لعہمطا تحقیقی ا تماخد علمی کینا روا ؒ یربخا...

44

ء( 5102دربمسـ)وجالیئی ااکسرل د

25-44 (ریست ووساحن )اامم اخبری رۃمح اہلل

یک یملع دخامت اک یقیقحت اطمہعل اور ان اامم اخبری

IMAM BUKHARI AND HIS SCHOLARLY CONTRIBUTIONS (AN INTELLECTUAL INQUIRY)

اغلری اہلل رصن

ABSTRACT:

Imam Abu Abdullah Muhammad bin Ismail Bukhari (491- 652 AH) was the

great scholar of third hijri century. He has written many books on Hadith,

Fiqh, Asma ul Rijal, and history and on many other subjects. But his book

"Saheh ul Bukhari" is the most famous among all of his books. Imam

Bukhari has continuously worked hard since sixteen years and has collected

more than seven thousands Saheh Ahadith in his book. Muslim Umah

accepted it as the most important book after Holy Quran. The importance

of "Saheh ul Bukhari" can be analyzed from this fact that Muslim Umah has

given much attention to it and interpreted than any other books. Allama Ibn

e Hajr Asqalani, Badruddin Aini and Allama Qustalani and others have

written the interpretations of this book in many volumes. Dr. Nizamuldin

Shamzai has written Ph.D. thesis on the contributions and teachers of Imam

Bukhari in University of Sindh, Jamshoro. This paper presents a study on

Imam Bukhari's personality, his educational contributions and the

importance of his book Saheeh ul Bukhari. This paper will be fruitful for all

people generally and for learners of Ahadith especially who know about

Imam Bukhari's personality and his contributions in various fields of

education and they will get inspiration from Imam Bukhari's contributions.

KEYWORDS: حیحص ااخبلری اخبری ، حیحص ااخبلری ، یملع اافسر ، وصخایصت ،دخامت

[email protected]ربیق اتپ : ویوینریٹس دنسھ اقثتف االسیم ہبعش اکسرلا ررسیچ

44



:یئ احالتادتبا

وادجاد آگ یک وپاجرکےت ؤاامم اخبری اک وپرا انم اوب دبعاہلل دمحم نب اامسلیع نب اربامیہ نب اریغملہ اھت۔ آپ ےک آاب

ےھت۔آپ ےک رپداداریغمہ ےن اخبراےک احمک امین نب اسنخ یفعج ےک اہھت رپ االسم وبقل ایک۔

ر اخبرا ںی ئویئ۔ ا یھ آپ ٹوھ ے ی ےھت ہ اابمل ھ ربوز ۃعمج 094وشال 05اامم اخبری یک والدت

وادل اک ااقتنل ئوایگ۔ آپ ےک وادل الہ ملع ںی ےس ےھت اور ےشیپ ےک احلظ ےس ابابغن ےھت، اینپ وافت ےک وتق اوہنں

ےن رفامای'' ںی نیقی ےس اتہک ئوں ہ ریمے امل ںی اکی درمہ یھ رحام اک اشلم ںیہن'' اامم اصبح یک وادلہ یھ

تہب ڑبی ابعدت ذگار اخوتن ںیھت۔ ضعب رضحات ےن لقن ایک ےہ ہ نپچب ںی ی اامم اخبری یک رظن متخ ئویئگ اور

آپ ابلکل انانیب ئوےئگ۔اکی رات آپ یک وادلہ ےن وخاب ںی رضحت اربامیہ ہیلع االسلم وک داھکی، اوھنں ےن رفامای

ی یھ نکی راہمرے روےن اور تہب زایدہ دماام ےنگ ےس اہلل اعتیل ہ اہلل اعتیل ےن وت آپ ےک ےٹیب یک انیبیئ واسپ ےل

( وہ یتہک ںیہ ہ '' سج رات وک ںی ےن وخاب داھکی، ایس حبص وک ریمے ےٹیب یک 0ےن راہمرے ےٹیب یک انیبیئ ولاٹدی ےہ)

ےٹیب وک ملع یک راہ رپ آںیھکن درتس ئوںیئگ''۔ اس واےعق ےک دعب آپ یک وادلہ ےن اہلل اک رکش ا س رطح اداایکہ

اگلدای۔

اامم اخبری نپچب ی ےس ذنیہ ےھت، آپ یک ذاہتن اک ادنازہ اس ابت ےس اگلای اجاتکس ےہ ہ ا یھ آپ یک

رمع دس اسل یک یھ ںیہن ئویئ یھ ہ رقآن دیجم لمکم ظفح رکایل اور اس ےک دعب ااحدثی وک ظفح رکےن اک وشق دیپا

وہشمر دحمث العہم دایلخ ےک درس ںی اجان رشوع ایک۔ اکی روز العہم دایلخ ےن اکی ئوا۔ آپ ےن اےنپ رہش ےک

دحثی یک اانسد اتبےت ئوےئ اہک''ایفسن ےن انس اوبزریب ےس اور اوبزریب ےن انس اربامیہ ےس''ہی نس رک اامم اخبری ےن اہک

ومش رکادای۔اامم اخبری ےن ڑبے ادب ےس ''اربامیہ ےس اوبزریبےن ںیہن انس'' نکی العہم دایلخ ےن ہچب ھجمس رک اخ

رھپ اہک''آپ اینپ الص اتکب ںی دھکی ےئجیل''۔ اس ےک دعب العہم دایلخ ادنر ےئگ اور اینپ الص اتکب دھکی رک بج

حیحص ایکےہ؟''آپ ےن اہک ''ایفسن ےن زریب ےس انس)اوبزریب ےس ںیہن ؤواسپ آےئ وت آپ وک اخمبط رکےک اہک '' مت اتب

ےن اربامیہ ےس''۔ اس ےک دعب العہم دایلخ ےن اینپ اتکب ںی یطلغ وک درتس ایک۔ یسک ےن وپاھچ اس وتق (اور زریب

(۔العہم دنکیبی رفامےت ںیہ ہ دمحم نب اامسلیع بج ریمے درس ںی آےت 5آپ یک رمع ایک یھ؟ رفامای ایگرہ ربس)

ئوےئ رر ا ئوں ۔ اکی تر ہب میل نب ہاج د العہم ںیہ وت ھجم رپ ریحت یک تیفیک اطری ئواجیت ےہ اوردحثی ایبن رکےت

