Аванова Ж.А., Жалал-Абад мат. ун-ти,

Алыбаев А.К., РГСУ

ОКУТУУНУН ЖАЦЫ ПАРАДИГМАЛАРЫНЫН КОНТЕКСТИНДЕ ПЕДАГОГДУН КОММУНИКАТИВДУУ-УЮШТУРУУЧУЛУК КОМПЕТЕНТТУУЛУГУ

«Педагогдун коммуникативдуулук компетент-туулугу» тушунугун чечмелее учун алгач комму­никация жана компетенттуулук тушунуктерунун категориялык аныктамаларын карап королу.

Коммуникация (латын сезу) - баарлашуу, адам-дан адамга маалыматты етквруу — тааньш-билуу жана эмгек ишмердуулук процессиндеги тилдин жардамында адамдардын вз ара аракеттенуусунун спецификалык формасы.

К о м м у н и к а т и в д у у л у к к о л л е к т и в д у у б и р г е -лешкен ишмердуулуктогу адамдардын ез ара бир максатка жетуу учун биригуусунун негизги шарты болуп саналат. Баарлашууда адам бир жагынан езу жана башкалар учун езунун психологиялык сапа-тын аныктай алса, экинчи жактан ал езу учун зарыл болгон сапаттарды енуктурет жана калыптандырат. Инсан жана ишмердуулуктун субъектиси катары адам башкалар менен баарлашуу аркылуу жалпы адамдыктажрыйбаларды, коомдук баалуулуктарды жана билимдерди оздештурет.

Окуу процессинин бардык катышуучуларынын арсындагы кёптёгён с о ц и а л д ы к б а й л а н ы ш т а р -дын негизинде окуу ишмердуулугу тузулет. Ал байланыштар мотивациялык, эмоционалдык фон жаратуу аркылуу таанып билуу ишмердуулугуне шарт тузет.

Билим беруудегу педагогдун коммуникациялык компетенттуулугу - бул окутуучунун таанып билуу ишмердуулугун у ю ш т у р у у ч у л у г у , м а а л ы м а т т ы

башкаларга откеруудегу баарлашуу стили, функ-циясы колдоно билуу тажрыйбасы.

Азыркы учурда дуйненун маалыматтык коомго айлануусу, билим беруу ч е й р е с у н д е да олуттуу озгеруулерду жаратты. П.Друкердин пикири бо-юнча , маалымат д о о р у к д а билим куралга, окуп уйренуу биринчи зарылдыкка айланат. Адамдын билгичтик жендемдору биринчи планга чыгат да адамдар билимин , квалификациясын тынымсыз е з г о р т у п о н у к т у р у п т у р у у г а м у к т а ж б о л у ш а т (Конинг X . Заметки о X X I веке // Иностранная литература , 1999, № 2 ) . М ы н а у ш у н д а й бир топ жацы коз караштарга ылайык окутуунун жаъы пар-дигмалары пайда болду. Алар: «Инсанга багыттап окутуу» ж а н а «Компетенттуулуккв негизделген окутуу». Бул концепциялардын максаты билимге негизделген окутуунун баркын твмвндвтуу деп бир жактуу тушунуугв болбойт. Анын тупку максаты маалыматтарды студенттер тарабынан бекем сактап калууга умтулуу эмес, аларды турдуу кырдаапдар-да пайда болгон проблемаларды чечуудв колдоно билуу билгичтиктерин онуктуруугв жетишуу.

И.Бекбоев белгилегендей, «Студенттин же оку-учунун компетенциясы бул анын эртецки сандык образы» [1]. Мындай шартта мугалимдин башкы милдети окуучуну же студентти уйренууге уйретуу болуп саналат. Студентти б и р нерсе жасаганга уйретуу бул мугалимдин монологдук формадагы сабак беруу, окутуу методикасы аркылуу ишке

1 0 Материалы межвузовской конференции

ашуучу нерсе эмес, мында студенттин уйретуу иш аракетин уюштурууга негиз болуучу дидактикалык материалдарды тандап, билимге карата болгон та-лаптарын жана керектеелорун кылдат эске алган тапшырмалар менен камсыздоо, зарылдыгы келип чыгат. Окутуучу «Маалымат табууну уйретуучу» кызматында болуп, студент окуп уйретуу процес-синин борборуна коюлат. Бул жагдайда окутуучу да, студент да езунун коммуникациялык компетен-цияларын коррекциялашат, енуктурушет. Анткени, уйретуу процесси кызматташтыкты, эмоционал-дык атмосфераны, б и р и - б и р и н с ы й л о о н у ж а н а ой пикирлерди сындоону, езунун чабал жактарын сындоону жана коррекциялоону, жандуу диалогду, натыйжада ой корутундусуна келууну талап кылу-учу процесс.

