα πράγ­

ματα. Δημιουργούμε σύγχυση - γιατί εμείς οι ίδιοι συνεχίζου­

με να μεγαλώνουμε, συνεχίζουμε να αλλάζουμε, πετάμε από πά­

νω μας τον παλιό φλοιό μας, αλλάζουμε το δέρμα μας κάθε ά­

νοιξη, συνεχίζουμε να γινόμαστε όλο και πιο νέοι, όλο και πιο

337

Η χαρούμενη γνώση

μελλοντικοί, όλο και πιο ψηλοί, όλο και πιο δυνατοί, χώνουμε

τις ρίζες μας όλο και πιο δυνατά στα βάθη - στο κακό - ενώ

ταυτόχρονα αγκαλιάζουμε τους ουρανούς μ' όλο και πιο πολλή

αγάπη, μ' όλο και πιο ανοιχτά χέρια, ρουφώντας το φως τους μ'

όλο και περισσότερη δίψα μ' όλα τα κλαδιά και τα φύλλα μας.

Σαν τα δέντρα μεγαλώνουμε - αυτό είναι δύσκολο να το κατα­

λάβει κανείς, όπως και καθετί της ζωής! - όχι μόνο σ' ένα μέ­

ρος αλλά παντού, όχι προς μία κατεύθυνση, αλλά τόσο προς τα

πάνω και προς τα έξω όσο και προς τα μέσα και προς τα κάτω·

η δύναμή μας δρα ταυτόχρονα στον κορμό, στα κλαδιά και στις

ρίζες δεν είμαστε πια ελεύθεροι να κάνουμε μόνο ένα μεμονω­

μένο πράγμα, να είμαστε κάτι μεμονωμένο ... Αυτός είναι ο κλή­ρος μας, όπως είπα· μεγαλώνουμε σε ύψος κι αν ακόμη δεχτού­

με ότι αυτό μπορεί να αποβεί μοιραίο - γιατί κατοικούμε όλο

και πιο κοντά στον κεραυνό! - αυτή η παραδοχή δεν μας κά­

νει να το τιμάμε λιγότερο, γιατί είναι κάτι που δεν θέλουμε να

το μοιραστούμε, να το 'χουμε κοινό. Δεν θέλουμε να μοιραστού­

με το μοιραίο του ύψους, το δικό μας μοιραίο ...

372

Γιατί δεν είμαστε ιδεαλιστές. - Άλλοτε οι φιλόσοφοι φοβούνταν

τις αισθήσεις. Μήπως εμείς ξεμάθαμε υπερβολικά αυτόν το φό­

βο; Σήμερα όλοι μας είμαστε αισθησιοκράτες, εμείς οι φιλόσο­

φοι του παρόντος και του μέλλοντος, όχι στη θεωρία, αλλά στην

πράξη, στην πρακτική ... Εκείνοι αντίθετα σκέφτονταν ότι οι αι­σθήσεις μπορούσαν να τους σαγηνεύσουν και να τους απομα­

κρύνουν από τον δικό τους κόσμο, από το κρύο βασίλειο των «Ι­

δεών», και να τους πάνε σε κάποιο επικίνδυνο και πιο νότιο νη­σί, όπου οι αρετές τους των φιλοσόφων θα έλιωναν σαν το χιό­

νι στον ήλιο. Το «Κερί στ' αυτιά>> ήταν σχεδόν προκαταρκτικός

όρος του φιλοσοφείν. Ένας αληθινός φιλόσοφος δεν άκουγε πια

338

Βίβλίο v:- Εμείς οι άφοβοι

τη ζωή, στο βαθμό που η ζωή είναι μουσική· αρνιόταν τη μουσι­

κή της ζωής - είναι μια παλιά δεισιδαιμονία των φιλοσόφων να

νομίζουν πως κάθε μουσική είναι μουσική των Σειρήνων. - Ε­

μείς σήμερα έχουμε την τάση να διατυπώσουμε την αντίθετη κρί­

ση (που μπορεί βέβαια να 'ναι εξίσου εσφαλμένη): συγκεκριμέ­

να, ότι οι Ιδέες είναι χειρότερες πλανεύτρες από τις αισθήσεις

μας, με όλη την ψυχρή και αναιμική όψη τους και παρά τούτη

την όψη τους: πάντα ζούσαν από το «αίμα» του φιλόσοφου, πά­

ντα κατανάλωναν τις αισθήσεις του και μάλιστα, αν θέλετε να

μας πιστέψετε, την «καρδιά» του. Εκείνοι οι παλιοί φιλόσοφοι

ήταν άνθρωποι χωρίς καρδιά: το φιλοσοφείν ήταν πάντα ένα εί­

δος βαμπιρισμού. Δεν νιώθετε κάτι βαθιά αινιγματικό και ανη­

συχητικό όταν βλέπετε τέτοιες μορφές, ακόμη και τον Σπινόζα;

Δεν βλέπετε το θέαμα που ξετυλίγεται μπροστά σας, πώς γίνο­

νται οι φιλόσοφοι αυτοί όλο και πιο ωχροί, πώς ερμηνεύεται μ'

όλο και πιο ιδεαλιστικό τρόπο η αποαισθησιοποίηση; Δεν διαι­

σθάνεσθε στα παρασκήνια την παρουσία μιας αιματορουφή­

χτρας, που αρχίζει με τις αισθήσεις και στο τέλος κρατά και α­

φήνει μόνο τα κόκαλα, μόνο το κροτάλισμα; Εννοώ τις κατηγο­

ρίες, τις φόρμουλες, τις λέξεις (γιατί, συγγνώμη, αυτό που άφη­

σε ο Σπινόζα, ο amor intellectualis dei, 126 είναι απλό κροτάλισμα και τίποτε άλλο! Τι είναι ο amor, τι είναι ο deus, αν δεν υπάρ­χει ούτε μια σταγόνα αίμα μέσα τους; ... ). Εν συνόψει: Όλος ο φιλοσο,φικός ιδεαλισμός μέχρι σήμερα ήταν κάτι σαν αρρώστια,

εκτός κι αν ήταν, όπως στην περίπτωση του Πλάτωνα, η σύνεση

μιας υπερβολικά πλούσιας και επικίνδυνης υγείας, ο φόβος α­

πέναντι σε υπερβολικά δυνατές αισθήσεις, η σύνεση ενός συνε­

tού σωκρατικο~. - Μήπως εμείς οι μοντέρνοι δεν είμαστε αρ­-tετά υγιείς ώστε να χρειαζόμαστε τον ιδεαλισμό του Πλάτωνα;

Και μήπως δεν φοβόμαστε τις αισθήσεις επειδή -

339

Η χαρούμενη γνώση

373

Η «επιστήμη» ως προκατάληψη. - Από τους νόμους της ιεραρ­

χίας προκύπτει ότι οι σοφοί, στο βαθμό που ανήκουν στη μεσαία

τάξη του πνεύματος, ποτέ δεν μπορούν να δουν τα πραγματικά

μεγάλα προβλήματα και ερωτηματικά· το θάρρος τους και τα μά­

τια τους δεν φτάνουν τόσο μακριά - και, πάνω απ' όλα, οι α­

νάγκες τους, που τους έσπρωξαν να γίνουν ερευνητές, οι ενδό­

μυχες παραδοχές και επιθυμίες τους να 'ναι τα πράγματα φτιαγ­

μένα με τον τάδε ή τον δείνα τρόπο, οι φόβοι τους και οι ελπί­

δες τους, όλα κατασιγάζουν και ικανοποιούνται πολύ νωρίς.

Πάρτε, για παράδειγμα, τον σχολαστικό Άγγλο Χέρμπερτ Σπέν­

σερ. Εκείνο που τον κάνει να «ενθουσιάζεται» με τον τρόπο του

κι ύστερα τον οδηγεί να τραβήξει μια γραμμή ελπίδας, έναν ο­

ρίζονται επιθυμητών πραγμάτων - εννοώ εκείνη την τελική συμ­

φιλίωση του «εγωισμού και του αλτρουισμού» - προκαλεί σχε­

δόν αηδία σ' όσους είναι όμοιοί μας: μια ανθρωπότητα που θα

υιοθετούσε αυτές τις σπενσεριανές προοπτικές ως τελικές προ­

οπτικές της θα μας φαινόταν άξια περιφρόνησης, εκμηδενισμού!

Αλλά και μόνο το γεγονός ότι ο Σπένσερ ήταν υποχρεωμένος να

θεωρήσει υπέρτατη ελπίδα του κάτι που σε άλλους φαίνεται και

πρέπει να φαίνεται αηδιαστική δυνατότητα, είναι ένα ερωτημα­

τικό που θα μπορούσε να το προβλέψει εκείνος ... Το ίδιο γίνε­ται και με εκείνη την πίστη, με την οποία ικανοποιούνται τόσοι

και τόσοι υλιστές φυσικοί επιστήμονες σήμερα, την πίστη σ' έ­

ναν κόσμο που υποτίθεται πως έχει το ισοδύναμό του και το μέ­

τρο του στην ανθρώπινη σκέψη και στις ανθρώπινες έννοιες των

αξιών - έναν «κόσμο της αλήθειας», που μπορεί να συλληφθεί

με οριστικό τρόπο με τη βοήθεια του τετράγωνου μικρού ανθρώ­

πινου λογικού. Πώς; Θέλουμε πραγματικά να αφήσουμε την ύ­

παρξη να υποβαθμιστεί για μας έτσι - να αναχθεί σε δουλική

άσκηση υπολογισμού και σε κατ' οίκον διασκέδαση για τους μα­

θηματικούς; Πάνω απ' όλα, δεν πρέπει να θέλουμε να απογυ-

340

Βιβλίο V.· Εμείς οι άφοβοι

μνώσουμε την ύπαρξη από την πολυσημαντότητά της: αυτό επι­

βάλλει το καλό γούστο, κύριοί μου, το γούστο του σεβασμού για

καθετί που βρίσκεται έξω από τον ορίζοντά σας! Το ότι η μόνη

δικαιολογημένη ερμηνεία του κόσμου είναι εκείνη στην οποία

δικαιολογείστε εσείς, στην οποία μπορεί κανείς να συνεχίζει να

δουλεύει και να κάνει επιστημονική έρευνα με τον τρόπο που

εννοείτε εσείς (μήπως εννοείτε μηχανιστικά;) - μια ερμηνεία

που σου επιτρέπει να μετράς, να υπολογίζεις, να ζυγίζεις, να

βλέπεις, να αγγίζεις, και τίποτα άλλο - αυτό είναι χοντροκοπιά

και αφέλεια, αν δεν είναι βέβαια διανοητική αρρώστια, κρετι­

νισμός. Αντίθετα, μήπως είναι αλήθεια ότι εκείνο που μπορού­

με να προσεγγίσουμε είναι ακριβώς η πιο επιφανειακή και εξω­

τερική πλευρά της ύπαρξης - η πλευρά της που φαίνεται πε­

ρισσότερο, το δέρμα της και η αισθητότητά της; Μια «επιστημο­

νική» ερμηνεία του κόσμου, όπως την εννοείτε εσείς, μπορεί κα­

τά συνέπεια να είναι μια από τις πιο ηλίθιες ερμηνείες του κό­

σμου, δηλαδή μια από τις πιο φτωχές σε νόημα. Αυτή η σκέψη

λέγεται για τα αυτιά και τις συνειδήσεις των κυρίων μηχανιστών,

που ανακατεύονται σήμερα πρόθυμα με τους φιλοσόφους και ε­

πιμένουν ότι η μηχανική είναι η θεωρία των πρώτων και των τε­

λευταίων νόμων πάνω στους οποίους πρέπει να στηριχτεί σαν

σε γερό πάτωμα όλη η ύπαρξη. Αλλά ένας ουσιαστικά μηχανι­

κός κόσμος θά 'ταν ουσιαστικά ένας κόσμος δίχως νόημα. Ας υ­

ποθέσουμε ότι εκτιμάμε την αξία ενός μουσικού κομματιού ανά­

λογα με το πόσο πολύ απ' αυτό μπορεί να μετρηθεί, να υπολο­

γιστεί και να εκφραστεί με φόρμουλες: πόσο παράλογη θα 'ταν

μια τέτοια «επιστημονική» εκτίμηση της μουσικής! Τι θα 'χαμε

καταλάβει, συλλάβει, γνωρίσει απ' αυτήν; Τίποτα, πραγματικά

τίποτα απ' ό ,τι είναι «μουσική» σ' αυτήν! ...