س آےئ وت اوہنں ےن رفامای ہ ارگ مت وھتڑی دری ےلہپ آےت وت ںی ںیہمت اےسی ڑلےک ےس ولما ا سج وک رتس اپدنکیبی ےک

زہار ااحدثی اید ںیہ ۔

امای ہ مت ریمی اکی تر ہب العہم دنکیبی ےن )وج اےنپ دور ےک تہب ڑبے مامل ےھت(اامم اخبری وک رف

فینصت رپ رظن راولاور اہجں یھ یطلغ وسحمس ئو درتس رکدووت یسک ےن وپاھچ ہ ہی ڑلاک وکن ےہ؟ العہم دنکیبی ےن

(۔5رفامای ا س اک وکیئ اثین ںیہن ےہ)

:اامم اخبری اک کلسم

امم اخبری وک اامم اصبح ےک کلسم ےک ابرے ںی املعء اک االتخف ےہ اانحف ےک العوہ ابیق بس ےن ا

اےنپ اےنپ کلسم یہقف یک رطف وسنمب رکےک اینپ اقبطت یک اتکوبں ںی اامم اک ذرک ایک ےہ اس انب رپ ابکر دحمنیث ےک

44



وکشش یک ےہ اسھت ہشیمہ ہی اعمہلم راہ ےہ ہ فلتخم کلسم واولں ےن ان وک اےنپ اےنپ کلسم رپ ریپواثتب رکےن یک

ہ اربکلی ںی اور وناب دصقی نسح اخن یہی اعمہلم اامم وموصف ےک اسھت ئوا

تفعی، یقت ادلنی یکبس ےن اقبطت ااشل

ےن ادجب اولعلم ںی اامم اخبری وک اشیعف اکلسمل اھکل ےہ۔ احظف انب رجحالقسعین یک راےئ ہی ےہ ہ اامم اخبری ےک

امم اخبری یلبنح ےھت۔ انحہلب ےن یک راےئ ہی ےہ ہ ااشیعف ےس اموخذ ےہ۔ اامم انب میق اک اغبل ہصح اامم ثح ہیقابم

اےنپ اقبطت یک اتکوبں ںی ان وک ذرک یھ ایک ےہ۔ العہم اطرہ زجارئی رفامےت ںیہ ہ آپ دہتجم قلطم ےھت یسک ےک

۔دلقمای ریپوںیہن ےھت۔ العہم اونر اشہ ریمشکی یک راےئ یھ یہی ےہ

: یملع رفس

رشفی یک رطف ایک، اس وتق آپ یک رمع وسہل ربس ور اھبیئ ےک اسھت ہکماینپ وادلہ ااامم اخبری ےن اانپ الہپ یملع رفس

یھ۔ وادلہ اور اھبیئ جح رکےن ےک دعب اخبرا واسپ آےئگ اور اامم اخبری ےن ملع ےک وصحل ےک ےیل ہکم رکمہم ںی دو

نب ییحی اور اسل کت ایقم ایک، واہں آپ ےک ااسذتہ ادمح نب دمحم، اامم دیمحی، اسحن نب اسحن رصبی، الخد

( ۔4ےھت)اہلل اوبدبعارلنمح رقمی رمہمح

دمہنی ونمرہ اک رفس ایک اور واہں ےک وہشمر دحمنیث دبعازعلزی اویسی، اویب نب امیلسن نب البل ااھٹرہ اسل یک رمع ںی

ااتلنیعب'' یھکل، ایس رفس و ای ااحصلۃب اور اامسلیع نب ایب اوسی رمہمح اہلل ےس اافتسدہ ایک۔ ااھٹرہ ربس یک ی رمع ںی ''اضق

( ۔2 ںی اچدنین راوتں ںی ''ااتلرخی اریبکل'' اک وسمدہ اھکل ہی اامم اخبری یک دورسی فینصت ےہ)

ر ، حب مل

اامم اخبری رصبہ رشتفی ےل ےئگ، واہں اوبمامص الیبنل، دمحم نب دبعاہلل ااصنری، دبل نب ا

ی، دمحمنب رغرعہ، اجحج نب

عی ث

شل

اہنمل، دبعاہلل انب راجء دغاین اور رمعنب مامص الکیب رمہمح اہلل دبعارلنمح نب امحد ا

( ۔٦وریغہ ےس ااحدثی اک امسع ایک)

اامم اخبری اجحز ںی ھچ اسل رےہ، رصبہ اک اچر دہعف رفس ایک اور وکہف ودغباد ےک قلعتم وتوخد اامم اصبح

ودغبادعم ادحملنیث'' )

ی مک دتلخ ا ی اوکلفة

حص

(۔ رتہمج )دحمنیث ےک است وکےف اور دغباد اک ٧رفامےت ںیہ''والا

ہ نیم ےن ینتک ابر ایک م یھ ںیھنرفس ےھجم ولعم

وکہف ںی اامم اخبری ےک ااتسد ےھت دبعاہلل نب ومیس، اوبمیعن ادمح نب وقعیب، اامسلیع نب اابن، انسحل نب

ہصیبق نب ہبقع اوباسغن اور اخدل نب ارلعیب، اخدل نب دلخم، دیعس نب صفح، قلط نب انغم، رمعونب صفح، رعوہ،

(۔٨زدیرقمی رمہمح اہلل اعتیل وریغہ)

دغباد ےک اشمخئ ںی اامم ادمح نب لبنح، دمحم نب اسقب، دمحم نب یسیع نب اابطلع اور رسجی نب اامعنلن رمہمح

(۔9اہلل اعتیل وریغہ اقلب ذرک ںیہ)

ق نب اربامیہ، آدم نب ایب اایس، اوبا نامن اب مک نب ان ،، ةوب نب اشم ےک اشمخئ ںی دمحم نب ویفس رفاییب، اوبرصنااحس

(۔01رشحی، یلع نب ابعس اور رشبنب بیعش رمہمح اہلل وریغہ ںیہ)

رصم ےک اشمخئ ںی امثعن نب اصحل، دیعس نب ایب ترمی، دبعاہلل نب اصحل، ادمح نب اصحل، ادمح نب بیعش، اغبص نب

