Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь

УСТАНОВА АДУКАЦЫІ«ГРОДЗЕНСКІ ДЗЯРЖАЎНЫ УНІВЕРСІТЭТ

ІМЯ ЯНКІ КУПАЛЫ»

ПРАФЕСІЙНАЕ МАЎЛЕННЕ ГІСТОРЫКА:КАМУНІКАТЫЎНЫ АСПЕКТ

Вучэбна-метадычны дапаможнікпа курсе «Беларуская мова. Прафесійная лексіка»для студэнтаў гістарычных спецыяльнасцей

Гродна 2007

УДК 808.26 (075.8)ББК 81.411.3 П70

Аўтар-складальнік:Н.Э.Шандроха, кандыдат педагагічных навук, старшывыкладчык кафедры беларускай мовы ГрДУ імяЯ.Купалы.

Рэцэнзенты: В.А.Ляшчынская, доктар філалагічных навук, прафесаркафедры беларускай мовы ГДУ імя Ф.Скарыны;У.І.Куліковіч, кандыдат філалагічных навук, дацэнт кафедрысучаснай беларускай мовы БДУ..

Рэкамендавана саветам філалагічнага факультэта ГрДУ імя Я.Купалы.

Прафесійнае маўленне гісторыка: камунікатыўны аспект :вучэб.-метад. дапам. / аўт.-склад. Н.Э. Шандроха. – Гродна :ГрДУ, 2007. – 234 с.

ISBN 978-985-417-899-8

У вучэбна-метадычным дапаможніку змешчаны сучасныя навуковыя звесткіпра сутнасць мовы, яе ролю ў жыцці грамадства, асноўныя гістарычныя этапы фар-міравання, стан, перспектывы і асаблівасці функцыянавання беларускай мовы ваўмовах білінгвізму ў Рэспубліцы Беларусь. Асаблівая ўвага акцэнтавана на прафе-сійнай камунікатыўна-маўленчай кампетэнцыі студэнта-гісторыка, што ва ўмовахсучаснай камунікацыі прадыктавана сацыяльнымі патрэбамі жыцця грамадства.Спецыяльна падабраны маўленчы матэрыял развівае прафесійную творчую здоль-насць усведамляць функцыянальную ролю моўных фактаў і свядома выкарыстоў-ваць іх ва ўласным маўленні, у прафесійнай дзейнасці і жыццёвай практыцы.

Дапаможнік адрасаваны студэнтам гістарычных факультэтаў ВНУ, а таксама бу-дзе карысны ўсім, каго цікавяць гістарычныя і маўленчыя рэаліі беларускага народа.

УДК 808.26 (075.8)ББК 81.411.3

ISBN 978-985-417-899-8 © ГрДУ імя Я.Купалы, 2007

П70

• Чаропка В. Лёсы ў гісторыі. – Мн.: Беларусь, 2005. – 559 с.• Шышыгіна-Патоцкая К.Я. Нясвіж і Радзівілы. – Мн.: Беларусь,

2002. – 240 с.ЗМЕСТ

Уступ .....................................................................................................3Тэма1. Мова і соцыум...............................................................5Тэма 2. Беларуская мова і яе месца ў моўнай супольнасці

свету...............................................................................13Тэма 3. Білінгвізм. Моўная інтэрферэнцыя ............................24Тэма 4. Фанетычная, марфалагічная, сінтаксічная

спецыфіка беларускай мовы...........................................33Тэма 5. Маўленне. Камунікацыя. Тэкст...............................40Тэма 6. Камунікатыўныя якасці маўлення................................55Тэма 7. Функцыянальныя стылі беларускай мовы..................63Тэма 8. Беларуская лексікалогія і фразеалогія.

Лексікаграфія...............................................................77Тэма 9. Беларуская навуковая тэрміналогія.............................96Тэма 10. Тэрміналагічная лексіка.............................................104Тэма 11. Навуковае маўленне....................................................115Тэма 12. Афіцыйна-справавая сфера маўлення.......................138Дадатак 1. Тэксты для аналізу.......................................................143Дадатак 2. Тэксты для перакладу.................................................174Дадатак 3. Спіс вусных прамоў на гістарычныя і

агульнакультурныя тэмы..............................................196Дадатак 4. Кароткі руска-беларускі і тлумачальны слоўнік

гістарычнай тэрміналогіі............................................199Рэкамендаваная літаратура...............................................................232

3

УСТУП

... Нямы той чалавек, які забыў мовупродкаў, і не можа ён спаўна выліцьсваю душу, выявіць сябе.

У.Караткевіч

Сучаснае грамадства мае патрэбу ў спецыялістах, якія добра ва-лодаюць мовай як інфармацыйным і інтэрактыўным сродкам. Ажыц-цяўленне падрыхтоўкі такіх спецыялістаў цалкам залежыць ад аспек-ту навучання мове. Агульнавядома, што ўмовы для свядомага, асэнса-ванага, а не фармальнага засваення ведаў забяспечвае камунікатыўныпадыход да выкладання мовы. Слушным у сувязі з гэтым з’яўляеццамеркаванне вядомага мовазнаўцы В.А.Ляшчынскай, якая адзначае, што«адукаваны спецыяліст павінен валодаць мовай, ведаць яе законы,правільна і да месца карыстацца яе сродкамі, умець выбраць яе прыё-мы, неабходныя ў пэўнай сітуацыі, для перадачы пэўнага зместу і зпэўнымі мэтамі. Спецыяліст, у залежнасці ад таго, з кім гаворыць, прашто вядзе размову, у якіх умовах яна адбываецца, павінен прадумаць,што і як сказаць, паколькі маўленне чалавека, адбор ім моўных срод-каў, афармленне маўлення рознае ў залежнасці ад многіх фактараўмаўлення, з якіх перш за ўсё адзначым сітуацыю, месца, мэту і субя-седніка ці адрасата» [8, с.3]. Думаецца, што толькі пры такіх умовахмаўленне студэнта стане сапраўды рэальна запатрабаваным, а сённягэта ўжо прадыктавана сацыяльнымі патрэбамі жыцця грамадства.

У дапаможніку зроблена спроба арганізаваць засваеннелінгвістычнага матэрыялу з апорай не толькі на фармальна-граматыч-ныя заданні, але і з улікам галоўнай функцыі мовы – камунікатыўнай.Сённяшняя далёка не ўзорная маўленчая практыка патрабуе зарыен-таваць змест лінгвістычнай падрыхтоўкі студэнтаў на дзейнасны ас-пект маўлення, сфарміраваць прафесійныя камунікатыўна-маўленчыяўменні і навыкі з мэтай свабоднага і творчага карыстання мовай ваўсіх сферах прафесійнай дзейнасці. Для будучага гісторыка, як інаогул для кожнага свядомага грамадзяніна, выключна важнае значэн-не мае валоданне камунікатыўна-маўленчымі ўменнямі: публічна выс-тупаць, выбіраць і рэалізоўваць стыль і тып свайго маўлення ў адпа-веднасці з мэтай і адрасатам, правільна і дакладна выказваць свае думкіяк у вуснай, так і ў пісьмовай форме – адным словам, прафесійна ка-рыстацца мовай як сродкам эстэтычнага ўздзеяння на суразмоўцу.

Асноўны матэрыял складзены паводле тэматычнага прынцы-пу. У дапаможніку знайшлі адлюстраванне сучасныя навуковыязвесткі пра стан і перспектывы развіцця беларускай нацыянальнай

234

17. Сямешка Л.І., Шкраба І.Р., Бадзевіч З.І. Курс беларускай мовы:падручнік. – Мн.: Універсітэцкае, 1996. – 654 с.

18. Шумчык Ф.С. Функцыянальная стылістыка беларускай мовы:вучэб.-метад. дапам.– Мн.: БДПУ, 2004. – 35 с.

19. Цікоцкі М.Я. Стылістыка беларускай мовы. – Мн.: Універсітэц-кае, 1995. – 294 с.

Слоўнікі, энцыклапедыі і даведнікі

20. Асветнікі зямлі беларускай Х – пач.ХХ ст. – Энцыкл. давед./Рэдкал. Г.П.Пашкоў і інш. – Мн.: БелЭн, 2001.

21. Беларуская мова: Энцыклапедыя / Пад. рэд. А.Я.Міхневіча. –Мн.: БелЭн., 1994.

22. Булыка А.М. Слоўнік іншамоўных слоў: У 2-х т. – Мн.: БелЭн.,1999.

23. Мысліцелі і асветнікі Беларусі: энцыкл. даведнік. – Мн.: БелЭн.,1995. – 671 с.

24. Памяць: Гіст.-дакум. хроніка горада Гродна (Беларус. Энцыкл.). –Мн.: БелЭн, 1999. – 712 с.

25. Плотнікаў Б.А., Трайкоўская В.Л. Слоўнік цяжкасцяў беларус-кай мовы. – Мн.: Кніжны дом, 2004. – 544 с.

26. Слоўнік беларускай мовы: Арфаграфія.Арфаэпія. Акцэнтуацыя.Словазмяненне. – Мн.: БелСЭ., 1987.

27. Сцяцко П.У., Гуліцкі М.Ф., Антанюк Л.А. Слоўнік лінгвістыч-ных тэрмінаў. – Мн.: Выш. школа, 1990. – 222 с.

28. Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы / Пад. рэд.М.Р.Судніка. – Мн.: БелЭн., 1996. – 784 с.

29. Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. – Мн.: БелЭн.,1993 – 2003.

30. Этнаграфія Беларусі: Энцыклапедыя. – Мн.: БелСЭ, 1989.

Дадатковая літаратура

• Беларусь на мяжы тысячагоддзяў. – Мн.: БелЭн., 2000.• Гродзеншчына: Назвы населенных пунктаў паводле легендаў іпаданняў. – Мн.: Беларусь, 1999. – 397 с.

• Імя тваё Белая Русь / Уклад. Г.М.Сагановіч. – Мн.: Полымя, 1991.• Лыч Л.М. Беларуская нацыя і мова. – Мн., 1994.• Мікуліч Т.М. Мова і этнічная самасвядомасць. – Мн.: Навука ітэхніка, 1996.

4

мовы як дзяржаўнай у Рэспубліцы Беларусь, прасочаны асноўныяэтапы яе фарміравання, паказана сістэма беларускамоўных асаблі-васцей. Асаблівая ўвага нададзена асвятленню пытанняў маўлен-чай камунікацыі, тэксту як дыскурсу (рэалізацыі тэксту ў маўленні),прафесійна-тэрміналагічнай лексіцы, а таксама асаблівасцям і жан-рам навуковага і афіцыйна-справавога стыляў маўлення.

Кампазіцыйную будову дапаможніка складаюць дванаццаць раз-дзелаў, якія носяць тэарэтычна-практычны характар. Кожная тэма ўклю-чае сціслыя звесткі па тэарэтычных пытаннях і практычную частку,прадстаўленую мініпрактыкумам, пры складанні якога ўлічаны дзей-насны характар моўнай прафесійнай падрыхтоўкі будучых гісторыкаў.

Аснову дыдактычнага матэрыялу складаюць тэксты гістарычна-га характару, якія змяшчаюцца ў двух дадатках (дадатак 1 – тэкстыдля аналізу; дадатак 2 – тэксты для перакладу). Частка тэкстаў носіцьпалемічны характар, што дазволіць пры іх аналізе ўзбагаціць прафесій-ны тэзаўрус студэнтаў, максімальна актывізаваць іх пазнавальныямагчымасці, стварыць умовы дыялогу і камунікацыі. У трэцім дадат-ку прадстаўлены спіс вусных паведамленняў (прамоў) на гістарыч-ныя і агульнакультурныя тэмы, частку якіх складаюць афарыстыч-ныя выслоўі, што мэтанакіравана вядуць да роздуму над шматлікімігістарычнымі праблемамі. У вусных паведамленнях адлюстроўваец-ца светапогляд студэнтаў, узровень іх разумовага і інтэлектуальнагаразвіцця, памкненні, погляды, грамадзянскія ідэалы, жыццёвы вопыт,стаўленне да свету і людзей, дасведчанасць у галіне гістарычнай на-вукі. Адным словам, у працэсе маўлення выяўляецца ўнутраны светчалавека. І нездарма яшчэ ў глыбокай даўніне, калі да Сакрата, якілічыўся ў Старажытнай Грэцыі глыбокім знаўцам чалавечых душ, пры-вялі незнаёмага чалавека, каб грэчаскі мудрэц ахарактарызаваў яго,то Сакрат доўга глядзеў на гэтага незнаёмца, а потым усклікнуў: «Дызагавары ж ты ўрэшце, каб я мог пазнаць цябе!» Паведамленні не аб-мяжоўваюцца патрыятычнымі тэмамі: закрануты пытанні айчыннайгеральдыкі, памяці гістарычных асоб, якія былі цесна звязаны з на-шым краем, горадам (Вітаўт Вялікі, Давыд Гарадзенскі, Стэфан Бато-рый, Антоній Тызенгаўз, Эліза Ажэшка і інш.), пытанні дыску-сійна-га асэнсавання Чарнобыльскай трагедыі і інш. У апошнім, чацвёр-тым, дадатку змешчаны кароткі руска-беларускі слоўнік гістарычныхтэрмінаў, у якім, акрамя перакладу, даецца сціслае тлумачэнне і па-ходжанне тэрміналагічнай лексікі.

Ёсць спадзяванне на плённае і творчае выкарыстанне прапа-наванага матэрыялу, разам з тым дапаможнік не прэтэндуе на паў-нату і дасканаласць асвятлення праблемы моўнай прафесійнай ка-мунікацыі, а таму аўтар будзе ўдзячны за ўсе крытычныя заўвагі.

233

навала на беларускіх землях з хрысціянствам(праваслаўем).

РЭКАМЕНДАВАНАЯ ЛІТАРАТУРА

Падручнікі і навучальныя дапаможнікі

1. Антанюк Л.А. Беларуская навуковая тэрміналогія: Фарміраван-не, структура, упарадкаванне, канструяванне, функцыяніраван-не. – Мн.: Навука і тэхніка, 1987. – 240 с.

2. Антанюк Л.А., Плотнікаў Б.А. Беларуская мова: спецыяльнаялексіка: курс лекцый – Мн.: 2003. – 240 с.

3. Антанюк Л.А. Спецыяльная лексіка беларускай мовы. Тэрмінало-гія – Мн.: Акад. кірав. пры Прэзідэнце Рэсп. Беларусь, 2005. – 99 с.

4. Арашонкава Г.У., Булыка А.М., Люшцік У.В., Падлужны А.І.Тэорыя і практыка беларускай тэрміналогіі. – Мн.: Бел. наву-ка, 1999. – 175 с.

5. Асновы культуры маўлення і стылістыкі: вучэбны дапаможнік /Пад рэд. У.В.Анічэнкі. – Мн.: Універсітэцкае, 1992. – 254 с.

6. Беларуская мова. Прафесійная лексіка: дапам./Аўт.-склад.В.В.Маршэўская, І.В.Піваварчык, А.С. Садоўская. – Гродна:ГрДУ, 2006. – 84 с.

7. Куліковіч У.І. Беларуская мова (прафесійная лексіка). – Мн.:Інстытут кіравання і прадпрымальніцтва, 2003. – 55 с.

8. Ляшчынская В.А. Студэнту аб мове: прафесійная лексіка: вучэб.дапам. – Мн.: УП «ІВЦ Мінфіна», 2003. – 243 с.

9. Ляшчынская В.А. Беларуская мова. Тэрміналагічная лексіка:вучэб. дапам. – Мн.: РІВШ БДУ, 2001. – 256 с.

10. Маршэўская В.В. Беларуская мова. Прафесійная лексіка: ву-чэб. дапам. – Гродна: ГрДУ, 2003. – 274 с.

11. Пашкевіч М. Рыторыка – Брэст, 2005. – 90 с.12. Пісарэнка А.М. Функцыянальная стылістыка беларускай мовы. –Мн., 2003.

13. Плотнікаў Б.А. Агульнае мовазнаўства: вуч. дапам. для філал.фак. ВНУ. – Мн.: Універсітэцкае, 1994. – 350 с.

14. Практыкум па беларускай мове: вучэб. дапам. для нефіл. фак.ВНУ/ Пад рэд. Г.М.Малажай. – Мн.: Выш. школа, 1993.

15. Семянькова Г.К. Функцыянальная стылістыка беларускай мовы:вучэб. дапам. – Віцебск, 2005. – 42 с.

16. Старычонак В.Дз. Беларуская мова ад А да Я. – Мн.: Вышэй-шая школа, 2000. – 367 с.

5

Тэма 1. МОВА І СОЦЫУМ

... І нішто так ад смерці народ не ратуе,Як да роднае мовы святая любоў.Згіне мова – і згіне народ як асоба,Бо без мовы сваёй – без уласнай душы –Ён ужо не народ, а сабраны часоваВыпадковы натоўп на жыцця кірмашы....Мову кожны павінен у сэрцы пранесціПраз жыццё да канца – па смяротны парог.

Н.Гілевіч

1.1. Мова як грамадска-сацыяльная з’ява

Сучасная навука, вызначаючы icнасць мовы, вырашае пытан-не, шту ёсць мова – бiялагiчная, iндывiдуальная з’ява цi сацыяль-ная (грамадская). Мову лiчаць з’явай сацыяльнай, бо яна не пера-даецца па спадчыне, ад старэйшых да маладзейшых, як бiялагiчныя,расавыя адзнакi (колер скуры, валасоў, форма твару). Дзiця ава-лодвае мовай таго калектывy (соцыуму), у якiм расце i выхоўваец-ца. Па-за людской супольнасцю дзiця наогул не можа навучыццаразмаўляць. Мова не ёсць i чыста iндывiдуальная з’ява, бо ў такімразе кожны чалавек меў бы сваю мову (узгадаем легенду праВавiлонскую вежу). Мова асобнага чалавека ўзнікае і развiваеццатолькi ў соцыуме (лац. socium = грамадства, сацыяльнае акружэн-не чалавека, сукупнасць складзеных гістарычна форм дзейнасцілюдзей), пад уздзеяннем калектыву. Такім чынам, мова – гэта нечыста біялагічная, індывідуальная з’ява, а менавіта з’ява грамад-ска-сацыяльная, якая ўзнікае на пэўным этапе развіцця чалавецтва із’яўляецца вынікам прынцыпова новага якаснага ўзроўню развіццячалавека і сацыяльнай арганізацыі грамадства. У мове акумулюец-ца пазнавальная дзейнасць усіх пакаленняў людзей. Мова пастаян-на спараджаецца людзьмі і «з’яўляецца і нашым мінулым, нашымгістарычным лёсам, і нашай сучаснасцю, і нашай будучыняй, тамушто заўсёды застаецца з чалавекам і ніколі не здрадзіць яму, бо янасама яго сутнасць, свядомасць, душа і ў той жа час універсальнысродак, праз які ён успрымае знешні свет, разумее яго ў значнаймеры ў адпаведнасці з уласцівасцямі сваёй мовы» [13, с.36]. У су-вязі з гэтым слушнай з’яўляецца думка аб тым, што колькі тыведаеш моў, столькі разоў ты чалавек. Асновай для такога выказ-вання служаць прырода і непаўторны характар кожнай мовы.

232

меннага веку да XV – XVII стст.Э

экспансия экспансія (лац. expansio = пашырэнне, рас-паўсюджванне) – палітыка імперыялістычныхдзяржаў, накіраваная на захоп новых тэрыто-рый, калоній, рынкаў збыту ў іншых краінах.

эмиграция эміграцыя (лац. emigratio) – 1) перасяленнелюдзей з краіны, дзе яны жылі, у чужуюкраіну па палітычных, эканамічных, рэлі-гійных ці іншых прычынах і пражываннетам пасля перасялення; 2) сукупнасць ура-джэнцаў іншай краіны, якія пражываюць удадзенай краіне ў якасці яе грамадзян.

эпоха эпоха (гр. epoche = прыпынак) – перыяд часуў развіцці прыроды, грамадства, навукі і г.д.,які адрозніваецца ад папярэдняга значнымізменамі, падзеямі (напр., эпоха Адраджэння).

эсеры эсэры – партыя сацыялістаў-рэвалюцыя-нераў. Аформілася ў 1902 г. Частка членаўпартыі выступала за палітычны тэрор (за-бойства дзяржаўных асоб). Другая часткавылучыла патрабаванне сацыялізацыізямлі – ураўняльнага надзялення зямлёйтых, хто яе апрацоўвае.

этнография этнаграфія (ад гр. ethnos = народ + grapho =пішу) – 1) гістарычная навука, якая вывучаематэрыяльную і духоўную культуру народаў;2) сукупнасць асаблівасцей быту, нораваў,звычаяў, культуры якога-н. народа або мяс-цовасці (напр. этнаграфія Палесся).

этнос этнас (гр. ethnos = племя, народ) – гістарычнасфарміраваная супольнасць людзей з агуль-най культурай, мовай і самасвядомасцю.

Яязычество язычніцтва – тэрмін, які абазначае дахрысці-

янскую рэлігію, шматбожжа. Пасля ўвядзен-ня хрысціянства на працягу IХ – ХIII стст. суіс-

6

1.2. Гіпотэзы паходжання мовы

Мова ўзнiкла coтнi тысяч гадоў таму, калi першабытныя людзiаб’ядноўвалicя ў калектывы, каб здабываць агонь, паляваць нажывёлу, лавiць рыбу, вырабляць прылады працы, будаваць жыллё.Аб’яднанне людзей у калектывы (роды, плямёны) патрабавала су-меснай дзейнасцi. Менавiта ў працэсе гэтай дзейнасцi адначасовасфармiраваліся мова і мысленне. Праца прымушала думаць, вы-казваць свае думкi, а сродкам выражэння думак з’явілася мова.

Вырашэнне праблемы паходжання мовы цалкам з’яўляеццагіпатэтычным. У сучаснай навуцы існуе некалькі гіпотэз паходжан-ня мовы, найбольш пашыранымі з якіх з’яўляюцца наступныя:

1. Лагасічная (логасная) тэорыя паходжання мовы. Сутнасцьяе ў тым, што «слова» (мова) існавала да з’яўлення чалавека, ува-сабляла дух і валодала магічнай сілай. Менавіта «слова» было срод-кам і энергіяй, якія стварылі свет з першаснага хаосу. З гэтага вы-нікае, што мова была першаасновай усяго на свеце. Бог стварыўчалавека і адкрыў яму дар слова, якое стала здабыткам чалавека.Параўнаем, як пра гэта гаворыцца ў Бібліі: «У пачатку было Слова,і Слова было ў Бога, і Слова было Бог. Яно было спачатку ў Бога.Усё праз Яго пачало быць, і без Яго нічога не пачало быць, штопачало быць».

2. Тэорыя «грамадскай дамоўленасці» з’явілася ў Еўропе ўXVI ст. Паводле яе, не Божае «Слова-Логас», а сам чалавек, ягорозум сталі асновай для навуковых адкрыццяў, стваральнай працы,у тым ліку і ў галіне мовы. Менавіта грамадская дамоўленасць адрозні-вае чалавечае грамадства ад першабытнага статку. Але гэта тэорыяне тлумачыць, адкуль узялася мова, як чалавек авалодаў ёю.

3. Гукапераймальная гіпотэза. Згодна з ёй, мова ўзнікла празперайманне, ці імітацыю, чалавекам шматлікіх і разнастайных гу-каў навакольнага свету (спеў птушак, шум ветру, гул грому, жур-чанне вады, шапаценне лісця і г.д.).

4. Выклічнікавая гіпотэза звязвае паходжанне мовы з тымінатуральнымі гукамі, якімі насычана біялагічнае жыццё самогачалавека (сапенне, кашаль, крыкі, хрып, гукі, выкліканыя пачуц-цём болю, радасці, абурэння і г.д.).

5. Матэрыялістычная канцэпцыя («працоўная», або «сацыяль-ная») была распрацавана ў XIX ст. Паводле яе, мова ўзнікла як выніксумеснай дзейнасці першабытных людзей. Гукавыя комплексыз’явіліся ў выніку неабходнасці ўзгадняць свае дзеянні для дасяг-нення сумесных вынікаў у працы.

231

чыка пры прыгонным праве.червонец чырвонец – 1) назва замежных залатых ма-

нет (дукатаў, цэхінаў) у дапятроўскай Расіі;2) найменне рускіх залатых манет 3-рублё-вай і 5-рублёвай вартасці ў XVIII – XIX стст.;3) грашовая адзінка (10 рублёў), уведзеная ў1924 г. як элемент новай эканамічнай палі-тыкі. Рабілася з чырвонага золата або ўяўля-ла сабой папяровы разліковы білет, які меўчырвоны колер – адсюль і назва грошай.

четвертование чвартаванне – від смяротнага пакаранняў сярэднявеччы адсячэннем рук, ног і галавы.

чинш чынш (польск. czynsz, ад ням. Zins) – на-туральны і грашовы збор, які прыгонныселянін выплачваў феадалу за карыстаннеяго зямлёй (на Беларусі ў XV – XIX стст.).

Шшлем шлем – старажытны металічны воінскі

галаўны ўбор, які ахоўваў галаву ад уда-раў, стрэл.

шляхта шляхта (польск. szlachta, ад ням. slahta) –дробнапамеснае дваранства ў Польшчы,Беларусі, Літве ў XIV – пач. XX cтст. Да XV ст.мелі назву баяраў – служылых людзей.

шовинизм шавінізм (фр. chauvinisme) – пропаведзьнацыянальнай перавагі і нацыянальнайвыключнасці, проціпастаўленне інтарэсаўадной нацыі інтарэсам іншых людзей.(Слова паходзіць ад імя французскага сал-дата Шавэна – гарачага прыхільніка зава-явальнай палітыкі Напалеона).

Щщит шчыт – прадмет старажытнай ручной зброі

ў выглядзе круглаватай прамавугольнайплоскасці (з дрэва, металу і інш.) для засця-рогі ад удараў, стрэл. Выкарыстоўваўся з ка-

7

1.3. Функцыі мовы ў грамадстве

Мова – найважнейшы сродак зносiн памiж людзьмi. Янаўзнiкае ў грамадстве, з развiццём грамадства i ахоплiвае ўсе сферыдзейнасцi чалавека. Пры дапамозе мовы людзi абменьваюцца дум-камі, наладжваюць сувязi паміж народамі, дзяржавамi, развiваюцьвытворчасць, тэхнiку, навуку, робяць адкрыццi. Такі універсальныхарактар мовы вызначае разнастайнасць яе функцый. І хоць у мо-вазнаўстве няма адзінага меркавання адносна функцый мовы, ад-нак большасцю даследчыкаў вылучаюцца асноўныя функцыі мовы:

1. Камунікатыўная (лац. communicatio = паведамленне, су-вязь) – мова з’яўляецца унікальным сродкам зносін паміж людзьмі.

a) рэгулятыўная, ці фатычная (лац. fatum = выраз) – функцыяналаджвання кантактаў, рэгулявання адносін паміж людзьмі ў пра-цэсе зносін;

б) акумулятыўная (лац. accumulatio = збіранне) – функцыя за-хоўвання традыцый культуры, гісторыі, спадчыны, сувязі паміжпродкамі і нашчадкамі.

2) Пазнавальная, ці кагнітыўная (лац. cognitio = пазнанне) –функцыя пазнання свету і навакольнага асяроддзя.

а) намінатыўная (лац.nominatio = называнне) – функцыя най-мення прадметаў і з’яў;

б) экспрэсіўная (лац. expression= выражэнне, выяўленне), ціэмацыйная (фр.emotion, ад лац.emovere = хваляваць) – функцыявыражэння эмоцый, пачуццяў, настрою.

3) Эстэтычная, ці мастацкая – функцыя ўздзеяння не толькізместам, але і вонкавай формай: рытмічнасцю, мілагучнасцю і воб-разнасцю маўлення.

4) Этнічная – мова выступае сімвалам нацыі, сродкам этніч-най кансалідацыі.

1.4. Мова і іншыя сродкі камунікацыі

Мова – натуральная знакавая сістэма, якая аб’ядноўвае ўсіхносьбітаў, забяспечваючы працэс мыслення ў грамадстве. Разам зтым існуюць мовы штучныя, якія мэтанакіравана ствараюцца нааснове натуральных моў для міжнародных зносін ці зносін у спе-цыяльным асяроддзі. Сярод міжнародных штучных моў найболь-шую папулярнасць атрымала мова эсперанта. Існуюць таксамаштучныя мовы валапюк, іда, інтэрлінгва. Спецыялізаваныя штуч-ныя мовы (сімвалічныя мовы навукі) створаны ў асобных галінах

230

Ц

цар цар – афіцыйная назва манарха ў Расіі іБалгарыі (ад старажытнарымскага цэзар –імператар).

цезарь цэзар, цэсар (лац. caesar, ад Caesar = імястаражытнарымскага дыктатара Юлія Цэ-зара) – 1) тытул старажытнарымскіх і візан-тыйскіх імператараў; 2) уст. манарх, уладар.

целина цаліна – неапрацаваная глеба. У асваенніцалінных зямель у СССР у 50 – 60-х гг. ХХ ст.прымала ўдзел беларуская моладзь.

цензор цэнзар (лац. censor) – 1) службовая асоба ўСтаражытным Рыме, якая сачыла за пас-тупленнем падаткаў, перыядычна право-дзіла перапісы маёмасці; 2) службовая асо-ба, якая ажыццяўляе цэнзуру.

цензура цэнзура (лац. censura) – сістэма, якая ства-раецца ўладамі альбо ўстановамі, каб не да-пусціць публікацыі не дазволенай іміінфармацыі.

церковь царква – арганізацыя духавенства і веру-ючых якой-небудзь рэлігіі. Памяшканнедля набажэнства.

цех цэх (польск. cech, ад ням. Zeche) – 1) аб’яднан-не гарадскіх рамеснікаў адной прафесіі, засна-ванае на ручной працы, дзе не існавала падзелупрацы. У Беларусі ўзнікаюць пачынаючы зХVI ст.; 2) аддзяленне фабрыкі ці завода, уякім выпрацоўваецца пэўная прадукцыя.

Ч

челядь чэлядзь – 1) насельніцтва феадальнай вот-чыны Старажытнай Русі, якое знаходзіла-ся ў разнастайных формах залежнасці адфеадалаў; 2) дваровыя людзі, слугі памеш-

8

навукі, напрыклад, у матэматыцы, хіміі, фізіцы. Некаторыя штуч-ныя мовы прызначаны для працы людзей з машынамі, напрыклад,мовы праграмавання фартран, алгол, кабол.

Людзі карыстаюцца і іншымі сродкамі зносін, напрыклад,жэстамі, рознымі штучнымі сігналамі, знакамі (матэматычныя,хімічныя, дарожнага руху, азбука Морзе і інш.). Словам мова ча-сам абазначаюць і такія адметныя сродкі выразнасці, як мова жы-вёл, мова кветак, мова кіно, мова выяўленчага мастацтва і інш. Алеўсе гэтыя сістэмы маюць абмежаваныя магчымасці і не валодаюцьздольнасцю універсальнага адлюстравання ўсіх праяў свету, а вы-ступаюць як дапаможныя ў дачыненні да адзінага універсальнагасродку мовы слоў.

М І Н І П Р А К Т Ы К У М

Заданне 1. Удумліва прачытайце тэкст вядомага мовазнаў-цы А.Я.Міхневіча і паспрабуйце растлумачыць тыя функцыімовы ў жыцці грамадства, якія пералічаны ў тэксце. Якія ка-мунікатыўна-знакавыя сістэмы вы ведаеце? Як вы разумеецесцвярджэнне аўтара «ўмацоўваць дзяржаву – адна з функцыйлітаратурнай мовы»?

З мноства ўласцівасцей чалавека адна, найбольш істотная –валоданне мовай. Натуральная чалавечая мова – адзіная ў жывымсвеце сістэма камунікавання, якая характарызуецца вельмі разга-лінаванай, непаўторнай сістэмай сацыяльных функцый. Дзякую-чы мове чалавек здольны назапашваць веды і перадаваць іх іншымлюдзям, навукова пазнаваць свет і эстэтычна асэнсоўваць, зас-войваць яго, прыгадваць мінулае і праектаваць будучыню, ства-раць сям’ю і ўмацоўваць дзяржаву (адна з функцый літаратурнаймовы). Мова ідзе за чалавекам ва ўсіх яго дачыненнях з прыродай,грамадствам, розумам. Яна ў самым грунце чалавечых мар і здзяй-сненняў, пачуццяў і думак. Мовай мацуецца повязь пакаленняў, янашмат у чым вызначае статус асобы, ступень яго жыцця. Мованасычае сэнсам іншыя камунікатыўна-знакавыя сістэмы, якімікарыстаецца чалавек. Яна служыць крыніцай натхнення, дае ра-дасць самаўсведамлення дзіцяці і асалоду самавыяўлення паэту.Падае руку немаўляці і суцяшае старэчае сэрца. Вядзе нас пажыцці, ахоўвае і перасцерагае. Спаталяе прагу духоўнасці і ле-чыць ад страт. Яна – магутная, прыгожая, велічная...

229

фракция фракцыя (лац. fractio = разломванне) –група членаў палітычнай партыі, якія пра-водзяць яе палітыку ў парламенце, або гру-поўка ўнутры партыі, погляды якой не су-падаюць з поглядамі большасці або пярэ-чаць ім. Унутры РСДРП у 1903 г. аформілі-ся фракцыі бальшавікоў і меншавікоў.

Х

«хождение в народ» «хаджэнне ў народ» – рух перадавой інтэ-лігенцыі Расіі ў вёску з асветніцкімі і рэ-валюцыйнымі мэтамі (др. пал. ХIХ ст.).

«холодная война» «халодная вайна» – тэрмін, які пачаў ужы-вацца пасля другой сусветнай вайны дляабазначэння напружанага міжнароднага-становішча, што склалася ў выніку правя-дзення імперыялістычнымі дзяржаваміагрэсіўнай знешняй палітыкі ў адносінахда краін былога Савецкага Саюза і іншыхсацыялістычных краін.

холопы халопы – сяляне, пазбаўленыя асабістайсвабоды (рабы).

хоругвь харугва – 1) у старажытнасці: баявы вай-сковы сцяг; 2) баявыя атрады ВКЛ коль-касцю да некалькіх соцень коп’яў; 3) зама-цаванае на доўгім дрэўку палотнішча з воб-разамі святых, якое носяць у час рэлігій-ных шэсцяў.

христианство хрысціянства (ад гр. Christos = памазан-нік) – адна з сусветных рэлігій, якая ўзніклаў пач. I ст. і стала адной з найбольш пашы-раных рэлігій на Зямлі (вера ў адзінага БогаIсуса Хрыста).

хутор хутар – адасоблены сялянскі зямельныўчастак разам з сядзібай уладальніка.

9

Заданне 2. Назва «Беларусь» (Белая Русь) вядома з далё-кай старажытнасці. Падрыхтуйце паведамленне пра розныямеркаванні адносна таго, чаму так называецца наш край.

Літаратура:– Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. – Мн.: БелЭн, 1996 – 2002.– Беларусь: Энцыкл. давед. – Мн.: БелЭн, 1995. – 800 с.– Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. – Мн.: БелЭн,

1993 – 2003.– Этнаграфія Беларусі: Энцыклапедыя. – Мн.: БелСЭ,

1989. – 575 с.– Чаропка В. Гісторыя нашага імя: [Этнічная самасвядомасць

беларусаў, паходжанне назвы «Белая Русь»]. – Мн.: Полымя,1995. – 96 с.

– Варна Б. «Сие имя ... в предпочтении прочим дано» ...Беларусь,Белая Русь... Чаму Русь? Чаму Белая? // Перамога. – 1992. – 7 лістап.

– Грыцкевіч А.Л. Паходжанне назвы Беларусі // Пралеска. –1993. – №2. – С.11.

– Когда появился и что означает термин «Белая Русь»? // Бе-лая Русь. – 1994. – 20 мая (№1).

– Піліпенка М. «Скуль і якога мы роду?» // Беларуская мінуў-шчына. – 1993. – №1. – С.5-8.

– Піліпенка М. Як спытаюцца нас...: Гіст. нататкі пра ўзнікнен-не Беларусі // Голас Радзімы. – 1991. – 29 жн. – С.1, 6.

– Рагалёў А. Адкуль ты, Белая Русь?: Геагр. праекцыя і гіст.інтэрпрэтацыя // Настаўн. газ. – 1993. – 24 ліп. – С. 1-3.

– Рагалёў А. Што ж такое Чорная Русь? [Разважанні над на-звай] // Роднае слова. – 1992. – №6. – С. 74-78.

– Рогалёв А. Имя Белая Русь в контексте этно-политическойистории Русской земли // Неман. – 2003. – №8. – С. 147-155.

– Рожан Я. І зноў літоўскае пытанне: [Да паходжання назвыБеларусь – Вялікае княства Літоўскае] // Голас Радзімы. – 1991. –1 жн. – С.5.

– Сагановіч Г. Найменне Бацькаўшчыны // ЛіМ. – 1988. – 23верасня.

– Тарасаў К. Чаму Белая Русь – Белая? // Крыніца. – 1988. – №1.– Трубачоў А. Не ад белай адзежы і светлых вачэй: Погляд на

этнагенез беларусаў // Беларус. мінуўшчына. – 1993. – №1. – С.8.– Урбан П. Хто па свайму паходжанню беларусы? // Крыні-

ца. – 1997. – №9. – С. 74-85.

228

фабрика фабрыка (лац. fabrica = майстэрня) –прамысловае прадпрыемства, заснаванаена падзеле працы і ўжыванні машын.

фамилия фамілія (лац. familia) – 1) род, шэраг па-каленняў, якія маюць аднаго продка; 2) уст.сям’я, члены сям’і.

фараон фараон (гр. pharaon = вялікі дом) – тытулстаражытнаегіпецкіх цароў.

фашизм фашызм (іт. fascismo, ад лац. fascis = вязкапрутоў, пучок) – ідэалагічная форма адкры-тай ваяўнічай тэрарыстычнай дыктатуры,якая ажыццяўляе палітыку шавінізму, ра-сізму,агрэсіі.

феод феод (лац. feodum = маёмасць) – зямля,пасада або даход, які ў сярэднявечнай Еў-ропе атрымліваў васал ад сеньёра як спад-чыннае ўладанне за ваенную ці адмініст-рацыйную службу.

феодал феадал (лац. feodalis = феадальны) – уладаль-нік зямлі (феода) і прыгонных сялян, прад-стаўнік пануючага класа пры феадалізме.

феодализм феадалізм (ад лац. feodalis = феадальны) –грамадска-эканамічная фармацыя, якаяпрыйшла на змену рабаўладальніцтву ціпершабытнаабшчыннаму ладу. Асноўныякласы пры феадалізме – феадалы і сяляне,пануе ўласнасць феадала на зямлю і няпоў-ная ўласнасць яго на селяніна.

феодальная феадальная раздробленасць (усобіца) –раздробленность перыяд развіцця, характэрны для ўсіх ся-

рэднявечных краін, які ахоплівае пераваж-на ХI – ХIII стст. (феадальная раздробле-насць Русі існавала да канца ХV ст.). Набеларускіх землях пачынаецца з раздраб-лення Полацкага княства ў канцы ХI ст..Першым удзельным княствам, напрыклад,з’яўлялася Мінскае ў час княжання ГлебаУсяславіча.

10

– Штыхаў Г.В. Адкуль мы ёсць, пайшлі: Аб перадумовах па-ходжання беларусаў [па матэрыялах археалаг. даслед.] // Рэспублі-ка. – 1992. – 9 крас. – С.4.

– Шур В. Адкуль назва Беларусь // Настаўн. газ. – 1992. – 25студз. – С.4.

– Юхо Я. Гістарычныя карані назвы Беларусь // Беларускі гіста-рычны часопіс. – 2004. – №6. – С.39-43.

– Юхо Я. Імя табе – Беларусь: [Пра паходжанне назвы] // ЛіМ. –2002. – 20 верасня (№ 37). – С.15.

Заданне 3. Прачытайце прыказкі. Пра якія функцыі мовыідзе гаворка ў гэтых народных выслоўях? Успомніце і запішы-це па дзве прыказкі, у якіх найбольш выразна, на вашу думку,народны вопыт адлюстраваў камунікатыўную, фатычную, паз-навальную, намінатыўную, эстэтычную і экспрэсіўную функ-цыі мовы. Пры неабходнасці карыстайцеся слоўнікам бела-рускіх прыказак.

1. Язык да Кіева давядзе. 2. Невядомая дарога на канцы язы-ка. 3. Добрае слова далёка чуваць. 4. Добрае слова не забываецца.5. Ласкавае слоўка, як сонейка, грэе. 6. Словы – гужы, за сэрцацягнуць. 7. Рана загоіцца, злое слова – ніколі. 8. Хто болей знае,той болей пытае. 9. За папыт не будзеш біт. 10. Пустая гаворкане пагаворка. 11. Які розум, такая і пагаворка. 12. Якое пытанне,такі і адказ. 13. Слова вецер, а пісьмо грунт. 14. Якая птушка,такі і галасок. 15. Куляй у аднаго пацэліш, а трапным словам утысячу.

Заданне 4. Працягніце разважанне на тэму «Мова. Ра-дзіма. Асоба». Аргументуйце ўзаемасувязь гэтых паняццяў.

Нацыянальная мова – нацыянальная гісторыя – нацыяналь-ная культура – духоўнае багацце. Гэтыя паняцці, на жаль, не заў-сёды звязваюцца ў свядомасці людзей як звёны аднаго ланцуга, якпаняцці ўзаемаадносныя і ўзаемазалежныя. Але...

Заданне 5. Удумліва прачытайце тэкст. Ці згодны вы з дум-кай аўтара? Як разумееце сэнс падкрэсленага сказа? Ці зможа-це прывесці прыклады, калі добрае самабытнае слова замяня-ецца запазычаным? Паспрабуйце выказаць свае меркаванніда сэнсу апошняга сказа.

227

ражытным Рыме. У перан. сэнсе трыумф –бліскучы поспех, выдатная перамога.

трёхполье трохполле – севазварот, характэрны длясялянскай гаспадаркі дарэвалюцыйнайРасіі, дзе зямлю дзялілі на тры палі: аднозасейвалі восенню, другое – вясною, а трэ-цяе – «адпачывала».

Ууезд павет – адміністрацыйна-тэрытарыяльная

адзінка ў Расійскай імперыі, якая ўваходзі-ла ў губерню.

ультиматум ультыматум (лац. ultimatum = самы апошні) –дыпламатычная нота, у якой адна дзяржа-ва прад’яўляе другой катэгарычныя патра-баванні, а іх невыкананне ў пэўны тэрмінможа прывесці да прымянення сілы.

унитарное унітарная дзяржава (фр. unitare, ад лац.государство unitas = адзінства) – адзіная дзяржава, якая

складаецца з адміністрацыйна-тэрытары-яльных адзінак (абласцей), якія не валода-юць уласнай аўтаноміяй (самастойнасцю).Рэспубліка Беларусь – унітарная дзяржава.

уния унія (лац. unio = аб’яднанне, адзінства) –1) аб’яднанне дзвюх або некалькіх дзяр-жаў пад уладай аднаго манарха; 2) назварозных адміністрацыйных міжнародныхсаюзаў.

урбанизация урбанізацыя (фр. urbanisation, ад лац.urbanus = гарадскі) – колькасны рост гара-доў і павелічэнне гарадскога насельніцтва.

уставные грамоты устаўныя граматы – дакументы, якімівызначаліся адносіны паміж часоваабавя-занымі сялянамі і памешчыкамі ў ходзе рэ-формы 1861 г.

Ф

11

Наша жывая мова страціла безліч слоў. Слоў, створаных паўнутраных законах развіцця мовы, слоў, якія неслі колер і водар са-мой беларускай зямлі, беларускай прыроды. Мову пачалі адрывацьад зямлі, на якой яна ўзнікла, складвалася, набірала моцы і сілы, азямлю – пазбаўляць мовы, рабіць бязмоўнай і безыменнай. І не бачнаканца гэтаму варварскаму разрыву непарыўнага – разрыву адвеч-нага адзінства зямлі і мовы. Але ў мове не толькі аблічча, фарбы ігукі зямлі, а і філасофія і мараль народа, працоўнага чалавека. І гэтаўсё таксама разам з мовай нявечыцца і забываецца!

Так наступае ўсеагульнае абядненне і апусташэнне душы ча-лавечай. (Н.Гілевіч)

Заданне 6. Прачытайце выказванні беларускіх пісьменні-каў і паэтаў пра багацце і прыгажосць роднай мовы. Паспра-буйце адзначыць грамадскую адказнасць пісьменнікаў на роз-ных этапах гістарычнага развіцця за лёс роднага слова, іх ролюў захаванні і ва ўдасканаленні мовы. Як звязаны паміж сабойпаняцці «мова» і «народ»? Растлумачце сэнс выказвання«мова – гарантыя гістарычнага існавання нацыі ў свеце»? Пра-сачыце, якія функцыі выконвае мова ў наступных тэкставыхфрагментах.

а) Роднае слова!З малых дзён чуем мы цябе з матчыных вуснаў. Ты нам тлу-

мачыш усе дзівы свету, якія дзіцячае вока бачыць навокал сябе пер-шы раз. І табе выказваем мы свой дзіцячы жаль, крыўду, жадан-не, радасць...

Поруч з любоўю да сваіх братоў патрэбна яшчэ нешта, штозлучае людзей у суцэльны народ – родная мова.

Яна, быццам цэмент, звязвае людзей. Яна дае ім найлепшыспосаб разумець адзін аднаго, адной думкай жыць, адной долі шу-каць. Хто адрокся мовы бацькоў cвaix, хто ўздзеў чужую апрат-ку – той адышоў ад народу далёка-далёка.

На вас – моладзі – ляжыць вялiкая павiннасць: развiваць да-лей родную мову, узбагачваць свой народ культурай. Вы здабывае-це навуку для сябе, дык дзялiцеся ёю з тымi, хто для вас цяжкайпрацай здабывае кусок хлеба. Толькi не кiдайце роднай мовы: босапраўды для свайго народу тады вы ўмёрлі!

Мейце сілу і адвагу дзяржацца роднага слова. Мейце смеласцьусюды голасна казаць па-свойму. (Цётка)

226

рызуецца пэўнымі вытворчымі адносінамі іадпаведнымі формамі будовы грамадства.

суверенитет суверэнітэт (ням. Souveranitat, ад фр.souverainete) – поўная незалежнасць дзяр-жавы ў знешняй і ўнутранай палітыцы.

сфинкс сфінкс (гр. sphinks) – 1) гіганцкая камен-ная фігура ляжачага льва з чалавечай гала-вой як увасабленне магутнасці фараона ўСтаражытным Егіпце; 2) крылатая істота зтулавам льва і галавой жанчыны ў стара-жытнагрэчаскай міфалогіі.

Ттеократия тэакратыя (гр. theokratia, ад theos = бог +

kratos = сіла, улада) – форма дзяржаўнагакіравання, пры якой палітычная ўлада на-лежыць жрацам, духавенству.

тиран тыран (гр. tyrannos) – 1) аднаасобны пра-віцель у старажытнай Грэцыі і гарадах-рэс-публіках Iталіі XIII – XVI стст.; 2) жорсткіправіцель, дэспат.

товарищество таварыства філаматаў – тайнае студэнц-филоматов кае таварыства «тых, хто імкнецца да ве-

даў», створанае ў 1817 г. у Віленскім уні-версітэце.

талерантность талерантнасть (ад лац. tolerantia = цяр-пенне) – рэлігійная верацярпімасць, паваж-лівае стаўленне да вернікаў розных кан-фесій (кірункаў і плыняў).

трибунал трыбунал (лац. tribunal = судзілішча) –1) апеляцыйны суд, які існаваў з XVI ст.у Вялікім княстве Літоўскім і Польшчы;2) надзвычайны судовы орган па разгля-дзе ваенных злачынстваў, а таксама па-сяджэнне гэтага органа.

триумф трыумф (лац. triumphus) – урачыстае ўступ-ленне ў сталіцу палкаводца-пераможцы ў Ста-

12

б) Не саромейся, беларус, размаўляць па-свойму на роднай мовебацькоў і дзядоў сваіх. Беражы сваю мову, беражы свае песні, сваеказкі, звычаі і ўсё роднае – гэта спадчына дзядоў і вялікі нацыя-нальны здабытак.

Толькі тады цябе ўсе будуць паважаць як чалавека, калі самсябе будзеш паважаць – калі не адмовішся ад свайго нацыянальна-га здабытку. А першы нацыянальны здабытак – гэта родная мова.

Толькi ў роднай, добра зразумелай мове чалавечы розум раз-віваецца i ўзбагачае родную духоўную i эканамiчную культуру.

Быць беларусам – гэта значыць працаваць для свайго краю,для свайго народа i развiваць сваю культуру i мастацтва. Таксамапаважаць i ўсе iншыя нацыi – свайго не цурайся i чужому вучыся.

Кожны з нас павінен помнiць i ведаць, што наша беларускаямова не горшая за iншыя мовы, толькі на нашай мове знарок былозабаронена пicaць i друкаваць кнігі для таго, каб мы заставалiсяцёмнымі людзьмі і каб былі работнікамі ў чужых, больш разумныхлюдзей. Ведайце, што некалькi соцень гадоў таму назад на нашаймове пiсалiся законы ў гэтым краi i друкавалiся розныя свяшчэн-ныя і свецкія кнігі. (З.Бядуля)

в) Роднае слова – гэта першая крыніца, праз якую мы пазна-ём жыццё i акаляючы нас свет. Пагэтаму нам неабходна так ста-ранна вывучаць сваю родную мову, ведаць i любіць лепшыя творыбеларускaй лiтаратуры. І перш за ўсё трэба ведаць свой народ,яго гiсторыю, яго багатую вусную творчасць. (Я.Колас)

г) Мова першай матчынай калыханкi i апошняга «бывай», мовастарадаўнiх apxiваў i новых школ на Палессi, мова пажаўцелыхстатутаў i мова кахання... Мова, якая можа ўсё; можа сказацьсловы незвычайнай пяшчоты i можа ўдарыць так, што не ўста-неш. Гнуткі, спявучы, адвечна новы iнструмент, без якога нельгаўявiць сабе сваё жьщцё, як без хлеба, без якога радасць не ў ра-дасць, каханне не ў каханне, бяседа не ў бяседу, сяброўства не ўсяброўства, нянавiсць не ў нянавiсць.

Няма цябе – i вось няма суцяшэння ў горы. Няма цябе – i восьнямы язык, i нельга сказаць слоў радасцi. А калi ўбiць сабе ў галавуцалкам дурную думку, што ў нейкiм далёкiм будучым цябе не бу-дзе, то... нашто нам тады такая будучыня?

Таму што ўсе мы – ад настаўніка да паэта – любiм цябе, тамушто ты – самы важлiвы наш здабытак, i мы ў меру сiл нашых недазваляем i не будзем дазваляць, каб нехта выказваў да цябе пагарду.

225

дзяржаўнай улады ў Старажытным Рымерэспубліканскага перыяду; 2) вышэйшаясудова-адміністрацыйная ўстанова ў цар-скай Расіі; 3) верхняя заканадаўчая палатапарламента ў ЗША, Францыі і некаторыхіншых краінах.

синантроп сінантроп (ад лац. Sinae = Кітай + грэч.antropos = чалавек) – старажытны, блізкіда пітэкантропа, тып выкапнёвага чалаве-ка, рэшткі якога знойдзены ў Кітаі.

сионизм сіянізм (ад яўр. Sion = назва гары ўIерусаліме) – яўрэйскі рэакцыйны буржу-азна-нацыяналістычны рух, які вызначаец-ца ваяўнічым шавінізмам, расізмам.

собирательство збіральніцтва – занятак першабытныхлюдзей, якія збіралі тое, што давала пры-рода: ядомыя карэнні, ягады, грыбы, рас-ліны, яйкі і інш.

сословие саслоўе – у феадальным грамадстве буй-ная група насельніцтва, якая ў сілу зако-наў або традыцыі мае пэўныя прывілеі іабавязкі.

социальное сацыяльная дзяржава – дзяржава, якаягосударство імкнецца да забеспячэння дастойных умоў

жыцця сваіх грамадзян.средневековье сярэднявечча – перыяд, наступны пасля

гісторыі старажытнага свету і які папярэд-нічае новай гісторыі (к.V – сяр. XVII стст.).

статут статут (польк. statut, ад лац. statutum) –звод законаў феадальнага права ў некато-рых краінах Еўропы XIV – XVIII стст. (напр.,статут Вялікага княства Літоўскага).

стоянка стаянка – найстаражытнейшае неўмацава-нае пасяленне першабытнага чалавека. Ад-носіцца да перыядаў палеаліту і неаліту.

строй лад грамадскі – сістэма грамадскіх ад-общественный носін, якая склалася гістарычна і характа-

13

... Нямы той чалавек, які забыў мову продкаў, i не можа ёнспаўна вылiць сваю душу, выявiць сябе... (У.Караткевіч)

д) Мова – аснова, першаэлемент культуры. Калі яна выцясня-ецца з грамадскага ўжытку, адбываецца яе паступовае адміран-не. Памерла мова – памёр народ. Без мовы няма народа. А гэта –непапраўная страта для чалавецтва.

Першаступенным па важнасці элементам нацыянальнай куль-туры заўсёды была, ёсць і будзе мова. Мова – сiла, якая аб’ядноў-вае, цэментуе нацыю, арганізоўвае ўсё духоўнае жыццё народа,вызначае яго маральную самасвядомасць. У мове – голас душычалавека i голас гісторыi грамадства...

У многіх народаў ёсць такая прыказка: колькi моў ты веда-еш, столькi разоў ты чалавек. Мудрасць гэта ўвабрала ў сябе во-пыт многiх пакаленняў i наўрад цi мае патрэбу ў доказах. Чалаве-ка, які пражыў некалькi гадоў у Беларусi i не авалодаў беларускаймовай, я магу толькi пашкадаваць, таму што ён добраахвотнаадгароджвае сябе ад вялiкага духоўнага свету – ад беларускай на-цыянальнай культуры. (Н.Гілевіч)

Тэма 2. БЕЛАРУСКАЯ МОВА І ЯЕ МЕСЦА Ў МОЎНАЙСУПОЛЬНАСЦІ СВЕТУ

Мова з крыўдай, са скарбамі ўласнымі,Што пранесла праз жудасны век,І сівая, і разам сучасная,Як харошы, жывы чалавек.Новы час непатрэбнае крышыць,Наша ж мова, вечнасці ніць,З праславянскіх крыніц і узвышшаўКрасаваць будзе з намі і жыць.

Ларыса Геніюш

2.1. Беларуская мова сярод іншых славянскіх моў

Колькі памятае сябе чалавецтва, заўсёды існавала вялікая коль-касць моў. Лічбавыя паказчыкі, у залежнасці ад падыходаў да са-мога паняцця мовы, значна адрозніваюцца. На сённяшні дзень най-больш вывучана да 3000 моў розных народаў Зямлі. Усяго ж наву-цы вядома да 5600 жывых і мёртвых моў. Усе мовы свету паводле

224

вязей па мацярынскай альбо бацькоўскайлініі і якія працавалі сумесна і мелі агуль-ную маёмасць.

русификация русіфікацыя – палітыка нацыянальнагапрыгнёту з боку царскага ўрада, забаронабеларускай мовы, адукацыі на беларускаймове.

рыцарство рыцарства (польск. rycerz, ад ням. derRitter = коннік) – ваеннае саслоўе сярэдніхі дробнапамесных феадалаў у ЗаходняйЕўропе ў сярэднія вякі.

С

самодержавие самадзяржаўе – манархічная форма праў-лення ў Расіі, якая існавала да лютага 1917 г.

сегрегация сегрэгацыя (лац. segregatio = аддзяленне) –від расавай дыскрымінацыі, палітыка ад-дзялення неграў і іншага «каляровага» на-сельніцтва ад «белых» (забарона жыць у ад-ных раёнах горада, вучыцца ў адных шко-лах з «белымі» і інш.).

сейм сейм (сойм) (польск. sejm) – вышэйшышляхецкі саслоўна-прадстаўнічы орган ула-ды ў Рэчы Паспалітай у другой палове XVI –XVII стст.

сельская община сельская абшчына – арганізацыя сель-скага насельніцтва, якая склалася на пра-цягу IХ – ХIII стст. Аб’ядноўвала насель-ніцтва асобнай вёскі. З пачатку ХХ ст. уходзе Сталыпінскай аграрнай рэформы па-ступова разбуралася – адбываўся пераходсялян ад абшчыннага да падворнага зем-леўладання.

сенат сенат (лац. senatus) – 1) вышэйшыо р г а н

14

генеалагічнай класіфікацыі аб’ядноўваюцца ў сем’і, а тыя ў залеж-насці ад ступені блізкасці моў паміж сабою падзяляюцца на групыі падгрупы.

Мовазнаўства вылучае наступныя моўныя сем’і: індаеўрапей-скую, фіна-угорскую, цюркскую, мангольскую, кітайска-тыбецкуюі шэраг іншых. Вялікую цікавасць для нас уяўляе індаеўрапейскаямоўная сям’я, якая складаецца з наступных груп:

Групы Падгрупы Мовыпаўночная шведская, дацкая, нарвежская,

ісландская, фарэрскаязаходняя англійская, нямецкая,

нідэрландская,люксембургская, фрызская,ідыш (новаяўрэйская)

1. Германская

усходняя мёртвыя мовы ( гоцкая,бургундская, вандальская іінш.)

2. Раманская іспанская, партугальская, каталанская, французская,італьянская, румынская, малдаўская і інш., мёртвая –лацінская

3. Кельцкая ірландская, гэльская, валейская, брэтонская і інш.,мёртвыя — гальская, мэнская і інш.

4. Балтыйская літоўская, латышская, мёртвыя – пруская, яцвяжская

заходняя курдская, белуджская,талышская, таджыкская,персідская, хазара і інш.

5. Іранская

усходняя асецінская, ягнобская,афганская (пушту) і інш.

6. Індыйская хіндзі, урду, бенгалі, пенджабі, сіндхі, сіндкальская,непалі, цыганская і інш., мёртвыя – ведыйская,санскрыт

7. Анаталійская вымерлая група8. Тахарская тахарская А, тахарская Б (мёртвыя)9. Грэчаская грэчаская, мёртвыя — старажытнагрэчаская і

візантыйская10. Італійская мёртвыя мовы

Індаеўрапейская моўная сям’я

223

якой ляжыць вера ў існаванне звышнату-ральных сіл (багоў, духаў, анёлаў і інш.).

репарация рэпарацыя (лац. reparatio = аднаўленне) –поўная ці частковая кампенсацыя, аплатаматэрыяльных страт ад вайны дзяржавай,якая здзейсніла агрэсію, той краіне, якаяпадвяргалася агрэсіі.

репрессия рэпрэсія (лац. repressio = стрымліванне) –неабгрунтаванае прыцягненне да крымі-нальнай адказнасці за неіснуючыя злачын-ствы, а таксама высылка, ссылка, накіра-ванне на спецпасяленні і г.д.

республика рэспубліка (лац. respublika, ад res = справа +publicus = агульны, усенародны) – форма дзяр-жаўнага кіравання, пры якой вярхоўная ўла-да належыць выбраным на пэўны тэрмін орга-нам, а таксама краіна з такім дзяржаўнымладам.

референдум рэферэндум (лац. referendum = тое, штопавінна быць паведамлена) – усенароднаегаласаванне з мэтай высветліць грамад-скую думку па якім-небудзь важным дзяр-жаўным пытанні.

реформа рэформа (фр. reforme, ад лац. reformare =пераўтварыць) – паступовыя пераўтва-рэнні ў грамадстве (гаспадарцы), якія незвязаны са зменай існуючага ладу.

реформация рэфармацыя (лац. reformatio = змяненне) –рэлігійна-грамадскі рух за рэфармаванне ка-таліцкай царквы ў Заходняй Еўропе ў XVI ст.На тэрыторыі Беларусі распаўсюдзіўся пе-раважна сярод магнатаў і шляхты. Най-больш адметныя прадстаўнікі рэфарма-цыйнага руху ў ВКЛ – Мікалай РадзівілЧорны, Сымон Будны, Васіль Цяпінскі і інш.

родовая община родавая абшчына – пастаянны калектыўлюдзей, створаны на аснове кроўных су-

15

працяг табліцы

Падгрупы моў славянскай групы склаліся гістарычна, іх назвыадпавядаюць геаграфічнаму размяшчэнню славян. Блізкасць сла-вянскіх моў тлумачыцца ў першую чаргу тым, што ў пэўны перыядпродкі сучасных славянскіх народаў жылі разам на параўнальна не-вялікай тэрыторыі, так званай прарадзіме славян. Гэта было прык-ладна з IV тысячагоддзя да нашай эры па VI ст. нашай эры, тэрыта-рыяльныя межы ўключаюць прастору ад Дуная і Одэра да Дона іВолгі. Зразумела, што ў той час сувязь паміж імі была вельмі цесная,а падабенства, у тым ліку і моўнае, было значна большым, чым ця-пер. Гэта дазваляе гаварыць аб так званай праславянскай мове, абоагульнаславянскай мове-аснове, агульнай мове ўсіх славян, фрагмен-ты якой можна ўзнавіць на падставе некаторых старажытных фак-таў, што захаваліся ў асобных славянскіх мовах і дыялектах.

У сучасных славянскіх мовах захавалася з таго часу шматагульнага ў лексіцы, фанетыцы, граматыцы. Пра агульнасць пахо-джання славянскіх моў сведчыць вялікая колькасць аднакаранёвыхслоў (роднасных):

11. Армянская армянская12. Фрыгійская фрыгійская (мёртвая)13. Фракійская фракійская (мёртвая)14. Албанская албанская15. Венецкая венецкая

усходняя беларуская, руская, украінскаязаходняя польская, чэшская, славацкая,

сербалужыцкая, палабская(мёртвая)

16. Славянская

паўднёвая балгарская, харвацкая,сербская, македонская,славенская, стараславянская(мёртвая)

Бел. Руск. Укр. Польск. Чэшск. Балг.Зямля Земля Земля Ziemia Zeme ЗемяНоч Ночь Ніч Noc Noc НощНовы Новый Новий Nowy Novy НовЖыць Жить Жити Ї ycґ Ћiti ЖивеяХадзіць Ходить Ходити Chodzicґ Choditi ХодяАдзін Один Один Jeden Jeden Един

222

яды ў Польшчы і Беларусі (напрыклад,паны–рада Вялікага княства Літоўскага).

расизм расізм (італ. razzismo) – антынавуковаярэакцыйная тэорыя аб нераўнацэннасцічалавечых рас і аб тым, што адна расапавінна панаваць над іншымі.

ратификация ратыфікацыя (лац. ratificatio) – зацвярджэн-не органамі вярхоўнай дзяржаўнай уладыміжнароднага дагавору альбо пагаднення,пасля чаго гэты дакумент набывае юрыдыч-ную (прававую) сілу.

ратуша ратуша (польск. ratusz, ад ням. Rathaus) –орган гарадскога самакіравання на Бела-русі ў XIV – XVII стст., а таксама будынак,дзе ён размяшчаўся.

революция рэвалюцыя (фр. revolution, ад лац. revolutio =пераварот) – карэнны пераварот у грамад-ска-палітычным ладзе, які азначае звяржэн-не старога і ўстанаўленне новага дзяржаў-нага ладу.

реваншизм рэваншызм (франц. revanche = адплата,пакаранне) – палітыка пераможанай у вай-не дзяржавы або яе пэўных грамадскіх сіл,накіраваная на падрыхтоўку новай вайны падмаркай «адплаты» за атрыманае паражэнне.

реквизиция рэквізіцыя (лац. requsitio = патрабаванне) –прымусовае адчужэнне маёмасці (улас-насці) на карысць іншых асоб або дзяржавы.

рекрут рэкрут (ням. Rekrut) – салдат-навабранецу некаторых еўрапейскіх арміях і ў дарэ-форменнай царскай Расіі.

рекрутская рэкруцкая павіннасць – служба ў войскуповинность на працягу 25-ці гадоў (уведзена Пятром I).религия рэлігія (польск. religia, ад лац. religio) –

форма грамадскай свядомасці, у аснове

16

З VI ст. у выніку паслаблення сувязей паміж славянскімі пля-мёнамі агульнаславянскае адзінства перастала існаваць, што пры-вяло да распаду мовы-асновы.

З гэтага часу пачалося вылучэнне славянскіх моўных груп,асобных славянскіх моў. З блізкіх паміж сабой племянных дыялек-таў склалася агульнаўсходнеславянская мова, якую яшчэ называ-юць старажытнарускай, або ўсходнеславянскай. Агульнаўсходне-славянская мова была дзяржаўнай мовай Кіеўскай Русі.

Фарміраванне беларускай народнасці і яе мовы пачалося ўскладзе ВКЛ, у якое ўвайшлі землі сучаснай Беларусі і Украіны. Умежах Маскоўскай дзяржавы склаліся руская народнасць і яе мова.Самай вялікай па колькасці славян, што гавораць на яе мовах, з’яў-ляецца ўсходнеславянская падгрупа, хоць у яе склад уваходзяцьусяго тры мовы.

Такім чынам, беларуская, руская і ўкраінская мовы блізкарод-насныя: вытокі іх развіцця – агульнаўсходнеславянская мова-аснова.

Сучасныя беларускую, рускую і ўкраінскую мовы збліжаюцьдаўняя гісторыя і культура, фанетычныя рысы, вялікая колькасцьслоў з адным і тым жа значэннем, напрыклад:

бел. рус. укр.жаўранак жаворонок жайвороноклюбоў любовь любовгалава голова галова

2.2. Гістарычныя этапы развіцця беларускай мовы

Мова – жывая грамадская з’ява. Шлях яе развіцця абумоўле-ны асаблівасцямі гісторыі, жыцця народа. Вылучаюцца тры асноў-ныя этапы развіцця беларускай мовы. Яны заснаваны на перыяды-зацыі гісторыі народа.

І этап. X – XIІІ стст. (агульнаўсходнеславянская мова):а) Х – ХІІ стст. – час існавання Кіеўскай Русі. Адзіная ўсход-

неславянская мова. «Слова аб палку Ігаравым», летапіс «Аповесцьмінулых гадоў», «Жыціе Еўфрасініі Полацкай»;

б) ХІІІ – п. ХІV стст. – эпоха феадальнай раздробленасці, раз-віццё асобных усходнеславянскіх моў (аканне, дзеканне, цеканне,зацвярдзенне зычных і інш.).

ІІ этап. ХІV – ХVІІІ стст. (старажытная беларуская мова):а) ХІV – ХVІ стст. – у складзе ВКЛ канчаткова аформіліся

беларуская народнасць і яе мова. Старажытная беларуская мова з

221

лючныя правы ў карыстанні чым-небудзь.приказы прыказы – цэнтральныя органы дзяржаў-

нага кіравання ў Рускай дзяржаве ў XVI –пач.XVIII ст., потым былі заменены калегіямі.

приписные прыпісныя сяляне – сяляне, прыпісаныякрестьяне па ўказу Пятра I да мануфактур у мэтах за-

беспячэння іх рабочай сілай.прообщина праабшчына – першы калектыў людзей,

аб’яднаных кроўнай роднасцю і сумеснымгаспадараннем.

просветитель асветнік – дзеяч, які садзейнічае пашырэн-ню асветы і ведаў. У гісторыі Беларусі гэтакнязь-кніжнік Iзяслаў, Еўфрасіння Полац-кая, Кірыла Тураўскі, Францыск Скарына,Васіль Цяпінскі і інш.

протестантизм пратэстантызм (ням. Protestantismus, адлац. protestans, –ntis = які публічна даказ-вае) – агульная назва розных напрамкаў ухрысціянстве, якія адкалоліся ад каталіц-кай царквы ў ходзе Рэфармацыі ХVI ст.

путч путч (ням. Putsch) – авантурыстычнаяспроба групы змоўшчыкаў зрабіць дзяр-жаўны пераварот.

Р

рабовладельческий рабаўладальніцкі лад – першая класаваястрой грамадска-эканамічная фармацыя, асноў-

нымі класамі з’яўляюцца рабы і рабаўла-дальнікі.

рабство рабства – першая гістарычная формаэксплуатацыі чалавека чалавекам, прыякой рабы з’яўляюцца поўнай уласнасцюрабаўладальнікаў.

рада рада (польск. rada, ад ням. Rath) – саветпрадстаўнікоў у розныя гістарычныя перы-

17

ХIV ст. з’яўлялася дзяржаўнай мовай у ВКЛ i выкарыстоўваласява ўcix сферах гаспадарчага i грамадскага жыцця, ва ўрадавыхустановах, судзе, школе, дыпламатычнай перапiсцы. На працягуХV – ХVII стст. на ёй створана i да нашага часу захавалася багатаяпiсьмовая спадчына.

Збераглася вялiкая колькасць справавых дакументаў. Сярод ixнайбольш каштоўныя – Лiтоўская метрыка (apxiў урадавайканцылярыi ВКЛ, каля 600 тамоў); кнігі судовых i iншых запiсаўнайбуйнейшых гарадоў Беларусi (Гродна, Мiнска, Брэста, Магiлёва,Полацка i г.д.); мастацкая перакладная i арыгiнальная лiтаратура;вершаскладаннi Андрэя Рымшы i Сiмяона Полацкага; XронікаБыхаўца; Баркулабаўскі летапiс i iнш. Сведчаннем развiцця юры-дычнай думкі эпохi феадалiзму з’яўляецца створаны на старажыт-най беларускай мове Статут Вялiкага княства Лiтоўскага, Рускага iЖамойцкага (1529, 1566, 1588 гг.) – адзiны ў Еўропе ХVI ст. зборзаконаў. Прыклaдамі вучэбнай лiтаратуры могуць cлужыць «Гра-матика словенска» Лаўрэнція Зізанія (1556), «Граматыка» МялеціяСматрыцкага (1619), слоўнікі Лаўрэнція Зізанія, Памвы Бярынды.

З’яўленне ўпершыню ў гісторыі ўсходніх славян кнігадрука-вання (Ф.Скарына, С.Будны, М.Сматрыцкі, С.Полацкі і інш.).

ХV – XVI стст. – «залаты век» у гісторыі культуры, літарату-ры і мовы;

б) канец ХVI – ХVIII стст. ВКЛ аб’ядноўваецца з Польскімкаралеўствам у Рэч Паспалітую. Забарона беларускай мовы як афі-цыйнай.

ІІІ этап. ХІХ – пачатак ХХІ ст. (новая беларуская літаратурнаямова):

а) ХІХ ст. У 1840 г. Мікалай І выдае загад аб увядзенні рускагазаканадаўства, забараняецца назва «Беларусь», ужываецца назва«Северо-Западный край».

