ИНФОРМАТИКА - mgtk.kz · PDF fileИнформатика ғылым және оқу...

3

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ПАВЛОДАР МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ

Т.Қ. Қойбағарова

ИНФОРМАТИКА

Оқу-әдістемелік құралы

ПАВЛОДАР

4

УДК 004.4

ББК 32.973я73

Қ 59

Баспаға Павлодар мемлекеттік педагогикалық институтының

Ғылыми кеңесі шешімімен ұсынылған.

Пікір жазғандар: ҚР ПҒА академигі, С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік

университетінің «Информатика және ақпараттық жүйелер» кафедрасының

меңгерушісі, п.ғ.д., профессор – Ж.Қ.Нұрбекова

Павлодар мемлекеттік педагогикалық институтының информатика

кафедрасының меңгерушісі ф.м.ғ.к. – А.Р. Джандигулов.

Қойбағарова Т.Қ.

Қ 59 Информатика. Оқу-әдістемелік құралы. Түзетіліп толықтырылған екінші

басылымы. Т.Қ.Қойбағарова – Павлодар, 2010. – 324 бет.

ISBN 978-601-267-090-5

Оқу-әдістемелік құралда информатика теориялық негіздерінің іргелі

ұғымдары – информация және информациялық үрдістер, әртүрлі информацияның

ұсынылуы және мағыналы, ықтималды өлшемі, есептеуіш техниканың

арифметикалық және логикалық негіздері, алгоритмдеу және модельдеу негіздері

толықтырылып баяндалған. Нейман автоматты есептеуіш машинасының

функционалды және құрылымды ұйымдастырылу принциптері мен қазіргі дербес

компьютерледің модульді архитектурасы қарастырылған. Дербес компьютердің

аппараттық жабдықталуы, құрылғылардың сипаттамалары толықтырылған.

Қолданбалы программалардың ортасында әр түрлі информациямен жұмыс жасау,

деректер қоры және желілік технолгиялары толықтырылып сипатталған.

Құрал «Информатика» және «Информатиканың теориялық негіздері»

пәндерін оқитын педагогикалық жоғарғы оқу орындарының студенттері және

магистранттарына арналған. Оны жалпы білім беру мектептері мен арнайы орта

оқу орындарының мұғалімдері және де оқу-ағарту мамандарының білімін

жетілдіру саласында да пайдалануға болады.

УДК 004.4

ББК 32.97301я73

ISBN 978-601-267-090-5

© Қойбағарова Т.Қ., 2010

© Павлодар мемлекеттік педагогикалық институты, 2010

5

МАЗМҰНЫ

АЛҒЫ СӨЗ ................................................................................................. 10

ИНФОРМАТИКА ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ОҚУ ПӘНІ РЕТІНДЕ .................. 12

1-ТАРАУ ИНФОРМАТИКАНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ............ 16

§1. АҚПАРАТ ЖӘНЕ АҚПАРАТТЫҚ ҮРДІСТЕР .............................. 16

1.1. АҚПАРАТ ҰҒЫМЫ .............................................................................. 16

1.2. АҚПАРАТ ЖӘНЕ ФИЗИКАЛЫҚ ӘЛЕМ .................................................. 17

1.3. АҚПАРАТТЫҢ САПАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІ ............................................... 19

1.4. АҚПАРАТТЫҚ ҮРДІСТЕР ..................................................................... 20

1.5. АҚПАРАТТЫҢ ҮЗДІКСІЗ ЖӘНЕ ДИСКРЕТТІ ҰСЫНЫЛУЫ ..................... 21

1.6. АҚПАРАТ ЖӘНЕ ТІЛ ........................................................................... 23

1.7. АҚПАРАТТЫ КОДТАУ ......................................................................... 24

ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ ..................................................................................... 26

§ 2. АҚПАРАТТЫ ӨЛШЕУ ..................................................................... 34

2.1. АҚПАРАТ САНЫН ӨЛШЕУДІ АНЫҚТАУ. ХАРТЛИ ЖӘНЕ ШЕННОН

ФОРМУЛАЛАРЫ ......................................................................................... 34

2.2. АҚПАРАТТЫҢ МАҒЫНАЛЫ ӨЛШЕМІ .................................................. 35

2.3. АҚПАРАТТЫҢ АЛФАВИТТІК ӨЛШЕМІ ................................................. 37

2.4. АҚПАРАТ САНЫ ЖӘНЕ ЫҚТИМАЛДЫҚ ............................................... 38

ПРАКТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӨЗДІК ЖҰМЫСТЫҢ ТАПСЫРМАЛАРЫ .................... 40

ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ ..................................................................................... 46

§ 3. ЕСЕПТЕУІШ ТЕХНИКАНЫҢ АРИФМЕТИКАЛЫҚ НЕГІЗІ ..... 50

3.1. САНАУ ЖҮЙЕЛЕРІ .............................................................................. 50

3.2. КОМПЬЮТЕРДЕ ҚОЛДАНЫЛАТЫН САНАУ ЖҮЙЕЛЕРІ. ........................ 51

3.3. ОНДЫҚ ЖҮЙЕДЕГІ БҮТІН САНДЫ БАСҚА ЖҮЙЕГЕ АУДАРУ. ............... 53

3.4. ДҰРЫС ОНДЫҚ БӨЛШЕК САНДЫ БАСҚА ЖҮЙЕГЕ АУДАРУ. ................ 53

3.5. ЕКІЛІК (СЕГІЗДІК, ОНАЛТЫЛЫҚ) ЖҮЙЕДЕГІ САНДЫ ОНДЫҚ ЖҮЙЕГЕ

АУДАРУ. .................................................................................................... 54

3.6. ПОЗИЦИЯЛЫҚ САНАУ ЖҮЙЕЛЕРДЕ АРИФМЕТИКАЛЫҚ АМАЛДАР...... 55

ПРАКТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӨЗДІК ЖҰМЫС ТАПСЫРМАЛАРЫ ........................... 61

БАҚЫЛАУ ЖҰМЫСЫ ........................................................................... 62

ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ ..................................................................................... 68

§4. ЕСЕПТЕУІШ ТЕХНИКАНЫҢ ЛОГИКАЛЫҚ НЕГІЗІ .................. 74

4.1. ЛОГИКАЛЫҚ АҚПАРАТ ЖӘНЕ ЛОГИКА НЕГІЗДЕРІ .............................. 74

4.2. ЛОГИКАЛЫҚ ШАМА, АЙНЫМАЛЫ, ӨРНЕК ......................................... 76

4.3. ЛОГИКАЛЫҚ АМАЛДАР ...................................................................... 76

4.4. ЛОГИКАЛЫҚ ЭЛЕМЕНТТЕР ................................................................. 78

3.4. ЭЕМ-Ң ТҮЙІНДЕРІ ............................................................................. 80

ПРАКТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӨЗДІК ЖҰМЫСТЫҢ ТАПСЫРМАЛАРЫ .................... 81

ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ ..................................................................................... 87

§5. КОМПЬЮТЕРДЕ АҚПАРАТТЫҢ ҰСЫНЫЛУЫ ........................................ 91

6

5.1. ІШКІ ЖАДЫ ҚҰРЫЛЫМЫ ............................................................ 91

5.2. ДИСК ҚҰРЫЛЫМЫ. ФАЙЛДАР ЖӘНЕ КАТАЛОГТАР .......................... 92

5.3. ФАЙЛДЫҚ ЖҮЙЕ ҰҒЫМЫ................................................................... 95

5.4. СИМВОЛДЫҚ АҚПАРАТ. ASCII КОДЫ ................................... 96

5.5. САНДЫҚ АҚПАРАТТЫҢ ҰСЫНЫЛУЫ .................................................. 97

5.5.1. Бүтін сандар ............................................................................. 97

5.5.2. Нақты сандар ........................................................................... 99

5.6. ГРАФИКАЛЫҚ АҚПАРАТТЫҢ ҰСЫНЫЛУЫ ....................................... 102

5.6.1. Растрлық ұсынылу ................................................................. 102

5.6.2. Векторлық ұсынылу ............................................................... 105

5.7. ДЫБЫСТЫҢ ТҮРЛЕНУІ ..................................................................... 107

БАҚЫЛАУ ЖҰМЫСЫ ............................................................................... 108

ПРАКТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӨЗДІК ЖҰМЫС ТАПСЫРМАЛАРЫ ......................... 114

§ 6. АЛГОРИТМДЕУ НЕГІЗДЕРІ ......................................................... 121

6.1. АЛГОРИТМ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАСИЕТТЕРІ ................................. 121

6.2. АЛГОРИТМДЕРДІ ҚҰРУ КЕЗЕҢДЕРІ ................................................... 122

6.3. АЛГОРИТМДІ СИПАТТАУ ЖӘНЕ ҰСЫНУ ТӘСІЛДЕРІ .......................... 124

6.4. АЛГОРИТМДЕРДІҢ НЕГІЗДІК ҚҰРЫЛЫМДАРЫ .................................. 125

6.5. ШАМАЛАРМЕН ЖҰМЫС ЖАСАУ АЛГОРИТМДЕРІ ............................. 128

ЕСЕПТЕР ................................................................................................. 130

ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ ................................................................................... 133

§7. МОДЕЛЬДЕУДІҢ НЕГІЗГІ ҰҒЫМДАРЫ ..................................... 139

7.1. МОДЕЛЬ ЖӘНЕ МОДЕЛЬДЕУ ҰҒЫМДАРЫ ......................................... 139

7.2. МОДЕЛЬ ЖӘНЕ МОДЕЛЬДЕУ ТҮРЛЕРІ ............................................... 140

7.2.1 Құрылымды ақпараттық модельдеу мысалы ..................... 141

7.3. МОДЕЛЬДЕУ ҮРДІСІ ......................................................................... 143

7.4. МОДЕЛЬДІ СИПАТТАУ ӘДІСТЕРІ ...................................................... 144

ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ ................................................................................... 147

§ 8. ГРАФ ТҮРІНДЕГІ АҚПАРАТТЫҚ МОДЕЛЬДЕР ...................... 152

8.1. ГРАФ ҰҒЫМЫ ................................................................................... 152

8.2. АҒАШ ҰҒЫМЫ ................................................................................. 154

8.3. ЖІКТЕУ ЖӘНЕ МҰРАГЕРЛІК ............................................................. 156

ТВОРЧЕСТВОЛЫҚ ЕСЕПТЕР ЖӘНЕ ЖОБАЛАР ........................................... 157

2-ТАРАУ. АППАРАТТЫҚ ЖАСАҚТАМА ......................................... 159

§ 1. ЭЕМ АРХИТЕКТУРАСЫ ............................................................... 159

1.1. ДЖОН ФОН НЕЙМАН ПРИНЦИПТЕРІ ................................................. 159

1.2. ЕСЕПТУІШ МАШИНАНЫҢ АРХИТЕКТУРАСЫ .................................... 163

1.3. ДЕРБЕС КОМПЬЮТЕРДІҢ АШЫҚ АРХИТЕКТУРАСЫ........................... 165

ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ ................................................................................... 169

§2. ДЕРБЕС КОМПЬЮТЕР ................................................................... 171

2.1. КОМПЬЮТЕРДІҢ ҚҰРАМЫ ................................................................ 171

7

2.2. ПРОЦЕССОРДЫҢ НЕГІЗГІ СИПАТТАМАЛАРЫ .................................... 172

2.3. НЕГІЗГІ ІШКІ ЖАДЫ .......................................................................... 173

2.4. СЫРТҚЫ ЖАДЫ ................................................................................ 175

ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ ................................................................................... 178

3-ТАРАУ. ПРОГРАММАЛЫҚ ЖАСАҚТАМА .................................. 182

§1. ПРОГРАММАЛЫҚ ЖАСАҚТАМАНЫҢ СИПАТТАМАСЫ ..... 182

1.1. ПРОГРАММАЛЫҚ ЖАСАҚТАМАНЫҢ ЖІКТЕУІ .................................. 182

1.2 ОПЕРАЦИЯЛЫҚ ЖҮЙЕЛЕР ................................................................. 183

1.2.1 MS-DOS операциялық жүйесі ................................................ 185

1.2.2 Қабықша программалар. Norton Commander (NC) .............. 187

1.3 ҚОЛДАНБАЛЫ ПPOГPAММАЛАР ........................................................ 195

1.3.1 Мәтіндік редакторлар ........................................................... 195

1.3.2 Электрондық кестелер ........................................................... 196

1.3.3 Графикалық редакторлар ...................................................... 196

1.3.4 Деректер қорын басқару жүйесі ........................................... 199

1.4 ПPOГPAММАЛАУ ЖҮЙЕЛЕРІ ............................................................. 199

ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ ................................................................................... 201

§2. WINDOWS ОПЕРАЦИЯЛЫҚ ЖҮЙЕСІ ........................................ 205

2.1. WINDOWS ОЖ НЕГІЗГІ ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ ПРИНЦИПТЕРІ ................. 205

2.2 WINDOWS ОЖ-Ң ТАРАЛҒАН НҰСҚАЛАРЫНЫҢ СИПАТТАМАСЫ ....... 206

2.2.1 9x тектес Windows.................................................................. 206

2.2.2 NT тектес Windows ................................................................ 206

2.2.3 XP тектес Windows ................................................................ 207

2.3 WINDOWS ЖҮЙЕСІНІҢ НЕГІЗГІ ОБЪЕКТІЛЕРІ ..................................... 209

2.4 ЖҰМЫС СТОЛЫНДА ЖАСАЛАТЫН ӘРЕКЕТТЕР ................................. 211

2.4.1 Қапшықтармен жұмыс .......................................................... 212

2.4.2 Жарлықтар – программаларға, файлдарға кіру жолы ....... 213

2.4.3 Қоржын. Файлдарды және қапшықтарды жою ................ 214

2.5 СІЛТЕУШІ. ФАЙЛДАРМЕН, ҚАПШЫҚТАРМЕН, ДИСКІЛЕРМЕН ЖҰМЫС

................................................................................................................ 215

2.6 АЛМАСУ БУФЕРІ. ҚОСЫМШАЛАР АРАСЫНДА АҚПАРАТ АЛМАСУЫ . 216

2.7 WINDOWS ЖҮЙЕСІНДЕ ПЕРНЕЛЕР ТІРКЕСІН ҚОЛДАНУ ...................... 217

2.8 ФАЙЛДАРДЫҢ КЕҢЕЙТІМДЕРІ........................................................... 220

ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ ................................................................................... 223

§3. МӘТІНДІК АҚПАРАТПЕН ЖҰМЫС ТЕХНОЛОГИЯСЫ ......... 228

3.1. МӘТІНДІК АҚПАРАТ БІРЛІКТЕРІ ....................................................... 228

3.2. MS WORD МӘТІНДІК ПРОЦЕССОРЫНЫҢ ИНТЕРФЕЙСІ ..................... 229

3.3 «ВИД» МӘЗІРІ ЖӘНЕ ТАҚТАЛАРДЫ КӨРСЕТУ РЕЖІМДЕРІ .................. 230

3.4. ҚҰЖАТПЕН ЖҰМЫС ЖАСАУ ............................................................ 231

3.5. МӘТІНМЕН ЖҰМЫС ЖАСАУ............................................................. 233

3.5.1. Мәтін бойы жылжу. Жылдам пернелер ............................. 233

8

3.5.2. Мәтінді ерекшелеу. Жылдам пернелер ................................ 233

3.5.3. Мәтінді түзеу және туралау ............................................... 234

3.5.4. Құжаттың үзінділерін көшірмелеу, орнын ауыстыру ..... 235

3.6. ШРИФТТЕР ....................................................................................... 235

3.7. ПАРАҚТАРДЫҢ ПІШІМІ. БЕТТЕР ...................................................... 237

3.8. ҚАТЕЛЕРДІ ТҮЗЕТУ .......................................................................... 239

3.9. ИЛЛЮСТРАЦИЯЛАР ......................................................................... 240

3.10. ФОРМУЛАЛАР ................................................................................ 242

3.11. КЕСТЕЛЕРМЕН ЖҰМЫС .................................................................. 243

3.11.1. Үлгі бойынша тапсырма ...................................................... 244

3.12. ҚҰЖАТТЫ ҚОРҒАУ ......................................................................... 245

3.13. ГИПЕРСІЛТЕМЕЛЕР ........................................................................ 245

ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС ТАПСЫРМАЛАРЫ ............................................. 248

ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ ................................................................................... 250

§ 4. САНДЫҚ ЕСЕПТЕУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ ..................................... 255

4.1. MICROSOFT EXCEL КЕСТЕЛІК ПРОЦЕССОРЫ .................................... 255

4.2. EXCEL-Ң ПАЙДАЛАНУШЫЛЫҚ ИНТЕРФЕЙСІ .................................... 257

4.3. EXCEL-Ң ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ОБЪЕКТІЛЕРІ ............................................. 258

4.3.1. Жұмыс кітабы ........................................................................ 258

4.3.2. Парақ ....................................................................................... 259

4.3.3. Ұяшық ...................................................................................... 260

4.4. EXCEL-ДЕ ДЕРЕКТЕРДІҢ ТИПТЕРІ ..................................................... 260

4.5. ҰЯШЫҚТАРДЫ ПІШІМДЕУ ............................................................... 261

4.6. ЭЛЕКТРОНДЫҚ КЕСТЕЛЕРДЕ ЕСЕПТЕУ. ФОРМУЛАЛАР .................... 262

4.7. ҰЯШЫҚТАРДЫҢ САЛЫСТЫРМАЛЫ ЖӘНЕ АБСОЛЮТТІ АДРЕСТЕРІ .. 263

4.7.1. Бетті құруда абсолютті адрестерді қолдану мысалы .... 264

4.8. ДИАГРАММАЛАР, ГРАФИКТЕР ......................................................... 265

4.8.1. Диаграмма құру арқылы бюджетті есептеу және сараптау

мысалы ............................................................................................... 266

4.9. ФУНКЦИЯЛАР .................................................................................. 269

4.10. МАКРОСТАР ................................................................................... 271

4.11. МАССИВТЕРМЕН ЖӘНЕ МАТРИЦАЛАРМЕН ЖҰМЫС ...................... 272

4.11.1. Тапсырмалар ......................................................................... 275

4.12. EXCEL-ДЕ ЖАСАЛҒАН ҚҰЖАТТАРДЫ ҚОРҒАУ ............................... 275

ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ ................................................................................... 277

§ 5. ДЕРЕКТЕР ҚОРЫМЕН ЖҰМЫС ТЕХНОЛОГИЯСЫ ............... 281

5.1. ДЕРЕКТЕР ҚОРЫ ҰҒЫМЫ .................................................................. 281

5.2. ДҚ ДЕРЕКТЕРДІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ БОЙЫНША ЖІКТЕЛУІ ........................ 282

5.2.1. Иерархиялық құрылымды деректер қорлары ..................... 282

5.2.2. Желілік құрылымды деректер қорлары ............................... 283

5.2.3. Реляциялық құрылымды деректер қорлары ........................ 284

9

5.3. MICROSOFT ACCESS ДЕРЕКТЕР ҚОРЫН БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІ ................ 286

5.3.1. Accessтің негізгі объектілері ................................................ 287

ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ ................................................................................... 290

§ 6 ЖЕЛІЛІК АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР ........................... 295

6.1. ТЕРМИНОЛОГИЯЛАР ........................................................................ 295

6.2. ӘЛЕМДІК ТОРДЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ ПРИЦИПТЕРІ ......................... 299

6.2.1. Әлемдік торда ақпаратты белсенді бейнелеу тәсілдері .. 300

6.3. ИНТЕРНЕТ ........................................................................................ 301

6.3.1. Тілдер ....................................................................................... 301

6.4. БРАУЗЕРЛЕР ..................................................................................... 302

6.4.1. Internet Explorer (IE) ............................................................... 303

6.4.2. Mozilla Firefox ......................................................................... 303

6.5. ЭЛЕКТРОНДЫҚ ПОШТА .................................................................... 304

6.6. ПРОТОКОЛДАР ................................................................................. 304

6.7. ИНТЕРНЕТТЕ АҚПАРАТТЫ ІЗДЕУ СТРАТЕГИЯСЫ .............................. 305

6.7.1. Сұранымдардың ізденіс тілі және оны қолдану ................ 307

ТАПСЫРМАЛАР ....................................................................................... 309

ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ ................................................................................... 310

1-ҚОСЫМША ......................................................................................... 315

2-ҚОСЫМША ......................................................................................... 316

3-ҚОСЫМША ......................................................................................... 317

ЖАУАПТАР ............................................................................................ 318

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТ ................................................................. 322

10

Алғы сөз

Кадрлар даярлауда, оқытудың кредиттік жүйесіне негізделген

біртұтас үш сатылы үлгісін: бакалавриат – магистратура –

докторантура қалыптастыру аясында, информатика пәнінің болашақ

мамандарының да, іргелі білім алу өзектілігі арта түседі.

Бакалаврларды сапалы даярлау үшін, педагогикалық

мамандықтар бойынша, білім беру стандарттарына сай келетін,

оқулықтар мен оқу құралдарының қажеттілігі зор.

Осы оқу-әдістемелік құралдың басты мақсаты – информатика

пәнін іргелі және ғылыми тұрғыда қарастыра отырып, студентке

түсінікті түрде баяндау болып табылады.

Бұл оқу құралы, информатика пәні бойынша, кейінгі кезде қазақ

тіліне еніп, мектеп оқулықтары мен күнделікті баспасөз беттерінде

айтылып жүрген, енді-енді қалыптасып келе жатқан терминологиялық

сөздерді қолдана отырылып жазылды. Онда-да кейбір терминдер әр

жерде әртүрлі айтылып, қалыптаспай келе жатыр. Бұл оқу құралында

Мемлекеттік терминолгия комиссияның бекіткен терминдері және

мектеп оқулықтарына кірген терминдер тобына үстемдік берілді.

Құрал үш құрылымдық-логикалық тараудан тұрады. Бірінші

тарауда информатиканың теориялық негізгі түсініктері: ақпарат және

ақпараттық үрдістер, ақпараттың өлшемі мен ұсынымы, есептеуіш

техниканың алгоритмдік және логикалық негіздері, объектілер мен

үрдістерді үлгілеу және графтар жөнінде жан-жақты сөз етіледі.

Екінші тарау компьютердің архитектурасы мен оны ақпараттық

қамсыздандыруға арналған. Мұнда архитектураның түсініктері

қарастырылып, Джон фон Нейман автоматты есептеуіш

машинасының функционалдық және құрылымдық ұйымдасуының

ұстанымдары (принциптері) түбегейлі көрсетілген. Дербес

компьютерлердің аппараттық құрылғыларына сипаттама берілген.

Үшінші тарауда қолданбалы және жүйелі программалық

жасақтаманың жіктелуі мен суреттемесі берілген.

Мәтіндік және сандық ақпаратпен жұмыс жасау

технологиясының іргелі түсініктері көрсетіліп, MS Word және MS

Excel қолданбалы программалар интерфейсінің негізгі құрастырушы

бөлімдеріне сипаттама берілген.

Мәліметтер қорымен жұмыс жасау технологиясының негізгі

ерекшеліктері баяндалып, MS Access объектілері суреттелген.

Желілік ақпараттық технологияларға арналған бөлімде

терминологияға қатысты негізгі түсініктер баяндалады. Браузерлерге,

электронды поштаға сипаттама беріліп, интернеттен қажетті

ақпаратты іздестіру стратегиясы бейнеленген.

11

Ақпаратты графикалық түрде қарастыру, «Компьютерде

ақпараттың ұсынылуы» бөлімінде баяндалғанын айта кеткен жөн.

Әрбір параграфтың соңында тестілік бақылау сұрақтары,

сонымен қатар, тәжірибелік және өзіндік жұмыстарға арналған

тапсырмалар, ақпаратты өлшеуге және ұсынуға арналған есептер,

бақылау жұмыстары мен шығарамашылық жобаларға арналған

тапсырмалар қамтылған.

Оқу құралы педагогикалық мамандықтардың математикалық-

жаратылыстану және гуманитарлық бағыттағы болашақ бакалавр мен

магистрлерге арналған.

12

Информатика ғылым және оқу пәні ретінде

Өткен ғасырдың екінші жартысында информатика ғылымының

пайда болуына себепкер болған бірқатар маңызды оқиғалар: тұңғыш

цифрлық ЭЕМ құрастыру, Н.Винер, К.Шеннон, фон Нейман іргелі

еңбектерінің жарық көруі орын алды.

«Кибернетика» термині, кейіннен көп ұзамай компьютерлер

мен телекоммуникациялық жүйелер көмегімен ақпаратты өңдеу,

сақтау және жеткізу үрдістерін зерттейтін ғылыми және оқу пәнін

атау үшін Америка Құрама Штаттары, Канада және тағы басқа

елдерде кең тараған ағылшын тіліндегі «Computer Science»

(компьютер ғылымы) термині, ғылыми қолданысқа енді.

XX-шы ғасырдың 60-шы жылдарының соңы мен 70-ші

жылдарының басында француз ғалымдары, бәлкім, француздың

«informatione» (ақпарат) және «avtomatique» (автоматика) сөздерінің

туындысы болып табылатын – «informatique» (информатика) терминін

енгізді. Жаңа термин Кеңестер Одағы (кейіннен Ресей мен ТМД

елдерінде) мен Батыс Еуропада кеңінен тарады.

Орыс тілінде «информатика» терминінің қолданылуы (шамамен

1960-шы жж. ортасынан бастап) ғылыми-техникалық ақпаратпен,

кітапханатану және құжаттаматанумен байланысты болды.

Үлкен Кеңес Энциклопедиясында информатика «ғылыми

ақпараттың құрылымы мен жалпы қасиеттерін, сондай-ақ, оның

шығу, өзге түрге ауысу, жеткізу және адам әрекетінің түрлі

саласында қолдану заңдылықтарын зерттейтін пән» ретінде

қарастырылған.

А.П. Ершовтың1 айтуы бойынша, 1970-ші жж. екінші

жартысынан бастап орыс әдебиетінде «информатика» терминінің өзге

түсіндірмесі кең қолданысқа ене бастады. Оның мәлімдеуінше, бұл

термин орыс тіліне «... ақпаратты жеткізу және өңдеу үрдістерін

зерттейтін іргелі жаратылыстану ғылымының аталуы ретінде»

енгізіледі. «Информатика осындай түсіндірмеде философиялық және

жалпы ғылыми категориялармен анағұрлым тығыз байланысқа ие

болады, оның «дәстүрлі» академиялық ғылыми пәндер шеңберіндегі

орны да айқындала түседі».

Информатиканы іргелі ғылымдарға қосу – ақпарат түсінігінің

жалпы ғылыми сипаты мен оны өңдеу үрдістерін көрсетеді.

Информатика – табиғаты әртүрлі жүйелерде ақпараттық

үрдістердің өту заңдылықтарын, ақпараттық үрдістерді

1 Андрей Петрович Ершов (1931—1988) — Кеңес Одағының ғалымы, теориялық және жүйелік

программалаудың негізін қалаушылардың бірі, Сібір информатика мектебін құрушы, КСРО ҒА академигі.

Оның еңбектері тек КСРО-да ғана емес, бүкіл әлемде есептеуіш техниканың қалыптасуы мен дамуына зор

ықпалын тигізді.

13

автоматтандыру әдістерін, құралдарын және технологияларын,

ақпараттық жүйелерді құру және қызмет ету заңдылықтарын

зерттейтін ғылым.

Информатика нақтылы ақпараттық үрдістердің

(технологиялардың) көптеген түрлеріне тән ортақ қасиеттерін

зерттейді. Осы ақпараттық үрдістер мен технологиялар

информатиканың нысаны болып табылады.

Информатика пәні өз қосымшаларының көптүрлілігімен

анықталады. Адамзаттың сан-алуан іс-әрекетінде (өндірістік үрдісті

басқару, жобалау жүйелері, қаржылық операциялар және т.б.) қызмет

етуші әртүрлі ақпараттық технологиялардың ортақ қасиеттері

болғанымен, өзара айырмашылықтары да көп.

Информатиканың мүдделі аумағы – ақпараттың құрылымы мен

жалпы қасиеттерін, сонымен қатар, адам тіршілігінің түрлі саласында

ақпаратты іздеу, жинау, сақтау, түрлендіру, жеткізу және пайдалану

үрдістерімен байланысты мәселелерді қамтиды. Ақпараттың орасан

зор көлемі мен ағынын өңдеу автоматтандырусыз және коммуникация

жүйесінсіз іске асыру мүмкін емес, сондықтан электронды есептеуіш

машиналар мен заманауи ақпараттық және коммуникациялық

технологиялар информатиканың іргелі негізі де, материалдық базасы

да болып табылады.

Д.А.Поспеловтың1 пайымдауынша қазіргі кезде

информатиканың құрылымын төменде көрсетілген негізгі зерттеу

аумақтары анықтайды:

• алгоритмдер теориясы (алгоритмдердің формалды модельдері,

есептелу мәселелері, есептеудің күрделілігі және т.б.);

• логикалық модельдер (дедуктивтік жүйелер, шығару

күрделілігі, дәстүрлі емес есептеулер: индуктивті және дедуктивті

қорытынды, аналогия бойынша қорытынды, шындыққа жанасатын

қорытынды, бірсарынды пайымдау және т.б.);

• мәліметтер қоры (мәліметтер құрылымдары, тапсырысқа жауап

іздеу, мәліметтер қорындағы логикалық қорытынды, белсенді қорлар

және т.с.с.);

• жасанды интеллект (білімді ұсыну, білім негізіндегі

қорытынды, оқыту, сараптау жүйелері және т.с.с.);

• бионика (биологиядағы математикалық модельдер,

генетикалық жүйелер мен алгоритмдер және т.с.с.);

• бейнелерді анықтау және көрініс сахналарын өңдеу 1 Дмитрий Александрович Поспелов (1932 г.) — профессор, т.ғ.д., РЖҒА және Халықаралық ақпарат

академиясының академигі. Күрделі жүйелерді басқарудың жаңа әдістері, жаңа архитектурадағы ЭЕМ

құрастыру және жасанды интеллект мәселелері саласындағы кеңес мамандарының бірі. 20 монографиялар

мен 300-ден астам мақалалардың авторы.

14

анықтаудың статистикалық әдістері, белгілік кеңістікті қолдану,

танылатын алгоритмдер теориясы, үш өлшемдік сахналар және т.с.с.);

• роботтар теориясы (автономиялы роботтар, дүниетанымды

ұсыну, орталықсыздандырылған басқару, жүріс-тұрысты лайықты

жобалау;

• математикалық қамсыздандыру инженериясы (бағдарламалау

тілдері, бағдарламалау жүйелерін құрастыру технологиялары және

т.с.с.);

• компьютерлер және есептеуіш жүйелер теориясы

(архитектуралық шешімдер, көпагенттік жүйелер, ақпаратты өңдеудің

жаңа ұстанымдары және т.с.с.);

• компьютерлік лингвистика (тіл модельдері, мәтіндердің

анализі мен синтезі, мәшинелік аударма және т.с.с.);

• сандық және символдық есептеулер (есептеулердің

компьютерлік-бағдарлы әдістері, әртүрлі қолданбалы салаларда

ақпаратты өңдеудің модельдері, жаратылыс-тілдік мәтіндермен

жұмыс жасау және т.с.с.);

• адам-мәшинелік әрекеттесулер жүйелері (дискурс модельдері,

аралас жүйелердегі жұмыстардың үлестірілуі, ұжымдық

процедураларды ұйымдастыру, телекоммуникациялық жүйелердегі іс-

әрекет және т.с.с.);

• нейроматематика және нейрожүйелер (формалды нейронды

желілердің теориясы, желілер теориясын оқытуда пайдалану,

нейрокомпьютерлер және т.с.с.);

• компьютерлерді тұйық жүйелерде пайдалану (шынайы уақыт

модельдері, интеллектуалды басқару, мониторинг жүйелері және

т.с.с.);

Орта мектептің мәселелерін қамтитын информатика бөлігін

мектеп информатикасы деп атайды.

Кеңестік дәуір кезіндегі әдебиетке бұл термин алғаш рет 1979

жылы А.П.Ершовтың жетекшілігімен жарық көрген «Мектеп

информатикасы (тұжырымдамалары, жағдайы және болашағы»

атты іргелі еңбегі арқылы енгізілген.

Төменде, «Білім және информатика» атты ЮНЕСКО-ның ІІ

Халықаралық Конгресіне Ресей Федерациясының Ұлттық баяндамасы

ұсынған, «Информатика» пәндік аймағының құрылым нұсқасы

келтірілген. Бұл құрылымдық нобай төрт бөлімнен тұрады:

теориялық информатика, ақапараттандыру құралдары,

ақпараттық технологиялар, әлеуметтік информатика.

Теориялық информатикаға информатиканың философиялық

негіздері, математикалық және ақпараттық модельдер мен

15

алгоритмдер, сондай-ақ ақпараттық жүйелер мен технологияларды

құрастыру және жобалау әдістері енеді.

Информатиканың фундаментальды негіздері

Теориялық

информатика

Математикалық және ақпараттық модельдер, ал-

горитмдер. Ақпараттық жүйелерді және

технологияларды жобалау және құру әдістері.

Ин

фо

рм

ат

из

ац

ия

ла

у қ

ұр

ал

да

ры

Ақпараттық

технологиялар

деректерді енгізу/шығару, сақтау, беру және өңдеу;

мәтіндік және графикалық құжаттарды, техникалық

құжаттарды дайындау;

программалау, жобалау, модельдеу, оқыту, диагно-

стика жасау, басқару (объектілерді, үрдістерді,

жүйелерді).

Тех

ни

кал

ық

П

рогр

ам

мал

ық

Деректерді

өңдеу


жіберу

Жүйелік

Тех

нол

оги

ян

ы і

ске

асы

ру

Әм

беб

ап

Кәс

іпті

бағ

ытт

алға

н

Дербес компьютерлер. Жұмыс станциялары.

Есептеу жүйелері. Енгізу/шығару құрығылары.

ЭЕМ торлары. Комплекстер. Техникалық

байланыс құралдары және компьютерлік теле-

коммуникациялық жүйелер, аудио

бейнежүйелер, мультимедиа.

Компьютераралық байланыстың

программалық құралдары, есептеуіш және

ақпараттық орталар. Операциялық жүйелер.

Жүйелер және программалау тілдері.

Пайдаланушы тілдері, сервистік қабықшалар,

Пайдаланушы интерфейсінің жүйесі.

Мәтіндік және графикалық редакторлар.

Деректер қорын басқару жүйесі. Электронды

кестелер процессорлары. Объектілерді,

үрдістерді, жүйелерді модельдеу құралдары.

Баспалық жүйелер. Кәсіпті бағытталған

жүйелерді есептеу технологиясын

автоматтандыру, жобалау, деректерді өңдеу..

Жасанды интеллектік жүйелер.

жоғарыдан алу Қоғамның мәдени және әлеуметті-экономикалық

дамуына ақпараттық ресурс факторының ықпалы.

Ақпараттық қоғам – заңдылықтары, даму және

орнығу проблемалары. Қоғамның ақпараттық

инфрақұрылымы. Ақпараттық мәдениет.

16

1-Тарау ИНФОРМАТИКАНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

§1. Ақпарат және ақпараттық үрдістер

Жоспар

1.1. Ақпарат ұғымы.

1.2. Ақпарат және физикалық әлемі

1.3. Ақпараттың сапалық қасиеттері.

1.4. Ақпараттық үрдістер.

1.5. Ақпараттың үздіксіз және дискретті ұсынымы.

1.6. Ақпарат және тіл.

1.7. Ақпаратты кодтау.

1.1. Ақпарат ұғымы

«Ақпарат» ұғымы қазіргі жалпы ғылымда іргелі, ал,

информатика үшін негізгі болып табылады. Ақпарат немесе

«информация» термині латынның "informatio" – мәлімет, түсіндіру,

баяндау сөзінен шыққан.

Қоршаған ортаның біртұтас құрамдастары зат және энергиямен

қатар, ақпарат сол ортаның негізгі сарқылмас таным көзі болып

табылады. Алайда, ақпарат ұғымының формалданған анықтамасын

келтіру қиындық туғызатыны сөзсіз.

күнделікте ақпарат деп қызығушылық туғызатын кез-келген

хабар немесе мәліметті атайды. Мысалы, қайсыбір оқиғалар,

құбылыстар туралы және т.с.с. мәліметтер. Бұл орайда «ақпарат

жеткізу» деген сөз «бұрын-соңды белгісіз болған нәрсені жеткізу»

деген мағынаны білдіреді.

кибернетикада жүйені дамыту, кемелдендіру, сақтау

мақсатында, яғни басқару, белсенді әрекет жасау, бағыттау үшін

пайдаланатын білім бөлігін ақпарат дейді. (Н. Винер1).

Кибернетикалық тұрғыдан, ақпарат – бізді қоршаған

дүниедегі объектілерді (заттарды), жағдайларды, үрдістерді немесе

құбылыстарды таңбалар мен сигналдардың көмегімен бейнелеу.

Ақпаратты жіберу, қабылдау сақтау және түрлендіру үрдістерін

зерттейтін ғылым – ақпарат теориясының негіздерін қалаған Клод

Шеннон2 – ақпаратты біздің білімнен бірдеме туралы белгісіздіктің

(анықталмағандықтың) алынуы деп қарастырады.

Ақпарат жөніндегі заманауи ғылыми көзқарасты дәлме-дәл

тұжырымдаған кибернетика «атасы» Норберт Винер болды. Оның

пікірінше:

1 Норберт Винер (1894 —1964) — американдық ғалым, көрнекті математик және философ, кибернетиканың

және жасанды интелект теориясының негізін қалаушы. 2 Клод Элвуд Шеннон (1916 – 2001) – американдық математик және инженер. Ол ақпарат теориясының

негін қалаушы. Шеннон схемалардың ықтималдық теориясына, автоматтар теориясына және кибернетика

ұғымына кіретін ғылымдар аймағы – басқару жүйелер теориясына келелі үлес енгізді.

17

Ақпарат — біздің және сезіміміздің сыртқы ортаға бейімделу

үрдісінде одан қабылданған мағынаны белгілеу.

Сонымен, ақпарат теориясында – ақпарат ол, белгісіздікті

толық айқындайтын немесе алдындағы белгісіздіктің мөлшерін

азайтатын мәліметтер.

Ақпаратпен қоса «деректер» ұғымы жиі қолданылады.

Зерттелетін нысан үшін, ол — қазіргі уақытта қайсыбір себептермен

қолданыста болмай, тек сақталып келген эксперименттік бақылаудың

нәтижелері немесе оның сипаттамалық белгілері болуы мүмкін.

Егер осы мәліметтерді нысан жөніндегі білімді азайту және

нақтылау үшін қолдану қажеттілігі туындаса, онда олар жүйелі өңдеу

арқылы талдау нәтижесінде ізделіп отырған білім, алынатын

ақпаратқа айналады, одан талдау арқылы ізделген білім шығарылады.

Сонымен, осы тұжырымдарды ескере отырып, ақпараттың

анықтамасын былай дәлірек пайымдауға болады:

Ақпарат —қоршаған ортаның құбылыстары мен нысандары,

олардың шамалары, қасиеттері мен жай-күйі жөніндегі білімнің

белгісіздік, толықсыздық дәрежесін кемітетін мәліметтер.

Ақпарат ұғымынан, ақпараттың материалдық тасығышы,

ақпарат көзі мен қабылдағышы арасындағы байланыс арнасы бар

екенін пайымдай аламыз.

1.2. Ақпарат және физикалық әлем

Ақпаратты ресурстың айырықша түрі деп есептеген жөн;

мұнда «ресурс» материалдық заттардың немесе заттың энергетикалық,

құрылымдық немесе басқа да сипаттамаларының білім қоры деп

түсіндіріледі. Материалды заттармен байланысты ресурстардан

айырмашылығы – ақпараттық ресурстар сарқылмайды және де

материалды ресурстардан гөрі өзге де жаңару және қайта жаңғырту

әдістеріне ие болып табылады. Ақпараттың іргелі қасиеттерінің

кейбір жиынтығын қарастырайық:

есте сақтаулығы;

жеткізулігі;

түрлендірулігі;

қайта жаңғыруы;

өшіргіштігі;

Есте сақтаулық қасиеті – жадыда сақтау мүмкіншілігі,

ақпараттың ең маңызды қасиеті. Есте сақталатын ақпаратты

макроскопиялық деп атаймыз (есте сақтау ұяшықтың кеңістіктік

масштабы мен уақытын ескере отырып). Күнделікті тәжірибемізде біз

макроскопиялық ақпаратпен іс жүргіземіз.

18

Жеткізілу/жіберу қасиеті – ақпаратты байланыс арналары

арқылы жеткізу (кедергілермен қоса) К.Шеннонның ақпарат

теориясы аясында жете зерттелген. Бұл жағдайда өзгеше аспект –

ақпаратты көшіріп алу қасиеті көзделіп отыр, яғни ол өзге

макроскопиялық жүйелердің «есінде сақталуы» мүмкін және де өзіне-

өзі барабар болып қала береді. Әрине, ақпараттың көлемі көшірмелеу

барысында артпауы тиіс.

Түрлендірулік қасиеті – ақпараттың іргелі қасиеті Ол – ақпарат

өзінің тәсіл-түрлерін өзгерте алатындығын көрсетеді. Көшіруге

қабілеттілігі – ол ақпаратты түрлендірудің бір түрі; мұнда

ақпараттың көлемі өзгермейді. Жалпы алғанда, түрлендіру

үрдістерінде ақпараттың көлемі өзгереді, бірақ артуы мүмкін емес.

Қайта жаңғыру қасиеті – ақпаратты қайта жаңғырту оның

жеткізулігімен тығыз байланысты және оның тәуелсіз базалық

қасиеті болып есептелмейді. Егер жеткізулік ақпаратты жеткізуші

жүйенің бөліктері арасындағы кеңістіктік қатынастарды аса маңызды

деп таппаса, қайта жаңғырту ақпараттың сарқылмайтындығын,

яғни көшірмелеу кезінде ақпарат өзіне-өзі барабар болып қала

беретіндігін сипаттайды.

Өшіргіштік қасиеті – ақпараттың өшіргіштік қасиеті де

тәуелсіз болып табылмайды. Ол ақпаратты түрлендірудің

тасымалдану қасиетімен тығыз байланыста, себебі ақпаратты беру

кезінде оның көлемі азайып нөльге теңеледі.

Ақпараттың бұл қасиеттері оның шамасын қалыптастыруға

жеткіліксіз, себебі олар ақпараттық үрдістердің физикалық деңгейіне

жатпайды.

Білімнің түрлі саласының ғалымдары тарапынан ақпарат және

ақпараттық үрдістер ұғымдарын жүйелейтін, табиғаты әртүрлі

үрдістердегі ақпараттың өзгеруін сипаттайтын бірыңғай теорияны

құру әрекеттері қолға алынып жатыр (бірақ аяқталмаған).

Ақпарат қозғалысы – ол басқару үрдістерінің ішкі мәні.

Кибернетиканың ашылған кезінен бастап басқару тек жоғары

(биологиялық және әлеуметтік) ғана емес, материя қозғалысының

барлық түрлеріне қатысты қарастырылады. Қозғалыстың тірі емес –

жасанды (техникалық) және табиғи жүйелердегі көптеген қырлары,

олардың химия, физика, механикада ақпараттық жүйеде емес,

энергетикалық жүйеде зерттелуіне қарамастан, ортақ басқару

белгілерімен сипатталады.

Осындай жүйелердегі ақпараттық көзқарастар жаңа пәнаралық

ғылым – синергетика пәнін құрайды.

19

Синергетика – ғылыми зерттеулердің пәнаралық бағыты. Оның

мақсаты – жүйелердің (жүйеастынан құралатын) өзіндік ұйымдасу

принциптері негізінде табиғи құбылыстар мен үрдістерді зерттеу

болып табылады. «...табиғаты әрқилы құрылымдардың өзіндік

ұйымдасу, шығу, қолдау, тұрақтану мен ыдырау үрдістерін

зерттеумен айналысатын ғылым».1

Әлеуметтік жүйелердегі2 басқаруда айшықталатын ақпараттың

жоғарғы формасы – білім болып табылады. Педагогика мен жасанды

интеллект зерттеулерінде кең қолданылатын бұл пәнүстілік ұғым да

маңызды философиялық категориядан үміткер.

Философиялық тұрғыдан танымды басқарудың функционалды

аспектілерінің бірі деп қарастырған абзал. Мұндай көзқарас таным

үрдістері генезисін, оның негіздері мен болашағын жүйелі түрде

түсінуге жол ашады.

1.3. Ақпараттың сапалық қасиеттері

Объективтік. Ақпарат біреудің пікіріне немесе тұжырымына,

алу әдістеріне тәуелсіздігімен сипатталады. Неғұрлым ақпаратты алу

және өңдеу әдістеріне субъективті элементтер аз болса, соғұрлым

ақпарат объективті болады.

Деректілік. Егерде ақпаратта істің шынайы нақты жағдайы

көрсетілсе, онда ол ақпарат деректі. Деректі емес ақпарат

түсініспеушілікке немесе теріс шешім қабылдануына апарады.

Уақыт өте келе деректі ақпарат ескіру қасиетіне байланысты,

дерексіз ақпаратқа айналуы мүмкін, яғни істің нақты жағдайы

көрсетілмей қалады.

Толықтылық. Егер белгілі бір шешім қабылдауға немесе

түсінуге ақпарат жеткілікті болса, онда ол толық. Толық емес ақпарат

болсын, артығымен берілген ақпарат болсын дұрыс шешім қабыдауға

кедергі келтіреді немесе қателікке апарады.

Дәлдік. Ақпараттың дәлдігі объектінің, үрдістің, құбылыстың

және с.с. нақты жағдайына жақындау дәрежесімен анықталады.

Құндылық. Ақпараттың құндылығы оның мәселені шешу үшін

қаншалықты маңыздылығына, жәнеде адамның қандайда бір іс-

әректтерінде қаншалықты қолданыс табатындығына тәуелді.

Көкейтесті. Ақпараттың көкейтестілігі – ол уақыттың

ағымды сәтіне ақпараттың сәйкестік дәрежесі.

Дер кезілік. Тек қана дер кезінде алынған ақпарат күтілген

пайда әкелуі мүмкін. Күнбұрын берілген ақпарат болсын (онда ол

1 Аршинов В. И. Синергетика как феномен постнеклассической науки. — М., 1999. 2Әлеуметтік жүйе – ол біртұтас құрылым; оның негізгі элементі – адамдар, олардың өзара әрекеттесуі, қарым-

қатынастары мен байланыстары.

20

меңгерілмеуі мүмкін), кешеулете берілген ақпарат болсын бірдей

қажетсіз болады.

Егер құнды және дер кезінде берілген ақпарат түсініксіз мәнерде

берілсе, ол пайдасыз болып қалуы мүмкін.

Түсініліктілік. Ақпарат түсінікті бола бастайды, егер ол кімге

арналғандығына байланысты соның тілімен берілсе.

Мүмкіндік. Ана немесе мына ақпаратты алу мүмкіндік өлшемі.

Немесе ақпарат жетімді түрде (қабылдау деңгейінде) жеткізілуі

қажет. Сондықтан мысалы, бір ұғым мектеп оқулықтарында және

ғылыми басылымдарда әртүрлі баяндалады.

Ықшамдық. Ақпаратты ықшамды (қысып, ежелеусіз) немесе

кең (толық, сөзуарлы) баяндауға болады. Ақпараттың ықшамдылығы

анықтамаларда, энциклопедияларда, оқулықтарда, алуан түрлі

нұсқамаларда қажет.

Ұсынылу формасына байланысты ақпарат: мәтіндік, сандық,

графикалық, әуендік, аралас деп бөлінеді.

Қоғамдық мәніне қарай ақпарат: күнделікті, саяси-қоғамдық,

эстетикалық, ғылыми, техникалық, өндірістік, басқарушылық, т.б.

деп бөле беруге болады.

1.4. Ақпараттық үрдістер

"Ақпарат" және "деректер" деген ұғымдарды бөліп айту қажет.

Деректерді тасымалдауыштарға бекітілген, жазылған ақпаратты

көрсетуге арналған құрал деуге болады. Деректер ақпаратты алу

үрдісінде алғашқы «шикізат» ретінде қызмет етеді.

Осы айтылғаннан мынадай маңызды тұжырым шығады: бір ғана

деректерден, әртүрлі пайдаланушы, әртүрлі ақпаратты

туындатады.

1.1-сурет. Ақпараттың қозғалу үрдісінің схемасы

Ақпараттық үрдіс – уақыт ағымына байланысты,

ақпараттың мазмұнының немесе оны көрсететін мәліметтердің

өзгеруі.

Объект

Білім Деректер

Ақпарат

Бақылаулар

Тәжрибелер

Өңдеу

Жүйелеу

Сұраптау

21

Зерттелетін объект туралы білімнің кемістігін азайтуда, ақпарат

алудың циклдық үрдісі 1.1-суретте, схемалық түрде бейнеленген.

Ақпарат үрдістердің түрлері:

жаңа ақпараттың туындауы (құрылуы);

ақпараттың өңделуі (яғни, бар ақпараттың өңделуінің

нәтижесінде жаңа ақпараттың туындауы);

ақпаратты жойылуы;

ақпаратты жіберілуі (кеңістікте таратылуы).

Ақпаратты жіберуге байланысты, ақпараттың көзі және

қабылдаушысы деген қос ұғымдар туындайды.

Ақпарат көзі – ақпаратты туындатып және оны мәліметтер

түрінде көрсететіп беретін субъект немесе объект.

Ақпаратты қабылдаушы – мәліметті қабылдап және оны

дұрыс пайымдау (интерпретациялау) мүмкіндігі бар субъект немесе

объект.

Ақпаратты тасушы – мәліметтерді ақпарат көзінен

қабылдаушыға жіберуге бір арнайы заттандырылған (материалданған)

субстанция. Мәліметтер, тасушының көмегімен сигнал арқылы

беріледі.

Сигнал – хабарды беруді қамтамасыз ететін қандай да бір

физикалық шаманың уақыт барысында өзгеруі.

1.5. Ақпараттың үздіксіз және дискретті ұсынылуы

Уақыт ағымында сигналдың параметрінің өзгеру

ерекшеліктеріне байланысты, сигнал екі түрге: үздіксіз және

дискретті деп ажыратылады.

Сигнал, егер оның параметрі біраз уақыт аралығында кез

келген мәндерді қабылдай алса, үздіксіз (немесе аналогты) деп

аталады.

а) үздіксіз сигналдар б) дискретті сигналдар

1.2-сурет. Сигналдардың графикалық бейнесі

Егер сигналдың параметрінің мәнін Z - пен, ал уақытты t –мен

белгілесек, онда Z(t) тәуелділігі үздіксіз функция болады (1.2а-сурет).

z

t

z

t

22

Үздіксіз сигналдың мысалдары ретінде сөзді және музыканы,

бейнелеуді, термометрдің көрсеткішін, жүректің кардиограммасын, т.

б. келтіруге болады.

Сигнал, егер оның параметрі біраз уақыт аралығында

шектелген мәндерді қабылдай алса, дискретті деп аталады..

Дискретті сигналдардың мысалы 1.2б-суретінде көрсетілген.

Дискретті сигналдар параметрлерінің дискретті және шектелген

мәндері {Z} жиынымен сипатталады. Дискретті сигналды қолданатын

құрылғыларға сағат, цифрлық дәл өлшеу аспаптары, кітаптар,

ақпараттық тақта және басқалар жатады.

Үздіксіз және дискретті сигналдарының ең маңызды және

негізгі айырмашылығы ол, дискретті сигналдарды белгілеуге

болатындығы. Яғни, тап осы сигналды басқасынан ажырату үшін,

сигналдың саны шектелген мүмкін мәндерінің ішінен әр қайсысына

белгі беру.

Дискреттеу – ол үздіксіз аналогтық сигналды дискреттік

немесе дискретті-үздіксізге аудару үрдісі.

Сигналдың параметрінің мәндерінің шектелген жиынының

ішінен, олардың мөлшерлі саны таңдалады.

Ол үшін функцияның анықталу аймағы x1, x2,... хn нүктелерімен

ұзындығы тең кесінділерге бөлінеді, әр кесіндідегі функцияның мәні,

мысалы, осы кесіндідегі орта мәніне, тұрақты және тең.. Осы кезеңде

шыққан функция математикада сатылы деп аталады.

1.3-сурет. Үздіксіз хабарды дискіреттілеу процедурасы

Келесі қадам – функция мәндерін «сатылар» осіне (ордината осі)

кескіндейміз. Осылай алынған у1, у2, ... уn.функциясының мәндер

тізбегі үздіксіз функцияның дискретті ұсынылуы болады. Аргументтің

мәндерінің анықталу аймағындағы кескінділердің ұзындықтарын

кішірейту жолымен бұл функцияның дәлдігін шексіз жақсартуға

болады. Нәтижесінде шектелген сандар жиынын аламыз (1.3-сурет).

Үздіксіз сигналды кез келген дәлдікпен (дәлдікті өсіру үшін

қадамды азайтса жеткілікті) дискреттеу мүмкіндігі информатикада өте

23

маңызды.

Компьютер — ол, цифрлық машина, яғни ондағы ақпараттың

ішкі ұсынымы дискретті. Енгізілетін ақпаратты дискреттеу (егер ол

үздіксіз болса) оны компьютермен өңдеуге жарамды етеді.

Басқа да есептеуіш машиналарда бар – олар аналогты ЭЕМ.

Олар әдетте арнайы есептерді шығаруға қолданылады да көпшілікке

көбінесе белгісіз. Бұл ЭЕМ-ға енгізілетін ақпаратты дискреттеудің

қажеті жоқ, себебі мұндай есептеуіш машиналарда ішкі ұсынылу

ұздіксіз. Керісінше бұл жағдайда – егер сыртқы ақпарат дискретті

болса, онда оны қолдану алдында үздіксізге айналдыру қажет.

1.6. Ақпарат және тіл

Ақпарат символдық белгілеу пішінінде сақталады, беріледі,

өңделеді. Әртүрлі белгілеу жүйесінің көмегімен, бір ақпаратты

әртүрлі қалыпта, пішінде ұсынуға болады.

Белгі – ол бірінен бірінің айырмашылығы бар, қандайда бір

шектелген1 жиынның элементі.

Белгінің табиғаты кез келген – ым, сурет, әріп, светофор

сигналы т.б. болуы мүмкін. Демек, белгінің табиғаты, мәліметті

тасушының және мәліметтегі ақпараттың ұсыным пішінімен

анықталады.

Тіл деп – ақпаратты символдық жүйеде ұсынуды айтады. Кез

келген тілдің өзінің символдық жүйесі, алфавиті болады. Ақпарат

әртүрлі тілдердің көмегімен таратылады.

Алфавит – тәртібі анықталған цифрлардың немесе

символдардың шектелген жиыны.

Мысалы 0,1…9 араб цифрларының көмегімен екілік жүйеден

ондық жүйеге дейін кез келген бүтін санды жазуға болады. Егер осы

алфавитке «+», «–» және «.» немесе «,» белгілерін қоссақ, онда кез

келген оң және теріс нақ сандарды жаза аламыз.

Тілдер табиғи және формалды деп бөлінеді (1.4-сурет).

Формалды тілдің мысалдары: музыка тілі (ноталық сауат),

математика тілі (цифрлар және математикалық белгілер) ж. б.

Мәліметті берген кезде сигналдың параметрі өзгереді.

Сигналдың параметрінің әртүрлі мәндерінің минималды саны екіге

тең болатыны айқын. Сигналдың әр мәніне екі түрлі белгі берсек,

онда оны екілік алфавиті дейді.

1 Теориялық тұрғыдан шектелген деген талапты қоймаса болады, алайда оның еш қандай тәжрибелік мәні

жоқ, себебі бәрібір шектелген уақытта тек қана саны шектелген белгілерден құрылған мәліметтерді жіберуге

болады.

24

1.4-сурет. Тілдерді жіктеу схемасы

1.7. Ақпаратты кодтау

Ақпаратты кодтау теориясы, информатиканың өте бір маңызды

бөлімі болып табылады. Кодтау теориясы, қазіргі заманның ағымдық

даму үрдісінде, келесі мәселелерді қарастырып, математикалық

құралмен шешілуде:

1) ақпаратты кодтаудың ең қолайлы үнемділік принціпін

жетілдіру;

2) жіберілетін ақпараттың параметрлерін байланыс желілерінің

ерекшеліктерімен қиыстыру;

3) байланыс желілерімен ақпаратты сенімді, бұрмалаусыз,

жоғалтпай берудің тәсілдерін жетілдіру.

Ақпараттың компьютердегі ұсынымы, кодтау теориясының

дербес шешімі болып табылады. Бастапқы деректер қарастырылып,

дискретті ақпаратты бейнелеуге, көрсетілуіне кейбір алфавит

қолданылады.

Бір ақпараттың, әртүрлі алфавит арқылы ұсынылу мүмкіндігі

бар. Ақпараттың түрленер алдындағы алфавитін - бірінші,

түрленгеннен кейінгі алфавитін - екінші деуге болады.

Ақпаратты кодтау – ақпараттың нақтылы ұсынымын

қалыптастыру үрдісі.

Код – (1) бір алфавитің белгілерін немесе олардың тіркестерін

басқа алфавитің белгілеріне немесе оладың тіркестеріне сәйкестіруді

сипаттайтын ережелер.

(2) бірінші алфавиттің белгілерін немесе оладың тіркестерін

ұсыну үшін қолданылатын екінші алфавиттің белгілері.

Кодтау – алғашқы алфавит арқылы ұсынылған ақпаратты

кодттар тізбегіне ауыстыру үрдісі.

Кодпен ашу (кері кодтау – декодирование) – кодтауға кері

амал, яғни алынған кодтар тізбегі бойынша ақпаратты бірінші алфавит

түрінде қалпына келтіру.

Тілдер

қазақ, орыс,

ағылшын, қытай т.б.

Формалды тілдер Табиғи тілдер

Информатика тілі Басқа тілдер

екілік кодтау тілі;

программалау тілі;

ОЖ-ң командалық

тілі, т.б.

математика тілі;

әуез тілі;

жол белгілер тілі;

химия тілі, т.б.

25

Мәтінді кодтаудың негізгі үш тәсілі бар:

1) графикалық – арнайы суреттердің немесе белгілердің

көмегімен;

2) сандық – сандардың көмегімен;

3) символдық – берілген мәтіндегі символдар көмегімен.

Мәтінді кодтауға арналған символдардың толық жиыны

алфавит немесе әліппе деп аталады.

Егер, кодтау және кодпен ашу амалдарын тізбекті қолдану

нәтижесінде бастапқы ақпараттың бұрмаланбай шығынсыз

қайтарылуы қамтамасыз етілсе, онда олар қайтымды (орысша

обратимый) кодттар деп аталады.

Символдарды кодтау (ағылш. encoding) — белгілердің

шектелген жиынын нақтылы кодтау кестесі. Мұндай кестеде әр

символды, ұзындығы бір немесе бірнеше байттар тізбегімен

салыстырады.

Қазіргі кезде негізінен үш типті кодтау қолданылады: ASCII1

кодымен үйлесімді, EBCDIC кодымен үйлесімді және 16-биттік

Юникодқа негізделген кодтаулар.

EBCDIC (Extended Binary Coded Decimal Interchange Code ) —

кеңейтілген екілік-ондық ақпарат алмасу коды, айтылуы «эб-си-дик».

IBM корпорациясы құрастырған стандарты сегізбиттік EBCDIC

коды латын алфавитінің әріптерін, араб цифрларын, кейбір тыныс

белгілерін және басқару символдардын кодтайды.

Кириллица кодтауы қосылған Ресейлік ДКОИ-8 коды EBCDIC-

ке ұқсасты болып келеді.

Юникод немесе Уникод (англ. Unicode) — шын мәнінде барлық

жазба тілдердің белгілерін ұсынуға мүмкіндік беретін, символдарды

кодтау стандарты.

Бұл стандартты 1991 жылы коммерциялық емес «Юникод

консорциумы» (Unicode Consortium, Unicode Inc.) ұжымы ұсынған.

Юникодта 1 114 112 (=220

+216

) сиволдар позицияларының қоры

бар, оның ішінде 100 000 астамы қазіргі қолданыста.

Бұл стандарттың қолданылуы әртүрлі жазбалардан өте көп

символдар санын кодтауға мүмкіндік береді. Unicod құжаттарында

қытай иероглифтеры, математикалық символдар, грек алфавитінің

әріптері, латын және кириллица көршілес болуы мүмкін.

1 1-тарау. §5. 5.4-бөлімі. және 3-қосымшаны қараңыз.

26

Тест сұрақтары

1 нұсқа

1. Ақпарат теориясында, ақпарат деген – ол:

a. біліміміздің біртұтас құрылымын жасауда біздің миымызға

әртүрлі ақпарат көздерінен және әртүрлі формада түсетін мәліметтер;

b. анықталмағандықты толық айқындайтын немесе алдындағы

анықталмағандықтың мөлшерін азайтатын мәліметтер;

c. материяның бітұтас атрибуты;

d. қоршаған ортамыздың бейнесі;

e. жаңалық болған мәліметтер.

2. Біреудің пікіріне немесе тұжырымына тәуелді емес

ақпаратты былай дейді:

a. ақиқатты;

b. өзекті;

c. объективті;

d. қажетті;

e. түсінікті.

3. Мына әрекеттерді ақпараттық үрдістер дейді:

a. глобольды ақпараттық жүйелерді құруды;

b. жалпы ақпарат құралдарының жұмысын басқаруды;

c. ақпаратты алуды (іздеуді), сақтауды, тасымалдауды және

өңдеуді;

d. дүниежұзілік компьютерлік торды ұйымдастыруды;

e. жаңа дербес компьютерлерді құрастыруды;

4. Ақпаратты тасуда міндетті тұрде қажетті нәрселер:

a. екі адам;

b. жіберілетін ақпараттың мазмүндылығы;

c. ақпарат көзі, қабылдауыш және олардың арасындағы

байланыс арнасы;

d. жіберілетін ақпараттың өте толықтылығы;

e. байланыс арнасының дуплекстілігі.

5. Келесі сигналдардың қайсысы аналогты болады;

a. маяк сигналы;

b. SOS сигналы;

c. кардиограмма;

d. жол бегісі;

e. светофор сигналы.

6. Ақпараттың компьютердегі ішкі ұсынымы:

a. үздіксіз;

b. дискретті;

c. бөлшекті дискретті, бөлшекті үздіксіз;

27

d. «үздіксіз», «дискретті» терминдерін пайдаланып сипаттауға

келмейді;

e. дискреттіде және үздіксізде қарарынан.

7. Мәтінді ағалшын тілінен орыс тіліне аудару үрдісін;

a. ақпаратты сақтау;

b. ақпаратты тасу;

c. ақпаратты іздеу;

d. ақпаратты өңдеу;

e. жоғарыда аталған үрдістердің біреуіде емес.

8. Есептеу үрдістерін программалау арқылы басқару идеясын

ең алғаш айтқан;

a. Н. Винер;

b. Дж. Маучли;

c. А. Лавлейс;

d. Ч. Бэббидж;

e. Дж. фон Нейман.

9. Алфавит деп:

a. бас және кіші әріптерді, кемтікті (бос орын), тыныс

белгілерін айтады;

b. аралас реттелген белгілердің жиынын айтады;

c. барлық мүмкін болатын белгілердің жиынын айтады;

d. әр сөздің тек бір ғана мәні болғанды;

e. тәртібі анықталған белгілердің жиынын айтады.

10. Код деп:

a. ұзындығы белгіленген екілік сөзді айтады;

b. он алтылық жүйеде жазылған символдар тізбегін

сипаттайтын ережелерді айтады;

c. екілік белгілерден құралған сөздердің тізбегін сипаттайтын

ережелерді айтады;

d. әртүрлі белгілер тізбектерін сипаттайтын ережелерді айтады;

e. бір алфавитің белгілерін басқа алфавитің белгілеріне

сәйкестіруді сипаттайтын ережелерді айтады.

11. Ақпарат теориясында хабардағы ақпараттың мөлшері

былай анықталады:

a. хабардағы әртүрлі символдардың мөлшері;

b. хабардың алынуына байланысты, анықталмағандықтың

мөлшерінің азайыу өлшемі;

c. хабарды сақтауға қажетті, компьютердегі жадының көлемі;

d. кодталатын символдың көбейтіндісінің қосындысын оның

алфавиттен таңдалуының орташа ықтималдығына бөлу;

28

e. ақпарат тасымалдаушының-сигналдың физикалық

қуаттылығы.

12. Ақиқаттық жағдайды анық бейнелейтін ақпаратты... дейді:

a. керек;

b. толық;

c. объективті;

d. анық;


13. Математика оқулығында ақпараттың мынадай түрлері бар:

a. графикалық, дыбыстық және сандық;

b. графикалық, мәтіндік және дыбыстық

c. графикалық, мәтіндік және сандық;

d. тек қана мәтіндік ақпарат;

e. тек қана сандық ақпарат.

14. Студеннтік мейрамды бейне таспаға түсіру не үшін керек?:

a. ақпаратты өңдеу;

b. ақпаратты сақтау;

c. ақпаратты беру;

d. ақпаратты іздеу;

e. ақпаратты кодпен ашу.

15. Ақпаратты өңдеу үрдісі - ол:

a. формалды ережелерге сәйкес, бір түрден басқа түрге өзгерту;

b. қабылдау кезінде ұғыну (интерпретациялау);

c. беру кезінде ыңғайлы түрге өзгерту;

d. қасақана бұрмалану, басқа түрге өзгерту;

e. іздеу, өзгерту.

16. Дискретизациялау ол:

a. уақытта өзгеретін физикалық үрдіс;

b. сигналдың қасиеті;

c. үздіксіз сигналды дискеттіге өзгерту үрдісі;

d. дискретті сигналды үздіксізге айналдыру үрдісі;

e. сигналдың физикалық табиғатын өзгерту үрдісі.

17. Сигналдың үздіксіз болу жағдайы:

a. егер сигналдың параметрі кезегімен, уақытта өзгеретін, саны

шектеулі мәндерді қабылдаса;

b. егер бір көзден барлығы бір бит/с жіберілсе;

c. егер сигналдың параметрі белгілі бір аралықта кез келген

мәнді қабылдаса;

d. егер толқынның көмегімен берілсе;

e. егер электромагниттік импульс берілсе.

29

18. Есептеу машиналарында екілік есептеу жұйесін қолдану

идеясын айтқан:

a. Ч. Бэббидж;

b. Б. Паскаль;

c. Г. Лейбниц;

d. Дж. Буль;


19. Алфавит деген:

a. символдардың кез келген шекті тізбектері;

b. сызықтықтық ретті, белгілердің шекті жиынтығы;

c. фонемдердің жиынтығы;

d. графемдердің кездейсоқ жиынтығы;

e. қытайлық идеограммалардың кездейсоқ іріктеуі.

20. Тіл формалды деп аталады, егер онда:

a. әрбір сөз тек қана бір мағналы боса;

b. әрбір сөздің мәні екіден аспаса;

c. сөздерді құру ережелері өте қатаң тапсырылса;

d. әрбір сөз тек қана бір мағналы және тілдің алфавитінен

сөздердің құру ережелері бір мәнді болса;

e. әрбір сөздегі әріптердің саны белгілі тұрақталған натурал

саннан аспаса.

21. Теориялық информатиканың сүйенетін ілімдері:

a. электр және механика заңдылықтары;

b. тәбиғат заңдылықтары;

c. математикалық логика, алгоритмдер теориясы, кодтау тео-

риясы, жүйелік анализ;

d. математиканың бөлімдері: сандық анализ, математикалық

анализ, дифференциалды теңдеулер;

e. математикалық анализ, кодтау теориясы, сандық анализ.

2 нұсқа

1. Басқару теориясында ақпарат дегеніміз ол:

a. сигналдардың немесе белгілердің формалары туралы

хабарлар;

b. қоршаған ортадағы және ондағы өтіп жатқан үрдістер туралы

бағыттау мәліметтері;

c. бағыттау, белсенді әрекеттер жасау, басқару үшін, яғни

басқару жүйесін сақтау, жетілдіру, дамыту мақсатында қолданылатын

білім бөлігі;

d. құжаттар тұрінде жазылып алынатындар;

e. анықталмағандықты толық айқындайтын немесе алдындағы

анықталмағандықтың мөлшерін азайтатын мәліметтер.

30

2. Ұсынылу пішініне байланысты ақпарат мына түрлерге

бөлінеді:

a. қарапайым, эстетикалық, саяси-қоғамдық;

b. әлеуметтік, техникалық, биологиялық, генитикалық;

c. визуалдық, аудиальдық, ырғақтық, иіс сезгіштік, дәмділік;

d. ғылымдық, өндірістік, техникалық, басқармалық;

e. мәтіндік, сандық, графикалық, әуендік, аралас;

3. Ақпаратты іздеу – ол:

a. реферат жазу;

b. уақыт бойы трансляциялау;

c. кодпен ашу;

d. байқау үрдісі;

e. сақталған ақпаратты шығару.

4. Хабардың кодталуы мына кезде болады:

a. хабардың байланыс жүйесінсінен өткен мезетте;

b. алушының хабарды қабылдау мезетінде;

c. хабардың қөзінен байланыс жүйесіне түскен мезетте;

d. арнайы программамен, хабардың шифрын ашу үрдісінде;

e. оны дискреттеу кезінде.

5. Сигнал дискретті деп аталады, егер де ол:

a. ақпаратты беру үрдісінде кодталмаса және кодпен ашылмаса;

b. уақыт және амплитуда бойы үздіксіз өзгерсе;

c. электрлік формада берілсе;

d. саны шектеулі уақыт мезеттері кезінде, тек қана саны

шектеулі мәндерді қабылдай алса;

e. ақпаратты беру үрдісінде кодталса.

6. Байланыс арнасы– ол:

a. беру кезінде ақпаратты қабылдауды қамтамасыз ететін

құрылғылар жиыны;

b. ақпараттың көзінен шыққан бастапқы хабарды, берілу түріне

келтіріп түрлендіретін құрылғылар жиыны;

c. хабарды беру кезінде кодтайтын және кодпен ашатын

құрылғысы;

d. ақпаратты тасымалдаушы;

e. сигналды ақпараттың көзінен беруді және қабылдаушыға

жеткізуді қамтамасыздандыратын техникалық құрылғылар жиыны;

7. Логиканы алгебраландыру бағытында шешуші үлес қосқан:

a. А. Тьюринг;

b. Г. Лейбниц;

c. Дж. Буль;

d. Н. Винер;

31

e. Ч. Бэббидж.

8. Берілген тілдің алфавитінен сөздерді құрастыруға арналған

ережелер жиынын былай атайды:

a. жазба;

b. синтаксис;

c. семантика;

d. грамматика;

e. прагматика.

9. Ұзындығы айнымалы кодына жатады:

a. ондық сандарға арналған 4-биттік Грэй коды;

b. циклдік Грэй коды;

c. 4 позициялық шынжырлы код;

d. Морзе коды;

e. Бодо коды.

10. Қоғамдық мәніне қарай ақпарат былай бөлінеді:

a. мәтіндік, сандық, графикалық, әуендік, аралас;

b. визуалдық, дыбыстық, дене арқылы сезіну, иіс сезгіштік,

дәмділік,

c. әлеуметтік, техникалық, биологиялық, генетикалық;

d. күнделікті, саяси-қоғамдық, эстетикалық, ғылыми,

техникалық, өндірістік, басқарушылық;

e. ғылыми, өндірістік, техникалық, басқарушылық;

11. Осы сәтте маңызды және мағналы ақпаратты былай деп

атайды:

a. анық;

b. актуальды;

c. толық;

d. пайдалы;


12. «Телевизиялық мұнара - телевизор» жүйесінде ақпаратты

тасымалдаушы:

a. гравитациялық өріс;

b. дыбыс толқыны;

c. электромагниттік толқын;

d. вакуум;

e. ауадағы азот молекулаларының концентрациясы

13. Ақпаратты беру үрдісінің мысалын нұсқаңыз:

a. телеграмма жіберу;

b. диктантты тексеру;

c. сөздіктен керек сөзді іздеу;

d. деректер қорынан сұраныс жасау;

32

e. марка коллекциясын жинау.

14. Сигнал деп аталады:

a. кез келген материалдық зат;

b. хабарды беруді қамтамасыз ететін қандай да бір физикалық

шаманың уақыт бойынша өзгеруі;

c. радиотолқын;

d. әртүрлі күйдегі зат;

e. физикалық үрдістің уақыт бойынша өзгеруі;

15. Аналогтық сигнал – ол:

a. уақыт мезеттерінің саны шектеулі кезінде, тек қана саны

шектеулі мәндерді қабылдай алады;

b. амплитудасы және уақыты бойынша үздіксіз өзгеретін

сигнал;

c. мәтіндік ақпаратты таситын сигнал;

d. ақпаратты таситын кез келген үрдіс;

e. сандық сигнал.

16. Автоматты есептеуіш машинаның функционалдық

құралдарының құрамы мен тағайындалуын алғаш рет анықтаған:

a. Джон фон Нейман;

b. Чарльз Бэббидж;

c. Ада Лавлейс;

d. Алан Тьюринг;

e. Клод Шеннон.

17. Тілдің сөйлемдерінің мағынасын ашатын ережелер былай

аталады:

a. жазбаша;

b. синтаксис;

c. грамматика;

d. прагматика;

e. семантика.

18. Формалды тілдердің қатарына жататын:

a. табиғи тілдер;

b. арго тілі;

c. Морзе әліппесі;

d. сленг;

e. программалау тілдері.

19. Кодтың ұзындығы деп:

a. бастапқы алфавиттегі символдар санын айтады;

b. кодталған ақпаратты жазуға арналған, алфавиттің

қуаттылығын айтады;

33

c. кодталатын ақпаратты, кодтау алфавитінде көрсету үшін,

сөзде қолданылатын белгілердің санын айтады;

d. кодталатын ақпаратты, бастапқы алфавитте көрсету үшін,

қолданылатын белгілердің санын айтады;

e. кодтау және бастапқы алфавиттерінде қолданылатын

қосынды символдар санын айтады.

20. Хабардағы ақпарат саны, қабылдаушыға келген хабардың

жаңалық болғанына тәуелді деп, ақпаратты өлшеуге болама?

a. иә, әлбетте;

b. болмайды;

c. иә болатын шығар;

d. иә дейік, әй жоқ болмайды;

e. бүгінгі таңда бұл сұраққа үзілді-кесілді жауап беру мүмкін

емес.

21. Құжаттануда ақпарат – ол:

a. жаңалығы бар мәліметтер;

b. сыртқы дүниеден алынған мазмұндарды, біздің

сезімдеріміздің оған ыңғайлану үрдісінде белгілеу;

c. техникалық жүйелердегі сигналдар, импулсьтар;

d. қалай да болсын, барлығы, таңбалар формасында, құжаттар

түрінде жазылып алынуы;

e. материяның ажырағысыз қасиеті.

34

§ 2. Ақпаратты өлшеу

Жоспар

2.1. Ақпарат санын өлшеуді анықтау. Хартли және Шеннон

формулалары.

2.2. Ақпараттың мағыналы өлшемі.

2.3. Ақпараттың алфавиттік өлшемі.

2.4. Ақпарат саны және ықтималдық.

2.1. Ақпарат санын өлшеуді анықтау. Хартли және Шеннон

формулалары

"Ақпаратты өлшеу" деген ұғымды анықтау өте қиын. Ол үшін

алдымен ақпаратты өлшеу бірлігін анықтау қажет болды.

Ақпарат санын көлемдік (алфавиттік) және мағыналық,

ықтималдық жолдарымен өлшеуді анықтап қалыптастырған

информатика ғылымының негізін түрғызушылардың бірі Джон фон

Нейман және Клод Шеннон болды.

Джон фон Нейманның ең алғаш есептеуіш техниканы қүруға

болатындығын көрсетуі, ақпараттың мөлшерін көлемдік жолмен

өлшеуге болатындығын айқындаса, Клод Шеннон ақпарат мөлшерін

әртүрлі ықтималдық жолмен өлшеуді анықтады.

Ал американдық инженер Ральф Хартли1 1928 ж. ақпаратты алу

үрдісін, алдын ала берілген шектелген N теңықтималды мәліметтер

жиынынан бір мәліметті таңдау деп қарастырған, ал таңдалған

мәліметтегі I ақпарат санын, N-нің екілік логарифмі деп анықтаған.

Хартли формуласы: I = log2N Бірден жүзге дейін сандар жиынынан бір санды табу керек

дейік. Хартли формуласы бойынша, ол үшін қанша ақпарат саны

керек екендігін есептеуге болады: I = log2100 > 6,644.

Сонымен, санның дұрыс табылуы туралы мәліметтегі ақпарат

саны, жуықпен 6,644 ақпарат бірлігіне тең.

Теңықтималды мәліметтердің басқа да мысалдарын

келтірейік:

1) тиын лақтырылғанда: не «сан», не «герб» түсті;

2) кітап бетіндегі: «әріптер саны жұп», «әріптер саны тақ».

Енді «ғимарат есігінен бірінші әйел адам шығады» және

«ғимарат есігінен бірінші ер адам шығады» мәліметтері

теңықтималды ма, соны анықтайық. Бұл сұраққа бірмәнді жауап

беруге болмайды. Бәрі қандай ғимарат екеніне байланысты. Егер ол,

мысалы метро стансасы болса, онда есіктен бірінші шығу

ықтималдығы әйел және еркек үшін бірдей, ал егер ол әскери казарма

1 Ральф Винтон Лайон Хартли (1888 – 1970) – американдық ғалым-электроншы. Ол Хартли генераторын

ұсынған, Хартли өзгертуін және ақпарат теориясына үлес қосқан.

35

болса, онда еркек үшін бұл ықтималдық әйелге қарағанда анағұрлым

жоғары болады.

Осы тектес есептер үшін Клод Шеннон 1948 ж. жиындағы

мәліметтердің әртүрлі ықтималдық мүмкіндігі ескерілген, ақпарат

санын анықтау формуласын ұсынды.

Шеннон формуласы:

I = — ( p1log2 p1 + p2 log2 p2 + . . . + pN log2 pN),

мұндағы pi — N мәліметтер жиынынан дәл i-ші мәліметінің

бөліну ықтималдығы.

Егер p1, ..., pN ықтималдықтары тең болса, онда олардың әр

қайсысы 1/N тең және Шеннон формуласы Хартли формуласына

айланады.

Ақпарат санын анықтауда қарастырылған екі әдістен басқалары

да бар.

Алғашқы болжамдау шеңберінде, кез келген теориялық

нәтижелер тек белгілі жағдайларға ғана қолданылатындығын

ұмытпаған дұрыс.

Клод Шеннон ақпарат бірлігі есебінде бір битті (англ. bit —

binary digit — екілік цифр) ұсынды1.

Бит ақпарат теориясында — екі тең ықтималды мәліметтерді

айыру үшін қажет ақпарат саны. ("герб"—"сан", "жұп"—"тақ", т.с.

сияқты).

Мысалы, жеребеге тиынды лақтырғанда герб түскені туралы

хабар 1 бит ақпарат әкеледі. Себебі, оқиғаның мүмкін болу саны 2-ге

тең (герб немесе сан) және екеуі де теңықтималды. Демек, нәтиже

саны, 2х = 2 теңдеуін шешкенде, х = 1 бит деп шығады.

Бит – екі тең ықтималды тәжрибенің (оқиғаның) белгісіздігін

өлшейтін бірлік.

Есептеуіш техникада бит деп деректерді және командаларды

ішкі машиналық ұсынуына қолданылатын, "0" немесе "1" екі белгінің

біреуін сақтау үшін қажет компьютер жадысының ең аз өлшемін

айтады.

Бит — тым ұсақ өлшеу бірлігі. Тәжрибеде көбінесе одан ірілеу

өлшеу бірлігі — сегіз битке тең, байт қолданылады.

Компьютер пернетақтасындағы алфавиттің 256 символының кез

келгенін кодтау үшін дәл сегіз бит керек (256=28).

2.2. Ақпараттың мағыналы өлшемі

Мәліметтегі ақпараттың саны, сол хабарды алушы адамға

берілетін білімнің көлемімен айқындалады.

1 Шеннон 1948 ж. «A Mathematical Theory of Communication» деген мақаласында, логарифмдік бірлік үшін

тұңғыш рет bit сөзін қолдандған.

36

Егер қабылдаушы адамға хабар түсінікті және жаңалық

болып, оның білімін толықтырса, онда ол мағыналы (семантикалық)

ақпарат болғаны.

Мағыналық тұрғыдан ақпараттың сапасы: пайдалы, селқосты,

маңызды, зиянды,... деп бағалануы мүмкін. Бір ақпаратқа әртүрлі

адамдар әртүрлі баға беруі мүмкін.

Адамның білімінің белгісіздігін екі есе азайтатын хабар, 1 бит

ақпарат әкеледі.

Белгілі бір хабарда N тең ықтималды оқиғалардың біреуінің

болғаны туралы мәлімет алынды дейік. Онда хабардағы ақпараттың

саны х бит және N саны Хартли формуласымен байланыстырылады:

2х = N

бұл көрсеткіштік теңдеудің математикалық шешімінің түрі:

x = log2 N

Егер N екінің бүтін дережелеріне 2, 4, 8, 16, 32, т.с.с. тең болса,

онда бұл теңдеуді ойша шығаруға болады. Ал егер, басқаша болса,

онда ақпарат саны бүтін шама болмай қалады да логармфмдер

кестесін қолдануға тура келеді.

1– мысал. Жеребеге тиынды лақтырғанда нәтижесі «герб»

түскені туралы хабар 1 бит ақпарат әкеледі. Себебі, оқиғаның мүмкін

болу саны 2-ге тең («герб» немесе «сан») және екеуі де

теңықтималды.

Демек, нәтиже саны 2х = 2 теңдеуін шешкенде, х = 1 бит деп

шығады.

Қорытынды: Барлық жағдайда екі теңықтималды оқиғаның

біреуінің болғаны туралы хабарда 1 бит ақпарат болады.

2– мысал. Лотерея барабанында 32 шар бар. Бірінші шыққан

нөмір (мысалы, 15 нөмір) туралы хабарда қанша ақпарат бар?

32 шарлардың ішінен кез келген шарды шығару тең ықтималды

болғандықтан, шыққан бір нөмір туралы ақпарат көлемі мына

теңдеумен табылады:

2х = 32

Бірақ 32 = 25 демек, x = 5 бит болады. Жауабы нақты қандай

нөмір шыққанына тәуелді емес екені айқын.

3– мысал. Сүйек ойнында алты қырлы кубик қолданылады.

Кубиктің әрбір лақтыруынан ойыншы қанша бит ақпарат алады?

Кубиктің әр қырының түсуі теңықтималды. Сондықтан кубикті

бір лақтырғандағы нәтижесіндегі ақпарат саны 2Х =6 теңдеуінен

табылады.

Теңдеудің шешімі: х = Iog2 6

37

Логарифмдер кестесінен (үтірден кейін 3-таңбалық дәлдікпен)

шығатыны: х = 2,585 бит.

2.3. Ақпараттың алфавиттік өлшемі

Мәтіннің ішіндегі ақпарат санын анықтауда, ақпаратты

алфавиттік тұрғыдан өлшеу мүмкіндігін береді. Ақпаратты алфавиттік

тұрғыдан өлшеу объективті, себебі мәтінді қабылдайтын субъектіге

(адамға) тәуелді емес.

Мәтінді жазуға пайдаланын көптеген символдар, алфавит деп

аталады. Алфавиттің қуаттылығы деп, алфавиттегі символдардың

толық санын айтады.

Егерде алфавиттегі барлық символдар бірдей жиілікпен (тең

ықтималды) кезігеді деп жорамалдалса, онда әр символды берер

ақпаратының саны мына формуламен есептеледі:

і = log2N

Мұнда N — алфавиттің қуаттылығы. Сонымен, 2 символдық

алфавитте әр символдың «салмағы» 1 бит (Iog22 = 1), 4 символдық

алфавитте – 2 бит (Iog24 = 2), 8 символдық алфавитте – 3 бит (Iog28 =

3) т.с.с. болады.

Демек, қуаттылығы 256 (28) тең алфавиттің бір символы,

мәтінде 8 бит ақпарат береді. Ақпараттың осындай саны байт деп

аталады.

Компьютерге мәтінді ұсынуға 256 символдан тұратын

алфавит пайдалынылады.

1 байт = 8 бит.

Егер барлық мәтінде К символ болса, онда алфавиттік тұрғыдан

өлшегенде ондағы ақпарат саны мына формуламен табылады:

I = К * і,

мұндағы і — алфавитте қолданылатын әр символдың

ақпараттық салмағы.

Ақпараттың көлемдік мөлшері өте үлкен сан болады.

Сондықтан, колдануға ыңғайлы болу үшін көлемдік мөлшердің ірі

өлшем бірліктері анықталып енгізілген. Ол өлшем бірліктері екіге

еселі, яғни, екінің дәрежесі болуы керек.

Оларға мыналар жатады: килобайт (kilobyte), мегабайт

(megabyte) және гигабайт (gigabyte), терабайт (terabyte). Егер

мынадай қысқаша атауларды Кб (Kb), Мб (Mb), Гб (Gb), Тб (Тb),

Пб(Pb) сәйкес колдансақ, онда олардың мәндері былай анықталады:

1Кб = 210

Б = 1024 Б;

1Мб =(210

)10

Б = 1024 Кб;

1Гб =((210

)10

)10

Б = 1024 Мб;

1Тб =(((210

)10

)10

)10

Б = 1024Гб;

38

1Пб = ((((210

)10

)10

)10

)10

Б = 1024Тб, яғни:

1 Кбайт (килобайт) - 210

байт = 1024 байт

1 Мбайт (мегабайт) — 210

Кбайт = 1024 Кбайт

1 Гбайт (гигабайт) = 210

Мбайт = 1024 Мбайт

1 Тбайт (терабайт) = 210

Гбайт = 1024 Гбайт

1 Петабайт (пбайт) = 250

Пбайт =.1024 Пбайт

1– мысал. Компьютердің көмегімен терілген кітапта 150 бет

бар, әр бет – 40 жолдан, әр жол - 60 символдан тұрады. Кітаптағы

ақпарат көлемі қандай?

Шешімі. Компьютерлік алфавиттің қуаттылығы 256 – ға тең.

Бір символ 1 байт ақпарат береді. Сонда, кітаптың бір бетіндегі

ақпарат 40 х 60 = 2400 байттан тұрады. Кітаптағы барлық ақпараттың

көлемі (әртүрлі бірлікпен):

2400 х 150 = 360 000 байт.

360000/1024 = 351,5625 Кбайт.

351,5625/1024 = 0,34332275 Мбайт.

2.4. Ақпарат саны және ықтималдық

Клод Шеннонның ақпарат мөлшерін ықтималдық жолмен

өлшеуді анықтағанын, жоғарыда айтылды. Кездейсоқ оқиғаларды

сипаттау үшін ықтималдық және энтропия ұғымдары қолданылады.

Ақпараттық теорияда, ақпараттың өлшемінің анақталуы

энтропиялық тұрғыдан қарастыру негізделген. Яғни, хабар

алынғаннан кейін, ондағы ақпарат саны, кездейсоқты оқиғадан кейін,

белгісіздіктің қаншалықты азайғанына байланысты анықталады.

Мысалы, қандайда бір символдар тізбегінің ішінен нақты

әріптің шығуының кездейсоқтығы.

Егер, хабарда алғашқы белгісіздік толығымен анықталса, уақиға

туралы толық ақпарат алынды деп есептеледі.

Мысалдар қаратырайық:

1. Қорабта 50 шар бар. Оның ішінде 40 ақ және 10 қара шар.

Қорабтан шарды «қарамай» шығарғанда, ақ шардың түсу

ықтималдылығы қара шардан жоғары екені айқын.

2. Дастан – сыныпта алдыңғы қатардағы оқушы.

Математиканың бақылау жұмысынан Дастанның екілік баға алуынан

«5» бағасын алу ықтималдығы көбірек.

1-ші мысалда қара шардың түсу ықтималдылығын – рқ деп, ақ

шардың түсу ықтималдылығын - ра деп белгілейік. Онда:

рқ = 10/50 = 0,2; ра = 40/50 = 0,8.

