0

کورسطرحه پارچه یو د

پوهنه : ) ( گڔدود مضمون

دریم : ټولگی

پښتو : څانگه

غوربندی : ) ( میراجان پوهندوی ښوونکی

پوهنتون تربيه او تعليم د

كال: ، اتم جدي د 1387نيته

1

نیولیک

مخگڼه : سرلیکونه گڼه

..................................................................................................................... : سریزه _ 1

پوهنه _ 2 ................................................................................................................. گڔدود

راځی _ 3 ته مینځ څنگه ........................................................................................... گڔدودونه

گڔدود _ 4 ............................................................................................................... معیاری

شتمنی _ 5 لهجوی پښو ....................................................................................................... د

ویش _ 6 گڔدودونو پښتو ..................................................................................................... د

یی _ 7 نتایج او علتونه گډوډی لهجو ....................................................................................... د

توپیر _ 8 مینځ تر لهجی او ژبی ............................................................................................ د

اطلس _ 9 ................................................................................................................ لهجوی

اصطالحات _ 10 اطلس لهجوی ............................................................................................. د

........................................................................................................................... پایله _ 11

................................................................................................................... اخځلیکونه _ 12

2

سریزه

ژبپوهنه ) ( . ده ژبه موضوع ژبپوهنی علم دغه د او لری کار سرو سره ژبی د چی ده پوهه او علم هغه ژبپوهنهژبه . کیږی نیول الندی څیڔنی تر جوڔښت او ساختمان داخلی ژبی د ذریعه په هغی د چی وایی ته علم هغه و

مختلفی . ژبپوهنه ده وسیله مهمه ډیره یوه پوهولو را پوهولو د منځ تر وگڔو د ټولنی د چی ده پدیده ټولنیزه یوهتشریحی . د اره له پوهنه گڔدود یادیږی نامه په ژبپوهنی تشریحی د یی څانگه مشهوره ټولو تر چی لری څانگی

څنگه . لکه څیڔی نظامونه فرعی نظام جامع د ژبی یوی د چی علم یو داسی او ده څانگه غوره یوه ژبپوهنید . ویونکو د کی سیمو بیالبیلو په څیر په ژبو نورو د هم ژبه پښتو لری گڔدودونه ځانته ژبه هره کیږی لیدل چی

تشکیلیږی . . څخه مجموعی له گڔدودونو د ژبه چی ځکه دا لری لهجی ډیری امله له موجودیتگڔدود پښتو د ما خاطر همدی په کوی ښکارندویی ویش ایز سیمه او ټبرنی د پښتنو د ویش گڔدودی پښتو د

دی کوم گڔدود معیاری ؟ راځی منځته څنگه گڔدودونه چی کڔیده هڅه کی رساله دی په الندی سرلیک تر پوهنی . را توپیرونه او گډوډی گڔدودونو پښتو د می همدارنگه او ؟ کیږی ویشل باندی ډلو څو په گڔدودونه پښتو ؟

خالی . څخه خطا او سهوی د انسان چی ځکه دا وی شوی هم تیروتنه کی لیکنه دغه په زما شی کیدای سپړلیکړی . . گوته په را نیمگړتیاوی نوموړی چی کوم هیله څخه ژبپوهانو ښاغلو د لحاظ همدی په وی نه

3

عوامل وضعیتی

په کورس د تصمیمونه مهم چی ځکه دا ، لوبوی رول ستر کی جوړولو په کورس پارچه یو د عوامل وضعیتی . او ورکولو نظر ، فعالیتونو درسي ، هدفونو په کړی زده د چی ، عوامل وضعیتی کیږي نیول کی جوړولواو غور د عوامل الندی کی کورس نوموړي په چی ښکاري ضروري یی پیژندنه ، کوي اغیزه باندی ارزیابي

دي : وړ پاملرنی

کی _ ) 1 کورس ، ( . . 32په نشتوالی لیلی د لکه دي لرونکي ستونزو ډول ډول د چی کوي گډون محصلین تنهنیمگړتیاوی . امنیتي او روغتیایي ، ټولنیزی ، اقتصادي ، کمښت ترانسپورت د

موسم _ . . 2 په اوړي د نلري اندازه کافي په مواد درسي ده وړه خونه درسي تناسب په شمیر د محصلینو دوتړل دروازه که او کیږي اخالل پروسه درسي کبله له گوڼی گڼی د دهلیز د نو وي خالصه دروازه او کړک که ۍکی

وضعیتي او شرایط کړی زده د ډول هیڅ اوسه تر ال متأسفانه خو کی ژمي په اخاللوي درس تودوخه نو شيشوي . مهیا دي نه عوامل

عملي _ 3 د اما ده مهمه ډیره نظري تر یی بڼه عملي چی لري بڼه نظري او عملي مضمون پوهنی گړدود دندي . آماده شرایط ډول هیڅ لپاره کړی زده

سویه _ 4 ښونځیو سیمو لیری او مرکز د ده نه شان یو کبله له عوالو مختلفو د هم کچه پوهی د کړیاالنو زده دده . . ستونزه هم نشتوالی ښونکو مسلکي د لري توپیر

هیلی : کورسڅخه له پوهنی گړدود د

ځانگړی کی ژوند ورځني په همدارنگه او کی چارو تدریسي او درسي په ته کړیاالنو زده جوړول کورس دی دڅومره . امله له گړدودونو د ژبه پښتو چی شئ پوه تاسی به جوړیدو په کورس دی د چی ځکه دا لري ارزښت

په غواړئ تاسو چی دا ده هیله یواځنی کورس نوموړي د پوهیدل باندی هغو په او لري لهجی کومی او ده ۍبډایه . ټولو په ژبی یوی د چی ده ضروري لپاره ښوونکي یوه د نو شي ښوونکي ادب او ژبی پښتو د کی راتلونکو

وي . پوه باندی قواعدو او اساساتو

هدفونه : او موخی کړی زده د

ونشي پاملرنه ته ټکو اړوندو دی چیرته که شي ورکوالی بدلون پوهنه گړدود ته پدیدو اړوندو هغی په او ټولنی دکوي . وده نه او راځي نه منځته اوښتون به کی ټولنه په نو

پوهنتونونه ، مؤسسی علمي ، کتابتونونه ، مرکزونه فرهنگي ، دی کی مرکز په هیواد د موقعیت زموږ چی دازده . محوري د عوامل وضعیتي چی ، شو ویالی نو ، دی ډاډمن ته سیمو نورو هیواد د نسبت امنیت دي موجود

د هم څخه متودونو محوري محتوا د به سره نیولو کی پام په حاالتو د هم بیا خو ، دي مناسب لپاره کړیپوهنی . گړدود د چی ، وتوانیږي دی په محصلین به کی پای په کورس د شي واخیستل کار کی وخت په ضرورت

سره ) ( خصوصیاتو د کتونکي کره د او عملیه کړنالره پوهنی گړدود د کړي السه تر معلومات عمومي اړوند پهشي . بلد

مانا : دی په

1. ساتل _ یاد په هغو د او کولو السه تر معلوماتو او مفکوری د کی برخه په پوهنی گړدود د

کوي _ .2 ارزیابي او تحلیل دوی کی هغه په او هڅونه تفکر انتقادي د کی محصلینو په

شي _ . 3 کوالی فکر خالقانه او ابتکار

4

کیږي _ . 4 پیدا ورته احساس اړتیا د کړو زده نورو د

پوهوي _ .5 ځان مفکورو په دهغو او کوي پیدا منځ تر حاالتو او لیکواالنو او لیکنو د ارتباطات

شي _ .6 نیوالی تصمیم او کیږي پیدا ورسره لپاره حل د مشکالتو د فکر عملي

کوي _ . 7 زده لپاره نورو او ځان د کی برخه په کړو زده د ابعاد انساني

بیانوي _ . . 8 نظریی خپلی سره عالقه په کیږي پیدا ورسره احساسات نوي سره تطبیق په کورس د

کوي _ . 9 پیل هڅی لپاره معلوماتو نویو او راوځي حالته زاړه له کوونکي گډون کورس د

فعالیتونه :

چی _ 1 ، کول السه تر څه هغه او مفرداتو د کورس د څخه څانگی د وروسته تشخیص له عواملو وضعیتي دلري . کی پام په کی سمستر دی په یی دیپارتمنت

مطالعه _ .2 حالت د اطراف د هغه د او ټولگي د ، تعداد محصلینو د ټولگي د

ورکول _ . 3 کی واک په محصلینو د جدول منابعو معتبرو او کټگوري ، تشخیص منابعو د

وکول _ . 4 کی واک په محصلینو د او کول تهیه لکچرنوټ د مضمون د

5: _ له دي عبارت چی ، کیږي اخیستل کار څخه میتودونو له کړی زده محوري د ډیری کی کورس دی پهاو سیمینارونو د ، فعالیتونه گروپي ، اتری خبری لیکنو او خبرو منځي خپل په ، مباحثه ، ځواب او سوال

اداره . ټولگي د او ورکول کنفرانسونو

کله _ . 6 هر دي حتمي ته کوونکي زده هر چی دي ټکي هغه دا دسپلین او نظم ، فعالیتونه ورځني محصل دد لري نه حق گډون د کی ازموینه په وي غیرحاضر ډیر ساعتونو ویشتو پنځه تر کی سلو په محصل یو چی

چی ) کیږي اخیستل ازموینی منځن کی منځ په کیږي ( . 60ۍسمستر پاتی ته ازموینی نهایي یا وروست ۍنومری

هدفونه ) ( کورسموخی د پوهنی گړدود د

: لري هدفونه ځانگړي کی ډگر عملي او علمي په لپاره کړیاالنو زده د کورس پیژندنی لهجه د

شتمني _ 1 لهجوي ژبی پښتو د

دي _ . 2 موجود توپیرونه کوم منځ تر لهجی او ژبی د

دي _ .3 کوم عوامل راتگ منځته د گړدودونو د

دي _ .4 موجود توپیرونه لهجوي کوم کی منځ په ویونکو د ژبی پښتو د

کړه _ . 5 زده ژبی معیاري د او ځانگړنی ژبی معیاري د

معلومات _ . 6 بشپړ کی باره په لهجو د ټبرونو او سیمو مختلفو د پښتنو د

ارزيابي كورس پارچه يو د

5

. دي ډول الندي په چاري الري ارزيابي د لري ځاي ځانګري ارزيابي جورولوكي په كورس دي :د

كړو -۱ ارزيابي كونكي زده شو كوالي مونږ واسطه په پوښتنو تقريري او تحريري .دوكړو -۲ ارزيابي شو كوالي مونږ الري له مشاهده او تمثيل .د

شي -۳ كيداي ارزيابي كونكي زده الري له مقايسي د پرتليزي .دشي -۴ كيداي ارزيابي هم كه وخت په كړي زده د ګډون كونكو زده . د

لري ډولونه مختلف .ارزيابي

۱- . دي : مكلف كړياالن زده كښي ارزيابي پدي وايي هم فعاليت صنفي ته ارزيابي دي ارزياپي ورځني . دي ضروري دلته وساتي توده برخه مباحثو د او واخلي ونډه تدريسيږي چي كي موضوعاتو ورځنيو په

وليكي بڼه په يادداشت د موضوګاني مختلفي سره لرولو په كتابچي ياداشت د ښونكي .چه۲- : تقريري او تحريري د كړياالن زده شي كوالي ښونكي كي ارزيابي دي ارزيابي كي منځ په كورس د

لري . هم نمره ارزيابي نوموړي كړي ارزيابي واسطه په .پوښتنو۳- . : تشريحي د هم ارزيابي دا كيږي رسول سرته كي پاي په كورس د ارزيابي دا ارزيابي پاي د كورس د

ځوابه – څلوركيږي – ترسره واسطه په پوښتنو منځتشي سمي نا .سمي

؟ وایی ته څه لهجه یا گړدود

دیالکټ نومونی پرنگی د لهجه عربی او گویش پارسی ، گړدود ژبی (Dialect) پښتو یونانی له چی ، دی ژباړیدی ) .(Dialkhtos) څخه ورغلی توپیر ډیر او لږ په ته ژبو ډیرو نړ د څخه ډول وینا اتری ۍخبری

وکړو : پیژندنه لنډه یوه ژبی د لومړی وی دا به غوره ، شو پوه مانا اصطالحی په گړدود د چی لپاره دی دیی وگړی ټولنی یوی د چی ده مجموعه او سیستم تړونی یا اتفاقی کسبی داسی یو عالمو او نښو غږیزو د ژبه

لړاختیاری : یو د ژبه وینا بله په یا ، اوروی یی ته بل یو او راوړی ژبه پر لپاره پوهولو را او پوهولو د بله له یو ( اوریزو او ( acousticویزو انځور ذهنی یوه د زموږ سمبول یو هر چی ده مجموعه او سیستم یو سمبولونو

ژبه . . گه تو دی په اخلی را وړه کړه او پیښی څیزونه مهال او چاپیریال انسانی د داانځورونه کوی ښکارندویی ( کمونیکشن او پوهولو د مینځ تر انسانانو . Communicationد ) کوم ډول دی په گرځی وسیله او آله یوه

د . . وینا بله په ی د گړدودونه بیالبیل ژبی هغی د کیږی لیدل خوا له ویونکو د ژبی یوی د چی توپیرونه ځانگړی ، بیولوژیکی بیالبیلو د سره بله له یو او کوی ښکارندویی گړدود یوه د ژبی دغی د ویونکی هر ژبی یوی

