इराद कर बलद

अनकरमिणका

१ कटबस था आिण ी वात य १ २ ी ज माला यत नाही घडिवली जात ९ ३ स दयर पधाचा बाजार १५ ४ ीच ीची शतर आह २३ ५ सौभागय-लकषणाच वा तव २८ ६ ि या या मािसकाच त य ३३ ७ परसारम यमामधील ि याची परितमा ४० ८ वावलबनाची गरज ४३ ९ प षही घडिवला जातो ४९ १० समतामलक समाजासाठी ५४ आम याब ल अिभ यकती ६२

परकाशक व मदरक

अलका जोशी अिभ यकती co लोकायत १२९ बी२ एरडवण िसिडकट बकसमोर लॉ कॉलज रोड नळ टॉपजवळ पण ndash ४११ ००४ सपकर ९४२२३१९१२९

जीजी परीख जनता सा ािहक डी१५ गणश परसाद नौशीर भ चा मागर गराट रोड (पि चम) मबई ndash ४०० ००७ सपकर ०२२-२३८७००९७

मदरण थळ

आरएस िपरटसर ४५५ शिनवार पठ पण ndash ४११ ०३०

ितसरी आव ी स टबर २०१८

कॉपीराईट नाही

सहयोग म य ₹ १५ndash

इराद कर बलद १

कटबस था आिण ी वात य

परशनाचया मयारदापलीकड नको जाऊ गागीर नाहीतर डोक शरीरापासन वगळ होईल

ndash याजञव कयान जनक राजा या दरबारात वादिववादात िवदषी गागीरला िदलली धमकी

ि या या वात याब ल बोलायला स वात क याबरोबर आप याला समाजातन ह सर ऐकायला िमळतात ldquoत ही तर कटब तोडायला िनघाला आहातrdquo जर ldquo ी मकत झाली तर मलाच काय होईलrdquo ldquoमग घरातील काम कोण करणारrdquo ldquoयामळ तर सपणर समाजात अराजकता माजलrdquo इइ

ि या या वात य व वावलबना या पर ावर समाजाची समज हीच आह या समाजात पवीरपासनच (lsquoन ी वात यम अहरितrsquo ndash मन मती) ी वात याला लायक नाही असच मानल जात िजथ घरातन एकटया बाहर पडणारया ीला lsquoचालrsquo आिण lsquoचािर यहीनrsquo समजल जात तो समाज ि या या बाबतीत lsquoमकतीrsquo िकवा lsquo वात यrsquo

१

२ अिभ यकती जनता सा ािहक

अस श द सहन तरी कसा करल या ीला मनन lsquoताडन क अिधकारीrsquo हटल आह ितची मकती तोबा तोबा घोर किलयग ह जग कोठ चालल आह ि या या वात याचा पर हा वादाचा िवषयच नाहीयmdashती वादाची सीमा आह

पण ह ही खर आह की काळ बदलला आह आपला समाज बदला या वदनामय काळातन जात आह आता गागीर आिण याजञव कयाचा काळ नाहीय आज ऋषी याजञव कया या फत याला समाजात मा यता िमळणार नाही ि या या वावलबनाब ल आिण वात याब ल ज वाद आहत याचा िनणरय आता मन मती या ोका या आधारावर होण शकय नाही ज या जमा यात या िवषमता आिण अ यायावर आधािरत यव थावर आज अनक पर उभ आहत ि याही आप या परपरागत चौकटीतन बाहर पडन आपली ओळख शोधत आहत घराच उबरठ ओलाडन मोक या जगात या सवर परकारची काम सकषमपण करत आहत

दसरया बाजला हा बदल घड नय यासाठी समाजाकडन परय न होत आहत समाजात ीच थान िकतीही उ च असो स मान असो घरातली दिनया ित या या थानाला वीकारायला तयार नाही उलट ित या घराबाहर पडन वावलबी हो यावर अनक पर उपि थत कल जातात जस घरातील ित या अनपि थतीत घरकाम कोण करल मलाना कोण साभाळल बाहर इतर प षासोबत उठ याndashबस याव न ित या चािर यावर काय पिरणाम होईल इइ परसारमा यम दखील या या कायरकरमामधन लगन हीच बाई या आय याची इितकतर यता आह वततर बाई हणज बपवार आिण बजबाबदार नोकरी करणारया बाईचा नवरा आिण मल ित या घरात नस यामळ िकती लाचार व असहा य आहत ह दाखवन समाजातील या जनाट िवचाराना बळकटी दत आहत

ी वात य व वाय ता याना चकीच व अनितक मानणारया मागासल या िवचाराना आिण जनाट कालबा म याना आ हान द याची वळ आलली आह आपल पवरगरह दर सा न अस या सामािजक मनोधारणा आिण शका याना तकर शदध िनकषावर तपासन पािहल पािहज ीसदधा एक माणस आह याची जाणीव होण आव यक आह समाजात आपली काय भिमका असावी ह ठरव याचा आिण ती िनभाव याचा ितला पणर अिधकार आह ददरवान आप या समाजान ि याचा हा अिधकार नाकारला आह ि यामधील अ यकत गणाचा िवकास कर याची वाय ता वा वात य याना न िद यामळ समाजाचाच िवकास खटलला आह कारण समाजातील अ यार लोकसखयची अगभत परग भता आिण कषमता याचा िवकासच समाजान होऊ िदलला नाही याचा वापर करण तर दरच

इराद कर बलद ३

कटबाचा िपजरा

आप या समाजात ि याची भिमका कटबापरती मयारिदत ठवली आह मलगी मोठी होत असताना ितला जर घराबाहर जाऊन खळायच असल िकवा सगीत वा न य िशकायच असल तर दरडावन सािगतल जातmdash वयपाकघरात जाऊन मदत कर बाहर जाऊन खळ यापकषा त याकरता त जा त मह वाच आह मोठी झा यावर ज हा ितच लगन होत त हा घराबाहरील कामाची जबाबदारी प षाची असत तर घरातील सवर कामmdash वयपाक झाड-लोट कपड धण मलाच सगोपन करण वगर ा ित या जबाबदारया असतात घरातील सवर काम साभाळन घराबाहर पडन नोकरी क न जर ितला वावलबी बनायच असल तर सग यात आधी ितला कटबातच सघषर करावा लागतो ldquoआप या घरात काय कमी आह की तला नोकरी करावीशी वाटतrdquo ldquoप ष असताना बाई कमावणारrdquo ित या घराबाहर पडन नोकरी कर याला पिरवार परित चा पर बनवन ितला िन साही करतो

ीला ितची वततर ओळख नसत ती कणाची तरी आई प नी मलगी या पाम य ओळखली जात सासndashसासर नणद दीर नवरा मल हीच ित या

आय याची मयारदा आह तच ितच अि त व आह आिण ही चौकट ओलाड याची ितला परवानगी नाही ितची तमाम सखदःख याच पिरघाम य िफरतात

कटबा या याच चौकटीत ि यावर अनत अ याचार होत असतात मालक वामी भरतार वगर सारख ज श द बायका नवरयासाठी वापरतात याव नच याच घरातील थान काय आह ह समजत ही सबोधन व ति थतीच वणरन करतात घरा या चार िभतीम य ी प षाची दासी असत आिण प ष ित यावर िनरकश स ा गाजवणारा शासक असतो ी दासी आह हणन मग ितला मारपीट करण आजारी असतानाही ित याबरोबर शरीरसबध ठवण ित यावर बला कार करण काहीही कारण नसताना ितला घरातन हाकलन दण मनात आल तर दसर लगन करण ा सग याचा याला अिधकारच आह सगळ धमरगरथ धािमरक प तक प षा या या करर स ला परवानगी दतात आिण पती परम राची सवा करण हाच ीचा धमर आह ह घोिषत करतात ीिलगी गभरपात हडाबळी मारपीट अपमान घराबाहर हाकलन दण अशा ि यावर होणारया तमाम िहस या घटना ितला नाईलाजान त ड दाबन सहन करा या लागतात अशा परकार या अनि वत िहसा कटबाची इ जत मयारदा िकवा घराची परित ा वाचव यासाठी सहन कर यास ितला िववश कल जात ह अ याचार वरचवर घडताना िदसतात समाजात ही असमानता अ याचार इतका सवरमा य झाला

४ अिभ यकती जनता सा ािहक

आह की ा सरळसरळ होणारया अ यायावर कोणाचही फारस लकषच जात नाही यातील भयकर गो ही की वतः या बायकोवर इतक अ याचार आिण अ याय क नसदधा नवरयाची सामािजक परित ा अबािधत राहत ाच टोकाच उदाहरण हणज त ण वधला हडयासाठी िनघरणपण ठार मारल तरी पणर समाज ग प राहतो आिण तो ग हा िनलर जपण दाबन टाक याच परय न कल जातात

समाजान वीकारल या कटबातील प षा या ाच िनरकश स मळ िकतीतरी मलीची व न पायदळी तडवली जातात याना िशकषणापासन विचत ठवल जात हस याखळ या या िशकषणा या वयातच लगन क न कठ या तरी अपिरिचत प षा या ग यात बाधल जात ितच ह िनणरयही आईndashवडील िकवा भाऊ घत अस यामळ मलगी त चपचाप सहन करत वतः या आय यातील मह वाच िनणरय घ याचाही ितला अिधकार नसतो कारण िपढयानिपढया असच होत अस याच ती पाहत आलली असत कटबा या चौकटीत िमळणारया सरिकषततची िकमत हणन ितला वतः या वात याची आहती दयावी लागत सामािजक मा यता या िवरोधात जाऊन एखादया मलीन परजातीत या ित या आवडी या मलाबरोबर लगन कल तर ितच कटबीयच ितला िनदरयपण ठार मारतात आिण पणर समाज आिण पचायत या कटबा या पािठशी उभी राहत अशा परकार या करर ग हगाराना पाठीशी घालणारी समाजाची ही मकसमती िदसत त हा अस वाटत की कटबा या ा अिधकाराना अबािधत ठव याचा पर आला तर परसगी समाज कठ याच कायदयाची पवार करणार नाही

पण कटबा या ा िवदयमान व पाला मा यता दयायची का ाला आदशर कटब हणायच का अशा कटबाला मा यता दण हणज ात अगभत असल या िवषमतच आिण िनरकश स च समथरन करण होईल इितहास सागतो की कटबस था नहमीच अशी न हती पराचीन मानवी समाजात आधिनक समाज यव था अि त वात य यापवीर हजारो वषर समाज समतावादी होता ि या कटबपरमख हो या आिण समदाया या आिथरक आिण सामािजक जीवनात यानी मह वाची भिमका बजावली आह जसजशी सप ी आिण स ा प षा या हातात किदरत होत गली तसतशा ि या सवर सामािजक अिधकारापासन विचत होऊन घराम य कद क या ग या अशापरकार कटबाअतगरत िपतस चा उदय झाला यात ि या गलामा या भिमकत ग या (ह सकरमण कस झाल ह सागायच तर िवषयातर होईल)

इराद कर बलद ५

कटब समाजाचा एक मह वाचा घटक

आज आपण हकमशाही पदधतीन शासन करणारया राज आिण सामता या सरजामशाही समाजात राहत नाही आपण परगत लोकशाही रा टराम य राहतो िजथ शासक िनयिमतपण िनवडणकादवार िनवडन िदल जातात आिण समाज राजा या लहरीवर नाही तर लोकशाही पदधतीन िनवडन िदल या स थन िलिहल या रा यघटननसार चालतो भारतीय सिवधान ीndashप षाना समान अिधकार दत पण डॉ आबडकरानी खप आधीच सािगतल होत की फकत कायद बनवन समानता यत नाही तर याची सामा य लोकाम य वीकती पािहज

भारतात कटबाची पवीरची सरजामी रचना आजही तशीच आह कटबा या ा चौकटीतन ीची मकती झालीच पािहज आिण या जागी एकमकाब ल आदर समानता आिण खर परम यावर आधािरत न या पात कटबाची म य थापन करण आव यक आह जर िववाह दोन जीवाच मीलन असल आिण जर परम दोन माणसामधील पर पर स मान आिण िव ासावर आधािरत घिन नात आह तर यात िवषमतला आिण िनरकशतला थान आह कठ

ीndashप षाम य पणरपण समानता दोन माणसाम य पर पर स मान परम आिण िव ासावर आधािरत कटबाम यच एक चागला नागिरक ज माला यऊ शकतो पिरवार मलीची िकवा मलाची पिहली शाळा आह शाळत जा यापवीर मल आप या आईndashविडल व नातवाईकाकडन बरयाndashवाईट गो ी िशकत असतात या मला या घरातील वातावरण आईndashविडलाचा आिथरक सामािजक आिण सा कितक तर याची मलाना वाढव याची पदधत लहानपणी मलाला िमळालल स कार यावर मल मोठ होऊन कस नागिरक बनल ह अवलबन असत मलालामलीला समानता याय ईमानदारी महनत वािभमान तकर शीलता परोपकार आिण मानवपरम याच आदशर िशकवणारया याना आ मिव ास दऊन नत व गणानी सप न करणारया याना वततर िवचाराच नागिरक बन यासाठी परो सािहत करणारया कटबालाच आदशर कटब हणता यईल परत एका गलाम आिण अिशिकषत आईकडन याची अपकषा करता यईल का आिण िनरकश स ा गाजवणारा एक अहकारी बाप तरी ह क शकतो का िनि तच नाही या घरात असमानता आिण प षी स ा ही परित ची गो मानली जात असल या घरात आई गलाम असल अध दधा आिण ढीndashपरपरा मानत असल पर यक गो ीत आप या पतीवर अवलबन राहत असल िजला वतःचा आ मिव ास आिण वािभमानाची जाण नसल रोज नवरयाकडन अपमािनत होत

६ अिभ यकती जनता सा ािहक

असल आिण बाप अहकाराची साकषात मतीर असल या घरात समानता आिण तकारला काही थारा नसल आिण िनमटपण आदशाच पालन कल जात असलmdashअशा कटबात समानता वािभमान याय आिण तकर शदध िवचाराच स कार कस िनमारण होतील कवळ एक सिशिकषत वततर आ मिव ासपणर सस कत आिण वतःच यिकत व असलली आईच मलीलामलाला चाग या परकारच सगोपन दऊ शकत एक सखी आिण या य समाज त हाच बनल ज हा या समाजातील अधीर लोकसखया हणजच ि या वततर होतील

धादात खोटपणा

परत ददरवान आप या समाजात बहसखय लोक परपर या नावाखाली ज या समजती आिण म य याना िचकटन राहन िवषमता आिण प षस ाक यव थचा फायदा घऊ पाहत आहत अथारतच याना ज या कटब यव थची जागा नवीन कटब यव थन घतलली चालणार नाही कोण याही परकारचा बदल याना नको आह ी वात या या नावान आरडाओरड करणार हच लोक ि यानी कामासाठी

घराबाहर पड यात आप या परित चा कमीपणा समजतात त ि याना कटबाची सप ी घरात सजवन ठव याची व त घरा याचा वश ज माला घालणार मशीन आिण कवळ प षा या उपभोगासाठी असलल एक शरीर ापलीकड काहीही समजत नाहीत

अशा लोकाना काळ बदलत अस याची आिण आज या लोकशाही समाजाम य अमयारद प षीस ा आिण िवषमतवर आधािरत नाती फार िदवस िटक शकत नाहीत याची जाणीवच नाहीय भारतातही प षस िव दध ि यानी बड स कल आह आिण आप या वात याची लढाई स कली आह ि यानी ज हा समानतची आिण समान हककाची लढाई स कली त हा ाच समाजधरीणानी कटबस था धोकयात आ याची समाजाचा अधःपात होत अस याची आरडाओरड क न ि या या आदोलनाला बदनाम करायला स वात कली वा तिवक ह धादात खोट आह या या मखय आरोपाच पिरकषण क या

पिहला ि या याच हकक ज हा पर थािपत क लागतात त हा यामळ कटब िव कळीत हो या या घटना फारच कमी आहत याउलट ीला वतः या अि त वाची जाणीव होऊ लागताच कटबात स वातीला जरी ताण िनमारण झाल तरी पर यकषात कटबातील नातीmdashपतीndashप नी वडीलndashमलगीmdashलोकशाही पदधतीन िनमारण झा यामळ हळहळ जा त ढ होत जातात

इराद कर बलद ७

दसरा जरा खोलात जाऊन पािहल तर लकषात यत की ज लोक ि या या वततर हो या या इ छला कटब तोड यासाठी दोषी मानतात त लोक ा स याचा वीकार करायला तयार नाहीत की बहताशी वळा कटब तोडणार प षच असतात मलगा ज माला नाही घातला तर ीचा अपमान करण आिण ितला सोडन दसरी बायको करणmdash ाला घर मोडण मानल जात नाही वाझ िकवा मली ज माला घालणारया बायकोला टाकन दसरी बायको घरात आणणmdash ाला कटब मोडण मानल जात नाही नशाबाज आप या जबाबदारयापासन पळन जाऊन यसना या आहारी जाणारया एवढच नाही तर दसरी बाई (रखल) ठवणmdash ाला कटब मोडण मानल जात नाही आिण वतः या मलाकड न पाहणारया दा डया नवरया या अ याचाराना मकाटयान सहन कर याचा उपदश बायकोला िदला जातोmdash ाला कटब मोडण मानल जात नाही ह सवर सहन क न ीन त मोडकळीस आलल कटब सावराव आिण नवरा कधीतरी सधारल अशा वडया आशवर जगत राहाव असा स ला िनलर जपण समाज दत असतो ीन वतः या पायावर उभ राह याचा आिण आिथरक या वततर हो याचा िवचार कला तर लगच या या कटब यव थ या सरकषला धकका लागतो

lsquoसवतrsquo िकवा lsquoरखलrsquo ाला प षासाठी समानाथीर असलल श द आप या श दकोशातच नाहीत कारण असल िनदय परकार आप या समाजात प षच वषारनवषर करत आलल आहत आिण आजही सरारस करत आहत ि याना ज हा समाजात समान अिधकार िमळतील आिण या आिथरक या वावलबी होतील त हा समाजाम य अराजकता माजणार नाही िकवा कटब मोडणार नाही उलट प षा या वराचाराला आळा बसल प षाला आप या प नीशी एकिन राहायला लागल कारण आता जर तो एकिन रािहला नाही तर आिथरक या वावलबी अस यामळ ित याम य याला सोड याची कषमता व आ मिव ास असल पतीndashप नीमधील नात आता पर पर परम आदर आिण िव ासावर आधािरत असल आिण हळहळ lsquoसवतrsquo िकवा lsquoरखलrsquo अस श दच समाजातन नामशष होतील

नोकरी करणारया वततर ि या घरकामात िकवा मला या पालनपोषणात लकष घालणार नाहीत ही भीतीसदधा िनराधार आह पर यकषात पिरि थती ा या अगदी उलट आह आपण पर यकषात काय पाहतो आजची एखादी िवदयािथरनी असो िकवा नोकरी करणारी ी असो आपल िशकषण िकवा नोकरी यितिरकत घरातील सगळी काम मला या जबाबदारया सकषमपण पलताना िदसत पण तच घरात जर एखादा बरोजगार प ष असल तर तो मातर घरकामाम य काहीच मदत करीत नाही ज थोडफार प ष घरकामात मदत करतात याची lsquoबायको या ताटाखालच माजरrsquo अशा

८ अिभ यकती जनता सा ािहक

श दात टर उडवली जात थोडकयात काय ि याच वात य िकवा वावलबन यािवषयी घत या जाणारया

शका िनराधार असन या प षपरधान मनोधारणतन िनमारण झाल या आहत आिण जीवना या वा तवाशी पणरतः िवसगत आहत

ि या या वात या या पर ावर समाजान एका सतिलत ीकोनातन िवचार कला पािहज आप याला जर अस वाटत असल की आप या दशाच भावी नागिरक वावलबी वािभमानी आिण समानतच स कार घऊन मोठ हावत हजारो वषा या अध दधा कालबा म य आिण बरसटल या िवचारातन बाहर पडन आपला दश िवकिसत आिण सकषम बनावा तर िनि तच ि याना वततर वावलबी आिण सबल बनवन आप याला आप या कटब यव थत मोठया परमाणात सधारणा करावी लागल यासाठी पर यक सामािजक ट यावर ि याचा सहभाग वाढवावा लागल ि याना सिशिकषत बनवाव लागल वतः या पायावर उभ राहन आिथरक वावलबन िमळव यासाठी ि याना परिरत कराव लागल याना िशकषण व रोजगारा या पयार सधी उपल ध क न दया या लागतील स या ि यावर असलली घरकाम आिण मला या सगोपनाची जबाबदारी िवभागली जाऊ शकत प षाना या कामात समपरमाणात जबाबदारी उचल यासाठी परिरत कराव लागल याचबरोबर मलासाठी पाळणाघर अगणवाडया खळा या मा यमातन िशकषण दणारया शाळा वसितगह आिण कोव या वयातील अभरकासाठी ि या या कामा या जागी पाळणाघर (जथ अभरका या गरजनसार माता याची काळजी घऊ शकतील व दध पाज शकतील) व छ व व त सामािजक वयपाकगह अशा यव था िनमारण क न ि यावर पडणारया दहरी जबाबदारयामधन समाजच याचा भार हलका क शकतो अशा परकार जर सपणर समाज ि याच वात य वावलबन यासाठी जाग क झाला तरच वा तवात ि याना वात य िमळ शकत

इराद कर बलद ९

२

ी ज माला यत नाही घडिवली जात

एखादी छोटीशी सदर गटगटीत मलगी ित या अ लड हस याndashखळ यान सग याच मन आकषरन घत सपणर घराला मोहात टाकत पण ती जसजशी मोठी होत तसतस ितच नाचणndashबागडण हळहळ सकोचाम य का बदलत लहानपणी घराम य मकत हिरणीसारखी बागडणारी हीच मलगी मोठी होताच लाजन सकोचान िबचकत पावल का टाक लागत बालपणातील ती ज मजात उ मकत मलगी मोठी होत असताना अनसिगरक बजरी आिण घाबरट यिकतम वात का बदलत

सपरिसदध फरच लिखका आिण त वव या िसमोन द बोऊवा यानी िलिहल आह

ी ज माला यत नाही तर ती घडिवली जात

ह अगदी खर आह आपली सपणर समाज यव था ितला बदलवन टाक यास कारणीभत आह

आप याला माहीत आह की ज माला यणार कोणतही मलmdashमलगी असो िकवा मलगाmdashकवळ एक बालक असत लिगक अवयवा यितिरकत या यात काहीच फरक नसतो या या बालसलभ िकरयाmdashरडण खाणndashिपणmdashयात काहीच फरक नसतो लहान मलामधील लिगक फरक हा नसिगरक असतो ाच नसिगरक िभ नतमळ

१० अिभ यकती जनता सा ािहक

ीndashप ष पर पराना परक असतात त जर एकमकाना परक असतील तर हीच लिगक िभ नता या दोघामधील भदभावाला कारणीभत कशी ठरत आिण ा भदभावाची बळी ीच कशी होत समाजाम य ीला द यम थान का िदल जात खरतर नसिगरक िभ नतमळ नाही तर सामािजक आिण मनोधारणतील पवरगरहामळ मलगा आिण मलगी हा भदभाव क न मलीला त छ लखल जात

मल ज माला आ याबरोबर या यावर कटबाचा आिण समाजाचा परभाव पडायला स वात होत मलीला ित या ीपणाची आिण द यम वाची जाणीव क न दयायला स वात होत तर मलाला या या प ष वाची आिण तो अस याची जाणीव क न दयायला स वात होत बहताश घरामधन खाण-िपण कपड-ल िशकषण इ यादीबाबत मलाना पराधा य िदल जात हा भदभाव आप या समाजात इतका िभनलला आह की आप याला याम य काहीच गर वाटत नाही िकवा आपण याब ल कधी बोलतही नाही मलीला मातर ित यािवषयी या भदभावाब ल जाणीव असत आिण यामळ ितच यिकतम व बजर आिण कमकवत बनत जात

ज मापासनच मलगा आिण मलगी या यामधील पालनपोषणा या पदधतीम य फरक िदसायला लागतो मलाला खळ यासाठी कार बदक िवमान सायकल घोडा अशी खळणी िमळतात तर मलीला ीसलभ बाहली भातकली अशी घरकामाशी िनगडीत असलली खळणी िदली जातात यािशवाय मलीला सतत घरकामाम य रस घ यासाठी परो सािहत कल जात आिण मलाला घराबाहरील उपकरमाम य भाग घ यास परो साहन िदल जात मल जा याच मोठयाच अनकरण करत असतात मलीला ितची आई सकाळपासन रातरीपयत घरकामा या घा याला जपलली िदसत ती ित या आईच अनकरण कर यास साहिजकपण परव होत मलगा मातर ि या या या िव ापासन चटकन दर होताना िदसतो याला सतत जाणीव क न िदली जात की lsquoतो मलगा आह हणन मलीपकषा आहrsquo कटबातील अशा भदभावामळ लहानपणापासनच मलीच वचािरक जग सकिचत होऊन घरकाम आिण वयपाकापरत मयारिदत होत जात अशा परकार मलीची हळहळ ी lsquoघडतrsquo जात

िकशोराव थत वय वषर आठ त अठरा मला या शरीरात होणार बदल नसिगरक असतात होम समळ तस बदल होण वाभािवकच असत मला या शरीरातील बदल कटबाला अिभमाना पद वाटतात तर मली या शरीरातील बदल मातर कटबासाठी िचतचा िवषय बनतात अचानक ित यावर अगिणत बधन लादली जातात पर यक बाबतीत होणारी अडवणक आिण स ल ितला ग धळात टाकतात ितचा धीर खचतो

इराद कर बलद ११

याच वळी आता ित या शरीराकड पाहणारया लोका या िविचतर नजरामळ ती भयभीत होत पिरणामी मलगी बजरी िभतरी कमालीची सहनशील आिण सकोची वभावाची बनत जात आिण वतःचा आ मिव ास गमावन बसत

याउलट आईndashवडील आिण कटबातील सवरजण मला या उ वल भिव याची अनक व न रगव लागतात आप या ऐपतीनसार मलाला जा तीतजा त चागल िशकषण द याचा परय न कला जातो मलान आय यात परगती करावी यासाठी पडल ती मदत करायची कटबाची तयारी असत या या जीवनात याला ज बनायच आह यासाठी वात य िमळत पण मली या आय याच ल य मातर ित या ज मापासनच ठरलल असत लगन क न मलीला नवरया या घरी जायच आह याच घर-दार साभाळायच आह मलाना ज म दऊन याच सगोपन करायच आहmdashही गो समाजात पवारपार पककी जलली आह मोठी झा यावर ती एक यश वी गिहणी आदशर प नी सन आिण आई बनावी हच ल य समोर ठऊन मलीला िशकषण िदल जात मली या आईndashविडलानी ितला िकतीही िशकिवल तरी ित यापकषा जा त िशकल या आिण जा त कमावणारया नवरयाबरोबर ितच लगन हाव हाच उ श डो यासमोर असतो

मलीला ित या आय यात काय बनायची इ छा आह ितला कोण या िवषयात ची आह ितला कोण या िवषयाच िशकषण घयायच आह ितला नोकरी करायची आह का ितला लगन क हा आिण कोणाशी करायच आह ितला मल क हा आिण िकती हवी आहत अस ित या आय याशी िनगडीत असलल िनणरय घ याचा ितला अिधकार नसतो एवढच काय ितन घराबाहर कधी आिण कोठ जाव ासारखा अगदी साधा िनणरय घ याचासदधा ितला अिधकार नसतो समाजान ि यासाठी घालन िदल या चौकटीत ित या यिकतम वात असल या स गणाना वाव द याचा काही पर च यत नाही अशा िनयितरत वातावरणात मलीच एक ढ ब सकिचत परावलबी अतमरख आ मिव ास नसलल आिण मानिसक या अपग यिकतम वच बनवल जाऊ शकत पण आपला समाज ितला असच घडव इि छतो

पवारपार चालत आल या ढी आिण परपरा आई या मानिसकतत इतकया घटट तल या असतात की वतः या पिरि थतीत दःखी असनही ती आप या मलीला अशाच पदधतीन मोठ कर या या परय नात असत की समाज ितला एक पिरपणर ी हणन वीकारल आजबाजला सवरतर हच िचतर िदसत अस यामळ ापकषा वगळा िवचार ती क च शकत नाही ितला माहीत असल या सवर ि या या या मलीना

१२ अिभ यकती जनता सा ािहक

अशाच पदधतीन वाढवत असतात वयपाक िशवणकाम िवणकाम ासारखया घरकामा यितिरकत ितला िवनयशील आिण सहनशील बन यास िशकवल जात ितला नहमी हीच िशकवण िदली जात की ितला आप या नवरयाच आिण सासर याच मन िजकन घ यासाठी याची सवा कली पािहज यासाठी ितला िकतीही क झाल तरी चालतील नवरयानी आिण सासर यानी िकतीही तरास िदला िकतीही छळल तरी ितन मातर या यावर परमच करत राहायला हव मग भल ितला सवर व पणाला लावाव लागल तरी चालल या गो ीमळ ितची तकर सगत िवचार कर याची शकती सपन जात आ मिव ास न होतो आिण हळहळ ती एक पाळीव पराणी बनत

मगध व अ लड बािलकची एक ी हणन घडवणक होताना ित या अगिणत आकाकषाचा चराडा होतो ित या व नाना ितलाजली िदली जात जनाट चालीिरती अध दधा व ढीना ध न राहणारया मलीच समाजाम य कौतक होत आिण ितला आदशर गिहणीचा मान िमळतो याउलट परपर या नावाखाली अशा बरसटल या समजतीना मकाटयान ध न न राहता ितन वततर िवचारान काही कर याचा परय न कला तर समाज ितची नाचककी क न ितला अपमािनत करतो ितचा िवदरोह कररपण मोडन काढला जातो अशा परकार सवर बाजनी गळचपी झा यावर हताश होऊन जनाट चालीरीती अध दधा व ढीना िनमटपण िचकटन राहणारया ीम य ितच पातर होत

अनक सशोधन व अ यासातन ही गो िसदध झाली आह की समाजाम य ि याच द यम थान पवीरपासन न हत मानवी समाजा या िवकासातील स वाती या काळात आिण माणस ज हापासन प वीवर आह या या ९० पकषा जा त वळ समाजात ीच वचर व होत िकवा मातपरधान समाज यव था होती (पण मातस ाक हणज िपतस ाक या उलट अथर न ह) ी कटबपरमख अस ीndashप षाम य कोणताही भदभाव न हता दोघाचाही घरकामाम य आिण बाहरील कामाम य सहभाग असायचा नतर या काळात सप ी या मालकीचा पर उपि थत झा यानतर ीला सामािजक कामातन काढन घरातील कामाम य अडकवल गल प ष पराधा यान

बाहरील काम क लागल आिण ीला घराबाहरील कामामधन काढन घरकामाम य अडकवल गल ी घरात िदवसरातर काम करायची पण ती कठ याही परकारच उ पादन करत न हती की यामळ सप ी िनमारण होईल हणन हळहळ ित या कामाच मह व कमी होत गल उलट उ पादनाच कोणतही काम करत नसतानाही ितच खाण-िपण राहण ितचा सभाळ क न प ष ित यावर उपकारच करत आह अशी भावना िनमारण कली गली

इराद कर बलद १३

ीन ा असमान पिरि थतीब ल कोणताही जाब िवचा नय हणन ढी-परपरा िरती-िरवाज तयार कर यात आल या या समथरनाथर सािह याची िनिमरती कर यात आली ीचा द यम दजार हा ित यावर अ याय नसन ित या पवर ज मी या कमाच फळ आह अस धमार या आधार ित यावर िबबिव यात आल फकत वतः या पिरि थतीचा िवचार न करता ितन इतरासाठी आपल जीवन समिपरत कराव ासाठी आदशर ीला ममताळ यागाची आिण सहनशीलतची मतीर पित ता अशा िवशषणानी पिरभािषत कल गल ा ी िवरोधी परपरा हळहळ समाजात इतकया ज या आिण इतकया सहज वीकार या ग या की यात काही चकीच आह अस आजही कोणाला वाटत नाही आिण हणनच या म य यव थला आिण या परपराना फारसा िवरोधच उरला नाही

या सग यामळ ीला माणस बन याऐवजी lsquo ीrsquo बनायला भाग पाडल जी शारीिरक मानिसक सामािजक आिण आिथरक पातळीवर पणरपण प षावर अवलबन राहील शोकाितका ही आह की ा परिकरयत प षही माणस बन शकला नाही तर फकत एक प ष बनन रािहला

त हापासन आतापयत काळ बदलला समाजही अिवरतपण बदलत रािहला पण ि याब ल या भदभावा या ीकोनात कोणताही बदल झाला नाही आज मली घरा या चार िभतीना ओलाडन बाहर पड या आहत िशकन सव न वतः या पायावर उ याही राहत आहतmdashज बडया तोड यासाठीच पिहल पाऊल आह या प षापकषा कोठही कमी नाहीत ह यानी िसदध कल आह उदा एसएससी आिण बोडार या परीकषाम य मली मलाइतकयाच िकबहना या यापकषा जा त गणव या िदसतात घराबाहर पडन अनक ि या नोकरया करत आहत अनक ि यानी यवसायाम यही उ म यश िमळिवल आह अस असनही समाज आिण कटबाम य अजनही ीच थान द यमच आह ीndashप ष समानता पर थािपत कर याच यय अदयाप बरच दर आह

समाजात ीला समान थान िमळण ही सोपी गो नाही यासाठी ितला सतत आिण मोठा सघषर करावा लागणार आह ि याना या या वात याची लढाई वतःच लढायला लागणार आह दसरा कोणीतरी यऊन ितला मकत नाही करणार या लढयाम य यश िमळिव याकरता मलीना वतः या पिरि थतीचा तकर शदध व सखोल िवचार करायला लागल एका मलीची ीऐवजी माणस बन याची ि थती त हाच यऊ शकत ज हा ती वतः या अि मत या बाबतीत सजग असल आिण आप या द यम

१४ अिभ यकती जनता सा ािहक

मानिसकतला प ी दणारया अधिव ास जनाट ढी-परपरा आिण वतःचा यनगड तोडन समाजापढ ठामपण उभी राहील त हाच ितला या लढयाम य यश िमळल

ीndashप ष समानतसाठीचा सघषर हा अिनवायरपण या य आिण समतापणर समाजासाठीचा सघषर असल ज हा खरया अथारन या य आिण समानतवर आधािरत आदशर समाज िनमारण होईल त हाच ि या या समानतचा पाया घातला जाईल ि याना सिकरयपण ा सघषारत सहभागी हायला लागल दसरया बाजन पाहायच झाल तर यायासाठी कल या कोण याही लढयाम य यात समाजातील अधीर लोकसखया सामील नाही तो लढा अधारच राहील

यासाठी एका अशा समाजाची थापना हायला हवी की यात ि या या घरकामाला मह व िदल जाईल घरकामासारखया lsquoअन पादकrsquo कामाला बाहर या lsquoउ पादकrsquo कामाचा दजार िमळल मल ज माला घाल या या ित या नसिगरक िवशषतला समाजात उ पादनाच एक अिनवायर काम हणन स मान व मा यता िमळल असा समाज िनमारण हो यासाठी लाब आिण परदीघर सघषारची गरज आह यामळ पर यक यकतीम य ही म य यव था जवली जाईल त हा समाजात कठलाच भदभाव राहणार नाही त हाच ी कवळ ी राहाणार नाही आिण प ष कवळ प ष राहाणार नाही त दोघही खरया अथारन lsquoमाणसrsquo बनतील आिण समाजाला उ नती या िशखरावर नऊन पोचवतील

इराद कर बलद १५

३

स दयर पधाचा बाजार

ग या काही वषाषपासन कधी जाग क अस यामळ िकवा कधी पिरि थतीमळ ि या घराबाहर पडायला लाग या आहत नोकरया या शोधात आहत स या दशात ददरवान परस रोजगार उपल ध नाहीत दशाची स याची आिथरक तथा सामािजक यव था ि याना ना धड िशकषण दऊ शकत ना रोजगार ना सरिकषत घर ना अ य काही सिवधा ा पिरि थतीचा फायदा घऊन मोठमोठया नफखोर कप या ि याना व तात काम करायला भाग पाडतात एवढच नाही तर याच वगवग या पदधतीनी शोषण करतात ातलीच एक पदधत आह आपल उ पादन िवक यासाठी ि या या चहरयाचा आिण शरीराचा वापर मिहलाही कप याना या या उ पादना या जािहरातीसाठी आप या शरीराचा वापर क न द यास तयार आहत कारण आज lsquoमॉडिलगrsquo हा अितशय आकषरक यवसाय झाला आह या नफखोर कप यानी lsquoमॉडिलगrsquo आिण lsquoस दयर पधारrsquo या भोवती एक आकषरक वलय तयार कल आह आिण अनक त ण मली ा गलमर आिण चकचकीतपणाकड आकिषरत होत आहत

अ यत ढीिपरय आिण पराणमतवादी भारतीय समाजाम य मॉडिलगसारखया कामाला अचानक मानाच थान कस काय िमळ लागल

वा तिवक हा बदल ग या तीन दशकापासन िदस लागला याची स वात १९९० या दशकात झाली ज हा अचानक जागितक स दयर पधाम य भारतीय मलीनी lsquoजगत-सदरीrsquo lsquoिव -सदरीrsquo या पधार िजक या अथारतच भारतीय मली

१६ अिभ यकती जनता सा ािहक

अचानक सदर होऊ लाग या अस तर नाही झाल तर मग १९९० या दशकात स दयर पधाम य भारतीय सदरया आतररा टरीय स दयरवती हणन िजकन कशा आ या

स दयर पधार आिण बहरा टरीय कप या

ग या काही वषाम य िनवडन आल यापकी अनक सदरया भारतातील आहत ह काही सहज घडलल नाही पा ा य दशातील मोठमोठया बहरा टरीय कप या या बाजारिवषयक धोरणाची (माकर िटग टरटजी) ती एक िवचारपवरक खळलली चाल आह नफा आिण फकत नफा कमावण आिण तोच नफा प हा यवसायात गतवन अजन परचड नफा कमावण ह एकमव यय ा बहरा टरीय कप याच असत पण हा परचड नफा कमाव यासाठी यानी उ पादन कल या व त िवक या जा याची गरज असत बहरा टरीय कप या ा बफाट उ पादन कषमता असल या महाकाय कप या आहत नफा आणखीन नफा ह चकर अितउ पादना या अव थला यऊन ठपत िवकिसत दशातील बाजार या या उ पादनान पणर भर यामळ त ितसरया जगातील आिशया अिफरका आिण दिकषण अमिरकतील दशाकड वळल िवकिसत दशातील व त व भाडवलासाठी अिवकिसत दशाचा बाजार उपल ध क न द यास भाग पाड यात त यश वी झाल [ ालाच जागितकीकरण (गलोबलायझशन) हटल जात] हणनच ग या काही दशकाम य बहरा टरीय कप या मोठया परमाणात ितसरया जगातील दशा या बाजारात परवश क न आपला माल िवकन नफा कमावत आहत तथापी ितसरया जगातील या दशामध या परचड गिरबीमळ तथील बाजार मयारिदत आहत लोकानी आपला माल जा तीत जा त िवकत घयावा हणन बहरा टरीय कप या सवर परकारची िवपणन ततर (माकर िटग टिकनकस) व कल या वापरतात यानी िवकिसत कलल यश वी िवकरी ततर हणज याच दशातील एक शरीर lsquoसदरीrsquo या पात िनवडायच मग मीिडया या मा यमातन ा चहरयाला हणजच शरीराला

इतकी परिसदधी दयायची की ५ वषारपासन त ९५ वषारपयतची कठलीही यकती यामळ परभािवत झा यािशवाय राहणार नाही आिण मग त शरीर चहरयावर खोट हा य आणन जािहराती या होिडगज पासन टी हीवरील जािहरातीपयत िजकड ितकड ा कप याच ह नाही तर त उ पादन िवकत घ यासाठी आगरह करताना िदसतात

भारतातील स दयर पधार

भारतातन िमस व डर िमस यिन हसर िमस आिशयाndashपिसिफक इ यादीसारखया जागितक स दयर पधाम य भाग घ यासाठी पाठव यात यणारया पधरकाची रा टरीय

इराद कर बलद १७

स दयर पधार lsquoफिमनाrsquo मािसका या वतीन चालवली जात १९९० या दशका या स वातीला सि मता सन (िमस यिन हसर १९९४) आिण ऐ यार राय (िमस व डर १९९४) या भारतीय सदरीनी जागितक िकताब िमळिव यानतर या स दयर पधार फार लोकिपरय झा या १९९१ साली भारतान बहरा टरीय कप याना दशाची बाजारपठ मकत क यावर चार वषारत भारतात िवज याचा महापरच स झाला हा काही िन वळ योगायोग न हता स दयर उ पादन कपड फशन उ पादन बनवणारया बहरा टरीय कप या ा पधर या परायोजक असतात आिण या या माला या िवकरीकरता अशा स दयर पधा या उपयकततची याना पणर क पना आह सात वषाम य सहा भारतीय सदरीनी जागितक स दयर पधार िजक यामळ आप या दशात ा पधाची लोकिपरयता आकाशाला जाऊन िभडली

lsquoफिमना िमस इिडयाrsquo स दयर पधार दरवषीर भरव या जातात या स दयर पधाम य दशातील कानाकोपरयातन आल या शकडो त णी या शरीराच मोजमाप कल जात या ितघीना िवजत घोिषत कल जात या यितिरकत िमस सदर कातडी िमस सदर कस िमस सदर ि मत िमस उ साही िमस जलपरी इ नावाखाली अनक सदर व सडौल शरीराची िनवड कली जात स दयर पधरला बिदधचातयारची िकनार लाव यासाठी शवट या फरीमधील सवर सदरीना पर िवचारला जातो काय दजारच पर िवचारल जातात यासाठी २०१४ या स दयर पधरच उदाहरणच पाहया अितम फरीतील पधरकाना हा पर िवचारला गला की ldquo ा स दयर पधरतन त ही काय घऊन जाणार आहातrdquo याला िवज या सदरीच उ र होत ldquoसवर पधरकाकडन मी खप िशकलrdquo दसरया करमाकावरील सदरीच उ र होत ldquoसवर पधरकाकडन मी खप िशकल िवशषतः शात आिण सयमी राह यास िशकलrdquo ितसरया करमाकावरील सदरीच उ र होत ldquoसवर पधरकाकडन मी खप िशकल िवशषतः साधपणाrdquo वा काय महान बिदधचातयर सडौल शरीराच नजरानी आकठ स दयरपान करणारया परकषकानी या चतर() उ रावर अथारतच टा याचा कडकडाट कला

िवजयी दह िनवडन झा यानतर या यावर बिकषसाचा आिण पशाचा पाऊस पडला लगचच याना जािहरातीसाठी फोटो परदशरन करायला बहरा टरीय कप यानी विरत आप या ता यात घतल

लोकिपरयता सप ीचा पाऊस बाजाराची टपकणारी लाळ कोण या ीला वाटणार नाही की हा पाऊस ित या शरीरावर पडावा हणन ित या शरीरावर पडला तर तो दशावर पण पडणार सि मता सन आिण ऐ यार राय ा १९९४ या जागितक स दयर पधरम य िवज या झा याबरोबर मा यमानी जाहीर कल की ldquo यानी भारताची

१८ अिभ यकती जनता सा ािहक

मान गवारन उच कलीrdquo आज या बाजा अथर यव थम य दशािभमानाची याखया इतकया िनक दजारला नऊन पोहोचिवली आह यात शरीराची काळजी घण कमी खाण नाजक कबर ठवण लाब सडक कळी या खाबासारख पाय ठवण ३६ndash२४ndash३६ ची िफगर राखण सतिलत हसणndashबोलण आिण सग यात मह वाच हणज अस कपड घालण यातन शरीर यवि थत िदसल ा सग याचा समावश आह सगळ दशासाठी वा गिरबीन गरासल या बरोजगारीन िपडल या दशाला हच तर पािहज एक सदर व सडौल शरीर िज या मधर हा यामळ भककगाल आिण कामधदा नसल याची दःख कषणभर का होईना िवसरली जातील

पर यक ीम य ितच वतःच एक अिदवतीय स दयर असत आपण वगवग या परकार या स दयाची तलना कशी क शक एका क णविणरय यवती या स दयारची तलना तविणरय यवती या स दयारशी कशी होऊ शकल ड गरावर रोज चढ-उतार करणारया एका पहाडी काटक यवती या स दयारची तलना उच व स ढ पजाबी यवती या स दयारशी कशी होऊ शकल िदवसभर शतात काम करताना वतःची िनगा न राख शकल या यवती या स दयारची तलना हाताndashकसाची उ म िनगा राखल या शहरी कॉलज-कमारी या स दयारशी कशी क शक सग याजणी आपाप या परीन सदर असतात

स दयर पधार िवपयर त िवकती

स दयर पधार ही भाडवलशाही समाजातील एक िवकती आह भाडवली समाजाम य पसा अिधक पसा आिण आणखीन पसा हच मह वाच सतर आह कठ याही गो ीची उपयकतता आिथरक म यावरच ठरवली जात सवर गो ी पशातच पातिरत क या जातात मानवी म य सहकार एकमकाची काळजी घण यणारया

िपढयासाठी पयारवरणाच रकषण करण मला या सगोपनातन मानवी म याची िशकवण दण जञानाचा समाजा या भ यासाठी वापर करणmdashअशा परकार या भावना आिण िचता भाडवलशाहीम य िनरथरक ठरतात आिण हणनच भाडवली यव थम य व त या िवकरीसाठी ीदहाचा िवकत वापर करण ह योगयच मानल जात ा पा रभमीवर झगमगत भ य यासपीठ जवळ जवळ पारदशरक कमीत कमी व धारण क न कटवॉक करत यणारया त णी आप या शरीर सौ वाच अिधक लोभस दशरन द यासाठी अलगद पावलानी िगरकया घत परदशरन करताना झगमगीत पडदयावर िदसतातmdash ा वषीर पधरमधन कासर कपड स दयर परसाधन चडडया-बॉडया चॉकलटस इ िवक यासाठी कोणत शरीर िनवडायच ासाठी ह परस नाही हणन

इराद कर बलद १९

की काय ाचा lsquoलाइ ह टिलका टrsquo (थट परकषपण) क न जगा या कानाकोपरयात त दाखवल जात स दयर पधाच आयोजक या या परसारणाच हकक िवकन अमाप पसा कमावतात आिण परसारमा यमही याच परसारण व जािहरातबाजी क न परचड नफा िमळिवतात हणनच स दयर पधार स माननीय कायरकरम बनला आह आिण मॉडिलग एक परिति त यवसाय बनला आह या स दयर पधाम य कोटयवधी डॉलसरची उलाढाल होत असत आिण हणनच ि या या मादक शरीरा या उ ान परदशरनाभोवती डोळ िदपवन टाकणार lsquoगलमरrsquo िनमारण कल आह

अर आपण विरत िन कषारवर तर पोहोचत नाही आहोत ना ी दहा या मोजमापा यितिरकत िवज या पधरकाचा बिदधम चासदधा कस लागतो ना खोलात जाऊन पािह यावर लकषात यईल की स दयर पधरच वा तिवक व प झाक यासाठी आयोजकानी कलली ती एक यकती आह ह खर आह की शरीराची मोजमाप पणरपण घऊन झा यानतर आिण शकय असल या सवर बाजनी या शरीराच परदशरन झा यानतर शवट या फरीम य पधरकाना पर ही िवचारल जातात परत त पर साचबदध असतात उदा खरया स दयारचा अथर काय आिण याच ठरलल साचबदध उ र यतmdashखरया स दयारचा अथर मनाच स दयर कधीकधी समािजक ीकोनातन पर िवचारल जातात जसmdashldquoआप या दशासाठी काय करणारrdquo प हा याचही ठरािवक उ र िमळतmdashldquoअनाथ मल आिण वदधासाठी काहीतरी करणारrdquo आदशर यकतीब ल िवचार यावर सग याच िपरय उ र असतmdashldquoमदर तरसाrdquo अनाथ मल लाचार वदध आिण मदर तरसा जी याचा अिधक चागला आिण बाजा वापर करल ती अितम िवजती अथारत शभरएक पधरका या शरीर परदशरनातन िनवडल या ४५ lsquoसदरrsquo शरीराना बदधीम ा चाचणीचा हा खळ खळायला दतात आ ही फकत दहाच परदशरन करत नाही तर बिदधम च आिण सामािजक बािधलकीचही परदशरन करतो हच यातन दाखवायच असत

१९९४ म य िमस यिन हसर व िमस व डर या स दयर पधरम य अनकरम सि मता सन आिण ऐ यार राय ज हा िनवडन आ या त हा भारता या िव सदरीचा मोठा बोलबाला झाला भपकदार छायािचतर सनसनाटी मथळ दऊन परसारमा यमानी या या अभतपवर यशाच कौतक कल यातन ीच ी व lsquoसदरीrsquo बन यात आह असा भडीमार दशभरात या त णीवर कला गला स दयरवती बनण हच याच यय बनल दोघीही दशभरात या लाखो त णीचा आदशर बन या स दयर पधार फकत शहरापर या मयारिदत रािह या नाहीत तर या ग ली-बोळात आिण शाळाndashकॉलजसम यही पोहोच या शकडो मली अशा पधामधन भाग घऊ लाग या

२० अिभ यकती जनता सा ािहक

याचवळी स दयर परसाधन आिण फशन कप या या बाजाराला बहार आला पावडरी स दयर-लप सगधी दर य आिण स दयर परसाधना या उ पादना या बाजारात परचड मोठया परमाणात वाढ झाली ग लोग ली आिण गावोगावी lsquo यटीपालरसरrsquo उघडली गली यटीपालररम य जाऊन कशरचना करण भवया कोरण हाताndashपायावरील कस काढण महागड lsquoिडझाईनरrsquo कपड वापरण इ कितरम गो ी मली आिण ि या lsquoसदरrsquo िदस यासाठी मोठया परमाणात क लाग या

कटबाम य आिण समाजाम य यापदधतीन वाढवल जात यामळ ि या वतःला अबला प षापकषा द यम समजतात ी या शरीरावर लकष किदरत करण आिण िविश परकारच शरीर आिण आकषरक िदसण हणजच स दयर अशा परितममळ ि या या यिकतम वाला आणखी िवकत कल गल आह पढील उदाहरण पाह यासारख आह

काही वषापवीर वतरमानपतरात एक बातमी छापन आली होती िद लीतील ऑल इिडया इि टटयट ऑफ मिडकल साय ससमधील एका हशार िवदयािथरनीन आ मह या कली कारण काय तर वतः या चहरयावरील पटक या या णामळ आपण सदर िदसत नाही अशी ितची धारणा झाली होती आ मह या कर यापवीर िलिहल या िचठठीम य ितन नमद कल होत की क प िदसत अस यामळ ती आ मह या करीत आह ित या बिदधम मळ ित याकडन लोकाना फार अपकषा हो या पण रग प ज कवळ बा स दयर आह तच आय यभरासाठी इतक मह वपणर ठरल की या यािशवाय आय य काढण ही क पनाच ितला अशकय वाटली ितच बिदधमान असण गौण ठरल गल स दयारची क पता दाखवणारया पधरचा पिरणाम हाच असणार

ि या या शरीरासाठी सघषर

१९९१ म य भारतान खल आिथरक धोरण वीकारल आिण दशाम य जागितकीकरणास स वात झाली िवदशी बहरा टरीय कप यानी भारताम य मोठया परमाणात स दयर पधार भरिव यास आरभ कला

भारतात िव सदरी पधरच आयोजन स असताना आमची भारतीय स कती धोकयात यईल ह कारण सागन काही स था ा पधरला िवरोध करत हो या दोन मह वपणर कारणामळ लोकाचा ा िवरोधाला फारसा पािठबा िमळाला नाही एक हणज त उदा ीकरण करत असलली पराचीन भारतीय स कती ि याना घरात बिद त करत होती ि याचा िशकषणाचा हकक नाकारत होती आिण नवरया या म यनतर

इराद कर बलद २१

बायकोला सती जा यास भाग पाडत होती उघडपण भारतीय स कतीच उदा ीकरण करण हणज ा जनाट ढीना पािठबा दण दसर हणज स दयर पधाना िवरोध करणारया ा स थाचा िवदशी बहरा टरीय कप या या भारताम य होणारया परवशाला िवरोध न हता यामळ स दयर पधाना असल या या या िवरोधाला काहीही अथर न हता कारण स दयर पधार ा िवदशी बहरा टरीय कप यासाठी भारतीय बाजारपठत याचा माल िवक याच कवळ एक साधन आहत आतररा टरीय स दयर पधरम य भारतीय मलीना िवज याच मकट चढवल गल हणज मग याच चहर िवकरी ततर हणन उपयोगात यतील

स दयर पधाच िवरोधकही आहत आिण समथरकही खर तर स दयर पधाच तावातावान समथरन करणार अनक बिदधवादी आहत समथरका या मत स दयर पधार ी वात याला मदतच करतात या दोन िवचार परवाहाम य असलला एक मह वपणर वाद तपासन पाहया

िवरोधक हणतात स दयर पधरमळ भारतीय परपरा आिण स कती िबघडत आह आ ापयत साडीत झाकलल शरीर ि विमग सटम य आल त अ ील आह तर समथरकाचा परितपर mdashपोहायला जाताना मली ि विमग सट घालतात त हा का नाही िवरोध करत िवरोधकाना भीती आह ि यानी शरीरपरदशरन करणार पा ा य पोषाख घातल तर स कती बडल (बाईचा पदर ढळला की लगच स कती बडत ना) भारतीय पोशाख नाहीस होतील वगर समथरकाच हणण की ि याच शरीर कपडयात पणरपण झाकलल असल तर आप या दशाची परितमा परितगामी आिण मागासलली समजली जाईल काही लोक स कती वाचवत आहत तर काही दश पण दोघही ीला फकत दहातच बाधन ठवत आहत

ीच शरीर धमर वाचवायचा असल तर ि यावरच बला कार कल जातात कौटिबक स मानाचा पर असल तर ि याना मा नच टाकल जात तर कधी स कती धोकयात असल आिण ितच सरकषण करायच असल तर ि याचीच नगन िधड काढली जात शकडो वषर आ ही ीला फकत lsquoशरीरrsquo बनवन ठव यानतर आता त इतक सडौल झाल आह की आतररा टरीय पधाम य भाग घऊ शकत आमच इतर कठलही उ पादन दसरया दशाशी टककर द या या ि थतीत असो की नसो आ ही ी-दह अस पारखन ठवल आहत की त आतररा टरीय तरावर नककी टककर दऊ शकतील ी-िवरोधी दो ही िवचार समोरासमोर उभ आहतmdashलढाई फकत ाचीच आह की ीच शरीर कठ िकती कस आिण कठपयत वापरायच आम या स कतीत ी एक lsquoशरीरrsquo हणनच रािहली आिण आज या अथर यव थत पण ती एक शरीरच आह

२२ अिभ यकती जनता सा ािहक

ीच शरीर इतक मौ यवान आह की याच रकषण कस करायच ावर स दयर पधाच िवरोधक आिण समथरक पर पराशी वाद घालत असतात िवरोधका या मत ीच शरीर झाकल तर लाज राखली जात आपली lsquoभारतीय परपराrsquo वाचत तर समथरका या मत ीच शरीर उघड पाडल तर परकीय भाडवल दशात यत उदयोग-धद लावल जातात माल िवकला जातो दशाचा िवकास होतो

ी हणज शरीर अस हणन घरा या चार िभतीत पणर कपडयाम य बिद त क न ितला गलाम मानणार आिण ित या वात याचा ढोल बडवत ितला बाजारात उभी करणार ा यात फारसा फरक नाहीय आप या इशारयावर नाचवणारया ीला तवढच वाततर िदल जात जवढ समाजाला अपिकषत आह आज बाजाराला मॉडल पािहज ी जर घरातन बाहर पडली नाही तर मॉडल कशी बनल ती बाहर पडली की बाजारातच पोहोचल ाची पणर यव था क न ठवलली आह

एक शरीर झाकतो दसरा उघड पाडतो एक गलामीच रकषण करतो दसरा वात य खरदी करतो

आता अलीकड तर वतः या शरीराच परदशरन कर या या ी या हककाचा यिकतवाद समथरकानी आणखी पढ नऊन याला इथ पोचवल आह की ीला आप या मजीरन शरीर िवकरय करता आला पािहज आिण हणन शरीर िवकरय करणारया व याना lsquoसकस वकर सरrsquo अस हणाव यासाठी कायद बनव याचीही मागणी कर यात आली आह आ यर हणज ीला आप या मजीरन आपला जीवनसाथी िनवड या या आप या मजीरन शरीरसबध ठव या या हककासाठी कधी तरफदारी कर यात आली नाही पण आप या मजीरन शरीर िवकरी करता यावी ाची तरफदारी मातर होऊ लागली घरातन बाहर पडणारया ीला एकच र ता असतोmdashबाजाराचा मग ितथ ितन आपल शरीर वाप न सामान िवकाव अथवा आपल शरीरच िवकाव

भारतासारखया दशाम य ीच सामािजक थान सवरथा किन आह lsquoमाणसrsquo हणन ितला थानच नाही आता तर ितला भोगव त हणन वापरायची जािहरातच होत आह स दयर पधानी तर ितला उपभोगय व त बनवल आह त हा स दयरबाजाराची ही नशा आिण यातल धोक ह ीच माणस हणन असलल थान ितचा सरिकषत वावर आिण समाज वा य ा ीन लकषात घण आव यक आह बहरा टरीय कप या या लोभस जािहराती आिण यातन परो सािहत कल जात असलल lsquoिवकत आदशरrsquo याना िझडका न स दयर पधासारखया ीदहा या बाजाराला ठामपण िवरोध कर याची गरज आह या बद पाड या पािहजत ीndashप ष ताठ मानन उभ राहतील असा समाज िनमारण कर याची जबाबदारी आपली आह

इराद कर बलद २३

४

ीच ीची शतर आह

ग या काही वषात अनक महािवदयालातन ि या या पर ावर lsquoअिभ यकतीrsquo न बरच कायरकरम कल याखयान िदली कायरशाळा आयोिजत क या मािहतीपट दाखिवल lsquoमलगी झाली होrsquo ह नाटक कल पर यक वळी मलाकडन हमखास यणारा पर हणज ldquoअहो खरतर बाईच बाईची शतर असतrdquo ldquoसासच नाही का सनला छळतrdquo ldquoनणदाndashभावजयाच िकवा जावाndashजावाच पटलल कधी पािहल आह काrdquo आिण ldquoनळावर भाडणारया बायका तर एकमकी या िझ या उपटत असतातrdquo बोलाणारयाचा उ श हाच असतो की ि याच ज काही पर असतात त ि यामळच आहत आिण याला प ष जबाबदार नाहीत या आपापसात सामज यान वाग या तर कशाला होईल या यावर अ याचार कशाला होईल छळ

अशा परकार या परितिकरया फकत मलाकडनच न ह तर बायकाकडन मलीकडनही आ या आिण फकत महािवदयालयातन न ह तर ऑफीससमधन घरामधन व इतरही िठकाणी बोलताना पढ आ या ज हा ज हा आ ही बायका या एकत या आिण या या सघिटत हो या या गो ी बोलतो त हा अनक लोकmdashबायका आिण प षmdashहच सागतात की बाईच बाईची शतर आह त हा या एकतर यण शकय नाही ह बोलताना काही लोक परत परत सासवाndashसना नणदाndashभावजया जावाndashजावा ा या भाडणाची उदाहरण दतात तर काही आप या ऑिफसमधील मिहला अिधकारया या छळवादी वतरणकीची उदाहरण दतात

वरवर पाहता बाईच बाईची शतर असत हा यिकतवाद अगदी खरा वाटणारा आह पण थोडा खोलात जाऊन िवचार कला तर आप याला समजल की याची पाळमळ िपतस ाक समाज यव थम य आहत

२४ अिभ यकती जनता सा ािहक

िपतस ाक समाज आपला समाज हा िपतस ाक समाज आह हणज प ष हा कटब-परमख आह

ा ना यान कटबावर याची स ा असत घरातील स ा सप ी साधन व सद य या यावर मालकी व िनयतरण प षाचच असत या याच नावान कटब ओळखल जात व तोच कटबासाठी िनणरय घतो एका प षानतर घरातील स ा कतरपण ह दसरया प षा या हातात सोपवल जात या अथारन मलगा हा वशाचा िदवा मानला जातो कारण तो कटबाचा उ रािधकारी असतो

िपतस ाक समाजाम य प ष हा ीपकषा मानला जातो आिण कटबातगरत याच ीवर िनयतरण असत कवळ ीच नाही तर ितच शरीर मन यवहार यावरही प षाच िनयतरण असत

यथ ह लकषात घण मह वाच आह की प षाच ीवरील परभ व ह तो िपता पती िकवा पतर अस यामळ नसन तो lsquoप षrsquo आह हणन असत आपला समाज हा लोकताितरक नसन णीबदध समाज आह यात अनक स ाकदर आहत आिण कटबातील स ाकदर प ष आह

ि यावरील प षा या परभ वाच मळ या या आिथरक बळाम य आह हणनच प ष कटबपरमख आह आिण ी या यावर अवलबन आह हजारो वषर ाच पिरि थतीत रािह यामळ नमरपण ितन समाजातील आपली द यम भिमका मा य कली आह हणन ती प षाची गलामी सहन करत आिण यालाच आपल नशीब मान लागत िपढयानिपढया चालत आलला हा िवचार प षापरमाण ि यानीही आ मसात कलला आह ि यानी ही िवचारसरणी खरोखरच इतकी वीकारली आह की सवर गो ीकड या प षवादी मानिसकततन पाहतात ितला ितचा वततर िवचार नसतो वषारनवषर िपढयानिपढया आपली आई वागली यापरमाण आपण वागायच आिण आप या मलीनही आप यापरमाणच वागल पािहज असा ितचा आगरह असतो

हाच िपतस ाक समाज ि यामधील वादाला कारणीभत आह

ी िव दध ी का बाईच बाईची शतर अस याच अ यत परचिलत उदाहरण सासndashसनच िदल जात

घरात ज हा सन यत त हा साससदधा फकत बाई असत नाही ती पण याच िपतस ाक मानिसकतत अस यामळ ती फकत lsquo ीrsquo राहत नाही तर एक स ा बनत समानता आिण लोकशाही म य नसल या णीबदध कटबाम य वाढल या सास या मनात िपतस ाक मनोधारणा इतकी जलली असत की ती वतःला सनपकषा समजत

इराद कर बलद २५

आिण हणन सनवर स ा गाजवत कारण आय यभर कमजोर व मह वहीन यकती हणन ती जगत असत आिण पिह यादाच कणावरतरी स ा गाजव या या ि थतीत यत दसरीकड जी मलगी घरात सन हणन यत ितला ित या विडलाच घरही आपलस वाटत नाही कारत ती सतत ऐकत आलली असत की lsquoत परकयाच धन आहसrsquo लगनानतर ितला सासरीही परकीच समजतात पण हळहळ ज हा ती सासरच घर आपलस क लागत त हा सासला आप या अिधकारावर गदा आ यासारख वाट लागत आिण घरातील तणावाला स वात होत हणजच सासndashसनतील या तणावाच कारण िपतस ाक कटबात असलल ि याच द यम थान ह आह

सास सनतील एका नहमी या सघषारकड नजर टाकया ि याची वतःची यिकतगत सप ी नसत या ि या नोकरी करतात यापकी बहताश जणीचा आप या कमाईवर अिधकार नसतो यावर ित या नवरयाच िनयतरण असत ितचा पगार िकवा िमळकत कशी खचर करायची ह ितचा नवरा ठरवतो ित या ा परावलबी अव थमळ नवरया या सप ीला ती वतःची समज लागत आिण आप या नवरया या सप ीवर कोणी अिधकार गाजवत असल तर याला ती िवरोधक समजत ह फकत सासndashसन याच न ह तर नणदाndashभावजया िकवा जावाndashजावामधील भाडणाच एक मह वाच कारण आह ा भाडणाना ि यामधील भाडण समजण योगय नाही इथ भाडणाच मळ कारण सप ीच असत पर यकषात सप ीमळ होणारी भाडण ही ि यापकषा प षाम य अिधक होतात पण शतर हो याच खापर मातर ि यावर फोडल जात अजन एक मह वाचा म ा असा की ि याना िमळकतीम य हककच नस यामळ मालम व न या कशा भाड शकतील या पर ाच उ र सोप आह कटबा या मालम वर प षाचीच स ा अस यामळ मालम व न होत असलल ि याच भाडण हा मालम व न प षा या पर परामधील चाल असल या भाडणाचा िव तािरत भाग असतो परत प षामधील भाडण माग पडन भाडखोर व पर परा या शतर हणन ि या बदनाम होत राहतात

मलगी ज हा लगन होऊन परथम सासरी जात त हा सासर या सवर चालीरीती आिण िनयम याच िशकषण ितला सासकडन िमळत घरातील प षाचा याम य काहीही वाटा नसतो याना सन या वतरणकीम य जर काही चक आढळली तर त दसरया ि यादवार सनला सागतात यामळ वरवर पाहता अस िदसत की घरातील ि याच सनला छळत आहत पण पर यकषात त िपतस ाक कटबातील प षाच नवीन लगन झाल या सनवरील िनयतरण असत कटबातील सवर िनयम प षानी बनिवलल असन त कवळ ि यासाठी असतात प षावर काहीही बधन नसतात प ष काहीही कर यास

२६ अिभ यकती जनता सा ािहक

मख यार असतात कटबाच सवर िनयम अमलात आण याची जबाबदारी कटबातील वयान मोठया असल या ि याची असन या सवर चालीरीती आिण िनयम काटकोरपण अमलात आणतात कारण या वतःच कटबा या गलाम असतात

ि या ा पर परा या शतर अस याच अजन एक िदल जाणार उदाहरण हणज हडयासाठी सासनणदकडन होणारा सनचा छळ िकवा खन हा सघषरसदधा ीndashीमधील सघषर नसन पशा या ह यासामळ िनमारण झालला सघषर असतो पर यकाला

कठ याही मागारन पसा िमळवन एकदम ीमत हावयाच असत भाऊndashभाऊ इ टटीसाठी भाडतात यासाठी कधी कधी एकमकाचा खनही पाडतात इ टटीसाठी मलगा विडला या पाठीत खजीर खपस यास तयार होतो पशापढ सवर नाती पोकळ ठरतात डॉकटरndashपशट ह नात पिवतर मानल जात परत आज या जगाम य पसा हच सवर व आह ऑपरशनची फी द याची ऐपत नस यास पशट मला तरी डॉकटर याची पवार करत नाही पशाभोवती िफरत असल या अशा िव ाम य परसा हडा न आण यामळ सनला िद या जाणार या तरासाब ल फकत सासलाच का दोष दयावा खरतर सन या छळाला ितचा सासरा आिण पतीही सासइतकच जबाबदार असतात िकबहना त जा त जबाबदार असतात कारण या या परवानगीिशवाय घरामधील पानही हलत नसत घराम य िशजवल जाणार अ नसदधा या याच आवडीच बनत असत अशा पिरि थतीत घरातील प षा या परवानगीिशवाय एक सास सनचा छळ कसा क शकल हडया या नावान सनचा कलला छळ हा दोन ि यामधील सघषर नसतोच तर तो पशा या लोभातन कलला ग हा असतो

सासndashसनमधील भाडणाच इतरही अनक पल आहत यापकी एक हणज दोन िपढयातील अतरामळ िनमारण झालला तणाव त ण िपढीतील मल व मली नवनवीन क पना नविवचार रहाणीमान सधारणा विरत आ मसात करतात तर ज या िपढीतील लोक बदलाना िवरोध करतात नवीन क पना आिण बदल सहजासहजी मा य करत नाहीत अशा वातावरणात दोन िपढयामधील सघषर िवकोपाला जातो पण असा सघषर कवळ सासndashसनाम यच असतो अस नाही तर वडीलndashमलाम यही असतो हणन अशा सघषारला ी िव दध ी सघषर समजण चकीच आह

शवटी सावरजिनक नळावर पा याव न होणारया ि या या नहमी या भाडणाकड पाह पा याची कमतरता ह ा भाडणाच मळ कारण आह जथ कमतरता असत तथ जा त िह सा पदरात पडन घ याकरता भाडण होतातच फकत बायका पाणी भरायला जातात हणन या एकमकी या िझ या ओढतात प ष जर पाणी भरायला गल असत तर तथ रकतपात झाला असता

इराद कर बलद २७

आपण वतःला अपमािनत करण थाबव या िन कषर काढायचा तर तो हणज lsquo ी हीच ीची शतर आहrsquo ा मनोधारण या

मळाशी वा तवात िपतस ाक आिण सप ी किदरत समाज आह कठलीही यकती दसरया यकतीची िमतर िकवा शतर अस शकत खर हणज ि या ा पर परा या अितशय जवळ या मितरणी असतात या याम य ढ भाविनक जवळीक असत कारण याची सख-दःख समान असतात याना पर परा या वदनाब ल सहानभती असत अडचणी या वळी ि या एकमकीना आधार दऊन प षापकषा जा त मदत करतात

मितरणीनो आपण ि यासदधा आप या गलामी मानिसकतमळ आिण िपतस ाक मनोधारणा मनोमन मा य क यामळ lsquo ीच ीची शतर आहrsquo यावर िव ास ठवायला लागलो आहोत ताकदवान हा नहमीच दबरलावर करघोडी करीत असतो ी हा समाजाचा सग यात हळवा व दबरल घटक अस यामळ ितचा अनक परकारानी अपमान होत असतो हणनच िश यासदधा आयाबिहणीव न असतात सवर नकारा मक गो ी आिण असखय िवनोद ह ि या या दबरलतवर असतात lsquo ी हीच ीची शतर आहrsquo अस हणण ह यापकीच एक

आपण मिहलानी मनात जवल या िपतस ाक समाजाची िशकवण परथम झगा न िदली पािहज आ ापयत ि यानी िमळिवलल सवर हकक आपण एको यान लढ यामळ िमळवलल आहत ि या जर खरोखरीच पर परा या शतर अस या तर आपण एको यान हककासाठी लढा िदलाच नसता आपली सख-दःख आप या अडचणी आप यावर आलली सकट आिण समाजान आप यावर घातलली बधन ा सवामधील एका समान धागयामळ आपण ि या एकतर गफल या आहोत

महागाई गिरबी बरोजगारी कपोषण हडा-बळी ि यावरील िहसा आिण अ याचार याच परमाण िदवसिदवस वाढत आह आज या lsquoिवकिसतrsquo समज या जाणारया आप या समाजाम य ि याची सरारस खरदी-िवकरी होत र याव न याची नगन िधड काढली जात कररपण बला कार कल जातात एककटया राहन ा अडचणीना त ड दण अशकय आह याची जाणीव आप याला होण आव यक आह आप याला एकतर आलच पािहज

ि याम य फट पाडन याना कमजोर करणारया वाकपरचाराना झटकन टाकाव लागल ि यानी एकतर यऊन आप या मलभत सम यावर िवचार करायला लागल याच िव षण करायला लागल एक माणस हणन जग यासाठी एका या य समाजाची उभारणी करायल लागल चला एकतर यऊन िसदध क या की आपण ि या पर परा या शतर नसन मितरणी आहोत अगदी जवळ या घिन मितरणी आहोत

२८ अिभ यकती जनता सा ािहक

५

सौभागय-लकषणाच वा तव

मी िववािहत आह पण माझा ववािहक दजार समज यासाठी मी कसात िसदर घालत नाही एवढच नाही तर मी कक लावत नाही ग यात घालत नाही कानात घालत नाही मगळसतर घालत नाही मला अनक पर िवचारल जातात मलाच नाही तर या बायका िववाहानतर सौभागय-अलकाराचा वापर करत नाहीत याना नहमीच िवचारल जात की ldquoत ही मगळसतर कक बागडया वगर का वापरत नाहीrdquo

िववािहत ीन लगनानतर सौभागयालकारmdashकक मगळसतर जोडवी बागडया इ घातलच पािहजत हा िवचार वषारनवषर समाजात िभनलला आह एखादी बाई ज हा ह सवर नाकारत त हा लोकाना त भारतीय परपरच उ लघन आह अस वाटत

सौभागयालकार घात यामळ आपल ववािहक आय य सखी होत का याचा आप याला गभीरपण िवचार करायला लागल ा िनजीरव सौभागयालकाराची पतीndashप नी या सजीव सबधाना अिधक चागल बनव यात काही भिमका आह का उलट आपण कधीकधी असही बघतो की सौभागयालकार वापर यात अिजबात कसर न करणारया बायकाच दाप यजीवन काही फार सखाच असतच अस नाही

सौभागयालकाराचा इितहास

सौभागयालकार ह वा तिवक ज या ढी परपराच स ठवलल िव तािरत प आह ह घाल याम य काहीही तकर नाहीय जगात या अनक दशाम य अनक

इराद कर बलद २९

समाजाम य आपला ववािहक दजार दाखिव यासाठी ि या सौभागयालकार घालत नाहीत ववािहक दजार दाखिव यासाठी त आव यकही मानल गल नाहीय आप या दशात या सदधा काही भागाम य सौभागयालकाराचा वापर कठ कमी होतो तर कठ जा त तर कठ होतच नाही उ रपरदश बगाल िबहार म यपरदश राज थान सारखया मागासल या भागाम य ाचा आगरह जा त परमाणात िदसतो करळ कनारटक व पव र रा याम य फारच कमी िकवा िदसतच नाही िखर न शीख आिण इतर काही समदायाम य तर िववाहाची अशी काही िच ह असलीच पािहजत अस नाहीय

ा परथामध या फरकाची कारण आपण इितहासातन समजन घऊ शकतो पराचीन काळाम य आधिनक मानवा या उदयानतर हजारो वषर समाजाम य मातपरधान कटब यव था होती आिण कटब परमख ी होती ितची वतःची एक ओळख होती यावळी कोणाची तरी बायको हणन वग या ओळखीची ितला आव यकता न हती कनारटक करळ आिण पव र रा याम य आजही या समाजाच काही अवशष सापडतात इथ सौभागयालकाराच िवशष मह व नाहीय उ र परदश व िबहारसारखया भागाम य दोन हजार वषापवीर सरजामशाही व िपतस ाक यव था अि त वात आली होती ितथ ीला खाजगी मालम ा हणन समजल जायच ितला वगळी ओळख न हती मालक आपली सप ी जाहीर करताना या या गलामा या आिण जनावरा या अगावर खणा उमटवायच याचपरकार ीला (बायकोला) आप या मालकासाठी (नवरयासाठी) काही िच ह धारण करावी लागायची अशापरकार स वाती या काळात ा िच हाचा उपयोग गलामीच परतीक हणन स झाला आिण अजनपयत तो चालच

आह त हापासन आपला समाज परगत झाला सरजामशाही सपन आधिनक

लोकशाही आली तरी िपतस ा आप या ढी-परपरासह समाजात अि त वात आह सौभागयालकार यापकीच एक आजही ीला ित या नवरयािशवाय वगळ अि त व नाही आजही समाजाम य प नीची पतीपकषा वगळी ओळख नसत िववाहानतरची पारपिरक िच ह हणजच सौभागयालकार न घालणारी ी अिववािहत घट फोिटत िकवा िवधवा समजली जात ापकी कणीच नसल हणज िववािहत असनही सौभागयालकार नाकारत असल तर ितला छछोल चचल अिनतीमान समजल जात

साज- गार आिण दागदािगन ामाग आणखी एक तकर आह तो हणज स दयरबोध लोक नहमी ह हणतात की ामळ बायकाच स दयर खलन िदसत एक कषणभर आपण अस गिहत ध की यान स दयर वाढत तर मग पती या म यनतर

३० अिभ यकती जनता सा ािहक

ीचा सदर िदस याचा अिधकार िहरावन का घतला जातो हा फकत स दयरबोधाचा मामला िनि तच नाहीय तर ती म ययगीन सरजामशाही िपतस ाक समाज यव थची एक जनाट ढी आह

आधिनक काळातील बदल

स दयारबाबतचा ीकोन थळ-काळानसार बदलत असतो तसच समाजा या या या वळ या गरजानसारही बदलत असतो राज-महाराजा या काळात डोकावन पािहल तर या काळी ीndashप ष दोघही दागदािगन घालत आजही याची दागदािगन घातलली िचतर उपल ध आहत हणजच या काळात प षानी अगावर दािगन घालण रा त समजल जायच ती या काळातील फशन होती आधिनक काळा या स वातीला प ष जसजस उ पादनात जा त सिकरय हायला लागल तसतस यानी आपल दािगन काढन टाकल धोतरासारखी व जाऊन पटndashशटर िकवा कडताndashपायजमा यासारखी काम करताना सटसटीत असणारी व घालण स कल आधिनक काळा या स वातीला यरोपम यही बायका लाब गाऊन िकवा लाब फरॉक घालत असत िविवध परकार या कशभषा करत असत पण औदयोिगक कराती या वादळात ह सगळ बदलल गल मोठया परमाणात ि या घराबाहर पडन कारखा याम य कामाला जाऊ लाग या या या गाऊनची जागा पटndashशटर िकवा कटरन घतली आिथरक वावलबनान याच यिकतम व बदलन गल

असाच बदल आप या दशातही ग या स र वषाम य झाला आह पवीर ज हा ि या मखय व घराम य हो या त हा सदर िदस यासाठी कपड दािगन व स दयर परसाधनानी वतःला नटिव याकड याचा कल होता समाजाम य जसजसा बदल होत गला तसतशा ि या घराबाहर पड या आिण आिथरक या वावलबी होऊन समाजाम य वतःच अि त व पर थािपत क लाग या पारपिरक व अलकार व सौभागय-लकषण वापर याबाबत याचा ीकोन साहिजकच बदलत गला दोन िपढयापवीर आप या आजी या काळी घातल जाणार नथ दड-वाकया बोरमाळ ठशी त मणी यासारख दािगन आज परचिलत रािहलल नाहीत शहर तर सोडाच खडयातसदधा आता तस दािगन कोणी यवती घालत नाही हा बदल घडवन आण यासाठी कठलही आदोलन चालवल गल नाही तर सामािजक गतीबरोबरच हा बदल घडला

शहराम य आिण औदयोिगक वसाहतीम य िजथ ि याचा उ पादनात सहभाग जा त आह ितथ ि यानी आप या सोयीनसार बदल कलल जाणवतात िवशषतः

इराद कर बलद ३१

पोशाखामधील बदल हणजच साडीव न या सटसटीत अशा पटndashशटर आिण सलवार कड याकड वळ या आहत डॉकटसर इिजिनयसर नसरस व िशकषक यासारखया नोकरपशा ि यानी मोठया परमाणात दािग याच ओझही अगाव न उतरवल घर त ऑिफस आिण ऑिफस त घर ा धावपळीत याना साज गार करायला िकती वळ िमळत असल एवढच नाही तर क करी कामगार ि या सदधा जा त साज- गार करत नाहीत खरतर दनिदन धकाधकी या जीवनात घर त ऑिफस आिण ऑिफस त घर ा धावपळीत बरयाच कायररत ि याना स दयर परसाधानाकड लकष द यास वळच

नाही ा बदलाबरोबरच lsquoववािहक दजार दाखव यासाठी सौभागयालकार घाल याची

गरज कायrsquo असा पर ि या आता िवचा लाग या आहत अथारत असा पर उपि थत करणारया ि याची सखया आ ा जरी कमी असली तरी हळहळ वाढत आह

बा स दयर िव दध आतिरक स दयर

ा वादातील आणखी एक मह वाचा पल िवचारात घण आव यक आह ी या स दयारकड पाह याचा समाजाचा ीकोन बाहलीसारखी सजली-सवरलली

लाजरी-बजरी सकोचणारी ीच सदर समजली जात ाचा अथर ी या बा स दयारलाच जा त मह व िदल जात पण स दयारचा एक दसरा ीकोनही आह आिण तो आह आतिरक स दयारचा एक अशी ी जी वावलबी आह िज यात आ मिव ास आह जी समाजाला पढ न यासाठी आपल योगदान दत असल ित यात िदसणार स दयर त आतिरक स दयर जसmdashमहादवी वमार महादवी वमार लौिककाथारन िदसायला सदर न ह या पण इितहास कधी याच सािह या या कषतरातल योगदान िवस शकल का आणखी एक अशीच सदर मिहला हणज महा ता दवी आजही सािह य कषतरात या उ च थानावर आहत याचपरकार क टन ल मी सहगल यानी वात यलढयात सभाष चदर बोस या याबरोबर नत व कल या आिण अशा अनक मिहला बा स दयारसाठी नाही तर आप या कायारमळ आठवणीत आहत ा या उलट परचिलत स दयारसाठी आप या समोर ऐ यार राय लारा द ा सारखया मिहलाही आहत आता आप याला ठरवायच आह की कठला ीकोन आप यासाठी जा त योगय आह आिण आज कोण या ीकोनाला समाजमा यता िमळाली पािहज स या या काळात बहसखय जनतसाठी बाई हणज फकत lsquoशरीरrsquo हणन या यासाठी सदर ी हणज आकषरक बा स दयर असलली

बहरा टरीय कप यानाही हच हव आह त हाच तर स दयरपरसाधन आिण उ पादन

३२ अिभ यकती जनता सा ािहक

िवक याचा याचा धदा जोरात चालल हणनच या या सवर जािहराती ी या कवळ बा स दयारचाच उदो-उदो करतात इलकटरॉिनक िकवा छािपल परसारमा यमसदधाmdashजी अिधकतम बहरा टरीय कप या या िनयतरणात आहतmdash ाच परबळ िवचारसरणीला बळकट करतात टी हीवर या िसिरय समधन ि याच िचतरण भारी भारी साडया कक िसदर िबदी (जी खरतर आज कोणीच लावत नाही) मगळसतर आिण भरमसाठ दािगन अशा पहरावात कल जात

एका वग या पदधतीन मलत ववादयाचा सदधा ही िवचारसरणी बळकट कर याम य हात आह या यासाठी ी ही फकत शरीर घरातील गलाम आिण मल ज माला घालन याच सगोपन करणार यतर आह हणनच वारवार त ि यासाठी जी स व शटरndashपटवर बदी आणण ि यानी बरखासाडी घातली पािहज अस फतव काढत असतात

अस असनही जसजसा समाज हळहळ बदलत जातो तसतशा अिधकािधक वततर िवचारा या आिण धाडसी ि या घराबाहर पडन सवर परकारची काम करीत आहत स दयार या सामा य क पनाना ितलाजली दऊन बा स दयारला पराधा य न दता आतिरक स दयारला उजाळा दऊन ि या वतःच अि त व पर थािपत करत आहत स या याची सखया कमी असली तरी ती हळहळ वाढत आह जसजस ि याम य िशकषणाच परमाण वाढल या या जाणीवा िवकिसत होतील या आिथरक या वावलबी होतील वतःला माणस समज लागतील तसतस स दयारच जन मापदड आपोआप माग पडतील परातन काळातील दागदािगन आिण पोषाखापरमाणच वतरमानकाळातील दागदािगन आिण पोषाख यिझयमम यच पहायला िमळतील स दयारच मापदड बदलत आल आहत आिण पढही बदलतील

हमार िहदी परकाशन नोटबदी कया खोया कया पाया ₹ ५ndash तकर शील वजञािनक समाजवादी िववकान द ₹ १०ndash वॉलमाटर भगाओ खदरा कषतर बचाओ ₹ १०ndash मोदी सरकार क चार साल और बजट २०१८ndash१९ ₹ १५ndash दश पर फ़ासीवाद का सकट ₹ २०ndash अपना भिव य भारतीय सिवधान (लखक सभाष वार) ₹ २५ndash व वीकरण या पनःऔपिनवशीकरण ₹ १५०ndash

इराद कर बलद ३३

६

ि या या मािसकाच त य

lsquoि याची िनयतकािलकrsquo ा नावावर बाजारात उपल ध असल या िनयतकािलकाबाबत आपण पिरिचत आहोतच िनयिमतपण नाही पण कधीतरी र व टशनवर बरच lsquoसिशिकषतrsquo अशी िनयतकािलक चाळत असतात आपणापकी बरच जण अशा मािसकाच वगरणीदार असतात आिण आपण ती वाच यासाठी वळही दतो २५ndash५० पया या ा िनयतकािलकाम य सा ािहक पािकषक िकवा मािसक आहत हणजच मिह याला ५०ndash२०० पय आपण यावर खचर करतो पण ही िनयतकािलक आप याला काय दतात ाचा आपण िवचार कला आह का ि याची

३४ अिभ यकती जनता सा ािहक

िनयतकािलक अस यामळ याम य अशी काय िवशषता आह की जी सामा य िनयतकािलकाम य नाही िकवा ि याब ल याचा ीकोन काय आह या िनयतकािलका या परकाशना या माग कोणता िवचार आह

ही िनयतकािलक lsquoवमन ऑफ सब ट सrsquo (मिहलाचा कणा) lsquoमिहलाची सपणर पितरकाrsquo आिण आज या आधिनक ि यासाठी अस याच दाव करतात आदशर मिहलची याची पिरभाषा काय आह म यमवगीरय मिहला या या उ साही वाचक आहत या मिहलाना ही िनयतकािलक काय म य दतात आिण या या मनात काय िबबवतात मिहला या कठ या सम या त मह वा या समजतात मिहला या या िनयतकािलकाम य राजकीय सा कितक सािहि यक आिण आिथरक िवषयावर लख असतात का की या या मत ह िवषय मिहलासाठी मह वाच नाहीतच मिहला या ा िनयतकािलका या मत lsquoकालची मिहलाrsquo आिण lsquoआजची मिहलाrsquo याम य फरक

काय आह आिण काय असायला हवा याला जोडनच हा ही पर की lsquoउदयाची मिहलाrsquo त कशी पाहतात

या पर ाच उ र आप याला या या अनकरमिणकवर नजर टाक याबरोबर िमळत अनकरमिणक या पानावर साधारणपण lsquoआयवरिदक परसाधनाम य सावधिगरी बाळगाrsquo lsquoस दयार या सवरसाधारण सम याrsquo lsquoटिटग लस न भरलली नाइटीrsquo lsquoमला या पलओ हरवर उट िवणाrsquo lsquoया वषीर थडीत काहीतरी नवीनrsquo lsquoउ हा यासाठी १५ थडगार सरबतrsquo अशाच परकारच लख िदसतात या यितिरकत ि या याच िनयतकािलकाम य राशी-भिव य िसनमा बाजारातील नवीन सामान इ गो ी असतात तर कधी कधी चकक ि याचीच च ा करणार िवनोदही असतात सवर मिहला िनयतकािलकाम य सवरसाधारणपण हाच मजकर असतो जो सतत वगवग या पदधतीन सािगतला जातो या यितिरकत या िनयतकािलकाम य करीम िलप टीक पसरस दािगन पासन त वॉिशग मशीन पयत या उपभोगय व त या परचड जािहराती असतात