Яғни, ақ шардың түсу ықтималдылығы кара шарға қарағанда 4

есе көп екені айқын.

39

2-ші мысалда Дастанның бірнеше жылғы үлгерімі зерттелді деп

елестетейік. Сол уақыт ішінде ол математикадан 100 баға алды. Оның

ішінде: 60 бестік, 30 төрттік, 8 үшік, 2 екілік. Бағалардың осындай

таратылымы әрі қарай да сақталады деп жобалап, әр бағаларды алу

ықтималдылығын есептейік.

Р5 = 60/100 = 0,6; Р4 = 30/100 = 0,3; Р3 = 8/100 = 0,08; Р2 = 2/100 =

0,02.

Қарастырылған мысалдардан келесі қорытынды жасауға

болады:

Егер, N – қандай да бір үрдістің шығыс мүмкіндіктерінің

жалпы саны (шарды шығару, баға алу), ал, соның ішінен бізді

ынталандыратын оқиға (ақ шарды шығару, бес деген баға алу) К рет

болатын болса, онда оқиғаның болу ықтималдылығы K/N-ге тең

болады.

Ықтималдылық бірдің бөлшегімен есептеледі.

Оқиғаның ықтималдылығы (р) және хабардағы ақпараттың

мөлшері (і) арасындағы сандық тәуелділік мына формуламен

өрнектеледі:

і = log2(l/p). Енді жоғарыдағы шарлар туралы мысалда ақ шардың және қара

шардың түскені туралы хабарлардағы ақпарат санын анықтайық:

iа = log2(l/0,8) = log2(l,25) = 0,321928;

iқ= log2(l/0,2) = log25 = 2,321928.

Ескертпе: хабардағы ақпараттың санымен оқиғаның болу

ықитамалдылығың арасында сапалық байланысты былай

тұжырымдауға болады: қандай да бір оқиғаның болу ықтималдылығы

неғұрлым аз болса, соғұрлым осы оқиға туралы ақпарат көп болады.

Мысалы, Дастанның жақсы оқитынын білетіндерге, оның

математикадан бес алмағанынан гөрі, екілік баға алғаны көбірек

ақпарат берді.

Екілік символдармен жазылған кез келген мәтін ақпараттың

көлемді мөлшер мағынасында өлшенгенмен, ықтималды мөлшер

мағынасында өлшене бермейді.

Есеп: МОГО тайпасының алфавитінде барлығы 4 әріп (А, У, М,

К), бір тыныс белгісі (нүкте) және сөздерді бөлуге бос орын (бос

орын) қолданылады. Белгілі «МОГОС» романында барша белгілер

10000, оның ішінде A әрпі — 4000, У әрпі — 1000, М әрпі — 2000, К

әрпі — 1500, нүктелер – 500, бос орындар — 1000 екені саналған.

Кітаптағы ақпарат көлемі қанша?

Шешімі:

40

Кітаптағы барша мәтінде әр символды кезіктіру жиілігін

(ықтималдылығын) және әр символдың ақпараттық салмағын

есептейік:

А әрпі: 4000/10000 = 0,4; iА = log2(l/0,4) = 1,321928;

У әрпі: 1000/10000 = 0,1; іУ = log2(l/0,l) = 3,1928;

М әрпі: 2000/10000 = 0,2; іМ = log2(l/0,2) = 2,321928;

К әрпі: 1500/10000 = 0,15; іК= log2(l/0,15) = 2,736966;

нүкте: 500/10000 = 0,05; інүкте = log2(l/0,05) = 4,321928;

бос орын: 1000/10000 = 0,1; ібос орын = log2(l/0,l) = 3,321928.

Кітаптағы ақпараттың жалпы көлемі есептеу үшін, әр символ-

дың ақпараттық салмағы осы символдың қайталану санына көбей-

тіліп, шыққан көбейтінділер қосылады.

I = iА* nA + iУ * nУ + iМ * nМ + iК * nК + iнүкте *nнүкте + iбос орын * nбос

орын =

1,321928 * 4000 + 3,1928 *1000 + 2,321928 * 2000 + 2,736966 *

1500 + 4,321928 * 500 + 3,321928 * 100 = 22841,84 бит.

Практикалық және өздік жұмыстың тапсырмалары1

Ақпараттың мағыналы өлшемі

№ 1

Сіз үшін мына мәліметтердің қайсысынан ақпарат

алатыныңызды анықтаңыз:.

Тынық мұхитының ауданы – 179 млн. кв. км.

Астана — Қазақстан Республикасының астанасы.

Кеше күнімен жауын жауып тұрды.

Ертең ауа райы ашық болады деп күтілуде

Біртектес векторлық өрістің дивергенциясы нөлге тең.

Dog – ит (ағылшынша).

Ro do, may si, lot do may.

2 x 2 = 4.

№ 2

Келесі мәліметтерге «маңызды», «пайдалы», «немқұрайлы»,

«зиянды» ақпарат деген баға беріңіз.

Қазір жауын жауып тұр.

Информатикадан факультатив сабақтары әр сейсенбі күндері

өткізіледі.

IBM — деген ағылшын сөздерінің бірінші әріптері,

«интернейшнел бизнес мэшинз» деп естіледі, «халықаралық бизнес

машиналары» деген сөз.

Ертең химиядан бақылау жұмысы болады.

1 Қосымша 1. «N теңықтималды оқиғалардың: i=log2N біреуінің хабарындағы ақпарат саны»

41

Екілік баға алған жайында ата-аналар білмеуі үшіш,

күнделіктен бетті жыртып алу керек.

Мұз – ол судың қатты күйі.

Ғарышқа бірінші ұшқан адам, ол Юрий Гагарин болған.

Жедел жәрдем көмегінің телефон нөмірі 02.

№ 3

«Сіз келесі аялдамада шығасыз ба» – деп автобустағы кісіге

сұрақ қойылды. «Жоқ» – деді ол. Жауапта қанша ақпарат бар?

№ 4

Білімнің анықталмағандығын 4 есе азайтатын мәліметтегі

ақпараттың көлемі кандай?

№ 5

Сіз светофорға жақандағанда сары жарығы жанып тұрды. Одан

кейін жасыл жанды. Сізге ақпараттың қандай көлемі мәлімденді?

№ 6

Сіз светофорға жақандаған кезде қызыл жарығы жанып тұрды.

Одан кейін сары жанды. Сізге ақпараттың қандай көлемі мәлімденді?

№ 7

Бір топ оқушы 4 жүзу соқпағы бар бассейнге келді.

Жатықтырушы оларға 3-ші нөмірлі соқпақта малтитындарын

хабарлады. Бұл хабардан оқушылар қанша ақпарат алды?

№ 8

Кәрзенкеде 8 шар жатыр. Барлық шарлар әр түсті. Кәрзенкеден

қызыл түсті шар алынды деген хабарда ақпарат саны қанша?

№ 9

«Қарсы алыңыздар, 7 – ші вагон» деген телеграмма алынды.

Пойыздың құрамында 16 вагон бар екені белгілі. Қанша ақпарат

алынды?

№ 10

Мектеп кітапханасында кітаптармен толтырылған 16 стеллаж

бар. Әрбір стелллаж 8 сөреден тұрады. Кітапханашы оқушыға, оған

керек кітап, бесінші стеллажда жоғарыдан санағанда үшінші сөреде

тұрғанын хабарлады. Кітапханашы оқушыға көлемді қанша ақпарат

берді?

№ 11

1 ден N дейін диапазонынан бүтін санды табуда 7 бит ақпарат

алынды. N нешеге тең?

№ 12

Қайсыбір диапазонынан бүтін санды табуда 6 бит ақпарат

алынды. Сол диапозон қанша саннан тұрады?

№ 13

42

Сіздің досыңыз 10 қабатта тұрады деген хабар 4 бит ақпарат бе-

реді. Сонда үй неше қабатты болғаны?

№ 14

Асқар екінші подъезде тұрады деген хабар 3 бит ақпарат береді.

Сонда үйде неше подъезд болғаны?

№ 15

Қорапта 7 түрлі түсті қарындаштар жатыр. Қораптан қызыл

түсті қарындаштар алынды деген хабарда ақпарат саны қанша?

№ 16

«Кездесу қырқүйек айына тағайындалды» деген хабар қанша

ақпарат санын береді?

№ 17

Кездесу 15 –не тағайындалған туралы хабар қанша ақпарат са-

нын береді?

№ 18

Кездесудің қазанның 23 –де сағат 15.00 тағайындалғаны туралы

хабар қанша ақпарат санын береді?

Ақпараттың алфавиттік өлшемі

№ 19

Мульти тайпасының алфавиті 8 әріптен тұрады. Осы алфавитің

бір әрпі қанша ақпарат санын береді?

№ 20

64 символдық алфавитің әріптерімен жазылған хабар, 20 сим-

волдан тұрады. Хабарда көлемі қандай ақпарат берілген?

№ 21

Мульти тайпасында 32 символдық алфавит бар. Пульти тайпа-

сы 64 символдық алфавит қолданады. Тайпалардың көсемдері хат-

тармен алмасты. Мульти тайпасының хатында 80 символ, ал Пульти

тайпасының хатында–70 символ болды. Хаттарда жазылған ақпарат

қөлемін салыстырыңыздар.

№ 22

Көлемі 1,5 Кбайт ақпараттық хабар 3072 символдан тұрады.

Осы хабарды жазу үшін қолданылған алфавитте неше символ

болғаны?

№ 23

2048 символдан тұратын хабардың көлемі, Мбайттың 1/512

бөлігін құрады. Хабарды жазу үшін қолданылған алфавиттің өлшемі

қандай болғаны?

№ 24

43

16 символдық алфавиттің көмегімен жазылған хабарда неше

символдың болғаны, егерде оның көлемі Мбайттың 1/16 бөлігін

құраса?

№ 25

12288 биттен тұратын хабар неше килобайтты құрайды?

№ 26

16 символдық алфавиттің 384 символынан түратын хабар неше

килобайтты құрайды?

№ 27

Мәтінді жазуға 256 символдық алфавит қолданылды. Әр бет 30

жолдан, әр жол 70 символдан тұрады. Бес беттік мәтін қанша ақпарат

көлемін құрайды?

№ 28

Хабар 3 беттен, оның әр қайсысы 25 жолдан тұрады. Жолдың әр

қайсысында 60 символдан жазылған. Егер хабар 1125 байттан тұрса,

онда пайдаланылған алфавит неше символдан тұрады?

№ 29

Хабарды жазуға 64 символдық алфавит пайдаланылды. Әрбір

бет 30 жолдан тұрады. Барша хабардың ішіндегі ақпарат 8775 байт

және 6 бетті құрайды. Жолда неше символ бар?

№ 30

2 беттік хабардың ішіндегі ақпарат Кбайттың 1/16 бөлігін

құрайды. Әр бетте 256 символ жазылған. Пайдаланылған алфавиттің

қуаттылығы қандай?

№ 31

Екі хабардың ішіндегі символдар саны бірдей. Бірінші мәтіндегі

ақпараттың саны екінші мәтіндегіден 1,5 есе артық. Егер әрбір алфа-

виттегі символдар саны 10 аспаса және әрбір символға биттердің

бүтін саны келетіні белгілі болса, онда хабарларды жазуға қолда-

нылған алфавиттерде символдардың саны қанша?

№ 32

Екі хабардың ішіндегі символдар саны бірдей. Бірінші мәтіндегі

ақпараттың саны екінші мәтіндегіден 2,5 есе кем. Егер әрбір алфавит-

тің өлшемі 32 символдан аспаса және әрбір символға биттердің бүтін

саны келетіні белгілі болса, онда хабарларды жазуға қолданылған ал-

фавиттерде символдардың саны қанша?

№ 33

Адамның ДНК–сын (генетикалық кодын) төрт әріпті алфавиттің

қайсыбір сөзі дейік, мұндағы ДНК тізбектерінің буыны немесе нук-

леотиды әрбір әріппен белгіленсін. Шамамен 1,5 х 1023 нуклеотиді

бар адамның ДНК-ң ішінде қанша ақпарат (битпен) болады?

44

№ 34

Әрбір екі орынды сан қанша бит ақпарат әкелетінін анықтау

қажет (оның нақты мәні ескерілмейді)

Ақпарат саны және ықтималдық

№ 1

Кәрзенкеде 8 қара және 24 ақ шарлар жатыр. Қара шар шықты

деген хабар қанша ақпарат әкеледі?

№ 2

Кәрзенкеде 32 шүйке жүн жатыр. Оың ішінде – 4 қызыл. Қызыл

шүйке жүн алынды деген хабар қанша ақпарат әкеледі?

№ 3

Қорабта 64 түрлі түсті қарындаштар жатыр. Ақ қарындаш

алынды деген хабар 4 бит ақпарат әкелді. Қорабта неше ақ қарындаш

болғаны?

№ 4

Жәшікте биялайлар жатыр (ақ және қара). Олардың арасында –

2 қос қара биялай. Жәшіктен қос қара биялай алынды деген хабар 4

бит ақпарат әкелді. Жәшікте барлығы неше қос биялайлар болды?

№ 5

Сыныпта 30 адам. Математикадан бақылау жұмысынан 6

бестік, 15 төрттік, 8 үштік және 1 екілік бағалары алынды. Бейсенов

төрт алды деген хабарда ақпарат мөлшері қандай?

№ 6

Жәшікте 20 шар жатқаны белгілі. Оның ішінде 10 – қара, 5 – ақ,

4 – сары және 1 – қызыл. Жәшіктен кездейсоқ түрде қара шар, ақ шар,

сары шар, қызыл шар алынды деген хабарларларда ақпарат мөлшер-

лері қандай?

№ 7

Оқушы тоқсан бойы 100 баға алды. Оның төрт алуы туралы ха-

бар 2 бит ақпарат әкеледі. Оқушы тоқсан бойы неше төрттік алды?

№ 8

Мектепті жөндеу үшін ақ, көк және қоңыр боялары қолданыл-

ды. Ақ және көк боялардан саны бірдей құтылар жұмсалды. Құтыда

ақ бояу бітті деген хабар, 2 бит ақпарат береді. Көк бояудан 8 құты

жұмсалды. Мектепті жөндеуде қоңыр бояудың неше құтысы жұмсал-

ды?

№ 9

Кәрзенкеде ақ және қара шарлар жатыр. Олардың ішінде 18

қара шарлар. Кәрзенкеден ақ шар алынды деген хабар 2 бит ақпарат

әкеледі. Кәрзенкедегі барлық шарлардың саны қанша?

№ 10

45

Орыс тілінің жиілік сөздігі – кез-келген мәтінде әріптердің

көріну ықтималдылықтарының (жиіліктерінің) сөздігі – төмендегі

кестеде келтірілген. Осы сөздіктің әрбір әрпі қанша ақпарат мөлшерін

беретінін анықтаңыздар.

Символ

Жиілік Символ Жиілік Символ Жиілік Символ Жиілік

о 0.090 в 0.035 я 0.018 ж 0.007

е,ё 0.072 к 0.028 ы,з 0.016 ю,ш 0.006

а,и 0.062 м 0.026 ь,ъ,б 0.014 ц,щ,э 0.003

т,н 0.053 д 0.025 ч 0.013 ф 0.002

с 0.045 п 0.023 й 0.012

р 0.040 у 0.021 х 0.009 № 11

Алдыңғы 10-шы есептің шешілу нәтижесін пайдаланып,

«ИНФОРМАТИКА» сөзіндегі ақпарат мөлшерін анықтаңыз.

№ 12


«ПОВТОРЕНИЕ — МАТЬ УЧЕНИЯ» сөйлемшесіндегі ақпарат

мөлшерін анықтаңыз.

№ 13

Ағылшын тілінде жазылған кез келген мәтінді (3-4 беттік) алып,

ағылшын тілінің жиілік сөздігін құрыңыз. Осы сөздіктің әрбір әрпі

қанша ақпарат мөлшерін беретінін анықтаңыздар.

№ 14


«INFORMATION» сөзіндегі ақпарат мөлшерін анықтаңыз.

№ 15

Аялдамада нөмірлері әртүрлі автобустар тоқтайды. Аялдамаға

N1 нөмірлі автобусы келді деген хабар 4 бит ақпарат береді. N1

нөмірлі автобусының келу ықтималдылығына қарағанда, N2 нөмірлі

автобусының аялдамаға келу ықтиалдылығы екі есе кем. Аялдамада

N2 нөмірлі автобусының көрінгені туралы хабарда қанша ақпарат

болады?

46


1. Үш хабар берілген: 1) «Тиын сан жағымен жоғары қарап

түсті»; 2) «Ойын сүйегінің үш ұпайлы қабырғасы жоғары қарап

түсті»; 3) «Светофордың қызыл түсі жанып тұр». Ақпарат

теориясына байланысты осылардың қайсысында көбірек ақпарат бар?

a екіншіде;

b біріншіде;

c үшіншіде;

d барлық хабарларда ақпаратлар саны бірдей;

e сұрақ дұрыс қойылмаған.

2. Вагонның 16 жолдың қайсысында тұрғанын анықтау үшін,

«иә» немесе «жоқ» деген жауап алатын, саны минималды қанша сұрақ

қою қажет:

a 16;

b 3;

c 4;

d 5;

e 8.

3. Кәрзенкеде ақ және қызыл шарлар жатыр. Оның ішінде 18

қызыл шарлар. Кәрзенкеден ақ шар алынды деген хабар 2 бит ақпарат

екелді. Кәрзенкеде барлығы қанша шар болғаны?

a 32

b 26

c 28

d 24

e 16

4. 1 ден N дейін аралықтағы бүтін санды табуда 8 бит ақпарат

алынды. N нешеге тең болғаны?

a 128

b 254

c 242

d 126

e 256

5. Хабар 3 беттен, оның әр қайсысы 25 жолдан тұрады. Жолдың

әр қайсысында 60 символдан жазылған. Егер хабар 1125 байттан

тұрса, онда пайдаланылған алфавит неше символдан тұрады?

a 3 символ;

b 8 символ;

c 16 символ;

d 5 символ;

e 4 символ.

47

6. Ақпараттың мөлшері, алушы үшін, хабарда жаңалық

болуына тәуелді деген тұрғыдан, ақпаратты өлшеуге бола ма?

a иә, әлбетте;

b болмайды;

c иә, болуы мүмкін;

d болады дегеннен гөрі, жоқ деу тезірек;

e бүгінгі таңда, бұл сұраққа үзілді-кесілді жауап беру мүмкін

емес.

7. Ақпарат теориясы бойынша, лақтырылған тиынның “сан”

жағымен түскені туралы хабардағы бит саны мынаған тең:

a 0;

b 4;

c 2;

d 1;

e 8.

8. Кәрзенкеде 64 шүйке жүн жатыр. Оың ішінде – 8 қызыл.

Қызыл шүйке жүн алынды деген хабар қанша ақпарат әкеледі?

a 4

b 2

c 5

d 1

e 3

9. 16 символдық алфавиттің көмегімен жазылған хабарда неше

символдың болғаны, егерде оның көлемі Мбайттың 1/16 бөлігін

құраса?

a 131016 символ;

b 130056 символ;

c 132032 символ;

d 131072 символ;

e 136064 символ.

10. Хабарды жазуға 64 символдық алфавит пайдаланылды. Әрбір

бет 30 жолдан тұрады. Барша хабардың ішіндегі ақпарат 8775 байт

және 6 бетті құрайды. Жолда неше символ бар?

a 75 символ;

b 65 символ;

c 60 символ;

d 70 символ;

e 85 символ.

11. Егер ақпаратты, анықталмағандықтың азаю мөлшері ретінде

қарастырса, онда хабардағы ақпарат саны ..?. тәуелді:

a хабардағы символдар санына;

48

b хабардағы екілік кодтың ұзындығына;

c тап осы оқиғаның болу ықтималдылығына;

d хабарды алушының білімінің көлемінен;

e хабарды жіберушінің білімінің көлемінен.

12. Ақпарат теориясы бойынша, лақтырылған тиынның “сан”

немесе «герб» жағымен түскені туралы хабардағы бит саны мынаған

тең:

a 1;

b 0;

c 2;

d 4;

e 8.

13. Қорабта ақ шарлар және 15 қызыл шарлар жатыр. Қорабтан

ақ шар алынды деген хабар 2 бит ақпарат әкелді. Қорабта барлығы

қанша шар болғаны?

a 32;

b 40;

c 21;

d 20;

e 25.

14. Кейбір диапазоннан бүтін санды тапқан кезде 7 бит ақпарат

алынды. Осы диапазонда қанша сан бар?

a 1024;

b 128;

c 256;

d 64;

e 126.

15. ДНК молекуласында неше бит ақпарат бар, мұғалім білесіз

бе, деп сұрақ қойдыңыз. Ол «Жоқ» деп жауап берді. Мұғалімнің жауа-

бында қанша ақпарат бар?

a 1 бит;

b 3 бита;

c 102 бит;

d 1024 бит;

e 3 байта.

16. Жәшікте ақ және қара биялайлар жатыр. Олардың арасында –

6 қос қара биялай. Жәшіктен қос ақ биялай алынды деген хабар 2 бит

ақпарат әкелді. Жәшікте барлығы неше қос биялайлар болды?

a 6;

b 8;

c 9;

49

d 7;

e 10.

17. 2048 символдан тұратын хабардың көлемі, Мбайттың 1/512

бөлігін құрады. Хабарды жазу үшін қолданылған алфавиттің өлшемі

қандай болғаны?

a 256;

b 128;

c 64;

d 512;

e 1024.

18. 2 беттік хабардың ішіндегі ақпарат Кбайттың 1/16 бөлігін

құрайды. Әр бетте 256 символ жазылған. Пайдаланылған алфавиттің

қуаттылығы қандай?

a 3 символ;

b 8 символ;

c 5 символ;

d 2 символ;

e 4 символ

19. Светофорда қызыл түс жанып тұрғаны туралы мәліметтегі

ақпарат өлшемі неге тең деуге болады?:

a 0;

b 1битке;

c 2 битке;

d 1 байтқа;

e 1 биттен артық.

20. Хабарды жіберу және кодттау теориясында бит ол:

a бір символды кодтауға арналған, екілік сегіз орынды код;

b кез келген хабардың ақпаратық көлемі;

c латын алфавитінің символы;

d {0,1} екілік алфавитінің екілік белгісі;

e 1024 байт.

50

§ 3. Есептеуіш техниканың арифметикалық негізі

Жоспар

3.1. Санау жүйелері.

3.2. Компьютерде қолданылатын санау жүйелері.

3.3. Ондық жүйедегі бүтін санды кез келген басқа жүйелерге

аудару тәртібі.

3.4. Дұрыс ондық бөлшек санды кез келген басқа жүйелерге

аудару тәртібі.

3.5. Екілік (сегіздік, оналтылық) жүйедегі санды ондық жүйеге

аудару.

3.6. Позициялық санау жүйелерде арифметикалық амалдар.

3.1. Санау жүйелері

Санау жүйесі – арнайы белгілер (цифрлар) жиынтығының

көмегімен сандарды атау мен белгілеу тәсілі.

Санау жүйелері позициялық және позициялық емес болып екіге

бөлінеді.

Позициялық емес санау жүйесінде – санды құраған әрбір

цифрдың мәні, оның санда тұрған позициясына байланысты емес.

Ондай санау жүйенің мысалы ретінде римдік санау жүйесін

келтіруге болады. Римдік жүйеде цифр ретінде латын әріптері

қолданылады:

I V X L C D M

1 5 10 50 100 500 1000

Мысалы, римдік ХХI санында бірінші Х-те он санын, екінші Х-

те он санын және I- бірді көрсетеді.

Позициялық емес санау жүйелердің кемшілігі, сандардың

формалды жазылу ережелерінің жоқтығы, сондықтан олармен

арифметикалық амалдардың жасалмауы (дегенмен дәстүр бойынша

кітаптарда тарауларды, тарихта ғасырларды және т.б. нөмірлеуге жиі

қолданылады)

Позициялық санау жүйесінде – санға енген әрбір цифрдың

мәні, оның санда тұрған орнына (позициясына) байланысты.

Мысалы, 757,7 санында бірінші 7 –лік цифры 7 жүзді, екіншісі 7

бірлікті, үшіншісі – бірдің оннан жетілік үлесін, яғни мына өрнектің

қысқартылған жазбасын білдіреді:

700 + 50 + 7 + 0,7 = 7*102 + 5*10

1 + 7*10

0 + 7*10

-1 = 757,7.

Позициялық санау жүйесінің қайсысы болсын өзінің жүйе

негізімен сипатталады.

Позициялық санау жүйесінің негізі – сол жүйеде цифрларды

бейнелеуге пайдаланатын, әртүрлі белгілер немесе символдар саны.

51

Позициялық санау жүйелерінің негіздері бірден үлкен кез

келген бүтін оң сан болуы мүмкін, мысалы: 2, 3, 4, 5, 8, 16, т. б.

Демек өлшеусіз көп позициялық санау жүйелері болуы мүмкін:

екілік, үштік, төрттік т.с.с.

Әрбір q – негізді санау жүйесінде санның жазылуы мына

өрнектің қысқартылып жазылуын білдіреді:

an-1* qn-1

+ an-2 *qn-2

+ ... + a1 *q1 + a0* q

0 + a-1 *q

-1 + ... + a-m* q

-m,

мүндағы ai санау жүйесінің цифрлары, n бүтін, m бөлшек

разрядтардың саны.

Мысалы:

Разрядтар 3 2 1 0 -1

Сан 1 0 1 1, 12 =1*23+0*2

2+1*2

1+1*2

0+ 1*2

-1

Разрядтар 2 1 0 -1

Сан 2 7 6, 58 = 2*82 + 7*8

1 + 6*8

0 + 5*8

-1

Позициялық санау жүйелерінде бүтін сандардың туындауы

Цифрды жылжыту – оны қатарындағы келесі мәніне

ауыстыру.

1-ді жылжыту дегеніміз оны 2-ге ауыстыру, 2-ні жылжыту оны

3-пен ауыстыру т.с.с. Жоғарғы 9 цифр жылжығанда 0 –ге ауысады,

екілік жүйеде 0 жылжығанда 1-ге ауысады, ал 1 жылжығанда 0-ге

ауысады.

Санау ережесі. Кез келген бүтін саннан кейінгі сан пайда болу

үшін, санның ең оң жақтағы цифры жылжытылады. Егер

жылжытылғаннан кейін цифр нөл болып қалса, онда сол цифрдың сол

жағында тұрған цифр жылжиды. Осы ережені қолданып бірінші он

бүтін сандардың санау тізбегін жазайық:

Екілік жұйеде: 0, 1, 10, 11, 100, 101, 110, 111, 1000, 1001;

Үштік жұйеде: 0, 1, 2, 10, 11, 12, 20, 21, 22, 100;

Бестік жұйеде: 0, 1, 2, 3, 4, 10, 11, 12, 13, 14;

Сегіздік жұйеде: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 10, 11.

3.2. Компьютерде қолданылатын санау жүйелері.

Ондық санау жүйесінен басқа, негізі 2 санының бүтін дәрежесі

болатын төменгі кестедегі жүйелер пайдаланылады: q жүйе

негізі

Базистік цифрлар

2 0, 2

8 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8

10 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9

16 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, A, B, C, D, E, F

Неге компьютерде екілік санау жүйесі қолданылады?

52

Басқа жүйелерге қарағанда екілік санау жүйесі компьютерді

техникалық игеруіге өте қолайлы. Екілік санау жүйесінің

құндылығына мыналар жатады: орындалатын операциялардың

қарапайымдылығы және компьютер элементтерінің екі жағдайын

ғана қолдану арқылы ақпаратты автоматтандырып өңдеу мүмкіндігі.

Компьютерде қолдануға екілік жүйенің басқа жүйелерден айқын

басымдылығы мынадай:

жүйені техникалық игеруіге екі тұрақты қалыпты ұстайтын

техникалық құрылғыларды қолдану ыңғайлы (тоқ бар – тоқ жоқ,

магниттелген – магниттелген жоқ т.б);

ақпаратты тек қана екі тұрақты қалыпты құрылғылар арқылы

көрсету сенімділігі және бөгетке тұрақтылығы (орысша

помехоустойчиво);

ақпараттың логикалық өңдеулерін орындауға бульдік

алгебраның аппаратын қолдану мүмкіндігі;

екілік арифметиканың жеңілдігі.

Кемшілігі – разрядтар санының тез өсуі, сондықтан адамға

тұрмыста қолдануға ыңғайсыздығы (0, 1, 10, 11, 100, 101, 110, 111,

1000, 1001).

Сонымен қатар компьютерде неге сегіздік және оналтылық

санау жүйелері қолданылады?

Екілік жүйе компьтерлер үшін ыңғайлы, бірақ адамдарға

жазылуының қолайсыздығына байланысты, жайсыз. Санды ондық

санау жүйесінен екілік жүйеге және керісінше аударуды машина

атқарады. Бірақ компьютерді кәсіби пайдалану үшін, машиналық сөзді

түсіну қажеттілігі туындайды.

Сол үшін сегіздік және оналтылық жүйелері құрастырылған.

Сегіздік және оналтылық жүйеде берілген сандарды екілік

жүйеде өрнектеп жазу оңай, себебі 23 = 8, 2

4 = 16

Бұл үшін 8-дік санның әр цифрын үш екілік цифрларына –

триадаларға, 16-лық санның әр цифрын төрт екілік цифрларына –

тетрадаға алмастырса жеткілікті (триада-үштік, тетрада-

төрттік).

Мысалы:

Керісінше, триадалар мен тетрадаларды пайдаланып екілік

санды 8-дік, 16-лық жүйелерде өрнектеп жазу да қиын емес.

Бұл үшін, алдымен екілік санның бүтін бөлігін оңнан солға

қарай, ал бөлшек бөлігін солдан оңға қарай топтастырып алу керек.

53

Егер соңғы топтар толық емес болса, онда оларды қосымша нөлдерді

тіркеп жазу арқылы толықтыру қажет. Сонан соң әр топ жаңа

жүйенің сәйкес цифрына аустырылады1.

Мысалы:

Екілік сандарды триада және тетрада арқылы жазу оларды екілік

– сегіздік және екілік- оналтылық аралас жүйелерде жазу деп аталады.

Сандарды екілік-ондық деп аталатын түрде де жазу мүмкін.

Ондық санды екілік-ондық аралас жүйеде жазу екілік- оналтылық

санды жазу сияқты тетрадалар арқылы орындалып, 2-10 индексімен

жабдықталады.

Мысалы: 145,6 = 0001 0100 0101, 01102-10

Ескерту: Шын мәнінде теңдіктің сол жағы оның оң жағына тең

емес. Компьютер үшін, екілік-ондық жүйе, оның ішкі ұсынымында

қолданылатын негізгі пішімі.

3.3. Ондық жүйедегі бүтін санды басқа жүйеге аудару.

Ондық жүйедегі бүтін n санын, негізі q болатын екінші санау

жүйесінде өрнектеу үшін, n санын q – ға сатылап бөле беру керек.

Бұл процесті бөлінді < q болған кезде тоқтатып, соңғы бөлінді

мен соңынан басталған қалдықтарды бір-біріне тіркеп кері ретпен

жазып шықса болғаны.

Мысалы: ондық жүйедегі 75 санын екілік, сегіздік және

оналтылық жүйелеріне аударайық:

Жауабы: 7510 = 1 001 0112; 7510 = 1138 7510 = 4B16.

3.4. Дұрыс ондық бөлшек санды басқа жүйеге аудару.

1 2-қосымша. «Екілік-төрттік, екілік-сегіздік, екілік-оналтылықсәйкестік кестесі».

54

Дұрыс бөлшекті негізі q санау жүйесінде өрнектеу үшін оны q –

ге көбейтіп, шыққан нәтиженің, бөлшек бөлігін тағы да q –ге көбейту

керек, т. с. с. Бұл үрдіс көбейтіндінің бөлшек бөлігінде нөл шыққанда,

немесе керекті дәлдік табылған кезде тоқтатылуы тиіс. Осыдан соң

аралық нәтижелердің бүтін бөліктерін алыну реті бойынша бір-біріне

тіркеп жазса жеткілікті. Есептеуді ондық жүйеде жүргізу керек.

Мысал: ондық жүйедегі 0,35 санын екілік, сегіздік және он

алтылық жүйелеріне аударайық

Жауабы: 0,3510 = 0,010112; 0,3510 = 0,2638; 0,3510 = 0,5916;

Ескерту: Бүтін және бөлшек бөліктен тұратын аралас ондық

жүйедегі сандар, басқа жүйелерге екі кезеңмен аударылады.

Бірінші кезеңде санның бүтін және бөлшек бөліктері жеке-жеке

аударылады.

Екінші кезеңде аударылған бүтін және бөлшек бөліктерінің

арасына үтір қойылып біріне бірі тіркестіріліп жазылады.

Мысалы: ондық жүйедегі 75,35 санын екілік, сегіздік және

оналтылық жүйелеріне аударайық. Біріші кезеңі жоғарыда

орындалған. Енді екінші кезеңін орындайық:

75,3510 = 1 001 011, 010112; 75,3510 = 113,2638; 75,3510 =

4B, 5916;

3.5. Екілік (сегіздік, оналтылық) жүйедегі санды ондық

жүйеге аудару.

Кез келген q негізді санау жүйесінде берілген кез келген бүтін,

не аралас санды 10-дық санау жүйесіне аудару үшін, жоғарыда

қарастырылған өрнек түрінде жазып алып, есептеуді 10-дық жүйеде

жүргізсе болғаны.

Мысалдар:

Разрядтар 3 2 1 0 -1

Екілік жүйеге

0, 35

2

0 70

2

1 40

2

0 80

2

1 60

2

1 20

Сегіздік

жүйеге

0, 35

8

2 80

8

6 40

8

3 20

Он алтылық

жүйеге

0, 35

16

5 60

16

9 60

55

Сан 1 0 1 1, 12 = 1*23 + 0*2

2 + 1*2

1 + 1*2

0 + 1*2

-1 = 11,510

Разрядтар 2 1 0 -1

Сан 2 7 6, 58 = 2*82 + 7*8

1 + 6*8

0 + 5*8

-1 = 190,62510

Разрядтар 2 1 0

Сан 1 F 316 = 1*162 + 15*16

1 + 3*16

0 = 49910

Разрядтар 2 1 0 -1-2

Сан 1 3 1, 2 14 = 1*42 + 3*4

1 + 1*4

0 + 2*4

-1 + 1*4

-2=

29,562510

3.6. Позициялық санау жүйелерде арифметикалық амалдар

Кез келген q негізді позициялық санау жүйелерінің

сандарымен арифметикалық амалдар, арифметикадағы бірмәндес

сандардың қосу жене көбейту ережелері негізінде орындалады.

Қосу

Есептеу ережесін пайдалана отырып, қосу кестесін оңай құруға

болады.

Екілік жүйеде қосу

+ 0 1

0 0 1

1 1 10

Сегіздік жүйеде қосу

+ 0 1 2 3 4 5 6 7

0 0 1 2 3 4 5 6 7

1 I 2 3 4 5 6 7 10

2 2 3 4 5 6 7 10 11

3 3 4 5 6 7 10 11 12

4 4 5 6 7 10 11 12 13

5 5 6 7 10 11 12 13 14

6 6 7 10 11 12 13 14 15

7 10 11 12 13 14 15 16

Оналтылық жүйеде қосу + 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 A B C D E F

0 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 A B C D E F

1 1 2 3 4 5 6 7 8 9 A B C D E F 10

2 2 3 4 5 6 7 8 9 A B C D E F 10 11

3 3 4 5 6 7 8 9 A B C D E F 10 11 12

4 4 5 6 7 8 9 A B C D E F 10 11 12 13

5 5 6 7 8 9 A B C D E F 10 11 12 13 14

6 6 7 8 9 A B C D E F 10 11 12 13 14 15

7 7 8 9 A B C D E F 10 11 12 13 14 15 16

8 8 9 A B C D E F 10 11 12 13 14 15 16 17

9 9 A B C D E F 10 11 12 13 14 15 16 17 18

A A B C D E F 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

B B C D E F 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 1A

C C D E F 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 1A 1B

D D E F 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 1A 1B 1C

E E F 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 1A 1B 1C 1D

F F 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 1A 1B 1C 1D 1E

56

Қосындыда разрядтардағы сандар қосылады, егер қалдық қала-

тын болса, онда ол сол жаққа орналастырылады

1-Мысал.

15 және 6 сандарын әртүрлі санау жүйесінде қосайық.

Ондық: 1510 + 610 Екілік: 11112 + 1102 Сегіздік: 178 + 68

Оналтылық: F16+616

Жауабы: 15+6 = 2110 = 101012 = 258 = 1516.

Тексеру.

Табылған қосындыны ондық жүйеге ауыстыру:

101012 = 24 + 2

2 + 2

0 = 16+4+1=21,

258 = 2 . 8

1 + 5

. 8

0 = 16 + 5 = 21,

1516 = 1 . 16

1 + 5

. 16

0 = 16+5 = 21.

2-Мысал. 15, 7 және 3 сандарын қосайық

Ондық: 1510+710+310 Екілік:11112+1112+112 Сегіздік: 178+78+38

Оналтылық F16+716+316

Жауабы: 5+7+3 = 2510=110012=318=1916

Тексеру

110012 = 24 + 2

3 + 2

0 = 16+8+1=25,

318 = 3 . 8

1 + 1

. 8

0 = 24 + 1 = 25,

1916 = 1 . 16

1 + 9

. 16

0 = 16+9 = 25.

3-Мысал.

141,5 пен 59,75 сандарын қосайық

Ондық: 141,510+59,7510 Екілік: 10001101,12+111011,112

57

Сегіздік: 215,48 + 73,68 Оналтылық: 8D,816 + 3B,C16

Жауабы:

141,5+59,75 = 201,2510 = 11001001,012 = 311,28 = C9,416

Тексеру. Табылған қосындыны ондық жүйе түріне келтіру:

11001001,012 = 27 + 2

6 + 2

3 + 2

0 + 2

-2 = 201,25

311,28 = 3 . 8

2 + 18

1 + 1

. 8

0 + 2

. 8

-1 = 201,25

C9,416 = 12 . 16

1 + 9

. 16

0 + 4

. 16

-1 = 201,25

Алу

Екілік жүйеде алу: 0–0=0; 1–0=1; 1–1=0; 10–1=1 (жоғарғы раз-

рядтан 1 алынады)

4-Мысал. Бірді 102, 108 и 1016 сандарынан алайық

Екілік: 102-12 Сегіздік:108–18 Оналтылық: 1016–116

5-Мысал. Бірді 1002, 1008 и 10016сандарынан алайық

Екілік: 1002-12 Сегіздік:1008–18 Оналтылық: 10016–116

6-Мысал. 201,25 санынан 59,75 санын алу

Ондық: 201,2510–59,7510 Екілік:11001001,012 – 111011,112

жоғарыдан алу

58

Сегіздік: 311,28 – 73,68 Оналтылық: C9,416 – 3B,C16

Жауабы:

201,2510 - 59,7510 = 141,510 = 10001101,12 = 215,48 = 8D,816.

Тексеру. Табылған айырымды ондық түрге аударайық

10001101,12 = 27 + 2

3 + 2

2 + 2

0 + 2

-1 = 141,5;

215,48 = 2 . 8

2 + 1

. 8

1 + 5

. 8

0 + 4

. 8

-1 = 141,5;

8D,816 = 8 . 16

1 + D

. 16

0 + 8

. 16

-1 = 141,5.

Көбейту

Әртүрлі санау жүйесінде көптаңбалы сандарды көбейткенде

көбейтудің қарапайым алгоритмін қолдануға болады, бірақ

біртаңбалы сандардың көбейтіндісі мен қосындысының нәтижесін

қарастырылып жатқан жүйенің көбейту және қосу кестелерінен алу

керек.

Екілік жүйеде көбейту

0 1

0 0 0

1 0 1

Сегіздік жүйеде көбейту

0 1 2 3 4 5 6 7

0 0 0 0 0 0 0 0 0

1 0 1 2 3 4 5 6 7

2 0 2 4 6 10 12 14 16

3 0 3 6 11 14 17 22 25

4 0 4 10 14 20 24 30 34

5 0 5 12 17 24 31 36 43

6 0 6 14 22 30 36 44 52

7 0 7 16 25 34 43 52 61

жоғарыдан алу

59

Оналтылық жүйеде көбейту

Екілік жүйеде көбейту кестесінің қарапайымдылығына қарай,

көбейтуді көбейгішті жылжыту және қосу арқылы орындауға болады.

7-Мысал. 5 және 6 сандарын көбейтеміз.

Ондық: 510*610 Екілік:1012*1102 Сегіздік: 58*68

Жауабы: 5 . 6 = 3010 = 111102 = 368.

Тексеру. Шығарылған көбейтінділерді ондық түрге келтірейік:

111102 = 24 + 2

3 + 2

2 + 2

1 = 30;

368 = 381 + 68

0 = 30.

8-Мысал. 115 және 51 сандарын көбейтеміз.

Ондық:11510*5110 Екілік:11100112*1100112 Сегіздік:1638*638

Жауабы: 115 . 51 = 586510 = 10110111010012 = 133518

Тексеру. Шығарылған көбейтінділерді ондық түрге келтірейік:

10110111010012 = 212

+ 210

+ 29 + 2

7 + 2

6 + 2

5 + 2

3 + 2

0 = 5865;

133518 = 1 . 8

4 + 3

. 8

3 + 3

. 8

2 + 5

. 8

1 + 1

. 8

0 = 5865.

Бөлу

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 A B C D E F

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 A B C D E F

2 0 2 4 6 8 A C E 10 12 14 16 18 1A 1C 1E

3 0 3 6 9 C F 12 15 18 1B 1E 21 24 27 2A 2D

4 0 4 8 C 10 14 18 1C 20 24 28 2C 30 34 38 3C

5 0 5 A F 14 19 1E 23 28 2D 32 37 3C 41 46 4B

6 0 6 C 12 18 1E 24 2A 30 36 3C 42 48 4E 54 5A

7 0 7 E 15 1C 23 2A 31 38 3F 46 4D 54 5B 62 69

8 0 8 10 18 20 28 30 38 40 48 50 58 60 68 70 78

9 0 9 12 1B 24 2D 36 3F 48 51 5A 63 6C 75 7E 87

A 0 A 14 1E 28 32 3C 46 50 5A 64 6E 78 82 8C 96

B 0 B 16 21 2C 37 42 4D 58 63 6E 79 84 8F 9A A5

C 0 C 18 24 30 3C 48 54 60 6C 78 84 90 9C A8 B4

D 0 D 1A 27 34 41 4E 5B 68 75 82 8F 9C A9 B6 C3

E 0 E 1C 2A 38 46 54 62 70 7E 8C 9A A8 B6 C4 D2

F 0 F 1E 2D 3C 4B 5A 69 78 87 96 A5 B4 C3 D2 E1

60

Кез келген позиялық санау жүйесінде бөлу, ондық жүйедегі

сияқты бұрыштап бөлу ережелермен орындалады. Екілік жүйеде

бөліндінің келесі саны тек қана 0 немесе 1 болатындықтан, бөлу

тіптен қарапайым болады.

Екілік жүйеде бөлу: 0:1=0; 1:1 =1; (нөлге бөлуге болмайды)

9-Мысал. 30-ды 6-ға бөлейік

Ондық:3010 610 Екілік:1111021102 Сегіздік:36868

Ответ: 30 : 6 = 510 = 1012 = 58.

10-Мысал. 5865-ті 115-ке бөлейік

Ондық:586510 11510 Екілік:101101110100211100112

Сегіздік: 133518 :1638

Жауабы: 5865 : 115 = 5110 = 1100112 = 638.

Тексеру.

Шыққан бөлінділерді ондық түрге аударайық:

1100112 = 25 + 2

4 + 2

1 + 2

0 = 51; 638 = 6

. 8

1 + 3

. 8

0 = 51.

11-Мысал. 35 санын 14 санына бөлейік:

Ондық:3510 1410 Екілік:100011211102

61

Сегіздік: 438 : 168

Жауабы: 35: 14 = 2,510 = 10,12 = 2,48.

Тексеру. Шыққан бөлінділерді ондық түрге аударайық:

10,12 = 21 + 2

-1 = 2,5;

2,48 = 2 . 8

0 + 4

. 8

-1 = 2,5.

Практикалық және өздік жұмыс тапсырмалары

Санау жүйелерін бір біріне аудару, жүйе

негіздерін табу

1. Келесі негізі әртүрлі санау жүесіндегі сандарды,

мына өрнек түрінде жазыңыздар:

an-1* qn-1

+ an-2 *qn-2

+ ... + a1 *q1 + a0* q

0 + a-1 *q

-1 + ... + a-m* q

-m

0,458610

56017

210213

10002

23014

123456

САВ913

204135

9F0A116

735419

2. Бірінші тапсырмадағы өрнектердің мүшелерін ондық санау

жүйесінің ережелерімен есептеп нәтижесін шығарыңыздар. Шыққан

нәтиже қай жүйедегі сан болады?

3. 2-лік, 8-дік, 16-лық санау жүйелеріне аударыңыздар:

87510; 24,1510; 409610; 0,13510; 12,45710; 227,9710;

4. Ондық жұйеге аударыңыздар:

а)1011110(2); б)1000101(2); в)1010101101,01011(2); г)

111011100,0001(2); д)775,11(8); е) 924,3(16); ж)1216,04 (8) з) 29А,5(16).

5. Мына теңдіктердің дұрыстығын тексеріңіздер:

336 = 2110 3710 = 2913 456=110102

123=1012 578=14210 13210=6611

6. Мына шарттар бойынша жүйе негізін табыңыздар:

4710 =142x 202x =13010 89710 = 3ЕСx

103х = 1910 197110= А0Вх 199010= ВА1х

7. Мына шарттар бойынша х және у табыңыздар:

yx

yx

1551

3223

yx

yx

2123

4224

yx

yx

AA 99

44144

8. Сегіздік жүйедегі сандарды екілік жүйеге аударыңыз: 324,

2367, 53621;

62

9. Екілік жүйедегі сандарды он алтылық жүйеге аударыңыз:

11010011, 101101101011, 1001011100111101;

10. Он алтылық жүйедегі сандарды екілік жүйеге аударыңыз: ЗА,

D14, AF4C, F55DD.

11. Мына берілген әр санның алдынағы және одан кейінгі санды

жазыңыздар:

2223 10005 30106

6107 101002 АА01А11

Тапсырмалар

1. Негізі q=6 және q=12 санау жүйелерінің қосу кестелерін

құрыңыздар;

2. Есептеңіздер:

2347+1237 7DA016+18CB216

3015+1355+10025 10012+1112+10102

2034+13014+114 1279+3169+5489

327658+75768 35AF216+4D0E16

АВ12+ВА1212 1100112+101112+10012

3. Мына қосу амалының нәтижелері қай жүйеде есептелген?

327 +327 = 652; 327+327=651; 327+327=656;

327+327=655;


213*1223 324*124 2034*234 1112*1012

1012*112 2038*478 5026*33 6 12516*4816

445*225 1279*159


5127*117+2037*227+337*507

10112*1012+1002*112+1102*10012

3058*148+2408*3038+7258*118 20316*4716

Бақылау жұмысы

Бақылау жұмысының тапсырмалары

1. Берілген ондық жүйедегі сандарды екілік, сегіздік және он

алтылық жүйелерге аударыңыз.

2. Берілген санды ондық жүйеге аударыңыз.

3. Сандарды қосыңыз.

4. Алу амалын орындаңыз.

5. Көбейту амалын орындаңыз.

Ескерту:

3–5 тапсырмаларында есептеудің дұрыстығын, бастапқы

сандарды және нәтижелерді ондық жүйеге аудару арқылы

тексеріңіздер.

1-ші д) тапсырмасында екілік жүйеде үтірден кейін бес орын

63

дәлдікпен орындаңыз.

1-Нұсқа

1. а) 860(10); б) 785(10); в) 149,375(10); г) 953,25(10); д) 228,79(10);

2. а) 1001010(2); б) 1100111(2); в) 110101101,00011(2);

г) 111111100,0001(2); д)775,11(8); е) 294,3(16);

3. а)1101100000(2) + 10110110(2); б) 101110111(2) + 1000100001(2);

в) 1001000111,01(2) +100001101,101(2); г) 271,34(8) + 1566,2(8); д) 65,2(16)

+ 3СА,8(16).

4. а) 1011001001(2)- 1000111011(2); б)1110000110(2)- 101111101(2);

в) 101010000,10111(2) –11001100,01(2);

г) 731,6(8) – 622,6(8); д) 22D,1(16) – 123,8(16).

5. а) 1011001(2)*1011011(2); б) 723,1(8)*50,2(8); в) 69,4(16)*A,B(16).

2-Нұсқа

1. а) 250(10); б) 757(10); в) 711,25(10); г) 914,625(10); д) 261,78(10);

2. а) 1111000(2); б) 1111000000(2); в) 111101100,01101(2);

г) 100111100,1101(2); д)1233,5(8); е) 2B3,F4(16);

3. а) 1010101(2) + 10000101(2); б) 1111011101(2) + 101101000(2);

в) 100100111,001(2) +100111010,101(2); г) 607,54(8) + 1620,2(8);

д) 3BF,A(16) + 313,A(16).

4. а) 1001000011(2)-10110111(2); б)111011100(2)-10010100(2); в)

1100110110,0011(2)–11111110,01(2); г) 1360,14(8)–1216,4(8); д) 33B,6(16) –

11B,4(16).

5. а) 11001(2)*1011100(2); б) 451,2(8)*5,24(8); в) 2B,A(16)*36,6(16).

3-Нұсқа

1. а) 759(10); б) 265(10); в) 79,4375(10); г) 360,25(10); д) 240,25(10);

2. а) 1001101(2); б) 10001000(2); в) 100111001,01(2);

г) 1111010000,001(2); д)1461,15(8); е) 9D,A(16);

3. а) 100101011(2) + 111010011(2);б)1001101110(2) +1101100111(2);

в) 1010000100,1(2)+11011110,001(2);г) 674,34(8) + 1205,2(8); д) 2FE,6(16) +

3B,4(16).

4. а) 1100110010(2)-1001101101(2); б)1110001100(2)-10001111(2);

в) 11001010,01(2)–1110001,001(2); г) 641,6(8)–273,04(8); д)3CE,B8(16)–

39A,B8(16).

5. а) 1010101(2)*1011001(2); б) 1702,2(8)*64,2(8); в) 7,4(16)*1D,4(16).

4-Нұсқа

1. а) 216(10); б) 336(10); в) 741,125(10); г) 712,375(10); д) 184,14(10);

2. а) 1100000110(2); б) 1100010(2); в) 1011010,001(2);

г) 1010100010,001(2); д)1537,22(8); е) 2D9,8(16);

3. а) 101111111(2)+1101110011(2); б)10111110(2)+100011100(2); в)

1101100011,0111(2)+1100011,01(2); г) 666,2(8)+1234,24(8);

д) 346,4(16)+3F2,6(16).

64

4. а) 1010101101(2)-110011110(2); б)1010001111(2)-1001001110(2);

в)1111100100,11011(2)–101110111,011(2); г) 1437,24(8) – 473,4(8);

д) 24A,4(16) – B3,8(16).

5. а) 101011(2)*100111(2); б) 1732,4(8)*34,5(8); в) 36,4(16)*A,A(16).

5-Нұсқа

1. а) 530(10); б) 265(10); в) 597,25(10); г) 300,375(10); д) 75,57(10);

2. а) 101000111(2); б) 110001001(2); в) 1001101010,01(2);

г) 1011110100,01(2); д)1317,75(8); е) 2F4.0C(16);

3. а) 1100011010(2)+11101100(2); б) 10111010(2)+1010110100(2);

в) 1000110111,011(2)+1110001111,001(2); г) 1745,5(8) + 1473,2(8); д)

24D,5(16)+141,4(16).

4. а) 1100101010(2)-110110010(2); б)110110100(2)-110010100(2);

в)1101111111,1(2)–1100111110,1011(2); г) 1431,26(8) – 1040,3(8);

д) 22C,6(16) – 54,2(16).

5. а) 1001001(2)*11001(2); б) 245,04(8)*112,2(8); в) 4B,2(16)*3C,3(16).

6-Нұсқа

1. а) 945(10); б) 85(10); в) 444,125(10); г) 989,375(10); д) 237,73(10);

2. а) 110001111(2); б) 111010001(2); в) 100110101,1001(2);

г) 1000010,01011(2); д)176,5(8); е) 3D2,04(16);

3. а) 1000011101(2)+101000010(2); б) 100000001(2) +1000101001(2);

в) 101111011,01(2)+1000100,101(2); г) 1532,14(8)+730,16(8); д) BB,4(16) +

2F0,6(16).

4. а) 1000101110(2)-1111111(2); б)1011101000(2)-1001000000(2);

в) 1000101001,1(2)–1111101,1(2); г) 1265,2(8)–610,2(8); д) 409,D(16)–

270,4(16).

5. а) 111010(2)*1100000(2); б) 1005,5(8)*63,3(8); в) 4A,3(16)* F,6(16).

7-Нұсқа

1. а) 287(10); б) 220(10); в) 332,1875(10); г) 652,625(10); д) 315,21(10);

2. а) 10101000(2); б) 1101100(2); в) 10000010000,01001(2);

г) 1110010100,001(2); д)1714,2(8); е) DD,3(16);

3. а) 1100110(2)+1011000110(2); б) 1000110(2)+1001101111(2);

в) 101001100,101(2)+1001001100,01(2); г) 275,2(8) + 724,2(8); д) 165,6(16)

+ 3E,B(16).

4. а) 1011111111(2)-100000011(2); б)1110001110(2)-100001011(2);

в) 110010100,01(2) – 1001110,1011(2); г) 1330,2(8)–1112,2(8); д) AB,2(16) –

3E,2(16).

5. а) 110000(2)*1101100(2); б) 1560,2(8)*101,2(8); в) 6,3(16)*53,A(16).

8-Нұсқа

1. а) 485(10); б) 970(10); в) 426,375(10); г) 725,625(10); д) 169,93(10);

2. а) 10101000(2); б) 101111110(2); в) 1010101,101(2);

г) 1111001110,01(2); д)721,2(8); е) 3C9,8(16);

65

3. а) 1010100111(2)+11000000(2); б) 1110010010(2) +110010111(2);

в) 1111111,101(2)+101010101,101(2); г) 1213,44(8) + 166,64(8); д) 41,4(16) +

3CF,D(16).

4. а) 10100000000(2)-1000101010(2); б)1011010101(2)-110011001(2);

в)1001001010,11011(2)– 1000111000,01(2); г) 1145,2(8)–1077,5(8);

д) 380,1(16) – 2DC,3(16).

5. а) 111011(2)*100000(2); б) 511,2(8)*132,4(8); в) 68,4(16)*37,8(16).

9-Нұсқа

1. а) 639(10); б) 485(10); в) 581,25(10); г) 673,5(10); д) 296,33(10);

2. а) 1011000011(2); б) 100010111(2); в) 1100101101,1(2);

г) 1000000000,01(2); д)1046,4(8); е) 388,64(16);

3. а) 1000010100(2)+1101010101(2); б) 1011001010(2)

+101011010(2); в)1110111000,101(2)+1101100011,101(2); г) 1430,2(8)+

666,3(8); д) 388,3(16) + 209,4(16).

4. а) 1111100010(2)-101011101(2); б)1011000100(2)-1000100000(2);

в)1101111000,1001(2)–1000000,01(2); г) 1040,2(8)–533,2(8);

д) 3FB,4(16)–140,6(16).

5. а) 11111(2)*10001(2); б) 1237,3(8)*117,5(8); в) 66,4(16)*65,8(16).

10-Нұсқа

1. а) 618(10); б) 556(10); в) 129,25(10); г) 928,25(10); д) 155,45(10);

2. а) 1111011011(2); б) 1011101101(2); в) 1001110110,011(2);

г) 1011110011,10111(2); д)675,2(8); е) 94,4(16);

3. а) 11111010(2)+10000001011(2); б) 1011010(2)+1001111001(2);

в)10110110,01(2)+1001001011,01(2); г) 1706,34(8) + 650,3(8); д) 180,4(16)

+ 3A6,28(16).

4. а) 111101101(2)-101111010(2); б)1000110100(2)-100100111(2);

в) 1111111011,01(2)– 100000100,011(2); г) 1300,44(8)–1045,34(8);

д) 16A,8(16) – 147,6(16).

5. а) 100111(2)*110101(2); б) 1542,2(8)*50,6(8); в) A,8(16)*E,2(16).

11-Нұсқа

1. а) 772(10); б) 71(10); в) 284,375(10); г) 876,5(10); д) 281,86(10);

2. а) 1000001111(2); б) 1010000110(2); в) 101100110,011011(2);

г) 100100110,101011(2); д)1022,2(8); е) 53,9(16);

3. а) 1100111(2)+1010111000(2); б) 1101111010(2)+1000111100(2);

в)1111101110,01(2)+1110001,011(2); г) 153,3(8)+1347,2(8); д) E0,2(16) +

1E0,4(16).

4. а) 1010101110(2)-11101001(2); б)1000100010(2)-110101110(2);

в)1010100011,011(2)–1000001010,0001(2); г) 1517,64(8)–1500,3(8);

д) 367,6(16) – 4A,C(16).

5. а) 1100110(2)*101111(2); б) 1272,3(8)*23,14(8); в) 48,4(16)*5,A(16).

12-Нұсқа

66

1. а) 233(10); б) 243(10); в) 830,375(10); г) 212,5(10); д) 58,89(10);

2. а) 1001101111(2); б) 1000001110(2); в) 111110011,011(2);

г) 11010101,1001(2); д)1634,5(8); е) C2,3(16);

3. а) 1101111001(2)+1010010101(2); б) 1111001001(2)

+1001100100(2); в)100110010,011(2)+110001000,011(2); г) 1712,14(8) +

710,4(8); д) E6,1(16) + 38C,8(16).

4. а) 1000001110(2)-100100001(2); б)1101000110(2)-1001101000(2);

в)1011001111,01(2)– 110100010,01(2); г) 1734,4(8)–134,2(8); д) 2F2,A(16) –

22D,A(16).

5. а) 1000000(2)*100101(2); б) 103,2(8)*147,04(8); в) 67,4(16)* 54,8(16).

13-Нұсқа

1. а) 218(10); б) 767(10); в) 894,5(10); г) 667,125(10); д) 3,67(10);

2. а) 1111100010(2); б) 1000011110(2); в) 101100001,011101(2);

г) 1001111001,1(2); д)1071,54(8); е) 18B,0C(16);

3. а) 1000011111(2)+1111100(2); б) 1011100011(2)+111110110(2);

в)111111100,1(2)+1011100100,1(2); г) 1777,2(8)+444,1(8); д) 3EF,3(16) +

C7,4(16).

4. а) 1101000100(2) - 101010101(2); б)1110010111(2)-1011100(2);

в)1100101111,01(2)–10010001,01(2);г) 640,2(8)–150,22(8);

д) 380,68(16) – 50,4(16).

5. а) 100010(2)*1100110(2); б) 741,4(8)*141,64(8); в) B,7(16)*D,C(16).

14-Нұсқа

1. а) 898(10); б) 751(10); в) 327,375(10); г) 256,625(10); д) 184,4(10);

2. а) 101110100(2); б) 1111101101(2); в) 1110100001,01(2);

г) 1011111010,0001(2); д)744,12(8); е) 1EE,C(16);

3. а) 1001000000(2)+101010110(2); б) 11000010(2)+1001110100(2);

в)1011101110,1(2)+11100101,01(2); г) 2015,1(8) + 727,54(8); д) 9D,8(16) +

ED,8(16).

4. а) 1010000100(2)-1000001000(2); б)1111110011(2)-1001101001(2);

в)101001100,101(2)– 100100101,1(2); г) 1024,6(8) – 375,14(8);

д) 3E9,4(16) – 72,6(16).

5. а) 1001010(2)*1001000(2); б) 747,2(8)*64,14(8); в) 56,1(16)*33,C(16).

15-Нұсқа

1. а) 557(10); б) 730(10); в) 494,25(10); г) 737,625(10); д) 165,37(10);

2. а) 101001101(2); б) 1110111100(2); в) 10000001000,001(2);

г) 1000110110,11011(2); д)147,56(8); е) 1CA,3(16);

3. а) 1101100001(2)+1001101110(2); б) 1101010101(2)

+101011001(2); в)1101111110,011(2)+1100101101,1011(2); г) 1771,2(8) +

300,5(8); д) 2F2,8(16) + E4,B(16).

4. а) 1111000000(2)-111101000(2); б)1100110111(2)-1001110000(2);

в)1000011110,1001(2)–110000111,01(2); г)1436,34(8)–145,2(8);

67

д) 3F5,98(16) – 240,3(16).

5. а) 1011100(2)*101000(2); б) 1300,6(8)*65,2(8); в) 68,A(16)*9,6(16).

16-Нұсқа

1. а) 737(10); б) 92(10); в) 934,25(10); г) 413,5625(10); д) 100,94(10);

2. а) 1110000010(2); б) 1000100(2); в) 110000100,001(2);

г) 1001011111,00011(2); д) 665,42(8); е) 246,18(16);

3. а) 11110100(2)+110100001(2); б) 1101110(2)+101001000(2);

в) 1100110011,1(2)+111000011,101(2); г) 1455,04(8) + 203,3(8); д) 14E,8(16)

+ 184,3(16).

4. а) 1000010101(2)-100101000(2); б)1001011011(2)-101001110(2);

в)111111011,101(2)–100000010,01(2); г) 341,2(8) – 275,2(8); д) 249,5(16) –

EE,A(16).

5. а) 1001000(2)*1010011(2); б) 412,5(8)*13,1(8); в) 3B,A(16)*10,4(16).

17-Нұсқа

1. а) 575(10); б) 748(10); в) 933,5(10); г) 1005,375(10); д) 270,44(10);

2. а) 1010000(2); б) 10010000(2); в) 1111010000,01(2);

г) 101000011,01(2); д)1004,1(8); е) 103,8C(16);

3. а)10011110101(2)+1010100110(2);

б)1001100011(2)+1110010010(2); в)1111110100,01(2)+110100100,01(2);

г) 755,36(8) + 1246,5(8); д) 8D,2(16) + 63,8(16).

4. а) 1100111110(2)-1101001(2); б)1101111011(2)-1101110101(2);

в)1101001010,011(2)– 1010011110,101(2); г) 1632,1(8) – 706,34(8);

д) 283,C(16) – 19C,8(16).

5. а) 111000(2)*1101001(2); б) 133,6(8)*73,4(8); в) 46,8(16) * B,A(16).

18-Нұсқа

1. а) 563(10); б) 130(10); в) 892,5(10); г) 619,25(10); д) 198,05(10);

2. а) 11100001(2); б) 101110111(2); в) 1011110010,0001(2);

г) 1100010101,010101(2); д)533,2(8); е) 32,22(16);

3. а) 1100100011(2) + 1101001111(2); б) 111101111(2) +10010100(2);

в)1010010000,0111(2)+111010100,001(2); г) 1724,6(8) + 1322,2(8);

д) 2C7,68(16) + 6F,4(16).

4. а) 111001110(2)-11011011(2); б)1011000001(2)-110100001(2);

в)1011111101,1(2)– 111100000,01(2); г) 1126,06(8)–203,54(8); д) 32B,D(16) –

187,D8(16).

5. а) 1100101(2)*1001010(2);б) 1544,4(8)*16,64(8); в) 69,8(16)*30,8(16).

19-Нұсқа

1. а) 453(10); б) 481(10); в) 461,25(10); г) 667,25(10); д) 305,88(10);

2. а) 111001010(2); б) 1101110001(2); в1001010100,10001(2);

г) 111111110,11001(2); д)1634,35(8); е) 6B,A(16);

3. а) 101110001(2)+101111001(2); б) 1110001110(2) +1100110111(2);

в)10000011010,01(2)+1010010110,01(2); г) 1710,2(8) + 773,24(8);

68

д) 3E7,7(16) + 32,2(16).

4. а) 1111000010(2)-1110000011(2); б)1110101011(2)-111000111(2);

в)1111011010,011(2)–1011100111,01(2); г) 1650,2(8)–502,2(8); д) 3E0,6(16) –

17E,9(16).

5. а) 1001101(2)*11111(2); б) 1226,1(8)*24,4(8); в) 36,6(16)*38,4(16).

20-Нұсқа

1. а) 572(10); б) 336(10); в) 68,5(10); г) 339,25(10); д) 160,57(10);

2. а) 1010110011(2); б) 1101110100(2); в) 1010101,101(2);

г) 1101000,001(2); д) 414,1(8); е) 336,4(16);

3. а) 10001000(2) + 1011010010(2); б) 111110011(2) +111110000(2);

в) 1010001010,1011(2)+1101010100,011(2); г) 711,2(8) + 214,2(8);

д) 7A,58(16) + 2D0,9(16).

4. а) 110111010(2)-1110001(2); б)1100001000(2)-11000100(2);

в)1111111010,01(2) –1000110010,0101(2); г) 1060,52(8) – 761,14(8);

д) 1C0,6(16) – 8D,2(16).

5. а) 11101(2)*110101(2); б) 1106,2(8)*145,2(8); в) 65,4(16)*55,9(16).


1. Санау жүйесі деген – ол:

a. I, V, X, L, C, D, M цифрлар жиынтығы;

b. 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 цифрлар жиынтығы;

c. 0, 1 цифрлар жиынтығы;

d. қабылданған сандардың жазылу әдісі;

e. натурал сандардың жиыны.

2. Ең үлкен санды нұсқаңыз:

a. (756)13;

b. (756)10;

c. (756)8;

d. (756)16;

e. (756)12.

3. Ондық 1+2+4+8+16+32+64+128+256+512+1024 санының

екілік жүйедегі цифрларының қосындысы тең болады:

a. 5;

b. 11;

c. 22;

d. 18;

e. 0..

4. (56)10=(38)x екені белгілі, x санау жүйесінің негізін нұсқаңыз

a. 14;

b. 15;

c. 16;

d. 17;

69

e. 18.

5. Екілік жүйедегі екі санды қосыңыз; 1101 +01 тең:

a. 1100;

b. 1110;

c. 1101;

d. 1011;

e. 11001.

6. Екілік жүйедегі екі санды көбейтіңіз 01011*101 тең:

a. 1011101;

b. 0101010;

c. 0101111;

d. 0110111;

e. 1100111.

7. Бөлшек 0,15 санын ондық санау жүйесінен екілік санау

жүйесіне аударғанда мына сан шығады:

a. 0,00100110011...;

b. 0,001001001...;

c. 0,010101...;

d. 0,0000100....;

e. 0,001101111…;

8. Позициялық санау жүйесінде:

a. санға енген әрбір белгінің мәні, оның санда тұрған

позициясына байланысты емес;

b. санға енген әрбір белгінің мәні, кейбір жеке жағдайларда,

оның санда тұрған позициясына байланысты емес;

c. санға енген әрбір цифрдың мәні, оның санда тұрған орнына

(позициясына) байланысты;

d. сандарды жазу үшін тек қана бір символ қолданылады;

e. әрбір символдың мәнінің сандық эквиваленті, санның

кодында тұрған орнына байланысты емес.

9. Бау-бақшада (100)x жемісті ағаштар бар, оның ішінде (33)x

алма, (22)x алмұрт, (16)x алхоры, (17)x шие. Санау жүйесінің негізін

нұсқаңыз (x неге тең?):

a. 2;

b. 6;

c. 8;

d. 9;

e. 10.

10. Ондық 1+3+18+27+81+243+729 санының, үштік жүйедегі

цифрларының қосындысы тең болады:

a. 2;

70

b. 6;

c. 9;

d. 10;

e. 8.

11. Екілік жүйедегі екі санды қосыңыз; 10101 + 1011 тең:

a. 101010;

b. 010101;

c. 100000;

d. 111111;

e. 11000110.

12. Екілік жүйедегі екі санды көбейтіңіз; 11011 * 01 тең:

a. 10101;

b. 11011;

c. 10100;

d. 00011;

e. 110100


жүйесіне аударғанда мына сан шығады:

a. 0,11011...;

b. 0,010011;

c. 0,101100...;

d. 0,10111....;

e. 0,101011….

14. 10 санының (ондық санау жүйесінде) екілік санау

жүйесіндегі түрі:

a. 100;

b. 10;

c. 2;

d. 1010;

e. 11.

15. (47)10=(21)x екені белгілі, x санау жүйесінің негізін

нұсқаңыз:

a. 20;

b. 21;

c. 23;

d. 22;

e. 24.

16. Екілік санау жүйесінде алты таңбамен неше сан жазылады?:

a. 6;

b. 16;

c. 32;

71

d. 128;

e. 64.

17. Екілік жүйедегі екі санды көбейтіңіз: 1001*101 тең:

a. 11101;

b. 101101;

c. 10101;

d. 00011;

e. 110100


жүйесіне аударғанда мына сан шығады

a. 1110,01;

b. 1111,10;

c. 001,01;

d. 111,01;

e. 11,10001.

19. Сегіз символдан тұратын екілік сөздердің көмегімен қанша

әртүрлі символдарды кодтауға болады?:

a. 128;

b. 64;

c. 256;

d. 32;

e. 16.

20. Екілік санау жүйесінің құндылығына мыналар жатады:

a. орындалатын операциялардың қарапайымдылығы және

компьютер элементтерінің екі күйін ғана қолдану арқылы ақпаратты

автоматтандырып өңдеу мүмкіндігі;

b. аталған жүйенің күнделікті өмірде кеңінен қолданылуы;

c. екілік санау жүйесінде сандардың жазылуының түсініктілігі

және көрнектілігі

d. компьютер жадысын үнемдеу мүмкіндігі;

e. электр энегриясын үнемдеу мүмкіндігі.

21. (10)16 саны (он алтылық санау жүйесінде), ондық санау

жүйесінде келесі түрде болады:

a. 1010;

b. 16;

c. 101;

d. 12;

e. СD.

22. Мына 1+2+8+32+64+256+512+1024 ондық жүйедегі

санның, екілік жүйесіндегі жазылуында нөлдердің саны нешеге тең:

a. 10;

72

b. 3;

c. 8;

d. 4;

e. 0.

23. Екілік жүйедегі екі санды көбейтіңіз; 1001*111 тең:

a. 10111;

b. 111111;

c. 111011;

d. 100011;

e. 1101001.


жүйесіне аударғанда мына сан шығады;

a. 111011,1010...;

b. 101011,010100...;

c. 101011,111...;

d. 010100,0001....;

e. 11001,101.

25. 47 Кбайт нешеге тең?

a. 0,045898 Мбайт;

b. 48128 Мбайт;

c. 100 Кбайт;

d. 48128 бит;

e. дұрыс жауабы жоқ.

26. Онжетілік жүйедегі 7FE саны үштік жүйеде қалай

жазылады?

a. 10010220

b. 20111100

c. 10000021

d. 111111222


27. 5478 байт неге тең?

a. 0,045898 Мбайт;

b. 685 Мбайт;

c. 43824 бит;

d. 48128 бит;

e. дұрыс жауап жоқ.

28. 10005 санының алдындағы санды нұсқаңыз:

a. 9995

b. 5555

c. 55555

d. 4445

73

e. 44445.

29. 18 Гбайт неге тең?

a. 184327 Мбайт;

b. 144 Мбайт;

c. 18874368 Кбайт;

d. 0,017578 бит;


30. 100112 санынан кейінгі санды нұсқаңыз:

a. 101102;

b. 101002

c. 100012

d. 1001012

e. 100122.

74

§4. Есептеуіш техниканың логикалық негізі

Жоспар

4.1. Логикалық ақпарат және логика негіздері.

4.2. Логикалық шама, айнымалы, өрнек.

4.3. Логикалық амалдар7

4.4. Логикалық элементтер.

4.5. ЭЕМ түйіндері.

4.1. Логикалық ақпарат және логика негіздері

Логика – ақиқат және дұрыс ойлаудың формасы (қалыбы),

заңдары мен ережелері туралы ілім.

Ойдың ақиқат әрі дұрыс болуын ұйымдастыратын және

қадағалайтын біліми пән логика деп аталады.

Ойлаудың пішіні (қалыбы) деп шынайы өмірдегі нәрселердің

қасиеттері мен қатынастарын бейнелеу әдістерін атайды.

Логика пәнінде, негізінен, ұш түрлі ойлау қалыбы

қарастырылады. Олар: 1) «ұғым»; 2) «пайым» және 3) «ойқорыту» деп

аталады. Ойлау формаларының әрқайсысына белгілі бір тұлғалық

құрылым тән болып келеді. Бұл құрылымдарды өрнектеп көрсету

үшін арнаулы белгілемелер (символикалар) жүйесі қолданылады.

Осындай белгілемелер тілінде өрнектелген ойды формалданған

(қалыптанған) ой деп атайды.

Ойқорытулар ережелерінің жиынына байланысты, ғылыми пән

ретінде, логика бірнеше түрлерге бөлінеді: формалданған логика,

математикалық логика, ықтималды логика, диалектикалық логика

және т. б.

Математикалық логика, формалданған логиканың бір бөлігі

болып табылады. Егер, формалданған логика біздің дағдыланған

пайымдарымызды талдауға байланысты болса, математикалық логика,

қатаң айқындалған, бірмәнді ақиқат немесе жалған екенін шешетін,

объектілерді және пікірлерді зерттейді.

Тарихтан: Математикалық логиканың негізін қалаушысы

ретінде ұлы неміс математигі Лейбниц1 есептеледі. Ол, XVII ғасырда,

бірінші логикалық есептеулерді құруға талпынған. Логиканы

есептеулерге жақындатып, логикалық символиканы дәлдеген және

жетілдірген.

Лейбниц құрған іргетастың үстіне, басқа ұлы математик

Джордж Буль2 («Овод» романының авторы Э. Войничтың әкесі),

ғылымның жаңа аймағын – математикалық логиканы құрған. Ол

1 Готфрид Вильгельм фон Лейбниц (1646—1716)—нем.философы, математик, заңгер, дипломат. 2 Джордж Буль (1815— 1864)—ағылшын математигі және логигі. Математикалық логиканың тұңғыш негізін

қалаушылардың бірі.

75

логикалық құрылымдар үшін, ерекше алгебра – логикалар алгебрасы

(Буль алгебрасы) атты тұтас бір, тың математикалық білім саласын

өмірге келтірді. Онда, дағдылы алгебрадан айырмасы, символмен

сандар емес, пікірлер белгіленеді.

Қазіргі математикалық логика, оқиғалар ықтималдығы және

ақпарат теориясы атты дискреттік математика тараптары Буль

алгебрасының мысалдық, көрнектемелері және модельдік қолданбасы

болып табылады.

Пікірлер. Пікір математикалық логиканың бастапқы ұғымы

және зерттеу нәрселігі болып табылады.

Пікір деп мазмұны туралы ақиқат я жалған деген екі

тұжырымның біреуін ғана жасауға болатын хабарлы сөйлемді ұғады.

Пікірдің анықтамасы бойынша пікір хабарлы сөйлем болуы

және оның мазмұны туралы ақиқат немесе жалған деген екі

тұжырымның біреуін және тек қана біреуін ғана айта алатындай

болуы шарт.

Мысалы: берілген сөйлемнің қайсысы пікір болатынын,

қайсысы пікір деп қарауға болмайтынын атап көрсетейік.

1) «Ассалаумағалейкум» Жауабы: леп сөйлем үлгісіндегі тілдік

қалыптама.

2) «Информатика пәнін ұнатасың ба?» Жауабы: сұраулы

сөйлем.

3) «х саны 3 еселік сан» Жауабы: пікір бола алмайды.

4) «Екі жарты – бір бүтін» Жауабы: ақиқат пікір.

5) «Адамнан басқа күлетін жан иесі жоқ» Жауабы: ақиқат

пікір.

6) «Париж —Қытайдың астанасы». Жауабы: жалған пікір.

Түсініктеме: 1-ші және 2-ші сөйлемдердің мазмұны туралы

ақиқат немесе жалған деген тұжырым жасау мүмкін емес,

сондықтан бұларды пікір деп анықтауға болмайды. 3-ші сөйлем пікір

бола алмайды, себебі х ке нақтылы мән бермей тұрғанда бұл сөйлем

туралы «ақиқат» не «жалған» деген тұжырым айтуға болмайды.

Жалпы, дербес немесе жекеленген пікірлер болуы мүмкін.

Жалпы пікір сөйлемдері барлығы, әрбір, әрқайсысы, ешбір деген

сөздерден басталады. Дербес пікір сөйлемдерін бірқатар,

кейбіреулері, көпшілігі деп бастауға болады. Басқа жағдайдың

бәрінде пікірлер жекеленген болып келеді.

Мысалы, мына пікірлердің типін (жалпы, дербес, жекеленген)

анықтайық:

«Барлық балықтар жүзе алады». Жауабы: жалпы пікір.

«Кейбір аюлар – қоңыр түсті». Жауабы: дербес пікір.

76

«А – дауысты әріп». Жауабы: жекеленген пікір.

Ақиқат пікірдің ақиқаттық мәні 1-ге, жалған пікірдің ақиқаттық

мәні 0-ге тең деп есептеледі.

4.2. Логикалық шама, айнымалы, өрнек

Логикалық шамалар: АҚИҚАТ, ЖАЛҒАН (true, false)

сөздерімен айтылатын ұғымдар. Демек, пікірлердің ақиқаттылығы

логикалық шамалар арқылы айтылады.

Логикалық константа: АҚИҚАТ немесе ЖАЛҒАН.

Логикалық айнымалы: символдармен белгіленген логикалық

шама. Демек, егер А, В, Х, Ү және басқа – айнымалы логикалық

шамалар екені белгілі болса, онда олар тек қана АҚИҚАТ немесе

ЖАЛҒАН мәндерін қабылдай алады.

Логикалық өрнек — ол, жай немесе күрделі пікір. Күрделі

пікір, логикалық амалдардың (байламдардың) көмегімен жай

пікірлерден құрылады.

4.3. Логикалық амалдар

Конъюнкция (логикалық көбейту) – ЖӘНЕ сөзімен айтылады.

Математикалық логикада &, ^ белгілері қолданылады. Конъюнкция –

екі орынды амал, функциясының пішімі: F = X Y.

Егер операндалардың біреуінің ғана мәні жалған болса, онда

өрнектің мәні ЖАЛҒАН болады. Бұл амалдың ақиқаттық кестесін, 1

және 0 сандарының көбейту кестесі деуге болады Сондықтан,

конъюнкцияны көбінесе логикалық көбейтінді дейді.

1 мысал. Күрделі пікірді қарастырайық: «6 саны 2 бөлінеді

және 6 саны 3 бөлінеді». Осы пікірді логикалық формула түрінде

көрсетейік. «6 саны 2 бөлінеді» және «6 саны 3 бөлінеді» деген жай

пікірлерін А және В деп белгілесек. Онда, логикалық формула былай

жазылады: F = A & В. Әлбетте, оның мәні – АҚИҚАТ.

Дизъюнкция (логикалық қосу) – НЕМЕСЕ сөзімен айтылады.

Математикалық логикада белгісі қолданылады. Дизъюнкция екі

орынды амал, функциясының пішімі: F = X Y.

Егер операндалардың біреуінің ғана мәні ақиқат болса, онда

өрнектің мәні АҚИҚАТ болады. Бұл амалдың ақиқаттық кестесі, 1

және 0 сандарының қосу кестесінің ерекшесі деуге болады.

Сондықтан, дезъюнкцияны кейде логикалық қосынды дейді.

2 мысал. Күрделі пікірді қарастырайық: «Мен жазда ауылға

барамын немесе туристік жол жүремін ». «Мен жазда ауылға

барамын» және «Мен жазда туристік жол жүремін» деген жай

пікірлерін А және В деп белгілесек. Онда, логикалық формула былай

жазылады: F = A В.

77

Терістеу (инверсия)–ЕМЕС сөзімен айтылады. Математикалық

логикада белгісі қолданылады Терістеу бір орынды унарлық амал,

функциясының пішімі: F = X немесе F = X , егер X –ң мәні

«жалған» болса, онда нәтиже керісінше ақиқат болады.

3 мысал. Пікірді қарастырайық: «4 саны 3 ке бөлінеді деген

дұрыс емес» Жай «4 саны 3 ке бөлінеді» деген пікірді А деп белгілесе,

онда осы пікірдің логикалық терістеу формасы А болады.

Ақиқаттық кесте. Қарастырылған логикалық амалдардың

ережелері ақиқаттық деп аталатын келесі кестеде көрсетілген.

Логикалық формула немесе өрнек – тек қана логикалық

шамалармен және логикалық амалдардың бегілерінен тұратын өрнек.

Логикалық формуланың нәтижесі АҚИҚАТ немесе ЖАЛҒАН болады.

Логикалық формулаларда амалдардың орындалу тізбегі,

амалдардың үстемділігімен айқындалады.

Логикалық амалдардың орындалалу үстемділігі:

1) терістеу;

2) конъюнкция;

3) дизъюнкция.

Логикалық формулаларда амалдар солдан оңға қарай,

үстемділіктерімен және жақшаларға байланысты орындалады.

4 мысал. Мына логикалық өрнектің мәнін есептеу керек:

емес X және Y немесе X және Z, мұндағы логикалық

айнымалылардың мәні: X = ЖАЛҒАН, Y= АҚИҚАТ, Z= АҚИҚАТ

болғанда.

Шешімі: өрнектің жоғарғы жағында операциялардың орындалу

ретін белгілеп, шындық кестесін пайдаланып әр амалды ретімен

орындайық:

1 2 4 3

емес X және Y немесе X және Z

1) емес ЖАЛҒАН = АҚИҚАТ;

2) АҚИҚАТ және АҚИҚАТ = АҚИҚАТ;

3) ЖАЛҒАН және АҚИҚАТ= ЖАЛҒАН;

4) АҚИҚАТ немесе ЖАЛҒАН = АҚИҚАТ. Жауабы: АҚИҚАТ.

Операндалардың

мәндері Амалдың нәтижесі

X Y X емес X және Y X немесе Y

АҚИҚАТ АҚИҚАТ ЖАЛҒАН АҚИҚАТ АҚИҚАТ

АҚИҚАТ ЖАЛҒАН ЖАЛҒАН ЖАЛҒАН АҚИҚАТ

ЖАЛҒАН АҚИҚАТ АҚИҚАТ ЖАЛҒАН АҚИҚАТ

ЖАЛҒАН ЖАЛҒАН АҚИҚАТ ЖАЛҒАН ЖАЛҒАН

78

Тапсырма. Логикалық формуланың мәнін есептеу керек:

(А және В) немесе (емес А және В) немесе (емес А және емес В),

мұндағы логикалық айнымалылардың мәні: А = ЖАЛҒАН, В =

АҚИҚАТ болғанда.

4.4. Логикалық элементтер

Логикалық элемент – сол арқылы электр сигналы өткенде, 0

және 1 –ді бейнелейтін, бір немесе бірнеше кірісті және бір

шығысты электрондық схема.

Логикалық элементтер – есептеуіш техниканың көп бөліктерінің

функционалды негізі болып табылады. Ол элементтер әртүрлі электр

схемаларынан құрылады. Онда, схеманың кірісіне келген сигналдар –

аргумент болады ал, схеманың шығысында өндіріліп шыққан

сигналдар, осы аргументтің функциялары болады. Егер, сигнал

болса, онда оны бейнелейтін аргумент бірге тең, сигнал болмаса –

нөлге. Екілік сигналдармен кез келген логикалық амалдарды орындау

үшін, логикалық элементтердің негізгі үш типі: және, немесе, емес

жеткілікті.

Вентиль – деген компьютерде қолданылатын негізгі ЖӘНЕ,

НЕМЕСЕ, ЕМЕС, электронды схемалары.

ЖӘНЕ элемент схемасы. Бұл элементе екі кіріс бір шығыс

бар. Кірісте X және Y–те қатар – сигналы пайда болғанда қана

шығысында 1-сигналы өндіріледі, басқа жағдайда 0 болады. Яғни,

екі қосқыш бірдей қосылғанда шам жанады.

1.5-сурет. ЖӘНЕ логикалық элемент схемасы

НЕМЕСЕ элемент схемасы. Бұл элементеде екі кіріс бір

шығыс бар. Шығысында 1 сигналы үш жағдайда өндіріледі: 1) егер 1

сигналы X - кірісінде пайда болса; 2) егер 1 сигналы Y - кірісінде

пайда болса; 3) егер 1 сигналы екі кірісте де пайда болса. Тек қана екі

кірісте қатар 0 болғанда ғана шығысында 0 болады.

1.6-сурет. НЕМЕСЕ логикалық элемент схемасы

X Y F=X&Y

0 0 0

0 1 0

1 0 0

1 1 1

X Y F=XY

0 0 0

0 1 1

1 0 1

1 1 1

1

79

Яғни, қосқыштың X немесе Y бірі, немесе екуі де қосылса шам

жанады.

ЕМЕС элемент схемасы. Бұл элементте бір кіріс бір шығыс

бар, сондықтан инвертор деп аталады. Егер X – кірісінде 0 болса, Y

шығысында 1 сигналы, пайда болады, керісінше X – кірісінде 1 болса,

шығысында 0 пайда болады.

1.7-сурет. ЕМЕС логикалық элемент схемасы

ЭЕМ–ң кез келген логикалық немесе басқару блогын,

қарастырылған үш негізгі логикалық элементтермен жинауға болады.

Мысалы, екі екілік санын қосуға арналған – біртаңбалы

қосындылауышты (сумматорды) құрылымдайық.

Бұл құрылғы шығысында келесі екілік сигналдарды беруі қажет:

Осы қосындылауыш үшін логикалық мәндердің кестесін

құрайық, мұнда X, Ү – қосындылар, ал екілік сандардың бірінші және

екінші цифрларының қосындылары S және Р.

Функциясы:

P=X және Y

Z=(X немесе Y) және емес (X және Y)

Кестеден айқын көрінетіні: X және Ү

мәндері қатар 1-ге тең болғанда ғана Р

айнымалысы 1 мәнін қабылдайды, ал не X не Ү (бірақ, екеуі қатар

емес) 1 қабылдағанда ғана, Z айнымалысы 1 мәнін қабылдайды.

1.8-сурет. Біртаңбалы қосындылауыштың схемасы

X F= Х

0 1

1 0

X Y P Z

0 0 0 0

0 1 0 1

1 0 0 1

1 1 1 0

0+1=01

қосы

нд

ы

0

1

0

1

0+0=00

қосы

нд

ы

0

0

0

0

1+0=01

қосы

нд

ы

1

0

0

1

1+1=10

қосы

нд

ы

1

1

1

0

&

1

1 &

P=X және Y

Z=(X немесе Y) және емес (X және Y)

X

Y

80

Осы сипаттамаға сәйкес екі разрядтты қосындылауыштың

логикалық схемасының түрі 1.8-суреттегідей болады.

3.4. ЭЕМ-ң түйіндері

Функционалды түйін-блоктарды жасағанда ЕМЕС, ЖӘНЕ,

НЕМЕСЕ логикалық элементтері пайдалынылады, олар

құрылғылардың компонеттері болады. ЭЕМ-ң жеке құрылғыларын

жасауда келесі функционалды түйіндер кең қолданылады.

Регистр — ол, ақпаратты сақтау және өңдеу үшін арналған,

өткінші сақтау құрылғысы. Регистрде ақпараттың болу уақыты,

процессордың бір амалды орындау уақытына тең. Регистрер АЛҚ

(арифметикалы-логикалық құрылғының) ішінде БҚ (басқару

құрылғысында) және АҚ (арифметикалық құрылғыда) т. б. жерлерде


Сумматор (қосындылауыш) – арифметикалық логикалық

құрылғының (АЛҚ)1 орталық негізгі электрондық схемасы болып

табылады. Екілік сандарды қосындылауды орындайтын электрондық

логикалық схема. Сумматор, кірісінде екілік түріндегі екі санды алып,

шығысында олардың қосындысын екілік түрде шығарады.

Триггер (trigger - сарт еткізіп бекіту, орысша «защелка») –

деген, бір бит ақпаратты сенімді сақтайтын электрондық схема.

Триггер – тұрақты екі жағдайды: екілік 1-ді, немесе екілік 0-ді ұстап

тұра алады. Ағылшын тілінде flip-flop, аудармасы «шапалақ» термины

жиі қолданылады. Бұл термин триггердің электір тоғының жағдайын

лезде ауыстыру мүмкіндігін сиппаттайды.

