ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… ·...

276
УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ К.ИШЛОК, ВА СУВ ХУЖАЛИГИ ВАЗИРЛИГИ ТОШКЕНТ ДАВЛАТ АГРАР УНИВЕРСИТЕТИ А.Э.ЭРГАШЕВ, А.Ш.ШЕРАЛИЕВ, Х.А.СУВОНОВ, Т.А.ЭРГАШЕВ ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА К Д Ш Ш Тошкент Узбекистан Республикаси Фанлар академияси «Фан» нашриёти 2009

Transcript of ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… ·...

Page 1: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ К.ИШЛОК, ВА СУВ ХУЖАЛИГИ ВАЗИРЛИГИ

ТОШКЕНТ ДАВЛАТ АГРАР УНИВЕРСИТЕТИ

А.Э.ЭРГАШЕВ, А.Ш .Ш ЕРАЛИЕВ, Х.А.СУВОНОВ, Т.А.ЭРГАШЕВ

ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШ Ш

ТошкентУзбекистан Республикаси Фанлар академияси

«Фан» нашриёти 2009

Page 2: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Мазкур Укув кУлланмада габиатнинг глобал узгаришлари, ундаги экологик мувозанатнинг бузилиши, биосфера тушунчаси, тузилиши, таърифи, биосферада инсоннинг урни, озук,а х,алкаси, генофонни сацлаб к,олиш чора-тадбирлари ёритилган. Экология фани, асосий экологик омиллар ва экологик тизимлар тугрисида тушунча берил- ган. Табиатда энергиянинг хосил б^лиши, биологик, геологик цикл- лар, организм билан мух,ит уртасидаги ало^анияг бир-бирига таъси- ри асосида Марказий Осиёда ва Узбекистонда турли экологик муам- моларнинг келиб чициш сабаблари, табиатни мухофаза к;илиш, та- биий ресурслардан фойдаланиш йуллари курсатиб берилган.

Китобда атмосфера, сув, тупрок;нинг таркиби, тузилиши, улар- дан фойдаланиш йуллари, мухрфаза к,илиш чора-тадбирларини амалга ошириш асосида кишлок, ху жал и гида экологик тоза ма\сулотларни етиштиришда таълим ва тарбиянинг роли х,ак,ида фикр юритилган.

Укув кулланмадан Аграр университета, педагогика институтлари- нинг бакалавр боск,ичида таълим олаётган талабалар, мактаб, лицей, коллеж ук,итувчилари, табиат мухрфазаси билан. шурулланувчи эко- логлар, хукук,шунослар, аспирантлар, ицтисодчилар, журналистлар, педагоглар, магистрлар ва кенг китобхонлар оммаси фойдаланиши мумкин.

М а с ъ у л м у х а р р и р:биология фанлари доктори, профессор

И.В.БЕЛОЛИПОВ

Т а к р и з ч и :биология фанлари доктори, профессор

X. ОЛИМЖОНОВА

.2*48«*»*г9942-09-879-4© Узбекистан Республикаси

Ф А “ Фан” нашриёти, 2009 йил.

Page 3: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Табиатдаги экологик хрлатнинг бузилиши - тупроцни, ^авони, сувни тириклик учун зарарли турли моддалар би- лан ифлосланиши, захарланиши, усимлик ва \айвонлар- нинг фойдали турлари камайиб кетиши, утлок,зорларнинг шурланиши, т^кайзорлар, тор ёнбарирларидаги бута х,амда дарахтлар кесилишига олиб келади. Бу каби хдлатлар ахрли уртасида атроф-мух;итни сакдаш, табиатни му\офаза килиш эфзирги куннинг энг оламшумул вазифаларидан бири булиб крлишини исботлайди.

Халк, хужалиги ривожланиши — табиий ландшафтлар тез узгариши, янги к.ишлок, ва ша\арлар пайдо б$шиши, а^оли сони, энергия, сув ва озик-овкдтга булган талаб усиши табиатнинг бузилмаган жойларига кириб бормокда. Бу ижтимоий, индустриал ва хужалик муаммолари ин- соннинг яшаш мух;ити тубдан узгаришига сабаб булмокда. Табиатнинг бир кичкинагина жойининг экологик хдяати бузилиши, унга ёндош булган катта майдонлар табиий хдпатини бузилишига сабаб булиб, натижада бундан тур­ли минтацалар а^олиси жабр курмокда. Атроф-му\итни му\офаза килиш бир кичик минтацани эмас, балки катта Китъани, ундаги халкдарни, давлатларни халцаро муам- мосига айланиб к д л д и .

Дунёнинг турли жойларида юзага келган экологик офат- лар (Чернобиль АЭСнинг портлаши, Оролнинг куриши, Уфа шахридаги химзаводнинг ёниши, нефтнинг сувга ту- шиши), ер усти ва ер ости ядро портлатишлари таъсири йил сайин хавфли булиб бормокда. Натижада биз табиатга т^рилаб булмайдиган зарар келтирмокдамиз.

Атроф-му\итга антропоген таъсирнинг чегараси кенгайиб бормокда. Табиий му^итнинг энг асосий элементлари атмос­фера, гидросфера ва литосферага катта хавф тугилди, улар

Page 4: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

тинимсиз ифлосланмокда. Турли келишмовчиликлар, бефа- рк^иклар, атроф-мух;ит, х>аво, денгиз ва океанлар, табиий бойликлар манбаларининг ифлосланишига олиб келди.

Атроф-му\итни му^офаза килиш, табиий бойликлар- дан тежамкорлик билан фойдаланиш шу куннинг энг гло- бал экологик муаммоси хисобланади ва бу муаммо 6,3-6,7 млрд планета а^олисини, улар яшаётган давлатлар ва мам- лакатлар манфаатини уз ичига камраб олади. "Экология- нинг бу муаммоси ер юзидаги тирикликни, энг аввало, инсонлар саломатлигини сакуташни кузда тутади. Бу хайр- ли ниятдан орк;ага к;айтиш, ер юзидаги хдётни, жамият тавдирини хавф остига, табиий офатлар ёк,асига келти- риб, келажак авлодлар дунёга келадиган йулни олдиндан беркитиб куйишдан иборатдир.

Инсоният XXI асрга экологик вок;еликларни ечишга тай- ёр булмаган холда келди. Хаёт кун тартибига куйган бу глобал муаммоларни чукур экологик билимларга эга булган юксак крбилиятли мутахассисларгина \ал к^илади. Эколо­гик муаммоларни фан-техника ютукдари асосида \ал кдлиш жараёнида экология фани, унинг йуналишлари жамият ва табиат уртасидаги зидциятлар бартараф кдлинади. Эко­логик тангликларнинг, х,алокатларнинг олдини олишда, жамият ва табиат уртасидаги экологик зиддиятларни ечиш- да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда куллаш катта ахамиятга эга.

Хозирги даврда экология фани олдида турган амалий ва- зифалар куйидагилардан иборат:

1. Илмий асосланган сорлом му^итда %озирги ва келажак авлодлар соьлитни таъминлаш;

2. Табиий бойликлардан осилена фойдаланиш билан бир к;аторда чищиндисиз технологияларни ишлаб чик;иш;

3. Квиток, хужалиги экосистемаларининг доимий ва юцори даражада урсилдорлигини таъминлаш;

4. А$олига экологик таълим ва тарбия бериш йули билан табиат му^офазасини амалга ошириш.

Мукаммал экологик билимга эга булгандагина табиат му- хрфазаси бир давлат, миллатнинг иши эмас, балки халк;-

Page 5: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

аро муаммо эканлигини тушуниш мумкин. Табиатни мухр- фаза кдлиш муаммолари билан турли ёшдаги инсонлар шу- гулланиши мумкин. Бу ишнинг асосий макради: мактабдан тортиб то олий ÿ«yB юртлари ва кенг ахщи уртасида ерга булган мехр - му^аббатни, ^изи^ишларни ошириш билан бирга, уларга бутун жонли табиатга онгли ва эхтиёткорона муносабатда булишни, ундаги \авони, ерни, сувни, усим- лик ва хдйвонларни мухрфаза кдлиш, табиатни тоза ва rÿ3æi холда саьугаш хам да келгуси авлодларга етказиш борасида к.изик.арли муълумотлар билан уларни жонкуяр табиатшу- нослар к;илиб тарбиялаш учун янги ÿKyB кулланмалар яра- тишни такрзо к,илади. Укувчилар табиий бойликлар, улар- нинг хиллари, мух;офаза кдлиш йуллари, хаво, сув, туп- рок;, Усимлик ва хайвонлар хасида к,изик;арли маълумот олиб, улар кдлбида табиат ва унинг турли жонсиз ва жонли бойликларини caigiaiii, уларни купайтириш, гузаллигига гузаллик кушиш орзуси ту р и л ад и.

Page 6: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

I БОБ

ИНСОН ВА БИОСФЕРА

Миллион йиллар давомида юзага келган биологик сис- темаларни узгартиришга факат инсонлар сабаб булган. Эн- диликда унинг х.аёт-мамоти Узи эгаллаган табиат ва узи яратган жамият уртасида тургунлик муносабатларини урна- тишга боглик,. Акс хщ да инсон яратган цивилизация, унинг салбий фаолияти натижасида нобуд булади. Куп йиллар давомида за^арли гербицид ва пестицидлар кдшлок, х^жалигида кулланишидан инсоннинг за^арланиши ва тур- ли касалликларнинг келиб чик;иши кузатилмокда. Черно- биль АЭС нинг портлашидан катта майдонда бутун таби- атни радиоактив моддалар билан зах.арланиши, радиоакив моддаларнинг Новая Земля оролига ва Ок, денгизга ташла- ниши натижасида сув зах,арланиб, миллионлаб денгиз юл- дузлари к;ирилиб кетди.

Ер юзининг турли жойларида инсон фаолияти туфай- ли юзага келаётган офатлар унинг узига, ундан крладиган авлодларга хавф тугдирмокда. За^арли моддаларни ёш бола она кррнидалигидаёк, олади. Кейинчалик бу моддалар бола организмида хдёти давомида тупланиб боради. Чунки ин­сон яшаган мухитда зарарли моддалар, газлар, oFHp ме- таллар чанги етарлича тупланган.

1.1. ИНСОН АЕМОГРАФИЯСИ ВА УНИНГ ?ЗГАРИШ И

Тошкумир даврида ик^лим омилларининг огирлиги, озу- кднинг етишмаслиги, йирт^ич х1айвонларнинг хавфи, тур­ли хил касалликлар, эпидемиялар инсон умри киск,ари- шига сабаб булган. Шу вак,тда неандертал одам 30 йил, музлик давридан кейин ва мезолитда Homo sapiens бир оз узокрок, яшаган. Улар яшаган жойларда инсон сони кам

Page 7: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

б^либ, o fh p экологик шароит болалар улимига сабаб булган.

Антрополог олимлар маълумотига Караганда палеолит даврининг бошланишида, бундан 1 млн. йиллар олдин ин- сонлар фак,ат Африка худудидагина яшаган ва уларнинг умумий сони 125 минг атрофида булган. Мезолит даврида инсонлар сони 1 млн. га етади. Улар Евроосиё худудида яшаганлар. Палеолит даври охирида, бундан 25000 йил- ларча аввал неандерталлар, кроманьонлар бир вакхда яша­ганлар, уларнинг сони 3 млн. дан ортган.

Неолит даврида биринчи демографик усиш кузатилган, инсон угрок; яшашга Урганади, уй-жой куради, х,айвон- ларни кулга ургатади, усимликларни маданийлаштиради ва уларнинг х,аёт шароитлари яхшиланади.

Дунёда одамлар сони дастлаб 5 млн. атрофида булган, XVI асрда бу сон 500 млн. га кутарилади. 1850 йили 1 млрд. га етиши учун инсониятга 250 йил ривожланиш керак булган. Дунёда ах;оли сони 1930 йили 2 млрд, 1960 йили 3 млрд., 1986 йили 5 млрд., ^озирги кунда 6,2-6,3 млрд.ни ташкил к,илади. 1930 йилдан шу кунгача овр^паликлар 100 млн. га, осиёликлар эса 1 млрд. га купайган. Тахминларга кара- ганда 2012 йилда ер юзида 7 млрд., 2050 йилда эса 13 млрд. а^оли яшайди. Ер юзида а^оли сони усиши билан уларнинг табиий му^итга салбий таъсири ва му^итни ифлослаши ортиб боради, табиий бойлик куплаб исроф б^лади, инсон саломатлигига таъсир этувчи турли хавф- лар тугилади.

1.2. ИНСОНААРНИНГ ОЗУЦА МАНБАААРИ

Инсоният пайдо булибдики, у ^ам биосферадаги бошка тирик организимлар каби озукдга мух;тож булган. Агар утган мингйилликларда инсон узига озукани огир ме\нат йули билан топган булса, унинг кейинги ривожланиш тарихи- да каттик; к,иш, сув тошк,инлари, ёнгин, кургок,чилик каби табиий офатлар унга очлик ва $шим олиб келган. Утган асрда очликдан 100 млн. хитойликлар ва 50 млн. *инд улган. 1992-1993 йилларда Африканинг Сомали давлатида 2 млн.

Page 8: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

дан ортик, а^оли очлик азобини тортди. 1980 йилда жа\он- нинг 71 та ривожланаётган мамлакатларида 1,4 млрд. а^оли очликда яшаган. Шундан 420 млн.и очарчиликда, 850 млн. и туйиб овкдт емаган, ундан ташкари 780 млн. и жуда камбагал б^либ, ози^-овцат, тураржой, кийим олишга имкони булмаган.

Х,озирги кунда ер юзи а\олисининг 2/3 цисми сифатли ози^-ов^ат истеъмол кдлмайди, бундан ташкари 50 фоиз ахрли туйиб овк,атланмайди, 25 фоиз а\оли доимий оч­ликда булса, х,ар йили 10-30 млн. а\оли очликдан >>лади. Бу муаммони х;ал кдлса буладими, деган му\им савол бугун- ги куннинг кун тартибида турибди.

БМТ кршидаги халкдро бирлашган координация гуру- хднинг маълумотига кура ер юзида етиштирилган ва ден- гизлардан олинган озукд махрулотлари оркали планетада 31,5 млрд. а^олини бок,иш мумкин. Рус ик^исодчиси К.Ма- лининнинг маълумотларига к^ра, курукликдаги маданий Усимликлар билан 50 млрд. а\олини бо^иш мумкин. Ден- гиз махрулотлари ва бир хУжайрали сув утларини к^пай- тириб, улар махрулотидан кенг фойдаланилса, планета- нинг 290 млрд. ахрлисини озук,а билан таъминласа булади. Келажакда тез хдзм буладиган ва балик^лардан олинадиган оксил ма^сулотлари, денгиз сув утлари озук;анинг асосий кисмини ташкил кдиади. Бундан ташцари турли микроор- ганизмлар хам юк;ори сифатли оксил моддалар хосил кдла- дилар. Шунинг учун х̂ ам улар озукд манбаи сифатида маъ- лум урин эгаллайди. Агар вазни 200 кг булган сигир х,амма- си булиб 250 г окрил моддаеи берса, 250 г огирликдаги ачитк,и замбуруглари 650 кг ок;сил хрсил киладилар. Кела­жакда а^олини оксил билан таъминлашда дуккакли усим- ликлардан олинадиган оксиллар асосий роль уйнайдилар. Кишлок; хужалмгида турли кимёвий моддаларни, шу жум- ладан, азотли Угитларни ишлатиш йули билан юкрри ма^- сулот ишлаб чицариш йулга куйилади.

Янги технологияларни куллаш йули билан окрил мод­далар олиниб, улар инсон озукдсининг асосини ташкил к,илиши мумкин. Кушиток, хужалигида янги агротехник усул-

Page 9: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

ларни к$ллаш, хрсилдор, касалликка чидамли усимлик- лар навларини яратиш, ма\сулдор хайвонлар зотлари би- лан фермаларни тулдириш, сув хавзалари ва денгиз курфаз- ларида сунъий усуллар билан балик ва бошк^а фойдали сув Хайвонларини купайтириш денгиз ва чучук сув хавзалари- да сув утларидан кенг куламда фойдаланиш озука манбаи- ни оширишнинг асосий йули \исобланади. Бундан 10 йил аввал дунё буйича бугдой- 443 млн. т., гуруч -397,5 млн. т., ж^хори-394,2 млн. т., картошка-227,3 млн. т., гушт ма\су- лотларидан: мол гушти-46,6 млн.т., чучка гушти 55,3 млн.т., к^й г^шти 7 млн.т. тайёрланган.

Инсон хар ойда уз огирлигига тенг озука истеъмол кдяа- ди. Хисобларга кура инсонга бир кунда 630-750. г. (2410 ккал), бир йилда эса 200-274 кг бугдой керак булади. Бу ма\сулот- ни етиштириш учун дехкон \ар бир гектар ердан 5 г. атро- фида хосил олиб, йилига 17 кишини бок^иши лозим. \о з и р - ги кунда технологияни урн и да куллаб, цурук,ликнинг ке- ракли жойларидан яхши фойдаланилса, 10 млрд. ахолини озук;а билан таъминлаш мумкин.

Ер шарида фойдаланиладиган ерлар 13,5 млрд. гектарга тенг. Шундан 1,4 млрд. га маданий ерлар (экинзорлар, бог- лар), 1,1 млрд. га ер усимлик устириш учун ярокриз б^либ Колган, 4,4 млрд. га ер чул, чала чул, Арктика, Антарктида юк,ори торфли чуллар майдони 3,3 млрд.га, инсоннинг сал- бий фаолияти натижасида фойдали ерларнинг 1 млрд. гекта- ри чулларга кушилган. Ер шарида 2,6 млрд. га утлокзорлар бор. Шундан 390 млн. гектари бузилган, шурланган, фойда- сиз холга келган. Фойдали маданий ерларнинг 50 фоизи Хосилдорлик катламини йукотган, 600-700 млн. га ер эрозия- га учраб, махсулдорлиги паст булиб крлган. Ер юзвда узлаш- тирилмаган 0,4-0,9 млрд. га ер колган, холос. Фойдали ерлар­нинг ишдан чикишига табиат конунини билмаслик, ердан кур-курона, хужасизларча фойдаланишлар сабаб булган.

Денгиз ва океанлар махсулоти хам инсон озука манбаи- нинг асоси хисобланади. Агар 1960-1970 йилларда денгиз- лардан 40,2 млн. дан 70,5 млн.т.гача махсулот йигиб олин- ган булса, йилига урта хисобда махсулот 5,8 фоизга ортиб

Page 10: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

борган. Кейинги йилларда махрулот олиш камайиб бориб, 10-15 йил ичида фак,атгина Атлантика океанидан балик, овлаш 1,2 млн. т. га камайган.

Кишлок х^жалигида х,осилдорликни ошириш макрадида кулланилган 60 дан ортик, кимёвий бирикмаларга 400 дан ортик, х,ашарот турлари чидамли булиб крлган. Энг кучли зах,арли моддалар х;ам уларга таъсир кдлмай куйган. Бунинг натижасида экинзорларда зараркунандалар борган сайин купайиб, х,осилдорлик камайишига сабаб булмокда.

1.3. ИНСОННИНГ БИОСФЕРАНИ ЭКОАОГИК ^ОААТИГА СААБИЙ ТАЪСИРИ

И неон кддимдан уз фаолияти билан атроф-му\итга таъ­сир к,илиб келмокда. У овчилик к,илиб турлар йукрлиб ке- тишига сабаб булган, ут куйган, урмонларни куйдирган, додожчилик учун урмонларни кесиб, утлок,зорларни бу- зиб, табиат тургунлигини, тирик жонзотлар баркарорли- гини йукотДи, турлар- сонини камайтирди.

Агар утган аерда йилига табиатдан биттадан тур й у дол­ган булса, кейинги 50-60 йил ичида 76 дан ортик, турлар йукршиб кетган, 600 га як,ин турлар эса йукрлиш арафаси- да. Бунга асосий сабаб — турларнинг яшаш жойи бузили- ши, к,иск,ариши, овлаш, зах,арланиш ва бошк,алар.

Чул ва дашт зоналари экосистемалари \ам инсон фао- лиягидан четда крлмади. Масалан, К,изилкумда олиб бо- рилган кдцирув ишларида усимликлар пай\он к;илиниши натижасида Оролнинг ку риган кием и дан кутарилаётган туз- ли кумлар агроф-мухит ва 1,5-2 млн. гектардан ортик, утлок,- зорлар шурланишига сабаб булмокда.

Тог, тог ёнбагирларида урмонзорларнинг аёвсиз кеси- лиши, иьушм узгаришига, усимликлар крплами сийрак- лашишига, уларга мослашган хайвонлар ва кушларнинг бу ерлардан кетиб кршишига сабаб булди. Инсоннинг асосий вазифаси — табиатни келажак авлодга сакдаб крлиш учун табиий системаларни бузмаслик, ифлосламаслик, зах,ар- ламаслик, табиат билан онгли муносабатда булиб, унинг к;онунларини инобатга олишдан иборат.

Page 11: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

II БОБ

БИОСФЕРА - КОИНОТНИНГ ТУЗИЛИШИ, ТАЪРИФИ

2.1. БИОСФЕРАКИНГ ТАСНИФИ

Ж.Б. Ламарк (1744-1829) «Биосфера» атамасини фанга киритиб, унинг асл маъноси хаётнинг тарцалган жойи ва ер юзида булаётган жараёнларга тирик организмларнинг таъсиридан иборатдир, деган эди. Э. Зюсс 1875 йилда «Био- сфера»га ерда тар калган махсус кобик, деб изо\ беради.

XX аср бошларида В.В. Докучаев ер юзида тирик орга­низмларнинг табиий жараёнларга таъсир кдлиш назария- сини илгари сурди. У уз назариясини усимлик ва х,айвон- ларни тупрок; \осил булиш жараёнига таъсирини урганиш билан асослайди.

В.И. Вернадский геохимик, биогеохимик ва радиогео­логик тадкикртлар асосида 1926 йилда «Биосфера» номли китобидаги и зо \ буйича биосфера — бу планетанинг \аёт ривожланаётган к,исми булиб, унга тирик организмлар таъ­сир кдгтди.Ер юзида тирик организмлар хилма-хилдир ва турли зоналарда тар калган. Ер юзасининг \аёт тар калган Кисми биосфера булиб, унга тирик организмлар таъсир киладилар. Биосферага планетанинг энг катта экосистема- ' си сифатида \ам кэралади.

Биосфера устки катлам — литосфера, пастки катлам — атмосфера, сув кобиги — гидрОсферадан иборат. Биосфе­ра Ер шарининг организмлар таркалган кисми булиб, уларнинг таркиби, тузилиши Узгариб туриш хусусиятига эга. Ерда \аёт пайдо булиши билан биосфера хрсил булган ва планетада тирикликнинг умумий ривожланиши бош- ланган.

Биосферанинг курукдик ва сув цисмини тирик организм­лар эгаллайди. Шу катламнинг 10-15 км баландлигида бак-

I

Page 12: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

териялар, замбурурлар споралари, содда хдйвонлар тарцал- ган. Биосферанинг бу катлами озон котлами билан туташади. Озон цатлами узига хос экран вазифасини бажаради, у ти- рик органзмларни ультрабинафша ва бошца космик нурлар- дан сакугайди. Бу кдтламлар денгиз сатхдцан 20-30 км юцори- да жойлашган.

Ер юзида учрайдиган организмларнинг купчилиги заво­да, 50-100 м баландликкача кугарилиши мумкин. Айрим кушлар 1000-3000 м баландликда учса, tof, tof ёнбагирла- ридаги купчилик ^симлик ва \айвонлар 4-6,5 км баланд­ликда яшашга мослашганлар. Улар шундай баландликда паст босим, кислороднинг ва завода намликнинг камли- ги, суюк, сувнинг йуьушгига мослашганлар. Tof куйи (Ovis аттоп) ва куёнларнинг (Lepus tibetanus) айрим турлари 5-5,5 км баландликда, юк;ори tof альп зогчалари (Pyrrhocorax pyrrhocorax), хдтто, 8,2 км баландликдаги кряларда хдм уч- райдилар.

Биосферанинг пастки чегараси литосферада булиб, унда 2-3 км чукурликкача микроорганизмлартаркалганлиги аник,- ланган. Литосферада \аёт катлами 1-3 м, дарахтларнинг ил- дизлари 8-10 м, янток, илдизи 15-18 м чукурликкача боради. Ер остида яшовчи х.айвонларнинг ини (сурурлар, бурсик,- лар) 6-7 м, хашаротлардан термитларнинг ини 6 м чукур- ликкача боради. Литосфера устидаги организмларнинг асо- сий кисми тупрок,нинг 1 м цалинлигида жойлашган.

Гидросферада организмлар жуда куп тар калган. Айрим микроорганизмлар ва содда тузилган умурткдсизлар, кур баликдар 10-11 км чукурликда ^ам учрайди (Тинч океани- нинг Тускарор чукурлигида), денгиз усимликлари ва усим- ликх^р ^айвонлар 300-500 м чукурликкача тар^алган.

Биосферада учрайдиган сув \авзалари шур булганлиги учун, уларда \айвонлар учрамайди. Бундай сув мух^итлари- га Улик денгиз сувининг шурлиги 23 фоиз, Арманистон- даги туз к^лининг шурлиги 32 фоиз, океанларнинг 10-11 км чукур тублари ёки У рта Осиё худудидаги айрим туз ва ш^р, намакоб к^лларда (сувнинг шурлиги 230-280 г/л) х,ам хдёт кам, умуртцали х,айвонлар мутлакр учрамайди. Хлор

Page 13: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

концентрацияси куплиги туфайли мутлакр тириклик йук; сув х,авзалари 1-2 тани ташкил к,илади, холос.

Денгиз ва океанлар тубида гетеротроф организмлар уч- раб, улар органик моддалар билан озикутнадилар. Маса- лан, 6000 м ва ундан х,ам чукурда (8-11 км) погонофора- лар (Pogonofora) ва баъзи чувалчанглар (АппеШеь), полип- лар ( 1/тЬеШЫпе) кур балик/тр учрайди.

2.2. БИОСФЕРАЛА ^АЁТНИНГ ПАЙДО Б?АИШ И

Биосферада эволюцион ривожланиш узок, жараён булиб, бу иккита омил таъсирида юзага келган, яъни аллоген (ташк,и) кучлар — геологик ва иьутимий Узгаришлар нати- жасида; аутоген (ички) жараёнлар —экосистемалар ком- понентининг актив фаолияти таъсирида.

Полеэкологик маълумотларга кура биринчи экосисте­малар бундан 2-3 млрд. йил аввал пайдо булган ва шу эко- системаларда жуда майда анаэроб-гетеротроф организм­лар яшаганлар. Улар абиотик жараёнлар ва мух,итда синтез к,илинган органик моддалар \исобига ривожланганлар. Улардан кейин автотроф усулда озикданувчи сувутлар по- пуляциялари пайдо булиб, улар атмосферада кислород х,осил к,илишда жуда катта роль уйнайдилар.

Бундан 2-3 млрд. йил аввал ерда х;аёт пайдо булганида атмосфера таркибида азот, аммиак, водород, углерод ок- сиди, метан ва сув буглари мавжуд булиб, кислород булма- ган. Курсатилган газлардан ташк;ари атмосферада тирик организмлар учун за^арли газлар х;ам булган. Атмосферада кислород мавжуд булмаганлиги учун озон к,атлами х;ам булмаган ва ультрабинафша нурлар ер \амда океанлар юза- сига етиб келган ва кимёвий эволюцияни юзага келтириб, мураккаб органик молекула (аминокислоталар) келиб чи- к,ишига сабаб булган. Улар, уз навбатида, жуда содда ти ­рик системалар пайдо булиш ига олиб келган. Аби-отик жараёнларда х,осил булган оз микдордаги кислород, ульт­рабинафша нурлар таъсирида етарли даражадаги озон к,ат- ламини пайдо цилиб, бирламчи организмларни уль-тра- бинафша нурларнинг салбий таъсиридан саклаган.

Page 14: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Ер юзидаги дастлабки тирик организмлар ачитк;и зам- буругларга ухшаш анаэроблар булиб, улар нафас олиш учун энергияни ачиш жараёнидан олганлар. Бирламчи содда орга­низмлар бир хужайралик холатидан юк;орига ривожлана олмаганлар. Уларнинг (прокариотлар) ядроси булмай, озик,- ланиши хам чегараланган. Улар сув хавзалари тубига чуккан органик модцалар хисобига озикданганлар. Сув юзаси куч- ли радиация таъсирида булганлиги учун организмлар сув юзасига кутарилмаган. Хаёт шу тарзда миллионлаб йиллар давом этган.

Организмлар фаолияти натижасида сув мухитида эри- ган кислород микдори аста-секин купайиши ва бундан2 млрд. йил илгари уни атмосферага диффузия булиши Ер табиатида мисли к^рилмаган ^згаришларни юзага келти- ради. Бу эукариот (ядроли) организмлар келиб чи^ишига сабаб булади. Улардан, уз навбатида анча катта ва мурак- каб системалар пайдо булади. Сувдан к^п минераллар (ма- салан, темир) ч^кмага тушиб, геологик формацияларни Хосил кил ад и. Атмосферадаги озон кдтлами цалинлашиб, тирик организмларнинг ультрабинафша нурлардан сакда- ниши учун имкон турилади. Аста-секин денгизларнинг юза Кисмида (Cloud, 1978) «яшил курукдик» - хаёт хосил булди. Аэроб йули билан нафас олиш куп хужайрали организм­лар ривожланишига олиб келади. Маълумотларга кура, бун­дан 1 млрд. йиллар аввал атмосферада кислород микдори3-4 фоиз (ёки атмосферанинг 0,6 цисми) булганида, ядро­ли хужайралар пайдо булган (хозир кислород 20 фоиз). Айрим олимларнинг фикрича, мустакдгс микроблар бир- бирига мутализм йули билан бирлашишидан эукариот хужайралар келиб чикдан (Margulis, 1982).

Бундан 700 млн. йил аввал кислороднинг микдори 8 фо- изга етганда биринчи куп хужайрали организмлар ривож- ланган. Кембрий даврида эволюцион портлаш булиб, хаёт- нинг янги формалари ривожланган. Сувда булутлар, кора- лалар, чувалчанглар, молюскалар, денгиз сув утлари, хозирги уругли усимлик ва хайвонларнинг аждодлари пайдо булган. Майда яшил усимликлар хосил к;илган кислород

Page 15: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

киска вакт ичида ер юзини тирик организмлар билан ураб олинишига сабаб булган.

Полеозой эрасининг турли даврларида хаёт барча ден- гизларни эгаллабгина колмай, курукликка хам чикади. Ер устида яшил усимликларнинг ривожланиши, мухитда кис­лород ва озуканинг купайишига, кейинчалик катта \ай - вонлар (динозаврлар, сутэмизувчилар), охирида инсон пайдо булишига олиб келади. Аммо, атмосферадаги кис- лороднинг хозирги микдори (20 фоизи) палеозойни урта- ларида, тахминан бундан 400 млн. йиллар олдин юзага келиб, уни хосил булиши узлаштириш жараёни билан тенг- лашади.

Палеозой охирида атмосферада кислород микдори ка- майиб, С 0 3 ортади, натижада икдим кескин узгаради, ав- тотрофлар колдиридан катта ер усти казилмалари (кумир) хосил булади. Кейинчалик атмосферада 0 2 микдори кес­кин узгаради, С 0 3 пасаяди, улар уртасида нотекислик ке­либ чикади. Эволюцион ривожланишнинг энг юкори бос- кичида тур пайдо булади ва улар асосида катта-кичик биологик системалар юзага келади.

Тур - бу табиий биологик бирлик булиб, унинг барча аъзолари умумий генофонд ташкил булишида катнашади. Эволюция генлар микдорининг узгаришидан иборат булиб, у атроф-мухит ва турлараро муносабатлардан келиб чика- диган танланиш ва генетик тузилишнинг узгариши нати- жасидир.

Турлар хосил киладиган биологик тизимлар ва уларнинг эволюциясипи коэволюция деб аталади. Яъни система ичида- ги организмларнинг бир-бирлари билан муносабатлари зво- люциясида гурухлар уртасида генетик информация алма- шиниб туради ёки информациянинг утиши булади.

Коэволюция назарияси асосида (Ehrlich, Raven, 1965)- Усимлик ва капалаклар уртасидаги муносабатларни урга-

нишнинг натижалари ёгади. Эволюцион ривожланиш на- тижасида усимликларнинг хар хил булиши, фитофаг хай- вонларнинг хам турли хиллигига олиб келади.

Эволюцион ривожланиш жараёнида табиий танланиш

Page 16: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

турдан ташкдри, гурухлар танланиши йули билан хам утади. Назарий жихатдан гурухди танланиш популяция ва систе- малар белгиларини сакдашга кулайлик яратади, организм- га фойда келади ва унинг узок яшашига имкон яратилади.

2.3. БИОСФЕРАНИНГ ТИРИК МОАААААРИ

Биосферанинг тирик моддалари - унда учрайдиган ти- рик организмлар ва уларнинг кимёвий таркибидир. Ти­рик организмларнинг умумий кимёвий таркиби атмос­фера ва литосферанинг таркибидан фарк килса хам, во­дород ва кислород атомлари буйича гидросферага як;ин, лекин углерод, кальций ва азот микдорларига кдраб ун- дан фаркданади. Тирик моддалар сув, хаво ва ер минерал элементларидан ташкил топган булиб, улар газсимон ва эриган холда буладилар. МасаЛан, организмнинг 99,9 фоиз массаси ер цаърида учрайдиган 14 та элементдан иборат. Бу, хаёт Ер цобигининг кимёвий бирикмаларидан ибо­рат эканлигини курсатадики, организмда Менделеев жад- валидаги барча элементлар мавжуд.

Тирик организм танасида биохимик жараёнлар мурак- каб реакциялар ва унинг халк^аларида окрил катализаторла- ри ферментларнинг тугридан-тугри иштирокида Утади. Ти­рик организмлар яшаш манбаи ва энергияни атроф-мухит- дан олади. В. И. Вернадский фикрича, коинотнинг энг ак­тив материяси — тирик моддалардир. Мухитнинг оптимал шароитида (харорат 20°С, нормал сув таъминоти, С 02 ва минерал моддалар) усимликлар фотосинтез жараёнида 4-5 фоиз куёш энергиясидан (ФАР) фойдаланадилар. Ёз фас- лининг кун уртасида усимлик барглари 8 фоизгача ФАР, 45 фоизгача инфра^изил нурларни кайтаради ва 25 фоизгача нурлар барг ва шохлар орасидан утиб, пастки яруслардаги барглар ва усимликлар томонидан фойдаланилади.

Усимликлар барги к;абул калган куёш энергияси турли жараёнлар ва реакцияларни утишда куйидаги йуналишлар- да фойдаланилади: 1) энергиянинг бир к,исми (1 фоизи) фотосинтез жараёнида хосил булган органик моддаларда

Page 17: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

тупланади; 2) яна бир к д с м и (5 фоизи атрофида) барг- нинг кизиши ва иссикдик чикдришга сарфланади; 3) бир цисми иссикдикка айланиб, транспирация жараёнига сарфланади.

Ер юзида тирик организмлар хрсил килган биомасса 1,4-1012 тоннадан 3,0-1012 тонна курук; модда микдорида Хисобланади. Шундан 2,42-1012 тонна курукдикдаги орга­низмлар ва 0,003-1012 тонна сув организмлари хисобига юзага келади. Автотроф организмларнинг Уртача куп йиллик био- массаси биосфера буйича 2,4-1012 тонна, х.айвонларники эса 0,023-1012 тоннани ташкил к,илади (Ситник ва бошк,. 1987). Бошк;а маълумотларга кура планетадаги автотроф- ларнинг умумий мадсулоти йилига 176-109 тонна цурук моддани ташкил килади. Шундан урмонларнинг фитомас- саси 1509 млрд. т. курук; масса ёки ер юзи усимликлари Хосил кдладиган биомассанинг 85 фоизни ташкил кдлади (Богоров, Рябчиков, 1969). Биосферада усимликлар \осил кдлган фитомасса асосан усимликхур хдйвонлар томони- дан узлаштирилади ва бу фитомассанинг 10 фоизи утхур хайвон биомассасини хосил к,илишга кетиб, кдлгани чи- цинди сифатида мух;итга чицарилади.

Содда озук;а халцаси фитомасса -» сигир одам. Бу ерда Усимлик фитомасса \осил к,илиш учун куёш энергия- сининг 1 фоизидан фойдаланади. Сигир Уз танасида туплан- ган энергиядан фойдаланади, инсон \ам уртача 10 фоиз Хайвон тук,имасида тупланган энергияни олади.

Ер юзида бирламчи ма^сулот такримланиши — бу био- сферанинг асосий функцияси ва тирик моддалар хрсил булиши .ва уларда энергия тупланиши хдсобланади. Био- сферанинг турли зоналарида йил давомида бир гектар май- донда 2-4 тоннадан 350-400 тоннагача фитомасса \осилбулади.

Биосферанинг бир к,исми гидросфера булиб, унинг тур­ли сув хдвзаларида \ар хил гидробионтлар учрайди. Уларга фито, зоопланктон, зообентос, нектон, нейстон ва бошца гурух организмлар киради. Дунё океанларида фитопланк- точнинг массаси 1,7 млрд. т., хдйвонларнинг массаси

Page 18: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

эса 32,5 млрд. т. ни ташкил этади. Денгизларнинг очик, кис- ми махсулдорлиги жуда паст, кунига 0,1-0,5 г/м2, коралл рифларда эса 20 г/м2 масса х,осил булади. Барча океанлар- нинг уртача йиллик махсулоти углерод хисобида 15 млрд. т., органик модцалар хисобида эса 30 млрд. т. хрсил к,илади.

Биосферанинг умумий бирламчи мах1сулдорлиги 83 млрд. т. органик моддагатенг. Шундан 53 млрд. тоннасини курук,- лик экосистемалари берса, 30 млрд. тоннаси денгиз био- системаларида \осил булади.

Табиий шароитда катта хайвонларнинг биомассаси к^п эмас. Масалан, Африка саванналарида катта хайвонлар- нинг биомассаси 15-25 т/км2, муътадил зона урмонларида 1 т/км2, тундрада эса 0,8 т/км 2.

Биосферанинг зоомассаси 20 млрд.т. курук модда атро- фида белгиланади, унинг 3,5 млрд. тоннаси океан хайвон- лари хисобига т ^ р и келади. Ер юзи ахолисининг умумий биомассаси уртача 201 млн. т. атрофида. 6,2-6,3 млрд. ахоли- нинг хар бири кунига 2500-3000 ккал энергия олиши керак. Шунда ер юзи ахолисининг йиллик оладиган энергияси 2 ,8-1015 - 2 ,9-1015 ккал. дан ортиб кетади.

Планетадаги хар бир инсонга 2500-3000 ккал энергия бериш учун 0,6 гектар майдонда махсулот етиштириш ке­рак. Шундагина турри трофик хал кал ар юзага келади. Ер юзи ахолисини озуца энергияси билан таъминлаш учун 1,2-1,4 млрд. гектар цишлок, хужалик ерларидан 2,4-1012 т. махсулот олиш керак. К^шлок, хужаликда етиштирилади- ган 8,7 млрд. органик моддалар биосферада етишадиган махсулотнинг бир кдсмидир.

2.4. БИОСФЕРАААГИ ТИРИК МОАААААРНИНГ ФУНКНИЯААРИ

Биосферадаги жамики кимёвий узгаришларни тирик моддалар бошк,ариб туради. Планетадаги тирик модда- ларнинг 6 та асосий функциялари булиб, улар куйида- гилардан иборат:

1. Энергетик функция, бу биосферанинг бошк,а сайёра-

Page 19: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

лар билан боЕликдигидир. Яъни усимликлар куёш нурини Кабул к,илиб, фотосинтез жараёнини Утиши, куёш энер- гиясини туплаши, органик модцалар \осил килиши ва уни биосфера компонентлари уртасида такримланиши; иккин- чи томондан кушлар ва бошца \айвонларнинг Ой ва юлдуз- ларга ориентация кдлиб, миграция жараёнини угишидир.

2. Газли функция, бунда газларнинг мифацияси ва улар алмашиниши натижасида биосферанинг газ таркиби таъ- минланади. Тирик моддалар функциясида азот, кислород, С20 , олтингугурт, метан ва бошка газлар хрсил булади.

3. Концентрация-тупланиш функциясида тирик организм- лар атроф-мухитдан биоген ва минерал элементларни олиб, уз таналарида туплайдилар. Азот, кальций, калий, натрий, магний, алюминий ва бошка элементларнйнг микдори му- х,итга Караганда организмлар танасида юкори булганлиги сабабли биосферанинг кимёвий таркиби бир хил эмас.

4. Оксидланиш ва тикланиш функцияси. Оксидланиш жа- раёнида моддалар кимёвий жихдтдан узгарадилар. Улар- нинг атомлари Узгаради ва к^пчилик кимёвий бирикмалар оксидланадилар. Бир куринишдан иккинчи куринишга Утишда биоген моддаларнинг оксидланиши ва тикланиши купрок кузатилади.

5. Деструкция функцияси, бу тирик моддаларнинг (организм­лар) улганидан кейин чириши, парчаланиши ва органик мод­далар минераллашишидан иборат. Яъни тирик моддалардан биосферанинг биоген ва биокис моддалари \осил булади.

6. Информацией функция, бу экосистемалар тургунлиги: турларни яшаши учун бирламчи ва интеллектуал, молеку- ляр (генетик код бошкарувчи модца) сигнални туплаши ва утказишидан иборат.

2.5. БИОСФЕРАНИНГ ГЕОХИМИК 11ИКАЛАРИ

Ерга келадиган энергиянинг 99 фоизини Куёш нурлари ташкил этади. Бу энергия гидросфера, литосфера ва ат- мосферада булиб утадиган турли физик-кимёвий жараён- ларга сарф килинади. Яъни: хаво ва сув тулкинлари, tof минералларининг эриши, газларнинг ютилиши ва ажра-

Page 20: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

тилиши каби хрлатларга сарфланади. Биосферада турли тошларнинг емирилиши, букланиши, тирик моддаларнинг хосил булиши ва таксимланиши микроорганизмлар фао- лияти натижасида оксидланиш ва тикланиш каби кимё- вий жараёнлар булиб утади.

В. Р. Вильямс фикрича, Куёш энергияси ер юзида икки хил моддалар алмашинишини таъмийлайди, яъни геоло­гик ёки катта алмашиниш ва биологик ёки киник (биотик) модда айланиш юзага келади. Хар йили Куёшдан 21 • 1020 кдж ёрушик энергияси Ерга келади. Шу энергиянинг 50 фоизи бугланйшга сарф кдлинади. Биосферада сувнинг ай- ланиши - ер юзи ва сув \авзаларидан сувнинг бупганиши ва намлик сифатида кайтиб ерга тушишидир. Биосферада тирик модда юзага келиши билан атмосфера, сув ва гео­логик айланишлар асосида органик моддалар алмашини- ши ёки кичик биологик айланиш пайдо булган .

Тирик материя - организмлар узларининг хдёт-фаолия- ти учун керакли элементларни геологик айланишдан ола- дилар. Бу элементлар эса янги биологик айланишга кири- шадилар. Бунда органик моддаларни синтезланиши ва улар- нинг парчаланиш жараёнлари катта роль уйнайди.

Биосферада геологик моддалар айланиши учун 50 фоизга якин, биологик айланишга эса 0,1-0,2 фоиз Куёш энергияси сарфланади. Биологик айланишга жуда кам энергия кетса хам, биосферадаги бу жараёнда бирламчи махрулот ёритилади.

Биосферада кимёвий элементлар доимо циркуляцияда булиб, ташк,и мухдгдан организмга, ундан эса яна ташки му^итга утиб туради. Бу \олат биогеохимик цикл деб аталади. Бунда С2,С 0 2,Н 20 , азот, фосфор, олтингугурт ва бошка элементлар айланиб турадилар. Биогеохимик циклда мод­далар миграциясини С 0 3 мисолида кузатиш му'мкин. Жум- ладан, ус и мл и к - С 02 ни фотосинтезда узлаштиради, С03 ва сувдан углевод (органик модда) \осил булади ва 0 2 аж- ралиб чикади хосил булган углевод \айвонлар томони- дан узлаштирилади улар нафас олганда СОъ гача оксид- ланади ва С 02 ажралиб чикади.Улган усимлик ва х1айвон- лар ер усти ёки ер ости микроорганизмлари ёрдамида чи- рийдилар. Бунинг натижасида улик органик моддалар угле- роди СОг гача оксидланади ва С03 атмосферага чикади.

Page 21: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Ill БОБ

БИОСФЕРА ТУЗИЛИШИНИНГ АСОСЛАРИ ВА БАРКАРОРЛИГИ

Турли табиий офатлар, очарчилик инсонлар сони ка- майишига сабаб б^лмокда. Масалан, 1975 йилда Хитойда, 1985 йилда Мехикода, А рманистонда, Тож икистонда, 2001 йилда Хиндистонда булган ер силкиниши, Колум- биядаги вулк;он, 1990-1993 йилларда Сомалидаги очарчи­лик бир неча минглаб инсонлар улимига сабаб булди.

Сузсиз бундай вокрликлар табиий сабабларга кура юз бермокда. Аммо инсонларни табиатга к^рсатган салбий таъ- сири хилма-хилдир. Масалан, Урмонлардаги ёнгин сабабли минг-минглаб гектар ерда дарахтлар, уларнинг органик мод- далари ёниб кетади ёки Атлантика океани устидан учиб утган реактив самолёт 35 т. кислородни ютиб, атмосферага зах,арли газлар чик;аради. Ерга хаддан зиёд куп захарли мод- далар ишлатилиши биосфера тургунлиги бузилишига сабаб булмокда. Масалан, $з вакп'ида Англияда 3 млн. гектар ерга ДДТ билан ишлов берилган. Канадада ДДТ таъсирида 800 минг лосос ва форел баликдари нобуд булган. Натижада ин- соннинг озука махсулоти камайган, уя куядиган кушлар сони 72 фоиздан 29 фоизгача камайган. Улган кушлар танаси- да ДДТ, пестицидлар микдори мухитга нисбатан 100000 баро­бар ортик булган, озук;али мидияларда эса ДДТ нинг микдо­ри сувдаги концентрациядан 70000 марта юк;ори булган. Хатто, айрим кимёвий препаратлардан гептахор бир хужайрали сув утлари к^пайишини 95 фоизга камайтирган. АК,Шнинг бир одами танасида уртача 925 мг, Франция ахолисида 370 мг хлор органик моддалар тупланган. Шимолий районлар- да радиоактив модда озук,а занжири буйича лишайниклар- дан бугуларга, улардан одамларга утиб, унинг танасида 1,5 мг атрофида тупланса, шу ердаги урдакларда мухитга нис-

Page 22: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

батан 200000 мартда к^п б^лади. Маълумки, дунё буйича 100 млрд.т. хом ашё казиб олинади, шундан 2 млрд. тонна- сидан турли махрулотлар олиниб, долган и чикинди сифа- тида биосферага ташланади. Х,ар бир тонна ишлаб чикр- рилган мах,сулотга 20-50 т. чщинди тугри келади.

Оврупа мамлакатларидаги саноат ва транспортдан аж- ратилган за^арли газлар ерга «ёмкир» кислотаси шаклида тушади. Хавода за^арли газлар микдори ортмокда, маса- лан, бир одамга 47 кг олтингугурт тугри келади. Атмосфе- радаги 70 фоиз олтингугурт Швеция ва 80 фоизи Норве- гияга шамол оркали бошк,а кушни худудларга тарк,алади. Оврупада х,осил буладиган кислотали ёмгирларнинг 20 фоизи Шимолий Америкадан келади.

Бундан 151-170 йиллар аввал Оврупа ерларига атмосфера- дан ёгин билан кадмий элементи тушган эмас, лекин кейин- ги вактларда гектарига 5,4-5,5 г кадмий тушмокда. Бу элемен- тнинг инсонни айрим безларидаги микдори 1900 йилга кара- ганда 75-80 баробар ортган. Йиргк,ич кушларда эса 29 мкг/г ёки 132 баробар купайган. Хатто, кейинги 100 йил ичида Помир- Олой музликларида кадмий микдори 5-6 марта ортган.

Биосферага 4,5 млн.т. га яцин ДДТ зах^рли моддаси иш- латилган. У Уртача Ер шаридаги хдр бир киши га 1 кг дан тугри келса, уни цишлок; хужалигида куплаб ишлатган ре- гионларда киши бошига 5-6 кг дан т ^ р и келади. АКД] да энг катта кимёвий завод Лос-Анжелос шахри атрофида жойлашган б^либ, у \ар куни 150-250 кг ДДТга ухшаш кимёвий бирикмани Санта-Моника бугозига ташлаб тур- ган. Бунинг натижасида шу ерда учрайдиган баликдар тук,и- масида 57 мг/кг, жигарида эса 10-26 мг/кг ДДТ тупланган. Сакркушлар танасида 2600 мг/кг га етган. Турли х^айвонлар танасида бу модданинг микдори турлича б^лган. Масалан, чайкаларда 805 мг/кг, гарбий поганкиларда 192-292 мг/кг, унинг мия тукималарида эса 12 мг/кг ДДТ булган.

Кимёвий захдрли чи^индилар саноат окавалари орка- лигина эмас, балки кишлок, хужалиги ва чорвачиликда )<ам, жун, гилам кабиларни ювиш, уларга ишлов беришда х1ам турли зах,арли кимёвий моддалар ишлатилади. Улар юви-

Page 23: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

либ кул, дарё ва денгизларга тушади, сувдан фито-зоо- планктон, улардан эса катта-кичик балицларга, улардан инсонлар танасига катта концентрацияда тупланади.

Денгиз оркали нефть ташувчи кемалар турли фалокат- ларга учраши туфайли улардан минглаб тонна нефть ден- гизга тукилиб, сув юзасини цоплайди. Сувда кислород ал- машиниши бузилиб, баликдар нобуд булади. Хар йили 50- 250 минг куш нобуд булади.

Агар Аристотель даврида инсониятга \аммаси булиб бешта элемент таниш булса, хрзирги кунда одамзод 70 мингдан ортик кимёвий бирикмаларни яратди. У х,ар йили 1000 дан ортик янгисини юзага келтирмокда. Шулардан 7000 конце- рогенлик хусусиятига эга. Маълум кимёвий бирикмалардан факат 1500 тасигина х,айвонларда синаб курилган холос.

Инсон акд-идроки ва кули билан яратилган технологик жараёнлар натижасида у яшаб турган му\ит, у нафас ола- диган \аво, у истеъмол к,иладиган сувнинг ифлосланиши, бузилиши натижасида инсоннинг саломатлик даражаси па- сайди, улар орасида турли касалликлар таркалди, айниц- са болалар улими купаймокда. Бундан ташкари озукд, сув ва ^аво оркали инсон танасига кирган моддалар, унинг генетик системасига салбий таъсир килади.

Хозирги кунда дунё буйича куп микдорда турли кимё­вий моддалар тупланган булиб, уларнинг айримлари му­таген таъсир курсатадилар. Улар тирик организм танасида оксидланиш, тикланиш, парчаланиш жараёнларида хужай- ранинг органик моддаларини ифлослантиради, организм- нинг генетик белгиси узгаради, яъни аёллар х;омиладор- лиги бузилади, болалар у;гими ортади, юрак, кон-томир, ошкозон, жигар, буйрак касалликлари, уйкусизлик каби хрлатлар купаяди.

3.1. БИОСФЕРА ГЕНОФО НАИНИНГ ЙУЦОАИШИ ВА УНИ ТИКЛАШ Й?АААРИ

Инсон уз ^аёт фаолиятида тинимсиз табиатга ва унинг элементларига таъсир килиб келади. Унинг салбий \арака- ти натижасида ер юзидан куплаб флора ва фауна вакилла-

Page 24: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

ри йуколиб кетди. Жумладан, 1600 йилдан шу кунгача дунё буйича кушларнинг 162 тури ва тур вакиллари йуколиб кетади, 381 тур эса йукрлиб кетиш хавфи остида. Сут эми- зувчиларнинг 255 тури, Австралия халтали ^айвонларининг 42 фоизи йукщиш хавфи остида кол га н. Польшада 1827 йили Хозирги мугузли хдйвонлар аждодининг охирги тури (Боб primigrtus) улди,1б81 йили Маврикия оролида Дронт йукрл- ди. Бу ерга XVII асрда мустамлакачилар келиши билан орол- даги кушларнинг 28 туридан 24 таси йукдпди. 1765 йили Камчатканинг Камандор оролидан охирги денгиз сигири йукдпди. 1870-1880 йилларда Жанубий Африканинг бур- челла ва квачча зебралари тури ер юзидан йукрлди.

Хайвон турлари х,ам катта хавф остида. Жумладан, Га- вай оролларида учрайдиган 1061 эндемик моллюскалар- нинг 600 тури йукрлди, 400 таси хавф остида. Шимолий Америкада учрайдиган мингдан ортик моллюскалар тур- ларининг 40-50 фоизи улиб кетган ёки йуколиб кетиш ара- фасида. Оврупа капалакларининг 2/3 кисми йуколиш хав- фида булса, Германия худудида кейинги 50 йил ичида кундузги капалакларнинг 27 фоизи улиб кетган. Урта Осиё- нинг тоши худуди Иарбий Тяншанда учрайдиган 150 кун­дузги капалаклар туридан 12 таси (8 фоизи) йук;олган, 18 фоизи жуда ноёб булиб кол га н. Жах,он «Кизил китоби»га баликдарнинг 168 тур ва 25 кичик тур вакиллари кири- тилиб, улар йуколиб кетиш хавфи остида булса, Оврупа чучук сувларида учрайдиган балик турларининг 52,3 фо­изи хам йуколиш арафасида колган. Кейинги 15 йилда монах тюлени, Осиё сиртлони, турон арслони, жайрон, Кизил бури ва 10 га якин балик турлари йуколиб кетди.

1975-1980 йилларда Россиянинг Оврупа кисмида х,ар йили 2,4 млн. туёкди х^айвонлар, Австралияда 1960-1980 йиллар ичида 25 млн. кенгуру отилган. Бундан 10 йил аввал камида 100000 фил отилиб, ундан 10000 т суяк олинган. 1982 йили АКДЛдан 778 минг куш очик импорт килинган, уларнинг 66 мингги йулда улса, 147,8 мингги карантин даврида улган.

Россия худудида 42 фоиз ноёб ва йуколиб кетаётган деко

Page 25: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

ратив доривор усимликлар йук цилинган. Узбекистонда ло- лалар, ширач, Улмас ут, шафран, кийик ут, буталар ва дарахтлар борган сари инсоннинг салбий таъсири нати- жасида йукрлиб бормокда.

Табиатдаги кушлар, судралиб юрувчи, сутэмизувчи \ай - вонлар, самолётларга, машиналарга урилиб, отилиб, ту- тилиб, нобуд булиши натижасида атроф-му\итда тирик организмлар сони борган сари камайиб бормокда.

Инсон фаолияти туфайли биосферанинг турли кисмлари бузилиши давом этмокда. Шунга кдрамай, биосфера ва унинг асосий элементлари булмиш сув, \аво, тупрок;, усимлик ва хайвонларни мухрфаза к,илиш энг катта муаммо сифа- тида кун тартибига куйилди. Бунинг учун инсоннинг ижо- . бий фаолияти натижалари актив амалга оширилиши ке- рак. Аксарият хрлатларда инсон биосферани бузгани, иф- лослаганининг белгилари сезилмокда, кесилган урмонлар, ташландик, ерлар, куриган дарёлар, куллар, ифлосланган денгизлар, балик;сиз крлган сув хавзалари инсонни эртан- ги кунини уйлашга, бузилган табиатни тиклашга мажбур килмокда.

Табиатни, унинг бойликларини му^офаза к;илиш к;адим- дан маълум, тарихий к^лёзмалар, тошдаги битиклар, энг му\им курсатмалар ва цоидалар Куръони каримда ва бошца диний китоблар (Инжил, Забур, Таврот)да \ам к,айд килин- ган.

Дунёнинг барча давлатларида табиатни, унинг суви, тупроги, хавоси, Усимлик ва \ай вон лари н и мухрфаза к;илиш буйича крнун ва кридалар мавжуд. Узбекистан Рес- публикаси Конституцияси ва «Табиатни мухрфаза к;илиш» (1992 йил) Крнуни кабул кдлинди. Бу мукаммал, замона- вий ва энг зарур жужжат ватанимиз табиатини сакдашда, уни бойитишда катта роль уйнайди.

Биосферадаги тирик организмлар вакилларини сакдаш, уларни келажак авлодларга кдлдиришнинг асосий йулла-’ ри — турларни тутиш, отишни тухтатиш, уларнинг яшай- диган жойларини бузмаслик ва мухрфаза к,илиш, куриц- хоналар, заказниклар, миллий боглар ташкил килиш ва

Page 26: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

ноёб турларни купайтириш, бошк,а табиий майдонларга таркатиш каби ишларни амалга оширишдан иборат.

Хозирги вак,тда ёввойи хайвонларни ов цилиш, ноёб * усимликларни териш к,онун буйича так^кданган. Марка-

зий Осиёда унлаб курикдоналар ташкил кдлинган. Уларга Дашти Жум, Амударё, Бадх,из, Копетдор, Ч от кол, Нуро- та, Окру Жабалги; Сари Челак кабилар киради.

Дунёнинг турли мамлакатларидаги ботаника богларида Усимлик оламининг бир к;анча вакиллари мавжуд. Маса- лан, Жанубий Африканинг Преториядаги ботаника боги- да ма^аллий флоранинг 25 фоизи, Калифорниянинг Ран­чо Санто-Ана ботаника богида 1500 усимлик турлари, Тош- кентдаги Ботаника богида 2000 дан зиёд дунё флораси- нинг вакиллари усади. Дунё ботаника бомарида 40 мингга як,ин усимликлар тури устирилади.

Усимликлар генофондини асраш буйича Швейцария, АКД1, Россияда миллий сакдаш жойлари ташкил кдлин- ган. Краснодар улкасида Н.М. Вавилов номидаги миллий сакдаш банкининг доимий х,ароратли 24 та хонасида 400000 дан ортик; усимликлар намуналари сакданади. Бундай банк- лар дунё буйича 40 тадан зиёд булиб, улар усимликлар- нинг генетик фондини сакдайдилар. Стокгольм ша\рида жойлашган Усимликлар генофонд банкида к,ишлок; хужа- лик Усимликларининг 1 млн. дан ортик, тури сакданади.

Олимлар томонидан организмларнинг хужайра ва тУки- маларини жуда паст \ароратда узок, сакдаш усуллари иш- лаб чикдлган. Бу йул х;ам усимликлар генофондини сак;- лаш имкониятини кенгайтиради.

Мутахассислар томонидан ноёб х,айвонлар турларини сакдаб к,олиш учун уларни купайтирадиган махсус марказ- лар — питомниклар ташкил к,илинган. Бухоро жайрон пи- томниги \амда Ока турна питомнигида купайтирилган жайрон ва турналар балогатга етгач, очик, табиатга куйиб юборилади. Ок,куррондаги Дамаши, Разалкентдаги Фарель сунъий балик^илик питомникларида йилига 100 млн. ба- ликдар малькилари купайтирилиб, дарё ва денгизга таш- ланади. Оврупа давлатлари (Франция, Германия, Швеция)

Page 27: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

да реабилитация марказлари ташкил цилиниб, уларда жа- рохатланган хайвонлар даволаниб, табиат к^йнига куйиб юборилади.

Хайвонларнинг генетик фондини ташкил кдлиш учун унинг наслий суюкдиги — спермаси музлатиш й^ли билан сакданади. Букд спермаси музлатиш йули билан ун йил сакутнса, от ва куй спермаси бир неча соат сакданади, холос. Хозирги вакхда хайвонларнинг жинсий ва соматик хужайралари зиготадан эмбрионлар тикланишининг прин- ципиал схемалари ишлаб чицилган.

И нсоннинг табиатга булган муносабати борган сари ижобий томонга силжиши, инсоннинг акд сфераси яхши томонга уз га р га нидан далолат беради. Дунёнинг деярли барча мамлакатларида жамоат ташкилотлари, экологик ас- социациялар, экологик фондлар, уюшмалар, “яш иллар” Харакатлари табиатни мухофаза кдлиш буйича кенг куламли иш олиб бормокдалар. Россияда 25 фоизга як,ин а\оли та­биат мухофазасида актив к,атнашса, Оврупа мамлакатла- рининг 80 фоизга як^ин ахолиси бу ишда жонбозлик курсат- мокдалар. Узбекистан Республикаси «Табиатни мухофаза кдгсиш кумитаси» ва унинг вилоят булимлари, Халцаро Экосан фонди томонидан катта ишлар олиб борилмокда.

3.2. БИОСФЕРА ТУРРУНАИГИНИ САЦДАШ ЧОРА-ТААБИРДАРИ

Планетада инсоннинг Урни мухим. Ер юзида у кдцам КУймаган жой кам крлди. Масалан, Арктикада 2 млн. дан ортик; темир бочкалар крлган, Химолай тогидаги цоялар- да альпинистлар крлдирган консерва банкалари ва бошка чйкиндилар 15-20 тоннадан ортган.

Инсон йилига ер бафидан уртача 2 млрд. т. кумир, 1 млрд. т. нефть цазиб олади. Хар йили атмосферага 8-9 млрд. т. С 0 2 чикрди, 100 йил ичида атмосферага 400 млрд. т. С 0 2 кушилган. Атмосферада унинг микдори 18 фоизга ортганлиги туфайли планетанинг айрим жойларида харорат 1,5-2°- 4° С га кута- рилди. Бу мухитда Арктика, Антарктида ва юкрри тог муз- ликлари эриши тезлашиб, дунё океанининг сатхи кутарилди.

Page 28: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Фан-техника тараккиёти натижасида электр энергия, поездлар, машиналар, самолёт, ракета ва сунъий й^лдош- лар яратилди. Буларнинг барчаси ер багридан тортиб олин- ган табиий бойликлар хдсобига булди. Лекин ишлаб чик,а- риш жараёнида \осил б^лган миллиардлаб чикдндилар фойдали ерлар майдонини камайтириб, тупрок, ва усим- лик коплами, хдйвонлар нобуд б^лмокда; чик,индилар би- лан хаво, сув, тупрок,, ифлосланмокда; ер ости сувлари- нинг таркиби ^згариб, эрозия жараёни кучаймокда; экин- зорлардаги фойдали усимликлар урнини бегона утлар бо- сиб кетмокда; табиий бойликлар камайиб, унинг гузалли- ги, эстетик куриниши пасаймокда; инсонлар уртасида тур- ли-туман касалликлар, генетик чекланиш юзага келмокда.

Инсоннинг табиатга келтирган турли салбий \аракатла- рига к,арамай, унинг хдётида ижобий \аракатлар хам юзага келди. Натижада турли экосистемаларда ва биосферада эко­логик ва биологик туррунлик ривожланди. Бу ривожланиш инсон заковати, унинг ижобий фаолияти махрули сифатида юзага келди. Биосферани мухрфаза кдлишда куйидаги чора- тадбирлар амалга оширилди: кесилган дарахтлар, бузилган ерларда урмон ва утло^зорлар ташкил кдлинди, табиатга саноатнинг кучли таъсири тухтатилди, усимлик ва \айвон- ларнинг купайиши ва таркалиши учун табиий мухит тик- ланди ва шу йул билан улик табиат ва тирик биологик сис- темалар уртасидаги муносабатлар \амда тургунлик юзага келди.

Усимлик ва хайвонларнинг яшаш жойи мух^тга боглик, эканлигини инобатга олган холда, улар популяциялари- нинг таркиби, микдори, тузилиши, ^згариб туриш сабаб- ларини урганиб, уларнинг ривожланиши учун чора-тадбир- лар ишлаб чикдлди. Ёруглик, \арорат, сув баланси, биоген элементларнинг оптимал микдори аникданиб, организм- нинг максимал ривожланишига шароит яратилди. Табиий экосистемаларда тирик организмлар Узини бошцариб тури- ши, уларнинг сони, зичлиги, турлар хилма-хиллиги дара- жалари ва ма\сулдорлиги доим назорат остига олинди. Турли табиий офатлар туфайли бузилган, узгарган сис- темаларни (ёгин, ер сурилиши, сув босиш, зилзила) тик-

Page 29: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

лаш чора-тадбирлари курилиб, экосистемаларнинг табиий хрлати, унинг элементлари сакданади, тикланади, табиий системалар ичида ва организм уртасидаги турли биологик муносабатлар, уларнинг бир-бирига боглик^иги, тургун- лиги ва узгариб туриш сабаблари }фганилиб, экосистема- лар ичида биотик муносабатлар \ар хил ва мураккаб булган- лиги туфайли, муносабатлар таъсир киладиган омиллар, биологик тузилишлар тах^ил кдлинади. Инсон табиатга ижобий таъсир цила бошлаши билан бузилган мух,ит аста- секин тикланиб борди, х1атто шимолий кутб, тундра, дунё океани уртасидаги ороллар, тропик зона чангалзорлари ^ам инсон таъсирига учради; инсон кддами етмаган жойларга техника, самолётлар шовк;ини, ядро синовларининг тулк^ин- лари етиб борди. Купчилик табиий экосистемалар маданий экосистемалар билан алмашиб, инсон эх,тиёжини к,онди- ришга утди.

Инсон табиатга неолит давридан шу вак^гача таъсир килиб келмокда. Натижада табиатнинг айрим жойларида чукур узгаришлар ва тула бузилишлар юзага келди. Лекин инсоннинг х,аётий э^тиёжларини хам чегараси булиши, у узи килган хатоларини тушуниши, бузган табиий жойлар- ни тиклаши ва шу жойларда экологик крнунларни кайта бузмасдан яшаши зарур. Лекин, маданий экинзорлар май- дони кенгайиши билан, айрим жойларда зараркунанда х1ашаротлар х,ам купайди. Бир региондан иккинчисига тар- каладиган (Колорадо кунгизи) х,ашаротларга карши кулла- нилган турли за\арли моддалар ту про к;, сув, х,авони ва етиштирилаётган ма\сулотларни за\арлайди. Зараркунанда х1ашаротларга карши курашнинг энг самарали йули биоло­гик услуб булиб, зарарли х,ашаротга к,арши олиб борилган кураш, экинзорларда (пахта, мевазорлар, сабзавот-полиз) яхши натижа бериб, етиштирилган \осил сакдаб цолин- ди, ер, сув ва хаво х,ам тоза сакданадиган булди.

Табиатни, табиий бирликлар ичидаги тирик жонзот- лар ва улар хрсил киладиган биологик махрулотларнинг экологик хавфсизлигини назорат цилиш, инсонлар ярат- ган ма\сулотларнинг экологик тозалигини экспертиза

Page 30: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

кдлиш ва турли технологик \амда курилиш жараёнларида кенг куллаш, инсонларни за\арли моддалар таъсиридан, ярок;сиз ичимликлардан сак/гаш, ^иШлок, хужалигида етиш- тирилган экологик тоза ма^сулотлар билан ахрлини таъ- минлаш каби замонавий муаммоларни \ал килиш ^озир яшаб турган инсонларнинг асосий вазифасидир.

Page 31: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

IV БОБ

АСО СИЙ ЭКО Л О ГИ К О М И Л Л АР

«Экология» — юнонча суз б^либ, «ойкос»-уй ва «ло- гос»-фан маъноларини билдиради. Бу фан «табиий уйда» яшаётган ва шу «уйда» хаёт учун керакли функционал жа- раёнларни $таётган барча тирик организмларни урганади. Бу фан организмлар ва атроф-му^ит уртасидаги алоцалар- нинг х,ар хиллигига, умумийлигига катта ах^амият беради.

Ч. Дарвин (1809-1882) узининг «Турларнинг келиб чи- киши» китоби билан экология фани ривожига туртки бсрди. «Экология» атамаси немис олими Эрнест Геккель (1834- 1919) томонидан биринчи бор фанга киритилди. Эколо­гия фанининг асосчиси Э.Геккель ^зининг «Организмлар- нинг умумий морфологияси» \амда «Табиий тарих» асар- ларида экологиянинг предмети жуда мураккаб табиий во- к;еликларни уз ичига олиши, организмларнинг атроф-му- х,ит билан органик ва ноорганик яшаш жойи билан була- диган муносабатларини, организмларнинг доимо бирлик- да бир жойда яшаш мухдтини, уларнинг атроф-му\итга мослашиш механизмини ва яшаш учун курашда узгариш- ларини Урганиб боришини гаъкидлаган.

Экологик тур вакилларининг ривожланиш крнуният- ларини урганишда, уларга абиотик ва биотик омиллар- нинг таъсири \амда организмларнинг узлари яшаб турган мухитга утказаётган таъсири аникданади. Экологик крну- ниятларни аникдашдаги асосий куч ценозлар ичидаги ти­рик организмларнинг турлар сони, сифати, уларнинг ве- гетатив хдпати, яшаш шакллари ва к^андай тезликда био­логик масса ^осил килишини очиб беради.

Экология фак;ат табиий ценозлар, табиий биологик бир- ликлар билангина шугулланиб крлмай, сунъий агроценоз- лар — бугдойзорлар, пахтазорлар, мевали боглар, узум-

Page 32: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

зорлар, шолипоялар, курикусоналарнинг таркибини, ту- зилишини, му^ит билан муносабатларини, уларга инсон фаолиятининг таъсирини Урганади.

Содда ва мураккаб биологик бирликлар хрсил к,илади- ган организмлар бир-бирлари билан богланади ва биотоп- нинг маълум жойида хдракат к;илади. Инглиз экологи А. Тэ- нисли биотоп ва унда яшайдиган, доим х.аракатда булади- ган организмлар бирикмасини экосистема деб номлайди.

Академик В.Н. Сукачевнинг биогеоценозтушунчаси А. Тэ- нисли экосистемасидан хдм аникрок; булиб, тирик орга- низмнинг биологик бирликларини билдиради. Бу икки ата- ма маълум даражада бир-бирларини тулдиради.

Рус геохимик олими В. И. Вернадскийнинг тирик модда- лар уртасидаги алок;ани аникдашга оид таълимоти уз ваь^ги- да дунёдаги купчилик мутахассисларни узига жалб кдлди. Натижада биосфера таълимоти юзага келди ва бу таълимот буйича ер юзидаги тирик ва улик компонентлар хамда улар- нинг узгариб туришини таджик, кдлиш кун тартибига к^йилди.

Экология фанининг асосий вазифаси тур вакиллари \осил киладиган популяциялар, турли ценозлар, биоце- нозлар ва экосистемаларнинг \осил булиши, ривожланиш крнунларини аникдаш, уларнинг му^ит билан муносабат­ларини ёритишдан иборат. Умумий экологиянинг асосий вазифалари Киевда булиб утган экологларнинг учинчи кон­ф еренциям к^арорларида куйидагича белгиланган:

1) организмлар ва му^ит уртасидаги куп циррали муноса- батларни аницлаш учун турларнинг му^итга тарихий мос- лашиш йулларини урганиш;

2) экосистемаларда учрайдиган турлар сони ва таркиби %амда улар учрайдиган ернинг щлими, тупроц тури, жой- нинг %олатини урганиш;

3) экосистеманинг тузилишини, у ерда учрайдиган турлар­нинг бир-бирлари ва уларнинг му%ит билан %амда улик таби- ат компонентлари билан булаётган муносабатларини очиш;

4) экосистеманинг таркибини курсатувчи у;арорат, намлик, тупрощинг тури, тузлар М1щдори (сувда, ту пройда) ва био­ген моддаларнинг борлиги щмда оз ва куплигини атщлаш;

Page 33: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

5) экосистема мщдорини солиштиришда, унинг асосий ком- понентларининг узаро ва му%ит билан ало^аларини очиб, тур- ларнингусиш, купайиш ва фотосинтез жараёнида х;осил була- диган фитомассани %амда унинг %айвонлар томонидан узлаш- тириш тезлигини ани^лаш;

6) экосистемаларда унрайдиган барча компонентларнинг фасллар буйича содир буладиган узгаришларини урганиб, у ёки бу экосистема асосида умумий цонунлар яратиш, кела- жак учун чора-тадбирлар ишлаб чициш.

Юкрридагилардан куриниб турибдики, экология узига хос йуллар билан ривожланган, такомиллашган ва баркд- рорликка эришган мустакдл фандир. У фан сифатида ин- сонлар. орасида этик, эстетик, адабий фикрлащ крнуни- ятларини такомиллаштирадиган фанлар к;аторидан урин олади.

4 .Í. ЭКОДОГИК ОМИАЛАРНИНГ ОРГАНИЗМААРГА ТАЪСИР КИЛИШ к о н у н и я т а а р и

Дунёнинг барча минтацаларда экологик танглик юзага келганлигидан Байкал кулини ифлосланиши, АКД1нинг Невада, Крзогистоннинг Семипалатинск даштларида, Шар- Кий Хитойнинг Лубнур кули атрофида атом ва водород бомбаларининг синовидан кейинги радиациянинг таъси- ри, Урта Осиёда Орол денгизининг антропоген омиллар таъсиридаги фожиаси, тупроцнинг гербицид ва пестицид- лар билан зах;арланиши, Каспий денгизи сат\ининг па- сайиши ёки к^арилиш и, Украина ва Белоруссия ерлари- да Чернобиль АЭСнинг портлашидан к,олган радиация­нинг салбий ок;ибатлари, Швейцария кулларида кислота- ли ёмрир ёгиши натижасида тирикликнинг нобуд були- ши, Форс курфазида денгиз сувига нефть ок,изиб юбори- лиши, ракета ва бомбалар портлашидан табиий ^олатнинг бузилиши каби салбий \аракатлар табиат \олатини ёмон- лаштириб юбормокда.

Инсон фаолияти натижасида келиб чикдан табиатдаги «касалликлар» туфайли юзлаб усимлик ва \айвонлар йук,о- либ кетмокда, сув ^авзалари ифлосланиб, инсон тоза

Page 34: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

ичимлик сувисиз крлмокда. Атмосферага ташланаёттан за- \арли газлар \авони, тупрок;ни за\арли кимёвий моддалар* билан за^арлаб, инсон ва боища тирик жонзодлар нормал яшашининг асоси — соиом табиатнинг экологик ^олати- ни, унинг крнунларини бузмокда.

Биз купинча тирикни уликка, биологик ^олатни фи- зикавий ёки кимёвий хдлатга, жонли табиатни жонсиз табиатга, органик дунёни ноорганик дунёга, активликни пассивликка, абиотик омилларни биотик омилларга к;арши к^ямиз. Шунга к,арамай тирик табиатни жуда тез- лик билан улик табиатдан фаркдаймиз, улар бир-бири билан доим боглик;, ажралмас эканини хам биламиз. Х,аёт физик мухдтсиз булмайди. Лекин, тирик жонзодлар, навбатида оз булса-да, узлари яшаб турган мух;итга хам физик таъсир к,иладилар. Бу таъсир ерда ^аёт сакданиши учун жуда катта а\амиятга эга. Тупрок,, атмосфера, сув турли жинсларнинг ^осил булишида усимлик ва \айвон- ларнинг роли катта.

4.2. ЭКОЛОГИК ОМИЛ ТУШУНЧАСИ

Хар бир организм узи яшаб турган му\итда бир вакг- нинг узида турли хил ик^пим, тупрок; ва биотик омиллар таъсирига учрайди. Тирик организмларнинг индивидуал ри- вожланиш жараёнининг *ар бир фазасига, тугридан-тугри таъсир циладиган му\ит элементларига экологик омиллар дейилади. Экологик омиллар тирик организмга турлича таъ­сир утказадилар, яъни:

1. Айрим турларни маълум худудлардан сщ иб чи^аради- лар ва уларнинг. географик жи^атдан тарцалишининг узга- ришига олиб келадилар;

2. %ар хил турлар ривожланишига тугридан-тугри таъ­сир цилиб, уларнинг купайиши ва улишини узгартирадилар, бир жойдан иккинчи жойга миграция к,илиб, популяция ва биоценозлар %алинлигига таъсир щладилар;

3. Организмларда мослашиш хусусиятларини келтириб чи- к,аради, уларда ички ва таищи узгаришлар — сочилиб, гурух; булиб тарцалиши, цишки ва ёзги тинчлик даври, фотопери-

Page 35: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

од реакция ва бошцалар келиб чицишига сабаб буладилар. Му%ит омиллари вацт буйича %ам узгариб туради.

Экологик омилларнинг узгариш и аник, давр ичида булмайди. Улар об-^авонинг узгариши, табиий офатлар — довул, кучли бурон, сув босиши, сел келиши, ер силки- нишлари, вулкрнлар таъсирида булади.

Маълум вак^т ёки узок; давр ичида буладиган узгариш- ларга табиий мух,ит и^лйми исиб ёки совиб кетиш и, сув х;авзаларини $*т босиб кетиши, доимий мол бок,иш на- тижасида утлоцзорлар табиий \олати бузилиши, дарё этак- ларидаги тукдйзорлар кулларнинг сув та^чиллиги ок;иба- тида й^крлиб кетиши - экологик омилларнинг узгариш- ларидир.