खरतर अ यत प पण ा मलगामी ढीवादी िनयतकािलकाना ि या या पर थािपत सामािजक चौकटीला तोड याची इ छाच नाहीय ती िशकवतात की पती हच जीवन आह पती हाच मोकष आह याला परा कर याची दोन साधन आहतmdashवयपाकघर आिण शरीर अधारवळ वयपाकघरात वािद पदाथर आिण पकवा न कर यात घालवा आिण उरलला वळ दािगन अिण करीमबरोबर घालवा कारण तच तर तम या यिकतम वाच उि आह ह फकत तम यासाठीच चागल आह अस नाही तर

इराद कर बलद ३५

बाजारपठसाठीही चागल आहmdash हणजच स दयरपरसाधन फशन कपड उदयोगा या कप या या ा िनयतकािलका या परायोजक आहत

मिहलासाठी असल या ा विश यपणर मािसकाम य lsquoआधिनकrsquo ी आता बादली टब आिण धोपाट या ऐवजी वॉिशग मशीनम य कपड धत पोलपाट-लाटण तवा िचमटा याची सटटी क न रोटीमकर वाप न पो या करत पाटया-वरवटयावर वाट याऐवजी िमकसरवर वाटत आिण हकयम कलीनरन फरशी व छ करत यामळ ित या भिमकत आिण दजारत काहीच बदल झाला नाही ना झाल इतकच की आता नवीन उपकरणानी स ज ी अिधक चटपटीतपण आिण चाणाकषपण काम क लागली ित या पवीरची याच घर-कामामधन वाचल या वळात ती सजावट करण रसदार सरबत बनवण ना ता क यानतर रातरी या जवणासाठी नवीन पदाथर तयार करण सकाळी रोज नवीन नवीन पदाथर ड यासाठी तयार करण घर आवरण वतःला टापटीप ठवण आिण याचबरोबर वळला अन प कपड आिण मग या कपडयाना अन प दािगन आिण मकअप क शकत हणज मग ती पाटीरम य lsquoसटरल िफगरrsquo बन शकत

ा िनयतकािलकाना जर कवळ गिहणी याच गो ी दाखवाय या असतील तर याम य ड गरदरयाम य राहणारया या लढाऊ ि याबाबत काहीच का यत नाही या ड गराळ परदशातील जीवनाची धरा वाहत आहत वयपाक करण लाकडफाटा आणण कमावण पाणी भरण िशवणकाम करण आिण मलाना साभाळण या यितिरकत शतात काम करण अशी खप काम या करत आहत वाळवटातील या ि याब ल या त वातावरणात घर याची तहान भागव यासाठी वषारनवषर दर दर जाऊन पाणी भरत आहत याचा उ लखही का यत नाही का यत नाही या ि याब ल या आप या दमदार खादयावर िवटाचा महाल उभा करत आहत या या महनतीच िचतर या िनयतकािलकाम य का यत नाही यासदधा मजरीची काम क नही घराकड आिण मलाकड पाहतात अशा ि या या गो ी द यासाठी ा िनयतकािलका या चकचकीत पानावर जागा नसत का की या या ीन या मिहला नाहीतच ा पर ाच उ र अगदी साध आह या याम य तथाकिथत ी व नाही अशा परकार या ि या िनयतकािलकाना अपिकषत असल या नाजक व कोमल ि या नसतात िपतस ाक समाज यव थला मा य असल या पारपिरक ीचीच परितमा ही िनयतकािलक समाजापढ ठव इि छतात

ि या या हट या जाणारया या तथाकिथत िनयतकािलकाम य एक मह वपणर

३६ अिभ यकती जनता सा ािहक

िवषय असतोmdashस दयर आिण आरोगय बरयाच पितरकाम य तर आरोगय आिण स दयरसबधी सम या एकाच कॉलमम य छाप या जातात जणकाही आरोगय आिण स दयर ही एकच गो आह स दयारब ल िटपा द या यितिरकत आरोगया या बाबतीत पौि क आहार िकवा कपोषणाची जी काही चचार होत तीही बहदा गभरवती मिहलासाठी आरोगयदायी आहार या सदभारत असत जणकाही ती गभरवती नसताना ितला पोषक आहाराची गरज नाही एक ी हणन आरोगय चागल अ न हा जण ितचा अिधकारच नाही ितची गरजच नाही नाहीतरी ी एक गलामच असत ितच पालन पोषण पण यासाठीच झाल पािहज की ती एका बाळाला ज म दव शकली पािहज आिण तोही मलगाच

आपण हा िवचार कधी कला आह का की द हन िवशषाक स दयर िवशषाक मात व िवशषाक अस अक छापणारी ही िनयतकािलक या या िनयतकािलकाची िकती पान िकवा िकती अक ि याच किरयर याच वावलबन ाला दतात जगभरात सग यात जा त महनत ि या करतात आिण जगभरात कटबाला आिथरक आधारही ि याच दतात ह स य माडायला ह का घाबरत आहत आिण तरीही ि याना सवरतर द यम थानावर ठव यात आल आह या सवर िवषयावर ही िनयतकािलक चचार करताना आपण कधी पािहली आहत का

जर कधी या िनयतकािलकाम य ि या या किरयर या सदभारत मािहती िदलीच तर यात ि या या िवदव नसार िकवा योगयतनसार मािहती दत नाहीत तर सदर आिण तरतरीत ि याची आव यकता असल या एयरहो टस िरस शिन ट मॉडिलग सारखया नोकरयाब ल मािहती दतात हणजच हा जो तथाकिथत किरअर गाइड स िमळतो तो ही समाजातील ीची पारपिरक परितमा आिण भिमका मजबत करणाराच असतो जर कधी चकन माकन जीवना या िविवध कषतरात उ लखनीय यश िमळवल या मिहलाना ा िनयतकािलकाम य थान िमळाल तरी याच सघषर याची जीवनम य याच िवचार याना मळीच मह व िदल जात नाही उदा एखादया राजकीय मिहलला राजकारणातील पर िवचार याऐवजी सगीतजञ मिहलला सगीतातील पर िवचार याऐवजी लिखकला सािह यातील पर िवचार याऐवजी याना अस पर िवचारल जातात की यामधन याची lsquoगिहणीrsquoची परितमाच पढ यईल जस उदाहरणच दयायच झाल तर अस िवचारल जात की त ही दो ही कषतर कशी साभाळत आहात त ही तम या पतीला वतः या हातान जवण बनवन दता का वयपाकघर कोण साभाळत जवणाम य काय-काय पसत आह कपड कठल आवडतात मलाना आईची कमी तर जाणवत नाही वगर वगर अशा ि याना एक पर हमखास

इराद कर बलद ३७

िवचारला जातो की जर कधी घर आिण कारिकदर याम य िनवड करायची वळ आली तर त ही काय िनवडाल आिण उ र तर पिरिचत आह हणजच िन कषर ठरवनच चचरची स वात आ ही हा म ा माडायचा परय न करतोय की ही िनयतकािलक पर यकष अपर यकषपण जरी एखादी मिहला कमावती असल ती ित या कारिकदीरत िकतीही यश वी झालली असल तरी ि या या आय याम य घराच मह व िकवा याच थान िकती उ च आह हच िसदध कर याचा जीवतोड परय न करताना िदसतात

ि याकड पाह या या समाजा या ीकोनाला आ हान दणारया परोगामी मिहलासाठी ज िचतच म आहत यावर ही िनयतकािलक एकही लख छापत नाहीत ि याना आसपास या जगातील आय यात रस िनमारण होईल यासाठी उ िजत करण कसबस जीवन जगणारया ि याना आय य पिरपणरपण जग याची िहमत दण सामािजकndashआिथरकndashसा कितक सम याच िव षण क न यावर उपाय शोधण ाब ल एक चकार श दही न काढता याना िनि करय आिण उदािसन बनव याकड ा िनयतकािलकाचा कल असतो ि यामधील वजञािनक जाणीवा वाढव याऐवजी याना अिधकािधक दववादी बनवत आहत ही िनयतकािलक आता या पिरि थतीब ल ि याम य चीड िनमारण करत नाहीत उलट ती थड कर याचा परय न करतात

ा मदयावर यानी पणरपण दलरकष कर याच मह वाच कारण हणज प षा या कटबातील आिण समाजातील पारपिरक दजारवर आिण अिधकारावर पर उभ राह शकतात पिरणामी मिहला या या स या या द यम वाला आ हान दऊ शकतात अस झाल तर ि या वावलबी होतील व या यात िव ास िनमारण होईल आिण समाजात या सदरत या क पनलाही या आ हान दतील मग स दयरपरसाधन बनवणारया बहरा टरीय कप याची स दयर परसाधन कपड फशन इ उ पादना या िवकरीच काय होईल ा कप यासाठी (आिण पयारयान त परायोिजत करत असल या िनयतकािलकासाठी) पावडर िलपि टक िकरम ा या िवकरीच काय ि याची अि मता काही बाजारापठपकषा मोठी नाही यामळ ि याची िनयतकािलक आिण या या पर क यार कप याना ि याची हजारो वषापवीरची चौकट नसती तशीच ठवायची नाही तर यावर चाणाकषपण मलामा चढवायचा आह

अगदी अलीकड एका परमख इगरजी िनयतकािलकासोबत ३४ पानाची परवणी फकट िदली होती याम य फकत वगवग या व त या जािहराती हो या गमत हणज रनसॉ वीमन (जागत मिहला) अस नाव असल या परवणीम य वॉिशग मशीन फरीज

३८ अिभ यकती जनता सा ािहक

िभतीसाठी नवीन पटस हअर िरम हरब ल काही गो ी हो या आिण आणखी आ यारची गो हणज १६२ पाना या या पितरकम य ४४ पान जािहरातीची १४ पान वगवग या डरस या िडझाई सची ३ पान िव सदरी या भारत आगमना या पाटीरची आिण ३ndash४ पान प षा या टाई स ब ल होती अथारत ा गो ी सतत दाखवन िनयतकािलकामधन आिण दरदशरनव न सतत ा जािहरातीचा भिडमार क न परथम आप या गरजा िनमारण क या जातात आिण यानतर या व त आप या समोर पर तत करतात आता फकत उठा आिण मॉलम य जाऊन उभ रहा

बाकी सम या िकवा अस हणया की या सम या समाजातन िनमारण झाल या आहत िकवा प षस ाक मानिसकततन िनमारण झाल या आहत याच काय उदा हडाबळी बला कार छडछाड कौटिबक िहसा दहरी भिमका बजावण इ याब ल बोलण कटाकषान टाळल जात या सम यामळ परभािवत होणारा गट तर मिहलाचाच आह पर यक िदवस एका दहशतीम य जगणारया आय यभर एका दघरटन या िभतीम य राहणारया कसबस जीवन जगणारया ि याना आय य पिरपणरपण जग याची िहमत द यासाठी ही मिहलाची िनयतकािलक पढाकार का घत नाहीत जर बला कार िकवा छडछाडीवर काही छापल गलच तर या लखाम य ि याना बचावाच (सामना न कर याच) उपाय सचवल जातात यामळ खरतर या या मनात अजनच भीती िनमारण होईल याचपरमाण ही िनयतकािलक दहरी जबाबदारी (घर आिण ऑिफस) साभाळणारया क करी ि या या सम यावर चचारही करत नाहीत आिण िव षणही करत नाहीत ा पर ावर मिहलाम य चचार हावी ात याना काहीही वार य नाही

आता बघया िनयतकािलकाम य सािह या या नावावर छाप या जाणारया टकार कथाब ल ातील लखाम य समाजाम य नत व करणारया ि या कठीण पिरि थतीत आ मिव ासान िनणरय घणारया ि या एकटयान मलाना वाढिवणारया ि या अस िवषय कधीच नसतात या कथामधील मिहला नहमीच आज या िपतस ाक समाजान घालन िदल या चौकटीतीलच असत िवषयही ठरावीक असतातmdashजस पतीndashप नीच सबध पती प नी और वो सासवाndashसनाची भाडण वगर कथाच िवषयही तच त घासन गळगळीत झाललmdashपतीच िववाहपवर िकवा िववाहानतरच परमसबध याम य प नी याग आिण ममतची मतीर असत यात नालायक पतीच बट ती जागवर नऊन ठवत या या आवडीचा वयपाक करत आिण रातर रातर याची वाट पाहत घालवत मग ित या तप यवर परस न होऊन कधीतरी पती घरी परत यतो गो ीचा एक परकार असाही असतो की पतीndashप नीच भाडण िकवा

इराद कर बलद ३९

काही गभीर सम यामळ प नी जी िशकलली असत माहरी जात भावजयी या िश या खात विडलाचा अपमान झलत पण वावलबी हो यासाठी परय न करत नाही आिण मग शवटी कोणी समजतदार मतरीण िकवा समजतदार कामवाली ह बोलन ितच डोळ उघडत की lsquoआपला प ष आपला असतो िकतीही मारल तरी परम पण करतोrsquo

याचाच अथर सािह य पण आप या िवचारामधन हच िसदध करत की बायकाच जग ह पती या घरापरत आिण यातही वयपाकघरापरत मयारिदत आह ि यानी िलप टीक काजळ आयलायनर िडजायनर दािगन कपड या यितिरकत काही िवचारच करायची गरज नाही यानी सामािजक आिण राजकीय सम यावर िचता करायच कारण नाही ही िनयतकािलक अ यत कशलतन आिण गोड पदधतीन lsquoमिहलाची गलामीrsquo आिण lsquoगलाम मिहलाचीrsquo तती करत आहत गलामी वयपाकघराची गलामी स दयारची

ही िनयतकािलक वाचणारया प षाची सखया ि याएवढीच आह ह ही िवचारात घतल पािहज ि याच जीवन फकत याची मल आिण याच घर-कटब या यासाठीच असल पािहज ा प षा या डोकयातील िवचाराना ही िनयतकािलक अजनच प ी दतात

खरतर आप याला अशा िनयतकािलकाची काही गरज नाही आज या ीसाठी ही पराणपथी मािसक कचराच आहत आप याला जगाशी जोडन घणार

सामािजक पिरि थती आिण वा तव समजावणार आप या जग या या ददर य इ छला रखािकत करणार सािह य हव आह अितशय परितकल पिरि थतीम य जगत असनही ि यामधील चत य वाखाण याजोग आह या आप या हककासाठी लढत आहत जगा या कानाकोपरयाम य सघषर करत आहत या ि याब ल सग याना साग याची गरज आह की या का लढत आहत सग यात मह वाच हणज सवरपरथम गरज आह ह समजन घ याची की ी हो याआधी आपण एक माणस आहोत अिण आ हाला आम या यायासाठी व समान हककासाठी लढा दऊन त परा कर यासाठी पररणा दणारया सािह याची आव यकता आह

४० अिभ यकती जनता सा ािहक

७

परसारम यमामधील ि याची परितमा

परसारमा यमानाmdash हणज िसनमा टलीि हजन व पतर िनयतकािलक इmdashसमाजाचा आरसा समजल जात हणजच अस समजल जात की समाजात ज घडतय याची जशी या तशी तसबीर मीिडया लोकासमोर आणत आजच सग यात परभावी मा यम आह टलीि हजन कारण एकतर ह क- ा य मा यम आह आिण घराघरापयत पोहोचल आह चला तर मग आपण ा आरशात ि याच परितिबब पाहया

या लखाम य आपण वारवार टलीि हजनवर दाखव या जाणारया मखय व तीन परितमाब ल चचार क या पिहलीmdashमॉडल असल या कायरकरमाम य lsquoकटवॉकrsquo करणारया मॉडलची िकवा ऐ यार राय आिण िपरयाका चोपडा या या स दयारच रह य सागणारया सदरयाची दसरीmdashदो ही खादयाव न पदर लपटन घणारया िकवा डोकयाव न पदर घणारया पित ता ीची िकवा कटबाला सखी ठव यासाठी वतः या व नाना ितलाजली दणारया आदशर प नीची पती या अनपि थतीत या या यवसायातील सवर यवहार कशलतन पाहणारया पित ता ीची आिण ितसरीmdash वतः या अि त वासाठी वावलबनासाठी नोकरी करणारया पण घरा या सखासाठी िकवा लगनात अडथळा यत असल तर िकतीही मोठया पदावर असली तरी कठ याही कषणी नोकरी सोडन दयायला तयार असणारया आदशर प नीची

पिहली परितमा आह कठल तरी उ पादन िवकणारी िकवा कटवॉक करत यणारया मॉडलची िज याकड बिघत याबरोबर ती मळी आप या समाजातील मलगी आह अस वाटतच नाही मॉडल अस यामळ जरी ती सतत घरा या बाहर असली रातरी उशीरापयत पाटरया करत असली तरी ती सरिकषत असत कारण ित याभोवती

इराद कर बलद ४१

सरकषारकषकाच सरकषण असत सामा य ि याना भडसावणारया छडछाड बला कार वगर कठ याही सम या ितला भडसावत नाहीत वतःला अिधक सदर कस बनवायच ही ितची खरी सम या आह ित या सम यत आिण आप या सम यत कठलच सा य नाही जण काही ती दसरयाच कठ यातरी दिनयतन आली आह हणनच ही आपली परितमा होऊच शकत नाही मातर अशा सडपातळ आिण सदर िदसणारया आकषरक पहरावात या मॉड स टलीि हजनवर सतत पाहन सडपातळ सदर आिण आकषरक शरीर ठवण हीच आदशर ीची परितमा समाजात तयार कर यात यामळ मदत झाली आह ान ि याना आिण िवशषतः मलीना वतःच शरीर आिण बा स दयारच वड लाव याची मह वाची भिमका बजावली आह

दसरी परितमा आह हजारो वषाषपवीरची पण ितला आज खपच रग भ न दाखवल जात आह ती आह एका पित ता ीची िव ास प नी आजञाधारक सन यागमयी आईची ही परितमा धािमरकndashकौटिबक धारावािहका या मा यमातन दाखवली जात ा ि यासाठी कटब हच सवरकाही असत आिण आप या सवर गरजासाठी या घरातील प षा या त डाकड पाहतात बहताशी मिहला दशरक वतःला ा दसरया परितमशी जोडन घतात कारण ती या या जीवनाशी िमळती जळती वाटत ा परितमचा उदोउदो कर याचा उ शच हा आह की ती परितगामी व ी मजबत करत ि याना आह याच पिरि थतीत राह याची पररणा दत दसरीकड व ति थती ही आह की ि या भलही वतःला घरा या चार िभतीत क डन घत असतील पण वतः या आिण समाजा या िवकासासाठी ि या मोठया परमाणात घराबाहर पडन िशकषण आिण नोकरी क लाग या आहत याना पारपिरक जीवन जगायच नाहीय या आप या अि मतसाठी आिण अि त वासाठी आता सजग आहत आिण पारपिरक समाजान याना या मयारदाम य बाधन ठवल आह या सीमा ओलाडन बाहर पड याची या खटपट करत आहत आिण मीिडया मातर परत एकदा याना घरा या चार िभतीत क डन घाल याचा परय न करत आह

ितसरी परितमा आह lsquoनोकरी करणारया आधिनक ीrsquoची ही परितमा पाहायला फारच मोहक आह ितला पािह यावर वाटत की जगातील सवर ि या िशक या सवरल या आिण वावलबी आहत िसिरयलमधन ा ि याना एवढ कायरकषम दाखवल जात की या जराही न थकता कसलीही िचडिचड िकवा राग न यऊ दता ऑिफस आिण घर दो ही अ यत सफाईन साभाळतात याच ह िचतर पाहन खरतर आ यरच वाटत की कोणताही माणस एवढा कायरकषम कसा काय अस शकतो याचबरोबर याना अ यत यागी दाखवल जात या यासाठी याच घर ह पराधा य

४२ अिभ यकती जनता सा ािहक

आह आिण गरज पडल त हा मागपढ न पाहता कटबासाठी नोकरीवर लाथ मार यास या कायम तयार असतात ा परितमतन कठ ना कठतरी याना ह प जाणवन दयायच आह की ि या िकतीही िशक या उ चपदावर ग या तरी घर या जबाबदारया ह याच परथम पराधा य असल िवजञान-ततरजञानाची झप कठही पोहच द घरकामाची जबाबदारी ितचीच ती आिण ितचा पती दोघही ऑिफसमधन एकाच वळी घरी परतल तरी घरी आल या पाह याच चहापाणी करण कटबासाठी जवण बनवण आिण हसतमखान याना जवायला वाढण मलाना झोपवण इ यादीची जबाबदारी ितचीच ित याजवळ खरदी कर याची कषमता असल तर ती पाटया-वरवटयावर वाट याऐवजी िमकसरवर वाटल हातान कपड ध याऐवजी वॉिशग मशीन मधन धवन काढल आिण घराची साफसफाई हकयम कलीनर न करल परत कामाची मळ जबाबदारी ितचीच

टी ही वर दाखव या जाणारया या परितमतील ि या आिथरक या वततर आहत वावलबी आहत पण मानिसक या या आप या िपता पतर पती ा यावरच अवलबन आहत ा ि या प षपरधानत या साख या तोड याचा परय न

तर करतात पण अखरीस तडजोड करतात आिण सग यात वाईट ह की या वखशीन तडजोड करताना दाखवतात या या तडजोडीची कहाणी इतकया खबीन दाखवली जात की ि या िनसगरतःच अशा आहत अस वाटल ही परितमा ि या या वात यासाठी अिधकच हािनकारक आह कारण आप यावर ज हा अशी पिरि थती यईल त हा आपणही कटबासाठी आपली व न आिण कारकीदर आनदान सोडन दयायला तयार असल पािहज ह म य जवत

ा तीनही परितमाचा खोलात जाऊन िवचार कला तर लकषात यईल की ा तीनही परितमा ी िवरोधी आिण प षपरधान मानिसकतला पोषकच आहत पिहली परितमा ीला शरीर िकवा व त हणन दाखवत दसरी प षा या गलामी या पात तर ितसरी कटबासाठी कठ याही तडजोडी कधीही करायला तयार असणारी

ा तीनही परितमा ि याची छळवणक िपळवणक दाखवणारया परितमा आहत आप याला ा फस या भिमका तोडन आपली वतःची एक नवी परितमा तयार करायला लागल अशी परितमा यात ी ा सडल या मागासल या समाजा या म याबरोबर सघषर करत असल आिण ित या चहरयावर कल या सघषारच तज असलmdash या सघषारच तज यामळ ितन अनक हकक आिण अिधकार िमळवल आहत आिण भिव यात आणखी यश िमळल याची खातरी आह तीच ितची खरी परितमा असल

इराद कर बलद ४३

८

वावलबनाची गरज

वावलबी अस याब ल मली काय िवचार करतात यासबधी या िकती सजग आहत आिण या या वावलबी हो याम य काय सम या आहत ह समजन घ यासाठी काही महािवदयालयीन िवदयािथरनीशी आ ही चचार कली या चचरमधन ह समजल की वावलबी अस याची इ छा जवळजवळ सवरच मलीची आह पण यासाठी या खप परय नशील आहत अस नाही चागली नोकरी िमळा यास ती कर याची इ छा स र टककयापकषा जा त मलीनी दशरवली परत नवरयान िवरोध कला तर काय कराल ा पर ावर याच उ र आल की नोकरी सोडन दऊ कठ याही पिरि थतीत वावलबी होणारच ह सागणारया फकत ५ टककच मली हो या या हणा या की वावलबनासाठी सवर परय न क नवरयाला आिण कटबाला समजावन साग गरज पड यास थोडा सघषरही क पण या पढ ह ही हणा या की नाती तट यापयत पिरि थती आली तर माघार घऊ या सवरकषणातन अस लकषात आल की बहसखय मली वतः या पायावर उभ राह याचा िवचार ज र करतात पण याना वात याचा खरा अथर आिण वावलबनाच खर मह व समजलल नाही

या सवरकषणातन आणखी एक मह वाची गो समोर आली ती हणज सवर मली

४४ अिभ यकती जनता सा ािहक

अस मानतात की कटब आिण समाज ह या या वावलबी हो यामधील सवारत मोठा अडसर आहत

भारत झपाटयान एक आधिनक िवकिसत समाज बनतोय असा दावा जरी आपण करत असलो तरी ि या या वात याब ल या सामािजक ीकोनाम य फारसा फरक झालला नाही ह एक कठोर वा तव आह काही िठकाणी काही बदल झालल असल तरी त अ यत वरवरच आहत आिण यातही मोठया शहराम य थोडाफार बदल झालला जाणवतो पण गरामीण भागात आिण छोटया शहराम य आजही शकडो वषापासनच बरसटलल िवचार चालत आल आहत ी वात याला लायक नाही ितला परथम विडलावर मग पतीवर आिण हातारपणी मलावर अवलबन रािहल पािहज वदात सािगतलला हा ीकोन आजही परबळ आह याच परचिलत मानिसकतमळ समाजात ि याना भदभावाची वागणक िमळत या यावर अबला िनराधार अस याचा िशककामोतरब कल जात याच कारणामळ कधी ि याना सरकष या नावाखाली चार िभतीत डाबन ठवल जात एकट बाहर जाऊ िदल जात नाही अबला हणन घाबरवल जात तर कधी नाजक हणन साभाळल जात याना ह ही सािगतल जात की या या या वात यावर ठाम रािह या तर कटब व मल उद व त होतील

समाजात या फलावल या या िवचाराबरोबरच मली मोठया होत अस यामळ या याम य वावलबनाची जाणीवच िनमारण होत नाही मली या आय या या उ शाब ल आईविडलाचा िवचारही लगनापरताच मयारिदत असतो हा ीकोन समाजाम य इतका ढ झाला आह की यािव दध बोलणसदधा मलीना अवघड जात वषारनवषर समाजान बनवल या ा परभावी म यानसारच या वतःला घडवत जातात आिण यानासदधा लगन हीच आप या आय याची इितकतर यता आह आिण पतीची आिण सासर या लोकाची सवा कर याम य आय याच साथरक आह अस वाट लागत

याच कारणामळ ी वतःला दबळी आिण कमजोर समज लागत ितचा आ मिव ास कमी होतो बाहर या जगातील धावपळ आिण आ हानाना घाब न घराबाहर पडायला ितला भीती वाट लागत ितचा वािभमान नािहसा होतो नवरयान आिण सासर यानी कलल सवर अपमान ती सहन करत घरात या सवानी पोटभर खाऊन ज उरल त अ न पोटात घालण यालाच ती आपल जगण समज लागत

काही लोक ि या या वावलबी अस याला िवरोध करत नाहीत पण याचा ीकोन सकिचत आह या यासाठी ि या या वावलबनाचा अथर ितन घराबाहर

इराद कर बलद ४५

जाऊन काम करण हणज कवळ पस कमावण एवढच त मानतात खरोखरीच वावलबी होण न ह ित या िमळकतीवर नवरयाच िनयतरण असत तो ठरवतो की पस कठ आिण कस खचर करायच घरकामाची पणर जबाबदारी ीवरच राहत आिण घर चालव याची मखय जबाबदारी प षाची राहत नवरा भरपर कमावत अस यामळ ित या कमाईची कटबाला आता गरज नाही अस सागन तर कधी कामासाठी ती बाहर दत असल या वळ या परमाणात ितची िमळकत अ प आह अस सागन िकवा कधी याना वाटत की आता ितची नोकरी पर ितन घरी बसाव व घरससार साभाळावा अशी िविवध कारण दऊन ित या नवरयाला आिण सासर या लोकाना ितला नोकरी सोड हणन साग याचा पणर अिधकार असतो

आिथरक वात याच मह व

ीला जर आ मिनभरर व वततर हायच असल तर याची पिहली पायरी आिथरक वावलबन आह ह पिहल पाऊल उचलणmdashघराबाहर पडन छोटीशी का असना नोकरी करणmdashहीच ित यासाठी एक मोठी झप आह यामळ ित या यिकतम वाम य िनणारयक बदल होतात कमावत अस यामळ आता ती वतःच िनणरय वतः घऊ शकत आप या कामा या िठकाणी अनक लोकाना भटत या याशी बोलत यातन ितला जगाकड पाह याची आिण जग कस चालत त समजन घ याची ी िमळत ितला काही िमतरमितरणी िमळतात काही ितच िहतिचतक बनतात ज ित या सख-दःखाम यही सहभागी होतात यातन ितच एक सामािजक वतरळ बनत आिण सामािजक सबधही वाढतात सामािजक उ पादनात ितची भिमका िनि त होत आिण ती योगदानही दत

एकदा घराबाहर पडन नोकरी करायच ठरवल की बाहर या जगातील आ हानाना त ड दयायला आपोआपच ती मानिसकिर या तयार होत आिण एकदा घराबाहर पडली की बाहर या जगातील आ हान धीटपण पल याची कषमता ित याम य िनमारण होत ितची ही मानिसक तयारीच ितचा आ मिव ास वाढवत यामळच ती र यात होणारी छडछाड िकवा गरवतरन यावर आवाज उठवत यातन वतःला योगयपरकार वाचवण आिण परसगी यासाठी सघषर करण यासारखया गो ी िशकत

हळहळ एक माणस हणन आिण समाजाचा जबाबदार घटक हणन ीला वतःची ओळख समज लागत नवनवीन मािहती जाणन घ याची ित यात िजजञासा वाढायला लागत वतरमानपतर वाचण मािसक वाचण टिलि हजनवरील बात या

४६ अिभ यकती जनता सा ािहक

ऐकण ाम य ितची ची िनमारण होत कारण रोज बदलणारी धोरण िकवा राजकीय घटनाब ल मािहती घण ह आता ित या जीवनाशी पर यकष जोडल जात ा उलट गिहणीला त थट परभािवत करत नस यामळ याची फार आव यकता नसत यामळ व पतर व िनयतकािलक वाच याम य गिहणीला फारसा रस नसतो मािसक वाचली तरी ि याची मािसक ती उ सकतन चाळत

सामािजक उ पादना या परिकरयत सामील झा यामळ समाजात ितची वततर ओळख िनमारण होत जी पवीर कोणाची तरी आई बिहण प नी मलगी अशी असत यापकषा वगळी असत ती करत असल या ित या कामा या आधारावर लोक ितला ओळख लागतात आता ती कमावत अस यामळ ितला हवा ितथ ती खचर क शकत आता ितला ितच छद कौश य मग त सगीत वा न य िशकण असो प तक वाचण असो िकवा नाटकndashिसनमा पाहण असो त स करण शकय होत अशा अनक ि या आहत की याना िचतरकला सगीत न य या सारखया िवषयाम य गती असत पण कधी कटबावर आिथरक भार पडल हणन तर कधी कटबान परो साहन न िद यामळ आप या परितभाचा िवकास या क शकत नाहीत आिथरक या सकषम असणारी ी इतरानाही मदत क शकत अशा िकतीतरी ि या वकमाईतन आप या लहान भावाबिहणी या िशकषणासाठी मदत करताना िदसतात

बहताश लोक ि यानी नोकरी कर या या िवरोधात असतात कारण याना वाटत की कटबाची घडी िव कटल याच हणणmdashघरातील काम कोण करणार परथम हा पर उपि थत कर याची गरज आह की घरकाम ही फकत ीची जबाबदारी आह का यात नवरयानसदधा भागीदारी करावयास नको का या घरातील ी नोकरी करणारी आह आिण नवराही घरकामात सहभागी असतो याची मल लवकर वावलबी होतात लहानपणापासनच ती छोटी-मोठी काम करायला िशकतात

दसर आप या आसपासची नोकरी करणारया ि याची कटब पािह यावर ती यवि थत चाललली िदसतात नोकरी करणारी ी घरकाम आिण बाहरील काम या दो हीला चाग यापरकार याय दत एवढच नाही तर ित या कमाईमळ घर आिथरक या बळकटच होत ित या वळचा सदपयोग व कामाची िवभागणी ती अितशय नटकपणान करत

ितसर िजथ पतीndashप नी दोघही नोकरी करतात या घरातील वातावरण गिहणी या कटबापकषा फार वगळ असत दोघही काम करत असल या पतीndashप नीच नातही मतरीपणर होत दोघही आपाप या कामा या िठकाणी यणारया सम याबाबत

इराद कर बलद ४७

एकमकाशी चचार क न एकमकाचा स ला घतात दोघाम य िविवध सामािजकndashराजकीय िवषयावर ग पा होतात कारण ी या सामािजक कामातील सहभागामळ ितला बाहर या जगाब ल मािहती होत घरातील अस मनमोकळ वातावरण मलावर चागल स कार जिव यास मदत करत एखादया गिहणीलाmdashजरी ती सिशिकषत असली तरीmdashितचा पती आप या कामातील अडचणी सागत असला तरी ितला त ऐक यात फारसा रस नसतो घराबाहरील जगाशी ितचा फारसा सबध यत नस यामळ पती या कामावरील सम यावर ती बोल शकत नाही िकवा बौिदधक चचारही क शकत नाही

अखरच आिण सवारत मह वाच काही कारणामळ नवरयाबरोबरच सबध िबघडल िकवा याचा आकि मक म य झाला तर आिथरक या सकषम असलली ी आपल आिण आप या मलाच पालनपोषण वािभमानान क शकत तर घरात राहणारी ी सासर आिण माहर या दो हीवर ओझ बनत आिण पढील आय याम य अपमािनत िजण जगाव लागत

अनक ि या असा िवचार करतात की आपल आय य तर कसबस यतीत झाल आता आप या मलीचा िवचार करायला पािहज पण आपणच जर आपली बधन तोड शकलो नाही तर पढ या िपढीला द यासाठी आप याकड काहीच असणार नाही हणजच जी स वात आपण करायला हवी होती ती आपण आप या मली या खादयावर टाकन मोकळ परत आ हानाना घाब न जीवनातन माघार घऊन पळन जा याचा हा परकार आह अशी आशा िन फळ असत कारण वतःची बधनच जर आपण धयारन तोड शकलो नाही तर पढ या िपढीला आपण त धयर कोठन दणार

ि या या वावलबनाचा आणखी एक मह वपणर पल हा ही आह की जोपयत समाजातील अ यार लोकसखयचाmdashि याचाmdashसामािजक उ पादनात पर यकष िकवा अपर यकष सहभाग होत नाही तोपयत कोण याही समाजाचा खरया अथारन िवकास शकय नाही

ि याना िपतस ाक गलामीतन मकत हो यासाठी घराबाहर पडन नोकरी क न आिथरक या वावलबी होण ह पिहल पाऊल असल पण आज चागली नोकरी िमळण ह अ यत अवघड झाल आह ग या दोन दशकात खाजगीकरण उदारीकरणा या या काळात दशातील अनक उदयोगधद बद पडत आहत आप या दशातील नत मोठमोठया कॉप रश सचा नफा वाढव यासाठीच दश चालवत आहत या महाकाय कप याना नफा आिण फकत नफा कमाव यातच वार य आह

४८ अिभ यकती जनता सा ािहक

जा तीतजा त नफा िमळिव यासाठी कॉप रश स कमीतकमी कामगाराना िकमान वतनावर ठवतात काही मठभर चाग या पगारा या नोकरया सोड या तर बाकी सवरसाधारण नोकरया कमी पगारा या आिण असघिटत कषतरात आहत आिण हणनच आज मिहला या वात याचा आिण मकतीचा सघषर पढ घऊन जायचा असल तर याना रोजगार िमळव यासाठी लढा दणारया लोका या सघषारत सामील हायला लागल आिण रोजगारा या सधी उपल ध क न द याची मागणी करायला लागल कतराटी रोजगार बद क न कायम व पी रोजगाराची मागणी करायला लागल ी सघटनासह सवर जनआदोलनाना एक नवसमाज िनमारण करायचा आह की यात पर यकाला कामाचा ज मिसदध अिधकार असल ि थर उ प न िनवारा आरोगयसिवधा तसच वदधापकाळातील सिवधा या गो ीना पराधा य असल आिण यावरच भर िदला जाईल तो समाज खरोखरच मकत आिण लोकशाहीवादी असल

हा अथारतच दीघरकालीन सघषर आह पण तोपयत आिथरक या वावलबी हो यासाठी कमी पगाराची का असना पण िमळल ती रोजगाराची सधी वीकारण मह वाच आह आपण ज हा घराबाहर पड आिण मकत होऊ त हाच असा समाज िनमारण क शकतो िजथ सवाना रोजगारासाठी पराधा य िदल जाईल ीndashप ष समानता असल या समाजासाठी त पिहल पाऊल आह

Our English Publications Palestine Israel and the ArabndashIsraeli Conflict ₹ 10ndash Demonetisation Yet Another Fraud on the People ₹ 10ndash The Crisis of Global Warming ₹ 15ndash Letrsquos Rise from the Shadows ₹ 15ndash Who was Shivaji (Writer Com Govind Pansare) ₹ 20ndash Neoliberal Fascist Attack on Education ₹ 25ndash The Unemployment Crisis Reasons and Solutions ₹ 25ndash Is the Government Really Poor ₹ 25ndash Globalisation or Recolonisation ₹ 150ndash Education under Globalisation ₹ 275ndash Essays on Contemporary Indian Economy ₹ 275ndash Nuclear Energy Technology From Hell ₹ 295ndash

इराद कर बलद ४९

९

प षही घडिवला जातो

या आधी या सवर लखामधन आपण िपतस म य ि याची काय पिरि थती असत याची चचार कली या िपतस ाक यव थचा प षावर काय पिरणाम झाला आह यावर या लखात चचार करत आहोत जस lsquo ी ज माला यत नाही घडवली जातrsquo तसच lsquoप षही ज माला यत नाही घडवला जातोrsquo िपतस ाक यव था ही ीम य ी वाची भावना जागत करत तर प षाम य िपतस ला पोस याच काम lsquoमदारनगीrsquo

करत िपतस ाक यव था ि याम य द यम वाची भावना िनमारण करत तर प षाम य वाची भावना िनमारण करत ही तची भावना आिण यातन िनमारण होणारया

म याना व यवहाराना मदारनगी हणतात िनसगारन ी आिण प ष या यात फकत २ndash३ फरक कल आहत आिण त ही

पन पादना या परिकरयसाठी िलगा यितिरकत बाई मलाला ज म दऊ शकत हणन ितला गभारशय आह आिण मलाच पालनपोषण कर यासाठी छाती आपण ह लकषात घतल पािहज की िनसगारन भद िनमारण कला आह भदभाव नाही पन पादनासाठी

५० अिभ यकती जनता सा ािहक

सहकायारची गरज आह िहसची नाही ndashकिन अस याची गरज नाही पण आपण याला असमानतशी जोडल आिण ीndashप षाम य भदभाव स कला या असमानतनच प षपरधानतला ज म िदला आिण पढ जाऊन ती िपतस ाक यव था बनली याम य ससाधन िनणरय घण आिण िवचारधारवर प षाच िनयतरण आह

महािवदयालयीन िवदया याबरोवर प षभानाच (मदारनगी समजन घतानाच) कायरकरम करत असताना आ ही मलाना खरा मदर अस याची लकषण कोणती हा पर िवचारला गरज असल त हा ि याच रकषण करणारा धीट महनती कतरबगार ताकदवार समजदार आकरमक दबग कधी न रडणारा तगडा बहादर गरम रकताचा िनधडया छातीचा िजगरबाज इ यादी याखया यानी सािगत या या याखया बरोबर आहत का हा पर मलीना िवचारला असता यानी यातील बहतक सवर याखया मा य क या यातील काही याना आवडतातही पण याचबरोबर यानी ह पण सािगतल की प ष अहकारी रागीट आिण िनयतरण ठवणार असतात ज याना आवडत नाही

पण व ति थती ही आह की अहकारी रागीट आिण िनयतरण ठवणार ह गण मलानी मदारनगी या सािगतल या याखयमधनच यतात अहकारी रागीट आिण िनयतरण ठवणार िमळन एक खतरनाक रसायन बनतmdashमदारनगी प षाला स ाधारी आकरमक आिण िहसक पात पर थािपत करणारी या म याना समाजमा यता दणारी ती एक सामािजक पिरभाषा आह जी िपतस न िनमारण कली आह प षही lsquoप षrsquo हणन घडवला जातो अस हणताना मदारनगी समजन घयायची तर प षाची जडणघडण लहानपणापासन कशी होत ह पाहायला लागल

अगदी लहान असतानासदधा मलान फरॉक घालायचा हटल तर lsquoत काय मलगी आहस काrsquo हणन च ा कली जात कधी खळताना मार खाऊन मलगा रडत घरी आला तर lsquoरडतोस काय बायकासारखाrsquo अस हटल जात कधी अपमान करायचा असल तर lsquoबागडया भर बायकासारखयाrsquo अस सािगतल जातmdashअशा अनक वाकयानी आपण या लहानशा मलाला प ष बनव याची स वात करतो बरयाच घराम य मोठया बिहणीला सोबत हणन लहान भावाला बरोबर पाठवल जात त हापासनच तो सरकषका या भिमकत जातो घराम य नातवाईकाम य व समाजात तो पर यक कषणी प षपरधानता बघत असतो व याचच अनकरण करायला लागतो

मदारनगीचा एक मह वपणर पल िहसा आह अनक जण अस हण शकतात की प ष वभावतःच िहसक असतात पण तस नाहीय ज मतः िहसक कणीच नसतो प षाना िहसक बनव यात समाजाचा मोठा वाटा आह लहानपणापासन मलगयाना

इराद कर बलद ५१

आपण खळणी हणन बदका गदा पायडरमन या यासारखया गो ी दतो अनकदा जवायला वाढायला उशीर झाला हणन ताट फकन मारणार िकवा यता जाता आईचा अपमान करणार आिण आईवर हात उचलणार वडील मलान लहान अस यापासनच पािहलल असतात ि याच थान बरोबरीच नाही या यावर हात उगारला जाऊ शकतो ह म य या या मनात ठसवल जात कटब ही मलाना lsquoप षrsquo बनव याची मोठी परयोगशाळा आह आिण मग मोठ झा यावर मली जस आईच अनकरण करतात तसच मलगही विडलाच अनकरण क लागतात िहसक बनतात आिण मग ती िहसा ि यापरती मयारिदत राहत नाही तर प षाndashप षाम यही पोहोचत मदारनगीम य िहसा िनिहत आह

फकत प षाम यच नाही तर समाजातही िहसा पसरव याम य परसारमा यम आिण िसनम याची मह वपणर भिमका आह ा मा यमाचा समाजावर तर पिरणाम होतोच पण ीndashप ष सबधावरही मोठा पिरणाम होत असतो मलीबरोबर कठ याही परकार वागल तरी याना त आवडत या यावर जबरद ती कली तरी याना ती आवडत प नी िकवा परिमकवर िबनिदककत हात उचलता यतो बाई lsquoमाणसrsquo नाहीच तर व त िकवा आयटम आह आिण सग यात मह वाच हणज मलगी ज हा नाही हणत त हा खर तर ितचा होकार असतोmdashिसनमाम य तर ह सवर उघड उघड दाखवल जात आिण ह सगळ घडत असतानाही शवटी िहरोला िहरॉईन िमळत अशी म य जर परसारमा यम आिण िसनमातन िमळत असतील तर मलग िहसक का होणार नाहीत पर यकष आय यात एखादी मलगी मलाला नाही हण शकत िसनमातली म य आिण मदारनगीचा अहकार ा दो ही गो ीमळ मलगा िहसक बनतो ाचा शवट मलीला मा न टाक याम य िकवा त डावर अिसड फक याम य होतो

ि यावरील िहसा आज एवढया मोठया परमाणात वाढ या आहत की भारतात ६० नवर कधी ना कधी आप या बायकावर हात उचलतात दर २२ िमिनटाला एक बला कार होतो आिण एका िदवसात दोन ि याना कठ या ना कठ या कारणान मारल जात ह जण काय कमी आह हणन आ ही ग या २० वषारत १ कोटी मलीना सपवन टाकल आहmdashज मालाच घातल नाही िकवा ज म याबरोबर लगच मा न टाकल

ग या काही वषारत lsquoमदारनगीrsquo शी जोडल या िहसचा एक नवीनच पल समोर आला आह याचा आज या राजकारणाशी गहन सबध आह प षी स ला आ हान दणारया माणसाना धडा िशकव यासाठी खरलाजी भिगनीवर आठ गरामपचायत पदािधकारी बला कार क न ह या करतात ह जातीयवादी िहसक प षी मानिसकतच

५२ अिभ यकती जनता सा ािहक

उदाहरण आह lsquoल ह िजहादrsquoसारखा बागलबवा उभा करण असो की lsquoऑनर िकिलगrsquo ह सार स कितरकषणा या नावाखाली ि या या लिगकतवर सपणर वचर व आिण िनयतरण िमळिव याचच मागर आहत

जगभरात सामािजक राजकीय आिण सा कितक पातळीवर िजतकया िहसक गो ी घडतात या सग या या माग मदारनगीचा पण हात आह ९५ ग ामाग कठ या ना कठ या प षाचा हात असतो पशासाठी होणारया िहसपासन दहशतवाद जातीndashधमार या नावावर होणार अ याचार ा सग यामाग अ य कारणा यितिरकत मदारनगीही एक कारण आह

ग या १००ndash१५० वषारत ि याना ह कळन चकल आह की िपतस ा धोकादायक आह प षाना का नाही समजल आ यारची गो आह की प षानी एकतर यऊन िपतस िवरोधात उभ राह याचा िवचार नाही कला हा यिकतगत पातळीवर ज समजदार होत यानी यािवरोधात आवाज उठवला जस गौतम बदध मोह मद पगबर रामसामी पिरयार डॉ बाबासाहब आबडकर महा मा गाधी आिण महा मा फल ह सगळ प ष होत पण यानी िपतस चा िवरोध कला पण सामा य प षानी ा या िवरोधात आवाज उठवला नाही िपतस या िवरोधात चळवळही उभी कली नाही कारण या यव थतन याना िमळत असलल फायदmdashकलिदपक वशाचा िदवा सप ी यालाच िमळणार कटबपरमख तोच इmdashइतक पसत आहत की यातील वाईट गो ी याना िदसत नाहीत

आता रोज या आय यात मदारनगीमळ प षाच काय नकसान होत आह त पाहया वर उदाहरण िदलच आह की ७ndash८ वषारचा मलगा याला बिहणीबरोबर चौकीदारी करायला बाहर पाठवल जात िकवा बिहण कठ जात कोणाशी बोलत यावर नजर ठवायला पाठवल जात पण हीच चौकीदारी याला नतर आय यभर करावी लागत कणाला टशनवर सोडायला जा तर कणाला बस टडव न रातरी आणायला जा

मलाना या या भावना यकत करायला िद या जात नाहीत lsquoमदर को ददर नही होताrsquo lsquoअसली मदर रोता नही हrsquo अशी अनक वाकय आपण नहमी ऐकत असतो प षाना एखादया गो ीच वाईट वाट शकत नाही का याना दःख होत नसल का रडावस वाटत नसल का नककीच वाटत असल पण प ष या या या भावना यकत क शकत नाहीत एवढच नाही तर घरातील जवळची यकती वारली तरी यान रडता कामा नय अस आ ही लहानपणापासनच या यावर िबबवल आह माणस आह ितथ

इराद कर बलद ५३

भावना असणारच पण प षाना याच परदशरन कर याची मभा समाजान िदलली नाही याच भाविनक ख चीकरण कल जात तो ह हण शकत नाही की मला भीती वाटत मला ह काम जमत नाही हणनच प ष ज हा अयश वी होतो त हा या यात ननगड िनमारण होतो दा म य आपल अपयश िवसर याचा परय न करतो िकवा आ मह या करतो ग या दोन दशकात शती या वाढ या सकटामळ तीन लाख प ष शतकरयानी आ मह या क या आहत पण एकाही शतकरी मिहलन आ मह या कलली नाही

याचबरोबर आय यात या अनक छोटया छोटया आनद दणारया गो ीनाही तो मकतो कपडयाचच उदाहरण दयायच झाल तर मली या कपडयाम य आिण कपडया या रगाम य परचड िविवधता आह पण प षाला िबचारयाला ठरािवक रगाचच कपड घालायला लागतात तच त शटरndashपट आिण तच त िफकट िन या िपव या नाहीतर पाढरया रगाच कपड मलाना साभाळ यातला आनद वतः पदाथर क न दसरयाला खायला घाल यातला आनद दसरयाची सवा कर यातला आनद ह सगळ आनद प षाकडन िहरावन घतल आहत याना काहीच यत नाही ना िशवणकाम ना भरतकाम ना िवणकाम एकच गो यत ती हणज पस कमावण याना पस कमाव याच मशीन बनवन टाकल आह

पण ा सग यापकषा िपतस न भयकर वाईट गो कली आिण ती हणज प षाना माणसपणापासन दर नल १६ वषारचा मलगा वयान िकतीतरी मोठया असल या बाईवर बला कार करतो र यातन बसमधन जाताना कोणी अनोळखी ी या शरीराव न हात िफरवतो ६० प ष आप या प नीवर हात उचलतातmdash

याना माणस हणाव का जातीndashधमार या नावावर दसरया जातीतील िकवा धमारतील मलीवर बला कार करतात आप याच शरीराचा ह यार हणन वापर करतात जगातली अधीर लोकसखया जर माणसकीपासन इतकी दर गलली असल तर १०० कोटी मिहलावर िहसा होणारच प ष खरच असच असतात का नाही प षस ाक यव था याना अस बनवत

आज दशभरात कवळ मिहलाच नाही तर प षही ि यावर होणारया िहसिवरोधात आवाज उठवत आहत र यावर उतरत आहत आदोलनात सामील होत आहतmdashजस आपण िनभरया ह याकाडा या वळी पािहल गरज आह प षानी आपल lsquoप षभानrsquo जागव याची आपली माणसकी वाचवायची

प षाना ह समजन घयायला लागल की जोपयत ी वततर होणार नाही तोपयत प षही वततर होऊ शकत नाही िपतस िव दध लढाई दोघानाही अितमत माणसपणाकड नणारी आह

५४ अिभ यकती जनता सा ािहक

१०

समतामलक समाजासाठी

ी आिण प ष ह दोघही समाजाच मह वाच अग आहत समाज चालव यासाठी दोघाचही सारखच मह व आह मग एकाचा दजार वरचा आिण दसरयाचा खालचा ह कस झाल हा िवचार कर यासारखा िवषय आह ि याची गलामीची ही अव था स वातीपासनच अशी आह का आिण पढही तशीच राहील का

मानववशशा जञानी ह दाखवन िदल आह की स वाती या काळात ीndashप षाम य समानता होती इितहासात मन यपरा या या प वीवरील वा त या या अिधकाश काळात माणस समतावादी समाजात राहत होता मानवी समाज िजवत ठव यासाठी आव यक असल या पन पादना या कषमतमळ ि याब ल समाजात आदर होता आिण हणनच या कटबपरमख हो या परौढाव थतील मह वाचा वळ गरोदरपणा मलाच पालनपोषण व साभाळ ाम य जात अस यामळ या मात वाला

इराद कर बलद ५५

उपयकत अशा उ पादना या कामाम य सामील असत या काळात लोक िशकार आिण अ न गोळा करण यावर जगत असत आिण हणन कदािचत प ष िशकारीला जा त जात असत आिण ि या अ न गोळा करायला जा त जात असत आज आपण आप या आसपासचा समाज पाहतो यापकषा वगळा असा मातपरधान समाज होता

मातपरधान समाज हणज ि याच प षावर िनयतरण असा अथर न ह मलतः समाज समतावादी होता उ पादनाची साधन हणज क चा माल आिण उ पादनासाठी वापरली जाणारी ह यार समाजा या मालकीची होती आिण माच फळ सवाम य समान वाटल जायच प वीवर मानव समाज अि त वात अस यापासन बहताश काळापयत समाजात असमानता शोषण आिण पधार न ह या खाजगी मालम ा न हती समाज खरोखरीच सामिहक पदधतीन राहत असन ज मापासन म यपयत पर यक यकतीच पोषण आिण सरकषण समह करत अस शासक आिण वगरिवभागणी न हती लोकाम य सप ी ता यात घ याची हाव न हती मन यपराणी मळातच वाथीर आिण हाव असणारा आह अशी आपली सामा य समज इितहासात िदसन यत नाही अिधकार आदब हाव आिण कररपणा ह माणसा या वभावाच नसिगरक पल नाहीत उलट मानवी समाज हा मखय व सामािजक काळजी घणारा आिण िनः वाथीर आह

साधारणपण १० त १२ हजार वषापवीर प वीवर शतीयोगय पिरि थती िनमारण झाली लोक शती क लागल आिण अ नधा याच उ पादन वाढ लागल जगभराम य अनक िठकाणी मानवी स यताचा िवकास हायला स वात झाली उ पादना या पदधती िवकिसत झा या आिण अितिरकत (गरज भागवन उरणार) उ पादन हायला स वात झाली िवशषतः शतीतील सधारणामळ अ नधा या या उ पादनात वाढ हायला स वात झाली लोकसखयाही वाढली ामळ समाजातील ि याच मह व बदललmdashआता समहा या अि त वासाठी असल या या या पन पादना या भिमकच मह व कमी झाल याचबरोबर या या उ पादनातील भिमक या मह वाम यही बदल झाला ह याराम य सधारणा झा यामळ िशकार करण सोप होऊ लागल अ न गोळा कर यापकषा त अिधक मह वाच झाल ज हा फावडया सारखया ह यारानी शती करावी लागत होती त हा ीndashप ष दोघाचही सारखच मह व होत पण जड हल घऊन शती करायला स वात झा यानतर सवरसाधारणपण प षच जड हल घऊन शती करत अस यामळ प षाच शतीतही मह व वाढ लागल

जसजस अितिरकत उ पादन होऊ लागल तसतस समहातील काही लोकाच यावर िनयतरण थािपत होऊ लागल याची परित ा वाढ लागली आिण ापरकार

५६ अिभ यकती जनता सा ािहक

समाजाची वगाम य िवभागणी हायला स वात झाली ा िवभागणीला योगय ठरव यासाठी परोिहत वगरही अि त वात आला अथारतच ह हो यासाठी बराच कालावधी लागला असावा याचबरोबर समाजात आणखी एक मोठी िवभागणी झाली ती हणज ी आिण प षामधील िवभागणी आधी ि या प षा या बरोबरीन िनणरय घत असत आता मिहला या उ पादनातील कमी मह वा या भिमकमळ प षा या तलनत याचा दजार द यम झाला आिण या प षावर अवलबन राह लाग या उ पादना या आिण िनवारहा या साधनावर प षाच िनयतरण आल व मिहला घराम य कद झा या पिरवाराच व प प षस ाक बनल आिण ि या िप याचीनवरयाची मालम ा बन या

लोक ा सवर िवभागणीिव दध लढल यानी अिधकािधक अिधकार परा क न घतल आिण ापरकार समाज बदलत गला माग या तीनndashचार हजार वषारत जगभरात िनरिनरा या िठकाणी समाजात उ कराती होऊन म ययगीन काळात सामती यव था आिण यानतर आजची भाडवली यव था अि त वात आली पण ा सवर समाजात वगरिवभागणी आिण प षस ाक यव था होती

भाडवलशाही आिण ी समानता

ग या २५० वषारत भाडवलशाहीमळ औदयोिगक कराती झा यानतर उ पादन एवढया परचड परमाणात वाढल की आज सवर माणसा या मलभत गरजा पणर होऊ शकतील असा समाज तयार करण शकय आहmdashकामाच तास कमी क न लोकासाठी भरपर मोकळा वळ िमळ शकल अशी चाग या पगाराची नोकरी उ च दजारची आरोगयसवा व िशकषण यव था सवासाठी व त आिण पौि क भोजन हातारपणी स मानजनक प शन झोपडव या आिण काडयापटी सारखी छोटी छोटी घर जाऊन याऐवजी सवासाठी सवर सोयी सिवधानी यकत चाग या िनवासाची सोय परदषण-मकत व व छ वातावरण ndash आिण अशा आणखी अनक गो ी जर आज ह होऊ शकत नसल तर याच कारण भाडवली अथर यव था आह या अथर यव थ या रचनम य आह या रचनमळ एका बाजला जगभराम य परचड परमाणात गरीबी आह आिण दसरया बाजला जगभरातील उ पादना या साधनापकी परचड मोठा िह सा मठभर कॉप रश स या ता यात आह आिण मठभर धनदाडगया या हातात जगातील बहताश सप ीची मालकी आह

याचबरोबर भाडवलशाहीन ि याना िशकषणाची दार उघडन घराबाहर रोजगारा या सधी िनमारण क न ( हणज पित विडल व कटबापासन आिथरक या

इराद कर बलद ५७

वावलबी बनवन) याची िपतस तन मकत हो याची पिरि थती तयार कली आह तसच भाडवलशाहीन वात य व समानत या म यानाही ज म िदला या वाढल या जागतीमळ आिण आिथरक वावलबनामळ ी-मकती या आदोलनाचा पाया घातला गला अथारतच ी-मकतीची चळवळ हा एक दीघर काळ चालणारा व कठीण सघषर आह याम य चढ-उतार यतील आिण खरया अथारन ती पढ न यासाठी आिण यात यश िमळव यासाठी जाणीवपवरक िनधारिरत सघिटत आिण िनयोिजत परय न करायला लागतील

अितशय िनदरयपण शोषण करणारया या यव थ या िवरोधात लोकाचा वीरोिचत सघषर चाल आह हा सघषर पसरतही आह आिण अिधकािधक ती होत आहmdashदिकषण अमिरकतील अनक दशाम य जनआदोलन लोकशाही पदधतीन स वर आली आहत व एका समतावादी समाजाची िनिमरती कर याकड परय न करत आहत

चळवळीच शतर कोण आहत

ी-मकती चळवळी या कायरक याना एक पर नहमी िवचारला जातो की ldquoचळवळीच शतर कोण आहतrdquo वरवर पाहता कटबाअतगरत व समाजात ि याची गलामी आिण द यम व प षासाठी सोयीच आह त हा साहिजकच प ष ि याच शतर आहत अस वाट शकत पण पर यकषात ी आिण प ष दोघही िपतस च बळी आहत दोघही वगवग या परकार परभािवत आहत प ष मदारनगी या मानिसकतत तयार होतात आिण वतःला ि यापकषा समज लागतात तर ि या ी वा या सा यात जातात आिण प षा या तलनत आपण द यम आहोत यावर िव ास ठऊ लागतात प षाना जरी या यव थतन जा त फायदा िमळत असल आिण यामळ ही यव था अशीच चाल राहावी अस वाटत असल तरी याचा अथर प ष शतर आहत अस नाही आपण एक पर िवचारला तरी आप याला याच उ र समज शकत प षा या िशवाय समाजाची क पना करण शकय आह का नककीच नाही हणनच ि याच वात य ह ी-प ष समानता थािपत क न ी-प ष दोघानाही िपतस या िवळखयातन बाहर

काढन दोघाम यही एकमकाब ल आदर आिण स मान िनमारण कर यासाठी जनजागती क न आिण याचवळला मिहलावर होणार लिगक अ याचार छडछाड ि या या शरीराच व तकरण अ या य कायद अशासारखया िपतस मळ ि यावर होत असल या िहसा आिण अ याचारा या िवरोधात सघषर उभा न िमळवता यऊ शकत

ी मकतीचा खरा शतर प ष नसन ीला गलाम बनवणारी प षस ाक

५८ अिभ यकती जनता सा ािहक

मानिसकता आिण प षस ाकता थािपत हो यासाठी आिण बळकट कर यासाठी िनमारण कल या जनाट ढी परपरा आचार िवचाराची बधन ा गो ी आहत

भारतामधील पिर थती

वात यानतर भारतात नह -परिणत िवकासाच आिथरक धोरण राबव यात आल याला सवरसामा यपण िम आिथरक यव था हटल जात िकवा िवकासाच नह मॉडल हणन परिसदध आह मलतः त भाडवली िवकासाच मॉडल होत ग या स र वषारत भारतात जसजशी भाडवलशाहीची मळ खोल जत गली तसतस भारतीय समाजात सामािजक आिण आिथरक कषतरात लकषणीय बदल होत गल आिण ि याची समाजातील पिरि थतीही बदलत गली िशकषणा या परसारामळ दळणवळणा या साधना या िवकासामळ घरा या चार िभतीत कद आिण यालाच आपल िव मानणारी ी आता बाहर पडली आह िविवध सामािजक उ पादनामधील ि या या योगादानाम य वाढ होत गली आिण हणन भारताम य ि या या चळवळीचा पाया रचला गला

प नास वषारपवीर ीमकतीवादी िवदषी महादवी वमासारखी एखादीच ी चळवळीच व न बघ शकत होती ि या या ददरशवर परखडपण बोल शकत होती पण एक यापक जनवादी ीमकती चळवळ या काळात सघिटत करण खपच कठीण होत याच कारण ह की या काळातील ि याना आज या एवढी समज न हती आिण एवढया मोठया सखयन ती घराचा उबरठा ओलाडन बाहरही पडली न हती ग या प नास वषारतील भाडवली िवकासामळ पिरि थती बदलली आह ि याची नसती जाणीवच वाढली आह अस न ह तर या आता आिथरक या अिधक वततर झा या आहत म ययगीन आिण सरजामी िवचाराची पकड सट यामळ मिहलाना मोठया सखयन माणस हणन वतःची ओळख आिण समाजात वतःच थान िनमारण करण शकय झाल आिण त िमळव यासाठी या अथक परय न करत आहत

पिरणामी दशभरात ि या या चळवळीची वगान वाढ होत आह दशा या िविवध भागाम य लहान लहान गट बनवन अनक परकार या ी सघटना कायररत आहत वतःच हकक आिण वात यासाठी ि या सघषर करीत आहत दशभर या ी असल या मोठया सघटनाही आहत ि यावर होणार अ याय आिण अ याचारासबिधत िनरिनरा या िठकाणी या सघटना सिकरय आहत आज नाही तर उदया अशा सवर सघटना एकतर यऊन एक मजबत दश यापी ि याची चळवळ उभी राहील

इराद कर बलद ५९

नवी आ हान

भारतीय समाजातील ग या स र वषात झाल या बदलामळ अितशय चत यशील असल या ि या या चळवळीम य वगान वाढ झाली आह पण याचवळी ा बदलामळ ीमकती या मागारत अनक नवन या अडचणी िनमारण झा या आहत

सरजामी समाजात ि याना वतःच अि त व न हत आिण याना गलामाची वागणक िदली जायची कटब ही ितची मयारदा होती आिण अडगळीत या सामानापरमाण ीसदधा कठ यातरी कोपरयात पडन असायची ती उरल-सरल खायची आिण िमळल त घालायची वतःच अि त व नस यामळ ित यावर वतः या अि त वाच सकट न हत तरीसदधा घरात या गाईndashबलाची हशीची जशी जबाबदारी घतली जायची तशीच ि याचीही दखभाल कली जायची याउलट भाडवली समाजान ीला घराबाहर पड याची पिरि थती तयार कली आिण वतःची ओळख व अि मता जप यासाठी जाग क कल परत याबरोबर सरजामी कटबाचा आधार जाऊन ी एकटी पडली कठलाही कौटिबक आिण सामािजक आधार नसताना ीला एकटीलाच आपली अि मता आिण अि त व थािपत कर यासाठी सघषर

करावा लागत आह भाडवलशाही समाजाम य कटबात अनक नव ताणतणाव आल आहत एकतर

कटबपदधती सप ात आली आह आज बहताशी ववािहक आय यही तणावपणर आहत आह याच पिरि थतीत ववािहक आय य चाल ठव याऐवजी ग प बसन सहन कर याऐवजी एखादी ी जर परितकाराचा िवचार करत असल तर ित यापढ पिहला पर असतो की मानिसक आिथरक आिण नितक आधारासाठी ितन कोणाकड पाहायच सासरी आिण माहरी दो हीकड ितला आसरा नसतो यामळ इ छा असनही ि याना वात य आिण अि त वासाठी सघषर करण अवघड झाल आह िशवाय भाडवली समाजाम य गिरबी आिण बकारी परचड परमाणात वाढली आह लोकाम य िनराशची भावना आली आह यामळ ग हगारीही वाढली आह बहरा टरीय कप याचा माल िवक याकरता परिसदधीमा यमादवार ि याना उपभोगय व त या पातच बाजारात आणल जात अस यामळ आिण ीला सतत शरीरा या पातच दाखवत अस यामळ ि यावरील लिगक अ याचारात वाढ झाली आह पिरणामतः िवधवा घट फोिटत िवभकत अिववािहत अशा ि याना समाजाम य एकट जगण अितशय धोकादायक झालल आह

६० अिभ यकती जनता सा ािहक

आप या वात यासाठी लढणारया मिहलाना या सवर अडचणीना सामोर जाव लागत असनही ी वात यासाठी आज अनक शकयता उपल ध झा यामळ अनकीनी आप या पातळीवर पारपिरक जीवनपदधती नाकारली आह पण सरजामशाही परपरा नाकारताना एकएकटीन वयिकतकिर या माणस हणन वतःची ओळख िनमारण कर यासाठी लढत असताना याचा लढा हा एका मोठया ी-मकती आदोलनाचा भाग आह याची जाणीव याना नसत ही जाणीव या याम य िनमारण क न दण ही ी चळवळीची जबाबदारी आह सघषर करणारया या बडखोर ि याना कटब आिण समाजामधील आप या द यम दजारची जाण आह याना िपतस या साख या तोडन यातन वतःची सोडवणक क न घयायची आह या या सम या ा फकत या याच नसन सवर ि या या आहत याची जाणीव क न द याच कतर य ी चळवळीच आह ज हा या यापक ी-मकती चळवळीत सामील होतील त हाच याना खरया अथारन वात य िमळल ि यासमोर असल या छोटया-छोटया व ना या जागी सपणर ीवगारसाठी समाजात गौरवा पद थान परा क न घ याच मोठ व न आपण ठवल पािहज

ग या तीन दशकात हणज १९९१ पासन जागितकीकरण उदारीकरण आिण खाजगीकरणा या नावाखाली भारतीय रा यक यानी बहरा टरीय कप याना भारतात मकत परवश दयायला स वात कली आह दश आता फकत महाकाय परकीय कप या या आिण या या भारतीय भागीदारा या नगन नफखोरीसाठीच चालत आह एक नवीन परकारचा lsquoवसाहतवादrsquo दशावर लादला जात आह पिरणामी सामािजक िवषमता बरोजगारी आिण परचड परमाणात गरीबी वाढली आह जसजस लोक दािरदरयरष या खाली ढकलल जात आहत तसतशी ि याची मळातच वाईट असलली ि थती अजनच खालावत आह जागितकीकरणामळ िशकषण आरोगय व इतर सामािजक सवाम य होणारया कपातीचा फटका पिह यापासनच उपिकषत असल या ि या या ि थतीला बसत आह

आिथरक वावलबन ही ी वात याची पिहली पायरी आह यासाठी ि यानी िशकषण घऊन नोकरी करण आव यक आह पण जागितकीकरणामळ रोजगाराची सखया खपच कमी झालली आह आणी ज रोजगार उपल ध आहत त ही फकत अ यत कमी पगाराच आिण असघटीत कषतरात आहत महागाईत झाल या कमाली या वाढीमळ ि याना आिथरक वाय ता िमळिवण दरापा त झाल आह िकबहना दोन वळच जवण िमळिव यासाठी दखील फार सघषर करावा लागतो आह

जागितकीकरणान ीला गलाम बनव याच नवनवीन परकार अि त वात आणल

इराद कर बलद ६१

आहत महाकाय कप याच बाजारावर वचर व आह या या मालाचा खप वाढावा हणन त वगवग या कल याचा वापर करतात आिण यातील एक सामा य ततर आह जािहरातीसाठी ी शरीराचा वापर ि या या शरीरा या उ ान जािहराती ह अलीकड ि यावरील वाढ या अ याचारामागील एक मह वाच कारण आह

पढील मागर मानवजाती या भाडवली जागितकीकरणा या शोषणािवरोधात स असल या

सघषारपासन ी-मकती चळवळीचा सघषर वगळा क न पाहता यणार नाही हणनच ीमकतीला मानव मकतीपासन तोडन बघताच यणार नाही या समाजातील सवर

क करी कामगार दिलत अ पसखय व इतर पीिडता या सघषारला जोडनच ि या या आदोलनाला सवर परकार या अ याय आिण शोषणािवरोधात लढा दयावा लागल

अथारतच ाचा अथर असा नाही की ी-प ष समानतचा सघषर थिगत क न भाडवली-सामरा यवादी शोषणािव दध या सघषारला पराधा य दण ी-मकती चळवळीपढील सवरपरथम मह वाच कायर आह की ि याना या या स या या पिरि थतीची जाणीव क न दण आिण वतःची ओळख िनमारण क न द यासाठी आिथरक सामािजक सा कितक आिण राजकीय कषतराम य ी-प ष समानता परा कर या या सघषारसाठी परो सािहत करण व सघिटत करण हा सततचा आिण दनिदन सघषर असन तो करण अपिरहायर आह ह ी चळवळीच आजच काम आह पण हा रोजचा सघषर करत असताना ि या या चळवळीच अितम यय नजरआड क न चालणार नाही तो आ मघात ठरल पण ीमकतीच ल य सा य कर यासाठी अशा एका नवसमाजाची गरज आह जो या य असल समानता पर थािपत करणारा असल असा समाज िनमारण करण ह ी चळवळीच दरगामी यय असल पािहज दनिदन सघषर ह ाच दरगामी लढाईची स वात आहत हच ल य समोर ठवन एक एक अडथळा पार करत पढ जायला हव माणस हणन आपल अि त व पर थािपत कर याचा दनिदन सघषर चाल असतानाच भाडवलाचा उदो उदो करणारी न ह तर सवर लोका या गरजा भागवन स मा य समाधानी साथरक सरिकषत व जा तीत जा त िनिमरतीशील आय य घडवणारी यव था आण यासाठी झटल पािहज

दःख काय तला मोडल तच दःखाला मोडन टाक कवळ तझ डोळ इतराचया सवपनाशी जोडन घ

६२ अिभ यकती जनता सा ािहक

आम याब ल

अिभ यकती

भारतातील मिहला या पिरि थतीत खपच पिरवतरन झाल आह आज मोठया परमाणात ि या िनरिनरा या यवसायात आ मिव ासान वावरताना िदसत आहत अिभयाितरकी आिण यव थापनात नोकरया करत आहत यवसाय करत आहत राजकारणात भाग घऊ लाग या आहत पोलीस आिण सरकषण खा यात नोकरया करत आहत परशासक बनत आहत खळाम य नप य दाखवत आहत

समाजातील ि याच द यम थान आिण या यावर होत असलय अ याय या याब ल समाजाची जाणीव वाढलली आह आप याला पिह यापकषा जा त अिधकारही िमळाल आहत हडा कौटिबक अ याचार पासन कामा या िठकाणी मिहलावर होणारा लिगक अ याचार या सग यावर अनक कायद िमळाल आहत

ा सग यामाग शकडो वषाचा सघषारचा इितहास आह यासाठी आप या अनक मितरणीना अपमान सोसावा लागला आह या याच परय नामळ आपण आज अिधक चागल जीवन जगत आहोत

एवढी परगती होऊनही ि याना समाजाम य अजनही अनक परकारच भदभाव व शोषणाचा सामना करावा लागतो फकत सिवधानात िलिह यान िकवा कायद बनवन समाज बदलत नाही आिण समाज बदल यािशवाय याची मानिसकता बदल यािशवाय ी-प ष समानता यऊ शकत नाही उदा अनक मली आज िशकषण घयायला लाग या आहत पण त क हाही सोडायला लागल ा भीतीखाली असतात मली या िशकषणाचा उपयोग ित या िवकासासाठी न होता लगनासाठी उमदवारी हणन असतो लगना या सपणर परिकरयम य ितची गणव ा मह वाची नसन अजनही हडाच मह वाचा असतो जर एखादी मलगी लगनाआधीपासन नोकरी करत असल तरी लगनानतर ितन नोकरी करायची िकवा नाही याचा िनणरय ितचा नवरा आिण सासरच लोक घतात ती घऊ शकत नाही

इराद कर बलद ६३

वात या या स र वषानतरही ि यावर अतोनात अ याय होत आहत छडछाड गभरिलग िचिक सा लहान मलीची खरदी-िवकरी हडाबळी प नी हणन होणार अपमान आिण अ याचार िवधवा व पिर यकताना िमळणारी वतरणक अशा अनक पाम य त सतत स च असतात ी-प ष भदभावाच २१ या शतकातीलही अ यत

करर उदाहरण हणज ी िलगी गभरपात त शकय झाल नाही तर ज माला आ याबरोबरच ितला मा न टाकण

ग या काही वषाम य मिहला या शोषणाचा एक नवीन परकार िवकिसत झाला आहmdashजािहराती या मा यमातन ीची भोगव त हणन परितमा उभी करण यािशवाय आपला माल िवक यासाठी स दयरपरसाधना या कप या व फशन उदयोगान दशपातळी पासन ग लीबोळापयत स दयर पधाना परो साहन िदल आह ी दहाच अस व तकरण क न ितला फकत शरीरापरत मयारिदत ठवण ह ि यावरील वाढ या िहसच एक कारण आह

आप याला ह सगळ माहीत नाही िकवा आपण ावर िवचार करत नाही अस नाही उलट त ही आ ही कठ या ना कठ या पात ाची िशकार झालल असतो पण आप या डो यावर स काराची पटटी अशी काही बाधलली असत की आपण ाकड डोळझाक करतो

ा सग याचा िवरोध कर यासाठी आ ही अिभ यकती ा ि याचा गटाची थापना कली आह आ ही तम यासारखयाच सामा य मली आिण ि या आहोत यात मिहलाबरोबरच सवदनशील प षही आहत समाजात ीला माणस हणन जगता यईल असा समाज िनमारण िनमारण कर यासाठी आ ही परय नशील आहोत ी वावलबन ीसबलीकरण व ी वात य अशा िवषयाबाबत लोकाम य जाणीव

वाढव यासाठी आ ही िविवध कायरकरम आयोिजत करत असतो यासाठी र त-मोिहमा पिरसवाद मािहतीपट-परदशरन गाणी व पथ-नाटय मोचर नाटक इ वगवगळ कायरकरम करत असतो

ि या आिण प ष दोघही आमच ल य आहत ी वात याब ल प षानाही सवदनशील करण गरजच आह अस आ हाला वाटत कारण ी वात याची लढाई ही फकत ि याची नसन ती सवदनशील प षा या सिकरय समथरन आिण सहभागानच सा य होईल असा आमचा िव ास आह आमचा असाही िव ास आह की या समाजात क करी आिण कामगार वगाच शोषण होत ितथ ी वात य सा य होणार नाही हणनच अिभ यकती क करी कामगार दिलत आिदवासी अ पसखय आिण समाजातील सवर पीिडत घटका या आदोलनाबरोबर जोडन घऊन काम करत आह

६४ अिभ यकती जनता सा ािहक

व न पाह याच धाडस करा

व न पाह याच धाडस कल की कती कर याच धयर यत दीडश वषापवीर सािवतरीबाई फल यानी ज हा दिलत मलीसाठी पिहली शाळा काढली त हा याच व नmdashजात आिण िलगापलीकड समाजातील सवाना िशकषणा या समान सधी िमळा यातmdashबहतकाना अशकयपराय वाटत होत पण आज आपण या व ना या पतरतत खप पढ आलो आहोत लाख या सखयन आज मली आिण दिलत िशकषण घत आहत हणनच आपणही उ च व न पाह यच धाडस क या एका नवीन सदर या यmdashिजथ ीndashप ष खरया अथारन वततर आिण समान असतीलmdashअशा नवसमाज िनिमरतीच व न पाह याची वळ आलली आह पढाकार घऊन अशा समाजिनिमरतीसाठी कती कायरकरम राबव याची वळ आलली आह स वात झाली तरच याचा शवट होतो दशभरात अनक ि या आिण प ष असा पढाकार घताना िदसत आहत आपणही आपल लहान-लहान पढाकार घयायला स वात क न पढ जाऊया चला आपण एकमकापयत पोच याचा परय न क या आपली सखदःख आिण सम या एकमकाम य समजन घऊया आिण हातात हात घालन पढ जाऊया हळहळ अिधकािधक लोक आप याला यऊन िमळतील

आ ही अिभ यकतीतफर प याम य अनक परकारच कायरकरम करत असतो आपण ा सवर कायरकरमाम य सहभागी होऊ शकता

bull िबनधा त बोलः मिहला या पर ावर आधािरत िविवध िवषयावरील मािहतीपट परदशरन व चचार ी िहसाचारावरील lsquoI am Nirbhayarsquo मािहतीपट महो सव

bull ी चळवळीनी आ ापयत लढन िमळवल या कायदयावर याखयान bull प षभान मी प ष हणन कसा घडलो यावर त ण मलाबरोबर सवाद bull अनक िवषयावरील सडक नाटक bull याखयान ndash ि यावरील िहसाचाराची कारण bull चाकोरी तोडताना ndash िलगभाव समजन घताना ािवषयावर कायरशाळा bull र यावरील अिभयान उदा लक इज यिटफल घर दोघाच मग घरकाम फकत

बाईचच कस ि या या व छतागहासाठी अिभयान नसिगरक पाळी अपिवतर कशी प षभान इइ

जर आप याला आम याबरोबर सिकरय हायच असल तर आम या पढील प यावर सपकर क शकता

अिभ यकती सपकर अिभ यकती co लोकायत िसिडकट बकसमोर लॉ कॉलज रोड नळ टॉपजवळ पणndash४ (या प यावर दर मिह या या पिह या रिववारी सकाळी ९३०ndash१२ या वळत अिभ यकतीची मीिटग होत आिण दर रिववारी स या ५ndash७३० या वळत लोकायतची मीिटग होत)

अलका जोशी ndash 9422319129 मोनाली चअ ndash 9881241415 wwwlokayatorgin puneabhivyaktigmailcom abhivyaktipune lokayatpune

आमची मराठी परकाशन य िदल माग मौत (कोकndashप सी भारत छोडो) ₹ ५ndash दवळाचा धमर आिण धमारची दवळ ₹ ५ndash ह मला माहीत हव ₹ ५ndash त णानो िवचार कराल तर ₹ ५ndash िववकवादी िवजञानवादी समाजवादी िववकानद ₹ ५ndash मी नाि तक का आह (लखक शहीद भगतिसग) ₹ ५ndash कोळी आिण माशी (लखक िव ह म िलबिन ट) ₹ ५ndash सावरजिनक िवमा कषतर िललावात ₹ ५ndash लढा वॉलमाटरशी ₹ १०ndash मलगा हणज मलगी हणज (लिखका कमला भसीन) ₹ १०ndash नोटाबदी काय कमावल काय गमावल ₹ १०ndash आर एस एस ला ओळखा (लखक श सल इ लाम) ₹ १०ndash शहीद भगतिसगच त णाना आवाहन ₹ १५ndash िशकषणाची राखरागोळी ₹ १५ndash जग या या हककाच आदोलन ₹ १५ndash भारत प हा गलामीकड ₹ २०ndash दशावर फिसझमच सकट ₹ २०ndash सरकार खरच गरीब आह का ₹ २०ndash आि वक वडपणा ₹ २०ndash बरोजगारीच सकट कारण आिण उपाय ₹ २५ndash उठ माणसा गाणी सघषारची ₹ ३०ndash जागितकीकरण की नवी गलामिगरी ₹ १५०ndash

• 1 frontoutside-irade-kar-buland-e03-27sep18
• 2 frontinside-irade-kar-buland-e03-27sep18
• 3 booklet-irade-kar-buland-e03-27sep18
• 4 backinside-irade-kar-buland-e03-27sep18
• 5 backoutside-irade-kar-buland-e03-27sep18

इराद कर बलद १

कटबस था आिण ी वात य

परशनाचया मयारदापलीकड नको जाऊ गागीर नाहीतर डोक शरीरापासन वगळ होईल

ndash याजञव कयान जनक राजा या दरबारात वादिववादात िवदषी गागीरला िदलली धमकी

ि या या वात याब ल बोलायला स वात क याबरोबर आप याला समाजातन ह सर ऐकायला िमळतात ldquoत ही तर कटब तोडायला िनघाला आहातrdquo जर ldquo ी मकत झाली तर मलाच काय होईलrdquo ldquoमग घरातील काम कोण करणारrdquo ldquoयामळ तर सपणर समाजात अराजकता माजलrdquo इइ

ि या या वात य व वावलबना या पर ावर समाजाची समज हीच आह या समाजात पवीरपासनच (lsquoन ी वात यम अहरितrsquo ndash मन मती) ी वात याला लायक नाही असच मानल जात िजथ घरातन एकटया बाहर पडणारया ीला lsquoचालrsquo आिण lsquoचािर यहीनrsquo समजल जात तो समाज ि या या बाबतीत lsquoमकतीrsquo िकवा lsquo वात यrsquo

१

२ अिभ यकती जनता सा ािहक

अस श द सहन तरी कसा करल या ीला मनन lsquoताडन क अिधकारीrsquo हटल आह ितची मकती तोबा तोबा घोर किलयग ह जग कोठ चालल आह ि या या वात याचा पर हा वादाचा िवषयच नाहीयmdashती वादाची सीमा आह

पण ह ही खर आह की काळ बदलला आह आपला समाज बदला या वदनामय काळातन जात आह आता गागीर आिण याजञव कयाचा काळ नाहीय आज ऋषी याजञव कया या फत याला समाजात मा यता िमळणार नाही ि या या वावलबनाब ल आिण वात याब ल ज वाद आहत याचा िनणरय आता मन मती या ोका या आधारावर होण शकय नाही ज या जमा यात या िवषमता आिण अ यायावर आधािरत यव थावर आज अनक पर उभ आहत ि याही आप या परपरागत चौकटीतन बाहर पडन आपली ओळख शोधत आहत घराच उबरठ ओलाडन मोक या जगात या सवर परकारची काम सकषमपण करत आहत

दसरया बाजला हा बदल घड नय यासाठी समाजाकडन परय न होत आहत समाजात ीच थान िकतीही उ च असो स मान असो घरातली दिनया ित या या थानाला वीकारायला तयार नाही उलट ित या घराबाहर पडन वावलबी हो यावर अनक पर उपि थत कल जातात जस घरातील ित या अनपि थतीत घरकाम कोण करल मलाना कोण साभाळल बाहर इतर प षासोबत उठ याndashबस याव न ित या चािर यावर काय पिरणाम होईल इइ परसारमा यम दखील या या कायरकरमामधन लगन हीच बाई या आय याची इितकतर यता आह वततर बाई हणज बपवार आिण बजबाबदार नोकरी करणारया बाईचा नवरा आिण मल ित या घरात नस यामळ िकती लाचार व असहा य आहत ह दाखवन समाजातील या जनाट िवचाराना बळकटी दत आहत

ी वात य व वाय ता याना चकीच व अनितक मानणारया मागासल या िवचाराना आिण जनाट कालबा म याना आ हान द याची वळ आलली आह आपल पवरगरह दर सा न अस या सामािजक मनोधारणा आिण शका याना तकर शदध िनकषावर तपासन पािहल पािहज ीसदधा एक माणस आह याची जाणीव होण आव यक आह समाजात आपली काय भिमका असावी ह ठरव याचा आिण ती िनभाव याचा ितला पणर अिधकार आह ददरवान आप या समाजान ि याचा हा अिधकार नाकारला आह ि यामधील अ यकत गणाचा िवकास कर याची वाय ता वा वात य याना न िद यामळ समाजाचाच िवकास खटलला आह कारण समाजातील अ यार लोकसखयची अगभत परग भता आिण कषमता याचा िवकासच समाजान होऊ िदलला नाही याचा वापर करण तर दरच

इराद कर बलद ३

कटबाचा िपजरा

आप या समाजात ि याची भिमका कटबापरती मयारिदत ठवली आह मलगी मोठी होत असताना ितला जर घराबाहर जाऊन खळायच असल िकवा सगीत वा न य िशकायच असल तर दरडावन सािगतल जातmdash वयपाकघरात जाऊन मदत कर बाहर जाऊन खळ यापकषा त याकरता त जा त मह वाच आह मोठी झा यावर ज हा ितच लगन होत त हा घराबाहरील कामाची जबाबदारी प षाची असत तर घरातील सवर कामmdash वयपाक झाड-लोट कपड धण मलाच सगोपन करण वगर ा ित या जबाबदारया असतात घरातील सवर काम साभाळन घराबाहर पडन नोकरी क न जर ितला वावलबी बनायच असल तर सग यात आधी ितला कटबातच सघषर करावा लागतो ldquoआप या घरात काय कमी आह की तला नोकरी करावीशी वाटतrdquo ldquoप ष असताना बाई कमावणारrdquo ित या घराबाहर पडन नोकरी कर याला पिरवार परित चा पर बनवन ितला िन साही करतो

ीला ितची वततर ओळख नसत ती कणाची तरी आई प नी मलगी या पाम य ओळखली जात सासndashसासर नणद दीर नवरा मल हीच ित या

आय याची मयारदा आह तच ितच अि त व आह आिण ही चौकट ओलाड याची ितला परवानगी नाही ितची तमाम सखदःख याच पिरघाम य िफरतात

कटबा या याच चौकटीत ि यावर अनत अ याचार होत असतात मालक वामी भरतार वगर सारख ज श द बायका नवरयासाठी वापरतात याव नच याच घरातील थान काय आह ह समजत ही सबोधन व ति थतीच वणरन करतात घरा या चार िभतीम य ी प षाची दासी असत आिण प ष ित यावर िनरकश स ा गाजवणारा शासक असतो ी दासी आह हणन मग ितला मारपीट करण आजारी असतानाही ित याबरोबर शरीरसबध ठवण ित यावर बला कार करण काहीही कारण नसताना ितला घरातन हाकलन दण मनात आल तर दसर लगन करण ा सग याचा याला अिधकारच आह सगळ धमरगरथ धािमरक प तक प षा या या करर स ला परवानगी दतात आिण पती परम राची सवा करण हाच ीचा धमर आह ह घोिषत करतात ीिलगी गभरपात हडाबळी मारपीट अपमान घराबाहर हाकलन दण अशा ि यावर होणारया तमाम िहस या घटना ितला नाईलाजान त ड दाबन सहन करा या लागतात अशा परकार या अनि वत िहसा कटबाची इ जत मयारदा िकवा घराची परित ा वाचव यासाठी सहन कर यास ितला िववश कल जात ह अ याचार वरचवर घडताना िदसतात समाजात ही असमानता अ याचार इतका सवरमा य झाला

४ अिभ यकती जनता सा ािहक

आह की ा सरळसरळ होणारया अ यायावर कोणाचही फारस लकषच जात नाही यातील भयकर गो ही की वतः या बायकोवर इतक अ याचार आिण अ याय क नसदधा नवरयाची सामािजक परित ा अबािधत राहत ाच टोकाच उदाहरण हणज त ण वधला हडयासाठी िनघरणपण ठार मारल तरी पणर समाज ग प राहतो आिण तो ग हा िनलर जपण दाबन टाक याच परय न कल जातात

समाजान वीकारल या कटबातील प षा या ाच िनरकश स मळ िकतीतरी मलीची व न पायदळी तडवली जातात याना िशकषणापासन विचत ठवल जात हस याखळ या या िशकषणा या वयातच लगन क न कठ या तरी अपिरिचत प षा या ग यात बाधल जात ितच ह िनणरयही आईndashवडील िकवा भाऊ घत अस यामळ मलगी त चपचाप सहन करत वतः या आय यातील मह वाच िनणरय घ याचाही ितला अिधकार नसतो कारण िपढयानिपढया असच होत अस याच ती पाहत आलली असत कटबा या चौकटीत िमळणारया सरिकषततची िकमत हणन ितला वतः या वात याची आहती दयावी लागत सामािजक मा यता या िवरोधात जाऊन एखादया मलीन परजातीत या ित या आवडी या मलाबरोबर लगन कल तर ितच कटबीयच ितला िनदरयपण ठार मारतात आिण पणर समाज आिण पचायत या कटबा या पािठशी उभी राहत अशा परकार या करर ग हगाराना पाठीशी घालणारी समाजाची ही मकसमती िदसत त हा अस वाटत की कटबा या ा अिधकाराना अबािधत ठव याचा पर आला तर परसगी समाज कठ याच कायदयाची पवार करणार नाही