Беларускае нацыянальнае адраджэнне (Я.Чачот, Я.Баршчэўскі,В.Дунін-Марцінкевіч, К.Каліноўскі, Ф.Багушэвіч і інш.);

б) пачатак ХХ ст. Нашаніўскі перыяд:1905 г. – прыняты закон аб свабодзе друку. Першыя чытанкі і

буквары. 1906 г. – беларуская легальная прэса («Наша Доля», «НашаНіва» – сімвалы нацыянальна-вызваленчага руху).

1912 г. – Я.Ф.Карскі выдае працу «Беларусы».1918 г. – «Беларуская граматыка для школ» Б.Тарашкевіча;в) 20-я гады ХХ ст. Беларуская мова набывае статус дзяржаў-

най. Беларускамоўныя падручнікі, шматлікія перакладныя і галі-новыя слоўнікі;

220

90-я гады ХIII ст. і першапачаткова нале-жаў, як лічыцца, князям Вялікага княстваЛітоўскага.

подданный падданы – цяпер асоба, якая з’яўляеццаграмадзянінам якой-небудзь дзяржавы. УСтаражытнай Русі падданымі называлісяпадначаленыя князю жыхары, якія плаціліяму даніну (адсюль і тэрмін).

половинщина палавіншчына – від здольшчыны – формаарэнды зямлі, калі арандатар аддае ўласні-ку зямлі толькі палавіну ўраджаю.

полюдье палюддзе – збор даніны князем у стара-жытнай Русі. Князі збіралі даніну з насель-ніцтва, са «сваіх» людзей (адсюль тэрмін) –футра, мёд, воск і іншыя прадукты сель-скай гаспадаркі.

поместье памесце – зямельны надзел, які даваўсяфеадалам па месцы і на час службы ў князя.

посад пасад (прадмесце) – на Русі пасяленнегандлёва-прамысловых людзей («пасадскіхлюдзей»). Пазней пасадам называлі невялі-кае пасяленне гарадскога тыпу.

посадник пасаднік – у Кіеўскай Русі намеснік князя,які кіраваў вобласцю, збіраў даніну.

правовое прававая дзяржава – дзяржава, у якойгосударство існуе прынцып падзелу ўлады на закана-

даўчую, выканаўчую, судовую, а таксамароўнасць усіх людзей перад законам.

православие праваслаўе – адзін з асноўных кірункаў ухрысціянстве (разам з каталіцызмам і пра-тэстантызмам). Аформіўся ў 1054 г., пасляпадзелу на заходнюю (каталіцкую) і ўсход-нюю (праваслаўную) цэрквы.

привилея прывілея (польск. przywilej, ад лац.privilegium) – грамата, якая ў XIV – XVII стст.выдавалася асобам, класам, гарадам на вык-

18

г) 30-я гады ХХ ст. Сталінскі таталітарны рэжым. Палітыч-ныя рэпрэсіі.

1938 г. – пастанова СНК і ЦК ВКП(б) «Аб абавязковым выву-чэнні рускай мовы ў школах нацыянальных рэспублік і абласцей»;

д) 40 – 80-я гады ХХ ст. Руская мова становіцца дзяржаўнаймовай рэспублікі. На беларускай мове ствараюцца мастацкая літа-ратура, публіцыстыка і інш;

е) канец 80-х гадоў ХХ ст. – пачатак ХХІ ст. Дэмакратызацыяграмадства. Адраджэнне беларускай мовы. 1990 г. – прыняты Законаб мовах, дзе беларускай мове нададзены статус дзяржаўнай. 1995 г. –агульнарэспубліканскі рэферэндум, узаконена дзяржаўнае двухмоўе.

2.3. Нацыянальная мова і духоўная культура народа

Мова ёсць сродак і форма тварэння нацыянальнай гісторыі ікультуры народа. На працягу некалькіх стагоддзяў родная мова прай-шла шлях нацыянальнага станаўлення і дасягнула высокай ступеніразвіцця. Беларуская мова была і застаецца на нашай зямлі роднаймоваю беларусаў. Яна трымае нас разам, цэментуе беларускую на-цыю. Тэрмін родная мова, выкарыстаны ў час перапісу насельніцт-ва Беларусі 1999 года, даў такія вынікі: 81,2 % прызналі сябе белару-самі; 85,6 % з гэтай колькасці прызналі беларускую мову роднаю;болей за 40 % ад гэтай колькасці сцвердзілі, што карыстаюцца бела-рускаю моваю як формаю зносін штодзённа. Родная мова – гэта сістэ-ма, якую пэўны народ самаідэнтыфікуе як сваю ўласную, надзвы-чай дарагую і каштоўную самому сабе, неад’емную ад гісторыі краю,адметную ад суседніх ці іншых моў. «Родная мова ў дакладнымзначэнні ёсць самая любімая спадчына нацыі: праз яе найлягчэй пра-нікнуць у душу нацыі, закрануць пачуцці, праясніць розум, пад-штурхнуць адпаведную думку, заклікаць да дзеяння, змагацца састрасцямі, ствараць дабрачыннасці» (Аляксандр Ельскі, беларускіэтнограф, пісьменнік, эканаміст ХІХ ст.).

Нацыянальнай мове ўдалося захаваць у сабе тыя славянскіярысы, якія па розных прычынах былі страчаны іншымі мовамі.Адзначым найбольш адметныя, самабытныя рысы роднай мовы якформы культуры беларускага народа:

1) беларуская асімілятыўная мяккасць ([м’ас’ц’іна], [с’н’э-жан’], [дос’л’эт]);

2) наяўнасць сэнсава і эмацыянальна ёмістых слоў як даў-няга, так і новага часу (вяселле, жнівень, палетак, кнігарня, са-давіна);

219

рактэрна панаванне мужчын у гаспадар-чым і грамадскім жыцці.

патриций патрыцый (лац. patricius, ад грэч. pater =бацька) – родавая арыстакратыя ў стара-жытным Рыме. Патомкі найстаражытней-шых жыхароў Рыма, якія ганарыліся тым,што іх бацькі былі заснавальнікамі горада.

первобытно- першабытнаабшчынны лад – першаяобщинный строй грамадска-эканамічная фармацыя ў гісто-

рыі чалавецтва, якая характарызуеццавельмі прымітыўнымі прыладамі, калек-тыўнай працай і калектыўнай уласнасцю.

пергамент пергамент (ням. Pergament, ад гр.Pergamenos = які паходзіць з г.Пергама ўМалой Азіі, дзе ў II ст. да н.э. пачалі вы-рабляць высокаякасны пергамент) – спе-цыяльна апрацаваная скура жывёлы, якаяслужыла матэрыялам для пісьма.

питекантроп пітэкантрап (ад гр. pitheros = малпа +antropos = чалавек) – від старажытнага ча-лавека, які захоўваў у сваім фізічным абліч-чы многія рысы малпы.

плебей плебей (лац. plebeius = просты народ) –1) палітычна бяспраўны чалавек з ніжэй-шых класаў у Старажытным Рыме; 2) ча-лавек недваранскага паходжання, выха-дзец з простага народа (у буржуазна-два-ранскім асяроддзі).

племя племя – трывалае аб’яднанне некалькіхродаў, якія звязаны агульнасцю паходжання.

плюрализм плюралізм (англ. pluralism, ад лац. pluralis =множны) – прызнанне мноства поглядаў, ду-мак, меркаванняў па пытанні аб шляхахразвіцця дзяржавы і грамадства.

«Погоня» «Пагоня» – герб-выява конніка з занесе-ным над галавой мячом. Iснуе некальківерсій паходжання герба, які ўзнік у 70 –

19

3) выкарыстанне пры звароце да знаёмых і незнаёмых людзейдаўніх назоўнікавых форм (Іване, браце, дружа, сынку);

4) ужыванне пытальнай часціцы ці (Ці паедзем? Ці зразумела?);5) ужыванне прыналежных прыметнікаў (бацькава хата, мат-

чына слова, настаўнікава парада);6) ужыванне ўстойлівых словазлучэнняў (дзіва дзіўнае, бачыў

на свае вочы, чуў на свае вушы) і інш.Сёння беларускую мову вывучаюць ва ўсіх буйных універсітэ-

тах свету: у ЗША, Англіі, Германіі, Італіі, Японіі, Аўстрыі і іншых. Умногіх краінах створаны спецыяльныя інстытуты і кафедры, дзе дас-ледуюцца мова і культура беларускага народа. Напрыклад, у ЗША –Інстытут беларускай культуры і навукі, у Берлінскім універсітэце імяГумбальта – беларускамоўная спецыялізацыя, у Варшаўскім і Белас-тоцкім універсітэтах – кафедры беларускай філалогіі.

У згаданых і іншых краінах выдаюцца беларускія кнігі, часо-пісы, газеты.

І нездарма ў аспекце духоўнай культуры народа народны паэтБеларусі Пімен Панчанка так цёпла, душэўна і трапна ахарактары-заваў родную мову:

Ільняная і жытнёвая,Сялянская,Баравая ў казачнай красе,Старажытнейшая, самаяСлавянская,Светлая, як травы ў расе,Вобразная, вольная, пявучаяМова беларуская мая!

М І Н І П Р А К Т Ы К У М

Заданне 1. У 1-м параграфе 4-га раздзела Статута ВКЛ1588 г. быў зафіксаваны спецыяльны закон аб абавязковымужыванні ў справаводстве беларускай (ці, па тагачаснай тэрмі-налогіі, рускай) мовы: «А писар земский маеть по-руску литера-ми и словы рускими все листы, выписы и позвы писати, а не ин-шым языком и словы». Паразважайце, якому гістарычнаму эта-пу фарміравання беларускай мовы прысвечаны гэтыя радкі.

Заданне 2. Загадам цара Мікалая І у 1840 годзе на Бела-русі ў якасці афіцыйнай уводзіцца руская мова: «Все дела, как

218

чык аддаваў ім частку сваёй зямлі ў арэн-ду, за што сяляне павінны былі адрабляць(адсюль тэрмін) на панскай зямлі сваімінвентаром.

отрезки адрэзкі – землі, адрэзаныя памешчыкамі ўсялян у выніку рэформы 1861 г.

П

Палата Палата прадстаўнікоў – палата Нацыя-представителей нальнага сходу Рэспублікі Беларусь, дэпу-

татаў якой выбірае насельніцтва. Рыхтуепраекты законаў і прымае іх.

палеография палеаграфія (грэч. palaios = старажытны +grapho = пішу) – дапаможная гістарычнаядысцыпліна, якая вывучае гісторыю пісьма ідаследуе заканамернасці развіцця яго графіч-ных формаў.

палеолит палеаліт (грэч. palaios = старажытны +lithos = камень) – старажытны, першы пе-рыяд каменнага веку. Пачатак палеалітусупадае са з’яўленнем на Зямлі найстара-жытнейшых людзей тыпу пітэкантрапаў.

папирус папірус (лац. papyrus, ад гр. papyros) – назватрыснягу і матэрыялу для пісьма, што з яговырабляўся. Папірус – непасрэдны папя-рэднік паперы, а скруткі папірусу – папя-рэднікі кніг.

парламент парламент (англ. parliament < фр. parlement,ад parler = гаварыць) – у новы і найноўшычас вышэйшы заканадаўчы орган улады, якіраспрацоўвае і прымае законы.

патриархат патрыярхат (ад гр. pater, tris = бацька +arche = улада) – апошні перыяд першабыт-наабшчыннага радавога ладу, для якога ха-

20

по правительственной, так и по судебной части, не исключая идел дворянских, депутатских собраний и предводителей проводитьна русском языке». Ахарактарызуйце коратка гэты гістарычныперыяд. Успомніце, як называлася Беларусь пасля афіцыйнайзабароны царскім урадам ужываць назву «Беларусь».

Заданне 3. Як вядома, «Слова аб палку Ігаравым» з’яўля-ецца агульным помнікам усіх трох братніх усходнеславянскіхнародаў: рускага, украінскага і беларускага, вытокам развіццяякіх была ў свой час Кіеўская Русь. Прачытайце ўважліва ідайце моўны аналіз урыўка арыгінала і яго перакладу Я.Ку-палам на беларускую мову. Пра якія гістарычныя падзеі рас-павядаецца ў «Слове...»?

Заданне 4. Прачытайце «Прадмову» да зборніка Ф.Багу-шэвіча «Дудка беларуская», выдадзенага ў Кракаве ў 1891 г.Якія думкі беларускага пісьменніка ХІХ ст. з’яўляюцца вельміактуальнымі, надзённымі і ў наш час? Абгрунтуйце свае мер-каванні.

Братцы мілыя, дзеці Зямлі-маткі маёй! Вам ахвяруючы пра-цу сваю, мушу з вамі пагаварыць трохі аб долі-нядолі, аб нашай

А половци неготовамидорогами побъгоша к Дону великому:крычат тълъгы полунощы, рци –лебеди роспужени.

Игорь к Дону вои ведет. Ужебо бъды его пасет птиць по дубию,влъци грозу въсрожать по яругам;орли клектом на кости звъри зовут;лисици брешут на чръленыя щиты.

О Руская земле, уже зашеломянем еси!

Длъго ночь мръкнет.Зарясвът запала. Мъгла поляпокрыла. Щекот славий успе; говоргаличь убудися. Русичи великая полячрълеными щиты прегородиша,ищучи себъ чти, а князю славы.

А полаўцы нецярэбленымішляхамі к Дону пабеглі вялікаму;толькі калёсы скрыпяць іх апоўначы,маўляў тыя лебедзі спуджаны.

Ігар к Дону войска вядзе. Аўжо бяда яго пасець птаха па дзераву;ваўкі па ярах нядобрае варожаць;арлы клекатам звяр’ё завуць косцізбіраць; лісіцы брэшуць на шчытыбліскучыя.

О зямля Руская, ты ўжо зарубеж перасягнула!

Доўга ноч танула ў мроку.Зараніца досвіт набліжала; імгла полезасланіла; заснуў свергат салавейчы;гоман галічы ўзбудзіўся. Русіны полешырокае загарадзілі шчытамібліскучымі, шукаючы чэсці сабе, акнязю славы.

217

га капіталу.опричнина апрычніна – сістэма надзвычайныхм е р ,

ажыццёўленая царом Iванам Грозным дляразгрому баярска-княжаскай апазіцыі іўмацавання самадзяржаўя; 2) спецыяльнаевойска для правядзення палітыкі цара.

оппозиция апазіцыя – (лац. oppositio) – 1) супраць-дзеянне, супраціўленне, выкліканае ня-згодай з чыімі-н. поглядамі, палітыкай, ра-шэннямі; 2) палітычна арганізаваная гру-па асоб, якая змагаецца за ўладу ў краіне.

Организация Арганізацыя Аб’яднаных Нацый (ААН) –Объединенных міжнародная арганізацыя, заснаваная ўНаций (ООН) 1945 г. у мэтах падтрымання і ўмацавання

міру, бяспекі і развіцця супрацоўніцтвапаміж дзяржавамі.

орда арда – (цюрк. ordu) – 1) дзяржава, саюз пля-мён у старажытных царскіх народаў (напр.,Залатая арда); 2) царскае войска, якое ўры-валася ў межы Старажытнай Русі.

осадничество асадніцтва – засяленне былымі польскімівайскоўцамі заходнебеларускіх зямель учас іх знаходжання ў складзе Польшчы(1921 – 1939 гг.).

остракизм астракізм (гр. ostrakismos) – выгнанне ўСтаражытнай Грэцыі грамадзян, небяспеч-ных для дзяржавы. Тэрмін паходзіць адгрэчаскай назвы чарапка (астраком). Выг-нанне ажыццяўлялася шляхам тайнага га-ласавання чарапкамі, на якіх пісалі імёнывыганяемых.

отработки адработкі – кабальная сістэма найму ся-л я н

памешчыкамі пасля рэформы 1861 г. Ка-рыстаючыся малазямеллем сялян, памеш-

21

бацькавай спрадвечнай мове, каторую мы самі, ды і не адны мы, аўсе людзі «цёмныя» мужыцкай завуць, а завецца яна «беларускай».

Я сам калiсь думаў, што мова наша – «мужыцкая» мова iтолькі таго. Але, паздароў Божа добрых людцаў, як навучылi мянечытаць, пiсаць, з той пары я шмат дзе быў, шмат чаго вiдзеў iчытаў, i пераканаўся, што мова наша ёсць такая ж людская i пан-ская, як i французская, або нямецкая, або i iншая якая. Чытаў я цiмала старых папераў па дзвесце, па трыста гадоў таму пiсаных,а нашай мовай чысцюсенькай, як бы вот цяпер пісалася. Увідзеў-шы гэта, я часта думаў: Божа ж, мой Божа! Што ж мы за такiябяздольныя?! – Якаясь маленькая Балгарыя – са жменю таго на-роду – якiясьці Харваты, Чэхi, Маларусы i другiя пабратымцы на-шыя i розныя чужыя маюць па-свойму пiсаныя i друкаваныякнiжачкi i газеты, i набожныя, i смешныя, i слёзныя, i гiсторыйкi,i баечкi; i дзеткi ix чытаюць так, як i гавораць, а ў нас як бы заха-цеў цыдулку цi да бацькi лiсток напiсаць па-свойму, дык можа б i ўсваёй вёсцы людзi сказалi, што «пiша па-мужыцку», i як дурняасмяялi б! А можа i сапраўды наша мова такая, што ёю нiчогадобрага нi сказаць, нi напiсаць не можна? Ой, не! Наша мова длянас святая, бо яна нам ад Бога даная, як i другім добрым людцам,i гаворым жа мы ёю шмат i добрага, але так ужо мы caмi пусцiлiяе на здзек, не раўнуючы, як i паны вялiкiя ахвотней гавораць па-французску, як па-свойму. Нас жа не жменька, а з восем мiльёнаў –больш i шмат больш, як яўрэяў, напрыклад, або татар цi армян, апакажы ж, Ваша, хоць адну кнiжачку ці аб гаспадарцы, цi так абжыццi нашым, каб па-нашаму?

Ці ж ужо нам канешне толькi на чужой мове чытаць i пiсацьможна? Яно добра, а нават i трэба знаць суседскую мову, але най-перш трэба знаць сваю...

Спрадвеку, як наша зямелька з Літвой злучылася, і з Польшчайз’ядналася дабравольна, дык усе яе «Беларусіяй» звалі, і не дармаж гэта! Не вялікая, не малая, не чырвоная, не чорная яна была, абелая, чыстая: нікога не біла, не падбівала, толькі баранілася.

Шмат было такix народаў, што страцiлi найперш мову сваю,так як той чалавек перад скананнем, катораму мову займе, а по-тым і зусім замёрлi. Не пакiдайце ж мовы нашай беларускай, кабне ўмёрлi! Пазнаюць людзей цi па гаворцы, ці па адзежы, хто якуюносе; ото ж гаворка, язык i ёсць адзежа душы. (Ф.Багушэвіч)

Заданне 5. Як вядома, газета «Наша Ніва» ўвайшла ў гісто-рыю як сімвал нацыянальнага адраджэння. Асаблівая роля ў

216

ліна, якая вывучае манеты, медалі, ордэ-н ы

і значкі.

О

обелиск абеліск (гр. obeliskos) – мемарыяльнае збу-даванне, якое ўзнікла ў старажытным Егіп-це ў гонар якой-н. падзеі або на ўшанаван-не чыёй-н. памяці і мела выгляд гранёнагаслупа з завостранай пірамідальнай вярхушкай.

обет абяцанне, зарок – клятва перад Богамзрабіць што-небудзь або, наадварот, нерабіць чаго-небудзь.

оброк аброк – натуральная даніна прадуктамі,якую выплачвалі сяляне за карыстаннезямлёй памешчыка.

общий рынок агульны рынак – еўрапейскае эканаміч-нае згуртаванне.

община абшчына – група людзей, аб’яднаная альбоагульным паходжаннем (родавая), альбо тэ-рыторыяй пражывання (суседская).

общинное абшчыннае землеўладанне – парадак,землевладение пры якім уся сялянская зямля знаходзіла-

ся ва ўласнасці абшчыны.общинное поле абшчыннае поле – землі ў старажытным

Рыме, якія належалі роду (родавай аб-шчыне).

огнищанин агнішчанін – старшы дружыннік, кіраўнікгаспадаркі князя ў старажытнай Русі. Назвапаходзіць ад слова «вогнішча».

олигархия алігархія (гр. oligarchia = улада нямногіх) –1) дзяржава, заснаваная на панаванні ары-стакратычных вярхоў; 2) палітычнае і эка-намічнае панаванне ў краіне невялічкай гру-пы прадстаўнікоў буйнога манапалістычна-

22

адраджэнскім працэсе адводзілася роднай мове. Але менавітана шляху адраджэння мовы ва ўмовах тагачаснай русіфікатар-скай палітыкі паўставала нямала перашкод. Прачытайце ўваж-ліва і пракаменціруйце адкрытыя заклікі праціўнікаў белару-скага адраджэння да знішчэння мовы (газета «Крестьянин»),а таксама паспрабуйце абгрунтаваць з урыўкаў газеты «НашаНіва», што яе нязменным клопатам была справа асветы наБеларусі, дапамагчы беларусу стаць нацыянальна свядомым іпісьменным. Паразважайце, ці можна прасачыць на ўзоры гэ-тых тэкстаў гістарычную повязь часоў: мінулага, тагачасна-га, і сучаснага. Аргументуйце свае высновы.

а) Кіньце, беларусы, вашу брыдкую і нягодную мову! Ужывацьяе можна толькі ў хаце, ды ў хляву – пры скаціне, а меж людзей з ёюня суньцеся! Вы ўсе павінны гаварыць і вучыцца толькі па расейску,павінны стаць рускімі... («Крестьянин». – 1909. – №3. – С.39);

б) Пачынаючы выдаваць беларускую газэту «Наша Нива» хо-чэм трохи пагаварыць з усими, каму у той чы иншы спосаб зале-жыць на нашай працы, хочэм адкрыць свае думки, каб усе маглинас пазнаць. ...Разумеем мы, як важна цяпер беларуская газэта,разумеем, якую вяликую работу яна можэ зрабиць. И дзеля тагомы будзем старацца, каб наша газэтка заглянула усюды, каб па-пала яна и пад стрэху бедной курной хаты мужыка-беларуса.

Не думайце, што мы хочэм служыць тольки ци панам, ци ад-ным мужыкам. Не, николи не! Мы будзем служыць усему беларус-каму скрыуджэнаму народу, пастараемся быць люстром жыцця,каб ад нас, як люстра, свет падау у цёмнасць... Ведайце добра,што «Наша Нива« газэта не рэдакции, але усих беларусоу и усихтых, хто им спагадае....Мы з сваей стараны будзем старацца, кабусе беларусы, што ня ведаюuь, хто яны ёсць, – зразумели, штояны беларусы и людзи, каб пазнали свае права и памагли нам у на-шэй рабоци («Наша Нива». – 1906. – № 1. – С. 1);

в) «Наша Нива» идзе на помач цёмнаму беларусу – хочэ паказацьяму, што и йон ня горшы за других людзей; хочэ закинуць у яго заг-наную душу зерне прауды и сьвету, жаданне лепшаго жыцця, дыйвыкликаць да работы яго дрэмлючы розум... «Наша Нива» гаворыцьда яго у роднай яго мове, каб йон лепш разумеу усйо, каб ведау, штояго мова, як и усякая другая, йосць мова чалавека, на каторую йонмае сьвятое права («Наша Нива». – 1907. – № 33. – С. 4).

215

национальное нацыянальная самасвядомасць – пры-самосознание мета, характэрная для фарміравання нацыі,

усведамленне сябе прыналежным да пэў-най нацыі і адстойванне яе інтарэсаў.

национальный нацыянальнае пытанне – пытанне аб са-вопрос мавызначэнні асобнага народа праз развіццё

яго культуры, атрыманне дзяржаўнасці.нация нацыя (лац. natio – племя, народ) – устой-

лівая агульнасць людзей, якая ўзніклагістарычна на аснове агульнасці мовы, тэ-рыторыі, эканамічнага жыцця, культуры іасаблівасцей характару.

неандерталец неандэрталец (ад ням. Neandertal – назвадаліны каля Дзюсельдорфа (Германія), дзеў 1856 г. былі ўпершыню знойдзены вы-капнёвыя рэшткі чэрапа чалавека) – відпершабытнага чалавека, які жыў 200 – 35тыс. гадоў таму назад у Еўропе, Азіі, Аф-рыцы і па сваіх фізічных адзнаках займаўпрамежкавае становішча паміж пітэкант-рапам і сучасным чалавекам.

негры негры (фр. negre, ад ісп. negro = горны) –прынятая ў многіх мовах назва прадстаў-нікоў негроіднай расы.

неолит неаліт (ад гр. слоў neos = новы і lithos =камень) – апошняя эпоха каменнага веку(6 – 3 тыс. да н.э.), змяняе эпоху мезаліту.

«непохожий» «непахожы» селянін – селянін, які страціўкрестьянин права пераходу ад аднаго феадала да дру-

гога і ператварыўся ў прыгоннага.Новая история Новая гісторыя – перыяд сусветнайг і с т о -

рыі, які ідзе непасрэдна за сярэднімі вякаміі папярэднічае найноўшай гісторыі.

нумизматика нумізматыка (ад гр. nomisma, –atos = мо-нета) – дапаможная гістарычная дысцып-

23

Заданне 6. Прааналізуйце ўрывак з выступлення В.Быка-ва на першым Міжнародным кангрэсе беларусістаў. Ці можнапагадзіцца з меркаваннем, што адраджэнне духоўнасці, нацы-янальнай культуры, захаванне самой нацыі непадзельнае змоваю? Пракаменціруйце падкрэслены сказ тэксту.

...зноў, як і заўжды, найбольшыя спадзяванні на нашу мову,гэты галоўны нацыянальны набытак, наша гістарычнае апірыш-ча... Калі мы, нацыянальна панішчаныя, класава раз’яднаныя, спас-куджаныя шматгадоваю маной, нешта ўсё ж значым у сусвет-най суполцы народаў, дык найперш праз гэтую нашу мову. Без яеад нас не засталося б і следу. Мова наша служыла верна ў добры іблагі час, ратавала яго існаванне і ніколі не здраджвала яму. Гэтаёй нярэдка і няўдзячна здраджвалі на Беларусі, за што заўждыбылі бязлітасна караныя Богам і гісторыяй. (В.Быкаў)

Заданне 7. Уважліва прачытайце тэкст на беларускай, рус-кай і ўкраінскай мовах. Знайдзіце і запішыце: а) словы, агуль-ныя для гэтых моў; б) словы, якія ўжываюцца толькі ў адной згэтых моў.

Я люблю гэтыя пpaсторы, люблю неаглядныя ружова-сiнiядалi іх, поўныя жыцця, малюнкавасцi, разнастайнасцi тонаў зямлii неба, дзе так многа разгону для тваix вачэй, дзе маўклiвая дале-чыня, атулiўшыся танюсенькай намiткаю сiнечы, думае нейкуюадвечную сваю думку i так моцна парывае душу зазiрнуць за зас-лону гэтай мудрасцi, каб пазнаць яе таямнiцы. Я люблю гэтыядалi, дзе ласкава-прыветнае сонца разлiвае свой усмех i так пяш-чотна праводзiць мяцёлачкаю праменняў па твары зямлі i лёгкiмiветрыкамi калыша на гольках зялёнае лiсце, расчэсвае i блытаекосы кучаравым хвоям i гойдае над полем срэбна-шэрае жыта,кожны момант пералiваючы яго жывыя рухлiвыя ценi i асвятлен-не, як бы выганяючы з зямлi iльняна-дымную, бясконцую, несупын-ную плынь. (Я. Колас)

Я люблю родные простoры, люблю их необозримые розовато-синие дали, полные жизни, бесконечного разнообразия красок зем-ли и неба, где так много раздолья для твоих глаз, где молчаливыедали, окутанные тоненькой синеватой дымкой, думают какую-то извечную свою думу и так сильно влекут, манят заглянуть засветлую завесу их мудрости, познать их тайны. Я люблю эти дали,

214

воск) – труп чалавека ці жывёлы, захаваныад гніення бальзаміраваннем або высахлыў выніку пэўных умоў асяроддзя.

Н

наёмный труд наёмная праца – праца па дамоўленасці зработадаўцам, за выкананне якой на пра-цягу пэўнага рабочага часу прадугледжва-ецца пэўная аплата.

налог подушный падатак падушны – асноўны прамы пада-так у Расіі, якім абкладалася мужчынскаенасельніцтва Расіі, апрача дваран, духавен-ства і асоб, што знаходзіліся на дзяржаў-най службе.

народничество народніцтва – рух разначыннай інтэлігенцыіна рэвалюцыйна-дэмакратычным этапе выз-валенчай барацьбы ў Расіі (1861 – 1898 гг.).

натуральное натуральная гаспадарка – тып гаспа-хозяйство даркі, у якой прадукты вырабляюцца галоў-

ным чынам для ўласнага спажывання, а нена продаж, хаця яна і не выключае некато-рага абмену.

нацизм нацызм (ням. Nazismus , ад NazionalSozialismus = нацыянальны сацыялізм) –назва фашызму ў гітлераўскай Германіі.

национализация нацыяналізацыя (фр. nationalisation, адлац. natio = народ) – перадача прыватнайуласнасці (зямель, прадпрыемстваў, банкаў,жылых будынкаў) ва ўласнасць дзяржавы.

национализм нацыяналізм (фр. nationalisme, ад лац.natio = народ) – 1) рэакцыйная ідэалогія іпалітыка, накіраваная на распальванне на-цыянальнай варожасці; 2) рух у прыгнеча-ных краінах за нацыянальную незалеж-насць.

24

где ласково-приветливое солнце рассыпает свои улыбки и так не-жно проводит метёлочкой своих лучей по лицу земли и лёгкий ве-терок колышет на ветвях зеленые листья, расчёсывает и путаеткосы кудрявых сосен и качает над полем серебристо-серую рожь,мгновенно меняя, переливая её живые, подвижные тени, словновыкатывая из земли дымчато-льняные, бесконечные, безостано-вочные волны. (Пераклад Я. Мазалькова)

Я люблю цi простори, люблю неосяжнi рожево-синi ixнi далi,сповненнi життя, мальовничостi, рiзноманiтностi тонів землi йнеба, де багато розгону для твоiх очей, де мовчазна далечiнь,огoрнувшись тендiтним серпанком синяви, думае якусь одвічнусвою думу i так сильно поривае душу зазирнути за завiсу цieiмудростi, щоб пізнати ii таемницi. Я люблю цi далi, де ласкавепривiтне сонце розліва свій ycмix i так пестливо гладить мітелоч-кою променiв по обличчю землi та легкими вiтерцями колише нагiлочках зелене листя, розчiсуе й кошлатить коси кучерявих хвой iгойдае над полем срiблясто-сiрi жита, раз у раз переливаючи йогожвавi рухливi тінi й свiтло, нiби котячи з-пiд землi димчасто-блакитнi, нескiнченні, неспиннi хвилi. (Пераклад Г.Вiнгypскай)

Тэма 3. БІЛІНГВІЗМ. МОЎНАЯ ІНТЭРФЕРЭНЦЫЯ

Добра, калі чалавек ведае шмат моў, але найперштрэба валодаць родным словам і мовай таго народа,на зямлі якога жывеш. Без гэтага цяжка, а часам інельга па-сапраўднаму далучыцца да багатагажыццёвага вопыту беларусаў, да вынікаў пазнавальнай дзейнасці мудрага і руплівага народа, мова якога мае ўсе падставы заняць належнае месца ў грамадстве.

Г.Малажай

3.1. Паняцце білінгвізму і яго асноўныя асаблівасці

Білінгвізм (лац. bilinguis < bi (bis) = двойчы, lingua = мова), цідвухмоўе – валоданне і папераменнае карыстанне асобай або ка-лектывам дзвюма мовамі.

Кожная з моў выбіраецца ў залежнасці ад канкрэтнай камуні-катыўнай сітуацыі. Двухмоўе мае наступныя разнавіднасці:

213

дробныя гандляры, служачыя і інш.митрополит мітрапаліт (гр. metropolites) – вышэйшае

званне праваслаўных і каталіцкіх епіска-паў (біскупаў).

миф міф (гр. mythos = паданне) – старажытнаенароднае паданне пра легендарных герояў,багоў, пра паходжанне свету і з’яў прыроды.

монархия манархія (лац. monarchia, ад гр. monarchia) –форма дзяржаўнага кіравання, пры якой вяр-хоўная ўлада належыць адной асобе – ма-нарху, а таксама дзяржава з такой формайкіравання.

монастырь манастыр (гр. monasterion) – абшчынаманахаў або манашак, якія прытрымліва-юцца агульных правіл жыцця і ўтвараюцьцаркоўна-гаспадарчую арганізацыю, а так-сама жылыя памяшканні, царква і тэрыто-рыя, якія належаць гэтай абшчыне.

монета манета (польск. moneta, ад лац. moneta) –грашовы знак, адчэканены з метала: зола-та, срэбра, медзі і інш.

монополия манаполія (гр. monopolia) – саюз прадпры-мальнікаў з мэтай пераадолення канкурэн-цыі і атрымання найвялікшых прыбыткаў.Выключнае права на вытворчасць і продажпрадукцыі. Узнікаюць у Беларусі на рубя-жы XIX – XX стст.

мотыга матыка – ручная прылада для рыхленнязямлі, вядома з каменнага веку.

мощи мошчы – высахлыя астанкі людзей, якіялічацца царквою святымі і цудатворнымі.

музей музей (лац. museum, ад гр. museion = храммуз) – установа, якая збірае, вывучае і вы-стаўляе для паказу помнікі матэрыяльнайі духоўнай культуры, а таксама прырода-знаўчыя калекцыі.

мумия мумія (франц. mumie, ад перс. mum =

25

Ва ўмовах нацыянальнага білінгвізму ў краіне афіцыйна прыз-наюцца дзве дзяржаўныя мовы. Так, напрыклад, у Беларусі – бела-руская і руская, у Фінляндыі – фінская і шведская, у Канадзе – ан-глійская і французская.

Дыстантны тып двухмоўя прадугледжвае выкарыстанне аднойз дзвюх моў, што функцыянуюць на тэрыторыі Беларусі. Напрык-лад, выдаецца літаратура і на беларускай, і на рускай мовах, ідуцьспектаклі і на беларускай, і на рускай мовах і інш. У названых прык-ладах дзве мовы не сутыкаюцца адна з адной. Хаця, варта заўва-жыць, што ў чыстым выглядзе дыстантнае двухмоўе сустракаеццарэдка, што абумоўлена вынікамі інтэрферэнцыі (гл. ніжэй).

Пры кантактным двухмоўі абедзве мовы функцыянуюць по-бач (напрыклад, у перыёдыцы ўжываюцца тэксты на рускай і на

+����������������� ���

а) індывідуальнае (уласціва толькі асобным членам калектыву)

б) калектыўнае (двухмоўнымі з’яўляюцца цэлыя групы, калектывы)

в) нацыянальнае (пашыранае сярод усіх прадстаўнікоў нацыі)

Тыпыдвухмоўя

кантактнае

нераўнапраўнае

дыстантнае(дыферэнцаванае)

раўнапраўнае

212

ММагдебургское Магдэбургскае права – зборнік феадаль-право на-гарадскога права г.Магдэбурга, выдадзе-

ны ў ХIII ст. Права горада на самакіраванне.магистрат магістрат (лац. magistratus = улада, кіраў-

ніцтва) – орган гарадскога самакіравання,які складаўся ў ВКЛ з выбарнай рады (начале яе стаяў бурмістр) і лавы (суда), дзестаршынстваваў войт.

магнат магнат (польск. magnat, ад лац. magnatus =знатны чалавек, вяльможа) – назва, якой су-часныя гісторыкі вызначаюць найбуйней-шых землеўладальнікаў. У ВКЛ найбольшвядомыя магнацкія роды Радзівілаў, Сапе-гаў, Агінскіх і інш.

манускрипт манускрыпт (лац. manuscriptum, ад лац.manus = рука + scribo = пішу) – старажытнырукапіс (на папірусе, пергаменце, паперы).

мануфактура мануфактура (лац. manufactura, ад лац.manus = рука + facers = рабіць) – пачатко-вая форма капіталістычнай вытворчасці(XVI – XVIII стст.), заснаваная на падзелепрацы і ручной рамесніцкай тэхніцы.

междоусобные міжусобныя войны – войны паміж феада-войны ламі ў перыяд феадальнай раздробленасці.мезолит мезаліт (ад грэч. mesos – сярэдні і lithos –

камень) – эпоха каменнага веку, пераход-ная паміж палеалітам і неалітам.

местечко мястэчка (польск. miasteczko) – назва на-селенага пункта пераходнага тыпу ад вёскіда горада. Былі распаўсюджаны на тэры-торыі Беларусі ў XIV – пачатку XX ст.

метрология метралогія (ад грэч. metron = мера + ло-гія) – гістарычная дысцыпліна, якая выву-чае старыя меры і перавод іх у сучасныя.

мещане мяшчане – саслоўе гарадскіх жыхароў уцарскай Расіі, у якое ўваходзілі рамеснікі,

26

беларускай мовах, у маўленні людзей, з якіх адзін гаворыць па-беларуску, а другі – толькі па-руску). Кантактнае двухмоўе прадуг-леджвае раўнапраўнае (людзі ў роўнай меры добра валодаюць ібеларускай, і рускай мовамі) і нераўнапраўнае (калі, напрыклад,веданне і выкарыстанне рускай мовы пераважвае над беларускаймовай ці наадварот) валоданне і карыстанне мовамі.

З сацыяльнага пункту гледжання двухмоўе выяўляецца па-рознаму. Паводле статыстычных дадзеных апошняга перапісу на-сельніцтва Рэспублікі Беларусь, дома па-беларуску размаўляюць3 млн. 683 тыс. чалавек (37 % насельнiцтва), а па-руску – 6 млн.308 тыс. (63 %).

Цікавымі падаюцца i звесткi аб ступенi распаўсюджанасцiмоў сярод найбуйнейшых нацыянальнасцей Беларусi (натэрыторыi Рэспублiкi Беларусь пражываюць пpaдcтаўнікі большза сто нацыянальнасцей). Так, на бытавым узроўні беларускуюмову выкарыстоўваюць 41,4 % беларусаў, 4,3 % рускіх, 57,6 %палякаў, 10,2 % украiнцаў, 3,8 % яўрэяў. Рускую мову як сродакмаўлення пазначылi ў перапicных лiстах 58,6 % беларусаў, 95,7 %рускіх, 37,7 % палякаў, 83,6 % украiнцаў, а таксама 95,7 % яўрэяў.На ступень валодання беларускай i рускай мовамі моцнаўздзейнiчае моўнае асяроддзе. Можна назiраць прафесiйна ары-ентаваны (абумоўлены) бiлiнгвiзм у настаўнікаў беларускай мовы,акцёраў тэатра і кіно, дыктараў радыё i тэлебачання, якія бела-рускую мову выкарыстоўваюць пры выкананнi службовых аба-вязкаў, а на бытавым узроўнi – рускую. Бiлiнгвiзм з рускай мовайу якасці толькі мовы прафесii – з’ява нетыповая для Беларусi.

Акцэнтуючы ўвагу на гістарычных вытоках двухмоўя, вартаадзначыць, што на тэрыторыі Беларусі яно існавала даўно, але ха-рактар і састаўныя кампаненты мяняліся. У часы Вялiкага княстваЛiтоўскага, Рускага i Жамойцкага на нашых землях поруч з бела-рускай моваю, якая гучала ў княжацкіх пакоях i на сялянскiх па-летках, суicнавала мова царкоўнаславянская як мова царквы iкaнфесiйнай лiтаратуры, таксама мова лацiнская як мовалiтаратуры, навукi, адукацыi. У часы Рэчы Паспалiтай запанавалабеларуска-польскае двухмоўе. Калi беларускiя землi адышлi даРасiйскай iмперыi, у XIX ст. склалася адметная сiтуацыя: у элiтныхколах выкарыстоўвалiся руская i польская мовы (пры тым, штобеларуская iнтэлiгенцыя аддавала перавагу польскай мове, якаяразглядалася як iнструмент супрацiўлення русiфiкацыi), у адука-цыйнай i адмiнiстрацыйнай сферах панавала руская мова, а народразмаўляў па-беларуску: «Адно народ (сяляне i местачкоўцы)...

211

кулак кулак – назва заможных сялян, якія з’яў-ляліся ўласнікамі зямлі.

культ культ (лац. cultus) – 1) пакланенне бажа-ству і выкананне звязаных з гэтым рэлігій-ных абрадаў; 2) перан. непамернае ўзвелі-чэнне каго-н., чаго-н. (напр., культ асобы).

купечество купецтва – сацыяльнае саслоўе, якое зай-маецца гандлем.

Ллегион легіён (лац. legio) – 1) вайсковае злучэнне

ў старажытнарымскай арміі; 2) асобнаевайсковае фарміраванне ў некаторых за-межных краінах.

летоисчисление летазлічэнне – сістэма вымярэння часу, уаснове якой ляжыць перыядычнасць з’яўпрыроды.

летопись летапіс – запіс падзей па гадах («летах»),пісьмовая гістарычная крыніца. Найбольшстаражытны летапіс вядомы пад скароча-най назвай «Аповесць мінулых гадоў». На-пісаны манахам Нестарам каля 1113 г.

либерализм лібералізм (ад лац. liberalis = свабодны) –вучэнне, мэты якога – скасаванне феадаль-ных парадкаў, абмежаванне манархіі, ус-таляванне парламенцкага ладу, ліквідаван-не ці змякчэнне дзяржаўнага і грамадскагапрымусу ў адносінах да асобы.

лига ліга (польск. liga, ад лац. liga) – саюз,аб’яднанне асоб, арганізацый дзяржаў.

линчевание лінчаванне (ад англ. lynch = распраўляц-ца самасудам, ад C.Lynch – прозвішча аме-рыканскага палкоўніка-расіста) – самасуд,расправа без следства над неграмі і палі-тычнымі дзеячамі ў ЗША.

27

цвёрда трымаўся ўсяго таго, што яму пераказалi на божай пасцелiдзяды i прадзеды i не зацёр сваёй асобенасцi, свайго нацыянальна-га духу, астаўся да сягонняшняга дня тым, чым быў, хоць i валокна сабе ярмо колькі-вяковага чужога ўладарства» (Янка Купала).

У памежных раёнах Беларусi iснуюць зоны беларуска-латыш-скага, беларуска-лiтоўскага, беларуска-ўкраiнскага двухмоўя.

Сучасная моўная сітуацыя на Беларусі характарызуецца пера-важна суіснаваннем і выкарыстаннем беларускай і рускай моў іможа быць вызначана як беларуска-рускае двухмоўе.

3.2. Моўная інтэрферэнцыя і яе віды

Узаемадзеянне моўных сістэм ва ўмовах білінгвізму параджаез’яву інтэрферэнцыі. Інтэрферэнцыя (лац. inter ’паміж’ + ferens, -ntis = ’які нясе, пераносіць’) – узаемапранікненнне моўных эле-ментаў у выніку кантактавання моў. Інакш кажучы, пры маўленніна адной мове ўжываюцца элементы другой мовы, што і прыводзіцьда парушэння нормаў суіснуючых моў. Інтэрферэнцыя – з’ява да-волі распаўсюджаная і закранае ўсе сферы моўнай сістэмы. Існу-юць наступныя віды моўнай інтэрферэнцыі:

а) фанетычная, калі, напрыклад, у рускай мове двухмоўнагаіндывіда сустракаюцца такія беларускамоўныя фанетычныя рысы,як цвёрдыя [р] і [ч] на месцы рускіх мяккіх [р’] і [ч’], дзеканне іцеканне, ярка выражанае аканне і г.д.;

б) акцэнтная, калі двухмоўны індывід размаўляе, напрыклад,на беларускай мове, а выкарыстоўвае націск рускай мовы: зб руку(замест за рукэ), глнняны (замест гліняны), крапнва (замест крапівб),спінб (замест спнна) і г.д.

в) марфалагічная, калі граматычнае афармленне рускіх і бела-рускіх лексем не адпавядае норме. Напрыклад, карыстаючыся рус-кай мовай, двухмоўны індывід можа няправільна ўжываць рода-выя формы назоўнікаў (золотой медаль замест золотая медаль,порванный шинель замест порванная шинель), канчаткі назоўнікаўмножнага ліку (озёры, окны замест озёра, окна);

г) лексічная, калі білінгв, напрыклад, у беларускай мове ўжы-вае выразы тыпу гуляць ролю замест адыгрываць ролю, г.зн. выка-рыстоўвае слова з неўласцівым яму ў дадзенай мове значэннем (па-раўнайце рус. играть роль);

д) сінтаксічная, калі пры карыстанні рускай мовай білінгвуводзіць у яе сінтаксічныя канструкцыі беларускай мовы, напрык-лад, смеяться с него замест смеяться над ним, вернуться со шко-

ґ

210

коллегии калегіі (лац. collegium = таварыства, су-польнасць) – цэнтральныя дзяржаўныяўстановы ў Расіі, створаныя Пятром I, за-менены пазней міністэрствамі.

колониализм каланіялізм (фр. colonialisme, ад лац.colonia = пасяленне) – палітыка імперыялі-стычных дзяржаў, накіраваная на ўстанаў-ленне свайго панавання, заняволенне краінАзіі, Афрыкі, Лацінскай Амерыкі.

кольчуга кальчуга – даўнейшы воінскі даспех увыглядзе кашулі з металічных кольцаў.

конституция канстытуцыя (лац. constitutio = будова, ус-танаўленне) – асноўны закон дзяржавы, якізамацоўвае грамадскі і дзяржаўны лад, вы-барчую сістэму, правы і абавязкі грамадзян.

консул консул (лац. consul) – 1) адна з дзвюх вы-шэйшых службовых асоб у СтаражытнымРыме, якая ажыццяўляла ваенную і грама-дзянскую ўладу; 2) службовая асоба, прыз-начаная ў якасці пастаяннага прадстаўнікаў якім-н. горадзе іншай дзяржавы для аба-роны інтарэсаў сваёй дзяржавы і грамадзян.

контрибуция кантрыбуцыя (лац. contributio) – грошыабо матэрыяльныя каштоўнасці, якія дзяр-жава-пераможца збірае з дзяржавы, штопанесла паражэнне ў вайне.

коронация каранацыя (польск. koronacja, ад лац.coronatio) – урачыстая цырымонія ўскла-дання кароны на манарха, які ўступіў на трон.

костёл касцёл (польск. kosciol, ад лац.castellum) –

рымска-каталіцкі храм.крестоносцы крыжакі (крыжаносцы) (польск.k r z y z a k ) –

назва прадстаўнікоў нямецкага ордэна павыяве крыжа на верхняй вопратцы (XI –XIII стст.).

‘

28

лы замест вернуться из школы і г.д.; асаблівасці пабудовы пыталь-нага сказа з часціцай ці; асаблівасці сінтаксічных спалучэнняў лічэб-нікаў з назоўнікамі і інш.

Блізкароднасны характар беларускай і рускай моў абумоўлі-вае шматлікасць і ўстойлівасць інтэрферэнцыйных памылак прымаўленні ў той ці іншай мове. Аднак яны, як правіла, не ўплыва-юць на працэс разумення выказванняў як на беларускай, так і нарускай мовах. Таму праблема інтэрферэнцыі для беларуска-руска-га двухмоўя стаіць, пераважна, як праблема культуры беларускай ірускай моў ва ўмовах двухмоўя [7, с. 25].

У сітуацыі двухмоўя ўзнікае такая лінгвістычная і сацыяль-ная з’ява, як трасянка – своеасаблівы моўны гібрыд, г.зн. «беларус-ка-руская мова» з адным зместам і дзвюма формамі выражэння.Базавай мовай трасянкі можа быць беларуская са значнай колькас-цю элементаў (лексічных, граматычных, словаўтваральных) рус-кай мовы, або руская з выкарыстаннем элементаў беларускай мовы,што часцей за ўсё і назіраецца. Часам можна пачуць маўленне зэлементамі беларускай, рускай літаратурных моў і мясцовых дыя-лектаў. Трасянка – з’ява індывідуальная, у кожнага з носьбітаў яназалежыць ад канкрэтных умоў камунікацыі. Напрыклад, паручэн-не (ад рускага поручение і беларускага даручэнне), заработаў (адрускага заработал і беларускага зарабіў), аб’яўленне (ад рускагаобъявление) і інш.

М І Н І П Р А К Т Ы К У М

Заданне 1. Прачытайце ўважліва наступныя фрагменты вы-казванняў у аспекце праблемы так званага моўнага «гібрыду»,трасянкі мовы. Выкажце свае меркаванні і абгрунтуйце іх.

а) «Тэрмін трасянка пайшоў ад назвы корму для буйнай рага-тай жывёлы, гэта значыць каровы. Калі ў гаспадара не хапае доб-рага сена, ён дабаўляе салому, старанна растрасаючы яе. Кароване заўважае падману і з’ядае трасянку. Праўда, малака не пры-баўляе. Так і беларусы: сваёй жудаснай трасянкі не заўважаюцьні ў хаце, ні ў аўтобусе, ні ў Вярхоўным Савеце» (Круг. – 1996 г. –4 красав.);

б) Р.Барадулін: «Дэкласаванне бальшавікамі сялянства разамз «класавымі» рысамі страціла і рысы нацыянальныя. У новых умо-вах жыцця яно лёгка паддалося прыезджым начальнікам, якіх баіц-ца і ад якіх пакутуе... Так, моўнае асяроддзе разбурана, а тут яшчэ

209

Вялікім княстве Літоўскім, хавальнік вялі-кай дзяржаўнай пячаткі, член паноў-рады;2) вышэйшая службовая асоба ў некаторыхкраінах.

кардинал кардынал (польск. kardynal, ад лац.cardinalis = галоўны) – вышэйшы (паслярымскага папы) духоўны сан у каталіцкайцаркве.

католицизм каталіцызм (лац. catholicismus, ад гр.katholiros = галоўны, усеагульны) – адзінз найбольш пашыраных кірункаў у хрысці-янстве, каталіцкая царква мае адзіны сус-ветны цэнтр – Ватыкан – і адзінага кіраў-ніка – папу рымскага.

клинопись клінапіс – сістэма пісьма знакамі, якія маюцьформу кліночкаў. Спачатку пісалі рысункамі.Але ў Міжрэччы, дзе не было папірусу іпісаць даводзілася на таблічках з мяккайгліны, а рысаваць па гліне цяжка, пачалівыціскаць вострай палачкай рысачкі. Ры-сачкі атрымліваліся з аднаго боку таўсцей-шыя, а з другога – танчэй, і таму былі па-добны на кліночкі.

князь князь – спачатку ваенны гаспадар племеніў славян. Слова паходзіць ад назвы каман-дзіра пешых воінаў, які сядзеў на кані («ко-нязь» – князь). Потым князямі пачалі на-зывацца феадалы, якія стаялі на чале кня-стваў. Князь, які ўзначальваў феадальнуюманархію, называўся вялікім князем (вялікікнязь Кіеўскі, вялікі князь Уладзімірскі і г.д.).

коалиция кааліцыя (лац. coalitio = аб’яднанне,саюз) – аб’яднанне дзяржаў, палітычныхпартый, грамадскіх арганізацый для дасяг-нення агульных мэт. У час рэвалюцыі 1905 –1907 гг. у Беларусі склаліся кааліцыйныясаветы, у якія ўваходзілі бальшавікі, мен-шавікі, эсэры, бундаўцы.

29

такі фактар, як гарады, якія камплектаваліся за кошт расійскіхчыноўнікаў і грамадзян» (Наша слова. – 1995 г. – 22 лют.);

в) М.Лужанін: «...не было каму гаварыць па-беларуску, а хтоўмеў і любіў, ад страху падстройваўся пад начальства, тое – тры-малася і мовы свае, і клопату свайго. Каб выслужыцца, усе мясцо-выя адзін перад адным перасталі ўжываць родную мову» (Мала-досць. – 1994. – № 10 – С.130);

г) Г.Далідовіч: «...вяскоўцы літаральна запаланілі нашы гара-ды (кажуць, нас, гэткіх, у адным Мінску болей мільёна), але неабеларусілі іх... У нашых гарадах цяпер дзве мовы: руская і абру-шаная трасянка» (Літаратура і мастацтва. – 1996 г. – 31 мая);

д) В.Цыганкоў: «Аграрыі ... маюць у сваіх шэрагах аднагодэпутата, які нармальна гаворыць па-беларуску. Астатнія жпрадстаўнікі гэтай фракцыі, відавочна, зрабілі ўсё магчымае, кабніхто не называў іх ганебным словам «колхозник»: гавораць яныўжо нават не трасянкай, а амаль чыстай рускай мовай. Заста-ліся толькі «аграрныя» «г», «ч» і «р» у вымаўленні» (Свабода. –1996 г. – 25 студз.);

е) Т.Антонава: «Па праўдзе сказаць, «трасяначнікаў» мне тро-ху шкада. Гэта тыя самыя вучні, якія пачыналі вучыцца ў 60-х га-дах на беларускай мове, а пасля таго, як закрылі беларускія шко-лы, давучваліся па-руску. А па сутнасці, не ведаюць ніводнай» (Звяз-да. – 1996 г. – 26 чэрв.).

Заданне 2. Прачытайце ўважліва фрагмент публікацыіМ.Тычыны «Старшынёва «рош». Якая з моўных з’яў тут най-больш поўна адлюстравана? Які ваш пункт гледжання на зга-даную праблему? Адрэдагуйце тэкст адпаведнымі беларуска-моўнымі словамі.

Малады, гадоў трыццаць пяць, а можа крыху больш, стар-шыня калгаса, з якім мы аглядаем палетак, паводзячы рукой, зага-варыў:

– Вот там у нас пасеяна рош, а за пасадкамі грачыха, двад-цать гектаров...

Ці даўно ён, ураджэнец вялікай слуцкай вёскі, дзе матчынамова яшчэ пакуль не забыта-закінута, як у горадзе, гаварыў«жыта», «грэчка», «бульба», «гарбуз»? Пакуль не пайшоў у«людзі». Армія, сельскагаспадарчы інстытут, наменклатурнаеасяроддзе раённага маштабу, дзе мова беларуская не ў пашане, –ёю і сёння пагарджаюць,– зрабілі сваю справу. І на сустрэчы з вуч-

208

ца каталіцкай царквой ад імя папы рымска-га за плату або за высокія заслугі перадцарквой.

инквизиция інквізіцыя (лац. inquisitio = вышук, рас-следаванне) – спецыяльны царкоўны судкаталіцкай царквы.

интервенция інтэрвенцыя (лац. interventio) – гвалтоў-нае ўзброенае ўмяшанне ў справы іншайдзяржавы, парушэнне яе суверэнітэту.

ислам іслам (араб. islam – адданне сябе волі алаха) –адна з трох найбольш распаўсюджаных(побач з хрысціянствам і будызмам) рэлігій.

история гісторыя (лац. hіstoria, ад грэч. historia) –1) навука аб развіцці чалавечага грамадства(напр., г. Беларусі); 2) працэс развіцця пры-роды і грамадства; 3) навука, якая вывучаепаслядоўнае развіццё якой-н. галіны ведаў(напр., г. тэатра); 4) апавяданне (напр., за-баўная г.); 5) здарэнне, выпадак (напр., не-прыемная г.).

Ккаменный век каменны век – першая найбольш працяг-

лая эпоха ў гісторыі чалавецтва. Займаўкаля 90 тыс. гадоў. Дзеліцца на: палеаліт –старажытны каменны век (100 – 10 тыс. г.да н. э.); мезаліт – сярэдні каменны век (9 –6 тыс. г. да н. э.); неаліт – новы каменны век(5 – 2 тыс. г. да н. э.).

каморник каморнік (польск. komornik)– 1) уст. спе-цыяліст па межаванні зямельных надзелаў;2) гіст. прадстаўнік жыхароў Вялікага кня-ства Літоўскага, што не мелі ўласнага два-ра і зямлі, а наймалі жыллё і зямлю за грошы.

канцлер канцлер (ням. Kanzler, ад лац. cancellarius) –1) кіраўнік дзяржаўнай канцылярыі ў

30

нямі вясковай школы з нагоды пачатку навучальнага года, кудызапрасілі і старшыню ..., папрасіўшы прабачэння, сказаў:

– Я буду говорить по-русску.А выйшла звыклая трасянка (Наша слова. – 1995 г. – 15 лістап.).

Заданне 3. Пазнаёмцеся з некаторымі лінгвістычныміанекдотамі-жартамі, што высмейваюць людзей, якія не тры-маюцца сваёй мовы. Выпраўце заўважаныя моўныя хібы. Па-спрабуйце самастойна скласці 2-3 анекдоты-жарты на вольнуютэму, ілюструючы моўную трасянку.

а) З малых гадоў мне запомніўся і жарт пра зайца, які бегаў збульбы ды ў картошку, з картошкі ды ў бульбу;

б) Чалавек з вёскі паехаў у горад. Сусед пытае:– Ну, як з’ездзіў?– А нішто. Туды ехаў – гляджу: на дарозе ляжыць палена.

Назад еду – сматру: ляжыць браўно.

Заданне 4. Выкарыстанне элементаў іншых моў характэр-на як для празаічнага, так і для паэтычнага жанраў. Знайдзіцеў вершах Т.Мітрафанавай і В.Тарас фанетычныя асаблівасцібеларускай мовы. Што дапамагло аўтарам стварыць уяўленнеаб мяккасці, меладычнасці, лёгкасці беларускага маўлення?Пракаменціруйце асноўную думку прачытаных вершаў.

Заданне 5. Параўнайце месца націску ў рускіх і беларускіхварыянтах, паставіўшы націскі ў словах з прыназоўнікамі.

Душевность речи белорусскойАлёшка с детства полюбил…А здесь каханне и чаканне,Каханне — рядышком спатканне.Потом — світанне и жаданне —Богато древнее каханне!И как ручей звенит в апреле,Так здесь и дзень, и дзіва, дзеле,И так же издавна в народе,Как лёгкий гром — и гэй, и годзе. (Т.Мітрафанава)

Дзве мовы ў мяне,Абедзве — чараўніцы.Как в двух родных сестёр,в обеих я влюблён.Дзве мовы ў мяне —как два крыла у птицы,дзве мовы ў мяне —как свет из двух окон. (В.Тарас)

Рус. – Бел. Рус. – Бел.за год – за год; под руку – пад руку;на год – на год; за руку – за руку;

207

жречество жрэцтва – група служыцеляў культаў, «ду-хаў і багоў». Слова «жрэц» паходзіць адстаражытнаславянскага «жраці» – пры-носіць ахвяру.

З

законодательство заканадаўства – сукупнасць законаў, пры-нятых у дзяржаве.

замок замак (польск. zamek) – 1) сярэднявечнаякрэпасць, умацаванае жыллё феадала;2) вялікі панскі палац.

земство земства – выбарны орган мясцовага сама-кіравання ў Расійскай імперыі, створаныпаводле земскай рэформы. У Беларусіўведзены ў 1911 г.

Ииезуиты езуіты (ад лац. Jesus = Iсус) – прыхільнікі

каталіцкага ордэна Iсуса Хрыста, створа-нага ў ХVI ст. для барацьбы з Рэфармацыяй.

иероглифы іерогліфы (гр. hierogluphoi = свяшчэнныязнакі) – 1) пісьмовыя знакі, якія абазнача-юць паняцці, словы, склады; 2) перан. не-разборлівы почырк.

илоты ілоты (гр. heilotai) – 1) земляробы ў стара-жытнай Спарце, якія знаходзіліся ў стано-вішчы рабоў; 2) перан. бяспраўныя людзі.

император імператар (лац. imperator = уладар, пал-

каводзец) – самы высокі тытул манарха.инвентарь інвентар (лац. inventarium = вопіс) – вопіс

феадальных уладанняў (вядомы з ХVI ст.).индульгенция індульгенцыя (лац. indulgentia = міласць,

спагадлівасць) – грамата на поўнае або ча-стковае адпушчэнне грахоў, якая выдаец-

31

Заданне 6. Карыстаючыся беларуска-рускім слоўнікам,знайдзіце і запішыце 15 слоў розных часцін мовы, у якіх націску беларускай і рускай мовах розны. Запішыце іх, абазначценаціск, вызначце часціну мовы.

Узор: Маладусць – мулодость (назоўнік); малы – мблый (прыметнік); нйсці – нестъ (дзеяслоў); шырука – широку (прыслоўе).

Заданне 7. Вызначце від інтэрферэнцыі ў наступных сло-вах і словазлучэннях. Выпраўце моўныя памылкі. Запішыцесвае прыклады на кожны від інтэрферэнцыі.

Міравая вайна, гасударства, гарбата лімонны, каўбаса абык-навенная, кропка погляду, аўгуст, то есць, рэзультат, расліннаемасла, пад началам, узятка, пабудзіць да дзеяння, некалькі часоў,старшы сын, гаварыць тым жа языком.

Заданне 8. Адрэдагуйце сказы, выпраўляючы памылкі,звязаныя з уплывам інтэрферэнцыі. Запішыце сказы і перак-ладзіце іх на беларускую мову.

а) Вы повинны это сделать. б) На торжество запросили гос-тей из БГУ. в) Мимоволи подумалось про дочь. г) Наша странаочень разнообразна по природе. д) Всё это было бы залишне.

Заданне 9. Да наступных беларускіх назоўнікаў падбяры-це і запішыце рускія адпаведнікі, а да рускіх – беларускія адпа-веднікі. Вызначце іх род.

а) Сведка, абаронца, мурашка, сяўба, мясціна, прадмова, на-зва, помста, рамонак, півоня, вяргіня, хлапчанё, асяроддзе, шчу-пак, ярына, лекі;

б) Лакомка, плакса, ябеда, тополь, дробь, рожь, собака, тень,утёнок, творчество, валериана, хлопоты, равнодушие, озимые.

Рус. – Бел. Рус. – Бел.за голову –за галаву; за нос – за нос;за зиму – за зіму; по лесу – па лесе;за гору – за гару; по морю – па моры;на стену – на сцяну; из лесу – з лесу.

ґ

206

диктат дыктат (ням. Diktat, ад лац. dictatum = тое, штопрадыктавана) – палітыка навязвання сваіх умоў,патрабаванняў моцнай краінай больш слабойкраіне.

династия дынастыя (фр. dynastie, ад гр. dynasteia = ула-да) – манархі з аднаго і таго ж роду, якія пасля-доўна змянялі адзін аднаго на троне.

дружина дружына – узброенае войска князя ў старажыт-нарускай дзяржаве.

Е

Евангелие Евангелле (гр. euangelion = добрая вестка) –агульная назва першых гістарычных кніг НовагаЗапавету (Бібліі) пра зямное жыццё і вучэннеIсуса Хрыста. На Беларусі найстарэйшае – рука-піснае Тураўскае Евангелле (XI ст.).

единовластие адзінаўладдзе – асабістае кіраванне.епархия епархія (гр. eparchia) – царкоўна-адміністрацый-

ная тэрытарыяльная адзінка ў праваслаўнай, ка-таліцкай і англіканскай царквах.

епископ епіскап (гр. episkopos), біскуп – вышэйшы духоў-ны сан у хрысціянскай царкве.

ереси ерасі (гр. hairesis = асобае веравучэнне) – 1) рэлі-гійныя плыні, якія адхіляюцца ад веравучэння па-нуючай рэлігіі; 2) перан. адступленне ад агульна-прынятых правіл, палажэнняў; 3) перан. бязглуз-дзіца, лухта (несці).

Жжандармерия жандармерыя (фр. gendarmerie) – спецы-

яльнае паліцэйскае войска ў многіх еўра-пейскіх краінах XIX – пач.XX ст., выкон-вала функцыі вышукнай і палітычнай паліцыі.

железный век жалезны век – гістарычны перыяд, які ха-рактарызуецца распаўсюджваннем вытвор-часці і прымяненнем жалезных прылад.

32

Заданне 10. Звярніце ўвагу на ілюстрацыю «трасянкавай»мовы ў эсэ А.Чобата. Адрэдагуйце тэкст, назавіце яго асноў-ную думку і дайце ацэначную характарыстыку «нацыяналь-най пазіцыі» галоўнага героя.

Сын Мані, загадчык раённага аддзела народнай адукацыі ІванІванавіч Казяўка, жнівень ненавідзеў. Кожны год у канцы лета даяго цягаліся патрыёты і даставалі за беларускую школу. А следам,ужо ў верасні, урываліся маёршы і падпалкоўнічыхі і пагражалі, штонапішуць Руцкому і Хасбулатаву, што ён нацыяналіст. А Казяўкабыў проста ні рыба, ні мяса, а чалавек – і хацеў жыць, як усе.

– Гаварыце ж, как людзі! І ні будзіт нікакіх праблем! – ушчу-ваў ён нацыяналістаў. – Вот я тожа беларус і тожа магу размаў-ляць на роднай мове, еслі нада... Калі ласка!

– Ну што вы так сразу?! – адбіваўся ён ад афіцэршаў. – Нусагласян, сагласян я: ня нада спяшыць! Но вы жа пайміця, гдзежывёця... Да я сам за саюз! Но ня ўсё жа сразу...

Заданне 11. Супастаўце наступныя тэксты (а) «бессмярот-ныя раздуміны» Мікіты Зносака з трагікамедыі Я.Купалы «Ту-тэйшыя» і б) развагі сучаснага драматурга А.Петрашкевіча) зпункту гледжання стаўлення да нацыянальнай мовы, «тутэй-шасці», уплыву інтэрферэнцыі і валодання іншымі мовамі. Вы-кажыце ўласныя меркаванні і абгрунтуйце іх як пазіцыю буду-чага гісторыка. Адрэдагуйце купалаўскі тэкст адносна несупа-дзення граматычных норм у беларускай і рускай мовах.

а) Мікіта Зносак: «Завёў бы я ад Азіі да Аўстраліі і ад Аф-рыкі да Амэрыкі і ад Смаленску да Берліну адзін непадзельны рускіязык і жыў бы сабе тады прыпяваючы. А то круці галавой надязыкамі, як баран над студняй...

Не маючы што рабіць, інтэрнацыянальная інтэлігенцыя вы-думала гэты нейкі нацыянальны беларускі язык, а вы хацелі б зас-тавіць нас, руска-ісцінную тутэйшую, меджду протчым, інтэлі-генцыю сушыць над ім свае апошнія мазгі». (Я.Купала)

б) Радзівілы і іншыя годныя і самастойныя грамадзяне Бела-руска-Літоўскага гаспадарства, якое ўвайшло ў гісторыю як Вялі-кае Княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае, не адказвалі каралямПольшчы – Рэчы Паспалітай на іх пасланні, калі яны былі напісаныне па-беларуску, хоць, не ў крыўду будзе сказана нашым сённяшнім

205

бой або з драпежнымі звярамі.гласность галоснасць – магчымасць атрымання поўнай,

усебаковай і аб’ектыўнай інфармацыі праз не-залежныя сродкі масавай інфармацыі.

городище гарадзішча – рэшткі (месца) старажытнага па-селішча або горада, умацаванага валам і ровам.

городничий гараднічы – службовая асоба, якая назірала застанам гарадскога замка, будаўніцтвам і рамон-там абарончых збудаванняў, забеспячэннем яго.

ГУЛАГ ГУЛАГ (галоўнае ўпраўленне лагерамі) – абрэ-віятура, якая ўжываецца як сімвалічная назва ста-лінскага рэпрэсіўнага рэжыму.

Д

дань даніна – збор з падуладных тэрыторый мёду,воску, футра і інш.

дворянство дваранства – прывілеяванае саслоўе ў эпохуфеадалізму, частка класа феадалаў, «слугі прыдворскім» (адсюль тэрмін).

декларация дэкларацыя (лац. declaratio = заява, аб’ява) –урачыстая праграмная ўрадавая заява, абвяшчэн-не ўрадам або арганізацыяй якіх-н. палітычныхпрынцыпаў, а таксама дакумент, у якім яны вык-ладзены.

декрет дэкрэт (фр. decret, ад лац. decretum) – пастановаўрада, якая мае сілу закону; указ, закон.

демократия дэмакратыя (гр. demokratia) – форма дзяржавы,заснаваная на прызнанні народа крыніцай улады.

демос дэмас (гр. demos) – народ, непрывілеяваныя слаінасельніцтва ў класавым грамадстве.

десятина дзесяціна – 1) адзінка вымярэння зямельнайплошчы ў Расійскай імперыі (крыху больш за 1 га);2) дзесятая частка даходаў, якая збіралася з насель-ніцтва на ўтрыманне царквы і духавенства.

33

«радзівілам» і іншым «годным» грамадзянам Рэспублікі Беларусь,акрамя польскай і сваёй тыя Радзівілы ведалі яшчэ і французскую, інямецкую, і ангельскую, і італьянскую, і латынь, і мову старажыт-ных грэкаў, і мовы, як бы цяпер сказалі, народаў бліжэйшага замеж-жа. Тэлевізараў у ХІV – ХІХ стагоддзях, вядома ж, не было, дыккіраўнічыя кадры дзяржавы і паны-рада і члены сойма Беларуска-Літоўскага гаспадарства самі, прытым без прымусу і без Закону абмовах, чыталі ў арыгінале і Арыстоцеля, і Сакрата, і Пятрарку, іБакачыо, і Лютэра з Вітэнберга, і Эразма з Ратэрдама, і ТомасаМора з астравоў Альбіёна, і многіх іншых разумнікаў як старажыт-най, так і сучаснай ім Еўропы. Кіраўнічая эліта сярэднявечча і яе«актыў» – шляхта, як сведчаць дакументы, і да сваёй і да чужыхмоў адносіліся з розумам, мелі ўласны гонар, годнасць і вучыліся,вучыліся і яшчэ раз вучыліся, хоць запаветаў Ільіча, натуральна, неведалі... Словам, кіраўнічыя продкі нашы дэфіцыту на кандыдату-ры на паслоў у замежныя дзяржавы не мелі. (А.Петрашкевіч)

Тэма 4. ФАНЕТЫЧНАЯ, МАРФАЛАГІЧНАЯ,CІНТАКСІЧНАЯ СПЕЦЫФІКА БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ

4.1. Фанетычныя асаблівасці беларускай мовы

1. Наяўнасць гука [ў]: даўгі, няўмелы, цэркаўка (рус. долги,неумелый, церковка).

2. Наяўнасць афрыкат [дз], [дз’] і [дж] як самастойных гукаў:нэндза, дзень, хаджу, дажджы.

3. Наяўнасць зацвярдзелых гукаў [ж], [ч], [ш], [дж], [р]: жа-леза, чорны, шоўк, ураджай, рака.

4. Фрыкатыўны гук [г]: горад, галава, нага.5. Дзеканне і цеканне (мяккае вымаўленне афрыкат [дз’] і [ц’]):

дзеці, падзяка, на дроце, цяпер.6. Наяўнасць якання: лес – лясны, зелень – зялёны, цёмны –

цямнець.7. Наяўнасць акання: стол – сталы, кватэра – кватарант,

рэкі – рачны.8. Прыстаўныя зычныя [в], [г], [j] і прыстаўныя галосныя [і],

[а]: вуліца, гэты, іншы, ільготны, аржаны.9. Падаўжэнне зычных гукаў [з’], [л’], [н’], [с’], [дз’], [ц’], [ж],

[ч], [ш] паміж галоснымі: рыззё, зелле, насенне, калоссе, суддзя,жыццё, збожжа, ноччу, мышшу.