341

Η χαρούμενη γνώση

374

Το καινούργιο μας «άπειρο». - Μέχρι πού φτάνει ο προοπτιΚός

χαρακτήρας της ύπαρξης; Έχει η ύπαρξη άλλο χαρακτήρα εκτός

απ' αυτόν; Μήπως δεν μετατρέπεται σε · «α-νοησία» μια ύπαρξη

δίχως ερμηνεία, δίχως «νόημα»; Μήπως, από την άλλη μεριά,

κάθε ύπαρξη δεν είναι ουσιαστικά μια ερμηνεύουσα ύπαρξη; Σ'

αυτά τα ερωtήματα δεν μπορεί να απαντήσει ακόμη και η πιο ε­

πίπο~η και ευσυνείδητη ανάλυση και aυτοεξέταση της διάνοιας

γιατί, στην πορεία της ανάλυσης αυτής, η ανθρώπινη διάνοια δεν

μπορεί να αποφύγει να δει τον εαυτό της κάτω από τις προοπτι­

κές της μορφές και μόνο κάτω ι:χπ' αυτές. Δεν μπορούμε να κοι­

τάξουμε πέρα από τη γωνιά στην οποία βρισκόμαστε: είναι κα­

ταδικασμένη περιέργεια να θέλεις να μάθεις τι άλλα είδη δια­

νοιών και προοπτικών θα μπορούσαν να υπάρχουν: για παρά­

δειγμα, αν κάποια όντα μπορούν να αισθάνονται τον χρόνο να

κυλάει προς τα πίσω ή άλλοτε προς τα μπρος κι άλλοτε προς τα

πίσω (πράγμα που θα συνεπαγόταν μια άλλη κατεύθυνση της ζω­

ής και μια άλλη έννοια της αιτίας και του αποτελέσματος). Νο­

μίζω όμως πως απέχουμε, σήμερα τουλάχιστον, από τη γελοία

προπέτεια να θεσπίζουμε από τη γωνιά μας ότι θα ήταν έγκυρες

μόνο οι προοπτικές απ' αυτή τη γωνιά. Αντίθετα, για μας ο κό­

σμος έχει ξαναγίνει «άπειρος», στο βαθμό που δεν μπορούμε να

αποκλείσουμε τη δυνατότητά του να περικλείει άπειρες ερμηνεί­

ες. Μας έπιασε πάλι η μεγάλη ανατριχίλα· ποιος όμως θα 'χε ό­

ρεξη να θεοποιήσει αμέσως, πάλι, με τον παλιό τρόπο, αυτό το

τέρας ενός άγνωστου κόσμου; Και να το λατρέψει στο εξής αυ­

τό το άγνωστο ως «τον άγνωστο θεό»; Αλίμονο, σ' αυτό το ά­

γνωστο περικλείονται πάρα πολλές μη θε·ίκές δυνατότητες ερμη­

νείας, πάρα πολλή διαβολιά, ηλιθιότητα και μωρία της ερμηνεί­ας - ακόμη και η ίδια μας; η ανθρώπινη, υπερβολικά ανθρώπι­

νη ερμηνεία, που τόσο καλά την ξέρουμε ...

342

Βιβλίο V.· Εμείς οι άφοβοι

375

Γιατί φαινόμαστε επικούρειοι. - Είμαστε προσεκτικοί, εμείς οι

σύγχρονοι άνθρωποι, απέναντι στις υπέρτατες πεποιθήσεις η

δυσπιστία μας παραμονεύει τα γητέματα και τις εξαπατήσεις της

συνείδησης που εμπεριέχονται σε κάθε ισχυρή πίστη, σε κάθε

απόλυτο Ναι και Όχι. Πώς μπορεί να εξηγηθεί αυτό; Ίσως α­

πό το ότι αυτό που υπάρχει εδώ είναι κατά μεγάλο μέρος η προ­

σοχή του «καμένου παιδιού», του απογοητευμένου ιδεαλιστή·

κατά ένα άλλο όμως, καλύτερο μέρος, υπάρχει και η περιχαρής

περιέργεια κάποιου που κάποτε ήταν κολλημένος στη γωνία του

κι είχε οδηγηθεί σε απελπισία απ' αυτήν, και τώρα χαίρεται και

ευδοκιμεί στο αντίθετο της γωνιάς, σ' αυτό που δεν έχει όρια,

στο «ελεύθερο καθ' εαυτό». Έτσι αναπτύσσεται μια σχεδόν ε­

πικούρεια έφεση για γνώση, που δεν θέλει να παραιτηθεί εύκο­

λα από τον αμφίβολο χαρακτήρα των πραγμάτων. Επίσης ανα­πτύσσεται μια αποστροφή για τις μεγάλες ηθικοπλαστικές λέ­

ξεις και στάσεις ένα γούστο, που απορρίπτει όλες τις χονδρο­

ειδείς, τετράγωνες αντιθέσεις και είναι υπερήφανο για την εξά­

σκησή του στις επιφυλάξεις. Γιατί αυτό αποτελεί την υπερηφά­

νειά μας, αυτό το ελαφρό τέντωμα των χαλιναριών καθώς χύνε­

ται μπροστά η ακατανίκητη ορμή μας για βεβαιότητα, αυτή η αυ­

τοκυριαρχία του καβαλάρη κατά τη διάρκεια των πιο άγριων

καλπασμών του· γιατί εξακολουθούμε να καβαλάμε τρελά και

φλογερά άλογα, κι όταν διστάζουμε, δεν είναι ο κίνδυνος αυτό

που μας κάνει να διστάζουμε ...

376

Οι επιβραδύνσεις της ζωής. - Έτσι νιώθουν όλοι οι καλλιτέχνες και οι δημιουργοί «έργων», δηλαδή το μητρικό είδος ανθρώπων:

στο τέλος κάθε περιόδου της ζωής τους, που έτσι την κόβει κά-

343

Η χαρούμενη γνώση

ποιο έργο, πιστεύουν πάντα ότι έχουν φτάσει στο σκοπό τους,

ότι είναι έτοιμοι να δεχτούν με καρτερία το θάνατο, με το αί­

σθημα: «τώρα είμαι ώριμος γι' αυτόν» . Αυτό δεν είναι έκφραση

κόπωσης αλλά μάλλον μιας ορισμένης φθινοπωρινής λιακάδας

και γλυκύτητας, τις οποίες αφήνει πάντα στο δημιουργό το ίδιο

το έργο, το ωρίμασμα ενός έργου. Τότε ο ρυθμός της ζωής επι­

βραδύνεται και γίνεται παχύρρευστος σαν το μέλι - ως τις μα­

κρές παύσεις, ως την πίστη στη μακρά παύση ...

377

Εμείς οι απάτριδες. - Ανάμεσα στους σημερινούς Ευρωπαίους

δεν λείπουν εκείνοι που έχουν το δικαίωμα να αυτοαποκαλού­

νται απάτριδες με μια χαρακτηριστική και τιμητική έννοια - σ'

αυτούς ακριβώς συνιστώ θερμά τη μυστική μου σοφία και gaya scienza! Γιατί ο κλήρος τους είναι σκληρός, οι ελπίδες τους αβέ­βαιες χρειάζεται πραγματικά μαεστρία για να επινοήσει κανείς

μια παρηγοριά γι' αυτούς - αλλά τι βοηθάει αυτό! Εμείς τα παι­

διά του μέλλοντος, πώς είναι δυνατόν να νιώσουμε σαν στο σπί­

τι μας μέσα σ' αυτό το σήμερα! Νιώθουμε αντιπάθεια για όλα

τα ιδανικά τα οποία μπορούν να κάνουν κάποιον να νιώσει σαν

στο σπίτι του ακόμη και σ' αυτή την εύθραυστη, τσακισμένη, με­

ταβατική περίοδο· όσο για τις «πραγματικότητές» της, δεν πι­

στεύουμε ότι θα έχουν διάρκεια. Ο πάγος που κρατάει ακόμη

σήμερα, έχει γίνει πολύ λεπτός ο άνεμος που λιώνει τον πάγο

έχει αρχίσει να φυσάει· εμείς οι ίδιοι, εμείς οι απάτριδες, είμα­

στε κάτι που διαρρηγνύει τον πάγο κι άλλες υπερβολικά λεπτές

«πραγματικότητες» ... Δεν «διατηρούμε» τίποτα· ούτε θέλουμε να επιστρέψουμε σε κανένα παρελθόν· δεν είμαστε κατά κανέναν

τρόπο «φιλελεύθεροι» · δεν δουλεύουμε για την «πρόοδο»· δεν

έχουμε ανάγκη να βουλώνουμε τα αυτιά μας για να μην ακούμε τις σειρήνες του μέλλοντος στην αγορά: το τραγούδι τους για τα

344

Βιβλίο V.· Εμείς οι άφοβοι

«ίσα δικαιώματα», για την «ελεύθερη κοινωνία», για το «όχι πια

αφεντικά και δούλοι» δεν μας δελεάζει καθόλου! Απλώς, δεν

θεωρούμε επιθυμητό να εδραιωθεί στη γη ένα βασίλειο δικαιο­

σύνης και ομόνοιας (γιατί, ασφαλώς, θα 'ταν το βασίλειο της βα­

θύτερης μετριότητας και «Κινεζισμού» 127)· χαιρόμαστε μ' όλους

εκείνους οι οποίοι αγαπούν, σαν και μας, τον κίνδυνο, τον πό­

λεμο και τις περιπέτειες, που αρνούνται να συμβιβαστούν, να

αιχμαλωτιστούν, να συμφιλιωθούν και να ευνουχιστούν· κατα­

τάσσουμε τους εαυτούς μας στην κατηγορία των κατακτητών·

σκεπτόμαστε για την αναγκαιότητα νέων ιεραρχιών και μιας νέ­

ας δουλείας επίσης - γιατί κάθε ενίσχυση και ανύψωση του τύ­

που «άνθρωπος» συνεπάγεται κι ένα νέο είδος υποδούλωσης -δεν είναι αλήθεια; Μ' όλα αυτά, είναι πολύ δύσκολο να νιώθου­

με σαν στο σπίτι μας σε μια εποχή που διεκδικεί την τιμή ότι εί­

ναι η πιο ανθρώπινη, η πιο ήπια, η πιο δίκαιη εποχή απ' όσες

είδε μέχρι τώρα ο ήλιος. Το χειρότερο είναι ότι τέτοια ωραία

λόγια μάς προκαλούν εξίσου άσχημες υποψίες! Δεν βλέπουμε σ'

αυτά παρά μόνο την έκφραση - και τη μασκαράτα - μιας βα­

θιάς εξασθένησης, κόπωσης, γηρατειών, εξαντλημένης ενέρ­

γειας! Τι μας ενδιαφέρουν τα μπιχλιμπίδια που μπορεί να χρη­

σιμοποιήσει ο άρρωστος για να καλλωπίσει την αδυναμία του!