Тилекке каршы окутуучулардын практикасында: «Мен айтамын, сен уккун, мен керсеткенду жаса-г ы н . . . » - деген стратегияга негизделген салттуу ме-тоддор басымдуулук кылууда. Азыркы жацы пара-дигмалардын шартына ылайыктуу окутуу методи-касын езгертууну каалаган окутуучулар окуучудагы же студенттеги потенциалдык мумкунчулуктердун енугуусун багыттоочу, суреенчу , дем беруучулук болуу сапаттарды уйренуусу , е з д е ш т у р у у с у за­рыл. Мындай жацылануу процесси окутуучулар чейресунде е т е жай темпте бара жатат. Деги эле салттуу методикадан а й р ы м а л а н ы п о к у т у у н у н ж а ц ы п а р а д и г м а л а р ы н ы н т а л а п т а р ы н а ы л а й ы к келген методикада ж а л п ы максатка же натыйжа-га жетуу учун к е б у н ч е сабактарда биргелешип ы т п т о о пЯЯШТЯ i m n ' ппгхи^г'гчд v m i i m / m m f f r \4I_ILITTQ . l V , U .... ......j J " [ ' V l ^ W V - W . . ; , V. . . . I J . . . . . . . . . . . . . . . . . .

мурда е з д е ш т у р у л г е н б и л и м , б и л г и ч т и к ж а н а кендумдерду жацы билим алуунун каражаты ката­ры колдонулат. Ушундай методиканы колдонуудагы о к у т у у ч у н у н к о м м у н и к а т и в д у у - у ю ш т у р у ч у л у к компетенциясынын ордун жана маанисин аныктоо бул и з и л д е е и ш и н и н актуалдуулугун керсетет . Изилдеенун натыйжалары Ж О Ж д о г у окутуучу­лардын педагогикалык к е с и п т и к чеберчилигин жогорулатуучу атайын п р о г р а м м а л а р д ы иштеп чыгууда колдонуу максатын кездейт.

Азыркы учурдагы окутуунун жацы парадигма-ларына ылайык окутуу - бул бир гана билимдерди жана адамзат тарабынан аныкталаган тажрыйба-ларды жен гана е т к е р у п беруу эмес , бул башка адамдарды окутуп- уйретуудегу адамдын башка адамдар менен ез ара мамилелешуусунун же баар-лашуусунун бардыксистемасы менен байланышкан процесс экендигин аныктап келууде .

К о м м у н и к а т и в д у у л у к т у ш у н у г у н у н к о м п о -ненттерин илимий жактан аныктоо максатындагы и з и л д е е л е р т е м е н д е г у л е р д у к е р с е т т у : ф у н к -ц и о н а л д ы к ж а к т а н уч н е г и з г и т о п к о б е л у н е т . Алар: когнитивдуу, аффективдуу , регулятивдуу.

Когнитивдуулук ф у н к ц и я с ы - бул адамдардын маалымат алмашуу аркылуу таанып билуучулугун тушундурет, аффективдуулук - бул персона ара-лык мамилелерди калыптандырууга багытталат. Регулятивдуулук функциясы - бул езунун жана башкалардын журум-турумун тузетуу менен бай­ланышкан.