(۔00نب ریثک، ییحی نب دبعاہلل نب ریکب، ادمح نب ااکشب اور دبعاہلل نب ویفس وریغہ ںیہ)ارفلج، دیعس نب یسیع، دیعس

ہکبج ازجلریہ ےک اشمخئ ںی ادمح نب دبعاکلمل رحاین، ادمح نب زیدی ارحلاین، رمعونب فلخ اور اامسلیع نب دبعاہلل ارلیق

(۔05اقلب ذرک ںیہ)

44



(۔ ییحی نب 05دمحم نب اقملت رمہمح اہلل وریغہ ےس امسع ایک) ترو ںی یلع نب انسحل نب قیفش، دبعان اور

قب وریغہ ےس ااحدثی اک امسع ایک)قی (۔02(۔ رہات ںی ادمح نب ایب اولدیل یفنح ےس ااحدثی اک امسع ایک)04ومیس اور

رمہمح اہلل وریغہ اشینوپر ںی ییحی نب ییحی، ریشب نب اب مک، ااحسق نب راوھہی،دمحم نب را ،، دمحم نب ییحی ذیلہ

(۔ارغلض اامم اخبری ےن رقتابی امتم اممکل االسہیم اک رفس ایک اور اکی زہار ایس اشمخئ ےس 0٦ےس دحںیثی ںینس)

(۔ آپ وصحل ملع ےک ےئل فلتخم آزاموشئں ےس ذگرے، افےق یھ اک ے اور ےتپ اھکرک اینپ 0٧دحںیثی ںینس)

ملع احلص ایک۔ اکی ابروخد اامم اخبری ےن رفامای ہ ںی ےن اچسیل اسل وھب متخ یک اور اانپ ابلس رفوتخ رکےک

اسنل اامعتسل ںیہن ایک۔ یہی وہج ےہ ہ اامم اخبری اس میظع ترےبت رپ ےچنہپ ہ اس دور اک رہ ٹوھاٹ ڑباآپ یک رعتفی

'' رتہمج:)رخااسں ںی دمحم رک ا رظن آ اےہ۔اامم ادمح نب لبنح رفامےت ںیہ:''امارختج رخااسن لثم دمحم نب اامسلیع

(نب اامسلیع اسیج دیپا ی ںیہن ئوا

اامم اوبرکب دمحم نب ااحسق نب زخہمی ےن رفامای ہ آامسن ےک ےچین اامم اخبری ےس زایدہ دحثی اجےنن واال وکیئ

(0٨ یھ ںیہن ےہ۔)

:یملع واقر یک افحتظ

اکی زہار ارشایفں یھ ںیھت آپ ےک اکی اکی تر ہب اامم اخبری یتشک ںی وسار ےھت،آپ ےک اپس

ر وک ان ارشویفں اک ہتپ ڑپایگ، اکی حبص وک بج وہ صخش ااھٹ وت اس ےن انخیچ رشوع رکدای اور اہک ہ ریمی اکی زہار شف مہ

ارشویفں یک یلیھت اغبئ ےہ انچہچن بس یک التیش ی یئگ، اامم اخبری ےن ےکپچ ےس وہ یلیھت درای ںی کنیھپ دی۔ رفس ےک

ااتتخم رپ وہ صخش اامم اخبری ےس وپاتھچ ےہ ہ آپ یک وہ ارشایفں اہکں ںیئگ؟ اامم اخبری ےن رفامای ہ ںی ےن ان وک

درای ںی کنیھپ دای، وہ صخش ےنہک اگل ہ اینت ڑبی رمق وک آپ ےن اضعئ رکدای؟رفامای ہ ریمی زدنیگ یک الص امکیئ وت

(۔09ض ںی اس وک ےسیک ابتہ رکاتکس اھت)یک دوتل ےہ، دنچ ارشویفں ےک وع تہاقث

:اامم اخبری یک افینصتت

:اامم اخبری ےن دعتمد اصتفین ایداگر ٹوھڑی ںیہ ان یک اامج ی رہفتس ہی ےہ

قلخ ااعفل (٦)ااتلرخی اریغصل (2) ااتلرخی االوطس (4) ااتلرخی اریبکل (5)االدب ارفملد (5)ااجلعم احیحصل (0)

(05)ااجلعم اریبکل00) ء)اتکب اافعضل (01) رباولادلنی (9) رقاب فلخ االامم (٨) زجء ر ، ادیلنی(٧) الابعلد

ت اتکب (04) ءاتکب اافعضل (05) اریسفتلاریبکلھل

ا

اتکب اللعل (0٧) اتکب انکل (0٦) اتکب اوسبملط (02)ہ

۔ۃب اضقایااحصل (55) اتکب اولدحان (50) ۃبااحصلااسیم (51) اتکب اانملبق (09) اتکب اوفلادئ (0٨)(51)

ان ںی ےس بس ےس زایدہ رہشت ااجلعم احیحصل ینعی حیحص اخبری وک یلم۔ اامم ونوی ےن حیحص اخبری اک وپرا انم ''ااجلعم ادنسمل

ہ واایہم '' اھکل ےہ) ملسو هيلع هللا ىلصاحیحصل ارصتخمل نم اومر روسل اہلل

ت

سی (۔50و

ہ واایہم '' رحتری ملسو هيلع هللا ىلصااجلعم احیحصل ادنسمل دحثی روسل اہلل ہکبج احظف انب رجح ےن اس اک انم ''

ت

سیو

(۔50ایکےہ)

:حیحص اخبری یک وبقمتیل

44



اخبری رشفی ےک احمنس واضفلئ ےب امشر ںیہ سج اک ااحہط ںیہن ایک اجاتکس احظف انب الصح اخبری وملسم اک

للہ العزیز مث ان کتاب البخاری احص الکتابنی ''کتاب ھاماحص الکتاب بعد کتاب اذترکہ رکےت ئوےئ رفامےت ںیہ ہ

رتہمج: اتکب اہلل ےک دعب ان دوونں اتکوبں وک درہج ےہ رھپ حیحص اخبری اک تر ہب تحص اور رثکت حصتاواکرث ھا فوائدا''

وفادئ ےک احلظ ےس دقمم و اتممز ےہ۔

(۔55 اخبری یک اتکب ےہ'')اامم اسنیئ رفامےت ںیہ ہ ''ااحدثی یک اتکوبں ںی بس ےس رتہب حیحص