Ας τον αφήσουμε να τα επιδεικνύει σαν να 'ναι η αρετή του -δεν υπάρχει αμφιβολία πως η αδυναμία σε κάνει ήπιο, ω, τόσο

ήπιο, τόσο δίκαιο, τόσο άκακο, τόσο «ανθρώπινο»! - Η «θρη­

σκεία του οίκτου», στην οποία θέλουν να μας μυήσουν - αχ, ξέ­

ρουμε αρκετά καλά τα υστερικά μικρά αρσενικά και θηλυκά που

χρειάζονται σήμερα ακριβώς αυτή τη θρησκεία για πέπλο και

για ψιμύθιο! Δεν είμαστε φιλάνθρωποι· δεν θα τολμούσαμε πο­

τέ να επιτρέψουμε στον εαυτό μας να μιλήσει για την «αγaπη

του για την ανθρωπότητα» - κανένας από μας δεν είναι αρκε­

τά θεατρίνος για κάτι τέτοιο! Ούτε αρκετά σενσιμονιστής ούτε

αρκετά Γάλλος. Πρέπει να προσβληθεί κανείς πράγματι από μια γαλατική υπερβολή ερωτικής ευερεθιστότητας και ερωτευμένης

345

Η χαρούμενη γvώση

aνυπομονησίας για να μπορέσει να πλησιάσει με πόθο την αν­

θρωπότητα ... Η ανθρωπότητα! Υπήρξε τάχα ποτέ πιο βδελυρή γριά ανάμεσα σ' όλες τις γριές (εκτός ίσως από την «αλήθεια»:

ένα ερώτημα για φιλοσόφους); Όχι, εμείς δεν αγαπάμε την αν­

θρωπότητα· από την άλλη μεριά όμως δεν είμαστε αρκετά «Γερ­

μανοί», με την έννοια με την οποία χρησιμοποιείται συνεχώς σή­

μερα η λέξη «Γερμανός», ώστε να μπορούμε να γίνουμε φερέ­

φωνα του εθνικισμού και του φυλετικού μίσους και να χαιρόμα­

στε με την εθνικιστική ψώρα της καρδιάς και του δηλητηριασμού

του αίματος, που κάνουν σήμερα τους λαούς της Ευρώπης να

στήνουν σύνορα και να οχυρώνονται σαν να πρόκειται για κα­

ραντίνα. Γι' αυτό το πράγμα είμαστε πολύ aπροκατάληπτοι, πο­

λύ κακοί, πολύ κακομαθημένοι, πολύ καλά πληροφορημένοι, πο­

λύ «ταξιδεμένοι»: προτιμάμε να ζούμε σε βουνά, χώρια, «παρά­

καιρα», σε περασμένους ή μελλοντικούς αιώνες, έστω και για

να γλιτώσουμε από τη βουβή λύσσα στην οποία θα καταδικαζό­

μασταν ως μάρτυρες μιας πολιτικής που ερημώνει το γερμανικό

πνεύμα, επειδή το κάνει μάταιο, και που είναι, άλλωστε, μικρο­

πολιτική: προκειμένου να κρατήσει το ίδιο της το δημιούργημα έτσι ώστε να μην γκρεμιστεί αμέσως αυτό, δεν της είναι απα­

ραίτητο να το φυτέψει ανάμεσα σε δύο θανάσιμα μίση; Δεν εί­

ναι αναγκασμένη να θέλει τη διαιώνιση του χωρισμού της Ευ­

ρώπης σε πολλά μικρά κράτη; ... Εμείς οι απάτριδες είμαστε πο­λύ πολύμορφοι και ανάμικτοι ως προς τη φυλή και την καταγω­

γή μας και γι' αυτό δεν νιώθουμε τον πειρασμό να συμμετάσχου­

με στον ψευδολόγο φυλετικό aυτοθαυμασμό και στην απρέπεια

που επιδεικνύονται σήμερα στη Γερμανία ως διακριτικό σημάδι

του γερμανικού τρόπου σκέψης, και που είναι διπλά ψεύτικα και

απρεπή πράγματα για το λαό της «ιστορικής αίσθησης». Είμα­

στε, με μια λέξη - κι ας είναι αυτή λόγος τιμής μας! - καλοi

Ευρωπαίοι, οι κληρονόμοι της Ευρώπης, οι πλούσιοι, αυτοί που

έχουν πάρει πάρα πολλά αλλά και έχουν αναλάβει τις περισσό­

τερες υποχρεώσεις, οι κληeονόμοι των χιλιάδων χρόνων του ευ·

34 6

Βιβλίο V.· Εμείς οι άφοβοι

ρωπα·ίκού πνεύματος. Ως τέτοιοι, έχουμε ξεπεράσει το χριστια­

νισμό και νιώθουμε απέχθεια γι' αυτόν - επειδή ακριβώς με­

γαλώσαμε απ ' αυτόν, επειδή οι πρόγονοί μας ήταν χριστιανοί με

ριζική χριστιανική εντιμότητα: για την πίστη τους θυσίαζαν πρό­

θυμα την περιουσία και το αίμα τους, την κατάστασή τους και

τη γη των πατέρων τους. Εμείς - κάνουμε το ίδιο. Αλλά γιατί;

Για την απιστία μας; Για κάθε είδος απιστίας; Όχι, ξέρετε κά­

τι καλύτερο απ' αυτό, φίλοι μου! Το κρυμμένο Ναι μέσα σας εί­

ναι πιο δυνατό απ' όλα τα: Όχι και Ίσως που aρρωσταίνουν ε­

σάς και την εποχή σας Κι όταν πρέπει να πάρετε τις θάλασσες, εσείς μετανάστες, τότε κι εσάς επίσης σας αναγκάζει να το κά­

νετε αυτό - μια πίστη! ...

378

«Και θα ξαναγίνουμε διαυγείς». - Εμείς, οι γενναιόδωροι και

Πλούσιοι σε πνεύμα, που στεκόμαστε στην άκρη των δρόμων σαν ανοιχτά πηγάδια και δεν θέλουμε να εμποδίσουμε κανέναν να

αντλήσει το νερό μας - δεν ξέρουμε δυστμχώς πώς να αμυνό­

μαστε όταν το θέλουμε: δεν έχουμε τρόπο να εμποδίσουμε τους

άλλους από το να μη μας κάνουν ταραγμένους, σκοτεινqύς: η ε­

ποχή στην οποία ζούμε ρίχνει μέσα μας ό,τι πιο εφήμερο υπάρ­

χει· τα βρομερά της πουλιά ρίχνουν μέσα μας τις κουτσουλιές

τους τα παιδιά τα μπιχλιμπίδια τους και οι κατάκοποι ταξιδιώ­

τες, που έρχονται κοντά μας να ξεκουραστούν, τις μικρές και με­

γάλες μιζέριες τους. Αλλά εμείς θα κάνουμε ό,τι κάναμε πάντα:

ό,τι ρίξουν μέσα μας θα το πάρουμε και θα το θάψουμε κάτω

στο βυθό μας - γιατί είμαστε βαθιοί, δεν το ξεχνάμε αυτό

και θα ξαναγίνουμε διαυγείς ...

347

Η χαρούμενη γνώση

379

Ιντερμέδιο του τρελού. - Δεν είναι μισάνθρωπος αυτός που έ­

γραψε τούτο το βιβλίο: σήμερα το μίσος για τους ανθρώπους

πληρώνεται πολύ ακριβά. Για να μισήσει κανείς τους ανθρώπους

όπως τους μισούσαν άλλοτε, όπως τους μισούσε ο τίμων, ολο­

κληρωτικά, χωρίς καμιά εξαίρεση, με γεμάτη καρδιά, μ' όλη την

αγάπη του μίσους, πρέπει να απαρνηθεί την περιφρόνηση. Και

πόση λεπτή χαρά, πόση υπομονή, πόση καλοσύνη δεν χρωστάμε

ακριβώς στην περιφρόνησή μας! Επιπλέον, μας κάνει «εκλε­

κτούς του Θεού»: η εκλεπτυσμένη περιφρόνηση είναι το γούστο

μας και το προνόμιό μας, η τέχνη μας, η αρετή μας ίσως, εμάς,

των πιο μοντέρνων των μοντέρνων! ... Το μίσος αντίθετα βάζει τους ανθρώπους στην ίδια μοίρα, τον έναν απέναντι στον άλλο·

στο μίσος υπάρχει τιμή· τέλος, στο μίσος υπάρχει φόβος, ένα με­

γάλο, καλό κομμάτι φόβου. Εμείς οι άφοβοι όμως, εμείς οι πιο

πνευματικοί άνθρωποι του αιώνα αυτού, ξέρουμε αρκετά το προ­

νόμιό μας για να ζούμε δίχως φόβο σ' αυτή την εποχή, επειδή

ακριβώς είμαστε οι πιο πνευματικοί άνθρωποι. Πολύ δύσκολα

θα μας aποκεφαλίσουν, θα μας φυλακίσουν ή θα μας εξορίσουν·

δεν θα απαγορευτούν ούτε θα καούν τα βιβλία μας. Η εποχή α­

γαπάει το πνεύμα· μας αγαπάει και μας χρειάζεται, ακόμη κι αν

πρέπει να της δώσουμε να καταλάβει ότι είμαστε καλλιτέχνες

στην περιφρόνηση· ότι κάθε συναναστροφή με ανθρώπους μάς

προκαλfί ελαφρό ρίγος ότι παρά την ηπιότητα, την υπομονή, την

κοινωνι.,ότητα και την ευγένειά μας, δεν μπορούμε να πείσου­

με τη μύτη μας να παρατήσει την προκατάληψη που δείχνει ό­

ταν βρεθεί κοντά σ' έναν άνθρωπο· ότι αγαπάμε τη φύση όταν

συμπεριφέρεται όσο το δυνατόν λιγότερο ανθρώπινα και την τέ­

χνη όταν είναι φυγή του καλλιτέχνη μπροστά στον άνθρωπο ή

χλευασμός του ανθρώπου από τον καλλιτέχνη ή αυτοχλευασμός

του καλλιτέχνη ...

348

Βιβλ{ο V.· Εμε{ς οι άφοβοι

380

Ο «ταξιδιώτης» μιλάει. - Για να εξετάσουμε από απόσταση την

ευρωπαϊκή ηθικότητά μας, για να τη μετρήσουμε σε σχέση με

άλλες ηθικότητες, παλιότερες και μελλοντικές, πρέπει να κάνου­

με ό,τι κάνει ο ταξιδιώτης που θέλει να μάθει το ύψος των πύρ­

γων μιας πόλης: εγκαταλείπει την πόλη. «Οι σκέψεις για τις η­

θικές προκαταλήψεις για τις προκαταλήψεις», αν δεν είναι βέ­

βαια προκαταλήψεις, προϋποθέτουν μια τοποθέτηση έξω από

την ηθική, κάποιο σημείο πέρα απ' το καλό και το κακό, στο ο­

ποίο πρέπει να ανεβούμε, να σκαρφαλώσουμε ή να πετάξουμε

- και στη δεδομένη περίπτωση τουλάχιστον ένα σημείο πέρα

απ' το δικό μας καλό και κακό, μια ελευθερία από καθετί «ευ­

ρωπα·ίκό», με το οποίο εννοώ το σύνολο των δυναστικών αξιο­

λογικών κρίσεων που έχουν γίνει σάρκα και αίμα μας. Το ότι

θέλουμε να πάμε εκεί έξω, εκεί πάνω, μπορεί να είναι μια μι­

κρή τρέλα, ένα ιδιαίτερο, παράλογο «πρέπει» - γιατί κι εμείς

οι αναζητητές της γνώσης έχουμε τις ιδιοσυγκρασίες μας της «α­

νελεύθερης θέλησης»: το ζήτημα είναι αν μπορεί κανείς πραγ­

ματικά να πάει εκεί πάνω. Αυτό μπορεί να εξαρτάται από πολ­

λαπλές συνθήκες. Κατ' ουσία το ζήτημα είναι πόσο ελαφροί ή

βαριοί είμαστε - το πρόβλημα του «ειδικού βάρους» μας. Πρέ­

πει να 'ναι κανείς πολύ ελαφρύς για να μεταφέρει τόσο μακριά

τη θέλησή του για γνώση, για να τη μεταφέρει, ας πούμε, πέρα

από την εποχή του, για να φτιάξει για τον εαυτό του μάτια που

να επιθεωρούν χιλιετηρίδες και, επιπλέον, καθαρούς ουρανούς

μέσα σ' αυτά τα μάτια! Πρέπει να 'χει ελευθερώσει τον εαυτό

του από πολλά πράγματα που καταπιέζουν, εμποδίζουν, κρατούν

κάτω, και κάνουν βαριούς ακριβώς εμάς τους σημερινούς Ευρω­

παίους. Ο άνθρωπος ενός τέτοιου επέκεινα, που θέλει να δει τις

ανώτερες αξιολογήσεις της εποχής του, πρέπει πριν απ' όλα να

«ξεπεράσε ι» την εποχή του μέσα στον ίδιο τον εαυτό του - αυ­

τή είναι η δοκιμή της δύναμής του - και, κατά συνέπεια, να ξε-

349

Η χαρούμενη γνώση

περάσει όχι μόνο την εποχή του, αλλά και τη μέχρι τούδε απο­

στροφή και αντίθεσή του προς αυτή την εποχή, τον πόνο του α­

πό αυτή την εποχή, την ανε_πικαιρότητά του, το ρομαντισμό του.