А р к а н д а й п е д а г о г и к а л ы к с и т у а ц и я н ы субъективдуу баалоодо анын катышуучуларынын ез ара т у ш у н у у ч у л у г у эске алынат. Бирдиктуу и ш м е р д у у л у к к е катышуучулардын бири-бирин т у ш у н у у ч у л у г у - бул б а а р л а ш у у н у н н е г и з г и компоненттеринин бири. Ал эми окутуучу менен студенттин ез ара тушунуучулук децгээлине таа-сир беруучу факторлордун бири студенттин езуне берген баасы менен окутуучунун ага берген баасы-нын дал келуусу же ар турдуу болушу эсептелет. Бирок, 132 изилдееге катышкан окутуучулардын 40%ти алар ж е н у н д е студенттердин кантип ой-лошоору ж е н у н д е эч кандай маани бербегендиги аныкталган. К е б у н ч е окутуучулар студенттерди билимин жана журум-турумун баалашса, студент-тер окутуучуларга алардын мунезу боюнча баа беришет. Окутуучулар ездерунун ишиндеги ий-гиликсиздиктин себебин студенттерден керушет, иш жузунде буга езу себептуу экендигин керууну каалашпай тургандыгы аныкталган. Окутуучунун студентти канчалык даражада тушунуучулугунен ага педагогикалык таасир беруу кебуреек кыйыр турге айланат. Ушул багыттагы изилдеелердун негизинде т е м е н д е г у салыштырмалуу таблицаны сунуш кылабыз,

Тушунуучулук децгээли жогору болгон окуту­учулар Т у ш у н у у ч у л у к д е ц г э э л и т е м е н болгон окутуучулар

1. Студенттин жекече ж е н д е м у н е жараша ме­тодиканы тандайт

1. Окутууда студенттин жекече жендемун эске албайт

2. Тандап алган методи-касынын н а т ы й ж а с ы н алдын ала кере алат

2. Тандап алган методи-касынын натыйжасын алдын ала баалабайт

3. Т а а с и р б е р у у н у н кыйыр жолун коп кол-донот

3. Таасир беруунун туз жолун кеп кол до нот

4. Студентке ез алдынча ч ы г а р м а ч ы л ы к м е н е н иштееге шарт тузет

4. Студентке иштеену тацуулайт

5. O K V T V V H V H демокпа-т и я л ы к стилин колдо-нот

5. О к у т у у н у н автори-тардык тиби басымду­улук кылат

6. И н т е л л е к т у а л д ы к жана инсандык жагын е н у к т у р у у г е а к ц е н т жасайт

6. Аткаруучулук жагын енуктурууге акцент жа­сайт

Сапаттуу билим 11

Психолог о к у м у ш т у у И .А . И в а н ч у к баарла-шуунун когнитивдуулук ж а н а ж у р у м - т у р у м д у к к о м п о н е н т т е р и н и н о р т о с у н д а г ы б а й л а н ы ш т ы и з и л д е е а р к ы л у у т е м е н д е г у д е й ж ы й ы н т ы к к а келген: социалдык интелллектиси жогору болгон окутуучулар педагогикалык таасир берууде кецири вариативдуулуктерун керсетуп , анда-санда гана таасир беруу менен жогорку н а т ы й ж а л у у л у к к а жетише алышат.

Бири-бирин тушунуучулукту камсыз кылуучу ыкмаларды карап керелу. Алардын бири психоло-гияда идентификация деп аталат. Идентификация - бул башка адамдардын ички абалын тушунуу учун анын ордуна езун коюп керуу ыкмасы. М ы н -дай ыкма менен окутуучу студенттин окуусундагы кетирген каталардын себептерин аныктайт жана аларды алдын алуу учун сабак беруу методикасын коррекциялайт. «Эмпатия» ы к м а с ы - бул башка адам менен кошо анын абалын тец белушуу, ал ка-былган жагдайга кошо катышуусу. Ю.Н. Емельянов боюнча, «Эмпатия - это эмоциональный резонанс на переживание другого». Башкалардын психика-лык абалына мындайча жооп беруу педагогикалык баарлашууда чоц мааниге ээ болуу менен окутуунун натыйжасына таасир тийгизет . Психологдордун белгилеелерунде эмпатисттер бир нече типтерге белунет:

в н у к п е г е н эмпаттар; Интеллектуалдык эгоисттер; Эмоционалдык эгоисттер; Тарбиялуу эмпаттар;

Интуитивдуу альтуруисттер; Ац-сезимдуу эмпаттар; Онуккен эмпаттар. Аракетсиз эмпаттар;

Бул таблицада «добряктардан» кийинки сапта турган типтегилер окутуучу ж е тарбиячы болуп иштей алышат. Ал эми жогорку тизмеде турган типтегилер окутуучулук менен и ш т е е учун атайын семинар тренингдерден е т у ш у зарыл болот. Бул тренингдер группалык активдуу окутуу методдор-дун жана ситуациялык оюндар ж.б. ыкмалардын негизинде тузулууге тийиш.