204

волость воласць – тэрыторыя, падначаленая князю.вотчина вотчына – форма феадальнай зямельнай улас-

насці; землі, якія перайшлі ў спадчыну ад бацькі(«отчэ» – адсюль «вотчына») да сына.

Временное Часовы ўрад – орган улады ў Расіі між Лютаў-правительство скай і Кастрычніцкай рэвалюцыямі.выход выхад сялянскі – права селяніна ў Расіі на пе-крестьянский раход ад аднаго феадала да другога; пазней было

адменена прыгонным правам.

Г

генеалогия генеалогія (гр. genealogia) – 1) дапаможнаягістарычная дысцыпліна, якая вывучае паходжаннеі сваяцкія сувязі гістарычных асоб, родаў; 2) гісто-рыя чыйго-н. роду, родавод.

геноцид генацыд (гр. genos = род, паходжанне + лац.caedo = забіваю) – знішчэнне асобных груп на-сельніцтва па расавых, нацыянальных, этычных,палітычных або рэлігійных матывах.

геральдика геральдыка (фр. heraldique, ад с. – лац. heraldus =вяшчальнік) – дапаможная гістарычная дысцып-ліна, якая займаецца вывучэннем гербаў.

герб герб (польск. herb, ад ням. Erbe = спадчына) –распазнавальны знак дзяржавы, горада, дваран-скага роду, які змяшчаецца на сценах, манетах,пячатках і г.д.

гетман гетман (ням. hauptman) – 1) камандуючы войскамі ў ВКЛ і Польшчы (XVI – XVIII стст.) 2) начальнікказацкага войска на Украіне (XVI – XVII стст.)

гетто гета (іт. ghetto) – гарадскія кварталы ў сярэдня-вечнай Еўропе і ў некаторых сучасных краінах,адведзеныя для прымусовага пасялення людзейпэўнай расы, нацыі, рэлігіі.

гладиаторы гладыятары (лац. gladiator) – рабы, спецыяль-на падрыхтаваныя для крывавай бойкі паміж са-

34

4.2. Марфалагічныя асаблівасці беларускай мовы

1. Назоўнікі 2-га скланення ў Д. і М. склонах адзіночнага лікуі назоўнікі 1-га скланення ў М. склоне адзіночнага ліку маюць пас-ля мяккіх асноў канчатак –і: зямлі, пожні; у зямлі, на трамваі (па-раўн. руск: земле, в земле, на трамвае). У адзначаных склонах гэ-тай жа групы назоўнікаў з асновай на заднеязычныя, калі націскпадае не на канчатак, гукі [г], [к], [х] чаргуюцца са свісцячымі [з],[ц], [с]: кніга – кнізе, эканоміка – эканоміцы, эпоха – эпосе (параўн.руск: книге, экономике, эпохе).

2. Назоўнікі мужчынскага роду на –а (-я) (з націскам на асно-ве) у Т. склоне адзіночнага ліку маюць канчатак –ам (-ем): са ста-растам, з дзядзькам, з Колем, Сярожам, а ў Д. і М. склонах адзі-ночнага ліку канчатак –у (-ю): аб Васілю, дзядзьку, дацэнту.

3. У Н. склоне множнага ліку назоўнікі 2-га скланення маюцьканчаткі –ы, –і: гарады, палі, лясы, азёры, вокны.

4. Адсутнасць чаргаванняў на канцы асноў назоўнікаў 2-гаскланення ў адзіночным і множным ліку: брат – браты, сын – сыны(параўн. руск: брат – братья, сын – сыновья).

5. Адсутнасць й у формах Н. склону адзіночнага ліку прымет-нікаў і слоў, якія скланяюцца, як прыметнікі: сіні, вялікі, напісаны,некаторы, самы, шосты (параўн. руск: синий, большой, написан-ный, самый, шестой).

6. Утварэнне формы вышэйшай ступені параўнання якасныхпрыметнікаў з дапамогай суфіксаў –эйш (–ейш), –ш: вышэйшы,важнейшы, слабейшы, большы (параўн. руск: выше, важнее, сла-бее, больше). Непрадуктыўнасць кароткіх формаў прыметнікаў іабмежаванае ўжыванне кароткіх дзеепрыметнікаў, адсутнасць зва-ротных дзеепрыметнікаў. Параўн. бел. План выкананы, руск.: Планвыполнен;. руск. «занимающийся», «изменившийся» ў беларускаймове адпавядае «які займаецца», «які змяніўся» ці іншы варыянт.

7. У формах мужчынскага і ніякага роду займеннікаў мой,твой, свой, чый у Р. і Д. склонах адзіночнага ліку адсутнічае літа-ра е ў канчатках: майму, твайму, свайму, майго, твайго, свайго.

8. Лічэбнікі паўтара, паўтары, паўтараста нескланяльныя.9. Лічэбнікі два, дзве маюць асобныя формы ва ўсіх склонах:

двух – дзвюх, двум – дзвюм, двума – дзвюма.10. Лічэбнік дзевяноста мае адну нязменную форму (параўн.

руск.: девяносто, девяноста).

203

былины быліны – велічныя песні (паэмы) народа стара-жытнай Русі аб сваім мінулым.

Ввандализм вандалізм (фр. vandalisme, ад лац. Vandali = ста-

ражытнагерманскія плямёны, якія ў 455 г. разра-бавалі Рым) – няшчаднае разбурэнне, знішчэннепомнікаў культуры, мастацтва.

варяги варагі – (ад швед. vaerinjar = воін-найміт) – назвавыхадцаў з краін Скандынавіі, якія наведвалі ўVІІІ – ХІ стст. Усходнюю Еўропу, актыўна зай-маліся гандлем, служылі ў дружынах мясцовыхкнязёў.

Великое Вялікае перасяленне народаў – умоўная назвапереселение сукупнасці этнічных перамяшчэнняў у Еўропе ўнародов IV – VII стст. германскіх, славянскіх плямёнаў на

тэрыторыю Рымскай імперыі.верительные даверчыя граматы (лісты) – дакументы, якіяграмоты пацвярджалі акрэдытацыю і афіцыйны статус

паслоў у іншай краіне.вече веча – агульны сход мужчынскага насельніцтва,

якое мела нерухомую маёмасць у гэтым горадзе,для вырашэння рознабаковых пытанняў. Па-ходзіць ад слова «велічаць» – гаварыць.

вещун вяшчун – старажытнаруская назва жрацоў і ча-раўнікоў, служыцеляў язычніцкага культу.

воевода ваявода – намеснік вялікага князя ў асобнай воб-ласці (ваяводстве) Вялікага княства Літоўскага.

Возрождение Адраджэнне – перыяд росквіту мастацтва, ста-наўлення навук, узнікнення кнігадрукавання.

войт войт (ням. vogt) – галава мясцовага кіравання абосамакіравання на тэрыторыі Германіі, Польшчы,Вялікага княства Літоўскага ў XV – VIII стст.;2) асоба, якая наглядала за працай прыгонных ся-лян і выкананнем імі павіннасцей.

35

11. Чаргаванне заднеязычных г, к з шыпячымі ж, ч пры спра-жэнні дзеясловаў загаднага ладу: лягу – ляж – ляжце, пяку – пячы –пячыце (параўн. руск.: лягу – ляг – лягте, пеку – пеки – пеките).

12. Дзеепрыслоўі незакончанагa трывання ўтвараюцца з дапа-могай суфіксаў –учы (-ючы), –ачы (-ячы) ад асноў дзеяслова ця-перашняга часу: лятаючы, аплачваючы, забягаючы, просячы, суша-чы, пішучы (параўн. руск.: летая, оплачивая, забегая, прося) і інш.

4.3. Сінтаксічныя асаблівасці беларускай мовы

1. У беларускай мове больш пашыраны аднасастаўныя няпэў-на-асабовыя сказы. Напрыклад: бел. Дом пабудавалі – рус. Домпостроен.

2. Значэнне прыналежнасці ў беларускай мове выражаеццазначна часцей, чым у рускай мове, прыналежнымі прыметнікамі:мужаў аўтамабіль, дырэктараў дом (параўн. руск.: автомобильмужа, дом директора).

3. Нямала разыходжанняў у дзеяслоўным кіраванні:

М І Н І П Р А К Т Ы К У М

Заданне 1. Назавіце асноўныя віды гаспадарчай дзейнасціўсходніх славян у 1 тысячагоддзі н.э. (напрыклад, земляробства,бортніцтва і г.д.). Затранскрыбіруйце прыведзеныя словы і адз-начце фанетычныя асаблівасці беларускай мовы.

Расійскія канструкцыі Беларускія адпаведнікіВыбрать по своему вкусу Выбраць на свой густПойду за водой Пайду па вадуСоздан по образцу Створаны на ўзорСтрелять по бандиту Страляць у бандытаЗаболеть гриппом Захварэць на грыпЧитать про себя Чытаць самому сабеБлагодарить соседа Дзякаваць суседуЗаведующий кафедрой Загадчык кафедрыДва раза в неделю Два разы на тыдзеньГоворить о погоде Гаварыць пра надвор’еЖениться на Тане Ажаніцца з ТаняюБыстрее всех Хутчэй за ўсіх Шутить над другом Жартаваць з сябра

202

ных краінах.батрак батрак, парабак – наёмны рабочы ў капіталі-

стычнай сельскай гаспадарцы.белорусоведение беларусазнаўства – навука, якая вывучае адмет-

насць і агульнасць беларусаў, іх нацыянальнырух, узаемаадносіны з суседзямі.

берестяные берасцяныя граматы – пісьмы і дакументы награмоты бярозавай кары, знойдзеныя археолагамі ў час

раскопак старажытнарускіх гарадоў. Пісаліся ўXI – XV стст.

Библия Біблія (лац. biblia, ад грэч. biblia = кніга) –зборнік твораў старажытнага пісьменства, свя-тая кніга іудзейскай (Стары Запавет) і хрысціян-скай (Стары і Новы Запавет) рэлігій.

блокада блакада (англ. blockade) – акружэнне войск пра-ціўніка (горада, крэпасці) для знішчэння ці па-ланення.

бортничество бортніцтва – промысел па зборы мёду дзікіхпчол.

бояре баяры – служылыя людзі, феадалы, якія перша-пачаткова атрымлівалі зямлю па месцы вайско-вай службы (памесце) толькі пры ўмове яе выка-нання. Пачынаючы з XV ст. сталі выслужваць абовыкупляць зямлю ў асабістую ўласнасць. З кан-ца XV ст. вайскова-служылых людзей у ВКЛ сталіназываць шляхтай.

братство брацтва – рэлігійна-палітычная арганізацыя пра-васлаўнага насельніцтва ў Вялікім княствеЛітоўскім у ХVІ – ХVІІІ стст.

бронзовый век бронзавы век (фр. bronze) – перыяд у гісторыічалавецтва, калі з’явіліся і распаўсюдзіліся мед-ныя рэчы, затым і бронзавыя (ІІ тысячагоддзе да н.э.).

буржуазия буржуазія (фр. bourgeoisie, ад лац. burgus = ума-цаваны горад) – 1) саслоўе гараджан у феадаль-ным грамадстве; 2) пануючы клас капіталістычнагаграмадства, які валодае сродкамі вытворчасці.

36

Заданне 2. Запішыце ў алфавітным парадку прозвішчы вя-домых вам дзеячаў беларускай навукі, гісторыі, культуры.Сцісла (да 10 сказаў) раскажыце пра аднаго з іх.

Заданне 3. Прачытайце ўрывак з артыкула У.Караткевіча«Родная мова» і ахарактарызуйце фанетычныя асаблівасці бе-ларускай мовы, якія адрозніваюць яе ад рускай мовы. На пад-ставе чаго У.Караткевіч сцвярджае, што беларуская мова па-добная на наш характар? Растлумачце значэнне падкрэсленыхслоў, складзіце і запішыце з імі сказы.

...Старая хроніка данесла да нас жудасную і горкую гісто-рыю. Тэўтоны захапілі землі прусаў, і старая пруская мова пасту-пова знікла. І вось на турнір мейстэрзінгераў прыйшоў апошніпрускі спявак і паэт – вайдэлот. Ён спяваў дзівосныя песні праподзвігі продкаў, пра каханне і смеласць, пра вернасць і дружбу. Ёнапяваў прыгажосць сваёй зямлі, але ніхто яго не разумеў. Яму недалі скончыць, бо рыцары рагаталі, як ашалелыя. І паднеслі ста-рому вайдэлоту прыз ... сто гарэхаў свістуноў.

...У новы час скон немагчымы для кожнай больш-менш раз-вітай мовы...Мова неўміручая...Бо мова – душа народа, і толькі наёй можа народ найбольш поўна выказаць сябе.

...Яна вечная, бо ўся яна як наш характар. Здаецца, кволая адпяшчотнай мяккасці, яна раптам кідае наверх схаваную ад усіхжалезную мужнасць і сілу. І, як быццам дамогшыся свайго, б’е, якперапёлка ў жытах – мякка, а за тры вярсты чуваць. «Эль» – яксалодкае віно, «дзе» – як шкляной палачкай па крышталю, мяккае«с», як соннае ціўканне сінічкі ў гняздзе. І побач «р», як гарошынаў свістку, і доўга, пявуча, адкрыта гучаць галосныя. А «г» пры-дыхае так ласкава, як маці на лобік дзецку, каб перастаў сніцьдрэнны сон.

Дык што ж лепей за цябе, мова мая, мова наша? За цябе,даўняя, за цябе, вечна жывая, за цябе, неўміручая?!

Заданне 4. Прачытайце ўважліва тэкст гістарычнай тэ-матыкі «Леў Сапега» і адзначце ў ім усе спецыфічныя для су-часнай беларускай мовы фанетычныя, марфалагічныя ісінтаксічныя асaблівасці. Перакладзіце другі абзац тэксту нарускую мову. Запішыце апошні абзац тэксту ў фанетычнайтранскрыпцыі.

201

акрополь акропаль (гр. akropolis) – узвышаная, умацава-ная частка старажытнагрэчаскага горада.

амнистия амністыя (гр. amnestia = дараванне) – адмена цізмякчэнне судовага пакарання па рашэнні вярхоў-най улады.

анархия анархія (гр. anarchia) – адсутнасць кіраўніцтва,безуладдзе.

аннексия анексія (лац. annexio = далучэнне) – захоп, гвал-тоўнае далучэнне да краіны чужой тэрыторыі.

античность антычнасць (ад лац. antiquitas = даўніна) – ста-ражытнагрэчаскі, старажытнарымскі свет, яго культура.

аристократия арыстакратыя (гр. aristokratia) – 1) найвышэй-шае саслоўе пануючага класа, дваранства, рада-вітая знаць; 2) перан. прывілеяваная частка якой-небудзь сацыяльнай групы.

археология археалогія (ад гр. archaios = даўні + логія) – на-вука, якая вывучае быт і культуру даўніх часоўпа знойдзеных пры раскопках рэчавых помніках.

атеизм атэізм (фр. atheisme, ад гр. a- = не + theos = бог) –нявер’е ў існаванне бога і іншых звышнатураль-ных сіл, адмаўленне рэлігіі.

аутодафе аўтадафэ (парт. auto da fe = акт веры) – публіч-нае спальванне ерэтыкоў і ерэтычных кніг папрысудзе інквізіцыі ў сярэднія вякі.

Б

барон барон (фр. baron) – дваранскі тытул, ніжэйшы заграфскі.

барщина паншчына – від сялянскай павіннасці, дармаваяпрымусовая праца сялян уласнымі прыладаміпрацы ў гаспадарцы феадала (на яго землях) пэў-ную колькасць дзён у тыдзень.

баскак баскак (цюрк. baskak) – чыноўнік мангола-татар-скага хана, які кіраваў зборам даніны ў заваява-

37

ЛЕЎ САПЕГА

Старажытны род беларускіх магнатаў Сапегаў, што па-ходзіў ад полацкіх баяр і лічыўся другім па значнасці (пасля Радзі-вілаў) родам на Беларусі, даў Бацькаўшчыне шмат вядомых лю-дзей. Але найбольш праславіў яго Леў Сапега, які нарадзіўся 4 кра-савіка 1557 года ў вёсцы Астроўна цяперашняга Бешанковіцкагараёна Віцебскай вобласці.

Выключныя здольнасці, адукаванасць, глыбокі патрыятызмвывелі Льва Сапегу ў шэраг славутых еўрапейскіх палітыкаў, юры-стаў і дыпламатаў эпохі Адраджэння і Рэфармацыі. На працягусвайго доўгага жыцця (памёр 7.7.1633) ён займаў самыя высокіяпасады ў Вялікім княстве Літоўскім, ядром якога былі беларускіяземлі, а дзяржаўнаю моваю – беларуская. Больш за трэць стагод-дзя Сапега быў канцлерам вялікім літоўскім, вызначаючы сваёйдзейнасцю ўнутраную і знешнюю палітыку дзяржавы.

Ён стаў адным з арганізатараў Галоўнага трыбунала Літоў-скага, найвышэйшага апеляцыйнага суда княства, пастановы якогамелі сілу пастаноў сейма. Вялікі даробак належыць Льву Сапегу ўпадрыхтоўцы і выданні Статута Вялікага княства Літоўскага1588 года – самага перадавога на той час зводу феадальнага пра-ва ў Еўропе. Новы кодэкс абвяшчаў ідэю верацярпімасці, праду-гледжваў крымінальную адказнасць шляхты за забойства проста-га чалавека, уключаў шэраг артыкулаў, накіраваных на ахову пры-родных багаццяў краіны. Статут замацоўваў самастойнасць кня-ства ў складзе федэратыўнай Рэчы Паспалітай, забараняўпольскім феадалам атрымліваць тут зямлю і пасады. РупнасцюЛьва Сапегі і на яго сродкі Статут быў выдадзены на старабела-рускай мове з дзвюма яго прадмовамі. Пазней гэты звод законаўбыў перакладзены на шэраг еўрапейскіх моў. На Беларусі ён дзей-нічаў да 1840 года. (У.Арлоў)

Заданне 5. Раскажыце пра свайго сябра, выкарыстайце на-ступныя дзеясловы і падумайце, у чым іх спецыфіка ў бела-рускім маўленні.

Вучыцца, займацца, нарадзіцца, цікавіцца, сустракацца, ма-рыць, імкнуцца, працаваць, бываць, мець.

Заданне 6. Перакладзіце словазлучэнні з рускай мовы набеларускую. Адзначце несупадзенне граматычных норм у бе-ларускай і рускай мовах.

200

аббат абат (лац. abbas, ад араб. abba = бацька) – 1) на-стаяцель каталіцкага мужчынскага манастыра;2) каталіцкі святар у Францыі.

аббатство абацтва (ад абат) – каталіцкі манастыр з належ-нымі яму ўладаннямі, якім кіруе абат або абатыса.

абдикация абдыкацыя (лац. abdicatio) – адрачэнне ад пра-столу, адмаўленне ад улады, пасады або сану.

аболиционизм абаліцыянізм (англ. abolition, ад лац. abolitio =знішчэнне, скасаванне) – 1) грамадскі рух за ад-мену якога-небудзь закону; 2) рух за адмену раб-ства неграў у ЗША ў XVIII – XIX стст.

абсолютизм абсалютызм (фр. absolutisme, ад лац. absolutus =поўны, неабмежаваны) – форма дзяржаўнагакіравання, пры якой вярхоўная ўлада цалкам на-лежыць манарху – імператару, каралю, султану і г.д.

авгиевы аўгіевы стайні – у старажытнагрэчаскай міфа-конюшни логіі стайні легендарнага цара Аўгія, якія не чыс-

ціліся шмат гадоў і былі ачышчаны ў адзін дзеньГераклам з дапамогай вады адведзенай ракі.

австралопитек аўстралапітэк (ад лац. australis = паўднёвы + -пітэк) – вымерлая чалавекападобная малпа, якаяжыла ў пачатку чацвярцічнага перыяду.

агора агора (гр. agora) – гандлёвы пляц і месца народ-ных сходаў у старажытнагрэчаскіх гарадах.

аграрный аграрнае пытанне – пытанне аб зямельных ад-вопрос носінах і класавай барацьбе ў вёсцы.агрессия агрэсія (лац. aggressio = напад) – узброены на-

пад адной ці некалькіх дзяржаў на іншыя з мэ-тай захопу чужых зямель і насільнага падпарад-кавання сваёй уладзе.

агро- агра- (гр. agros = поле) – першая састаўная ча-стка складаных слоў, якая адпавядае паняццю«агранамічны».

38

Необъяснимая дрожь, красные чернила, вкусное яблоко, уве-ренная поступь, аппетитный чай, по извилистым дорогам (идти),замечательное поведение, крупная черника, думать о встрече, слы-шать своими ушами, рассказать о родителях, метрах в пяти отздания, не спать по ночам.

Заданне 7. Дайце моўны аналіз тэксту: а) ахарактарызуйцесловы першага абзаца паводле суаднесенасці з часцінамі мовы;б) дайце сінтаксічную характарыстыку сказаў другога і трэцягаабзацаў і пабудуйце іх схемы; в) затранскрыбіруйце апошні аб-зац і адзначце фанетычныя асаблівасці беларускай мовы; г) за-натуйце пісьмова свае меркаванні на тэму нацыянальнага ад-раджэння, адзначаную аўтарам прапанаванага тэксту.

Лёс Беларусi вылучаецца сваёй велiччу i трагiзмам. Стагоддзiамаль няспынных войнаў, неабходнасць пастаянна адваёўваць у пры-роды яе даброты, не выпускаючы з рук мяча, сфармiравалi ў беларусаадметны характар, якi выклiкае захапленне i здзiўленне адначасова.Суседзi адзначаюць, што беларусы – народ мяккасардэчны, гасцін-ны, працавiты, кемлiвы, набожны, вясёлы, цярплiвы, прывязаны даўсяго, што звязана з гаспадараннем. Народ наш вызначаецца патэн-цыяльнай здатнасцю да культуры i далiкатнасцю, ахайнасцю i так-тоўнасцю. Дэмакратычныя традыцыі беларускай дзяржаўнасцiвыпрацавалi ў беларускага люду рэлiгiйную талерантнасць i павагуда iншых поглядаў, i разам з тым iмкненне захаваць сваю незалеж-насць. Прага асабiстай аўтаномнасці i самастойнага гаспадаранняспрадвеку пераважалi ў беларуса над калектывiсцкiмi iдэямi, што невыключала ўзаемадапамогi ў выпадку патрэбы. Спробы пранiкнуць усвой унутраны свет беларус дапускае вельмi рэдка.

Як iмунiтэт на пастаянныя намаганні «дабрадзеяў» з усходуi захаду падпарадкаваць сабе беларуса i навязаць яму свае прын-цыпы i погляды, фармiравалася беларуская скрытнасць iнедаверлiвасць. Нягледзячы на сваю гасцiннасць i мяккасць, бела-рус скептычна ставiцца да чужых людзей, а тым больш iдэй, за-тое за iдэi, якiя ўспрымае як свае, змагаецца з выключнаймэтанакiраванасцю i ўпартасцю.

Замкнёны i часам схiльны да адзiноты i роздуму, беларус –натура надзвычай паэтычная. Багацце фантазii дазволiла бела-рускаму люду стварыць цудоўны фальклор i выпрацаваць мову, якуюА. Мiцкевiч назваў самай дасканалай i найбольш захаванай з ycixславянскiх моў.

199

свая» (Р.Барадулін).61. Каралева кахання Барбара Радзівіл.62. «Наўчыўся я слоў беларускіх ад маці...» (Я.Купала).63. «Відаць, страшней, страшней за ўсё на свеце – пакінутым усімібыць» (М.Рудкоўскі).64. Беларускі этнас сягоння.65. «На ўсё, што будзе, што было, адкажа час без нашай спешкі»(Р.Барадулін).66. «Працу маю лепш ацэняць нашчадкі» (С.Будны).67. Мова – душа народа.68. Новае ў пошуках Радзівілаўскай скарбніцы.69. «А можа быць, каб бачыць добрых, дык варта й помніць праблагіх? «(П.Броўка).70. «Мінулае жыве, яно за намі назірае» (А.Разанаў).71. Чорная дама Нясвіжскага замка.72. «І часта судзім аднабока другіх, саміх, падзеі, свет» (Я.Купала).73. «Кім ты б не стаў – адной рукой гайдай калыску сына, другоймагілу дзедаву папраў...» (М.Рудкоўскі).74. «Ах, людзі, людзі... Мы ў адказе за невялічкую Зямлю» (П.Броўка).75. Слаўныя старонкі беларускай гісторыі.76. «Хто забыў сваіх продкаў – сябе губляе, хто забыў сваю мову –усё згубіў» (У.Караткевіч).77. «Быць чалавекам – цяжкае прызванне, не ўсім, не кожнаму ўтры-маць яго» (Т.Бондар).78. «Мне сняцца сны аб Беларусі...» (Я.Купала).79. Без мінулага няма сучаснага і будучага.80. «Вякоў гісторыю нам пішуць дні» (П.Трус).

Дадатак 4

КАРОТКI РУСКА-БЕЛАРУСКIІ ТЛУМАЧАЛЬНЫ СЛОЎНIКГIСТАРЫЧНЫХ ТЭРМІНАЎ1

А1 Сцісласць тлумачэння асобных тэрмінаў выклікана мэтамі міні-слоўніка

як дадатковага дапаможнага матэрыялу пры перакладзе на беларускую мову, атаксама абмежаваным аб’ёмам дапаможніка.

39

Дзiўны наш народ. Дужы i сумны. Меў герояў – i ніхто ix неведае... Стварыў багацце культуры – i сам яе не ведае... Аднак неўсё яшчэ страчана. Ёсць пакуль шанц, можа быць, апошнi,усвядомiць сябе людзьмi, народам з Вялiкай гiсторыяй i культу-рай, аднавiць тое, што амаль згублена, каб паказаць, што жывыяшчэ наш народ, i жыць ён хоча, i жыць ён можа, i жыць ён бу-дзе! (У.Амяльянчык i iнш. «Забытая слава»)

Заданне 8. Прачытайце ўрывак з прадмовы Ф.Скарыныда кнігі «Юдзіф». Якія характэрныя для беларускай мовы рысыможна заўважыць у гэтым урыўку? Звярніце ўвагу на яго пе-раклад на сучасную беларускую мову. Адзначце фанетычныя,марфалагічныя і сінтаксічныя асаблівасці беларускай мовы.Паразважайце, якія пачуцці праслаўляе Ф.Скарына ў сваёйпрадмове і каму яна адрасавана? Растлумачце сэнс радкоў«...так і людзі, дзе нарадзіліся і выраслі з ласкі Божай, да тагомесца вялікую маюць любоў».

Заданне 9. Складзіце пісьмова два-тры анекдоты на тэмустудэнцкага жыцця. Выкарыстайце словы розных часцін мовы,назавіце іх і ўкажыце лексіка-граматычны разрад. Дайцесінтаксічную характарыстыку аднаго сказа (на выбар).

Заданне 10. Напішыце невялікае сачыненне-паведамлен-не на тэму «У краязнаўчым музеі» і выкарыстайце розныяўскладняльнікі простых сказаў (адасабленне, аднародныя чле-ны сказа, параўнальны зварот, зваротак, пабочныя і ўстаўныяканструкцыі).

… Понеже от прирожениязвери, ходящие в пустыни,знають ямы своя;птицы, летающие по возъдуху,ведають гнезда своя;рибы, плывающие по морю и в реках,чують виры своя;пчелы и им подобнаяборонять ульев своих, –тако ж и люди,игде зродилися и ускормлены суть поБозе,к тому месту великую ласку имають.

…Як ад нараджэннязвяры, што блукаюць у пустэчах,помняць бярлогі свае;як птушкі, што лунаюць у паднябессі,ведаюць гнёзды свае;як рыбы, што плаваюць у моры і рэках,чуюць віры свае;як пчолы бароняць вуллі свае, –так і людзі,дзе нарадзіліся і выраслі з ласкі Божай,да таго месца вялікую маюць любоў.

198

34. «Людской нядбайнасці Чарнобыль махнуў і тут сваім крылом»(І.Кірэйчык).

35. «Хай беларус беларуса будзе любіць як брата» (Р.Барадулін).36. Беларусь у еўрапейскім супольніцтве.37. «Жыву, не трацячы надзей, бо верыцца ў дабро людзей» (С.Гра-хоўскі).

38. У краязнаўчым музеі.39. Славутасці Беларусі: Усяслаў Полацкі, Давыд Гарадзенскі,Вітаўт і інш.

40. Памяць і боль перажытага.41. «Людскі наш лёс – былінка поля» (Я.Колас).42. «Хто гэта знае: чаму на чужыне вецер у вочы дзьме пылам заў-сёды» (М.Танк).

43. «О, як радасна мову рабіць на багата стагоддзяў славутай!» (Р.Ба-радулін).

44. Еўфрасіння Полацкая – слаўная дачка Беларусі.45. «Родны край ніхто не выбірае, выбірае родны край цябе» (Р.Ба-радулін).

46. Старажытныя помнікі маёй малой радзімы.47. «Бярэ і сына любага, і кбта адна ўсёдаравальная зямля» (Р.Ба-радулін).

48. Як беларусы называлі сябе і сваю мову ў розныя гістарычныячасы.

49. Радзівілы ХХ стагоддзя.50. «Народа няма напалову – ён ёсць ці яго няма» (В.Зуёнак).51. «Застаецца вечнай памяць толькі той зямлі, дзе нарадзіўся ты»

(М.Рудкоўскі).52. Францыск Скарына і яго роля ў развіцці культуры і асветыўсходніх славян.

53. Найкаштоўнейшая нацыянальная рэліквія беларусаў.54. Пра багоў язычніцкіх: паданні з мінулага.55. «Прыйшлі і адыйшлі ў нябыт манархі – народы застаюцца на-заўжды» (В.Зуёнак).56. «І калі нават мова мая замаўчыць, то не зробіцца мёртвай ла-тынню» (Р.Барадулін).57. «Каралева польскай прозы і пакутлівай праўды» (Ф.Багушэвіч).58. Герб роду Радзівілаў.59. «...Хто не знае роднай мовы, не годзен называцца Сынам Наро-да» (В.Зуёнак).60. «З радзімак тых складаецца Радзіма, але радзімка ў кожнага –

40

Заданне 11. Дайце свае варыянты сказаў з выкарыстан-нем усіх магчымых паралельных канструкцый.

Узор: Пісьменнік прачытаў рукапіс і напісаў рабочую рэ-цэнзію. а) Пісьменнік, прачытаўшы рукапіс, напісаў рабочую рэ-цэнзію. б) Прачытаўшы рукапіс, пісьменнік напісаў рабочую рэ-цэнзію. в) Пісьменнік закончыў чытанне рукапісу і прыступіўда напісання рабочай рэцэнзіі. г) Калі пісьменнік прачытаў ру-капіс, ён змог напісаць рабочую рэцэнзію. д) Пасля прачытаннярукапісу пісьменнік напісаў рабочую рэцэнзію. е) Напісанне ра-бочай рэцэнзіі пісьменнікам стала магчымым пасля прачытан-ня рукапісу.

1. Карэспандэнт пабываў на месцы здарэння і ўзяў інтэрв’ю.2. Журналіст вывучыў праблему і напісаў артыкул. 3. Гістарычныфорум праходзіў у Швейцарыі і прыцягнуў увагу ўсёй сусветнайграмадскасці.

Тэма 5. МАЎЛЕННЕ. КАМУНІКАЦЫЯ. ТЭКСТ

5.1. Мова і маўленне

Мова і маўленне – паняцці блізкія, узаемазвязаныя, але ад-начасова і розныя. Мова ўяўляе сабой набор унармаваных адзі-нак і правілы іх арганізацыі. Мова не звязваецца ні з сітуацыяйзносін, ні з вызначанай мэтай ужывання, таму што яна служыцьсродкам для фарміравання маўленчых выказванняў. Мова як сро-дак зносін рэалізуе свае магчымасці ў працэсе функцыянавання,г.зн. у маўленні. Маўленне – працэс зносін, канкрэтная рэаліза-цыя моўнай сістэмы з мэтай перадачы зместу, думкі, волевыяў-лення, пачуцця і інш.

У адрозненне ад мовы, маўленне з’яўляецца матэрыяльным(успрымаецца слыхам, зрокам), сітуацыйна абумоўленым, большактыўным, дынамічным, мэтанакіраваным, індывідуальным ісуб’ектыўным. Маўленне – гэта «двухбаковая з’ява: гэта працэс(маўленчая дзейнасць) і вынік гэтага працэсу, рэалізацыя (тэкст)»[8, с.11].

197

6. «Гродна – казка-паданне, Гродна – дарог скрыжаванне» (Я.Пет-рашкевіч).

7. «Чалавеку пачціваму нічога не мае быць даражэйшага за воль-насць» (Л.Сапега).

8. «Нам, часамі, здаецца мінулае сном» (М.Танк).9. «Людзьмі звацца...» (Я.Купала).10. «Ідзём на пушчу» (з гісторыі герба Гродна).11. Сцены і вежы старадаўняга замка.12. «Наша мова беларуская для нас святая, бо яна нам ад Бога да-ная» (Ф.Багушэвіч).

13. Антоній Тызенгаўз – знакамітая асоба нашага горада і краю.14. Непераможны князь Давыд Гарадзенскі – шчыт зямлі гара-дзенскай.

15. «Трэба дома бываць часцей, трэба дома бываць не госцем...»(Р.Барадулін).

16. Першадрукар Беларускай зямлі.17. «Ад прадзедаў спакон вякоў мне засталася спадчына»

(Я.Купала).18. «Здрадзіў мове – здрадзіў продкам, будзеш век ваўком хадзіць»

(К.Турко).19. «Звалі Рагнедаю людзі, зваў Гарыславаю лёс» (Т.Бондар).20. «Стаў род Радзівілаў у свеце прызнаным...» (Ян Чачот).21. «Курганы шмат чаго нам гавораць...» (Я. Купала).22. «Матчынай зямлі карэнні ніколі не адпусцяць нас» (П.Пан-чанка).

23. «Народ пранясе цябе, родная мова...» (М.Танк).24. Боль Чарнобыля.25. «За добрым князем народ спявае? Не, князь славуты сваім на-родам...» (Т.Бондар)

26. Таямніцы нясвіжскіх саркафагаў.27. «Старадаўняй Літоўскай Пагоні не разбіць, не спыніць, не стры-маць» (М.Багдановіч).

28. ...Чарнобыльскага пылу панаванне.29. «Божа, пашлі Беларусі ласку з Тваімі вачамі...» (Р.Барадулін).30. «Жыццё даецца, каб жыццё тварыць» (А.Вярцінскі).31. «Унукі Скарыны, дзе ваш гонар, моц і краса?» (У.Караткевіч).32. «Кожны народ не без роду і племя мае летапіс свой і гісторыіслед на старонках» (М.Гусоўскі).

33. «Той дзень прапаў і страчаны навекі, калі ты не зрабіў таго,што мог...» (П.Панчанка).

41

знешняе

(моўнае афармленнедумкі без вымаўлен-

ня ўслых)

(моўнае афармленнедумкі ў выглядзевыказвання)

вуснае пісьмовае

асаблівасці:– другаснае ўадносінах да вуснага;– менш выразнае, алеграфічна аформленае;– падрыхтаванае(строгая форма, логіка,унармаванасць,складаны змест).

асаблівасці:– першаснае ў адносінахда пісьмовага;– больш ужывальнае;– сродкі гукавой выразнасці:інтанацыя, тэмп, сілагучання, тэмбр, паўза,лагічны націск;– наяўнасць мімікі, жэстаў;– менш падрыхтаванае(паўторы, агаворкі,спрошчаны сінтаксіс).

унутранае

Маўленне

196

батон, бекон, гангстер, босс, рэкет и др.Жизнь слова сложна и часто непредсказуема. Оно может из

одного языка перейти в другие, а в своём перестать употреблять-ся, утратив какое-либо из своих значений. Иногда эти слова со-храняются только в каком-либо чужом языке. Так, в русский языквошли иноязычные слова, которые на их родине уже забыты. Этопортер, бутерброд, парикмахер, бельэтаж, пенсне, витязь, меч,шлем, лекарь, хлеб, художник, ликовать, мытарить, лихва, серь-га, шеренга, мундир, азот и др.

Человек в любой стране обычно использует много научных,технических и культурных терминов иностранного происхожде-ния, вошедших в международную лексику, вдвое больше, чем словсвоего языка. Изучение этой лексики, как и изучение языков, явля-ется неотъемлемым качеством любого человека нашей эпохи.(Л.Я.Ковадло)

Дадатак 3

СПІС ВУСНЫХ ПАВЕДАМЛЕННЯЎ (ПРАМОЎ)на гістарычныя і агульнакультурныя тэмы

1. «А суд гісторыі цяжкі!.. « (Я.Купала).2. Гістарычная памяць – аснова захавання будучыні.3. Слаўны па ўсіх землях Вітаўт Вялікі.4. «Дзе нарадзіліся і ўскормлены суць па бозе...» (Ф.Скарына).5. «Цудны Каложы снапок: кветка і крыж» (Д.Бічэль-Загнетава).

42

5.2. Формы і тыпы маўлення

Тыпы маўленняТып

маўленняЗмест Структура

тэкстуМоўныя сродкі

1 2 3 4Апавяданне Паведамляецца

аб чым-небудзьу пэўнай часа-вай паслядоў-насці; дзеянні,з’явы адбыва-юцца адна заадной

1. Пачатак дзеяння2. Развіццё дзеяння3. Канец дзеяння

Дзеясловы закончанага тры-вання; акалічнасныя словыса значэннем часу; злучнікі;простыя апавядальныя ска-зы; складаназалежныя сказыз даданымі часу; бяз-злучнікавыя сказы; сказы заднароднымі дзеяслоўнымівыказнікамі і інш.

т э к с т = вынік маўлення

Формы маўлення

палілог(грэч. poly =шмат, многаеlogos = слова,мова) маўленненекалькіхчалавек

дыялог (грэч. dialogos =размова, гутарка)маўленне двухчалавек

маналог(грэч. monos = адзін,logos = слова, мова)маўленне аднагочалавека

асаблівасці:– сэнсавая закончанасць;– жанры (мастацкі маналог,прамова, даклад, артыкул,бытавое апавяданне і інш.);– індывідуальная кампазіцый-ная пабудова.

асаблівасці:– сітуацыйнасць (залежнасць адумоў размовы);– кантэкстуальнасць (залежнасцьад папярэдняга выказвання);– непадрыхтаванасць, спантанасць(няпоўныя сказы, паўторы, эліп-тычныя канструкцыі);– пазамоўныя сродкі (міміка, жэс-ты, інтанацыя).

195

Из голландского языка в языки мира вошли морские термины,потому что в XVII в. Голландия была сильнейшей морской держа-вой. Всем морякам мира известны: борт, бушприт, ванты, ранго-ут, рея, трюм, кабель, трос, брезент, лот, каюта, кильватер, ва-терлиния, люк, койка, верфь, гавань, юнга, матрос, боцман, лоц-ман, шкипер, буксир, бот, шлюп, швартовать, галс, аврал, лавиро-вать, дрейф, дамба, кран, залп, крейсер. Общеизвестны такие гол-ландские слова, как «гугеноты» (французские протестанты), «мак-рель» (рыба), «лотерея», «матрац», «статский», «миф», «лацкан»,«картуз», «швабра». Посредством голландского языка к нам при-шли слова: арабское «кофе», индийское «ситец», китайское «апель-син» (буквально «китайское яблоко»).

Из вкладов Англии в мировую копилку слов можно выделитьспортивные, кинологические, кулинарные термины (спорт, чемпи-он, рекорд, бокс, теннис, футбол, волейбол, гольф, гол, нокаут,старт, кросс, гейм), породы собак (пойнтер, сеттер, бульдог, фок-стерьер, спаниель («испанский»), собачьи команды (даун – ложись,пиль – бери), блюда: ротсбиф, бифштекс, пудинг, кекс, виски (кель-тское слово) – портер (первоначально, буквально пиво грузчиков).

Английская политическая жизнь дала миру такие слова: бюд-жет (из фр. «кошелек»), лидер («вожак»), митинг («встреча»),бойкот (собственное имя), локаут («закрытие» предприятия срасчетом рабочих), агитатор (латинизм, появившийся в Англииоколо 1780 г. во время борьбы ирландского члена парламентаО’Коннела за автономию Ирландии).

Английская светская жизнь отразилась в словах: «комфорт»,«фешенебельный», «вульгарный», «пиджак», «смокинг», «фрак»(с фр.), «вокзал», «хулиган» и др.

Англичане привезли в Европу колониальные слова (пижама,бунгало, веранда, шампунь).

Америка подарила миру индейские слова (хина, какао, ананас,маис, мокасин, мустанг, тапиока, каучук, альпака, томагавк, ви-гонь, пума, тотем, лама, ягyар, кондор, колибри, гамак, вигвам).Наименования некоторых индейских предметов были в Европепреобразованы. Например, индейское название картофеля (немец-кое и русское название) – потато. Итальянцы назвали его тар-туффоло, уменьшительное от тартуффотрюфель – ценный гриб,растущий под землей (сравн. Тартюф).

Американцы обогатили английский и другие языки миратeхническими, экономическими терминами и другими словами,вошедшими в языки мира: доллар, бизнес, трест, ковбой, коктейль,

43

працяг табліцы

5.3. Маўленчая дзейнасць і яе віды.Маўленчая камунікацыя

Схематычны працэс маўленчай дзейнасці выглядае наступнымчынам:

1 2 3 4Апісанне Даецца аднача-

совае апісаннеасоб або прад-метаў, прыкметдзеянняў, з’яў,падзей у ста-тычным ма-люнку

1. Агульнае ўражанне.2. Пералік розных прыкмет.3. Агульная ацэнка.

Прыметнікі і дзеепрымет-нікі; дзеясловы незаконча-нага трывання цяперашня-га і прошлага часу; са-стаўныя іменныя выказ-нікі; назыўныя і безасабо-выя сказы і інш.

Разважанне Выяўляюццарозныя мерка-ванні, разва-жанні, погля-ды, прычыны івынікі.

1. Асноўная думка (тэзіс).2. Доказы гэтай думкі.3. Вывад.

Падпарадкавальныя злуч-нікі; займеннікі; складана-залежныя сказы з даданыміўступальнымі, прычыны іўмовы; пабочныя словы ісказы і інш.

�(� ��#�"��� $

����������(�����

�� �H

������������#��(���������"�����(���������&��(���$

������ �(��H

���H

��������������"�(������

������������"�(������

�������������

���������

���� ��! ���

���� ����������

������ �����

194

«романс» (песня, стихи на испанском языке в отличие отлатинcкого), «лакей», «платина» («пластинка»), «паста» и «пас-тила» («тесто»), «эмбарго» (арест груза, родственно барьеру ибаррикаде), «силос» (первоначально «погреб»), «канарейка» (пти-ца Канарских островов), «камрад» («товарищ», первоначально посолдатской казарме).<...>

Францuя выходит на ведущее место в Западной Европе в се-редине XVII в. Жизнь французского двора копировалась в Cтароми Новом Свете. Всему миру стали известны павильон, плафон,паркет, зал, терраса, антресоли, салон, будуар, кабинет, этикет,реверанс, комплимент, карусель, ливреи, лампасы, мода, фасон,пальто, манто, блуза, капюшон, манжета, трико, вуаль, ажур,декольте, блондин, брюнет, шатен, букли, маникюр, одеколон,брошь, брелок, колье, браслет, отель, пансион, портье, номер, ре-сторан, кафе, кабаре, варьете, гид, меню, десерт, суп, бульон, рагу,пюре, желе, мусс, крем, суп, багаж, билет, экспресс, перрон, купе,саквояж, портфель, кабина. <...>

Во Франции были изобретены игральныe карты, поэтому ихфранцузские названия сейчас знает весь мир: валет («слуга»), дама,пики, треф («клевер»), тасовать («складывать в кучу»), пасовать(«проходить мимо»), пасьянс («терпение»), марьяж («свадьба»),ренонс («отказ»), ремиз («запас»), преферанс («предпочтение»),партнер, ва-банк.

Кроме карт Франция дала миру много вещей и их названий. Этоабажур, кастет, бильярд, бинокль, брикет, экран, рулетка, рулон ирулет, планшет, клише, жетон, шарабан, рессора, велосипед, дири-жабль, шасси, шоссе, бюро, домино, бланк, блокнот, альбом.

Французские слова: «режим», «резерв», «ресурс», «результат»,«стаж», «контроль», «инженер», «лимит», «шеф», «рантье», «рен-та», «квартира» и т.д. также вошли в международную лексику.

Во время французской революции 1789 г. мир получил такиеслова, как «комиссар», «буржуа» (буквально горожанин), «патри-от», «декрет», «парламент», «гильотина», «баллотировать»,«эшафот», «террор», «репрессии», «саботаж», «эмигрант», еди-ную систему мер (метр, сантиметр, километр, грамм, килограмм,тонна (буквально – бочка), литр, гектар, декада).

Все европейские языки позаимствовали у французского языкаи такие слова, как наивный, серьёзный, солидный, массивный, эла-стичный, шокировать, резон, сенсация, шарм, апломб, шантаж,сеанс, протеже, авантюра, визави, афера, мираж, кошмар, пари,бонна, лояльный и т.п.

44

Праз маўленне рэалізуецца камунікатыўная функцыя мовы.Маўленчая камунікацыя прадугледжвае ўменне чалавека хутка за-рыентавацца ў любой жыццёвай сітуацыі: адказаць на пытанне,выступіць на сходзе, напісаць нататку, пісьмо, прачытаць лекцыю іг.д. – па сутнасці, гэта адна з істотных частак сацыяльнай актыў-насці асобы. Удзельнікаў маўленчай камунікацыі называюць ка-мунікантамі.

Мадэль маўленчай камунікацыі

Звычайна маўленчая дзейнасць – двухбаковы працэс, які спа-лучае гаварэнне і слыхавое яго ўспрыняцце (слуханне), а прыпісьмовай камунікацыі – пісьмо і чытанне. Таму маўленчая дзей-насць можа быць прадстаўлена наступнымі чатырма відамі:

гаварэнне(утварэннегукавыхсігналаў)

слуханне(успрыманне іразуменнегукавыхсігналаў)

чытанне(«расшыфроўка»гукавыхсігналаў)

пісьмо(«зашыфроўка»гукавыхсігналаў)

прадуктыўныя рэцэптыўныя

Віды маўленчай дзейнасці

адрасант адрасатпаведамленне

193

В эту эпоху возродились живопись, скульптура и архи-тектура; появились итальянские слова: портал (входное об-рамление здания), балкон, галерея, ротонда (круглое здание-зал), купол, карниз. Тогда же возникли основные терминыживописи: акварель (водяная), пастель (цветные карандашииз пасты), гуашь (восковая), миниатюра («суриком сделанная»заставка или картинка в рукописной книге), палитра («лопа-точка»), студия («учебная»), модель («форма для литья»),трафарет («прорезная форма, лекало»). В этой стране появи-лись слова: скульптор («резчик»), бюст («туловище»), группа(«купа» фигур), терракота («обожжённая земля»), камея(«резной камень»), пьедестал («подножие статуи»), поста-мент («основа, опора») и др.

Расцвет итальянской культуры ознаменовался новыми теат-ральными, музыкальными и литературными терминами: сцена-рий, бутафор (первоначально – «выталкивающий» актёров на сце-ну), импресарио («предприниматель»), гротеск (первоначальнопричудливые изображения в гротах), грим (буквально – «морщи-ны», того же корня французское «гримаса»), шарлатан («болтун»),балет, балерина, симфония (гр. слово, означавшее созвучность,гармонию), опера («произведение»), оратория («молитвенная»),соната («озвученная»), серенада (песня на вечерней заре), скерцо(«шутка»), ария (первоначально – «напев»), речитатив (говорное,сказовое), колоратура («расцветка»), сопрано («верхний»), альт(«высокий»), контральто («против альта» в дуэте), бас («низкий»),тенор («держатель» голоса на длительном звуке), дуэт, трио,квартет, квинтет, концерт («созвучие» певцов), капелла («часов-ня», где пел полный хор), анданте («шагом»), бравурный («моло-децкий»), браво («молодец»), брависсимо, бис («вторично»), ман-долина, виолончель («большая скрипка»), контрабас («противба-са» в квартете), прима («первая» скрипка), сонет (форма стихот-ворения), новелла (рассказ с интригой). <...>

Испания эпохи Возрождения обогатила международную лек-сику словами «идальго» («сын кого-то», т.е. известного челове-ка), «дуэнья» («госпожа», состоящая при девушке), «инфанта»(сын, дочь короля, собственно, «дитя», затем «недоросль», отку-да испанское же «инфантерия»), «мантилья» («плащ»), «болеро»,«фанданго», «сарабанда», «кастаньeты» (каштановые скорлуп-ки, которыми щелкали при танце), «тореадор» или «тореро» («бы-чий»), «матадор» («закалыватель»), «сиеста» (послеполуденныйотдых, буквально – «шестой час» по римскому счету от утра),

45

5.4. Тэкст, яго ўласцівасці, структура, аналіз

Тэкст (лац. textum – тканіна, спалучэнне, спляценне) – цэлас-нае, звязнае, сэнсава закончанае выказванне, падпарадкаванае адзі-най тэме.

Асноўныя ўласцівасці тэксту:

1) сэнсавая цэласнасць;2) падзельнасць;3) звязнасць;4) стылёвае адзінства

Аналіз тэксту прадугледжвае вызначэнне тэмы, асноўнайдумкі, структуры (колькасць абзацаў, сказаў, сэнсавых частак і г.д.),

Тыпы сувязі частак тэксту

б) паралельная

а) ланцуговая

падтэма

мікратэма

частка

раздзел

фрагмент

звышфразавае

адзінства

сказ

Структурная арганізацыя тэксту

б) семантыка-сінтаксічны прынцыпа) тэматычны прынцып

тэма

закончаны

твор

192

комиссар и его помощник проводили селекцию. «Направо» об-рекали на смерть (женщины, старики, больные и дети), а «на-лево» – временно оставляли жизнь (специалисты и ремеслен-ники). По дороге к лесу людей били палками, прикладами, аотстающих расстреливали. Пожилых, которые не могли са-мостоятельно передвигаться, убили прямо в их домах и наулицах гетто. Убивали в трёх огромных вырытых ямах. При-казывали раздеться и входить в ямы, где громоздились телапогибших. Расстреливали из пулемётов и автоматов, пока ямыне заполнились.

Первыми жертвами сделали детей, которых отнимали уматерей и бросали в ямы, следом летела граната. Других де-тей подбрасывали вверх и ловили на штыки. Затем наступилаочередь взрослых. Фишеля Белоборода ранили и столкнули вниз,посчитав мертвым. Прийдя в сознание, он увидел, что полицей-ские ушли за новой партией. Яма была глубокой, юноша сложилнесколько тел друг на друга, выкарабкался и убежал. Друзья вЛиде помогли сделать операцию и переправили Фишеля к парти-занам. По приблизительным данным, 7 мая было убито 5 670евреев, 2 июля 1942 г. – ещё 155 чел. из еврейской интеллиген-ции; а 8 июля – 120 чел. медицинского персонала психиатричес-кой клиники Лиды.

В Лиде нацисты расстреляли 11 166 мирных жителей (8 тыс.евреев), повесили 5 чел. и угнали в Германию 49 чел., кроме них рас-стреляли 830 военнопленных. Многие места массовых захороне-ний первых лет оккупации потеряли внешние очертания. В поимён-ном списке комиссия смогла установить имена только 342 евреевЛиды с указанием года рождения и пола. (Л.Смиловицкий)

Тэкст 17

ГОСТИ ИЗ РАЗНЫХ СТРАН

Человечество за свою историю накопило большое культур-ное наследие, общий фонд цивилизации. Каждый народ на опреде-лённых этапаx своей истории вносил в эту копилку свой вклад.

Начиная с эпохи Возрождения, Италия, Испания, Франциястановятся ведущими странами в истории западноевропейскойкультуры, что привело к пополнению европейской лексики словамиязыков этих стран. Позже на мировую культурную и экономичес-кую арену выступают Голландия, Англия и другие страны.

46

тыпу маўлення (апісанне, апавяданне, разважанне), яго формы (ма-налог, дыялог, палілог), стылю, тыпу сувязі сказаў, сродкаў сувязісказаў, частак тэксту (злучнікі, паўторы слоў, словазлучэнняў, па-ралелізм, асабовыя і ўказальныя займеннікі, звароткі і інш.), воб-разна-маўленчых сродкаў (эпітэты, метафары, параўнанні і інш).

Узор аналізу тэксту гістарычнай тэматыкі:

Уладзімір застаўся начаваць у Прадславіне. І тады крыўда,нанесеная Рагнедзе Уладзімірам, уклала ў яе рукі кінжал. На сваёшчасце, Уладзімір прачнуўся раней, перш чым нож паспеў упіццаяму ў грудзі, і адвёў удар.

Князь са здзіўленнем спытаў, што паслужыла прычынай та-кога ўчынку Рагнеды. На гэта яна адказала, успомніўшы, безумоў-на, усе грахі Уладзіміра. І першым – забойства яе родных: «Тыбацьку майго забіў і зямлю яго паланіў, а цяпер не любіш мяне».

У гневе Уладзімір вырашыў расправіцца з непакорнай Рагне-дай. Ён загадаў ёй апрануцца па-святочнаму і чакаць смерці. Раг-неда так і зрабіла. Але ў апошні момант на вочы ёй трапіўся ста-рэйшы сын Ізяслаў. Тады нешта падказала ёй шлях да выратаван-ня. Рагнеда дала маленькаму Ізяславу ў рукі меч і загадала ўстацьз ім на шляху раз’юшанага бацькі. І калі ў апачывальні з’явіўсяУладзімір, хлопчык выйшаў яму насустрач са словамі «Не думай,бацька, што ты тут адзін».

Уладзімір параіўся з баярамі, якія прапанавалі яму не забі-ваць Рагнеду, а выслаць мяцежную жонку як мага далей ад Кіева,пажадана разам з ваўчанём Ізяславам. Уладзімір надумаў аддацьгэтаму свайму сыну ў княжанне горад продкаў яго маці – Полацк.Але пазней. Пакуль жа Ізяслаў непаўналетні, няхай ён жыве з Раг-недай у ціхім гарадку, пабудаваным спецыяльна для гэтай мэтыпад Менскам, – Ізяслаўлі. Гэтак, цудам захаваўшы жыццё, Рагне-да трапіла ў маленькі Ізяслаўль, які нам вядомы больш як Заслаўе.

(Паводле І. Масляніцынай і М. Багадзяжа)

Тэма гэтага тэксту – спроба Рагнеды забіць Уладзіміра. Ас-ноўная яго думка – непадкупнасць, свабодалюбства Рагнеды, яеімкненне да незалежнасці, абавязак перад бацькоўскай зямлёй. Утэксце 4 абзацы і 4 сэнсавыя часткі: няўдалае «забойства», намерУладзіміра пакараць Рагнеду, роля Ізяслава ў выратаванні маці, за-мена пакарання высылкай у Ізяслаўль. Тып маўлення – апавядан-не, форма маўлення – спалучэнне маналога і дыялога, стыль – ма-

191

чадам своим» и «Послания двоюродному брату князю Олегу Свя-тославовичу». Оба эти произведения были вписаны в Лаврентьев-скую летопись и читались несколько веков.

В произведениях Мономаха впервые появилось слово «отчи-на» (отчизна), они были проникнуты любовью к ней.

Мономах писал: «Сидя в санях, помыслил я в душе своей». Встарину умерших перевозили в санях, даже если это было и ле-том. «Сидя в санях» – значит перед смертью. За свою прекрас-ную, отданную отчизне жизнь князь многому научился и захотелзавещать свой жизненный опыт живущим и будущим русичам.

Чему учил Мономах?С 13 лет князь был в седле, в походах из-за княжеских раз-

доров, принёсших много бед русичам. Об этом нелёгком опытеписал Мономах и призывал хранить единство отчизны, «блюс-ти братолюбие». Мономах учил, что не должны сильные губитьслабых, что старых надо чтить, как отца, а молодых – какбратьев. Он писал, что больного надо посещать, покойника про-вожать, а проходя мимо человека, надо сказать ему доброе сло-во. Самая главная мысль Мономаха – о том, что ни правого, нивиноватого убивать нельзя. И это было сказано в ХII в., когдана всей Земле текли реки крови, а в литературе, европейской идревнерусской, писалось так: «Олександра и дружину его каз-ни, овому носа среза, а иному очи выима» («Александра и дру-жину его казни, одним носы срежь, а другим глаза вынь»). Такпозже писали в летописи.

Именно впервые в древнерусской литературе в произведени-ях Мономаха встречается описание охоты: «Два тура бросалименя на рогах вместе с конём. Один олень меня бодал, вепрь у меняна бедре меч оторвал, медведь мне у колена потник укусил, лютыйзверь вскочил ко мне на бедра и коня со мной опрокинул» (тур –дикий бык с большими рогами, водившийся до XVII в. в лесах Евро-пы; вепрь – дикий кабан). Основная мысль произведений Монома-ха заключена в его словах: «Не хочу я лиха, а хочу добра братьям иРусской земле». (Л.Я.Ковадло)

Тэкст 16

Свидетель Фишель Израилевич Белоборода (1921 г.р.) расска-зал, что накануне, вечером 7 мая, гетто окружила полиция и жан-дармы, а утром узников вывели на площадь возле казарм. Гебитс-

47

стацкі ў спалучэнні з публіцыстычным. Тып сувязі частак тэксту –ланцуговы. Асноўнымі сродкамі сувязі з’яўляюцца ўжыванне зай-меннікаў ён, яна, ты, яе, ёй, яму, а таксама слоў жонка, князь, баць-ка замест назоўнікаў Рагнеда і Уладзімір, выкарыстанне няпоўныхсказаў, злучнікаў і, але ў пачатку сказаў, адзінства ў трыванні і часебольшасці дзеясловаў-выказнікаў (застаўся, уклала, прачнуўся,спытаў, адказала, забіў, паланіў, загадаў, падказала, загадала, з’я-віўся, выйшаў, параіўся, надумаў), паралелізм у пабудове сказаў(прамы іх парадак). У тэксце выяўлены эпітэты (непакорная Раг-неда; мяцежная жонка), метафары (нож паспеў упіцца ў грудзі;ваўчанё Ізяслаў), метанімія (крыўда ўклала ў яе рукі кінжал), фра-зеалагізм (трапіўся на вочы) [16, с.312–313].

Тэкст як прадукт маўленчай дзейнасці з’яўляецца рэальнымсродкам складання публічнай прамовы, паведамлення. Для буду-чага гісторыка, як і наогул для кожнага свядомага грамадзяніна,выключна важнае значэнне мае валоданне маўленчымі навыкамі:публічна выступіць з прамовай перад аўдыторыяй, удзельнічаць удыскусіях, дыспутах-спрэчках, прафесійна карыстацца мовай у ад-паведнасці з мэтанакіраванасцю і адрасатам.

Агульныя парады да падрыхтоўкі прамовыі выступлення з ёю перад аўдыторыяй

1. Дакладна сфармулюйце тэму і асноўную думку выступлення.2. Добра абдумайце структуру прамовы, складзіце яе план.3. Па магчымасці, рабіце спасылкі на выказванні аўтарытэт-

ных асоб.4. Уключайце ў змест выказвання прыклады, доказы, факты,

лічбы, параўнанні.5. Дайце магчымасць слухачам адчуць і зразумець, што яны

разам з вамі паступова «рухаюцца па маршруце» прамовы.6. Не забывайцеся пра эмацыянальнасць выступлення, выка-

рыстоўвайце вобразна-эмацыйныя сродкі.7. Умела карыстайцеся сваімі галасавымі магчымасцямі.8. Сачыце, каб вашы жэстава-мімічныя паводзіны былі лагіч-

на апраўданыя зместам прамовы.9. Рабіце псіхалагічную разрадку для слухачоў: звяртайцеся

да гумару, жартаў, трапных выслоўяў.10. Падрыхтуйце вывады да ўсяго выступлення.11. Падумайце над тымі пытаннямі, якія могуць узнікнуць у

слухачоў у час ці ў канцы выступлення [11, c.88].

190

чиков. Церковь обещала каждому писцу отпущение грехов, пото-му что это была очень тяжёлая и низкооплачиваемая работа. Иумирали они в нищете и от тяжелых болезней.

А в Китае сначала писали на костях животных (XIV в. дон.э.), потом дощечках из бамбука, а 2100 лет назад по приказуимператора были сожжены все книги, чтобы начать писатьна шёлке. Это было дорогое письмо. В 105 г. до н.э. Цай Лун издубовой коры и различных отходов сделал бумагу, за что егосначала назначили министром, а потом обвинили в заговоре, ион покончил жизнь самоубийством. Судьба его творения –бyмаги – была менее трагична: китайские феодалы около пя-тисот лет скрывали его от всего мира. В одной из войн арабывзяли в плен китайских умельцев и наладили с их помощью в Са-марканде производство бумаги. И только через пятьсот летбумагу стали изготавливать в Европе из тряпья. Его сначалазамачивали, потом толкли в ступах, заливали водой и гашенойизвестью, выдерживали сутки, а потом отжимали. Затемопять заливали водой, перемалывали и заливали в деревянныерамы, на которые были натянуты проволочные сетки. Когдавода стекала, массу укладывали на войлок. Несколько слоёв бу-мажной массы, переложенные войлоком, отжимали под прес-сом. После просушки листы покрывали желатином, разглажи-вали и развешивали сушить. На месте прутьев сетки на бумагеоставались просвечивающиеся полосы, на которых рисовали раз-ные рисунки. Эти полосы называются водяными знаками. Онииспользуются для изготовления особо ценной бумаги (денег,ценных документов и т.д.).

Обычно производство бумаги начиналось со строительстваводяной мельницы, потому что для изготовления бумаги надо былоиметь много воды. Бумага была в 6 раз дешевле и легче пергамен-та. (Л.Я.Ковадло)

Тэкст 15

ПЕРВЫЕ ЛЕТОПИСИ И ЛЕТОПИСЦЫ

<...> В самом конце ХI в. во всех славянских странах читалипроизведения киевского князя Владимира Мономаха – внука Ярос-лава Мудрого. Это был князь-воин, князь-миротворец, объединив-ший все русские земли, победивший половцев и прекративший ихнабеги на Русь. Это был и прекрасный писатель, автор «Поучения

48

План аналізу публічнага выступлення

1. Ці ўдалымі былі пачатак і завяршэнне выступлення?2. Наколькі цікавымі былі прыклады, падабраныя прамоўцам?3. Ці адэкватныя гучнасць і тэмп маўлення?4. Ці ўдала выбраў прамоўца стыль выступлення і адпавед-

ныя моўныя сродкі?5. Ці не заўважаны парушэнні літаратурных норм у час выс-

туплення?6. Ці ўклаўся аўтар у адведзены яму рэгламент?7. Ці добра трымаўся перад аўдыторыяй?8. Ці было цікава яго слухаць?9. Ці вылучалася выступленне арыгінальнасцю (у чым выяў-

лялася)?10. Ці зразумелая асноўная думка выступлення?11. Ці была прамова пераканальнай?

М І Н І П Р А К Т Ы К У М

Заданне 1. Перакладзіце тэкст на беларускую мову і запі-шыце яго. Ахарактарызуйце структурную арганізацыю тэкступаводле тэматычнага прынцыпу. Якія формы маўлення ўжы-ты ў тэксце? Падкрэсліце ключавыя словы, якія адлюстроўва-юць тэму тэксту. Растлумачце сэнс назвы тэксту і вызначцеяго асноўную думку. Як вы разумееце сэнс сказа «Там, дзе жы-вой выказалі няўдзячнасць, не прыстала пакідаць і мёртвую сяродтакіх людзей»?

ДЖУЛЬЕТТА БЕЛОРУССКОГО СРЕДНЕВЕКОВЬЯ

Летом 1550 года жители городов, местечек и сёл Королев-ства Польского и Великого княжества Литовского, которые ле-жали на пути от Кракова до Вильно, имели возможность наблю-дать впечатляющее шествие. Внушительный эскорт одетых вчёрное рыцарей сопровождал катафалк, который везли двенад-цать вороных коней. За катафалком на таком же чёрном коне ехалчеловек, лицо которого нельзя было спутать ни с каким другим.Это был король Польский, Великий князь Литовский Сигизмунд IIАвгуст. В глубоком трауре, он был, казалось, безразличен ко всемувокруг, кроме дорогого гроба. В каждом населенном пункте, круп-

189

КНИЖНОЕ СЛОВО В ЖЕМЧУГАХ ХОДИТ

<...> В Африке, в Египте, в болотистых низовьях реки Нил про-израстал высокий, с трёхгранными стеблями, увенчанными боль-шой метёлкой вверху, папирус. Он кормил и одевал людей. Крометого, он давал ценный материал для строительства жилищ, ве-рёвки и другую домашнюю утварь, а позже человечество получилоиз него то, что белорусы называют словом «папера», немцы «па-пир», англичане – «пэйпа», французы – «папье», а русские – «бумага».

Изготовление первого писчего материала было очень трудо-ёмким. Стебель разрубали на куски, их расщепляли на полосы, скла-дывали внахлёст, сверху клали поперёк еще один пласт полос, билиэти пласты молотком, обливали водой и отправляли под пресс. Изпапируса выделялся сок, который склеивал волокна. Потом поли-ровали полученный лист и проклеивали клеем из хлеба, сваренногов воде. Затем опять долго полировали одну сторону пемзой, сло-новой костью или ракушкой.

Полученные листы склеивали в полотнища длиной от 10 до 39 ми скручивали. Эти скрутки называли томами. Для записи поэмы«Одиссея» нужно было около десяти томов-скрутков. Ширинаполотна была около 30 см. Тексты записывались в два ряда. Длинаполотнища делилась на сто (или около ста) страничек. Слова неотделялись. Начало раздела обозначалось окрашенными краснойкраской буквами – инициалами. Отсюда и пошло выражение: «пи-сать с красной строки».

Писали на папирусах тростниковыми палочками, срезанны-ми наискосок с двух сторон и расщеплёнными на конце. Палочкимакали в чернила из сажи и вишнёвого клея. Если ученики допуска-ли ошибку, они слизывали чернила. Красные чернила изготавлива-ли из охры.

Переписыванием занимались рабы. Они писали под диктовкудаже личные письма свободных людей, которые делали толькоприписку к тексту: «Видел». (Л.Я.Ковадло)

Тэкст 14

ТРУДНАЯ СУДЬБА КНИГИ

В Европе сначала книги переписывали монахи в монастырях,а потом в городах появились мастерские пергаментщиков, пере-писчиков, миниатюрщиков (они делали рисунки в книгах), переплёт-

49

ном или маленьком – всё равно, он сходил с коня и шёл рядом скатафалком.

– Это везут тело мученицы-королевы Барбары, – шептались люди.– Краковские паны-магнаты оклеветали её перед народом, а

свекровь, королева Бона Сфорца, извела злой отравой...– И всё только потому, что была Барбара литвинкой, краса-

вицей и любила нашего короля и Великого князя больше жизни...– А когда она умерла, её хотели похоронить в королевской усы-

пальнице на Вавеле, но его величество Сигизмунд Август сказал:«Там, где живой высказали неблагодарность, не пристало остав-лять и мёртвую среди таких людей»...

– Потому и везут на родину, в Вильно...Так рассказывали историю любви и смерти Барбары Радзи-

вилл простые люди, её современники. Они мало в чём ошибались,хотя, конечно же, не знали ещё многих печальных подробностей.(И.Масленицина, Н.Богодзяж)

Заданне 2. Прачытайце выказванне М.Танка: «Кожнаягісторыя – пакуль стане гісторыяй, абапёртай на факты і даку-менты, – пачынаецца з легенды ці казкі». Выкажыце свае раз-важанні з улікам прапанаванай мэты зносін і адрасата. Пра-аналізуйце ўласны тэкст, яго адпаведнасць пэўнай маўлен-чай сітуацыі.

Заданне 3. Пазнаёмцеся з прыведзенымі выказваннямі. Уякіх маўленчых сітуацыях іх дарэчы выкарыстаць? Да кож-нага з выслоўяў падбярыце і запішыце беларускія адпаведнікі(крылатыя словы, прыказкі). Паспрабуйце стварыць камуні-катыўныя сітуацыі суразмоўніцтва (міні-тэксты да 5 сказаў) зужываннем беларускіх прыказак, афарызмаў і інш.

а) Словы, якія нараджаюцца ў сэрцы, даходзяць да сэрца, атыя, што нараджаюцца на языку, не ідуць далей вушэй (Аль-Хурсі);

б) Гаварыць многа і добра ёсць дар вострага розуму, гава-рыць мала і добра ёсць уласцівасць мудраца, гаварыць многа і кеп-ска вызначае дурня, гаварыць мала і кепска ёсць знак вар’яцтва(Ф.Ларашфука);

в) Самыя лепшыя дактары ў свеце – доктар Дыета, доктарСпакой і доктар Весялосць (Дж.Свіфт);

г) Калі хочаш сабраць мёд, не перакульвай вулей (амерыканс-кая прыказка);

д) З аднаго каменя мур не паставіш (балгарская прыказка).

188

нились. Самому древнему скрутку, который дошёл до нас, око-ло 5 тыс. лет. Он найден в одной из могил вместе с другимивещами покойного, захороненными для употребления «на томсвете».

Самая большая библиотека древности находилась в Егип-те, в Александрии. В ней хранились тысячи папирусовых скрут-ков и восковых табличек. Слава об этой библиотеке распрост-ранилась по всему миру и вызывала зависть у соседей. Особенноу жителей города Пергама. Они решили создать бульшую биб-лиотеку, чем в Александрии. Этому хотел помешать царь Егип-та: он запретил вывозить папирус в coceдний Пергам. Тогда ма-стера начали выделывать шкуры так, чтобы на них можно былописать. Они не жалели сил, когда отмачивали шкуры, снимали сних шерсть, мясо и жир, потом сушили, скребли железным но-жом, гладили пемзой, выбеливали мелом или белилами с яичнымбелком. И получили пергамент. Сейчас его можно увидеть набарабанах. В отличие от папируса, на пергаменте можно былописать с двух сторон.

Страницы пергаментной книги разлиновывали оловяннымипалочками (по-белорусски карандаш не случайно звучит как ало-вак), писали же гусиными, ястребиными, утиными, лебедиными,тетеревиными перьями, вырванными из левого крыла птицы, таккак там выгиб перьев наиболее подходил для письма правой рукой.

Чернила тоже стали изготавливать более прочные: из сокачернильных орешков, которые бывают на дубовых листьях, и ка-меди (сока деревьев). Теперь уже ошибку при письме нельзя былослизать языком, надо было использовать для этой цели пемзу ираковину. Возможно, тогда возникла пословица: «Что напи-сано пером, не вырубишь и топором».