पण कटबा या ा िवदयमान व पाला मा यता दयायची का ाला आदशर कटब हणायच का अशा कटबाला मा यता दण हणज ात अगभत असल या िवषमतच आिण िनरकश स च समथरन करण होईल इितहास सागतो की कटबस था नहमीच अशी न हती पराचीन मानवी समाजात आधिनक समाज यव था अि त वात य यापवीर हजारो वषर समाज समतावादी होता ि या कटबपरमख हो या आिण समदाया या आिथरक आिण सामािजक जीवनात यानी मह वाची भिमका बजावली आह जसजशी सप ी आिण स ा प षा या हातात किदरत होत गली तसतशा ि या सवर सामािजक अिधकारापासन विचत होऊन घराम य कद क या ग या अशापरकार कटबाअतगरत िपतस चा उदय झाला यात ि या गलामा या भिमकत ग या (ह सकरमण कस झाल ह सागायच तर िवषयातर होईल)

इराद कर बलद ५

कटब समाजाचा एक मह वाचा घटक

आज आपण हकमशाही पदधतीन शासन करणारया राज आिण सामता या सरजामशाही समाजात राहत नाही आपण परगत लोकशाही रा टराम य राहतो िजथ शासक िनयिमतपण िनवडणकादवार िनवडन िदल जातात आिण समाज राजा या लहरीवर नाही तर लोकशाही पदधतीन िनवडन िदल या स थन िलिहल या रा यघटननसार चालतो भारतीय सिवधान ीndashप षाना समान अिधकार दत पण डॉ आबडकरानी खप आधीच सािगतल होत की फकत कायद बनवन समानता यत नाही तर याची सामा य लोकाम य वीकती पािहज

भारतात कटबाची पवीरची सरजामी रचना आजही तशीच आह कटबा या ा चौकटीतन ीची मकती झालीच पािहज आिण या जागी एकमकाब ल आदर समानता आिण खर परम यावर आधािरत न या पात कटबाची म य थापन करण आव यक आह जर िववाह दोन जीवाच मीलन असल आिण जर परम दोन माणसामधील पर पर स मान आिण िव ासावर आधािरत घिन नात आह तर यात िवषमतला आिण िनरकशतला थान आह कठ

ीndashप षाम य पणरपण समानता दोन माणसाम य पर पर स मान परम आिण िव ासावर आधािरत कटबाम यच एक चागला नागिरक ज माला यऊ शकतो पिरवार मलीची िकवा मलाची पिहली शाळा आह शाळत जा यापवीर मल आप या आईndashविडल व नातवाईकाकडन बरयाndashवाईट गो ी िशकत असतात या मला या घरातील वातावरण आईndashविडलाचा आिथरक सामािजक आिण सा कितक तर याची मलाना वाढव याची पदधत लहानपणी मलाला िमळालल स कार यावर मल मोठ होऊन कस नागिरक बनल ह अवलबन असत मलालामलीला समानता याय ईमानदारी महनत वािभमान तकर शीलता परोपकार आिण मानवपरम याच आदशर िशकवणारया याना आ मिव ास दऊन नत व गणानी सप न करणारया याना वततर िवचाराच नागिरक बन यासाठी परो सािहत करणारया कटबालाच आदशर कटब हणता यईल परत एका गलाम आिण अिशिकषत आईकडन याची अपकषा करता यईल का आिण िनरकश स ा गाजवणारा एक अहकारी बाप तरी ह क शकतो का िनि तच नाही या घरात असमानता आिण प षी स ा ही परित ची गो मानली जात असल या घरात आई गलाम असल अध दधा आिण ढीndashपरपरा मानत असल पर यक गो ीत आप या पतीवर अवलबन राहत असल िजला वतःचा आ मिव ास आिण वािभमानाची जाण नसल रोज नवरयाकडन अपमािनत होत

६ अिभ यकती जनता सा ािहक

असल आिण बाप अहकाराची साकषात मतीर असल या घरात समानता आिण तकारला काही थारा नसल आिण िनमटपण आदशाच पालन कल जात असलmdashअशा कटबात समानता वािभमान याय आिण तकर शदध िवचाराच स कार कस िनमारण होतील कवळ एक सिशिकषत वततर आ मिव ासपणर सस कत आिण वतःच यिकत व असलली आईच मलीलामलाला चाग या परकारच सगोपन दऊ शकत एक सखी आिण या य समाज त हाच बनल ज हा या समाजातील अधीर लोकसखया हणजच ि या वततर होतील

धादात खोटपणा

परत ददरवान आप या समाजात बहसखय लोक परपर या नावाखाली ज या समजती आिण म य याना िचकटन राहन िवषमता आिण प षस ाक यव थचा फायदा घऊ पाहत आहत अथारतच याना ज या कटब यव थची जागा नवीन कटब यव थन घतलली चालणार नाही कोण याही परकारचा बदल याना नको आह ी वात या या नावान आरडाओरड करणार हच लोक ि यानी कामासाठी

घराबाहर पड यात आप या परित चा कमीपणा समजतात त ि याना कटबाची सप ी घरात सजवन ठव याची व त घरा याचा वश ज माला घालणार मशीन आिण कवळ प षा या उपभोगासाठी असलल एक शरीर ापलीकड काहीही समजत नाहीत

अशा लोकाना काळ बदलत अस याची आिण आज या लोकशाही समाजाम य अमयारद प षीस ा आिण िवषमतवर आधािरत नाती फार िदवस िटक शकत नाहीत याची जाणीवच नाहीय भारतातही प षस िव दध ि यानी बड स कल आह आिण आप या वात याची लढाई स कली आह ि यानी ज हा समानतची आिण समान हककाची लढाई स कली त हा ाच समाजधरीणानी कटबस था धोकयात आ याची समाजाचा अधःपात होत अस याची आरडाओरड क न ि या या आदोलनाला बदनाम करायला स वात कली वा तिवक ह धादात खोट आह या या मखय आरोपाच पिरकषण क या

पिहला ि या याच हकक ज हा पर थािपत क लागतात त हा यामळ कटब िव कळीत हो या या घटना फारच कमी आहत याउलट ीला वतः या अि त वाची जाणीव होऊ लागताच कटबात स वातीला जरी ताण िनमारण झाल तरी पर यकषात कटबातील नातीmdashपतीndashप नी वडीलndashमलगीmdashलोकशाही पदधतीन िनमारण झा यामळ हळहळ जा त ढ होत जातात

इराद कर बलद ७

दसरा जरा खोलात जाऊन पािहल तर लकषात यत की ज लोक ि या या वततर हो या या इ छला कटब तोड यासाठी दोषी मानतात त लोक ा स याचा वीकार करायला तयार नाहीत की बहताशी वळा कटब तोडणार प षच असतात मलगा ज माला नाही घातला तर ीचा अपमान करण आिण ितला सोडन दसरी बायको करणmdash ाला घर मोडण मानल जात नाही वाझ िकवा मली ज माला घालणारया बायकोला टाकन दसरी बायको घरात आणणmdash ाला कटब मोडण मानल जात नाही नशाबाज आप या जबाबदारयापासन पळन जाऊन यसना या आहारी जाणारया एवढच नाही तर दसरी बाई (रखल) ठवणmdash ाला कटब मोडण मानल जात नाही आिण वतः या मलाकड न पाहणारया दा डया नवरया या अ याचाराना मकाटयान सहन कर याचा उपदश बायकोला िदला जातोmdash ाला कटब मोडण मानल जात नाही ह सवर सहन क न ीन त मोडकळीस आलल कटब सावराव आिण नवरा कधीतरी सधारल अशा वडया आशवर जगत राहाव असा स ला िनलर जपण समाज दत असतो ीन वतः या पायावर उभ राह याचा आिण आिथरक या वततर हो याचा िवचार कला तर लगच या या कटब यव थ या सरकषला धकका लागतो

lsquoसवतrsquo िकवा lsquoरखलrsquo ाला प षासाठी समानाथीर असलल श द आप या श दकोशातच नाहीत कारण असल िनदय परकार आप या समाजात प षच वषारनवषर करत आलल आहत आिण आजही सरारस करत आहत ि याना ज हा समाजात समान अिधकार िमळतील आिण या आिथरक या वावलबी होतील त हा समाजाम य अराजकता माजणार नाही िकवा कटब मोडणार नाही उलट प षा या वराचाराला आळा बसल प षाला आप या प नीशी एकिन राहायला लागल कारण आता जर तो एकिन रािहला नाही तर आिथरक या वावलबी अस यामळ ित याम य याला सोड याची कषमता व आ मिव ास असल पतीndashप नीमधील नात आता पर पर परम आदर आिण िव ासावर आधािरत असल आिण हळहळ lsquoसवतrsquo िकवा lsquoरखलrsquo अस श दच समाजातन नामशष होतील

नोकरी करणारया वततर ि या घरकामात िकवा मला या पालनपोषणात लकष घालणार नाहीत ही भीतीसदधा िनराधार आह पर यकषात पिरि थती ा या अगदी उलट आह आपण पर यकषात काय पाहतो आजची एखादी िवदयािथरनी असो िकवा नोकरी करणारी ी असो आपल िशकषण िकवा नोकरी यितिरकत घरातील सगळी काम मला या जबाबदारया सकषमपण पलताना िदसत पण तच घरात जर एखादा बरोजगार प ष असल तर तो मातर घरकामाम य काहीच मदत करीत नाही ज थोडफार प ष घरकामात मदत करतात याची lsquoबायको या ताटाखालच माजरrsquo अशा

८ अिभ यकती जनता सा ािहक

श दात टर उडवली जात थोडकयात काय ि याच वात य िकवा वावलबन यािवषयी घत या जाणारया

शका िनराधार असन या प षपरधान मनोधारणतन िनमारण झाल या आहत आिण जीवना या वा तवाशी पणरतः िवसगत आहत

ि या या वात या या पर ावर समाजान एका सतिलत ीकोनातन िवचार कला पािहज आप याला जर अस वाटत असल की आप या दशाच भावी नागिरक वावलबी वािभमानी आिण समानतच स कार घऊन मोठ हावत हजारो वषा या अध दधा कालबा म य आिण बरसटल या िवचारातन बाहर पडन आपला दश िवकिसत आिण सकषम बनावा तर िनि तच ि याना वततर वावलबी आिण सबल बनवन आप याला आप या कटब यव थत मोठया परमाणात सधारणा करावी लागल यासाठी पर यक सामािजक ट यावर ि याचा सहभाग वाढवावा लागल ि याना सिशिकषत बनवाव लागल वतः या पायावर उभ राहन आिथरक वावलबन िमळव यासाठी ि याना परिरत कराव लागल याना िशकषण व रोजगारा या पयार सधी उपल ध क न दया या लागतील स या ि यावर असलली घरकाम आिण मला या सगोपनाची जबाबदारी िवभागली जाऊ शकत प षाना या कामात समपरमाणात जबाबदारी उचल यासाठी परिरत कराव लागल याचबरोबर मलासाठी पाळणाघर अगणवाडया खळा या मा यमातन िशकषण दणारया शाळा वसितगह आिण कोव या वयातील अभरकासाठी ि या या कामा या जागी पाळणाघर (जथ अभरका या गरजनसार माता याची काळजी घऊ शकतील व दध पाज शकतील) व छ व व त सामािजक वयपाकगह अशा यव था िनमारण क न ि यावर पडणारया दहरी जबाबदारयामधन समाजच याचा भार हलका क शकतो अशा परकार जर सपणर समाज ि याच वात य वावलबन यासाठी जाग क झाला तरच वा तवात ि याना वात य िमळ शकत

इराद कर बलद ९

२

ी ज माला यत नाही घडिवली जात

एखादी छोटीशी सदर गटगटीत मलगी ित या अ लड हस याndashखळ यान सग याच मन आकषरन घत सपणर घराला मोहात टाकत पण ती जसजशी मोठी होत तसतस ितच नाचणndashबागडण हळहळ सकोचाम य का बदलत लहानपणी घराम य मकत हिरणीसारखी बागडणारी हीच मलगी मोठी होताच लाजन सकोचान िबचकत पावल का टाक लागत बालपणातील ती ज मजात उ मकत मलगी मोठी होत असताना अनसिगरक बजरी आिण घाबरट यिकतम वात का बदलत

सपरिसदध फरच लिखका आिण त वव या िसमोन द बोऊवा यानी िलिहल आह

ी ज माला यत नाही तर ती घडिवली जात

ह अगदी खर आह आपली सपणर समाज यव था ितला बदलवन टाक यास कारणीभत आह

आप याला माहीत आह की ज माला यणार कोणतही मलmdashमलगी असो िकवा मलगाmdashकवळ एक बालक असत लिगक अवयवा यितिरकत या यात काहीच फरक नसतो या या बालसलभ िकरयाmdashरडण खाणndashिपणmdashयात काहीच फरक नसतो लहान मलामधील लिगक फरक हा नसिगरक असतो ाच नसिगरक िभ नतमळ

१० अिभ यकती जनता सा ािहक

ीndashप ष पर पराना परक असतात त जर एकमकाना परक असतील तर हीच लिगक िभ नता या दोघामधील भदभावाला कारणीभत कशी ठरत आिण ा भदभावाची बळी ीच कशी होत समाजाम य ीला द यम थान का िदल जात खरतर नसिगरक िभ नतमळ नाही तर सामािजक आिण मनोधारणतील पवरगरहामळ मलगा आिण मलगी हा भदभाव क न मलीला त छ लखल जात

मल ज माला आ याबरोबर या यावर कटबाचा आिण समाजाचा परभाव पडायला स वात होत मलीला ित या ीपणाची आिण द यम वाची जाणीव क न दयायला स वात होत तर मलाला या या प ष वाची आिण तो अस याची जाणीव क न दयायला स वात होत बहताश घरामधन खाण-िपण कपड-ल िशकषण इ यादीबाबत मलाना पराधा य िदल जात हा भदभाव आप या समाजात इतका िभनलला आह की आप याला याम य काहीच गर वाटत नाही िकवा आपण याब ल कधी बोलतही नाही मलीला मातर ित यािवषयी या भदभावाब ल जाणीव असत आिण यामळ ितच यिकतम व बजर आिण कमकवत बनत जात

ज मापासनच मलगा आिण मलगी या यामधील पालनपोषणा या पदधतीम य फरक िदसायला लागतो मलाला खळ यासाठी कार बदक िवमान सायकल घोडा अशी खळणी िमळतात तर मलीला ीसलभ बाहली भातकली अशी घरकामाशी िनगडीत असलली खळणी िदली जातात यािशवाय मलीला सतत घरकामाम य रस घ यासाठी परो सािहत कल जात आिण मलाला घराबाहरील उपकरमाम य भाग घ यास परो साहन िदल जात मल जा याच मोठयाच अनकरण करत असतात मलीला ितची आई सकाळपासन रातरीपयत घरकामा या घा याला जपलली िदसत ती ित या आईच अनकरण कर यास साहिजकपण परव होत मलगा मातर ि या या या िव ापासन चटकन दर होताना िदसतो याला सतत जाणीव क न िदली जात की lsquoतो मलगा आह हणन मलीपकषा आहrsquo कटबातील अशा भदभावामळ लहानपणापासनच मलीच वचािरक जग सकिचत होऊन घरकाम आिण वयपाकापरत मयारिदत होत जात अशा परकार मलीची हळहळ ी lsquoघडतrsquo जात

िकशोराव थत वय वषर आठ त अठरा मला या शरीरात होणार बदल नसिगरक असतात होम समळ तस बदल होण वाभािवकच असत मला या शरीरातील बदल कटबाला अिभमाना पद वाटतात तर मली या शरीरातील बदल मातर कटबासाठी िचतचा िवषय बनतात अचानक ित यावर अगिणत बधन लादली जातात पर यक बाबतीत होणारी अडवणक आिण स ल ितला ग धळात टाकतात ितचा धीर खचतो

इराद कर बलद ११

याच वळी आता ित या शरीराकड पाहणारया लोका या िविचतर नजरामळ ती भयभीत होत पिरणामी मलगी बजरी िभतरी कमालीची सहनशील आिण सकोची वभावाची बनत जात आिण वतःचा आ मिव ास गमावन बसत

याउलट आईndashवडील आिण कटबातील सवरजण मला या उ वल भिव याची अनक व न रगव लागतात आप या ऐपतीनसार मलाला जा तीतजा त चागल िशकषण द याचा परय न कला जातो मलान आय यात परगती करावी यासाठी पडल ती मदत करायची कटबाची तयारी असत या या जीवनात याला ज बनायच आह यासाठी वात य िमळत पण मली या आय याच ल य मातर ित या ज मापासनच ठरलल असत लगन क न मलीला नवरया या घरी जायच आह याच घर-दार साभाळायच आह मलाना ज म दऊन याच सगोपन करायच आहmdashही गो समाजात पवारपार पककी जलली आह मोठी झा यावर ती एक यश वी गिहणी आदशर प नी सन आिण आई बनावी हच ल य समोर ठऊन मलीला िशकषण िदल जात मली या आईndashविडलानी ितला िकतीही िशकिवल तरी ित यापकषा जा त िशकल या आिण जा त कमावणारया नवरयाबरोबर ितच लगन हाव हाच उ श डो यासमोर असतो

मलीला ित या आय यात काय बनायची इ छा आह ितला कोण या िवषयात ची आह ितला कोण या िवषयाच िशकषण घयायच आह ितला नोकरी करायची आह का ितला लगन क हा आिण कोणाशी करायच आह ितला मल क हा आिण िकती हवी आहत अस ित या आय याशी िनगडीत असलल िनणरय घ याचा ितला अिधकार नसतो एवढच काय ितन घराबाहर कधी आिण कोठ जाव ासारखा अगदी साधा िनणरय घ याचासदधा ितला अिधकार नसतो समाजान ि यासाठी घालन िदल या चौकटीत ित या यिकतम वात असल या स गणाना वाव द याचा काही पर च यत नाही अशा िनयितरत वातावरणात मलीच एक ढ ब सकिचत परावलबी अतमरख आ मिव ास नसलल आिण मानिसक या अपग यिकतम वच बनवल जाऊ शकत पण आपला समाज ितला असच घडव इि छतो

पवारपार चालत आल या ढी आिण परपरा आई या मानिसकतत इतकया घटट तल या असतात की वतः या पिरि थतीत दःखी असनही ती आप या मलीला अशाच पदधतीन मोठ कर या या परय नात असत की समाज ितला एक पिरपणर ी हणन वीकारल आजबाजला सवरतर हच िचतर िदसत अस यामळ ापकषा वगळा िवचार ती क च शकत नाही ितला माहीत असल या सवर ि या या या मलीना

१२ अिभ यकती जनता सा ािहक

अशाच पदधतीन वाढवत असतात वयपाक िशवणकाम िवणकाम ासारखया घरकामा यितिरकत ितला िवनयशील आिण सहनशील बन यास िशकवल जात ितला नहमी हीच िशकवण िदली जात की ितला आप या नवरयाच आिण सासर याच मन िजकन घ यासाठी याची सवा कली पािहज यासाठी ितला िकतीही क झाल तरी चालतील नवरयानी आिण सासर यानी िकतीही तरास िदला िकतीही छळल तरी ितन मातर या यावर परमच करत राहायला हव मग भल ितला सवर व पणाला लावाव लागल तरी चालल या गो ीमळ ितची तकर सगत िवचार कर याची शकती सपन जात आ मिव ास न होतो आिण हळहळ ती एक पाळीव पराणी बनत

मगध व अ लड बािलकची एक ी हणन घडवणक होताना ित या अगिणत आकाकषाचा चराडा होतो ित या व नाना ितलाजली िदली जात जनाट चालीिरती अध दधा व ढीना ध न राहणारया मलीच समाजाम य कौतक होत आिण ितला आदशर गिहणीचा मान िमळतो याउलट परपर या नावाखाली अशा बरसटल या समजतीना मकाटयान ध न न राहता ितन वततर िवचारान काही कर याचा परय न कला तर समाज ितची नाचककी क न ितला अपमािनत करतो ितचा िवदरोह कररपण मोडन काढला जातो अशा परकार सवर बाजनी गळचपी झा यावर हताश होऊन जनाट चालीरीती अध दधा व ढीना िनमटपण िचकटन राहणारया ीम य ितच पातर होत

अनक सशोधन व अ यासातन ही गो िसदध झाली आह की समाजाम य ि याच द यम थान पवीरपासन न हत मानवी समाजा या िवकासातील स वाती या काळात आिण माणस ज हापासन प वीवर आह या या ९० पकषा जा त वळ समाजात ीच वचर व होत िकवा मातपरधान समाज यव था होती (पण मातस ाक हणज िपतस ाक या उलट अथर न ह) ी कटबपरमख अस ीndashप षाम य कोणताही भदभाव न हता दोघाचाही घरकामाम य आिण बाहरील कामाम य सहभाग असायचा नतर या काळात सप ी या मालकीचा पर उपि थत झा यानतर ीला सामािजक कामातन काढन घरातील कामाम य अडकवल गल प ष पराधा यान

बाहरील काम क लागल आिण ीला घराबाहरील कामामधन काढन घरकामाम य अडकवल गल ी घरात िदवसरातर काम करायची पण ती कठ याही परकारच उ पादन करत न हती की यामळ सप ी िनमारण होईल हणन हळहळ ित या कामाच मह व कमी होत गल उलट उ पादनाच कोणतही काम करत नसतानाही ितच खाण-िपण राहण ितचा सभाळ क न प ष ित यावर उपकारच करत आह अशी भावना िनमारण कली गली

इराद कर बलद १३

ीन ा असमान पिरि थतीब ल कोणताही जाब िवचा नय हणन ढी-परपरा िरती-िरवाज तयार कर यात आल या या समथरनाथर सािह याची िनिमरती कर यात आली ीचा द यम दजार हा ित यावर अ याय नसन ित या पवर ज मी या कमाच फळ आह अस धमार या आधार ित यावर िबबिव यात आल फकत वतः या पिरि थतीचा िवचार न करता ितन इतरासाठी आपल जीवन समिपरत कराव ासाठी आदशर ीला ममताळ यागाची आिण सहनशीलतची मतीर पित ता अशा िवशषणानी पिरभािषत कल गल ा ी िवरोधी परपरा हळहळ समाजात इतकया ज या आिण इतकया सहज वीकार या ग या की यात काही चकीच आह अस आजही कोणाला वाटत नाही आिण हणनच या म य यव थला आिण या परपराना फारसा िवरोधच उरला नाही

या सग यामळ ीला माणस बन याऐवजी lsquo ीrsquo बनायला भाग पाडल जी शारीिरक मानिसक सामािजक आिण आिथरक पातळीवर पणरपण प षावर अवलबन राहील शोकाितका ही आह की ा परिकरयत प षही माणस बन शकला नाही तर फकत एक प ष बनन रािहला

त हापासन आतापयत काळ बदलला समाजही अिवरतपण बदलत रािहला पण ि याब ल या भदभावा या ीकोनात कोणताही बदल झाला नाही आज मली घरा या चार िभतीना ओलाडन बाहर पड या आहत िशकन सव न वतः या पायावर उ याही राहत आहतmdashज बडया तोड यासाठीच पिहल पाऊल आह या प षापकषा कोठही कमी नाहीत ह यानी िसदध कल आह उदा एसएससी आिण बोडार या परीकषाम य मली मलाइतकयाच िकबहना या यापकषा जा त गणव या िदसतात घराबाहर पडन अनक ि या नोकरया करत आहत अनक ि यानी यवसायाम यही उ म यश िमळिवल आह अस असनही समाज आिण कटबाम य अजनही ीच थान द यमच आह ीndashप ष समानता पर थािपत कर याच यय अदयाप बरच दर आह

समाजात ीला समान थान िमळण ही सोपी गो नाही यासाठी ितला सतत आिण मोठा सघषर करावा लागणार आह ि याना या या वात याची लढाई वतःच लढायला लागणार आह दसरा कोणीतरी यऊन ितला मकत नाही करणार या लढयाम य यश िमळिव याकरता मलीना वतः या पिरि थतीचा तकर शदध व सखोल िवचार करायला लागल एका मलीची ीऐवजी माणस बन याची ि थती त हाच यऊ शकत ज हा ती वतः या अि मत या बाबतीत सजग असल आिण आप या द यम

१४ अिभ यकती जनता सा ािहक

मानिसकतला प ी दणारया अधिव ास जनाट ढी-परपरा आिण वतःचा यनगड तोडन समाजापढ ठामपण उभी राहील त हाच ितला या लढयाम य यश िमळल

ीndashप ष समानतसाठीचा सघषर हा अिनवायरपण या य आिण समतापणर समाजासाठीचा सघषर असल ज हा खरया अथारन या य आिण समानतवर आधािरत आदशर समाज िनमारण होईल त हाच ि या या समानतचा पाया घातला जाईल ि याना सिकरयपण ा सघषारत सहभागी हायला लागल दसरया बाजन पाहायच झाल तर यायासाठी कल या कोण याही लढयाम य यात समाजातील अधीर लोकसखया सामील नाही तो लढा अधारच राहील

यासाठी एका अशा समाजाची थापना हायला हवी की यात ि या या घरकामाला मह व िदल जाईल घरकामासारखया lsquoअन पादकrsquo कामाला बाहर या lsquoउ पादकrsquo कामाचा दजार िमळल मल ज माला घाल या या ित या नसिगरक िवशषतला समाजात उ पादनाच एक अिनवायर काम हणन स मान व मा यता िमळल असा समाज िनमारण हो यासाठी लाब आिण परदीघर सघषारची गरज आह यामळ पर यक यकतीम य ही म य यव था जवली जाईल त हा समाजात कठलाच भदभाव राहणार नाही त हाच ी कवळ ी राहाणार नाही आिण प ष कवळ प ष राहाणार नाही त दोघही खरया अथारन lsquoमाणसrsquo बनतील आिण समाजाला उ नती या िशखरावर नऊन पोचवतील

इराद कर बलद १५

३

स दयर पधाचा बाजार

ग या काही वषाषपासन कधी जाग क अस यामळ िकवा कधी पिरि थतीमळ ि या घराबाहर पडायला लाग या आहत नोकरया या शोधात आहत स या दशात ददरवान परस रोजगार उपल ध नाहीत दशाची स याची आिथरक तथा सामािजक यव था ि याना ना धड िशकषण दऊ शकत ना रोजगार ना सरिकषत घर ना अ य काही सिवधा ा पिरि थतीचा फायदा घऊन मोठमोठया नफखोर कप या ि याना व तात काम करायला भाग पाडतात एवढच नाही तर याच वगवग या पदधतीनी शोषण करतात ातलीच एक पदधत आह आपल उ पादन िवक यासाठी ि या या चहरयाचा आिण शरीराचा वापर मिहलाही कप याना या या उ पादना या जािहरातीसाठी आप या शरीराचा वापर क न द यास तयार आहत कारण आज lsquoमॉडिलगrsquo हा अितशय आकषरक यवसाय झाला आह या नफखोर कप यानी lsquoमॉडिलगrsquo आिण lsquoस दयर पधारrsquo या भोवती एक आकषरक वलय तयार कल आह आिण अनक त ण मली ा गलमर आिण चकचकीतपणाकड आकिषरत होत आहत

अ यत ढीिपरय आिण पराणमतवादी भारतीय समाजाम य मॉडिलगसारखया कामाला अचानक मानाच थान कस काय िमळ लागल

वा तिवक हा बदल ग या तीन दशकापासन िदस लागला याची स वात १९९० या दशकात झाली ज हा अचानक जागितक स दयर पधाम य भारतीय मलीनी lsquoजगत-सदरीrsquo lsquoिव -सदरीrsquo या पधार िजक या अथारतच भारतीय मली

१६ अिभ यकती जनता सा ािहक

अचानक सदर होऊ लाग या अस तर नाही झाल तर मग १९९० या दशकात स दयर पधाम य भारतीय सदरया आतररा टरीय स दयरवती हणन िजकन कशा आ या

स दयर पधार आिण बहरा टरीय कप या

ग या काही वषाम य िनवडन आल यापकी अनक सदरया भारतातील आहत ह काही सहज घडलल नाही पा ा य दशातील मोठमोठया बहरा टरीय कप या या बाजारिवषयक धोरणाची (माकर िटग टरटजी) ती एक िवचारपवरक खळलली चाल आह नफा आिण फकत नफा कमावण आिण तोच नफा प हा यवसायात गतवन अजन परचड नफा कमावण ह एकमव यय ा बहरा टरीय कप याच असत पण हा परचड नफा कमाव यासाठी यानी उ पादन कल या व त िवक या जा याची गरज असत बहरा टरीय कप या ा बफाट उ पादन कषमता असल या महाकाय कप या आहत नफा आणखीन नफा ह चकर अितउ पादना या अव थला यऊन ठपत िवकिसत दशातील बाजार या या उ पादनान पणर भर यामळ त ितसरया जगातील आिशया अिफरका आिण दिकषण अमिरकतील दशाकड वळल िवकिसत दशातील व त व भाडवलासाठी अिवकिसत दशाचा बाजार उपल ध क न द यास भाग पाड यात त यश वी झाल [ ालाच जागितकीकरण (गलोबलायझशन) हटल जात] हणनच ग या काही दशकाम य बहरा टरीय कप या मोठया परमाणात ितसरया जगातील दशा या बाजारात परवश क न आपला माल िवकन नफा कमावत आहत तथापी ितसरया जगातील या दशामध या परचड गिरबीमळ तथील बाजार मयारिदत आहत लोकानी आपला माल जा तीत जा त िवकत घयावा हणन बहरा टरीय कप या सवर परकारची िवपणन ततर (माकर िटग टिकनकस) व कल या वापरतात यानी िवकिसत कलल यश वी िवकरी ततर हणज याच दशातील एक शरीर lsquoसदरीrsquo या पात िनवडायच मग मीिडया या मा यमातन ा चहरयाला हणजच शरीराला

इतकी परिसदधी दयायची की ५ वषारपासन त ९५ वषारपयतची कठलीही यकती यामळ परभािवत झा यािशवाय राहणार नाही आिण मग त शरीर चहरयावर खोट हा य आणन जािहराती या होिडगज पासन टी हीवरील जािहरातीपयत िजकड ितकड ा कप याच ह नाही तर त उ पादन िवकत घ यासाठी आगरह करताना िदसतात

भारतातील स दयर पधार

भारतातन िमस व डर िमस यिन हसर िमस आिशयाndashपिसिफक इ यादीसारखया जागितक स दयर पधाम य भाग घ यासाठी पाठव यात यणारया पधरकाची रा टरीय

इराद कर बलद १७

स दयर पधार lsquoफिमनाrsquo मािसका या वतीन चालवली जात १९९० या दशका या स वातीला सि मता सन (िमस यिन हसर १९९४) आिण ऐ यार राय (िमस व डर १९९४) या भारतीय सदरीनी जागितक िकताब िमळिव यानतर या स दयर पधार फार लोकिपरय झा या १९९१ साली भारतान बहरा टरीय कप याना दशाची बाजारपठ मकत क यावर चार वषारत भारतात िवज याचा महापरच स झाला हा काही िन वळ योगायोग न हता स दयर उ पादन कपड फशन उ पादन बनवणारया बहरा टरीय कप या ा पधर या परायोजक असतात आिण या या माला या िवकरीकरता अशा स दयर पधा या उपयकततची याना पणर क पना आह सात वषाम य सहा भारतीय सदरीनी जागितक स दयर पधार िजक यामळ आप या दशात ा पधाची लोकिपरयता आकाशाला जाऊन िभडली

lsquoफिमना िमस इिडयाrsquo स दयर पधार दरवषीर भरव या जातात या स दयर पधाम य दशातील कानाकोपरयातन आल या शकडो त णी या शरीराच मोजमाप कल जात या ितघीना िवजत घोिषत कल जात या यितिरकत िमस सदर कातडी िमस सदर कस िमस सदर ि मत िमस उ साही िमस जलपरी इ नावाखाली अनक सदर व सडौल शरीराची िनवड कली जात स दयर पधरला बिदधचातयारची िकनार लाव यासाठी शवट या फरीमधील सवर सदरीना पर िवचारला जातो काय दजारच पर िवचारल जातात यासाठी २०१४ या स दयर पधरच उदाहरणच पाहया अितम फरीतील पधरकाना हा पर िवचारला गला की ldquo ा स दयर पधरतन त ही काय घऊन जाणार आहातrdquo याला िवज या सदरीच उ र होत ldquoसवर पधरकाकडन मी खप िशकलrdquo दसरया करमाकावरील सदरीच उ र होत ldquoसवर पधरकाकडन मी खप िशकल िवशषतः शात आिण सयमी राह यास िशकलrdquo ितसरया करमाकावरील सदरीच उ र होत ldquoसवर पधरकाकडन मी खप िशकल िवशषतः साधपणाrdquo वा काय महान बिदधचातयर सडौल शरीराच नजरानी आकठ स दयरपान करणारया परकषकानी या चतर() उ रावर अथारतच टा याचा कडकडाट कला

िवजयी दह िनवडन झा यानतर या यावर बिकषसाचा आिण पशाचा पाऊस पडला लगचच याना जािहरातीसाठी फोटो परदशरन करायला बहरा टरीय कप यानी विरत आप या ता यात घतल

लोकिपरयता सप ीचा पाऊस बाजाराची टपकणारी लाळ कोण या ीला वाटणार नाही की हा पाऊस ित या शरीरावर पडावा हणन ित या शरीरावर पडला तर तो दशावर पण पडणार सि मता सन आिण ऐ यार राय ा १९९४ या जागितक स दयर पधरम य िवज या झा याबरोबर मा यमानी जाहीर कल की ldquo यानी भारताची

१८ अिभ यकती जनता सा ािहक

मान गवारन उच कलीrdquo आज या बाजा अथर यव थम य दशािभमानाची याखया इतकया िनक दजारला नऊन पोहोचिवली आह यात शरीराची काळजी घण कमी खाण नाजक कबर ठवण लाब सडक कळी या खाबासारख पाय ठवण ३६ndash२४ndash३६ ची िफगर राखण सतिलत हसणndashबोलण आिण सग यात मह वाच हणज अस कपड घालण यातन शरीर यवि थत िदसल ा सग याचा समावश आह सगळ दशासाठी वा गिरबीन गरासल या बरोजगारीन िपडल या दशाला हच तर पािहज एक सदर व सडौल शरीर िज या मधर हा यामळ भककगाल आिण कामधदा नसल याची दःख कषणभर का होईना िवसरली जातील

पर यक ीम य ितच वतःच एक अिदवतीय स दयर असत आपण वगवग या परकार या स दयाची तलना कशी क शक एका क णविणरय यवती या स दयारची तलना तविणरय यवती या स दयारशी कशी होऊ शकल ड गरावर रोज चढ-उतार करणारया एका पहाडी काटक यवती या स दयारची तलना उच व स ढ पजाबी यवती या स दयारशी कशी होऊ शकल िदवसभर शतात काम करताना वतःची िनगा न राख शकल या यवती या स दयारची तलना हाताndashकसाची उ म िनगा राखल या शहरी कॉलज-कमारी या स दयारशी कशी क शक सग याजणी आपाप या परीन सदर असतात

स दयर पधार िवपयर त िवकती

स दयर पधार ही भाडवलशाही समाजातील एक िवकती आह भाडवली समाजाम य पसा अिधक पसा आिण आणखीन पसा हच मह वाच सतर आह कठ याही गो ीची उपयकतता आिथरक म यावरच ठरवली जात सवर गो ी पशातच पातिरत क या जातात मानवी म य सहकार एकमकाची काळजी घण यणारया

िपढयासाठी पयारवरणाच रकषण करण मला या सगोपनातन मानवी म याची िशकवण दण जञानाचा समाजा या भ यासाठी वापर करणmdashअशा परकार या भावना आिण िचता भाडवलशाहीम य िनरथरक ठरतात आिण हणनच भाडवली यव थम य व त या िवकरीसाठी ीदहाचा िवकत वापर करण ह योगयच मानल जात ा पा रभमीवर झगमगत भ य यासपीठ जवळ जवळ पारदशरक कमीत कमी व धारण क न कटवॉक करत यणारया त णी आप या शरीर सौ वाच अिधक लोभस दशरन द यासाठी अलगद पावलानी िगरकया घत परदशरन करताना झगमगीत पडदयावर िदसतातmdash ा वषीर पधरमधन कासर कपड स दयर परसाधन चडडया-बॉडया चॉकलटस इ िवक यासाठी कोणत शरीर िनवडायच ासाठी ह परस नाही हणन

इराद कर बलद १९

की काय ाचा lsquoलाइ ह टिलका टrsquo (थट परकषपण) क न जगा या कानाकोपरयात त दाखवल जात स दयर पधाच आयोजक या या परसारणाच हकक िवकन अमाप पसा कमावतात आिण परसारमा यमही याच परसारण व जािहरातबाजी क न परचड नफा िमळिवतात हणनच स दयर पधार स माननीय कायरकरम बनला आह आिण मॉडिलग एक परिति त यवसाय बनला आह या स दयर पधाम य कोटयवधी डॉलसरची उलाढाल होत असत आिण हणनच ि या या मादक शरीरा या उ ान परदशरनाभोवती डोळ िदपवन टाकणार lsquoगलमरrsquo िनमारण कल आह

अर आपण विरत िन कषारवर तर पोहोचत नाही आहोत ना ी दहा या मोजमापा यितिरकत िवज या पधरकाचा बिदधम चासदधा कस लागतो ना खोलात जाऊन पािह यावर लकषात यईल की स दयर पधरच वा तिवक व प झाक यासाठी आयोजकानी कलली ती एक यकती आह ह खर आह की शरीराची मोजमाप पणरपण घऊन झा यानतर आिण शकय असल या सवर बाजनी या शरीराच परदशरन झा यानतर शवट या फरीम य पधरकाना पर ही िवचारल जातात परत त पर साचबदध असतात उदा खरया स दयारचा अथर काय आिण याच ठरलल साचबदध उ र यतmdashखरया स दयारचा अथर मनाच स दयर कधीकधी समािजक ीकोनातन पर िवचारल जातात जसmdashldquoआप या दशासाठी काय करणारrdquo प हा याचही ठरािवक उ र िमळतmdashldquoअनाथ मल आिण वदधासाठी काहीतरी करणारrdquo आदशर यकतीब ल िवचार यावर सग याच िपरय उ र असतmdashldquoमदर तरसाrdquo अनाथ मल लाचार वदध आिण मदर तरसा जी याचा अिधक चागला आिण बाजा वापर करल ती अितम िवजती अथारत शभरएक पधरका या शरीर परदशरनातन िनवडल या ४५ lsquoसदरrsquo शरीराना बदधीम ा चाचणीचा हा खळ खळायला दतात आ ही फकत दहाच परदशरन करत नाही तर बिदधम च आिण सामािजक बािधलकीचही परदशरन करतो हच यातन दाखवायच असत

१९९४ म य िमस यिन हसर व िमस व डर या स दयर पधरम य अनकरम सि मता सन आिण ऐ यार राय ज हा िनवडन आ या त हा भारता या िव सदरीचा मोठा बोलबाला झाला भपकदार छायािचतर सनसनाटी मथळ दऊन परसारमा यमानी या या अभतपवर यशाच कौतक कल यातन ीच ी व lsquoसदरीrsquo बन यात आह असा भडीमार दशभरात या त णीवर कला गला स दयरवती बनण हच याच यय बनल दोघीही दशभरात या लाखो त णीचा आदशर बन या स दयर पधार फकत शहरापर या मयारिदत रािह या नाहीत तर या ग ली-बोळात आिण शाळाndashकॉलजसम यही पोहोच या शकडो मली अशा पधामधन भाग घऊ लाग या

२० अिभ यकती जनता सा ािहक

याचवळी स दयर परसाधन आिण फशन कप या या बाजाराला बहार आला पावडरी स दयर-लप सगधी दर य आिण स दयर परसाधना या उ पादना या बाजारात परचड मोठया परमाणात वाढ झाली ग लोग ली आिण गावोगावी lsquo यटीपालरसरrsquo उघडली गली यटीपालररम य जाऊन कशरचना करण भवया कोरण हाताndashपायावरील कस काढण महागड lsquoिडझाईनरrsquo कपड वापरण इ कितरम गो ी मली आिण ि या lsquoसदरrsquo िदस यासाठी मोठया परमाणात क लाग या

कटबाम य आिण समाजाम य यापदधतीन वाढवल जात यामळ ि या वतःला अबला प षापकषा द यम समजतात ी या शरीरावर लकष किदरत करण आिण िविश परकारच शरीर आिण आकषरक िदसण हणजच स दयर अशा परितममळ ि या या यिकतम वाला आणखी िवकत कल गल आह पढील उदाहरण पाह यासारख आह

काही वषापवीर वतरमानपतरात एक बातमी छापन आली होती िद लीतील ऑल इिडया इि टटयट ऑफ मिडकल साय ससमधील एका हशार िवदयािथरनीन आ मह या कली कारण काय तर वतः या चहरयावरील पटक या या णामळ आपण सदर िदसत नाही अशी ितची धारणा झाली होती आ मह या कर यापवीर िलिहल या िचठठीम य ितन नमद कल होत की क प िदसत अस यामळ ती आ मह या करीत आह ित या बिदधम मळ ित याकडन लोकाना फार अपकषा हो या पण रग प ज कवळ बा स दयर आह तच आय यभरासाठी इतक मह वपणर ठरल की या यािशवाय आय य काढण ही क पनाच ितला अशकय वाटली ितच बिदधमान असण गौण ठरल गल स दयारची क पता दाखवणारया पधरचा पिरणाम हाच असणार

ि या या शरीरासाठी सघषर

१९९१ म य भारतान खल आिथरक धोरण वीकारल आिण दशाम य जागितकीकरणास स वात झाली िवदशी बहरा टरीय कप यानी भारताम य मोठया परमाणात स दयर पधार भरिव यास आरभ कला

भारतात िव सदरी पधरच आयोजन स असताना आमची भारतीय स कती धोकयात यईल ह कारण सागन काही स था ा पधरला िवरोध करत हो या दोन मह वपणर कारणामळ लोकाचा ा िवरोधाला फारसा पािठबा िमळाला नाही एक हणज त उदा ीकरण करत असलली पराचीन भारतीय स कती ि याना घरात बिद त करत होती ि याचा िशकषणाचा हकक नाकारत होती आिण नवरया या म यनतर

इराद कर बलद २१

बायकोला सती जा यास भाग पाडत होती उघडपण भारतीय स कतीच उदा ीकरण करण हणज ा जनाट ढीना पािठबा दण दसर हणज स दयर पधाना िवरोध करणारया ा स थाचा िवदशी बहरा टरीय कप या या भारताम य होणारया परवशाला िवरोध न हता यामळ स दयर पधाना असल या या या िवरोधाला काहीही अथर न हता कारण स दयर पधार ा िवदशी बहरा टरीय कप यासाठी भारतीय बाजारपठत याचा माल िवक याच कवळ एक साधन आहत आतररा टरीय स दयर पधरम य भारतीय मलीना िवज याच मकट चढवल गल हणज मग याच चहर िवकरी ततर हणन उपयोगात यतील

स दयर पधाच िवरोधकही आहत आिण समथरकही खर तर स दयर पधाच तावातावान समथरन करणार अनक बिदधवादी आहत समथरका या मत स दयर पधार ी वात याला मदतच करतात या दोन िवचार परवाहाम य असलला एक मह वपणर वाद तपासन पाहया

िवरोधक हणतात स दयर पधरमळ भारतीय परपरा आिण स कती िबघडत आह आ ापयत साडीत झाकलल शरीर ि विमग सटम य आल त अ ील आह तर समथरकाचा परितपर mdashपोहायला जाताना मली ि विमग सट घालतात त हा का नाही िवरोध करत िवरोधकाना भीती आह ि यानी शरीरपरदशरन करणार पा ा य पोषाख घातल तर स कती बडल (बाईचा पदर ढळला की लगच स कती बडत ना) भारतीय पोशाख नाहीस होतील वगर समथरकाच हणण की ि याच शरीर कपडयात पणरपण झाकलल असल तर आप या दशाची परितमा परितगामी आिण मागासलली समजली जाईल काही लोक स कती वाचवत आहत तर काही दश पण दोघही ीला फकत दहातच बाधन ठवत आहत

ीच शरीर धमर वाचवायचा असल तर ि यावरच बला कार कल जातात कौटिबक स मानाचा पर असल तर ि याना मा नच टाकल जात तर कधी स कती धोकयात असल आिण ितच सरकषण करायच असल तर ि याचीच नगन िधड काढली जात शकडो वषर आ ही ीला फकत lsquoशरीरrsquo बनवन ठव यानतर आता त इतक सडौल झाल आह की आतररा टरीय पधाम य भाग घऊ शकत आमच इतर कठलही उ पादन दसरया दशाशी टककर द या या ि थतीत असो की नसो आ ही ी-दह अस पारखन ठवल आहत की त आतररा टरीय तरावर नककी टककर दऊ शकतील ी-िवरोधी दो ही िवचार समोरासमोर उभ आहतmdashलढाई फकत ाचीच आह की ीच शरीर कठ िकती कस आिण कठपयत वापरायच आम या स कतीत ी एक lsquoशरीरrsquo हणनच रािहली आिण आज या अथर यव थत पण ती एक शरीरच आह

२२ अिभ यकती जनता सा ािहक

ीच शरीर इतक मौ यवान आह की याच रकषण कस करायच ावर स दयर पधाच िवरोधक आिण समथरक पर पराशी वाद घालत असतात िवरोधका या मत ीच शरीर झाकल तर लाज राखली जात आपली lsquoभारतीय परपराrsquo वाचत तर समथरका या मत ीच शरीर उघड पाडल तर परकीय भाडवल दशात यत उदयोग-धद लावल जातात माल िवकला जातो दशाचा िवकास होतो

ी हणज शरीर अस हणन घरा या चार िभतीत पणर कपडयाम य बिद त क न ितला गलाम मानणार आिण ित या वात याचा ढोल बडवत ितला बाजारात उभी करणार ा यात फारसा फरक नाहीय आप या इशारयावर नाचवणारया ीला तवढच वाततर िदल जात जवढ समाजाला अपिकषत आह आज बाजाराला मॉडल पािहज ी जर घरातन बाहर पडली नाही तर मॉडल कशी बनल ती बाहर पडली की बाजारातच पोहोचल ाची पणर यव था क न ठवलली आह

एक शरीर झाकतो दसरा उघड पाडतो एक गलामीच रकषण करतो दसरा वात य खरदी करतो

आता अलीकड तर वतः या शरीराच परदशरन कर या या ी या हककाचा यिकतवाद समथरकानी आणखी पढ नऊन याला इथ पोचवल आह की ीला आप या मजीरन शरीर िवकरय करता आला पािहज आिण हणन शरीर िवकरय करणारया व याना lsquoसकस वकर सरrsquo अस हणाव यासाठी कायद बनव याचीही मागणी कर यात आली आह आ यर हणज ीला आप या मजीरन आपला जीवनसाथी िनवड या या आप या मजीरन शरीरसबध ठव या या हककासाठी कधी तरफदारी कर यात आली नाही पण आप या मजीरन शरीर िवकरी करता यावी ाची तरफदारी मातर होऊ लागली घरातन बाहर पडणारया ीला एकच र ता असतोmdashबाजाराचा मग ितथ ितन आपल शरीर वाप न सामान िवकाव अथवा आपल शरीरच िवकाव

भारतासारखया दशाम य ीच सामािजक थान सवरथा किन आह lsquoमाणसrsquo हणन ितला थानच नाही आता तर ितला भोगव त हणन वापरायची जािहरातच होत आह स दयर पधानी तर ितला उपभोगय व त बनवल आह त हा स दयरबाजाराची ही नशा आिण यातल धोक ह ीच माणस हणन असलल थान ितचा सरिकषत वावर आिण समाज वा य ा ीन लकषात घण आव यक आह बहरा टरीय कप या या लोभस जािहराती आिण यातन परो सािहत कल जात असलल lsquoिवकत आदशरrsquo याना िझडका न स दयर पधासारखया ीदहा या बाजाराला ठामपण िवरोध कर याची गरज आह या बद पाड या पािहजत ीndashप ष ताठ मानन उभ राहतील असा समाज िनमारण कर याची जबाबदारी आपली आह

इराद कर बलद २३

४

ीच ीची शतर आह

ग या काही वषात अनक महािवदयालातन ि या या पर ावर lsquoअिभ यकतीrsquo न बरच कायरकरम कल याखयान िदली कायरशाळा आयोिजत क या मािहतीपट दाखिवल lsquoमलगी झाली होrsquo ह नाटक कल पर यक वळी मलाकडन हमखास यणारा पर हणज ldquoअहो खरतर बाईच बाईची शतर असतrdquo ldquoसासच नाही का सनला छळतrdquo ldquoनणदाndashभावजयाच िकवा जावाndashजावाच पटलल कधी पािहल आह काrdquo आिण ldquoनळावर भाडणारया बायका तर एकमकी या िझ या उपटत असतातrdquo बोलाणारयाचा उ श हाच असतो की ि याच ज काही पर असतात त ि यामळच आहत आिण याला प ष जबाबदार नाहीत या आपापसात सामज यान वाग या तर कशाला होईल या यावर अ याचार कशाला होईल छळ

अशा परकार या परितिकरया फकत मलाकडनच न ह तर बायकाकडन मलीकडनही आ या आिण फकत महािवदयालयातन न ह तर ऑफीससमधन घरामधन व इतरही िठकाणी बोलताना पढ आ या ज हा ज हा आ ही बायका या एकत या आिण या या सघिटत हो या या गो ी बोलतो त हा अनक लोकmdashबायका आिण प षmdashहच सागतात की बाईच बाईची शतर आह त हा या एकतर यण शकय नाही ह बोलताना काही लोक परत परत सासवाndashसना नणदाndashभावजया जावाndashजावा ा या भाडणाची उदाहरण दतात तर काही आप या ऑिफसमधील मिहला अिधकारया या छळवादी वतरणकीची उदाहरण दतात

वरवर पाहता बाईच बाईची शतर असत हा यिकतवाद अगदी खरा वाटणारा आह पण थोडा खोलात जाऊन िवचार कला तर आप याला समजल की याची पाळमळ िपतस ाक समाज यव थम य आहत

२४ अिभ यकती जनता सा ािहक

िपतस ाक समाज आपला समाज हा िपतस ाक समाज आह हणज प ष हा कटब-परमख आह

ा ना यान कटबावर याची स ा असत घरातील स ा सप ी साधन व सद य या यावर मालकी व िनयतरण प षाचच असत या याच नावान कटब ओळखल जात व तोच कटबासाठी िनणरय घतो एका प षानतर घरातील स ा कतरपण ह दसरया प षा या हातात सोपवल जात या अथारन मलगा हा वशाचा िदवा मानला जातो कारण तो कटबाचा उ रािधकारी असतो

िपतस ाक समाजाम य प ष हा ीपकषा मानला जातो आिण कटबातगरत याच ीवर िनयतरण असत कवळ ीच नाही तर ितच शरीर मन यवहार यावरही प षाच िनयतरण असत

यथ ह लकषात घण मह वाच आह की प षाच ीवरील परभ व ह तो िपता पती िकवा पतर अस यामळ नसन तो lsquoप षrsquo आह हणन असत आपला समाज हा लोकताितरक नसन णीबदध समाज आह यात अनक स ाकदर आहत आिण कटबातील स ाकदर प ष आह

ि यावरील प षा या परभ वाच मळ या या आिथरक बळाम य आह हणनच प ष कटबपरमख आह आिण ी या यावर अवलबन आह हजारो वषर ाच पिरि थतीत रािह यामळ नमरपण ितन समाजातील आपली द यम भिमका मा य कली आह हणन ती प षाची गलामी सहन करत आिण यालाच आपल नशीब मान लागत िपढयानिपढया चालत आलला हा िवचार प षापरमाण ि यानीही आ मसात कलला आह ि यानी ही िवचारसरणी खरोखरच इतकी वीकारली आह की सवर गो ीकड या प षवादी मानिसकततन पाहतात ितला ितचा वततर िवचार नसतो वषारनवषर िपढयानिपढया आपली आई वागली यापरमाण आपण वागायच आिण आप या मलीनही आप यापरमाणच वागल पािहज असा ितचा आगरह असतो

हाच िपतस ाक समाज ि यामधील वादाला कारणीभत आह

ी िव दध ी का बाईच बाईची शतर अस याच अ यत परचिलत उदाहरण सासndashसनच िदल जात

घरात ज हा सन यत त हा साससदधा फकत बाई असत नाही ती पण याच िपतस ाक मानिसकतत अस यामळ ती फकत lsquo ीrsquo राहत नाही तर एक स ा बनत समानता आिण लोकशाही म य नसल या णीबदध कटबाम य वाढल या सास या मनात िपतस ाक मनोधारणा इतकी जलली असत की ती वतःला सनपकषा समजत

इराद कर बलद २५

आिण हणन सनवर स ा गाजवत कारण आय यभर कमजोर व मह वहीन यकती हणन ती जगत असत आिण पिह यादाच कणावरतरी स ा गाजव या या ि थतीत यत दसरीकड जी मलगी घरात सन हणन यत ितला ित या विडलाच घरही आपलस वाटत नाही कारत ती सतत ऐकत आलली असत की lsquoत परकयाच धन आहसrsquo लगनानतर ितला सासरीही परकीच समजतात पण हळहळ ज हा ती सासरच घर आपलस क लागत त हा सासला आप या अिधकारावर गदा आ यासारख वाट लागत आिण घरातील तणावाला स वात होत हणजच सासndashसनतील या तणावाच कारण िपतस ाक कटबात असलल ि याच द यम थान ह आह

सास सनतील एका नहमी या सघषारकड नजर टाकया ि याची वतःची यिकतगत सप ी नसत या ि या नोकरी करतात यापकी बहताश जणीचा आप या कमाईवर अिधकार नसतो यावर ित या नवरयाच िनयतरण असत ितचा पगार िकवा िमळकत कशी खचर करायची ह ितचा नवरा ठरवतो ित या ा परावलबी अव थमळ नवरया या सप ीला ती वतःची समज लागत आिण आप या नवरया या सप ीवर कोणी अिधकार गाजवत असल तर याला ती िवरोधक समजत ह फकत सासndashसन याच न ह तर नणदाndashभावजया िकवा जावाndashजावामधील भाडणाच एक मह वाच कारण आह ा भाडणाना ि यामधील भाडण समजण योगय नाही इथ भाडणाच मळ कारण सप ीच असत पर यकषात सप ीमळ होणारी भाडण ही ि यापकषा प षाम य अिधक होतात पण शतर हो याच खापर मातर ि यावर फोडल जात अजन एक मह वाचा म ा असा की ि याना िमळकतीम य हककच नस यामळ मालम व न या कशा भाड शकतील या पर ाच उ र सोप आह कटबा या मालम वर प षाचीच स ा अस यामळ मालम व न होत असलल ि याच भाडण हा मालम व न प षा या पर परामधील चाल असल या भाडणाचा िव तािरत भाग असतो परत प षामधील भाडण माग पडन भाडखोर व पर परा या शतर हणन ि या बदनाम होत राहतात

मलगी ज हा लगन होऊन परथम सासरी जात त हा सासर या सवर चालीरीती आिण िनयम याच िशकषण ितला सासकडन िमळत घरातील प षाचा याम य काहीही वाटा नसतो याना सन या वतरणकीम य जर काही चक आढळली तर त दसरया ि यादवार सनला सागतात यामळ वरवर पाहता अस िदसत की घरातील ि याच सनला छळत आहत पण पर यकषात त िपतस ाक कटबातील प षाच नवीन लगन झाल या सनवरील िनयतरण असत कटबातील सवर िनयम प षानी बनिवलल असन त कवळ ि यासाठी असतात प षावर काहीही बधन नसतात प ष काहीही कर यास

२६ अिभ यकती जनता सा ािहक

मख यार असतात कटबाच सवर िनयम अमलात आण याची जबाबदारी कटबातील वयान मोठया असल या ि याची असन या सवर चालीरीती आिण िनयम काटकोरपण अमलात आणतात कारण या वतःच कटबा या गलाम असतात

ि या ा पर परा या शतर अस याच अजन एक िदल जाणार उदाहरण हणज हडयासाठी सासनणदकडन होणारा सनचा छळ िकवा खन हा सघषरसदधा ीndashीमधील सघषर नसन पशा या ह यासामळ िनमारण झालला सघषर असतो पर यकाला

कठ याही मागारन पसा िमळवन एकदम ीमत हावयाच असत भाऊndashभाऊ इ टटीसाठी भाडतात यासाठी कधी कधी एकमकाचा खनही पाडतात इ टटीसाठी मलगा विडला या पाठीत खजीर खपस यास तयार होतो पशापढ सवर नाती पोकळ ठरतात डॉकटरndashपशट ह नात पिवतर मानल जात परत आज या जगाम य पसा हच सवर व आह ऑपरशनची फी द याची ऐपत नस यास पशट मला तरी डॉकटर याची पवार करत नाही पशाभोवती िफरत असल या अशा िव ाम य परसा हडा न आण यामळ सनला िद या जाणार या तरासाब ल फकत सासलाच का दोष दयावा खरतर सन या छळाला ितचा सासरा आिण पतीही सासइतकच जबाबदार असतात िकबहना त जा त जबाबदार असतात कारण या या परवानगीिशवाय घरामधील पानही हलत नसत घराम य िशजवल जाणार अ नसदधा या याच आवडीच बनत असत अशा पिरि थतीत घरातील प षा या परवानगीिशवाय एक सास सनचा छळ कसा क शकल हडया या नावान सनचा कलला छळ हा दोन ि यामधील सघषर नसतोच तर तो पशा या लोभातन कलला ग हा असतो

सासndashसनमधील भाडणाच इतरही अनक पल आहत यापकी एक हणज दोन िपढयातील अतरामळ िनमारण झालला तणाव त ण िपढीतील मल व मली नवनवीन क पना नविवचार रहाणीमान सधारणा विरत आ मसात करतात तर ज या िपढीतील लोक बदलाना िवरोध करतात नवीन क पना आिण बदल सहजासहजी मा य करत नाहीत अशा वातावरणात दोन िपढयामधील सघषर िवकोपाला जातो पण असा सघषर कवळ सासndashसनाम यच असतो अस नाही तर वडीलndashमलाम यही असतो हणन अशा सघषारला ी िव दध ी सघषर समजण चकीच आह

शवटी सावरजिनक नळावर पा याव न होणारया ि या या नहमी या भाडणाकड पाह पा याची कमतरता ह ा भाडणाच मळ कारण आह जथ कमतरता असत तथ जा त िह सा पदरात पडन घ याकरता भाडण होतातच फकत बायका पाणी भरायला जातात हणन या एकमकी या िझ या ओढतात प ष जर पाणी भरायला गल असत तर तथ रकतपात झाला असता

इराद कर बलद २७

आपण वतःला अपमािनत करण थाबव या िन कषर काढायचा तर तो हणज lsquo ी हीच ीची शतर आहrsquo ा मनोधारण या

मळाशी वा तवात िपतस ाक आिण सप ी किदरत समाज आह कठलीही यकती दसरया यकतीची िमतर िकवा शतर अस शकत खर हणज ि या ा पर परा या अितशय जवळ या मितरणी असतात या याम य ढ भाविनक जवळीक असत कारण याची सख-दःख समान असतात याना पर परा या वदनाब ल सहानभती असत अडचणी या वळी ि या एकमकीना आधार दऊन प षापकषा जा त मदत करतात

मितरणीनो आपण ि यासदधा आप या गलामी मानिसकतमळ आिण िपतस ाक मनोधारणा मनोमन मा य क यामळ lsquo ीच ीची शतर आहrsquo यावर िव ास ठवायला लागलो आहोत ताकदवान हा नहमीच दबरलावर करघोडी करीत असतो ी हा समाजाचा सग यात हळवा व दबरल घटक अस यामळ ितचा अनक परकारानी अपमान होत असतो हणनच िश यासदधा आयाबिहणीव न असतात सवर नकारा मक गो ी आिण असखय िवनोद ह ि या या दबरलतवर असतात lsquo ी हीच ीची शतर आहrsquo अस हणण ह यापकीच एक

आपण मिहलानी मनात जवल या िपतस ाक समाजाची िशकवण परथम झगा न िदली पािहज आ ापयत ि यानी िमळिवलल सवर हकक आपण एको यान लढ यामळ िमळवलल आहत ि या जर खरोखरीच पर परा या शतर अस या तर आपण एको यान हककासाठी लढा िदलाच नसता आपली सख-दःख आप या अडचणी आप यावर आलली सकट आिण समाजान आप यावर घातलली बधन ा सवामधील एका समान धागयामळ आपण ि या एकतर गफल या आहोत

महागाई गिरबी बरोजगारी कपोषण हडा-बळी ि यावरील िहसा आिण अ याचार याच परमाण िदवसिदवस वाढत आह आज या lsquoिवकिसतrsquo समज या जाणारया आप या समाजाम य ि याची सरारस खरदी-िवकरी होत र याव न याची नगन िधड काढली जात कररपण बला कार कल जातात एककटया राहन ा अडचणीना त ड दण अशकय आह याची जाणीव आप याला होण आव यक आह आप याला एकतर आलच पािहज

ि याम य फट पाडन याना कमजोर करणारया वाकपरचाराना झटकन टाकाव लागल ि यानी एकतर यऊन आप या मलभत सम यावर िवचार करायला लागल याच िव षण करायला लागल एक माणस हणन जग यासाठी एका या य समाजाची उभारणी करायल लागल चला एकतर यऊन िसदध क या की आपण ि या पर परा या शतर नसन मितरणी आहोत अगदी जवळ या घिन मितरणी आहोत

२८ अिभ यकती जनता सा ािहक

५

सौभागय-लकषणाच वा तव

मी िववािहत आह पण माझा ववािहक दजार समज यासाठी मी कसात िसदर घालत नाही एवढच नाही तर मी कक लावत नाही ग यात घालत नाही कानात घालत नाही मगळसतर घालत नाही मला अनक पर िवचारल जातात मलाच नाही तर या बायका िववाहानतर सौभागय-अलकाराचा वापर करत नाहीत याना नहमीच िवचारल जात की ldquoत ही मगळसतर कक बागडया वगर का वापरत नाहीrdquo

िववािहत ीन लगनानतर सौभागयालकारmdashकक मगळसतर जोडवी बागडया इ घातलच पािहजत हा िवचार वषारनवषर समाजात िभनलला आह एखादी बाई ज हा ह सवर नाकारत त हा लोकाना त भारतीय परपरच उ लघन आह अस वाटत

सौभागयालकार घात यामळ आपल ववािहक आय य सखी होत का याचा आप याला गभीरपण िवचार करायला लागल ा िनजीरव सौभागयालकाराची पतीndashप नी या सजीव सबधाना अिधक चागल बनव यात काही भिमका आह का उलट आपण कधीकधी असही बघतो की सौभागयालकार वापर यात अिजबात कसर न करणारया बायकाच दाप यजीवन काही फार सखाच असतच अस नाही

सौभागयालकाराचा इितहास

सौभागयालकार ह वा तिवक ज या ढी परपराच स ठवलल िव तािरत प आह ह घाल याम य काहीही तकर नाहीय जगात या अनक दशाम य अनक

इराद कर बलद २९

समाजाम य आपला ववािहक दजार दाखिव यासाठी ि या सौभागयालकार घालत नाहीत ववािहक दजार दाखिव यासाठी त आव यकही मानल गल नाहीय आप या दशात या सदधा काही भागाम य सौभागयालकाराचा वापर कठ कमी होतो तर कठ जा त तर कठ होतच नाही उ रपरदश बगाल िबहार म यपरदश राज थान सारखया मागासल या भागाम य ाचा आगरह जा त परमाणात िदसतो करळ कनारटक व पव र रा याम य फारच कमी िकवा िदसतच नाही िखर न शीख आिण इतर काही समदायाम य तर िववाहाची अशी काही िच ह असलीच पािहजत अस नाहीय

ा परथामध या फरकाची कारण आपण इितहासातन समजन घऊ शकतो पराचीन काळाम य आधिनक मानवा या उदयानतर हजारो वषर समाजाम य मातपरधान कटब यव था होती आिण कटब परमख ी होती ितची वतःची एक ओळख होती यावळी कोणाची तरी बायको हणन वग या ओळखीची ितला आव यकता न हती कनारटक करळ आिण पव र रा याम य आजही या समाजाच काही अवशष सापडतात इथ सौभागयालकाराच िवशष मह व नाहीय उ र परदश व िबहारसारखया भागाम य दोन हजार वषापवीर सरजामशाही व िपतस ाक यव था अि त वात आली होती ितथ ीला खाजगी मालम ा हणन समजल जायच ितला वगळी ओळख न हती मालक आपली सप ी जाहीर करताना या या गलामा या आिण जनावरा या अगावर खणा उमटवायच याचपरकार ीला (बायकोला) आप या मालकासाठी (नवरयासाठी) काही िच ह धारण करावी लागायची अशापरकार स वाती या काळात ा िच हाचा उपयोग गलामीच परतीक हणन स झाला आिण अजनपयत तो चालच

आह त हापासन आपला समाज परगत झाला सरजामशाही सपन आधिनक

लोकशाही आली तरी िपतस ा आप या ढी-परपरासह समाजात अि त वात आह सौभागयालकार यापकीच एक आजही ीला ित या नवरयािशवाय वगळ अि त व नाही आजही समाजाम य प नीची पतीपकषा वगळी ओळख नसत िववाहानतरची पारपिरक िच ह हणजच सौभागयालकार न घालणारी ी अिववािहत घट फोिटत िकवा िवधवा समजली जात ापकी कणीच नसल हणज िववािहत असनही सौभागयालकार नाकारत असल तर ितला छछोल चचल अिनतीमान समजल जात

साज- गार आिण दागदािगन ामाग आणखी एक तकर आह तो हणज स दयरबोध लोक नहमी ह हणतात की ामळ बायकाच स दयर खलन िदसत एक कषणभर आपण अस गिहत ध की यान स दयर वाढत तर मग पती या म यनतर

३० अिभ यकती जनता सा ािहक

ीचा सदर िदस याचा अिधकार िहरावन का घतला जातो हा फकत स दयरबोधाचा मामला िनि तच नाहीय तर ती म ययगीन सरजामशाही िपतस ाक समाज यव थची एक जनाट ढी आह

आधिनक काळातील बदल

स दयारबाबतचा ीकोन थळ-काळानसार बदलत असतो तसच समाजा या या या वळ या गरजानसारही बदलत असतो राज-महाराजा या काळात डोकावन पािहल तर या काळी ीndashप ष दोघही दागदािगन घालत आजही याची दागदािगन घातलली िचतर उपल ध आहत हणजच या काळात प षानी अगावर दािगन घालण रा त समजल जायच ती या काळातील फशन होती आधिनक काळा या स वातीला प ष जसजस उ पादनात जा त सिकरय हायला लागल तसतस यानी आपल दािगन काढन टाकल धोतरासारखी व जाऊन पटndashशटर िकवा कडताndashपायजमा यासारखी काम करताना सटसटीत असणारी व घालण स कल आधिनक काळा या स वातीला यरोपम यही बायका लाब गाऊन िकवा लाब फरॉक घालत असत िविवध परकार या कशभषा करत असत पण औदयोिगक कराती या वादळात ह सगळ बदलल गल मोठया परमाणात ि या घराबाहर पडन कारखा याम य कामाला जाऊ लाग या या या गाऊनची जागा पटndashशटर िकवा कटरन घतली आिथरक वावलबनान याच यिकतम व बदलन गल

असाच बदल आप या दशातही ग या स र वषाम य झाला आह पवीर ज हा ि या मखय व घराम य हो या त हा सदर िदस यासाठी कपड दािगन व स दयर परसाधनानी वतःला नटिव याकड याचा कल होता समाजाम य जसजसा बदल होत गला तसतशा ि या घराबाहर पड या आिण आिथरक या वावलबी होऊन समाजाम य वतःच अि त व पर थािपत क लाग या पारपिरक व अलकार व सौभागय-लकषण वापर याबाबत याचा ीकोन साहिजकच बदलत गला दोन िपढयापवीर आप या आजी या काळी घातल जाणार नथ दड-वाकया बोरमाळ ठशी त मणी यासारख दािगन आज परचिलत रािहलल नाहीत शहर तर सोडाच खडयातसदधा आता तस दािगन कोणी यवती घालत नाही हा बदल घडवन आण यासाठी कठलही आदोलन चालवल गल नाही तर सामािजक गतीबरोबरच हा बदल घडला

शहराम य आिण औदयोिगक वसाहतीम य िजथ ि याचा उ पादनात सहभाग जा त आह ितथ ि यानी आप या सोयीनसार बदल कलल जाणवतात िवशषतः

इराद कर बलद ३१

पोशाखामधील बदल हणजच साडीव न या सटसटीत अशा पटndashशटर आिण सलवार कड याकड वळ या आहत डॉकटसर इिजिनयसर नसरस व िशकषक यासारखया नोकरपशा ि यानी मोठया परमाणात दािग याच ओझही अगाव न उतरवल घर त ऑिफस आिण ऑिफस त घर ा धावपळीत याना साज गार करायला िकती वळ िमळत असल एवढच नाही तर क करी कामगार ि या सदधा जा त साज- गार करत नाहीत खरतर दनिदन धकाधकी या जीवनात घर त ऑिफस आिण ऑिफस त घर ा धावपळीत बरयाच कायररत ि याना स दयर परसाधानाकड लकष द यास वळच

नाही ा बदलाबरोबरच lsquoववािहक दजार दाखव यासाठी सौभागयालकार घाल याची

गरज कायrsquo असा पर ि या आता िवचा लाग या आहत अथारत असा पर उपि थत करणारया ि याची सखया आ ा जरी कमी असली तरी हळहळ वाढत आह

बा स दयर िव दध आतिरक स दयर

ा वादातील आणखी एक मह वाचा पल िवचारात घण आव यक आह ी या स दयारकड पाह याचा समाजाचा ीकोन बाहलीसारखी सजली-सवरलली

लाजरी-बजरी सकोचणारी ीच सदर समजली जात ाचा अथर ी या बा स दयारलाच जा त मह व िदल जात पण स दयारचा एक दसरा ीकोनही आह आिण तो आह आतिरक स दयारचा एक अशी ी जी वावलबी आह िज यात आ मिव ास आह जी समाजाला पढ न यासाठी आपल योगदान दत असल ित यात िदसणार स दयर त आतिरक स दयर जसmdashमहादवी वमार महादवी वमार लौिककाथारन िदसायला सदर न ह या पण इितहास कधी याच सािह या या कषतरातल योगदान िवस शकल का आणखी एक अशीच सदर मिहला हणज महा ता दवी आजही सािह य कषतरात या उ च थानावर आहत याचपरकार क टन ल मी सहगल यानी वात यलढयात सभाष चदर बोस या याबरोबर नत व कल या आिण अशा अनक मिहला बा स दयारसाठी नाही तर आप या कायारमळ आठवणीत आहत ा या उलट परचिलत स दयारसाठी आप या समोर ऐ यार राय लारा द ा सारखया मिहलाही आहत आता आप याला ठरवायच आह की कठला ीकोन आप यासाठी जा त योगय आह आिण आज कोण या ीकोनाला समाजमा यता िमळाली पािहज स या या काळात बहसखय जनतसाठी बाई हणज फकत lsquoशरीरrsquo हणन या यासाठी सदर ी हणज आकषरक बा स दयर असलली

बहरा टरीय कप यानाही हच हव आह त हाच तर स दयरपरसाधन आिण उ पादन

३२ अिभ यकती जनता सा ािहक

िवक याचा याचा धदा जोरात चालल हणनच या या सवर जािहराती ी या कवळ बा स दयारचाच उदो-उदो करतात इलकटरॉिनक िकवा छािपल परसारमा यमसदधाmdashजी अिधकतम बहरा टरीय कप या या िनयतरणात आहतmdash ाच परबळ िवचारसरणीला बळकट करतात टी हीवर या िसिरय समधन ि याच िचतरण भारी भारी साडया कक िसदर िबदी (जी खरतर आज कोणीच लावत नाही) मगळसतर आिण भरमसाठ दािगन अशा पहरावात कल जात

एका वग या पदधतीन मलत ववादयाचा सदधा ही िवचारसरणी बळकट कर याम य हात आह या यासाठी ी ही फकत शरीर घरातील गलाम आिण मल ज माला घालन याच सगोपन करणार यतर आह हणनच वारवार त ि यासाठी जी स व शटरndashपटवर बदी आणण ि यानी बरखासाडी घातली पािहज अस फतव काढत असतात

अस असनही जसजसा समाज हळहळ बदलत जातो तसतशा अिधकािधक वततर िवचारा या आिण धाडसी ि या घराबाहर पडन सवर परकारची काम करीत आहत स दयार या सामा य क पनाना ितलाजली दऊन बा स दयारला पराधा य न दता आतिरक स दयारला उजाळा दऊन ि या वतःच अि त व पर थािपत करत आहत स या याची सखया कमी असली तरी ती हळहळ वाढत आह जसजस ि याम य िशकषणाच परमाण वाढल या या जाणीवा िवकिसत होतील या आिथरक या वावलबी होतील वतःला माणस समज लागतील तसतस स दयारच जन मापदड आपोआप माग पडतील परातन काळातील दागदािगन आिण पोषाखापरमाणच वतरमानकाळातील दागदािगन आिण पोषाख यिझयमम यच पहायला िमळतील स दयारच मापदड बदलत आल आहत आिण पढही बदलतील

हमार िहदी परकाशन नोटबदी कया खोया कया पाया ₹ ५ndash तकर शील वजञािनक समाजवादी िववकान द ₹ १०ndash वॉलमाटर भगाओ खदरा कषतर बचाओ ₹ १०ndash मोदी सरकार क चार साल और बजट २०१८ndash१९ ₹ १५ndash दश पर फ़ासीवाद का सकट ₹ २०ndash अपना भिव य भारतीय सिवधान (लखक सभाष वार) ₹ २५ndash व वीकरण या पनःऔपिनवशीकरण ₹ १५०ndash

इराद कर बलद ३३

६

ि या या मािसकाच त य

lsquoि याची िनयतकािलकrsquo ा नावावर बाजारात उपल ध असल या िनयतकािलकाबाबत आपण पिरिचत आहोतच िनयिमतपण नाही पण कधीतरी र व टशनवर बरच lsquoसिशिकषतrsquo अशी िनयतकािलक चाळत असतात आपणापकी बरच जण अशा मािसकाच वगरणीदार असतात आिण आपण ती वाच यासाठी वळही दतो २५ndash५० पया या ा िनयतकािलकाम य सा ािहक पािकषक िकवा मािसक आहत हणजच मिह याला ५०ndash२०० पय आपण यावर खचर करतो पण ही िनयतकािलक आप याला काय दतात ाचा आपण िवचार कला आह का ि याची

३४ अिभ यकती जनता सा ािहक

िनयतकािलक अस यामळ याम य अशी काय िवशषता आह की जी सामा य िनयतकािलकाम य नाही िकवा ि याब ल याचा ीकोन काय आह या िनयतकािलका या परकाशना या माग कोणता िवचार आह

ही िनयतकािलक lsquoवमन ऑफ सब ट सrsquo (मिहलाचा कणा) lsquoमिहलाची सपणर पितरकाrsquo आिण आज या आधिनक ि यासाठी अस याच दाव करतात आदशर मिहलची याची पिरभाषा काय आह म यमवगीरय मिहला या या उ साही वाचक आहत या मिहलाना ही िनयतकािलक काय म य दतात आिण या या मनात काय िबबवतात मिहला या कठ या सम या त मह वा या समजतात मिहला या या िनयतकािलकाम य राजकीय सा कितक सािहि यक आिण आिथरक िवषयावर लख असतात का की या या मत ह िवषय मिहलासाठी मह वाच नाहीतच मिहला या ा िनयतकािलका या मत lsquoकालची मिहलाrsquo आिण lsquoआजची मिहलाrsquo याम य फरक

काय आह आिण काय असायला हवा याला जोडनच हा ही पर की lsquoउदयाची मिहलाrsquo त कशी पाहतात

या पर ाच उ र आप याला या या अनकरमिणकवर नजर टाक याबरोबर िमळत अनकरमिणक या पानावर साधारणपण lsquoआयवरिदक परसाधनाम य सावधिगरी बाळगाrsquo lsquoस दयार या सवरसाधारण सम याrsquo lsquoटिटग लस न भरलली नाइटीrsquo lsquoमला या पलओ हरवर उट िवणाrsquo lsquoया वषीर थडीत काहीतरी नवीनrsquo lsquoउ हा यासाठी १५ थडगार सरबतrsquo अशाच परकारच लख िदसतात या यितिरकत ि या याच िनयतकािलकाम य राशी-भिव य िसनमा बाजारातील नवीन सामान इ गो ी असतात तर कधी कधी चकक ि याचीच च ा करणार िवनोदही असतात सवर मिहला िनयतकािलकाम य सवरसाधारणपण हाच मजकर असतो जो सतत वगवग या पदधतीन सािगतला जातो या यितिरकत या िनयतकािलकाम य करीम िलप टीक पसरस दािगन पासन त वॉिशग मशीन पयत या उपभोगय व त या परचड जािहराती असतात

खरतर अ यत प पण ा मलगामी ढीवादी िनयतकािलकाना ि या या पर थािपत सामािजक चौकटीला तोड याची इ छाच नाहीय ती िशकवतात की पती हच जीवन आह पती हाच मोकष आह याला परा कर याची दोन साधन आहतmdashवयपाकघर आिण शरीर अधारवळ वयपाकघरात वािद पदाथर आिण पकवा न कर यात घालवा आिण उरलला वळ दािगन अिण करीमबरोबर घालवा कारण तच तर तम या यिकतम वाच उि आह ह फकत तम यासाठीच चागल आह अस नाही तर

इराद कर बलद ३५

बाजारपठसाठीही चागल आहmdash हणजच स दयरपरसाधन फशन कपड उदयोगा या कप या या ा िनयतकािलका या परायोजक आहत

मिहलासाठी असल या ा विश यपणर मािसकाम य lsquoआधिनकrsquo ी आता बादली टब आिण धोपाट या ऐवजी वॉिशग मशीनम य कपड धत पोलपाट-लाटण तवा िचमटा याची सटटी क न रोटीमकर वाप न पो या करत पाटया-वरवटयावर वाट याऐवजी िमकसरवर वाटत आिण हकयम कलीनरन फरशी व छ करत यामळ ित या भिमकत आिण दजारत काहीच बदल झाला नाही ना झाल इतकच की आता नवीन उपकरणानी स ज ी अिधक चटपटीतपण आिण चाणाकषपण काम क लागली ित या पवीरची याच घर-कामामधन वाचल या वळात ती सजावट करण रसदार सरबत बनवण ना ता क यानतर रातरी या जवणासाठी नवीन पदाथर तयार करण सकाळी रोज नवीन नवीन पदाथर ड यासाठी तयार करण घर आवरण वतःला टापटीप ठवण आिण याचबरोबर वळला अन प कपड आिण मग या कपडयाना अन प दािगन आिण मकअप क शकत हणज मग ती पाटीरम य lsquoसटरल िफगरrsquo बन शकत

ा िनयतकािलकाना जर कवळ गिहणी याच गो ी दाखवाय या असतील तर याम य ड गरदरयाम य राहणारया या लढाऊ ि याबाबत काहीच का यत नाही या ड गराळ परदशातील जीवनाची धरा वाहत आहत वयपाक करण लाकडफाटा आणण कमावण पाणी भरण िशवणकाम करण आिण मलाना साभाळण या यितिरकत शतात काम करण अशी खप काम या करत आहत वाळवटातील या ि याब ल या त वातावरणात घर याची तहान भागव यासाठी वषारनवषर दर दर जाऊन पाणी भरत आहत याचा उ लखही का यत नाही का यत नाही या ि याब ल या आप या दमदार खादयावर िवटाचा महाल उभा करत आहत या या महनतीच िचतर या िनयतकािलकाम य का यत नाही यासदधा मजरीची काम क नही घराकड आिण मलाकड पाहतात अशा ि या या गो ी द यासाठी ा िनयतकािलका या चकचकीत पानावर जागा नसत का की या या ीन या मिहला नाहीतच ा पर ाच उ र अगदी साध आह या याम य तथाकिथत ी व नाही अशा परकार या ि या िनयतकािलकाना अपिकषत असल या नाजक व कोमल ि या नसतात िपतस ाक समाज यव थला मा य असल या पारपिरक ीचीच परितमा ही िनयतकािलक समाजापढ ठव इि छतात

ि या या हट या जाणारया या तथाकिथत िनयतकािलकाम य एक मह वपणर

३६ अिभ यकती जनता सा ािहक

िवषय असतोmdashस दयर आिण आरोगय बरयाच पितरकाम य तर आरोगय आिण स दयरसबधी सम या एकाच कॉलमम य छाप या जातात जणकाही आरोगय आिण स दयर ही एकच गो आह स दयारब ल िटपा द या यितिरकत आरोगया या बाबतीत पौि क आहार िकवा कपोषणाची जी काही चचार होत तीही बहदा गभरवती मिहलासाठी आरोगयदायी आहार या सदभारत असत जणकाही ती गभरवती नसताना ितला पोषक आहाराची गरज नाही एक ी हणन आरोगय चागल अ न हा जण ितचा अिधकारच नाही ितची गरजच नाही नाहीतरी ी एक गलामच असत ितच पालन पोषण पण यासाठीच झाल पािहज की ती एका बाळाला ज म दव शकली पािहज आिण तोही मलगाच

आपण हा िवचार कधी कला आह का की द हन िवशषाक स दयर िवशषाक मात व िवशषाक अस अक छापणारी ही िनयतकािलक या या िनयतकािलकाची िकती पान िकवा िकती अक ि याच किरयर याच वावलबन ाला दतात जगभरात सग यात जा त महनत ि या करतात आिण जगभरात कटबाला आिथरक आधारही ि याच दतात ह स य माडायला ह का घाबरत आहत आिण तरीही ि याना सवरतर द यम थानावर ठव यात आल आह या सवर िवषयावर ही िनयतकािलक चचार करताना आपण कधी पािहली आहत का

जर कधी या िनयतकािलकाम य ि या या किरयर या सदभारत मािहती िदलीच तर यात ि या या िवदव नसार िकवा योगयतनसार मािहती दत नाहीत तर सदर आिण तरतरीत ि याची आव यकता असल या एयरहो टस िरस शिन ट मॉडिलग सारखया नोकरयाब ल मािहती दतात हणजच हा जो तथाकिथत किरअर गाइड स िमळतो तो ही समाजातील ीची पारपिरक परितमा आिण भिमका मजबत करणाराच असतो जर कधी चकन माकन जीवना या िविवध कषतरात उ लखनीय यश िमळवल या मिहलाना ा िनयतकािलकाम य थान िमळाल तरी याच सघषर याची जीवनम य याच िवचार याना मळीच मह व िदल जात नाही उदा एखादया राजकीय मिहलला राजकारणातील पर िवचार याऐवजी सगीतजञ मिहलला सगीतातील पर िवचार याऐवजी लिखकला सािह यातील पर िवचार याऐवजी याना अस पर िवचारल जातात की यामधन याची lsquoगिहणीrsquoची परितमाच पढ यईल जस उदाहरणच दयायच झाल तर अस िवचारल जात की त ही दो ही कषतर कशी साभाळत आहात त ही तम या पतीला वतः या हातान जवण बनवन दता का वयपाकघर कोण साभाळत जवणाम य काय-काय पसत आह कपड कठल आवडतात मलाना आईची कमी तर जाणवत नाही वगर वगर अशा ि याना एक पर हमखास

इराद कर बलद ३७

िवचारला जातो की जर कधी घर आिण कारिकदर याम य िनवड करायची वळ आली तर त ही काय िनवडाल आिण उ र तर पिरिचत आह हणजच िन कषर ठरवनच चचरची स वात आ ही हा म ा माडायचा परय न करतोय की ही िनयतकािलक पर यकष अपर यकषपण जरी एखादी मिहला कमावती असल ती ित या कारिकदीरत िकतीही यश वी झालली असल तरी ि या या आय याम य घराच मह व िकवा याच थान िकती उ च आह हच िसदध कर याचा जीवतोड परय न करताना िदसतात

ि याकड पाह या या समाजा या ीकोनाला आ हान दणारया परोगामी मिहलासाठी ज िचतच म आहत यावर ही िनयतकािलक एकही लख छापत नाहीत ि याना आसपास या जगातील आय यात रस िनमारण होईल यासाठी उ िजत करण कसबस जीवन जगणारया ि याना आय य पिरपणरपण जग याची िहमत दण सामािजकndashआिथरकndashसा कितक सम याच िव षण क न यावर उपाय शोधण ाब ल एक चकार श दही न काढता याना िनि करय आिण उदािसन बनव याकड ा िनयतकािलकाचा कल असतो ि यामधील वजञािनक जाणीवा वाढव याऐवजी याना अिधकािधक दववादी बनवत आहत ही िनयतकािलक आता या पिरि थतीब ल ि याम य चीड िनमारण करत नाहीत उलट ती थड कर याचा परय न करतात

ा मदयावर यानी पणरपण दलरकष कर याच मह वाच कारण हणज प षा या कटबातील आिण समाजातील पारपिरक दजारवर आिण अिधकारावर पर उभ राह शकतात पिरणामी मिहला या या स या या द यम वाला आ हान दऊ शकतात अस झाल तर ि या वावलबी होतील व या यात िव ास िनमारण होईल आिण समाजात या सदरत या क पनलाही या आ हान दतील मग स दयरपरसाधन बनवणारया बहरा टरीय कप याची स दयर परसाधन कपड फशन इ उ पादना या िवकरीच काय होईल ा कप यासाठी (आिण पयारयान त परायोिजत करत असल या िनयतकािलकासाठी) पावडर िलपि टक िकरम ा या िवकरीच काय ि याची अि मता काही बाजारापठपकषा मोठी नाही यामळ ि याची िनयतकािलक आिण या या पर क यार कप याना ि याची हजारो वषापवीरची चौकट नसती तशीच ठवायची नाही तर यावर चाणाकषपण मलामा चढवायचा आह

अगदी अलीकड एका परमख इगरजी िनयतकािलकासोबत ३४ पानाची परवणी फकट िदली होती याम य फकत वगवग या व त या जािहराती हो या गमत हणज रनसॉ वीमन (जागत मिहला) अस नाव असल या परवणीम य वॉिशग मशीन फरीज