Муздгг тушунчаси. Организмларнинг яшайдиган му^ити куйидагича таърифланади: му\ит — экологик тушунча, у комплекс табиий элемент ва вокрликлардан ташкил топ­тан булиб, тирик организмлар улар билан бевосита ва бил- восита муносабатда буладилар. М у\ит элементлари орга­низмлар холатига, Усиш, ривожланиш, купайиш, таркд- лишига тугридан-тугри ёки бошк;а иккиламчи омил оркд- ли таъсир к;илади. Хар бир организмнинг мух,ити жуда хам куп органик ва ноорганик табиий элементлардан \амда инсон фаолиятидан келиб чик;адиган сунъий элементлар­дан ташкил топади. Му\итнинг бир элементи организм учун зарур б^лса, иккинчисини бори ёки йук,лигига организм бефарк;, му^итдаги учинчи элемент эса организм учун за- рарли булиши мумкин. Масалан, о к, куён Штс1и$)бутазорлар ва урмонларда озук;а, кислород, сув, турли кимёвий бирикмалар билан маълум даражада доимий му- лок,отда булади ва уларсиз у яшай олмайди.

Мухитнинг айрим хислатлари эволюцион ривожланиш- нинг узок даврларида \ам узгармай крлган. Бунга ернинг тортиш кучи, куёшдан келаётган радиация; океанлар су- вининг шурлиги, атмосферанинг таркиби кабилар киради. Мух;итнинг экологик омиллари, яъни харорат, намлик, шамол, озук,а, йиртк,ичлар, паразитлар, ракрбат кабилар доимий Узгариб туради. Масалан, х;арорат ер юзида фасл-

Page 36: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

лар давомида, \атто, кун давомида \ам узгариб туради. Лекин океаннинг чукур жойларида, горларда ^арорат до­имо бир хилда сак^анади. Усимлик, ^айвонлар ва инсон- ларда учрайдиган паразитлар озуканинг куп ва доимий му- \итида яшаса, йирткичлар учун озука узгариб туради.

Ташк;и му\ит табиий куч ва вокрликларнинг йигинди- си, моддалар ва энергиянинг таркалиши инсон фаолия- тининг турли объектив ва субъектив кирралари б^либ, уларнинг баъзилари бир-бирлари билан алокдда булмас- ликлари хдм мумкин.

Атроф-мухит тушунчасини биолог Я. Юкскол (1864-1944) Куйидагича таърифлаган: «Ташки дунё, у тирик организм- ларни Ураб турган, уларнинг сезги органлари, х;айвонлар- нинг ^аракат органлари оркали таъсир килиб, махсус ху- сусиятлар келиб чикишига сабаб булади. Хар бир субъект худди Ургимчак турининг толалари каби ташки му\итга у ёки бу хусусият билан богланган, мураккаб тур ^осил Килиб, узининг хдётчанлигини таъминлайди».

Атроф-му\ит тушунчаси XX асрнинг 60-йилларидан инг- лиз тилида (егтготепО к^лланилган булса, немис тилида (шпелуеИ) эса XX аср охирларидан бошлаб кенг кулланила бошлади.

Атроф-му^ит тушунчасини кенг баён к;илишда мисол та- рик;асида сигир, куй, ит каби иссик конли х;айвонлар тана- сида учрайдиган кана хдйвонлар жуни орасидан утиб, тери- га ёпишади, уларнинг конини суради. Шу \олатда кана учун атроф-му\ит тушунчаси куйидагича: 1) \айвон териси усти- ни когшаб турган жунлар; 2) тери ва жун уртасидаги иссик- лик; 3) кондан келаётган озука- Бу ерда кананинг атроф-му- \ити: 1) ёруглик-коронрулик; 2) иссикпик-совуклик; 3) озу- Канинг борлиги ёки йукниги билан белгиланади.

Экологияда яна «табиий мущт» атамаси \ам учрайди. Табиий му\ит — бу тирик ва улик табиатнинг табиий омил* лари йигиндиси б^либ, у инсон фаолияти натижасида узга­риб, организмга таъсирини ^тказади. Мух,итни иккига булиш мумкин: 1) абиотик му^ит — табиатнинг \амма ва \ар хил кучи ва ундаги вокеликлар жойи. Улар ^зларининг

Page 37: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

келиб чик,иши билан тирик организмлар фаолиятига бог- лик; эмас; 2) биотик му%ит — табиатнинг х,ар хил кучла- ри, ^аракатлари ва ундаги вок;еликлар ^зларининг келиб чициши билан хрзир яшаётган тирик организмларнинг \аёт фаолиятига ботик;.

Организмларни тугридан-т^гри ураб турган кенг маъ- нодаги тушунча яшаш му^ити (шароити) — бу айрим орга­низм ёки биоценозни абиотик ва биотик омиллар йигин- д и си н и н г таъсири нати ж аси да о р ган и зм н и н г усиш , купайиш жойи. Масалан, утло^зорлар, у ерларда экологи- ядаги 4 та яшаш мухити фаркданади: 1) сув; 2) ер-\аво;3) тупрок,; 4) тирик организмлар танаси.

Биз юкррида айтиб утганимиздек, тирик организмлар­нинг х,аёти физикавий мухитга боглик;, у шу му\ит таъси- рида утади. Тирик организмлар узлари яшаётган му^итдан озукэ оладилар, ^симлик ва \айвонларнинг таркдлиши шу му\ит омилларининг таъсирида маълум даражада чегара- ланади. Ч^лнинг иссик, ва курук, икушми купчилик орга­низмларнинг \аёт фаолиятларини чегаралаб, уларнинг кенг тарк;алишига имкон бермайди. Бунинг акси — шимолий вилоятларда \аддан ташк;ари совук; *аво бу ерлар *айвон ва ^симликларнинг мосланишига сабаб булади. «Мухит» тушунчаси, «яшаш шароити» атамаси бир хил маъно бер­майди. Яшаш шароити — тирик организмларнинг ^аёти учун керак б^лган му\ит омиллари бор жойдир, уларсиз тирик организмлар бир жойда яшай олмайдилар. Шунинг учун яшаш шароитида организмлар му\ит омиллари билан до- имий бирликда б^либ, уларсиз яшай олмайдилар.

Тирик организмлар \а м узларининг \аёт фаолиятида узлари яшаб турган табиий му^итга сезиларли даражада таъсир к;иладилар ва му\ит хрлати узгаришига сабаб була- дилар. Биз нафас олишда кабул к;иладиган кислород (ат- мосферада унинг микдори 21 фоизи) фотосинтез жараё- нида яшил ^симликлар томонидан ажратилади ва у тирик организмлар учун зарурий омил \исобланади. Ш ундай кдпиб, тирик организмлар учун зарур булган, уларга ижо- бий ёки салбий таъсир к;иладиган му*ит элементларига

Page 38: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

экологик омиллар дейилади. Табиатда экологик омиллар тирик организмларга якка-якка ва бир-бирларидан ажрал- ган \олда эмас, балки мураккаб комплекс \олда, бирлик- да таъсир циладилар. Комплекс омилларсиз организм яшай олмайди.

Турли организмлар бир хил экологик омилларни тур- лича сезадилар ва кабул киладилар. Х,ар бир тур вакили учун узига хос шароит керак. Чул районларида учрайдиган усимликлар, яшайдиган х,айвонлар юкори хдрорат ва КУРУК шароитга мослашган. Тундра, Арктикадаги усимлик ва хдй- вонлар паст \ароратли шароитга мослашган; шур сув х;ав- заларида учрайдиган организмлар эса минерал моддалар- нинг концентрацияси юкорилигини турлича кабул кила­дилар. Тирик организмнинг экологик омилларга мослаши- ши ва уни турлича кабул килиши уларнинг эволюцион ривожланиш жараёнида вужудга келган.

4.3. ЭКОЛОГИК ОМИЛЛАР КЛАССИФИКАЦ ИЯМ

Табиий му^итда учрайдиган омилларни куйидаги асо- сий экологик гурухд’а таксимлаш мумкин: 1) абиотик;2) биотик; 3) антропоген омиллар гуру^и.

1. Абиотик омиллар — организмларга таъсир киладиган ноорганик мухитнинг комплекс омилларидир. Бу омиллар­ни кимёвий (атмосферанинг таркиби, сувнинг шурлиги, тупрокнинг таркиби, лойканинг кимёвий таркиби), фи- зиковий ёки ин^лим (х,арорат, босим, ёруглик, намлик, шамол) омилларига булиш мумкин. Ер юзасининг тузили- ши (рельеф), геологик ва иклим омиллари, абиотик омил- ларнинг хилма-хиллиги тирик организмларнИнг тарихий ривожланиши ва мухитга мослашишида а\амияти катта.

Тирик организмларнинг сон ва сифати \амда биомас- саси, уларнинг маълум ареал ичида таксимланиши, маъ- лум чегараловчи омилларнинг таъсирига боглик- Масалан, чул шароитида тирик организм учун намлик, сув \айвон- лари учун сувда эриган хрлдаги кислороднинг етарли мик- дорда булиш ёки булмаслиги чегараловчи омиллар хисоб- ланади.

Page 39: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

2. Биотик омиляар — му\итда учрайдиган организмлар- нинг х;аёт фаолияти, бир-бирларига таъсири ва улар Урта- сидаги муносабатлардан иборат. Яъни бир тирик организм- га, уни ураб турган бошк,а тирик жонзодларнинг \а р хил таъсири. Бу таъсир турли характерда булиши мумкин: 1) тирик организмлар бир-бирларига озука манбаи (усим- ликлар турли хайвонларга озук,а, ем-хашак; баъзи х;айвон- лар йирт^ич хайвонларга озук;а, яъни товук;, тулкига, куён бурига); 2) бир тирик организм танаси бошк;а организмга (хужайин-паразит: сигир, от, ит танаси кана, бактерия- ларга, дарахтлар мо^лар, замбурумар ва бошкд эпифит усимликларга) яшаш мух;ити; 3) бир организм иккинчи организмнинг купайишига сабаб булиши (Усимликларнинг \ашаротлар ёрдамида чангланиши); 4) турли организм- ларнинг бошк;а организмлар (усимлик уругини \айвонлар, кушлар) ёрдамида тарк;алиши; 5) бир тур иккинчи турга физикавий ва кимёвий таъсир кдпиши (катта, шохланган дарахтни унинг тагида усаётган ут, усимликларга физика­вий таъсири; пиёз, саримсок; ва кизил калампирни уларга як,ин Усаётган усимликларга кимёвий таъсири).

3. Антропоген омиллар — инсоннинг \аёт фаолияти орга­ник дунёга таъсиридан иборат. Жамият ривожланиши би- лан инсонларнинг табиатга таъсир к,илишининг янгидан- янги хиллари келиб чикиб, атроф-му^итда салбий эколо­гик узгаришлар сезила бошлайди.

Page 40: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

V БОБ

ЭКОСИСТЕМАЛАР ТАВСИФИ

Табиатда учрайдиган тирик организмлар ва уларни ураб гурган $щик жинслар бир-бирлари билан узвий боглик була- дилар. Хар к;андай катта-кичик биологик системалар уз ичида учрайдиган хдракатдаги организмларни кдмраб ола- ди, уларнинг бир-бирлари ва ташки му\ит омиллари билан муносабатларини бошкдриб, шу система ичида биотик тузилишда энергия ок;имини уни тирик ва улик к,исмида моддалар алмашинишини таъминлайдиган бирликлар эко­логик система ёки экосистема деб аталади.

Экосистема экологиянинг асосий функционал бирлиги булиб, унда тирик организмлар ва мух,ит омиллари бир-бир- ларига таъсир кдиадилар. Ер юзасида \аётни тириклик ва табиат крнунларини экосистемалар даражасида урганилади.

5.1. ЭКОСИСТЕМАНИНГ ХУСУСИЯТААРИ

Биоценоз ва унинг биотопи бир-биридан ажралмайдиган элементлар булиб, улар бир-бирларига таъсир циладилар ва маълум даражада тургун экологик система \осил кдладилар. Экосистема компонентлари ич^да интенсив модда ва энер­гия алмашиниши унинг белгиловчи хислати \исобланади. Эко­система термодинамик жих^тдан очик; система булиб, ва^г буйича тургун булади. Экосистема икки компонентдан таш- кил топган булиб, унинг органик кисми биоценозлардаги тирик организмларнинг турлари, ноорганик к;исми биотоп- ни, турларнинг яшаш жойини ташкил к,илади.

Экосистема — биотип — биоценоздан иборат булиб, бу система буйича жойнинг рельефи, икушм, ботаник, зоо­логик, тупрок,, гидрологик ва геохимик нукгаи назардан экосистема бутун абиотик ва биотик омилларни уз ичига

Page 41: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

олади. Купчилик экосистемалар узок, эволюцион ривожла- ниш ва турларнинг яшаш муХитига мослашиши жараёни- да ташкил топган. Экосистемалар уз навбатида бирлашиб, биосферани хосил килади. «Экосистема» атамаси биринчи марта инглиз эколог олими А. Тенсли (Таш1еу, 1935) то- монидан фанга киритилган. Шу даврда В. Н.Сукачевнинг «биогеоценоз» атамаси хам киритилган.

Биогеоценоз ва экосистема атамаларининг тушунчаси бир-бирига як,ин, лекин бир-бирини кайтармайди. Тула ухшаш эмас, иккала холатда х,ам тирик организмлар гу- рухдарнинг йигиндиси ва уларнинг бир-бирлари хамда мухит билан муносабатини ифодалайди.

В.Н.Сукачевнинг фикрича, биогеоценоз — бу тирик орга- . низмларнинг яшаш мухитига оддий тупланиши ва мухит билан доимо мулокртдаги узига хос яшаш формасидир. Био- геоценозлар ер юзининг турли жойларида хосил булиши мумкин. Улар оддий (кичик сув хавзалари) ва мураккаб (чул, дашт) биогеоценозларига булинади. Экосистемалар компо- нентлари ва уларда булиб турадиган жараёнлар биологик бирлик, энергиянинг келиши ва моддалар алмашиниши- дан иборат. Бу ерда Куёшдан келаётган энергия бир томон- га йуналиб, биологик бирлик томонидан узгариб, сифат жихатдан Ю1<;ори ва мураккаб органик моддага утади ва энер­гиянинг концентрлашган формасига айланади. \а м м а эко­системалар ва биосфера хам очик; система хисобланади. Био- сферага кирадиган экосистемалар энергия келишига, унга организмларнинг иммиграцияси ва эмиграция кдлишида энергия кириши ва чик;ишида узини бошк,ариб турадилар. Экосистемадан чик,иб кетган бошкэ экосистемаларга утган (хайвонлар, кушлар миграцияси) организгмлар маълум атом- ларини олдинги яшаган жойида (модда алмашинишидаги чи^индилар) цолдирса, бир кисмини узлари билан иккин- чи экосистемага олиб келадилар.

Айрим экосистемаларда моддалар чик;иб кетиши жуда юк,ори булиб, у ерлар учун доимийликни четдан келадиган моддалар хисобига ушлаб турилади. Бундай холатларни тог- дан пастга к;араб суви доим ок;иб турадиган дарё ва унинг

Page 42: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

ирмокдарида кузатиш мумкин. Агроф кияликларидан туша- диган моддалар сув билан пастки зоналарга караб ок;иб ке- лади. Лекин, бошк;а экосистемаларда моддалар алмашини- ши, уларни келиши ва чи^иб кетиши буйича автоном ха- рактерга эга буладилар. Масалан, чул, дашт, урмон зонала- ри экосистемаларида \осил булган моддалар, энергия шу зоналарнинг узида айланиб юради. Экосистемалардаги мод­далар чексиз эмас. Фак,ат уларнинг алмашиниб туриши на- ' тижасида \аёт учун модда, энергия ресурслари таъминла- нади. Моддалар алмашиниши, энергия утиб туриши эса орга- низмларнинг доимий функционал фаолиятига боглик,-

5.2. ЭКОСИСТЕМАДАРНИНГ ТУЗИАИШИ

Экосистемаларнинг асосий хусусиятларидан бири — бу ер усти мух,ити, чучук сув, денгиз ёки сунъий экосистема­ларда учрайдиган автотроф ва гетеротроф организмлар уртасидаги муносабатлардир. Экосистемалар трофик (озиц- ланиш) тузилиши буйича куйидаги погоналарга булина- ди, яъни: 1) юцори автотроф (мустак,ил овк;атланувчи) погона ёки «яшил погона». Бу погонани усимликлар ёки уларнинг к,исмлари ташкил кдгсади. Улар уз таналарида органик моддалар туплайдилар; 2) пастки гетеротроф по- ронада (бошкалар билан овкдтланиш) тупрокда тупланган турли колдик^шр (барг, шох, илдиз) намлик ёрдамида чи- рийди, моддалар бир к^ринишдан иккинчи куринишга )ггади ва мураккаб бирикмалар хрсил б^лади.

Биологик нук^аи назардан экосистема таркибида куйи- даги компонентларни ажратиш мумкин: автотроф орга­низмлар комплекси — продуцентлар (яратувчилар), яшил усимликлар. Гетеротроф организмлар - макро ва микро консументлар ёки фаготрофлар тайёр бирламчи махсулот- лар \исобига яшайдиган \айвонлар. Сапротрофларга чи- ринди х1олатига утказадиган организмлар комплексларига— редуцентлар ёки деструкторлар кириб, уларни бактери- ялар, замбурурлар, содда тузилган ва улик органик модда- лар билан озикданадиган организмлар ташкил кдпади. Тро­фик тузилишдаги конуниятлар 2 та категорияга булинади:

Page 43: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

биофаглар — тирик органик моддалар билан озицланув- чилар ва сапротрофлар — улик органик моддалар билан озиКгПанувчилар. Биофаглар ичида ф итофаглар — утхур ^айвонлар, инсонлар, паразитлар — бирламчи консумен- тлар, йирткичлар — иккиламчи, учламчи консументлар учрайди.

Экосистемалар ичидаги купчилик биоген элементлар (углерод, азот, фосфор) ва органик бирикмалар (углевод- лар, окриллар, ёглар) тирик организмлар ичидагина эмас, балки уларнинг сиртида х,ам учрайдилар. Улар тирик хамда улик жинслар уртасида доимий энергия оцимини ^осил Киладилар.

Экосистеманинг 3 та тирик компонентларини (проду- центлар, фаготрофлар ва сапрофитлар) табиатнинг 3 та функционал олами сифатида к;араш мумкин. Уларнинг шундай булиниши озикданиш типларига ва энергиядан фойдаланиш манбаига асосланган.

Табиий мураккаб чул, дашт, адир, tof, кул, урмон каби экосистемалар урганилганда 2 Щл билан ёндашилади, яъни: 1) холистик (грекча holos — бутун яхлит) йули билан. Бун­да экосистемага келаётган ва чик^аётган энергия \амда турли моддаларнинг яхлит хислатлари *амда керакли хрлатлар- да унинг таркибий кисмлари *ам урганилади; 2) меголо- гик (грекча meros — к,исм) йуналиш, бунда экосистема ичи­даги асосий кисмларнинг таркиби Урганилиб, ундан олин- ган маълумотлар экосистемаларнинг бошца кисмидан олинган хулосаларга ёйилади, татбик цилинади. Кейинги вакгда экологлар экосистемани урганишда кушимча экс- периментал усулни ва моделлаштириш методларини кулла- мокдалар.

5.3. ЭКОСИСТЕМАЛАРДА МА^СУАОТЛАРНИНГ ЧИРИШ ЖАРАЁНААРИ

Хар йили ер юзида учрайдиган фотосинтез жараёнини утувчи организмлар 1017 ,гр (100 млрд.т. га як,ин) органик модда хрсил киладилар. Шу вак^г ичида тахминан шу мик;- дорда тирик моддалар оксидланиб, организмларнинг нафас

Page 44: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

олиши натижасида С 0 2 ва Н20 га айланадилар. Утган гео­логик даврларда (кембрий даврининг бошларидан 600 млн, 1 млрд. йил аввал) организмлар томонидан хрсил килинган органик моддаларнинг бир кисми нафас олиш- га ишлатилмаган ва чиримаган, крлдик, булиб тупланиб, ер ости бойликлари сифатида сакуганиб к;олган. Тахминан бундан 300 млн. йил аввал органик ма\сулотларнинг ор- тик,ча т^планиши натижасида турли ер ости бойликлари ^осил булди (кумир, нефть, газ). Табиатда автотрофлар томонидан хосил булган органик моддалар гетеротроф- лар томонидан чиритилади ва му^итда доимий тургун- лик юзага келади. Энергия берадиган х,ар к,андай биоло­гик оксидланиш чириш деб аталади.

Ачиш жараёни хдм аэроб \олат булиб, бунда оксидла- надиган органик моддалар акцептор электрон (оксидчи- лар) ролини ^тайдилар.

Аэроб нафас олиш — бу органик моддаларни (СН30) синтез килиш жараёни булиб, бунга фотосинтезни утувчи \амма организмлар киради.

Чириш жараёни абиотик ва биотик омиллар бирлигида юзага келади. Масалан, ч$щ, дашт ва урмон минтакалари- даги ёнгин узига хос чегараловчи абиотик омил булиши билан бир кдторда детритни «чиритувчи агентдир». Усим- лик ва ^айвонлар цолдикдарини охиригача чиришини ге- теротроф ёки сапрофаглар амалга оширадилар.

Кузатишлар натижасига к^ра, \айвонлар колдикдари- нинг асосий к,исми ва денгиз усимликларининг 25 фоизи уртача 2 ой ичида чирийди, усимликнинг крлган 75 фои­зи асосан клетчаткадан иборат булиб, жуда-секин чирий­ди. 10 ойдан кейин шу крлдикнинг 40 фоизи саьуганиб долган. Чиришга энг тургун ма^сулот гумус ёки гумус мод­далар ^исобланади. Экосистемадаги'гумуснинг секин ми- нераллашиши чириш жараёнини утадиган детрит, гумус ва бошк;а органик материаллар тупрок \осилдорлигини оширишда катта а\амиятга эга булиб, тупрок тузилишини яхшилайди, усимликларнинг усиш ва ривожланишига кулай шароит яратади.

Page 45: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Экосистемада-органик к;олдикнинг чириши узок; ва му- раккаб жараёндир. Бу жараёнда улик органик моддалар тар- кибидаги озука элементлари экосистема ичидаги модда­лар алмашишига к,айтади, комплекс энергия экосистема- даги озук,а элементлари, детрит озукаси \исобига орга- низмлар келажаги учун ма^сулот х,осил булади.

Экосистема ичида чириш ва парчаланиш жараёнида ин- сон фаолияти х,ам катта роль уйнайди, яъни: 1) органик моддаларни ёциш (кумир, газ, нефть); 2) тез суръатлар билан кишлок; хужалиги ривожланишида тупрокдаги гумус - ни парчаланиши; 3) дунё урмонларидаги ёнгинлар, ёгочни ёкиш натижасида атмосферага СОэ ва бошкд газларни чи- цишидан айрим газларнинг микдори ортиб .боради.

Экосистемада энергия келиш ва моддалар алмашини- ши билан бир каторда унда кучли информация тармокда- ри х,ам бор. Унга му^итнинг физикавий, кимёвий сигнал- лари кириб, улар экосистема ичидаги тармокдарни бир- бир билан боглайдилар ва жараён атроф-мух;итнинг хрла- тига, унинг ички бошкарув механизмларига боглик;.

Экосистеманинг тургунлиги бошк;арилишида икки хил алок;а булади. Биринчиси — ижобий кайтар алок;а булиб, умумий к;оидадан четланишларни купайтиришга к;арамай, организмларнинг усиш ва яшаб к;олиш даражасини аник,- лайди. Иккинчиси — салбий к,айтар алок,а булиб, энергия киришидаги тебранишни камайтиради.

Оддий системаларда, масалан, термостат \арорати унда- ги печка оркали, \айвонлар ^арорати миянинг маркази орцали бошкэрилади. Катта экосистемаларда моддалар алмаши- ниши ва энергия ок,ими хдмжихатлик \амда кдйтар алок,а сигналларини бошкариш уз-узидан (доимий кучсиз) булади. Бунга кичик система ёки «йиртк^ич-Улжа» системасидаги популяциянинг сони ва к;алинлигини белгиловчи хулк^ий механизмлар мисол булади. Шундай бошкэрув механизмла- ри узок; эволюцион бошк;ариш ривожланиши жараёнида му- раккаб тузилишга эга булиб, унинг ички механизмларининг самарали \аракати мух,ит \ароратига унинг узгариб туриши- га боглик;. Экосистеманинг тургунлиги — бу \ар бир тана-

Page 46: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

нинг хислати булиб, шу тана мувозанатдан чиккандан кейин уни бошлангич хдпатига цайтишига мажбур килади. Экологик нуктаи назардан тургунлик икки турга булинади:1. Резистент тургунлик. Бундай типга кирувчи экосиргема- ларда бузилишга, узгаришга каршилик к,илиш кобилияти мав- жуд булиб, у Узининг тузилиши ва функциясини таъминлаб туради. 2. Эластик тургунлик. Тузилиши ва функцияси бузил- ган экосистема узининг нормал хщатини тиклаб олиш коби- лиятига эга. Экосистема тирик организмга эквивалент эмас, чунки унинг узига хос сифат жи\атидан янги хислатлари булиб, у тирик организмларнинг энг юкори тузилишидир, лекин организмнинг устки, ташки тузилиши эмас.

5.4. ТУРАИ ЭКОСИСТЕМАААР

Экосистема тушунчаси, унинг чегарасига ухшаб кури- нади, лекин унинг катта-кичиклиги бор. Масалан, чумо- ли уяси, аквариум, шохлар, боткок, космик кема хонаси, денгиз, урмон, тог, биосфера, агар улар уртасини чегара- ловчи чизик, утказиш мумкин б^лса, уларнинг *ар бири ало\ида-ало\ида экосистемадир.

Экосистема узининг улчамига караб куйидаги типларга булинади: 1) макроэкосистема — океан ёки жугрофий зо- налар; 2) мезоэкосистема — Урмон, х,овуз, кул; 3) микро­экосистема - куриётган дарахт, колба, аквариум.

Макроэкосистема. Катта ёки кичик экосистемаларга энергиянинг кириши ва чик,ишида мухитнинг узгариши тур- лича булади, яъни: 1) узгариш экосистеманинг улчамига боглик,, агар у катта булса (табиий зона, океан), ташк,и мух,итнинг к,исман узгаришига карам булмайди, кичиклар (\овуз, бог) к,арам булади; 2) экосистема катта булса, унда энергия ва моддалар келиши, алмашиниши ва чик,иши х,ам куп булади; 3) экосистемада автотроф ва гетеротроф организмлар Уртасида булиб утадиган жараёнлар тенгли- гининг бузилиши кучли булса, уни тиклаш учун ташк,ари- дан келадиган энергия х,ам куп булади; 4) ёш системалар- нинг ривожланиш стадияси ва даражаси эски, етилган системалардан фарк, килади.

Page 47: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Турли биологик экосистемаларни у р га ниш учун кичик ховузлар, кулмак, ташландик, ерлар ва утлокзорларда ку- затиш ишлари олиб борилди. Олинган маълумотлар асоси- да экосистеманинг асосий белгиларини таэушл килиб, ке- йинчалик уни катта сув хдвзалари ёки ер усти экосистема- ларига такдослаш мумкин. Микроорганизмлар, усимлик- лар ва хайвонлар \овуз ва утлок;зорларда яшаб, шу ерлар- даги сув, тупрок,, ^авонинг кимёвий таркибини узгарти- радилар. Масалан, шиша идишга солинган ховуз сувининг лойк;асида ёки утлок;зорлар тупрогида микроблар, усим- лик ва \айвонлар аралашмаси булади. Ховуз сувида учрай- диган продуцентларга сузиб юрувчи гулли усимликлар (мак- рофитлар) ва сувутлар кириб, майда х,айвонлар эса кон- сументлар гуру\ини ташкил этадилар.

Мезоэкосистемалар. Катта сунъий сув экосистемалари (балик, купайтириш \овузлари, биологик тозалаш х;овузла- ри) га мезоэкосистема деб к,араш мумкин. Масалан: Тош- кент, Сирдарё, Андижон вилоятларидаги балик, купайти- радиган ховузлар \амда ифлос ок,ова сувларни тозалайди- ган биологик хрвузлар сув мезоэкосистемасига як,к,ол ми- сол булади. Ер усти мезоэкосистемаси —бу макросистема- нинг бир кисмидир. Яъни, урмон четлари, дарё «.иргокда- ри кулнинг бир курфази ва \.к . Бундай системалар \ам тУла функция ва трофик тузилишга эга булиб, экосисте- маларнинг барча жараёнларини уз бошидан кечиради.

Микроэкосистемалар. Табиатда кичик-кичик «дунё- лар» ёки микробирлик, микросистемалар учрайди. Улар очик, табиатда (кичик кулмаклар, ём#ир суви тупланган чукурлар, дарахт шохи ёки тош нинг усти) ёки кичик «дунёлар», яъни берк кичик идишлар (колба, бутилка, бутил) х,ам булиши мумкин, улар кайси \олатда булма- син, ёруглик энергиясига мух;тож буладилар. М икроэко- системага энг яхши мисол аквариумлар \исобланади. Ундаги сув мух,итида бактериялар, сув усимликлари, содда х,айвонлар (рачки, даф н ий , коловраткалар) ва баликдар ривожла!нади. Аквариум ёруглик энергияси ва доимий х,ароратга эга.

Page 48: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Космик кема экосистемаси. Космик кемани катта экосистема сифатида таърифлаш мумкин. Ер юзини таш- лаб кетаётган берк кемага озиц-овкат, кислород, сув олин- са, керакли энергияни атрофидаги куёш нурларидан кабул кдпади. Кема ичида хосил булган С 02 ни зарарсизланти- ришни кемадаги усимликлар амалга ошириб, кислород аж- ратадилар. Шу асосда космик аппарат ичидаги инсон са- ломатлиги ва унинг актив фаолияти таъминланади. Инсон ойлаб, хаттоки, йил давомида космик фазода учиб юради. Кема ичида продуцентлик (хосил к,илиш) ва хосил булган чик;индиларни организмлар томонидан чириши ёки ч и ка­риб юбориш т^ла бошк,арилиб турилади. Шундай кдлиб, автоном холатдаги космик кема ичидаги инсон билан мик- росистемани акс эттиради. О.Нейл узини^г «Юк;ори чега- ра» китобида келгуси асрда миллионлаб инсонлар кос- мосда яшайдилар, деб ёзади. Унинг фикрича, айланиб ту- радиган трубасимон станция (диаметри 6,4 км, узунлиги 32,2 км, ичида 1294,4 км2 тупрок,)нинг ярим майдони кишлокхужалиги учун ажратилади. Шу кичик космик стан- цияда 2 млн. одам яшайди. Хар бир одамга 640 м2 майдон тугри келади. Пекин, \аво ва сувнинг \ажми катта эмас. Кема ер билан алок;а килмасдан узок, яшаши к;ийин.

Ш щ ар гетеротроф экосистема. Турли катта-кичик ша- Харлар гетеротроф экосистема булиб, улар энергия, озука, утин, сув, мева ва бошца нарсаларни ташк;аридан, катта майдонларда етиштирилган жойлардан оладилар. Шахар гетеротроф экосистемаси табиий системадан куйидаги Холатлари билан фарк; килади: маълум майдондаги мето- болизм анча интенсив ^тади ва ташцаридан куп энергия келишини талаб кдлади; ташцаридан савдо, саноат учун турли моддалар, металлар, инсон учун озуца, сув, дори- дармон керак б^лади шу билан бир цаторда куп микдор- даги захарлй чик,индиларни чи^ариш керак.

5.5. АГРОЭКОСИСТЕМАЛАР

Агроэкосистемаларни, асосан автотроф компонентлар ёки «яшил зоналар» ташкил цилади. Агроэкосистемалар таби

Page 49: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

ий ёки ярим табиий экосистемалардан куйидагича фаркда- нади: 1) агроэкосистемалар инсон караморидан ёрдамчи энергия олади, у куёш энергиясига кушимча ёки уни урни- ни босади (иссикхона, оранжерея); 2) аргонценозлар ичида организмлар сони хилма-хиллиги жуда хдм чегараланган (фойдали усимликлар, хайвонлар турлари); 3) агроэкосис- темаларда доминантлик кдгсадиган турлар табиий танла- ниш эмас, балки сунъий танланиш таъсирида булади.

Агросистемалар керакли озука ма\сулотлари олиш учун ташкил килинади ва функцияси, тузилиши бошцарилиб турилади, яъни:

1. Системани ушлабтуриш учун кушимча энергиядан фой- даланиш, бу холат табиий системаларда Куёш энергияси то- монидан бажарилади. Агроэкосистемаларда Куёш нурининг асосий энергияси турридан-турри озу^а-урурга, мевага утади.

2. Махсус мослаштирилган мухитда селекция асосида яратилган усимликлар навлари ва хайвонлар зотларидан оптимал махсулот олинади.

Агроэкосистемани 2 катга типга булиш мумкин (Одум, 1986):1. Фан-техника тарак^иёти давригача болтан агроэко­

система. Бу даврда к^шимча энергия сифатида инсон ва хайвон кучидан фойдаланилган ва етиштирилган махсу- лот дехконнинг оиласи учун ёки бир к,исмини сотиш, ёки керакли ма\сулотга алмаштиришга мулжалланган.

2. Механизациялашган интенсив экосистемада куилаб ёк,илри энергияси, химикатлар ва машиналар ишлатила- ди, махаллий ахоли талабидан орти^ча махсулот етишти- рилади, ортик;часи ташки бозорга жунатилади. Масалан, Узбекистоннинг пахтаси, сабзавот ва полиз экинлари, Аф- риканинг банани, Арабистоннинг хурмоси, Гуржистон- нинг апельсини ташк,и бозорда сотилади.

5.6. ЭКОСИСТЕМААДРНИНГ ХИЛЛАРИ ВА ЭНЕРГИЯЛАРИ

Экосистемаларнинг функционал хислатлари ёки тузи- лиш белгиларига караб классификация к^илинади. Маса­лан, экосистемага келаётган фойдали энергия микдори ва сифатига цараб, у функционал булиши хам мумкин. Ун-

Page 50: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

дан ташцари усимликлар типлари ёки ландшафтларнинг физикавий тургунлик белгиларига к,араб биомларга булиш усуллари х,ам кенг к^лланилади (Одум, 1983).

Экосистемалар классификациясини тирик организмлар гуру>у!арига (таксономик) к,араб ажратиб булмайди. Таби- атда ^амма воцеалар ва хилма-хилликлар бир-бирлари би- лан кушилиб кетган, шунинг учун >̂ ам экосистемаларни классификация килишда ва уларнинг турларини белги- лашда экологлар уртасида ягона фикр йукдигидан, экосис­темаларни урганишда турлича ёндашиш фойдали, деб то- пилди ва куйидаги йирик системаларга ажратилди:

1. Ер усти экосистемалари (тундра, бореал, муътадил, тропик, ч^л).

2. Чул, сув хдвзалари, дарёлар, ботк;ок,ликлар экосисте- маси.

3. Денгиз экосистемаси.

5.}. ЭКОСИСТЕМАААРАА ЭНЕРГИЯ ОЦИМИ

Энергиянинг сакдониш крнунига acocan энергия бир турдан иккинчи турга утади, лекин йукрлиб кетмайди ва кайтадан х,осил хам булмайди. Масалан, куёш нури энер­гиянинг бир тури б^либ, иш жараёнида уни иссикушкка, озукага ёки бошца керакли ма^сулотга айлантириш мум- кин. Физиканинг иккинчи термодинамик крнуни буйича боища шаклга айланиш жараёни Уз-^зидан юзага келиб, бундай хрлатда концентрлашган энергия сочилган (дегра­дация) формасига утади. Масалан, темирнинг иссинушк кучи уз-узидан совук, мух,итга к,араб сочилиб, тар^алиб иссик^ик энергияси сифатида фойдаланиш мумкин булма- ган хщатга утади.

Биосферадаги экосистемаларнинг му^им термодинамик хусусияти бу — улар энергия \осил циладилар ва уни тана ичида бир хил даражада кам сочйладиган хрлда ушлаб ту- радилар. Танадаги энергиянинг кам сочилишида фойдасиз \олатга (энтропия) кам утказилиб, керакли энергия си­фатида биомасса \осил к,илишга, нафас олишга, усиш, к^пайиш ва ривожланишга сарф цилинади. Шундай к,илиб,

Page 51: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

экосистемалар ва улар ичидаги организмлар очик, бир- бирига тенг булган термодинамик системалар булиб, атроф- му\ит билан доимо энергия ва модда алмашиб турадилар.

5.8. ЭНЕРГИЯНИНГ ^ОСИА БУЛИШИ

Х,ар к;андай экосистема ичидаги утлок,зор ёки Урмон- зорда Куёш энергияси фотосинтез жараёнида озуца энер- гиясига айланади ва физиканинг иккала крнунини акс эт- тиради. Мабодо, табиий ёки сунъий системалар шу икки крнундан четга чицса, улар нобуд б^ладилар.

Экосистемаларда учрайдиган тирик организмларнинг \ар хиллиги энергиянинг тури ^згариб туриши билан боглик- Бу жараёнлар ва узгаришларни утишида энергиянинг бир жараёндан иккинчи жараёнга ^згарган шаклда (Куёш энер­гияси фотосинтез - усимлик томонида органик модда \осил б^лиши) утиши юзага келади. Натижада популяци- ялар -> биоценозлар -> экосистемалар ва биосфера юзага келган экосистемаларнинг функцияси доимий \аракатда булади.

Экосистемаларда «энергия оцими» — моддалар \арака- ти бир томонлама булишидан иборат булиб, бу оцим эко­система ичидаги тирик компонентлардан утади ва табиий хрмда сунъий системалар учун умумий к^рсаткич \исоб- ланади.

5.9. МУ^ИТНИНГ ЭНЕРГЕТИК ТАВСИФИ

Экосистемаларда учрайдиган организмлар Куёшдан ке- лаётган узун тулк,инли ёруглик энергияси таъсирига уч- райдилар. Куёш энергиясида турли зоналар ицлими (*аро- рат, сувнинг бугланиши) узгариши юзага келади, бир к,исми эса фотосинтезга сарф булади.

Ер юзасига Куёшдан доимий энергия келиб туради. Куёшдан келаётган энергия ок,ими фасллар буйича ва эко- системанинг жойига цараб узгариб туради. Ер юзасига Куёш­дан йилига 558-1019 кдж ёки 134-109 ккал энергия келиб, шундан 37 фоизи атмосферага к;айтади, 63 фоизи эса \аво

Page 52: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

ва ерга ютилади. Куёшдан таркалаётган нурнинг ярмига ЯК.ИНИ ер юзасига етиб келади. Кугбларга 290 кдж/см2 ёки 70 ккал/см2, субтропик ва тропик зоналарга эса йилига 917 кдж/см2 ёки 220 ккал/см2 энергия келади. Шу энергия- лар ^исобига денгиз тулцинлари, сув бугланиши, ер юзи- даги \аёт жараёни, табиагда моддалар алмашинуви ти- нимсиз давом этиб туради.

Органик моддаларни хрсил кдладиган яшил усимлик- лар ер юзига келадиган куёш энергиясидан йилига 5-1020 ккал микдорида фойдаланадилар. Экосистемалар махрул- дорлиги ва уларда биоген элементлар айланиб туришида шу ердаги афтотроф усимликларнинг кун, ой, йил давомида олган умумий куёш нури катта а\амиятга эга.

Шимолий кенгликнинг 40° ва жанубий кенгликнинг 40° урталигидаги денгиз юзасига йилига 1 млн.'ккал/м2 тоза радиация тушса, курукликка йилига 0,6 млн. ккал/м2 ту- шади (Будико, 1977).

Куёш дан келаётган энергиянинг 1 фоизига якини озука энергиясига ва бошка биомассаларга утади, тахминан 70 фоизи иссикликка айланиб, бугланиш, ёгин, шамолга ке- тади, лекин мутлак; йуколмайди. Х,ароратни, икушмни, об- хаво узгаришини ва сувнинг айланиб туришини таъмин- лайди, ерда хдёт жараёнини бошкаради.

5.10. ЭКОСИСТЕМАДАРНИНГ МА^СУДАОРДИГИ

Табиатдаги хар бир организмнинг олган энергияси унинг биологик тизими ичида х,аракат кдлиши ва яшашига са- баб булади. Усимликлар куёшдан энергия олиб, хрсил к,ил- ган органик масса бошка организмларга утади ва янги масса хрсил килади.

Тирик организмлар юзага келтирган массани энергия бирлигида олинса, унга биомасса деб аталади. Масалан, маълум жойдаги (1 м2 ёки 1 га) масса бирламчи продуцент- лар — усимликлар томонидан хосил буладиган биомасса микдори бирламчи махрулот деб айтилади. Буни бир кун- да бир жойдан олинган КУРУК органик модда, бир йилда бир гектар жойдан N кг сифатида ифодаланади. Фотосин­

Page 53: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

тез жараёнида ^осил булган умумий энергия бирламчи ялпи ма^сулот дейилади (БЯМ). Унинг бир цисми нафас олиш- га сарфланади. Ундан крлганини бирламчи тоза ма^сулот дейилади (БТМ). Шу бирламчи тоза ма^сулот турли гете- ротроф организмлар: бактериялар, замбуруглар, ^айвон- лар, инсонлар учун озукр булади. Шу озуца асосида гете- ротроф организмлар хрсил к,иладиган биомасса тезлигига иккиламчи мах.сулот деб айтилади. Маълумотларга кура йил давомида бирламчи тоза ма\сулотнинг микуюри 110-120 млрд. тонна курук модда ^исобида булса, океанда 50-60 млрд. тоннагатенг (Leith, 1975; Whittaker, 1975; Rodin, 1975). Ер усти мухитининг ма\сулдорлиги нам тропикадан муъта- дил зоналарга ^араб камайиб боради. Муътадил зоналар- нинг махрулдорлиги 4000 г/м2, тропикада - 7000 г/м2 га тенг. Тундра зонаси утло^зорларининг бирламчи ма\сулоти йи- лига 10 г/м2 дан 110 г/м2 атрофидадир. Гренландияда ва Антарктиданинг кулай шароитда биологик бирликларнинг ма^сулдорлиги 2000 г/м2 га тенг. Ер юзида \осил буладиган биологик фитомассанинг микдори 1,5-5,5'Ю10 тоннага тенг (Ковда, 1971).

Ер му^итида учрайдиган автотроф ва гетеротрофлар орга- низмларнинг умумий биомасса 1,4-1012—30-1012 тонна ат- рофида белгиланган. Автотроф организмларнинг умумий йиллик ма^сулдорлиги 176-109 курук, модда \исобланади. Курук^икда \осил булган автотроф организмларнинг уму­мий биомассаси 1770 млрд.т. булиб, унинг 1509 млрд. тон- наси ёки ер юзида усимликлар хрсил к,илган жами био- массанинг 85 фоизини урмон усимликлари хрсил к,илади. Куёш энергиясидан фойдаланиш \исобига курук,ликда 3,1- 1010 тонна ёки йилига 5,8-10'° тонна ва океанда 2,7-1010 тонна органик модда хрсил булади. Ер юзидаги \айвонларнинг зоомассаси уртача 20 млрд. тонна курук, моддани ташкил кдлади. Шулардан 3,5 млрд. тоннаси океан х^айвонлари \исо- бига тушади. Планетада хрзирги кунда 6,2-6,3 млрд. а\оди яшайди. Уларнинг умумий массаси 201 млн. тоннадан ортик,.

Катта майдонлардаги мах,сулдорликнинг уртача курсат- кичи йилига 200 дан 20000 ккал/м2 га тенг ёки ундан 100

Page 54: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

баробар фарк, килади. Ер юзидаги умумий ялпи махсулот йилига 1018 ккал атрофида. Лекин ер юзидаги айрим экосис- темаларда махсулдорлик 2 баробар ортик, булиб, фотосин- тезнингэнг юкрри ма\сулоти йилига 50000 ккал/м2 ни кабул к,илишдан иборат.

5.11. БИРДАМЧИ МА^СУАОТНИНГ ИНСОН ТОМОНИДАН ФОЙДАДАНИДИШИ

Турли экосистемаларда \осил булган ма\сулотдан инсон озука сифатида фойдаланади. Ривожланган мамлакатларда \осилдорлик ва улардан фойдаланиш турличадир. Хозирги кунда ер юзи ахдлисининг \ар бирининг хаёт фаолияти учун йилига 1 млн. ккал энергия ёки 5,3-Ю15 ккал озука энергияси керак. Дунё буйича 6,7-1015 ккал озука тупланади, лекин йи- гиш, такримлаш, санугаш йулга куйилмаганлиги туфайли озука ма\сулотининг куп цисми нобуд булади. Дунё буйича етишти- риладиган махсулотнинг фа кат 1 фоизи денгизлардан олина- ди. Кишлок, хужалигида етиштирилган усимликлардан олина- диган озук,а махсулоти хайвонларникидан 4 баробар куп. Х,амма т^планган озуца биосферанинг 1 фоиз тоза ёки 0,5 фоиз умумий бирламчи махсулотларини ташкил этади. Хозирги кунда планетада ахоли сони ортиб бориши билан жамиятни таби- атга килаётган салбий таъсири кучайиб бормокда. Шу кунлар- да курукликнинг 3,0 — 3,1 гекгарига бир одам туфи келади, яъни 14,0-109 курукникка 6,2-109 одам хисобланади. 14,0-109 курукдикка 22,5-109 одам ва хайвонлар, яъни хар бир одам ва уй хайвонига уртача 0,8 га ер туфи келади. Шунинг учун бир жойга 2 ёки бир неча марта куп йиллик усимликларни кушиб экиш йули билан хосилдорликни ошириш мумкин. Шундаги- на планетадаги организмларни озука ва бошк;а керакли махсу- лотлар билан таъминлаш мумкин.

5.12. ЭКОСИСТЕМАЛАРДА ОЗУ^А ЗАНЖИРДАРИ

Бактериялар ва замбуруглар оддий молекулалардан му- раккаб энергияга бой органик моддаларни синтез к,ила ол- майдилар ва шу жихатлари билан усимликлардан фаркда-

Page 55: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

надилар. Шунга царамай, улар купаядилар, ривожланади- лар ва усимлик моддаларидан тугридан-тугри фойдаланиб, энергия оладилар. Бир организмнинг иккинчи организм томонидан истеъмол кдпинишига озуца занжири деб ата- лади. Озук;а ^ар бир янги занжирга утишида, унинг катта потенциал энергия к;исми (80-90 фоизи) йуколади.

Озуца занжирлари, одатда, иккига булинади:1. Яйлов занжири, бунда озук,а яшил усимликлардан бош-

ланади ва ундан утхур х;айвонларга тирик усимлик хужай- раси, тук;имаси, шохи билан озикданувчиларга беради.

2. Детрит занжири, бунда улик органик моддалар -> мик- роорганизмларга, ундан чиритувчи - детритофагларга ва улар билан озикданувчи йирткичларга боради, озука зан­жирлари бир-бирлари билан чегараланган эмас, балки бир- бири билан якиндан аралашиб, к^шилиб, ер усти озук,а занжирларини хрсил килади. Улар тирик яшил Усимлик- лар — продуцентлар булиб, улардан -> бирламчи -> икки- ламчи консументлар ташкил киладилар. Консументлар — утхУрлар уз навбатида бирламчи, иккиламчи, учламчи, туртламчи каби консументларга булинади, яъни ут усим- ликлар -> куён -> тулки -» бургут продуцентлар бирламчи консумент 2- 3- консументлар .

Озуца занжирининг иккинчи типи Улик органик мод- далардан бошланади ва бу ерда редуцентлар консумент­лар ролини уйнайдилар. Бундай организмларга майда х,ай- вонлар жуда куп умурткасизлар ёки органик моддаларни парчаловчи замбурурлар киради. Консументлар х,осил к,ил- ган иккиламчи бир х;ащадан иккинчисига утиш билан ол- динги махсулотнинг 100 фоизидан фак,ат 10 фоизини сак,- лаб холади. Бу курсаткич йиртцичлар даражасида 20 фои­зини ташкил кдлиши мумкин. Агар энергия манбаининг озук,алик к,иймати юкрри булсагина шундай даража сак^а- нади. Автотрофлар *осил кдлган массанинг 80-90 фоизига якини (барг, шох, поя, мева, уруг, илдиз) гетеротрофлар томонидан чиритилганда, бир шаклдан иккинчи шаклга утади. Экосистема ичидаги усимликларга усимликхур х,ай- вонларнинг таъсири маълум жойда усимликларни узлаш-

Page 56: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

тириш тезлиги оркали юзага келади. Агар утхУр х^йвонлар ёки инсонлар томонидан 30-50 фоиз усимликзорлар узлаш- тирилса, пайхрн кдлинса, экосистеманинг тикланиш крби- лияти анча пасаяди. Шунинг учун экоеистемаларда мол бок,ишда шу жойнинг биологик тузилишини бузмаслик керак.

Трофик даражалар уртасида энергиянинг самарадорли- ги, одатда 1-5 фоиз, айрим хрлатларда 2-10 фоиз, икки- ламчи мах^сулот буйича трофик даражаларда самарадор- лик 10-20 фоизни ташкил кдлади. Исси*; крнли \айвонлар уз таналарида х^ароратни бир хил ушлаб турадилар. Улар тугшаган энергиянинг бир кисми нафас олишга сарфлана- ди. Шунга карамай, улар ассимиляция килган энергия совук, к,онли организмлар энергиясига Караганда 10 баробар куп. Лекин умурткдеиз \айвонларнинг озук,а \алк,асида энергия­нинг трофик даражалар буйича утиш самарадорлиги сут- эмизувчи хдйвонл арда гида н анча юкрри.

5.13. ЭНЕРГИЯНИНГ ОЗУЦА ЗАНЖИРИ Б?ЙААБ ?ТИШ И

Экосистемага келаётган энергия узининг микдори ва сифати буйича фарк^анади. Унинг турли шакллари турли- ча потенциал кучга эга булади. Юкрри концентрациядаги шакллари (масалан, нефть, куёш энергиялари) катта ишчи потенциалига эга булса, Ут-чуп, х;азоннинг энергияси к.исца ва паст потенциалли булади.

Табиий озука занжиридаги энергия микдори \ар бир х,алк;адан утишда камайиб боради. Бу хрлат куйидагича була­ди: 1000000 -> 10000 -> 1000 -► 100 -> 1.

Куёшдан келаётган энергия (106 ккал/м2) озука занжир- ларидан утиши туфайли йиртцичдан утиб, 100 гача камая- ди, аммо куёшдан келаётган таркрк, нурларнинг энергия микдори 1 дан 10000 га Усади, яъни йиртцич танасида 1 ккал биомасса \осил кдпиш учун куёш ёруглигидан 10000 ккал энергия керак булади. Бунинг маъноси йирткичдан х;осил булган озгина биомассанинг энергияси, утхур х,айвон- ларнинг шу микдордаги биомассасидан 100 баробар ортик,. Экосистемалар ичида учрайдиган организмларнинг озука

Page 57: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

занжирларини организм к;абул к;иладиган ва узлаштиради- ган тирик озук;алар ташкил килади, яъни тирик усимлик- ни утхур ейди, уни уз навбатида иккиламчи консумент озука кдлади. Маълумки, кушлар турли х^шаротлар ва сичкрнлар билан озик,ланиб, уларнинг сонини камайтиради ва шу йул билан цишлок, хужалигига катта фойда келтиради.

5.14. ТРОФИК ТУЗИДИШ ВА ЭКОДОГИК ПИРАМИААААР

Экосистемалар озу^а занжирларида энергиянинг утиши ва турли катта-кичик организмларда модда алмашинуви (метобализм) каби жараёнлар, уз навбатида маълум тро- фик тузилишни келтириб чикаради. Трофик тузилиш тур­ли экосистемаларни (денгиз,-даре, Урмон, утло^зор, \овуз, нов) характерлайди. Трофик тузилишни маълум майдондан олинган \осил ёки маълум вак^да аник, жойда тупланган, ёхуд хрсил б^лган энергия микдори билан ифодаланади.

Трофик тузилиш ва трофик функциями график чизик, билан экологик пирамида куринишида акс эттириш мум- кин. Экологик пирамидаларни куйидаги микдор (сон)да к^риш мумкин. Элтон фикрича, бу сон пирамидаси турли экосистемалардаги продуцептлардан консументларга энер­гиянинг ути ш.-микдори га тепг.

Экологик пирамидалар экосистемалар ичидаги турли муносабатларни акс эттиради: йиртцич -> улжа ёки хужайин -> паразит. Мабодо экосистема стресс \олатида булса, ун- даги биотик компонентларнинг м у\итга мослаш иш ига караб трофик тузилиш \ам узгариши мумкин.

Х,ар бир трофик даражада доимий ва турлича фаолият курсатадиган ^алкдлар бор. Усимлик умурпфсиз ёки умурт-- к;али фитофаг трофик даражаларни утиб, охири улик орга­ник моддага айланиб, редуцентларга энергия беради. Энер­гия консументлар ва редуцентлар тизимида \аракат кила- ди, олдин тирик организмга утади, охири улик органик модда холида тупрок, ва сувга, ундан продуцентларга утиб, уларни энергия билан таъминлайди.

Экосистемаларнинг энергия манбалари куёшдан келаёт- ган энергия ва унинг фойдали к;исми экосистемалардаги

Page 58: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

организмларнинг таркиби, сони, тузилишини, ривожла- ниш жараёнини аникдайди. Энергия — умумий аницловчи экосистемаларни \аракатга келтирувчи куч \исобланади. Шу сабабли ^ам экосистемаларнинг энергетик манбалари:

1. Табиий, куёшдан х,аракатланади, бошк,а манбалардан энергия олмайди;

2. Табиий, ъуёшдан уаракатланади, боища манбалардан энергия олади;

3. Куёшдан %аракатланади ва инсон ёрдамида энергия олади;4. Иссщлик орцали %аракатланадиган индустриал ша-

%арлар. Экосистеманинг энергетик гуру^ларида энергия ман- баи сифатида куёш энергияси ва кимёвий (ядро), иссик^лик (газ, нефть, кумир) энергиясидан фойдаланилади. Икки ман- ба — чуёш энергияси ва иссик,лик энергияси экосистемаларни ^аракатга келтиришда бирданига ишлатилиши мумкин.

5.15. ЭКОСИСТЕМАЛАРНИНГ БИОГЕОХИМИК ИИКЛЛАРИ, ТУЗИЛИШИ ВА ХИЛЛАРИ

Экосистемаларда материянинг бир формадан иккинчи формага утиши кимёвий моддаларнинг биосферада айла- ниши, яъни таш^и му\итдан организмга ва ундан ташка­ри га утиши, элементларнинг доимий циркуляцияси на- тижасида юзага келади. Бу \олатларни катта айланиш — катта геологик, кичик берк айланмани эса биогеохимик ай­ланиш деб аталади.

Хдётга керакли элементларни, моддаларни ва ноорганик бирикмалар харакатини озук;а элементларининг айланиши де- йилади. \ а р бир модданинг айланишида икки хдлат ажрати- лади: 1) резерв фонд — нобиологик компонентлардан досил булган, секин харакат кдлувчи моддаларнинг куп массаси; 2) \аракатчан ёки алмашинадиган фонд — бу кичик, лекин актив модда, унинг учун организмлар уртасида ва уларни ураб турган му^итда тез алмашиш характерлидир.

Табиатда учрайдиган 90 дан зиёд элементларнинг 30-40 таси тирик организмлар учун зарур ва шу моддалар орга­низмлар протоплазмасида биохимик синтез жараёнини утайди. Улар ичида углерод, азот, водород, кислород,

Page 59: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

фосфор кабилар энг керакли булиб, бошкдлари унча куп булмаган \олда талаб кдлинадиган кальций, темир, (ка­лий, магний) элементлардир. Бу элементлар вак,ти - вак,- ти билан тирик материядан ноорганик материяга утиб, маълум даражада мураккаб биохимик циклларда к;атнаша- дилар.

Углероднинг табиатда айланиши. Автотроф организмлар органик моддаларни синтез к;илиш учун углеродни Узлаш- тирадилар. Бу углерод атмосфера таркибида (0,03 фоиз) ёки сувда эриган \олда булади. Фотосинтез жараёнида усим- ликлар томонидан фойдаланиб, органик моддага айлан- тирилади, атмосферада унинг микдори узгармайди.

Углероднинг экосистемаларда айланишини куйидаги ра- Камларда куриш мумкин: атмосферада С 0 3 микдори 700 млрд. тонна, гидросферада эриган С 0 3 50 млрд. тоннами ташкил килади. Йиллик умумий фотосинтез жараёнида ер устида 30 млрд. тонна, сув х,авзаларида 150 млрд. тонна С 0 3 табиатда айланади. Ер усти экосистемаларида йилига С 0 3 нинг тахминан 12 фоизи айланиб туради. Атмосфера- даги С 0 3 нинг утиб туриши 8 йилга т ^ р и келади.

Кислороднинг айланиши. Хрзирги вакхда атмосферада кис­лород микдори 21 фоиз ёки 1,1-1021 г га тенг. У атмосфера- нинг ер юзига яцин катламида куп. Унинг анча куп микдо­ри сув билан богланган молекулалардир. Ер кобигининг каттик, жисмларида кам сакданади. Фотосинтез жараёнида Кабул кдгсинган атом углерод учун икки атом кислород аж- ратилади. Ажратилган кислороднинг умумий \ажми йилига 2,7-1017 г б^либ, унинг айланиш вак^ги 2500 йилга тенг. Кис­лороднинг экосистемада айланиши анча мураккаб. Бунда С 0 3, водород ва сув катнашади. Моддалар алмашинувида уларни мутлацо ажратиб булмайди. Усимликлар томонидан йилига 240 млрд.т. 0 2 х^авога чицарилади.

Азотнинг айланиши. Экосистемада азотнинг айланиши углерод айланишидан фарк, к,илади: 1) купчилик организм­лар азотни ассимиляция к;илмайдилар; 2) организм нафас олиб, энергия ажратиш жараёнида азот тугридан-тугри иштирок этмайди. Унинг ноорганик бирикмалари эриган

Page 60: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

\олда булиб, азотдан усимликларнинг фойдаланиши ен- гиллашади. Х,аво тахминан 80 фоизга азот билан туйинган. Унинг экосистемалардаги актив фондининг 3 фоизи ти- рик организмлар тукималарида, кдлган к,исми тупрок ва океанлардаги чиринди ва нитратлар уртасида булади.

Усимликлар йилига 86-1014 г азот (унинг актив фондини 1 фоизи) ассимиляция кдладилар. Азотнинг табиатда ай- ланиш вакп'и 300 йилдан ортик,.

Айрим кук, яшил сув ^тлари ва бактериялар молекуляр азотни к,абул килиб, уз таналарида азотнинг органик би- рикмаларини хрсил киладилар. Йилига биотик экосисте- мада узлаштирилган азотнинг 80 фоизи янги азот сифати- да атмосферага кдйтарилади.

Фосфорнинг айланиши. Экосистемада минерал модда- ларнинг айланишидаги асосий хислатлар 0 2, С 0 3 ва азот­нинг табиатда айланиши оркдли юзага келади. Фосфор­нинг айланиши кичик цикллардан иборат булади, яъни ^симликлар томонидан фосфор иони куринишидаги фор- масини гугридан-тугри тупроцёки сувда ассимиляция кдла- ди. \айвонлардаги орти^ча фосфор эса фосфатга айланти- рилади, сийдик оркали му\итга чикади. Бу жараёнда ат­мосферага чикдциган фосфор фа^ат чанг куринишига эга булади. Утган даврларда тупланган фосфор бирикмалари тог жинсларида куп. Х,ар йили 2,5 млн. т. дан ортик; фосфат казиб олинади, айланишида эса 60-62 минг. т. экосистема- дан к,айтади.

Экосистемада сувнинг айланиши. Маълумки, сув хамма кимёвий реакцияларда иштирок этади. Экосистемадан ^та- диган сувнинг бир цисми фотосинтез жараёнида бугла- ниб, транспирацияга учрайди, яна бир к,исми эса ёгин формасида тушади. Ер юзида бор сувнинг 90 фоизи тог жинсларида булиб утадиган гидрологик циклга жуда кам катнашади. Ер устига тушадиган намлик шу жойдаги орга- низмларнинг хдёт фаолияти ва бугланишга кетади. Ер усти усимликлари йилига 55-1018 г сувни транспирация к,ила- дилар. Бир грамм сувнинг бугланиши учун 0,536 ккал энергия сарф кдлинади. Ер юзида йиллик бугланиш 378-1018 гб^лса,

Page 61: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

унга 2-1020 ккал энергия сарф килинади. Бу ерга тушаётган куёш энергиясининг 1/5 к,исмига тугри келади

Атмосферанинг сув бугларини ушлаб туриш имкония- ти жуда паст булганлиги туфайли, улар тупланиб ерга нам- лик сифатида тушади. Ер юзига тушадиган уртача йиллик намлик 65 см ни ташкил этади. Бу атмосферадаги намлик- дан 25 баробар куп.

Олтингугуртнинг айланиши. Олтингугуртнинг асосий фон- ди тупрокда, чукмаларда ва озрок, кдсми атмосферададир. Олтингугурт фонди алмашиниб туришида асосий ролни махсус микроорганизмлар бажаради. Уларнинг ^ар бир тури оксидланиш ёки тикланиш жараёнини утадилар. Олтингу­гурт фондининг доимийлигида геохимик ва метрологик жараёнлар *амжи\атликда утади. Ундан ташкари \аво, сув ва тупрок,нинг бирликдаги \аракати олтингугуртни катта масштабда айланишига ёрдам беради.

Биоген элементларнинг айланиши. Экосистемаларда ти- рик организмлар ва ноорганик табиат уртасида биоген эле­ментларнинг айланиб туриши доимий ва бир-бирига тенг- дир. Экосистемада С 0 3 ва 0 2 айланиши фотосинтез ва на- фас олиш жараёнларини таъминласа, азот, фосфор ва ол­тингугурт экосистемада мураккаб йулни утайди.

Усимликлар яратадиган бирламчи ма\сулот \осил були- шидаги асосий компонентлар углерод, кислород, азот, фосфор, олтингугурт ва сувнинг айланиб туришидир, ле- кин \айвонлар фаолияти учун натрий, калий, кальций каби элементлар зарур булиб, уларни \айвонлар танаси- даги сув орцали оладилар. Тирик организм биомассасида- ги углерод, азот, фосфор кабилар улик колдикугар билан чиринди фонда микроорганизмлар таъсирида парчаланиб, минераллашиб, ноорганик моддаларга айланади.

Турли катионларнинг экосистемада айланиши. Экосисте­мада учрайдиган турли элементлар кальций, калий, нат­рий, магнийлар организм хужайрасининг ички ва ташк,и суюкужкларида куп микдорда учрайдиган катионлар, эко­системада ассимиляция ва энергия ажратиш билан бог- ланган булмаса х;ам, хужайрадаги жараёнларда му\им роль

Page 62: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

уйнайдилар. Турли экосистемаларнинг катионлар бойлиги хилма-хилдир. Уларнинг микдори узгариши атмосферадан тушадиган ёгинлар микдорига боглик- Катионларнинг усимликлар томонидан ютилиши ва айланиб табиатга кай- тиш даражаси, уларнинг йилига дарё сувлари оркали юви- лишига тенг ёки бир неча бор, хаттоки, айрим хдлларда 10 баробар ортикдир.

Page 63: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

VI БОБ

ОРГАНИЗМЛАРНИНГ МУ^ИТ БИЛАН УЗАРО ТАЪСИРИ

Турли организмлар экологик омилларга турлича мос- лашган б^лади. Организмларнинг яхши усиши, ривожла- ниши оптимал абиотик омиллар таъсирида б^лса, улар- нинг ёмон х;олати минимал шароитда, яъни абиотик омил- ларнинг салбий таъсири натижасида юзага келади.

Организмларнинг нобуд булиш чегараси, экологик омил- ларнинг хдцдан зиёд ортик,чалигидан ёки улар таъсир кучи- нинг камлигидан келиб чик,иши мумкин. Бу хдлатга песимум зонаси деб \ам айтилади. Баъзи минерал моддалар етишмас- лиги, минимум даражада булиши усимликлар ривожлани- шини секинлаштириб, хдггоки, куриб кщишига олиб кели- ши мумкин. Тупрокда калий, кальций, магний элементлари жуда \ам зарур \исобланади. Лекин, ернинг тинимсиз ишла- тилиши ва кушимча минерал моддалар вакгида берилмасли- гидан айрим элементлар микдори тупрокда камайиб, усим- лик нормал ривожлана олмайди. Айрим минерал моддалар маълум даражаси экинлар \осилини оширади. Уларнинг ор- тикча микдори эса усимликлар нобуд булишига олиб келади.

Либих (1849) айрим минерал моддалар тупрокда «ми­нимум» хдпда булиши мумкинлигини айтса, кейинчалик, 1905 йилда Ф. Бекман экологияда чегараловчи омил тушун- часи билан х,ам алмаштириб ишлатилишини айтади. Ма- салан, бир кулнинг суви кальцийга бой булиб (21,2-22,4 мг/л), уларда усимлик ва ^айвонлар сон хдмда тур жа\ати- дан к^п булган. Бошк^а кул сувида кальцийнинг микдори жуда кам (0,7-2,3 мг/л) булиб, бу кулларда организмлар деярли кам учраган.

Либихнинг «минимум к;онуни»га, кейинчалик Ю.Одум (1975) томонидан тузатишлар киритилади, яъни: 1) Либих

Page 64: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Конунини факдт стационар шароитдагина цуллаш мумкин. Чунки, у ерда энергия ва моддалар келиши, уларни шу му\итдан чи^иб кетиши билан тенг булиб туради; 2) орга­низм яшаётган му\итдаги бир модда микдорининг к^плиги ёки бошка модданинг яхши узлаштирилишидан шу ердаги минимум микдордаги модданинг организм учун мо^ияти узгартириб юборилиши мумкин. Бу хщат экологик омил- ларнинг ^амжи^атлик принципларига киради ва организм баъзи хдпларда бир керакли моддани кисман иккинчи шунга як;ин модда билан алмаштириши мумкинлигини курсатади. Масалан, моллюскалар уз чанокдарини тузишда етишма- ган кальцийни стронций билан алмаштирадилар.

Организмнинг хдёт фаолияти экологик омилларнинг мик,- дори таъсиридагина чегараланмай, балки у ёки бу омил- нинг ортицча микдордалигидан \ам организм \олати аник;- ланади. Табиий му^итда чегараловчи омилларнинг макси- мал микдорини 1913 йилда америкалик зоолог олим В.Шель- форд аниьутб, унга толерантлик к̂ онуни ифодасини берган. Бу крнун буйича турнинг яшаши, кдтор экологик омил­ларнинг озлиги ва куплиги, уларни организмнинг чидам- лилик — мосланиш чегарасига як,ин даражаси билан аник;- ланади. Чегараловчи омиллар деб экологик омилларни, орга- низмларнинг чидамлилик чегарасига як,инлиги ёки ундан ортиб кетишга айтилади. Шундай кдлиб, организм эколо­гик минимум ва экологик максимум хдпати билан харак- терланади, шу икки экологик курсаткични у сезади, унга мосланиш орк>али жавоб кдлади. Организмнинг максимум ва минимум курсаткичлари уртасидаги экологик омиллар­нинг турга таъсир кдлишига турнинг толерантлик чегараси ёки экологик амплитудаси деб айтилади.

Маш^ур америкалик эколог Ю.Одум (1975) толерантлик крнунини тулдирувчи фикр билдиради: 1) организмлар бир экологик омилга нисбатан кенг толерантлик доирасида булсалар, бошк;а омилга нисбатан тор, паст доирада булиш- лари мумкин; 2) \амма экологик омилларга нисбатан кенг толерантлик доирасида булган организмлар кенг тарк^алиш имкониятларига эгадир; 3) агар тур учун бир экологик омил-

Page 65: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

нинг таъсири оптимал булса, шу турнинг толерантлик до- ираси бошк;а омиллар б^йича чегараланиб, торайиб бора- ди; 4) Организм ^аёт фаолиятини критик даврида к^пчи- лик му\ит омиллари, айникра турларнинг купайиш вакги- да, чегараловчи булиб крлади, чунки купаяётган тур ва- киллари сезувчан, нозик булганликлари, унаётган уруг, жужани чициши олдидаги тухум, эмбрион, усаётган ёш нихрл ва личинкалар учун уларнинг толерантлик доираси жуда х̂ ам чегараланган булади. Куп йиллик усимликлар ва ^айвонлар учун толерантлик доираси кенгдир.

Хар бир организмнинг турли экологик омилларга нис- батан чидаш чегараси булиб, шу чидаш чегараси ичида (ми­нимум ва максимум) турнинг экологик оптимум ривожла- ниш зонаси бор. Масалан, Урта Осиё шароитида экилади- ган пахтанинг шона курсатиши, гуллаши, кусак тугиши ва уни очилиши маълум ёруклик, \арорат ва намлик таъсири- да утади. Борди-ю гуллаш даврида юкрри \арорат булиб, намлик етарли булмаса, руза шоналарини тукиб юборади.

Сув \авзаларида темир, азот ёки фосфор бирикмалари етарли булмаса, фитопланктон хрсил к,илувчи сув утлари- нинг ривожланиши чегараланади. Бу \олат, уз навбатида баликдарнинг асосий озукаси булмиш зоопланктон камайиб кетишига олиб келади.

Урта Осиё дарёлари сувининг ^арорати пастлиги, куллар ва сув омборларининг сув \ароратини 20-30°С гача кутари- лиши, сувни «гуллашдан» сакдайди (Музаффаров, 1958; Эргашев, 1976).

Хар бир организм ва турнинг Узига хос оптимал шарои- ти бор. Бу оптимал шароит \а р хил жойдаги турли орга- низмларда турлича, Хатто, уларнинг ривожланиш даврла- рида \ам бир хил эмас. Масалан, Усимлик уруги униб чи- киши, гуллаши, мева хрсил килиши ёки баликнинг икра ташлаши (6-8°С), икрадан балик;чалар чициши (12-16°С) турли \арорат ва ёруЕЛикда утади.

Турнинг яхши ривожланиши учун х,ароратнинг к;айси даражаси фойдали эканлигига к,араб — турлар ичида ис- сикни ёки совукни севувчи, намликка караб — курукушкни

Page 66: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

ёки намликни севувчи, ёругликка ка раб — ёруЕникни севув- чи ёки соя-салкинни севувчи, сувнинг минерал тузлар микдорига цараб: чучук сувга ёки mÿp сувга мослашган экологик гуру\лар фаркутанади.

Х,ар бир тур ва унинг вакили учун чидамлилик даража- си турлича. Масалан, чул, дашт ва муътадил зоналарнинг усимлик ва ^айвонлари \ароратнинг кенг Узгариб туриши- га мослашган, тропик зонадаги организмлар ^ароратнинг (5-6°С) узгаришига бардош бера олмайди. Турларнинг у ёки бу му\ит омилларини узгариб турадиган доирасига мослашиш хусусиятига экологик валентлик (ёки мутано- сиблик) деб айтилади. Яъни, турни мух1итнинг )^ар хил шароитига, ундаги омилларнинг узгарувчанлигига мосла- шиши, тирик организмнинг энг юксак курсаткичи х,исоб- ланади. Экологик омилларнинг Узгарувчанлик доираси Канча кенг булса, турнинг хдм экологик валентлиги (му- таносиблиги) шунча катта булади. Тур омилларининг узга- раётган чегараси ичида уз \аёт фаолиятини утайди.

Экологик омилларнинг оптимал курсаткичдан озрок, Узгариб туришига мослашган турларга тор доирага мос­лашган турлар, мух,ит омилларини кенг доирада узгари­шига мослашганларига эса кенг мослашган турлар деб ай­тилади. Бу ерда бирламчи хщатга мисол кдлиб денгизлар- нинг юкрри шурлигига (30-37 фоиз) ёки tof дарёлари су- вининг чучуклигига (150-240 мг/л) мослашадиган организм- ларни олиш мумкин.

Иккинчи х,олат катта дарёлар окимларини денгиз суви билан кушилиб турадиган жойларида сувнинг шурлиги Узгариб туради (0,5-11г/л). Баъзи х1айвонлар.(уч игнали ко­люшка— Qaste rosteus aculeatus), сув утлари (хлорелла, сце- недесмус: Chlozella vulgaris, Scenedesmus quadricada) кенг экологик валентликка эга булиб, \ам шУр, \ам чучук сув- ларда яшаши мумкин.

Экологик муганосиблиги булмаган ёки кам чидамли тур- ларни стенобионт (sténos — тор доирали), кенг чидамлй тур- ларни эса эврибионт (eyros — кенг) турлари деб айтилади. Турларнинг стенобиот ёки эврибионтлиги, уларни у ёки бу

Page 67: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

му^итга турли йуллар билан мослашишидан келиб чикдан. Бир хил шароитда яшаган турларда аста-секин экологик омилларга кенг мослашиш кобилияти йуколиб, уларда тор мух^итга хос стенобионтлик хусусиятлари келиб ч и кади.

Экологик омиллар кенг доирада узгариб турадиган му- ^итда учрайдиган турлар эврибионтлик хислатларига эга бушиб, уларни экологик кенг валентли (мутаносибли) тур­лар каторига киритилади.

Табиий му^итда организмнинг эври ёки стенобионтлик хусусияти бир экологик омилга нисбатан келиб чик;ади ва эврибионтлик турларнинг кенг таркалишига сабаб булади. Масалан, купчилик содда тузилган умурткасиз х,айвонлар, микроорганизмлар, сув утлари, замбуругаар \ак,икий эв- рибионтлар гурух,ига кириб, \амма жойда кенг таркалган ёки космополитлар ^исобланади. Стенобионт турларнинг таркалиш ареаллари тор, чегараланган, факат айрим \олат- лардагина юкори даражада такомиллашадиган айрим тур- ларгина катта майдонларни эгаллашлари мумкин. Маса­лан, бал и к, билан овкатланадиган копа номли куш (РапсИоп паИпеШз) бошка омилларга нисбатан х^кикий стенофаг \исобланса х;ам, таркалиш б^йича эврибионтдир. Чунки озука кидириб жуда \ам узок жойларни айланади.

Эврибионт организмларга мисол килиб х1айвонлардан — Кунгир айик, бури; кушлардан — чумчук, карга; ^симлик- лардан — камиш, куга, гумай, ажрик кабиларни келтй- риш мумкин. Стениобионт организмларга — форель балиги, тог эчкиси, бургут, сайгок, денгизларнинг чукур жойла- рига мослашган баликлар, усимликлардан — чинни гул- лар, орхидеялар, иссик булокларга (80-90° С) мослашган. кук яшил сув утларини киритиш мумкин.

Экологик омилларга муносабатларига караб организм- лар классификация килинади: ^ароратнинг юкори ва паст- лигига караб организмлар: эвритерм ва стенотерм турларга булинади. Сувдаги тузлар концентрациясига нисбатан: эври- ва стеногалин, ёругаикка караб: эври ва стенофот, намлик узгаришига нисбатан: эвригидрид ва стеногидрид, таркали- шига караб: эвритоп ва сенотоп организмларга булинади.

Page 68: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Бир экологик омилга нисбатан тур тор экологик валент- ликда булса, бошка омилга кенг мослашган булиши мум- кин. Масалан, баъзи киск,ичбак;асимонлар, кук-яшил сув утлари, тор \арорат доирасига мослашган булиб, улар сте- нотерм организмлар гурух;ига киради, лекин шу организм- лар бир вакгнинг узида кенг доирадаги тузлар концентра- цияли сувларда яшаб, эвригалин организмлар каторида \ам турадилар.

Шуррок, сув хдвзаларида, айницса кулларда туз микдо- ри кенг доирада узгариб турганлиги туфайли, шундай ша- роитда эвригалин турлар купрок учрайди. Бундай куллар­да, денгиз ёки чучук сувларга мослашган турлар учрамай- ди, сувда туз микдори узгариб турганлиги .сабабли улар тезда нобуд буладилар. Кррин оёкуш моллюскалар (ЬШоппа иег'йо'к1е5) етилган даврида денгиз киргоклари атрофида яшайдилар. Тулкинлар билан четга чикиб, узок вакг сув- сиз \ам яшаши мумкин. Лекин унинг личинкаси факат сув- нинг ичида планктон хрлда хаёт кечиради.

Ёругликнинг узгаришига мослашган организмлар ^еч вакг намлик ва тузлар микдорига ^ам кенг доирада мос- лашмайдилар, чунки уларнинг экологик э\тиёжлари узла- ри яшаб турган мухдтдан келиб чикади.

Экологик валентлик му^итнинг айрим экологик омил- ларига нисбати турнинг экологик спектрини ташкил этади. 1924 йилда ботаник Л.Г. Раменский х̂ ар бир тур узининг экологик имконияти буйича узига хосдир, деб айтган. Му- *итга мослашган купчилик, бир-бирига якин турларни х,ам айрим экологик омилларга нисбатан мосланишида фарк булади. Бу хрлатни «Турларнинг экологик индивидуаллик коидаси» деб айтилади.

Агар мух>ит омилларининг организмларга таъсири улар учун фойдали чегарага етмаса, тирик организмлар бундай \олатни сезади ва узларининг умумий хрлатлари.ни узгар- тиради. Натижада бундай узгаришлар турнинг сакутаниб колишига имкон беради. Турлар нокулай шароит таъсири- га, шу мух1итдан кетиш билан (купчилик х,айвонлар, куш- лар, баликлар) ёки шу шароитга чидаш хислатларини хрсил

Page 69: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Килиш билан мослашадилар. Ноцулай шароитдан кетади- ган хайвонлар \аракат килиш й^ли билан кулай шароитга утиб, яшаш ва купайиш жойларини, йирткичлардан сак- лаш каби мослашиш йулларини яратадилар.