اوبزدی تروزرفیامےت ںیہ ہ ںی رجح اوسد اور اقمم اربامیہ ےک درایمن وسایئوا اھت ہ وخاب ںی رضحت دمحم یفطصم

ےن رفامای: اے اوبزدی اشیعف یک اتکب اک درس بک کت دوےگ، ریمی اتکب اک ملسو هيلع هللا ىلص یک زایرت ئویئ، آپ ملسو هيلع هللا ىلص

ہ وضحر آپ یک اتکب وکن یس ےہ؟ رفامای: دمحم نب اامسلیع اخبری یک ں ےن رعض ایک درس آرخ بک دوےگ؟ اوہن

(۔54ااجلعم احیحصل)

رضحت اشہ و ی اہلل دحمث دولہی رفامےت ںیہ ہ وجصخش ا س اتکب یک تمظع اک اقلئ ہن ئو وہ دتبمع ےہ اور

(۔52املسمونں یک راہ ےک الخف ےہ)

:حیحص اخبری یک وصخایصت

ت اکذترکہ رکںی ےگ نج یک انبء رپ حیحص اخبری وک رقآن ےک دعب داین یک حیحص رتنی اہیں مہ ان وصخایص

اتکب رقاردایایگ۔

ےک درایمن رصف نیت واےطس ےس ںیچنہپ، ملسو هيلع هللا ىلصاخبری ںی ایسی ااحدثی یتلم ںیہ وج اامم اخبری اور روسل اہلل (0)

ایسی ااحدثی الثایثت الہکیت ںیہ۔

اامم اصبح ےن ا س ابت یک ذہم داری ی ہ وہ اینپ اتکب ںی حیحص رتنی ااحدثی امتم دحمنیث ںی بس ےس ےلہپ (5)

وک عمج رکںی ےگ اور اس ےک ےئل ھچ الھک ااحدثی ےک ومجمےع ںی ےس رقتابی اچر زہار ااحدثی وک بختنم ایک۔ ارگ

چپ

ر یتنب ےہ۔رکمرات )درہایئ اجےن وا ی ااحدثی( ےک اسھت دعتاد امشر یک اجےئ وت است زہار دووس

ھب

ںی راوویں ےک احالت ےس قلعتم ربیت وہ اکی اثمل ےہ۔ ااحدثی ؤری ےن وج اایتحط ااحدثی ےک انچاامم اخب (5)

ےک ےلسلس ںی رھکے وک وھک ے ےس اھچےنٹن ےک ےئل آپ وپری قیقحت رکےت۔ اہتبل اافلظ ےک اامعتسل ملسو هيلع هللا ىلصروسل

اٹ( ا ےس اافلظ ےس حح تہب مک اثتب ےہ۔ بج آپ یسک رپ ںی اایتحط ربےتت۔ واضع )ڑھگےن واال( اور ذکاب )وھج

تخس حح رکےت وت اےس رکنم ادحلثی ےتہک اور اس ےس بلطم ہی ےہ ہ اس ےس رواتی رکان اجزئ ںیہن ےتھجمس۔

یک ںی راوویں ےک رکدار اک انتک ایخل ئو ا ا س ےلسلس اک وہشمر واہعق ےہ ہ اکی ابر اامم اصبح دحثی ؤااحدثی ےک انچ

ٹ ایگ اھت اور وہ التش ںی تہب دور رفس رکےک اکی آدیم ےک اپس ےچنہپ۔ اس وک اس احل ںی اپای ہ اس اک وھگڑاٹوھ

اس وک البےن ےک ےئل وھج ی یس انبےئ ئوےئ ےھت، ہی اظرہ رکےن ےک ےئل ہ اس ںی اھکان ےہ۔ بج وھگڑا رقبی آای وت

وا یس یک راہ ی ہ وج صخش اجونر ےس دوھاک رکاتکس ےہ وہ ااسنونں اس ےن وھج ی کٹھج دی۔ اس رپ آپ ےن وںیہ ےس

وک یھ دوھاکدے اتکس ےہ۔

حیحص اخبری اکی ایسی اتکب ےہ سج وک ونے زہار ارفاد ےن وخد اامم اصبح ےس انس۔ اس ےک وتارت اک ایک انہک۔ اامم (4)

ےت ںیہ''ریما ہلسل دنس اامم اخبری کت ساچس مجن ادلنی اوبصفح رمع وہنجں ےن حیحص اخبری یک رشح یھکل ےہ، رفام

44



رطوقیں ےس اتچنہپ ےہ''رقآن رکمی )سج یک افحتظ اک ذہم وخد اہلل اعتیل ےن ایل( ےک العوہ دقمی اتکوبں ںی تہب مک

ایسی ںیہ وج ابلکل ایلص احتل ںی ئوں ، رگم اامم اصبح یک ااجلعم احیحصل ےک ابرے ںی اس رطح اک وکیئ ازلام یھبک

اسےنم ںیہن آای۔

حیحص اخبری ںی اہجں اامم اصبح ےن ااحدثی یک تحص اک دح درہج اامتہم ایک ےہ واہں ہی ابت یھ دم رظن ریھک (2)

ےہ ہ ان ااحدثی ےس یہقف ااکحامت یھ اذخ ئواجںیئ۔ ایس رطح اکی اکی دحثی ےس ارگ نیت اچر ااکحامت یھ

ان ےک تح ا گ اانسد ےس درج رکدایےہ۔ اس ےک ےئل وہ ہی اامتہم یھ لکن رےہ ئوں وت ان وک دوابرہ دورسے ونع

رکےت ںیہ ہ ےلہپ رقآین آایت ےس ادتسالل رکےک ااحدثی یک قیبطت رکےت ںیہ۔ ایس رطح حیحص اخبری ااحدثی اک

رکیت ومجمہع ئوےن ےک اسھت اسھت وغرورکف رکےن واولں ےک ےئل تہب ےس اعمالمت ںی یہقف رامنہیئ یھ رفامہ

(۔5٦ےہ)

:مادات، اصخلئ وومعمالت

اامم اخبری وک اےنپ وادل ےک رتےک ےس ڑبی دوتل اہھت آیئ یھ۔ ہی وہ دوتل یھ سج ےک ابرے ںی

آپ ےک وادل ےن ترےت وتق واحض رکدای اھت ہ وسدصیف الحل رطےقی ےس امکیئ یئگ یھ۔اامم اصبح ےن اس امل وک