Адамдар езун жана башкаларды тушунууго жар-дам беруучу ыкмалардын дагы бири «социалдык рефлексия» деп аталат (рефлексия - самопознание, самонаблюдение, размышление) . Социалдык реф-лексиянын педагогикалык ишмердуулуктегу маа-нисин психолог Г.И. Метельский изилдеген. Анын белгилеесу боюнча, педагогикалык рефлексия бул окутуучунун езу жана ишмердуулугу женундегу студенттин п и к и р и н а л д ы н а л а п р о г н о з д о о с у ,

окутуучунун студенттин козу менен езун карап керуусу . М у н у н негизинде ал студенттин ички дуйнесун, окуу предметине болгон мамилесин ж.б. уйрене алат. Натыйжада окутуу методикасына, са-бакты уюштуруу формасына, баарлашуу стилине ж.б. езгертуу аркылуу рефлективдуу башкарууну уюштурат.

Г.И. Метельский педагогикалык башкаруудагы р е ф л е к с и я л ы к ж е н д е м д у у л у к т у н уч децгээлин белуп керсеткен:

Децгээлдер Рефлексия Окутуу мето­дикасын кор-

рекциялоо

Т е м е н Ф р а г м е н т т и к формада

Айрым жерле-рин коррекци-ялашы мумкун

Орто Бир топ толук формада

Айрым жерле-рин коррекци­ялайт

Жогору Толук формада Озгертууге то­лук негиз боло алат

Б а а р л а ш у у а р к ы л у у а д а м д ы н т а а н ы п билуу жендемдуулугу енугуп, калыптанбастан адамдар­дын бири-бирине болгон мамилеси да калыптанат. Баарлашуу ыкмалары окутуучу менен студенттин, студент менен студенттин мамилелердин оц же терс жакка е з г е р у ш у н е таасир этет. Окутуучулардын студенттерге ете катаал авторитардык мамилеси ар­кылуу OKVTW4vra капата HeraTHRiivv кез кяпаштар

J J J J J it i " 1 1 Г Г

пайда болот. А д а м д ы н мамилеси ага карата баш­калардын мамилесинин негизин тузет. Мамиленин эмоционалдуулугу, бири-бирине болгон симпатия биргелешкен ишмердуулукте активдуулукту, кон-фликтсиз жагдайларды камсыз кылат.

О к у т у у ч у н у н а в т о р и т е т и н и н 7 0 % и н а н ы н а т к а р у у ч у л у к м у н е з д е м е с у , 3 0 % и н и н с а н д ы к езгечелуктеру тузет [3]. Алардын негиздуулеруне кесиптик компетенттуулук , педагогикалык такт (коммуникативдуулук билгичтиги) жана уюшту-руучулук жендемдуулугу кирет.

П е д а г о г и к а л ы к к о м м у н и к а т и в д у у л у к к о м п е т е н т у у л у г у н у н ж у р у м - т у р у м д у к компо-н е н т и , б.а . п е д а г о г м е н е н с т у д е н т т и н е з ара аракеттенуусунун контекстинде окутуунун на-тыйжалуулугун камсыз кылуучу фактор бул окуу процессии башкаруунун стилдерине тиешелуу:

Студенттердин окуу ишине педагогикалык баш-каруу стилдеринин ж е т и ш п е е ч у л у к к е тийгизген таасири [2]

1 2 Материалы межвузовской конференции

(Е.Я.Захарованын эксперимента боюнча)

Пед.жетекчилик-тин стили

Окутуучулар­дын саны

Реалдуу жетишуу Эксперттик жетишуу баллы

9зун баалоосу

Демокративдуу 19 75-90 6,3 6,1 Авторитардык 92 40-50 6,4 6,7 Конформдуу 30 23-32 3,8 4,0

Индифферентгуу 12 10-12 4,1 6,5

Конформдуулук - индивид тарабынан социалдык зарыл болгон баалуулуктарды ездештуруучулук . Ал бардык социалдык истемада иштеп кете ала турган адам.

И н д и ф ф е р е н т н ы й - р а в н о д у ш н ы й ( к е ц у л коштук); безразличный (баары бирдей) /Сов. энц. словарь/

Таблица боюнча с а л ы ш т ы р ы п кергенде , демо-кратиялык стиль менен ишмердуулук жургузген окутуучулардын сабактарынын эффективдуулугу жогору экендигин керууге болот.