لری . توپیر کی کارونه او استعمال په ژبی یوی هماغی د سره لرلو په دریځونو جغرافیایی او سوسیالوجیکینه ډیالکټ مونږ ته یوه هر دی نو ځکه وی نه لری دومره کی مینځو خپلو په توپیرونه فردی دا چی څرنگه مگر

ایډیالکټ ) کی ( ) ( Ideolectبلکی پام په ډلی هماغه ایدیالکتونو فردی دغو له ډول دی په او وایو لهجه فردی ، ټبر د یا ډلی سیمی پالنی د وایو چی دی علت همدا نو ، ولری خصوصیت ټولنیز یا ایز سیمه گډ راز یو چی نیسو

. جغرافیایی ټاکلی یوی په چی ده بڼه ځانگړی هغه ژبی یوی د لهجه یا گړدود شو ویالی توگه لنډه په گړدودلری . اړه پوری طبقی یا قشر ټولنیز یا دوری تاریخی ، سیمی

دا . لنډه دی توپیرونه لکسیکی او گرامری ، صوتی ، گړنی هغه ، بیلوی سره گړدودونه ژبی د چی بریدونه کومنظام جامع د ژبی یوی د چی علم یو داسی او ده څانگه غوره یوه ژبپوهنی تشریحی د اره له دیالگتالوجی چی

څیړی نظامونه . فرعی

؟ راځی ته مینځ څنگه گړدودونه

ښکارندویی انځور ذهنی یوه د زمونږ سمبول هر او دی سیستم سمبولونو اوریزو او ویزو لړ یو د ژبه چی داچی ده جوته نو ، اخلی را وړه کړه او پیښی څیزونه مهال او چاپیریال انسانی د وار خپل پر انځورونه دا او کوی

، فیزیکی منځ تر وگړو د پخپله یا او دی کی تحول او اوښتنه په تل وړه کړه ، څیزونه ، مهال ، چاپیریال دغهوینا بله په اوښتنی ژبنی د اوښتنه همدغه نو ، درلودای نشی بڼه جوته یوه ځانگړتیاوی ټولنیزی ، کلتوری ، روحی

لری . مانا گړدودونو یا بڼو بیالبیلو د رنگارنگی دا کی ژبه یوه په او ده سرچینه او عامل رنگارنگی ژبنی داو توب ښځینه او نارینتوب ، بیوزلی او بډاینه ، عمر ډیر او عمر لږ ، پوهی نا او پوه ، ویش ټبری او ایز سیمه د

پوهو . نا او راز یو سره پوهو کاروی گړدودونه څو سړی یواځینی یو ان راوړی توپیرونه گړدودی سره نور داسی

6

د هم تیریدنه مهال د نو پسی داسی او کوی خبری راز بل سره زړو له راز یو سره وړو له ، راز بل سرهپیدا متن پښتو یو که مخه د اسالمه تر کی سیمه کومه په که توگه په ساری د گرځی سبب بدلون گړدودیز

بیالبیلی ، مومی خپلواکی بیا ، شی پوهیدای او غږیدای سره ویونکی سیمی ټاکلی هماغی د به هرومرو ، شیکیږی ویل ورته ژبی

په طبقو دریو په اختالفونه دا ډول عمومی په لری توپیر ډیر او لږ بله د یو ویونکی ژبی یوی د کی ټولنه یوه پهکیږی . لیدل ډول څرگند

ځ _ ) ( 1 ن ی م ل پ خ ه پ ی و کی ن و ی و ی ب ژ ی و ی د ه ړ ا و د م ه ه څ که ی ړ غ پ و گر ز ی ن ل و ټ ل ب د ی ړ غ پ و گر ی ن ل و ټ ی و ی دلری . اختالف لهجی د کی

ونیسو _ . 2 کی نظر په باید هم هغه کی وخت په ثبتولو د ژبی د لری توپیر � اکثرا لهجه ښځی او نر د

هغو _ 3 د زلمیان کی ژبو ډیرو په افریقا د � مثال کیږی لیدل توپیر وخت ځینی هم کی وینا په زړو او زلمیانو ددا . توگه ځانگړی په لری نه آشنایی دوی پوهیږی پری میندی او پالرونه دوی د چی سره گانو اصطالح مذهبید . ژبه ملفوظه وی کی حال په بدلون د سره چټکتیا په کلچر زوړ چی کیږی ډیرلیدل کی ځایو هغه په توپیرونهپه وسایلو د ژوندانه د او راوړلو ته الس په خوراک د ښکار په د توگه ډلیزه چه کی مینځ په ډلی ټولنیزی انسانیته . منیځ توگه په وسیلی مهمی یوی د ارتباط گډ له ځای یو سره شعور انسانی له کاوه پوری الس تولیدولو

راغله .د : او پړاو بربریت د ، پړاو وحشت د دی وهلی پړاوونه جال جال پسی پرله او مهم دری بهیر تکامل د انسان د

پړاو . مدنیتد کی هغه په او ورسید را پړاو بربریت د وروسته هغه تر ، وه بریا عمده پړاو د وحشت د تنظیم ژبی د وینا د

نظام . قبیلوی په راغلی مینځته قبیلی کی پړاو همدی په شوه برخه په انسان د پرمختیا ډیره کی چارو په تولیدخپلواکی _ متقابلی د یی غړی او وو واحد سازمانی عالی ټولو تر کی وخت خپل په چی سره قبیلی له ژبی کی

د _ قبیله او وه نغښتی سره زمانی هم گړدود او قبیلی کی واقعیت په درلوده ارتباط ژور پیوستیدل سره مزوکیده . پیژندل واسطه په گړدود ځانگړی خپل

سیمو . مناسبو نورو پلټنه په خوړلو د چی مجبوریدل غړی قبیلو د شو زیات سره چټک په نفوس کی پړاو دی ۍپهپخوانیو له چی کړه پیل یی وینا داسی په ، وساتل سره قبیلی خپلی له روابط خپل چی ډلو هغو ولیږیږی تهتوپیرونه . کی ژبو په شو باعث انشعاب ژبو د دوی د انشعاب منځ تر قبایلو د درلود توپیر لږ یی سره خپلوانو

شی . هغه د شوچی مینځته را توپیرونه داسی کی ژبه په وروسته څخه کیدو نوی د نسلونو څو د شول زیات . څو ، ورځو څو پروسه راوتلو د لهجی د څخه ژبی د کړی و بسیا بولو توپیرونه گړدودیز یی مونږ چی لپاره

څخه ژبی له څو غواړی وخت تاریخی زیات پروسه دا بلکه ، دی نه کار پیړیو ټاکلو دڅو حتا کلونو څو ، میاشتووزیږی . لهجی

لهجو . د څخه ژبی د دی جاری پوری ورځی نن تر څخه پیدایښت د ژبی د جریان راتگ منځته د لهجو د همدارنگهشی کم قوت زیږیدلو او راتگ منځته د لهجو د څخه ژبی د چی کوی هڅه دا ژبه څنگ تر پروسی د راتگ منځته د

د . ټولنه یوه چی اندازه هره په وینا بله په یا ورسوی ته پړاو نړیوال څخه ملی له او ملی ځان خپل ژبه څو تر ، ځی مخ پر ټولنه چی څومره مگر وی زیاتی هم لهجی ژبی یوی د اندازه هماغه په وی کی پړاو ابتدایی په تکاملځ . ن ی م ل پ خ ه پ ه ج ه ل و ا ه ب ژ ی چ ی ی ا و ن ا ه و پ ب ژ ا و خ ی ل ب د ی ږ ی کم ی ل ا او ل ج و ج ه ل د ه خ څ ی ب ژ ه ل ه ز ا د ن ا ه غ ا م ه ه پ

د | . لهجی د څخه ژبی د لری نه مانا څخه ژبی له بی لهجه او لهجی بی ژبه چی مانا دی په لری اړیکی نیږدی کیکیږی : ویشل برخو دوو په عوامل راتگ مینځته

1 _ جغرافیایی له دی عبارت عوامل دغه جوړوی محیط خارجی مربوط ژبی د چی عوامل خارجی ژبی دنور . داسی او عوامل تماسونو ټولنیزو د او تجارتی ، عوامل ایز سیمه

د _ _ _ _ . 2 کیږی څیړل تغیرات نور او نحوی صرفی مورفوفونیمیکی فونیمیکی کی چاپیریال داخلی په ژبی دالندی چی دی تغیرات مورفوفونیمیکی او فونیمیکی هم یو څخه جملی له تغیراتو د کی چاپیریال داخلی په ژبی

لری . ډولونه

مور _ ) 1 د لکه کی مینځ خپل په بله تر یو تغیر واولونو غو ( ) Merمیر ( ) Morد په ( Gwaغو ( ) Goاوباندی ) _ _ ( . بل پر یو ، تغیر ا ی و د کی کلیمو

سرش _ ) 2 د لکه باندی بل پر تغیریو کانسوننتونو شرش ( ) Sarasد یی ځینی چی ( Sarasچی کوی تلفظبدلیږی ) ( ) ( . ش په س دلته

7

ویده _ ) 3 په لکه باندی واولونو پر بدلون کانسننتونو یو ( Bidaبیده ( ) Widaد بدلون مورفوفونیمیکی د کیاسیمیلیشن ) قسم د ( assimilationمشهور امله له تأثیر د آواز گاونډی د آواز کوم چی دادی هغه او نومیږی

او . ، کوی تأثیر باندی آواز وروستنی پر آواز مخنی کی اسیمیلیشن په مومی بدلون سره آواز گاونډی نوموړیپراگریسو _ ) مومی بدلون آواز کی ( ) Progressiveوروستنی ترکی په لکه ، وایی والړ – (Gitdi>Gittiورته دی

( ریگریسیو ورکړی تغیر ته آواز مخنی د او وکړی تأثیر باندی آواز مخنی د پر آواز وروستنی چیری کهRegressive . ) ( ) ( ) کوی تأثیر باندی آواز مخنی د پر آواز وروستنی چی کی زما او ستا په لکه وایی ورته

دیسمیلیشن ) قسم بل یو بدلون مورفوفونیمیکی آواز ( ) ( Dissimilationد یو کی کلمه یوه په کله کله نومیږیآواز . بل یو په کی ځای یوه په څخه ځایونو دوو نوموړو له آوازونه نوموړی چیری که کیږی واقع مکرر ځایه دوه

په . . ) ( ) بدلون ن د کی کلمه په لمونځ او نمونځ د لکه وایی دیسمیلیشن ته عملیی دغی او ومومی بدلون سره ( ) قلب قسم بل یو بدلون مورفوفونیمیکی د سره فونیمونو( Metathesisل د چی دادی هغه او نومیږی

. او دیش په دیرش خلک ځینی کی پښتو په لکه کیږی بلل بدلون مورفوفونیمیکی هم حذفیدل یا زیاتوالیکوی . تلفظ سره المونځ په لمونځ یا څلویښ په څلویښت

کوی . گړند پروسه راتگ منځته د لهجو د څخه ژبی د او لری لهجی مختلفی ژبه یوه سببه له توپیرونو همدغو ۍد

گړدود ) ( لهجه معیاری

کی ) انگریزی په ته لهجی له ( . Standard dialectمعیاری گړدود یو منځه له گړدود ټولو د ژبی یوی د که واییاو وټاکل ، استعمال لپاره لیکنی ورځن او ویلو د پلوه له لوړوالی د دریځ سیاسی او کلتوری ، ټبریز ، ۍټولنیز

سیادت _ . کلتوری او سیاسی ، اقتصادی د � اکثرا گړدودونه معیاری کیږی گڼل گړدود کره او معیاری شی ومنل . منځته الندی شرایطو بیلو بیلو تر کی ژبو بیالبیلو په لهجی معیاری چی ده درسته راځی منځته کی نتیجه په

او . ایتالیا په وروسته څه ، کیده ویل کی ښار په روم د فقط لومړی چی لهجی التینی د توگه په بیلگی د راځی ، اقتصادی ښار د روم د هم علت لوی مقبولیت او تعمیم د دی د شوه عامه کی نړ غربی ټوله په پسی ۍبیا

وو . سیادت کلتوری او سیاسی . او سیاسی ، اقتصادی فرانسی د پاریس چی ځکه دا وتله را پاریس له بڼه همدی په هم فرانسوی معیاری

موقعیت . جغرافیوی د لندن د اغیزه لهجو بیلو بیلو د چی دی له سره انگریزی معیار ډول دغه وو مرکز کلتورید . هم لندن شوه خپره خوا او شا پسی بیا او پښه کی ښار په دلندن خپله په وه زیاته ورباندی ډیره امله له

وو . برخه په ور سیادت اقتصادی او کلتوری ، سیاسی وه مرکز هیوادحده یوه تر وحدت امالیی ښایی دلته ده څنگه خبره دلته چی گورو وبه او ، ته پښتو نن راشو به س او دی ۍدا

. خاوندان قدرت رسمی د اندازه یو خاوندانو دقلم ځینی کی کابل په ی د لږ وحدت لهجوی مگر وی موجودسړی . اساس دی په نو لری بڼه شوی لیکل یوازی بلکه لری نه موجودیت شفاهی چی ، یادوی لهجه معیاریټولنیز خپل د چی ، نلری درک لهجه معیاری شفاهی عامه کومه کی پښتو په ال هم پوری اوسه تر چی شی ویلی

وی . شوی عامه کی خلکو په نظره له مقبولیت

هغه د او وی شوی گڼل معیاری کی ښار یوه په لږه تر لږ چی وی موجودی به لهجی داسی ځینی چی ده درستهپښتو . په چی دا ده، کی ښار دغه پخپله لهجه ښار د کندهار د � مثال وی منلی به خاوندانو لهجو بیلو بیلو د ښار