381

Για το ζήτημα της κατανοητότητας. - Όταν γράφει κανείς, δεν

θέλει μόνο να 'ναι κατανοητός εξίσου σίγουρα θέλει να μην εί­

ναι κατανοητός. Όταν κάποιος βρίσκει ακατανόητο ένα βιβλίο,

αυτό δεν είναι κατά κανέναν τρόπο ένσταση εναντίον του ίδιου

του βιβλίου: ίσως να 'ταν αυτή η πρόθεση του συγγράφεα - ί­

σως να μην ήθελε αυτός να τον καταλαβαίνει «οποιοσδήποτε» . . Όλα τα ευγενή πνεύματα και γούστα επιλέγουν το ακροατήριό τους όταν θέλουν να επικοινωνήσουν· και, καθώς το κάνουν αυ­

τό, την ίδια στιγμή βάζουν φράγματα μπροστά «στους άλλους».

Όλοι οι λεπτότεροι νόμοι ενός στυλ έλκουν από εδώ την κατα­

γωγή τους: την ίδια στιγμή, κρατούν μακριά, δημιουργούν μια α­

πόσταση, απαγορεύουν την «είσοδο», την κατανόηση, όπως εί­

πα πιο πριν - ενώ ανοίγουν τα αυτιά εκείνων που τα αυτιά τους

συγγενεύουν με τα δικά τους. Και για να το πω μεταξύ μας και για τη δική μου περίπτωση: δεν θέλω ούτε η άγνοιά μου ούτε η

ζωντάνια του ταμπεραμέντου μου να εμποδίσουν να 'μαι κατα­

νοητός σε σας, φίλοι μου: ούτε η ζωντάνια μου, όπως είπα, όσο

πολύ κι αν με πιέζει να καταπιαστώ μ' ένα θέμα γρήγορα, α­

πλώς για να μπορέσω να καταπιαστώ μ' αυτό. Γιατί πλησιάζω

τα βαθιά προβλήματα όπως τα κρύα μπάνια: γρήγορα μέσα και

πάλι γρήγορα έξω. Το ότι δεν φτάνει κανείς βαθιά μ' αυτόν τον

τρόπο, αρκετά βαθιά κάτω, αυτό είναι προκατάληψη εκείνων

που φοβούνται το νεοό. των εχθοών του κούου νι;οού· μιλούν χωρίς να 'χουν πείρα. Ω! Το δυνατό κρύο σε κάνει γρήγορο! -Και για να ρωτήσω κάτι σχετικό: όταν πλησιάζουμε ένα θέμα

γρήγορα, βιαστικά, αστραπιαία, αυτό παραμένει κατ' ανάγκη α-

350

Βιβλίο V.· Εμείς οι άφοβοι

κατανόητο και ανεξιχνίαστο; Πρέπει οπωσδήποτε να καθίσου­

με πάνω του μ' όλο μας το βάρος; Να το κλωσσήσουμε σαν να

'ταν αυγό; Diu noctuque incubando, 128 όπως έλεγε για τον εαυ­

τό του ο Νεύτων; Τουλάχιστον υπάρχουν αλήθειες τόσο aπλησί­

αστες και ευαίσθητες που μόνο ξαφνικά μπορείς να τις πιάσεις,

που είτε πρέπει να τις αιφνιδιάσεις είτε να τις aφήσεις ήσύχες ... Τέλος, η συντομία μου έχει και μια άλλη αξία: το είδος των ζη­

τημάτων που με απασχολούν με αναγκάζει να πω πολλά πράγ­

ματα με συντομία προκειμένου να με ακούσουν με ακόμη μεγα­

λύτερη συντομία. Γιατί, όταν είναι κανείς αμοραλιστής, πρέπει

να αποφεύγει να διαφθείρει την αθωότητα, εννοώ τους γα"ίδά­

ρους και τις γεροντοκόρες και των δύο φύλων, που δεν έχουν τί­

ποτε από τη ζωή εκτός από τn" αθωότητά τους ακόμη περισσό­

τερο, τα γραπτά μου πρέπει να τους ενθουσιάζουν, να τους ανυ­

ψώνουν και να τους ενθαρρύνουν στην αρετή. Δεν ξέρω πιο ευ­

χάριστο θέαμα στη γη από το θέαμα των ενθουσιασμένων γέρι­

κων γα"ίδάρων και παρθένων, που διεγείρονται απ' τα γλυκά συ­

ναισθήματα της αρετής κι «αυτό το είδα» - τάδε έφη Ζαρα­

τούστρα. Αυτά για την πρόθεση της συντομίας. Τα πράγματα εί­

ναι χειρότερα με την άγνοιά μου, που δεν προσπαθώ να την κρύ­

ψω από τον εαυτό μου. Υπάρχουν ώρες που ντρέπομαι γι' αυ­

τήν· υπάρχουν όμως και ώρες που ντρέπομαι για το ότι ντρέπο­

μαι. Σήμερα ίσως είναι άσχήμη η θέση όλων των φιλοσόφων α­

πέναντι στη γνώση: η επιστήμη συνεχίζει να αναπτύσσεται, και

οι σοφότεροι από μας κοντεύουν να ανακαλύψουν πως ξέρουν

πολύ λίγα. Τα πράγματα θα 'ταν όμως χειρότερα, αν συνέβαινε

κάτι διαφορετικό - αν ξέραμε πάρα πολλά· το πρώτο καθήκον

μας είναι και θα είναι να μην παίρνουμε τους εαυτούς μας για

άλλους. Είμαστε κάτι άλλο από σοφοί, παρ' όλο που είναι ανα­

πόφευκτο να 'μαστε, ανάμεσα στ' άλλα, και σοφοί. Έχουμε δια­

φορετικές ανάγκες, διαφορετική ανάπτυξη και διαφορετική πέ­

ψη: χρειαζόμαστε περισσότερα, χρειαζόμαστε επίσης και λιγό­τερα. Πόσα χρειάζεται ένα πνεύμα για να τραφεί - γι' αυτό δεν

351

Η χαρούμενη γνώση

υπάρχει φόρμουλα· αν το γούστο του όμως κλίνει στην ανεξαρ­

τησία, στο γρήγορο πήγαιν' έλα, στις περιπλανήσεις, ίσως στις

περιπέτειες, για τις οποίες είναι φτιαγμένοι μόνο οι πιο σβέλ­

τοι, προτιμά να ζει ελεύθερο με λιγότερη τροφή παρά ανελεύ­

θερο με την κοιλιά πρησμένη. Αυτό που θέλει ένας καλός χο­

ρευτής από την τροφή του δεν είναι το πάχος, αλλά η μεγαλύτε­

ρη δυνατή ευλυγισία και δύναμη - και δεν ξέρω τι παραπάνω

θα μπορούσε να θέλει το πνεύμα ενός φιλόσοφου από το να γί­

νει ένας καλός χορευτής. Γιατί ο χορός είναι το ιδανικό του, η

τέχνη του και, τέλος, η μόνη του ευσέβεια, η «θεία λατρεία» του ...

382

Η μεγάλη υγεία. - Εμείς οι καινούργιοι, εμείς που δεν έχουμε

όνομα, εμείς οι δυσκολονόητοι άνθρωποι, εμείς τα πρόωρα παι­

διά ενός αβέβαιου ακόμη μέλλοντος, χρειαζόμαστε για έναν και­

νούργιο σκοπό κι ένα καινούργιο μέσο - δηλαδή, μια καινούρ­

για υγεία, πιο δυνατή, πιο πονηρή, πιο ανθεκτική, πιο τολμηρή

και πιο χαρούμενη από οποιαδήποτε προηγούμενη υγεία. Ό­

ποιος έχει μια ψυχή που διψά να ζήσει όλο το εύρος των μέχρι

τούδέ αξιών και βλέψεων και να κάνει τον περίπλου όλων των

ακτών αυτής της ιδανικής «Μεσογείου»· όποιος θέλει να μάθει,

από τις περιπέτειες της πιο προσωπικής του εμπειρίας, πώς νιώ­

θει ένας εξερευνητής και κατακτητής του ιδεώδους, κι επίσης έ­

νας καλλιτέχνης, ένας άγιος, ένας νομοθέτης, ένας σοφός, ένας

επιστήμονας, ένας ευσεβής άνθρωπος, ένας μάντης, κι ένας που

στέκει σαν Θεός παράμερα, σύμφωνα με το παλιό στυλ - χρειά­

ζεται ένα πράγμα κυρίως: τη μεγάλη υγεία, την οποία δεν την έ­

χει κανείς απλώς, αλλά την αποκτά συνεχώς και πρέπει να την

αποκτά, γιατί την εγκαταλείπει συνεχώς και πρέπει να την εγκα­

ταλείπει! .. . Και τώρα, αφού για πολύ καιρό οδοιπορούσαμε, ε­μείς οι αργοναύτες του ιδεώδους, με περισσότερη ίσως τόλμη

352

Βιβλίο V.:· Εμείς οι άφοβοι

απ' όσο θα ήταν λογικό· αφού υποφέραμε αρκετά συχνά από

ναυάγια και ζημιές και μείναμε όμως, για να το επαναλάβω, πιο υγιείς απ' όσο θα 'θελαν να μας επιτρέψουν να μείνουμε, επι­

κίνδυνα υγιείς, για πάντα υγιείς, μας φαίνεται πως τώρα έχου­

με απέναντί μας, ως ανταμοιβή, μια ανεξερεύνητη χώρα, που κα­

νένας δεν είδε ακόμη τα σύνορά της, κάτι πέρα από τις γνωστές

μέχρι τώρα χώρες και τις γωνιές του ιδεώδους, έναν κόσμο τό­

σο πλούσιο σε πράγματα όμορφα, παράξενα, αμφίβολα, φοβε­

ρά και θε"ίκά, ώστε η περιέργειά μας και η λαχτάρα μας να τον

αποκτήσουμε έχουν βγει από τα όριά τους - αλίμονο! τώρα πια

δεν υπάρχει τίποτα που να μπορεί να μας χορτάσει! Έπειτα α­

πό τέτοια θεάματα και με τέτοια καυτερή πείνα στη συνείδησή

μας και στη γνώση μας, πώς θα μπορούσαμε να ικανοποιούμα­

στε ακόμη με τους τωρινούς ανθρώπους; Είναι ίσως πολύ κακό,

αλλά και αναπόφευκτο, να δυσκολευόμαστε να παραμένουμε

σοβαροί, όταν βλέπουμε τι είναι πραγματικά οι αξιόλογοι γι' αυ­

τούς τους ανθρώπους σκοποί και ελπίδες. Και συχνά δεν μπο­

ρούμε πια ούτε μια ματιά να τους ρίξουμε. Ένα άλλο ιδεώδες

τρέχει μπροστά μας, ένα ιδεώδες παράξενο, σαγηνευτικό, επι­

κίνδυνο, για το οποίο δεν θέλουμε να πείσουμε κανέναν, επει­

δή σε κανέναν δεν αναγνωρίζουμε εύκολα το δικαίωμα να το έ­

χει: είναι το ιδεώδες ενός πνεύματος που παίζει με αφέλεια -δηλαδή, όχι σκόπιμα, αλλά λόγω μιας ξέχειλης δύναμης και a­φθονίας - μ' ό,τι ονομαζόταν μέχρι τώρα άγιο, καλό, άθικτο,

θείο· το ιδεώδες ενός πνεύματος, για το οποίο εκείνα τα ανώτε­

ρα πράγματα που δέχονται δικαιολογημένα οι άνθρωποι ως κρι­

τήρια αξίας σημαίνουν κίνδυνο, φθορά, ταπείνωση ή τουλάχι­

στον αναψυχή, τύφλωση και προσωρινή λήθη του εαυτού· το ι­

δεώδες μιας ανθρώπινης, υπεράνθρωπης ευημερίας και καλοσύ­

νης, που θα φανεί συχνά απάνθρωπο - για παράδειγμα, αν a­ντιπαραταχθεί σε ολόκληρη τη μέχρι τούδε επίγεια σοβαρότητα,

σε κάθε είδους επισημότητα στις κινήσεις, στα λόγια, στον τό­

νο, στο βλέμμα, στην ηθική και στον προορισμό, ως η πιο έν-

353

Η χαρούμενη γνώση

σαρκη και αθέλητη παρωδία τους. Παρ' όλα αυτά όμως, είναι έ­

να ιδεώδες με το οποίο πραγματικά αρχίζει η μεγάλη σοβαρό­

τητα, με το οποίο μπαίνει για πρώτη φορά το πραγματικό ερω­

τηματικό, με το οποίο αλλάζει η μοίρα της ψυχής, προχωρά ο

δείκτης, αρχι1;ει η τραγωδία ...