३८ अिभ यकती जनता सा ािहक

िभतीसाठी नवीन पटस हअर िरम हरब ल काही गो ी हो या आिण आणखी आ यारची गो हणज १६२ पाना या या पितरकम य ४४ पान जािहरातीची १४ पान वगवग या डरस या िडझाई सची ३ पान िव सदरी या भारत आगमना या पाटीरची आिण ३ndash४ पान प षा या टाई स ब ल होती अथारत ा गो ी सतत दाखवन िनयतकािलकामधन आिण दरदशरनव न सतत ा जािहरातीचा भिडमार क न परथम आप या गरजा िनमारण क या जातात आिण यानतर या व त आप या समोर पर तत करतात आता फकत उठा आिण मॉलम य जाऊन उभ रहा

बाकी सम या िकवा अस हणया की या सम या समाजातन िनमारण झाल या आहत िकवा प षस ाक मानिसकततन िनमारण झाल या आहत याच काय उदा हडाबळी बला कार छडछाड कौटिबक िहसा दहरी भिमका बजावण इ याब ल बोलण कटाकषान टाळल जात या सम यामळ परभािवत होणारा गट तर मिहलाचाच आह पर यक िदवस एका दहशतीम य जगणारया आय यभर एका दघरटन या िभतीम य राहणारया कसबस जीवन जगणारया ि याना आय य पिरपणरपण जग याची िहमत द यासाठी ही मिहलाची िनयतकािलक पढाकार का घत नाहीत जर बला कार िकवा छडछाडीवर काही छापल गलच तर या लखाम य ि याना बचावाच (सामना न कर याच) उपाय सचवल जातात यामळ खरतर या या मनात अजनच भीती िनमारण होईल याचपरमाण ही िनयतकािलक दहरी जबाबदारी (घर आिण ऑिफस) साभाळणारया क करी ि या या सम यावर चचारही करत नाहीत आिण िव षणही करत नाहीत ा पर ावर मिहलाम य चचार हावी ात याना काहीही वार य नाही

आता बघया िनयतकािलकाम य सािह या या नावावर छाप या जाणारया टकार कथाब ल ातील लखाम य समाजाम य नत व करणारया ि या कठीण पिरि थतीत आ मिव ासान िनणरय घणारया ि या एकटयान मलाना वाढिवणारया ि या अस िवषय कधीच नसतात या कथामधील मिहला नहमीच आज या िपतस ाक समाजान घालन िदल या चौकटीतीलच असत िवषयही ठरावीक असतातmdashजस पतीndashप नीच सबध पती प नी और वो सासवाndashसनाची भाडण वगर कथाच िवषयही तच त घासन गळगळीत झाललmdashपतीच िववाहपवर िकवा िववाहानतरच परमसबध याम य प नी याग आिण ममतची मतीर असत यात नालायक पतीच बट ती जागवर नऊन ठवत या या आवडीचा वयपाक करत आिण रातर रातर याची वाट पाहत घालवत मग ित या तप यवर परस न होऊन कधीतरी पती घरी परत यतो गो ीचा एक परकार असाही असतो की पतीndashप नीच भाडण िकवा

इराद कर बलद ३९

काही गभीर सम यामळ प नी जी िशकलली असत माहरी जात भावजयी या िश या खात विडलाचा अपमान झलत पण वावलबी हो यासाठी परय न करत नाही आिण मग शवटी कोणी समजतदार मतरीण िकवा समजतदार कामवाली ह बोलन ितच डोळ उघडत की lsquoआपला प ष आपला असतो िकतीही मारल तरी परम पण करतोrsquo

याचाच अथर सािह य पण आप या िवचारामधन हच िसदध करत की बायकाच जग ह पती या घरापरत आिण यातही वयपाकघरापरत मयारिदत आह ि यानी िलप टीक काजळ आयलायनर िडजायनर दािगन कपड या यितिरकत काही िवचारच करायची गरज नाही यानी सामािजक आिण राजकीय सम यावर िचता करायच कारण नाही ही िनयतकािलक अ यत कशलतन आिण गोड पदधतीन lsquoमिहलाची गलामीrsquo आिण lsquoगलाम मिहलाचीrsquo तती करत आहत गलामी वयपाकघराची गलामी स दयारची

ही िनयतकािलक वाचणारया प षाची सखया ि याएवढीच आह ह ही िवचारात घतल पािहज ि याच जीवन फकत याची मल आिण याच घर-कटब या यासाठीच असल पािहज ा प षा या डोकयातील िवचाराना ही िनयतकािलक अजनच प ी दतात

खरतर आप याला अशा िनयतकािलकाची काही गरज नाही आज या ीसाठी ही पराणपथी मािसक कचराच आहत आप याला जगाशी जोडन घणार

सामािजक पिरि थती आिण वा तव समजावणार आप या जग या या ददर य इ छला रखािकत करणार सािह य हव आह अितशय परितकल पिरि थतीम य जगत असनही ि यामधील चत य वाखाण याजोग आह या आप या हककासाठी लढत आहत जगा या कानाकोपरयाम य सघषर करत आहत या ि याब ल सग याना साग याची गरज आह की या का लढत आहत सग यात मह वाच हणज सवरपरथम गरज आह ह समजन घ याची की ी हो याआधी आपण एक माणस आहोत अिण आ हाला आम या यायासाठी व समान हककासाठी लढा दऊन त परा कर यासाठी पररणा दणारया सािह याची आव यकता आह

४० अिभ यकती जनता सा ािहक

७

परसारम यमामधील ि याची परितमा

परसारमा यमानाmdash हणज िसनमा टलीि हजन व पतर िनयतकािलक इmdashसमाजाचा आरसा समजल जात हणजच अस समजल जात की समाजात ज घडतय याची जशी या तशी तसबीर मीिडया लोकासमोर आणत आजच सग यात परभावी मा यम आह टलीि हजन कारण एकतर ह क- ा य मा यम आह आिण घराघरापयत पोहोचल आह चला तर मग आपण ा आरशात ि याच परितिबब पाहया

या लखाम य आपण वारवार टलीि हजनवर दाखव या जाणारया मखय व तीन परितमाब ल चचार क या पिहलीmdashमॉडल असल या कायरकरमाम य lsquoकटवॉकrsquo करणारया मॉडलची िकवा ऐ यार राय आिण िपरयाका चोपडा या या स दयारच रह य सागणारया सदरयाची दसरीmdashदो ही खादयाव न पदर लपटन घणारया िकवा डोकयाव न पदर घणारया पित ता ीची िकवा कटबाला सखी ठव यासाठी वतः या व नाना ितलाजली दणारया आदशर प नीची पती या अनपि थतीत या या यवसायातील सवर यवहार कशलतन पाहणारया पित ता ीची आिण ितसरीmdash वतः या अि त वासाठी वावलबनासाठी नोकरी करणारया पण घरा या सखासाठी िकवा लगनात अडथळा यत असल तर िकतीही मोठया पदावर असली तरी कठ याही कषणी नोकरी सोडन दयायला तयार असणारया आदशर प नीची

पिहली परितमा आह कठल तरी उ पादन िवकणारी िकवा कटवॉक करत यणारया मॉडलची िज याकड बिघत याबरोबर ती मळी आप या समाजातील मलगी आह अस वाटतच नाही मॉडल अस यामळ जरी ती सतत घरा या बाहर असली रातरी उशीरापयत पाटरया करत असली तरी ती सरिकषत असत कारण ित याभोवती

इराद कर बलद ४१

सरकषारकषकाच सरकषण असत सामा य ि याना भडसावणारया छडछाड बला कार वगर कठ याही सम या ितला भडसावत नाहीत वतःला अिधक सदर कस बनवायच ही ितची खरी सम या आह ित या सम यत आिण आप या सम यत कठलच सा य नाही जण काही ती दसरयाच कठ यातरी दिनयतन आली आह हणनच ही आपली परितमा होऊच शकत नाही मातर अशा सडपातळ आिण सदर िदसणारया आकषरक पहरावात या मॉड स टलीि हजनवर सतत पाहन सडपातळ सदर आिण आकषरक शरीर ठवण हीच आदशर ीची परितमा समाजात तयार कर यात यामळ मदत झाली आह ान ि याना आिण िवशषतः मलीना वतःच शरीर आिण बा स दयारच वड लाव याची मह वाची भिमका बजावली आह

दसरी परितमा आह हजारो वषाषपवीरची पण ितला आज खपच रग भ न दाखवल जात आह ती आह एका पित ता ीची िव ास प नी आजञाधारक सन यागमयी आईची ही परितमा धािमरकndashकौटिबक धारावािहका या मा यमातन दाखवली जात ा ि यासाठी कटब हच सवरकाही असत आिण आप या सवर गरजासाठी या घरातील प षा या त डाकड पाहतात बहताशी मिहला दशरक वतःला ा दसरया परितमशी जोडन घतात कारण ती या या जीवनाशी िमळती जळती वाटत ा परितमचा उदोउदो कर याचा उ शच हा आह की ती परितगामी व ी मजबत करत ि याना आह याच पिरि थतीत राह याची पररणा दत दसरीकड व ति थती ही आह की ि या भलही वतःला घरा या चार िभतीत क डन घत असतील पण वतः या आिण समाजा या िवकासासाठी ि या मोठया परमाणात घराबाहर पडन िशकषण आिण नोकरी क लाग या आहत याना पारपिरक जीवन जगायच नाहीय या आप या अि मतसाठी आिण अि त वासाठी आता सजग आहत आिण पारपिरक समाजान याना या मयारदाम य बाधन ठवल आह या सीमा ओलाडन बाहर पड याची या खटपट करत आहत आिण मीिडया मातर परत एकदा याना घरा या चार िभतीत क डन घाल याचा परय न करत आह

ितसरी परितमा आह lsquoनोकरी करणारया आधिनक ीrsquoची ही परितमा पाहायला फारच मोहक आह ितला पािह यावर वाटत की जगातील सवर ि या िशक या सवरल या आिण वावलबी आहत िसिरयलमधन ा ि याना एवढ कायरकषम दाखवल जात की या जराही न थकता कसलीही िचडिचड िकवा राग न यऊ दता ऑिफस आिण घर दो ही अ यत सफाईन साभाळतात याच ह िचतर पाहन खरतर आ यरच वाटत की कोणताही माणस एवढा कायरकषम कसा काय अस शकतो याचबरोबर याना अ यत यागी दाखवल जात या यासाठी याच घर ह पराधा य

४२ अिभ यकती जनता सा ािहक

आह आिण गरज पडल त हा मागपढ न पाहता कटबासाठी नोकरीवर लाथ मार यास या कायम तयार असतात ा परितमतन कठ ना कठतरी याना ह प जाणवन दयायच आह की ि या िकतीही िशक या उ चपदावर ग या तरी घर या जबाबदारया ह याच परथम पराधा य असल िवजञान-ततरजञानाची झप कठही पोहच द घरकामाची जबाबदारी ितचीच ती आिण ितचा पती दोघही ऑिफसमधन एकाच वळी घरी परतल तरी घरी आल या पाह याच चहापाणी करण कटबासाठी जवण बनवण आिण हसतमखान याना जवायला वाढण मलाना झोपवण इ यादीची जबाबदारी ितचीच ित याजवळ खरदी कर याची कषमता असल तर ती पाटया-वरवटयावर वाट याऐवजी िमकसरवर वाटल हातान कपड ध याऐवजी वॉिशग मशीन मधन धवन काढल आिण घराची साफसफाई हकयम कलीनर न करल परत कामाची मळ जबाबदारी ितचीच

टी ही वर दाखव या जाणारया या परितमतील ि या आिथरक या वततर आहत वावलबी आहत पण मानिसक या या आप या िपता पतर पती ा यावरच अवलबन आहत ा ि या प षपरधानत या साख या तोड याचा परय न

तर करतात पण अखरीस तडजोड करतात आिण सग यात वाईट ह की या वखशीन तडजोड करताना दाखवतात या या तडजोडीची कहाणी इतकया खबीन दाखवली जात की ि या िनसगरतःच अशा आहत अस वाटल ही परितमा ि या या वात यासाठी अिधकच हािनकारक आह कारण आप यावर ज हा अशी पिरि थती यईल त हा आपणही कटबासाठी आपली व न आिण कारकीदर आनदान सोडन दयायला तयार असल पािहज ह म य जवत

ा तीनही परितमाचा खोलात जाऊन िवचार कला तर लकषात यईल की ा तीनही परितमा ी िवरोधी आिण प षपरधान मानिसकतला पोषकच आहत पिहली परितमा ीला शरीर िकवा व त हणन दाखवत दसरी प षा या गलामी या पात तर ितसरी कटबासाठी कठ याही तडजोडी कधीही करायला तयार असणारी

ा तीनही परितमा ि याची छळवणक िपळवणक दाखवणारया परितमा आहत आप याला ा फस या भिमका तोडन आपली वतःची एक नवी परितमा तयार करायला लागल अशी परितमा यात ी ा सडल या मागासल या समाजा या म याबरोबर सघषर करत असल आिण ित या चहरयावर कल या सघषारच तज असलmdash या सघषारच तज यामळ ितन अनक हकक आिण अिधकार िमळवल आहत आिण भिव यात आणखी यश िमळल याची खातरी आह तीच ितची खरी परितमा असल

इराद कर बलद ४३

८

वावलबनाची गरज

वावलबी अस याब ल मली काय िवचार करतात यासबधी या िकती सजग आहत आिण या या वावलबी हो याम य काय सम या आहत ह समजन घ यासाठी काही महािवदयालयीन िवदयािथरनीशी आ ही चचार कली या चचरमधन ह समजल की वावलबी अस याची इ छा जवळजवळ सवरच मलीची आह पण यासाठी या खप परय नशील आहत अस नाही चागली नोकरी िमळा यास ती कर याची इ छा स र टककयापकषा जा त मलीनी दशरवली परत नवरयान िवरोध कला तर काय कराल ा पर ावर याच उ र आल की नोकरी सोडन दऊ कठ याही पिरि थतीत वावलबी होणारच ह सागणारया फकत ५ टककच मली हो या या हणा या की वावलबनासाठी सवर परय न क नवरयाला आिण कटबाला समजावन साग गरज पड यास थोडा सघषरही क पण या पढ ह ही हणा या की नाती तट यापयत पिरि थती आली तर माघार घऊ या सवरकषणातन अस लकषात आल की बहसखय मली वतः या पायावर उभ राह याचा िवचार ज र करतात पण याना वात याचा खरा अथर आिण वावलबनाच खर मह व समजलल नाही

या सवरकषणातन आणखी एक मह वाची गो समोर आली ती हणज सवर मली

४४ अिभ यकती जनता सा ािहक

अस मानतात की कटब आिण समाज ह या या वावलबी हो यामधील सवारत मोठा अडसर आहत

भारत झपाटयान एक आधिनक िवकिसत समाज बनतोय असा दावा जरी आपण करत असलो तरी ि या या वात याब ल या सामािजक ीकोनाम य फारसा फरक झालला नाही ह एक कठोर वा तव आह काही िठकाणी काही बदल झालल असल तरी त अ यत वरवरच आहत आिण यातही मोठया शहराम य थोडाफार बदल झालला जाणवतो पण गरामीण भागात आिण छोटया शहराम य आजही शकडो वषापासनच बरसटलल िवचार चालत आल आहत ी वात याला लायक नाही ितला परथम विडलावर मग पतीवर आिण हातारपणी मलावर अवलबन रािहल पािहज वदात सािगतलला हा ीकोन आजही परबळ आह याच परचिलत मानिसकतमळ समाजात ि याना भदभावाची वागणक िमळत या यावर अबला िनराधार अस याचा िशककामोतरब कल जात याच कारणामळ कधी ि याना सरकष या नावाखाली चार िभतीत डाबन ठवल जात एकट बाहर जाऊ िदल जात नाही अबला हणन घाबरवल जात तर कधी नाजक हणन साभाळल जात याना ह ही सािगतल जात की या या या वात यावर ठाम रािह या तर कटब व मल उद व त होतील

समाजात या फलावल या या िवचाराबरोबरच मली मोठया होत अस यामळ या याम य वावलबनाची जाणीवच िनमारण होत नाही मली या आय या या उ शाब ल आईविडलाचा िवचारही लगनापरताच मयारिदत असतो हा ीकोन समाजाम य इतका ढ झाला आह की यािव दध बोलणसदधा मलीना अवघड जात वषारनवषर समाजान बनवल या ा परभावी म यानसारच या वतःला घडवत जातात आिण यानासदधा लगन हीच आप या आय याची इितकतर यता आह आिण पतीची आिण सासर या लोकाची सवा कर याम य आय याच साथरक आह अस वाट लागत

याच कारणामळ ी वतःला दबळी आिण कमजोर समज लागत ितचा आ मिव ास कमी होतो बाहर या जगातील धावपळ आिण आ हानाना घाब न घराबाहर पडायला ितला भीती वाट लागत ितचा वािभमान नािहसा होतो नवरयान आिण सासर यानी कलल सवर अपमान ती सहन करत घरात या सवानी पोटभर खाऊन ज उरल त अ न पोटात घालण यालाच ती आपल जगण समज लागत

काही लोक ि या या वावलबी अस याला िवरोध करत नाहीत पण याचा ीकोन सकिचत आह या यासाठी ि या या वावलबनाचा अथर ितन घराबाहर

इराद कर बलद ४५

जाऊन काम करण हणज कवळ पस कमावण एवढच त मानतात खरोखरीच वावलबी होण न ह ित या िमळकतीवर नवरयाच िनयतरण असत तो ठरवतो की पस कठ आिण कस खचर करायच घरकामाची पणर जबाबदारी ीवरच राहत आिण घर चालव याची मखय जबाबदारी प षाची राहत नवरा भरपर कमावत अस यामळ ित या कमाईची कटबाला आता गरज नाही अस सागन तर कधी कामासाठी ती बाहर दत असल या वळ या परमाणात ितची िमळकत अ प आह अस सागन िकवा कधी याना वाटत की आता ितची नोकरी पर ितन घरी बसाव व घरससार साभाळावा अशी िविवध कारण दऊन ित या नवरयाला आिण सासर या लोकाना ितला नोकरी सोड हणन साग याचा पणर अिधकार असतो

आिथरक वात याच मह व

ीला जर आ मिनभरर व वततर हायच असल तर याची पिहली पायरी आिथरक वावलबन आह ह पिहल पाऊल उचलणmdashघराबाहर पडन छोटीशी का असना नोकरी करणmdashहीच ित यासाठी एक मोठी झप आह यामळ ित या यिकतम वाम य िनणारयक बदल होतात कमावत अस यामळ आता ती वतःच िनणरय वतः घऊ शकत आप या कामा या िठकाणी अनक लोकाना भटत या याशी बोलत यातन ितला जगाकड पाह याची आिण जग कस चालत त समजन घ याची ी िमळत ितला काही िमतरमितरणी िमळतात काही ितच िहतिचतक बनतात ज ित या सख-दःखाम यही सहभागी होतात यातन ितच एक सामािजक वतरळ बनत आिण सामािजक सबधही वाढतात सामािजक उ पादनात ितची भिमका िनि त होत आिण ती योगदानही दत

एकदा घराबाहर पडन नोकरी करायच ठरवल की बाहर या जगातील आ हानाना त ड दयायला आपोआपच ती मानिसकिर या तयार होत आिण एकदा घराबाहर पडली की बाहर या जगातील आ हान धीटपण पल याची कषमता ित याम य िनमारण होत ितची ही मानिसक तयारीच ितचा आ मिव ास वाढवत यामळच ती र यात होणारी छडछाड िकवा गरवतरन यावर आवाज उठवत यातन वतःला योगयपरकार वाचवण आिण परसगी यासाठी सघषर करण यासारखया गो ी िशकत

हळहळ एक माणस हणन आिण समाजाचा जबाबदार घटक हणन ीला वतःची ओळख समज लागत नवनवीन मािहती जाणन घ याची ित यात िजजञासा वाढायला लागत वतरमानपतर वाचण मािसक वाचण टिलि हजनवरील बात या

४६ अिभ यकती जनता सा ािहक

ऐकण ाम य ितची ची िनमारण होत कारण रोज बदलणारी धोरण िकवा राजकीय घटनाब ल मािहती घण ह आता ित या जीवनाशी पर यकष जोडल जात ा उलट गिहणीला त थट परभािवत करत नस यामळ याची फार आव यकता नसत यामळ व पतर व िनयतकािलक वाच याम य गिहणीला फारसा रस नसतो मािसक वाचली तरी ि याची मािसक ती उ सकतन चाळत

सामािजक उ पादना या परिकरयत सामील झा यामळ समाजात ितची वततर ओळख िनमारण होत जी पवीर कोणाची तरी आई बिहण प नी मलगी अशी असत यापकषा वगळी असत ती करत असल या ित या कामा या आधारावर लोक ितला ओळख लागतात आता ती कमावत अस यामळ ितला हवा ितथ ती खचर क शकत आता ितला ितच छद कौश य मग त सगीत वा न य िशकण असो प तक वाचण असो िकवा नाटकndashिसनमा पाहण असो त स करण शकय होत अशा अनक ि या आहत की याना िचतरकला सगीत न य या सारखया िवषयाम य गती असत पण कधी कटबावर आिथरक भार पडल हणन तर कधी कटबान परो साहन न िद यामळ आप या परितभाचा िवकास या क शकत नाहीत आिथरक या सकषम असणारी ी इतरानाही मदत क शकत अशा िकतीतरी ि या वकमाईतन आप या लहान भावाबिहणी या िशकषणासाठी मदत करताना िदसतात

बहताश लोक ि यानी नोकरी कर या या िवरोधात असतात कारण याना वाटत की कटबाची घडी िव कटल याच हणणmdashघरातील काम कोण करणार परथम हा पर उपि थत कर याची गरज आह की घरकाम ही फकत ीची जबाबदारी आह का यात नवरयानसदधा भागीदारी करावयास नको का या घरातील ी नोकरी करणारी आह आिण नवराही घरकामात सहभागी असतो याची मल लवकर वावलबी होतात लहानपणापासनच ती छोटी-मोठी काम करायला िशकतात

दसर आप या आसपासची नोकरी करणारया ि याची कटब पािह यावर ती यवि थत चाललली िदसतात नोकरी करणारी ी घरकाम आिण बाहरील काम या दो हीला चाग यापरकार याय दत एवढच नाही तर ित या कमाईमळ घर आिथरक या बळकटच होत ित या वळचा सदपयोग व कामाची िवभागणी ती अितशय नटकपणान करत

ितसर िजथ पतीndashप नी दोघही नोकरी करतात या घरातील वातावरण गिहणी या कटबापकषा फार वगळ असत दोघही काम करत असल या पतीndashप नीच नातही मतरीपणर होत दोघही आपाप या कामा या िठकाणी यणारया सम याबाबत

इराद कर बलद ४७

एकमकाशी चचार क न एकमकाचा स ला घतात दोघाम य िविवध सामािजकndashराजकीय िवषयावर ग पा होतात कारण ी या सामािजक कामातील सहभागामळ ितला बाहर या जगाब ल मािहती होत घरातील अस मनमोकळ वातावरण मलावर चागल स कार जिव यास मदत करत एखादया गिहणीलाmdashजरी ती सिशिकषत असली तरीmdashितचा पती आप या कामातील अडचणी सागत असला तरी ितला त ऐक यात फारसा रस नसतो घराबाहरील जगाशी ितचा फारसा सबध यत नस यामळ पती या कामावरील सम यावर ती बोल शकत नाही िकवा बौिदधक चचारही क शकत नाही

अखरच आिण सवारत मह वाच काही कारणामळ नवरयाबरोबरच सबध िबघडल िकवा याचा आकि मक म य झाला तर आिथरक या सकषम असलली ी आपल आिण आप या मलाच पालनपोषण वािभमानान क शकत तर घरात राहणारी ी सासर आिण माहर या दो हीवर ओझ बनत आिण पढील आय याम य अपमािनत िजण जगाव लागत

अनक ि या असा िवचार करतात की आपल आय य तर कसबस यतीत झाल आता आप या मलीचा िवचार करायला पािहज पण आपणच जर आपली बधन तोड शकलो नाही तर पढ या िपढीला द यासाठी आप याकड काहीच असणार नाही हणजच जी स वात आपण करायला हवी होती ती आपण आप या मली या खादयावर टाकन मोकळ परत आ हानाना घाब न जीवनातन माघार घऊन पळन जा याचा हा परकार आह अशी आशा िन फळ असत कारण वतःची बधनच जर आपण धयारन तोड शकलो नाही तर पढ या िपढीला आपण त धयर कोठन दणार

ि या या वावलबनाचा आणखी एक मह वपणर पल हा ही आह की जोपयत समाजातील अ यार लोकसखयचाmdashि याचाmdashसामािजक उ पादनात पर यकष िकवा अपर यकष सहभाग होत नाही तोपयत कोण याही समाजाचा खरया अथारन िवकास शकय नाही

ि याना िपतस ाक गलामीतन मकत हो यासाठी घराबाहर पडन नोकरी क न आिथरक या वावलबी होण ह पिहल पाऊल असल पण आज चागली नोकरी िमळण ह अ यत अवघड झाल आह ग या दोन दशकात खाजगीकरण उदारीकरणा या या काळात दशातील अनक उदयोगधद बद पडत आहत आप या दशातील नत मोठमोठया कॉप रश सचा नफा वाढव यासाठीच दश चालवत आहत या महाकाय कप याना नफा आिण फकत नफा कमाव यातच वार य आह

४८ अिभ यकती जनता सा ािहक

जा तीतजा त नफा िमळिव यासाठी कॉप रश स कमीतकमी कामगाराना िकमान वतनावर ठवतात काही मठभर चाग या पगारा या नोकरया सोड या तर बाकी सवरसाधारण नोकरया कमी पगारा या आिण असघिटत कषतरात आहत आिण हणनच आज मिहला या वात याचा आिण मकतीचा सघषर पढ घऊन जायचा असल तर याना रोजगार िमळव यासाठी लढा दणारया लोका या सघषारत सामील हायला लागल आिण रोजगारा या सधी उपल ध क न द याची मागणी करायला लागल कतराटी रोजगार बद क न कायम व पी रोजगाराची मागणी करायला लागल ी सघटनासह सवर जनआदोलनाना एक नवसमाज िनमारण करायचा आह की यात पर यकाला कामाचा ज मिसदध अिधकार असल ि थर उ प न िनवारा आरोगयसिवधा तसच वदधापकाळातील सिवधा या गो ीना पराधा य असल आिण यावरच भर िदला जाईल तो समाज खरोखरच मकत आिण लोकशाहीवादी असल

हा अथारतच दीघरकालीन सघषर आह पण तोपयत आिथरक या वावलबी हो यासाठी कमी पगाराची का असना पण िमळल ती रोजगाराची सधी वीकारण मह वाच आह आपण ज हा घराबाहर पड आिण मकत होऊ त हाच असा समाज िनमारण क शकतो िजथ सवाना रोजगारासाठी पराधा य िदल जाईल ीndashप ष समानता असल या समाजासाठी त पिहल पाऊल आह

Our English Publications Palestine Israel and the ArabndashIsraeli Conflict ₹ 10ndash Demonetisation Yet Another Fraud on the People ₹ 10ndash The Crisis of Global Warming ₹ 15ndash Letrsquos Rise from the Shadows ₹ 15ndash Who was Shivaji (Writer Com Govind Pansare) ₹ 20ndash Neoliberal Fascist Attack on Education ₹ 25ndash The Unemployment Crisis Reasons and Solutions ₹ 25ndash Is the Government Really Poor ₹ 25ndash Globalisation or Recolonisation ₹ 150ndash Education under Globalisation ₹ 275ndash Essays on Contemporary Indian Economy ₹ 275ndash Nuclear Energy Technology From Hell ₹ 295ndash

इराद कर बलद ४९

९

प षही घडिवला जातो

या आधी या सवर लखामधन आपण िपतस म य ि याची काय पिरि थती असत याची चचार कली या िपतस ाक यव थचा प षावर काय पिरणाम झाला आह यावर या लखात चचार करत आहोत जस lsquo ी ज माला यत नाही घडवली जातrsquo तसच lsquoप षही ज माला यत नाही घडवला जातोrsquo िपतस ाक यव था ही ीम य ी वाची भावना जागत करत तर प षाम य िपतस ला पोस याच काम lsquoमदारनगीrsquo

करत िपतस ाक यव था ि याम य द यम वाची भावना िनमारण करत तर प षाम य वाची भावना िनमारण करत ही तची भावना आिण यातन िनमारण होणारया

म याना व यवहाराना मदारनगी हणतात िनसगारन ी आिण प ष या यात फकत २ndash३ फरक कल आहत आिण त ही

पन पादना या परिकरयसाठी िलगा यितिरकत बाई मलाला ज म दऊ शकत हणन ितला गभारशय आह आिण मलाच पालनपोषण कर यासाठी छाती आपण ह लकषात घतल पािहज की िनसगारन भद िनमारण कला आह भदभाव नाही पन पादनासाठी

५० अिभ यकती जनता सा ािहक

सहकायारची गरज आह िहसची नाही ndashकिन अस याची गरज नाही पण आपण याला असमानतशी जोडल आिण ीndashप षाम य भदभाव स कला या असमानतनच प षपरधानतला ज म िदला आिण पढ जाऊन ती िपतस ाक यव था बनली याम य ससाधन िनणरय घण आिण िवचारधारवर प षाच िनयतरण आह

महािवदयालयीन िवदया याबरोवर प षभानाच (मदारनगी समजन घतानाच) कायरकरम करत असताना आ ही मलाना खरा मदर अस याची लकषण कोणती हा पर िवचारला गरज असल त हा ि याच रकषण करणारा धीट महनती कतरबगार ताकदवार समजदार आकरमक दबग कधी न रडणारा तगडा बहादर गरम रकताचा िनधडया छातीचा िजगरबाज इ यादी याखया यानी सािगत या या याखया बरोबर आहत का हा पर मलीना िवचारला असता यानी यातील बहतक सवर याखया मा य क या यातील काही याना आवडतातही पण याचबरोबर यानी ह पण सािगतल की प ष अहकारी रागीट आिण िनयतरण ठवणार असतात ज याना आवडत नाही

पण व ति थती ही आह की अहकारी रागीट आिण िनयतरण ठवणार ह गण मलानी मदारनगी या सािगतल या याखयमधनच यतात अहकारी रागीट आिण िनयतरण ठवणार िमळन एक खतरनाक रसायन बनतmdashमदारनगी प षाला स ाधारी आकरमक आिण िहसक पात पर थािपत करणारी या म याना समाजमा यता दणारी ती एक सामािजक पिरभाषा आह जी िपतस न िनमारण कली आह प षही lsquoप षrsquo हणन घडवला जातो अस हणताना मदारनगी समजन घयायची तर प षाची जडणघडण लहानपणापासन कशी होत ह पाहायला लागल

अगदी लहान असतानासदधा मलान फरॉक घालायचा हटल तर lsquoत काय मलगी आहस काrsquo हणन च ा कली जात कधी खळताना मार खाऊन मलगा रडत घरी आला तर lsquoरडतोस काय बायकासारखाrsquo अस हटल जात कधी अपमान करायचा असल तर lsquoबागडया भर बायकासारखयाrsquo अस सािगतल जातmdashअशा अनक वाकयानी आपण या लहानशा मलाला प ष बनव याची स वात करतो बरयाच घराम य मोठया बिहणीला सोबत हणन लहान भावाला बरोबर पाठवल जात त हापासनच तो सरकषका या भिमकत जातो घराम य नातवाईकाम य व समाजात तो पर यक कषणी प षपरधानता बघत असतो व याचच अनकरण करायला लागतो

मदारनगीचा एक मह वपणर पल िहसा आह अनक जण अस हण शकतात की प ष वभावतःच िहसक असतात पण तस नाहीय ज मतः िहसक कणीच नसतो प षाना िहसक बनव यात समाजाचा मोठा वाटा आह लहानपणापासन मलगयाना

इराद कर बलद ५१

आपण खळणी हणन बदका गदा पायडरमन या यासारखया गो ी दतो अनकदा जवायला वाढायला उशीर झाला हणन ताट फकन मारणार िकवा यता जाता आईचा अपमान करणार आिण आईवर हात उचलणार वडील मलान लहान अस यापासनच पािहलल असतात ि याच थान बरोबरीच नाही या यावर हात उगारला जाऊ शकतो ह म य या या मनात ठसवल जात कटब ही मलाना lsquoप षrsquo बनव याची मोठी परयोगशाळा आह आिण मग मोठ झा यावर मली जस आईच अनकरण करतात तसच मलगही विडलाच अनकरण क लागतात िहसक बनतात आिण मग ती िहसा ि यापरती मयारिदत राहत नाही तर प षाndashप षाम यही पोहोचत मदारनगीम य िहसा िनिहत आह

फकत प षाम यच नाही तर समाजातही िहसा पसरव याम य परसारमा यम आिण िसनम याची मह वपणर भिमका आह ा मा यमाचा समाजावर तर पिरणाम होतोच पण ीndashप ष सबधावरही मोठा पिरणाम होत असतो मलीबरोबर कठ याही परकार वागल तरी याना त आवडत या यावर जबरद ती कली तरी याना ती आवडत प नी िकवा परिमकवर िबनिदककत हात उचलता यतो बाई lsquoमाणसrsquo नाहीच तर व त िकवा आयटम आह आिण सग यात मह वाच हणज मलगी ज हा नाही हणत त हा खर तर ितचा होकार असतोmdashिसनमाम य तर ह सवर उघड उघड दाखवल जात आिण ह सगळ घडत असतानाही शवटी िहरोला िहरॉईन िमळत अशी म य जर परसारमा यम आिण िसनमातन िमळत असतील तर मलग िहसक का होणार नाहीत पर यकष आय यात एखादी मलगी मलाला नाही हण शकत िसनमातली म य आिण मदारनगीचा अहकार ा दो ही गो ीमळ मलगा िहसक बनतो ाचा शवट मलीला मा न टाक याम य िकवा त डावर अिसड फक याम य होतो

ि यावरील िहसा आज एवढया मोठया परमाणात वाढ या आहत की भारतात ६० नवर कधी ना कधी आप या बायकावर हात उचलतात दर २२ िमिनटाला एक बला कार होतो आिण एका िदवसात दोन ि याना कठ या ना कठ या कारणान मारल जात ह जण काय कमी आह हणन आ ही ग या २० वषारत १ कोटी मलीना सपवन टाकल आहmdashज मालाच घातल नाही िकवा ज म याबरोबर लगच मा न टाकल

ग या काही वषारत lsquoमदारनगीrsquo शी जोडल या िहसचा एक नवीनच पल समोर आला आह याचा आज या राजकारणाशी गहन सबध आह प षी स ला आ हान दणारया माणसाना धडा िशकव यासाठी खरलाजी भिगनीवर आठ गरामपचायत पदािधकारी बला कार क न ह या करतात ह जातीयवादी िहसक प षी मानिसकतच

५२ अिभ यकती जनता सा ािहक

उदाहरण आह lsquoल ह िजहादrsquoसारखा बागलबवा उभा करण असो की lsquoऑनर िकिलगrsquo ह सार स कितरकषणा या नावाखाली ि या या लिगकतवर सपणर वचर व आिण िनयतरण िमळिव याचच मागर आहत

जगभरात सामािजक राजकीय आिण सा कितक पातळीवर िजतकया िहसक गो ी घडतात या सग या या माग मदारनगीचा पण हात आह ९५ ग ामाग कठ या ना कठ या प षाचा हात असतो पशासाठी होणारया िहसपासन दहशतवाद जातीndashधमार या नावावर होणार अ याचार ा सग यामाग अ य कारणा यितिरकत मदारनगीही एक कारण आह

ग या १००ndash१५० वषारत ि याना ह कळन चकल आह की िपतस ा धोकादायक आह प षाना का नाही समजल आ यारची गो आह की प षानी एकतर यऊन िपतस िवरोधात उभ राह याचा िवचार नाही कला हा यिकतगत पातळीवर ज समजदार होत यानी यािवरोधात आवाज उठवला जस गौतम बदध मोह मद पगबर रामसामी पिरयार डॉ बाबासाहब आबडकर महा मा गाधी आिण महा मा फल ह सगळ प ष होत पण यानी िपतस चा िवरोध कला पण सामा य प षानी ा या िवरोधात आवाज उठवला नाही िपतस या िवरोधात चळवळही उभी कली नाही कारण या यव थतन याना िमळत असलल फायदmdashकलिदपक वशाचा िदवा सप ी यालाच िमळणार कटबपरमख तोच इmdashइतक पसत आहत की यातील वाईट गो ी याना िदसत नाहीत

आता रोज या आय यात मदारनगीमळ प षाच काय नकसान होत आह त पाहया वर उदाहरण िदलच आह की ७ndash८ वषारचा मलगा याला बिहणीबरोबर चौकीदारी करायला बाहर पाठवल जात िकवा बिहण कठ जात कोणाशी बोलत यावर नजर ठवायला पाठवल जात पण हीच चौकीदारी याला नतर आय यभर करावी लागत कणाला टशनवर सोडायला जा तर कणाला बस टडव न रातरी आणायला जा

मलाना या या भावना यकत करायला िद या जात नाहीत lsquoमदर को ददर नही होताrsquo lsquoअसली मदर रोता नही हrsquo अशी अनक वाकय आपण नहमी ऐकत असतो प षाना एखादया गो ीच वाईट वाट शकत नाही का याना दःख होत नसल का रडावस वाटत नसल का नककीच वाटत असल पण प ष या या या भावना यकत क शकत नाहीत एवढच नाही तर घरातील जवळची यकती वारली तरी यान रडता कामा नय अस आ ही लहानपणापासनच या यावर िबबवल आह माणस आह ितथ

इराद कर बलद ५३

भावना असणारच पण प षाना याच परदशरन कर याची मभा समाजान िदलली नाही याच भाविनक ख चीकरण कल जात तो ह हण शकत नाही की मला भीती वाटत मला ह काम जमत नाही हणनच प ष ज हा अयश वी होतो त हा या यात ननगड िनमारण होतो दा म य आपल अपयश िवसर याचा परय न करतो िकवा आ मह या करतो ग या दोन दशकात शती या वाढ या सकटामळ तीन लाख प ष शतकरयानी आ मह या क या आहत पण एकाही शतकरी मिहलन आ मह या कलली नाही

याचबरोबर आय यात या अनक छोटया छोटया आनद दणारया गो ीनाही तो मकतो कपडयाचच उदाहरण दयायच झाल तर मली या कपडयाम य आिण कपडया या रगाम य परचड िविवधता आह पण प षाला िबचारयाला ठरािवक रगाचच कपड घालायला लागतात तच त शटरndashपट आिण तच त िफकट िन या िपव या नाहीतर पाढरया रगाच कपड मलाना साभाळ यातला आनद वतः पदाथर क न दसरयाला खायला घाल यातला आनद दसरयाची सवा कर यातला आनद ह सगळ आनद प षाकडन िहरावन घतल आहत याना काहीच यत नाही ना िशवणकाम ना भरतकाम ना िवणकाम एकच गो यत ती हणज पस कमावण याना पस कमाव याच मशीन बनवन टाकल आह

पण ा सग यापकषा िपतस न भयकर वाईट गो कली आिण ती हणज प षाना माणसपणापासन दर नल १६ वषारचा मलगा वयान िकतीतरी मोठया असल या बाईवर बला कार करतो र यातन बसमधन जाताना कोणी अनोळखी ी या शरीराव न हात िफरवतो ६० प ष आप या प नीवर हात उचलतातmdash

याना माणस हणाव का जातीndashधमार या नावावर दसरया जातीतील िकवा धमारतील मलीवर बला कार करतात आप याच शरीराचा ह यार हणन वापर करतात जगातली अधीर लोकसखया जर माणसकीपासन इतकी दर गलली असल तर १०० कोटी मिहलावर िहसा होणारच प ष खरच असच असतात का नाही प षस ाक यव था याना अस बनवत

आज दशभरात कवळ मिहलाच नाही तर प षही ि यावर होणारया िहसिवरोधात आवाज उठवत आहत र यावर उतरत आहत आदोलनात सामील होत आहतmdashजस आपण िनभरया ह याकाडा या वळी पािहल गरज आह प षानी आपल lsquoप षभानrsquo जागव याची आपली माणसकी वाचवायची

प षाना ह समजन घयायला लागल की जोपयत ी वततर होणार नाही तोपयत प षही वततर होऊ शकत नाही िपतस िव दध लढाई दोघानाही अितमत माणसपणाकड नणारी आह

५४ अिभ यकती जनता सा ािहक

१०

समतामलक समाजासाठी

ी आिण प ष ह दोघही समाजाच मह वाच अग आहत समाज चालव यासाठी दोघाचही सारखच मह व आह मग एकाचा दजार वरचा आिण दसरयाचा खालचा ह कस झाल हा िवचार कर यासारखा िवषय आह ि याची गलामीची ही अव था स वातीपासनच अशी आह का आिण पढही तशीच राहील का

मानववशशा जञानी ह दाखवन िदल आह की स वाती या काळात ीndashप षाम य समानता होती इितहासात मन यपरा या या प वीवरील वा त या या अिधकाश काळात माणस समतावादी समाजात राहत होता मानवी समाज िजवत ठव यासाठी आव यक असल या पन पादना या कषमतमळ ि याब ल समाजात आदर होता आिण हणनच या कटबपरमख हो या परौढाव थतील मह वाचा वळ गरोदरपणा मलाच पालनपोषण व साभाळ ाम य जात अस यामळ या मात वाला

इराद कर बलद ५५

उपयकत अशा उ पादना या कामाम य सामील असत या काळात लोक िशकार आिण अ न गोळा करण यावर जगत असत आिण हणन कदािचत प ष िशकारीला जा त जात असत आिण ि या अ न गोळा करायला जा त जात असत आज आपण आप या आसपासचा समाज पाहतो यापकषा वगळा असा मातपरधान समाज होता

मातपरधान समाज हणज ि याच प षावर िनयतरण असा अथर न ह मलतः समाज समतावादी होता उ पादनाची साधन हणज क चा माल आिण उ पादनासाठी वापरली जाणारी ह यार समाजा या मालकीची होती आिण माच फळ सवाम य समान वाटल जायच प वीवर मानव समाज अि त वात अस यापासन बहताश काळापयत समाजात असमानता शोषण आिण पधार न ह या खाजगी मालम ा न हती समाज खरोखरीच सामिहक पदधतीन राहत असन ज मापासन म यपयत पर यक यकतीच पोषण आिण सरकषण समह करत अस शासक आिण वगरिवभागणी न हती लोकाम य सप ी ता यात घ याची हाव न हती मन यपराणी मळातच वाथीर आिण हाव असणारा आह अशी आपली सामा य समज इितहासात िदसन यत नाही अिधकार आदब हाव आिण कररपणा ह माणसा या वभावाच नसिगरक पल नाहीत उलट मानवी समाज हा मखय व सामािजक काळजी घणारा आिण िनः वाथीर आह

साधारणपण १० त १२ हजार वषापवीर प वीवर शतीयोगय पिरि थती िनमारण झाली लोक शती क लागल आिण अ नधा याच उ पादन वाढ लागल जगभराम य अनक िठकाणी मानवी स यताचा िवकास हायला स वात झाली उ पादना या पदधती िवकिसत झा या आिण अितिरकत (गरज भागवन उरणार) उ पादन हायला स वात झाली िवशषतः शतीतील सधारणामळ अ नधा या या उ पादनात वाढ हायला स वात झाली लोकसखयाही वाढली ामळ समाजातील ि याच मह व बदललmdashआता समहा या अि त वासाठी असल या या या पन पादना या भिमकच मह व कमी झाल याचबरोबर या या उ पादनातील भिमक या मह वाम यही बदल झाला ह याराम य सधारणा झा यामळ िशकार करण सोप होऊ लागल अ न गोळा कर यापकषा त अिधक मह वाच झाल ज हा फावडया सारखया ह यारानी शती करावी लागत होती त हा ीndashप ष दोघाचही सारखच मह व होत पण जड हल घऊन शती करायला स वात झा यानतर सवरसाधारणपण प षच जड हल घऊन शती करत अस यामळ प षाच शतीतही मह व वाढ लागल

जसजस अितिरकत उ पादन होऊ लागल तसतस समहातील काही लोकाच यावर िनयतरण थािपत होऊ लागल याची परित ा वाढ लागली आिण ापरकार

५६ अिभ यकती जनता सा ािहक

समाजाची वगाम य िवभागणी हायला स वात झाली ा िवभागणीला योगय ठरव यासाठी परोिहत वगरही अि त वात आला अथारतच ह हो यासाठी बराच कालावधी लागला असावा याचबरोबर समाजात आणखी एक मोठी िवभागणी झाली ती हणज ी आिण प षामधील िवभागणी आधी ि या प षा या बरोबरीन िनणरय घत असत आता मिहला या उ पादनातील कमी मह वा या भिमकमळ प षा या तलनत याचा दजार द यम झाला आिण या प षावर अवलबन राह लाग या उ पादना या आिण िनवारहा या साधनावर प षाच िनयतरण आल व मिहला घराम य कद झा या पिरवाराच व प प षस ाक बनल आिण ि या िप याचीनवरयाची मालम ा बन या

लोक ा सवर िवभागणीिव दध लढल यानी अिधकािधक अिधकार परा क न घतल आिण ापरकार समाज बदलत गला माग या तीनndashचार हजार वषारत जगभरात िनरिनरा या िठकाणी समाजात उ कराती होऊन म ययगीन काळात सामती यव था आिण यानतर आजची भाडवली यव था अि त वात आली पण ा सवर समाजात वगरिवभागणी आिण प षस ाक यव था होती

भाडवलशाही आिण ी समानता

ग या २५० वषारत भाडवलशाहीमळ औदयोिगक कराती झा यानतर उ पादन एवढया परचड परमाणात वाढल की आज सवर माणसा या मलभत गरजा पणर होऊ शकतील असा समाज तयार करण शकय आहmdashकामाच तास कमी क न लोकासाठी भरपर मोकळा वळ िमळ शकल अशी चाग या पगाराची नोकरी उ च दजारची आरोगयसवा व िशकषण यव था सवासाठी व त आिण पौि क भोजन हातारपणी स मानजनक प शन झोपडव या आिण काडयापटी सारखी छोटी छोटी घर जाऊन याऐवजी सवासाठी सवर सोयी सिवधानी यकत चाग या िनवासाची सोय परदषण-मकत व व छ वातावरण ndash आिण अशा आणखी अनक गो ी जर आज ह होऊ शकत नसल तर याच कारण भाडवली अथर यव था आह या अथर यव थ या रचनम य आह या रचनमळ एका बाजला जगभराम य परचड परमाणात गरीबी आह आिण दसरया बाजला जगभरातील उ पादना या साधनापकी परचड मोठा िह सा मठभर कॉप रश स या ता यात आह आिण मठभर धनदाडगया या हातात जगातील बहताश सप ीची मालकी आह

याचबरोबर भाडवलशाहीन ि याना िशकषणाची दार उघडन घराबाहर रोजगारा या सधी िनमारण क न ( हणज पित विडल व कटबापासन आिथरक या

इराद कर बलद ५७

वावलबी बनवन) याची िपतस तन मकत हो याची पिरि थती तयार कली आह तसच भाडवलशाहीन वात य व समानत या म यानाही ज म िदला या वाढल या जागतीमळ आिण आिथरक वावलबनामळ ी-मकती या आदोलनाचा पाया घातला गला अथारतच ी-मकतीची चळवळ हा एक दीघर काळ चालणारा व कठीण सघषर आह याम य चढ-उतार यतील आिण खरया अथारन ती पढ न यासाठी आिण यात यश िमळव यासाठी जाणीवपवरक िनधारिरत सघिटत आिण िनयोिजत परय न करायला लागतील

अितशय िनदरयपण शोषण करणारया या यव थ या िवरोधात लोकाचा वीरोिचत सघषर चाल आह हा सघषर पसरतही आह आिण अिधकािधक ती होत आहmdashदिकषण अमिरकतील अनक दशाम य जनआदोलन लोकशाही पदधतीन स वर आली आहत व एका समतावादी समाजाची िनिमरती कर याकड परय न करत आहत

चळवळीच शतर कोण आहत

ी-मकती चळवळी या कायरक याना एक पर नहमी िवचारला जातो की ldquoचळवळीच शतर कोण आहतrdquo वरवर पाहता कटबाअतगरत व समाजात ि याची गलामी आिण द यम व प षासाठी सोयीच आह त हा साहिजकच प ष ि याच शतर आहत अस वाट शकत पण पर यकषात ी आिण प ष दोघही िपतस च बळी आहत दोघही वगवग या परकार परभािवत आहत प ष मदारनगी या मानिसकतत तयार होतात आिण वतःला ि यापकषा समज लागतात तर ि या ी वा या सा यात जातात आिण प षा या तलनत आपण द यम आहोत यावर िव ास ठऊ लागतात प षाना जरी या यव थतन जा त फायदा िमळत असल आिण यामळ ही यव था अशीच चाल राहावी अस वाटत असल तरी याचा अथर प ष शतर आहत अस नाही आपण एक पर िवचारला तरी आप याला याच उ र समज शकत प षा या िशवाय समाजाची क पना करण शकय आह का नककीच नाही हणनच ि याच वात य ह ी-प ष समानता थािपत क न ी-प ष दोघानाही िपतस या िवळखयातन बाहर

काढन दोघाम यही एकमकाब ल आदर आिण स मान िनमारण कर यासाठी जनजागती क न आिण याचवळला मिहलावर होणार लिगक अ याचार छडछाड ि या या शरीराच व तकरण अ या य कायद अशासारखया िपतस मळ ि यावर होत असल या िहसा आिण अ याचारा या िवरोधात सघषर उभा न िमळवता यऊ शकत

ी मकतीचा खरा शतर प ष नसन ीला गलाम बनवणारी प षस ाक

५८ अिभ यकती जनता सा ािहक

मानिसकता आिण प षस ाकता थािपत हो यासाठी आिण बळकट कर यासाठी िनमारण कल या जनाट ढी परपरा आचार िवचाराची बधन ा गो ी आहत

भारतामधील पिर थती

वात यानतर भारतात नह -परिणत िवकासाच आिथरक धोरण राबव यात आल याला सवरसामा यपण िम आिथरक यव था हटल जात िकवा िवकासाच नह मॉडल हणन परिसदध आह मलतः त भाडवली िवकासाच मॉडल होत ग या स र वषारत भारतात जसजशी भाडवलशाहीची मळ खोल जत गली तसतस भारतीय समाजात सामािजक आिण आिथरक कषतरात लकषणीय बदल होत गल आिण ि याची समाजातील पिरि थतीही बदलत गली िशकषणा या परसारामळ दळणवळणा या साधना या िवकासामळ घरा या चार िभतीत कद आिण यालाच आपल िव मानणारी ी आता बाहर पडली आह िविवध सामािजक उ पादनामधील ि या या योगादानाम य वाढ होत गली आिण हणन भारताम य ि या या चळवळीचा पाया रचला गला

प नास वषारपवीर ीमकतीवादी िवदषी महादवी वमासारखी एखादीच ी चळवळीच व न बघ शकत होती ि या या ददरशवर परखडपण बोल शकत होती पण एक यापक जनवादी ीमकती चळवळ या काळात सघिटत करण खपच कठीण होत याच कारण ह की या काळातील ि याना आज या एवढी समज न हती आिण एवढया मोठया सखयन ती घराचा उबरठा ओलाडन बाहरही पडली न हती ग या प नास वषारतील भाडवली िवकासामळ पिरि थती बदलली आह ि याची नसती जाणीवच वाढली आह अस न ह तर या आता आिथरक या अिधक वततर झा या आहत म ययगीन आिण सरजामी िवचाराची पकड सट यामळ मिहलाना मोठया सखयन माणस हणन वतःची ओळख आिण समाजात वतःच थान िनमारण करण शकय झाल आिण त िमळव यासाठी या अथक परय न करत आहत

पिरणामी दशभरात ि या या चळवळीची वगान वाढ होत आह दशा या िविवध भागाम य लहान लहान गट बनवन अनक परकार या ी सघटना कायररत आहत वतःच हकक आिण वात यासाठी ि या सघषर करीत आहत दशभर या ी असल या मोठया सघटनाही आहत ि यावर होणार अ याय आिण अ याचारासबिधत िनरिनरा या िठकाणी या सघटना सिकरय आहत आज नाही तर उदया अशा सवर सघटना एकतर यऊन एक मजबत दश यापी ि याची चळवळ उभी राहील

इराद कर बलद ५९

नवी आ हान

भारतीय समाजातील ग या स र वषात झाल या बदलामळ अितशय चत यशील असल या ि या या चळवळीम य वगान वाढ झाली आह पण याचवळी ा बदलामळ ीमकती या मागारत अनक नवन या अडचणी िनमारण झा या आहत

सरजामी समाजात ि याना वतःच अि त व न हत आिण याना गलामाची वागणक िदली जायची कटब ही ितची मयारदा होती आिण अडगळीत या सामानापरमाण ीसदधा कठ यातरी कोपरयात पडन असायची ती उरल-सरल खायची आिण िमळल त घालायची वतःच अि त व नस यामळ ित यावर वतः या अि त वाच सकट न हत तरीसदधा घरात या गाईndashबलाची हशीची जशी जबाबदारी घतली जायची तशीच ि याचीही दखभाल कली जायची याउलट भाडवली समाजान ीला घराबाहर पड याची पिरि थती तयार कली आिण वतःची ओळख व अि मता जप यासाठी जाग क कल परत याबरोबर सरजामी कटबाचा आधार जाऊन ी एकटी पडली कठलाही कौटिबक आिण सामािजक आधार नसताना ीला एकटीलाच आपली अि मता आिण अि त व थािपत कर यासाठी सघषर

करावा लागत आह भाडवलशाही समाजाम य कटबात अनक नव ताणतणाव आल आहत एकतर

कटबपदधती सप ात आली आह आज बहताशी ववािहक आय यही तणावपणर आहत आह याच पिरि थतीत ववािहक आय य चाल ठव याऐवजी ग प बसन सहन कर याऐवजी एखादी ी जर परितकाराचा िवचार करत असल तर ित यापढ पिहला पर असतो की मानिसक आिथरक आिण नितक आधारासाठी ितन कोणाकड पाहायच सासरी आिण माहरी दो हीकड ितला आसरा नसतो यामळ इ छा असनही ि याना वात य आिण अि त वासाठी सघषर करण अवघड झाल आह िशवाय भाडवली समाजाम य गिरबी आिण बकारी परचड परमाणात वाढली आह लोकाम य िनराशची भावना आली आह यामळ ग हगारीही वाढली आह बहरा टरीय कप याचा माल िवक याकरता परिसदधीमा यमादवार ि याना उपभोगय व त या पातच बाजारात आणल जात अस यामळ आिण ीला सतत शरीरा या पातच दाखवत अस यामळ ि यावरील लिगक अ याचारात वाढ झाली आह पिरणामतः िवधवा घट फोिटत िवभकत अिववािहत अशा ि याना समाजाम य एकट जगण अितशय धोकादायक झालल आह

६० अिभ यकती जनता सा ािहक

आप या वात यासाठी लढणारया मिहलाना या सवर अडचणीना सामोर जाव लागत असनही ी वात यासाठी आज अनक शकयता उपल ध झा यामळ अनकीनी आप या पातळीवर पारपिरक जीवनपदधती नाकारली आह पण सरजामशाही परपरा नाकारताना एकएकटीन वयिकतकिर या माणस हणन वतःची ओळख िनमारण कर यासाठी लढत असताना याचा लढा हा एका मोठया ी-मकती आदोलनाचा भाग आह याची जाणीव याना नसत ही जाणीव या याम य िनमारण क न दण ही ी चळवळीची जबाबदारी आह सघषर करणारया या बडखोर ि याना कटब आिण समाजामधील आप या द यम दजारची जाण आह याना िपतस या साख या तोडन यातन वतःची सोडवणक क न घयायची आह या या सम या ा फकत या याच नसन सवर ि या या आहत याची जाणीव क न द याच कतर य ी चळवळीच आह ज हा या यापक ी-मकती चळवळीत सामील होतील त हाच याना खरया अथारन वात य िमळल ि यासमोर असल या छोटया-छोटया व ना या जागी सपणर ीवगारसाठी समाजात गौरवा पद थान परा क न घ याच मोठ व न आपण ठवल पािहज

ग या तीन दशकात हणज १९९१ पासन जागितकीकरण उदारीकरण आिण खाजगीकरणा या नावाखाली भारतीय रा यक यानी बहरा टरीय कप याना भारतात मकत परवश दयायला स वात कली आह दश आता फकत महाकाय परकीय कप या या आिण या या भारतीय भागीदारा या नगन नफखोरीसाठीच चालत आह एक नवीन परकारचा lsquoवसाहतवादrsquo दशावर लादला जात आह पिरणामी सामािजक िवषमता बरोजगारी आिण परचड परमाणात गरीबी वाढली आह जसजस लोक दािरदरयरष या खाली ढकलल जात आहत तसतशी ि याची मळातच वाईट असलली ि थती अजनच खालावत आह जागितकीकरणामळ िशकषण आरोगय व इतर सामािजक सवाम य होणारया कपातीचा फटका पिह यापासनच उपिकषत असल या ि या या ि थतीला बसत आह

आिथरक वावलबन ही ी वात याची पिहली पायरी आह यासाठी ि यानी िशकषण घऊन नोकरी करण आव यक आह पण जागितकीकरणामळ रोजगाराची सखया खपच कमी झालली आह आणी ज रोजगार उपल ध आहत त ही फकत अ यत कमी पगाराच आिण असघटीत कषतरात आहत महागाईत झाल या कमाली या वाढीमळ ि याना आिथरक वाय ता िमळिवण दरापा त झाल आह िकबहना दोन वळच जवण िमळिव यासाठी दखील फार सघषर करावा लागतो आह

जागितकीकरणान ीला गलाम बनव याच नवनवीन परकार अि त वात आणल

इराद कर बलद ६१

आहत महाकाय कप याच बाजारावर वचर व आह या या मालाचा खप वाढावा हणन त वगवग या कल याचा वापर करतात आिण यातील एक सामा य ततर आह जािहरातीसाठी ी शरीराचा वापर ि या या शरीरा या उ ान जािहराती ह अलीकड ि यावरील वाढ या अ याचारामागील एक मह वाच कारण आह

पढील मागर मानवजाती या भाडवली जागितकीकरणा या शोषणािवरोधात स असल या

सघषारपासन ी-मकती चळवळीचा सघषर वगळा क न पाहता यणार नाही हणनच ीमकतीला मानव मकतीपासन तोडन बघताच यणार नाही या समाजातील सवर

क करी कामगार दिलत अ पसखय व इतर पीिडता या सघषारला जोडनच ि या या आदोलनाला सवर परकार या अ याय आिण शोषणािवरोधात लढा दयावा लागल

अथारतच ाचा अथर असा नाही की ी-प ष समानतचा सघषर थिगत क न भाडवली-सामरा यवादी शोषणािव दध या सघषारला पराधा य दण ी-मकती चळवळीपढील सवरपरथम मह वाच कायर आह की ि याना या या स या या पिरि थतीची जाणीव क न दण आिण वतःची ओळख िनमारण क न द यासाठी आिथरक सामािजक सा कितक आिण राजकीय कषतराम य ी-प ष समानता परा कर या या सघषारसाठी परो सािहत करण व सघिटत करण हा सततचा आिण दनिदन सघषर असन तो करण अपिरहायर आह ह ी चळवळीच आजच काम आह पण हा रोजचा सघषर करत असताना ि या या चळवळीच अितम यय नजरआड क न चालणार नाही तो आ मघात ठरल पण ीमकतीच ल य सा य कर यासाठी अशा एका नवसमाजाची गरज आह जो या य असल समानता पर थािपत करणारा असल असा समाज िनमारण करण ह ी चळवळीच दरगामी यय असल पािहज दनिदन सघषर ह ाच दरगामी लढाईची स वात आहत हच ल य समोर ठवन एक एक अडथळा पार करत पढ जायला हव माणस हणन आपल अि त व पर थािपत कर याचा दनिदन सघषर चाल असतानाच भाडवलाचा उदो उदो करणारी न ह तर सवर लोका या गरजा भागवन स मा य समाधानी साथरक सरिकषत व जा तीत जा त िनिमरतीशील आय य घडवणारी यव था आण यासाठी झटल पािहज

दःख काय तला मोडल तच दःखाला मोडन टाक कवळ तझ डोळ इतराचया सवपनाशी जोडन घ

६२ अिभ यकती जनता सा ािहक

आम याब ल

अिभ यकती

भारतातील मिहला या पिरि थतीत खपच पिरवतरन झाल आह आज मोठया परमाणात ि या िनरिनरा या यवसायात आ मिव ासान वावरताना िदसत आहत अिभयाितरकी आिण यव थापनात नोकरया करत आहत यवसाय करत आहत राजकारणात भाग घऊ लाग या आहत पोलीस आिण सरकषण खा यात नोकरया करत आहत परशासक बनत आहत खळाम य नप य दाखवत आहत

समाजातील ि याच द यम थान आिण या यावर होत असलय अ याय या याब ल समाजाची जाणीव वाढलली आह आप याला पिह यापकषा जा त अिधकारही िमळाल आहत हडा कौटिबक अ याचार पासन कामा या िठकाणी मिहलावर होणारा लिगक अ याचार या सग यावर अनक कायद िमळाल आहत

ा सग यामाग शकडो वषाचा सघषारचा इितहास आह यासाठी आप या अनक मितरणीना अपमान सोसावा लागला आह या याच परय नामळ आपण आज अिधक चागल जीवन जगत आहोत

एवढी परगती होऊनही ि याना समाजाम य अजनही अनक परकारच भदभाव व शोषणाचा सामना करावा लागतो फकत सिवधानात िलिह यान िकवा कायद बनवन समाज बदलत नाही आिण समाज बदल यािशवाय याची मानिसकता बदल यािशवाय ी-प ष समानता यऊ शकत नाही उदा अनक मली आज िशकषण घयायला लाग या आहत पण त क हाही सोडायला लागल ा भीतीखाली असतात मली या िशकषणाचा उपयोग ित या िवकासासाठी न होता लगनासाठी उमदवारी हणन असतो लगना या सपणर परिकरयम य ितची गणव ा मह वाची नसन अजनही हडाच मह वाचा असतो जर एखादी मलगी लगनाआधीपासन नोकरी करत असल तरी लगनानतर ितन नोकरी करायची िकवा नाही याचा िनणरय ितचा नवरा आिण सासरच लोक घतात ती घऊ शकत नाही

इराद कर बलद ६३

वात या या स र वषानतरही ि यावर अतोनात अ याय होत आहत छडछाड गभरिलग िचिक सा लहान मलीची खरदी-िवकरी हडाबळी प नी हणन होणार अपमान आिण अ याचार िवधवा व पिर यकताना िमळणारी वतरणक अशा अनक पाम य त सतत स च असतात ी-प ष भदभावाच २१ या शतकातीलही अ यत

करर उदाहरण हणज ी िलगी गभरपात त शकय झाल नाही तर ज माला आ याबरोबरच ितला मा न टाकण

ग या काही वषाम य मिहला या शोषणाचा एक नवीन परकार िवकिसत झाला आहmdashजािहराती या मा यमातन ीची भोगव त हणन परितमा उभी करण यािशवाय आपला माल िवक यासाठी स दयरपरसाधना या कप या व फशन उदयोगान दशपातळी पासन ग लीबोळापयत स दयर पधाना परो साहन िदल आह ी दहाच अस व तकरण क न ितला फकत शरीरापरत मयारिदत ठवण ह ि यावरील वाढ या िहसच एक कारण आह

आप याला ह सगळ माहीत नाही िकवा आपण ावर िवचार करत नाही अस नाही उलट त ही आ ही कठ या ना कठ या पात ाची िशकार झालल असतो पण आप या डो यावर स काराची पटटी अशी काही बाधलली असत की आपण ाकड डोळझाक करतो

ा सग याचा िवरोध कर यासाठी आ ही अिभ यकती ा ि याचा गटाची थापना कली आह आ ही तम यासारखयाच सामा य मली आिण ि या आहोत यात मिहलाबरोबरच सवदनशील प षही आहत समाजात ीला माणस हणन जगता यईल असा समाज िनमारण िनमारण कर यासाठी आ ही परय नशील आहोत ी वावलबन ीसबलीकरण व ी वात य अशा िवषयाबाबत लोकाम य जाणीव

वाढव यासाठी आ ही िविवध कायरकरम आयोिजत करत असतो यासाठी र त-मोिहमा पिरसवाद मािहतीपट-परदशरन गाणी व पथ-नाटय मोचर नाटक इ वगवगळ कायरकरम करत असतो

ि या आिण प ष दोघही आमच ल य आहत ी वात याब ल प षानाही सवदनशील करण गरजच आह अस आ हाला वाटत कारण ी वात याची लढाई ही फकत ि याची नसन ती सवदनशील प षा या सिकरय समथरन आिण सहभागानच सा य होईल असा आमचा िव ास आह आमचा असाही िव ास आह की या समाजात क करी आिण कामगार वगाच शोषण होत ितथ ी वात य सा य होणार नाही हणनच अिभ यकती क करी कामगार दिलत आिदवासी अ पसखय आिण समाजातील सवर पीिडत घटका या आदोलनाबरोबर जोडन घऊन काम करत आह

६४ अिभ यकती जनता सा ािहक

व न पाह याच धाडस करा

व न पाह याच धाडस कल की कती कर याच धयर यत दीडश वषापवीर सािवतरीबाई फल यानी ज हा दिलत मलीसाठी पिहली शाळा काढली त हा याच व नmdashजात आिण िलगापलीकड समाजातील सवाना िशकषणा या समान सधी िमळा यातmdashबहतकाना अशकयपराय वाटत होत पण आज आपण या व ना या पतरतत खप पढ आलो आहोत लाख या सखयन आज मली आिण दिलत िशकषण घत आहत हणनच आपणही उ च व न पाह यच धाडस क या एका नवीन सदर या यmdashिजथ ीndashप ष खरया अथारन वततर आिण समान असतीलmdashअशा नवसमाज िनिमरतीच व न पाह याची वळ आलली आह पढाकार घऊन अशा समाजिनिमरतीसाठी कती कायरकरम राबव याची वळ आलली आह स वात झाली तरच याचा शवट होतो दशभरात अनक ि या आिण प ष असा पढाकार घताना िदसत आहत आपणही आपल लहान-लहान पढाकार घयायला स वात क न पढ जाऊया चला आपण एकमकापयत पोच याचा परय न क या आपली सखदःख आिण सम या एकमकाम य समजन घऊया आिण हातात हात घालन पढ जाऊया हळहळ अिधकािधक लोक आप याला यऊन िमळतील

आ ही अिभ यकतीतफर प याम य अनक परकारच कायरकरम करत असतो आपण ा सवर कायरकरमाम य सहभागी होऊ शकता

bull िबनधा त बोलः मिहला या पर ावर आधािरत िविवध िवषयावरील मािहतीपट परदशरन व चचार ी िहसाचारावरील lsquoI am Nirbhayarsquo मािहतीपट महो सव

bull ी चळवळीनी आ ापयत लढन िमळवल या कायदयावर याखयान bull प षभान मी प ष हणन कसा घडलो यावर त ण मलाबरोबर सवाद bull अनक िवषयावरील सडक नाटक bull याखयान ndash ि यावरील िहसाचाराची कारण bull चाकोरी तोडताना ndash िलगभाव समजन घताना ािवषयावर कायरशाळा bull र यावरील अिभयान उदा लक इज यिटफल घर दोघाच मग घरकाम फकत

बाईचच कस ि या या व छतागहासाठी अिभयान नसिगरक पाळी अपिवतर कशी प षभान इइ

जर आप याला आम याबरोबर सिकरय हायच असल तर आम या पढील प यावर सपकर क शकता

अिभ यकती सपकर अिभ यकती co लोकायत िसिडकट बकसमोर लॉ कॉलज रोड नळ टॉपजवळ पणndash४ (या प यावर दर मिह या या पिह या रिववारी सकाळी ९३०ndash१२ या वळत अिभ यकतीची मीिटग होत आिण दर रिववारी स या ५ndash७३० या वळत लोकायतची मीिटग होत)

अलका जोशी ndash 9422319129 मोनाली चअ ndash 9881241415 wwwlokayatorgin puneabhivyaktigmailcom abhivyaktipune lokayatpune

आमची मराठी परकाशन य िदल माग मौत (कोकndashप सी भारत छोडो) ₹ ५ndash दवळाचा धमर आिण धमारची दवळ ₹ ५ndash ह मला माहीत हव ₹ ५ndash त णानो िवचार कराल तर ₹ ५ndash िववकवादी िवजञानवादी समाजवादी िववकानद ₹ ५ndash मी नाि तक का आह (लखक शहीद भगतिसग) ₹ ५ndash कोळी आिण माशी (लखक िव ह म िलबिन ट) ₹ ५ndash सावरजिनक िवमा कषतर िललावात ₹ ५ndash लढा वॉलमाटरशी ₹ १०ndash मलगा हणज मलगी हणज (लिखका कमला भसीन) ₹ १०ndash नोटाबदी काय कमावल काय गमावल ₹ १०ndash आर एस एस ला ओळखा (लखक श सल इ लाम) ₹ १०ndash शहीद भगतिसगच त णाना आवाहन ₹ १५ndash िशकषणाची राखरागोळी ₹ १५ndash जग या या हककाच आदोलन ₹ १५ndash भारत प हा गलामीकड ₹ २०ndash दशावर फिसझमच सकट ₹ २०ndash सरकार खरच गरीब आह का ₹ २०ndash आि वक वडपणा ₹ २०ndash बरोजगारीच सकट कारण आिण उपाय ₹ २५ndash उठ माणसा गाणी सघषारची ₹ ३०ndash जागितकीकरण की नवी गलामिगरी ₹ १५०ndash

• 1 frontoutside-irade-kar-buland-e03-27sep18
• 2 frontinside-irade-kar-buland-e03-27sep18
• 3 booklet-irade-kar-buland-e03-27sep18
• 4 backinside-irade-kar-buland-e03-27sep18
• 5 backoutside-irade-kar-buland-e03-27sep18

२ अिभ यकती जनता सा ािहक

अस श द सहन तरी कसा करल या ीला मनन lsquoताडन क अिधकारीrsquo हटल आह ितची मकती तोबा तोबा घोर किलयग ह जग कोठ चालल आह ि या या वात याचा पर हा वादाचा िवषयच नाहीयmdashती वादाची सीमा आह

पण ह ही खर आह की काळ बदलला आह आपला समाज बदला या वदनामय काळातन जात आह आता गागीर आिण याजञव कयाचा काळ नाहीय आज ऋषी याजञव कया या फत याला समाजात मा यता िमळणार नाही ि या या वावलबनाब ल आिण वात याब ल ज वाद आहत याचा िनणरय आता मन मती या ोका या आधारावर होण शकय नाही ज या जमा यात या िवषमता आिण अ यायावर आधािरत यव थावर आज अनक पर उभ आहत ि याही आप या परपरागत चौकटीतन बाहर पडन आपली ओळख शोधत आहत घराच उबरठ ओलाडन मोक या जगात या सवर परकारची काम सकषमपण करत आहत

दसरया बाजला हा बदल घड नय यासाठी समाजाकडन परय न होत आहत समाजात ीच थान िकतीही उ च असो स मान असो घरातली दिनया ित या या थानाला वीकारायला तयार नाही उलट ित या घराबाहर पडन वावलबी हो यावर अनक पर उपि थत कल जातात जस घरातील ित या अनपि थतीत घरकाम कोण करल मलाना कोण साभाळल बाहर इतर प षासोबत उठ याndashबस याव न ित या चािर यावर काय पिरणाम होईल इइ परसारमा यम दखील या या कायरकरमामधन लगन हीच बाई या आय याची इितकतर यता आह वततर बाई हणज बपवार आिण बजबाबदार नोकरी करणारया बाईचा नवरा आिण मल ित या घरात नस यामळ िकती लाचार व असहा य आहत ह दाखवन समाजातील या जनाट िवचाराना बळकटी दत आहत

ी वात य व वाय ता याना चकीच व अनितक मानणारया मागासल या िवचाराना आिण जनाट कालबा म याना आ हान द याची वळ आलली आह आपल पवरगरह दर सा न अस या सामािजक मनोधारणा आिण शका याना तकर शदध िनकषावर तपासन पािहल पािहज ीसदधा एक माणस आह याची जाणीव होण आव यक आह समाजात आपली काय भिमका असावी ह ठरव याचा आिण ती िनभाव याचा ितला पणर अिधकार आह ददरवान आप या समाजान ि याचा हा अिधकार नाकारला आह ि यामधील अ यकत गणाचा िवकास कर याची वाय ता वा वात य याना न िद यामळ समाजाचाच िवकास खटलला आह कारण समाजातील अ यार लोकसखयची अगभत परग भता आिण कषमता याचा िवकासच समाजान होऊ िदलला नाही याचा वापर करण तर दरच

इराद कर बलद ३

कटबाचा िपजरा

आप या समाजात ि याची भिमका कटबापरती मयारिदत ठवली आह मलगी मोठी होत असताना ितला जर घराबाहर जाऊन खळायच असल िकवा सगीत वा न य िशकायच असल तर दरडावन सािगतल जातmdash वयपाकघरात जाऊन मदत कर बाहर जाऊन खळ यापकषा त याकरता त जा त मह वाच आह मोठी झा यावर ज हा ितच लगन होत त हा घराबाहरील कामाची जबाबदारी प षाची असत तर घरातील सवर कामmdash वयपाक झाड-लोट कपड धण मलाच सगोपन करण वगर ा ित या जबाबदारया असतात घरातील सवर काम साभाळन घराबाहर पडन नोकरी क न जर ितला वावलबी बनायच असल तर सग यात आधी ितला कटबातच सघषर करावा लागतो ldquoआप या घरात काय कमी आह की तला नोकरी करावीशी वाटतrdquo ldquoप ष असताना बाई कमावणारrdquo ित या घराबाहर पडन नोकरी कर याला पिरवार परित चा पर बनवन ितला िन साही करतो

ीला ितची वततर ओळख नसत ती कणाची तरी आई प नी मलगी या पाम य ओळखली जात सासndashसासर नणद दीर नवरा मल हीच ित या

आय याची मयारदा आह तच ितच अि त व आह आिण ही चौकट ओलाड याची ितला परवानगी नाही ितची तमाम सखदःख याच पिरघाम य िफरतात

कटबा या याच चौकटीत ि यावर अनत अ याचार होत असतात मालक वामी भरतार वगर सारख ज श द बायका नवरयासाठी वापरतात याव नच याच घरातील थान काय आह ह समजत ही सबोधन व ति थतीच वणरन करतात घरा या चार िभतीम य ी प षाची दासी असत आिण प ष ित यावर िनरकश स ा गाजवणारा शासक असतो ी दासी आह हणन मग ितला मारपीट करण आजारी असतानाही ित याबरोबर शरीरसबध ठवण ित यावर बला कार करण काहीही कारण नसताना ितला घरातन हाकलन दण मनात आल तर दसर लगन करण ा सग याचा याला अिधकारच आह सगळ धमरगरथ धािमरक प तक प षा या या करर स ला परवानगी दतात आिण पती परम राची सवा करण हाच ीचा धमर आह ह घोिषत करतात ीिलगी गभरपात हडाबळी मारपीट अपमान घराबाहर हाकलन दण अशा ि यावर होणारया तमाम िहस या घटना ितला नाईलाजान त ड दाबन सहन करा या लागतात अशा परकार या अनि वत िहसा कटबाची इ जत मयारदा िकवा घराची परित ा वाचव यासाठी सहन कर यास ितला िववश कल जात ह अ याचार वरचवर घडताना िदसतात समाजात ही असमानता अ याचार इतका सवरमा य झाला

४ अिभ यकती जनता सा ािहक

आह की ा सरळसरळ होणारया अ यायावर कोणाचही फारस लकषच जात नाही यातील भयकर गो ही की वतः या बायकोवर इतक अ याचार आिण अ याय क नसदधा नवरयाची सामािजक परित ा अबािधत राहत ाच टोकाच उदाहरण हणज त ण वधला हडयासाठी िनघरणपण ठार मारल तरी पणर समाज ग प राहतो आिण तो ग हा िनलर जपण दाबन टाक याच परय न कल जातात

समाजान वीकारल या कटबातील प षा या ाच िनरकश स मळ िकतीतरी मलीची व न पायदळी तडवली जातात याना िशकषणापासन विचत ठवल जात हस याखळ या या िशकषणा या वयातच लगन क न कठ या तरी अपिरिचत प षा या ग यात बाधल जात ितच ह िनणरयही आईndashवडील िकवा भाऊ घत अस यामळ मलगी त चपचाप सहन करत वतः या आय यातील मह वाच िनणरय घ याचाही ितला अिधकार नसतो कारण िपढयानिपढया असच होत अस याच ती पाहत आलली असत कटबा या चौकटीत िमळणारया सरिकषततची िकमत हणन ितला वतः या वात याची आहती दयावी लागत सामािजक मा यता या िवरोधात जाऊन एखादया मलीन परजातीत या ित या आवडी या मलाबरोबर लगन कल तर ितच कटबीयच ितला िनदरयपण ठार मारतात आिण पणर समाज आिण पचायत या कटबा या पािठशी उभी राहत अशा परकार या करर ग हगाराना पाठीशी घालणारी समाजाची ही मकसमती िदसत त हा अस वाटत की कटबा या ा अिधकाराना अबािधत ठव याचा पर आला तर परसगी समाज कठ याच कायदयाची पवार करणार नाही

पण कटबा या ा िवदयमान व पाला मा यता दयायची का ाला आदशर कटब हणायच का अशा कटबाला मा यता दण हणज ात अगभत असल या िवषमतच आिण िनरकश स च समथरन करण होईल इितहास सागतो की कटबस था नहमीच अशी न हती पराचीन मानवी समाजात आधिनक समाज यव था अि त वात य यापवीर हजारो वषर समाज समतावादी होता ि या कटबपरमख हो या आिण समदाया या आिथरक आिण सामािजक जीवनात यानी मह वाची भिमका बजावली आह जसजशी सप ी आिण स ा प षा या हातात किदरत होत गली तसतशा ि या सवर सामािजक अिधकारापासन विचत होऊन घराम य कद क या ग या अशापरकार कटबाअतगरत िपतस चा उदय झाला यात ि या गलामा या भिमकत ग या (ह सकरमण कस झाल ह सागायच तर िवषयातर होईल)

इराद कर बलद ५

कटब समाजाचा एक मह वाचा घटक

आज आपण हकमशाही पदधतीन शासन करणारया राज आिण सामता या सरजामशाही समाजात राहत नाही आपण परगत लोकशाही रा टराम य राहतो िजथ शासक िनयिमतपण िनवडणकादवार िनवडन िदल जातात आिण समाज राजा या लहरीवर नाही तर लोकशाही पदधतीन िनवडन िदल या स थन िलिहल या रा यघटननसार चालतो भारतीय सिवधान ीndashप षाना समान अिधकार दत पण डॉ आबडकरानी खप आधीच सािगतल होत की फकत कायद बनवन समानता यत नाही तर याची सामा य लोकाम य वीकती पािहज

भारतात कटबाची पवीरची सरजामी रचना आजही तशीच आह कटबा या ा चौकटीतन ीची मकती झालीच पािहज आिण या जागी एकमकाब ल आदर समानता आिण खर परम यावर आधािरत न या पात कटबाची म य थापन करण आव यक आह जर िववाह दोन जीवाच मीलन असल आिण जर परम दोन माणसामधील पर पर स मान आिण िव ासावर आधािरत घिन नात आह तर यात िवषमतला आिण िनरकशतला थान आह कठ

ीndashप षाम य पणरपण समानता दोन माणसाम य पर पर स मान परम आिण िव ासावर आधािरत कटबाम यच एक चागला नागिरक ज माला यऊ शकतो पिरवार मलीची िकवा मलाची पिहली शाळा आह शाळत जा यापवीर मल आप या आईndashविडल व नातवाईकाकडन बरयाndashवाईट गो ी िशकत असतात या मला या घरातील वातावरण आईndashविडलाचा आिथरक सामािजक आिण सा कितक तर याची मलाना वाढव याची पदधत लहानपणी मलाला िमळालल स कार यावर मल मोठ होऊन कस नागिरक बनल ह अवलबन असत मलालामलीला समानता याय ईमानदारी महनत वािभमान तकर शीलता परोपकार आिण मानवपरम याच आदशर िशकवणारया याना आ मिव ास दऊन नत व गणानी सप न करणारया याना वततर िवचाराच नागिरक बन यासाठी परो सािहत करणारया कटबालाच आदशर कटब हणता यईल परत एका गलाम आिण अिशिकषत आईकडन याची अपकषा करता यईल का आिण िनरकश स ा गाजवणारा एक अहकारी बाप तरी ह क शकतो का िनि तच नाही या घरात असमानता आिण प षी स ा ही परित ची गो मानली जात असल या घरात आई गलाम असल अध दधा आिण ढीndashपरपरा मानत असल पर यक गो ीत आप या पतीवर अवलबन राहत असल िजला वतःचा आ मिव ास आिण वािभमानाची जाण नसल रोज नवरयाकडन अपमािनत होत

६ अिभ यकती जनता सा ािहक

असल आिण बाप अहकाराची साकषात मतीर असल या घरात समानता आिण तकारला काही थारा नसल आिण िनमटपण आदशाच पालन कल जात असलmdashअशा कटबात समानता वािभमान याय आिण तकर शदध िवचाराच स कार कस िनमारण होतील कवळ एक सिशिकषत वततर आ मिव ासपणर सस कत आिण वतःच यिकत व असलली आईच मलीलामलाला चाग या परकारच सगोपन दऊ शकत एक सखी आिण या य समाज त हाच बनल ज हा या समाजातील अधीर लोकसखया हणजच ि या वततर होतील

धादात खोटपणा

परत ददरवान आप या समाजात बहसखय लोक परपर या नावाखाली ज या समजती आिण म य याना िचकटन राहन िवषमता आिण प षस ाक यव थचा फायदा घऊ पाहत आहत अथारतच याना ज या कटब यव थची जागा नवीन कटब यव थन घतलली चालणार नाही कोण याही परकारचा बदल याना नको आह ी वात या या नावान आरडाओरड करणार हच लोक ि यानी कामासाठी

घराबाहर पड यात आप या परित चा कमीपणा समजतात त ि याना कटबाची सप ी घरात सजवन ठव याची व त घरा याचा वश ज माला घालणार मशीन आिण कवळ प षा या उपभोगासाठी असलल एक शरीर ापलीकड काहीही समजत नाहीत

अशा लोकाना काळ बदलत अस याची आिण आज या लोकशाही समाजाम य अमयारद प षीस ा आिण िवषमतवर आधािरत नाती फार िदवस िटक शकत नाहीत याची जाणीवच नाहीय भारतातही प षस िव दध ि यानी बड स कल आह आिण आप या वात याची लढाई स कली आह ि यानी ज हा समानतची आिण समान हककाची लढाई स कली त हा ाच समाजधरीणानी कटबस था धोकयात आ याची समाजाचा अधःपात होत अस याची आरडाओरड क न ि या या आदोलनाला बदनाम करायला स वात कली वा तिवक ह धादात खोट आह या या मखय आरोपाच पिरकषण क या

पिहला ि या याच हकक ज हा पर थािपत क लागतात त हा यामळ कटब िव कळीत हो या या घटना फारच कमी आहत याउलट ीला वतः या अि त वाची जाणीव होऊ लागताच कटबात स वातीला जरी ताण िनमारण झाल तरी पर यकषात कटबातील नातीmdashपतीndashप नी वडीलndashमलगीmdashलोकशाही पदधतीन िनमारण झा यामळ हळहळ जा त ढ होत जातात

इराद कर बलद ७

दसरा जरा खोलात जाऊन पािहल तर लकषात यत की ज लोक ि या या वततर हो या या इ छला कटब तोड यासाठी दोषी मानतात त लोक ा स याचा वीकार करायला तयार नाहीत की बहताशी वळा कटब तोडणार प षच असतात मलगा ज माला नाही घातला तर ीचा अपमान करण आिण ितला सोडन दसरी बायको करणmdash ाला घर मोडण मानल जात नाही वाझ िकवा मली ज माला घालणारया बायकोला टाकन दसरी बायको घरात आणणmdash ाला कटब मोडण मानल जात नाही नशाबाज आप या जबाबदारयापासन पळन जाऊन यसना या आहारी जाणारया एवढच नाही तर दसरी बाई (रखल) ठवणmdash ाला कटब मोडण मानल जात नाही आिण वतः या मलाकड न पाहणारया दा डया नवरया या अ याचाराना मकाटयान सहन कर याचा उपदश बायकोला िदला जातोmdash ाला कटब मोडण मानल जात नाही ह सवर सहन क न ीन त मोडकळीस आलल कटब सावराव आिण नवरा कधीतरी सधारल अशा वडया आशवर जगत राहाव असा स ला िनलर जपण समाज दत असतो ीन वतः या पायावर उभ राह याचा आिण आिथरक या वततर हो याचा िवचार कला तर लगच या या कटब यव थ या सरकषला धकका लागतो

lsquoसवतrsquo िकवा lsquoरखलrsquo ाला प षासाठी समानाथीर असलल श द आप या श दकोशातच नाहीत कारण असल िनदय परकार आप या समाजात प षच वषारनवषर करत आलल आहत आिण आजही सरारस करत आहत ि याना ज हा समाजात समान अिधकार िमळतील आिण या आिथरक या वावलबी होतील त हा समाजाम य अराजकता माजणार नाही िकवा कटब मोडणार नाही उलट प षा या वराचाराला आळा बसल प षाला आप या प नीशी एकिन राहायला लागल कारण आता जर तो एकिन रािहला नाही तर आिथरक या वावलबी अस यामळ ित याम य याला सोड याची कषमता व आ मिव ास असल पतीndashप नीमधील नात आता पर पर परम आदर आिण िव ासावर आधािरत असल आिण हळहळ lsquoसवतrsquo िकवा lsquoरखलrsquo अस श दच समाजातन नामशष होतील

नोकरी करणारया वततर ि या घरकामात िकवा मला या पालनपोषणात लकष घालणार नाहीत ही भीतीसदधा िनराधार आह पर यकषात पिरि थती ा या अगदी उलट आह आपण पर यकषात काय पाहतो आजची एखादी िवदयािथरनी असो िकवा नोकरी करणारी ी असो आपल िशकषण िकवा नोकरी यितिरकत घरातील सगळी काम मला या जबाबदारया सकषमपण पलताना िदसत पण तच घरात जर एखादा बरोजगार प ष असल तर तो मातर घरकामाम य काहीच मदत करीत नाही ज थोडफार प ष घरकामात मदत करतात याची lsquoबायको या ताटाखालच माजरrsquo अशा

८ अिभ यकती जनता सा ािहक

श दात टर उडवली जात थोडकयात काय ि याच वात य िकवा वावलबन यािवषयी घत या जाणारया

शका िनराधार असन या प षपरधान मनोधारणतन िनमारण झाल या आहत आिण जीवना या वा तवाशी पणरतः िवसगत आहत