Нокулай шароитга усимликларнинг мослашиши, \аёт фаолиятида му\ит таъсирига цараб тузилишининг узгариб бориши, янги мослашиш белгиларининг келиб чикиши- дан дарак беради. Бу хдлат кенг таркалган морфологик мос­лашиш булиб, хужайра, т^кима, органлар куриниши, мор- фологияси узгаришлари оркали кузатилади. Усимликлар танасида физиологик-биологик-кимёвий жараёнларнинг тезлиги ва йуналиши ^згариши билан уларда хам физио­логик узгаришлар юзага келади.

Доим узгариб ва крйтарилиб турадиган икушм омилла- ри шароитида усимлик ва хайвонларнинг мослашишида, улар ^аёт жараёнларининг доимий \аракатчанлиги катта ахамиятга эга. Табиий мухитда барча экологик омиллар бир- бири билан доимо богликлиги туфайли, тирик организм- лар учун уларнинг бирортаси хам бефарк эмас. Мухитдаги турлар, уларнинг популяциялари турлар таъсирини ^зига Кабул килади.

Организмларнинг таркалиши вакгга, улар келиб чиккан жойга ва шу ернинг экологик омилларига боклик Маълум бир жойда айрим экологик омиллар бир турнинг таркали- шига салбий таъсир килса, унинг ареалини чегаралаб куйса, шу ерда ва шу вакгда иккинчи турнинг таркалишига ижобий таъсир курсатади. Жумладан, чучук сув \авзаларига мосла- шадиган усимлик ва \айвонларнинг денгиз ва океанларда таркалишига шу ердаги сувнинг юкори тузли концентрация- си имкон бермайди. Аксинча, денгиз ва океанларга мослаш- ган организмлар чучук сув \авзаларида яшай олмайдилар.

6.1. РИВОЖЛАНИШНИ ЧЕГАРАЛОВЧИ ВА ААВРИЙ ЭКОЛОГИК ОМИЛЛАР

Табиатдаги барча экологик омиллар бирликда, мурак- каб \амжих;атликда, бир вакгда тирик организмларга таъ­сир киладилар. Экологик омиллар йигиндисига констелля­

Page 70: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

ция дейилади. Организмнинг маълум бир омилга нисбатан оптимал чидаш чегараси бошкд омиллар таъсирига *ам боглик-

Маълум организмларнинг экологик чидамлилик чега- расига таъсир к,илувчи омилнинг етишмаслиги ёки унинг кучи куплиги, чидамлилик чегарасига яцинлигини шу эко­логик омилнинг чегараловчи даражаси деб аталади. Маса- лан, шохли лось Сибирга Караганда х1арорат унча паст булмаган Скандинавия шимолида таркалган. Унинг Си- бирнинг шимолий худудларида таркалмаслигига сабаб — циш х^ароратининг анча паст (-45-55°С) б^лишидир. Овр^- пада кора кайиннинг кенгтаркалмаслигини январнинг паст х^арорати чегаралаб куйган б^лса, К,изилкум саксовули бош- ка жойда учрамаслигини кам намлик, ёзнинг юкори ^аро- ратига мослашиш чегаралаб куйган.

Айрим турларнинг кайсидир экологик омилга нисба­тан чидамлилик чегараси узгара'бошлаши, урганилаётган биотопда бир омилнинг кучлирок Узгаришига боглик, б^либ, шу омилни му^итдаги организмларга нисбатан че­гараловчи омил деб ^исоблаш мумкин. Му\итдаги доимий булган экологик омилга мослашган тур учун бу омил чега­раловчи була олмайди.

Масалан, Кизилкум ч^лидаги намлик камлигига мос­лашган ок ва кора саксовуллар учун намлик ва \арорат чегараловчи экологик омил булади. Яна бир мисол, туп- рокда кислород чегараловчи омил х^собланмайди, лекин кислород сув шароитида чегараловчи экологик омил \исоб- ланади. Яъни сувда эриган кислород етишмаслигидан ба- ликлар улат (замор) касаллигига чалиниб, кирилиб кета- дилар.

Табиий му\итда экологик хрлат узгарса, албатта, шу ернинг экологик омилларининг узаро нисбати х,ам ^згара- ди. Масалан, шимолда маълум турлар купайиши ва тарка- лишини чегараловчи омил иссикнинг етишмаслиги булса, жанубий районларда эса намлик, озука етишмаслиги ва юкори х,арорат чегараловчи омиллар ^исобланади. Бир эко­логик омилнинг узи бир тур учун бир вакгда, бир жойда

Page 71: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

чегараловчи омил булса, кейинчалик эса шу омилнинг мо\ияти узгаради. Бундай ^олатни организмларнинг ри- вожланиш даврида куриш мумкин. Чунки ^симликлар ва ^айвонлар купайиш даврларида му^ит омиллари узгари- шига нисбатан сезувчан буладилар. Масалан, жухори униб чик,иши, поя х;осил к,илиши, бошок,, шона х,осил кдлиш даврларида экологик омиллар турли даражада таъсир к;ила- дилар. Ёки кушларнинг бир минтакддан бошк;а бир минта- к,ага кучиши — миграцияси даврида экологик омиллар уларнингтухумлари ва тухумдан чикдан ёш кушчалари учун чегараловчи х,исобланади.

Иккиламчи 'даврий омилларга усимликларнинг озик»ла- ниши мисол булиб, шу озикланиш нинг юзага келиши вегетатив даврга боглик,. Йирткич — улжа \олатларининг х,амма фасллар буйича ^згариб туриши \ам сув му^итида кислород, минерал тузлар микдори, сувнинг лойцалиги, сув сат^и, унинг ок,иш тезлиги х,ам иккиламчи даврий омиллар \исобланади. Лекин, уларнинг даврийлиги дои- мий эмас, чунки ундай омиллар бирламчи экологик омил­ларга кирмайди, улар даврий омилларга тугридан-т^гри эмас, балки билвосита карамдирлар.

Иккиламчи омиллар бирламчилар каби кддимий даврий омиллар эмас, иккиламчи омилларга тирик организмлар унча узок, булмаган даврларда мослашганлар ва бу \олат усимлик ва \айвонларнинг ер *аво мух,итида яшашидан бош- ланган. Шунинг учун х,ам усимлик ва ^айвонларнинг \аво намлигига мослашишлари \ароратга нисбатан унча кучли эмас. Уларнинг \аво намлигига оид чидамлилик доираси \ароратга нисбатан чидамлилик доирасидек кенг диапазонга эга эмас: Озик,а, ем-хашакка нисбатан мослашиш дар хил б^лгани билан купинча жуда чегаралидир.

Иккиламчи даврий экологик омиллар маълум ^удудлар ичида турларнинг куп ва бой тарк;алишига сабаб булса-да, уларнинг узгаришига, янги турларни келиб чицишига олиб келмайди.

Организмнинг яшаб турган нормал мух,итида булмай- диган, бирдан келиб чик,адиган кейинчалик й^колиб ке-

Page 72: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

тадиган омилларига нодаврий омиллар дейилади. Шунинг учун хам бундай омилларга организмлар мослашиб хам улгурмайдилар. Нодаврий омилларга: шамол, чак,мок,, ёнгин кабиларни, яна инсонларнинг табиатга нисбатан фаолия- тини, йиртк,ичлар, паразитлар, зарарли хашаротларни, замбуругларни хам киритиш мумкин.

Кейинги мисоллар организмдаги «биотик омиллар»дан келиб чикдди. Лекин, бу ерда узига хос тушунча бор. Маса- лан, табиатда учрайдиган хужайин-паразит муносабати- да, х^жайинни паразитга таъсирини иккиламчи даврий омилларга киритиш мумкин, чунки хужайин танаси пара­зит учун нормал яшаш жойи. Лекин, ривожланиш учун паразит булиши шарт эмас. Шу холат даврий омилга утади. Купчилик холатларда организмларда нодаврий экологик омилларга мослашиш хислатлари булмайди.

Нодаврий экологик омиллар, асосан маълум жойдаги тур вакилларининг сонига таъсир к,илиб, уларни ёки тур ареалини индивидуал ривожланишини ^згартирмайди.

Организмларнинг сонига боглик, булган ва булмаган омиллар классификациясини 1966 йилда Р.Л. Смит (Smitn, 1966) ишлаб чик,к,ан, яъни: 1) организмлар сонига боглик, булган омиллар поиуляцияга таъсир к,илса, уларнинг уму- мий сонидан к,атьи назар маълум к,исми улади, нобуд була- ди; 2) организмлар сонига боглик, булмаган омиллар таъ­сир к^лса, йукщаётган тур вакиллари билан тенг фоизда популяциянинг к,алинлиги усиб боради.

Организмларнинг зичлигига боглик, булмаган омиллар- да ик^лим омилларидан хавонинг иссик,-совук,лиги, сув т^лк,ини, популяция аъзоларининг маълум к,исмини но­буд К.И ЛИ Ш И мумкин.

Организмлар сонига боглик, омилларга, асосан, «био­тик омиллар» дан рак;обат, йиртк,ичлик, паразитлик ка- билар кириб, улар уртасидаги экологик муносабатлар турли биологик бирликлар ичидаги организмларнинг к,алинли- гига боглик,.

Page 73: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

6.2. ЭКОЛОГИК КАТОРЛАР

Му\итнинг айрим ёки бир гурух, экологик омиллари таъ- сири усиб ёки камайиб боришида усимликлар бирликла- ри — фитоценозлари жойлашишига экологик цаторлар деб аталади. Масалан, баъзи кияликларнинг юкори кисмида тупрокнинг КУРУК, пастки кисмида эса намликнинг купли- ги ёки тупрокнинг кам КУРУК эканлиги кузатилади.

Шунинг учун хам кияликнинг турли жойида усимлик турлари, уларнинг калинлиги \а р хил. Айрим турлар Кияликнинг юкори, баъзилари урта, учинчи гурух усим- ликлар эса унинг пастки кисмларида усади.

Натижада, тупрок намлиги ортиши ёки камайишига караб, усимликлар юкоридан пастга караб, маълум катор- да жойлашади, яъни к У Р У К Л И к н и севувчи усимликлар Кияликнинг юкори кисмига, мамликка мослашган турла­ри эса пастрокка жойлашадилар.

Усимликларнинг бундай экологик каторларини иссик- лик, тупрокнинг шурланиши, усимликларнинг шамолга чидамлилиги каби омилларга нисбатан х,ам тасвирлаш мум- кин. Утлокзорларда пастликдан тепаликка ёки баландлик- ка, текисликдан адир минтакасига караб х;ам усимликлар­нинг гурухдари, турлари ва улар ташкил киладиган катор- лар узгаради.

6.3. ОРГАНИЗМААРНИНГ ЭКОАОГИК ИНАИВИАУАААИГИ

Табиатда учрайдиган усимликларнинг ценозлари ичи- даги катта ва кичик ареаллар купинча .бир-бирига тугри келмайди, чунки \ар бир тур му\ит омилларига узича мос- лашади, уларнинг таъсирини узича кабул килади. Тур ва- килларининг экологик индивидуаллиги, уларнинг узла- рича мослашиши ирсий ва ривожланиш жараёнидан ке- либ чиккан хислатлар йигиндисидир. Бу хислатлар орга- низмнинг ривожланиш (онтогенез) жараёнида вужудга келади, тур вакилларининг генотип ва фенотип \олатида юзага чикади. Табиатда учрайдиган популяциялар бир-би-

Page 74: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

рига ухшайдиган бир хил тур вакиллари булмайди. Шу тур вакилларининг узларига хос хислатларидан ташк^ари, улар- нинг экологик индивидуаллиги турли \олларда юзага ке- лади.

Табиатда учрайдиган куплаб популяцияларни хосил кдлувчи тур вакиллари — индивидумлар у ёки бу мухит омилига купрокёки камроц, экологик мутаносибликда була- ди. Масалан, айрим индивидумлар хароратнинг пасайиши- га жуда сезгир булса, иккинчиси анча чидамли, учинчи индивидум эса хдвонинг озгина куриганига хам бардош бера олмайди, яна бири жуда курук жойларда усади.

Популяциялар ичидаги экологик индивидуаллик шу тур вакилининг хаётчанлигига, турнинг нокулай шароитларига Хам бардош бериб, чидаб, турнинг сакданиб цолишига имкон беради. Усимликларнинг жойлашиши буйича ши- молий намликни севувчи усимликлар узларининг жану­бий ареаллари чегараларида кияликларнинг шимолий ён- багирларига жойлашадилар. Жанубий иссик,ликни севувчи усимликлар эса шимолга к;араб силжиши билан циялик- ларнинг куёш кучли к,издирадиган жанубий ёнбагирлари- да усадилар.

6.4. ОРГАНИЗМААРНИНГ МАКОНАА ЖОЙААШИШ ПРИН11ИПААРИ

Макон — турнинг яшаш жойи булиб, у шу ернинг эколо­гик омиллари таъсирига мослашади ва маълум крида асосида таркдлади. Организмларнинг яшаш маконларини урганиш на- зарий ва амалий ахамиятга эга булиб, уларнинг салбий ва ижобий белгиларини аникдашда, зарарли турларга царши чора- тадбирларни ишлаб чик,ишда урни мухим хисобланади.

Организмлар табиий мухитда экологик омиллар таъси- рида узлари яшаб турган жойларни маконда ва турли вак^- да узгартирадилар. Бу крида 1966 йили Г.Я. Бей-Биенко томонидан уртага ташланган. Ундан кейин М.С.Гиляров яруслар алмашинуви кридасини ишлаб чиккан. Яъни, бир хил турлар хар хил табиий зоналарда турли ярусларни эгал- лайди. Бундай холат кенг таркалиш хусусиятига эта булган

Page 75: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

транезонал турларга хосдир.Чунки, шундай турларгина куп табиий зоналарда учрайдилар.

Маконнинг зона алмашинуви — турнинг бир табиий зонадан бошкд зонага утиб, яшаш жойини цонуний алма- шинувига маконнинг зонал алмашинуви деб аталади. Агар турлар шимолга к,араб силжиса ва таркала бошласа, ал- батта курук, куёш нури тушадиган усимликлар сийрак жой- ларни танлайдилар. Шу турларни узи жанубга к;араб \apa- кат к,илганларида: намлиги куп, соя салк,инли, усимлик­лар калин жойларни эгаллайдилар.

Тирик организмларнинг яшаш жойлари, маконнинг зо­нал алмашинуви, уларнинг географик зоналар буйича тар- к^алиш крнунларидан келиб чицаётган экологик ^олатлари- ни иссикушк режимининг Узгариши билангина тушунтириш мумкин. Масалан, маълум макон шимолда ва жанубда бир хил Усимлик крпламига эга экандек кУринса \ам, шу икки зонадаги маконлар иссикушк режими, намлиги, куёш нури- нинг тушиши билан бир-биридан фарк; кдладилар.

Маконнинг вертикал алмашинуви — турларнинг зона­лар буйича эмас, балки тог тизмаларига хос баланддан пастга минтацалар буйича тарк;алишидир. Масалан, Урта Осиёнинг тог тизмаларида: яйлов, тог, адир, текислик каби минтак;аларни чикрриш мумкин. Хар бир минтаца Узига хос экологик шароитга, усимликлар ва \айвонлар турларига эга. Хатто Урта Осиё дарёларида учрайдиган сув утлари х;ам минтак^алар буйича тарк,алиши, \ар бир мин- так;а учун Узига хос турлар борлигига сув хдрорати аник;- ловчи экологик омил экани кузатилади (Музаффаров, 1965; Эргашев,1976).

Маконнинг фасллар буйича алмашинуви шу макондаги микроикушмнинг бир фасл ичида узгаришидан келиб чи- к;ади. Бу хдпат курук, ва иссик; ик^имли табиий зонада жуда яккол куринади. Айрим хрлатларда чул ва дашт турлари кур- гокчилик ва иссик, шароитдан крчиб, маданий экинзор- ларга ёки намлик купрок; булган урмонзорлар атрофига, яйловларга утадилар. Бундай организмларга \ашаротлар ва кемирувчи \айвонлар, кушлар мисол була олади.

Page 76: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

М аконнинг йил давомида алмашинуви об-^авонинг уртача йиллик курсаткичидан чик,иши натижасида юзага келади ва уз навбатида айрим организмларнинг яшаш жойи узгаришига сабаб булади. Масалан, учиб юрувчи чигирт- калар кургокчилик йиллари Жанубий Крзогистоннинг рар- бий районларининг намлиги куп ва калин Утлок,ли ерлари- да булса, об-\аво нам келган йиллари курук, тепаликлар- ни эгаллайдилар.

Абиотик омилларга тарихий мослашиш жараёнида усим- ликлар ва хайвонлар, бир-бирлари билан биотик муноса- батда буладилар ва улар турли яшаш шароитида так;сим- ланиб, катта-катта биологик бирликлар — биоценозлар- биогеноценозлар-экосистемалар ва, натижада Ернинг цобири биосферанинг хрзирги ^олатини ушлаб турадилар.

Page 77: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

VII БОБ

ЭКОЛОГИЯ ВА ИНСОН САЛОМАТЛИГИ

Табиатда вужудга келган организмлар усиш ва ривож- ланиш жараёнида узлари яшаб турган му\ит билан муло- к,отда буладилар ва бу жараён атроф-му^ит узгаришига олиб келади. Масалан, усимликлар куёш энергиясини ва \аводан карбонат ангидридни ютиб, тупрокдан сув ва ми­нерал модцаларни шимиб олиб, узларининг танасида фо­тосинтез жараёнини ^тказиб, органик моддалар хрсил киладилар. Атроф-мух.итга эса кислород ажратиб, турли \айвонларни ва инсонни органик модда \исобига озикда- нишини ва кислород хисобига нафас олишини таъмин- лайдилар. Шундай кдлиб, тирик организмларнинг эволю- цион ривожланиши натижасида табиат ва ундаги орга­низмлар Уртасида жуда мураккаб муносабатлар, табиатда геологик ва биологик жараёнлар вужудга келади. Миллион йиллар давомидаги эволюцион ривожланишнинг энг юкрри махрули сифатида инсон пайдо булгандан бошлаб, у та­биат билан чамбарчас богланди. Табиат инсонга озук;а, яшаш жойи, \аво, сув, либос, мехмат куролларини бер- ган ва инсон ^зи яшаб турган му\итни урганиб, усимлик ва х^йвонлардан фойдаланиш, тошдан курол ясашни йулга куйган.

Инсон дастлаб тошдан курол ясаган даврДан бурда юрувчи машиналарни ихтиро этгунига кадар, \а р бири 60 ёшли 800 га як,ин авлод яшаган. Шулардан 600 дан к^прок, утган авлод урмон ва горларда яшаб, тошдан ясалган курол- дан фойдаланган. Кейинги 200 дан ортик; авлод тошга, терига ёзишни урганган. Улардан кейинги 3 - 4 авлод бур кучидан фойдаланишни билган булса, кейинги 2 авлод электр энергиясини ижод килиб, ундан ёруглик ва иссик,- лик манбаи сифатида фойдаланган.

Page 78: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Инсон тарихининг кейинги авлодигина радио, телеви­дение, машина, самолёт, автоматлашган техникадан, кос­мосдан фойдаланиш билан бир к,аторда, узининг ме^нат фаолиятининг ма^сули - турли зарарли цолдикугар, чи- киндилар билан тУкнашди.

Агар Аристотель даврида хаммаси булиб 500 га як,ин усимлик ва 454 та хдйвон турлари аникданган булса, х,озирги ван^гда уларнинг 2 млн. тур ва формалари аникданган.

Кдцимги греклар ва римликлар фак,ат битта - сирка кис- лотасини ва 7 та металлни - олтин, кумущ, мис, темир, симо&, кургошин ва цалайни билган булсалар, ^озирги вакл'да табиий хрлда учрайдиган 3000 дан ортиц модда- лар, 3,5 млн. хилдаги турли кимёвий бирикмалар ва 60000 га як,ин уларнинг хиллари: инсектицидлар, гербицидлар, акарацидлар усишни- боищарувчи моддалар сифатида кишлок, хужалигида кулланилмокда. Узбекистоннинг узида 60 га ЯК.ИН кимёвий Угит ишлатилади.

Шундай к,илиб, инсонлар томонидан кейинги 100 йил ичида табиат багридан олинган кумир, нефть, гидроэлек­троэнергия ва металлдан бугунги кунда аввалгидан купрок, фойдаланилмокда.

Инсон ер юзини узлаштириши билан табиатдан, ун- дан хрсил буладиган моддалардан 3 баробар куп рок, мод- даларни олмокда; инсон фазони Узлаштириб, Ерни 70 - 80 дак,ик,ада айланиб чик;мокда; инсон Ер куррасини, унинг юзасини жуда тез узгартирмокда, яъни янги сунъий ден- гизлар бунёд килмокда, атом энергиясини жиловлади, товуш ва нур тезлигидаги учиш ва алок;алар урнатишда куёш нуридан фойдаланишни урганди.

Инсон табиатдан к^мир, нефть, газ ва бош^а казил- ма бойликларни куплаб олиб, атроф-мух,итга узининг салбий таъсирини к^рсата бошлади, яъни у истеъмол к,илинадиган, хужаликда фойдаланиладиган керакли ан- жомларни олиши билан бирга, ишлаб чик,аришда ор- тик,ча зарарли, ифлос крлдикдар \ам ортиб бориши на- тижасида атроф-мух1итга физикавий, кимёвий таъсир кучайиб кетди.

Page 79: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Шундай салбий омиллар таъсири натижасида, кейин- ги 30-40 йил ичида жуда куп усимликлар ва х,айвонлар турлари ер юзидан мутлакр йуколиб кетмокда. Масалан, \озирги вакхда ер юзида 2 млн. га якдн тирик организм- нинг тур ва формалари бор. Шулардан 1,5 млн. ^айвонлар ва 360 ООО га як^н усимлик турлари мавжуд. Шулардан 30000 дан ортик, усимликлар ва 2000 га як;ин ^айвонлар йукщиб кетиш арафасида турибди. Узбекистонда 4215 га як;ин гулли усимликлар тури учрайди, шулардан 3 та тур табиатдан мутлакр йуцолган, 300 та тур эса йукрлиб’ ке­тиш арафасида турибди.Яна бир мисол, Х,индистоннинг маркази Дех,ли шахридан 100 км жануби-гарб томонда Ке- оладо паркида бир кунда (12.XI.1938 йили) 4273 куш отиб улдирилган. Кеоладо миллий парки хрзирги вак^да Х,ин- дистоннинг миллий ифтихори булиб, \ар йили бу паркка 350 дан ортик, куш турлари учиб келади.

7.1. ТАБИАТГА ФИЗИКАВИЙ ВА КИМЁВИЙ САЛБИЙ ТАЪСИРЛАРНИНГ НАТИЖАСИ

Табиий му^итни мухофаза кдлиш муаммолари ижти- моий-ик^исодий ривожланишнинг турли тармокдари би- лан чамбарчас боЕлик,. Фан-техника таракдиёти натижаси­да, завод ва фабрикаларнинг купайиши к,ишлок хужалиги ривожланиши билан бир цаторда табиий бойликларнинг исроф б^лишига, куплаб чик;индилар эса атроф - мухдтни ифлослантиришига сабаб б^лади. Масалан, \озирга кадар ер каъридан 100 млрд. т. га як,ин к^мир, нефть, торф каби к^азилмалар казиб олинган. Улар ёцилги сифатида ишлати- лиши натижасида 3 млрд. т. га яцин кул, чанг атмосферага тар калган, 1,5 млрд. т. маргимуш ва 1,2 млрд. т. за^арли сур- ма, цинк ^авога, тупрокда ва сувга тушган. Турли ёк;илги- ларни ёк;иш учун \ар йили 6 млрд. т. кислород кетади.

Ер к;аъридан турли рудалар, к^мир ва бошца бойлик- ларни олиш учун дар йили 3 триллион т. тог жинслари, тупрок агдарилади, \айдалади, майдаланади. Ердан к,азиб олинган турли табиий ресурсларнинг купи билан 10 фои- зигина фойдали булиб, крлган 90 фоизи чанг, тутун ва тур-

Page 80: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

ли крлдикдар, чи^индилар шаклида атроф-му\итга таш- ланади. Улар, уз навбатида хдвони, сувни, тупрок;ни ва уларга безлик; б^лган тирик жонзотларни за\арлайди. Тад- Кикртлар шуни курсатдики, дунёнинг катта - катта ша- Харлари \авосида чанг, тутун кдпинлигидан кишлокдарга Караганда куёш нурини 30 фоизга, ультрабинафша нур- ларни эса 90 фоизга кам олади.

Нью-Йорк шахридан \ар йили атмосферага 300 т. ол- тингугурт оксиди, 280 т. чанг, 4200 т. углерод, азот окси- ди, С 0 2 ва бошка захдрли газлар чик^арилади. Бу газлар- нинг таъсири натижасида йилига Америка ша\ар ахрли- сининг 10000 дан ортиги оламдан куз юмади.

Атмосферага к^тарилаётган саноат чик,индилари - ол- тингугурт, азот, углерод, карбонат ангидриди, огир ме­талл заррачалари, турли кимёвий бирикмалар хдвони, сув­ни тупрок,ни бузмокда, зах.арламокда. Масалан, Европа ша- \арларидан чик,аёт.ган саноат чициндилари билан Швеция- нинг 90000 дан ортик, кулларининг баликдари, 20000 га якин кулларининг суви захарланган, 4000 та кулнинг ба­ликдари эса мутлакр йукрлган. Атмосферадан кислотал и ёмгир ёгиши натижасида нинабаргли урмонлар нобуд булди. Айникра олтингугурт газининг уртача йиллик микдори 20 - 25 мг/м3 булган жойларда нинабаргли Урмонларнинг 10 фоизидан ортиги зарарланган.

Маълумки, 60-йилларда Россияда турли саноат эх,ти- ёжлари учун 3300 км3 дарё, кул ва ер ости чучук сувлари- дан фойдаланиб, шундан 2100 км3 хджмидаги сув х,авза- ларга кайтмаган, крлгани (1,200 км3) ифлос, таркибида за^арли моддалар бор. хрлда очик; ер усти сув хдвзаларига ташланган. Муджаллар шуни курсатдики, 2003 йилга ке- либ, ишлатилиб, кайтмайдиган сувнинг \ажми икки-уч баробар ортади. Сувнинг энг купи огир саноагда ишлати- лади. Масалан, 1 т. чуянни эритиб пулат олиш учун 300 м3,I т. мис олишда 500 м3 гача, 1.т. никелга - 4000 м3, 1 т. резина олишга - 3500 м3, 1 т. синтетик каучук ва сунъий газ- лама олиш учун 2100 - 3500 м3 сув ишлатилади. Турли жой­ларда бир кг усимлик массаси хосил булиши учун 150 - 200,

Page 81: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

хдттоки, 800 - 1000 м3 сув кетади. Бир тонна бурдой етка- зиш учун 1500 т., 1 т. шоли учун 4000, 1 т. пахта учун эса 10ООО т. сув кетади. Лекин, буёк;, капрон кабиларни олиш учун яна \ам купрок, сув сарфланади. Бу сувларнинг жуда куп микдори ифлосланган, турли за\арли моддалар, нефть крлдикдари сакушнган хдлда табиатга кайтади ва унинг ифлосланишига сабаб булади.

Завод ва фабрикалардан чик;аётган чик;индилар, чанг- тузонлар, турли зах^арли моддалар, буларга куш и мча катта майдондаги ерларни х,айдаб ташлаш, Урмонларни кесиш, урмонзорлар ёниши, дарёлар тусилиши, кишлок, х^жали- гида ортик,ча кимёвий зах,арли моддаларнинг ишлатилиши ва бошца сабабларга кура атроф-му\итнинг куриниши мут- лакр узгариб кетмокда. Натижада \аво, сув тупрок; зах^р- ланмокда, ифлосланмокда, бунинг натижасида тирик жон- зотларнинг сони борган сари камайиб кетмокда.

7.2. МАРКАЗИЙ ОСИЁ ТАБИАТИНИНГ ЭКОДОГИК ^ОААТИ

Марказий Осиё хал келари табиат мух;офазасига кддим- дан эътибор бериб келишган. Табиат билан инсон бир бу- тун табиий биологик бирлик булиб, табиатдаги усимлик- лар, х,айвонлар каби у х,ам табиатнинг бир кисмидир. Ин­сон табиатда учрайдиган сув, \аво ва тупрокда етиладиган махрулот ва бойликлардан фойдаланган, табиат баррида яшаган. Инсон жамиятнинг ривожланиши, фан-техника таракдиёти натижасида табиатни ^зининг фойдасига узгар- тириб, турли экологик зиддиятларнинг келиб чик;ишига сабабчи булди ва бундай \олатлар тарихий боскичларда турлича намоён булди. Фан-техника таракциёти табиат би­лан жамият уртасидаги зиддиятларни янада кучайтирди. Бу хрлатнинг олдини олиш, урганиш чора-тадбирларини куриш “Экология” , “Экологик таълим” ва “Табиатни му- \офаза кдлиш”, “К,ишлок; хужалик экологияси” фанлари- нинг зиммасига тушади.

“Табиатни мухрфаза к,илиш” фанининг ^зига хос ри- вожланиш тарихи, предмети, методлари ва вазифалари

Page 82: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

бор. Табиат ва жамият уртасидаги муносабатлар турли та- рихий ривожланиш даврларида турлича булган. Экологик таълим масалалари, экологик омиллар, организмларнинг му^итга мослашуви, уларнинг табиатда ривожланиш цонун- ларини келтириб чик,аради.

Хоразмий, Форобий, Беруний ва Ибн Синоларнинг фал- сафий кэрашларида, Бобурнинг шох асари булмиш “Бо- бурнома” да табиат тасвири берилган. Файласуфларнинг асарларида табиат ва жамият Уртасидаги муносабатлар, улар­нинг бир-бирига бощик^иги алохдца ёритилган.

Кишилик жамияти янада таракдий эта борган сари унинг атроф-мухитга таъсири \ам орта борган. Тарихдан маълум-

. ки, Саэцюи Кабирда йирик во^алар булган, бирок;, бута ва дарахтларнинг аёвсиз кесилиши ва чорва молларининг куплаб боцилиши натижасида дарёлар саёзлашган, булок,- лар куриган ва во^алар кум тагида кумилиб кетган.

Саноатнинг таракдий этиши чик;инди сувлар \аж ми- нинг купайишига олиб келди. Бундай сувларда сув х,айвон- лари учун жуда зарарли булган хилма-хил чик,индилар куп. Саноат ва ша^арларнинг Усиши, темир йул ва автомобиль транспортининг ривожланиши, ер юзининг бориш к,ийин булган худудларида \ам урмонларнинг куплаб кесиб юбо- рилиши, катта-катта майдонлар \айдалиб экин экилиши, ирригация ва мелиорация ишлари уюшкркдик билан таш- кил этилмаганлиги, табиий ресурслардан аёвсиз фойда- ланиш — буларнинг \аммаси табиатга тиклаб булмайди- ган даражада зарар етказди.

Марказий Осиё табиатига х,ам инсонлар катта зарар ет- казганлар. Ноёб ёнгок^зорлар нобуд булган, кумир олиш учун кдмматли пистазорлар кесиб юборилган, натижада мевали урмонлар ва арчазорлар майдони кескин цискэриб кетган. Кизилкум, Крракум худудида катта-катта майдон- ларда кучма бархан кумлари вужудга келган. Бундай кум- лар секин булса \ам Бухоро во^асига босиб келиб, экин далалари ва йулларни кумиб кетмокда, Амударё этагидаги Шимолий Кдзилкумнинг кучма кумлари эса Кррак;алпо- ристонга босиб бормокда.

Page 83: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Бирок,, бутун инсоният тарихида х;ар доим *амма ерда инсон табиатга таъсир этиб, унинг бойликларини \амма вак,т нес-нобуд килган деб уйлаш хато булади. Инсоннинг табиий бойликларига ок,илона муносабатда булиши ва та- биат бойликларини сакуташ ва янада бойитишга булган уринишлари ^ак,ида маълумотлар мавжуд.

Ташки мух,итни мухрфаза килишга булган уринишлар к,адим замонда \ам к,айд этилган, лекин у даврда бундай \аракатлар диний карашлар билан боглик, булган ва амал- да кучли таъсир этган. Мисрда мушук — мукдддас, дахлсиз \айвон ^исобланган, кушлардан турна, Усимликлардан ни- луфар, Х,индистонда каркидонлар, розлар, майналар крнун нули билан му\офаза остита олинган, Хитойда урмонлар- ни му\офаза к,илиш буйича чоралар курилган.

Марказий Осиёда лайлаклар, беданалар, мусичалар, чу- рурчукдарни а\оли кдцимдан эхтиёт цилиб келган. Мах,ал- лий ах,олининг сувни э^тиёт кдлишини ало\ида таъкид- лаб утиш зарур. Шунинг учун, \атто, йирик ша\арларда х,ам, арицлардаги сув тоза ва ичишга яроцли булган. Мар­казий Осиёда ахдлиси эрамиздан аввалги икки мингинчи йиллардан буён обикор де\к,ончилик билан шурулланиб келади. Халк,имизнинг чулларга сув чик,ариш, во^алар бунёд этиш, сувдан тежаб-тергаб фойдаланиш, тупрокни эрози- ядан, шур босишидан му\офаза килиш, сел ок,имлари- нинг, кум кучмаларининг йулини тусиш каби ишлари ха- лкимиз тарихидан маълум. Tof этаклари, текисликлар, tof- лардан ок,иб тушадиган дарё водийларида гуллаган во\а- ларни инсон бунёд этган.

Марказий Осиёнинг турли районларида табиатнинг Узгарган, бузилган ерлари, ифлосланган сувлари, х;авоси, за\арланган тупроги, йуцолиб кетаётган усимлик ва ^ай- вонлари аникданмокда. Табиатнинг аста-секин бузилиши, 1945 - 1950 йиллардан завод-фабрикалар куплаб курила бошлагандан кейин юз берди. Масалан, Чирчик, шахрида жойлашган “Э лектрохимпром” , УзКТЖ М кейинчалик курилган “ Капролактам” заводларининг чик,индилари Узбе- кистон буйича саноатдан чик,адиган чик,индиларнинг 55

Page 84: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

фоизини гашкил к,илади. Шу чи^индилар Чирчик, дарёси- га гашланади, бунинг натижасида Чирчик, вохаси ер ости сувининг бир литрида азотнинг микдори 70 - 80 мг га етади. Тошкент водопровод сувларидаги азот микдори меъ- ёридан 5 - 7 баравар куп. Улардан ташк,ари, Чирчик, шах,- ридаги заводлар х,авога чанг, азот оксидлари, сульфат ан- гидриди, аммиак каби газларни чик,араётганлиги натижа­сида уларнинг микдори Чирчик, шахри х,авосида 1,8 - 2 баравар куп. Тошкент ша\рида ТашГРЭС, Тошкент иссик;- лик гарк,атиш тармогидан ва автомобиллардан чик;аётган турли за^арли моддалар фенол, азот IV оксиди 1 ,5 -3 мар­та, айрим жойларда 8 - 1 2 марта меъёридан ортик,.

.Сирдарёнинг К,изил Урдадан ок,иб утадиган к,исмидаги бир литр сувда 2 - 3 г. турли тузлар ва 35 дан ортик, кимё- вий за^арли моддалар крлдикдари мавжудлиги аникдан- ган. Бу моддалар Узбекистан ва Крзогистон пахта далала- ри ва шолипояларининг окрва сувларидан хосил булмокда. Узбекистонда 1 га ерга 400 - 450 кг азотли, фосфорли, калийли угитлар таркибида 54,5 кг хлорорганик ва фосфо- рорганик моддалар ишлатилган. Бу эса керагидан анча ортик,.

Тожикистоннинг Турсунзода шахрида жойлашган алю­миний заводидан чик,адиган тутуннинг 80 фоизи Сурхон- дарё вилоятининг Сариосиё туманига учиб келади. Кела- ётган захарли тутун таъсирида хурмо, писта, узум, анор каби мевалар чириб кетмокда, анор меваси ичида шарба- ти йукдлиб, хайвонлар орасида бола ташлаш хдлатлари учрамокда. Фторли тутунлар одамлар саломатлигига \ам катта зарар келтирмокда (Норбаев ва бошк,.,1990).

Кейинги 25 - 30 йил ичида Орол денгизининг сатх,и 15 - 16 марта пастга тушиб кетди, айрим жойларда сув 100 - 120 км ичкарига кетган, сувнинг юзаси 66 минг км2 дан 33 минг км2 га камайган. Орол атрофида 1 млн. дан ортик, гектар утлок,зорлар ш^рланиб кетган, яна 800 минг гекта- ри шурланмокда. Х,ар йили 70 млн. т. дан ортик; туз ва кум атмосферага кутарилмокда. Натижада К,орак;алпогистон Рес- публикаси, Хоразм ва Тошовуз вилоятларининг х;ар бир

Page 85: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

гектар ерига 600 - 700 кг туз тушмокда. Ер ости сувлари- нинг сат^и 200 - 250 км масофада 3 - 10 м га пасайиб кетди.

Орол атрофидаги ерларда учрайдиган 157 \айвон тури- дан фа к,ат 33 та гури кол га н. Улар \ам жуда ночор а^волда. Оролдан кутарилган тузлар Тошкент ва Фаргона вилояти, Помир, Химолай тогларига, хаттоки, Рарбий Оврупа ер- ларигача етиб борган. Бу эса атроф - мух^итни узгартир- мокда. Орол денгизининг куриган жойларида чул х°сил булган. Шу огир экологик ^олатни урганиб, Марказий Осиё республикаларининг хукуматлари Орол ва Орол атрофи- нинг огир экологик ^олатини яхшилаш учун к;абул килган карорлари буйича Орол атрофидаги мухдтни яхшилашга багишланган ишлар олиб борилмокда.

Page 86: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

VIII БОБ

АТРОФ-МУ^ИТНИНГ ЭКОЛОГИК МУАММОЛАРИ

Табиат - инсонларнинг модций ва маънавий талабла- рини кондирувчи манба. Табиат - бу модций борликдир. Табиат ва жамият бир-бири билан чамбарчарс богланган яхлит материянинг икки б$шагини ташкил этади.

Табиат ва жамиятнинг умумий белгилари билан бир каторда узига хос томонлари \ам бор. Бутун ижтимоий хаёт, ишлаб чик,ариш, инсон ва унинг онги табиат крнунларига буйсунади. Бу борада жамият табиатнинг бир цисми, унинг ижтимоий мох,иятини акс эттиради. Жамият ва табиат турли йуналишларда доим мулокртда булади. Табиий му^итсиз жамият яшай олмайди. Х,аёт исонни табиат билан бошай- ди. Инсоннинг яшаши учун зарур булган барча нарсалар - озук;а, кийим, курилиш материаллари ва бошкдлар таби- атдан олинади. Фан-техника таракдий этган хрзирги давр- да инсон билан табиат уртасидаги муносабатлар, айниц- са, атроф-мухдгни мухрфаза кдлиш ва табиий ресурслар- дан окдлона фойдаланиш масаласи жуда мухдм муаммо- лар булиб цолди.

Табиатни му^офаза кдлиш ва табиий ресурслардан окдлона фойдаланиш масаласи халк,аро ахамиятга молик, умумхалк, йшига айланди. Жамият таракдиётининг хрзир- ги боск,ичида табиатни мухрфаза к;илиш глобал, оламшу- мул ахамият касб этмокда. Табиат компонентларидан би- ронтасининг бузилиши боища бир к,анча компонентлар мувозанати ва табиий экосистемаларнинг узгариб кети- шига олиб келмокда.

Табиатни мухрфаза кдлиш , табиат бойликларидан окдлона фойдаланиш, уларни иложи борича тиклаш дав- лат а^амиятига молик иш булиши билан бирга \ар бир

Page 87: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

кишининг мукдддас бурчидир. Табиатни мухрфаза килиш деганда бутун инсоният манфаатини кузлаб, табиатдан оцилона фойдаланиш, уни сакдаш, кУрикдаш ва табиий бойликларни к^пайтириш йулида давлатлар ва халклар амалга ошираётган тадбирларнинг илмий жи^атдан асос- ланган мужассами тушунилган.

Инсон билан табиат х,ар доим бир бутунликни ташкил килиб келган, чунки инсон табиатнинг таркибий к,исми- дир. Сув, *аво, тупрок, озик-овкат, макон булмаса, ки- шилар яшай олмайдилар. Инсон узининг табиат билан булган бевосита алокаси оркали табиий мухитга жуда кат- та таъсир килиб келган.

XVII XIX асрларда сан оат тарацциёти туф айли куплаб табиий ресурслар — ер ости бойликлари, к;ишлок; х^жалиги ерлари, балик, захиралари сув ва куруклик х,ай- вонларидан, ^симлик дунёсидан кенгрок, фойдаланила бошланди, урмонлар майдони кескин кисцарди. XIX аср- нинг иккинчи ярми ва асримиз боши учун кимё саноа- тининг ривожланиши, темир й^ллар курилиши, денгиз ва дарёларда кемаларнинг пайдо б^лиши, айникса, фой- дали казилмалардан тобора к^прок; фойдаланиш харак- терлидир. Масалан, дунё буйича чуян эритиш 1860 йил- да 4,2 млн. т., 1990 йилда эса 38 млн. т. га кутарилди. Фойдаланилмайдиган чикиндилар, ташландилар, шлак- лар, чанг, курум ва тутунларнинг купайиши табиий му- \и тн и н г сезиларли даражада ^згаришига ва ифлослани- шига сабаб б^лди. Сув, \аво ва тупрок; му\ити ифлос- ланди.

Саноатнинг ривожланиши, табиий. ресурсларнинг ка- майиб боришидан ташкари, янги муаммони — атроф-му- Хитнинг ифлосланиш муаммосини келтириб ч и кард и. Сув \авзалари, атмосфера, тупрок саноат чикиндилари билан кучли ифлосланиб бораётганлиги маълум б^либ колди. Булар усимлик ва хдйвонот дунёси, шунингдек, одамлар соглигига хам кучли хавф турдирмокда. Бу омил аста-се- кин бутун ер юзини ^з таъсири остита олиши XX аср бош- ларига кадар жузъий характерга эта булса, эндиликда бу

Page 88: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

планетанинг глобал муаммосига айланиб кетди ва XX аср- нинг 40 — 50-йилларидан бошлаб аникрок, кюрина бошла- ди. Ер юзининг бирон бурчагида инсоннинг табиатга таъ- сири булмаган жой крлмади. Х,атто, Антарктиданинг та- биатида \ам радиоактив чанглар ва ДДТ пестицидининг борлиги, ёк;илги махрулотлари мавжудлиги аникуганди.

XX асрнинг иккинчи ярмига келиб, турли табиий ре- сурсларнинг худудлар буйича танк,ислиги, атроф-му^ит- нинг курравий мицёсда ифлосланиши мувозанат бузили- ши руй берди ва тобора кескин туе олиб, экологик шаро- итнинг бузилиши учун реал хавф пайдо булди. Бу эса ин- сониятнинг келажакдаги х,аёти ва фаолиятини мураккаб- лаштириб юборди.

8.1. А^ОДИ СОНИ

Фан-техника тарацк,иёти саноат, кишлок, х^жалиги ва тиббиётдаги барча ютукдар комплексидан иборат эканли- ги сабабли “Демографик портлашни” вужудга келтирди. Натижада \озирги вактда а^олининг йиллик усиш суръати2 фоиздан ошди. 1974 йил ер юзи ахрлиси минутига 150 кишига ёки суткасига 216 минг кишига купайган. Сунгги маълумотларга кура жахрн а\олисининг сони 5,2-5,3 млрд. кишидан иборат. БМТ мутахассисларининг \исобига кура а\оли сони 2000 йилда 6,4 млрд. кишидан ортди.

Табиий ресурсларнинг истеъмол \ажми ортиб бормокда. Масалан, 1970 йилда табиий бойликларнинг жон бошига истеъмол \ажми 1940 йилга нисбатан 2,5 баробар ортди, 2005 йилга келиб, бу киши бошига 35 - 40 тоннага етди. Х,озирги вактда инсониятнинг х^жалик эх,тиёжлари учун йилига дарёлар сувининг тахминан 13 фоизи фойдалани- лади.

Йилига ер багридан 100 млрд. т. фойдали цазилмалар ва курилиш метариаллари к,азиб олинади. 800 млрд. т. нефть, 20 млрд. т. кумир сарфланади, 100 млн. т. автомобиль, са­молёт, трактор двигателлари ишлайди. Дунё буйича хрзирги вакхда истеъмол кдлинадиган ёгоч - тахта 2 млрд. м3 дан ошди, *ар йили овланадиган бал и к,, к.иск.ичбак.а ва мол-

Page 89: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

люскалар 50 млн. т. тенг. Йиллик ов ма\сулотлари 1 млн. т. гуштга тугри келади. Хозирги вак^-да дунё буйича к,ишлок; хужалик экинлари майдонлари курукушкнинг 11 фоизи, утлок,ва яйловларнинг 17,5 фоизини ташкил кдлади. Кури- лиш билан банд майдонлар 150 млн. гектардан к^п.

8.2. САНОАТ

Олимларнинг \исоби буйича инсон оловдан фойда- ланган даврда кунига жон бошига уртача 12 минг ккал. энергиядан фойдаланган. Ёцилги сифатида тош кумир куллангандан кейин эса 26 минг ккал.ни ташкил этди. Хозирги вак^да саноати ривожланган мамлакатларда жон бошига сарфланадиган энергия 200 минг ккал. дан ошиб кетди.

Хозирга кадар инсоният энергиянинг асосий кисмини минерал ёцилгилардан, яъни нефть, кумир ва газдан ола- ди. 1960 йилда бу ёк,илгилар хдссасига дунёда ишлаб чикд- риладиган энергиянинг 81-82 фоизи тугри келган. Кейин- ги йилларда гидроэнергия, атом энергияси, водород ва био­логик энергия каби манбалардан кенг фойдаланилмокда.

8.3. ЦИШАОК ХУЖААИГИ

Фан-техника тараккиёти и^исодий ривожланган мам­лакатларда кишлок, хужалик ишлаб чицаришининг интен- сивлашувига олиб келди, яъни механизациялаштириш, хи- миялаштириш, мелиорациялаш ва бошк,а тадбирлар куллан- ди. К.ишлок, х^жалигини химиялаштириш унинг самарадор- лигини оширишнинг энг му^им.омили булиб К Д Л Д И . Хозир­ги вак^да дунё буйича ерга 300 млн. т. дан ортик; минерал угитлар ва 4 млн. т. за\арли химикатлар сепилмокда.

Кейинги вак^гда кишлок, хужалигини интенсивлаштириш мамлакатимиз ва чет элларда минглаб бош мол сацловчи йирик чорвачилик комплексларини куриш билан бир к,атор- да, атроф-му^ит ифлосланишини олдини олувчи мураккаб тадбирларни амалга оширишни талаб килади. Масалан, 108 минг бош чучкэ бокдладиган чорвачилик комплексидан чик;-

Page 90: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

к,ан чицинди ах,олиси 350 минг кишидан иборат булган ша\арнинг ифлосланиши билан баробар. 30 минг кррамол сакдовчи комплекснинг ифлосланиш даражаси 3000000 ки- шилик ша\арнинг ифлосланишига тугри келади.

8.4. УРБАНИЗАЦИЯ

XIX аср бошларида ер юзида 750 та ша^ар булган. 1950 йилда улар сони 276000 дан ошиб кетди. Агар 1800 йилда дунё ахдлисининг 3 фоизи ша\арда яшаган булса, 1950 йилда 30 фоизи, 2000 йилдан 50 - 70 фоизи ша^арда яшамокда. Х,озирги вак^гда ахщи сонининг тез усиши тен- денцияси деярли барча мамлакатлар учун хос. Бирок,, са- ноати ривожланган мамлакатларда ша\ар ахрлиси айник,- са тез усмокда. Масалан: Германияда - 85, Англияда - 82, Францияда - 75, АКД1 да - 70, Австралияда - 70 ва Росси- яда - 62 фоиз ах,оли ша\арларда яшайди (1990 йил маълу- моти). Ш а\ар а\олисининг салмоги Япония, Швеция ва Нидерландияда яна \ам купрок,. А\оли сони 10-24 млн.ли шах,ар ларга Мехико, Токио, Калькутта, Крх,ира киради.

Табиатдан рекреацион фойдаланиш деб бирор табиий шароит ва ресурслар ёрдамида дам олиш ва даволаниш ту- шунилади. Бунда дам олиш санатория ва курорт зоналари катта роль уйнайди. Маълумки, урбанизация даражаси к,анча юк,ори булса, ша\ардан ташк,арида дам олишга булган та- лаб \ам шунча кучли булади. Кейинги вак^ларда рекреация макрадларида фойдаланишга мулжалланган ерлар майдони (миллий парклар, шах,арлар атрофидаги Урмонлар, яъни “яшил” минтацалар) кенгайиб бормокда. Лекин купгина мамлакатларда рекреация учун ажратилган жойларда дам олувчиларнинг ортик^а тупланиши натижасида рекреаци­он табиий комплексларга зарар етиши (дарахт, бута ва утларнинг куриб кщ иш и, х,аво, сув ва тупрокдарнинг иф­лосланиши) кузатилмокда. Шунинг учун \ам рекреацион зоналардан фойдаланишни тартибга солиш ва уларни му- х,офаза к;илиш долзарб масала булиб крлмокда.

Ах;оли сонининг тобора Усиши ва фан-техника тараккиё- тининг салбий ок^батлари натижасида, узок; геологик давр-

Page 91: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

лар мобайнида ташкил топган энг мухим табиий комплекс- лар ва компонентлар — табиий ландшафтлар, тоза сув, соф Хаво, усимлик экиш учун ярок^ш тупрокщар, купгина \айвон турлари ахоли зич жойлашган жойларда катти к, зарар куриб ёки к,исман бузилиб, табиий мувозанатини йукртган.

Табиатдаги бу кунгилсиз узгаришлардан жамиятнинг кура- диган зарари минг хил ик^исодий ва экологик характерга эгадир. Ик^исодий зарар, деганда ишлаб чик,ариш жараёни- да табиий ресурсларнинг камайиши билан боглик; булган Хамда табиатни тиклашга (ифлосланиш, эрозия ва X- к.) сарфланган моддий маблаглар тушунилади. Экологик зарар инсон яшайдиган мухит сифатининг ёмонлашувидир.

Инсон узок, вак^ларгача табиатга битмас-туганмас манба сифатида к,араб келган. Лекин, узи табиатга таъсир этиш- нинг салбий натижаларига дуч келиб, у аста-секин таби- атдан ок,илона фойдаланиш ва мухофаза к,илишнинг за- рурлигига ишонч хосил к,ила бошлади. XIX аср охири —XX асрнинг бошида инсон айрим хайвон ва усимлик тур- ларини, ноёб объектларни мухофаза к;илиш бу — фак,ат биологик муаммо, деб к,арар эди.

Табиатни мухофаза к,илишнинг долзарб вазифалари- дан бири — табиатни ^згартириш ок,ибатларини аник,- лаш ва табиатни Узгартиришда “ иккинчи” салбий нати- жаларнинг олдини олиш йулларини излаб топиш дан иборатдир. Табиий комплексларни хар тарафлама ва чу- Кур Урганмасдан, уларнинг компонентлари Уртасидаги алок,аларни аникугамасдан ва синчиклаб хисобга олмас- дан табиатни мухофаза к,илишдек мураккаб вазифани амалга ошириш мумкин эмас. Бу масалаларни комплекс урганиш билан экология фани шугулланади, унинг йуна- лишлари кунгилсиз техноген ^згариш ларни олдиндан аник^ашга ва уларни уз вак,тида бартараф к,илувчи чора- тадбирларни белгилашга к,аратилган. Демак, табиатни мухофаза к;илишнинг хозирги асосий вазифалари — та­биий ресурсларни мухофаза цилиш, к,айта ишлаб чик,а- риш ни таш кил этиш , табиий бойликлардан ок,илона фойдаланиш, атроф-мухитни ифлосланиш дан сакуташ-

Page 92: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

дан иборат.Табиатни му\офаза килишнинг ижтимоий ва сиёсий,

ИК.ТИСОДИЙ согломлаштиришнинг гигиена, тарбиявий, эс­тетик ва илмий каби бир к,анча йуналишлари бор.

8.5. ИЖТИМОИЙ - СИЁСИЙ ЙУНАДИШДАР

И нсон иш лаб чикдриш ж араёнида табиат билан доим муносабатда б^лади. Табиий бойликларнинг в а \- ш иёна та л о н -т о р о ж кд л и н и ш и , таби ат ва ж ам и ят уртасидаги ин кдрозн и н г чукурлашуви йилдан-йилга ортиб бормокда.

Дунёнинг бир к,атор минтакдларида табиатни му\офаза килиш ижтимоий муносабатларнинг Узгаришига олиб келди. Табиатни мух;офаза цилишнинг зарурий чораси сифатида техника тарак^иётини, саноатнинг ривожланишини, ахдли сони усишини экологик режаларда олиб бориш керак. Фан- техника тарак,к,иёти табиий ресурслардан фойдаланиш \аж- мини оширибгина крлмай, улардан тобора самарали ва рационал фойдаланиш га ^амда атроф-му\ит ифлослани- шини олдини олишга ^ам имкон беради.

8.6. ХУЖААИКНИНГ ИКТИСОДИЙ ЙУНАЛИШЛАРИ

Ижтимоий ва ишлаб чик^ариш муносабатларининг ри- вожланиш боскдчларида табиат мухрфазаси вазифалари ва макрадлари ривожи даврида табиий бойликлардан йирт- кичларча фойдаланиш, табиий майдонларнинг бузилиши жуда катталашиб кетди. Купчилик географик минтак,алар габиати узини-узи тиклаш крбилиятини й^кртди. Табиат- шунос олимлар табиат му^офазасининг асосий йули — бу Кишлок, хужалигида фойдаланиладиган \айвон, усимлик- лар табиий ландшафтлар ва бошк^а табиий объектларни сакдашдан иборат, деб билади.

Эндиликда табиий ресурсларга талаб кескин усди, ин­тенсив хужалик оборотига океан, денгиз ва курукдикнинг катта-катта майдонлари киритилмокда. Табиий экосис- темалардагина эмас, балки бутун географик му\итлар-

Page 93: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

ни ишлаб чицариш доирасидан катта майдонларни чи- Кариб олиш ва кУрикланувчи ж ой, деб эълон к,илиш фойдали булмокда.

Айрим минтакаларнинг х;амда географик му^итнинг иф- лосланиши экологик шароит бузилишига олиб келади. Курикданаётган худудларда режим нисбийлашиб боради, улардаги табиий жараёнларнинг юриши бузилади. Маса- лан, Волга дарёси сувининг антропоген таъсир остида ка- майиши, Астрахань курик?(онаси худудида яшаётган куш- ларнинг экологик шароитини кескин узгартириб юборади. Амударё ва Сирдарё сувларининг Оролга етиб бормасли- гидан унинг сув сат^ини 15-16 м. га пасайтирди. Оролбуйи Куриди, шУрланди, усимлик ва \айвонлари йуколди. Эко­логик х;олат тобора ёмонлашмокда. Хозирги вакхда турли хил табиий бойликлар, усимлик ва \айвон ресурслари, чучук сув, унумдор тупрок, минерал фойдали цазилмалар ва бошкаларга булган э\тиёж тобора ортиб боришида та- биатни мухрфаза килишнинг икгисодий йуналиши хдм кат­та а^амиятга эга.

Атроф-мух,ит тоза \олда сакламасдан туриб, инсон соглиги тугрисида гамхУрлик килиб булмайди. Тоза ^аво, сув ва табиатдан бевосита олинадиган озик-овкат ма*- сулотлари (сабзавот, мевалар ва хоказолар) киш ининг х,аёти учун зарурий шартлардир. И нсон \аёти учун оп- тимал экологик шароит яратиш табиат му\офазасининг энг долзарб вазифаларидан биридир. Табиатни Узгарти- ришнинг х,ар кандай лойи\аси ва унга \а р кандай таъ­сир кУрсатиш инсон экологияси нуцтаи назаридан ба- холаниши шарт.

Тарбиявий йуналиш - табиатни мухрфаза килишда кат­та Урин тутиши керак. Кишиларни теварак-атрофдаги олам- ни э\тиёт килишга ургатиш зарур. Хаки катан \ам , киши табиат билан бевосита муносабатда булганда олижаноб ва хушфеъл була боради. Барча тирик мавжудотларга, усим­лик ва хдйвонларга, дарё сувларининг бетухтов окиб ту- ришига, мовий денгиз сувига ва табиатдаги барча ажойи- ботларга махдиё булиш, уларни севиш ва э^тиёт килиш —

Page 94: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

ёш авлоднинг энг яхши хислати булмоги керак. Укувчи- ларда ватанпарварлик ^иссини уйготиш ва уларни инсон- парвар к,илиб тарбиялаш керак.

8.7. МАДАНИЙ-ЭСТЕТИК Й^НААИШААР

Атрофимизни ураб олган гузал табиатнинг зилол сувла- ри, жилга ва шифобахш сойлари, мусаффо ^авоси, ям- яшил водийлари, корли чукдилари, ёнбагирлари урмон-- лар билан крпланган топиари, серунум тупрок^ари, майса- зорлар билан крпланган чул ва адир минтакдлари кимлар- ни мафтун кдлмайди? Турон заминнинг ана шундай хуш­манзара, оромбахш гузал табиатини сакдаб крлиш учун жилка ва сой сувларининг ифлосланишига ва куриб кщ и- шига, тог ва текисликлардаги яшил усимликларнинг нест- нобуд булишига йул куймаслик керак. Шундагина она-Ва- танимиз табиати гузаллашиб, хушманзара, шифобахш жойларимиз купайиб боради. Бу эса кишиларнинг мада- ний фордик, чик,ариб, эстетик завк; олишлари учун мух,им омил булиб, олим, шоир, ёзувчи, рассом, бастакорларга илх;ом беради, уларни янгидан-янги ижодларга чорлайди. Табиат к^анчалик соф, гузал, хушманзара булса, кишилар шунчалик бардам, соглом булиб, эстетик жи\атдан завк,- ланиб, яхши дам оладилар ва ишлари унумли булади.

Ватанимиз табиатининг крнуниятларини яхши тушу- ниш, унга нисбатан тугри муносабатда булиш ва му\офаза кдлиш учун, энг аввало, табиатни севиш керак. Шу ту- файли буюк олимларда фан-техника со\асидаги жуда му- х,им янги гоялар гузал, хушманзара табиат кучогида дам олиб юрганларида вужудга келади. Буни буюк француз оли- ми Ж. Кюрининг куйидаги сузлари исботлайди: ”Мен ке- чалари хушманзара урмонлар ичига кириб, мирик,иб дам олсам, эстетик завк^лансам, эртаси куни миям янги гоялар билан тулар эди” .

Дарха^икат, шух жилга ва сойлар, хушманзара водий, тоглар, Урмонлар фак;ат ёзувчи, олим, рассом, бастакор- гагина илхом багишлаб кдлмай, \ар к,андай кишининг ру-

Page 95: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

х,ини тетик кдлади, эстетик шавк; ва завц беради, кунги- лини хушнуд этади. Буюк Навоий ва Бобурлар \ам узлари- нинг куп асарларини табиатдан таъсирланиб ёзганлар.

Она-Ватанимизнинг гузал табиатини севиш, эъзозлаш уни бойитиш, мух,офаза кдлиш ва ундан халк, манфаати йулида унумли фойдаланиш мавзулари ёзувчи ва шоирлар ижодларидан урин олди. Алишер Навоий, Абай, Махтум- к,ули, Х,амид Олимжон, О йбек, Иафур Гулом, Уйгун, Миртемир, Турсунзода ва бошкалар гузал табиатдан эсте­тик завк, олиб, уни маод. этдилар. Хусусан, Хамид Олим­жон Узининг “ Бахтлар водийси” , “Улка” , “Урик гулла- ганда”, “Узбекистон” каби шеърларини табиатдан завк;- ланиб яратган.

Табиат ва унинг куркам манзарлари рассомлар учун дои­мо илхрм манбаи булиб келган. Кддимий палеолит даврида яратилган энг биринчи санъат асари \ам кряларга солин- ган ^айвон расмларидир. Шу боисдан булса керак, жа\он санъаги асарлари ичида жуда катта уринни пейзаж жанри, яъни табиат манзараси тасвирланган суратлар эгаллайди.

Табиат гузалликларидан эстетик завкданиб, жуда куп асарлар яратган урта аср классик рассоми Бе^зод, узбек рассомлари Г. Р. Чориев, У. Танси^боев, Н. К,узи1боев, Р. Ахмедов, 3. Иногомов, Н.Г. Карахан, Р. Тимуров ва машхур рус рассомларидан И.И. Ш иш кин, И.И. Левитан, А. Ку- инджи, А йвазовский, Н. К рим ов, М. Л и ш ков , М.М. Сарьян ва бошк;аларнинг расмлари мисол булади. Урта Оси- ёнинг гузал табиатини тараннум этувчи санъат асарлари ичида У. Тансик,боевнинг “Узбуй узанида” , Караханнинг “Олтин куз” каби расмлари ало\ида урин тутади.

Гузал табиат манзаралари ва табиат тараннуми мусикд- да жуда ^ам яхши куйланади. Буюк рус композитори П.И. Чайковский узининг “Йил фасллари” деб аталган фор­тепьяно учун пьесасини, машхур Бетховен “О й” соната- сини, Штраус эса узининг “Урмон вальси” ни табиат ман- зарасидан эстетик завк, олиб ёзганлар. Уз асарларида таби­ат манзарасини мад\ этган композиторлардан А. Бородин, М. Глинка, А. Глазунов, Курмон - Крзи, Д. Шостакович,

Page 96: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

С. Рахманинов, С. Ганеев, Р. Глиор, С. Туликов, Ю. Ража- бий, Т. Жалилов, М. Ашрафий, М. Бурхрнов ва бош^алар номларини ^урмат билан тилга олиш мумкин.

Ер юзида, жумладан, ватанимизда саноат ва кишлок, хужалигининг жадал суръатлар билан ривожланиши на- тижасида табиатнинг дастлабки ^олати тез узгариб, мада- ний ландшафт майдони кенгайиб бормокда.

Урта Осиёда вужудга келтирилаётган маданий ландшаф- тларнинг эстетик жихдтдан пухта, режали, чиройли, куркам булишига эришиш керак. Эстетик жи\атдан му- каммал булган маданий ландшафтни Шредер номидаги Узбекистан бордорчилик, узумчилик ва виночилик илмий тадк,ик,от институти мисолида куриш мумкин. Муассасага карашли ерларда далалар яхши режалаштирилган, нихрл- лар турри чизик; буйлаб, лента хрсил кдпиб экилган, туп- рок; бегона утлардан яхши тозаланган, касалланган дарахт- лар олиб ташланган, киск,аси институт худуди эстетик жихдтдан жуда \ам пухга гашкил эгилган.

Узбекистоннинг маданий ландшафтлари ичида йул, сув омборлари ва сурориш шохобчаларини куриш тезкорлик билан олиб борилмокда. Аммо, уша курилган ва курилаёт- ган йуллар, ирригация шохобчалари ва сув омборлари- нинг х,аммасини ^ам эстетик жихдтдан мукаммал, деб булмайди. Агар уша курилаётган иншоотлар атрофига эс­тетик дид билан дарахтлар экилиб, яшил белбоглар таш- кил этилса, санитария жи^атдан тоза сакданса, Узбекис- тон табиати гузаллашиб, куркамлашиб боради. Урта Осиё­да катта тракт х^исобланган Тошкент — Олмаота, Буюк ипак йули Тошкент —' Термиз автомобиль йулларини мисолга олайлик. Агар уша йулларнинг ^ар икки томонига чирой­ли килиб дарахтлар экилиб, яшил урмон ч и з и р и хрсил этилса, биринчидан, к,ишда шамол туфайли йулни кор, кум босиб крлишдан сакдайди, иккинчидан, йул атрофи- нинг манзараси жуда куркам булади. Бу эса йуловчилар, хайдовчилар кайфиятига ижобий таъсир этади, уларга эс­тетик завк, беради.

Урта Осиё худудида ^ар йили куплаб канал, арик,, зо

Page 97: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

вурлар цазилади. Бирок, бу иншоотлар чеккаларига дарахт- лар экиб, яшил дарахтзорлар *осил цилишга етарлича ах,амият берилмайда. Агар бундай иншоотлар куриш билан бирга уларнинг атрофларига дарахтлар экилса, табиат яшил Усимликлар билан янада бойитилади, куркам оромбахш жойлар купая боради. Буни Катта Фаргона канали мисо- лида куриш мумкин.

Т ог-кон саноатининг ривож ланиш и У збекистонда усимликлар майдони к,иск;ариб кетишига сабаб б^лмокда. Олмалик; - Ангрен саноат марказидан мисол келтирайлик. Бу районда бир неча юз гектар ер карьер ва чик;индилар тагида к;олиб, табиатни ифлослантириб, ишга ярокуш ер- лари ташландик,, бекорчи тог жинслари тагида к,олиши- дан, куримсиз, жирканч жойлар вужудга келди. Албатта, бундай хрлат ишчи ва хизматчилар кайфиятига салбий таъ- сир этади. Агар шу жойлар бир оз текисланиб, устига туп- рок, тукилиб, чукуррок, ерига сув т^лдириб, атрофига зи- напоясимон хилиб х,ар хил дарахтлар экилса, бу жойлар 2 -3 йилдан сунг кончиларнинг маданий дам оладиган куркам манзарали хиёбонига ёки дам олиш зоналарига айланган б улар эди.

Табиат инсон \аёти учун бой моддий ва битмас-туган- мас гузаллик манбаидир. Табиат инсоннинг синалган д^сти булиб, уни тарбиялайди, янги ижодий ме\натга ундай- ди, унга эстетик завк, беради. Унинг онаси, ватани \исоб- ланади. Модомики шундай экан, биз табиатни эъзозлаши- миз, уни бойитишимиз, баъзи бир табиий ресурсларни цайта тиклаб, табиатнинг янада куркам булиши учун ку- рашишимиз, табиатни му^офаза кдлишимиз, келажак ав- лодга бой, гузал манзарали тог-адирлар, тоза сувли дарё, кул, булокугар, мусаффо \аво ва унумдор тупрокуш таби­атни цолдиришимиз керак.

Табиий-худудий комплексларнинг бузилиши жуда кен- гайиб кетди. К^пчилик географик минтакдлар табиати узини-узи тиклаш ва келтирилган зарарни црплаш К Р б и -

лиятини й^кртди.Инсоният тарихида биринчи бор табиат му\офазасига

Page 98: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

дойр кенг куламда махсус тадбирлар ишлаб чикдш ва куллаш зарурати турилди. Бирок,, табиат му^офазаси прин- ципларини амалга ошириш жиддий тусикдарга учрамокда. Шунинг учун купчилик табиатшунос олимлар табиат му- хрфазасининг асосий йули, деб хужаликда ишлатилиши- да иложи борича купрок ^айвон ва усимлик турини, кул текизилмаган экосистема-ландшафтларни ва бошка таби- ий объектларни сакдаб колиш чора-тадбирларини кидир- мокдалар.

Фан-техника таракдиёти тушунчаси кенгайиши билан та­биат мухрфазаси тушунчаси янги мазмун касб этди. Энди- ликда табиий ресурсларга талаб кескин усди, интенсив хужалик оборотига океан, денгиз ва курукдикнинг катта - катга комплексларига инсон таъсирининг окибатлари фа кат улар атрофидаги экосистемалардагина эмас, балки бутун географик мухитда сезилмокда. Шу сабабли ишлаб ч и ка­ри шдан айрим табиий биоценоз - экосистемаларни, ресурс- ларни ва катта майдонларни чикариб олиш ва курикхона деб эълон килиш йули билан табиат мух1офазаси борасида регионал ва глобал муаммоларни ^ал килишга утилди. Бун- дай вазифаларнинг бирига табиий мух1итнинг ифлосланиш- дан мухофаза килиш масаласи киради. Айрим минтакалар- нинг х,амда географик мухдтнинг ифлосланиши экологик шароитнинг бузилишига олиб келади. К^рикданётган худуд- ларда режим нисбийлашиб боради. Купинча регионал ва глобал антропоген таъсирлар курикхоналардаги х^айвон ва усимликларнинг табиий шароитини ва улардаги табиий жа- раёнларнинг боришини бузади. Масалан, Волга дарёси су- вининг антропоген таъсир остида камайиши, Астрахань курикхонаси худудида яшаётган кушларнинг экологик ша­роитини кескин узгартириб юборди ёки Оролнинг куриб бориши Оролбуйи ландшафтини бузиб юборди.

Табиатни мухрфаза килишнинг курикхона системаси хужалик хдсобида турган табиий ресурслар тикланишини ва купайишини таъминлай олмайди, яъни иктисоднинг ривожланишига жавоб бера олмайди. Шунинг учун ^ам охирги вакгда табиий ресурслардан окилона фойдаланиб,

Page 99: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

уни мухрфаза цилиш биринчи навбатдаги вазифа булиб колди. Табиат му^офазаси ик^исоднинг зарурий таркибий кисми ва уни ривожлантириш шартларидан биридир. Х^жа- ликнинг ик^исодий масалалари табиат му^офазасида бир- ламчи роль уйнайди.

Ицтисодий аспект утмишда ^ам, \озирги вак^да \ам табиатни мух;офаза к;илишнинг асосий масаласидир. Агар кишилар уз хдётлари давомида табиий ресурсларсиз яшай олганларида эди, улар учун табиатни му^офаза к;илиш \амда унинг бойликларидан рационал фойдаланиш ту^ри- сида бош кртириш шарт булмас эди. Хозирги вакхда турли табиий бойликлар, усимлик ва ^айвон ресурслари, чучук сув, унумдор тупрок, минерал фойдали казилмалар ва бош- к,аларга булган э\тиёж тобора ортиб бораётганидан таби­атни му^офаза килишнинг икпгисодий аспекти \ам катта а^амият касб этади.

Табиат му^офазасини согломлаштириш — гигиена ас­пекти атроф-му^итнинг кучли ифлосланиши вак^дагина пайдо булади. Теварак-атрофдаги му\итни тоза \олда сак;- ламасдан туриб, инсон саломатлиги тугрисида гамхурлик кдлиб булмайди. Тоза ^аво, сув ва табиатдан бевосита оли- надиган ози^-овцат ма^сулотлари (сабзавот, мевалар ва \оказолар) кишининг \аёти учун зарурий шартлардир. Хилма-хил саноат ва к.ишлок х^жалик чициндилари атом, водород куролларининг синалиши натижасида му^итнинг ифлосланиши ва за\арланиши ер юзидаги барча кишилар- ни ташвишга солиб к$йди. Инсон \аёти учун оптимал эко­логик шароит яратиш, табиат мухрфазаси инсон экологи- ясига боглик, \олда \осил б^лиши шарт.

Page 100: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

IX БОБ

^АЙВОНЛАР ЭКОЛОГИЯСИ ВА ТАБИАТДАН ФОЙААЛАНИШ

Хайвонлар биосферанинг асосий компонентларидан бири Хисобланади. Усимликлар билан бирга улар табиатда кимё- вий элементларнинг айланиб юришида катта ахамиятга эга. Планетамиздаги хдйвонот дунёсининг сони куп булиб, улар 1,5. миллиондан ортщ турни ташкил этади. Хайвонот дунё- си вакиллари куёш нури таъсирида усимлик хосил калган органик моддалар билан озикданиб, табиатда моддалар- нинг биологик айланишида мухим роль уйнайдилар.

Катга ва кичик денгиз \айвонлари хисобига чукинди жинс- лар (б$ф, охактош) хосил булади. Маржой полиплар фаоли- яти натижасида илик, денгизларда ороллар юзага келади.

Хайвонлар тупрок, хосил к;илишда иштирок этади. Ер кдт- ламларида хаёт кечирувчи юмалок, чувалчанглар, чумоли- лар, кунгизлар ва уларнинг куртлари, сутэмизувчилар (ер к,азувчилар) ва бошкд хайвонлар тупрок,ни юмшатадилар, хдво ва намлик билан таъминланишига имкон яратиб, орга­ник моддалар билан тупрок,ни бойитади ва унинг унумдор- лиги ошишига сабаб булади. Хайвонлар иштирокида ер ости ва грунт сувларининг кимёвий таркиби шаклланади, узига хос ер усти атмосфераси \осил булади.

Усимликлар хаётйда хам хайвонлар мухим ахамиятга эга. Баъзи бир усимликлар маълум хашаротлар ёрдамида чангланиб, уруг мева хосил к,иладилар. Масалан, кизил себарга фацат крвогари ёрдамида чангланади; кечаси гул- лайдиган баъзи бир Усимликлар тунги капалаклар ёрда­мида чангланадилар. Куп усимликларнинг мевалари ил- мокди, тиканакли булиб, хайвонларнинг жунига ёки одам- нинг кийимига ёпишиб к;олади ва шундай килиб узок;- узокдарга таркалади.

Page 101: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Дашт ва чулларда яшайдиган утхур \айвонлар куплаб тупланадиган жойларда улар усимликларга салбий таъсир курсатадилар; масалан, сув х1авзалари атрофларида усим- ликлар камайиб кетади. Узок; вакт давомида яйловларда чорва моллари бокдпмаслиги \ам кунгилсиз салбий ок;ибат- ларга сабаб булган, яъни Урта Осиё чулларида чул мохд кумнинг бутун юзасини сидиргасига эгаллайди, тупрок,к;а нам утказмайди, ок^ибатда кумларнинг гидрологик шаро- ити кескин ёмонлашади ва саксовул, кандим, бутасимон шура ва бошца йирик ус и мл и кл ар нобуд булади. Бундай ерларда чорва моллари бок;илса, мох, купайиб кетмайди.

Хайвонлар урмон ва тоглардаги буталар, утларга \а м салбий таъсир этади. Урмонларда х;айвонлар купайиб кет- са, кедр, эман, кора к;айин, граб каби дарахтларнинг коси­ли умуман йуколиб кетади. Урта Осиё тогларида ёввойи чучк;алар ва жайронлар ёнгок;, олма, нок, тоголча, мева- ларини жуда севиб ейди. Tof олдиларида кемирувчилар хандон писта ва бодом меваларига катта зарар етказади.

Инсон билан \айвонот дунёси уртасида узаро муноса- бат х,ар доим \ам тинч йул билан борган эмас. Одамлар уз тарихининг дастлабки боск,ичларида куп йирткич х1айвон- лар хужуми хавфи остида яшаган. Шунинг учун х,ам ин- сонлар х;айвонларга карши доимий кураш олиб борганлар. Инсонлар зах;арли \айвонлар ва \ашаротлардан кугулиш мацсадида купларини кириб юборганлар. Бунинг устига Уша даврларда овчилик ва баликчилик инсон фаолиятининг асосий со^алари х1исобланган. Ана шунинг учун ^ам киши- нинг х^йвонот дунёсига таъсири катта булган ва \айвон- ларнинг бемалол купайишига салбий таъсир курсатган.

Хайвонлар инсон х1аётида жуда катта ах,амиятга эга. Одамзот Узига керак булган жуда куп хом ашё ва озик; - овк;ат ма\сулотларини х,айвонлардан олади. Бундан ташца- ри, ёввойи хайвонлар хонаки хайвонлар уларнинг зотини яхшилаш ва янги зотлар етиштиришда манба хдсобланади. Жуда куп дори-дармонлар \айвонлардан ва уларнинг м а \- сулотидан олинади.

Page 102: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

9.1. ^АЙВОНОТ ОЛАМИНИНГ СОНИ

Кейинги илмий маълумотларга кура, планетада хай- вонларнинг 1,5 млн. тур ва тур вакиллари борлиги маълум. Улар турли гурухдарга так,симланганлар. Уларнинг турли гурухларини сони хакидаги маълумотлар 1-жадвалда бе- рилган.

Тарихий маълумотлар буйича хдйвонот дунёсининг ва­киллари 1000000-1500000 атрофида. Айрим манбаларда та- биатда учрайдиган хдшаротларнинг сони 3 млн. дан ортик;, лекин уларнинг купчилиги урганилмаганлиги туфайли фанда Уз уринларини олган эмас.

Х,айвонот оламини урганиш натижалари курсатишича, турлар сони ва улардаги эндемлик буйича Австралийда 235 та сутэмизувчилар ва 7200 та кушлар тури булиб, улар­нинг 90 фоизи ХУДУД учун эндемик хисобланади. Мадагас­кар оролида учрайдиган 300 та ер усти моллюскалари тури (100 фоизи), 500 та к^нгизлар тури, 260 та сутэмизувчи­лар тури (95 - 99 фоизи) эндемикдир.

1-жадвалТурли гурух хайвонлар турларининг сони

№ Тип, синфлар Турлар сони1. Содда хайвонлар 15 0002. Булуглар 5 0003. Ковак ичлилар 5 000 - 9 0004. Ясси чувалчанглар 6 5005. Коловраткалар 1 5006. Думалок чувалчанглар 5 0007. Халкали чувалчанглар 5 000 - 7 6008. Моллюскалар (юмшок таналилар) 80 000- 104 0009. Мшанкалар 3 85010. Кискичбакасимонлар 20 00011. Ургимчаксимонлар 27 00012. Купоёклилар 8 10013. Хашаротлар 625 000- 1 013 77314. Игнатанлилар 5 00015. Пардалилар 1 60016. Умурткалилар 7 000

Page 103: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Дунёда учрайдиган 9000 кушлар турининг 720 таси, суд- ралиб юрувчиларнинг ва сувда-курукдикда яшовчи 9000 минг турнинг 92 таси, баликдарнинг 19000 туридан 2800 таси, сутэмизувчиларнинг 4000 туридан 322 таси Россия Худудида учрайди.