Красными чернилами писали названия разделов. Их назы-вали рубриками (лат. ruber – красный).

Книги одевали в богатые кожаные переплёты, оформленныерисунками из серебра или золота с драгоценными камнями. На нихбыли золотые или серебряные застёжки. Вот почему говорили:«Книжное слово в жемчугах ходит». Человек, имевший четыре-пять книг, считался очень богатым, потому что одну книгу мож-но было обменять на табун лошадей, стадо коров, деревню. Что-бы такую книгу не украли, к ней приделывали цепь. (Л.Я.Ковадло)

Тэкст 13

50

Заданне 4. Якія з прыведзеных азначэнняў, выказванняўсуадносяцца са словам мова, якія – са словам маўленне? Аб-грунтуйце свой адказ. Запішыце найбольш поўнае, дакладнае,на вашу думку, азначэнне паняццяў мова і маўленне.

а) ... – мова ў дзеянні, мова ў працы;б) ... – сістэма сродкаў, якія забяспечваюць зносіны (узаеміны);в) ... – працэс выкарыстання моўных адзінак для перадачы

пэўнага зместу;г) ... – найважнейшы сродак зносін паміж людзьмі;д) ... – з’ява сацыяльная (грамадская), ... – з’ява індывідуальная;е) ... – істотная адзнака этнічнага калектыву – народа, нацыі;ж) ... – заўсёды камусьці адрасавана, адбываецца ў пэўных

абставінах;з) ... – сукупнасць лексічных, граматычных і іншых сродкаў

выражэння думак;і) ... – вуснае і пісьмовае валоданне моваю;

Заданне 5. Паразважайце, якія тыпы маўлення (апісанне,апавяданне, разважанне) найбольш характэрны для тэкстаўдакладных навук? Філасофскіх? Гістарычных? Знайдзіцепрыклады такіх тэкстаў, запішыце іх і прааналізуйце.

Заданне 6. Прачытайце прапанаваныя тэксты, вызначцеіх тэмы і асноўныя думкі. Да якога тыпу маўлення належыцькожны з тэкстаў? Абгрунтуйце свае меркаванні. Якія сродкі іспосабы сувязі паміж сказамі выкарыстаны ў тэкстах? Дайцезагалоўкі тэкстам і растлумачце сэнс назвы.

а) Дасягнуўшы паўналецця, юнакi-крывiчане здавалi своеасаб-лiвыя iспыты на мужчынскую сталасць. Ім трэба былопераплысцi хуткую ды глыбокую раку, зрабiць доўгi пешы пераходпраз пушчу, упаляваць тура, мядзведзя або зубра, распалiць у зале-ву вогнiшча, а яшчэ – абавязкова расказаць супляменнiкам пра cвaixпродкаў да пятага калена. Хто не ведаў ix – не меў права зваццамужчынам. Такому чалавеку не давяралi, яго маглi наогул асудзiцьна выгнанне, бо лiчылася, што бяспамятны лёгка зробiццаздраднiкам.

Ці шмат хто з нас, сённяшнiх палачан, нашчадкаў крывiчоў,распавядзе пра свой род няхай не да пятага, а хоць бы да трэцягапакалення?

Дык, можа, паспрабуем адрадзiць гэты звычай у нашых сем’ях?

187

Смоленск, увёз чудотворный крест в Москву. В 1563 году набож-ный и суеверный Иван Грозный забирает с собой реставрирован-ный крест в поход на Полоцк, который в то время принадлежаллитовским безбожным князьям.

А перед этим царь дает обет: в случае успеха возложитькрест на прежнее место – в полоцкий Спасский храм. Так святаяреликвия была возвращена на свою историческую родину. Надозаметить, что служители церкви как зеницу ока берегли свою свя-тыню, поэтому она не попала ни в руки польского короля СтефанаБатория, завоевавшего Полоцк в 1579 году, ни в руки Наполеона.Монахини в 1812 году замуровали его в стене униатского Софийс-кого собора, в котором в то время был крест, и вернули на местотолько после поражения Наполеона.

В Полоцке крест находился до момента воссоединения униа-тов с Русской православной церковью. В 1839 году архиепископВасилий увозит его в Москву и собирает деньги на реставрациюполоцкой реликвии. Но собранные средства пришлось отдать крем-лёвским церквам и литовской епархии. Святыня находилась неко-торое время и в Санкт-Петербурге. И только 26 октября 1841года крест Евфросиньи Полоцкой возвращается в Полоцк, где он ипролежал 87 лет в соборе Спасо-Евфросиньевского монастыря.Директор Белорусского государственного музея Ластовский, сна-рядив экспедицию в 1928 году, нашёл реликвию в местном финот-деле и перевёз его в Минск. Однако крест нигде не выставлялся:Советская власть реквизировала религиозные ценности, и над судь-бой креста повис дамоклов меч.

А через год крест Евфросиньи Полоцкой вывезли в Могилёв –этот город предполагалось сделать столицей Беларуси. Так и ле-жал он до начала войны в комнате-сейфе местного обкома и гор-кома партии. По словам бывшего директора могилёвского музея,в 1941 году немцы вскрыли сейф – и крест бесследно исчез. Воз-можно, его увезли в Германию. Ученые приняли эту версию, но,согласитесь, в ней есть много сомнений. (Т.Тиборовская)

Тэкст 12

КНИЖНОЕ СЛОВО В ЖЕМЧУГАХ ХОДИТ

Существовали специальные глиняные сосуды для храненияпапирусных скрутков. Они назывались библиотеками. Влага ижучки уничтожили много скрутков, но некоторые из них сохра-

51

Кім былi вашы дзяды, прадзеды? Якая памяць засталася ад ix?Беражыце старыя дакументы. Занатуйце ацалелыя iмёны,

даты, усе звесткi пра свой род. Некалi гэтыя запicы будуць з гона-рам працягваць вашы дзецi i ўнукі.

Сёння радавод шмат у каго можа атрымацца вельмiкаpoткім, але – паверце – усё адно адбудзецца дзiва: дзяды пач-нуць дапамагаць вам. (У.Арлоў)

б) Князь вярнуўся да думак пра набалелае: дзе будаваць ўма-цаванне, на месцы якога крыху пазней можна будзе i горад закласцi.Надта ж небяспечныя ў яго зараз суседзi, надта сквапныя. Чуцьшто – пасылаюць свае дружыны рабаваць чужыя мясцiны. Усёвынiшчаюць, усё выпальваюць. Ой як трэба знайсцi такое месца,каб адначасова было i заставай на шляху шматлiкiх чужынцаў, iпортам на шырокай i свавольнай рацэ. <...>

– Мы, княжа, знайшлi месца. Мясцiна самая што нi на ёсцьпадыходзячая. Круча высачэнная, ад paкi не падступіцца. З друго-га боку ручай адрэзаў тую кручу, i атрымалася нiбы гняздо. Толькiтам i будавацца...

– Добра, хлопцы, добра, калi так... Вядзiце. На месцы і паг-лядзім.

Праз пару дзён дружына князева аглядала прапанавануюмясцiну i ўсе адназначна пагадзiлiся: для ўмацавання месца на-дзвычай падыходзячае.

Сталі будаваць сабе xaціны ды гаспадарчыя будынiны, а ва-кол, па старадаўнiм вайсковым звычаi, абнеслi невялiчкае пакуль штопаселiшча высачэнным дубовым частаколам. Калi ў каго пыталiсяў тых мясцiнах, куды ён ідзе, цi адкуль вяртаецца, то звычайна казалi –«з гарадні». Пазней стаў там горад, якi так i назвалі – Гародня, апотым у Гродна перайначылі. (Паводле А.М.Ненадаўца)

в) Крыж мае шэсць канцоў-промняў, што сiмвалiзуе створа-ны Богам за шэсць дзён свет.

Такая форма крыжа, дарэчы, нiколi не была на ўсходнесла-вянскiх землях пераважнай i найчасцей сустракалася на абшары,населеным пpoдкамі сучасных беларусаў.

Вышыня рэлiквii каля 52 сантыметраў; даўжыня верхняепапярэчкi – 14, нiжняе – 21, таўшчыня – 2,5. 3верху i знiзу дрэвазакрывалi дваццаць дзве залатыя пласткi з каштоўнымi камянямi,apнаментамі i дваццаццю эмалевымi абразкамi, якiя нiчым несаступаюць сусветна вядомым вiзантыйскiм эмалям.

186

лебавшись, сняла пуленепробиваемый жилет, посчитав, что он еёполнит. Простительное в иной ситуации проявление чисто жен-ского тщеславия на этот раз стало фатальным.

Беант Сингх и Сатвант Сингх стояли на одном из постов,расположенных вдоль дорожки, ведущей из резиденции премьер-министра к её офису. Именно туда и направлялась в сопровожде-нии охраны Индира Ганди. Подойдя к охранникам-сикхам, она при-ветливо улыбнулась. Выхватив пистолет, Беант Сингх триждывыстрелил в премьер-министра. Одновременно Сатвант Сингхпрошил тело Индиры Ганди автоматной очередью. (Из книги «Па-лачи и киллеры: Наёмники, террористы, шпионы, профессиональ-ные убийцы»)

Тэкст 11

ТАЙНА ЗОЛОТЫХ ПЛАСТИН

<...> Восемьсот лет назад создал Лазарь Богша чудный на-престольный крест – ценнейший памятник письменности. На нёместь надпись мастера, которая гласит: «Господи! Помоги рабутвоему Лазарю, наречённому Богши, сделавшему Крест сий Церк-ви Святого Господа и Евфросиньи». На боковых пластинах напи-сан большой текст с уникальными историческими сведениями, чтоуже само по себе – большая редкость для того времени. «...Свя-тое дерево бесценно. Окова же его – золото и серебро, и жемчуг –на сто гривен...» До нашего времени не дошло никаких сведений остоимости драгоценных металлов и камней. И этот источникинформации во вкладной грамоте – единственный. Можно толь-ко предполагать, какой необычайно большой была стоимость ра-боты мастера и материалов, раз о ней сообщается.

Есть в тексте и заклятие, которое запрещает выносить,пpoдaвать или отдавать крест из монастыря: «...Кто же осме-лится совершить такое... властелин, либо князь, либо епископ,либо игуменья, либо другой какой человек, да будет на нём этопроклятие. Евфросинью же, рабу Христову, заказавшую этоткрест, ждет жизнь вечная со всеми святыми». Но даже этострашное по тем временам традиционное заклятие не помога-ло, хотя его очень боялись. Крест неоднократно вывозился запределы церкви. За него воевали иезуиты, католики с православ-ными. В XІІІ веке смоленские князья, завоевав Полоцк, вывезлиего в Смоленск. В 1514 году великий князь Василий ІІІ, завоевав

52

На вepxнix канцах крыжа майстар змясцiў паясныя выявыХрыста, Багародзiцы i Iaaнa Папярэднiка. У цэнтры нiжняга пе-ракрыжавання – чацвёра евангелiстаў: Iaaн, Лука, Марк i Мацвей,на канцах – архангелы· Гаўрыiл i Мiхаiл. Унiзе – патроны (нябес-ныя апекуны) заказчыцы i яе бацькоў: святыя Eўфрасiння Алек-сандрыйская, Георгiй i Сафiя. На адвароце размешчаныя выявыайцоў царквы Iaaнa Залатаслова, Васiля Вялікага, Грыгорыя Ба-гаслова, апосталаў Пятра i Паўла, а таксама святых Стэфана,Дзiмiтрыя i Панцялеймана. Над кожным абразком частковагрэцкiмi, частковa славянскiмi лiтарамi зроблены надпiс.

У сярэдзiне крыжа ў пяцi квадратных падпiсаныx гнёздахзнаходзiлiся рэлiквii: кавалачкi Кpыжа Гасподняга з кроплямiІcусавай крыві, драбок каменю ад дамавіны Багародзіцы, часткiмошчаў святых Стэфана i Панцялеймана ды кроў святогаДзiмiтрыя. 3 бакоў Богша абклаў дрэва дваццаццю срэбнымi з па-залотай i пласткамі, а брыжы пярэдняга боку абвёў шнуркомжэмчугу.

Найкаштоўнейшымi з пакладзеных у гнёзды хрысцiянскiхрэлiквiй з’яўлялiся часцiнкi Святога Дрэва – крыжа, на якiм, ра-туючы чалавецтва, сустрэў cмерць Іcyc Хрыстос. Паводле заду-мы Еўфрасiннi, святыня павінна была вечна «жыватварыць» душыпалачанаў і ўсіх жыхароў роднай зямлі. (У.Арлоў)

г) Беларусь можна назваць «зямлёю пад белымі крыламі». <...>Да пэўнай ступені бусел – сімвал Беларусі. Ёсць, вядома, дац-

кія буслы, апетыя Андэрсенам, ёсць буслы і ў іншых заходніх краі-нах. Ёсць яны і на поўдні. Але на ўсход ад Беларусі, калі не лічыцьсярэднюю Азію, яны ўжо амаль не водзяцца. Так што нават ціка-ва, а хто там прыносіць у дом дзяцей.

Вось так і планіруюць, планіруюць буслы. Ветразі іхнія рас-крылены над дрэвамі, пушысты хвост, як веерам, накрыў выцяг-нутыя ногі. А мне пад іхні палёт асабліва добра думаецца пра Бе-ларусь, нашу з вамі радзіму. І для вас я і хачу, наколькі хопіць маіхведаў і здольнасцей, расказаць пра яе.

Па-першае, чаму «Беларусь»? Ёсць некалькі варыянтаў па-ходжання гэтай назвы. Прывяду два з іх.

Першы: белыя адзенні даўніх вясковых людзей, белыя іхніяваласы, белы колер скуры.

Другі. А ён аніяк не супярэчыць з першым. Калі на нашы ста-ражытныя славянскія землі прыйшлі татара-манголы – здолеліадбіцца ад іх амаль адны толькі мы. Паў Уладзімір, Разань, Кіеў.

185

вы – её волосы. Зелёный дёрн, тундровые мхи – её кожа. Нельзя де-лать больно Земле, нельзя её ранить...». «Дикое суеверие», – отмах-нулись наши современники, учившие высшую математику в инсти-тутах. И приехали в тундру на вездеходах и тракторах. А теперьмы хватаемся за голову: оказывается, северная природа очень ра-нима. Там, где один раз прошёл вездеход, вскоре возникает страш-ный овраг – незаживающая рана Земли... Между тем саамы зналиэто всегда. И в просторах северной тундры от века уживались другс другом Земля, олени и человек. И что с того, если закон этой жиз-ни был записан не на языке формул, а на языке мифа?

Есть такая хорошая поговорка: кто выстрелит в Прошлоеиз пистолета, в того Будущее выстрелит из пушки... (М.Семёно-ва. Из книги «Быт и верования древних славян»)

Тэкст 10

Индира Ганди не сомневалась, что её жизнь в опасности.Премьер-министру не раз предлагали убрать из личной охраны всехсикхов, но эта мера предосторожности, по-видимому, показаласьглаве правительства излишней.

Беант Сингх в охране служил премьер-министру около десятилет и сопровождал Индиру Ганди в нескольких поездках за границу. Ноона не знала о том, что Беант Сингх имел тесные связи с группойсикхских экстремистов – с теми, кто поклялся отомстить за осквер-нение «Золотого храма». Неудивительно, что этот человек оказалсясамой подходящей кандидатурой на роль убийцы Индиры Ганди.

Религиозный фанатизм оказался сильнее личной преданности:Беант Сингх согласился выполнить задание заговорщиков. Он на-шёл соучастника в лице Сатванта Сингха, молодого полицейского,недавно зачисленного в службу безопасности премьер-министра.

Индира Ганди понимала, что её жизни угрожает опасность.30 октября 1984 года, за день до гибели, она говорила: «Сегодня яжива, а завтра, может быть, и нет... Но каждая капля моей кро-ви принадлежит Индии». Это были слова, произнесенные муже-ственным и благородным человеком.

На утро 31 октября у премьер-министра была запланирова-на встреча, которой Индира Ганди ожидала с особым удоволь-ствием, – телеинтервью с известным английским писателем, дра-матургом и актёром Питером Устиновым. Она долго выбираланаряд, остановилась на шафранового цвета платье, которое поеё мнению должно было эффектно смотреться на экране. Поко-

53

Да Ноўгарада захопнікі не дайшлі толькі таму, што пачалісядажджы.

Мы – адбіліся. І менавіта таму мы «белая», «чыстая ад на-шэсця татараў» Русь. А гэта да шмат чаго абавязвае. І вы заўсё-ды памятайце гэта. (У.Караткевіч)

Заданне 7. Змадэліруйце і апішыце любую жыццёвую сіту-ацыю, ужываючы ў тэксце сказы апавядальнага, пабуджаль-нага і пытальна-рытарычнага характару. Паспрабуйце што-раз адрэдагаваць тэкст так, каб ён адпавядаў розным тыпаммаўлення.

Заданне 8. Прачытайце зачын тэксту пра містычную не-знаёмку і, назваўшы яе, працягніце гістарычны аповед. Даякога тыпу маўлення можна аднесці ваша паведамленне? Ар-гументуйце свае меркаванні.

ХТО ЯНА, МІСТЫЧНАЯ НЕЗНАЁМКА?

Чатыры з паловай стагоддзі жыве легенда аб Чорнай даме. Іў нашы дні вераць у прывід Нясвіжскага замка: сцвярджаюць, штороўна ў 15 хвілін а першай гадзіне ночы таямнічая жаночая по-стаць пачынае абход пакояў. Яна стогне, усхліпвае, плача па сваімрана загубленым жыцці і вялікім каханні, а ў 15 хвілін а пятайгадзіне раніцы вяртаецца ў сховішча – вялізныя падзямеллі сашматлікімі хадамі, якімі карысталіся ў часы сярэдневякоўя.

Нясвіжскі замак – месца гістарычнае, і гераіня нашага па-дання таксама існавала рэальна. (К.Шышыгіна-Патоцкая)

Заданне 9. Адпраўляючы на вайну або ў далёкую дарогусваіх родных, славянкі яшчэ ў Х ст. вешалі ім на шыю «абярэ-гу» – мяшочак з роднай зямлёй. Растлумачце, чаму зямлі нада-валася такое значэнне. Аформіце свае меркаванні ў пісьмовайформе, вызначце і абгрунтуйце тып тэксту.

Заданне 10. На падставе прапанаваных выказванняў сфар-мулюйце тэму прамовы і коратка ахарактарызуйце аўдыто-рыю, якой можна было б адрасаваць гэтае выступленне. Адз-начце фанетычныя, марфалагічныя і сінтаксічныя адметнасцібеларускай мовы.

184

<...> Иногда говорят, будто о славянском язычестве почтиничего неизвестно. На самом деле так считают лишь те, комулень было прочесть книги учёных – археологов, этнографов, исто-риков религий, специалистов по верованиям древних славян и смеж-ных с ними народов. А ведь эти учёные уже не первое столетиерасшифровывают старинные рукописи, истолковывают обряды,объясняют археологические находки. В научных библиотеках мож-но найти великое множество книг, в которых эти учёные расска-зывают о том, что им удалось выяснить. Одна беда, учёные чащевсего пишут свои книги для таких же, как они сами, специалис-тов: большинству обычных читателей их очень сложно понять.К сожалению, нет о славянском язычестве просто и доступнонаписанных книг, подобных тем, какие посвящены древнегрече-ской, древнеримской и иным мифологическим системам.

Однако древняя религия наших предков, которую некоторыесчитают забытой, до сегодняшнего дня продолжает жить в на-ших повседневных обычаях. Доказательства? Сколько угодно.

Спросим себя, к примеру: почему нельзя здороваться за рукучерез порог? Почему на свадьбе разбивают тарелку? А почему,вселяясь в новый дом, первым в него впускают кота? Многие чи-татели сейчас ответят: на счастье. Но разве это объяснение? Аведь все перечисленные обычаи как раз оттуда, из наших языче-ских времён. Там, в этом загадочном и необыкновенно интересноммире, коренится наше мировоззрение. Неужели же справедливо,что мы во всех подробностях изучаем египетских, греческих, рим-ских Богов, а своих не знаем даже, как звать?..

Нередко слышишь: а для чего? На что нам Перун и Сварог,Водяные и Лешие, когда вокруг компьютеры и космические кораб-ли? Поставим вопрос по-другому: в чём основное достоинствохорошего современного компьютера? Это – бездонная память,наполненная информацией, плюс способность с нею управляться.Компьютер прекрасно помнит, над чем трудился его электрон-ный разум и вчера, и позавчера.

Годится ли человечеству быть глупее машин и не помнить,откуда оно родом?

А кроме того, учёные не сомневаются: в эпоху, когда склады-вались мифы, люди умели думать нисколько не хуже, чем теперь.Просто они думали и выражали свои познания на другом языке – наязыке мифа. Вот один пример. Много столетий живёт на севереЕвропы, в тундрах Кольского полуострова, такой народ – саамы.

«Земля – живое существо, – говорили саамы. – Деревья и тра-

54

а) Пройдзенае народам – гэта не баласт, які абцяжарвае да-лейшы рух і які таму можна скінуць з сябе. Гістарычны вопыт –гэта адна з тых неабходных для народа ношаў, з якой ён бярэ пат-рэбныя для поступу наперад жыццёвыя рэсурсы. (М.Ермаловіч)

б) Гісторыя не пераробліваецца, не перапісваецца, нават непераасэнсоўваецца, – а падагульняецца, штораз на новым, бага-цейшым грунце. (П.Васючэнка)

Заданне 11. Прачытайце ўважліва тэкст «Нясвіжскі пала-цава-паркавы комплекс» (гл. Дадатак 1, тэкст 1). Назавіце фор-му і тып маўлення, адзначце іх адпаведныя моўныя сродкі, асаб-лівасці. Зрабіце вусны пераказ тэксту. Якая інфармацыя быладля вас невядомай? Звярніце ўвагу на дзівацтвы Радзівілаў-скай магнацкай рэзідэнцыі. Раскажыце, што вам вядома праверсіі паходжання Радзівілаў.

Заданне 12. Прачытайце фрагмент наступнага тэксту і пра-цягніце думку сучаснага даследчыка гісторыі Вітаўта Чаропкі,паразважайце над узнятай у тэксце праблемай. Складзіце і за-пішыце невялікае паведамленне пра гістарычную асобу (па-дзеі) беларускай мінуўшчыны ці сучаснасці. Дакажыце, штогэта тэкст. Прааналізуйце моўныя сродкі, якія забяспечваюцьзвязнасць і адзінства тэксту, вызначце яго тып, мэтанакірава-насць і адрасата.

Гісторыя не канае ў нябыт. Яна жыве з народам у яго падан-нях, спевах, культуры, памяці. Подзвігі і дзеянні продкаў натхня-юць іхніх нашчадкаў. І ў суровы для народа час у гісторыі сваёй ёншукае духоўныя сілы. Ці не пра гэта сведчыць ...? (В.Чаропка)

Заданне 13. Уявіце, што вам даручылі скласці для тэлеві-зійнага рэкламнага роліка сціслы тэкст, які прапагандуе пра-гляд пэўнага гісторыка-дакументальнага кінафільма. Як аў-тар рэкламнага тэксту, прадумайце сюжэт кінафільма і дайцеяму назву. Складзіце і запішыце невялікае рэкламнае паведам-ленне. Паразважайце, ці эфектыўныя з мэтай паспяховай рэк-ламнай камунікацыі ўжытыя вамі моўныя сродкі? Увогуле, ціёсць абмежаванне ў структурнай арганізацыі мовы рэкламныхпаведамленняў? Чаму?

183

дящий солнечный склон у берега реки или озера – и строились,не особо опасаясь внешних врагов. Об основных принципахвыбора местa для поселения рассказано в одноимённой главе.

Раскапывая поселения славян, живших когда-то в Днепров-ской лесостепи, учёные натолкнулись на остатки множества по-луземлянок, примерно на метр вкопанных в землю. Расчищая их,исследователи пришли к выводу, что перед ними скопление инди-видуальных домов, соединённых внутренними переходами – своегорода полуподземными крытыми коридорами. Казалось, была най-дена блестящая иллюстрация к сообщению византийского авто-ра, писавшего, что местные жители устраивали в своих жили-щах много выходов на случай неожиданной опасности. Такие по-селения стали называть «ульями», их описания можно встретитьв научной и научно-популярной литературе, издаваемой в нашейстране в 30 – 40-е гг. ХХ века. И лишь потом выяснилось, что этоошибка. Дополнительные исследования выявили: не было сложнойсистемы переходов, не было «улья». То, что приняли за коридоры,ведшие из дома в дом, на поверку оказалось остатками полуземля-нок, выкопанных в разное время и перекрывавших одна другую...

В глубокой древности предки славян действительно жили родо-выми «гнёздами», то есть маленькими поселениями, в каждом изкоторых обитал один род – большая семья из нескольких поколений (онём подробно рассказано в разделе «Мой род – моя крепость»). Пер-воначально все члены рода – по мнению учёных, человек пятьдесят-шестьдесят во главе со старейшиной –жили в одном большом доме,который одновременно служил и хлевом, и складом, и мастерской, ихозяйственным помещением. Понятно, что площадь его была велика –около 500 квадратных метров. Такие дома в разное время строили(а кое-где и сейчас ещё строят) все народы Земли. Однако жизнь нестояла на месте: к началу нашей эры значение индивидуальной семьивнутри рода существенно возросло, отдельные семьи стали стро-ить собственное жильё, покидая клетушки внутри большого дома,так что постепенно тот потерял функцию основного жилища,оставшись «общинным домом» для собраний и совместных работ, ажилые дома и хозяйственные постройки располагались вокруг. (М.Се-мёнова. Из книги «Быт и верования древних славян»)

Тэкст 9

КТО ВЫСТРЕЛИТ В ПРОШЛОЕ ИЗ ПИСТОЛЕТА...

55

Тэма 6. КАМУНІКАТЫЎНЫЯ ЯКАСЦІ МАЎЛЕННЯ

Культура маўлення азначае свядомыяадносіны не толькі да зместу, але і даформы выказвання.

А.Падлужны

У жыцці чалавека, грамадства мова выконвае надзвычай важ-ную ролю. Праз мову мы пазнаём сябе і Сусвет, і менавіта па тым,як чалавек валодае мовай, можна меркаваць пра яго культурны ўзро-вень, эрудыцыю, унутраны свет. Культура маўлення прадугледж-вае сукупнасць такіх якасцей маўлення, якія ў пэўнай сітуацыізносін пры выкананні сучасных моўных нормаў і этыкі зносін даз-валяюць забяспечыць найбольшы эфект у дасягненні пастаўленыхкамунікатыўных задач. Такія якасці называюць камунікатыўнымі.

Тэрмін «культура маўлення» мае два значэнні: 1) сістэма ка-мунікатыўных якасцей маўлення (правільнасць, дакладнасць, ла-гічнасць, чысціня, дарэчнасць, выразнасць, багацце); 2) вучэннепра сістэму камунікатыўных якасцей маўлення.

Асновай маўленчай культуры з’яўляецца правільнасць маўлен-ня. Уменне адрозніваць правільнае і няправільнае непасрэдна звя-зана з паняццем моўнай нормы. Моўныя нормы – замацаваныя ўмаўленчай практыцы правілы вымаўлення, словаўжывання, пабу-довы сказаў і тэкстаў. Моўныя нормы прадугледжваюць пэўнуюсістэму камунікатыўных якасцей маўлення:

Сцісласць

Выразнасць

Дарэчнасць

Правільнасць Дакладнасць

Камунікатыўныяякасці маўлення Лагічнасць

Багацце Чысціня

182

ни кольчуг IХ – ХIII веков, из них сорок целых. Таким количе-ством находок не располагает ни одна из стран западной Ев-ропы.

Многие кольчуги найдены на местах древних битв, какие-тозатерялись в руинах сгоревших городов, часть была брошена вовремя бегства: из летописей известно, что отступающее войскобросало буквально всё, что мешало уносить ноги, нередко являясьдомой «в исподнем» и босиком. Иные кольчуги найдены в древнихмогилах на телах погребённых витязей и вождей. Такие кольчугипорой со временем отвердевали, превращаясь в своего рода «скуль-птурные отпечатки» усопших воителей.

Кусочки кольчужной ткани, отдельные колечки находят по-рой и в женских могилах. Эти женщины совершенно не обяза-тельно были воительницами. По мнению учёных, фрагменты коль-чуг представляли собой мужской заупокойный дар любимой под-руге: точно так же в мужских погребениях нередко находятженские бусы.

Мастера-кузнецы составляли кольчуги не менее чем из двад-цати тысяч колец от 6 до 13 мм в поперечнике, при толщине про-волоки 0,8 – 2,0 мм. Шестьсот метров проволоки требовалось дляизготовления всего одной «железной рубашки». Кольца обычнобывали одинакового диаметра; лишь в позднем средневековье сталисочетать кольца разной величины, прикрывая наиболее уязвимыечасти тела мелким плетением. (М.Семёнова. Из книги «Быт и ве-рования древних славян»)

Тэкст 8

ДРЕВНЕЙШИЕ ПОСЕЛЕНИЯ

Поселения, свойственные тому или иному народу, как и жи-лища, изменяются и развиваются в зависимости от географиче-ской среды, от плотности населения и от стадии общественногоразвития, переживаемой данным народом. И конечно, надо учи-тывать «ocвящённые временем» традиции, зачастую сохраня-ющие очень древние формы, уже, казалось бы, не соответству-ющие изменившимся условиям жизни. Согласно археологическимданным, в первой половине I тысячелетия нашей эры предки сла-вян почти не строили укреплений. Большинству селений более чемдостаточной защитой служили труднопроходимые леса и боло-та. Как пишут историки, древние племена облюбовывали подхо-

56

1) Правільнасць маўлення – галоўная камунікатыўнаяякасць, таму што перш за ўсё правільнасць маўлення забяспечваеяго ўзаемазразумеласць і адзінства. Сутнасць правільнасці маўлен-ня – у адпаведнасці яго моўнай структуры тым нормам і правілам,якія дзейнічаюць у мове.

Існуюць асноўныя віды норм і адпаведных ім правіл.

2) Дакладнасць маўлення прадугледжвае строгую адпавед-насць паміж агульнапрынятым значэннем слова (звароту) і яго пры-мяненнем у моўнай практыцы. Маўленне дакладнае, калі словы іфразеалагізмы ўжыты з уласцівым ім значэннем. Недакладна вы-карыстанае слова (фразеалагізм) выклікае няправільнае ўспрыман-не тэксту, скажае сэнс выказвання. Варта нагадаць у аспекце дак-ладнасці маўлення параду вядомага рускага адваката П.С.Парахоў-шчыкава: «...не так гаварыце, каб вас мог зразумець, а так, каб незмог не зразумець вас суддзя». Хоць гэта парада была выказанасудовым аратарам, думаецца, яна застаецца дастаткова актуальнайдля маўлення ў розных жыццёвых сітуацыях.

Існуюць наступныя лінгвістычныя ўмовы, якія дапамагаюцьзрабіць мову больш дакладнай:

• правільнае ўжыванне мнагазначнага слова;• размежаванне паронімаў і правільнае іх ужыванне;• умелы выбар з сінанімічнага рада неабходнай моўнай адзінкі;• ужыванне ўстойлівых словазлучэнняў у адпаведнасці з нор-

мамі мовы.

3) Лагічнасць маўлення – правільнае, паслядоўнае і несупя-рэчлівае злучэнне слоў у сказах, сказаў і частак у выказваннях.Лагічнасць грунтуецца на ўзаемасувязі кампанентаў маўлення:

Нормы Правілыакцэнталагічныя націскуарфаэпічныя маўленнялексічныя ужывання слоўфразеалагічныя устойлівых спалучэнняў слоўсловаўтваральныя утварэння слоўмарфалагічныя утварэння граматычных формаўсінтаксічныя аб’яднання слоў у словазлучэнні і сказыарфаграфічныя напісання слоўпунктуацыйныя пастаноўкі знакаў прыпынкустылістычныя ужывання моўных сродкаў

181

В глубочайшей древности человечество не знало защитныхдоспехов: первые воины шли в бой нагими. С другой стороны, вомногих главах этой книги уже говорилось о непререкаемой силетрадиций: считалось, что праотеческие порядки завещаны чело-вечеству непосредственно самими Богами, а значит, обсуждениюи тем более нарушению не подлежат. Однако история никогда нестояла на месте, технический прогресс двигался своим чередом.Со временем воины надели одежду и начали употреблять всевоз-можные защитные приспособления. При этом праотеческий за-кон, предписывающий в сражении наготу, отнюдь не был забыт.Уйдя из повседневной воинской жизни, он остался «на крайний слу-чай», для последнего смертного боя, когда наш далёкий предок ужене заботился о сбережении жизни и помышлял лишь о том, что-бы достойно принести себя в жертву Перуну, покровителю вои-нов. Свидетельства тому сохранили иностранные хроники, авто-ры которых имели дело с воинами-славянами – и как противники,и как союзники.

«Панцирей они никогда не надевают, – пишет византийскийхронист VI века. Обратим внимание на следующие слова: – Иныеже не носят ни рубашек, ни плащей, а одни только штаны, и втаком виде идут на сражение с врагами...»

А вот как описывает «дела давно минувших дней» датскийписатель, живший в ХII веке. По его словам, «при рукопашном боеславяне перебрасывают свои щиты за спину... и с открытой гру-дью, выставляя всё тело на раны, с мечом в руках бросаются наврага...». 3аметим, что здесь идёт речь не о событиях ХII века, ао гораздо более ранних.

Согласимся – вид такого воина, исполненного презрения ксмерти и чувствующего за собой исполинские тени Богов, мог за-ставить попятиться какого угодно врага... <...>

Только вот назывались ли тогдашние кольчуги «кольчугами»?Это слово впервые упоминается в письменных источниках XVI века.В интересующую нас эпоху бытовало иное название – «броня коль-чатая». Что же касается слова «броня», языковеды расходятсяво мнениях. Некоторые полагают, что оно заимствовано из гер-манских языков, где существовало сходное слово с тем же значе-нием. Их оппоненты пишут, что славянская и германская «брони»просто родственны одна другой. Кто прав – не нам судить.

На территории Древней Руси археологами найдены более сот-

57

любое выказванне выцякае з папярэдняга і рыхтуе да ўспрыманнянаступнага. Захаванне лагічных законаў забяспечвае камфортнасцьумоў моўнага ўзаемадзеяння, калі абодва субяседнікі прытрымлі-ваюцца пэўных, існуючых у грамадстве норм камунікацыі.

Мяркуюцца наступныя ўмовы лагічнасці:• дакладнае словаўжыванне;• правільны парадак слоў;• правільны выбар патрэбнай сінтаксічнай канструкцыі;• правільнае выкарыстанне займеннікаў 3-й асобы: Пастухі

позна прыгналі кароў. Яны ў той час былі ўжо п’янымі (пастухі цікаровы?).

4) Чысціня маўлення прадугледжвае адсутнасць беспадстаў-на ўжытых моўных адзінак, неўласцівых беларускай літаратурнаймове.

Засмечваюць маўленне без патрэбы ўжытыя такія моўныясродкі, як запазычаныя словы, дыялектызмы, жарганізмы, словы-паразіты, моўныя штампы і канцылярызмы, абразлівыя, прастамоў-ныя звароты і параўнанні. Так, класік беларускай літаратуры, адзінз заснавальнікаў сучаснай беларускай літаратурнай мовы, ЯкубКолас адзначаў пра неабходнасць вялікай асцярогі пры запазычанніслоў з іншых моў: «...трэба добра абшарыць кішэні сваёй памяці...».

5) Маўленне выразнае, калі яно пабудавана так, што асаблі-васцямі сваёй структуры, падборам моўных сродкаў уздзейнічаене толькі на свядомасць, але і на пачуцці чалавека. Выразнасцьмаўлення ў кожным стылі мае свае асаблівасці. Так, у афіцыйна-справавым і навуковым стылях выразнасць маўлення ствараеццаза кошт дакладнага ўжывання слоў, правільнай пабудовы сказаў іінш. Найбольш ярка праяўляецца выразнасць маўлення праз раз-настайныя выяўленчыя сродкі (эпітэты, метафары, параўнанні іінш.) у мастацкім, гутарковым і публіцыстычным стылях.

6) Багацце (разнастайнасць) маўлення – камунікатыўнаяякасць, якая выражае максімальную насычанасць маўлення разна-стайнымі моўнымі сродкамі без іх нематываванага паўтору. Маў-ленне тым багацейшае, чым радзей сустракаюцца ў ім адны і тыяж адзінкі (словы, спалучэнні слоў, сінтаксічныя канструкцыі). Пад-лічана, што актыўны лексічны запас чалавека ўключае каля 10 – 15тысяч слоў.

180

утвердиться ей не дано: вновь и вновь торжествуют Солнце,Жизнь и весна... (М.Семёнова. Из книги «Быт и верования древнихславян»)

Тэкст 6

ИМЯ

Знакомясь, мы очень редко говорим прямо: «Я такой-то»,«Моё имя такое-то». Это необъяснимым образом звучит как-тонеловко, и чаще мы представляемся как бы иносказательно: «Менязовут»... Почему так?

Древние люди считали имя важной частью человеческойличности и предпочитали хранить его в тайне, чтобы злой кол-дун не сумел «взять» имя и использовать для наведения порчи(подобно тому, как использовали для этого остриженные воло-сы, клочки одежды, выкопанные куски земли со следами на нейи даже сор, выметенный из избы). Поэтому в древности на-стоящее имя человека обычно было известно только родите-лям и нескольким самым близким людям. Все остальные звалиего по имени рода или по прозвищу, как правило носившему ох-ранительный характер: Некрас, Неждан, Нежелан. Подобныеимена-прозвища должны были «разочаровать» болезни исмерть, заставить их искать «более достойную» поживу в дру-гих местах. Так поступали не только славяне. Например, кра-сивое турецкое имя Йылмаз означает «то, что не нужно дажеи собаке»...

Язычник ни под каким видом не должен был говорить: «Я –такой-то», ведь он не мог быть до конца твёрдо уверен, что егоновый знакомый заслуживает полного доверия, что он вообще че-ловек, а не злой дух. На первых порах он отвечал уклончиво: «Меняназывают...» А ещё лучше, если даже и это произносил не он сам,а кто-то другой. Всем известно, что по правилам хорошего тонадо сих пор считается предпочтительным, чтобы двоих незнако-мых людей представлял друг другу кто-нибудь третий.

Вот из какой дали времён пришёл этот обычай. (М.Семёно-ва. Из книги «Быт и верования древних славян»)

Тэкст 7

КОЛЬЧУГА

58

7) Дарэчнасць маўлення грунтуецца на такім падборы і ар-ганізацыі моўных сродкаў, якія адпавядаюць тэме паведамлення,яго лагічнаму і эмацыянальнаму зместу, мэце і ўмовам зносін, скла-ду слухачоў ці чытачоў. Дарэчнасць як бы рэгулюе ў канкрэтнаймоўнай сітуацыі змест дакладнасці, чысціні і выразнасці.

8) Сцісласць (лаканічнасць) маўлення. Сутнасць яго ў тым,што ў працэсе маўлення камунікант адбірае найбольш рацыяналь-ныя, зручныя і трапныя для зносін сродкі. Тэкст скарачаецца, аленязменнай, поўнай застаецца яго інфарматыўнасць. Такім чынам,сцісласць, або эканамічнасць маўлення не супярэчыць патрабаван-ню яго паўнаты. Антычны аратар Цыцэрон сцвярджаў, што «вялі-кае дасягненне аратара – не толькі сказаць пра тое, што неабходна,патрэбна, але і не сказаць таго, што непатрэбна».

М І Н І П Р А К Т Ы К У М

Заданне 1. Вам вядома, што маўленчая культура – уменнепрыгожа, інтэлігентна, дарэчна і лаканічна гаварыць – важ-ная ўмова для дасягнення прафесійнага поспеху. Уявіце, штовы пасля заканчэння ВНУ працуеце дырэктарам гісторыка-археалагічнага (краязнаўчага) музея, Цэнтра гістарычных дас-ледаванняў і інш. У названай установе ёсць вакантнае месца, івам як кіраўніку неабходна пагутарыць з 3-4 прэтэндэнтамі нагэтае месца. Самастойна вызначце ролевыя пазіцыі прэтэндэн-таў на вакансію, напрыклад: студэнт, настаўнік гісторыі, на-вуковы супрацоўнік і г.д. Складзіце вусна дыялог у парах. Выз-начце тып і стыль маўлення. Прааналізуйце тэкст прамовы зпункту гледжання захавання норм правільнасці маўлення, ягодакладнасці, лагічнасці, дарэчнасці і інш. Якія камунікатыў-ныя якасці маўлення найбольш праяўляюцца ў дадзенай ка-мунікатыўнай сітуацыі? Абгрунтуйце свой адказ.

Заданне 2. Вызначце, якія з прыведзеных плеанастычныхсловазлучэнняў замацаваліся ў мове, а якія супярэчаць моў-най норме. Вызначце тып моўнай нормы і ўласцівую камуні-катыўную маўленчую якасць. Адрэдагуйце пісьмова няпра-вільныя словазлучэнні.

Народная дэмакратыя, патрыёт сваёй радзімы, экспанаты вы-ставы, свабодная вакансія, народны фальклор, аўтабіяграфія жыц-

179

Жизнь древнего человека далеко не всегда была лёгкой. Слу-чались и горести, и несчастья, наводившие на мысль о злыхсверхъестественных существах, стоящих за ними. Ведь и сегод-ня подобные мысли нас не минуют! У западных славян такимвоплощением зла был Чернобог: это имя поистине говорит самоза себя. Известно, что его изваяния были чёрного цвета, с сереб-ряными усами. Веровали в него или нет восточные славяне (предкибелорусов, украинцев и русских), определённо сказать нельзя.Быть может, и веровали, вряд ли у них было для этого меньшепричин, чем у западных собратьев.

А вот злая Богиня по имени Морана (Морена, Марана) совер-шенно точно была известна и на Западе, и на славянском Восто-ке. Её связывают с темнотой, морозом и смертью. Действитель-но, её имя родственно таким словам, как «мор», «мрак», «маре-во», «морок», «морочить», «смерть». И ещё многим столь же не-добрым. От Индии до Исландии известны мифические персона-жи, причиняющие всяческое зло: буддийский Мара, искушавшийправедных отшельников, скандинавская «мара» – злой дух, способ-ный замучить спящего, «затоптать» его насмерть. Морриган,Богиня древних ирландцев, связанная с разрушениями и войной;наконец, французское слово «кошмар». Ещё можно вспомнитьМоргану, Моргаузу и Мордреда из эпоса о короле Артуре и егo ры-царях, а также Моргота – Великого Врага из романа Дж.Р.Толки-на «Властелин Колец». Всё это родственники.

Отзвуки сказаний о Моране прослеживаются в былинах оДобрыне и «Маринке», которая всячески старается погубить бо-гатыря, в частности, превращает его своим колдовством в тура-золотые рога. В тех же былинах рассказывается о нечестивойсвязи «Маринки» со Змеем. Есть основания видеть древнюю Мо-рану и в болгарской легенде о «злой бабе», «погубившей много лю-дей» и набросившей грязную пелену на серебряный Месяц: с техто пор он покрылся тёмными пятнами и, напуганный, стал хо-дить над Землёй куда выше прежнего (между прочим, учёные-астрономы пишут о вековых изменениях орбиты Луны...). Другиелегенды рассказывают, как Морана со злыми приспешниками каж-дое утро пытается подкараулить и погубить Солнце, но всякийраз в ужасе отступает перед его лучезарной мощью и красотой.Наконец, соломенное чучело, которое и по сей час кое-где ещё жгутво время праздникa древней языческой Масленицы, в пору весен-него равноденствия, принадлежит несомненно Моране, Богине смер-ти и холода. Каждую зиму она ненадолго берёт власть, но навек

59

ця, манументальны помнік, рукапісны манускрыпт, габарытныяпамеры, габарытныя фары, рэальная рэчаіснасць, перыяд часу, аг-ромністая махіна, практыка работы, узаемныя пачуцці адзін да ад-наго, прыватная маёмасць, прыватная ўласнасць, сувенір на памяць.

Заданне 3. Паразважайце над тым, каго можна ў наш часназваць рыцарам. Падрыхтуйце аргументаванае паведамлен-не на гэтую тэму і выступіце ў аўдыторыі перад аднакурсні-камі. Назавіце камунікатыўныя якасці маўлення ў вашым тэк-сце і абгрунтуйце мэтазгоднасць іх ужывання у пэўнай каму-нікатыўнай маўленчай сітуацыі.

Заданне 4. Выпраўце (калі гэта неабходна) у прапанава-ных сказах моўныя недакладнасці, вызначце тыпы моўныхпамылак. Якія камунікатыўныя якасці маўлення парушаны?

1) ААН выдаў новую пастанову па правах чалавека.2) Першыя праменні сонца асвятлілі пакой.3) Гэта страшней за любы фізічны боль.4) Журы аб’явілі пераможцаў конкурсу.5) У кожнага з нас свае радасці, свая боль, свой клопат.6) На плошчы сабралася шмат народа.7) Кіраўнікі прадпрыемстваў краіны праводзяць агульныя на-

рады па аўторкам.8) Два знакамітых вучоных запрошаны ва універсітэт вык-

ладаць курс лекцый па сусветнай гісторыі.9) У газеце змешчаны адказы на пытанні чытачоў міністра

эканомікі.10) На паўтары гады адкладзена будаўніцтва новай АЭС.11) З-за цябе мы спазніліся на цягнік.12) Людзі часта бываюць няўважлівыя адзін к аднаму.13) Неабходна набыць абаненты для наведвання басейна.14) Гэтыя чарнілы даўно высахлі.15) Па няцотным суботам кожнага месяца ў магазінах пра-

водзіцца сандзень.16) Сахраніць спадчыну для нашчадкаў – наш святы долг.

Заданне 5. Знайдзіце ў 2-3 сучасных рэкламных тэкстахусе магчымыя сродкі моўнай выразнасці і выпадкі парушэн-ня ўжывання камунікатыўных якасцей маўлення. Запішыцеіх і адрэдагуйце. Тыпы магчымых памылак:

178

не было в природе. Соответственно, огромное значение при-давалось выбору времени для начала работ, выбору места дляновой избы и, конечно, выбору строительных материалов. <...>Домовой устраивался жить в подполе под печью (в поздней-шие времена, когда появились потолки, он облюбовал ещё ичердак). Домового обычно представляли себе в виде маленько-го старичка, похожего лицом на главу семьи, только заросше-го до глаз волосами и с коготками на мохнатых лапах. По нравуже Домовой – идеальный домохозяин, вечный хлопотун, зача-стую ворчливый, но в глубине души заботливый и добрый.

Люди старались поддерживать с Домовым хорошие отно-шения, не забывали обратиться к «дедушке-суседушке» с ласко-вым словом, оставить немного вкусной еды. И тогда Домовой пла-тил добром за добро: ухаживал за скотиной, помогал содержатьдом в порядке, предупреждал о грозящем несчастье – скажем, могразбудить ночью: «Вставай, хозяин, пожар!..» – и точно, тлеютрассыпанные угли, вот-вот полыхнёт...

И прежде чем войти в заброшенный дом или в лесную избу-зимовье, выстроенную нарочно для прохожих гостей, надо хотябы мысленно попросить разрешения у её Домового: «Хозяин, хозя-ин, пусти переночевать!»

И тогда Домовой, обрадованный вниманием, защититгостя от любой нечисти, промышляющей в ночи. Если же неуважить, обидеть чем-нибудь душу избы, сварливый малень-кий «хозяин» будет строить всякие пакости, покуда не пови-нишься, не помиришься с ним. Впрочем, он и сам иногда, рас-шалившись, переходит границы дозволенного. Скажем, при-нимается мучить какое-нибудь животное. В этом случае егоможно усовестить-«оговорить»: «Что же ты, дедушка-сусе-душка, кошку оземь бросаешь! Какое без кошки хозяйство?»Говорят, помогает. Кстати, точно так же порой реагируетна увещевания и современный «барабашкa» или, по-немецки,«шумный дух» – «полтергейст». А что, если это заблудивший-ся, обиженный кем-нибудь Домовой?... (М.Семёнова. Из книги«Быт и верования древних славян»)

Тэкст 5

ТЁМНЫЕ БОГИ

60

1) няправільнае ўжыванне фразеалагізмаў, устойлівыхсловазлучэнняў; 2) няўдалае выкарыстанне асобных слоў па-водле сэнсу (паронімаў і інш.); 3) моўная празмернасць (выка-рыстанне «лішніх» слоў); 4) моўная недастатковасць (неапраў-даны пропуск слоў); 5) стылістычна неапраўданае ўжываннеслоў; 6) лагічныя памылкі (выкарыстанне неаднародных па-няццяў, прадметаў у якасці аднародных членаў і інш.)

Заданне 6. Запомніце наступныя ўстойлівыя словазлу-чэнні, якія ўжываюцца з мэтай даць ацэнку якой-небудзь сіту-ацыі, з’яве, факту, персоне. Складзіце і запішыце невялікі тэкстз мэтай ацэнкі палітычнай сітуацыі, гістарычнай падзеі і г.д.Пры неабходнасці ўжывайце прапанаваныя спалучэнні.

Іграць – адыграць (якую?) ролю (у чым?); (якая?) роля нале-жыць (каму?); займаць – заняць (якое?) месца (дзе? у чым?); ад-водзіць – адвесці (якое?) месца (каму? чаму?), (у чым? дзе?); мець(якое?) значэнне (для каго? чаго?); надаваць – надаць (якое?) зна-чэнне (каму? чаму?); звяртаць – звярнуць (якую?) увагу (на каго?на што?); надаваць – надаць (якую?) увагу (каму? чаму?).

Заданне 7. Карыстаючыся інфармацыяй 6-га задання, вы-праўце памылкі ва ўжыванні ўстойлівых словазлучэнняў. Выз-начце тып моўных памылак і парушаную камунікатыўнуюякасць маўлення.

1) Адносіны Беларусі і Польшчы заўсёды ігралі важнае зна-чэнне ў жыцці абодвух народаў. 2) У Беларусі, як і ў Польшчы, удзя-ляюць велізарнае значэнне сустрэчам кіраўнікоў урадаў. 3) Ка-лядным святам адводзіцца асаблівае значэнне ў царкоўным кален-дары. 4) Зараз важна ўсвядоміць тую ролю, якую заняла царква ўжыцці грамадства. 5) Важнае месца ў дакладзе надавалася пы-танню надзейнасці АЭС. 6) Імя беларуса Ігната Дамейкі адыгралаважнае значэнне ў гісторыі навукі Чылі.

Заданне 8. Існуе паданне, што ў нашых прадзедаў быў такізвычай: калі юнак дасягаў паўналецця, ён, каб звацца мужчы-нам, павінен быў прайсці праз чатыры выпрабаванні: пера-плыць паўнаводную раку, упаляваць зубра ці мядзведзя, рас-класці ў дождж вогнішча і назваць сваіх продкаў да пятага ка-лена. Чалавеку, які не ведаў сваіх продкаў, не давяралі, яго маглі

177

Тридцать три экспертизы, четыре – комплексные. Былиподключены специальные научные учреждения, Институтapxeoлогии АН СССР.

– Почему так существенно расходятся данные о числе жертву следователей и археологов?

– Видите ли... Археологи могут позволить предположение, мы –нет. Мы оперируем только достоверными, точно установлен-ными фактами. Да, можно предположить, что часть могил«ушла» под дорогу или трассу газопровода. Возможно... Скольколюдей лежит в нетронутых 502 захоронениях? А как установить?Вскрывать все могилы... и считать черепа? Простите, но этобесчеловечно...

– Во всяком случае вы не исключаете, что жертв было значи-тельно больше?

– Koнечно! Ведь расстреливали не только в Минске, но и вдругих областных центрах. И памятник жертвам репрессий дол-жен быть установлен. Где – это решать общественности. Мо-жет быть, u в Куропатах...

– Сейчас в печати поднимается вопрос о суде общественнос-ти над Сталиным как главным виновником необоснованных реп-рессий. Считаете ли вы целесообразным такую акцию?

– Непременно! Такой суд должен состояться и, по возмож-ности, быстрее. Дело даже не в том, чтобы осудить культ Ста-лина, его главных «помогатых» и реабилитировать невиновных.<...> Но некоторые люди у нас и за рубежом считают, что в реп-рессиях повинен... социализм. Суд общественности должен, кро-ме всего прочего, убедuтельно показать, что социализм, которыйгероическu строили миллионы, и сталинщина – вещи принципи-ально разные. (Интервью у Г.Тарнавского записал Н.Матуковский)

Тэкст 4

ДОМОВОЙ

Кто такой Домовой и как он заводится в доме? Домовой –это душа избы, покровитель строения и живущих в нём людей.

Строительство дома было для древних славян исполнено глу-бочайшего религиозного смысла, ведь человек при этом уподоблял-ся Богам, создавшим Вселенную. Он тоже строил свой мир, созда-вал из разрозненных частей и на пустом месте что-то новое, чего

61

выгнаць з паселішча, бо лічылася, што ён – беспамятны і можалёгка зрабіцца здраднікам.

Распытайце ў родных, сваякоў, знаёмых пра сваіх прод-каў, пра сямейныя традыцыі. Ці ёсць у вашай сям’і прадметы,якія беражліва захоўваюцца як памяць аб мінулым? Папрасі-це сваякоў расказаць, адкуль паходзіць ваша прозвішча, як янозвязана з назвай вашага населенага пункта, якія легенды і па-данні існуюць пра ваш род і што ўяўляе генеалагічнае дрэвавашага роду.

Складзіце і запішыце невялікае паведамленне, дайце ямузагаловак, ахарактарызуйце структурную арганізацыю тэксту.Прааналізуйце і абгрунтуйце мэтазгоднасць ужывання каму-нікатыўных якасцей маўлення.

Заданне 9. Адкажыце на пастаўленыя пытанні. У якасціадказаў выкарыстайце фразеалагічныя выразы. Якія камуні-катыўныя маўленчыя якасці найбольш праяўляюцца прыўжыванні фразеалагізмаў?

Як гавораць – а) пра таго, хто хутка змяняе свае рашэнні?(...)б) пра рахманага чалавека?(...) в) пра балтлівага чалавека?(...)г) пра бясследнае знікненне каго-небудзь? (...) д) пра вельмі далёкіхсваякоў?(...) е) пра што-небудзь незвычайнае, неверагоднае?(...)

Заданне 10. Уявіце, што вы з’яўляецеся ўдзельнікам кон-курсу тэлевядучых рубрыкі «Гістарычныя падзеі і факты».Складзіце тэкст выступлення, уключыце ў яго рэальныя гіста-рычныя факты. Выступіце з паведамленнем перад аднакурс-нікамі. Пералічыце ўжытыя ў вашым тэксце камунікатыўныяякасці маўлення, падкрэсліце моўныя сродкі іх доказнасці.

Заданне 11. Перакладзіце наступныя пары слоў на бела-рускую мову. Кожнае з перакладзеных слоў паспрабуйце ўжыцьу пэўным кантэксце, улічваючы адрозненні ў значэннях слоў,межах спалучальнасці і сферы ўжывання.

Комментировать – разъяснять, негативный – отрицатель-ный, конструктивный – плодотворный, игнорировать – не за-мечать, конвенция – условие, лимитировать – ограничивать,эволюция – развитие, компетентный – знающий, дефицит – не-достаток.

176

рез дырочку в заборе. Людей ставили над ямой в ряд... Мы сотцом подошли к яме, яма была большая, около пяти метров,полна трупов, прикрытых ветками. Мы подняли ветки и увиде-ли людей. Одеты они были просто, в куртках, в сапогах, види-мо, деревенские...»

Н.Нехайчик: «Мы с ребятами после проезда машин считаливыстрелы, их бывало тридцать – сорок, иногда семьдесят. Обыч-но приезжали по 2-3 машины, но бывало, что и по 6-7 машин».

П.Заборонько: «Перед самой войной расстреливали не толь-ко ночью, но и днём. Мы пасли коров и иногда насчитывали по 14машин в день».

М.Потерщук: «...В расстрелах участвовал Батян ГригорийИванович, родом из нашей деревни. Он работал в НКВД. Его раз-жаловали, и он уехал в Москву».

М.Давидсон (работал шофёром НКВД): «...Когда края ямыбыли заполнены людьми, их начали расстреливать. Стрелял ра-ботник комендатуры Острейко. Когда все были убиты, он сампрыгнул в яму и стал втаптывать людей. Я слышал, как хрус-тят кости...» (Н.Матуковский. Из книги «Всё в газетной строкеотразилось: Белоруссия глазами собкоров»)

Тэкст 3

Я попросил заместителя председателя правительственнойкомиссии, прокурора Белорусской ССР Г.Тарнавского ответить нанесколько вопросов.

– Скажите, Георгий Степанович, в чём заключались особен-ности и трудности дела о Куропатах?

– Особенность заключалась уже в том, что подобное дело внашей практике первое. И стало оно возможным лишь благодаряперестройке и гласности. В период застоя считалось нецелесооб-разным «копаться в прошлом», дескать, хватит. Как видите, пе-рестройка захватила не только экономику, а все сферы нашейжизни, в том числе и правоохранительные органы. Торжествосоциальной справедливости должно быть всеобщим. Впервые кследствию была подключена общественность, от которой мыничего не скрываем. Да, действительно, мы должны были бытьособо щепетильными. Весь Минск и его окрестности на могилах.

Ни в коем случае нельзя было выдать жертвы фашизма зажертвы НКВД. Надо было найти свидетелей, тактично допро-сить их, а все они уже преклонного возраста...

62

Заданне 12. Прачытайце фрагмент прадмовы доктарагістарычных навук М.Гурына да кнігі: Масленицына И.А.Радзивиллы в эпоху интриг и авантюр: Исторические мини-атюры. – Мн., 2003. Перакладзіце тэкст на беларускую мову іахарактарызуйце беларускамоўны варыянт з пункту гледжан-ня захавання моўных норм. Назавіце камунікатыўныя маўлен-чыя якасці, якія найбольш уласцівы гэтаму тэксту. Выкажы-це і абгрунтуйце ўласнае меркаванне наконт аўтарскай ацэнкіролі Радзівілаў у айчыннай гісторыі эпохі Вялікага княстваЛітоўскага.

ИСТОРИЧЕСКИЕ ЛИЧНОСТИ ГЛАЗАМИ СОВРЕМЕННИКОВ

<...> Радзивиллы – самый большой магнатский род в Белару-си. Его вклад в отечественную историю эпохи Великого Княже-ства Литовского и Речи Посполитой так же значителен, как, на-пример, династии сегунов Токугава в Японии. К сожалению, в эн-циклопедиях и учебниках царской России и советского периодадаже о самых прославленных деятелях Радзивилловского рода со-общается весьма скромно или же их имена не упоминаются вооб-ще, несмотря на то, что в своё время о них знала вся Европа. <...>

Белорусские же историки в большом долгу перед теми пред-ставителями Радзивилловского рода, которые любили наш край,заботились о его расцвете, сражались за его независимость. Не-справедливо всех их, как это практиковалось у нас до недавнеговремени, характеризовать только как «жестоких угнетателей бе-лорусского народа». Давно наступило время глубоко исследоватьдеятельность наиболее известных особ и дать объективную оцен-ку их исторических заслуг.

Интересные книги могут быть написаны более чем о полу-сотне князей и их жён, многие из которых не только заботились особственных интересах, но и занимались благотворительнымиделами, содействовали развитию экономики, просвещения, куль-туры. По их инициативе и при их финансовой поддержке возниклина нашей земле многочисленные замки и надёжные оборонныестроения в городах, католические, православные и протестантс-кие храмы, было издано огромное количество духовной, научной ивысокохудожественной светской литературы. (М.Гурин)

175

возбудил уголовное дело по факту обнаружения неизвестныхзахоронений. Была создана правительственная комиссия, вкоторую кроме специалистов правозащитных органов вошливидные общественные деятели... <...>

За несколько месяцев эта (следственная – авт.) группа про-делала огромную работу. Вскрыты шесть из 510 предполагаемыхзахоронений, тщательно произведены эксгумация, многочисленныеи разнообразные экспертизы, найдены и допрошены свидетели.Через столько лет!

Горькая мысль не дает покоя. Ну, а если бы ребята проводилисвою игру и рыли окопы в другом лесу? Если бы трасса газопрово-да прошла на два-три километра левее или правее? Почему траге-дия в Куропатах несколько десятилетий была окутана тайной?Ведь остались же в живых люди, которые видели, слышали и пом-нят всё, что здесь происходило! И, наверное, не один раз расска-зывали об увиденном детям, внукам, соседям. Какой-то непости-жимый феномен: мы долгие годы помним мелкие личные обиды,несправедливое, обронённое сгоряча слово. И забываем то, чтозабывать непростительно. (Н.Матуковский. Из книги «Всё в га-зетной строке отразилось: Белоруссия глазами собкоров»)

Тэкст 2

В ходе следствия установлено 55 свидетелей из окружа-ющих деревень Цна, Подболотье, Дроздово, Малиновка, ЗелёныйЛуг, которые были очевидцами событий...<...>

Они видели, как работники НКВД привозили в лес на крытыхмашинах людей и расстреливали их, видели засыпанные и незасы-панные могилы, видели лежавших в них расстрелянных.

Можно ли помнить то, что видел пятьдесят лет назад?Чтобы убедиться в достоверности показаний свидетелей, следо-ватели провели эксперимент. Они попросили свидетеля Н. Карпо-вича показать в лecy то место. И хотя лес в Куропатах сейчасуже послевоенный и, казалось бы, неузнаваемый, он привёл следо-вателей и уверенно показал: вот здесь. Начали копать и нашлибольшую могилу с останками...

Н.Карпович: «Забор был плотный, из досок, но пацаны по-вырезали кое-где лазы, чтобы посмотреть, что там такое.Внутри была охрана НКВД, я сам их видел: в защитной форме спетлицами красного цвета. Завозили людей вечером. Раза двамне приходилось видеть, как их расстреливали. Я смотрел че-

63

Тэма 7. ФУНКЦЫЯНАЛЬНЫЯ СТЫЛІ БЕЛАРУСКАЙМОВЫ

Стыль з’яўляецца функцыянальнайразнавіднасцю мовы, формай яеграмадскага выкарыстання.

М.Цікоцкі

Стыль (лац. stilus, ад грэч. stylos = завостраная з аднаго канцапалачка для пісьма ў старажытнасці і сярэднявеччы, якой пісалі навасковых дошчачках) – гэта сукупнасць моўных сродкаў, ужываннеякіх залежыць ад характару, мэт і зместу выказвання. Cтылістыка –раздзел мовазнаўства, які вывучае ўжыванне разнастайных моўныхсродкаў у адпаведнасці з мэтай і зместам выказвання. Стылістыкавучыць умеламу і адпаведнаму выкарыстанню такіх рэсурсаў мовы,як тэрміны, прафесіяналізмы, жарганізмы, варыянтныя формы слоўі словазлучэнняў і інш.

Адным з напрамкаў сучаснай стылістыкі з’яўляецца вывучэннефункцыянальнай стылістыкі (інакш стылістыкі маўлення), дзе дасле-дуюцца заканамернасці ўжывання моўных сродкаў у розных сферахзносін. Прадмет вывучэння функцыянальнай стылістыкі – стылі мовы.

У стылістыцы беларускай мовы традыцыйна вылучаюць на-ступныя стылі:

Некаторыя даследчыкі, акрамя пяці агульнапрынятых, вылучаюцьшосты функцыянальны стыль – канфесійны, што звязана з павелічэн-нем колькасці рэлігійнай літаратуры на беларускай мове, а таксама зтым, што набажэнства ў многіх храмах вядзецца па-беларуску [5].

У межах кожнага функцыянальнага стылю вылучаюцца большдробныя разнавіднасці мовы – падстылі. «Падстыль – разнавіднасцьпэўнага стылю, якая характарызуецца сукупнасцю, адборам і сістэм-на-моўнай арганізацыяй сродкаў, уласцівай толькі пэўнаму тыпу тэк-стаў» [12, с.4]. Усе стылі і падстылі беларускай мовы рэалізуюцца ў

174

(чыстай, празрыстай) вадзе, а Чорная Русь – чорнай (цёмнай).Паводле другой думкі, такія назвы замацаваліся за мясцовым

насельніцтвам у сувязі з асаблівасцю адзення. Адны аддавалі пера-вагу нефарбаванай палатнянай тканіне, белай, а другія яе фарба-валі ў цёмны колер у балотнай рудзе.

Звязваюць таксама назвы Белая і Чорная Русь са становіш-чам насельніцтва. Заходнія землі, Чорная Русь, раней падпалі падуладарніцтва літоўскіх князёў, сталі іх паднявольнымі, чорнымілюдзьмі, а ўсходнія былі свабоднымі, незахопленымі. Але перака-нальныя доказы, што такія землі маглі атрымаць назву белыя,прывесці цяжка. Такое тлумачэнне блізка да таго, што пісаў знагоды назвы Беларусі Ф.Багушэвіч: «Не вялікая, не малая, не чыр-воная, не чорная яна была, а белая, чыстая». Добразычлівасць ілюбоў да роднай Беларусі выказаны вельмі добра, але пераканаль-насці ў яго тлумачэнні, як і ў папярэднім, мала.

Зразумела, што ў мінулым назва Белая Русь адносілася толькіда часткі тэрыторыі, на якой складаўся беларускі народ. У канцы жХIХ стагоддзя назва Беларусь робіцца нацыянальным імем нашайрадзімы, пашыраецца ва ўжытку і выцясняе іншыя назвы (Севе-ро-Западный край, Чорная Русь, Літва, Крывія і пад.). (А.Крывіцкі)

Дадатак 2

ТЭКСТЫ ДЛЯ ПЕРАКЛАДУ

Тэкст 1

Наша газета уже несколько раз писала о трагедии, произо-шедшей в лесном массиве Куропаты, рядом с Минском. Раскры-лась она случайно... Бульдозерист, готовя трассу для будущегогазопровода, вскрыл целое погребение. А потом минские школь-ники во время военно-спортивной игры «Зарница», копая окопы,нашли останки более тридцати человек. Всех потрясла одна де-таль: в каждом черепе – пулевое отверстие, в основном – в за-тылке. Значит, массовое убийство? Но кто эти жертвы и ктоубийцы? Зачем убивали? Археологи Института истории Акаде-мии наук БССР высказались однозначно: в Куропатах обнаруже-ны останки жертв сталинских репрессий в 1937 – 1941 годах.Но одного предположения учёных было мало. Нужны были бес-спорные, неопровержимые улики, а самое главное – свидетели,очевидцы.

14 июня 1988 года прокурор Белорусской ССР Г.Тарнавский

кніжныя1) афіцыйна-справавы;2) навуковы;3) публіцыстычны;4) мастацкі

гутарковыгутарковы

64

пэўных жанрах. «Жанр – від тэксту, які вылучаецца ў межах таго цііншага стылю ці падстылю, характарызуецца своеасаблівай кампа-зіцыйнай арганізацыяй матэрыялу і моўных сродкаў» [12, с. 4].

У сувязі з павышэннем узроўню адукацыі, актыўнасцю срод-каў масавай інфармацыі, зменай сацыяльнай структуры грамадствазаўважана ўзаемапранікненне стыляў, іх узаемаўплыў. Такі свое-асаблівы сінтэз, перасячэнне розных стылістычных пластоў выяў-ляецца як у пісьмовых тэкстах, так і ў асобных выказваннях.

Сістэма функцыянальных стыляў сучаснай беларускай мовыможа быць прадстаўлена наступным чынам:

Стылі(падстылі)

Сферавыкары-стання

Мэты зносін(функцыі)

Асноўныястылявыя ры-

сы

Асноўныя жан-ры (віды тэкс-

таў)1 2 3 4 5

Гутарковы(– гутаркова-бытавы; – гутаркова-афіцыйны)

Сямейныя,бытавыя ісяброўскіямоўныязносіны

Абмен дум-камі, разнас-тайнайінфармацыяйпераважна ўвуснай фор-ме

Жывое, нату-ральнае маў-ленне; эма-цыянальнасць іэкспрэсія; ацэ-начнасць, ад-сутнасць стро-гай лагічнасці іпаслядоўнасці

Гутаркі (дыя-логі і палілогі),інтымныязапіскі і лісты,ліставаннеўвогуле

Афіцыйна-справавы(– канцы-лярскі;– закана-даўчы;– дыплама-тычны)

Афіцый-ныя даку-менты,справавод-ства, юры-дычная ідыплама-тычнаясферы

Інфармацый-ная,агітацыйная,рэгуляваннеафіцыйныхзносін

Аб’ектыў-насць,афіцыйнасць,строгая дак-ладнасць,стандартнасцьі «сухасць»маўлення

Законы, дага-воры, загады,службовыяпаперы (заявы,даведкі, рас-піскі, пратако-лы, справазда-чы і г.д.)

Навуковы(– уласна-навуковы;– навучаль-ны;– навукова-папулярны)

Навука ітэхніка,навучаль-ны працэс,слоўнікі

Інфармацыяпра дасяг-ненні ў на-вуцы і тэхні-цы, прапа-ганда іх,тлумачэннез’яў і інш.

Доказнасць,лагічнасць,дакладнасць,абстрактнасцьмыслення імаўлення

Манаграфіі, пад-ручнікі, наву-чальныя дапа-можнікі, арты-кулы, лекцыі, рэ-фераты, дакла-ды, курсавыяпрацы, дыспутыі інш.

Публіцы-стычны(– газетна-публіцы-стычны;– радыё- ітэлежурна-лісцкі;– аратарскі)

Грамадскаеіпалітычнаежыццё,прэса іперыёдыка

Інфармацыяпра палітыку іграмадскаежыццё, уз-дзеянне СМІразам з жы-вым словамна свядомасцьі пачуцці гра-мадзян

Заклікавасць іпалымянасцьвыступленняў,агітацыя і пра-паганда палі-тыкі ўрада, да-ходлівасць іэмацыяналь-насць маўлення

Выступленні насходах імітынгах, га-зетныя і ча-сопісныя арты-кулы, інтэрв’ю,рэпартажы,фельетоны,памфлеты, на-рысы, эсэ і інш.