ि या या वात या या पर ावर समाजान एका सतिलत ीकोनातन िवचार कला पािहज आप याला जर अस वाटत असल की आप या दशाच भावी नागिरक वावलबी वािभमानी आिण समानतच स कार घऊन मोठ हावत हजारो वषा या अध दधा कालबा म य आिण बरसटल या िवचारातन बाहर पडन आपला दश िवकिसत आिण सकषम बनावा तर िनि तच ि याना वततर वावलबी आिण सबल बनवन आप याला आप या कटब यव थत मोठया परमाणात सधारणा करावी लागल यासाठी पर यक सामािजक ट यावर ि याचा सहभाग वाढवावा लागल ि याना सिशिकषत बनवाव लागल वतः या पायावर उभ राहन आिथरक वावलबन िमळव यासाठी ि याना परिरत कराव लागल याना िशकषण व रोजगारा या पयार सधी उपल ध क न दया या लागतील स या ि यावर असलली घरकाम आिण मला या सगोपनाची जबाबदारी िवभागली जाऊ शकत प षाना या कामात समपरमाणात जबाबदारी उचल यासाठी परिरत कराव लागल याचबरोबर मलासाठी पाळणाघर अगणवाडया खळा या मा यमातन िशकषण दणारया शाळा वसितगह आिण कोव या वयातील अभरकासाठी ि या या कामा या जागी पाळणाघर (जथ अभरका या गरजनसार माता याची काळजी घऊ शकतील व दध पाज शकतील) व छ व व त सामािजक वयपाकगह अशा यव था िनमारण क न ि यावर पडणारया दहरी जबाबदारयामधन समाजच याचा भार हलका क शकतो अशा परकार जर सपणर समाज ि याच वात य वावलबन यासाठी जाग क झाला तरच वा तवात ि याना वात य िमळ शकत

इराद कर बलद ९

२

ी ज माला यत नाही घडिवली जात

एखादी छोटीशी सदर गटगटीत मलगी ित या अ लड हस याndashखळ यान सग याच मन आकषरन घत सपणर घराला मोहात टाकत पण ती जसजशी मोठी होत तसतस ितच नाचणndashबागडण हळहळ सकोचाम य का बदलत लहानपणी घराम य मकत हिरणीसारखी बागडणारी हीच मलगी मोठी होताच लाजन सकोचान िबचकत पावल का टाक लागत बालपणातील ती ज मजात उ मकत मलगी मोठी होत असताना अनसिगरक बजरी आिण घाबरट यिकतम वात का बदलत

सपरिसदध फरच लिखका आिण त वव या िसमोन द बोऊवा यानी िलिहल आह

ी ज माला यत नाही तर ती घडिवली जात

ह अगदी खर आह आपली सपणर समाज यव था ितला बदलवन टाक यास कारणीभत आह

आप याला माहीत आह की ज माला यणार कोणतही मलmdashमलगी असो िकवा मलगाmdashकवळ एक बालक असत लिगक अवयवा यितिरकत या यात काहीच फरक नसतो या या बालसलभ िकरयाmdashरडण खाणndashिपणmdashयात काहीच फरक नसतो लहान मलामधील लिगक फरक हा नसिगरक असतो ाच नसिगरक िभ नतमळ

१० अिभ यकती जनता सा ािहक

ीndashप ष पर पराना परक असतात त जर एकमकाना परक असतील तर हीच लिगक िभ नता या दोघामधील भदभावाला कारणीभत कशी ठरत आिण ा भदभावाची बळी ीच कशी होत समाजाम य ीला द यम थान का िदल जात खरतर नसिगरक िभ नतमळ नाही तर सामािजक आिण मनोधारणतील पवरगरहामळ मलगा आिण मलगी हा भदभाव क न मलीला त छ लखल जात

मल ज माला आ याबरोबर या यावर कटबाचा आिण समाजाचा परभाव पडायला स वात होत मलीला ित या ीपणाची आिण द यम वाची जाणीव क न दयायला स वात होत तर मलाला या या प ष वाची आिण तो अस याची जाणीव क न दयायला स वात होत बहताश घरामधन खाण-िपण कपड-ल िशकषण इ यादीबाबत मलाना पराधा य िदल जात हा भदभाव आप या समाजात इतका िभनलला आह की आप याला याम य काहीच गर वाटत नाही िकवा आपण याब ल कधी बोलतही नाही मलीला मातर ित यािवषयी या भदभावाब ल जाणीव असत आिण यामळ ितच यिकतम व बजर आिण कमकवत बनत जात

ज मापासनच मलगा आिण मलगी या यामधील पालनपोषणा या पदधतीम य फरक िदसायला लागतो मलाला खळ यासाठी कार बदक िवमान सायकल घोडा अशी खळणी िमळतात तर मलीला ीसलभ बाहली भातकली अशी घरकामाशी िनगडीत असलली खळणी िदली जातात यािशवाय मलीला सतत घरकामाम य रस घ यासाठी परो सािहत कल जात आिण मलाला घराबाहरील उपकरमाम य भाग घ यास परो साहन िदल जात मल जा याच मोठयाच अनकरण करत असतात मलीला ितची आई सकाळपासन रातरीपयत घरकामा या घा याला जपलली िदसत ती ित या आईच अनकरण कर यास साहिजकपण परव होत मलगा मातर ि या या या िव ापासन चटकन दर होताना िदसतो याला सतत जाणीव क न िदली जात की lsquoतो मलगा आह हणन मलीपकषा आहrsquo कटबातील अशा भदभावामळ लहानपणापासनच मलीच वचािरक जग सकिचत होऊन घरकाम आिण वयपाकापरत मयारिदत होत जात अशा परकार मलीची हळहळ ी lsquoघडतrsquo जात

िकशोराव थत वय वषर आठ त अठरा मला या शरीरात होणार बदल नसिगरक असतात होम समळ तस बदल होण वाभािवकच असत मला या शरीरातील बदल कटबाला अिभमाना पद वाटतात तर मली या शरीरातील बदल मातर कटबासाठी िचतचा िवषय बनतात अचानक ित यावर अगिणत बधन लादली जातात पर यक बाबतीत होणारी अडवणक आिण स ल ितला ग धळात टाकतात ितचा धीर खचतो

इराद कर बलद ११

याच वळी आता ित या शरीराकड पाहणारया लोका या िविचतर नजरामळ ती भयभीत होत पिरणामी मलगी बजरी िभतरी कमालीची सहनशील आिण सकोची वभावाची बनत जात आिण वतःचा आ मिव ास गमावन बसत

याउलट आईndashवडील आिण कटबातील सवरजण मला या उ वल भिव याची अनक व न रगव लागतात आप या ऐपतीनसार मलाला जा तीतजा त चागल िशकषण द याचा परय न कला जातो मलान आय यात परगती करावी यासाठी पडल ती मदत करायची कटबाची तयारी असत या या जीवनात याला ज बनायच आह यासाठी वात य िमळत पण मली या आय याच ल य मातर ित या ज मापासनच ठरलल असत लगन क न मलीला नवरया या घरी जायच आह याच घर-दार साभाळायच आह मलाना ज म दऊन याच सगोपन करायच आहmdashही गो समाजात पवारपार पककी जलली आह मोठी झा यावर ती एक यश वी गिहणी आदशर प नी सन आिण आई बनावी हच ल य समोर ठऊन मलीला िशकषण िदल जात मली या आईndashविडलानी ितला िकतीही िशकिवल तरी ित यापकषा जा त िशकल या आिण जा त कमावणारया नवरयाबरोबर ितच लगन हाव हाच उ श डो यासमोर असतो

मलीला ित या आय यात काय बनायची इ छा आह ितला कोण या िवषयात ची आह ितला कोण या िवषयाच िशकषण घयायच आह ितला नोकरी करायची आह का ितला लगन क हा आिण कोणाशी करायच आह ितला मल क हा आिण िकती हवी आहत अस ित या आय याशी िनगडीत असलल िनणरय घ याचा ितला अिधकार नसतो एवढच काय ितन घराबाहर कधी आिण कोठ जाव ासारखा अगदी साधा िनणरय घ याचासदधा ितला अिधकार नसतो समाजान ि यासाठी घालन िदल या चौकटीत ित या यिकतम वात असल या स गणाना वाव द याचा काही पर च यत नाही अशा िनयितरत वातावरणात मलीच एक ढ ब सकिचत परावलबी अतमरख आ मिव ास नसलल आिण मानिसक या अपग यिकतम वच बनवल जाऊ शकत पण आपला समाज ितला असच घडव इि छतो

पवारपार चालत आल या ढी आिण परपरा आई या मानिसकतत इतकया घटट तल या असतात की वतः या पिरि थतीत दःखी असनही ती आप या मलीला अशाच पदधतीन मोठ कर या या परय नात असत की समाज ितला एक पिरपणर ी हणन वीकारल आजबाजला सवरतर हच िचतर िदसत अस यामळ ापकषा वगळा िवचार ती क च शकत नाही ितला माहीत असल या सवर ि या या या मलीना

१२ अिभ यकती जनता सा ािहक

अशाच पदधतीन वाढवत असतात वयपाक िशवणकाम िवणकाम ासारखया घरकामा यितिरकत ितला िवनयशील आिण सहनशील बन यास िशकवल जात ितला नहमी हीच िशकवण िदली जात की ितला आप या नवरयाच आिण सासर याच मन िजकन घ यासाठी याची सवा कली पािहज यासाठी ितला िकतीही क झाल तरी चालतील नवरयानी आिण सासर यानी िकतीही तरास िदला िकतीही छळल तरी ितन मातर या यावर परमच करत राहायला हव मग भल ितला सवर व पणाला लावाव लागल तरी चालल या गो ीमळ ितची तकर सगत िवचार कर याची शकती सपन जात आ मिव ास न होतो आिण हळहळ ती एक पाळीव पराणी बनत

मगध व अ लड बािलकची एक ी हणन घडवणक होताना ित या अगिणत आकाकषाचा चराडा होतो ित या व नाना ितलाजली िदली जात जनाट चालीिरती अध दधा व ढीना ध न राहणारया मलीच समाजाम य कौतक होत आिण ितला आदशर गिहणीचा मान िमळतो याउलट परपर या नावाखाली अशा बरसटल या समजतीना मकाटयान ध न न राहता ितन वततर िवचारान काही कर याचा परय न कला तर समाज ितची नाचककी क न ितला अपमािनत करतो ितचा िवदरोह कररपण मोडन काढला जातो अशा परकार सवर बाजनी गळचपी झा यावर हताश होऊन जनाट चालीरीती अध दधा व ढीना िनमटपण िचकटन राहणारया ीम य ितच पातर होत

अनक सशोधन व अ यासातन ही गो िसदध झाली आह की समाजाम य ि याच द यम थान पवीरपासन न हत मानवी समाजा या िवकासातील स वाती या काळात आिण माणस ज हापासन प वीवर आह या या ९० पकषा जा त वळ समाजात ीच वचर व होत िकवा मातपरधान समाज यव था होती (पण मातस ाक हणज िपतस ाक या उलट अथर न ह) ी कटबपरमख अस ीndashप षाम य कोणताही भदभाव न हता दोघाचाही घरकामाम य आिण बाहरील कामाम य सहभाग असायचा नतर या काळात सप ी या मालकीचा पर उपि थत झा यानतर ीला सामािजक कामातन काढन घरातील कामाम य अडकवल गल प ष पराधा यान

बाहरील काम क लागल आिण ीला घराबाहरील कामामधन काढन घरकामाम य अडकवल गल ी घरात िदवसरातर काम करायची पण ती कठ याही परकारच उ पादन करत न हती की यामळ सप ी िनमारण होईल हणन हळहळ ित या कामाच मह व कमी होत गल उलट उ पादनाच कोणतही काम करत नसतानाही ितच खाण-िपण राहण ितचा सभाळ क न प ष ित यावर उपकारच करत आह अशी भावना िनमारण कली गली

इराद कर बलद १३

ीन ा असमान पिरि थतीब ल कोणताही जाब िवचा नय हणन ढी-परपरा िरती-िरवाज तयार कर यात आल या या समथरनाथर सािह याची िनिमरती कर यात आली ीचा द यम दजार हा ित यावर अ याय नसन ित या पवर ज मी या कमाच फळ आह अस धमार या आधार ित यावर िबबिव यात आल फकत वतः या पिरि थतीचा िवचार न करता ितन इतरासाठी आपल जीवन समिपरत कराव ासाठी आदशर ीला ममताळ यागाची आिण सहनशीलतची मतीर पित ता अशा िवशषणानी पिरभािषत कल गल ा ी िवरोधी परपरा हळहळ समाजात इतकया ज या आिण इतकया सहज वीकार या ग या की यात काही चकीच आह अस आजही कोणाला वाटत नाही आिण हणनच या म य यव थला आिण या परपराना फारसा िवरोधच उरला नाही

या सग यामळ ीला माणस बन याऐवजी lsquo ीrsquo बनायला भाग पाडल जी शारीिरक मानिसक सामािजक आिण आिथरक पातळीवर पणरपण प षावर अवलबन राहील शोकाितका ही आह की ा परिकरयत प षही माणस बन शकला नाही तर फकत एक प ष बनन रािहला

त हापासन आतापयत काळ बदलला समाजही अिवरतपण बदलत रािहला पण ि याब ल या भदभावा या ीकोनात कोणताही बदल झाला नाही आज मली घरा या चार िभतीना ओलाडन बाहर पड या आहत िशकन सव न वतः या पायावर उ याही राहत आहतmdashज बडया तोड यासाठीच पिहल पाऊल आह या प षापकषा कोठही कमी नाहीत ह यानी िसदध कल आह उदा एसएससी आिण बोडार या परीकषाम य मली मलाइतकयाच िकबहना या यापकषा जा त गणव या िदसतात घराबाहर पडन अनक ि या नोकरया करत आहत अनक ि यानी यवसायाम यही उ म यश िमळिवल आह अस असनही समाज आिण कटबाम य अजनही ीच थान द यमच आह ीndashप ष समानता पर थािपत कर याच यय अदयाप बरच दर आह

समाजात ीला समान थान िमळण ही सोपी गो नाही यासाठी ितला सतत आिण मोठा सघषर करावा लागणार आह ि याना या या वात याची लढाई वतःच लढायला लागणार आह दसरा कोणीतरी यऊन ितला मकत नाही करणार या लढयाम य यश िमळिव याकरता मलीना वतः या पिरि थतीचा तकर शदध व सखोल िवचार करायला लागल एका मलीची ीऐवजी माणस बन याची ि थती त हाच यऊ शकत ज हा ती वतः या अि मत या बाबतीत सजग असल आिण आप या द यम

१४ अिभ यकती जनता सा ािहक

मानिसकतला प ी दणारया अधिव ास जनाट ढी-परपरा आिण वतःचा यनगड तोडन समाजापढ ठामपण उभी राहील त हाच ितला या लढयाम य यश िमळल

ीndashप ष समानतसाठीचा सघषर हा अिनवायरपण या य आिण समतापणर समाजासाठीचा सघषर असल ज हा खरया अथारन या य आिण समानतवर आधािरत आदशर समाज िनमारण होईल त हाच ि या या समानतचा पाया घातला जाईल ि याना सिकरयपण ा सघषारत सहभागी हायला लागल दसरया बाजन पाहायच झाल तर यायासाठी कल या कोण याही लढयाम य यात समाजातील अधीर लोकसखया सामील नाही तो लढा अधारच राहील

यासाठी एका अशा समाजाची थापना हायला हवी की यात ि या या घरकामाला मह व िदल जाईल घरकामासारखया lsquoअन पादकrsquo कामाला बाहर या lsquoउ पादकrsquo कामाचा दजार िमळल मल ज माला घाल या या ित या नसिगरक िवशषतला समाजात उ पादनाच एक अिनवायर काम हणन स मान व मा यता िमळल असा समाज िनमारण हो यासाठी लाब आिण परदीघर सघषारची गरज आह यामळ पर यक यकतीम य ही म य यव था जवली जाईल त हा समाजात कठलाच भदभाव राहणार नाही त हाच ी कवळ ी राहाणार नाही आिण प ष कवळ प ष राहाणार नाही त दोघही खरया अथारन lsquoमाणसrsquo बनतील आिण समाजाला उ नती या िशखरावर नऊन पोचवतील

इराद कर बलद १५

३

स दयर पधाचा बाजार

ग या काही वषाषपासन कधी जाग क अस यामळ िकवा कधी पिरि थतीमळ ि या घराबाहर पडायला लाग या आहत नोकरया या शोधात आहत स या दशात ददरवान परस रोजगार उपल ध नाहीत दशाची स याची आिथरक तथा सामािजक यव था ि याना ना धड िशकषण दऊ शकत ना रोजगार ना सरिकषत घर ना अ य काही सिवधा ा पिरि थतीचा फायदा घऊन मोठमोठया नफखोर कप या ि याना व तात काम करायला भाग पाडतात एवढच नाही तर याच वगवग या पदधतीनी शोषण करतात ातलीच एक पदधत आह आपल उ पादन िवक यासाठी ि या या चहरयाचा आिण शरीराचा वापर मिहलाही कप याना या या उ पादना या जािहरातीसाठी आप या शरीराचा वापर क न द यास तयार आहत कारण आज lsquoमॉडिलगrsquo हा अितशय आकषरक यवसाय झाला आह या नफखोर कप यानी lsquoमॉडिलगrsquo आिण lsquoस दयर पधारrsquo या भोवती एक आकषरक वलय तयार कल आह आिण अनक त ण मली ा गलमर आिण चकचकीतपणाकड आकिषरत होत आहत

अ यत ढीिपरय आिण पराणमतवादी भारतीय समाजाम य मॉडिलगसारखया कामाला अचानक मानाच थान कस काय िमळ लागल

वा तिवक हा बदल ग या तीन दशकापासन िदस लागला याची स वात १९९० या दशकात झाली ज हा अचानक जागितक स दयर पधाम य भारतीय मलीनी lsquoजगत-सदरीrsquo lsquoिव -सदरीrsquo या पधार िजक या अथारतच भारतीय मली

१६ अिभ यकती जनता सा ािहक

अचानक सदर होऊ लाग या अस तर नाही झाल तर मग १९९० या दशकात स दयर पधाम य भारतीय सदरया आतररा टरीय स दयरवती हणन िजकन कशा आ या

स दयर पधार आिण बहरा टरीय कप या

ग या काही वषाम य िनवडन आल यापकी अनक सदरया भारतातील आहत ह काही सहज घडलल नाही पा ा य दशातील मोठमोठया बहरा टरीय कप या या बाजारिवषयक धोरणाची (माकर िटग टरटजी) ती एक िवचारपवरक खळलली चाल आह नफा आिण फकत नफा कमावण आिण तोच नफा प हा यवसायात गतवन अजन परचड नफा कमावण ह एकमव यय ा बहरा टरीय कप याच असत पण हा परचड नफा कमाव यासाठी यानी उ पादन कल या व त िवक या जा याची गरज असत बहरा टरीय कप या ा बफाट उ पादन कषमता असल या महाकाय कप या आहत नफा आणखीन नफा ह चकर अितउ पादना या अव थला यऊन ठपत िवकिसत दशातील बाजार या या उ पादनान पणर भर यामळ त ितसरया जगातील आिशया अिफरका आिण दिकषण अमिरकतील दशाकड वळल िवकिसत दशातील व त व भाडवलासाठी अिवकिसत दशाचा बाजार उपल ध क न द यास भाग पाड यात त यश वी झाल [ ालाच जागितकीकरण (गलोबलायझशन) हटल जात] हणनच ग या काही दशकाम य बहरा टरीय कप या मोठया परमाणात ितसरया जगातील दशा या बाजारात परवश क न आपला माल िवकन नफा कमावत आहत तथापी ितसरया जगातील या दशामध या परचड गिरबीमळ तथील बाजार मयारिदत आहत लोकानी आपला माल जा तीत जा त िवकत घयावा हणन बहरा टरीय कप या सवर परकारची िवपणन ततर (माकर िटग टिकनकस) व कल या वापरतात यानी िवकिसत कलल यश वी िवकरी ततर हणज याच दशातील एक शरीर lsquoसदरीrsquo या पात िनवडायच मग मीिडया या मा यमातन ा चहरयाला हणजच शरीराला

इतकी परिसदधी दयायची की ५ वषारपासन त ९५ वषारपयतची कठलीही यकती यामळ परभािवत झा यािशवाय राहणार नाही आिण मग त शरीर चहरयावर खोट हा य आणन जािहराती या होिडगज पासन टी हीवरील जािहरातीपयत िजकड ितकड ा कप याच ह नाही तर त उ पादन िवकत घ यासाठी आगरह करताना िदसतात

भारतातील स दयर पधार

भारतातन िमस व डर िमस यिन हसर िमस आिशयाndashपिसिफक इ यादीसारखया जागितक स दयर पधाम य भाग घ यासाठी पाठव यात यणारया पधरकाची रा टरीय

इराद कर बलद १७

स दयर पधार lsquoफिमनाrsquo मािसका या वतीन चालवली जात १९९० या दशका या स वातीला सि मता सन (िमस यिन हसर १९९४) आिण ऐ यार राय (िमस व डर १९९४) या भारतीय सदरीनी जागितक िकताब िमळिव यानतर या स दयर पधार फार लोकिपरय झा या १९९१ साली भारतान बहरा टरीय कप याना दशाची बाजारपठ मकत क यावर चार वषारत भारतात िवज याचा महापरच स झाला हा काही िन वळ योगायोग न हता स दयर उ पादन कपड फशन उ पादन बनवणारया बहरा टरीय कप या ा पधर या परायोजक असतात आिण या या माला या िवकरीकरता अशा स दयर पधा या उपयकततची याना पणर क पना आह सात वषाम य सहा भारतीय सदरीनी जागितक स दयर पधार िजक यामळ आप या दशात ा पधाची लोकिपरयता आकाशाला जाऊन िभडली

lsquoफिमना िमस इिडयाrsquo स दयर पधार दरवषीर भरव या जातात या स दयर पधाम य दशातील कानाकोपरयातन आल या शकडो त णी या शरीराच मोजमाप कल जात या ितघीना िवजत घोिषत कल जात या यितिरकत िमस सदर कातडी िमस सदर कस िमस सदर ि मत िमस उ साही िमस जलपरी इ नावाखाली अनक सदर व सडौल शरीराची िनवड कली जात स दयर पधरला बिदधचातयारची िकनार लाव यासाठी शवट या फरीमधील सवर सदरीना पर िवचारला जातो काय दजारच पर िवचारल जातात यासाठी २०१४ या स दयर पधरच उदाहरणच पाहया अितम फरीतील पधरकाना हा पर िवचारला गला की ldquo ा स दयर पधरतन त ही काय घऊन जाणार आहातrdquo याला िवज या सदरीच उ र होत ldquoसवर पधरकाकडन मी खप िशकलrdquo दसरया करमाकावरील सदरीच उ र होत ldquoसवर पधरकाकडन मी खप िशकल िवशषतः शात आिण सयमी राह यास िशकलrdquo ितसरया करमाकावरील सदरीच उ र होत ldquoसवर पधरकाकडन मी खप िशकल िवशषतः साधपणाrdquo वा काय महान बिदधचातयर सडौल शरीराच नजरानी आकठ स दयरपान करणारया परकषकानी या चतर() उ रावर अथारतच टा याचा कडकडाट कला

िवजयी दह िनवडन झा यानतर या यावर बिकषसाचा आिण पशाचा पाऊस पडला लगचच याना जािहरातीसाठी फोटो परदशरन करायला बहरा टरीय कप यानी विरत आप या ता यात घतल

लोकिपरयता सप ीचा पाऊस बाजाराची टपकणारी लाळ कोण या ीला वाटणार नाही की हा पाऊस ित या शरीरावर पडावा हणन ित या शरीरावर पडला तर तो दशावर पण पडणार सि मता सन आिण ऐ यार राय ा १९९४ या जागितक स दयर पधरम य िवज या झा याबरोबर मा यमानी जाहीर कल की ldquo यानी भारताची

१८ अिभ यकती जनता सा ािहक

मान गवारन उच कलीrdquo आज या बाजा अथर यव थम य दशािभमानाची याखया इतकया िनक दजारला नऊन पोहोचिवली आह यात शरीराची काळजी घण कमी खाण नाजक कबर ठवण लाब सडक कळी या खाबासारख पाय ठवण ३६ndash२४ndash३६ ची िफगर राखण सतिलत हसणndashबोलण आिण सग यात मह वाच हणज अस कपड घालण यातन शरीर यवि थत िदसल ा सग याचा समावश आह सगळ दशासाठी वा गिरबीन गरासल या बरोजगारीन िपडल या दशाला हच तर पािहज एक सदर व सडौल शरीर िज या मधर हा यामळ भककगाल आिण कामधदा नसल याची दःख कषणभर का होईना िवसरली जातील

पर यक ीम य ितच वतःच एक अिदवतीय स दयर असत आपण वगवग या परकार या स दयाची तलना कशी क शक एका क णविणरय यवती या स दयारची तलना तविणरय यवती या स दयारशी कशी होऊ शकल ड गरावर रोज चढ-उतार करणारया एका पहाडी काटक यवती या स दयारची तलना उच व स ढ पजाबी यवती या स दयारशी कशी होऊ शकल िदवसभर शतात काम करताना वतःची िनगा न राख शकल या यवती या स दयारची तलना हाताndashकसाची उ म िनगा राखल या शहरी कॉलज-कमारी या स दयारशी कशी क शक सग याजणी आपाप या परीन सदर असतात

स दयर पधार िवपयर त िवकती

स दयर पधार ही भाडवलशाही समाजातील एक िवकती आह भाडवली समाजाम य पसा अिधक पसा आिण आणखीन पसा हच मह वाच सतर आह कठ याही गो ीची उपयकतता आिथरक म यावरच ठरवली जात सवर गो ी पशातच पातिरत क या जातात मानवी म य सहकार एकमकाची काळजी घण यणारया

िपढयासाठी पयारवरणाच रकषण करण मला या सगोपनातन मानवी म याची िशकवण दण जञानाचा समाजा या भ यासाठी वापर करणmdashअशा परकार या भावना आिण िचता भाडवलशाहीम य िनरथरक ठरतात आिण हणनच भाडवली यव थम य व त या िवकरीसाठी ीदहाचा िवकत वापर करण ह योगयच मानल जात ा पा रभमीवर झगमगत भ य यासपीठ जवळ जवळ पारदशरक कमीत कमी व धारण क न कटवॉक करत यणारया त णी आप या शरीर सौ वाच अिधक लोभस दशरन द यासाठी अलगद पावलानी िगरकया घत परदशरन करताना झगमगीत पडदयावर िदसतातmdash ा वषीर पधरमधन कासर कपड स दयर परसाधन चडडया-बॉडया चॉकलटस इ िवक यासाठी कोणत शरीर िनवडायच ासाठी ह परस नाही हणन

इराद कर बलद १९

की काय ाचा lsquoलाइ ह टिलका टrsquo (थट परकषपण) क न जगा या कानाकोपरयात त दाखवल जात स दयर पधाच आयोजक या या परसारणाच हकक िवकन अमाप पसा कमावतात आिण परसारमा यमही याच परसारण व जािहरातबाजी क न परचड नफा िमळिवतात हणनच स दयर पधार स माननीय कायरकरम बनला आह आिण मॉडिलग एक परिति त यवसाय बनला आह या स दयर पधाम य कोटयवधी डॉलसरची उलाढाल होत असत आिण हणनच ि या या मादक शरीरा या उ ान परदशरनाभोवती डोळ िदपवन टाकणार lsquoगलमरrsquo िनमारण कल आह

अर आपण विरत िन कषारवर तर पोहोचत नाही आहोत ना ी दहा या मोजमापा यितिरकत िवज या पधरकाचा बिदधम चासदधा कस लागतो ना खोलात जाऊन पािह यावर लकषात यईल की स दयर पधरच वा तिवक व प झाक यासाठी आयोजकानी कलली ती एक यकती आह ह खर आह की शरीराची मोजमाप पणरपण घऊन झा यानतर आिण शकय असल या सवर बाजनी या शरीराच परदशरन झा यानतर शवट या फरीम य पधरकाना पर ही िवचारल जातात परत त पर साचबदध असतात उदा खरया स दयारचा अथर काय आिण याच ठरलल साचबदध उ र यतmdashखरया स दयारचा अथर मनाच स दयर कधीकधी समािजक ीकोनातन पर िवचारल जातात जसmdashldquoआप या दशासाठी काय करणारrdquo प हा याचही ठरािवक उ र िमळतmdashldquoअनाथ मल आिण वदधासाठी काहीतरी करणारrdquo आदशर यकतीब ल िवचार यावर सग याच िपरय उ र असतmdashldquoमदर तरसाrdquo अनाथ मल लाचार वदध आिण मदर तरसा जी याचा अिधक चागला आिण बाजा वापर करल ती अितम िवजती अथारत शभरएक पधरका या शरीर परदशरनातन िनवडल या ४५ lsquoसदरrsquo शरीराना बदधीम ा चाचणीचा हा खळ खळायला दतात आ ही फकत दहाच परदशरन करत नाही तर बिदधम च आिण सामािजक बािधलकीचही परदशरन करतो हच यातन दाखवायच असत

१९९४ म य िमस यिन हसर व िमस व डर या स दयर पधरम य अनकरम सि मता सन आिण ऐ यार राय ज हा िनवडन आ या त हा भारता या िव सदरीचा मोठा बोलबाला झाला भपकदार छायािचतर सनसनाटी मथळ दऊन परसारमा यमानी या या अभतपवर यशाच कौतक कल यातन ीच ी व lsquoसदरीrsquo बन यात आह असा भडीमार दशभरात या त णीवर कला गला स दयरवती बनण हच याच यय बनल दोघीही दशभरात या लाखो त णीचा आदशर बन या स दयर पधार फकत शहरापर या मयारिदत रािह या नाहीत तर या ग ली-बोळात आिण शाळाndashकॉलजसम यही पोहोच या शकडो मली अशा पधामधन भाग घऊ लाग या

२० अिभ यकती जनता सा ािहक

याचवळी स दयर परसाधन आिण फशन कप या या बाजाराला बहार आला पावडरी स दयर-लप सगधी दर य आिण स दयर परसाधना या उ पादना या बाजारात परचड मोठया परमाणात वाढ झाली ग लोग ली आिण गावोगावी lsquo यटीपालरसरrsquo उघडली गली यटीपालररम य जाऊन कशरचना करण भवया कोरण हाताndashपायावरील कस काढण महागड lsquoिडझाईनरrsquo कपड वापरण इ कितरम गो ी मली आिण ि या lsquoसदरrsquo िदस यासाठी मोठया परमाणात क लाग या

कटबाम य आिण समाजाम य यापदधतीन वाढवल जात यामळ ि या वतःला अबला प षापकषा द यम समजतात ी या शरीरावर लकष किदरत करण आिण िविश परकारच शरीर आिण आकषरक िदसण हणजच स दयर अशा परितममळ ि या या यिकतम वाला आणखी िवकत कल गल आह पढील उदाहरण पाह यासारख आह

काही वषापवीर वतरमानपतरात एक बातमी छापन आली होती िद लीतील ऑल इिडया इि टटयट ऑफ मिडकल साय ससमधील एका हशार िवदयािथरनीन आ मह या कली कारण काय तर वतः या चहरयावरील पटक या या णामळ आपण सदर िदसत नाही अशी ितची धारणा झाली होती आ मह या कर यापवीर िलिहल या िचठठीम य ितन नमद कल होत की क प िदसत अस यामळ ती आ मह या करीत आह ित या बिदधम मळ ित याकडन लोकाना फार अपकषा हो या पण रग प ज कवळ बा स दयर आह तच आय यभरासाठी इतक मह वपणर ठरल की या यािशवाय आय य काढण ही क पनाच ितला अशकय वाटली ितच बिदधमान असण गौण ठरल गल स दयारची क पता दाखवणारया पधरचा पिरणाम हाच असणार

ि या या शरीरासाठी सघषर

१९९१ म य भारतान खल आिथरक धोरण वीकारल आिण दशाम य जागितकीकरणास स वात झाली िवदशी बहरा टरीय कप यानी भारताम य मोठया परमाणात स दयर पधार भरिव यास आरभ कला

भारतात िव सदरी पधरच आयोजन स असताना आमची भारतीय स कती धोकयात यईल ह कारण सागन काही स था ा पधरला िवरोध करत हो या दोन मह वपणर कारणामळ लोकाचा ा िवरोधाला फारसा पािठबा िमळाला नाही एक हणज त उदा ीकरण करत असलली पराचीन भारतीय स कती ि याना घरात बिद त करत होती ि याचा िशकषणाचा हकक नाकारत होती आिण नवरया या म यनतर

इराद कर बलद २१

बायकोला सती जा यास भाग पाडत होती उघडपण भारतीय स कतीच उदा ीकरण करण हणज ा जनाट ढीना पािठबा दण दसर हणज स दयर पधाना िवरोध करणारया ा स थाचा िवदशी बहरा टरीय कप या या भारताम य होणारया परवशाला िवरोध न हता यामळ स दयर पधाना असल या या या िवरोधाला काहीही अथर न हता कारण स दयर पधार ा िवदशी बहरा टरीय कप यासाठी भारतीय बाजारपठत याचा माल िवक याच कवळ एक साधन आहत आतररा टरीय स दयर पधरम य भारतीय मलीना िवज याच मकट चढवल गल हणज मग याच चहर िवकरी ततर हणन उपयोगात यतील

स दयर पधाच िवरोधकही आहत आिण समथरकही खर तर स दयर पधाच तावातावान समथरन करणार अनक बिदधवादी आहत समथरका या मत स दयर पधार ी वात याला मदतच करतात या दोन िवचार परवाहाम य असलला एक मह वपणर वाद तपासन पाहया

िवरोधक हणतात स दयर पधरमळ भारतीय परपरा आिण स कती िबघडत आह आ ापयत साडीत झाकलल शरीर ि विमग सटम य आल त अ ील आह तर समथरकाचा परितपर mdashपोहायला जाताना मली ि विमग सट घालतात त हा का नाही िवरोध करत िवरोधकाना भीती आह ि यानी शरीरपरदशरन करणार पा ा य पोषाख घातल तर स कती बडल (बाईचा पदर ढळला की लगच स कती बडत ना) भारतीय पोशाख नाहीस होतील वगर समथरकाच हणण की ि याच शरीर कपडयात पणरपण झाकलल असल तर आप या दशाची परितमा परितगामी आिण मागासलली समजली जाईल काही लोक स कती वाचवत आहत तर काही दश पण दोघही ीला फकत दहातच बाधन ठवत आहत

ीच शरीर धमर वाचवायचा असल तर ि यावरच बला कार कल जातात कौटिबक स मानाचा पर असल तर ि याना मा नच टाकल जात तर कधी स कती धोकयात असल आिण ितच सरकषण करायच असल तर ि याचीच नगन िधड काढली जात शकडो वषर आ ही ीला फकत lsquoशरीरrsquo बनवन ठव यानतर आता त इतक सडौल झाल आह की आतररा टरीय पधाम य भाग घऊ शकत आमच इतर कठलही उ पादन दसरया दशाशी टककर द या या ि थतीत असो की नसो आ ही ी-दह अस पारखन ठवल आहत की त आतररा टरीय तरावर नककी टककर दऊ शकतील ी-िवरोधी दो ही िवचार समोरासमोर उभ आहतmdashलढाई फकत ाचीच आह की ीच शरीर कठ िकती कस आिण कठपयत वापरायच आम या स कतीत ी एक lsquoशरीरrsquo हणनच रािहली आिण आज या अथर यव थत पण ती एक शरीरच आह

२२ अिभ यकती जनता सा ािहक

ीच शरीर इतक मौ यवान आह की याच रकषण कस करायच ावर स दयर पधाच िवरोधक आिण समथरक पर पराशी वाद घालत असतात िवरोधका या मत ीच शरीर झाकल तर लाज राखली जात आपली lsquoभारतीय परपराrsquo वाचत तर समथरका या मत ीच शरीर उघड पाडल तर परकीय भाडवल दशात यत उदयोग-धद लावल जातात माल िवकला जातो दशाचा िवकास होतो

ी हणज शरीर अस हणन घरा या चार िभतीत पणर कपडयाम य बिद त क न ितला गलाम मानणार आिण ित या वात याचा ढोल बडवत ितला बाजारात उभी करणार ा यात फारसा फरक नाहीय आप या इशारयावर नाचवणारया ीला तवढच वाततर िदल जात जवढ समाजाला अपिकषत आह आज बाजाराला मॉडल पािहज ी जर घरातन बाहर पडली नाही तर मॉडल कशी बनल ती बाहर पडली की बाजारातच पोहोचल ाची पणर यव था क न ठवलली आह

एक शरीर झाकतो दसरा उघड पाडतो एक गलामीच रकषण करतो दसरा वात य खरदी करतो

आता अलीकड तर वतः या शरीराच परदशरन कर या या ी या हककाचा यिकतवाद समथरकानी आणखी पढ नऊन याला इथ पोचवल आह की ीला आप या मजीरन शरीर िवकरय करता आला पािहज आिण हणन शरीर िवकरय करणारया व याना lsquoसकस वकर सरrsquo अस हणाव यासाठी कायद बनव याचीही मागणी कर यात आली आह आ यर हणज ीला आप या मजीरन आपला जीवनसाथी िनवड या या आप या मजीरन शरीरसबध ठव या या हककासाठी कधी तरफदारी कर यात आली नाही पण आप या मजीरन शरीर िवकरी करता यावी ाची तरफदारी मातर होऊ लागली घरातन बाहर पडणारया ीला एकच र ता असतोmdashबाजाराचा मग ितथ ितन आपल शरीर वाप न सामान िवकाव अथवा आपल शरीरच िवकाव

भारतासारखया दशाम य ीच सामािजक थान सवरथा किन आह lsquoमाणसrsquo हणन ितला थानच नाही आता तर ितला भोगव त हणन वापरायची जािहरातच होत आह स दयर पधानी तर ितला उपभोगय व त बनवल आह त हा स दयरबाजाराची ही नशा आिण यातल धोक ह ीच माणस हणन असलल थान ितचा सरिकषत वावर आिण समाज वा य ा ीन लकषात घण आव यक आह बहरा टरीय कप या या लोभस जािहराती आिण यातन परो सािहत कल जात असलल lsquoिवकत आदशरrsquo याना िझडका न स दयर पधासारखया ीदहा या बाजाराला ठामपण िवरोध कर याची गरज आह या बद पाड या पािहजत ीndashप ष ताठ मानन उभ राहतील असा समाज िनमारण कर याची जबाबदारी आपली आह

इराद कर बलद २३

४

ीच ीची शतर आह

ग या काही वषात अनक महािवदयालातन ि या या पर ावर lsquoअिभ यकतीrsquo न बरच कायरकरम कल याखयान िदली कायरशाळा आयोिजत क या मािहतीपट दाखिवल lsquoमलगी झाली होrsquo ह नाटक कल पर यक वळी मलाकडन हमखास यणारा पर हणज ldquoअहो खरतर बाईच बाईची शतर असतrdquo ldquoसासच नाही का सनला छळतrdquo ldquoनणदाndashभावजयाच िकवा जावाndashजावाच पटलल कधी पािहल आह काrdquo आिण ldquoनळावर भाडणारया बायका तर एकमकी या िझ या उपटत असतातrdquo बोलाणारयाचा उ श हाच असतो की ि याच ज काही पर असतात त ि यामळच आहत आिण याला प ष जबाबदार नाहीत या आपापसात सामज यान वाग या तर कशाला होईल या यावर अ याचार कशाला होईल छळ

अशा परकार या परितिकरया फकत मलाकडनच न ह तर बायकाकडन मलीकडनही आ या आिण फकत महािवदयालयातन न ह तर ऑफीससमधन घरामधन व इतरही िठकाणी बोलताना पढ आ या ज हा ज हा आ ही बायका या एकत या आिण या या सघिटत हो या या गो ी बोलतो त हा अनक लोकmdashबायका आिण प षmdashहच सागतात की बाईच बाईची शतर आह त हा या एकतर यण शकय नाही ह बोलताना काही लोक परत परत सासवाndashसना नणदाndashभावजया जावाndashजावा ा या भाडणाची उदाहरण दतात तर काही आप या ऑिफसमधील मिहला अिधकारया या छळवादी वतरणकीची उदाहरण दतात

वरवर पाहता बाईच बाईची शतर असत हा यिकतवाद अगदी खरा वाटणारा आह पण थोडा खोलात जाऊन िवचार कला तर आप याला समजल की याची पाळमळ िपतस ाक समाज यव थम य आहत

२४ अिभ यकती जनता सा ािहक

िपतस ाक समाज आपला समाज हा िपतस ाक समाज आह हणज प ष हा कटब-परमख आह

ा ना यान कटबावर याची स ा असत घरातील स ा सप ी साधन व सद य या यावर मालकी व िनयतरण प षाचच असत या याच नावान कटब ओळखल जात व तोच कटबासाठी िनणरय घतो एका प षानतर घरातील स ा कतरपण ह दसरया प षा या हातात सोपवल जात या अथारन मलगा हा वशाचा िदवा मानला जातो कारण तो कटबाचा उ रािधकारी असतो

िपतस ाक समाजाम य प ष हा ीपकषा मानला जातो आिण कटबातगरत याच ीवर िनयतरण असत कवळ ीच नाही तर ितच शरीर मन यवहार यावरही प षाच िनयतरण असत

यथ ह लकषात घण मह वाच आह की प षाच ीवरील परभ व ह तो िपता पती िकवा पतर अस यामळ नसन तो lsquoप षrsquo आह हणन असत आपला समाज हा लोकताितरक नसन णीबदध समाज आह यात अनक स ाकदर आहत आिण कटबातील स ाकदर प ष आह

ि यावरील प षा या परभ वाच मळ या या आिथरक बळाम य आह हणनच प ष कटबपरमख आह आिण ी या यावर अवलबन आह हजारो वषर ाच पिरि थतीत रािह यामळ नमरपण ितन समाजातील आपली द यम भिमका मा य कली आह हणन ती प षाची गलामी सहन करत आिण यालाच आपल नशीब मान लागत िपढयानिपढया चालत आलला हा िवचार प षापरमाण ि यानीही आ मसात कलला आह ि यानी ही िवचारसरणी खरोखरच इतकी वीकारली आह की सवर गो ीकड या प षवादी मानिसकततन पाहतात ितला ितचा वततर िवचार नसतो वषारनवषर िपढयानिपढया आपली आई वागली यापरमाण आपण वागायच आिण आप या मलीनही आप यापरमाणच वागल पािहज असा ितचा आगरह असतो

हाच िपतस ाक समाज ि यामधील वादाला कारणीभत आह

ी िव दध ी का बाईच बाईची शतर अस याच अ यत परचिलत उदाहरण सासndashसनच िदल जात

घरात ज हा सन यत त हा साससदधा फकत बाई असत नाही ती पण याच िपतस ाक मानिसकतत अस यामळ ती फकत lsquo ीrsquo राहत नाही तर एक स ा बनत समानता आिण लोकशाही म य नसल या णीबदध कटबाम य वाढल या सास या मनात िपतस ाक मनोधारणा इतकी जलली असत की ती वतःला सनपकषा समजत

इराद कर बलद २५

आिण हणन सनवर स ा गाजवत कारण आय यभर कमजोर व मह वहीन यकती हणन ती जगत असत आिण पिह यादाच कणावरतरी स ा गाजव या या ि थतीत यत दसरीकड जी मलगी घरात सन हणन यत ितला ित या विडलाच घरही आपलस वाटत नाही कारत ती सतत ऐकत आलली असत की lsquoत परकयाच धन आहसrsquo लगनानतर ितला सासरीही परकीच समजतात पण हळहळ ज हा ती सासरच घर आपलस क लागत त हा सासला आप या अिधकारावर गदा आ यासारख वाट लागत आिण घरातील तणावाला स वात होत हणजच सासndashसनतील या तणावाच कारण िपतस ाक कटबात असलल ि याच द यम थान ह आह

सास सनतील एका नहमी या सघषारकड नजर टाकया ि याची वतःची यिकतगत सप ी नसत या ि या नोकरी करतात यापकी बहताश जणीचा आप या कमाईवर अिधकार नसतो यावर ित या नवरयाच िनयतरण असत ितचा पगार िकवा िमळकत कशी खचर करायची ह ितचा नवरा ठरवतो ित या ा परावलबी अव थमळ नवरया या सप ीला ती वतःची समज लागत आिण आप या नवरया या सप ीवर कोणी अिधकार गाजवत असल तर याला ती िवरोधक समजत ह फकत सासndashसन याच न ह तर नणदाndashभावजया िकवा जावाndashजावामधील भाडणाच एक मह वाच कारण आह ा भाडणाना ि यामधील भाडण समजण योगय नाही इथ भाडणाच मळ कारण सप ीच असत पर यकषात सप ीमळ होणारी भाडण ही ि यापकषा प षाम य अिधक होतात पण शतर हो याच खापर मातर ि यावर फोडल जात अजन एक मह वाचा म ा असा की ि याना िमळकतीम य हककच नस यामळ मालम व न या कशा भाड शकतील या पर ाच उ र सोप आह कटबा या मालम वर प षाचीच स ा अस यामळ मालम व न होत असलल ि याच भाडण हा मालम व न प षा या पर परामधील चाल असल या भाडणाचा िव तािरत भाग असतो परत प षामधील भाडण माग पडन भाडखोर व पर परा या शतर हणन ि या बदनाम होत राहतात

मलगी ज हा लगन होऊन परथम सासरी जात त हा सासर या सवर चालीरीती आिण िनयम याच िशकषण ितला सासकडन िमळत घरातील प षाचा याम य काहीही वाटा नसतो याना सन या वतरणकीम य जर काही चक आढळली तर त दसरया ि यादवार सनला सागतात यामळ वरवर पाहता अस िदसत की घरातील ि याच सनला छळत आहत पण पर यकषात त िपतस ाक कटबातील प षाच नवीन लगन झाल या सनवरील िनयतरण असत कटबातील सवर िनयम प षानी बनिवलल असन त कवळ ि यासाठी असतात प षावर काहीही बधन नसतात प ष काहीही कर यास

२६ अिभ यकती जनता सा ािहक

मख यार असतात कटबाच सवर िनयम अमलात आण याची जबाबदारी कटबातील वयान मोठया असल या ि याची असन या सवर चालीरीती आिण िनयम काटकोरपण अमलात आणतात कारण या वतःच कटबा या गलाम असतात

ि या ा पर परा या शतर अस याच अजन एक िदल जाणार उदाहरण हणज हडयासाठी सासनणदकडन होणारा सनचा छळ िकवा खन हा सघषरसदधा ीndashीमधील सघषर नसन पशा या ह यासामळ िनमारण झालला सघषर असतो पर यकाला

कठ याही मागारन पसा िमळवन एकदम ीमत हावयाच असत भाऊndashभाऊ इ टटीसाठी भाडतात यासाठी कधी कधी एकमकाचा खनही पाडतात इ टटीसाठी मलगा विडला या पाठीत खजीर खपस यास तयार होतो पशापढ सवर नाती पोकळ ठरतात डॉकटरndashपशट ह नात पिवतर मानल जात परत आज या जगाम य पसा हच सवर व आह ऑपरशनची फी द याची ऐपत नस यास पशट मला तरी डॉकटर याची पवार करत नाही पशाभोवती िफरत असल या अशा िव ाम य परसा हडा न आण यामळ सनला िद या जाणार या तरासाब ल फकत सासलाच का दोष दयावा खरतर सन या छळाला ितचा सासरा आिण पतीही सासइतकच जबाबदार असतात िकबहना त जा त जबाबदार असतात कारण या या परवानगीिशवाय घरामधील पानही हलत नसत घराम य िशजवल जाणार अ नसदधा या याच आवडीच बनत असत अशा पिरि थतीत घरातील प षा या परवानगीिशवाय एक सास सनचा छळ कसा क शकल हडया या नावान सनचा कलला छळ हा दोन ि यामधील सघषर नसतोच तर तो पशा या लोभातन कलला ग हा असतो

सासndashसनमधील भाडणाच इतरही अनक पल आहत यापकी एक हणज दोन िपढयातील अतरामळ िनमारण झालला तणाव त ण िपढीतील मल व मली नवनवीन क पना नविवचार रहाणीमान सधारणा विरत आ मसात करतात तर ज या िपढीतील लोक बदलाना िवरोध करतात नवीन क पना आिण बदल सहजासहजी मा य करत नाहीत अशा वातावरणात दोन िपढयामधील सघषर िवकोपाला जातो पण असा सघषर कवळ सासndashसनाम यच असतो अस नाही तर वडीलndashमलाम यही असतो हणन अशा सघषारला ी िव दध ी सघषर समजण चकीच आह

शवटी सावरजिनक नळावर पा याव न होणारया ि या या नहमी या भाडणाकड पाह पा याची कमतरता ह ा भाडणाच मळ कारण आह जथ कमतरता असत तथ जा त िह सा पदरात पडन घ याकरता भाडण होतातच फकत बायका पाणी भरायला जातात हणन या एकमकी या िझ या ओढतात प ष जर पाणी भरायला गल असत तर तथ रकतपात झाला असता

इराद कर बलद २७

आपण वतःला अपमािनत करण थाबव या िन कषर काढायचा तर तो हणज lsquo ी हीच ीची शतर आहrsquo ा मनोधारण या

मळाशी वा तवात िपतस ाक आिण सप ी किदरत समाज आह कठलीही यकती दसरया यकतीची िमतर िकवा शतर अस शकत खर हणज ि या ा पर परा या अितशय जवळ या मितरणी असतात या याम य ढ भाविनक जवळीक असत कारण याची सख-दःख समान असतात याना पर परा या वदनाब ल सहानभती असत अडचणी या वळी ि या एकमकीना आधार दऊन प षापकषा जा त मदत करतात

मितरणीनो आपण ि यासदधा आप या गलामी मानिसकतमळ आिण िपतस ाक मनोधारणा मनोमन मा य क यामळ lsquo ीच ीची शतर आहrsquo यावर िव ास ठवायला लागलो आहोत ताकदवान हा नहमीच दबरलावर करघोडी करीत असतो ी हा समाजाचा सग यात हळवा व दबरल घटक अस यामळ ितचा अनक परकारानी अपमान होत असतो हणनच िश यासदधा आयाबिहणीव न असतात सवर नकारा मक गो ी आिण असखय िवनोद ह ि या या दबरलतवर असतात lsquo ी हीच ीची शतर आहrsquo अस हणण ह यापकीच एक

आपण मिहलानी मनात जवल या िपतस ाक समाजाची िशकवण परथम झगा न िदली पािहज आ ापयत ि यानी िमळिवलल सवर हकक आपण एको यान लढ यामळ िमळवलल आहत ि या जर खरोखरीच पर परा या शतर अस या तर आपण एको यान हककासाठी लढा िदलाच नसता आपली सख-दःख आप या अडचणी आप यावर आलली सकट आिण समाजान आप यावर घातलली बधन ा सवामधील एका समान धागयामळ आपण ि या एकतर गफल या आहोत

महागाई गिरबी बरोजगारी कपोषण हडा-बळी ि यावरील िहसा आिण अ याचार याच परमाण िदवसिदवस वाढत आह आज या lsquoिवकिसतrsquo समज या जाणारया आप या समाजाम य ि याची सरारस खरदी-िवकरी होत र याव न याची नगन िधड काढली जात कररपण बला कार कल जातात एककटया राहन ा अडचणीना त ड दण अशकय आह याची जाणीव आप याला होण आव यक आह आप याला एकतर आलच पािहज

ि याम य फट पाडन याना कमजोर करणारया वाकपरचाराना झटकन टाकाव लागल ि यानी एकतर यऊन आप या मलभत सम यावर िवचार करायला लागल याच िव षण करायला लागल एक माणस हणन जग यासाठी एका या य समाजाची उभारणी करायल लागल चला एकतर यऊन िसदध क या की आपण ि या पर परा या शतर नसन मितरणी आहोत अगदी जवळ या घिन मितरणी आहोत

२८ अिभ यकती जनता सा ािहक

५

सौभागय-लकषणाच वा तव

मी िववािहत आह पण माझा ववािहक दजार समज यासाठी मी कसात िसदर घालत नाही एवढच नाही तर मी कक लावत नाही ग यात घालत नाही कानात घालत नाही मगळसतर घालत नाही मला अनक पर िवचारल जातात मलाच नाही तर या बायका िववाहानतर सौभागय-अलकाराचा वापर करत नाहीत याना नहमीच िवचारल जात की ldquoत ही मगळसतर कक बागडया वगर का वापरत नाहीrdquo

िववािहत ीन लगनानतर सौभागयालकारmdashकक मगळसतर जोडवी बागडया इ घातलच पािहजत हा िवचार वषारनवषर समाजात िभनलला आह एखादी बाई ज हा ह सवर नाकारत त हा लोकाना त भारतीय परपरच उ लघन आह अस वाटत

सौभागयालकार घात यामळ आपल ववािहक आय य सखी होत का याचा आप याला गभीरपण िवचार करायला लागल ा िनजीरव सौभागयालकाराची पतीndashप नी या सजीव सबधाना अिधक चागल बनव यात काही भिमका आह का उलट आपण कधीकधी असही बघतो की सौभागयालकार वापर यात अिजबात कसर न करणारया बायकाच दाप यजीवन काही फार सखाच असतच अस नाही

सौभागयालकाराचा इितहास

सौभागयालकार ह वा तिवक ज या ढी परपराच स ठवलल िव तािरत प आह ह घाल याम य काहीही तकर नाहीय जगात या अनक दशाम य अनक

इराद कर बलद २९

समाजाम य आपला ववािहक दजार दाखिव यासाठी ि या सौभागयालकार घालत नाहीत ववािहक दजार दाखिव यासाठी त आव यकही मानल गल नाहीय आप या दशात या सदधा काही भागाम य सौभागयालकाराचा वापर कठ कमी होतो तर कठ जा त तर कठ होतच नाही उ रपरदश बगाल िबहार म यपरदश राज थान सारखया मागासल या भागाम य ाचा आगरह जा त परमाणात िदसतो करळ कनारटक व पव र रा याम य फारच कमी िकवा िदसतच नाही िखर न शीख आिण इतर काही समदायाम य तर िववाहाची अशी काही िच ह असलीच पािहजत अस नाहीय

ा परथामध या फरकाची कारण आपण इितहासातन समजन घऊ शकतो पराचीन काळाम य आधिनक मानवा या उदयानतर हजारो वषर समाजाम य मातपरधान कटब यव था होती आिण कटब परमख ी होती ितची वतःची एक ओळख होती यावळी कोणाची तरी बायको हणन वग या ओळखीची ितला आव यकता न हती कनारटक करळ आिण पव र रा याम य आजही या समाजाच काही अवशष सापडतात इथ सौभागयालकाराच िवशष मह व नाहीय उ र परदश व िबहारसारखया भागाम य दोन हजार वषापवीर सरजामशाही व िपतस ाक यव था अि त वात आली होती ितथ ीला खाजगी मालम ा हणन समजल जायच ितला वगळी ओळख न हती मालक आपली सप ी जाहीर करताना या या गलामा या आिण जनावरा या अगावर खणा उमटवायच याचपरकार ीला (बायकोला) आप या मालकासाठी (नवरयासाठी) काही िच ह धारण करावी लागायची अशापरकार स वाती या काळात ा िच हाचा उपयोग गलामीच परतीक हणन स झाला आिण अजनपयत तो चालच

आह त हापासन आपला समाज परगत झाला सरजामशाही सपन आधिनक

लोकशाही आली तरी िपतस ा आप या ढी-परपरासह समाजात अि त वात आह सौभागयालकार यापकीच एक आजही ीला ित या नवरयािशवाय वगळ अि त व नाही आजही समाजाम य प नीची पतीपकषा वगळी ओळख नसत िववाहानतरची पारपिरक िच ह हणजच सौभागयालकार न घालणारी ी अिववािहत घट फोिटत िकवा िवधवा समजली जात ापकी कणीच नसल हणज िववािहत असनही सौभागयालकार नाकारत असल तर ितला छछोल चचल अिनतीमान समजल जात

साज- गार आिण दागदािगन ामाग आणखी एक तकर आह तो हणज स दयरबोध लोक नहमी ह हणतात की ामळ बायकाच स दयर खलन िदसत एक कषणभर आपण अस गिहत ध की यान स दयर वाढत तर मग पती या म यनतर

३० अिभ यकती जनता सा ािहक

ीचा सदर िदस याचा अिधकार िहरावन का घतला जातो हा फकत स दयरबोधाचा मामला िनि तच नाहीय तर ती म ययगीन सरजामशाही िपतस ाक समाज यव थची एक जनाट ढी आह

आधिनक काळातील बदल

स दयारबाबतचा ीकोन थळ-काळानसार बदलत असतो तसच समाजा या या या वळ या गरजानसारही बदलत असतो राज-महाराजा या काळात डोकावन पािहल तर या काळी ीndashप ष दोघही दागदािगन घालत आजही याची दागदािगन घातलली िचतर उपल ध आहत हणजच या काळात प षानी अगावर दािगन घालण रा त समजल जायच ती या काळातील फशन होती आधिनक काळा या स वातीला प ष जसजस उ पादनात जा त सिकरय हायला लागल तसतस यानी आपल दािगन काढन टाकल धोतरासारखी व जाऊन पटndashशटर िकवा कडताndashपायजमा यासारखी काम करताना सटसटीत असणारी व घालण स कल आधिनक काळा या स वातीला यरोपम यही बायका लाब गाऊन िकवा लाब फरॉक घालत असत िविवध परकार या कशभषा करत असत पण औदयोिगक कराती या वादळात ह सगळ बदलल गल मोठया परमाणात ि या घराबाहर पडन कारखा याम य कामाला जाऊ लाग या या या गाऊनची जागा पटndashशटर िकवा कटरन घतली आिथरक वावलबनान याच यिकतम व बदलन गल

असाच बदल आप या दशातही ग या स र वषाम य झाला आह पवीर ज हा ि या मखय व घराम य हो या त हा सदर िदस यासाठी कपड दािगन व स दयर परसाधनानी वतःला नटिव याकड याचा कल होता समाजाम य जसजसा बदल होत गला तसतशा ि या घराबाहर पड या आिण आिथरक या वावलबी होऊन समाजाम य वतःच अि त व पर थािपत क लाग या पारपिरक व अलकार व सौभागय-लकषण वापर याबाबत याचा ीकोन साहिजकच बदलत गला दोन िपढयापवीर आप या आजी या काळी घातल जाणार नथ दड-वाकया बोरमाळ ठशी त मणी यासारख दािगन आज परचिलत रािहलल नाहीत शहर तर सोडाच खडयातसदधा आता तस दािगन कोणी यवती घालत नाही हा बदल घडवन आण यासाठी कठलही आदोलन चालवल गल नाही तर सामािजक गतीबरोबरच हा बदल घडला

शहराम य आिण औदयोिगक वसाहतीम य िजथ ि याचा उ पादनात सहभाग जा त आह ितथ ि यानी आप या सोयीनसार बदल कलल जाणवतात िवशषतः

इराद कर बलद ३१

पोशाखामधील बदल हणजच साडीव न या सटसटीत अशा पटndashशटर आिण सलवार कड याकड वळ या आहत डॉकटसर इिजिनयसर नसरस व िशकषक यासारखया नोकरपशा ि यानी मोठया परमाणात दािग याच ओझही अगाव न उतरवल घर त ऑिफस आिण ऑिफस त घर ा धावपळीत याना साज गार करायला िकती वळ िमळत असल एवढच नाही तर क करी कामगार ि या सदधा जा त साज- गार करत नाहीत खरतर दनिदन धकाधकी या जीवनात घर त ऑिफस आिण ऑिफस त घर ा धावपळीत बरयाच कायररत ि याना स दयर परसाधानाकड लकष द यास वळच

नाही ा बदलाबरोबरच lsquoववािहक दजार दाखव यासाठी सौभागयालकार घाल याची

गरज कायrsquo असा पर ि या आता िवचा लाग या आहत अथारत असा पर उपि थत करणारया ि याची सखया आ ा जरी कमी असली तरी हळहळ वाढत आह

बा स दयर िव दध आतिरक स दयर

ा वादातील आणखी एक मह वाचा पल िवचारात घण आव यक आह ी या स दयारकड पाह याचा समाजाचा ीकोन बाहलीसारखी सजली-सवरलली

लाजरी-बजरी सकोचणारी ीच सदर समजली जात ाचा अथर ी या बा स दयारलाच जा त मह व िदल जात पण स दयारचा एक दसरा ीकोनही आह आिण तो आह आतिरक स दयारचा एक अशी ी जी वावलबी आह िज यात आ मिव ास आह जी समाजाला पढ न यासाठी आपल योगदान दत असल ित यात िदसणार स दयर त आतिरक स दयर जसmdashमहादवी वमार महादवी वमार लौिककाथारन िदसायला सदर न ह या पण इितहास कधी याच सािह या या कषतरातल योगदान िवस शकल का आणखी एक अशीच सदर मिहला हणज महा ता दवी आजही सािह य कषतरात या उ च थानावर आहत याचपरकार क टन ल मी सहगल यानी वात यलढयात सभाष चदर बोस या याबरोबर नत व कल या आिण अशा अनक मिहला बा स दयारसाठी नाही तर आप या कायारमळ आठवणीत आहत ा या उलट परचिलत स दयारसाठी आप या समोर ऐ यार राय लारा द ा सारखया मिहलाही आहत आता आप याला ठरवायच आह की कठला ीकोन आप यासाठी जा त योगय आह आिण आज कोण या ीकोनाला समाजमा यता िमळाली पािहज स या या काळात बहसखय जनतसाठी बाई हणज फकत lsquoशरीरrsquo हणन या यासाठी सदर ी हणज आकषरक बा स दयर असलली

बहरा टरीय कप यानाही हच हव आह त हाच तर स दयरपरसाधन आिण उ पादन

३२ अिभ यकती जनता सा ािहक

िवक याचा याचा धदा जोरात चालल हणनच या या सवर जािहराती ी या कवळ बा स दयारचाच उदो-उदो करतात इलकटरॉिनक िकवा छािपल परसारमा यमसदधाmdashजी अिधकतम बहरा टरीय कप या या िनयतरणात आहतmdash ाच परबळ िवचारसरणीला बळकट करतात टी हीवर या िसिरय समधन ि याच िचतरण भारी भारी साडया कक िसदर िबदी (जी खरतर आज कोणीच लावत नाही) मगळसतर आिण भरमसाठ दािगन अशा पहरावात कल जात

एका वग या पदधतीन मलत ववादयाचा सदधा ही िवचारसरणी बळकट कर याम य हात आह या यासाठी ी ही फकत शरीर घरातील गलाम आिण मल ज माला घालन याच सगोपन करणार यतर आह हणनच वारवार त ि यासाठी जी स व शटरndashपटवर बदी आणण ि यानी बरखासाडी घातली पािहज अस फतव काढत असतात

अस असनही जसजसा समाज हळहळ बदलत जातो तसतशा अिधकािधक वततर िवचारा या आिण धाडसी ि या घराबाहर पडन सवर परकारची काम करीत आहत स दयार या सामा य क पनाना ितलाजली दऊन बा स दयारला पराधा य न दता आतिरक स दयारला उजाळा दऊन ि या वतःच अि त व पर थािपत करत आहत स या याची सखया कमी असली तरी ती हळहळ वाढत आह जसजस ि याम य िशकषणाच परमाण वाढल या या जाणीवा िवकिसत होतील या आिथरक या वावलबी होतील वतःला माणस समज लागतील तसतस स दयारच जन मापदड आपोआप माग पडतील परातन काळातील दागदािगन आिण पोषाखापरमाणच वतरमानकाळातील दागदािगन आिण पोषाख यिझयमम यच पहायला िमळतील स दयारच मापदड बदलत आल आहत आिण पढही बदलतील

हमार िहदी परकाशन नोटबदी कया खोया कया पाया ₹ ५ndash तकर शील वजञािनक समाजवादी िववकान द ₹ १०ndash वॉलमाटर भगाओ खदरा कषतर बचाओ ₹ १०ndash मोदी सरकार क चार साल और बजट २०१८ndash१९ ₹ १५ndash दश पर फ़ासीवाद का सकट ₹ २०ndash अपना भिव य भारतीय सिवधान (लखक सभाष वार) ₹ २५ndash व वीकरण या पनःऔपिनवशीकरण ₹ १५०ndash

इराद कर बलद ३३

६

ि या या मािसकाच त य

lsquoि याची िनयतकािलकrsquo ा नावावर बाजारात उपल ध असल या िनयतकािलकाबाबत आपण पिरिचत आहोतच िनयिमतपण नाही पण कधीतरी र व टशनवर बरच lsquoसिशिकषतrsquo अशी िनयतकािलक चाळत असतात आपणापकी बरच जण अशा मािसकाच वगरणीदार असतात आिण आपण ती वाच यासाठी वळही दतो २५ndash५० पया या ा िनयतकािलकाम य सा ािहक पािकषक िकवा मािसक आहत हणजच मिह याला ५०ndash२०० पय आपण यावर खचर करतो पण ही िनयतकािलक आप याला काय दतात ाचा आपण िवचार कला आह का ि याची

३४ अिभ यकती जनता सा ािहक

िनयतकािलक अस यामळ याम य अशी काय िवशषता आह की जी सामा य िनयतकािलकाम य नाही िकवा ि याब ल याचा ीकोन काय आह या िनयतकािलका या परकाशना या माग कोणता िवचार आह

ही िनयतकािलक lsquoवमन ऑफ सब ट सrsquo (मिहलाचा कणा) lsquoमिहलाची सपणर पितरकाrsquo आिण आज या आधिनक ि यासाठी अस याच दाव करतात आदशर मिहलची याची पिरभाषा काय आह म यमवगीरय मिहला या या उ साही वाचक आहत या मिहलाना ही िनयतकािलक काय म य दतात आिण या या मनात काय िबबवतात मिहला या कठ या सम या त मह वा या समजतात मिहला या या िनयतकािलकाम य राजकीय सा कितक सािहि यक आिण आिथरक िवषयावर लख असतात का की या या मत ह िवषय मिहलासाठी मह वाच नाहीतच मिहला या ा िनयतकािलका या मत lsquoकालची मिहलाrsquo आिण lsquoआजची मिहलाrsquo याम य फरक

काय आह आिण काय असायला हवा याला जोडनच हा ही पर की lsquoउदयाची मिहलाrsquo त कशी पाहतात

या पर ाच उ र आप याला या या अनकरमिणकवर नजर टाक याबरोबर िमळत अनकरमिणक या पानावर साधारणपण lsquoआयवरिदक परसाधनाम य सावधिगरी बाळगाrsquo lsquoस दयार या सवरसाधारण सम याrsquo lsquoटिटग लस न भरलली नाइटीrsquo lsquoमला या पलओ हरवर उट िवणाrsquo lsquoया वषीर थडीत काहीतरी नवीनrsquo lsquoउ हा यासाठी १५ थडगार सरबतrsquo अशाच परकारच लख िदसतात या यितिरकत ि या याच िनयतकािलकाम य राशी-भिव य िसनमा बाजारातील नवीन सामान इ गो ी असतात तर कधी कधी चकक ि याचीच च ा करणार िवनोदही असतात सवर मिहला िनयतकािलकाम य सवरसाधारणपण हाच मजकर असतो जो सतत वगवग या पदधतीन सािगतला जातो या यितिरकत या िनयतकािलकाम य करीम िलप टीक पसरस दािगन पासन त वॉिशग मशीन पयत या उपभोगय व त या परचड जािहराती असतात

खरतर अ यत प पण ा मलगामी ढीवादी िनयतकािलकाना ि या या पर थािपत सामािजक चौकटीला तोड याची इ छाच नाहीय ती िशकवतात की पती हच जीवन आह पती हाच मोकष आह याला परा कर याची दोन साधन आहतmdashवयपाकघर आिण शरीर अधारवळ वयपाकघरात वािद पदाथर आिण पकवा न कर यात घालवा आिण उरलला वळ दािगन अिण करीमबरोबर घालवा कारण तच तर तम या यिकतम वाच उि आह ह फकत तम यासाठीच चागल आह अस नाही तर

इराद कर बलद ३५

बाजारपठसाठीही चागल आहmdash हणजच स दयरपरसाधन फशन कपड उदयोगा या कप या या ा िनयतकािलका या परायोजक आहत

मिहलासाठी असल या ा विश यपणर मािसकाम य lsquoआधिनकrsquo ी आता बादली टब आिण धोपाट या ऐवजी वॉिशग मशीनम य कपड धत पोलपाट-लाटण तवा िचमटा याची सटटी क न रोटीमकर वाप न पो या करत पाटया-वरवटयावर वाट याऐवजी िमकसरवर वाटत आिण हकयम कलीनरन फरशी व छ करत यामळ ित या भिमकत आिण दजारत काहीच बदल झाला नाही ना झाल इतकच की आता नवीन उपकरणानी स ज ी अिधक चटपटीतपण आिण चाणाकषपण काम क लागली ित या पवीरची याच घर-कामामधन वाचल या वळात ती सजावट करण रसदार सरबत बनवण ना ता क यानतर रातरी या जवणासाठी नवीन पदाथर तयार करण सकाळी रोज नवीन नवीन पदाथर ड यासाठी तयार करण घर आवरण वतःला टापटीप ठवण आिण याचबरोबर वळला अन प कपड आिण मग या कपडयाना अन प दािगन आिण मकअप क शकत हणज मग ती पाटीरम य lsquoसटरल िफगरrsquo बन शकत

ा िनयतकािलकाना जर कवळ गिहणी याच गो ी दाखवाय या असतील तर याम य ड गरदरयाम य राहणारया या लढाऊ ि याबाबत काहीच का यत नाही या ड गराळ परदशातील जीवनाची धरा वाहत आहत वयपाक करण लाकडफाटा आणण कमावण पाणी भरण िशवणकाम करण आिण मलाना साभाळण या यितिरकत शतात काम करण अशी खप काम या करत आहत वाळवटातील या ि याब ल या त वातावरणात घर याची तहान भागव यासाठी वषारनवषर दर दर जाऊन पाणी भरत आहत याचा उ लखही का यत नाही का यत नाही या ि याब ल या आप या दमदार खादयावर िवटाचा महाल उभा करत आहत या या महनतीच िचतर या िनयतकािलकाम य का यत नाही यासदधा मजरीची काम क नही घराकड आिण मलाकड पाहतात अशा ि या या गो ी द यासाठी ा िनयतकािलका या चकचकीत पानावर जागा नसत का की या या ीन या मिहला नाहीतच ा पर ाच उ र अगदी साध आह या याम य तथाकिथत ी व नाही अशा परकार या ि या िनयतकािलकाना अपिकषत असल या नाजक व कोमल ि या नसतात िपतस ाक समाज यव थला मा य असल या पारपिरक ीचीच परितमा ही िनयतकािलक समाजापढ ठव इि छतात

ि या या हट या जाणारया या तथाकिथत िनयतकािलकाम य एक मह वपणर

३६ अिभ यकती जनता सा ािहक

िवषय असतोmdashस दयर आिण आरोगय बरयाच पितरकाम य तर आरोगय आिण स दयरसबधी सम या एकाच कॉलमम य छाप या जातात जणकाही आरोगय आिण स दयर ही एकच गो आह स दयारब ल िटपा द या यितिरकत आरोगया या बाबतीत पौि क आहार िकवा कपोषणाची जी काही चचार होत तीही बहदा गभरवती मिहलासाठी आरोगयदायी आहार या सदभारत असत जणकाही ती गभरवती नसताना ितला पोषक आहाराची गरज नाही एक ी हणन आरोगय चागल अ न हा जण ितचा अिधकारच नाही ितची गरजच नाही नाहीतरी ी एक गलामच असत ितच पालन पोषण पण यासाठीच झाल पािहज की ती एका बाळाला ज म दव शकली पािहज आिण तोही मलगाच

आपण हा िवचार कधी कला आह का की द हन िवशषाक स दयर िवशषाक मात व िवशषाक अस अक छापणारी ही िनयतकािलक या या िनयतकािलकाची िकती पान िकवा िकती अक ि याच किरयर याच वावलबन ाला दतात जगभरात सग यात जा त महनत ि या करतात आिण जगभरात कटबाला आिथरक आधारही ि याच दतात ह स य माडायला ह का घाबरत आहत आिण तरीही ि याना सवरतर द यम थानावर ठव यात आल आह या सवर िवषयावर ही िनयतकािलक चचार करताना आपण कधी पािहली आहत का

जर कधी या िनयतकािलकाम य ि या या किरयर या सदभारत मािहती िदलीच तर यात ि या या िवदव नसार िकवा योगयतनसार मािहती दत नाहीत तर सदर आिण तरतरीत ि याची आव यकता असल या एयरहो टस िरस शिन ट मॉडिलग सारखया नोकरयाब ल मािहती दतात हणजच हा जो तथाकिथत किरअर गाइड स िमळतो तो ही समाजातील ीची पारपिरक परितमा आिण भिमका मजबत करणाराच असतो जर कधी चकन माकन जीवना या िविवध कषतरात उ लखनीय यश िमळवल या मिहलाना ा िनयतकािलकाम य थान िमळाल तरी याच सघषर याची जीवनम य याच िवचार याना मळीच मह व िदल जात नाही उदा एखादया राजकीय मिहलला राजकारणातील पर िवचार याऐवजी सगीतजञ मिहलला सगीतातील पर िवचार याऐवजी लिखकला सािह यातील पर िवचार याऐवजी याना अस पर िवचारल जातात की यामधन याची lsquoगिहणीrsquoची परितमाच पढ यईल जस उदाहरणच दयायच झाल तर अस िवचारल जात की त ही दो ही कषतर कशी साभाळत आहात त ही तम या पतीला वतः या हातान जवण बनवन दता का वयपाकघर कोण साभाळत जवणाम य काय-काय पसत आह कपड कठल आवडतात मलाना आईची कमी तर जाणवत नाही वगर वगर अशा ि याना एक पर हमखास

इराद कर बलद ३७

िवचारला जातो की जर कधी घर आिण कारिकदर याम य िनवड करायची वळ आली तर त ही काय िनवडाल आिण उ र तर पिरिचत आह हणजच िन कषर ठरवनच चचरची स वात आ ही हा म ा माडायचा परय न करतोय की ही िनयतकािलक पर यकष अपर यकषपण जरी एखादी मिहला कमावती असल ती ित या कारिकदीरत िकतीही यश वी झालली असल तरी ि या या आय याम य घराच मह व िकवा याच थान िकती उ च आह हच िसदध कर याचा जीवतोड परय न करताना िदसतात

ि याकड पाह या या समाजा या ीकोनाला आ हान दणारया परोगामी मिहलासाठी ज िचतच म आहत यावर ही िनयतकािलक एकही लख छापत नाहीत ि याना आसपास या जगातील आय यात रस िनमारण होईल यासाठी उ िजत करण कसबस जीवन जगणारया ि याना आय य पिरपणरपण जग याची िहमत दण सामािजकndashआिथरकndashसा कितक सम याच िव षण क न यावर उपाय शोधण ाब ल एक चकार श दही न काढता याना िनि करय आिण उदािसन बनव याकड ा िनयतकािलकाचा कल असतो ि यामधील वजञािनक जाणीवा वाढव याऐवजी याना अिधकािधक दववादी बनवत आहत ही िनयतकािलक आता या पिरि थतीब ल ि याम य चीड िनमारण करत नाहीत उलट ती थड कर याचा परय न करतात

ा मदयावर यानी पणरपण दलरकष कर याच मह वाच कारण हणज प षा या कटबातील आिण समाजातील पारपिरक दजारवर आिण अिधकारावर पर उभ राह शकतात पिरणामी मिहला या या स या या द यम वाला आ हान दऊ शकतात अस झाल तर ि या वावलबी होतील व या यात िव ास िनमारण होईल आिण समाजात या सदरत या क पनलाही या आ हान दतील मग स दयरपरसाधन बनवणारया बहरा टरीय कप याची स दयर परसाधन कपड फशन इ उ पादना या िवकरीच काय होईल ा कप यासाठी (आिण पयारयान त परायोिजत करत असल या िनयतकािलकासाठी) पावडर िलपि टक िकरम ा या िवकरीच काय ि याची अि मता काही बाजारापठपकषा मोठी नाही यामळ ि याची िनयतकािलक आिण या या पर क यार कप याना ि याची हजारो वषापवीरची चौकट नसती तशीच ठवायची नाही तर यावर चाणाकषपण मलामा चढवायचा आह

अगदी अलीकड एका परमख इगरजी िनयतकािलकासोबत ३४ पानाची परवणी फकट िदली होती याम य फकत वगवग या व त या जािहराती हो या गमत हणज रनसॉ वीमन (जागत मिहला) अस नाव असल या परवणीम य वॉिशग मशीन फरीज

३८ अिभ यकती जनता सा ािहक

िभतीसाठी नवीन पटस हअर िरम हरब ल काही गो ी हो या आिण आणखी आ यारची गो हणज १६२ पाना या या पितरकम य ४४ पान जािहरातीची १४ पान वगवग या डरस या िडझाई सची ३ पान िव सदरी या भारत आगमना या पाटीरची आिण ३ndash४ पान प षा या टाई स ब ल होती अथारत ा गो ी सतत दाखवन िनयतकािलकामधन आिण दरदशरनव न सतत ा जािहरातीचा भिडमार क न परथम आप या गरजा िनमारण क या जातात आिण यानतर या व त आप या समोर पर तत करतात आता फकत उठा आिण मॉलम य जाऊन उभ रहा

बाकी सम या िकवा अस हणया की या सम या समाजातन िनमारण झाल या आहत िकवा प षस ाक मानिसकततन िनमारण झाल या आहत याच काय उदा हडाबळी बला कार छडछाड कौटिबक िहसा दहरी भिमका बजावण इ याब ल बोलण कटाकषान टाळल जात या सम यामळ परभािवत होणारा गट तर मिहलाचाच आह पर यक िदवस एका दहशतीम य जगणारया आय यभर एका दघरटन या िभतीम य राहणारया कसबस जीवन जगणारया ि याना आय य पिरपणरपण जग याची िहमत द यासाठी ही मिहलाची िनयतकािलक पढाकार का घत नाहीत जर बला कार िकवा छडछाडीवर काही छापल गलच तर या लखाम य ि याना बचावाच (सामना न कर याच) उपाय सचवल जातात यामळ खरतर या या मनात अजनच भीती िनमारण होईल याचपरमाण ही िनयतकािलक दहरी जबाबदारी (घर आिण ऑिफस) साभाळणारया क करी ि या या सम यावर चचारही करत नाहीत आिण िव षणही करत नाहीत ा पर ावर मिहलाम य चचार हावी ात याना काहीही वार य नाही

आता बघया िनयतकािलकाम य सािह या या नावावर छाप या जाणारया टकार कथाब ल ातील लखाम य समाजाम य नत व करणारया ि या कठीण पिरि थतीत आ मिव ासान िनणरय घणारया ि या एकटयान मलाना वाढिवणारया ि या अस िवषय कधीच नसतात या कथामधील मिहला नहमीच आज या िपतस ाक समाजान घालन िदल या चौकटीतीलच असत िवषयही ठरावीक असतातmdashजस पतीndashप नीच सबध पती प नी और वो सासवाndashसनाची भाडण वगर कथाच िवषयही तच त घासन गळगळीत झाललmdashपतीच िववाहपवर िकवा िववाहानतरच परमसबध याम य प नी याग आिण ममतची मतीर असत यात नालायक पतीच बट ती जागवर नऊन ठवत या या आवडीचा वयपाक करत आिण रातर रातर याची वाट पाहत घालवत मग ित या तप यवर परस न होऊन कधीतरी पती घरी परत यतो गो ीचा एक परकार असाही असतो की पतीndashप नीच भाडण िकवा

इराद कर बलद ३९

काही गभीर सम यामळ प नी जी िशकलली असत माहरी जात भावजयी या िश या खात विडलाचा अपमान झलत पण वावलबी हो यासाठी परय न करत नाही आिण मग शवटी कोणी समजतदार मतरीण िकवा समजतदार कामवाली ह बोलन ितच डोळ उघडत की lsquoआपला प ष आपला असतो िकतीही मारल तरी परम पण करतोrsquo

याचाच अथर सािह य पण आप या िवचारामधन हच िसदध करत की बायकाच जग ह पती या घरापरत आिण यातही वयपाकघरापरत मयारिदत आह ि यानी िलप टीक काजळ आयलायनर िडजायनर दािगन कपड या यितिरकत काही िवचारच करायची गरज नाही यानी सामािजक आिण राजकीय सम यावर िचता करायच कारण नाही ही िनयतकािलक अ यत कशलतन आिण गोड पदधतीन lsquoमिहलाची गलामीrsquo आिण lsquoगलाम मिहलाचीrsquo तती करत आहत गलामी वयपाकघराची गलामी स दयारची

ही िनयतकािलक वाचणारया प षाची सखया ि याएवढीच आह ह ही िवचारात घतल पािहज ि याच जीवन फकत याची मल आिण याच घर-कटब या यासाठीच असल पािहज ा प षा या डोकयातील िवचाराना ही िनयतकािलक अजनच प ी दतात

खरतर आप याला अशा िनयतकािलकाची काही गरज नाही आज या ीसाठी ही पराणपथी मािसक कचराच आहत आप याला जगाशी जोडन घणार

सामािजक पिरि थती आिण वा तव समजावणार आप या जग या या ददर य इ छला रखािकत करणार सािह य हव आह अितशय परितकल पिरि थतीम य जगत असनही ि यामधील चत य वाखाण याजोग आह या आप या हककासाठी लढत आहत जगा या कानाकोपरयाम य सघषर करत आहत या ि याब ल सग याना साग याची गरज आह की या का लढत आहत सग यात मह वाच हणज सवरपरथम गरज आह ह समजन घ याची की ी हो याआधी आपण एक माणस आहोत अिण आ हाला आम या यायासाठी व समान हककासाठी लढा दऊन त परा कर यासाठी पररणा दणारया सािह याची आव यकता आह

४० अिभ यकती जनता सा ािहक

७

परसारम यमामधील ि याची परितमा

परसारमा यमानाmdash हणज िसनमा टलीि हजन व पतर िनयतकािलक इmdashसमाजाचा आरसा समजल जात हणजच अस समजल जात की समाजात ज घडतय याची जशी या तशी तसबीर मीिडया लोकासमोर आणत आजच सग यात परभावी मा यम आह टलीि हजन कारण एकतर ह क- ा य मा यम आह आिण घराघरापयत पोहोचल आह चला तर मग आपण ा आरशात ि याच परितिबब पाहया

या लखाम य आपण वारवार टलीि हजनवर दाखव या जाणारया मखय व तीन परितमाब ल चचार क या पिहलीmdashमॉडल असल या कायरकरमाम य lsquoकटवॉकrsquo करणारया मॉडलची िकवा ऐ यार राय आिण िपरयाका चोपडा या या स दयारच रह य सागणारया सदरयाची दसरीmdashदो ही खादयाव न पदर लपटन घणारया िकवा डोकयाव न पदर घणारया पित ता ीची िकवा कटबाला सखी ठव यासाठी वतः या व नाना ितलाजली दणारया आदशर प नीची पती या अनपि थतीत या या यवसायातील सवर यवहार कशलतन पाहणारया पित ता ीची आिण ितसरीmdash वतः या अि त वासाठी वावलबनासाठी नोकरी करणारया पण घरा या सखासाठी िकवा लगनात अडथळा यत असल तर िकतीही मोठया पदावर असली तरी कठ याही कषणी नोकरी सोडन दयायला तयार असणारया आदशर प नीची

पिहली परितमा आह कठल तरी उ पादन िवकणारी िकवा कटवॉक करत यणारया मॉडलची िज याकड बिघत याबरोबर ती मळी आप या समाजातील मलगी आह अस वाटतच नाही मॉडल अस यामळ जरी ती सतत घरा या बाहर असली रातरी उशीरापयत पाटरया करत असली तरी ती सरिकषत असत कारण ित याभोवती

इराद कर बलद ४१

सरकषारकषकाच सरकषण असत सामा य ि याना भडसावणारया छडछाड बला कार वगर कठ याही सम या ितला भडसावत नाहीत वतःला अिधक सदर कस बनवायच ही ितची खरी सम या आह ित या सम यत आिण आप या सम यत कठलच सा य नाही जण काही ती दसरयाच कठ यातरी दिनयतन आली आह हणनच ही आपली परितमा होऊच शकत नाही मातर अशा सडपातळ आिण सदर िदसणारया आकषरक पहरावात या मॉड स टलीि हजनवर सतत पाहन सडपातळ सदर आिण आकषरक शरीर ठवण हीच आदशर ीची परितमा समाजात तयार कर यात यामळ मदत झाली आह ान ि याना आिण िवशषतः मलीना वतःच शरीर आिण बा स दयारच वड लाव याची मह वाची भिमका बजावली आह

दसरी परितमा आह हजारो वषाषपवीरची पण ितला आज खपच रग भ न दाखवल जात आह ती आह एका पित ता ीची िव ास प नी आजञाधारक सन यागमयी आईची ही परितमा धािमरकndashकौटिबक धारावािहका या मा यमातन दाखवली जात ा ि यासाठी कटब हच सवरकाही असत आिण आप या सवर गरजासाठी या घरातील प षा या त डाकड पाहतात बहताशी मिहला दशरक वतःला ा दसरया परितमशी जोडन घतात कारण ती या या जीवनाशी िमळती जळती वाटत ा परितमचा उदोउदो कर याचा उ शच हा आह की ती परितगामी व ी मजबत करत ि याना आह याच पिरि थतीत राह याची पररणा दत दसरीकड व ति थती ही आह की ि या भलही वतःला घरा या चार िभतीत क डन घत असतील पण वतः या आिण समाजा या िवकासासाठी ि या मोठया परमाणात घराबाहर पडन िशकषण आिण नोकरी क लाग या आहत याना पारपिरक जीवन जगायच नाहीय या आप या अि मतसाठी आिण अि त वासाठी आता सजग आहत आिण पारपिरक समाजान याना या मयारदाम य बाधन ठवल आह या सीमा ओलाडन बाहर पड याची या खटपट करत आहत आिण मीिडया मातर परत एकदा याना घरा या चार िभतीत क डन घाल याचा परय न करत आह

ितसरी परितमा आह lsquoनोकरी करणारया आधिनक ीrsquoची ही परितमा पाहायला फारच मोहक आह ितला पािह यावर वाटत की जगातील सवर ि या िशक या सवरल या आिण वावलबी आहत िसिरयलमधन ा ि याना एवढ कायरकषम दाखवल जात की या जराही न थकता कसलीही िचडिचड िकवा राग न यऊ दता ऑिफस आिण घर दो ही अ यत सफाईन साभाळतात याच ह िचतर पाहन खरतर आ यरच वाटत की कोणताही माणस एवढा कायरकषम कसा काय अस शकतो याचबरोबर याना अ यत यागी दाखवल जात या यासाठी याच घर ह पराधा य