Хайвонлар дунёси вакилларининг турларини урганиш жуда кддимдан бошланган ва улар хдквдаги маълумотлар турли даврларда тупланиб к;олган (2-жадвал).

2-жадвалХайвонлар дунёсининг хилма-хиллиги

№ Муаплифлар Турлар сони1.' Аристотель (эрамиздан олдинги III аср) 454

2. Беруний (“Сайдана”. X аср)720 ^симлик ва

хдйвонлар

3. Ибн Сино (Табобат. II т. X-XI аср)810-815 усимлик ва

хайвонлар номи4. К. Линней (1758 й. Швеция) 4 2085. Гмелин (Океана шахри, 1778 й.) 18 3386. Бонапарте (1837 й.) 48 2867. Мебиус (1898 й. Гессе шахри) 412 600

Жадвалдан куриниб турибдики, ^симлик ва хайвон­лар хакидаги маълумотлар асрлар оша алломаларнинг та- баррук асарлари орк,али бизгача етиб келган ва жамлан- ган. Масалан, Аристотель келтирган 454 та турдан 180 та Хайвон тури Эгей денгизидан топилган, улардан 116 та балик;тури ва 60 дан ортиги умурткдсиз жонворлар булган. Урта аср Урталарида хайвонларнинг 8843 тури, ^тган аср- нинг охирида 27 700 та, XX асрнинг Уртасида умуртцали Хайвонларнинг 5 740 та тури ва тур вакиллари маълум булган.

Россия худудида хайвонларнинг 125 - 130 мингдан ортик; турлари булиб (3-жадвал), улар Ер куррасидаги хайвон тур- ларининг 8,5 фоизини ташкил к,илади (Гептнер, 1971).

Page 104: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

3-жадвалФаунанинг асосий гуру*лари (Гептнер, 1971)

№ Хайвонларнинг асосий гурухлари

Т у р л а р, фоизиУмумий сони Дунё фаунасига

нисбатан1. Хордалилар 2 300 7,0

шу жумладан:Сутэмизувчилар 350 8,9Кушлар 710 8,2Судралиб юрувчилар 160 2,5Баликлар 1 500 7,5

2. Моллюскалар 2 000 -3. Бугимоёклилар 90000-100000

шу жумладан:Хашаротлар 80000-90000 9,0-10,0Кискичбакалар 3 000 12,0Каналар 2 500 -

Олимларнинг таъкидлашича, собик, Иттифок, худудида хдйвонлар турининг озлигига сабаб, мамлакат тропик мин- такдга Караганда шимолда жойлашганида. Жадвалдан кури- ниб турибдики, хайвонларнинг асосий гурухдарига сутэ- мизувчилар (350 тур), кушлар (710), судралиб юрувчилар (160), баликдар (1500), моллюскалар (2000), бугимоёкди- лар (9 000 - 100 000) киради.

9.2. >^АЙВОН ТУРЛАРИНИНГ ЯШАШ ВА^ТИ

Хайвонлар узига хос к^пайиш, яшаш муддатига эга. Ма- салан, гидралар 2 йил яшаса, актиналар - 60 йил, ёмгир чувалчйнглари - 10 йилдан ортиц, лентасимон Гижжалар (солитер) - 20-25 йил, зулуклар - 20, дарё к,иск,ичбак;аси - 20-30, катта денгиз кис^нчбакаси (омар) - 50 йилча, купоёкдар - 5-6, чумолиларнинг оналик формалари - 5-10, асаларининг оналик формаси - 5-7 йил, май к^нгизи бир ой, дрозофил пашшаси - 10-37 кун, пашшалар 19-112 кун, битлар - 48 кун, ниначи - 1-2 ой яшайдилар (4-жадвал).

Page 105: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Номлар ЁШ И. йил Номлар Ёши, йилЬ Б а л н к л а р

Осетр , 5 0 - 5 5 Камбала 60 - 70Белуга 7 5-80 (100) Угорь 1 5 - 2 0Сельдлар 3 - 1 5 Майда карплар 3 - 8Ласослар ■ 2 - 7 (1 2 ) Сазан 9 - 1 2 ( 1 0 0 )Лакка бал и к 6 0 - 7 0 Чуртан 70 - 80(100)

2. А м ф и б и я л а рСаламандра 18 Курбака 40 йилдан кУпТритон 13 Дарахт бакаси 10 йилАксолотл 1 0 - 12

3 . С V л р а л и б ю р у в ч и л а рМайдакалтакесаклар 1 -2 (1 0 ) Питон 100

Сарик илон. 4 0 - 6 0 Тимсох 60(200 - 300) .Шакилдок илон 33 Тошбака 300 - 400Сув илон 30 йилдан куп

4. К V 111 л а рАфрика туя куш и 40 йилча Чайка 45 йилчаАмерика туякуши Панду 2 0 - 3 0 Оккуш (шипун) 24 (200)

Пеликан 52 Булбул 20Уй гози 65 Чугурчук 14Ёввойи гоз 85(100) Лай лак 70Уй урдаги 41 Кук кутон 60Турна 40 Туги 100Уй товуклари 30 Товус 20Бур гут 100 Кирговул 20К у з г у н 118 Чумчук 14Лочин 150 Калдиргоч 9Каптар 35 Какку к у ш 3 0 -4 0Карга 7 0 - 120 Канарейка 20Загизгон 2 5 - 3 0

5. С у т э м и з у в ч н л а рФил 80-100(200) Мушук 1 0 -1 2 (3 0 )

Дельфин 2 5 - 3 0 Кунгир айик 4 0 - 5 0Кит 200 Ок айик 33Каркидон 4 5 - 5 0 Бури 15Туя 3 0 - 4 0 Ит 1 2 -1 5 (3 5 )Бегемот 40 Тулки 10(15)Зебра 22 БУрсик 15Уй оти 40(60) Жайра 20Сигир 2 0 - 2 5 КУршапалак 2 0 - 3 0Зубр 3 0 - 4 0 Куен 8 - 9Бугу 30 Олмахон 1 2 - 1 3

Куй 1 2 - 14 Кенгуру 25Эчки 1 8 - 17 Горилла 50

Еввойи чучка 20 - 25 йил Мартишка 7 - 1 0Иулбарс, шер 20 - 25 (40)

Page 106: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Умурткали ^айвонларнинг купайиш тезлиги х;ам \ар хил. М асалан, кит, фил, кийик, буру, зебра, от, сигирлар1 тадан бола турса, куён, олмахон, - 1-12, ит - 2-10 (23), бури - 4-5 (15), ёввойи ч^чка - 12, уй чучк,аси - 28 - 34 тагача, австралия \алтали мушуги - 17-18 (24) тагача бола тугад и.

Кушларнинг тухум куйиши х;ам турличадир. Купчилик кушлар - к,айра, пингвинлар, альбатрослар уяга биттадан тухум кУйса, кондорлар - 2, бургутлар - 3-4, каргалар - 3- 6, гозлар - 4-6, ёввойи урдак - 10-16, уй урдаги - 40-180, чумчуклар - 4-6, калдиррочлар - 4-5, туякушлар - 12-18, товус - 12-20, товукдар - 70-330, беданалар - 2-10 тадан тухум куядилар.

Тирик жонзотлар ичида энг куп тухум (икра)ни балик,- лар ташлайдилар. Масалан, треска балиги 2,9-9 млн., ой балик - 300 млн., осётрлар - 24 000 - 4000000, лакка - 100000, колюшка каби баликпар х,аммаси б^либ 180-1000 дона икра ташлайдилар.

9.3. ^АЙВОНААРНИНГ ^АРОРАТГА ЧИДАМАИАИГИ

Хайвонлар ер усти мухдтида турли даражада узгариб ту- радиган паст ва юкори х;ароратга мослашганлар. Масалан, итлар тана ^арорати +22° гача пасайишига бардош берса, сичкрнлар +18, сурурлар 0°, ёш к^ршапалаклар -5 ва -7°, вояга етган вакиллари - 0°, кушларнинг тухумлари - 1°, тош- бак;алар - 5,5°, капалаклар \ароратни 8,5-12° пасайишига чи- даса, уларнинг куртлари - 60°, арилар - 9,2°, битлар - 12°, бактериялар споралари ^ароратини - 271° гача пасайишига чидаб, анабиоз' \олда булиб, нормал шароит келиши би- лан ривожланишни давом эттирадилар.

Турли \айвонлар ва инсон танасининг \арорати, томир уриши ва нафас олиши турлича (5-жадвал).

Бу ерда шуни \ам таъкидлаш керакки, айрим \айвонлар кдш пайтида уйкуга (карахтликка) утади, уларнинг тана хдрорати ва нафас олиши жуда хдм пасайиб кетади.

Page 107: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Инсон ва ^айвонларнинг хусусиятлари

№ Организмларнингномлари

Тана харо- рати

Бир мин. томир уриш сони

Бир мин. нафас олиш сони.

1. Инсон 36,5-32 60-80 16-182. Фил - 25-28 -3. Туя - 30 -4. Корамол 37,5-39,5 45-50 10-155. бузок - 60-656. От 37.5-38,5 38-40 7-107. Куй, эчки 38,0-40,0 70-80 15-208. Чучка 38.5-39.9 70-80 10-159. . Мушук 38,9 120-140 -10. Куён 38.0-39,0 120-140 15-2011. Ит 37,5-39,0 70-120 20-2412. Бури 40,5 - .13. Куршапалак 37-38 420 -14. Типратикан 33,7-37,0 300 -15. Товук 41,5-42,5 120-160 40-5016. Гоз. урдак. курка 41,2-42.3 120-160 -17. Ок каклик 43.3 - -18. Туякуш (страус) 40,0 - -19. Чайка (баликчи) 39,0-42,5 - -20. Оккуш 41.0 - -21. Бедана 40,3-40.7 - -22. Киргий, карчигай 41,0-44,6 - -23. Карга 40-42,5 - -24. Чумчук 42,0 745-850 -

Тирик организмлар - х;айвонлар ва инсон юк;ори \apo- ратнингтурли даражасига бардош берадилар. Масалан: амё- балар' +40°С гача, хивчинли майда х.айвонлар-+40 +60°, медузалар +3,7°, саккизоёк, +36°, нематодлар +81°, балик;- лар +37, +36 (65°), бацалар +37+38°, кушлар +48+49°, ин­сон +43° гача бардош беради, тирик организмлар танаси- даги хаётни асоси — оксил моддаси +57+70° С да ивиб к,ол ад и, х;аётчанликни йук;отади.

Page 108: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

9.4. ^АЙВОНЛАРНИНГ ОРИРЛИГИ

Ер юзида учрайдиган кушлар турли катгалик, огирлик- ка эга булиши билан бир каторда, улар \ар хил тезликда учадилар. Масалан, туякушнинг огирлиги - 50-156,5 кг, ба- ландлиги 2,74 м, улар тухумининг огирлиги 1,6 - 1,7 кг, узунлиги - 15-20 см, гозларнинг огирлиги - 8,5 кг, нанду кушники - 37, товуклар - 3-5,5, каркур - 2,2-3,4 кг, чумчук- лар - 26-30 г, каптарлар - 450-525 г, калдиргочлар - 14-21 г, энг майда куш колибранинг огирлиги 2 г га тенг (6-жадвал).

Кушларнинг учиш тезлиги соатига 41-360 км ни ташкил Килади. Масалан, киргий - 41 км, карга - 50, каптар — 94,

6-жадвалАйрим сутэмизувчи хайвонларнинг карахтлик - уйку

давридаги ^аётчанлик жараёнлари

№ Хайвонларноми

1 минутдаги томир уриши

Тана харорати "СУйкунинг

чузили-ши

Тана огирли­

ги йу- колиши

нормада уйкуда нормада уйкуда даври,кун фоизи1. Типратикан 300 25 33,7-37 1,8-4,3 127 31,22. Куршапапак 420 16 37-38 0,1-5.0 162 33.53. Сугур 88-140 3-15 37,5 4,6 163 35,04. Юмронкозик 100-350 5-19 37,0 0.7-2.0 156 37-495. Олмахон 150-200 2-15 38-39 ■ 4-5 - -

узунканот - 40-150 (223), чайка - 223, чугурчик - 63-81, F03 - 90-100, лочин - 70-80 км, сапсан лочин улжага ташлани- шида тезлиги соатига 360 км (сек. 100 м)га етади. Айрим кушлар бир кунда: лайлак 200-250 км, вальдшнеп - 400-500, плавунчик - 300 км масофани учиб утади. Сиртлоннинг улжа­га ташланишидаги тезлиги (500 м масофани) соатига 90 км га етади. Виз юкорида кайд этганимиздек, турли ^айвонлар турлича узунлик ва огирликка эга (7-жадвал).

Page 109: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

№ Хайвонларнинг номлари Тана узунлиги, см Тана огирлиги, кг1. Б а л и к л а р

1. Угорь, илон балик 125 62. Лосось 160 153. Карп 100 204. Чуртан 200 355. Ок балик 250 14006. Лакка 500 3007. Найза балик 400 14008. Акула 2000 15-18 т.9. Акула (йуколиб кетган) 33 м. 125 т.10. Белуга 438 70311. Кит 30-34 м. 120-190 т.12. Китнинг тугилган боласи 7 м. 2 т.13. Динозаврлар 25 м. 50 т.

2. А м ф и б н я л а р1. Саламандра 23 -2. Катта бака 42 5 кг

3. С у д р а л н б ю р у в ч и л а р1. Илон 40-100 -2. Анаконда 800 см дан ортик -3. Питон 850-900 100-150 кг4. Тим сох' 600-800 1-1,5 т5. Тошбака 40-200 400-600 кг6. Кайман 600 -

9.5. ^АЙВОН ТУРААРИНИНГ Й^КОАИБ КЕТИШ САБАБААРИ

Биосфера ва унинг тарихийривожланиш жараёнида пай- до булган х,амма биолог*ик турлар зарур ва фойдалидир. Х,ар бир тур биосферада фа кат узига хос экологик уринни эгал- лаб, биогеоценознинг ма\сулдорлигини ва баркарорлиги- ни таъминлайди, узининг мавжудлиги билан тирик орга- низмлар Уртасидаги экологик янги бокланишларнинг пай- до булиши учун шарт-шароит яратади. Бу жараён эволюция- нинг фазода ва вакгда чексизлигини таъминлайди. Баъзан чукур Урганилмаган \айвон турлари зарурдек туюлади. Ас-

Page 110: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

лида эса хамма хайвонлар ландшафтнинг нормал ривожла- ниши учун зарурдир. Як,ин вак^ларга к,адар хайвонларни фойдали ва зарарли х,айвонларга булиш кенг тарк;алган эди. Бу фикрнинг нотугри эканлигини кейинги тадкикртлар курсатади. Мутлакр фойдали ёки мутлакр зарарли булган хайвон табиатда йук,. Масалан, бури як,ин вак^гларгача мут­лакр зарарли хисобланган. Аслида, у х,айвонларнинг табиий танланишида катга роль уйнайди. Касал ва нимжон \ай- вонларни тутиб еб, касал таркдлиши олдини олишга ёрдам беради. Шунинг учун буриларни умуман к,ириб юбормай, уларнинг сонини назорат кдгсиш керак булади.

Як,ин вак^ларгача зарарли илонлар к,ирилар эди, хрзир- ги вак^да эса улардан олинадиган зах,ар к;имматли дори- дармонларни тайёрлаш учун хом ашё манбаи булиб крлди. Шунинг учун хам улар мухофаза к,илинмокда ва махсус жой- ларда урчитиш ишлари олиб бориляпти. Мутахассисларнинг аникдашича, хатто, \ашаротлар орасида х,ам ха^иций за- рарлилари кам булади. Улар \ашарот турларининг 1 фоизи- дан камини ташкил кдлар экан. Турларнинг зарарли ёки фойдали эканлиги к^пинча уларнинг микдорига бошик;. Айрим турлар хаддан таищари купайиб кетгандагина сези- ларли зарар келтиради. Шунинг учун хайвонот оламини мухофаза килиш ва ундан рационал фойдаланиш, энг авва- ло, хайвонлар сонини тартибга солишдан иборат. Хайво- нот дунёсини мухофаза к;илиш анча мураккаб. Чунки хай­вонлар табиий мухит ва унинг узгариши билан узвий бог- лик,. Бинобарин, дарёларнинг тартибга солиниши ва сув- нинг ифлосланиши баликдар учун, урмонларни кесиш кун- дуз ва олмахон учун, к^рик; ерларни хайдаш айрим кушлар учун халокатлидир. Шу сабабли хайвонларни мухофаза килиш, асосан, табиий мухитни мухофаза килишга бог- лик,.

Хайвонот олами тикланадиган табиий ресурслар гурухига киради ва кулай шароитда тикланиш хусусиятига эга. Лекин, к,ириб тугатилган хайвон турларини тиклаш мумкин эмас.

Хайвонлар турларининг таркиби ва сони кддим замон- дан буён турли сабабларга кура узгариб келмокда. Табиий

Page 111: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

шароитнинг узгариши таъсири остида айрим турларнинг к,ирилиб кетиш и ва тарк,алишининг к,иск,ариши содир булган. Лекин, табиий узгариш узок, давом этадиган жара- ён б^либ, у жуда секин боради. Бундай узгаришнинг хав- фи катта эмас. Аммо, инсон таъсирида турлар сонининг Узгариши ва бутунлай йук;олиши анча тез руй беради. Бу таъсир к;адим замонлардан бошланган, лекин фан-техни­ка тарак;к,иёти натижасида айник,са кучайди. Инсон хужа- лик фаолиятининг таъсиридан куп хайвон турларининг сони к;иск,арди, баъзилари эса бутунлай й^колиб кетди. Инсоннинг х,айвонот дунёсига таъсири бевосита х,амда билвосита й^ллар билан б^лади.

Инсоннинг х,айвонот дунёсига бевосита таъсири асосан гушт, м^йна, ¿F ва бошк,а махсулотлар олиш учун \айвон- ларни ов к,илишдан иборат. Инсон палеолит даврида олов ва курол ишлатишни Ургангандан буён х,айвонларни куплаб овлаб, уларга сезиларли даражада таъсир курсата бошла- ди. Лекин, ер юзининг турли жойида инсоннинг х,айвон- ларга таъсири турли вак^да ва турли даражада руй берди.

К^пчилик организмлар инсон томонидан тугридан-тугри к;ириш натижасида эмас, балки улар х,аёт кечирадиган таби­ий комплексларни — биогеоценозларни нобуд к;илиш на­тижасида йукрлиб кетмокда. Хар бир йук кдлинган усим- лик тури билан шу усимлик х,аётига боглик, булган камида 5 та умуртк,асиз хайвон тури нобуд булади.

Фауна ва флоранинг ярми учрайдиган тропик урмон- ларнинг 40 фоизи й^к к,илинган. Х,озирги пайтда минутига 20 га майдонда Урмон кесилмокда. Агар, Урмонларни ке- сиш шу тезликда борадиган булса, XXI аср Урталарига келиб, тропик урмонлар ер юзида мутлацо кщ майди, бу- нинг натижасида планетамиздаги хайвонларнинг ярмидан купроги к,ирилиб кетади.

Купчилик хайвон турларининг кирилишига янги май- донларнинг узлаштирилиши: ерларни хайдаш, янги сано- ат комплекларини барпо этиш, й^ллар куриш, шахар ва Кишлокдарнинг кенгайиши ва бошк;алари сабаб б^лмокда.

Курилишнинг к^пайиши, катта-катта майдонларнинг

Page 112: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

кишлок, хужалик учун узлаштирилиши, tof- koh саноати- нинг ривожланиши, дарёларда т^ронларнинг курилиши, тупрок, эрозияси ва бошка сабабларга кура 449 умуртцали \айвонлар тури йукрлиб кетиш хавфи остида турибди. Улар орасида 127 та балик,тури ва 27 амфибиялар тури (уларнинг 80 фоизи) яшаш мух,итининг ёмонлашуви натижасида к,ири- лиш хавфи остида, сутэмизувчиларнинг 158 тури (68 фои­зи), кушларнинг 102 тури (58 фоизи) ва судралиб юрувчи- ларнинг 40 тури (53 фоизи) йукщиш арафасида.

Яшаш шароитининг бузилиши натижасида кирилиб ке­тиш хавфи остида турган хрйвон турларининг энг купи Ши- молий ва Марказий Америкада - 103, Жануби - Шарций Осиёда - 42, Жанубий Америкада - 30, Мадагаскарда - 25, Кариб денгизи оролларида - 23, Тинч океани оролларида - 22, Х,инд океанида - 18, Африкада - 16 х,айвон турилари аник,- ланган.

Турли макрадларда хаддан ташкдри куп микдорларда овланиш натижасида судралиб юрувчиларнинг 47 тури, сут эмизувчиларнинг 121 тури, кушларнинг 53 тури, амфи- бияларнинг 10 тури ва баликутрнинг 19 тури ер юзидан йук, б^либ кетиш хавфи турилмокда.

Айрим турларнинг нобуд б^лишига шаклланган биоце- нозларга яхши урганмаган турлар киритилиши сабабдир. Бунга Австралия ерларига куйиб юборилган куёнлар ва улар­нинг купайиши сабабли катта майдонлар чулга айланти- риб юборганлиги якдол мисолдир. Бундай мисолларни бошкр Китъалардан \ам келтириш мумкин. Балхаш калига куйиб юборилган судак балири, фак,ат шу кулда учрайдиган бал- хаш олабуга балигининг камайиб кетишига олиб келди.

Му^итнинг ифлосланиши *ам хдйвонлар хдётига сал- бий таъсир курсатди. Айн икра, сувнинг ифлосланиши сув ^авзаларидаги \айвонларнинг экологик шароитини ёмон- лаштириб, баъзан уларнинг нобуд булишига сабаб булмок;- да. Сув “ифлосланишдан, айницса, баликдар катта зарар курди. Бал и к, бевосита за^арланишдан таш^ари кислород- нинг камайиб кетишидан \ам зарар куради. Баъзан, ба- ликдар учун хавфсиз б^лган оз микдордаги за^арловчи

Page 113: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

моддалар баликдарнинг озуцаси х^исобланган умуртк;асиз жониворларни улдиради ва баликдар озуцасиз к;олиб, но- буд буладилар.

Ер куррасининг чучук ва uiÿp сувли \авзаларида 20 минг- дан ортик; б ал и к, тури маълум. Урта Осиё сув хдвзаларида 110 дан зиёд балик; тури учрайди. Балиц турларининг анча Кисми овчилик нук,таи назаридан ах,амиятга эга, юзлаб бал и к; зотлари эса эстетик мак;садларда аквариумларда купайтирилади. Сув х;авзаларини зарарли усимликлардан то- залашда (масалан, ок; амур), турли касалликлар тарк,атувчи Хашаротларнинг личинкаларини ва бошкэ зарарли хайвон- ларни ËÿK, к,илишда фойдаланиладиган баликдар мавжуд.

Баликдар коптина мамлакатлар халкдарининг озик;-ов- к;ат ма\сулоти таркибида катта Урин тутади. Турли мамла­катлар а\олисининг окрил билан таъминланишида балик;- лар салмоги 17 дан 83 фоизга етади. Дунё буйича балик; овлаш Ер курраси ахрлисининг сонига нисбатан тез усди. Масалан, 1800 йилда овланган балик; киши бошига 1,5 кг га TÿFpH келган булса, 1900 йили 2,6 кг дан, 1966 йилда дунёдаги х,ар бир киши бошига 18 кг дан балик; овланган.

Ер курраси буйича овланадиган бали^нинг 90 фоизи дунё океанига ва очик, денгизларга тугри келади. Ички сув \авза- ларида балик; овлаш куп мамлакатларда меъёрига етган ва тургунлашган ёки кискэрган. Дунё океанидан балик, ва бошк,а умурткасиз \айвонларни, уларнинг биологик ма^сулдор- лигига зарар етказмасдан, \ар йили 800-900 млн. т. овлаш мумкин. Хрзир эса бунинг 70 фоиздан ортикроги овланади. Бунинг устига сув хдвзалари ифлосланишидан хдйвонлар ма\сулдорлиги пасаймокда. Айрим жойларда баликдар за- х;арланган, овлашни купайтириш мумкин эмас, баъзи ба­ликдар йУколиш арафасида турибди. Буларга Амударё лопа- тонослари, Орол бахриси, Орол сузан балиги, Сирдарё ло- патоноси ва бошк,алар киради. Сув \авзаларининг ифлосла- ниши баликдардан ташкрри сувда \аёт кечирувчи сутэми- зувчилар ва кушларнинг камайишга \ам сабаб бупади.

Инсон хужалик фаолиятининг салбий таъсири натижа- сида, яъни мунтазам ов килиш, балик^шлик ва, асосан,

Page 114: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

хайвонлар яшаш шароитини ёмонлашуви улар микдори- нинг хам, шунингдек, гурлари сонининг хам камайишига олиб келади. Бу жараён айник,са фан-техника тарак^иёти даврида тезлашда. Йигирманчи асрнинг 10 йилида 33 тур, охирги 50 йилда эса 40 тур батамом й^колган.

Айрим \айвон турларининг бутунлай й^кдпиши билан бирга, баъзи тур вакиллари кескин камайган, улар тарцал- ган майдон кискэрган, бошкд турлар эса айрим улка ва мам- лакатларда бутунлай кириб юборилган. Масалан, АКД1нинг Алабама штатида илонларнинг 3 тури, Луизиана штатида пестицидларни куплаб куллаш оцибатида бак,аларнинг 4 тури й^к;олган. Шимолий Американинг жануби-гарбий цисмида баликдарнинг 7 тури бутунлай к,ирилиб кетган. Кавказда ин- сон таъсирида хайвонларнинг 9 тури — шер, ёввойи хукиз - ТУР) кулон, сиртлон, кундуз, буру, ёввойи от, зубр, ва йулбарс, Урта Осиёда турон йулбарси, тувалок, батамом йукщган. Австралия, Африка ва Шимолий Америкада ай- никра куп хзйвон турлари кирилиб битган.

Океандаги баъзи оролларнинг хайвонот дунёси одам- лар дастидан айницса катта зарар курган. Масалан, Гавай оролларида кушларнинг 26 тури ёки бутун турларнинг 60 фоизи кирилиб битган. Маскаран оролларидаги махаллий кушларнинг 28 туридан 24 таси ёки 86 фоизи йукрлган.

Хозирги вакхда 600 дан ортик^турли гурух турлари йукр- лиш хавфи остидй. Хайвонларнинг табиий микдори ка- майиб бориши дунёнинг барча мамлакатларида кузатилиб, жахоншумул муаммога айланмокда, лекин хайвон турла­рининг бундай й^колиб ва камайиб бораётганига уларни режасиз, купайиш имконини хисобга олмаган холда ов кдлиш, кимёвий моддаларни нотурри ишлатиш, соз ва- б^з ерларни хайдаш, урмонларни кесиш, сув хавзаларини куритиш кабилар сабаб булмокда.

9.6. "КИЗИЛ КИТОБ" ВА ^АЙВОН ТУРЛАРИНИНГ МУХОФАЗАСИ

1948 йилда Бирлашган Миллатлар Ташкилоти кршида та- биатни мухофаза кдлиш буйича ишларни бошкррувчи ва кон-

Page 115: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

сультация берувчи орган - Табиатни мухофаза кдлиш Халк;- аро итгифок;и тузилди. Бунга юздан ортик; мамлакатнинг 450 давлат ва жамоат ташкилотлари бирлаштирилди. Табиатни мухофаза к;илиш Халкдро иттифоки (ТМХИ) илмий жамо- атчиликка мурожаат кдлиб, барча мамлактлардаги нодир ва йукрлиб бораётган хайвонлар холатини хар томонлама урга- нишда ёрдам беришга ва уларни мухофаза цилиш йулларини Хамда чораларини топишга чак,ирди. Ноёб ва камайиб бора­ётган х,амда йукрлиш хавфи остида турган барча турларни урганувчи доимий комиссия тузди. Бу комиссия бир неча йиллар (1949 - 1966) мобайнида нодир ва камайиб бораётган хамда йукрлиш хавфи остида турган барча турлар хакдца материаллар ту штаб, махсус “ Кизил китоб” тузди. “К,изил китоб” га киритилган хар бир хайвон турининг к;адимги ва Хозирги таркрлиш жойи, сони, биологик хусусиятлари, дунё Хайвонот богларидаги микдори ва турли мамлакатларда химоя кдгсиш учун цабул к;илинган чора-тадбирлар \ак;ида маълу- мотлар келтирилади.

Хал^аро “ К,изил китоб”га киритилган хайвон турлари бешта тоифага булинган: 1

1. Йуцолиб бораётган турлар. Уларни сак/т б крлиш учун махсус мухофаза чоралари амалга оширилиши лозим. Бун- дай хайвонлар х,ак,идаги маълумотлар к,изил рангли к,огоз- да чоп этилади; бу уларнинг огир, хатарли холатда экан- лигидан далолат беради.

2. Камайиб бораётган турлар. Улар тез ва тухтовсиз камайиб бормокда. Улар хдкидаги маълумотлар сарик, к;огоз- да нашр кдлинади.

3. Ноёб, нодир турлар. Сони кам к;олган булса хам, \озир- ча кирилиб кетиш хавфи йук,, лекин улар микдори анча кам ёки чегараланган худудларда учрайди. Бу турлар хар Кандай тасодифий сабаб билан йук; булиб кетиши мумкин. Масалан, кдндайдир кичик оролда хаёт кечирувчи тур шу ерда кишлок; хужалик ишлари юритилишининг оз булса Хам узгариши натижасида кирилиб кетиши мумкин. Булар Ха^идаги маълумотлар о к; кргозга босилади.

4. Ноанщ турлар. Уларнинг биологияси ва сони хаки да

Page 116: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

етарли маълумотлар булмаганлиги сабабли сонини турри аникдашга имкон йук,- Улар юк,орида келтирилган уч тои- фанинг бирига кириши мумкин. Бу турлар факдт китоб- нинг охирида санаб Угилади.

5. Тегишли чора - тадбирлар курилганлиги туфайли к;айта тикланган турлар. Улар хакидаги маълумотлар яшил ранг- ли кргозга босилади.

1966 йилда “ Кизил китоб” нинг биринчи ва иккинчи жилдлари нашр этилди. I жилд сутэмизувчи \айвонларга багишланиб, 236 тур ва 292 кенжа турни уз ичига олади. Улардан сув каламуши, ок; айик,, кунрир айик, (Тяншань ва Закавказье кенжа турлари), Амур йулбарси, илвирс, к,оплон, сиртлон, цизил бури, зубр, кулон, Бухоро буру- си, шимол буруси (Янги ер кенжа тури), Морал буру, бу- рама шохли эчки, жайрон, мензбир сурури, Атлантика моржи, Гренландия кити, Жанубий Япония кити, тю- ленлардан монах ва курил тюленларининг номларини кел- тириш мумкин.

“Кизил китоб” нинг II жилдига 287 тур ва 341 кенжа тур кушлар киритилган. Уларнинг 8 тури бизнииг мамла- кагимизда яшайди. Булар Кизил оёк ибис, К,ора турна, Уссурия турнаси, Ок, турна, Япония турнаси, Узок, Шарк, ок, лайлаги ва бошк,алар.

“ Кизил китоб” нинг 1971 йилда босилган III жилдида, курукдикда ва сувда яшовчилардан 34 тур ва кенжа тур, судралиб юрувчиларнинг 119 тури хамда кенжа турлари \ак,ида маълумотлар берилган. Бу жилдга У рта Осиёда х,аёт кечирадиган кулранг эчкиэмар хам киритилган. Халк,аро “ К,изил китоб” доим янги маълумотлар билан тулдириб борилади. “ К,изил китоб” га киритилган жонивор к,айси мамлакат худудида хаёт кечирса, уларни сакдаш учун шу мамлакат бутун инсоният олдида маънавий жавобгардир.

Лекин, Халкдро “К,изил китоб” га айрим мамлакатлар- даги нодир ва й^к;олиш арафасидаги баъзи турлар хали киритилган эмас. Шу муносабат билан купгина малакат- лар Халк,аро “ Кизил китоб” намунасида узларининг мил- лий “Кизил китоб” ларини яратдилар ёки яратмокдалар. 1974 йил собик Иттифокда “ Кизил китоб” жорий этил-

Page 117: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

ди, унга нодир ва й^цолиш арафасида турган хайвон ва усимлик турлари киритилди. “ Кизил китоб”га биринчи навбаТда Халк;аро “ К,изил китоб” га кирган хайвонлар тури киритилди. 1975 йилда “Кизил китоб” га кирган хайвон­ларнинг биринчи р^йхати тасдикданди. Бу руйхатга сут- эмизувчилардан 52 тур, кушлардан 65 тур киритилди.

1978 йилда ’’Урмон саноати” нашриётида “ Кизил ки­тоб” (нодир ва йуколиш хавфи остида турган хайвон ва усимликлар турлари) нашр к,илинди. Сутэмизувчилардан 62 тур ва кенжа тур, кушлардан 63 тур ва кенжа тур, амфи- биялардан 8 тур, судралиб юрувчилардан 21 тур \ак,ида маъ- лумот берилган. Миллий “ Кизил китоб” Ш веция, Ав­стралия, Янги Зеландия, АКШ ва бошца мамлакатларда хам бор.

Узбекистон хам турли-туман хайвонларга бой. Хозирги кунда профессор Жалол Азимов (1992) берган маълумотга кура Узбекистон худудида хисобга олинган умуртцасиз ва умуртк;али хайвонларнинг умумий сони 32412 тур ва тур вакилларини ташкил кдлади. Шулардан умуртцасизларга: гельминтлар (1064), паразитлар (500), планктонлар (200), энтомофаглар (30000) тур ва тур вакиллари каби гурухлар киради. Улардан ташк;ари республиканинг турли хУДУДЛари- да 650 дан ортик, умуртк,али хайвонлар, шу жумладан, 79. та балик; тури, 3 та амфибия, 57 та судралиб юрувчилар, 410 дан ортик; кушлар ва 99 та сутэмизувчилар турлари ва тур вакиллари учрайди. Фак;ат Сирдарё ва Амударё вохаси- да, уларда жойлашган сув омборлари ва кулларда балик;- ларнинг 60 дан зиёд тури, амфибияларнинг 3 тури учрай­ди. Республиканинг бепоён чулларида, адир ва улкан тог тизмаларида хамда вохаларкда судралиб юрувчиларнинг 57 тури, сутэмизувчиларнинг 91 тури ва кушларнинг 410 дан ортик; тури учрайди.

Узбекистоннинг хайвонот дунёси, бутун У’рта Осиё хай­вонот дунёси каби, жуда кдцимий ривожланиш тарихига эга. Айрим хайвонлар турлари шу улканинг узида пайдо б^лган, улар дунёнинг бошца жойларида учрамайдилар. Бундай \айвон турларига Орол шпи ва катта куракбурун балик,, Туркистон агамаси, Туркистон геккони, ингичка

Page 118: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

бармокди юмронцозик,, к^к сугур ва бошкдлар киради. Улар республика \айвонот дунёсида ало\ида урин тутадилар.

Кейинги вак^ларда Узбекистон худудидаги нодир ва йукщиб бораётган \айвон ва Усимлик турларини мухрфа- за кдлиш ва уларни купайтириш буйича бир к,атор ишлар килинмокда. 1983 йилда “Фан” нашриётида Узбекистон “ Кизил китоби” нинг бирйнчи жилди босмадан чикди. Бунда 63 турга мансуб булган умурткдли х,айвонлар хасида маълумотлар берилган, улар ичида 22 тур сутэмизувчи- лар, 32 - кушлар, 5 - судралиб юрувчилар ва 5 та баликдар турининг номлари келтирилган. Узбекистон “Кизил кито- би”га Узбекистон худудида учрайдиган хамма х^айвонлар киритил.ган. Улардан тацщари, республика “Кизил кито- би”га 5 куш тури (ок; лайлак, ок;куш-ок,кул, кичик бургут, к,ир-гий, бургут, кулан-баур), судралиб юрувчиларнинг 2 тури (штраух курбакабоши, чипор калтакесак) ва балик,- ларнинг 5 тури (ба\ри балик,, кдлкуйрук,, кичик куракбу- рун балиги, муйлов балик) киритилган. Уларнинг \амма- си хужалик, илмий ва маданий а^амиятга эга ва биринчи навбатда му\офаза цилиниши керак булган турлардир.

Мамлакатимизда ов тугрисидаги дастлабки декретлар- да уша вак^да камайиб крлган сайгок, кундуз, холдор бугу, сув каламуши ва бошца х^айвонлар бутунлай мухрфазага олинган эди. Кейинги кдрорлар билан Бухоро бугуси - хон- гул, морал бугу, кулон, жайрон, сиртлон, йулбарс, ок,куш, гозларнинг айрим турлари ва бош^аларни овлаш бутунлай такикданган. Хрзир сутэмизувчиларнинг 65 тури ва куш- ларнинг 63 турини ов кдлиш ва тутиш ман килинган.

Узбекистонда “Табиатни му^офаза цилиш тугрисида­ги” Конунда (9.XII. 1992) табиатни му^офаза килишнинг асосий йуллари крнун ва к,оидаларини х;амда мухрфаза килинган объектлар белгиланган.

Узбекистонда ов к,илиш ишлари “Ов ва овчилик хужа- лиги х.ак.идаги кридалар” асосида тартибга солинган. Бу хужжагда хай вон ресурсларининг умумий хукук,ий режи- ми ва ов тартиби \амда овчилик хужалигини ташкил к,илиш системалари белгиланган.

Page 119: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

X БОБ

ТАБИАТААН ФОЙДАЛАНИШНИНГ ЭКОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ ВА иктисодий

АСОСЛАРИ

“Табиий ресурслар” тушунчасини к^пчилик олимлар турлича тал^ин к,илишади. Академик И.П. Герасимов би- лан профессор Д. JI. Арманднинг фикрича, “Табиий ресурс­лар - кишилар бевосита табиатдан оладиган ва уларнинг яшашлари учун зарур булган хилма-хил воситалардир”.

Ик^исодчи-географ, профессор Ю.Г. Саушкин электр энергия олиш, озик-овкдт ма\сулотлари ишлаб чицариш учун фойдаланиш мумкин булган табиий компонентлар- ни ва саноат учун хом ашёни табиий ресурсларга кирита- ди. Ик^гисодчи-географ A.A. Мини табиий ресурслардан фойдаланиш шакллари ва йуналишларига к,араб, уларни иктисодий жих;атдан классификация цилинишини бирин- чи уринга цуяди. Классификацияда табиий ресурслар мод- дий ишлаб чи^аришнинг асосий секторларида ва ишлаб чикаришдан ташкдрида фойдаланилишига к;араб гурух,- ларга ажратилган.

Табиий ресурслар кишиларнинг яшаши учун зарур ман- баларга ва ме\нат воситаларига б^линади. Мукаммалрок. классификация к,илганда табиий ресурслар:

А. Моддий бойликлар ишлаб чик,ариш ресурслари: саноат- га äqußFU, металлар, сувлар, ёгоч - тахта, балин;; цишлок; хужалигида - сув (суюриш учун), овланадиган %айвонлар;

Б. Ишлаб чик;аришдан таищари сфера ресурслари: ичим- лик сув, дарахтзорлар, кишиларни даволаш учун ицлим ре­сурслари ва %оказолар.

Page 120: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

10.1. ТАБИИЙ РЕСУРСЛАРНИНГ КЛАССИФИКА11ИЯСИ

Табиий жисмлар, кишилар фойдаланадиган энергия турларига ресурслар дейилади. Ресурс французча суз булиб, “яшаш воситаси” деган маънони билдиради. Табиий ре­сурслар кишиларнинг яшаши учун зарур булган шундай воситалардирки, бу воситалар жамиятга бевосита эмас, балки ишлаб чицарувчи кучлар ва ишлаб чицариш восита- лари орк,али таъсир этади.

Табиий ресурслар инсонларнинг яшаш воситаси булиб, инсон уларни табиатдан олади ва уларсиз ишлаб чик;а- риш фаолиятини амалга ошира олмайди. Табиий ресурс­лар инсонга ози^-ов^ат, кийим-кечак, ёк;илги ва энерге­тика хом ашёлари бериши сабабли яшаш ва ишлаб чикд- риш фаолиятининг зарурий шартидир. Табиий ресурслар- нинг тури жуда хилма-хил булиб, улар ижтимоий ишлаб чицаришда моддий техника базасининг таркибий к,исми- дир. Табиий ресурслар комплекси фойдали казилмалар, ицлим, сув, тупрок,, усимлик, хайвон ресурслари, атом ресурслари ва планетар \амда космик ресурсларни уз ичига олади. Табиий ресурслардан т^гри фойдаланиш ва уларни му\офаза кдлиш учун классификация к,илиш зарур. Таби­ий ресурслар инсоннинг таъсир этиш характерига к^араб икки турга булинади: тугайдиган ва тугамайдиган ёки тик- ланадиган ва тикланмайдиган ресурслар (8-жадвал).

Тугайдиган ресурслар уз навбатида, кайтадан тиклан­майдиган ва кдйтадан тикланадиган ресурсларга булинади. К^айтадан тикланмайдиган табиий ресурсларга ер ости бой- ликлари (нефть, тошкумир, рудалар) киради. Бу ресурс­лардан муттасил фойдаланиш бора-бора улар захираси- нинг бутунлай тугаб крлишга олиб келади. Чунки, улар табиий йул билан к,айта тикланмайди ёки тикланса-да (назарий жих,атдан миллионлаб йиллардан кейин, яъни келгуси геологик даврларда) фойдаланишга нисбатан бир неча миллион марта секинлик билан тикланади. Демак, ресурс-ларни тиклаб б^лмайди, минерал ресур­слардан рационал фойдаланиш , уларни тежаб-тергаб ишлатиш ва уларни казиб олганда хужаликнинг бошк;а

Page 121: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

со^аларига, чунончи, ерларга зарар етказилиш ига йул кУймаслик зарур.

Тикланадиган табиий ресурслар бутунлай йук, булиб кет- майди ва яна тикланади. Уларга тупрокдар, усимликлар ва ^айвонот дунёси, шунингдек, куллар ва денгизлар тагига чукадиган баъзи бир минерал тузлар киради. Бу ресурслар фойдаланиш давомида тикланади. Лекин, улар тиклана оли- ши учун маълум табиий шароит керак. Шароитнинг бузили- ши ресурслар к;айта тикланиш жараёнини секинлаштиради ёки бутунлай тухтатади. Бинобарин, тикланадиган табиий ресурслардан фойдаланишда буларни х^исобга олиш лозим.

Турли ресурслар турлича тезликда тикланади. Масалан, овланган \айвонларнинг тикланиши учун бир ёки бир неча йил, кесиб олинган урмонлар учун камида олтмиш йил, тупрок, чиринди каватининг бир сантиметри \осил були- ши учун эса 300 - 600 йил талаб кдлинади. Шундай экан, табиий ресурсларни сарфлаш суръати уларнинг тикланиш даражасига мувофик; келиши керак. Бу мувофик,ликнинг бузилиши ресурсларнинг тугаб кетишига, урмонлар май- донининг к;иск;ариб кетишига, овланадиган хдйвонлар зона- сининг камайишига сабаб булади. Тупрокдар х;осилдорлиги- нинг камайиши салбий оцибатларга олиб келиши мук;аррар.

Тикланадиган баъзи табиий ресурслар инсон таъсири остида тикланмайдиган булиб кдлиши мумкин. Бунга бу­тунлай йук; к;илиб юборилган \айвон ва усимликлар турла- ри, эрозия натижасида батамом ювилиб кетган тупрок, кат- ламлари киради. Масалан, Испаниядаги кесиб юборилган эман Урмонлари, Зарафшон тогларидаги кесилган арча- зорлар ^ануз кайта тикланмади. Натижада бир вак^лардаги бепоён Урмонлар ландшафти бора - бора чала чулларга айланди. Бутунлай к,ириб юборилган куплаб \айвон турла- ри энди к;айтадан пайдо булмайди. Шундай кдлиб, таби­ий ресурсларнинг тикланиш ёки тикланмаслиги куп жи- \агдан инсоннинг уларга булган муносабатига боглик,-

Тикланмайдиган табиий ресурсларни му\офаза к,илиш- нинг асосий йуллари улардан илмий асосда рационал ф ой­даланиш ва кенг такрорий ишлаб чикдришни амалга оши- ришдан иборат.

Page 122: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Тикланадиган табиий ресурсларни мухрфаза к,илишда энг му^ими, уларнинг тикланишига доимий имконият яра- тишдир. Шундагина бу ресурслар инсонга амалда чексиз хизмат к,илиши мумкин.

Тугамайдиган ресурсларга сув, икдим ва космик ресурс­лар киради.

Сув ресурслари. Сув барча жисмлар орасида энг ажойи- бидир. Сув табиатда учта физик х,олатда — катти к, сую к ва бугсимон \олатларда учрайди. Ер куррасида сувнинг уму- мий микдори битмас-туганмас булиб, хеч к,ачон,узгармаса керак. Бирок;, кишиларнинг х^жалик фаолияти таъсирида сув захираси ва микдори Ер куррасининг айрим к,исмла- рида турли даврларда турлича булиши мумкин. Дунёдаги сувларнинг 94 фоизи океанлардадир. Бевосита фойдала- нишга ярокди чучук сув барча сув захирасининг 1 фоизи- га х,ам етмайди. Бирок,, битмас-тугалмас \исобланган ден- гиз сувлари \ам З̂ та ифлосланиш хавфи остида турибди. Чучук сув эса микдор жихдтидан тугайдиган ресурс х,исоб- ланади, чунки кишиларга \ар к,андай сув эмас, балки иш- латиш учун ярокди тоза сув керак. Ер куррасининг купги- на жойларида сувдан окдлона фойдаланмаслик, дарёлар- нинг саёзланиб крлиши ва бошк,алар ок,ибатида чучук сув микдори кескин камаймокда. Холбуки, сугориш, саноат ва коммунал хужалик учун чучук сувга булган эх,тиёж йил- дан-йилга ортиб бормокда Шунинг учун чучук сувнинг сарфланиши ва тозалиги устидан назорат урнатиш ни\о- ятда зарур тадбирдир. Дунё океанининг суви амалда бит­мас-тугалмас х,исобланади, аммо сувнинг нефть мах,сулот- лари ва бошк;а чик,индилар билан ифлосланиш и натижа- сида унда яшовчи суЕ х,айвонлари ва усимликларнинг яшаш шароити тобора ёмонлашиб бормокда. Бинобарин, сувнинг сифатини, баъзи худудларда эса микдорини \ам жиддий му^офаза к,илишга зарурият тугилди.

Ицлим ресурслари — атмосфера х,авоси, шамол энерги- яси ва ёгинлардан иборат булиб, битмас-тугалмасдир. Бирок,, атмосферанинг таркиби ва у билан боглик, булган сифати механик аралашмалар, саноат ва транспорт газла- ри х;амда радиоактив моддалар билан ифлосланиш и нати- жасида анча кескин узгариши мумкин. Хаво тозалиги учун

Page 123: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

кураш — ресурсни мух;офаза кдлишнинг энг мух,им вази- фаларидан биридир.

Космик ресурсларга — куёш радиацияси, сайёралар нури Хамда денгиз сувларининг кутарилиш ва пасайиш энерги- яси кириб, улар \ам амалда битмас-туганмасдир. Лекин улар инсоннинг актив х^жалик фаолияти таъсири остида ^згариши мумкин. Масалан, саноат ша\арларида атмосфе­ра таркибининг ^згариши, яъни ифлосланиши, куёш ра­диацияси микдорига таъсир килади. Чунончи, атмосфера таркибида карбонат ангидрид газининг орта бориши ра­диация микдорининг пропорционал равишда ортишига сабаб булади. Демак, атмосфера х^авосини мухрфаза кдлиш, аввало, унинг тозалиги учун кураш демакдир. Шундай к,илиб, захирасининг табиий “ресурс” - бойлик сузи жуда кенг маънони билдиради. Табиий ресурсларга ердан оли- надиган хом ашёлар, энергия, курилиш материаллари, сув, турли минерал тузлар, металлар киради.

Кбайта тикланувчи ресурсларга ёмгир суви, шамол энергияси, озик-ов^ат, пахта, жун, усимлик, х,айвон, гид­роэнергия, куёш энергияси, ядро энергияси кабилар ки­ради. Булар х,аммаси куёш энергиясининг таъсир кучи \исо- бига кайтадан тикланади, яъни утган йили йигиб олйн- ган пахта, галла ишлатилади, уларнинг Урнини бу йилги х,осил тулдиради.

Кбайта тикланмайдиган ресурсларга кумир, нефть, мис, темир, уран, олтин, туз кабилар киради. Улар миллион- миллион йиллар давомида хрсил б^лган ва захиралари че- гаралидир. Кбайта тикланмайдиган ресурсларни минерал ресурслар деб х,ам юритилади. Бу ресурслар инсон хаётида жуда катта урин тутади ва инсон уларсиз х;аёт кечира олмайди.

Табиий ресурсларнинг барча турлари кои н отн и н г турли жойларида турлича такримланган. Хатто, к,айта тик- ланадиган чексиз куёш энергияси \ам ер юзининг х,амма жойига бир хилда нур сочмайди.

Хозирги вак^нинг энг долзарб вазифаси — ер юзидаги барча табиий ресурслардан тежамкорлик, акд-идрок би- лан фойдаланиш, келажак авлодларга ^ам ер, х,ам сув, *ам мис, кумуш, кумир, нефть, олтин, газ каби тиклана-

Page 124: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

диган ва тикланмайдиган турли хилдаги энергия манбала- рини цолдиришдан иборатдир (Эргашев, 1994).

8-жадвалТабиий бойликлар классификациям

(Реймерс, 1990)

Табиин бойлнкларнингтурлари Табиий бойлнкларнинг манбалари ва фойдаланнш даражаси

1. Энергия бойликлари (ресурслари) хар кандай механик, киме ва физикавий, табиий, сунъий энергиялар

1.1. Кубш энергиясикуеш нурлари ва хамма энергия жарабнлари: шамол, тулкин, оким, хаво иссиклиги, сувнинг устки ва остки катламлари хароратнинг фарки

1.2. Космик энергияси космик нурларнинг хамма турлари1.3. Денгиз тулкинларини кутари-

лиши ва пасайиишдан хосил буладиган энергия

ойнинг тортиш кучи асосида океанлар юзасида хосил буладиган энергия

1.4. Геотермал энергия Ер каърининг энергияси

1.5. Гравитацион ва босим энергияси хаво, сув ва тог жинсларининг потенциал ва кинетик энергияси (босим, жинслар босими)

1.6. Атмосфера электр кучларихозирча хужаликда фойдаланилмайдиган (кулланилмайди)

1.7. Ер магнетизми энергия манбаи сифатида хозирча фойдаланилмайди

1.8. Спонтан кимёвий реакциялар ва атомнинг табиий парчаланиш энергияси

сунъий тезлаштиришдан парчаланган атом энергияси АЭС ларда фойдаланилади

1.9. Биоэнергия тирик организмлар колдикларидан хосил буладиган хамма энергия турлари

1.10. Иккиламчи энергия шакли электромагнит, радиацион колдиклар, каттик чикиндилар энергияси

1.11.Нефть, табиий газ, кумир, катламлар, торф энергияси энг кучли энергия манбалари

1.12. Атом энергияси атом ядросининг парчаланишидан хосил буладиган энергия

1.13. Термоядро энергияси енгил атом ядросининг огир ядро билан кУшилишдан хосил буладиган энергия

2. Атмосферанинг газ ресурслари2.44. Атмосферанинг айрим газ

б<*йлнклариозон экрани, кислород ва ис газининг мохиятлари

2.15. Гидросфера газлари сувда эриган газлар гидробионтлар учун зарур

2.16. Тупрок газларитупрок газлари, ер остида, тупрок катламларида учрайдиган хайвонлар. Усимликлар учун зарур

2.17. Озон экрани планетадаги тирикликни УБН лардан сакловчи парда

2.18. Фитонцидлар ва учувчи биоген моддалар

тирик организмлар усимлик, хайвон ва инсон учун зарур моддалар

2.19. Атмосферанинг ион таркибиогир ва енгил ионлар инсонлар саломатлиги, хайвон ва усимликлар усиши, купайиши учун зарур

2.20. Газларбилан ифлосланиш Ер устидаги турли бойликларни бузувчи

Page 125: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

3. Сув бойликлари3.21. Атмосфера намлиги атмосферадаги парлар3.22. Оксан, денгиз сувлари денгиз, океан сув бойликлари

3.23. Курукликлардаги сувлар даре, к^л, булок, сув омборлари, ховуз, кичик вактинча сув хавзалари, чучук ва шур сувлар

3.24. Усимлик ва хайвонлар билан боглик намлик

арид районларида усимлик ва хайвонлар учун катта ахамиятга эга

3.25. Гидрогеологик бойликларер ости сизот сувлар, тупрокдаги эркин ва молекуляр намлик

4. Литос< lepa бойликлари

4.26. Тупрок ва тупрок ости тог жинслари

Организм, сув, хаво, геологик жинсларнингбир - бирига таъсиридан табиий хосил булган литосфера катлами

4.27. Геоморфологик тузилиш ресурслари

Жойнинг геоморфологик холатига кчраб хужаликни юритиш

4.28. Метал рудалар ва казил-ма бойликлар

Маълум тог жинсларида тупланган казилма бойликлари

5. Продуцснт-^снмлнк ресурслари

5.29. Усимликларнингтурлар сони, биомассаси, махсулоти

Усимликларнинг турлар таркиби, улар хосил киладиган бирламчи махсулот ва ер юзи экосистемасинингтургунлигидаги мохияти. Фойдали ва зарарли усимлик турлари

6. Консументлар ресурслари6.30. Консументлар (хайвонларнинг

турлар таркиби, бномассаси, иккиламчи махсулоти, фойдали ва зараркунанда турлар)

Экосистемани тургунлиги ва бошкарилишидаги усимликлар билан бирликда катнашадиган хайвон турлари.

7. Редуцент ресурслари

7.3!. Редуцентларнингтурлари

Редукнентларнинг фаолияти, парчаланиш, чириш жараенларида катнашиши ва физико - кимйвий активлиги. Экосистема узгаришларида катнашиши

8. Пылим ресурслари

8.32. Табий иклим ресурслари Экосистемаларда иклим омилларининг курсаткичлари

9. Рекреацион антропоэкологик ресурслар

Инсонлар хаёт фаолияти ва дам олишлари учун зарурий табиий шароит

10. Билиш - информатик ресурсларПланетанингутмиш ва хозирги холати тугрисидаги билимларга имкон берувчи табиий объект ва вокеликлар.

11. Макон ва вакт ресурслари

Ер юзида инсонлар сонининг ортиб бориши билан турли районларни, сув ва хавони ифлосланиши, бу экологик муаммони ечиш учун вакгнинг камлиги.

Page 126: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

10.2. ТАБИИЙ ЭНЕРГИЯ ТУРЛАРИ, МАНБАААРИ ВА УЛАРНИНГ МУ^ОФАЗАСИ

Ер - Куёш системасининг узига хос бир сайёраси булиб, \озирга кадар фак^ат ундагина х,аёт мавжуддир. К^ёшдан келаётган энергия Ердаги ^амма ^аётий жара- ёнларнинг асосий манбаи х,исобланади. Масалан, Куёш- дан келаётган 99,9 фоиз энергиянинг 19 фоизи космик фазога кайтади, 34 фоизи атмосферада ютилиб кета- ди, 47 фоизи эса Ер юзасига етиб келиб, уни шимиб олган яшил усимликлар х,ар йили 180 млрд. т. биомасса хрсил кдлиш билан бирга, атроф - мухдтга 300 млрд. т. кислород берадилар. Кислород, уз навбатида бутун тирик жонзодларнинг нафас олишида, улик табиатдаги оксид- ланиш жараёнларида к^атнашади.

Куёш энергиясининг усимликларга утиши фотосинтез жараёни натижасида кислород ажратиш ва органик модда- лар хрсил булишига кетади. Улар, уз навбатида бошца орга- низмлар (\айвонлар, инсонлар)нинг нафас олишини ва озик;- ланишини таъминлайди. Бу узига хос куёш энергиясининг бир формадан иккинчи формага утишдир:

Француз олими Филипп Сен - Маркнинг (1971) маъ- лумотига кура, дунёдаги энергиянинг асосий манбалари куйидагича:

/. Кбайта тикланмайдиган энергия:

а) атом энергияси 547000 трлн. кВт.с.б) газ, нефть, кумир 55000 трлн. кВт.с.в) ернинг ички энергияси 134 трлн. кВт.с.

2. Тикланадиган энергия манбалари

а) %уёш энергияси 580000 трлн. кВт.с.б) тулк,инлар энергияси 70000 трлн. кВт.с.в) шамол энергияси 1000 трлн. кВт.с.г) дарёлар энергияси 18 трлн. кВт.с.

Page 127: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Хозирги кунда дунёда 9 млрд. Т.У.Т энергия ишлатила- ди, бундан 100 йил олдин шу ишлатилаётган энергиядан 20 баробар кам ишлатилган. XX асрнинг бошида асосий ёкдлги манбаи булиб тошкумир ва кунгир кумир (31 фоиз), нефть ва газ (59 фоиз), гидроэнергия (7 фоиз) ва ядро энергия (3 фоиз) \исобланган.

Бизнинг асримиз охирида ер юзасидаги ахрлига хдр йили 20 - 25 млрд. Т.У.Т. энергия керак булади. Планетадаги ёкдл- гининг умумий кури (запаси) 12,5 - 15 трлн. Т.У.Т.ни таш- кил кдлади. (Т.У.Т. — тахминан ёцилги тоннаси).Хозирги ик^исодий тежамкорлик йули билан 3,5 трлн. Т.У.Т. хдр хил энергия турларини ердан олиш мумкин. Шуларга кумир (80 фоиз), нефть (10 фоиз), табиий газ (10 фоиз) киради. 1973 йили булиб Утган Бутундунё нефтчилар конгрессида нефть бойлиги 7,1 млрд. т. \исобланиб, унинг 40 фоизи Як;ин Шарк, мамлакатларига, 7,5 млрд. т.си Хитой ва Ин- донезияга, 4 фоизи Америкага тугри келган. Дунё буйича ёк;илгининг бу турини ишлатилиш мумкин булган х,ажми 500 трлн, м3 булиб, ундан АКД1 га - 15 фоизи, Як,ип Шаркда - 10 фоизи, Рарбий Европага - 3 фоизи, Африка, Жанубий Америка ва Хитойга - 39 фоизи тугри келган.

Дунё буйича кумир ресурслари 1200 млрд. т. га етади, унинг уртача кдзиб олиниши х;ар 10 йилда 1 ,5 - 2 маротаба ошиб бормокда. Масалан, 1982 йили собик, Иттифокда 718 млн. т., АКД1 да 720 млн. т., Хитойда 666 млн. т. атрофида к^мир к,азиб олинган. Хар 10 йилда нефть казиб олиш кум ирга нисбатан 3 - 5 маротаба куп булган.

Ер к;аъридан казиб олинган турли ёк,илги турлари, бир томондан, хужаликка энергия манбаи сифатида фойда кел- тирса, иккинчи томондан атроф - му\итга салбий таъсир кУрсатиб боради. Яъни коинотнинг 80 фоиз ифлослаНиши шу ёкдлги турларининг колдикдаридан, чанг ва тутундан иборатдир.

Хозирги энергетика манбалари табиатга антропоген куч- нинг таъсири натижасида \осил булмокда. Энергияни иш- лаб чицариш, бир жойдан иккинчи жойга кучириш ва тур­ли жойларда фойдаланиш замоннинг му^им муаммолари- дан бири булиб к;олмокда. 1986 - 2020 йиллар ичида олина-

Page 128: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

диган энергия 1950 - 1985 йиллар ичида фойдаланилган энергиядан икки баробар ортган ва 390-430 млрд. Т.У.Т.ни ташкил килади. 1970-1978 йиллар ичида энергиядан фой- даланиш 30 фоизга ортган.

1986 йилда б^либ утган Бутундунё энергетикларининг Х П Гконгресси материалларига кура цазиб олинадиган ресурслардан кумир ва магнитнинг Урганилган захираси 838 млрд. т., нефть ва конденсат - 94 млрд. т., табиий газ захира — 85500 км3 га тенг. Шу конгресс материалларига к^ра (млрд. т. шартли ёк,илги - Т.У.Т.): кдттик, ёк,илги - 1280 (3860), нефть-138 (51), нефтга ухшаш ёк.илри-19 (434), табиий газ - 105 (223), уран - 37 (46) млрд. Т.У.Т. га тенг (9-жадвал).

Аник, ^исобларга кура, кумир захираси 430 йилга, нефть - 35 йилга, табиий газ - 50 йилга бемалол етади. Бу х,исоб- лар шуни курсатадики, 2000 йилгача дунё буйича энерге­тика ресурслари бирдан-бир глобал муаммолардан х,исоб- ланиб, ундан кейинги даврда нефть ва газ энергияси жуда х,ам тансик, булади ва янги кушимча к;ийматли энергия манбалари топишга тугри келади. Кушимча энергия ман- баларига битумиоз кумлардан, сланецлардан фойдаланиш киради.

Баъзи мамлакатларда нефть казиб олиш анча к,иск;ар- тирилган. Масалан, АК,Ш нинг 1985 йилдаги маълумотига к^ра 1985 йили 440 млн. т. нефть казиб олинган, 1990 йили 20 млн. т. , яъни 120 млн. т. камайди.

Профессор A.C. Астахов маълумотига кура, кумир к,азиб олиш захираси 2060 йилгача етади. Бизга маълумки, кумир 800 йил давомида кдзиб олинади ва ундан ёк,илги энерги­яси олинади. Шу давр ичида ердан к,азиб олинган умумий кумирнинг ярми кейинги 30 йилга тугри келади.

Page 129: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

9 - жадвалДунёнинг саноати ривожланган мамлакатларидаги минерал

хом ашёнинг асосий турлари захираси(Панфилов, 1990).

Хом ашй турлари Минерал хом ашё захираси1981 йил боши 2000 йил боши

Кумир, млн. т. 719817 780000Темир рудалари, млн. т. 89283 130500Марганец рудалари, млн. т. 2343 2900Никель, минг. т. 36335 51015Кобальт, минг. т. 1891 3250Вольфрам, минг. т. 1650 2381Молибден, минг. т. 6784 10450Бокситлар, милн. т. 12637 20100Хом рудалари, млн. т. 3504 3547Мис, млн. т. 390 541Кургошин, млн. т. 109 161Цинк, млн. т. 147 255Капай, минг. т. 2946 4330Фосфат хом ашёси, млн. т. 31276 31320Калий тузлари, млн. т. 16220 15427Табиий олтингугурт. млн. т. 319 567Асбест, млн. т. 71 119

1983 йилда ер юзи ахолиси 2,6 х 1020 = Дж. энергия иш- латган. Бу энергияни к^мир, нефть, табиий газ, гидро­энергия ва атом энергияси ташкил килган. Бу курсаткичга Осиё ва Африка халк;и томонидан к^лланиладиган ^тин, г^запоя, тезак каби энергия турлари кушилса, ер юзи а\олиси фойдаланадиган энергия х,ажми 3 х 1020 = Дж. га етади.

Агар ер к^аъридан 7135 млрд. т. кумир цазиб олинса, бу курсаткичнинг кучи 2,1 х 1023 = Дж. га тенг булади. Умуман, кумир захираси географик жи^атдан нотекис жойлашган. Унинг уртача 43 фоизи собиц СССР худудида, 29 фоизи - Шимолий Америкада, 14,5 фоизи - Осиё мамлакатлари- да, асосан Хитойда ва 5,5 фоизи - Европада, 8 фоизи - боища жойларда учрайди.

Юк,орида келтирилган манбалар шуни к^рсатадики, энергиядан фойдаланиш йил сайин мураккаблашиб, унинг асосий х;осил к;илувчи манбалари камайиб бормокда. Кулла-

Page 130: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

нилган энергия билан бир к;аторда, ундан чиккан крлдик,- лар табиатни ифлослантирмокда. Янгидан-янги энергия турларини топиш билан бир каторда, унинг крлдикдари- ни кдйта ишлатиш, атроф-му^итни сакдаш йулларини \ам ишлаб чициш зарур.

10.3. ИССИ1^\ИК ЭНЕРГЕТИКАСИ

Энергиядан фойдаланиш сохасида электр энергияси эко­логик жихдтдан энг тоза энергия манбаи \исобланади. Х,аво- ни ифлосланишининг 25 фоизи кумир электростанцияла- рининг чикиндиси билан боглик,. Масалан, завода олтингу- гурт оксидининг купайиши ёцилги ичида кимёвий модда борлиги ва унинг ёниш пайтида газсимон оксидга (асосан 5 0 г к,исман - 5 0 3) айланишидан иборат. Олтингугурт ангидриди х,авонинг говори кдтламига чик,иб, тарк^алиб кети- ши учун 180, 250, ^аттоки, 320 метрли трубиналар курил- мокда, 100 м баландликка курилган трубиналардан чик;а- ётган тутунлар ва улардаги майда чанг, за\арли моддалар 20 км атрофга тарк,алиб, инсон соглигига унча зарар кел- тирмайди. Трубина к,анча баланд булса, тутуннинг юкрри- га кутарилиши ва унинг тарцалиш майдони шунча куп б^ла- ди. Масалан, 250 м баландликдаги трубинадан чицаётган тутун 75 км атрофга тарк,алади.

Баъзи иссикдик энергияси манбалари ишлатилганда ол- тингугуртли тутун, чанг чикдди ва бу атроф-му^ит учун анча хавфли. Агарда тутунсиз коксли бирикмалар иссик,- лик энергияси олишда ишлатилса, атроф-мух1итга олтин­гугурт оксиди, азот ва чанг зарарлари кам чикдди.

Бу жараён натижасида кумирнинг 4-5 минг т. ифлос к,ол- дигидан юзлаб гектар майдон, кумирни ]ф и тш учун иш- латилгандан чиццан 500 - 600 минг м3 ифлос сув атроф- му^итни бузади ва ифлосланишига сабаб булади. Масалан, Украинада 1 т. кумир олишда 0,15 - 0,75 т. кщдиц, 1,5 - 12 м3 сув сарфланади ва улар ифлос чик,инди, кщдик, сифа- тида атроф-мух.итга ташланади. Ундан ташцари 1 т. нефть олиш учун 5 т. к^нгир ёки 2 - 3 т. тошкумир ишлатилади.

У збекистоннинг Ангрен ва Кузбасснинг Ж анубий

Page 131: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Абинск кумир конларида кумирни ер остида ёкиб газга айлантириш йули билан 250 минг кВт. кучга эга бур-газ курилмалари курилган. Бундай жараёнда кумир газга айла- нади ва газ х;амда бур трубиналар ёрдамида электроэнер­гия вужудга келади. Бундай электростанцияларнинг кучи 100 мВт га тенг булиб, жуда кам сув сарфланади, кумир крлдикдари - шлак эса йул курилишларида ишлатилади.

1989 йилда атроф-му\итни экологик тоза тутадиган, иф- лосламайдиган иссикушк энергия комплекслари яратиш буйича танлов эълон кдлинган. Шу асосда яратилган иссик,- лик энергияси комплексларининг чик,индиларида кул — 0,05, олтингугурт оксидлари — 0,2 - 0,3, азот оксидлари 0,15 -0,23/Н м3 дан ошмаслиги кузда тутилган. Чунки баъзи электр станциялари атроф-му^итни \аддан ташкари ифлослан- тириб юборди. Масалан, Экибастуз ГРЭС х,ар йили 15 - 16 млн. т. кумир ёкдди. Атрофдаги дашт кул билан тулса, иккинчи томондан шу ГРЭС атрофидаги х^авога чикдци- ган зарарли моддаларнинг микдори нормадан 15 баробар ошиб кетган.

Собик СССР даги ГЭС ларда ёкдладиган цаттик, ёк,ил- ридан *ар йили 100 млн. т.дан ортик, кул ва шлак \осил б^либ, атроф-му^итни ифлослантирган.

Япония олимлари кумир кулига 25 фоиз цемент ва 75 фоиз сув кУшиб, тайёрлаган аралашма йул курилишида иш- латилмокда. Бу усул анъанавий усулдан 60 - 70 фоиз арзон.

Хозирги вак^да дунёнинг барча давлатларида кумирдан экологик зарарсиз фойдаланиш йулларини ишлаб чик,иш асосий муаммо булиб цолди. Чунки, факрт бизнинг кумир саноатимиз \ар йили ер ости конларидан кора кумли, юк;ори кислотали 2 км3 сувни ер устига чикдриб ташлайди. Бу \ажмдаги сув Россиянинг Клязма, Березина, Баргузин каби дарёларининг бир йиллик ок;ова сувига тенг.

Ундан ташк^ри, кумир крлдикдари юзлаб тор тизмала- ри хрсил келади, уларнинг баландлиги 50-60 метрга ета- ди. Ер юзидаги 17,6 минг кумир конларининг колдикдари- дан 6,8 мингги ёниб туради ва атмосфера углерод оксиди, азот, олтингугурт каби зарарли моддаларни таркатади.

Page 132: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Айник,са, олтингугуртнинг диоксидли бирикмаси жуда за- рарли. Шунинг таъсири натижасида Донбассда донли ^сим- ликларнинг х;осили 27 фоизга, гречиханики 25 фоизга, ка- рамники 12 фоизга, маккажухориники 43 фоизга камайиб кетган. Олтингугурт факат усимликларгагина эмас, балки, кушлар, уй х^айвонлари ва инсон соглиги учун х,ам зарар- лидир.

Иссикдик энергиясининг яна бир манбаи — нефть булиб, у инсониятга жуда кдцимдан маълум. Бу тугрида Геродот, Плутон, Плиний кабилар уз асарларида маълу- мот бериб утганлар. Кддимда нефтни тугридан - тугри уй- ларни ёритиш, дори сифатида ишлатганлар.

Нефтни к,айта ишлаш корхонаси биринчи марта 1937 йил- да Бакуда курилган, 1874 йилда уларнинг сони 123 тага етиб, 5 млн. пуд керосин ишлаб чицарилган. Утган аср охирларида нефтдан, асосан, керосин ва ёгловчи материаллар олинган. Автомобиль саноатининг ривожланиши билан нефтдан оли- надиган бензин, энг цимматли ёцилги х1исобланиб крлди.

Нефтда х;аммаси булиб 15 фоиз бензин булади, холос. Нефтдан турли ёкдлгилар, мойловчи материаллар, вазе­лин, нефткимё хом ашёлари, ч^кма олтингугурт, нефтли битум каби материаллар олинади. Нефтнинг 50 - 60 фои- зигина ишлатилади, крлган цисми ТЭИ ларда ёк,иб юбо- рилади. Шунга к,арамай, нефть боища ёк,илги манбалари олдида жуда устун х,исобданади, атроф - мухитни кумирга нисбатан кам ифлослантиради. Лекин, минглаб тонна нефть ортилган катта кемалар тук,нашиши, агдарилиши натижасида, улардаги нефть денгиз ва океан юзаларини ифлослантириб, у ердаги усимлик, кушлар ва бош^а \ай - вонларнинг нобуд б^лишига сабаб булмокда.

Газ иссицлиги. Табиий газ атроф-мух,итни ифлосламас- лиги жи^атидан кумир ва нефтдан юкрри туради. Табиий газ, асосан метандан иборат булиб, у ёнганида жуда кам микдорда олтингугурт ангидриди ва углеводород, чанг ва азот оксидлари чик,аради. Экологик жих,атидан зарарсиз б^лганлиги туфайли \ам хужаликда газдан фойдаланиш жуда х,ам ортиб бормокда. Баъзи газ конларида олтингу-

Page 133: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

гурт H2S формасида учрайди, шунинг учун \ам табиий газ H2S дан тозаланади, чунки у газ кувурларининг коррозия- га учрашига олиб келади. Собик; Иттифокда 1990 йилда табиий газ олиш 835 - 850 млрд. м3 га етган ва 250000 км келадиган умумий газ узатиш тармоги тузилган. Хозирги кунда 230 - 250 млн.дан зиёд а^оли газдан фойдаланмокда. Газдан фойдаланиш катта ша^арлар ва саноат марказлари \авосининг тоза хрлда булишига сабабдир.

Бир катор электростанциялар нефть кдзиб олишдан чик,аётган газ хисобига ишламокда. Бундайлардан 1987 йили ишга тушган Сургут ГРЭС - 2 нинг кучи 800 минг кВт. га тенг.

1990 йилнинг охиригача нефть билан чицаётган газдан фойдаланиш 90 фоизга етказилган. “Татнефтгаз” жамоаси нефтли газдан фойдаланишни 95,5 фоизга етказди. Хозир- ги вак^да Донецк ва Караганда кумир ^авзаларида метан газининг захираси 80 млрд. м3 ни ташкил этади ва 218 та кумир шахталарида газ тупловчи курилмалар 1,7 млрд. м3 метан газини туплайди. Ундан таш^ари Караганда \авза- сидаги 12 та шахтадан бир система тузилса, х̂ ар йили 168 млн. м3 газ омборга йигилади. Бу, ;уз навбатида 200 минг Т.У.Т. энергия тежалади ва умумий тузилган система учун кетган харажат 1 ,5 - 2 баробар крпланиши собик; Иттифок, даврида режалаштирилган эди.

МГД - магнитогидродинамик электростанция

Хозирги вак^даги электр токи, асосан, органик манба- дан келиб чик;адиган иссикушк хдсобига (кумир, нефть, газ) хосил б^лади. Хатто, энг такомйллашган ГЭСКПД лар х,ам фацат 40 фоиз атрофида электр энергияси бера- ди, холос. Иссикушк энергиясининг 2/3 кдсми бекорга ат- роф-му^итга кетмокда, яъни табиатни — \авони, тупрок;- ни, сувни ифлослантирмокда, табиат цонунларини, унинг тургунлигини бузмокда.

Хозирги вакхда собик; Иттифок^инг турли худудларида МГД установкалари курилган. Масалан, Рязань ГРЭС да 500 мВт кучга эга МТД - энергоблоки курилиб битирилди. Ундан ке-

Page 134: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

йин 1000 мВт кучга эгалилари ишга тушади. Улар газ ва мазут ёкдпписида ишлайди. Лекин, бу хрлат атроф-мухитни газ ва бошк,а ёкдпги крлдикдари билан ифлосланишига сабаб була- ди. Шунинг учун х,ам иссикушк электростанциялари МГД - генераторлар билан ишласа, ёк;илрига сарфланадиган маблаг 3 баробар камаяди, атроф-мухитга ташланадиган зарарли мод- далар 2 баробар камаяди. Келажакда \еч цандай курилма МГД- генераторлар курилмаси урнини боса олмайди.

Водород энергетикаси. Водород энергетикасини кенг куллаш атроф-мухит тозалигини сакуташда катта ахамият- га эга. Водороднинг ёнишидан ажраладиган иссикушк 28000 ккал/га тенг. Бу нефть ва нефть махсулотларининг иссик;- лик энергиясидан 2 баробар, кумирникидан эса 4 баробар . юк;оридир. Дунё б^йича водород бир йилда 200 млрд. м3 ишлаб чик;арилади. Шунинг ярми аммиак ва 30 фоизга якини нефтни кайта ишлаш заводларида ишлатилади.

Водород асосан сувдан олинади. Дунёда биринчи булиб 1986 йили Японияда оддий сувдан водород олиш тажрибаси заводида 35 соатлик циклда 18 литр водород ва 9 литр кисло­род олинган. Шу давр ичида термохимик усул ёрдамида маг­ний оксиди, олтингугурт икки оксиди ва йод ишлатиш йули билан сув водород ва кислородга ажратиладиган булди.

Собик, Иттифокда 1988 йили “ТУ - 155” самолёти кури- либ, у водород энергияси ёрдамида ишлайди. Водород олиш учун сув ва электр ёки атом энергияси керак, холос. Энер- гиянинг хамма турлари ичида энг самаралиси водород энер­гияси булиб, у экологик томондан атроф-мухит ифлосла­нишига, турли зарарли моддалар, чанг ва тутун тарк,али- шига, ишлаб чик^ариш кдлдикдари колишига, туплани- шига сабаб булмайди.

10.4. ГИДРОЭНЕРГЕТИКА

ГЭС ларнинг асосий манбаи энергия ресурслари доим ок,иб турадиган дарё суви хисобланади. ГЭС лар атроф- мухитни хавони, сувни, тупроцни чанг, кул, азот ва ол­тингугурт оксидлари билан ифлослантирмайди.

Масалан, Красноярск шахрида Енисей дарёсига курил-

Page 135: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

ган ГЭС таъсирида ёз пайтида дарё сувининг харорати +25° дан +7° гача пасайган, к;ишнинг 40 даражали совуги- да Енисей суви Красноярскдан утгандан кейин 300 км. ма- софада музламайди, дарё буйлари к,алин туман билан к;оп- ланиб, борлик,, табиий \олатда кУринмайди, 100 м. чу- курликка эга булган сув омбори жуда хам катта майдонда- ги узлаштирилган хосилдор ерларни, утлок,зорларни сув остида к;олдирди.

Хозирги вакхда ГЭС сув омборлари томонидан 90 минг км2 ер ёки х;ар бир ишлаб чицарилган кВт учун 0,5 м2 ер сув остида крлган. Шу жумладан, 0,17 м2 /кВт га копилок хужа- лик ерлари ва 0,23 м2 /кВт га урмонзорлар сув остида дол­ган. Сув омборларининг курилиши натижасида сув хавзаси- нинг циргокдари емирилди, атроф, табиий му\ит узгари- шига олиб келди, ер ости сувларининг сат\и кУтарилди.