عام کوم داسی هم یو هیڅ څخه لهجو پښتو د چی دی دا دلیل دی د ؟ نشته ولی لهجه معیاری شفاهی کومه کیدی بیا او وی رسیدلی را عصره تر زمونږ ډول شعوری په دی هغه چی ، کړی پیدا دی نه مقبولیت ټولنیز متداوم

مرکز . پښتنی کوم داسی مرغه بده له وی گرځیدلی سبب تعمیم او راتلو د ته مینځ د پښتو معیاری معاصری دپه ور سیادت کلتوری ، اقتصادی ، سیاسی یی لپاره مودی اوږدی ښایسته د کی پښتونخوا ټوله په چی نشته

، سیاسی ډول عملی په او دی کابل معاصرمرکز کلتوری ، اقتصادی ، سیاسی ستر افغانستان د وی شوی برخه . ډول متوازن غیر په لری اکثریت چی پښتانه کی خاوره په افغانستان د دی برخه په دری د سیادت کلتوری

دی . خنډ ستر یو لپاره لهجی معیاری او کره یوی د هم دا چی دی شوی میشته . ، نه شکل منکشف لهجی خاصی کومی د کابل د هم هغه بولی پښتو معیاری کسان ځینی نن یی چی څه هغه

چی . څرنگه دی نیولی ځای کی اخبارونو او کتابونو په اندازی یوی تر واسطه په حکمونو او فیصلو ځینو د فقطنور چی ځکه دا کیږی بډای او بشپړ زیات کی بشپړوالی او پراخوالی گړدود معیاری سره تیریدو په زمان د

یوالی ژبنی بیرته او ځایوی کی ځان پخپل ټولو هغه کی پای په او راولی الندی اغیزی تر ورو ورو گړدودونه " . را خواته یوالی د توپیرونه گړدودی سبا نن وایی مارتین اندری ژبپوهان نومیالی فرانسی د راوړی مینځته

8

گرحی " سبب دی د پرمختگ تخنیکی او علمی اوسنی هم ریښتیا دی ډیر کیدون د اتحا یی انشعابه تر ، درومیراځی . مینځته نیږدیوالی کی ژبو نړ بشری ټولی د بلکی منځ تر غړو د ټولنی ژبنی یواځین یوی د یواځی نه ۍچی ۍ

پښتو ناکره او کره

شمیره

پښتو کره پښتو نا شمیرکرهه

پښتو کره پښتو نا کره

لرونکی 1 لرونکی 19ځمکوالځمکه اړخیز اړخ ، اړخن

لرونکی 2 لرونکی 20پانگوالپانگه پال میلمه میلمه

لرونکی 21سروالسردار3 څنډیزحاشیه

لرونکی 22پاسوالساتونکی4 ټوپکوالټوپک

دار 5 کوونکی 23څوکیوالپیره ویرجن ماتم ، ویرمن

لرونکی 6 وال مشال لرونکی 24ډیوه شتمنپیسه

لرونکی 7 لرونکی 25بڼوالبڼ نمجننم

وال 8 وال وطن لرونکی 26هیواد ،وړن ۍوړ وړین

وال عالقدار9 لرونکی 27سیمه ببرویښته

لرونکی 10 لرونکی 28اوبلناوبه روژتیروژه

گاللیگلدار29انځوریزتصویری11

لرونکی 12 واال 30برخمنبرخه مخکښبیرغ

لرونکی 13 واکوال صالحیت ، دوست دیندار31واکمن دین

دار 14 دار 32څاتگوالرشته گر امانت امانت

دار 33پلویطرفدار15 پاینده دوام ، پایښتی

لرونکی 16 نشتمن نادار34باریبار ، نیستمن

څښتن 17 جهان ژوبلټپی35نړیواکد

پښتو کره نا او کرهشمیر

هپښتو کره پښتو نا شمیرکره

هپښتو کره پښتو نا کره

لرونکی 37 نومړ نوم ، هټیوالدوکاندار59نومور

9

لرونکی 38 وال ناروغ لرونکی 60ناروغ پوښ پرده پرده

لرونکی 39 واال اجاره دار 61اجاره هواگیر هوا ، هوا تاند

گر ریبونکی62گواښاختار40 لو

گر نڅیدونکی63پرتمینشاندار41 نڅا او لوبغاړی

لرونکی 42 ماتی لحاظ کوونکی 64مخ ، ښکاره ښکارندویڅرگندوی

چی 65ساتندویساتونکی43 نندارچیتماشا

ډاگیز معلومدار44 ، سرکښ یاغی66څرگند ، غاړی سر

لرونکی 45 جن زهر چی 67زهر خبریالرپوټ

ډمگی سینگارونکی68کارمندمامور46 ، ښکلونکی

لرونکی 47 درملگرمعالج69خوالگرراز

کوونکی 70مخوررویدار48 ژړاندفریاد

لرونکی 49 لوټمارلټوونکی71لکیورۍلک

لرونکی 50 کښ سا مار 72سا جنگیالیجگړه

پسی دوامدار51 پالوال پالونکی73پرله ، پالندوی

ساتونکی 52 پامی ځان نمانځونکیعبادت74ځان

واال 53 کونکی 75کرښنخط غلگر یرغل یر

لیوال طرفدار54 ، وال کوونکی 76مینه پیلگرپیل

وار 55 بډای شتمن77ژمنزیمه موړُ ،

هوښیار بیدار56 ، گر 78ویښ څرگندجلوه

لرونکی 57 ټگمارچلباز79اغزناغزی

لرونکی 58 گر تجار80پالونکیمعامله سودا

پښتو ناکره او کره

شمیره

پښتو پښتو ناکره شمیرکرهه

پښتو پښتو ناکره کره

10

وان 111ټټار سپینونکی 81 ورساتی دروازه

کښ غریبکار 82 ولسپالنه نشنلیزم 112خواری ، ولسواله

کاری 83 کاری خراب ولسپالنشنلست113وران

کار 84 چاری کالن ولسواکی دیموکراسی 114ستر

جنرال 115خټگر گلکار 85 جنرال فول ستر

ورکونکی 116همکار مرستیال 86 ښود عبرت لوست

پاتی باقی 87 هیښنده حیرانونکی 117تل

خوشحالونکی 118بریالی کامیاب 88 کښونکی روح را زړه

لټونکی 89 غوښتونکی حقیقت پلټونکی مفتش 119نوی ، څارونکی

کړیار محصل 90 لوستونکی 120زده بول قرآن قرآن

غوښتونکی 100 پال شهرت الره سړک 121نوم سپره

ډک 101 شرمه الروی پیرو122شرمیدلی له

لروین دوربین 123زړور دالور102

وین زربین 124زورورقوی103 کلک

خ رسوب 125بډای غنی 104 ی ب

لرونکی 105 اوسیدونکی 126موخن هدف کلی کلیوال د

ډک 106 نه خاورو سپیره له ، کوچی سحرایی127لوغړن ، میشتی بیدیا

ډک 107 نه لوگی لوگن له ، ناستی جانشین 128دودجن ځای

پال تجزیه 108 دوړن دروغجن 129بیلتون

خوژنۍقندانی 130څارونکی ناظر 109

اتل قهرمان 131بڼوال باغوان 110

پښتو کره نا او کرهشمیره

پښتو کره پښتو نا پښتو شمیرهکره پښتو ناکره کره

الری ملگری 153رغاونه جوړونه 132 هم

11

مل همسفر 154لنگوال والدت 133 الر

ټولگیوال همصنفی 155چایجوشچایبر134

ښود رهبر 135 الر ، گاونډی همسایه 156سرالری

مهالی معاصر 157استازی پیغمبر136 هم

رنگ 137 په بار گړندی د ، رنگ 158توند شان هم یو

نما 138 ښود جهان ملگری همدم 159ۍنړ

اطاقی 160خواشونی غمگین139 خونی هم هم

سنگر 161زیانمنی جساس 140 سنگرمل هم

کوونکی 162منځنی وسطی141 ویناوال خبری

ډک 142 درده ناک له غورځول پریښوول 163درد پامه له

کوونکی 164پرانیسته افتتاح 143 مند کار کار

لیکونکی 165مرستیالدستیار144 لیکوال تاریخ پیښ

هوښیار عاقل 166چارواک دولتی 145 ، ویښ

میړه ځوانمرد 146 ، ځوان خاوند 167ښه عشق لیوال د

سړی 147 غوندی زمری زمری د ، پتمند عزتمند 168زمریالی

شان 148 په لیونی ډوله د غیرته 169لیون غیرتی با

سور 149 بخوند تک پرتمین شاندار170سور ، ستر

غوندی 150 شپی حیا 171تورتم د ناک با حیا

غوښتونکی 151 مند خواهش اخلاق 172هیله خویه خوش نیک

شکله 152 ډوله هم لرونکی 173هم ارزښتمن ارزښت

پښتو کره نا او کره

شمیره

پښتو پښتو ناکره شمیرکرهه

پښتو پښتو ناکره کره

موټی 174 الس یو ځای 195یو وژلو وژنتون د

لرونکی 175 مړستون مقبره 196زغمناک هوسیله

12

میدان 197بنسټیزاساسی 176 جنگ جنگغالی د

لرونکی 177 من اراده ځای 198هوډ خوښ ځای ۍد بنډار

لرونکی 178 ځای البراتوار 199نوښگرابتکار آزمایښت

برد 179 وړنه پیش مخ ځای لیلیه 200پر شپی

ډگر میدان 201چلنبرخورد 180

وړاندی حضور 202وړاندیزتجویز181 پر

ډک 182 ویاړه وخت 203ویاړن له ماښام لرمل د

ډک 183 څخه اوبو خیشت له سباوون سهار204لوند

هڅاند فعال 184 ، امیل هار205زیارکښ

هڅه اقدام 206زړور شجاع 185

ځای خلوتگاه 186 فرهنگ 207گوښه ، هڅوبکلتور

زخیره 208لوبغالی سټوډیم 187 لغاتو پانگه د وی

ځای روزنتون188 ویره یره 209پالن

ځای 189 نطاق ویاند 210درملتون درمل ، ویاندوی

ځای فروشگاه 190 وړکتون کودکستان 211پلورن

کلپ 191 غالی نایټ وزلوبه بزکشی 212شپه

ځای 192 ترمیم ځای د وړاندیزپیشنهاد 213سمون

ځای 193 ځای درید یرغل حمله 214تم

ځای 194 شکنجی ځای د نومځریضمیر 215زور

پښتو کره نا او کره

شمیره

پښتو پښتو کره شمیرناکرهه

پښتو پښتو کره ناکره

کۍ ژبۍ237افالطون اپالتون 216 ژبه

زرنده ژرنده 238هډه اډه 217 ، جرنده ، ځرنده

زړا ژړا 239اهمیت ارزښت 218 ، جړا

13

کول ارزول 219 ځناورباغ ژوبڼ240ارزیابی ، بڼ ژویو د

پوهنه 241ازمیښتول ازمایل 220 بیالوژيژوند

کچه 242هستوگن استوگن 221 سطحه ژوند ژوند د

زیړ ژیړ243جرمنیآلمان 222 ، ژړ

پوهنه 244وربل اوربل 223 پوهنه سا اروا

تیری ساتیری245چلنسلوک 224 ساعت

صبا سبا 246چاپوونگیچاپگر 225

کن 226 ایستونکی څا سفارشنامه سپارښتلیک 247څا

لیکچه خاته 227 ، قمري سپوږمیز248کتابچه هجري ، هجري

السی 228 جوړول خپل الس خپل سپیتوبسپیتانه 249په

افسانه داستان 229 ، ځ250کیسه ن و ت څوکه س غره د

، درملنه 230 عالجونه ، درملونهتداوی

وزیر 251 وزیر سر لومړی

کال 252وظیفه دنده231 سکالسږ

څرخه 232 بایسکل دو ، پال سمونپال 253سایکل اصالح

سوکړک سوړسک 254روښانفکری روښاندی 233

جوړه 234 سلم روغه او منظر شالید 255سوله پس ، ځمکه شا

منحل ړنگ 235 ، شهزاده شاهزی256وران

زمن زامن 236 ، زویان ، کارشناس کارپوه 257ځامن

شتمن دپښتولهجوي

ژبه . یی چی دی شوی سبب دی د ژوند کوچیانی او ، ټبرنی ، غږنی پښتو د لری لهجی ډیری او مختلفی پښتوداسی یوه په هم دا ، شی وویشل گړدودونو شمیره بی په توگه دی په او ؛ کوی پیدا توپیرونه لهجوی راز راز

په دریځ الریز څلور تاریخي او غرنی جغرافیایي ځانگړي یو د چی ده نه خبره تعجب او حیرانتیا د کی هیوادد ) کابو او کورنیو ژبنیو گونو څلور د سره دی ( . 42درلودلو ټاټوبی ژبو

خوا بل او رنگارنگی له پښتو لیکنی د ، خوا یو کی مرکز په هیواد د دلته ښایي رنگارنگی گړدودی دا کی پښتو پهگړدودی . بشپړه یوه مگر شی څرگند څه نا څه مخی له مخامخیدنی د سره پښتو له ټبرونو او سیمو بیلو بیلو د

د لږ یی یا وغږیږو ورسره او وگرځو ټبرونو او سیمو پښتنو ټولو پر پخپله چی شی جوته هله راته به رنگارنگیټولیزو د هم که وکړو خبری بشپړی الری له تلویزیون د او رادیو یا موبایل ، تیلیفون لکه وسیلی تخنیکی کومی

دي والړ بنسټونو ټبري او جغرافیایي هماغه په اوسه تر او راغلی ندی مینځته گړدودونه پښتو د پلوه له پاړاکو

14

تر . ډول په ساري د کیږي لیدل ډیره هم رنگارنگي گړدودي هلته ، وي پیاوړي عوامل پورتني چی چیری هر نولومړي په ځکه ، مخامخیږو ډیر سره رنگارنگ گړدودي له کی سیمو غرنیو او لوړو په نه میدانونو او سیمو ۍاوارو

سیمو . غرنیو په مگر وي رسیدلی ته یوالي گړدودي او وي شوی ټینگی سره اړیکی ټبرونو راز راز د کی دورد . . ان ، خو بولی سیاسی وي ډیره رنگارنگي گړدودي دلته چی لري امکان دی لږ چانس یوالي گړدودي د کی

نور . " " " " " " داسی او فارسي ایران د دري افغانستان د تاجکي تاجکستان د لکه شي کیدای سبب ویش ژبني ...