४२ अिभ यकती जनता सा ािहक

आह आिण गरज पडल त हा मागपढ न पाहता कटबासाठी नोकरीवर लाथ मार यास या कायम तयार असतात ा परितमतन कठ ना कठतरी याना ह प जाणवन दयायच आह की ि या िकतीही िशक या उ चपदावर ग या तरी घर या जबाबदारया ह याच परथम पराधा य असल िवजञान-ततरजञानाची झप कठही पोहच द घरकामाची जबाबदारी ितचीच ती आिण ितचा पती दोघही ऑिफसमधन एकाच वळी घरी परतल तरी घरी आल या पाह याच चहापाणी करण कटबासाठी जवण बनवण आिण हसतमखान याना जवायला वाढण मलाना झोपवण इ यादीची जबाबदारी ितचीच ित याजवळ खरदी कर याची कषमता असल तर ती पाटया-वरवटयावर वाट याऐवजी िमकसरवर वाटल हातान कपड ध याऐवजी वॉिशग मशीन मधन धवन काढल आिण घराची साफसफाई हकयम कलीनर न करल परत कामाची मळ जबाबदारी ितचीच

टी ही वर दाखव या जाणारया या परितमतील ि या आिथरक या वततर आहत वावलबी आहत पण मानिसक या या आप या िपता पतर पती ा यावरच अवलबन आहत ा ि या प षपरधानत या साख या तोड याचा परय न

तर करतात पण अखरीस तडजोड करतात आिण सग यात वाईट ह की या वखशीन तडजोड करताना दाखवतात या या तडजोडीची कहाणी इतकया खबीन दाखवली जात की ि या िनसगरतःच अशा आहत अस वाटल ही परितमा ि या या वात यासाठी अिधकच हािनकारक आह कारण आप यावर ज हा अशी पिरि थती यईल त हा आपणही कटबासाठी आपली व न आिण कारकीदर आनदान सोडन दयायला तयार असल पािहज ह म य जवत

ा तीनही परितमाचा खोलात जाऊन िवचार कला तर लकषात यईल की ा तीनही परितमा ी िवरोधी आिण प षपरधान मानिसकतला पोषकच आहत पिहली परितमा ीला शरीर िकवा व त हणन दाखवत दसरी प षा या गलामी या पात तर ितसरी कटबासाठी कठ याही तडजोडी कधीही करायला तयार असणारी

ा तीनही परितमा ि याची छळवणक िपळवणक दाखवणारया परितमा आहत आप याला ा फस या भिमका तोडन आपली वतःची एक नवी परितमा तयार करायला लागल अशी परितमा यात ी ा सडल या मागासल या समाजा या म याबरोबर सघषर करत असल आिण ित या चहरयावर कल या सघषारच तज असलmdash या सघषारच तज यामळ ितन अनक हकक आिण अिधकार िमळवल आहत आिण भिव यात आणखी यश िमळल याची खातरी आह तीच ितची खरी परितमा असल

इराद कर बलद ४३

८

वावलबनाची गरज

वावलबी अस याब ल मली काय िवचार करतात यासबधी या िकती सजग आहत आिण या या वावलबी हो याम य काय सम या आहत ह समजन घ यासाठी काही महािवदयालयीन िवदयािथरनीशी आ ही चचार कली या चचरमधन ह समजल की वावलबी अस याची इ छा जवळजवळ सवरच मलीची आह पण यासाठी या खप परय नशील आहत अस नाही चागली नोकरी िमळा यास ती कर याची इ छा स र टककयापकषा जा त मलीनी दशरवली परत नवरयान िवरोध कला तर काय कराल ा पर ावर याच उ र आल की नोकरी सोडन दऊ कठ याही पिरि थतीत वावलबी होणारच ह सागणारया फकत ५ टककच मली हो या या हणा या की वावलबनासाठी सवर परय न क नवरयाला आिण कटबाला समजावन साग गरज पड यास थोडा सघषरही क पण या पढ ह ही हणा या की नाती तट यापयत पिरि थती आली तर माघार घऊ या सवरकषणातन अस लकषात आल की बहसखय मली वतः या पायावर उभ राह याचा िवचार ज र करतात पण याना वात याचा खरा अथर आिण वावलबनाच खर मह व समजलल नाही

या सवरकषणातन आणखी एक मह वाची गो समोर आली ती हणज सवर मली

४४ अिभ यकती जनता सा ािहक

अस मानतात की कटब आिण समाज ह या या वावलबी हो यामधील सवारत मोठा अडसर आहत

भारत झपाटयान एक आधिनक िवकिसत समाज बनतोय असा दावा जरी आपण करत असलो तरी ि या या वात याब ल या सामािजक ीकोनाम य फारसा फरक झालला नाही ह एक कठोर वा तव आह काही िठकाणी काही बदल झालल असल तरी त अ यत वरवरच आहत आिण यातही मोठया शहराम य थोडाफार बदल झालला जाणवतो पण गरामीण भागात आिण छोटया शहराम य आजही शकडो वषापासनच बरसटलल िवचार चालत आल आहत ी वात याला लायक नाही ितला परथम विडलावर मग पतीवर आिण हातारपणी मलावर अवलबन रािहल पािहज वदात सािगतलला हा ीकोन आजही परबळ आह याच परचिलत मानिसकतमळ समाजात ि याना भदभावाची वागणक िमळत या यावर अबला िनराधार अस याचा िशककामोतरब कल जात याच कारणामळ कधी ि याना सरकष या नावाखाली चार िभतीत डाबन ठवल जात एकट बाहर जाऊ िदल जात नाही अबला हणन घाबरवल जात तर कधी नाजक हणन साभाळल जात याना ह ही सािगतल जात की या या या वात यावर ठाम रािह या तर कटब व मल उद व त होतील

समाजात या फलावल या या िवचाराबरोबरच मली मोठया होत अस यामळ या याम य वावलबनाची जाणीवच िनमारण होत नाही मली या आय या या उ शाब ल आईविडलाचा िवचारही लगनापरताच मयारिदत असतो हा ीकोन समाजाम य इतका ढ झाला आह की यािव दध बोलणसदधा मलीना अवघड जात वषारनवषर समाजान बनवल या ा परभावी म यानसारच या वतःला घडवत जातात आिण यानासदधा लगन हीच आप या आय याची इितकतर यता आह आिण पतीची आिण सासर या लोकाची सवा कर याम य आय याच साथरक आह अस वाट लागत

याच कारणामळ ी वतःला दबळी आिण कमजोर समज लागत ितचा आ मिव ास कमी होतो बाहर या जगातील धावपळ आिण आ हानाना घाब न घराबाहर पडायला ितला भीती वाट लागत ितचा वािभमान नािहसा होतो नवरयान आिण सासर यानी कलल सवर अपमान ती सहन करत घरात या सवानी पोटभर खाऊन ज उरल त अ न पोटात घालण यालाच ती आपल जगण समज लागत

काही लोक ि या या वावलबी अस याला िवरोध करत नाहीत पण याचा ीकोन सकिचत आह या यासाठी ि या या वावलबनाचा अथर ितन घराबाहर

इराद कर बलद ४५

जाऊन काम करण हणज कवळ पस कमावण एवढच त मानतात खरोखरीच वावलबी होण न ह ित या िमळकतीवर नवरयाच िनयतरण असत तो ठरवतो की पस कठ आिण कस खचर करायच घरकामाची पणर जबाबदारी ीवरच राहत आिण घर चालव याची मखय जबाबदारी प षाची राहत नवरा भरपर कमावत अस यामळ ित या कमाईची कटबाला आता गरज नाही अस सागन तर कधी कामासाठी ती बाहर दत असल या वळ या परमाणात ितची िमळकत अ प आह अस सागन िकवा कधी याना वाटत की आता ितची नोकरी पर ितन घरी बसाव व घरससार साभाळावा अशी िविवध कारण दऊन ित या नवरयाला आिण सासर या लोकाना ितला नोकरी सोड हणन साग याचा पणर अिधकार असतो

आिथरक वात याच मह व

ीला जर आ मिनभरर व वततर हायच असल तर याची पिहली पायरी आिथरक वावलबन आह ह पिहल पाऊल उचलणmdashघराबाहर पडन छोटीशी का असना नोकरी करणmdashहीच ित यासाठी एक मोठी झप आह यामळ ित या यिकतम वाम य िनणारयक बदल होतात कमावत अस यामळ आता ती वतःच िनणरय वतः घऊ शकत आप या कामा या िठकाणी अनक लोकाना भटत या याशी बोलत यातन ितला जगाकड पाह याची आिण जग कस चालत त समजन घ याची ी िमळत ितला काही िमतरमितरणी िमळतात काही ितच िहतिचतक बनतात ज ित या सख-दःखाम यही सहभागी होतात यातन ितच एक सामािजक वतरळ बनत आिण सामािजक सबधही वाढतात सामािजक उ पादनात ितची भिमका िनि त होत आिण ती योगदानही दत

एकदा घराबाहर पडन नोकरी करायच ठरवल की बाहर या जगातील आ हानाना त ड दयायला आपोआपच ती मानिसकिर या तयार होत आिण एकदा घराबाहर पडली की बाहर या जगातील आ हान धीटपण पल याची कषमता ित याम य िनमारण होत ितची ही मानिसक तयारीच ितचा आ मिव ास वाढवत यामळच ती र यात होणारी छडछाड िकवा गरवतरन यावर आवाज उठवत यातन वतःला योगयपरकार वाचवण आिण परसगी यासाठी सघषर करण यासारखया गो ी िशकत

हळहळ एक माणस हणन आिण समाजाचा जबाबदार घटक हणन ीला वतःची ओळख समज लागत नवनवीन मािहती जाणन घ याची ित यात िजजञासा वाढायला लागत वतरमानपतर वाचण मािसक वाचण टिलि हजनवरील बात या

४६ अिभ यकती जनता सा ािहक

ऐकण ाम य ितची ची िनमारण होत कारण रोज बदलणारी धोरण िकवा राजकीय घटनाब ल मािहती घण ह आता ित या जीवनाशी पर यकष जोडल जात ा उलट गिहणीला त थट परभािवत करत नस यामळ याची फार आव यकता नसत यामळ व पतर व िनयतकािलक वाच याम य गिहणीला फारसा रस नसतो मािसक वाचली तरी ि याची मािसक ती उ सकतन चाळत

सामािजक उ पादना या परिकरयत सामील झा यामळ समाजात ितची वततर ओळख िनमारण होत जी पवीर कोणाची तरी आई बिहण प नी मलगी अशी असत यापकषा वगळी असत ती करत असल या ित या कामा या आधारावर लोक ितला ओळख लागतात आता ती कमावत अस यामळ ितला हवा ितथ ती खचर क शकत आता ितला ितच छद कौश य मग त सगीत वा न य िशकण असो प तक वाचण असो िकवा नाटकndashिसनमा पाहण असो त स करण शकय होत अशा अनक ि या आहत की याना िचतरकला सगीत न य या सारखया िवषयाम य गती असत पण कधी कटबावर आिथरक भार पडल हणन तर कधी कटबान परो साहन न िद यामळ आप या परितभाचा िवकास या क शकत नाहीत आिथरक या सकषम असणारी ी इतरानाही मदत क शकत अशा िकतीतरी ि या वकमाईतन आप या लहान भावाबिहणी या िशकषणासाठी मदत करताना िदसतात

बहताश लोक ि यानी नोकरी कर या या िवरोधात असतात कारण याना वाटत की कटबाची घडी िव कटल याच हणणmdashघरातील काम कोण करणार परथम हा पर उपि थत कर याची गरज आह की घरकाम ही फकत ीची जबाबदारी आह का यात नवरयानसदधा भागीदारी करावयास नको का या घरातील ी नोकरी करणारी आह आिण नवराही घरकामात सहभागी असतो याची मल लवकर वावलबी होतात लहानपणापासनच ती छोटी-मोठी काम करायला िशकतात

दसर आप या आसपासची नोकरी करणारया ि याची कटब पािह यावर ती यवि थत चाललली िदसतात नोकरी करणारी ी घरकाम आिण बाहरील काम या दो हीला चाग यापरकार याय दत एवढच नाही तर ित या कमाईमळ घर आिथरक या बळकटच होत ित या वळचा सदपयोग व कामाची िवभागणी ती अितशय नटकपणान करत

ितसर िजथ पतीndashप नी दोघही नोकरी करतात या घरातील वातावरण गिहणी या कटबापकषा फार वगळ असत दोघही काम करत असल या पतीndashप नीच नातही मतरीपणर होत दोघही आपाप या कामा या िठकाणी यणारया सम याबाबत

इराद कर बलद ४७

एकमकाशी चचार क न एकमकाचा स ला घतात दोघाम य िविवध सामािजकndashराजकीय िवषयावर ग पा होतात कारण ी या सामािजक कामातील सहभागामळ ितला बाहर या जगाब ल मािहती होत घरातील अस मनमोकळ वातावरण मलावर चागल स कार जिव यास मदत करत एखादया गिहणीलाmdashजरी ती सिशिकषत असली तरीmdashितचा पती आप या कामातील अडचणी सागत असला तरी ितला त ऐक यात फारसा रस नसतो घराबाहरील जगाशी ितचा फारसा सबध यत नस यामळ पती या कामावरील सम यावर ती बोल शकत नाही िकवा बौिदधक चचारही क शकत नाही

अखरच आिण सवारत मह वाच काही कारणामळ नवरयाबरोबरच सबध िबघडल िकवा याचा आकि मक म य झाला तर आिथरक या सकषम असलली ी आपल आिण आप या मलाच पालनपोषण वािभमानान क शकत तर घरात राहणारी ी सासर आिण माहर या दो हीवर ओझ बनत आिण पढील आय याम य अपमािनत िजण जगाव लागत

अनक ि या असा िवचार करतात की आपल आय य तर कसबस यतीत झाल आता आप या मलीचा िवचार करायला पािहज पण आपणच जर आपली बधन तोड शकलो नाही तर पढ या िपढीला द यासाठी आप याकड काहीच असणार नाही हणजच जी स वात आपण करायला हवी होती ती आपण आप या मली या खादयावर टाकन मोकळ परत आ हानाना घाब न जीवनातन माघार घऊन पळन जा याचा हा परकार आह अशी आशा िन फळ असत कारण वतःची बधनच जर आपण धयारन तोड शकलो नाही तर पढ या िपढीला आपण त धयर कोठन दणार

ि या या वावलबनाचा आणखी एक मह वपणर पल हा ही आह की जोपयत समाजातील अ यार लोकसखयचाmdashि याचाmdashसामािजक उ पादनात पर यकष िकवा अपर यकष सहभाग होत नाही तोपयत कोण याही समाजाचा खरया अथारन िवकास शकय नाही

ि याना िपतस ाक गलामीतन मकत हो यासाठी घराबाहर पडन नोकरी क न आिथरक या वावलबी होण ह पिहल पाऊल असल पण आज चागली नोकरी िमळण ह अ यत अवघड झाल आह ग या दोन दशकात खाजगीकरण उदारीकरणा या या काळात दशातील अनक उदयोगधद बद पडत आहत आप या दशातील नत मोठमोठया कॉप रश सचा नफा वाढव यासाठीच दश चालवत आहत या महाकाय कप याना नफा आिण फकत नफा कमाव यातच वार य आह

४८ अिभ यकती जनता सा ािहक

जा तीतजा त नफा िमळिव यासाठी कॉप रश स कमीतकमी कामगाराना िकमान वतनावर ठवतात काही मठभर चाग या पगारा या नोकरया सोड या तर बाकी सवरसाधारण नोकरया कमी पगारा या आिण असघिटत कषतरात आहत आिण हणनच आज मिहला या वात याचा आिण मकतीचा सघषर पढ घऊन जायचा असल तर याना रोजगार िमळव यासाठी लढा दणारया लोका या सघषारत सामील हायला लागल आिण रोजगारा या सधी उपल ध क न द याची मागणी करायला लागल कतराटी रोजगार बद क न कायम व पी रोजगाराची मागणी करायला लागल ी सघटनासह सवर जनआदोलनाना एक नवसमाज िनमारण करायचा आह की यात पर यकाला कामाचा ज मिसदध अिधकार असल ि थर उ प न िनवारा आरोगयसिवधा तसच वदधापकाळातील सिवधा या गो ीना पराधा य असल आिण यावरच भर िदला जाईल तो समाज खरोखरच मकत आिण लोकशाहीवादी असल

हा अथारतच दीघरकालीन सघषर आह पण तोपयत आिथरक या वावलबी हो यासाठी कमी पगाराची का असना पण िमळल ती रोजगाराची सधी वीकारण मह वाच आह आपण ज हा घराबाहर पड आिण मकत होऊ त हाच असा समाज िनमारण क शकतो िजथ सवाना रोजगारासाठी पराधा य िदल जाईल ीndashप ष समानता असल या समाजासाठी त पिहल पाऊल आह

Our English Publications Palestine Israel and the ArabndashIsraeli Conflict ₹ 10ndash Demonetisation Yet Another Fraud on the People ₹ 10ndash The Crisis of Global Warming ₹ 15ndash Letrsquos Rise from the Shadows ₹ 15ndash Who was Shivaji (Writer Com Govind Pansare) ₹ 20ndash Neoliberal Fascist Attack on Education ₹ 25ndash The Unemployment Crisis Reasons and Solutions ₹ 25ndash Is the Government Really Poor ₹ 25ndash Globalisation or Recolonisation ₹ 150ndash Education under Globalisation ₹ 275ndash Essays on Contemporary Indian Economy ₹ 275ndash Nuclear Energy Technology From Hell ₹ 295ndash

इराद कर बलद ४९

९

प षही घडिवला जातो

या आधी या सवर लखामधन आपण िपतस म य ि याची काय पिरि थती असत याची चचार कली या िपतस ाक यव थचा प षावर काय पिरणाम झाला आह यावर या लखात चचार करत आहोत जस lsquo ी ज माला यत नाही घडवली जातrsquo तसच lsquoप षही ज माला यत नाही घडवला जातोrsquo िपतस ाक यव था ही ीम य ी वाची भावना जागत करत तर प षाम य िपतस ला पोस याच काम lsquoमदारनगीrsquo

करत िपतस ाक यव था ि याम य द यम वाची भावना िनमारण करत तर प षाम य वाची भावना िनमारण करत ही तची भावना आिण यातन िनमारण होणारया

म याना व यवहाराना मदारनगी हणतात िनसगारन ी आिण प ष या यात फकत २ndash३ फरक कल आहत आिण त ही

पन पादना या परिकरयसाठी िलगा यितिरकत बाई मलाला ज म दऊ शकत हणन ितला गभारशय आह आिण मलाच पालनपोषण कर यासाठी छाती आपण ह लकषात घतल पािहज की िनसगारन भद िनमारण कला आह भदभाव नाही पन पादनासाठी

५० अिभ यकती जनता सा ािहक

सहकायारची गरज आह िहसची नाही ndashकिन अस याची गरज नाही पण आपण याला असमानतशी जोडल आिण ीndashप षाम य भदभाव स कला या असमानतनच प षपरधानतला ज म िदला आिण पढ जाऊन ती िपतस ाक यव था बनली याम य ससाधन िनणरय घण आिण िवचारधारवर प षाच िनयतरण आह

महािवदयालयीन िवदया याबरोवर प षभानाच (मदारनगी समजन घतानाच) कायरकरम करत असताना आ ही मलाना खरा मदर अस याची लकषण कोणती हा पर िवचारला गरज असल त हा ि याच रकषण करणारा धीट महनती कतरबगार ताकदवार समजदार आकरमक दबग कधी न रडणारा तगडा बहादर गरम रकताचा िनधडया छातीचा िजगरबाज इ यादी याखया यानी सािगत या या याखया बरोबर आहत का हा पर मलीना िवचारला असता यानी यातील बहतक सवर याखया मा य क या यातील काही याना आवडतातही पण याचबरोबर यानी ह पण सािगतल की प ष अहकारी रागीट आिण िनयतरण ठवणार असतात ज याना आवडत नाही

पण व ति थती ही आह की अहकारी रागीट आिण िनयतरण ठवणार ह गण मलानी मदारनगी या सािगतल या याखयमधनच यतात अहकारी रागीट आिण िनयतरण ठवणार िमळन एक खतरनाक रसायन बनतmdashमदारनगी प षाला स ाधारी आकरमक आिण िहसक पात पर थािपत करणारी या म याना समाजमा यता दणारी ती एक सामािजक पिरभाषा आह जी िपतस न िनमारण कली आह प षही lsquoप षrsquo हणन घडवला जातो अस हणताना मदारनगी समजन घयायची तर प षाची जडणघडण लहानपणापासन कशी होत ह पाहायला लागल

अगदी लहान असतानासदधा मलान फरॉक घालायचा हटल तर lsquoत काय मलगी आहस काrsquo हणन च ा कली जात कधी खळताना मार खाऊन मलगा रडत घरी आला तर lsquoरडतोस काय बायकासारखाrsquo अस हटल जात कधी अपमान करायचा असल तर lsquoबागडया भर बायकासारखयाrsquo अस सािगतल जातmdashअशा अनक वाकयानी आपण या लहानशा मलाला प ष बनव याची स वात करतो बरयाच घराम य मोठया बिहणीला सोबत हणन लहान भावाला बरोबर पाठवल जात त हापासनच तो सरकषका या भिमकत जातो घराम य नातवाईकाम य व समाजात तो पर यक कषणी प षपरधानता बघत असतो व याचच अनकरण करायला लागतो

मदारनगीचा एक मह वपणर पल िहसा आह अनक जण अस हण शकतात की प ष वभावतःच िहसक असतात पण तस नाहीय ज मतः िहसक कणीच नसतो प षाना िहसक बनव यात समाजाचा मोठा वाटा आह लहानपणापासन मलगयाना

इराद कर बलद ५१

आपण खळणी हणन बदका गदा पायडरमन या यासारखया गो ी दतो अनकदा जवायला वाढायला उशीर झाला हणन ताट फकन मारणार िकवा यता जाता आईचा अपमान करणार आिण आईवर हात उचलणार वडील मलान लहान अस यापासनच पािहलल असतात ि याच थान बरोबरीच नाही या यावर हात उगारला जाऊ शकतो ह म य या या मनात ठसवल जात कटब ही मलाना lsquoप षrsquo बनव याची मोठी परयोगशाळा आह आिण मग मोठ झा यावर मली जस आईच अनकरण करतात तसच मलगही विडलाच अनकरण क लागतात िहसक बनतात आिण मग ती िहसा ि यापरती मयारिदत राहत नाही तर प षाndashप षाम यही पोहोचत मदारनगीम य िहसा िनिहत आह

फकत प षाम यच नाही तर समाजातही िहसा पसरव याम य परसारमा यम आिण िसनम याची मह वपणर भिमका आह ा मा यमाचा समाजावर तर पिरणाम होतोच पण ीndashप ष सबधावरही मोठा पिरणाम होत असतो मलीबरोबर कठ याही परकार वागल तरी याना त आवडत या यावर जबरद ती कली तरी याना ती आवडत प नी िकवा परिमकवर िबनिदककत हात उचलता यतो बाई lsquoमाणसrsquo नाहीच तर व त िकवा आयटम आह आिण सग यात मह वाच हणज मलगी ज हा नाही हणत त हा खर तर ितचा होकार असतोmdashिसनमाम य तर ह सवर उघड उघड दाखवल जात आिण ह सगळ घडत असतानाही शवटी िहरोला िहरॉईन िमळत अशी म य जर परसारमा यम आिण िसनमातन िमळत असतील तर मलग िहसक का होणार नाहीत पर यकष आय यात एखादी मलगी मलाला नाही हण शकत िसनमातली म य आिण मदारनगीचा अहकार ा दो ही गो ीमळ मलगा िहसक बनतो ाचा शवट मलीला मा न टाक याम य िकवा त डावर अिसड फक याम य होतो

ि यावरील िहसा आज एवढया मोठया परमाणात वाढ या आहत की भारतात ६० नवर कधी ना कधी आप या बायकावर हात उचलतात दर २२ िमिनटाला एक बला कार होतो आिण एका िदवसात दोन ि याना कठ या ना कठ या कारणान मारल जात ह जण काय कमी आह हणन आ ही ग या २० वषारत १ कोटी मलीना सपवन टाकल आहmdashज मालाच घातल नाही िकवा ज म याबरोबर लगच मा न टाकल

ग या काही वषारत lsquoमदारनगीrsquo शी जोडल या िहसचा एक नवीनच पल समोर आला आह याचा आज या राजकारणाशी गहन सबध आह प षी स ला आ हान दणारया माणसाना धडा िशकव यासाठी खरलाजी भिगनीवर आठ गरामपचायत पदािधकारी बला कार क न ह या करतात ह जातीयवादी िहसक प षी मानिसकतच

५२ अिभ यकती जनता सा ािहक

उदाहरण आह lsquoल ह िजहादrsquoसारखा बागलबवा उभा करण असो की lsquoऑनर िकिलगrsquo ह सार स कितरकषणा या नावाखाली ि या या लिगकतवर सपणर वचर व आिण िनयतरण िमळिव याचच मागर आहत

जगभरात सामािजक राजकीय आिण सा कितक पातळीवर िजतकया िहसक गो ी घडतात या सग या या माग मदारनगीचा पण हात आह ९५ ग ामाग कठ या ना कठ या प षाचा हात असतो पशासाठी होणारया िहसपासन दहशतवाद जातीndashधमार या नावावर होणार अ याचार ा सग यामाग अ य कारणा यितिरकत मदारनगीही एक कारण आह

ग या १००ndash१५० वषारत ि याना ह कळन चकल आह की िपतस ा धोकादायक आह प षाना का नाही समजल आ यारची गो आह की प षानी एकतर यऊन िपतस िवरोधात उभ राह याचा िवचार नाही कला हा यिकतगत पातळीवर ज समजदार होत यानी यािवरोधात आवाज उठवला जस गौतम बदध मोह मद पगबर रामसामी पिरयार डॉ बाबासाहब आबडकर महा मा गाधी आिण महा मा फल ह सगळ प ष होत पण यानी िपतस चा िवरोध कला पण सामा य प षानी ा या िवरोधात आवाज उठवला नाही िपतस या िवरोधात चळवळही उभी कली नाही कारण या यव थतन याना िमळत असलल फायदmdashकलिदपक वशाचा िदवा सप ी यालाच िमळणार कटबपरमख तोच इmdashइतक पसत आहत की यातील वाईट गो ी याना िदसत नाहीत

आता रोज या आय यात मदारनगीमळ प षाच काय नकसान होत आह त पाहया वर उदाहरण िदलच आह की ७ndash८ वषारचा मलगा याला बिहणीबरोबर चौकीदारी करायला बाहर पाठवल जात िकवा बिहण कठ जात कोणाशी बोलत यावर नजर ठवायला पाठवल जात पण हीच चौकीदारी याला नतर आय यभर करावी लागत कणाला टशनवर सोडायला जा तर कणाला बस टडव न रातरी आणायला जा

मलाना या या भावना यकत करायला िद या जात नाहीत lsquoमदर को ददर नही होताrsquo lsquoअसली मदर रोता नही हrsquo अशी अनक वाकय आपण नहमी ऐकत असतो प षाना एखादया गो ीच वाईट वाट शकत नाही का याना दःख होत नसल का रडावस वाटत नसल का नककीच वाटत असल पण प ष या या या भावना यकत क शकत नाहीत एवढच नाही तर घरातील जवळची यकती वारली तरी यान रडता कामा नय अस आ ही लहानपणापासनच या यावर िबबवल आह माणस आह ितथ

इराद कर बलद ५३

भावना असणारच पण प षाना याच परदशरन कर याची मभा समाजान िदलली नाही याच भाविनक ख चीकरण कल जात तो ह हण शकत नाही की मला भीती वाटत मला ह काम जमत नाही हणनच प ष ज हा अयश वी होतो त हा या यात ननगड िनमारण होतो दा म य आपल अपयश िवसर याचा परय न करतो िकवा आ मह या करतो ग या दोन दशकात शती या वाढ या सकटामळ तीन लाख प ष शतकरयानी आ मह या क या आहत पण एकाही शतकरी मिहलन आ मह या कलली नाही

याचबरोबर आय यात या अनक छोटया छोटया आनद दणारया गो ीनाही तो मकतो कपडयाचच उदाहरण दयायच झाल तर मली या कपडयाम य आिण कपडया या रगाम य परचड िविवधता आह पण प षाला िबचारयाला ठरािवक रगाचच कपड घालायला लागतात तच त शटरndashपट आिण तच त िफकट िन या िपव या नाहीतर पाढरया रगाच कपड मलाना साभाळ यातला आनद वतः पदाथर क न दसरयाला खायला घाल यातला आनद दसरयाची सवा कर यातला आनद ह सगळ आनद प षाकडन िहरावन घतल आहत याना काहीच यत नाही ना िशवणकाम ना भरतकाम ना िवणकाम एकच गो यत ती हणज पस कमावण याना पस कमाव याच मशीन बनवन टाकल आह

पण ा सग यापकषा िपतस न भयकर वाईट गो कली आिण ती हणज प षाना माणसपणापासन दर नल १६ वषारचा मलगा वयान िकतीतरी मोठया असल या बाईवर बला कार करतो र यातन बसमधन जाताना कोणी अनोळखी ी या शरीराव न हात िफरवतो ६० प ष आप या प नीवर हात उचलतातmdash

याना माणस हणाव का जातीndashधमार या नावावर दसरया जातीतील िकवा धमारतील मलीवर बला कार करतात आप याच शरीराचा ह यार हणन वापर करतात जगातली अधीर लोकसखया जर माणसकीपासन इतकी दर गलली असल तर १०० कोटी मिहलावर िहसा होणारच प ष खरच असच असतात का नाही प षस ाक यव था याना अस बनवत

आज दशभरात कवळ मिहलाच नाही तर प षही ि यावर होणारया िहसिवरोधात आवाज उठवत आहत र यावर उतरत आहत आदोलनात सामील होत आहतmdashजस आपण िनभरया ह याकाडा या वळी पािहल गरज आह प षानी आपल lsquoप षभानrsquo जागव याची आपली माणसकी वाचवायची

प षाना ह समजन घयायला लागल की जोपयत ी वततर होणार नाही तोपयत प षही वततर होऊ शकत नाही िपतस िव दध लढाई दोघानाही अितमत माणसपणाकड नणारी आह

५४ अिभ यकती जनता सा ािहक

१०

समतामलक समाजासाठी

ी आिण प ष ह दोघही समाजाच मह वाच अग आहत समाज चालव यासाठी दोघाचही सारखच मह व आह मग एकाचा दजार वरचा आिण दसरयाचा खालचा ह कस झाल हा िवचार कर यासारखा िवषय आह ि याची गलामीची ही अव था स वातीपासनच अशी आह का आिण पढही तशीच राहील का

मानववशशा जञानी ह दाखवन िदल आह की स वाती या काळात ीndashप षाम य समानता होती इितहासात मन यपरा या या प वीवरील वा त या या अिधकाश काळात माणस समतावादी समाजात राहत होता मानवी समाज िजवत ठव यासाठी आव यक असल या पन पादना या कषमतमळ ि याब ल समाजात आदर होता आिण हणनच या कटबपरमख हो या परौढाव थतील मह वाचा वळ गरोदरपणा मलाच पालनपोषण व साभाळ ाम य जात अस यामळ या मात वाला

इराद कर बलद ५५

उपयकत अशा उ पादना या कामाम य सामील असत या काळात लोक िशकार आिण अ न गोळा करण यावर जगत असत आिण हणन कदािचत प ष िशकारीला जा त जात असत आिण ि या अ न गोळा करायला जा त जात असत आज आपण आप या आसपासचा समाज पाहतो यापकषा वगळा असा मातपरधान समाज होता

मातपरधान समाज हणज ि याच प षावर िनयतरण असा अथर न ह मलतः समाज समतावादी होता उ पादनाची साधन हणज क चा माल आिण उ पादनासाठी वापरली जाणारी ह यार समाजा या मालकीची होती आिण माच फळ सवाम य समान वाटल जायच प वीवर मानव समाज अि त वात अस यापासन बहताश काळापयत समाजात असमानता शोषण आिण पधार न ह या खाजगी मालम ा न हती समाज खरोखरीच सामिहक पदधतीन राहत असन ज मापासन म यपयत पर यक यकतीच पोषण आिण सरकषण समह करत अस शासक आिण वगरिवभागणी न हती लोकाम य सप ी ता यात घ याची हाव न हती मन यपराणी मळातच वाथीर आिण हाव असणारा आह अशी आपली सामा य समज इितहासात िदसन यत नाही अिधकार आदब हाव आिण कररपणा ह माणसा या वभावाच नसिगरक पल नाहीत उलट मानवी समाज हा मखय व सामािजक काळजी घणारा आिण िनः वाथीर आह

साधारणपण १० त १२ हजार वषापवीर प वीवर शतीयोगय पिरि थती िनमारण झाली लोक शती क लागल आिण अ नधा याच उ पादन वाढ लागल जगभराम य अनक िठकाणी मानवी स यताचा िवकास हायला स वात झाली उ पादना या पदधती िवकिसत झा या आिण अितिरकत (गरज भागवन उरणार) उ पादन हायला स वात झाली िवशषतः शतीतील सधारणामळ अ नधा या या उ पादनात वाढ हायला स वात झाली लोकसखयाही वाढली ामळ समाजातील ि याच मह व बदललmdashआता समहा या अि त वासाठी असल या या या पन पादना या भिमकच मह व कमी झाल याचबरोबर या या उ पादनातील भिमक या मह वाम यही बदल झाला ह याराम य सधारणा झा यामळ िशकार करण सोप होऊ लागल अ न गोळा कर यापकषा त अिधक मह वाच झाल ज हा फावडया सारखया ह यारानी शती करावी लागत होती त हा ीndashप ष दोघाचही सारखच मह व होत पण जड हल घऊन शती करायला स वात झा यानतर सवरसाधारणपण प षच जड हल घऊन शती करत अस यामळ प षाच शतीतही मह व वाढ लागल

जसजस अितिरकत उ पादन होऊ लागल तसतस समहातील काही लोकाच यावर िनयतरण थािपत होऊ लागल याची परित ा वाढ लागली आिण ापरकार

५६ अिभ यकती जनता सा ािहक

समाजाची वगाम य िवभागणी हायला स वात झाली ा िवभागणीला योगय ठरव यासाठी परोिहत वगरही अि त वात आला अथारतच ह हो यासाठी बराच कालावधी लागला असावा याचबरोबर समाजात आणखी एक मोठी िवभागणी झाली ती हणज ी आिण प षामधील िवभागणी आधी ि या प षा या बरोबरीन िनणरय घत असत आता मिहला या उ पादनातील कमी मह वा या भिमकमळ प षा या तलनत याचा दजार द यम झाला आिण या प षावर अवलबन राह लाग या उ पादना या आिण िनवारहा या साधनावर प षाच िनयतरण आल व मिहला घराम य कद झा या पिरवाराच व प प षस ाक बनल आिण ि या िप याचीनवरयाची मालम ा बन या

लोक ा सवर िवभागणीिव दध लढल यानी अिधकािधक अिधकार परा क न घतल आिण ापरकार समाज बदलत गला माग या तीनndashचार हजार वषारत जगभरात िनरिनरा या िठकाणी समाजात उ कराती होऊन म ययगीन काळात सामती यव था आिण यानतर आजची भाडवली यव था अि त वात आली पण ा सवर समाजात वगरिवभागणी आिण प षस ाक यव था होती

भाडवलशाही आिण ी समानता

ग या २५० वषारत भाडवलशाहीमळ औदयोिगक कराती झा यानतर उ पादन एवढया परचड परमाणात वाढल की आज सवर माणसा या मलभत गरजा पणर होऊ शकतील असा समाज तयार करण शकय आहmdashकामाच तास कमी क न लोकासाठी भरपर मोकळा वळ िमळ शकल अशी चाग या पगाराची नोकरी उ च दजारची आरोगयसवा व िशकषण यव था सवासाठी व त आिण पौि क भोजन हातारपणी स मानजनक प शन झोपडव या आिण काडयापटी सारखी छोटी छोटी घर जाऊन याऐवजी सवासाठी सवर सोयी सिवधानी यकत चाग या िनवासाची सोय परदषण-मकत व व छ वातावरण ndash आिण अशा आणखी अनक गो ी जर आज ह होऊ शकत नसल तर याच कारण भाडवली अथर यव था आह या अथर यव थ या रचनम य आह या रचनमळ एका बाजला जगभराम य परचड परमाणात गरीबी आह आिण दसरया बाजला जगभरातील उ पादना या साधनापकी परचड मोठा िह सा मठभर कॉप रश स या ता यात आह आिण मठभर धनदाडगया या हातात जगातील बहताश सप ीची मालकी आह

याचबरोबर भाडवलशाहीन ि याना िशकषणाची दार उघडन घराबाहर रोजगारा या सधी िनमारण क न ( हणज पित विडल व कटबापासन आिथरक या

इराद कर बलद ५७

वावलबी बनवन) याची िपतस तन मकत हो याची पिरि थती तयार कली आह तसच भाडवलशाहीन वात य व समानत या म यानाही ज म िदला या वाढल या जागतीमळ आिण आिथरक वावलबनामळ ी-मकती या आदोलनाचा पाया घातला गला अथारतच ी-मकतीची चळवळ हा एक दीघर काळ चालणारा व कठीण सघषर आह याम य चढ-उतार यतील आिण खरया अथारन ती पढ न यासाठी आिण यात यश िमळव यासाठी जाणीवपवरक िनधारिरत सघिटत आिण िनयोिजत परय न करायला लागतील

अितशय िनदरयपण शोषण करणारया या यव थ या िवरोधात लोकाचा वीरोिचत सघषर चाल आह हा सघषर पसरतही आह आिण अिधकािधक ती होत आहmdashदिकषण अमिरकतील अनक दशाम य जनआदोलन लोकशाही पदधतीन स वर आली आहत व एका समतावादी समाजाची िनिमरती कर याकड परय न करत आहत

चळवळीच शतर कोण आहत

ी-मकती चळवळी या कायरक याना एक पर नहमी िवचारला जातो की ldquoचळवळीच शतर कोण आहतrdquo वरवर पाहता कटबाअतगरत व समाजात ि याची गलामी आिण द यम व प षासाठी सोयीच आह त हा साहिजकच प ष ि याच शतर आहत अस वाट शकत पण पर यकषात ी आिण प ष दोघही िपतस च बळी आहत दोघही वगवग या परकार परभािवत आहत प ष मदारनगी या मानिसकतत तयार होतात आिण वतःला ि यापकषा समज लागतात तर ि या ी वा या सा यात जातात आिण प षा या तलनत आपण द यम आहोत यावर िव ास ठऊ लागतात प षाना जरी या यव थतन जा त फायदा िमळत असल आिण यामळ ही यव था अशीच चाल राहावी अस वाटत असल तरी याचा अथर प ष शतर आहत अस नाही आपण एक पर िवचारला तरी आप याला याच उ र समज शकत प षा या िशवाय समाजाची क पना करण शकय आह का नककीच नाही हणनच ि याच वात य ह ी-प ष समानता थािपत क न ी-प ष दोघानाही िपतस या िवळखयातन बाहर

काढन दोघाम यही एकमकाब ल आदर आिण स मान िनमारण कर यासाठी जनजागती क न आिण याचवळला मिहलावर होणार लिगक अ याचार छडछाड ि या या शरीराच व तकरण अ या य कायद अशासारखया िपतस मळ ि यावर होत असल या िहसा आिण अ याचारा या िवरोधात सघषर उभा न िमळवता यऊ शकत

ी मकतीचा खरा शतर प ष नसन ीला गलाम बनवणारी प षस ाक

५८ अिभ यकती जनता सा ािहक

मानिसकता आिण प षस ाकता थािपत हो यासाठी आिण बळकट कर यासाठी िनमारण कल या जनाट ढी परपरा आचार िवचाराची बधन ा गो ी आहत

भारतामधील पिर थती

वात यानतर भारतात नह -परिणत िवकासाच आिथरक धोरण राबव यात आल याला सवरसामा यपण िम आिथरक यव था हटल जात िकवा िवकासाच नह मॉडल हणन परिसदध आह मलतः त भाडवली िवकासाच मॉडल होत ग या स र वषारत भारतात जसजशी भाडवलशाहीची मळ खोल जत गली तसतस भारतीय समाजात सामािजक आिण आिथरक कषतरात लकषणीय बदल होत गल आिण ि याची समाजातील पिरि थतीही बदलत गली िशकषणा या परसारामळ दळणवळणा या साधना या िवकासामळ घरा या चार िभतीत कद आिण यालाच आपल िव मानणारी ी आता बाहर पडली आह िविवध सामािजक उ पादनामधील ि या या योगादानाम य वाढ होत गली आिण हणन भारताम य ि या या चळवळीचा पाया रचला गला

प नास वषारपवीर ीमकतीवादी िवदषी महादवी वमासारखी एखादीच ी चळवळीच व न बघ शकत होती ि या या ददरशवर परखडपण बोल शकत होती पण एक यापक जनवादी ीमकती चळवळ या काळात सघिटत करण खपच कठीण होत याच कारण ह की या काळातील ि याना आज या एवढी समज न हती आिण एवढया मोठया सखयन ती घराचा उबरठा ओलाडन बाहरही पडली न हती ग या प नास वषारतील भाडवली िवकासामळ पिरि थती बदलली आह ि याची नसती जाणीवच वाढली आह अस न ह तर या आता आिथरक या अिधक वततर झा या आहत म ययगीन आिण सरजामी िवचाराची पकड सट यामळ मिहलाना मोठया सखयन माणस हणन वतःची ओळख आिण समाजात वतःच थान िनमारण करण शकय झाल आिण त िमळव यासाठी या अथक परय न करत आहत

पिरणामी दशभरात ि या या चळवळीची वगान वाढ होत आह दशा या िविवध भागाम य लहान लहान गट बनवन अनक परकार या ी सघटना कायररत आहत वतःच हकक आिण वात यासाठी ि या सघषर करीत आहत दशभर या ी असल या मोठया सघटनाही आहत ि यावर होणार अ याय आिण अ याचारासबिधत िनरिनरा या िठकाणी या सघटना सिकरय आहत आज नाही तर उदया अशा सवर सघटना एकतर यऊन एक मजबत दश यापी ि याची चळवळ उभी राहील

इराद कर बलद ५९

नवी आ हान

भारतीय समाजातील ग या स र वषात झाल या बदलामळ अितशय चत यशील असल या ि या या चळवळीम य वगान वाढ झाली आह पण याचवळी ा बदलामळ ीमकती या मागारत अनक नवन या अडचणी िनमारण झा या आहत

सरजामी समाजात ि याना वतःच अि त व न हत आिण याना गलामाची वागणक िदली जायची कटब ही ितची मयारदा होती आिण अडगळीत या सामानापरमाण ीसदधा कठ यातरी कोपरयात पडन असायची ती उरल-सरल खायची आिण िमळल त घालायची वतःच अि त व नस यामळ ित यावर वतः या अि त वाच सकट न हत तरीसदधा घरात या गाईndashबलाची हशीची जशी जबाबदारी घतली जायची तशीच ि याचीही दखभाल कली जायची याउलट भाडवली समाजान ीला घराबाहर पड याची पिरि थती तयार कली आिण वतःची ओळख व अि मता जप यासाठी जाग क कल परत याबरोबर सरजामी कटबाचा आधार जाऊन ी एकटी पडली कठलाही कौटिबक आिण सामािजक आधार नसताना ीला एकटीलाच आपली अि मता आिण अि त व थािपत कर यासाठी सघषर

करावा लागत आह भाडवलशाही समाजाम य कटबात अनक नव ताणतणाव आल आहत एकतर

कटबपदधती सप ात आली आह आज बहताशी ववािहक आय यही तणावपणर आहत आह याच पिरि थतीत ववािहक आय य चाल ठव याऐवजी ग प बसन सहन कर याऐवजी एखादी ी जर परितकाराचा िवचार करत असल तर ित यापढ पिहला पर असतो की मानिसक आिथरक आिण नितक आधारासाठी ितन कोणाकड पाहायच सासरी आिण माहरी दो हीकड ितला आसरा नसतो यामळ इ छा असनही ि याना वात य आिण अि त वासाठी सघषर करण अवघड झाल आह िशवाय भाडवली समाजाम य गिरबी आिण बकारी परचड परमाणात वाढली आह लोकाम य िनराशची भावना आली आह यामळ ग हगारीही वाढली आह बहरा टरीय कप याचा माल िवक याकरता परिसदधीमा यमादवार ि याना उपभोगय व त या पातच बाजारात आणल जात अस यामळ आिण ीला सतत शरीरा या पातच दाखवत अस यामळ ि यावरील लिगक अ याचारात वाढ झाली आह पिरणामतः िवधवा घट फोिटत िवभकत अिववािहत अशा ि याना समाजाम य एकट जगण अितशय धोकादायक झालल आह

६० अिभ यकती जनता सा ािहक

आप या वात यासाठी लढणारया मिहलाना या सवर अडचणीना सामोर जाव लागत असनही ी वात यासाठी आज अनक शकयता उपल ध झा यामळ अनकीनी आप या पातळीवर पारपिरक जीवनपदधती नाकारली आह पण सरजामशाही परपरा नाकारताना एकएकटीन वयिकतकिर या माणस हणन वतःची ओळख िनमारण कर यासाठी लढत असताना याचा लढा हा एका मोठया ी-मकती आदोलनाचा भाग आह याची जाणीव याना नसत ही जाणीव या याम य िनमारण क न दण ही ी चळवळीची जबाबदारी आह सघषर करणारया या बडखोर ि याना कटब आिण समाजामधील आप या द यम दजारची जाण आह याना िपतस या साख या तोडन यातन वतःची सोडवणक क न घयायची आह या या सम या ा फकत या याच नसन सवर ि या या आहत याची जाणीव क न द याच कतर य ी चळवळीच आह ज हा या यापक ी-मकती चळवळीत सामील होतील त हाच याना खरया अथारन वात य िमळल ि यासमोर असल या छोटया-छोटया व ना या जागी सपणर ीवगारसाठी समाजात गौरवा पद थान परा क न घ याच मोठ व न आपण ठवल पािहज

ग या तीन दशकात हणज १९९१ पासन जागितकीकरण उदारीकरण आिण खाजगीकरणा या नावाखाली भारतीय रा यक यानी बहरा टरीय कप याना भारतात मकत परवश दयायला स वात कली आह दश आता फकत महाकाय परकीय कप या या आिण या या भारतीय भागीदारा या नगन नफखोरीसाठीच चालत आह एक नवीन परकारचा lsquoवसाहतवादrsquo दशावर लादला जात आह पिरणामी सामािजक िवषमता बरोजगारी आिण परचड परमाणात गरीबी वाढली आह जसजस लोक दािरदरयरष या खाली ढकलल जात आहत तसतशी ि याची मळातच वाईट असलली ि थती अजनच खालावत आह जागितकीकरणामळ िशकषण आरोगय व इतर सामािजक सवाम य होणारया कपातीचा फटका पिह यापासनच उपिकषत असल या ि या या ि थतीला बसत आह

आिथरक वावलबन ही ी वात याची पिहली पायरी आह यासाठी ि यानी िशकषण घऊन नोकरी करण आव यक आह पण जागितकीकरणामळ रोजगाराची सखया खपच कमी झालली आह आणी ज रोजगार उपल ध आहत त ही फकत अ यत कमी पगाराच आिण असघटीत कषतरात आहत महागाईत झाल या कमाली या वाढीमळ ि याना आिथरक वाय ता िमळिवण दरापा त झाल आह िकबहना दोन वळच जवण िमळिव यासाठी दखील फार सघषर करावा लागतो आह

जागितकीकरणान ीला गलाम बनव याच नवनवीन परकार अि त वात आणल

इराद कर बलद ६१

आहत महाकाय कप याच बाजारावर वचर व आह या या मालाचा खप वाढावा हणन त वगवग या कल याचा वापर करतात आिण यातील एक सामा य ततर आह जािहरातीसाठी ी शरीराचा वापर ि या या शरीरा या उ ान जािहराती ह अलीकड ि यावरील वाढ या अ याचारामागील एक मह वाच कारण आह

पढील मागर मानवजाती या भाडवली जागितकीकरणा या शोषणािवरोधात स असल या

सघषारपासन ी-मकती चळवळीचा सघषर वगळा क न पाहता यणार नाही हणनच ीमकतीला मानव मकतीपासन तोडन बघताच यणार नाही या समाजातील सवर

क करी कामगार दिलत अ पसखय व इतर पीिडता या सघषारला जोडनच ि या या आदोलनाला सवर परकार या अ याय आिण शोषणािवरोधात लढा दयावा लागल

अथारतच ाचा अथर असा नाही की ी-प ष समानतचा सघषर थिगत क न भाडवली-सामरा यवादी शोषणािव दध या सघषारला पराधा य दण ी-मकती चळवळीपढील सवरपरथम मह वाच कायर आह की ि याना या या स या या पिरि थतीची जाणीव क न दण आिण वतःची ओळख िनमारण क न द यासाठी आिथरक सामािजक सा कितक आिण राजकीय कषतराम य ी-प ष समानता परा कर या या सघषारसाठी परो सािहत करण व सघिटत करण हा सततचा आिण दनिदन सघषर असन तो करण अपिरहायर आह ह ी चळवळीच आजच काम आह पण हा रोजचा सघषर करत असताना ि या या चळवळीच अितम यय नजरआड क न चालणार नाही तो आ मघात ठरल पण ीमकतीच ल य सा य कर यासाठी अशा एका नवसमाजाची गरज आह जो या य असल समानता पर थािपत करणारा असल असा समाज िनमारण करण ह ी चळवळीच दरगामी यय असल पािहज दनिदन सघषर ह ाच दरगामी लढाईची स वात आहत हच ल य समोर ठवन एक एक अडथळा पार करत पढ जायला हव माणस हणन आपल अि त व पर थािपत कर याचा दनिदन सघषर चाल असतानाच भाडवलाचा उदो उदो करणारी न ह तर सवर लोका या गरजा भागवन स मा य समाधानी साथरक सरिकषत व जा तीत जा त िनिमरतीशील आय य घडवणारी यव था आण यासाठी झटल पािहज

दःख काय तला मोडल तच दःखाला मोडन टाक कवळ तझ डोळ इतराचया सवपनाशी जोडन घ

६२ अिभ यकती जनता सा ािहक

आम याब ल

अिभ यकती

भारतातील मिहला या पिरि थतीत खपच पिरवतरन झाल आह आज मोठया परमाणात ि या िनरिनरा या यवसायात आ मिव ासान वावरताना िदसत आहत अिभयाितरकी आिण यव थापनात नोकरया करत आहत यवसाय करत आहत राजकारणात भाग घऊ लाग या आहत पोलीस आिण सरकषण खा यात नोकरया करत आहत परशासक बनत आहत खळाम य नप य दाखवत आहत

समाजातील ि याच द यम थान आिण या यावर होत असलय अ याय या याब ल समाजाची जाणीव वाढलली आह आप याला पिह यापकषा जा त अिधकारही िमळाल आहत हडा कौटिबक अ याचार पासन कामा या िठकाणी मिहलावर होणारा लिगक अ याचार या सग यावर अनक कायद िमळाल आहत

ा सग यामाग शकडो वषाचा सघषारचा इितहास आह यासाठी आप या अनक मितरणीना अपमान सोसावा लागला आह या याच परय नामळ आपण आज अिधक चागल जीवन जगत आहोत

एवढी परगती होऊनही ि याना समाजाम य अजनही अनक परकारच भदभाव व शोषणाचा सामना करावा लागतो फकत सिवधानात िलिह यान िकवा कायद बनवन समाज बदलत नाही आिण समाज बदल यािशवाय याची मानिसकता बदल यािशवाय ी-प ष समानता यऊ शकत नाही उदा अनक मली आज िशकषण घयायला लाग या आहत पण त क हाही सोडायला लागल ा भीतीखाली असतात मली या िशकषणाचा उपयोग ित या िवकासासाठी न होता लगनासाठी उमदवारी हणन असतो लगना या सपणर परिकरयम य ितची गणव ा मह वाची नसन अजनही हडाच मह वाचा असतो जर एखादी मलगी लगनाआधीपासन नोकरी करत असल तरी लगनानतर ितन नोकरी करायची िकवा नाही याचा िनणरय ितचा नवरा आिण सासरच लोक घतात ती घऊ शकत नाही

इराद कर बलद ६३

वात या या स र वषानतरही ि यावर अतोनात अ याय होत आहत छडछाड गभरिलग िचिक सा लहान मलीची खरदी-िवकरी हडाबळी प नी हणन होणार अपमान आिण अ याचार िवधवा व पिर यकताना िमळणारी वतरणक अशा अनक पाम य त सतत स च असतात ी-प ष भदभावाच २१ या शतकातीलही अ यत

करर उदाहरण हणज ी िलगी गभरपात त शकय झाल नाही तर ज माला आ याबरोबरच ितला मा न टाकण

ग या काही वषाम य मिहला या शोषणाचा एक नवीन परकार िवकिसत झाला आहmdashजािहराती या मा यमातन ीची भोगव त हणन परितमा उभी करण यािशवाय आपला माल िवक यासाठी स दयरपरसाधना या कप या व फशन उदयोगान दशपातळी पासन ग लीबोळापयत स दयर पधाना परो साहन िदल आह ी दहाच अस व तकरण क न ितला फकत शरीरापरत मयारिदत ठवण ह ि यावरील वाढ या िहसच एक कारण आह

आप याला ह सगळ माहीत नाही िकवा आपण ावर िवचार करत नाही अस नाही उलट त ही आ ही कठ या ना कठ या पात ाची िशकार झालल असतो पण आप या डो यावर स काराची पटटी अशी काही बाधलली असत की आपण ाकड डोळझाक करतो

ा सग याचा िवरोध कर यासाठी आ ही अिभ यकती ा ि याचा गटाची थापना कली आह आ ही तम यासारखयाच सामा य मली आिण ि या आहोत यात मिहलाबरोबरच सवदनशील प षही आहत समाजात ीला माणस हणन जगता यईल असा समाज िनमारण िनमारण कर यासाठी आ ही परय नशील आहोत ी वावलबन ीसबलीकरण व ी वात य अशा िवषयाबाबत लोकाम य जाणीव

वाढव यासाठी आ ही िविवध कायरकरम आयोिजत करत असतो यासाठी र त-मोिहमा पिरसवाद मािहतीपट-परदशरन गाणी व पथ-नाटय मोचर नाटक इ वगवगळ कायरकरम करत असतो

ि या आिण प ष दोघही आमच ल य आहत ी वात याब ल प षानाही सवदनशील करण गरजच आह अस आ हाला वाटत कारण ी वात याची लढाई ही फकत ि याची नसन ती सवदनशील प षा या सिकरय समथरन आिण सहभागानच सा य होईल असा आमचा िव ास आह आमचा असाही िव ास आह की या समाजात क करी आिण कामगार वगाच शोषण होत ितथ ी वात य सा य होणार नाही हणनच अिभ यकती क करी कामगार दिलत आिदवासी अ पसखय आिण समाजातील सवर पीिडत घटका या आदोलनाबरोबर जोडन घऊन काम करत आह

६४ अिभ यकती जनता सा ािहक

व न पाह याच धाडस करा

व न पाह याच धाडस कल की कती कर याच धयर यत दीडश वषापवीर सािवतरीबाई फल यानी ज हा दिलत मलीसाठी पिहली शाळा काढली त हा याच व नmdashजात आिण िलगापलीकड समाजातील सवाना िशकषणा या समान सधी िमळा यातmdashबहतकाना अशकयपराय वाटत होत पण आज आपण या व ना या पतरतत खप पढ आलो आहोत लाख या सखयन आज मली आिण दिलत िशकषण घत आहत हणनच आपणही उ च व न पाह यच धाडस क या एका नवीन सदर या यmdashिजथ ीndashप ष खरया अथारन वततर आिण समान असतीलmdashअशा नवसमाज िनिमरतीच व न पाह याची वळ आलली आह पढाकार घऊन अशा समाजिनिमरतीसाठी कती कायरकरम राबव याची वळ आलली आह स वात झाली तरच याचा शवट होतो दशभरात अनक ि या आिण प ष असा पढाकार घताना िदसत आहत आपणही आपल लहान-लहान पढाकार घयायला स वात क न पढ जाऊया चला आपण एकमकापयत पोच याचा परय न क या आपली सखदःख आिण सम या एकमकाम य समजन घऊया आिण हातात हात घालन पढ जाऊया हळहळ अिधकािधक लोक आप याला यऊन िमळतील

आ ही अिभ यकतीतफर प याम य अनक परकारच कायरकरम करत असतो आपण ा सवर कायरकरमाम य सहभागी होऊ शकता

bull िबनधा त बोलः मिहला या पर ावर आधािरत िविवध िवषयावरील मािहतीपट परदशरन व चचार ी िहसाचारावरील lsquoI am Nirbhayarsquo मािहतीपट महो सव

bull ी चळवळीनी आ ापयत लढन िमळवल या कायदयावर याखयान bull प षभान मी प ष हणन कसा घडलो यावर त ण मलाबरोबर सवाद bull अनक िवषयावरील सडक नाटक bull याखयान ndash ि यावरील िहसाचाराची कारण bull चाकोरी तोडताना ndash िलगभाव समजन घताना ािवषयावर कायरशाळा bull र यावरील अिभयान उदा लक इज यिटफल घर दोघाच मग घरकाम फकत

बाईचच कस ि या या व छतागहासाठी अिभयान नसिगरक पाळी अपिवतर कशी प षभान इइ

जर आप याला आम याबरोबर सिकरय हायच असल तर आम या पढील प यावर सपकर क शकता

अिभ यकती सपकर अिभ यकती co लोकायत िसिडकट बकसमोर लॉ कॉलज रोड नळ टॉपजवळ पणndash४ (या प यावर दर मिह या या पिह या रिववारी सकाळी ९३०ndash१२ या वळत अिभ यकतीची मीिटग होत आिण दर रिववारी स या ५ndash७३० या वळत लोकायतची मीिटग होत)

अलका जोशी ndash 9422319129 मोनाली चअ ndash 9881241415 wwwlokayatorgin puneabhivyaktigmailcom abhivyaktipune lokayatpune

आमची मराठी परकाशन य िदल माग मौत (कोकndashप सी भारत छोडो) ₹ ५ndash दवळाचा धमर आिण धमारची दवळ ₹ ५ndash ह मला माहीत हव ₹ ५ndash त णानो िवचार कराल तर ₹ ५ndash िववकवादी िवजञानवादी समाजवादी िववकानद ₹ ५ndash मी नाि तक का आह (लखक शहीद भगतिसग) ₹ ५ndash कोळी आिण माशी (लखक िव ह म िलबिन ट) ₹ ५ndash सावरजिनक िवमा कषतर िललावात ₹ ५ndash लढा वॉलमाटरशी ₹ १०ndash मलगा हणज मलगी हणज (लिखका कमला भसीन) ₹ १०ndash नोटाबदी काय कमावल काय गमावल ₹ १०ndash आर एस एस ला ओळखा (लखक श सल इ लाम) ₹ १०ndash शहीद भगतिसगच त णाना आवाहन ₹ १५ndash िशकषणाची राखरागोळी ₹ १५ndash जग या या हककाच आदोलन ₹ १५ndash भारत प हा गलामीकड ₹ २०ndash दशावर फिसझमच सकट ₹ २०ndash सरकार खरच गरीब आह का ₹ २०ndash आि वक वडपणा ₹ २०ndash बरोजगारीच सकट कारण आिण उपाय ₹ २५ndash उठ माणसा गाणी सघषारची ₹ ३०ndash जागितकीकरण की नवी गलामिगरी ₹ १५०ndash

• 1 frontoutside-irade-kar-buland-e03-27sep18
• 2 frontinside-irade-kar-buland-e03-27sep18
• 3 booklet-irade-kar-buland-e03-27sep18
• 4 backinside-irade-kar-buland-e03-27sep18
• 5 backoutside-irade-kar-buland-e03-27sep18

इराद कर बलद ३

कटबाचा िपजरा

आप या समाजात ि याची भिमका कटबापरती मयारिदत ठवली आह मलगी मोठी होत असताना ितला जर घराबाहर जाऊन खळायच असल िकवा सगीत वा न य िशकायच असल तर दरडावन सािगतल जातmdash वयपाकघरात जाऊन मदत कर बाहर जाऊन खळ यापकषा त याकरता त जा त मह वाच आह मोठी झा यावर ज हा ितच लगन होत त हा घराबाहरील कामाची जबाबदारी प षाची असत तर घरातील सवर कामmdash वयपाक झाड-लोट कपड धण मलाच सगोपन करण वगर ा ित या जबाबदारया असतात घरातील सवर काम साभाळन घराबाहर पडन नोकरी क न जर ितला वावलबी बनायच असल तर सग यात आधी ितला कटबातच सघषर करावा लागतो ldquoआप या घरात काय कमी आह की तला नोकरी करावीशी वाटतrdquo ldquoप ष असताना बाई कमावणारrdquo ित या घराबाहर पडन नोकरी कर याला पिरवार परित चा पर बनवन ितला िन साही करतो

ीला ितची वततर ओळख नसत ती कणाची तरी आई प नी मलगी या पाम य ओळखली जात सासndashसासर नणद दीर नवरा मल हीच ित या

आय याची मयारदा आह तच ितच अि त व आह आिण ही चौकट ओलाड याची ितला परवानगी नाही ितची तमाम सखदःख याच पिरघाम य िफरतात

कटबा या याच चौकटीत ि यावर अनत अ याचार होत असतात मालक वामी भरतार वगर सारख ज श द बायका नवरयासाठी वापरतात याव नच याच घरातील थान काय आह ह समजत ही सबोधन व ति थतीच वणरन करतात घरा या चार िभतीम य ी प षाची दासी असत आिण प ष ित यावर िनरकश स ा गाजवणारा शासक असतो ी दासी आह हणन मग ितला मारपीट करण आजारी असतानाही ित याबरोबर शरीरसबध ठवण ित यावर बला कार करण काहीही कारण नसताना ितला घरातन हाकलन दण मनात आल तर दसर लगन करण ा सग याचा याला अिधकारच आह सगळ धमरगरथ धािमरक प तक प षा या या करर स ला परवानगी दतात आिण पती परम राची सवा करण हाच ीचा धमर आह ह घोिषत करतात ीिलगी गभरपात हडाबळी मारपीट अपमान घराबाहर हाकलन दण अशा ि यावर होणारया तमाम िहस या घटना ितला नाईलाजान त ड दाबन सहन करा या लागतात अशा परकार या अनि वत िहसा कटबाची इ जत मयारदा िकवा घराची परित ा वाचव यासाठी सहन कर यास ितला िववश कल जात ह अ याचार वरचवर घडताना िदसतात समाजात ही असमानता अ याचार इतका सवरमा य झाला

४ अिभ यकती जनता सा ािहक

आह की ा सरळसरळ होणारया अ यायावर कोणाचही फारस लकषच जात नाही यातील भयकर गो ही की वतः या बायकोवर इतक अ याचार आिण अ याय क नसदधा नवरयाची सामािजक परित ा अबािधत राहत ाच टोकाच उदाहरण हणज त ण वधला हडयासाठी िनघरणपण ठार मारल तरी पणर समाज ग प राहतो आिण तो ग हा िनलर जपण दाबन टाक याच परय न कल जातात

समाजान वीकारल या कटबातील प षा या ाच िनरकश स मळ िकतीतरी मलीची व न पायदळी तडवली जातात याना िशकषणापासन विचत ठवल जात हस याखळ या या िशकषणा या वयातच लगन क न कठ या तरी अपिरिचत प षा या ग यात बाधल जात ितच ह िनणरयही आईndashवडील िकवा भाऊ घत अस यामळ मलगी त चपचाप सहन करत वतः या आय यातील मह वाच िनणरय घ याचाही ितला अिधकार नसतो कारण िपढयानिपढया असच होत अस याच ती पाहत आलली असत कटबा या चौकटीत िमळणारया सरिकषततची िकमत हणन ितला वतः या वात याची आहती दयावी लागत सामािजक मा यता या िवरोधात जाऊन एखादया मलीन परजातीत या ित या आवडी या मलाबरोबर लगन कल तर ितच कटबीयच ितला िनदरयपण ठार मारतात आिण पणर समाज आिण पचायत या कटबा या पािठशी उभी राहत अशा परकार या करर ग हगाराना पाठीशी घालणारी समाजाची ही मकसमती िदसत त हा अस वाटत की कटबा या ा अिधकाराना अबािधत ठव याचा पर आला तर परसगी समाज कठ याच कायदयाची पवार करणार नाही

पण कटबा या ा िवदयमान व पाला मा यता दयायची का ाला आदशर कटब हणायच का अशा कटबाला मा यता दण हणज ात अगभत असल या िवषमतच आिण िनरकश स च समथरन करण होईल इितहास सागतो की कटबस था नहमीच अशी न हती पराचीन मानवी समाजात आधिनक समाज यव था अि त वात य यापवीर हजारो वषर समाज समतावादी होता ि या कटबपरमख हो या आिण समदाया या आिथरक आिण सामािजक जीवनात यानी मह वाची भिमका बजावली आह जसजशी सप ी आिण स ा प षा या हातात किदरत होत गली तसतशा ि या सवर सामािजक अिधकारापासन विचत होऊन घराम य कद क या ग या अशापरकार कटबाअतगरत िपतस चा उदय झाला यात ि या गलामा या भिमकत ग या (ह सकरमण कस झाल ह सागायच तर िवषयातर होईल)

इराद कर बलद ५

कटब समाजाचा एक मह वाचा घटक

आज आपण हकमशाही पदधतीन शासन करणारया राज आिण सामता या सरजामशाही समाजात राहत नाही आपण परगत लोकशाही रा टराम य राहतो िजथ शासक िनयिमतपण िनवडणकादवार िनवडन िदल जातात आिण समाज राजा या लहरीवर नाही तर लोकशाही पदधतीन िनवडन िदल या स थन िलिहल या रा यघटननसार चालतो भारतीय सिवधान ीndashप षाना समान अिधकार दत पण डॉ आबडकरानी खप आधीच सािगतल होत की फकत कायद बनवन समानता यत नाही तर याची सामा य लोकाम य वीकती पािहज

भारतात कटबाची पवीरची सरजामी रचना आजही तशीच आह कटबा या ा चौकटीतन ीची मकती झालीच पािहज आिण या जागी एकमकाब ल आदर समानता आिण खर परम यावर आधािरत न या पात कटबाची म य थापन करण आव यक आह जर िववाह दोन जीवाच मीलन असल आिण जर परम दोन माणसामधील पर पर स मान आिण िव ासावर आधािरत घिन नात आह तर यात िवषमतला आिण िनरकशतला थान आह कठ

ीndashप षाम य पणरपण समानता दोन माणसाम य पर पर स मान परम आिण िव ासावर आधािरत कटबाम यच एक चागला नागिरक ज माला यऊ शकतो पिरवार मलीची िकवा मलाची पिहली शाळा आह शाळत जा यापवीर मल आप या आईndashविडल व नातवाईकाकडन बरयाndashवाईट गो ी िशकत असतात या मला या घरातील वातावरण आईndashविडलाचा आिथरक सामािजक आिण सा कितक तर याची मलाना वाढव याची पदधत लहानपणी मलाला िमळालल स कार यावर मल मोठ होऊन कस नागिरक बनल ह अवलबन असत मलालामलीला समानता याय ईमानदारी महनत वािभमान तकर शीलता परोपकार आिण मानवपरम याच आदशर िशकवणारया याना आ मिव ास दऊन नत व गणानी सप न करणारया याना वततर िवचाराच नागिरक बन यासाठी परो सािहत करणारया कटबालाच आदशर कटब हणता यईल परत एका गलाम आिण अिशिकषत आईकडन याची अपकषा करता यईल का आिण िनरकश स ा गाजवणारा एक अहकारी बाप तरी ह क शकतो का िनि तच नाही या घरात असमानता आिण प षी स ा ही परित ची गो मानली जात असल या घरात आई गलाम असल अध दधा आिण ढीndashपरपरा मानत असल पर यक गो ीत आप या पतीवर अवलबन राहत असल िजला वतःचा आ मिव ास आिण वािभमानाची जाण नसल रोज नवरयाकडन अपमािनत होत

६ अिभ यकती जनता सा ािहक

असल आिण बाप अहकाराची साकषात मतीर असल या घरात समानता आिण तकारला काही थारा नसल आिण िनमटपण आदशाच पालन कल जात असलmdashअशा कटबात समानता वािभमान याय आिण तकर शदध िवचाराच स कार कस िनमारण होतील कवळ एक सिशिकषत वततर आ मिव ासपणर सस कत आिण वतःच यिकत व असलली आईच मलीलामलाला चाग या परकारच सगोपन दऊ शकत एक सखी आिण या य समाज त हाच बनल ज हा या समाजातील अधीर लोकसखया हणजच ि या वततर होतील

धादात खोटपणा

परत ददरवान आप या समाजात बहसखय लोक परपर या नावाखाली ज या समजती आिण म य याना िचकटन राहन िवषमता आिण प षस ाक यव थचा फायदा घऊ पाहत आहत अथारतच याना ज या कटब यव थची जागा नवीन कटब यव थन घतलली चालणार नाही कोण याही परकारचा बदल याना नको आह ी वात या या नावान आरडाओरड करणार हच लोक ि यानी कामासाठी

घराबाहर पड यात आप या परित चा कमीपणा समजतात त ि याना कटबाची सप ी घरात सजवन ठव याची व त घरा याचा वश ज माला घालणार मशीन आिण कवळ प षा या उपभोगासाठी असलल एक शरीर ापलीकड काहीही समजत नाहीत

अशा लोकाना काळ बदलत अस याची आिण आज या लोकशाही समाजाम य अमयारद प षीस ा आिण िवषमतवर आधािरत नाती फार िदवस िटक शकत नाहीत याची जाणीवच नाहीय भारतातही प षस िव दध ि यानी बड स कल आह आिण आप या वात याची लढाई स कली आह ि यानी ज हा समानतची आिण समान हककाची लढाई स कली त हा ाच समाजधरीणानी कटबस था धोकयात आ याची समाजाचा अधःपात होत अस याची आरडाओरड क न ि या या आदोलनाला बदनाम करायला स वात कली वा तिवक ह धादात खोट आह या या मखय आरोपाच पिरकषण क या

पिहला ि या याच हकक ज हा पर थािपत क लागतात त हा यामळ कटब िव कळीत हो या या घटना फारच कमी आहत याउलट ीला वतः या अि त वाची जाणीव होऊ लागताच कटबात स वातीला जरी ताण िनमारण झाल तरी पर यकषात कटबातील नातीmdashपतीndashप नी वडीलndashमलगीmdashलोकशाही पदधतीन िनमारण झा यामळ हळहळ जा त ढ होत जातात

इराद कर बलद ७

दसरा जरा खोलात जाऊन पािहल तर लकषात यत की ज लोक ि या या वततर हो या या इ छला कटब तोड यासाठी दोषी मानतात त लोक ा स याचा वीकार करायला तयार नाहीत की बहताशी वळा कटब तोडणार प षच असतात मलगा ज माला नाही घातला तर ीचा अपमान करण आिण ितला सोडन दसरी बायको करणmdash ाला घर मोडण मानल जात नाही वाझ िकवा मली ज माला घालणारया बायकोला टाकन दसरी बायको घरात आणणmdash ाला कटब मोडण मानल जात नाही नशाबाज आप या जबाबदारयापासन पळन जाऊन यसना या आहारी जाणारया एवढच नाही तर दसरी बाई (रखल) ठवणmdash ाला कटब मोडण मानल जात नाही आिण वतः या मलाकड न पाहणारया दा डया नवरया या अ याचाराना मकाटयान सहन कर याचा उपदश बायकोला िदला जातोmdash ाला कटब मोडण मानल जात नाही ह सवर सहन क न ीन त मोडकळीस आलल कटब सावराव आिण नवरा कधीतरी सधारल अशा वडया आशवर जगत राहाव असा स ला िनलर जपण समाज दत असतो ीन वतः या पायावर उभ राह याचा आिण आिथरक या वततर हो याचा िवचार कला तर लगच या या कटब यव थ या सरकषला धकका लागतो

lsquoसवतrsquo िकवा lsquoरखलrsquo ाला प षासाठी समानाथीर असलल श द आप या श दकोशातच नाहीत कारण असल िनदय परकार आप या समाजात प षच वषारनवषर करत आलल आहत आिण आजही सरारस करत आहत ि याना ज हा समाजात समान अिधकार िमळतील आिण या आिथरक या वावलबी होतील त हा समाजाम य अराजकता माजणार नाही िकवा कटब मोडणार नाही उलट प षा या वराचाराला आळा बसल प षाला आप या प नीशी एकिन राहायला लागल कारण आता जर तो एकिन रािहला नाही तर आिथरक या वावलबी अस यामळ ित याम य याला सोड याची कषमता व आ मिव ास असल पतीndashप नीमधील नात आता पर पर परम आदर आिण िव ासावर आधािरत असल आिण हळहळ lsquoसवतrsquo िकवा lsquoरखलrsquo अस श दच समाजातन नामशष होतील

नोकरी करणारया वततर ि या घरकामात िकवा मला या पालनपोषणात लकष घालणार नाहीत ही भीतीसदधा िनराधार आह पर यकषात पिरि थती ा या अगदी उलट आह आपण पर यकषात काय पाहतो आजची एखादी िवदयािथरनी असो िकवा नोकरी करणारी ी असो आपल िशकषण िकवा नोकरी यितिरकत घरातील सगळी काम मला या जबाबदारया सकषमपण पलताना िदसत पण तच घरात जर एखादा बरोजगार प ष असल तर तो मातर घरकामाम य काहीच मदत करीत नाही ज थोडफार प ष घरकामात मदत करतात याची lsquoबायको या ताटाखालच माजरrsquo अशा

८ अिभ यकती जनता सा ािहक

श दात टर उडवली जात थोडकयात काय ि याच वात य िकवा वावलबन यािवषयी घत या जाणारया

शका िनराधार असन या प षपरधान मनोधारणतन िनमारण झाल या आहत आिण जीवना या वा तवाशी पणरतः िवसगत आहत

ि या या वात या या पर ावर समाजान एका सतिलत ीकोनातन िवचार कला पािहज आप याला जर अस वाटत असल की आप या दशाच भावी नागिरक वावलबी वािभमानी आिण समानतच स कार घऊन मोठ हावत हजारो वषा या अध दधा कालबा म य आिण बरसटल या िवचारातन बाहर पडन आपला दश िवकिसत आिण सकषम बनावा तर िनि तच ि याना वततर वावलबी आिण सबल बनवन आप याला आप या कटब यव थत मोठया परमाणात सधारणा करावी लागल यासाठी पर यक सामािजक ट यावर ि याचा सहभाग वाढवावा लागल ि याना सिशिकषत बनवाव लागल वतः या पायावर उभ राहन आिथरक वावलबन िमळव यासाठी ि याना परिरत कराव लागल याना िशकषण व रोजगारा या पयार सधी उपल ध क न दया या लागतील स या ि यावर असलली घरकाम आिण मला या सगोपनाची जबाबदारी िवभागली जाऊ शकत प षाना या कामात समपरमाणात जबाबदारी उचल यासाठी परिरत कराव लागल याचबरोबर मलासाठी पाळणाघर अगणवाडया खळा या मा यमातन िशकषण दणारया शाळा वसितगह आिण कोव या वयातील अभरकासाठी ि या या कामा या जागी पाळणाघर (जथ अभरका या गरजनसार माता याची काळजी घऊ शकतील व दध पाज शकतील) व छ व व त सामािजक वयपाकगह अशा यव था िनमारण क न ि यावर पडणारया दहरी जबाबदारयामधन समाजच याचा भार हलका क शकतो अशा परकार जर सपणर समाज ि याच वात य वावलबन यासाठी जाग क झाला तरच वा तवात ि याना वात य िमळ शकत

इराद कर बलद ९

२

ी ज माला यत नाही घडिवली जात

एखादी छोटीशी सदर गटगटीत मलगी ित या अ लड हस याndashखळ यान सग याच मन आकषरन घत सपणर घराला मोहात टाकत पण ती जसजशी मोठी होत तसतस ितच नाचणndashबागडण हळहळ सकोचाम य का बदलत लहानपणी घराम य मकत हिरणीसारखी बागडणारी हीच मलगी मोठी होताच लाजन सकोचान िबचकत पावल का टाक लागत बालपणातील ती ज मजात उ मकत मलगी मोठी होत असताना अनसिगरक बजरी आिण घाबरट यिकतम वात का बदलत

सपरिसदध फरच लिखका आिण त वव या िसमोन द बोऊवा यानी िलिहल आह

ी ज माला यत नाही तर ती घडिवली जात

ह अगदी खर आह आपली सपणर समाज यव था ितला बदलवन टाक यास कारणीभत आह

आप याला माहीत आह की ज माला यणार कोणतही मलmdashमलगी असो िकवा मलगाmdashकवळ एक बालक असत लिगक अवयवा यितिरकत या यात काहीच फरक नसतो या या बालसलभ िकरयाmdashरडण खाणndashिपणmdashयात काहीच फरक नसतो लहान मलामधील लिगक फरक हा नसिगरक असतो ाच नसिगरक िभ नतमळ

१० अिभ यकती जनता सा ािहक

ीndashप ष पर पराना परक असतात त जर एकमकाना परक असतील तर हीच लिगक िभ नता या दोघामधील भदभावाला कारणीभत कशी ठरत आिण ा भदभावाची बळी ीच कशी होत समाजाम य ीला द यम थान का िदल जात खरतर नसिगरक िभ नतमळ नाही तर सामािजक आिण मनोधारणतील पवरगरहामळ मलगा आिण मलगी हा भदभाव क न मलीला त छ लखल जात

मल ज माला आ याबरोबर या यावर कटबाचा आिण समाजाचा परभाव पडायला स वात होत मलीला ित या ीपणाची आिण द यम वाची जाणीव क न दयायला स वात होत तर मलाला या या प ष वाची आिण तो अस याची जाणीव क न दयायला स वात होत बहताश घरामधन खाण-िपण कपड-ल िशकषण इ यादीबाबत मलाना पराधा य िदल जात हा भदभाव आप या समाजात इतका िभनलला आह की आप याला याम य काहीच गर वाटत नाही िकवा आपण याब ल कधी बोलतही नाही मलीला मातर ित यािवषयी या भदभावाब ल जाणीव असत आिण यामळ ितच यिकतम व बजर आिण कमकवत बनत जात

ज मापासनच मलगा आिण मलगी या यामधील पालनपोषणा या पदधतीम य फरक िदसायला लागतो मलाला खळ यासाठी कार बदक िवमान सायकल घोडा अशी खळणी िमळतात तर मलीला ीसलभ बाहली भातकली अशी घरकामाशी िनगडीत असलली खळणी िदली जातात यािशवाय मलीला सतत घरकामाम य रस घ यासाठी परो सािहत कल जात आिण मलाला घराबाहरील उपकरमाम य भाग घ यास परो साहन िदल जात मल जा याच मोठयाच अनकरण करत असतात मलीला ितची आई सकाळपासन रातरीपयत घरकामा या घा याला जपलली िदसत ती ित या आईच अनकरण कर यास साहिजकपण परव होत मलगा मातर ि या या या िव ापासन चटकन दर होताना िदसतो याला सतत जाणीव क न िदली जात की lsquoतो मलगा आह हणन मलीपकषा आहrsquo कटबातील अशा भदभावामळ लहानपणापासनच मलीच वचािरक जग सकिचत होऊन घरकाम आिण वयपाकापरत मयारिदत होत जात अशा परकार मलीची हळहळ ी lsquoघडतrsquo जात

िकशोराव थत वय वषर आठ त अठरा मला या शरीरात होणार बदल नसिगरक असतात होम समळ तस बदल होण वाभािवकच असत मला या शरीरातील बदल कटबाला अिभमाना पद वाटतात तर मली या शरीरातील बदल मातर कटबासाठी िचतचा िवषय बनतात अचानक ित यावर अगिणत बधन लादली जातात पर यक बाबतीत होणारी अडवणक आिण स ल ितला ग धळात टाकतात ितचा धीर खचतो

इराद कर बलद ११

याच वळी आता ित या शरीराकड पाहणारया लोका या िविचतर नजरामळ ती भयभीत होत पिरणामी मलगी बजरी िभतरी कमालीची सहनशील आिण सकोची वभावाची बनत जात आिण वतःचा आ मिव ास गमावन बसत

याउलट आईndashवडील आिण कटबातील सवरजण मला या उ वल भिव याची अनक व न रगव लागतात आप या ऐपतीनसार मलाला जा तीतजा त चागल िशकषण द याचा परय न कला जातो मलान आय यात परगती करावी यासाठी पडल ती मदत करायची कटबाची तयारी असत या या जीवनात याला ज बनायच आह यासाठी वात य िमळत पण मली या आय याच ल य मातर ित या ज मापासनच ठरलल असत लगन क न मलीला नवरया या घरी जायच आह याच घर-दार साभाळायच आह मलाना ज म दऊन याच सगोपन करायच आहmdashही गो समाजात पवारपार पककी जलली आह मोठी झा यावर ती एक यश वी गिहणी आदशर प नी सन आिण आई बनावी हच ल य समोर ठऊन मलीला िशकषण िदल जात मली या आईndashविडलानी ितला िकतीही िशकिवल तरी ित यापकषा जा त िशकल या आिण जा त कमावणारया नवरयाबरोबर ितच लगन हाव हाच उ श डो यासमोर असतो

मलीला ित या आय यात काय बनायची इ छा आह ितला कोण या िवषयात ची आह ितला कोण या िवषयाच िशकषण घयायच आह ितला नोकरी करायची आह का ितला लगन क हा आिण कोणाशी करायच आह ितला मल क हा आिण िकती हवी आहत अस ित या आय याशी िनगडीत असलल िनणरय घ याचा ितला अिधकार नसतो एवढच काय ितन घराबाहर कधी आिण कोठ जाव ासारखा अगदी साधा िनणरय घ याचासदधा ितला अिधकार नसतो समाजान ि यासाठी घालन िदल या चौकटीत ित या यिकतम वात असल या स गणाना वाव द याचा काही पर च यत नाही अशा िनयितरत वातावरणात मलीच एक ढ ब सकिचत परावलबी अतमरख आ मिव ास नसलल आिण मानिसक या अपग यिकतम वच बनवल जाऊ शकत पण आपला समाज ितला असच घडव इि छतो

पवारपार चालत आल या ढी आिण परपरा आई या मानिसकतत इतकया घटट तल या असतात की वतः या पिरि थतीत दःखी असनही ती आप या मलीला अशाच पदधतीन मोठ कर या या परय नात असत की समाज ितला एक पिरपणर ी हणन वीकारल आजबाजला सवरतर हच िचतर िदसत अस यामळ ापकषा वगळा िवचार ती क च शकत नाही ितला माहीत असल या सवर ि या या या मलीना

१२ अिभ यकती जनता सा ािहक

अशाच पदधतीन वाढवत असतात वयपाक िशवणकाम िवणकाम ासारखया घरकामा यितिरकत ितला िवनयशील आिण सहनशील बन यास िशकवल जात ितला नहमी हीच िशकवण िदली जात की ितला आप या नवरयाच आिण सासर याच मन िजकन घ यासाठी याची सवा कली पािहज यासाठी ितला िकतीही क झाल तरी चालतील नवरयानी आिण सासर यानी िकतीही तरास िदला िकतीही छळल तरी ितन मातर या यावर परमच करत राहायला हव मग भल ितला सवर व पणाला लावाव लागल तरी चालल या गो ीमळ ितची तकर सगत िवचार कर याची शकती सपन जात आ मिव ास न होतो आिण हळहळ ती एक पाळीव पराणी बनत

मगध व अ लड बािलकची एक ी हणन घडवणक होताना ित या अगिणत आकाकषाचा चराडा होतो ित या व नाना ितलाजली िदली जात जनाट चालीिरती अध दधा व ढीना ध न राहणारया मलीच समाजाम य कौतक होत आिण ितला आदशर गिहणीचा मान िमळतो याउलट परपर या नावाखाली अशा बरसटल या समजतीना मकाटयान ध न न राहता ितन वततर िवचारान काही कर याचा परय न कला तर समाज ितची नाचककी क न ितला अपमािनत करतो ितचा िवदरोह कररपण मोडन काढला जातो अशा परकार सवर बाजनी गळचपी झा यावर हताश होऊन जनाट चालीरीती अध दधा व ढीना िनमटपण िचकटन राहणारया ीम य ितच पातर होत

अनक सशोधन व अ यासातन ही गो िसदध झाली आह की समाजाम य ि याच द यम थान पवीरपासन न हत मानवी समाजा या िवकासातील स वाती या काळात आिण माणस ज हापासन प वीवर आह या या ९० पकषा जा त वळ समाजात ीच वचर व होत िकवा मातपरधान समाज यव था होती (पण मातस ाक हणज िपतस ाक या उलट अथर न ह) ी कटबपरमख अस ीndashप षाम य कोणताही भदभाव न हता दोघाचाही घरकामाम य आिण बाहरील कामाम य सहभाग असायचा नतर या काळात सप ी या मालकीचा पर उपि थत झा यानतर ीला सामािजक कामातन काढन घरातील कामाम य अडकवल गल प ष पराधा यान

बाहरील काम क लागल आिण ीला घराबाहरील कामामधन काढन घरकामाम य अडकवल गल ी घरात िदवसरातर काम करायची पण ती कठ याही परकारच उ पादन करत न हती की यामळ सप ी िनमारण होईल हणन हळहळ ित या कामाच मह व कमी होत गल उलट उ पादनाच कोणतही काम करत नसतानाही ितच खाण-िपण राहण ितचा सभाळ क न प ष ित यावर उपकारच करत आह अशी भावना िनमारण कली गली

इराद कर बलद १३

ीन ा असमान पिरि थतीब ल कोणताही जाब िवचा नय हणन ढी-परपरा िरती-िरवाज तयार कर यात आल या या समथरनाथर सािह याची िनिमरती कर यात आली ीचा द यम दजार हा ित यावर अ याय नसन ित या पवर ज मी या कमाच फळ आह अस धमार या आधार ित यावर िबबिव यात आल फकत वतः या पिरि थतीचा िवचार न करता ितन इतरासाठी आपल जीवन समिपरत कराव ासाठी आदशर ीला ममताळ यागाची आिण सहनशीलतची मतीर पित ता अशा िवशषणानी पिरभािषत कल गल ा ी िवरोधी परपरा हळहळ समाजात इतकया ज या आिण इतकया सहज वीकार या ग या की यात काही चकीच आह अस आजही कोणाला वाटत नाही आिण हणनच या म य यव थला आिण या परपराना फारसा िवरोधच उरला नाही

या सग यामळ ीला माणस बन याऐवजी lsquo ीrsquo बनायला भाग पाडल जी शारीिरक मानिसक सामािजक आिण आिथरक पातळीवर पणरपण प षावर अवलबन राहील शोकाितका ही आह की ा परिकरयत प षही माणस बन शकला नाही तर फकत एक प ष बनन रािहला

त हापासन आतापयत काळ बदलला समाजही अिवरतपण बदलत रािहला पण ि याब ल या भदभावा या ीकोनात कोणताही बदल झाला नाही आज मली घरा या चार िभतीना ओलाडन बाहर पड या आहत िशकन सव न वतः या पायावर उ याही राहत आहतmdashज बडया तोड यासाठीच पिहल पाऊल आह या प षापकषा कोठही कमी नाहीत ह यानी िसदध कल आह उदा एसएससी आिण बोडार या परीकषाम य मली मलाइतकयाच िकबहना या यापकषा जा त गणव या िदसतात घराबाहर पडन अनक ि या नोकरया करत आहत अनक ि यानी यवसायाम यही उ म यश िमळिवल आह अस असनही समाज आिण कटबाम य अजनही ीच थान द यमच आह ीndashप ष समानता पर थािपत कर याच यय अदयाप बरच दर आह