383

Επίλογος. - Ενώ όμως ζωγραφίζω σιγά-σιγά αυτό το σκοτεινό

ερωτηματικό στο τ~λος και εξακολουθώ να θέλω να υπενθυμί­

σω στους αναγνώστες μου τις αρετές του σωστού αναγνώστη -τι ξεχασμένες και άγνωστες αρετές που είναι! - να που ακούω

ολόγυρά μου το πιο κακό, κεφάτ~ και διαβολικό γέλιο: τα πνεύ­

ματα του ίδιου μου του βιβλίου ρίχνονται πάνω μου, μου τρα­

βούν τ' αυτιά και με επαναφέρουν στην τάξη. «Δεν αντέχουμε

πια», μου φωνάζουν· «μακριά, μακριά από μας αυτή η μαύρη

σαν τον κόρακα μουσική! Δεν λάμπει γύρω μας το φωτεινό πρωι­

νό; Και το μαλακό πράσινο χώμα και γρασίδι, το βασίλειο του

χορού; Υπάρχει καλύτερη ώρα για να 'σαι χαρούμενος; Ποιος

θα πει ένα τραγούδι για μας, ένα τραγούδι του πρωινού, τόσο

ηλιόλουστο, τόσο ανάλαφρο, τόσο πουπουλένιο που δεν θα τρο­

μάζει τα τζιτζίκια, αλλά αντίθετα θα τα καλεί να πάρουν μέρος

στο χορό και στο τραγούδι; Καλύτερα η απλή χωριάτικη γκάι­

ντα παρά αυτοί οι μυστηριώδεις ήχοι, αυτός ο βατραχίσιος κο­

ασμός, οι φωνές από τον τάφο και τα σφυρίγματα του σκίουρου

με τα οποία μας φιλοδωρήσατε μέχρι τώρα μέσα στην έρημό σας

κύριε Ερημίτη και Μουσικέ του Μέλλοντος129 ! Όχι! Όχι άλλοι

τέτοιοι τόνοι! Από δω και μπρος ας παιανίσουμε πιο ευχάριστες,

πιο χαρούμενες μελωδίες! 130 - Αυτό σας αρέσει, aνυπόμονοι

φίλοι μου; Ε, καλά λοιπόν! Ποιος δεν θα 'θελε να σας κάνει το κέφι; Η γκάιντα μου περιμένει, όπως κι ο λάρυγγάς μου· - α­

κόμη κι αν είναι λιγάκι βραχνιασμένος, συγγνώμη! Είμαστε στο

354

Βιβλ{ο V.· Εμε{ς οι άφοβοι

βουνό. Αυτό όμως που θα ακούσετε είναι τουλάχιστον καινούρ­

γιο· κι αν δεν το καταλάβετε, αν παρανοήσετε τον τραγουδιστή,

τι σημασία έχει; Αυτό είναι η λεγόμενη «κατάρα του τραγουδι­

στή»131. Όσο πιο καθαρά μπορέσετε να ακούσετε τη μουσική του

και τον τρόπο του, τόσο πιο καλά θα μπορέσετε να χορέψετε

σύμφωνα με τους ήχους των αυλών του . Το θέλετε; ...

355

ΠΑΡ AP'fHMA

ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΟΥ ΠΡΙΓΚΙΠΑ ΕΚΝΟΜΟΥ

ΣΤΟΝΓΚΑΠΕ

Το άφθαρτο είναι μόνο παραβολή!

Ο Θεός, ο απατηλός

Είναι απάτη ποιητή ...

Καθώς κυλάει ο τροχός του κόσμου

Αγγίζει τον ένα σκοπό μετά τον άλλο:

Απόγνωση, τον λέει ο οργίλος

Παιχνίδι, τον λέει ο τρελός ...

Το παιχνίδι του κόσμου, το κυρίαρχο,

Ανακατεύει το είναι με το φαίνεσθαι:

Το αιώνια τρελό

Μας ανακατεύει και μας εκεί μέσα! ...

ΚΛΗΣΗ ΠΟΙΗτΉ

Μια μέρα που είχα ξαπλώσει για να δροσιστώ

Κάτω από πυκνά φυλλώματα

Άκουσα ένα ελαφρό τικ-τακ

Να κρατάει το μέτρο μαλακά

Θυμωμένος, άρχισα να το δείχνω

Αλλά δεν μπορούσα να κάνω τίποτα,

Ώσπου στο τέλος, όπως ένας ποιητής

Άρχισα να λέω κι εγώ τικ-τακ.

359

Η χαρούμενη γνώση

Συνέχισα να φτιάχνω στίχους.

Με κάθε συλλαβή ένα όπα,

Ξαφνικα μ' έπιασαν τα γέλια

Και γελούσα ένα τέταρτο συνεχώς.

Εσύ ποιητής; Εσύ ποιητής;

Έχει σαλέψει το μυαλό σου;

«Μάλιστα, κύριε , είσαι ποιητής»

Λέει ο δρυοκολάπτης σηκώνοντας τους ώμους.

Ποιον περιμένω σ' αυτόν το θάμνο;

Ποιον παραμονεύω σαν ληστής;

Ένα aπόφθεγμα; Μια εικόνα;

Η ρίμα μ' ένα πήδημα ανεβαίνει πάνω του.

Ό,τι τρέχει ή πηδάει γρήγορα

Το κάνει ο ποιητής στίχο.

«Μάλιστα, κύριε , είσαι ποιητής»

Λέει ο δρυοκολάπτης σηκώνοντας τους ώμους.

Οι ρίμες μοιάζουν με βέλη.

Δες το τρέμουλο, δες το ρίγος, δες το αναπήδημα

Όταν σχίζουν τα ευγενή μέρη

Του μικρού σώματος της σαύρας!

Πεθαίνετε, φτωχοί διάβολοι

Ή παραπαίετε σαν μεθυσμένοι!

«Μάλιστα, κύριε, είσαι ποιητής»

Λέει ο δρυοκολάπτης σηκώνοντας τους ώμους.

Κυρτά αποφθέγματα που γράφονται βιαστικά

Μεθυσμένες φράσεις, πώς βιάζονται όλες!

Ώσπου όλες σας, στίχο με στίχο

Κρεμιέστε απ' την αλυσίδα του τικ-τακ μου. Κι υπάρχει μια σκληρή φάρα

Που χαίρεται μ' όλα αυτά; Είναι διεστραμμένοι οι ποιητές ;

360

Παράρτημα: Τρα'"yούδια του πρίγκιπα Έκνομου

«Μάλιστα, κύριε, είσαι ποιητής»

Λέει ο δρυοκολάπτης σηκώνοντας τους ώμους.

Κορο"ίδεύεις πολύ; Θέλεις να αστειευτείς;

Αν είναι σαλεμένο το μυαλό μου

Τι θα απογίνει η καρδιά μου;

Α! να φοβάσαι, να τρέμεις την οργή μου!

Όμως ο ποιητής φτιάχνει ρίμες

Όπως-όπως, ακόμη κι οργισμένος.

«Μάλιστα, κύριε, είσαι ποιητής»

Λέει ο δρυοκολάπτης σηκώνοντας τους ώμους.

ΣτΟΝΝΟΤΟ

Σ' ένα στραβό κλαρί κάθομαι

Και κουνώ την κούρασή μου.

Ένα πουλί με κάλεσε να μείνω,

Και στη φωλιά του ξεκουράζομαι.

Μα πού είμαι λοιπόν; Αχ, μακριά, πολύ μακριά!

Η άσπρη θάλασσα αποκοιμήθηκε

Ένα πορφυρό πέπλο πέφτει πάνω της.

Ένας βράχος, συκιές, πύργος και λιμάνι,

Ειδύλλια ακούγονται, βελάσματα προβάτων

Ω, αθωότητα του Νότου, δέξου με!

Να βαδίζεις με βήμα - αυτό δεν είναι ζωή,

Το ένα πόδι και μετά το άλλο - σε κάνει Γερμανό και βαρύ.

Είπα στον άνεμο να με πάρει μαζί του

Το πουλί μ' έμαθε να πετάω,

Για τον Νότο πέταξα πάνω απ' τη θάλασσα.

361

Η χαρούμενη γνώση

Λογικό! Ανιαρή δουλειά που είσαι!

Μας φέρνεις πολύ γρήγορα στο σκοπό μας!

Πετώντας έμαθα τι με ξεγελούσε

Τώρα έχω θάρρος, αίμα και ρώμη

Για μια καινούργια ζωή, για ένα καινούργιο παιχνίδι ...

Είναι σοφό να σκέφτεσαι μονάχος

Θα 'ταν όμως ηλίθιο να τραγουδάς μονάχος!

Ακούστε λοιπόν ένα τραγούδι προς τιμήν σας

Και καθίστε ήσυχα τριγύρω μου σε κύκλο

Κακά μικρά πουλιά!

Τόσο νέα, τόσο ψεύτικα, τόσο περιπλανώμενα

Μου φαίνεστε φτιαγμένα για τον έρωτα

Και για όλες τις όμορφες διασκεδάσεις.

Στον Βορρά, διστάζω να το ομολογήσω

Αγάπησα μια γυναίκα, γριά να φρίξεις.-

Τη λέγανε «αλήθεια» ...

Η ΕΥ~ΕΒΗΣ ΜΠΕΠΑ

Όσο είναι ακόμα όμορφο το κορμάκι μου

Θα 'κανα καλά να 'μαι ευσεβής.

Ξέρουμε πως ο Θεός αγαπάει τις γυναίκες

Και προπαντός τις όμορφες.

Και θα συγχωρέσει πρόθυμα το

Φτωχό καλογεράκι

Που τόσο του αρέσει να 'ναι μαζί μου

Όπως και τόσα άλλα καλογεράκια.

Δεν είναι κανένας θαμπός Πατέρας της Εκκλησίας,

Όχι, είναι νέος και συχνά ροδαλός,

362

Παράρτημα: Τραγούδια του πρίγκιπα Έκνομου

Συχνά, παρά τη ζοφερή του δυσθυμία,

Γεμάτος ζήλια κι απόγνωση.

Δεν μ' αρέσουν οι γέροι

Κι εκείνου δεν του αρέσουν οι γριές:

Με τι θαυμαστό και σοφό τρόπο

Τα κανόνισε αυτά ο Κύριος!