Логикакалық схемалар және логикалық өрнектер

Логикалық өрнектерді көрсетудің ыңғайлы тәсілі – схемалар боп

табылады. Мұндай схемаларда үш негізгі логикалық амалдар былай

бейнеленеді:

1 2-тарау. §1. 1.2.-пункт. «Джон фон Нейман принциптері»

Конъюнкция Дизъюнкция Терістеу

және

0

1 0

және

1

0 0

және

1

1 1

және 0

0 0

немесе

0

1 1

немесе

1

0 1

немесе

1

1 1

немесе 0

0 0

емес 1 0

емес

1 1

81

және

немесе

емес

Мұнда: 1 – ақиқат, 0 – жалған;

- логикалық амалдар (логикалық элементер).

Логикалық элементердің кірісіндегі цифрлар – логикалық

операндалар, ал шығысында – амалдың нәтижесі. Бұл сол ақиқаттық

кесте, бірақ схема түрінде бейнеленген.

Мысал 1: Мына: 1 немесе 0 және логикалық өрнекті есептеу

үшін, логикалық амалдардың орындалу тізбегін көрсету схемасын

құру қажет. Схема бойынша логикалық өрнектің мәнін есептеу керек.

Шешімі. Мұнда, бірінші және амалы, содан кейін немесе

орындалғаны көрнекі бейнеленген. Енді, солдан оңға қарай

нұсқамалардың жанына амалдардың нәтижелерін жазамыз:

Нәтижесінде 1 болды, яғни «ақиқат».

Мысал 2: Логикалық өрнек берілген: емес (1 және (0 немесе 1)

және 1). Логикалық схеманың көмегімен өрнектің мәнін табу керек:

Шешімі. есептелу нәтижелерімен жасалған логикалық схема

мынадай болады:

Практикалық және өздік жұмыстың тапсырмалары

Логикалық ақпарат және логика негіздері

Пікірлер

№ 1

Сөйлемдердің қайсысы пікір болады? Олардың ақиқаттығын

анықтаңыздар.

1. 6 саны – жұп.

2. Барлық роботтар машина боп табылады.

3. Әр аттың құйрығы бар.

4. Кім келмей қалды?

5. Абай – Құнанбайдың ұлы.

6. Жарқырағанның бәрі алтын емес.

7. X2 > 0.

және

0

1

неме

се

1

немесе

1

0 және

1

жән

е

1 1

1

1

емес 0

және 0

1

неме

се 1

1

0

82

8. 1 сағат 15 минутті – минутпен айтыңыз.

9. Әрбір моряк жүзе біледі.

№ 2

Келесі сөйлемдердің қайсысы пікір болады? Олардың

ақиқаттығын анықтаңыздар.

1. Наполеон француз императоры болған.

2. Жерден Марсқа дейін қашықтық қаншаға тең?

3. Абайла! Оңға қараңыз.

4. Электрон – элементарлық бөлшек.

5. Жол жүру ережелерін бұзбаңыздар.

6. Бүгінгі заманғы ғалами дүние сыры мен сипатын танып білу

(ақиқат, жалған), (бар, жоқ) немесе (0, 1) екі мүшелік әліпбимен

өрнектелген ақпараттық тіл «сөздері» арқылы іске асырылады.

№ 3

Келтірілген пікірлердің қайсысы жалпы пікір болады?

1. Кітаптардың бәрінде пайдалы ақпарат бола бермейді.

2. Мысық үй жануары боп табылады.

3. Барлық сарбаздар ер жүректі.

4. Ешбір зейінді адам қателік жібермейді.

5. Кейбір студенттердің екіліктері бар.

6. Барлық ананастардың дәмдері жағымды.

7. Әрбір жетесіз адам қолымен жүреді.

№ 4

Келтірілген пікірлердің қайсысы дербес пікір болады?

1. Менің достарымның кейбіреуі марка жинайды.

2. Барлық дәрілердің дәмі жағымсыз.

3. Кейбір дәрілердің дәмі жығымды болады.

4. A — әліпбидің бірінші әрпі.

5. Кейбір аюлар – қоңыр түсті

6. Жолбарс – жыртқыш жануар.

7. Кейбір жыландардың улы тістері жоқ.

8. Көптеген өсімдіктер шипалы қасиеттерге ие.

9. Барлық металдар жылуды өткізеді.

№ 5

Пікірлердің ақиқаттығын анықтаңыздар.

1. Барлық балалар жүзе біледі.

2. Алматы – студенттер қаласы.

3. Кейбір мысықтар балық жемейді.

4. Адам бәрін жасай алады.

5. Мәңгі двигательді жасау мүмкін емес.

6. Әрбір адам - суретші.

83

7. Төртбұрыш ол геметриялық фигура.

8. Кейбір балықтар – жыртқыш.

Логикалық шамалар, амалдар, өрнектер

№ 6

«ЖӘНЕ», «НЕМЕСЕ» логикалық байламдарды қолданып, екі

жай пікірден күрделі пікір құрыңыз. Мысалы: Екі пікір берілген:

Барлық оқушылар математика оқиды. Барлық оқушылар әдебиетті

оқиды.

Құрылды: Барлық оқушылар математика және әдебитті

оқиды.

1. Құралай Мадинадан үлкен. Дана Мадинадан үлкен.

2. Сыныптың бір жартысы ағылшын тілін оқиды. Сыныптың

екінші жартысы неміс тілін оқиды

3. Кабинетте оқулықтар бар. Кабинетте анықтамалықтар бар

4. Осы сөйлемде сөздер Ч әрпімен басталады. Осы сөйлемде

сөздер А әрпімен басталады

5. Туристтердің бір бөлігі шәйді ұнатады. Қалған туристер сүтті

ұнатады.

6. Көк текше қызылдан кіші. Көк текше жасылдан кіші.

7. Х = 3, Х>2.

№ 7

Келесі пікірлердің ақиқаттық мәндерін анықтаңыздар:

1. Тақама (приставка) сөздің бөлігі және ол сөзден айырылып

жазылады.

2. Жұрнақ сөздің бөлігі және ол түбір сөзден кейін тұрады.

3. Төркіндес сөздерде ортақ бөлік бар және олардың

мазмұндары ұқсас.

4. Балықты сачокпен немесе қармақпен аулайды, немесе

шыбынмен, я құртпен алдап шақырады.

5. «а» әрпі - «аист» немесе «сова» сөздерінде бірінші әріп.

6. Жазықтықтағы екі түзу параллель немесе қиылысады.

7. Берілген сан жұп немесе, оған бір қосылған сан, жұп.

8. Ай - планета немесе 2 + 3 = 5.

№ 8

Логикалық амалдарды қолданып, келесі шарттар орындалған

кезде, ақиқат болатын, пікірлерді жазыңыздар:

1). 0 < X < 3 және Ү>5, болуы қате;

2). max(Х,Ү) X болады;

3). min(X,Y) X болмайды;

4). min(X,Y,Z) Z болады;

№ 9

84



1). max(X,Y,Z) және min(X,Y,Z) Ү болмайды;

2). X,Y,Z өзара тең;

3). X,Y,Z сандарының әр қайсысы оң;

4). X,Y,Z сандарының әр қайсысы теріс.

№ 10



1). X,Y,Z сандарының ең құрығанда біреуі оң;

2). X,Y,Z сандарының ең құрығанда біреуі теріс;

3). X,Y,Z сандарының ең құрығанда біреуі оң болмайды;

4). X,Y,Z сандарының ішінен тек біреуі теріс болады;

№ 11



1). X,Y,Z сандарының тек біреуі 10 – нан үлкен;

2). X,Y,Z сандарының тек біреуі 10 –нан үлкен емес;

3). X,Y,Z сандарының бір де біреуі 104-ке тең емес;

4). X,Y,Z сандарының әрбірі 0-ге тең.

№ 12

Келесі шарттар қадағаланғанда, ақиқат болатын логикалық

өрнектерді (формулаларды) жазыңыздар:

1). координаталары X, Ү нүктесі, орталық нүктесі

координаталар басында орналасқан, бірлік шеңбердің бірінші

ширегіне жатады;

2). координаталары X, Ү нүктесі, орталық нүктесі

координаталар басында орналасқан, бірлік шеңберге жатпайды және

орталық нүктесі координаталар басында орналасқан және радиусы 2

тең шеңберге жатады (графикалық түрде бейнелеңіз).

№ 13

Келесі логикалық өрнектер үшін, қарапайым тілде пікірлерді

тұжырымдаңыз:

1). (X > 0 және X < 1) немесе (X < 10 және X > 5);

2). (X Ү) және (Ү Z);

3). емес ((0 < X) және (X 5) және (Ү < 10));

4). (0 < X) және (X 5) және (емес (Ү < 10)).

№ 14

Келесі логикалық өрнектер үшін, қарапайым тілде пікірлерді

тұжырымдаңыз:

1). (X = 12) және (Ү = 12) және (Z = 12);

85

2). (X < 0) және (Ү > 0) немесе (Ү < 0) және (X > 0);

3). (X * Ү < 0) және (X * Z > 0);

4). (X * Ү * Z < 0) және (X * Ү > 0).

№ 15

емес (X > Z) және емес (X = Ү) логикалық өрнегінің мәнін

анықтаңыз, егер:

1). X = 3, Ү = 5, Z = 2;

2). X = 0, Ү = 1, Z = 19;

3). X = 5, Ү = 0, Z = -8;

4). X = 9,Ү = -9, Z = 9.

№ 16

a, b, c, d логикалық айнымалыларының мәнін анықтаңыз, егер:

1). а және (Марс — планета) — ақиқат пікір;

2). b және (Марс — планета) — жалған пікір;

3). с немесе (Күн — Жер серігі) — ақиқат пікір;

4). d немесе (Күн — Жер серігі) — жалған пікір.

№ 17

a, b, c, d логикалық айнымалыларының мәнін анықтаңыз, егер:

1). а немесе (1 литр сүт 1 кг сарымайдан қымбат) — ақиқат;

2). b және (1 литр сүт 1 кг сарымайдан қымбат) — жалған;

3). с немесе (сарымай ірімшіктен қымбат) — ақиқат;

4). d және (сарымай ірімшіктен қымбат) — жалған.

№ 18

a = «осы түн жұлдызды», ал b = «осы түн суық» болсын. Келесі

формулаларды қарапаым тілмен айтыңыз:

1) а және b; 4) емес а немесе b;

2) а және емес b; 5) а және емес b;

3) емес а және емес b; 6) емес а және емес b.

№ 19

а, b, с – логикалық шамалардың мәндері a = ақиқат, b =

жалған, с = ақиқат болсын. Келесі логикалық өрнектер үшін

логикалық схемаларын салып және солардың мәндерін есептеңіздер:

1) а және b;

2) а немесе b;

3) емес а немесе b ;

4) а және b немесе с;

5) a немесе b және с;

6) емес а немесе b және с;

7) (а немесе b) және (с немесе b);

8) емес (а немесе b ) және (c немесе b);

9) емес (а және b және с).

86

№ 20

Мына логикалық өрнектер бойынша логикалық схемалар салу

керек:

1) x1 және (емес х2 немесе х3);

2) x1 және х2 немесе емес x1 және х3;

3) х4 және (х1 және х2 және х3 немесе емес х2 және емес х3).

№ 21

Мына логикалық схемалар бойынша есептеулерді

орындаңыздар. Схемаларға сәйкес логикалық өрнектерді жазыңыздар:

№ 22

Логикалық схема берілген. Осы схемаға сәйкес логикалық

өрнекті құрыңыздар. Мына мәндер үшін өрнектің мәнін есептеңіз:

а) x1 = 0, x2 = 1;

б) x1 = 1, x2 = 0;

в) x1 = 1, x2 = 1;

г) x1 = 0, x2 = 0.

№ 23

№ 22 есептегі шыққан өрнекті ықшамдап және сол үшін

жаңадан логикалық схема құрыңыз.

№ 24



а) х1 = х2 = 1, х3 = х4 = 0;

б) х4 = 1 және x1, x2, x3 қай мәні болсада;

в) x1 = 0, х4 = 0 және х2, х3 қай мәні болсада.

№ 25



№ 26

емес

емес

және

және

немес

е

X2 X1

X3

немес

е

X4

емес

емес

және және

неме

се

және

немесе

1

0

0

неме

се

1)

1

емес және

1

0

неме

се

1

2)

87



a. х1 = х2 = х3 = 1;

b. х1 = х2 = х3 = 0;

c. x1 = 0, х3 = 1 және х2 кез келген мәні үшін.

№ 27




1. Қай пікір ЖАЛҒАН:

a. нағыз өмір шындығында болып жатқан өзгерістерді

пайымдау, адамның ақпаратты өңдеуінің бір түрі болып табалады;

b. салыстыру, сұраптау, яғни анализ жасау және синтездеу,

адамның ақпаратты өңдеуінің бір түрі болып табалады;

c. басылым өнімдерін тираждау ақпаратты өңдеуінің бір түрі

болып табалады;

d. ақпарат көрсетімінің пішінін түрлендіру, ақпаратты

өңдеуінің бір түрі болып табалады;

e. дискретизациялау, адамның ақпаратты өңдеуінің бір түрі

болып табалады.

2. Пікірлердің қайсысы АҚИҚАТ:

a. ақпараттық үрдістер ақпараттың материалдық

тасымалдауыштары болып табылады;

b. ежелгі адам, ақпаратты тасымалдауышы ретінде қағазды

қолданған;

c. ақпараттың материалдық тасымалдауыштары ретінде білім,

мәліметтер немесе хабарлар болуы мүмкін;

d. ақпараттың тасымалдауыштары ретінде, материалдық заттар

(қағаз, тас, магниттік диск және т. б.) болуы мүмкін;

e. ақпараттың тасымалдауыштары ретінде тек қана жарық сәуле

және дыбыс толқындары болуы мүмкін.

3. X = 3, Ү = 5, Z = 2 үшін, емес (X > Z) және емес (X = Ү)

логикалық өрнегінің мәнін анықтаңыз:

a. ақиқат;

және

емес

және

емес

неме

се X2

X1

X3

неме

се

және

88

b. анықталмайды;

c. жалған;

d. терістеу;


4. max (X,Y,Z) және min (X,Y,Z) Ү болмайды деген шарттар

орындалғанда ақиқат болатын, логикалық өрнектің дұрыс жазылымын

нұсқаңыз:

a. ((Y > X) & (Y > Z)) & ( ((Y < X) & (Y< Z)));

b. ((Y ≥ X) (Y ≥ Z)) ( ((Y ≤ X) (Y ≤ Z)));

c. ((Y ≥ X) & (Y ≥ Z)) & ( ((Y ≤ X) & (Y ≤ Z)));

d. ((Y ≥ X) & (Y ≥ Z)) & ((Y ≤ X) & (Y≤ Z)));

e. ((Y ≥ X) & (Y ≥ Z)) & ( ((Y ≤ X) & (Y≤ Z)));

5. Пікірлердің қайсысы ЖАЛҒАН:

a. кез келген организмнің тіршілік әрекетіне, ақпаратты алу

және өңдеу, қажетті шарт болып келеді;

b. адамдар арасында ақпарат алмасу үшін, тілдер қызмет етеді;

c. ақпараттың көрсетім пішініне байланысты, шартпен түрлерге

бөлуге болады;

d. техникалық құрылғылармен ақпаратты өңдеу үрдісі

мағыналылық мінезге келеді;

e. басқару үрдістері – табиғатта, қоғамда, техникада жүріп

жатқан ақпараттық үрдістердің айқын мысалы.

6. Қай пікір ЖАЛҒАН:

a. басқару жүйесі ретінде, светофорлады және жол белгілерін

қолданған, жол жүрісін реттеу жүйесін қарастыруға болады;

b. жол жүрісін басқару жүйесінің элементі ретінде, анықтамада

сипатталған, жол белгілерінің жүйесін қарастыруға болады;

c. көшеде қозғалу, жол жүру ережелерін, адамдардың мінез-

құлқын басқару жүйесінің элементі ретінде, қарастыруға болады;

d. елдің Конституциясын, мемлекетті басқару жүйесінің

элементі ретінде қарастыруға болады;

e. адамдардың мінез-құлқын басқару жүйесі ретінде

компьютердің операциялық жүйесін қарастыруға болады.

7. X = 0, Ү = 1, Z = 19 үшін, емес (X > Z) және емес (X = Ү)


a. ақиқат;

b. анықталмаған;

c. жалған;



8. X,Y,Z сандарының әр қайсысы оң деген шарттар

89

орындалғанда ақиқат болатын, логикалық өрнектің дұрыс жазылымын

нұсқаңыз:

a. (X ≥ 0) & (Y ≥ 0) & (Z ≥ 0);

b. (X > 0) (Y > 0) (Z > 0);

c. (X < 0) & (Y > 0) & (Z > 0);

d. (X > 0) & (Y < 0) & (Z > 0);

e. (X > 0) & (Y > 0) & (Z > 0).


a. ақпаратты сақтауды компьютерсіз де жүзеге асыруға болады;

b. ақпаратты сақтауды басылым өнімдерінсіз де (кітаптар, газет,

фоторепродукциялар, т. б.) жүзеге асыруға болады;

c. ақпаратты сақтауды кітапханада, видеотекаларда, архивте, т.

б. жүзеге асыруға болады;

d. ақпаратты сақтауды материалды тасымалдауыштарынсыз

жүзеге асыруға болады;

e. ақпаратты компьютердің жадында сақтауды жүзеге асыруға

болады.

10. Пікірлердің қайсысы АҚИҚАТ:

a. тұрғын үйлердің электр өткізгіштері компьютерлік

желілерінде байланыс жолдары ретінде қолданылады;

b. жоғары кернеулі электр кабельдері компьютерлік

желілерінде байланыс жолдары ретінде қолданылады;

c. оптоталшықты кабельдері жоғары кернеулі электр тоғын

беру үшін және бір уақытта - компьютерлік желілерінде байланыс

жолдары ретінде қолданылады;

d. радио байланыс жолдары компьютерлік желілерінде

байланыс жолдары ретінде қолданылады;

e. телефон байланыс жолдары компьютерлік желілерінде

байланыс жолдары ретінде қолданылады

11. X = 5, Ү = 0, Z = -8 үшін, емес (X > Z) және емес (X = Ү)


a. ақиқат;


c. жалған;



12. 0 < X ≤ 3 және Ү>5 болуы қате деген шарттар орындалғанда

ақиқат болатын, логикалық өрнектің дұрыс жазылымын нұсқаңыз:

a. ((0 > X) & (X > 3) & (Y > 5));

b. ((0 ≤ X) & (X > 3) & (Y > 5));

c. ((0 < X) (X ≤ 3) (Y > 5));

90

d. ((0 < X) & (X ≤ 3) & (Y > 5));

e. ((0 < X) & (X ≤ 3) & (Y > 5));

13. Пікірлердің қайсысы біле тұра ЖАЛҒАН:

a. мектептегі мейрамды бейнетаспаға түсіру ақпаратты өңдеу

мақсатында жүзеге асырылады;

b. мектептегі мейрамды бейнетаспаға түсіру ақпаратты беру


c. мектептегі мейрамды бейнетаспаға түсіру ақпаратты сақтау


d. мектептегі мейрамды бейнетаспаға түсіру ақпаратты

құпиялау мақсатында жүзеге асырылады;

e. мектептегі мейрамды бейнетаспаға түсіру ақпаратпен алмасу

мақсатында жүзеге асырылады.


a. досыңнан хат алу, ақпаратты берудің мысалы бола алады;

b. мәтінді оқыған кезде, автордың ойларын оқырманның

қабылдауы, ақпаратты берудің мысалы бола алады;

c. ақпараттың дәлдігі және анықтылығы, ақпаратты берудің

мысалы бола алады;

d. светофордың сигналы ақпаратты берудің мысалы бола

алады;

e. екі абоненттің телефонмен сөйлесуі ақпаратты берудің

мысалы бола алады.

15. X = 9,Ү = -9, Z = 9 үшін, емес (X > Z) және емес (X = Ү)


a. ақиқат;


c. жалған;



16. min (X,Y,Z) Z болады деген шарттар орындалғанда ақиқат

болатын, логикалық өрнектің дұрыс жазылымын нұсқаңыз:

a. (Z ≤ X) (Z ≤ Y);

b. (Z < X) & (Z < Y);

c. (Z ≤ X) & (Z ≤ Y);

d. (Z > X) & (Z > Y);

e. (Z ≤ X) (Z ≤ Y).

91

§5. Компьютерде ақпараттың ұсынылуы

Жоспар

5.1. Ішкі жады құрылымы

5.2. Диск құрылымы. Файлдар және каталогтар.

5.3. Файлдық жүйе ұғымы.

5.4. Символдық ақпарат. ASCII коды.

5.5. Сандық ақпараттың ұсынылуы.

5.6. Графикалық ақпараттың ұсынылуы.

5.7. Дыбыстың түрленуі.

5.1. Ішкі жады құрылымы

Компьютер жадысының негізгі құрылым бірліктері: бит, байт,

машиналық сөз.

Бит.1 Компьютер жадында сақталатын барлық деректер және

программалар екілік код түрінде болады. Екі символды алфавиттің бір

символы 1 бит ақпарат әкеледі. Бір екілік белгіні сақтаған жады

ұяшығын «бит» деп атайды. Жадының биттік құрылымы (картасы)

жадының маңызды қасиеті – дискреттілігін анықтайды.

Биттік карта (bitmap, bitset, bit array) — тізбекпен жазылған

екілік кодтар жиыны, яғни биттер тізбегі (массиві).

Байт. Жадыда қатарынан орналасқан сегіз бит - байтты

құрастырады. Жадының бір байтында бір байт ақпарат сақталады.

Компьютердің ішкі жадында барлық байттар нөмірленеді. Нөмірлеу

нөлден басталады. Байттың реттік нөмірі оның адресі деп аталады.

Компьютерде адрестер екілік кодпен белгіленеді. Сонымен қатар

адресті белгілеудің оналтылық формасы да қолданылады.

1-мысал. Компьютердің жедел жады 2 Кбайтқа тең дейік.

Жедел жадының соңғы байтының адресін көрсету керек (ондық,

оналтылық, екілік).

Шешімі.

Жедел жадының көлемі 2048 байтты құрайды. Жадыдағы

байттардың нөмірленуі нөлден басталуына байланысты, соңғы

байттың ондық адресі 2047-ге тең болады.

Жауабы: 204710= 7FF16= 0111 1111 11112.

Машиналық сөз — биттер немесе байттар мен өлшенетін

процессордың регистрлерінің разрядтылығына және/немесе

деректер шинасының разрядтылығына (әдетте екінің кейбір

дәрежесі) тең шама.

1 1-тарау. §2. 2.1-пункті. «Ақпарат санын өлшеуді анықтау. Хартли және Шеннон формулалары»

92

Машиналық сөзді — процессордың біртұтас өңдей алатын

биттер тізбегі деп айтуға болады. Машиналық сөздің ұзындығы

әртүрлі — 8, 16, 32, 64 бит болуы мүмкін.

Компьютер жадындағы машиналық сөздің адресі, сол сөзге

кіретін кіші байттың адресіне тең.

Ақпаратты жадыға кіргізу және де оны жадыдан шығару

адреспен орындалады. Жадының осы қасиетін адрестеу1 деп атайды.

2-мысал. Компьютерде жедел жадының көлемі 1 Мбайт, ал

соңғы машиналық сөздің адресі — 1 048574. Машиналық сөздің

өлшемі нешеге тең?

Шешімі. 1 Мбайт = 1024 Кбайт = 1 048 576 байт.

Байттардың нөмірленуі нөлден басталатындықтан, соңғы

байттың адресі 1 048 575-ке тең болады. Сонымен, соңғы машиналық

сөзге 1 048 574 және 1 048 575 нөмірлі екі байт кіреді. Жауап: 2 байт.

5.2. Диск құрылымы. Файлдар және каталогтар

Компьютердің сыртқы жады ақпаратты ұзақ сақтауға


Сыртқы жады құрылғылары: магнитті дискілер және ленталар,

оптика (лазер) дискілері, магнитті оптика дискілері.2

Дискқозғағыштар — ақпаратты дискіге оқу/жазу құрылғылары.

Магниттік дискінің құрылымы. Бір немесе бірнеше қабат

дискілердің әр қайсысының екі жақтары бірцентрлі жолдармен

бөлінеді. Жолдардың әр қайсысы секторларға, әр сектор –

байттардан тұрады. Бір дискідегі барлық секторлардың өлшемі

бекітілген болады.

Дискіге жазу, оқу жұмыстарының барлығы толық сектормен

орындалады. Дискідегі жадының толық көлемі мына формуламен

анықталады:

КӨЛЕМ = ЖАҚТАР*ЖОЛДАР*СЕКТОРЛАР*БАЙТТАР

Мұндағы ЖАҚТАР – дискідегі жақтардың саны, ЖОЛДАР –

жақтағы жолдар саны, СЕКТОРЛАР – жолдағы секторлар саны,

БАЙТТАР – сектордағы байттар саны.

Дискінің файлдық құрылымы

Сыртқы жады құрылғыларында ақпарат файлмен

ұйымдастырылады. Кез келген ақпарат (мәтін, бейнелеу, программа,

бейнефильм, т.б.) сыртқы жадыда, ұзақ мерзімде, файл түрінде

сақталады.

1 2-тарау. §1. 1.2-бөлім. «Джон фон Нейман принциптері» 2 2-тарау. §2. 2.4-пункті. «Сыртқы жады»

93

Файл (file – қапшық, десте) – белгілі бір атпен, өңдеуге

логикалық байланыспен магниттік дискіде жазылған біртектес

ақпарат жиынын айтады.

Файл атауы –файл атынан және нүктемен бөлініп жазылған

файл кеңейтімінен тұрады. Мысалы: sys.com, io.sys, norton.exe.

Файлдың кеңейтімі (типі, заты) – сақталған ақпараттың затын,

яғни, қай программада құрылғанын және қандай файл (орындалушы,

ахивтік, т.б.) екенін көрсетеді.

Мысалы, кеңейтімі белгілі файлдар:

.EXE, .BAT, .COM – орындалушы файл-программалар;

.PAS, .BAS – Паскаль, Бейсик тілінде жазылған программалар;

.TXT, .DOC – Блокнот прогаммасында және символдық MS

WORD программаларында құрылған мәтіндік файлдар;

.BMP, .GIF, .JPG, т.б. – графикалық файлдар;

.ARJ, .ZIP, .RAR, – архивтік файлдар;

.WAV, .MID, .RNI – дыбыстық файлдар, т.б.

Файлдың анықтауыштарына (атрибуты) – операциялық жүй-

енің файлды өңдеуге қолданатын «системный», «архивный»,

«скрытый», «только для чтения» жатады.

Файлдың параметрлеріне – типі (заты), көлемі, құрылған

уақыты, т.б. жатады.

Дискінің файлдық құрылымы — ол дискідегі файлдар

жиынтығы және олардың өзара байланыстары.

Логикалық диск — ол меншік атауы берілген нақтылы диск

немесе нақтылы дискінің бөлігі. Логикалық дискілердің атаулары қос

нүкте жалғасқан латын алфавитінің бірінші әріптерімен беріледі: А:,

В:, С:, т.с.с. Әдетте бір иілгіш магнитік дискімен бір логикалық (А:,

В:) дискісі байланыста, ал қатты диск бірнеше логикалық (С:, D: т.с.с.)

дискілерге бөлінеді.

Каталог (директорий) – белгілі бір ортақ қасиеттеріне қарай

магниттік дискіде бір-бірімен қатар орналастырылған файлдар, ішкі

каталогтар жиынына қойылған атау.

Түбірлі каталог деп – C:\, D:\ дискілерінде орналасқан, немесе

басқа каталогтардың ішіне жатпайтын, ең жоғарғы деңгейдегі негізгі

каталогты айтады.

Файлға жол — түбірлі каталогтан бастап тікелей файл

сақталған каталогқа дейінгі «\» символымен бөлініп жазылған

каталогтар атауларынан тұратын тізбек.

Мысалы, C:\SIMP\SET\REM.EXE жазуында REM.EXE файлы C:

дискіде SIMP каталогындағы ішкі SET каталогында тұрғанын

көрсетеді.

94

Файлдың толық аты – файл адресінің толық маршруты, яғни,

«\» символымен бөлініп жазылған дискінің аты, түпкі каталогтың

аты, ішкі каталогтардың аты, ең соңында файлдың өзі атауы

тұрады. Мысалы: D:\STUDENT\IF-11\Docum.doc

Бір каталогқа аттары бірдей бірнеше файлдарды

орналастыруға болмайды. Әртүрлі каталогта ондай болуы мүмкін.

Файлдар және каталогтармен жасалатын операциялар: жаңадан құру; көшірме жасау; орнын ауыстыру; атын өзгерту;

өшіру, жою.

Иерархиялық файлдық құрылым – бір каталогтың ішінде

екінші, оның ішінде үшінші каталогтың сатылы, ағаш түрінде

орналасуы. Төменгі деңгейдегі каталог жоғарғысына бағынышты

болады. Ағаш: дискідегі иерархиялық файлдық құрылымның

графикалық бейнесі.

1-мысал. Дискінің файлдық иерархиялық ағаш түріндегі

құрылымы берілген (1.9-сурет). Бас әріпен каталогтардың атаулары,

кіші әріппен файл атаулары белгіленген.

1.9-сурет. Дискінің файлдық құрылым ағашы

1-ші, 2-ші, 3-ші деңгейдегі каталогтар атауларын атап өту керек.

Түбірлі каталогтан letter.txt файлына жолды бағыттау керек. Түбірлі

каталогтан letter1.doc файлына, WORK каталогынан letter2.doc

файлына жолды бағыттау керек. Егер файлдық құрылым С дискісінде

сақталып тұрған болса, letter.txt және letter1.doc файлдарының толық

аттарын жазу керек.

Шешімі. 1-ші деңгейдегі каталогтар — COMPUTER, WORK,

UROK. 2-ші деңгейдегі каталогтар — IBM, APPLE, DOCUMENT,

PRINT.3-ші деңгейдегі каталогтар — D0C1, D0C2.

Түбірлі каталогтан letter.txt файлына жол: \WORK\PRINT.

Түбірлі каталогтан letter1.doc файлына жол:

\W0RK\D0CUMENT\D0C2.

WORK каталогынан letter2.doc файлына жол:

W0RK:\D0CUMENT\D0C2

letter.txt және letter1.doc файлдарының толық аттары:

C:\WORK\PRINT\letter.txt и

C:\W0RK\D0CUMENT\D0C2\letter1.doc.

95

5.3. Файлдық жүйе ұғымы

Көптеген оқулықтарда файлдық жүйе ұғымы анықталмайды, сол

себепті көбінесе файлдық құрылым ұғымымен шатастырылады.

Ең бастысы тасымалдауыштарда ақпараттың калай

сақталатындығын түсіну, файлдарды калай дұрыс атау және сақтау,

ақпаратты қалай тез табу үшін маңызды. Одан басқада,

тасымалдауыштардағы маңызды ақпарат зақымданған жағдайда

оның сақталу прицитерін түсіну, ақпаратты толық немесе жарым-

жартылай қайта қалпына келтіруге көмектеседі.

Файлдық жүйе – операциялық жүйеде файлдарды атауды,

сақтауды және файлдарды ұйымдастырудың жалпы құрылымын

анықтайды.

FAT файлдық жүйе (File Allocation Table – файлдарды

орналастыру кестесі) – деп аталатын файлдық жүйе. (FAT16 – DOS

жүйесінде, FAT16 және FAT32 – Wmdows9x тектес ОЖ-де). Бұл

файлдық жүйе, файлдарды сақтауға қолданылатын дискілік аймақтың

әртүрлі сегменттерінің жағдайын қадағалау үшін файлдарды

орналастыру кестесіне негізделген.

Ерекшеліктері:

тек қатты дискіде қолданылады;

файлдардың аттарының ұзындығы 215 символға дейін болу

мүмкіндігі және бос орын қолдануға болатындығы;

файлдарды орналастыру кестесінің көшірмесі болғандықтан,

сақталу беріктігі.

NTFS файлдық жүйе (New Technology File System – Wmdows

NT операциялық жүйесінің файлдық жүйесі) жақсартылған

файлдық жүйе, Windows NT, Windows 2000, Windows XP, Windows

2003 операциялық жүйелері үшін қолданылады.

Ерекшеліктері:

тек қатты дискіде қолданылады;

64 разрядтылық деректерді қолдайды;

файлдардың аттарында әмбебап Unicode кодын қолдануға

болады;

NTFS барлық пайдалы диск кеңістігін кластерлерге – біржолғы

қолданылатын деректер блоктарына бөледі.

NTFS кластерлердің 512 байттан 64 Кбайтқа дейін кез келген

дерлік көлемін қолдайды, кластердің 4 Кб көлемі стандарт болып

есептеледі.

NTFS файлдық жүйесінің дискісі шартты екі бөлімнен тұрады.

Бірінші бөлім, дискінің 12% аймағында – NTFS файлдық жүйесінің

96

басты MFT (Master file Table), яғни файлдардың жалпы кестесі деп

аталатын қызметші файл жазылады.

MFT файл дискідегі барлық файлдардың және өзінің

ортақтандырылған каталогы болып табылады. Сондықтан дискінің

бұл аймағын «MFT-зона» дейді, онда басқа ақпарат жазу мүмкін емес.

Дискінің қалған екінші 88% бөлімінде дағдылы қалыптасқан

файлдар сақталады.

5.4. Символдық ақпарат. ASCII коды

Компьютерде, ақпаратты кодтау және кері кодтау үрдісін

орындауға ыңғайлы болу үшін, ұзындығы біркелкі кодтар


Мысал ретінде, ағылшын тілінің барлық әріптерінің,

символдарының, кодтау комбинацияларының ең ықтимал

ұзындығын санап көрейік:

26 әріп 2-ге көбейтіледі (үлкен және кіші) – барлығы 52;

10 цифр;

10 тыныс белгілері;

10 бөлетін белгілері (үш түрлі жақша, бос орын және басқа);

математикалық амалдар белгілері, бірнеше арнайы символдар

(#, $, & типтес және басқалар) – барлығы – 100.

Енді, бізге мынадай қарапайым есепті шығару қажет: біркелкі

код N екілік белгілер тобынан болса, неше әртүрлі кодтық

комбинациялар жасауға мүмкіндік болады?

Жауабы анық: К=2n.

Сонымен, егер N = 6 болса K = 64 символдың екілік кодтық

комбинациясы шығады (яғни, 64 символды кодтауға болады) бұл өте

аз. Ал егер, N = 7 болса, К = 128 кодтық комбинация шығады.

Бірақ, бірнеше табиғи тілдерді және жоғарыда аталған

белгілерді кодтауға бұл да жеткіліксіз.

Демек, N – нің минималды жеткілікті мәні 8 –ге тең болса, К =

256 символдардың екілік комбинациялары шығады екен.

Кеңейтілген алфавиттің барлық символдарын кодтауға 8 –

биттік кодттау да жеткіліксіз. Сондықтан, 16 – биттік Unicode1 кодттау

жүйесіне өту жүріп жатыр. Онда N = 16 болса, К = 216

= 65536 кодтық

комбинация шығады.

ASCII (American Standard Code for Information Interchange) -

1963 жылы құрылған, ең кең тараған халықаралық кодтау кестесі.

Сегіз екілік символдары 1 байтты құрайтын болғандықтан,

байттық кодтау жүйесі деп аталады. Компьютерлік алфавиттің

1 1-тарау. § 1. 1.7-пункт. «Ақпаратты кодтау»

97

барша символдары 0 ден бастап 255-ке дейін нөмірленеді. Әр нөмірге

00000000 ден 11111111 дейін 8-разрядты екілік код сәйкес келеді.

ASCII кодтау жүйесінде латын, орыс алфавитінің әріптерінің

(үлкен, кіші) кодтары әліппе бойынша реттелген. Бұл қасиет

мәтіндерді өңдеуде өте үлкен мүмкіншіктер береді, мысалы сөздердің

лексографиялық реттелуін, іріктеуін т. с. с.

Оналтылық жүйенің цифрларымен аталған, 16 бағанадан және

16 жолдан тұрады (16*16 = 256 символ кодталады). Кестеде біздің

елдерде кең қолданылатын модификацияланған альтернативті

(балама) кодтау келтірілген.

Кестенің сол жақ бөлімінде ASCII – дің бірінші стандартты 128

символдардың кодтары; оң жағында ASCII – дің кеңейтімі,

кириллица әріптері, әртүрлі арнайы символдар енген (әр бөлімі 8*16 =

128 символдан).

Компьютердің алфавитінің (пернетақтаның) белгілеріне, мына

ережемен он алтылық сандар сәйкестірілген: бірінші – баған нөмірі,

екінші – жол нөмірі.

Мысалы, ағылшын «А» әрпінің кодын табу үшін, алдымен

бағана нөмірі – 4, одан екйін жол нөмірі – 1 алынады да коды 41

болады. Сонда ағылшын «А» әрпінің байттық коды: 0100 0001 –

болғаны.

Компьютердің ішкі ұсынымында әр символдың екілік кодын

оналтылық формаға қайта кодталып жазылады.

Әр символдың оналтылық коды – 00 ден FF дейінгі екі орынды

сан.

Мысал. «stop» сөзіне 01110011 01110100 01101111 01110000

екілік кодтар тізбегі сәйкес келеді. Осы сөздің ішкі оналтылық кодпен

ұсынымын құру керек.

Шешімі. Әр оналтылық цифр, төрт орындық екілік санмен

ұсынылатындығын ескеру қажет. Яғни, екілік 01110011 кодына: екі

оналтылық цифрлар 7 (0111) және 3 (0011) сәйкес келеді. Демек,

оналтылық кодпен ұсынылу түрі: 73 74 6F 70 болады.

5.5. Сандық ақпараттың ұсынылуы

Компьютер жадында сандарды ұсыну үшін екі формат

қолданылады: тиянақты нүктелі және жылжымалы нүктелі.

Тиянақты нүктелі форматта тек қана бүтін сандар, ал жылжымалы

нүктелі форматпен – нақты сандар (бүтін және бөлшек) ұсынылады.

5.5.1. Бүтін сандар

Көптеген бүтін сандардың, ЭЕМ-ң жадындағы ұсынымы

шектеулі. Санның мәндерінің диапазоны, оны сақтау үшін қолданатын

98

жадының ұяшықтарының өлшеміне байланысты. K–разрядтты

ұяшықта, 2k бүтін сандардың әртүрлі мәндері сақталуы мүмкін.

1-ші мысал. Бүтін сандарды ұсыну үшін компьютерде 16 –

разрядты (2 байттық) ұяшық қолданылсын дейік. Сақталған

сандардың диапазоны қандай екенін анықтайық, егер:

а) тек қана оң сандар қолданылса;

б) оң сандар және теріс сандар тең мөлшерде қолданылса.

Шешімі. 16 – разрядты ұяшықта барлығы 216

= 65536 әртүрлі

мәндер сақталуы мүмкін. Демек:

а) мәндер дипазоны 0 ден 65535 дейін (0 ден 2k – 1 дейін);

б) мәндер дипазоны -32768 ден 32767 дейін (-2k-1

ден 2k-1

– 1

дейін).

K – разрядтты машиналық сөзде сақталған бүтін оң N

санының ішкі ұсынымын алу үшін:

1) N санын екілік санау жүйесіне аудару қажет;

2) шыққан нәтиженің сол жағынан k разрядқа дейін нөлмен

толтықтырылады.

2-ші мысал. Екі байттық ұяшықтағы бүтін 1607 санының ішкі

ұсынымын алу қажет.

Шешімі. N = 160710 = 110010001112. Бұл санның ішкі ұсынымы

келесі түрде болады: 0000 0110 0100 0111. Санның ішкі ұсынымының

оналтылық қалпын алу үшін, әр тетраданы сәйкестікпен ауыстырсақ,

0647 оналтылық цифры шығады.

Бүтін теріс (-N) санының ішкі ұсынылуын жазу үшін:

1) оң N санының ішкі ұсынымын алу керек;

2) осы санның кері кодын алу керек, ол үшін 0 -ді 1-ге және 1-ді

0-ге ауыстырып жазу қажет;

3) шыққан санға 1 қосылады.

Теріс бүтін санның мұндай ұсыным қалпын қосымша код деп

атайды.

3-ші мысал. Бүтін теріс -1607 санының ішкі ұсынымын алу

қажет.

Шешімі.

1) оң санның ішкі ұсынылуы: 0000 0110 0100 0111

2) кері коды: 1111 1001 1011 1000

3) 1-ді қосу, нәтижесі: 1111 1001 1011 1001 – бүл -

1607 санының ішкі екілік ұсынымы болады. Оналтылық қалпы: F9B9.

Жадының ұяшығында екілік разрядттар оңнан солға қарай 0 ден

k дейін нөмірленеді. Кез келген оң санның ішкі үсынымында, k – лық

үлкен разряды 0-ге, теріс санның үлкен разряды – 1-ге тең болады.

Сондықтан бүл разряд, таңбалық разряд деп аталады.

99

5.5.2. Нақты сандар

Q санау жүйесіндегі кез келген R нақты санының жылжымалы

нүктелі түрінде жазылу үлгісі:

R = m*qp

Мұндағы m, R санының мантиссасы деп аталатын тиянақты

үтірлі сан, q – санау жүйесінің негізі, p – санның реті, яғни

көрсеткіштік реті деп аталатын бүтін сан.

Сандардың осылай жазылуын, жылжымалы нүктелі түрде

ұсынылуы дейді.

Мысалы, келесі теңдіктер әділ болады:

25.324 = 2.5324 *101 = 0.0025324*10

4 = 2532.4*10

-2 және с.с.

ЭЕМ –де жылжымалы нүктелі санының қалыпты (орысша

нормальное) ұсынылуы қолданылады.

Қалыпты санның мантиссасы келесі шартты қанағаттандыруы

қажет: 0.1p ≤ m < 1p.

Басқаша айтқанда, мантисса бірден кіші және бірінші мәнді

цифры – нөл болмауы керек.

Мысалы:

1). 42,5*104 = 0,425*10

6 (m=0.425; 0.1< 0.425 < 1 болғандықтан,

сан қалыпты);

2). 42,5*104 = 4,25*10

5 (m = 4,25; 1<4.25<10 болғандықтан, сан

жәй стандартты түрге келтірілген);

Сандардың қалыпты түрлеріне мысалдар:

Ондық жүйеде:

753.15 = 0.75315*103;

-0.000034 = -0.34*10-4

;

Екілік жүйеде:

-101.01 = -0.10101*211

(реті 112 = 310)

-0.000011 = 0.11*2-100

(реті -1002 = -410)

Компьютердің жадында, мантисса тек қана мәнді цифрлардан

тұратын, бүтін сан түрінде ұсынылады (0 бүтін және үтір

сақталмайды). Демек, нақты санның ішкі ұсынымы, бүтін қос

сандардың: мантиссаның және реттің ұсынуылына әкеледі.

ЭЕМ-ң әр типтерінде сандардың жылжымалы нүкте қалпындағы

ұсынуларының әртүрлі нұсқалары қолданылады.

Жадыда жылжымалы нүктелі сандар сақталғанда – мантиссаға,

ретіне, санның таңбасына және реттің таңбасына разрядттар

беріледі.

1. Неғұрлым мантиссаны жазуға көбірек разрядтар бөлінсе,

соғұрлым санның дәлдігі жоғарылайды;

100

2. Реттің разрядтар санынының орны көбейген сайын, санның

берілген қалпындағы диапазоны кеңейе береді;

Мысал үшін, 4 байттық жадының ұяшығында нақты санның

ішкі ұсынылуын қарастырайық.

Ұяшықта келесі ақпарат болуы керек: санның таңбасы,

мантиссаның реті және мәнді цифрлары.

Санның таңбасы, 1-ші байтағы үлкен битке: оң таңба болса - 0,

теріс таңба болса -1 сақталады. Бірінші байттың қалған 7 битінде

машиналық рет сақталады. Келесі үш байтта мантиссаның мәнді

цифрлары (24 разряд) сақталады.

Машиналық реттің 7 битінде 0000000 ден 1111111 дейін

диапазонында екілік сандар орналасады. Яғни, машиналық рет 0 ден

127 дейін (ондық жүйеде) өзгереді. Барлығы 128 мән. Рет, оң да

терісте болатыны айқын. Сол 128 мән, реттің оң және теріс мәндерінің

арасында тең: - 64 тен + 63-ке дейін бөлінуге тиіс.

Машиналық рет, математикалық ретпен салыстырғанда

жылжытылады және тек қана оң мәнді болады. Жылжытылу,

реттің минималды математикалық мәніне нөл сәйкес келетіндей

болып таңдалады.

Машиналық ретпен (Мр) және математикалық реттің (p)

арасындағы байланыс, қарастырылып жатқан жағдайда мына

формуламен өрнектеледі:

Мр = p + 64

Бұл формула ондық жүйеде жазылған. Екілік жүйедегі

формуланың түрі: Мp2 = p2 + 100 00002.

Нақты санның ішкі ұсынылуын жазу тәртібі:

1) берілген санның модулін 24 мәнді цифрлы екілік жүйеге

аудару;

2) екілік санды қалыпты түрге келтіру;

3) екілік санау жүйесінде машиналық ретті табу;

4) санның таңбасын ескере отырып, оның ұсынымын 4-байттық

машиналық сөзбен жазу.

4-ші мысал. Жылжымалы нүкте түріндегі 250,1875 санының

ішкі ұсынымын жазу қажет.

Шешімі.

1. 24 мәнді цифрлармен екілік жүйеге аударайық:

250,187510 = 11111010,00110000000000002

машиналық реті М А Н Т И С С А

1-ші байт 2-ші байт 3-ші байт 4-ші байт

101

2. Жылжымалы нүктемен, санның екілік қалыпты түрін

жазайық: 01,111110100011000000000000 * 1021000

. Мұнда мантисса,

санау жүйесінің негізі (210 = 102) және рет (810 = 10002) екілік жүйеде

жазылған.

3. Екілік санау жүйесінде машиналық ретті есептейік:

Мp2 = 1000 + 100 0000 = 100 1000.

4. Санның таңбасын ескере отырып, 4-байттық жадының

ұяшығындағы ұсынымын жазайық:

Оналтылық түрі: 48FA3000.

5-ші мысал. Жылжымалы нүктелі ішкі ұсынылуы оналтылық

тұріндегі C9811000 саны бойынша, санның өзін қалпына келтіру

қажет.

Шешімі.

1. Төрт байттық ұяшықта, әр оналтылық цифрларды

(сәйкестікпен) 4 екілік цифрларымен ауыстырып, санның екілік

ұсынымына көшейік: 1100 1001 1000 0001 0001 0000 0000 0000

2. Теріс санның кодының шығуын, үлкен 31 нөмірлі разрядтта 1

жазылғанынан байқауға болады. Санның ретін шығарайық:

p = 10010012 - 10000002 = 10012 = 910.

3. Жылжымалы нүктемен, санның екілік қалыпты түрін

жазайық: - 0,100000010001000000000000 * 21001

.

4. Санның екілік жүйедегі түрі: -100000010,0012.

5. Санды ондық санау жүйесіне аударайық:

-100000010,0012 = - (1*28 + 1*2

1 + 1*2

-3) = - 258,12510.

Нақты сандардың диапазоны бұтін сандардың диапазонынан

анағұрлым кең. Оң және теріс сандар нөлге симметриялы

орналасады. Демек, максималды және минималды сандар өзара модулі

бойынша тең болады.

Абсолютті шамасы бойынша ең кішкене сан нөлге тең.

Абсолютті шамасы бойынша жылжымалы нүкте формасындағы ең

үлкен сан – ең үлкен мантиссалы және ең үлкен ретті сан.

4 - байттық машиналық сөз үшін, ондай санның түрі:

0,111111111111111111111111*1021111111

.

Ондық жүйеге аударғаннан кейін алатынымыз:

(1 – 2-24

) * 263

≈ 1019

.

0 1001000 11111010 00110000 00000000

31 24 23 0

1 1001001 10000001 00010000 00000000

31 23 0

102

Компьютердің жадында дәл ұсынылатын нақты сандардың

өлшемі мына формуламен есептеледі:

N = 2t * (U - L + 1) + 1

Мұндағы, t – мантиссаның екілік разрядтарының өлшемі; U –

математикалық реттің максималды мәні; L – реттің минималды мәні.

Біз қарастырған мысал үшін (t = 24, U = 63, L = -64):

N = 2 146 683 548 болып шығады.

5.6. Графикалық ақпараттың ұсынылуы

5.6.1. Растрлық ұсынылу

Компьютерлік графика – компьютерде графикалық (суреттер,

сызбалар, фотосуреттер, бейнекадрлар және т.б.) бейнелермен жұмыс

жасалынатын информатиканың бөлімі.

Пиксель1 – растрлық графикадағы екі өлшемді цифрлық

бейненің ең аз логикалық элементі (экрандағы нүкте).

Пиксель белгілі түсті, әдетте шаршы немесе дөңгелек пішінді

бөлінбейтін объект. Растрлық компьютерлік бейне жолдар және

бағаналарда орналасқан пиксельдерден тұрады.

Растр – экрандағы пиксельдердің тік төртбұрыш торы.

Экранның шешушілік қабілеті – M*N көбейтіндісі түрінде

берілетін, растр торының өлшемі, мұндағы M – горизонталь

бойындағы нүктелер саны, N – вертикаль бойындағы нүктелер саны

(жолдар саны).

Бейнеақпарат – компьютердің жадында сақталынған бейне

туралы экранға жаңғыртылатын ақпарат.

Бейнежады – экранға бейнені жаңғырту уақытында,

бейнеақпаратты сақтайтын жедел жады.

Графикалық файл – графикалық бейне туралы ақпаратты

сақтаған файл.

Дисплей экранына жаңғыртылатын түстер саны (К) және

бейнежадыда әр пиксельге бөлінген бит сандары (N), мына

формуламен байланыстырылған: K = NN.

1-ші мысал. Ақ-қараэкранда бір пиксель туралы ақпарат,

бейнежадыда қанша бит орын алады (жартылай түстерсіз)?

Шешімі: жартылай түстерсіз ақ-қара бейне үшін K = 2. Демек 2N

= 2, яғни 1 пиксельге N = 1 бит керек.

2-ші мысал. Қазіргі мониторлардың экрандары 16 777 216

әртүрлі түстерді алу мүмкіндіктері бар. 1 пиксель жадыда қанша бит

орын алады?

1 Сөйлеу тілінде пиксель, ағылш. picture element — қысқартылған түрі pixel, pel немесе picture сell —

бейнелеу элементі.

103

Шешімі: K =16 777 216 = 224

болғандықтан, онда бір пиксельге

N = 24 бит керек. N шамасын бит тереңдігі деп атайды.

Бит тереңдігі (түс тереңдігі) – бір пиксель кодталғанда, түсті

сақтау және ұсыну үшін пайдаланатын бит санымен берілген жады

көлемі, (бит/пиксель – bits per pixel, bpp).

Бет — экрандағы бір кейіп (бір «сурет») туралы ақпаратты

сыйдыратын бейнежады бөлімі. Бейнежадыда қатарынан бірнеше

беттер орналасады.

3-ші мысал Шешушілік қабілеті 640*200 экранында тек қана

екі түсті бейнелер көрінеді. Бейнені сақтауға бейнежадының қандай

ең аз көлемі қажет болады?

Шешімі: екі түсті бейненің бит тереңдігі 1-ге тең

болғандықтан, ал бейнежадыға, ең аз дегенде, бейненің бір беті

сыйса, онда бейнежадының көлемі тең болады:

640*200*1 = 128000 бит = 16000 байт.

4-ші мысал. Ақ-қара бейнелі және растр торлы, көлемі 10*10

«кішкентай мониторды» қарастырайық.

1.10-сурет

1.10-шы суретте «К» әрпінің бейнесі келтірілген. Жолдары және

бағандары растрлық тордың жолдары және бағандарына сәйкес

бейнежадының мазмұнын биттік матрица түрінде ұсынуы.

Шешімі: мұндай экранда бейнені кодтау үшін бейнежадының

100 биті (пиксельге 1 бит) керек. Боялған пиксель «1», ал боялмаған

«0» болсын. Ондай матрица мынадай болады:

0000000000

0001000100

0001001000

0001010000

0001100000

0001010000

0001001000

0001000100

0000000000

0000000000

104

Экранға әр алуан бояулар үш негіздік қызыл, көк және жасыл

түстерді араластыру арқылы алынады. Әр пиксель экранда осы

түстермен жарық беріп тұрған, үш жақын элементтерден тұрады.

Осындай принципті қолданған, түрлі-түсті дисплейлерді RGB (Red-

Green-Blue)-мониторлары деп атайды.

Пиксельдің түсінің кодында әрбір негіздік түстердің үлесі

туралы ақпарат болады. Егер үш құраушылардың барлығының

жарықтылығы (ашықтығы) бірдей болса, онда олардың қоспасынан

8 әтүрлі түс алуға болады (23). Келесі кестеде үш разрядты екілік

кодымен 8-түсті палитраның кодталуы көрсетілген. Онда негіздік

түстің бар болуы 1-мен, жоқтығы 0-мен белгіленген. Сегіз түсті палитраның екілік коды

қ ж к түс

0 0 0 қара

0 0 1 көк

0 1 0 жасыл

0 1 1 көгілдір

1 0 0 қызыл

1 0 1 қызғылт

1 1 0 қоңыр

1 1 1 ақ

5-ші мысал. Қандай түстерді араластырғанда қызғылт түс

шығады?

Шешімі: кестеден қарап, қызғылт түстің коды – 101 екенін

көреміз. Демек, қызыл және көк бояуларын араластырғанда қызғылт

түс шығады.

Пиксельдің 4-разрядты кодталуын пайдаланғанда он алты

түсті палитра алынылады: негіздік түстердің 3 битіне жарықтылық

1 бит қосылады. Бұл бит үш түстің жарықтылығын бір мезгілде

басқарады.

Мысалы, егер 8-түстік палитрада 100 кодымен қызыл түс

белгіленген болса, онда 16-түстік палитрада: 0100 — қызыл, 1100 —

ашық-қызыл түс; 0110 — қоңыр, 1110 — ашық-қоңыр (сары) болады.

Негіздік түстердің жарықтылығын ажырата басқару арқылы

аумақты түстер санын алуға болады. Егер негіздік түстердің әр

қайсысын кодтау үшін бір биттен артық бөлінсе, жарықтылық екі

деңгейден артық болуы мүмкін.

Бит тереңдігі 8 бит/пиксель қолданғанда түстердің саны: 28 =

256 болады. Осындай биттердің коды келесі түрде бөлінген:

ҚҚҚЖЖЖКК

105

Мұнда, қызыл және жасыл құрамдастарына 3 биттен, көк түске

– 2 бит бөлінген. Демек, қызыл және жасыл құрамдастарына әр

қайсысының жарықтылық деңгейі 23=8, ал көк түстің жарықтылығы

– 4 деңгей.

6-ші мысал. Түсті қалыптастыру үшін 256 қызыл рең, 256

жасыл рең және 256 көк рең қолданылады. Бұл жағдайда қанша түстер

саны экранда бейнеленуі мүмкін?

Шешімі: 256*256*256 = 16777216 болатынын санау қиын емес.

5.6.2. Векторлық ұсынылу

Векторлық ұсынымда, бейне графикалық қарапайымдар деп

аталатын қарапайым элементтердің жиынтықтары: түзу сызықтар,

доғалар, шеңберлер, тіктөртбұрыштар, эллипстер және т.б.– түрінде

қарастырылады.

Графикалық ақпарат – суретті құрастырған барша графикалық

қарапайымдарды бірмәнді анықтайтын деректер.

Графикалық қарапайымдардың орны және пішіні (формасы),

экранмен байланысқан графикалық координаталар жүйесінде

беріледі.

Әдетте координаталар басы экранның жоғарғы сол жақ

бұрышында орналасады. Пиксельдердің торы координаттық торымен

сәйкес келеді. Горизонталь X осі солдан оңға қарай бағытталған; Y –

жоғарыдан төмен қарай.

Түзу сызық кесіндісі оның бас-аяғының координаталарымен

бірмәнді анықталады; шеңбер – ортасы және радиусының

координаталарымен; көп бұрыш – оның бұрыштарының

координаталарымен, боялған аймағы – шекаралас сызықпен және бояу

түрімен және т.б.

7-ші мысал. Көлемі 10*10 растр торындағы «К» әрпінің

бейнесін қарастыруға оралайық. Векторлақ бұйрықтар тізбегімен «К»

әрпін сипаттау керек.

Шешімі: Векторлық ұсынымда «К» әрпі – ол үш сызық. Кез

келген сызық оның бас-аяғының координаталарымен мына түрде

сипатталады:

СЫЗЫҚ (X1,Y1,X2,Y2)

Сонда 1.10-суреттегі «К» әрпінің бейнесі келесі түрде

сипатталады:

СЫЗЫҚ (4,2,4,8)

СЫЗЫҚ (5,5,8,2)

СЫЗЫҚ (5,5,8,8)

8-ші мысал. Векторлық графикада келесі бұйрықтар жүйесі бар:

X, У белгілеу; (X, Y) ағымды позициясын белгілеу.

106

Бұйрық Әрекет

XI, Y1-ке қарай сызық Ағымды позиядан XI, Y1позициясына сызық сызу

СЫЗЫҚ Х1, Y1, X2, Y2 Басы Х1, Y1 және аяғы Х2, Y2 координаталары

берілген сызықты салу. Ағымды позиция қойылмайды.

Шеңбер X, У, R Шеңбер салу: X, У — ортасының координаты, R –

растр торының қадамымен радиус ұзындығы.

. ЭЛЛИПС Х1, Y1, Х2, Y2 Тік төртбұрышпен шектелген эллипс салу: (Х1, Y1) –

осы тік төрт бұрыштың сол жақ жоғарғы

бұрышының координаты, ал (Х2, Y2) – оң жақ төменгі

бұрышының координаты.

Тік төрт бұрыш XI, Y1,

Х2, Y2

Тік төртбұрыш салу: (Х1, Y1) —сол жақ жоғарғы

бұрышының координаты, ал (Х2, Y2) – осы тік төрт

бұрыштың оң жақ төменгі бұрышының координаты.

Сурет салу ТҮС Сурет салудың ағымды түсін белгілеу.

Бояу түсі ТҮС Бояудың салудың ағымды түсін белгілеу. Бояу X, Y, ТҮС

ШЕКАРАЛАРЫ

Еркін тұйық фигураны бояу: X, Y– тұйық фигураның

ішіндегі кез келген нүктенің координаты, ШЕКАРА

ТҮСІ — шектес сызығының түсі.

Векторлық бұйрықтар көмегімен кеменің бейнесін сипаттау.

Дисплейдің шешушілік қабілеті – 64*48.

Шешімі

Сурет салу түсі КӨГІЛДІР

3,17 белгілеу

47,17-ке қарай сызық




Бояу түсі КӨГІЛДІР

Бояу 20,25, КӨГІЛДІР

Сурет салу түсі Ақ

Бояу түсі Ақ

Шеңбер 18,22,2

Бояу 18,22, Ақ

107





Сурет салу түсі Көк

Бояу түсі Қызыл

Белгілеу 11,17

19,2 -ке қарай сызық


11,17 -ке қарай сызық

Бояу 17,10, Көк

Сурет салу түсі Қоңыр

Белгілеу 19,2




Бояу түсі Ақ

Бояу 22,10, Қоңыр

5.7. Дыбыстың түрленуі

Дыбыстың физикалық табиғаты — ауа (немесе басқа бір серпінді

орта) арқылы дыбыс толқынымен тарайтын, белгілі жиілік диапазондағы

тербелістер. Компьютер жадында дыбыс толқындарының екілік кодтарға

түрлену үрдісі:

ЭЕМ жадында екілік кодпен сақталған дыбыстық ақпаратты қайта

жаңғырту үрдісі:

Аудиоадаптер (дыбыстық тақша) — дыбыс енгізілгенде, дыбыс

жиілігінің электр тербелістерін екілік кодына түрлендіруге және кері

түрлендіру, екілік кодынан электр тербелістеріне дыбысты

жаңғыртуға арналған компьютерге қосылатын арнайы құрылғы.

Дыбысты жазу үрдісінде аудиоадаптер электр тоғының

амплитудасын белгілі кезеңде өлшейді және алынған шаманың екілік

кодын регистрге енгізеді. Содан кейін алынған екілік код регистрден

компьютердің жедел жадына жазылады. Компьютерлік дыбыстың

сапасы адиоадаптердің сипаттамалары: дискреттеу жиілігімен және

разрядтылығымен анықталады.

дыбыс толқыны МИКРОФОН айнымалы электр тоғы

АУДИОАДАПТЕР екілік код ЭЕМ жады

дыбыс толқыны ДИНАМИК айнымалы электр тоғы

АУДИОАДАПТЕР екілік код ЭЕМ жады

108

Дискреттеу жиілігі — ол 1 секундта енген сигналдың өлшенген

саны. Жиілік герцпен (Гц) өлшенеді.

Бір секундта бір өлшем 1 Гц жиілікке сәйкес. Бір секундта 1000

өлшем – 1 килогерц (кГц). Аудиоадаптерлердің ерекше дискреттеу

жиіліктері: 11 кГц, 22 кГц, 44,1 кГц және т.б.

Регистрдың разрядтылығы —аудиоадаптердің ригистындағы

бит саны.

Разрядтылық енген сигналдың өлшеу дәлдігін анықтайды.

Разрядтылық неғұрлым көп болса, электр сигналының әр жеке

шамасының санға және кері түрленуі соғұрлым дәлірек болады.

Егер разрядтылық 8 (16) тең болса, онда енген сигнал өлшенген

кезде 28 = 256 (2

16 = 65536) әртүрлі мәндер алынуы мүмкін. Әлбетте,

8-разрядтылыққа қарағанда, 16- разрядтты аудиоадаптер дыбысты

дәлірек кодтайды және жаңғыртады.

Дыбыс файлы — дыбыстық ақпараттың сандық екілік

түрінде сақталған файл. Әдетте, дыбыс файлдарындағы ақпаратты

қысуға болады.

1-ші мысал

Дискреттеу жиілігі 22,05 кГц және шешушілігі 8 бит, дыбысталу

(орысша звучание) уақыты 10 секундты құрайтын, цифрлық дыбыс

файлының өлшемін (байтпен) анықтау. Файл қысылмаған.

Шешімі

Цифрлық дыбыс файлының (бір дыбысты) өлшемін (байтпен)

есептеу формуласы:

(Гц-пен дискреттеу жиілігі)*(секундпен жазу

уақыты)*(биттік шешушілігі)/8.

Сонымен, файлдың өлшемі былай есептеледі:

22050 * 10 * 8 / 8 = 220500 байт.

Бақылау жұмысы

1 – ші жұмыс

Тақырып: Символдық және бүтін сандардың ішкі ұсынылуы

Тапсырмалар барлық нұсқалар үшін:

Берілген ондық жүйедегі сандарды екілік-ондық жүйеге

аударыңыз.

1. Берілген екілік-ондық жүйедегі сандарды ондық жүйеге

аударыңыз.

2. ASCII кодтау кестесінің көмегімен берілген мәтінді кодтаңыз.

3. ASCII кодтау кестесінің көмегімен берілген мәтінді кері

кодтаңыз

4. Творчестволық жұмыс: құрамында 5 сөзден кем емес кез

келген сөйлемді алып, соны кодтау және кері кодтау жұмысын

109

орындаңыз.

Нұсқа 1

1. а) 585(10); б) 673(10); в) 626(10).

2. а) 010101010101(2-10); б) 10011000(2-10); в) 010000010110(2-10).

3. IBM PC.

4. 8А АЕ AC AF ЕС ЕЕ Е2 А5 Е0.

5. Творчестволық жұмыс

Нұсқа 2

1. а) 285(10); б) 846(10); в) 163(10).

2. а)000101010001(2-10); б)010101010011(2-10);в)011010001000(2-10).

3. Автоматизация

4. 50 72 6F 67 72 61 6D


Нұсқа 3

1. а) 905(10); б) 504(10); в) 515(10).

2. а) 010010010100(2-10); б) 001000000100(2-10); в) 01110000(2-10).

3. Информатика

4. 50 72 6F 63 65 64 75 72 65.


Нұсқа 4

a. а) 483(10); б) 412(10); в) 738(10).

b. а)001101011000(2-10); б)100010010010(2-10);в)010101000110(2-10).

2. Computer

3. 84 88 91 8A 8E 82 8E 84


Нұсқа 5

1. а) 88(10); б) 153(10); в) 718(10).

2. а)000110000100(2-10); б)100110000111(2-10);в)100100011000(2-10).

3. Printer.

4. 43 4F 4D 50 55 54 45 52


Нұсқа 6

1. а) 325(10); б) 112(10); в) 713(10).

2. а)100101100010(2-10);б)001001000110(2-10); в)011100110110(2-10).

3. Компьютеризация.

4. 50 52 49 4E 54.


Нұсқа 7

1. а) 464(10); б) 652(10); в) 93(10).

2. а)000110010010(2-10);б)001100011000(2-10);в)011000010000(2-10).

3. YAMAHA

110

4. 4D 4F 44 45 4D


Нұсқа 8

1. а) 342(10); б) 758(10); в) 430(10).

2. а)010110010000(2-10); б)011101100101(2-10);в)011100010111(2-10).

3. Световое перо.

4. 4C 61 73 65 72


Нұсқа 9

1. а) 749(10); б) 691(10); в) 1039(10).

2. а)100100010001(2-10);б)001000111001(2-10);в)0011011000111(2-0).

3. Микропроцессор.

4. 88 AD E4 AE E0 AC A0 E2 A8 AA A0.


Нұсқа 10

1. а) 817(10); б) 661(10); в) 491(10).

2. а)100001010001(2-10);б) 010000000111(2-10);в)001001110001(2-10).

3. Принтер.

4. 42 69 6E 61 72 79.


Нұсқа 11

1. а) 596(10); б) 300(10); в) 515(10).

2. а)001100100110(2-10);б) 001000010110(2-10);в)010100010010(2-10).

3. Дискжетек.

4. 49 6E 66 6F 72 6D 61 74 69 6F 6E.


Нұсқа 12

1. а) 322(10); б) 320(10); в) 378(10).

2. а)000110000000(2-10);б) 100101010110(2-10);в)011101100001(2-10).

3. Pentium 100.

4. 91 A8 E1 E2 A5 AC A0 20 E1 E7 A8 E1 AB A5 AD E8 EF.


Нұсқа 13

1. а) 780(10); б) 949(10); в) 718(10).

2. а)00010000010101(2-10); б)10011011001(2-0);в)00110110001(2-10).

3. Арифмометр.

4. AC AE A4 A4 AB A8 E0 AE A2 A0 AD A8 A5.


Нұсқа 14

1. а) 164(10); б) 1020(10); в) 713(10).

2. а)011110000100(2-10);б)001100010001(2-10);в)100101010001(2-10).

111

3. Сканер.

4. A2 EB E7 A8 E1 AB A8 E2 A5 AB EC AD EB A9 20 ED AA

E1 AF A5 E0 A8 AC A5 AD E2.


Нұсқа 15

1. а) 280(10); б) 700(10); в) 464(10).

2. а)010100110011(2-10);б)100100100101(2-10);в)100010011001(2-10).

3. Винчестер.

4. 43 6F 6D 70 75 74 65 72 20 49 42 4D 20 50 43.


Нұсқа 16

1. а) 728(10); б) 383(10); в) 202(10).

2. а)001100110011(2-10);б)001101100010(2-10);в)010001000100(2-10).

3. IBM PC.

4. 8A AE AC AF EC EE E2 A5 E0.


Нұсқа 17

1. а) 158(10); б) 177(10); в) 439(10).

2. а)00100110101(2-10);б)00101001011(2-10);в)00010000100100(2-10).

3. Автоматизация.

4. 50 72 6F 67 72 61 6D.


Нұсқа 18

1. а) 328(10); б) 537(10); в) 634(10).

2. а)000100000100(2-10);б)010110011001(2-10); в)100000110111(2-10).

3. Информатика.

4. 50 72 6F 63 65 64 75 72 65.


Нұсқа 19

1. а) 1026(10); б) 725(10); в) 100(10).

2. а)100110010110(2-10);б) 10010110010(2-10);в) 000110010000(2-10).

3. Computer.

4. 84 88 91 8A 8E 82 8E 84.


Нұсқа 20

1. а) 853(10); б) 135(10); в) 66(10).

2. а)100001111001(2-10);б)100000010000(2-10);в) 001101000100(2-10).

3. Printer.

4. 43 4F 4D 50 55 54 45 52.


Нұсқа 21

112

1. а) 206(10); б) 382(10); в) 277(10).

2. а)011101100101(2-10);б) 010001110111(2-10);в)011101010000(2-10).

3. Компьютеризация.

4. 50 52 49 4E 54.


Нұсқа 22

1. а) 692(10); б) 844(10); в) 1014(10).

2. а)010101100010(2-10);б)100100100111(2-10);в) 001001000101(2-10).

3. Yamaha.

4. 4D 4F 44 45 4D.


Нұсқа 23

1. а) 707(10); б) 133(10); в) 1023(10).

2. а)001010000011(2-10);б) 01000000011(2-10);в) 001010000001(2-10).

3. Световое перо.

4. 4C 61 73 65 72.


Нұсқа 24

1. а) 585(10); б) 239(10); в) 361(10).

2. а)011010000001(2-10);б)100001010001(2-10);в) 001110000111(2-10).

3. Микропроцессор.

4. 88 AD E4 AE E0 AC A0 E2 A8 AA A0.


Нұсқа 25

6. а) 382(10); б) 830(10); в) 512(10).

7. а)100000100101(2-10);б) 010010010100(2-10);в)011000000011(2-10).

8. Принтер.

9. 42 69 6E 61 72 79.



Тақырып: Компьютер жадындағы бүтін сандардың үсынылуы


1. Екі байттық ұяшықта бүтін санның ішкі ұсынымының екілік

пішінін алу керек.

2. Екі байттық ұяшықта бүтін санның ішкі ұсынымының

оналтылық пішінін алу керек.

3. Бүтін санның ішкі ұсынымының оналтылық пішіні бойынша,

2 байттық ұяшықта санның өзін қалпына келтіру қажет.

113

Тапсырмалардың нөмірі

Нұсқаның № 1 2 3

1 1450 -1450 F67D

2 1341 -1341 F7AA

3 1983 -1983 F6D7

4 1305 -1305 F700

5 1984 -1984 F7CB

6 1453 -1453 F967

7 1883 -1833 F83F

8 2331 -2331 F6E5

9 1985 -1985 F8D7

10 1689 -1689 FA53

11 2101 -2101 F840

12 2304 -2304 FAE7

13 2345 -2345 F841

14 2134 -2134 FAC3

15 2435 -2135 FA56


Тақырып: Компьютер жадындағы нақты сандардың үсынылуы


1. Жылжымалы нүктемен 4 байттық ұяшықта санның ішкі

оналтылық пішіндегі ұсынымын алу керек.

2. Нақты санның ішкі ұсынымының оналтылық формасы

бойынша, 4 байттық ұяшықта санның өзін қалпына келтіру керек.

Тапсырмалардың нөмірі

Нұсқаның № 1 2

1 26.28125 C5DB0000

2 -29.625 45D14000

3 91.8125 C5ED0000

4 -27.375 47B7A000

5 139.375 C5D14000

6 -26.28125 488B6000

7 27.375 C7B7A000

8 -33.75 45DB0000

9 29.625 C88B6000

10 -139.375 45ED0000

11 333.75 C6870000

12 -333.75 46870000

13 224.25 C9A6E000

14 -91.8125 49A6E000

15 33.75 48E04000

114

Практикалық және өздік жұмыс тапсырмалары

Бүтін сандардың ұсынылуына есептер

№ 1

Компьютер тек қана бүтін оң сандармен жұмыс жасайды. Егер

санды ұсынуға компьютер жадында 1 байт берілсе, онда санның

өзгеру диапазоны қандай?

№ 2

Егер бүтін санды ұсынуға компьютер жадында 1 байт берілсе,

онда бүтін сандардың (оң және теріс) өзгеру диапазоны қандай?

№ 3

Компьютер тек қана бүтін оң сандармен жұмыс жасайды. Егер

санды ұсынуға компьютер жадында 4 байт берілсе, онда санның

өзгеру диапазоны қандай?

№ 4

Егер бүтін санды ұсынуға компьютер жадында 4 байт берілсе,

онда бүтін сандардың (оң және теріс) өзгеру диапазоны қандай?

№ 5

Жадының 1-байттық ұяшығында ұсынылыған, ең үлкен оң бүтін

санның ішкі ұсынымын екілік және оналтылық түрде және абсолют

шамасы бойынша ең үлкен теріс бүтін санын жазу керек.

№ 6

Жадының 2-байттық ұяшығында ұсынылыған, ең үлкен оң бүтін

санның ішкі ұсынымын екілік және оналтылық түрде және абсолют

шамасы бойынша ең үлкен теріс бүтін санын жазу керек.

Нақ сандардың ұсынылуына есептер

№ 7 Мына нақ сандарды 1) 0,005089; 2) 1234,0456 ондық санау

жүйесінде жылжымалы нүктелі қалыпты түрге келтіру керек.

№ 8

Нақты санды ұсыну үшін 2 байт бөлінеді. Реті 7 бит орын алады.

Мұндай компьютердің жадында неше дәл әртүрлі нақты сандар

ұсынылады?

№ 9

Нақты санды ұсыну үшін 8 байт бөлінеді. Реті 11 бит орын

алады. Екілік мантисса неше мәнді цифрлардан тұрады?

№ 10

Ондық санау жүйесінде математикалық реттің ең аз мәні (-1024)

тең. Жылжытылу неге тең?

№ 11

Теріс -123,125 санының оналтылық түрдегі ішкі ұсынымын 4

байттық ұяшықта жылжымалы нүктелі түрінде алынуын жазу керек.

115

№ 12

Нақты санды ұсыну үшін жадының 2 байттық ұяшығы

қолданылады дейік. 1-ші байтта санның таңбасы және реті, 2-ші

байтта – мантисса тұрады. Мұндай компьютердегі абсолют шамасы

бойынша ең аз және ең үлкен дәл ұсынылатын сандарды анықтау

керек.

№ 13

«Ойыншық» компьютерде нақты санды ұсыну үшін жадының 1

байттық ұяшығы қолданылады (бит нөмірлері 0-ден 7-ге дейін оңнан

солға қарай). Санның таңбасы – 7-ші битте; машиналық рет – 5 және 6

биттер; мантисса – 4-тен 0-ге дейінгі биттерде. Анықтау: 1) нақты

сандардың дәл ұсынылатын санын; 2) мұндай компьютерде 5 ең аз оң

ондық сандардың дәл ұсынылуын.

№ 14

Компьютерде ұсынылған сан ең көп мәнінен асып кетсе

жадының асыра толуына (орысша переполнение) әкеледі. «Ойыншық»

компьютер үшін (№ 13 есеп) келесі сандардың қайсысы жадының

асыра толуына әкелетінін анықтау керек: 0,5; 10,0; 4,3; 8,1; 7,8.

№ 15

«Ойыншық» компьютерде асыра толтыруға әкелмейтін

сандардың мәндері және дәл ұсынылған санның (абсолют шамасы

бойынша) дәл ұсынылмаған, төмен жағына ең таяу түрінде сақталады.

Мұндай компьютерде келесі сандар қандай мәндерді қабылдайды:

1,25; 1,6; 1,9?

№ 16

Келесі қос сандардың арасындағы айырмашылықты «ойыншық»

компьютер көреме екен: 1) 1,4 и 1,5; 2) 1,6 и 1,62; 3) 1,8 и 1,9?

Графикалық ақпараттың ұсынылуына есептер

Растрлық ұсынылу

№ 17

Дисплейдің шешушілік қабілеті 640*350 пиксель,

пайдалынылатын түстер саны 16 болса, екі бет бейнені сақтау үшін

бенежадының көлемі қандай болуы қажет?

№ 18

Дисплейдің шешушілік қабілеті 800*600 пиксель, бит тереңдігі

24 тең болса, төрт бет бейнені сақтау үшін бенежадының көлемі

қандай болуы қажет?

№ 19

Бейнежажының көлемі 256 Кб тең, қолданылатын түстер саны –

16. Бет сандары мүмкін 1, 2 немесе 4 тең болғанда, дисплейдің

шешушілік қабілетінің варианттарын есептеу керек.

116

№ 20

Бейнежажының көлемі 1 Мб. Дисплейдің шешушілік қабілеті –

800*600. Бейнежады екі бетке бөлінетін жағдайда, қандай ең көп

түстер санын қолдануға болады?

№ 21

Бейнежажының көлемі 2 Мб, бит тереңдігі – 24, дисплейдің

шешушілік қабілеті – 640*480. Бұл жағдайда қандай ең көп бет

сандарын қолдануға болады?

№ 22

Дисплей экранында 224

(16777216) әртүрлі түстерді бейнелеу

қажет. Дисплейдің шешушілік қабілетінің әртүрлі мәндерінде

(мысалы, 640 *480, 800 *600, 1024*768, 1240*1024) бейнежадының бір

бетіне қажет көлемді есептеу керек.

№ 23

Бит тереңдігі 32 тең, бейнежады екі бетке бөлінеді, дисплейдің

шешушілік қабілеті – 800*600. Бейнежадының көлемін есептеу керек.

№ 24

Бейнежадының 4-түсті 300*200 өлшемді бейне сақталатын

көлемі бар. Егер ол 16-түстік палитра қолданылса, бейнежадының сол

көлемінде бейненің қандай өлшемін сақтауға болады?

№ 25

Бейнежадының 4-түсті 640*480 өлшемді бейне сақталатын

көлемі бар. Егер ол 256-түстік палитра қолданылса, бейнежадының

сол көлемінде бейненің қандай өлшемін сақтауға болады?

№ 26

Шешушілік қабілеті 10*10 және оналты түсті бейнелейтін

кішкентай мониторды қаратырайық. Екілік коды бойынша, не

бейнеленгенін, бейне түсін және фон түсін анықтау керек.

1111 1111 1111 1111 1111 1111 1111 1111 11111

1111 1111 1111 1111 1110 1111 1111 1111 11111

1111 1111 1111 1110 1110 1110 1111 1111 11111

1111 1111 1110 1110 1110 1110 1110 1111 11111

1111 1110 1110 1110 1110 1110 1110 1110 11111

1111 1110 1110 1110 1110 1110 1110 1110 11111

1111 1110 1110 1110 1110 1110 1110 1110 11111

1111 1110 1110 1110 1110 1110 1110 1110 11111

1111 1110 1110 1110 1110 1110 1110 1110 11111

1111 1111 1111 1111 1111 1111 1111 1111 11111

№ 27

Бит тереңдігі тең:

1) екіге,

117

2) төртке

болған жағдайда, бейненің екілік кодын құру керек:

=> алфавит әріптерінің

=> цифрлардың

=> геометриялық фигуралардың (шаршының, үшбұрыштың,

эллипсің және т.б.).

Бейне және фон түсін таңдау өз еркіңізде.

№ 28

Бит тереңдігі тең:

1) екіге,

2) төртке

болған жағдайда, ашық сары қолшатырдың бейнесін көгілдір

фон үстінде бейнелеу үшін (1.11-сурет) екілік кодын құру керек

1.11-сурет

№ 29

Дисплейдің шешушілік қабілеті 600*200 тең. Бір символды

орналастыру үшін мәтіндік режімде 8*8 пиксельді матрица

қолданылады, оны белгі мекен (орысша знакоместо) деп атайды.

Саны ең үлкен қандай:

1) мәтіндік жол,

2) жолдағы белгі мекен

экранда орналасуы мүмкін?

№ 30

Бір символды орналастыру үшін мәтіндік режімде 8*8 пиксельді

матрица қолданылады, мәтіндік жолдың саны 75 тең, ал жолдағы белгі

мекен саны 100 тең. Дисплейдің шешушілік қабілетін есептеу керек.

№ 31

Бит тереңдігі 24 тең. Түсті құрастыру үшін қызылдың,

жасылдың және көктің неше әртүрлі реңдері қолданылады.

№ 32

Экранда 256 түс бейнеленуі мүмкін. Қызыл, жасыл және көк

құрамалары неше әртүрлі жарықтылық деңгейін қабылдайды?

№33

Бейнежадының көлемі 512 Кб тең, дисплейдің шешушілік

қабілеті – 320*200. Бейнежады екі бетке бөлінетін болса, қызыл,

118

жасыл және көк құрамалары неше әртүрлі жарықтылық деңгейін

қабылдайды?

№ 34

Бит тереңдігі 24 тең. Экранда сұр түстің неше әртүрлі реңі

бейнеленуі мүмкін?

Ескерту. Құрамалы үш түстердің барлығының жарықтылық

деңгейлерің мәндері тең болғанда ғана, сұр түсті рең алынады. Егер

үш құраманың барлығының жарықтылық деңгейлері ең жоғары

болса, онда ақ түс алынады; үш қүраманың жоқтығы қара түсті береді.

№ 35

Бит тереңдігі 24 тең. Ақшыл-сұр және қою-сұр реңдерінің екілік

ұсынылу варианттарының бірнешуін сипаттаңыз.

№ 36

Компьютер экранында сұр түстің 1024 реңін алу қажет. Бит

тереңдігі кандай болуы керек?

№ 37

Бейнежадының көлемі – 2 Мб, дисплейдің шешушілік қабілеті

800*600 тең. Бейнежады екі бетке бөлінетін болса, онда экранда сұр

түстің неше әртүрлі реңін алуға болады?

№ 38

Компьютер экранында 16 түс бейнеленген. Жасыл және ақшыл

көк (көк+қызыл) түстердің әртүрлі реңдерінің екілік ұсынылуын

сипаттаңыз. (Ескерту: ақшыл көк орысша – сиреневый).

№ 39

Компьютер экранында 256 түс бейнеленеді. Қызыл және сары

(қызыл+жасыл) түстердің бестен кем емес әртүрлі реңдерінің екілік

ұсынылуын сипаттаңыз.

Векторлық ұсынылу

№ 40

8-ші мысалда берілген (жоғарыда) векторлық командалар

көмегімен, 40А–40Р объектілерін сипаттау керек. Дисплейдің

шешушілік қасиетін таңдау өз еркіңізде.

40 А 40 Б 40 В 40 Г

119

40 Д 40 Е 40 Ж 40 З

40 И 40 К 40 Л 40 М

40 Н 40 О 40 П 40 Р

Компьютер жадындағы дыбыс

№ 41

Дискреттеу жиілігі 44,1 кГц және шешушілігі 16 бит, дыбысталу

уақыты 2 минут, цифрлық дыбыс файлын сақтау үшін жадының

көлемін анықтау керек.

№ 42

Пайдаланушыға жадының 2,6 Мб көлемі берілген. Дыбысталу

уақыт ұзақтығы 1 минут цифрлық дыбыс файлын жазып алу қажет.

Дискреттеу жиілігі және разрядтылығы қандай болуға тиіс?

№ 43

Дискідегі жадының бос көлемі – 5,25 Мб, дыбыс тақшаның

разрядтылығы – 16. Дискреттеу 22,05 кГц жиілігімен жазылған,

цифрлық дыбыс файлының дыбысталу ұзақтығы қанша?

№ 44

Цифрлық дыбыс файлының бір минут жазылуы дискіде 1,3 Мб

орын алады, дыбыс тақшаның разрядтылығы – 8. Дыбыс қандай

дискреттеу жиілігімен жазылған?

№ 45

Дыбысталу уақыты 3 минут болса, дыбысы ең жоғары сапамен

жазылған цифрлық дыбыс файлын сақтауға жадының канша көлемі

қажет?

120

№ 46

Цифрлық дыбыс файлында жазылған дыбыстың сапасы төмен

(дыбыс жабыңқы және тұншыққан, бәсең). Егер файлдың көлемі 650

Кб болса, оның дыбысталу уақыт ұзақтығы қандай?

№ 47

Цифрлық дыбыс файлының екі минуттық жазбасы дискіде 5,1

Мб. орын алады. Дискреттеу жиілігі – 22050 Гц. Аудиоадаптердің

разрядтылығы қандай?

№ 58

Дискіде бос жады көлемі – 0,01 Гб, дыбыс тақшаның

разрядтылығы – 16. Дискреттелуі 44100 Гц жиілігімен жазылған

цифрлық дыбыс файлының дыбысталу ұзақтығы қандай?

121

§ 6. Алгоритмдеу негіздері

Жоспар

6.1. Алгоритм ұғымы және қасиеттері.

6.2. Алгоритмді құру кезеңдері.

6.3. Алгоритмдерді сипаттау тәсілдері.

6.4. Алгоритмдердің іргелі құрылымдары.

6.5. Шамалармен жұмыс жасау алгоритмдері.

6.1. Алгоритм ұғымы және оның қасиеттері

Тарихтан: Алгоритм сөзі ғылымға Орта Азияның көне

тарихынан мәлім Мұхаммед ибн Мұса әл-Хорезми (783-850 ж.

шамамен) деген әйгілі математиктің есімі мен еңбегіне байланысты

енген.

Хорезмдік Мұхаммед Мұса ұлы өзінің «Үнді хисабы туралы

кітап» деген еңбегінде кез келген N санды, бұл күнде үнді-араб

цифрлары деп атап жүрген 0,1,2,...,9 түріндегі, он белгілемер арқылы

өрнектеп жазу ережесін баяндайды. Сонымен қатар, ол осылайша

жазылған сандарға қолданылатын амалдарды орындау ережелеріне

тоқталады. Европа елдері XII-XIII ғасырларда Мұхаммед әл-

Хорезмидің аталмыш кітабы арқылы онымен алғаш танысады.

Мұхаммед кітабындағы әрбір ереже «әл-Хорезми айтқан» (латынша:

Dixit Algorizmi) деген кіріспе сөзден басталады. Кейін Европа

халықтары тілінде бұл алгоритм немесе алгорифм болып қалыптасқан

[3].

Алгоритм ұғымының біріңғай «ақиқатты» анықтамасы жоқ.

Алгоритмнің анықтамалары:

Алгоритм – берілген есепті шешу бағытында орындаушыға

(адамға, ЭЕМ – ң процессоры сияқты автоматқа) шектеулі уақытта

біртіндеп қандай әрекеттер жасау керектігін түсінікті түрде әрі дәл

сипаталған нұсқаулар реті.

«Алгоритм – бес маңызды: шектілік, анықтылық, енгізу,

шығару, тиімділік белгілері бар, нақтылы есептер жиынын шығару

үшін амалдар тізбегін анықтайтын, шектелген ережелер жиыны».

(Д.Э.Кнут1)

«Алгоритм» — ол қатаң белгілі ережелермен орындалатын, қандай да

болса да қадамдар санынан кейін көрінеу қойылған есептің шешілуіне

әкелетін әрбір есептеу жүйесі. (А.Колмогоров2)

1 Дональд Эрвин Кнут (1938) — американдық ғалым, Стэндфорд университетінің профессоры, Ресей Ғылым

Академиясының шетелдік мүшесі. Негізгі алгоритмдерге және математиканың есептеу әдістеріне арналған

дүние жүзіне белгілі сериямен шыққан кітаптардың авторы. . 2 Андрей Николаевич Колмогоров (1903–1987) – үздік совет математигі, ф.м.ғ.докторы, ММУ профессоры

– осы заманғы ықтималдылар теорияның негізін қалаушылардың бірі, топологияда, математикалық логикада,

турболенттік теориясында күрделі алгоритмдер теориясында және математиканың басқа аймақтарында және

оның қосымшаларында іргелі нәтижелерге жеткен.

122

Адам мен компьютер арасындағы тіл қатысу, хабар алысу

әрекеттері тек алгоритм арқылы ғана іске асырылады. Сондықтан,

есептеуді меңгергісі келген адам, алдымен, алгоритм сөзі мен сол

ұғымның мән, мағынасын терең білуі қажет.

Алгоритмнің командасы – бір ғана әрекет жасауға арналған

бұйрық.

Алгоритмді орындаушы - ол, айқындалған әрекеттер жиынын

орындауды білетін адам немесе автомат немесе робот.