یک دختم ںی رصموف ئوےئگ۔ اس اجترت ےس وج لکل افر ئورک ملع وبیاجترت ںی اگلدای۔ اس رطح آپ اب

عفن احلص ئو ا اس وک الہ ملع رضحات اور ابلطء یک رضورایت رپ رخچ رکےت ۔ امل یک تبحم ےک دل ںی رھگ رکےن وک

امل رخدیاناچاہ۔ تخس اندنسپدیہ ےتھجمس ےھت۔ اکی ابر اشم ےک ھچک ا حوں ےن آپ ےس اپچن زہار یک رمق ادا رکےک ھچک

آپ ےن اںیہن اےلگ روز وجاب دےنی اک ودعہ ایک۔ ایلگ حبص ھچک اور ا ح آےئگ اور دس زہار کت وب ی دی۔ رگم آپ ےن

تین رک ی یھ۔ اب اےس وتڑان دنسپ ںیہن رک ا۔ اس ومعق ااکنر رکدای اور اہک ہ ںی ےن رات واےل ا ح وک امل دےنی یک

رپ ہی ابت ذنہ ںی آیت ےہ ہ بج آپ ےن یسک مسق اک ودعہ ہن ایکاھتوترھپ انم ، اک وسداویکں ہن ایک۔ ہی درالص اپزیکیگ

بلق یک رایتض یھ۔ آپ الچل اور رحص ا ےس ومذی اتراض ےس بلق وکاپ رےنھک ےک ےئل اس رطح یک اایتحط

رب ا رکےت ےھت۔

آپ ےک ام ی احالت ہشیمہ تہب اےھچ ںیہن رےہ ہکلب اطبل یملع ےک زامےن ںی آپ ےن یئک ابر ڑبا تخس

الیھپےئ۔ رصبہ ںی میلعت احلص رکےن

وتق یھ داھکی۔ اکی ابر دوران رفس زاد راہ متخ ئوایگ رگم رھپ یھ اہھت ن

ےڑپے ےنچی یک ونتب آیئگ۔ولںوں ےن درس ںی ریغاحرض اپرک التش ےک دوران اکی ابر رخہچ متخ ئوایگ وت دبن ےک

ایک وت آپ اےنپ رجحے ںی ےلم۔وپےنھچ رپ ہتپ الچ ہ بس ھچک رفوتخ ئواکچ ےہ، نکی امرے ریغت ےک یسک ےس اس

اک ذترکہ ہن ایک۔

ابرہ اکی یک ریپوی اک رگن آپ یک ذات ںی رہگا رظن آ اےہ۔ آپ ےن اخبرا ےک ملسو هيلع هللا ىلصتنس روسل اپ

امہمن رسا ونباایاھت۔ ریمعت ےک وتق زمدوروں، امعمروں وک اںیٹنی اچنہپےن ںی وخد اامم اصبح یھ اشلم ےھت۔ آپ

اےنپ رس رپ اںیٹنی رھک رک ےل اجےت اور امعمروں وک دےتی ، اکی اشرگد ےن ہی دھکی رک دوسلزی ےس اہک ہ آپ وک اس

وہ اکم ےہ وج ےھجم عفن دے اگ۔ درالص آپ اک ااشرہ اس واہعق یک رطف اھت تنحم یک ایک رضورت ےہ؟ آپ ےن رفامای ہی

اےنپ اہوھتں ےس دنخق وھکدےت ےھت۔ ریتادنازی اک نف آپ ےن ملسو هيلع هللا ىلصبج زغوہ دنخق ےک ومعق رپ روسل اہلل

45



ضحم ا س ےئل اھکیس ہ ااحدثی ےس ا س یک اتیمہ اک ہتپ اتلچےہ۔ ریتادنازی یک قشم ےک ےئل آپ دیمان ںی

رشتفی ےل اجےت۔ احالہکن ہی نف املعء ےک زماج ےس اطمتقب ںیہن راتھک۔

درگی اہمئ اتم یک رطح اامم اصبح یھ اظبرہ ٹوھیٹ ابوتں اور اعمالمت ںی دح درہج اایتحط ربےتت ےھت۔

یف اوفلر وساری ےس اکی ابر دوران ریتادنازی آپ اک ریت اکی لپ ےک خیم رپ اج رک ااسی اھٹیب ہ لپ وک اصقنن اچنہپ۔ آپ

ارت رک لپ ےک اپس رشتفی ےل ےئگ، ریت وکخیم ےس اکنال اور اس یھ ےس اہک ہ امکل ےس اجرک اس لپ یک دوابرہ ریمعت اس

یک تمیق یک وا یس رپ ابت رکین اچےئہ اہ وہ امہرا وصقر اعمف رکدے۔ لپ ےک امکل وک ملع ئو وت ےنہک اگل ھچک اضمہقئ

تل آپ رپ رقابن ئو۔ ہی نس رک آپ وک اانیمطن ئوا اور آپ ےن وسدرمہ ریخات ےیک۔ںیہن۔ ریما لک امل ودو

زابن ےک اامعتسل ںی یھ اس مسق یک اایتحط دمرظن ریتہ ۔رفامےت ںیہ''بج ےس ےھجم ملع ئواہ تبیغ

تم ےک دن اس رکان رحام ےہ اس وتق ےس ںی ےن یسک یک تبیغ ںیہن یک اور ےھجم ادیم ےہ ہ ریماوکیئ دوعدیارایق

اعمےلم ںی ہن ئواگ''۔ ایس نمض ںی ہی واہعق القئ ذترکہ ےہ ہ اامم اصبح ےن اوب رشعم انیم صخش ےس اعمیف امیگن،

اس ےن ریحان ئورک وپاھچ''سک ابت یک اعمیف؟''آپ ےن اہک'' ںی ےن آپ وک اکی دن داھکی ہ آپ تہب وخش ںیہ

رےہ ںیہ۔ سج رپ ےھجم یسنہ آیئگ''۔ اوب رشعم ےن وجاب دای''آپ رپ دخا رمح اور وخیش ےس رس اور اہھت وک بیجع رطح الہ

( ۔5٧رکے۔ آپ ےس یسک رطح یک ابز رپس ںیہن'')