Η Εκκλησία ξέρει να ζήσει

Δοκιμάζει τις καρδιές και τα πρόσωπα,

Με βλέπει και θα με συγχωρέσει ... Και ποιος δεν θα με συγχωρούσε;

Ψελλίζεις κάτι με το στοματάκι σου

Γονατίζεις και τέλειωσες.

Κι η καινούργια αμαρτία

Σβήνει την παλιά.

Ευλογημένος ο Θεός επί της γης,

Που αγαπάει τα όμορφα κορίτσια

Κι εύκολα συγχωρεί

Τέτοιες αταξίες

Όσο είναι ακόμα όμορφο το κορμάκι μου

Καλά θα 'κανα να 'μαι ευσεβής

Σαν γίνω γριά φαφούτα

Ας με πάρει ο διάβολος!

Η ΜΥΣ'ΠΊΡΙΩΔΗΣ ΒΑΡΚΑ

Χθες τη νύχτα, καθώς κοιμούνταν όλα

Εκτός από τα αβέβαια σφυρίγματα του ανέμου

Μες στα σοκάκια

Δεν με γαλήνευε·το μαξιλάρι

363

Η χαρούμενη γνώση

Ούτε το aφιόνι, ούτε εκείνο που φέρνει το

Βαθύ ύπνο: η καλή συνείδηση

Στο τέλος παράτησα τον ύπνο

Κι έτρεξα στο ακροθαλάσσι.

Το φεγγάρι έλαμπε, η νύχτα ήταν γλυκιά

Και βρήκα στη ζεστή άμμο άνθρωπο και βάρκα

Νυσταγμένους και τους δυο, βοσκό και πρόβατο

Νυσταγμένη η βάρκα έφυγε απ' την ακτή.

Πέρασε μια ώρα, ίσως και δυο,

'Ισως κι ένας χρόνος. Ξαφνικά

Όλες οι σκέψεις κι όλο το πνεύμα μου

Βυθίστηκαν σε μια αιώνια αδιαφορία:

Ένα άπατο βάραθρο ανοίχτηκε ... Αυτό ήταν .. .

Ήρθε το πρωί: πάνω σε μαύρα βάθη

Στέκει μια βάρκα, ήσυχη, πολύ ήσυχη ... Τι έγινε; Εκατό ρωτούσαν: τι έγινε, αίμα;

Τίποτε δεν έγινε! Κοιμόμασταν

Όλοι μας - ω, πόσο καλά, πόσο καλά!

ΕΡΩτΙΚΉ ΕΞΟΜΟΛΟΓΗΣΗ

(κατά τη διάρκεια της οποίας ο ποιητής πέφτει σε μια τρύπα)

Ω θαύμα! Μα πετάει ακόμα

Ανεβαίνει ψηλά χωρίς να κουνιούνται τα φτερά του;

Τι τον ανεβάζει κάι τον κουβαλά;

Ποιος είναι ο σκοπός του, ο δρόμος του, το χαλινάρι του;

364

Παράρτημα: Τραγοvδια του πρίγκιπα Έκνομου

Σαν τ' αστέρι και την αιωνιότητα

Ζει σε ύψη που αποφεύγει η ζωή.

Συμπονάει ακόμη και το φθόνο ... Κι όποιος τον βλέπει να πλανάρει, πετάει κι ο ίδιος ψηλά!

Ω πουλί άλμπατρος!

Αιώνια ενόρμηση με σπρώχνει προς τα ύψη

Σε σκέφτηκα κι έκλαψα,

Έκλαψα- ναι, σ' αγαπώ!

τr ΑΓΟΥ ΔΙ ΕΝΟΣ ΘΕΟΚΡΙ'ΓΕΙΟΥ ΙΊΔΟΒΟΣΚΟΥ

Εδώ κείτομαι, άρρωστος στα σωθικά,

Και με κατατρώνε οι ψύλλοι

Κι εκεί πάνω ακόμη φώτα και θόρυβοι!

Τους ακούω να χορεύουν ...

Εκείνη ήθελε αυτή την ώρα

Να γλιστρήσει κοντά μου·

Μα σαν σκυλί περιμένω

Και κανένα σημάδι δεν βλέπω.

Εκείνο το σημείο του σταυρού, όταν το υποσχόταν;

Πώς μπόρεσε να πει ψέματα;

Μήπως τρέχει πίσω απ' όλους τους άνδρες

Όπως οι γίδες μου;

Από πού το μεταξωτό της φόρεμα;

Α, περήφανή μου!

Ώστε υπάρχουν ακόμα μερικοί τράγοι

Σε τούτο το δάσος;

365

Η χαρούμενη γνώση

Πόσο αγέλαστο και δηλητηριώδη

Σε κάνει η ερωτική αναμονή!

Κι έτσι, μια αποπνικτική νύχτα

Βγαίνει στον κήπο το δηλητηριώδες μανιτάρι.

Ο έρωτας με τρώει

Σαν τα επτά κακά

Δεν μπορώ να φάω πια τίποτα · Αντίο, κρεμμύδια μου!

Το φεγγάρι βασίλεψε κιόλας στη θάλασσα

Κουράστηκαν όλα τα αστέρια

Η μέρα έρχεται γκριζωπή:

Θα ήθελα να πέθαινα.

<<ΑΥ'ΓΕΣ ΟΙ ΑΒΕΒΑΙΕΣ ΨΥΧΕΣ>>

Γι'· αυτές τις αβέβαιες ψυχές

Έχω θανάσιμη έχθρα

Όλες οι τιμές τους είναι βάσανο,

Όλοι οι έπαινοί τους θυμός για τον εαυτό τους και ντροπή

Αφού δεν σέρνομαι καθόλου απ' τον αιώνα

Δεμένος στο δικό τους σκοινί,

Μ' ακολουθούν οι ματιές τους

Γλυκά δηλητηριασμένος φθόνος χωρίς ελπίδα.

Ας με καταριούνται, ας με περιφρονούν

Κι ας με αποδοκιμάζουν!

Όταν η έρευνα αυτών των ματιών

Στρέφεται σε μένα, πάντα θα γελιέται!

366

Παράρτημα: Τραγούδια του πρίγκιπα Έκνομου

ΕΝΑΣ 'fΡΕΛΟΣ ΣΕ ΑΠΌΓΝΩΣΗ

Αχ! Αυτά που 'γραψα στο τραπέζι και στον τοίχο

Με την τρελή καρδιά και το τρελό μου χέρι

Χρησίμεψαν για να στολίσουν τον τοίχο και το τραπέζι;

Μα λέτε: «Τα χέρια των τρελών λερώνουν

Τραπέζια και τοίχους - πρέπει να τα καθαρίσουμε

Από κάθε λεκέ, ως τον τελευταίο!»

Επιτρέψτε μου να βοηθήσω όσο πιο πολύ μπορώ:

Έμαθα να χρησιμοποιώ το σφουγγάρι και τη σκούπα

Σαν κριτικός και νεροκουβαλητής.

Μα σαν τελειώσει η δουλειά

Ευχαρίστως θα σας έβλεπα, εσάς τους υπερσοφούς

Να λερώνετε τραπέζι και τοίχο με σοφία.

RIMUS REMEDIUM132

Ή· πώς παρηγορούνται οι άρρωστοι ποιητές

Ω εσύ Χρόνε, σαλιάρα μάγισσα

Από το στόμα σου τρέχουν οι ώρες

Η μια πίσω από την άλλη

Άδικα φωνάζει η αηδία μου:

«Καταραμένο, καταραμένο να 'ναι

Το βάραθρο της αιωνιότητας!»

Ο κόσμος - είναι από μπρούντζο:

Ένας μανιασμένος ταύρος ...:. δεν ακούει καμιά φωνή. Ο πόνος γράψει με στιλέτα που πετούν

367

Η χαρούμενη γνώση

Στα κόκαλά μου:

«0 κόσμος δεν έχει καρδιά, Και θα 'ταν τρέλα να τα βάζεις μαζί του γι' αυτό».

Χύσε όλα τ' aφιόνια σου,

Χύσε, πυρετέ, δηλητήριο μες στο μυαλό μου!

Πολύ καιρό βάζεις σε δοκιμασία το χέρι και το

Κεφάλι μου.

Τι ρωτάς; Τι; «Με τι ... ανταμοιβή;» - Χα! Κατάρα στην πόρνη

Και στο χλευασμό της!

Όχι! Γύρνα πίσω!

Έξω κάνει κρύο, ακούω τη βροχή -Έπρεπε να 'μαι πιο τρυφερός μαζί σου;

- Να, πάρε! Να, χρυσάφι: πώς λάμπει!

Να σε πω «τύχη;»

Να σ' ευλογήσω, εσένα, πυρετέ;

Η πόρτα ανοίγει απότομα . Η βροχή μουσκεύει το κρεβάτι μου:

Η λάμπα σβήνει απ' τον αέρα - αναποδιές με το τσουβάλι ... Βάζω στοίχημα, ναι στοίχημα

Πως όποιος δεν θα 'χε τώρα εκατό ρίμες

Θα πέθαινε, ναι, θα πλάνταζε!

<<Η 'ΓΥΧΗ ΜΟΥ>>

Βλέπω πάλι τα περιστέρια του Αγίου Μάρκου:

Η πλατεία είναι σιωπηλή, το πρωινό αναπαύεται εκεί.

Είναι γλυκιά δροσιά. Σαν σμήνη από περιστέρια

Στο γαλάζιο ουρανό στέλνω τα τραγούδια μου

368

Παράρτημα: Τραγούδια του πρfγκιπα Έκνομου

Κι ύστερα πάλι τα φωνάζω πίσω

Για να κρεμάσω άλλη μια ρίμα στα φτερά τους

Τύχη μου! Τύχη μου!

Εσύ ήσυχη, ανοιχτογάλανη, μεταξένια στέγη του ουρανού·

Πλανιέσαι πάνω από το χρωματιστό κτίριο

Το οποίο εγώ - τι λέω; - αγαπώ, φοβάμαι, φθονώ ...

Θα 'θελα να ρουφήξω την ψυχή του!

Μα θα την έδινα πίσω;

Όχι, σιωπή, τροφή των ματιών μου!

Τύχη μου! Τύχη μου!

Εσύ αυστηρέ πύργε, με τι λιονταρίσια ορμή

Υψώνεσαι δίχως κόπο, θριαμβευτικά!

Βαθύ ήχο στέλνεις σ' όλη την πλατεία:

Στα γαλλικά θα 'σουν το accent aigu133;

Αν έμενα εδώ σαν και εσένα

Θα ήξερα από ποιον μαλακό σαν το μετάξι εξαναγκασμό ... Τύχη μου! Τύχη μου!

Φύγε μουσική! Άσε τις σκιές να πυκνώσουν

Και να γίνουν σκοτεινή, υγρή νύχτα!

Είναι πολύ νωρίς ακόμη για τους τόνους τα χρυσά

Σου στολίδια δεν έχουν γίνει ακόμα κόκκινα

Έχει πολύ φως ακόμα

Πολύ φως για τους ποιητές, την κρυψιβασία,

Τα μοναχικά μουρμουρητά

Τύχη μου! Τύχη μου!

369

Η χαρούμενη γνώση

ΓΙΑ ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΕΣ ΘΑΛΑΣΣΕΣ

Εκεί κάτω θέλω να πάω: εμπιστεύομαι

Στο εξής τον εαυτό μου και το χέρι μου.

Ανοιχτή είναι η θάλασσα, μέσα στο μπλε

Θέλει να ριχτεί το γενοβέζικο πλοίο μου.

Όλα λάμπουν όλο και πιο καινούργια

Το μεσημέρι κοιμάται πάνω στο χώρο και στο χρόνο·

Και το μάτι σου - φοβερά

Με κοιτάζει, ω απεραντοσύνη!

ΣΙΛΣ ΜΑΡΙΑ

Εδώ καθόμουν, περίμενα - αλλά δεν περίμενα τίποτα -Πέρα απ' το καλό και το κακό, απολαμβάνοντας

Άλλοτε το φως, άλλοτε τις σκιές, όλα ένα παιχνίδι

Όλα λίμνη, όλα μεσημέρι, όλα χρόνος δίχως σκοπό.