Орындаушының командалар жүйесі (ОКЖ) – орындаушының

атқара алатын барлық командалар жиынтығы.

Әр алгоритм орындаушының командалар жүйесінің

мүмкіндіктерін ескере құрылуы керек.

Алгоритмнің формалды орындалуы – деп, орындаушы

есептің мағнасын білмесе де, дайын алгоритмнің командаларын

бұлжытпай бірінен кейін бірін орындап, сол есептің нәтижесін

шығару.

Алгоритмнің қасиеттері

Анықтылығы – алгоритмнің нұсқаулары және олардың

орындалу реті бір мағыналық, бір мәндік түсінік беруге тиіс.

Орындалу үрдісінде алгоритм еркіндікке жол бермеуі керек.

Жаппайлығы (бірдейлігі) – типі берілген қандай да бір есептер

тобын шешуге қолдану мүмкіндігі қарастырылған және берілген

аралықта бастапқы деректердің мәндері өзгергенде алгоритмнің дұрыс

жұмыс жасауы.

Нәтижелілігі (шектілігі)– саны шектеулі реттелген нұсқауларды

орындап аяқтағанда тиянақты бір нәтижеге жеткізуге тиіс.

Дискреттілігі – қарастырылып отырған ақпаратты өңдеу үрдісі

ретімен жазылған тізбекті жеке-жеке қадамдарға бөлінуге тиіс. Әр

қадам ол анық бірінен-бірі бөлек нұсқау (команда).

Түсініктілігі – орындаушы (адам, ЭЕМ) нұсқаулар жүйесі

арқылы жазылған алгоритмді түсініп, орындай алатындығы.

6.2. Алгоритмдерді құру кезеңдері

ЭЕМ–де ақпаратты өңдеу үрдісінде тек алгоритм құруды ғана

емес, ақпараттың мазмұнын зерттеуден бастап, оның өңдеу

қорытындысын тапқанға дейін өтетін барлық кезеңдерді барынша

қадағалап, бір кезеңде қате кетсе, оны дұрыстап отыру керек. Бұл

кезеңдер:

1. Есептің қойылымы, яғни есептің мазмұнын зерттеу: не

берілген – бастапқы деректерді тізбелеу; не керек – нәтижелерді

тізбелеу.

123

2. Шығарылатын есептің математикалық моделін (үлгісін) құру.

Әдетте математикалық модель – есепті жуықтап сипаттайтын,

теңдеулер, формулалар, таңдау шарттары және шектеулер жиыны.

3. Математикалық моделі бойынша алгоритмді құру.

4. Құрылған алгоритмді қандай да бір программалау тілінде

жазу.

5. Программаны өңдеу және тестілеу.

6. ЭЕМ-да есепті шығару және шыққан нәтижелерді талдау.

Мысалы: Квадрат теңдеудің түбірлерін табу алгоритімін құру

керек.

Бірінші кезең: теңдеудің ax2 + bx + c = 0 формуласын жазамыз,

мүндағы a, b. с – алғашқы деректер теңдеудің коэффициенттері, кез

келген сандар және a 0. Нәтиже: теңдеудің түбірлерінің мәндері –

x1 және x2 деп белгілейік.

Екінші кезең: Квадрат теңдеулерді шешу алгоритмі барлық

жағдайды ескеруге тиіс.

Дискриминантты есептеуден бастайық: D = b2- 4ас. Енді

квадрат теңдеудің түбірлерінің саны дискриминанттың таңбасына

байланысты болғандықтан екі жағдайды қарастыру қажет:

Егер D<0 болса, онда нақты түбірлері жоқ.

Егер D 0 болса, онда екі нақты түбірлері болады, оларды есеп-

теу формулалары:

Бұл кезеңде, D=0 болған жағдайында түбірлері тең болатыны

онша маңызды емес.

Үшінші кезең: ауызша есептеу алгоритімін құрайық:

1. Нақты a, b. с мәндерін енгізу;

2. D –дискриминанттың мәнін D = b2 — 4ас формуласы

бойынша есептеу;

3. Егер D<0 болса, онда онда түбірлері жоқ. Бітіру;

4. Егер D 0 болса, онда түбірлердің мәнін формулалар

бойынша есептеу.

Төртінші кезең: Едәуір күрделі алдоритмдер үшін құрылған

программада қателер болуы мүмкін, сондықтан оны түзету қажет

болады.

Бесінші кезең: программада болатын синтаксисті (мәтіндегі

қателерді) және алгоритмдік қателерді іздеу үрдісін өңдеу, жөндеу

a

Dbx

21

a

Dbx

22

124

(орысша отладка) делінеді. Мәтіндегі қателер – ең тез түзетілетін

қателер. Алгоритмдік қателерді табу қиындау.

Әдетте программаны жөндеуге, алдын ала белгілі нәтижелері

үшін, енгізілетін деректердің (сынақтамалардың) сұрыпталған арнайы

мәндері қолданылады. Сынақтамалардың арқасында дұрыс

нәтижелердің алынуы, программада қателердің жоқтығының басым

дәлелі.

Алтыншы кезең: бұл жөнделген программа бойынша есептеу

және алынған нәтижелерді талдау. Есепті шығарудың кез келген

кезеңінде, алдыңғы кезеңдердің біреуіне қайтуға мәжбүр ететін

қателер табылуы мүмкін. Ең қиыны есепті шығаруда бірінші

кезеңдерде жіберілген қателерді түзету.

6.3. Алгоритмді сипаттау және ұсыну тәсілдері

Ауызша табиғи тілмен сипаттау тәсілі – алгоритмде

оындалатын әрекеттер табиғи тілмен сипатталады. Қасиеті: жалпы

қатынастығы, сипаттауді кез келген дәрежеде дискретті қадамдарға

бөлу мүмкіндігі. Кемшілігі: бірмәнді түсініктілігінің кемуі,

программаға ауысуға қиындығы.

1.12-сурет. Квадрат теңдеуді шешу блок-схемасы

Шығару

Y$

D= B2 – 4AC

Енгізу

D < 0

D=0

иә жоқ

иә жоқ

Бір түбір

a2

bx

Шығару

X

Екі түбір

a2

db1x

a2

db2x

Шығару X1, X2

Y$=”шешімі

жоқ”

Соңы

Енгізу

A, B, C

125

Жасанды алгоритмдік-формулалық тілде сипаттау тәсілі –

бір салаға келтірілген, нақты ережелер мен таңбалау жүйесі

анықталған жасанды тілді қолдану арқылы алгоритмді құру.

Графикалық, блок-схема түрінде сипаттау тәсілі –

құрылымданған схема тілін қолдану (1.12-сурет). Есептің шығару

кезеңдері әрекеттерге сәйкес графикалық жеке блоктармен

бейнеленеді. Әр әректтің өзінің графикалық бейнесі белгіленген.

Мысалы: төртбұрыш – есептеу әрекеті, ромб – шартты тексеру, т.б.

6.4. Алгоритмдердің негіздік құрылымдары

Алгоритмдердің негіздік құрылымдары – ол шектелген

блоктардың жинақталымы және әрекеттердің әдетті тізбектерін

орындау үшін оларды қосудың стандартты әдістері.

Төменде келтірілген құрылымдарды алгоритмдерді және

программаларды құрғанда құрылымдық әдістемені қолданғанда

пайланған жөн.

Құрылымдық әдістеме, болжам бойынша, тек қана бірнеше

негіздік құрылымды пайдаланады, олардың комбинациялары барлық

әр алуандық алгортімдерді және программаларды құруға мүмкіндік

береді.

Алгоритмдердің негіздік құрылымдары:

Сызықты – блоктардың және блоктар топтарының тізбектеліп

бір ізді орналасуы. Алгоритмдерде және программаларда командалар

және операторлар тізбектеліп жазылады, сондықтан сызықты

құрылымды алгоритмдер деп аталады.

Сызықты құрылым – алгоритмнің командалары үзілісті

тізбекпен, бірінен кейін бірі орындалады. Әдетте формула бойынша

есептеуді ұйымдастыруға қолданылады.

Тармақталу – берілген шартқа тәуелді, әлде бір серияны,

әйтпесе басқа серияны орындау керек болғанда қолданылады.

Тармақталу құрылымды – алгоритмінде әдетте, логикалық

шартты тексеру блогы болады. Егер шарт орындалса, онда әрекеттер

тізбегінің бір тармағы орындалады, әйтпесе екінші тармағы

орындалады.

Алгоритмдік тілінде құрылым тармақталу командасы деп

аталады және мына түрде жазылады:

егер шарт

онда серия 1

әйтпесе серия 2

бітті

126

Айналу – тармақталудың дербес жағдайы, бір тармағында еш

қандай әрекет жасалмайды. Алгоритмдік тілінде айналуға тармақталу

командасының қысқартылған түрі сәйкес келеді:

егер шарт

онда серия

бітті

1.13-суретте жоғарыда сипатталған: сызықты, тармақталу

және айналу алгоритмдік құрылымдардың графикалық бейнелері

көрсетілген.

1.13-сурет. Тізбекті және тармақты алгоритмдік құрылымдау

блок-схемалары

Циклдік құрылымды алгоритмдер. Цикл денесі деп аталатын

әрекеттер тізбегін көп рет қайталануын іске асырған алгоритмді

циклдік деп атайды.

Циклдер қайталану саны белгілі және алдын ала белгісіз деп

бөлінеді. Кейде циклді неше рет қайталу керектігі алдын ала белгісіз,

бірақ, қандайда бір шарт әзірше әділ болса, оның орындалатыны

белгілі.

Қайталау саны алдын ала белгілі және белгісіз циклдік

құрылымды алготитмдердің блок-схемалары 1.14-суретте

бейнеленген.

Әзірше циклы – цикл денесі орындалғанға дейін шарт

тексеріледі, егер бірінші тексерісте циклдан шығу шарты

орындалмаса, онда цикл денесі бір ретте орындалмайды.

әзірше <шарт>

цб < цикл денесі>

цс

Дейін циклы – қандайда бір шарт орындалғанға дейін, қандай

да болса есептеулерді бірнеше рет орындау қажеттігінде


Бұл циклдың ерекшелігі, цикл денесі ылғи ең жоқ дегенде бір

рет орындалады.

1-серия

иә жоқ

Тармақты

2-серия серия

иә

жоқ

Айналу Тізбекті

127

Параметрлі цикл – бүтін санды параметр бастапқы (In)

мәнінен соңғы (Ik) мәніне дейін белгілі қадаммен өткенге дейін цикл

денесі орындалады.

үшін і бастап Iбасы дейін Iсоңы қадам Iқадам

цб

< цикл денесі>

цс

1.14-сурет. Циклдік құрылымды алгортимдердің блок-

схемалары

Егер алгоритмде қайталану саны алдын ала белгілі үрдісті

ұйымдастыру қажет болса, онда параметрлі цикл қолданылады.

Ондай алгоритмде цикл параметрінің бастапқы мәні, соңғы мәні

және қадамы алдын ала айқын болады.

1-ші мысал: N! факториал мәнін есептеудің ауызша алгортимі

мен блок схемасын құру керек. N! функциясы I – ден N-ге дейінгі

натурал сандардың көбейтіндісі: N! = 1*2*3*…*N; ! – белгісі

факториал деп оқылады.

Алгоритмді блок-схема түрінде сипаттау:

шарт

жоқ

иә

Бастапқы

меншіктеу

Цикл денесі

Әзірше циклы

шарт

иә

жоқ

Дейін циклы


Бастапқы

меншіктеу

I:= in. ik


Параметрлі цикл

басы

k := 1; r := 1

r := r*k

k := k+1

k <= n

шығару r

соңы

N енгізу

ия

жоқ

128

Сөзбен қадаммен сипаттау:

алг факториал { алг қызметші сөзі, аты}

оқу N { N мәнін компьютерге енгізу}

k := 1; r := 1 {k–санауыш, r–нәтиже; }

1. r := r*k {r! есептеп, қайта меншіктеу}

2. k := k + 1 {әр цикл сайын 1-ге өсіру}

3. егер k<= n өту 3 {шартты тексеру}

4. жазу “n!= ” , r {n!= r мәнін шығару}

5. соңы {есептеуді аяқтау}

2-ші мысал: функцияны есептеудің сөзбен қадамдап сиаттау

алгоритмін және блок-схемасын құру керек.

Есептің қойылымы: Х кез келген мән, S нәтиже.

Шешімі:

1. енгізу Х

2. егер x < 0 онда 8-ге бару

3. егер х =0 онда 6-ға бару

4. S =1

5. 9-ға бару

6. S = 0

7. 9-ға бару

8. S = -1

9. есептеуді аяқтау

6.5. Шамалармен жұмыс жасау алгоритмдері

Шама — ол, өзінің атауы, типі және мәні бар жеке ақпараттық

объект.

Шамалармен жұмыс жасау алгоритмдерін орындаушылары

адам немесе арнайы техникалық құрылғы, мысалы компьютер болуы

мүмкін. Мұндай орындаушыда шаманы сақтау үшін жады болуы

қажет.

Шамалар тұрақты және айнымалы болады.

Тұрақты шама (константа) алгоритмнің орындалу барысында

өз мәнін өзгертпейді. Тұрақты шама өзінің меншікті мәнімен (мысалы

10, 3.5 сандары) немесе символикалық атымен ( саны) белгіленеді.

Демек, түрақты шамаға атау берген кезде оның мәні бірге

анықталады. Мәнімен бірге оның типі де белгілі болады. Мысалы, 1, 3

және 5 цифрларынан қүрылған 135 тізбегін түрақты шаманың атауы

деп қарастырсақ, онда бүл шаманың мәні "бір жүз отыз бес" деген

0xåñëè1

0xåñëè0

0xåñëè1

S

,

,

,

129

бүтін сан болады. Ал 3.5 тізбегі түрақты шаманың атауы, типі нақты

сан болғаны.

Осылардан мынадай түжырым шығады:

Тұрақты шаманың есімі, мәні және типі өзгермейді, олардың

барлығы бір мезгілде анықталады.

Айнымалы шамалар – алгоритмнің орындалу барысында,

мәндері өзгертін шамалар.

Программалауда айнымалы өте маңызды ұғым, негізгі объект

болып табылады. Айнымалыны программалауда ақпараттың

элементін сақтайтын, айнымалының атымен таңбаша ілінген жәшік

деп елестетуге болады. Программа орындалғанда осы жәшіктің мәні

өзгеріп отырады.

Айнымалы – аймақ, компьютер жадындағы ұяшық.

Программада қолданылатын әрбір айнымалының (ұяшықтың) атауы

болуға тиіс. Информатикада айнымалы шамаға атау беру үшін

идентификатор (көрсеткішті теңестіру) деген үғымды пайдаланады.

Идентификатор – латын әріптерінен, цифрлардан және кейбір

арнайы символдардан құралған, үзындығы шектелген тізбекті айтады.

Идентификатордың бірінші символы әріптен басталуы қажет, бос

орын қолданылмайды.

Мысалдар:

1) D – идентификатор;

2) XI – идентификатор;

3) K12C – идентификатор;

4) 1Y – идентификатор емес, себебі цифрдан басталып түр;

5) M+N идентификатор емес, себебі ішінде арнаулы таңба "+"

бар;

6) (R– идентификатор емес, себебі арнаулы таңба "(" –дан баста-

лады.

Шаманың мәні өзінің типімен сипатталады.

Шаманың типі – шаманың қабылдай алатын мәндер жиынын

және осы шамамен орындауға болатын әрекеттер жиынын

анықтайды.

Шаманың негізгі типтері: бүтін, нақты, символдық, логикалық.

Өрнек – шамалармен жасалатын әрекеттер тізбегін анықтайтын

жазба. Өрнекте константалар, айнымалылар, амалдардың белгілері,

функциялар жазылады.

Мысалы: C+D; 8 * A-B; N + M- sin(X).

Меншіктеу командасы – алгоритмді орындаушының

командасы, оның орындалу нәтижесінде айнымалы жаңа мән

қабылдайды. Команданың пішімі:

130

<айнымалының аты> := <өрнек>

Меншіктеу командасының орындалу тәртібі: 1) алдымен

команданың оң жағындағы өрнек есептеледі; 2) одан кейін, шыққан

нәтиже айнымалыға меншіктеледі.

Әдетте, айнымалы шаманың мәнінің типі өзгермеуге тиіс және

айнымалының типіне, өрнектің типі сәйкес болуы қажет.

Ескерту: «меншіктеу» := белгісі, арнайы «тең» = белгісінен

айырмашылығы болу үшін енгізілген. Себебі, айнымалының ұғымына

байланысты, «меншіктеу» және «тең» дегеніміз бірдей нәрселер емес.

1 мысал. D айнымалысына 18 мәні меншіктелсін. Мына D:=

2*D – 1 меншіктеу командасы орындалғаннан кейін D айнымалысы

қандай мән қабылдайды.

2 мысал. X және Y айнымалыларының мәндерін, қосымша

айнымалыны қолданып ауыстыратын меншіктеу командалар тізбегін

жазу керек.

Шешімі. Есепті шешу үшін қосымша Z айнымалысы керек.

Ізсалу кестесінде X=3, Y=7 мәндері үшін алгоритмнің орындалуы

көрсетілген: Алгоритмі X Y Z

3 7 -

Z:= X 3 7 3

X:= Y 7 7 3

Y:= Z 7 3 3

3 мысал. X және Y айнымалыларының мәндерін қосымша

айнымалыны қолданбай ауыстыратын меншіктеу командалар тізбегін

жазу керек.

Шешімі. Ізсалу кестесінде есепті шешуге бағытталған

меншіктеу командалар тізбегі, X=3, Y=7 мәндері үшін алгоритмнің

орындалуы көрсетілген:

Алгоритмі X Y

3 7

X:= X-Y -4 7 Y:= X+Y -4 3

X:= Y-X 7 3

Есептер

№ 1. Келесі алгоритмнің орындалу нәтижесінде X және Y

айнымалыларының ақырғы мәндерін анықтау керек.

а) Х:=2 б) Х:=1.5

Х:=Х*Х Х:=2*Х + 1

Х:= Х*Х*Х Ү:=Х/2

131

Х:= Х*Х*Х*Х Ү:=Х + Ү

№ 2. Келесі шектеулерді ескере отырып, мына формула: у = (1 -

х2 + 2,5х

3 + х

4)

2 бойынша есептеу алгоритімін жазу керек: 1) тек қана

қосу, алу және көбейту амалдарын қолданып; 2) әрбір өрнекте тек

қана бір арифметикалық амал болуға тиіс.

№ 3. Алдыңғы есептің шектулерін қолданып, есептеудің ең

қысқа алгоритмдердін жазу қажет:

а) у = х8; б) у = х

10; в) у = х

15; г) у = х

19.

Қосымша айнымалылардың санын минималды түрде қолдануға

тырысу қажет. Алгоритмнің ізсалуын х = 2 үшін орындау керек.

№ 4. А, В, С айнымалыларының арасында, олардың мәндері

солға қарай циклдік түрде жылжу алгоритімін жазу керек. Циклдік

жылжу схемасы:

№ 5. А, В, С, D айнымалыларының арасында, олардың мәндері

оңға қарай циклдік түрде жылжу алгоритімін жазу керек. Циклдік

жылжу схемасы:

Алгоритмдеу тақырыбына өздік жұмыс

Өздік жұмыстың мақсаты:

1) есептердің математикалық моделін жасауды үйрену;

2) математикалық моделі бойынша есептің алгоритмін құру;

3) алгоритмді құруда алгоритмдік конструкцияларды қолдану;

4) қолданбалы MS Word, MS Excel.программаларының

құралдарын және мүмкіндіктерін неғұрлым іскерлік түрде қолдануды

үйрену.

Іске асыру формалары:

1. Тапсырмалардағы барлық есептердің математикалық моделін

қоюды, алгоритмді сөздік-табиғи (қадаммен) немесе жасанды

алгоритдерік тілмен сипатталуын және блок-схамаларын құруды

дәптерде орындау қажет.

2. 2-ші тапсырманы қосымша MS Word редакторында орындау

керек.

3. Барлық есептердің алгоритімінің орындалуын, MS Excel-ң

мүмкіндіктерін пайдаланып іске асыру қажет.

Нәтижесі:

Есептерді алгоритмдеудің барлық кезеңдері сипатталып және

MS Excel-ң мүмкіндігімен іске асырылып, алгоритмнің орындалған

нәтижесін сарапталып көрсетілуі қажет.

A B C

A B C D

132

CBAY

Excel – дегі парақтарда әр есептің математикалық моделіне

сәйкес барлық параметрлердің енгізілуі қарастырылып жобалануы

қажет.


1. Мына функциялар берілген. MS Word және MS Excel

қолданбалы программалардың мүмкіндіктерін қолданып, келесі

тапсырмаларды орындаңыз.

1) 2)

а). Берілген функциялар үшін нәтижелерінің табу моделін

алгоритм түрінде құрып, блок-схемаларын сызыңыз. Алгоритмде

қандай негізгі алгоритмдік конструкция қоллданылады.

б). Excel программасында логикалық ЕСЛИ, ИЛИ, И

функцияларын қолданып, алгоритмдегі шартқа байланысты не сандық

нәтижені, не «шешімі жоқ» деген хабарламаны шығаратын

Парақтарты дайындап, орындап көрсетіңіз.

3 Есептің блок-схемасы берілген.

MS Word және MS Excel қолданбалы программалардың

мүмкіндіктерін қолданып, келесі тапсырмаларды орындаңыз:

а) осы блок-схема бойынша алгоритмді талдап есептің

мазмұнын қалпына келтіріңіз. MS Word –ң графикалық құралдарын

қолданып блок-схеманы құрып файлды сақтаңыз. Алгоритмде қандай

негізгі алгоритмдік конструкция қоллданылған;

б) Excel программасында, логикалық ЕСЛИ (условие; выр1;

выр2;) функциясын қолданып, блок-схема бойынша алгортмнің

орындалу нәтижесін кесте түрінде: бірінші бағанда - аргументтің

мәндерін, екінші бағанда - соған сәйкес есептелген функцияның

мәндерін, сонымен қатар «цикл аяқталды» деген хабарды шығару

парағын дайынап файлды сақтаңыз;

)2(

25

)1(

25

xxXY

y

x = 0.1

y := 4/x

x := x+ 0.5

соңы

x<=0.

5

жоқ

иә

басы

133

г) Word редарторындағы жазылған файлдың ішінен, Excel

программасында ұйымдастырылған алгоритмдік файлға гиперсілтеме

жасаңыз.

3. f(x) = x – sinx функциясының нәтижелері, х аргументінің

мәндері [a; b] аралығынан h қадамымен өзгеруіне сәйкес есептелу

алгоритімін және блок-схемасын құру қажет. MS Excel – де логикалық

ЕСЛИ функциясын қолданып, блок-схема бойынша алгортмнің

орындалу нәтижесін кесте түрінде: бірінші бағанада - аргументтің

мәндерін, екінші бағанада - соған сәйкес есептелген функцияның

мәндерін, сонымен қатар «цикл аяқталды» деген хабарды шығару

керек.

4. Екі бүтін a және b (a>=0, b>=0 және a>=b) сандары үшін, ең

үлкен орта бөлшегін (ЕҮОБ) табу алгоритімін және блок-схемасын

құру қажет. (Мысалы: a=48, b=18 болсын, онда ЕҮОБ(48,18)=ЕҮОБ

(18,12)= ЕҮОБ(12,6)= ЕҮОБ(6,0)=6). MS Excel программасында

құрылған алгоритді іске асырған Парағын дайындап, орындап

көрсетіңіз.

5. Қабырғалары a, b, c үшбұрышының тең қабырғалы екенін

анықтайтын алгоритмін және блок-схемасын құру қажет. MS Excel

программасында құрылған алгоритді іске асырған Парағын дайындап,

орындау керек.

6. Қабырғалары a, b, c үшбұрышының тең бүйірлі екенін

анықтайтын алгоритмін және блок-схемасын құру қажет. Құрылған

алгоритді MS Excel программасында іске асырған Парағын дайындап,


7. Нақты үш A, B, C сандары берілген. Осы сандардың ішінен

ең үлкенін табатын алгоритмді құрып блок-схемасын жасау қажет. MS

Excel программасында құрылған алгоритді іске асырған Парағын

дайындап, орындау керек.


1. Алгоритм – ол:

a. анықталған әрекеттердің орындалу ережелері;

b. кейбір жиылған командалардың орындау тәртібін нұсқайтын,

бағытталған граф;

c. шекті қадам жасау арқылы белгілі бір топтағы кез келген

есепті шешуге арналған, орындаушыға түсінікті және дәл қойылған

нұсқаулар тізбегі;

d. компьютерге арналған командалар жиыны;

e. есептеу жүйесінің протоколы.

2. Алгоритмді жеке бір есеп үшін емес, осы типті есептердің

бүкіл тобына пайдаланылу қасиеті:

134

a. анықтылық;

b. нәтижелілік;

c. дискреттілік;

d. жаппайлық;

e. түсініктілік.

3. Тізбекті алгоритмнің ерекше белгісі:

a. онда цикл операторының қатысуы;

b. программалық жолда тек қана бір оператордың болуы;

c. онда тек қана меншіктеу операторларын пайдаланатыны;

d. онда шартпен өту операторының қатысуы;

e. командалардың жазылу ретімен қатаң түрде тізбекпен

орундалуы.

4. Суретте блок-схеманың үзіндісі ұсынылған. Ол қалай

аталады:

a. композиция;

b. алдыңғы шартты цикл;

c. кейінгі шартты цикл;

d. тармақталу;

e. итерация.

5. Орындалу нәтижесінде, X және Y айнымалыларының

мәндерінің орынын ауыстыратын, меншіктеу командаларының

тізбегін нұсқаңыз:

a. X:=X-Y; Y:=X+Y; X:=Y–X;

b. B:=X; X:=Y; Y:=X;

c. X:=Y; Y:=X;

d. Y:=X; B:=X; X:=Y;

e. C:=X; X:=Y; X:=C.

6. Х-ң қай мәнінде, тармақталу: егер (X MOD 2)=0 онда шығару

«жұп» әйтпесе шығару «жұп емес» командасының орындалу нәти-

жесінде, «жұп» деген жауап алынады?

a. 3;

b. 7;

c. 15;

d. 4;

e. 9.

7. “Алгоритмнің барлық командалары дәл орындалып, саны

шектулі қадамдардан кейін, үрдіс тоқталып, белгілі нәтиже

шығарылады”- деген сөйлем алгоритмнің қандай қасиеті:

a. жаппайлық;

b. нәтижелілік;

c. түсініктілік;

135

d. дискреттілік;

e. анықтылық.

8. Массив — ол:

a. ортақ атымен аталған саны бекітілген бір типті деректердің

жиынтығы

b. апострофтармен шектелген кез келген символдардың тізбегі;

c. бір тұтас түрінде сипаталатын және өңделетін, әр текті

деректердің жиынтығы;

d. дискіде аты аталған біртипті деректердің жиынтығы;

e. бір әріптен басталатын айнымалылар жиынтығы.

9. Программалауда айнымалының толық сипаттамалары:

a. идентификаторы және типі;

b. идентификаторы;

c. идентификаторы және мәні;

d. мәні, типі;

e. идентификаторы, мәні және типі.


аталады?

a. тармақталу;

b. композиция;

c. кейінгі шартты цикл;

d. алдыңғы шартты цикл;

e. тізбекті.

11. N:=3*2; P:=N/2; N:=P+N; P:=P*N меншіктеу командалары

орындалған соң N және P айнымалыларының мәндерін анықтаңыз:

a. 10; 21;

b. 9; 27;

c. 11; 24;

d. 12; 28;

e. 8; 23.

12. Орындалу нәтижесінде, X және Y екі нақты сандарының

үлкені табылатын командалар тізбегін нұсқаңыз:

a. 1) енгізу X,Y, MAX; 2) егер X< Y онда MAX:= X әйтпесе

MAX:=Y; 3) шығару MAX;

b. 1) енгізу X,Y; 2) егер X>Y онда MAX := X әйтпесе MAX:=Y;

3) шығару MAX;

c. 1) енгізу X,Y; 2) егер X=Y онда MAX:= X әйтпесе MAX:=Y;

3) шығару MAX;

d. 1) енгізу X,Y, MAX; 2) егер X>Y онда X:=MAX әйтпесе

Y:=MAX; 3) шығару X;

e. 1) енгізу X,Y; 2) егер X <Y онда X:=MAX әйтпесе Y:=MAX;

136

3) шығару Y;

13. Алгоритмнің дискреттілік қасиетінің түйіні мынада:

a. алгоритмді құрушының ескермеген шешімдердін орындаушы

қабылдауға тиіс емес;

b. алгоритмді жазғанда, тек қана орындаушының командалар

жүйесіне кіретін, командалар қолданылады;

c. алгоритм жеке-жеке қадамдар тізбегіне бөлінуі тиіс;

d. алгоритм жеке бір есепті ғана емес, сол сияқты есептер

тобының шешуін қамтамасыз етуге тиіс;

e. алгоритмнің барлық командалары дәл орындалып, саны

шектулі қадамдардан кейін, үрдіс тоқталып, белгілі нәтиже

шығарылуы тиіс;

14. Алгоритм циклдік деп аталады:

a. егер оның орындалу барысы қандай да бір шарттың

ақиқаттығына байланысты болса;

b. егер оның командалары өз тәртібімен бірінен кейін бірі еш

қандай шартқа байлаыссыз орындалса;

c. егер оны кестелік түрге келсе;

d. егер де оның ішінде қосымша алгоритм болса;

e. егер де оның құрылымында бір әрекеттердің тізбегі бірнеше

рет қайталап орындалуы қарастырылса.

15. Құрылымды программалаудың өте маңызды принципі, мына

тұжырымға негізделген:

a. кез келген алгоритмнің құрылымы дискретті болады;

b. кез келген күрделі алгоритмді, мына негізгі құрылымдардың

көмегімен кұруға болады: тізбекті, тармақталу, циклдік;

c. қазіргі заманғы компьютер – аппараттық құылғыларымен

программалық камтамасыз етудің бір тұтастығы;

d. шығарылатын есептің формализациялау негізі алгоритді құру

болып табылады;

e. программаны жасаудың міндетті кезеңі ретінде, оны тестілеу

және жөндеу болып табылады.

16. Суретте блок-схеманың үзіндісі ұсынылған. Ол қалай аталады:


b. композиция;

c. алдыңғы шартты цикл;

d. итерация;

e. предикаттық.

17. X айнымалысының қандай бастапқы мәнінде X=X mod 3

командасының орындалу нәтижесі 0 болады:

a. Х = 3 болса;

137

b. 3-ке еселі кез келген мәнінде;

c. 0-ге еселі кез келген мәнінде;

d. Х-ң кез келген мәнінде;

e. 2-ге еселі кез келген мәнінде.

18. 1) A:=3; 2) C:=5; 3) егер A<2 онда C:=(C+A)2 әйтпесе

C:=(A+7)/C командалары орындалған соң С айнымалысы қандай мән


a. 3;

b. 5;

c. 1;

d. 2;

e. 4.

19. Алгоритмге тармақталған құрылым енгізіледі, егер:

a. есепті шығару барысында бір әрекет бірнеше рет

қайталанатыны жорамалданса;

b. оның орындалу жолы, қандай да бір шарттардың

ақиқаттылығынана тәуелді болса;

c. оның командалары ешқандай шарттарға тәуелсіз, өзінің

табиғи реттілігімен орындалатын болса;

d. ол кестелік түрде берілген болса;

e. оған көмекші алгоритмдер енетін болса.

20. Программаның бір аймағының бірнеше рет орындалуы

былай аталады:

a. рекурсия;

b. баптау;

c. көмекші программаға өту;

d. итерация;

e. циклдік үрдіс.

21. «Алгоритмді нақты орындаушы үшін жазғанда, тек соның

командалар жүйесіне жататын командаларды ғана қолдануға болады »

- деген сөйлем алгоритмнің қандай қасиеті:

a. бірдейлігі;

b. дискреттілігі;

c. нәтижелілігі;

d. түсініктілігі;

e. анықтылығы.


аталады:


b. итерация;

c. деректерді шығару;

138

d. өтпе;

e. тізбектеу.

23. X және Y айнымалыларының қандай бастапқы мәндерінде

X=X^Y–Y командасының орындалу нәтижесінде X айнымалысының

мәні екіге тең болады:

a. 4, 1;

b. 3, 2;

c. 2, 2;

d. 5, 1;

e. 3, 4.

24. 1) B:=4; 2) Z:=16; 3) егер B > 6 онда Z:= Z/B2 әйтпесе

Z:=(Z+B)/B командалары орындалған соң Z айнымалысы қандай мән


a. 3;

b. 5;

c. 7;

d. 6;

e. 4.

139

§7. Модельдеудің негізгі ұғымдары

Жоспар

7.1. Модель және модельдеу ұғымдары.

7.2. Модель және модельдеу түрлері.

7.3. Модельдеу процесі.

7.4. Модельді көрсету әдістері.

7.1. Модель және модельдеу ұғымдары

Модельдерді құру және қолдану жанды және жансыз

табиғаттанудың барлық ғылымдарында, қоғамтануда танымның

қуатты құралы болып табылады.

"Модель" термині латынның "modelium" – шара, кейіп, сипат,

әдіс, т.с.с сөзінен шыққан. Оның алғашқы мәні құрылыс өнерімен

байланысты болды, ол еуропа тілдерінің баршасында дерлік кейіпті,

образды немесе елесті, немесе басқа зат іспеттес затты белгілеу үшін

қолданылды.

Модель және модельдеу – бұл бесаспап ұғымдар, кез келген

кәсіби аймақта, объектіні1, үрдісті құбылыстарды танудың ең бір

қуатты әдістерінің анықтауышы (атрибуты).

Модель – нақты объектіні зерттеу үшін, натуралды

экспериментті жасау мүмкіндігі болмай, әрі қымбат, ұзақ, қауыпті

болған жағдайда, сол объектіні ауыстыру тәсілі.

Ғылыми танымда модель жүйелі және мазмұнды

құрастырушылық ролін атқарады. Модельдеу арқылы заттардың

белгісіз қасиеттері зерттеледі. Модель құбылыстардың құрылымын,

оның басты аспектілерін неғұрлым ашық көрсетуге ұмтылады.

Модель заттың мәнінің және үрдістердің негізгі қасиеттерінің

айқындалуының шоғарланған түрі болып табылады.

Модельдер, өзінің жоғары деңгейлі көрнекілік қасиеттеріне

байланысты, оқыту және таным үрдістерінде белсенді қолданылады.

Модель – құбылыстардың және үрдістердің немесе

зерттелетін объектінің мәнді жақтарын бейнелейтін (қайтаратын)

объектілер және қатынастар жиынтығы.

Модель (ғылымда) — негізгі нұсқаны (объектіні, үрдісті немесе

құбылысты), оның қасиеттерін зерттеу мақсатында құрастырылған,

қандай да бір пішімделген (формалданған) тілде сипатталуы. Мұндай

сипаттау, объектіні зерттеуде кедергі көп болғанда, мүлде мүмкіндік

болмаған жағдайда пайдалы.

1 Объект (лат. objectum— зат)— неменеге бағытталған анау немесе мынау қарекет (немесе, осы қарекетпен

жаралған бір нәрсе); кең мәнінде – жалпы кез келген зат.

140

Көбінесе зерттеу үрдісінде объект – түпнұсқаны ауыстыратын

модель ретінде басқа материалдық немесе ойша елестетілетін

объект ұсынылады.

Модель қасиеттерінің бастапқы негізгі түпнұсқаға сәйкестігі

адекваттылығы (барабарлығы) деп сипатталады.

Білім – адамның миында немесе техникалық

тасымалдауыштарда сақталған, жазылған қоршаған ортаның моделі.

Модельдеу үрдісі ол - нақтылы объектіні (үрдісті, құбылысты)

кең мағналы тіл құралдарымен жасалған, оның бейнесімен ауыстыру

үрдісі.

Модельдеуде өте әртүрлі, екі елеулі жол бар. Модель, басқа

материалдан жасалған, басқа масштабта орындалған, біраз

бөлшектерінсіз, бірақ объектіге ұқсас көшірмесі болуы мүмкін.

Мысалы, ойыншық кеме, ұшақ, текшенің көмегімен құрылған

үй және басқа өз түріндегі модельдер жиыны.

Бірақ модель, сыртқы дүниенің шындығын – еркін формадағы

сөздік сипатталуымен, формалданған қандайда бір ережелермен,

математикалық қатынастармен т.б. абстрактілі кейіптей алады.

7.2. Модель және модельдеу түрлері

Адамзаттың қолданбалы іс-әрекеттік аймағында модельдердің

келесі абстактілі түрлері қолданылады:

1. Вербальды (мәтіндік) модельдер – объектілердің немесе

қатынастардың шындығын сипаттау үшін, формалданған табиғи

тілдердің диалектілерінің сөйлемдерінің тізбегін қолданады. (мұндай

модельдер мысалы ретінде жол жүру ережелерін, милиция

хаттамысын айтуға болады).

2. Математикатикалық модельдер – объектінің немесе

үрдістің мәнді жақтарын, теңдеулермен немесе математикалық басқа

құралдарының тілімен бейнелейтін (қайтаратын) модельдер. Олар

теориялық физика, механика, химия, биология және басқалар,

сонымен қатар әлеуметтік және гуманитарлық ғылымдар үшін

дәстүрлі.

3. Ақпараттық модельдер – ақпараттық үрдістерді

(ақпараттың пайда болуын, жіберуін, түрлендіруін және пайдалануын)

табиғаты әртүрлі жүйелерде сипаттайтын, таңбалы модельдер

топтары.

Модельдеу түрлері. «Модель» ұғымының көпмәндігіне орай

ғылымда және техникада модельдеу түрлерін бірыңғай жіктелуі жоқ.

Жіктеуді модельдердің сипатталуы, объектілердің қасиеттік

ерекшелері, модельдеуді қолдану аймағы (техникада, физикалық

ғылымдарда, кибернетикада, т.с.с.) бойынша жүргізуге болады.

141

Мысалы, модельдеудің келесі түрлерін ерекшелеуге болады:

Ақпараттық модельдеу

Компьютерлік модельдеу

Математикалық модельдеу

Математика-картографиялық модельдеу

Молекулярлық модельдеу

Цифрлық модельдеу

Логикалық модельдеу

Педагогикалық модельдеу

Психологиялық модельдеу

Статистикалық модельдеу

Құрылымдық модельдеу

Физикалық модельдеу

Экономика-математикалық модельдеу

Имитациялық модельдеу

Эволюциялық модельдеу

және т.б.

7.2.1 Құрылымды ақпараттық модельдеу мысалы

Адам білімінің бір аймағы тектану (генеалогия), яғни ата текті

зерттейтін ғылым үшін, құрылымы дәстүрлі ағаш.1 түріндегі

схемалаға түбегейлі ұқсамайтын ақпараттық модель құруға болады.

«Бура шежіресі»2 кітабынан келтірілген үзінді бойынша (1.15-

сурет) шежірені құрудың, құрылымданған және ақпараттық мүлдем

жаңаша түрімен танысуға болады.

Ерекше айта кету керек, бұл құрылымды ақпараттық модель

Microsft Excel қолданбалы программа ортасында құрылған, оның өзі

ата-тек тармақтарын құру және жазу үшін технолгиялық жаңалық

деуге болады.

Бірінші жолда, C, D, E,. …W бағандарында 1-ден бастап 21-ге

дейін ұрпақтардың рет нөмірі берілген, яғни бұл шежіреде жиырма

бір ұрпақ жазылған.

Мысалы, K бағанындағы 9 цифры 1650-ші жылдары өмір сүрген

тоғызыншы ұрпақты көрсетеді, атап айтқанда үш ағайынды кісілер:

Елшібек, Байқошқар және Елшім. Мұнда айта кететін жай, Бура

атасынан бастап Елшібекке дейінгі, бірінші 8 ұрпақтың тізбесі 3-ші

жолда жазылған.

Екінші жолда – әр бағана 30 жылдық аралықты қамтитын 1470-

ші жылдан бастап 2010 жылға дейін жазылған, яғни әр баған

1 1-тарау. § 8. 8.3-бөлімі.

2 Сыдықов М.Қ. Тоғыз таңбалы Найман «Бура шежіресі», 1-том. Павлодар 2007 ж. 584 бет.

142

ұрпақтың рет нөміріне сәйкес. Бір әкенің барлық балалары осы 30

жыл аралығында туған деп есептеледі.

1.15-сурет. «Бура шежіресі» кітабынан кесінді

Мысалы, 1650-ші жылдары өмір сүрген Елшібек Бура атасының

9-шы ұрпағы болса, ал, оның ұлы Есеналі 1680-ші жылдары өмір

сүрген, бұл атаны 10-шы ұрпағы болады.

Егер бағанда бірнеше кісілердің аты жазылса, яғни ағайынды

кісілер, онда алдымен ең үлкенінен бастап, қою қара әріппен теріліп,

келесі бағанаға осы атаның балалары жазылады. Тағы-тағыдай барлық

ұрпағы жазылып болған соң, келесі бала сол бағанаға қайтадан қою

қара әріппен теріліп, келесі бағанаға оның балалары жазылады.

Егер ұрпақ жалғыз болса, қою қара әріппен ерекшелемесе де

болады.

Сонымен, мынадай тарату шығады: Елшибек – Есеналы – Кон-

дыбай –Калыбай –Нурлыбай. Мұнда соңғы екі ұрпақ жалғыз

болғандықтан қою қарамен ерекшеленбеген.

Байқошқар Елшібектің інісі және бір буын болғандықтан, ол 9-

шы бағанға қайтадан жазылып, әрі қарай енді оның ұрпақтары

таратылады.

Сонда былай болады: Байқошқар – Жанығұл – Қазыбай –

Бекайдар – Мырзабай – Саңқай – Жақып – Ақанбай – Молдабай.

143

Ақпарат көзі, яғни шежірені жинаған кісілердің цифрлық

белгілеуі Е бағанында квадрат жақшаның ішінде жазылған.

Шежіренің бос орындарына фото суреттер, тарихи түсініктемелер

және деректер кіріктіріліп қойылғанын айта кету керек.

7.3. Модельдеу үрдісі

Модельдеу үрдісі үш кезеңнен тұрады:

формализациялау (нақтылы объектіден модельге ауысу);

модельдеу (модельді зерттеу және өзгерту, түрлендіру);

интерпетациялау (модельдеу нәтижесін нақтылық аймағына

аудару).

1.16-сурет. Модельдеу процесінің схемасы

Нақтылы объектілер және үрдістер өте көпқырлы және күрделі

болғандықтан, оларды зерттеу үшін, қандай да болса бір қырын

көрсететін моделін құру ыңғайлы. Ғылымның көп ғасырлық даму

жолы, осыны дәлелдеді.

Модельдің адекваттығы. Құрылған модель модельденген

объектіге абсолютті ұқсас болуы мүмкін емес. Себебі, нақтылы

объектіні шексіз танымдауға болады.

Сипаттау адекваттығын 100%-ке талпындырсақ – шығын өседі,

дәлдік өседі, бірақ адекватты емес модельді қолдану залалы азаяды.

Сипаттау адекваттығын 0% -ке талпындырсақ – шығын азаяды,

дәлдік азаяды, бірақ адекватты емес модельді қолдану залалы

көбейеді.

1.17-сурет. Модельдің адекваттық схемасы

Модельдің нақтылы объектіге адекваттығы дәрежесінің азайуы

дәлдікті жоғалтады, бірақ модельді жасау шығыны азаяды.

Объект

Модель

Интерпетациялау Формальдау

Модельдеу

Тәжрибе

Синтездеу

Талдау

Модельді

зерттеу

Адекватность

Предполагаемый

оптимум

Затраты Ущерб

0% 100%

залалы шығындар

адекваттық

жорамалдану

оптимумы

144

Әдетте адекваттық қажет дәрежесін анықтау үшін модельдер

қатары құрылады. Бірінші қадамдар қандай да бір әмбебап бар

моделдеуіш дестеге жасалады. Модель қолдау тапқан соң, ғана

шыққан модельге ыңғайланған арнайы десте жазылады.

Яғни, екі десте болады:

- модельдеу үрдүсінде қолданатын;

- модель құрылған соң жазылған.

Жобалау – объктінің моделін жасау үрдісі.

Модельдеу – жобалау нәтижесінің бағасы.

Модельдеу пәні – өзінің әмбебап әдістері, сонымен қатар

онымен шектес ғылымдардың (математиканың, зерттеу амалдарының,

программалаудың) ерекше әдістері арқылы модельді құру мақсатын

қоятын пән.

7.4. Модельді сипаттау әдістері

Модельді көрсету әдісі сипаталатын есептің күрделілігіне де

байланысты болады.

Есепті талдайық. Мысалы екі объект, жаяу адам және

велосипедші біріне бірі қарама қарсы қозғалып келе жатсын дейік:

Vж – жаяудың жылдамдығы

Vв – велосипедшінің жылдамдығы

Сұрақ: қашан және қай жерде объектілер кезігеді?

Аналитикалық әдіс:

а) айқын

вжв

VV

DT

: ; XВ := VВ * TВ ; {дәріптеулік реті өте жоғары}

Бұл әдіс айқын, өте үлкен ретпен дәріптелген, себебі жол теп

тегіс, объектілердің жылдамдылықтары тұрақты, күштері шексіз

шаршамайды, модель D, Vп, Vв шамаларына байланысты емес.

Нақтылы жағдайда есептің мұндай қойылымымен еш сәйкес

келмейді. Жоғары дәріптелуіне байланысты, жалпы түрде

(аналитикалық) математикалық әдіспен шешілетін қарапайым модель

болды.

Сондықтан бұл модель зерттеуге келмейді, себебі бұдан тек қана

T-ы және X-ті табуға болады.

D

B A

Vж Vв

145

б) айқын емес

Tв *(Vж + Vв) = D

Xв = Vв* Tв

Tв - ?

Біраз қолайлы модель болды. Дәріптелуі әлі де жоғары, бірақ

жазылудың айқын емес формасы қолдануына байланысты есепті

өзгерту мүмкіндігі пайда болды.

Имитациялық модельдеу – бұл математикалық модельдеудің

дербес жағдайы. Имитациялық модельдеу – объектіні логикалы

математикалық құралдармен сипаттау, ол объектінің жұмыс жасауын

жобалау, сараптау және бағалау мақсатында компьютерде тәжрибелеу

үшін қолданылуы мүмкін. Бұл жағдайда, міндетті түрде, үрдісті

қадаммен модельдеуді ұйымдастыратын кандайда бір санағыш

болады:

а) V - айнымалы:

Циклда қадаммен есептеуді қайталай отырып, алгоритмнің әр

кезеңінде үрдістің имитациясын аламыз.

б) формальды-математикалық схема:

t:=t+h*f

Sж:= Sж+Vж*h*f

Sв:= Sв+Vв*h*f

f:=not (ed(D - ( Sж+ Sв)))

stop(f) Мұнда f – ағымды t кезеңде, бүкіл жолдың өтілгенін

немесе өтілмегенін көрсететін жалауша (белгі).

с) геометриялық әдіс:

T:=T+H

Sж:= Sж+Vж*H

Sв:= Sв+Vв*H

Sж+ Sв≥D

+ -

SЖ:= VЖ * t SВ:=D - VВ * t

t

t t

t t

y y SЖ SВ

осциллограф осциллограф

S

t

Болжам

бойынша

кездесу нүктесі

Екі осциллографпен жасалған сурет

146

д) есептің статистикалық қойылымы:

Моделі:

мұндағы: {**} – шарттары, шлагбаум жабық тұрғанда, жаяу

адамның одан 5 метрден кем емес алшақтықта тұратынын бақылайды.

e) критериалды әдіс:

Мысал: Шолу мұнарасы болмаса жылжыған объект тығырыққа

тіреліп қалуы немесе жолдың нұсқаларын шексіз теруі мүмкін ғой.

Ал шолу мұнарасынан қарағаннан кейін ол, алдымен жүретін

жолын есептейді, содан кейін барып қозғалады. Қозғалыс бағытын

таңдау келешегін бағалау үшін критерий енгізіледі деген сөз.

t:=t+h*f

SЖ:= (SЖ+VЖ*h*r)*f

bЖ:=ed(a-SЖ)*ed(SЖ-(a-5)) {**}

SВ:= (SВ+VВ*h*r)*f

bВ:=ed(a-SВ)*ed(SВ-(a-5)) {**}

f:=not (ed(D - Sж+ Sв))

Кездейсоқ

сандардың

көрсеткіші

r

Орт.уақыт = k/n

Орт.жол = L/n

n:=n+not(f)

k:=k+t*not(f)

L:=L+SЖ

L – кездесу нүктесі

n – тәжрибе (эксперимент) саны

k – кездесу уақыты

Жинау блогы

A B

r - флаг (открыт или нет

шлагбаум)

r

r – жалау (шлагбаум ашық немесе жабық)

кафе

A

B

Обзорная

башня

озеро

Шолу

мұнарасы

көл

147


1. Модель – ол:

a. нақты шындығының фантастикалық бейнесі;

b. объектінің уақытты-кеңістілік сипаттамасын қайтаратын

алмастырушысы;

c. құбылыстардың және үрдістердің немесе зерттелетін объектінің

мәнді жақтарын бейнелейтін (қайтаратын) объектілер және

қатынастар жиынтығы;

d. зертелетін объектіні, үрдісті, құбылысты көркем сурет

өнерінінің құралдарымен белгіленген деңгейде сипаттау;

e. объектінің жоқ қасиеттері туралы ақпарат.

2. Объектінің, құбылыстың, үрдістің моделінің вербальды ұсынымы:

a. объектілердің немесе қатынастардың шындығы сипатталған,

формалданған диалектілі табиғи тілмен құрылған сөйлемдер

тізбегі;

b. математикалық формулалар тізбегін табиғи тілмен сипаттау;

c. «элемент-қасиет-қатынас» терминдерінің аясында зерттелетін

объектінің құрылымын сипаттау;

d. объект, құбылыс, үрдіс туралы мәтіндік ақпараттан тұратын,

деректер базаларының жиынтығы.

e. электр сигналдардың көмегімен білдіретін, идеалды модельдің

бір түрі.

3. Суреттер, карталар, сызбалар, диаграммалар, схемалар, графиктер-

олар:

a. кестелік ақпараттық модельдер;

b. математикалық модельдер;

c. натуралды (жаратылысты) модельдер;

d. графикалық ақпараттық модельдер;

e. иерархиялық ақпараттық модельдер.

4. Поездардың жүру кестесін ненің мысалы ретінде қарастыруға

болады:

a. иерархиялық модель;

b. кестелік модель;

c. графикалық модель;

d. вербальды модель;

e. желілік модель.

5. Модельдеу үрдісі – ол:

a. сән салонында киім моделдерін (үлгілерін) көрсету;

b. нақтылы есептің формальданбаған қойылымы;

148

c. нақтылы объектіні (үрдісті, құбылысты), кең мағналы тіл

құралдарымен нақты есепті шешу үшін жасалған, оның

бейнесімен ауыстыру үрдісі;

d. нақтылы объектіні (үрдісті, құбылысты), берілген объектінің

барлық белгілерін қайтаратын, басқа материалдық немесе

идеалды объектімен ауыстыру үрдісі;

e. қарастырылатын объектінің маңызды белгілерін ашу.

6. Биологияда жануарлар әлемінің өкілдерінің жіктелу… ұсынымы

болып табылады:

a. математикалық модель;



d. иерархиялық модель;


7. Кестелік ақпараттық модельдің ұсынымы ол:

a. графиктердің, суреттердің, сызбалардың, схемалардың,

диаграммалардың кестедегі жинағы;

b. үлгісі жасалатын (модельденетін) объектінің иерархиялық

құрылымының сипаттамасы;

c. объектілердің сипаттамалары (немесе олардың қасиеттері)

мәндер жиыны түрінде кестеде орналастырылуы;

d. математикалық формулалар жүйесі;

e. табиғи тілдегі сөйлемдер тізбегінінің кестедегі жинағы.

8. Мектептегі оқу үрдісін ұйымдастыруды сипаттайтын ақпараттық

модельге жатқызуға болады:

a. сынып жорналын;

b. сабақтардың кестесін;

c. мектептегі оқушылар тізімін;

d. оқулықтар тізбесін;

e. көрнекі оқу құралдардың тізімін.

9. Объектінің, құбылыстың, үрдістің математикалық моделі – ол:

a. объктінің сипаттамасы мазмұндалған, формалданған диалектілі

табиғи тілмен құрылған сөйлемдер тізбегі;

b. «элемент-қасиет-қатынас» терминдерінің аясында зерттелетін

объектінің құрылымын сипаттау;

c. объектінің, құбылыстың, үрдістің сандық сипаттамаларынан

тұратын, деректердің және базаларының жиыны;

d. формалды тілдің шектелген алфавитімен, белгілердің,

сөздердің, сөйлемдердің, математикалық әдістеріне сәйкес

құрылған тізбек;

e. электр сигналдардың көмегімен ұсынылатын, модельдің бір

149

түрі.

10. Компьютердің көмегімен шығарылатын есептің шешімі, әдетте

қандай тізбекпен іске асырылады:

a. алгоритмді және программаны құру, нәтижелерді сұраптау

және интерпретациялау, программаны жөндеу және орындау;

b. есептің қойылымын талдау, моделін құру, алгоритмді және

программаны құру, программаны жөндеу және орындау,

нәтижелерді сұраптау және интерпретациялау;

c. моделін құру, программаны жөндеу және орындау, нәтижелерді

сұраптау және интерпретациялау;

d. есептің қойылымын талдау, алгоритмді және программаны

құру, нәтижелерді сұраптау және интерпретациялау;

e. алгоритмді және программаны құру, программаны жөндеу және

орындау, сұраптау және интерпретациялау;

11. Ғаламдық компьютерлік Интернет желісінің сипаттамасын, яғни

оның тораптар жүйелерін және оларды байланыстырушы

жолдардын ненің мысалы ретінде қарастыруға болады:

a. вербальды модель;



d. иерархиялық модель;


12. Компьютерлік эксперимент — ол:

a. есептеу техника құралдарының қолдануымен іске асырылатын,

кез келген эксперимент;

b. компьютерлік программаның жұмысының барысында алынған,

нәтижелерді интерпретациялау;

c. зерттелетін объектінің, құбылыстың, үрдістің компьютерлік

моделін зерттеу;

d. программаны тестілеу және жөндеу үрдісі;

e. қойылған есепті формализациялау үрдісі.

13. Модельді құру үрдісі, әдетте мынаны жорамалдайды:

a. зерттелетін объектінің барлық қасиеттерінің сипатталауын;

b. шығарылатын есептің көзқарасынан, объектінің қасиеттерінің

ең маңыздысын бөлу;

c. шығарылатын есептің мақсатымен салыстырусыз, объектінің

қасиеттерін бөлу;

d. зерттелетін объектінің кеңістілік-уақыттық қасиеттерін

анықтау;

e. зерттелетін объектінің энергетикалық қасиеттерін анықтау.

14. Компьютерлік модель — ол:

150

a. алғашқы деректердің және нәтижелердің арасындағы байланыс;

b. компьютерде ұқсастырылып (имитацияланып), орындаушының

мүмкіндігіне қарап құрылған, есептің моделі;

c. ақпараттық модель;

d. табиғи тілдің құралдарымен объектіні сипаттау;

e. шығарылып жатқан есептің программасының спецификациясы.

15. Дербес компьютердің файлдық жүйесінің ең барабар сипатталуы

мына түрде болуы мүмкін:

a. кестелік модель түрінде;

b. графикалық модель түрінде;

c. иерархиялық модель түрінде;

d. натуралды (жаратылысты) модель түрінде;

e. математикалық модель түрінде.

16. «Компьютерлік эксперименттің нәтижесі» дегенге, мына тізімнен

не келмейді:

a. ауа райын болжау;

b. сайлаудың салыстырма мүмкіндік нәтижелерінің

социологиялық болжауы;

c. ғарыштық кеменің қозғалу моделі;

d. «ядролық қыстың» моделі;

e. күн тәртібі.

17. Графтың берілімі:

a. координаталарымен нүктелердің жиыны;

b. қос жиындармен: төбелер жиыны және қырлар жиыны;

c. дара төбелер жиынымен;

d. дара қырлар жиынымен

e. доғалар жиынымен.

18. Егер графтың қырлары реттелген қос төбелермен анықталса, онда

оның атауы:

a. семантикалық;

b. күрделі;

c. қарапайым;

d. бағытталған;

e. циклданған.

19. Ағаш — ол:

a. бағытталмаған байланысқан граф;

b. бағытталған байланыспаған граф;

c. сыбайласқан төбелілі граф;

d. бағытталған байланысқан граф;

e. параллель доғалы граф.

20. Графтың қырлары параллель болады, егер:

151

a. қырлардың басы және соңы сәйкес келсе;

b. осы қырлармен тізбе тұйықталған;

c. олардың төбелері екі немесе одан көп қырлармен қосылса;

d. олар соңғылар;

e. дүрыс жауап жоқ.

21. «Жүргізуші – автомобиль» жүйесінде басқару ықпалын жіберуді

қамтамасыз ететін:

a. спидометрі;

b. двигателі;

c. рулі;

d. багажнигі;

e. артқы көріністі шолу айнасы.

22. Жол қозғалысын реттеу жүйесінде, тек қана светофорларды және

жол белгілерін ғана қолдануды не ретінде қарастыруға болады:

a. шындап айтқанда, басқару жүйесі ретінде қарастырыла

алмайды;

b. тұйықталған басқару жүйесінің мысалы бола алады;

c. тұйықталғанмаған (ажыратылған) басқару жүйесінің мысалы

бола алады

d. өзіне бірнеше кері байланыс арналары кіреді;

e. жол қозғалысы туралы ақпаратты түрлендіру және быр

мақсатты бағытта өңдеу негізінде жұмыс жасайды.

23. Тұйықталған басқару жүйесінің тұйықталғанмағаннан айырмасы:

a. онда басқару объектісінің болуымен:

b. өзара байланыстырылған элементтердің санымен:

c. бір немесе бірнеше кері байланыс арналарының болуымен;

d. басқаруға ықпал, әсер етудің жоқтығымен;

e. басқару құралдарының болуымен.

152

§ 8. Граф түріндегі ақпараттық модельдер

Жоспар

8.1. Граф ұғымы.

8.2. Ағаш үғымы

8.3. Жіктеу және мұрагерлік.

8.1. Граф ұғымы

Граф — бұл жүйенің құрамын және құрылымын көрнекі

көрсетуге арналған құрал.

Граф қырлармен немесе доғалармен байланыстырылған

төбелерден тұрады. Төбелер дөңгелек, овал, нүкте, тіктөртбұрыш

және басқа түрлерінде бейнеленуі мүмкін. Төбелер арасындағы бай-

ланыс сызықтармен бейнеленеді.

Егер сызық бағытталған (нұсқамалы) болса, онда ол доға деп

аталады, егер бағытталмаған болса, онда қыр деп аталады. Бір қыр,

қарама қарсы бағытталған екі доғаны ауыстырады.

Барлық сызықтары нұсқамалы графты – бағытталған граф

деп атайды. Егер графтың қырлары төбелердің реттелген қостарымен

анықталса, онда ол графты бағытталған деп атайды.

Доғамен немесе қырмен байланысқан екі төбе шектес деп

аталады. Граф қос жиын: төбелер жиыны және қырлар жиыны

болып беріледі.

Ақпараттық жүйенің құрамы және құрылымы туралы граф

түрінде көрсеткенде, жүйенің компоненттері төбелері, ал олардың

арасындағы байланыс сызықтармен (доғалармен немесе қырлармен)

бейнелінеді. Графтар адамдардың көптеген практикалық және

ғылыми қызмет аймақтарында қолданылады.

1-ші мысал. Көпшілікке таныс Мәскеудегі метрополитенің

схемасын граф деп қарастыруға болады (1.18-сурет). Графтың төбелері

- метроның стансалары, ал сызықтар стансалар арасындағы релсьтер

байланысты көрсетеді.

1.18-сурет

153

Бұл схема-графта метрополитеннің құрылымынан басқа еш

ақпарат жоқ.

2-ші мысал. Бұл мысал органикалық химияға жатады.

Көмірсутектер деп аталатын заттардың қасиеті, молекуладағы тек

қана көміртектің және сутектің атомдарының санын ғана тәуелді

болмай, олардың қосылу тәсілінеде байланысты екені белгілі (1.19-

сурет).

1.19-сурет

Суретте көміртек (С) және сутек (Н) атомдарының бірдей

санынан тұратын үш әртүрлі заттың молекулаларының құрылымы

көрсетілген. Шын мәнінде химияда қабылданған молекуланың

құрылымын көрсету тәсілі граф болып табылады.

3-ші мысал. Бұл мысал медицинаға жатады. Әртүрлі

адамдардың қан топтарының айырмашылығы бар екені белгілі (1.20-

сурет).

Суретте әртүрлі топтардаң қан құю мүмкіндігі көрсетілген. Бұл

графта қосатын сызықтар доғалар болып тұр. (бағыты бар).

1.20-сурет

Суретке қарай отырып, қаны бірінші топты адам, тек қана

бірінші топты; қаны екінші топты адам – не бірінші, не екінші; қаны

үшінші топты адам - не бірінші, не үшінші; ал, қаны төртінші адам –

төрт топтың кез келген қанын құя ала алтынын тез ұғуға болады.

4-ші мысал. Объектінің құрылғысы граф түрінде сипаталғанда

оның ішіндегі әр элементінің біріне бірі бағынышты орны

айқындалады (1-21-сурет).

Суретте шарикті қаламның құрылымы граф түрінде сипалған.

154

1-21-сурет

Салмақтанған (белгіленген) граф. Графтың төбелеріне

немесе сызықтарына кейбір қосымша ақпарат байланыстырылса,

оны салмақтанған (белгіленген) граф дейді. Ол ақпарат төбенің

немесе сызықтың салмағы деп аталады

5-ші мысал. Суретте төрт ауылдың арасындағы жолдар туралы

ақпарат беретін салмақтанған граф бейнеленген. Төбелердің

салмағы – ауыл аттары, сызықтардың салмағы – километрмен

есептелген жолдардың ұзындықтары.

1-22-сурет

6-ші мысал. Бәріне белгілі блок-схемалар алгоритмнің

құрылымын бейнелейтін граф болып табылады. Бұл графтарды

төбелері – теңқұқықсыз. Олар бірнеше типке бөлінеді – есептеу,

тармақталу, басы/соңы, т.б. блоктары. Блоктың типі туралы

ақпарат оның пішіні арқылы беріледі. (тіктөртбұрыш, ромб, овал).

Әр блоктың нақты мазмұны осы блоктың ішіндегі жазумен беріледі.

Тармақталу-төбесінен шығатын доғаларда «иә» немесе «жоқ» белгі

болады.

8.2. Ағаш ұғымы

Ағаш — объектілер арасындағы қабаттылық,

бағыныштылық, мұрагерлік сияқты байланыстарды бейнелеуге

арналған граф.

Ағаш — ол бағытталмаған байланысқан граф.

Ол былай құрылады. Ең алдымен еш бір басқа төбелерге тәуелді

емес «бас» төбе салынады. Бұл төбе «1-ші деңгейлі» ағаштың тамыры

деп аталады. Әрі қарай «2-ші деңгейлі» төбелерді қосамыз. Олардың

Шарикті қалам

Корпусы

Төменгі

жағы

Жоғарғы

жағы

Қалпақшасы

Ұшы

Өзегі

Құбырша Паста

Көктөбе Ақбастау

Сарыбел Белағаш

38

46

35 24

155

саны нешеу болсада әр қайсысы тамырмен – 1-ші деңгейдегі төбемен

байланысады, бірақ өз-ара байланыспайды.

Келесі қадамда 3-ші деңгейдегі төбелерді қосамыз. Оның әр

қайсысы 2-ші деңгейдің бір төбесімен ғана байланыста болады. 2-ші

деңгейдің кез келген төбесіне 3-ші деңгейдің қанша болсын (оның

ішінде бірде біреуі) байланысуы мүмкін, т. с. с.

Келесі қадам – 4-ші деңгейдегі төбелерді қосу, оның әр қайсысы

3-ші деңгейдің тек қана бір төбесімен байланысты, басқа еш нәрсемен

байланыспайды. Тағы сол сияқты төмен қарай тармақтала береді.

Пайда болған граф «жоғарыдан төменге қарай өскен»

тармақталған ағашқа үқсас: жоғарғы деңгейлерінің нөмірлері кіші,

төменгілерінікі – үлкен.

Шарикті қаламның құрамы көрсетілген 4-ші мысалдағы (1.21-

сурет) граф ағаш екені айқын. Бұл ағаштың түбірі— «Шарикті қалам»

төбесі. Үшінші (1.20-сурет) және бесінші (1.22-сурет) мысалдардағы

графтар ағаш емес.

Жалпы айтқанда, ағаш бағытталмаған граф болуы да мүмкін,

бірақ көбінесе ағаш бағытталған болады, яғни доғалары жоғарғы

төбелерден төменгі төбелерге бағытталады.

Жоғарғы төбе, онымен байланысқан төменгі төбелер үшін -

«арғы ата», ал төменгі төбелер сәйкес жоғарғы төбенің –

«ұрпақтары» болады.

Кез келген ағашқа ұрпағы жоқ жалғыз ғана төбе - түбір болуы

және де ұрпақтары жоқ, қанша болса да түбірлер – жапырақтар

болуы мүмкін. Қалған төбелерде бір ғана арғы ата, ал ұрпақтар саны

әртүрлі болуы.

Ағаштағы бағытталған байланстарды ескерсек, кез келген

төбеден сызықтың бойымен, бір ғана жалғыз жолмен кез келген

басқа төбеге жетуге болады.

Ағаш түрінде төменгі төбелері жоғарғы төбелерге бағынышты

жұйелерді бейнелеу ыңғайлы, мысалы шежіре құру.

Жоғарғы төбе бастықты, төменгі төбелер – бағыныштыларды;

жоғарғы – жүйені, төменгілері – оның компоненттерін; жоғарғы –

объектілер жиындарын, төменгілері – оған кіретін ішкі жиындарды;

жоғарғы төбе – арғы атасын, төменгілері – ұрпақтарын т. с. с.

Мысал ретінде, 2003 жылы Павлодарда шыққан «Қанжығалы

шежіресі1» кітабынан шежіре кесіндісі берілген (1.23.-сурет).

1 Авторы: ПМУ профессоры т.ғ.к. Еңсебаев Тлеукен Ахметұлы (1947-2009)

156

1.23-сурет

Ағаш бойынша нақты адамның барлық аталарын қалпына

келтіруге болады.

Мысалы Төлекенің арғы аталары (кері хронологиямен):

Құдайберды, Мәшек, Ажыбай, Қармыс, Есен, Ішекбай, Қанжығалы,

Ақсопы, Арғын.

8.3. Жіктеу және мұрагерлік

7-ші мысал. Геометриялық объектілердің жіктеу графын жасау.

1.24-сурет

Шешімі. Геометриялық объектілер арасынан сызықтар, жазық

фигуралар және көлемді денелер деп бөліп алуға болады. Өз кезегінде,

Геометриялық объект

Сызық

Түзу

Қисық

Жазық фигура

Конус

Көлемді дене

Сынық

Призма

Шар

Пирамида

Тапеция

Эллипс Параллелограм

Шеңбер

Квадрат

Ромб Тік төртбұрыш

157

сызықтар түзу, қисық және сынық деп бөлінеді. Жазық фигуралар

арасынан – шеңберлер, эллипстер, параллелограммдар және

трапециялар т.с.с.

Бұл жағдайда жіктеудің толық еместігін айта кету керек.

Мысалы, бәрі басталатын, алғашқы геометриялық объект – нүктенің

жоқтығы. Келтірілген жіктеудің ағаш еместігіне көңіл аударайық.

Себебі, «квадрат» объектісінің қатарынан екі атасы – тіктөртбұрыш

және ромб болып тұр. Кез келген квадратта тіктөртбұрыштың барлық

қасиеттері бар, сонымен қатар ромбтың да барлық қасиеттеріне ие.

Творчестволық есептер және жобалар

№ 1

Өзіңіздің таныстарыңызды (20 адамнан кем емес) танитын

себебі бойынша жіктеңіз (топтастарыңыз, бір ауланың балалары, бір

ауылдан, бір команданың ойыншылары т. с. с.). Нәтежесін граф

түрінде көрсетіңіз. Шыққан граф ағаш па? Қатарынан бірнеше топқа

жатқан адамдар бар ма?

№ 2

Ағымды аптаның телебағдарламасынан сізге қызықты

дегендерін (20 дан кем емес) хабарды таңдаңыз. Оларды жіктеңіз:

1. датасы бойынша;

2. телеарна бойынша;

3. категория бойынша (көркем фильмдер, мультфильмдер,

спорт хабарлары және т. б.).

Нәтежесін граф түрінде көрсетіңіз. Шыққан граф ағаш па?

Қатарынан бірнеше топқа жатқан хабарлар бар ма?

№ З

Өзіңізге белгілі кітаптарды жіктеңіз (20 кем емес):

1. жанр бойынша (оқулықтар, шытырман оқиғалар,

анықтамалар және т. б.);

2. шығарылған уақыты бойынша (бір топқа бір уақыт

аралығында шығарылған кітаптарды біріктіруге болады);

3. шығарылған жылы бойынша.

Нәтежесін граф түрінде көрсетіңіз. Шыққан граф ағаш па?

Қатарынан бірнеше топқа жатқан кітаптар бар ма?

№ 4

Әкеңіз жағынан ата-тегіңізді граф түрінде көрсетіңіз;

Шешеңіз жағынан ата-тегіңізді граф түрінде көрсетіңіз;

Блок-схемалар Блок-схемалар есептің шешу барысын, орындалу үрдісін

көрсететін граф мысалы болып табылады. Төбелері жеке әрекеттерді

158

белгілейді, доғалар әрекеттердің орындалу тізбегінің тәртібін

нұсқайды.

Мысалы, төменде есептеу алгоритмінің блок-схемасы берілген.

Кірісінде – кез келген бүтін сан, шығысында – есептелген нәтиже.

Схеманың шығысында қандай мән болады, егер кірісіне мына

сандар берілсе:

а) 3 саны;

б) 1 саны;

в) 25 саны.

Шығыс

Кіру +7 :2

-3

+2 иә

>10

жоқ

159

2-Тарау. Аппараттық жасақтама

§ 1. ЭЕМ архитектурасы

Жоспар

1.1. Джон фон Нейман принциптері.

1.2. Есептуіш машинаның архитектурасы.

1.3. Дербес компьютердің ашық архитектурасы.

1.1. Джон фон Нейман принциптері

Ақпарат теориясын жасаған – Клод Шеннон, алгоритмдер

және программалар теориясын құрған математик– Алан Тьюринг

және есептеу құрылғыларының конструкциясының авторы – Джон

фон Нейман, шын мәнінде компьютерлік ғылымның негізін

қалаушылары деп есептеледі.

Есептеу машинасының архитектурасы туралы ілімнің негізін

қалаған американдық математик Джон фон Нейман1 болған. Ол 1946

жылы «Предварительное рассмотрение логической конструкции

электронно-вычислительного устройства» деген классикалық

мақаласында, есептеу машинасының құру принциптерін баяндаған.

Джона фон Неймананың сол мақаласының орысша түпнұсқа

мәтінінен үзінді келтірейік:

"Очевидно, что машина должна быть способна запоминать

некоторым образом не только цифровую информацию, необходимую

для данного вычисления..., но также и команды, управляющие

программой, которая должна производить вычисления над этими

числовыми данными. В специализированной вычислительной машине

эти команды являются неотъемлемой частью устройства и

составляют часть его конструкции. В универсальной машине должна

быть возможность отдать приказ устройству произвести вообще

любое вычисление... Следовательно, в машине должен быть

некоторый орган, способный хранить эти приказы программы.

Кроме того, должно быть устройство, которое может понимать

эти команды и управлять их выполнением". "Выше мы в принципе

указали на два различных вида памяти — память чисел и память

приказов. Если, однако, приказы машине свести к числовому коду...,

то орган памяти можно использовать для хранения как чисел, так и

приказов". "Если память для приказов является просто органом

памяти, то должен существовать еще орган, который может

автоматически выполнять приказы, хранящиеся в памяти. Мы будем

называть этот орган управлением"."Поскольку наше устройство

1 Джон фон Нейман (1903 – 1957) — венгр-американдық математиігі, кванттық физикаға, кванттық логикаға,

функционалдық анализге, жиындар теориясына, информатикаға, экономикаға және басқа ғылымдарға

маңызды үлес қосқан. Көбіне қазіргі компьютерлер архитектирасының атасы деп танылады.

160

должно быть вычислительной машиной, в нем должен иметься

арифметический орган" - - "устройство, способное складывать,

вычитать, умножать, делить. Мы увидим также, что оно может

выполнять и другие операции, которые встречаются довольно

часто". "Наконец, должен существовать орган ввода и вывода, с

помощью которого осуществляется связь между оператором и

машиной".

2.1-сурет. Фон Нейман принциптері негізінде құрылған ЭЕМ

архитектурсының схемасы

Фон Нейман (әріптестерімен Герман Голдстайн, А. Беркс) кез

келген ЭЕМ –ы құру үшін қажетті прициптерді негіздеген.

Құрылғының логикалық принципі – ол ЭЕМ логикасын және

негізгі құрамдас бөліктерінің жеткіліктілігін бірмағналы анықтау.

Нейман машинасында процессор орталық орын алады, сыртқы

құрылғыларды басқарады және барлық ақпараттық ағымдар сол

арқылы өтеді.

Нейман бойынша негізгі блоктар, ол басқару құрылғысы (БҚ),

арифметикалық-логикалық құрылғы (АЛҚ) (әдетте орталық

процессорда біріккен), жады, сыртқы жады, енгізу, шығару

құрылғылары. Бұл ЭЕМ-ң бірінші және екінші буындарының

классикалық схемасы.

- басқару құрылғысы (БҚ) – қажетті басқару сигналдардын

тиісті уақыт сәтінде қалыптастырады және машинаның сәйкес

блоктарына жібереді және жады ұяшықтарының адрестерін

қалыптастырып оны ЭЕМ-ң сәйкес блоктарына жібереді. БҚ

импульстер ырғақты генераторынан тіректі импульстер тізбегін

алады.

Сыртқы есте

сақтау құрылғысы

Процессор

Арифметика-

логикалық

құрылғысы

Басқару

құрылғысы

Жедел есте сақтау

құрылғысы

Шығару

құрылғысы

Енгізу

құрылғысы

161

- арифметикалық логикалық құрылғы (АЛҚ)1 – әртүрлі

арифметикалық және логикалық амалдарды орындауға арналған

(ДЭЕМ-ң кейбір моделдерінде амалдардың орындалуын жылдамдату

үшін АЛҚ-ға математикалық бірлес процессор қосылады).

Құрылғысы осындай ЭЕМ-ң схемасы 2.1-суретте бейнеленген.

Тұтас сызықтар ақпараттық ағындарды, ал үзік сызықтар –

процессордан басқа құрылғыларға баратын басқарушы сигналдардың

бағытын көрсетеді.

Қазіргі уақытта АЛҚ және БҚ біртұтас интегралдық схема

түрінде жасалады, оны микропроцессор (МП) деп атайды.

Интегралдық схемаға АЛҚ, БҚ, микропроцессорлық жады,

командалық және адрестік регистрлер, дешифраторлар «тігіледі».

1971 жылы Intel фирмасы бірінші микропроцессорды шығарған.

Қазіргі микропроцессорлар өте жедел регистрлік жадымен

шығарылады, сонымен қатар регистрлер саны өсуде.

Екілік кодтау принципі – Нейман екілік санау жүйесінің

техникалық игеру артықшылығын, арифметикалық және логикалық

амалдардың орындалу ыңғайлылығын және қарапайымдылығын

негіздеді.

Ол, сандарды жазғанда оңайлатып, негізі екіге еселі жүйелерді

қолдануды, яғни сегіздік және он алтылық жүйелерінде жазылуын

ұсынды. Бұл ақпараттың барлық түрлерін екілік кодтау әдістерімен

кодтауға мүмкіндік берді.

Екілік кодтау кез келген қазіргі компьютерлердің ақпараттық

негізін құрайды, бұл барлық, сандық емес ақпарат – мәтіндік,

графикалық, дыбыстық және басқа түрлерін өңдеуге мүмкіндік

береді.

Екілік жүйеде негізделген стандартты логикалық элементтердің

жиынтығы логикалық функционалды жүйелердің (логикалық

элементтер, триггерлер, есептеуіштер, қосындауыштар және т.б.)

қызметтерінің толық игерілуін қамтамасыз етеді.

Программалық басқару принципі. Программа командалар

жиынынан түрады, оларды процессор автоматты түрде бірінен кейін

бірін, белгілі бір тізбекпен орындайды.

Программаның жадыдан таңдалып алынуы (орысша выборка)

командалар есепшісі көмегімен жүзеге асырылады. Бұл

процессордың регистрі өзінде сақталған кезекті команданың адресін,

дәйекті түрде, команданың ұзындығымен өсіріп отырады.

1 1-тарау. §4. 4.5-пункті. «ЭЕМ түйіндері»

162

Программаның командалары жадыда бірінен кейін бірі

орналасқандығы, жадының тізбекпен орналасқан ұяшықтарынан,

командалардың тізбесін таңдалып алынуын ұйымдастырады.

Егер команда орындалғаннан кейін келесіге өтпей, әлдеқандай

басқаға өту керек болса, шартпен немесе шартсыз өту командалары

қолданылады, ол келесі команда жазылған жады ұяшығының нөмірін,

командалар есепшісіне енгізеді.

Жадыдан таңдап алыну "стоп" командасына жетіп және

орындалғаннан кейін тоқталады.

Сонымен, процессор программаны адамның кірісуінсіз

автоматты түрде орындайды.

Жадының біркелкілік принципі (немесе программаның

сақталу принципы). Программалар және деректер бір жадыда нөлдер

және бірлер жиынтықтары түрінде сақталады.

Сол себепті, айтылмыш ұяшықта не сақталғанын – сан, мәтін

немесе команда, оны компьютер айыра алмайды.

Деректермен орындалатын амалдарды, командаларға да

қолдануға болады. Бұл бір қатар мүмкіндіктерге жол ашады.

Мысалы, программа өзінің орындалу барысында дәл осындай

қайта өңделуге жатуы мүмкін, оның кейбір бөліктерін алу ережелері

программаның өзіне беріледі (айталық программада циклдарды және

бағынышты программаларды орындауды ұйымдастыру).

Одан бетер, бір программаның командалары басқа

программаның орындалу нәтижелері есебінде алынуы мүмкін. Осы

принципте трансляциялау әдістері – жоғарғы деңгейдегі

программалау тілінде жазылған программа мәтінін нақты

машинаның тіліне аудару негізделген.

Адрестелу приципі. Негізгі жады құрылымы нөмірленген

ұяшықтардан тұрады. Процессорге уақыттың әрбір ерікті сәтінде кез

келген ұяшыққа жол ашық. Осыдан, жадының аймақтарына атау беру

мүмкіндігі туындайды, артынан оларда сақталған мәндерге қатынасу

немесе меншіктелген атауды қолданып программа орындалу

үрдісінде ол мәндерді өзгерту үшін керек.

Сонымен:

1) жадының (ЖСҚ–жедел сақтау құрылғы) барлық ұяшықтары

нөмірленген және онда сақталған деректердің адрестері болып

табылады;

2) деректер жедел жадыдан белгілі мөлшермен (порциямен)

шығарылады, сондықтан жады өзінің адресімен разрядтылығы белгілі

байттар тізбегіне бөлінеді;

163

3) жадыға ақпаратты және командаларды оқу/жазу тек байттар

тізбегінің адрестері бойынша орындалады.

Адрестердің мәндері – нөлден басталған бүтін сандар.

Әртүрлі жадыны иерархиялық ұйымдастыру приципі. Жады

(СҚ–сақтау құрылғы) ақпаратты (деректер) және программаларды

сақтайды.

Қазіргі компьютерлердің сақтау құрылғылары «көпдеңгейлі»

(2.2-сурет). Оған компьютер тікелей қазіргі уақытта жұмыс жасайтын

ақпарат (орындалып жатқан программа, оған тікелей қажет

деректердің бөлігі, кейбір басқарушы программалар) сақтайтын

жедел сақтау құрылғысы (ЖСҚ) және көлемі кең жылдамдығы баяу

сыртқы сақтау құрылғысы (ССҚ) кіреді.

2.2-сурет. Сақтау құрылғыларының иерархиялық схемасы

Жадының жіктелуі ЖСҚ және ССҚ –мен аяқталмайды – белгілі

қызметті өте жедел жады және тұрақты жады және компьютерлік

жадының басқа бағынышты түрлері атқарады.

1.2. Есептуіш машинаның архитектурасы

Есептуіш машинаның1 архитектурасы (Computer architecture)–

ақпараттың өңделуін жүргізуді айқындайтын, соның ішінде,

ақпаратты деректерге түрлендіру әдістері және техникалық

құралдармен программалық жабдықтардың арасындағы әрекеттесу

прициптерін анықтайтын есептеуіш машинаның концепциялы

құрылымы.

Архитектура компьютердің әрекеттік принциптерін, ақпараттық

байланыстарын және негізгі логикалық түйіндерінің: процессордың,

1 Есептеуіш машина (ЕМ, Computer) — қажетті түрде нәтиже алу және ақпаратты өңдеуге мүмкіндік

жасайтын, техникалық құралдар жиынтығы. Ескерту: әдетте, ЕТ-ң құрамына жүйелік программалық

қамсыздандыруда жатады.

ЭЕМ-ң сақтау құрылғылары

Негізгі жады Өте жедел жады

Қатты магниттік

дискідегі жинақтауыш

Жедел есте сақтау

құрылғы (ЖСҚ)

Тұрақты есте

сақтау құрылғы

(ТСҚ)

Микропроцессорлық

жады

КЭШ – жады

Оптикалық магниттік


Иілгіш магниттік


Сыртқы жады

164

жедел сақтау құрылғысының, сыртқы сақтау құрылғысының және

сырттағы құрылғылардың өзара қосылыстарын анықтайды.

Сонымен қатар, нақты архитектураны анықтайтын толық

сипаттамаға мыналар кіреді:

- ЭЕМ құрылымдық схемасы;

- бұл құрылымдық схеманың элементтеріне кіру әдістері және

құралдары;

- ЭЕМ интерфейстерінің разрядтылығы және

ұйымдастырылуы;

- регистрлер жиынтығы және кедергісіз кіру/қатынасу

(орысша доступность);

- жадыны ұйымдастыру және оны адрестеу әдістері;

- процессордың машиналық командаларының пішімдері және

жиынтығы;

- деректерді ұсыну әдістері және пішімдері, үзілістерді өңдеу

ережелері;

Тізбеленген белгілер және олардың қиюласулары бойынша

архитектуралар арасынан былайша жекешелеуге болады:

- интерфейстердің және машиналық сөздердің разрядтылығы

бойынша: 8-, 16-, 32-, 64-разрядтты (ЭЕМ бір қатары басқа разрядтты

болады);

- регистрлер жиынтығының ерекшеліктері, командаларының

және деректердің пішімдері бойынша: CISC1, RISC

2, VLIW

3;

- орталық процессорлар саны бойынша: бір процессорлы, көп

процессорлы, суперсклярлы;

- жадымен әрекеттесу принципі боынша көп процессорлы:

симметриялы көп процессорлы (SMP), массивті-параллельді (MPP),

үлестірмелі (орысша распределенные).

Қазіргі кезде көбінесе ЭЕМ архитектурасының екі типі кең

тараған: принстондық (Неймандікі) және гарвардтық4

Екеуі де ЭЕМ екі негізгі түйіндері: орталық процессор және

компьютер жадын ерекшелейді. Айырмашылығы жадының

құрылымында: принстондық архитектурада программалар және

деректер жадының бір массивінде сақталады және процессорға бір

1 CISC (Complex Instruction Set Computing)—процессорладың жобалау концепсиясы, келесі қасиеттер

жиынтығымен мінезделеді: команданың ұзындығының мәні жазылмаған; арифметикалық амалдар бір

нұсқауда кодталады; регистрлер саны шағын. 2 RISC (Reduced Instruction Set Computer;) командалар жиынтығы қысқартылған компьютер. 3 VLIW (Very long instruction word— «өте ұзын машиналық команда»)—бірнеше есептеуіш құрылғылық

процессорлар архитектурасы. Процессордың бір нұсқауы бірнеше амалдардан тұрады, олар қатарлас

орындалуымен мінезделеді. 4 Гарвард архитектурасы — Гарвард университетінде 1930-шы жылдардың аяғында Говард Эйкен

құрастырған..

165

арнамен жіберіледі, ал, гарвард архитектурасында командаларды

және деректерді бөліп сақтау және өңдеу ұсынылған.

1.3. Дербес компьютердің ашық архитектурасы

Дербес компьютердің архитектурасы — ол оның негізгі

бөліктерін: процессорды, жедел сақтау құрылғысын (ЖСҚ),

бейнежүйені, диск жүйесін, сыртқы құрылғыларды және енгізу-

шығару құрылғыларын қиыстыру (орысша компоновка).

IBM корпорациясы құрастырған дербес компьютердің ашық

архитектурасы мынаны ұсынады:

- жалпы жүйелік шинаның болуы, оған кеңейту қосқыштары

(орысша разъем) арқылы қосымша құрылғылар қосылады;

- компьютердің модульді құрылуы;

- барлық жаңа құрылғылардың және программалық

құралдардың бұрынғы нұсқаларымен үйлесімділігі.

Ашық архитектура принципі – бұл жалпы компьютерді және

оның бөліктерін, жасап шығарған фирмаға тәуелсіз, өз-ара

толығымен үйлесімді жаңа құрылғыларды қолданып әрқашан

кемелдендіру мүмкіндігі.

Бұл пайдаланушыға үлкен пайда береді, олар жаңа

құрылғыларды сатып алып оны жүйелік (аналық) тақшаның бос

қосқыштарына (слотына) қойып, өз компьютерлерінің мүмкіндіктерін

кеңейте алады.

Компьютердің модульді құрылуы – ақпарат алмасуыда

магистральді (шиналық) принципке сүйенеді. Құрылғылар арасында

ақпарат алмасу үш көп разрядтты шиналар (көп сымды байланыс

линиясы) арқылы жүреді (2.3-сурет).

Жүйелік шина – әртүрлі түйіндердің әрекеттесу

стандарттарын аппараттық түрде іске асырылуы.

Оның разрядтылығы көбіне, компьютердің өнімділігін

анықтайды, себебі ол процессорды, жедел сақтау құрылғыны (ЖСҚ),

кеңейту слоттарын өзара қосады.

Жүйелік шина деректерді берудің үш бағытын қамтамасыз

етеді:

микропроцессормен негізгі жады арасында;

микропроцессормен және сыртқы құрылғылардың енгізу-

шығару порттарының арасында;

негізгі жады және сыртқы құрылғылардың енгізу-шығару

порттарының (жадыға тура қатынасу режімінде) арасында.

Жүйелік шинаны микропроцессор не тікелей, не, көбінесе

қосымша микросхема – негізгі басқарушы сигналдарды

қалыптастыратын шина контроллері арқылы басқарады.

166

2.3-сурет. Дербес компьютердің құрылымы

Деректер шинасының разрядтылығы процессордың

разрядтылығымен анықталады (яғни, процессордың бір ырғағында

өңдейтін екілік разрядтар саны). Деректер шинасы екі бағытты:

процессордан құрылғыға және керісінше.

Адрестеу кодын процессор қалыптастырады және адрестеу

шинасы тасымалдайды. Адрестеу шинасы тек бір бағытты –

процессордан құрылғыға қарай болады.

Жадының адрестелген көлемін разрядттылық анықтайды және

деректер шинасының разрядттылығымен сәйкес келмеуі мүмкін.

Басқару шинасының бойымен алмасатын ақпараттың сипатын

(енгізу/шығару), анықтайтын сигналдарды және құрылғылардың

әрекеттесуін үйлестіруші сигналдар тасымалданады.