173

горадзе Дарагічыне (зараз на тэрыторыі Польшчы). Было ўстаноў-лена, што там у X – XIV стагоддзях знаходзілася буйная мытня, свайгороду вароты на ўсход Еўропы. Знойдзеныя ў Дарагічыне шматлікіясвінцовыя пломбы служылі таварнымі знакамі розных усходнесла-вянскіх князёў. На адным баку некаторых пломбаў змешчана літаракірыліцы, на другім – таямнічы знак. Даследчыкі мяркуюць, што гэтабылі літары невядомай старажытнаславянскай пісьменнасці. На-рэшце, апошнім па часе адкрыццём у гэтым кірунку з’яўляецца зна-ходка на гарадзішчы Маскавічы каля Браслава ў пластах ХII – ХIIIстагоддзяў прасёлкаў з нерасшыфраванымі літарападобнымі знакамі,якія падзяляюцца на 42 віды. (Э.Зайкоўскі)

Тэкст 27

БЕЛАЯ РУСЬ

Назва Беларусь (Белая Русь) вядома была ў нашым краі і длясуседзяў нашых з далёкай старажытнасці. Узнікла яна, відаць, якабазначэнне часткі тэрыторыі старажытнай Русі. Белая Русьужываецца як назва нейкай тэрыторыі, суседняй з Літвой, у ле-тапісе 1315-га года без тлумачэнняў, што ўказвае на яе шырокуювядомасць тады.

Дакладных звестак адносна яе ўзнікнення і першапачаткова-га пашырэння няма. Таму існуе шэраг розных меркаванняў па гэ-тых пытаннях.

Многія схільны думаць, што Белая Русь была першапачатковайназвай аднаго з княстваў старажытнай Русі, магчыма яшчэ напярэ-дадні аб’яднання ўсходніх славян у адзіную дзяржаву. Падобныя на-звы былі пашыраны тады і пазней, у часы феадальнага драбнення,напрыклад, Кіеўская Русь, Наўгародская Русь, Чэрвенная Русь, Мас-коўская Русь і г.д. Але звычайна яны ўтвараліся ад назваў княжацкіхцэнтраў – старажытных гарадоў (Кіеў, Ноўгарад, Чэрвен-град, Мас-ква). Падобным чынам назву Белая Русь вытлумачыць немагчыма.

Найбольш верагодныя дзве думкі.У межах сучаснай Беларусі, акрамя Белай Русі, з далёкіх ча-

соў вядома таксама назва Чорная Русь у дачыненні да заходняйтэрыторыі сучаснай Беларусі. Лічаць, што абедзве яны нейкімчынам блізкія паміж сабой. Але збліжаюць іх па-рознаму.

Ёсць думка, што Белая і Чорная Русь непасрэдна звязаны з на-звамі вадаёмаў тыпу Белае возера, Чорнае возера або невялікіх рэ-чак. Iнакш кажучы, Белая Русь – гэта Русь, якая «сядзела» на белай

65

працяг табліцы1 2 3 4 5

Мастацкі(– паэзія;– проза;– драматур-гія)

Мастацкаялітаратура,тэатр, па-этычныявіншаванні

Эстэтычнаеўздзеянне надухоўны светчалавека

Мастацкаявобразнасць,эмацыяналь-насць, экс-прэсіўнасць,аўтарскаяіндывідуаль-насць

Быліны, вер-шы, паэмы,апавяданні,аповесці, рама-ны, трагікаме-дыі, драмы іінш.

Моўныясродкі

Мастацкі

Публіцыстычны

Навуковы

Афіцыйна-справавы

Гутарковыстыль

(агульнаўжывальныя словы, бытаваялексіка, экспрэсіўна-эмацыянальнаялексіка, фразеалагізмы; няпоўныя,пытальныя, пабуджальныя і клічныясказы; выклічнікі, часціцы)

(абстрактная, тэрміналагічная,спецыяльная лексіка, канцылярскіямоўныя штампы, складаныя сказы)

(агульнаўжывальныя словы і тэрміны;развітыя апавядальныя сказы, злучні-кавая і падпарадкавальная сувязь)

(агульнаўжывальная лексіка, словы зпераносным значэннем,мнагазначныя словы, метафары,эпітэты, параўнанні і іншыявобразныя сродкі маўлення)

(агульнаўжывальныя словы,ацэначная лексіка, грамадска-палітычная лексіка, метафарычнасцьтэрмінаў; аддзеяслоўныя і зборныяназоўнікі, прыметнікі; загадны ладдзеясловаў)

172

жытных крывічоў. Шасцікутны крыж, хутчэй за ўсё як сімвал сон-ца, трапляецца і ў арнаменце беларускага народнага ткацтва.

У сярэднявеччы адбылося пераасэнсаванне язычніцкага павод-ле паходжання сімвала, які служыў прататыпам герба Пагоня.Ён пачаў стасавацца з абавязкам усіх мужчын са зброяй у рукахабараняць Радзіму – Вялікае княства Літоўскае. Гэты абавязактаксама называўся Пагоняй, а вершніка на гербе ў позніх летапі-сах сталі звязваць з князем – абаронцам роднай зямлі. (Э.Зайкоўскі)

Тэкст 26

КАЛI НАШЫ ПРОДКI ПАЧАЛI ПIСАЦЬ?

Прынята лічыць, што заснавальнікамі славянскай пісьмен-насці былі ў сярэдзіне IХ стагоддзя Кірыла і Мяфодзій, але ёсцьзвесткі аб тым, што пісьменнасць у нашых продкаў існавала іраней. Па сведчанні балгарскага аўтара канца IХ стагоддзя чар-нарызца Храбра, «раней славяне не мелі кнігі, але чэртамі і рэзамічыталі і гадалі». Пра надпісы, выкананыя старажытным сла-вянскім пісьмом, згадвалі арабскія падарожнікі. Лінгвістычныяданыя, звязаныя з этымалогіяй слова «буква», дазваляюць мерка-ваць пра паходжанне гэтага слова з часоў інтэнсіўных кантак-таў славян з готамі (III – V стст.).

Акрамя таго, на тэрыторыі, дзе жылі старажытныя славя-не, быў знойдзены шэраг помнікаў невядомай пісьменнасці. Адзін зіх – надпіс на глінянай пасудзіне Х – ХI стагоддзяў, выяўленай прыраскопках каля вёскі Аляканава былой Разанскай губерні. Чымсьціпадобныя да гэтага надпісу знакі на гаршках з былога Цвярскогамузея і 2 брактэатах з курганоў каля горада Корчава на Волзе.Вядомы яшчэ і такія помнікі мяркуемай старажытнаславянскайпісьменнасці, як надпісы на камені ў Бежацкім павеце Цвярскойгуберні, на костцы барана з чарнігаўскіх курганоў, на пячатцы кіеў-скага князя Святаслава Iгаравіча, знойдзенай у Ноўгарадзе.

Некалькі таямнічых надпісаў паходзяць і з тэрыторыі Беларусі.Дарэвалюцыйны археолаг Г.Х.Татур паведамляў пра знаходку камен-най пліты з загадкавымі знакамі (падобнымі на адбіткі птушыныхлапак) у мястэчку Пагост цяперашняга Бярэзінскага раёна. Камень знадпісамі, зробленымі літарамі невядомага алфавіта, быў выяўленыкаля вёскі Пнявішча (Пнеўшчына) Горацкага раёна. Яшчэ адзін не-прачытаны надпіс быў зафіксаваны на камені каля вёскі Сынкавічыпад Зэльвай. Багаты матэрыял далі пошукі ў старажытнабеларускім

66

У кожны з разгледжаных стыляў уваходзіць лексіка

У слоўніках стылістычна абмежаваныя моўныя адзінкі маюцьадпаведныя паметы: кніж. (кніжнае), разм. (размоўнае), а таксамапаэт. (паэтычнае), афіц. (афіцыйнае), спец. (спецыяльнае), уст.(устарэлае), гіст. (гістарычнае), лінгв. (лінгвістычнае) і інш.

М І Н І П Р А К Т Ы К У М

Заданне 1. Прачытайце тэксты, вызначце іх стыль, тып,

кніжная

(сустракаецца ў публіцыстыцы,навуковай і мастацкайлітаратуры, афіцыйныхдакументах: форум,этнаграфія, афіксацыя,прыярытэт, ісцец, абавязкіі інш.)

гутарковая

(сустракаецца пераважна ўразмоўным стылі, але часам іў мастацкай літаратуры,публіцыстыцы, каб дасягнуцькамічнага эфекту, дацьмоўную характарыстыкугероям і інш.: завочнік,касірша, дыпломнік, бракнуць іінш.)

міжстылёвая (нейтральная)

(моўныя сродкі, якія ўжываюццава ўсіх стылях і абазначаюцьпаўсядзённыя рэаліі (вецер,падлога, бацька і інш.), дзеянні іпрыкметы (сядзець, ісці, далёкі іінш.), лічбы (дзесяць, дваццаты іінш.) і г.д.

стылістычна абмежаваная

(уласцівыя пэўнаму стылюсловы, фразеалагізмы,сінтаксічныя канструкцыі,інтанацыйныя сродкі)

171

разбітых полаўцамі Яраславічаў. Паўстанцы вызвалілі Усяслава зпоруба і абвясцілі яго вялікім кіеўскім князем. Але слынны палачанінчуў поклічныя званы пабудаванай ім над Дзвіною Сафіі. Неўзабавеён пакінуў кіеўскі «стол» і вярнуўся ў Полацк, каб працягваць ба-рацьбу за незалежнасць сваёй дзяржавы. (У.Арлоў)

Тэкст 25

ПАХОДЖАННЕ ГЕРБА ПАГОНЯ

Старажытны беларускі герб Пагоня вядзе сваё паходжаннне здалёкіх глыбінь мінулага. Адна з самых ранніх яго выяў на Беларусі –на пячатцы полацкага князя Глеба Гедымінавіча (1330 г.), яшчэ ра-ней – на пячатках смаленскага князя Аляксандра Глебавіча (1279 г.) інаўгародскага князя Аляксандра Неўскага (сярэдзіна ХIII ст.). Прыпошуку ж вытокаў аказваецца, што падобная выява – «фракійсківершнік» – задоўга да нашай эры была вядомая ў Фракіі і Мезіі (заразтэрыторыя Балгарыі). У хетаў, якія жылі ў II тысячагоддзі да н.э. уМалой Азіі, вядома божышча – вершнік Пірва. Нагадваючы Пагоню,малюнак вершніка з трыма маланкамі над ім меўся на славянскайпасудзіне VII – VIII стагоддзяў з Польшчы. Па паходжанні Пагонязвязана з культам каня, які быў шырока распаўсюджаны ў славян ібалтаў. У беларусаў апекуном коней лічыўся святы Юрый. У язычні-цкія часы папярэднікам святога Юрыя быў Ярыла, а ў часткі заходніхславян – Яравіт. Некаторыя аўтары ХII стагоддзя пісалі пра Яраві-та як пра бога вайны, бо ў час паходу залаты шчыт Яравіта неслінаперадзе войска. На некаторых абразах святога Юрыя малявалі сашчытом, на якім – выявы сонца ў выглядзе чалавечага твару ў фас.Даследаванні старажытнай міфалогіі сведчаць, што Ярыла, акра-мя функцый урадлівасці, увасабляў сабой воінскую функцыю і ў гэ-тым сэнсе мог лічыцца адной з іпастасей або сынам Перуна – сла-вянскага бога грому, маланкі і вайсковай справы.

Язычніцкае паходжанне Пагоні вынікае з такога яе элемента,як шасцікутны крыж на шчыце вершніка. Выявы такіх крыжоў ёсцьна сярэднявечных надмагільных камянях з Гродзеншчыны. Падобныкрыж адлюстраваны на адной з язычніцкіх рэчаў пачатку XIV ста-годдзя з Ноўгарада. Шасцікутныя крыжы выбіты на бляшках на-лобнага вянка з паўднёва-ўсходняй Літвы (ХIII – XIV стст.). Такіяж выявы ёсць на свінцовых пломбах са старажытных Віцебска іДарагічына-Надбужскага, падвесцы з Латвіі (ХII ст). Усе гэтыярэчы па паходжанні звязаны або з Беларуссю, або з уплывам стара-

67

мэтанакіраванасць і адрасата. Абгрунтуйце сваю думку. Ука-жыце моўныя сродкі, стылявыя рысы тэкстаў, зрабіце (на вы-бар) поўны аналіз аднаго з тэкстаў.

а) Адметна, што старадаўняя лiтоўская назва беларусаэтымалагiчна азначае «гот». Готы пайшлі з нiзоўя Вicлы не паз-ней ІІ – ІІІ стагоддзяў, а ix назва была перанесена на беларусаў,хоць caмi беларусы яе не ўжывалi i старажытная славянская фор-ма гэтага iмя не ўваходзiць у Беларусь, а толькі апаясвае яе – яксамі готы, як вяцiчы i iншыя.

Як жа caмi беларусы разглядалі сваё асваенне Беларусi? Цiмаюцца сведчанні геаграфiчнай арыентацыi гэтага працэсу?Яны ёсць i перш за ўсё сама назва Белая Русь. Назва Белая да-дзена не «ад белай адзежы і светлых вачэй», а ў азначэнне за-ходняй арыентацыi беларускага этнасу i яго руху (у духу ста-ражытнай каляровай сiмвалiзацыi краiн Cвету, у якой «белы» –«заходнi»). Паўзабыты адпраўны пункт гэтага руху – на Ус-ходзе, у зоне Вялікай Pyci, названай зноў жа не ад узвялiчвання,як некаторыя намагаюцца нас лiтаралicтычна пераканаць, узнак прасторавай апазiцыі «вялiкая» – «новая, дальняя», «ма-лая» (Малая Русь) – першапачатковая». Рэканструкцыя ста-ражытнасці служыць справе аб’ектывiзацыі сучаснай этнiчнайcaмасвядомacцi. (А.Трубачоў)

б)Рагнеда

Гісторыя – найвялікшая паэтэса.Ф.Энгельс

Даўняе...Далеч і далеч! –чорна-блакітны сувойчасу,што нам пакідаенітачку мовы жывой:песні, паданні, легенды.Колькі іх край мой збярог!Першыя з імем Рагнедылучаць расстайнасць эпох.Хто яна? Ў стомленым гудзечасу –

170

навошта такiя пакуты выпалі тысячам нашых дзяцей i мацi. Восьi нас не абмiнула гора. Радавалася, калi пачаўся вывад нашых войскз Афганicтана. Але гэта было намнога пазней».

Яфрэйтар Мiхаiл Iванавiч Лапко загiнуў 11 верасня 1981 года.Праз шаснаццаць дзён яму споўнiлася б дваццаць гадоў. Для мацi,бацькi i сястры Людмiлы ён назаўжды застаўся юным, нават хлап-чуком, якi так i не паспеў пазнаць жыццё ва ўciм яго харастве. <...>

Але несуцешнае гора родных. I ў ім таксама трэба знаходзiцьсiлы, каб вытрымаць, не кiнуць лiшняе крыўднае слова. Hixто нежадаў смерці нашым хлопцам. Iшла вайна, а яна бeз ахвяр не бы-вае. Iншая справа: ці апраўданы яны. Аб гэтым cёння гаворацьадкрыта. (П.Курыловіч. З кнігі «Памяць. Афганістан», пра воіна-інтэрнацыяналіста, яфрэйтара Лапко Міхаіла Іванавіча)

Тэкст 24

БIТВА НА НЯМIЗЕ

На працягу амаль усёй сваёй трохсотгадовай гісторыі По-лацкае княства паспяхова адстойвала дзяржаўную незалежнасць.Асабліва ўзмацнілася яно пры славутым Усяславе БрачыславічыЧарадзею, які княжыў у Полацку з 1044-га да 1101-га года. Устур-баваныя ростам магутнасці заклятага ворага, нашчадкі Ярасла-ва Мудрага князі Яраславічы падступілі да Менска. Паблізу яго 3-га сакавіка 1067-га года і адбылася знакамітая бітва. «И быстьсеча зла и мнози подоша и одолеша Изяслав, Святослав, Всеволод.Всеслав же бежа», – паведамляе аб гэтых падзеях летапіс. Празстагоддзе пра засеяныя касцямі рускіх сыноў крывавыя берагіНямігі пісаў аўтар «Слова пра паход Iгаравы».

Дагаджаючы Кіеву, летапісцы яўна перабольшвалі паражэн-не Усяслава. Мабыць, ён зусім не быў разгромлены, а проста ад-ступіў, каб сабраць мацнейшае войска. Ворагі не толькі пабаялісяпраследаваць палачан, але нават самі адышлі за Дняпро, які быўмяжою Полацкага княства.

Не здолеўшы перамагчы Усяслава воінскім майстэрствам,Яраславічы вырашылі зрабіць гэта хітрасцю і вераломствам. Янызапрасілі полацкага князя на перамовы пад Оршу, прычым цала-валі крыж, што не ўчыняць яму ніякае крыўды. Паверыўшы, Усяс-лаў з сынамі пераехаў на ладдзі Дняпро, аднак быў схоплены і па-саджаны ў Кіеве ў страшную земляную турму – поруб.

У верасні 1068-га года ў Кіеве выбухнула паўстанне супраць

68

за горыччу слёз –звалі Рагнедаю людзі,зваў Гарыславаю лёс. (Т.Бондар)

в) У гады Вялiкай Айчыннай вайны нямецкiя фашыстызнiшчылi на беларускай зямлi 619 вёсак разам з жыхаpaмi.Пасля Чарнобыля краіна страцiла 485 вёсак i пасёлкаў: 70 з ixужо навечна пахаваны ў зямлi. У вайну загiнуў кожны чацвёр-ты беларус, сёння кожны пяты жыве на забруджанайтэрыторыi. Гэта 2,1 млн. чалавек, з ix – 700 тыс. дзяцей.Сярод фактараў дэмагра-фiчнага згасання радыяцыя займаегалоўнае месца. У Гомельскай i Магiлёўскай абласцях (якiянайбольш пацярпелi ад чарнобыльскай катастрофы) смярот-насць пераўзышла нараджальнасць на 20 працэнтаў.

Як вынік пастаяннага ўздзеяння малых доз радыяцыi, з кож-ным годам у краіне павялiчваецца колькасць хворых на ракавыязахворваннi, з разумовай адсталасцю, нервова-псiхiчнымiрастройствамi i генетычнымi мутацыямi...

Нябачная вайна на беларускай зямлi працягваецца. Збiрацьяе жахлiвае мліва яшчэ трэба будзе ўciм нам, дзецям i ўнукам...(А.Брава, з кнігі «Чарнобыльская рана»)

г) – Госцейкі да нас ...Добрыя людцы... Не гадалася на сустрэ-чу... Аніякага знаку... Бывае, далонь свярбіць – паздароўкаешся. Асёння ані варажылася. Адно салавейка ўсю ноч спяваў – на сонечныдзянёк. Ой! Нашы бабы ўмэнт збягуцца. Вунь Надзя ўжо ляціць...

– І перажылі ўсё, перацярпелі...– Ой, не хачу ўспамінаць. Страшна. Выганялі нас, салдаты

выганялі. Ваенная тэхніка панаехала.– Спачатку думалі, што ўсе памром праз два-тры месяцы. Так

нам гаварылі. Агітавалі. Запалохвалі. Дзякаваць Богу – жывём!– З-за чаго той Чарнобыль сарваўся? Адны кажуць – вучоныя

вінаватыя. Хапаюць Бога за бараду, а ён смяецца. А нам тут цярпі!..– Няма сваіх, каб па іх плакаць, дык я па ўсіх плачу. Па чу-

жых. Пайду на могілкі, пагаманю з імі ... Нікога не баюся: ні ня-божчыкаў, ні звяроў, анікога. Сын прыедзе з горада і сварыцца:«Што сядзіш адна? А як хто задушыць?» А што ён возьме ў мяне?Адны падушкі... У простай хаце ўсё ўбранне – падушкі.

– Адно, што ў мяне ёсць, кароўка. Я пайшла б і аддала, толькіб не было вайны. Як я яе баюся!

– А тут над усімі войнамі вайна... Чарнобыль... (С.Алексіевіч)

169

яго сабою ад асколкаў, напаiла б у гарачыню халоднай вадзiцай, памылаб яму запылены твар, першай прайшлася б па замiнiраванай дарозе...(А.Хадаровіч. З кнігі «Памяць. Афганістан», пра воіна-інтэрнацыянал-іста, малодшага сяржанта Чарнака Уладзіміра Уладзіміравіча)

Тэкст 23

У тыя першыя гады мы так мала ведалi пра Афганicтан. Атуды ішлі сыны i ўнукi, iшлi на вайну, не маючы нават права паве-даміць сваім родным.

Бацькi Лапко адчувалi сябе спакойнымі першыя паўгода, каліМіша праходзіў службу на Беларусі. А потым нібы знік. Месяц прай-шоў, другі – ні адной вестачкi. З той пары і закралася пастаяннаятрывога ў сэрца маці. <...>

Баляслава Iльiнічна Лапко не магла гаварыць без слёз. Не, непрытупiлася боль у матчыным сэрцы. Яна i сёння памятае сынатакім, як у апошні раз.

«Было гэта ў 1981 годзе. Якраз напярэдадні свята 8 Caкавікапрыйшоў Мiхалка ў водпуск. Не перадаць нашай радасцi: сыноквярнуўся з вайны. І не магла нагледзецца, нацешыцца. Быццам бы iранейшы застаўся, а ў вачах сум. Колькi ж яму давялося зведаць,каб стаць не па гадах дарослым. Сынок не хацеў, не расказваў,што там poбiцца ў далёкiм Афганicтане. Я i не распытвала. Усётолькi суцяшаў: «Не хвалюйся, мама, абавязкова вярнуся. Намтрэба трымацца разам». Так i ў пicьмах пicаў. У апошнюю суст-рэчу асаблiва цёпла гаварыў пра дом, родныя мясцiны. Нiбы адчу-ваў, што больш нiколi не вернецца сюды».

Кароткі салдацкi адпачынак. Неўпрыкметку праляцелi i днi, ад-ведзеныя Мiхаiлу Лапко. Нялёгкiм было расставанне з бацькамi, до-мам, знаёмымі. Але ён трымаўся малайцом, хоць i ведаў: усё можаздарыцца. А для Баляславы Iльiнiчны i Iвaнa Iванавiча зноў пацягнулicядоўгiя дні чакання, днi трывог i перажыванняў. Не ў звычайную ар-мейскую часць, а туды, дзе смерць, дзе баi, зноў адпраўляўся сын.

Яго чакалi восенню, няхай i позняй, няхай i напярэдаднi Нова-га года, але менавіта ў 1981-м. 3аканчваўся тэрмiн службы яф-рэйтара Мiхаiла Лапко.

I ўсё больш расла надзея, упэўненасць: вернецца ix Мiша жы-вым i здаровым.

«Як я перажыла тыя днi, цяжка i сказаць. У хату Мiхалкупрывeзлi 19 верасня. А напярэдаднi было пісьмо – звычайнае, ба-дзёрае. З таго часу жыццё быццам раздзялiлася. Аб адным думаю:

69

д) 11 (23) лiпеня 1802 г. найвышэйшым указам Сената быўзацверджаны герб Лiтоўска-Гродзенскай губернi: у верхняй част-цы шчыта «ездок в латах, скачущий на белом коне в правую сто-рону, у которого в правой руке поднятая вверх сабля, а на левойнадет серебряной щит с красным осьмиконечным крестом» (Па-гоня) ў чырвоным полi, у нiжняй – выява зубра ў сярэбраным полi;пасля 1845 г. на шчыце герба застаўся толькi зубр у чырвонымполi. У 1878 г. была зменена выява зубра («золотой зубр с чёрнымиглазами и языком»), гербу нададзены расiйская iмператарская ка-рона, стужкi i лiсце дуба (такую выяву герба можна паглядзець у3 томе Энцыклапедыi гiсторыi Белаpyci, с.125).

Гэтым жа ўказам 1802 г. быў зацверджаны мундзiр Гродзен-скай губернi. У Поўным зборы законаў Расiйскай iмперыi ёнапiсваецца наступным чынам: «Кафтан тёмно-зелёного цвета,воротник и обшлага бархатные, красного цвета, подкладка белая,камзол и исподнее платье белые, пуговицы белые с изображениемгерба» (т.27. – С.190). Звярнiце ўвагу на спалучэнне зялёнага i чыр-вонага колераў у вопратцы чыноўнiка. (В.Швед, з кнігі «ГубернскіГродна»)

е) У Кракаве завяршыўся Міжнародны сімпозіум па культур-най спадчыне дзяржаў – членаў Нарады па бяспецы і супрацоўніцт-ве ў Еўропе (НБСЕ). У якасці назіральнікаў былі прадстаўленыЮНЕСКА, Савет Еўропы. У сімпозіуме прынялі ўдзел таксама прад-стаўнікі Расіі, Украіны, Узбекістана і Беларусі. Прыняты дакументаб недатыкальнасці культурнай спадчыны, якая належыць аднойкраіне, але знаходзіцца на тэрыторыі іншай. (З газеты)

Заданне 2. Складзіце і напішыце невялікую прамову пуб-ліцыстычнага стылю – выкажыце сваё меркаванне пра якую-небудзь актуальную грамадскую праблему, гістарычную (па-літычную) падзею і інш.

Заданне 3. Прачытайце тэкст і вусна перакладзіце на бе-ларускую мову. Да якога функцыянальнага стылю маўленняяго можна аднесці? Чаму? Звярніце ўвагу на канструкцыюапошняга сказа. Складзіце невялікую прамову на гістарычнуютэматыку і ў канцы прамовы паспрабуйце ўжыць падобнуюканструкцыю. У чым яе адметнасць? Адзначце ў гэтым і сваімтэкстах лексічныя, марфалагічныя, сінтаксічныя асаблівасці.

168

арміi і года. А маці сустракаецца з iм i цяпер па некалькi разоўна дзень, як з жывым. Дарога на свiнаферму, дзе працуе НiнаМiхайлаўна, праходзiць мімa вясковых могiлак. Магiлка яе Сашкiблiзка ля ўваходу. Вялiкi прыгожы помнік з чорнага гранiту i такілюбы позiрк дарагiх вачэй. Гладзiць маці халодны камень, а зда-ецца твар сына, расказвае яму, хто жанiўся з былых сяброў, укаго дзiцятка з’явілася, якая прыгожая і светлая вулiца выраслаў вёсцы... Але маўчыць сын. Толькi бярозкi шапочуць лicцiкамi ўадказ на яе словы, спяваюць птушкi, ды яшчэ нечая клапатліваярука кладзе на магiлку кветкі...

Ён загiнуў у час аднаго з зацiшшаў памiж баямi. Не паспеўпадняцца, як аўтаматная чарга душмана прашыла жывот. Му-чыўся ён нядоўга. Аб гэтым расказаў бацькам афiцэр, якi праводзiўюнака ў апошнi шлях на родную зямлю.

Сашу ў Роўбiцку памятаюць... Кожны год у Дзень памяцi ся-род iмён жыхароў вёскi, загiнуўшых у гады Вялiкай Айчыннай вай-ны, называюць i iмя камсамольца Аляксандра Барана. Землякiсхiляюць галовы ў хвiлiну маўчання. (А.Хадаровіч. З кнігі «Памяць.Афганістан» пра воіна-інтэрнацыяналіста, радавога Барана Аляк-сандра Мікалаевіча)

Тэкст 22

Цi ж думалi Софiя Антонаўна i Уладзiмiр Васiлевiч Чарнакi,калi сонечнай вераснёўскай ранiцай 1964 г. у ix нарадзiўся сын-пер-шынец, што не пройдзе і дваццацi гадоў, як пра яго скажуць: «Невярнуўся з вайны». Для шчасця расцiлi, для радасцi. Адпраўляючыяго на службу ў армiю, цi ж маглi яны сабе ўявiць, што нехтабудзе браць ix Валодзю на мушку, спакойна цэлiцца ў яго светлытвар, гарачае юнацкае сэрца?

Сын не пicaў, як, аблiваючыся салёным потам, ён выносіўз-пад абстрэлу параненых, як цяжка праходзiлi дзяжурствы ўшпiталi,– ад аднаго толькі ўсведамлення, што сёння ён, салдат,знаходзiцца ў бяспецы, у той час як iншыя суправаджаюць кало-ны, уздымаюцца на крутыя перавалы, самааддана адбiваюцца адварожых засад...

Бацькi доўгі час не ведалi нават, у якiм месцы ён служыць. Iтолькi па маленькiм aматарскім фотаздымку, на якiм Валодзюсфатаграфавалi ў форме салдата-iнтэрнацыяналicта, здагадалicя,што месца яго службы – Афганicтан.

Цяжкая сустрэча, якая пераварочвае душу...– Каб я толькi магла, – галосiць Софiя Антонаўна – я б прыкрыла

70

Занимательных книг по физике, электронике, радиотехникеи т.п., рассказывающих о различных явлениях в природе, много. Авот о секретах языка, о занимательных и даже необъяснимых яв-лениях в жизни Слова написано гораздо меньше. А такие книгимогут быть не менее увлекательными, чем детективы.

Знаете ли Вы, что в языке австралийского племени мовунгвсего три гласных звука и девять согласных? И этого хватаетносителям языка. В языках других народов значительно большезвуков, но лишних нет.

Даже скорость произношения слов у разных народов различ-на: французы в минуту в среднем произносят 350 слогов, японцы –310, немцы – 250, народы Полинезии, Микронезии, Меланезии –около 50. Внутри одного языка могут быть различия: англичаневыдают в минуту 220 слогов, американцы – 150-175, а говорят наодном языке.

По-разному сложились исторические судьбы названных на-родов, и это отразилось на свойствах их языков. История Словаповторяет историю человечества, она не только трагична, но иоптимистична, не только назидательна, но и очень заниматель-на. (Л.Я.Ковадло)

Заданне 4. Напішыце сачыненне-апісанне сябе. Якія моў-ныя сродкі, характэрныя для стылю мастацкай літаратуры,вы выкарысталі?

Заданне 5. Прачытайце тэксты і вызначце, да якога сты-лю адносіцца кожны з іх. Параўнайце тэксты з пункту гле-джання прадметна-лагічнай і эмацыйна-экспрэсіўнай струк-туры. Адказ аргументуйце. Што аб’ядноўвае і што адрозніваегэтыя тэксты? Дайце загалоўкі тэкстам і ахарактарызуйце іхмоўныя сродкі.

а) Скарына Францыск (Георгій; каля 1490, Полацк – каля 1551) –беларускі першадрукар, вучоны, асветнік і культурны дзеяч, перак-ладчык і пісьменнік эпохі Адраджэння. Нарадзіўся ў сям’і купца ЛукіСкарыны. Авалодаў граматай і лац. моваю ў Полацку ці Вільні. У зімо-вы семестр 1504 г. паступіў на філас. ф-т Кракаўскага ун-та, дзе ў1506 г. атрымаў вуч. ступень бакалаўра філасофіі. <...>

Выданні С. вылучаюцца высокімі маст. якасцямі. Яны спалу-чаюць традыц. рысы старажытнага бел. рукапіснага кнігааздаб-

167

А як раней было весела ў нас! З прыездам Толi збiралicя ўсеродныя. Бацька iграў на гармоніку, усе спявалi, танцавалi. Цяперпра гэта ніхто не хоча ўспамiнаць. І бацька з таго дня больш нiколiне бярэ гармонік у рукі...

...Чакалi Толю ў адпачынак, а атрымалi пахавальную. І ўсё неверылася. Хацелася цуду, ды цуду не адбылося. У ноч з 12 на 13чэрвеня засвяцiлicя ўдалечынi фары машыны. Аднавяскоўцы неспалi, ні дзецi, нi дарослыя. Як падалося, гул машыны быў нейкiзлавесны. Абарваўся ён каля нашай хаты...

Хавалi Толю ў яркi, сонечны, цёплы дзень, мабыць, адзiны такiў тое халоднае i пахмурнае лета. Свечка, якую несла бабуля, нiразу не затухла да самых могiлак. Труну не адчынялi. Кожнызапомнiў Толю такім, якiм ведаў пры жыццi. Было ўдвая балюча,бо такога магло б i не быць, калi б людзi не дапусцiлi такой вайны.13 тысяч такix хлопцаў – гэта ж так многа, гэта ж столькi ад-нятага ў нас шчасця, радасцi, багацця. Так, яны ваявалi самаадда-на, за правую справу... І ўсё ж... І ўсё ж...

Труну суправаджаў лейтэнант, саслужывец i сябра Толi.Таксама Толя, двойчы ўжо паранены, адзiн раз кантужаны.Ён расказаў пра той бой. Падраздзяленне, якiм камандаваўТоля, ахоўвала мост. Недзе iшлi баi, i сувязi з палком не было.Байцы засталicя без пiтной вады, без ежы. Вакол скалы i горы,далёка ўнiзе хуткая горная рака, у далiне кiшлак. Туды запрадуктамi вымушаны былi накiравацца чацвёра нашых хлоп-цаў. Яны не вярнулicя. 3найшлi ix у штольнi калодзежа, мёрт-вых, у двух былi адрэзаны галовы. У гэты час зноў наляцелiдушманы, завязаўся бой. Смяртэльна паранены Толя памёр,не прыйшоўшы ў прытомнасць... (З успамінаў Л.У.Юднікавай,сястры воіна-інтэрнацыяналіста, камандзіра матастралковага ўзво-да, лейтэнанта Кубаркі Анатоля Уладзіміравіча. З кнігі «Памяць.Афганістан»)

Тэкст 21

...Толькi пicьмы засталicя ад сына, загiнуўшага ў Афганicтане,у Нiны Мiхайлаўны i Мiкалая Уладзiмiравiча Баран з Роўбіцка. Намаё пытанне, у чым маеце патрэбу, жанчына падняла поўныя болюi пакуты вочы i адказала: «У сыне, родная, у сыне...».

Аляксандр Баран загiнуў у вepacнi 1984, не адслужыўшы ў

71

лення з наватарствам тагачаснай еўрап. кніжнай гравюры, быліразлічаны на ўсіх адукаваных суайчыннікаў («к научению людемпосполитым»), выходзілі невялікімі кніжкамі практычнага фар-мату. (БелСЭ)

б) Францыск Скарына нарадзіўся ў сям’і полацкага купца Лу-каша, які вёў гандаль у многіх гарадах, у тым ліку ў Рызе, Познані,Гданьску, Вільні. Але зычлівасць сучаснікаў мела свае формы імежы: для даты нараджэння будучага першадрукара не знайш-лося ні паперы, ні чатырох літарак шрыфту. Ля калыскі Скары-навай стаяла яшчэ суровае сярэдневякоўе, калі вартай памяці быладата смерці, а не нараджэння: нябожчык мог за век заслужыцьна памяць. Мяркуюць, што першапачатковую адукацыю Скарынамог атрымаць у доме бацькоў, там вучыўся чытаць па «Псалты-ру» і пісаць кірылаўскімі літарамі.

Каб заняцца навукай, Скарыне спатрэбілася вывучыць ла-тынь, вучоную мову тагачаснай Еўропы. Наўрад ці можна былозрабіць гэта ў дамашніх умовах.

У 1504 годзе дапытлівы і смелы палачанін у ліку васьмі юна-коў з полацкага біскупства апынаецца ў сценах Кракаўскага універ-сітэта, дзе штудзіруе філасофію і праз два гады атрымлівае пер-шую вучоную ступень бакалаўра. Але на гэтым не заканчваюццаяго захады. Скарына абыйшоў многія універсітэцкія гарады Еўро-пы, здабыў тытул доктара свабодных навук.

Глыбокі і смелы мысліцель, вучоны-перакладчык, арыгіналь-ны пісьменнік і дзелавіты арганізатар, Скарына роўны па шмат-граннасці, адукаванасці і яркасці характару найвыдатнейшымлюдзям свайго часу. (У.Калеснік «Пчала Скарыны»)

в) Ведаючы такія пажыткі ад гэтае кнігі, я, Францішак, Ска-рынін сын з Полацка, у лекарскіх навуках доктар, загадаў «Псал-тыр» ціснуці рускімі словамі славянскае мовы. Найперш – для ўша-навання і хвалы Бога ў тройцы адзінага і прачыстай маці яго Ма-рыі, і ўсіх нябесных чыноў, і святых Божых. А таксама – для ка-рысці паспалітага люду. І асабліва з тае прычыны, што мяне літас-цівы Бог з гэтае прамовы на свет пусціў... (З прадмовы Ф.Скары-ны да ўсёй «Бібліі»)

г) Імя Францішка Скарыны свяціла нашаму народу надзеяй івераю ў самыя цяжкія часіны беларускай гісторыі. Бо на працягустагоддзяў небывалы здзек трывала Беларусь: быць радзімаюўсходнеславянскага кнігадрукавання і не мець права выдаваць кнігі

166

дзённа трэба пагаварыць, а гэтыя розныя забароны, затрымкi,фармалiзмы штодзённа таксама яшчэ адзiн шып у сэрцазабiваюць». У дом Нагорскага, дзе жыла спачатку Ажэшка, кож-ную хвiлiну хто-небудзь заходзiў, каб ёй паскардзiцца, нештапапрасiць, расказаць пра бяду сваю цi суседа. Часам Ажэшкавыходзiла на ганак дому i выслухоўвала cкapгi i просьбы, запiсвалаадрасы, заспакойвала. <...>

Акрамя грошаў, Ажэшка дапамагала людзям прадуктамi хар-чавання i рэчамi. Праз яе пасрэднiцтва, па дадзеных справаздачыкамiтэта, паступiла 88 мяхоў хлеба, 17 – мукi, 2 – крупы, 1 – сала,3 фунты чаю, скрыня i 66 штук вопраткi i бялiзны, з Ковенскагакамiтэта – 84 пуды вопраткi i бялiзны, прысылалi матэрыял (сiцец,бавоўну, холст). Асабiста ад сябе Ажэшка дала 216 штук бялiзныi 5 пар чаравiкаў. Купец Вартман з Варшавы прыслаў праз яе 40пудоў цукру, адтуль жа Майзнер 3 цюкi вопраткі, 1 скрыню чаю,па аднаму мяху мукі і сахарнага пяску.

Вельмi турбавалася Ажэшка аб гiмназiстах – з надыходамхаладоў iм будзе патрэбна вопратка. У лiстах да Пілца ад 13 i 16верасня яна прасiла, каб ён у лiсце да камiтэта напiсаў, што гро-шы дасылае дамскаму камітэту на патрэбы гімназістаў: на на-быццё 150 ложкаў, кніг, вопраткі. «Гэтыя дзеці, за якіх заплаціцьтрэба, – пісала Ажэшка, – цяпер – мой жах».

Фельетанiст Biктap Гамулiцкi, якi бачыў Ажэшку пасля па-жару, пiсаў пра яе: «Смела можна сказаць, што Ажэшка быладушою выратавальнай акцыi, якая разгарнулася для няшчаснагаГродна ў цэлай правiнцыi i ў кpai. Паблiзу ўрадавага камiтэта (якiтаксама залiчваў яе да дзейных сяброў) яна найбольш для пага-рэльцаў зрабіла як iнiцыятар, пасрэднiк, сястра мiласэрнасцi i ле-карка душ, голад якiх i галiзна цяжэй бывае, чым ад голаду i галiзныцела. Дапамагала, суцяшала i з упадку падымала, не пытаючынiкога аб веравызнанні, народнасцi i сацыяльным стане. А выкон-вала справу мiласэрнасці так цiха, што амаль нiколi па-за гарадскiяpaгaткі (межы) звесткi аб ёй не вышлi...».

Але гродзенцы не забылiся пра Ажэшку. На пахаванне ў 1910 г.сабралiся прыблiзна 15 тысяч чалавек. Мы, сучасныя жыхарыГродна, памятаем пра яе таксама – сцежка да могілак не зарас-тае, і кветкі свежыя ляжаць заўсёды. (В.Швед. З кнігі «ГубернскіГродна»)

Тэкст 20

72

на роднай мове. Яе слова не раз заганялі ў рукапіс то польскае пан-ства, то царскае самадзяржаўе.

Нашу мову не проста прыгняталі, як, скажам, грузінскую,армянскую і іншую, а зусім адмаўлялі. На ёй было забаронена друка-ваць усякія літаратурныя творы, за выключэннем хіба толькі фальк-лорных запісаў. Толькі ў рускую рэвалюцыю 1905 года, калі наро-ды выйшлі на змаганне з самадзяржаўем, была знята забаронабеларускага слова. А пасля прыйшоў час, калі збылася мара Фран-цішка Скарыны: беларуская кніга дайшла ў самыя глухія куткі род-нага краю.

Нашы людзі – удзячныя нашчадкі Скарыны – помняць вялікіподзвіг свайго славутага першадрукара. І штогод, калі з дрэўзлятае першы восеньскі ліст, на радзіме асветніка праводзіццаскарынаўскае свята – свята кнігі. Імя нашага земляка можнаўбачыць сёння і ў назве вуліцы, бібліятэкі, друкарні, навучаль-най установы.

Цудоўны помнік узняўся яму на прыгожай плошчы ў роднымПолацку. Задуменна стаіць натхнёны Скарына, як бы вярнуўшысяз далёкіх дарог чужыны на Бацькаўшчыну. Стаіць у задуме, тры-маючы ў руках кнігу, з якой прыйшоў да кожнага з нас. (ПаводлеА.Клышкі)

д) Сусветную славу яму здабыліКнігі, якія жывуць у стагоддзях.Першадрукар Беларускай зямліІ слова народнага першапраходзец.Роднае слова адчуў ён душой,Яно асвяціла і думкі, і сэрца.Маладзіком над зямлёй узышоў,Якая спрадвек Беларуссю завецца.Схіляўся над кнігамі, як чарадзей,Іх выдаў у Вільні і Празе нямала.Кніжную мудрасць ён нёс для людзей,Каб мудрасці гэтай святло не згасала.Слава Францыска не ведае меж,Птушкай яна абляцела краіны.Новую кнігу ты ў рукі бярэш –І адгукаецца рэхам: Скарына. (Ю.Свірка)

Заданне 6. Складзіце міні-тэксты ў розных стылях на тэму,звязаную з вашай будучай прафесійнай дзейнасцю (гл. папя-

165

уласцiвых iм шляхоў жыцця, адбiраючы ў ix нават надзею на леп-шую будучыню».

Вогненная катастрофа закранула i Ажэшку. Рэчы з хатыдапамаглi вынесцi мурары на чале з Янам Чарняўскiм, рыбакi,шаўцы, рамiзнiкi, але потым складалi ix у чатырох месцах чаты-ры разы без коней і павозак – уцякалi ад агню. Таму вузлыразвязвалiся, шкляныя i фарфоравыя рэчы бiлiся, iншыя гублялiся,псавалiся, кнiжкi сыпалiся пад нoгi натоўпу. З вялiкай бiблiятэкiзахавалася толькi некалькi сот кнiг. Загублены таксама дварукапiсы: закончаная напярэдаднi навэла «Германiя» («Germania»)i напалову напiсаная аповесць «Ардэлiон» («Ardelion»). Даследчыкжыцця i творчасцi Ажэшкi Эдмунд Янкоўскі пiсаў, што янастрацiла 5 тысяч руб. за спалены дом, якi не быў застрахаваны;575 руб., выплачаных за кватэру, якая згарэла; 100 руб. каштава-ла выратаванне рэчаў; 525 руб. было выдаткавана на набыццёновай кватэры.

Нягледзячы на тое, што амаль усё страцiла сама, Ажэшкадумала i турбавалася не за сябе, а займалася «выключна лёсам cвaixсаграмадзян». Аляксандр Cвентахоўскі ў той час пicaў у «Праў-дзе»: «Hixто не радзiць, нiхто не думае аб бедных пагарэльцахГродна, акрамя адной вялiкага сэрца жанчыны Элiзы Ажэшкi.Колькi яна моцы, нятомных намаганняў i слёз вылiла на раны свайголюбiмага горада! Так, слёз! Плакала раней над ягоным няшчасцем,а цяпер плача над неспраўджанай надзеяй выратавання».

Працоўны дзень Ажэшкі быў вельмi напружаным. Зранку яна iМарыя Сямашка раз’язджалi па cвaiм раёне Гродна – Падолу, адкасцёла i кляштара Бернардынцаў да Нёмана, шукаючы па дамах,доміках і хатках пагарэльцаў, выслухоўвалi ix просьбы i cкapгi,запiсвалi ix патрэбы. Варшаўскiм выдаўцам Роберту Вольфу i Гус-таву Гебэтнеру Ажэшка пiсала 14 кастрычнiка 1885 г.: «Я ў сваёйчастцы горада маю cвaix бедных да 200 сямей, а i ў iншыя раёнычаста прыходзiцца заглядаць, бо ў гэтым Гродне ўсе знаёмыя, час-та блiзка i здаўна». І гэтыя паходы ажыццяўлялiся, нягледзячы натое, што ў пiсьменнiцы былi хворыя ногі. Усе сабраныя звесткiзаносiлiся ў рэестры, якiя прадстаўлялi ў «мужчынскi» камiтэт,каб атрымаць грошы, а ў «дамскi» – на выдачу бялiзны, вопраткi,чаю, лякарства i ўрача. Кожны трэцi дзень адбывалася сесiя «дам-скага» камiтэта на некалькi гадзiн, iшоў падзел неабходных рэчаў iхарчу, якiя потым кожны сам развозiў па свайму раёну.

Размовы з людзьмi адбывалiся таксама ў доме Ажэшкi. 19чэрвеня 1885 г. яна скардзiлася Пілцу: «Са ста гаруючымi што-

73

рэдняе заданне).

Заданне 7. Складзіце пісьмова фрагмент тэксту публіцыс-тычнага стылю на адну з прапанаваных тэм. Падкрэсліце сло-вы і моўныя прыёмы, характэрныя для гэтага стылю. Да яко-га тыпу маўлення належыць ваш тэкст і каму ён можа быцьадрасаваны? Якія моўныя сродкі і спосабы сувязі паміж ска-замі выкарыстаны ў тэксце?

а) Жыццё пражыць – не поле перайсці, а трэба і жыццёпрайсці як поле. (С.Грахоўскі);

б) Нацыянальная бібліятэка Беларусі;в) Гродна – казка-паданне, Гродна – дарог скрыжаванне.

(Я.Петрашкевіч).

Заданне 8. Перакладзіце тэксты на беларускую мову. Пра-аналізуйце моўныя асаблівасці тэкстаў і вызначце іх стыль,тып і адрасата. Аргументуйце свой адказ. Знайдзіце сродківыражэння ацэначных адносін аўтара да ўзнятых праблем. Цізгодны вы з думкай аўтара? Выкажыце сваё меркаванне.

а) Недавно, когда работал над сценарием для фильма, пере-читал и «Плач перепёлки», и «Оправдание крови», и «Свои и чу-жие». Приступил к чтению с боязнью. Читал, естественно, какбы отстранённо – ведь и времени прошло уже немало после пуб-ликации. Не сочтите нескромностью, но, оказывается, был я всёже честен по отношению ко времени, по отношению к героям,по отношению к читателям. Потому что уважал историю под-линную, а не придуманную. Ведь писатель именно из прошлогопрокладывает путь в сегодняшний день. Война выдвинула на по-вестку дня огромный спрос с человека. Но ведь этот спрос неуменьшается.

А что касается белых пятен, то в нашей истории, вы правы,их надо начинать смывать с древнейших времён. И посредствомисторической науки, и при помощи литературы. Дело это много-трудное. Можно его сравнить с подъёмом давно затонувшего ко-рабля, который сотни лет пролежал на дне морском. Поднима-ешь – цепи скрипят, обшивка рушится.

К тому же мы ленивы и нелюбопытны. Приведу пример. В1990 году исполняется 300 лет со дня рождения Василия Ващилы,предводителя крестьянского восстания на Могuлёвщине, равного

164

гiмназii, Брыгiцкi касцёл, у якiм згарэлi толькi драўляныя купалывежаў і абгарэла званіца.

Ад пажару пацярпела 2 392 сямействы з колькасцю душ 7 105чалавек. Памерла, вiдаць, усяго 3 чалавекi, бо, па справаздачы ка-мітэта, выдадзена на пахаванне 52 рублi 98 кап. ВiльгельмiнеБандзiнi, Разалii Вейс i Брадоўскай. Было спалена 139 каменных i380 драўляных дамоў, 34 каменныя i 331 драўляны халодных бу-дынкаў – усяго, такім чынам, 884 пабудовы. Маёмасныя стратыўcix пагарэльцаў склалi: у рухомасцi – 1 083 428 руб. 70 кап. i ўнерухомасцi – 1 857 130 руб. – усяго 2 940 558 руб. 70 кап.

Становiшча гродзенцаў абцяжарвалася i тым, што на пра-цягу яшчэ некалькiх тыдняў адбываліся невялікiя пажары. «Грод-ненские губернские ведомости» паведамлялi: «Так, праз тыдзеньпасля 29 мая гарэлi яўрэйскiя халупы каля мяснога рынку, дні трытаму быў пажар на гарадскiм беразе Нёмана, каля завода Кунца,учора палала занёманскae прадмесце горада; акрамя таго, учораў горадзе бачна было зарава адначасова двух пажараў: ляснога пагэты бок Нёмана, вярстах у 8-мi ад горада, i нейкага маёнтка патой бок ракi». Далей аўтар пiсаў: «Учора быў моцны вецер: абга-рэлы наш горад уяўляў у гэты час пыльную, нагрэтую афрыкан-скую пустыню. Страшна жыць у спустошаным горадзе: днём жы-хары ацалелых дамоў i кватэр не адыходзяць далёка ад дому, ба-ючыся раптоўнага пажару, а ноччу, кладучыся спаць, не ведаюць,цi будуць яшчэ спаць, а трымаюць усё напагатове. У многiх ся-мействах члены сям’i арганiзоўваюць начныя дзяжурствы. Наватмалы шум i мiтусня на вулiцы прыцягваюць агульную ўвагу – цi непажар?» (В.Швед. З кнігі «Губернскі Гродна»)

Тэкст 19

ГРОДЗЕНСКІЯ ПАГАРЭЛЬЦЫ 1885 ГОДА І ЭЛІЗА АЖЭШКА

<...> 18 чэрвеня Ажэшка напiсала адозву i паслала яе пецяр-бургскаму выдаўцу часопiса «Край» («Кraj») Эразму Пiлцу. Надру-каваць яе з прычыны цэнзурнай забароны аказалася немагчымым.Працытуем пачатак адозвы: «Некалькi дзён таму мой родны го-рад стаўся здабычаю полымя. Не была гэта такая вогненная бяда,якая нярэдка наведвае людскiя пасяленнi i пасля нанясення пэўныхшкод хутка ў icнaваннi людзей i месцаў пройдзе. Была гэта адна зтых катастрофаў, якая ў некалькі гадзiн шматтысячную грама-ду пазбавiла жылля i хлеба, маёмасцi i спакою, выкiдваючы з

74

по своему значению восстанию Болотникова и Разина. В Энцикло-педuи несколько строк: год рожденuя и год смерти неuзвестен...Мне захотелось поднять из неведения великого земляка. Оказа-лось, что следственное дело Ващилы пролежало в архивах более200 лет... невостребованным. 0но и легло в основу драмы, кото-рая опубликована в журнале «Полымя». (И.Чигринов. Из книги«Всё в газетной строке отразилось: Белоруссия глазами собко-ров» )

б) Нынче с нашими театрами, к сожалению, что-то тво-рится неладное. Там теперь падки, простите, либо на полити-ческий, либо на натуральный стриптиз!.. А тут история, даещё вон какая далёкая. Приговор: зритель не пойдёт. У меняже иная точка зрения на этот счёт. Потому взял да и написалещё одну историческую драму. Это пьеса о Рогнеде, княжнеПолоцкой, княгине Киевской, её сынe Изяславе, основателе древ-него города 3аславля, что неподалёку от Минска, и его отцеВладимире-крестителе...

Что побуждает заниматься этим, как видите, не сильнoпоощряемым делом? Во-первых, то, что на исторической теменепременно решаются современные эстетические и идейные за-дачи. Во-вторых, без знания истории нет народа. Народ и его ис-тория – это одно нераздельное. Как и без национального языканет народа.(И.Чигринов. Из книги «Всё в газетной строке отрази-лось: Белоруссия глазами собкоров»)

в) Последствия Чернобыля мы начинаем осознавать лишьсейчас, да и то, думаю, не в полной мере. Сегодня мы жестокорасплачиваемся за ту «зону замалчивания», которая окружилатрагедию сразу после взрыва на АЭС. Да и после, признаемся, дол-го не принято было говорить о случившемся с полной мерой прав-ды, которой требовала обстановка. Моя родная деревня ВеликийБор, что на Могилёвщuне, откуда ведут «родословную» герои моихроманов, тоже поражена радиацией, и светлые воды Беседи за-мутились от неё. Заболела земля.

Эта большая беда моего народа, поэтому и моя личная беда.Недавно у меня скончалась мать, Xaдocкa Игнатьевна. Прожилаона жизнь большую и трудную. Вырастила в лихолетье шесте-рых детей. Завещала похоронить её в родной деревне, на сельскомкладбище. А мы не выполнили её волю, не решились, не смогли пре-дать больной, заражённой земле...

163

абароны, бяспекi. Мае старажытнаўсходняе паходжанне. Шырокараспаўсюджана ў сусветнай геральдыцы. Акрамя ўсяго, яшчэ свед-чыць аб iмкненнi беларускага народа жыць у міры і дружбе з усімі.

На беларускiм сцягу зверху ўнiз iдзе ромбападобны арнамент.Якi сакральны сэнс занатаваны ў iм? Ромбападобны ўзор з’яўляец-ца як бы аберагам, заклiнаннем ад зла. Акрамя таго, ён сiмвалiзуезварот да добрых сiл прыроды памнажаць вынiкi чалавечай працы.

Што тычыцца колеру сцягу, то... ў гэтым колернымспалучэннi iшло фармiраванне беларускай нацыi... Галасуючы нарэферэндуме за новую дзяржаўную сiмволiку, наш народ праявiўсваю гiстарычную сталасць, мудрасць, глыбокае веданне трады-цый i надзею на шчаслiвы лёс. («Быццам сама прырода саткаласiмвалы дзяржавы беларускай». – «Рэспублiка», 6 лicт. 1996 г.)

Тэкст 18

Дваццаць дзевятага мая (па новаму стылю 10 чэрвеня) 1885 г.у Гродне адбыўся моцны пажар. Каля 9 гадзiн ранiцы загарэўсядраўляны дом мешчанiна Кейхмана Бiшковiча па Малай Траецкайвулiцы, у мясцовасцi званай Школьны двор, густа забудаванай драў-лянымі дамамi, крытымі цёсам. Моцны вецер i сухое надвор’едазволiлi агню хутка перакiнуцца на суседнiя будынкi iраспаўсюдзiцца на ўсе цэнтральныя i лепшыя часткi горада. «Згэтай хвiлiны, – пiша вiдавочца, – пачаўся сапраўдны ад: дом задомам, квартал за кварталам ахоплiвалiся агнём i нiшчылiся ў iм,падобна картачным домiкам, нягледзячы на тое, што менавітагэтыя вулiцы ў пажарных аднociнax здавалiся найбольштрывалымi, бо яны складалiся амаль з суцэльнай лiнii вялiкiх ка-менных дамоў, зрэдку перарываемай невялiкiмi цянiстымі садамi».

Пажар бушаваў да чацвёртай гадзiны ночы. Згарэлi нашчэнтвулiцы Купецкая, Палiцэйская, Гарохавая, Брыгiцкая, Пясочная,Дваранская, Жандарская, Дамiнiканская, Палявая, Падвальная,Валадарская, Калажанская, Банiфратэрская, Сенная (дзе ў завул-ку быў дом Разэнбаўма, у якiм жыла Ажэшка) і іншыя. Спаленыбылi ўсе гасцiнiцы, некалькi яўрэйскiх малiтвеных дамоў i дзiцячыяўрэйскi прытулак, дэпо земляробчых машын i майстэрня фабрыкiЛiльполь і Раў з Варшавы, паперы дэпутацкага дваранскага сходуі апякунскага ўпраўлення. Захавалiся будынкi мясцовага аддзялен-ня дзяржаўнага банка на Гарохавай, турма, размеркаваная ўезуiцкiм кляштары, Фарны касцёл (бо былi хутка замураваны вок-ны i iншыя адтулiны), мужчынская i галоўны корпус жаночай

75

Сейчас многое делается для ликвидации последствий аварии,но многое уже упущено из-за преступного отношения к этому со-бытию – авось пронесёт! Из-за того, что долго и упорно вдалбли-вали людям в сознание, что АЭС – самый чистый, самый безопас-ный источник энергии. Помнится, как академик Александров уве-рял, что АЭС настолько безопасны, что их можно ставить подкровать. Повезло уважаемомy академику, что Чернобыльская АЭСнаходилась далеко от его кровати. Зато от наших кpoвaтeй онабыла – увы! – слишком близко!..

Однако, без сомнения, экологическая культура общества ра-стёт. Люди не хотят мириться с загрязнением природной сре-ды, с той опасностью, которая нависла над здоровьем нынеш-него и последующих поколений. <...>Остановлены изыскатель-ные работы в Витебской области, где предполагалось возво-дить очередную АЭС, перепрограммируется станция, котораядолжна была работать буквально в нескольких километрах отполуторамиллионного Минска. (И.Чигринов. Из книги «Всё вгазетной строке отразилось: Белоруссия глазами собкоров»)

Заданне 9. Звярніце ўвагу, што наступныя тэксты прыс-вечаны адной гістарычнай асобе – Вітаўту Вялікаму. Штоаб’ядноўвае і што адрознівае гэтыя тэксты адносна стылістыч-нага выкладу, тыпу, мэтанакіраванасці, адрасата і ўвогулегістарычнай ацэнкі дзейнасці вялікага князя, дадзенай графамКонрадам Кібургам і сучасным даследчыкам Вітаўтам Чароп-кам. Складзіце і запішыце невялікі тэкст-разважанне на тэму«Слаўны па ўсіх землях Вітаўт Вялікі». Вызначце стыль ва-шага тэксту, асноўную думку і падкрэсліце ключавыя словы,якія адлюстроўваюць тэму тэксту.

а) Граф Конрад Кібург у сваім дзённіку станоўча ацаніўВітаўта: «... Твар вялікага князя маладжавы, вясёлы і спакой-ны. Вітаўт амаль не змяніўся з тых часоў, як я бачыў яго ўІнстэрбургу, толькі тады ён не быў такім рухавым. Пры ўсёйсваёй мажнасці ён здаецца хворым. Позірк ягоны зачароўвае,што вабіць да яго сэрца кожнага; кажуць, што ён атрымаўгэтую рысу ад маці: любіць абавязваць болей добразычлівасцюі ласкай, чым дарамі, адносна апошніх іншы раз праз меру шчод-ры. У адносінах з людзьмі ён строга выконвае ўмоўнасці, і пры-дворныя ягоныя вызначаюцца спрытнасцю і пачцівасцю. Ніколіпраз меру не п’е моцных напояў, нават у ежы ведае меру. Вялікі

162

Тэкст 17

<...> Сiмволiку, прапанаваную Прэзiдэнтам РБ на рэферэн-дум, многiя падтрымалi iнтуiтыўна. І не памылiлiся. У ёй вельмiтрапна, ёмка адлюстраваны менталiтэт народа, старажытныяславянскiя кapaнi, традыцыi. Яны бездакорна адпавядаюць зако-нам геральдыкi.

...Герб Беларусi багаты па колькасцi закладзеных у iм прад-метаў...

Што тычыцца сэнсавай нагрузкi кожнага з элементаў, тосонца ўвасабляе свет, багацце, дабрабыт. Яга промнi вельмi ўдаланакладваюцца на абрысы рэспублiкi. Яны звязваюць яе з конту-рамі зямнога шара. У гэтым падкрэслiваецца адметнасць герба –тое, што ён беларускi. Адначасова, такім чынам, Беларусь выдзя-ляецца з сусветнай супольнасцi. Але у той жа момант не ўзвыша-ецца над астатнімі дзяржавамi – арганiчна ўпісваецца ў зямнышар, захоўваючы свой суверэнiтэт, самастойнасць. Дарэчы, промнiсонца маюць яшчэ адзiн сэнс – яны падкрэслiваюць мiралюбiвыхарактар нашага народа. Тое, што ён нясе ў сусветную суполь-насць iдэі дабра, самых высокix чалавечых пачуццяў.

Зямны шар таксама не выпадковы элемент герба. Як вядома,зямля родзiць жыта, на ёй вырастаюць сiнявокi лён, канюшына.Снапы жыта ахiнаюць з абодвух бакоў сонца, сiмвалiзуючы адзін-ства. Адначасова сведчаць, што беларусы спрадвеку займаюццаземляробствам, жывёлагадоўляй. Заўважце, якiя прымаўкi быту-юць у народзе: «Хлеб – усяму галава», «Памiраеш, а жыта сей».Лён – сiмвал сiнявокай Беларусi i адначасова ён адлюстроўвае па-этычную, песенную, творчую душу беларускага народа. Так, ад-носна канюшыны прыгадаем вядомую песню «Kaciў Ясь канюшы-ну», якую славутыя «Песняры» разнеслi па ўсім свеце. Прычым,заўважце, вянок з калоссяў пераплецены чырвона-зялёнай стуж-кай, чым нагадвае беларускi зажыначны сноп. І гэта яшчэ раз пац-вярджае народнасць традыцый, закладзеных у сiмволiцы герба.Дарэчы, яго колеры таксама не выпадковыя. Яны вельмi гарманiчнастасуюцца адзiн з адным, ствараючы настрой урачыстасцi, спа-койнай радасцi, узнёсласцi. Залаты колер у сусветнай геральдыцыазначае велiч, павагу, багацце; чырвоны – справядлiвасць, сiлу, муж-насць, храбрасць; блакiтны – славу, вернасць, шчырасць; зялёны –свабоду, надзею, здароўе.

І, нарэшце, пяцiканцовая зорка, якая вянчае герб. Яна – сiмвал

76

князь шмат працуе, сам займаецца кіраваннем краю і жадаеведаць пра ўсё; мы часта самі бачылі яго дзівосную дзейнасць і,размаўляючы з намі пра справы, што патрабавалі поўнай увагі,ён у той жа час слухаў чытанне розных дакладаў і прымаўрашэнні. Народ мае свабодны доступ да яго...<...> Пагроз-лівы ён толькі ў вайсковы час, але ўвогуле поўны дабраты ісправядлівасці, умее караць і мілаваць. Мала спіць, мала смя-ецца, болей халодны і разважлівы, чым гарачы; добрую цідурную навіну атрымае ён, твар яго без пачуццяў...» (С.Ба-рыс)

б) Даследчык В.Чаропка піша: «Часта простыя чалавечыяпачуцці: гнеў, любоў, нянавісць, зайздрасць, пахвальба, фанабэрыя –перамагаюць у ім разважлівасць і дасціпнасць. Але ад чалавека, якінадзелены вялікай уладай, залежыць лёс людзей, і калі ён больш пад-начальваецца сваім адчуванням, чым розуму, гэта можа стаць нетолькі ягонай трагедыяй, але і бядой для яго падданых. А бедаў іняшчасцяў нямала хлябнулі людзі па Вітаўтавай віне. Карону вялі-какняжацкую ён атрымаў, а вось расплаціліся за гэта сваімі гало-вамі, або няволяй, або спаленымі дамамі тысячы людзей. Расплаці-ліся сваім жыццём і ягоныя сыны». (С.Барыс)

Заданне 10. Прачытайце наступныя тэксты і паразважай-це, ці ёсць паміж імі адрозненне ў стылістычных адносінах, утыпах маўлення. Абгрунтуйце сваё меркаванне. Выпішыце зтэкстаў і прааналізуйце моўныя сродкі, уласцівыя пэўнаму сты-лю і тыпу маўлення.

а) Гэты горад заўсёды чакае кожнага, хто захоча з ім пазна-ёміцца. Ён ласкава прымае ў свае абдымкі і не адпускае, пакуль непастаіш у маўклівым захапленні ля Каложы, не пройдзешся не-калькі разоў каля Фарнага касцёла, не паглядзіш са стромы Замка-вай гары на імклівы Нёман. Пасля ён, канешне, адпусціць, а ісціўжо нікуды не захочаш, бо па старых вуліцах Гародні блукае яшчэдух таго амаль забытага сягоння пачуцця, якое завецца нацыя-нальнай гордасцю, і пачуццё гэта тут вельмі лёгка злавіць іўспомніць... (А.Ляўковіч)

б) Гародня, Горадна (сучаснае Гродна, цэнтр Гродзенскайвобл., Рэспубліка Беларусь), горад, цэнтр Гарадзенскага павета

161

Нам трэба нарэшце зразумець, якая блiзкая для чалавецт-ва небяспека татальнага вынiшчэння. Многiя ўлады ў свеце пра-цягваюць трацiць трыльёны долараў ў год на распрацоўку, вы-раб і выпрабаванне ядзернай зброi ў новых мадыфiкацыях. Атам-ная смерць тайна распаўзаецца па ўсёй планеце. Па краiнахтрэцяга свету за вялiкiя грошы распаўсюджваецца таксамазбройны плутонiй крымiнальнымi гандлярамi, што нажываюцьна гэтым страшным бiзнесе незлiчоныя грошы. Хацелася б на-гадаць, што, паводле даных вядучых вучоных, 36 тон плутонiюдастаткова для таго, каб ператварыць усю Паўночную Аме-рыку i Еўропу ў тэрыторыi, непрыгодныя для жыцця на некалькідзесяткаў тысяч год.

Развiтыя краіны свету, разумеючы, наколькi вялiкая смярот-ная небяспека ix дзеянняў, лiхаманкава шукаюць выйсце для рата-вання сваiх нацый, рыхтуюць супрацьракетныя сiстэмы абароныi iншыя дасканалыя тэхнiчныя меры. А ці задавалi яны сабе пы-танне: як быць з астатняй часткай чалавецтва на Зямлi? Ядзер-ная вайна не пакiне нiчога жывога на планеце. Нават буйныя ву-чоныя iншы раз канчалi жыццё самагубствам, усвядомiўшы ўвесьжах, якi неслi народу ix адкрыццi. <...>

У дадзены момант дзяржава Беларусь нясе каласальныя стра-ты, выдзяляючы 10 працэнтаў свайго гадавога бюджэту налiквiдацыю наступстваў чарнобыльскай трагедыi – гэта 200 млн.долараў. У той час як для поўнай абароны насельнiцтва, што пра-жывае пад пастаянным уздзеяннем радыеактыўнага апрамень-вання, штогод на працягу стагоддзя неабходна трацiць 2 мiльярдыдолараў у сувязi з тым, што ўрон, нанесены Беларусi чарнобыль-скай катастрофай, складае каля 240 млрд. долараў, i гэта неўлiчваючы генетычныя вынікі для нацыi.

Cусветнае грамадства не ўсведамляе ўсёй небяспекi наступ-стваў найвялiкшай катастрофы на Зямлі. Навука пад цiскам атам-нага лобi вядучых краін самаўхiлiлася. Meнавіта таму сусветнаеграмадства не валодае рэальнай сiтуацыяй i рызыкуе нiколi недаведацца ўсёй праўды аб жудаснай трагедыi мiнулага стагод-дзя, а кожная дзяржава не зробiць для сябе вывадаў аб тым, штоне толькi атамная зброя, але i так названы мірны атам можапрывесцi да гiбелi ўсяго жывога на Зямлi. Прыйдзе час, калi ўсяжахлiвая праўда аб Чарнобылi адкрыецца свету, i свет уздрыгне,зразумеўшы, што ён вінаваты ў злачынным бяздзеяннi, вінаватыў тым, што пакiнуў беларускi народ адзiн на адзiн з гэтай страш-най бядой. (А.Волкаў. З кнігі «Чарнобыльская рана»)

77

Троцкага ваяв., на р.Нёман. Вядомы з 1127 як цэнтр удзельна-га княства. З сярэдзіны 13 ст. ў складзе ВКЛ. Быў важнымгар. асяродкам краіны, адным з цэнтраў паліт. жыцця. У ся-рэдневякоўі горад складаўся з замка ў сутоках Нёмана і ягопрытока Гараднічанкі, вакольнага горада і шэрагу пасадаў(каля Барыса-Глебскай, Малой, Прачысценскай цэркваў, наПадоле). З 1280-х да пач. 15 ст. на Г. і яе наваколлі зрабілі каля20 нападаў крыжакі. У пач. 14 ст. асаблівая роля ў арганіза-цыі гар. жыцця і абароны належала кашталяну замка ДавыдуГарадзенскаму. <...> Г. была сядзібай вял. князёў літоўскіх ікаралёў польскіх. У 1386–1430 вял. князь Вітаўт наведаў Г. 31раз. Шмат часу ў Гарадзенскім замку праводзілі Казімір Ягай-лавіч, Аляксандр, Стафан Баторый, які тут памёр у 1586. У1437, 1445, 1463, 1473 і 1486 у Г. збіраліся паны-рада. Горадбыў адным з традыцыйных месц, дзе адбываліся пасяджэннісойма ВКЛ (1501, 1506, 1522, 1566–67, 1568). У 1496 вял. князьАляксандр даў Г. магдэбургскае права. (З энцыклапедыі «Вялі-кае княства Літоўскае»)

Заданне 11. Уявіце сябе ў ролі палітычнага каментатара іпадрыхтуйце пісьмовае выступленне, адлюстраваўшы сваепогляды на пытанні вайны і міру, стану асобы ў грамадстве,адносін паміж людзьмі. Зрабіце падрабязны аналіз уласнагатэксту (гл. тэму 5).

Тэма 8. БЕЛАРУСКАЯ ЛЕКСІКАЛОГІЯ І ФРАЗЕАЛОГІЯ.ЛЕКСІКАГРАФІЯ

Слова ўсемагутнае, бо закранае самыя тонкіяструны душы чалавечай – здольна суцешыцьгора, выклікаць весялосць, натхніць на подзвіг,спыніць злы намер, абудзіць да дзеяння цэлыянароды.

У.Юрэвіч

8.1. Слова як аб’ект вывучэння лексікалогіі

Лексіка (ад грэч. lexikos = які адносіццца да слова) – гэта су-купнасць усіх слоў пэўнай мовы, яе слоўнікавы склад. Лексікало-

160

ПАСЛАННЕ ЦЯПЕРАШНЯМУ I БУДУЧЫМ ПАКАЛЕННЯМ

Мы не станем высвятляць сёння, ці была ядзерная трагедыя26 caкaвiкa 1986 года на Чарнобыльскай атамнай станцыi выні-кам памылкi канструктараў, безадказных адносiн да будаўнiцтваАЭС, альбо вынікам дывepcii, а можа быць, няшчаснага выпадку.Вiнаватыя пазбягаюць гаварыць аб cвaix памылках i пралiках. Чар-нобыльская трагедыя захоўвае нямала таямнiц i загадак. З’явiлiсянават меркаванні вiдавочцаў адносна таго, што ўдзел у катаст-рофе маглi прымаць iншапланецяне. Як бачым, легендаў ходзiцьмноства, але праўду ведаюць адзiнкi. Ды i каму патрэбна заразгэтая праўда! Сёння яна ўжо больш нікога не хвалюе. Трагедыi мыне разгадаем нiколi, паколькi галоўнымi віноўнікамі былi прызна-ны «сiлы прыроды».