پکی مواصالت او خپرونی لوست او لیک چی سره کیدو مدني له پښتنو د چی شو اټکلوالی دا مخی له همدی دد وینا بله په یا یوالي د گړدودونه ببالبیل ورو ورو سره دی له او کمزوریږي عوامل ویش د دغه ، شي الړ مخ پر

درومي . خواته ۍنیستټول . دي کار په کبله دی له دي نه اغیزی بی هم دودیدل او بشپړیدل بڼی پښتو معیاری گډی یوی د دلته راز دغه

. نه دابه شي ریکارد او ثبت بنسټونو گرافیکي دیالکتو نوو په ډول بشپړ په مخکی له مخکی گړدودونه پښتوبنسټ یو لپاره پښتو معیاري گډی یوی د پخپله بلکی وي پوری زړه دپه لپاره ژبپوهانو د ډول تیوریک په یواځی

) ځای . ) پر گړدود پښتو یواځیني یوی د زمونږ داچی بیا تیره په کوي کره او بشپړوي ، شتمنوي هغه ؛ جوړويوي ) ( . پښتو شوی جوړه یوه څخه گړدودونو له بی چی غواړو کول مینځته را پښتو معیاري ۍیواځین

ایډیاله " زمونږ چی لري اړه دی په مخامخیږي سره نیست له گړدودونه دغه وروسته یا ژر پلوه دی له چی ۍداڅومره " . شي پریښول ته سیر تدریجي سري خپل او شي مینځته ډول السي او تړوني واریز یوه په پښتو ۍلیکن

. سره ژبی پښتو سیمو بیالبیلو د زمونږ که دي ډیری ستونزی یی هومره دي پراخ ډیر گړدودونه پښتو چیتوگه په مثال د شته هم توپیرونه کی ویناوو په چی گورو هم دی له سره خو پوهیږي خبرو په بل یو د وگړیږي

. " " " " په کیږي ویله ږ کی کندهاري په فونیم همدغه او کوي تلفظ گ فونیم ټاکلی یو ننگرهاري او لوگري . " " " " " بولي " مړ کی پکتیا په او ډوډ گی لوگر په چی وایي ټکله ته شي هغه کی ۍوردگو ۍ

ویش گړدودي پښتو د

ټاکلی . خوا یوی له وینا بله په لري اړوندي سره ویش ټبري او ایز سیمه له کچی ډیری تر ویش گړدود پښتو دد زمان هم یا او ، گړدودونه ټاکلي خپل ټبرونه ټاکلي هماغه خوا بله ورسره او لري گړدودونه ټاکلي خپل سیمی . او ټبرنی کوي ښکارندویي او استازي گړدود ټبرني ، ایز سیمه ځانگړي خپل د ټبر ټاکلي سیمی ټاکلی یویاو بدلوي ټاټوبي خپل ډیر او لږ ټبرونه داچی مگر ، ټاکي بریدونه گړدودونو پښتو د سره گډه په ویش ایز سیمه

سره کی ویش گړدودي په څیزونه دواړه دغه توگه دی په او لري نه ټاټوبي ټاکلي توگه په کوچیانو د سره گرد یالومړني . هماغه په پښتو د شي کیدای اټکل دا کوره هر اخلي نه برخه برابر یو وینا بله په یا ، خوري نه سمونه

" ... " سره شمیر ټبریز له شمیر گړدودي کی کرالني ف متوزي ، بټني ، غرغښتي ، سړبني د ویش ټبرنيگړدودي . چی شته کیدون زیات مگر شي نه سبب انشعاب او ویش د ټبر د بدلیدل ټاټوبي د ښایي درلود سمون

کړي . مینځته را بدلون یی کی ویشځ ی ر د ی ن خ م ه و ل پ ي ی ا ی ف ا ر غ ج و ا خ ی ر ا ت د ه ن و د و د گړ م کو ی چ ه کړ ه ت و ج ا ر ه ن ه و پ ږ غ خي ی ر ا ت ا ی ب و ا ه ن ه و پ ب ژ ي خ ی ر ا ت

مورکنسترني . ) استاد د مو بله وروستنی کوم او منځنی کوم او او ( 1975لري پښتو د مخی له لیکنی د کال ) میشتځایه ) همدغه له چی شو کړای سهي غر کسي میشتځای ور باور د لومړی کی مهال یو په او الر لږ پښتنو

" ټول " " " چی بنسټ پر ږ او ښ گونو دوه د مخه د څه هر د هم هغه ، ونیسو الندی څیړنی تر خپریدنه دهغو بیاډول : دی په ، ویشي ډلو څلورو پر سره ویونکو خپلو له گړدودونه پښتو

گړدودونه لویدیځ گړدودونه سویل ختیځ گړدودونه سویل گړدودونه منځني ختیځ شمال ښ s

)xښ xښ sښ خ (

"gږ gږ zږ zږ گ "

شمال تر او کړی پیل را لویدیځه سویل د بدلون دغه پښتو اوسن راهیسی پیړ میالدي آتمی پلوه له مانا ۍد ۍ . ستر څلور څه نا څه او سیمی گونی څلور سره ویش گړدودي گوني څلور دغه له دی رسولی را یی ختیځه

دادي : هغه او لري تړاو ډلی ، ټبرونه

1 ... _ ، غلجي د کی ، سیسنتم ، هلمند ، کندهار کی لیکه لومړن په گړدودونه کندهاري یا لویدیځ ډله ۍلومړ ۍلري ... . اړه پښتو سړبني په زیاتره کیوتر لر غرغښتي

15

وینا _ . 2 بله په یا ولري ټیک کی دریځ جغرافیایي مخامخ په ډلی لومړ د گړدودونه ختیځ سویل یا ډله ۍدهمهپښتني . تاریخي دغی د زیاتره ډله لومړړ چی کی حال داسی په راځي ته ختیځ او سویل غره کسي د زیاتره

غرغښتي . زیاتره څنگه تر سړبني لرکیو د پلوه ټبرني د کی ډله دوهمه دغه په راځي ته لویدیځ او شمال ټاټوبيبټني . راز دغه ؛ خټک او بنوڅي ، کنداپوري ، مسید ، وزیر ، شیراني ، کاسي ، کاکړ لکه راځي ټبرونه کرالیاني او

کی سیمو ورڅیرمه او وزیرستان په راهیسی پخوا د او لري نه دریځ ځانتنی کوم څخه ټبرو بنسټیزو پنځو له چیاوسي .

کیږي . شمیرل کی ډله گړدودي دوهمه همدغه په هماو کوي مینځته را استثنا یو وردگ ان او ځاځي ، منگل ، تڼي ، ځدران لکه ټبرونه کړالني لړ یو خوا بلی له

غلجي " " " " گاونډیو د پلوه له ږ او ښ د هم زیاتره یی وروسته را میشتیدنی لیږدیدنی را تر ته اوسنیوسیموگړدود . کړاني خپل د او دی موندلی ټکاو یی کی ویش گړدودي دریم په وینا بله په یا کړي خپل را گړدود ټبرونو

دي . ساتلی څه نا څه یی نښانی نښی

تر _ ) ( _ . " " 3 رود سره آباد جالل تر څخه جلدک بولي ټبرني پخوانیو له غلجیو دورانیو د گړدودونه منځنيد . لکه ټبرونه ډله دوهمه متوزیو د گوره هر رانغاړي ټبرونه غلجي ټول ډول مخیز یو په نیږدی پوری دوسرکي

استازي ډلی گړدودي دوهی د توگه استثنایي په متیزي ، زرملي ، خیل علي ، شرنی د ، خروټي قرباغ د غزني _ ښ . ) د ټبرونو شاوخوا نورو پښتونخوا سویلي او شیراني ، کاکړو د ټبرونو دغو داچی بیا پوری زړه په (sکوي

ږ ) _ د گه ن څ ر دي ( " " . zت کړي خپل را هم ز بدلون دویمی

له _ _ 4 رود سره ورسره او حصارک غلجي له پلوه جغرافیایي له ډله گړدودي ننگرهاري یا ختیځی شمال دهزاره چج ، سوات پیښور شاوخوا ، سیمه مهمندو د ، باجوړ ډیر او لږ ، کنړ ، ننگرهار ټول پرته ټبرونو غجي

، ترکاني ، ساپي ، مهمند ، شینواري پکی ډول ټولیز په چی رانغاړي سیمی ټولی پوری اټک ، هریپور ، ضلعراځي . ټبرونه واړه او لوی نور او کدانه ، داودزي ، خلیل ، دلزاک ، یوسفزي

. " " " " " " " ستیرني " مورگني استاد د شارلکیفر دوکتور دي اوښتي گ خ ږ ښ غږونه تاریخي دواړه کی ډله دغه پهتر ویش پورتني د مخی له گړدودونو شوو ټول را اړوند د اطلس ژبپوهنی د افغانستان د الندی ښونی الر تر

" بنسټ " پر غږونو گونو څلور د ش د یواځی څرنگواليدی کړی وړاندی جدول الندی دا

.

" کی ویش دغه " Aپه " یی وړاندی په چی ، کوي ښکارندویي پښتو پښتي یا کندهاري " Bد یا ننگرهاري دپښتو " او " " " " " "cسختي خ د پکی ښ آواز اړوند او ده ښکارندویه پښتو منځن یوی د مینځ تر دواړو دغو د ۍبیا

" " او جوړوي گډوله یو " " Dښ " " ښ د باندی ش " Sپر پښتو نرمی یا کندهاري د هم بیا سره اړونی لهچی " مخی له بدلون اولي د ځکه ، شو ویالی هم پښتو وزیري یا کړالني ورته مخی له دود د چی کوي استاذي

او " " " " " " " " " " " " " بدلوي ی مجهولی اوږدی پر و مجهول اوږد وینا بله په یا ي یا ی پر و او بدلوي و پر الفپیدا " " " " " " تقابل مخامخ سره ډلو دواړو منځن او ننگرهاري ، کندهاري له ی معروفه لنډ پر و معروف ۍلنډ

" ... " " " " " بیلتون هم څخه لهجو خروټي اړوندو نور او کاکړستاني له یی سره ږ او ښ له ان او کوي (( . څیر . په ژبو نورو د ژبه پښتو نظرلری داسی هکله په ویشنی د لهجو د ژبی پښتو د رښتین الله صدیق راځي

. بیانول لهجو وړو او لویو ټولو د چه دا لری لهجی ډیری امله له موجودیت د ویونکو د کی سیمو بیالبیلو پهیادونی د او معیاری دلته غواړو امله همدی له نو ، کاردی ډک کړاوه او ستونزو له کی وخت عین په او مشکل

وښیو : توگه لنډه په لهجی وړ

16

ویشل لهجو ختیځو او لویدیځو دوو په لهجی ژبی پښتو د خوا له پوهانو ختیځ لویدیځو د پوری تراوسه هم څه که ) ( ) ( په او نږدی ته ژ ، ش یی لهجوکی لویدیځو په چی گڼی توپیر ږ ، ښ تورو دوو د یی بنسټ او دی شوی

د ) ( لهجه دریمه یوه کی نتیجه په مطالعو او غور زیات د اوس ،خو کیږی ویل او تلفظ گ ، خ لهجوکی ختیځوده . شوی شامله کی کتار په لهجو اساسي د نوم په لهجی مرکزی

کیږي . ویشل ډلو فرعی او اصلی سترو دوو په لهجی پښتو

بیانیږي _ : . : توگه الندی په چی دي ډوله دری په لهجی اصلي او لهجی اصلیي الف

1: _ لهجه سهیلی لویدیځه او لویدیځو په افغانستان تاریخي د او یادیږي هم نوم په لهجی کندهار د ۍچیآوازونه) ( . ) ( ) ( ژ ، ش د ږ ، ښ توري ځانگړي دوه پښتو د کی لهجه دغه په کیږي ویل کی سیمو جنوبیبدلیږي ) ( ) ( س په آواز ش د یی کی فعلونو کمکی په چی دی دا یی توب ځانله مهم بل او کیږي تلفظ نږدی

کیږي ) ( ) ( . ویل نسته ، سته ، دی سوی ، وسو په کلمی نشته ، شته ، دی شوی وشو یعنی

2 : : _ ، وردگ ، غزني لکه سیمو مرکزي په افغانستان د او یادیږي هم نوم په لهجی منځن د چی لهجه ۍمرکزيآواز . ) ( اصلي خپل په ږ ، ښ توري ځانگړي پښتو د کی لهجه دغه په کیږي ویل کی نورو او پکتیکا ، پکتیا ، لوگر