Барлық блоктар, дәлірек айтқанда олардың енгізу/шығару

порттары, шинаға бірыңғайланған (орысша унификацияланған) сәйкес

Математикалық

бірлес процессор

Микропроцессор

Арифметика

лық-

логикалық

құрылғы

(АЛҚ)

Микро-

үрдіс-орлық

жады

Басқару

құрылғысы

(БҚ)

И

н

т

е

р

ф

е

й

с

т

і

к

ж

ү

й

е

Ішкі жады

Тұрақты

сақтау

құрылғысы

(ТСҚ)

(ROM)

Жедел

сақтау

құрылғысы

(ЖСҚ)

(RAM)

Сыртқы жад

Қатты

магниттік

дискідегі

жинақтауыш

(ҚМДЖ)

Магниттік

дискідегі

жинақтауыш

(ИМДЖ)

)

ҚМДЖ

адаптері

ИМДЖ

адаптері

Тай-

мер

Басқару, адрестеу және деректер шинасы

Бейне-

адаптері

Принтердің

адаптері

Қоректену

блогы

Желілік

адаптері

Дисплей Принтер Байланыс

арнасы

Тактылық

импуль-

стардың

генераторы

Пернетақтан

ың

интерфейсі

Пернетақта

167

қосқыштар арқылы біркелкі (орысша единообразно) қосылады:

тікелей немесе контроллер (адаптер) арқылы.

Жүйелік шинаның маңызды функционалдық сипаттары, ол

қызмет көрсетілетін құрылғылар саны және өткізу қабілеті, яғни

деректерді тасымалдауда барынша көп мүмкін жылдамдығы.

Шинаның өткізу қабілеті оның разрядттылығына (16-, 32- және

64-разрядтты) жұмыс жасауының ырғақ жиілігіне тәуелді.

Жүйелік шинаның физикалық ұсынылған түрі, аналық

тақшаның үстінде орналасқан паралельді өткізгіштер.

2.4-сурет. PCI шинасының қосқыштары (жоғарыдан төмен:

x4,x16,x1 және x16), кәдімгі 32-биттік PCI шинасының

қосқыштарымен (төменде) салыстырғанда.

Компьютердің әртүрлі құрылғыларын бір бірімен қосу үшін,

олардың интерфейстері (ағылш. interface, inter – арада, face – бет)

бірдей болуға тиіс.

Интерфейс – бұл, барлық физикалық және логикалық

параметрлері өзара келістірілген екі құрылғыны түйіндестіру

(орысша сопряжения) құралы.

Егер, интерфейсті көпшілік қабылдаған болса, мысалы,

халықаралық деңгейде келісіліп бекітілген, онда ол стандартты деп

аталады.

Функционалды элементтердің (жад, монитор немесе басқа

құрылғы) әр қайсысы бір ғана типке қалыптанған шинамен –

адрестеу, басқару немесе деректер шинасымен байланысқан.

Интерфейстерін келістіру үшін, сыртқы құрылғылар шинаға

тікелей қосылмайды, өздерінің контоллерлері (адаптерлері) және

порттары арқылы шамамен мына схемада көрсетілгендей қосылады:

Контроллер (құрылғының бақылаушысы) және адаптер

(байланыстыру құрылғысы) – интерфейстерін сәйкестіру мақсатында,

Құрылғы Конроллер

немесе адаптер

Шина Порт

168

копмьютер құрылғылары жабдықталған электрондық тізбе

жиынтығы.

Контроллер одан басқа, микропроцессордың сұрауы бойынша,

сыртқы құрылғыларды тікелей басқаруды жүзеге асырады.

Құрылғылардың порттары – бір немесе бір неше енгізу-

шығару регистрлі және компьютердің сыртқы құрылғыларын

микропроцессордың сыртқы шиналарына қосуға мүмкіндік беретін

әлдебір электрондық схемалар.

Сонымен қатар, стандартты интерфейс құрығылары:

тізбектей жалғасқан (орысша последовательный), параллель және

ойын порттары (немесе интерфейстер) – порттар деп аталады.

Тізбектей жалғасқан порт – деректі процессормен бір-бір

байттан, ал сыртқы құрылғылармен – бір-бір биттен айырбастайды.

Параллель порты – деректерді бір-бір байттан алады және

жібереді.

Тізбектей жалғасқан портқа, әдетте баяу істейтін немесе едәуір

алысталған құрылғыларды (тінтуір немесе модем сияқты) қосалады.

Параллель портқа «жылдамдау» құрылғылар – принтер немесе

сканер қосылады.

Ойын порты арқылы джойстик қосылады. Пернетақта және

монитор өздерінің қосқыштары деп аталатын арнаулы портарына

қосылады.

Процессордың архитектурасын анықтайтын негізгі электрондық

құрамдастар, жүйелік немесе аналық (MotherBoard) деп аталатын

компьютердің негізгі тақшасында орналасады. Қосымша құрылғылара

арналған контроллерлер және адаптерлер, не ол құрығылардың өзі

кеңейту тақшалары түрінде орындалады (DаughterBoard–орысша

дочерняя тақша) және шинаға, кеңейту слоттары (slot — саңылау)

деп аталатын кеңейту қосқыштарының көмегімен қосылады.

Қазіргі кезде жүйелік шинада айналасы үш типті слоттар

қойылады: PCI, AGP және дыбыс құрылғылары үшін қосқыштардың

варианттының біреуі.

Қазіргі дербес компьютерлерде сыртқы құрылғылардың көп

типтері үшін (модем, дыбыс тақшасы және басқа) PCI слоттары

арналған. Осы заманғы бейнекарталарды қою үшін AGP слоттары


169


1. Автоматты есептеуіш машинаның функционалдық құралдарының

құрамы мен тағайындалуын алғаш рет анықтаған:

a. Клод Шеннон

b. Алан Тьюринг;

c. Чарльз Бэббидж;

d. Джон фон Нейман;

e. Ада Лавлейс.

2. Жедел жадының адрестелуі – ол:

a. жадының құрылымдық бірліктерінің дискреттілігі

b. жедел жадының энергиялық тәуелділігі;

c. жадының әр бірлігіне ерікті қатынасу мүмкіндігі;

d. жедел жадының әр ұяшығының нөмірленуі

e. жедел жадының энергиялық тәуелді еместігі

3. Компьютерді программамен басқару принципі:

a. компьютерде деректердің екілік кодталуы

b. компьютерді басқаруда адамның ақпараттық іс әрекетін

модельдеу;

c. сыртқы аралусыз тұтастай командалар сериясының

орындалу мүмкіндігі;

d. аппаратық құрылғылардың жұмысын синхрондау үшін

операциялық жүйені қолдану мүмкіндігі;

e. компьютерде командаларды іске асыру үшін пікірлерді

санауға формулаларды қолдану. 4. Процессордың құрамына кіретін құрылғыларды атаңыз:

a. жедел сақтау құрылғысы, принтер;

b. кэш-жады, бейне жады;

c. сканер, ТСҚ;

d. дисплелік процессор, бейнеадаптер;

e. арифметикалы-логикалық құрылғысы, басқару құрылғысы.

5. ЭЕМ құруда Фон Нейманның негізі принциптері:

a. ЭЕМ-ң логикасы және негізгі компоненттерінің бірмағналы

жеткілікті айқындау принципі;

b. барлық ақпаратты екілік жүйеде кодттау және программаны

сақтау принципі;

c. программалық басқару және жадының адрестеу принципі;

d. жоғарыдағы айтылғандардың барлығы;

e. дұрыс жауап жоқ,

6. Қазіргі компьютерлердің архитектурасының айырықша

ерекшелігі ол:

170

a. ішкі жадының болуы;

b. процессордың болуы;

c. жұйелік шинаның болуы;

d. принтердің болуы;

e. дұрыс жауабы жоқ. 7. Машиналық сөз – ол:

a. компьютердің жұмыс бірлігінде қолданатын сыйымдылық

бірлігі;

b. процессордың тек қана 32 бит тізбегін өңдеу мүмкіндігі;

c. процессордағы тәртібі анықталған белгілер тізбегі;

d. дұрыс жауап жоқ;

e. процессордың тұтастай өңдей алатын ең ұзын биттер тізбегі.

8. Есептеу машиналарында екілік есептеу жұйесін қолдану идеясын

айтқан:

a. Ч. Бэббидж;

b. Б. Паскаль;

c. Г. Лейбниц;

d. Дж. Буль;


9. Жүйелік шинаның қызметі:

a. дербес компьютердің барлық құрылғыларының арасында

ақпаратты алмастыру арнасы;

b. компьютерлер арасында байланысты бақару арнасы;

c. командалық амалдардың орындалуын басқарады;

d. жоғарыдағы айтылғандардың барлығы;


10. Қазіргі заманғы дербес компьютерлердің магистральды-модульдық

принципі оның аппараттық компоненттерінің мынадай логикалық

ұйымдастыруын қарастырады:

a. әр құрылғы басқалармен тура байланысады;

b. әр құрылғы басқалармен тура байланысады, сонымен қатар бір

орталық магистраль арқалы;

c. барлық құрылғылар өз ара деректер, адрестік және басқару

шиналарынан тұратын магистраль арқалы байланысады;

d. құрылғылар өз ара анықталған тұрақты тізбекпен (шеңбарлі)

байланысады;

e. барлық құрылғылардың өз ара байланысы орталық процессорға

қосылу арқалы іске асырылады.

171

§2. Дербес компьютер

Жоспар

2.1. Компьютердің құрамы.

2.2. Процесссордың негізгі сипаттамалары.

2.3. Негізгі ішкі жады.

2.4. Сыртқы жады.

2.1. Компьютердің құрамы

Компьютерлік ресурс – деп, процесссорлық уақытты,

жадының барлық түрлерін, енгізу/шығару құрылғыларын,

программаларды және деректерді айтады.

Дербес компьютердің барлық құрылғыларының жиыны

аппаратты жасақтама (hardware) деп аталады, олар:

жүйелік блок – ішінде: аналық тақша процесссор, жедел

жады (RAM), бейнетақша, дыбыстық тақша (Sound bluster) және

сыртқы жады құрылғылары орналасады;

сыртқы жады құрылғылары – қатты магниттік диск

(HDD), лазерлік оқу (CD–ROM) және оқу/жазу (CDRW) компакт-

дискілері және олардың дискқозғағыштары;

енгізу-шығару құрылғылары – монитор, принтер, тінтуір

(Mouse), модем және көптеген басқа сыртқы құрылғылар.

Аналық тақша (ағылш. motherboard, MB) – бұл күрделі көп

қабатты (орысша многослойная) баспа (орысша печатная) тақшасы.

Оның үстінде дербес компьютердің негізгі құрамдастары: орталық

процесссор, жедел жады (RAM) және оның контроллері, жүктеуші

тұрақты жады (ROM), КЭШ жады, бейнекарта, дыбыстық карта,

енгізу-шығару интерфейс контроллерлері орналастырылады.

2.5-сурет. ATX стандартты аналық тақша (MSI K7T266 Pro2

моделі)

Сонымен қатар, аналық тақшада қосымша контроллерлерді

қосуға арналған қосқыштар (слоттар) орналасады, оларды қосу үшін,

әдетте, USB, PCI и PCI-Express шиналары қолданылады.

Аналық тақшаның негізгі құрамдастары:

• орталық процесссор;

172

• түрақты (ROM) және жедел (RAM) жады, кэш-жады;

• шиналардың интерфейстік схемалары;

• кеңейту ұяшықтары (орысша гнезда);

• міндетті жүйелік енгіз-шығару құралдары және басқа.

2.2. Процессордың негізгі сипаттамалары

Процессор (CPU – cenral processung unit) – арифметикалық

және логикалық амалдарды орындайтын, сонымен қатар,

компьютердің барлық құрылғыларына басқарушы сигналдарын

қалыптастыратын, ең негізгі құрылғы.

Демек, ол программалардың командаларын орындайтын және

компьютердің кұрылғыларының жұмысын үйлестіретін, басқаратын

компьютердің ең басты мүшесі болып табылады.

Микропроцесссордың кәдімгі түрі интегралдық (біріктірілген)

схема – тік бұрышты, ауданы бар-жоғы бірнеше шаршы миллиметр,

жұқа кристалдық кремний пластинкасы, оның үстінде процесссордың

барлық қызметін іске асыратын схемалар орналасқан.

Кристалдық пластинка әдетте жалпақ пластмасса немесе

керамика қорапқа салынады және оның арнайы алтын сымшалары,

жүйелік блокпен қосуға арналған, темір үшкірлермен (орысша

штырьки) жалғанады.

2.6-сурет. Intel Celeron 1100 Socket 370, FC-PGA2 корпусында,

астыңғы жағынан.

Ырғақ (такт) жиілігі – бір секундта схеманың кірісіне түсетін,

синхронды электронды схеманың импульстердің үйлестіруші

(орысша синхронизирующий) жиілігі, әғни үйлестіруші такт

сандары.

Процесссор келесі екі негізгі параметрлермен сипатталады:

1) Процесссордың ырғақ жиілігі – процесссордың әрекет

жылдамдығын көрсететін шама, яғни оның бір секунд аралығында

орындайтын элементарлық амалдар саны. Бұл көрсеткіш

процесссордың ең маңызды қасиеті болып табылады. Ырғақтық

173

жиілік Мегагерцпен (Мгц), Гигагерпен (Ггц) өлшенеді. Дербес

компьютердің жылдамдығының өлшем бірлігі 1 Мгц = 1 млн. герц/

сек.). (100Мгц –ол 1 секундта орындалатын амалдар саны, яғни 100

миллион элементарлық амалдар).

Мысалы, Pentium 4 2,8 ГГц таңбалауы (орысша маркировка)

Intel фирмасы жасағанын, Pentium төртінші буын қатарына

жататындығын және такт генераторынан 2,8 ГГц жиілігімен жұмыс

істейтінін білдіреді.

Бірақ Intel компаниясы өзінің процессорлары үшін 2004 жылдың

19 науырзынан жаңа таңбалауды енгізді. Жаңа таңбалауда фирманың

атауы (Intel), процесссорлар қатарының атауы (Pentium 4, Celeron D,

Pentium Extreme Edition немесе Pentium D), сонымен қатар, ескі

таңбалауда қолданған жиілікті, жаңа таңбалауға ауыстыратын

үштаңбалы сан – Processor Number қолданылатын болды. Мысалы:

Intel Celeron 1100 Socket 370.

2) Процесссордың разрядтылығы – бұл, процессордың бір

ырғақта тұтастай өңдейтін немесе жіберетін екілік кодтардың

максималды ұзындығы.

Мысалы: 32–разрядтты (бір машиналық сөз) немесе 64-

разрядты (екі машиналық сөз) процессор бір ырғақта тұтастай,

(машиналық сөздерге сәйкес) 4 немесе 8 байт ақпарат өңдейді.

Бірақ та процесссорлардың өнімділігі өскен сайын, кэш-

жадының көлемі, шинаның жиілігі, тағы басқа параметрлер алдыңғы

қатарға шығуда.

Микропроцессорлардың жаңа буындарында ырғақ жиілігі өзінің

шектік мәніне жақындай бастады, сол себепті, микропроцессордың

ішіндегі транзисторлар ауыстырып-қосып үлгермейді. Бұл жағдайда

олардың жұмысының бір бөлігін кэш-жады өзіне алады1.

2.3. Негізгі ішкі жады

Жады (memory) – деректерді және программаларды өңдеуге,

сақтауға арналған ЭЕМ – ның негізгі функционалдық бөлігі. Жады:

негізгі ішкі және сыртқы деп бөлінеді.

Негізгі ішкі жадыға екі типті электронды құрылғылар жатады:

– тұрақты сақтаушы құрылғы (ROM – Read Only Memory);

– жедел жады (RAM – Random Access Memory) және КЭШ

жады (cache memory). Олардың нағыз түрлері – микросхемалар.

Тұрақты сақтау құрылғысы (ТСҚ) – (ROM – Read Only

Memory). Зауытта жасалу кезінде ТСҚ-ның ішіне жүктеуші BIOS

1 Кэш жадының сипаттамасы әрі 2.3-пунктте.

174

(Basic Input Output System), CMOS Setup программалары және

өзгертуге болмайтын әртүрлі тұрақтылар «тігіледі».

BIOS (аудармасы – негіздік енгізу-шығары жүйесі) – онда

операциялық жүйені, жадыны және ЭЕМ сыртқы құрылғыларды

тестілеуді жіберуші өзгертілмейтін программалар жазылады.

2.7-сурет. EPROM Intel 1702 ультра-күлгінмен өшірілетін

микросхема

Сонымен, ТСҚ-дағы ақпарат мазмұны тұрақты, электр

энергиясынан тәуелсіз, тек оқылуы мүмкін, ал жазу тек қана арнайы

жағдайда жасалады.

Жедел сақтау құрылғысы (ЖСҚ) – (RAM – Random Access

Memory) – бұл, пайдаланушыға дәл осы кездегі уақытта қажет

деректерді және программаларды сақтауға арналған электрондық

жедел жады (құрылғы).

2.8-сурет. Аналық тақшаға қойылған DRAM жедел жады

модулі

Компьютерде орындалып жатқан программалар мен командалар

жедел жады арқылы алмасады. ЖСҚ – бұл программамен

адрестелінетін жады және оның жылдамдығы процессордың жұмыс

жылдамдығына жақын. Жедел жадының әр ұяшығының өзінің жеке

адресі бар.

Жедел жадының кемшілігі, электр энергиясына тәуелділігі,

яғни, компьютер электр желісінен ажыратылған жағдайда, ондағы

ақпарат сақталмайды.

КЭШ жады (Cache memory) – процессор мен жедел жады

арасында ақпаратты тез алмастыру үшін дәнекер (буфер) өте тез

электрондық жедел жады (құрылғы).

Бұл жедел жадыға қарағанда өте тез, ауқымы шағын,

компьютердің өнімділігін анағұрлым арттырады.

175

2.4. Сыртқы жады

Сыртқы жады (ССҚ) – электр энергиясынан тәуелсіз көлемі

үлкен, ақпаратты ұзақ мерзім сақтауға арналған алмалы-салмалы

магниттік тасымалдаушы құрылғылар.

Сыртқы сақтау құрылғыларына мыналар жатады:

Қатты магнитті дискідегі жинақтауыш (HDD – Hard Disk

Drive) немесе винчестер – жүйелік блокта кірістірілген, жұмыс

жасауға барлық қажет ақпаратты, атап айтқанда: операциялық

жүйелерді, программалар дестесін, сандық деректерді, мәтіндерді,

ойындарды және т.б. сақтау үшін арналған.

2.9-сурет. Бөлшектенген қатты диск Samsung HD753LJ (750

ГБ, 2008 ж. жасалған)

Тарихтан: ең алғашында, магниттік жинақтауыш құрылғысы,

әр қайсысы 30 Мбайттық екі дискіден тұратын біртұтас блок

түрінде жасалатын. Ондай жинақтауыштың жалпы көлемі 30/30

цифрлар түрінде белгіленіп жүрді. Ондай белгі, көне аңшылық

«Винчестер» атты мылтығының калибріне ұқсас болғандықтан,

ондай қатты жинақтауыш дискісі винчестер аталып кетті.

Қатты диск сыйымдылығы – HDD (capacity) –

жинақтауышта сақтауға болатын деректер саны. Қазіргі

құрылғылардың сыйымдылығы 4096 Гб (4 Тб) дейін жетеді.

Информатикадағы дәстүрлі 1024 еселі жүйесінен басқаша, қатты

дискілердің сыйымдылығын белгілегенде өндірушілер, 1000 еселі

шамаларды қолданады. Айталық, «200 ГБ» деп таңбаланған, қатты

диск сыйымдылығы 186,2 ГБ құрайды.

Винчестердің құрылымы: герметикалық корпустың ішінде, бір

осьте қабатпен орналасқан бірнеше қатты магниттік дискілердің

дестесінен тұрады (2.10-сурет). Олар өте үлкен жылдамдықпен

айналады. Ақпарат дискінің екі бетіне де (орысша поверхность)

жазылады.

Дискінің әр беті (магнитті беттер) концентрлі жолдарға,

оның әр қайсысы секторларға, ал секторлар – «торшаларға»

байттарға бөлінеді.

176

Бір дискідегі барлық секторлардың көлемі бекітілген болады. Әр

дискіге жақындатылған магнитті бас тиектер көмегімен ақпаратты

оқу/жазу үрдісі, бір уақытта, дестенің барлық дискілерінен қатар

орындалады. Деректерді дискіден оқу және жазу жұмыстарының

барлығы толық секторлармен орындалады.

2.10-сурет. Қатты магнитті дискілер жинақтауышының

құрылыс схемасы

Винчестерге дәстүрлі C: атауы беріледі. Әдетте жұмысқа

ыңғайлы және сенімділік үшін, оны бірнеше логикалық дискілерге: C:

D: E: – атауларымен бөледі.

Оптикалы диск (optical disc) – ақпаратты оқуды оптикалық

сәуле шығару көмегімен жүргізетін, диск түріндегі ақпаратты

тасымалдауыштардың жалпы аталымы. Диск әдетте жалпақ, оның

негізі поликарбонаттан жасалады, үстіне ақпаратты сақтауға арнайы

қабат жағылады.

Ақпаратты оқу үшін әдетте лазер сәулесі қолданылады, ол

арнайы қабатқа бағытталады және одан қайтарылады (орысша

отражение).

Қайтарылған кезде арнайы қабатта сәуле өте ұсақ қуыстарға

(орысша выемка) (питтерге ағылш. pit—кішкене шұңқыр,

шұңқырлау) үлгіленеді, оны, оқу құрылғысының кері кодтауының

(орысша декодирование) негізінде дискіде жазылған ақпарат қалпына

келтіріледі.

CD–ROM – ауысымды лазер компакт-дискілерінен ақпаратты

тек оқуға арналған құрылғы.

Лазер магнитті компакт-дискілері CD–ROM (Compact Disk

Read Only Memory) – жазылған ақпаратты тек оқуға ғана және ұзақ

мерзімге сақтауға арналған.

CD–RW – ауысымды лазер компакт-дискілерінен ақпаратты

оқып/жазуға арналған құрылғы.

Лазер магнитті компакт-дискілері CDRW (Compact Disk Read

Write) – жазылған ақпаратты оқып/жазуға арналған.

177

CD жылдамдығы. Алғашқы стандарт бойынша CD–ROM-ң оқу

жылдамдығы 150 Кбайт/сек. қолданылды. Бұл – бірлік (одинарная)

жылдамдық деп аталады. Бүгінгі күнде 2-лік, 4-тік, ..., 50, 52 және

одан жоғары жылдамдықты CD бар.

DVD (digital versatile disk) – қарапайым дискілерге қарағанда,

лазер толқынының ұзындығын азайтып қолданғандықтан, көлемі

үлкен ақпаратты сақтау мүмкіндігі бар, көп мақсатты цифрлы диск.

DVD-жетек — осындай тасымалдауыштардан оқуға (немесе

жазуға) арналған құрылғы.

DVD оқу және жазу үшін толқын ұзындығы 650 нанометр

қызыл лазер қолданылады.

Деректер құрылымы бойынша DVD төрт түрі (типі) болады:

DVD-бейне —фильмдерден тұрады (бейне және дыбыс);

DVD-Audio — жоғарғы сапалы аудио деректерден тұрады

(аудио-компакт-дискілеріне қарағанда анағұрлым жоғары)

DVD-Data — кез келген деректерден тұрады;

аралас мағналы.

Компакт-дискілерде жазылған аудиодискісінің қүрылымы,

деректер дискісінің құрылымынан күрделі айырмашылығы бар. Ал,

оған қарағанда, DVD әрдайым UDF1 файылдық жүйесі қолданылады

(деректер үшін ISO 9660 қолданылуы мүмкін).

Blu-ray Disc, BD (blue ray — көк сәуле және disc — диск; blue

орнына blu – әдейі жазылған) – оптикалы тасымалдауыштың пішімі,

цифрлық деректерді жазу және сақтау үшін қолданылады, соның

ішінде, тығыздығы көтеріңкі айқындылығы жоғары бейне.

Қазіргі кезде BD-R (бір ретті жазу) және BD-RE (көп ретті жазу)

қолданысқа кіруде, BD-ROM пішімі жасалуда.

Flash – память (Flash-Memory) – кішкентай көлемді сыртқы

жады, компьютерге USB – порты арқылы қосылады. Сыйымдылығы

қазіргі кезде 64 Гб – қа жетіп қалды.

1 UDF (Universal Disk Format, әмбебап дискілік форматы) – қайта жазылатын компакт-дискілерде

қолданылатын файлдық жүйе.

178


1. Дербес компьютердің негізгі аппараттық құрамы:

a. қоректендіру блогы, жады, сканер, шлюздар, адаптерлер,

коннекторлар, желілік тақша;

b. қатты диск, принтер, модем, бейнетақша, слоттар, монитор;

иілгіш (FDD), винчестер (HDD), лазер (CD) дискілері;

c. жүйелік блок (аналық тақша, процессор (CPU), RAM-жедел

жады, бейнетақша, дыбыстық тақша, желілік тақша); винчестер

(HDD), иілгіш (FDD), лазер (CD) дискілері; монитор, “тінтуір”,

модем, принтер;

d. процессор, жады микросхемалары, енгізу-шығару

құрылғылары.

e. коннекторлар, бейнетақша, лазер (CD) дискілері; монитор,

“тінтуір”, модем, принтер.

2. Процессордың (CPU) атқаратын функционалды қызметі

a. арифметикалық және логикалық амалдарды орындайды,

компьютердің барлық құрылғыларына басқарушы сигналдарын

қалыптастырады;

b. деректерді дискіге жазады, сақтайды, оқиды;

c. ақпараттың барлық түрлерін компьютерге енгізуді

ұйымдастыратын, принтерге шығаруға команда беретін

компьютердің миы;

d. тек қана пайдаланышыны мен компьютер арасынағы диалогты

басқарады;


3. Процессордың негізгі сипаттамалары:

a. регистрлер саны, типі;

b. разрядтылығы, ырғақ жиілігі;

c. көлемі, жылдамдығы;

d. жоғарыдағы айтылғанның бәрі;


4. Жедел жадының (RAM) функционалды қызметі:

a. электрондық жылдам жады, ағымдық ақпаратмен жұмыс істеу

үшін қолданылады;

b. мәтіндік ақпаратты қабылдауға арналған;

c. ағымды деректерді магистраль арқылы дискізе жіберуге

арналған;

d. барлық типті деректерді ұзақ мерзімге сақтауға арналған;

e. жоғарыдағы айтылғанның бәрі.

5. Сыртқы жадының құрылғыларына:

a. FDD, HDD;

179

b. CD-ROM, CDRW магниттіоптикалық диск;

c. Flash жады, стриммер, т.б.;



6. Жүйелік шинаның функционалды қызметі

a. дербес компъютердің барлық құрылғыларынаң арасында

ақпарат алмасу арнасы;

b. компьютерлер арасында байланысты басқаратын арна;

c. командалық опрерациялардың орындалуын басқарады;



7. Операциялық жүйелік программаның жасайтын функционалды

қызметі:

a. компьютердің ресурстарын басқарады, қолданбалы

программаларды қосады;

b. қолданбалы программалардың жұмысын, сыртқы

құрылғылармен және басқа программалармен үйлестіреді;

c. пайдаланушы мен компьютер арасындағы диалогты

қамтамасыз етеді;

d. жоғарыдағы айтылған әрекеттердің бәрін үйлестіріп

орындайды;


8. Компьютердің жұмыс жылдамдығы тәуелді:

a. процессордың ақпаратты өңдеу ырғақтық жиілігіне;

b. қосылған принтердің болуына ия жоқтығына;

c. операциялық жүйенің интерфейсінің ұйымдастырылуына;

d. сыртқы сақтау құрылғының көлеміне;

e. өңделетін ақпараттың көлеміне;

9. Процессордың ырғақтық жиілігі деген - ол:

a. уақыт бірлігінде процессордың іске асырытын екілік

амалдардың саны;

b. компьютердің логикалық түйіндерінің жүмысын

синхрондайтын, бір секундта өнділетін импульстар саны;

c. уақыт бірлігінде процессордың жедел жадыға қатынау

мүмкіндіктерінің саны;

d. процессормен енгізу/шығару құрылғыларының арасындағы

ақпарат алмасу жылдамдығы;

e. процессормен тұрақты жадының арасындағы ақпарат алмасу

жылдамдығы.

10. Процессордың құрамына кіретін құрылғыларды нұсқаңыз:

a. кэш-жады, бейне жады;

180

b. жедел сақтау құрылғысы, принтер;

c. арифметикалы-логикалық құрылғысы, басқару құрылғысы;

d. сканер, тұрақты жады;

e. дисплейлік процессор, бейнеадаптер.

11. Тұрақты сақтау құрылғысының қызметі:

a. компьютерге бастапқы жүктеу программасын сақтау және оның

түйіндерін тестілеу үшін;

b. пайдаланушының жұмысы кезінде программасын сақтау үшін;

c. ерекше құнды программаларды жазу;

d. жиі қолданылатын программаларды сақтау;

e. ерекше құнды құжаттарды тұрақты сақтау.

12. Орындалу барысында қолданбалы программа сақталады:

a. бейнежадыда;

b. процессорда;

c. жедел жадыда;

d. қатты дискіде;

e. тұрақты сақтау жадысында (ПЗУ).

13. Дербес компьютер жұмыс жасамайды, егер қай құрылғыны

ажыратса:

a. дискжетекшіні;

b. жедел жадыны

c. тінтуірді;

d. принтерді;

e. сканерді.

14. Ақпаратты ұзақ уақытқа сақтау қызметін атқарушы:

a. жедел жады;

b. процессор;

c. сыртқы тасымалдаушы;

d. дискжетекші;

e. қоректендіру блогы.

15. Ақпаратты сыртқы тасымалдауыштарда сақталу үрдісі жедел

жадыда сақталу үрдісінен принципті айырмашылығы:

a. компьютерді қоректендіруден ажыратқаннан кейінде

ақпараттың сыртқы тасымалдауыштарда сақтала беретіндігінде;

b. сақталған ақпараттың көлемімен;

c. сақталған ақпаратқа қатынасудың әртүрлі жылдамдығымен;

d. ақпаратты қорғау мүмкіндігімен;

e. сақталған ақпаратқа қатынасудың әдістерімен.

16. Компьютерді өшіргенде ақпарат:

a. жедел жадыдан жойылады;

b. тұрақты сақтау құрылғысынан жойылады;

181

c. қатты дискіден өшіріледі;

d. магниттік дискіден өшіріледі;

e. компакт-дискіден өшіріледі.

17. Дискжетекші құрылғысы — ол:

a. орындалушы программаның командаларын өңдеу үшін;

b. деректерді сыртқы тасымалдауыштан оқу/жазу үшін;

c. орындалушы программаның командаларын сақтау үшін;

d. ақпаратты ұзақ уақытқа сақтау үшін;

e. ақпаратты қағазға шығару үшін.

18. Сыртқы жадының негізгі қасиеттері:

a. көлемі шексіз, компьютерді өшіргенде тазармайды, ақпарат

ұзақ сақталады; бұған иілгіш (FDD), винчестер (HDD), лазер

(CD) дискілері жатады;

b. дискжетекті басқарады;

c. компютердің жұмысын басқарады, өшіргенде ақпарат

сақталмайды

d. компьютердің жұмысы барысында мазмұны өзгермейтін жады.


19. Оперативті жедел жадының негізгі физикалық қасиеттері:

a. компьютерді өшіру жағдайында ақпарат сақталады, көлемі

үлкен;

b. жадының операциялық жүйе орналасқан бөлігі, физикалық түрі

- электронды микросхемалар;

c. өзгертілгеннен кейін файлдар сақтау қызметін атқарады.

d. ақпарат алмасуы өте жылдам, көлемі шектеулі, компьютерді

өшіру жағдайында тазарады, нағыз түрі - электронды

микросхемалар;

e. жоғарыдағы айтылғандардың барлығы дұрыс.

20. Ашық архитектура принципі - ол:

a. компьютердің барлық компоненттерінің көзге көрінуі;

b. құрығыларды қосу немесе компьютердің конфигурациясын

өзгерту мүмкіндігі;

c. компьютердің барлық компоненттерінің тұтастығы;

d. компьютерге сыртқы құрылғыларды қосудың мүмкінсіздігі;

e. жоғарыда көрсетілгендер ешнәрсені білдірмейді.

182

3-тарау. Программалық жасақтама

§1. Программалық жасақтаманың сипаттамасы

Жоспар

1.1. Программалық жасақтаманың жіктеуі.

1.2. Операциялық жүйелер.

1.3. Қолданбалы программалар.

1.4. Программалау жүйелері.

1.1. Программалық жасақтаманың жіктеуі

Электронды есептеуіш машинада, әртүрлі саладағы есептерді

шығаруға арналған программалар жиыны – программалық

жасақтама (software) деп аталады.

Программа (program) – өңдеуге тиісті реттелген командалар

тізбегі; адамның командасы бойынша компьютер жадына жүктеліп

процессормен орындалатын машина тіліндегі нұсқаулар жиыны.

Программалық жасақтама жиынын, арналуына байланысты үш

күрделі топқа: жүйелік, қолданбалық және аспаптық деп бөлінеді.

3.1-сурет. Программалық жасақтаманың жіктеу схемасы

Жүйелік программалық жасақтама – компьютердің

қүрылғыларының (процессор, жедел жады, енгізу-шығару арналары,

желілік жабдықтар) арасын әрекеттестіретін және тиімді

басқаратын, пайдаланушы мен қолданбалы программалардың

жұмысын үлестіретін программалық жиын.

Жүйелік программалар Қолданбалы программалар

Программалық жасақтама

Аспапты

программалар

Операциялық

жүйелер

Сервистік

программалар.

Утилиттер

Мәтіндік

редакторлар

Графикалық

редакторлар

Электрондық

кестелер

Pascal;

Turbo Pascal;

Delphi;

QBasic;

Visual Basic;

Cи ++;

Borland C++;

және басқа.

Математикалық

Инжнерлік;

Бухгалтерлік;

Қаржылық;

Банктік;

Құқықтық;

Анықтамалық;

және т.б.

көптеген

программалар.

ОЖ жүктеуші

Операциялық

қабықшалар

Техникалық

қызмет ету

программалары

Деректер

қорын басқару

жүйелері

(ДҚБЖ)

Әмбебап

программалар Арнайы

бағытталған

программалар

183

Қолданбалы программалық жасақтама – ақпараттың белгілі

бір түрлерінің өңделу үрдісін түгел қамтитын әмбебап программалар

тобы. Бұл программалар пайдаланушымен тікелей әрекеттеседі.

Аспапты программалық жасақтама –ол программаларды

жобалау, жасау үшін және оларды сүйемелдеуге арналған

программалар тобы.

Әр программалық жасақтамалар құрамын 3.1-суреттегі жіктелу

схемасынан айқын көруге болады.

1.2 Операциялық жүйелер

Жүйелік программалар қамсыздандырудың ең маңызды және

басты бөлігін– операциялық жүйе құрайды.

Операциялық жүйе (ОЖ) – компьютердің ресурстарын

басқаруды жүзеге асыратын, қолданбалы программаларды қосып,

олардың жұмысын сыртқы құрылғылармен, басқа программалармен

үйлестіретін, деректерді қорғайтын, пайдаланушы және

программаның сұранысы бойынша сервистік қызметтерді

орындайтын программалар жиыны.

Операциялық жүйе компьютердің программалық жасақтаманың

қажетті құрамасы болып табылады. Ол компьютердің барша

аппараттық құрамдас бөліктерінің жұмысын басқаруды қамтамасыз

етеді. Сонымен, тұжырымдай келе ОЖ компьютердің барлық

аппараттық құрамдас бөліктерінің жұмыс жасауын, өзара байланысын

қамтамасыз етеді және пайдаланушыға оның аппараттық

ресурстарына қатынасуға мүмкіндік береді.

ОЖ қызметтері

Басты қызметтері (қарапайым ОЖ):

• жедел жадыға қосымшаларды жүктеу және оларды орындау;

• сыртқы құрылғыларға (енгізу-шығару құрылғылары)

стандартты кіру;

• жедел жадыны басқару (үрдістер арасын бөлу, виртуалды

жады);

• электр энергиясынан тәуелсіз тасымалдауыштардағы (қатты

диск, компакт-диск, т.с.с) файлдық жүйеде ұйымдастылған деректерге

кіруді басқару;

• пайдаланушылық интерфейсі;

• желілік амалдар, протоколдар стектерін қолдау.

Қосымша қызметтері:

есептерді паралельді немесе жалған паралельді орындау (көп

есептілік);

үрдістер арасындағы әрекеттесу: деректермен алмасу, өзара

үйлестіру;

184

пайдаланушының әрекеттерінен (білмегендіктен немесе

арамдықтан) немесе қосымшалардан, жүйенің өзін, сонымен қатар

пайдаланушылық деректерін және программаларды қорғау;

кіру құқығын шектеу және көп пайдалынатын жұмыс режімі

(аутентификациялау, авторландыру).

ОЖ төрт бөлікке бөлуге болатын пограммалардан тұрады:

1) файлдық жүйені басқаратын, негіздік модуль;

2) командалық процессор;

3) сыртқы құрығылардың драйверлері;

4) графикалық интерфейсті қамтамасыз ететін модульдер.

Компьютердің жұмыс үрдісі, оның құрылғыларының арасында

файлдарды алмастыруға түйінделеді, яғни файлдық жүйені басқару


Файлдармен жұмысты – негіздік модуль арнайы программасы

қолдайды.

Әр құрылғыға өзінің драйвері сәйкес келеді. Пайдаланушы

компьютермен пернетақта және тінтуірдің көмегімен тілдеседі. Әр

перненің немесе тінтуірдің батырмасының басылуы, процессорға

қайсыбір команда болып ұсынылады. Команда енгізілген соң, арнайы

программа – командалық процессор оны шифрын ашады және

орындайды.

Сыртқы құрылғылар компьютердің жүйелік блогына арнайы

келістіруші тақшалар (контроллер) арқылы қосылады. Әр құрылғы

ерекше программа бойынша жұмыс істейді және ақпаратты әртүрлі

жылдамдықта өңдейді, сондықтан олардың жұмысын процессордың

жұмысымен үйлестіру қажет. Құрылғылардың келісушілік жұмысына

ОЖ құрамына кіретін арнайы программалар – құрығылардың

драйверлері жауап береді.

Пайдаланушыға компьютермен тілдесу үрдісі ыңғайлы болуы

қажет. Қазіргі ОЖ құрамына міндетті түрде, графикалық

интерфейсті жасайтын модульдер кіреді.

ОЖ жүктеу үрдісі

ОЖ файлдары әдетте қатты дискіде тұрады. Жедел жадыға әуелі

ОЖ орындалатын программасы жүктеледі. ОЖ барлық файлдары

қатарынан жедел жадыда түруы мүмкін емес, себебі олар ондаған

мегабайт орын алады.

Компьютер жұмыс жасау үшін, жедел жадыда міндетті түрде

негіздік модуль, командалық процессор, қосылған құрылғылардың

драйверлері тұруы қажет.

185

Графикалық интерфейстің модульдері пайдаланушының

ықтиярымен жүктелуі мүмкін. Windows жүйесінің жүктелу

нұсқалары, мәзір түрінде таңдалады.

Компьютерді қосқан соң жедел жадыға ОЖ жүктелуі басталады,

яғни жүктеуші программа (загрузчик) орындалады. Жүктелу

кезеңмен өтеді. Тұрақты сақтау құрылғысында (ТСҚ) тұрған, бірінші

кезеңдегі жүктеуші және компьютерді тестілеу программалары,

компьютерді қосқан кезде жұмыс жасай бастайды.

Бұл үрдістің барысы туралы ақпарат экранда шығып отырады.

Процессор жүктеуші дискінің басынан кішкентай жүктеуші

программаны іздейді де, ол программаны жедел жадыға көшіріп

жазып, басқаруды соған береді.

Одан әрі, дискіден ОЖ негіздік модулін іздейді және жедел

жадыға жүктейді де, басқаруды соған береді.

Негіздік модульдің құрамына кіретін басты жүктеуші, ОЖ

басқа модульдерін іздейді де, оларды жедел жадыға жүктейді.

Бұл процедура, әрдайым компьютердің қоректену блогын

қосқан сайын орындалады (орысша “холодный" старт).

Көбінесе қайтадан жүктелу процедурасы (Reset пернесі

басылғанда) жиі қолданылады, бірақ бұл жағдайда компьютердің

құрылғыларының тестіленуі орындалмайды (орысша “горячий” старт).

ОЖ жүктелуі аяқталған соң, басқару командалық процессорға

беріледі де, экранға жұмыс істеуге шақыру хабарламасы шығады.

1.2.1 MS-DOS операциялық жүйесі

MS-DOS (Microsoft System Disk Operation System) ОЖ

командаларды диалогты енгізу принципінде құрылған. Егерде DOS

диалогка дайын болса, онда дисплей экранына мына шақыру

шығарылады:

C:\>

Команданың құрамы атауынан және бос орынмен бөлінген,

параметрлерінен (егер болса) тұрады. Команданы енгізу ENTER

пернесін басумен аяқталады.

MS-DOS ерекше мүмкіндіктері

• 16-разрядтты процессормен тиімді жұмысы;

• бір есептілілігі, яғни нақты уақыт сәтінде, бір программаның

орындалуы;

• жұмысы мәтіндік режімде;

• ДК қосымша және кеңейтілген жадының жұмысы бойынша

шек қою.

MS-DOS құрамы:

• негіздік енгізу-шығары жүйесі (BIOS) модулі тұрақты сақтау

186

құрылғысында тұрады – ДК қосқанда процессорды, жадыны және

құрылғылардың жұмыс жасауын тексереді, ОЖ жүктеушісін шақыру

программасы тұрады;

• ОЖ жүктеушісі – атауы жоқ, дискінің басында, бірінші

сектордың, нөлінші жолында жазылған, ОЖ басқа модульдерін

жүктейді;

• негіздік енгізу-шығары жүйесін кеңейту модулі– стандартты

емес құрылғыларға қызмет етеді (Io.sys файлы);

• үзілістердіі өңдейтін модуль – басты модуль, жүйелік

ресурсқа, оның ішінде файлдық жүйеге программалық сұраныстарды

қолдайды, ДК құрылғыларын және программалық жасақтаманы

әрекеттестіреді;

• командалық процессор – пайдаланушының командаларын

өңдейді (command.com файлы);

• MS-DOS сыртқы командалары – арнайы қызмет жасайды

(әдетте қатты дискіде DOS каталогында сақталады);

• енгізу-шығару құрылғыларының драйверлері – сыртқы

құрылғылардың жұмысына қызмет жасайтын жүйелік программалар;

MS-DOS файлдық жүйесі— ұзақ мерзімді жадының логикалық

элементтерін ұйымдастыру тәсілі (файлдар, каталогтар және

логикалық дискілер).

MS-DOS жүйесінде файлдың атауы –екі бөліктен құралады:

аты 8 таңбадан аспайтын латын алфавитінің символдары, әрі қарай

нүктеден кейін, 3 таңбалық кеңейтімі. Мысалы: sys.com, io.sys,

norton.exe.

MS-DOS командалары ішкі және сыртқы деп бөлінеді

MS-DOS сыртқы командалары дискіде орындаушы файл

есебінде, жеке файлдарда сақталып, қажеттілігіне қарай шақырылады.

Ішкі командалар командалық процессормен (command.com)

орындалады, сондықтан бұл командалардың өңделуі тездеу

орындалады (сыртқыға командаларға қарағанда)

MS-DOS командалары

MS-DOS командалары атқаратын нышандары (орысша

признаки) бойынша мына топтарға бөлінеді:

• ақпаратты- бекітілген командалар;

• логикалық дискілермен жұмыс жасау командалары;;

• каталогтармен жұмыс жасау командалары;

• файлдармен жұмыс жасау командалары.

Ақпаратты- бекітілген командалар:

VER — MS-DOS жүйесінің нұсқасын экранға шығару

командасы (ішкі)

187

DATE — экранға ағымдық датаны шығару командасы (ішкі);

TIME — экранға ағымдық уақытты шығару командасы (ішкі);

CLS — экран тазалау командасы (сыртқы).

Логикалық дискілермен жұмыс жасау командалары:

Екпінді дискіні ауыстыру командасы (ішкі);

Ауыстыру тәртібі:

1) C:\> жүйелік шақыру жолында диск енгізгіштің атын

білдіретін әріпті қос нүктемен теру;

2) ENTER пернесін басу. Мысалы: C:\>A: <ENTER>

FORMAT — дискілерді форматтау командасы (сыртқы);

DISKCOPY — дискетті көшіру командасы (сыртқы).

Каталогтармен жұмыс жасау командалары (ішкі):

DIR [диск:] [жол\] [файл аты] — белсенді каталогтан

файлдардың тізбесін қарау командасы (ішкі);

Мысалы: DIR D: student\*.txt – экранға мәтіндік файлдардың

аттарының тізімін шығарады;

DIR/W – ақпаратты қысқа түрде бағаналап шығарады;

DIR/O – экранға ақпаратты реттеп шығарады;

MD [диск:] [жол\] [каталог аты] – айтылмыш атпен каталог

құру командасы (ішкі);

Мысалы: C:\>MD D: GRUPPA\ – D дискіде GRUPPA деген

каталог құрылды;

CD [диск:] [жол\] [каталог аты] – басқа каталогқа көшу

командасы;

Мысалы: C:\> CD D: GRUPPA\

C:\ GRUPPA> - түбір C диск каталогынан GRUPPA каталогына

көштік.

RD каталог аты – каталогты өшіру командасы; (Ескерту: MS-

DOS – та тек бос каталогты өшіруге болады).

Файлдармен жұмыс жасау командалары (ішкі);

COPY [диск:] [жол\] көшірілетін файл аты [диск:] [жол\]

көшірме файл аты — мәтіндік файлды көшіру командасы;

TYPE [диск:] [жол\] [файл аты] — экранға файл мазмұнын

шығару командасы;

REN [диск:] [жол\] 1-аты 2-аты — файлдың 1-ші атын 2-ші атқа

өзгерту командасы;

DEL файл аты — файлдарды өшіру командасы.

1.2.2 Қабықша программалар. Norton Commander (NC)

188

Жүйелік программалар жиынына қабықша программалар

жатады. MS-DOS операциалық жүйесі үшін ең белгілі қабықша

программалар Norton Commander, XTree Pro Gold және т.б.

Norton Commander (авторы Питер Нортон1) – қолданушының

операциялық жүйемен жұмысын жеңілдетуге арналған операциялық

қабықша программасы.

Қазіргі кезде Norton жүйесі екінші қатарға «шегерілгенімен»,

әлі де болса белгілі, ескірген аз қуатты компьтерлерде қолданыста.

Windows операциялық жүйесі үшін Нортон–жүйесінің өз

нұсқасы2 жасалды.

Norton Commander – орындалушы NC.EXE файлымен іске

қосылады. Экранда екі оң және сол тақталары пайда болады.

Тақталар тақырыбында ағымды каталог пен диск аты

көрсетіледі. Тақталардың төменгі жағында командалық жолда MS-

DOS шақыру белгісі (курсор-меңзер) бар, онда командалар енгізуге

болады. Төменгі жолда функционалдық пернелердің қызметі

көрсетілген.

Тақтаның (толық пішімі) 4 бөлікке бөлінген: Имя, Размер,

Дата, Время

«Имя» бағанында терезеде тұрған каталогтардың және

файлдардың аттары көрінеді.

«Размер» бағанында директорияның (қапшықтың) қарсысында

«КАТАЛОГ», ал файлдың атының қарсысында – оның байттық

өлшемі көрінеді.

«Дата» бағанында сәйкес каталогтың құрылған мерзімі (күн-ай-

жыл) түрінде, ал «Время» – бағанында құрылған уақыты (сағат:

минуты).

Нортон-жүйесінің мәзірі

Экранның төменгі жағында F1-F10 функционалдық

пернелердің қызметтік мәзірі мына түрде шығады:

1Помощь 2 Вызов 3Чтение 4Правка 5Копия

бИмя 7Новый 8Удал-е 9Мәзір 10Выход Егер ондай тақта жоқ болса, онда — CTRL+B

F1 — Помошь - экранға NC анықтамасын шығарады.

F2 —Вызов – экранға қолданушының жиі шақыратын

командалар мәзірін шығарады.

F3 — Чтение – экранға файл мазмұнын шығарады, бірақ бұл

1 Программаны шығарған Peter Norton Computing компаниясы (басшысы — Питер Нортон (1943) –

американдык кәсіпкер, программист) 2 FAR Manager— Microsoft Windows операциялық жүйелері үшін жасалған файлдық менеджер. FAR

Manager программасы Norton Commander қабықща программасының екі терезелі идиологиясын, стандартты

түсін және командалар жүйесін мұраланған.

189

режімде түзетуге мүмкіндік жоқ.

F4 — Правка — экранға файлды NC редакторында мазмұнын

түзетуге шығарады. Толығырақ төменде тоқталамыз.

F5 — Копия — файл немесе каталогты көшіреді.

Көшірме жасау тәртібі:

1) тақтаның біреуінде, қажет файлдың көшірмесін

орналастыратын каталогқа өтіңіз;

2) қарсы тақтада көшірмесін алатын файлдың атының үстіне

NC-ң меңзерін қойыңыз;

3) F5 функционалды клавишаны басыңыз;

4) шыққан диалогты «Копирование» терезеден қандай файл

қайда көшіріледі, хабарламасын мұқият оқыңыз;

5) егер бәрі дұрыс болса Enter клавишасын, әйтпесе Esc-ді

басыңыз.

F6 — Имя —aт өзгерту - файл және каталогтың атын өзгертеді

немесе баска жерге орнын ауыстырады.

Файлдың (каталогтың) атын өзгерту тәртібі:

1) NC-ң меңзерін атын өзгертетін файлдың (каталогтың)

атының үстіне қойыңыз;


3) шыққан “Rename” диалогты терезедегі хабарламаны

өшіріңіз;

4) файлдың жаңа атын теріп Enter клавишасын басыңыз.

Нәтижесін байқаңыз.

Файлдың орнын ауыстыру тәртібі:

1) тақтаның біреуінде орнын ауыстыратын файлдың үстіне

меңзерді қойыңыз;

2) қарсы тақтада файл орналасытын каталогты ашыңыз;


4) диалогты терезе “Rename” шықан соң Enter клавишасын

басыңыз;

5) нәтижесін байқаңыз.

F7 — Новый — - жаңа каталог кұру.

Каталогка кіру — оның атының үстіне меңзер рамкасын қойып

Enter басу.

Ағымды деп - қазір жұмыс істеп жатқан каталог немесе диск

аталады.

Жоғарғы деңгейдегі негізгі каталогқа өту үшін –меңзер

рамкасын тақталардың жоғарғы жағындағы екі нүктеге “..” қойып

ENTER басылады.

190

F8 — Удаление – өшіру – файл немесе каталогты дискіден

өшіреді.

F9 -Мәзір — мәзір шығару – NC бес бөліктен тұратын бас мәзір

жолы шығады: Left (сол жақ), Files (файлдар), Commands

(командалар) Options (опциялар), Right (оң жақ).

F10 — Выход —шығу - NC жұмысын аяқтайды.

SHIFT+F4 — жаңа файл құру

Мәтіндік файл құру тәртібі:

1) өз есіміңізбен аталған ішкі каталогқа кіріңіз;

2) Shift +F4 - пернелерін қатар бассаңыз «Редактор» (“Edit”)

деген диалогтық терезе пайда болады;

3) диалогтық терезеде, құрылатын файлдың атын мысалы:

Adres.txt деп теріп Enter-ді басыңыз. NC программасының

редакторының терезесі ашылады. Терезенің тақырыбында құрылатын

файлдың атын және директориясын көресіз: A:\CLASS\Adres.txt.

Редактор терезесінің төменгі жағында фунционалдық пернелер

қызметтері көрсетілген;

4) орыс әрпіне ауысып, өзіңіздің тұрған мекен жайыңыздың

адресін теріңіз;

5) F2–функционалды пернесін басып жазылған мәтінді

сақтаңыз;

6) Esc - пернесін басып NC программасының редакторынан,

тақтаге шығасыз;

7) құрылған Adres.txt файлының мазмұнын көру үшін, меңзерді

файл атына қойып F3 пернесін басыңыз. Тақтаға Esc – пернесімен

шығасыз;

8) құрылған Adres.txt файлының мазмұнын түзету үшін,

меңзерді файл атына қойып F4 пернесін басыңыз. Тақтаға Esc –

пернесімен шығасыз;

9) Adres.txt файлының мазмұнын толықтырып қайта сақтаңыз.

Тақталарды басқару

TAB –меңзерді оң немесе сол тақтаға ауыстыру;

Ctri+O – екі тақтаны қатар экраннан жою;

Ctri+F1 – сол жақ тақтаны экраннан жою;

Ctri+F2 – оң жақ тақтаны экраннан жою;

Ctri+Q – ағымды (меңзер тұрған) каталогтың мазмұнын,

көлемін көрші тақтада көрсетеді;

Ctri+L – C дискісіндегі, жедел жадыдағы ақпараттың, қалған

бос орынның көлемін көрші тақтада көрсетеді;

Home – меңзерді тақтаның ең бірінші жолына жедел

ауыстырады;

191

End - меңзерді тақтаның ең соңғы жолына жедел ауыстырады;

Басқа дискіге көшу: Керек дискі мазмұнын кез - келген тақтадан

көруге болады:

Alt+ F1 - сол жақ тақтада диск атауларының тізімін шығарады;

Alt + F2 - оң жақ тақтада диск атауларының тізімін шығарады.

Файлдарды іріктеу:

Ctrl + F3 – Файлдарды аты бойынша іріктеу;

Ctrl + F4 - Файлдарды кеңейтімі бойынша іріктеу;

Ctrl + F5 – Файлдардың құрылған датасы және уақыты

бойынша іріктеу;

Ctrl + F6 - Файлдарды көлемі бойынша іріктеу;

Ctrl + F7 – Файлдарды іріктемеу (дискіге жазылған тәртібімен

шығару).

MS DOS және Norton жүйелері бойынша анықтама

Суық жүктелу — ДК пернелерін басу RESET немесе ВКЛ

Қайта жүктеу, пернелерді бір мезгілде қатар басу Ctrl+Alt+Del

Жүйе жүктелу кезінде SETUP кіру үшін DEL немесе F1

Нортон-жүенің басқа тақтасына ауысу TAB

ЖОҒАРҒЫ РЕГИСТРГЕ көшу SHIFT

Белгілеу, регистрді белгілеуден қайтару CAPS LOCK

Қайтару ESC

Беттерді (экранды) аяғына қарай аудару PAGE Down

Беттерді (экранды) басына қарай аудару PAGE UP

Файлды қарау F3

Файлды қарау және түзету F4

Жаңа файл құру Shift+F4 Файлдың (каталогтың) көшірмесін алу F5 немесе COPY аты1

аты2

Файлдың (каталогтың) атауын өзгерту F6 немесе REN аты1 аты2

Жаңа директория құру F7 немесе MD аты

Файлды жою (каталог)

F8 немесе DEL файл аты RD каталог аты

Файлды баспаға шығару- меңзерді файлға апару,

F5 басу және PRN теру

F5+PRN немесе теру

PRINT аты Программаны орындау – меңзерді атына апару

және Enter немесе командалық жолда

программаның атауы (егер қажет болса

параметрлерін) және Enter

Enter

Диск көлемін қарау —керек дискіні тауып теру Ctrl+L

Алғашқы жағдайына қайтару _ қайталау Ctrl+L

192

Директория көлемін көру (одан шығу) Ctrl+Q

Алғашқы жағдайына қайтару _ қайталау Ctrl+Q

NORTON тақталарын алып тастау. Алғашқы

жағдайына қайтару _ қайталау

Ctrl+O, барлығын

Ctrl+Fl, сол жақ терезе

Ctrl+F2 оң жақ терезе.

Файлды тез табу – Alt+F7 және толық атауын

теру немесе файл меңзер тұрған дискіде атауның

басын теру

Alt+F7

Директориядағы керек файлға тез бару ALT- басып файл атауының

бірінші символдарын

тізбектеп теру

Алдыңғы команданы шақыру Ctrl+E немесе ALT+F8

Программаны алу (орысша снять) үзу (орысша

прервать)

Ctrl+Break кейде Ctrl+C,

Ctrl+Q, ALT+X

Орыс (латын) шрифтіне өту оң Shift, кейде сол CTRL,

екі Shift қатар, Shift + ALT Файл атауын командндалық жолға енгізу-

меңзерді керек атауға апару жене басу CTRL+ENTER

Дискетаны форматтау (пішімдеу) format a : / c

Жүйелік дискетаны форматтау (пішімдеу) format a: /s/c

Архиватор бойынша анықтамалар arj, ice, pkunzip

Директорияда бәрін қаттау (орысша запокавать) arc архиваты1

Директорияда қаттауды ашу (распаковать) pkxarc архиваты

Директорияның ішінде қаттау pkzip архиваты

Директорияда ішкі директориялармен қаттауды

ашу pkunzip –d архиваты

Директорияның ішінде барлық файлдарды қаттау arj а архиваты

Директорияның ішінен барлық файлдарды

қаттауды ашу arj x архиваты

Бір файлға қаттау arj а архиваты

Өлшемі 1.2 Мб қаттау arj a –vl200 архиваты

Өлшемі 1.44 Мб қаттау arj a -vl440 архиваты

D: дискісіне қаттауды ашу arj х архиваты. arj D:\

Директорияларға өлшеммен қаттауды ашу arj x –v –у архиваты

Архивтен бір файлды шығару ar] х архиваты. arj файлы

Директорияда ішкі директориялармен қаттау Arj а –г архиваты

имядиректории С: дискісін вирусқа тексеру aidstest с: /f /g

NORTON редакторына кіру nе аты

Бәрін өрекшелеу, цифрлық пернетақтада *

Директориядағы файлдар тобын ерешелеу в + Enter, "+" цифрлық

пернетақтада

1 MS DOS жүесінде параметр тұтас бос орынсіз жазылады.

193

Директориядағы файлдар тобының белгенуін

қайтару

- Enter, "-" цифрлық

пернетақтада

Өзінің ххх - кеңейтімімен атқаршуы файл жасау үшін – Norton

NC.EXT-де ххх: ууу !.! жолын қыстыру керек, мұнда ууу – атқарушы

ЕХЕ немесе ВАТ файлының атауы.

Осындай кеңейтімімен файлдың атауының үстінен Enter-ді

басып, yyy.bat немесе ууу.ехе программасын орындаймыз.

Мысалы, директориядағы 1st кеңейтімімен барлық файлдарды

жою үшін lst:del*.lst жолын қыстырамыз.

Оқуға ғана рұқсат етілген файлды жасау үшін – оны Insert

пернесімен ерекшелеп, F9 + ФАЙЛ Установка атрибутов және

керек нұсқауды бос орынмен басу (Установить Только чтение).

Файлдар тобы үшін дәл солай жасалады, егер олар Insert пернесімен

ерекшеленген болса.

Кейбір файлдарды экранда көрсетпеу керек болса –

оларды алдымен ерекшелеу F9 + Наcmpouкu + Настройки және

керек анықтауыштарын (орысша атрибуты) бос орынмен басу

Показывать скрытые файлы, белгісін алып тастау керек.

Директорияда байқаусызда жойылған файлдарды қайта

қалпына келтіру үшін – сол директорияға кіріп UNDELETE

немесе UNERASE теру керек (жойылған файлдарда ? орнына

олардың бірінші әрпін қалпына келтіру керек). Жойылған файлдарды

қалпына келтіру өте қиын, сәті түссе ғана.

AUTOEXEC.BAT – жүйе жүктелген кезде жіберілетін

командалық файл. Онда файлдарды іздеу тізбегі (PATH), резиденттік

программалардың қайсысын жіберуді (экранның, пернетақтаның

орысша драйверлері), Нортон қабықшасының, Windows жүйесінің

жіберілуі беріледі.

CONFIG.SYS — DOS, Windows 9x және OS/2 тектес

операциялық жүйелердің конфигурациясын анықтайтын файл. Ол

жүйені баптайтын нұсқаулардан және драйверлерді жүктейтін

командалардан тұратын мәтіндік файл, жүктеуші құрылғының (Boot

disk) түбірлі каталогында орналасуы қажет.

Мысал AUTOEXEC.BAT rem Бұл мысал

@ECHO OFF

SET BLASTER=A220 17 Dl Tl

PROMPT $P$G

LH /L: 1,12512 C:\SYS\UNISCR

LH /L: 1,4128 C:\I\SYSMY\UNIKBD /IS /IBM /R /K:54

194

LH C:\WIN95\COMMAND\MSCDEX.EXE /S /D:MTMIDE01

/M.10

SET

PATH=C:\WIN95;C:\WIN95\COMMAND;C:\;C:\DOS\;C:\NC;

SET TEMP=C:\WIN95\TEMP

LH NC

MODE CON CODEPAGE PREPARE=((866)

C:\WIN95\COMMAND\EGA3.CPI)

MODE CON CODEPAGE SELECT=866

LH KEYB RU,,C:\WIN95\COMMAND\KEYBRD3.SYS

@ECHO OFF

Мысал CONFIG.SYS

DEVICE =C:\WIN95\HIMEM.SYS

REM DEVICE=C:\WIN95\EMM386.EXE ON RAM HIGHSCAN

NOEMS

DEVICE=C-\WIN95\EMM386.EXE RAM 1024 FRAME=D000

DOS=HIGH,UMB

FILES=80

LASTDRIVE=Z

BREAK=ON

SHELL=C:\COMMAND.COM C:\ /P /E:1024

DEVICEHIGH /L:2,12048 =C:\WIN95\SETVER.EXE

REM-----------MTM ATAPI CD-ROM-----------

DEVICEH1GH=C:\MTM\MTMCDAI.SYS/D:MTMIDEO1

REM-----------MTM ATAPI CD-ROM-----------

LASTDRIVE=M

DEVICEHIGH=C:\WIN95\COMMAND\D1SPLAY.SYS

CON=(EGA,,1)

COUNTRY=007,866,C:\WIN95\COMMAND\COUNTRY.SYS

Көмекші программалар (утилиттер)

Утилит (utility немесе tool) – арнайы, өзіндік қызметті

орындайтын, аппараттық жабдықтаманың және операциялық жүйенің

стандартты мүмкіндіктерін кеңейтетін компьютерлік программа.

Утилиттер көптеген мүмкіндіктерге (параметрлерге,

баптауларға, қоюға) жол ашады, немесе кейбір параметрлерді өзгерту

үрдісін автоматтандырады.

Утилиттер көбінесе операциялық жүйелердің құрамына кіреді

немесе мамандандырылған аппаратты жасақтама топтамасымен

келеді.

195

- рeзepвтеу программалары – компьютердің қатты дискісінде

тұрған керек ақпаратты, дискеталарға, алмалы-салмалы дискілерге,

стример кассетасына тез көшірмелеуге мүмкіндік береді;

- aнтивиpycтық пpoгpaммалар — компьютерлік вирусты

жұқтырудан сақтап қалу үшін және оның зардабын жоюға арналған;

- қаттау программалары (упаковщики) – (apxивaтopлар) –

ақпаратты «қаттаудың» арнайы әдістерін қолдану арқылы, дискіде

ақпаратты қысуға, яғни файл көшірмелерінің кішкентай көлемін

жасау, сонымен қатар бірнеше файлдардың көшірмелерін бір архивтік

файлға біріктіруге мүмкіндік береді;

- рyсcификaтop npoгpaммалары – орыс әріптерімен

(мәтіндермен, пайдаланушылармен және т.б.) жұмыс жасау үшін

басқа программаларды (әдетте ОЖ) икемдейді;

- кoмnьютepге дuaгнocmuка жасайтын npoгpaммалар –

компьютердің конфигурациясын және оның құрылғыларының

жұмысқа дайындығын тексеруге мүмкіндік береді;

- кэштеу программалары– дискіде көбінесе жиі

қолданылатын учәскесінен тұратын, жедел жадыда кэш-буферін

ұйымдастыру арқылы, дискідегі ақпараттарға кіруді (қатынасуды)

жылдамдатады;

- тиімдестіру (оптимизациялау) программалары– дискіде

деректердің орналастыруын тиімдестіру арқылы, дискідегі

ақпараттарға жылдамдау кіруді (қатынасуды) қамтамасыз етеді;

- дискілерді динамикалық сығу программалары – файлдар

түрінде компьютердің дағдылы (кәдуескі) дискілеріне, ақпарат

сығылған түрінде сақталып, жалған (орысша псевдодиски) дискілер

құрылады, бұл дискілерде көбірек деректерді сақтауға мүмкіндік

береді.

- кіруді (қатынасуды) шектеу программалары –

компьютерде сақталған деректерді, біліксіз немесе керексіз

пайдаланушылардан қорғау мүмкіндігін жасайды.

1.3 Қолданбалы пpoгpaммалар

1.3.1 Мәтіндік редакторлар

Мәтіндік редактор– мәтіндік файлдарды құру және өзгерту

үшін, сонымен қатар, оларды экранда қарау, баспаға шығару, мәтіннің

кесінділерін іздеу және т.б. арналған компьютерлік программа.

Мәтіндік файлдар үшін MS-DOS және Microsoft Windows

жүйелерінде «.txt» кеңейтімі қолданылады.

Бірақ та, кез келген басқаша кеңейтімімен мәтіндік файлдар

болуы мүмкін. Мысалы, қандайда бір программалау тілінде жазылған

196

программалардың бастапқы кодтары, кеңейтімі сол тілге сәйкес

файлдарда сақталады.

Мәтіндік файл – әдетте жолдар түрінде үйымдастырылған,

мәтіндік деректерден түратын, файлдың бір түрі.

Мәтіндік процессорлар – бұл, оған графиктерді және

формулаларды, кестелерді және объектілерді енгізу мүмкіндігі бар,

мәтінді пішімдеу қызметтері кеңейтілген редакторлар.

Мұндай редакторларды мәтіндік процессорлар деп жиі атайды,

олар, жеке хаттардан бастап ресми қағаздарға дейін, неше түрлі

құжаттарды құру, жасау үшін арналған.

Классикалық мысал — ол, Microsoft Word.

Белгілі мәтіндік процессорлар:

• AbiWord

• Lotus WordPro

• Microsoft Word

• Microsoft Works

• WordPad — MS Windows-ң дистрибутивіне кіреді

• OpenOffice.org Writer

• PolyEdit

• WordPerfect

1.3.2 Электрондық кестелер

Электрондық кестелер (немесе кестелік процессорлар) – бұл

кестелік есептеулерді жүргізуге арналған қолданбалы программалар.

Электрондық кестелердің (ЭК) есептеу саймандары, күрделі

статистикалық, қаржылық және басқа есептеулерді жүргізуге

болатын, қуатты математикалық функциялардан тұрады.

ЭК негізгі қасиеті — формулаға кіретін операндтардың

мәндері өзгерген кезде, формулалардың лезде қайта есептелуі.

Осы қасиетінің арқасында, кесте сандық тәжрибені

(экспериментті) ұйымдастырудың ыңғайлы сайманы болып табылады,

олар:

- параметрлерді іріктеп алу;

- модельдену жүйесінің жүру болжамы;

- тәуелділіктерді сараптау;

- жоспарлау.

Microsoft Excel (Windows үшін), Lotus 1-2-3 және Quattro Pro

(DOS және Windows үшін) ең белгілі кестелік процессорлар.

1.3.3 Графикалық редакторлар

Графикалық редактор – компьютердің көмегімен екі өлшемді

бейнелерді жасауға және түзетуге мүмкіндік беретін программа

(немесе программалар дестесі).

197

Графикалық редакторлардың түрлері: векторлық, растрлық

және гибридтік.

1. Векторлық графикалық редакторлары пайдаланушыға

тікелей компьютер экранында векторлық бейнелерді жасауға және

түзетуге, сонымен қатар, оларды әртүрлі векторлық форматта сақтауға

мүмкіндік береді, мысалы: CDR, AI, EPS, WMF немесе SVG.

Ең белгілі графикалық редакторлар: Corel Draw, Adobe

Illustrator, Macromedia Free Hand – Microsoft Windows және Mac OS X

операциялық жүйелері үшін, ал еркін таратылатын Inkscape редакторы

– барлық ОЖ үшін.

Векторлық редакторлар беттерге белгі қоюды жасауға,

типографиялық бейнелерді, логотиптерді, sharp-edged artistic

иллюстацияларын (мысалы, мультипликация, clip art, күрделі

геометриялық шаблондар), техникалық иллюстациялар,

диаграммаларды жасауға және блок-схемаларды құруға жақсы.

Векторлық графика — бұл геометриялық қарапайымдарды

қолдану:

Сызықтар және сынық сызық.

Көпбұрыштар.

Шеңберлер және эллипстер.

Безье қисықтары.

Векторлық редакторладың негізгі құралдары:

Безье қисықтары— түйінді нүктелер арқылы белгілі

жанамалармен өтетін түзу, қисық және тақыр (орысша гладкие)

қисықтарды жасауға мүмкіндік береді;

Құю — шектелген аймақты белгілі түспен немесе

градтентпен бояуға мүмкіндік береді;

Мәтін сәйкес құралмен жасалады да, содан кейін бейнені

қарауға қолданылатын компьютерде тұрған шрифттерден

тәуелсіздігін қамтамасыз ету үшін, қисыққа айналдырылады.

Геометриялық қарапайымдардың терімі;

Қарындаш — сызықтарды «қолмен» жасауға мүмкіндік

береді. Мұндай сызықтарды жасау кезінде, көптеген түйінді нүктелер

пайда болады, олардан «қисықты жайдақтау» көмегімен құтылуға

болады.

2. Растрлық графикалық редакторлар көбіне фотосуреттерді

өңдеу, ретушь жасау үшін, фотосуреттерге ұқсас иллюстрацияларды

және графикалық планшеттің көмегімен қолмен сурет жасауға

ыңғайлы.

198

Ең кең тараған: Microsoft Windows үшін – Adobe Photoshop,

және GNU/Linux және басқа POSIX-сәйкестер үшін – Mac OS X,

GIMP растрлық редакторлары.

Растрлық графика, бейнені пиксельдердің (нүктелердің)

матрицасы түрінде ұсынады.

Растрлық бейне — бұл компьютер мониторына, қағазға және

т.б. бейнелентін, түсті нүктелерден (әдетте тіктөртбұрыш) немесе

пиксельдер торынан түратын деректер файлы немесе құрылым.

Бейнелердің маңызды қасиеттері:

пиксельдер саны – көлденеңі және биіктігі бойынша

пиксельдер саны жеке көрсетілуі мүмкін (1024*768, 640*480,...);

қолданылатын түстер саны немесе түстер тереңдігі (бұл

мінеземелер, мына: N=2I функциялық тәуелділікпен сипатталады,

мұндағы N – түстердің саны, I – түстің тереңдігі.1));

түстік аймақ (түстік моделі) RGB, CMYK, XYZ, YCbCr


3.2-сурет. Растрлық графиканың сақталу схемасы

Растрлық графика фотоаппатармен, сканерлермен, тікелей

растрлық редакторлармен, сонымен қатар векторлық

редакторларынан экспорттау арқылы немесе скриншоттар түрінде

жасалады.

Экранның суреті (скриншот, screenshot) —монитор экранынан

немесе басқа шығару құрылғысынан пайдаланушының не көргенін

дәл көрсететін, компьютермен алынған бейне.

3. Гибридтік графикалық редакторлар. Көбіне белгілі:

AutoCAD үшін – RasterDesk, Microsoft Windows ОЖ үшін – Spotlight.

RasterDesk – AutoCAD LT және AutoCAD-та сканерленген,

құжаттармен жұмыс жасауға арналған кәсіби растрлық редактор

және векторизатор.

1 §5. 5.6- пункті «Графикалық ақпараттың ұсынылуы»

199

1.3.4 Деректер қорын басқару жүйесі

Деректер қорын басқару жүйесі (ДҚБЖ) – деректер қорын

енгізуге және ұйымдастыруға арналған мамандандырылған

(специализированная) программасы.

Әдетте қазіргі ДҚБЖ келесі компоненттерден тұрады:

ядросы, ол сыртқы және ішкі жадыдағы деректерді басқару

және жорналдау жұмыстарына жауап береді;

деректер қоры тілдерінің процессоры, деректерді шығару

және өзгерту сұраныстарын (запросы). оңтайландыруды

(оптимизациялау) және машинаға тәуелсіз ішкі орындаушы кодын

жасауды қамтамасыз етеді.

орындалу уақытын қолдайтын ішкі жүйесі, ДҚБЖ-мен

пайдаланушы интерфейсін жасайтын, деректермен манипуляция

жасау программаларын түсіндіріп береді (интерпретирует);

және де, ақпараттық жүйеге қызмет етудің қосымша

мүмкіндіктерін қамтамасыз ететін сервистік программалар.

Өзгерістерді жорналдау – логикалық қателік немесе физикалық

бұзылу әсерінен, қабылдану болмай қалған жағдайда, деректер қорын

алдыңғы қалпына қайта келтіруге қажет ақпаратты сақтайтын, ДҚБЖ-

ң қызметі.

Кішірек ақпараттық жүйелерді жасау қажеттілігі туындаған

жағдайда, Microsoft Access, FoxPгo, Clarion және т.б. жиі


Үлкен көп пайдалаланушыларға арналған ақпараттық жүйелерді

жасауға клиeнт-cepвep типті ДҚБЖ қолданған ыңғайлы. Ондай үлкен

ақпараттық жүйелерді жасау үшін, Oracle, Microsoft SQL Serveг,

Sybase SQL Serveг, Informix және т.б. кеңінен қолданылады.

1.4 Пpoгpaммалау жүйелері

Пpoгpaммалау жүйелері – бұл, программалау тілдерінің

біреуінде жазылған программалармен жұмыс жасауға арналған,

аспаптық программалық құралдар кешені.

Программалау жүйелері программалаушыға өзінің

компьютерлік программаларын құруға, жасауға қызметшілік

мүмкіндіктерін ұсынатын программалар.

Қазіргі кезде, кез келген жүйелік және қолданбалы

программалық камтамасыз ету программалары, программалау

жүйелерінің көмегімен іске асырылыды, олардың құрамына мыналар

кіреді:

• жоғарғы деңгейдегі тілдердің трансляторлары;

• программаларды редакциялау, құрастыру және жүктеу

құралдары;

200

• макроассемблерлік (машиналы-бағытталған) тілдер;

• машиналық программаларды жөндеушілері (отладчики).

Әдетте, программалау жүйелерінің ішіне қоса кіретіні мыналар:

• программаның бастапқы мәтінін жазу және редакциялау

қызметтерін жүзеге асыратын, мәтіндік редакторы (Edit);

• директориядан қажет программаның мәтіндік файлын

таңдауға мүмкіндік беретін, программалар жүктеушісі (Load);

• программалардың орындалу үрдісін жүзеге асыратын,

программаларды жіберуші (Run);

• синтаксистік және семантикалық (мағыналық, логикалық)

қателерді диагностикалауымен қатар, программаның бастапқы

мәтінінің машиналық кодын түсінуге (интерпретациялауға) және

түрлендіруге (компиляциялауға) арналған, компилятор (Compile);

• программаның тестіленуі және жөнделуі бойынша сервистік

қызметтерін атқаратын, жөндеуші (Debug);

• файлдармен: сақтау, іздеу, жою және т.б. амалдардын

орындауға мүмкіндік беретін, файлдар диспетчері (File).

Программалау жүйелерінің ядросын тіл құрайды.

Программалау тілі – компьютерлік программаны жазуға

арналған формальді таңбалық жүйе. Программалау тілі,

программаның сыртқы түріне және оның басқаруымен орындаушы

(компьютер) орындайтын әрекеттерге тапсырыс беретін, лексикалық,

синтаксистік және семантикалық ережелердің жиынтығын

анықтайды.

Процедуралық программалау тілі программалаушыға есепті

шығару үрдісінде әр қадамды анықтауға мүмкіндік береді.

Мұндай программалау тілдерінің ерекшеліктері, есептерді

бөлшектерге бөлу және әр бөлім бірінен кейін бірі қадаммен шығару


Процедуралық тілді қолданып, программалаушы алгоритмдік

қадамдар тізбегін орындау үшін, тілдік конструкцияларды анықтайды.

Ең белгілі программалау жүйелерін атап өтейік:

Бейсик (BASIC – Beginner’s All-purpose Symbolic Instruction

Code – тұңғыш үйренушілер үшін, символдық нұсқаулардың әмбебап

коды; basic – басты, негіздік) – жоғарғы деңгейлі программалау

тілдері тектес.

Тіл программалауды оқытуға арналған және әртүрлі

диалектілер түрінде кең таралған.

201

Паскаль (Pascal – ғалым Блез Паскальдің1) құрметіне аталған –

жалпыға арналған жоғарғы деңгейлі программалау тілі. Мамандар

арасында және программалауды оқып үйренуде өзінің

қарапайымдылығымен дүние жүзінде кеңінен орын алды.

Turbo Pascal («турбо паскаль» деп айтылады) – Borland

фирмасы шығарған Паскаль тілінің диалектісі, Windows үшін

программалық қамтамасыз етудің интеграцияланған (біріктірілген,

ықпалданған) ортасы және осы ортаның программалау тілі.

Object Pascal – 1986 жылы Apple Computer фирмасы

құрастырған программалау тілі. Паскальдің ертеректе болған

объектілі-бағытталған нұсқаларынан шыққан.

Дельфи (Delphi) – қазіргі кезде ең белгілі және кең тараған,

объектілі-бағытталған программалау тілі.

Си (C) – 1970 жылдардың басында ойлап табылып дүниеге

келген, стандартталған процедуралық программалау тілі. Жүйелік

жасақтама программалары жасалғанда кеңінен қолданылады.

Джава (Java) – интерактивті веб-беттерін жасау үшін өте

тиімді, программалаудың объектілі-бағытталған тұғырнамалы-

тәуелсіз тілі.


1. Операциялық жүйе — ол:

a компьютердің негізгі құрылғыларының жиынтығы;

b төменгі деңгейдегі тілде программалау жүйесі;

c компьютердің барлық аппараттық құрылғыларының жұмысын

басқаратын және оны пайдаланушынының әрекеттерімен

үйлестіретін программалар жиынтығы;

d құжаттармен амалдар жасау үшін пайдаланатын программалар

жиынтығы;

e компьютерлік вирустарды жоюға арналған программа.

2. Операциялық жүйе мына топқа кіреді:

a қолданбалы программалық жасақтамаға;

b жүйелік программалық жасақтамаға;

c деректер қорын басқару жүйесіне;

d программалау жүйесіне;

e бірегей программалық жасақтамаға.

3. Norton Commander —ол:

a операциялық жүйе;

b MS-DOS программалық қабықшасы;

1 Блез Паскаль (1623 —1662)— француз математигі, физигі, әдебиетшісі және философы. Француз

әдебиетінің классигі, математикалық талдау, ықтималдық теориясы және жобалау геометриясының негізін

қалаушылардың бірі, есептеу техниканың бірінші үлгілерін жасаушы, негізгі гидростатика заңының авторы.

202

c Windows программалық қабықшасы;

d спрайттар редакторы;

e программалау тілінің интерпретаторы.

4. MS-DOS жүктелгенде файлдардың қайсысы ертерек жүктеледы:

a CONFIG.SYS;

b AUTOEXEC.BAT;

c COMMAND.COM;

d MSDOS.SYS;

e IO.SYS.

5. “Артық” программаны атаңыз:

a Turbo-Pascal;

b Excel;

c Word;

d Access;

e Internet Explorer.

6. Тұрақты жадыға «тігілген» программалар ненің құрамына кіреді:

a ОЖ жүктеуішінің;

b IO.SYS файлының;

c BIOS-тың;

d MSDOS.SYS файлының;

e COMMAND.COM файлының.

7. Архиватор деп аталатын:

a ақпараттық көлемді азайту программасы (файлдарды қысу);

b файлдардың көлемін азайтып, резервті көшірмесін жасау

программасы;

c интерпретатор;

d транслятор;

e деректер қорын басқару жүйесі.

8. Ақпаратты жоғалтпай бейнелерді архивтеу әдістерінің негізінде

мына есептеу идеясы жатыр:

a суретті кодтайтын, әртүрлі байттардың шығу жиілігі әртүрлі

екені;

b кодталатын суреттің артықтылығы;

c бейнелерді адамның қабылдау ерекшеліктері;

d кодталатын суреттің ақпараттық артығының аздаулығы;

e суретті кодтайтын, бірдей байттардың қайталану саны.

9. Arj архиваторын қолданғанда бәрінен де жақсы қысылатын:

a мәтіндер;

b суреттер;

c фотосуреттер;

d бейнефильмдер;

203

e ойын программалары.

10. Архивтелген файлмен аталған әрекеттердің қайсысын орындауға

болады:

a қайта форматтау;

b қаттаманы шешу;

c көру;

d орындалуға жіберу;

e редакциялау.

11. Компьютерлік вирусты жасау ... болып табылады:

a операциялық жүйенің бұзылу салдары;

b программалаушылардың ермектері;

c программалық қамтамасыз етуді жасау барысындағы қосалқы

әсері;

d қылмыс;

e программалаушыларды дайындаудың қажетті компоненті.

12. Компьютерлік вирустар:

a компьютердің аппараттық құралдарының жұмысының

жаңылуына байланысты пайда болады;

b дербес компьютердің пайдаланушыларына зиян келтіру үшін

адамдар әдейі жазады;

c дұрыс жазылмаған программалық құралдардың жұмысының

барысында пайда болады;

d операциялық жүйенің қателерінің салдарынан болады;

e түп тегі биологиялық болады.

13. Файлдық вирус:

a дискінің жүктеуіш секторларын ақаулайды;

b ұдайы жұққан файлдың кодын өзгертеді;

c ұдайы файлдың ұзындығын өзгертеды;

d ұдайы файлдың басын өзгертеді;

e ұдайы файлдың басын және ұзындығын өзгертеді.

14. ЭЕМ құрылғыларына қызмет ету программалары ... деп аталады:

a жүктеуші;

b драйверлер;

c трансляторлар;

d компиляторлар;

e интерпретаторлар.

15. Command.com файлында ... болады:

a DOS-тың ішкі командалары;

b DOS-тың жүктеуші файлдарын жадыға оқу командалары;

c DOS-тың сыртқы командалары;

d драйверлері;

204

e трансляторлары.

16. MS-DOS-та DIR командасы бойынша .... атаулары шығады:

a дискідегі барлық каталогтардың;

b ағымды каталогтың файлдарының және ішкі каталогтарының;

c түбірлі каталогтан барлық файлдардың;

d түбірлі каталогтан барлық ішкі каталогтардың;

e ағымды каталогтан барлық ішкі каталогтардың.

17. MS-DOS-та COPY командасы .... көшіру үшін арналған:

a файлдарды және каталогтарды;

b тек қана мәтіндік файлдарды;

c тек қана каталогтарды;

d тек қана командалық файлдарды;

e MS-DOS утилиттерін.

18. МS DOS-та C:\DOC\SYS командасы .... жол көрсетеді:

a түбірлі каталогтың SYS ішкі каталогына;

b DOC каталогының *.SYS файлдарына;

c DOC каталогының SYS ішкі каталогына;

d түбірлі каталогтың DOC ішкі каталогына;

e түбірлі каталогтың DOC ішкі каталогындағы SYS файлына.

19. MS DOS-та MD командасын қолданғанда ... жасалады:

a мәтіндік файл;

b IO.SYS файлы;

c каталогтар жийынтығы;

d командалық файл;

e бос каталог.

20. Файлды қысу дәрежесі .... байланысты:

a тек қана файлдың типіне;

b файлдың типіне және архивтеуші программаға;

c тек қана архивтеуші программаға;

d компьютердің өнімділігіне;

e архивтелетін файл тұрған дербес компьютердің жедел

жадысының көлеміне.

205

§2. Windows операциялық жүйесі

Жоспар

2.1. Windows ОЖ негізгі технологиялық принциптері.

2.2. Windows ОЖ-ң таралған нұсқаларының сипаттамасы

2.3. Windows жүйесінің негізгі объектілері.

2.4. Жұмыс столында жасалатын әрекеттер.

2.5. Сілтеуші. Файлдармен, қапшықтармен, дискілермен жұмыс.

2.6. Қосымшалар арасында ақпарат алмасу. Алмасу буфері.

2.7. Windows ОЖ-де тіркес пернелерді қолдану.

2.8. Файлдардың кеңейтімі.

2.1. Windows ОЖ негізгі технологиялық принциптері

Графикалық интерфейсті көп есептілі Windows операциялық

жүйесі MS-DOS-ты ауыстырды. Бұл жүйенің маңызды қасиеттері мен

технологиялық прициптерін нұсқайық:

- Select (таңдап алу, белгілеу) принципі – бұл керек объектіні

белгілеу, яғни тінтуірдің сол батырмасымен нұсқап тұрып шерту.

- Drag-and-Drop (сүйрет және таста)– технологиясын қолдану

арқылы графикалық интерфейс іске асырылған. Бұл шын мәнінде

тінтуірдің көмегімен кез келген амалдарды орындауға мүмкіндік

береді.

- Plug and Play (қос және жұмыс жаса) принципі–

компъютерге қосылған құрылғыны автоматты түрде айырып тану

технологиясы. Windows өзі қажет драйверді қояды және ресурсты

бөледі, бұл пайдаланушыға жаңа құрылғыны қосып жұмысын

жалғастыруға мүмкіндік береді.

- OLE (Object Linking and Embedding) – объектілерді

байланыстыру және кірістіру технологиялық принципі – бұл

программалар арасындағы технологиялық бірігудің

(интеграциялануда) ең басты құралы болып табылады. Ол бір

программада өңделген объектіні басқа программалардың құжаттарына

кірістіру мүмкіндігін береді. OLE технологиясын Microsoft Office

қолданбалы программалар дестесі, сонымен қатар Windows жүйесі

үшін жасалған барлық қолданбалы программалар қолдайды.

- көп есепті (multitasking) — бірнеше үрдісті қатар өңдеуді

қамтамасыз ету операциялық жүйенің немесе программалау ортаның

қасиеті.

- көп есепті ығыстырушы (вытесняющая многозадачность)

— бұл көп есептіліктің түрі, яғни операциялық жүйе, ағымды үрдісті

оның көмегінсіз уақытша үзіп тастай алады. Соның арқасында

қосымша программалар «ілініп» (зависает) қалса да, әдетте

операциялық жүйе «ілінбейді».

206

Қазіргі кезде дүние жүзінде көптеген компьютерлер Microsoft

фирмасының нұсқасы әртүрлі Windows операциялық ортаның

басқаруымен жұмыс жасайды. Көбінесе кең тараған нұсқаларды

сипаттайық.

2.2 Windows ОЖ-ң таралған нұсқаларының сипаттамасы

2.2.1 9x тектес Windows

Оған Windows 95, Windows 98 және Windows Me ОЖ жүйелері

кіреді.

Windows 95 операциялық жүйесі 1995 жылы шығарылды. Оның

ерекше өзгешеліктері: жаңа пайданушылық интерфейсі, файлдардың

ұзын атауларын қолдауы, сыртқы құрылғыларды Plug and Play

конфигурациялауы (пішін үйлестіруі) және автоматты түрде айырып

тануы және 32-биттік қосымшаларды орындау қаблеттілігі болды.

Windows 95 көп есепті ығыстырушылықты қолданады және

өзінің адрестік аймағында әр 32-биттік қосымшаны орындайды.

Windows 95 құрамында MS-DOS 7.0 болды, бірақ оның жұмысы

жүктеу үрдісін және 16-биттік DOS қосымшаларын орындауды

қамтамасыз етумен шектелді.

Windows 98 – Майкрософт корпорациясың 1998 жылы 25

маусымда шығарған графикалық операциялық жүйесі.

Windows 98 – бұл MS-DOS-қа негізделген, бұрынғыдай

гибридтік 16/32-разрядтты, Windows 95-ң жаңартылған нұсқасы

болды.

Бұл операциялық жүйеде, AGP (Accelerated Graphics Port,

жылдамдатылған графикалық порты) жақсартылды, USB драйверлері

қосымша істеліп пысықталды, бірнеше мониторлармен және WebTV-

мен жұмыс жасауды қолдайтын мүмкіндігі пайда болды.