:ےب اثمل احہظف

احظف انب رجح ےن دقمہم حتف اابلری ںی اھکل ےہ ہ احدش نب اامسلیع اک ایبن ےہ ہ مہ اامم اخبری ےک

ءںیہن ےتھکل ےھت، وطبر نعط راقف اخبریاامم رکےت ےھت، مہ ولگ اھکل رکےت ےھت اور اسھت رصبہ ےک اشمخئ ےک اپس اجای

درس اامم اخبری ےس اہک رکےت ےھت ہ آپ وخاہ وخماہ اانپ وتق اضعئ رکےت ںیہ ، ااحدثی ےتھکل ںیہن! زایدہ ڑیھچ اھچڑ

اس وتق کت دنپرہ زہار ااحدثی یھکل اجیکچ ،ؤبج ئویئ وت اامم اخبری وک ہصغ آایگ اور رفامای اینپ یھکل ئویئ دحںیثی ال

ںیھت، اامم اخبری ےن ان ااحدثی وک انسان رشوع رکدای وت بس ریحان رہ ےئگ، رھپ وت دحںیثی ےنھکل واےل رضحات اےنپ

(۔5٨ونوتشں یک حیحصت ےک ےئل اامم اخبری ےک ظفح رپ اامتعد رکےن ےگل)

الےئ، واہں ےک دحمنیث ےن اامم اخبری ےک اناحتن اک ایس رطح اکی تر ہب بج اامم اخبری دغباد رشتفی

ارادہ ایک اور دس آدیم رقمرےیک، رہ اکی وک دس دس ااحدثی رپسد ںیک نج ےک وتمن و ااسدین ںی دبتیلی رکدی یئگ

یھ، بج اامم رشتفی الےئ وت اکی صخش ڑھکا ئوا اس ےن وہ دحںیثی شیپ ںیک نج ںی دبتیلی رکدی یئگ یھ اامم رہ

اکی ےک وجاب ںی ''الارعہف'' ےتہک رےہ، وعام وتہی ےنھجمس ےگل ہ اس صخش وک ھچک ںیہن آ ا نکی ان ںی وج املعء ےھت

وہ ھجمس ےئگ ہ اامم اخبری ان یک اچل ھجمس ےئگ ںیہ، اس رطح دس آدویمں ےن وسدحںیثی شیپ رکدںی نج یک دنسوں

رہ اکی ےک وجاب ںی ''الارعہف'' رفامای، اس ےک دعب اامم اخبری ربمنوار اکی اور ونتمں ںی ریغت ایک ایگ اھت اور اامم ےن

اکی یک رطف وتمہج ئوےت ےئگ اور اتبےت ےئگ ہ مت ےن یلہپ رواتی اس رطح ڑپیھ یھ وج طلغ ےہ اور حیحص اس

ںیہ۔رطح ےہ ، ایس رطح رتبیت وار دوسں یک االصح رفامیئ، اب بس رپ واحض ئوایگ ہ ہی ےنتک امرہ نف

اےنپ دور ےک تہب ڑبے دحمث ےھت، آپ یک رہشت رہرطف یلیھپ ئویئ یھ، آپ یک رہشت وک دھکی رک اامم اخبری

تہب ےس ولگ آپ ےک اخمفل ئوےئگ اور آپ ےس دسح رکےن ےگل، سج یک وہج ےس آپ وکیئک ابر الجونط ئوان ڑپا۔

:یلہپ الجوینط

45



رشوع ایک، اخبرا ےک وہشمر اامم اور مامل اوب صفح ریب وج اامم اامم اخبری دغباد ےس واسپ آےئ وت وتفی دانی

دمحم ےک اشرگد ےھت، اوہنں ےن ان وک عنم ایکہ وتفی تم دای رکو، نکی وہ ہن امےن، انچہچن ان ےس یسک ےن راضتع اک

یگ ایںیہن؟ اوہنں ہلئسم وپاھچ ہ آای ارگ دو ےچب اکی رکبی ای اگےئ اک دودھ یپ ںیل وترحتم راضتع اثتب ئواجےئ

ےن رحتم اک وتفی دے دای، انچہچن اس ےک ےجیتن ںی اگنہہم ڑھکا ئوایگ اور اامم اخبری وک اےنپ ونط وک ریخابد انہک ڑپا۔ ہی

واہعق ارگہچ ڑبے ڑبے املعء ےن لقن ایک ےہ۔ نکی اس ےک ابووجد اس یک دصاتق وکشم ےہ، انیقی اس یک رواتی

ومعم ی دنی یک ھجمس رےنھک واال ااسنن یھ ایسی امحتق ںیہن رکاتکس ہکبج اانت ڑبا اامم ہیق، ںی ومہ اک دلخ ےہ، اکی

دحمث ورسفم سج ےن وسہل اسل یک رمع ںی وعیک نب حاح اور انب اابملر یک اتکںیب ظفح رک ی ئوں، وہ ااسی طلغ وتفی

(۔59ےسیک دے اتکس ےہ؟ اس ےئل ہی ولعمل ےہ )

ھ ںی اشینوپر رشتفی الےئ وت دمحم نب ییحی ذیلہ )وج آپ ےک ویشخ ںی ےس ںیہ( 521اامم اخبری بج

اخبری یک دختم ںی اجرکان ےس دحںیثی ونس۔ ان ےک ےنہک رپ ولگ اس رثکت ےس اامم اامم ےن ولںوں ےس اہک ہ

ہی ہ اامم اصبح سج اشن اخبری یک دختم ںی احرض ئوےئگ ہ وخد دمحم نب ییحی ذیلہ یک سلجم درس امدن ڑپیئگ اور رھپ

ےس اشینوپر ںی دالخ ئوےئ ےھت اس یک وصتری اامم ملسم ےن ان اافلظ ںی یچنیھک ےہ ہ الہ اشینوپر ےن اس ےس ےلہپ

یسک وا ی ای یسک مامل اک ااسی اابقتسل ںیہن ایک اھت اس ےک اابقتسل ےک ےئل اشینوپر ےس دونیت زنمل ابرہ لکن آےئ ےھت۔

وپر ک چن رکابلطء دحثی ےک ارصار رپ درس ویررسی ںی لوغل ئوےئگ، اامم ذیلہ ےن االعن رکدایاھت اامم اخبری اشین