نښلي سره تالو پورتني له برخه منځن ژبی د یی کی وخت په تلفظ د او کیږي ۍتلفظ

لهجه _ :3 ختیځهویل کی سیمو په یوسفزو او ، اشنغر ، باجوړ ، مومندو ، ننگرهار د او یادیږي هم نوم په لهجی ننگرهار د ۍچی

کیږي . ) ( ) ( . ویل څیر په گ ، خ د ږ ، ښ کی لهجه دی په کیږي

لهجی _ : فرعي ببیانیږي توگه الندی په یی مهم ځینی چی لري ډولونه زیات پښتوکی په لهجی فرعي

کی _ : ) ( 1 مواردو نورو په خو ده تابع تلفظ د لهجی لویدیځی د کی تلفظ په ږ ، ښ د لهجه وزیر لهجه ۍوزیر ۍلري . نږدیوالی او اړیکی سره لهجی مرکزي له

) ( ) کابل ) ( ) ، پالر ، کال او بدلیږي و په وي راغلی کی پای او منځ په کلمی د چی الف هغه کی لهجه وزیر ۍپه ( ) ( ) ( ) ( ) ( ، لیند ، میر په توت ، لوند ، مور او بدلوي ی په واو منځنی همدارنگه او وایي کوبل ، پلور ، کول ته

کوي ( تلفظ تیت

او _ : ) ( 2 لغاتو په خو لري سمون سره لهجی لویدیځی له کی تلفظ په ږ ، ښ د لهجه خټکو د لهجه خټکو دلري . اړیکی سره لهجی ختیځی له کی اصطالحاتو

3 : _ ، لري نږدیوالی سره لهجی مرکزي له کی ځینو په او لهجی لویدیځی د کی مواردو ځینو په لهجه کاکړيتلفظ ) ( ) ( ) ( ) ( بڼه په زمی ، زوند ، زبه د ژمی ، ژبه ، ژوند او کوي تلفظ ز څیر په لهجی مرکزي د ژ � مثال

کوي

4 ( ) ( ) ( ) ( : _ ، مشر ، ژوند لکه کوي تلفظ ش کلموکی ځینو په او ز په ژ کی لهجه دی په لهجه احمدزو دکوي ( ) ( تلفظ میاست ، مسر ، زوند په میاشت

کیږي _ : 5 شمیرل کی لړ په لهجی مرکزي اصلي د چی ده لهجه فرعي مهمه یوه لهجه وردگو د

او _ : . : 6 ځدران � مثال لري هم نښانی خاصی ځینی خو ده شامله کی کتار په لهجی مرکزي د لهجه پکتیا دکوي ) ( ) ( . تلفظ څي ، راڅه ځای په ځي ، راځه خلک ځاځي

7 : _ او اړیکی سره لهجی ختیځی له کی ځینو په او لهجی مرکزي له کی ځایونو ځینی په لهجه اپریدو دوایي ) ( ) ( . ) ( ) ( خورو ، روشه ځای پر خوري ، راشه د او بدلیږي و په ی ، ا کی لهجه دی په لري نږدیوالی

.

لري _ : .8 مقام لومړی کی لهجه ختیځه اصلي په چی ده لهجه فرعي مهمه یوه لهجه یوسفزو د

17

او _ : ) ( ) ( 9 مومي بدلون څ ، گ په ت ، غ کی لهجه دی په کیږي شمیرل کی لړ په لهجو ځینو د لهجه باجوړ دکوي) ( ) ( . تلفظ څیښته ، گوښه په تیښته ، غوښه

کیږي _ : .10 ویل سره غږ ځیږ او دروند په چی ده لهجه ختیځه مهمه یوه لهجه مومندو د

غیړي _ : . ) ( ) (11 ته غوړي او کوي پیدا اړیکی سره لهجی مرکزي له کی څیزونو زیاترو په لهجه خوگیاڼیو دوایي ) ( ) ( . خیله ته خول ۍاو

12: ) ( ) ( : _ � مثال ، بدلوي فتحه زور په کسره زیر کی کلمو ځینو په چی ده لهجه فرعي یوه لهجه شینوارو د . ) وایي) ( ) ورمږ ته ورمیږ

یی نتایج او علتونه ، گډودي لهجو د

کلمی ی یو دغی ذ ده کړي تیره دوره سخته او اوږده انکشاف خپل د لهجو اوسنیو دغو د قومونو پښتو دپه) ( . کندهار د دی شوی ورکړی نوم رنگونو مختلفو د کی لهجو په قومونو مختلفو د پښتو د لپاره قزح قوس

پکتیا ) ( . ) ( ) ( د بولي زرغونه شنه یی خروټي وایي شنه سره یی قوم کاکړ کیږي ویل زرغونه سره کی لهجید . ) ( . غوندی فارسي د ایساکزي بولي لیکه سره شنه یی وزیر یادیږي نامه همدغه په هم کی لهجو زیاترو په

راز ) ( . دا بولي ټال بوډ د یی زیاتره اوسیږي کی ختیځ په افغانستان د چی پښتانه وایي ورته رستم ۍکماندي . نه لږ کی لهجو په پښتو د اختالف گرامري او فونوټیکي لغوي

محاوره او لهجه مخصوصه کی مینځ خپل په دوی دي میشت کی خاوره په اراکوزیا پخواني د چی پښتانه هغهلیدل کی نومونو په خپلوانو د حتا چی زیات هم کی لهجو متجانسو په اختالف لغوي او فونوټیکي استعمالوي

اڅکزیو . " " د مگر ، استعمالوي قومونه نور او الیزي لهجه کندهاري دا و مجهول په زوی توگه په بیلگی د کیږيدی " " د کیږي ویل ډول په ځوی د کی وینا په زیو ایساک د او ده ژوند سره و معروف په دا کی محاوره ۍپه

د قومونو پښتنو لویدیځو د حیث په لهجی محلي یوی د لهجه کندهاري چی رسیږو ته نتیجی یوی دغی کبلهد چی نه کیدو مخلوط

په شي یو سره کی لهجه لودیحه په یا کندهاري په ممکن کی خصوصیاتو ټولنیزو ځینو په محاوری او لهجی دویوکړ انکشاف حیث په مرکز کلتوري او سیاسي تجارتي مهم یو د پیښور لپاره پښتنو ختیځو د کی پیړ ۍاوولسمه

لیکوالو مختلفو د کی ژبه ادبي په پیښور د مگر ، لري رواج لهجه مهمندو د توگه اساسي په کی ښار دغه پهلري . دوام پوری ورځی نن تر ډول قوي په ال او ښکاري ورایه له خصوصیات لهجوي

. مرکز مهم یو د افغانستان معاصر د ښار دغه اوس دی ټاټوبی قومونو او دشکلونو ادبي ختیځی د آباد جالللهجه . معیاري یوه نه لهجو مختلفو خپلو د دوی اوسي قومونه نور او ساپي ، شینواري ، مومند دلته لري حیثیت

ووایو . ورته لهجی ښاري آباد جالل د شي کیدای چی ده کړی جوړهوختونو . وروستیو دی تر ده شوی جوړه لهجه ننگرهاري یوه نه کیدو ځای یو د لهجو وړو ټولو د کی ځای دغه په

کاوه . ژوند کی حال په گیري گوشه او تجرید د والیت پکتیا د پوریدوی نور داسی او ځدران ، ځاځي لکه دي شوي میشت هلته او دي تللي ته مرکز نه ځای دی د چی قومونه هغهیافته . تعلیم او منورینو د پکتیاوال زیاتره کی وختونو وروستیو دی په ده کړی جوړه لهجه محلي یوه کی مرکز

ژوندیو . د پښتو د ژبه ادبي چی څرنگه واچاوه تأثیر کی جوړولو په ژبی ادبي د چی راغلل مینځته حیث په ډلی . د لومړی ټولو تر بندي طبقه خصوصیاتو د لهجو د اساس په عنعناتو علمي د ده راغلی مینځته نه لهجو

پوری اړخونو لغوي او گرامري ، فونیتیکي د تصویر مکمل لهجو د مگر ، نیسي صورت مخی له عالیمو فونیتیکيشي . : وویشل باندی گروپونو دری په دی لهجی پښتو چی رسیږو ته نتیچی دی دلته لري اړه

دی : ډول الندی په اصل شوی منل بندي طبقه د لهجی پکتیا د او ننگرهاري ، کندهاري

لهجه ننگرهاري لهجه کندهاري

خ _ _ گ ش ږ

گیره ږیره

تیگه تیږی

18

پخه پښه

ماخام ماښام

کیږي . لیدل کی تابلو په بیلوالي لهجی د پکتیا د څخه لهجو د ننگرهار او کندهار د

لهجه پکتیا د لهجی ننگرهار او کندهار د

پلور پالر

میر مور

لیر لور

په ) ( . " " و مجهول کیږي ویل پلور کی لهجه دی په چی پالر لکه بدلیږي و مجهول په الف کی لهجه پکتیا د یعنیدغه " " . ) ( ) ( په چی لور لکه بدلیږي ی معروفه په و معروف او کیږي ویل میر چی مور لکه بدلیږي ی جهولهځکه دا ، کیږي جمع اساس په نیږدیوالي د لهجو د ننگرهار او کندهار د ژبه پښتو ادبي کیږي ویل لیر کی لهجه

بله او ده پښتو کندهاري یوه چی کیږي ویشل باندی گروپونو سترو دوو لهجی پښتو د ډول عنعنوي په چیکټ " " " " ختیځ او وایي غوندی ش تقریبا� لویدیځ چی دی کی ښ په تفاوت لهجو دوه دی د ده پختو پیښوري

په " " " " " " او وایي غوندی ژ د نیږدی کی لهجه لویدیځه چی دی کی ږ په بل او ویي شان په خ ساده د مټدی " " . شان په گ د � عینا کی ختیځه

دي : دا علتونه اساسی گډودی د لهجو د پښتو د

دي _ .1 شوي میشت ډول متوازن غیر په کی افغانستان په قومونه مختلف پښتو د

دي _ .2 برخی بی اکثریت څخه پوهی او علم د

دی _ " " .3 برخه په دري د سیادت کلتوري ، سیاسی کابل مرکز

توپیر منځ تر لهجی او ژبی د

لهجه چی شو مخکی راته ټکی دا شوه سره تر کی برخه په ژبپوهنی د چی مخی له څیړنی او مطالعی هغی دضروري کوم کی وخت په څیړنی د ؟ کیږي څیړل ډول څه لهجه ؟ دی توپیر څه لهجی او ژبی د ؟ وایي ته څه

؟ دی ډول څه ممیزات او خصوصیات لهجی د او کیږي پکار موادوخت هغه څیر په دوسیلی دمفاهمی ژبه سم سره دنظریو پیژندونکو لرغون او دژبپوهانو کړی را الس په بڼه میتودیکه او علمی لپاره کار دراتلونکی داکار توگه دی په چی څو

خلک لپاره کولو لری د اړتیاوو دنورو دژوند او راوړلو ته دالس شیانو ،خوراکی دښکارکولو چی راغله ته منځهغه الندی سیستم قبیلوی تر ژبه کړی ټینگی سره بل له یو یی اړیکی ژوند ټولنیز د او شول غونډ را سرههره داچی هغه کوی خبری کی وخت په دپوهولو سره بل یو له غړی دقبیلی واسطه په دهغی چی ده وسیله

پخوانی دهغه او زیاتیږی شمیر وگړو د قبیلی د سم سره دتکامل قبیلی د ده لرونکی لهجی ځانگړی دیوی قبیلهله مرو هرو نو ونیسی ځای کی چاپیریال ځانگړی او نوی په کورنی نوموړی چی کله کوی کډی څخه استوگنځی

کورنیو لیږدیدونکو په پوری سه او تر لهجه او ژبه خلکو ددغو سره تیریدو په دوخت او پیړیو لیږدیدونکی په زیاتوی ورباندی څه او هیروی څه څخه ژبی مروجی او عنعنوی خپلیدبیلو هم لهجه دهغه وجه په کیدو دکمزوری اغیزی دسیاسی رنیو کو او قبیلی اصلی د خو کیږی پاتی قبیلوکی اوددی وایی ژبپوهان مومی تغیر سره بدلون په دوخت او کیږی کمزوری کی منځ په دوگړیو قبیلو او کورنیو شویوټینگ واک او واگی سیاسی قبیلی د باید شی وساتل بڼه پخوان په والی اصلی او قوت لهجی داصلی چی ۍلپاره

19

هرو او لری ویونکی زره څلویښت چی دی ژبی اسکیمویی د کی نړ په مثال ښه لپاره دڅرگندیدو بڼی ددی ۍویقبیلی خپلی له که وی پیداشوی کی کورنی اسکیمویی په چی اسکیمویی یو وه زده ژبه اسکیمویی چا دهر مرو

ژبی د راولی پکی نه تغیر او ی کو خبری ژبه اسکیمویی په هم بیا وی پروت لری هم متره کیلو زره پنځه څخهکیږی . څیړل ډول الندی په وایی ته څه لهجه او ژبه چی دا شوه واچول رڼا څه ی باند مفهوم په

ټولگی او گروپ یو د چی دی سیستم شوی جوړ هغه اوریزو او غږیزو وییزو داختیاری منځ تر انسانانو د ژبهژبه شی کیدای اخیستل ورنه یا او وی شوی اخیستل کارتری لپاره پوهولو را او دپوهولو سره بل دیو لخوا

غږیز او وییز دی په چی تغیر گروپی کوم کوی افاده ډول پوره په وړه کړه پیښی شیان چاپیریال دانسانیافکارو دخپلو یی انسانان چی دی اوازونه هغه ژبه داچی یا کیږی بلل لهجه هغه کیږی لیدل کی اوشکل سیستمراباسی څخه خولی له واسطه په غړو دصوتی الندی سیستم او نظم خاص یو تر غرض په دڅرگندولو خیاالتو او