Ернинг шУрланиии \олатлари Узбекистонда курилган турли сув омборлари (Туямуйин, Толимаржон, Чордара, Кайроцкум, Андижон) атрофида якдол сезилмокда. ГЭС лар курилиши билан хосил буладиган сув омборлари ба- лик^иликка имкон беради. Лекин, шу районларда му^ит х,арорати пасайиши натижасида пахтанинг очилиши op­eara сурилмокда, куплаб хосилдор ерлар, утлоцзорлар сув тагида крлиб, тиклаб булмайдиган х;олда нобуд булмокда. Масалан, Олтой tofh улкасидаги Катун ГЭС курилиши натижасида 630 минг гектар ер сув остида кдлди.

Хозирги вакхда кичик ГЭС нинг мо^ияти ортиб бор- мокда. Чунки, уларни дарёларда \ам куриш билан бирга, улар табиий шароитни мутлак; Узгартирмайдилар. Кичик ГЭС посёлкаларни, кишлокдарни энергия билан .таъмин- лай олади. 1952 йили 6614 та кичик ГЭС лар булган. 1959 йили уларнинг сони 5000 га камайган, лекин энергия кучи 481,6 минг кВт га ошган.

Кейинчалик катта кучга эга булган ГЭС лар Волга, Дон, Днепр дарёларида, Сибирь, Урта Осиё дарёларида кури­лиши мулжалланган.

Page 136: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

10.5. АТОМ ВА ТЕРМОЯДРО ЭНЕРГИЯСИБутун дунё атом энергиясига оид ташкилотнинг ке-

йинги маълумотига кура дунёда 429 та АЭС булиб, улар- нинг умумий кучи 3 млрд. кВт га тенг. Атом электростан- циялари дунёдаги электроэнергиянинг 15 фоизини ишлаб беради. АЭС нинг купи Америкада жойлашган, яъни дунё­да бор АЭС ларнинг ярмидан купи АКД1да булиб, улар 101,4 млн. кВт энергия ишлаб чи^аради.

Бир неча мамлакатларда АЭС энергия ишлаб чикариш- да асосий Урин эгаллайди. Масалан, Болгария электр энерги- ясининг — 30, Швейцариянинг — 35, Швециянинг — 39, Бельгиянинг — 50, Франциянинг — 65 фоиз энергиясини АЭС энергияси ташкил этади. Россия (37,1 млн. кВт), Япо­ния (29,3), Канада (11,8), Испания (75), Тайвань (4,9), Чехия (3,2), Хиндистон (1,5 млн кВт) каби давлатларда АЭС мав- жуд.

АЭС - энергия ишлаб чик,аришнинг энг юк;ори ютуги булиши билан бирга, у узига ало\ида эътиборни, э\тиёт- корликни талаб к;илади, чунки Чернобйль, АКД1, Анг­лия, ГФР каби мамлакатларда АЭС нинг аварияга учраши бунга якдол мисол була олади.

1986 йили Чернобйль АЭС аварияси вак^ида ядро ёк,ил- гиси жуда юк,ори ^ароратда (700 - 900°) темир, тош, кум билан эриб, улардан хрсил булган плутоний заррачали чанг-тузон атроф-мух;итга тар калган. Бунинг натижасида Чернобилга якдн жойлашган Украина, Белоруссия ерла- рига радиоактив чанг-тузон тушган. Ерда, сувда, усимлик, ^айвон ва одамлар танасида радиоактивлик ортиб кетган. Хозирги вак^да шундай радиоактивлашган юзлаб к,ишлок;,' посёлка а\олилари бопща жойларга кучирилган. Демак, АЭС лардан фойдаланишда жуда хдм э\тиёткорлик талаб цил и над и, акс \олда табиат ва ундаги бутун тириклик но- буд булади. Шунинг учун хам юкрри техникавий маълумот асосида АЭС ларни ишлатилсагина, улардан самарали фойдаланиш мумкин. 1971-1984 йилларда 14 та мамлакат- нинг 151 та АЭС ида авария содир булган. Бунинг натижа­сида табиат ва ундаги тириклик катта хавф остида кол га н.

Page 137: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Хозирги вак^да АЭС лар куриш учун танланадиган жой Хар томонлама кУриб чик;илади, яъни шу ернинг сейсмик полати, етарли микдорда сув, АЭС да ишлайдиганлар ва уларнинг оиласи учун яшаш жойи, мактаб, поликлиника каби муаммолар \ар жи^атдан урганиб чик^илади. АЭС нинг битта реактори ишлаши учун 1000 га як;ин инженер-тех­ник ходимлар хизмат к;илиши керак. Дунёнинг турли мам- лакатларида АЭС лар сони купаяди, турли кувватдагила- ри курилади, улар хисобига нефть, газ, кумир каби ёк,ил- гилар бошк;а жойларда фойдаланилади.

1987 йили собик; Иттифокда АЭС нинг 42 та энергобло­ки ишлаган. Улардан ташкэри Игналинск, Курск, Жану- бий Уральск,. Крим, Смоленск, Запорожск, Калининск, Татаристон каби жойларда янги энергоблоклар курилган.

АЭС лар нормал ишлаганда ядродан газсимон ва учиб кетувчи моддалар (криптон, ксенон, йод кабилар) атроф- мух;итга жуда \ам кам микдорда тарк;алади. Янги курилаёт- ган АЭС лар шу ерда ва як,ин жойларда яшовчи а\оли соглигига зарар етмайдиган даражада такомиллаштириб курилмокда.

Бутун дунё АЭС ларини эксплуатация к;илиш ассоциа- циясидаги 4 та регионал марказ АЭС ишларини бошк;ара- ди. Биринчи марказ АКД1 нинг Атланта шахрида, унга Ши- молий ва Жанубий Америка мамлакатлари царайди. Ик- кинчига Иарбий ОврУпа мамлакатлари га Париж маркази хизмат кдлади. Учинчи марказ Москвада булиб, у Шарций Оврупага, Осиё мамлакатлари эса туртинчи уюшма — То­кио марказига к^арайди. Шу марказлар компьютер система асосида бир-бири билан боглик, булади. Бундай \ам ж и\ат- ликни ишлаб чик;ишдан асосий мацсад — реакторларнинг зарарсиз ишини таъминлаш ва атроф-му^итни ядро билан ифлосланишдан сакдашдан иборат.

Битга 1 млн. кВт кучга эга булган АТЭЦ нинг бир кунлик ишига 16 кг ядро ёк,илги керак, холос. Бу бир темир йул состави орк;али келадиган мазутнинг ёк^илги кучига тенг. Воронежда 1000 мВт кучга эга булган АТЭЦ нинг 2 та реактори курилиб, у 400000 га як,ин а^олили шахррни ис-

Page 138: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

сикдик, иссик, сув билан таъминлайди. Бу эса, уз навбати- да 900000 т. ёк,илгини, яъни тошкумир ва нефть мах,сулот- ларини тежайди ва шу билан атроф-мух.итни турли чанг ̂тузон, олтингугурт, азот оксидлари билан ифлосланиш- дан сакдайди.

Лекин, АТЭЦ ларнинг шундай самарадорлигига кара- май, Чернобиль АЭС даги фожиадан кейин Белоруссия- нинг пойтахти Минскдан 37 км нарида АТЭИ курилиши тухтатилди. Унинг урнига газда ишлайдиган Минск ТЭЦ-5 курилиши мулжалланган.

Хозирги вакдда ердан к;азиб олинадиган ураннинг 1 фоизигина АЭС ларида ёк;илги сифатида ишлатилади. Крлган 9.9 фоизи эса чик;инди сифатида ташланиб, ат- роф-му^итнинг тупрогига, сувига, хавосига ^амда тирик жонзодларга, шу жумладан, инсон соглигига жуда катта зарар етказади.

Крзогистоннинг Мангишлок, (БН - 350) ва Свердловск областининг Белоярск АЭС ида (“БН - 600”) тезлашган нейтронда реакторлар ишлайди. Уларда сув урнига иссик,- лик олиб юрувчи сифатида эритилган натрийдан фойда- ланилади. Унинг кдйнаш холати 900° ва шу \ароратда натрий бурга айланади, реактор ичида босим ошади. Бу хрлатда реактор “узини-узи” учиради, босим пасаяди, портлаш булмайди.

Хозирги кунда олинаётган электроэнергияни 70 фоизга як^ини нефть, газ, кумир, торф х,исобига булади. Улар- нинг табиатдаги захираси аранг 200 - 300 йилга етади. Шунинг учун термоядро энергиясининг хиллари келажак энергия манбаи х;исобланади. Чунки, бир кунда 1 млн. кВт энергия олиш учун 750 т. кумир ёки 400 т. нефть ёки 250 гр. уран - 235 ёки 34 гр. огир водород сарфлаш керак. Уларда огир водород — дейтерий жуда кенг таркдлган, манбаи чексиз. Энергия манбаининг кдйси биридан фойдаланиш- дан кдтьи назар, у атроф-мух1итга, тирик жонзотларга за­рар келтирмаслиги керак.

Page 139: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Ер ости геотермал иссик, сувларидан иссикдик энергия- сининг манбаи сифатида фойдаланиш атроф-му\ит тоза булишида жуда катта а^амиятга эга. Собик, СССР худудида 50 дан о р тщ ер ости иссик; сув х,авзалари топилган. Туркис- тон ^удудида х;ам 10 дан ортик, иссик, сув булокдаридан фойдаланилади.

Бундай геотермал иссик, сувларга Тожикистондаги Хожа Обигарм (+90°), Обигарм (+70°) иссик, булокдари, К,иргизис- тоннинг Жалолобод шахридаги иссик; булокдар (+37 -45°), Еттиогуз, Ок; сув иссик; булокдари (+38 -65°), Тошкентда ер остидан топилган иссик, сувлар (+70 +75°) мисолдир.

Топилган хар бир ер ости иссикдикманбаидан х,ар куни камида 15 млн. м3 иссик; буг ва сув олиш мумкин. Бу эса бир йилда олинадиган 100 - 150 млн. т. к^мир демакдир. Ер к;аъри иссикдик энергиядининг манбаи х,исобланади. Унинг 3 км чукурлигидан 8 х 1017 кДж геотермал энергия олиш мумкин.

Ер ости иссик, сувлари ^исобига биринчи электростан­ция асримизнинг бошида Италиянинг Тоскана провинция- сида, кейинчалик эса Янги Зеландия, АКД11, Японияда курил ган.

Собик, Иттифокда 1967 йили тажриба-саноат Паужетск ГеотЭС Камчаткада курилди, унинг кучи 5 мВт га тенг. Унда ишлаб чик,арилган электр энергияси дизель электро- станциясидан олинган энергияга Караганда 2,6 маротаба арзонга тушган. Х,озирги вак^да Шимолий Кавказ, Крим, Карпат орти каби районларда ГеотЭС куриш учун текши- риш ишлари олиб борилмокда.

Дунё буйича 100 дан ортик, геотермал электростанция- лар бор. Уларнинг умумий кучи 3 млн. кВт га тенг. Курил- ган бу типдаги электр станциялари табиий кулай ерларга жойлашган, яъни ердан иссик; сув Узи ок,иб чикдци ёки унча чукур эмас ва бир оз к;азиб, сув чик,ариб олиш мум­кин. Бу со^ада энг огир мех,нат — ер к;азиш х,исоблана- ди. Ундан таищари, ер остидан чик;адиган иссик, сув- нинг купи ш$ф, турли тузларга бой булади. Казиб чик,а- рилган сувни тежамкорлик билан, билиб ишлатилмаса,

Page 140: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

атроф-му^итни, айник,са тупрокни шурлаб, атрофдаги кукаламзор ерларда турли фойдали усимлик ва \айвон- ларнинг йукщиб кетишига сабаб булиши мумкин.

10.7. КУЁШ ЭНЕРГИЯСИ

Куёш энергияси чексиз, тамом булмайдиган энергиядир. Бу энергия энг тоза, атроф-му\итга, биологик \аётга, тирик организмларга \еч кдндай зарар к,илмайдиган энергиядир. Бундан ташцари, куёш энергиясидан кенг фойдаланиш би- лан планетанинг миллион - миллион йиллар давомида туплан- ган энергия захирасига х,еч кдндай зарар келтирилмайди.

Х,ар йили Куёшдан Ерга келаётган энергия, ер к;аъри- даги турли манбаларнинг иссикдигидан 10 баробар куп. Собик, Иттифок, чул зонасининг 1/10 к,исмига тушаётган цуёш эн ерги яси д ан ф ойдаланиш и м к о н и я ти булса, электрстанциялар кувватидан 30 баробар ортик, энергия захирасига эга булиш мумкин.

Куёш энергиясидан самарали фойдаланиладиган худуд- ларга Украина, Молдавия, Кавказ, Урта Осиё, Крзогис- тон, Россиянинг жанубий ва Узок, Шаркнинг айрим ра- йонлари киради. Бу ерларда куёшли кунлар бир йилда 2200- 3000 соатга етади. Шу вак^ ичида куёш энергияси 1м2 жойга 1200 - 1700 кВт соатни ташкил этади. Куёш нуридан фойда­ланиш учун \ар йили 200 минг м2 Куёш коллекторлари тай- ёрланади ва улар ёрдамида сувлар, уйлар иситилади.

Бизга маълумки, Куёш - энг буюк термоядро реактори, у секундига 4 млн. т. водород ютади ва уни гелийга айлан- тириб, чексиз микдорда энергия ажратади. Шунинг учун \ам мутахассислар бу энергиядан фойдаланиш йулларини изламокдалар. Бу тадцик;отга Архимед асос солган. У ойна орцали куёш нурини боск,инчи римликларнинг парусли кемаларига йуналтиради ва кемаларни ёндириб юборади. Бунинг натижасида Архимед узининг она шахри Сираку- зани боскинчилардан сакдаб кщади.

1985 йили Кримнинг Шелкино посёлкасида биринчи куёш электростанцияси ишга туширилган. Ундаги бир ге­лиостат 45 ойнадан иборат булиб, умумий майдони 25м2

Page 141: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

га тенг. Улар доим куёшга к>араб туради. Курилма атрофига 1600 та гелиостат жойлаштирилган 1600 х 45, бу 75 минг куёш нурини кайтаради ва бир нукп'ага парогенераторга ёки 60 т. ли сув крзонига йуналтиради. Бу ердаги сув 250° С гача исийди. Ундан хрсил булган буг 40 атмосфера боси- мида кувурларга утк;азилиб, электрогенераторларни ишга солади ва саноат токи х;осил б^лади.

Куёш нуридан фойдаланиш усулларини Узбекистан Фанлар академияси олимлари х;ам ишлаб чик,ишган. Улар- нинг жихрзлари Паркентнинг Кумушкон к;ишлоги атро- фида ва бошка жойларда курилган. Курилган жи\озларда йигиладиган куёш энергияси турли сохдларда (сув иси- тиш, уйларни, иссик?(оналарни иситиш ва бош^алар) фой- даланилмокда. КЭС лардан фойдаланиш — чексиз ва \еч тамом б^лмайдиган иссикдик энергияси ^исобланиб, ат- роф-мух;итга, ундаги тупрок,, сув, \аво, усимлик, хайвон- лар ва инсонга мутлакр зарар келтирмайди.

10.8. ШАМОА ВА АЕНГИЗ ТУАЦИНДАРИ ЭНЕРГИЯСИ

Табиатнинг турли-туман, бйз биладиган ва билмайди- ган сирли кучлари к^п. Шулар жумласидан шамол ва ден- гиз тулцинларидан олинадиган энергия — экологик тоза, зарарсиз энергия х;исобланади.

Шамол энергияси. Маълумки, \ар йили дунёнинг турли жойларида кучли шамоллар - довул, бурон, тайфунлар, денгиз штормлари натижасида сон-санок;сиз бахтсизлик- лар вужудга келади. Шамолнинг кучи 200 км/соатга етади. Олимларнинг \исобга кура, Россия худудидаги шамоллар- нинг умумий кучи 10 млрд. кВт га тенг. Бу ;эса унлаб энг кучли ГЭС лар демакдир.Россиянинг шимолий районла- , ри, Охота денгизи, Камчатка, Крим ороллари кдргокда- ри, Приморск Улкаси, Рарбий Сибирь, Крзогистон, Урта Осиёнинг баъзи туманларида шамол доим эсиб туради. Хозирги вакхда шу жойларда 200 дан ортик; АВЭЦ курил- малари ишлайди. Уларнинг умумий кучи 4 кВт га тенг. Шулардан биттаси 70 м чукурликдан бир кунда 15 - 20 м3

Page 142: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

сув тортиб чик,ариш кучига эга. 1986 йилда Волга буйидаги Печерск к,ишлогида 2000 кВт кучга эга буладиган ШЭС куриш режаси ишлаб чик,илган.

Тулцинлар энергияси. Охота денгизи киргок^арида ден- гиз тулк,инлари вак^ида сув 9 - 13 м баландликка кутари- лади. Бу жуда катта энергия х,исобланади. Россиянинг Овру- па к,исмидаги сув тулкинларидан бир йилда 40 млрд. кВт г. электр энергияси олиш мумкин. Лекин денгиз ва дарё сув- ларининг тулк,инлари фасллар ва куп йиллик даврий узга- ришларга эга. Тулк,инларнинг бир кутарилиб (± 40 м), бир пасайиб туриши ойнинг фазолар буйича ^ар 14 кунда Узга- риши асосида булади. Ой ва Куёш \аракатининг йиллик Узгариши х;ам сув тулк,ини узгаришига олиб келади.

Шу сабабларга кура сув тулк,инларидан фойдаланиб, Франциянинг Бретен киргокдарида XI асрда цурилган би- ринчи тегирмон билан XVII асрда Беломоряда курилган тулк,ин электростанцияси орасида жуда узок; вак^ утган. Ле­кин илм-фан ва техниканинг ривожланиши бу масалани \ар томонлама \ал к,ила бошлади. 1970 йили Баренц денги­зи киргокутрига (Мурманск шаэфига як,ин) Кислогубск ГЭС курилган, унинг умумий кучи 400 кВт га тенг.

Океан ва денгиз тулк,инларининг кучи жуда катта. Рос­сия киргокдарини ювиб турувчи тулцинлар кучи турлича, яъни К,ора денгиз тулкинларининг кучи 6 - 8 кВт/м, Бол­тик, денгизиники 7 - 8 кВт/м, Каспий денгизиники 22 - 29 кВт/м га тенг. Буларни х,исобга олиб, бу энергиядан унум- ли фойдаланиш керак. Тулк,инлардан олинадиган энергия экологик жихатдан атроф-му^итга хавф солмайдиган энер­гия манба х;исобланади.

10.9.БИОЭНЕРГЕТИКА

Биоэнергияга усимлик ва х,айвонларнинг, к;ишлок, х^жа- лик ма^сулотларининг колдикдари (сомон, гузапоя ва х,.к.), кишлок, ва шах,арлар биомассаси - чик,индиси киради. Бу к,олдикдар ер юзида 800 млрд. т. ни ташкил кдлади, унинг 200 млрд. т. си ^ар йили к,айта тикланади ва бу курсаткич 100 млрд. т. нефтга тугри келади.

Page 143: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Урта хисобда \ар йили Россияда \осил булган чик,ин- дилардан биогаз (70 фоиз метан ва 30 фоиз С 0 2 х,осил булади) олиш мумкин. Бу, уз навбатида 100 млн. т. тахми- ний ёк,илги демакдир. Ундан ташкэри чициндилар кбайта ишланса, улардан'150 - 180 млн. т. юк;ори сифатли органик угит олинади. Унда 6,25 млн. т. азот, 3 млн. т. фосфор, 7,5 млн. т. калий каби минерал тузли ^ f h t о л и ш мумкин.

Хозирги вакхда умумий энергия хрсил булишида био­масса энергиясининг ^иссаси турли мамлакатларда турли- ча. Масалан, AKJLLI да биомасса энергияси - 3, Оврупа мамлакатларида — 5, Россияда — 3, Германия ва Англия- да - 2,5 фоизни ташкил килади.

БМТ нинг маълумотига кура, Хитойда, асосан, шахсий хужаликларда 7 млн. биогаз жи^озлари булиб, улар йилига 100 млрд. м3 газ чик;аради. Бу, уз навбатида 100 млн. т. тах- миний ёкдлрига турри келади. АКД1 да олинадиган уму­мий энергиянинг 4 - 5 фоизини биоэнергия ташкил килиб, бу 150 млн. т. тахминий ёкилгига турри келади. Россияда биоэнергия 4,5 фоизга етади. Биомассадан олинадиган энер­гиянинг экологик мохияти жуда х,ам катта, яъни милли- он-миллион тонна чик;индилар ишлатилиб, атроф-му\ит, тупрок;, сув, хдво ифлосланмайди. Фойдали ерлар чицин- ди билан банд булмайди. Оцар сувларга чицинди ташлан- майди.

10.10. КЕДАЖАК ЭНЕРГИЯСИ

Биз юкррида келтириб утган энергия олиш манбалари булмиш кумир, нефть ва газдан олинадиган энергиянинг альтернативй сифатида гидроэнергияни, атом ва термо­ядро энергиясидан фойдаланишни кУриб чикдик.

Кумир, нефть ва уларга як,ин келадиган энергия манба- ларини ердан к,азиб олиб, уларни ёк;илги сифатида ишла- тиш натижасида турли чанг-тузон ва зах1арли газлар хрсил булганлигидан, атроф-мух.итни экологик ифлослантириши- нинг сабабчиси — атом-ядро энергияси жуда келажаги бор- дек куринди. Лекин, бундан фойдаланиш х,ам узига хос тех­ник талабларни юзага келтирмокда. Яъни атом ядросининг

Page 144: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

цолдикутри (чанги, радиацияси, тулцини) атроф-мухдт- га, табиятнинг бутун тирик жонзотига катта зарар кел- тириши Япониянинг Херасима ва Нагасаки фожиасидан, Крзогистоннинг Семиплатинск атрофидаги ядро бомба- ларининг синовидан, Чернобиль АЭС ининг портлаши- дан кейин х,еч кимга сир б^лмай к;олди. Бундай жойларда тириклик ^ирилиб кетишига сабаб булувчи радиоактив- лик бир неча минг йиллар давомида сакданиб колади. Инсонларда турли касаликлар купайди, яъни крк бузи- лади, рак, юрак, ошк,озон-ичак, тери, суяк касалликла- ри ва уларнинг янги хиллари келиб чикдци. Бу, экологик жихдтдан тирикликнинг фожиаси хисобланади.

Атом энергияси турларининг муцобили сифатида гео- термал энергияни, куёш энергиясидан, шамол, сув тулк,ин- лари каби экологик тоза энергия манбаларидан фойдала- ниш й^лларини куриб чик,иб, келажакда ер юзида энер­гия етишмаслиги ёки инцирози б^лмаслигига ишонч хрсил килдик. Чунки, коинотда энергия манбаларининг хили к^п ва улар чексиз микдорда. Бундай энергия манбаларига сув- дан олинадиган водород энергияси мисол булади. Яъни Кар бир см3 денгиз суви 1016 дейтерия атом сакдайди. Дунё океани 1,35 х 1024 см3 га тенг. Бу, уз навбатида ундан синтез килиб олинадиган дейтерия х1исобига чикдциган энергия 10,7 х 1027 = Дж тенг булади.

Ундан ташкэри факдт шамолдан 1015 Вт га, сувдан эса У рта Осиё ва Оврупада 2,2 х 10й = Вт, Африкада 1,3 х 10“ = Втва Океанияда 0,11 х 10" = Вт га тенг энергия олинади.

Коинотнинг энг кучли энергия манбаи, бутун тирик- ликни энергия билан таъминловчи — Куёш энергиясидир. Бу энергия чексиз энергия манбаидир. Факдт ундан фой- даланишда техникавий йулларни ишлаб чик,иш керак, хо- лос. Бу манбадан фойдаланиб, атроф-мух1итни гузал, ман- зарали кукаламзорлаштириш, сунъий гидропоникалар, фото-, химопониклар куриб, турли фойдали усимликлар- ни устириб, окрил, витаминли ва боища хислатли мева- лар, сабзавотлар, озук,а ма^сулотлари олиш мумкин. Булар келажак энергиясининг вазифаларидир.

Page 145: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

ТАБИАТ ИФЛОСЛАНИШИНИНГ ИЦТИСОДИЙ ЗАРАРЛАРИ

Атроф-му^ит ифлосланишида ик^гисодий зарар жуда катта ва турдича булади, яъни:

1. Табиат (сув, х;аво, тупроф ифлосланишидан ахрли- нинг саломатлиги ёмонлашади.

2. Кишлоц хУжалиги, бали^чилик, чорвачилик, урмон хужалиги махсулоти микдори пасаяди ва экологик зарар- ли булади.

3. Корхоналардаги турли ускуналар (тузлар, кислоталар, ишк;орлар, газлар таъсирида) тезда ишдан ч и кади ва улар- ни тиклашга катта маблар сарф булади.

4. Сув хдвзаларини ифлос окрва сувлардан тозалашга, атмосферага захррли газ ва чик,индиларни чик;армаслик учун турли курилишлар ва курилмалар керак булиб, улар учун \ам жуда катта маблар зарур булади.

5. Табиатнинг ифлосланиши инсонларнинг этик ва эс­тетик к,арашларига салбий таъсир к;илади. Инсонлар таби­ат гузаллигига, унинг бузилишига бефарк; булиб крлади-

- лар. Бу хдпат \ар к;андай катта маблардан х,ам юк;ори тура- ди. Чунки, инсон саломатлиги, унинг акд-идрок даража- си юкррилиги \ар бир ишлаб чик;ариш жараёнининг асо- си х^исобланади. Масалан, ичимлик дарё сувига оз мик;- дорда никель тушса, у унча зарарли эмас, лекин шу сувда мис булса, никелнинг зарарлилиги 10 баробар ортиб кетади. Бундай х;олатни Чирчик; «Электрохимпром» заводи окрва- сида кузатиш мумкин. Айрим хрлатларда бу заводдан чи- кддиган ок;ова сувда 1,5-4 г гача никель ва мис \ам д а 5 (7) г азот бирикмалари булиб, шу окрва Чирчик; дарё- сига ташланади. Бу ерда юк;оридаги ик^исодий-эстетик зарарларнинг барча турларини куриш мумкин. Яна бир

Page 146: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

мисол, фак;ат кишлок х^жалик Машиналарининг синиши, металларнинг емирилишидан собик, Иттифокда *ар йили 800-850 млн. сумлик зарар курилган. Емирилган металл сув- га, тупрокда тушиб, уларни за^арлаган. Агар ичимлик сув- да фторнинг микдори 1,5 мг/л дан ортик; б^лса, тирик организм (инсон)нинг тиш эмали емирилади, турли суяк касалликлари келиб чицади. Сувда фтор, цианид каби мод- далар ортиб кетиши сув ^авзаларида балик^арнинг й^ко- либ кетишига олиб келади. Хужалик окова сувларида 20- 30 фоиз короз, 30-40 фоиз озука цолдик^лари, 2-8 фоиз текстиль, 2-4 фоиз ёгоч, 0,3-2 фоиз тери, резина, 1-4 фоиз металл ва 1,6-4 фоиз шиша синиклари булади. Бу кдпдик;- лар сув х,авзаларини, ер усти му^итини ифлослайди., ти- рикликка катта зарар келтиради. Хозирги кунда атроф-му- хдтнинг ифлосланиш даражаси аниклангани билан, унинг бахрсини аниклаш жуда к,ийин. Масалан, Узбекистоннинг пахта экиладиган ерларига йилига урта \исобда гектарига 40-44 кг дан за^арли пестицидлар ишлатилган. Уларнинг 1 тоннаси (1990 йил х,исобига) 11000 дан 3 млн сумгача турган. Демак, ишлатиладиган кимёвий за\арли моддалар- нинг умумий бах,оси аник,, лекин шу моддалар, атроф- мухдтга, улар ишлатилган тупрокда, тупрокдаги тирик жонзотларга ва ерга ишлов берувчи инсонларга пул \исо- бида канча зарар етказиши бизга аник, эмас, аникланган Хам эмас. Иккинчи мисол, Чирчик; дарёсига тушадиган (Чирчик;, «Электрохимпром», Капролактам, УзКТЖМ за- водларини) зарарли ифлос сувларнинг микдори, тарки- би, ер ости ва ер усти сувларини кай даражада ифлос- ланиш и аник,. Л екин, шу ифлос сувлар Чирчик, дарё- сининг доим окиб турадиган сувнинг тирик жонзот­ларга, сувдан фойдаланадиган инсонлар саломатлигига ва улар етиштирадиган мах,сулотларга х,ар йили канча икги- содий зарар етказилиши ^алигача аникланган эмас. Бун- дай мисолларни унлаб, юзлаб келтириш мумкин, яъни саноати ривожланган катта ша^арларда кишлокка кара- ганда темир 22, алюминий 100 марта тез занглайди ва чирийди, емирилади. Бундай хрлатни, айникса енгил ав-

Page 147: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

томашиналарнинг турли кисмларида куриш мумкин. Занг- лаган, емирилган цисмлар, гилдиракларнинг умумий ба- \оси аникланган, лекин турли автомашина ва боища транс- портлардан атмосферага чикдциган за^арли газларнинг асл ба\оси ноаник. Масалан, Узбекистан буйича йилига сано- ат корхоналари, автотранспортлар 4,2 млн. т за\арли газ- ларни атмосферага чицаради. Тошкент шах;ридаги 190-200 мингта автотранспортдан йилига 380-400 минг т. дан зиёд турли за^арли газлар, чанг, заррачалари атмосферага чи- Кади. Республика ах;олисининг ^ар бирига йилига Уртача 300 кг, Ангрен, О^ангарон, Олмалик ша^арлари а^олиси- нинг х,ар бирига 1380 кг дан ортик захдрли газ тугри кела- ди, Унинг зарари аник, эмас.

1989 йили за^арли моддаларнинг асосий манбалари — ис- сикдик энергиясидан 14,5 млн. т., кора ва рангли металлур- гиядан 15,3 млн. т., нефть олувчи, уни кайта-ишловчи кимё саноатидан 9,3 млн. т., газ саноатидан 2,7 млн. т., кумир са- ноатидан эса 1,4 млн. т. захдрли газ атмосферага чицарилган.

Атмосферани ифлослантирувчи асосий манбалар — кимё саноати, тиббиёт ва микробиология, курилиш саноатла- ридир. Улардан \авога чанг, туз ва олтингугур кислоталари, хлор, формальдегид ва бошкд за\арли моддалар чик;ади. Узбек исто ндан 1985 йилда атмосферага 2,9 млн. т., 1987 йилда 1,3 млн. т., 1989 йилда 1,4 млн. т., 1990 йилда Олмаотадан — 43 минг, Олмаликдан - 163 минг, Ангарскдан - 387 минг, Бакудан - 667 млн., Москвадан - 294 минг, Магнитогорск- дан - 821 минг, Норильскдан эса 2300 минг т. зах,арли газ­лар (олтингугур ангидриди, азот оксиди, углерод оксиди, фтор, олтингугуртводород, олтингугуртуглерод бирикма- лари), кдггик; заррачали моддалар атмосферага чик;арилган (Охрана здоровья в СССР. М., 1990. С. 182 - 186).

Олдинги ^исоб-китоблар шуни курсатганки, уртача бит- та ГРЭС нинг атмосферага чицарадиган олтингугурт ан- гидридидан \ар бир 1000 киши \исобига к^радиган зарар 10-20 млн. дан ортик сумни ташкил килган. Электростан- циялардаги электрофильтрлар хдр йили 3,8 млн. т. чангни тутиб кол ад и. Агар шу чанг атмосферага чикса, одамлар

Page 148: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

касал б^лади ва шу сабабли куриладиган зиён 35-40 млн. сумни ташкил к,илади.

Америкалик мутахассисларнинг маълумотларига к$фа, атмосферага чик,ариладиган ифлос газлар, чанг 50 фоизга камайтирилса, инсонларнинг умумий касал б^лиши ва улиши 4,7 фоизга пасаяр экан.

Атроф-му\итни ифлословчи омиллар ичида шовцин узига хос урин эгаллайди. Австриялик олим Гриффитнинг маъ- лумотига к^ра, шов^ин сабабли 100 дан 30 хдлатда ин- сонлар тез кдрийди, катта ша^арларда эса уларни умри 8- 12 йилга цискдради. К^пчилик мутахассисларнинг илмий далиллари буйича шовк;ин инсонларни 30 фоиз физика- вий ва 60 фоиз .акд-идрокининг иш фаолиятини пасай- тиради. Шовк;ин 10-40 дб булса, одамнинг иш цобилияти 1 фоизга камаяди. Доимий шовк,инли ишлаб чикариш шаро- итида ишнинг унумдорлиги 40 фоизга камаяди. 500000 ахдлили ша^ардаги шовк,ин туфайли ишлаб чикаришдан йилига 2,5 млн. сумлик зарар келади.

Атроф-му\итнинг тоза хрлда булишини таъминлашда корхоналар ва ташкилотлар олдида куйидаги вазифалар туради:

1. Кушни республикалар билан хдмжи\атликда табиат- ни мухрфаза цилиш ишини комплекс х;олда’ амалга оши- риш лозим.

2. Табиатни мухрфаза кдлиш ва табиий бойликлардан тежамкорлик билан фойдаланишда фан-техника ютукда- рига асосланган иш олиб бориш методларини ишлаб чи- к;иш.

3.. Турли вазирликлар, корхоналар, ташкилотлар, вило- ятлар ишларини умумлаштириб, бир й^налишда, бир мак,- сад буйича иш олиб бориш.

4. Ердан, ер усти ва ер ости сувидан, бойликларидан, хдво, усимлик, хдйвонлардан фойдаланишда умумдавлат назорати булишини таъминлаш.

5. Табиат ва табиий бойликлардан фойдаланишда ик^и- содий меъёрлар, к;оидалар ва стандартларнинг такомил- лашган механизмларини ишлаб чициш.

Page 149: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

6. Республикада, унинг турли худудларида халк; хужали- гининг турли тармокдарига оид ишлаб чицариш кучлари- ни жойлаштириш буйича давлат экологик экспертизаси- дан утган асосли схемани ишлаб чик,иш.

7. Янги техника, технология, материаллар ва моддалар ишлатишда ва к^ллашда, янги к,ишлок, шахррлар, йуллар, корхоналар куришда, айрим завод ва фабрикаларни ре­конструкция цилишда экологик норматив, экспертиза, крнун ва к;оидаларга амал кдлиш, атроф-му^итни бузмас- лик ва унинг тозалигини таъминлаш.

8. Хужалик, саноат колдикдарини, атроф-мудитни иф- лословчи, зах.арловчи моддаларни кумиш учун махсус рух- сатлар бериш ва бу борада ер усти ва ер ости бойликлари, сув, х;аво, тупрок; тозалигини сакдаш, усимлик, \айвон ва инсон мухрфазасини таъминлашни к^зда тутиш, табиий бойликлардан фойдаланиш режасини яратиш.

9. Кури^хоналар, заказниклар, миллий боглар ташкил кдлиш, улар ишларини давлат назорати асосида олиб бо- риш, ноёб биологик ва нобиологик ёдгорликларни руйхатга олиш, усимлик ва \айвонларга оид «Кдзил китоб»ларни такомиллаштириш ва уларга кирган Улик ва тирик ёдгор- ликлар му^офазасини таъминлаш.

10. Табиат ва унинг бойликларига хурмат, эътибор ва мух>аббатни кучайтириш, бунинг учун а\олининг турли табак;алари орасида экологик таълим ва тарбияга оид таш- вик,от ишларини тинимсиз олиб боришни амалга ошириш- дан иборат.

Page 150: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

ТАБИАТНИНГ ЭКОЛОГИК ТУРРУНЛИГИНИ БУЗУВЧИ ТЕХНИКА ВА ТЕХНОЛОГИЯЛАР

Биосферанинг ифлосланиши, табиий бойликларнинг камайиши, экосистеманинг бузилиши, табиатнинг уз- узини тиклаш крбилиятини йукртиши - жуда хавфли ва мураккаб жараёнлар б^либ, уларнинг ривожланиши ин- соннинг хужалик фаолияти билан боглик,- Хозирги кунга келиб, биосфера ^ар хил ифлословчи моддалар, шу жум- ладан, металлар, чанг, суюк; ва цаттик, моддалар, пести- цидлар, радиоактив изотоплар, нефть ма\сулотлари, син­тетик кщдикдар билан захдрланмокда. Бу ифлословчилар атмосфера, гидросфера ва литосферанинг турли районла- рида айланиб, биридан иккинчисига утиб, планетада бир бутун техно-биологик муаммони келтириб чи^армокда.

Маълумки, дунёдаги корхоналарда \ар йили 800 млн. т. крра металл, 60 млн. т. дан ортик, табиатда учрамайдиган синтетик материаллар, 500 млн. т. га як^ин минерал угитлар, 300 млн. т. 150 номга эга булган органик бирикмалар, 8 млн. т. кимёвий зах,арли моддалар ишлаб чикэрилган ва чик;арилмокда.

Фак,ат 1980 йилнинг иккинчи ярмида атмосферага 300 млн. т. углерод оксиди, 50 млн. т. \ар хил углевородлар, 120 млн. т. кул, 150 млн. т. олтингугурт диоксиди чицарилган булса, дунё океанига 10 млн. т. га як,ин нефть махрулотла- ри, 17 млн. т. цаттик, моддалар ташланган. К,ишлок хужалиги ва саноатдан 500 млрд. м3 окова сув табиатга ташланган булиб, бу курсаткичнинг ифлослигини камайтириш учун ундан 5 - 12 баробар купрок тоза сувдан фойдаланиш керак булган.

Атмосферага чик,арилган ва сувга тушган ифлосликлар- ‘ нинг табиий тозаланишида усимликлар катта роль уйнай- ди. Масалан, бир куёшли кунда 1 гектар урмондаги да- рахтлар, буталар 220 - 280 кг углерод диоксидни ютади ва

Page 151: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

180 - 220 кг кислород чик;аради. Ер юзидаги урмонлар бир йил ичида 550 млрд. т. дан ортик углерод диоксидни ютиб, кайта ишлаб, табиатга 400 млрд. т. кислород ажратиб чи- каради, ундан бутун тирик жонзотлар ва, шу жумладан, инсон фойдаланади. Ундан ташцари, 1 гектар урмонзор бир йил ичида 32 - 63 кг чангни тутади, ютади ва табиатда фитонцид моддалар ажратади, улар усимликларда турли касалликларга сабаб булувчи микробларни улдиради. Бир гектар Урмонзор бир кунда 2-4 кг фитонцид ишлаб чика- ради. Шундай фитонцидлар 30 кг катта ша\ардаги зарарли микроорганизмларни йукотади.

Хар йили саноат корхоналаридан 65 млн. т. дан ортик, автотранспорглардан 50 млн. т. дан ортик зарарли модда­лар атмосферага чикзрилади, Атроф-му\итнинг экологик \олати шундай огирки, У'збекистоннинг катта ша\арлари- дан Тошкентда факат 180-190 микгдан ортик; автотранс­порт 300 минг тоннадан ортик, зарарли газларни атмосфе­рага чикаради. Олмалик, Ангрен, Ох,ангарон шахдрлари ахрлиси йилига 1000-1400 кг дан зарарли газ ютади. Узбе­кистан корхоналари йилига 4,2 млн.т. зарарли газларни атмосферага чикаради.

Марказий Осиё республикаларида табиатни мух;офаза кдлиш ва табиий бойликлардан тежамкорлик билан фой- даланиш муаммоларини ечиш ва йулга куйиш буйича ри- вожланган мамлакатлардан 15-20 йил оркада цолди. Бун- дай \олатдан кутулиш учун Ю НЕСКО ва ЮНЕП йули ва дастури буйича экологик таълимни турли й^ллар билан кенгайтириш, амалий ва назарий, экологиядан етук ма- лакали мутахассислар тайёрлаш, халкаро кучларнинг \ам - жамиятни ую ш тириш , экологик ф ондлар, марказлар, ёшларнинг жамоат ташкилотларига ва кенг а^олининг ку- чига ишониб иш олиб борган ^олдагина табиатга як,инла- шиш, унга ёрдам бериш, мусаффо ^аво, зилол сув, тоза тупроцни мухрфаза килиб, инсон саломатлигини сакдаб, келажак авлодга гузал, бой табиат колдириш мумкин.

Page 152: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

12.1. ТАБИАТНИНГ ИФАОСААНИШИ ВА УНИ ОРГАНИЗМЛАРГА ЭКОЛОГИК ТАЪСИРИ

Атроф-мух,итдаги экологик тургунлик бузилишига ин- сон фаолияти ва ишлаб чицарган техникавий воситалар таъсир к,илади. Табиатнинг асосий хдёт мух,ити \исоблан- миш тупрок,, сув ва ^аво бир-бири билан чамбарчас бог- лиц, яъни сув тупрок,сиз, тупрок, сувсиз ва улар х,аво - атмосферасиз, бир-бирига богланмаган х,олда табиий жа- раёнларни ута олмайдилар.

Бизга маълумки, ер кдърининг 3 км кдлинликдаги юза к;исми — литосферанинг энг юза к,исмини тупрок, ташкил к;илади. Ер устида сув — дарёлар, коллар, булокдар, ер ости сувлари, тупрок, заррачаларида эса намлик булади. Ер ва сувнинг усти атмосфера (турли газлар) билан урал- ган, х,аво сувда эриган х,олда х,ам булади. Тупрокдан, сув- дан атмосферага доим турли газлар, буглар к^тарилиб, атмосферадан эса гупрок,к,а ва сувга газлар (кислород, азот, карбонат ангидрид ва бошк,.) моддалар >аиб турди.

Табиатнинг шу уч асосий к,исми уртасидаги абадий бог- ликдик уз навбатида тупрокда, ер - х,аво му^итида, сувда учрайдиган тирик организмларга бевосита ёки билвосита таъсир к,илади.

Планетанинг тирик организмлар яшаган ва яшаётган Кисми - биосферада доим моддалар ва энергия алмашини- ши кузатилиб туради. Бу хдписа, уз навбатида биосфера- дан тирик модданинг доимий ^аракатини ва тургунлиги- ни таъминлаб туради.

Табиатнинг экологик \олати ва унинг тургунлиги бузи­лишига инсон фаолияти билан боглик; булган турли иш­лаб чик,ариш корхоналари (заводлар, фабрикалар), нефть кудукдари, х^жаликлардаги машина-трактор станцияла- рининг чик,индилари, к,ишлок, хужалигида ишлатилади- ган кимёвий моддаларни ортикда ишлатиш каби х,олатлар сабаб булади.

Ишлаб чик,аришдан чик,к,ан ва табиатни ифлословчи моддалар атроф-мух,итга тугридан-тугри салбий таъсир к,илади ва уни турли хилда ифлослайди. Ифлословчи модда-

Page 153: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

лар сунъий булиб, улар планетанинг бирор-бир жойига хос эмас. Шунинг учун х,ам БМТ талабига асосан аник;жой- сиз, аник, вактсиз ва аник; микдорда б^лмаган модцаларни ифлослантирувчи моддалар деб айтилади.

12.2. ТАБИАТНИНГ ИФАОСААНИШ Й?АААРИ

Атроф-му^итнинг ифлосланиш турлари: механик, кимё- вий, биологик ва физикавий йуллар.

1. Табиатнинг механик ифлосланишида атмосферага чан г чициши, турли за\арли кдттик; заррачалар хдмда айри'м предметлар тушиши тушунилади. Масалан, космик аппа- ратлар ва ракеталар учирилиши, уларни фазода портлаши натижасида \озирги кунда атмосферада 13000 - 14000 дан ортик, турли катта-кичикликдаги металл парчалари сунъ­ий йулдошлар каби учиб юрмокда, улар космик аппарат- лар учун жуда хавфлидир. Турли парчалар космик аппа- ратлар билан тукнашиб, уларни ишдан чикдриши мумкин. Ядровий портлашлардан крлган турли аппарат кдсмлари миллионлаб гектар ерларни яроцсиз х1олга келтирган, юкрри радиоактив моддалар, шиша, темир, пулат ва бошкд мух;итнинг к,олдик,лари ифлословчилардир.

Табиатнинг механик ифлосланишига яна бир мисол: сув \авзаларига бетон, шиша, машина-трактор цисмлари ташланиши сув \авзаларидан фойдаланишни огирлашти- риш билан бир каторда, сувнинг биологик таркибини бу- зади (ёмон \ид, таъм, ёг булади). Фойдаланилган ерларда етиштирилган сабзавот - полиз экинларидан (карам, по­мидор,) кейин ерда полиэтилин парчалари колади. Улар тупрокда газ ва биологик модда алмашинишини бузади. Полиэтилин парчалари тупровда куп йиллар давомида сак,- ланиб кщади.

2. Атроф-му^итнинг ким'евий ифлосланиши — турли газ- си мон, сую к, ва катти к, кимёвий элементлар ва бирикмалар табиатга ташланиши ва уларга салбий таъсир утказишдан иборат. Масалан, завод ва фабрикалар х;амда автотранспорт- дан чик;аётган за\арли газсимон чик,индилар атмосфера \аво- сини ифлослантириш билан бир кдторда, уни зах.арламокда.

Page 154: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

За^арланган х;аво уз навбатида тирик жонзотларни, шу жумладан, инсонни *ам за^арлаб бормокда. Турли кор- хоналардан чик,аётган окрвалар дарё, канал, кул ва денгиз сувларини ифлосламокда. Улардаги тириклик нобуд булмок,- да. Ундан ташк,ари, турли кимёвий бирикмалар (гербицид- лар, пестицидлар) экин майдонларида куплаб ишлатили- ши натижасида (54-55 кг/га; Озарбайжонда 183 кг/га) тупрок, зах,арланиб, ундаги биологик фойдали организмлар йуцо- либ, тупрок, унумдорлиги камайиб, ердан олинган махрулот эса экологик тоза эмаслиги аникданмокда (тарвуз, узум, крвун, пиёз, сабзи, картошка, бодринг ва боищалар).

3. Биологик ифлосланиш — атроф-му\итга турли орга­ник аэрозоллар, антибиотиклар, бактерия - вируслар ва бошк,а микроорганизмларни тушишидан юзага келади. Улар чикдндилар ташланган, чиринди куп жойларда булиб, бошца тирик жонзотларда турли касалликлар келиб чик,и- шига сабаб булади. Республикамиз тупрокдарида пахта якка \окимлиги туфайли экинзорларда патоген микроорганизм- лар ва Fusarium, Verticillium замбуруклари сони ортишига сабаб булади. Алмашлаб экишга амал цилиш бундай сал- бий оцибатларга барх,ам беради (Шералиев, 2001).

4. Физикавий ифлосланиш — табиатдаги Улик ва тирик жинсларнинг ^аммасига бир текисда таъсир утказади. Бун­дай ^олатга турли ишлаб чик,аришларнинг цолдикдарида- ги электромагнит, ёруглик, иссикушк ва ионли нурланиш- лар сабаб булади. Масалан, ядровий портлашлардан \осил булган нур, иссикдик ва ионли радиациялар.

12.3. ТАБИАТНИ ИФАОСДОВЧИ МАНБАААР

Турли технологик жараёнлар табиатнинг х,ар хил к,исмла- рини ифлослаши мумкин. Жумладан, металлургия цехи- дан чикдан чициндилар атмосферани, гальваник цехнинг чик,индилари турли сув х,авзаларини ифлослайди. Маши- насозлик технологиясида купинча каттик, чикдндилар, шовкдн ва тйтраш (тебраниш) кузатилади.

Атроф-му\итнинг ифлосланиши: уюштирилган, ташкил Килинган х,олда ёки номаълум жойга, номаълум вак,тда

Page 155: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

микдори аник, булмаган ифлос моддалар таш ланиш и орк,али булиши мумкин.

Уюштирилган чициндилар махсус каналлар оркали, маъ- лум технологик жараёнларни утган, концентрацияси норма- дан ортик, булмаган моддалар маълум жойларга ташланади.

Номаълум чщиндиларни табиатга ташлаш жуда хавфли булиб, унинг микдори, моддаларнинг таркиби, концентра­цияси номаълум булади. Бундай х,олатларда табиатга катта экологик зарар етади. Бунга Чернобиль АЭС аварияси, Уфа шахри ва Х,индистондаги кимё заводларининг порт- лаши ва улардан чиккан за^арли моддалар атроф-мух,итга таркалиши мисол булади.

О и р саноат корхоналари асосий ифлослантирувчи ман- ба х;исобланади. Турли технологик жараёнлар, транспорт, технологик ашёлар, материаллар, тайёр махрулотлар атроф- мух,итга уз таъсирини утказади. Масалан, машинасозлик ва бошкэ заводдар атмосферага турли кимёвий таркибли ту- тун, газ, олтингугурт ангидриди, углерод оксиди, азот ок- сиди, олтингугурт водорода, фтор бирикмаларини чикара- ди. Бундай заводларга Узбекистан электрокабель, Чирчик, “Электрохимпром”, Самарканд фосфор заводи, Тожикис- тоннинг Турсунзода шахридаги алюмин заводи, Крзогистон- нинг Чимкент ша)фидаги кургошин, цемент, шина ва не- фтни кайта ишлаш заводлари киради. Шундай заводдардан чиккан чикиндилар атмосферадаги газлар таркиби узгари- шига сабаб булади. Ифлосланган газ - х;аво эса тирикликнинг х,аёт фаолиятига салбий таъсир курсатади. Чунки, атмосфе­радаги чикинди аралашмалар ёмгир, кор, дул ва туман орк- али ер бетига ва сувга тушади. Натижада тупрок, СУВ х,авзала- рининг иккиламчи ифлосланиши юзага келади.

Табиатнинг ифлосланишига кишлок хужалик машина- лари (трактор, комбайн, машина ва бошкалар), машина­созлик, двигатель ишлаб чикарадиган заводлар \ам маши­на ёклари, колдикдари, газлар билан ер - сувни, хдвони ифлослайди.

Атмосферага чикарилган газлар, майда каттик заррача- лар турли физик-кимёвий омиллар таъсири натижасида куч-

Page 156: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

ли за^арланган смог (калин тутун) хрсил булади. Бунга цуёш радиацияси кучли таъсир утказади. Турли физик-кимё- вий янги технологик йуллар билан завод-фабрикалар ва бошка корхоналардан атмосферга чик,арилаётган ифлос, за^арли газларнинг микдори 1 5 -2 0 фоиздан 40 - 60 фоиз- гача камайтирилади.

Атмосферанинг узида табиий чанг-тузондан тозаланиш булиб туради. Яъни хдвони ифлословчи чанг-тузонлар, моддалар туман -> ёмгир ->• крр -> дул орк,али ювилиб туради. Одций ёмгир ёгиб, 1 мм намлик тушганда, 15 дакикд ичида х,аводан 30 - 50 фоиз чанг-тузонлар (10 мкм дан катта) ювилиб, улар тупрок, ва сув \авзалари устига туша- ди ва ер усти мухитининг ифлосланиши кузатилади.

Украина Фанлар академиясининг газ институти ходим- лари газ чик;индиларини тозалаш установкаси ишлаб чи- к,ишган. Уларнинг методи буйича углеводород ва углерод оксидлари тутувчи ифлос газлар 500 - 750°С хароратли курил мал ардан утказилса, газлар 90 - 99 фоизга тозалана- ди.

Турли корхоналарнинг технологик иш жараёнлари на- тижасида ок,ова ифлос сувлар ажратилиб, улар ер усти ва ер ости сувларини ифлослайди. Ок;ова сувларда турли кат- таликдаги заррачалар, аралашмалар, кум, металл чирин- дилари, учкунлар, минерал модцалар ва ёглар булиб, улар­нинг микдори 1 л оцова сувда 300 мг дан х,ам ортик,, ай- рим лолларда 10-100 г. ни ташкил кдлиши мумкин. Окрва сувларда кислоталар, ишкррлар, актив моддалар, хром, никель, кумуш, кургошин, темир ва бошк;а металларнинг тузлари, бирикмалари булиб, улар сув х,авзаларидаги био- логик жараёнларни бузиб юборадилар, фойдали организм- лар нобуд б^либ, сув \авзаларида турли касалликлар тарк;а- тувчи бактериялар, вируслар, замбуруглар, хдйвонлар купайиб кетади.

Турли корхоналардан чиккан чи^индилар, атмосфера- дан ёгин билан тушган, ок;ова сувлар билан келган ифлос­ловчи модцалар аста-секин ер устини, тупро^ни ифлос­лайди, захдрлайди. Улардан ташк;ари, биз юк,орида айтиб

Page 157: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Утганимиздек, машина кисмлари синикдари, турли лом, асбоб-ускуналар, резинка, шлак, кул ва бошк;а колдик- лар, бензин, керосин каби нефть ма^сулотлари к^плаб майдонларни ифлослайди ва фойдали ерларни ишдан чи- каради. Металларни ишлатишда, унинг 25 фоизи мутлак кайтмайдиган чикинди \олида ерга утади, 55 фоизга якини Кисмлар алмаштиришда синади, ишдан чикдди ва улар \ам ер устига ташланади.

Машинасозлик корхоналарида 1 тонна металлга ишлов беришда 260 кг чикинди чикади. Айрим корхоналарда тупланган материалнинг 50 фоизи чициндига чикади. Чи- Киндининг асосий манбаи металлга ишлов бериш (84%) ва амортизация-синаш (16%) даврида юзага келади.

Машинасозликда 1 млн. т. кора металлни ишлатишда 1000 т. цайта ишлатилмайдиган чикинди чикади ва йук булади. Бундай йУколиш металлга ишлов беришда, силликдашда (5,4%), кесиш, иссикда ушлаш (2,1%), металлга кимёвий ишлов беришда (14%), чикиндиларни тула йигиб олмас- ликда (15,2%) ва бошца \олатларда булади. Тупланган цаттик, кора ва рангли металлар колдикдарининг 90 фои- зидан ортиги умуман ишлатилмайди. Ер усти мух;итига колдик чикинди сифатида ташланади, у нобуд булади ва фойдали тупрокни ифлослайди.

Тупрок, сув ва \авонинг ифлосланиши натижасида ат- роф-мух1итнинг табиий хдлати бузилади, унга чексиз за- рар етади, одамлар касалланади. Халк хужалигининг тур­ли со\аларига икгисодий зиён етади.

Page 158: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

XIII БОБ

АТРОФ-МУ^ИТ, АТМОСФЕРА, СУВ ВА ТУПРОКИФЛОСЛАНИШИНИ ОГО^ЛАНТИРУВЧИ ТААБИРААР

VII аср бошларида Куръони каримда табиатни, ундаги тирик жониворларни мухофаза кдпиш таъкидланган ва бутун мусулмон оламида унга амал кдпинган.

И неон яшайдиган мухитни ифлос к;илмаслик бундан бир неча аерлар олдин, 1382 йили Фарангистон кдроли Карл VI томонидан хам крнунлаштирилган ва хавога “ёмон Хидли, кунгил оздирадиган” тутун чицарувчилар кдттик, жазоланган. Уша вак^да ха во га тутун чщ ариш хам тацик,- ланган булса, саноатнинг ривожланиши, янгидан-янги технологик жараёнларни ишлаб чик,аришга жорий к;илиш, шахар ва ^ишлокдарда ахоли сонининг усиши билан та- биатга салбий таъсир кучайиб кетди.

Атроф-мухит, унинг атмосфераси ифлосланиши тула ёки кисман инсон фаолияти натижаси булиб, бунинг бевосита ёки билвосига таъсири натижасида физик-кимё- вий мухитга куёшдан келаётган энергия, радиация да- ражаси ва тирик организмнинг яшаш шароити узгара- ди.

13.1. АТМОСФЕРАНИ ИФДОСАОВЧИ МАНБАЛАР ВА МОДДАААР

Мухитни ифлословчи манбалардан энг асосийси казил- ма углеводородлар (кумир, газ, нефть) булиб, улар жуда куп микдорда чицинди хосил к,иладилар. Углеводород­лар энергия олиш учун асосий ёцилги манбаи хисобла- нади.

Агмосферани ифлословчи моддаларни иккига булиб к,араш мумкин, яъни физик ва кимёвий.

Page 159: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

1. Физик ифлословчи моддалар:а) радиоактив моддалар, изотоплар;б) ифлословчи иссщлик (%ароратнинг кутарилиши);в) шовцин ва паст частотадаги инфратовушлар;2. Кимёвий ифлосланиш:а) газсимон ва суюк; углеводородлар;б) ювиш учун ишлатиладиган моддалар;в) пластмассалар;г) пестицидлар ва боища синтетик моддалар;ж) фтор бирикмалари;з) ц,аттик, аралашмалар ва органик моддалар. Атмосферани ифлословчи барча моддалар табиий ва

сунъий келиб чикишга эга (10 - жадвал).

10 - жадвалАтмосферага чикариладиган ифлословчи моддалар массаси

(Т йил=Мш) (Владимиров ва боищ., 1991).

М оддаларТ абиий келиб

чикишА н тр о п о ген кели б чи ки ш

Углерод оксиди (СО) - 3,3 »ю *Олтингугурт диоксиди (БОг) 1,4.10* 1,45» 10*Азот оксидлари (N0 2 ) 1,4» 10’ (1,5=2,0) «107Аэрозол(каттик зарачалар) (7,7=22,0) • Ю10 9,6=2,60) •1 0 '"Полихлорвинил моддалар, фреонлар - 2,0 «106Озон (Оз) 2 ,0 « 10" -Углеводородлар 1,0 «109 1 , 0 « ю 6Кургошин (1\) - 2 ,0 »105С им об(Н §) - 5,0 *103

Дунё буйича саноат-хужалик чикиндилари йилига 600 Гт ни ташкил килади. Кейинги 100 йил ичида 1,35 Мт крем­ний, 1,5 Мт. маргимуш корхоналардан атмосферага чик;а- рилган. Атмосферага чикариладиган ифлословчиларнинг 90 фоизи газсимон (углерод оксиди, олтингугурт диоксиди, уг- леводородл^р, азот оксидлари, органик бирикмалар кира- ди) моддалар ва 10 фоизи суюк, моддалар (кислоталар), катти к заррачалар (чанг-тузон, огир металлар, минерал ва органик бирикмалар, радиоактив моддалар) ташкил килади.

Page 160: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

13.2. АТМОСФЕРАНИ ИФАОСЛОВЧИ ГАЗЛАРА тмосферани ифлословчи айрим газсимон цаттик,

аралашмаларга углерод оксиди, олтингугурт диоксиди, азот бирикмалари, углеводородлар ва цаттик; аралаш - малар киради.

Углерод оксиди (СОг) - ис гази энг кенг тарцалган булиб, атмосферадаги аралашма газларнинг анчасини ташкил цилади. Х,осил булишининг асосий манбаи — двигателлар- нинг ички ёнишидир. АКД1 даги автомашиналар йилига 120 Мт ис газини \авога чик;аради.

Атмосферага чик,ариладиган ис газининг умумий \ажми1988 йили 380 Мт ни ташкил кдпган. Шундан 270 Мт бензин ёкиш \исобига, 15 Мт - кумир, 15 Мт — Ушн (ёроч), 35 Мт — саноатдан ва 15 Мт — урмон ёнгинларидан \осил булади. Ис газининг салбий таъсири автомашиналар куп тупланган жой- ларда, куп х,аракатланадиган йулларда сезилади.

Олтингугурт диоксиди (S O J атмосферани ифлословчи газлар ичида иккинчи уринда туради ва кумир ёк,иш жара- ёнида \осил булади. Хдр кдндай иссикдик манбаи ёкдл- ганда ундан 5-7 фоизгача S 0 2 ажралиб чикдци. \ а р йили ернинг юза к,атлами — трапосферага 145 Мт S 0 2 чикарила- ди, шундан 70 фоизи кумир ёцилиши ^исобига ва 16 фои- зи суюк, ёк;илри (мазут) дан \осил булади.

Атмосферада ультрабинафша нурлар таъсирида S 0 2 пар- чаланиши юзага келиб, ундан олтингугурт ангидриди хрсил булади, яъни:

- 2 S 0 2 + 0 2 -> 2 SO2 +185 кДжСув бурлари билан S 0 2 бирлашганда эса олтингугурт

кислотдси юз'ага келади:SO2 + Н 20 = H 2S 0 3 + 76 кДж

натижада хдводан кислотали ёмгирлар ёгади. Бундай хрлатни Швейцария, Швеция ерларида кузатиш мумкин. Ундан ташк;ари, олтингугурт оксиди ша\арларда металл коррозиясини 1,5-5 баробар тезлаштиради. S 0 2 \аводаги нормадан 3 баробар ортик, купайган жойларда цинкнинг коррозияси 4 баробар тезлашган.

Page 161: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Азот бирикмаларига acocan азот оксиди (N 0 2) ва азот диоксиди ( N 0 2 нитрит) кириб, улар двигатель ичида юкори хароратда ёнган бензин ва дизель ёкилгиларидан ажралиб чикади. Атмосферага кутарилган нитрит ультра- бинафша радиация таъсирида парчаланиб, азот оксиди формасига (N 0 2) утади.

Хар йили атмосферага кутарилаётган азот диоксиди- нинг (N 0 2) умумий массаси 15-20 Мт булиб, шундан 0,1 масса табиий йуллар билан (вулкрнлар, микроорганизм- лар фаолияти) хрсил булади. Атмосферага кутарилган азот диоксиди \авода 3 кунча туриб, кейин сув буглари таъси­рида азот кислотаси ва азотнинг нитрат формасини \осил Килиб, тупрокка кайтади ва уни табиий х;олда азот билан туйинтиради.

Углеводородларнинг табиий манбаи усимликлар, сунъий эса автотранспорт ё^илгиси \исобланади. Дунёдаги катта мамлакатлардан АКД1 х,ар йили атмосферага 32 Мт углево­дород газини чикдради, шундан 60 фоизга як,ини машина- лар двигателларининг ички ёниши, 14 фоизи саноат чицин- дилари ва 27 фоизи турли манбалардир. ХаР бир яхши иш- лайдиган автомобиль уртача 1 км юрганда 30 г углерод ок­сиди (ис гази), 4 г азот оксиди ва 2 г углеводородни \авога чикдради. Бу газлар билан бир каторда жуда за\арли акле- ролеон гази \ам машиналар тутуни билан хавога чикади.

Крттиц аралашмалар - заррачаларни атмосферадаги катталиги (чанг, тУзон) 0,1 дан 1 мкм гача ва бу курсаткич- дан яна хам майда ёки 100 мкм гача булиши мумкин. Чанг, ис, заррачалар атмосферадан туман, булут, к,ор ёрдамида ерга кайтиб тушади. Йил давомида катти к; заррачалар (аэро- золлар) 5000 Мт масса хрсил к,илиб, бу масса атмосферада бир йилда 100 мартага яцин алмашади, катти к заррачалар сув бугларига Караганда икки марта тезрок хосил булади.

Атмосферани ифлословчи асосий манбалар — саноат корхоналари булиб, уларга тошларни майдаловчи, цемент тайёрловчи заводлар ва бошкалар киради. Масалан, це­мент заводлари узи ишлаб чикарган махсулотнинг 3 ф оиз­га якинини (ёки 100 минг т.чангни) хар йили атмосфера-

Page 162: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

га чикэради. Пулат эритадиган заводлардан чикдциган к,изил тутун билан катталиги 0,1мк майда темир оксид заррача- лари хдвога кутарилади. Рангли металлургия заводлари атмосферадан куёш нурининг ерга етиб келишини ка- майтиради.

Индустриал ривожланган марказларда \аводан утирган чанг таэушл кдпинганда, улардан кварц, кальций, гипс, дала шпати, асбест кабилар топилган. Улар инсон ва бошка организмларга утиб, улар упкасида даволаб булмайдиган касалликлар келтириб чик;аради.

Саноати ривожланган шахарлар \авоси уртача 20 фоиз темир оксиди, 15 фоиз химикатлар ва 5 фоиз к;оракуя, улардан ташк;ари турли металл (марганец, ваннадий, мо­либден, маргимуш, сурма, селен, теллур) оксидларини тутади. Хар йили бир автомобиль уртача 1 кг кургошин аэрозолини (заррачаларини) ^авога чицаради. Дунёнинг катга ша^арлари \авосида картошин концентрацияси 1 мкг/м3 йулнинг кесишган жойлари ва тунелларда - 5-30 мкг/м3га тенг. Унинг хдводаги нормаси - 0,7 мкг/м3 дир. Атмосфера- да кургошин заррачалари уртача бир неча хдфта булиб, кейин намлик билан литосферага тушиб, тирикликни за- хдрлайди.

13.3. АТМОСФЕРА ИФАОСЛИГИНИНГ ИНСОН,УСИМАИК ВА ^АЙВОНОТ АУНЁСИГА СААБИЙ ТАЪСИРИ

Хавони ифлослайдиган барча моддалар турли даражада инсонлар саломатлигига таъсир кдлади. Хаводаги зарарли моддалар инсон, ^айвон ва ^симликларнинг нафас йули орк;али танасига утади. Шунинг учун х,ам, энг аввало, на­фас йуллари зарарланади. Хаводаги 0,01-0,1 мкм катталик- даги заррачалар нафас йулларини тугридан-тугри зах1ар- лаб, упкада тупланади. Танага утган заррачалар турлича зах;арланишга сабаб булади. Чунки улар физик ёки кимё- вий жихдтдан келиб чиккан булиб, тирик организм тана­сига утганда зарарли моддалар тупланишига сабаб булиб, улар уз навбатида узок; давом этадиган касалликларни кел­тириб чицаради. Яъни, нафас йуллари за^арланиши, юрак

Page 163: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

уриш ининг сустлашиши, бронхит, астма, пневм ония, Упкада эмфизема, к^з касаллиги, тиш тушиши, к^л-оёк; суякларининг к,ийшайиб кетиши (фтор таъсирида) каби \олатлар кузатилади. Масалан, хдво ифлосланиш ининг биринчи — катта, кучли салбий таъсири бундан 66 йил аввал, 1930 йил декабрь ойида Бельгиянинг Маас дарёси водийсида 3 кун давомида кузатилган. Бунинг натижасида юзлаб кишилар касалликка чалинган, 60 киши хдётдан куз юмган. Бу, уртача улимдан 10 баробар юк;ори булган. 1931 йил январь ойида Англиянинг Манчестер шах;ри атро- фида хдво 9 кун давомида ифлосланиб туриши кузатил­ган, натижада 592 киши улган. Бундай \олатлар олдин хдм кузатилган. Масалан, 1952 йил 5-8 декабрда Лондон шах,- рида-хдвони кучли тутун босишидан 4000 киши, 1973 йили 268 киши, 1956 йили эса 1000 киши \аётдан куз юмган. Улар бирдан бронхит, ^пка эмфиземаси ёки юрак крн- томир касаллиги сабабли ^лганлар (Владимиров, 1991).

Углерод оксиди (СО) концентрациясининг ортиб ке­тиши инсон танасида физиологик узгаришларга олиб ке- лади. Унинг микдори 750 млн. дан ошса, организмни (ин- сонни) улимга олиб келади. Углерод оксиди жуда агрес- сив газ булиб, танага утгандан кейин, кизил к;он танача- лари (гемоглобин) билан к^шилиб карбо-ксигемоглобин Х.ОСИЛ килади, унинг крнда нормадан 0,4 фоиз ортиши тубандаги ёмон \олатларга олиб келади:

а) куриш цобилияти ёмонлашади, вацтни билиш, аник,- лаш пасаяди;

б) бош миянинг психомотор функцияси бузилади ва юрак, упка (цонда 2 - 5 фоиз булганда) фаолияти узгаради;

в) цонда 10 - 80 фоиз булганида бош огрири, уйк,у босиш, спазма, нафас олишнинг бузилиши, кейинчалик эса улим би­лан тугалланади.

Углерод оксидининг таъсири уни концентрацияси ор­тиши билангина эмас, балки организмни шу газ бор жой- да к,анча вак^г туришига хдм бопшк,. Масалан, шу газнинг микдори 10-15 млн 1 даража бор жойда 50-60 дак,ика ту- рилса, танани бошкдриш ^олати бузилади, 8-12 соат ту-

Page 164: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

рилса, нафас олиш бузилади, спазма бошланади. Инсон тоза хавога олиб чик,илиши билан, унинг цондаги микдо- ри \а р 3-4 соатда икки баробар камайиб боради.

Хавода учрайдиган олтингугурт диоксиди (5 0 2) ва ол- тингугурт ангидридининг (8 0 3) кушма заррачалари нафас олувчи хамма тирик организмларга ва, шу жумладан, инсонга энг кучли захарли таъсир цилади. Олтингугурт диоксиди рангсиз ва ёнмайдиган газ булиб, завода 0,3-1,0 м л н 1 концентрация булганда унинг х^иди сезилади. Кон- центрацияси 3 м л н 1 дан ортик, бул ганда нафас йулларини ачитади. Газнинг концентрацияси 0,04-0,09 млн-1 ва тутун концентрацияси 150—200 мкг/м3 булганида нафас олиш огирлашади, упка касаллиги келиб чицади. Унинг микдо- ри хавода 0,2 - 0,5 м л н 1. Тутун концентрацияси 500 - 750 мкг/м3 булганида касаллар сони ортади ва улим купаяди.’ Углерод диоксидининг концентрацияси 0,3 - 0,5 млн- б^либ, бир неча кун ичида салат, гуза, беда ва исмалок Кора^арагай барглари зарарланади.

Азот оксидлари ва бошк;а моддалар х,ам тирик организм учун зарарлидир. Уларнинг ультрабинафша куёш нурлари ва углеводородлар таъсирида х,осил к,илинган турли би- рикмалари фотохимик ифлосланишга олиб келади. Бун- дай холатлар Лос-Анжелес шахри хавосида бир йилнинг 200 кунида кузатилади.

Захар тутунли хаво Чикаго, Нью-Йорк, Токио, Истан- бул, Крхира, Париж, Рим, Москва, Олмаота, Ереван, Тбилиси, Боку, Тошкент, Одесса, Ашхобод шахарларида Хам кузатилиб, хавонинг ифлосланиш даражаси юк,ори- лашганда озон хосил булишининг максимал тезлиги 0,85 мг/м3 соатга тугри келган. Турли оксидланадиган газлар концентрацияси 3-4 мг/м3 булганда ва озон билан аралаш- ганда куз пардаси яллигланади, бурун йулларини ачита­ди, кичитади, кукрак к,афасида спазма, кучли йуталиш булиб, фикрлаш кобилияти пасаяди.

Хавода бериллий заррачалари булса, у нафас йулларига кучли зарар етказади, рак касаллигини хам келтириб чик,а- риши, тери ва кузни хам жарохатлантириши мумкин. Симоб

Page 165: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

буглари марказий асаб системаси ва буйрак иш фаолиятини бузади, инсон ак^ий крбилияти бузилишига олиб келади.

Ш а\ар ^авосининг турли газлар билан ифлосланиши даражаси ортиши натижасида касаллар сони ортиб бора- ди. Касаллар ичида доимий бронхит, ^пка эмфиземаси, турли аллергик ва упка раки касалликлари куплаб учрай- ди. Масалан, Англияда 40 - 60 ёшдаги ахдлининг 21 фоизи бронхит касаллигидан азоб чекади, уларнинг 10 фоизи шу касаллик туфайли \аётдан куз юмган.

13.4. АТМОСФЕРАНИНГ ТАРКИБИ ВА УНИ МУ^ОФАЗА КИЛИШ Й?АААРИ

Атмосфера - тирик жонзотлар ва инсон \аёти учун за- рурий булган табиий мух,итнинг ва Ер крбигининг мух,им компонентидир. Атмосфера географик кобик,нинг пайдо б^лиши, ривожланиши ва \озирги \олатида жуда катта а\амиятга эга. Тирик мавжудотлар узининг бутун эволю- цион ривожланиш жараёнида Ер атмосфераси х;авосининг табиий таркибига мослашган б^либ, худди ана шу табиий таркиб организм учун энг оптимал \исобланади. Атмосфе­ра ер пустига физикавий, кимёвий, биологик таъсир эта- ди ва ер юзида иссицлик ва намликни тартибга солиб ту- ради. Атмосфера ернинг \им оя крбигидир, чунки у тирик организмни турли ультрабинафша нурлар ва космосдан ту- шадиган метеоритларнинг зарарли таъсиридан \им оя к;ила- ди. Атмосфера б^лмаганда эди, ер юзаси кундузи +Ю0°С цизиган, кечаси эса 100°С совиган б^лар эди. Хозирги вакд'да Ер юзасининг уртача \аво х;арорати + 14°С га тенг.

Атмосфера Куёш иссик,лигини ерга утказиб, иссик^ик сакдайди ва нур, товуш учун утказувчанлик вазифасини Утайди. Атмосфера биосферада моддалар ва иссик,лик ал- машинувида асосий роль уйнайди. Ер юзида ранг-баранг ландшафтлар вужудга келишида ва уларнинг тараккиёти- да атмосферанинг роли катта. Атмосфера булмаганда, Ер юзида х;ам Ойдаги каби хдёт булмас эди.

Куёшдан фазога жуда катта микдорда иссикушк энер- гияси тарцалиб туради. Ер юзасининг х,ар 1 км2 майдонига

Page 166: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

2500000 от кучига тенг энергия тушади. Куёш энергияси атмосферанинг юцори катламларида ютилиб, ер юзасига жуда оз микдорда етиб келади.

Кейинги йилларда атмосфера таркибидаги доимий ком- понентларнинг нисбатида салбий ^згаришлар р^й бермок,- да, завода янги моддалар пайдо булиб, улар атмосфера \авоси сифатини пасайтирмокда. Бу жараён, асосан, ин- соннинг хужалик фаолияти натижасида атмосферага чи-

# к,ариб ташлаётган ифлословчи моддаларнинг микдори ва таркибига борлик,. Атмосфера хавосининг ифлосланиш ман- балари орасида тобора ривожланиб бораётган саноат иш- лаб чицариши асосий урин тутади. Бинобарин, атроф-му- х,ит х;авосининг кучли ифлосланиши к^плаб завод ва фаб- рикалари булган, транспорти серк,атнов йирик индустри­ал ша^арларда айникра якдол сезилмокда. Хаво ифлосла- нишининг инсон саломатлигига ва умуман, жонли табиат такдирига курсатаётгап бу салбий таъсири \амда бу таъ- сирнинг кундан-кунга кучайиб бораётганлиги бутун инсо- ниятни ташвишга солмокда. Атмосфера \авосининг иф­лосланиш муаммоси хрзирги фан-техника таракдиёти дав- ридаги индустрланиш ва демографик усиш жараёнлари туфайли янада жиддий туе олмокда.

13.4.1. ЕРНИНГ )$АВО ЦОБИЕИ - АТМОСФЕРА ЧЕГАРАСИ

Хаво кобири ер юзасидан тахминан 20 км гача боради, лекин 10-12 км баландликда ^ам унинг молекулалари аник,- ланган. Хавонинг 80 фоиздан ортиги ва сув бугларининг деярли ^аммаси тропосфера деб аталувчи ернинг юза Кисмида жойлашган (кутбларда 8-10 км ва экваторда 10-12 км). Тропосферадаги \арорат \ар 100 м кутарилган сари0,65° пасаяди.Бу кдемда {¡¡утун метеорологик жараёнлар утади, планетадаги \аёт шу кдтламда тупланган.

Кейинги кэтлам — стратосфера кугбларда 8-10 км, эква­торда 16-18 (40) км баландликда жойлашган. Стратосфера- да харорат - 45°-75° С баландга кутарилганда (50-55 км) озон цатлами бошланади. Бу ерда рарбий шамоллар тезли- ги 100 км/с, шаркий - 20 км/с ни ташкил к;илади.

Page 167: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Мезосфера - 50-80 км баландликда жойлашган. Ер юза- сидан йирокдашган сари бу катламда харорат \ар километр- да 2°-3° С пасайиб, 80 км. баландликда минус 90° га етади.

Термосфера ва экзосфера, уз навбатида мезосфера кот­лами устида, Ер юзасидан 80-800 км. баландликда ж ой­лашган к;атламдир. Улар атмосферанинг энг тар ко к, кдтла- мидир. Бу ерда газларнинг ионлари атомлари ва молекула- лари учрайди, уларнинг зичлиги ер юзасидагига нисбатан миллион марта камдир.

Х,аво к;обигининг калинлиги Ер радиуснинг ярмига як,ин булса х,ам, космик Улчов б^йича бу жуда юпка пардадир. Хавонинг улчов массаси Ер массасига нисбатан 100000 марта кам. Бирок;, унинг мо\ияти жуда катга - Ердаги ^аёт атмосфера бор-йуклигига боглик,.

13.4.2. АТМОСФЕРАНИНГ ТАРКИБИ

Атмосферада \аво доимо аралашиб турганлиги туфай- ли, унинг кимёвий таркиби планетамизнинг ^амма жойи- да асосан бир хилдир. Ернинг ^аво крбиги турли газЛар- нинг механик аралашмасидан иборат булиб, таркибида 78,09 фоиз азот, 20,95 фоиз кислород, 0,935 аргон ва 0,035 ис гази, 1,8 10°— неон, 5,24 10~3 — гелий, 8,0 10_3— ксенон, 1,0-10'5 — криптон 1 ,0106 — озон бор. Атмосферада неон, гелий, криптон, ксенон, озон, родон, водород ни\оятда кам микдорда учрайди. Атмосферадаги водород 5,0 10 5, озон эса 1,0.10‘6 микдордадир. Булардан ташк;ари атмосфе­ранинг таркибида сув буглари ва >̂ ар хил чанг аралашма- лари бор. Атмосферанинг асосий таркибий кисмлари — азот ва кислород уртасидаги нисбат доимийдир. Атмосфе­радаги карбонат ангидрид (С 0 2), сув бугларининг микдо- ри эса вакг ва фазода Узгариб туради. Атмосферанинг тар­кибий кисмини ташкил этувчи бу газларнинг х,ар бири географик крбик, хдётида муайян вазифани бажаради. Ма- салан, кислород ер юзида энг куп таркалган элементлар- дан бири ^исобланиб, унинг асосий кисми яшил усим- ликларнинг фотосинтез жараёнида сув ва карбонат ангид- риднинг парчаланиши натижасида хосил булади \ам да

Page 168: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

купдан-куп оксидланиш реакцияларида (организмларнинг нафас олиши, чириши, ёниши...) иштирок этади. Унинг атмосферада мавжудлиги х,аёт омили — нафас олишнинг зарурий шартидир.