Азыркы билим беруунун жацы парадигмалары-нын шарттарына ылайык келген окутуучунун ком-муникациялык стилинин езгечвлуктврутвмендвгу салыштырмалуу таблицада берилди. Мындан педа­гогикалык комму никативдуулуктун демократиялык стили билим беруунун жацы парадигмаларынын шарттарына шайкеш келерин керууге болот.

О к у т у у ч у л а р д ы н и ш м е р д у у л у г у н у н турдуу стилдериндеги педагогикалык иш-аракеттердин е з г е ч е л у к т е р у (Е .Я .Захарованын эксперименти боюнча)

Демократиялык Авторитардык Конформдуу Индифферентгуу

1. Студенттер учун сабактын максаты дайыма ачык белгилуу

1. Студенттер учун сабактын максаты дайы­ма ачык белгилуу эмес

1. Студенттер учун сабактын максаты дайыма эле ачык белгилуу эмес

1. Студенттер учун сабактын максаты кебунче ачык белгилуу эмес

2. Ар дайым билим-дерди колдонууга басым жасайт

2. Кебунче билимдерди колдонууга басым жасайт

2. Кээде билимдерди колдонууга аракеттенет

2. Билимдерди колдо­нууга басым жасабайт

3. Группадагы студенттердин кебунун атынан билет

3. Группадагы студенттердин айрым белугунун атынан билет

3. Группадагы студенттер­дин кебунун атынан билет

3. Группадагы студент­тердин атынан билбейт

4. Сабакта группа менен иштейт

4. Сабакта группа менен иштебейт

4. Кенулу келгенде сабак­та группа менен иштейт

4. Сабакта группа ме­нен иштебейт. Сту-денттерге кош кецул

5. Студенттер менен тандабай ма-миледе болот

5. «Кучтуу» студенттер менен мамиледе болот

5. «Кучтуу» студент­тер менен керектуу учурда мамиледе болот, «начар» студ. м-н талапчан мамиле

5. Сабак учурун-да студенттер менен контактта болбойт

6. Студенттер­дин билимин объективдуу баалайт

6. Студенттердин билими-нин баасын темендеткенге аракет жасайт

5. «Кучтуу» студент­тердин баасын жогору, «начар» студенттерди-кин темен баалайт

6. Студенттердин билимдеринин баа­сын темендеткенге аракет жасайт

7. Ишмердуулугуне берилген баага карата реакциясы адекваттуу, токтоо

7. Ишмердуулугуне берилген баага карата реакциясы кош кецул

7. Ишмердуулугуне берилген баага кызыгуу менен реакция кылат

7. Ишмердуулугуне берилген баага карата реакциясы агрессивдуу

Педагогдун коммуникативдуулук компетенциясынын компоненттеринин бири талап коё билуу же сту-дентгерди ишмердуулукке тартуу формаларын колдоно билуусу (сурануу, кецеш беруу, каалоо билдируу, керсетме беруу, эскертуу беруу, талап коюу ж.б.). Талап кылуунун варианттары: ете жогору - авторитар­дык; оптималдуу; е т е теменку варианты - бул либералдуулук. Г. А. Молодцованын изилдеелерундегу талапчандыктын педагогикалык чеберчиликке жана окутуунун натыйжасына тийгизген таасиринин байланышы темендегу таблицада берилди.

Сапаттуу билим 13

Педагогикалык чеберчиликтин децгээли менен ЖОЖдун окутуучуларынын ишмердуулугунун на-тыйжалуулугунун ез ара катыштары

Денгээлдер

Пед. че-берчилик

Талап-чандык

Авторитета Натыйжа-луулук

Эн жогору Оптималдуу Жогору Жогору

Орто 0 т е жогору Орто Орто

Темен Темен Темен Орто

Ошентип, коммуникативдуулук инсандын пси-хологиялык енугуусунун маанилуу фактору жана педагогдун коммуникациялык компетенттуулугу анын а з ы р к ы с а б а к б е р у у и ш м е р д у у л у г у н у н н а т ы й ж а л у у л у г у н у н н е г и з и н т у з е т . О к у т у у ­нун ж а ц ы п а р а д и г м а л а р ы н ы н к о н т е к с т и н д е педагогдун к о м м у н и к а т и в д у у - у ю ш т у р у у ч у л у к компетенттуул утунун дал кел уучулугун изилдеенун жыйынтыктары темендегу таблицанын жардамын-да берилди.