समाजात ीला समान थान िमळण ही सोपी गो नाही यासाठी ितला सतत आिण मोठा सघषर करावा लागणार आह ि याना या या वात याची लढाई वतःच लढायला लागणार आह दसरा कोणीतरी यऊन ितला मकत नाही करणार या लढयाम य यश िमळिव याकरता मलीना वतः या पिरि थतीचा तकर शदध व सखोल िवचार करायला लागल एका मलीची ीऐवजी माणस बन याची ि थती त हाच यऊ शकत ज हा ती वतः या अि मत या बाबतीत सजग असल आिण आप या द यम

१४ अिभ यकती जनता सा ािहक

मानिसकतला प ी दणारया अधिव ास जनाट ढी-परपरा आिण वतःचा यनगड तोडन समाजापढ ठामपण उभी राहील त हाच ितला या लढयाम य यश िमळल

ीndashप ष समानतसाठीचा सघषर हा अिनवायरपण या य आिण समतापणर समाजासाठीचा सघषर असल ज हा खरया अथारन या य आिण समानतवर आधािरत आदशर समाज िनमारण होईल त हाच ि या या समानतचा पाया घातला जाईल ि याना सिकरयपण ा सघषारत सहभागी हायला लागल दसरया बाजन पाहायच झाल तर यायासाठी कल या कोण याही लढयाम य यात समाजातील अधीर लोकसखया सामील नाही तो लढा अधारच राहील

यासाठी एका अशा समाजाची थापना हायला हवी की यात ि या या घरकामाला मह व िदल जाईल घरकामासारखया lsquoअन पादकrsquo कामाला बाहर या lsquoउ पादकrsquo कामाचा दजार िमळल मल ज माला घाल या या ित या नसिगरक िवशषतला समाजात उ पादनाच एक अिनवायर काम हणन स मान व मा यता िमळल असा समाज िनमारण हो यासाठी लाब आिण परदीघर सघषारची गरज आह यामळ पर यक यकतीम य ही म य यव था जवली जाईल त हा समाजात कठलाच भदभाव राहणार नाही त हाच ी कवळ ी राहाणार नाही आिण प ष कवळ प ष राहाणार नाही त दोघही खरया अथारन lsquoमाणसrsquo बनतील आिण समाजाला उ नती या िशखरावर नऊन पोचवतील

इराद कर बलद १५

३

स दयर पधाचा बाजार

ग या काही वषाषपासन कधी जाग क अस यामळ िकवा कधी पिरि थतीमळ ि या घराबाहर पडायला लाग या आहत नोकरया या शोधात आहत स या दशात ददरवान परस रोजगार उपल ध नाहीत दशाची स याची आिथरक तथा सामािजक यव था ि याना ना धड िशकषण दऊ शकत ना रोजगार ना सरिकषत घर ना अ य काही सिवधा ा पिरि थतीचा फायदा घऊन मोठमोठया नफखोर कप या ि याना व तात काम करायला भाग पाडतात एवढच नाही तर याच वगवग या पदधतीनी शोषण करतात ातलीच एक पदधत आह आपल उ पादन िवक यासाठी ि या या चहरयाचा आिण शरीराचा वापर मिहलाही कप याना या या उ पादना या जािहरातीसाठी आप या शरीराचा वापर क न द यास तयार आहत कारण आज lsquoमॉडिलगrsquo हा अितशय आकषरक यवसाय झाला आह या नफखोर कप यानी lsquoमॉडिलगrsquo आिण lsquoस दयर पधारrsquo या भोवती एक आकषरक वलय तयार कल आह आिण अनक त ण मली ा गलमर आिण चकचकीतपणाकड आकिषरत होत आहत

अ यत ढीिपरय आिण पराणमतवादी भारतीय समाजाम य मॉडिलगसारखया कामाला अचानक मानाच थान कस काय िमळ लागल

वा तिवक हा बदल ग या तीन दशकापासन िदस लागला याची स वात १९९० या दशकात झाली ज हा अचानक जागितक स दयर पधाम य भारतीय मलीनी lsquoजगत-सदरीrsquo lsquoिव -सदरीrsquo या पधार िजक या अथारतच भारतीय मली

१६ अिभ यकती जनता सा ािहक

अचानक सदर होऊ लाग या अस तर नाही झाल तर मग १९९० या दशकात स दयर पधाम य भारतीय सदरया आतररा टरीय स दयरवती हणन िजकन कशा आ या

स दयर पधार आिण बहरा टरीय कप या

ग या काही वषाम य िनवडन आल यापकी अनक सदरया भारतातील आहत ह काही सहज घडलल नाही पा ा य दशातील मोठमोठया बहरा टरीय कप या या बाजारिवषयक धोरणाची (माकर िटग टरटजी) ती एक िवचारपवरक खळलली चाल आह नफा आिण फकत नफा कमावण आिण तोच नफा प हा यवसायात गतवन अजन परचड नफा कमावण ह एकमव यय ा बहरा टरीय कप याच असत पण हा परचड नफा कमाव यासाठी यानी उ पादन कल या व त िवक या जा याची गरज असत बहरा टरीय कप या ा बफाट उ पादन कषमता असल या महाकाय कप या आहत नफा आणखीन नफा ह चकर अितउ पादना या अव थला यऊन ठपत िवकिसत दशातील बाजार या या उ पादनान पणर भर यामळ त ितसरया जगातील आिशया अिफरका आिण दिकषण अमिरकतील दशाकड वळल िवकिसत दशातील व त व भाडवलासाठी अिवकिसत दशाचा बाजार उपल ध क न द यास भाग पाड यात त यश वी झाल [ ालाच जागितकीकरण (गलोबलायझशन) हटल जात] हणनच ग या काही दशकाम य बहरा टरीय कप या मोठया परमाणात ितसरया जगातील दशा या बाजारात परवश क न आपला माल िवकन नफा कमावत आहत तथापी ितसरया जगातील या दशामध या परचड गिरबीमळ तथील बाजार मयारिदत आहत लोकानी आपला माल जा तीत जा त िवकत घयावा हणन बहरा टरीय कप या सवर परकारची िवपणन ततर (माकर िटग टिकनकस) व कल या वापरतात यानी िवकिसत कलल यश वी िवकरी ततर हणज याच दशातील एक शरीर lsquoसदरीrsquo या पात िनवडायच मग मीिडया या मा यमातन ा चहरयाला हणजच शरीराला

इतकी परिसदधी दयायची की ५ वषारपासन त ९५ वषारपयतची कठलीही यकती यामळ परभािवत झा यािशवाय राहणार नाही आिण मग त शरीर चहरयावर खोट हा य आणन जािहराती या होिडगज पासन टी हीवरील जािहरातीपयत िजकड ितकड ा कप याच ह नाही तर त उ पादन िवकत घ यासाठी आगरह करताना िदसतात

भारतातील स दयर पधार

भारतातन िमस व डर िमस यिन हसर िमस आिशयाndashपिसिफक इ यादीसारखया जागितक स दयर पधाम य भाग घ यासाठी पाठव यात यणारया पधरकाची रा टरीय

इराद कर बलद १७

स दयर पधार lsquoफिमनाrsquo मािसका या वतीन चालवली जात १९९० या दशका या स वातीला सि मता सन (िमस यिन हसर १९९४) आिण ऐ यार राय (िमस व डर १९९४) या भारतीय सदरीनी जागितक िकताब िमळिव यानतर या स दयर पधार फार लोकिपरय झा या १९९१ साली भारतान बहरा टरीय कप याना दशाची बाजारपठ मकत क यावर चार वषारत भारतात िवज याचा महापरच स झाला हा काही िन वळ योगायोग न हता स दयर उ पादन कपड फशन उ पादन बनवणारया बहरा टरीय कप या ा पधर या परायोजक असतात आिण या या माला या िवकरीकरता अशा स दयर पधा या उपयकततची याना पणर क पना आह सात वषाम य सहा भारतीय सदरीनी जागितक स दयर पधार िजक यामळ आप या दशात ा पधाची लोकिपरयता आकाशाला जाऊन िभडली

lsquoफिमना िमस इिडयाrsquo स दयर पधार दरवषीर भरव या जातात या स दयर पधाम य दशातील कानाकोपरयातन आल या शकडो त णी या शरीराच मोजमाप कल जात या ितघीना िवजत घोिषत कल जात या यितिरकत िमस सदर कातडी िमस सदर कस िमस सदर ि मत िमस उ साही िमस जलपरी इ नावाखाली अनक सदर व सडौल शरीराची िनवड कली जात स दयर पधरला बिदधचातयारची िकनार लाव यासाठी शवट या फरीमधील सवर सदरीना पर िवचारला जातो काय दजारच पर िवचारल जातात यासाठी २०१४ या स दयर पधरच उदाहरणच पाहया अितम फरीतील पधरकाना हा पर िवचारला गला की ldquo ा स दयर पधरतन त ही काय घऊन जाणार आहातrdquo याला िवज या सदरीच उ र होत ldquoसवर पधरकाकडन मी खप िशकलrdquo दसरया करमाकावरील सदरीच उ र होत ldquoसवर पधरकाकडन मी खप िशकल िवशषतः शात आिण सयमी राह यास िशकलrdquo ितसरया करमाकावरील सदरीच उ र होत ldquoसवर पधरकाकडन मी खप िशकल िवशषतः साधपणाrdquo वा काय महान बिदधचातयर सडौल शरीराच नजरानी आकठ स दयरपान करणारया परकषकानी या चतर() उ रावर अथारतच टा याचा कडकडाट कला

िवजयी दह िनवडन झा यानतर या यावर बिकषसाचा आिण पशाचा पाऊस पडला लगचच याना जािहरातीसाठी फोटो परदशरन करायला बहरा टरीय कप यानी विरत आप या ता यात घतल

लोकिपरयता सप ीचा पाऊस बाजाराची टपकणारी लाळ कोण या ीला वाटणार नाही की हा पाऊस ित या शरीरावर पडावा हणन ित या शरीरावर पडला तर तो दशावर पण पडणार सि मता सन आिण ऐ यार राय ा १९९४ या जागितक स दयर पधरम य िवज या झा याबरोबर मा यमानी जाहीर कल की ldquo यानी भारताची

१८ अिभ यकती जनता सा ािहक

मान गवारन उच कलीrdquo आज या बाजा अथर यव थम य दशािभमानाची याखया इतकया िनक दजारला नऊन पोहोचिवली आह यात शरीराची काळजी घण कमी खाण नाजक कबर ठवण लाब सडक कळी या खाबासारख पाय ठवण ३६ndash२४ndash३६ ची िफगर राखण सतिलत हसणndashबोलण आिण सग यात मह वाच हणज अस कपड घालण यातन शरीर यवि थत िदसल ा सग याचा समावश आह सगळ दशासाठी वा गिरबीन गरासल या बरोजगारीन िपडल या दशाला हच तर पािहज एक सदर व सडौल शरीर िज या मधर हा यामळ भककगाल आिण कामधदा नसल याची दःख कषणभर का होईना िवसरली जातील

पर यक ीम य ितच वतःच एक अिदवतीय स दयर असत आपण वगवग या परकार या स दयाची तलना कशी क शक एका क णविणरय यवती या स दयारची तलना तविणरय यवती या स दयारशी कशी होऊ शकल ड गरावर रोज चढ-उतार करणारया एका पहाडी काटक यवती या स दयारची तलना उच व स ढ पजाबी यवती या स दयारशी कशी होऊ शकल िदवसभर शतात काम करताना वतःची िनगा न राख शकल या यवती या स दयारची तलना हाताndashकसाची उ म िनगा राखल या शहरी कॉलज-कमारी या स दयारशी कशी क शक सग याजणी आपाप या परीन सदर असतात

स दयर पधार िवपयर त िवकती

स दयर पधार ही भाडवलशाही समाजातील एक िवकती आह भाडवली समाजाम य पसा अिधक पसा आिण आणखीन पसा हच मह वाच सतर आह कठ याही गो ीची उपयकतता आिथरक म यावरच ठरवली जात सवर गो ी पशातच पातिरत क या जातात मानवी म य सहकार एकमकाची काळजी घण यणारया

िपढयासाठी पयारवरणाच रकषण करण मला या सगोपनातन मानवी म याची िशकवण दण जञानाचा समाजा या भ यासाठी वापर करणmdashअशा परकार या भावना आिण िचता भाडवलशाहीम य िनरथरक ठरतात आिण हणनच भाडवली यव थम य व त या िवकरीसाठी ीदहाचा िवकत वापर करण ह योगयच मानल जात ा पा रभमीवर झगमगत भ य यासपीठ जवळ जवळ पारदशरक कमीत कमी व धारण क न कटवॉक करत यणारया त णी आप या शरीर सौ वाच अिधक लोभस दशरन द यासाठी अलगद पावलानी िगरकया घत परदशरन करताना झगमगीत पडदयावर िदसतातmdash ा वषीर पधरमधन कासर कपड स दयर परसाधन चडडया-बॉडया चॉकलटस इ िवक यासाठी कोणत शरीर िनवडायच ासाठी ह परस नाही हणन

इराद कर बलद १९

की काय ाचा lsquoलाइ ह टिलका टrsquo (थट परकषपण) क न जगा या कानाकोपरयात त दाखवल जात स दयर पधाच आयोजक या या परसारणाच हकक िवकन अमाप पसा कमावतात आिण परसारमा यमही याच परसारण व जािहरातबाजी क न परचड नफा िमळिवतात हणनच स दयर पधार स माननीय कायरकरम बनला आह आिण मॉडिलग एक परिति त यवसाय बनला आह या स दयर पधाम य कोटयवधी डॉलसरची उलाढाल होत असत आिण हणनच ि या या मादक शरीरा या उ ान परदशरनाभोवती डोळ िदपवन टाकणार lsquoगलमरrsquo िनमारण कल आह

अर आपण विरत िन कषारवर तर पोहोचत नाही आहोत ना ी दहा या मोजमापा यितिरकत िवज या पधरकाचा बिदधम चासदधा कस लागतो ना खोलात जाऊन पािह यावर लकषात यईल की स दयर पधरच वा तिवक व प झाक यासाठी आयोजकानी कलली ती एक यकती आह ह खर आह की शरीराची मोजमाप पणरपण घऊन झा यानतर आिण शकय असल या सवर बाजनी या शरीराच परदशरन झा यानतर शवट या फरीम य पधरकाना पर ही िवचारल जातात परत त पर साचबदध असतात उदा खरया स दयारचा अथर काय आिण याच ठरलल साचबदध उ र यतmdashखरया स दयारचा अथर मनाच स दयर कधीकधी समािजक ीकोनातन पर िवचारल जातात जसmdashldquoआप या दशासाठी काय करणारrdquo प हा याचही ठरािवक उ र िमळतmdashldquoअनाथ मल आिण वदधासाठी काहीतरी करणारrdquo आदशर यकतीब ल िवचार यावर सग याच िपरय उ र असतmdashldquoमदर तरसाrdquo अनाथ मल लाचार वदध आिण मदर तरसा जी याचा अिधक चागला आिण बाजा वापर करल ती अितम िवजती अथारत शभरएक पधरका या शरीर परदशरनातन िनवडल या ४५ lsquoसदरrsquo शरीराना बदधीम ा चाचणीचा हा खळ खळायला दतात आ ही फकत दहाच परदशरन करत नाही तर बिदधम च आिण सामािजक बािधलकीचही परदशरन करतो हच यातन दाखवायच असत

१९९४ म य िमस यिन हसर व िमस व डर या स दयर पधरम य अनकरम सि मता सन आिण ऐ यार राय ज हा िनवडन आ या त हा भारता या िव सदरीचा मोठा बोलबाला झाला भपकदार छायािचतर सनसनाटी मथळ दऊन परसारमा यमानी या या अभतपवर यशाच कौतक कल यातन ीच ी व lsquoसदरीrsquo बन यात आह असा भडीमार दशभरात या त णीवर कला गला स दयरवती बनण हच याच यय बनल दोघीही दशभरात या लाखो त णीचा आदशर बन या स दयर पधार फकत शहरापर या मयारिदत रािह या नाहीत तर या ग ली-बोळात आिण शाळाndashकॉलजसम यही पोहोच या शकडो मली अशा पधामधन भाग घऊ लाग या

२० अिभ यकती जनता सा ािहक

याचवळी स दयर परसाधन आिण फशन कप या या बाजाराला बहार आला पावडरी स दयर-लप सगधी दर य आिण स दयर परसाधना या उ पादना या बाजारात परचड मोठया परमाणात वाढ झाली ग लोग ली आिण गावोगावी lsquo यटीपालरसरrsquo उघडली गली यटीपालररम य जाऊन कशरचना करण भवया कोरण हाताndashपायावरील कस काढण महागड lsquoिडझाईनरrsquo कपड वापरण इ कितरम गो ी मली आिण ि या lsquoसदरrsquo िदस यासाठी मोठया परमाणात क लाग या

कटबाम य आिण समाजाम य यापदधतीन वाढवल जात यामळ ि या वतःला अबला प षापकषा द यम समजतात ी या शरीरावर लकष किदरत करण आिण िविश परकारच शरीर आिण आकषरक िदसण हणजच स दयर अशा परितममळ ि या या यिकतम वाला आणखी िवकत कल गल आह पढील उदाहरण पाह यासारख आह

काही वषापवीर वतरमानपतरात एक बातमी छापन आली होती िद लीतील ऑल इिडया इि टटयट ऑफ मिडकल साय ससमधील एका हशार िवदयािथरनीन आ मह या कली कारण काय तर वतः या चहरयावरील पटक या या णामळ आपण सदर िदसत नाही अशी ितची धारणा झाली होती आ मह या कर यापवीर िलिहल या िचठठीम य ितन नमद कल होत की क प िदसत अस यामळ ती आ मह या करीत आह ित या बिदधम मळ ित याकडन लोकाना फार अपकषा हो या पण रग प ज कवळ बा स दयर आह तच आय यभरासाठी इतक मह वपणर ठरल की या यािशवाय आय य काढण ही क पनाच ितला अशकय वाटली ितच बिदधमान असण गौण ठरल गल स दयारची क पता दाखवणारया पधरचा पिरणाम हाच असणार

ि या या शरीरासाठी सघषर

१९९१ म य भारतान खल आिथरक धोरण वीकारल आिण दशाम य जागितकीकरणास स वात झाली िवदशी बहरा टरीय कप यानी भारताम य मोठया परमाणात स दयर पधार भरिव यास आरभ कला

भारतात िव सदरी पधरच आयोजन स असताना आमची भारतीय स कती धोकयात यईल ह कारण सागन काही स था ा पधरला िवरोध करत हो या दोन मह वपणर कारणामळ लोकाचा ा िवरोधाला फारसा पािठबा िमळाला नाही एक हणज त उदा ीकरण करत असलली पराचीन भारतीय स कती ि याना घरात बिद त करत होती ि याचा िशकषणाचा हकक नाकारत होती आिण नवरया या म यनतर

इराद कर बलद २१

बायकोला सती जा यास भाग पाडत होती उघडपण भारतीय स कतीच उदा ीकरण करण हणज ा जनाट ढीना पािठबा दण दसर हणज स दयर पधाना िवरोध करणारया ा स थाचा िवदशी बहरा टरीय कप या या भारताम य होणारया परवशाला िवरोध न हता यामळ स दयर पधाना असल या या या िवरोधाला काहीही अथर न हता कारण स दयर पधार ा िवदशी बहरा टरीय कप यासाठी भारतीय बाजारपठत याचा माल िवक याच कवळ एक साधन आहत आतररा टरीय स दयर पधरम य भारतीय मलीना िवज याच मकट चढवल गल हणज मग याच चहर िवकरी ततर हणन उपयोगात यतील

स दयर पधाच िवरोधकही आहत आिण समथरकही खर तर स दयर पधाच तावातावान समथरन करणार अनक बिदधवादी आहत समथरका या मत स दयर पधार ी वात याला मदतच करतात या दोन िवचार परवाहाम य असलला एक मह वपणर वाद तपासन पाहया

िवरोधक हणतात स दयर पधरमळ भारतीय परपरा आिण स कती िबघडत आह आ ापयत साडीत झाकलल शरीर ि विमग सटम य आल त अ ील आह तर समथरकाचा परितपर mdashपोहायला जाताना मली ि विमग सट घालतात त हा का नाही िवरोध करत िवरोधकाना भीती आह ि यानी शरीरपरदशरन करणार पा ा य पोषाख घातल तर स कती बडल (बाईचा पदर ढळला की लगच स कती बडत ना) भारतीय पोशाख नाहीस होतील वगर समथरकाच हणण की ि याच शरीर कपडयात पणरपण झाकलल असल तर आप या दशाची परितमा परितगामी आिण मागासलली समजली जाईल काही लोक स कती वाचवत आहत तर काही दश पण दोघही ीला फकत दहातच बाधन ठवत आहत

ीच शरीर धमर वाचवायचा असल तर ि यावरच बला कार कल जातात कौटिबक स मानाचा पर असल तर ि याना मा नच टाकल जात तर कधी स कती धोकयात असल आिण ितच सरकषण करायच असल तर ि याचीच नगन िधड काढली जात शकडो वषर आ ही ीला फकत lsquoशरीरrsquo बनवन ठव यानतर आता त इतक सडौल झाल आह की आतररा टरीय पधाम य भाग घऊ शकत आमच इतर कठलही उ पादन दसरया दशाशी टककर द या या ि थतीत असो की नसो आ ही ी-दह अस पारखन ठवल आहत की त आतररा टरीय तरावर नककी टककर दऊ शकतील ी-िवरोधी दो ही िवचार समोरासमोर उभ आहतmdashलढाई फकत ाचीच आह की ीच शरीर कठ िकती कस आिण कठपयत वापरायच आम या स कतीत ी एक lsquoशरीरrsquo हणनच रािहली आिण आज या अथर यव थत पण ती एक शरीरच आह

२२ अिभ यकती जनता सा ािहक

ीच शरीर इतक मौ यवान आह की याच रकषण कस करायच ावर स दयर पधाच िवरोधक आिण समथरक पर पराशी वाद घालत असतात िवरोधका या मत ीच शरीर झाकल तर लाज राखली जात आपली lsquoभारतीय परपराrsquo वाचत तर समथरका या मत ीच शरीर उघड पाडल तर परकीय भाडवल दशात यत उदयोग-धद लावल जातात माल िवकला जातो दशाचा िवकास होतो

ी हणज शरीर अस हणन घरा या चार िभतीत पणर कपडयाम य बिद त क न ितला गलाम मानणार आिण ित या वात याचा ढोल बडवत ितला बाजारात उभी करणार ा यात फारसा फरक नाहीय आप या इशारयावर नाचवणारया ीला तवढच वाततर िदल जात जवढ समाजाला अपिकषत आह आज बाजाराला मॉडल पािहज ी जर घरातन बाहर पडली नाही तर मॉडल कशी बनल ती बाहर पडली की बाजारातच पोहोचल ाची पणर यव था क न ठवलली आह

एक शरीर झाकतो दसरा उघड पाडतो एक गलामीच रकषण करतो दसरा वात य खरदी करतो

आता अलीकड तर वतः या शरीराच परदशरन कर या या ी या हककाचा यिकतवाद समथरकानी आणखी पढ नऊन याला इथ पोचवल आह की ीला आप या मजीरन शरीर िवकरय करता आला पािहज आिण हणन शरीर िवकरय करणारया व याना lsquoसकस वकर सरrsquo अस हणाव यासाठी कायद बनव याचीही मागणी कर यात आली आह आ यर हणज ीला आप या मजीरन आपला जीवनसाथी िनवड या या आप या मजीरन शरीरसबध ठव या या हककासाठी कधी तरफदारी कर यात आली नाही पण आप या मजीरन शरीर िवकरी करता यावी ाची तरफदारी मातर होऊ लागली घरातन बाहर पडणारया ीला एकच र ता असतोmdashबाजाराचा मग ितथ ितन आपल शरीर वाप न सामान िवकाव अथवा आपल शरीरच िवकाव

भारतासारखया दशाम य ीच सामािजक थान सवरथा किन आह lsquoमाणसrsquo हणन ितला थानच नाही आता तर ितला भोगव त हणन वापरायची जािहरातच होत आह स दयर पधानी तर ितला उपभोगय व त बनवल आह त हा स दयरबाजाराची ही नशा आिण यातल धोक ह ीच माणस हणन असलल थान ितचा सरिकषत वावर आिण समाज वा य ा ीन लकषात घण आव यक आह बहरा टरीय कप या या लोभस जािहराती आिण यातन परो सािहत कल जात असलल lsquoिवकत आदशरrsquo याना िझडका न स दयर पधासारखया ीदहा या बाजाराला ठामपण िवरोध कर याची गरज आह या बद पाड या पािहजत ीndashप ष ताठ मानन उभ राहतील असा समाज िनमारण कर याची जबाबदारी आपली आह

इराद कर बलद २३

४

ीच ीची शतर आह

ग या काही वषात अनक महािवदयालातन ि या या पर ावर lsquoअिभ यकतीrsquo न बरच कायरकरम कल याखयान िदली कायरशाळा आयोिजत क या मािहतीपट दाखिवल lsquoमलगी झाली होrsquo ह नाटक कल पर यक वळी मलाकडन हमखास यणारा पर हणज ldquoअहो खरतर बाईच बाईची शतर असतrdquo ldquoसासच नाही का सनला छळतrdquo ldquoनणदाndashभावजयाच िकवा जावाndashजावाच पटलल कधी पािहल आह काrdquo आिण ldquoनळावर भाडणारया बायका तर एकमकी या िझ या उपटत असतातrdquo बोलाणारयाचा उ श हाच असतो की ि याच ज काही पर असतात त ि यामळच आहत आिण याला प ष जबाबदार नाहीत या आपापसात सामज यान वाग या तर कशाला होईल या यावर अ याचार कशाला होईल छळ

अशा परकार या परितिकरया फकत मलाकडनच न ह तर बायकाकडन मलीकडनही आ या आिण फकत महािवदयालयातन न ह तर ऑफीससमधन घरामधन व इतरही िठकाणी बोलताना पढ आ या ज हा ज हा आ ही बायका या एकत या आिण या या सघिटत हो या या गो ी बोलतो त हा अनक लोकmdashबायका आिण प षmdashहच सागतात की बाईच बाईची शतर आह त हा या एकतर यण शकय नाही ह बोलताना काही लोक परत परत सासवाndashसना नणदाndashभावजया जावाndashजावा ा या भाडणाची उदाहरण दतात तर काही आप या ऑिफसमधील मिहला अिधकारया या छळवादी वतरणकीची उदाहरण दतात

वरवर पाहता बाईच बाईची शतर असत हा यिकतवाद अगदी खरा वाटणारा आह पण थोडा खोलात जाऊन िवचार कला तर आप याला समजल की याची पाळमळ िपतस ाक समाज यव थम य आहत

२४ अिभ यकती जनता सा ािहक

िपतस ाक समाज आपला समाज हा िपतस ाक समाज आह हणज प ष हा कटब-परमख आह

ा ना यान कटबावर याची स ा असत घरातील स ा सप ी साधन व सद य या यावर मालकी व िनयतरण प षाचच असत या याच नावान कटब ओळखल जात व तोच कटबासाठी िनणरय घतो एका प षानतर घरातील स ा कतरपण ह दसरया प षा या हातात सोपवल जात या अथारन मलगा हा वशाचा िदवा मानला जातो कारण तो कटबाचा उ रािधकारी असतो

िपतस ाक समाजाम य प ष हा ीपकषा मानला जातो आिण कटबातगरत याच ीवर िनयतरण असत कवळ ीच नाही तर ितच शरीर मन यवहार यावरही प षाच िनयतरण असत

यथ ह लकषात घण मह वाच आह की प षाच ीवरील परभ व ह तो िपता पती िकवा पतर अस यामळ नसन तो lsquoप षrsquo आह हणन असत आपला समाज हा लोकताितरक नसन णीबदध समाज आह यात अनक स ाकदर आहत आिण कटबातील स ाकदर प ष आह

ि यावरील प षा या परभ वाच मळ या या आिथरक बळाम य आह हणनच प ष कटबपरमख आह आिण ी या यावर अवलबन आह हजारो वषर ाच पिरि थतीत रािह यामळ नमरपण ितन समाजातील आपली द यम भिमका मा य कली आह हणन ती प षाची गलामी सहन करत आिण यालाच आपल नशीब मान लागत िपढयानिपढया चालत आलला हा िवचार प षापरमाण ि यानीही आ मसात कलला आह ि यानी ही िवचारसरणी खरोखरच इतकी वीकारली आह की सवर गो ीकड या प षवादी मानिसकततन पाहतात ितला ितचा वततर िवचार नसतो वषारनवषर िपढयानिपढया आपली आई वागली यापरमाण आपण वागायच आिण आप या मलीनही आप यापरमाणच वागल पािहज असा ितचा आगरह असतो

हाच िपतस ाक समाज ि यामधील वादाला कारणीभत आह

ी िव दध ी का बाईच बाईची शतर अस याच अ यत परचिलत उदाहरण सासndashसनच िदल जात

घरात ज हा सन यत त हा साससदधा फकत बाई असत नाही ती पण याच िपतस ाक मानिसकतत अस यामळ ती फकत lsquo ीrsquo राहत नाही तर एक स ा बनत समानता आिण लोकशाही म य नसल या णीबदध कटबाम य वाढल या सास या मनात िपतस ाक मनोधारणा इतकी जलली असत की ती वतःला सनपकषा समजत

इराद कर बलद २५

आिण हणन सनवर स ा गाजवत कारण आय यभर कमजोर व मह वहीन यकती हणन ती जगत असत आिण पिह यादाच कणावरतरी स ा गाजव या या ि थतीत यत दसरीकड जी मलगी घरात सन हणन यत ितला ित या विडलाच घरही आपलस वाटत नाही कारत ती सतत ऐकत आलली असत की lsquoत परकयाच धन आहसrsquo लगनानतर ितला सासरीही परकीच समजतात पण हळहळ ज हा ती सासरच घर आपलस क लागत त हा सासला आप या अिधकारावर गदा आ यासारख वाट लागत आिण घरातील तणावाला स वात होत हणजच सासndashसनतील या तणावाच कारण िपतस ाक कटबात असलल ि याच द यम थान ह आह

सास सनतील एका नहमी या सघषारकड नजर टाकया ि याची वतःची यिकतगत सप ी नसत या ि या नोकरी करतात यापकी बहताश जणीचा आप या कमाईवर अिधकार नसतो यावर ित या नवरयाच िनयतरण असत ितचा पगार िकवा िमळकत कशी खचर करायची ह ितचा नवरा ठरवतो ित या ा परावलबी अव थमळ नवरया या सप ीला ती वतःची समज लागत आिण आप या नवरया या सप ीवर कोणी अिधकार गाजवत असल तर याला ती िवरोधक समजत ह फकत सासndashसन याच न ह तर नणदाndashभावजया िकवा जावाndashजावामधील भाडणाच एक मह वाच कारण आह ा भाडणाना ि यामधील भाडण समजण योगय नाही इथ भाडणाच मळ कारण सप ीच असत पर यकषात सप ीमळ होणारी भाडण ही ि यापकषा प षाम य अिधक होतात पण शतर हो याच खापर मातर ि यावर फोडल जात अजन एक मह वाचा म ा असा की ि याना िमळकतीम य हककच नस यामळ मालम व न या कशा भाड शकतील या पर ाच उ र सोप आह कटबा या मालम वर प षाचीच स ा अस यामळ मालम व न होत असलल ि याच भाडण हा मालम व न प षा या पर परामधील चाल असल या भाडणाचा िव तािरत भाग असतो परत प षामधील भाडण माग पडन भाडखोर व पर परा या शतर हणन ि या बदनाम होत राहतात

मलगी ज हा लगन होऊन परथम सासरी जात त हा सासर या सवर चालीरीती आिण िनयम याच िशकषण ितला सासकडन िमळत घरातील प षाचा याम य काहीही वाटा नसतो याना सन या वतरणकीम य जर काही चक आढळली तर त दसरया ि यादवार सनला सागतात यामळ वरवर पाहता अस िदसत की घरातील ि याच सनला छळत आहत पण पर यकषात त िपतस ाक कटबातील प षाच नवीन लगन झाल या सनवरील िनयतरण असत कटबातील सवर िनयम प षानी बनिवलल असन त कवळ ि यासाठी असतात प षावर काहीही बधन नसतात प ष काहीही कर यास

२६ अिभ यकती जनता सा ािहक

मख यार असतात कटबाच सवर िनयम अमलात आण याची जबाबदारी कटबातील वयान मोठया असल या ि याची असन या सवर चालीरीती आिण िनयम काटकोरपण अमलात आणतात कारण या वतःच कटबा या गलाम असतात

ि या ा पर परा या शतर अस याच अजन एक िदल जाणार उदाहरण हणज हडयासाठी सासनणदकडन होणारा सनचा छळ िकवा खन हा सघषरसदधा ीndashीमधील सघषर नसन पशा या ह यासामळ िनमारण झालला सघषर असतो पर यकाला

कठ याही मागारन पसा िमळवन एकदम ीमत हावयाच असत भाऊndashभाऊ इ टटीसाठी भाडतात यासाठी कधी कधी एकमकाचा खनही पाडतात इ टटीसाठी मलगा विडला या पाठीत खजीर खपस यास तयार होतो पशापढ सवर नाती पोकळ ठरतात डॉकटरndashपशट ह नात पिवतर मानल जात परत आज या जगाम य पसा हच सवर व आह ऑपरशनची फी द याची ऐपत नस यास पशट मला तरी डॉकटर याची पवार करत नाही पशाभोवती िफरत असल या अशा िव ाम य परसा हडा न आण यामळ सनला िद या जाणार या तरासाब ल फकत सासलाच का दोष दयावा खरतर सन या छळाला ितचा सासरा आिण पतीही सासइतकच जबाबदार असतात िकबहना त जा त जबाबदार असतात कारण या या परवानगीिशवाय घरामधील पानही हलत नसत घराम य िशजवल जाणार अ नसदधा या याच आवडीच बनत असत अशा पिरि थतीत घरातील प षा या परवानगीिशवाय एक सास सनचा छळ कसा क शकल हडया या नावान सनचा कलला छळ हा दोन ि यामधील सघषर नसतोच तर तो पशा या लोभातन कलला ग हा असतो

सासndashसनमधील भाडणाच इतरही अनक पल आहत यापकी एक हणज दोन िपढयातील अतरामळ िनमारण झालला तणाव त ण िपढीतील मल व मली नवनवीन क पना नविवचार रहाणीमान सधारणा विरत आ मसात करतात तर ज या िपढीतील लोक बदलाना िवरोध करतात नवीन क पना आिण बदल सहजासहजी मा य करत नाहीत अशा वातावरणात दोन िपढयामधील सघषर िवकोपाला जातो पण असा सघषर कवळ सासndashसनाम यच असतो अस नाही तर वडीलndashमलाम यही असतो हणन अशा सघषारला ी िव दध ी सघषर समजण चकीच आह

शवटी सावरजिनक नळावर पा याव न होणारया ि या या नहमी या भाडणाकड पाह पा याची कमतरता ह ा भाडणाच मळ कारण आह जथ कमतरता असत तथ जा त िह सा पदरात पडन घ याकरता भाडण होतातच फकत बायका पाणी भरायला जातात हणन या एकमकी या िझ या ओढतात प ष जर पाणी भरायला गल असत तर तथ रकतपात झाला असता

इराद कर बलद २७

आपण वतःला अपमािनत करण थाबव या िन कषर काढायचा तर तो हणज lsquo ी हीच ीची शतर आहrsquo ा मनोधारण या

मळाशी वा तवात िपतस ाक आिण सप ी किदरत समाज आह कठलीही यकती दसरया यकतीची िमतर िकवा शतर अस शकत खर हणज ि या ा पर परा या अितशय जवळ या मितरणी असतात या याम य ढ भाविनक जवळीक असत कारण याची सख-दःख समान असतात याना पर परा या वदनाब ल सहानभती असत अडचणी या वळी ि या एकमकीना आधार दऊन प षापकषा जा त मदत करतात

मितरणीनो आपण ि यासदधा आप या गलामी मानिसकतमळ आिण िपतस ाक मनोधारणा मनोमन मा य क यामळ lsquo ीच ीची शतर आहrsquo यावर िव ास ठवायला लागलो आहोत ताकदवान हा नहमीच दबरलावर करघोडी करीत असतो ी हा समाजाचा सग यात हळवा व दबरल घटक अस यामळ ितचा अनक परकारानी अपमान होत असतो हणनच िश यासदधा आयाबिहणीव न असतात सवर नकारा मक गो ी आिण असखय िवनोद ह ि या या दबरलतवर असतात lsquo ी हीच ीची शतर आहrsquo अस हणण ह यापकीच एक

आपण मिहलानी मनात जवल या िपतस ाक समाजाची िशकवण परथम झगा न िदली पािहज आ ापयत ि यानी िमळिवलल सवर हकक आपण एको यान लढ यामळ िमळवलल आहत ि या जर खरोखरीच पर परा या शतर अस या तर आपण एको यान हककासाठी लढा िदलाच नसता आपली सख-दःख आप या अडचणी आप यावर आलली सकट आिण समाजान आप यावर घातलली बधन ा सवामधील एका समान धागयामळ आपण ि या एकतर गफल या आहोत

महागाई गिरबी बरोजगारी कपोषण हडा-बळी ि यावरील िहसा आिण अ याचार याच परमाण िदवसिदवस वाढत आह आज या lsquoिवकिसतrsquo समज या जाणारया आप या समाजाम य ि याची सरारस खरदी-िवकरी होत र याव न याची नगन िधड काढली जात कररपण बला कार कल जातात एककटया राहन ा अडचणीना त ड दण अशकय आह याची जाणीव आप याला होण आव यक आह आप याला एकतर आलच पािहज

ि याम य फट पाडन याना कमजोर करणारया वाकपरचाराना झटकन टाकाव लागल ि यानी एकतर यऊन आप या मलभत सम यावर िवचार करायला लागल याच िव षण करायला लागल एक माणस हणन जग यासाठी एका या य समाजाची उभारणी करायल लागल चला एकतर यऊन िसदध क या की आपण ि या पर परा या शतर नसन मितरणी आहोत अगदी जवळ या घिन मितरणी आहोत

२८ अिभ यकती जनता सा ािहक

५

सौभागय-लकषणाच वा तव

मी िववािहत आह पण माझा ववािहक दजार समज यासाठी मी कसात िसदर घालत नाही एवढच नाही तर मी कक लावत नाही ग यात घालत नाही कानात घालत नाही मगळसतर घालत नाही मला अनक पर िवचारल जातात मलाच नाही तर या बायका िववाहानतर सौभागय-अलकाराचा वापर करत नाहीत याना नहमीच िवचारल जात की ldquoत ही मगळसतर कक बागडया वगर का वापरत नाहीrdquo

िववािहत ीन लगनानतर सौभागयालकारmdashकक मगळसतर जोडवी बागडया इ घातलच पािहजत हा िवचार वषारनवषर समाजात िभनलला आह एखादी बाई ज हा ह सवर नाकारत त हा लोकाना त भारतीय परपरच उ लघन आह अस वाटत

सौभागयालकार घात यामळ आपल ववािहक आय य सखी होत का याचा आप याला गभीरपण िवचार करायला लागल ा िनजीरव सौभागयालकाराची पतीndashप नी या सजीव सबधाना अिधक चागल बनव यात काही भिमका आह का उलट आपण कधीकधी असही बघतो की सौभागयालकार वापर यात अिजबात कसर न करणारया बायकाच दाप यजीवन काही फार सखाच असतच अस नाही

सौभागयालकाराचा इितहास

सौभागयालकार ह वा तिवक ज या ढी परपराच स ठवलल िव तािरत प आह ह घाल याम य काहीही तकर नाहीय जगात या अनक दशाम य अनक

इराद कर बलद २९

समाजाम य आपला ववािहक दजार दाखिव यासाठी ि या सौभागयालकार घालत नाहीत ववािहक दजार दाखिव यासाठी त आव यकही मानल गल नाहीय आप या दशात या सदधा काही भागाम य सौभागयालकाराचा वापर कठ कमी होतो तर कठ जा त तर कठ होतच नाही उ रपरदश बगाल िबहार म यपरदश राज थान सारखया मागासल या भागाम य ाचा आगरह जा त परमाणात िदसतो करळ कनारटक व पव र रा याम य फारच कमी िकवा िदसतच नाही िखर न शीख आिण इतर काही समदायाम य तर िववाहाची अशी काही िच ह असलीच पािहजत अस नाहीय

ा परथामध या फरकाची कारण आपण इितहासातन समजन घऊ शकतो पराचीन काळाम य आधिनक मानवा या उदयानतर हजारो वषर समाजाम य मातपरधान कटब यव था होती आिण कटब परमख ी होती ितची वतःची एक ओळख होती यावळी कोणाची तरी बायको हणन वग या ओळखीची ितला आव यकता न हती कनारटक करळ आिण पव र रा याम य आजही या समाजाच काही अवशष सापडतात इथ सौभागयालकाराच िवशष मह व नाहीय उ र परदश व िबहारसारखया भागाम य दोन हजार वषापवीर सरजामशाही व िपतस ाक यव था अि त वात आली होती ितथ ीला खाजगी मालम ा हणन समजल जायच ितला वगळी ओळख न हती मालक आपली सप ी जाहीर करताना या या गलामा या आिण जनावरा या अगावर खणा उमटवायच याचपरकार ीला (बायकोला) आप या मालकासाठी (नवरयासाठी) काही िच ह धारण करावी लागायची अशापरकार स वाती या काळात ा िच हाचा उपयोग गलामीच परतीक हणन स झाला आिण अजनपयत तो चालच

आह त हापासन आपला समाज परगत झाला सरजामशाही सपन आधिनक

लोकशाही आली तरी िपतस ा आप या ढी-परपरासह समाजात अि त वात आह सौभागयालकार यापकीच एक आजही ीला ित या नवरयािशवाय वगळ अि त व नाही आजही समाजाम य प नीची पतीपकषा वगळी ओळख नसत िववाहानतरची पारपिरक िच ह हणजच सौभागयालकार न घालणारी ी अिववािहत घट फोिटत िकवा िवधवा समजली जात ापकी कणीच नसल हणज िववािहत असनही सौभागयालकार नाकारत असल तर ितला छछोल चचल अिनतीमान समजल जात

साज- गार आिण दागदािगन ामाग आणखी एक तकर आह तो हणज स दयरबोध लोक नहमी ह हणतात की ामळ बायकाच स दयर खलन िदसत एक कषणभर आपण अस गिहत ध की यान स दयर वाढत तर मग पती या म यनतर

३० अिभ यकती जनता सा ािहक

ीचा सदर िदस याचा अिधकार िहरावन का घतला जातो हा फकत स दयरबोधाचा मामला िनि तच नाहीय तर ती म ययगीन सरजामशाही िपतस ाक समाज यव थची एक जनाट ढी आह

आधिनक काळातील बदल

स दयारबाबतचा ीकोन थळ-काळानसार बदलत असतो तसच समाजा या या या वळ या गरजानसारही बदलत असतो राज-महाराजा या काळात डोकावन पािहल तर या काळी ीndashप ष दोघही दागदािगन घालत आजही याची दागदािगन घातलली िचतर उपल ध आहत हणजच या काळात प षानी अगावर दािगन घालण रा त समजल जायच ती या काळातील फशन होती आधिनक काळा या स वातीला प ष जसजस उ पादनात जा त सिकरय हायला लागल तसतस यानी आपल दािगन काढन टाकल धोतरासारखी व जाऊन पटndashशटर िकवा कडताndashपायजमा यासारखी काम करताना सटसटीत असणारी व घालण स कल आधिनक काळा या स वातीला यरोपम यही बायका लाब गाऊन िकवा लाब फरॉक घालत असत िविवध परकार या कशभषा करत असत पण औदयोिगक कराती या वादळात ह सगळ बदलल गल मोठया परमाणात ि या घराबाहर पडन कारखा याम य कामाला जाऊ लाग या या या गाऊनची जागा पटndashशटर िकवा कटरन घतली आिथरक वावलबनान याच यिकतम व बदलन गल

असाच बदल आप या दशातही ग या स र वषाम य झाला आह पवीर ज हा ि या मखय व घराम य हो या त हा सदर िदस यासाठी कपड दािगन व स दयर परसाधनानी वतःला नटिव याकड याचा कल होता समाजाम य जसजसा बदल होत गला तसतशा ि या घराबाहर पड या आिण आिथरक या वावलबी होऊन समाजाम य वतःच अि त व पर थािपत क लाग या पारपिरक व अलकार व सौभागय-लकषण वापर याबाबत याचा ीकोन साहिजकच बदलत गला दोन िपढयापवीर आप या आजी या काळी घातल जाणार नथ दड-वाकया बोरमाळ ठशी त मणी यासारख दािगन आज परचिलत रािहलल नाहीत शहर तर सोडाच खडयातसदधा आता तस दािगन कोणी यवती घालत नाही हा बदल घडवन आण यासाठी कठलही आदोलन चालवल गल नाही तर सामािजक गतीबरोबरच हा बदल घडला

शहराम य आिण औदयोिगक वसाहतीम य िजथ ि याचा उ पादनात सहभाग जा त आह ितथ ि यानी आप या सोयीनसार बदल कलल जाणवतात िवशषतः

इराद कर बलद ३१

पोशाखामधील बदल हणजच साडीव न या सटसटीत अशा पटndashशटर आिण सलवार कड याकड वळ या आहत डॉकटसर इिजिनयसर नसरस व िशकषक यासारखया नोकरपशा ि यानी मोठया परमाणात दािग याच ओझही अगाव न उतरवल घर त ऑिफस आिण ऑिफस त घर ा धावपळीत याना साज गार करायला िकती वळ िमळत असल एवढच नाही तर क करी कामगार ि या सदधा जा त साज- गार करत नाहीत खरतर दनिदन धकाधकी या जीवनात घर त ऑिफस आिण ऑिफस त घर ा धावपळीत बरयाच कायररत ि याना स दयर परसाधानाकड लकष द यास वळच

नाही ा बदलाबरोबरच lsquoववािहक दजार दाखव यासाठी सौभागयालकार घाल याची

गरज कायrsquo असा पर ि या आता िवचा लाग या आहत अथारत असा पर उपि थत करणारया ि याची सखया आ ा जरी कमी असली तरी हळहळ वाढत आह

बा स दयर िव दध आतिरक स दयर

ा वादातील आणखी एक मह वाचा पल िवचारात घण आव यक आह ी या स दयारकड पाह याचा समाजाचा ीकोन बाहलीसारखी सजली-सवरलली

लाजरी-बजरी सकोचणारी ीच सदर समजली जात ाचा अथर ी या बा स दयारलाच जा त मह व िदल जात पण स दयारचा एक दसरा ीकोनही आह आिण तो आह आतिरक स दयारचा एक अशी ी जी वावलबी आह िज यात आ मिव ास आह जी समाजाला पढ न यासाठी आपल योगदान दत असल ित यात िदसणार स दयर त आतिरक स दयर जसmdashमहादवी वमार महादवी वमार लौिककाथारन िदसायला सदर न ह या पण इितहास कधी याच सािह या या कषतरातल योगदान िवस शकल का आणखी एक अशीच सदर मिहला हणज महा ता दवी आजही सािह य कषतरात या उ च थानावर आहत याचपरकार क टन ल मी सहगल यानी वात यलढयात सभाष चदर बोस या याबरोबर नत व कल या आिण अशा अनक मिहला बा स दयारसाठी नाही तर आप या कायारमळ आठवणीत आहत ा या उलट परचिलत स दयारसाठी आप या समोर ऐ यार राय लारा द ा सारखया मिहलाही आहत आता आप याला ठरवायच आह की कठला ीकोन आप यासाठी जा त योगय आह आिण आज कोण या ीकोनाला समाजमा यता िमळाली पािहज स या या काळात बहसखय जनतसाठी बाई हणज फकत lsquoशरीरrsquo हणन या यासाठी सदर ी हणज आकषरक बा स दयर असलली

बहरा टरीय कप यानाही हच हव आह त हाच तर स दयरपरसाधन आिण उ पादन

३२ अिभ यकती जनता सा ािहक

िवक याचा याचा धदा जोरात चालल हणनच या या सवर जािहराती ी या कवळ बा स दयारचाच उदो-उदो करतात इलकटरॉिनक िकवा छािपल परसारमा यमसदधाmdashजी अिधकतम बहरा टरीय कप या या िनयतरणात आहतmdash ाच परबळ िवचारसरणीला बळकट करतात टी हीवर या िसिरय समधन ि याच िचतरण भारी भारी साडया कक िसदर िबदी (जी खरतर आज कोणीच लावत नाही) मगळसतर आिण भरमसाठ दािगन अशा पहरावात कल जात

एका वग या पदधतीन मलत ववादयाचा सदधा ही िवचारसरणी बळकट कर याम य हात आह या यासाठी ी ही फकत शरीर घरातील गलाम आिण मल ज माला घालन याच सगोपन करणार यतर आह हणनच वारवार त ि यासाठी जी स व शटरndashपटवर बदी आणण ि यानी बरखासाडी घातली पािहज अस फतव काढत असतात

अस असनही जसजसा समाज हळहळ बदलत जातो तसतशा अिधकािधक वततर िवचारा या आिण धाडसी ि या घराबाहर पडन सवर परकारची काम करीत आहत स दयार या सामा य क पनाना ितलाजली दऊन बा स दयारला पराधा य न दता आतिरक स दयारला उजाळा दऊन ि या वतःच अि त व पर थािपत करत आहत स या याची सखया कमी असली तरी ती हळहळ वाढत आह जसजस ि याम य िशकषणाच परमाण वाढल या या जाणीवा िवकिसत होतील या आिथरक या वावलबी होतील वतःला माणस समज लागतील तसतस स दयारच जन मापदड आपोआप माग पडतील परातन काळातील दागदािगन आिण पोषाखापरमाणच वतरमानकाळातील दागदािगन आिण पोषाख यिझयमम यच पहायला िमळतील स दयारच मापदड बदलत आल आहत आिण पढही बदलतील

हमार िहदी परकाशन नोटबदी कया खोया कया पाया ₹ ५ndash तकर शील वजञािनक समाजवादी िववकान द ₹ १०ndash वॉलमाटर भगाओ खदरा कषतर बचाओ ₹ १०ndash मोदी सरकार क चार साल और बजट २०१८ndash१९ ₹ १५ndash दश पर फ़ासीवाद का सकट ₹ २०ndash अपना भिव य भारतीय सिवधान (लखक सभाष वार) ₹ २५ndash व वीकरण या पनःऔपिनवशीकरण ₹ १५०ndash

इराद कर बलद ३३

६

ि या या मािसकाच त य

lsquoि याची िनयतकािलकrsquo ा नावावर बाजारात उपल ध असल या िनयतकािलकाबाबत आपण पिरिचत आहोतच िनयिमतपण नाही पण कधीतरी र व टशनवर बरच lsquoसिशिकषतrsquo अशी िनयतकािलक चाळत असतात आपणापकी बरच जण अशा मािसकाच वगरणीदार असतात आिण आपण ती वाच यासाठी वळही दतो २५ndash५० पया या ा िनयतकािलकाम य सा ािहक पािकषक िकवा मािसक आहत हणजच मिह याला ५०ndash२०० पय आपण यावर खचर करतो पण ही िनयतकािलक आप याला काय दतात ाचा आपण िवचार कला आह का ि याची

३४ अिभ यकती जनता सा ािहक

िनयतकािलक अस यामळ याम य अशी काय िवशषता आह की जी सामा य िनयतकािलकाम य नाही िकवा ि याब ल याचा ीकोन काय आह या िनयतकािलका या परकाशना या माग कोणता िवचार आह

ही िनयतकािलक lsquoवमन ऑफ सब ट सrsquo (मिहलाचा कणा) lsquoमिहलाची सपणर पितरकाrsquo आिण आज या आधिनक ि यासाठी अस याच दाव करतात आदशर मिहलची याची पिरभाषा काय आह म यमवगीरय मिहला या या उ साही वाचक आहत या मिहलाना ही िनयतकािलक काय म य दतात आिण या या मनात काय िबबवतात मिहला या कठ या सम या त मह वा या समजतात मिहला या या िनयतकािलकाम य राजकीय सा कितक सािहि यक आिण आिथरक िवषयावर लख असतात का की या या मत ह िवषय मिहलासाठी मह वाच नाहीतच मिहला या ा िनयतकािलका या मत lsquoकालची मिहलाrsquo आिण lsquoआजची मिहलाrsquo याम य फरक

काय आह आिण काय असायला हवा याला जोडनच हा ही पर की lsquoउदयाची मिहलाrsquo त कशी पाहतात

या पर ाच उ र आप याला या या अनकरमिणकवर नजर टाक याबरोबर िमळत अनकरमिणक या पानावर साधारणपण lsquoआयवरिदक परसाधनाम य सावधिगरी बाळगाrsquo lsquoस दयार या सवरसाधारण सम याrsquo lsquoटिटग लस न भरलली नाइटीrsquo lsquoमला या पलओ हरवर उट िवणाrsquo lsquoया वषीर थडीत काहीतरी नवीनrsquo lsquoउ हा यासाठी १५ थडगार सरबतrsquo अशाच परकारच लख िदसतात या यितिरकत ि या याच िनयतकािलकाम य राशी-भिव य िसनमा बाजारातील नवीन सामान इ गो ी असतात तर कधी कधी चकक ि याचीच च ा करणार िवनोदही असतात सवर मिहला िनयतकािलकाम य सवरसाधारणपण हाच मजकर असतो जो सतत वगवग या पदधतीन सािगतला जातो या यितिरकत या िनयतकािलकाम य करीम िलप टीक पसरस दािगन पासन त वॉिशग मशीन पयत या उपभोगय व त या परचड जािहराती असतात

खरतर अ यत प पण ा मलगामी ढीवादी िनयतकािलकाना ि या या पर थािपत सामािजक चौकटीला तोड याची इ छाच नाहीय ती िशकवतात की पती हच जीवन आह पती हाच मोकष आह याला परा कर याची दोन साधन आहतmdashवयपाकघर आिण शरीर अधारवळ वयपाकघरात वािद पदाथर आिण पकवा न कर यात घालवा आिण उरलला वळ दािगन अिण करीमबरोबर घालवा कारण तच तर तम या यिकतम वाच उि आह ह फकत तम यासाठीच चागल आह अस नाही तर

इराद कर बलद ३५

बाजारपठसाठीही चागल आहmdash हणजच स दयरपरसाधन फशन कपड उदयोगा या कप या या ा िनयतकािलका या परायोजक आहत

मिहलासाठी असल या ा विश यपणर मािसकाम य lsquoआधिनकrsquo ी आता बादली टब आिण धोपाट या ऐवजी वॉिशग मशीनम य कपड धत पोलपाट-लाटण तवा िचमटा याची सटटी क न रोटीमकर वाप न पो या करत पाटया-वरवटयावर वाट याऐवजी िमकसरवर वाटत आिण हकयम कलीनरन फरशी व छ करत यामळ ित या भिमकत आिण दजारत काहीच बदल झाला नाही ना झाल इतकच की आता नवीन उपकरणानी स ज ी अिधक चटपटीतपण आिण चाणाकषपण काम क लागली ित या पवीरची याच घर-कामामधन वाचल या वळात ती सजावट करण रसदार सरबत बनवण ना ता क यानतर रातरी या जवणासाठी नवीन पदाथर तयार करण सकाळी रोज नवीन नवीन पदाथर ड यासाठी तयार करण घर आवरण वतःला टापटीप ठवण आिण याचबरोबर वळला अन प कपड आिण मग या कपडयाना अन प दािगन आिण मकअप क शकत हणज मग ती पाटीरम य lsquoसटरल िफगरrsquo बन शकत

ा िनयतकािलकाना जर कवळ गिहणी याच गो ी दाखवाय या असतील तर याम य ड गरदरयाम य राहणारया या लढाऊ ि याबाबत काहीच का यत नाही या ड गराळ परदशातील जीवनाची धरा वाहत आहत वयपाक करण लाकडफाटा आणण कमावण पाणी भरण िशवणकाम करण आिण मलाना साभाळण या यितिरकत शतात काम करण अशी खप काम या करत आहत वाळवटातील या ि याब ल या त वातावरणात घर याची तहान भागव यासाठी वषारनवषर दर दर जाऊन पाणी भरत आहत याचा उ लखही का यत नाही का यत नाही या ि याब ल या आप या दमदार खादयावर िवटाचा महाल उभा करत आहत या या महनतीच िचतर या िनयतकािलकाम य का यत नाही यासदधा मजरीची काम क नही घराकड आिण मलाकड पाहतात अशा ि या या गो ी द यासाठी ा िनयतकािलका या चकचकीत पानावर जागा नसत का की या या ीन या मिहला नाहीतच ा पर ाच उ र अगदी साध आह या याम य तथाकिथत ी व नाही अशा परकार या ि या िनयतकािलकाना अपिकषत असल या नाजक व कोमल ि या नसतात िपतस ाक समाज यव थला मा य असल या पारपिरक ीचीच परितमा ही िनयतकािलक समाजापढ ठव इि छतात

ि या या हट या जाणारया या तथाकिथत िनयतकािलकाम य एक मह वपणर

३६ अिभ यकती जनता सा ािहक

िवषय असतोmdashस दयर आिण आरोगय बरयाच पितरकाम य तर आरोगय आिण स दयरसबधी सम या एकाच कॉलमम य छाप या जातात जणकाही आरोगय आिण स दयर ही एकच गो आह स दयारब ल िटपा द या यितिरकत आरोगया या बाबतीत पौि क आहार िकवा कपोषणाची जी काही चचार होत तीही बहदा गभरवती मिहलासाठी आरोगयदायी आहार या सदभारत असत जणकाही ती गभरवती नसताना ितला पोषक आहाराची गरज नाही एक ी हणन आरोगय चागल अ न हा जण ितचा अिधकारच नाही ितची गरजच नाही नाहीतरी ी एक गलामच असत ितच पालन पोषण पण यासाठीच झाल पािहज की ती एका बाळाला ज म दव शकली पािहज आिण तोही मलगाच

आपण हा िवचार कधी कला आह का की द हन िवशषाक स दयर िवशषाक मात व िवशषाक अस अक छापणारी ही िनयतकािलक या या िनयतकािलकाची िकती पान िकवा िकती अक ि याच किरयर याच वावलबन ाला दतात जगभरात सग यात जा त महनत ि या करतात आिण जगभरात कटबाला आिथरक आधारही ि याच दतात ह स य माडायला ह का घाबरत आहत आिण तरीही ि याना सवरतर द यम थानावर ठव यात आल आह या सवर िवषयावर ही िनयतकािलक चचार करताना आपण कधी पािहली आहत का

जर कधी या िनयतकािलकाम य ि या या किरयर या सदभारत मािहती िदलीच तर यात ि या या िवदव नसार िकवा योगयतनसार मािहती दत नाहीत तर सदर आिण तरतरीत ि याची आव यकता असल या एयरहो टस िरस शिन ट मॉडिलग सारखया नोकरयाब ल मािहती दतात हणजच हा जो तथाकिथत किरअर गाइड स िमळतो तो ही समाजातील ीची पारपिरक परितमा आिण भिमका मजबत करणाराच असतो जर कधी चकन माकन जीवना या िविवध कषतरात उ लखनीय यश िमळवल या मिहलाना ा िनयतकािलकाम य थान िमळाल तरी याच सघषर याची जीवनम य याच िवचार याना मळीच मह व िदल जात नाही उदा एखादया राजकीय मिहलला राजकारणातील पर िवचार याऐवजी सगीतजञ मिहलला सगीतातील पर िवचार याऐवजी लिखकला सािह यातील पर िवचार याऐवजी याना अस पर िवचारल जातात की यामधन याची lsquoगिहणीrsquoची परितमाच पढ यईल जस उदाहरणच दयायच झाल तर अस िवचारल जात की त ही दो ही कषतर कशी साभाळत आहात त ही तम या पतीला वतः या हातान जवण बनवन दता का वयपाकघर कोण साभाळत जवणाम य काय-काय पसत आह कपड कठल आवडतात मलाना आईची कमी तर जाणवत नाही वगर वगर अशा ि याना एक पर हमखास

इराद कर बलद ३७

िवचारला जातो की जर कधी घर आिण कारिकदर याम य िनवड करायची वळ आली तर त ही काय िनवडाल आिण उ र तर पिरिचत आह हणजच िन कषर ठरवनच चचरची स वात आ ही हा म ा माडायचा परय न करतोय की ही िनयतकािलक पर यकष अपर यकषपण जरी एखादी मिहला कमावती असल ती ित या कारिकदीरत िकतीही यश वी झालली असल तरी ि या या आय याम य घराच मह व िकवा याच थान िकती उ च आह हच िसदध कर याचा जीवतोड परय न करताना िदसतात

ि याकड पाह या या समाजा या ीकोनाला आ हान दणारया परोगामी मिहलासाठी ज िचतच म आहत यावर ही िनयतकािलक एकही लख छापत नाहीत ि याना आसपास या जगातील आय यात रस िनमारण होईल यासाठी उ िजत करण कसबस जीवन जगणारया ि याना आय य पिरपणरपण जग याची िहमत दण सामािजकndashआिथरकndashसा कितक सम याच िव षण क न यावर उपाय शोधण ाब ल एक चकार श दही न काढता याना िनि करय आिण उदािसन बनव याकड ा िनयतकािलकाचा कल असतो ि यामधील वजञािनक जाणीवा वाढव याऐवजी याना अिधकािधक दववादी बनवत आहत ही िनयतकािलक आता या पिरि थतीब ल ि याम य चीड िनमारण करत नाहीत उलट ती थड कर याचा परय न करतात

ा मदयावर यानी पणरपण दलरकष कर याच मह वाच कारण हणज प षा या कटबातील आिण समाजातील पारपिरक दजारवर आिण अिधकारावर पर उभ राह शकतात पिरणामी मिहला या या स या या द यम वाला आ हान दऊ शकतात अस झाल तर ि या वावलबी होतील व या यात िव ास िनमारण होईल आिण समाजात या सदरत या क पनलाही या आ हान दतील मग स दयरपरसाधन बनवणारया बहरा टरीय कप याची स दयर परसाधन कपड फशन इ उ पादना या िवकरीच काय होईल ा कप यासाठी (आिण पयारयान त परायोिजत करत असल या िनयतकािलकासाठी) पावडर िलपि टक िकरम ा या िवकरीच काय ि याची अि मता काही बाजारापठपकषा मोठी नाही यामळ ि याची िनयतकािलक आिण या या पर क यार कप याना ि याची हजारो वषापवीरची चौकट नसती तशीच ठवायची नाही तर यावर चाणाकषपण मलामा चढवायचा आह

अगदी अलीकड एका परमख इगरजी िनयतकािलकासोबत ३४ पानाची परवणी फकट िदली होती याम य फकत वगवग या व त या जािहराती हो या गमत हणज रनसॉ वीमन (जागत मिहला) अस नाव असल या परवणीम य वॉिशग मशीन फरीज

३८ अिभ यकती जनता सा ािहक

िभतीसाठी नवीन पटस हअर िरम हरब ल काही गो ी हो या आिण आणखी आ यारची गो हणज १६२ पाना या या पितरकम य ४४ पान जािहरातीची १४ पान वगवग या डरस या िडझाई सची ३ पान िव सदरी या भारत आगमना या पाटीरची आिण ३ndash४ पान प षा या टाई स ब ल होती अथारत ा गो ी सतत दाखवन िनयतकािलकामधन आिण दरदशरनव न सतत ा जािहरातीचा भिडमार क न परथम आप या गरजा िनमारण क या जातात आिण यानतर या व त आप या समोर पर तत करतात आता फकत उठा आिण मॉलम य जाऊन उभ रहा

बाकी सम या िकवा अस हणया की या सम या समाजातन िनमारण झाल या आहत िकवा प षस ाक मानिसकततन िनमारण झाल या आहत याच काय उदा हडाबळी बला कार छडछाड कौटिबक िहसा दहरी भिमका बजावण इ याब ल बोलण कटाकषान टाळल जात या सम यामळ परभािवत होणारा गट तर मिहलाचाच आह पर यक िदवस एका दहशतीम य जगणारया आय यभर एका दघरटन या िभतीम य राहणारया कसबस जीवन जगणारया ि याना आय य पिरपणरपण जग याची िहमत द यासाठी ही मिहलाची िनयतकािलक पढाकार का घत नाहीत जर बला कार िकवा छडछाडीवर काही छापल गलच तर या लखाम य ि याना बचावाच (सामना न कर याच) उपाय सचवल जातात यामळ खरतर या या मनात अजनच भीती िनमारण होईल याचपरमाण ही िनयतकािलक दहरी जबाबदारी (घर आिण ऑिफस) साभाळणारया क करी ि या या सम यावर चचारही करत नाहीत आिण िव षणही करत नाहीत ा पर ावर मिहलाम य चचार हावी ात याना काहीही वार य नाही

आता बघया िनयतकािलकाम य सािह या या नावावर छाप या जाणारया टकार कथाब ल ातील लखाम य समाजाम य नत व करणारया ि या कठीण पिरि थतीत आ मिव ासान िनणरय घणारया ि या एकटयान मलाना वाढिवणारया ि या अस िवषय कधीच नसतात या कथामधील मिहला नहमीच आज या िपतस ाक समाजान घालन िदल या चौकटीतीलच असत िवषयही ठरावीक असतातmdashजस पतीndashप नीच सबध पती प नी और वो सासवाndashसनाची भाडण वगर कथाच िवषयही तच त घासन गळगळीत झाललmdashपतीच िववाहपवर िकवा िववाहानतरच परमसबध याम य प नी याग आिण ममतची मतीर असत यात नालायक पतीच बट ती जागवर नऊन ठवत या या आवडीचा वयपाक करत आिण रातर रातर याची वाट पाहत घालवत मग ित या तप यवर परस न होऊन कधीतरी पती घरी परत यतो गो ीचा एक परकार असाही असतो की पतीndashप नीच भाडण िकवा

इराद कर बलद ३९

काही गभीर सम यामळ प नी जी िशकलली असत माहरी जात भावजयी या िश या खात विडलाचा अपमान झलत पण वावलबी हो यासाठी परय न करत नाही आिण मग शवटी कोणी समजतदार मतरीण िकवा समजतदार कामवाली ह बोलन ितच डोळ उघडत की lsquoआपला प ष आपला असतो िकतीही मारल तरी परम पण करतोrsquo

याचाच अथर सािह य पण आप या िवचारामधन हच िसदध करत की बायकाच जग ह पती या घरापरत आिण यातही वयपाकघरापरत मयारिदत आह ि यानी िलप टीक काजळ आयलायनर िडजायनर दािगन कपड या यितिरकत काही िवचारच करायची गरज नाही यानी सामािजक आिण राजकीय सम यावर िचता करायच कारण नाही ही िनयतकािलक अ यत कशलतन आिण गोड पदधतीन lsquoमिहलाची गलामीrsquo आिण lsquoगलाम मिहलाचीrsquo तती करत आहत गलामी वयपाकघराची गलामी स दयारची

ही िनयतकािलक वाचणारया प षाची सखया ि याएवढीच आह ह ही िवचारात घतल पािहज ि याच जीवन फकत याची मल आिण याच घर-कटब या यासाठीच असल पािहज ा प षा या डोकयातील िवचाराना ही िनयतकािलक अजनच प ी दतात

खरतर आप याला अशा िनयतकािलकाची काही गरज नाही आज या ीसाठी ही पराणपथी मािसक कचराच आहत आप याला जगाशी जोडन घणार

सामािजक पिरि थती आिण वा तव समजावणार आप या जग या या ददर य इ छला रखािकत करणार सािह य हव आह अितशय परितकल पिरि थतीम य जगत असनही ि यामधील चत य वाखाण याजोग आह या आप या हककासाठी लढत आहत जगा या कानाकोपरयाम य सघषर करत आहत या ि याब ल सग याना साग याची गरज आह की या का लढत आहत सग यात मह वाच हणज सवरपरथम गरज आह ह समजन घ याची की ी हो याआधी आपण एक माणस आहोत अिण आ हाला आम या यायासाठी व समान हककासाठी लढा दऊन त परा कर यासाठी पररणा दणारया सािह याची आव यकता आह

४० अिभ यकती जनता सा ािहक

७

परसारम यमामधील ि याची परितमा

परसारमा यमानाmdash हणज िसनमा टलीि हजन व पतर िनयतकािलक इmdashसमाजाचा आरसा समजल जात हणजच अस समजल जात की समाजात ज घडतय याची जशी या तशी तसबीर मीिडया लोकासमोर आणत आजच सग यात परभावी मा यम आह टलीि हजन कारण एकतर ह क- ा य मा यम आह आिण घराघरापयत पोहोचल आह चला तर मग आपण ा आरशात ि याच परितिबब पाहया

या लखाम य आपण वारवार टलीि हजनवर दाखव या जाणारया मखय व तीन परितमाब ल चचार क या पिहलीmdashमॉडल असल या कायरकरमाम य lsquoकटवॉकrsquo करणारया मॉडलची िकवा ऐ यार राय आिण िपरयाका चोपडा या या स दयारच रह य सागणारया सदरयाची दसरीmdashदो ही खादयाव न पदर लपटन घणारया िकवा डोकयाव न पदर घणारया पित ता ीची िकवा कटबाला सखी ठव यासाठी वतः या व नाना ितलाजली दणारया आदशर प नीची पती या अनपि थतीत या या यवसायातील सवर यवहार कशलतन पाहणारया पित ता ीची आिण ितसरीmdash वतः या अि त वासाठी वावलबनासाठी नोकरी करणारया पण घरा या सखासाठी िकवा लगनात अडथळा यत असल तर िकतीही मोठया पदावर असली तरी कठ याही कषणी नोकरी सोडन दयायला तयार असणारया आदशर प नीची

पिहली परितमा आह कठल तरी उ पादन िवकणारी िकवा कटवॉक करत यणारया मॉडलची िज याकड बिघत याबरोबर ती मळी आप या समाजातील मलगी आह अस वाटतच नाही मॉडल अस यामळ जरी ती सतत घरा या बाहर असली रातरी उशीरापयत पाटरया करत असली तरी ती सरिकषत असत कारण ित याभोवती

इराद कर बलद ४१

सरकषारकषकाच सरकषण असत सामा य ि याना भडसावणारया छडछाड बला कार वगर कठ याही सम या ितला भडसावत नाहीत वतःला अिधक सदर कस बनवायच ही ितची खरी सम या आह ित या सम यत आिण आप या सम यत कठलच सा य नाही जण काही ती दसरयाच कठ यातरी दिनयतन आली आह हणनच ही आपली परितमा होऊच शकत नाही मातर अशा सडपातळ आिण सदर िदसणारया आकषरक पहरावात या मॉड स टलीि हजनवर सतत पाहन सडपातळ सदर आिण आकषरक शरीर ठवण हीच आदशर ीची परितमा समाजात तयार कर यात यामळ मदत झाली आह ान ि याना आिण िवशषतः मलीना वतःच शरीर आिण बा स दयारच वड लाव याची मह वाची भिमका बजावली आह

दसरी परितमा आह हजारो वषाषपवीरची पण ितला आज खपच रग भ न दाखवल जात आह ती आह एका पित ता ीची िव ास प नी आजञाधारक सन यागमयी आईची ही परितमा धािमरकndashकौटिबक धारावािहका या मा यमातन दाखवली जात ा ि यासाठी कटब हच सवरकाही असत आिण आप या सवर गरजासाठी या घरातील प षा या त डाकड पाहतात बहताशी मिहला दशरक वतःला ा दसरया परितमशी जोडन घतात कारण ती या या जीवनाशी िमळती जळती वाटत ा परितमचा उदोउदो कर याचा उ शच हा आह की ती परितगामी व ी मजबत करत ि याना आह याच पिरि थतीत राह याची पररणा दत दसरीकड व ति थती ही आह की ि या भलही वतःला घरा या चार िभतीत क डन घत असतील पण वतः या आिण समाजा या िवकासासाठी ि या मोठया परमाणात घराबाहर पडन िशकषण आिण नोकरी क लाग या आहत याना पारपिरक जीवन जगायच नाहीय या आप या अि मतसाठी आिण अि त वासाठी आता सजग आहत आिण पारपिरक समाजान याना या मयारदाम य बाधन ठवल आह या सीमा ओलाडन बाहर पड याची या खटपट करत आहत आिण मीिडया मातर परत एकदा याना घरा या चार िभतीत क डन घाल याचा परय न करत आह

ितसरी परितमा आह lsquoनोकरी करणारया आधिनक ीrsquoची ही परितमा पाहायला फारच मोहक आह ितला पािह यावर वाटत की जगातील सवर ि या िशक या सवरल या आिण वावलबी आहत िसिरयलमधन ा ि याना एवढ कायरकषम दाखवल जात की या जराही न थकता कसलीही िचडिचड िकवा राग न यऊ दता ऑिफस आिण घर दो ही अ यत सफाईन साभाळतात याच ह िचतर पाहन खरतर आ यरच वाटत की कोणताही माणस एवढा कायरकषम कसा काय अस शकतो याचबरोबर याना अ यत यागी दाखवल जात या यासाठी याच घर ह पराधा य

४२ अिभ यकती जनता सा ािहक

आह आिण गरज पडल त हा मागपढ न पाहता कटबासाठी नोकरीवर लाथ मार यास या कायम तयार असतात ा परितमतन कठ ना कठतरी याना ह प जाणवन दयायच आह की ि या िकतीही िशक या उ चपदावर ग या तरी घर या जबाबदारया ह याच परथम पराधा य असल िवजञान-ततरजञानाची झप कठही पोहच द घरकामाची जबाबदारी ितचीच ती आिण ितचा पती दोघही ऑिफसमधन एकाच वळी घरी परतल तरी घरी आल या पाह याच चहापाणी करण कटबासाठी जवण बनवण आिण हसतमखान याना जवायला वाढण मलाना झोपवण इ यादीची जबाबदारी ितचीच ित याजवळ खरदी कर याची कषमता असल तर ती पाटया-वरवटयावर वाट याऐवजी िमकसरवर वाटल हातान कपड ध याऐवजी वॉिशग मशीन मधन धवन काढल आिण घराची साफसफाई हकयम कलीनर न करल परत कामाची मळ जबाबदारी ितचीच

टी ही वर दाखव या जाणारया या परितमतील ि या आिथरक या वततर आहत वावलबी आहत पण मानिसक या या आप या िपता पतर पती ा यावरच अवलबन आहत ा ि या प षपरधानत या साख या तोड याचा परय न

तर करतात पण अखरीस तडजोड करतात आिण सग यात वाईट ह की या वखशीन तडजोड करताना दाखवतात या या तडजोडीची कहाणी इतकया खबीन दाखवली जात की ि या िनसगरतःच अशा आहत अस वाटल ही परितमा ि या या वात यासाठी अिधकच हािनकारक आह कारण आप यावर ज हा अशी पिरि थती यईल त हा आपणही कटबासाठी आपली व न आिण कारकीदर आनदान सोडन दयायला तयार असल पािहज ह म य जवत

ा तीनही परितमाचा खोलात जाऊन िवचार कला तर लकषात यईल की ा तीनही परितमा ी िवरोधी आिण प षपरधान मानिसकतला पोषकच आहत पिहली परितमा ीला शरीर िकवा व त हणन दाखवत दसरी प षा या गलामी या पात तर ितसरी कटबासाठी कठ याही तडजोडी कधीही करायला तयार असणारी

ा तीनही परितमा ि याची छळवणक िपळवणक दाखवणारया परितमा आहत आप याला ा फस या भिमका तोडन आपली वतःची एक नवी परितमा तयार करायला लागल अशी परितमा यात ी ा सडल या मागासल या समाजा या म याबरोबर सघषर करत असल आिण ित या चहरयावर कल या सघषारच तज असलmdash या सघषारच तज यामळ ितन अनक हकक आिण अिधकार िमळवल आहत आिण भिव यात आणखी यश िमळल याची खातरी आह तीच ितची खरी परितमा असल

इराद कर बलद ४३

८

वावलबनाची गरज

वावलबी अस याब ल मली काय िवचार करतात यासबधी या िकती सजग आहत आिण या या वावलबी हो याम य काय सम या आहत ह समजन घ यासाठी काही महािवदयालयीन िवदयािथरनीशी आ ही चचार कली या चचरमधन ह समजल की वावलबी अस याची इ छा जवळजवळ सवरच मलीची आह पण यासाठी या खप परय नशील आहत अस नाही चागली नोकरी िमळा यास ती कर याची इ छा स र टककयापकषा जा त मलीनी दशरवली परत नवरयान िवरोध कला तर काय कराल ा पर ावर याच उ र आल की नोकरी सोडन दऊ कठ याही पिरि थतीत वावलबी होणारच ह सागणारया फकत ५ टककच मली हो या या हणा या की वावलबनासाठी सवर परय न क नवरयाला आिण कटबाला समजावन साग गरज पड यास थोडा सघषरही क पण या पढ ह ही हणा या की नाती तट यापयत पिरि थती आली तर माघार घऊ या सवरकषणातन अस लकषात आल की बहसखय मली वतः या पायावर उभ राह याचा िवचार ज र करतात पण याना वात याचा खरा अथर आिण वावलबनाच खर मह व समजलल नाही

या सवरकषणातन आणखी एक मह वाची गो समोर आली ती हणज सवर मली

४४ अिभ यकती जनता सा ािहक

अस मानतात की कटब आिण समाज ह या या वावलबी हो यामधील सवारत मोठा अडसर आहत

भारत झपाटयान एक आधिनक िवकिसत समाज बनतोय असा दावा जरी आपण करत असलो तरी ि या या वात याब ल या सामािजक ीकोनाम य फारसा फरक झालला नाही ह एक कठोर वा तव आह काही िठकाणी काही बदल झालल असल तरी त अ यत वरवरच आहत आिण यातही मोठया शहराम य थोडाफार बदल झालला जाणवतो पण गरामीण भागात आिण छोटया शहराम य आजही शकडो वषापासनच बरसटलल िवचार चालत आल आहत ी वात याला लायक नाही ितला परथम विडलावर मग पतीवर आिण हातारपणी मलावर अवलबन रािहल पािहज वदात सािगतलला हा ीकोन आजही परबळ आह याच परचिलत मानिसकतमळ समाजात ि याना भदभावाची वागणक िमळत या यावर अबला िनराधार अस याचा िशककामोतरब कल जात याच कारणामळ कधी ि याना सरकष या नावाखाली चार िभतीत डाबन ठवल जात एकट बाहर जाऊ िदल जात नाही अबला हणन घाबरवल जात तर कधी नाजक हणन साभाळल जात याना ह ही सािगतल जात की या या या वात यावर ठाम रािह या तर कटब व मल उद व त होतील

समाजात या फलावल या या िवचाराबरोबरच मली मोठया होत अस यामळ या याम य वावलबनाची जाणीवच िनमारण होत नाही मली या आय या या उ शाब ल आईविडलाचा िवचारही लगनापरताच मयारिदत असतो हा ीकोन समाजाम य इतका ढ झाला आह की यािव दध बोलणसदधा मलीना अवघड जात वषारनवषर समाजान बनवल या ा परभावी म यानसारच या वतःला घडवत जातात आिण यानासदधा लगन हीच आप या आय याची इितकतर यता आह आिण पतीची आिण सासर या लोकाची सवा कर याम य आय याच साथरक आह अस वाट लागत

याच कारणामळ ी वतःला दबळी आिण कमजोर समज लागत ितचा आ मिव ास कमी होतो बाहर या जगातील धावपळ आिण आ हानाना घाब न घराबाहर पडायला ितला भीती वाट लागत ितचा वािभमान नािहसा होतो नवरयान आिण सासर यानी कलल सवर अपमान ती सहन करत घरात या सवानी पोटभर खाऊन ज उरल त अ न पोटात घालण यालाच ती आपल जगण समज लागत

काही लोक ि या या वावलबी अस याला िवरोध करत नाहीत पण याचा ीकोन सकिचत आह या यासाठी ि या या वावलबनाचा अथर ितन घराबाहर

इराद कर बलद ४५

जाऊन काम करण हणज कवळ पस कमावण एवढच त मानतात खरोखरीच वावलबी होण न ह ित या िमळकतीवर नवरयाच िनयतरण असत तो ठरवतो की पस कठ आिण कस खचर करायच घरकामाची पणर जबाबदारी ीवरच राहत आिण घर चालव याची मखय जबाबदारी प षाची राहत नवरा भरपर कमावत अस यामळ ित या कमाईची कटबाला आता गरज नाही अस सागन तर कधी कामासाठी ती बाहर दत असल या वळ या परमाणात ितची िमळकत अ प आह अस सागन िकवा कधी याना वाटत की आता ितची नोकरी पर ितन घरी बसाव व घरससार साभाळावा अशी िविवध कारण दऊन ित या नवरयाला आिण सासर या लोकाना ितला नोकरी सोड हणन साग याचा पणर अिधकार असतो

आिथरक वात याच मह व

ीला जर आ मिनभरर व वततर हायच असल तर याची पिहली पायरी आिथरक वावलबन आह ह पिहल पाऊल उचलणmdashघराबाहर पडन छोटीशी का असना नोकरी करणmdashहीच ित यासाठी एक मोठी झप आह यामळ ित या यिकतम वाम य िनणारयक बदल होतात कमावत अस यामळ आता ती वतःच िनणरय वतः घऊ शकत आप या कामा या िठकाणी अनक लोकाना भटत या याशी बोलत यातन ितला जगाकड पाह याची आिण जग कस चालत त समजन घ याची ी िमळत ितला काही िमतरमितरणी िमळतात काही ितच िहतिचतक बनतात ज ित या सख-दःखाम यही सहभागी होतात यातन ितच एक सामािजक वतरळ बनत आिण सामािजक सबधही वाढतात सामािजक उ पादनात ितची भिमका िनि त होत आिण ती योगदानही दत

एकदा घराबाहर पडन नोकरी करायच ठरवल की बाहर या जगातील आ हानाना त ड दयायला आपोआपच ती मानिसकिर या तयार होत आिण एकदा घराबाहर पडली की बाहर या जगातील आ हान धीटपण पल याची कषमता ित याम य िनमारण होत ितची ही मानिसक तयारीच ितचा आ मिव ास वाढवत यामळच ती र यात होणारी छडछाड िकवा गरवतरन यावर आवाज उठवत यातन वतःला योगयपरकार वाचवण आिण परसगी यासाठी सघषर करण यासारखया गो ी िशकत

हळहळ एक माणस हणन आिण समाजाचा जबाबदार घटक हणन ीला वतःची ओळख समज लागत नवनवीन मािहती जाणन घ याची ित यात िजजञासा वाढायला लागत वतरमानपतर वाचण मािसक वाचण टिलि हजनवरील बात या

४६ अिभ यकती जनता सा ािहक

ऐकण ाम य ितची ची िनमारण होत कारण रोज बदलणारी धोरण िकवा राजकीय घटनाब ल मािहती घण ह आता ित या जीवनाशी पर यकष जोडल जात ा उलट गिहणीला त थट परभािवत करत नस यामळ याची फार आव यकता नसत यामळ व पतर व िनयतकािलक वाच याम य गिहणीला फारसा रस नसतो मािसक वाचली तरी ि याची मािसक ती उ सकतन चाळत

सामािजक उ पादना या परिकरयत सामील झा यामळ समाजात ितची वततर ओळख िनमारण होत जी पवीर कोणाची तरी आई बिहण प नी मलगी अशी असत यापकषा वगळी असत ती करत असल या ित या कामा या आधारावर लोक ितला ओळख लागतात आता ती कमावत अस यामळ ितला हवा ितथ ती खचर क शकत आता ितला ितच छद कौश य मग त सगीत वा न य िशकण असो प तक वाचण असो िकवा नाटकndashिसनमा पाहण असो त स करण शकय होत अशा अनक ि या आहत की याना िचतरकला सगीत न य या सारखया िवषयाम य गती असत पण कधी कटबावर आिथरक भार पडल हणन तर कधी कटबान परो साहन न िद यामळ आप या परितभाचा िवकास या क शकत नाहीत आिथरक या सकषम असणारी ी इतरानाही मदत क शकत अशा िकतीतरी ि या वकमाईतन आप या लहान भावाबिहणी या िशकषणासाठी मदत करताना िदसतात

बहताश लोक ि यानी नोकरी कर या या िवरोधात असतात कारण याना वाटत की कटबाची घडी िव कटल याच हणणmdashघरातील काम कोण करणार परथम हा पर उपि थत कर याची गरज आह की घरकाम ही फकत ीची जबाबदारी आह का यात नवरयानसदधा भागीदारी करावयास नको का या घरातील ी नोकरी करणारी आह आिण नवराही घरकामात सहभागी असतो याची मल लवकर वावलबी होतात लहानपणापासनच ती छोटी-मोठी काम करायला िशकतात

दसर आप या आसपासची नोकरी करणारया ि याची कटब पािह यावर ती यवि थत चाललली िदसतात नोकरी करणारी ी घरकाम आिण बाहरील काम या दो हीला चाग यापरकार याय दत एवढच नाही तर ित या कमाईमळ घर आिथरक या बळकटच होत ित या वळचा सदपयोग व कामाची िवभागणी ती अितशय नटकपणान करत

ितसर िजथ पतीndashप नी दोघही नोकरी करतात या घरातील वातावरण गिहणी या कटबापकषा फार वगळ असत दोघही काम करत असल या पतीndashप नीच नातही मतरीपणर होत दोघही आपाप या कामा या िठकाणी यणारया सम याबाबत

इराद कर बलद ४७

एकमकाशी चचार क न एकमकाचा स ला घतात दोघाम य िविवध सामािजकndashराजकीय िवषयावर ग पा होतात कारण ी या सामािजक कामातील सहभागामळ ितला बाहर या जगाब ल मािहती होत घरातील अस मनमोकळ वातावरण मलावर चागल स कार जिव यास मदत करत एखादया गिहणीलाmdashजरी ती सिशिकषत असली तरीmdashितचा पती आप या कामातील अडचणी सागत असला तरी ितला त ऐक यात फारसा रस नसतो घराबाहरील जगाशी ितचा फारसा सबध यत नस यामळ पती या कामावरील सम यावर ती बोल शकत नाही िकवा बौिदधक चचारही क शकत नाही

अखरच आिण सवारत मह वाच काही कारणामळ नवरयाबरोबरच सबध िबघडल िकवा याचा आकि मक म य झाला तर आिथरक या सकषम असलली ी आपल आिण आप या मलाच पालनपोषण वािभमानान क शकत तर घरात राहणारी ी सासर आिण माहर या दो हीवर ओझ बनत आिण पढील आय याम य अपमािनत िजण जगाव लागत