Кислород айни вак^да барча хил хдйвон ва усимлик- ларнинг таркибий кисми булиб, у организмларни хрсил Килувчи окрил, éF ва углеводородлар таркибига киради. Маълумки, организмлар \аёт кечириши учун зарур булган энергияни асосан оксидланиш х^собига олади.

Одам танасининг 56 фоизи кислороддан иборат. Атмос­ферада эркин кислороднинг х;ажми 1,18-1,5 х 10 15 т деб белгиланган. Тахминан шунча микдордаги кислороднинг асосий кисми тирик моддалар оркали утиб, табиатда ай- ланма х,аракатда булади. Инсон ва х;айвонлар ^аводан кис­лород олиб, унга С 0 2 чикдради. Яшил усимликлар эса, ак- синча, С 0 2 ни парчалаб, сарфланган кислород ( 0 2) урни- ни тулдиради.

С 0 2 газининг мщдори узгарувчандир, у атмосферага асо­сан тошкумир, нефть махрулотлари, газ ва бошка хил ёк,ил- гиларнинг ёнишидан, вулкрнлардан, органик моддалар- нинг парчаланишидан утади. С 0 2 ер юзида нотекис тар- к;алган. Унинг микдори океанлар устида, кугбий улкалар- да ва ахрли сийрак жойлашган шахар, саноат районлари- да нисбатан камрок; булади.

Атмосфера хдвосининг асосий таркибий кисмларидан бири азотдир. У микроорганизмларнинг фаолияти нати- жасида, шунингдек, усимлик ва хайвонларнинг чириши- дан атмосферага кутарилади. Вулкрнлар отилганда хам хаво- га куп микдорда -азот ажралиб чикдци.

Азот органик бирикмалар таркибида кенг тарцалган. Бундай азот асосан бактерияларнинг эркин азотни тупла- ши натижасида хосил булади. Азотнинг бирикмалардан ажралиб чириши хам асосан бактериялар иштирокида руй беради. Атмосферада азот кислород билан бирга оксидла­ниш суръатини, бинобарин, биологик жараёнларни тар- тибга солиб туради.

Атмосферанинг ер юзасидан 70 км. баландликкача булган

Page 169: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

кисмида озон ( 0 3) яъни уч атомли кислород кенг таркдлган. У кислород ( 0 2), молекуласининг ультрабинафша нурлар таъсирида атомларга парчаланиб, сунгра бу атомларнинг молекулалар билан кушилиши натижасида хосил булади. Бу газ 22 - 25 км баланликда энг куп тупланган булиб, узига хос цатлам - “озон экранини” \осил кдлади. “Озон экрани” ин- :он ва ер юзасидаги организмлар, \айвон ва усимликларга нисбатан маълум \аётий калкрн, \аётни сакдовчи ролини уйнайди. У куёшдан куплаб келувчи зарарли ультрабинафша нурларни ютиб, уни пастга - ер юзасига утказмайди.

Атмосферанинг ер юзасига яцин куйи цатламларида озон- нинг микдори жуда кам, у одагда, ча^мокдан кейин \амда тоЕларда баландликка кутарилган сари бир оз ортади. Хаво- даги азоннинг микдори мавсумий равишда узгариб туради, ба^орда купайиб, куз ва к,ишда камаяди.

Хаводаги сув буглари атмосферанинг пастки катламла- рини доимий таркибий к,исмидир. Хаводаги сув бушари- нинг микдори кутбда 0,2 фоиздан экваториал минтакдда 4 фоизгача етади.

Сув буглари карбонат ангидрид каби ер юзасининг ис- сикдик балансида иштирок этади. Улар карбонат ангид- ридга нисбатан х,ам кучли иситувчидир, чунки улар куёш нурини ерга ^тказиб, ер юзасидан кайтадиган иссикдик- нинг 60 фоизини тутиб крлади.

Атмосферада газсимон моддалардан таш кари пайдо б^лиши, катталиги, шакли, кимёвий таркиби ва физик хоссаларига кура бир - биридан фар к, к,иладиган турли чанг заррачалари \ам бор. Бундан ташкари, атмосферада \а р доим бактериялар, ^симлик споралари ва уруглари була­ди. Буларнинг ^аммаси атмосферада муаллак, турувчи дис- перс системалар аэрозолларни косил кдлади. Аэрозол зар­рачалари атмосфера жараёнларининг боришида, чунон- чи, сув буглари конденсациясида му^им роль уйнайди.

Шундай к;илиб, атмосфера фак,ат соф газлардангина иборат булмай, балки мураккаб аралашмадир. Ундаги асо- сий газлар таркиби деярли доимий — узгармас, аралашма- лар микдори эса узгарувчандир. Бинобарин, атмосфера

Page 170: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

^авоси кончали к тоза булмасин, унинг таркибида маълум микдорда цаттик,, суюк, ва газсимон аралашмалар учрайди. Аралашмаларнинг таркиби Ер шарининг турли жойлари- да ва турли вакхда х,ар хил булади. Демак, аралашмалар атмосфера \авосининг узгарувчан таркибий кисмидир. Заво­да ги аралашмаларнинг микдори унинг сифатини белги- ловчи му\им омилдир.

13.5. АТМОСФЕРА ^АВОСИНИНГ ^АЁТ УЧУН А^АМИЯТИ

Атмосферанинг борлиги ердаги ^аётни мавжудлигининг энг му^им шартларидан биридир. Атмосфера Куёшдан ке- лаётган энергияни узгартиради, ёругликни таркатади, то- вушлар вужудга келадиган ва тарцаладиган асосий му\ит булиб хизмат к;илади; ^авосиз ерда овоз булмайди, суку- нат хукм суради. Атмосфера ер пустига кимёвий таъсир курсатади, ер юзасини совиб кетишдан сак^айди, иссик,- лик ва намликни тартибга солиб туради ва уларнинг худу- дий тарцалишини белгилайди. Атмосферада нам бир жой- дан иккинчи жойга кучади, булутлар ва ёгинлар пайдо булади, иссик, ва совук, \аво массалари алмашади, ^ар бир жойнинг узига хос об-5^авоси ва икдоми таркиб топади.

Атмосфера - ердаги организмлар ривожпаниши ва мав- жуд булишининг мух,им шартидир. У Ер шарининг бошца крбикдари - литосфера, биосфера ва гидросфера билан тУхтовсиз Узаро алокдца булиб туради. Ердаги х,аётнинг энергетик асоси булган Куёш нурлари ер юзига атмосфера орк,али утиб келади ва у организмларни ультрабинафша нурларнинг ^алокатли таъсиридан х;имоя к;илади, метео- ритларга царши калкрн булиб хизмат к,илади.

Атмосфера \авоси бевосита инсон учун нафас олиш ва ёк;илгиларни ёк,иш х;амда кимёвий хом ашёлар манбаи, хилма-хил корхоналарнинг чангсимон ва газсимон чицин- дилари ташланадиган му\ит \исобланади. \озирги вак^да \аво массаларининг энергияси урганилиб, ундан амалий мацсадларда фойдаланиш устида илмий тадк,ик;от ишлари олиб борилмокда. Шундай ажойиб хусусиятларга эга булган

Page 171: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

атмосферанинг сифати ва структураси тобора Узгариб ке- таётганлиги жахон, жамоатчилигини ташвишга солмокда. Уни мухофаза цилиш, аввало, софлиги хамда микдорий структурасини сакдаб кщ иш давримизнинг энг долзарб муаммоларидан бирига айланмокда.

Атмосфера хавосининг таркиби ва сифати жами мав- жудодлар учун хаёт-мамот масаласидир. \а ётн и етарли мик;- дордаги кислородсиз, соф \авосиз тасаввур этиб булмай- ди. Инсон кунига Урта хисобда 9 кг \аво билан нафас ола- ди, 1,24 кг овк,ат истеъмол кдлади,2-5 л сув ичади. Бирок;, юкррида таъкидлаганимиздек, \аётий тириклик \авонинг мивдоригагина эмас, балки сифатига \ам богликдир.

13.6. АТМОСФЕРАНИНГ ГАЗ БАЛАНСИНИ САЦЛАШ

Атмосферанинг газ баланси географик крбик, учун жуда мух,им а\амиятга эга. Атмосферанинг газ таркиби Ер шари- нинг узок, ривожланиши натижасида вужудга келган. Ердаги Хаётнинг ривожланиши куп жихатдан атмосферанинг муай- ян газ таркибига борлик,. Бошкр томондан атмосфера газ тарки- бининг узи \ам х;аётга боглиц. Масалан, хаводаги эркин кис­лород деярли бутунлай яшил усимликлар махсулидир.

Х^озирда атмосферадаги С 0 2 ва зарарли газсимон хамда чангсимон аралашмаларнинг микдори маълум даражада инсоннинг фаолияти билан белгиланади. Атмосфера газ тар- кибининг инсон томонидан Узгартирилиши умуман, ма- халлий (локал) характерга эга булади, бу жараён тобора кенгайиб, аста-секин планетар туе олмокда.

Атмосферанинг асосий компонентлари булган кисло­род билан С 0 2 балансини бирдан сакдаб туриш мураккаб- муаммодйр. Турри, бу газларнинг атмосферадаги муноса- бати геологик Утмишда барцарор булган эмас. Улар балан- сида инсон пайдо булгунга кддар хам мухим тебранишлар рУй бериб турган. Олимлар, ерда хаёт пайдо булгунга цадар, яъни бундан 3-3,5 млрд. йил аввал, хавода 0 2 хозирдагига нисбатан 100-200 баробар кам, карбонат ангидрид эса анча куп булган деб хисоблайдилар.

Органик хаётнинг пайдо булиши, фотосинтез жараё-

Page 172: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

нининг вужудга келиши ва кучайиши, атмосферада кис­лород купайиб, карбонат ангидрид камайишига олиб кел- ган. Хдёт учун нормал атмосферанинг таркиб топишида, академик В.И.Вернадский курсатиб утганидек, тирик орга- низмлар жуда мухим роль уйнаган. Бирок,, с^нгги 100 йил ичида, инсоннинг хужалик фаолияти атмосферанинг та- биий ривожланиш жараёнига к;арама-карши булган узга- ришлар киритиб, С 0 2 газининг камайишига, 0 2 купайи- шига сабаб булмокда. Масалан, \озирги таракдиёт жараё- нида ёк,илгиларни ( кумир, нефть, газ...) ни\оятда куплаб ёк,иш натижасида атмосферадаги С 0 2 гази ва чанг микдо- ри анча тез ортмокда. Айрим хисобларга кура кейинги ярим .асрда турли хил ёк;илгилардан фойдаланиш натижасида Ер атмосферасига 300 млрд.т. С 0 2 ажралиб чикдан, яъни унинг микдори салкам 124 марта ортган. С 0 2 купайишига ёнгинлар хам катта таъсир курсатади.

Хозирги вак^да атмосферага йил и га 14 млрд. т. С 0 2 кушилмокда. Америка Кимё жамияти махсус комиссияси- нинг хисоблари буйича 2000 йилда атмосферадаги С 0 2 микдори хозиргига нисбатан 20 баробар ортди. Атмосфе­радаги С 0 2 микдорини тартибга солиб туришда фотосин­тез жараёни ва атмосфера билан океан уртасидаги газ ал- машуви мухим табиий омил сифатида катта роль уйнайди. Урмонлар майдонининг кдскдриши, океаннинг совук, ва иссик, жойларининг нефть билан ифлосланиши (парник эффекта) огир экологик холатларни келтириб чик,аради.

Атмосферадаги С 0 2 баланси ва уни табиатда айланиш Харакатининг узгариши хаводаги кислород микдори би­лан хам бевосита боглик,. Атмосферадаги эркин кислород микдорининг Узгариш' сабабларини аникдаш ва уни бар- тараф кдлиш нихоятда мухим хаётий муаммодир. Жумла- дан, хаводаги кислород микдорининг ёк,илгилар ёк,иш на­тижасида узгариши хасида хар хил фикрлар мавжуд. Баъзи мутахассислар ёкдпгиларнинг куп ишлатилиши хаводаги 0 2 микдори анча камайишига олиб келади, деб хисобла- салар, айрим мутахассислар эса, хатто, ердаги барча ёк,илга захиралари ишга солинганда хам атмосферадаги 0 2 мик;-

Page 173: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

цори жуда кам узгаради, демокдалар. Кислород кимёвий жи^атдан ни\оятда активдир, шунинг учун у хилма-хил моддаларни оксидлаб, улар билан бирикади, Ер ландшаф- ти крбигидаги икки атомли эркин кислороднинг умумий захираси 1,51015 т. булса, литосфера, гидросфера ва био- сферадаги богланган кислороднинг захираси эса бундан 100 баробар к^п.

Одам пайдо булгунга кдцар атмосферадаги 0 2 асосан чиришга, организмларнинг нафас олиши ва карбонатлар Косил булишига сарфланган. Одам пайдо булгач, айницса, саноат ривожлангани сари унинг атмосферадаги кислород микдорига булган таъсири кучая боради. Хозирги вак^да кислороднинг кумир, нефть ма^сулотлари, газ ва бошкд хил ёк,илгилар сарф булиши ни\оятда катта микдорга етди.

Ер куррасида кислороднинг сарф булиши йилдан-йил- га ортиб бормокда, Ю НЕСКО маълумотларига кура, хрзир- ги вакхда планетамиз ахрлиси сарфлаётган кислороднинг микдори 48 млрд. инсон учун етади. Бутундунё мамлакат- ларидаги ишлаб турган 260 млн. дан ортик, автомашиналар йилига 800 млн. киши истеъмол циладиган кислородни сарфлайди. Минг км. юрган автомобиль 1 кишига 1 йилга етадиган кислородни ютади.

Тобора долзарб туе олаётган экологик муаммолардан бири — ер юзидан Уртача 30-35 км баландда жойлашган озон (03) \аво цатлами - Озон экранининг нормал хдлати- ни сакдаб колишдир. 1980 йилнинг бошларида Ер шари- нинг жанубий кугб цисми атмосферасида озон микдори- нинг камайиши кузатилди. 1985 йилнЪшг октябрида инг- лизларнинг Антарктидадаги Халли-Бей станциясида ат­мосферадаги озон концентрацияси 40 фоизга, бахррда яггон станциясида 2 мартага камайгани кайд цилинди. Бу х,ол кейинчалик “Озон тешиги” (Озоновая дыра) номини олди. 1987 йилнинг бахррида озон тешиги Антарктида материги устида узининг максимумига етди, яъни космик фотосу- ратлар буйича тахминан 7 млн. км 2 майдонни эгаллади. Бун- дай хрллар Жанубий Америка, Арктика, Канаданинг ши- молий районлари, Скандинавия ярим ороллари атмосфе-

Page 174: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

расининг юк,ори к,атламларида хдзирга к,адар кайд этил- мокда. Атмосферада озон микдорининг 1 фоизга камайи- ши инсонларда тери раки билан касалланишни 6 фоизга оширади; сезиларли даражада иммунитет системаси за- рарланади, к,ишлок хужалик махрулотлари косили га сал- бий таъсир к,илади.

Атмосфера таркибидан озон атиги 0,000001 фоизни таш- кил этади. Бироц, унинг органик х,аёт учун ахдмияти них,о- ятда катта. Озон экрани икки хил фойдали функцияни ба- жаради: 1) ердаги органик хаётни куёшнинг зарарли ультра- бинафша нурларидан сакдайди; 2) ердан атмосферага кбай­ту вч и инфрак;изил нурларнинг 20 фоизини узида тутиб крлиб, атмосферани кушимча равишда иситади. Шундай кдпиб, озон ердаги органик \аётни куёшнинг зарарли ультрабинафша нурларидан сакдовчи цатламдир. Аммо озон цатламининг емирилиши х,аёт учун катга хавф тувдирмокда.

Атмосферада эркин азотнинг микдори х,ам узгарувчан булиб к;олмокда. Чунки кейинги вак^ларда атмосферадаги эркин азотдан кимёвий уритлар ва бошкд моддалар ишлаб чик,иришда фойдаланиш тобора кенгайиб боряпти. Хозир- ги вак^да йилига атмосферадаги 50 млн. тоннадан ортик, азот ажратиб олинади. Азотдан фойдаланишнинг уса бо- риши, унинг табиатда х,осил булиш суръатидан анча жа- дал давом этиб, натижада \аводаги азот микдори камай- мокда.

Хозирги вакхца барча манбалардан йилига урта х,исоб- ца 2 млрд. т. дан ортик; чанг х,осил булади. Инсон фаолияти таъсирида хрсил булган, яъни атропоген аэрозолларнинг микдори тахминан 15 фоизни ташкил килади. Уларнинг *ам асосий цисми шимолий кенгликнинг 30-60 параллел- лари орасида тугшанган. Антропоген аэрозол йилдан-йил- га купайиб боряпти, 2000 йилларда икки баробарга ор- тиб, атмосферадаги умумий микдорнинг 30 фоизга як,ини- ни ташкил цилди. Хозирги кунда биргина АКД1 индустри- яси атмосферага йилига 172 млн.т. дан ортик, чанг, курум, кул чицариб ташламокда. Антропоген аэрозол заррачала- рининг куп тупланиши ша^арлар ёки саноат районлари

Page 175: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

устидагина эмас, балки катта-катга худудларда \ам куза- тилиб, атмосферанинг ифлосланиш ж араёнига глобал характер бермокда. Х,аво массалари, улар пайдо булган жойи- дан жуда узокдарга олиб кетади. Шуни айтиш кифояки, бундай аэрозоллар, х;атто, Арктика ва Антарктида, торли худудлар музликлари устида \ам тупланмокда ва улар уз навбатида куёш радиацияси ортиши натижасида музлик- ларнинг эришини тезлаштириб юбориши мумкин. Атмос- ферада аэрозол чангларининг купайиши эса, аксинча, куёшдан келадиган радиацияни ютилиш ва к,айтариш х,исо- бига камайтириб, планета мик,ёсда ицлим узгаришларига олиб келиши мумкин.

13.7. АТМОСФЕРА ИФАОСДАНИШИНИНГ АСОСИЙ САБАБААРИ

Атмосферанинг ифлосланиши - \аводаги турли аралаш- ' малар, газлар, сув буглари, цаттик; ва суюк, заррачалар, \атто, радиоактив чангларга боглик, булиб, улар атмосфе­ранинг сифатини бузади, табиатга салбий таъсир курса- тади. Атмосферанинг ифлосланиш манбалари иккига були- нади. Булар х,авонинг табиий ва сунъий (антропоген, асо- сан техноген) ифлосланишидан иборат. Атмосферанинг табиий ифлосланиши вулкрнлар отилганда х;осил булган кул ва газлар, табиий ёнгинлардан ажралиб чик,Ка н ту- тун, денгиз суви мавжланганда х,авога ажралиб чик^ан туз заррачалари, туманлар, шамол натижасидаги чанг, кум, усимлик чанглари, микроорганизмлар х,амда космик чанг натижасида ифлосланиш руй беради. Булар атмосфера \аво- сини мухим сифат узгаришларига олиб келмайди, фацат айрим кучли вулкрн отилишларидан сунг турли хил чанг- тузон атмосферада анча вак^ туриб к;олиб, \авонинг жид- дий ифлосланишига сабаб булади. Бунда, ни\оятда катта микдордаги заррачалар \авода муаллац туриб цолиб, ер юзасига етиб келадиган куёш энергияси микдорига жид- дий таъсир курсатиши, аникроги, вулк;он отилган жойда- ги турри радиация микдорини бир неча ой давомида 1—20 фоизга камайтириши мумкин. Масалан, 1883 йилда Индо-

Page 176: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

незиядаги Кракатау вулкрни отилганда, вулкрн чанглари 8-24 км баландликка кутарилиб, 16 км калинликдаги чанг цавати завода салкам 5 ой сакданиб турган ёки 1912 йили Аляскада Катмай вулкрни портлаганида 20 млрд. кубометр чанг 50 км баландликкача кутарилган. Бунинг натижасида Аляскадан анча узокда жойлашган Павловскда куёш ради- ацияси ярим йил мобайнида нормадан 35 фоиз кам булган.

\озирги вак,тда атмосферанинг табиий ифлосланишига Караганда сунъий ифлосланиш унинг хщатига катта сал- бий таъсир курсатмокда ва бу таъсир тобора ортиб бормок;- да. Чунки, инсон ишлаб чикдриш фаолиятининг \о зи р - ги таракдиётида атмосферага зарарли моддаларни тобора куплаб чи к,ариб ташлаши давом этмокда. Натижада, х,ар йили атмосферага милллиард тонналаб ^ар хил моддалар чик,а- рилмокда. Нихрятда куп микдордаги зарарли моддалар: аэро­золь, чанглар (чанг, тутун, микроблар, Усимлик чангла­ри), газсимон моддалар (углерод оксиди, олтингугурт гази, азот оксиди, водород сульфиди, углеводородлар, органик моддалар, сульфидлар, нитритлар, кургошин, темир, фтор бирикмалари, х1идли моддалар ва бопщалар), радиоактив моддалар, пестицидлар атмосферага чицарилмокда ва шу кимёвий моддалар зарарли булиб, уларнинг купчилиги ат- мосферада узгариб туради. Куёш нурининг таъсири остида ва озон экранининг иштирокида анча баландликда хилма- хил кимёвий реакциялар вужудга келади, яна \ам зарарли- рок; янги бирикмалар пайдо б^лади.

Атмосфера сунъий ифлосланишининг асосий манбалари — ёк,илгиларнинг ёкдлиши, саноат ишлаб чи^ариши, транс­порт х^аракати ва бошкдлар б^либ, улар техноген ифлос-. ланишини ташкил этади. Техноген ифлосланишнинг катта Кисми ёк;илгиларнинг куплаб ё^илиши натижасида, аник,- роги ёкдлгиларнинг турли сабабларга кура тула ёнмасли- ги сабабли хрсил буладиган газсимон мах^сулотлардир. Мик,- цори йилдан-йилга ортиб бораётган бу ма^сулотларнинг ичида карбонат ангидрид (С 0 2) гази асосий роль уйнайди. Бу газ техноген ифлосланиш ок^ибатида йилига атмосфе­рага 20 млрд. т. дан ортик, микдорда ажралиб чикдди.

Page 177: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Техноген й^л билан пайдо б^лган бошкр хил газлар- нинг атмосфера \авосидаги микдори 500 млн.т. атрофида б^либ, шундан 200 млн.т. углерод оксиди (ис гази) 50 млн.т. дан к^проги углеводлар, 146 млн.т. сульфат оксиди, 53 млн.т. азот оксидлари ва бошкдларга ч и кади. Булардан ташкдри атмосферага куплаб курум, кул, цемент ва кумир чангла- ри, металлургия, бошкд саноат корхоналаридан турли хил чанглар чик;арилади.

Сунгги йилларда атмосфера х;авосининг ифлосланиши- да автотранспортнинг салбий роли тобора ортиб бормок;- ца. Катта ша\арлар ва а^олиси зич районларда атмосфера Хавоси ифлосланишида автотранспорт биринчи уринда туради. Масалан, АКДИда \аво техноген ифлосланишининг 60 фоизи автомобиллар х1иссасига т ^ р и келади. Нью-Йорк, Лос-Анжелес, Кдоира, Токио каби купдан-к^п ^та катта ша^арларда эса бу микдор 90 фоизга етади.

Хозирги вак^да дунёда шахсий автомобилларнинг сони 280 млн.дан ортиб кетди. Вахрланки, 200 млн. автомобиль атмосфера х,авосига йилига 200 млн.т. азот оксиди ажратиб чикдради. Хавонинг автотранспорт воситалари натижасида ифлосланиши Японияда тобора хавфли туе олмокда. Чунки, бу мамлакатда майдон бирлигига туф и келадиган автома- шиналар сони х^тго, АКД1 дан \ам беш баробар куп. А^вол шу даражага бориб етдики, Токио ша\рининг марказида йул бошк;арувчи автоинспекторлар \аво ифлослигидан \ар икки соатда алмашинади ва сунгра улар тоза \аво цамалган махсус хоналарда т^йиб нафас (реанимация) оладилар.

Лвтомобиль двигателидан ажралиб чик,адиган газлар таркибида 200 га як,ин турли хил моддалар.учрайди. Бирок, унинг асосий кисмини ис гази ( С 0 2) ташкил этади. Бун- дан ташк;ари, автомобиллар хдвога куплаб азот, углевод­лар хамда ни^оятда за^арли к^ррошин бирикмаларини ажратиб чикдради. Чунончи, 300 млн. автомобиль хдвога суткасига 800 минг. т. ис гази, 150000 т. углеводород, 50000 т. дан ортик азот ва деярли 1000 т. к^ргошин билан за^ар- лайди. Шуни алохдца таъкидлаш жоизки, жахрннинг бар- ча мамлакатларидаги автомобиллар дунё а^олисининг на-

Page 178: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

фас олишига кетадиган кислороддан 3-4 баробар куп кис­лород сарфлайди. Автомобиль транспортининг х;авони иф- лослашдаги салмоги 40 фоиз булгани х,олда, айрим рай- онларда (Япония) бу микдор 86-90 фоизга етади.

1992 йили Россиянинг Ростов области атмосферага 1019 минг т. зарарли моддаларни атмосферага чицарган, Но­рильск шахри - 2486 минг т., Новочеркасск - 273 минг т. зарарли моддаларни атмосферага ташлаган.

М арказий О сиёнинг энг катта ш а^арларидан бири Гошкентда 1989-1990 йилларда 180-190 мингдан ортицтурли автотранспортдан х,ар йили 360 минг т. зарарли газлар, чанг-тузон х^авога чик;арилган. Узбекистан худудидаги за­вод, фабрика ва бошк,а манбалардан 4,2 млн. т. зарарли газсимон моддалар бирикмалари \авога ташланган. Бу газ­лар республика а^олисининг ^ар бирига 300 кг дан т ^ р и келса, Олмалик,, Охднгарон, Ангрен каби шах1арлар а\оли- сининг \ар бири йилига 930-1350 кг дан зах,арли газ ва чанг ютадилар.

Фан-техника тарацций этган хрзирги вак^да саноатнинг турли тармокдари атмосфера х,авоси сифатига бундан х,ам каттарок, салбий таъсир к^рсатмокда. Маълумки, саноат корхоналари ва иссикдик электр станцияларида фойдала- ниладиган ёк,илги ва ёнилгилар тула ёниб тугамайди. Х,авога куплаб чала ёнган заррачалар, курум х^амда кул ажратиб чик;аради. Бунинг устига, сунгги йилларда хдвонинг меха­ник ифлосланишидан \ам кура кимёвий ифлосланиши гобора кучайиб, хавфли туе олмокда.

Электр станциялар, иссикдик электр марказлари ва бошк;а хил иситиш курилмалари атмосферага жуда куплаб тутун чикдради. Дунёдаги энг катта иссикдик электр станциялари ойига таркибида олтингугурт ва бошк,а хил зарарли элемент- лари булган 40 - 50 минг тонналаб кумир ёкдди. Улардан чик^ан тутунда хдр хил зарарли элементлар бор.

Уй - жойларни иситиш системалари ялпи ёк;илгининг 25 фоизини истеъмол кдлгани \олда, атмосферага 30 фоиз зарарли моддалар ажратиб чицаради.

Атмосфера хдвосини ифлослашда крра металлургия са-

Page 179: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

ноати \ам катта Урин тутади, чуян куйиш ва уни пулатга айлантиришда \ар тонна чуяндан 4 кг зарарли чанг зарра- лари ва газлар ажралиб чикдци. Бундан ташк;ари, домна печларидан чикдан газлар таркибида кисман маргимуш, фосфор, сурма, кургошин ^амда симоб буглари, водород смолалари булади.

Хозирда турли фабрикалар ва металлургия заводлари- нинг цехлари хдм атмосферага куп микдорда чанг ва \ар хил бирикмалар ажратиб чицармокда. Чунончи, кокслаш жараёнида ажралган газларнинг 6 фоизи атм осферага утади, цехларнинг технологик иш режими бузилганда эса бу микдор бир неча баробар ортади.

Рангли металлургия корхоналари ^ам атмосферага за- *арли чанг моддалар маргимуш, кургошин ва бошк;алар ажратиб чицариб, атроф-му^итни за\арламокда. Масалан,1 т. алюминий эритиб олишга сарфланадиган 35 - 45 кг фторнинг 65 фоизи атмосферага учиб кетади.

Атмосфера хдвосига зарарли моддалар тарцатишда тог- кон саноати тармок^ари орасида нефть к,азиб олиш, уни кайта ишлаш ва нефть - кимё саноати катта урин тутади. Бу саноат корхоналари хавога куплаб углеводород, водо­род сульфиди ва ёмон ^идли газлар чицаради. Сунгги йил- ларда курилиш материаллари саноати ва, айник;са, кимё саноати корхоналари \ам атмосферани ифлословчи куплаб моддаларни ажратиб чикармокда.

Кишлок, районларида атмосфера ^авоси ифлосланиши- нинг асосий манбалари - чорвачилик ва паррандачилик ком- плекслари, комбинатлар, фермалар, гуигг комбинатлари ва кишлок,- хужалик техникаси корхоналари ва энергия ишлаб чикдрувчи корхоналардир. Ахросаноат комшгекслари ва фер­мер хужаликларининг жадал суръатда ривожланиши х;ам ат­мосфера \авосининг ифлосланиши билан бошик, булган ай- рим муаммоларни ечишни кундаланг кдлиб куймокда.

Кишлок; хужалигида кимёвий угитлар, айник;са, пести- цидларнинг кенг кулланиши ^ам атмосфера ^авоси ^ола- тига зарарли таъсир курсатмокда. Бирок, сунгги йилларда баъзи ута зарарли ва парчаланиши кийин булган за\арли

Page 180: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

химикатлар ишлаб чик;аришни к,исман чеклаш ва, х,атто, ишлатишдан чик,ариш борасида \ам чора-тадбирлар амал- га оширилди. Бунга ДДТ пестицидини ишлаб чик,аришни тухтатиш ва к,и ниток, хужалигида ундан фойдаланишнинг ман этилиши мисол була олади.

Атмосферанинг ифлосланишига му^им таъсир курса- тувчи омиллардан бири - жой рельефидир. Атрофи берк сойликлар ва чукурларда ифлосланган х,аво узок; туриб цолади. Бунга АКД1 нинг Пенсильвания штатидаги Доно­ра шах;ри якдол мисол була олди. Донора шах;ри атрофдаги худуддан 150 м пастда, чукур дарё водийсида жойлашган, 1978 йил 2 6 -3 1 октябрь кунлари водий устида температу­ра инверсияси тургун х,аво к,аватида (к,опк,оь0 \осил кал­ган, натижада х;авога кутарилган тутунлар водий ёнбагир- лари билан инверсион цавати Уртасида узок, к,ават б^лган- лиги сабабли кечаси куюк, туман тушган. Натижада, тутун аралаш аччик, туман (смог) х,осил булиб, 5 кун сакданиб турган. Бу ифлос х,аводан нафас олган ша^ар ах,олисининг ярми (6000 киши) касал булган, 20 киши улган.

Турли табиий-географик шароитда атмосфера ифлос- ланишининг характери хам узгариб бориши аник^данган. Чунончи, Ю. Г. Ермаков атмосферанинг ифлосланишини учта тип га булади:

1. Лондон аччик; тумани (смоги).2. Фотохимик аччик; тумани ёки Лос-Анжелес тумани.3. Муз аччик; тумани.Денгиз ик,лимига эга булган урта кенгликлар учун Лондон

гипидаги аччик; туман характерлидир. Лондонда асосий рол- ни туман уйнайди; шамолсиз об-х,авода шах,ар тепасида бир неча суткалаб зарарли аралашмалардан иборат к^п микдор-' даги тутун тупланиб к;олади. Лондон типидаги аччик, туман хрсил булишида атроф хиралашиб, куриш масофаси кескин камаяди. Туманда зарарли моддаларнинг тупланиши (тошку- мир ва нефть мах,сулотлари ёнишидан чик^ан махрулотлар) жуда тез орта боради, х,авони ёмон х,ид тутиб кетади. Бу аччик; тутуннинг асосий компонента олтингугуртли газдир.

Субтропик минтакдда ёз фаслида, х,атто, урта кенглик-

Page 181: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

ларда кавонинг ифлосланиш даражаси жуда юк;ори, куёш радиацияси етарли даражадан (0,5 ккал./см2) катта булса- да, фотохимик ёки Лос-Анжелес типидаги аччик, туман Косил булади. Лондон смоглари калин туманнинг тутун билан аралашмаси булса, Лос-Анжелес смоги, одатда, ту­ман билан у к,адар боглик, эмас, чунки бунда кавода туман эмас, балки сийрак аччик; тутун косил булади. Фотохимик аччик, туман ифлосланган кавонинг куёш нури таъсирида фотокимёвий реакцияга кириш иш и натижасида пайдо булади. Атмосфера ифлосланиши типининг асосий ком- понентлари фотооксидантлар — азот, азот оксидлари, нит- ратлар ва бошк,а элементлардир. Лос-Анжелес аччик, тума- нининг Лондон смогидан фарк,и шундаки, унда фотоки­мёвий реакция вак^ида янги хил за\арли моддалар косил булади. Бундай колатлар Нью-Йорк, Чикаго, Бостон, То­кио, Милан, Урта Осиё кУДУДИда Навоий, Чирчик,, Чим­кент, Жамбул каби шакарларда кам кузатилади.

Муз аччик, тумани (сог) арктикада ва субарктикада ку­затилади. Бу кенгликларда к,ишда карорат - 35° ва ундан кам паст булганда инсон иштирокида косил булган сув буглари майда (диаметри 1 5 - 2 0 микронгача) муз крис- талларига айланиб, куриш масофасини кескин (10 м. гача) к,иск,артиради, атмосферани ифлослайди. Натижада, муз аччик, тумани косил булади. Бу кодиса, жумладан, Аляс- када бир неча бор к;айд килинган.

Республика вокаларида саноат корхоналарининг зич жойлашганлиги тирик жонзотлар ва шу жумладан, киши- ларнинг каёт-фаолиятига салбий таъсир курсатмокда. Ол- малик;, Ангрен, Навоий, Андижон, Фаргона, Тош кент, Бекобод, Чирчик, каби шакарлар ва Сариосиёда кавонинг олтингугурт, азот, фенол, аммиак, фтор водороди, KypFO- шин, углеводород ва бошк;а зарарли аралашмалар билан закарланиши давом этмокда.

Атмосферанинг ифлосланиши сувга, тупрок,, усимлик ва кайвонларга камда инсонларга кам катта салбий таъсир кУрсатиб, турли касалликлар келиб чик;ишига сабаб булмокда.

Page 182: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Атмосферанинг ифлосланиши натижасида келтирилади- ган зарарларнинг ик^исодий томонлари жуда катга. Атмосфе­ранинг ифлосланиши инсон организмига ва табиатга за­рарли таъсир курсатгандан тачщари бевосита хужаликка \ам моддий зарари жуда катта ва хилма-хилдир. Улар, аввало, курилиш материаллари, металлар, резиналар, газламалар, кргозлар, буёкдарнинг бузилиши, бино ва иншоотларнинг емирилиши \амда цишлок, хужалик усимликлари ва \ай- вонларнинг нобуд булишига олиб келади. Саноати ривож- ланган ша\арларда темир коррозияси бошкд шах^рларда- гига нисбатан 3 баробар, к,ишлок, жойларга нисбатан 20 баробар, алюминийда эса 100 баробар тез боради. E f o h , гери ифлосланган завода соф \а вода г и га нисбатан тез еми- рилади. Тарихий ва маданий ёдгорликлар, ^айкалларнинг емирилиши х,ам тезлашади. Америкалик метеоролог Луис Ж.Баттон узининг «Атмосферанинг ифлосланиши» (1967) номли китобида: “Иккаласидан битгаси булади: ё одамлар шунга эришадики, х,аво кам ифлосланади ёки хавонинг иф­лосланиши шунга олиб келадики, ер юзида одамлар кам к,олади”, деб ибратли жумла ёзиб крлдирган эди.

Атмосфера \авосининг тоза, мусаффо булиши инсоннинг хужалик фаолиятига боглик; булиб крлди. Шунинг учун ат- мосферани ифлослаётган йирик шахдр ва саноат объектла- рида х;авони тозалаш со\асида турли тадбирлар курил мокда.

Атмосфера х,авоси шундай хусусиятга эгаки, у вак,ти- вак^и билан узини-^зи тозалаб туради. Чунки, турли са- баблар натижасида хдво таркибига кушилган зарарли газ ва механик зарралар атмосферада буладиган жараёнлар на­тижасида \авога таркалади ва к,ор, ёмпчр каби ёгинларга кушилиб ерга тушади ёки бошка табиий бирикмалар би­лан реакцияга киришиб, зарарсизланади.

13.8. АТМОСФЕРА ^АВОСИНИ ТОЗАЛАШ УСУЛЛАРИ

Хозирги кунда х;авони зарарли газ ва заррачалардан то- залашда турли усуллар кулланилмокда. Булар, асосан, икки гУ Р У \г а булинади:

1. Физик-кимёвий усуллар — \авони зарарли газлардан

Page 183: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

тозалашда кулланилади. Бу усул купинча газларни кимё- вий й^л билан тозалаш деб юритилади.

Турли саноат объектларидан чикдциган карбонат ан­гидрид, олтингугурт (IV) оксиди, азот (II) оксиди, фе­нол ва бошкдларнинг \авони ифлослашидан сакдашда кимё- вий усуллардан фойдаланилади.

Кимёвий бирикмалардан таркиб топган фильтрловчи ускуналар ёрдамида завод, фабрика ва комбинатлардан чик;адиган зарарли газлар тутиб крлинади ёки турли ката- низаторлар ёрдамида зарарсизлантирилади.

2. Физик усуллар гуру^и - \аводаги зарарли газ, к;аттик; ва суюк, кушилмалар — чанг, тутун ва бошк,аларни тоза­лашда кулланилади.

Хрзирги вак^да саноат тармокдарида атмосферага ифлос газларни тозалаб чицаришда турли чанг ва майда зарраларни тутиб крладиган оддий фильтрли ускуналардан фойдалани­лади. Бу усуллар гуру\и арзон энергия \исобига \аводаги жуда майда чанг зарраларини курук; хдлда тутиб цолади.

Кейинги вак^ларда ифлос газ ва чанг кУшилмаларини электр фильтрлар оркали ушлаб крлинмокда. Кам электр энергияси сарфлаш оцибатида соатига миллионлаб куб. метр \аво ифлос кушилмалардан тоза булмокда.

Атмосфера кавоси ва бутун атроф-мух;итнинг ифлосла- ниши муаммосини ижобий \ал цилиш ва табиий ресурс- лардан ок;илона фойдаланишнинг энг самарали ва истик;- болли йулини ишлаб чик,иш жараёнларини бутунлай янги технологик системага утказиш, яъни чик,индисиз техно­логиями жорий этишдан иборатдир.

\а в о ифлосланишини.бартараф килишда энг цийин ва- зифалардан бири - автотранспортдан чикдциган газларни камайтириш муаммосидир. Маълумки, бутундунё буйича ав- томобиллар сони йилдан-йилга кескин купайиб бормокда. Хозирги вак^да мухдндис ва олимларнинг дик,кдт-эътибори автомобиллар чик;арадиган зарарли газларни йукртиш ёки камайтириш учун уларнинг моторларини такомиллашти- риш камда ёк,илгилар сифатини яхшилашга к;аратилган.

Х,аво ифлосланишига к;арши курашнинг энг яхши ва

Page 184: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

ишончли усулларидан яна бири - яшил усимлик билан к;оп- ланган майдонлар, парк ва урмон парклари, маданият ва истирох;ат боглари, хиёбонлар, богларни кенгайтириш, кучалар ёцасига уткдзилган дарахтлар сонини купайтириш, уйлар, корхоналар, мактаблар ва шунга ухшаш жойлар ат- роф ида кукалам зор участкаларни барпо килиш дир. Улар санитария-гигиена ва эстетик макрадларни \ам кузлаб ташкил этилган булиб, ша^ар курилиш-архитектура ком- плексларига узига хос туе беради, айни вак^да атмосфера Хавосини му^офаза кдлишда жуда катта роль уйнайди.

Дарахтзорлар, бутазорлар ва утло^зорлар ифлосланган Хаводаги чанг ва газларни тутиб крлиб, механик ва химик фильтр ролини уйнайди. С 0 2 газини кайта ишлаб, улар- нинг таркибига кирувчи углеродни узлаштиради ва \авога соф кислородни ажратиб чик;аради. Шах.арлар марказида- ги яшил паркларни шахдр ахдлиси (яшил упка) деб бежиз айтмайдилар. Парютардаги яшил усимликлар шах,ар \аво- сига кунига 20,4 т. соф кислород етказиб беради. Илик;, куёшли кунларда бир гектар ердаги яшил дарахтлар фото­синтез жараёнида хдводан 220-280 кг. С 0 2олиб, 180-220 кг.0 2 ажратиб чицаради. Баландлиги 25м. ли бир туп к;ора к,айин дарахти соатига 2 кг. карбонат ангидридни (ютиб) х^авога 2 кг. соф 0 2 ажратади. Хуллас, яшил усимликлар ^аводаги куплаб С 0 2 ни ютади ва атмосферани эркин 0 2 билан бойитади. Ц Щ ар ва к^шлок, \авосини чанг-рубор- дан тозалайди.

Тадк,ик;отлар курсатишича, урмон, бутазор ва утлок,зор- лар шахдрдаги чангнинг деярли 80 фоизини, С 0 2 нинг эса 60 фоизини ушлаб кол ад и. Бир гектар ердаги олхуризор 32 т. к^рагай урмони 32 т. к,ора к,ийин урмони эса 68 т. чангни тутиб крлиши мумкин. Бу чанглар кейинчалик ёринлар .би­лан ювилади ва ерда тупланади. Усимликлар атмосферага хидли, учувчан органик моддалар - фитонцидлар ажратиб чицаради. Фитоцидлар купгина патоген замбуруглар ва бак- терияларни, хдтто, зарарли хдшаротларни х,ам улдиради.

Игнабаргли усимликлар жуда куп фитонцидлар ишлаб чицаради. Шунинг учун хдм царагай ва кедр урмонлари-

Page 185: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

нинг 1 м3 \авосидаги бактериялар сони 200-300 дан ош- майди. Вах;оланки, катта шах.арларнинг \а вое и да эса бак­териялар сони бундан 200-250 баробар к^п булади. Дарахт- лар му\им ва фойдали булиб, шовк;инларни 20 фоизга ка- майтиради. Купчилик мамлакатларда \амм а шах;арлар \аво- сининг тозалиги ва ^аво стандартини бузилмаслиги усти- дан назорат кдлиб турилади. Тошкент шахрида \аво тар- кибини кузатиш 1966 йилдан бошланди. Аммо мутахассис- лар шахдр ^авоси н и н г электр утказиш хусусиятини 1939 йилдан бери кузатиб келишган.

1971 йили У рта Осиё регионал гидрометеорологик илмий тадкдкрт института (САРНИГМИ) кршида ташк;и мухит- нинг ифлосланиши ва уни назорат к,идиш булими очилди. Булим илмий ходимлари атмосфера \авосининг кимёвий ^олатини ва унинг ифлосланиш боск,ичларини Урганибги- на кщмай, сув ва туп рок ресурсларини му^офаза кдлиш муаммосига \ам катта а\амият беришади.

Ша^арнинг 8 стационар пунктларидан текшириш учун х,аво суриб олинади ва лабораторияда кимёвий тахдилдан утказилади. Тошкент шахри х,авоси таркибидаги чицинди- лар микдорини вертолёт ёрдамида аникуганади. Атмосфера х,авосидаги ифлос кушилмаларни урганиш ва назорат этиш Андижон, Навоий, Жамбул каби ш а\арларда ^ам яхши йулга куйилган.

13.9. АТМОСФЕРА ^АВОСИНИ ЦОНУН АСОСИАА МУ^ОФАЗА КИАИШ

Марказий Осиё республикаларида атмосфера ифлосла- нишига бар\ам бериш ва \аво ифлосланишини олдини олишга каратилган к;атор умумдавлат чора-тадбирларини белгилаб берувчи куплаб карорлар эълон кдлинди.

Ме^наткашларнинг яшаш шароитини яхшилаш, турар- жойларнинг санитария холатини мухрфаза цилиш мак;са- дида махсус санитария инспекцияси фаолият юритади ва унинг аник; вазифалари белгилаб берилган. Давлатлар чи- Карган к,онун-к,оидаларда атмосфера \авосин и хукукдй мухофаза килиш ва унинг улчами, давлат томонидан ат­

Page 186: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

мосфера тозалигини назорат килиш ва бу сохдца кридани бузганларни жавобгарликка тортиш кузда тутилган, яъни атмосфера кавосини мукофаза к,илиш ва ундан фойдала- нишнинг КУКУКИЙ коидалари, чора-тадбирлари асосида атмосферанинг тоза ^авосидан фойдаланиш, уни зарарли чицинди ва моддалар таъсиридан сакдаш махсус ташки- лотлар назорати остида б^лади. Атмосфера х,авосидан фой­даланиш цонунини бузган шахслар,' ташкилотлар, хужа- ликлар (табиагни мукофаза цилувчи) к,онунлар асосида жазоланадилар.

13.10. ТАБИАТНИНГ РААИОАКТИВ ИФАОСААНИШИ ВА РААИОАКТИВ МОАААААРНИНГ ОРГАНИЗМААРГА ТАЪСИРИ

Табиатда учрайдиган айрим кимёвий элементлар радио- активлик хислатига эга б$шиб, уларнинг парчаланиши ва элементларга утиш жараёнида нурланиш юзага келади. Ра­диоактив моддаларни ярим б^линиши бир неча соатдан (масалан, 4|Аг ни булиниши 2 соат) ( 238И) - 4,5 млрд. йил- га тугри келади.

Мухитга тушган радиоактив моддаларга к^арши курашиш- нинг йули йук, фак,ат инсонларни огохдантириш мумкин, холос. Хаттоки, радиоактив моддалар мукитни зарарлан- тиришини нейтрал хрлга келтирадиган биологик чириш ва бошца йуллар, механизмлар \ам \али маълум эмас.

Радиоактив моддалар ярим парчаланишига (бир неча Кафтадан бир неча йил) цадар усимлик ва хайвонлар та- насига утиб буладилар. Озуца \алк,аси буйича усимликдан -> \айвонга -> ундан -> инсонга утиб, унинг организмида тупланади.

Му^итнинг ифлосланишида, тирик модда косил були- шида катнашувчи оддий элементларнинг изотоплари ( |4С, 45Са, 35Н ва бошкалар) кам учрайдиган радиоактив модда­ларга к,араганда анча хавфли булади.

13.11. РААИОАКТИВ МОДДАЛАР

Радиоактив моддалар ичида энг хавфлиси стронций-90

Page 187: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

\исобланади. У атмосферада ядро портлатилишида юзага келади ва атом саноатининг крлдикдари сифатида мухитга тушади. Икки радиоактив модданинг биринчиси — строн- ций-90 умурткали организмларни суяк тук,ималарига тез Утади, иккинчиси цезий-137 эса тана мушакларида тупла- нади ва куйидаги салбий \олатларини келтириб чицаради:

- радиоактив нур олган организмни усиши секинлашади, турли инфекцияларга чидамсиз булади ва организм иммуни- тетликни йщотади;

- умр цищаради, табиий усиш, купайиш камаяди, бунга сабаб - организм ва^тинча ёки тула наслсиз (стерильний) булиб цолади;

- турли йуллар билан танадаги наслий генлар захмлана-. ди, бунинг натижалари иккинчи ва учинчи авлодларда юзага келади;

- радиоактив моддалар танада тупланиб (аккумуляция), жуда огир тиклаб булмайдиган салбий %олатларни келти­риб чи^аради.

Тадкдкртларнинг курсатишича, радиоактив моддалар- нинг му^итдаги дозаси 1000 рад булганда инсон улади, доза 700 булганда 90 фоиз ва 200 рад булганда эса 10 фоиз улим хрлати булади. Радиация 100 рад курсаткичда булганда саратон касаллиги купаяди ва инсон тула наслсиз - стери- лизацияланиб крлади.

13.12. ЯДРО ПОРТЛАТИШААРНИНГ НАТИЖАЛАРИТабиий му\итда радиоакгив моддаларнинг \осил були-

шига атом ва водород бомбаларини нг ер усти ва ер остида портлатилиши сабаб булган. Собик, Иттифокда биринчи атом бомбаси 1949 йили портлатилган, унга кддар америкалик- лар 1945 йили Япониянинг Хиросима ва Нагасаки ша^арла- рига ташлаб, атом бомбасининг синовини утказишган.

Маълумки, 1949—1962 йиллар ичида собиц Иттифокда 179 та ядро портлатиш синовлари утган. Уларнинг умумий куввати 452 мегатоннага тенг булган. АКД1 1963 йилгача 217 та атмосферада ва 89 та ер остида ядро синови утказ- ган, умумий куввати 141 мегатонна булган.

Page 188: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Семипалатинск полигонида 1963 йилгача атмосфера ва ер остида 124 та ядро си нови утказилган, 1964-1969 йиллар ичида 343 ядро синови утказилган булиб, уларнинг уму- мий куввати Хиросимага ташланган 2500 та бомба кудра- гига тенг булган. Собик, СССР да утказилган 714 та ядро портлашларнинг.467 таси Крзогистонда ва 131 таси Ши- молий полигон «Новая Земля»да булган, шулар ичида1962 йили 53 мегатоннали энг кучли ядро бомбаси \ам шу ерда порлатилган. Россияда порлатилган бир. ядро сино- вининг уртача ба^оси 30 млн. сум турган (“Зеленый мир”. №13-14,1992. С. 9).

Юк;орида айтиб утилганидек, биринчи ядро синови 1949 йил 29 августда Козогистоннинг Майск, Абай, Еген- дибулок,, Узунбулок, ва бошка шаркий районларига як,ин (70-100 км) жойда утказилган. Синалган атом бомбаси 30 килотонна кувватга эга булган. Синовдан кейинги бирин­чи соатларда радиоактивлик Долон к,ишлоги атрофида со- атига 200 рентген (маълумки, 400 рентген нур касаллиги- ни пайдо кдпади), бир кундан кейин — 60 рентген, бир \аф та ичида — 200, бир ойда — 130, бир йилда — 160 рентген тупланган. Крра овул посёлкасида радиоактивлик — 250 р/соат, Саржал ва Кайнар кишлокдарида — 150 р/соат булган. Шундай радиоактивликка эга булган кишлокдарга ядро синовидан 9 кун утгандан кейин а^оли уз жойига к;айтарилган. Ядро синови Утказилган бу жойлар 40 йил мутлак.0 берк зона булиб келган. Шу эпицентрда ер устида гамма нурланишининг кучи 6-8 мр/соат, ундан 500-600 м нарида 300-400 мр/соатига тенг булган. Эпицентрга яцин жойларда ^айнаб, котган турли шарсимон жисмлар це- зий-137 нинг радионуклидлиги 140000 Бк/кг булиб, жуда катта радиоактивликка эга булган.

Айрим ер ости ядро синовлари (200 килотонна кувват- ли) 2-3 км доирадаги текис майдонларни баланд-паст хщат- га келтириб, айрим жойлари 50-80 м баланд булиб к;ол- ган, 3-5 м катталикдаги тошлар эпицентрдан 1 км нарига отиб юборилган. Шу ерлар 26 йилдан кейин курилганда радиоактивлик жуда юкрри экани кузатилган.

Page 189: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Ядро синовларининг бутун тирикликка, шу жумладан, инсон саломатлигига зарари энди-энди чицмокда. Маса- лан, 1975-1985 йиллар ичида Семипалатинскда лейкоз ка- саллиги буйича онкологик улим 7 марта, нафас йуллари саратон касаллиги буйича 2 марта ортган. Х,арбий поли- гонга якин жойларда утказилган ядро синовидан 4-15 йил кейин а\оли ичида онкологик касалликларнинг тез купайи- ши кузатилган. Шу касаллик туфайли Улим 2 баробар купай- ган. Радиоактив нурланган ахолида хавфли шишлар (усим- талар) 40 фоизга ошган. Ахоли ичида кучли ва доимий лейкуз, лимфа, лимфогрануломатоз, ошк;озон-ичак йулла­ри саратони каби касалликлар жуда купайиб, хаттоки, одамларнинг ички органларида хам нурланиш юза.га кел- ган. Масалан, калкрнсимон безда 130 бэр, ошкрзон-ичак йуларида 80-90 бэр, суяк туцималарда 90 бэр борлиги аник;- ланган.

Крзогистоннинг бир к,атор районларида (Коратош, Тас- тикол, Манибай, Шинли, Грачёвка ва бошк;.) уран казил- малари булиб, улардан казиб олинган рудалар тог-кимё комбинатида к;айта ишланади. Комбинат чикррган 66 млн. т. 63 минг КИли чик;инди 800 гектардан ортик; ерни эгал- лаган. Киргизистон тог-металлургия комбинати; Жамбул областида 54 млн.т.(7,6 минг КИ,25 га ), Жанубий Козогис- тон областида 2 млн. т. м3 эриган колдикдар, Кизил Урла буйича 3 млн. т. радиоактив чик,индилар тупланган. Жами 257 млн.т. крттикчикиндиларнинг радиоактивлиги 1,0 млн. КИ булиб, улар 9000 гектар ерни ишгол килган. Шу чи- Киндилар тупрок;, сув (100-300 мкг - курук, крлдик), турли Усимлик ва хайвонларда учрайди (Тлебергенов, 1993).

Ер устидаги радиоактивлик ер остига, ер ости сувлари- га хам утган. Масалан, ер ости сувларида хамда ем-хашак ва чорвачилик махсулотларида радиоактивли йод, цезий, стронций микдори синов утказилмаган жойларга Караган­да 30 - 100 марта юцори булган. Ш унинг учун бундай жой­ларда юрган хайвонлар сутида, гушт махсулотларида, шун- дай ерларга экилган галла хосилида радионуклидлар юк;ори даражада булган (Голубчиков, 1992).

Page 190: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

13.13. ЯДРО КОЛДИЦЛАРИ ВА ЧЕРНОБИЛЬ АЭС АВАРИЯСИ

Ядро синовларининг к;олдик,лари узок; йиллар давоми- да бутун тирикликка хавф турдириб туради. Масалан, бун- дан 35 йил аввал Челябинскка як,ин жойда ядро к;олдикда- ри сакданадиган омбор портлаган. Радиацияли туман ат- мосферани, ерни ва шу жумладан, 270 минг а\олини за- хдрлаган. 1964 йилдан буён Крзогистон Ацторида очик; хрлдаги уран кдзиб олинади. Уран ажратадиган фабрикада радиация кучи 5700 мр/соат ёки айрим француз АЭС ла- ридаги радиациядан 230 баробар ортикдир (Каваленко, 1992).

1986 йилги Чернобиль авариясида к,атнашган 37 нафар Ут Учирувчиларнинг \аммаси улган. Радиация кучли тар- кдлган 30 км доирада фак;ат 1992 йили 7 марта катта урмон ёнгинлари, Жанубий Урал ва Олтой районларида 5 минг ёнрин булиб, 25 минг гектар Урмон ут ичида к;олган, кута- рилган тутун атроф-му\ит хавосини бузган.

1963 йилда ядро куролларини портлатиш так,ик,лангани хдкидаги шартномага куп давлатлар Уз имзосини куйган- ларида космик фазода, сув остида ва атмосферада 170 Мт портлатилган ядро мах;сулоти булган эди. Бу кУрсаткич Хиросимага ташланган 8500 та атом бомбасининг порт- лаш кучига тенг эди.

Атроф-му^итга радиоактив аралашмалар тарк,алишининг яна бир манбаи - бу атом саноати корхоналаридир. Ундан ташцари ядро энергияси оладиган ва бирламчи ма^сулот- ларни ишлайдиган заводлар дарё ва денгизларга хдр йили 500 - 1500 т иш латилган изотопли сувлар таш лайди. 2000 йилда АКД1 атом саноатининг чициндилари 4250 тон- нани ташкил кдлади. Шу чициндининг портлаш кучи Хи­росимага ташланган атом бомбасининг 8 млн. тасини пор­тлаш кучига тенг. Радиоактив чик,йндилардан цезий - 137 ни парчаланиб, зарарсиз булиши учун 640 йил, 239Яи-ни ярим парчаланиши учун эса 490 йил керак. Радиоактив чик;индилар солинган бирорта контейнер шунча вак^ бар- даш бера олмайди, емирилиб, унинг ичидан радиоактив

Page 191: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

модцалар чик^иб, атроф-му\итни зах^арлайди. Бунга \озир- ги кундаги Ок, денгиз, Баренц денгизи, Новая Земля каби жойлардаги огир экологик \олат, сувнинг за^арланиши, денгиз юлдузи каби \айвонларнинг миллионлаб улиши мисол булади.

Жамиятнинг энергияга булган талабини атом энергия- си хдсобига крплаш мумкин, шунинг билан бирга атроф- мухдтни, унинг жонзотларини ва инсон саломатлигини \ам мух;офаза кдлиш зарур. Лекин, радиоактив изотоплар- ни яхши сакдаш, улардан тугри фойдаланиш кридалари бузилмаслиги керак, акс \олда Чернобиль \алокати к;ай- тарилиши мумкин.

Чернобиль АЭС нинг \алокати 1986 йил 26 апрелда со- дир булди. АЭС иши давомида тупланган радиоактив мод- далар атроф-му^итга тарцалди. Халокатнинг биринчи куни 27 апрелда радиоактив модцалар 1200 м баландликка кута- рилиб, шимоли-гарбий йуналишга 30 км кенглик буйича таркала бошлаган. Кейинги кунлар радиоактив моддалар- нинг баландликка кутарилиши 200 - 400 м ни ташкил к,ила- ди, тарцалиш майдони 5 - 10 км дан ошмайди. 27 апрель куни фалокат содир булган жойда радиоактивлик 1000 мр/ соат, 28 апрелда эса 500 мр/соатни ташкил к,илган.

Аварияга учраган реактордан чикдан радиоактив ма\су- лотларнинг атмосферага таркалиши икки манба асосида юзага келади: а) бир зумда реакторнинг портлаши натижа- сида х,осил булган ва б) иссик; манба, бунда юкрри \арорат графитни ва парчаланган мах,сулотларнинг радиоактивлик булиниши, ёниши билан юзага келади. Радиоактив модда- ларни му\итга чик^иши ва таркалишига шу ердаги матери- аллар \ам катта имкон берган. Улар атмосферадан ер юзига тушиб, жойларни радиоактив ма^сулот билан ифлослан- тирган. Бу холат 4-5 кун кучли кузатилган ва АЭС дан гар- бий йуналишда, кейин жануби-гарбий, шимоли-гарбий, шимоли-шарк,ий ва жануби-шарций йуналишларда кузатил­ган.

Чернобиль АЭС фалокатининг асосий огирлиги Бело­руссия ва Украина халкининг бошига тушди. Ш у икки

Page 192: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

республикада 550 дан ортик кишлокларнинг 110 мингдан ортик ах;олиси радиоактив радиация олди. Юзлаб киши- лар турли касалликлар сабабли х;аётдан куз юмдилар, ай- никса, болалар куп зарарланган, улар орасида камкрнлик ва ок, кон касалликлари купайган. 30 км зона мутлак, х,аёт- сиз, берк зонага айлантирилган, а^оли уз жойларини, нарсаларини ташлаб кетишган. У ердаги бутун тириклик — тупрок, сув, усимлик ва \айвонлар радиоактивлашган.

Чернобиль АЭС \алокати туфайли 700 минг киши юкори радиация олган, 15 млн. киши радиоактив ифлосланган жойда яшайдилар. 8 минг киши радиациядан улган. Россия- нинг 140 та кишлоги радиоактив зонада кол га н.

13.14. ТАБИИЙ РАДИОАКТИВЛИК

Ер юзининг айрим районларини табиий радиоактивли- ги куп булиб, шу ерда яшайдиган одамлар (масалан, Бра- зилиянинг айрим жойлари) \ар йили 1800 млрд. мр/соат Кабул киладилар. Бу оддий дозадан 10-20 марта куп. Пла- нетадаги \ар бир одам t o f жинсларидан йилига 50-150 млрд, телевизордан 10 млрд., атмосферадан тушадиган радиоактив ёгиндан 3 млрд. соат нур олинади. Ундан ташк- ари катта шахдрлардаги турли корхоналарда х,ам радиоак- гив моддалар сакланиб, улар \ам радиоактивлик тарка- тувчи манба х1исобланади. Масалан, Москванинг «Геоэко­центр» патруллари шахдрнинг турли жойларида х;ар йили 50-80 марта радиацион нурланувчи хавфли жойларни аник- лашган. Кейинги 10 йил ичида бундай жойларнинг сони 600 дан ортик булган. Кейинчалик радиоактив манбалар- нинг йукотилганлиги, улар топилган жойлар камайтирил- ганлиги кайд килинган. Бундай радиоактивликнинг асо- сий сабаблари, жавобгар шахсларнинг Уз вазифаларига бе- фарк карашй натижасида айрим радиоактивли предмет- ларнинг ташлаб юборилишидир, Москванинг узида 1500 илмий текшириш институтлари, лабораторияларда радио­актив моддалардан фойдаланилади.

Шундай жойларда изотопли ампулалар бефарклик би- лан ташлаб юборилади. Ёки изотопли хавфли колдик мах

Page 193: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

сус жойга эмас, балки умумий ахлатларга к^шиб ташлана- ди. Бундай \олатлар унлаб булиши мумкин. Радиоизотоп- лар билан ишлайдиган ташкилотлар доимий кузатув ости- да булиши шарт. Хар бир хизматчи кулидаги радиоактив предметларга жавобгар булиши шарт. Кдндайдир кичкина изотопли предмет шу ернинг радиоактивлигини норма- дан 5-6 марта ортик; к;илиб юборади, атроф-мух,итни, туп- рок,ни, сувни, х^авони ва инсонларни захдрлайди.

Бу ерда айрим сув х;авзаларининг радионуклидлар би­лан ифлосланишини курсатиб утиш х,ам макрадга муво- фикдир. Чунки, радиоактив моддалар х,амма нарсага (тош, гишт, усимлик, х,айвон, одам, тупрок;, сув ва \.к .) утади ва уларни захарлайди. Масалан, Красноярск шахрида жой- лашган TOF-кимё комбинати (ТКК) Енисей дарёсига сунъ- ий радионуклид чик,индилар ташлайди. Бунинг натижаси- да сувда, сув тагидаги лой^ада радиоактив ифлосланиш юзага келган. Радиоактив ифлос окрва ташланган сув юза- сида 0,5 м гамма-нурли нуклидларни кувват 3000 мкР/со- атга т^гри келган (дарёнинг унг киргоги). Шу ердан 20 км утгандан кейин радионуклидликнинг куввати 150 марта камайган (Зелёный мир. №19-20, 1992.С. 6-7). Ифлосланган жойга якин ердаги тупрокугарда 10 га як,ин нурланувчи нуклидлар топилган, уларга цезий - 134, 137, кобальт - 60, марганец-54, цинк-65, европий-152, 154, 155, ифлос­ланиш манбаидан 500 км нарида энг узок; сак,ланувчи це­зий-137 ва кобальт-60 каби изотоплар сезиларли даражада топилган. Тупрок,к;а энг куп микдорда окрва тушган жой- дан 6 км нарида радиация, 41 ки/км 2 ни ташкил к,илган, 25-500 км нарида эса 3 дан 10 ки/км2 га тенг булган.

Дарёнинг радионуклидлар билан ифлосланишй 800 км, хдтгоки, водий буйича 1500 км гача кузатилган. Окрва туша- ётган жойдан 1 км нарида радиоактивлик ифлосланиш буйича 1500 км гача кузатилган. Окрва тушаётган жойдан 1 км нари­да радиоакгив ифлосланиш буйича хром - 91 нинг даражаси 35 ки/км2, кобальт - 60 — 8 ки/км2, цинк - 65 ники 4 ки/км2, цезий - 137 ники 2,9 ки/км2 ни ташкил кдгсган.

Дарёда гамма-нурланувчи нуклидлардан цинк-65, цезий-

Page 194: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

137 кабилар окдва тушган жойдан 600 км нарида учрайдиган баликларда хам топилган. ToF-кимё комбинатидан ташлана- ётган ифлос окрвадаги радионуклидлар куввати табиий \олат- дагидан анча юкрри ва бу холат 1500 км масофада 30 йилдан буён кузатилади. Лекин, Енисей водийси буйича радиоакгив ифлосланиш бир хилда таркалган эмас. Масалан, окрва туш­ган жойдан 25 км нарида 41 ки/км2 атрофида узгариб, 500 км нарида 3-10 ки/км2 ни ташкил цилади. Тупрокда учрайдиган радионуклидлар плутоний-238, 239, 240, кобальт-60, цезий- 137, 139, марганец-54, цинк-65, европий-152, 154, 155, це­рий-144-144 ва 41,1 ки/км2 ни ташкил этади («Зеленый мир», № 19-20, 1992. С, 6-7).

Россиянинг 16 фоиз худуди экологик покупай шароит деб х,исобланади. Масалан, Уралдаги радиациялик Черно- билдан анча юкрри, лекин унинг келиб чициш сабабла- ри, даражаси сир сакданади. Яна бир мисол, 1964-1986 йиллар Новая Земляда радиоактив моддали 11000 контей­нер сув тагига ташланган. Уларда минг-минглаб тонна за- х,ар бор. Ундан ташкари радиоакгив суюк; чик,индилар Карск денгизининг Цивольки, Седов, Степова, Ого, Абрасимов каби курфазларига тукилган (кординаталари: 78-79° ши- молий кенглик ва 48-52 шарк,ий узок/шк). Бундай хрлатлар атроф-мух1итнинг (тупрок,, сув) экологик \олати бузилиб, сувда миллионлаб баликдарнинг, денгиз юлдузларининг кирилиб кетишига, ер усти ва ер ости сувларининг зах^ар- ланиб, уни ичган инсонларда турли огир касалликлар ке­либ чицишига, айникра, болалар улимига олиб келмокда (И. Заев. «Набат»//Зелёный мир. № 19-20, 1992. С. 12).

Хозирги кунда дунёдаги бир нечта мамлакатларда хлор- флюороуглеродлар каби кимёвий препаратлар ишлаб чица- рилади ва улар холодильник, кондиционерлар техникаси- да, аэрозоллар, пенопласт ва саноатда моддаларни эри- тишда куплаб ишлатилади. Бу моддалар атмосферага кута- рилиб, планетанинг озон зонасининг катастрофик тезлик- да емирилишига сабаб булади. Маълумки, табиатдаги бутун тирикликни ультрабинафша нурларининг кучли таъсири- дан шу озон зонаси сакдаб туради. Агар, маълум жойда

Page 195: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

ультрабинафша нурлар купайиб кетса, кишиларда тери ка- саллиги, кузда катаракта касаллиги косил булади, танада турли касалликларга чидамлилик иммунитети йук;олади.

Биринчи марта “озон тешиги” 1985 йилда Антарктида- да \осил булганлиги аникданган эди. Кейинги вак^ларда Овр^па ва Шимолий Американинг индустриал ривожлан- ган ш акарларида озон катлам ининг ю пцалаш ганлиги аник;ланган. IIIу сабабли 1989 йили Халцаро конференци- яда 2000 йилгача барча зарарли кимёвий максулотлар иш- лаб чицаришни так.икдаш буймча царор к;абул к,илинган эди. Шу асосида AKJII нинг кимё саноати хлор флюороуг- леродларни ишлаб чицаришни вацтидан 5 йил олдин тухта- шишга к,арор килди. Бунинг натижасида атмосфера бузил- майди, 4,5 млн. киши тери саратони билан огримайди, 350 минг киши эса кур б^либ кдпишдан кутулади.

Хозирги кунда Жанубий Америкада (Чилининг Пунта- Ареанс порти, Улшуоя каби аколи яшаш жойларида) озон тешигининг кенгайиши натижасида ультрабинафша нурлар флора, фауна ва шу жумладан, инсонларга катта дозада таъ- сир кдлмокда. Озон тешиги жуда катта тезлик билан кен- гайиб, козирги кунда унинг майдони АКД11 майдонидан турт баробар катта. Ультрабинафша нурлар концентрацияси Пун- та-Аренасида 1989 йили энг кучайган. Шу жойдаги айрим кишиларнинг териси ^аттик, куйган, кузлари. яллигланиб, кейин курмай крлган, карам усимлиги, кушлар ёввойи лама Кайвонларининг к^пайиши, наел бериш бузилган, елканли кемаларнинг устунлари узидан-узи синиб, уваланиб кетган, 2,4 млн. куйлар кур булиб кщган. Бу колат жуда хавфлидир.

Инсон фаолияти. натижасида кимёвий закарли модда- лар атмосферадаги озон катламининг очилишига ва ультра­бинафша нурлар таъсири натижасида мукитнинг табиий колати мутлак;узгаришига сабаб булади. (Брукларнер. “ Нью- суик”. Зелёный мир. № 19-20 1992. С. 13).

Озон к,атлами 13 фоизга юпк,алашиши натижасида Fap- бий ва Шарк,ий Канадада 7 фоиз юпкдланиш кузатилган. Россия кавосида январь - февраль ойларида атмосферада озон микдори уртача 10-20 фоиз, айрим кунлари норма-

Page 196: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

дан 40-50 фоиз кам булган. Бу холат Россиянинг шимолий районларида, Сибирь ва Якутияда яна хам огирдир.

Турли давлатларда атом энергиясидан хужалик жараён- ларида фойдаланишда атроф-мухитни ХУКУКИЙ мухофаза К .И Л И Ш Н И Н Г умумий цоидалари, радиациядан сакутаниш системаси билан таъминлаш, ядро энергиясидан фойда- ланиш ва уни хавф-хатарсиз кдлишда Халцаро. кои дал ар ва дастурлар асосида иш олиб бориш керак.

Page 197: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

СУ В БОЙЛИ КЛАРИ В А УЛАРНИ МУ^ОФАЗА ЦИЛИН!

Сув водород (11,11%) билан кислороднинг (88,89%) кушилишидан хосил булади. Унинг формуласи Н20 , сув б у т (гидроль), суюк, сувнинг молекуласи икки содда молекула- нинг (Н20 )2 - дигидролнинг кушилишидан ташкил топади. Муз эса учта содда молекуланинг (Н 20 ) 3-тригидролнинг бирикишидан юзага келади. Планетада сувнинг умумий мик;- дори 1,5 + 2,5 1024г (1,5 дан 2,5 млрд. км3) га тенг б^либ, 1 гектар ер бетига 30 дан 50 млн. т. сув т ^ р и келади. Ер юзасидаги сувнинг микдори 11-жадвалда курсатилган.

11-жадвалЕр юзасидаги сувлар дожми

Сув тупланган жойларСувнинг хажми,

млн. км3

Сув хажмининг турли Улчами, млрд. км3

1-Улчам 2-̂ лчамДунё океани 1370 1420 • 106 1370 . 106Музликлар 35,3 353 • 106 24 • Ю6Дарё ва куллар 0,5 5 • 103 230 Ю3 + 1200Атмосфера намлиги 0,013 13 • 10 -

Ер ости сувлари 60 106 - -

Сувнинг хиллари куп, яъни артезиан суви, тозаланган, ичимлик, саноат, техника, огир, тоза сувлар. Ер курраси- даги сув ресурслари океан, денгизлар, дарё ва куллар, сунъий сув хавзалари, тог ва кутб музликлари, ер ости сувлари, тупрок; ва атмосфера сувларидан иборат.

Дунё океани сувлари Ер куррасининг 3/4 кисмини эгал- лайди. Кул ва дарё сувлари эса курукушк юзасининг 3 фои- зини коплаган, холос. Музликларнинг умумий майдони 16 млн. км2 ни ташкил этади, бу эса куру куш книнг 11 фоизи- га тенг. Куру*ушк юзасининг 4 фоизини эгаллаган ботцок,-

Page 198: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

лик ва боткркданган ерларнинг майдони 2,7-6 млн. км2 га як^индир. Ер куррасининг ялпи сув захираси 1385984 - 1454193 минг км3 ни ташкил этади (12-жадвал).

Ер куррасидаги сувлар захирасининг асосий цисми (94%) дунё океанидаги шур сувларга тугри келади. Саноат, кишлок, хужалиги ва маиший хизматда асосан чучук сув ишлатилади.

Чучук сувнинг энг катта захираси табиий музликларда тупланган. Кугб ва тог музликларининг хджми 25 млн. км3 га тенг. Крлган музликларнинг \ажми 250000 км3 булиб, унинг тахминан 200000 км 3 кдсми доимий музликларга т^гри келади. Музликлар сув х^ажмини куйидаги маълумот якдол курсатади: агар ер юзидаги барча музликлар эритиб юборилса, дунё океанларининг сатхд 64 м кутарилиб, унинг майдони 1,5 млн. км2 ортган, курукдиклар майдони эса унга кура 1 фоиз камайган б^лар эди.

12-жадвалДунё буйича сув захираси

Сув хавзалари- нинг номлари

Сув тупланган

майдон, млн, км2

Сувнинг хажми,

минг км3

Дунё захирасига фоизида

Умумийзахираганисбатан,

фоизи

Чучуксувларганисбатан,

фоизиДунё океан и 361,3 1338000 96,5 -

Ер ости сувлар 134,8 23400 1,7 -

шундан чучук сувлар - 10530 0,76 30,1Тупрок намлиги 82,0 16,5 0.001 0,05музлик ва корлар 16,2 24064 1,74 68,7ер ости музликлари 21,0 300 0,022 0,86чучук кул сувлар 1,24 91,0 0,007 0,26шур кул сувлари 0,82 85,4 0,006 -

Боткоклик сувлар 2,68 11,5 0,0008 0,03Дарёлар сувлари 148,2 2,1 0,0002 0,006Атмосферадаги сув 510,0 12,9 0,001 0,04Организмлардаги сув - 11 0,0001 0,003Сувнинг умумий захираси - 1385984,6 100,0 -

Чучук сувнинг умумий захираси - 35029,2 2,53 100,0

Page 199: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Ердаги чучук сувнинг умумий хджми 28,5 мл. км3 булиб, у гидросфера умумий ^ажмининг 2 фоизини ташкил этади. Чучук сувнинг асосий к,исми \озирча бевосита фойдала- нилмайди. Антарктида, Гренландия ва баланд тогларда музликлар шаклида сакданиб турганини х,исобга олсак, у вакхда ердаги чучук сувнинг к;олган цисмини 4,2 млн. км3 ини ёки гидросфера ^ажмининг 0,3 ини ташкил к;илади, холос. Чучук сув ресурсларининг анча к,исми дарё сувлари- га тугри келади. Улар инсон фойдаланиши учун энг ярок,- ли сувлардир. Барча дарёлар дунё океанларига кунига 1 млн. м3 сув куяди.

Чучук сувнинг куп микдори (5449 млрд. м3) дунёнинг тур- ли материкларида жойлашган сув омборларида тупланган.

14.2. ОРОА ВА ОРОАБ^ЙИНИНГ ЭКОЛОГИК ПОЛАТИ

Орол денгизи материк ичида, сув ок;иб чицмайдиган катта кул булиб, унга Амударё ва Сирдарё сувлари туша- ди.1960 йилгача шу икки дарёдан йилига 56 км3 сув ден- гизга куйилган, унга кушимча 9 км3 атмосферадан ёгин тушган. Йилига жами 65 км3 сув тушган булса, сув юзаси- дан 65 км3 сув парланиб турган. Шунга к;арамай, денгиз сувининг сат\и тургун булган, яъни Уртача чукурлик 53 м (энг чукур жойи 69 м) сув юзасининг майдони 67 минг км2, денгиздаги сувнинг х,ажми 1064 км3, сувнинг шурлиги- 9,6 - 10,3 г/л га тенг, денгиз атрофида ва ичида 1100 дан ортик; куллар булган.

1990 йиллар бошида денгиз сувининг чукурлиги 53 метр- дан 39 метрга, як,ин 14 - 16 м га пасайди, сувнинг хржми 400 км3 дан \ам кам цолди. Сув юзасининг майдони 67 000 км2 дан 40 000 км2 га, яъни 27 000 км2 га камайди. Сувнинг шурлиги 1 литрда 31 г/л дан юкрри. Сувнинг бугланиши йилига 36 - 39 км3 ни ташкил к;илади.