Аб Чарнобылi пiсалi шмат, iншы раз добрасумленна i праўду,але ў вывадах аўтараў не гаварылася аб галоўным – аб таямнiцыўзнiкнення трагедыi i яе выніках, а таксама аб тым, хто вінава-ты i якiя ўрокі з гэтай трагедыi ўзялi не толькi людзi, але i дзяр-жавы. <...>

У зонах пахавалі сотні вёсак i пасёлкаў, зараслi мохам i хмы-зам шасейныя дарогi. Гаспадарчыя будынкi i жыллё – тварэннерук чалавечых – парахнеюць i гнiюць. Усё жывое, што засталосятам пасля катастрофы, будзе вечна апраменьвацца i муцiраваць.Такога ўнiкальнага спалучэння прыгажосцi прыроды i кашмарна-га жаху свет яшчэ не бачыў. Чалавек у тыя месцы нiколi не вер-нецца, туды вернуцца толькi мёртвыя па перадсмяротнымжаданнi «могiлкавага спакою», каб быць побач з продкамi iзнаходзiцца ў адных руках гаспадара неба i Зямлi. Зараз гэтыя ра-дыеактыўныя тэрыторыi – «загублены свет». <...>

А навука разбурэння i вынішчэння iдзе далей. Невыпадковасумленныя вучоныя адзначаюць, што атамныя электрастанцыi,цесна звязаныя з вытворчасцю атамнай зброi, вырабляюць у пер-шую чаргу не электраэнергiю, а небяспечнейшыя для чaлавека iўсяго жывога на Зямлi радыеактыўныя адыходы, смяротнае дзе-янне якiх будзе цягнуцца сотні і тысячы гадоў.

Дагэтуль ні ў адной дзяржаве пытаннi захавання радыеак-тыўных адыходаў i размяшчэння адпрацаванага ядзернага палiване вырашаны, праблема заснавання рэгiянальных радыясховiшчаўдля мiжнароднага выкарыстання не рэалiзавана з прычыны фак-тараў палiтычнага парадку i супрацьдзеяння грамадскасцi. <...>

78

гія (грэч. lexikos = слоўнікавы, logos = навука, вучэнне) – гэта на-вука пра слоўнікавы склад мовы, яе лексіку. Лексікалогія даследуефункцыянаванне слоў як асобных адзінак мовы: вывучае значэнніслова, сістэмныя сувязі, паходжанне, сферу ўжывання і інш. Аб’-ект вывучэння лексікалогіі – слова.

Граматычнае значэнне(комплекс грамат.паказчыкаў: род, лік,склон і г.д.)

Лексічнае значэнне(унутраны зместслова, канкрэтнысэнс)

прамое значэнне(зыходнае значэннеслова)

пераноснае значэнне(перанос назвы з адной з’явырэчаіснасці на другую на асновепадабенства іх прыкмет)а) метафара – перанос назвы заднаго прадмета на іншыя нааснове аналогіі формы, колеру,функцыі і г.д.Зноў смяецца сонца. Зямляадпачывае. Шэрыя думкі.б) метанімія – перанос назвы пасумежнасці з’яў.Мінск едзе па грыбы. Школавыйшла на суботнік. Мычытаем Пушкіна.в) сінекдаха – замена назвыцэлага назвай яго часткі.Зарабіў сваю капейку.

мнагазначныясловы

адназначныясловы(толькі прамоезначэнне слова)

Cлова

159

Тэкст 15

Вiдaць, адразу пайсцi на адкрытыя формы масавага знiшчэннягітлераўцы не маглi з шэрагу прычын. <...>

Таму на канвеер смерці былі пacтаўлены такія сродкі, як го-лад і галодная смерць, хваробы i адсутнасць мeдыцынскага абслу-гоўвання, кепская вопратка i невыносныя ўмовы ўтрымання,знясiльваючая пpаца, збiеннi i расстрэлы, вымушаныя самазабой-ствы i г.д.

Адзiн з першых лагераў на тэрыторыi Беларусi быў cтвopaныпа загаду камандуючага 4 пaлявой армiяй генерал-фельдмаршалаГанса фон Клюге ў в.Дразды каля Мiнскa, дзе ўтрымлiвaлiся ваен-напалонныя i грамадзянскiя асобы ва ўзросце ад 15 да 60 гaдoў. «Улагеры для ваеннапалонных у Miнску, памерам з плошчуВiльгельплац,– паведамляў мiнiстэрыяльны саветнік Дорш рэйхс-ляйтэру Розенбергy 10 лiпеня 1941 года, – знаходзiцца пpыблiзна 100тысяч ваеннапалонных i 40 тысяч грамадзянскiх палонных. Па-лонныя, загнаныя ў гэтую цесную пpастору, ледзьве маюць магчы-масць варушыцца i вымушаны адпpаўляць натypальныя патрэбытaм, дзе стаяць... Ваеннапалонныя, пpаблема харчавання якiх на-ўрад цi будзе вырашана, жывуць па 6-8 дзён без стравы, установiшчы жывёльнай aпaтыi, выклiканай голадам, i ў ix адноiмкненне – набыць нешта харчовае. У aднociнax да палонных адзiнамагчымая мова квёлай аховы, cyткaмi нясучай нязменную службу, –гэта агнястрэльная зброя, якую яна бязлiтасна пpымяняе». Прык-ладна такая сiтyaцыя была i ў iншых лагерах ваеннапалонных i ла-герах пpымусовага ўтрымання людзей, якiя iснавалі фактычна ўсю-ды на тэрыторыi Беларуci. «Зняволеных забiвaлi без разбору... усп-рыскванне яду, расстрэлы ў затылaк, эпiдэмii тыфусу, якому давaлiмагчымаць дзейнiчаць, служылi сродкам знiшчэння зняволеных.Чалавечае жыццё ў гэтых лагерах нiчога не каштавала. Забойствабыло звычайнай спpавай, звычайнай настолькi, што няшчасныя ах-вяры проста вiтaлi смерць, калі яна xyткa наступала», – адзнача-лася ў пpысудзе Мiжнароднага Ваеннага трыбуналу ў Нюрнбергy.

На карце трагiчнай гiсторыі асобнымi знакамi пазначаныбольш за 260 месцаў – лагераў прымусовага ўтрымання насельнiцтва,цi як ix справядлiва называе беларуская гiстарыяграфiя – лагераўсмерцi, ix фiлiялaў i аддзяленняў. (А.Літвін)

Тэкст 16

79

8.2. Сістэмныя сувязі ў лексіцы

Амонімы (грэч. homos = аднолькавы і onyma = імя) – словы заднолькавым гучаннем, але розным значэннем.

Сярод амонімаў вылучаюць наступныя тыпы:1) лексічныя амонімы – словы, якія адносяцца да адной час-

ціны мовы, супадаюць напісаннем і гучаннем ва ўсіх формах поў-насцю (лава – ‘вулканічная маса’ і лава – ‘від мэблі’) або часткова(кар’ер – ‘бег каня’ і кар’ер – ‘месца здабычы карысных выкапняўадкрытым спосабам’; у родным склоне гэтыя словы маюць розныяканчаткі);

2) марфалагічныя амонімы, або амаформы, – словы, якія ад-носяцца да розных часцін мовы, супадаюць гучаннем і напісаннему адной ці некалькіх формах (вусны як назоўнік са значэннем ‘губы’і ‘вусны’ як прыметнік са значэннем ‘непісьмовы’);

3) фанетычныя амонімы, або амафоны – гэта словы, якія су-падаюць у гучанні і адрозніваюцца ў напісанні (казка –каска, плоді плот, везці – весці, колас – Колас);

4) графічныя амонімы, або амографы – словы, якія супада-юць у напісанні, але адрозніваюцца ў вымаўленні месцам націску(прыклбд – прыклад, карб – кбра, капбць – кбпаць).

Існуюць таксама і міжмоўныя амонімы – словы розных моў,аднолькавыя ці блізкія па гучанні, але розныя па значэнні. Пры-вядзём некалькі прыкладаў беларуска-рускіх міжмоўных амонімаў:бел. маніць – ‘хлусіць, абманваць’ і рус. манить – ‘клікаць, зваць’;бел. адказаць – ‘сказаць, адазвацца’ і рус. отказать – ‘адмовіць’,бел. краска – ‘кветка’ і рус. краска – ‘фарба’.

Сінонімы (грэч. synonimos = аднайменны) – словы, якія па-рознаму гучаць, але поўнасцю ці часткова супадаюць па значэнні.

Група сінонімаў утварае сінанімічны рад, у якім першае мес-ца займае асноўнае, апорнае, найбольш ужывальнае слова – дамі-нанта (у сінанімічным радзе балота, багна, дрыгва, твань, алёс,імшара дамінантнае слова балота).

Паводле спосабу ўтварэння і ўжывання сінонімы падзяляюц-ца на семантычныя (адрозніваюцца дадатковымі семантычныміадценнямі): бяда, няшчасце, ліха, гора; стылістычныя (адрозніва-

ґ

158

дзе ён захоўваўся разам з iншымi нацыянальнымi рэлiквiямi. 3таго часу аб iм нiчога невядома. Усім, хто звязаў сваю работу,а часам i жыццё з пошукам крыжа, цяпер прыходзiцца зада-вальняцца толькi версiямi. Тым не менш яшчэ тлее надзея, штокрыж не прапаў i яго можна адшукаць, каб вярнуць народу.

Свае намаганні да вырашэння гэтай тайны прыкладаюць iсупрацоўнiкi Камiтэта дзяржаўнай бяспекi Магiлёўскай вобласцi. <...>

Храналогія падзей дазваляе меркаваць, што хутчэй за ўсёкаштоўнасцi маглi знiкнуць са сховiшча ў днi, калi праходзiла эва-куацыя маёмасцi абкома пapтыі – з 1 па 12 лiпеня. Да разгадкiзнiкнення крыжа Ефрасінні Полацкай, магчыма, зможа наснаблiзiць жыхар Магiлёва Пётр Паддубскi, якi не выключаемагчымасцi, што менавіта ён на сваёй машыне вывозiўкаштоўнасцi з абкома ў глыбокi тыл.

Летам 1941 года пасля заканчэння сельскагаспадарчагатэхнiкума П.Паддубскi быў прызваны ў армiю i служыў у якасцiвадзiцеля. Паводле яго слоў, у разгар баёў на подступах да горадаён быў выклiканы да начальнiка Магiлёускага гарнiзона, якi iдаручыў забраць каштоўны груз з будынка абкома. Ранiцай 13лiпеня П.Паддубскi падагнаў аўтамабiль па ўказанаму aдрасу.Некалькi чалавек у цывiльным пачалi загружаць у кузаў мяшкii пакеты. У акаваную жалезам асобную скрыню ўпакоўвалiсянайбольш каштоўныя рэчы. Стоячы ля машыны, П.Паддубскiпачуў, як адзiн з людзей у цывiльным усклiкнуў: «Які крыж пры-гожы!..» Калi пагрузка закончылася, шэсць супрацоўнiкаў НКДБна чале з маёрам узялi машыну пад ахову. Было загадана ехацьу бок банка. Там дзве машыны загружалiся мяшкамi з грашы-ма.

Вадзiцель расказаў, што наступнай ранiцай калона з трох ма-шын знаходзiлася на ўскраіне горада. Там у кабiну да Паддубскагасеў першы сакратар ЦК КПБ П.Панамарэнка. Ён i загадаў рухацца.Машыны пайшлi па маршруту Магілёў – Горкі –Смаленск – Мажайск –Масква. Па шляху руху фашысцкiя самалёты не раз бамбілі калону,аднак страт удалося пазбегнуць. «Каштоўнасцi нам трэба давезцiчаго б гэта нi каштавала», – паўтараў П.Панамарэнка.

Праз двое сутак машыны прыбылi ў Маскву i спынiлiся лябудынка Упраўлення кадраў Чырвонай Арміі, што размяшчаласяна Ленiнскіх гарах. Здаўшы груз, вадзiцелi раз’ехалiся па часцях.

Taкім чынам, з вялiкай доляй упэўненасцi можна сказаць,каштоўнасцi з пакоя-сейфа Магілёўскага абкома знайшлi ў пачаткувайны прытулак у Macквe. (С.Багдановіч, «Звязда», 7 сак. 1997 г.)

80

юцца стылістычнай афарбоўкай): волат (кніжн.), здаравяк (разм.),бугай (разм. – груб.) і кантэкстуальныя (сінанімічнымі бываюць упэўным кантэксце): бурліць, кіпіць (жыццё).

Антонімы (грэч. anti = супраць, onyma = імя) – пары слоў зсупрацьлеглым значэннем.

Паводле структуры антонімы бываюць аднакаранёвыя (праў-да – няпраўда, згода – нязгода) і рознакаранёвыя (сіла – слабасць,радасць – гора). У мастацкіх і публіцыстычных творах часам вы-карыстоўваюцца кантэкстуальныя антонімы, супрацьлегласць якіхвыяўляецца толькі ў кантэксце: Ты да чалавека з душой, а ён дацябе спіной (прыказка).

Паронімы (грэч. para = каля і onyma = імя) – блізкія па гу-чанні і марфемнай структуры словы, значэнні якіх розныя ці част-кова супадаюць: адрасант – ‘той, хто пасылае паштовае адпраў-ленне’ і адрасат – ‘той, каму адрасавана паштовае адпраўленне’;нататка – ‘кароткі запіс для памяці’ і натацыя – ‘настаўленне,павучанне’. Паранімічнымі парамі могуць быць як спрадвечна бе-ларускія словы (сыты – сытны), так і запазычаныя (абанент –абанемент).

8.3. Безэквівалентная лексіка

Безэквівалентную лексіку складаюць словы, што называюцьадмысловыя рэаліі пэўнай краіны, самабытныя паняцці яе жыха-роў. Падобныя рэаліі і паняцці або адсутнічаюць у іншамоўныхкраінах, або аднаслоўна не лексікалізуюцца там (параўн. беларус-кія словы: лявоніха, вырай, дзядзінец, замчышча, знічка, кажан,покут, сёлета і г.д., што аднаслоўна не перакладаюцца на сусед-нюю рускую мову). Адпаведнае беларускае безэквівалентнае сло-ва перакладаецца неадналексемнымі адпаведнікамі іншых моў, упрыватнасці, рускай:

1) словазлучэннямі (параўн.: жаўцяк – жёлтый песок, жвірын-ка – крупинка гравия, кнігарня – книжный магазин і г.д.);

2) апісальнай сінтаксічнай канструкцыяй (параўн.: вырай –тёплые страны, куда летят зимовать перелётные птицы; брама –главный вход в виде двухстворчатых крытых сверху ворот і г.д.).

Тэматычны спектр беларускай безэквівалентнай лексікі з’яў-ляецца даволі шырокім:

1) намінацыі прадметаў матэрыяльнай культуры:а) назвы разнастайных прылад працы, інструментаў, прыста-

157

гэтыя татары стварылi нават свае паселiшчы ў наваколлi Клец-ка. Некаторыя з такіх паселішчаў маюць назвы, у асновах якiхцюркскiя кapaнi: Арда, Карацк, Бабаевiчы i iнш. Паводле перапісу1989 г. на Беларусi пражывае 12 тысяч 436 татараў, а на канецXIX ст. у Паўночна-Заходнiм кpai ix было больш за 14 тысяч. Змян-шэнне колькасцi татараў у наш час тлумачыцца некалькімiпрычынамi. Так, у часы сталiншчыны многiя беларускiя татарывымушаны былi пaкiнуць Беларусь – сваю радзiму, баючысярэпрэсiй, якiя пракацiлiся шырокай хваляй сярод асобных «малыxнародаў» i асаблiва крымскiх татараў. Цяпер, як i раней, найбольшкампактна татары пражываюць у паўночна-заходняй частцыБеларусі: зараз ёсць чатыры татарскiя мячэці – у г.п. Іўе, у в.Доўбучы на Смаргоншчыне, у Навагрудку і ў в.Лоўчыцы Навагруд-скага раёна.<...>

Сталася так, што на пачатку пражывання на Беларусі ўтатараў было мала жанчын свайго веравызнання. I яны ўступаліў шлюб з мясцовымі жанчынамi, бо іслам такое дазваляў. Жанчы-не-мусульманцы выходзiць замуж за немусульманiна не дазваля-лася. На пачатку ў царкве і ў касцёле духавенства на гэта глядзе-ла неахвотна, аднак князь Вітаўт, а пазней Свідрыгайла, жадаю-чы ўтрымаць татараў як добрых воінаў у сваёй краіне,санкцыянiравалi падобныя шлюбы, якiя, дарэчы, былi ў модзе ся-род шляхты i магнатаў аж да уніі Польшчы з Літвою. <...>

Татары бралі сабе прозвішчы ад назваў тых маёнткаў, дзежылі. Так, князь Найман-Бег уступіў у шлюб з дачкою баярынаАлешкі, пасагам якой быў беларускі маёнтак Крышын (Клетчы-на). Таму і ўзяў сабе прозвішча Крышынскі. Другія бралі прозвішчыад сваіх жонак, адсюль, мабыць, і адна з прычын, што большасцьбеларускіх татараў мае беларускія прозвішчы ... (В.Шур, «Наст.газета» 25 ліст. 1992 г.)

Тэкст 14

«ЖЫВАТВОРНЫ КРЫЖ ЕФРАСІННІ ПОЛАЦКАЙТРЭБА ШУКАЦЬ У РАСІІ»

<...> Гісторыя крыжа Ефрасінні Полацкай напэўна знаёмаямногім са школы. Пачатак яна бярэ ў XII стагоддзi.

Тайна знiкнення святынi звязана з першымi днямi ВялiкайАйчыннай вайны. У ходзе эвакуацыi крыж Ефрасiннi Полацкайбясследна знiк з пакоя-сейфа былога Магiлёўскага абкома партыі,

81

саванняў і іх частак (параўн.: жорны, рагач, сахор, стаўлец, шар-шатка і інш.);

б) назвы розных пабудоў і іх частак (параўн.: вазоўня, дубэль-ты, камяніца, кляштар, лецішча і інш.);

в) назвы хатняга начыння і яго частак (параўн.: блінцоўка,конаўка, кубель, мядніца, цёрла і інш.);

г) назвы прыгатаванай ежы і сыравіны для яе (параўн.: вант-рабянка, верашчака, грачанік, зацірка, панцак, смажэнік, шатка-ванка і інш.);

д) назвы ткацкіх вырабаў, адзення, абутку і інш. (параўн.: ба-ваўнянка, вышыванка, брыль, гумовікі, насоўка, трапкач і інш.);

е) назвы ўчасткаў прасторы, асвоеных чалавекам (параўн.:брукаванка, дзядзінец, падворак, пакоша, поплаў, цвінтар і інш.);

ё) найменні прадпрыемстваў па вырабу чаго-небудзь (параўн.:алейня, гарбарня, цагельня, цукроўня, цыркулярка і інш.);

2) найменні духоўнага жыцця, унутранай культуры беларусаў:а) абазначэнні разнастайных адрэзкаў часу, на якія прыпада-

юць працоўныя, святочныя і іншыя падзеі (параўн.: дзяды, закоскі,прысвятак, шчадрэц, фэст і інш.);

б) назвы розных прафесій, роду заняткаў, працоўных дзеян-няў і г.д. (параўн.: кавальства, каморніцтва, сенаванне, талака,шарварка і інш.);

в) найменні рэлігійных і сацыяльных паняццяў (параўн.: ду-хоўніцтва, панскасць, староства і інш.);

г) найменні разумовых паняццяў і дзеянняў (параўн.: клёк,цымус, чытанка і інш.);

3) найменні прыродных з’яў і рэалій, жывёл, птушак (нямаадналексемных адпаведнікаў у рускай мове): азярышча – место,где когда-то было озеро; бусліха – самка аиста; жыгучка – жгу-чая крапива і інш., назвы людзей (параўн.: бяседнік – участникзастолья, званый гость; бывалец – бывалый человек; заможнік –зажиточный, состоятельный человек і інш.).

Безэквівалентная лексіка ўключае словы розных часцін мовы:назоўнікі (параўн.: аброк – корм для лошадей і інш.), дзеясловы(параўн.: адхукаць – отогреть дыханием і інш.), прыметнікі (па-раўн.: гартоўны – крепкой закалки і інш.), прыслоўі (параўн.:апоўдні – в середине дня і інш.), лічэбнікі (параўн.: паўчварта –три с половиной).

Безэквівалентныя словы ўяўляюць цяжкасць для іх разумен-ня і ўжывання найперш для носьбітаў іншаземных моў. Разам з

156

радзiмай першага ў славянcкiх краінах свецкага тэатра. Стварэннеяго звязана з імем aдной з нясвiжcкix гаспадыняў – ФрaнцiшкiУршулі Радзiвiл, жонкi Мixаіла Радзiвiлa.

Муж i жонка Радзiвiлы былі вядомымi мецэнатамi. Яныстварылi музычную, вакальную школы i аркестр народныхiнструментаў. Радзiвiлы збiрaлi творы мастацтва: у ix замкавайкалекцыі нaлічвалася каля тысячы жывапісных палотнаў. (Павод-ле К.Шышыгінай-Патоцкай)

Тэкст 13

«АЛЬ-КІТАБ» ПА-БЕЛАРУСКУ

Некаторыя беларусы маюць прозвiшчы, якiя ўтварылiся адцюркскiх, у асноўным ад тaтapскix каранёў: Кураш, Камай, Бул-гак, Бузук, Кучук, Калдай, Кабак, Канчак, Букаты, Kaлган, Курбе-ка, Кардаш, Саптан, Шабаш i шматлiкiя вытворныя ад ix.

У сваю чаргу татары, якiя ўжо больш за семсот гадоў жы-вуць сярод беларусаў, успрынялi беларускiя прозвiшчы. Татары,што жывуць у нашай рэспублiцы (ix называюць беларускiя тата-ры), карыстаюцца ў зносiнах памiж сабою беларускаю моваю,шануюць яе, але зрэдку маюць свае iмёны, яшчэ меней выкарыс-тоўваюць цюркскiя прозвiшчы, аформленыя на ўзор тыповабеларускiх: Канапацкi, Якубоўскi, Александровiч, Tyган-Бараноўci,Улaнoўcкi, Лазарэвiч, Сагановiч i iнш.

Буйное непрымусовае перасяленне татараў на беларускiяземлі адбылося пасля разгрому Залатой Арды ў 1395 г. Тады наБеларусь прыйшоў з рэшткамi свайго войска сам залатаардынскiхан Тахтамыш. Ён доўга жыў у Лiдскiм замку. Aпoшнi хан Зала-той Арды Ахмед, як сведчаць гiстарычныя дакументы, таксамажыў каля Шчучына на Гродзеншчыне (дарэчы, у гэтых мясцiнах iцяпер найбольш кампактна жывуць татары).

Крымскія татары не аднойчы, асабліва ў ХV–XVII ст., напа-далі на старажытныя беларускія землi. Нават цяжка падлiчыць,колькi перамог i паражэнняў у гэтых набегах-войнах мелi нашыпpодкi i татары. Пра адну жорсткую бiтву лiцвiнaў (беларусаў) зтaтapaмi ў 1507 г. апавядае тaкi летапiс, як «Хроніка Быхаўца».Войска князя Мiхала Глiнскага разбiла тады дзесяцiтысячную ардупрышэльцаў. Было ўзята ў палон вялiкае мноства татараў, якiянiколi ўжо не вярнулiся ў Крым, а сталi выконваць разнастайныяработы ў дварах i маёнтках воінаў князя Глiнскага, а з цягам часу

82

тым праблема ўжывання безэквівалентнай лексікі існуе не толькідля небеларусаў, але і для многіх карэнных жыхароў нашай краі-ны, якія выракліся роднай мовы і лічаць яе ўжыванне малапрэс-тыжным [25, с.402-407].

8.4.

Лексіка

паводле

паходжання

Лексіка

паводле

паходжання

Спрадвечна беларуская

лексіка

Запазычаная лексіка

Індаеўрапейская

брат

, маці,вуха,

нага

, нос

, язык,

вада

,сонца

, дзень

,вечар,

зіма

, два

,востры

, новы

,стары

, везці

, ісці,

драмаць і інш

.

Агульна

-славянская

баба

, барада,

нядзеля,

чацвер

, месяц

,бура

, мыць

,слухаць,

бегчы

,здаровы

, я,

мы, хто,

адзін,

трыста,

там

, ужо,

за, пад

і інш

.

Усходне

-славянская

бацька

,дзядуля,

сарочка,

ветлівы

,гуляць

,калыхаць

,балаваць

,адзінаццаць,

сорак,

трыццаць

і інш

.

Уласна-

беларуская

бусел,

вясковец,

алешнік,волат

,дранікі, надвор

’е,

сейбіт

,вушак

,жаданы

, апошні

,гаротны

,гаманіць

і інш

.

Са славянскіх

моў

– польская

: па-

лац,

слодыч,

маёнтак

,тлусты

,пагарда,

братэрскі;

– руская

:зводка

, подзвіг

,саюз, савет

;– украінская

:варэнікі

,хлебароб

З неславянскіх

моў

– літоўская

: дойлід,

пуня,

свіран

;– татарская

: аер

, арда,

барсук

, гарбуз, кандалы

,буран;

– грэчаская:

арыфметыка

,бібліятэка,

космас,

Аляксандр;

– лацінская:

атэстат

,аўтар

, гумар

, водар

;– нямецкая

: абзац

, архіў

,друк

, ланцуг, цэгла;

– французская

: батон

,метро

, кафэ,

басейн;

– англійская

: лідэр

, байкот

,докер,

баксёр

155

Па зразумелых прычынах сярод назваў – этнонiмаў – аднымiз самых распаўсюджаных у нас павiнны быць такiя, якiя ўтвора-ны з асновы Лiтва. Пералiчым такiя: Лiтва, Лiцвiнка, Лiтвiца,Лiцвяны, Лiтоўка, Лiтоўск, Лiтоўшчына, Лiтоўцы. Справа ў тым,што ў многix кутках самога нашага краю людзi доўгi час называлiсваю радзiму Лiтвой, а caмix сябе лiтвiнамi, як этнанiмiчнынапамiнак, што яны некалi жылi ў складзе Вялiкага княстваЛiтоўскага. Асаблiва часта карысталiся гэтай назвайiнтэлiгентныя людзi, якiя добра ведалi сваю гiсторыю.(Г.Сагановiч)

Тэкст 12

Нясвiж славуты тым, што гэта горад-помнік. Уявіце сабецянiстыя вуліцы, на якix не рэдкасць барочныя дамы ХVII–ХVIIIстагоддзяў, будынак друкарні, у якой славуты беларускі асветнікСымон Будны выдаў у 1562 годзе свой «Катэxiзiс», плошчу, на якойcтaiць вeлiчная ратуша. Горад быў рэзiдэнцыяй акаталічанагастарaжытнага беларуска-літоўскага роду князёў Радзiвiлaў.Шмат тут было пабудавана, выдадзена кнiг, нaпiсана карцiн, саб-рана археалагiчных i гicтарычных матэрыялаў.

У 1522 годзе адпаведна з кapaлеўскім прывілеем у Нясвiжызаснавaлі першы ў нашай кpaiнe архіў, дзе захоўваліся дзяржаўныяакты. У 1562–1571 гадах працавала Нясвіжская друкарня, дзевыдавaлi кнiгi Сымон Будны i Вaciль Цяпiнскi. У XVIII ст. aдной збагацейшых бiблiятэк лічылася нясвiжcкая.

Горад быў добра ўмацаваны, aле гэта не ўратавaлa яго ў часываенных нягодаў. У вайну Pacii з Рэччу Паспалітай горад амальцалкам спaлiлi.

Адзiн з найцікавейшых арxiтэктурных помнiкаў – Нясвiжcкiзамак, якi цудам захаваўся да нашых дзён, быў заснаваны ў 1583годзе. Ён знакамiты мacтaцкімi зборамi, ля вытокаў якіх стаяўМiкалай Радзiвiл. Аб незлiчоных багаццях нясвiжcкix Радзiвiлаўшмат напісана. Напрыклaд, рaciйcкi пасол князь М.Рaпiн, наве-даўшы замак, паведaміў, што «золата там на сотні пудоў. У 18залах aдныx толькi ўпрыгожaнняў сабрaлася на 5 альбо 10 мiльёнаўдукатаў. Кaштоўныя калекцыi зброi, кapцiн, кнiг, брыльянтаў, ка-лекцыя «12 апоcтaлaў» з золата i ўсыпаная каштоўнымі камя-нямі». Нясвiжская бібліятэка Радзiвiлaў нaлiчвaлa 20 тысяч та-моў. Пазней Нясвiжскi замак быў разрабаваны, а бiблiятэку Каця-рына ІІ перадaлa бiблiятэцы імперскай Акадэмii навук. Нясвiж стаў

83

Значная частка запазычаных слоў паступова асвоілася бела-русамі, увайшла ў склад агульнаўжывальнай лексікі і перасталаўспрымацца як лексіка іншамоўная (агурок – з грэч., базар – з цюрк.,бульба – з лац.). Аднак шматлікія словы іншамоўнага паходжанняў беларускай мове захавалі пэўныя фанетыка-марфалагічныя асаб-лівасці, па якіх можна вызначыць запазычанае слова і нават мерка-ваць, з якой менавіта мовы яно прыйшло.

Асноўныя прыкметы запазычаных слоў: наяўнасць у словелітары ф (фарба, шафа, фасоля, Фёдар, Соф’я); пачатковыя э, о інепрыставачнае а (эра, Эма, ода, опера, атака, Аляксей); спалу-чэнні ге, ке, хе ў корані (агент, кельма, схема, Яўген); спалучэннібю, вю, кю, мю, пю, фю ў корані (бюро, рэвю, кювет, капюшон,камюніке); спалучэнні дзвюх галосных у корані (аул, ідэал, дуэт,гуаш); цвёрдасць зычных д,т у спалучэннях дэ, ды, тэ, ты (дэ-тэктыў, дывідэнд, дыфтэрыя, дыван, дысцыпліна, медыцына,Атэла, тыгр); прыстаўкі а-, ант(ы)-, архі-, контр-, рэ-, дэ-, дыс-,амфі- (амаральны, антыцыклон, архіважны, контрмера, рэфар-мацыя, дэгазацыя, дыспрапорцыя, амфітэатр); суфіксы –ізм/-ызм, –іст/-ыст, –ір/-ыр (арганізм, сацыяліст, манціраваць) і інш.

8.5. Лексіка паводле сферы ўжыванняЛексіка паводле сферы

ўжывання

Агульнаўжы-вальныя словы

Словы абмежаванагаўжывання

Жаргоннаялексіка

Дыялектнаялексіка

Спецыяльнаялексіка

ПрафесіяналізмыТэрміны

154

Маскве, складанасцямi вiленскага перыяду жыцця нашага перша-друкара i асветніка, то ўзнiкае пытанне: як усё гэта можна быловытрываць?

Такім чынам, паўстае не толькi трагедыя асобы, але i траге-дыя нацыi, якая так i не ведае, дзе, як i калi адышоў у вечнасць, унеўмiручасць Францiшак Скарына, гiстарычная постаць якога немае сабе роўных.

Вось чаму для кожнага свядомага беларуса «старыя камянiЕўропы» – Полацка i Вiльнi, Кракава i Падуi, Прагi i Капенгагена,Кёнiгсберга i Вiтэнберга (там ён, вiдаць, сустракаўся з MapцiнамЛютэрам) – святыня ў поўным сэнсе гэтага слова, iм хоць раз ужыццi трэба абавязкова пакланiцца. Так, для нас з’яўляецца свя-той зямля братняй Чэхii, дзе спачывае прах Францiшка Скарыны.Для нас з’яўляецца святым i ўсё тое, што звязана ў Падуi з iмембеларускага першадрукара i aсветніка. Вось чаму з такім хваля-ваннем i радасцю мы сёння знаходзiмся тут, у сусветна вядомымПадуанскiм унівepсiтэце, дзе некалi ступала нага Скарыны, моц-на гучаў яго малады голас, адбылася ўрачыстасць атрымання га-наровага звання доктара медыцыны.

Давайце паслухаем, што кажа пра гэта летапiсец: «Ён праявiўсябе настолькi слаўна i дастойна ў час гэтага свайго строгагаэкзамену, калi выкладаў адказы на пытаннi, што атрымаў адна-душнае ўхваленне ўcix прысутных вучоных без выключэння. І былопрызнана, што ён мае глыбокiя веды ў галiне медыцыны». (Звыступлення П.Краўчанкi на адкрыццi мемарыяльнай дошкi ў го-нар Ф.Скарыны ў Падуанскім унiверсiтэце 20 кастрычнiка 1992 г.)

Тэкст 11

Беларусы, як народнасць, сфармiравалiся на той тэрыторыi,дзе яны жывуць i сёння. Шматвяковы працэс складання белару-скай народнасцi праходзiў ва ўмовах самых цесных кантактаў зiншымi плямёнамi, асаблiва балцкага паходжання, якiя таксамажылi на гэтай тэрыторыi. Не спынiлicя мiжэтнiчныя кантактынашых продкаў з iншымi народамi i пасля таго, як быласфармipaвана беларуская народнасць. Вядомы выпадкi перасялен-ня на яе землi людзей з суседнiх Рускай дзяржавы, Украіны,Польшчы, сучаснай тэрыторыi Лiтвы i Латвii, добраахвотнагазапрашэння на вайсковую службу цi захопу ў палон татараў. І трэбасказаць, што ўсе гэтыя дэмаграфiчныя працэсы, якiя мелi месца ўдалёкiм мiнулым, добра адбiлiся ў беларускай тапанiмii.

84

Да спецыяльных слоў адносяць навуковыя тэрміны і прафе-сіяналізмы. Навуковыя тэрміны з’яўляюцца назвамі спецыяльныхпаняццяў пэўнай сферы навукі, мастацтва, вытворчасці. Сярод іхвылучаюцца тэрміны вузкаспецыяльныя (гравіметрыя, дыхатамія,ідэаграфія, літаграфія, прэзумпцыя, фітацэноз) і агульназразуме-лыя (атмасфера, кісларод, дыягназ, імпульс, сертыфікат, сюжэт,гладыёлус). Да тэрмінаў блізкія прафесіяналізмы – словы, якія вы-карыстоўваюць людзі пэўных прафесій (цукроза – ‘вуглявод’ у цук-раносных раслінах, цэйтнот – ‘недахоп часу на абдумванне чар-говага ходу ў шахматах, шашках’, шпандыр – ‘шавецкі рэмень’).Сярод прафесіяналізмаў ёсць шэраг слоў, што ўдакладняюць, дэ-талізуюць назвы прадметаў, якія ў агульнаўжывальнай мове ма-юць больш агульныя назвы, таму прафесіяналізмы, у адрозненнеад тэрмінаў, могуць мець сінонімы (рубанак, шархебель, фуганак,адборнік).

Дыялектныя словы адрозніваюцца ад агульнаўжывальныхлексічнымі, фанетычнымі або граматычнымі асаблівасцямі (за-пан – ‘фартух’, чыравікі – ‘чаравікі’, цяртуха – ‘тоўчаная буль-ба’, абножыцца – ‘натаміць ногі’, надпісык – ‘адрас на пісьме’,тутацька – ‘тут’ і інш). Дыялектныя словы ў мове насельніцтвапэўнай мясцовасці выконваюць намінатыўную функцыю, а ў мовемастацкіх твораў ужываюцца як сродак моўнай характарыстыкіперсанажаў.

Жаргонныя словы ўжываюцца ў гутарковай мове людзей,аб’яднаных сумесным заняткам, агульнымі інтарэсамі; ёсць жар-гон паляўнічых, жаргон студэнтаў, спартсменаў і інш. Жаргоннаялексіка – гэта пераасэнсаваныя, метафарызаваныя, часам фанетыч-на скажоныя словы літаратурнай мовы (аўтамат – ‘залік за працуна практычных занятках’, тачка – ‘аўтамашына’, хвост – ‘акадэ-мічная запазычанасць’, клёва – ‘вельмі добра’). Жаргонныя словыі выразы заўсёды экспрэсіўныя, маюць адценне грубасці; у мастацкіхі публіцыстычных творах яны ўжываюцца як стылістычны сродакдля рэалістычнай абмалёўкі людзей пэўных сацыяльных і ўзрос-

153

Тэкст 9

СКАРБЫ ПРОДКАЎ

Калі стаіш каля сцен гродзенскай Каложы, полацкай Сафіі,глядзіш на слуцкі пояс або гравюры Вашчанкі, гартаеш скарынін-скія першадрукі або зборнікі Багушэвіча, учытваешся ў паэзіюКупалы або Багдановіча, заўсёды, апрача здзіўлення іх прыгажос-цю і значнасцю, цябе ахоплівае неадольная цікавасць: а якімі яныбылі, гэтыя людзі, чыімі рукамі ствараліся гэтыя скарбы, пісала-ся разумнае, добрае, вечнае? Вось здорава было б сесці ў машынучасу і апынуцца ў тым стагоддзі, у якім нам пажадаецца. Стаць,напрыклад, відавочцамі, як друкуе свайго «Апостала» Скарына абопіша «Мужыцкую праўду» Каліноўскі. Колькі загадак разгадаласяб тады само сабой! Мы ведалі б, напрыклад, куды падзеліся куфарз рукапісамі Дуніна-Марцінкевіча і шкатулка з паперамі Багушэ-віча. Беларуская літаратура папоўнілася б мноствам невядомыхсёння фактаў.

На жаль, многае з гэтага так і застанецца неразгаданайтаямніцай. Перанесціся ў мінулае, як і ў будучае, нельга. І ўсё жмашына часу існуе! Нашы продкі не знікалі бясследна. Перадаючыэстафету наступным пакаленням, у тым ліку і нам, яны пакідаліскарбы, створаныя іх працавітымі рукамі. Менш за ўсё – у золацеі срэбры, больш – у камені і мармуры, на тканіне і дрэве. І пера-важна – на паперы. Помнікі дойлідства і жывапісу, рукапісы і ста-радаўнія кнігі, народныя песні і казкі – вось тая машына часу, якаядазваляе нам адправіцца ў мінулае, каб ведаць, як жылі і што ду-малі нашы продкі. (Паводле А.Мальдзіса)

Тэкст 10

Белае i чорнае... Подзвiг, трыумф i трагедыя. Не многа зной-дзецца людзей, якiм быў наканаваны такі нялітасцівы і жорсткілёс. Нястачы, беднасць, вечныя вандроўкі па ўсёй Еўропе, смерцьбацькоў, арышт брата ў Познанi, заўчасная смерць жонкi Марга-рыты, трагiчная смерць малодшага i горача любiмага сыночкаФранцiшка, якi загiнуў, як сведчаць архiўныя дакументы, 2 чэрве-ня 1541 г. у час пажару ў Празе, – цi не замнога гэта для аднагочалавека? А калi дадаць да гэтага шмат складанасцей, звязаных злёсам яго кніг, з ix знiшчэннем цемрашальным духавенствам у

85

тавых груп.

8.6. Лексіка паводле ступені ўжывання

На кожным этапе развіцця мовы суіснуе лексіка актыў-ная (словы, якія ведаюць і актыўна ўжываюць усе носьбітымовы) і пасіўная (словы, зразумелыя для большасці носьбітаўмовы, але яны ўжываюцца рэдка і захоўваюць адценне ўстарэ-ласці або навізны).

Устарэлымі лічацца словы, што ў сучаснай беларускай мовевыйшлі з актыўнага выкарыстання. Сярод іх вылучаюцца гістарыз-мы і архаізмы. Гістарызмы – гэта назвы пэўных прадметаў, з’яўмінулых эпох (кальчуга, лапці, ураднік, пан, калчан, бурмістр, гай-дук); гістарызмы не маюць сінонімаў і ўжываюцца як нейтраль-ныя словы ў навуковай, вучэбнай і мастацкай літаратуры пры апі-санні старажытнасці, тлумачэнні гістарычных падзей. Архаізмы –гэта ўстарэлыя назвы сучасных прадметаў і з’яў, якія ў працэсеразвіцця мовы былі заменены новымі словамі-сінонімамі (параўн.раць і войска, чало і лоб, перст і палец).

Неалагізмы – гэта словы, якія называюць новыя паняцці з роз-

Актыўная лексіка Пасіўная лексіка

НеалагізмыУстарэлыя словы

Архаізмы Гістарызмы

Лексіка паводле ступені ўжывання

152

сусветна вядомага збручскага ідала: каля вёскі Ульянавічы Сен-ненскага раёна, вёскі Слабада Чэрвенскага раёна («Цар Давід»).

Вывучэнне язычніцкіх ідалаў дае магчымасць не толькі паз-наць вераванні нашых продкаў, але і ўявіць узровень развіцця мас-тацтва ў тыя далёкія часы. (Л.Дучыц)

Тэкст 8

УСЯСЛАЎ ЧАРАДЗЕЙ

Найбольшай магутнасці Полацкае княства, у якое ўваходзілазначная частка цяперашняй Беларусі, дасягнула ў часы княжанняУсяслава, якога называюць яшчэ Чарадзеем (1044 – 1101 гг.). Прыім у Полацку быў пабудаваны трэці пасля Кіева і НоўгарадаСафійскі сабор. У той жа час, як можна меркаваць, Усяслаў па-важліва ставіўся да язычніцкіх звычаяў, якіх прытрымліваласязначная частка жыхароў ягонай дзяржавы. У летапісе ёсць па-данне, што і ён сам нарадзіўся «от волхвования», г.зн. ад чара-дзейства. Сярод сваіх сучаснікаў Усяслаў вылучаўся мудрым дзяр-жаўным розумам, ваеннымі здольнасцямі і вялікай энергіяй. На-ват амаль праз сто гадоў пасля яго смерці ў «Слове пра паход Іга-равы» згадвалася, што «Усяслаў-князь людзям суд судзіў, князямгарады парадкаваў, а сам поначы воўкам бегаў ад Кіева да Цьму-таракані, перасякаючы дарогу вялікаму Хорсу. У Полацку звоняцьютрань у святой Сафіі, а ён у Кіеве звон чуе...». Ён рабіў настолькіімклівыя і нечаканыя для праціўнікаў паходы, што многія пачалілічыць, быццам князь умее ператварацца ў ваўкалака і за ноч пе-раадольваць велізарныя адлегласці.

Як дальнабачны палітык, Усяслаў прадбачыў намеры кіеўскіхкнязёў завалодаць Полацкай зямлёй і не раз наносіў удар першым.Вядомыя яго паходы на Смаленск, Пскоў і Ноўгарад. Сучасныя са-вецкія гісторыкі прыйшлі да высновы, што паходы на гэтыя гара-ды мелі мэтай адрадзіць адзінства ўсіх зямель былога саюза кры-вічоў, паколькі Пскоў і Смаленск раней былі буйнымі цэнтрамі гэта-га аб’яднання, а ў заснаванні Ноўгарада прымалі ўдзел крывічы.Сярод простага люду ўсіх усходнеславянскіх зямель Усяслаў Чара-дзей быў вельмі папулярны. Калі, падманам захоплены ў палон, ёнсядзеў у зняволенні ў Кіеве, там адбылося паўстанне. Народ прагнаўранейшага князя Ізяслава, які не змог даць адпор нашэсцю качавыхплямён полаўцаў. Але князя цягнула на радзіму, праз восем месяцаўён пакінуў кіеўскі пасад і вярнуўся ў Полацк. (Э.Зайкоўскі)

86

ных сфер дзейнасці чалавека і не ўвайшлі ў склад агульнай лексікі ўпэўны час свайго існавання. Кожная мова на працягу свайго развіццяняспынна папаўняецца неалагізмамі. Асабліва шмат новых слоў з’яў-ляецца ў сувязі са значнымі сацыяльна-палітычнымі зрухамі, зме-намі ў вытворчасці, навуцы, мастацтве. Калі жыццёвая з’ява, якуюабазначае неалагізм, страчвае актуальнасць, то і само слова паступо-ва пачынае ўспрымацца як устарэлае (рабфак, кулак, серадняк, вы-лучэнец), а калі новае слова адпавядае законам мовы, а з’ява, якуюгэта слова называе, жывая, то яно вельмі хутка перастае ўспрымац-ца як неалагізм і пераходзіць у групу агульнаўжывальных слоў, штоз цягам часу нават узаконьваецца слоўнікамі літаратурнай мовы (рэй-тынг, дыскета, інтэрпол, інвестар, сайт, аэробус).

8.7. Беларуская лексікаграфія

Лексікаграфія (ад грэч. lexikos = слоўнікавы і grapho = пішу) –раздзел мовазнаўства, у якім вывучаюцца тэорыя і практыка ўкла-дання слоўнікаў.

Слоўнікі

Энцыклапедычныя Лінгвістычныя

універсальныягаліновыябіяграфічныя

перакладныя аднамоўныя

двухмоўныя шматмоўныя

– тлумачальныя– гістарычныя– этымалагічныя– дыялектныя– тэрміналагічныя– частотныя– арфаграфічныя– марфемныя– словаўтваральныя– фразеалагічныя– слоўнікі сінонімаў– слоўнікі амонімаў– слоўнікі антонімаў– слоўнікі паронімаў– слоўнікі мовыпісьменнікаў і інш.

•••

151

загадваючы аб будучым замужжы. Верылі, што купальскіагонь валодаў незвычайнай сілай, таму часта на кастрыспальвалі кашулькі хворых дзяцей, каб яны хутчэй выздаравелi.Старыя людзі, кiдаючы ў касцёр старыя непатрэбныя рэчы,прасiлi багатага ўраджаю лёну, жыта і г.д. Лічылася, што ўгэту ноч актывізаваліся розныя нячысцікі, ведзьмы. Каб зас-церагчыся ад іх, у жыта кідалi галавешкi, на ганку хлявоўклалi крапiву, коней не вадзілі на начлег.

Усю ноч каля купальскага вогнiшча гучалi песнi, музыка,смех. Ранiцай ішлі сустракаць узыход сонца. Існаваў звычайкачацца галяком у ранiшняй pаce, каб набрацца здароўя iпрыгажосцi. Уздзеяннне фантастычнай казачнай ночы працяг-валася... І тое, што ў звычайным паўсядзённым жыццi лiчыласяграхом, тут традыцыйна ўспрымалася як абрадавае дзеянне,накіраванае на забеспячэнне здароўя, багатага ўраджаю на ніве,плоднасці статка.(Т.Кухаронак)

Тэкст 7

КАМЕННЫЯ БАБЫ НА БEЛАРУСІ

Каменныя скульптурныя выявы (ідалы, бабы, багі), вядомыяна Беларусі, датуюцца ў асноўным другой паловай І тысячагоддзян.э. Яны адлюстроўвалі аблічча правадыроў або герояў цiабагульнялi рысы ўяўных багоў. Iдалы звычайна ставіліся накапiшчах – месцах для адпраўлення язычніцкіх культаў iахвяраnpынашэнняў. Капiшчы, і адпаведна ідалы, былі племянныя,радавыя, сямейныя.

У часы прыняцця хрысціянства драўляных ідалаў спальвалі, акаменных разбівалі і скідвалі ў рэкі і азёры. Заступнікі язычнiцкайверы, каб выратаваць сваіх куміраў, часта закопвалi іх. У Беларусiвядома больш за 30 знаходак каменных «баб». На некаторых з іхбылі высечаны крыжыкі, і яны аб’яўляліся хрысціянскімі святымі.

Шырокавядомы шклоўскi ідал (знойдзены ў 1963 годзе) захоўва-ецца ў Дзяржаўным музеi БССР. Падобны да шклоўскага ідал, якібыў знойдзены пpы пракладцы новай вулiцы ў Cлоніме ў 1934 годзе.

Старажытныя стылізаваныя скульптуры знаходзілі каля Ваў-кавыска, Лепеля, Рэчыцы, на Аршаншчыне і ў іншых месцах. На Брас-лаўшчыне на адным з астравоў Богінскага возера яшчэ ў пачаткунашага стагоддзя стаяў каменны ідал «Стод». Вядомы ў Беларусітрохаблічныя і чатырохаблічныя ідалы ў выглядзе слупоў накшталт

87

1) Энцыклапедычныя слоўнікі тлумачаць не словы, а паняцці,абазначаныя гэтымі словамі; яны ў сціслай форме апісваюць сусвет,даюць навуковыя веды пра з’явы, падзеі, прадметы, звесткі пра гіста-рычных асоб, вядомых дзеячаў навукі і культуры і інш.:

а) універсальныя слоўнікі прадстаўляюць сістэму па ўсіх галі-нах ведаў. Самы вялікі – «Беларуская Энцыклапедыя» ў 18-ці тамах;

б) галіновыя даюць апісанне якой-небудзь галіны ведаў: «Эн-цыклапедыя гісторыі Беларусі» ў 6-ці тамах (з 1993 г.), «Этнагра-фія Беларусі» (1980, 1989 гг.), «Археалогія і нумізматыка Беларусі»(1993 г.), «Беларуская мова: Энцыклапедыя» (1994 г.) і інш.;

в) біяграфічныя прысвечаны апісанню звестак з жыцця і дзей-насці вядомых асоб: «Янка Купала: Энцыклапедычны даведнік»(1986 г.), «Францыск Скарына і яго час» (1988 г.) і інш.

2) Лінгвістычныя слоўнікі апісваюць словы (іх значэнне,ужыванне, паходжанне, марфемную будову, вымаўленне, напісан-не і г.д.) ці ўстойлівыя спалучэнні слоў:

• гістарычныя сістэматызуюць і тлумачаць лексіку пісьмовыхпомнікаў мінулых эпох: «Гістарычны слоўнік беларускай мовы».Т. 1 – 18 (1982 – 1999 гг.);

• тэрміналагічныя сістэматызуюць і тлумачаць тэрміны роз-ных галін навукі і тэхнікі: Сцяцко П.У., Гуліцкі М.Ф., Антанюк Л.А.«Слоўнік лінгвістычных тэрмінаў» (1990 г.); Сувораў Ю.М. «Тэр-міны, імёны, даты: Школьны гістарычны слоўнік» (1971 г.) і інш;

• тлумачальныя даюць сэнсавую характарыстыку слоў: «Тлу-мачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы» (1996 г.),«Слоўнік іншамоўных слоў» А.М.Булыкі (1999 г.) у 2-х тамах;

• слоўнікі мовы пісьменнікаў адлюстроўваюць словы, якіяўжываліся аўтарам у яго творах: Анічэнка У.В. «Слоўнік мовы Ска-рыны». Т. 1 – 3 (1977 – 1994 г.), «Слоўнік мовы Янкі Купалы» ў 8-мітамах (з 1997 г.);

• этымалагічныя раскрываюць паходжанне слоў і ўстойлівыхспалучэнняў: «Этымалагічны слоўнік беларускай мовы» Т. 1 – 8(1978 – 1993г.); «Этымалагічны слоўнік фразеалагізмаў»I.Я.Лепешава (1993 г.);

150

дзень Уcix святых, задушны дзень, што было звязана з уплывамкаталiцтва. Вясной i летам памiнкі адбываліся на могiлках. Кож-ная сям’я напярэдадні прыбiрала магiлы сваіх родных і блізкiх, вы-саджвала кветкі.

Восеньскiя i зiмовыя дзяды кожная сям’я адзначала ў сваёйхаце. Да ix рыхтавалiся як да вялікага свята: прыбiралi xaту, двор,гаспадарчыя пабудовы, гаспадыня гатавала разнастайныя стра-вы, у тым ліку i найбольш любімыя нябожчыкамі. Уся сям’я к ве-чару збiралася разам, усе апраналi святочнае адзенне, за сталомпанавала ўрачыстая абстаноўка. Гаспадар і гаспадыня,памалiўшыся, запрашалi нябожчыкаў за стол, прычым не толькiсвaix блiзкіх, але i тых, каму няма куды падацца ў гэты дзень:«Святыя дзяды! 3авём вас, хадзiце да нас. Ёсць тут усё, што богдаў, чым толькi хата багата. Просiм вас, ляціце да нас!» Гаспадарзапальваў свечку. Вячэра пачыналася са спецыяльнай абрадавайстравы – кануна, куццi. Частку страў у асобным посудзе цi не-пасрэдна на стале пакiдалi для дзядоў. На ноч стол не прыбiралi, атолькi накрывалi чыстым абрусам. На Палессi частку памiнальныхстраў выкiдалі ў азёры, рэкi. Дзецi i падлеткі, якiя прысутнiчалiна памiнках, засвойвалi традыцыйныя звычаi i абрады свайго на-рода, адчувалi прыналежнасць да пэўнага роду, сям’і, грамады.(Т.Кухаронак)

Тэкст 6

КУПАЛЛЕ

У ноч з 6 на 7 лiпеня (з 23 на 24 чэрвеня па ст. ст.) у Беларусіадзначалася адно з самых прыгажэйшых i паэтычных народныхсвят – Купалле. Усё навокал здавалася ў гэту ноч незвычайным іўзвышаным, непаўторным. Фантастычнае купальскае вогнішча,казачная прыгажосцъ, пошукі папараць-кветкі, прысутнасць раз-настайных духаў... Напярэдаднi Купалля хлопцы выбіралі лідэраса свайго асяроддзя, які кіраваў масавым шэсцем моладзі па вулі-цах вёскi. Усе ўдзельнiкi ўпрыгожвалi сябе зелянiнай, дзяўчаты –вянкамi, падпярэзвалiся паясамi з палыну, запальвалi доўгiя шас-ты і з песнямі, крыкамі, галёканнем пaдыходзілi да кожнага дома,заnрашалi ўсіх на свята. Хлопцы і дзяўчаты гулялi ўсю ноч ваколкупальскага вогнішча, вадзілі карагоды, скакалі праз касцёр, га-тавалі сумесную вячэру, дзяўчаты плялі вянкi i пускалі ix на ваду,

88

• арфаграфічныя даюць правільнае, замацаванае нормамі ар-фаграфіі напісанне слоў і іх формаў: «Арфаграфічны слоўнік длясярэдняй школы» М.П.Лобана, М.Р.Судніка (1990 г.); «Слоўнік бе-ларускай мовы. Арфаграфія. Арфаэпія. Акцэнтуацыя. Словазмянен-не» пад рэд. М.Б.Бірылы (1987 г.);

•фразеалагічныя даюць семантычнае і стылістычнае апісан-не фразеалагізмаў: «Фразеалагічны слоўнік беларускай мовы» ў2-х тамах I.Я.Лепешава (1993 г.);

• слоўнікі прыказак і прымавак даюць семантычную і стылі-стычную характарыстыку прыказак і прымавак: Шкраба I., Шкра-ба Р. «Крынічнае слова» (1987 г.); Лепешаў I.Я., Якалцэвіч М.А.«Слоўнік беларускіх прыказак» (1996 г., 2006 г.);

•марфемныя слоўнікі ілюструюць падзел слоў на марфемы:«Марфемны слоўнік беларускай мовы» А.М.Бардовіча, Л.М.Ша-куна (1989 г.);

• словаўтваральныя слоўнікі дэманструюць утваральнуюструктуру слова: А.М.Бардовіч, М.М.Крутылевіч, А.А.Лукашанец«Словаўтваральны слоўнік беларускай мовы» (2000 г.);

• слоўнік сінонімаў прадстаўляе сінанімічную лексіку:М.К.Клышка «Слоўнік сінонімаў і блізказначных слоў» (1993 г.);

• слоўнік эпітэтаў сістэматызуе і апісвае вобразныя абазна-чэнні: Н.В.Гаўрош «Слоўнік эпітэтаў беларускай мовы» (1998 г.);

• «Слоўнік паронімаў беларускай мовы» С.М.Грабчыкава (1994г.) дае тлумачэнне прыкладна 3300 слоў, блізкіх па гучанні, але роз-ных паводле значэння;

• «Слоўнік амонімаў беларускай мовы» В.Дз.Старычонка(1991 г.) вызначае тыпы амонімаў і аб’ядноўвае іх у аманімічныяпары і групы;

• «Слоўнік антонімаў беларускай мовы: Канкрэтныя выпадкіўжывання» У.М.Лазоўскага (1994 г.) тлумачыць антонімы і аб’яд-ноўвае іх у антанімічныя пары і групы.

8.8. Беларуская фразеалогія

Фразеалогія (ад грэч. phrasis = выраз, logos = вучэнне) – 1) раз-дзел мовазнаўства, які вывучае ўстойлівыя моўныя звароты; 2) ус-тойлівыя звароты у якой-небудзь мове, у мове пісьменніка, асобнагатвора. Фразеалагізмы – устойлівыя спалучэнні (звароты) з непа-дзельным, цэласным значэннем, якія ў сказе выступаюць як эквіва-ленты асобных слоў і словазлучэнняў і з’яўляюцца адным членам

149

якiя сачылi за станам комінаў у дамах гараджан, брамах, кузнях iсаладоўнях. Калi ўладальнiкi печаў не слухалiся «комінніка», ён па-ведамляў аб гэтым «стражнiку агня». Апошнi прымаў адпавед-ныя меры супраць парушальнiка. Справа канчалася галоўным чы-нам штрафам i тым, што вінаваты вымушаны быў падпарадка-вацца. Акрамя таго, у час, спрыяльны для пажараў, па горадзехадзiлi «клiкуны», якiя напамiналi гараджанам пра неабходнасцьперасцерагацца ад пажару. Кожны гаспадар абавязаны быў тры-маць у двары вялiкую бочку з вадою. Кожны дзесятак абавязваўсямець драбiну, зробленую такім чынам, што на кожнай перакладзiнемог стаяць чалавек. Драбiны захоўвалiся ля вуглавых дамоў iвешалiся на сцяну так, каб ix можна было хутка зняць. Кожныядва дзесяткi мелi бусак, якi захоўваў дзесятнiк. У выпадку пажарубыло забаронена з’яўляцца на пажар з пустымі рукамі. Прыбягалiз бусаком, сякерай альбо з вядром. Пажар тушыць абавязаны былiўсе. Тых, хто ухiляўся ад барацьбы з агнём, маглi пагнаць на па-жар сiлаю альбо бiзуном. Выключэннем былi пажары ў час аблогi,калi мужчыны, што знаходзiлiся на абарончым вале, не мелi правапакiдаць свае месцы. Гэта не датычылася толькi сотнi, натэрыторыi якой узнiкаў пажар. У час аблогi пажар тушыць аба-вязаны былi жанчыны.

Калi пажар пачынаўся з-за недагляду ўладальнiкаў дамоў, яныкаралiся штрафам у 10 коп грошаў альбо шасцiмесячным зняво-леннем у астрозе. Наўмысных падпальшчыкаў, згодна артыкулаўмагдэбургскага права, каралi жудаснай смерцю – палiлi ix жыў-цом. (М.Ткачоў)

Тэкст 5

ДЗЯДЫ

Як мудра рабiлі нашы продкi, калі ў асвечаныя традыцыяйдні, якія насілі назву Дзяды, маглi спыніцца, задумацца, хто ты,для чаго жывеш, адчуць, што ты не чужы на гэтай зямлі, бо ўцябе ёсць родныя магілы, куды можна і трэба прыйсцi, у цябе ёсцьдзеці, унукі, якія зробяць тое ж самае пасля тваёй смерці. Агуль-ныя памiнкі ў Беларусі, пры вялiкай разнастайнасці мясцовых ва-рыянтаў, праводзiлiся ў асноўным у кожную пару года: вясной –радаўнiца, «наўскi вялiкдэнь», летам – траецкія дзяды, восенню –змітраўскiя дзяды, асянiны, зiмой – маслянiчныя дзяды. У заходнiхраёнах Бeларусi памiнкi былi два разы на год: вясной i восенню – у

89

сказа. Напрыклад: біць бібікі – ‘гультайнічаць’; хоць вока выкалі –‘вельмі цёмна’; пусціць чырвонага пеўня – ‘падпаліць’ і інш.

Фразеалагізмы складаюцца не менш як з двух кампанентаў.Праўда, ёсць нешматлікая група фразеалагізмаў, якія выражаюццаадным словам: лындаць (біць лынды), змотвацца (змотваць ву-дачкі), намудрыць (нагарадзіць абы-чаго) і інш.

Структура фразеалагізмаў:

1) устойлівыя таўталагічныя слоўныя комплексы (здавён-даў-на, смялей смелага, усё і ўся, махалам махаць, хлеб-соль, ледзь-ледзь);

2) фразеалагізмы-словазлучэнні (з камарову лытку, як макаўцвет, спаліць масты, жарабячая парода, як з крыжа зняты, якназаўтра трэба);

3) фразеалагізмы-спалучэнні слоў (і нашым і вашым, ні рыбані мяса, смех і грэх, ні села ні пала, жук і жаба);

4) фразеалагізмы-сказы розных тыпаў (галава варыць, языксвярбіць, чорная кошка прабегла, забівае дух, як агнём апякло, хоцьты плач, куды вочы глядзяць, дзе ракі зімуюць, еш не хачу і інш.).

Узнікненне многіх фразеалагізмаў звязана з былымі павер’-ямі (дарогу перабягаць, у сарочцы нарадзіцца), даўнейшымі абра-дамі (званіць ва ўсе званы, дыхаць на ладан) і інш. Пераасэнсава-ліся і сталі фразеалагізмамі шматлікія выразы з гістарычных падзей

Класіфікацыя фразеалагізмаў паводле функцыянальна-стылістычнай

прыналежнасці

функцыянальна незамацаваныя за пэўным

стылем(міжстылявыя)

залатыя рукі,лебядзіная песня, пецьдыфірамбы, адзін наадзін

функцыянальна замацаваныя за пэўнымстылем

а) кніжныя (альфа і амега, апошняеслова, пуцяводная зорка);б) размоўныя (матаць на вус, купляцьката ў мяшку, белая варона);в) прастамоўныя (языком часаць, ганяцьсабак, кішкі марш іграюць)

148

шы сінтэз мастацтваў. Без перабольшання – пералічыць усе ахвя-ры проста немагчыма. Тaмy намі прыведзены найбольш характэр-ныя, калі можна так выказацца, «жыцiя» помнiкаў сакральнагадойлiдства, «закатаваных» за апошнія два стагоддзі.

Час цi не поўнага знiшчэння помнiкаў палацава-сядзiбнайархiтэктуры i садова-паркавага мастацтва яшчэ большлакалiзаваны i абмяжоўваецца амаль што толькі ХХ стагоддзем.<...> Асабліва цяжкiм для старажытных гарадоў стаў савецкічас. Для ix абярнулiся трагедыяй зaлiшне радыкальныя iдэi сацы-яльнага пераўтварэння i ўрбанiстычнага прагрэсу. Па генераль-ных планах «сацыялiстычнай рэканструкцыi» гарадоў маляўнiчыявузкiя вулачкi спрамлялiся i выроўнiвалiся. Шматпавярховая, зроб-леная «пад лiнейку» забудова нахабна ўрывалася ў гiстарычныяархiтэктурныя ансамблi, зневажаючы ix кампазіцыйныядамiнанты, відавыя перспектывы i сiлуэт. Наўмыснае cцipaннeгiстарычнай памяцi відавочна ў знiшчэннi старажытнайтапанiмiкi гарадоў. Прагматызм i вульгарная iдэалагiзацыяпрывялi нас да татальна абязлiчанага гарадскога асяроддзя.

Дзеля вяртання гiстарычнай праўды aўтapaмi зроблена спробаўзнавiць, хаця б у зрокавых вобразах, толькі невялiкую частку стра-чанага, найбольш яскравыя вехі мiнyлага. 3 гэтай мэтай выкарыста-на шмат apxiўных i лiтаратурных крынiц, навуковых працпапярэднiкаў, графiчных матэрыялаў рознага паходжання; стара-жытных карт, планаў i гравюр гарадоў, абмерных чарцяжоўархiтэктурных збудаванняў, выкананых рознымi ведамствамі iўстановамi, малюнкаў, фотаздымкаў, паштовак з выявамi знiшчаныхпазней помнiкаў. Для некаторых з ix па пiсьмовых iнвентарныхапiсаннях розных часоў зроблены гiпатэтычныя графiчныярэканструкцыi. (Т.Габрусь. З кнігі «Страчаная спадчына»)

Тэкст 4

У поўнай адпаведнасці з нормамі магдэбурскага права захоў-валася ў Слуцку супрацьпажарная бяспека. У сярэдневяковым го-радзе добра ведалi, што такое спусташальны пажар. MaгістратСлуцка ў XVII ст. прыняў i здзейснiў шэраг пастаноў, нaкipaвaныхна ўзмацненне супрацьпажарнай бяспекi, асаблiва ва ўмовах ваен-нага часу. У мaгicтраце мелiся выбарныя пасады двух цi трох«стражнiкаў ад агня», якiя мелi пад cвaiм наглядам пэўныя ўчасткiгорада – уласна «места», падзамак, Новае месца. Ім былi падпа-радкаваны спецыяльныя памочнiкi – «коміннікі» – трубачысты,

90

(варфаламееўская ноч, мамаева пабоішча, сталыпінскі гальштук).Фразеалагізмы з’яўляюцца састаўным кампанентам мовы, яе

неацэнным багаццем, якое назапашлівалася стагоддзямі. У фразеа-лагізмах адлюстраваны сам чалавек ва ўзаемаадносінах з наваколь-ным светам, самабытны гістарычны і сацыяльны вопыт, побыт ізвычаі народа.

М І Н І П Р А К Т Ы К У М

Заданне 1. Уважліва прачытайце наступныя пытанні і ад-кажыце на іх. Паразважайце, да якой лексікі паводле ступеніўжывання (актыўнага і пасіўнага складу) і сферы ўжыванняможна аднесці словы-адказы. Паспрабуйце больш падрабязнаахарактарызаваць гэтыя словы (семантыка, адназначнае цімнагазначнае, прамое ці пераноснае значэнне, сінонімы і г.д.).

? а) Гэты матэрыял старажытныя людзі нарыхтоўвалі вяс-ной і плялі з яго рыбалоўныя сеткі, кошыкі і многае іншае. Наза-віце слова. (...)

? б) Вы ўсе добра ведаеце, што такое кола. Паспрабуйце рас-тлумачыць, чаму першабытныя людзі абагаўлялі яго і лічылі коласімвалам ...(...)

? в) Гэта старажытная жывёла амаль не захавалася да на-шага часу. Невялічкая колькасць водзіцца ў Белавежскай пушчы,куды была завезена з Польшчы. Яна мае дужы склад цела, шэруюмасць, чорную грыву і хвост. Як называюць гэту жывёлу? (...)

? г) Сёння крыж – сімвал хрысціянскай веры. А сімвалам чагобыў крыж у старажытных людзей, якія яшчэ не ведалі хрысціян-ства? (...)

? д) Гэта прылада працы ўжо знікла, але менавіта з яе дапа-могай чалавек навучыўся атрымліваць адзін з галоўных прадук-таў харчавання. Назавіце яе. (...)

? е) Якое арыфметычнае дзеянне і чаму першым засвоілі ста-ражытныя людзі?(...)

? ё) Гэту вельмі неабходную і сёння прыладу працы ў камен-ным веку рабілі з каменя, у бронзавым – з каляровых металаў, ужалезным – з жалеза. (...)

Заданне 2. Знайдзіце ў тэксце ўстарэлыя словы, вызначце

147

тэхнiчнага патэнцыялу грамадства на пэўным этапе, эканомiка iiдэалогiя дзяржавы, iндывiдуальныя мастацкiя пошукi i народныятрадыцыi. Таму менавіта на манументальным дойлiдстве, як натрывалым грунце, базiруецца стылiстычнае развiццё прафесiйнагавыяўленчага i дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва.

У адрозненне ад iншых набыткаў нацыянальнай культурыархiтэктурныя помнiкi нельга адарваць ад роднай зямлi, вывезцi,схаваць у чужых сховiшчах. Дарэмна марыў Напалеон перанесцiкасцёл святой Ганны з Вiльнi ў Парыж! Архiтэктурны помнік мож-на толькi знiшчыць, зруйнаваць дашчэнту, не пакiнуўшы слядоў, iтакім чынам збяднiць гiстарычную памяць народа. Са стагоддзяў стагоддзе рабiлася гэта на зямлі беларускай. Нiводзiн зеўрапейскiх народаў не панёс большых страт сваёй гiстарычнай iмастацкай спадчыны, як наш народ. Край, знаходзячыся на мяжызаходне- i ўсходнееўрапейскiх культурных арэалаў, розныхфiласофска-тэалагiчных поглядаў, памiж моцных і прагныхсуседнiх дзяржаў, пастаянна з’яўляўся аб’ектам палiтычнай iiдэалагiчнай экспансii, а вельмi часта i ваеннай агрэсii. У пажа-рышчах войнаў руйнавалiся гарады i мястэчкi, гiнулi шматлiкiяпомнiкi нацыянальнай культуры i дойлiдства, знiкалi назаўсёдысляды стагоддзяў.

Але не толькi войны нанеслi непамерныя страты нашайархiтэктурнай спадчыне. Не менш пацярпела яна ў мiрныя часы.Прычынай таму сталі ўнутрыдзяржаўная нестабільнасць і нацыя-нальны ўцiск, клерыкальная варожасць і атэістычны вандалiзм,рэвалюцыйны запал i бездухоўны прагматызм, прафесiйная некам-петэнтнасць i злачынная безгаспадарнасць i г.д., i г.д.

На працягу шматвяковай гісторыі пашыралася тыпалагiчнаяразнастайнасць архiтэктурных помнiкaў, мянялася ix роля ў жыццiграмадства. Розныя па тыпалогii збудаваннi: замкi, храмы, пала-цы, горадабудаўнiчыя ансамблi – маюць свае адметныя архітэк-турна-мастацкія асаблівасці і сваю гісторыю. У фінале, аднак,лёс многіх з ix знiтаваўся ў агульную трагедыю варварскагазнiшчэння культурнай спадчыны беларуcaў. <...>

У розныя часы ахвярамі былi праваслаўныя і ўніяцкія цэрквы,пратэстанцкiя зборы, каталіцкія касцёлы, сінагогі, мячэцi, а ў са-вецкі перыяд – яны ўсе разам. Між тым за кожнай з разбураныхсвятынь стаяла цiкавая, часта гераiчная рэлiгiйная гiсторыя, важ-ная сацыяльна-асветнiцкая функцыя, выдатны архiтэктурна-мастацкi вобраз, які спалучаў семантыка-сiмвалiчную праграмусваёй канфесіі, мясцовыя традыцыi храмабудаўнiцтва i багацей-

91

іх разрад і пісьмова растлумачце іх лексічнае значэнне.

У нашай кампаніі асартымент паноў быў зусім не багаты.У вёсцы не было ніводнага пана – ні папа, ні пісара, ні настаўні-ка, нават урадніка. І памешчыкаў паблізу не было. Найвышэй-шым панам для нас быў прыстаў, якога нават мала хто з насбачыў. А далей найбольш знаёмымі нам словамі былі губер-натар і цар. (Я.Маўр)

Заданне 3. Размяркуйце ўстойлівыя спалучэнні паводлестылю маўлення (навуковы, афіцыйна-справавы, публіцыс-тычны, гутарковы, стыль мастацкай літаратуры). З двумафразеалагізмамі (на выбар) складзіце невялічкія прамовы, аб-грунтуйце мэтазгоднасць іх ужывання.