О к у т у у н у н ж а ц ы п а р а д и г м а л а р ы н ы н к о н ­т е к с т и н д е п е д а г о г д у н к о м м у н и к а т и в д у у -уюштуруучулук компетенттуулугу

Коммуни- Функцио- Тушу­ Колдон- Баш-кативдуу налдык нуучулук гон каруу уюштуруу- талаптарга децгээли ыкма- стили чулук жооп (жогору) лары компо- беруусу ненттери

Билим • Когнитив- • Опти- • Иденти­ • Демо-беруудегу дуулугу; -малдуу фикация; кра-

жаны • Аффектив- тушу- • Эмпатия; тиялуу: парадигма- дуулук нучулук; Социал­ - максат

лардын сапаты; • Толук дык дайыма 1 И Я П Т -

г - • Регуля- • рефлек­ ачык тары тивдуулук даты сия -танда-

(горизон­ сапаты рефлексия бай таль енуккен; мами­

боюнча) • Ан-сезимдуу эмпатист

леде болот ж.б.

Жацы п а р а д и г м а л а р д ы н контекстинде ж а н а педагогдун к о м м у н и к а т и в д у у - у ю ш т у р у у ч у л у к компетенцияларына ылайык педагог-адистин са-патын баалоонун критерийлери да кецейет. Алар темендегу таблицаларда берилди.

Жацы парадигмаларга ылайык педагогдун инсандык маанилуу сапаттарын баалоонун критерийлери

• принципиалдуулук; • ездук тартип; • ез ара жардамдашуу; • жоопкерчилик; • баш ийе билуу; • чыдамкайлуулук; • чынчылдык; • езун контролдоосу; • сабырдуулук;

• аффективдуулук сапаты; • чечкиндуулук; • тандабай мамиледе болуу; • башкалардын пикирин сый-ПОО'

• суйлегенду эмес идеяны сындоо; • далилдуу суйлее; • бааны темендетпее; • баарлашуу маданияты ж.б.

Жацы парадигмаларга ылайык педа­гогдун интеллектуалдык маанилуу

сапаттарын баалоонун критерийлери • теориялык билимдуулугу; • кецул бурууну • мейкиндик элестеосу; болуштуре билуу; • тапкычтык; • чечим кабыл • реакциясынын алуу жендему; ылдамдыгы; • кырдаалды баа-• байкагычтыгы; лай алуучулугу; • аналитикалык жендему; • негизги ойду • эске тутуу жендему; аныктоо

• жендему ж.б.

Жаны парадигмаларга ылайык кесиптик маанилуу сапаттарын баалоонун критерийлери

• уюштуруучулук; • езун уюшту­руучулук; • иштермандык; • жоопкерчилик; • баш ийе билуу; • кырдаалды баа-лай алуучулугу; • эрктуулук; • чыдамкайлуулук; • аткаруучулук; • талапчандык; • билимдерди колдо­нууга басым жасайт; • демократиялуу башкаруу стили; • когнитивдуу баарлашуу стили; • регулятивдуулугу;

• реакциясынын ылдамдыгы; • демилгелуулук; • чечкиндуулук; • дем беруучулук: • суреенчу болуу; • багытточулук; • максатты ачык коюу; • билимдерди эске сактоо, калыптандыруучу баалоонун техникаларын колдонот; • уйренууге уйретет; • маалымат табуу ну уйретуучу критерийлер-дин негизинде баалоо; • оптималдуу тушунуучулугу; • Толук формадагы • рефлексиясы енуккен; • оптималдуу тушунуучулук; • ан-сезимдуу эмпатист ж.б.

Лдабияттар 1. Бекбоев И.Б. Инсанга багытталган окутуу

технологиясынын теориялык жана практикалык маселелери. - Б.: Бийиктик, 2011.

2. Захарова Е.Я. Влияние нормативно-цен­ностных ориентации педагогов на успешность их деятельности: Дис . канд. пед. наук. - Л., 1989

3. Якунин. В.А. Педагогическая психология. - М . , 1998.