Оролнинг куриган туби - 26-27 000 км2 майдондан йи­лига 75 млн. т. кум, туз ва тузон атмосферага шамол билан

Page 200: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

кутарилиб, узок; - узок^арга олиб кетилмокда, шу кум туз- лар Каспий денгизига куплаб тушиб, унинг буглари би- лан аралашиб, чанг-туз булутларини \осил цилмокда. На- тижада Орол атрофига тушадиган ёмгир сувининг тузлиги2, Оролга якин жойларда эса 7 баробар ортган. Шур сувли ёгинлар Литва, Белоруссия худудларида ортган. Ер юзаси атмосферасининг ифлосланиши 5 фоизга ортган. Орол ат- рофидаги ерларга йилига уртача 520 кг/га туз тушади. Орол денгизининг куриши Осиё иклимини узгаришига олиб кел- ди. Йилнинг харорати уртача 1,5- 2° С га кутарилди. Киш совук булиб колди. Чанг-тузонли буронлар купайди, бахор ва кузда совукушк узок, булиб, вегетация даври 15-20 кунга кискарди. Бу, уз навбатида шу регионда пахта экишга ёмон таъсир кдлмокда.

Оролнинг куриган тубида 1м калинликда шур кум булиб, у гектарига 190- 400 кг ни ташкил килади. Ер ости сувлари ер юзига якин жойлашган (4-5 м), лекин шур.

Орол муаммоси — энг кескин ва глобал муаммо булиб, уни ечишга куп проектлар таклиф килинди, шулардан: а) ички сув ресурсларини Оролга жунатиш; б) таищаридан сув олиб келиш ва к.

14.3. СУВНИНГ АЙДАНИШИ

Сувнинг куёш энергияси ва тортиш кучи таъсирида гид­росфера, атмосфера, литосфера ва биосферани камраб олувчи айланма хдракати дунёда намлик алмашинуви ёки сувнинг табиатда айланиб юриши дейилади. Табиатда сув­нинг айланиб юриши туфайли гидросферанинг дискрет (тургун) холати бузилади. Ердаги барча хил сувлар пайдо булиши жихатидангина эмас, балки доимо \аракатда экан- лиги ва айланиб юришга кура хам бир хилдир. Сувни айла­ниб юритувчи механизми тухтовсиз давом этиб, унда бир Катор \ал кал ар (атмосфера, океан, литоген, тупрок, дарё, кул, биологик, хужалик халкалари) катнашиб, океан -> атмосфера -> куруклик берк тизимини хосил килади.

Сувнинг табиатда айланиб юришини таъминловчи асо- сий кучлар - куешдан келадиган энергия ва огирлик кучи-

Page 201: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

дир. Куёш иссикдиги таъсирида сувнинг бушаниши, сув бугларининг конденсацияси ва бошк;а хил жараёнлар со- дир булади; огирлик кучи таъсирида эса ёмгир томчила- рининг ерга тушиши, дарёлар ок,ими, тупрок ва ер ости сувларининг х^ракати содир булади. Купинча, бу икки эко­логик омил биргаликда хдракат кдлади. Табиатда сув тухтов- сиз ^аракатда булади. Гидросферанинг турли кдсмлари уртасидаги сувнинг айланма \аракати туфайли барча сув хиллари узаро богланган. Денгиз ва океанлар юзасидаги бошца катта-кичик сув х,авзаларидан бугланган сув ёмгир, Кор, дул шабнам холида океанлар ва ер юзасига цайтиб тушади.

Дунё океанининг сат\и йилига уртача 1,2- 1,5 мм кута- рилади, бу курукдикдан оциб келаётган (430- 570 км 3) ва цайтмайдиган сув ^исобига турри келади.

Океанлар, денгизлар, дарёлар, куллар, музликлар, к,ор крплами хдмда тупрок; ва усимликлар юзасидан йилига 525100 минг км3 сув бугланади. Океан ва денгизлар юзасида булади- ган бурланиш атмосфера намлигининг асосий манбаидир. Бу намликнинг катта к;исми ёгинлар сифатида бевосита океан ва денгизларга тушиб, сувнинг кичик айланма ^аракатини \осил кдлади. Намликнинг камрок, к,исми эса сувнинг катта айланма каракатица иштирок этиб, ер юзаси билан узаро мураккаб жараёнга киради. Сувнинг катга айланма \аракати к,атор ма^аллий ва ички айланма \аракатни уз ичига олади: у ер юзасида ва атмосфера сувнинг хилма-хил шаклдаги *ара- кати булиб, сарфланиш ва тикланиши булади.

Атмосфера ёринлари материклар юзасига тушиб, кдс- ман тупрокдарга сингади, кдсман тог ёнбагирлари буйлаб окдди ва дарёлар, куллар \амда боткркдикларни хрсил кдпади. Бинобарин, курукдик юзасидан ва сув х,авзалари- дан бугланиб кетади ёки усимликлар порлатади, бир кдсми ортиб чукур катламларга шимилиб, ер ости сувларини хрсил кдпади.

Ер ости сувлари эса дарё, кул ва боткркдикларнинг туйи- нишида иштирок этади ёки ер ости йуллари билан океанга кайтиб келиб, ундан бугланган сув урнини тулдиради.

Page 202: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Океандан буманиб, кутарилган сувни \аво окимлари ма- терикнинг ички к,исмларига олиб боради ва у ёмгир ёки к;ор тарзида ёгади, яъни океанлардан анча узокда булган худудларга сув беради. Бу ёгинлар яна бугланади, бир кием и ернинг чукур кдтламларига сингади, бир щ ем и эса ер усти оцимини \осил к,ил ад и. Шундай килиб, дарё сувларининг океанларга цайтиб келиб кушилиши билан сувнинг ер кур- расидаги катта айланма каракати тугалланади. Шуни алоки- да таъкидлаб утиш керакки, гидросферадаги сув захираси, дунё буйича айланиб юриши сабабли тухтовсиз тикланиб туради. Бу жараённинг тезлиги кар хил. Гидросферанинг турли к,исмларидаги сувлар турли вак^тда тула янгиланади.

Сувнинг айланма каракати жараёнида океанлар суви- нинг т^ла алмашиниши 2500-3000 йил давом этади. Ер юзи- даги дарёларнинг бир йиллик умумий ок,ими 388000 км3 га тенг. Дарё узанларидаги сув кар 11-16 кунда бир марта ёки йилига 32 марта алмашинади. Сувнинг алмашиниши ва, айникра, чучук сув косил булишида ёгинлар асосий роль уйнайди. Кейинги вак,тларда сувнинг табиатда айланиб юришига инсоннинг х^жалик ф аолияти катта таъсир курсатмокда. Масалан, У рта Осиёдаги сугориладиган ер- лар майдонининг тобора кенгайиши, к^плаб сув омборла- ри ва каналларнинг бунёд этилиши намликнинг шу реги- ондаги айланма каракатига сезиларли таъсир курсатади.

14.4. СУВНИНГ ХОССАААРИ

Сув ер куррасида энг куп таркалган ва хусусиятларига к^ра никоятда уз и га хос, ажойиб моддадир. Умуман, таби- ат тириклик ва инсон каётини бу зарур моддасиз тасаввур этиш кийин.

Табиатдаги барча жараёнларда сув иштирок этади. Сув ерда каётнинг ривожланиши тарихида муким роль Уйна- ган. Сув табиатнинг таъсир курсатувчи муким моддий ре- сурси камдир.

Табиатда сув 3 хил колатда учраб, турли жойларнинг об- Каво ва икдим шароитининг шаклланишида муким Урин ту- тади. Сувнинг иссикдик сигими дарахтга нисбатан 2 баро­

Page 203: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

бар, кумга нисбатан 5, темирга нисбатан 10, \авога нисба- тан эса 3000 баравар катта. Бу дегани, 1 м3 сув 1° га совигани- да 3000 м3 \авони 1° га иситади. Сувнинг иссикдик сигими \авога ва кУРУКДаги тог жисмларига Караганда катталиги икдимни юмшатишда му\им а\амиятга эга булиб, ердаги иссикушк ва динамик жараёнларга катта таъсир курсатади. Бундан ташкари атмосферадаги сув буглари ерга тушадиган Куёш нурларига нисбатан гуё фильтр вазифасини бажаради.

Суюкликлар орасида сувнинг юкорига тортиш хусусия- ти симобдан кейин туради. Шу туфайли сув капиллярлар оркали тупрок ва тог жинслари орасидан Усимликлар озик- ланишигача булган жараёнлар амалга ошади. Капилляр сув- лар -30° да \ам музламайди, бирок, салгина ёпишкок ва огир булиб колади.

Сув табиатда кимёвий жи^атдан х,еч качон тоза булмай- ди, чунки у кучли эритувчидир. Шунинг учуй унинг тар- кибида доимо эриган ва муаллак \олатдаги \ар хил модда- лар булади. Гидросферанинг атмосфера, литосфера ва био­сфера билан Узаро таъсири натижасида сув турли модда- ларга таъсир курсатиб, эритмалар косил килади. Шунинг учун сув х,ар хил газлар ва тузларнинг концентрациясида- ги эритмадир.

Сув ута каракатчанлиги ту([)айли модда ва энергия та- шувчи кудратли воситадир. У ер пустидаги хилма-хил мод- даларни бир жойдан иккинчи жойга ювиб кучириб юради. Сувнинг бу иши уч жараён — эрозия, моддаларнинг бир жойдан иккинчи жойга олиб кетилиши ва аккумуляцияни уз ичига олади. Булар му^им геоморфологик омил ролини уйнайди.

Сувнинг нураш ва тупрок \осил булишидаги роли ай- никса каттадир. Лекин, сувнинг табиатдаги энг му\им мо- \ияти шундаки, у органик х,аёт учун асос булган фотосин­тез жараёнида катнашади. У организмлардаги биохимик ва биофизик жараёнларни утишида асос булиб, улар учун яшаш му^ити сифатида \ам ало^ида а^амиятга эга.

Ер юзидаги биронта тирик организм сувсиз яшай ол- майди, чунки сув \ар кандай х,айвон ва усимликнинг \ужай-

Page 204: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

ра ва тукималари таркибига киради. Табиийки, у сув орга- низмлари таркибида айницса купдир. Масалан, медуза та- насининг 99,7 фоизи сувдан иборат. Курукушкдаги орга- низмлар \ам танада сувни куп сакдайдилар: чунончи, сув- утлар таркибида 85 фоиз, йирик сутэмизувчилар танах;ида 60 фоиздан купрок; сув бор. И неон истеъмол к^иладиган озик-овкат ма^сулотлари таркибида 50 фоиздан купрок, сув б^лади. Сабзавотлар таркибида — 80-90, гуштда — 50, сут- да — 87-89 фоиз сув борлиги маълум.

Сув инсон организмининг усиб ривожланиши ва физио­логик функцияларида \ам катта роль уйнайди. Урта ёшдаги одам организмининг 70 фоизи сувдан иборат. У озик, модда- ларни узлаштиришда ва модца алмашинувида фаол иштирок этади. Сув айни вак^да энг яхши дам олиш ва фордик; чик;а- риш объекти \амдир. Куплаб булокдар ва сув \авзаларидан рекреация макрадларида кенг фойдаланилади.

Юкрридаги мисоллардан сувнинг табиат ва \аётда к,ан- дай а^амиятга эга эканлиги куриниб турибди. Сувнинг бор- й^кдиги, унинг микдори ва сифати планетамизнинг куп районларини ^злаштириш ва ривожлантириш имкония- тини белгилайди. Инсон турли табиий шароитда сув то- пиш ва ундан окдлона фойдаланиш жараёнида куплаб ажойиб кашфиётлар кдлди.

14.5. СУВ ТАНКИСЛИГИ ВА УНИНГ ИФЛОСЛАНИШИ

Планетамиз сувга жуда бой. Унинг турли минтак,алари- да сувни истеъмол кдлиш даражаси турличадир (13-жад- вал). Хужаликлар буйича фойдаланилган сувнинг 10-30 фоизи, жуда кам \олларда 50 фоизи ифлосланган хрлда к,айтади.

Россиянинг турли ша\арларидан ифлос ок,ова сувлар- нинг очик, сув ^авзаларига ташланиши тубандаги жадвал- да келтирилган. Крзогистон буйича а\олининг 22 фоизи водопровод суви билан таъминланган булса, Кдзил Урда вилояти - 40, Иарбий вилоят - 40, Барбий Крзогистон - 7 фоизга ичимлик суви билан таъминланган.

Page 205: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Ер юзидаги \ар бир кишига кунига 3 литрдан 790 литр- гача сув керак. Яна шуниси х>ам борки, курукдикдаги сув захираси тухтовсиз тикланиб туради. Ер юзида сувнинг шу К а д а р купли гига царамай, ша\арларда яшайдиган аадли- нинг фойдаланишидан хрсил булган окова сувлар микдо- ри ортиб бормокда. Бу х,ол одамларнинг сув ресурсларига нисбатан бепарво муносабатда булишига сабаб булади. Сув ресурсларига булган бундай нотугри муносабат натижаси- да XX асрнинг урталаридаёк мавжуд сувлар микдори би- лан унга булган эх;тиёж уртасида кескин номутаносиблик вужудга келди. Илгари сув танцислиги муаммоси айрим улкаларнигина кисмати булган булса, эндиликда у плане­та характерга эга.

13 - жадвал Хужаликларда сув истеъмоли (км3/йилига)

Сув истеъмол килувчи хужаликлар 1900йил

1940йил

1960йил

1980йил

1986йил

Ком мун а л -хужа л и кла р 1,6 3,0 5,5 22 2,5Саноат 1,0 7,0 30 105 109Кишлок хужалиги 40 77 105 161 146Сув омбори (к^шимча бугланиш) 0 0,5 10 18 18Умумий 43 88 150 306 298

Чучук сув танкислиги муаммоси куйидаги уч асосий сабабдан келиб чикдци:

1) планета а^олисининг жадал суръатларда усиши нати- жасида сув истеъмол щилишнинг интенсив ортиши ва них,о- ятда куп сув ресурсларини талаб цилувчи хужалик тармощ- ларининг ривожланиши;

2) сувдан фойдаланиш ва дарёлар сувларининг qucqapuutu натижасида чучук сув ресурсларининг камая бориши;

3) сув х,авзаларининг саноат ва маиший хизматдан чик,- цан оцова сувлар билан ифлосланиши маълум мицдордаги сув­нинг истеъмолдан ва чучук сув захирасидан чициб кетиши натижасида юзага келади.

Сувнинг ифлосланиши деганда, унга уй-рузгор ва са­ноат чициндиларининг, киш лок хужалигида ишлатилган

Page 206: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

минерал ^гитлар, пестицид, дефолиантлар, кемалардан сувга тушадиган ёк,илги, мойлаш моддалари, ёг-мойлар, сувда ок^ан ёгоч ва бошца жисмларнинг чиришидан чик;- к,ан максулотлар таъсирида сувнинг кимёвий таркиби ва биологик хоссаларининг узгариши тушунилади.

Сув х1авзаларининг нефть мойи билан ифлосланиши жуда хавфли кисобланади. Нефть мойлари сув юзасини крплаб, сувга кислород утишини к,ийинлаштиради, ^симлик ва кай- вонларнинг экологик шароитини ёмонлаштиради. Х,арг йили дунё океанига 2-10 млн. тонна нефть тушади. 1 т. нефть 12 км2 сув юзасига мой пардасини косил кдлади. Олимларнинг кисоб- ларига к,араганда, дунё океани сувларини ифлословчи мод- даларнинг 48 фоизи дарёлар орцали келади, 30 фоизи тан- керлардан, 20 фоизи табиий хщда тушади, 0,05 фоизи эса нефть кудукдари оркали косил булади. Кргоз - целлюлоза корхоналарининг чикинди сувлари камда кимё заводлари сувни эримайдиган моддалар ва толалар билан ифлослайди.

Иссикдик электр станцияларидан чиккан сув 8-10° илик; булиб, микро ва макропланктон ривожланиб, сувнинг кукаришига ва биологик ифлосланишига сабаб булади. Рос­сия дарёларида ёгочларни бетартиб ок,изиш сувни ифлос- лаш билан бирга, баликларга кам зарар келтиради. Айник;- са, сувнинг кучли ифлосланишида кейинги пайтларда ишлаб чик,арилаётган кир ювишда фойдаланадиган воси- талар парчаланиши к,ийин булиб, узок, вакг сувни ифлос колда сакдайди, жонзодларни нобуд к,илади.

Ер ости сувлари кам саноат ва уй-рузгор чик,индилари, кишлок, хужалигида ишлатиладиган закарли химикатлар, минерал Угитлар,. хлор ва сульфат кислота тузлари, нефть максулотлари, водород сульфиди, фтор, нитратлар, нит- ритлар ва бошкдлар билан ифлосланади. Саноат корхона- ларидан, автомобиль транспортидан кавога чицариб юбо- рилган олтингугурт икки оксиди, азот оксидлари кавода- ги намлик билан реакцияга киришиб, сульфат ва азот кис- лоталарини косил к,илади ва ерга к,ор, дул, ёмгир билан тушади, тупрок,ни бузади, тупрок, бактерияларини улди- риб, ту про к, косил булиш жараёнларини бузади.

Page 207: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Ок,ар сувларнинг ифлосланиши икки хил булиши мум- кин: минерал ва органик ифлосланиш.

М инерал ифлосланишга маш инасозлик, металлургия, нефть, нефтни кбайта ишлаш, кон саноати чикдндилари киради. Бундай чик,индилар таркибида кум, лойк;а, турли моддалар, шагал, тузлар, кислоталар, инпфрлар булади.

Органик чициндиларга кушхона, коммунал хужалик, тери, кргоз-целлюлоза, пиво-арок; ва бошца корхоналар чициндилари киради. Бактериал ёки биологик ифлослов- чиларда хам органик моддалар булиб, уларга х,ар хил бак- териялар, ачитцилар, замбуруглар, кичик сув утлари ка- саллик кузгатувчи микроорганизмлар киради. Сувнинг иф- лосланишида органик моддаларнинг улуши каттарок;, тах- минан 60 фоизни ташкил этади.

14.6. ИФЛОС СУВЛАРНИ ТОЗАЛАШ ЙУЛЛАРИСувларнинг ифлосланиш даражаси кимёвий тахдил йули

билан аникданади. Сув ифлосланганда ранги, шаффофли- ги, хиди, мазаси узгаради. Бундай сувни истеъмол к,илиш киши соглигига ёмон таъсир курсатади.

Сув Уз-Узидан биологик тозаланиш хусусиятига эга. У куёш нури ва организмларнинг фаолияти таъсирида тоза- ланади. Бактериялар Улади, заррачалар ч^кади. Сув 24 со- атда 50 фоиз бактериялардан тозаланади, 96 соатда иф- лословчи моддаларнинг 05 фоизи крлади. Лекин жуда иф- лосланиб кетган сувнинг тозаланиши к;ийин булади.

Хозирги вак^да купчилик мамлакатларда сув х^авзала- • рининг ифлосланиши жуда кучайиб бормокда. Купчилик дарёлар чик,индилар билан ифлосланган сувлар ок;адиган каналларга айланган.

Республикамиз учун сувнинг а\амияти катта. Марказий Осиёнинг обикор ерларини сугорадиган дарёлари Кирги- зистон ва Тожикистоннинг баланд тогларидан бошланади. Сирдарёнинг йиллик сув сарфи 17 км3, Амударёники — 38 км3. Лекин бу дарёлардан куплаб каналлар чик;арилиб, улар- нинг суви ерларни сугоришга сарф булмокда. Натижада, Орол денгизига сув кам бориб, куриб бормокда. Дарёларга

Page 208: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

окрва зовур сувларининг тушиши натижасида Амударё ва Сирдарё куй и окимида сувнинг шурлиги ортди. 1 литр сувда 2-3 г туз б^либ, ичишга ярамай кдпди. Бунинг устига сув- дан фойдаланадиган куплаб корхоналар курилди, улар- нинг чицинди сувлари хам дарёларга тушиб, сувни иф- лослантирмокда. Бундан тацщари экин майдонларига со- линадиган минерал уритларнинг бир кисми, зах,арли хи- микатлар хам ок;ова сувлар билан дарёларга тушади.

Ифлосланган сувлар механик, кимёвий ва биологик йуллар билан тозаланади.

Сув механик йул билан тозаланганда ундаги эримайди- ган моддалар ажратиб олинади. Бунинг учун махсус курил- малар ва иншоотлардан фойдаланилади. Катталиги 5 мм дан ортйк булган жинслар йирик симли тУрлардан ушлаб Кол и над и, ундан майдалари учун майда симли тУрлардан фойдаланилади. Сув юзида сузиб юрувчи моддалар эса махсус ёр тутувчи курилмалар ёрдамида тутиб кол и над и. Махсус тиндиргичларда тиндирилади, сувдан ажратиб олинган модцалардан урит, айрим буюмлар ишлаб чикарилади. Сув механик тозаланганда уй-рУзгордан чиккан сувдаги мод- даларнинг 60 фоизгача, ишлаб чикаришдан чиккан сувда­ги моддалар эса 95 фоизгача ушлаб колинади.

Сувни кимёвий йул билан тозалашда унга кимёвий мод­далар солинади. Ифлословчи моддалар бу моддалар билан бирикма \осил килиб, махсус тиндиргичларда чукиндига айлантиради. Айрим моддалар зарарсиз \олга келтирилади. Бунда эса сувни хлорлаш купрок кулланилади. Саноатнинг нордон чикинди сувларини тозалашда баъзан охдк суви ишлатилади. Окар сувларни тозалашда электролиз усули- дан \ам фойдаланилади.

Сувни биологик йул билан тозалаганда сувдаги ифлос­ловчи моддалар биологик жараёнлар ёрдамида минерал- ларга айлантирилади. Биологик тозалаш натижасида сув­нинг тиник, \идсиз, таркибида кислород \амда нитрат- лар эриган \олда булади. Хозирги вактда сув \авзаларини ифлосланишдан сакдашнинг энг самарали тадбири сувни чикиндисиз кайта ишлатиш технологиясини жорий килиш- дир. Чикиндисиз технология деганда атроф-му^итга зарарли

Page 209: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

моддаларни чик;армайдиган ёки улар микдорини жуда ка- майтирадиган комплекс тадбирлар тушунилади. Бунинг учун сувдан фойдаланишнинг ёпик, усулига утиш жуда му\имдир. Жуда юкрри сифатли сувни талаб кдлмайдиган ишларда сувдан к;айта фойдаланишни 90-95 фоизга етка- зиш мумкин.

14.7. СУВНИ ТОЗА САЦДАШ ТААБИРЛАРИСувни тоза сакдаш учун, биринчидан, к;атьий санита­

рия - мухдндислик кридаларини жорий к;илиш зарур. Бун- дай кридалар сув истеъмол жойдагина эмас, балки сувни чицариб юборадиган жойда \ам унинг сифатини к,аттик; назорат остига олиш лозим.

Сувни тоза сакдаш тадбирларининг иккинчи йунали- ши тоза сувни тежаш билан боглик,. Бунда саноат корхона- ларини ва цишлок, хужалик ерларини сугоришда сув сарф- лаш меъёрини камайтириш, тозалаш жараёнини мукам- маллаштириш, ташлама сувлар чикармаслик тадбирлари му\им Урин тутади.

Сув крнунчилиги асосларида сув \авзаларига ташлама сув чик;арадиган барча корхоналарда сувни табиий ёки сунъий йул билан тозалайдиган иншоотлар куриш зарур- лиги курсатилган. Марказий Осиё республикаларида сув ва сув бойликларини му\офаза цилиш “Табиатни му\офа- за к;илиш” крнунида аксини топган.Сув бойликларидан фойдаланишда, сувни ифлословчи манбаларни аник^аШ ва сув захйралари камайишига йул кУймаслик керак. Бун- дан ташк,ари, сув х^авзалари ва улардаги сувларни мухрфа- за килган крнун-кридаларни билиш билан бир цаторда, сувни мухрфаза к;илишнинг асосий талабларини \ам би­лиш керак.

Ер куррасидаги айрим сув тупланувчи во\алар, катта дарёлар, куллар доим давлат назорати остида булса, ай- римлари (Байкал, Иссик;кул) Ю Н ЕСКО назоратидадир. Сувни мухофаза кдлиш крнун-кридаларини бузган киш и- лар, ташкилотлар крнун олдида жавобгардирлар.

Page 210: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

ТУПРОКНИНГ А^АМИЯТИ ВА МУ^ОФАЗАСИ

Тупрок, - ер крбигининг юза кдсмидаги юпк,а (бир неча мм дан 1,5-2 м к,алинликдаги), ровак, заррачалардан ибо- рат хосилдор к;исмдир. Туп рок, — мустакдл, мураккаб таби- ий жисм булиб, у атмосфера, литосфера ва биосферанинг Узаро ва бевосита туташган жойида физикавий, кимёвий ва биологик жараёнлар натижасида маълум ва^т мобайни- да хосил булади.

В.В. Докучаев тупрок, деб, ер юзасининг тупрок, х,осил Килувчи омиллар таъсирида узгарган устки к,аватини айт- ган. Тупрок, ернинг улик жинслари ва ёмгирлар, рельеф, икдим, тирик организмлар (Усимликлар, х,айвонлар, мик- роорганизмлар) ва инсоннинг хужалик фаолияти таъси­рида пайдо булади ва ривожланади. Тупрок хосил булиши- да сув жуда катта роль уйнайди. Унинг тупрокда таъсири хилма - хилдир.

Тупрок; хосил булишида икдим шароити, айник,са, му- хим ахамиятга эга. Масалан, куёшнинг нурли энергияси тупрок,нинг иссикдик режимини белгилаб, ундаги орга­ник моддаларнинг парчаланиш суръатига, усимликларнинг ривожланиш тезлигига ва тупрокдаги кимёвий реакция- ларнинг интенсивлигига таъсир кдлади.

15.1. ТУПРОК >$ОСИЛ бУл и ш и

Тупрок; хосил булишида усимликлар, бактериялар, зам- бурумар ва хайвонларнинг хам Узига хос урни бор. Усим­ликлар илдизи орк,али тупрокдан минерал моддалар ва азот олади, сунгра моддалар усимликларнинг чириган к;исми билан биргаликда тупрок,нинг юза цатламларида туплана- ди. Усимлик илдизлари тупрок,нинг остки к,аватларидан намликни тортиб чик;аради, бунда сув билан бирга унда

Page 211: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

эриган бирикмалар ^ам юцорига кутарилади. У симлик илдизлари тупрокни юмшатади, унинг структураси ва бош- к;а хоссаларини узгартиради. Усимлик крлдикдари тупрок чириндисининг асосий манбаидир. Бактериялар ва замбу- руглар таъсирида тупрокдаги мураккаб органик бирикма­лар нисбатан оддий бирикмаларга парчаланади. Шу билан бирга бактерия ва замбуруглар таъсирида *осил булган органик кислоталар уз навбатида тупрокдаги минерал би­рикмалар билан реакцияга киришиб, янги хил бирикма- ларни синтез килишда иштирок этади. Тупроц \аётида мик- роорганизмларнинг роли гоят катта. В.А. Ковда маълумо- тига кура, тупрокдаги микроблар массасининг йиллик динамик захираси ер устидаги фитомассага баробар ёки ундан 1,5-2 *исса купдир. Крра тупрокдар, буз ва маданий тупрокдарда организмлар биомассаси йилига гектарига 20- 50 т. га етади. Тупрокдаги чувалчанглар ва \ашаротлар орга­ник моддаларни парчалаб, уларни тупрокнинг минерал к,исмлари билан аралаштиришга имкон беради.

Тупрок, х;осил булиш ининг энг му^им омилларидан бири — инсоннинг хужалик фаолияти, яъни урмонларни кесиб Утлок, ёки экинзорга айлантириш, яйловда мол бо- киш, тупрокда угит солиш, ерларни сугориш ёки кури- тиш ва бошк;алар \исобланади. Буларнинг \аммаси туп- рок;нинг таркиби ва хоссаларига кескин таъсир кУрсатади.

Тупроцнинг органик кисми турли усимлик ва микроор- ганизмлар чириндисидан иборат. Унинг минерал цисмини tof жинсларининг майдаланган заррачалари ташкил цилади. Тупро^нинг биохимик жараёнлар интенсивлиги учун му­хи м булган хоссалари говаклиги, х^аво ва сув утказувчан- лиги, иссикдик режими ва бошцалар мана шу минерал заррачаларнинг таркиби \амда катта-кичиклигига бокли»;.

Шундай килиб, тупрок, мураккаб табиий жисм булиб, у тугри ва инерт масса эмас, балки узгарувчан динамик \осиладир. Тупрок; Узига хос мураккаб, секин узгарувчан му^ит булиб, унда тухтовсиз равишда органик моддалар- нинг синтези ва парчаланиши, озик;а элементларининг ай- ланиб юриши содир булиб туради.

Page 212: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Тупрок билан бошка табиий жисмлар уртасида модда ва энергия алмашинуви куйидаги асосий шаклларда намо- ён булади:

1. Атмосфера—>тупроц->усимликлар тизимида куп томон- лама газлар, намлик ва цаттщ зарралар алмашинуви.

2. Тупроц^грунт тизимида газлар билан су в ва су еда эри- ган моддаларнинг икки томонлама алмашинуви.

3. Куёш-^усимлик-ътупроц радиацияларнинг алмашинуви.4. Атмосфера -> усимлик -> тупрок; -> грунт тизимида

куп томонлама иссщлик энергияси алмашинуви5. Тупро% -» юксак усимликлар тизимида куп моддалар,

нитрат бирикмалари, карбонат ангидрид ва кислота алма­шинуви.

Бундан ЯК.К.ОЛ куриниб турибдики, тупрокдаги беш хил айланма \аракатнинг турт хили биологик жараёнларнинг айланма харакати характерига эга. Табиатда тупрок; билан организмлар Уртасида моддаларнинг биологик айланиши билан бирга, моддаларнинг геологик (ёки катта) айланиб юриши деб аталувчи жараён хам содир булиб, у тупрокда- ги озика элементларининг эриб, уларнинг сув ок,ими оркали дарёлар, денгизлар ва океанларга олйб кетили.ши х,амда турли чукинди t o f жинслари парчаланиб, емирилиб шу жараёнга етказилишидан иборат. Натижада минг ва мил­лион йиллар давомида океанларнинг тагида чукинди жинс- ларнинг к,алин цатламлари хрсил булади. Кейинчалик тек- тоник жараёнлар ва денгиз регрессиялари натижасида бу t o f жинслари юзага чикиб крлиши, унда янгидан Конти­нентал нураш жараёни руй бериши хамда озика элемент- ларидан Усимлик яна фойдаланиши \ам мумкин.

Шундай килиб, тупрок, табиатнинг бошца компонент- лари ва элементлари билан доимо узаро алок,ада булади ва моддаларнинг умумий айланиб юришида мухим ахамият касб этади. Тупрок,нинг табиий компонентларга таъсири нихоятда хилма-хил.

Литосфера ва атмосферанинг узаро таъсири хам куп жойларда тупрок оркали содир булади. Тупрокдан х,а во га

Page 213: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

кутарилган чанг конденсация ядроси сифатида ёмгарлар ~ хосил булишига имкон беради: чанг хавонинг тиникдиги- ни пасайтириб, ер юзасига етиб келаётган куёш энергия- си микдорини камайтиради. Атмосферадан тушадиган кимё- вий моддалар эса баъзан тупрокда, усимликларга ва хай- вон организмларига хар хил таъсир киладиган янги би- рикмалар хосил кдлади.

Тупрок; — табиий ландшафтнинг ойнаси, унда табиат- нинг барча хил узаро таъсири ва алоцалари гуё бир мар- казга жамлангандек акс этган. Бинобарин, тупрок турли ланшафтларнинг жуда куп хусусиятларини узида мужас- самлаштирган. Энг мухими шуки, тупрок, ердаги органик хаётнинг манбаи, айни вак^гда узи \ам органик хаётнинг махсули булиб, у билан Узаро узвий алоцададир. Тупрок,- нинг инсон ва хайвонлар учун яна бир а\амияти унинг таркибидаги микроэлементларнинг тирик организмларнинг таркибига утишидир. Демак, тупрок,нинг кимёвий тарки- би усимликлар ва хайвонлар орк,али инсонга, аввало, унинг соглигига таъсир курсатиши мумкин.

15.3. ТУПРОЦНИНГ ТОЗАДАНИШИ

Тупрок; мухим санитария - гигиена ва тиббий ахамият- га хам эга. У касаллик тарцатадиган жуда куплаб микроор- ганизмларнинг хаёт мухитидир. Маълумки, айрим инфек- цион ва паразит организмлар маълум бир ХУДУД билан бог- лик;. Бу жойлар касаллик кузгатувчи микроорганизмлар учун кулай табиий ва айрим холларда касаллик учогидир.

Нихоят, Ер куррасининг тупрок; крплами, аввало, унинг мйкродунёси, табиатдаги ифлос моддаларни биологик йул билан Узига сингдирувчи (адсорбент), тозаловчи нурифи- катор ва нейтрализация кдлувчи, курукдикдаги \а р цан- дай органик моддалар крлдикдарини минераллаиггирувчи мухитдир.

Шундай к,илиб, тупрок,нинг биологик Узини-узи тоза- лаш хусусияти ер юзидаги моддалар айланиб юришидек ажойиб универсал жараённинг мухим элементидир.

Page 214: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Тупрок, курукдик юзасининг к;арийб хаммасини (хозир- ги музликлар доимий к,орлар, кумли майдонлар, к;оялар, тошли сочилмалар, шагалтошли ва кумли пляжлар, вул- к;он, коллар ишгол кдлган жойлардан ташк,ари) к,оплаб ётади. Лекин турли чукинди жинслар, музликлар ва дои­мий к,орлар билан кумилиб к;олган цазилма тупрокдар хам бор.

Планетамизнинг тупрок, ресурслари майдон жихатидан Хам, сифатига кура хам чекланган. Курукдикнинг салкам 70 фоиз майдони ё иссик; ёки намлик етишмаслиги сабабли дехкончилик учун анча нокулай, тупрокдар холатини яхши- лаш, турли хил мелиорация тадбирларини талаб к,илади.

Хозирги вакхда планетамиз буйича дехкончиликда фой- даланиладиган ерлар майдони 1450 млн. га булиб, бутун курукдикнинг 10 фоизини ташкил этади. Утлок, ва яйлов ерлар 2600 млн. га, яъни курукдикнинг 17 фоизини ишгол кдлади. Шундай к,илиб, курукдикнинг к,ишлок; хужалиги- да узлаштирилган жами майдони 27-28 фоиз, махсулдор ва фойдаланиладиган урмонлар майдони эса салкам 60 фоизга етади. Дунёда фойдаланилаётган ерлар жон бошига салкам 0,5 га дан тугри келади.

Планетамиз ер фондининг 40,3 млн. км2 ини урмон ва да- рахтзорлар ташкил кдлади, 28,5 млн. км2 - табиий утлок,зор, утлок,-бутазорлар, экин майдонлари - 19,0, курук чул, дашт, крялар, денгиз киргокдари - 18,2, музликлар - 16,3, тундра, Урмон тундраси - 7,0, кутб ва юк,ори тог чуллари - 5,0, антро­поген бузилган жойлар - 4,5, боткркдар - 3,2, саноат ва ша- харларга мулжалланган ерлар - 3,0 млн. км2 га тенг.

Планетада йилига 200 мм дан кам намлик тушадиган курук, майдонлар 36 фоизни, собик, Иттифокда эса 11 фоиз- ни ташкил кдлган. Бундай курук, кумли ерларга К,изилкум, Крракум, Такда - Макан, Алашган каби катта майдонлар киради. Сахрои Кабир майдони 9,1 млн. км2 ни ташкил этади.

Хозирги вакхда курук, икдимдаги ерларни сугориш, бот- кркдарни куритиш, ерларни буталардан ва Урмонлардан

Page 215: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

тозалаш *амда \айдаш хдсобига бу микдорни анча оши- риш имконияти мавжуд. Лекин, бу жараёнда курилиш ва му\андислик иншоотлари майдони тобора ортиб бораёт- ганлигини \ам \исобга олиш лозим. Бундан таш ^ари, курукдик юзасининг х,амма жойини *ам де^кончиликда фойдаланиб булмайди.

ФАО берган маълумотга кура дунёнинг ер фонди 13.4 млрд. гектарга тенг. Шундан хрйдалган ерлар ва плантаци- ялар майдони тахминан 1,5 млрд. га (ёки 11%), утлоцзор- лар - 3,2 млрд. га (24%), Урмон ва бутазорлар - 4,07 млрд. га (31%), кумликлар, тошлок, ерлар - 4,4 млрд. га (34%). Юк- сак ривожланган ва ахрлиси зич жойлашган Оврупада х,ай- далган ерлар майдони 30 фоизни ташкил этади. Жанубий Америкада ернинг Kÿn кисмини урмон ва бутазорлар иш- гол кдлган — 929 млн. га (53%), Австралияда эса утлоцзор- лар — 460 млн. га ни (55%). Африкада кумлик ва тошлокдар - 1316 млн. га (45%) ни эгаллаган.

Инсон фаолияти таъсирида планетадаги ер фонди йи- лига тахминан 8 млрд. гектарга камайиб бормокда. Шундан ерлар цишлок, хужалигига яроцсиз х;олга келмокда. Дунё буйича 1961-1983 йиллар ичида х,ар бир одам учун *айда- ладиган ер майдони 0,45 дан 0,31 гектарга камайган.

Россия буйича 1989 йил охирида ер фонди 2231 млн. гектарни ташкил к,илган, шунингдек, кишлок, хужалигига ажратилган ерлар майдони 603 млн. гектарни (ёки 23 фоиз­ни), урмонзорлар - 33 фоизни, кдгтган ерлар 40 фоизни ташкил калган. Кишлок, хужалик ерларининг 226 млн. гек- тари х^айдаладиган (10%) ерлар, утлокзорлар эса 335 млн. га (15%) ни ташкил этган. Кдшлок, хужалиги учун ярок;сиз ерларнинг 70 фоизи, ^айдалган ерларни 60 фоизи адир зоналарда жойлашган.

1990 йилда Россиянинг кишлок, хужалик ерлари 222 млн. га булиб, шундан 132 млн. гектари (ёки дунё буйича 8%) \айдаладиган ерлар булган. Дашт - Урмон зоналари асосан утлок;зорлар булиб, майдони 65 млн. га эди. Шимолий ярим шар урмонзорлари 770 минг гектар (ёки 45%), эрозияга уч- раган ерлар майдони 82 млн. га (37%) ни ташкил к,илган.

Page 216: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Узбекистоннинг умумий ер фонди 47,5 млн. га ни таш- кил цилади. Кишлок, хужалигида фойдаланиладиган ерлар тахминан 25 млн. га б^либ, унинг 2,8 млн. гектарини (9,7%) сугориладиган ерлар ташкил этади. 1,1 млн. га (2,7%) лал- ми деххончиликда, 21,5 млн. га яйлов чорвачилигида (51,8%), 1,8 млн. га (4,4%) саноатда ва турли курилиш мац- садларида фойдаланилади.

15.5. ТУПРОК ЭРОЗИЯСИ

Тупрок к;атламининг (баъзан тупрок она жинсининг) сув окими ва шамоллар таъсири билан хилма-хил емири- лиш жараёни х,амда емирилган материалларни бир жой- дан бошка жойга олиб кетилишига тупрок; эрозияси дейи- лади. Тупрок; эрозияси сув ва шамол эрозиясига булинади.

Эрозия жараёнлари хрсил к,илувчи сабабларга, интен- сивликка ва окибатларга кура нормал ёки табиий, тез- лаштирилган ёки антропоген эрозияга булинади.

Нормал эрозия. Бу табиий усимликлар билан цоплан- ган, инсон хужалик фаолияти таъсир этмаган районлар- даги тухтовсиз, \амма жойда кузатиладиган ва жуда секин р^й берадиган табиий жараён б^либ, бундай эрозия нати- жасида ювилиб кетган тупрок, тупрок \осил булиш жара- ёнида тула тикланади. Бинобарин, эрозиянинг бу тури жиддий зарар келтирмайди ва унинг натижасида тупрок катламининг табиий мувозанати тикланиб туради.

Тезлаштирган эрозия тупрокларни ва t o f жинсларини емирувчи жараён булиб, у инсоннинг ишлаб чикариш фаолияти натижасида тезлашади. Тезлаштирган эрозия нотекис рельефли ёки механик таркибига кура, соз кумок, кумлок тупрокли ва узига хос икяим х,амда гео­логик шароитли районларда р^й беради. У купгина та­биий шароит хусусиятлари х1исобга олинмасдан ва эро­зияга карши чора-тадбирлар к$лланмасдан фойдаланил- ган ерларда ривожланади. Тезлашган эрозияда тупрок- лар табиий эрозияга Караганда жуда тез ва шиддатли емирилади. Натижада тупрокнинг устки унумдор катла- ми анча тез ювилиб кетади.

Page 217: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Тезлаштирилган, яъни антропоген эрозиянинг бир к;анча сабаблари бор. Бу эрозия асосан инсоннинг тупрок; ресурс- ларидан нотугри фойдаланишнинг ок;ибати булиб, унинг асосий сабаблари урмонларни кесиб юбориш, яйловларда чорва молларини бокиш к;оидаларига амал килмаслик, дехкончилик юритишнинг нотугри усулларидан фойдала- ниш окибатида юзага келади.

Сув эрозияси ок,им характерига кУра, тупрок,нинг юза эрозияси ва Узанли эрозияга булинади. Юза эрозияда узан Хосил килмайди, тупрок,нинг юза катламини аста - секин ёппасига (юза буйлаб) ювиб кетади. К,иялиги катта булган ерларда содир буладиган узанли эрозия купинча жарлар Хосил кдлади. Сув Узан хосил к;илиб окданда тупрок; кеси- мининг юк;ори катламларидагина эмас, балки унинг таги- даги t o f жинсларини хам уйиб кетади. Узанли ок,им чукур- лиги Унлаб метр булган жарларнинг хосил булишига олиб келади.

Сугориладиган районларда кейинги вак^ларда иррига­ция кенг ривожланмокда. Бунинг натижасида ирригация эрозияси юзага келади. У ерларни нотугри сугориш ва да- лаларга сувни куп хамда катта ок;им билан бериш натижа­сида хосил булади. Бу эрозия ерларнинг циялиги 1 ,5 -2 ° га етганда пайдо була бошлайди. К,иялик ортиб борган сари тупрокнинг ирригация эрозияси кучаяди.

Ш амол эрозияси деб тупрок; крплами ва унинг майда курук; заррачаларини шамол учириб кетишига айтилади. Масалан, 1928 йили апрель ойининг охирларида Россия- нинг жанубида ва Украинанинг кучли чанг бурони окиба­тида 15 млн.т.дан ортик; тупрок; хавога кутарилган ва Польша хамда Руминия худудига бориб тушган. 1960 йили Украина ва Шимолий Кавказда кутарилган чанг бурон туп- рок,нинг 7-10 см калинлигидаги к;атламни учириб кетган. Ана шу тупрок; зарралари дала и хота Урмонзорлари ва бо- шк;а тусикдар ёнида баландлиги 2 м ва эни 50 м келадиган уюмларни хосил кдлган.

Урта Осиёда шамол эрозияси кумли ерларда, ер юзаси- даги табиий Усимлик крпламига путур етган жойларда рУй

Page 218: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

беради. Чунончи, саксовул ва бошк;а буталар ÿraH учун кесиб юборилган жойларда - кумли ерларда, ер кавлаган- да, дагал хашаклар (янток,, шура) кетмон ёрдамида чопиб олинганда ва бопща холларда пайдо булади.

У рта Осиёнинг анча кучли шамоллари доимий эсиб ту- радиган баъзи бир районларида, асосан Ховос ва Ангор, Янгиер атрофларида хам шамол эрозияси кузатилади. Бу ерларда доимий шамол эрозияси оцибатида экинлар учун кам яро*уш булган чагир тошли, шагалли замин очилиб калган.

А.Г. Гаэль хисобига Kÿpa, шамол эрозиясидан хар йили Урта хисобда 5-6 млн. га ер зарар к$фади, жумладан, 0,5 млн. га/дан 1,5 млн. гектаргача булган ерлар умуман нобуд булади.

Шундай к,илиб, тупрок; эрозияси тупрок;нинг юза, энг хосилдор к,атламининг ëMFHp, сел ва бошца сув ок^млари билан ювилиб кетиши ёки шамол кучи билан бир жойдан иккинчи жойга учириб кетиши жараёнидир. Бунинг нати- жасида тупрок;нинг энг хосилдор к,атлами йук,олади.

Тупрок, эрозияси жуда секин утадиган жараёндир. Ма- салан, урмон атрофлари тупрогининг 20 см кдлинликдаги юзасини йук;олиши 174 минг йил ичида, Утлок;зорларда - 29 минг йил ичиди юзага келади. Алмашлаб экиладиган ерларнинг 20 см. ли юза кдтлами 100 йил, фа цат жухори монокультураси экилган ерда эса 15 йилда 20 см. ли юза к,атлам табиий холда йу кол ад и. Шу к^скд вакгда тупрок; кдтлами йукщиши тупрок; хосил булиш жараёнидан тез- рокдир. Тупрок; эрозияси туфайли планетанинг х уж ал и к Хисобидаги 1,6-2,0 млн. км2, хосилдор ерларнинг 1,4-1,6 млн. км2 кисман бузилган, унумдорлигини йукртган. Х,ар йили эрозия туфайли 50 - 70 минг км2 ер к;ишлок хужалик хисо- бидан чик,иб кетади. Бу фойдаланиладиган ерларнинг йи­ли га 3 фоизи демакдир.

Турли сабабларга Kÿpa собик; Иттифок,нинг 73 фоиз фой- дали ерлари, АКД1 нинг эса 75 фоиз экин майдонлари- нинг T y n p o F H эрозияга учраган. Собик; Иттифокда тупрок;- ни эрозиядан сакдаш учун йилига 10-11 млрд. cÿM сарф

Page 219: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

кдлинган. Дунёнинг турли мамлакатларида хайдалган ер юзасининг эрозияга учраганини бахолаш 14-жадвалда кел- тирилган.

Хосилдор ерлар ва утлок,зор майдонининг камайишида шамолнинг таъсири кучли. Катта кучга эга булган шамол ер бетидаги хосилдор к;атламни, чулларда кум-шагаллар- ни бир жойдан иккинчи жойга учириб кетади. Масалан, 1990 йилги космик суратлар курсатишича, Оролнинг куриб к;олган жойларида 90 млн. т. чанг, туз, кумни, К,алмик;ия- нинг крра ерларидан эса 1,5 млн. т. чангни учириб кетган. Россиянинг жанубий районларида бундай кучли шамол- лар (30-40 м/с) 1928, 1960, 1969, 1994 йилларда кузатилган. Жумладан, Ростов-Дон шахри метеостанциясининг ахбо- ротига кура бахорда шамолли кунлар 15, ёзда - 68, кузда - 16, к,ишда - 1 фоизни ташкил кдлади.

Шимолий Кавказ ва пастки Дон районларида шамол­нинг тезлиги 25-40 м/сек. га етиб, тупланган кумлардан хосил булган барханларнинг узунлиги 25-50 м, баландли- ги 0,5-2,0 м га етиб, учирилган чанг-кумларнинг массаси 50 млн. т. ни ташкил кдлган. Хайдалган ерларнинг 2-5 см юза к;атлами, Ставрополда - 6-8 см калинликдаги тупрок;- нинг хосилдор катлами учирилиб, 600-646 минг гектар экин майдонларига зиён етган.

Инсоннинг бир неча йиллар давомида тинимсиз ердан фойдаланиши натижасида, Волга буйи, Украина, Козо- гистон ва Туркманистон унумдор экин майдонлари ишдан чикди. Ернинг 0-30 см калинлигида гумус микдори 7-10-13 фоиз ёки гектарига 2210-390 т. га камайган.

Огир техникани доимий ишлатиш эса тупрокнинг фи­зик тузилиши бузилишига, унинг роваклиги, заррачалиги йук;олишига, хаво-сув алмашиниши ва тутиши ёмонлаши- шига олиб келди. Шу сабабларга кура экин майдонлари- нинг хосили кескин камайиб кетди.

Атрофи дарахтзорлар билан уралган экин майдонлари­га шамолнинг таъсири кам булиб, ундай ерлар шамол эро- зиясидан кдсман сакданган. Дунё буйича хайдалган ерлар- дан тикланмайдиган тупрокдинг йуц булиш микдори 23

Page 220: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

млрд. т. ни ташкил келади. Бу нарса Х,индистон ва Хитойда сезиларли даражада булиб, АКШ да хар гектар хайдалган ердан 25-41 т, Грузияда - 55-56 т/га, Молдовада - 39-40, Волга буйи районларида - 1,7-2,5, Кавказ орти ерларида - 25-26 т /га атрофида тупрок; эрозия сабабли йукрлди (14-жадвал).

14-жадвалТурли мамлакатларда хайдалган ер юзасининг эрозияга

учраши (Л. Браун ва боищ. 1989)

МамлакатларХайдалган ерларнинг

умумий майдони, млн. арк

Тиклаб булмайдиган тупрок, млн. т.

АК.Ш 413 1 500Россия 620 2 300Хиндистон 346 4 700Хитой 245 3 300Бошк,а мамлакатлар 1 499 10 900Жами: 3 123 22 700

Россияда охирги 15 йил ичида тупрок; эрозияси туфай- ли К.ИШЛОК, хужалигида 54-55 млн. гектар хосилдор ерлар йукотилган. Турли катта-кичикликдаги жарликлар 10 млн. гектарни ташкил к,илган. Эрозия туфайли кишлок, хужа- лик экинларидан олинадиган хосил 36 фоизга камайиб кет- ган. АКШ да эрозияга учраган ерларда жухорининг хосил и 47 фоизга, пахта хосили 32, нухат хосили эса 38 фоизга камайган.

Эрозия туфайли тупрок,нинг юза кдтламида гумуснинг микдори хам кескин камайиб кетади. Жумладан, кейинги15-20 йил ичида собик, Иттифок,нинг хайдалган ерларида гумус микдори 8-30 фоиз, Россияда Уртача — 20 фоиз, Украина ерларида - 9 фоиз камайган. Турли тупрокдарда гумус микдори 14 фоиздан 50 фоизгача пасайган, хосил- дор тупрок ювилиб кетган.

Юцорида келтирилган маълумотлар шуни курсатадики, табиатдан унумли фойдаланишнинг асосий вазифалари- дан бири - тупрок; эрозиясига к,арши чора-тадбирлар

Page 221: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

кУришни агромелиорация, урмонмелиорация, агротехни­ка, фитомелиорация, мелиорация, рекультивация каби йуллар билан амалга ошириш зарур.

Эрозияга к;арши кураш комплекс тарзда олиб борила- ди. Бундай ерлардан фойдаланишда алмашлаб экиш и\ота урмонзорлари барпо к;илинади. Бундай дарахтзорлар ора- лигидаги экинзорларни шамол эрозиясидан, экинларни эса тупрок; босиб к;олишидан \и м оя к;илади. Агротехни­ка тадбирларидан тупрок,ни агдармасдан чукур хайдаш, яъни кдлдикдарни агдармасдан хайдаш, органик угит- лар солиш, бир йиллик ва к^п йиллик ^тларни алмаш ­лаб экиш ва боцщалар эрозияга к;арши курашда яхши самара беради.

15.6. ТУПРОЦНИ VFMTAAm ВА ПЕСТИЦИДААРДАН ФОЙДАААНИШ

Кишлок; х^жалик экинларининг хосилдорлигини ва м а\- сулот сифатини угитларсиз тасаввур к,илиш мумкин эмас. Шунинг учун хужаликларда фойдаланилаётган ^гитлар микдори йилдан-йилга ортиб бормокда. Дунё б^йича х;ар йили ерга ЗОО млн.тонна, республикамизда 1990 йилда 120 млн. тонна минерал угитлар ишлатилган. Угитларни к^ллашда унинг меъёрига эътибор бериш му\им агротех­ник тадбирлардан бири хисобланади. Улардан ортик,ча фой- даланиш ма\сулот сифати камайишига ва тупрок, структу- раси ёмонлашишига сабаб б^лади. М асалан, фосфорли угитлардан куп фойдаланиш тупрокда фосфорнинг купа- йишига сабаб булади. Натижада, тупрокдаги озик; модда- лар нисбати бузилиб, усимликларнинг темир, рух мод- даларини узлаштиришини пасайтиради. Усимликда хло­роз касаллиги вужудга келади, хосилдорлиги кескин ка- маяди.

Тупроцнинг минерал угитлар таркибидаги азот билан зарарланиши натижасида ер ости сувлари таркибида нит­рат микдори камайиб кетади. Усимлик таркибидаги нит­рат тузлари меъёридан ортик, булса, инсон саломатлигига зарар келтиради.

Page 222: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Баъзи бир гербицидлар тупрокда муста\кам урнашиб, тобора купрок, туплана борди. Бу эса микроорганизмлар- нинг туп рок, х,осил к,илишдаги фойдали фаолиятига сал- бий таъсир курсатади. Шунинг учун \ам купгина туррун ва зах,арли кимёвий моддалардан фойдаланиш хозирги вак^- да так,и1у1анган.

Республикамиз фермер хужаликларида х;ашаротлар, ка- салликлар ва бегона утларга к,арши системали таъсир этиш хусусиятига эга булган 4 млн. тоннадан ортик, фунгицид, пестицид, гербицидлардан фойдаланилган. Бу зарарли мод- далар ортик^а ишлатилиши тупрокдаги фауна ва флора вакилларига, инсонларга салбий таъсир курсатади. Бун- дай зарарли моддалар организмда тупланиб бориб табиат- даги озуца бактериялари орк,али беосферага таъсир к;ила- ди. Зарарли х,ашарот ва касаллик кузгатувчи микроорга- низмларга к,арши биологик кураш чораларини к^ллаш та- биатни му^офаза к,илишда мухдм боскдч хисобланади. Рузада учрайдиган вилт (ок, палак) касаллигига к,арши тре- ходерма, гоммос касаллигига к,арши субтилис бактерия-’ сини куллаш натижасида тупрокдаги патоген турдаги зам- буругларнинг камайишига, экинлар х,осилдорлигини ор- тиришга эришилган.

К,ишлок, хужалик экинларида учрайдиган х;ашаротларга кэрши биологик кураш усулларида олтинкуз хабробракон, трихограмма каби фойдали х,ашаротлар кулланилмокда. Бу тадбирлар экологик соф озик,-овк,ат мах,сулотларини етиш- тириш имконини беради ва табиатни мухрфаза кдлишга хизмат к,илади. Бу усул ик^исодий жих,атдан арзон, табиат учун бехавотирдир.

_15.7. ТУПРОКНИНГ ш У рд а н и ш и

Республикамизнинг иссик; икдим шароитида ер ости сувларининг тупрокдарда тез бугланиши унинг шурлани- шига сабаб булади. Натижада ер ости сувлари таркибида мавжуд булган сульфат ва хлорид кислотасининг тузлари тупрок, юзасида тупланишиб, шурланишга сабаб булади. Вегетация даврида бу тузлар сувда эриб, усимликнинг за-

Page 223: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

^арланишига олиб келади. Шурланган тупрокдар Мирзачул, Жиззах, Карши, Ш еробод ч^лларида ташкил кдлинган фермер х^жаликларида куп учрайди. Айник;са, к;айта шурла- ниш дренаж тизими бузилган далаларда кдешлок; хужалик усимликларига катта зарар етказади.

Сувдаги эриган хлорид тузлари тупрок; эритмасининг осматик босимини кутаради ва, шундай к^илиб, тупрок,- нинг физиологик курукдигини вужудга келтиради. Бу х,оди- санинг мо\ияти шундаки, усимликлар тупрокда нам етиш- маганда сувдан кандай к,ийналса, тупрокда тузлар куп булганда сув танк;ислигидан шундай к;ийналади.

Марказий Осиёда ер ресурсларидан т ^ р и фойдаланиш ва купгина тадбирларни режалаштириш макрадида рес- публикаларда ер кадастри тузилган. Бунда турли ерлар- нинг табиий, ик^исодий ва э^кукий \олатлари туррисида зарур маълумотлар берилади.Республикамиз шароитида тупрок;нинг шур босишига карши алмашлаб экишга амал килиш, чул шароитига мослашган усимликларни етишти- риш ва ер ости сувларини оцизиб юбориш учун горизон- тал ва вертикал дренажлар курилмокда.

Page 224: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

КИШЛОЦ Х?ЖАЛИГИДА ЭКО ЛО ГИК ТОЗА МА^СУЛОТЛАР ЕТИШТИРИШ

К,ишлок, хужалигида экологик соф махрулот етиштириш деганда инсон саломатлиги учун зарарсиз ма\сулотларни тайёрлаш назарда тутилади. Экологик зарарсиз экинларни етиштириш, унинг мах,сулотларини к,айта ишлаш ва^ида. умумий гигиена, технологик ва токсикологик кридаларга амал килиб тайёрланган, инсонлар ва х,айвонлар х,аётига хавф солмайдиган жараёнлар назарда тутилади.Озик; мод- даларнинг фойдали хусусияти — ксенобиотиклиги кимё- вий элементларнинг бир ёки бир нечта озикдвий х,алк,алар орк,али \аракати натижасида аникданади. Бу х;алкдлар куйи- дагилар:

Ксенобиотиклар - %аво - инсон, %айвон.Ксенобиотиклар - сув - инсон, %айвон.Ксенобиотиклар - озик; мщсулотлари - инсон, %айвон.Ксенобиотиклар - тупрок; - сув - %айвон.Ксенобиотиклар - тупрок; - сув - усимлик - инсон - %айвон-

инсон - тупрок,.Ксенобиотиклар - тупрок; - усимлик - у;айвон - инсон -

тупрок;.Бу -халк,аларда кимёвий модцаларнинг трофик айлани-

ши кднча узок, булса, инсон учун хавфи камайиб боради. Инсон танасига зарарли модцаларнинг 70 фоизи озиц-ов- к,ат, 20 фоизи х,аво, 10 фоизи сув билан тушади.

К,ишлок, х^жалик экинлари ва чорва мах,сулотларининг ифЛосланиш даражаси агроэкосистемаларнйнг эколого- токсикологик хусусиятига боглик;. К,ишло^ хужалигида ки­мёвий моддаларни куллаш тупрокдаги экологик хрлат бу- зилишига сабаб булади. Айник,са, саноат, транспорт ва хужалик чик;индиларидан тупрок,нинг ифлосланиши по-

Page 225: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

лимерлар, олтингугурт ва ofhp металлар \исобига ортиб бормокда. Шунинг учун озик;-овк;ат ма\сулотлари ва ем-ха- шакларнинг сифатини бахдлашда уларнинг таркибидаги зарарли моддаларнинг рухсат этилган концентрациясини (РЭК) ёки рухсат этилган крлдикдар микдори (РЭ К М ) ёки максимал рухсат этилган даражаси (МРЭД) нормала- ри аникуганади. Озик^овк.ат ма\сулотлари ва ем-хашакдаги токсиконтларни кимёвий токсикологик та^лил йули би- лан аникданади.

Мухитни ифлослантирувчи кимёвий моддалар ичида энг хавфлиси ofhp металлар булиб, улардан кургошин, си- моб, кадмий, маргимуш, рух, никель кабилар тупрокда тушгандан кейин сувда эриб, усимликда, ундаги озик, мод- даларда ва истеъмол кдлган инсонларда тупланиб боради. Техноген омиллар \исобланмиш бу ofhp металлар мухдт- да тупланиб, биотипдаги организмларда руй берадиган ф и­зиологик жараёнларнинг салбий Узгаришига сабаб булиб, Усиш ва ривожланишни секинлаштириб, косил сифати ва микдорини кескин камайтиради.

Маълумотларга кура ofhp металларнинг инсон организ- мида таъсир курсатадиган бир хафталик микдорининг да- ражасида к^ррошин - 3 мг, кадмий - 0,5 мг, симоб - 0,3 мг ни ташкил килади. Бу моддалар усимликларнинг турли аъзоларида турли микдорда тупланади. Масалан, Усимлик илдизи ва эски япрокдарида рух куп тупланса, поя, нов- да, янги барглари, илдиз мевалар ва меваларда кам тупла- нади.

Ofhp металларнинг Усимликларни турли органларида, тук^маларида тупланиши экинларнинг турига, навига, мор- фологик тузилишига, физиологик жараёнларнинг интен- сивлигига ва ёшига боглик;. Масалан, темир сабзининг ил­диз бугизида, рух ва кургошин узак к;исмида, мис ва мар­ганец, кадмий, темир илдиз к,исмида тупланади. Лавлаги- нинг узак кдсмида рух, к^ргошин, пустлогида мис, мар­ганец, кадмий, темир тупланади. Карамнинг устки барг- ларида рухнинг микдори узакка к;араб камайиб боради (15-жадвал)

Page 226: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

15-жадвалУсимликларнинг турли аъзоларида куррошиннинг

микдори, мг/кг (Соколов, 2000)

Усимликлар Аъзолари К^ргошинмикдори

Арпа дони к,обик, 1,35эндосперм 0,50

муртак 8,90Бурдой дони к,обик 0,74

эндосперм 1,22муртак 7,69

Сули дони к,обик, 3,85эндосперм 8,33

муртак • 63,3Гречиха дони Кобик, 0,94

эндосперм 1,28муртак 5,56

Писта дони к,обик; 0,06эндосперм 0,06

муртак 0,09Петрушка Кобик, 2,50

эндосперм 1,00муртак 0,50

Салат банд 19,7барг 28,9

илдиз 37,4Шовул банд 37,5

барг 28,0Пиёз пиёз пусти 13,8

барги 5,0Укроп поя 41,7

барг 24,8Сдримсок,пиёз пиёз бош 10,0

барг 30,0Хрен барг 0,25

банди 0,75илдизи 0,25

Сельдерей барг 2,0банди 4,0

илдиз мева 3,5

Маълумотлардан к$финиб турибдики, картошин усимлик­ларнинг барг ва бандларида к^п микдорда тупланади. Шунинг

Page 227: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

учун отар металлар микдорини тупрокда, усимлик таркиби- да меъёрида сакдашга эришиш мухим тадбир х,исобланади.

Табиий му^итда ва к^шлок, хужалик мах,сулотлари тар- кибидаги за^арли элементлар микдорини меъёрида сак;- лаш инсон саломатлигини мухофаза к,илишнинг бирдан- бир йулидир (16-жадвал).

16-жадвалОгар металларнинг озик-овкат ма^сулотларида чегаралан-

ган микдори, мг/кг (Кольцов,1995)Озука

махсулотлариРв Са н8 Си Zn Аб

Ралла 0,5(0,3) 0,1(0,03) 0,03 10,0 50,0 0,2Гречиха 0,5(0,3) 0,04 0,03 15,0 50,0 0,2Нон 03 0,05 0,03 5,0 25,0 0,1Ош тузи 2,0 ОД 0,01 3,0 10,0 1,0Ш акар 1,0 0,05 0,01 1,0 3,0 0,5Конфетлар 1,0 0,1 0,01 15,0 30,0 0,5Сут 0,1(0,05) 0,03-

0,020,005 1,0 5,0 0,05 :

1Ёр 0,1 0,03 0,03 0,5 5,0 0,1Творог,пишлок 0,3 0,2 0,02 4,0 50,0 0,2Усимлик ёги 0,1 0,05 0,03 0,5 5,0 0,1Янгисабзавотлар

0,5 0,03 0,02 5,0 10,0 0,21

Мева 0,4 0,03 0,02 5,0 10,0 0,2Зам буру м ар 0,5 0,1 0,05 10,0 20,0 0,5 1Чой 20,0 1,0 0,1 100,0 . 1,0Г^шт, товук 0,5 0,05 0,03 5,0 70,0 0,1Тухум 0,3 0,01 0,02 3,0 50,0 0,1Мол ёглари 0,1 0,03 0,03 0,5 5,0 0,1Буй рак 1,0 1,0 0,2 20,0 100,0 1,0М олнинг ички аъзолари

0,6 0,3 0,1 20,0 100,0 1,0

Тоза дарё балири

1,0 0,2 0,6 10,0 40,0 1,0

Денгиз балири 1,0 0,2 0,4 10,0 40,0 5,0Кискичбакалар 10,0 2,0 0,2 30,0 210,0 2,0М инерал сувлар 0,1 0,01 0,005 1,0 5,0 0,1Пиво,вино 0,3 0,03 0,005 5,0 10,0 0,2Ичимликлар 0,3 0,03 0,005 3,0 10,0 0,1Болалар озикаси, сутли

0,05 0,02 0,005 1,0 5,0 0,05

ДОНЛИ 0,1 0,02 0,01 5,0 10,0 0,10г^штли 0,3 0,03 0,02 5,0 50,0 0,1сабзавотли 0,3 0,02 0,01 5,0 10,0 0,2

Page 228: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Деххончиликда агротехник ва агрохимик воситалардан т ^ р и фойдаланиш(нормада минерал ва органик угитлар- ни бериш биологик усуларни куллаш, шур ювиш), алмаш- лаб экишга амал к,илиш усимлик таркибида зарарли кимё- вий модцаларнинг т^планишига имконият бермайди ва инсониятни экологик тоза озук,а мах,сулотлари билан таъ- минланишига олиб келади. Масалан, ерга г^нг солинса, тупрокдаги кургошин 12 фоизга камаяди. Вермикулинтдан тупрокда фойдаланиш зарарли элементларни камайишига олиб келади. Минерал уритларни - N 60, Р 60, К 60 кг микдорида фойдаланиш сули ва нухат таркибидаги кад- мийни 1,3, кургошинни 1,8 баррбар камайтиради.

Сабзавот ва картошкадан фойдаланишдан олдин ювиш, илдиз ва пустлокдарини олиб ташлаш улар таркибидаги к^ррошин ва симоб микдорини 85 фоизга, кадмийни 20 фоиз камайтиради.

С^нгги йилларда азотли уритларни нормадан ортик^а ишлатиш тупрокда ва ^симлик аъзоларида нитратларнинг тупланишига олиб келмокда.Табиий шароитда ^симлик- даги нитрат микдори 1-30 мг/кг булса, маданий $гсимлик- ларда 40-12000 мг/кг ташкил кдлмокда (17-жадвал).

17-жадвалКишлок хужалик усимликларида тупланган

нитрат микдори

Усимликлар Микдори мг\кг (Хул масса)Тарвуз 40-600Баклажон 80-270Г арчица 400-550Ковун i700-2500Кук нухат 40-500Ок карам 600-3000Пекин карами 1000-2700Кольбраби карами -160-2700Кабачки 400-700Картошка 40-980Кориандр 40-750Салат кресс 1300-4900

Page 229: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Кук пиёз 40-1400Бош пиёз 60-900Сабзи 60-2200Бодринг 80-560Патисон 160-900Ширин калампир 40-330Петрушка 1700-2500Реван 1600-2400Кора туруп 1500-1800Редиска 400-2700Шолгом 600-900Салат 400-2900 1Лавлаги 200-4500Помидор 10-1900Ковок 300-1300Укроп 400-2200Саримсок пиёз 40-300Шовул 240-400Шпинат 600-4000

Жадвалдаги маълумотлардан куриниб турибдики, по­мидор, калампир, бакдажон, саримсок пиёз, ловия каби усимликларда нитратлар микдори жуда кам.

Кдшлок хужалик экинларини турри парвариш к,илиш, хосилни уз вакгида йигиштириб олиш, меъёрида сакдаш, турри технологик усуллардан фойдаланиб озик моддалар тайёрлаш — улар таркибидаги нитратлар микори кескин камайишига олиб келади. Нитратлар усимлик аъзоларида турли микдорда тупланади (18-жадвал).

Page 230: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

18-жадвалУсимликларнинг турли аъзоларидаги нитратлар микдори

Усимликлар Аъзолари N 0 3-мг/кгОш лавлаги Барг 1300-2000

Илдиз мева 220-3000Сабзи Барг 600-1500

Банди 1700-3000Илдиз мева 10-1200

Петрушка Барг 1300-1900Банди 1700-2600Илдиз мева 1700-5700

Укроп Барг 40-400 .Банди 800-1600Поя 1300-2100Илдиз 1300-1600

Картошка Барг 20-400Поя 40-1100Туганак 40-1000

Сапат Барг 100-550Банди 400-900Поя 600-3000

Шпинат Барг 200-400Банди 400-2000Илдиз 70-100Поя 500-5000

Шовул Барг 40-150Банди 170-250

Кориандр Барг 10-100Банди 150-350Поя 140-300Илдиз 60-110

Жадваллардан куриниб турибдики, ковок, ва карамда н и т р а т л а р мик,дори 3000 м г /к г , д у к к а к д о ш л а р д а 100 м г/кгни таш кил к,илади.

Алмашлаб экишда беда» бурчок,, нухат каби усимлик- ларни экиш тупрокда нитратлар микдори камайишига са- баб булади. Бу усимликларнинг к,олдикдари тупрок,Ка со- линганда бу ерларга 3-4 йил давомида минерал угитлар

Page 231: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

к^ллашга эхтиёж к;олмайди. Сабзавот экинларини оптимал калинликда экилганда улар азотни минимал микдорда туплайдилар. Тупрокда намлик микдори 60-70 фоиз б^лга- нида х,ам нитратлар микдори усимликларда кам туплана- ди. Баргли сабзавотларнинг косили кечки соатларда йи- рилса хам улар таркибида нитратлар кам булади.

Нитратлар микдори озик;-овк;ат ма\сулотларини сакдаш- га хам боглик;. Сабзавотлар паст хароратли биноларда сак;- ланганда нитратлар хосил б^лмаса, уй хароратида сакдан- са, улар микдори кескин ортиб кетади. Нитратлар микдо­ри озик, моддаларни тайёрлаш жараёнида узгариб бориши ■фрисидаги маълумотлар 19-жадвалда келтирилган.

19 - жадвалСабзавот махсулотларида нитратлар микдори камайиши,

фоизда (Соколов, 2000)

Ма^сулотларСак^аш вак,ти, 3 ой

Пиширишданолдин

Пишганданкейин

Камайишифоизи

Тозаланмаганкартошка

10-15 32,6 27,2 17

Тозаланганкарошка

- 39,0 23,5 40

Сабзи 20-30 34,6 28,6 17Карам 10-15 57,8 24,3 58Ош лавлаги 20-30 100.8 80,3 20

Картошкани сувда пиширилганда нитратлар 40-89 фоиз, буглаб пиширилганда 30-70 фоиз, ^симлик ёгида к,ову- рилганда 15 фоизга камаяди.

Вино тайёрлашда узумдаги нитратлар винога утиб, унинг 1 л даги микдори 1-48 мг ни ташкил к;илади. Бундай вино- лар инсон учун захарли хисобланади. Нитратлар табиатда нитрификатор ва денитрификатор микроорганизмлар та- монидан хосил кделинади. Улар консерва, колбаса, пиш- лок;, сосискалар тайёрлашда хам фойдаланилади. Нитрат- ларнинг организмлардаги микдорини 10-14 мг/кг дан ор-

Page 232: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

тик^аси иссиц к,онли организмларда турли усимталарнинг пайдо булишига сабаб булади. Табиатда кенг тарк,алган нитрозоаминлардан нитрозодиметиламин (НДМА) тупрок;- да, сувда, завода, усимлик ва хайвонлар организмида узок, ва баркдрор сакданади. НДМА нинг энг куп микдори ба- ликда 31-33 мг/кг, гуштда 37-42 мг/кг, ундириб янчилган бувдойда 560-590 мг/кг лиги аникданган.

Нитрозоаминларнинг рухсат этилган концентрацияси0,005-0,01 мг/кг хисобланади. Уларнинг микдори галл ада0,002 мг/кг, пивода 0,003 мг/кг, ем-хашак таркибида 150 мг/кг дан ортмаслиги керак. Бу моддаларнинг рухсат этил­ган к о н ц ен т р ац и я л ар и к;уйидагича, м г /к г (П о зн я - ковский,1996):

Гушт ва гушт мах,сулотлари—0,002.Дудланган гушт махсулотлари-0,004.Балик, мах,сулотлари-0,003.Балла, крупа, нон, макоронлар-0,002.Пиво, вино, арок, ва бошк,алар—0,003.Нитрат бирикмалари инсонларда турли касалликларни

келтириб чик,аради. Масалан, ёш болаларда метгемогло- бинемия касаллиги туфайли к;онда метгемоглобин 6-7 фо- издан 20-40 фоизга ортиши ^лим билан якунланади. Орга- низмда нитратларнинг ортиши витаминлардан А, Е, С, В, ва В6 нинг камайишига, физиологик жараёнларнинг ва модда алмашинишининг бузилишига сабаб булади.

Page 233: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

XVII БОБТАБИАТНИ МУ^ОФАЗА ЦИЛИШНИНГ

ЭКОЛОГИК, ^УКУ^ИЙ АСОСААРИУзбекистон Республикаси мустак;илликка эришган кун-

дан бошлаб, табиатни мухрфаза кдлиш муаммоларига катта эътибор бериб келинмокда. Узбекистон Республикаси Кон- ституциясида ва «Табиатни му^офаза к;илиш» какддаги к;арорларда табиий ресурслар, табиатни мухрфаза к;илиш ва табиий бойликлардан оцилона фойдаланишнинг эко­логик, хукукий асослари баён кдлинган.

У збекистон Р еспубликасида: «Табиатни м у \о ф а за к;илиш», «Сув ва сувдан фойдаланиш х^ида» , «Ер тукри- сида», «Атмосфера \авоси т^грисида» к;онунлар кабул к;илинган. Маълумки, бутун табиий объектлар — ер, ер ости, ер усти бойликлари, сув, урмон, атмосфера х;авоси, усим- лик ва хайвонот оламининг вакиллари давлат мулки хисоб- ланади. Шу бойликлардан фойдаланиш учун давлатнинг махсус рухсати ва к;айси бир вилоят ёки ташкилот билан давлат уртасидаги шартнома асос б^либ хизмат к;илади. Давлат хукук;ий кридаларига биноан мамлакатнинг х,ар бир а\олиси тоза, соглом ва г^зал табиатдан фойдаланиш кукукига эга, х,ар бир инсон табиат элементлари ер, сув, Урмон, усимлик крплами ва хрйвонлар турларини ижара- га олиб, фойдаланиш хукуЦига эгадир.

Табиатнинг ривожланиши, табиий ресурслар — *аво, сув, ер бойликлари ва бошк;алар давлат ва унинг *укук;ий ташкилотлари томонидан назорат кдлинади. Х,ар бир та­биий ресурсдан фойдаланиш экологик ва ик^исодий то- мондан режалаштирилган дастур асосида олиб борилади ва назорат к,илинади. Хукукдй ва ташкилий давлат назора- ти: табиатнинг ^олати, уни бошцариш экологик назорат формаси; давлат ва турли ташкилотлар хамда корхоналар-

Page 234: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

аро экологик назорат, санитар-экологик назорат ва жамо- атчилик назорати урнатилади.

Табиатдан ва табиий бойликлардан фойдаланиш жара- ёнида йуллар, корхоналар, турли гидротармокдар кури- лишида кар бир объект, унинг проекта, табиатга келти- радиган фойда ва зиёни кар томонлама урганилади ва эко­логик экспертизадан утказилади. Объектнинг экологик экс- пертизасини билимдон, табиатнинг экологик крнунлари- ни яхши биладиган мутахассислар томонидан экспертиза к^или над и ва ба\оланади. Объектнинг экспертизасини кенг жамоатчилик хам к^риб чищ б, унинг ярокди ёки яроксиз эканлигини аникдайди.

Табиат элементлари булмиш сув, \аво, ер, усимлик ва Хайвонлар вакиллари х,амда ер усти, ер ости ресурслари- нинг тупланишини, таркибини бузган, сонини камайтир- ган, табиий х;олат, уни куринишига, гузаллигига, сувнинг тозалигига, уни куп исроф булишига олиб келган ёки фой- дали усимликларни юлган, дарахтларни кесган, ут куйган, \айвонларни рухсатсиз отган, улдирган, ер усти ресурсла- рини урирлаган ташкилотлар, корхоналар, уларнинг ва­киллари давлат олдида жавобгар булиб, табиатнинг эко­логик холатини бузган ташкилот ёки шахе сифатида дав­лат крнун-кридалари буйича жавобгарликка тортилади ёки табиатга, давлатга етказган зарари учун жарима тулайди. Жумладан, атроф-му\ит, атмосфера хдвосини тутун, иф- лос за\ар газ билан ифлослаган, таркибини бузган ёки радиоактив чициндилар ташалаб, мух;итда радиоактивлик даражаси ошишига сабабчи булган ташкилот ёки шахе эко­логик хукук; к,оидаларига асосан турли жавобгарликларга тортилади ёки табиатнинг экологик хдпатини бузилгани- ни тузатиш учун кетадиган харажатларни крплайдиган жарима тулайдилар.

Бундай экологик хукук, кридалари бузилишларини хужа- лик ра^барлари ёки хукук,ий ташкилотлар кузатиши, ба- жариши ва амалга оширишлари керак. Чунки табиатнинг табиий хрлати бузилиши, \аво ва сувнинг ифлосланиши, тупрок, за^арланиши, усимлик, х;айвонлар сони камайи-

Page 235: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

ши натижасида табиат бойликларидан фойдаланишнинг Хажми, сифати камаяди, охир-окибат инсонлар хаётига хавф ту гил ад и, уларнинг саломатлик даражалари пасая- ди, турли касалликлар пайдо булади, улим купаяди.

Табиатнинг ер ва ер фондидан фойдаланиш ва мухофа- за килиш хам Узбекистан Республикаси конунлари асоси- да ер реформасининг асосий йуналишлари, мацсадлари ва ер фондини давлат томонидан ХУКУКИЙ асосларда мухо- фаза килиниши кайд килинган. К,онунлар буйича ерни шахсий мулк муаммоси ёки ердан умрбод фойдаланиш шартнома асосида, ижарага олиш борасида хужаликлар ёки айрим шахслар хукукдари Уз аксини топган. Крнунда давлат, хужаликлар ва айрим шахслар уртасидагл муноса- батлар шартнома асосида амалга оширилиши, шартнома- ни чузиши ёки тухтатиш каби холатлар давлат назорати остида булиши очик, курсатилган.