Windows 95, 98 жүйелерінің интерфейстеріне Internet Explorer 4

(Active Desktop функциясы) біріктірілген (интеграцияланған).

2.2.2 NT тектес Windows

Қазіргі кезде бұл тектес операциялық жүйелері архитектурасы

x86, x64 және Itanium процессорларымен жұмыс жасайды.

Бұл тектес операциялық жүйелерің барлығы толығымен 32-

биттік операциялық жүйелер болып табылады және де, тіпті жүктеу

үшін де, MS-DOS-ты қажет етпейді.

Серверлер үшін тек қана осы тектесті жүйелердің ішінен,

операциялық жүйелер ұсынылды.

Бұл тектес ОЖ Windows 2000 нұсқасына дейін, жұмыс

стансаларының нұсқасына ұқсас атауларымен шығарылды, бірақ

жұрнақ қосылып жүрді, мысалы «Windows NT 4.0 Server» және

«Windows 2000 Datacenter Server».

207

Windows Server 2003-тен бастап, серверлік операциялық

жүйелер басқаша аталды.

1. Windows NT 3.1 (1993)

2. Windows NT 3.5 (1994)

3. Windows NT 3.51 (1995)

4. Windows NT 4.0 (1996)

5. Windows 2000 (2000) — Windows NT 5.0

6. Windows XP (2001) — Windows NT 5.1

7. Windows XP 64-bit Edition (2006) — Windows NT 5.2

8. Windows Server 2003 (2003) — Windows NT 5.2

9. Windows Vista (2006) — Windows NT 6.0

10. Windows Home Server (2007) — Windows NT 5.2

11. Windows Server 2008 (2008) — Windows NT 6.0

12. Windows Small Business Server (2008) — Windows NT 6.0

13. Windows 7 — Windows NT 6.1 (2009)

14. Windows Server 2008 R2 — Windows NT 6.1 (2009)

Windows NT (NT — New Technology) тектес операциялық

жүйелер, үрдістер арасын адрестік кеңістікпен бөлу негізіне

жасалған. Әр үрдістің, оған бөлінген жадымен жұмыс жасау

мүмкіндігі бар. Алайда, ол жадыға басқа үрдістерді, драйверлерді

және жүйелік кодын жазуға құқығы жоқ.

NT тектес Windows – көп есепті ығыстырушы және көп

пайдаланушылық құралдары дамыған, торапты қолдауы кірістірілген

32-разрядты ОЖ.

Бұл операциялық жүйе жергілікті торап аймағында жұмыс

жасайтын пайдаланушылар үшін, деректермен алмасып, үлкен

жобалармен жұмыс жасайтын ұжымдық пайдаланушылар үшін өте

ыңғайлы.

2.2.3 XP тектес Windows

Windows XP — Microsoft корпорациясының NT тектес Windows

операциялық жүйесі. Ол Windows 2000 Professional-ң дамытылған

нұсқасы ретінде, 2001 жылы 25 казанда қолданысқа шықты.

XP атауы ағылшынша experience (тәжрибе) деген сөзінен

шығады. Бұл атау тәжрибелік қолдану аясына кәсіби нұсқа ретінде

енді.

Алдыңғы Windows 2000 жүйесінің серверлік және клиенттік

нұсқалары бар, ал Windows XP тек қана клиенттік жүйе. Оның

серверлік нұсқасы кейінірек шыққан Windows Server 2003 жүйесі

болды.

208

Windows XP және Windows Server 2003 операциялық жүйелері

бір ядролық негізінде құрылған, нәтижесінде олардың дамуы және

жаңартылуы азды-көпті қатарлас жүруде.

Windows XP Professional Edition кәсіпорындар және

кәсіпкерлер үшін жасалды. Ол мына функциялардан тұрады:

компьютердің жұмыс столына алыстан кіру, файлдарды шифрлеу

(Encrypting File System көмегімен), кіру құқығын орталықтан басқару

және көп процессорлық жүйені қолдау.

Windows XP Home Edition — үйде қолдануға арналған жүйе.

Арзан, Professional Edition-ң «қысқартылған» нұсқасы түрінде

шығарылады, бірақ сол ядроға негізделген және кейбір әдістердің

көмегімен Professional Edition-ң толық нұсқасына дейін дерлік

жаңартуға болады.

Windows XP Media Center Edition Professional Edition-ге

негізделген және арнайы мультимедиалық қосымшалардан тұрады.

Әдетте, компьютер теледидар картасымен (ТВ-карта) және

қашықтықтан басқару пультімен (ПДУ–пульт дистанционного

управления) жабдықталады. Бұл жүйенің маңызды қасиеті, Windows-ң

оңайлатылған басқару жүйесіне байланысты, телевизорға қосылу

мүмкіндігі және пульт арқылы компьютердің басқарылуы болып

табылады. Сонымен қатар, жүйенің ультра-қысқа толқынды радионы

(УКВ-радио) қабылдайтын қызметі де бар.

Пайдаланушының графикалық интерфейсі

Windows Explorer-ң ерекшеленуі мөлдір тік төртбұрышты

болып іске асырылады.

Жұмыс столында жарлықтардан көлеңке түседі.

Сілтеуші терезесінде бүйірде есептерді (қосымшаларды)

орындауға бағытталған қосымша тақта («common tasks»).

Жіберілген қосымшалардың белгілі бір санында, есептер

тақтасына қосымшаның кнопколарының бір кнопкаға топталуы, ол

көбінесе оны «айналдыру» қажеттілігін азайтады.

Кездейсоқта өзгеріп кетпес үшін, есептер тақтасын және

көмекші тақтадарді оқшауландыру (заблокировать) мүмкіндігі пайда

болды.

«Пуск» мәзірінде жаңадан қосылған программаларға

жататын элементтер түсі өзгеріп ерекшеленеді.

Мәзірде көлеңке түседі (Windows 2000 тек тінтуірдің

сілемесінен көлеңке түсетін).

Біріктірілген программалық өнімдер

Microsoft Windows дестесіне мына стандартты қосымшалар:

браузер (Internet Explorer), пошталық клиент (Outlook Express немесе

209

Windows Mail), музыкалық және бейне ойнататқышы (Windows Media

Player) кіреді.

COM1 және OLE технологияларының көмегімен шеттегі

өндірушілердің қосымшаларында қолданылуы мүмкін. Бұл өнімдер

тегін және Microsoft-ң ресми сайтынан еркін алуға болады, бірақ

оларды қою үшін, Microsoft Windows-ң лицензиялық нұсқасы болуы

қажет.

2.3 Windows жүйесінің негізгі объектілері

Жұмыс столы (Desktop) – Windows жүйесіне кіргенде экранда

шығатын суреттік фоны бар, экранмен бірдей жұмыс аймағы. Оның

үстінде жүйелік, т.б. қапшықтарының және программалардың

пиктограммалары, жарлықтар (ярлык) тұрады.

Әдетте Жұмыс столының бетінде қапшықтар: Мой компъютер,

Корзина, Сетевое окружение, Мои документы және Есептер

панелінде ПУСК батырмасы арқылы кіретін Бас мәзір тұрады.

Қапшықтарды, жарлық-белгілерді қосуға және алып тастауға,

түрлерін өзгертуге, өз жұмыс столының фонын таңдауға, компьютерді

демалдыруға (Заставка → Хранитель экрана) және т.б.

Пиктограмма (шартбелгі) – Windows жүйесінің әртүрлі

қосымшаларын, құрылғылары, қапшықтарды, құжаттарды т.б.

элементтерін бейнелеуге арналған кішкентай графикалық сурет.

Бас мәзір – ПУСК батырмасы немесе Windows логотипі

салынған пернемен ашылады. Бас мәзір Windows жүйесінде қойылған

қосымшаларға және утилиттерге тез кіруді қамтамасыз етеді.

Windows XP-ң Пуск мәзірі

пайдаланушының аты және авторы;

браузерге және клиенттің E-mail-не кіру;

жиі қолданылатын программаларға кіру;

арнайы қапшықтарды ашу;

компьютерді өшіру.

Қапшық (папка2) — файлдардың және басқа қапшықтардың

қоймасы. Қапшықтардың ішінде тағы қапшық болуы мүмкін.

Қапшықтардың екі түрі болады: жүйелік және жеке пайдаланушының

қапшықтары.

Жеке қапшықта пайдаланушының бір тақырыптық бағытта

сақталған программалары құжаттары болуы мүмкін.

Жүйелік қапшықтарға Мой компъютер, Корзина, Мои

1 COM (ағылш. Component Object Model — компоненттердің объектілік моделі, Microsoft компаниясы

жасаған компьютерлік технолгиясы. 2 Папка термині (ағылш. - folder) офистік қапшықка ұқсас пайдаланушылық графикалық интерфейсте

файлдық жүйенің объектілерін ұсыну үшін енгізілген.

210

документы, Сетевое окружение, Панель управления, т.б. жатады. Бұл

қапшықтар Windows жүйесі орнатылғанда бірге қойылады.

Жарлық (shortcut)— программалық элементтің аты және

белгісі, оны екі рет шерту арқылы сәйкес программаны орындаймыз.

Көбінесе «ыңғайсыз» жерде орналасқан программаларды тез

жіберу үшін жарлықты жұмыс столына шығарып қояды. Жұмыс

столындағы жарлықтың сол жақ төменгі бұрышында түрінде белгі

болады.

Терезе – Windows1 жүйесінің графикалық интерфейсінің негізгі

объектісі, экранның төртбұрышты қоршаулы аумағы. Онда әртүрлі

программалардың, файлдардың белгілері орналаласады.

Терезелердің түрлері. Windows қосымшаларының терезелері;

утилиттік программалардың терезесі; диалогты терезелер , т.б.

Терезелердің бірыңғайланған компоненттері:

1) тақырып жолы – сол жағында программаның жүйелік

батырмасы, ал оң жағында стандартты үш: «Свернуть», «Развернуть/

Свернуть в окно», «Закрыть» батырмалары орналасқан;

2) мәзір жолы – негізгі командалар: Файл, Правка, Вид, Сервис,

Справка терезелердің барлық түрлерінде болады;

3) саймандар жолы – құрамындағы батырмалардың түрлері

ашылған программаға (жүйелік, қолданбалы, утилиттік, т.б.)

байланысты болады;

4) адрестік жол – жүйелік, утилиттік қапшықтардың

терезесінде болады;

5) жұмыс аймағы – ашылған қапшықтың объектілерімен

жұмыс орындалады.

Есептер тақтасы – экранның төменгі жағындағы тақта Пуск

батырмасымен бірге орналасқан. Әдетте ашылған қолданбалы

программаларға сәйкес батырмалар пайда болады. Сәйкес батырманы

басу арқылы немесе ALT+TAB пернелерімен программадан

программаға ауысуға болады.

Мой компьютер – қапшығы (терезесі) ашылғанда,

компьютерде қойылған құрылғылардың, жүйелік программалардың

қапшықтары, т. б. белгілер тұрады. Құрылғылардың белгілері арқылы

сәйкес программалық утилиттердің қапшықтарына кіруге,

компьютерде қойылған құрылғылар туралы мәліметтерді көруге

болады.

Корзина (Қоржын) – қапшығы (терезесі) қатты дискіден

жойылатын файлдар, қапшықтар, құжаттар үшін, Жұмыс столында

арнайы ұйымдастырылған буфер болып табылады. Сондықтан, қажет 1 Windows сөзінің нақты аудармасы «терезе» екені белгілі.

211

болып қалған жағдайда, Қоржынға түскен объектілерді қайта

шығарып қалпына келтіруге болады.

Тінтуірменен жұмыс

«Тінтуір» манипуляторы – компьютермен пайдаланушының

интерфейсін қамтамасыз ететін сілтеме енгізу құрылғыларының бірі.

Тінтуір – пайдаланушының экрандағы "саусағы". Оның әдетте

екі батырмасы және құжатты тез айналдыру үшін дөңгелекшесі

болады.

Шырт еткізу (Click) – қажетті элементтің шартбелгісіне апарып

тінтуірдің сол (оң) жақ батырмасын бір рет тез басып қоя беру.

Тінтуірдің оң жақ батырмасын шырт еткізкенде экранға

жанама-бағынышты (қосымша) мәзір шақырылады. Көбіне

мынадай ереже қолданылады: «не істеуді білмесең — оң

батырманы бас». Сол туралы ұмытпаған жөн.

Екі рет шырт еткізу (Double click) – тінтуірдің сол жақ

батырмасын екі рет қатарынан тез басу – «қағу». Екі рет шырт еткізу

программаларды орындау үшін, терезеге (қапшыққа) кіру үшін


Екі рет шырт еткізудің жылдамдығын баптауға болады:

ПУСК Панель управления Мышь ...

«Сүйрет және таста» (Drag-and-Drop) – сілтемені орны

ауыстырылатын элементке апарып, тінтуірдің сол батырмасын басып,

оны сол басулы күйінде сілтемені (элементпен қоса) қалаған орынға

жеткізгеннен кейін қоя береміз.

Тінтуір CTRL, Shift ALT пернелерімен бірлесе жиі

қолданылады. Бұл ретте, сол қолмен қажет пернені басыңыз, ал

тінтуірмен жұмысты оң қолмен жасаңыз.

Кейбір жиі қолданылатын батырмалар және белгілер:

— есепші жоғарғы үшбұрыш санның мәнін бірге өсіреді –

төменгісі азайтады;

↔↕ — терезелердің көлденең және тік өлшемдерін өзгерту;

немесе – режім қосылды; керісінше □ немесе ○ – режім

үзіледі;

– құм сағаты – күту керек, жүйе бос емес;

– амал мүмкін емес;

– бағыт-үшбұрыш –атаудың оң жағында тұрса «таңдау бар»

дегенді білдіреді, оны шырт еткізгіп ашылған тізімнен қажет әрекет

таңдалады.

2.4 Жұмыс столында жасалатын әрекеттер

Бас мәзірге кіру – Windows қосымшалары және рұқсат

программалардың тізімі шығады. ПУСК батырмасын басып шыққан

212

тізімнің бойымен тінтуірды жоғары-төмен қозғасаңыз, Windows-тан

кіруге болатын көптеген қызықты программаларды және құжаттарды

көруге болады.

Пункт атауының оң жағындағы белгі, оның мазмұны қалқыма

мәзірдің тізімінен көрінеді.

Терезені жабу (тапсырманы аяқтау) – терезенің оң жақ жоғарғы

бұрышындағы жабу батырмасын шырт еткізу. Немесе Файл

Закрыть. Немесе Alt + F4.

Толық экранды терезе – жаю (развернуть) батырмасын

шырт еткізу. Терезе толығымен ашылған кезде жаю батырмасы

түріне ауысады.

Терезені бұрынғы қалпына келтіру – (восстановить окно)

батырмасын шырт еткізу.

Терезені жинау (Жұмыс столынан уақытша алып тастау) –

терезенің оң жақ жоғарғы бұрышындағы (свернуть) батырмасын

шырт еткізу. Жиналған терезенің белгісі және атауы Есептер

тақтасына ауысады.

Бұл айтылмыш терезені экраннан алып тастау үшін керек,

бірақта Windows көп есепті жүйе болғандықтан, онда жіберілген есеп

жұмысын үзбейді. Жиналған есепті қайтару үшін Есептер

тақтасындағы атауын шырт еткізсе болғаны.

Жіберілген есептердің бәрін экранда орналастыру – Есептер

тақтасының бос жерінде тінтуірдің оң батырмасын шырт еткізу

қалқымалы мәзірден таңдау Окна каскадом/Окна сверху вниз/Окна

слева направо.

2.4.1 Қапшықтармен жұмыс

Жұмыс столында қапшық құру – Жұмыс столының бос

жерінде тінтуірдің оң батырмасын шырт еткізу Создатъ Папка

қапшықтың атауын теру Enter.

Жұмыс столынан қапшықты жою – жойылатын қапшықты оң

батырымамен шырт еткізу Удалить. Немесе қапшықтың белгісін

шырт еткізіп Del пернесін басу. Немесе қапшықтың белгісін «іліп»

алып Қоржынға сүйреу және тастау Да.

Бар қапшықтың ішінен жаңа қапшық құру – ПУСК-ті оң

батырмамен шырт еткізуПроводник, жаңа қапшық құрылатын

логикалық дискіге шығу (әдетте ол D:), қажет директорияға кіру

(оның белгісін екі рет шырт еткізу), Файл Создать Папка,

қапшықтың атауын теру Enter.

213

Қапшықтың атауын өзгерту – оны тінтуірдің оң

батырмасымен шырт еткізу Переименовать, жаңа атауын теру

Enter

Қажет қапшықты іздеу – оң батырманы шырт еткізу ПУСК

Найти. Немесе ПУСК Поиск Файл (Папка). Қапшық немесе

файл атауын теріп Найти.

2.4.2 Жарлықтар – программаларға, файлдарға кіру жолы

Жарлықты жасау тәртібі – тінтуірдің оң батырмасын шерту

Создать Ярлык Обзор керек программа тұрған қапшыққа

кіру, керек программаның атын шерту Открыть Далее,

жарлықтың атын теру, белгісін таңдау Enter.

Немесе – Мой компьютер (немесе ПУСК Программы

Проводник), орындалатын файлды (программаны) тауып, Жұмыс

столына сүйретіп қою. Файлды (программаны) шақыратын жарлық

пайда болады.

Жарлық жойылса да программаның өзі жойылмайды, себебі ол

прогамманың өзі емес, тек оған апаратын жол екенін ұмытпайық.

Жұмыс столындағы жарлықты жою – оны оң батырманы

шырт еткізу Удалитъ Да. Немесе оның жарлығын сырт еткізіп

DEL батырмасын басу Да.

Жарлықтың атауын өзгерту – жарлықты оң батырмамен шырт

еткізу Переименовать, жаңа атауды теріп, Enter батырмасын басу

немесе бос жерде сырт еткізу.

Жарлықтың белгісін ауыстыру – сол жарлықты оң

батырмамен шырт еткізу Свойства Программа Сменить

значок, жаңа белгіні таңдап алу (оны сырт еткізу) ОК ОК.

Windows ортасына бейімделген Word, Excel және т.б. «туыс»

программалары үшін белгілерді өзгертуге болмайды.

Тікелей Бас мәзірге жарлықты кірістіру – Жұмыс столынан

немесе қапшықтан керек жарлықты тінтуірмен іліп алып, ПУСК

батырмасына сүйреп апарып, соның үстіне түсіру керек. ПУСК-ті

басқанда, жарлық мәзірдің жоғарғы жағында орналасқанын көреміз.

Бас ПУСК мәзірінің қандай болмасын бөліміне жарлықты

қосу. Жұмыс столында немесе қайсыбір қапшықта тұрған керек

жарлықты, жәй іліп алып, ПУСК батырмасына жылжытып апарып,

мәзірдің керек бөліміне, (мысалы Автозагрузка) түсіру керек. Жарлық

таңдалған бөлімде көрсетіледі.

Немесе: ПУСК Настройка Панель задач Настройка

меню Добавитъ, Обзор және керек программаны табу, Далее,

жарлықты қоятын мәзір бөлімін таңдау (мысалы Стандартные

214

мәзіріне), шақырылатын программаның атауын теру, Далее,

жарлықтың белгісін таңдап және оны сырт еткізу, Готово Далее

Готово ОК.

Шақырылатын программаның жарлығы (белгісі және атауы) сол

таңдалған бөлімде пайда болады.

Бас ПУСК мәзірінен немесе оның бөлімінен жарлықты жою.

Пуск мәзірін немесе оның бөлімін ашып, керек емес жарлықты

тінтуірдің оң батырмасымен сырт еткізу Удалить.

Немесе ПУСК Настройка Панель задач Настройка

меню Удалитъ, мәзірдегі керек бөлімді табу (мысалы

Стандартные), жойылатын жарлықтың атауын сырт еткізіп

Удалить Да. Осылай дәйекті түрде бірнеше жарлықтарды

(қапшықтарды) жоюға болады. Одан соң Закрыть ОК немесе

батырмасымен жабу.

Кез келген қапшықта жарлықтармен жұмыс дәл осы Жұмыс

столындағыдай жүреді.

Жұмыс столына А:, С:, D: дискілерінің жарлықтарын қосу –

Мой компъютер жүйелік қапшығын ашу, керек дискінің белгісін іліп

алып, Жұмыс столына жылжытып апару Да. Бұл, тікелей Жұмыс

столынан керек дискіге тез кіруді қамтамасыз етеді.

2.4.3 Қоржын. Файлдарды және қапшықтарды жою

Қоржын (Корзина) – жұмыс үрдісінде, жойылған барлық

файлдардың (қапшықтардың) уақытша сақталатын орыны. Бірақ,

барлық жойылған файлдар дискіден алынып тасталмайды және өзіңіз

оны тазартқанға дейін Қоржында қалады (дискілік кеңістікті алып

тұрады). Қоржынның қасиеті ол, әлдеқалай лақтырылған, бірақ онан

соң керек болып қалған файлдарды, қапшықтарды қайтадан қалпына

келтіруге болады.

Файлды (файлдар тобын, қапшықты) Қоржынға салу (удалить)

– оларды белгілеу, Файл Удалитъ. Немесе DEL пернесін басу.

Немесе файлды (файлдар тобын, қапшықты) оң батырмамен сырт

еткізу және Удалить командасын таңдау.

Қоржынға алыстатылған файл Сіз үшін жоғала қоймауы

мүмкін. Оны басқа біреу, не өзіңіз Қоржынды тазартпай түрғанда,

алуға болады.

Егер файл жойылған кезде Қоржынға түспесе – оң

батырмамен Қоржынды сырт еткізу Свойства мәзірдегі

Уничтожать файлы сразу после удаления пунктіндегі қанатшаны

алып тастау керек.

Қоржынға түсірмей файлды біржола жою – файлды сырт

еткізіп, Shift + DEL батырмаларын басу.

215

Қоржыннан әлдеқалай түскен файлды орнына келтіру –

Қоржын қапшығына кіріп, файлды оң батырмаман сырт еткізу

Восстановить. Немесе Файл Восстановитъ. Файл өзінің тұрған

орнына оралады. Бірнеше файлдарды қатарынан орнына келтіру үшін,

оларды алдымен белгілеп және Файл Восстановитъ.

Қоржынды тазалау (жұмыс барысында салынған барлық

нысандарды біржола жою және дискілік кеңістікті босату) –

Қоржынды оң батырмамен сырт еткізу және Очиститъ Корзину.

Немесе Корзина белгісін екі рет сырт еткізу Файл Очиститъ

Koрзину ОК.

Дискетадан алыстатылған файл Қоржынға түспейді (сыртағы

«қоқым» компьютерге керек емес).

Қоржынның көлемін білу және өзгерту үшін, оны оң

батырмамен сырт еткізіп Свойства пунктін басу керек, әдетте – ол

винчестердің 10% құрайды. Қоржынның көлемін, жүгіртпені

(бегунок) қозғау арқылы өзгертуге болады.

2.5 Сілтеуші. Файлдармен, қапшықтармен, дискілермен

жұмыс

Файлдар және қапшықтармен жұмыс жасауға арналған

қызметші программа.

Сілтеушіге кіру – ПУСК батырмасын тінтуірдің оң

батырмасымен сырт еткізу Проводник.

Шығу – Сілтеушінің батырмасын шерту. Немесе ALT + F4.

Сілтеуші программасының терезесі екі тақтадан тұрады. Сол

жақтағы тақтада иерархиалық түрде орналасқан қапшықтар тұрады.

Оң жақтағы тақтада, таңдалған қапшықтың ішінде тұрған объектілер

(қапшықтар, файлдар) көрінеді.

Сілтеуші программасы арқылы қапшықтарды құруға,

көшірмесін жасауға, жоюға, атауын өзгертуге және программаларды

орындалуға жіберуге болады.

Басқа дискіге (қапшықка) ауысу – жоғарғы деңгейге шығу

батырмасын шертіп, керек қапшықтың немесе дискінің белгісін

шерту.

Қапшықтың мазмұнын көру – сол жақтағы тақтада керек

қапшықтың белгісін шертсе, оң жақтағы тақтада таңдалған

қапшықтың ішінде тұрған объектілер (қапшықтар, файлдар) көрінеді.

Қапшықтардың қасында тұрған «» белгісі, оның ішінде тағы

қапшықтар бар екенін көрсетеді. Осы «» белгісін шерткенде, ол «»

белгісіне айналып, қапшықтың төменгі жағында оның ішіндегі

қапшықтар шығады. Қайтадан қапшықтың касындағы сол «» белгіні

216

шертсек, ішкі қапшықтар жасырылады.

Файлдың (қапшықтың) көшірмесін жасау – CTRL пернесін

басып тұрып, көшірмесін алатын файлдың немесе қапшықтың белгісін

тінтуірдің сол жақ батырмасымен «іліп» алып көшірмені

орналастыратын қапшыққа апару қажет. Көшірмені қабылдайтын

қапшық ашық болып белгіленеді. Тінтуірдің батырмасын

жібергеннен кейін барып CTRL пернесі босатылады.

Бұл әрекет кезінде көшіріліп жатқан файлдың (қапшықтың)

белгісінің қасында «+» белгісі пайда болуын қадағалау қажет.

Бірақ үйреншікті сенімді әдіспен орындау тәртібі:

1. файлды тінтуірдің оң батырмасымен шертіп Копироватъ,

немесе файлды шертіп →Копироватъ батырмасын басу;

2. көшірме орналасатын қапшықты тінтуірдің оң батырмасымен

шертіп→Вставитъ, немесе қапшықты ашып →Вставитъ

батырмасын басу.

Бірнеше файлдардың көшірмесін алу – алдымен CTRL

пернесін басып тұрып, керек файлдардың атауларын шертіп белгілеу.

CTRL пернесін басып тұрып, белгіленген файлдардың кез келген

біреуін «іліп» алып, файлдар тобын көшірмені орналастыратын

қапшықка жылжытып апару қажет.

Осы әрекет кезінде «+» белгісі (ауыстыру емес, көшірме жасалу

белгісі) пайда болуын қадағалау керек.

Файлдың орнын ауыстыру – «іліп» алып керек қапшықка

жылжытып апару керек.

Файлдар тобының орнын ауыстыру – CTRL пернесінің

көмегімен файлдарды белгілеп, кез келген біреуін «іліп» алып,

файлдар тобын керек қапшықка жылжытып апару қажет, мысалы

Қоржынға.

Егер Сіз түпнұсқаны немесе көшірмені керек қапшықка дейін

«жеткізе» алмасаңыз, онда Сілтеушінің саймандар тақтасындағы

Отменитъ батырмасын шертіп әрекетті кері қайтаруға болады.

2.6 Алмасу буфері. Қосымшалар арасында ақпарат алмасуы

Алмасу буфері – ақпаратты уақытша сақтауға арналған

жадының аралық аймағы. Қапшықтардың, файлдардың,

құжаттардың, т.б. көшірмесін жасағанда және қолданбалы

программалардың арасында ақпарат алмасуына қажет. Буферде тұрған

ақпаратты шексіз ала беруге болады.

Буферге ақпаратты жазу – Правка Копировать (Вырезать)

командалары (немесе тақтадағы сәйкес батырмалар) немесе CTRL +

С пернелерін қатар басу арқылы орындалады.

Буферден ақпаратты оқу – Правка → Вставить командасы

217

(немесе тақтадағы сәйкес батырмалар) немесе SHIFT+ INSERT

пернелерімен орындалады.

3.3-сурет. Буфер арқылы ақпарат алмасу схемасы

Буфердің мазмұнын көру – Пуск → Программы →

Стандартные → Служебные → Буфер обмена. Экранға буфердің

мазмұны шығарылады.

Барлық программалар (Pbrush, PowerPoint, Word, Excel және

т.б.) өзара байланысқан. Шынында кейбір нәрселерді Excel-де

(мысалы әдемі өңделген есептелетін кестелерді, диаграммаларды және

т.б.), Pbrush-та тездетіп суреттерді салуға, анимацияны – Power Point-

та, Corel Draw графикалық редакторында фирманың логотипін,

кітаптың әдемі мұқабасын, т.с.с. жасаған ыңғайлы. Және де

осылардың бәрін бір құжатта байланыстыруға болады. Алмасу буфері

осы программалардың арасындағы дәнекері болып табылады. Тек

қана, бір қосымшадағы (мысалы Excel-де) қажет объектіні белгілеп,

Алмасу буферіне көшірмесін жіберіп, басқа қосымшаға (мысалы

Word-қа) ауысып, Алмасу буферінен сол ақпарат кіріктіру

командасымен қойса болғаны.

Яғни, Excel-де санаймыз, Word-та мәтінін тереміз, Corel Draw-та

әшекейлейміз, бәрін PowerPoint-қа қойып «тірілтеміз», баспаға

шығарамыз немесе электронды поштамен жібереміз.

2.7 Windows жүйесінде пернелер тіркесін қолдану

Пернелер тіркесі (синонимдері: ыстық перне, тез кіру пернесі,

тез шақыру пернесі) – компьютермен әрекеттестік интерфейсінің бір

түрі, пернетақтада командалар (амалдар) тағайындалған, пернелерін

(немесе олардың тіркесін) басу.

Бірнеше пернелердің басылуы қатар орындалуы керек.

Пернелер тіркесін қолдану, бір пернеге бірден артық әрекеттерді

тағайындауға мүмкіндік береді.

Модификатор (түрлендіргіш) пернелері

Пернетақтада осындай пернелердің ұқсасы (аналогы) Ctrl, Alt,

Shift және Windows пернелері болады, оларды көбінесе модификатор

пернелелі деп атайды.

Алмасу

буфері

Word Excel

Access

…

Power

point

Paint

218

Яғни, бір пернеге сегізге дейін әртүрлі командаларды «іліп»

қоюға болады:

1) Delete-нің модификаторларынсыз белгілі пернені басу;

2) Ctrl + перне — Ctrl + Delete;

3) Alt + перне — Alt + Delete;

4) Shift + перне — Shift + Delete;

5) Ctrl + Shift + перне — Ctrl + Shift + Delete;

6) Ctrl + Alt + перне — Ctrl + Alt + Delete;

7) Alt + Shift + перне — Alt + Shift + Delete;

8) Ctrl + Alt + Shift + перне — Ctrl + Alt + Shift + Delete.

3.4-сурет IBM/Windows-ң компьютерлік пернетақтасы

Мысал ретінде Ctrl + Alt + Delete пернелер тіркесін

қарастырайық.

Пернелерді бәрін бірден қатар, яғни аккорд түрінде баспау,

керек. Алдымен Ctrl және Alt пернелерін басып тұрып және оларды

жібермей Delete пернесі басылады.

Delete пернесін басу сәтінде, басулы тұрған Ctrl және Alt

пернелері, Delete пернесінің әрекетін модификациялайды. Яғни,

Delete пернесі басылған кезде, оның негізгі әрекеті емес (сол

жақтағы символды немесе белгіленген объектіні жою), одан басқа

«түрленгеннің» біреуі, Windows XP-ң қосымшасы Есептер диспетчері

(taskmgr.exe.) шақырылады.

Перне тіркестерің бөлінуі:

Жеке тіркестер – егер программаның терезесі белсенді болса

ғана сол тіркестерге тағайындалған команданы программа ұстай

алады;

Программа үшін ауқымды тіркестер – белгілі программа кез

келген терезеден ұстай алады;

Операциялық жүйе үшін ауқымды тіркестер – операциялық

жүйе кез келген терезеден ұстай алады.

219

Windows үшін Ctrl + Alt + Delete пернелерінің тіркесі ауқымды

болады, себебі ол кез келген терезеден орындалады және операциялық

жүйе оны ұстай алады.

Әртүрлі программаларда пернелер тіркестерінің әртүрлі

жиындары болады. Нақты қандай тіркестерді және қай командаларға

пернелер тіркесін тағайындауды программаны жобалаушы өзі

шешеді.

Windows XP-де пернелердің ауқымды тікестірері

Пернелер тіркесі Орындалатын команда

Alt + Shift + Tab немесе

Alt + Tab

Терезелер арасында ауысу

Alt + F4 Белсенді терезені жабу

Alt + Space (бос орын) Жүйелік терезенің мәзірін ашу. Тінтуірдің

көмегінсіз терезені жабуға, жинауға, қалпына

келтіруге және аумағын өзгертуге болады.

F1 Анықтамалық жүйені шақырады

Ctrl + Shift немесе

Alt + Shift «ОрысшАғылшҚаз» пернелерін ауыстырады

Ctrl + Alt + Delete «Есептер диспетчері» терезесін ашу немесе

«Windows қауіпсіздігі»

Shift + F10 Динамикалық мәзірді шақыру

Win «Пуск» мәзірін ашу/жабу

Ctrl + Esc «Пуск» мәзірін ашу/жабу

Win + D Диалогты мен қоса барлық терезелерді

жинау/қалпына келтіру

Win + E «Сілтеуші» программасын ашу

Win + R «Запуск программы» терезесін ашу

(«Пуск» «Выполнить…»)

Win + F Іздеу үшін терезені ашу

Win + L Компьютерді оқшаулау (заблокировать)

Win + M Диалогты терезесінен басқа барлық терезелерді

жинау

Win + Pause/Break «Система» терезесін ашу

Ctrl + Shift + Esc «Есептер диспетчері» терезесін ашу

(нұсқалардың бәрінде емес)

Print Screen Экранның бүкіл суретін алмасу буферіне

орналастыру. MS-DOS-та экранда тұрғанды

принтерге шығаруға қолданылған.

Alt + Print Screen Белсенді терезенің суретін алмасу буферіне

орналастыру.

Ctrl + C или Ctrl + Insert Алмасу буферіне көшірме жасау

Ctrl + V или Shift + Insert Алмасу буферінен қыстыру (вставить)

Ctrl + X или Shift + Delete Белгіленген объектілерді алмасу буферіне қию

(апару)

Ctrl + Z Соңғы амалды шегеру (кері)

220

Ctrl + Y Шегеру (алға (Ctrl + Z шегереді))

Ctrl + A Қапшықтың ішіндегінің бәрін белгілеу

Ctrl + S Сақтау

Ctrl + W Терезені жабу

Ctrl + R Жаңарту

Ctrl + (Backspace) Сөзді жою (солға қарай жояды)

Ctrl + Delete Сөзді жою (оңға қарай жояды)

Ctrl + / Меңзерді бір сөзден екінші сөзге алға/артқа

ауыстыру

Shift + Ctrl + / Солға/оңға сөзді белгілеу

Ctrl + Home (End) Меңзерді мәтіннің басына (аяғына) ауыстыру

Shift + Ctrl + Home (End) Мәтінді басына (аяғына) дейін белгілеу

Alt + / Артқа/алға

ALT + D Браузердің адрестік жолында мәтінді белгілеу

ALT + «Двойной щелчок

левой кнопкой мыши»

Объектінің қасиеттерінің терезесін ашады

ALT + Tab Басқа орындалып жатқан қосымшаны

белсендіреді (тікелей ағымды қосымшаның

алдында белсенді болған). Басқа қосымшаға

ауысу үшін ALT пернесін басып тұрып Tab

пернесін бірнеше рет басыңыз.

Экранның ортасында барлық ашылған

қосымшаларды және оның қайсысы, егер ALT

пернесін қоя бергенде белсенді болатынын

көрсететін тақта пайда болады.

ALT+Tab-ты пайдаланып, Есептер панелінде

жинаулы тұрған қосымшаларға ауысқанда, бұл

қосымша қалпына келеді (жазылады)

ALT+ ESC Басқа орындалып жатқан қосымшаны

белсендіреді (тікелей ағымды қосымшаның

алдында белсенді болған). Басқа қосымшаға

ауысу үшін ALT пернесін басып тұрып ESC

пернесін бірнеше рет басыңыз.

ALT+Tab тіркесінен айырмасы, экранның

ортасында барлық ашылған қосымшаларды

көрсететін тақта пайда болмайды, бірақ

қосымшалар ашылған ретімен белсендіріледі.

ALT+ ESC-ді падаланып, Есептер панелінде

жинаулы тұрған қосымшаларға ауысқанда, бұл

қосымша қалпына келмейді (жазылмайды)

Жиналған белсенді терезені Enter пернесімен

жазуға болады.

2.8 Файлдардың кеңейтімдері

Windows әр файлына өзінің кеңейтімі (тағайындалған типі, түрі)

сәйкес келеді.

221

«Қосымша-типі» сәйкестігін көруге немесе өзгертуге болады, ол

үшін: Мой компьютер Вид Свойства папки Типы файлов

әректтері орындалады.

Файлдардың кейбір типтері төменде берілген: Файлдардың кеңейтімдері Түсініктемелер

ANI Көлемді меңзерлер объемные, олардың

белгілері

AVI, GIF Анимацияланған суреттер

ARJ, ICE, LHA, ZIP, RAR Ахивтелген файлдар

BAS Basic – мәтіндер

BAT Дестетік (дестелік) командалық файлдар

BAK Файлдардың ескі нұсқалары

BIN Екілік файлдар

BMP Растрлық суреттер (Paint Brush)

BMP, EPS, FLM, FPX, GIF,

ICB, IFF, JPG, JPE, PCT, PIC,

PCX, PXR, PND, PNG, RAW,

SCT, TGA, VDA, VST, TIF,

RLE, WMF

Графикалық файлдар, суреттер,

фотосуреттер

CDR, CDT, CSC, CSB, CSI,

CMX

Corel Draw файлдары!

CLP Алмасу буферінің файлдары

COM Программаның командалық файлдары

CUR Меңзерлер, белгілер

DAT Деректер

DBF Деректер қоры

DIC Сөздіктер

DLL Жүйелік кітапханалар

DOC Word құжаттары

DOT Шаблондар

EML Электрондық пошта

EXE Программалар, орындаушы файлдар

FLA Флэш – анимацияланған файлдар

FLT Corel Draw филтьрлері

FOR Фортран-мәтіндері

222

FXP, APP, PRG Файлы FoxPro

HLP Анықтамалық файлдар

HTM, HTML Web – беттер

ICO Иконкалар, кішкентай суреттер және

кнопкалар

INI Файлдардың конфигурациясы (үйлесімі)

LEX «Лексикон» құжаттары

LNK Файлдарды байланыстырушы, жарлықтар

LST Баспалық файлдары, листингтер

MDB Access деректер қоры

MDE Access деректер қорының ықшамды

файлы

MDZ Access деректер қорының шаблондары

OLD Ескі файлдар, нұсқалар

PCS Суреттер кітапханасы

PIF Программалардың және құжаттардың

жарлықтары

POT Power Point-ң фондық заставкасы

PPT, PPF, PPS Тұсаукесерлер (презентация), Power Point

демонстрациялары

PSD, PDF Photoshop - құжаттары

SYS Жүйелік файлдар

TMP Уақытша файлдар

TTF Шрифттер

TXT DOS мәтіні

URL Интернет бетінің жарлығы

WAV, MID, RMI Дыбыстар

WBK Word құжаттарының резервтік нұсқалары

WMF Сурет, графикалық файл

WRI Write редакторының құжаттары

XLS, XLA, XLB, XLC, XLL,

XLV, XLW

Excel құжаттары

223


1. WINDOWS - бұл...:

a электрондық кесте;

b қолданбалы программа;

c мәтіндік редактор;

d операциялық жүйе;

e деректер қоры.

2. Windows XP Пуск мәзірі .... қамтамасыз етпейді:

a браузерге және клиенттің E-mail-іне кіруді;

b арнайы қапшықтарды ашуды;

c жиі қолданылатын программаларға кіруді;

d компьютерді өшіруді;

e дұрыс жауап жоқ.

3. Windows-ты қою үрдісінде жасалған, Жүйелік қапшықтарды

нұсқаңыз:

a Настройка, Параметрлер

b Корзина, Мои документы, Удаленный доступ

c Мой компъютер, Корзина, Мои документы

d Сервис, Параметрлер

e Настройка, Принтерлер және факстар, басқару панелі.

4. Компьютермен пайдаланушыны интерфейсін қамтамасыз ететін,

нұсқаушы енгізу құрылғыларының бірі:

a «тінтуір» манипуляторы;

b джойстик;

c сілтеме;

d есептер тақтасы;

e басқару элементі.

5. Экранның (әдетте) төменгі жағында ПУСК батырмасы бар,

жіберілген есептер көрінетін жол:

a есептер жолы;

b басқару панелі;

c есептер панелі;

d басқару элементі;

e дұрыс жауап жоқ.

6. Жұмыс үрдісінде, барлық жойылған файлдардың (қапшықтардың)

уақытша сақтау орыны:

a қапшық;

b жұмыс столы;

c сервис – қапшықтың қасиеті;

d қоржын;

e жойылған файлдар және қапшықтар уақытша сақталмайды.

224

7. Ақпаратты уақытша сақтау үшін жадының аралық аймағы

(магнитофон):

a жады буфері;

b алмасу буфері;

c жұмыс столыдағы қапшық;

d қоржын;

e файлдар және қапшықтар уақытша сақталмайды.

8. Windows-ң Бас мәзірін ашу үшін қай батырманы басу қажет:

a Документы-ды басу;

b Мой компьютер батырмасын;

c Файл батырмасын;

d Пуск батырмасын;

e Power батырмасын.

9. Операциялық жүйелерге жатады:

a MS DOS, Unix, Windows XP;

b MS Access;

c MS Word, MS Excel;

d MS Word, Word Pad, PowerPoint;

e MS Office, Clipper.

10. Бірнеше үрдістерді қатарлас өңдеу мүмкіндігін қамтамасыз ететін

программалау ортасының немесе операциялық жүйенің қасиеті:

a тез жетерлігі;

b ашықтылығы;

c жылдамдығы;

d бір есептілігі;

e көп есептілігі.

11. Жарлық – бұл:

a қандай да бір объектіге кіруді соның көмегімен іске асыруға бо-

латын, командалық файл;

b жұмыс столын әшекейлеу үшін қолданылатын, кішкентай сурет;

c файлдарды қарау үшін қолданылатын, программа;

d компьютер жүктелгенде экранда пайда болатын, бейне;

e адрестік саймандар панелі.

12. Белгінің бейнесінде қиғаш көрсеткінің болуы, ол белгі ... екенін

білдіреді:

a графикалық файл;

b программалық файл;

c деректер файлы;

d құжаттың файлы;

e файлдың жарлығы.

13. Қандай перненің немесе пернелер тіркесінің көмегімен жолдың

225

аяғына ауысуға болады?

a End;

b Ctrl+;

c Ctrl+;

d ;

e Home.

14. Терезе жиналған жағдайында ... тұрады:

a экранның ортасында;

b экранның оң жақ жоғарғы бұрышында;

c экранның сол жақ жоғарғы бұрышында

d «Есептер тақтасында»;

e «Жұмыс столында».

15. Алмасу буфері … үшін қызмет етеді:

a деректерді тұрақты сақтау;

b деректерді өзгерту;

c деректерді уақытша сақтау;

d деректердің тек қана кесінділерін көшіру;

e тек қана программалық файлдарды көшіру.

16. Сілтеуіш терезесін шығару ... командаларымен іске асырылады:

a Пуск - Программы - Стандартные - Проводник;

b Пуск - Выполнить - Проводник;

c Пуск - Справка - Проводник;

d Пуск - Программы - Проводник;

e Мои документы қапшығындағы жарлық арқылы.

17. «Вырезать» командасына тағайындалған пернелер тіркесі:

a Ctrl+P;

b Ctrl+X;

c Ctrl+B;

d Ctrl+V;

e Ctrl+C.

18. WINDOWS. Программаның терезесін пернелер тіркесінің қайсысы

жабады?

a ALT+F4;

b ALT+ESC;

c СTRL+TAB;

d ESC;

e ALT+TAB

19. Пайдаланушының күтуін талап ететін, амал жасалған уақытта,

тінтуірдің сілтемесі қандай түрге айналады?

a көлденең сызыққа;

b крестикке;

226

c тік сызыққа;

d тілге (стрелкаға);

e құм сағатына.

20. Сілтеуіш программаның көмегімен .... болады:

a арнайы есептерді шығаруға;

b компьютерге мәтіндік ақпаратты жүктеуге;

c жүйенің қызметін атқаруға;

d файлдарды (қапшықтарды) көшіруді, орнын ауыстыруды,

жоюды, программаны жүктеуді және дискіні форматтауды;

e ақпаратты қорғауды.

21. Windows-ң Бас мәзірінде болмайтын пункт:

a Настройка (Баптау);

b Документы (Құжаттар);

c Справка (Анықтама);

d Программалар;

e Правка (Түзету).

22. Сілтеуіш терезесінде объектіні жою үшін қолданылатын

командалық мәзір:

a Правка – Удалить (Түзету–Жою);

b Формат – Удалить (Пішім–Жою);

c Файл- Удалить; (Файл–Жою);

d Вставка – Удалить (Кіріктіру–Жою);

e Вид – Удалить (Түр–Жою).

23. Сілтеуіш программасының сол жақ панелінде қапшықтардың

қасында плюс белгісі нені көрсетеді?

a бұл қапшықта (немесе дискіде) жарлықтар бар;

b бұл қапшықта (немесе дискіде) саймандар панелі бар;

c бұл қапшық (немесе диск) қазіргі жүмыс сеансында

қолданылған;

d бұл қапшықтың (немесе дискінің) ішіне салынған қапшықтар

бар;

e бұл қапшықта (немесе дискіде) жүйелік ақпарат бар.

24. Компьютердің пернетақтасы – бұл ... құрылғысы:

a алфавитті-цифрлық ақпаратты енгізу;

b еркін кедергісіз кіру деректерін сақтау;

c графикалық ақпаратты енгізу;

d кез келген ақпаратты сақтау;

e алфавитті-цифрлық және графикалық ақпаратты шығару;

25. Стандартты түрдегі Жұмыс столында мына қосымшалардың

белгілері орналасады:

a Microsoft Excel, Сетевое окружение, Выход батырмасы;

227

b Мой компьютер, Корзина, Панель инструментов;

c Мой компьютер, Корзина, Панель задач, Сетевое окружение, In-

ternet Explorer, Пуск;

d Microsoft Word, Microsoft Excel, Сетевое окружение, Выход

батырмасы;

e Microsoft Word, Microsoft Excel, Microsoft Power Paint, Сетевое

окружение.

228

§3. Мәтіндік ақпаратпен жұмыс технологиясы

Жоспар

3.1. Мәтіндік ақпарат бірліктері.

3.2. MS Word мәтіндік процессорының интерфейсі.

3.3. «Вид» мәзірі және тақталарды көрсету режімдері.

3.4. Құжаттармен жұмыс жасау.

3.5. Мәтінмен жұмыс.

3.6. Шрифтер.

3.7. Беттер. Оның пішімдері.

3.8. Жазу ереже қателерін тексеру.

3.9. Иллюстрациялар.

3.10. Формулалар.

3.11. Кестелермен жұмыс.

3.12. Құжаттарды қорғау.

3.1. Мәтіндік ақпарат бірліктері

Деректер (мәтіндік ақпарат бірліктері) – символдар, жолдар

және абзацтар.

Символ – символдық ақпараттың ең кіші бірлігі.

Жол – нүктелер арасындағы символдық ақпараттың ерікті

тізбегінің кесіндісі.

Абзац – екі жол басының (красная строка) арасындағы баспа

мәтінінің кесіндісі.

Абзац әрқашанда жаңа жолдан басталады. Әр абзацқа сол және

оң жақ шекаралары және бірінші жолдың ығысуы қойылады. Жаңа

абзацқа өту үшін міндетті түрде <Enter> бастырмасын басу қажет.

Оң абзацты шегініс (отступ) – мәтіннің бірінші жолының оң

жаққа жылжуы. Ойы, тақырыбы, идеясы және сюжеті бірлескен

мәтінді логикалы бөліктерге бөлуге қолданылады.

Абзацтық шегініс, шрифтің өлшеміне тәуелсіз басылымның

бүкіл мәтіні үшін бірдей болуы керек. Абзацтық шегініс XVI

ғасырдағы көне парагафты белгілердің орнына келген.

Шет ел басылымдарында абзацтық шегіністі жиі қолданбайды,

есесіне абзацтарды бірінен-бірін тік аралығын (интервалын) үлкейту

арқылы бөледі.

Теріс абзацты шегініс (выступ) – абзацтағы барлық жолдарға

қарағанда бірінші жол басының сол жаққа шегінуі. Сондықтан

абзацтық кері шегініс деп те атауға да болады.

Абзацтық жылжытуды жол басымен (орысша красная строка)

жиі шатастырады.

Қазіргі мәтіндік процессорларда, әдетте жаңа абзац қатаң

қайтарыс (орысша жесткий возврат) арқылы жасалады.

229

Қатаң қайтарыс (аппараттық қайтарыс) – ол мәтіндік

процессорда абзацтың соңы. Қатаң қайтарыс жаңа абзацты бастайды,

бұл оның жұмсақ қайтарыстан айырмашылығы. Құжаттың

статистикасын өзгертуінен басқа, бұл мыналарды белгілейді:

Абзац аралығында қосымша кеңдікті.

Келесі абзацтың бірінші жолында абзацтық шегіністі.

Егер мәтіндік процессорда осы жағдайлар қадағаланса, келесі

жол, төменгі аспалы (висячий), ал алдыңғы – жоғарғы аспалы жол

болып кетпейді.

Аспалы жол – ол өз абзацынан үзіліп, алдыңғы жолда немесе

келесі бетте жалғыз «асылып» тұрған жол.

Мәтіндік процессорлардың көбінде, сөздердің тасымалы

(орысша переносы) автоматты түрде жасалады. Бұл жұмсақ

қайтарысты қолдану жағдайы сирек болатынын айқындайды,

сондықтан Enter пернесін басу – қатаң қайтарысты және жаңа

абзацтың басталуын білдіреді

3.2. MS Word мәтіндік процессорының интерфейсі

Microsoft Word – Windows операциялық жүйесіне үйлестірілген,

әртүрлі мәтіндік құжаттарды теру, түзету, графикалық объектілерді

(суреттер, графиктер, формулалар, т.б.) қою, жөндеу мүмкіндігі мол,

графикалық-объектілі редакторлық процессор.

Word редакторының өте кең баспагерлік, типографиялық

мүмкіндіктері пайдаланушының жұмысын мамандандыруға

ынталандыруға тиіс.

Word-қа кіру – ПУСК Все программы Microsoft Word

атауын шерту.

Word-тан шығу – Файл Выход. Немесе ALT + F4

MS Word терезесінің кейбір стандартты құрамдастары:

Тақырып жолы – оның стандартты жүйелік және «Свернуть»

(жинау), «Развернуть» (жазу), «Закрыть» (жабу) батырмалары,

ашылған құжаттық файлдың аты шығады.

Мәзір жолы– Word редакторымен жұмысты ұйымдастыратын,

басқаратын командалар тізімінен тұрады. Оның ішіне: жұмыс

тәртібін өзгерту, файлдық амалдарды жасау, баспаға шығару,

мәтінді пішімдеу, анықтамалық сұраныс жасау, әр түлі объктілерді

қою және т.б. командалары кіреді.

Мәзір мәтіндік және пиктографиялық түрінде болуы мүмкін.

Стандартты саймандар тақтасында – жиі кезігетін

амалдарды орындауға арналған батырмалар орналасқан. Батырманың

кез келгеніне меңзер жақындағанда, оның жасайтын әрекеті туралы

мәлімет «қалқыған» пішінде қөрінеді.

230

Форматтау (пішімдеу) саймандар тақтасында– мәтін

элементтерін пішімдеуге арналған батырмалар, шрифтерді, оның

өлшемін таңдайтын опциялар, т.б. орналасқан.

Word терезесінің жұмыстық аймағы – онда бір немесе

бірнеше мәтіндік құжаттар ашық тұруы мүмкін.

Жағдай жолы – экранның төменгі жағында орналасқан. Онда

ағымды бет, бөлім, жол нөмірі және жолдағы символ туралы ақпарат

көрініп отырады.

3.3 «Вид» мәзірі және тақталарды көрсету режімдері

«Разметка страницы» режімі: құжаттарды терген кезде

пайдаланушыға тақталардың ең ыңғайлысы, себебі мәтіннің терезедегі

түрі принтерге шығарылған түріне сәйкес келеді.

Қою тәртібі: Вид Разметка страницы. Бұл режімде құжаттың

баспаға шығарылатын қажет түрін, құрылымын, т.б. бапталады.

Тік және жатық линейкаларды қою үшін: Вид Линейка.

Немесе: Сервис Параметры Вид бетбелгісінде (на закладке)

мына опцияларда: Строка состояния, Горизонтальная строка

прокрутки, Вертикальная линейка және т.б. қанатша қою керек.

«Веб документ» режімі: – құжаттардың беттерінің белгілеуін

(разметка страницы) өзгертеді, әріптері үлкейеді, мәтіннің терезедегі

түрі принтерге шығарылған түріне сәйкес келмейді. Бұл режім

интернет құжаттарын дайындауға арналған. Қою тәртібі: Вид Веб

документ.

Керек тақтаны экранға қою – Вид Панели инструментов

шыққан тізімнің ішінен керегін таңдап, мысалы «Таблицы и границы»

қасына қанатша қойса болғаны.

Керек емес тақтаны экраннан алып тастау – сол әрекеттер

тәртібі қайталанады, бірақ қанатша белгілерін алып тастаса болғаны.

Басқару тақтасына жаңа белгілерді кірістіру – (мысалы, Х2,

Х2 жоғарғы және төменгі индекстердің белгілерін) – Сервис

Настройка Команды, Формат категориясынан керек белгіні

таңдағаннан кейін, оны тінтуірмен тақтаға сүйреп апару керек, бірақ

осы кезде сілтемеде “+” пайда болуын қадағалау қажет. Бұл

қойылатын белгінің тақтаға түсетінін көрсетеді.

Тақтадан керек емес белгілерді алып тастау – Сервис

Настройка Панели инструментов, енді белгіні іліп алып,

Настройка терезесінің кез келген бетбелгісіне апарып түсірсе

болғаны.

Немесе керек емес белгіні іліп алып, құжат аймағының кез

келген жеріне апару керек те, сол жерде оның жүйелік мәзір

231

батырмасын шертіп жапса болғаны. Белгі саймандар тақтасынан

жоғалады.

3.4. Құжатпен жұмыс жасау

Жаңа құжатты жасау (таза беттерді «алу») – Файл

Создать Новый документ ОК. Немесе саймандар тақтасындағы

«Создать» батырмасын шерту.

Жаңа құжатты дайын үлгі (шаблон) бойынша жасау – Файл

Создать (На моем компьютере, На моих Web-узлах, Шаблоны

Office Online), құжаттың типін таңдау (Письма и факсы, Записки,

Другие документы, Web-страницы), таңдалған типтен нақты

құжаттың атауын шерту, мысалы, Изысканное письмо немесе

Современное резюме. Мұндай құжатта, ұсынылған қасиеттер

бойынша деректерді енгізсе болғаны.

Бар құжатты (файлды) шақыру (ашу) – Файл Открыть,

дискілерде, қапшықтарда тұрған керек файлды тауып, оның атауын

екі рет сырт еткізу. Немесе тақтадағы «Открыть» батырмасын

шертіп Открытие файла терезесінен ... .керек қапшықтан файлды

табу.

WORD-та жасалған құжаттардың (файлдардың) типі .DOC.

Егерде ашылып жатқан құжат басқа редакторда жасалған болса,

мысалы Word-Perfect-те, онда Тип файла опциясында керек типті

таңдау керек. Барлық ашылған құжаттар Окно мәзіріне барып түседі.

Жақында жасалған құжатты ашу. Ашылатын құжатпен

жақында жұмыс жасаған болсаңыз, оны қапшықтардан іздемес бұрын,

тақтадағы Файл мәзірін шертіп, оның төменгі жақ бөлігіне қараңыз –

ол жерге жақында өңделген құжаттарға (файлдардарға) баратын

жолдар енгізулі тұрады (ең жоғарғысы – соңғы құжат), керегін

шертесіз.

Мұндай файлдар санын тапсырып қоюға болады: Сервис

Параметры Общие бетбелгісінде Помнить список из

опциясында қанатша белгісі және Файл мәзіріне түсетін

құжаттардың керек саны қойылады.

Басқа ашық тұрған құжатқа ауысу. Окно мәзірін ашып, керек

құжат шертіледі. Немесе тура ретпен құжаттар тізімін қарау үшін –

Ctrl + F6, ал кері ретпен – Ctrl + Shift + F6.

Құжатты жабу (одан шығу) – Файл Закрыть

Жасалған құжатты сақтау – Файл Сохранить как, құжатты

сақтайтын қапшықты (директорияны) таңдау және Имя файла

жолында құжаттың атауын теріп «Сохранить» батырмасын басу.

232

Немесе бұрынғы қапшықта, сол ескі атауымен болса – Файл

Сохранить, немесе тақтадағы «Сохранить» батырмасын баса салса да

болады. Құжат .DOC кеңейтімімен сақталады.

Файл атауының шекті ұзындығы 256 символға дейін. Файлдар

бұрынғы DOS-та қабылданған “сегіз-нүкте-үш” (атауы–сегіз,

кеңейтімі–үш символ) принціпімен аталудан құтылған. Алайда

құжаттарға өте ұзын атауларды беру қошталмайды.

Ашу және сақтау үшін ұсынылған қапшықтың атауын

өзгерту. Әдетте файлды сақтаған кезде «Мои документы» (Personal)

қапшығы ұсынылады, бірақ Сіздің өз қапшығыңыз болса, ол көбінесе

ыңғайсыз болуы мүмкін.

Сақтау үшін ұсынылған қапшықтың адресін ауыстыру:

Сервис Параметры Расположение Документы (екі рет сырт

еткізіп және «үндемей» сақталу үшін, жаңа адресті теріп ОК

Закрыть). Енді «Открыть» немесе «Сохранить как»

командаларынан кейін, өз қапшығыңызға ұзақ жол жасамайсыз.

Файлды басқа пішімде сақтау – Файл Сохранить как, Тип

файла терезесін сырт еткізу, сақталатын файлдың типін сырт еткізу,

мысалы, Текст DOS және файлдың атауын теру Сохранить. Бұл

Сіздің құжатыңыздың басқа қосымшалармен, мысалы, Word-ң ескілеу

нұсқаларымен немесе DOS редакторларымен сәйкестігін қамтамасыз

ету үшін қажет болуы мүмкін.

Өз бетімен сақтау (Автосохранение). Егер теріліп отырған

мәтінді әлсін-әлсін сақтауға мұршаңыз келмесе, онда өз бетімен

сақтаудың уақыт аралығына тапсырыс беруге болады, ол үшін: –

Сервис Параметры Сохранение Автосохранение каждые

және опцияда минутпен уақытты беріп ОК.

Бұл, егер кенеттен электр энергиясы өшкен жағдайда, Сіздің

теріп отырған мәтініңіздің жоғалмауына кепілдік береді.

Жылдам пернелер

Ctrl + т (орысш) Жасау (Создать)

Ctrl +щ Ашу (Открыть)

Shift + F12. Тез сақтау (Сохранить быстро)

Ctrl + F6 Басқа ашық құжатқа, тура ретпен ауысу

Ctrl + Shift + F6 Басқа ашық құжатқа, тура кері ретпен ауысу

Ctrl + Shift + F12 Баспа режімі

233

3.5. Мәтінмен жұмыс жасау

3.5.1. Мәтін бойы жылжу. Жылдам пернелер

Мәтінді енгізу, жыпылықтаған тік сызық – маркер тұрған

жерден басталады. Жаңа жолға өту, алдыңғы жол толған кезде

автоматты түрде жүреді.

Енгізу үшін, керек символға тура жету үшін – оның алдында

тінтуірмен шерту керек. Немесе меңзерді жылжыту пернелерін

Page Up Page Down қолдану.

Меңзерді құжаттың аймағында жылжыту үшін, келесі пернелер

тіркесі қолданылады:

Home ағымды жолдың басына

End ағымды жолдың соңына

Ctrl + бір абзац алға

Ctrl + бір абзац артқа

Ctrl + бір сөз алға

Ctrl + бір сөз артқа

Ctrl + Home құжаттың басына

Ctrl + End құжаттың соңына

Page Up экран бойы жоғары

Page Down экран бойы төмен

Тік айналдыру жолағын қолдану

Құжатты тез айналдыру үшін, жылжытпаны (ползунок)

сүйреңіз.

Құжатты бір жол бойы артқа/алға айналдыру үшін,

жылжытпаның жоғарғы/төменгі тілін (стрелка) басыңыз.

3.5.2. Мәтінді ерекшелеу. Жылдам пернелер

Құжаттың үзінділерін ерекшелеу, мәтіннің басқа аймағына

тәуелсіз, тек қана соларды пішімдеуге қажет.

Жаңадан ерекшелеу ескіні алып тастайды. Мәтіннің әртүрлі

бөліктері бір мезгілде ерекшеленбейді.

Мәтіннің элементтерін ерекшелеу үшін, Ctrl, Shift, End, Home

пернелерінің тіркестерімен қатар тінтуірдің шертуін қолдануға

болады.

Сөзді ерекшелеу Сөзді екі рет шерту

Абзацты ерекшелеу Абзацтың ішінде үш рет шерту

Сөйлемді ерекшелеу Ctrl+сөйлемнің кез кеген сөзін шерту

Жолды (жолдарды)

ерекшелеу Shift + /

Бұкіл құжатты ерекшелеу Ctrl + 5 немесе Ctrl + A (лат)

Жолдың соңына дейін Shift + End

234

Жолдың басына дейін Shift + Home

Құжаттың соңына дейін

ерекшелеу

Shift + Ctrl + End

Құжаттың басына дейін

ерекшелеу

Shift + Ctrl + Home

Барлық ерекшеленуді алып

тастау

Құжаттың бос жерін (оң жағында)

шерту

3.5.3. Мәтінді түзеу және туралау

Сөзді (символды, мәтіннің үзіндісін) табу – Правка Найти

ізделіп отырғанды теру Найти далее.

Сөзді ауыстыру – Правка Заменить шыққан диалогтық

терезенің «Найти» жолында ауыстырылатын, «Заменить на»

жолында соны ауыстыратын сөздерді теріп, (мысалы руб сөзін тенге

сөзіне) Найти далее Заменить батырмаларын басу.

Ctrl + f немесе а (орысш) Табу (Найти)

Ctrl + h или р (рус) Ауыстыру (Заменить)

Shift + F7 Синонимдер

F7 Жазу ережесі (Правописание)

Мәтінді туралау

Мәтінді беттің сол жақ шетіне қарай, ортаға келтіру,

беттің оң жақ шетіне қарай туралау, ені мен бойын туралау

әрекеттері – алдымен мәтінді ерекшелеп Форматирование

тақтасында орналасқан: «По левому краю», «По центру», «По правому

краю», «По ширине» сәйкес батырмалардың біреуін басумен

орындалады.

Барлық әріптерді ҮЛКЕН жасау, кішкентай әріптерді

ҮЛКЕНГЕ немесе кері ауыстыру және т.б. – Формат Регистр ...

Дұрыс болмаған әрекеттерді кері қайтару

Редакциялау кезінде бір қадам артқа (алға) қайту –

«Стандартная» тақтасындағы дөңгелек тілді «Отменить»

батырмасын шерту. Бұл, мысалы, мәтінде кездейсоқта бір нәрсені

бүлдіріп алсаңыз, сол әрекетті кері қайтаруға пайдалы. Бұл

батырманы біртіндеп басу арқылы, артқа қарай көп қадамды

қайтаруға болады.

Немесе сол батырманың қасындағы: тілді басып, шыққан

тізімнен қайтарылатын қадамды таңдау керек. Дәл осылай, бірақ

дөңгелек тілді «Вернуть» батырмасымен алға қарай жүруге болады.

Мәтінді қарау масштабы

10% - 200% ... – экранда мәтінді қарау масштабтары –

керегі шертіледі. Немесе Вид Масштаб.... 75% ұсынылады –

235

онда экрандағы мәтіннің масштабы, қағаздағыдай дерлік және баспаға

шығарылатын түрінде көрінеді. Қарау масштабының өзгеруін,

мәтіннің өз көлемінің өзгеруімен шатастырмау керек.

3.5.4. Құжаттың үзінділерін көшірмелеу, орнын ауыстыру

Үзіндіні мәтіннің басқа жеріне апару – оны ерекшелеп,

«Вырезать» (қиып буферге жіберетін) батырмасын шерту, меңзерді

керек жерге қойып, «Вставить» (буферден қоятын) батырмасын

шерту, немесе Shift + Insert тіркесін басу.

Немесе ерекшеленген мәтінді тінтуірмен іліп алып оны

сүйретіп керек жерге апарып қою.

Ерекшеленген үзіндінінің көшірмесін алу – мәтінді

ерекшелеп, «Копировать» батырмасымен немесе – Ctrl+Insert

тіркесімен Алмасу буферіне оның көшірмесін жіберу, онан соң,

меңзермен көшірме орынына тұрып, «Вставить» батырмасын басу

немесе Ctrl + Insert тіркесін басу.

Немесе Ctrl пернесін басып түрып, ерекшеленген мәтінді кез

келген жерінен тінтуірмен іліп алып оны сүйретіп керек жерге

апарып қою.

Бір құжаттың мәтін бөлігін басқа құжатқа апару (көшіру) –

екі құжатты да ашу (ФайлОткрыть…). Бір құжаттағы керек

үзіндіні ерекшелеп, Алмасу буферіне көшіру («Вырезать» немесе

«Копировать батырмалары). Окно мәзірі арқылы екінші құжатқа

кіріп, меңзермен мәтінді кірістіретін орынға түрып, «Вставить»


Немесе екі құжатты экранға қатарынан шығару– Окно Упо-

рядочить все. Бір құжаттағы керек үзіндіні ерекшелеп, оны іліп алып,

екінші құжаттың кіріктіру орнына сүйреп апарып қою керек.

Үзіндінің пішімін (форматын) көшіру – мәтіннің бір

үзіндісіне екіші ұзідінің қасиеттерін (шрифттің өлшемі, түсі,

жиектеудің түсі, құю және т.б.) беру тәртібі: – түпнұсқаны

ерекшелеу «Копировать формат» батырмасын шерту (тінтуірдің

сілтемесі «сібірткі» түріне айналады), сібірткімен түпнұсқаның

қасиетін қабылдайтын үзіндіні ерекшелеу.

3.6. Шрифттер

Шрифт (немісше Schrift–schreiben–жазу) – өлшемі және суреті

белгілі символдар жиыны, біртұтас композициялық және

стилистикалық жүйені құрайтын, белгілер және әріптер кескіндерінің

графикалық суреті.

Шрифттердің негізгі сипаттамалары:

кескіні (начертание) тік, курсивті;

236

түс қанықтығы: ашық, жартылай қалың, қалың (шрифт

қалыңдығы мен әріп аралық саңылаудың еніне қатынасы)

ені: қалыпты (нормальный), енсіз (узкий), енді (широкий),

ені белгіленген (фиксированное) шрифт1;

өлшемі (кегль) пунктпен (1 пункт = 1/72 дюйм =0.3528 мм.);

гарнитура – безендіруі және мәнері тұтас, бірдей кескінді,

кегльдері және түрлері әртүрлі шрифттер тобы.

Гарнитураларды екі негізгі категорияларға бөлуге болады:

кертікті (орысша с засечками) және кертіксіз (орысша без засечек –

гротеск2). Кертіктер ол, әріптер штрихтерінің ұштарындағы

кішкентай элементтері.

Қазіргі кезде 50000 - нан астам шрифтер бар екені белгілі.

Шрифтер жиынына әріптер, цифрлардан басқа, әртүрлі–

жануарлардың және құстардың, зодиак, Windows батырмаларының

түрлері және көптеген т.б. белгілері жатады.

Егер құжат мәтіні түсініксіз кодпен ашылса, онда Сіздің

компьютеріңізде сол құжатты терген шрифттердің қойылмағаны.

Бұл шрифттерді қосып қоюға болады – ПУСК Настройка

Панель управления Шрифты Файл Установить шрифт

(«қайда» қапшықты таңдау және «қандай» шрифттерді алуды

белгілеу).

Орыс (Қазақ) шрифтерінен латынға және керісінше ауысу –

сол жақтағы CTRL + Shift пернелерін қатарынан басу ( кейде сол

жақтағы Shift+Alt). Немесе Есептер қатарындағы En немесе Ru

шертіп керегін таңдау.

Қазақ шрифтінің батырмасын (КК) Есептер тақтасына қосу

– Пуск Панель управления Языки и региональные стандарты

диалогты терезесінен Языки бетбелгісін таңдап, Подробнее

Добавить Добавление языка ввода терезесіндегі Язык ввода

жолындағы көрсеткіні басып шыққан тізімнен Казахская таңдапОК.

En және Ru (КК) батырмаларын көрсету үшін – ПУСК

Настройка Панели инструментов Клавиатура Язык

Вывести индикатор .

Орыс шрифттері үшін: «нүкте .» – / пернесі, «үтір ,» – Shift + ?,

“қос нүкте :” – Shift+6, “нүктелі үтір ;” – Shift + 4, “сұрақ белгісі ?” –

Shift + 7.

1 Бір енді (моноширинный) шрифт —бұл, барлық белгілерінің ендері бірдей шрифт (дәлірек, белгілердің

кегльдік алаңшасының ендері). Программалаушылар, әдетте бастапқы кодтты осындай шрифттермен

редакциялауды ұнатады. 2 Шабылған (рубленый) шрифт (гротеск, ағыл . sans serif, амер. gothic type) кертіксіз шрифт.

237

8...72 – шрифтердің өлшемі. Көбінесе ұсынылатыны 12–14.

Шрифт көлемі пунктпен (пт.) көрсетіледі.

Тізімде жоқ, бірақ өзіңізге керек шрифттің өлшемін жасау

(мысалы, плакаттар және транспаранттар үшін өте үлкен өлшем) –

Формат Шрифт Размер: жолында керек өлшемді теру (1-1638)

ОК.

Немесе Форматирование тақтасында шрифт өлшемін шертіп,

тура сол терезешікте өзіңізге керек шрифттің өлшемін теру Enter

басу. Әрине, шрифттің үлкен өлшемі үшін, сәйкес қағаз табағына

тапсырыс беру қажет (Файл Параметры страницы Размер

бумаги ...).

3.7. Парақтардың пішімі. Беттер

Бет өлшемдерінің жоғарғы және сол жақтағы сызғыштарын

көрсету – Вид Линейка. Содан кейін, экраннан төмен сол жақта

«Режім разметки» батырмасын шерту немесе Разметка стра-

ницы. Мәтінді өнгізу үшін, шекаралары және өрістері, т.б. көрсетілген,

беттің ыңғайлы ұсынымы болады.

Беттің өлшемін тапсыру – Файл Параметры страницы

Размер страницы (бумаги) пішімдер (форматтар) тізімінен таңдау.

Ең белгілі формат ол – А4 (210 * 297 мм).

Беттің өз өлшемін жасау – Файл Параметры страницы

және өрістердің, шекаралардың және т.б. керек өлшемдерін (см.) теру.

Кітаби пішімнен альбомдыға ауысу (ені кең кестелер,

графиктер үшін – бетті бүйірімен бұру) – Файл

Параметры страницы Размер бумаги Книжная

(Альбомная).

Беттің өрістерін өзгерту (жоғарғы, төменгі, сол жақ, оң жақ)

– беттің жұмыс өрісінде, сол жақ сызғышытың жоғарғы (төменгі)

шекарасына (көкшіл-сұр түсті) тінтуірмен жақындағанда мына ↨

сілтеме пайда болады, онымен сол шекараны іліп алып керек жерге

жылжытылады. Жоғарғы сызғышта да беттің шекарасын ↔

сілтемемен іліп алып керек жерге сүретіп қойылады.

Бұл амал мәтіннің барлық беттеріне жайылады, егер Файл

Параметры страницы Применить Ко всему документу режімі

қойылса.

Немесе Файл Параметры страницы Поля, өрістердің

керекті өлшемдері (см.) қойылады. Әдетте 2-3 см ұсынылады.

Беттердің нөмірлерін қою – Вставка Номера страниц

қай жерге (сол жаққа, оң жаққа, бел ортада, төменде, жоғарыда)

238

қоюды таңдаңыз, ең бірінші бетте нөмір жасау кажет болса опцияға

қанатша шертіңіз, Формат –начать с... ОК ОК.

Беттердің нөмірлері қайтадан қойылған кезде бұрынғысы

ауысады. Рим цифрлары, әріптермен де нөмірлеуге болады – Вставка

Номера страниц Формат номера ....

Беттің нөмірлерін алып тастау – Вид Колонтитулы, бет

нөмірін ерекшелеп, DEL пернесімен жою Вид Колонтитулы, (

шертіп қанатшаны алып тастау).

Немесе беттің кез келген нөмірін екі рет шертіп, оны ерекшелеу

DEL, Колонтитул тақтасының Закрыть батырмасын басу – барлық

беттердегі нөмілер жоқ болады.

Беттердің нөмірлерінің өлшемін үлкейту – кез келген нөмірді

екі рет шертіп, оны ерекшелеу, Форматирование тақтасында жаңа

нөмірді таңдау немесе теру Закрыть Колонтитул. Нөмірлердің

өлшемі бірден барлық беттерде өзгереді.

Жаңа бетті ықтиярсыз бастау – CTRL+Enter. Немесе Вставка

Разрыв Новую страницу ОК. Бұдан кейін үзінділердің

қосылуына немесе жоюлына қарамастан, төменгі мәтін әрқашан, жаңа

беттен басталатын болады.

Бұл, әрбір құжат (мақала, тарау, параграф) әрқашан жаңа

беттен басталуға тиіс жинақтарда қажет болады. Беттерді бөлгіш

“разрыв страницы” жазуы бар көлденең штрих сызықпен белгіленеді.

Оны Вид Обычный командасы орындау немесе “Непечатаемые

знаки” батырмасын басу арқылы көруге болады.

Ықтиярсыз басталған бетті алып тастау –

төменгі өрісте сол жақтағы «Обычный режим» батырмасын (немесе

Вид Обычный) шерту, көрінген, беттерді бөлгіш сызығын шертіп

DEL пернесін басу – төмендегі мәтін алдыңғыға тартылады.

Жолдар арасындағы интервалды (аралықты) өзгерту –

Формат Абзац Межстрочный ... алғашқы құжаттар

(черновик) үшін – Одинарный, дайын құжаттар үшін – Полуторный

ұсынылады.

Егер өз стандартты емес жоларалық интервал керек болса, онда

өлшемдер терезесін шертіп («Точно») қажетті интервалды пунктпен

теру (1пт = 0,35 мм).

Бөлек-бөлек мәтіндерді біріктіру – меңзерді, мәтінді

қыстыратын жерге шертіп, Вставка Файл + оның атауын теру

(немесе керек қапшықтан табу) Вставить – қыстырылып қойылған

мәтін негізгі мәтіннің пішімімен үлгіленіп өзгереді, егер нөмірленген

болса, онда ол қайта саналып, бүкіл біріккен мәтінге тарайды.

239

Жол басын жасау (красная строка) – жоғарғы сызғыштағы

жоғарғы жүгірпені (бегунок) іліп алып оңға қарай керек қашықтыққа

(әдетте 1 цифрына) жылжыту. Enter-ді басқан кезде, меңзер әрқашанда

жылжу орнына – абзацтың басына барып отырады. Немесе абзацтың

басында TAB пернесін басу.

Жолдың аяғында сөздерді буынмен тасымалдау режімін алып

тастау немесе тапсыру – мәтіннің үзіндісін ерекшелеу және Сервис

Язык Расстановка переносов Автоматическая расстановка

переносов ОК шерту.

Колонтитулдар – бұл, беттердің жоғары немесе төменгі

жағында қойылатын, қалың кітапты қарауды оңайлататын, белгіленген

жазу немесе сурет. Әдетте жинақтағы мақаланың атауы, фирманың

эмблемасы және т.б.

Кез келген мәтін сияқты колонтитулдар да пішімделеді, рамкаға

алынады және т.б. Бір бетте қойылған колонтитул, құжаттың басқада

барлық беттеріне немесе бөлімдеріне автоматты түрде қойылып

шығады. Хаттарды, факстерді жасағанда, ашылған Колонтитулы

тақтасындағы сәйкес батырмаларды шертіп, күнін және уақытын

қыстырған дұрыс. Колонтитулы тақтасындағы күн және уақыт

компьютердің таймерімен сәйкес автоматты өзгеріп отырады.

Колонтитулға кіру – Вид Колонтитул. Немесе

жоғарыдағы немесе төмендегі колонтитул орнын, мысалы, тура беттің

нөмірін екі рет шерту. Сол кезде, құжаттың мәтіні редакциялау үшін

белсенді болмай қалады және түсі солғын тартып бозарады

Колонтитулдан шығу – Вид Колонтитул ( қанатша

белгісін алу). Немесе колонтитул тақтасындағы «Закрыть»

батырмасын шерту.

3.8. Қателерді түзету

Грамматикалық және орфографиялық қателерді тексеру –

Сервис Правописание Немесе F7. Шыққан диалогты терезеде

Пропустить батырмасымен «қатені» (сөздікте жоқ сөздерді) өткізіп

жіберуге, Заменить батырмасымен қате символды өзіңіз, немесе

ұсынылған тізімнен дұрысын таңдап ауыстыруыңызға болады.

Басқа тілдің (мысалы ағылшын) орфографиясын тексеру

керек болса, онда тексерілетін үзіндіні (немесе бүкіл мәтінді)

ерекшелеп Сервис Язык, керек тілді таңдау ОК. Онан соң

Сервис Правописание.

240

Мәтінді теру барысында орфографиялық қателерді тексеру

– Сервис Параметры Правописание Автоматически прове-

рять орфографию ОК. Бұл жағдайда, қате терілген (дәлірек,

редактордың сөздігіне түсініксіз) сөздердің асты қызыл толқынды

сызықпен сызылады. Егер мұндай сөзді оң батырмамен шертсе, оны

түзету немесе өткізіп жіберу нұсқалары шығады.

Грамматиканы тексеру – Сервис Правописание және әрі

қарай грамматикалық қателерді түзету барысында шыққан

ұсыныстарды елеп жауап қайтару. Әдетте, грамматикалық қателер –

ол сөйлем құрылымының күрделі болуынан және нүктеден, үтірден,

нүктелі үтірден кейін бос орынның (пробел) болмауы және т.б.

Грамматикалық қателер жасыл толқынды сызықпен сызылады.

Егер «қателердің» сызылуы Сізге бөгет жасаса, онда бұл

режімнен бас тартуға болады: СервисПараметры Правописание,

қанатшаны алып тастаңыз.

Сөзге синонимдерді (мағыналас сөздерді) таңдау – сөзді

ерекшелеу Сервис Язык Тезарус.

3.9. Иллюстрациялар

Word редакторында жасалатын құжатты әшекейлеп

көркемдейтін мүмкіндіктер өте көп. Pbrush-та салған суретті, қандай

да бір ғылыми программадан графикті, Windows-ң қазіргі

нұсқаларының айтарлықтай мол кітапханасынан суреттерді және

фотосуреттерді, сонымен қатар, кішкентай мультипликациялық

заставкалар – бейне-клиптерді кірістіруге болады.

Құжатқа дайын суреттерді кірістіру. Вставка Рисунок

Картинки (ClipArt кітапханасынан). Windows-та құжатты әшекейлеу

үшін дайын суреттердің, фотосуреттердің және тіпті бейне клиптердің

алуан түрлері бар. Кеңейтімдері: .BMP, .PIC, .WMF, .PCX, .ADI, .GIF,

.AVI – бейне клиптер және т.б. графикалық объектілер (суреттер,

көріністер, фотосуреттер) болады. Сонымен қатар,. дайын көріністер

Жүйенің әртүрлі қапшықтарында (әдетте Program Files\Microsoft

Office\Clipart\...) сақталады.

Paintbrush-тан көріністі кірістіру – Paintbrush (Paint) кіріп,

дайын көріністің керек үзіндісін ерекшелеу Правка

Копирование, Word-қа қайту (ALT+TAB) және «Вставить»

батырмасын басу. Немесе, егер Paintbrush суреті файлда сақталса,

онда Вставка Рисунок Из файла, сурет тұрған қапшықты тауып,

файл атауын шерту ОК.

ClipArt кітапханасынан дайын суретті кірістіру – Вставка

Рисунок Картинки (Microsoft Clip Gallery) Картинки…. Әртүрлі

241

категориялар бойынша (Бизнес, Жануарлар, Адамдар, Туризм және

көптеген басқалар) алуан-алуан түрлі суреттер пайда болады. Керек

суретті шерту Вставить.

Егер Сізде Microsoft ClipArt қосымшасы қойылмаса, онда оны

жүйеге Пуск Настройка Панель управления Установка и

удаление программ MS Office Добавить/Удалить

Доп.средства арқылы қосуға болады.

Суреттің өлшемдерін өзгерту – оны шертсе, рамканың

шекарасында маркерлер пайда болады. Маркерлерді іліп алып керек

бағытқа қозғауға болады. Егер Shift пернесін басып тұрып,

бұрыштағы маркерді қозғаса, онда суреттің өлшемі пропорциялы

өзгереді. Егер суретте қара маркерлер болса, онда оны құжатта еркін

ауыстыруға болмайды (себебі, ол мәтінмен байланысқан).

Суретті құжатта еркін ауырстуға, яғни мәтіннен тәуелсіз болуы

үшін: – Формат Объект/Рисунок Положение По контуру.

Суретте ақ маркелер – оның тәуелсіздігінің белгісі пайда болады.

Суретті көшіру – CTRL пернесін басып тұрып, суретті іліп

алып көшірме тұратын жерге қойылады, түпнұсқасы өз орнында

қалады.

Салынған суреттер әдетте, дербес бөлшектерден тұрады және

оларды белгілеп, суретті және оның бөлшектерін түзетіп дәлдеуге

болады.

Суреттің барлық бөлшектерін көру үшін – оны тінтуірдің оң

батырмасымен шертіп Действия Разгруппировать. Суреттің

барлық бөлшектері өз маркерлеріне ие болады.

Суреттің түрін редакциялау – оны шертіп, бөлшектерін

жекелеп, соның әр қайсысын редакциялау – яғни, оларды жылжыту,

керек еместерін жою. Суреттің бөлшегін екі рет шертіп, олардың

өлшемдерін, түстерін, көлеңкелеуді қосу, көлемді әсерлерді, т.б.,

өзгертулерді салынған суреттердің кез келген бөлшектері үшін

жасауға болады.

Әртүрлі суреттерді қиыстыру, бірінің үстіне бірін қою –

суреттер лезде Надписи (Кадра) нысанасының қасиетіне ие болады,

сондықтан суреттерді қиыстыру анағұрлым оңайлатылған – жәй

суреттерді іліп алып, бірінің үстіне бірін койып, одан соң оларды

Рисование панеліндегі батырмасымен тобымен ерекшелеп –

Рисование Группировать әрекетін орындаса болғаны.

Суреттің сапасын баптау – Вид Панели инструментов

Настройка изображения.

242

Бұл режімде түстердің қарама-қарсылығы (контрастность) және

жарықтығын үлкейтуге және азайтуға, бүкіл суреттің, оның

бөлшектерінің нобайын (контурын) өзгертуге, суреттің кез келген

жағын кесуге, ақ-қара және мөлдір бейне жасауға, суретті мәтіннің

айналу (обтекание) парметрлерін анықтауға және т.б. болады.

Пайдаланушы Настройка изображения және Рисование

тақталарының мүмкіндіктерін қиюластыру арқылы,

иллюстрацияларды жасау және түзету үшін, шексіз мүмкіндіктерге ие

бола алады.

Құжаттың мәтіні астына астар (подложка) кірістіру – яғни,

мәтін үшін ағарыңқы рең (фон) жасау. Алдымен рең болғалы тұрған

суретті кірістіру және ерекшелеу Вид Панели инструментов

Настройка изображения, шыққан тақтадағы Изображение

Подложка батырмаларын шерту. Сурет ағарыңқы болып өзгереді.

Реңнің үстінен қажет мәтінді тере аласыз, бірақ, реңнің және негізгі

мәтіннің түстері біріне бірі жақсы сәйкестенгені маңызды.

Немесе нысандарды (кадрларды) бірінің үстіне бірін қою

мүмкіндігін пайдаланып – рең-астардың өлшемін үлкендеу және

түстерін ағарыңқы жасап, оған мәтінді және суретті, т.б. кірістіруге

болады. Егер рең мәтінді жауып тастаса, онда Действия Порядок

Поместить за текстом әрекеттерін орындау қажет.

3.10. Формулалар

Ғылыми мақалалар жазғанда мәтінге интегралы, бөлшектері,

матрицалары, қосындылары, тағы басқалары бар, математикалық

формулаларды теру қажеттігі жиі кездеседі.

Формуланы кірістіру — Вставка Объект Microsoft equa-

tion. Немесе тақтадағы белгісін шерту. Экранға формулалардың

белгілер мына тақтасы шығады:

Егер Вставка Объект мәзірінде Microsoft equation формулар

редакторы жоқ болса, онда оны қою қажет. Ол үшін, — Пуск На-

стройка Панель управления Установка и удаление программ

Microsoft office Добавить Дополнительные средства Office

Состав Редактор формул ОК әрекеттері орындалады.

Бірінші қолдану алдында келесі әрекеттерді жасап алған лазым:

Стиль Определить (белгілердің мәнерін (стиль) — Полужирный,

Курсив барлық белгілер үшін), Размер Определить, формула

белгілері өлшемдерінің керек арақатынастарын (жол үсті, жол асты

243

индекстерін және т.б. – суретте көрінеді) қойыңыз. Бұл өлшемдер

өзіңіз өзгерпейінше сақталады.

Латын шрифтіне көшіңіз. Әдеттегі әріптер пернетақтадан

теріледі (төмендегі Ау мысалын қараңыз), үстіңгі және төменгі

индекстерді (2, p,q) теру үшін, формула тақтасынан жоғары және

төменгі жағында нүктелері бар қара тікбұрышты таңдаңыз.

Теңдік «=» белгісіне өту үшін, пернесін басып, меңзерді оң

жаққа апару керек.

Қосынды үшін, тақтадағы үстінде және төменде нүктесі бар

қосынды белгісін шертіңіз. Екінші қосындыны да солай. Интеграл

үшін, үстінде және төменде нүктелері бар соның белгісін таңдаңыз

және т.с.с. Формуланың бөлшектерінің арасына кемтіктерді (бос

орын) кірістіру үшін, «а_b» батырмасын қолданылады.

Символ тұратын терезеге кіру үшін, меңзермен (немесе

пернетақтаның көрсеткілерімен (стрелками) жоғары, төмен, солға,

оңға) осы терезеге тұру керек. Формулалар тақтасындағы қарайған

терезе, онда символ бар екенін, ал бос – оған бірдеңені кірістіруге

болатынын көрсетеді. Қате терілген символды терезеден жою үшін –

терезені екі рет шертіп DEL пернесі басылады.

Теріліп болған формуланы құжатқа кіргізу – формуланың

аймағынан тыс құжаттың кез келген жерінде тінтуірмен шерту.

Формуланы түзету – оны екі рет шерту. Қайтадан формулалар

редакторының аймағына кіресіз. Пернетақтаның көрсеткілермен

немесе тінтуірмен қате символға барып оны түзете аласыз.

Формуланы мәтіннің айналып (обтекание) өтуін жасау үшін –

формуланы шертіп Формат Объект Обтекание және

формуланы айналып өту түрін таңдау ОК.

3.11. Кестелермен жұмыс

Кестенің ұяшығына суретті кірсітіру – керек ұяшықты шерту

Вставка Рисунок, қажет суретті таңдау және Вставить

батырмасы басылады. Сурет экранның ортасына түседі. Оны

ұяшықтың өлшеміне сәйкестіріп пішімдеу керек Формат

Объект Положение (Обтекание) Нет (обтекания) ОК.

Кестенің ұяшығына осылай кірістірілген сурет, кестені құжаттың

ішінде қозғағанда, оған «байлаулы» болады (төмендегі үлгі).

EZ

n

1i

m

kj

ji

0

qp2

qp dxxfAy )( ,

,

,

244

Ұяшықтағы мәтіннің бағытын өзгерту – керек ұяшыққа

тінтуірдің оң батырмасын шерту Направление текста мәтіннің

керек бағытын таңдау ОК.

Ұяшықтағы мәтінді туралау – керек ұяшыққа тінтуірдің оң

батырмасын шерту Выравнивание в ячейке ... қажет пішімдеуді

таңдау (сәйкес батырманы шерту).