چی تغیر گرامری او فونیټیکی لغوی کوم پیداکوی رابطه سره بل له یو کی منځو خپلو په انسانان توگه دی په اواړیکو . دعلمی داخبره کی لړ په څیړنو او دپلټنی پوهانو دژبپوهنی ده لهجه هغه پیښیږی کی سیستم وییز دی په

وی زیاتی هم لهجی او وه اړتیانه راتلو ته دمنځ ژبی گډی دیوی کی ټولنو لرغونو په چی ده شوی جوته مخی لهحکومت قبیلوی له چی لپاره رسیدو او دکتنی خلکو دخپلو قبیلو واکمنو مخی له غرضونو دسیاسی ورو ورو خو

یوه راوړل منځته ژبو دنویو سره کیدو پیل په ددوری توب دمریی کوله غوره ژبه گډه یوه وو پراته لری څخهیی کولی او وی راوستی الندی کنترول تر سیمی پراخی حکومتونو وخت دهغه چی لپاره ددی کیده بلل اړتیا

کړی غونډه ډول پوره په مالیه وچلوی شان ښه په قانون خپل حکومت سره لرلو په ژبی گډی دیوی چی شویشی بچ څخه کړاوونو له کی چلند چال په سره ولس او خلکو له حاکمان شوی مقرر خوا له دحکومت چی څوکړی اختیار ډلی ملگری او پلوی دهغه او حکومت چی مه کو کیدل ترسره لهجه او ژبه هغه په کارونه دا به نودادبی سره دخلکو شو پیدا منځ تر دټولنو لیک او الړ وړاندی په مخ ورو ورو ژوند ټولنیز مخ یو دنړ چی کله ۍوه

ادبی لپاره ځل دلومړی سره څرگندیدو په ژبی شوی دلیکل چی وایی پوهان دژبی شو ته رامنځ هم مفهوم ژبیشوی جوړ لپاره کړی دزده ژبی د چی کی ښونځیو او مکتبو لرغونو هغو په معموال ژبه ادبی او راغله ته منځ ژبه

چی وو خلک هغه مصریان لرغونی او بابلیان ، ،اسوریان سومریان کی نړ په چی وایی او کیدله لوستل ۍووډیرو د ژبه ادبی او شوی لیکل کی وخت دی په پرانیستل ښوونځی لومړنی کی نړ په یی لپاره کړی دزده ۍدژبیځ . ن م ر ت ی ب ژ ی غ ه د و ا ی ب ژ ی ب د ا د ل و ډ ی د ه پ و و ی خ ر ب ی ب ا ی ه ر ب خ ی ب ه خ څ ر و ک ل خ ی س ل و و ا ه و ه د ز کو ل خ و ږ ل

دی . د ځکه نو وو لږ ډیر وگړی پوهیدونکی ژبی دادبی چی څرنگه شو پیدا پیر تو ډیر ویله به خلکو داسی چیچی وپوهیدل دی په حکومتونه وخت هغه چی کله شوی پاتی وروسته او لری کی مقابل په دژبی دولس اغیزی

یی امله دی له او واړوله ژبه لیکلی په ژبه خلکو دولس یی نو لری کړاو کی نو کارو خپلو په ه سر ولس له دویسیستم ) او ژبی داصلی چی وایی ته ژبی وییزی او شوی لیکل هغی لهجه کړل بیل سره ډول دا لهجه او ژبه

ځ ن م ر ت و ل ډ و ه و پ ا ن و ا و ه و پ ، و ن و ر ا ښ ، و م ی س ، و ل ی ب ق د ن و ت ل ی ب ا د ی و ی و ش ه ل ی ب کی و ظ ف ل ت و ا و م کل و ن ی ځ ه پ ه خ څلهجو په ژبی دپښتو مونږ چی څنگه ساتی جوړښت عمومی دژبی او کیږی ښکاره کی وخت په غږیدو او دخبرو

لرغونی رسمی او ملی دافغانستان پښتو واړوو ته ژبی خپلی مخ موضوع د چی بولو زمه ال نو کوو کار باندیپه چی ټبرونه او قومونه هغه کیږی گڼل ژبه مورن گډه دی بر که او لر که څه پښتنو دټولو ژبه دا ده ژبه ۍتاریخی

کی هیواد تاریخی دیبڼه دا چی پوهیږی خبرو په بل م توپیرونوسره ژبنیو ځینو د نو وگرځی سیمو په افغانستان د ژبپوهان چیری کهدی د پوهیږی لوست او لیک په او لری استوگنه ددی کوی الس په را بنسټ پښتو مشترکی او دگډی ته مونږبلد او اشنا ډیر سره اړخونو ژبنیو نورو او دودونو د ، ،داستانونه ادب شفاهی ، فولکلور ، ،ادب گرامر له ژبی

دلیری ... منځ تر پلرنیو او قبیلو بیلو دبیلو بیا ژبی دا وی ژبه یوه دابه چی کوی فکر داسی دوی نو کیږی خامخ ویدا بللی شو نه ژبی ایزی سیمه یا سیمی دا مخی له دژبپوهنی مگر لری توپیر څه بله د یو سره درلودلو په واټن

ځانگړی ژبی پښتو د ته ژبو محلی او ایزو سیمه دغو بدلون گرامری او لغوی فونیټیکی ډیرو او لږو په چی ځکهیو .... که ده راغلی ته منځ څخه لهجو محلی او ایزو سیمه د کی حقیقت په ژبه پښتو کیږی ویل لهجی بیلی بیلی

پښتو د لهجی محلی دا چی شی جوته ورته به دا شی ځیر ته تغیر لهجو محلی ددغو څیړونکی لهجه او ژبپوهاند . چاچی کیږی اخیستل ورڅخه کار کی لوست او لیک په چی کوم نلری رواج عام شان په دود لیک مستعملدوری خپلی او وخت خپل د دوی چی معلومیږی داسی دی ویلی څه باب په لهجی معیاری او پښتو دمعیاری

نوم معیاری مخی له دلیک یی ته شکل وییز او لهجی خپلی چی وو ن خاوندا قدرت رسمی او ثقافتی دقلمی . په او نلری موجودیت شفاهی داچی حال دی کره داشکل ژبی دپښتو چی دی ویلی یی داسی او دی ورکړی

دنظریی دژبپوهانو بللی شو نه معیاری یی بله له یو او لری ارزښت ځانته لهجه سیمی هری د کی اړخ شفاهیخبری ژبه مورن خپله په چی لری پالرن او قبیله پښتنی ځانگړی یوه او لری ارزښت ځانته لهجه هره سم ۍسره ۍ

کی ځای خپل په لهجه هره مخی له دژبپوهنی اخلی ورنه کار لپاره کولو دلری داړتیاوو ژوند دورځنی او کویتو دغو له سره کیږی خبری باندی لهجه هره په ځکه لری نه امتیاز م کو نه بلی له یو او لری ارزښت خاص

دپښتو چی دی دا ټکی بل دیادونی دلته سره دیوسره شی مخامخ سره ویونکی لهجو بیلو دبیلو چی کله پیرونو ، داستانونه فولکلوریک ، ادبیات درانده ځانته لهجی محلی ایزی سیمه دغه برسیره دود لیک مستعمل اوسنی په

20

او ضروری پاره د تگ وړاندی او تعمیم د ژبی دپښتو راټولول دهغوی چی لری متلونه او اصطالحات ، کیسیکیږی .... افاده ډول بل کی لهجه بله او ډول یو تغیر لږ په کی لهجه یوه په چی جوړوی بنسټ اساسی

. خپله په او ده کی تغیر او تحول په شان په پیښو اجتماعی دنورو ژبه ؟ کیږی پاتی نه حال یو په ولی لهجیورباندی زوړوالی او والی نوی دشیانو او بدلون چاپیریال او دزمانی پیښی ډول ډول کیږی پاتی نه بڼه لرغونی

تغیر ډیر او لږ په ژبی نیکونو دخپلو موږ چی شو ویلی سره ډول عمومی په دپاره بدلیدو او دتغیر دژبی کوی اثر . خبرو په کړوسیو او لمسیو دخپلو نیکونه همدارنگه راغلی تحول کی سیستم وییز دی په او دي کړی هیری سره . تحول دژبی کی وخت دی په پوهیږی نه ښه دی پیداشوی وروسته پیړ یوه یا او پیړ نیمه څخه ددوی ۍچی ۍ . دکلی مخه د میاشتی څو راوړو مثال یو لپاره دڅرگندولو بڼی ددی مومی تغیر ورو ډیر بلکی ، دی نه گړندی : کولی خبری ه سر ده له چی می به کله وو راغلی ته کابل لپاره درمل او دوا د ږیری سپین کلن اتیا یو څخه

بیا می به نه هغه له شم پوه ورباندی چی دپاره ددی پوهیدم ورباندی نه ښه زه چی ویل یی به لغتونه داسیشوی لوی کی ښار په او ده کړی هیره ژبه مورن خپله تا چی یی به ویل او خندل ما پر به هغه او کوله ۍپوښتنه

. مجلس او خبرو د ده د شوی لری اشنایی دی سره شیانو د خلکو خپلو او دکلی پوهیږی نه ښه پښتو په او ییشیانو نویو د به ما چی داوو سبب دی د او پوهیده نه خبرو ځینو په زما به هغه چی پیښیدله داسی کله وخت په

دپښتون چی پوهیږم زویه ویل ماته یی به دستی اوسم ؟ وایی داڅه چی وو حیران ورته به هغه او اخیست نوم . البته شی نه کمه سیالی دی ما له چی څو راپیداکوی مانع شی نه پوه چی خبره په زما اخلی وار خپل څیر پهږ ل ږ ل م ه و ا ی کړ ر ی غ ت ی ی س و ا ی چ و و ن ا ی ش ی ج ا و ر و ا ل و م ع م ت خ و و ا ی ن ا م ز د ه د د ه غ ه ل ی و ه د ی چ ن ا ی ش ه غ ه

. المللی بین ته ده دارنگه وو شیان ضروری داړتیاوو ورځی دنن ویل ما چی څه هغه کیږی پیدا ډول انتیک پهدزمانی زمونږ ته ده چی وینو توگه دی په وو نه معلوم هیڅ دی اخیستی ډول مستعار په ژبی پښتو چی لغتونه

وو ..... نوی ډیرشیاند چی لغتونه پښتو هغه کوی پیدا تغیر بله له یو لهجه او ژبه سره اوښتلو په دزمانی چی وینو سره ډول دی په

کروړ ... ، پلن ، زړن لکه استعمالیږی نه شان هغو په اوس استعمالیدل کی وخت په ښکارندوی او کروړ امیرسیمه نوی په نو وکړی لیږد او هجرت ته ځای بل نه ځای یو له قام ، کورن یوه چی کله تیریدوسره په ۍدوخت

په نو شی اشنا سره وړو کړو اونورو پوهی ، دودونو ، درشی ، راشی دخلکو سیمی دی د چی دی اړ ته دی کیلهجه ) ( او دودونه سیمی ددی یی پرځای او هیروی ناڅه څه ورو ورو وړه کړه او لهجه ژبه مورن خپله ډول ۍدیهرات . کورن یوه دپکتیا چیری که لپاره دمثال کوی گوته په را ممیزات او خصوصیات لهجو د ټکی دا چی ۍاخلی

کی وړو کړو او دود ، ژبه یی به سره اوښتو په زمانی د او تیریدو په دوخت شی میشته هلته او شی والړه تهدی . د لپاره تیریدو د ژوند د چی ده اړ ته دی کورن دپکتیا کی ځای نوي دی په داځکه راشی ته منځ توپیر ۍڅرگنددی په وکړی واده ته ځان نه سیمی دی له چی مجبوریږی ورو ورو او وساتی درشه راشه سره خلکو له سیمی

، غرونه لوی لکه پولی طبعی منځ تر کامونو او ټبرو بیلو دبیلو خصوصیت بل ترمنځ دلهجو کوی تغیر ژبه یی توگه. شو لیدلی یی کی سیمو مختلفو په چی دی والی لیری واټن جغرافیایی د او ډاگونه ارت اوارت سیندونه

دبیلگی توپیر دلهجی وزیرو او دمنگلو گرځی سبب تغیر د لهجی چی لحاظ په بندښت د پولو طبعی د مونږغرونهلری . سره تغیر څومره مخه له دبندیز الرو او دغرونو چی څیړو توگه په

لهجه لهجه دمنگلو وزیرو دتربیر تربور یسپنه وسپنه

خاوری کوندول ځیکه شمله شیرکو بړستن

والیت فراه د لهجه منگلو دسیمی دپکتیا مونږ لپاره څرگندولو د خوصوصیت ددی چی گرځی سبب تغیر او اختالف د لهجو بیلو دوو د هم واټن لیری جغرافیایی ییز سیمهفاصله او والی لری چی شی جوت ټکی دا به کی کیدو پرتله په لهجو دواړو د او کوو پرتله سره لهجی شینډنډ

او دیو شی مخامخ سره خلک پکتیا او دفراه چی کله هم دی له سره مگر کوی پیدا اختالف غوره ترمنځ دلهجوپیدا . را په لهجو ځانگړیو ډول دا د کوی الس په را بڼه والی گډ د ژبی مورن دپښتو دا چی پوهیږی خبرو په ۍبلکوی جال سره دبل یو لهجی چی دی عامل پوری زړه په بل نشتوالی او والی شته روزنی او دښوونی کی کیدو