Рубікон перайсці, прыняць да ведама, прэзумпцыя невінава-тасці, спажывецкая карзіна, нерухомая маёмасць, ліць кракадзіла-вы слёзы, мець рацыю, адыходны промысел, прыпісныя сяляне, свя-тая святых, браць слова, беглы агонь, месца пад сонцам, падвесцірысу, дэмілітарызаваная зона, пуцёўка ў жыццё, гордзіеў вузел, блу-каючыя токі, блукаючая зорка, за круглым сталом, залатая сярэ-дзіна, несувымерныя велічыні, высокай пробы, узвышаць голас, узяцьсябе ў рукі, неабарачальны працэс, кануць у лету, пець дыфірамбы,выпіць горкую чашу, пярэдні край, пір у час чумы, як сабаку пятаянага, перці на ражон, як зайцу стоп сігнал, ісціна ў апошняй інстан-цыі, са скуры вылузвацца, залаты фонд, запас трываласці, трацейскісуд, выйсці ў тыраж, чорная дзірка, зорка першай велічыні, на хвас-це станавіцца, персона грата, сабакам сена касіць, персона нон гра-та, мяккая пасадка, ланцуговая рэакцыя, кату пад хвост, свінтусграндыёзус, данайскія дарункі, нябесная канцылярыя, і жук і жаба,даць рады, прыняць меры, ужыць захады.

Заданне 4. Прачытайце тэкст «Гости из разных стран» (гл.Дадатак 2, тэкст 17) і перакладзіце яго вусна на беларускуюмову. Зрабіце сціслы пераказ тэксту. Якія краіны былі большразвітымі і ўнеслі свой тэрміналагічны здабытак у міжнарод-ную лексіку? Прааналізуйце арфаграфію і арфаэпію іншамоў-ных слоў згодна з нормамі сучаснай беларускай мовы. Звярні-це ўвагу на змест апошняга абзаца тэксту. Ці можна з ім пага-дзіцца? Абгрунтуйце сваё меркаванне.

146

Правае крыло з тыльнага боку акцэнтаваў невялiкi чатырох-калонны порцiк. Знойдзена эфектнае каларыстычнае выра-шэнне будынка ў маляўнiчым спалучэннi зялёнага колера сцен,белых дэталяў дэкору i чырвонага чарапічнага даху.

Галоўны корпус меў двухрадную анфiладную планiроўку, кры-лы – калiдорную. У цэнтры змяшчаўся невялiкi авальны вестыбюльз аднамаршавай лесвiцай у глыбiнi. Анфiлада разнастайных арна-ментаў па абодва бакi вестыбюля прызначалася ў асноўным паджыллё і службовыя мэты. 3 боку парка ў сярэдняй частцы палацазнаходзiлiся два салоны i сталовыя са скошанымi вугламi, а далейвялiкая бальная цi канцэртна-тэатральная зала на ўсю шырынюбудынка. Другi паверх займала толькi адзiная працяглая зала. Рэп-рэзентацыйныя апартаменты ўпрыгожваў стукавы дэкор,распiсныя плафоны, узорысты паркет, кафляныя печы i разныякаміны. У палацы размяшчалася калекцыя твораў мастацтва (га-лерэя партрэтаў i гравюр).

Як i многiя буйныя магнаты таго часу, Тызенгаўз трымаўпры палацы прыдворную капэлу – каля 30 чалавек, тэатр, для яко-га хацеў збудаваць асобны будынак, а таксама балет падкiраўнiцтвам мэтраў танца Францiшка Леду i Людвiка Пецiнелi.Падарожнiк i мемуарыст Iaган Бернулi, якi наведваў Гродна ў 1778 г.,паведамляе, што з-за адсутнасцi спецыяльнай залы музычныякамедыi адбывалiся «ў вялiкай цудоўнай зале, у якой госцi збiралiсяперад абедам, прыстасаванай для такix мэтаў». Хутчэй за ўсётут гаворыцца аб бальнай зале, падзеленай дзвюма калонамi насцэнiчную i глядзельную часткi. У бакавых крылах палаца мясці-ліся гасціная, памяшканні адміністрацыі, службы і канторы.

Ліхалецце не закранула парку, закладзенага над звілістым аб-рывістым ярам, дзе працякае рака Гараднічанка. З 1920 г. сядзіб-ны парк прыстасаваны пад гарадскі сад. (З кнігі «Страчаная спад-чына»)

Тэкст 3

Адной з самых важных частак матэрыяльнай i духоўнай спад-чыны кожнага народа з’яўляецца манументальнае дойлiдства. Яноскладае спрадвечнае асяроддзе чалавечага быцця, надае яму ру-катворную прыгажосць і цеплыню.

Архiтэктура па сваёй сутнасці ёсць матэрыяльнае ўвасаб-ленне гісторыі грамадства. У ёй арганiчна спалучаюцца прырод-на-клiматычныя асаблівасці кожнага рэгіёна, узровень навукова-

92

Заданне 5. Па выказваннях прадстаўнікоў далёкай міну-лай эпохі сёння можна меркаваць аб старажытнай цывіліза-цыі. Прачытайце ўважліва наступныя крылатыя выслоўі зантычных і біблейскіх тэкстаў і паспрабуйце растлумачыць іхзначэнне. Вызначце, з якіх старажытных міфаў яны паходзяць.У якіх сітуацыях і калі можна ўжыць гэтыя выразы:

а) аўгіевы стайні;б) альфа і амега;в) ахілесава пята;г) гордзіеў вузел;д) мір вам;е) на сёмым небе;ё) праметэеў агонь;ж) траянскі конь.

Заданне 6. Да прыведзеных беларускіх слоў падбярыце ізапішыце эквіваленты з рускай мовы.

Абапал, аберуч, безліч, брукаванка, вырай, дубэльты, дранікі,замчышча, знічка, кажан, кнігарня, камяніца, крбты, крупнік, на-соўка, нішчымніца, покут, пярун, пазалетась, сёлета.

Заданне 7. Паспрабуйце растлумачыць матывацыю на-ступных беларускіх слоў. З адным словам (на выбар) складзіцеміні-тэксты з рознымі тыпамі маўлення.

Байка, дзьмухавец, валун, плётка, дажынкі, вялікдзень, сёму-ха, багач, уваходзіны, буслянка, адведкі, дзяды, вяселле.

Заданне 8. Прачытайце ўважліва тэкст. Да якога стылю ітыпу маўлення яго можна аднесці? Абгрунтуйце свой адказ.Ахарактарызуйце лексіку паводле сферы і ступені ўжывання.Назавіце словы ўласнабеларускія і запазычаныя. Адзначце фа-нетычныя, марфалагічныя і сінтаксічныя асаблівасці прапа-наванага тэксту. Затранскрыбіруйце другі абзац тэксту.

Беларусы. Адкуль мы? Хто мы? Чым слаўныя ў свеце? Навялікі жаль, ад большасцi беларусаў сёння не пачуеш пэўных ад-казаў на гэтыя пытанні. На працягу стагоддзяў iшла ды яшчэпрацягваецца барацьба за душу беларуса. Хацелі i хочуць зрабiцьяго то палякам, то pускім, то, на благі канец, «тутэйшым». А

145

вiдамi рыб.Экзатычныя альбiнскiя «xaткi» Караль Радзiвiл засяляў сва-

ёй збяднелай раднёй i сябрамi, якiя на час ператваралiся ў сялян-альбанчыкаў. Дзеля забавы яны апраналiся ў бутафорскi дэкара-тыўна-тэатральны рэквiзiт у выглядзе блакiтнага жупана, пад-паясанага карамзiнавым поясам, i жоўтага кунтуша. Уся гэтаятэатралiзаваная грамада ўзначальвалася войтам, у якасцi якогавыступаў сам Караль Радзiвiл.

Тут, у альбiнскай рэзiдэнцыi, гасцяваў апошнi кароль РэчыПаспалiтай Станiслаў Аўгуст Панятоўскі. Асобы, якiя ягосуправаджалi, размяшчалiся ў каляровых палатках-шатрах. А ўгонар аб гэтай падзеi быў адчаканены спецыяльны медаль уколькасцi 1000 штук.

Цудоўны, выключна арыгiнальны, архiтэктурна-паркавы ан-самбль у Альбе загiнуў у 1812 г. (З кнігі «Страчаная спадчына»)

Тэкст 2

ГРОДЗЕНСКI ПАЛАЦ ТЫЗЕНГАЎЗА

Надворны падскарбi лiтоўскi Антонiй Тызенгаўз (1733--1785)збудаваў для сябе ў Гродне цудоўны палац, якi размяшчаўся на плош-чы Гараднiцы i выходзiў на яе вялiзным трапецападобным курда-нёрам. 3 супрацьлеглага боку палаца прасцiраўся парк. <...>

Будынак захоўваўся да 1915 г., пасля быў спалены немцамi iўжо не адбудоўваўся. Палац уяўляў сабой аднапавярховы збакавымi выцягнутымi крыламi-флiгелямi будынак. Аб’ёмы па-лаца звязвалiся ў суцэльную трапецападобную ў планекампазiцыю. Ад уезда курданёр замыкаўся агароджай са сцiплайбрамай. Сярэдняя двухпавярховая частка галоўнага корпуса вы-рашалася паўкруглым купальным эркерам. У нiжнiм паверсе ёнмеў галоўны ўваход, а зверху высокія, узятыя ў рамы пiлястраўвокны-дзверы, якiя выходзiлi на невялiкi балкон з каванай балюс-траднай агароджай. Вокны арачнай формы складaлi асноўнyюрытміку фасада. Дэкор абмяжоўваўся pycтaвaнымі лапаткамi iпадаконнымi нiшамi. Аздабленне будынка мела некаторыя эле-менты стылю ракако – здвоеныя руставаныя лапаткi, гiрлянды,картушы, абрамленнi прамавугольных i арачных праёмаў. 3 тыль-нага фасада галоўнага корпуса выступала каланада з верхняйтэрасай. Больш сцiпла выглядaлi бакавыя крылы, накрытыя вы-сокімі трохскатнымі дахамі з невялiкiмi мансардамi па цэнтры.

ґ

93

калі жадаюць забiць народ, ад яго ў першую чаргу адбiраюцьгicтарычную памяць.

3 намі тое амаль што здарылася. На шчасце, лiтасцiвая гісто-рыя адарыла беларусаў шанцам адрадзiцца. А калi народ абуджа-ецца, то становiцца неабходным яму грунт, на якi можа ёнабаперцicя i расправiць плечы. Тым грунтам з’яўляецца тысяча-гадовы гicтарычны шлях беларусаў, які адзначаны і найвышэйшымiўзлётамi, i найбалючымi падзеннямi.

Але, уздымаючы заслону гісторыі, iзноў жа на кожным кро-ку натыкаешся на пытанні. Ці былі мы, беларусы,бездзяржаўнiкамi-прымакамі ў сваіх суседзяў? Каму належыцьгiсторыя Полацкага, Турава-Пiнскага княстваў? Цi чужое для насВялікае Княства Лiтоўскае? Хто былі заснавальнiкамі гэтых дзяр-жаў? Хто ix гістарычныя спадкаемцы? Чаму заезджыя на Бела-русь влохi-iтальянцы ў ХVI ст. казалі, што «тут бог жыве»? Чамубеларускi гаспадар-селянiн, які абедзвюма нагамі моцна стаяў насваёй зямлi, голас якога гучаў у гродскіх, земскiх судах, які кiраваўсяў ХVІ ст. са збожжам у Познань, Люблiн, Каралевец-Кёнiгсберг,Рыгу, пераўтварыўся на працягу ХVІI – ХХ стст. у, як кажуць сён-ня, «рахманага, маўклiвага» беларуса? (Л.Лойка)

Заданне 9. Да прыведзеных слоў запішыце беларускія ад-паведнікі. Растлумачце спецыфічны характар матывацыі гэ-тых назваў у беларускай і рускай мовах.

Учебник, чаща, полотенце, поезд, прилагательное, голубика,орудие, колыбельная, главарь, ставня, приправы.

Заданне 10. Знайдзіце ў кожнай з прыведзеных груп сло-вы ўстарэлай лексікі і пісьмова растлумачце іх.

а) нары, крышталь, баярын, вястун;б) павятком, стэльмах, цаля, запавет;в) рызыкант, даўніна, бурштын, саўнаргас;г) чынш, уласнік, фурманка, набытак;д) мемуары, тэрарыст, пісьмоўнік, літасць.

Заданне 11. Параўнайце значэнні слоў, ужытых у «Стату-це Вялікага княства Літоўскага» 1529 года, з іх значэннямі ўсучаснай беларускай мове. Пракаменціруйце характар змен,калі яны адбыліся.

144

шпалер, раскрытых ландшафтаў. Парк налiчваў шэраг альта-нак-мiлавiдаў, аранжарэю, цяплiцу i нават персiярню – фаб-рыку па вытворчасцi персiдскiх паясоў. На аснове paкi Ушыфармiруецца складаная сiстэма сажалак i каналаў збелакаменнымi набярэж-нымi, шлюзамi, плацінамі, млынамі.

Уздоўж каналаў будуецца 180 аднатыпных драўляных, кры-тых саломай «хатак»– iмiтацыя сялянскiх сядзiб з усім наборамнадворных пабудоў. Кожная «хатка» з’яўлялася гасцiнiцай, тамушто два з чатырох пакояў прызначалiся для гасцей, якiя ў мно-стве наязджалi да князя. На падвор’i знаходзiлiся вазоўня-карэт-ная, стайня, хлеў, цялятнiк, лазня, альтанка. Усе «гаспадаркi»абнесены драўляным плотам з брамай, дэкарыраванай выявай зверацi птушкi. Насупраць кожнай сядзiбы ставiлася галубятня на слу-пе i вальер для экзатычных птушак. 3 тылу меўся агарод. Вялiзныдом у цэнтры ансамбля займаў сам Пане Каханку. 3 гармат, якiяразмяшчалiся на яго двары, салютавалi ў днi святкаванняў. Укаплiчцы пры сядзiбе ўладальнiка кожную paнiцy ў 7 гадзiн слу-жылася iмша. Як i належыць сталай вёсцы, сярод забудовы на-супраць дома войта ўзносiўся драўляны Троiцкi касцёл-пахаваль-ня, ззяючы медным дахам i трыма пазалочанымi купаламi. Iнтэр’ерсвятынi аздабляў мастацкi роспiс i дванаццаць скульптурных ал-тароў.

Асаблiвую цiкавасць уяўляла вялiкая альтанка за галоўнымканалам. Яна прызначалася для прыёму ганаровых гасцей. Гэтаамаль першая ў гісторыі архiтэктуры Беларусi эклектычная па-будова. Калi з трох бакоў успыхваў феерверк i загасаў над альтан-кай, яна свяцiлася ўсімі сваімі агнямi, набываючы чарадзейны выг-ляд. У час феерверку войт Альбы запрашаў ycix гасцей да катанняна лодках – менавіта на вадзе iлюмiнацыi ўспрымалiся найбольшэфектна i маляўнiча.

Дзiвацтвы ў магнацкай рэзiдэнцыi даводзiлiся да абсурду:па паданню, у Альбу ад замка летам ехалi на санях па насыпанайцукрам дарозе. Набор дваранскiх забаў таго часу абавязкова ўклю-чаў княжацкае паляванне. 3 гэтай мэтай у парку быў створаныаграмадны звярынец, маштабы якога ўражлiваюць i сёння: 35пар ланяў, 65 пар аленяў, 48 пар зуброў, 70 пар серн, 32 пары вен-герскіх коз, 60 пар ласёў. Мелiся нават нacapoгi! Птушкiтрымалiся ў спецыяльнай журавельнi, тут iснавалi вальер,кральчатнiк, фазанарый. Сажалкi насялялiся разнастайнымi

94

Артыкул – ‘параграф’; вживати – ‘карыстацца, выконваць сваеабавязкі’; урад – ‘пасада’; вчынок – ‘дзеянне’; выробитися – ‘вызва-ліцца з даўгавой кабалы’; вырок – ‘прыгавор суда’; господар – ‘вялікікнязь літоўскі’; госці – ‘іншаземныя купцы’; дбаті – ‘клапаціцца, звяр-таць увагу’; дедич – ‘спадкаемца’; дойліда – ‘цясляр’; заганити –‘зняславіць’; звада – ‘сварка’; згуба – ‘страта, выдаткі’; злупити –‘абрабаваць’; копцы – ‘межавыя насыпы’; небачный – ‘неасцярож-ны, неабдуманы’; ображене – ‘знявага’; поведати – ‘заявіць’; приго-да – ‘ выпадак’; рада – ‘намер’; шкодны – ‘пацярпелы’.

Заданне 12. Растлумачце значэнні народных выслоўяў.Якія з іх валодаюць павышанай эмацыянальнай ацэначнас-цю? Складзіце невялікую прамову (2-3 хвіліны) на тэму «Сло-ва давай, дык яго і трымай».

• Што сказаў, тое святое.• Выказанага слова да губы не вернеш.• Хто язык даўгі мае, таму дрэнна бывае.• Тады слова – серабро, калі справа – золата.• Слоў – на мех, а спраў – на смех.

Заданне 13. Параўнайце структуру слоўнікавых артыкулаў«Этнаграфіі Беларусі», «Энцыклапедыі гісторыі Беларусі» і «Тлу-мачальнага слоўніка беларускай літаратурнай мовы». Адзнач-це асаблівасці падачы матэрыялу ў названых выданнях.

Заданне 14. Усе ведаюць прымаўку: Што пасееш, тое і паж-неш. А між тым даследчыкі-гісторыкі сцвярджаюць, што не-калі людзі жалі тое, што не сеялі. Ці можа такое быць? Аргу-ментуйце свой адказ.

Заданне 15. Звярніце ўвагу на наступныя групы слоў, якіямаюць дачыненне да тэрміналагічнай лексікі гістарычнайспецыяльнасці. Якая моўная з’ява адлюстравана? Растлумач-це значэнні кожнага слова і складзіце два сказы на адну з пра-панаваных лексічных пар (на выбар).

а) асэсар // пасэсар;б) бургамістр // бурмістр;в) дваранскі // дваровы // дварцовы // дварэцкі // дворніцкі;

143

2. Фірма вырабляе печы з (гарантыйнай – гарантаванай)цеплааддачай.

3. Савет дырэктараў запатрабаваў (гарантыйных – гаран-таваных) абавязацельстваў ад кліентаў-неплацельшчыкаў.

4. Вы ўжо знаёмы з якасцю паслуг, якія мы (прадстаўляем –прадастаўляем).

Дадатак 1

ТЭКСТЫ ДЛЯ АНАЛІЗУ

Тэкст 1

НЯСВIЖСКI ПАЛАЦАВА-ПАРКАВЫ КОМПЛЕКС

У сярэдзiне ХVIII ст. пры знатных дварах Заходняй Еўропыраспаўсюджваюцца загарадныя палацава-паркавыя рэзiдэнцыi.Манерны i гуллiвы стыль ракако замест пышнай параднасцi iўрачыстасцi патрабаваў забаўнага пастаральнага асяроддзя.Гэта мода не абышла i радзiвiлаўскага гнязда ў Нясвiжы,уладальнiк якога сачыў за моднымi еўрапейскiмi павевамi. Зам-кавы парадна-рэпрэзентацыйны, некалькi суровы парк ужо быўняздольны задаволiць новую жыццёвую фiласофiю. І таму Ка-раль Радзiвiл – Пане Каханку загадвае непадалёку ад замка выся-чы аграмадны – у 300 га лес i на яго месцы стварыць пацяшаль-ны палацава-паркавы ансамбль. На ўскраіне таго ж лесу яшчэ ў1585 г. князь Мiкалай Крыштоф Радзiвiл Cipoтка меў летнююсядзiбу Альба.

Рэалiзацыя дзiвацкай задумы Радзiвiла ажыццяўляецца з 1740-ыxпа 1780-ыя гг. пры ўдзеле дойлiдаў Лявона Лутнiцкага i КарлаСпампанi. Імі ствараецца iдылiчная вёска, абкружаная пейзаж-на-рэгулярным паркам з геаметрычнай сеткай алей, стрыжаных

95

г) імігрант // эмігрант;д) каланізаваны // каланізатарскі // каланізацыйны // ка-

ланісцкі // каланіялісцкі // каланіяльны.

Заданне 16. У некаторых вёсках Палесся да сённяшнягадня захавалася вельмі старажытная прылада працы. Гэта вя-роўка з пятлёй на канцы, якая называецца лезіва. Растлумач-це пісьмова матывацыю гэтага наймення. Для чаго выкарыс-тоўваецца лезіва?

Заданне 17. Падбярыце і запішыце сінонімы да прыведзе-ных слоў. Раскрыйце значэнні слоў аднаго сінанімічнага радаў невялікім кантэксце гістарычнай тэматыкі.

Бацькаўшчына, дваранін, крэпасць, легенда, нашчадак, памят-ны, чужынец.

Заданне 18. Параўнайце значэнні сугучных беларускіх ірускіх слоў. Як называецца гэтая моўная з’ява? Ахарактары-зуйце яе. Складзіце і запішыце па ўзоры сказы з гэтымі словамі.

Узор: нядзеля (бел.) – неделя (рус.). У нядзелю ён заўсёды ад-пачывае. Через неделю начинается сессия.

Заданне 19. Прачытайце значэнні мнагазначнага слова«гісторыя», якія зафіксаваны ў тлумачальным слоўніку бела-рускай мовы. Вызначце стылістычную прыналежнасць гэтагаслова ў кожным са значэнняў. Складзіце і запішыце міні-тэкстаднаго з тлумачэнняў (на выбар), ужываючы амонімы, сіноні-мы і антонімы. Падкрэсліце іх і коратка ахарактарызуйце.

Гісторыя, –і, ж. 1. Рэчаіснасць у яе развіцці і руху. Законы гісто-рыі. 2. Навука аб развіцці чалавечага грамадства. Г. старажытнагасвету. Г. сярэдніх вякоў. 3. Ход развіцця, руху чаго-н. Г. раслін. Г. знеш-няга гандлю. Г. хваробы. 4. Сукупнасць фактаў і падзей, што адносяццада мінулага жыцця; мінулае, якое захавалася ў паняцці людзей. Народ-

Стрэльба (бел.) — стрельба (рус.);Ліст (бел.) — лист (рус.);Час (бел.) — час (рус.);Адказ (бел.) — отказ (рус.);

Краска (бел.) — краска (рус.);Устаць (бел.) — устать (рус.);Зорка (бел.) — зорька (рус.);Прозвішча (бел.) — прозвище (рус.).

142

Заданне 4. Знайдзіце выпадкі парушэння лексічнай спа-лучальнасці ва ўстойлівых словазлучэннях і выпраўце іх.

1) Вырашыць праблему, вырашыць пытанне, вырашыць зада-чу, вырашыць сітуацыю.

2) Унесці прапанову, унесці пытанне, унесці рэзалюцыю.3) Прытрымлівацца правілаў, прытрымлівацца бюджэту,

прытрымлівацца закону.

Заданне 5. Напішыце заяву з просьбай: а) паслаць на ар-хеалагічную практыку ў той рэгіён, дзе жывуць вашы бацькі;б) дазволіць датэрмінова здаць экзамены (назваць уважлівуюпрычыну); в) дазволіць перавод са стацыянара на завочнуюформу навучання ў сувязі з сямейнымі абставінамі.

Заданне 6. Складзіце і напішыце: а) даверанасць на атры-манне грошай ад прыватнай асобы; б) распіску на атрыманнефотаматэрыялаў для археалагічнай экспедыцыі; в) тлумачаль-ную запіску ў сувязі са спазненнем на заняткі.

Заданне 7. Вызначце, у якіх функцыянальных стылях маў-лення часцей ужываюцца наступныя словы, спалучэнні слоў.Абгрунтуйце свой адказ.

Манаграфія, хроніка, рэклама, лірычны верш, дысертацыя,тэлефонная размова, вайсковая прысяга, інтэрв’ю, нарыс, аб’ява,музычная нота, магдэбургскае права, вучоныя запіскі, прамова намітынгу, службовая характарыстыка, дыпламатычная нота, за-гад, рэпартаж, рэзюмэ, статут, рэформа.

Заданне 8. Параўнайце словазлучэнні: даць характарысты-ку Пятрова, ...на Пятрова, ...пра Пятрова. Якое з іх парушае нор-мы літаратурнага ўжывання? Чым адрозніваюцца словазлу-чэнні характарыстыка на Пятрова і характарыстыка Пятрова?

Заданне 9. Выберыце са слоў у дужках правільны паронім.Абгрунтуйце свой выбар, складзіце і запішыце адпаведна сказз другім словам паранімічнай пары.

1. Прашу (аплаціць – заплаціць) мне выдаткі па камандзіроўцы.

96

ныя вясельныя абрады ўжо сталі гісторыяй. 5. Расказ, апавяданне прашто-н. Дзеці любяць слухаць займальныя гісторыі. 6. Здарэнне, выпа-дак, пераважна непрыемныя. Трапіць у сумную гісторыю. Вось дык г.!

Заданне 20. Складзіце і запішыце тэкст рэкламнай аб’я-вы, выкарыстоўваючы патрэбныя паронімы. Пры неабход-насці карыстайцеся слоўнікам паронімаў (Грабчыкаў С.М.Слоўнік паронімаў беларускай мовы. – Мн., 1994). Паразважай-це, наколькі эфектыўна з мэтай паспяховай рэкламнай каму-нікацыі ўжыванне ў межах аднаго рэкламнага тэксту пара-німічнай пары цалкам. Чаму?

Абмежавацца // адмежавацца, абяцанка // абяцанне, адборач-ны // адборны, адзець // надзець, адменны // адметны, аздоблены //аздобны, аператыўны // аперацыйны, аптымальны // аптымістыч-ны, асабісты // асабовы // асаблівы, вітамінны // вітамінізірава-ны, дзейны // дзейсны, рэальны // рэалістычны, рэклама // рэкла-мацыя, фасонны // фасоністы, эўрыка // эўрыстыка, эканомны //эканамічны, эфектны // эфектыўны.

Заданне 21. Прачытайце і выкажыце сваё меркаванне давыказвання М.Сервантэса пра гісторыю. Ахарактарызуйце ўсесловы ў сказе паводле паходжання, сферы ўжывання, актыў-нага і пасіўнага складу. Прааналізуйце сістэмныя сувязі паміжсловамі мінулае, сучаснае, будучае. Працягніце думку пісьмен-ніка ўласнымі разважаннямі (5 – 7 сказаў).

Гісторыя – скарбніца нашых дзеянняў, сведка мінулага, прык-лад і навучанне для сучаснага, перасцярога для будучага. (М.Сер-вантэс)

Тэма 9. БЕЛАРУСКАЯ НАВУКОВАЯ ТЭРМІНАЛОГІЯ

9.1. Гісторыя фарміравання тэрміналогіі

••••• ХІІ – ХІV стст. – берасцяныя граматы зафіксавалі назвынекаторых тагачасных прадметаў і паняццяў. У тэксце берасцянойграматы 1359 г. (г. Віцебск) вылучаюцца словы, якія пазней увайшліў склад тэрміналагічнай лексікі старабеларускай мовы і сталіасновай для стварэння асобных тэрмінаў з розных галін гаспадарчай

141

неабходна пачынаць з новага абзаца, каб паляпшаць яго ўспры-манне адрасатам.

Моўныя канструкцыі, якія могуць ужывацца ў справавых лістах:1) ветлівыя звароты (Паважаны дырэктар! Шаноўны спадар

Іван Антонавіч! і інш.);2) выказванне падзякі (Дзякуем Вам за..; Мы Вам вельмі ўдзяч-

ны за...; Загадзя ўдзячны Вам за... і інш.);3) выразы, якія тлумачаць матывы (У сувязі з цяжкім стано-

вішчам...; У адпаведнасці з пратаколам... і інш.);4) выказванне гарантыі (Аплату гарантуем...; Тэрміны выка-

нання гарантуем... і інш.);5) прапановы, запрашэнні, заключныя словы (Пераканаўча

просім Вас не затрымліваць адказ; Спадзяёмся, што наша просьбабудзе задаволена; Запрашаем прыняць удзел у...; Мы можам рэка-мендаваць Вам... і інш).

М І Н І П Р А К Т Ы К У М

Заданне 1. Складзіце і запішыце справавы дакумент, вы-карыстаўшы наступныя неабходныя словы, спалучэнні слоў ісловазлучэнні. Дайце назву дакументу і ахарактарызуйце ўлас-цівыя яму моўныя асаблівасці.

Выкананне, выкарыстанне, пагадненне, захаванне; аплата га-рантавана, прапанова ўхвалена; аказаць дапамогу, правесці рэкан-струкцыю, прыняць да ведама; у мэтах, па дасягненні, у адносі-нах, у сувязі.

Заданне 2. Складзіце і напішыце аўтабіяграфію. Прытрым-лівайцеся наступнай структуры: 1) прозвішча, імя, імя па баць-ку; 2) час і месца нараджэння; 3) месца працы бацькоў; 4) гадывучобы; 5) звесткі пра працоўную і грамадскую дзейнасць; 6)сямейнае становішча; 7) дата і подпіс.

Заданне 3. Растлумачце пісьмова значэнні слоў, якія на-зываюць розныя віды службовых дакументаў. Праверце сябепа тлумачальным слоўніку.

Абанемент, атэстат, анкета, ведамасць, дэкрэт, дырэкты-ва, паведамленне, камюніке, ліцэнзія, мемарандум, аблігацыя, нота,патэнт, прэйскурант, рэестр, рэзалюцыя, рэкламацыя, сертыфі-кат, ультыматум, хадайніцтва.

97

дзейнасці (купіць, прадаць, наяўнасць, жыта, грыўня і інш.).• ХІV – ХVІІ стст. З другой паловы ХІV ст. пісьмовая мова,

якая склалася на тэрыторыі Беларусі, стала афіцыйнай мовайВялікага княства Літоўскага. Гэта спрыяла развіццю асноўныхстыляў, у тым ліку і навуковага. Ролю тэрміналагічных слоўні-каў выконвалі так званыя глосы – пераклады ці апісальныя тлу-мачэнні паміж радкамі рукапісу або на палях стараславянскіхслоў ці запазычанай лексікі. Значнае пашырэнне сярод усходне-славянскіх кніжнікаў набылі глосы, створаныя Ф.Скарынам,В.Цяпінскім, С.Полацкім і інш. Ф.Скарына ў сваіх друкаваныхкнігах адлюстраваў асноўныя рысы беларускага маўлення і ўпрыватнасці – лексіку тэрміналагічнага характару: вызволити,дорослый, досконалый, збройный, листъ, научение, разумность,речи добрые, скарбъ, час.

Пэўную частку беларускіх тэрмінаў змяшчалі спецыяльныярукапісныя зборнікі, так званыя прыточнікі, або гласарыі, – слоўнікіглосаў, якія яшчэ ў той час называліся лексіконамі, лексісамі і інш.і былі пашыраны ў ХVІ ст.

– «Лексіс» Л.Зізанія, 1596 г., выдадзены ў Вільні, рэестр слоў-ніка 1061 слова – першы друкаваны слоўнік усходніх славян;

– «Лексікон» С.Буднага;– «Лексіс з толкованнем славенскіх моў проста» (пытанне пра

аўтарства пакуль адкрытае);– «Лексікон словенароскі», выдадзены ў 1627 г. П.Бярындам,

рэестр слоўніка – 6982 словы.Значная частка змешчаных у тагачасных слоўніках тэрмінаў

захавалася і ўвайшла ў тэрміналагічны фонд сучаснай беларус-кай мовы: выхованье, мова, особа, оборонца, пытанье, сведо-мость, скарга, утіск. Такім чынам, распаўсюджанае кнігадрука-ванне (XVI – XVII стст.) садзейнічала выпрацоўцы лексічныхнорм, пашырэнню слоўніка, замацаванню намінацый новых на-вуковых паняццяў у моўнай практыцы.

Найбольш развітымі галінамі тэрміналогіі ў XVI – XVII cтст.былі наступныя:

– грамадска-палітычная (гістарычная) (власть, держава, пре-столъ, декретъ, конституция, самодержецъ, страна, тронъ, кра-ина, коронация, столица, титулъ, гербъ, еднанье, указъ, привилей,статутъ, верховный, радити, учредити, великое княство литов-ское, господарь, канцлеръ, поветъ, волость);

– юрыдычная (акт, апеляция, судья, асессоръ, прокураторъ(речникъ), осочникъ, оправца);

140

выказнікам, азначэнне – перад азначаемым словам і г.д.;• наяўнасць канструкцый са складанымі злучнікамі і адымен-

нымі прыназоўнікамі: у выніку таго, што..., у сувязі з тым, што...,згодна з... і інш.

12.3. Дакумент. Групы афіцыйна-справавой дакументацыі

Асноўным відам тэкстаў, у якіх рэалізуецца афіцыйна-справа-вое маўленне, з’яўляецца дакумент. Дакумент (ад лац. documentum –сведчанне, доказ) – дзелавая папера, якая юрыдычна пацвярджае які-небудзь факт (напрыклад, нараджэнне, шлюб) ці права на што-не-будзь (дыплом, завяшчанне).

Па сваім функцыянальным прызначэнні ўсе афіцыйна-спра-вавыя дакументы падзяляюцца на наступныя групы:

1) распарадчыя (пастанова, загад, распараджэнне і інш.);2) адміністрацыйна-арганізацыйныя (план, справаздача, кан-

тракт, дамова і інш.);3) інфармацыйна-даведачныя (даведка, дакладная і службо-

вая запіскі, акты, лісты, тэлеграмы, факсы і інш.);4) асабістыя (заява, аўтабіяграфія, даверанасць, распіска і інш.);5) справавыя лісты.

12.4. Справавыя лісты, іх групы і моўныя асаблівасці

Справавыя лісты – гэта лісты, накіраваныя адной арганізацы-яй (асобай) у другую з мэтай высветліць пэўнае пытанне.

Тыпы справавых лістоў па функцыянальным прызначэнні:1) лісты, якія патрабуюць адказу (ліст-запытанне, ліст-просьба,

ліст-зварот, ліст-прапанова і інш.);2) лісты, якія не патрабуюць адказу (ліст-папярэджанне, ліст-

напамін, ліст-запрашэнне, суправаджальны ліст і інш.).Тэкст справавых лістоў павінен быць дакладным, ясным і ла-

канічным. Так, напрыклад, для справавых лістоў з’яўляецца тыпо-вым наступны пачатак сказаў: У сувязі з...; Згодна з вашайпросьбай... Справавыя лісты рэкамендуецца складаць толькі паадным пытанні. Найбольш рацыянальнай выглядае структура тэк-сту, якая складаецца з дзвюх частак: у першай выкладаюцца маты-вы, якія сталі прычынай для складання ліста; у другой – просьбы,рашэнні, распараджэнні. Выклад кожнага новага аспекту зместу

98

– ваенная (войско, оружие, дружина, конный, люди ратные,гвардия, гусаръ, капитанъ);

– гандлёвая (вага, важити, купецъ, мерка, прибытокъ, тор-говля, цена);

– сельскагаспадарчая (борона, жито, овесъ, сеянье, снопъ, зер-не, збожье, молотити).

• 1696 г. – забарона беларускай мовы Варшаўскім сеймам, штоадмоўна ўздзейнічала на фарміраванне тэрміналагічнай лексікі (за-мацаванне навуковых тэрмінаў адбывалася перш за ўсё ў працэсеіх ужывання ў друкаваных выданнях).

• Канец ХIХ – пач. ХХ стст. У 1870 г. Iмператарскай Акадэ-міяй навук выдаецца «Слоўнік беларускай мовы» I.I.Насовіча (слоў-нікавы рэестр – больш за 30 тысяч слоў). Слоўнік меў універсаль-ны характар, бо прысутнічалі рысы тлумачальнага, перакладнога,дыялектнага і этымалагічнага слоўнікаў.

– 1919 г. – створаны Беларускі школьны савет, які распрацоў-ваў асноўныя тэрміны для беларускай пачатковай школы.

– 1921 г. – створана Навукова-тэрміналагічная камісія, якая ар-ганізавала працу па ўпарадкаванні беларускай навуковай тэрміна-логіі. У выніку з’явіліся 24 слоўнікавыя выпускі тэрмінаў па розныхгалінах навукі: граматыцы, логіцы, батаніцы, грамадазнаўству і г.д.

Члены Навукова-тэрміналагічнай камісіі шырока практыкавалістварэнне тэрмінаў-неалагізмаў: адвольны множнік, азначальнысказ, даследаванне, магутнасць, ступень, суквецце, уяўны і інш.Але значная частка з іх не замацавалася ў практыцы. У распрацоў-ку тэрміналогіі розных галін ведаў у 1920 – 1930-х гг. значны ўкладунеслі М.Байкоў, М.Гарэцкі, В.Ластоўскі, С.Некрашэвіч і інш.

– 30-я гг. ХХ ст. – жорсткія палітычныя рэпрэсіі. 1937 г. – вы-ходзіць загад аб канфіскацыі з бібліятэк СССР і БССР кніг бела-рускай навуковай тэрміналогіі.

• Пасляваенны час – канец ХХ ст.– 1955 – 1965 гг. – праца сектара тэрміналогіі ў Iнстытуце мо-

вазнаўства АН БССР.Значную ролю ў распрацоўцы і ўнармаванні беларускай тэрмі-

налогіі адыгралі «Беларуска-рускі слоўнік» (1962), «Тлумачальныслоўнік беларускай мовы», «Беларуская Савецкая Энцыклапедыя»,«Руска-беларускі слоўнік» у 3-х тамах (1993г.) і інш.

– 1980 г. – створана Рэспубліканская тэрміналагічная камісія.– 1987 г. – выходзіць манаграфія Л.А.Антанюк «Беларуская

навуковая тэрміналогія», у якой разглядаюцца асноўныя этапы фар-міравання тэрміналагічнай лексікі беларускай мовы, аналізуецца

139

Асноўныя патрабаванні да афіцыйна-справавога маўлення:доказнасць, канкрэтнасць, дакладнасць, аб’ектыўнасць, інфарма-цыйнасць і ў той жа час сцісласць (эканомія моўных сродкаў), ла-гічнасць, яснасць, пераканаўчасць, стандартнае размяшчэнне ма-тэрыялу.

12.2. Моўныя асаблівасці

Моўныя асаблівасці афіцыйна-справавога маўлення знаходзяц-ца ў прамой залежнасці ад жанру і зместу дакумента. Яны абумоў-лены патрабаваннямі справавога маўлення – выявіць волю закана-даўцы, прадпісаць паводзіны, данесці пэўную інфармацыю і г.д.Большасці тэкстаў уласцівы наступныя моўныя асаблівасці:

• шырокая распаўсюджанасць абстрактнай лекcікі: насельніц-тва, кадры, становішча, санкцыя, іск;

• адсутнасць эмацыянальна-экспрэсіўнай лексікі (усе словыўжываюцца толькі ў прамым значэнні), а таксама пазалітаратур-ных сродкаў (дыялектных, жаргонных, прастамоўных, лаянкавыхслоў і выразаў);

• наяўнасць тэматычна абумоўленай тэрміналогіі: дэнаміна-цыя, грашовае ўзнагароджанне, аднаразовая дапамога, кампенса-цыя за адпачынак, бесперапынны стаж і інш.;

• выкарыстанне слоў з процілеглым значэннем: ісцец – адказ-чык, абавязкі – правы, крэдытор – даўжнік, давернік – павераны;

• іменны характар мовы, які абумоўлены ўжываннем вялікайколькасці назоўнікаў;

• ужыванне дзеяслоўных словазлучэнняў (дзеяслоў + назоўнік)замест дзеясловаў: дапамагчы – аказаць дапамогу, удзельнічаць –прымаць удзел, прапанаваць – выказаць прапановы і інш.;

• частотнасць дзеясловаў залежнага стану: вядзецца, ахоўва-ецца, арганізуецца, спаганяецца і інш., што надае выказванню ха-рактар пастаянства і абавязковасці выканання дзеяння;

• частае выкарыстанне адмоўнай часціцы не пры дзеясловах,што надае ім адценне катэгарычнасці і прымусовасці;

• ужыванне дзеясловаў у форме цяперашняга часу (дакументыз такімі дзеясловамі маюць прадпісальны характар): студэнты да-пускаюцца да экзаменацыйнай сесіі пры ўмове здачы ўсіх залікаў;

• істотная перавага складаных сказаў над простымі, асабліваскладаназалежных з даданай часткай умовы;

• шырокая распаўсюджанасць аднародных членаў сказа;• прамы парадак слоў, пры якім дзейнік знаходзіцца перад

99

структура тэрмінаў, асвятляюцца асноўныя прынцыпы і заканамер-насці ўпарадкавання тэрміналогіі.

– 1989 г. – створана Тэрміналагічная камісія ТБМ імя Ф.Скарыны.– 1991 г. – Тэрміналагічная камісія была ператворана ў Рэс-

публіканскую тэрміналагічную камісію пры АН Беларусі. Камісіямела свой друкаваны орган – «Тэрміналагічны зборнік».

– 1999 г. – выходзіць «Тэорыя і практыка беларускай тэрміна-логіі» (аўтары Г.У.Арашонкава, А.М.Булыка, У.В.Люшцік,А.I.Падлужны), дзе разглядаліся тэарэтычныя і практычныя пы-танні стварэння навуковай тэрміналогіі на беларускай мове.

– 2005 г. – друкуецца «Спецыяльная лексіка беларускай мовы.Тэрміналогія» (аўтар Л.А.Антанюк), дзе аналізуюцца праблемыразвіцця і функцыянавання сучаснай беларускай тэрміналогіі.

9.2. Стандартызацыя і міжнародная уніфікацыясучаснай тэрміналогіі

Найбольш вызначальнай прыкметай сучаснага жыцця з’яў-ляецца пастаяннае ўзрастанне інфармацыйных патокаў ва ўсіхсферах. Асаблівую актуальнасць у гэтым працэсе набывае тэрмі-налагічны кампанент навуковай лексікі. Гэты лексічны пласт пат-рабуе пастаяннай стандартызацыі (упарадкавання, нармалізацыі)і уніфікацыі.

Стандартызацыя (ад англ. standart = норма, узор, мерка), абоўпарадкаванне, навуковай тэрміналогіі ўключае два асноўныя ас-пекты: сістэматызацыю і ўдакладненне навуковых паняццяў і ад-паведных тэрмінаў канкрэтных галін навукі (спецыяльна-навуко-вае, змястоўнае ўпарадкаванне) і сістэматызацыю моўнага афарм-лення навуковых тэрмінаў (лінгвістычнае ўпарадкаванне) [3, с.74].Зразумела, што стандартызацыя тэрмінаў можа быць забяспечанапры ўмове рэгулярнай падрыхтоўкі і выпуску адпаведных даведні-каў і слоўнікаў, якія б фіксавалі новыя словы і давалі ім дакладнаетлумачэнне. Як слушна адзначае вядомы лінгвіст Л.А.Антанюк,«актуальнай задачай упарадкавання беларускай тэрміналогіі з’яў-ляецца вывучэнне практыкі ўжывання тэрмінаў у навуковых тэк-стах і публікацыя слоўнікаў рэкамендаваных тэрмінаў. Не страч-вае сваёй актуальнасці і праблема папаўнення паняційна-тэрміна-лагічнага фонду ў адпаведнасці з узроўнем развіцця сучаснай на-вукі» [3, с.76].

Існуюць наступныя фактары (аспекты) пры стварэнні новыхтэрмінаў (тэрмінатворчасці):

138

Жилибер приехал в Гродно в 1775 году после конфликта с про-фессурой медицинского колледжа в Лионе. Возмущение коллег выз-вала книга, в которой учёный критиковал существовавшую тогдасистему подготовки медиков. С собой он привёз богатый герба-рий и библиотеку. А через год заключил договор с Антонием Ты-зенгаузом, в котором обещал работать на пользу короля Речи По-сполитой десять лет.

Тем временем в нашем государстве не было ни одного учебно-го заведения, в котором готовили бы докторов. Жан-ЭммануэльЖилибер основал первую на территории Речи Посполитой меди-цинскую академию, а также госпиталь, аптеку, роддом, акушер-скую школу и лазарет. При академии создали анатомические ка-бинет и театр, над которыми по поручению короля СтаниславаАвгуста Понятовского вывели надпись: «Здесь сама смерть пре-вращается в пользу для жизни». А в ботаническом саду сталивыращивать лекарственные растения. Вскоре он вошёл в тройкуизвестнейших садов Европы наряду с лондонским и петербург-ским.( З газеты «Вечерний Гродно»)

Тэма 12. АФІЦЫЙНА-СПРАВАВАЯ СФЕРА МАЎЛЕННЯ

12.1. Афіцыйна-справавое маўленне і яго асаблівасці

Асноўная функцыя афіцыйна-справавога маўлення – паведам-ленне, канстатацыя бясспрэчных фактаў, якія маюць практычнаезначэнне ў адносінах паміж людзьмі, установамі, грамадзянамі ідзяржавай; рэгламентацыя правоў, правілаў, дзеянняў і г.д.

Сфера выкарыстання: у справаводстве (афіцыйнай службовайперапісцы грамадзян з установамі, адных устаноў з другімі, у зага-дах, пратаколах, распісках і г.д.), у галіне права і заканадаўства (удагаворах, законах, указах і інш.).

У залежнасці ад сферы размяжоўваюць наступныя падстыліафіцыйна-справавога маўлення:

1) адміністрацыйна-канцылярскі (адміністрацыйныя акты,распараджэнні, загады, справаздачы, заявы, аб’явы, даверанасці,аўтабіяграфіі, характарыстыкі, распіскі, пратаколы і інш.);

2) дыпламатычны (міжнародныя дагаворы і пагадненні, ка-мюніке, ноты, мемарандумы, канвенцыі і інш.);

3) заканадаўчы (законы, канстытуцыі, указы, пастановы, гра-мадзянскія і крымінальныя акты і інш.).

100

а) веданне асноўных заканамернасцей словаўтварэння нацыя-нальнай мовы;

б) улік ступені адпаведнасці пэўнага тэрміна зместу абазнача-нагa паняцця;

в) улік патрабаванняў моўнай палітыкі ў галіне тэрміналогіі[3, с.77].

Ва ўмовах пашырэння міжнацыянальных навуковых зносінадметную ролю набывае уніфікацыя навуковай тэрміналогіі. Уні-фікацыя (ад с. – лац. unificare = аб’ядноўваць) – дасягненне суад-носнасці паняццяў у навуцы і тэхніцы, выражаных адпаведнымітэрмінамі на розных мовах. Унутры пэўнай мовы кожны тэрмінстрога рэгламентуецца сістэмай паняццяў сваёй галіны навукі ітэхнікі. Сучасным мовазнаўцам Л.А.Антанюк выдзелены наступ-ныя задачы міжнароднай уніфікацыі:

1) аператыўнае выяўленне новых інтэрнацыянальных тэрмі-наў, іх скаардынаваная апрацоўка і ўдакладненне тэрміналогіі роз-ных краін;

2) аператыўная інфармацыя спецыялістаў аб новых інтэрна-цыянальных тэрмінах [3, с.83].

М I Н I П Р А К Т Ы К У М

Заданне 1. Слоўнікавы рэестр 11-га выпуску «Беларускайнавуковай тэрміналогіі« (Вып. 11, Тэрміналёгія грамадазнаў-ства, 1926 г.) налічвае 2043 руска-беларускія найменні. Уважлі-ва прачытайце наступныя тэрміны і тэрміналагічныя слова-злучэнні. Адзначце фанетычныя, арфаграфічныя і марфалагіч-ныя асаблівасці тагачаснай мовы ў названай лексікаграфіч-най працы. Размяжуйце беларускія адпаведнікі адносна таго,якія засталіся існаваць у нарматыўнай мове, а якія выйшлі зужытку ці пераасэнсаваны. Пры неабходнасці карыстайцесяадпаведнымі слоўнікамі. Абгрунтуйце свае меркаванні.

абсолютное перенаселение — абса-лютнае пералюдненьне;

полководец – войскавод;

аграрии – абшарнікі; помещик – абшарнік;антагонизм – супраціўніцтва; поработитель – заняволец;базар – кірмаш, рынак; переселенец – асаднік, пасяленец;боярин – баярын; пошлина таможенная – мыта;военный класс – вайсковая кляса; право убежища – права прыпынку;гробница – магільня; пригород – прадмесьце, прыгарад;историография – гісторыяпіс; прокламация – адозва, прокляма-

цыя;конспиратор – змоўнік; сейм – сойм;конфискация – конфіскацыя, заскар-баваньне;

селение – сяліба;

обитаемый – залюднены; созыв – скліканьне;обитатель – тубылец, насельнік; сообщество – згуртаваньне;

137

пісьмова тэзіснае паведамленне.

а) Жылібер (Gilibert) Жан Эмануэль (21.6.1741, в.Карэт каляЛіёна, Францыя – 2.9.1814), французскі натураліст, хірург і ана-там. Скончыў мед. факультэт ун-та ў Манпелье (1763). Праф. мед.каледжа ў Ліёне (1768). Пасланнікам гарадзенскага старастыА.Тызенгаўза Т.Даўнаровічам запрошаны на работу ў Гародню. З1775 працаваў у прыгарадзе Гародні Гарадніцы, стварыў Гара-дзенскі батанічны сад. У 1775 арганізаваў Гарадзенскую медыцын-скую акадэмію. Планаваў арганізацыю с. – г. і ветэрынарнай школ,разам з Тызенгаўзам стварэнне ў Гародні Акадэміі навук. Калі Ты-зенгаўз у 1780 быў змешчаны з пасады гарадзенскага старасты,Ж. разам са сваімі вучнямі пераехаў у 1781 у Вільню, дзе пры пад-трымцы М.Пачобута-Адляніцкага і І.Храптовіча стварыў на базеГарадзенскай мед. акадэміі мед. факультэт у Гал. школе ВКЛ (гл.ў арт. Віленская акадэмія), узначаліў кафедру натуральнай гісто-рыі і батанікі, заклаў пры школе батанічны сад. У 1783 вярнуўся ўЛіён, працаваў эпідэміёлагам, у 1792 праф. натуральнай гісторыіІн-та навук і карысных мастацтваў. Удзельнік рэвалюцыі 1789 –94, у 1793 абраны мэрам Ліёна. Пасля паражэння рэвалюцыі ады-шоў ад палітычнай дзейнасці, займаўся навукай. Аўтар прац паэпідэміялогіі, батаніцы, у т.л. «Флоры Літвы» (т.1-2, Гародня,1781; т.3-5, Вільня, 1781-82). Яго імем названы від раслін – жылі-берція (Jilibertia). (З энцыклапедыі «Вялікае княства Літоўскае»)

б)ЖИЛИБЕР ВЕРНЁТСЯ В ПАРК

Отлитый в бронзе Жан-Эммануэль Жилибер может оживитьодин из уголков парка, названного в честь своего основателя. Скульп-тура высотой в человеческий рост и весом около 500 килограм-мов дружелюбным жестом будет приглашать посетителей напрогулку в тени деревьев. Готовый эскиз скульптуры выполнялсяпо единственному сохранившемуся бюсту, сделанному ещё прижизни Жан-Эммануэля Жилибера, мраморный оригинал которо-го хранится в музее в Лионе. <...>

Небольшая статуэтка высотой 50 сантиметров уже почтидва месяца ждёт своего воплощения в бронзе. Кстати, деньги наувековечение памяти прославившегося в Гродно француза сталисобирать ещё в 1991 году. Создание памятника-бюста одобрилигородские власти.

101

Заданне 2. Прачытайце ўрывак з Бібліі ў перакладзе Фран-цыска Скарыны. Паспрабуйце вызначыць усе тагачасныя моў-ныя адметнасці. Успомніце пра асаблівасці фарміравання бела-рускай тэрміналогіі ў тую далёкую гістарычную эпоху і адзначцеролю беларускага першадрукара. Знайдзіце ў тэксце тэрміны, па-разважайце над спецыфікай выкладу прапанаванага тэксту.

Вси речи имають, и своимъ замеренным бегомъ миняются всиречи под солнцемъ. Часъ нарожению, часъ смерти, часъ насадити ичасъ выкопати насаженное, часъ убити и часъ уздравити, часъ раз-рушити и часъ сооружити, часъ плачу и часъ веселия, часъ туженияи часъ сканания, часъ розметывати камение и часъ собирати е (их),часъ обнимания и часъ отдалятися от обнимания, часъ изыскати ичасъ истратити, часъ соблюсти и часъ покинути, часъ розодрания ачасъ исшития, часъ молчания и часъ молвения, часъ милости и часъненависти, часъ войны и часъ миру (Ф.Скарына, «Библия руска»).

Заданне 3. У тэксце знойдзенай у 1959 годзе ў Віцебску бе-

обмен – мена, памена; соотечественник – адназемец;оброк – чынш; сословие – стан;общественно-политический строй –грамадзка-палітычны лад;

среда – асяродзішча;

общество феодальное – грамадзтвафэўдальное;

столетие – сталецьце, век;

оппозиция – опозыцыя; туземец – тубылец;оружие огнестрельное – пальнаеаружжа;

феодал – фэўдал;

осада – аблога; флот – флёта;палата лордов, сенаторов – палаталёрдаў, сэнатараў;

хлебопашец – рольнік;

парламент – парлямэнт; храм – сьвятыня;первобытное земледелие – перша-бытнае ральніцтва;

хронология – хронолёгія;

побег – уцёкі; язычник – паганец;подмастерье – чаляднік; ярмарка – кірмаш.

136

формы, паказаць, як яна ўплывала на фармаванне культурнай ciтyaцыiў рэгiёне.

Метадалагiчная аснова дысертацыi вызначана прадметам iмэтай даследавання. Гэта абумовiла выкарыстанне комплексна-га падыходу пpы выбары канкрэтных месцаў яго правядзення. Былiвыкарыстаны метады культуралогii: сiстэмны, аксiялагiчны;гiсторыi: гiсторыка-генетычны, гiсторыка-параўнальны,гiсторыка-тыпалагiчны; агульнанавуковыя метады: гiстарычныi лагiчны, iндуктыўны і дэдуктыўны. Абраная метадалогiя базу-ецца на прынцыпах гiстарызму i аб’ектыўнасцi,узаемаабумоўленасцi культурнага тэксту і кантэксту.

Навуковая навiзна даследавання. У дысертацыi ўпершынюкомплексна прааналізавана і раскрыта дзейнасць БХД у 20-30 гг.ХХ ст., вызначаны яе асноўныя механiзмы i крытэрыi, яе ўплыў нафармаванне культурнай ciтyaцыi ў рэгiёне. Навiзна працы i ў тым,што яе высновы абвяргаюць сфармаваныя ў ранейшайгiстарыяграфii стэрэатыпы трактоўкі беларускага нацыяналь-на-вызваленчага руху ў Заходняй Беларусi, месца i ролi ў імбеларускiх дэмакратычных аргaнізацый. У працы ўпершыню дзей-насць БХД i iншых партый трактуецца як важны фактаркансалiдацыi беларускага этнасу, як чыннiк фармавання, захаван-ня i трансляцыi яго культурных каштоўнасцей.

Атрыманыя вынiкi могуць быць выкарыстаны пры напiсаннiабагульняючыx навуковых прац, навучальных дапаможнiкаў,падручнiкаў па гiсторыi i культуры Беларуci, пры выкладаннi кур-саў гicтopыi i гicтopыi культуры Беларусi, спецкурсаў па Заход-няй Беларусi.

Заданне 14. У нашым горадзе ёсць прыгожы парк, якіносіць імя першага беларускага прыродазнаўцы, выдатнагафранцузскага вучонага-натураліста Жана Эмануэля Жылібе-ра. Прапанаваныя ніжэй тэксты змяшчаюць сціслыя звесткіпра гэтага знакамітага чалавека. Вызначце стылі, падстылі,жанры, тэму і мэту тэкстаў. Назавіце моўныя сродкі, якія абу-моўліваюць сціслы навуковы выклад. Якія ўмоўныя скара-чэнні характэрны для артыкулаў энцыклапедычнага харак-тару? У чым спецыфіка падачы матэрыялу ў газетнай натат-цы? Абгрунтуйце свой адказ. Якая дадатковая інфармацыя прадзейнасць Жылібера вам вядома? Выкарыстайце матэрыял на-вукова-папулярнага выдання «Памяць: Гіст. – дакум. хроні-ка горада Гродна» (Мн., 1999. – С. 116 – 119) і інш. Складзіце

102

расцяной граматы (грамата захоўваецца ў Віцебскім абласнымкраязнаўчым музеі), якая адносіцца да ХІІІ – ХІV стагоддзяў,вылучце і запішыце словы, што ўвайшлі ў склад тэрміналагі-чнай лексікі старабеларускай мовы. Паразважайце, да якойгаліны гаспадарчай дзейнасці можна аднесці гэтыя словы і цісталі яны асновай для стварэння асобных тэрмінаў? Паспра-буйце назваць тэрміны. Параўнайце старабеларускі тэкст і ягосучасны пераклад на беларускую мову.

От Степана къ Нежилови. Оже еси продалъ порты, а купими жита за 6 гривенъ. А ми цего еси не продалъ, а посли ми ни-щемъ. А ли еси продалъ, а добро сътворя у купи ми жита.

Ад Сцяпана к Няжылу. Калі ты прадаў адзенне, то купі мнежыта за 6 грыўняў. А калі чаго не прадаў, то прышлі мне ў наяў-насці. Калі ж прадаў, то, дабрадзей мой, купі мне жыта.

Заданне 4. Прааналізуйце з пункту гледжання адпаведнасцісучаснай унармаванай беларускай тэрміналогіі наступныя лек-січныя найменні «Беларуска-расійскага слоўніка» М.Байковаі С.Некрашэвіча (1926 г.). Удакладніце беларускія адпаведнікіпа слоўніку.

Адзінка – единица, аднаўляць – возобновлять, аднімнік – вычита-емое, адхіл – отклон, отворот, отгиб, будоўны – строительный, гар-бавіна – выпуклость, запалін – забвение, збройня – арсенал, клубкава-ты – шаровой, крывяны – кровавый, крэйда – мел, моц – сила, крепость,мута – муть, осадок, мыта – пошлина, мытня – таможня.

Заданне 5. Як вядома, плённае фарміраванне беларускайтэрміналогіі адбывалася ў межах Вялікага княства Літоўска-га, дзе беларуская мова была афіцыйнай, пра што сведчацьпісьмовыя помнікі таго часу – рэдакцыі Статута ВКЛ (1529,1566, 1588 гг.), летапіс Быхаўца, Баркулабаўскі летапіс, Слуцкілетапіс, перакладная Александрыя і інш. Пазнаёмцеся ў біблія-тэцы з адной-дзвюма названымі вышэй крыніцамі і складзіцеміні-слоўнік гістарычных тэрмінаў (10 – 15 найменняў).

Заданне 6. Многія гістарычныя намінацыі, якія адлюстра-ваны ў даўніх беларускіх граматах, звузілі, пашырылі або змянілісвой семантычны аб’ём. Пазнаёмцеся з гэтымі словамі і паспра-буйце прывесці 5-6 сваіх прыкладаў паводле запісанага ўзору:

135

ный обелиск у магистрали Москва – Минск свидетельствовалтолько о массовой гибели там советских граждан. Это мес-то было в числе обязательных мероприятий, пpоводимых ккаждой годовщине победы над Германией. Сюда приводилитысячи школьников и студентов, рабочих и служащих, но ник-то и никогда не вспо-минал там о евреях. В д.Большой Трос-тенец был установлен памятник жертвам фашистского тер-рора, а в Малом Тростенце – памятный знак, на которых упо-минались только анонимные советские граждане, погибшиеот рук нацистов и их пособников в 1941-1944 гг. Атрибутыубийства – носилки для переноски трупов, бочка для смолы,сгоревшие кости и пепел, фотоматериалы ЧГК СССР – до сихпор демонстрируются в Белорусском государст-венном музееистории Великой Отечественной войны без всякого упомина-ния о евреях. (Л.Смиловицкий)

Заданне 13. Прачытайце рэзюмэ, прааналізуйце яго струк-туру, лексічны склад, марфалагічныя і сінтаксічныя асаблі-васці.

РЭЗЮМЭ

Мазько Эдуард Аляксандравiч

Уплыў Беларускай Хрысцiянскай Дэмакратыi на фармаваннекультурнай сiтуацыi ў Заходняй Беларусi

ў 20-30 гады ХХ стагоддзя

Ключавыя словы: Беларуская Хрысцiянская Дэмакратыя,Беларускi Iнстытут Гаспадаркі i Культуры, Заходняя Беларусь,культурная сiтуацыя, культурна-асветнiцкая дзейнасць, беларускiнацыянальна-вызваленчы рух, хрысцiянска-дэмакратычнаяiдэалогiя, культурная iнфраструктура.

Аб’ект даследавання – сацыякультурнае становiшча белару-саў у Заходняй Беларусi ў 20-30 гг. ХХ ст.

Прадмет даследавання – дзейнасць БХД, яе структура, вiды,формы i метады, уплыў дзейнасцi хадэцыi на фармаванне куль-турнай сiтуацыi ў рэгiёне.

Мэта работы – даследаваць дзейнасць Беларускай ХрысцiянскайДэмакратыi ў Заходняй Беларусi, раскрыць яе асноўныя метады i

103

а) агароднік (абазначае не селяніна з пэўнымі павіннасцямі, аасобу, што займаецца агародніцтвам);

б) барэц (не мае значэння ’зборшчык падаткаў’, а ўжываеццаў якасці спартыўнага тэрміна);

в) выступ (змяніла значэнне ’злачынства, ліхадзейства’ на зна-чэнне ’частка прадмета, якая выступае ўперад’);

г) старац (не мае адносін да сялянскага самакіравання, а абаз-начае старога чалавека або жабрака, манаха);

д) яздок (не мае адносін да раз’ездаў па судовых справах).

Заданне 7. Звярніце ўвагу, што словы гаспадар у значэнні’вялікі князь’, мешчанін у значэнні ’гараджанін’ і ратуша немаюць у слоўніках паметы ’гіст.’. Паразважайце і выкажыцесваё меркаванне. Праверце па тлумачальным слоўніку, як за-фіксаваны з пункту гледжання актыўнага і пасіўнага складунаступныя гістарычныя тэрміны, удакладніце іх сэнс.

Баярын, бурмістр, ваявода, войт, воласць, гараднічы, гетман,канюшы, лоўчы, маршалак, павет, падчашы, стараста, халоп, ха-рунжы, цівун, цяглец, чэлядзь, чалабіццё, вырак, радца, цяжба,чэрнь, ураднік.

Заданне 8. Паразважайце, з якой мэтай у прапанаванымурыўку трылогіі Я.Коласа «На ростанях» пісьменнік ужывае ўякасці мастацкага сродку тэрміналагічную лексіку. Які гіста-рычны перыяд жыцця беларускага народа адлюстраваны ўназванай трылогіі? Дайце з гістарычнага пункту гледжаннясціслую характарыстыку вобраза паліцэйскага чыноўніка.

(Маршалак): – «Г р а м а д з я н і н» ...звярніце ўвагу – «г р а-м а д з я н і н!» Няма, бачыце, больш мужыка, а ёсць толькі «г р а-м а д з я н е», якіх крыўдзіць, эксплуатуе ... і ... якая там яшчэ ў іхтэрміналогія? «Г р а м а д з я н і н» Скірмунт!... Га? Як вам пада-баецца?... Такая нагласць! (Я.Колас)

Заданне 9. Пазнаёмцеся з тэкстам айчыннага лінгвістаЛ.Антанюк. Удакладніце па тлумачальным слоўніку і запішыцетлумачэнні тэрмінаў глоса, гласарый, лексікон. Складзіце з імі сказы.

Для намінацыі слоўнікаў у розныя гістарычныя перыяды вы-

134

из гетто и вход в него, но в октябре 1941 г. всем евреям,найденным вне пределов гетто, грозила смертная казнь. Вконце того же года подсудность евреев обыкновенным су-дам была отменена, и они были отданы полностью на про-извол гестапо и СС. Евреи были фактически объявлены внезакона. Всякого рода издевательства и преступные акты поотношению к ним – от срезания бород и пейсов, впрягания втелеги и вплоть до побоев поощрялись нацистскими властя-ми. (Ш.Эттингер, из книги «История еврейского народа»)

в) Анализ многочисленных источников даёт основание сделатьвывод, что в Тростенецком лагере смерти погибло не менее 60 ты-сяч евреев Беларуси и не менее 80 тысяч иностранных евреев.

В этом лагере погибли десятки тысяч белорусов, русских,поляков, украинцев, граждан СССР других национальностей.Давно настала пора на месте Тростенецкого лагеря смертивоздвигнуть Международный мемориал памяти жертв нациз-ма и фашизма. Память о жертвах этого лагеря смерти дол-жна жить вечно. (Э.Иоффе)

г) Во время облавы на немцев я (Илья Эренбург – Н.Ш.) по-пал в Большой Тростенец. Там лежали люди из колхозов, кото-рые были убиты немцами. Последних евреев убили, но не успелисжечь, поэтому сотни трупов лежали там, сложенные штабе-лями, как дрова, и были узнаваемы. Среди них были женщины идети. Были огромные горы человеческих останков, выкопанныедля сожжения. В течение всего последнего времени немцы сжи-гали закопанных раньше людей. Это была вторичная работа,когда обозначилась мыслимость их отступления. Всё произво-дило страшное, фантастическое впечатление. Большое количе-ство черепов, измеряемое тысячами, было свалено в поле. Впротивоположной стороне лежали аккуратно сложенные, но не сож-жённые тела. Я писал в Красной звезде, что здесь увидел эле-мент справедливости, который благословил в своём сердце. (Издоклада Ильи Эренбурга на заседании Еврейского Антифашист-ского Комитета в Москве 26 июля 1944 года. См..: ГАРФ, Ф.8114.Оп. 1. Д. 1053. Л. 63-75)

д) Почти пятьдесят лет после окончания второй мировойвойны умалчивалось, что в Тростенце убивали евреев. Стандарт-

104

карыстоўваліся тэрміны глосы, гласарыі, азбукоўнікі, вакабуля-рыі, лексіконы. Зараз гэтыя тэрміны выкарыстоўваюцца ў бела-рускім мовазнаўстве як назвы слоўнікаў пэўнай гістарычнай эпохі.Аднак некаторыя з іх атрымалі развіццё ў сучаснай тэрміналогіі:тэрмін вакабулярый сустракаецца як назва слоўнікаў-дадаткаўда хрэстаматый ці асобных частак падручнікаў, а лексікон –для абазначэння запасу слоў, выразаў якога-небудзь чалавека цігаліны ведаў. (Л.Антанюк)

Тэма 10. ТЭРМІНАЛАГІЧНАЯ ЛЕКСІКА

Агульнавядома, што перш за ўсё слова выконваенамінатыўную, ці дэфінікатыўную, функцыю, гэтазначыць альбо з’яўляецца сродкам дакладнагаабазначэння, і тады яно – просты знак, альбосродкам лагічнага вызначэння, тады яно –навуковы тэрмін.

В.Вінаградаў

10.1. Тэрміны і іх асаблівасці

Сучасны прагрэс навукі спрыяе ўзнікненню новых прадметаў,аб’ектаў, паняццяў, з’яў, што ў сваю чаргу знаходзіць сваё адлюст-раванне ва ўзбагачэнні спецыяльнай лексікі новымі адзінкамі. Укожнай прафесіі часцей ужываецца адметная група слоў, неабход-ных для абслугоўвання пэўнай спецыяльнасці. У мовазнаўстве та-кую лексіку называюць спецыяльнай і традыцыйна ў ёй вызнача-юць дзве групы: прафесіяналізмы і тэрміны. Шэраг даследчыкаў усамастойную групу спецыяльнай лексікі адносяць і наменклатур-ныя назвы. Наменклатура (ад лацін. nomenclatura = пералік, роспісімён) – сукупнасць уласных імён і назваў, прысвоеных разнастай-ным рэаліям і аб’ектам навукі і тэхнікі. Кожная галіновая тэрміна-логія змяшчае сваю сістэму номенаў, г.зн. асобных элементаў на-менклатуры. «Номен – гэта проста назва канкрэтнага аб’екта, прад-мета, у нязначнай ступені звязаная з паняційным бокам. Такім чы-нам, адметнай рысай номена з’яўляецца яго назыўная функцыя»[4, c.19]. Напрыклад, катэр «Волга», цукеркі «Кара-кум», абутак«Белвест», ЭВМ «Мінск-32», пшаніца «Адэская-51» і інш.

Прафесіяналізмы – гэта словы і словазлучэнні, распаўсюджа-ныя пераважна ў гутарковай мове сярод людзей пэўнай прафесіі,спецыяльнасці. Напрыклад, «шапка» – агульны загаловак для не-калькіх газетных заметак, «дворнік» – шклоачышчальнік, «халас-

133

сольства фон Рата, желая таким образом отомстить за зло,причинённое нацистами его родителям. Гитлеровцы воспользо-вались этим случаем, чтобы устроить массовый еврейский по-гром. В ночь на 10 ноября, вошедшую в историю нацистских зло-деяний под названием «Хрустальная ночь», отряды эсэсовцев итолпы нацистов совершали нападения на еврейские дома, граби-ли, увечили и убивали. Сотни синагог были сожжены; 7500 ев-рейских предприятий было разгромлено; много евреев было уби-то. Вслед за этим 20000 человек, в большинстве своём принадле-жавших к состоятельным кругам, были отправлены в концент-рационные лагеря. Несколько сот из них погибло уже в дороге врезультате зверских издевательств эсэсовцев. На всё немецкоееврейство была возложена контрибуция в размере одногомиллиарда марок. Кроме того, евреев обязали возместитьвсе убытки, причинённые погромщиками предприятиям ижилым домам. Евреи были удалены от всех значительныхпозиций в экономическом секторе. Их дети были исключеныиз учебных заведений. Евреям было запрещено посещать те-атры и другие культурные учреждения. Еврейские организа-ции были распущены и их печатные издания запрещены. Посуществу, вся культурная и экономическая жизнь евреев быласовершенно парализована. (Ш.Эттингер, из книги «Историяеврейского народа»)

б) В концe октября 1939 г. всем евреям, находившимся назахваченных немцами территориях, было приказано носить опоз-навательный знак, белую или желтую заплату с изображениемшестиконечной звезды – «щита Давида». 12 декабря 1939 г. всехевреев мужского пола от 14 до 60 лет обязали исполнять прину-дительные работы «в течение двух лет... периода, который мож-но будет продлить, если воспитательные цели не будут достиг-нуты». Так, за несколько недель польские евреи оказались подтем же свирепым режимом, в котором жили немецкие евреи.Вскоре их положение стало еще хуже. В конце 1939 г. было объяв-лено, что все польские евреи обязаны перейти в гетто – отве-дённые для их принудительного поселения кварталы. Первое гет-то было устроено в Лодзи в феврале 1940 г.; варшавское гетто –в ноябре 1940 г.; в 1941г. гетто существовали и во многих другихпольских городах. Большинство их было обнесено глухой стеной.Вначале немцы выдавали многочисленные разрешения на выход

105

цяк» – парожні рэйс, «балванка» – кампактны дыск і інш.Тэрмін (ад лацін. terminus = канец, мяжа) – гэта спецыяльнае

слова ці спалучэнне слоў, якое дакладна абазначае пэўнае паняцце згаліны навукі, тэхнікі, культуры, вытворчасці. Асаблівасць тэрмінаўзаключаецца ў тым, што значэнне звычайнага слова можа быць рас-тлумачана, а значэнне, сутнасць тэрміна павінна быць вызначана.