اخبری ےس وگتفگ ہن یک اجےئ ابمداںیہک ان اک وجاب امہرے الخف ئواوترخااسن ےک اامم ہ یسک االتخیف ہلئسم ںی

دعب بج آپ ےک اقایتق ںی ناکونں اور ولگ امہرا ذماق اڑاںیئ ےگ نکی اامم اصبح ےک آےن ےک دو اچر دن ےک

وتھچں رپ ولںوں اک وجہم اھت ہ اکی صخش ےن رقآن ےک اافلظ ےک قلعتم ابرابر وسال ایکاس ےیل وبجمرا اامم اصبح وک

اس اک وجاب دانی ڑپا۔

رتہمج: بدعتہ'' ال متحان عنہ من افعالنا وافعالنا خملوقتہ'' وقرآ ن الکم اللہ غریخملوق الفاظ الآپ ےن رفامای

رقآن الکم ایہل ریغ ولخمق ےہ، اافلظ امہری زابن اک لعف ےہ اور امہرے امتم ااعفل ولخمق ںیہ اور اس ےلئسم ںی اناحتن

انیل دبتع ےہ( وعام اس دقیق وجاب وک ھجمس ںیہن ےکس اور آپ یک ابت وک طلغ لقن رکان رشوع ایک انچہچن اامم ذیلہ ےن

بح یک اخمتفل رشوع رکدی اور اینپ سلجم ںی االعن رکادای ہ وج صخش یھ یظفل ابرقلآن دشت ےک اسھت اامم اص

ولخمق اک اقلئ ئو وہ امہری سلجم درس ںی ہن آےئ اس رپ اامم ملسم ادمح نب ہملس ےن وج ذیلہ ےک ہقلح درس ےک اتممز

(51 درس ٹوھڑ دای۔)اطبل ملع ےھت اامم ذیلہ یک اسری رقتریوں وک واسپ رکدایاور ان اک ہقلح

قلخ رقآن ےک ابرے ںی اورپاامم اخبری اک وج وقل لقن ایک ےہ اس ےس نکمم ےہ ہ ضعب ولںوں وک ہبش

ئو ہ وہ اس ہلئسم ںی اامم ےک الخف ےہ احالہکن ارگ وغر ایک اجےئ وت اتقیقح دوونں ںی وکیئ االتخف ںیہن ےہ واہعق ہی

ن ن ےک ذر ےع دیپا ایکےہ ایس رطح رقآن وک ےہ ہ زتعمہل ےن بج ہی ہلئسم ااھٹت وف

ای ہ سج رطح دخاےن داین وک

یھ دیپا ایک ےہ اس ےس ولعمم ئواہ رقآن ولخمق ےہ نکی ہی دیقعہ وہمجر الہ تنس ےک الخف ےہ اامم یقہیب رفامےت

اور ابری اعتیل یک تفص ےہ ںیہ ہ الہ تنس واامجلتع ےک زندکی اس ہلئسم ںی اافتق ےہ ہ رقآن الکم ایہل ےہ

ولتموتدقمی ےہ اور التوت امہرالعف ےہ اس ےئل وہ احدث ےہ۔ ضعب ولگ اس رفتقی وک دنسپ ںیہن رکےت ےھت نکی

یلہ وک اس رپ ارتعاض اھت۔ذاامم اخبری ولتم اور التوت ےک درایمن رفق رکےت ےھت اور اامم

45



م اہلل وک ولخمق ای ریغاہلل اہک ای اس ابرے ںی وتفق اامم ادمح نب لبنح ےن ان ولںوں رپ وہنجں ےن الک

اایتخر ایک اس ےئل تخس دیقنت یک اور وپری وقت ےس ان اک رد ایک اہ آدنئہ ےک ےئل اس ہلئسم رپ وگتفگ اک دروازہ دنب

ملق کت وک سج ئواجےئ دعب ںی انحہلب ےن اہیں کت ولغایک ہ الکم دیجم یک روانشیئ اور اوراق بس وک دقمی اہک ضعب ےن

ےس رقآن دیجم اھکل ایگ ےہ دقمی ہہک دای۔ اامم اخبری وک اس ولغےس االتخف اھت اور ئوان یھ اچےئیہ اھت اسیج ہ حیحص اخبری

اس یک رطف ااشرہ وموجد ےہ اس انب رپ اامم اخبری اور انحہلب ںی شک شکم دیپا دلج اثین ابب قلخ ااعفل اابعلد ںی

وک ودیودنب یک ںیفیلک یھ ربدا ت رکان ڑپںی ویکہکن موکتم رپ انحہلب اک ا ر اھت رغض اشینوپر ںی ئویئگ اور اامم اصبح

ولںوں ےن ضحم ہنتف ازیگنی ےک ےئیل اس مسق ےک وسال ووجاب رپ اامم اخبری وک وبجمر ایک سج ےک ےجیتن ںی ان وک

)50 نیفل ےن نوکن ےس ر ےن ہن دای۔)اشینوپر ٹوھڑ رک اےنپ ونط اخبراواسپ آان ڑپا نکی واہں یھ اخم

:اامم اخبری یک افصت اور االتبء اک دورسا واہعق

اس ےنتف ےک ےجیتن ںی اامم اخبری وک اشینوپرٹوھڑان ڑپا اور وہ اےنپ ونط اخبرا رشتفی الےئ نکی اامم ےک اخم نیفل ےن

ں ےن وا ی اخبرا وک آپ ےک الخف کڑھاکےن اہیں یھ آپ وک نوکن ےس ںیہن ر ےن دای انچہچن اخبرا آےن ےک دعب ولںو

ےک ےئل فلتخم اقمامت ےس اس ےک اپس وطخط ےھکل۔اامم ذیلہ ےن یھ اس ںی ہصح ایل ان وطخط رپ وا ی اخبرا اامم

اصبح ےس انراض ئوایگ۔

ھچک ولںوں ےک ایبن ےک اطمقب وا ی اخبرا یک وخاشہ یھ ہ اامم اصبح ان ےک رھگ اجرک ان ےک وچبں وک

ااجلعم احیحصل اور ااتلرخی اریبکل ڑپاھای رکںی، اامم اصبح ےن اس انبء رپ اس ےس ااکنر ایک ہ ا س ںی ملع اور الہ ملع یک

وتنیہ یھ وت وا ی اخبرا ےن اہک ہ ڑلےک وخداامم اصبح یک دختم ںی احرض ئواجایرکںی ےگ نکی اس وتق واہں وکیئ