بیل ... بیل په او کیږی پاتی نه حال یو په چی کی بدلون په لهجی او دژبی پلوه بل له کیږی پاتی نه بڼه یوه په اواو دتگ منح تر والیتونو بیلو دبیلو کی هیواد په چی ده بڼه اقتصادی او سیاسی دحکومتونو کیږی ته منځ را شکل

21

نه اجازه تجارت د شخړی منځ تر خلکو د دمخنیوی کړی زده نه او کړی دزده پوهی او دعلم خنډونه راتگاو. پیښی دا دی ساتلی جال او گوښی نه بل دیو یی وگړی ملت دیو چی دی عوامل ځانگړی نو داسی او ورکول

دتماس دخلکو توگه دی په شی پاتی کی سیمو خپلو په او ونیسی سره تماس لږ چی کیږی سبب دی د علتونهد ... حکومت خوا بلی له کیږی پیدا را اختالف لهجوی کی خبرو او ژبه په ترمنځ دوی د کی صورت په لیدو نه او

خپل د ورڅخه باج او مالیه چلوی ن قانو ژبه یوه په باندی وگړو په سیمو ټولو د کی وخت په کولو حکومتاو ... خصوصیاتو بیلو بیلو د مرو هرو او کیږی پاتی نه حال یو په ژبه چی وینو توگه دی په ټولوی لهجه په آمریتله تلو او راتلو ته دمنځ شیانو اوزړو نویو چاپیریال جغرافیایی طبعی، د ژبه کوی پیدا لهجی بیلی مخی له ممیزاتوده ... شوی پیښه داسی کله هرصورت په اوړی را او اوړی ورسره هم لهجی او ده کی بدلون او تغیر په تل امله

نوی وی موندلی بری او تفوق باندی لهجو نورو په امله له درلودلو د اثارو ادبی او دعلمی لهجه سیمی دیوی چیسیمه او محلی کی حقیقت په چی شوی لیدل کی لهجو ایزو سیمه لغتونه لهجی معتبری ددی چی وایی ژبپوهنه

له هم او منځونو خپلو په کی وخت په خبرو او مقایسی د چی دی شوی ا پید را څخه مور یوی له لهجی ایزیاو . ولری والی ورته ته بڼی لومړی به کومه چی ویلی شو نه دا امله له تغیر ددی لری پیر تو سره مور خپلی

څرگندونه بڼی دی د چی کیږی پیدا اسانه لیکل داسی دی دروند او مشکل خورا کار دا وی لری تری به کومهدصوتی دانسان مخی له سیستم دوییز چی دی شان یو ژبی او لهجی ټولی نظره له دمحقق ژبپوهنی د نو وکړی

کوی . پوره پری اړتیاوی مخامخ خپلی انسانان او استعمالیږی لپاره راپوهلو او دپوهولو واسطه په غړوپه علمونو دنویو جوړښت او ساختمان ژبی خپلی د چی کوی کوښښ ژبپوهان او پوهان ژبی دهری پرمخ ۍدنړ

ژبی دپښتو نو شی ونه کار راټولولو په دلهجو ژبی دپښتو چیری که کبله دی له بوزی وړاندی په مخ کی رڼا . ژبی دپښتو سم سره داصولو دژبپوهنی مونږ چی لپاره دی د وي نیمگړی څخه لړ دی د به برخه ۍدڅیړنی

او ساختمان لهجوی ژبی دپښتو سم سره داصولو ژبپوهنی دننی وی څیړلی جوړښت او ساختمان لهجوییوه سیمی دی د باید لومړی کوی تحقیق دلهجو ژبی د محقق چی کی سیمه کومه په کړو عملی جوړښت

کړی . برابر باید لستونه ثبتولو دهغو ثبتوی یی ټولونکی لهجه او محقق چی څو کړی ترسره سروی جغرافیایی . چی ته سیمو کومو کړی سم پسی وروسته دی نه ضروری ډیر چی مواد نور او دمخه نه دنورو مواد ضروری

ورکونکی ځواب سم ته ځان چی ده ضروری ورته دا لپاره تحقیق خپل د کوی سفر ټولونکی لهجه او محققکوی غوښتنه داسی لپاره رسولو سرته د کار دی د لری رول پوری زړه په څیړنه او تحقیق علمی کی راغونډولو په دلهجو کوی پیشنهاد علم دژبپوهنی پلوه بله له کړی انتخاب

د گروپ دا چی کله شی ورکړای کړه زده او پوهه سمه ه سر اصولو د ژبپوهنی د ته گروپ یو دی اول چیمواد سیمونه بیلو بیلو د چی وخت څه شی ولیږل دی سیموته بیلو بیلو هیواد د شی اشنا سره اصولو ژبنیووخت . بل د یی نیمگړتیاوی چی څو وکړی ورباندی غور کړی مقایسه سره بل له یو ژبپوهان هغه کړی راټول

. ، ماشین ثبتولو دغږ لکه نه موادو الزمو له څیړونکی لهجه او محقق کی څیړنو دغو په شی پوره لپارهشی . ترسره ډول منظم په او پوخ کار دا چی څو ولری سره ځان له وسائل اخیستلو د فلمونو او دعکسونو

په کارونو درنو علمی دنورو وظیفه علمی لهجو د ته څانگی لویی ژبپوهنی د مخی له پالن دعمومی ټولنی دپښتواو شی نه راټولی لهجی داټولی که شی ونیول الندی غور تر مواد پورته چی ده الزمه نو ده برخه ورپه کی څنگ

تیریدو په وخت د او دی کی خولو په دخلکو کی سیمو محلی او کلیو په لهجی چی څنگه نو شی پاتی بڼه خپله پهد شی راوړل السته بڼه اصله په خولی له خلکو د چی دی ضروری تگ خواته هغی مرو هرو نو ځی منځه له سرهپه والیت او سیمه په سیمه کلی په کلی لپاره څیړنی او راغونډولو د لهجو د چی دی څوک هغه څیړونکی لهجو

چی . ځکه دا دی مهم او غوره ډیر کار ده د شو ځیر که کړی ټولی را او ثبت لهجی چی غواړی او گرځی والیتکی وخت په ثبتولو او دراټولولو لهجو د او ټولوی را لغتونه کی وخت په وینا او خبرو د څخه خولی له دخلکو دی

څیړنه او غوښتنه خپله دی کی برخه دی په کړی ورنه مواد سم او درست ته ده خلک ځینی چی پیښیږی داسیلهجی . . د کړی پیدا یی بڼه سمه چی څو کړی پرتله ه سر بل یوله د مواد شوی راټول او کړی تکرار واره څو

. د یی لیکی چی دی څوک هغه څیړونکی دلهجی کوی خبری ژبه مورن خپله په چی دی څوک هغه ۍویونکیدی . د نو شی راغونډه او شی ثبته شکل اصلی په باید لهجه مخی له اصولو پرمختللیو ژبنیو او پوهانو د ژبپوهنی

او : دعلم ویونکی لهجی د چیری که ونلری سواد چی وی څوک هغه باید ویونکی کوی پیشنهادونه داسی لپارهد صورت هغه په وی کړی گډه سره لهجی له لوست دلیک لهجه مورن خپله به هغه نو اشناوی سره ۍپوهی

پوهان ځینی ژبپوهنی د شی واخیستل کار باید میتودونونه علمی او اصولو د دژبپوهنی کی راغونډولو په لهجیگروپونو د یی راغونډوی چی لغتونه هغه کی وخت په تحقیق خپل د ی د څیړونکی دلهجی چی دی عقیده دی په

را بڼه اصلی په لهجی پښتو چی غواړو کی رڼا په ټکیو دغو د وساتی دی یی سره ځان د او کړی راټول شکل په . گړدود . ځینی ونلری ادبیات لیکلی او الفبا د چی ده ژبه داسی لهجه چی کیږی اټکل داسی زیاتره کړی ټولی

د . کله کله وشی خبری پری کی ټولنه گړن کوچنی یوه په یعنی لږوی شمیریی رغیدونکی د چی گڼی ژبه ۍداسیچی . شته هم خلک داسی وی راوتلی څخه منبع ژبن یوی له یی ټول چی کیږی اطالق ژبه هغه په مقوله ۍگړدودچی کوی هڅه ژبپوهنه معاصره دی نه داسی حقیقت اما ، دی شکل کرغیړن او شوی خوسا ژبی د گړدود وایی

کړی . تشریح یی توگه علمی په او وټاکی پولی جالکونکی گړدود او ژبی د . څرگند یو بیخی غږیدل یوشانته نه دغه غږیږی نه شانته یو غړی ټول ټولنی گړن یوی د چی پوهیگو ۍمونږ

ژبه . مورن په دوی او وی نه معلوم هم هستوگنځی ژبی دری یا پښتون کوم د ته تاسی او مونږ که دی ۍواقعیت

22

ننگرهاری ، تخاری یا دی بامیانی ، کابلی که دی هراتی چی پوهیږو یی څخه دود له دگړیدو نو ، وگړیږی سرهنور . داسی او بدخشی که دی خوستی کندهاری که دی

ډلیزو دغو مونږ او شته توپیرونه کی دود په دگړیدو ټولنی گړن دیوی چی شو ویلی پربنا شواهدو عینی ۍددغووایو . گړدود ته توپیرونو وینایی

شوی منځته څخه ترکیب د دنظامونو چی ، دی نظام ارتباطی او رمزی غږیز یو منځ تر دانسانانو ژبه چی پوهیږو: . ده شوی جوړه نظامونوڅخه اوفرعی شپږواصلی له ژبه کی واقعیت په دی دنظامونونظام ژبه یعنی دی

1( _ نظام وقوع( phonemic Systemفونولوژیک د اودهغوی پانگه واحدونو غږیزو دفونیمونودجوړښتیترتیب.

نظام _ )2 یامورفولوژیکی " Morphomic Systemصرفی پانگه( " واحدونو لرونکوجوړښتی مانا د دمورفیمونو. قوانین اوتشکیل دترتیب اودهغوی

نظام _ )3 سینټاټیک یا .Syntactic Systemنحوی ترتیب( وقوع د هغوی د او دمورفیمونوپانگه

4( - _ نظام فونیمک فونولوژیک (Morpho-Phonemic Systemمورفو ، ،سینتاتیک مورفولوژیک چی هغه - . نظام گرامری ژبی د سره گډه په نظامونه فونیمیک اومورفو نحوی ، صرفی مربوطوی سره نظامونه

تشکیلوی.

5( _ نظام سیمانټیک یا د( Semantic Systemمانایی او ترکیبونه مورفیمونو د ، مورفیمونه ډول ډول چی. مربوطوی سره ډولونو شیانواقتفاتوله اود ترتیب وقوع

نظام ) _6 غږیزو( Phonetic Systemفونیټیک په دهغوحادیثدل خوا له دفونیمونواودگړیدونکو چی دودونه هغه . ږ و م ی چ ی د ی د پ ۍ ن ب ژ ه غ ه ن ا ه و پ ب ژ ی و ر ی س ف ت ی ی کی ن و د ی ر و ا ی چ ی و ړ و ج ه ن و ز م ر ی ن گړ ی س ا د و ا ی و ل د ب و پ څ

. وایی گړدودپوهنه یا دیالکټالوجی ته څانگی دغی ژبپوهنی اود ، څیړی میتود علمی په ، وباله گړدودنظام جامع د ژبی یوی د چی دی یوعلم اوداسی ده څانگه غوره یوه ژبپوهنی تشریحی د اړه له دیالکتالوجی

. . اختالفات لهجوی تشکیلیږی څخه مجموعی له دگړدودونو ژبه شوچی ویالی توگه دی په څیړی نظامونه فرعی . ته دود دوینا ماشوم د کیږی رامنځته اساس په توپیرونو جغرافیایی د چی وی ټولنیز ښایی کی ټولنه یوه په

. وی اوتقلیدی مصنوعی ژبه دغه ځکه ویالی، نشو گړدود

اطلس لهجوی

په طبقوکی دریو په اختالفونه دا ډول عمومی په ، لری ډیرتوپیرونه او لږ ویونکی ژبی یوی د کی ټولنه یوه په. کیږی لیدل سره ډول څرگند

1 : خاص _ خپل لپاره اترو خبرو د خاوند دهرشغل توپیرلری سره وینا سوداگرله دیوه وزیروینا دیوه شغل. " " . ووایی درشن ته پدیدی همدی دوکاندار یو خو ووایی تکبر ته پدیدی یوی ښوونکی یو ښایی لری موضوعات

2 . آهنگ _ : خاص په کالم تکیه یو کی کابل په ښځی ژبی دري لری توپیر دود گړیدلو د ښځو او نارینو د جنس. " کاروی " نه کی دود او قرینه همدی په کلمه دغه هیڅکله نارینه خو نزن بسیارگپ اووایی کاروی سره

3 : _ دا لری توپیر سره زاړه له زلمی د او سره زلمی له کوچنی د سره کوچنی له وینا ماشوم د عصرکی حالت په بدلون د سره چټکتیا په کلچر نوی په کلچر زوړ چی چیرته کیږی لیدل ډیر ځایوکی هغه په توپیرونه

- . تحصیل. د مثال لوبوی رول لوی کی گړدود په هم اقتضا همدارنگه کوی غوره بڼه ثابته زیاتره وینا دزړو ویژبی یوی د ممکن اساس په موقعیت جفرافیایی د لری توپیر کی کوراوټولنو په دود کړیدا د کسانو لرونکو ) ( - . ځینو په مگر وایی شپون ته چوپان کی کندهار په مثال ولری اختالفونه څرگند ویناوو او خبرو خپلو په ویونکی