«Тэрміны і прафесіяналізмы адрозніваюцца паміж сабой цэ-лым шэрагам прыкмет:

а) часам і шляхамі свайго фармавання (прафесіяналізмы ўтва-раюцца значна раней і стыхійна, а ўтварэнне тэрмінаў адбываеццапазней і носіць мэтанакіраваны характар);

б) нарматыўным статусам (тэрмін з’яўляецца афіцыйна ўза-коненай назвай навуковага паняцця, а прафесіяналізм – гэта слова,уласцівае гаворцы якой-небудзь групы асоб, аб’яднаных агульнайпрафесіяй);

в) адносінамі да экспрэсіўнасці (прафесіяналізмы амаль заў-сёды экспрэсіўныя, а тэрміны стылістычна нейтральныя);

г) выкарыстаннем у розных тыпах тэкстаў (тэрміны перава-жаюць у пісьмовых тэкстах, а прафесіяналізмы – у вусных);

д) пашыранасцю ў межах агульнанацыянальнай мовы (тэрмі-ны маюць агульнанацыянальны і часам інтэрнацыянальны харак-тар, а прафесіяналізмы нярэдка носяць мясцовы характар);

е) функцыянальнай нагрузкай (у шэрагу выпадкаў прафесія-налізмы з’яўляюцца функцыянальна другаснымі сінонімамі размоў-на-экспрэсіўнага характару ў адносінах да эквівалентных ім па зна-чэнні тэрмінаў)» [7, с.31]. Слова «тэрміналогія» («тэрмінасістэма»)мае два асноўныя значэнні: 1) сістэма тэрмінаў адной галіны на-вукі, тэхнікі, мастацтва; 2) сукупнасць усіх тэрмінаў пэўнай мовы.Існуе тэрміналогія грамадска-палітычная, юрыдычная, лінгвістыч-ная, эканамічная, тэхнічная, гандлёвая, ваенная і інш.

Тэрмін павінен адпавядаць наступным патрабаванням:1) Дакладнасць.2) Наяўнасць дэфініцыі (азначэння), г.зн., што сутнасць тэрмі-

на павінна быць вызначана, а не растлумачана, як значэнне звы-чайнага слова.

3) Стылістычная нейтральнасць.4) Адсутнасць экспрэсіі. Нават тэрміны, якія ўзнікаюць на ас-

нове вобразнага пераасэнсавання паняцця, губляюць экспрэсіўна-эмацыянальную афарбоўку: рукаў (рукі), падол (гары), нос (мыс),калена, гняздо (металургія) і інш.

5) Кароткасць, г.зн. імкненне да максімальнага скарачэння тэр-

132

дельные факты и детали, чтобы воссоздать хотя бы при-близительную картину того, что произошло в Куропатах в1937 – 1941 годах.

...Согласно заключению комплексной судебно-медицинскойи криминалистической экспертизы, человеческие останки, най-денные в шести захоронениях, принадлежат не менее чем 391человеку. 144 из них – мужского пола, 21 – женского, по другимостанкам пол установить не удалось. Возраст людей – от 20до 60 лет. В захоронениях обнаружены 164 гильзы и 21 пуля отревольвера «наган» и одна гильза от автоматического оружиятипа «ТТ».

...Из 213 в 192 случаях выстрелы производились в заты-лок. Остальные – в височно-теменную область головы. В 182черепах имеется по одному входному отверстию, в 29 – подва входных отверстия, в 5 черепах – по три входных отвер-стия... «Установить причины смерти по сохранившимся кос-тным останкам не представляется возможным. Однако огне-стрельные повреждения как причина смерти не исключают-ся...». Простим экспертам чрезмерную щепетильность их вы-водов. Профессия вынуждает их быть «буквоедами».

Криминалистической экспертизой исследовалась обувь ипредметы, найденные в захоронениях... Сорок пять единицобуви изготовлены в СССР, в том числе на московской фабри-ке «Красный богатырь», двадцать восемь – на ленинградскойфабрике «Красный треугольник». Двадцать пять единиц –кустарного производства – самодельные сапоги, галоши изавтомобильных камер. В кошельках обнаружены 78 монет, по2, 3, 5, 10, 15, 20 и 50 копеек. Все монеты выпущены в СССР в1925 – 1936 годах. (Н. Матуковский. Куропаты: Тайное становит-ся явным)

Заданне 12. Перакладзіце вусна тэксты на беларускую мову.Назавіце тэму, якая аб’ядноўвае дадзеныя тэксты. Працягніцеразвагі ў аспекце абазначанай тэмы ўласнай інфармацыяй іразважаннямі. Адзначце спосабы выкладу тэкставай інфарма-цыі. Якія сінтаксічныя канструкцыі пераважаюць у тэкстах?Прааналізуйце камунікатыўныя якасці тэксту.

а) 7 ноября 1938 г. молодой еврей Гершель-Гриншпан совер-шил в Париже покушение на жизнь советника германского по-

106

міна: ілжэсведчанне, саўдзельніцтва.6) Адназначнасць, г.зн. кожны тэрмін павінен абазначаць толькі

адно паняцце. Аднак гэта патрабаванне да тэрмінаў не заўсёдывытрымліваецца, і мнагазначнасць знаходзіць пашырэнне ў тэрмі-налогіі (напрыклад, словаўтварэнне – ’працэс утварэння новыхслоў’ і ’раздзел мовазнаўства, які вывучае марфемную структуру іспосабы ўтварэння слоў’, абзац – ’адступленне ўправа ў пачаткурадка’ і ’частка тэксту паміж такімі адступленнямі’).

7) Сістэмнасць, г.зн. што кожны тэрмін з’яўляецца адзінкайпэўнай тэрміналагічнай сістэмы. Па-за межамі тэрміналагічнайсістэмы адбываецца дэтэрміналагізацыя тэрміна – страта тэрмі-нам спецыяльнага значэння: рэакцыя як хімічны тэрмін і дзеянне,амплітуда, раман і інш. Напрыклад, адназначнасць тэрмінаў пад-крэсліваецца менавіта праз іх прыналежнасць адпаведнай тэрмі-налагічнай сістэме. Параўнайце: слова эліпс у мовазнаўстве – ’про-пуск у маўленні слоў ці словазлучэнняў, зразумелых з кантэксту’, аэліпс у матэматыцы – ’разамкнёная крывая, якая мае такую ўласці-васць, што сума адлегласцей кожнай яе кропкі ад дзвюх дадзеныхкропак застаецца пастаяннай’.

Паводле ўжывання тэрміналагічная лексіка бывае агульнаў-жывальнай (кісларод, жанр, аэробіка, атам) і вузкаспецыяльнай(інтэрфейс, элятыў, субморф, інварыянт).

10.2. Паходжанне тэрмінаў

Паводле паходжання тэрміны дзеляцца на ўласнабеларускія(баяры, веча, спадчына, найміт, маёмасць і інш.) і запазычаныя зіншых моў (гл. вышэй асн. прыкметы запазычанай лексікі). «Гене-тычны аналіз тэрмінаў, зроблены на матэрыяле «Руска-беларуска-га слоўніка грамадска-палітычнай тэрміналогіі», паказвае, што ха-рактэрнай асаблівасцю беларускай грамадска-палітычнай тэрміна-логіі з’яўляецца высокая ўдзельная вага тэрмінаў, утвораных шля-хам злучэння інтэрнацыянальных разам з беларускімі элементамі:бюджэтнае кіраванне, ведамаснае кіраванне, канстытуцыйнаекіраванне, рэспубліканскае кіраванне, самадзяржаўнае кіраванне,фінансавае кіраванне, цэнтралізаванае кіраванне. Гэтыя тэрміныскладаюць найбольш шматлікую генетычную групу (каля 46 %).Другую па велічыні групу тэрмінаў складаюць беларускія словы ісловазлучэнні, якія займаюць 34 % ад усяго матэрыялу аналізуе-мага слоўніка: кіраванне, кіраўніцтва справамі, кіраванне вытвор-

131

пicьмовых крынiцах трапляюцца толькi розныя iмёны адных i тыхжа плямёнаў на розных этапах ix развiцця. Шкодны ўплыў па-добных уяўленняў адчуваўся вельмi працяглы час; не пазбавiласяяшчэ ад яго i сyчасная навука. (С.Рассадзін)

в) Старажытныя рымляне лiчылi зямлю канчаткова завая-ванай зусiм не тады, кaлi iмi быў пераможаны апошнi ўзброенывораг. А тады, кaлi на ёй, разаранай i засеянай pукамi рымлянiна,удавалася нарэшце сабраць першы ўраджай. Колькi ж ураджаяўзнялi з беларускiх палеткаў усе згаданыя ў нас тутэйшыя «барба-ры» – безлiч! У пэўным сэнсе ўciм iм мы прамыя нашчадкi. Па-дзякуем археолагам, што руплiва вяртаюць з нябыту матэрыяль-ныя сведчаннi аб вашых папярэднiках. Падзякуем этнографам, якiяў розных частках планеты ўжо здабылi i яшчэ здабудуць шматзвестак, што часам вельмi дапамагаюць нам зразумець уласнаемiнулае. Апрача сучасных даследчыкаў, нам трэба, канешне, вы-казаць падзяку i старажытным географам, што адводзiлi месцана картах Зямлi таксама для той краіны, якую потым назавуцьБеларуссю.

Няхай сабе i не знойдзеш дакладныя яе прыкметы нi на Гека-цеевым дыску, абкружаным ракой Акiян, нi на Эратасфенавай «ма-кедонскай хламiдзе» сярод сусветнага мора, нi на Кратэсавым гло-бусе. Наша ж зямля лiчылася ўсё ж часткай Айкумены, хай сабе iкрайняй, аддаленай. Антычныя гісторыкі напicaлi першыя paдкi ўшматтомным летапicе беларускай зямлi... Углядзiцеся ў тварыантычных партрэтаў, бюстаў, статуй. Ад гэтых людзейзасталiся, па вялiкiм рахунку, не чарапкi бiтага посуду цi pyiныдамоў i храмаў. І не зброя – яе даўно з’ела ipжа. Ад ix застaлiся мыз вамi, усе нашы сучаснiкi, і нiчога яшчэ не скончана i, па Божайлiтасцi, не скончыцца. (С.Рассадзін)

Заданне 11. Перакладзіце наступны тэкст на беларускуюмову, прааналізуйце яго стылістычныя асаблівасці і абгрун-туйце іх мэтазгоднасць у перакладзеным тэксце. Назавіце па-казчыкі ступені аб’ектыўнасці навуковай інфармацыі. Вызнач-це тэму і мэтанакіраванасць тэксту. Падрыхтуйце рэфераты-паведамленні на тэму палітычных рэпрэсій.

А теперь пусть говорят документы и свидетели. Естествен-но, всё процитировать невозможно, можно выбрать лишь от-

107

часцю, выдаткі на кіраўніцтва; адносны ўзровень развіцця,жыццёвы ўзровень выдаткаў вытворчасці; ураўнаванне гра-мадзян у правах, ураўняльнае землекарыстанне; умовы пра-цы. Інтэрнацыянальныя тэрміны складаюць у слоўніку каля 20 %»[3, с.53]. Пры запазычванні слоў-тэрмінаў адбываецца частковаяадаптацыя, падпарадкаванне іх законам беларускай мовы:

а) гукі [ж], [дж], [р], [ч], [ш] вымаўляюцца цвёрда (джунглі,чынш, рэферэндум);

б) фрыкатыўны гук [г] (генеалогія, гісторыя, гіпотэза);в) аканне (аўстралапітэк, алігархія, арда, апазіцыя);г) дзеканне-цеканне (дзюбель, траверцін, гандзізм).У складзе гістарычнай тэрмінасістэмы беларускай мовы ёсць

запазычанні з лацінскай (абдыкацыя, консул, цэнзура, фракцыя,трыбунал, рэпрэсія і інш.), грэчаскай (этнас, эпоха, фараон,тыран, неаліт і інш.), англійскай (парламент, блакада, сэрвіс,стандарт і інш.), нямецкай (цэх, путч, гетман, неандэрталец, на-цызм і інш.), польскай (крыжакі, касцёл, каморнік і інш.), фран-цузскай (урбанізацыя, рэваншызм, жандарм і інш.) і іншых моў.

10.3. Структурная і лексіка-граматычнаяхарактарыстыка тэрмінаў

Усе тэрміны паводле сваёй будовы групуюцца ў тры асноў-ныя структурныя тыпы.тэрміны-словы

невытворныя(князь, сойм, шляхта,рэформа); вытворныя(славянства,антынацыянальны,беларусізацыя,феадалізм); складаныя (заходне-русізм, кнігадрука-ванне, двоеўладдзе,этнагенез); абрэвіятуры (ЭВМ,ЕШКА ЕЭС, ВКЛ,ГУЛАГ, СНД, нэп)

тэрміны-словазлучэнні

свабодныя, дзекожны асобныкампанент з’яўля-ецца тэрмінам (па-літычныя рэпрэсіі,заканадаўчая ўла-да, парламенцкаяапазіцыя); несвабодныя, каліпры ізаляванымужыванні могуць іне быць тэрмінамі(каменны век,часовы ўрад,абшчыннае поле,жнівеньскі путч).

тэрміны-сімвалы

у склад тэрмінала-гічнага спалучэнняпобач са слоўнымізнакамі ўваходзяцьсімвалы (літары, ліч-бы, графічныя знакі):уран-235, Ј-часціцы,ХІ-ае стагоддзе, 1905— 1907 гг.; 63 %яўрэяў; П-падобнаякампазіцыябудаўніцтва.

Структурныя тыпы тэрмінаў

•

•

•

•

•

•

130

адказ. Адзначце лексічныя, марфалагічныя і сінтаксічныяасаблівасці кожнага з тэкстаў. Выпішыце тэрміны, утвораныясінтаксічным спосабам. Дайце поўную характарыстыку тэрмі-нам паводле ўжывання, будовы і спосабу ўтварэння.

а) Гicторыя яшчэ не ведала такога варварства i бесчала-вечнасцi, якія тварылi на нашай зямлi гiтлераўцы. У гадыВялiкай Айчыннай вайны на тэрыторыi Беларусi нямецка-фа-шысцкімі захопнікамі праводзілася мэтанакiраваная палітыкагенацыду i «выпаленай зямлі», якая нанесла Беларусi нябачныяда таго страты насельнiцтва, матэрыяльных і культурныхнабыткаў. У вынiку яе ажыццяўлення гітлераўцы рознымiспосабамi вынiшчылi 1547 тысяч чалавек мірных жыхароў, ак-рамя таго больш 186 тысяч загiнулi на прымусовай пpацы ўГepмaнii.

Праблема нацысцкага генацыду, пытанні ажыццяўленнягітлераўскай акупацыйнай палiтыкi на тэрыторыі Беларусі пат-рабуюць далейшага вывучэння. Неабходны паглыблены пошук іаналіз дакументаў і матэрыялаў аб ycix яе баках i перш за ўсё аблюдскіх, матэрыяльных і культурных стратах, якія панесла Бела-русь падчас вайны. (А.Літвін)

б) Натуральна, навукоўцы славянскіх краін заўсёды імкнулі-ся знайсці ў старажытных крыніцах згадкі аб непасрэдных прод-ках сваіх народаў. Іншая справа, што ў ХІХ ст. бракавала ведаў.Таму з тагачаснымі доказамі славянства неўраў ці будзінаў, на-прыклад, змешчанымі ў Шафарыкавых «Славянскіх старажыт-насцях», зараз пагадзіцца немагчыма. У ХХ ст. савецкім даслед-чыкам вельмі бракавала творчай свабоды. У гады сталіншчыныафіцыйным доўгі час з’яўлялася так званае марксісцкае вучэннеаб мове, распрацаванае М.Я.Марам. Згодна тэорыi Мара, мовамае класавую прыроду i ператвараецца са зменай класавыхaднociн. Напрыклад, першабытнаабшчыннаму ладу адпавядаефiнская стадыя развiцця мовы, рабаўладальнiцкаму – скiфская,феадальнаму – славянская i інш. На практыцы даследчыкi, кабпазбегнуць небяспекi, мусiлi не аб’ектыўна даследаваць крынiцы,а шукаць доказы на карысць гэтай «тэорыi». Адны народы мусiлi«ператварацца» ў зусiм iншыя, i славянамi рабiлiся нават Гаме-равы кiмерыйцы. Падчас барацьбы супраць «касмапалiтызму»ўвогуле было небяспечна вылучаць у славянскіх землях старажыт-ных неславян. Лiчылася, што славяне жылi тут спрадвеку, а ў

108

Навуковая тэрміналогія прадстаўлена такімі часцінамі мовы,як назоўнікі, прыметнікі, дзеясловы, прыслоўі.

Асноўную колькасць слоў-тэрмінаў складаюць: а) агульныяназоўнікі: перабудова, нацыя, генацыд, асаднікі, паланізацыя, шлях-та і інш.; б) уласныя назоўнікі выкарыстоўваюцца ў назвах вучэн-няў, напрамкаў: марксізм, гандзізм, кальвінізм, сталыпіншчына іінш.; в) дзеясловы: эксплуатаваць, прыгнятаць, русіфікаваць, рэ-фармаваць і інш.; г) рэдкасныя прыслоўі: адзінагалосна і інш.

У тэрмінах-словазлучэннях вылучаюць наступныя мадэлі:а) прыметнік + назоўнік (ПН): магдэбургскае права, палітычныярэпрэсіі, феадальная раздробленасць, Грунвальдская бітва, ста-лыпінская рэформа, акупацыйны рэжым і інш.; б) прыметнік + пры-метнік + назоўнік (ППН): Брэсцкая царкоўная унія, Міжнароднываенны трыбунал, новая эканамічная палітыка і інш.; в) назоўнік+ прыметнік + назоўнік у Р.склоне (НПН): князі славянскага пахо-джання, рух славянскіх перасяленцаў і інш.; г) прыметнік + назоўнік+ прыметнік + назоўнік у Р.склоне (ПНПН): духоўная культура бе-ларускай народнасці, палітычная моц беларускіх княстваў і інш.;д) назоўнік + назоўнік у Р.склоне + прыметнік + назоўнік у Р.скло-не (ННПН): рэалібітацыя ахвяр палітычных рэпрэсій, працэс ут-варэння беларускай народнасці і інш.

10.4. Утварэнне тэрмінаў

Тэрміны могуць адносіцца да розных тэрмінасістэм і ўтвара-юцца рознымі спосабамі, але перш-наперш іх аб’ядноўваюць спе-цыфічныя асаблівасці ўзнікнення.

• Тэрмiны стварaюцца як найменнi паняццяў, звязаных з вуз-кай галiной і прызначаюцца служыць сродкам зносiн прафесiяналаў(у спецыяльнай лiтаратуры), у той час як агульнаўжывальныя сло-вы ствараюцца для патрэб усяго грамадства.

• Тэрмiны ўтвараюцца заўсёды свядома: яны не «з’яўляюц-

129

256 с.: ил.

Книга И.Масленицыной и Н.Богодзяжа – вторая из цикла онесвижских князьях Радзивиллах. Авторы продолжают серию ис-торических миниатюр, охватывая время войн, бескоролевья, дву-королевья – эпоху интриг, авантюр, любви, поэзии, подвигов.

Книга будет интересна не только историкам, но и широкомукругу читателей.

Заданне 7. Знайдзіце навуковы артыкул гістарычнай тэ-матыкі і адкажыце на наступныя пытанні:

• Якія часціны мовы выкарыстоўваюцца ў дадзеным на-вуковым тэксце часцей, якія – не выкарыстоўваюцца?

• Якія формы дзеясловаў (час, трыванне, лад) і назоўнікаў(склон, лік) пераважаюць?

• Якія асаблівасці пабудовы сказаў (простыя – складаныя(злучнікавыя (складаназлучнікавыя, складаназалежныя), бяз-злучнікавыя), двухсастаўныя – аднасастаўныя, развітыя – не-развітыя, ускладненыя – няўскладненыя)?

• Што агульнага мае навуковы стыль з публіцыстычнымі афіцыйна-справавым?

• Знайдзіце ў тэксце і ахарактарызуйце тэрміны паводлеўжывання, спосабу ўтварэння і структурнага тыпу.

Заданне 8. Напішыце рэцэнзію ці водгук на тэкст па ва-шай спецыяльнасці.

Заданне 9. Зрабіце кампазіцыйна-структурны і лексіка-граматычны аналіз аднаго з тэкстаў навуковага стылю (гл.Дадатак 2) па дадзенай схеме:

1. Стыль (падстыль), тып тэксту.2. Кампазіцыя (структурна-семантычныя часткі; тэма – пад-

тэма – мікратэма).3. План тэксту.4. Лексічныя сродкі.5. Марфалагічныя асаблівасці.6. Сінтаксічныя асаблівасці.

Заданне 10. Вызначце, да якога стылю і тыпу маўленняможна аднесці прыведзеныя тэксты. Пракаменціруйце свой

109

ца», а «прыдумваюцца», «ствараюцца» па меры ўсведамлення ixнеабходнасцi. Так, у 1869 г., калi Дз.I.Мендзялееў склаў таблiцухiмiчных элементаў, яна налiчвала 63 элементы, а зараз ix коль-касць пераўзыходзіць за 100.

• Тэрмiны ўтвараюцца ў адпаведнасцi з характэрнымi мадэлямiтэрмiнаўтварэння (напрыклад, хiмiчныя элементы – па мадэлi «ўтва-ральная аснова + суфiкс -iй/-ый»). Акрамя гэтага, для значнайколькасцi тэрмiнаў можна дакладна назваць iмя аўтара, якi ўпер-шыню выкарыстаў гэты тэрмiн, агульнаўжывальныя ж словы аў-тарствам адзначаюцца рэдка.

• Кожны новы тэрмiн, якi ствараецца, можна пракантраляваць,адзначыць, наколькi ён фіксуецца ў навуковых працах, спецыяль-ных слоўніках. Так, пры Мiнiстэрстве адукацыі Рэспyблiкi Бела-русь працуе Тэрмiналагiчная камiсiя, мэта якой – стварэнне,стабiлiзацыя тэрмiналогii ўвогуле i пэўных тэрмiнасiстэм упрыватнасцi.

Існуюць наступныя спосабы ўтварэння тэрмінаўI. Сінтаксічны спосаб – утварэнне тэрмінаў шляхам рознага

тыпу спалучэнняў. Гэта самы прадуктыўны спосаб утварэння тэр-мінаў амаль ва ўсіх галінах навукі. Найбольшая колькасць тэрмі-наў утворана па мадэлях: прыметнік + назоўнік (маскоўская пат-рыярхія, этнічная самасвядомасць, натуральная гаспадарка і інш.);назоўнік + прыметнік + назоўнік (палітыка ваеннага камунізму,князі славянскага паходжання і інш.), але пашыраны і шматкампа-нентныя словазлучэнні (рэпрэсіўная палітыка сталінскага ўрада,рэабілітацыя ахвяр палітычных рэпрэсій і інш.).

ІІ. Марфемны спосаб1) суфіксальны: а) ад уласн. імён пры дапамозе суфіксаў -ізм

(-ызм-), -іянств (-ыянств-), -ск: Гандзі – гандзізм, Маркс – марксізм,Хрыстос – хрысціянства, Брайль – брайлеўскі (шрыфт) і інш.;б) ад дзеясловаў пры дапамозе суфіксаў -нн, -енн,(-энн-) для абаз-начэння працэсаў (даследаванне, вылічэнне, акругленне і інш.), су-фікса -к – для абазначэння прадметнасці (насадка, наладка і інш.);в) ад дзеясловаў пры дапамозе нулявога суфікса для ўтварэння ад-дзеяслоўных назоўнікаў (накіп, абмер, напуск і інш.); г) пры дапа-мозе іншамоўных суфіксаў -ізм (-ызм-), -ацый, -іст (-ыст-) (гіста-рызм, паланізацыя, камуніст і інш.);

2) прэфіксальны: а) пры дапамозе інтэрнацыянальных прэфі-ксаў (антысеміт, ультраімперыялізм і інш.); б) пры дапамозе ўлас-набеларускіх прэфіксаў (звышпрыбытак, бескантрольны);

128

як дзевяць стагoддзяў таму. Ix звычаi дагэтуль выклiкаюць нера-зуменне. Яны вядомыя сваёй музычнасцю, лекарскiм майстэр-ствам, варажбою, канальствам i гандлем коньмі. Яны зазналi раб-ства, пераслед i генацыд. Але насуперак yciм выпрабаваннямвыжылi, захаваўшы сваю адметную культуру.

Для шырокага кола чытачоў.

б) Генацыд у Другой сусветнай вайне: праблемы даследа-вання (у памяць ахвяр Трасцянца): Матэрыялы Мiжнар. навук.канф., 25-27 крас. 2002 г., Miнcк / Адк. рэд. К.І. Козак, А. М. Лiтвiн,У.Н. Сiдарцоў. – Мн.: Выд. цэнтр БДУ, 2003. – 279 с.

Зборнiк матэрыялаў Мiжнароднай навуковай канферэнцыi харак-тарызуе з’яву генацыду ў Другой сусветнай вайне, асноўныя праблемыяе даследавання на прыкладзе лагера смерцi Трасцянец. Айчыннымi iзамежнымi aўтapaмi на аснове сучасных метадалагiчных падыходаўпрадстаўлены новыя звесткi па пытаннях германскай акупацыiБеларусi. У дадатках змешчаны матэрыялы круглага стала «Псiхалогiявайны i яе праявы ў Беларусi». Выданне будзе карысным для навукоў-цаў, выкладчыкаў, студэнтаў i acпipaнтaў ВНУ, а таксама для ўcix,хто цiкавiцца падзеямi Другой сусветнай вайны.

в) Семёнова М.Быт и верования древних славян – СПб.: Азбука, 2000. – 560 с.

В этой книге известная писательница Мария Семёнова от-крывает перед читателями удивительный мир Древней Руси. Ув-лекательно и доступно рассказывает она о жизни древних славян,их верованиях, обрядах, быте. Автора интересует всё: кому по-клонялись наши далёкие предки, кого любили и ненавидели, как умелипостоять за себя и свой род на поле брани. Немало страниц посвя-щено оружию славян, их одежде, украшениям, устройству жи-лищ. Без преувеличения книгу Марии Семёновой можно назватьмалой энциклопедией древних славян. И хотя издание это нельзяпоставить в ряд научных исследований, создавалось оно на сугубодокументальных и весьма авторитетных источниках.

В тексте более 300 иллюстраций, выполненных на основе эт-нографического материала.

г) Масленицына И.Радзивиллы в эпоху интриг и авантюр: (Ист. миниатюры)

/ Ирина Масленицына, Николай Богодзяж. – Мн.: Триоль, 2003. –

110

3) прэфіксальна-суфіксальны (антыгістарызм, міжусобныя(войны) і інш.).

ІІІ. Аснова- і словаскладанне1) шляхам спалучэння грэка-лацінскіх і інтэрнацыянальных

элементаў (археалогія, відэазапіс, гісторыяграфія, аўтограф);2) пры дапамозе ўласнабеларускіх асноў (землеўладальнік,

архівасховішча).IV. Cкладана-суфіксальны (шматразовы, аднатыпна).V. Абрэвіятурны (ГУЛАГ (галоўнае ўпраўленне лагерамі),

АДСС (адзіная дзяржаўная сістэма справаводства), ВКЛ (Вя-лікае княства Літоўскае і інш).

VI. Лексіка-семантычны спосаб звязаны з так званай тэрміна-лагізацыяй агульнаўжывальных слоў, якія шляхам пераасэнсаван-ня набываюць новае тэрміналагічнае значэнне: кулак – ’сціснутаякісць рукі’ і кулак – ’заможны селянін’.

М І Н І П Р А К Т Ы К У М

Заданне 1. З прапанаваных тэрмінаў выпішыце ўласнабе-ларускія тэрміны, што бытавалі спрадвеку.

Скарбнік, аўдытар, завяшчанне, выдаткі, аўкцыён, даведка,маёмасць, баніфікацыя, бартэр, найміт, брокер, спадчына, клірынг,талака, холдзінг, сертыфікат.

Заданне 2. Прачытайце тэкст, выпішыце з яго тэрміны ідайце ім характарыстыку паводле ўжывання і паходжання.Назавіце структурныя тыпы тэрмінаў. Параўнайце тэрмінычасоў Вялікага княства Літоўскага і сучасныя. Ці ўсе яны ўжы-ваюцца сёння? Чаму?

Паны-рада – гэта найвышэйшы орган дзяржаўнага кiраванняВялiкага княства Лiтоўскага, які вырашаў галоўныя пытаннi ўнут-ранай і замежнай палiтыкi гаспадарства, адыгрываў значную ролюў абраннi вялiкага князя, абароне дзяржавы, падрыхтоўцы зако-напраектаў.

У склад Рады ўваходзiлi: ваяводы (кіраўнікі адміністрацыітэрытарыяльных адзінак-ваяводстваў), кашталяны (камендантызамкаў i адначасова адміністратары зямельных уладанняў вялiкагакнязя), маршалак земскi (старшыня на паседжаннях Рады i Сой-

127

воінскаму абавязку i iдэi інтэрнацыяналiзму, вернасць сваёйАйчыне, свайму народу.

Спадзяёмся, што кніга Памяцi абудзiць пачуццё глыбокайпавагi да тых, хто загiнуў, выклiча роздум i адчуванне ўласнае віныза вайну, якую мы не прадухiлiлi, якой далi магчымасць расцягнуц-ца на доўгiя дзесяць гадоў.

Вечная памяць усім салдатам, сяржантам, прапаршчыкам iафiцэрам, што загiнулi на гэтай асуджанай сёння вайне! Няхайгэта кніга будзе напамiнкам народу, наказам нам, жывым, нада-лей быць больш мудрымі, абачлiвымi i ашчаднымi да жыццяў cвaixсыноў. (З прадмовы да кнігі «Памяць. Афганістан»)

Заданне 4. Падрыхтуйце рэцэнзію на навукова-папуляр-ную прачытаную кнігу. Для сувязі паміж часткамі рэцэнзіі вы-карыстайце наступныя словы.

а) тэма, пытанне, праблема, задача, мэта, сцвярджэнне, дум-ка, ідэя; б) пункт погляду, пазіцыя, тэорыя, канцэпцыя; в) з’ява,заканамернасць, працэс, тэндэнцыя; г) асаблівасць, спецыфіка, ад-метнасць, уласцівасць, рыса; д) аргумент, доказ; е) сітуацыя, ста-новішча, абставіны, умовы; ё) вывад, вынік, выснова, заключэнне.

Заданне 5. Выкарыстаўшы адно з апошніх беларускіх гіста-рычных выданняў, падрыхтуйце рэферат па наступнай схеме(вызначце від рэферата):

1. Аўтар, назва, месца і год выдання, тыраж.2. Тэма крыніцы.3. Кампазіцыя.4. Асноўны змест кожнага раздзела.5. Наяўнасць ілюстрацыйнага матэрыялу.6. Адрасат.

Заданне 6. Прачытайце анатацыі. Зрабіце іх структурна-семантычны аналіз. Перакладзіце анатацыі (в, г) на беларус-кую мову.

а) Фрэйзер А.Цыганы / Ангус Фрэйзер; Пер. з анг. А.Кузьмич. – Мн.: Тэхна-

логія, 2003. – 272 с.

Гэтая кніга прa асаблівы народ, якi з’явiўся ў Еўропе больш

111

му), маршалак дворны (начальнік шляхты, што служыла прыдвары вялiкага князя), найвышэйшы гетман (галоўны начальнiкузброеных сiлаў), канцлер (кіраўнік дзяржаўнай канцылярыі),земскi падскарбi (міністр фінансаў).

3 канца XV стагоддзя роля Рады ў агульнадзяржаўным жыццiўсё больш узрастала – з дарадчага органа пры гаспадары яна пас-тупова ператваралася ў самастойны орган улады. Аб’яднаўшысвае намаганнi, паны-рада з часам дамаглiся абмежавання ўладывялiкага князя...

На працягу ўсяго часу свайго існавання Рада мела выключнаважнае значэнне ў палітычным, эканамiчным i духоўным жыццiВялiкага княства. (Я.Юхо)

Заданне 3. Запішыце 15 слоў-тэрмінаў гістарычнай спе-цыяльнасці, у якіх напісанне не адпавядае вымаўленню. Раз-мясціце іх у алфавітным парадку і затранскрыбіруйце.

Заданне 4. Вызначце групы варыянтных тэрмінаў павод-ле прыкметы:

а) фанетычныя; б) суфіксальныя; в) прыставачныя;г) будова розная. Складзіце з двума тэрмінамі (на выбар) міні-тэкст, вызначце тып маўлення. Паразважайце, у чым спецыфі-ка варыянтнасці тэрмінаў адносна іх ужывання ў маўленні.

Вяпрук – вепр, каня – канюк, кашамір – кашмір, абсыпанне –асыпанне, селькор – сельскі карэспандэнт, выканаўца – выкана-вец, эўфарыя – эйфарыя, выпіска – выпіс, крыптаграфічны даку-мент – крыптаграма, настурка – настурцыя, просьбіт – прасі-цель, прафсаюзны камітэт – прафкам, губчаты – губкавы, барве-нак – барвінак, абразанне – абрэзка, пайка – паянне, трубчасты –трубкаваты, стромкасць – строма, прамыўка – прамыванне,пруткі – пругкі, намінальная цана – намінал, лобі – лабізм, інвес-тар – інвестытар.

Заданне 5. Выпішыце з тэксту тэрміны, назавіце іх прык-меты. Ахарактарызуйце тэрміны і вызначце, да якіх тэрміна-сістэм яны адносяцца. Абгрунтуйце свой адказ.

Копны суд адрознiваўся ад дзяржаўнага суда, дзе справыляжалi гaдaмі. Напрыклад, у арт. 14 раздз. І Статута 1529 г.гаварылася, што вялiкi князь Жыгiмонт Казiмiравiч абяцае раз-

126

ку говорят, в сущности, например, по крайней мере, наверное, набеду, короче говоря, надеюсь, одним словом, иначе говоря, к счас-тью, во-вторых, говорят, в общем, в частности, не поверите,правда, как npавило, между нами говоря, скорее всего, бесспорно,известно, по мнению экспертов, с точки зрения, то есть, инымисловами, в конце концов.

Заданне 3. Прачытайце прадмову да кнігі «Памяць. Афга-ністан» і прааналізуйце яе кампазіцыю. Назавіце спосаб вык-ладу інфармацыі. Адзначце сродкі сувязі на ўзроўні сказаў, аб-зацаў. Паспрабуйце вызначыць стылістычныя асаблівасціпрадмовы і абгрунтуйце іх мэтазгоднасць. Звярніце ўвагу наактуальнасць двух апошніх сказаў тэксту і складзіце ўласнаеміні-разважанне ў аспекце ўшанавання гістарычнай памяціахвяр вайны.

Афганiстан. «Афганцы». Iнтэрнацыяналicты. Ацынкаваныядамавіны. Слёзы. Гора. Абурэнне. Жалоба па сынах i мужах. Ixасiрацелыя дзецi, паламаныя лёсы дзяўчат i жанчын, што недачакалiся любiмых з далёкага краю. Усё гэта знiтавалася ў адзiнсувой, назва якому трагедыя народа, трагедыя пакалення, абпале-нага вайной, якой магло i не быць.

Гэта кнiга-рэквiем увекавечвае iмёны больш за 750 чалавек.Пераважна гэта нашы землякi, беларусы, ёсць i прадстаўнiкiiншых народаў, што служылi на Беларусi i пахаваны на яе пагос-тах пасля гiбелi ў Афганicтане.

У гэты мартыралог мы ўключылi ўсё, што ўдалося сабрацьпра загiнуўшых: тут i пicьмы салдата да бацькоў, каханай дзяў-чыны, суседа цi сябра; тут i спачуванне камандзiра, i суцяшальнылiст салдата-саслужыўца; тут i ўспамiны бацькоў, сяброў i на-стаўнікаў, вытрымкі з публiкацый у газетах, часопicах. Гэтыядакументы-сведкi, абпаленыя горыччу страты i аблiтыябезуцешнымi слязьмi, дадаюцца да невялiкай даведкi пра карот-кае жыццё воіна.

На старонках кнігі чытач знойдзе рапарты воiнаў-добра-ахвотнiкаў i лicты-роздумы, бадзёрыя пiсьмы, напiсаныя, кабсупакоiць родных, шчымлiвыя словы тугі па радзiме, разгубленасцьперад нямым пытаннем, каму патрэбна гэтая вайна на чужойзямлi, i абурэнне той коснасцю i бяздушшам, з якiмi даводзiласясутыкацца салдату i афiцэру ў cваім вайсковым побыце. Дакумен-ты сведчаць пра сапраўдны геpaiзм воінаў, ix адвагу i адданасць

112

гледзець справы, што былi пачатыя пры яго бацьку, а гэта значьщь,самае малое 37 гадоў таму. 3выш аднаго года маглi праляжацьсправы i ў Галоўным трыбунале, бо ў Менску i Hавагрудку гэтысуд разглядаў справы папераменна праз год. Некалькi месяцаў маглоспатрэбiцца, каб справу разгледзеў павятовы земскi суд, якiзбiраўся на свае cecii толькi тры разы ў год: у студзенi, чэрвенi iкастрычнiку. Кожная сесiя працягвалася не больш чым 3-4 тыднi,а iск або абвiнавачванне павінны былi падавацца ў земскi суд замесяц да пачатку судовай сесіі.

Копны суд, як правiла, адпавядаў патрабаванню справядлi-васцi, бо згодна з копным правам усе ўдзельнiкi копнага судавод-ства разглядалiся як раўнапраўныя суб’екты, копнае права не прыз-навала саслоўнага падзелу грамадства. Шляхцiч i просты селянiнлiчылiся на капе раўнапраўнымi. Але калi капа абвiнавачвалашляхцiца, то ён, спасылаючыся на заканадаўства, заяўляў, штокапа не мае права яго судзiць, i таму няхай абвiнаваўца звяртаец-ца ў земскi суд. Але калi трэба было правесцi следства, то i паны iшляхта звярталiся ў копны суд.

Справядлiвасць копнага рашэння засноўвалася на тым, штояно выносiлася не на аснове феадальнага заканадаўства, якое ства-рала розныя льготы саслоўям i асобным групам грамадзян, а нааснове народнай самасвядомасцi копных мужоў. (Я. Юхо)

Заданне 6. Запішыце 10 тэрмінаў па сваёй спецыяльнасці,якія маюць сінтаксічную структуру словазлучэнняў. Вызначце,запісаныя словазлучэнні з’яўляюцца свабоднымі ці несвабоднымі.

Заданне 7. Перакладзіце наступныя тэрміны на беларус-кую мову і параўнайце словаўтваральныя суфіксы. Складзіцеі запішыце 5-6 сказаў з гэтымі словамі (на выбар).

Строитель, руководитель, пчеловод, воспитатель, печатник,преподаватель, пахарь, совместитель, кузнец, повествователь, со-здатель, укротитель.

Заданне 8. Выпішыце з тлумачальнага слоўніка 10 слоў-тэрмінаў вашай спецыяльнасці з іншамоўным спалучэннемгалосных. Складзіце з гэтымі словамі сказы, прытрымліваю-чыся навуковага ці публіцыстычнага стылю.

Заданне 9. Вызначце стыль, тэму і мэту прапанаванага

125

для нацыi? Як адбiваецца на нацыi 90-ых гaдoў рэпрэсiўнаяпалiтыка 20-50-ых гадоў? Якi ж у выніку чалавечы матэрыял ат-рымаўся, каго выдаў «на-гара» сацыялiстычны эксперымент?

Падымаць такiя пытаннi вельмi няпроста, але i замоўчваць,пакiдаць ix без адказу таксама нельга. На аснове зробленага дас-ледавання аўтар прыйшоў да наступных высноў.

Рэпрэсii, тэрор, парушэнне элементарных правоў членаў гра-мадства, жорсткасць, антыгуманнасць вядуць да канфлiктнасцi,аслаблення дзяржаўных асноў i да гiбелi рэжыму, які праводзiцьтакую палiтыку. Гэта галоўны ўрок з таго трагiчнага перыядунашай гicтopыi для нас, для ўcix часоў i народаў.

Рэпрэсiўнай палiтыкай не дасягаецца жаданае, а прыносяц-ца вельмi адчувальныя i непараўнальныя страты. Так здарылася iў Беларусi. Была вынiшчана цi значна пацярпела самая маладая,самая дужая, самая працаздольная частка грамадства, нанесенызначны ўрон генафонду, распадалiся ceм’i. Нiяк нельга падлiчыцьдэмаграфiчныя страты краіны, тым больш нельга падлiчыць эка-намічны бок гэтых страт. (У.Адамушка)

б) На жаль, вельмі часта і сёння ў палітыкаў, як злева, так ісправа, яскрава чуваць заклiкi да пошуку «ворагаў, здраднiкаў,шкоднiкаў» у Вярхоўным Савеце, ва ўрадзе, у войску, у бiзнесе,расiйскiх i заходнiх шпiёнаў ва ўcix сферах грамадскага жыцця. Ігучыць гэта зноў, як i ў 30-ыя гады, з парламенцкiх трыбун i мітын-гаў, са старонак газет, з экрана тэлевiзара i па радыё. Апамятай-цеся, палiтыкi, апамятайцеся, усе людзi добрай волi, такое ўжобыло ў нашай гісторыі! Не выдумвайце веласiпед, звярнiцеся дадакументаў i матэрыялаў тых страшных гадоў (apxiвы адкры-ты), зрабiце з ix высновы. Шукайце кампраміс. Адмоўцеся ад на-падкаў адзiн на аднаго. Бацькаўшчына чакае ад вас нацыянальнайзгоды, дабрабыту для народа, спакою. Толькi ў гэтым выпадкупачне адраджацца Беларусь. (У.Адамушка)

Заданне 2. Перакладзіце наступныя пабочныя канструкцыіна беларускую мову. Вызначце іх значэнне і ўкажыце, якія з іххарактэрныя для навуковага стылю і з якой мэтай ужываюцца.

Естественно, как правило, кстати, очевидно, возможно, ра-зумеется, по-видимому, во-первых, похоже, к сожалению, на мойвзгляд, само собой, таким образом, как сообщают, с одной сторо-ны, вероятно, как мне кажется, убеждён, можно сказать, в шут-

113

тэксту. Назавіце асноўную і дадатковую інфармацыю і адпа-ведна іх ролю ў тэксце. Якім тэхнічным спосабам выдзяляец-ца асноўная і дадатковая інфармацыя? Пісьмова ахарактары-зуйце тэрміналагічную лексіку паводле ўжывання, спосабуўтварэння і структуры. У чым спецыфіка ўжывання тэрмінаў-сімвалаў? Выпішыце іх.

У выніку аварыі на 4-м блоку ЧАЭС у навакольнае асяроддзебыла выкiнута вялiкая колькасць доўгажывучых радыенуклiдаў.Пападанне ў навакольнае асяроддзе 50-70 млн. кюры доўгажыву-чых радыенуклiдаў (цэзiй-137, стронцый-90 i iнш.) не мае анала-гаў у сусветнай практыцы.

У рэактары акрамя штатнага камплекта палiўных касет (192тон урану) у каналах вытрымкі захоўвалiся касеты адпрацавана-га палiва. Па ацэнках спецыялiстаў, з рэактара выбухам было вы-кінута больш як палова ядзернага гаручага. Гэты факт пацвяр-джаецца тым, што да цяперашняга часу ў былым рэактары 4-габлока ЧАЭС знойдзена толькi 50 тон урану, якi змешчаны ў зас-тылай лаве сiлiкатнага саставу, што праплавiла два жалезабе-тонныя перакрыццi. Лiчаць, што прыкладна 120 тон уранузнаходзiцца ў развале памiж блокамi i сцяной саркафага. Meнавітатуды «звальвалі» высокарадыеактыўныя матэрыялы ў працэсеачысткi прампляцоўкi, даху трэцяга энергаблока i машыннай залы.У шахце былога рэактара і iншых памяшканнях, па ацэнкахспецыялiстаў, знаходзiцца да 40 тон уранаўтрымлiваючага пылу.

Шырокая разнастайнасць саставу закінутых у аварыйны рэ-актар пры гашэннi пажару матэрыялаў, высокiя тэмпературыўнутры палaючага рэактара выклiкалi фармiраванне i выпадзеннеў блiжэйшай зоне «гарачых» часцiц – носьбiтаў радыеактыўнасцiз пераважна сiлiкатным саставам.

У першыя днi пасля aварыі насельнiцтва Беларусi атрымалазначную дозавую нагрузкv ад кароткажывучых iзатопаў (крып-тону, ксенону, ёду i iнш.; ёд-131 мае перыяд паўраспаду восем дзён).

Праз дзевяць гадоў пасля чарнобыльскай катастрофы жы-хары пацярпелых раёнаў Беларусi ўжо атрымалi больш як 70 пра-цэнтаў прыжыццёвай дозы апрамянення (ёд, цэзiй, кароткажы-вучыя iзатопы i г.д.).

Цяпер, пасля адсялення каля 130 тысяч чалавек з найбольшзабруджаных раёнаў, доля знешняга апрамянення невялiкая, а 70-90 працэнтаў дозавай нагрузкi насельнiцтва атрымлiвае за коштспажывання мясцовых прадуктаў харчавання (унутранае апрамя-

124

ных артыкула: аўтар, крынiца, раскрыццё сэнсу артыкула, назва,чаму прысвячаецца, вызначэнне характару артыкула.

Апiсанне, або ўласна-рэфератыўная частка, уключае ў сябекароткі змест асноўных пералiчаных пытанняў i праблем, закрану-тых у артыкуле, вынiкi даследаванняў, аналiз двух-трох пытанняў,якiя, на думку рэферэнта, з’яўляюцца асноўнымi, выклад пазiцыiаўтара, даведкавую частку, у якой указваецца колькасць iлюстрацый,таблiц, бiблiяграфiя.

Заключная частка змяшчае вывад аўтара, заўвагi рэферэнтааб значэннi артыкула, ацэнку паўнаты своечасовасцi разглядупраблем.

Схема рэферата-рэзюмэ:

а) загаловачная частка (складаецца з дакладнага бiблiягра-фiчнага апiсання крынiцы);

б) рэфератыўная частка (змяшчае асноўную iнфармацыю);в) даведачны апарат (колькасць iлюстрацый, таблiц,

бiблiяграфiя).

Лексiчныя сродкi сувязi тыя ж, што i ў рэфераце-канспекце.Iндыкатыўны рэферат, або рэферат-рэзюмэ, указвае на асноўныяаспекты зместу першаснага дакумента. Змест навуковага артыкулаў рэфераце гэтага тыпу мaксiмальна сцicлы, пададзены ў выглядзеабагульнення асноўныx палажэнняў i яго вывадаў.

Рэзюмэ (франц. resume – выкладаць коратка) – кароткае выкла-данне маўлення, артыкула. Так, напрыклад, рэзюмэ навуковай працыпішацца на трох мовах: беларускай, рускай і англійскай. Спачатку ўказ-ваюцца ключавыя словы (15 – 30), якія вызначаюць паняційны апаратпрацы. Вызначаюцца аб’ект даследавання, мэта, метады, навуковаянавізна працы, яе тэарэтычные і практычнае прымяненне.

М І Н І П Р А К Т Ы К У М

Заданне 1. Прааналізуйце наступныя фрагменты тэксту,вызначце ў іх характэрныя прыкметы навуковага стылю. На-завіце падстыль, лексіка-фразеалагічныя, марфалагічныя ісінтаксічныя асаблівасці. Якія вашы меркаванні наконт моў-най і сэнсавай арганізацыі фрагментаў абодвух тэкстаў?

а) Якiя вынікі палітычных рэпрэсій для краіны, для народа,

114

ненне).Пасля выпадзення на тэрыторыi Беларусi больш за 50 млн.

кюры радыенуклiдаў, распаду кароткажывучых iзатопаў iўлiчваючы, што вертыкальная мiграцыя радыенуклiдаў малая(12 см у год), у блiжэйшае дзесяцiгоддзе не чакаецца радыкальнагапаляпшэння радыяцыйнага становiшча. Таму неабходна правя-дзенне мерапрыемстваў па мiнiмiзацыi накаплення калектыўнайдозы апрамянення i прыняцце для гэтага неабходных ахоўных мернасельнiцтва рэспублiкi.

Вельмi важна аднавiць даныя аб атрыманых раней дозах ап-рамянення жыхарамi рэспублiкi, ажыццявiць пасiльную разавуюкампенсацыю пацярпелым за нанесены ўрон здароўю, правiльназарыентавацца з чаканай колькасцю хворых i падрыхтавацца да ixлячэння. Зразумела, надзвычай важна лячыць людзей, якiя захварэлiад радыенуклiдаў Чарнобыля, але не менш важна засцерагчынасельнiцтва пацярпелых раёнаў ад радыяцыйна небяспечных пра-дуктаў харчавання, не спрыяць з’яўленню новых хворых, асаблiвадзяцей, якiя нараджаюцца пасля чарнобыльскай катастрофы.

Сёння сучасная радыяцыйная медыцына ўстанавiла няўхiль-ную залежнасць анкалагiчных i iншых захворванняў ад калектыў-най дозы апрамянення. Таму ў аснове радыяцыйнай абароны на-сельніцтва ва ўсім свеце прыняты прынцып мінімізацыі калектыў-най дозы апрамянення. (З кнігі «Прайсці праз зону»)

Заданне 10. Знайдзіце ў слоўніку (Булыка А.М. Слоўнікіншамоўных слоў: У 2 т. – Мн., 1999) і запішыце тлумачэннінаступных слоў, у склад якіх уваходзіць іншамоўны элементанты-. Вызначце спосаб утварэння тэрмінаў, з трыма тэрмінамі(на выбар) складзіце і запішыце сказы гістарычнай тэматыкі.

Антыгістарычны, антыдэмакратызм, антыкаланіяльны,антыманапалістычны, антыманархічны, антымілітарызм, анты-нацыянальны, антысацыяльны, антысеміт, антыфашыст, анты-феадальны.

Заданне 11. Утварыце з прыведзенымі словамі словазлу-чэнні такім чынам, каб у адным выпадку яны былі тэрмінала-гічнымі, а ў другім – нетэрміналагічнымі. Растлумачце, якіяпрацэсы адбываюцца пры ўтварэнні тэрміналагічных слова-злучэнняў.

123

Kнiгa складаецца з эсэ i нарысаў пра гiстарычных асоб беларускагамiнулага. Аўтар расказвае пра жыццё палiтычныx дзеячаў, асветнікаў,пicьменнiкаў: Еўфрасiнню Полацкую, Казiмiра Лышчынскага, СiмяонаПолацкага, Яна Баршчэўскага, Iгната Дамейку, Льва Сапегу i iнш. Па-новаму трактуюцца вобразы такix складаных асоб, як Ягайла, ЖыгiмонтСтары. У кнiзе чытач знойдзе i эсэ пра правадыроў вызваленчых паў-станняў: Тадэвуша Касцюшку, Якуба Ясiнскага, Канстанцiна Кaлiноўскага.Больш за 40 асоб ажываюць на старонках кнiгi. Ix лёсы – гэта яскраваячастка гісторыі нашай Айчыны.

Адрасуецца ўсім, хто iмкнецца глыбей ведаць гicторыю Белаpyci.

Рэферат (ад лацін. refere – дакладваць, паведамляць) – ка-роткі выклад галоўнага зместу крыніцы (тэксту, артыкула, кнігі,навуковай працы і інш.). Усе рэфераты складаюцца ў выніку камп-рэсіі навуковай інфармацыі.

Схема рэферата-канспекта:

а) уступная частка;б) aпісанне (уласна-рэфератыўная частка);в) заключная частка.

Ва ўступнай частцы даецца характарыстыка зыходных дадзе-

Інфармацыйныя(рэферат-канспект)

манаграфічныя аглядныя

Індыкатыўныя(рэферат-рэзюмэ)

Віды рэфератаў

па паўнацевыкладу зместу

па колькасцірэфераваныхкрыніц

па чытацкімпрызначэнні

агульныя cпецыялі-заваныя

115

Узор: Рэжым – тэкставы рэжым, рэжым працы.

Машыны, сетка, энергія, праграма, калена, ціск, поле, памяць,мова, ключ, матэрыял, клетка, сіла, праваднік, асяроддзе, хваля, блок.

Заданне 12. Прачытайце наступны тэкст. Вызначце ягостыль, тып і мэтанакіраванасць. Выпішыце з тэксту тэрміны,дайце ім характарыстыку паводле будовы, паходжання, споса-бу ўтварэння. Выкажыце свае меркаванні ў аспекце праблемычарнобыльскай трагедыі. Аформіце вусна паведамленне (да 3хвілін) на згаданую вышэй тэму. Дайце загаловак свайму ўлас-наму тэксту.

ЧАЭС ПА-РАНЕЙШАМУ НЕБЯСПЕЧНАЯ

Чарнобыльская АЭС па-ранейшаму ўяўляе сур’ёзную радыя-цыйную пагрозу – такое меркаванне ў iнтэрв’ю газеце «Камер-сант» выказаў кiраўнiк расiйскага Miнaтaмa Аляксандр Румянцаў.

Паводле яго слоў, дах саркафага, якi быў пабудаваны над чац-вёртым блокам ЧАЭС, можа абвалiцца ў любы момант. Міністрпатлумачыў: сёння нават цяжка гаварыць аб тым, што адбываец-ца за сценамi саркафага. Нiякiх даследаванняў ужо многа год неправодзiлася. Украіна адмовiлася ад паслуг спецыялiстаў курча-таўскага iнстытута, праводзiць абследаванне ўласнымi сiламi ціз прыцягненнем замежных экспертаў у гэтай краіны элементар-на няма грошай.

Невядома таксама, у якiм стане знаходзяцца старыя канст-рукцыі 4-га энергаблока, на якiх пасля aварыі быў пабудаваны аб’-ект «Укрыццё», празваны ў народзе саркафагам. Тады, у 1986-м,ix абследаваннi не праводзiлiся, а з-за смяротна небяспечнайрадыяцыi ў непасрэднай блiзкасцi ад выбухнуўшага рэактарабудаўнiкам даводзiлася прымяняць метад дыстанцыйнага бета-навання, кантраляваць надзейнасць якога не ўяўлялася магчымым.Само сабой, пагроза абвальвання саркафага цалкам рэальная. Цiадбудзецца гэта, i калi – адназначна сказаць сёння не можа ніхто.(А.Волкаў, з кнігі «Чарнобыльская рана»)

Тэма 11. НАВУКОВАЕ МАЎЛЕННЕ

Навуковая мова ўяўляе сабой сукупнасць

122

ецца на аўтарскіх пераканаўчых разважаннях.Рэцэнзія складаецца з выкладу зместу і пазіцыі аўтара перша-

крыніцы і ацэначнай часткі. Гэта своеасаблівы артыкул-даследаван-не важкасці аўтарскіх канцэпцый і правільнасці меркаванняў, выва-даў, рэкамендацый. У адрозненне ад водгуку, у рэцэнзіі аўтар аб’ек-тыўна ацэньвае навуковую працу, робіць вывады і заключэнні. Інакшкажучы, робіцца дэталёвы кваліфікаваны аналіз крыніцы.

Анатацыя – кароткая характарыстыка арыгінала, якая пера-дае змест у выглядзе пераліку асноўных пытанняў, а часам дае ікрытычную ацэнку.

Схема анатацыі:

а) прозвішча аўтара;б) назва крыніцы;в) месца выдання, выдавецтва, год;г) аб’ём (колькасць старонак, малюнкаў, табліц);д) кароткі змест (пералік асноўных палажэнняў тэксту крыніцы);е) чытацкае прызначэнне.

Узор анатацыі:

Чаропка В.Лёсы ў гicторыi / Вiтаўт Чаропка. – Мн.: Беларусь, 2005. – 559 с.

Віды анатацыі

інфарматыўная (апісальная) (ад 3 да 10сказаў (60 — 100 слоў))

індыкатыўная (складаецца з 3-4 сказаў(30 — 40 слоў))

бібліятэчная картка (складаецца з 1 сказа)

116

сродкаў выражэння, пры дапамозе якіх чалавечы розум імкнецца апісаць сапраўды існуючае або даказаць ісціну.

Ш.Балі

11.1. Агульная характарыстыка навуковага стылю

Навуковы стыль маўлення прызначаны для перадачы і захоўван-ня навуковых ведаў. Ён абслугоўвае разнастайныя галіны ведаў ірэалізуецца ў манаграфіях, дысертацыях, навуковых дакладах, ар-тыкулах, рэфератах, тэзісах, паведамленнях, лекцыях, навучальныхдапаможніках, падручніках, курсавых і дыпломных працах і інш.

Вылучаюць наступныя рысы навуковага стылю:– аб’ектыўнасць навуковых сцверджанняў,– аргументаванасць выкладу,– інфармацыйная насычанасць,– лагічнасць,– абстрактнасць,– доказнасць,– лаканічнасць,– адсутнасць вобразнасці.

Рэалізуецца ў тэкстахманаграфій, дысертацый,аўтарэфератаў, дакладаў іартыкулаў. Прызначаны длявузкага кола спецыялістаў.

Прадстаўлены ў тэкстахбрашур, выступленняў,артыкулаў. Матэрыялагульнадаступны, разлічанына шырокае кола чытачоў іслухачоў, уключае цікавыязвесткі, факты, прыклады.

Ужываецца пры напісанніпадручнікаў, навучальныхдапаможнікаў, лекцый,курсавых і дыпломных прац,рэфератаў. Характэрнадаступнасць, ілюстрацыйныматэрыял, тлумачэннетэрмінаў.

навучальны(вучэбна-навуковы)

навукова-папулярны

уласнанавуковы

(акадэмічны)

Падстылі

навуковага стылю

121

перадачы падзей, дзеянняў, якiя адбываюцца паслядоўна, маюцьпачатак, развiццё i заканчэнне. Зрэдку элементы апавядання мож-на сустрэць у навукова-папулярных і навукова-вучэбных тэкстах увыглядзе бібліяграфічных даведак, тэкстаў аб гісторыі навуковыхадкрыццяў і інш.

Апiсанне перадае прыкметы прадметаў, дзеянняў, стану ў пэў-най паслядоўнасцi i часта выкарыстоўваецца пры характарысты-цы працэсаў, доследаў, эксперыментаў. Aпiсанне можа быцъ аб’-ектыўным (у тэкстах навуковага i афiцыйна-справавога стыляў) iсуб’ектыўным (у тэкстах мастацкай лiтаратуры).

У разважаннi разгляд пэўных пытанняў, праблем падаеццапаслядоўна, аргументавана, з канкрэтнымi вывадамі i заключэннямi.

Часта ў тэкстах дакладных навук можна сустрэць або толькіразважанне (матэматыка), або толькi апiсанне (фiзiка, хiмiя), ад-нак больш пашыранымi формамi перадачы iнфармацыі з’яўляюц-ца тэксты тыпy «апісанне-разважанне».

11.4. Агульная характарыстыка жанраўнавуковай літаратуры

Спынімся падрабязней на характарыстыцы такіх жанраў наву-ковай літаратуры, як водгук, рэцэнзія, анатацыя, рэферат, рэзюмэ.

Водгук складаецца з дзвюх частак: інфармацыйнай і ацэнач-най. Аўтар дзеліцца сваімі ўражаннямі аб навуковай працы; зместі структура могуць усебакова не характарызавацца, увага акцэнту-

першасныя другасныя

(створаныя аўтарам упершыню)манаграфія, падручнік, вучэбныдапаможнік, лекцыя, дысертацыяі інш.

(тэксты, створаныя на асновенаяўных) рэферат, аўтарэферат,канспект, тэзісы, анатацыя і інш.

Жанрынавуковай літаратуры

117

11.2. Моўныя асаблівасці тэкстаў навуковага стылю

11.2.1. Лексічныя і фразеалагічныя асаблівасці

1. Стылістычна нейтральныя словы i выразы складаюць асно-ву лекciчнага саставу навуковага стылю, аднак гэта не з’яўляеццаяго адметнай асаблiвасцю: год, стагоддзе, аўтамабiль, вынік, вы-шыня і г.д.

2. Тэрміналагічны характар: словы агульнанавуковага ўжыван-ня выкарыстоўваюцца ў навуковых тэкстах розных галiн ведаў:эксперымент, аналіз, вывад, узаемасувязь, мноства, сiнтэз,сiстэма, працэс i г.д. Ужываецца і вузкаспецыяльная тэрмiналогiя.Гэта словы i спалучэнннi, якiя дакладна абазначаюць спецыяль-ныя паняццi i, акрамя навуковых тэкстаў, нiдзе не ўжываюцца:цытрон, нейрон, айканімiя, генітыўная метафара, адасобленаеазначэнне.

3. У навуковых тэкстах фразеалагізмы выкарыстоўваюцца нечаста і выконваюць намінатыўную функцыю. Звычайна ўжываюц-ца ўстойлiвыя спалучэннi тэрмiналагiчнага характару, інакшкніжныя фразеалагізмы: пасiўная лексiка, бронзавы век, звонкі зыч-ны, актуальная тэма, чырвоная нітка, навуковы інтарэс і інш. Ра-зам з тым можна сустрэць нешматлікія фразеалагізмы, якія функ-цыянальна не замацаваны за пэўным стылем: час ад часу, усё роў-на, перш-наперш, у крайнім выпадку.

4. Адсутнасць нелітаратурнай лексікі – жарганізмаў, дыялек-тызмаў, размоўных, грубых і лаянкавых слоў.

5. Ужыванне скарачэнняў, умоўных абазначэнняў, формул, гра-фікаў, схем і г.д.: Х-ХІ стст., 1941 г. і інш.

11.2.2. Марфалагічныя асаблівасці

120

8. Выкарыстанне намінатыўных сказаў у загалоўках, фарму-лёўках раздзелаў, параграфаў і г.д.

9. Пераважаюць злучнiкавыя сказы над бяззлучнiкавымi. 3вя-зана гэта з тым, што сувязь памiж часткамi складанага сказа прыдапамозе злучнiкаў выражаецца больш дакладна, адназначна. Ся-род злучнiкавых найбольш часта ўжываюцца складаназалежныя,даданая частка якiх заключае асноўную iнфармацыю, а галоўнаячастка зусiм або амаль зусiм пазбаўлена зместу: Варта адзначыць,што...; Неабходна падкрэслiць, што...; Нашы назіранні выявілі,што... і г.д.11.3. Структура і моўная арганізацыя навуковага тэксту

Па тэматычным пpынцыпе тэкст падзяляецца на наступныякампаненты: тэма – падтэма – мiкpатэма.

Тэма – гэта cyтнacць выказвання, яго адпраўны пункт, які пад-казваецца сітуацыяй і кантэкстам. Тэкст заўсёды мае адну тэму,якая ў сваю чаргу складаецца з некалькіх асобных падтэм.

Cказы, аб’яднаныя падтэмай, yтвараюцъ частку тэксту, якаяўключае адзін ці некалькі абзацаў – галоўных кампазiцыйна-струк-турных адзінак тэксту. Класічнай формай абзаца лiчыцца абзац,які ў першым сказе змяшчае фармулёўкy тэмы, у наcтyпных сказах– яе развiццё, а ў aпошніх – вынік. Але часта можна сустрэць абза-цы без aпошнix сказаў-вынікаў. Абзац таксама можа ўключаць адзінсказ-тэму або некалькi мiкратэм. Iнтанацыйна i структурна сказыаб’ядноўваюцца ў пэўныя мiкратэмы, якiя здольны выражаць за-кончаную думку aўтapa, т.зв. складаныя сiнтаксiчныя цэлыя. Пад-тэмы могуць уключаць адначасова некалькi мiкратэм.

У навyкoвых тэкстах, дзе даюцца апiсаннi рэчываў, эксперы-ментаў, фармулююцца задачы ці выбiраецца методыка даследаван-ня, «абзацы-тэмы» адносна самастойныя i не маюць цеснай сувязiпамiж сабой. Абзац у такіx тэкстах iгpae спецыфiчную ролюактывiзацыi ўвагі: вось новая тэма, новая думка, на якую трэба звяр-нуць увагу!

Для мiжфразавай сувязi i сувязi на ўзроўнi абзацаў i частакнавуковага тэксту могуць выкарыстоўвацца пабочныя словы,лексiчныя паўторы, указальныя i асабовыя займеннікi, злучнiкi iзлучальныя словы тыпу такім чынам; разам з тым; па меры таго,як; тым не менш; у той час, калі; нягледзячы на тое, што і інш.

У залежнасцi ад спосабаў выкладу iнфармацыi адрознiваюцьтры тыпы тэкстаў: aпавяданне, aпiсанне i разважанне. Тэксты тыпуапавядання характэрны для мастацкай лiтаратуры, асаблiва пры

118

1. Шырока ўжываюцца iншамоўныя марфемы: анты-, агра-,радыё-, дэз-, дэ-, -мер, -ізм, -логiя, -оід, -фон і iнш.: антыгіста-рычны, аграбіялогія, радыётэлефанія, дэзiнфармаваць, дэблакіра-ваць, секундамер, аўтамадэлiзм, радыялогiя, астэроiд, ксiлафон.

2. Іменны характар мовы, перавага іменных часцін мовы наддзеясловамі.

3. Шырокае выкарыстанне абстрактных назоўнiкаў, якія за-канчваюцца на -асць, -нне, -цыя: абумоўленасць, залежнасць, ужы-ванне, даследаванне, класіфікацыя, сістэматызацыя.

4. Характэрна ўжыванне назоўнiкаў адзiночнага лiку ў значэннiмножнага:

Аэд – вандроўны пясняр-iмправiзатар у старажытнайГрэцыi; Вольха – род лiсцепадобных дрэў i кустарнікаў сямействабярозавых.

Абстрактныя i рэчыўныя назоўнiкi ў навуковым стылi могуцьужывацца ў форме множнага лiку, набываючы канкрэтнае і тэрмі-налагічнае значэнне: магутнасцi, частоты, кіслоты, нiзкiя –высокiя тэмпературы, белыя i чырвоныя глiны, калiйныя солi, шумыў сэрцы.

5. Пераважае форма роднага склону назоўнiкаў: тэарэмаПiфагора, норма лiтаратурнай мовы, аксiёма паралельнасцi.

6. У састаўных тэрмiнах пашырана выкарыстанне прыметні-каў: анегiнская страфа, матываваная назва, актыўная тэмпература.

7. Адсутнасць асабовых займеннікаў я, ты, вы і наяўнасць зай-менніка мы для абазначэння любой асобы: мы можам прасачыць...

8. Назiраюцца асаблiвасцi ва ўжыванні дзеясловаў: характэр-ны формы цяперашняга часу дзеясловаў (цяперашнi пазачасавы):атамы рухаюцца, вуглярод уваходзiць у склад вуглякiслага газу; невыкарыстоўваюцца формы 2-й асобы адзiночнага і множнага лiкудзеясловаў; замест формы 1-й асобы адзiночнага лiку часцей вы-карыстоўваецца форма 1-й асобы множнага лiку: праводзiм дасле-даванне, аналiзавалi звесткi, вылучаем з мноства; характэрныдзеясловы незакончанага трывання, якія ў навуковых тэкстах скла-даюць 80 %: параўноўваем, вылiчваем. Дзеясловы закончанага тры-вання часта выкарыстоўваюцца ў форме будучага часу: разгледзiмпраблему, правядзём эксперымент.

9. Высокая частотнасць састаўных адыменных злучнікаў іпрыназоўнікаў: пры дапамозе, у сувязі з, у адпаведнасці з, па пры-чыне, у адносінах, у залежнасці ад і інш.

119

11.2.3. Сінтаксічныя асаблівасці

1. Перавага розных па структуры складаных сказаў над про-стымі. Сярод складаных сказаў найбольш распаўсюджаны злучні-кавыя, сярод простых – аднасастаўныя няпэўна-асабовыя, абагуль-нена-асабовыя і безасабовыя.

2. Выкарыстоўваюцца ўскладненыя i складаныя сiнтаксiчныяканструкцыi: Што ж уяўляе па сваёй сутнасці трасянка злiнгвiстычнага пункту погляду?.. Яе варта разглядаць як канта-мінацыю – адзiн з трох магчымых вынiкаў узаемадзеяння моў, штопроцiпастаўляецца, з аднаго боку, асiмiляцыi (выцясненню ці за-мене матэрыi адной мовы матэрыяй другой мовы пры захаваннi ўбольшай ці меншай ступені ix формы), а з другога – акамадацыі(захаванню кожнай мовай сваёй матэрыi пры змене формы аднойз ix пад уплывам другой цi ўзаемным большым або меншымзблiжэннi ix формы). (Г.А.Цыхун)

3. Простыя сказы ўскладняюцца аднароднымі членамі, пабоч-нымі і ўстаўнымі словамi і словазлучэннямі: На самай справе, з’яў-ленне ў беларускай мове савецкага перыяду фармальна і семантыч-на тоесных з рускімі слоў – даволі пашыраная з’ява. (Г.І.Кулеш)

4. Характэрна «расшчапленне» выказнiка, калi дзеяслоў з кан-крэтным лексiчным значэннем замяняецца назоўнікам таго ж ко-раня і дапаможным дзеясловам: лабараторыя даследуе – лабара-торыя праводзіць даследаванне.

5. Для сувязi сказаў выкарыстоўваюцца паўторы назоўнiкаў,часта ў спалучэннi з указальнымi займеннiкамi гэты, той, тaкi:Сучасныя лiнгвiсты актыўна выкарыстоўваюць новыя метадыдаследавання моўных з’яў і фактаў. Гэтыя метады адпавядаюцьпатрабаванням сусветнай навукi; сказаў i абзацаў – пабочныя сло-вы (такім чынам, значыць, нарэшце, так), прыслоўi (пасля, вы-шэй, зараз, спачатку), састаўныя злучнiкі (дзякуючы таму што, зпрычыны таго што, нягледзячы на тое што, у той час як).

6. Для сувязi частак тэксту ўжываюцца спецыяльныясiнтаксiчныя канструкцыі: як ужо гаварылася; неабходна заў-важыць, што; неабходна падкрэсліць, што; як будзе паказанадалей.

7. Шырока выкарыстоўваюцца пасiўныя канструкцыi, бо ў іхна першым плане дзеянне, а не яго вытворца, у выніку чаго забяс-печваецца аб’ектыўнасць і неасабовая манера выкладу: У «Бела-рускай граматыцы для школ» Б.Тарашкевiча выяўлены і апісаныасноўныя рысы беларускай лiтаратурнай мовы.