Όταν ξαφνικά, φίλη μου, το ένα έγινε δυο

- Κι ο Ζαρατούστρα πέρασε από μπροστά μου.

ΣΤΟΝ ΜΙΣΊΡΑΛ

Ένα τραγούδι χορού

Ω Μιστράλ, εσύ, κυνηγέ των συννέφων

Φονιά της θλίψης, σαρωτή του ουρανού,

Πόσο σ' αγαπώ, εσένα που μουγκρίζεις!

Μήπως δεν γεννηθήκαμε κι οι δυο

Απ' την ίδια κοιλιά, πρόωρα προορισμένοι

Για την ίδια μοίρα αιώνια;

370

Παράρτημα: Τραγούδια του πρίγκιπα Έκνομου

Εδώ στα γλιστερά μονοπάτια των βράχων

Τρέχοντας χορεύω απέναντί σου

Χορεύοντας όπως εσύ τραγουδάς και σφυρίζεις:

Εσύ, που χωρίς καράβι και κουπί

Ορμάς πάνω στις άγριες θάλασσες

Εσύ, πιο λεύτερε αδελφέ της λευτεριάς.

Μόλις ξύπνησα άκουσα το κάλεσμά σου

Πήδησα ως στα σκαλιά των βράχων

Ως τον κίτρινο τοίχο της θάλασσας.

Γειά σου! Κατέβαινες κιόλας νικηφόρος

Απ' το βουνό όμοιος με τα κύματα

Τα διαμαντένια των φωτεινών χειμάρρων.

Πάνω στο αλώνι του ουρανού

Είδα τα άλογά σου να καλπάζουν,

Είδα το άρμα που σε μεταφέρει,

Είδα το χέρι σου να χτυπάει

Όταν κατέβαζες γρήγορα σαν αστραπή

Το μαστίγιο στη ράχη των αλόγων.

Σε είδα να πηδάς απ' το άρμα

Για να ορμήσεις πιο γρήγορα προς τα κάτω

Σε είδα, σαν βέλος

Να καρφώνεσαι κάθετα στην άβυσσο,

Σαν τη χρυσή αχτίδα που τρυπάει

Τα πρώτα ρόδα της aυγής.

Χόρευε τώρα, πάνω σε χιλιάδες ράχες

Στις ράχες των κυμάτων, των πονηρών κυμάτων ... Ζήτω σ' όποιον φτιάχνει καινούργιους χορούς!

Ας χορέψουμε με χίλιους τρόπους,

371

Η χαρούμενη γνώση

Κι ας λέγεται ελεύθερη η τέχνη μας!

Και χαρούμενη η γνώση μας!

Ας κόψουμε από κάθε φυτό

Ένα λουλούδι για τη δόξα μας

Και δυο φύλλα για το στεφάνι μας!

Ας χορέψουμε σαν τους τροβαδούρους

Ανάμεσα στους αγίους και τις πόρνες

Ανάμεσα στον Θεό και τον κόσμο!

Όποιος δεν μπορεί να χορεύει με τους ανέμους

Όποιος είναι φασκιωμένος κι aρρωστιάρης

Σακάτης, γέρος και λεπτολόγος

Όποιος συμπεριφέρεται σαν υποκριτής

Όποιος είναι παλιάτσος της υπόληψης και

Χήνα της αρετής

Να πεταχθεί έξω από τον παράδεισό μας!

Ας φυσήξουμε τη σκόνη των δρόμων

Μέσα στη μύτη των aσθενικών

Ας τους τρομάξουμε όπου τους βρούμε!

Ας καθαρίσουμε όλη την ακτή

Από το χνώτο των σκελετωμένων στηθών,

Από τα άiολμα μάτια!

Ας διώξουμε αυτούς που θολώνουν τον ουρανό

Αυτούς που αμαυρώνουν τον κόσμο

Αυτούς που μαζεύουν σύννεφα·

Ας καθαρίσουμε το βασίλειο του ουρανού!

Ας μουγκρίσουμε ... μαζί σου Πιο ελεύθερο πνεύμα όλων των ελευθέρων πνευμάτων

Σαν την καταιγίδα μουγκρίζει η ευτυχία μου

372

Παράρτημα: Τραγούδια του πρίγκιπα Έκνομου

Και για να βαστάξει αιώνια η μνήμη

Αυτής της ευτυχίας πάρε το κληροδότημά της,

Πάρε τούτο το στεφάνι μαζί σου εκεί πάνω!

Πέτα το όλο και πιο ψηλά, πιο μακριά

Πήδα ως την οροφή του ουρανού

Και κρέμασέ το - στ' άστρα!

373

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Η επιγραφή αυτή υπάρχει στην έκδοση της Χαρούμενης γνώσης του 1887. Η πρώτη έκδοση του έργου αυτού έγινε το 1882 και περιείχε μόνο τέσσερα βιβλία. Στη δεύτερη έκδοση ο συγγραφέας πρόσθεσε τον

πρόλογο, το πέμπτο βιβλίο και το παράρτημα με τα Τραγούδια του πρί­

γκιπα Έκνομου.

2. Ρωμα·ίκές γιορτές προς τιμή του θεού Κρόνου (Σατούρνου). Εί­χαν λίγο-πολύ άσεμνο χαρακτήρα και «κατά τη διάρκειά τους aντιστρέ­

φονταν οι κοινωνικές τάξεις οι δούλοι διέταζαν τους κυρίους τους και

οι κύριοί τους τους υπηρετούσαν στο τραπέζι>> (Ρ. Grimal, Λεξικό της ελληνικής και ρωμαϊκής μυθολογίας, Θεσσαλονίκη 1991, σ. 776).

3. Λατινικά στο κείμενο: «Αρχίζει η τραγωδία>>.

4. Λατινικά στο κείμενο: «Αρχίζει η παρωδία>>. 5. Αναφορά στη μπαλάντα του Γερμανού ποιητή Φρίντριχ Σίλλερ,

Das verschleίerte Bίld zu Saίs (Η καλυμμένη με πέπλο εικόνα στη Σαi~ δα).

6. Μορφή του μύθου της Δήμητρας. Η Δήμητρα, καθώς ψάχνει να βρει την κόρη της, που την άρπαξε ο Άδης, συναντά τη Βαυβώ, η οποία,

για να διασκεδάσει τη θεά, της τραγουδά άσεμνα στιχάκια και της ε­

πιδεικνύει τα απόκρυφα μέρη του σώματός της.

7. τίτλος ενός λιμπρέτου του Γκαίτε, το οποίο μελοποίησε ο φίλος

του Νίτσε Πέτερ Γκαστ.

8. Λατινικά στο κείμενο. Vademecum: <<ακολούθα με>> . Vadetecum:

«ακολούθα τον εαυτό σου» .

375

Η χαρούμενη γνώση

9. Λατινικά στο κείμενο: «0 Σενέκας και οι όμοιοί του». Ο Σενέ­κας (4 π.Χ.- 65 μ.Χ.) ήταν Ρωμαίος φιλόσοφος στωικής κατεύθυνσης.

10. Λατινικά στο κείμενο: «Πρώτα να γράφεις και μετά να φιλοσοφείς». 11. Λατινικά στο κείμενο: «Iδού ο άνθρωπος>>. Ο Νίτσε έδωσε αυ­

τόν τον τίλο σ' ένα μεταγενέστερο έργο του.

12. Ανακριβής μετάφραση από τον Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύ­λου, στ. 89-90.

13. Λατινικά στο κείμενο: «Η ασύμφωνη συμφωνία των πραγμά­των>>. Βλ. Οράτιος, Epίstulae, I. 12.19.

14. Μπερνάρ Φοντενέλ: Γάλλος συγγραφέας (1657-1757), ιδιαίτερα συμπαθής στον Νίτσε.

15. Ιταλός επαναστάτης (1805-1872) που είχε ως όραμα την εγκαθί­δρυση μιας ενιαίας ιταλικής δημοκρατίας. Η θρησκεία έπαιζε σημαντι­

κό ρόλο στις θεωρίες του. ' 16. Ο Νίτσε αναφέρεται στις ομηρικές εκφράσεις υπέρ μόρον (Ο­

δύσσεια α 34), υπέρ μοίραν (Ιλιάς, Υ 336) κ.λπ. 17. Βλ. Γκαίτε, Egmont, Πράξη ΠΙ, σκηνή 2. 18. Βλ. Σοφοκλής, Αντιγόνη , 790, και Τραχίνιαι , 441-446. Πλάτων,

Πολιτεία, 329 b-d. 19. Γαλλικά στο κείμενο: «Η ημερήσια διάταξη για το βασιλιά>> .

20. Γάλλος φιλόσοφος (1533-1592) . 21. Βλ. Μαντάμ ντε Ρεμυσά, Memoίres 1802-1808, Παρίσι 1880, τόμ.

1, σσ. 114-115. 22. Λατινικά στο κείμενο: «Ιστορία απόκρυφη (ή ασαφής)>> .

23. Λατινικά στο κείμενο: «Χειροκροτήστε, φίλοι, η κωμωδία τελεί­ωσε !>> Σουητώνιος, Augustus, 90, 1.

24. Λατινικά στο κείμενο: «Τι καλλιτέχνη χάνει ο κόσμος!» . Σουη-

τώνιος, Nero, 49, 1. 25. Λατινικά στο κείμενο: «Τι θεατή χάνει ο κόσμος!>>

26. Λατινικά στο κείμενο: «Αυτό είναι γελοίο, αυτό είναι παράλογο>> .

27. Ελληνικά στο κείμενο. 28. Μουσουλμανική αίρεση στην Αραβία το 18ο αιώνα που υποστή­

ριζε την επιστροφή των πιστών στον αληθινό ισλαμισμό. Ο Εγγλέζος

που αναφέρεται παρακάτω ήταν ο G. Palgrave, συγγραφέας του Α Nar­ratίve of α Year's Joumey Through Central and Eastem Arabίa.

376

Σημειώσεις

29. Κάτων ο Τιμητής, πολιτικός άνδρας της παλαιάς Ρώμης (234-149 π.Χ.).

30. Βλ. Πλούταρχος, Αίτια Ρωμαϊκά, 6. 31. Αναφορά στη μπαλάντα του Σίλλερ Das verschleierte Bild zu Sais

(Η καλυμμένη με πέπλο εικόνα στη Σαίδα).

32. Λατινικά στο κείμενο: «Δράση εξ αποστάσεως». 33. Λατινικά στο κείμενο: <<Επονείδιστο>>.

34. Λατινικά στο κείμενο: «Ζήτω η κωμωδία!» 35. Στο σημειωματάριό του ο Νίτσε γράφει πως εννοεί τον Ζαρα­

τούστρα. Πρβλ. Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, 19, 22. 36. Βλ. Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια, 1123b 6-8. 37. τίτλος μυθιστορήματος του Γάλλου συγγραφέα Λεσάζ, που δη­

μοσιεύτηκε από το 1715 ως το 1735. 38. Αριστοτέλης, Ποιητική, 6, 1449b. 39. Το ανέκδοτο βρίσκεται στον Σοπενχάουερ, Der Welt als Wιlle und

Vorstellung, 1, βιβλίο 3, § 36. 40. Γαλλικά στο κείμενο: <<Πνεύμα>>. 41. Λατινικά στο κείμενο: <<Είναι μεγάλο πράγμα να σιωπάς>>. Βλ.

Μαρτιάλης, Epigrammata, IV, 80, 6. 42. Λατινικά στο κείμενο: <<Η ρωμα"ίκή αυτοκρατορία>>. 43. Βλ. Σταντάλ, De l'amour, 233. 44. Λατινικά στο κείμενο: <<Η θηριωδία του νου>>. 45. Ελληνικά στο κείμενο. 46. Βλ. Αριστοτέλης, Μετά τα φυσικά, 983 a 3. Πρβ. Σόλων, απ. 21

(έκδ. Diels-Κranz).