Кестедегі деректерді іріктеу–алфавит бойынша, нөмірлер

бойынша, т.с.с. – Таблица Сортировка, іріктелетін бағанды, іріктеу

ережесін (мысалы, кемуі бойынша – По убыванию) таңдау ОК.

Кестені екі бетте орналастыру үшін, оны екі бөлікке айыру

қажеттілігі, жиі болады. Ол үшін, айыруды кірістіретін жолдың

алдындағы жолды ерекшелеп алып, Таблица Разбить таблицу

әрекеттерін орындау керек.

Дайын үлгілер бойынша әдемі кестені жасау – кестенің кез

келген жерін шертіп, Таблица Автоформат, шыққан тізімді карап

ұнағанды таңдау ОК. Мұндай кестелерді де, әдеттегідей

әдістермен, яғни кеңейтуге, тарылтуға және басқадай түзетуге болады.

Ұяшықтың ішіндегісінің көшірмесін алу үшін – CTRL

пернесін ұстап тұрып, оның ішіндегісін, кестенің ішіндегі көшірме

орнына апару.

3.11.1. Үлгі бойынша тапсырма

Осы тапсырманы орындағанда сіздің үйренетініңіз:

ұяшықтарды біріктіруді және бөлуді, ұяшықтағы мәтіннің бағытын

өзгертуді және тұралауды, ұяшықтарды құйып бояуды, жиектерінің

түстері мен қалыңдығын өзгертуді, ұяшыққа суретті кірістіруді.

К е с т е м ә з і р і

Word

-та

күрд

елі к

естелер

ді қ

ұру о

ңай

жән

е

жы

лд

ам

2

1 Ұяшықтарды

біріктіру

Суретті кірістіру

Шекара сызу

А Б Ұяшықтарды

бөлу

Ұяшық

мазмұнын

тәуелсіз пішімдеу В Г


іріктеу

1. Аяғанұлы Тіпті есептеу

(Формуланы қара) 2. Базарханұлы

3. Валиханұлы

Осы мысалды орындағаныңыз кестемен жұмыс жасауды игергеніңіз

245

3.12. Құжатты қорғау

Компьютерде құлыптың және кілттің орнына пароль (құпия сөз)

қолданылады. Пайдаланушы өзінің компьютеріне кіру мүмкіндігін

шектей алады. Ол үшін, компьютердің өз Setup-ында (user password),

яғни «темір» деңгейінде, Жұмыс столының паролін беру керек: Пуск

Настройка Пользователи -..., экранды Сақтаушы паролі: Пуск

Настройка Экран Заставка Пароль Изменить....

Құжатты қорғаудың кейбір қарапайым, бірақтағы айтарлықтай

сенімді түрлерін қарастырайық. Біздің мақсатымыз – құжатқа

өзгерістер енгізу тұрмақ, оны көрсетпеу.

Мәтіннің бөлігін жасыру. Көрсетуге болмайтын мәтіннің

үзіндісін ерекшелеп Формат Шрифт Скрытый.

Жасырылған мәтінді көрсету – бәрін ерекшелеп (Ctrl+5),

Формат Шрифт Скрытый қанатшаны алу. Бірақта бұл жеңіл

тәсіл, білетін адам осылай жасап, жасырылған мәтінді көруі мүмкін.

Құжатты құпиялау – яғни, құжат оқуға мүмкін болмауы керек,

ол үшін: Сервис Параметры Безопасность, – пароль для

открытия файла өрісінде парольді теру (15 символға дейін) ОК

Подтверждение пароля (есте сақтау үшін, парольді тағы теру) ОК.

Экранда пароль жұлдызшалар жиыны болып бейнеленеді (ешкім

сығаламас үшін). Құжатты сақтап жабамыз – Файл Сохранить

Файл Закрыть.

Құжатты басқаша да құпиялауға болады: Файл Сохранить

как Сервис Параметры безопасности – пароль для открытия

файла өрісінде парольді теру. Осыдан кейін файлдың ашылуы

парольді сұраудан басталады. Парольді ұмытпаңыз, әйтпесе

құжатыңызды біржолата жоғалтасыз.

Құпиялық грифін алу – құжатты ашып, парольді дұрыс

тергеннен кейін: Сервис Параметры Безопасность. Пароль для

открытия файла өрісінде жұлдызшаларды жойып ОК. Файлды

сақтаңыз. Осыдан кейін Сіздің құжатыңызды кім болса да оқи алады.

Құжатқа өзгерістерді енгізуге тиым салудан бас тарту:

Сервис Снять защиту, егер алдында пароль берілген болса, онда

оны теру. Құжатқа қайтадан өзгерістер енгізуге мүмкін болады.

3.13. Гиперсілтемелер

Гиперсілтеме – бұл құжаттың ішінен басқа құжатқа сілтеу. Бір

құжаттың мәтінінде басқа құжатқа кіретін түйінді (ключевое) сөз,

сөйлемше (фраза), сурет (сілтеме) кездесуі мүмкін. Оларды

«саусақпен» шертіп екінші құжатқа, оның ішінен үшіншіге, одан кері

246

қайтуға болады, т.с.с. Әдетте, мәтіндік сілтеменің асты сызылып

тұрады.

Құжаттың осылай құрылымдануы, өте өзекті, себебі мәтінді

қарау үрдісін бақаруға болады. Гипермәтіндер Интернет беттерінде

кеңінен қолданылады.

Гиперсілтемені қосу – сілтеме болатын нысанды

ерекшелеу, мысалы, «Осыны бас» мәтіні, Вставить гиперссылку

батырмасын шерту, шыққан диалогты терезеден қажет құжатты

(мәтінді, суретті, графикті және тіпті программаны) қапшықтардан

тауып ОК. Нысана сілтеме болады.

Гиперсілтемеден бастапқы құжатқа қайту тәртібі – Вид→

Панели инструментов → Веб-узел панелін шығарып → Назад


Гипермәтінді құжатты Web-бет түрінде сақтау– Файл

Сохранить в формате HTML .....Мұндай құжат НТМ қеңейтімін

алады және оны Интернетте қолдануға болады.

Гипермәтінді жою – оны ерекшелеп DEL пернесін басу керек.

Құжатты желімен жіберу – Файл Отправить …

Гипермәтінді қолданудың ең маңызды салалары –

анықтамалық жүйелері, Интернетте HTML тілінің көмегімен

гипермәтіндік беттерді жасау және электрондық оқулықтарды

құрылымдау.

Мысал. Келесі мәтіндердің фрагменттері үшін, гипермәтіндік

құжатты ұйымдастыру мысалын қарастырайық:

а) Файл – қатты немесе иілгіш магниттік дискіге жазылған,

аты аталған байттар жиынтығы. Файлдар дискіде әртүрлі

программалардың: мәтіндік редакторлардың, электрондық

кестелердің, компиляторлардың және т.б., жұмыстарының

нәтижесінде пайда болады.

б) Барлық ақпарат компьютердің жедел жадында екілік

кодтардың (нөлдер және бірлер) тізбектері түрінде сақталады.

Нөльді немесе бірді сақтау үшін, 1 битке тең жадының көлемі

қажет. Жадының бір байты 8 битті құрастырады. 1024 байт = 1

Кбайт.

в) Жедел жады – әр қайсысы тек қана бір байт ақпарат

сақтай алатын, арнаулы электрондық ұяшықтар жиынтығы. Жедал

жадыда ағымды программа және оның қолданатын деректері

сақталады.

г) Ақпаратты ұзақ уақытқа сақтау үшін магниттік дискілер

қолданылады, олар қатты (винчестер) және иілгіш (дискеталар)

болып бөлінеді. Сонымен қатар дискеталарды компьютерлердің

247

арасында ақпаратты тасымалдау үшін қолдануға болады. Кейінгі

кезде дискета қолданыстан шықты да, оның орнына, сыйымдылығы

да үлкен әрі сенімді де флеш-жадылар пайдаланылып жүр.

д) Программа – құрылған алгоритмді іске асыру үшін,

компьютердің орындайтын машиналық командалар жиыны.

Бастапқы программаның мәтіндерін машиналық командалар тіліне

аударатын, делдал-программалардың екі типі бар. Компилятор-

программалары алдымен программаның мәтіндерін машиналық кодқа

аударады, содан кейін программаның орындалуы басталады.

Интерпретатор-программалары бастапқы программаның әр

командандасын жеке-жеке машиналық кодқа аударады және бірден

орындайды.

Берілген мәтінде астын сызу арқылы түйінді сөздерді

ерекшелеп, үзінділер арасында байланыстарды орнатайық. Нәтижесін

төмендегі суреттен көреміз:

Файл – ол, қатты немесе иілгіш

магниттік дискіге жазылған, аты

аталған байттар жиынтығы.

Файлдар дискіде әртүрлі

программалардың: мәтіндік

редакторлардың, электрондық

кестелердің, компиляторлардың

және т.б., жұмыстарының

нәтижесінде пайда болады.

Барлық ақпарат компьютердің

жедел жадында екілік кодтардың

(нөлдер және бірлер) тізбектері

түрінде сақталады. Нөльді немесе

бірді сақтау үшін, 1 битке тең

жадының көлемі қажет. Жадының

бір байты 8 битті құрастырады.

1024 байт = 1 Кбайт.

Жедел жады – ол, әр

қайсысы тек қана бір байт

ақпарат сақтай алатын,

арнаулы электрондық

ұяшықтар жиынтығы. Жедал

жадыда ағымды программа

және оның қолданатын

деректері сақталады.

Ақпаратты ұзақ уақытқа сақтау

үшін магниттік дискілер

қолданылады, олар қатты

(винчестер) және иілгіш

(дискеталар) болып бөлінеді.

Сонымен қатар дискеталарды компьютерлердің арасында ақпаратты тасымалдау үшін

қолдануға болады.

Программа – ол, құрылған алгоритмді іске асыру үшін, компьютердің

орындайтын машиналық командалар жиыны. Бастапқы программаның

мәтіндерін машиналық командалар тіліне аударатын, делдал-

программалардың екі типі бар. Компилятор-программалары алдымен

программаның мәтіндерін машиналық кодқа аударады, содан кейін

программаның орындалуы басталады. Интерпретатор-программалары

бастапқы программаның әр командандасын жеке-жеке машиналық кодқа

аударады және бірден орындайды.

248

Практикалық жұмыс тапсырмалары

1-нұсқа

а)

2,2

3sin4cos

5,5cos1 2

xxx

xxx

б) ;2cossin10

13

2

i i

iis

в) ;))()((

))()((

bxcthaxcth

bxthaxthf

г) ;

)()(

)()(

bxctgaxctg

bxtgaxtgf

д)

ttt

cyt

x2

)1(;

2

1 22

е) ;2 22 xxxy

2-нұсқа

а)

2xåñëè21xx

5x2åñëè21x3

5xåñëè6xx5

y2 ,.

,.sin

,

б) n

aaaS113121

...

в) )6.7(log1/()2(log)((log 22 xbxbxfaaa

г) 5.0,3,3,cos2)( hxxxf x

д)y

yx

y

yx

y

yxS nn

...2211

е))6.7(log1

)2(log)(log2

x

bxbxf

a

aa

3 - нұсқа

а)

n

iii

yxS1

б) tb

baabtbaX

coscos)(

в)

2;0,sin

2;0,cos3

3

ttaY

ttaX

г) ))4(5/())1.00(3)2/(2( bxththxQthf

д) )2(

lnsin8.75)1(

32

2

1 fxife

xxxx

n

i

i

е) )4(5

)1.0(3)2

(2

bxtg

xtgx

atg

f

4 - нұсқа

a) 6,0)(/))2(( xabctgshxaxtgf

б)

n

k

kkk1

2)...1( в)2

3

x

xy

г) 2;0sin

cos

t

try

trx д)

6,0)(

)2(

xabctg

shxaxtgf

249

е)

)(,20,sinsin)(

,,coscos)(

ABD

BnntDtBay

ABDtB

ADtBAx

5 - нұсқа

а) ;)1cos( xxy б)

n

ixi

i

efxxif

itgxx

12

22

)2(

72sin

в)

2;0,0

)cos1(sin

)cos1(cos

ta

ttay

ttax

г) )()(

)()(

bxctgaxctg

axtgaxtgf

д)

n

i

i

fifx

xxi

122

322 arcsin6)1(

е) ))()(/))()(( bxcthaxcthbxthaxthf

6 - нұсқа

а) 12

12

xx

y б)

0

,0

*sinsin)(

*coscos)(

b

a

ta

baatbay

ta

baatbax

в)

n

i

i

iif

xixx

12 )5.3(

sinln2()1( г)

30)cos(sin

,0)sin(cos

tегерtttay

aегерttax

д) ))(/(log))(log)()(log2( 23/1 axabxbxaxf nnn

е) 22 1/25.0 axchbxchaxchf

7 – нұсқа

а) 121

...

nnnnn

aaaS б) nix

xS

i

i ,1,2.0

22

в)

2,0,sinsinsincos

0,0,coscos2

ttbtbttay

batbtax

г)

n

i

i

i tarctgif

x

1

12

sin12

)1(

д))624(85,7

)45()2(22

xxctg

xctgaxctgf е)

)2sin(5,2

2)2(2

2

xx

x

xctgaxctg

f

8 – нұсқа

250

а) ;/ baxthbx2cthcxthabxcthf 22

б) ;13

12

xx

y в)

;

2 2

2

baxtgbxctg

cxtgabxctgf

г)

;5.2

7.6ln1

22

323

1 fxfi

xxx i

in

i

д) 2;0sin

cos

2

t

tty

trx

е) nix

xS

i

i ,1,2.0

22

9 – нұсқа

а) fxif

xarctgxxin

i42

223

1

ln1

б)

axtgab

axtgbxctgf

2

2

в) axthbaaxthbxcthf 2/2

г) naaaS 223222 ... д)

t

b

babatbax coscos

е) nix

xS

i

i ,1,2.0

2

2

10 - нұсқа

а)2

323

xxy б)

n

jij

jii ab

1

1

в)

2

3

2

2

1

1

t

aty

t

atx

0,; at г) 23

22

1 sin

7.61

xixf

eix xin

i

д)

axch

bxchaxchf

1

25.02

е) 2;0sin

cos

2

t

try

trx


1. Мәтіндік редактор – қандай іс-әрекетке арналған программа:

a. символдық тілдерден машиналық кодтарға автоматты аудару

үшін;

b. редакциялы-баспалық іс-әрекетінде, іс жүргізу үрдісінде

мәтіндік ақпаратмен жұмыс жасау үшін;

c. ойын программаларын жасау үрдісінде бейнелермен жұмыс

жасау үшін;

d. құжаттарды жасағанда ДК ресурсын басқару үшін;


251

2. «Символ – ... – жол – абзац – мәтіннің фрагменті»

қатарында не жіберілген:

a. сөз;

b. абзац;

c. бет;

d. мәтін;

e. кітап.

3. Мәтіндік редактордың негізгі функцияларына жатады:

a. мәтіннің фрагменттерінің көшірмесін алу, орнын ауыстыру,

жою және іріктеу;

b. мәтінді жасау, редакциялау, пішімдеу, сақтау, баспаға

шығару;

c. мәтінді жасағанда, ДК ресурстарын және үрдістерін басқару;

d. мәтіндік файлда ұсынылған ақпаратты автоматты өңдеу;

e. жоғарыдағы жауаптардың бәрі дұрыс.

4. Мәтіндік редактордың мәзірі – ол:

a. экранда мәтінді сол арқылы қарап шығатын, әлпеттес

«терезе»;

b. құжатты жасағанда ДК ресурсын басқаруды

қамсыздандыратын ішкі программа;

c. мәтінмен әртүрлі операцияларды жасауға ауысуды

қамсыздандыратын, редактордың интерфейсінің бөлігі;

d. мәтіндік редактордың ағымды жағдайы туралы ақпарат

беретін интерфейсінің бөлігі;


5. Гипермәтін — ол:

a. қарапайым, бірақ көлемі бойынша өте үлке мәтін;

b. ішінде, әртүрлі үзінділердің арасында мағыналық

байланыстар белгіленген, мәтіндік ақпаратты ұйымдастыру әдісі;

c. әріптері үлкен өлшемді шрифтпен терілген мәтін;

d. мазмұны мәтіндік, деректер қорының біркелкі бөлінген

жиынтығы;

e. дұрыс жауап жоқ

6. Microsoft Word – ол:

a. сурет салуға арналған қосымша программалық редактор

(процессор);

b. мәтіндегі формулаларды есептеуге арналған;

c. символдық, мәтіндік ақпаратты өңдеуге арналған, мүмкіндігі

өте кең мәтіндік редактор (процессор);

d. құжат дайындау үрдісінде дербес компьютердің ресурсын

басқаратын программалық процессор;

252


7. Мәтінді енгізу үрдісінде Enter клавишасын басу кезеңі:

a. әр жолдың аяғында;

b. мәтіндің ең соңында;

c. сөйлемнің аяғында;

d. тек абзацтың аяғында;


8. MS Word мәтіндік редакторында жұмыс жасауға әр уақытта

қажет саймандар тақтасы:

a. Таблицы и границы, Стандартная, Форматирование;

b. Стандартная, Форматирование, Рисование;

c. Настройка изображения, Таблицы и границы, Рамки;

d. Рисование, WordArt, Базы данных;

e. WordArt, Equation, Форматирование.

9. MS Word мәтіндік редакторында қанша құжат жүктеліп

тұрғанын білу тәртібі:

a. «Окно» мәзірін ашу ашылған құжаттардың тізімін оқу;

b. «Вид» мәзірін ашу ашылған құжаттардың тізімін оқу;

c. «Файл» мәзірін ашу ашылған құжаттардың тізімін оқу;

d. «Вид» мәзірін ашу Область задач;


10. Microsoft Word-та керек саймандар тақтасын қою тәртібі:

a. Вставка Панели инструментов Enter;

b. Вид Панели инструментов керек тақтаны белгілеу;

c. Вставка Символ Панели инструментов ;

d. Вид керек тақтаны сырт еткізу ;

e. Вставка Ссылка Название ... .

11. Microsoft Word-та сақталған файлдың кеңейтімі:

a. .bmp;

b. .xls;

c. .txt;

d. .doc.

e. .http

12. Мәтінің көшірмесін жасау тәртібі, суреттің көшірмесін

жасау тәртібінен айырмашылығы қандай:

a. еш айырмашылығы жоқ;

b. суреттің көшірмесін Ctrl + Insert және Shift + Insert

клавишаларының көмегімен жасауға болмайды;

c. суреттің көшірмесін Копировать және Вставить

командалардың көмегімен жасауға болмайды

253

d. мәтіннің көшірмесін Копировать және Вставить

командалардың көмегімен жасауға болмайды


13. Пайдаланушы шрифттің қандай өлшемдерін қоя алады:

a. тек қана мәзірде келтірілгендерін;

b. 1 ден 1638 дейін;

c. 8 ден 72 дейін;

d. кез келген өлшемді;


14. Форматтау тақтасында «Нумерация» және «Маркеры» екі

батырмаларын басып жасалған тізімнің түрі қандай болады:

a. тізімде алдымен маркер одан кейін нөмір тұрады;

b. жүйе, тізімнің керек типін дәлірек көрсетілуін хабарлайды;

c. бұл екі батырма қатар басыла алмайды;

d. тізімде алдымен нөмір одан кейін маркер тұрады;


15. Word программасының терезесінде саймандар тақталарының

нешесі тұруы мүмкін:

a. екі;

b. пайдаланушының қалауына байланысты;

c. үш;

d. он бес

e. осы айтылғандардың барлығы.

16. Қызыл толқынды сызықпен сызылған сөздерде әрдайым қате

бар деуге болама:

a. жоқ, жүйе өзі, оған белгісіз барлық сөздерді сызады;

b. ия, барлық сызылған сөздерде қателер бар;

c. құжатты тексеру үрдісі дербес компьютердің ресурсын

басқаратын программаның орындалуына байланысты;

d. жоғарыдағы жауаптардың бәрі дұрыс;


17. Мәтінді редакциялау дегеніміз ол:

a. мәтіндік файл түрінде дискіге мәтінді сақтау процедурасы;

b. жасалған, бар мәтінге өзгерістерді енгізу үрдісі;

c. компьютерлік желілер бойынша мәтіндік ақпаратты жіберу

үрдісі;

d. сыртқы сақтау құрылғысынан алдын ала жасалған мәтінді

оқу процедурасы;


18. Мәтінді пішімдеу процедурасы қарастырады:

a. мәтінді буферге жазуды;

254

b. мәтінді жоюды;

c. мәтінмен алдында жасалған операцияны кері қайтаруды;

d. алдын-ала анықталған ережелерге сәйкес мәтіннің автоматты

орналасуын;


19. Мәтіндік ақпарат кодталғанда, әр символдың екілік

кодының компьютердің жадында алатын орны тең:

a. 4 бит;

b. 1 бит;

c. 2 байт;

d. 1 байт;

e. 3 байт.

20. Мәтіндік редакторда файлдармен жұмыс жасау режімінде

пайдаланушының жүзеге асыратыны:

a. файлдарды сақтауды, оларды сыртқы құрылғылардан

жүктеуді;

b. анықтамалық ақпаратқа қатынасуды;

c. мәтіндік файлдың фрагменттерін көшіру;

d. мәтіндік файлды редакциялау;


21. Компьютерде мәтіндік ақпаратты ұсыну үшін пайдаланатын

алфавиттің қуаттылығы:

a. 33 символ;

b. 256 символ;

c. 29 символ;

d. 2 символ;

e. 42 символ.

255

§ 4. Сандық есептеу технологиясы

Жоспар

4.1. Microsoft Excel кестелік процессоры.

4.2. Excel-ң пайланушылық интерфейсі.

4.3. Excel-ң құрылымдық объектілері.

4.4. Excel-де деректердің типтері

4.5. Ұяшықтарды пішімдеу.

4.6. Электрондық кестелерде есептеу. Формулалар.

4.7. Ұяшықтардың салыстырмалы және абсолютті адрестері.

4.8. Диаграммалар, графиктер.

4.9. Функциялар.

4.10. Макростар.

4.11 Массивтермен және матрицалармен жұмыс.

4.12. Құжаттарды қорғау.

4.1. Microsoft Excel кестелік процессоры

Microsoft Excel (Microsoft Office Excel деп те аталады) —

электрондық кестелермен жұмыс жасауға арналған Microsoft

Windows, Windows NT және Mac OS операциялық жүйелері үшін

Microsoft корпорациясы жасаған программа.

Ол VBA (Visual Basic қосымшалары үшін) макро программалау

тілін және графикалық саймандарды, экономико-статистикалық

есептеулердің мүмкіндіктерін ұсынады.

MS Excel (XL) – электрондық процессор, кесте түрінде

ұйымдастырылған ақпаратты енгізуге, өңдеуге, автоматтандырылып

санауға арналған арнайы программалық жүйе. Құрылымы күрделі

кестелерді құруға, әдемілеп өңдеуге, сонымен қатар, жеке

ұяшықтарда, жолдарда, бағаналарда және матрицаны есептеу, іріктеу

мүмкінді мол. XL – өзінің есептерін шығыратын программалау

жүйесі.

Microsoft Office-нің құрамына кіретін Microsoft Excel, бүгінгі

таңда дүние жүзіндегі ең белгілі қосымшалардың бірі болып

табылады.

Файлдардың пішімдері

Microsoft Excel-де 2003 нобайына дейін және сонымен қоса,

негізгі ретінде, өзінің басыбайлы файлдардың бинарлық пішімі (BIFF)

қолданылды1. Excel 2007-де өзінің негізгі пішімі ретінде Microsoft

Office Open XML қолданылады.

Excel 2007 негізгі ретінде жаңа XML-пішімдерін қолдануға және

қолдауға бағытталған болса да, ол бұрынғыдай дәстүрлі бинарлық

1 http://support.microsoft.com/kb/840817/

256

пішімдермен де үйлесімді. Сонымен қатар, Microsoft Excel-дің

көптеген нобайы CSV, DBF, SYLK, DIF және басқа пішімдерді оқи

алады.

Microsoft Office 2007-нің басқа да программаларымен қатар,

Microsoft Excel 2007 файлдардың көптеген жаңа пішімдерін енгізеді.

Олар Office Open XML (OOXML) ерекшеліктерінің (спецификация)

бөліктері болады.

Кестелерді ауыстыру және экспорттау

API1 Excel-ң кестелерін басқа бірқатар қосымшаларда ашуға

мүмкіндік береді. Бұған, ActiveX немесе Adobe Flash Player сияқты

плагиндер көмегімен Excel-де құжаттарын веб-беттерде ашу

кіреді.Apache POI жобасы Excel-ң электрондық кестелерін оқу және

жазу үшін Java-кітапханаларын ұсынады. Сонымен қатар, мәндерді

үтірмен бөлуді қолданып, Excel кестелерін веб-қосымшаларға көшіру

әрекеттері болды.

Программалау

VBA қосымшалары үшін, Visual Basic негізінде кодтарды жазу

Excel-ң бағалы мүмкіндігі болып табылады. Бұл код кестеден бөлек

редакторды қолданып жазылады. Электрондық кесте, деректердің

1 Программалаудың қолданбалық интерфейсі (кейде қолданбалардың программалау интерфейсі)

(Application Programming Interface, API [эй-пи-ай]) – қосымшаның сыртқы программаларда қолдануға

беретін, дайын константалар құрылымдарының, функциялар таптарының (топтарының) жийыны.

Excel 2007 жаңа пішімдері

Пішім Кеңейтімі Ескертулер

Excel-ң Жұмыс

кітабы .xlsx

Excel 2007-ң жұмыс кітаптарының стандартты

пішімдері. Шындығында бұл XML құжаттар

каталогының қысылған ZIP-архиві. Бұрынғы

бинарлық .xls пішімінің жаңғыртуы болып

табылады, бірақ қауіпсіздікті ескеріп

макростарды қолдамайды.

Макроспен Excel-ң

Жұмыс кітабы .xlsm

Excel-ң сол жұмыс кітабы, бірақ макростарды

қолдайды.

Бинарлық Excel-ң

Жұмыс кітабы .xlsb

Макростармен Excel-ң сол жұмыс кітабы, бірақ

ақпарат бинарлық пішімде сақталған, құжаттарды

XML-ден тез ашады. Әсіресе ондаған мың

жолдары және/немесе жүздеген бағандары бар

өте үлкен құжаттар үшін жиі қолданылады.

Макроспен Excel

шаблоны .xltm

Жұмыс кітаптары үшін негіз сияқты жасалған

шаблон, макростарды қолдау қосылған. Ескі .xlt.

пішімін ауыстырған.

Excel-ң

қондырмасы .xlam

Құралдарды және қосымша функционалдық

мүмкіндіктерін қосуға бағытталған, Excel-ң

қондырмасы.

257

және кодтың объектілі-бағытталған моделі арқылы басқарылады. Осы

кодтың көмегімен, енгізу кестелерінің деректері лезде өңделеді және

кестеде және диаграммаларда (графиктерде) бейнеленеді. Кесте

кодтың интерфейсі болады да, онымен жеңіл жұмыс жасауға,

өзгертуге және есептеуді басқаруға мүмкіндік береді.

4.2. Excel-ң пайдаланушылық интерфейсі

Excel-ң стандарты терезесі келесі компоненттерден тұрады:

Тақырып жолы – «Свернуть», «Развернуть», «Закрыть»

батырмалары бар терезенің ең жоғарғы жағындағы жол.

Мәзір жолы – Excel-де жұмысты ұйымдастыратын негізгі

командалар тізімінен тұрады. Олардың әр қайсысы ішкі бағынышты

мәзірлерден тұрады.

Файл – файлымен жұмыс жасау командалары;

Правка (Түзету) – құжатты түзету командалары;

Вид (Түр) – экранды өзгерту командалары;

Вставка (Кірістірме) – құжатқа әртүрлі нысандарды

кірістіруге қызмет етеді, мысалы, бет нөмірлері, символдар, тақырап

пен көрсеткіштер, файлдар, кадрлар, сурет, объект, деректер қоры;

Формат (Пішім) – деректердің түрін өзгертуге және кестені

түрлі мәнерде форматтауға, яғни өзгертуге арналған командалар;

Сервис – файлға қорғау қою (защита), қатесін тексеру, баптау

параметрлерін қою, макростар құру, VBA (Visual Basic for

Applications) – редакторын қосу командалары;

Данные (Деректер) – кестелермен жұмыс жасайтын

командалар;

Окно (Терезе) – терезелермен жұмыс жасайтын командалар;

Справка (Көмек) – Excel-мен жұмыс істеу жөнінде,

функциялары туралы анықтама алу командалары.

Стандартты саймандар тақтасы – жиі кезігетін амалдарды

орындауға арналған батырмалар орналасқан.

Форматтау (пішімдеу) саймандар тақтасы – ұяшықтардағы

мәтінді және сандарды форматтауға арналған батырмалар орналасқан.

Формулалар жолы – үш бөлімнен тұрады: сол жағында

ағымды ұяшықтың адресі нұсқалады, ортасында – дайындалған

әрекетті қайтару (немесе Esc), жасыл – енегізу (немесе Enter), fx –

Вставка функции қосымшасын шақыру батырмасы орналасады. Бұл

батырмамен, көптеген әртүрлі функцияларды – қаржылық

(финансовый), статистикалық, математикалық және басқа

шақыруға болады. Егер формула жолы тақтада жоқ болса, онда: Вид

Строка формул.

258

Бағаналар тақырыбы – латын әріптерімен аталады: A, B, … ,

Z, AA, AB, …, AZ, BA, BB, …, IU, IV. Барлығы 256 бағана.

Жолдар тақырыбы – цифрлармен нөмірленеді 1, 2, 3, …,

барлығы 65536 (әр парақта) жол болады.

Жағдай жолы – терезенің төменгі жағында орналасқан.

Операцияны орындау барысы немесе таңдалған команда туралы

ақпаратты бейнелейді.

Парақтардың жарлықтары – Лист1, Лист2, …

Айналдыру жолақтары (скроллингтер) – терезенің төменгі

және оң жағында.

3.5-сурет. Excel-ң стандартты терезесі

4.3. Excel-ң құрылымдық объектілері

4.3.1. Жұмыс кітабы

Excel-дегі электрондық кесте 3 өлшемді құрылым болып

табылады. Бір құжатты немесе файлды Книга (Кітап) деп атайды.

Неше файл құрамыз десеңізде ол өз еркіңізде.

XL құжаты – Жұмыс кітабы бірнеше парақтардан тұрады

(Лист1, Лист2, …). Әдетте бір кітаптағы парақтар арасындағы

ақпарат логикалық байланыста болады. Жұмыс кітабының мысалы

ретінде бір ұжымның құжаттар жиынын келтіруге болады –

бухгалтериялық формалар, налогтар, кадрлар, т.б. Басқаша айтсақ,

Жұмыс кітабын – бұл парақтар тігілген скоросшиватель деуге

болады, парақтарды қосуға, жоюға, орындарын ауыстыруға,

құжаттарды өзгертуге және т.б. әрекеттер жасауға болады.

Жұмыс кітабында парақтар санына сұраныс жасау – Сервис

Параметры Общие Листов в новой книге парақ санын қою

ОК. Парақтар санына 256 – ға дейін сұраныс жасай беруге болады,

себебі таза парақтар жадыда орын алмайды.

259

Жаңа Жұмыс кітабын құру – Файл Создать немесе

саймандар тақтасында Создать батырмасын шерту. Саны алдын ала

қойылған таза парақтардан тұратын Жұмыс кітабы ашылады.

Сақталған құжатты (Жұмыс кітабын) ашу – Файл

Открыть файл орналасқан қапшықты тауып (файл атауын екі

рет шерту), файлдың атауын шерту Открыть.

Жаңа Жұмыс кітабын сақтау – Файл Сохранить как

сақталатын қапшықты ашу құжаттың атауын теру Сохранить.

Excel – де файлдар . XLS кеңейтімімен сақталалады.

Жұмыс кітабын жабу – жабу батырмасын басу, немесе

Файл Закрыть..., немесе Alt + F4.

4.3.2. Парақ

Парақ – ол Жұмыс кітабының жеке құжаты. Парақ –

деректерді енгізуге арналған ұяшықтардан тұратын аймақ.

Әр Парақтағы ұяшықтардың координаталары – бағандар

бойынша: A, B, …,Z, AA, …,AB,…,AZ, BA, BB, …,IU, IV (барлығы

256) және жолдар бойынша: 1, 2, 3, … (барлығы 65536 жол).

Пайдаланушыға ыңғайлы болу үшін ұяшықтар тор

сызықтарымен бөлінген, бірақ баспаға шығарғанда торды

бейнелемеуге де болады.

Парақ қосу – Вставка Лист. Немесе ағымды парақтың

жарлығын оң батырмамен шертіп Добавить Лист ОК. Жаңа

парақ ағымды парақтың алдына қойылады.

Керек емес парақты жою – парақтың атауын шертіп Правка

Удалить Лист ОК. Жұмыс кітабынан Парақ біржола жоғалады

– парақтарды жойғанда өте абай болыңыз.

Парақтың атауын өзгерту – Формат Лист Переимено-

вать Парақтың жаңа атын теру. Немесе парақты тінтуірдің оң

батырмасын шертіп Переименовать. Егер құжатта атауы өзгерген

парақтағы деректерге сілтемелері болса, онда олар парақтың жаңа

атауына автоматты түрде өзгереді.

Парақтардың орнын ауыстыру – Парақтың атауын іліп алып

жаңа орынға апару керек. Сол сәтте Парақтың атауының жанында

мына маркер ілесуге тиіс. Орны ауысқан парақтың атауы

өзгермейді және бір парақтағы деректердің басқа параққа сілтемелері

толығымен сақталады.

Парақты ішіндегісімен бірге көшіру – Ctrl пернесін басып,

керекті Парақтың атауын іліп алып, тізімдегі жаңа орынға апару

керек – нәтижесінде парақ, сол атаудың атын алады.

Парақтың басына өту: Ctrl + Home

260

Парақтың аяғына өту: Ctrl + End – ақпараты бар, соңғы

ұяшыққа түсеміз. Немесе Ctrl – Парақтың соңғы жолына, яғни №

65536 жолына түсеміз.

Парақтың оң жақ бұрышына бару: Ctrl . Соңғы IV

бағанына түсеміз.

4.3.3. Ұяшық

Ұяшық – кестенің жеке элементі, бағана мен жолдың

қиылысында орналасады. Әр ұяшықтың өз адресі болады, ол бағана

атауы мен жол нөмірі. Мысалы: A1, B7, C12, BK43.

Ағымды ұяшықтың адресі (координаталары) формулалар

жолының сол жағындағы терезеде пайда болып отырады. Бір

ұяшықтан екінші ұяшыққа өту үшін, меңзерді басқару пернелері және

TAB пернесі қолданылады немесе басқа ұяшықты шертсе болғаны.

Ұяшыққа енгізілетін деректер типі: мәтін, сан (барлық түрлері),

формула, мерзім.

Ұяшықтың көрсеткіші – маркері бар төртбұрыш рамка.

Ұяшықтар диапазоны – қос нүктемен бөлініп жазылады,

мысалы, А2:А5 жазылымы – А2, А3, А4, А5 ұяшықтар жиынын

көрсетеді. Мысалы: A2:C3 жазылымы – жоғарғы сол жақ А2

ұяшығынан бастап төменгі оң жақ С3 ұяшығына дейінгі ұяшықтар

дапазонын көрсетеді, яғни: A2, B2, C2, A3, B3, C3 ұяшықтарына

сәйкес.

Ұяшықтар тізімі – нүктелі үтірмен бөлініп жазылады,

мысалы: В1; С4; А1:А5; Z8. Тізім бір элементтен де тұруы мүмкін,

мысалы (A1:A5; B1:C4; K1:M3; A4; B7).

Ұяшықтарға деректерді енгізу – ұяшықты шертіп, санды

немесе мәтінді теріп, міндетті түрде Enter-ді немесе көрсеткіш

пернелерінің біреуін немесе формулалар жолындағы жасыл (ввод)

батырмасын басу қажет.

Ұяшықтарға өзіңіздің атауыңызды беру – Вставка Имя

Присвоить, ұяшықтың жаңа атын теру. Ұяшыққа пайдаланушының

атауын беру математикалық формулаларды үйреншікті түрде жазуға

ыңғайлы.

Мысалы: трапецияның ауданын есептеу формуласы үшін: A2

ұяшығын A- деп, B2 ұяшығын B – деп, C2 ұяшығын H – деп, D2

ұяшығын S –деп атап, A, B, H ұяшықтарына мәндерін енгізіп алып, S

ұяшығында: = (A+B)/2*H формула теріледі.

4.4. Excel-де деректердің типтері

Деректердің келесі типтері MS Excel кестелік процессорының

өңдейтін объектілері болып табылалы:

261

• сандар (яғни цифрлар, ондық бөлгіш, , #, %, +, -) – әртүрлі

пішімдерде болуы мүмкін, атап айтқанда: денежный (ақшалық),

процентный (пайыздық), финансовый (қаржылық), экспоненциальный

(экспоненциалдық);

• мәтін (барлық басқа символдар);

• мерзім және/немесе уақыт.

Ұяшықтағы сан 15-ке дейін мәнді цифрлардан тұруы мүмкін.

Мәнді цифрлардың ең көп саны 9.99999999999999Е307, ал ең аз саны

-9.99999999999999Е307 тең болады. Ең аз абсолют мәні 1Е-307

құрайды. Егер ұяшықтың ені санды сиғызуға жеткіліксіз болса, онда

оның орнына «#» символынан тұратын тізбек шығады.

Ұяшықта мерзім, уақыт немесе мерзім және уақыттың

комбинациясынан тұруы мүмкін. Мерзім және уақыт әртүрлі

пішімдерде бейнеленеді. Деректердің қалай енгізілуіне байланысты,

Excel ұяшықта мерзім немесе уақыт тұрғанын анықтайды.

Мысалы: егер – «4-4» немесе «4/4» деп енгізсеңіз, онда ағымды

жылдың 4 сәуірі деп түсінеді, ал «11:00» енгізілсе, оны Excel таңғы

сағат 11 деп, «5-5 11:45» енгізілсе – 5 мамыр 11 сағат 45 минут деп

түсінеді.

Мерзімдер есептеулерде де қолданылуы мүмкін. Бір мерзімді

екінші мерзімнен алу амалын орындап, екі мерзім арасындағы өткен

күндер санын есептеуге болады. Мерзімге санды қосатын болса, онда

ол мерзім сонша күнге ұлғайды деп есептеледі.

Ұяшықтағы мәтінде 255 символға дейін (бос орынды

қосқанда) болуы мүмкін. Мәтінді пішімдеудің көптеген командалар

жиыны, оның ішінде шрифтті, оның өлшемін, кескінін (Ж, К, Ч) және

түсін таңдау мүмкіндігі бар.

4.5. Ұяшықтарды пішімдеу

Ұяшықтағы деректер әртүрлі пішімдерге өзгертілуі мүмкін.

Деректердің көрсетілуіне тапсырыс беруге болады:

1) санды неше ондық белгіге дейін дөңгелектеуді;

2) теріс сандарды экранда қалай бейнелеуді (мысалы, оларды

жазғанда қызыл түсті немесе алдында «-» белгісін қолдану);

3) ақшалық шамалар болғанда, қандай валютаның символын

қолдануды (мысалы, $ немесе тнг);

4) мерзім/уақыт мәндерімен жұмыс жасағанда,

мерзім/уақыттың (мысалы, день/месяц/год немесе месяц/год)

бейнелену типін таңдау.

Ұяшықта қажет пішімді қою. Мысалы: сандық форматты

нұсқау – керек ұяшықтарды ерекшелеу Формат Ячейки

262

Число Числовой керек параметрлерді таңдау (теріс сандарды,

ондық таңбалар санын,) ОК.

Ұзын мәтінді тар ұяшықта орналастыру – Формат Ячейки

Выравнивание Переносить по словам (қанатша қою) ОК.

Осыдан кейін енгізілген мәтін ешқашанда ұяшықтың шекарасынан

шықпайды.

Ұяшықтар тобында ақпаратты әдемілеп орналастыру –

ұяшықтарды ерекшелеу Формат Ячейки Выравнивание

выделения (горизонтальное) немесе (вертикальное) ОК. Немесе

Формат Афтоформат ....

Бағандар бойынша ортаға дәл келтіру – ақпарат дәл ортаға

орналастын жолдың, қажет ұяшықтарын ерекшелеп, «Объединить и

поместить в центре» батырмасын шерту. Бұл мәтін бір ұяшыққа

симай және кеңейтуге болмайтын жағдайда ыңғайлы (мысалы,

кестенің тақырыбы).

Ұяшықта не барын көру – сол ұяшықты шерту. Формулалар

жолында оның ішіндегісі көрінеді (ұяшықтың мәні – константа, яғни

ештеңе есептелмеген) және формула, егер оның мәні кандай да бір

амалдардың нәтижесі болса.

Тура ұяшықтың өзінде барлық формуланы көрсету: Сервис

→Параметры →Вид → Формулы. Ал енді, осы қанатшаны алып

тастағанда, парақта есептеудің нәтижесі көрсетіледі.

Ұяшықтарды әртүрлі реттелген деректермен автоматты

түрде толтыру – көршілес ұяшықтарда, айырмасы прогрессия

қадамын анықтайтын, екі мән беру осы екі ұяшықты ерекшелеу

ұяшықты толтыру рамкасының маркерін «іліп» алып тінтуірдің

сол батырмасы басулы қалпында, баған немесе жол бойы керек

диапазонға дейін тартып автоматты толтыру.

4.6. Электрондық кестелерде есептеу. Формулалар

Excel программасында кестедегі есептеулер формулалар

көмегімен жүзеге асырылады. Формулада, математикалық

амалдардың белгілерімен қосылған, сандық константалар, Excel-ң

функцияларына және ұяшықтарына сілтемелері тұруы мүмкін.

Жақшалар әрекеттердің стандартты орындалу ретін өзгертуге

мүмкіндік береді. Егер ұяшықта формула тұрса, онда жұмыс

парағында, осы формуланың ағымды нәтижесі бейнеленеді. Егер

ұяшық ағымды болып тұрса, онда формуланың өзі, формулалар

жолында бейнеленеді.

Excel-де арифметикалық амалдардың белгілері:

(+) – қосу, (-) – алу, (*) – көбейту, (/) – бөлу, (^) – дәрежелеу

263

Қатынас белгілері:

(<) – кіші, (>) – үлкен, (<=) кіші тең, (>=) үлкен тең, (<>) тең

емес

Формулалар – міндетті түрде «=» символынан басталады, одан

кейін есептелетін өрнек тізбектеледі. Есептелген нәтиже ұяшықта

бейнеленеді. Егер, өрнекте басқа ұяшықтарда тұрған деректер

қолданылса, онда сол деректер өзгерген сайын, формула автоматты

түрде қайта есептеліп отырады.

Мысалы =D1+D2 формуласын алсақ, оның нәтижесі D1 және D2

ұяшықтарының (екеуінде де сандық мән тұр деп болжамдағанда)

мәндерінің қосындысы болады.

Ұяшықтармен арифметикалық амалдар – келешекте нәтиже

шығарылатын ұяшықты шертіп, міндетті түрде бірінші позициядан =

белгісінен бастау, одан кейін амалдар тізбегі теріліп → Enter пернесін

басу.

Мысалы: =C1+(d1+d3) / C5*100 → Enter. Немесе формула

жолында пайда болған (ввод –енгізу) батырмасын шертуге болады.

Формулаға керек ұяшықтың адресін термей-ақ, жәй шерте салса, өзі

автоматты теріледі.

Күрделі «көп кабатты» формула бір жолда (бір ізді) теріледі, сондықтан амалдардың орындалу ретін нұсқау үшін, дөңгелек

жақшаларды қою маңызды:

Мысалы мына формуланы енгізудің тзбегін жазайық:

Шешімі: А2 ұяшығына енгізіледі: = (A1^2 + B1)^3 / (3 * (A5 –

B2) / 4,5) * (A3 – B1) → Enter

4.7. Ұяшықтардың салыстырмалы және абсолютті адрестері

Ұяшықтардың салыстырмалы (орысша относительные)

адрестері – кестені басқа жерге ауыстырғанда адрестері автоматты

түрде өзгеретін ұяшықтар. Жазылуы: А1,С15,.т.с.с.

Ұяшықтардың абсолюттік адрестері – беттегі ұяшықтың

адрестері қатаң бекітілген, сондықтан Парақтың басқа жеріне кестені

апарғанда немесе формуланы таратқанда, ол ұяшықағы адрестер

өзгермейді. Жазылуы: $A1$, $C$15, т.с.с., яғни бекіту үшін $ белгісі


Егер $ белгісі кірістірілмесе, онда ұяшықтың адресі

салыстырмалы, мысалы A$5 адресінде – А бағаны бекітілмеген, ал 5-

)(

.

)(1b3a

54

2b5a3

1b1a2a

32

264

ші жол нөмірі бекітілген, сондықтан формуланы таратқанда А бағаны

өзгереді.

Ұяшықтағы формулада адрестің абсолюттік сілтемесін

жасау – ұяшықты екі рет шертіп F4 пернесіе басу.

Жұмыс кітабының басқа Парақтарына сілтеме жасау – яғни,

әртүрлі парақтардан деректерді өңдеу үшін: = Лист!$A$1 теріледі,

мұнда ! леп белгісі парақтың атауымен ұяшықтың адресі арасындағы

бөлгіш болып тұр.

Жүктелген басқа Жұмыс кітабына сілтеме жасау (яғни басқа

файлға) – формула: = [Книга]Лист! $A$12 түрінде теріледі, мұндағы

бөлгіштер квадрат жақшалар ([ ]) және леп белгісі (!.)

Егер басқа Жұмыс кітабы жүктелмеген болса, онда сілтеменің

түрі, мысалы мынадай болады: = ‘C:\EXCEL\[TAB]’ Лист4! $A$11

толық жолы және ‘.дәйекше (апостроф) белгісімен аяқтау.

Бір парақтан басқаларға немесе файлдарға айқасқан сілтемелер

жасау үшін олардың барлығын экранға шығарып қойып, қажет

Парақтың керек ұяшықтарын шерту – сонда күрделі сілтемелер

автоматты түрде қалыптастырылады.

4.7.1. Бетті құруда абсолютті адрестерді қолдану мысалы

Z2 = - (X

2 + Y

2) (-5<=x<=5, -4<=y<=4).

B1:L1ұяшықтар диапазонына -5 тен +5-ке дейінгі, осы

сияқты, бірақ баған бойынша А2:А10 ұяшықтар диапазонына -4 тен

+4-ке дейінгі прогрессияларын енгізіңіз. В2 ұяшығына = (B$1^2 +

$A2^2) формуласын енгізіңіз (Enter). Формуланы баған бойы

таратыңыз. (В2 ұяшығының маркерін «іліп» алып L2-ге дейін сүйреу).

B2 ұяшығының үстіне көрсеткіш рамканы қойып, формуланы

B10 ұяшығына дейін таратыңыз. Осылай L-ге дейінгі барлық баған

үшін жасаңыз. Немесе толтыруды тіпті тездету үшін, алдымен

кестенің В2 ден L2 ұяшығына дейінгі жолды ерекшелеп алыңыз да,

одан соң L2 ұяшығының маркерінен төмен қарай L10-ға сүйресеңіз

формулалар бүкіл жолдарға бірақ автоматты саналып таратылады (3.6

сурет).

3.6-сурет

265

Бүкіл кестені – A1 ден L10-ға дейін ерекшелеңіз. Добавить

диаграмму батырмасын басып Поверхность …. орындаңыз.

Керекті диаграмма пайда болалы (3.7 сурет).

3.7-сурет

4.8. Диаграммалар, графиктер

Жоғарыдағы мысалда қарастырылғандай, алдымен графикте

бейнеленетін сандық деректер кестесін Параққа енгізу керек.

Сонымен қатар, кейін оларды диаграммада бейнелеу үшін, кестеде

графиктердің атаулары да жазылып тұрса лазым. Графикте

шығарылатын X осінің мәндері мәтін типті болуы керек, әйтпесе жәй

сандар ғана жазылып шығады. Міне сізден керегі осы ғана, қалғанын

XL өзі жасайды.

Диаграмманы қою. Саймандар тақтасындағы Мастер

диаграмм батырмасын басу немесе Вставка Рисунок

Диаграмма графиктің түрін таңдап, шерту, график үшін деректер

дипазонын беру, немесе ең жеңілі, тура деректер кестесінің өзінде

графиктің сандары тұрған бағандар диапазонын атауларымен

мысалы $A$1:$D$l – әғни, кестенің бірінші және жолдың (бағанның)

соңғы ұяшықтарының адрестерін еркшелесе болғаны. Деректер

кестесі көрінбей тұрса, мүмкін уақытша мәзірді жанына жылжыта

тұруға тура келер.

Графиктің түрін таңдау (керегін шерту) Далее Готово.

Өз деректеріңіздің әдемі графигі шығады.

Немесе графикте бейнеленетін қажет параметрлерді

ерекшелеу. Егерде кестеде деректермен қоса бағандардың

(жолдардың) атаулары да ерекшеленсе, онда графикке атаулары да

енеді. Немесе саймандар тақтасындағы Мастер диаграмм

батырмасын шертіп, шыққан ұсыныстар бойынша графикті құру және

безендіру.

Графиктің түрін өзгерту – Тип диаграммы батырмасын шертіп

керегін таңдау. Графикті безендіруді мәзір арқылы тапсырыс жасауға

болады: Вставка Диаграмма Мастер диаграмм диалогты

-4

2

-5 -3 -11 3 5

0

10

20

30

40

50

0-10

10-20

20-30

30-40

40-50

266

терезесіндегі Стандартные немесе Нестандартные бетбелгісінен

(закладки) графиктердің көптеген ерекше түрлерін табасыз.

Жаңа графикті дайын диаграммаға қосу өте жеңіл – жаңа

графикке керек деректер тұрған бағанды немесе жолды ерекшелеген соң,

сол ерекшеленген ұяшықтар аймағының шекарасынан көрсеткісімен

іліп алып, тінтуірмен тура диаграмманың алаңына апарып түсірсе

болғаны.

Диаграммадан графикті жою – графиктің элементін шерту,

маркерлер пайда болған соң , DEL пернесімен жою.

Графикті дәлдеп түзету – оны екі рет шерту керек. Кестедегі

деректерге өзгерстер енгізілсе, ол бірден графиктің өзгеруіне әкеледі.

Егер жазық графиктің нүктесін екі рет шертсе, онда нүкте маркерлерін,

немесе ↔ ↕ көрсеткілермен тікелей қозғау арқылы, нүктенің орнын

түзетуге болады. Сол кезде өзгерістер кестенің сәйкес ұяшығына

автоматты түрде түсіп отырады.

Графиктің бөлшегін дәлдеп түзету (осьтерді, шрифтерін,

үзінділер түстерін және т.б.) – керек бөлшекті тінтуірдің сол

батырмасымен екі рет, немесе оң батырмамен бір рет шертіп,

Формат….

Бүкіл диаграмманы алып тастау үшін – оны шертіп, қара

маркерлер пайда болған соң DEL пернесі басылады.

Диаграмманы (немесе бөлшектерін) редакциялау үшін оны екі

рет шертіңіз. Мысалы, оның осьтерін немесе шкаласын немесе

координаталар осьтерінің жазықтықтарын. Сонымен қатар, оң

батырманы және жанама мәзірдің қызметтерін қолданыңыз.

Графиктің элементтерін, олардың түстерін, өлшемін дәлдеп

түзетуге көптеген мүмкіндіктер пайда болады. Кестедегі аргументерге

енгізген деректеріңіз, бүкіл кестенің қайта саналуына және соған

сәйкес графиктің де түрінің өзгеруіне әкеледі.

4.8.1. Диаграмма құру арқылы бюджетті есептеу және

сараптау мысалы

Адамдардың немесе ұжымның қай-қайсысының болсын,

бюджеті кірістен және шығыстан құралатыны белгілі. Бюджетті

талдау дегеніміз, қалдықтарды, кірістерді, шығындарды, жиналған

қорды және т.б. есептеулерден тұрады. Фирманың іс әрекеті туралы

көптеген цифрлық көрсеткіштер болса да, пайда өсіп келе ме немесе

керісінше төмендеуде ме, келешекке қандай болжам бар деген

қарапайым нәрселерді бақылау қиындай бастайды.

Фирманың есептік және сапалық іс әрекетін қалай бағалауға

болады?

267

Адамның ойлауы цифрлық деректерден гөрі графикалық

бейнені қабылдауға бейім екені белгілі. Сондықтан, жұмыстың

сапасын бағалаудың ең қарпайым әдісі – жұмыстың көрсеткішін

(шексіз цифрлар бағандарының орнына) диаграмма (график) түрінде

көрсету.

3.8-сурет

Компьютерге тек қана өз деректеріңіздің кестесін енгізсеңіз

болғаны, қалғанын Excel өзі санап береді.

Өз деректеріңізбен кестенің В2-ден С13-ке дейінгі ұяшықтарын

толтырыңыз. Бұл ұжымның жылдық көрсеткіші. Dl– G1 ұяшықтарына

тақырыптардың мәтіндерін енгізіңіз. Кіріс (доход) және шығыс

(расход) бағандарының айырмасы – қалдық (остаток), оң қалдықтар –

ол пайда (прибыль), теріс қалдықтар – ол шығын (убытки) және

үдемелі қалдықтар – жиналған қор (накопления) (3.8 сурет).

Толтыру технологиясы:

D2 ұяшығына мына формуланы: =В2-С2 (енгізу).

Ұяшықты толтыру маркерін қозғап D2 ұяшығынан D13-ке

дейін формуланы барлық айларға таратамыз.

Е2 ұяшығына мына формуланы: =ECJIИ(D2>0;D2;" ")

енгізіп, оны ЕЗ:Е13 ұяшықтар диапазонына таратамыз. Нәтижесінде,

Е бағанына оң қалдықтардың ауысқанын, ал теріс қалдықтардың

орнына – бос орындар жазылғанын көреміз.

F2 ұяшығына мына формуланы: =ЕСЛИ(D2<0;D2;" ") енгізіп,

оны F3:F13 ұяшықтар диапазонына таратамыз. Нәтижесінде, F

бағанына теріс қалдықтардың ауысқанын, ал оң қалдықтардың

орнына – бос орындар жазылғанын көреміз.

Барлығы (итого) В14 ұяшығына барып, өзқосынды ∑ белгісін

шертеміз және (енгізу).

Жыл бойы кірістің қосындысын аламыз. Толтыру маркерін

268

В14 ұяшығынан F14-ке дейін сүйрейміз – барлық баған бойынша

қосындылар шығады.

Жыл басында ешқандай қор болмады дейік. Онда қаңтардан

кейінгі қор, сол қаңтардың қалдығына тең болады.

Ол үшін G2 ұяшығына = D2 формуласын енгіземіз.

Ақпанда қаңтардың қорына, ақпанның қалдығы қосылғанда

ақпанның қоры шығады, әғни G3 ұяшығына =G2+D3 формуласын

енгізу керек.

Қалған айлар үшін қорлардың есептелу процедурасы осыған

ұқсас. Сондықтан G3 ұяшығындағы формуланың әрекетін G4:G13

ұяшықтар диапазонына таратамыз. Осы барлық автоматты

есептеулердің нәтижесі 3.8 суретінде бейнеленгендей болады.

Егер теріс сандарды қызыл түсті жасағыңыз келсе, онда D2:D14

ұяшықтарын ерекшелеңіз және Формат Ячейки Число

Числовой және қызыл (–1234,10) нұсқаны шертіңіз.

Егер қорлар, 200-ден асып кеткен кезде ашық түске бояу керек

болса, онда G2:G13 ұяшықтарын ерекшелеп Формат Условное

форматирование - Значение, Больше, 200, Формат Шрифт,

ашық түсті тапсырып ОК.

Графикті құру:

А1:А13 ұяшықтарын ерекшелейік.

Ctrl пернесін ұстап тұрып, жиналған қор бағанын – G1:G13

ұяшықтарын ерекшелейік.

Саймандар панеліндегі Мастер диаграмм батырмасын шерту

немесе мәзір арқылы: ВставкаДиаграмма График Готово.

12 ай бойы қор жинау графигін аламыз (3.9 сурет).

Фирманың болашағын қарастырайық. Математикада бұл

«трендты бағалау» дейді. Тінтуірдің оң батырмасымен графиктің кез

келген нүктесін шертіп, Добавить линию тренда Линейный

Параметры, Прогноз Вперед на жолында, 6 кезең (период) деп

тапсырыс береміз (яғни, 6 айға), Показывать уравнение на

диаграмме терезесінде қанатша қоямыз ОК.

3.9-сурет

269

Қорланудың әдемі өсу диаграммасын және үдемелі өсу сызық

түрінде келесі 6 айға беталысты көреміз. Ұжымның іс әрекетінің

сапасын бағалауға математик болудың да қажеті жоқ. Тренд

сызығының теңдеуі бойынша сандық өзгерістер көрсеткіштерінің

болашағын бағалауға болады: бірінші коэффициент сызықтың қисаю

бұрышын көрсететіні белгілі, егер ол оң болса, онда пайданың өсуге

беталысы бар, ал егер теріс болса, онда келешек ұнамсыз – пайданың

төмендеуін күтіңіз.

Енді графикті әдемілеңіз, ол үшін тінтуірдің оң батырмасымен

графиктің сәтсіздеу жерлерін шертіп, түзетіп дәлдеуге болады.

Мысалы, графиктің сұр реңін шертіп, одан соң Формат

области построения Заливка Белая ОК.

Алынған программаны фирманың алдында жасаған іс әрекетін

талдауға ғана емес, сонымен қатар, оның іс әрекетінің келешегін

жоспарлауға да қолдануға болады.

3.10-сурет

Мысалы, маусымда 120 емес, 320 бірлік жұмсауға рұқсат етілді

делік. Енді С7 ұяшығына 320 санын енгізсек, қарыздың пайда

болғанын және келешекте банкротқа ұшырау мүмкіндігін – графикте

қорлану сызығының сенімді төменге қарай құлдырауын көреміз 3.10-

сурет.

4.9. Функциялар

Excel-де функциялар – көптеген амалдарды орындауға арналған,

кірістірілген қосалқы программалар (подпрограммы). Кез келген

функцияның өз атауы болады, бір немесе бірнеше аргументтен тұрады

және енгізілуі «=» (тең) белгісінен басталады.

Excel-де жүздеген функциялар (400 астам) кірістірілген,

оларды келесі негізгі түрлерге бөлуге болады:

Математикалық және тригонометриялық;

Статистикалық;

Логикалық;

Мерзім және уақыт функциялары;

Ақпараттық;

270

Мәтіндік;

Сілтемелік;

Қаржылық;

Инженерлік;

Тізімдер және деректер қорымен жұмыс жасауға арналған

функциялар.

Функция шебері (Мастер функции) – әртүрлі категориялардан

(математикалық, қаржылық, статистикалық, логикалық, мәтіндік, т.б.)

дайын программалар кітапханасы.

Функцияны енгізгенде Фунция шеберінен функцияны шақыру –

нәтиже шығарылатын ұяшықты шертіп, x. батырмасы басылады. Әрі

қарай функция аргументін енгізу ережесі бойынша нұсқауларды


Функцияны қоюы бойынша анықтама – fx батырмасын

шерту категорияны таңдау (мысалы математикалық) функцияны

таңдау (мысалы COS) Справка по этой функции.

Қарапайым математикалық функциялар

= СУММ(число1;число2…) – аргументтердің қосындысын

есептеп қайтарады. Аргументтер – ұяшықтың адрестері, диапазондар,

сандар, мәтін, олардың жалпы саны 30 дан аспауы керек. Мысалы:

=СУММ(А1:В2; С3:С4).

=ПРОИЗВЕД(число1;число2…) – берілген жалпы саны 30-дан

аспаған аргументтердің көбейтінділерін есептеп қайтарады. Аргумент

ретінде сандар, формулалар, шарттар, диапазондар бола алады.

Адрестік сілтемелерде тек қана сандар алынады.

=СТЕПЕНЬ(число;степень) – санды дәрежеге шығарып

қайтарады. Мысалы: = СТЕПЕНЬ(5;2) орындалғанда 25 шығады.

Қарапайым статистикалық функциялар

=МАКС(число1;число2;…) –жалпы саны 30 аспаған аргументтер

тізімінен максималды мәнді қайтарады.

=МИН(число1;число2;…) – жалпы саны 30 аспаған аргументтер

тізімінен минималды мәнді қайтарады.

=СРЗНАЧ(число1;число2;…) – жалпы саны 30 аспаған

аргументтер тізімінен арифметикалық ортаны қайтарады.

=СЧЕТ(значение1;значение2;…) – аргументтердегі сандардың

санын қайтарады.

Логикалық функциялар

ЕСЛИ (условие; выр1; выр2;) – бұл функцияда мәндердің

есептелуі, қойылған шартқа тәуелді орындалады. Шарт (условие)

ретінде салыстыру жазылады, выр1 – ретінде формула жазылады, ол

тек қана шарт орындалса ғана есептеледі. Ал выр2 – ретінде де

271

формула жазылады, бірақ ол, егер шарт орындалмаған жағдайда ғана

есептеледі.

Ескерту: выр1 және выр2 ретінде кез келген формуланы, кез

келген функцияны қолдануға болады.

Мысалы, айлық жалақының сомасына байланысты, жалақыдан

ұстап қалу мөлшерін есептеу керек: егер жалақы 15000 дейін болса,

онда жалақыдан 5% ұстап қалу, ал егер 15000 жоғары болса, онда

жалақыдан 20% ұстап қалу.

Мысалға сәйкес формула былай жазылады: = ЕСЛИ (B5 <=

15000; B5 * 5%; B5 * 20%) (егер мысалы, жалақы 15000 болсын, онда

тек қана < белгісі тұрса 15000<15000 – жоқ болғандықтан, машина

20% есептеп жібереді, сонықтан < = шарт белгісін теру керек).

4.10. Макростар

Макрос (біреуінде көп) – нәтижесінде бір командаға модуль

түрінде жазылып сақталатын әрекеттер тізбегі. Макростар жиі

қолданылатын әрекеттер тізбектері үшін құрылады. Бір командамен

немесе батырманы шерту арқылы жазылған әрекеттер тізбегін

қайталуға мүмкіндік береді.

Макросты құру: Сервис Запись макроса Начать

запись, макростың атын бос орын жасамай теру ОК және, кейін

макрос орындайтын барлық әректтер тізбегін қателеспей орындау

Остановить запись (батырмасын шерту). Немесе: Сервис

Макрос Остановить запись.

Макростың батырмасын тапсыру: Сервис Настройка

Панели инструментов, установить Остановить запись.

Макросты орындау – Сервис Макрос, тізімдегі керек

макросты шерту Выполнить. Сіздің макросты құрғандағы

орындаған әрекеттер тізбегіңіз қайталанып орындалады.

Керек емес макросты жою – Сервис Макрос, тізімдегі

керек емес макросты шерту Удалить.

Макросты орындау үшін Парақ алаңында өз батырмаңызды

жасау – қосымша саймандар тақтасын шығару Вид Панели

инструментов Формы. Кнопка батырмасын шертіп алып, + белгісі

шығып тұрған маркермен, келешек батырманың орнын және көлемін

сызып алу, тізімнен осы батырма үшін макросты таңдау және ОК.

Батырманы шертіп, «Кнопка…» деген мәтіннің орнына батырмаға

тағайындалған мәтінді теру және тыс жерді шерту. Кез келген

автофигуралар болуы мүмкін.

272

4.11. Массивтермен және матрицалармен жұмыс

Кестелермен жұмыс жасау барысында, тек қана бір амалды

немесе формуланы қандай да бір ұяшықтар диапазонына қолдану

қажеттілігі жиі туындайды. Ұяшықтар диапазонын – ұяшықтар

массиві немесе матрица деуге болады.

MS Excel программасы мұндай типті есептерді шешуге көптеген

құралдарын ұсынады. Матрицалармен жұмысты: Математические,

Сссылки и массивы және Статистические категорияларының

функциялары қамтамасыз етеді.

Матрицалармен жұмыс жасау үшін кірістірілген

функциялар

MS Excel – де матрицалармен жұмыс жасауға арналған

функциялардың арнайы жиыны бар. Мысалы, олар:

МОБР() – кері матрицаны есептеу;

МОПРЕД() – матрицаның анықтауышын есептеу;

МУМНОЖ() – екі матрицаның матрицалық көбейтіндісін

қайтарады;

ТРАНСП() – аударылған (транспонированная) матрицаны

есептеу;

СТОЛБЕЦ() – нұсқалған сілтеме бойынша бағананың

нөмірін қайтарады;

СТРОКА() – нұсқалған сілтеме бойынша жолдың нөмірін

қайтарады;

СУММКВРАЗН() – екі массивтегі сәйкес мәндерінің

квадраттарының айырымдарының қосындысы;

СУММПРОИЗВ() – массивтердің элементтерінің

көбейтінділерінің қосындысы;

СУММРАЗНКВ() – екі массивтегі сәйкес мәндерінің

айырымдарының квадраттарының қосындысы және т.б.

Массивтермен жұмыс жасағанда келесі ережелерді ұстану

қажет:

1) меңзерлік рамканы есептелу нәтижесі орналасатын ұяшыққа

қою және келешек нәтиженың көлеміне керек диапазонды белгілеп

алу қажет;

2) формулалар жолында ұяшықтар массивін ескере отырып,

қажет формуланы теріп <Ctrl> + <Shift> + <Enter> пернелер тіркесін

басу керек.

3) Excel терілген массив формуласын фигуралық жақшаға

алады және диапазонның барлық ұяшықтарына тарайды. Массив

формуласының жеке ұяшығын өзгертуге болмайды, бірақ бүкіл

массивті болсын, бөлек бөлшектерін болсын пішімдеуге болады.

273

Массивті санға көбейту тәртібі (мысалы: (E1:G4) матрицасын

5 санына)

1) берілген көбейтінді массивтің өлшеміне тең E1:G4 ұяшықтар

аймағын ерекшелеу, себебі массивтің әр элементі 5-ке көбейтіледі;

2) формулалар жолында мына формуланы енгізу: =A1:C4*5

және <Ctrl>+<Shift>+ <Enter> пернелер тіркесін басумен бітіру.

Мұнымен сіз Excel-ге матрицамен амалдар жасалатындығын

хабарлайсыз. Оны сізге білдіру үшін, Excel терілген формуланы

фигуралық жақшаға алады (3.11-сурет).

3.11-сурет

Ескерту: матрицалық формулалар матрицаның барлық

ұяшықтарында істейді. Матрицалық амал үшін айқындалған аймақта

бір мәнді өшіруге әрекет жасасаңыз, 3.12-суретіндегідей ескерту

хабарламасы шығады.

3.12-сурет

Алайда, ұяшықты жеке түзету мүмкіндігі бар. Ол үшін, керек

ұяшықты ерекшелеп, формула жолын белсенділеңіз. Фигуралық

жақшалардың жоғалғанын байқайсыз. Қажет өзгерістерді теріп,

<Ctrl> + <Shift> + <Enter> пернелерімен енгізуді аяқтайсыз.

Матрицаларды көбейту тәртібі (мысалы: (A1:C3) * (F1:G3)

матрицаларын)

Ескерту: Бірінші матрицаның бағаналарының саны екінші

матрицаның жол санына тең болуы қажет.

1) алдымен көбейтінді орналасытын аймақты ерекшелеу қажет.

Матрицаларды көбейту ережелеріне сәйкес, ол аймақтың (3.13

суретінде I1:J3) жол саны бірінші матрицаның жол санына, ал бағана

саны екінші матрицаның бағана санына тең болуы керек;

2) Вставка → Функция → Математические категориясынан

МУМНОЖ() функциясын таңдап, шыққан Аргументы функции

терезесінің көмегімен, берілген екі матрицалардың A1:C3 және F1:G3

диапазондарын ерекшелеп → ОК басу. Нәтижесінде I1 ұяшығында 38

ғана шығады, формула жолында фигуралық жақша болмайды;

274

3) формула жолын белсендіріп (сырт еткізу), <Ctrl> + <Shift> +

<Enter> пернелерін басқан кезде, жолда фигуралық жақша пайда

болады және ерекшеленген аймақта матрицалардың көбейтілген

нәтижесі 3.13 суретіндегідей болып шығады;

3.13-сурет

Матрицаны аудару тәртібі Матрица аударылғанда оның жолдарының және бағаналарының

орындары ауысады. 3.14-суретте, берілген 43 матрицасы аудару

амалының орындалу нәтижесінде 34 матрицасына айналғаны

көрсетілген. Енгізуді және де кез келген басқа да амалдарды <Ctrl> +

<Shift> + <Enter> пернелер тіркесімен аяқтауды ұмытпаңыз.

3.14-сурет

1) матрицаны аудару аймағы E1:H3 ерекшеленеді;

2) формула жолында: = ТРАНСП(A1:C4) теріледі;

3) <Ctrl> + <Shift> + <Enter> пернелерін басқан кезде керек

матрица пайда болады.

Берілген матрицаға кері матрицаны есептеу

Матрица, берілген матрицаға кері деп аталады, егер оларды

біріне бірі көбейткенде нәтижесінде бірлік матрица шықса.

Бас диагоналі бірлермен, ал қалған барлық элементтері

нөлдермен толтырылған матрицаны – бірлік матрица дейді.

3.15-суретте {=МОБР(A2:C4)} функциясының қолданылу

нәтжесі: «Обратная матрица» тақырыбында көрсетілген.

3.15-сурет

275

Осы амалды тексеру үшін, I2:K4 ұяшықтар аймағында, берілген

матрицаны кері матрицаға көбейту амалы:

{=МУМНОЖ(A2:C4;E2:G4)} орындалған.

«Результат проверки» тақырыбында бірлік матрицаның

шыққаны көрініп тұр.

4.11.1. Тапсырмалар

Массивтермен қарапайым амалдарды орындаңыз:

1. Массивтердің қосындысын (айырымын) есептеу:

{=A1:C3+E1:G3} 2. Массивтердің әр элементтерінің көбейтіндісін есептеу:

{=A1:D4*G1:J4} 3. Массивтің әр элементтінен қандайда бір функцияны есептеу:

{=COS(A1:D5)}

4.12. Excel-де жасалған құжаттарды қорғау

Жұмыс кітабын құпиялау – Файл Сохранить как Сервис

Общие параметры Пароль для открытия файла жолында 15

символға дейін ОК Подтверждение пароля (тағыда теру) ОК.

Экранда пароль жұлдызшалар жиыны болып бейнеленеді

(ешкім сығаламас үшін). Құжатты сақтап жабамыз. Мұндай файлдың

ашылуы парольді сұраудан басталады. Парольді ұмытпаңыз, әйтпесе

құжатыңызды біржолата жоғалтасыз.

Құпиялық грифін алу – құжатты ашыңыз, дұрыс парольді

теріп, Файл Сохранить как Сервис Общие параметры

Пароль для открытия файла жолында жұлдызшаларды жою

(BACK немесе DEL пернелерімен) ОК.

Бүкіл Парақты (оның ұяшықтарын) оған өзгертулер

енгізуден қорғау: Сервис Защита Защитить лист (нені

қорғауды таңдау, мысалы, Содержимое ОК). Бұл Парақтың

барлық ұяшықтарын қырсаулайды (заблокирует). Осындай қорғаумен

құжатты сақтау қажет.

Өзгерістерді енгізу үшін қорғауды алып тастау – Сервис

Защита Снять защиту Листа. Бұл қайтадан Парақтың

ұяшықтарына өзгерістерді енгізуге мүмкіндік береді.

Формулаларды, кестенің тақырыптарын, константаларды

өзгертулерден қорғау

Программаны, яғни кестенің формулаларын және әрлендіруін

(дизайн) қасақана немесе кездейсоқ өзгеріп кетпес үшін,

пайдаланушыға осындай ұяшықтарды қажетсіз түзетулерден қорғау

ұсынылады.

276

Алдымен, өзгерістер енгізіліп қалар деген барлық ұяшықтарды

немесе блоктарды ерекшелеңіз – ағымды кіріс және шығындар туралы

деректерді. Мысалда (3.16-сурет) – В2:С4 ұяшықтары.

3.16-сурет

Одан соң, Формат Ячейки Защита, Защищаемая ячейка

алаңынан қанатшаны алып тастаңыз.

Қорғау алынады, осындай ұяшықтарға деректерді енгізу рұқсат

етіледі.

Енді қараудан және өзгертулерден қорғауды қажет ететін

ұяшықтарды ерекшелеңіз.

Мысалда (3.17-сурет) бұл кестенің және формуланың тақырыбы

– (A1:D1; D1:D5; A1:A5; A5:D5) ұяшықтар тобы.

Жекеленген ұяшықтарды және блоктарды Ctrl пернесін ұстап

тұрып ерекшелеуге болады. Формат Ячейки Защита әректтерін

орындаңыз, Защищаемая Ячейка және Скрыть Формулы

опцияларының қасында белгісін қойыңыз ОК.

Одан соң Сервис Защита Защитить Лист, Содержимого,

Объекта, Сценарии опцияларында белгісін қойып, егер пароль

керек болса оны енгізіңіз және ОК.

3.17-сурет

Осыдан соң мұндай ұяшықтарға ақпаратты енгізу

қырсауланады. Ешкім формулаларды түзету тұрмақ, көре де алмайды.

Мұндай ұяшықтарға өзгерістерді енгізуге әрекет жасалса, «ячейка или

диаграмма защищена от изменений» деген хабарлама шығады.

Формуланы Сервис Параметры Общие Формулы

режімінде қарауға әрекет жасау да ештеңеге әкелмейді –

формулалардың орнында бос ұяшықтар тұрады.

Қайтадан формуланы көріп және түзету, кестені өзгерту үшін,

Сервис Защита Снять Защиту Листа әрекетін орындап, егер

277

пароль берілген болса оны енгізу керек. Осы түрде құжатты сақтау

қажет.


1 EXCEL – ол:

a. мультимедиалық ақпаратты өңдеуге арналған қолданбалы

программа;

b. диаграмма және графиктерді өңдеуге арналған қолданбалы

программа;

c. статистикалық есептерді экранға шығаруға арналған

программа;

d. кесте түрінде жүйеленген ақпаратты енгізуге және өңдеуге

арналған қолданбалы программа.

2 Электронды кестенің бағаналары қалай белгіленеді?

a. пайданушы өз бетімен ат қояды;

b. орыс алфавитінің А...Я әріптерімен;

c. латын алфавитінің әріптерімен;

d. цифрлармен нөмірленеді.

3 Саймандар тақтасындағы қай батырмалардың көмегімен

сандық форматтардың қайсысын қолдануға болады?

a. финанстық және негізгі;

b. негізгі, проценттік және ақшалық;

c. финанстық, ақшалық және проценттік;

d. ақшалық және проценттік.

4 EXCEL– программасында формула енгізу қай таңбадан

басталады:

a. $ таңбасынан;

b. # таңбасынан;

c. & таңбасынан;

d. = таңбасынан.

5 EXCEL – де қандай ақпаратты енгізгенде автоматтандыру

тәсілін қолдану мүмкін емес?

a. аптадағы күннің аттарын енгізгенде;

b. жүйеленбеген ақпаратты енгізгенде;

c. айдың аттарын енгізгенде;

d. датаны енгізгенде.

6 Электронды кестенің бір ұяшығына деректердің қандай

типтерін қатар енгізуге болады?

a. бір ұяшыққа тек бір типті деректер енгізіледі;

b. сан және дата;

c. дата және текст;

d. диаграмма және текст.

278

7 Тар ұяшыққа, көлемін кеңейтпей, ұзын мәтінді қалай

орналастыруға болады?

a. Формат + Ячейки +Выравнивание + автоподбор ширины;

b. Формат + Ячейки +Выравнивание + Переносить по словам;

c. Формат + Автоформат + ...;

d. Формат + Ячейки +Выравнивание + объединение ячеек.

8 Ұяшықтың мәні формула екенін қалай анықтауға болады?

a. формула жолын сырт еткізу керек;

b. Сервис мәзірінен Параметры диалогты терезеде Формулы

дегенге флажок қою;

c. ұяшықтың басқа жерге көшірмесін жасау, егер мазмүны

өзгерсе онда формула болғаны;

d. ұяшықты ағымды етіп формула жолына қарау.

9 Саймандар тақтасында «Автосуммирование» батырмасын

басқанда қандай әрекет орындалады?

a. таңдалған ұяшыққа қосу функциясы енгізіледі;

b. таңдалған ұяшықтар диапозонының мәндерінің қосындысы

буферге жазылады;

c. арифметикалық прогрессяның қосындысы есептеледі:

d. белгіленген ұяшықардың мәндерінің қосындысы автоматты

түрде есептеледі.

10 В2-ден В8 –ге дейін диапазонында жатқан ұяшықтардың

мәндерін қосу формуласын қалай жазуға болады?

a. = сумм(В2-В8);

b. = сумм((В2+В8);

c. = сумм((В2:В8);

d. = сумм((В2*В8).

11 Формуланы жазып Enter клавишасын басқан соң ұяшықта не

көрінеді?

a. осы ұяшықта қарапайым деректер емес, формула екенін

айқындайтын арнайы символдар;

b. формуланың жазылуы, теңдік белгісі және есептелу

нәтижесі;

c. берілген деректер негізінде формула бойынша есептелген

нәтиже;

d. 1 және 2 жауаптар дұрыс.

12 Үяшыққа енгізілген формуланың көшірмесін орындағанда ол

қалай өзгереді?

a. формула көшірме жасағанға дейінгі қалпында өзгеріссіз

қалады;

279

b. адрестерінде $ белгілері қойылмаған ұяшықтардың

сілтемелері өзгереді;

c. формуланың құрылымы өзгереді;

d. дүрыс жауап жоқ.

13 Енгізілген мәтінді жолдағы таңдалған ұяшықтар

диапазонының ортасында қалай орналастыруға болады?

a. саймандар паненелінде "Объединить и поместить в центре"

батырмасын шерту;

b. саймандар панелінде “По центру” батырмасын шерту;

c. Формат + Ячейки + Выравнивание + Горизонтальное + По

центру;

d. Формат + Ячейки + Выравнивание + Переносить по словам.

14 Лист2 – дегі B18 ұяшығына сілтеменің дұрыс жазылуын

нұсқаңыз:

a. Лист2,В18;

b. Лист2-В18;

c. Лист2 В18;

d. Лист2!В18.

15 Формуланы көшіргенде В2 және B$2 ұяшықтарына

сілтемелердің айырмашылығы қандай?

a. жол нөмірінің алдындағы $ белгісі болғандықтан, тек қана

бағанының атының өзгеретінін көрсетеді;

b. жол нөмірінің алдындағы $ белгісі болғандықтан, тек қана

жол нөмірінің өзгеретінін көрсетеді;

c. егер сілтемеде $ белгісі тұрса, онда ұяшықтың аты өзгерусіз

қалатынын көрсетеді;

d. $ белгісі салыстырмалы сілтемені білдіреді.

16 Электрондық кестеде H5 ұяшығында =$B$5*V5 формуласы

жазылған. H7 ұяшығына көшірме жасалғанда формула қалай өзгереді?

a. =$B$7*V7;

b. =$B$5*V5;

c. =$B$5*V7;

d. =B$7*V7.

17 Математикада қабылданған ережелерге сәйкес жазылған

3(А1+В1): 5 (2В1–3А2) өрнегі, электрондық кестеде мына түрде

болады:

a. 3*(А1+В1)/(5*(2*В1–3*А2));

b. 3(А1+В1)/5(2В1–3А2);

c. 3(А1+В1): 5(2В1–3А2);

d. 3(А1+В1)/( 5(2В1–3А2)).

18 Ағымды Жұмыс кітабына жаңа Парақ қалай қосылады?

280

a. Сервис мәзірінің көмегімен;

b. Формат мәзірінің көмегімен;

c. Вставка + Лист;

d. Формат + Лист.

19 Формулада ұяшықтың абсолютті адресін беру үшін

басылатын перне:

a. F2;

b. F4;

c. Ctrl+Home;

d. Tab.

20 Формула Жолы нені көрсетеді?

a. ағымды ұяшыққа дәл осы кезде теріліп жатқанды немесе

бұрынғы енгізілгенді;

b. тек қана математикалық формулаларды;

c. ағымды ұяшықтың атын;

d. ағымды жолдың барлық мазмұнын.

21 Процентный пішімін қойғанда, сан қалай өзгереді?

a. % белгісі қосылыды;

b. сан 100 – ге көбейтіледі және % белгісі шығады;

c. теріс сан оң сан болып ұсынылады және % белгісі қосылыды;

d. теріс сан оң сан болып ұсынылады, 100 – ге көбейтіледі және

% белгісі қосылыды.

22 Электрондық кестеде A1 ұяшығында 5 саны, B1 ұяшығында

=А1*2 формуласы, C1 ұяшығында =А1+В1 формуласы жазылған. C1

ұяшығында есептелген мән нешеге тең болады?

a. 15;

b. 10;

c. 20;

d. 25.

23 Электрондық кестеде A1 ұяшығында 10 саны, B1 ұяшығында

=А1/2 формуласы, C1 ұяшығында =СУММ(А1:В1)*10 формуласы

жазылған. C1 ұяшығында есептелген мән нешеге тең болады?

a. 10;

b. 150;

c. 100;

d. 50.

281

§ 5. Деректер қорымен жұмыс технологиясы

Жоспар

5.1. Деректер қоры ұғымы.

5.2. ДҚ деректердің құрылымы бойынша жіктелуі

5.3. Microsoft Access деректер қорын басқару жүйесі (ДҚБЖ)

5.1. Деректер қоры ұғымы

Деректер қоры – ақпараттық жүйелердің өте маңызды құрама

бөлігі. Мұнда ақпараттық жүйелер туралы өте қысқа жалпы

мәліметтер сипаталды. Негізінен деректер қорына көбірек зейін

қойылды.

Ақпараттық жүйелер үлкен көлемді ақпараттарды өңдеуге

және сақтауға арналған. Әуелгіде мұндай жүйелер жазба түрінде

болған. Ол үшін, әртүрлі картотекалар, қағаз салатын қапшықтар,

жорналдар, кітапханалық тізімдемелер (каталогтар) және с.с.

қолданылған. Кез келген ақпараттық жүйе негізгі үш қызмет атқаруға

тиіс: деректерді енгізу, деректер бойынша сұраныс жасау, есеп

беруді құрастыру.

Деректерді енгізу. Жүйе, деректерді реттеу және жинақтау

мүмкіндіктерін ұсынуға тиіс. Ақпараттың әрқашанда өзектілігін

қолдау үшін, деректерді қарау, оларды дер кезінде толықтыру және

өзгертулер енгізуді қамтамасыз ету қажет.

Деректер бойынша сұраныс жасау. Жүйеде жинақталған

ақпараттың жеке бөліктерін табуға және қарауға мүмкіндік болуға

тиіс.

Есеп беруді құрастыру. Ара-тұра ақпараттық жүйедегі

деректердің үлкен тобын (немесе тіпті барлық деректерді) талдау

және жалпылау қажеттілігі туындайды. Бұндай әрекеттер нәтижесі

құжат түрінде ұсынылады.

Информатикада деректердің өзара байланысқан жиынтығын

ақпараттық құрылым немесе деректер құрылымы деп атайды.

Деректер қоры – компьютердің көмегімен іске асырылған,

объектілердің жағдайын және олардың қатынастарын бейнелейтін

ақпараттық құрылым (модель).

Деректер қоры — пайдаланушылардың ақпараттық

қажеттіліктілігін қанағаттандыру үшін қолданылатын, қандай да

пәндік аймақтың өзекті жағдайын сипаттайтын, анықталған

ережелерге сәйкес ұйымдастырылған және компьютер жадында

қолдау тапқан деректер жиынтығы1.

1 Когаловский М.Р. Энциклопедия технологий баз данных. — М.: Финансы и статистика, 2002

282

Деректер қоры — деректердің схемасымен сақталған, олармен

манипуляуциялар деректерді модельдеу құралдарының ережелеріне

сәйкес орындалатын деректер жиыны.

Ана немесе мына авторлардың субъективті пікірлерін

бейнелейтін, басқа да көптеген анықтамалары бар, бірақ көпшілікке

танылған бірыңғай анықтама (тұжырым) жоқ.

Деректер қорының жалпы жұмыс сипаттамалары:

• толықтығы – деректер қоры неғұрлым толық болса, соғұрлым

онда керек ақпараттың болу ықтималдығы жоғары (бірақ, артық

ақпарат болмауы керек);

• дұрыс ұйымдастыру – деректер қоры неғұрлым жақсы

құрылымданған болса, соғұрлым оның ішінен қажет мәліметтерді

табу жеңіл болады;

• өзектік– кез келген деректер қоры дәл және толық бола алады,

егер ол тұрақты жаңартылып отырса, яғни деректер қоры уақыттың

әрбір сәтінде, бейнелген объектінің жағдайына толығымен сәйкес

болуы қажет;

• пайдалану қолайлылығы – деректер қоры пайдалануға

қарапайым, қолайлы және ақпараттың кез келген бөліміне

қатынасудың дамыған әдістері болуы тиіс.

5.2. ДҚ деректердің құрылымы бойынша жіктелуі

Кез келген деректер қорының негізін ақпараттық құрылым

(модель) құрайтын болғандықтан, деректер қоры үш үлгіге (типке)

бөлінеді: кестелік (реляциялық), желілік және иерархиялық.

Алайда, реляциялық деректер қорына қарағанда, иерархиялық

және желілік деректер қорлары анағұрлым кем тараған. Сонымен

қатар, ЭЕМ программалық өнімдерінің құрамына кіретін белгілі

ДҚБЖ-ң көмегімен іске асыруға келмейтіндіктен, оларды

қарастырмаймыз.

5.2.1. Иерархиялық құрылымды деректер қорлары

Деректер қорының иерархиялық моделі байланыстырылған

ақпаратты біріктірген, аталық (родитель) объектілерден ұрпақтарына

(потомок) көрсеткіштермен бағытталған объектілерден тұрады.

Иерархиялық деректер қоры әртүрлі деңгейдегі объектілерден

тұратын ағаш түрінде ұсынылуы мүмкін. Жоғарғы деңгейде бір

объект орналасады, екінші деңгейде – екінші деңгейдің объктілері

және т.с.

Объектілер арасы байланыста болады, сондықтан, әр объектіге

төменгі деңгейлі бірнеше объект кіруі мүмкін. Мұндай объектілер

ұрпаққа қарағанда алғы ата (предок) ретінде (түбірге жақындау)

тұрады, оның ұрпағы болмауы да, немесе бірнеше ұрпағы болуы да

283

мүмкін. Ал керісінше, ұрпақтың міндетті түрде тек қана бір атасы

болады. Ортақ аталары бар объектілер егіз деп аталады.

Мысалы, егер иерархиялық деректер қорында сатып алушы

және олардың тапсырыстары туралы ақпарат болса, онда «сатып

алушы» (ата) объектісі және «тапсырыс» (ұрпақты) объектісі болады.

«Сатып алушы» объектісінен, көрсеткіштер, әрбір тапсырыс

берушіден, «тапсырыс» объектісіндегі сатып алушының нақты

тапсырыстарына бағытталып тұрады.

Бұл модельде, иерархия бойынша төмен қарай бағытталған

тапсырыс, қарапайым (мысалы, бұл сатып алушыға қандай

тапсырыстар жатады); алайда, иерархия бойынша жоғары қарай

бағытталған, ол анағұрлым күрделі (мысалы, бұл тапсырысты қай

сатып алушы орналастырды). Сондықтан, бұл модельді қолданғанда,

иерахиялық емес деректерді елестету қиын.

Иерархиялық модельдерде аталары және ұрпақтары арасында

сілтемелердің тұтастығы автоматты түрде қолдау табады. Негізгі

ереже: ешқандай ұрпақ өз атасынсыз бола алмайды.

Түбірлі директориядан тұратын, ішкі директориялары және

файлдар иерархиясы бар файлдық жүйе, иерархиялық деректер

қорының мысалы бола алады.

5.2.2. Желілік құрылымды деректер қорлары

Деректер қорының желілік моделінің негізгі ұғымдарына:

деңгей, элемент (түйін – узел), байланыс жатады.