Ер бойликлари ва тупрокни мухофаза килиш давлат- ларнинг конун-коидалари асосида олиб борилади. Ерни мухофаза килишнинг, ХУКУКИЙ чора-тадбирлари, ундан фойдаланишнинг хисоби, чоралари ва айникса, киш лок хужалик ерлари сифатини, унумдорлигини саклаш , бу- зилган ерларнинг биоэкологик хусусиятларини тиклаш , тупрок унумдорлигини ошириш, сугориш ва мелиорация ишларини яхшилаш, тупрокни турли захарли моддалар билан ифлосланишдан мухофаза килиш ва бу сохада тур­ли чора-тадбирларни ишлаб чициш керак.

Ердан фойдаланиш ва уни мухофаза килиш давлатнинг махсус ташкилотлари назоратида булади. Ерга оид конун- Коидаларни бузган шахслар, ташкилотлар ва хужаликлар махсус ХУКУКИЙ конунлар асосида жазоланадилар.

Сув бойликларидан ф ойдаланиш хам у ёки бу дав­латнинг конун-коидалари асосида олиб борилади, яъни сув хавзалари ва улардаги сувларни ХУКУКИЙ мухофаза Килиш, сувнинг биоэкологик ва иктисодий функцияси хамда ахамиятини билиш сувни ифлословчи манбаларни аниклаш ва ифлосланишга, сув захираларини камайиш и- га йул куймаслик керак. Ундан ташкари, сув хавзалари ва

Page 236: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

улардаги сувларни мукофаза килувчи к,онун-к;оидаларни билиш ва йуллар асосида иш олиб бориш ва сувни му\о- фаза к,илишнинг асосий талабларини \ам билиш керак.

Давлат ташкилотлари сув захираларини кисоб-китоб кдгшб, режалар асосида ундан фойдаланиш йулларини иш- лаб чикадилар. Маълум давлатларда сувдан фойдаланиш учун как; туланади. Саноатдан, к^ишлок, хужалигидан чик;- к,ан ок;ова сувлар маълум рухсатлар асосида курсатилган жойларга ташланиши ва тоза табиий сувларни ифлосла- масликлари керак. Планетадаги айрим сув тупланувчи во­кал ар, катта дарёлар, куллар доим давлат назорати остида б^лса, айримлари (Байкал, Иссик^кул) Ю НЕСКО назо- ратидадир. Сувни мукофаза кдгсиш крнун-к;оидаларини буз- ган кишилар, ташкилотлар крнун олдида жазоланадилар.

«Атмосфера кавоси» крнунлар асосида мукофаза к,или- нади. Узбекистан Республикасида атмосфера ифлослани- шига баркам бериш ва каво ифлосланишининг олдини олишга царатилган катор умумдавлат чора-тадбирларини белгилаб берувчи куплаб царорлар эълон кдлинган.

Давлатлар чикарган крнун-кридаларда атмосфера каво- сини КУКУКИЙ мукофаза к,илиш ва унинг улчами, давлат томонидан атмосфера тозалигини назорат кдлиш ва бу сокада к,оидани бузганларни жавобгарликка тортиш кузда тутилган, яъни атмосфера кавосини мукофаза к;илиш ва ундан фойдаланишнинг КУКУКИЙ кридалари, чора-тадбир- лари асосида атмосферанинг тозалиги мукофаза цилинади. Ундан таищари атмосферанинг тоза кавосидан фойдала­ниш, уни зарарли чикднди ва моддалар таъсиридан сак,- лаш махсус ташкилотлар назорати остида булади. Атмос­фера кавосидан фойдаланиш цонунларини бузган шахс- лар, ташкилотлар, хужаликлар «Табиатни мукофаза к;илиш» конунлари асосида жазоланадилар.

Табиий ер усти ва ер ости бойликларини мукофаза к;илишда унинг КУКУКИЙ асослари тушунчаси, табиий бой- ликлар давлат бойлиги, улардан фойдаланиш фак,ат дав­лат ташкилотларининг рухсати асосидагина амалга оши- рилади. Давлат тасарруфида б^лган табиий бойликларни

Page 237: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

хукук;ий мухофаза к;илишда доимий мухофаза, назорат, эслатиш ва тиклаш каби чора-тадбирлар кулланилади.

Табиий бойликлардан фойдаланишда экологик к;онун- кридани бузган шахслар, ташкилотлар ва хужаликлар дав- латнинг юридик крнунлари асосида жавобгардирлар. Бун- дай холда хужалик, фукаролик хукукдари ва жиноий к;онун- лар кулланилади.

Турли давлатларда атом энергиясидан хужалик жараён- ларида фойдаланишда атроф-мухитни ХУКУКИЙ мухофаза к;илишнинг умумий к;оидалари, радиациядан сакданиш системаси билан таъминлаш, ядро энергиясидан фойда- ланиш ва уни хавф-хатарсиз кдлишда Халкаро крнунлар ва дастурлар асосида. иш олиб бориш керак. Ундан ташк;а- ри, хар бир давлатни Узининг миллий хУКУкдари асосида атом энергиясини ривожлантириш ва ундан фойдаланиш йуллари булиб, улар атом энергиясидан ф ойдаланиш Халкдро дастурига тугри келади.

Маълум вак^ ичида сони ва тарцалган майдонлари та­биий сабабларига кура ёки инсонлар таъсири остида ка- майиб, Усимлик ва хайвонлар турларини хар томонлама назорат цилиб туришни экологик хукук асосида талаб к;ила- ди.Кдтор сабабларга кура мухит у ёки бу томонга узгариб туриши мумкин, яъни вакл' утиши билан усимлик, хайвон ту р л ар и бутунлай йук,олиб кети ш и ё к и , а к с и н ч а , купайиб, мухофаза килиш даражасидан чициб кетиши мумкин. Шу туфайли уз-узидан «Кизил китоб» ни цайта нашр к;илиш зарурияти тугилди. Давлат тасарруфидаги урмон фондини ХУКУКИЙ мухофаза к;илишда, фойдали Усимлик, хайвонлар турлари тарцалган худудлар, уларнинг махсулдорлиги, фойдаланиш йуллари, ахамияти, эколо­гик, маданий-эстетик ва ик^исодий томонлари инобатга олинади.

Ю кррида к,айд к,илганимиздек, табиатни мухофаза к,илишнинг асосий элементларидан бири — бу курикхона ва заказниклар булиб, улар уз навбатида биосфера гено- фонди — усимлик, хайвонларни ва, шу жумладан, турли табиий ресурсларни, хаво, сув, туп рок, ва табиий ёдгор-

Page 238: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

ликларни (дарёлар, шаршаралар, сойлар, турли куриниш- даги тошлар, масалан, Омонк^тон худудидаги хар хил тош- лар) хам мухофаза килинади. Чунки, улар курикхоналар- нинг фонди хисобланади.

Курикхоналарнинг фонди давлат томонидан ва унинг махсус ташкилотлари томонидан бошкдрилади ва махсус худудлар сифатида мухофаза этилади. К^рикхоналар, за- казниклар каторига миллий табиий боклар, парклар хам Хукуций асосда мухофаза килиниб, уларнинг холатини, тозалигини, таркибини бузган, махсус жойлардаги дарахт- ларни кесган, ут куйган, фойдали усимлик, хайвонларга зарар етказган шахслар ёки ташкилотлар табиий курикхо- налар, заказниклар фондини бузганлиги учун крнун-крида- лар буйича жавобгарликка тортиладилар ёки етказган за- рарини крплашга мажбур этиладилар.

Табиат ва унинг ресурсларидан фойдаланиш хамда му- Хофаза кдлиш борасида саноат, транспорт ва халк; х^жали- гининг бошца тармоклари ХУКУКИЙ тартиб ва коидалар асо­сида иш олиб боришлари катга ахамиятга эга. Бу сохада давлат томонидан табиатни ва унинг бойликларидан фой- даланишни бошцариш, мухофаза к,илиш йулларини к;онун- коидалар асосида амалга ошириш мухим ахамият касб эта- ди. Давлат бошцаруви асосида хаво, ер, сув, фойдали казил- малар, урмон, Усимлик ва хайвон ресурслари, хужаликлар- нинг турли тармокдарида ишлатилади. Табиий ресурслар- дан фойдаланишда йул, корхоналар, кишлок ва шахарлар Курилиши хамда лойихалашда экологик хавфсизлик, эко­логик экспертиза ва прогноз каби хизмат ташкилотлари- нинг билимдон мутахассислари (геологлар, гидрологлар, биолог, географ, икгисодчи ва бопщалар) томонидан бе- рилган тавсифлар асосида бойликлар режага мувофик иш­латилади. Бундай ишлар хар бир ташкилотнинг экологик хизмати томонидан крнун асосида назорат килинади.

Атроф-мухитни мухофаза килиш ва табиий ресурслар- дан ХУКУКИЙ режим асосида фойдаланишда кишлок, хужа- лигининг хам роли жуда катта. Чунки, кишлок хужалигига Карашли турли катга-кичик корхоналар, х^жаликлар, таш-

Page 239: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

килотлар табиатнинг ер фондидан ва сув бойликларидан ‘ тугридан-тугри фойдаланадилар ва ахоли учун энг зарур

булган озик;-овк;ат махсулотларини етиштирадилар.Аммо, цишлок; хужалигида фойдаланилган зарарли хи-

микатлар экин майдонларидан ювилиб, ок,ар сув сифати- да дарёларга (Кдшкдцарёга, Сурхон ва Сирдарёларга), кулларга (Арнасой, Сарик;амиш) тушиб, ердаги сувлар- ни, сув жонзоддарини (баликдарни) за\арлайдилар.

Табиий ресурслардан фойдаланиш ва атроф-мухитни му- хофаза к;илишда шах;ар-к>ишлок,ларнинг х,ам акамияти кат- та. Чунки, х;ар бир шахар, кдшлок. аколиси учун сув, каво, ер ёк,илги (кумир, нефть ма\сулотлари), курилиш м а­те риаллари, озик;-овк;ат ва бошк;а хаётий нареалар зарур. Аколининг курилишига ер, томорца, ичишига сув, хужа- л ик ишларини юритиши учун эса транспорт (машина, трактор ва к-к) зарур. Одамларни тоза ка вода н нафас оли- ши учун маданий боглар - парклар, гулзорлар булиши шарт. Маълумки, кар бир инсон табиатдан ва унинг табиий ре- сурслари булмиш каво, сув, ер, усимлик, кайвон ва бошк,а табиий хом ашёлардан фойдаланиш кукукига эга. Узбекис­тан Республикасининг кар бир фукароси ердан, сувдан фойдаланиши, уларни маълум муддатга арендага олиб, ишлатиши мумкин. Шу йул билан Урмон бойликлари ёки ер ости ресурсларини (туз, сода, фосфор) хам арендага олиб ишлатишлари ёки дехконлар ердан оилавий фойда- ланишлари крнуни Республика конституцияси ва боцн^а крнунларда уз аксини топган. Х,аР бир шахсни табиат ва табиий ресурслардан фойдаланишлари ва атроф-мукитга, унинг бойликларига зарар етказмасликлари, шахсларнинг бу сокадаги жавобгарлик даражалари экологик ХУКУКИЙ цонунларда курсатиб утилган.

Табиий ресурслардан ер, ер ости ва ер усти бойликла­ри маълум жойда жойлашганлиги сабабли, улар бир дав- лат крнун-к;оидалари асосида мухофаза кдпинади. Аммо, атмосфера кавосининг чегараси йу*ушги сабабли, унинг тозалиги Халк;аро камжикатлик кучлари томонидан мухо­фаза кдлинади. Маълумки, баъзи дарёлар бир нечта дав-

Page 240: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

латларнинг хУДУДЛаридан ок,иб утади. Масалан, Амударё — Тожикистон, Узбекистан, Туркманистон ерларидан Утса, Сирдарё — Киргизистон, Узбекистон, Тожикистон, Крзо- гистон худудларидан окдоб утади. Шу дарёларнинг сув за- хираси, ундан фойдаланиш ва дарёлар сувининг тозали- гини мухофаза к;илиш мустак;ил давлатларнинг к;онун- к;оидалари асосида олиб борилади.

Атроф-мухитни халк;аро мухофаза к;илиш давлатлар, ташкилотлар уртасида тузилган шартномалар, келишув- лар, конвенциялар асосида олиб борилади ва катта муам- моларни, яъни космик фазони, атмосферани, дунё океа- нини, буюк дарёларни, чексиз Урмонларни, ноёб усим- лик ва хайвонлар турларини мухофазаси билан шугулла- ниб, табиатнинг экологик тургунлигини сакдаш чора - тадбирлари ишлаб чикдлади. Бу борада БМТ кршидаги Ю НЕСКО, Ю НЕСФ каби Халцаро ташкилотлар, улар то- мондан тузилган «Инеон ва биосфера» дастурлари мак,- товга сазовор. Биосферанинг турли хУДУДЛарида табиат тургунлиги бузилишига к;арши катта ишлар кдлинмокда. Жумладан, Африканинг Амазонка вохасидаги урмонлар кесилиши, Арктика ва айник;са, Антарктида устида озон тешиги хосил булиши, Оврупа Урмонларига кислотали ёмгирлар ёгиши, дунё океани нефть махсулотлари, ра­диоактив чик;индилар билан ифлосланиши, шу ердаги биологик ресурсларнинг нобуд булиши натижасида ноёб турларнинг йукдпиши ва биосфера генофондининг ка- майиши каби глобал экологик муаммоларни хал килишда Халкаро хамкорлик катта натижалар бермокда.

Маълумки, Урта Осиё хУДУДИда энг глобал муаммо — бу Орол денгизининг фожиали экологик холати булиб, бу сохада хам Халк,аро хамкорлик Уз ёрдам кУлини чузди. Халкаро «Оролни сакдаб к;олиш» фонди тузилди. Фонд- нинг ёрдами билан Оролбуйи атрофига Ут-буталар экиш, ахолини чучук сув билан таъминлаш, дори-дармон, озик;- овк;ат етказиб бериш каби муаммолар ечилмокда.

Халк,аро хамкорлик Тожикистон Республикасининг Турсунзода шахрида жойлашган алюминий заводининг за

Page 241: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Харли тутун, чанг-тузонини камайтириш, атроф-мухит- ни мухофаза к,илиш йули билан Крзогистондаги Жезкрз- гон, Семипалатинск хУДУДларидаги радиоактивликдан ахолини мухофаза к;илиш чора-тадбирларини \ам ишлаб чик,мокда.

Маълумки, дунёдаги барча давлатларнинг табиатини, унинг ресурсларини мухофаза кдпадиган крнун-к;оидалар бор. Бу к;онун-к;оидалар асосида х,ар бир давлат уз худуди табиа­тини, унинг бойликларини мухофаза кдлади ва бу борада бошк;а давлатлар билан хамжихатликда иш олиб боради.

17.1.ТАБИАТНИ МУХОФАЗА ЦИДИШ БОРАСИАА ЭКОДОГИК ТАЪДИМ ВА ТАРБИЯ

Инсоният дадил кадамлар билан юксак даражада ри- вожланиши натижасида фан-техника асосида курилган са- ноат тармокдарини юзага келтирди. Сув иншоотлари, ян- гидан-янги ша^ар ва кишлок/гарнинг бунёд этилиши ин- сон билан табиат уртасида янгича муносабатларни вужуд- га келтирди. Инсон табиатни ривожланиш ини, табиий к;онунларни бузди. Табиатни ва унинг асосий элементлари булмиш сувни, тупрок;ни, хавони за\арлади. Усимлик ва хайвонлар вакилларини кирди. Уларнинг сонини камай- тирди. Натижада миллионлаб йиллар давомида тургун булган табиий холат бузилди.

Табиатнинг экологик барк;арорлиги, тургунлиги ва унинг табиий цонунлари бузилишига инсонда экологик билимлар етишмаслиги, келажакда экологик холат кдндай булишини олдиндан кура билмаслиги сабаб булди. Экологик билим — бу тирик табиатнинг тузилиши, ривожланиши, узгариши, ер юзидаги тирик жонзодларнинг холати, уларни бир-бир- лари ва атроф-мухит уртасида булиб турадиган муносабатла- рини, табиий бойликларнинг сон ва сифатини, хажмини, хилларини хамда уларни саьуташ ва тежамкорлик билан фой- даланиш йулларини узлаштиришдан иборат.

Фан-техника тараккиётининг табиатга салбий таъсири, ер юзида бир канча мавжудотларнинг йук;олиб кетишига олиб келаётган турли офатлар, зиддиятлар мухим эколо­

Page 242: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

гия муаммоларни кун тартибига куйди;И неон тирик табиатнинг бир к^сми булиши билан бир

к^торда, узининг \аёт фаолиятида янгвдан-янги усуллар би­лан табиатга таъсир кдлишни давом эттирмокда. Хозирги кунда ер юзида инсон кули е™аган табиатнинг бирор-бир бурчат крлмади. Факдт тропик урмонларда, юкрри то рл и районлар- да, Арктика, Антарктидадагина кичик-кичик майдонларга инсон радами етмаган булиши мумкин. Бир неча миллион йиллар давомида бунёд булган коинотнинг табиий куриниши кейинги 10-15 йил ичида жуда огар холатга тушдидаво бузил- ди, ифлосланди. Хозирги куннинг энг долзарб муаммолари- дан бири — фан-техника ютукдари асосида ахрлининг турли табакрлари орасида экологик таълим-тарбия ва маданиятга оид билимларни ошириш йули билан табиат мухофазасини тезлаштиришнинг турли чора-тадбирларини ишлаб чициш ва бу борада мутахассислар тайёрлашни амалга ошириш керак.

Экологик таълим ва тарбиянинг туб маъноси - бу таби­ат ва жамият уртасидаги доимий бирлик ва уларни бир- бирларига богловчи табиий хамда ижтимоий крнунларни Урганиш, хаётга татбик, к;илиш йули билан табиий барк;а- рорликни сакдашдан иборат.

17.2. ЭКОДОГИК ТАЪЛИМ ВА ТАРБИЯНИНГ МО^ИЯТИ, ВАЗИФАЛАРИ ВА ЙУНАЛИШЛАРИ

Узбекистан Республикаси Вазирлар Ма^камаси томо- нидан чик;арилган бир к;атор кдрорларда табиат мухофаза- сига оид ишларни кенгайтириш ва такомиллаштириш хамда бу со\а буйича мутахассисларни фан-техника тарак;к;иёти талабига жавоб берадиган даражада тайёрлаш кузда тути- лади. Бу муаммонинг хал булиши республикамиз ижтимо- ий-ик^исодий ривожланишини янги боск,ичга кутаришда коинотнинг бир к;исми булмиш она-табиатимизни сакдаш, унинг табиий бойликларидан режали ва тежамкорлик би­лан фойдаланишда,'тирик жонзотлар, шу жумладан, ин­сон учун тоза хаво, сув ва тупрок;, бой усимлик ва хайвон- ларнинг яшаш мухитини сакдашда керак.

Page 243: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Халк, хужалигининг турли сохалари буйича маълумот- ли, тажрибали эколог-агрохимик, эколог-энтомолог, эко- лог-агробиологлар керак булиб, улар иш жараёнида келиб чик;адиган турли муаммоларни ечиш борасидаги экологик чора-тадбирлар куллаб, атроф-мухит мухофазасини амал- га оширишлари зарур. Бундай мураккаб масалаларни хал к,илишда атроф-мухит мухофазасига оид экологик таълим

' ва тарбия оилада, богчада, мактабда, уцув юртлари, олий- гохдар, турли корхоналар ва ташкилотларда узлуксиз олиб борилиши керак (Эргашев, 1990). Атроф-мухит мухофаза- сини фидокорона амалга ошириш борасида экологик маъ- лумотли мутахассислар тайёрлашда барча олийгохлар кенг куламда янги тайёрланган укув режалари, у.кув дастурла- ри асосида иш олиб боришлари керак. Масалан: 1) тар- биячи — «эколог-методист», «эколог-педагог», «эколог- инструктор»ларни педагогика олийгохлари; 2) эколо­гик — «эколог-инженер», «эколог-технолог», «эколог-ав- тотранспорт хизматчиси», «эколог-агрохимик» каби мута- хассисларни УзМУ,ТошТУ, ТошДАУ, ТошДПУ да тайёр- лаш мумкин. Бундай мутахассислар богчаларда, мактаб- ларда, лицей ва коллежлар, олийгохларда, илмий текши- риш институтларида, огир ва енгил саноат корхоналарида хизмат килишлари мумкин.

Табиатга нисбатан хурмат ва эътибор билан к,арайдиган инсонлар, унинг хар бир карич ерида б^лаётган ижобий ва салбий узгаришларни сезади, кузатади, табиатга ёрдамга боради, яъни йицилган бутани тиклайди, касал хайвонни даволайди, ифлос сувни тозалашга харакат кдпади, ёнгин- ни учиради ва хоказо. Инсоннинг бундай ижобий харакат- лари унинг коинотдаги Урни ва шу ерни мухофаза к,илиш- га к;одирлигидадир.

Хозирги кунда жамият ичида, жамият билан табиат уртасидаги муноса;батлар кескинлашиб бораётган бир давр- да, хужаликнинг турли сохаларини ривожлантириш би­лан бир к;аторда, атроф-мухит мухофазаси ва табиий бой- ликлардан тежамкорлик билан фойдаланишга оид чукур билимли, экологик маълумотли ёшларни Урта ва олий би­

Page 244: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

лим даргохдарида тайёрлаш ва тарбиялаш вак^и келди.Экологик таълимнинг назарий асоси — атроф-мухит му-

хофазасига оид таълимни богча, мактаб, лицей, коллеж ва олий укув юртларида маълум укув режа ва дастурлари асосида олиб бориш хамда малакали мутахассислар тайёр- лашдан иборат. Йигилган тажрибалар умумлаштирилиб, бир педагогик шаклга келтирилади ва келажакдаги укув дастури, дарсликлар тузилади.

Экологик таълим ва тарбиянинг асосий вазифалари ва мацсади инсонни табиат билан ва унда содир булаётган вокрликлар билан кдоик^ириш, инсон ва табиат Уртаси- даги муаммоларнинг келиб чик,иш сабабларини аниьутш ва ечиш йулларини, чора-тадбирларини тЬпиш етарли экологик билимларга эга булган холда атроф-мухит мухо- фазасини амалга оширишдир. Экологик таълим ва тарбия­нинг вазифалари куйидагилардан иборат:

1.Жамият ва табиатнинг ривожланиш крнунлари, улар уртасидаги муносабатларни инсонга чукур ургатиш ва за- монавий фикрлай оладиган шахсни такомиллаштириш.

2.Ижтимоий-ик^исодий режалаштириш ва ишлаб чи- к,ариш кучларини йуналтиришда турли табиий районлар- нинг экологик холатини биладиган ва келажакнинг эко­логик режасини тузадиган инсонни тарбиялаш.

ЗД ар бир инсон, узлари яшаб турган мухитда табиат ва унинг бойликларини сакдашга хизмат к,иладиган ёшларни етиштиришга хисса кушиши керак.

4. Жамият аъзолари узларининг ижтимоий, маданий, диний карашлари ва урф-одатларини ривожлантиришда Узлари яшаб турган жой, водий, тук;айзорлар, районлар, адирлар, сойлар, тогларнинг гузаллигини, уларнинг ин­сон хаёти ва саломатлигидаги ахамиятини, ёш авлодда табиатга нисбатан мехр-мухаббат уйготиш ишларини уз- луксиз олиб бориш.

Юкрридаги вазифаларни амалга оширишда богча тар- биячилари, мактаб, укув юртлари, коллеж укувчилари, турли уйинлар, кинофильмлар хамда табиий ва ижтимо­ий фанларни утишда узлари яшаб турган жойдаги табиий вокрлик ва экологик холатларга боглаб таълим ва тарбия

Page 245: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

ишлари камда дарслар утиши керак.Экологик таълим ва тарбиянинг асосий йуналишлари-

дан бири республикамизда табиатни асраш, унинг бойлик- ларидан тежамкорлик билан фойдаланиш борасида узлук- сиз экологик таълимни ташкил к;илиш ва шу со^ага оид умумий таълимни богчадан тортиб турли корхоналарнинг хизматчилари, ра^барлари ичида олиб боришдан иборат. Бунинг учун тубандаги ишларни амалга ошириш шарт:

1.Табиат мухофазасига оид экологик таълим ва тарбия- ни кучайтириш ва турри й^лга куйиш учун педагогик таж- рибалар ва кузатишлар олиб бориш билан бир к;аторда, укув режалари, дастурлари ва Укув дарсликларини яра- тиш, етарли даражадаги юкрри маълумотли мутахассис- лар тайёрлаш шарт.

2. Экологик таълим ва тарбияни \амма жойда аколининг турли гурукдари уртасида узлуксиз олиб бориш, укувчилар- да табиатга мехр-мухаббат уйготиш, уларнинг малакалари- ни ошириш, табиий бойликларни сакдаш, тежаш бораси­да инсонни экологик-ик^исодчи цилиб етиштириш керак.

3. Вок;еликни урганиш, мухдтни мухофаза к,илиш бора­сида богча, мактаб болаларидан тортиб, катта ёшдаги рах- барларгача экологйк таълим ва тарбияга нисбатан чидам, бардош, ток,ат к^никмалар косил кдлиб, уларга атроф- мухитга оид таълим берадиган кисца ва куп йиллик курс- ларни ташкил кдлиш шарт.

4. Экологик таълим ва тарбия олган кишилар узлари яшаб турган жойларнинг экологйк холатидан хабардор б^лишлари, ёшларга ургатишлари табиатда бирор-бир эко­логик узгариш содир булса, керакли ташкилотларга хабар бериш й^лларини билишлари керак.

17.3. ЭКОЛОГЙК ТАЪЛИМ ВА ТАРБИЯНИ ОЛИЙ ¥ЦУВ ЮРТЛАРИАА ОЛИБ БОРИШ ЙУЛЛАРИ

Турли укув юртларда тайёрланадиган ёш профессионал- техник мутахассисларнинг экологик маълумотини ривож- лантиришнинг асосий макради — келажакда етишадиган ва турли сокаларда хизмат кдпадиган ишчи-хизматчиларда та-

Page 246: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

биат ва ундан фойдаланиш, атроф-му^итга хурмат-эътибор билан цараш, ишлатилаётган асбоб-ускуналар ва техника- дан табиатга, унинг бойликларига зарар келтирмайдиган даражада фойдаланишга ёшларни ^ргатиш экологик таъ- лим ва тарбиянинг асоси х;исобланади.Бундай мацсадларга эришиш борасида куйидаги ишлар к;илиниши керак:

1. Укув юртларининг укув режалари ва дастурларига х,амда тарбия ишларига «Атроф-мухдг му\офазаси» ва «Эколо­гия асослари» дан мавзулар киритиш юкрри курсларда та- биат ва табиий бойликлардан фойдаланиш масалаларини к^пайтириб бориш керак.

2. Экологик таълим-тарбияга оид укув режа \амда дас- турларини укув юртлари ва коллежларнинг мутахассисла- рини тайёрлаш йуналишига караб тузиш керак. Масалан, самолётсозлик, озик.-овк.ат, геология ва гидрогеология, сав- до, машинасозлик, кишлок, хужалиги, бовдорчилик, чор- вачилик, укитувчилик ва бошк,а касб эгалари учун алохдда дастурлар, методик кулланмалар яратилган булиб, уларда Кар бир мутахассисликнинг табиатга салбий таъсир кдли- ши ва кандай йуллар билан атроф-му^итни сакдаш мум- кинлиги каби муаммолар уз аксини топган булиши керак.

3. Табиат мухрфазаси ва экологияга оид янги укув режа­лари, дастурлари ва укув кулланмаларини бошкд дарслар цаторига киритилиши ёш мутахассисларнинг крбилияти- ни оширади ва келажакда юкрри малакали техник-инже- нер-педагог-Экологлар тайёрлашга имкон беради.

4. Турли корхоналарда хизмат кдлаётган ишчи-хизматчи- ларни кбайта тайёрлаш йули билан уларда табиат ва табиий бойликлардан окдлона фойдаланишга крбилият уйготиш керак. Бундай макрад маълум экологик таълим ва тарбия дасту- ри ва методик кулланмалар асосида амалга оширилади.

5. Укув юртлари талабаларида атроф-му\ит муаммола- рига оид экологик таълим ва тарбияни олиб боришда бошкд ташкилотлар тажрибалари х,амда талабаларига махсус эко­логик йуналиш кузда тутилган курс, диплом ва проект ишлари топшириш, уларнинг натижаларини кенг оммага етказиш, талабаларни такдирлаш керак б^лади.

Page 247: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Экологик таълим ва тарбия олган мутахассисларда ат- роф-мухитнинг тузилиши, унда булиб утаётган вокеалар, экологик узгаришлар хам да халк хужалигининг турли тар- мокларидан чикаётган ортикча колдикларни к,айта ишлаш й^ли билан зарарли моддалар микдорини камайтириш , табиатни саклаш борасидаги яхши тажрибаларни умум- лаштириш ва бошкд жойларга хам жорий килиш, табиий б ой л и клард ан ф ойдаланиш да и ср о ф гар ч и л и к к а й^л Куймаслик, натижада атроф-мухит мухофазасини юкори даражада олиб боришда турли ёшдаги, касбдаги ахолини жалб кила билиш билими ва мохирлиги булиши керак.

17.4. ЭКОЛОГИК ТАЪЛИМ ВА ТАРБИЯНИ А^ОЛИ ?РТАСИДА ОЛИБ БОРИШ

Экологик таълим ва тарбия ишларини турли касбдаги ва турли гурух ахоли ичида, табиат ва унинг бойликлари- ни саклаш, эъзозлаш ва купайтириш, атроф-мухитни кука- ламзорлаштириш каби ишларни амалга оширишда авлод- дан-авлодга Утиб келаётган яхши удум ва урф-одатлардан, Кули гул богбонлар тажрибаларидан кенг фойдаланган холда олиб бориш керак.

Экологик таълим ва тарбияни амалга оширишда атроф- мухитда, ахоли яшаётган кишлок, махалла, туман, вило- ятларда турли корхоналар фаолияти чорвачилик, дехкон- чилик натижасида табиатга килинаётган салбий таъсир- ларни к^рсатиш, экологик зиддиятларнинг келиб чикиш сабабларини ёркин очиб бериш ва шундай холатларда айб- дор х^жаликлар ва уларнинг рахбарларини очик фош этиш билан бирга уларга нисбатан ХУКУКИЙ, ижтимоий, икти- содий чоралар к^рилишини хам айтиш керак. Махаллалар ахолисига табиат ва унинг мухофазасини канчалик инсон сихат-саломатлиги учун зарур эканлигини тушунтириш й^ли билан уларни аТроф-мухит мухофазаси ишига сафар- бар килиш керак.

Экологик таълим ва тарбия олиб боришда ахоли маълу- мотига караб бир неча гурухларга б^линади. Олий маълумот- ли педагог, мухандис, агроном, агрюхимик ва бошка мута-

Page 248: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

хассис хизматчиларни кбайта укдгиш жараёнида турли фан- ларни к,айта бир-бирига бошаб, айникра, табиат ва табиий бойликлар муаммоларига богааб олиб бориш керак. Кдйта ук;итилаётган гурух яшаётган жойдаги сув, тупрок, ва хавонинг софлиги ёки ифлосланганлиги, усимлик ва хайвонлар сони, сифатининг камайиб кетиши каби мисоллар билан боглаб даре олиб бориш макрадга мувофиц булади.

Экологик таълим ва тарбияни амалга оширишда турли ах^оли гурухдарини атроф-мухит муаммоларини \ал к,илиш учун укитиш ва к;айта уцитиш курсларида, факультетла- рида «Экологик таълим асослари», «Атроф-мух1ит», «Ат- роф-мухитнинг долзарб муаммолари», «Атроф-мухитнинг тозалиги ва инсон саломатлиги», «Табиат ва табиий бой- ликлардан тежамкорлик билан фойдаланиш», «Экология ва ёшлар тарбияси», «Кишлок, хужалик экологияси», «Иж- тимоий экология», «Кимёвий технология», «Автотранс­порт ва атроф-му\ит», «Кимё ва табиат» каби к,иск,а курс- лар маълум укув дастурлари асосида утилади. Шу билан бир к,аторда, турли х^жаликлар, корхоналарга экскурсия- лар ва тажрибали дехконлар, ишчи-техник-мухандислар билан учрашувлар таш кил кдлиб, назарий билимларни амалиёт билан боЕлаш воситасида турли гурухдарга атроф- мухитни урганишга, ундаги экологик салбий холатларни тузатишга к,изик,иш уйготиш мумкин.

Экологик таълим ва тарбияни олиб боришда оммавий ахборотнинг роли жуда катга. Экологик таълим ва тарбия ишларини атроф-мухит ва унинг мухофазасига оид олиб борилганда турли районлар, вилоятлар ёки водийЛар, тог ёнбагирларида, утлок,зор, урмон ёки туцайзорлардаги эко­логик холат хакида ахборот бериш йулларини, унинг фор- маларини табиатда экологик узгариш булган жойдан район, вилоят ва республика табиатни мухофаза кдш ш ташкилот- ларига, ички ишлар ташкилоти вакилларига, сувни тухта- тиш, ут учириш марказларига, карантин станцияларига ха­бар беришда оммавий ахборотнинг роли бебаходир.

Атроф-мухитнинг экологик холати тугрисидаги ахбо- ротлар юкрри ташкилотлар томонидан умумлаштирили-

Page 249: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

ши, та^лил к;илиниши ва экологик салбий х;олатлардан кугулиш учун керакли чора-тадбирлар курилиши ва амал- га оширилиши, табиий х,олат яхшиланиши шарт.

Бу ишларни амалга оширишда экологик хрлатни яхши- лаш борасида иш олиб борадиган, табиатни сакдаш чора- тадбирларини амалга оширадиган мутахассислар ва рузно- малар, журналлар, радио, телевидение, кинонинг роли катта.

Page 250: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА УРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

ЭКОЛОГИЯ ЕА ТАБИАТНИ МУ^СФАЗА КИЛИШ ФАНИНИНГ УЦУВ ДАСТУРИ

Билим сохдси: 600000 — к,ишлок, ва сув хужалиги Таълим ссщси: 620000 — к^шлок, Урмон ва балик^илик

хужалиги Таълим йуналиши:5620100 - Агрокимё ва агротупро^шунослик 5620200 - Агрономия (дехдончилик ма^сулотлари буйича) 5620300 - Усимликлар хдемояси ва карантин 5620400 - Кишлок, хужалиги экинлари уругчилиги ва

селекцияси5620500 - К^ишлок; хужалиги ма^сулотларини етиштириш,

сакдаш ва уларни к,айта ишлаш технологияси 5620600 - Зоотехник 5620800 - Урмончилик 5620900 - Ипакчилик5140900 - Касбий таълим (5620200-Агрономия)5630100 - К,ишлок; хужалигини механизациялаш 5630200 - Кдшлок, хужалигини электрлаштириш ва

автоматлаштириш бакалавр йуналишлари учун

Фаннинг укув дастури Тошкент давлат Аграр универси- тетида ишлаб чикдлди.

Тузувчилар:Н.Норбоев — Экология ва х,аёт фаолияти хавфсизлиги ка-

федраси профессори, биология фанлари доктори.Б.О.Омонов —Экология ва хаёт фаолияти хавфсизлиги

кафедраси доценти, техника фанлари номзоди.

Page 251: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

К.Х.Маматкулов—Экология ва \аёт фаолияти хавфсиз- лиги кафедраси ассистенти.

Тацризчилар:1.Д.Ёрматова — Жахон тиллари университети табиий фан-

лар кафедраси мудири, к/х фанлари доктори, профессор.2.А.А.Х>атамов — Абдулла Крдирий номидаги ТД М И

Экологик маданият ва жисмоний тарбия кафедраси, пе­дагогика фанлари номзоди, доцент.

Фаннинг Укув дастури Тошкент давлат Аграр универси­тети Илмий-методик кенгашида тасдикданган.

КиришУшбу дастур кишлок хужалиги таълим й^налишларида

таълим олаётган талабалар экология ва табиатни мухофа- за кдлиш фанини узлаштириш давомида фанни ривожла- ниш тарихи; бу фан хасида тушунча; мазмуни ва ривожла- ниш тарихи; инсон ва биосфера; биосферанинг таркиби ва баркдрорлиги; асосий экологик омиллар; экотизимлар; экология ва инсон соглиги; атроф-мухитнинг глобал эко­логик муаммолари; к;ишлок; хужалик экологияси; табиат- дан окилона фойдаланишнинг истик,боллари ва икгисо- дий асослари; табиатни мухофаза кдлиш; экологик зарар- ли омиллардан химояланиш технологияси; тупроцни иф- лослантирувчи омиллардан огохлантирувчи тадбирлар; сув Хавзаларини ифлослантирувчи омиллардан огохлантирув- чи тадбирлар; атмосферани ифлослантирувчи омиллардан огохлантирувчи тадбирлар; экология цонунлари ва хусу- сиятлари; экология ва конун; атроф-мухитни мухофаза килишда халкаро хамжихатлик масалаларни камрайди.

У^ув фанининг маЦсали ва вазифалариФанни ук;итишдан мацсад — экологик омиллар, таби­

атни мухофаза к,илиш ва уни к^пайтириш йулларини иш- лаб чик;иш, хаво ва тупроцнинг тозалигини таъминлаш,

Page 252: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

сувнинг тозалигини асраш, ифлосланишга йул куймаслик, биологик хилма-хилликни асраш, усимлик ва хайвонлар популяцияларини мухофаза килиш, табиат ва жамият ора- сидаги мувозанатнинг бузилишига йул кУймаслик буйича йуналиш профилига мос билим, кУникма ва малакани шакллантириш.

Фаннинг вазифаси — талабаларга кундалик турмуши- мизда керак буладиган экологик тоза ма\сулотлар ишлаб чикаришда, халк хужалигининг турли сохаларини ривож- лантиришда асосий база булиб хисобланади. Бугунги кун- да экологиянинг асосий вазифалари биоценозлар хосил килиш, хаво ва тупрок,нинг тозалигини таъминлаш, сув­нинг тозалигини асраш, ифлосланишга йул к^ймаслик, биологик хилма-хилликни асраш, Усимлик ва хайвонлар популяцияларини аникдаш ва уларни мухофаза килиш, табиат ва жамият орасидаги мувозанатнинг бузилишига йул куймаслик, табиат устидан хукмронлик кил май, у би- лан хамкорлик килиш ва бошкаларни Ургатади.

Фан буйича талабаларнинг билимига, куникма ва малакасига ^уйиладиган талаблар

«Экология» Укув фанини узлаштириш жараёнида амалга ошириладиган масалалар доирасида бакалаврлар:

—Экология фанини укитишда аждодларимизнинг эко­логик таълим ва тарбия хакидаги угитларини талабалар онгига сингдириш, экология ва инсон сопшгининг жами- ятдаги урни, табиат системасининг объектив характерис- тикаси хакдда, табиатнинг вакг утиши билан Узгариши ва холати хакида, биосфера ва унинг эволюцион йуналишла- ри хакида, табиатни мухофаза кдиишнинг экологик прин- циплари ва табиатдан фойдаланишнинг тежамкор истик- болини бузилмасликни билиши керак;

—Узбекистондаги мухим экологик муаммолар; атроф- мухит ва организмнинг Узаро таъсири; хозирги замон эко­логия фанининг мухим муаммолари; атроф-мухитга таъ- сир этувчи омиллар ва бу омилларни тирик организмга таъсир механизми; инсон ва атроф-мухитни физик, хи­

Page 253: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

мик ва биологик хддисаларининг зарарли таъсиридан химоя к;илиш методи ва вазифалари хамда синергетик жараёнлар Хак,ида куникмаларга эга булиши керак;

— К.ИШ ЛОК, хужалиги агроландшафтининг эколргик а\во- лини аникдаш; усимлик ва хайвонларнинг экологик омил- ларга чидамлилигини бахолаш; табиатдан оцилона фой- даланиш ва атроф-мухитни мухофаза кдпиш хаКиДа тад- бир режаларини тузиш — хозирги замон экология фани- нинг мухим муаммолари; атроф-мухитга таъсир этувчи омиллар ва бу омилларни тирик организмга таъсир меха- низми хак,ида малакага эга булиши керак;

Фаннинг у^ув режалаги бош^а фанлар. билан узаро богли^лиги ва услубий жи^атдан кетма - кетлиги

«Экология ва табиатни мухофаза кдпиш» фани Укити- лишида укув режасида режалаштирилган математика ва табиий, умумкасбий ва ихтисослик фанларидан етарли билим ва куникмага эга булиш талаб этилади.

Фаннинг ишлаб чи^аришлаги урниЭкология ва табиатни мухофаза цилиш фани ютуцла-

ридан хозирги кунда мамлакатимиз халк; хужалигининг турли сохаларида кенг кулланилмокда. Масалан, саноатда экологиялаштирилган ишлаб чицариш; чициндисиз иш - лайдиган ёпик, жараённи ташкил этиш; янги технология- ларни к$ллаш лойихаларини иш лаб чицариш да йулга куйиш.

Кдшлок, хужалигида экологик тоза махсулотлар етиш- тиришда, кишлок; хужалиги зараркунандаларига царши курашда экологик тоза биологик усуллардан кенг фойда- ланишда, атроф-мухитни ифлослайдиган кимёвий модда- ларни ишлаб чикдришда рухсат этилган микдори (РЭМ) ни ишлаб чик;аришни йулга кУйишда ва бошкдпарда эко­логия фанининг урни ва ахамияти бек,иёс.

Page 254: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Фанни у^итишла замонавий ахборот ва педагоги« технологиялар

Талабалар экология ва табиатни мухрфаза кдлиш фани- ни узлаштиришлари учун уцитишнинг ил гор ва замонавий усулларидан фойдаланиш, янги информацион-педагогик технологияларни татбик, кдлиш мухим ахамиятга эга. Фан­ни узлаштиришда дарслик, ^кув ва услубий кулланмалар, маъруза матнлари, тарцатма материаллар, электрон мате- риаллар, вертуал стендлар хамда экологик хариталардан фойдаланилади. Маъруза ва амалий дарсларда мое равиш- даги илгор педагогик технологиялардан фойдаланилади.

Асосий ^исм И неон ва биосфера

Биосфера хакдда тушунча; Биосфера \ак,ида В.И.Вер­надский таълимоти; Биосфера катламлари; Литосфера; Гидросфера. Атмосфера; Озоносфера; Биосферанинг тар- киби ва барк,арорлиги; Ноосфера \ак,ида тушунча; И.А.Ка- римов асарларида экология ва табиатни мухрфаза кдлиш муаммоларининг ёритилиши; Инсоннинг озик,а манбала- ри ва унинг демографияси.

Асосий экологик омиллар тушунчаси ва таснифиЭкологик омилларнинг организмга таъсири; Антропо­

ген омилларнинг атроф-мухитга таъсири; Абиотик омил­ларнинг атроф-мухитга таъсири; Биотик омилларни узаро ва атроф-мухитга таъсири.

Экологик тизимлар, организмларнинг ллу^ит билан узаротаъсири

Организмнинг хаёт шакллари \ак;ида, биогеоценозлар, фитоценозлар, зооценозлар, агроценозлар ва экотизим- лар, океан ва курукдик экотизимлари, экотизимларда организмлар жамоаси, агроэкотизимлар, продуцентлар, консументлар, рудуцентлар тугрисида тушунча.

Page 255: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Организллнинг мухит билан узаро таъсириОрганизмларнинг мухит билан узаро таъсири, озика хал-

каси. Организмларга иклим, топографик, эдафик, геофи­зик омилларнинг таъсири, организмнинг мослашиши, харорат, босим, намлик ва радиациянинг организмга таъ­сири.

Экология ва инсон салоллатлигиЭкологик омилларнинг инсон организмига таъсири

хак;ида тущунча. Инсон соглигига таъсир этадиган мухит элементлари. Табиий ва сунъий мухит. Хаёт мухити. Мех- нат мухити.

Атроф-мухитнинг глобад экологик муамллолари«Иссикхона самараси» («Парниковий эффект». Озон туй-

нуги муаммоси. Чулланиш экологик муаммоси. Орол ва Оролбуйи экологик муаммолари. Инсон ва биосфера мухо- фазасида ЮНЕП нинг роли.

Цишло ̂хужалик экологиясиКишлок, х^жалиги экологияси хаки да тушунча. Фаннинг

предменти, максади ва вазифалари. Агроэкология ва унинг экологик холати. К,ишлок хужалигини ифлослантирувчи омиллар ва уларга карши кураш чора-тадбирлари. Пести- цидларнинг тирик организмга салбий таъсири ва улардан химояланиш йуллари. Радиоэкология.

Табиатлан о^илона фойдаланиш исти^боллари ва и^тисолий асослари

Табиат бойликларидан окилона фойдаланиш истикбол- лари ва икгисодий асослари. Фан-техника тараккйётининг ижтимоий ва икгисодий окибатлари. Табиий ресурслар- дан фойдаланишда чикиндисиз ва кам чикиндили техно- логияларни жорий килиш. Иккиламчи ресурсларни ишлаб чикаришда кайтадан куллашнинг истикболлари.

Page 256: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Табиатни му\офаза килиш фанининг предмета, мак;са- ди, вазифалари. Табиатни мухофаза кдлишнинг экологик тамойиллари. Тупрокдарни, усимлик ва хайвонларни му- Хофаза килиш муаммолари. Табиатни ифлосланишдан сак;- ловчи крнунлар.

Экологик зарарли оллиллардан ^имояланиш технологияси

Атроф-мухитнинг экологик омиллар таъсирида ифлос- ланиш и. Чик;индисиз технологияни ишлаб чикаришда куллаш. Организмга таъсир этадиган омиллар таъсирининг меъёрлари, классификациям.

Ту прогни ифлослантирувчи оллиллардан ого^лантирувчитадбирлар

Табиатда ва инсон хаётида тупроцнинг ахамияти. Тупрок, ифлосланишининг асосий манбалари: саноат кархоналари- нинг чикдендилари, суюк, чициндилар, атмосфера орк;али таркдладиган чициндилар. Инсон фаолияти туфайли вужуд- га келадиган хужалик чик,индилари, курилиш, цишлок; хужа- лиги чик^ндилари. Табиатда биологик ва геологик моддалар айланиши. Тупрок, эрозиялари. Тупрок,ни мухофаза кдпиш.

Сув ^авзаларини ифлослантирувчи оллилдан ого^лантирувчи тадбирлар

Гидросфера хацида тушунча. Ер юзида сув тацсимлани- ши. Сувнинг классификацияси. Сув х1авзаларини ифлослай- диган манбалар. Узбекистонда дарё, сув омборлари ва ка- налларнинг ифлосланиш даражаси. Узбекистан Республи- каси сув хавзаларини мухофаза кдпиш.

Атмосферани ифлослантирувчи оллиллардан огохлантирувчи тадбирлар

Атмосферани таркиби ва унинг ^згариш сабаблари. Ат­мосферани ифлослантирадиган манбалар. Атмосферанинг

Page 257: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

ифлосланиши билан боглик; глобал экологик муаммолар. Узбекистон Республикасидаги атмосфера х^восини ифлос- ланишини олдини олиш тадбирлари.

Усимдик ва ^айвонот оламини ллу^офаза ^илишУсимлик ва \айвонот оламининг хилма-хиллиги, улар-

дан фойдаланиш ва му\офаза килиш.

Экологик тоза ^ишло ̂хужалик лла^сулотларини етиштиришТабиатнинг \авоси, суви, тупрокдарига агрокимёвий

таъсирларнинг оцибатларига ба*о бериш. Кишлоц х^жали- гида тоза экологик ма\сулотлар ишлаб чикдриш. К^шлок, хужалик махрулотларининг экологик тозалигини бадолаш. Чик,индисиз ва кам чик,индили технологияларни кишлок, хужалик махсулотлари ишлаб чик^аришда к^ллаш. Эколо­гик тоза ма\сулотларни ишлаб чицариш чора-тадбирлари.

Экологияга оил ^онунлар ва шахсий жавобгарликУзбекистан Республикаси Конституциясининг “Ер, ер

ости к;азилма бойликлари, сув, усимлик, ^айвонот дунёси ва бошкд умуммиллий бойликлардан фойдаланиш давлат му^офазасидадир”, деб курсатилган 55-моддасидаги тадбир- ларга амал кдлиш. Табиатни му^офаза кдлиш тугрисидаги Крнун. Экологик жиноятлар ва шахсий жавобгарлик \акдца.

Экология ва атроф-ллу^итни ллу^офаза ^илиш туфисидаги |̂ онун кужжатлари

Экологик хукук,ий таълим ва тарбия. Экологик хукук; ва шахсий жавобгарлик. Табиий ресурсларнинг хукущй хдлати. Юридик ва жисмоний шахсларнинг хукукдари. Экологик нор- матив-стандартлар. Экологик назорат ва экологик цонун.

Атроф-му^итни му^офаза ^илишла хал^аро ^амжи^атликХалкаро \амкорликнинг экологик жи^атлари. Ю НЕСКО,

МАГАТЕ халк;аро ташкилотларининг экология со\асидаги ишлари. БМТ нинг атроф-му\ит \ак,идаги дастури. Халцаро

Page 258: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

х,амкорликда асосий тенденциялар. Экологик муаммоларни \ал цилишда халкэро \амжи\атликлар. Узбекистан Респуб- ликасининг экология со\асидаги халкдро \амкорлиги.

Амалий машрулотларни ташкил этиш буйича курсатма ватавсиялар

Амалий машгулотларга талаблар. Табиат, ер, сув, мик- роорганизмлар, усимлик, \айвонлар, одамлар бир бутун узвий боглик^лигини \амда она табиатни севиш, уни сак,- лаш , атроф-му^итни му\офаза кдлиш ни, уз билимини ошириб бориш билан экологик тарбиядан ва маданиятдан Хам хабардор булишни урганадилар.

Амалий машгулотларнинг тахллиний тавсия этилалиган мавзулари:

1. Экология фанини текшириш усуллари.2. Экологик таълим-тарбия х^акдца.3. Биосфера ва унинг эволюцион йуналиши.4. Экосистемаларда организмлар жамоаси.5. Сукцессия жараёни *ак,ида тушунча.6. Тирик организмларнинг атроф-мух.ит билан узаро таъ-

сири ва гомеостатик бош царит.7. Экологик крнунлар ва хусусиятлар.8. Абиотик омилларнинг атроф-мухитга таъсири.9. Биотик омилларнинг узаро ва атроф-мух.итга таъсири.10. Антропоген омилларнинг атроф-мух;итга таъсири.11. Агроландшафгнинг экологик хщати ва уни бахщаш.12. К^ишлок; хужалигини ифлослантирувчи омиллар ва

уларга карши кураш тадбирлари.13. Атроф-му^итни мухофаза кдлиш тадбирлари (РЭМ ‘

РЭД, ЭРЭМ).14. Экологик мониторинг хдкдда тушунча.15. Экологик прогноз. Экологик экспертиза.16. Орол ва Оролбуйи муаммолари экологияси.17. ТожАЗнинг атроф-му\итга тарцатаётган фторли би-

рикмаларини кишлок, хужалик экинларига таъсири экологияси.

Page 259: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

18. Атроф-мухитнинг радиоактив ифлосланиши эколо- гияси.

19. Озон к;атламини сакдаш ва уни тиклаш муаммолари.20. Экологик крнун ва шахсий жавобгарлик.21. Космик цикллар ва инсон саломатлиги.22. Курикрсоналар ва заказниклар.23. Узбекистан экологик харитасини урганиш.24. Атроф-мухитни мухофаза кдлиш сохасида халк;аро

хамжихатлик.Амалий машгулотларни ташкил этиш буйича кафедра

профессор-ук,итувчилари томонидан курсатма ва тавсиялар ишлаб чикдпади. Унда талабалар асосий маъруза мавзулари буйича олган билим ва куникмаларини амалий мисоллар орк,али янада бойитадилар. Шунингдек, дарслик ва укув кулланмалар асосида билимларини мустахкамлашга эришиш- да таркдтма материаллардан фойдаланилади, илмий макр- лалар ва тезисларни тахлил кдлиш орк^али талабалар били- мини ошириш, мавзулар буйича кургазмали куроллар тай- ёрлаш ва бошкдлар тавсия этилади.

Муста^ид ишни ташкил этишнинг шакл ва мазмуниТалаба мустак;ил ишни тайёрлашида, муайян фаннинг

хусусиятларини хис°бга олган холда куйидаги шакллар- дан фойдаланиши тавсия этилади:

■ дарслик ёки Укув кулланмалар буйича фанлар боблари ва мавзуларини Урганиш;

■ тарцатма материаллар буйича маърузалар цисмини Узлаштириш;

■ автоматлаштирилган ургатувчи, назорат кдлувчи ти- 'зимлар билан ишлаш;

■ махсус ёки илмий адабиётлар (монографиялар, макрла- лар) буйича фанлар булимлари ёки мавзулари устида ишлаш;

■ янги техникаларни, аппаратураларни, илмталаб жа- раёнлар ва технологияларни Урганиш;

■ талабанинг илмий текшириш ишларини (ТИТИ) ба- жариши билан боглик; булган фанлар булимлари ёки мав- зуларни чукур Урганиш;

Page 260: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

■ фаол Укитиш услубидан фойдаланиладиган укув маш- рулотлари (хизмат уйинлари, дискуссиялар, семинарлар, коллоквиумлар ва б.);

- масофавий (дистанцион) таълим.Тавсия этилаётган мустак,ил ишларнинг мавзулари:1. У рта Осиё алломаларининг табиат ва экология \акдцаги

фикрлари.2. Узбекистонда экология фанининг цискдча ривожла-

ниш тарихи.3. Популяциялар экологияси.4. Экологик маданият хакдца.5. Тупрок, экологияси.6. Радиоэкология асослари.7. Орол ва Оролбуйи экологияси.8. Атроф-му\итни ифлослантирувчи асосий омиллар.9. Планетамиз исиб бориши сабаблари.10. Усимлик дунёсини мухрфаза кдлиш ^ак^даги крнунлар.11.\айвонот дунёсини му\офаза кдлиш.12. Экологик таълим ва тарбия — биосферани сакдаб

крлишнииг му\им омиллари.13. Экология, Хадислар, «Кизил китоб».14. Узбекистондаги махсус мухрфазага олинган худудлар.

Ноосфера.15. Биоэкосан. «Экосан» халкдро экологик ва саломат-

лик жамгармаси.

Аастурнинг информаиион-услубий таъминотиМазкур фанни Укитиш жараёнида таълимнинг замона-

вий методлари, педагогик ва ахборот-коммуникация тех- нологиялари к^лланилиши назарда тутилган.

-Экологиянинг назарий асослари билимига тегишли маъруза дарсларида замонавий компьютер технологияла- ри асосида презинтацион ва электрон- дидактик техноло- гиялардан;

- Экологиянинг текшириш усулларини та^лил к,илиш ва мониторинг усулларини замонавий компьютер техноло- гияларидан;

Page 261: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

-Биосферада кечаётган узгаришларни замонавий ком­пьютер технологиялари асосида презинтацион ва мане­кен ларда курсатиш х,амда амалда куллаш назарда тутилади.

Экология ва табиатни мухофаза к;илиш фанидан жо- рий, оралщ ва якуний бахолаш саволлари (ёзма,огзаки).

1. Жорий бахолаш1. Экология фани нимани урганади?2. Экология фанини урганиш усуллари к;андай?3. Узбекистондаги энг мухим экологик муаммолар нима-

лар?4. Экология фанининг ривожланишига хисса к^шган

олимларимиз кимлар?5. Абиотик омилларга таъриф беринг.6. Биотик омилларга таъриф беринг.7. Антропоген омилларга таъриф беринг.8. Тирик организмлар таркалган мухитлар.9. Зооценоз \ак;ида тушунча.10. Фитоценоз т^грисида тушунча.11. Микоценоз *ак,ида тушунча.2. Жорий бахолаш1. Экологик мониторинг нима?2. Глобал экологик муаммоларга таъриф беринг.3. Экологик муаммоларнинг турлари.4. “Толерантлик” крнуни ким томонидан ва цачон фан­

га киритилган, мохияти нима?5. Атмосферанинг таркиби ва хусусиятлари.6. Атмосферанинг ифлосланиши цандай омиллар таъ-

сирида руй беради?7. Атроф-мухит ифлосланишига сабаб булувчи чик,ин-

дилар таркиби ва тузилиши кандай?8. ”Азон туйнуги ” муаммоси к;ачон пайдо булди?9. Атмосферанинг тузилиши. Атмосферани таджик; цилиш

усуллари.10. ТожАЗ нинг табиатга салбий таъсири к,андай?3. Жорий бахолаш1. БМТ томонидан “Бутундунё атроф-мухитни му\офа-

за к,илиш куни” качон эълон цилинган?2. БМТ томонидан “Озон крбигини асраш куни” качон

эълон кдгсинган?

Page 262: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

3. Атроф-мухитда радиоактив фон ортишига сабаб нима?4. Курикхоналарнинг мак,сад ва вазифаси нимадан ибо-

рат?5. Агроландшафт нима?6. Экологик ниша нима?7. Экологик рухсат этилган меъёрлар, деганда нимани

тушунасиз?8. Орол ва Оролбуйи муаммолари к;ачон пайдо булган?9. ХУДУДКЙ экологик муаммолар.10. Кишлок хужалигини ифлослантирувчи омиллар ва

уларга к;арши кураш чоралари.1. Оралик, бахолаш1. Экология атамаси ким томонидан ва качон фанга ки-

ритйлган?2. Биосфера х,ак,идаги маълумотларни фанга ким кирит-

ган?3. ”Сув ва ундан фойдаланиш тугрисидаги” УзР К^онуни

к;ачон кабул килинган?4. Асосий экологик омилларни айтиб беринг.5. ’’Биогеоценоз” нима, фанга бу тушунчани ким ки-

ритган?6. Экосистемаларга таъриф беринг.7. Агроценозларга таъриф беринг.8. Хозирги замон экологик муаммоларининг келиб чи-

к,иш сабаблари.9. Антропоген омиллар.10. Экологик зарарли омиллардан хдмояланиш техно-

логиялари.2. Оралик бахолаш1. Биосферанинг асосий таркибий кдсми хак;иДа маълу-

мот беринг.2. Биосферанинг чегараси.3. Ноосфера тушунчасини таърифланг.4. Минтацавий экологик муаммолар.5. Т ом и худудларнинг нокулай экологик муаммолари.6. “Урмон туррисида”ги УзР Крнуни.7. ”Ер кодекси” тугрисидаги УзР Крнуни качон кабул

Килинган?

Page 263: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

8. Табиатни мухофаза кдлишнинг мохияти нима?9. Экологик крнунлар ва уларнинг хусусиятлари.10. Атроф-мухитнинг глобал экологик муаммолари.3. Оралик бахолаш1. ’’Табиатни мухофаза к,илиш тугрисида” УзР Крнуни

к;ачон к;абул кдлинган?2. Биосферадаги модцаларнинг катта доиравий айланиши.3. Мухит нима ва уни таърифланг.4. ’’Усимлик дунёсидан фойдаланиш ва уни мухофаза

килиш тугрисидаги” УзР Крнунининг мохияти нима?5. “Хайвонот дунёси ва ундан фойдаланиш т$фрисида-

ги” УзР Крнунининг мохияти нима?6. Табиий ланшафтларни сакдаб к;олиш учун к;андай тад-

бирлар утказилади?7. ’’Атмосфера хавосини мухофаза кдлиш тугрисида”ги

УзР Конунининг мохияти.8. Усимлик дунёсини мухофаза к;илиш.9. Сув ва тупрокни мухофаза к,илиш.10. Экология сохасида халкдро хамжихатлик.

Семестрдар буйича тадабадар бидимини назорат ^идиштурлари

Семестрлар Назораттури

Балл Максималбалл

Утишбалли

5-6 Жорий 45 45 24,7Оралик 40 40 22Якунин 15 15 8,3Жами 100 100 55

Page 264: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

ФОЙААЛАНИЛГАН АААБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1.К а р и м о в И . А. Бунёдкорлик йулидан. 4-том. Тош- кент: Узбекистан, 1996.

2.Каримов И. А. Узбекистан XXI аср бусагасида: хавф- сизликка тахдид, барцарорлик шартлари ва тарак^иёт ка- фолатлари. Тошкент: Узбекистан, 1997.

3.А г а д ж а н я н Н.А. Человек и биосфера. М., 1987.4.А к и . м о в Т. А., X а с к и н В. В. Экология. М„ 1998.5.А л и м о в Т., Р а ф и к о в А. Экологик хатолик

сабокдари. Тошкент, 1991.6.Б а р а т о в П. Т абиатни му^офаза кдлиш. Тошкент,

1991.7.Б е л о в. С. В. и др. Охрана окружающей среды. М., 1991.8.Б е л о в С. В. Безопасность жизнедеятельности. М.,

1993.9.Б е к н а з о в Р. У., Н о в и к о в Ю. В. Охрана

природы. Ташкент, 1995.10.Б и г о н М. и др. Экология, особые популяции и

сообщества. Т. 1,2. М., 1989.11.Б о г о л ю б о в С. А. Экология. М., 1997.12.Б у д ы к о М. И. Глобальная экология. М., 1977.13. В е р н а д с к и й В . И. Биосфера. М., 1967.14.В о р о н ц о в А. И. , Х а р и т о н о в а Н.З. Охрана

природы. М., 1977.15.В р о н с к и й В. А. Прикладная экология. Ростов —

на-Дону, 1996.16.В л а д и м и р о в А. М. и др. Охрана окружающей

среды. Л., 1991.17.Г о л у б е в И.Р., Н о в и к о в Ю. В . Окружающая

среда и её охрана. М., 1985.18.Г о р е л о в А. А. Человек - гармония - природа. М., 1990.19.Г р ж е м и к Б. Экологические очерки о природе и

Page 265: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

человеке. М., 1988.20.Д а ж о Р. Основы экологии. М., 1975.2 1 . Д а н и л о в - Д а н и л ь я н А.М. Экология, охрана

природы и экологическая безопасность. М., 1997.22.Д а н и л о в - Д а н и л ь я н А.М. Окружающая среда

между прошлым и будущим. М., 1994.23.И з р а э л ь Ю.А. Экология и контроль природной

среды. М., 1984.24.К о в а л е н к о Ю. По следам ядерных катастроф / /

Известия. 1992. 5 ноября.25.Ковда В.А.Основы учения о почвах. Кн.1,2. М., 1973.26.К о з ы р е в А. И., К о с т и н А. М. Экология, хозяй­

ство, окружающая среда. М., 1990.27.К о р м и л и ц и н В. П. Основы экологии М., 1997.28.Красная книга УзССР. Редкие и исчезающие виды

животных. Ташкент, 1983. T.I.29.Красная книга УзССР. Редкие и исчезающие виды

растений. Ташкент, 1984. Т.П.ЗОЛ а р х е р В. Экология растений. М., 1975. '31.М а к а р С. В. Основы экономики природопользова­

ния. М., 1998.32.М а р ф е н и н Н. Н. Экокультура. М., 1998.33.М и х е е в А. В. и др. Охрана природы. М., 1990.34.Н а з а р о в а Н. С. Охрана окружающей среды. М., 1989.35.Н а у м о в И. П. Экология животных. М., 1963.36.Н е с т е р о в А. П. Рыночная экология. М., 1996.37.Н е с т е р о в А. П. Экономика, природополь зова-

ние и рынок. М., 1997.38.О д у м Ю. Экология. М. 1986. Т. 1,2.39.П е т р о в К. М. Общая экология. Спб., 1998.40.П о п о в В. 1 , Я н к е л е в и ч Д М. Охрана

окружающей среды на предприятиях сельскохозяйствен­ного и тракторного машиностроения. М., 1991.

41.Р а ф и к о в А. А. Геоэкология муаммолари.Тош- кент,1997.

42. Р е й м е р с Н.Ф. Природопользование. М., 1990.43.Р е й м е р с Н. Ф. Экология. М., 1994.44.Р ы б а л ь с к и й Н. Г. и др. Экология и безопасность.

Page 266: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Справочник. М., 1993.45.С а х н о А. В. Экологическое воспитание учащихся.

М., 1988.46.С м и т P. JI. Наш дом — планета Земля. М., 1982.47.С у к а ч е в В.Н. Биоценология. М., 1962.48.С у т н и к Ю. М. и др. Биосфера, экология, охрана

природы. Киев, 1987.49.С у х о р у к о в а С. М. Экономика и экология. М.,

1988.50.Т и ш л е р В. Сельскохозяйственная экология. М.,

1971.51.Т л е й б е р г е н о в С. Т. Экология человека.

Алматы, 1993.52.Т о л с т о й М. П. Человек - преобразователь приро­

ды. М., 1984.53.Уайт К. Экология и управление природными ресур­

сами. М., 1971.54.У и т т е к е р Р. Сообщество и экосистема. М., 1980.55.Х а ч а т у р о в Т. С. Экономика природопользования.

М., 1991.56.Х е ф л и н г Г. Тревога в 2000 году. М., 1990.57.Х у д а й б е р д и е в А. Правовая охрана природы в

Узбекистане. Ташкент, 1989.58.Ш и л о в А. Экология. М., 1998.59.Ш е р а л и е в А., Ш е р а л и е в а М . Агроценозлар-

даги микроорганизмлар биоценозининг узгариш сабабла- ри / / Узбекистан аграр фани хабарномаси. 2000, 2-сон, 43- 45-бетлар.

60.Ш е р' а л и е в А. Ш., Белолипов И.В. ва бошк,., Табиатнинг ноёб намуналари / / Экологический вестник. №8, 2006.

6 1 . Ш е р а л и е в А. Ш. Fusarium Link et Fr. замбуруг- ларининг тупрокда тарк;алишида ^симлик холатининг а^амияти / / Узбекистон аграр фани хабарномаси. 2007, 3-сон.

62.Ш е р а л и е в А. Ш. , Б е л о л и п о в И . Б и др. Древние деревья Заамина — ботанические памятники при­

Page 267: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

роды Узбекистана / / Экологический вестник. 2006. №8.63.3 р г а ш е в А. Э. Концепция непрерывного эколо­

гического образования и воспитания в условиях устойчи­вого развития окружающей среды. Сарыагач, 1998. — 166 с.

64.3 р г а ш е в А. Э. Атроф-мухитни мухофаза кдлиш сохасида экологик таълим беришга оид методик тавсия- лар. Тошкент, 1990.

65.3 р г а ш е в А. Э. Экологик таълим ва тарбиянинг харакат дастури. Тошкент, 1993.

66.3 р г а ш е в А. Э. Узбекистан табиатининг ноёб ёдгорликлари. Тошкент, 1995.

67.3 р г а ш е в А. Э. Илмий техника таракдиёти ва атроф-мухит мухофазасига оид экологик таълим. Тошкент.1994.

68.3 р г а ш е в А. Э. Экологик таълим ва тарбия буйича харакат дастури. Тошкент, 1993.

69.3 р г а ш е в А. Э. Орол денгизининг хозирги эколо­гик холатининг тахдили / / Агрономия фанй хабарномаси. 2001, 3-сон.

70.3 р г а ш е в А. Э., Э р г а ш е в Т . Гидроэкология. Ташкент, 2002. — 331 с.

71.3 р г а ш е в А. Э. Умумий экология. Тошкент, 2003.72.3 р г а ш е в А. Э. , Э р г а ш е в Т . Экология,

биосфера, табиатни мухофаза цилиш. Тошкент, 2005.73.3 р г а ш е в А. Э. , Э р г а ш е в Т . Агроэкология,

Тошкент, 2007.74.Я б л о к о в А. В. Ядовитая природа. М., 1990.75.Elton Ch. The ekology oflinvusions by Animals and Plants.

М., 1967.76. Smith R.l Ekology and fielol biology. Kow. 1986.77.Whittaker R.H. Communities and ecolosystems. 1975. № 9.78. Leith H. Primary Productivity of the Biosphere. 1975. № 9.

Page 268: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Сузбоши 3

I БОБИнсон ва биосфера........................................................................6Ы .И нсон демографияси ва унинг узгариш и....................... 61.2.Инсонларнинг озукд манбалари.........................................71.3.Инсоннинг.биосферани экологик хщатига салбий

таъсири 10

II БОББиосфера — коинотнинг тузилиши, таърифи....................... 112.1.Биосферанинг тасниф и.......................................................112.2...Биосферада хдётнинг пайдо булиш и.............................132.3.Биосферанинг тирик моддалари......................................162.4.Биосферадаги тирик моддаларнинг функциялари .... 182.5...Биосферанинг геохимик цикллари................................ 19

III БОББиосфера тузилишининг асослари ва баркарорлнги............213.1.Биосфера генофондининг й^колиши ва уни тиклаш

й у л л ар и 233.2. Биосфера тургунлигини сакдат чора-тадбирларк .... 27

IV БОБАсосий экологик омиллар........................................................... 314.1. Экологик омилларнинг организмларга таъсир кдлиш

Цонуниятлари.......................................................................... 334.2. Экологик омил туш унчаси................................................344.3. Экологик омиллар классификацияси............................38

Page 269: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Экосистемалар тавсифи...............................................................405.1. Экосистеманинг хусусиятлари.......................................... 405.2. Экосистемаларнинг тузилиш и.......................................... 425.3. Экосистемаларда махсулотларнинг чириш

ж араёнлари................................................................................ 435.4. Турли экосистемалар....... ................................................ . 465.5. Агроэкосистемалар................................................................ 485.6. Экосистемаларнинг хиллари ва эн ергиялари .............495.7. Экосистемаларда энергия ок;ими..................................... 505.8. Энергиянинг \осил б ^л и ш и ...............................................515.9. Мухитнинг энергетик т ав си ф и .........................................515.10. Экосистемаларнинг махсулдорлиги.............................. 525.11. Бирламчи махсулотнинг инсон томонидан

фойдаланилиш и....................................................................... 545.12. Экосистемаларда озуца занжирлари............................. 545.13. Энергиянинг озуца занжири буйлаб ^тиши ..............565.14. Трофик тузилиш ва экологик пирам идалар.............. 575.15. Экосистемаларнинг биогеохимик цикллари,

тузилиши ва хиллари..............................................................58

VI БОБОрганизмларнинг мухит билан узаро таъсири...................... 636.1. Ривожланишни чегараловчи ва даврий

экологик ом иллар....................................................................696.2. Экологик к;аторлар................................................... ............ 736.3. Организмларнинг экологик

индивидуаллиги....................................................................... 736.4. Организмларнинг маконда жойлашиш

принциплари............................................................................. 74

VII БОБЭкология ва инсон саломатлиги ................................ ........... . 777.1. Табиатга физикавий ва кимёвий салбий

таъсирларнинг нати ж аси ........................................ ............. 797.2. Марказий Осиё табиатининг

экологик холати ....................................................................... 81

Page 270: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

VIII БОБАтроф-мухитнинг экологик муаммолари................................ 868.1. А\оли сони ..............................................................................888.2. Саноат........................................................................................ J898.3. Кишлок,хужалиги................................................................. 898.4. Урбанизация............................................................................ 908.5. Ижтимоий-сиёсий йуналишлар.......................................928.6. Х^жаликнинг ик^исодий йуналишлари.........................928.7. Маданий-эстетик йуналишлар.......................................... 94

IX БОБХайвонлар экологияси ва табиатдан фойдаланиш............1009.1. Хайвонот оламининг сони ................... .......................... 1029.2. Хайвон турларининг яшаш вак^и................................. 1049.3. Хайвонларнинг хароратга чидамлилиги..................... 1069.4. Хайвонларнинг огирлиги................................................. 1089.5. Хайвон турларининг йукдгшб кетиш

сабаблари................................................................................ 1099.6. “К,изил китоб” ва \айвон турларининг му^офазаси.....114

X БОБТабиатдан фойдаланишнинг экологик хусусиятлари ва

иктисодий асослари............................................................. 11910.1. Табиий ресурсларнинг классификацияси................ 12010.2. Табиий энергия турлари, манбалари ва

уларнинг мухрфазаси ........................................................... 12610.3. Исси*ушк энергетикаси.................................................. 13010.4. Гидроэнергетика............................................................... 13410.5. Атом ва термоядро энергияси...................................... 13610.6. Геотермал эн ергия ............................................................ 13910.7. Куёш энергияси................................................................. 14010.8. Шамол ва денгиз тулкинлари энергияси................. 14110.9. Биоэнергетика.................................................................... 14210.10. Келажак энергияси ........................................................ 143

Page 271: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

XI БОБТабиат ифлосланишининг щтисодий зарарлари................ 145

XII БОБТабиатнинг экологик тургунлигини бузувчи техника ва

технологиялар........................................... ............................. 15012.1. Табиатнинг ифлосланиши ва уни организмларга

экологик таъсири.................................................................. 15212.2. Табиатнинг ифлосланиш й^ллари...............................15312.3. Табиатни ифлословчи манбалар..................................154

XIII БОБАтроф-му^ит, атмосфера, сув ва тупрок ифлосланишини

ого\лантирувчи тадбирлар................................................... 15813.1. Атмосферани ифлословчи манбалар ва моддалар .... 15813.2. Атмосферани ифлословчи газлар.................................16013.3. Атмосфера ифлослигининг инсон,

усимлик ва ^айвонот дунёсига салбий таъсири........ 16213.4. Атмосферанинг таркиби ва уни мух;офаза кдлиш

йуллари .....................................................................................16513.4.1. Ернинг \аво цобиги — атмосфера чегараси ......... 16613.4.2. Атмосферанинг таркиби...............................................16713.5. Атмосфера хдвосининг \аёт

учун а \ам и я ти ........................................................................ 17013.6. Атмосферанинг газ балансини сакдаш ...................... 17113.7. Атмосфера ифлосланишининг асосий сабаблари.. 17513.8. Атмосфера \авосини тозалаш усуллари ....................18213.9. Атмосфера \авосини кднун асосида

му^офаза кд ли ш .....................................................................18513.10. Табиатнинг радиоактив ифлосланиши ва

радиоактив моддаларнинг организмларга таъсири .. 18613.11. Радиоактив моддалар......................................................18613.12. Ядро портлатишларнинг натижалари...................... 18713.13. Ядро крлдикдари ва Чернобиль АЭС аварияси.....19013.14. Табиий радиоактивлик.................................................. 192

Page 272: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

XIV БОБСув бойликлари ва уларни мухофаза цилиш ......................19714.1. Чучук сув захираси........................................................... 19914.2. Орол ва Ородбуйининг экологик холати................. 19914.3. Сувнинг айланиш и.......................................................... 20014.4. Сувнинг хоссалари........................................................... 20214.5. Сув танкдслиги ва унинг ифлосланиши.................. 20414.6. Ифлос сувларни тозалаш йуллари..............................20714.7. Сувни тоза сакдаш тадбирлари................................... 209

XV БОБТупрокнинг ахамияти ва мухофазаси.................................... 21015.1. Тупрок;хосил булиш и......................................................21015.2. Тупрокда модда алмашинуви........................................21215.3. Тупрокдинг тозаланиш и........................... , .................. 21315.4. Тупрокуш майдонлар.......................................................21415.5. Тупрок эрозияси................................................................21615.6. Тупроцни ÿFmviaiii ва пестицидлардан

фойдаланиш .......................................................................... 22115.7. Тупрокдинг шУрланиши.................................................222

XVI БОБКишлоц хужалигида экологик тоза махсулотлар

етииггириш.............................................................................. 224

XVII БОБТабиатни мухофаза килишнинг экологик, ХУКУКИЙ

асослари....................................................................................23317.1. Табиатни мухофаза цилиш борасида экологик

таълим ва тарбия .................................................................24117.2. Экологик таълим ва тарбиянинг мохияти,

вазифалари ва йуналиш лари........................................... 24317.3. Экологик таълим ва тарбияни олий ÿKyB

юртларида олиб бориш йуллари...................................24617.4. Экологик таълим ва тарбияни ахоли

Уртасида олиб бориш ......................................................... 247.

Page 273: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

Экология ва табиатни мухофаза цилиш фанининг укув дастури........................

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

Page 274: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

КАЙАЛАР У Ч У Н

Page 275: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

КАЙДЛАР У Ч У Н

Page 276: ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХ.ОФАЗА КДШШ va tabiatni muhofaza qilish… · да экология фанининг кейинги ютук,ларини амалиётда

АХМАТКУЛ э р г а ш е в , а б д у с а и д ш е р а л и е в , ХОЛТУРА СУВОНОВ, ТЕМУР ЭРГАШЕВ

ЭКОЛОГИЯ ВА ТАБИАТНИ МУХОФАЗА КИЛИШ

Тошкент давлат Аграр университеты Илмий кенгаши томонидан нашрга тавсия этилган.

Мухаррир М. Собинова Техмухаррир Д. Жалилов

Мусаххих М. Саидова

Нашриёт разами з-132.Босишга 2009 йил 04.09 да рухсат этилди.

Кргоз бичими 60x84 ‘/ 16- Хчсоб-нашриёт табоп? 15,5. Шартли босматабоп* 17. Адади 500 нусха.

82-сонли буюртма.Бахоси келишилган нархда.

Узбекистан Республикаси Фанлар академияси «Фан» нашриёти: 100170, Тошкент, И.Муминов к^часи, 9-уй.

«Мухаррир нашриёти» МЧЖ матбаа булимида чоп этилди: Тошкент, Элбек кучаси, 8-уй.