. " " صحیح په توپیرونه هغوی د او لهجی بیلی بیلی ژبی یوی د وغواړو مونږ که وایی شپین ورته کی لهجو نورووکړو تحقیقات لړ یو سم سره اصولو له ژبپوهنی د کی باره په لهجی هری د نو ، شو وښووالی سره او ډول

مواد ږ هغه و م ه ط س ا و ه پ ی و غ ه د ی او د چ لهجی بیلی بیلی ژبی شو د نوموړی وښووالی توپیرونه د هغویاساساتو دعلمی . ژبپوهنی راغونډوو مخی چی له داده طریقه ورکونکی یوه هرځواب د باندی مخ پر کاغذ یوه د

(Informant )هغه ورکونکو ځواب ټولو د چی راولو سره ډول داسی په کی ستونونو بیلوعمودی بیال په خبری

23

په څو شی، واقع باندی لیکه افقی یوه په څنگ په څنگ دی ورکړی یی کی باره په موضوع یوی د چی ځوابونهنقشو د نوموړی چی ده دا طریقه بله کړو پرتله سره بل له یو ځوابونه نوموړي چی شو وکوالی موږ توگه دی

د ورکونکی ځواب هغه د ځواب ورکونکی هرځواب د کی هغی په چی وښایو سره ډول داسی په توگه په . مجموعه یوه نقشو دغسی د چی ځکه ده طریقه غوره یوه طریقه دوهمه دغه شی واقع کی ځای په هستوگنی

مقایسه د کی نقشو نوموړو په ځایونه مشخص استعمال د بیالبیلوعناصرو د ژبی یوی د چی راکوی موقع ته موږدغسی لهجو بیالبیلو د ژبی یوی د کی هغو په چی مجموعه نقشو دغسی د کړو مقایسه او پیدا کی ترڅ په کولو

اطلس ) لهجوی اصطالح په ژبپوهنی د وی شوی ښوول توپیرونه نور . (Dialct atlasاوداسی کیږی بلل . د ژبی هغی د نو غواړی راغونډول موادو د ژبی هغی د او کوی تحقیق کی باره په ژبی یوی د چی ژبپوهان

. دځواب کوی پوښتنی کاپی او لړمنظمی یو کی ژبه هغه په څخه هغه له او انتخابوی یوڅوک څخه ویونکوکی نظر په سره لهجو نورو له اختالف لهجی هغی د چی پردی برسیره باید محقق کی انتخاب په ورکونکی

دا کی جملو دی په چی کړی مطالعه باید هم څرنگوالی او خواص شخصی ورکونکی ځواب د باید ونیسیلری : اهمیت ډیر شیان الندنی

تر ) -1 باید عمر ورکونکی ځواب تر( )16د یی عمر چی څوک هغه ځکه دا وی زیات په( 16کلو وی لږ کلولری نه معلومات او تجربه کافی کی ژبه

ورته _ 2 حیث په ورکونکی ځواب د ځکه نو ، لری تماس زیات سره خلکو د ښځی تر نر ډول عمومی په. کیږی ورکول ترجیح

لری _ .3 اهمیت ډیر کی تحقیق په ژبی د ذکاوت فکری ورکونکی ځواب د

څخه _ 4 ورکونکی ځواب له محقق واسطه په هغی د چی کی ژبه هغه په معلومات ورکونکی ځواب دوکړی : تحقیق بشپړ کی باره په ژبی یوی د چی وغواړی ژبپوه یو که لری اهمیت ډیر هم کوی پوښتنه

ورکونکی -1 ځواب د ځکه نو ورکوی ځواب صحیح تل ورکونکی ځواب چی وی عقیده دی په باید محققکړی . ونه مباحثه سره

2-. کړی داشت یاد تلفظ درست کلمی د اوپوهه مرسته په ورکونکی ځواب د باید محقق

کړی .-3 تکرار خبره یوه ځلی ډیر چی کړی ونه هیله څخه ورکونکی دځواب باید محقق

سره -4 ورکونکی ځواب اوله شی وساتل اوذکاوت لیاقت ورکونکی ځواب د باید کی وخت په دتحقیقگرځی . سبب بریالیتوب د دمحقق وضعیت دوستانه

تر . )-5 کی وخت یوه په محقق ډول عمومی په شی ونه ډیرکار باید کی وخت یوه زیات( 45په څخه دقیقو( . ترهر کړی ونه .45تحقیق وکړی ( تفریح باید وروسته څخه دقیقو

6- . باید څخه هغه له پوښتنی داسی او وشی پوښتنی علمی کی باره په ژبی د باید څخه ورکونکی ځواب د. کړی ) ( ) ( استعمال جمله احمدولید زه پرځای احمدولید ما د چی وشی

جغرافیایی -7 یوه سیمی نوموړی د لمړی محقق ، کوی لهجوتحقیق د ژبی د محقق چی سیمه هغه په. وکړی سروی

اطلساصطالحات دلهجوی

. وشی یادونه ډول لند په یی دلته چی راوړی اصطالحات ځینی علما ژبپوهنی د کی اطلس لهجوی پهایسوگالس ) کی جمله دی .Isoglossپه استعمالیږی( ډیره چی ده اصطالح مهمه ډیره یوه

بیالبیلو په چی توپیر استعمال مختلفوعناصرود د ژبی د چی دی کاردا ډیرمهم کی ترتیبولو په اطلس دلهجوید ژبی د چی لیکه سرحدی هغه شی وټاکل سرحدونه او ویشنه هغوی د او شی وشووالی وی موجود کی سیمو

24

. ځینو نسبت ایسوگالسونه ځینی کیږی بلل ایسوگالس وښایو کی سیمو مختلفو په توپیر استعمال د یوعنصر - وهغه نسبت بیلوی سره سیمی لوی دوی چی ایسوگالس مثال کیږی بلل مهم ډیر ته ایسوگالسونو نورو

. کوم ژبی د تیریږی سره ډول غیرمنطم په نه سیمو وړو وړو او کلیو تر چی کیږی بلل مهم ډیر ته ایسوگالسونووی شوی احاطه واسطه په ایسوگالس یوه د سیمه اودغه استعمالیږی کی سیمه محدوده یوه په چی عنصر

سیمه ) مرکزی ته سیمی .Focalareaوهغه وایی( د ایسوگالسونه نوځکه وی شوی تیت سره ډول پراگنده په ممکن لری توپیر استعمال د چی عناصر ځینی ژبی د

داسی وی شوی واقع سره گډوډ او ننوتل سره بل په یو غرض په ښوولو د ځایونو استعمال د عناصرو دغسی( اریا گړیدید وی راغلی پکی ایسوگالسونه دغسی چی شمیر( Graded Areasسیمی زیات یو کله کله بولی یی

. وی تللی خواباندی یوه په تقریبا او وی شوی واقع سره کی ځای یوه په ایسوگالسونهسیمه ) لهجوی وی شوی بیله سره واسطه په بدلونونو دغسی د ایسوگالسونو د چی سیمه (Dialecareaهغه

. ویوه نسبت وی کړی تشکیل سرحد پلن یی کی منځ په سیمو بیالبیلو د ایسوگالسونوچی دغسی د او بولی ییدغسی د اوممکن ښایی بدلونونه او ډیرتوپیرونه ژبی د وی لږ یی شمیر چی ته ایسوگالسونو هغه یا ایسوگالس

له سیند داسی کوم د چی یوبنډل ایسوگالس د یا ایسوگالس یو شی کیښول نوم بل یو باندی پرلهجه سیمیپه توقف د ډول عمومی په وی کړی قطع راتگ تگ او رابطه کی منځ په خلکو د چی وی شوی تیر سره څنگه

کلی . له او پوری ترسړي څخه سړي له څخه مرکز له استعمال عناصرو یا عنصر کوم د ژبی د وی کی حالتاو شی مخامخ سره مانع کوم د چی څو وی کی حرکت په پوری مخته هغه تر او خبریږی پوری کلی تر څخه

مانع. ډول دا چیری که وی سیاسی ممکن یا سیند لوی یاکوم غر کوم لکه وی طبیعی ممکن مانع دا ودریږیاو - وی کی حرکت په تل عناصر یا عنصر نوموړی ژبی د چی واخلی نتیجه داسی اغلبا باید نوسړی ونلری وجود

. بلکی شو استعمالوالی لیکی یواځی نه کی نقشو په اطلس ژبنی د کوی نفوذ هلته ولری الر چی خواته هریکی پښتو په توگه په بیلگی د کړو استعمال نقشی نوری داسی او دایری ، مثلثونه ، گانی مربع شو کوالی موږ

ښُ=¢( ) Sښ) = په کی ځایونو ځینو په خ( ) = Sآواز ه پ کی و م ی س و ن ی ځ ه =Xپ خ( ) کی و ق ط ن م و ن ی ځ ه پ و سره( Xا. کیږی تلفظ

= ښ ) د چی وغواړو موږ چی( Sکه کی ځایو هغه په شو کوالی وښایو کی نقشه په سیمی ډوله دری نوموړی= =Sښ) خ( ) چی ی وک م ی س ه غ ه ه پ و ا ع ب ر م د ی ی ا =Xو خ( ) چی کی و ق ط ا ن م ه غ ه ه پ و ا ث ل ث م د ی ی ا د( Xو وایی

وښایو مخ پر نقشی د کی سیمو مختلفو په تلفظ بیل بیل آواز نوموړی د توگه دی په او کیښیږدو عالمی دایروته سیم وداسی چی استعمالیږی سره ډول بیل بیل په کیږی ځای یو ډول هماغه په عنصر کوم ژبی د کله کله

" " " " نورو ځینو او ننگرهار په مگر وایی دواړه کښی او کی چی کی عالقه په کندهار د لکه وایی سیمه انتقالیشوی واقع گوښه چی کیږی پیدا کی سیمو هغه په یواځی عناصر ځینی ژبی د کله کله استعمالیږی نه کی سیمو

( مارجینل د لپاره سیمو دغسی د نلری راتگ او تگ ډیر سره سیمو نورو له یی خلک او یعنی( Marginalوی. کیږی راوړله اصطالح گوښه

) پایله ) نتیجه

په نویوعلمونو د اوجوړښت ساختمان ژبی خپلی د چی کوی کوښښ ژبپوهان او پوهان ژبی هری د مخ پر ۍدنړد ژبی پښتو د نو شی ونه کار راټولولو په لهجو د ژبی پښتو د چیری که کبله دی له بوزی وړاندی په مخ کی رڼا

ژبی پښتو د سم سره اصولو د ژبپوهنی د موږ چی لپاره دی د ، وی نیمگړی څخه لړ لدی به برخه ۍڅیړنیوی اړ ته غونډولو او ثبتولو لهجی د مخی له اصولو د ژبپوهنی نن د ، وی څیړلی اوجوړښت ساختمان ۍلهجوییوه سیمی دی د باید لومړی ، کوی تحقیق لهجو د ژبی د محقق چی کی ژبه کومه او کړو علمی پریکړی دا چیدغو د څیر په موادو خامو د معلومات اولومړنی عمومی توگه دی په چی څو کړی ترسره سروی جغرافیایی

. . ضروری د کړی برابر باید لستونه هغو د ثبوتوی ټولونکی لهجه او محقق چی څه کړی ترالسه کی باره په سیمواو محقق چی ته سیمو کومو کړی سم پسی وروسته دی نه ضروری ډیر چی مواد اونور مخه د ټولول موادواو کړی انتخاب ورکونکی ځواب سم ته ځان چی دی ضرور ورته دا لپاره تحقیق خپل د کوی سفر ټولونکی لهجه

تحول ژبی د همدارنگه او وایی ته څه لهجه او وایی ته څه ژبه چی یعنی واخیسته نتیجه دا مونږ کی دی په . یو لهجه او ژبه سره اوښتلو په زمانی د چی وینو سره ډول دی په مومی تغیر ورو ورو ډیر بلکی دی نه گړندی

. هغه په اوس استعمالیدل کی وخت په ښکارندوی او امیرکروړ د چی لغتونه پښتو هغه کوی پیدا تغیر بله له . پولی طبیعی منځ تر قومونو او ټبرونو بیلوبیلو د خصوصیت بل منځ تر لهجو د همدارنگه او استعمالیږی نه شان

کی : سیمو مختلفو په چی دی والی لری واټن اوجغرافیایی ډاگونه آرت اوآرت سیندونه غرونه لوی لوی لکه دی. شو لیدالی یی

25

اخځلیکونه

1 " " -، گڼه پسی پرله مجله کابل اوکړدود ژبه ،عبدالرحیم : 811-81الهام ټولنه پښتو .1366/9/8کابل ک ل

2 : ټولنه- . . پښتو کابل مسایل اوژبنی ژبپوهنه نوی الله .1345تږی،حبیب ک ل

3. : . اجنسی- . بک یونیورسټی پیښور گرامر پښتو الله .1372رښتین،صدیق ک ل

مرکز،- . . 4 پراختیا او څیړنو پښتو ساپی د پیښور کی رڼا په ژبپوهنی د پښتانه او پښتو 1379زیار،مجاوراحمدک. ل

5 " نومره- " پسی پرله څیړنی پښتو کړدودونه پښتو : 223زیار،مجاوراحمد ، ټولنه پښتو . .1356کابل ک ل

6: مطبعه- . . : دولتی کابل څیړنی ژبن .1350ۍشاکر،نوراحمد . ک ل

ریاست،- . . : 7 نشراتو د وزارت دفاع د کابل ادب او ژوند .1366معتمد،شینواری . ک ل