47. Καρπός ενός δέντρου του γένους των φοινικόδενδρων, που εί-ναι διαδεδομένος στην Ασία ως ελαφρύ ναρκωτικό.

48. Ιταλικά στο κείμενο: «Καινούργια ζωή>>. 49. Ηράκλειτος, απ. 53 (έκδ. Diels-Κranz). 50. Γάλλος συγγραφέας (1741-1794), που μετείχε ενεργά στη Γαλ­

λική Επανάσταση.

51. Γαλλικά στο κείμενο: <<Αχ, φίλε μου! Φεύγω επιτέλους απ' αυ­τόν τον κόσμο, όπου η καρδιά ή γίνεται κομμάτια ή γίνεται σκληρή σαν

τον μπρούντζο». Ο Σεγιές ήταν Γάλλος πολιτικός άνδρας (1748-1836). 52. Εννοεί τον Ε. Ντύρινγκ και τον Ρ. Βάγκνερ.

377

Η χαρούμενη γνώση

53. Σαίξπηρ, Julίus Caesar, IV, 3. 54. Ιταλός τυχοδιώκτης και μάγος του 18ου αιώνα. Διατεινόταν πως

είχε ανακαλύψει τη φιλοσοφική λίθο.

55. Βλ. Γκαίτε, Επιγραφή της δεύτερης έκδοσης του Werther. 56. ΔοκCμιο του ΝCτσε από τους Παράκαιρους στοχασμούς. Η σελί­

δα αναφέρεται στην πρώτη έκδοσή τους.

57. Λατινικά στο κείμενο: «Προς χρήσιν των Δελφίνων», δηλαδή των

μελλοντικών μοναρχών. Έτσι ονομαζόταν επίσης και οποιαδήποτε έκ­

δοση κάποιου κειμένου ενός Έλληνα ή Ρωμαίου συγγραφέα που προ­

οριζόταν για το διάδοχο τοv γαλλικού θρόνου.

58. Εννοεί τη Γαλλική Επανάσταση του 1789. 59. Γαλλικά στο κείμενο: «Πνεύμα». 60. Γαλλικά στο κείμενο: «Κομψότητα».

61. Βλ. Γκαίτε, Der Sίnger. 62. Επιστολή του Γκαίτε στον Τσέλτερ (2-9-1812). 63. Ο Μπίσμαρκ. 64. Ο aυτοκράτορας Γουλιέλμος ΑΌ 65. Βλ. J. von Arnim, Stoίcorum veterum fragmenta, I, απ. 359. 66. Γαλλικά στο κείμενο: «Αγάπη-ευχαρίστηση». 67." Γαλλικά στο κείμενο: «Αγάπη-ματαιοδοξία» . Αναφορά στον

Σταντάλ, De l'amour. 68. Ο πάπας Λέων Γ είχε αναθέσει στον Βεροάλδο την έκδοση των

Annales και των Hίstoriae του Λατίνου συγγραφέα Τάκιτου.

69. Λατινικά στο κείμενο: «Αιώνιο ρέκβιεμ στον Θεό». 70. Λατινικά στο κείμενο: «Έγκλημα της προσβολής της Μεγαλειό­

τητας του Θεού».

71. Γότθος απόστολος του 4ov αι. μ.Χ Μετέφρασε τη Βiβλο στα γοτθικά.

72. Αυτό είπε ο Λούθηρος στη Δίαιτα της Βορμς (1520), αρνούμε-

νος να αποκηρύξει τις διδασκαλίες του.

73. Λατινικά στο κείμενο: <<Άνθρωπος ποιητής».

74. Λατινικά στο κείμενο: «Ψεύδομαι» . 75. Βλ. Σαίξπηρ, Hamlet, ΙΙ, 2, 330.

76. Ο Μυρά έγινε στρατάρχης από τον Ναπολέοντα το 1804. 77. Γαλλικά στο κείμενο: «Οι ηγεμόνες κατατάσσονται στους νι:;ό­

πλουτους».

378

Σημειώσεις

78. Λατινικά στο κείμενο: «Αυτός είναι ο κανόνας». 79. Βλ. Γκαίτε, Siίmtliche Werke, τόμ. 3, σ. 220. 80. Λατινικά στο κείμενο: «Εδώ είναι μαύρος». Βλ Οράτιος, Sermones,

Ι, 4, 85. 81. Στην ελληνική μυθολογία, το τρικέφαλο σκυλί που ήταν φύλα­

κας στην πύλη του Άδη.

82. Λατινικά στο κείμενο: «Στον καθένα το δικό του». Συνήθης έκ­φραση του Κικέρcbνα.

83. Λατινικά ~το κείμενο: «Ας μου συγχωρεθεί η έκφραση». 84. Λατινικά qτο κείμενο: «Υπό το πρίσμα της αιωνιότητας». Έκ­

φραση του Σπινό~α. 85. Την έκφρα&rJ αυτή ο Νίτσε τη δανείστηκε από τον Πίνδαρο (Πυ­

~::~ις, Π, 72) κrι αργότερα την έβαλε ως υπότιτλο στο έργο του Ecce

86. Λατινικά qτο κείμενο: «Άγιος Ιανουάριος». 87. Λατινικά σjτο κείμενο: «Υπάρχω, άρα σκέπτομαι: σκέπτομαι, ά-

ρα υπάρχω». Το ~εύτερο μέρος της φράσης είναι του Ντεκάρτ.

88. Λατινικά dτο κείμενο: «Αγάπη της μοίρας». 89. Λατινικά ~το κείμενο: «Ψηλότερα». 90. Λατινικά qτο κείμενο: «Θεωρησιακή δύναμη>>. 91. Λατινικά 9το κείμενο: «Δημιουργική δύναμη». 92. Λατινικά 9το κείμενο: «Το αρεστό>>. 93. τίτλος και iηρωίδα μιας όπερας του Γκλουκ.

94. Λατινικά ψο κείμενο: «Στη μέση της ζωής>>.

95. Λατινικά 9το κείμενο: «Σχόλη». 96. Λατινικά στο κείμενο: «Πόλεμος>>.

97. Λατινικά <yo κείμενο: «Η επιθυμία για δόξα είναι το τελευταίο πράγμα που σβήν~ι ακόμη και στους σοφότερους ανθρώπους». Τάκι­

τος, Hίstoriae, IV, ~ 6.

98. Λατινικά σfο κείμενο: «Να μη γελάς, να μην κλαις, να μην aπε­χθάνεσαι, αλλά νd κατανοείς!>> Σπινόζα, Ethίque, ΠΙ, πρόλογος.

99. Λατινικά qτο κείμενο: «Η ζωή είναι γυναίκα>>. 100. Βλ. ΕμπεδΦκλής, απ. 25 (έκδ. Diels-Κranz). 101. Βλ. Πλάτωι Φαίδων, 118a. 102. Λατινικά dτο κείμενο: «Η τραγωδία αρχίζει>>.

' '

379

Η χαρούμενη γνώση

103. Γαλλικά στο κείμενο: <<Σκέλεθρο τρέμεις; Θα έτρεμες περισσό­

τερο, αν ήξερες που σε πηγαίνω» . Ο Τυρέν ήταν Γάλλος στρατηγός

(1611-1675), που έλεγε αυτό στον εαυτό του πριν από κάθε μάχη .

104. Ο Νίτσε αναφέρεται στον μαθητή του Πάουλ Ρέε, συγγραφέα

των βιβλίων Der Ursprung der moralίschen Empfindungen (1877) και Die Entstehung des Gewissens (1885).

105. Γαλλικά στο κείμενο: «Σοβινισμός». 106. Γαλλικά στο κείμενο: <<Νατουραλισμός».

107. Γαλλικά στο κείμενο: «Η αληθινή αλήθεια».

108. Γαλλικά στο κείμενο: <<Κατ' εξοχήν».

109. Γαλλικά στο κείμενο: <<Παράλογη» .

110. Λατινικά στο κείμενο : «Οι άνθρωποι της θρησκείας».

111. Λατινικά στο κείμενο: <<Πειθαρχία της θέλησης>> .

112. Λατινικά στο κείμενο: «Δύναμη της αδράνειας» .

113. Λατινικά στο κείμενο: <<0 Γραικύλος ηθοποιός>> .

114. Λατινικά στο κείμενο: <<Επουσιώδες γνώρισμα» .

115. Λατινικά στο κείμενο: <<Αιτιακά>> .

116. Γερμανός φιλόσοφος (1842-1906) . Επηρεάστηκε από τον Χέγκελ και τον Σοπενχάουερ.

117. Πρόκειται για την ίδρυση του γερμαvικού βασιλείου (1871). 118. Γερμανός φιλόσοφος (1830-1881) . Επηρεάστηκε από τον Σοπεν­

χάουερ.

119. Λατινικά στο κείμενο : <<Ψυχολογικές κομψότητες>> .

120. Γερμανός φιλόσοφος (1841-1876), εξυμνητής της θέλησης για παρθενία, για θάνατο και για αυτοκτονία. Δεν ήταν Εβραίος!

121. «Η Γερμανία, η Γερμανία πάνω απ' όλα>> : έτσι αρχίζει ο γερμα-

νικός εθνικός ύμνος.

122. Λατινικά στο κείμενο: <<Υπό το πρίσμα του είδους>>.

123. Γκαίτε, Faust, Ι , 1637. 124. Λατινικά στο κείμενο: <<Στα γράμματα και στις τέχνες» .

125. Λατινικά στο κείμενο: <<Το δικό μου και η πεμπτουσία μου>> .

126. Λατινικά στο κείμενο: «Η διανοητική αγάπη του Θεού>> .

127. Κινεζισμός : η υιοθέτηση της θεωρίας και της πράξης των Κινέ­

ζων. Πρβλ. παραπάνω, μέρος 24. 12δ. Λατινικά στο κείμενο: «Με το μυαλό αφοσιωμένο εκεί, μέρα νύχτα>>.

380

Σημειώσεις

129. Έτσι ήταν γνωστός ο Ρίχαρντ Βάγκνερ. 130. Αναφορά στο ποίημα του Σίλλερ, Lied an die Freude (Ωδή στη

χαρά).

131. τίτλος ενός ποιήματος του Λούντβιχ Ούλαντ. 132. Λατινικά στο κείμενο: «Η ρίμα ως φάρμακο». 133. Γαλλικά στο κείμενο: «Η οξεία>> [ως τόνος].

381

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΦΡΙΝΤΡΙΧ ΝΙ'ΓΣΕ Η

ΧΑΡΟΥΜΕΝΗ ΓΝΩΣΗ ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕ

τΗΘΗΚΕ ΣΤΟ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΚΑΙ ΤΥ

ΠΩΘΗΚΕ ΣΤΟ τΎΠΟΓΡΑΦΕΙΟ ΤΩΝ

ΑΦΩΝ ΧΡΥΣΟΧΟΥ ΤΟΝ ΟΚΤΩΒΡΙΟ

ΤΟΥ 1996 ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ <<ΕΞΑΝΤΑΣ»

Εξώφυλλο:

Θανάσης Παπαγιαννάκος

ΕΡΓΑΤΟΥΦΡΙΝΤΡΙΧ

ΝΙ ΤΣΕ ~ ~

η χαρουμενη γνωση

Ο Νίτσε θεωρούσε τη Χαρούμενη γvώση «το πιο προσωπικό

απ' όλα τα βιβλία του». Εδώ μίλησε για πρώτη φορά για

το θάνατο αιώνιας επιστροφής. Πέραν αυτών

η Χαρούμενη γνώση, βιβλίο γραμμένο ακριβώς πριν από

το Τάδε έφη Ζαρα,τούοτρα, περιέχει μερικές από τις πιο

οξυδερκείς και ενδιαφέρουσες αναλύσεις του συγγραφέα

σε θέματα όπως η τέχνη και η ηθική, η γνώση και η αλήθεια,

η διανοητική συνείδηση και η καταγωγή της λογικής.

ISBN 960-256-289-7