Түйін — бүл, қайсібір объектіні сипаттайтын, деректердің

анықтауыштарының жиынтығы. Схемада (3.18-сурет) иерархиялық

ағаштың түйіндері граф төбелерімен ұсынылған.

3.18-сурет. Желілік деректер қорының схемасы

Желілік құрылымда әр элемент кез келген басқа элементпен

байланыста болуы мүмкін, яғни деректер арасында тікелей

(вертикальды) иерархиялық байланыстардан басқа, көлденең

(горизонтальды) байланыстар да болады.

284

Желілік деректер қоры да, туыстас ақпаратты байланыстырған,

екі жаққа бағытталған көрсеткіштерді есептемегенде, иерархиялық

сияқты болып келеді.

Сондықтан желілік құрылымда, иерархиялық модельге

байланысты кейбір мәселелерді шешкенімен, қарапайым

сұраныстарды орындау айтарлықтай күрделі жүреді.

5.2.3. Реляциялық құрылымды деректер қорлары

Тәжрибелік қолданыста ең кеңінен тараған, ол реляциялық

деректер қоры екені белгілі.

«Реляциялық (ағылш. – relation, қаз. – қатынас, орысша –

отношение) деген атау, кестедегі әрбір жазба (запись), тек қана бір

нақтылы объектіге қатысты, ақпараттың болуына байланысты.

Реляциялық деректер қоры – бұл, қисынды байланысқан

кестелерде тұрған деректер жиыны (қоры), және де әр кестедегі

(анықтамаларға ұқсаған) ақпарат, тек қана бір объект туралы ғана

болады. Ал кестелер арасында байланыстарды құру, кез келген

кестелерден, кез келген деректерді жеңіл шығару және қатынасу

мүмкіндігін береді.

Кесте, өріс (баған), жазба (жолдар) – реляциялық деректер

қорының негізгі ұғымдарына жатады.

Айталық, музыкалық топтардың альбомдары туралы ақпарат

жинағымыз келді делік. Кейбір альбомдар туралы ақпарат бар екен

дейік: 1965, Led Zeppelin 4, Lp, Help!, Atlantic, 1971. Lp(England), EMI.

1970, Flash Gordon, Parlophone, 1980, Led Zeppelin 3, Soundtrack, Lp,

Atlantic.

Бұл тізім, не туралы екені белгісіз. Мұндағы деректер

жиынынан қандай да бір ақпаратты шығарып алу, іс жүзінде мүмкін

емес. Ал, осы тізімді 1- кесте түрінде үсынайық.

1-кесте. Музыкалық топтардың альбомдары туралы ақпарат

Енді ақпарат, қабылдауға және пайдалануға анағұрлым ыңғайлы

болды. Ұсынылған кесте, реляциялық құрылымды ақпараттық

модель болып табылады.

Жол (жазба) – барлық деректер өзара байланысқан, музыкалық

альбом (топтар) туралы кажет ақпараттан тұрады.

Альбомның атауы Шыққан жылы Типі Альбомның фирмасы

Help! 1965 Lp (England) Parlophone

Led Zeppelin 4 1971 Lp Atlantic

Led Zeppelin 3 1970 Lp Atlantic

Flash Gordon 1980 Soundtrack EMI

285

Баған (өріс) – тек қана бір типті ақпараттан тұрады: мәтіндік

(альбомның атауы, типі, альбомның фирмасы), сандық (шыққан

жылы).

Әртүрлі қатынастың өзінің атауы болуға тиіс. «Топтың

альбомы» деген атаумен деректер қатынасы болсын делік. Мұндай

жағдайда, бір кестеден тұратын, деректер қорының құрылымы былай

жазылады: Топтың альбомы (альбомның атауы, шыққан жылы,

альбомның типі, фирмасы).

Алайда, қор, жалпы анықтауыштары (атрибуттары) арқылы

өзара байланысқан, бірнеше кестелер негізінде жиірек құрылады.

Мысалы, «Рок-энциклопедиясы» деректер қоры екі: 2а және 2б

кестелерінен тұрады делік.

2а-кестесі. Топтардың музыкалық альбомдары

Альбомның

коды

Топтың

коды

Альбомның атау Шыққан

жылы

Альбомныңт

типі

Фирмасы

25 1 Help! 1965 Lp (English) Pariophone

36 2 Led Zeppelin 4 l97l Lp Atlantic

35 2 Led Zeppelin 4 - 1970 Lp Atlantic

34 3 Flash Gordon 1980 Soundtrack EMI

2б-кестесі. Рок топтар

Топтың

коды

Альбомның атау Елі Жасалған

уақыты

Тараған уақыты

1 The Bealles Англия 1963 I970

2 Led Zeppelin 4 Англия 1989 -

3 Flash Gordon Англия 199I -

Бұл екі кесте өзара «Топтың коды» атты жалпы өріс арқылы

байланысқан. 2а-кестесіндегі «Альбомның коды» өрісі, альбомдарды

бірінен бірін айыру үшін жасалған. Бұл өте маңызды, себебі, кестеде

атаулары бірдей альбомдар болуы мүмкін.

Егер осы екі кестелерді біреуге біріктірсек (2.1-кестесі), онда

бірден артық кестелерді қолдану қажеттілігі көзге айқын көрінеді.

Белгілі топтың альбомдары туралы 2.1-кестесіне енгізген кезде,

әрдайым, кестенің бірінші төрт өрісіне ақпараттың қайталанып

отырғаны көрінеді.

Деректер қорында бірдей деректер (топтың атауы, елі,

жасалған уақыты, тараған уақыты) қайта-қайта сақталғанда, жады

тиімсіз қолданылады, сонымен қатар, деректерді қате енгілу

ықтималдығы өседі. Деректерді кестелерге бөлу арылы, мұндай

286

қиындықтардан құтылуға болады.

2.1-кестесі. 2а және 2б кестелерінің біріктірілуі

Бұл кестелерде белгіленген байланыстар арқылы, білуге болатын

нәрселер:

• топ неше альбом шығарды;

• EMI фимасының альбомдары шығарылды ма;

• қай жылы альбомдардың ең көп саны шығарылды және т.б.

Сұраныстарға жауаптар, кестені жол және баған бойы «кесу»

және «желімдеу» арқылы алынады. Осы себепті, сұраныстар кесте

пішімінде болатыны айқын.

Деректер қоры – затында ақпарат қоймасы екенін айта кету

керек. Сол себепті, деректер қорымен жұмыс қалжыратады, көп еңбек

сіңіруді қажет етеді. Деректер қорын ұжыммен пайдалану мүмкіндігін

жасау, жүргізу және іске асыру үшін, деректер қорын басқару

жүйесі (ДҚБЖ) деп аталатын программалық құралдар қолданылады.

Деректер құрылымын құру келесі тәртіппен өтеді:

• сипатталу объектілері анықталады;

• бұл объектілердің құрылымдары анықталады;

• объектілер арасындағы қатынастарды бейнелейтін,

құрылымның типі (кестелік, иерархиялық, желілік) таңдалады;

• нақты ақпараттық құрылым қүрылады.

5.3. Microsoft Access деректер қорын басқару жүйесі

Microsoft Access — Microsoft корпорациясының реляциялық

деректер қорын басқару жүйесі (ДҚБЖ). Access кең спектрлі қызмет

атқарады, соның ішінде, байланысқан сұраныстар құрастыруды,

бөлек-бөлек өрістер бойынша іріктеуді, сыртқы кестелермен және

деректер қорымен байланыс жасауды және т.б. Кірістірілген VBA

(Visual Basic Aplication) тілдің арқасында, Access-ң тура өзінде

деректер қорымен жұмыс жасайтын қосымшалар жазуға болады.

Access – ағылшын тілінен аударғанда «кіруге болады»,

«рұқсат», «кедергісіз кіру» (орысша «доступ») дегенді білдіреді.

Microsoft Access- ң белгілі болу себептері мынада:

Топтың

атауы

Елі Жасалған

уақыты

Тараған

уақыты

Альбомның

атауы

Шық.

жылы

Альбом

ның типі

Фирмасы

The

Beatles

Англия 1963 I970 With the

Beatles

1963 Lp Pariophone

The

Beatles

Англия 1963 I970 Please,

please me

1963 Lp Pariophone

The

Beatles

Англия 1963 I970 Rubber soul 1963 Lp Pariophone

287

• Access деректер қорымен негізгі жұмыс принциптерін тез

игеруге мүмкіндік беретін, кәсіби маманға да, жаңа үйреніп жүрген

пайдаланушыға да, кіруге жеңіл және ұғынықты жүйелердің бірі.

• жүйенің нұсқасы толығымен орысшыланған;

• Microsoft Office дестесіне кіретін Word, Excel, Power Point,

Mail қосымшаларымен толықтай ықпалданған;

• Windows идеалогиясы ақпаратты әдемілеп түрлі түсті және

көрнекі ұсынуға мүмкіндік береді;

• OLE технологиясын пайдалану мүмкіндігі, басқа

қосымшалардың объектілерімен байланыс орнатуға немесе Access-ң

деректер қорына қандай да болса объектілерді енгізуге рұқсат етеді;

• WYSIWIG технологиясы пайдаланушыға үнемі өз

әрекеттерінің нәтижесін көруге мүмкіндік береді;

• анықтамалық жүйе кеңінен және көрнекі ұсынылған;

• объектілерді құратын, кестелерді, пішімдерді және есептерді

жасауды жеңілдететін «шеберлер» жиынтығы бар.

5.3.1. Accessтің негізгі объектілері

Кесте – деректерді сақтау үшін белгіленіп және пайдаланатын

объект. Әр кестеге белгілі типті объект туралы ақпарат кіреді.

Жазбалар – кестелердегі деректермен толтырылған жолдар.

Өріс – деректермен толтырылған кестеніњ баѓандары. Әр өріс

тек бір типті ақпаратпен толтырылады. ¤рістің қасиеттері – сол

бағанада тұрған деректердің типі, сол өрістің символдық ұзындығы

(Длина), бірегей атауы және Подпись, яғни кестенің бағанының

тақырыбында тұрған ақпарат.

Өрістің типтері:

Мәтіндік – символдық ақпарат үшін (255 символға дейін).

Үндемегенде – 50 символ қойылады.

Сандық – есептелуге арналған, бүтін және нақты сандар үшін.

Сандық өрістің әртүрлі өлшемі (Размер) және диапозоны болады.

Байт: 0-ден 255-ке дейінгі бүтін сандар үшін; бүтін сан (Целое):

32767; ұзын бүтін сан (Длинное целое): 2 147 483 648.

Ұзын бүтін сандар, есептеуге пайдаланудан басқа, кестелерді

байланыстыру өрістері ретінде де қолданылады.

Жылжымалы нүктелі сан (С плавающей точкой) (4 байт):

3.4*1038

; және (8 байт): 1.7*10308

.

Дата/Время – мерзім үшін. Әртүрлі пішімдері бар: Полный

формат, Краткий формат және т.б.

Логикалық – логикалық мәндерді: ақиқат (Истина), жалған

(Ложь) енгізу үшін.

288

Денежные – валютаны жазу үшін: тенге-тиын, рубль-копейки

және т. б.

Счетчики (санауыштар) – жазбаларды нөмірлеу үшін (2 млрд.

дейін).

OLE – бейнежазбаларды, музыкалық клиптерді, суреттерді

сақтау үшін белгіленген өріс-ұяшығы.

MEMO – өрісі 65 535 символға дейін ұзын мәтінді сақтау үшін.

Кестемен жұмыс негізгі екі: Конструктор және Таблицы

(Кестелер) режімдерінде жүреді.

Конструктор режімі – жан-жақты, себебі кестені құрған кезде

өрістердің атауын беруге, типін таңдауға және қасиеттерін баптауға

мүмкіндік береді. Бұл режім, кестеде сақталған деректерді емес, оның

құрылымын өзгерту үшін қолданылады.

Тәртібі: Таблица Создать таблицу в режіме Конструктор.

Немесе Таблица Создать Конструктор ОК.

Шыққан кестеде Имя поля бағанында атауы теріледі, Тип данных

бағанында белгісі шертіліп, сол өрістің типі таңдалады, ал Описа-

ние бағанында енгізілген параметрлерге түсініктемелер енгізіледі

(бірақ міндетті түрде емес). Свойства поля терезелерінде, осы

бағандардың қосымша қасиеттері дәлденіп енгізіледі.

Басқа ұйяшықтарға ауысу үшін TAB немесе Enter пернелері

қолданылады. Өрістердің барлық парметрлерін енгізілген соң: Файл

Сохранить, кестенің атауын теру, мысалы Отделы және ОК.

Создать ключевое поле сейчас? деген сұраққа Да батырмасын шерту.

Таблицы (Кестелер) режімі – деректерді қарау, қосу, өзгерту,

қарапайым іріктеу немесе алып тастау үшін қолданылады. Таблицы

(Кестелер) режіміне көшу үшін, деректер қорының терезесінде керек

кестенің атауын екі рет шерту керек.

Сұраным (Запрос) – пайдаланушыға бір немесе бірнеше

кестелерден деректер алуға мүмкіндік беретін объект. Деректерді

таңдау, жаңарту немесе қосу сұранымдарын жасауға болады.

Сұраным көмегімен, бір немесе бірнеше кестелердегі бар деректерді

пайдаланып, жаңа кестелер жасауға болады.

Шын мәнінде, сұраным – пайдаланушының, деректер қорында

сақтаулы тұрған ақпарат туралы, Access-ке қоятын сұрағы.

Сұранымды жасау негізгі екі: Конструктор және Таблицы (Кестелер)

режімдерінде жүреді.

Пішін (Форма) – негізінен, деректердің енгізуін ыңғайлы

бейнелеуге арналған объект. Пішін – тек компьютер экранында

көрінетін пішім (бланк). Пішіндер тек кестелер немесе сұранымдар

негізінде құрылады. Сұранымдар негізінде пішіндерді құрғанда

289

бірнеше кестелерден ақпаратты ұсынуға болады. Пішінге суреттер,

диаграммалар, дыбыс (аудио) және бейне (видео) суреттемелері

кірістірілуі мүмкін.

Пішінмен жұмыс жасау режімдері:

• пішін режімі деректерді қарау және түзету үшін

қолданылады, деректермен жұмыс жасау ортасы жайлы және экранда

ыңғайлы дизайнмен көрсетіледі;

• пішіндердің конструктор режімі, пішіннің құрылымын

немесе қалпын (оның ішіндегі деректерді емес) өзгерту қажет

болғанда қолданылады.

• кесте режімі пішіннің барлық өрістері кірген кестені көруіге

мүмкіндік береді; бұл режімге көшу үшін, саймандар тақтасындағы

кестенің батырмасын басу керек.

Есеп – бұл, кейін қағазға басылып шығарылатын немесе басқа

қосымшаның есептеріне кіргізілетін құжатты жасауға арналған

объект. Есеп, пішіндер сияқты, сұраным және кестелер негізінде

жасалады, бірақ деректер енгізілмейді.

Есеппен жұмыс жасау режімдері:

Алдын ала қарау режімінде есептің баспаға шығарылатын түрі

қандай болатынын көруіге болады. Есепті алдын ала қарау режімінде

ашу үшін:

• Отчеты бетбелгісін шерту;

• деректер қорының терезесінде батырмамен қажет есепті

таңдау;

• Просмотр батырмасын шерту.

Конструктора режімі есептің қалпын (құрылымын) өзгерту

үшін қолданылады.

Макрос – Access-ң белгілі бір жағдайға жауап ретінде

орындайтын, бір немесе бірнеше әрекеттердің құрылымды

сипаттамалары бар, объект.

Мысалы, негізгі пішінде қандайда бір элемент таңдалған кезде,

басқа пішінді ашатын макросты белгілеуге болады. Басқа макростың

көмегімен, қандайда бір өрістің мазмұны өзгертілсе, оның мәнін

тексеруге болады. Макросқа енгізілген әрекеттердің орындалуы ия

орындалмауы үшін, оған қосымша шарттарды қосуға болады. Бір

макростың ішінен басқа макросты немесе модульді жіберуге болады.

Макрокомандаларды пайдалану, пішіндермен және есептермен

жұмысты елеулі жеңілдетеді. MS Access-те 40-тан астам

макрокомандалар бар, оларды макростарға енгізуге болады.

Макрокомандалар, кестелерді және пішіндерді ашу,

сұранымдарды орындау, басқа макростарды жіберу, мәзірден басқа

290

опцияларды таңдау, ашылған терезелердің өлшемдерін өзгерту және

с.с. әрекеттерді орындайды. Макрокомандалар, жұмыс барысында жиі

орындалатын әрекеттер жиынтығын, бір батырманы (немесе

бірнешеуін катар) басу арқылы орындауға мүмкіндік береді. Олардың

көмегімен, деректердің динамикалық алмасуын қолдайтын (DDE)

қосымшаларды жіберуге, мысалы, MS Excel-ді және сіздің дерек

қорыңызбен осы қосымшалар арасында деректерді алмастыруға

болады. Бір макрос бірнеше макрокомандалардан тұруы мүмкін. Жеке

макрокомандалардың орындалу немесе таңдау шарттарына тапсырма

беруге болады.

Модуль – макростарды қолданғанда айқындауға мүмкін емес

қателерді, үрдісті кішірек әрекеттерге бөлу арқылы іздеп табатын, MS

Access Basic программаларынан тұратын объект.

Access-пен (немесе оның қосымшасымен) жұмысты аяқтаған

соң сеансты мүлтіксіз бітіру қажет. Компьютерді жәй өшіре салу –

онша жақсы әдіс емес, ол кейін қандай да проблемалардың пайда

болуына әкелуі мүмкін. WINDOWS-тың жұмысының барысында,

қосымшалар пайдаланушы білмейтін көптеген файлдарды

пайдаланады. Компьютер өшірілген кезде, бұл файлдар ашық қалады

да, келешекте қатты дискінің файлдық жүйесінің беріктігіне әсер етуі

мүмкін.

Access-тен бірнеше әдіспен қауіпсіз шығуға болады:

• Access-ң бас терезесінің тақырып жолындағы жүйелік мәзірлік

пиктограммасын тінтуірмен екі рет шерту арқылы;

• Access-ң мәзірінен Файл Выход командасын таңдау арқылы;

• Alt + F4 пернелер тіркесін басу арқылы.


1. Мєліметтер ќоры дегеніміз не?

a. бір дискетте жинаќталѓан мєліметтер жиыны;

b. программамен ж±мыс істеуге арналѓан мєліметтер;

c. мєліметтерді сипаттау, саќтау жєне µњдеудіњ жалпы прин-

циптерін ескеретін белгілі бір ережелер бойынша ќ±рылѓан µзара

байланысќан мєліметтер жиынтыѓы;

d. коммуникациялыќ желілер бойынша жіберілетін мєліметтер;


2. ¤ріс дегеніміз, ол:

a. кестеніњ жолы;

b. кестеніњ баѓаны;

c. біртектес мєліметтер жиынтыѓы;

d. сандық, мєтіндік немесе басќа да бір маѓынамен (мєнмен) си-

патталатын ќандай да бір кµрсеткіш;

291


3. Реляциялыќ мєліметтер ќорының жазбалары қандай типті

болады?

a. әртүрлі типті деректер, яғни біртекті ақпарат емес;

b. тек қана бір типті деректер, яғни біртекті ақпарат;

c. тек қана мәтіндік ақпарат;

d. тек қана сандық ақпарат

e. өңкей логикалық шамалар.

4. Қайсыбір мәліметтер қорында ФАМИЛИЯ, ГОД

РОЖДЕНИЯ, ДОХОД атты өрістер бар. Мына шарт бойынша: ГОД

РОЖДЕНИЯ >1958 AND ДОХОД < 3500 іздеуді орындағанда, не

табылады?

a. кірісі (доход) 3500 кем емес және 1958 жылы туғандардан

жасы үлкен кісілердің тізімі;

b. кірісі (доход) 3500 кем немесе 1958 жылы және одан кейін

туған кісілердің тізімі;

c. кірісі (доход) 3500 кем және 1959 жылы және одан кейін

туған кісілердің тізімі;

d. кірісі (доход) 3500 кем және 1958 жылы туған кісілердің

тізімі;

e. кірісі (доход) 3500 кем және 1958 жылы және одан кейін

туған кісілердің тізімі.

5. Реляциялыќ мєліметтер ќорында келесі µріс типтерініњ ќай-

сысы ќолданылмайды?

a. символдыќ тип;

b. дата типі;

c. аналогты тип;

d. логикалық типі;

e. МЕМО типі;

6. Реляциялыќ мєліметтер ќоры дегеніміз, ол:

a. деректер тµртб±рышты кесте т‰рінде ќ±рылѓан мєліметтер

ќоры;

b. жазудаѓы элементтері реттелген, яѓни бір элементі басты бо-

лып саналып, ќалѓаны соѓан баѓынѓан, мєліметтер ќоры;

c. жазудаѓы кез-келген ретпен орналасќан мєліметтер ќоры;

d. вертикаль иерархиялыќ байланысќа ќосымша горизонталь

байланыстар орнату м‰мкіндігі бар мєліметтер ќоры;


7. Жазба дегеніміз, ол:

a. кестеніњ жолы;

b. кестеніњ баѓаны;

292

c. біртектес мєліметтер жиынтыѓы;

d. сандыќ, мєтіндік немесе басќа да бір маѓынамен (мєнмен) си-

патталатын ќандай да бір кµрсеткіш;


8. Реляциялыќ мєліметтер ќорының объектісі – кестелердің

құрылымын жобалау нені айқындайды?

a. мєліметтер ќорының жазбалар санын және өрістердің

аттарының тізбесін;

b. мєліметтер ќорының жазбалар санын, оның ұзындығын және

атауларын;

c. өрістердің атауының тізбесін, оған енгізілетін деректердің

типтерін және ұзындығын;

d. мєліметтер ќорында сақталған жазбалардың мазмұнын;

e. мєліметтер ќорының жазбалар диапазонын.

9. Қайсыбір мәліметтер қорында ФАМИЛИЯ, ГОД

РОЖДЕНИЯ, ДОХОД атты өрістер бар. Мына шарт бойынша: ГОД

РОЖДЕНИЯ >1958 OR ДОХОД < 3500 іздеуді орындағанда, қандай

жазба табылады?

a. Петров, 1956, 3600;

b. Иванов, 1956, 2400;

c. Сидоров, 1957, 5300;

d. Козлов, 1952, 4200;

e. Егоров, 1954, 7300.

10. Access мєліметтер ќоры келесі объектілермен ж±мыс істейді:

a. кесте, , есеп беру (отчеттар);

b. пішін;

c. мәтін, дыбыс;

d. кесте, пішін, с±раным, есеп (отчеты);


11. Мєліметтер ќоры дегеніміз, ол:

a. ќызметтіњ кµптеген т‰рлерін автоматтандыруды ќамтама-

сыз ететін µзара байланысќан модульдер жиынтыѓы;

b. мєліметтер мен формулаларды саќтау мен µњдеуге

м‰мкіндік беретін кесте;

c. пайдаланушыныњ аќпаратын µњдеуге арналѓан ќолданбалы

программа;

d. саќтау мен кµп ретті пайдалануѓа баѓытталѓан мєліметтердіњ

µзара байланысќан, бірлескен жиынтыѓы;


12. Access программасы -б±л:

a. мєтіндік редактор;

293

b. электронды кесте;

c. мєліметтер ќорын басќару ж‰йесі;

d. графиктік редактор;

e. программалау жүйесі.

13. Реляциялыќ мєліметтер ќорының өрісінде жазылатыны:

a. тек қана бір типті деректер;

b. бір уақытта сандық та, мәтіндік те типті деректер;

c. тек қана жазбалардың номерлері;

d. тек қана жазбалардың жасалған уақыты;

e. тек қана логикалық шамалар.

14. “Недвижимость” деген мәліметтер қорында Комнаты, Пло-

щадь, Адрес, Стоимость өрістері бар. Екі бөлмелі жалпы ауданы 50

кв.м. артық пәтерлердің тізімін шығару үшін жасалған сұраныста

мына өрнек жазылуы қажет:

a. Комнаты=2 және Площадь>50;

b. Комнаты=2 және Площадь=50;

c. Комнаты=2 немесе Площадь<50;

d. Комнаты>=2 немесе Площадь>50;

e. Комнаты>2 және Площадь=50.

15. МЌБЖ µнімділігі ќандай факторлармен баѓаланады?

a. с±ранысты жинаќтау уаќыты, аќпаратты іздеу жылдамдыѓы;

b. барлыќ жауап д±рыс;

c. мєліметтер ќорын басќа файлдардан импорттау уаќыты;

d. мєліметтерді енгізу, µшіру, ќосу амалдарын орындау уаќыты;


16. Мєліметтер ќорыныњ моделіне ќайсысы жатады?

a. фактографиялыќ;

b. документалдыќ;

c. ж‰йелік;

d. реляциялыќ;


17. Иерархиялыќ мєліметтер ќоры дегеніміз, ол

a. аќпараттар тіктµртб±рышты кесте т‰рінде ќ±рылѓан

мєліметтер ќоры;

b. жазудаѓы элементтері реттелген, яѓни бір элементі басты бо-

лып саналып, ќалѓаны оған баѓынѓан, мєліметтер ќоры;

c. жазудаѓы элементтері кез-келген ретпен орналасќан мєлімет-

тер ќоры;

d. вертикаль иерархиялыќ байланысќа ќосымша горизонталь

байланыстар орнату м‰мкіндігі бар мєліметтер ќоры;


294

18. Иерархиялыќ мєліметтер ќорында деректер жиыны және

олардың арасындағы байланыстар сипатталады:

a. желілік схемамен;

b. кестемен;

c. фактілер және ережелер жиынымен;

d. кестелер жиынымен;

e. ағашты құрылыммен.

19. Тәжрибеде ең кең тараған:

a. иерархиялық деректер қоры;

b. желілік деректер қоры;

c. бөлінген деректер қоры;

d. реляциялық деректер қоры;

e. локальды деректер қоры.

20. Иерархиялық деректер қорының мысалы ретінде...келтіруге

болады:

a. сынып жорналының бетін;

b. дискіде сақтаулы тұрған файлдар каталогын;

c. поездардың жүру кестесін

d. электрондық кестені;

e. сараптау жүйесін.

295

§ 6 Желілік ақпараттық технологиялар

Жоспар

6.1. Терминологиялар.

6.2. Әлемдік тордың құрылымы және прициптері.

6.3. Интернет.

6.4. Браузерлер.

6.5. Электрондық пошта.

6.6. Протоколдар.

6.7. Интернетте ақпаратты іздеу стратегиясы.

6.1. Терминологиялар

Интернет-провайдер, кейде жәй Провайдер, (ағылш. Internet

Service Provider, ISP, сөзбе-сөз "Интернеттің-қызмет көрсетуін

жеткізуші") – Интернетке кіруге рұқсат беретін және Интернетке

байланысты қызметтерді көрсетуді ұсынатын ұжым. Мысалы: Nursat,

Казтелеком.

Интернет-провайдердің көрсететін қызметтерінің санына

мыналар жатуы мүмкін:

коммутацияланған және бөлінген арналар бойынша

Интернетке кіру;

Интернетке сымсыз кіру;

сайттардың жұмысын қамтамасыз ету және сақтау үшін,

дискілік кеңістікті бөлу (хостинг);

пошталық жәшіктердің немесе виртуалды пошталық

серверлердің жұмысын қолдау;

провайдердің алаңында клиенттің жабдығын орналастыру

(колокация1);

бөлінген және виртуалды серверлерді жалға беру;

деректерді бөліктермен сақтау (резервирование);


Сервер (ағылш. server, қызмет етуші):

Аппараттық жабдықтама сервері — белгіленген сервистік

қызметтерді атқару үшін мамандандырылған және/немесе бөлінген

компьютер (немесе арнайы компьютерлік жабдықтама).

Программалық жабжықтама сервері— клиенттің сұранымы

бойынша сервистік қызметтерді атқаратын, есептеу жүйенің

программалық құрамдасы.

Домен (фр. domaine) жалпы айтқанда — аймақ.— Интернетте

ұсынылған ақпаратқа кіруді қамтамасыз ету мақсатында, домен иесіне

1 Колокейшн – ағылш. co-location— жанына орналастыру

296

(қандай да бір елге, халықаралық ұйымға, өңірге, заңды немесе жеке

тұлғаға) бөлінген, Интернет жүйесінің белгіленген аймағы.

Мұнда, домен деп, бір компьютердің немесе бір желілік жұмыс

машинасын немесе желілік тораптың басқаруымен жұмыс жасайтын,

ақпараттық желі ресурстарының тобы аталады. Мысалы: mail.ru —

mail домені, .ru аймағы, yandex.ru — yandex домені, .ru аймағы және

.с.с.

Доменнің атауы бойынша, тап осы желіасты (подсеть) қай

ұжымға жататынын және оның категориясын, яғни иесін білуге

болады. Мысалы, microsoft.com коммерциялық кәсіпорын, nasa.gov

және edu.gov үкімет мекемелері және т.б. Қазақстанның ғылым

академиясының математика институты үшін math.kz. болады.

FTP (File Transfer Protocol) – файлдарды тасымалдау

протоколы, яғни, кез келген пішімді және көлемді файлдарды

қабылдау және жіберу үшін, желі бойымен ақпаратты беру

технологиясы. FTP – протоколы, басқа серверлерде сақтаулы тұрған,

көлемі үлкен ақпаратқа тез қатынасу мүмкіндігін береді. Олар,

әдетте, программалар файлдары.

HTML (HyperText Markup Language — «гипермәтінді белгілеу

тілі» — Әлем торында құжаттарды белгілеудің стандартты тілі. Веб-

беттердің көбі HTML (немесе XHTML) тілінің көмегімен жасалады.

HTML тілі браузермен түсіндіріледі (интерпретируется) және құжат

түрінде, адам үшін ыңғайлы пішінде бейнеленеді.

TCP/IP (Transmission Control-Internet protocol) –.Интернетте кез

келген ақпаратты тасымалдау үшін, әр деңгейлі өзара желілік

әрекеттер моделінің, желілік протоколдар жиыны.

HTTP (HyperText Transfer Protocol — «гипермәтінді жіберу

протоколы» – осы протокол бойынша браузерлер Web сервермен

тілдеседі. Басқаша айтқанда, http – бас компьютерден немесе

серверден жеке пайданушының қарау құралына құжаттарды жіберу

әдісі.

Hub (хаб) – желідегі компьютерлердің коммутаторы.

Броузер (Brouser) – Шолушы – web-сайттарды қарауға

арналған, яғни web–беттеріне сұраныс жасау (көбінесе Желіден),

оларды өңдеу, шығару және бір беттен екінші бетке ауысу үшін

қолданылатын программалық жасақтама. Броузердің негізгі міндеті –

Желіден web – беттерін жүктеу және оларды экранда бейнелеу.

Веб-бет – (ағылш. Web page) —әдетте HTML тілімен жазылған,

Әлемдік тордың гипермәтіндік ресурсы. Веб-бетте басқа беттерге тез

өту үшін, сілтемелер сонымен қатар, статикалық және динамикалық

бейнелер тұруы мүмкін (3.19-сурет).

297

Веб-беттің мазмұнын динамикалық қылатын, медиа файлдар,

мысалы, дыбыс және бейне файлдар, апплеттер, сонымен қатар,

скрипттер (JavaScript, VBScript) тұруы мүмкін. Әдетте Веб-беттегі

файлдың кеңейтімі html немесе .htm болады. Веб-беттің адресі бірегей

URL адресімен анықталады. Мысалы: http://www.yahoo.com/

Бастапқы бет (home page) – сайт үшін алғашқы нүкте, кітаптың

мазмұны сияқты.

3.19-сурет

URL (ағылш. Uniform Resource Identifier).– кез келген құжатың

орналасқан жерін бір мәнді анықтауға мүмкіндік беретін Веб-беттің

адресі. Адрестің құрамында: протоколдың атауы, доменнің атауы,

домендегі компьютерде құжатты іздеу жолы және құжаттың

ішіндегі белгілі орынға сілтемелер болуы мүмкін.

Мысалы, http://www.soc.ru/dd/rus/index.html.

Адрестерді газеттерден, жорналдардан, мамандандырылған

анықтамалардан және Интернеттің өзінен, іздеуші программалар

(Rambler.ru, List.ru, Yahoo.com, AltaVista.com, Aport.ru және басқа)

көмегімен табуға болады.

Беттің URL- адресі броузердің Adpec жолында теріледі және

http:// және www деген жазбалар болмауы да мүмкін. Мысалы,

берілген ұзын – http://www.inchinas.narod.ru адрестің орнына

inchinas.narod.ru деп терсе де болады.

Веб-сайт (website: web — «өрмек», «желі» и site — «орын»), —

жалпы тақырыппен және дизайнымен біріктірілген, сонымен қатар,

өзара, жеке тұлғаның немесе ұжымның сілтемелерімен және бір

адреспен (домендік атауымен немесе IP-адреспен) байланысқан, веб-

беттердің жиынтығы.

IP – адрес (ай-пи адрес, ағылш. қысқартылған Internet Protocol

Address) – IP протоколымен құрылған, Желідегі жеке компьютердің

бірегей желілік адресі – торап нөмірі, желі нөмірі.

Бастапқы бет

сілтеме

сілтеме

Web – беті

сілтеме

Web – беті

Web – беті

сілтеме

сілтеме

http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BD%D0%B3%D0%BB%D0%B8%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA

298

Егер де желі Интернеттің құрамдас бөлігі ретінде жұмыс

жасайтын болса, онда адресті провайдер немесе аймақтық интернет-

тіркеуші (Regional Internet Registry, RIR) береді.

IP-адрес екі бөлімнен тұрады: желі нөмірі және торап нөмірі.

IP-адрестің ыңғайлы пішіні (IP 4-нұсқа), нүктелермен бөлінген, төрт

ондық сандар түрінде (0 ден 255 дейін) жазу болып табылады.

Мысалы, 192.168.150.38.

IP-адресті табу және орнату: Жұмыс столында оң батырмамен

Сетевое окружение қапшығын шертіп Свойства TCP/IP (ти-си-

пи ай-пи) Свойства. Егер протокол жоқ болса, онда оны қосу керек

(Добавить).

ICQ – тікелей тілдесу (on line) режімінде Интернеттегі

клиенттерді байланыстыруға арналған программа, интернеттік

пейджер деуге болады.

Телеконференция (Newsgroup) – бұл, компьютерлік желілер

абоненттерінің арасындағы ақпарат алмасу жүйесі, әдетте бір

тақырыптық бағыттағы, хабарламалар жиыны, мақалалар, құжаттар.

WWW (World Wide Web) – Интернетке қосылған, әртүрлі

компьютерлерде орналасқан, өзара байланысқан құжаттарға

қатынасуға мүмкіндік беретін, үлестірілген (распределенная) жүйе.

Гиперсілтеме – бір-бірімен байланысқан сөздер, яғни бір

құжаттың ішінен басқа құжатқа сілтеме. Құжаттың мәтінінде асты

сызылған түйінді сөз, фраза, белгі, сурет кезіксе, оны «саусақпен»

шертіп екінші құжатқа, одан үшінші құжатқа кіріп, қайта қайтуға

болады. Өз кезегінде, екінші құжаттан үшіншіге, т.с.с. ауысып, одан

қайта қайтуға болады.

Гипермәтін – мәтіндік ақпаратты ұйымдастыру әдісімен

экранда ақпаратты ұсыну пішіні, ішінде Гиперсілтемелерді кіргізу

арқылы, әртүрлі үзінділерінің арасында, оны басқаруға болатын,

мазмұндық байланыстар орнатылған.

Контент (ағылш. content — ішіндегісі) — ақпараттық ресурсты

(мысалы, веб-сайтты) кез келген мағыналы ақпаратпен толтыру, олар:

мәтіндер, графика, мультимедиа; әдетте пайдаланушы тек өзі

басыбайлы қолдану үшін, сәйкес заңдылықтың ережелерін сақтай

отыра, компьютердің дискісіне жүктей алатын барлық ақпараттар.

Апплет (ағылш. applet ол application сөзінен—қосымша және –

let — кішірейтетін жұрнақ) — бұл программалық жасақтаманың ергіш

құрамы, басқа, толық қосымшаның жанамасында жұмыс жасайды, тек

аясы тар бір есепке арналған және базалық қосымшадан

ажыратылғанда құндылығы жоқ.

http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BD%D0%B3%D0%BB%D0%B8%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA

299

6.2. Әлемдік тордың құрылымы және прициптері

Әлемдік тор (ағылш. World Wide Web) — гипермәтінді, дәлірек

айтқанда, Интернеттің іздеу ресурстарының гипермедиялы

ақпараттық жүйесі және оларға қатынасу.

Бұл, ақпаратты алмастыру үшін желіге байланыстырылған

компьютерлер ортасы. WWW-ті – кітапхана дейік, онда Web-

тораптарды– осы кітапханадағы кітаптар, ал Web-беттерді– кітаптың

беттері деуге болады.

Әлемдік тор, ақпараттық технологияларға нағыз төңкеріс әкелді

және Интернеттің дамуына үлкен серпіліс берді. Көбінесе Интернетті

айтқанда Әлемдік тормен шатастырады, бірақ бұлар бірдей нәрселер

емес екенін есте сақтаған жөн.

Сонымен қатар, Әлемдік торды белгілеу үшін «WWW» және

веб (ағылш. web) сөзі қолданылады.

Әлемдік торды, бүкіл дүние жүзінде орналасқан, Интернет

желісінің миллиондаған веб-серверлері құрайды.

Веб-сервер, HTTP протоколын пайдаланып деректерді жіберу

үшін, желіге қосылған компьютерден жіберілген программа болып

табылады. Қарапайым түрде, мұндай программа, желімен белгіленген

ресурсқа (әдетте файлдар немесе олардың бөліктері) HTTP-сұраным

алады, жергілікті қатты дискіден сәйкес файлды іздеп табады және

оны желімен сұраным жасаған компьютерге жібереді. Бұдан күрделі

веб-серверлер, HTTP-сұранымға жауапты, ресурстарды динамикалы

үлестіру арқылы ұйымдастырады.

Ресурстарды идентификациялау (теңдестіру) үшін, Әлемдік

торда URI (Uniform Resource Identifier) – ресурстардың біркелкі

идентификаторлары (теңдестірушілері) пайдаланылады.

Ресурстардың орналасқан жерін анықтау үшін, желіде URL

(Uniform Resource Locator) – ресурстардың біркелкі локаторлары

пайдаланылады.

Мұндай URL-локаторлар URI идентификациялау технологиясын

және DNS (Domain Name System) – домендік атаулар жүйесін

үйлестіреді. Домендік атауы (немесе тікелей сандық жазылымдағы IP-

адрес), керек веб-сервердің кодын атқаратын, компьютерді (дәлірек –

оның желілік интерфейсінің біреуін) белгілеу үшін URL құрамына

кіреді.

Веб-серверден алынған ақпаратты шолу үшін, клиенттік

компьютерде арнайы программа – веб-браузер қолданылады. Веб-

браузердің негізгі қызметі – гипермәтінді бейнелеу. Әлемдік тор гипермәтін және гиперсілтеме ұғымдарымен тығыз

байланыста. Веб-тегі ақпаратың дені дәл гипермәтіннен тұрады.

http://ru.wikipedia.org/wiki/URL

http://ru.wikipedia.org/wiki/IP

300

Гипермәтінді жасауды, сақтауды және бейнелеуді жеңілдету

үшін, Әлемдік торда дәстүрлі түрде гипермәтінді белгілеу тілі –

HTML қолданылады.

Гипермәтінді белгілеу жұмысын вёрстка (беттеу), белгілеу

шеберін – веб-мастер немесе дефиссіз вебмастер (веб-шебер) деп

атайды.

HTML-белгілеуден кейін алынған гипермәтін файлға

орналастырылады, мұндай HTML-файлдар Әлемдік тордың ең кең

тараған ресурсы болып табылады.

Веб-сервер HTML-файлға қатынасуға мүмкіндік алған соң, оны

«веб-бет» деп атай бастайды.

Веб-беттер жиыны веб-сайтты құрайды. Веб-беттердің

гипермәтініне гиперсілтемелер қосылады. Гиперсілтемелер Әлемдік

тордың пайдаланушыларына ресурстар (файлдар) арасында, оның қай

жерде, жергілікті компьютерде немесе алыстатылған серверде

орналасқанына байланыссыз, жеңіл ауысуға көмектеседі. Веб

гиперсілтемелері URL технологиясына негізделген.

6.2.1. Әлемдік торда ақпаратты белсенді бейнелеу тәсілдері

Веб-те ақпарат селқос (яғни, пайдаланушы оны тек оқи алады)

және белсенді түрде бейнеленеді – онда пайдаланушы ақпаратты

қосуға және түзетуге мүмкіншілігі болады.

Әлемдік торда ақпаратты белсенді бейнелеу тәсілдеріне

жататыны:

қонақ кітаптары (гостевые книги),

форумдар,

чаттар,

блогтар,

wiki-жобалар,

контентті басқару жүйелері.

Бірақ, мұндай жіктеу тек шартты түрде екенін айта кеткен жөн.

Айталық, блогты немесе қонақ кітабын, форумның дербес жағдайы

ретінде қарастыруға болса, өз кезегінде, форум контентті басқару

жүйесінің дербес жағдайы болады. Әдетте, өнімдердің

айырмашылықтары олардың арналуына және қарастырылуына қарай

көрінеді.

Сонымен қатар, сайттардағы ақпаратқа сөйлеу арқылы қатынасу

мүмкіндігі бар. Индияда тіпті жазуды және оқуды білмейтін адамдар

үшін, беттердің мәтіндік мазмұнына қатынасуды жасайтын жүйенің

тестіленуі басталған1.

1 IBM дауыстық интернетті құрастырған.

301

6.3. Интернет

Интернет (айтылуы [интэрнэт]; ағылш. Internet, Interconnected

сөзінен қысқарт. Networks— біріктірілген желілер) — ақпараттық

және есептеуші ресурстардың ғаламдық телекоммуникациялық

желісі.

Интернет Әлемдік тордың нақтылы негізі болып қызмет етеді.

Бүкіләлемдік желі, Ғаламдық желі немесе жәй Желі деп жиі аталады.

Қазіргі кезде, күнделікті тұрмыста «Интернет» дегенде, нақты

желінің өзі емес, Әлемдік тор және оның ішіндегі ақпараттар туралы

айтылады.

Дүниежүзілік компьютерлік Интернет желісі дербес

компьютерлермен бірге, халықаралық «Дүниежүзілік ақпараттық

қоғам» концепциясының дамуы үшін, технологиялық негізін

құрастырады.

1997 жылға қарсы Интернеттегі компьютерлер саны 10 млн.

маңайына жетіп, 1 млн. артық домендік атаулар тіркелді.

Интернет ақпарат алмасудың ең белгілі құралы болып

қалыптасты. Дүниежүзілік желі дамыған және дамушы елдері өмірінің

ажыратылмайтын бөлігі болды.

2008 жылдың ортасында, Интернетті үнемі қолданатын

пайдаланушылар саны 1,5 млрд. жуық адамды құрады (бұл Жер шары

халқының ширегіне жуық).

Интернетті пайдаланушылар саны 50 миллионнан асу үшін, тек

бес жыл ғана қажет болды. Басқа бұқаралық ақпарат құралдарына

мұндай белгілілікке жету үшін, анағұрлым көбірек уақыт қажет

болды:

Ақпараттық орта Уақыт, жыл

Радио 38

Телевизия 13

Кабельдік телевизия 10

Интернет 5

2010 жылдың 22 қаңтарында Интернетке тура кіру мүмкіндігін

Халықаралық ғарыштық стансасының экипажы алды.

Қазіргі кезде Интернетке байланыс спутнигі, радио-арналар,

кабельдік телевизия, телефон, ұялы байланыс, арнайы оптикалық-

талшықты линиялар немесе электр сымдары арқылы қосылуға

болады.

6.3.1. Тілдер

Интернет пайдаланушыларының ақпараттық рессуртарға еркін

кіру мүмкінді мемлекеттік шекарамен және/немесе ұлттық

домендермен шектелмейді, бірақ та тілдік шекаралар сақталуда.

302

Интернетте басымды болып тұрған тіл, ол ағылшын тілі.

Белгілілігі жағынан екінші болып қытай тілі, ал үшіші – испандық

тіл.

Интернетті мемлекет, аймақ және бірінші деңгейдегі домендер

бойынша бөлумен қатар, оны бөлуде жиі қолданылатын белгінің бірі –

ол тіл. Пайдаланыстағы тіл атауын Интернеттің тілдік ортасы алады.

Интернеттің орыс тілді ортасы «Орыс Интернет» деген атауға ие

болған.

6.4. Браузерлер

Веб-шолушы, браузер (ағылш. Web browser; броузер деген

нұсқа — дұрыс емес) — веб-сайттарды қарауға арналған

программалық жасақтама, яғни веб-беттерге сұраныс жасау, оларды

өңдеу, шығару және бір беттен екіншіге ауысу әрекеттерін атқарады.

Сонымен қатар, көптеген браузерлер FTP-серверлердің

мазмұнын көрсете алады. Браузерлер, Әлемдік тордың пайда

болуынан бастап, үнемі дамыған және оның өсуімен қатар, сұранысқа

ие болып жатқан программалардың бірі.

Бүгінде браузер – веб-беттің әртүрлі құраушыларын шығаруға

және өңдеуге, веб-сайтпен оған кіріп шығушының (посетитель)

арасында интефейсті ұсынуға арналған кешенді қосымша.

Іс жүзінде барлық белгілі браузерлер ақысыз немесе басқа

қосымшалармен бірге таратылады.

Internet Explorer (Microsoft Windows-пен бірлескен), Mozilla

Firefox (ақысыз, еркін ПЖ), Safari (Mac OS-пен бірлескен немесе

Windows үшін ақысыз), Opera (8.50 нұсқасынан бастап ақысыз),

Google Chrome (ақысыз, еркін ПЖ).

Кең таралған браузерлер

Белгілі Internet Explorer, Mozilla Firefox, Safari, Google Chrome,

Opera

Азырақ

таралған

Mozilla, Netscape Navigator, Flock, Maxthon, Konqueror,

SeaMonkey, Green Browser, Avant Browser, AOL Explor-

er, Galeon, Epiphany, Kazehakase, Charon, Arachne,

Links2, slimbrowser, FastIE, MyBrowser, Dillo, K-Meleon,

Arora

Мәтіндік Alynx, ELinks, Links, Lynx, Netrik, w3m, WebbIE,

DosLynx

Ықшам

құрылғылар

үшін

Internet Explorer Mobile, Mozilla Fennec, Opera Mobile,

Opera Mini, Wapalta, Safari для iPhone

303

6.4.1. Internet Explorer (IE)

Windows Internet Explorer (ертеректе — Microsoft Internet

Explorer немесе жәй Internet Explorer, қысқаша MSIE немесе IE

— 1995 жылдан бастап Microsoft корпорациясының жасап жатқан,

браузерлер сериясы.

Windows тектес операциялық жүйелердің топтамасына кіреді.

Пайдаланушылар саны бойынша бірінші орында тұрған (2010 жылдың

ақпан айында нарықтық үлесі – 61,58% құрады).

Internet Explorer 1999 жылдан бастап ең кең қолданыс тапқан

веб-браузер болды, 2002–2003 жылдары бұл көрсеткіш бойынша

өзінің 95 %. максимальды межесіне жетті.

Оңтүстік Кореяда 2007—2008 жылдары IE үлесі 99% құрады.

Алайда, соңғы кезде Opera, Mozilla Firefox, Safari және басқа осы

сияқты браузерлерге жол беріп, оның үлесі екпіндеп төмендеуде.

Бүгінгі таңда браузердің соңғы тиянақты нұсқасы, ол Internet

Explorer 8. Бұл нұсқа Windows 7 операциялық жүйенің құрамына

кірді, алайда, алдыңғы нұсқалардан айырмасы, оны толығымен

жүйеден алып тастауға болады.

Сонымен қатар, басқа операциялық жүйелер үшін, браузердің

қосымша түрлендірулері (модификациялары) шығарылды, олар

Mobile Internet Explorer (Windows CE және Windows Mobile үшін),

Mac үшін Internet Explorer және UNIX үшін Internet Explorer.

Internet Explorer-ді ақысыз көшіріп алуға болады және ол

Microsoft Windows-ң заңсыз көшірмесіне қойылса да жұмыс жасай

береді. Алайда лицензиялық келісім, Internet Explorer-ді тек қана

Windows тектес операциялық жүйенің заңды лицензиясы болған

жағдайда ғана қоюға рұқсат етеді.

6.4.2. Mozilla Firefox

Mozilla Firefox — еркін таратылатын браузер. Бар әлемде

белгілілігі бойынша екінші және еркін таратылатын ПЖ

арасында – 2010 жылдың ақпанында оның үлесі 24,23% құрады, ал

жеке елдерде – 45% дейін жетті.

Браузердің жапсырмалы (вкладочный) интерфейсі, орфография

тексеру, теру барысында іздеу, жүктеу менеджері және іздеу жүйесі

бар. Жаңа қызметтерін кеңейтімдер көмегімен қосып отыруға болады.

Firefox – Microsoft Windows, BeOS, Mac OS X, Linux және

көптеген басқа Unix-ке ұқсас операциялық жүйелер үшін

шығарылады.

Браузердің коды – еркін ПЖ және үш еселік GPL/LGPL/MPL

лицензиямен таратылады.

304

Firefox, баптау мүмкіндігі кең ең бір икемді браузерлердің бірі,

пайдаланушы программаның сыртқы түрін және оның кеңейтімін

өзгертетін қосымша тақырыптарды қоюына болады.

Қеңейтім – әтүрлі программалық жасақтамада (мысалы Mozilla

Firefox, Google Chrome, OpenOffice.org) – негізгі қосымшаға қосылған,

оның функционалдылығын кеңейтетін (немесе керісінше азайтатын)

модуль.

Әдетте, кеңейтімдер, скрипттік тілде және/немесе белгілеу

тілінде жазылған бастапқы кодымен, архив түрінде таратылады.

Сонымен қатар, қосымша тілдерді қолдау үшін, кеңейтімдерді

программаға қосуға болады.

6.5. Электрондық пошта

Электрондық пошта (email, e-mail, electronic mail) — ол

үлестірілген (оның ішінде ғаламдық) компьютерлік желі бойы,

электрондық («хаттар» немесе «электрондық хаттар» деп

аталатын) хабарларды жіберу және алу бойынша ұсынатын

қызметтері және технолгиясы.

Басқа хабарларды жіберу (мысалы, бір сәтте хабарлау қызметі)

жүйелерінен айырмасы, жеткізуді кейінге қалтыру мүмкіндігі және

тәуелсіз пошталық серверлер арасындағы өзара әрекеттесу

жүйесінің дамығандығы.

Электрондық пошта – Интернеттің ең белгілі қызметі, оның

көмегімен, ақпаратпен тез алмасу үшін, дүниенің кез келген

нүктесінен клиенттерді қосуға болады.

E– mail-дың қызметтері көптеген нұсқалармен іске асырылған,

олар – Microsoft Outlook, Outlook Express, HotMail және т.б.

Электрондық поштаның адресінің құрамы: –

пайдаланушының аты @ доменнің аты. доменнің типі.

Пайдаланушының атын оның өзі таңдайды, ал доменнің атын

пошталық сервердің иесі тіркеп қояды. Мысалдар: [email protected],

[email protected].

6.6. Протоколдар

Протокол– бұл, бейнелеп айтқанда, желіде жұмыс жасағанда

деректермен алмасу үшін, компьютерлердің қолданатын «тілі».

Желідегі әртүрлі компьютерлер бірлесіп әрекет қылу үшін, олар бір

«тілде» «сөйлесуге» тиіс, яғни бір протоколды қолданулары керек.

Қысқасы, протокол – компьютерлік желі тораптарының

арасындағы деректерді жіберу ережелері.

Интернетегі протоколдар жүйесін «TCP/IP протоколдар стегі»

(орысша «стеком протоколов TCP/IP») деп атайды.

mailto:[email protected]


305

OSI желілік моделі (ашық жүйелердің өзара әректінің негіздік

эталондық моделі, ағылш. Open Systems Interconnection Basic

Reference Model) – желілік протоколдарды жасау және

коммуникациялау үшін, абстрактілі желілік моделі.

Компьютерлік желінің деңгейлі әдістемесін ұсынады. Әр деңгей,

өзара әректтесу үрдісінің өз бөлігіне ғана қызмет етеді. Осындай

құрылымның арқасында, желілік жабдықтардың және программалық

жасақтаманың бірлескен жұмысы анағұрлым оңай және түсінікті

бола бастайды.

Қазіргі кезде, негізінен TCP/IP тектес протоколдары

пайдаланылады, бірақ олардың жасалуы OSI моделімен байланысты

болмаған.

Ең кең таралған Интернет-протоколдары (алфавит ретімен, OSI

моделіне шамалы сәйкестікте топтастырылған):

OSI деңгейі OSI деңгейіне шамалы сәйкес протоколдар

Қолданбалы

DNS, FTP, HTTP, HTTPS, IMAP, LDAP,

POP3, SNMP, SMTP, SSH, Telnet, XMPP (Jab-

ber)

Сеанстық/Ұсынулары SSL, TLS

Транспорттық TCP, UDP

Желілік BGP, EIGRP, ICMP, IGMP, IP, IS-IS, OSPF,

RIP

Арналық Arcnet, ATM, Ethernet, Frame relay, HDLC,

PPP, L2TP, SLIP, Token ring

Әлі стандартталмаған, бірақ Интернетте өте белгілі, бірқатар

протоколдар бар, олар:

OSCAR

CDDB

MFTP (eDonkey2000

желісі)

BitTorrent

Gnutella

Skype

Steam

Бұл протоколдар, көбінесе файлдармен және мәтіндік

хабарлармен алмасуға керек, олардың кейбіреулерінің негізінде,

тұтастай файл алмасу желілері құрылған.

6.7. Интернетте ақпаратты іздеу стратегиясы

1. Сіздің іздейтін нәрсеңізді сипаттайтын, негізгі ұғымдарды

таңдаңыз.

2. Осы ұғымға лайықты, түйінді, кілттік сөздерді таңдаңыз.

3. Сіздің кілттік сөздеріңізге неғұрлым көбірек мағыналас

(синоним) сөздерін іздестіріңіз.

306

4. Ізденіс операторларының (OR, AND, NOT) қай типі, сіздің

жағдайыңызға келетінін анықтаңыз.

5. Қолайлы іздестіру жүйесін таңдаңыз.

6. Іздестіру жүйесінің ерекшеліктерін, оның «Помощь» бөлімін

падалану арқылы зерттеңіз.

7. Ізденіс үшін, алдан ала орфографиясы тексерілген сөйлемше

дайындап алыңыз.

8. Сөйлемшені аздап өзгертіп, бірнеше рет сұранымдар

жүргізіңіз.

9. Нәтижеге байланысты, өзіңіздің сұранымдарыңызды

модификациялаңыз.

10. Осы сұранымды басқа іздестіру жүйелерінде орындап

көріңіз.

Ідестіру жүйелерінде (машиналарда) өте аумақты деректер

қоры бар. Ізденіс, каталогтарда (яғни, пәндік аймақта) және ізденіс

терезесіне енгізілетін, кілттік сөздер бойынша жүргізіледі.

3.20-сурет

Сұранымның нәтижесінде, әдетте, іздестіру жүйесі,

сұранымның шарттарын (критерийлерін) қанағаттандыратын, web-

ресурстарға сілтемелер топтамасын (сериясын) береді. Онан соң

пайдаланушы шыққан сілтемелерді қарап, олардың ішінен, ізденіс

тақырыбына ең жақындау дегендерін іріктейді.

Бірқатар жан-жақты, әмбебап іздестіру жүйелерінің сілтемелері

3.20-суретте келтірілген. Одан басқа, мамандандырылған тақырыптық

іздестіру жүйелері бар (мысалы, жұмыс іздеу, кітаптар, музыка,

танысу және басқа)

Білім саласында ең толық сілтемелер топтамасы Ресейдің «Всем

кто учится»– http://www.alleng.ru/, «Российский общеобразовательный

портал».– http://www.school.edu.ru/ және Қазақстанның «Образова-

тельный портал Казахстана» – http://www.kazeducation.net/, ғылыми

порталдар – http://www.naukakaz.kz және http://www.nauka.kz, e-

Learning Portal Kazakhstan – http://www.sabak.kz/ сайттарында бар.

http://www.alleng.ru/

http://www.school.edu.ru/

http://www.kazeducation.net/

http://www.naukakaz.kz/

http://www.nauka.kz/

http://www.sabak.kz/

307

Сонымен қатар, Қазақстан республикасы білім және ғылым

министрлігі – http://www.edu.gov.kz және Қазақстан ғылыми

кітапханасының – http://www.library.kz сайттарын айтуға болады.

Егер сіз ең соңғы жаңалықтарды үнемі білуге қызығушылық

танытсаңыз, онда http://www.maillist.ru/ сайтында, жаңалықтарды жан-

жаққа жіберуге жазылыңыз, онда күнделікті электрондық пошта

арқылы өзіңіздің E-mail адресіңізге ең соңғы әртүрлі жаңалықтар

түсіп отырады.

Yandex іздеу жүйесінде өзіңіздің бетшеңізді (страничку) тіркеу

үшін, http://webmaster.yandex.ru/ сілтемесін пайдалануға болады.

Google-да пайдаланушы өз URL-ын енгізу үшін,

http://www.google.ru/intl/ru/addurl.html сілтемесін қолдануына болады.

Rambler іздеу машинасында сайтты тіркеу:

http://www.rambler.ru/doc/add_site_form.shtml.

6.7.1. Сұранымдардың ізденіс тілі және оны қолдану

Компьютерлік желілерде іздеу үшін, қазіргі іздестіру

машиналары операторларды пайдаланады. Мұнда, оператор – ізденіс

нұсқаулары деп түсініледі.

Осы себептен, бірнеше сөзден тұратын сұранымда, операторлар

тұруы мүмкін. Көрсетілген операторлар құжатта ізделінбейді. Олар,

іздестіру машинасына, тек нұсқаулық қызмет атқарады.

Ізденіс операторларының орфография және синтаксис кестесі

Оператордың

синтаксисі

Оператор нені білдіреді Сұраным мысалы (Ескерту:сайттар көбіне орысша

болғандықтан, мысалдар орыс тілінде

қалтырылды)

бос орын

немесе &

Логикалық ЖӘНЕ (И) (сөйлем

шегінде)

лечебная физкультура

&& Логикалық ЖӘНЕ (И) (құжат

шегінде)

рецепты && (плавленый сыр)

| Логикалық НЕМЕСЕ (ИЛИ) фото | фотография | снимок | фо-

тоизображение

+ Табылған құжатта міндетті

түрде сөздің болуы

+быть или +не быть

( ) Сөздерді топтастыру

(технология | изготовление) (сыра

| творога)

~ Бинарлық оператор ЖӘНЕ (И)

ЕМЕС (НЕ) (сөйлем шегінде)

банки ~ закон

~~

или

_

Бинарлық оператор ЖӘНЕ (И)

ЕМЕС (НЕ) (сөйлем шегінде)

путеводитель по Парижу ~~

(агентство | тур)

http://www.edu.gov.kz/

http://www.library.kz/

http://www.maillist.ru/

http://webmaster.yandex.ru/

http://www.google.ru/intl/ru/addurl.html

http://www.rambler.ru/doc/add_site_form.shtml

308

/(n m)

Сөздердегі аралық (минус (-) -

кері, плюс (+) - алға)

поставщики /2 кофе музыкальное

/(-2 4) образование вакансии ~ /+1

студентов

" " Фразаны іздеу "красная шапочка" Эквивалентно:

красная /+1 шапочка

&&/(n m) Сөйлемдердегі аралық (минус

(-) - кері, плюс (+) - алға)

банк && /1 налоги

Ізденісте жақсы нәтижелер алу үшін, бірнеше қарпайым

ережелерді есте сақтаған жөн:

1. Тек қана бір ғана кілттік сөз бойынша ақпаратты іздемеу

керек.

2. Кілттік сөздерді бас әріппен енгізбеген дұрыс, себебі, онда

сол сөз, бірақ кіші әріппен жазылған, табылмай қалуы мүмкін.

3. Егер ізденіс аяғында, сіз ешқандай нәтиже алмасаңыз, онда

кілттік сөздерде орфографиялық қателер жоқ па, соны тексеріңіз.

Қазіргі іздестіру жүйелері семантикалық талдаушының

қалыптасқан сұранымына қосылуына мүмкіндік береді.

Соның көмегімен, бір сөз енгізу арқылы, оның әртүрлі

септіктегі, әр шақтағы, ж.б. осы сөздің туындылары кезігетін

құжаттарды таңдауға болады.

Нақты мысал қарастырайық. Браузерде Яндекс іздестіру

серверінің бастапқы бетін ашайық. Іздеу алаңына кілттік сөздерді

енгізейік, мысалы, «информатика учебники тесты CD-ROM», немесе

«информатика&учебники&тесты&CD-ROM».

Іздеу барысында, берілген сұраныммен 202 бет және 81-ден кем

емес сайт табылды.

Іздеу статистикасында әр кілтті сөзден тұратын сайттар санымен

танысуға болады: «информатика» сөзі бар – 55813, «учебники» сөзі

бар – 189860, «тесты» сөзі бар – 498394, «CD» – 348167, «ROM» –

34315.

Енді, OR операторын қолданып, іздеу алаңына келесі фразаны

енгізейік: «информатика|учебники|тесты|CD-ROM». Нәтижесінде,

бұл сұраным бойынша 48 518 876 бет, 962 сайт каталогында, 22 970-

ден кем емес сайт табылады.

Іздеу алаңына «~» (NOT) операторын қолданып, келесі фразаны

енгізейік: «информатика ~учебники тесты CD-ROM»/

Іздеу нәтижесінде 3695907 бет және 4056-ден кем емес,

«информатика» кілттік сөзінен тұратын, бірақ «~» белгіден кейінгі

сөздер кірмеген, сайттар табылады.

Яndex бір сөздің орнына бірнеше сөзден тұратын логикалық

сөздер топтамасын да пайдалануға мүмкіндік береді, тек оларды

309

жақшаның ішіне алып отыру керек. Жоғарыдағы мысалды

пайдаланып, іздеу алаңына (информатика учебники) тесты CD-

ROM деген сөдер тобын кіргізейік.

Іздеу нәтижесінде мұндай (информатика учебники) сөздер тобы

бар 3564 бет және 701-ден кем емес сайттар табылады.

Енді фраза іздестірейік, ол үшін іздеу алаңына: «мороз и

солнце, день чудесный» деген құрамды сөздерді кіргізейік. Іздеу

нәтижесінде 14195 бет және 756 – дан кем емес сайттар табылады.


1-машықтану тапсырмасы. Бір кілттік сөзді әртүрлі іздестіру

жүйелері арқылы іздестіріп, нәтижелерін салыстырыңыз (Goоgle

интеграцияланған іздестіру жүйесімен де пайдаланып көріңіз).

2-машықтану тапсырмасы. Архивтелген файлдар

серверлерінен, WinAmp мультимедиа ойнататын файлды іздеп

табыңыз.

310


1. Компьютерлер арысында деректермен алмасуға мүмкіндік

беретін, аппараттық және прогаммалық кешені – ол:

a. магистраль;

b. интерфейс;

c. деректер шинасы;

d. адаптер;

e. компьютерлік желі.

2. Ақпараттық ресурстарға кіру/катанасу үшін Интернет

желісіне қосылу әдістерінің қайсысы ең үлкен қамсыздандыру

мүмкіндігін береді:

a. телефон арналарымен қашықтан қатынасу;

b. оптоталшықты арналарымен тұрақты қосылуы;

c. еншілі арнамен тұрақты қосылуы;

d. коммутацияланатын арнамен терминалдық қосылуы;

e. телефон арналарымен уақытша қатынасу.

3. Интернет желісіне қосылған компьютерде міндетті түрде

болу керек:

a. домендік аты;

b. WEB-беті;

c. IP-адресі;

d. URL-адресі;

e. үйдің WEB- беті.

4. Интернете жұмыс жасау үшін модемнің минималды қолайлы

деп саналатын үнемділігі:

a. 4800 бит/сек;

b. 9600 бит/сек;

c. 28 800 бит/сек;

d. 19 2000 бит/сек;

e. 14 400 бит/сек.

5. HTML (HYPER TEXT MARKUP LANGUAGE) ... болады:

a. программалау жүйесі;

b. графикалық редакторы;

c. мәліметтер қорын басқару жүйесі;

d. WEB – бетін жасауға арналған құралы;

e. сараптық жүйе.

6. Ауқымды (глобальды) компьютерлік желі – ол:

a. гипербайланысты ақпараттық жүйе;

b. бір ғимараттың, үйдің ішінде орналасқан, ақпаратты беру

арналарымен байланыстырылған, көптеген компьютерлер;

311

c. файл-серверлермен және хост (түйін) –компьютерлер

жинағы;

d. анықталған тақырып бойынша ақпарат алмасу жүйесі;

e. бір жүйеге арналардың көмегімен байланыстырылған және

үлкен ара қашықтарда орналасқан, жергілікті желілер және

компьютерлер жиыны;

7. Әртүрлі желілік протоколдармен (хаттамалармен) істейтін

компьютерлік желілер арасындағы ақпарат алмасу ... көмегімен

орындалады:

a. хост (түйін) –компьютерлердің;

b. шлюздердің (көмей);

c. электрондық поштасының;

d. модемдердің;

e. файл-серверлердің.

8. Ресейдің Internet - те жоғарғы деңгейлі қандай домені бар:

a. ru;

b. su;

c. us;

d. ra;

e. ss.

9. Телемаслихат (телеконференция) — ол:

a. глобальды желілерде хаттармен алмасу;

b. гипербайланысты ақпараттық жүйе;

c. кез келген форматтағы файлдарды қабылдау және жіберу

қызметі;

d. WEB-беттерді жасау, қабылдау және жіберу үрдісі;

e. компьютерлік желілердің абоненттерінің арасында ақпарат

алмасу жүйесі.

10. Интернетегі FTP қызметі неменеге арналған:

a. WEB-беттерді жасау, қабылдау және жіберу үшін;

b. электрондық поштаның жұмыс жасауын қамтамасыз ету

үшін;

c. телемаслихаттың жұмысын қамтамасыз ету үшін;

d. кез келген пішімдегі файлдарды қабылдау және жіберу үшін;

e. для приема и передачи файлов любого формата;

11. Бір (немесе бірнеше) ғимараттың, үйдің ішінде орналасқан,

ақпарат алмасу үшін, арналарымен байланыстырылған, көптеген

компьютерлерді:

a. глобальды компьютерлік желі;

b. гипербайланысты ақпараттық жүйе;

c. жергілікті компьютерлік желі;

312

d. электрондық пошта;

e. аймақтық компьютерлік желі;

12. Жергілікті компьютерлік желінің барлық жұмыс

станциялары файл-сервермен байланыстырылған конфигурациясы

(топологиясы):

a. сақиналық;

b. шапақты (радиалды);

c. шиналық;

d. ағаштар тәрізді;

e. шапақты - сақиналық.

13. Апараттық және программалық құралдары үшін - параллель

интерфейсі:

a. символға немесе сөзге қатысты екілік кодтың барлық

разрядтары бір уақытта трансляцияланып, ақпаратты беру;

b. символға немесе сөзге қатысты екілік кодтың барлық

разрядтары бірінен кейін бірі тізбекті трансляциялап, ақпаратты беру;

c. программалардың және есептеуіш жүйелердегі құралдардың

жанасуы;

d. программаларды жоғарғы деңгейдегі тілден екілік код түріне

трансляциялау;

e. көп терезелерде диалогты әрекеттестіру.

14. Модем нені қамсыздандырады:

a. аналогты сигналын ұлғайтады

b. тек қана екілік кодын аналогты сигналына түрлендіреді;

c. тек қана аналогты сигналын екілік кодына түрлендіреді;

d. екілік кодын аналогты сигналына және кері түрлендіреді;

e. аналогты сигналын бәсеңсітеді.

15. Электронды поштаның абонентінің пошта жәшігі - ол:

a. дағдылы пошта жәшігі;

b. файл-серверде жедел жадының аймағы;

c. пайдаланушы үшін бөлінген, пошталық сервердің қатты

дискісіндегі жадының бөлігі;

d. жұмыс станциясының қатты дискісіндегі жадының бөлігі;

e. мәтіндік файлдарды сақтауға арналған арнайы электрондық

құрал.

16. Желілік протокол (хаттама) – ол:

a. компьютерлік желіде болып жатқан оқиғаларды тізбелеп

жазу;

b. желіде беріп жатқан деректерді интерпретациялау ережелері;

c. компьютерлік желіде әрекеттестірудің келісімдер жинағы;

d. желіде екі компьютер арасында байланыс құру ережелері;

313

e. әртүрлі үрдістерді уақыты бойынше қиыстыру.

17. Маршруттауыш (IP) протоколы нені қамсыздандырады:

a. пайдаланушы деңгейі үшін деректерді интерпретациялау

және дайындау;

b. компьютерлік желіде физикалық байланыстың механикалық,

функционал параметрлерін сақтау;

c. байланыс арнасының және деректерді беру аппаратурасын

басқару;

d. компьютер - қабалдаушыға компьютер – жіберушіден

ақпаратты жеткізу;

e. қабылдау үрдісінде файлдарды жинау және жіберу үрдісінде

файлдарды IP- дестелеріне бөлу.

18. Ақпаратты 28800 бит/с жылдамдықпен жіберетін модем, 2

бет мәтінді (3600 байт) жібере алады:

a. бір аптада;

b. 1 минутта;

c. 1 сағатта;

d. тәлікте;

e. 1 секундта.

19. WEB — беттердің кеңейтімі:

a. *..HTM;

b. *.THT;

c. *.WEB;

d. *.EXE;

e. *.WWW.

20. Компьютерлік желіде қашықтан әкімшілік ету

(администрирование) қауыпы деген:

a. Web беттердің белсенді объектілерінің аясында, агрессивті

программалық кодты ендіру;

b. тасу жолында деректерді ауыстырып алу немесе ұстап қалу;

c. жеке адамның өміріне араласу;

d. қашықтықтағы компьютерді бекітусіз (рұқсатсыз) басқару;

e. мазмұны қолайсыз инфрмацияның жеткізілуі;

21. Желінің пайдаланушыларына жалпы қатынау файлдардын

сақтау үшін, қолданылады:

a. хост-компьютері;

b. файл-сервері;

c. клиент-сервері;

d. коммутатор;

e. жұмыс станциясы

22. Транспрорттық (TCP) хаттамасы нені қамсыздандырады:

314

a. қабылдау үрдісінде файлдарды жинау және жіберу үрдісінде

файлдарды IP- дестелеріне бөлу;

b. байланыстың бір сеансын қабылдау, жіберу және беру;

c. өңделген ақпаратға пайдаланушының қатынауы;

d. компьютер - қабалдаушыға компьютер – жіберушіден

ақпаратты жеткізу;


23. Электрондық пошта (e-mail) … жіберуге мүмкіндік береді:

a. хабарларды және қосымша тіркелген файлдарды;

b. тек қана мәтіндік файлдарды;

c. орындалушы программаларды;

d. www-беттерді;

e. тек қана деректер қорын.

24. Web-құжаттың айырықша ерекшелігі:

a. қатаң анықталған пішімнің жоқтығы;

b. құжатты тираждауды құрастырушының өзі орындайды;

c. құжатта гиперсілтемелердің болуы;

d. құжатта иллюстрацялардың жоқтығы;

e. оның тұтастығы.

25. Жергілікті компьютерлік желінің барлық жұмыс

станциялары тізбекпен бірімен-бірі байланыстырылған

конфигурациясы (топологиясы):

a. желілік

b. шапақты (радиалды):

c. ағаштар тәрізді (древовидной);

d. древовидной;

e. сақиналық (кольцевой);

315

1-қосымша

N тең ықтималды оқиғалардың:

i=log2N біреуінің хабарындағы ақпарат саны

N i N i N i N i

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

0,00000

1,00000

1,58496

2,00000

2,32193

2,58496

2,80735

3,00000

3,16993

3,32193

3,45943

3,58496

3,70044

3,80735

3,90689

4,00000

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

4,08746

4,16993

4,24793

4,32193

4,39232

4,45943

4,52356

4,58496

4,64386

4,70044

4,75489

4,80735

4,85798

4,90689

4,95420

5,00000

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

5,04439

5,08746

5,12928

5,16993

5,20945

5,24793

5,28540

5,32193

5,35755

5,39232

5,42626

5,45943

5,49185

5,52356

4,55459

5,58496

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

63

64

5,61471

5,64386

5,67243

5,70044

5,72792

5,75489

5,78136

5,80735

5,83289

5,85798

5,88264

5,90689

5,93074

5,95420

5,97728

6,00000

316

2-қосымша

Екілік-төрттік, екілік-сегіздік, екілік-оналтылық жүйелерінің

сәйкестік кестесі

q – основа счисления

4 2 8 2 16 2

0 00 0 000 0 0000

1 01 1 001 1 0001

2 10 2 010 2 0010

3 11 3 011 3 0011

4 100 4 0100

5 101 5 0101

6 110 6 0110

7 111 7 0111

8 1000

9 1001

A 1010

B 1011

C 1100

D 1101

E 1110

F 1111

317

3-қосымша

ASCII кодтау кестесі

318

Жауаптар

1-тарау. § 2. Ақпаратты өлшеу

Ақпараттың мағыналы өлшемі

№ 3 1 бит; № 4 2 бит; № 5 1 бит; № 6 0 бит; № 7 2 бит; № 8 3

бит; № 9 4 бит; № 10 7 бит; № 11 128; № 12 64; № 13 16; № 14 8; №

15 2,80735 бит; № 16 3,58496 бит; № 17 4,90689 бит; № 18 13,12412

бит;

Ақпараттың алфавиттік өлшемі

№ 19 3 бит; № 20 120 бит; № 21 400 және 420 бит; № 22 16

символ; № 23 256 символ; № 24 131072 символ; № 25 1,5 Кбайтты;

№ 26 0,1875 Кбайтты; № 27 10500 байт; № 28 4 символдан; № 29 65

символ; № 30 2 символ; № 31 3 және 2 символ; № 32 32 және 4

символ; № 33 3*1023

бит; № 34 6.67 бит.

Ақпараттың саны және ықтималдық

№ 1 2 бит; № 2 3 бит; № 3 4 карандаш; № 4 32 қос биялай; № 5 1

бит; № 6 1; 2; 2,32192; 4,32163 бит; № 7 25; № 8 32 құты; № 9 24

шар; № № 15 5 бит.

1-тарау. § 4. Есептеуіш техниканың логикалық негіздері

№ 8 1) ((0 < X) & (X ≤ 3) & (Y > 5));

4) (Z ≤ X) & (Z ≤ Y).

№ 9 1) ((Y ≥ X) & (Y ≥ Z)) & ( ((Y ≤ X) & (Y ≤ Z)));

3) (X > 0) & (Y > 0) & (Z > 0).

№ 10 1) (X > 0) (Y > 0) (Z > 0).

№ 11 1) (X > 10) & (Y ≤ 10) & (Z ≤ 10)(X ≤ 10) & (Y > 10) & (Z

≤ 10) (X ≤ 10) & (Y ≤ 10) & (Z > 10).

№ 22 F = x2 & (x1 x1 & x2).

№ 23 F = x1 & x2.

№ 24 F = x4 x1 & x2 & x3 & ( x2 x3).

1-тарау. § 5. Компьютерде ақпараттың ұсынылуы

Бүтін сандардың ұсынылуы

№ 1 0-ден 255-ке дейін; № 2 47 -128-ден 127-ге дейін; № 3 48

0-ден 232

- 1 дейін; № 4 -231

-ден 231

– 1 дейін;

№ 5 оң санның екілік және оналтылық ұсынылуы: 01111111

және 7F, теріс санның екілік және оналтылық ұсынылуы: 1000 0000

және 80.

№ 6 оң санның екілік және оналтылық ұсынылуы: 0111 1111

1111 1111 және 7FFF, теріс санның екілік және оналтылық

ұсынылуы: 1000 0000 0000 0000 және 8000;

Нақ сандардың ұсынылуы

№ 7 1)0,5089 * 102; 2) 0,12340456 * 10

4; № 8 32769 сандар;

№ 9 52 цифр; № 12 0 и (1-28)*2

63;

319

№ 13 1) 129; 2) 0,125; 0,1328125; 0,140625; 0,1484375;

0,15625; № 14 10,0; 4,3; 8,1; 7,8;

№ 15 1,25; 1,5625; 1,875; 16 1) иә; 2) жоқ; 3) иә.

Графикалық ақпараттың ұсынылуы

Растрлық ұсынылу

№ 17 218,75 Кб. № 18 5,5 Мб.

№ 19 Бір бет — 830*630; екі бет — 650*400; төрт бет —

420*310.

№ 20 256. № 21 Екі бет.

№ 22 шешушілік

қабілеттілігі

Бір бет бейнежадының

өлшемі

640 х 480 0,87 Мб

800 х 600 1,37 Мб

1024x768 2,25 Мб

1240x1024 3,63 Мб

№ 23 3,66 Мб. № 24 200*150 немесе 300*100.

№ 25 320 240.

№ 26 Ақ фон үстінде төбесі ашық сары қоңыр үй

бейнеленген.

№ 29 25 жол және әр жолда 80 белгі-орын (знакомест). №

30 800*600.

№ 31 256 қызыл реңдері, 256 жасыл реңдері және 256 көк

реңдері.

№ 32 Қызыл — 8, жасыл — 8, көк — 4

№ 33 Қызыл — 2048, жасыл — 2048, көк — 1024

№ 34 256.

№ 35 Ашық сұр реңдері. Күңгүрт сұр реңдері

№ 36 ең кіші дегенде — 30 (әрбір негізгі түс үшін 10 биттен)

№ 37 1024 реңдер (бит тереңдігі 32 тең).

№ 38 Жасыл реңдері

қызыл жасыл көк

00111111 00111111 00111111


00111100 00111100 00111100


00000011 00000011 00000011


00000111 00000111 00000111

Интенсивтілігі қызыл жасыл көк

0 0 1 0 1 0 1 0

320

Қызғылтым реңдері

№ 39

Қызыл реңдері Сары реңдері

Компьютер жадындағы дыбыс

№ 41 10 Мб.

№ 42

№ 43 124,8 секунд. № 44 22,05 кГц.

№ 45 Дискреттеу жиілігі 44,1 кГц және аудиоадаптердің

разрядтылығы 16 тең болғанда дыбысталудың жоғарғы сапасына

жетеді. Жадының керек көлемі – 15,1 Мб.

№ 46 Жабыңқы және тұншыққан дыбыстар үшін өзіне тән

параметрлері: дискреттеу жиілігі – 11 кГц, аудиоадаптердің

разрядтылығы — 8. Дыбысталу ұзақтығы 60,5 с тең.

№ 47 16 бит. № 48 20,3 минут.

Тест сұрақтарының кілттері 1-тарау. § 1. Ақпарат және ақпараттық үрдістер

1 нұсқа 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21

B C C C C B D D E E B D A B A C C C B C C

2 нұсқа 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21

C E E C D E C D D D B C A B B A E E C B D

1-тарау. § 2. Ақпаратты өлшеу 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

A C D E E B D E D B C B D B A B A D A D

1-тарау. § 3. Есептеуіш техниканың арифметикалық негіздері 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

D D B C B D A C B C C B C D C

16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

E B A C A B B B B A A C D C B

1-тарау. § 4 Есептеуіш техниканың логикалық негіздері 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

C D C C D E A E D E C D D C A C

Интенсивтілігі қызыл жасыл көк

0 1 0 1 1 1 0 1


00111100 00001111 00000000 00110011 00011010 00000000


00111100 00000000 00000000 00110011 00000000 00000000

Дискреттеу жиілігі Аудиоадаптердің

разрядтылығы

1 нұсқа 22,05 кГц 16 бит

2 нұсқа 44,1 кГц 8 бит

321

1-тарау. § 6 Алгоритмдеу негіздері 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

C D E C A D B A E D B B C E B

16 17 18 19 20 21 22 23 24

A B D B E D E C B

1-тарау.§7 Модельдеудің негізгі ұғымдары 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23

C A D B C D C B D B E C B B C E B D A C C C C

2-тарау. § 1 ЭЕМ архитектурасы 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

D D C E D C E C A B

2-тарау. § 2 Дербес компьютерлер 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

C A B A D A D A A C A C B C A A B A D B

3-тарау. § 1 Программалық жабдықтардың сипаттамасы 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

C B B E A C A E A B D B B B A B A C E B

3-тарау. § 2 Windows операциялық жүйесі 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

D E C A C D B D A E A E A D C

16 17 18 19 20 21 22 23 24 25

A B A E D E C D A C

3-тарау. § 3 Мәтіндік ақпаратмен жұмыс технологиясы 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

B A B C B C D B A B D A B C B

16 17 18 19 20 21

A B D D A B

3-тарау. § 4 Сандық есептеу технологиясы 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

D C D D B A B D D C C B A D A

16 17 18 19 20 21 22 23

C A C B A B A B

3-тарау. § 5 Деректер қорымен жұмыс технолгиясы 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

C B A C C A A C B D D C A A A D D E D B

3-тарау. § 6 Желілік ақпараттық технологиялары 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

E B C E D E A A E D C B A D C

16 17 18 19 20 21 22 23 24 25

B D E A D B A A C E

322

Пайдаланған әдебиет

1. Информатика. Задачник-практикум в 2т./Залогова Л.А.,

Плаксин М.А., Русаков С.В. и др. Под ред. И.Г. Семакина, Е.К.

Хеннера: Том 1. – 2-е изд. – М: БИНОМ. Лаборатория знаний, 2005. –

304 с.: ил.

2. Информатика. Задачник-практикум в 2т./Залогова Л.А.,

Плаксин М.А., Русаков С.В. и др. Под ред. И.Г. Семакина, Е.К.

Хеннера: Том 2. – 2-е изд. – М: БИНОМ. Лаборатория знаний, 2005. –

278 с.: ил.

3. Нұрсұлтанов Қ. Дискретті математикалық логика. Шәкәрім

атындағы Семей мемлекеттік университеті. – Семей, 2002. – 328 бет.

4. Семененко В.А., Скуратович Э.К. Информатика и

вычислительная техника: Учебное пособие. – М.: МГИУ, 2003. –272 с.

5. Шауцукова Л.З. Интернет-версия издания: Информатика.

Теория (с задачами и решениями). — М.: Просвещение, 2000 г.

6. Қойбағарова Т.Қ. Информатика, Оқу-әдістемелік құралы. –

Павлодар, 2006. – 246 бет.

7. Соломенчук В.Г., Соломенчук П.В. «Железо» ПК 2004. –

СПб.: БХБ-Петербург, 2004.–368 с.: ил.

8. Лапчик М.П. и др. Методика преподавания информатики:

Учеб. пособие для студ. пед. вузов / М.П.Лапчик, И.Г.Семакин,

Е.К.Хеннер; Под общей ред. М.П. Лапчика. – М.: Издательский центр

«Академия», 2001. – 624 с.

9. Семакин И.Г., Шеина Т.Ю. Преподавание базового курса

информатики в средней школе. Методическое пособие. – М.:

Лаборатория Базовых Знаний, 2001. – 496 с.: ил.

10. Инчин А.С. Работа на персональном компьютере / Учебное

пособие. Часть 1. – Алматы: Издательство LEM, 2003. – 188 с.

11. Инчин А.С. Работа на персональном компьютере / Учебное

пособие. Часть 2. – Алматы: Издательство LEM, 2003. – 188 с.

12. Энциклопедия для детей. Т. 22. Информатика / Глав. Ред. Е.

Хлебалина; вед. науч. ред. А.Леонов. – М.: Аванта, 2005. – 624 с.:ил.

13. Информатика: Задачник практикум: В 2 т. / Под ред.

И.Г.Семакина, Е.К.Хеннера. – М.: Лаборатория базовых знаний, 1999.

14. Топорков С.С. Wibdows XP для продвинутых пользователей.

–М.: ДМК Пресс, 2005. – 160 с.:ил.

15. Николь Наташа, Альбехт Ральф. Электронные таблицы Excel

5.0 для квалифицированных пользователей: Практ. пособ. / Пер.с нем.

– М.: ЭКОМ, 1995. – 304 с.: ил.

16. Симонович С.В. Информатика. Базовый курс: Учебник для

вузов. – Издательство «Питер», 1999. – 640 с.

323

17. Касаткин В.Н. Ақпарат, алгоритмы ЭВМ: Пособие для

учителя. – М.: Просвещение, 1991. – 192 с.: ил.

18. Рудикова Л.В. Microsoft Excel для студента. – СПб.: БХБ-

Петербург, 2005. – 368 с.: ил.

19. Бидайбеков Е.Ы., Нұрбекова Ж.Қ. Информатика және мате-

матикалық статистика бастамалары. – Алматы: Абай атындағы АлМУ,

1999. – 67 бет.

20. Еңсебаев Т.А. Қанжығалы шежіресі. – Павлодар: “ЭКО”

ҒӨФ, 2004. – 494 бет.

21. Сыдықов М.Қ. Бура щежіресі – Павлодар: “ЭКО” ҒӨФ, 2007.

– 584 бет.

22. Информатика терминдерінің қазақша-ағылшынша-орысша

сөздігі/*Е.Балапанов, Б.Бөрібаев, А.Дәулетқулов, Л.Спанқұлова–

Алматы:Сөздік-Словарь, 1998. – 176 бет.

23. Алдашев С.А., Ахметов Н.Р. Информатика мен есептеуіш

техника терминдерінің орысша-қазақша сөздігі.– Алматы: Рауан,

1993.– 176 бет.

24. Бектаев Қ.Б. Орысша-қазақша математикалық сөздік. –

Алматы: Мектеп, 1986. – 295 бет.

25. Бекітілген терминдер сөздігі. Қазақша-орысша, орысша-

қазақша (15 мыңға жуық термин). – Алматы: Дайк-Пресс, 2009.–328 б.

26. http://www.sozdik.kz/

324

Оқулықта пайдаланған терминдер сөздігі

аппаратное обеспечение аппараттық жасақтама

атрибут анықтауыш

бегунок жүгіртпе

блокировка қырсаулау

версия, вариант нұсқа

вставка кірістірме, кірістіру

выделить ерекшелеу

выравнивание туралау

вычислитель есептеуіш

вычислительный комплекс есептеу кешені

галочка қанатша

гимертекст гипермәтін

гиперссылка гиперсілтеме

добавить қосу

закладка бетбелгі

закрепить бекемдеу

запрос сұраным, сұраныс

запрос данных деректерді сұрату

засечка керткен таңба (serif)

иллюстрация көркемдеу, безендіру

исправление түзеу

канал арна

классификация жіктеу

кнопка батырма

компонент құрамдас

контур нобай

корзина қоржын

курсор меңзер

мышь тінтуір

настройка баптау

пакет десте

панель тақта

папка қапшық

передача беру, жіберу

перемещение жылжу, жылжыту

перенос тасымал

перечень тізбе

плата тақша

полужирный қалың

правка түзету

пробел бос орын

325

программное обеспечение программалық жасақтама

программные средства (software) программалық жабдықтар

развернуть жазу

разрыв ажырау

расширение кеңейтім

режим режім

свернуть жинау

светлый ашық

стиль мәнер

стрелка көрсеткі

форма пішін

формат пішім

форматирование пішімдеу

326

Қойбағарова Т.Қ.

ИНФОРМАТИКА Оқу-әдістемелік құралы

Басуға қойылды ......

Гарнитура Times.

Форматы 84100 1/32. Офсеттік қағазы.

Шартты б.т. 10,9.

Таралымы.500.. Тапсырыс ....

Павлодар мемлекеттік педагогикалық институты

Редакциялық-баспа бөлімі

140000, Павлодар қ., Мир көшесі 60

E-mail: [email protected]


ИНФОРМАТИКА - mgtk.kz · PDF fileИнформатика ғылым және оқу...

Documents

Transcript of ИНФОРМАТИКА - mgtk.kz · PDF fileИнформатика ғылым және оқу...