م اصبح ےن وظنمر ںیہن ایک اس رپوا ی اخبرا آپ رپ تہب ربمہ ئوایگ اور آپ وک دورسا اطبل ملع ہن ئو۔اس وک یھ اام

اخبرا ےس لکن اجےن اک مکح دای بج رمسدنق واولں وک ولعمم ئواوتاوہنں ےن اامم اصبح وک اےنپ اہیں آےن یک دوعت

انڑپا وجاخبرا ےس وھتڑے دی نکی واہں ےک ولںوں ںی یھ االتخف دیپا ئوایگ وبجمر اآپ وک اےنپ ایھننل رخگنت اج

رمس دنق اجرےہ ےھت ہ راےتس ںی ایپم الج افےلص رپ اھت، رھپ راضمن اابملر اک ہنیہم وںیہ زگار رک وشال ںی

ں رغوب ئوایگ۔دنف ےک دعب آپ یک رب اباکہی آاتفب ا ملسو هيلع هللا ىلصھ ںی ابھٹس اسل یک رمع ںی دحثی روسل 52٦آایگ

) 55یک یٹم ےس وخوبش لکن ر ی یھ ۔)

الخہص:

دحمث،ہیق اور اوصل دحثی ےک نف ےک امرہ مامل،ھ( رسیتی دصی رجہی ےک تہب ڑبے 52٦ھ 094اامم اخبری)

اتکںیبوی وریغہ رپ دعتمد ایداگر حح و دعتلی،احصہب ےک اتف ےھت۔آپ ےن دحثی، ارخی،اامسء ارلاجل،ہقف،نف

،سج ںی ومجمہع ایتر ایک اکی اندر ۔ آپ وہ ےلہپ دحمث ےھت وھنجں ےن رصف حیحص ااحدثی رپ لمتشم ٹوھڑی ںیہ

وجحیحص اقعدئ،ابعدات،اعمالمت،االخایقت،ریست، ارخی،انمبق احصہب وریغہ رہ وموضع رپ ااحدثی عمج ںیک،

ےسج اتم ےن ہن رصف وبقل ایک ہکلب اےس رقآن دیجم ےک دعب حیحص رتنی ۔ر ےہااخبلری ےک انم ےس رعموف ووہشم

ایس وک دھکی رک اتکب اک درہج دای۔اور احصح ہتس ںی بس ےس اول اقمم وتر ہب ایس یک اتکب حیحص ااخبلری وک احلص ئوا۔

اامم اخبری ےن م وک ک چن ہن اپای۔رھپ دورسے دحمنیث ےن ایس جہنم رپ اتکںیب انھکل رشوع ںیک،رگم وکیئ یھ اس ےک اقم

45



دنی اور ملسم اتم ےک ےیل وہ لیلج ادقلر دختم رسااجنم دی ےسج ایقتم کت الھبای ںیہن اجاتکس۔

تراعج و وحایش

ت ہ، رصم۔4٧٨انب رجح، ادمح نب یلع االقسعلین، دھی ااسلری دقمہم حتف اابلری، ص (0)سلفلہ ا

تی

وتمل

، ا

4٨5دھی ااسلری ص (5) 4٧٨دھی ااسلری ص (5)

، ریبوت،592، ص 05اذلیبھ، سمش ادلنی اوب دبعاہلل دمحم نب ادمح نب امثعن، ریساالعم االبنلء ،ج (4)

ارلاسلة

سة ع۔09٨5، ؤمس

(2)

(٦) 592، ص 05ج ی

594، ص 05ج ای

ھ (٧ (

پ

بی االامسء وااغللت ، ج اونلوی، یحم ادلنی اوب زرکای یحی نب رشف،

ت ہ، ریبوت ، انبلن،دھی ااسلری ص ٧5، ص 0ذملعل

4٧٨،دارابتکل ا

بی االامسء وااغللت ج9) 594،ص 05ریساالعم االبنلء ج (٨)

ھذ

پ

594، ص 05، ریساالعم االبنلء ج ٧5، ص 0(

بی االامسء وااغللت(01)

ھذ

پ

00) ٧0، ص 0ج

٧0، ص 0ج (ای

(05)

05) ٧0، ص 0ج ای

٧0، ص 0ج ( ای

(04

(02) ٧0، ص 0ج (ای

٧0، ص 0ج ای

(0٦ )

4٧9ص دھی ااسلری دقمہم حتف اابلری (0٧) ٧0، ص 0ج ای

4٨2ص دھی ااسلری دقمہم حتف اابلری ( 0٨)

،ہبتکم افروہیق، رکایچ۔055، ص 0،ج اخن، میل اہلل، فشک اابلری امع یف حیحص ااخبلری (09(

، ہبتکم ادمادہی، ہکم رکمہم۔55ااکلدنولھی ، دمحم زرکای، دقمہم العم ادلراری یلع اجعم ااخبلری، ص ( 51)

ھ (50)

پ

٨دھی ااسلری ص ( 55) ٧5، ص 0بی االامسء وااغللت ج ذ

ھ (55)

پ

4٨9 حتف اابلری ص دھی ااسلری دقمہم ( 54) ٧4، ص 0بی االامسء وااغللت ج ذ

ر ی۔0522، رینمہی، دقشم، 054، ص 0ادلولھی، اشہ و ی اہلل، ہتجح اہلل اابلہغل ،ج ( 52)ج ھ

مہ، ارخی االسم یک میظع ایصخشت، ص ( 5٦)ع ٨951-11-1-ISBN 9٦9 ع۔5112،اردو ابزار رکایچ، می 0٦٦بیہص، ان

4٧٨ری ص دھی ااسل ( 5٨) 0٧0ص ارخی االسم یک میظع ایصخشت(5٧)

05،ج 425ص ریساالعم االبنلء(51) 04٦، ص 0فشک اابلری امع یف حیحص ااخبلری ج (59)

5٦٧ریساالعم االبنلء ص ( 55) 05، ص 0دقمہم العم ادلراری یلع اجعم ااخبلری ج (50)

لعہمطا تحقیقی ا تماخد علمی کینا روا ؒ یربخا...

Documents

Transcript of لعہمطا تحقیقی ا تماخد علمی کینا روا ؒ یربخا...