अनक ि या असा िवचार करतात की आपल आय य तर कसबस यतीत झाल आता आप या मलीचा िवचार करायला पािहज पण आपणच जर आपली बधन तोड शकलो नाही तर पढ या िपढीला द यासाठी आप याकड काहीच असणार नाही हणजच जी स वात आपण करायला हवी होती ती आपण आप या मली या खादयावर टाकन मोकळ परत आ हानाना घाब न जीवनातन माघार घऊन पळन जा याचा हा परकार आह अशी आशा िन फळ असत कारण वतःची बधनच जर आपण धयारन तोड शकलो नाही तर पढ या िपढीला आपण त धयर कोठन दणार

ि या या वावलबनाचा आणखी एक मह वपणर पल हा ही आह की जोपयत समाजातील अ यार लोकसखयचाmdashि याचाmdashसामािजक उ पादनात पर यकष िकवा अपर यकष सहभाग होत नाही तोपयत कोण याही समाजाचा खरया अथारन िवकास शकय नाही

ि याना िपतस ाक गलामीतन मकत हो यासाठी घराबाहर पडन नोकरी क न आिथरक या वावलबी होण ह पिहल पाऊल असल पण आज चागली नोकरी िमळण ह अ यत अवघड झाल आह ग या दोन दशकात खाजगीकरण उदारीकरणा या या काळात दशातील अनक उदयोगधद बद पडत आहत आप या दशातील नत मोठमोठया कॉप रश सचा नफा वाढव यासाठीच दश चालवत आहत या महाकाय कप याना नफा आिण फकत नफा कमाव यातच वार य आह

४८ अिभ यकती जनता सा ािहक

जा तीतजा त नफा िमळिव यासाठी कॉप रश स कमीतकमी कामगाराना िकमान वतनावर ठवतात काही मठभर चाग या पगारा या नोकरया सोड या तर बाकी सवरसाधारण नोकरया कमी पगारा या आिण असघिटत कषतरात आहत आिण हणनच आज मिहला या वात याचा आिण मकतीचा सघषर पढ घऊन जायचा असल तर याना रोजगार िमळव यासाठी लढा दणारया लोका या सघषारत सामील हायला लागल आिण रोजगारा या सधी उपल ध क न द याची मागणी करायला लागल कतराटी रोजगार बद क न कायम व पी रोजगाराची मागणी करायला लागल ी सघटनासह सवर जनआदोलनाना एक नवसमाज िनमारण करायचा आह की यात पर यकाला कामाचा ज मिसदध अिधकार असल ि थर उ प न िनवारा आरोगयसिवधा तसच वदधापकाळातील सिवधा या गो ीना पराधा य असल आिण यावरच भर िदला जाईल तो समाज खरोखरच मकत आिण लोकशाहीवादी असल

हा अथारतच दीघरकालीन सघषर आह पण तोपयत आिथरक या वावलबी हो यासाठी कमी पगाराची का असना पण िमळल ती रोजगाराची सधी वीकारण मह वाच आह आपण ज हा घराबाहर पड आिण मकत होऊ त हाच असा समाज िनमारण क शकतो िजथ सवाना रोजगारासाठी पराधा य िदल जाईल ीndashप ष समानता असल या समाजासाठी त पिहल पाऊल आह

Our English Publications Palestine Israel and the ArabndashIsraeli Conflict ₹ 10ndash Demonetisation Yet Another Fraud on the People ₹ 10ndash The Crisis of Global Warming ₹ 15ndash Letrsquos Rise from the Shadows ₹ 15ndash Who was Shivaji (Writer Com Govind Pansare) ₹ 20ndash Neoliberal Fascist Attack on Education ₹ 25ndash The Unemployment Crisis Reasons and Solutions ₹ 25ndash Is the Government Really Poor ₹ 25ndash Globalisation or Recolonisation ₹ 150ndash Education under Globalisation ₹ 275ndash Essays on Contemporary Indian Economy ₹ 275ndash Nuclear Energy Technology From Hell ₹ 295ndash

इराद कर बलद ४९

९

प षही घडिवला जातो

या आधी या सवर लखामधन आपण िपतस म य ि याची काय पिरि थती असत याची चचार कली या िपतस ाक यव थचा प षावर काय पिरणाम झाला आह यावर या लखात चचार करत आहोत जस lsquo ी ज माला यत नाही घडवली जातrsquo तसच lsquoप षही ज माला यत नाही घडवला जातोrsquo िपतस ाक यव था ही ीम य ी वाची भावना जागत करत तर प षाम य िपतस ला पोस याच काम lsquoमदारनगीrsquo

करत िपतस ाक यव था ि याम य द यम वाची भावना िनमारण करत तर प षाम य वाची भावना िनमारण करत ही तची भावना आिण यातन िनमारण होणारया

म याना व यवहाराना मदारनगी हणतात िनसगारन ी आिण प ष या यात फकत २ndash३ फरक कल आहत आिण त ही

पन पादना या परिकरयसाठी िलगा यितिरकत बाई मलाला ज म दऊ शकत हणन ितला गभारशय आह आिण मलाच पालनपोषण कर यासाठी छाती आपण ह लकषात घतल पािहज की िनसगारन भद िनमारण कला आह भदभाव नाही पन पादनासाठी

५० अिभ यकती जनता सा ािहक

सहकायारची गरज आह िहसची नाही ndashकिन अस याची गरज नाही पण आपण याला असमानतशी जोडल आिण ीndashप षाम य भदभाव स कला या असमानतनच प षपरधानतला ज म िदला आिण पढ जाऊन ती िपतस ाक यव था बनली याम य ससाधन िनणरय घण आिण िवचारधारवर प षाच िनयतरण आह

महािवदयालयीन िवदया याबरोवर प षभानाच (मदारनगी समजन घतानाच) कायरकरम करत असताना आ ही मलाना खरा मदर अस याची लकषण कोणती हा पर िवचारला गरज असल त हा ि याच रकषण करणारा धीट महनती कतरबगार ताकदवार समजदार आकरमक दबग कधी न रडणारा तगडा बहादर गरम रकताचा िनधडया छातीचा िजगरबाज इ यादी याखया यानी सािगत या या याखया बरोबर आहत का हा पर मलीना िवचारला असता यानी यातील बहतक सवर याखया मा य क या यातील काही याना आवडतातही पण याचबरोबर यानी ह पण सािगतल की प ष अहकारी रागीट आिण िनयतरण ठवणार असतात ज याना आवडत नाही

पण व ति थती ही आह की अहकारी रागीट आिण िनयतरण ठवणार ह गण मलानी मदारनगी या सािगतल या याखयमधनच यतात अहकारी रागीट आिण िनयतरण ठवणार िमळन एक खतरनाक रसायन बनतmdashमदारनगी प षाला स ाधारी आकरमक आिण िहसक पात पर थािपत करणारी या म याना समाजमा यता दणारी ती एक सामािजक पिरभाषा आह जी िपतस न िनमारण कली आह प षही lsquoप षrsquo हणन घडवला जातो अस हणताना मदारनगी समजन घयायची तर प षाची जडणघडण लहानपणापासन कशी होत ह पाहायला लागल

अगदी लहान असतानासदधा मलान फरॉक घालायचा हटल तर lsquoत काय मलगी आहस काrsquo हणन च ा कली जात कधी खळताना मार खाऊन मलगा रडत घरी आला तर lsquoरडतोस काय बायकासारखाrsquo अस हटल जात कधी अपमान करायचा असल तर lsquoबागडया भर बायकासारखयाrsquo अस सािगतल जातmdashअशा अनक वाकयानी आपण या लहानशा मलाला प ष बनव याची स वात करतो बरयाच घराम य मोठया बिहणीला सोबत हणन लहान भावाला बरोबर पाठवल जात त हापासनच तो सरकषका या भिमकत जातो घराम य नातवाईकाम य व समाजात तो पर यक कषणी प षपरधानता बघत असतो व याचच अनकरण करायला लागतो

मदारनगीचा एक मह वपणर पल िहसा आह अनक जण अस हण शकतात की प ष वभावतःच िहसक असतात पण तस नाहीय ज मतः िहसक कणीच नसतो प षाना िहसक बनव यात समाजाचा मोठा वाटा आह लहानपणापासन मलगयाना

इराद कर बलद ५१

आपण खळणी हणन बदका गदा पायडरमन या यासारखया गो ी दतो अनकदा जवायला वाढायला उशीर झाला हणन ताट फकन मारणार िकवा यता जाता आईचा अपमान करणार आिण आईवर हात उचलणार वडील मलान लहान अस यापासनच पािहलल असतात ि याच थान बरोबरीच नाही या यावर हात उगारला जाऊ शकतो ह म य या या मनात ठसवल जात कटब ही मलाना lsquoप षrsquo बनव याची मोठी परयोगशाळा आह आिण मग मोठ झा यावर मली जस आईच अनकरण करतात तसच मलगही विडलाच अनकरण क लागतात िहसक बनतात आिण मग ती िहसा ि यापरती मयारिदत राहत नाही तर प षाndashप षाम यही पोहोचत मदारनगीम य िहसा िनिहत आह

फकत प षाम यच नाही तर समाजातही िहसा पसरव याम य परसारमा यम आिण िसनम याची मह वपणर भिमका आह ा मा यमाचा समाजावर तर पिरणाम होतोच पण ीndashप ष सबधावरही मोठा पिरणाम होत असतो मलीबरोबर कठ याही परकार वागल तरी याना त आवडत या यावर जबरद ती कली तरी याना ती आवडत प नी िकवा परिमकवर िबनिदककत हात उचलता यतो बाई lsquoमाणसrsquo नाहीच तर व त िकवा आयटम आह आिण सग यात मह वाच हणज मलगी ज हा नाही हणत त हा खर तर ितचा होकार असतोmdashिसनमाम य तर ह सवर उघड उघड दाखवल जात आिण ह सगळ घडत असतानाही शवटी िहरोला िहरॉईन िमळत अशी म य जर परसारमा यम आिण िसनमातन िमळत असतील तर मलग िहसक का होणार नाहीत पर यकष आय यात एखादी मलगी मलाला नाही हण शकत िसनमातली म य आिण मदारनगीचा अहकार ा दो ही गो ीमळ मलगा िहसक बनतो ाचा शवट मलीला मा न टाक याम य िकवा त डावर अिसड फक याम य होतो

ि यावरील िहसा आज एवढया मोठया परमाणात वाढ या आहत की भारतात ६० नवर कधी ना कधी आप या बायकावर हात उचलतात दर २२ िमिनटाला एक बला कार होतो आिण एका िदवसात दोन ि याना कठ या ना कठ या कारणान मारल जात ह जण काय कमी आह हणन आ ही ग या २० वषारत १ कोटी मलीना सपवन टाकल आहmdashज मालाच घातल नाही िकवा ज म याबरोबर लगच मा न टाकल

ग या काही वषारत lsquoमदारनगीrsquo शी जोडल या िहसचा एक नवीनच पल समोर आला आह याचा आज या राजकारणाशी गहन सबध आह प षी स ला आ हान दणारया माणसाना धडा िशकव यासाठी खरलाजी भिगनीवर आठ गरामपचायत पदािधकारी बला कार क न ह या करतात ह जातीयवादी िहसक प षी मानिसकतच

५२ अिभ यकती जनता सा ािहक

उदाहरण आह lsquoल ह िजहादrsquoसारखा बागलबवा उभा करण असो की lsquoऑनर िकिलगrsquo ह सार स कितरकषणा या नावाखाली ि या या लिगकतवर सपणर वचर व आिण िनयतरण िमळिव याचच मागर आहत

जगभरात सामािजक राजकीय आिण सा कितक पातळीवर िजतकया िहसक गो ी घडतात या सग या या माग मदारनगीचा पण हात आह ९५ ग ामाग कठ या ना कठ या प षाचा हात असतो पशासाठी होणारया िहसपासन दहशतवाद जातीndashधमार या नावावर होणार अ याचार ा सग यामाग अ य कारणा यितिरकत मदारनगीही एक कारण आह

ग या १००ndash१५० वषारत ि याना ह कळन चकल आह की िपतस ा धोकादायक आह प षाना का नाही समजल आ यारची गो आह की प षानी एकतर यऊन िपतस िवरोधात उभ राह याचा िवचार नाही कला हा यिकतगत पातळीवर ज समजदार होत यानी यािवरोधात आवाज उठवला जस गौतम बदध मोह मद पगबर रामसामी पिरयार डॉ बाबासाहब आबडकर महा मा गाधी आिण महा मा फल ह सगळ प ष होत पण यानी िपतस चा िवरोध कला पण सामा य प षानी ा या िवरोधात आवाज उठवला नाही िपतस या िवरोधात चळवळही उभी कली नाही कारण या यव थतन याना िमळत असलल फायदmdashकलिदपक वशाचा िदवा सप ी यालाच िमळणार कटबपरमख तोच इmdashइतक पसत आहत की यातील वाईट गो ी याना िदसत नाहीत

आता रोज या आय यात मदारनगीमळ प षाच काय नकसान होत आह त पाहया वर उदाहरण िदलच आह की ७ndash८ वषारचा मलगा याला बिहणीबरोबर चौकीदारी करायला बाहर पाठवल जात िकवा बिहण कठ जात कोणाशी बोलत यावर नजर ठवायला पाठवल जात पण हीच चौकीदारी याला नतर आय यभर करावी लागत कणाला टशनवर सोडायला जा तर कणाला बस टडव न रातरी आणायला जा

मलाना या या भावना यकत करायला िद या जात नाहीत lsquoमदर को ददर नही होताrsquo lsquoअसली मदर रोता नही हrsquo अशी अनक वाकय आपण नहमी ऐकत असतो प षाना एखादया गो ीच वाईट वाट शकत नाही का याना दःख होत नसल का रडावस वाटत नसल का नककीच वाटत असल पण प ष या या या भावना यकत क शकत नाहीत एवढच नाही तर घरातील जवळची यकती वारली तरी यान रडता कामा नय अस आ ही लहानपणापासनच या यावर िबबवल आह माणस आह ितथ

इराद कर बलद ५३

भावना असणारच पण प षाना याच परदशरन कर याची मभा समाजान िदलली नाही याच भाविनक ख चीकरण कल जात तो ह हण शकत नाही की मला भीती वाटत मला ह काम जमत नाही हणनच प ष ज हा अयश वी होतो त हा या यात ननगड िनमारण होतो दा म य आपल अपयश िवसर याचा परय न करतो िकवा आ मह या करतो ग या दोन दशकात शती या वाढ या सकटामळ तीन लाख प ष शतकरयानी आ मह या क या आहत पण एकाही शतकरी मिहलन आ मह या कलली नाही

याचबरोबर आय यात या अनक छोटया छोटया आनद दणारया गो ीनाही तो मकतो कपडयाचच उदाहरण दयायच झाल तर मली या कपडयाम य आिण कपडया या रगाम य परचड िविवधता आह पण प षाला िबचारयाला ठरािवक रगाचच कपड घालायला लागतात तच त शटरndashपट आिण तच त िफकट िन या िपव या नाहीतर पाढरया रगाच कपड मलाना साभाळ यातला आनद वतः पदाथर क न दसरयाला खायला घाल यातला आनद दसरयाची सवा कर यातला आनद ह सगळ आनद प षाकडन िहरावन घतल आहत याना काहीच यत नाही ना िशवणकाम ना भरतकाम ना िवणकाम एकच गो यत ती हणज पस कमावण याना पस कमाव याच मशीन बनवन टाकल आह

पण ा सग यापकषा िपतस न भयकर वाईट गो कली आिण ती हणज प षाना माणसपणापासन दर नल १६ वषारचा मलगा वयान िकतीतरी मोठया असल या बाईवर बला कार करतो र यातन बसमधन जाताना कोणी अनोळखी ी या शरीराव न हात िफरवतो ६० प ष आप या प नीवर हात उचलतातmdash

याना माणस हणाव का जातीndashधमार या नावावर दसरया जातीतील िकवा धमारतील मलीवर बला कार करतात आप याच शरीराचा ह यार हणन वापर करतात जगातली अधीर लोकसखया जर माणसकीपासन इतकी दर गलली असल तर १०० कोटी मिहलावर िहसा होणारच प ष खरच असच असतात का नाही प षस ाक यव था याना अस बनवत

आज दशभरात कवळ मिहलाच नाही तर प षही ि यावर होणारया िहसिवरोधात आवाज उठवत आहत र यावर उतरत आहत आदोलनात सामील होत आहतmdashजस आपण िनभरया ह याकाडा या वळी पािहल गरज आह प षानी आपल lsquoप षभानrsquo जागव याची आपली माणसकी वाचवायची

प षाना ह समजन घयायला लागल की जोपयत ी वततर होणार नाही तोपयत प षही वततर होऊ शकत नाही िपतस िव दध लढाई दोघानाही अितमत माणसपणाकड नणारी आह

५४ अिभ यकती जनता सा ािहक

१०

समतामलक समाजासाठी

ी आिण प ष ह दोघही समाजाच मह वाच अग आहत समाज चालव यासाठी दोघाचही सारखच मह व आह मग एकाचा दजार वरचा आिण दसरयाचा खालचा ह कस झाल हा िवचार कर यासारखा िवषय आह ि याची गलामीची ही अव था स वातीपासनच अशी आह का आिण पढही तशीच राहील का

मानववशशा जञानी ह दाखवन िदल आह की स वाती या काळात ीndashप षाम य समानता होती इितहासात मन यपरा या या प वीवरील वा त या या अिधकाश काळात माणस समतावादी समाजात राहत होता मानवी समाज िजवत ठव यासाठी आव यक असल या पन पादना या कषमतमळ ि याब ल समाजात आदर होता आिण हणनच या कटबपरमख हो या परौढाव थतील मह वाचा वळ गरोदरपणा मलाच पालनपोषण व साभाळ ाम य जात अस यामळ या मात वाला

इराद कर बलद ५५

उपयकत अशा उ पादना या कामाम य सामील असत या काळात लोक िशकार आिण अ न गोळा करण यावर जगत असत आिण हणन कदािचत प ष िशकारीला जा त जात असत आिण ि या अ न गोळा करायला जा त जात असत आज आपण आप या आसपासचा समाज पाहतो यापकषा वगळा असा मातपरधान समाज होता

मातपरधान समाज हणज ि याच प षावर िनयतरण असा अथर न ह मलतः समाज समतावादी होता उ पादनाची साधन हणज क चा माल आिण उ पादनासाठी वापरली जाणारी ह यार समाजा या मालकीची होती आिण माच फळ सवाम य समान वाटल जायच प वीवर मानव समाज अि त वात अस यापासन बहताश काळापयत समाजात असमानता शोषण आिण पधार न ह या खाजगी मालम ा न हती समाज खरोखरीच सामिहक पदधतीन राहत असन ज मापासन म यपयत पर यक यकतीच पोषण आिण सरकषण समह करत अस शासक आिण वगरिवभागणी न हती लोकाम य सप ी ता यात घ याची हाव न हती मन यपराणी मळातच वाथीर आिण हाव असणारा आह अशी आपली सामा य समज इितहासात िदसन यत नाही अिधकार आदब हाव आिण कररपणा ह माणसा या वभावाच नसिगरक पल नाहीत उलट मानवी समाज हा मखय व सामािजक काळजी घणारा आिण िनः वाथीर आह

साधारणपण १० त १२ हजार वषापवीर प वीवर शतीयोगय पिरि थती िनमारण झाली लोक शती क लागल आिण अ नधा याच उ पादन वाढ लागल जगभराम य अनक िठकाणी मानवी स यताचा िवकास हायला स वात झाली उ पादना या पदधती िवकिसत झा या आिण अितिरकत (गरज भागवन उरणार) उ पादन हायला स वात झाली िवशषतः शतीतील सधारणामळ अ नधा या या उ पादनात वाढ हायला स वात झाली लोकसखयाही वाढली ामळ समाजातील ि याच मह व बदललmdashआता समहा या अि त वासाठी असल या या या पन पादना या भिमकच मह व कमी झाल याचबरोबर या या उ पादनातील भिमक या मह वाम यही बदल झाला ह याराम य सधारणा झा यामळ िशकार करण सोप होऊ लागल अ न गोळा कर यापकषा त अिधक मह वाच झाल ज हा फावडया सारखया ह यारानी शती करावी लागत होती त हा ीndashप ष दोघाचही सारखच मह व होत पण जड हल घऊन शती करायला स वात झा यानतर सवरसाधारणपण प षच जड हल घऊन शती करत अस यामळ प षाच शतीतही मह व वाढ लागल

जसजस अितिरकत उ पादन होऊ लागल तसतस समहातील काही लोकाच यावर िनयतरण थािपत होऊ लागल याची परित ा वाढ लागली आिण ापरकार

५६ अिभ यकती जनता सा ािहक

समाजाची वगाम य िवभागणी हायला स वात झाली ा िवभागणीला योगय ठरव यासाठी परोिहत वगरही अि त वात आला अथारतच ह हो यासाठी बराच कालावधी लागला असावा याचबरोबर समाजात आणखी एक मोठी िवभागणी झाली ती हणज ी आिण प षामधील िवभागणी आधी ि या प षा या बरोबरीन िनणरय घत असत आता मिहला या उ पादनातील कमी मह वा या भिमकमळ प षा या तलनत याचा दजार द यम झाला आिण या प षावर अवलबन राह लाग या उ पादना या आिण िनवारहा या साधनावर प षाच िनयतरण आल व मिहला घराम य कद झा या पिरवाराच व प प षस ाक बनल आिण ि या िप याचीनवरयाची मालम ा बन या

लोक ा सवर िवभागणीिव दध लढल यानी अिधकािधक अिधकार परा क न घतल आिण ापरकार समाज बदलत गला माग या तीनndashचार हजार वषारत जगभरात िनरिनरा या िठकाणी समाजात उ कराती होऊन म ययगीन काळात सामती यव था आिण यानतर आजची भाडवली यव था अि त वात आली पण ा सवर समाजात वगरिवभागणी आिण प षस ाक यव था होती

भाडवलशाही आिण ी समानता

ग या २५० वषारत भाडवलशाहीमळ औदयोिगक कराती झा यानतर उ पादन एवढया परचड परमाणात वाढल की आज सवर माणसा या मलभत गरजा पणर होऊ शकतील असा समाज तयार करण शकय आहmdashकामाच तास कमी क न लोकासाठी भरपर मोकळा वळ िमळ शकल अशी चाग या पगाराची नोकरी उ च दजारची आरोगयसवा व िशकषण यव था सवासाठी व त आिण पौि क भोजन हातारपणी स मानजनक प शन झोपडव या आिण काडयापटी सारखी छोटी छोटी घर जाऊन याऐवजी सवासाठी सवर सोयी सिवधानी यकत चाग या िनवासाची सोय परदषण-मकत व व छ वातावरण ndash आिण अशा आणखी अनक गो ी जर आज ह होऊ शकत नसल तर याच कारण भाडवली अथर यव था आह या अथर यव थ या रचनम य आह या रचनमळ एका बाजला जगभराम य परचड परमाणात गरीबी आह आिण दसरया बाजला जगभरातील उ पादना या साधनापकी परचड मोठा िह सा मठभर कॉप रश स या ता यात आह आिण मठभर धनदाडगया या हातात जगातील बहताश सप ीची मालकी आह

याचबरोबर भाडवलशाहीन ि याना िशकषणाची दार उघडन घराबाहर रोजगारा या सधी िनमारण क न ( हणज पित विडल व कटबापासन आिथरक या

इराद कर बलद ५७

वावलबी बनवन) याची िपतस तन मकत हो याची पिरि थती तयार कली आह तसच भाडवलशाहीन वात य व समानत या म यानाही ज म िदला या वाढल या जागतीमळ आिण आिथरक वावलबनामळ ी-मकती या आदोलनाचा पाया घातला गला अथारतच ी-मकतीची चळवळ हा एक दीघर काळ चालणारा व कठीण सघषर आह याम य चढ-उतार यतील आिण खरया अथारन ती पढ न यासाठी आिण यात यश िमळव यासाठी जाणीवपवरक िनधारिरत सघिटत आिण िनयोिजत परय न करायला लागतील

अितशय िनदरयपण शोषण करणारया या यव थ या िवरोधात लोकाचा वीरोिचत सघषर चाल आह हा सघषर पसरतही आह आिण अिधकािधक ती होत आहmdashदिकषण अमिरकतील अनक दशाम य जनआदोलन लोकशाही पदधतीन स वर आली आहत व एका समतावादी समाजाची िनिमरती कर याकड परय न करत आहत

चळवळीच शतर कोण आहत

ी-मकती चळवळी या कायरक याना एक पर नहमी िवचारला जातो की ldquoचळवळीच शतर कोण आहतrdquo वरवर पाहता कटबाअतगरत व समाजात ि याची गलामी आिण द यम व प षासाठी सोयीच आह त हा साहिजकच प ष ि याच शतर आहत अस वाट शकत पण पर यकषात ी आिण प ष दोघही िपतस च बळी आहत दोघही वगवग या परकार परभािवत आहत प ष मदारनगी या मानिसकतत तयार होतात आिण वतःला ि यापकषा समज लागतात तर ि या ी वा या सा यात जातात आिण प षा या तलनत आपण द यम आहोत यावर िव ास ठऊ लागतात प षाना जरी या यव थतन जा त फायदा िमळत असल आिण यामळ ही यव था अशीच चाल राहावी अस वाटत असल तरी याचा अथर प ष शतर आहत अस नाही आपण एक पर िवचारला तरी आप याला याच उ र समज शकत प षा या िशवाय समाजाची क पना करण शकय आह का नककीच नाही हणनच ि याच वात य ह ी-प ष समानता थािपत क न ी-प ष दोघानाही िपतस या िवळखयातन बाहर

काढन दोघाम यही एकमकाब ल आदर आिण स मान िनमारण कर यासाठी जनजागती क न आिण याचवळला मिहलावर होणार लिगक अ याचार छडछाड ि या या शरीराच व तकरण अ या य कायद अशासारखया िपतस मळ ि यावर होत असल या िहसा आिण अ याचारा या िवरोधात सघषर उभा न िमळवता यऊ शकत

ी मकतीचा खरा शतर प ष नसन ीला गलाम बनवणारी प षस ाक

५८ अिभ यकती जनता सा ािहक

मानिसकता आिण प षस ाकता थािपत हो यासाठी आिण बळकट कर यासाठी िनमारण कल या जनाट ढी परपरा आचार िवचाराची बधन ा गो ी आहत

भारतामधील पिर थती

वात यानतर भारतात नह -परिणत िवकासाच आिथरक धोरण राबव यात आल याला सवरसामा यपण िम आिथरक यव था हटल जात िकवा िवकासाच नह मॉडल हणन परिसदध आह मलतः त भाडवली िवकासाच मॉडल होत ग या स र वषारत भारतात जसजशी भाडवलशाहीची मळ खोल जत गली तसतस भारतीय समाजात सामािजक आिण आिथरक कषतरात लकषणीय बदल होत गल आिण ि याची समाजातील पिरि थतीही बदलत गली िशकषणा या परसारामळ दळणवळणा या साधना या िवकासामळ घरा या चार िभतीत कद आिण यालाच आपल िव मानणारी ी आता बाहर पडली आह िविवध सामािजक उ पादनामधील ि या या योगादानाम य वाढ होत गली आिण हणन भारताम य ि या या चळवळीचा पाया रचला गला

प नास वषारपवीर ीमकतीवादी िवदषी महादवी वमासारखी एखादीच ी चळवळीच व न बघ शकत होती ि या या ददरशवर परखडपण बोल शकत होती पण एक यापक जनवादी ीमकती चळवळ या काळात सघिटत करण खपच कठीण होत याच कारण ह की या काळातील ि याना आज या एवढी समज न हती आिण एवढया मोठया सखयन ती घराचा उबरठा ओलाडन बाहरही पडली न हती ग या प नास वषारतील भाडवली िवकासामळ पिरि थती बदलली आह ि याची नसती जाणीवच वाढली आह अस न ह तर या आता आिथरक या अिधक वततर झा या आहत म ययगीन आिण सरजामी िवचाराची पकड सट यामळ मिहलाना मोठया सखयन माणस हणन वतःची ओळख आिण समाजात वतःच थान िनमारण करण शकय झाल आिण त िमळव यासाठी या अथक परय न करत आहत

पिरणामी दशभरात ि या या चळवळीची वगान वाढ होत आह दशा या िविवध भागाम य लहान लहान गट बनवन अनक परकार या ी सघटना कायररत आहत वतःच हकक आिण वात यासाठी ि या सघषर करीत आहत दशभर या ी असल या मोठया सघटनाही आहत ि यावर होणार अ याय आिण अ याचारासबिधत िनरिनरा या िठकाणी या सघटना सिकरय आहत आज नाही तर उदया अशा सवर सघटना एकतर यऊन एक मजबत दश यापी ि याची चळवळ उभी राहील

इराद कर बलद ५९

नवी आ हान

भारतीय समाजातील ग या स र वषात झाल या बदलामळ अितशय चत यशील असल या ि या या चळवळीम य वगान वाढ झाली आह पण याचवळी ा बदलामळ ीमकती या मागारत अनक नवन या अडचणी िनमारण झा या आहत

सरजामी समाजात ि याना वतःच अि त व न हत आिण याना गलामाची वागणक िदली जायची कटब ही ितची मयारदा होती आिण अडगळीत या सामानापरमाण ीसदधा कठ यातरी कोपरयात पडन असायची ती उरल-सरल खायची आिण िमळल त घालायची वतःच अि त व नस यामळ ित यावर वतः या अि त वाच सकट न हत तरीसदधा घरात या गाईndashबलाची हशीची जशी जबाबदारी घतली जायची तशीच ि याचीही दखभाल कली जायची याउलट भाडवली समाजान ीला घराबाहर पड याची पिरि थती तयार कली आिण वतःची ओळख व अि मता जप यासाठी जाग क कल परत याबरोबर सरजामी कटबाचा आधार जाऊन ी एकटी पडली कठलाही कौटिबक आिण सामािजक आधार नसताना ीला एकटीलाच आपली अि मता आिण अि त व थािपत कर यासाठी सघषर

करावा लागत आह भाडवलशाही समाजाम य कटबात अनक नव ताणतणाव आल आहत एकतर

कटबपदधती सप ात आली आह आज बहताशी ववािहक आय यही तणावपणर आहत आह याच पिरि थतीत ववािहक आय य चाल ठव याऐवजी ग प बसन सहन कर याऐवजी एखादी ी जर परितकाराचा िवचार करत असल तर ित यापढ पिहला पर असतो की मानिसक आिथरक आिण नितक आधारासाठी ितन कोणाकड पाहायच सासरी आिण माहरी दो हीकड ितला आसरा नसतो यामळ इ छा असनही ि याना वात य आिण अि त वासाठी सघषर करण अवघड झाल आह िशवाय भाडवली समाजाम य गिरबी आिण बकारी परचड परमाणात वाढली आह लोकाम य िनराशची भावना आली आह यामळ ग हगारीही वाढली आह बहरा टरीय कप याचा माल िवक याकरता परिसदधीमा यमादवार ि याना उपभोगय व त या पातच बाजारात आणल जात अस यामळ आिण ीला सतत शरीरा या पातच दाखवत अस यामळ ि यावरील लिगक अ याचारात वाढ झाली आह पिरणामतः िवधवा घट फोिटत िवभकत अिववािहत अशा ि याना समाजाम य एकट जगण अितशय धोकादायक झालल आह

६० अिभ यकती जनता सा ािहक

आप या वात यासाठी लढणारया मिहलाना या सवर अडचणीना सामोर जाव लागत असनही ी वात यासाठी आज अनक शकयता उपल ध झा यामळ अनकीनी आप या पातळीवर पारपिरक जीवनपदधती नाकारली आह पण सरजामशाही परपरा नाकारताना एकएकटीन वयिकतकिर या माणस हणन वतःची ओळख िनमारण कर यासाठी लढत असताना याचा लढा हा एका मोठया ी-मकती आदोलनाचा भाग आह याची जाणीव याना नसत ही जाणीव या याम य िनमारण क न दण ही ी चळवळीची जबाबदारी आह सघषर करणारया या बडखोर ि याना कटब आिण समाजामधील आप या द यम दजारची जाण आह याना िपतस या साख या तोडन यातन वतःची सोडवणक क न घयायची आह या या सम या ा फकत या याच नसन सवर ि या या आहत याची जाणीव क न द याच कतर य ी चळवळीच आह ज हा या यापक ी-मकती चळवळीत सामील होतील त हाच याना खरया अथारन वात य िमळल ि यासमोर असल या छोटया-छोटया व ना या जागी सपणर ीवगारसाठी समाजात गौरवा पद थान परा क न घ याच मोठ व न आपण ठवल पािहज

ग या तीन दशकात हणज १९९१ पासन जागितकीकरण उदारीकरण आिण खाजगीकरणा या नावाखाली भारतीय रा यक यानी बहरा टरीय कप याना भारतात मकत परवश दयायला स वात कली आह दश आता फकत महाकाय परकीय कप या या आिण या या भारतीय भागीदारा या नगन नफखोरीसाठीच चालत आह एक नवीन परकारचा lsquoवसाहतवादrsquo दशावर लादला जात आह पिरणामी सामािजक िवषमता बरोजगारी आिण परचड परमाणात गरीबी वाढली आह जसजस लोक दािरदरयरष या खाली ढकलल जात आहत तसतशी ि याची मळातच वाईट असलली ि थती अजनच खालावत आह जागितकीकरणामळ िशकषण आरोगय व इतर सामािजक सवाम य होणारया कपातीचा फटका पिह यापासनच उपिकषत असल या ि या या ि थतीला बसत आह

आिथरक वावलबन ही ी वात याची पिहली पायरी आह यासाठी ि यानी िशकषण घऊन नोकरी करण आव यक आह पण जागितकीकरणामळ रोजगाराची सखया खपच कमी झालली आह आणी ज रोजगार उपल ध आहत त ही फकत अ यत कमी पगाराच आिण असघटीत कषतरात आहत महागाईत झाल या कमाली या वाढीमळ ि याना आिथरक वाय ता िमळिवण दरापा त झाल आह िकबहना दोन वळच जवण िमळिव यासाठी दखील फार सघषर करावा लागतो आह

जागितकीकरणान ीला गलाम बनव याच नवनवीन परकार अि त वात आणल

इराद कर बलद ६१

आहत महाकाय कप याच बाजारावर वचर व आह या या मालाचा खप वाढावा हणन त वगवग या कल याचा वापर करतात आिण यातील एक सामा य ततर आह जािहरातीसाठी ी शरीराचा वापर ि या या शरीरा या उ ान जािहराती ह अलीकड ि यावरील वाढ या अ याचारामागील एक मह वाच कारण आह

पढील मागर मानवजाती या भाडवली जागितकीकरणा या शोषणािवरोधात स असल या

सघषारपासन ी-मकती चळवळीचा सघषर वगळा क न पाहता यणार नाही हणनच ीमकतीला मानव मकतीपासन तोडन बघताच यणार नाही या समाजातील सवर

क करी कामगार दिलत अ पसखय व इतर पीिडता या सघषारला जोडनच ि या या आदोलनाला सवर परकार या अ याय आिण शोषणािवरोधात लढा दयावा लागल

अथारतच ाचा अथर असा नाही की ी-प ष समानतचा सघषर थिगत क न भाडवली-सामरा यवादी शोषणािव दध या सघषारला पराधा य दण ी-मकती चळवळीपढील सवरपरथम मह वाच कायर आह की ि याना या या स या या पिरि थतीची जाणीव क न दण आिण वतःची ओळख िनमारण क न द यासाठी आिथरक सामािजक सा कितक आिण राजकीय कषतराम य ी-प ष समानता परा कर या या सघषारसाठी परो सािहत करण व सघिटत करण हा सततचा आिण दनिदन सघषर असन तो करण अपिरहायर आह ह ी चळवळीच आजच काम आह पण हा रोजचा सघषर करत असताना ि या या चळवळीच अितम यय नजरआड क न चालणार नाही तो आ मघात ठरल पण ीमकतीच ल य सा य कर यासाठी अशा एका नवसमाजाची गरज आह जो या य असल समानता पर थािपत करणारा असल असा समाज िनमारण करण ह ी चळवळीच दरगामी यय असल पािहज दनिदन सघषर ह ाच दरगामी लढाईची स वात आहत हच ल य समोर ठवन एक एक अडथळा पार करत पढ जायला हव माणस हणन आपल अि त व पर थािपत कर याचा दनिदन सघषर चाल असतानाच भाडवलाचा उदो उदो करणारी न ह तर सवर लोका या गरजा भागवन स मा य समाधानी साथरक सरिकषत व जा तीत जा त िनिमरतीशील आय य घडवणारी यव था आण यासाठी झटल पािहज

दःख काय तला मोडल तच दःखाला मोडन टाक कवळ तझ डोळ इतराचया सवपनाशी जोडन घ

६२ अिभ यकती जनता सा ािहक

आम याब ल

अिभ यकती

भारतातील मिहला या पिरि थतीत खपच पिरवतरन झाल आह आज मोठया परमाणात ि या िनरिनरा या यवसायात आ मिव ासान वावरताना िदसत आहत अिभयाितरकी आिण यव थापनात नोकरया करत आहत यवसाय करत आहत राजकारणात भाग घऊ लाग या आहत पोलीस आिण सरकषण खा यात नोकरया करत आहत परशासक बनत आहत खळाम य नप य दाखवत आहत

समाजातील ि याच द यम थान आिण या यावर होत असलय अ याय या याब ल समाजाची जाणीव वाढलली आह आप याला पिह यापकषा जा त अिधकारही िमळाल आहत हडा कौटिबक अ याचार पासन कामा या िठकाणी मिहलावर होणारा लिगक अ याचार या सग यावर अनक कायद िमळाल आहत

ा सग यामाग शकडो वषाचा सघषारचा इितहास आह यासाठी आप या अनक मितरणीना अपमान सोसावा लागला आह या याच परय नामळ आपण आज अिधक चागल जीवन जगत आहोत

एवढी परगती होऊनही ि याना समाजाम य अजनही अनक परकारच भदभाव व शोषणाचा सामना करावा लागतो फकत सिवधानात िलिह यान िकवा कायद बनवन समाज बदलत नाही आिण समाज बदल यािशवाय याची मानिसकता बदल यािशवाय ी-प ष समानता यऊ शकत नाही उदा अनक मली आज िशकषण घयायला लाग या आहत पण त क हाही सोडायला लागल ा भीतीखाली असतात मली या िशकषणाचा उपयोग ित या िवकासासाठी न होता लगनासाठी उमदवारी हणन असतो लगना या सपणर परिकरयम य ितची गणव ा मह वाची नसन अजनही हडाच मह वाचा असतो जर एखादी मलगी लगनाआधीपासन नोकरी करत असल तरी लगनानतर ितन नोकरी करायची िकवा नाही याचा िनणरय ितचा नवरा आिण सासरच लोक घतात ती घऊ शकत नाही

इराद कर बलद ६३

वात या या स र वषानतरही ि यावर अतोनात अ याय होत आहत छडछाड गभरिलग िचिक सा लहान मलीची खरदी-िवकरी हडाबळी प नी हणन होणार अपमान आिण अ याचार िवधवा व पिर यकताना िमळणारी वतरणक अशा अनक पाम य त सतत स च असतात ी-प ष भदभावाच २१ या शतकातीलही अ यत

करर उदाहरण हणज ी िलगी गभरपात त शकय झाल नाही तर ज माला आ याबरोबरच ितला मा न टाकण

ग या काही वषाम य मिहला या शोषणाचा एक नवीन परकार िवकिसत झाला आहmdashजािहराती या मा यमातन ीची भोगव त हणन परितमा उभी करण यािशवाय आपला माल िवक यासाठी स दयरपरसाधना या कप या व फशन उदयोगान दशपातळी पासन ग लीबोळापयत स दयर पधाना परो साहन िदल आह ी दहाच अस व तकरण क न ितला फकत शरीरापरत मयारिदत ठवण ह ि यावरील वाढ या िहसच एक कारण आह

आप याला ह सगळ माहीत नाही िकवा आपण ावर िवचार करत नाही अस नाही उलट त ही आ ही कठ या ना कठ या पात ाची िशकार झालल असतो पण आप या डो यावर स काराची पटटी अशी काही बाधलली असत की आपण ाकड डोळझाक करतो

ा सग याचा िवरोध कर यासाठी आ ही अिभ यकती ा ि याचा गटाची थापना कली आह आ ही तम यासारखयाच सामा य मली आिण ि या आहोत यात मिहलाबरोबरच सवदनशील प षही आहत समाजात ीला माणस हणन जगता यईल असा समाज िनमारण िनमारण कर यासाठी आ ही परय नशील आहोत ी वावलबन ीसबलीकरण व ी वात य अशा िवषयाबाबत लोकाम य जाणीव

वाढव यासाठी आ ही िविवध कायरकरम आयोिजत करत असतो यासाठी र त-मोिहमा पिरसवाद मािहतीपट-परदशरन गाणी व पथ-नाटय मोचर नाटक इ वगवगळ कायरकरम करत असतो

ि या आिण प ष दोघही आमच ल य आहत ी वात याब ल प षानाही सवदनशील करण गरजच आह अस आ हाला वाटत कारण ी वात याची लढाई ही फकत ि याची नसन ती सवदनशील प षा या सिकरय समथरन आिण सहभागानच सा य होईल असा आमचा िव ास आह आमचा असाही िव ास आह की या समाजात क करी आिण कामगार वगाच शोषण होत ितथ ी वात य सा य होणार नाही हणनच अिभ यकती क करी कामगार दिलत आिदवासी अ पसखय आिण समाजातील सवर पीिडत घटका या आदोलनाबरोबर जोडन घऊन काम करत आह

६४ अिभ यकती जनता सा ािहक

व न पाह याच धाडस करा

व न पाह याच धाडस कल की कती कर याच धयर यत दीडश वषापवीर सािवतरीबाई फल यानी ज हा दिलत मलीसाठी पिहली शाळा काढली त हा याच व नmdashजात आिण िलगापलीकड समाजातील सवाना िशकषणा या समान सधी िमळा यातmdashबहतकाना अशकयपराय वाटत होत पण आज आपण या व ना या पतरतत खप पढ आलो आहोत लाख या सखयन आज मली आिण दिलत िशकषण घत आहत हणनच आपणही उ च व न पाह यच धाडस क या एका नवीन सदर या यmdashिजथ ीndashप ष खरया अथारन वततर आिण समान असतीलmdashअशा नवसमाज िनिमरतीच व न पाह याची वळ आलली आह पढाकार घऊन अशा समाजिनिमरतीसाठी कती कायरकरम राबव याची वळ आलली आह स वात झाली तरच याचा शवट होतो दशभरात अनक ि या आिण प ष असा पढाकार घताना िदसत आहत आपणही आपल लहान-लहान पढाकार घयायला स वात क न पढ जाऊया चला आपण एकमकापयत पोच याचा परय न क या आपली सखदःख आिण सम या एकमकाम य समजन घऊया आिण हातात हात घालन पढ जाऊया हळहळ अिधकािधक लोक आप याला यऊन िमळतील

आ ही अिभ यकतीतफर प याम य अनक परकारच कायरकरम करत असतो आपण ा सवर कायरकरमाम य सहभागी होऊ शकता

bull िबनधा त बोलः मिहला या पर ावर आधािरत िविवध िवषयावरील मािहतीपट परदशरन व चचार ी िहसाचारावरील lsquoI am Nirbhayarsquo मािहतीपट महो सव

bull ी चळवळीनी आ ापयत लढन िमळवल या कायदयावर याखयान bull प षभान मी प ष हणन कसा घडलो यावर त ण मलाबरोबर सवाद bull अनक िवषयावरील सडक नाटक bull याखयान ndash ि यावरील िहसाचाराची कारण bull चाकोरी तोडताना ndash िलगभाव समजन घताना ािवषयावर कायरशाळा bull र यावरील अिभयान उदा लक इज यिटफल घर दोघाच मग घरकाम फकत

बाईचच कस ि या या व छतागहासाठी अिभयान नसिगरक पाळी अपिवतर कशी प षभान इइ

जर आप याला आम याबरोबर सिकरय हायच असल तर आम या पढील प यावर सपकर क शकता

अिभ यकती सपकर अिभ यकती co लोकायत िसिडकट बकसमोर लॉ कॉलज रोड नळ टॉपजवळ पणndash४ (या प यावर दर मिह या या पिह या रिववारी सकाळी ९३०ndash१२ या वळत अिभ यकतीची मीिटग होत आिण दर रिववारी स या ५ndash७३० या वळत लोकायतची मीिटग होत)

अलका जोशी ndash 9422319129 मोनाली चअ ndash 9881241415 wwwlokayatorgin puneabhivyaktigmailcom abhivyaktipune lokayatpune

आमची मराठी परकाशन य िदल माग मौत (कोकndashप सी भारत छोडो) ₹ ५ndash दवळाचा धमर आिण धमारची दवळ ₹ ५ndash ह मला माहीत हव ₹ ५ndash त णानो िवचार कराल तर ₹ ५ndash िववकवादी िवजञानवादी समाजवादी िववकानद ₹ ५ndash मी नाि तक का आह (लखक शहीद भगतिसग) ₹ ५ndash कोळी आिण माशी (लखक िव ह म िलबिन ट) ₹ ५ndash सावरजिनक िवमा कषतर िललावात ₹ ५ndash लढा वॉलमाटरशी ₹ १०ndash मलगा हणज मलगी हणज (लिखका कमला भसीन) ₹ १०ndash नोटाबदी काय कमावल काय गमावल ₹ १०ndash आर एस एस ला ओळखा (लखक श सल इ लाम) ₹ १०ndash शहीद भगतिसगच त णाना आवाहन ₹ १५ndash िशकषणाची राखरागोळी ₹ १५ndash जग या या हककाच आदोलन ₹ १५ndash भारत प हा गलामीकड ₹ २०ndash दशावर फिसझमच सकट ₹ २०ndash सरकार खरच गरीब आह का ₹ २०ndash आि वक वडपणा ₹ २०ndash बरोजगारीच सकट कारण आिण उपाय ₹ २५ndash उठ माणसा गाणी सघषारची ₹ ३०ndash जागितकीकरण की नवी गलामिगरी ₹ १५०ndash

• 1 frontoutside-irade-kar-buland-e03-27sep18
• 2 frontinside-irade-kar-buland-e03-27sep18
• 3 booklet-irade-kar-buland-e03-27sep18
• 4 backinside-irade-kar-buland-e03-27sep18
• 5 backoutside-irade-kar-buland-e03-27sep18

४ अिभ यकती जनता सा ािहक

आह की ा सरळसरळ होणारया अ यायावर कोणाचही फारस लकषच जात नाही यातील भयकर गो ही की वतः या बायकोवर इतक अ याचार आिण अ याय क नसदधा नवरयाची सामािजक परित ा अबािधत राहत ाच टोकाच उदाहरण हणज त ण वधला हडयासाठी िनघरणपण ठार मारल तरी पणर समाज ग प राहतो आिण तो ग हा िनलर जपण दाबन टाक याच परय न कल जातात

समाजान वीकारल या कटबातील प षा या ाच िनरकश स मळ िकतीतरी मलीची व न पायदळी तडवली जातात याना िशकषणापासन विचत ठवल जात हस याखळ या या िशकषणा या वयातच लगन क न कठ या तरी अपिरिचत प षा या ग यात बाधल जात ितच ह िनणरयही आईndashवडील िकवा भाऊ घत अस यामळ मलगी त चपचाप सहन करत वतः या आय यातील मह वाच िनणरय घ याचाही ितला अिधकार नसतो कारण िपढयानिपढया असच होत अस याच ती पाहत आलली असत कटबा या चौकटीत िमळणारया सरिकषततची िकमत हणन ितला वतः या वात याची आहती दयावी लागत सामािजक मा यता या िवरोधात जाऊन एखादया मलीन परजातीत या ित या आवडी या मलाबरोबर लगन कल तर ितच कटबीयच ितला िनदरयपण ठार मारतात आिण पणर समाज आिण पचायत या कटबा या पािठशी उभी राहत अशा परकार या करर ग हगाराना पाठीशी घालणारी समाजाची ही मकसमती िदसत त हा अस वाटत की कटबा या ा अिधकाराना अबािधत ठव याचा पर आला तर परसगी समाज कठ याच कायदयाची पवार करणार नाही

पण कटबा या ा िवदयमान व पाला मा यता दयायची का ाला आदशर कटब हणायच का अशा कटबाला मा यता दण हणज ात अगभत असल या िवषमतच आिण िनरकश स च समथरन करण होईल इितहास सागतो की कटबस था नहमीच अशी न हती पराचीन मानवी समाजात आधिनक समाज यव था अि त वात य यापवीर हजारो वषर समाज समतावादी होता ि या कटबपरमख हो या आिण समदाया या आिथरक आिण सामािजक जीवनात यानी मह वाची भिमका बजावली आह जसजशी सप ी आिण स ा प षा या हातात किदरत होत गली तसतशा ि या सवर सामािजक अिधकारापासन विचत होऊन घराम य कद क या ग या अशापरकार कटबाअतगरत िपतस चा उदय झाला यात ि या गलामा या भिमकत ग या (ह सकरमण कस झाल ह सागायच तर िवषयातर होईल)

इराद कर बलद ५

कटब समाजाचा एक मह वाचा घटक

आज आपण हकमशाही पदधतीन शासन करणारया राज आिण सामता या सरजामशाही समाजात राहत नाही आपण परगत लोकशाही रा टराम य राहतो िजथ शासक िनयिमतपण िनवडणकादवार िनवडन िदल जातात आिण समाज राजा या लहरीवर नाही तर लोकशाही पदधतीन िनवडन िदल या स थन िलिहल या रा यघटननसार चालतो भारतीय सिवधान ीndashप षाना समान अिधकार दत पण डॉ आबडकरानी खप आधीच सािगतल होत की फकत कायद बनवन समानता यत नाही तर याची सामा य लोकाम य वीकती पािहज

भारतात कटबाची पवीरची सरजामी रचना आजही तशीच आह कटबा या ा चौकटीतन ीची मकती झालीच पािहज आिण या जागी एकमकाब ल आदर समानता आिण खर परम यावर आधािरत न या पात कटबाची म य थापन करण आव यक आह जर िववाह दोन जीवाच मीलन असल आिण जर परम दोन माणसामधील पर पर स मान आिण िव ासावर आधािरत घिन नात आह तर यात िवषमतला आिण िनरकशतला थान आह कठ

ीndashप षाम य पणरपण समानता दोन माणसाम य पर पर स मान परम आिण िव ासावर आधािरत कटबाम यच एक चागला नागिरक ज माला यऊ शकतो पिरवार मलीची िकवा मलाची पिहली शाळा आह शाळत जा यापवीर मल आप या आईndashविडल व नातवाईकाकडन बरयाndashवाईट गो ी िशकत असतात या मला या घरातील वातावरण आईndashविडलाचा आिथरक सामािजक आिण सा कितक तर याची मलाना वाढव याची पदधत लहानपणी मलाला िमळालल स कार यावर मल मोठ होऊन कस नागिरक बनल ह अवलबन असत मलालामलीला समानता याय ईमानदारी महनत वािभमान तकर शीलता परोपकार आिण मानवपरम याच आदशर िशकवणारया याना आ मिव ास दऊन नत व गणानी सप न करणारया याना वततर िवचाराच नागिरक बन यासाठी परो सािहत करणारया कटबालाच आदशर कटब हणता यईल परत एका गलाम आिण अिशिकषत आईकडन याची अपकषा करता यईल का आिण िनरकश स ा गाजवणारा एक अहकारी बाप तरी ह क शकतो का िनि तच नाही या घरात असमानता आिण प षी स ा ही परित ची गो मानली जात असल या घरात आई गलाम असल अध दधा आिण ढीndashपरपरा मानत असल पर यक गो ीत आप या पतीवर अवलबन राहत असल िजला वतःचा आ मिव ास आिण वािभमानाची जाण नसल रोज नवरयाकडन अपमािनत होत

६ अिभ यकती जनता सा ािहक

असल आिण बाप अहकाराची साकषात मतीर असल या घरात समानता आिण तकारला काही थारा नसल आिण िनमटपण आदशाच पालन कल जात असलmdashअशा कटबात समानता वािभमान याय आिण तकर शदध िवचाराच स कार कस िनमारण होतील कवळ एक सिशिकषत वततर आ मिव ासपणर सस कत आिण वतःच यिकत व असलली आईच मलीलामलाला चाग या परकारच सगोपन दऊ शकत एक सखी आिण या य समाज त हाच बनल ज हा या समाजातील अधीर लोकसखया हणजच ि या वततर होतील

धादात खोटपणा

परत ददरवान आप या समाजात बहसखय लोक परपर या नावाखाली ज या समजती आिण म य याना िचकटन राहन िवषमता आिण प षस ाक यव थचा फायदा घऊ पाहत आहत अथारतच याना ज या कटब यव थची जागा नवीन कटब यव थन घतलली चालणार नाही कोण याही परकारचा बदल याना नको आह ी वात या या नावान आरडाओरड करणार हच लोक ि यानी कामासाठी

घराबाहर पड यात आप या परित चा कमीपणा समजतात त ि याना कटबाची सप ी घरात सजवन ठव याची व त घरा याचा वश ज माला घालणार मशीन आिण कवळ प षा या उपभोगासाठी असलल एक शरीर ापलीकड काहीही समजत नाहीत

अशा लोकाना काळ बदलत अस याची आिण आज या लोकशाही समाजाम य अमयारद प षीस ा आिण िवषमतवर आधािरत नाती फार िदवस िटक शकत नाहीत याची जाणीवच नाहीय भारतातही प षस िव दध ि यानी बड स कल आह आिण आप या वात याची लढाई स कली आह ि यानी ज हा समानतची आिण समान हककाची लढाई स कली त हा ाच समाजधरीणानी कटबस था धोकयात आ याची समाजाचा अधःपात होत अस याची आरडाओरड क न ि या या आदोलनाला बदनाम करायला स वात कली वा तिवक ह धादात खोट आह या या मखय आरोपाच पिरकषण क या

पिहला ि या याच हकक ज हा पर थािपत क लागतात त हा यामळ कटब िव कळीत हो या या घटना फारच कमी आहत याउलट ीला वतः या अि त वाची जाणीव होऊ लागताच कटबात स वातीला जरी ताण िनमारण झाल तरी पर यकषात कटबातील नातीmdashपतीndashप नी वडीलndashमलगीmdashलोकशाही पदधतीन िनमारण झा यामळ हळहळ जा त ढ होत जातात

इराद कर बलद ७

दसरा जरा खोलात जाऊन पािहल तर लकषात यत की ज लोक ि या या वततर हो या या इ छला कटब तोड यासाठी दोषी मानतात त लोक ा स याचा वीकार करायला तयार नाहीत की बहताशी वळा कटब तोडणार प षच असतात मलगा ज माला नाही घातला तर ीचा अपमान करण आिण ितला सोडन दसरी बायको करणmdash ाला घर मोडण मानल जात नाही वाझ िकवा मली ज माला घालणारया बायकोला टाकन दसरी बायको घरात आणणmdash ाला कटब मोडण मानल जात नाही नशाबाज आप या जबाबदारयापासन पळन जाऊन यसना या आहारी जाणारया एवढच नाही तर दसरी बाई (रखल) ठवणmdash ाला कटब मोडण मानल जात नाही आिण वतः या मलाकड न पाहणारया दा डया नवरया या अ याचाराना मकाटयान सहन कर याचा उपदश बायकोला िदला जातोmdash ाला कटब मोडण मानल जात नाही ह सवर सहन क न ीन त मोडकळीस आलल कटब सावराव आिण नवरा कधीतरी सधारल अशा वडया आशवर जगत राहाव असा स ला िनलर जपण समाज दत असतो ीन वतः या पायावर उभ राह याचा आिण आिथरक या वततर हो याचा िवचार कला तर लगच या या कटब यव थ या सरकषला धकका लागतो

lsquoसवतrsquo िकवा lsquoरखलrsquo ाला प षासाठी समानाथीर असलल श द आप या श दकोशातच नाहीत कारण असल िनदय परकार आप या समाजात प षच वषारनवषर करत आलल आहत आिण आजही सरारस करत आहत ि याना ज हा समाजात समान अिधकार िमळतील आिण या आिथरक या वावलबी होतील त हा समाजाम य अराजकता माजणार नाही िकवा कटब मोडणार नाही उलट प षा या वराचाराला आळा बसल प षाला आप या प नीशी एकिन राहायला लागल कारण आता जर तो एकिन रािहला नाही तर आिथरक या वावलबी अस यामळ ित याम य याला सोड याची कषमता व आ मिव ास असल पतीndashप नीमधील नात आता पर पर परम आदर आिण िव ासावर आधािरत असल आिण हळहळ lsquoसवतrsquo िकवा lsquoरखलrsquo अस श दच समाजातन नामशष होतील

नोकरी करणारया वततर ि या घरकामात िकवा मला या पालनपोषणात लकष घालणार नाहीत ही भीतीसदधा िनराधार आह पर यकषात पिरि थती ा या अगदी उलट आह आपण पर यकषात काय पाहतो आजची एखादी िवदयािथरनी असो िकवा नोकरी करणारी ी असो आपल िशकषण िकवा नोकरी यितिरकत घरातील सगळी काम मला या जबाबदारया सकषमपण पलताना िदसत पण तच घरात जर एखादा बरोजगार प ष असल तर तो मातर घरकामाम य काहीच मदत करीत नाही ज थोडफार प ष घरकामात मदत करतात याची lsquoबायको या ताटाखालच माजरrsquo अशा

८ अिभ यकती जनता सा ािहक

श दात टर उडवली जात थोडकयात काय ि याच वात य िकवा वावलबन यािवषयी घत या जाणारया

शका िनराधार असन या प षपरधान मनोधारणतन िनमारण झाल या आहत आिण जीवना या वा तवाशी पणरतः िवसगत आहत

ि या या वात या या पर ावर समाजान एका सतिलत ीकोनातन िवचार कला पािहज आप याला जर अस वाटत असल की आप या दशाच भावी नागिरक वावलबी वािभमानी आिण समानतच स कार घऊन मोठ हावत हजारो वषा या अध दधा कालबा म य आिण बरसटल या िवचारातन बाहर पडन आपला दश िवकिसत आिण सकषम बनावा तर िनि तच ि याना वततर वावलबी आिण सबल बनवन आप याला आप या कटब यव थत मोठया परमाणात सधारणा करावी लागल यासाठी पर यक सामािजक ट यावर ि याचा सहभाग वाढवावा लागल ि याना सिशिकषत बनवाव लागल वतः या पायावर उभ राहन आिथरक वावलबन िमळव यासाठी ि याना परिरत कराव लागल याना िशकषण व रोजगारा या पयार सधी उपल ध क न दया या लागतील स या ि यावर असलली घरकाम आिण मला या सगोपनाची जबाबदारी िवभागली जाऊ शकत प षाना या कामात समपरमाणात जबाबदारी उचल यासाठी परिरत कराव लागल याचबरोबर मलासाठी पाळणाघर अगणवाडया खळा या मा यमातन िशकषण दणारया शाळा वसितगह आिण कोव या वयातील अभरकासाठी ि या या कामा या जागी पाळणाघर (जथ अभरका या गरजनसार माता याची काळजी घऊ शकतील व दध पाज शकतील) व छ व व त सामािजक वयपाकगह अशा यव था िनमारण क न ि यावर पडणारया दहरी जबाबदारयामधन समाजच याचा भार हलका क शकतो अशा परकार जर सपणर समाज ि याच वात य वावलबन यासाठी जाग क झाला तरच वा तवात ि याना वात य िमळ शकत

इराद कर बलद ९

२

ी ज माला यत नाही घडिवली जात

एखादी छोटीशी सदर गटगटीत मलगी ित या अ लड हस याndashखळ यान सग याच मन आकषरन घत सपणर घराला मोहात टाकत पण ती जसजशी मोठी होत तसतस ितच नाचणndashबागडण हळहळ सकोचाम य का बदलत लहानपणी घराम य मकत हिरणीसारखी बागडणारी हीच मलगी मोठी होताच लाजन सकोचान िबचकत पावल का टाक लागत बालपणातील ती ज मजात उ मकत मलगी मोठी होत असताना अनसिगरक बजरी आिण घाबरट यिकतम वात का बदलत

सपरिसदध फरच लिखका आिण त वव या िसमोन द बोऊवा यानी िलिहल आह

ी ज माला यत नाही तर ती घडिवली जात

ह अगदी खर आह आपली सपणर समाज यव था ितला बदलवन टाक यास कारणीभत आह

आप याला माहीत आह की ज माला यणार कोणतही मलmdashमलगी असो िकवा मलगाmdashकवळ एक बालक असत लिगक अवयवा यितिरकत या यात काहीच फरक नसतो या या बालसलभ िकरयाmdashरडण खाणndashिपणmdashयात काहीच फरक नसतो लहान मलामधील लिगक फरक हा नसिगरक असतो ाच नसिगरक िभ नतमळ

१० अिभ यकती जनता सा ािहक

ीndashप ष पर पराना परक असतात त जर एकमकाना परक असतील तर हीच लिगक िभ नता या दोघामधील भदभावाला कारणीभत कशी ठरत आिण ा भदभावाची बळी ीच कशी होत समाजाम य ीला द यम थान का िदल जात खरतर नसिगरक िभ नतमळ नाही तर सामािजक आिण मनोधारणतील पवरगरहामळ मलगा आिण मलगी हा भदभाव क न मलीला त छ लखल जात

मल ज माला आ याबरोबर या यावर कटबाचा आिण समाजाचा परभाव पडायला स वात होत मलीला ित या ीपणाची आिण द यम वाची जाणीव क न दयायला स वात होत तर मलाला या या प ष वाची आिण तो अस याची जाणीव क न दयायला स वात होत बहताश घरामधन खाण-िपण कपड-ल िशकषण इ यादीबाबत मलाना पराधा य िदल जात हा भदभाव आप या समाजात इतका िभनलला आह की आप याला याम य काहीच गर वाटत नाही िकवा आपण याब ल कधी बोलतही नाही मलीला मातर ित यािवषयी या भदभावाब ल जाणीव असत आिण यामळ ितच यिकतम व बजर आिण कमकवत बनत जात

ज मापासनच मलगा आिण मलगी या यामधील पालनपोषणा या पदधतीम य फरक िदसायला लागतो मलाला खळ यासाठी कार बदक िवमान सायकल घोडा अशी खळणी िमळतात तर मलीला ीसलभ बाहली भातकली अशी घरकामाशी िनगडीत असलली खळणी िदली जातात यािशवाय मलीला सतत घरकामाम य रस घ यासाठी परो सािहत कल जात आिण मलाला घराबाहरील उपकरमाम य भाग घ यास परो साहन िदल जात मल जा याच मोठयाच अनकरण करत असतात मलीला ितची आई सकाळपासन रातरीपयत घरकामा या घा याला जपलली िदसत ती ित या आईच अनकरण कर यास साहिजकपण परव होत मलगा मातर ि या या या िव ापासन चटकन दर होताना िदसतो याला सतत जाणीव क न िदली जात की lsquoतो मलगा आह हणन मलीपकषा आहrsquo कटबातील अशा भदभावामळ लहानपणापासनच मलीच वचािरक जग सकिचत होऊन घरकाम आिण वयपाकापरत मयारिदत होत जात अशा परकार मलीची हळहळ ी lsquoघडतrsquo जात

िकशोराव थत वय वषर आठ त अठरा मला या शरीरात होणार बदल नसिगरक असतात होम समळ तस बदल होण वाभािवकच असत मला या शरीरातील बदल कटबाला अिभमाना पद वाटतात तर मली या शरीरातील बदल मातर कटबासाठी िचतचा िवषय बनतात अचानक ित यावर अगिणत बधन लादली जातात पर यक बाबतीत होणारी अडवणक आिण स ल ितला ग धळात टाकतात ितचा धीर खचतो

इराद कर बलद ११

याच वळी आता ित या शरीराकड पाहणारया लोका या िविचतर नजरामळ ती भयभीत होत पिरणामी मलगी बजरी िभतरी कमालीची सहनशील आिण सकोची वभावाची बनत जात आिण वतःचा आ मिव ास गमावन बसत

याउलट आईndashवडील आिण कटबातील सवरजण मला या उ वल भिव याची अनक व न रगव लागतात आप या ऐपतीनसार मलाला जा तीतजा त चागल िशकषण द याचा परय न कला जातो मलान आय यात परगती करावी यासाठी पडल ती मदत करायची कटबाची तयारी असत या या जीवनात याला ज बनायच आह यासाठी वात य िमळत पण मली या आय याच ल य मातर ित या ज मापासनच ठरलल असत लगन क न मलीला नवरया या घरी जायच आह याच घर-दार साभाळायच आह मलाना ज म दऊन याच सगोपन करायच आहmdashही गो समाजात पवारपार पककी जलली आह मोठी झा यावर ती एक यश वी गिहणी आदशर प नी सन आिण आई बनावी हच ल य समोर ठऊन मलीला िशकषण िदल जात मली या आईndashविडलानी ितला िकतीही िशकिवल तरी ित यापकषा जा त िशकल या आिण जा त कमावणारया नवरयाबरोबर ितच लगन हाव हाच उ श डो यासमोर असतो

मलीला ित या आय यात काय बनायची इ छा आह ितला कोण या िवषयात ची आह ितला कोण या िवषयाच िशकषण घयायच आह ितला नोकरी करायची आह का ितला लगन क हा आिण कोणाशी करायच आह ितला मल क हा आिण िकती हवी आहत अस ित या आय याशी िनगडीत असलल िनणरय घ याचा ितला अिधकार नसतो एवढच काय ितन घराबाहर कधी आिण कोठ जाव ासारखा अगदी साधा िनणरय घ याचासदधा ितला अिधकार नसतो समाजान ि यासाठी घालन िदल या चौकटीत ित या यिकतम वात असल या स गणाना वाव द याचा काही पर च यत नाही अशा िनयितरत वातावरणात मलीच एक ढ ब सकिचत परावलबी अतमरख आ मिव ास नसलल आिण मानिसक या अपग यिकतम वच बनवल जाऊ शकत पण आपला समाज ितला असच घडव इि छतो

पवारपार चालत आल या ढी आिण परपरा आई या मानिसकतत इतकया घटट तल या असतात की वतः या पिरि थतीत दःखी असनही ती आप या मलीला अशाच पदधतीन मोठ कर या या परय नात असत की समाज ितला एक पिरपणर ी हणन वीकारल आजबाजला सवरतर हच िचतर िदसत अस यामळ ापकषा वगळा िवचार ती क च शकत नाही ितला माहीत असल या सवर ि या या या मलीना

१२ अिभ यकती जनता सा ािहक

अशाच पदधतीन वाढवत असतात वयपाक िशवणकाम िवणकाम ासारखया घरकामा यितिरकत ितला िवनयशील आिण सहनशील बन यास िशकवल जात ितला नहमी हीच िशकवण िदली जात की ितला आप या नवरयाच आिण सासर याच मन िजकन घ यासाठी याची सवा कली पािहज यासाठी ितला िकतीही क झाल तरी चालतील नवरयानी आिण सासर यानी िकतीही तरास िदला िकतीही छळल तरी ितन मातर या यावर परमच करत राहायला हव मग भल ितला सवर व पणाला लावाव लागल तरी चालल या गो ीमळ ितची तकर सगत िवचार कर याची शकती सपन जात आ मिव ास न होतो आिण हळहळ ती एक पाळीव पराणी बनत

मगध व अ लड बािलकची एक ी हणन घडवणक होताना ित या अगिणत आकाकषाचा चराडा होतो ित या व नाना ितलाजली िदली जात जनाट चालीिरती अध दधा व ढीना ध न राहणारया मलीच समाजाम य कौतक होत आिण ितला आदशर गिहणीचा मान िमळतो याउलट परपर या नावाखाली अशा बरसटल या समजतीना मकाटयान ध न न राहता ितन वततर िवचारान काही कर याचा परय न कला तर समाज ितची नाचककी क न ितला अपमािनत करतो ितचा िवदरोह कररपण मोडन काढला जातो अशा परकार सवर बाजनी गळचपी झा यावर हताश होऊन जनाट चालीरीती अध दधा व ढीना िनमटपण िचकटन राहणारया ीम य ितच पातर होत

अनक सशोधन व अ यासातन ही गो िसदध झाली आह की समाजाम य ि याच द यम थान पवीरपासन न हत मानवी समाजा या िवकासातील स वाती या काळात आिण माणस ज हापासन प वीवर आह या या ९० पकषा जा त वळ समाजात ीच वचर व होत िकवा मातपरधान समाज यव था होती (पण मातस ाक हणज िपतस ाक या उलट अथर न ह) ी कटबपरमख अस ीndashप षाम य कोणताही भदभाव न हता दोघाचाही घरकामाम य आिण बाहरील कामाम य सहभाग असायचा नतर या काळात सप ी या मालकीचा पर उपि थत झा यानतर ीला सामािजक कामातन काढन घरातील कामाम य अडकवल गल प ष पराधा यान

बाहरील काम क लागल आिण ीला घराबाहरील कामामधन काढन घरकामाम य अडकवल गल ी घरात िदवसरातर काम करायची पण ती कठ याही परकारच उ पादन करत न हती की यामळ सप ी िनमारण होईल हणन हळहळ ित या कामाच मह व कमी होत गल उलट उ पादनाच कोणतही काम करत नसतानाही ितच खाण-िपण राहण ितचा सभाळ क न प ष ित यावर उपकारच करत आह अशी भावना िनमारण कली गली

इराद कर बलद १३

ीन ा असमान पिरि थतीब ल कोणताही जाब िवचा नय हणन ढी-परपरा िरती-िरवाज तयार कर यात आल या या समथरनाथर सािह याची िनिमरती कर यात आली ीचा द यम दजार हा ित यावर अ याय नसन ित या पवर ज मी या कमाच फळ आह अस धमार या आधार ित यावर िबबिव यात आल फकत वतः या पिरि थतीचा िवचार न करता ितन इतरासाठी आपल जीवन समिपरत कराव ासाठी आदशर ीला ममताळ यागाची आिण सहनशीलतची मतीर पित ता अशा िवशषणानी पिरभािषत कल गल ा ी िवरोधी परपरा हळहळ समाजात इतकया ज या आिण इतकया सहज वीकार या ग या की यात काही चकीच आह अस आजही कोणाला वाटत नाही आिण हणनच या म य यव थला आिण या परपराना फारसा िवरोधच उरला नाही

या सग यामळ ीला माणस बन याऐवजी lsquo ीrsquo बनायला भाग पाडल जी शारीिरक मानिसक सामािजक आिण आिथरक पातळीवर पणरपण प षावर अवलबन राहील शोकाितका ही आह की ा परिकरयत प षही माणस बन शकला नाही तर फकत एक प ष बनन रािहला

त हापासन आतापयत काळ बदलला समाजही अिवरतपण बदलत रािहला पण ि याब ल या भदभावा या ीकोनात कोणताही बदल झाला नाही आज मली घरा या चार िभतीना ओलाडन बाहर पड या आहत िशकन सव न वतः या पायावर उ याही राहत आहतmdashज बडया तोड यासाठीच पिहल पाऊल आह या प षापकषा कोठही कमी नाहीत ह यानी िसदध कल आह उदा एसएससी आिण बोडार या परीकषाम य मली मलाइतकयाच िकबहना या यापकषा जा त गणव या िदसतात घराबाहर पडन अनक ि या नोकरया करत आहत अनक ि यानी यवसायाम यही उ म यश िमळिवल आह अस असनही समाज आिण कटबाम य अजनही ीच थान द यमच आह ीndashप ष समानता पर थािपत कर याच यय अदयाप बरच दर आह

समाजात ीला समान थान िमळण ही सोपी गो नाही यासाठी ितला सतत आिण मोठा सघषर करावा लागणार आह ि याना या या वात याची लढाई वतःच लढायला लागणार आह दसरा कोणीतरी यऊन ितला मकत नाही करणार या लढयाम य यश िमळिव याकरता मलीना वतः या पिरि थतीचा तकर शदध व सखोल िवचार करायला लागल एका मलीची ीऐवजी माणस बन याची ि थती त हाच यऊ शकत ज हा ती वतः या अि मत या बाबतीत सजग असल आिण आप या द यम

१४ अिभ यकती जनता सा ािहक

मानिसकतला प ी दणारया अधिव ास जनाट ढी-परपरा आिण वतःचा यनगड तोडन समाजापढ ठामपण उभी राहील त हाच ितला या लढयाम य यश िमळल

ीndashप ष समानतसाठीचा सघषर हा अिनवायरपण या य आिण समतापणर समाजासाठीचा सघषर असल ज हा खरया अथारन या य आिण समानतवर आधािरत आदशर समाज िनमारण होईल त हाच ि या या समानतचा पाया घातला जाईल ि याना सिकरयपण ा सघषारत सहभागी हायला लागल दसरया बाजन पाहायच झाल तर यायासाठी कल या कोण याही लढयाम य यात समाजातील अधीर लोकसखया सामील नाही तो लढा अधारच राहील

यासाठी एका अशा समाजाची थापना हायला हवी की यात ि या या घरकामाला मह व िदल जाईल घरकामासारखया lsquoअन पादकrsquo कामाला बाहर या lsquoउ पादकrsquo कामाचा दजार िमळल मल ज माला घाल या या ित या नसिगरक िवशषतला समाजात उ पादनाच एक अिनवायर काम हणन स मान व मा यता िमळल असा समाज िनमारण हो यासाठी लाब आिण परदीघर सघषारची गरज आह यामळ पर यक यकतीम य ही म य यव था जवली जाईल त हा समाजात कठलाच भदभाव राहणार नाही त हाच ी कवळ ी राहाणार नाही आिण प ष कवळ प ष राहाणार नाही त दोघही खरया अथारन lsquoमाणसrsquo बनतील आिण समाजाला उ नती या िशखरावर नऊन पोचवतील

इराद कर बलद १५

३

स दयर पधाचा बाजार

ग या काही वषाषपासन कधी जाग क अस यामळ िकवा कधी पिरि थतीमळ ि या घराबाहर पडायला लाग या आहत नोकरया या शोधात आहत स या दशात ददरवान परस रोजगार उपल ध नाहीत दशाची स याची आिथरक तथा सामािजक यव था ि याना ना धड िशकषण दऊ शकत ना रोजगार ना सरिकषत घर ना अ य काही सिवधा ा पिरि थतीचा फायदा घऊन मोठमोठया नफखोर कप या ि याना व तात काम करायला भाग पाडतात एवढच नाही तर याच वगवग या पदधतीनी शोषण करतात ातलीच एक पदधत आह आपल उ पादन िवक यासाठी ि या या चहरयाचा आिण शरीराचा वापर मिहलाही कप याना या या उ पादना या जािहरातीसाठी आप या शरीराचा वापर क न द यास तयार आहत कारण आज lsquoमॉडिलगrsquo हा अितशय आकषरक यवसाय झाला आह या नफखोर कप यानी lsquoमॉडिलगrsquo आिण lsquoस दयर पधारrsquo या भोवती एक आकषरक वलय तयार कल आह आिण अनक त ण मली ा गलमर आिण चकचकीतपणाकड आकिषरत होत आहत

अ यत ढीिपरय आिण पराणमतवादी भारतीय समाजाम य मॉडिलगसारखया कामाला अचानक मानाच थान कस काय िमळ लागल

वा तिवक हा बदल ग या तीन दशकापासन िदस लागला याची स वात १९९० या दशकात झाली ज हा अचानक जागितक स दयर पधाम य भारतीय मलीनी lsquoजगत-सदरीrsquo lsquoिव -सदरीrsquo या पधार िजक या अथारतच भारतीय मली

१६ अिभ यकती जनता सा ािहक

अचानक सदर होऊ लाग या अस तर नाही झाल तर मग १९९० या दशकात स दयर पधाम य भारतीय सदरया आतररा टरीय स दयरवती हणन िजकन कशा आ या

स दयर पधार आिण बहरा टरीय कप या

ग या काही वषाम य िनवडन आल यापकी अनक सदरया भारतातील आहत ह काही सहज घडलल नाही पा ा य दशातील मोठमोठया बहरा टरीय कप या या बाजारिवषयक धोरणाची (माकर िटग टरटजी) ती एक िवचारपवरक खळलली चाल आह नफा आिण फकत नफा कमावण आिण तोच नफा प हा यवसायात गतवन अजन परचड नफा कमावण ह एकमव यय ा बहरा टरीय कप याच असत पण हा परचड नफा कमाव यासाठी यानी उ पादन कल या व त िवक या जा याची गरज असत बहरा टरीय कप या ा बफाट उ पादन कषमता असल या महाकाय कप या आहत नफा आणखीन नफा ह चकर अितउ पादना या अव थला यऊन ठपत िवकिसत दशातील बाजार या या उ पादनान पणर भर यामळ त ितसरया जगातील आिशया अिफरका आिण दिकषण अमिरकतील दशाकड वळल िवकिसत दशातील व त व भाडवलासाठी अिवकिसत दशाचा बाजार उपल ध क न द यास भाग पाड यात त यश वी झाल [ ालाच जागितकीकरण (गलोबलायझशन) हटल जात] हणनच ग या काही दशकाम य बहरा टरीय कप या मोठया परमाणात ितसरया जगातील दशा या बाजारात परवश क न आपला माल िवकन नफा कमावत आहत तथापी ितसरया जगातील या दशामध या परचड गिरबीमळ तथील बाजार मयारिदत आहत लोकानी आपला माल जा तीत जा त िवकत घयावा हणन बहरा टरीय कप या सवर परकारची िवपणन ततर (माकर िटग टिकनकस) व कल या वापरतात यानी िवकिसत कलल यश वी िवकरी ततर हणज याच दशातील एक शरीर lsquoसदरीrsquo या पात िनवडायच मग मीिडया या मा यमातन ा चहरयाला हणजच शरीराला

इतकी परिसदधी दयायची की ५ वषारपासन त ९५ वषारपयतची कठलीही यकती यामळ परभािवत झा यािशवाय राहणार नाही आिण मग त शरीर चहरयावर खोट हा य आणन जािहराती या होिडगज पासन टी हीवरील जािहरातीपयत िजकड ितकड ा कप याच ह नाही तर त उ पादन िवकत घ यासाठी आगरह करताना िदसतात

भारतातील स दयर पधार

भारतातन िमस व डर िमस यिन हसर िमस आिशयाndashपिसिफक इ यादीसारखया जागितक स दयर पधाम य भाग घ यासाठी पाठव यात यणारया पधरकाची रा टरीय

इराद कर बलद १७

स दयर पधार lsquoफिमनाrsquo मािसका या वतीन चालवली जात १९९० या दशका या स वातीला सि मता सन (िमस यिन हसर १९९४) आिण ऐ यार राय (िमस व डर १९९४) या भारतीय सदरीनी जागितक िकताब िमळिव यानतर या स दयर पधार फार लोकिपरय झा या १९९१ साली भारतान बहरा टरीय कप याना दशाची बाजारपठ मकत क यावर चार वषारत भारतात िवज याचा महापरच स झाला हा काही िन वळ योगायोग न हता स दयर उ पादन कपड फशन उ पादन बनवणारया बहरा टरीय कप या ा पधर या परायोजक असतात आिण या या माला या िवकरीकरता अशा स दयर पधा या उपयकततची याना पणर क पना आह सात वषाम य सहा भारतीय सदरीनी जागितक स दयर पधार िजक यामळ आप या दशात ा पधाची लोकिपरयता आकाशाला जाऊन िभडली

lsquoफिमना िमस इिडयाrsquo स दयर पधार दरवषीर भरव या जातात या स दयर पधाम य दशातील कानाकोपरयातन आल या शकडो त णी या शरीराच मोजमाप कल जात या ितघीना िवजत घोिषत कल जात या यितिरकत िमस सदर कातडी िमस सदर कस िमस सदर ि मत िमस उ साही िमस जलपरी इ नावाखाली अनक सदर व सडौल शरीराची िनवड कली जात स दयर पधरला बिदधचातयारची िकनार लाव यासाठी शवट या फरीमधील सवर सदरीना पर िवचारला जातो काय दजारच पर िवचारल जातात यासाठी २०१४ या स दयर पधरच उदाहरणच पाहया अितम फरीतील पधरकाना हा पर िवचारला गला की ldquo ा स दयर पधरतन त ही काय घऊन जाणार आहातrdquo याला िवज या सदरीच उ र होत ldquoसवर पधरकाकडन मी खप िशकलrdquo दसरया करमाकावरील सदरीच उ र होत ldquoसवर पधरकाकडन मी खप िशकल िवशषतः शात आिण सयमी राह यास िशकलrdquo ितसरया करमाकावरील सदरीच उ र होत ldquoसवर पधरकाकडन मी खप िशकल िवशषतः साधपणाrdquo वा काय महान बिदधचातयर सडौल शरीराच नजरानी आकठ स दयरपान करणारया परकषकानी या चतर() उ रावर अथारतच टा याचा कडकडाट कला

िवजयी दह िनवडन झा यानतर या यावर बिकषसाचा आिण पशाचा पाऊस पडला लगचच याना जािहरातीसाठी फोटो परदशरन करायला बहरा टरीय कप यानी विरत आप या ता यात घतल

लोकिपरयता सप ीचा पाऊस बाजाराची टपकणारी लाळ कोण या ीला वाटणार नाही की हा पाऊस ित या शरीरावर पडावा हणन ित या शरीरावर पडला तर तो दशावर पण पडणार सि मता सन आिण ऐ यार राय ा १९९४ या जागितक स दयर पधरम य िवज या झा याबरोबर मा यमानी जाहीर कल की ldquo यानी भारताची

१८ अिभ यकती जनता सा ािहक

मान गवारन उच कलीrdquo आज या बाजा अथर यव थम य दशािभमानाची याखया इतकया िनक दजारला नऊन पोहोचिवली आह यात शरीराची काळजी घण कमी खाण नाजक कबर ठवण लाब सडक कळी या खाबासारख पाय ठवण ३६ndash२४ndash३६ ची िफगर राखण सतिलत हसणndashबोलण आिण सग यात मह वाच हणज अस कपड घालण यातन शरीर यवि थत िदसल ा सग याचा समावश आह सगळ दशासाठी वा गिरबीन गरासल या बरोजगारीन िपडल या दशाला हच तर पािहज एक सदर व सडौल शरीर िज या मधर हा यामळ भककगाल आिण कामधदा नसल याची दःख कषणभर का होईना िवसरली जातील

पर यक ीम य ितच वतःच एक अिदवतीय स दयर असत आपण वगवग या परकार या स दयाची तलना कशी क शक एका क णविणरय यवती या स दयारची तलना तविणरय यवती या स दयारशी कशी होऊ शकल ड गरावर रोज चढ-उतार करणारया एका पहाडी काटक यवती या स दयारची तलना उच व स ढ पजाबी यवती या स दयारशी कशी होऊ शकल िदवसभर शतात काम करताना वतःची िनगा न राख शकल या यवती या स दयारची तलना हाताndashकसाची उ म िनगा राखल या शहरी कॉलज-कमारी या स दयारशी कशी क शक सग याजणी आपाप या परीन सदर असतात

स दयर पधार िवपयर त िवकती

स दयर पधार ही भाडवलशाही समाजातील एक िवकती आह भाडवली समाजाम य पसा अिधक पसा आिण आणखीन पसा हच मह वाच सतर आह कठ याही गो ीची उपयकतता आिथरक म यावरच ठरवली जात सवर गो ी पशातच पातिरत क या जातात मानवी म य सहकार एकमकाची काळजी घण यणारया

िपढयासाठी पयारवरणाच रकषण करण मला या सगोपनातन मानवी म याची िशकवण दण जञानाचा समाजा या भ यासाठी वापर करणmdashअशा परकार या भावना आिण िचता भाडवलशाहीम य िनरथरक ठरतात आिण हणनच भाडवली यव थम य व त या िवकरीसाठी ीदहाचा िवकत वापर करण ह योगयच मानल जात ा पा रभमीवर झगमगत भ य यासपीठ जवळ जवळ पारदशरक कमीत कमी व धारण क न कटवॉक करत यणारया त णी आप या शरीर सौ वाच अिधक लोभस दशरन द यासाठी अलगद पावलानी िगरकया घत परदशरन करताना झगमगीत पडदयावर िदसतातmdash ा वषीर पधरमधन कासर कपड स दयर परसाधन चडडया-बॉडया चॉकलटस इ िवक यासाठी कोणत शरीर िनवडायच ासाठी ह परस नाही हणन

इराद कर बलद १९

की काय ाचा lsquoलाइ ह टिलका टrsquo (थट परकषपण) क न जगा या कानाकोपरयात त दाखवल जात स दयर पधाच आयोजक या या परसारणाच हकक िवकन अमाप पसा कमावतात आिण परसारमा यमही याच परसारण व जािहरातबाजी क न परचड नफा िमळिवतात हणनच स दयर पधार स माननीय कायरकरम बनला आह आिण मॉडिलग एक परिति त यवसाय बनला आह या स दयर पधाम य कोटयवधी डॉलसरची उलाढाल होत असत आिण हणनच ि या या मादक शरीरा या उ ान परदशरनाभोवती डोळ िदपवन टाकणार lsquoगलमरrsquo िनमारण कल आह

अर आपण विरत िन कषारवर तर पोहोचत नाही आहोत ना ी दहा या मोजमापा यितिरकत िवज या पधरकाचा बिदधम चासदधा कस लागतो ना खोलात जाऊन पािह यावर लकषात यईल की स दयर पधरच वा तिवक व प झाक यासाठी आयोजकानी कलली ती एक यकती आह ह खर आह की शरीराची मोजमाप पणरपण घऊन झा यानतर आिण शकय असल या सवर बाजनी या शरीराच परदशरन झा यानतर शवट या फरीम य पधरकाना पर ही िवचारल जातात परत त पर साचबदध असतात उदा खरया स दयारचा अथर काय आिण याच ठरलल साचबदध उ र यतmdashखरया स दयारचा अथर मनाच स दयर कधीकधी समािजक ीकोनातन पर िवचारल जातात जसmdashldquoआप या दशासाठी काय करणारrdquo प हा याचही ठरािवक उ र िमळतmdashldquoअनाथ मल आिण वदधासाठी काहीतरी करणारrdquo आदशर यकतीब ल िवचार यावर सग याच िपरय उ र असतmdashldquoमदर तरसाrdquo अनाथ मल लाचार वदध आिण मदर तरसा जी याचा अिधक चागला आिण बाजा वापर करल ती अितम िवजती अथारत शभरएक पधरका या शरीर परदशरनातन िनवडल या ४५ lsquoसदरrsquo शरीराना बदधीम ा चाचणीचा हा खळ खळायला दतात आ ही फकत दहाच परदशरन करत नाही तर बिदधम च आिण सामािजक बािधलकीचही परदशरन करतो हच यातन दाखवायच असत

१९९४ म य िमस यिन हसर व िमस व डर या स दयर पधरम य अनकरम सि मता सन आिण ऐ यार राय ज हा िनवडन आ या त हा भारता या िव सदरीचा मोठा बोलबाला झाला भपकदार छायािचतर सनसनाटी मथळ दऊन परसारमा यमानी या या अभतपवर यशाच कौतक कल यातन ीच ी व lsquoसदरीrsquo बन यात आह असा भडीमार दशभरात या त णीवर कला गला स दयरवती बनण हच याच यय बनल दोघीही दशभरात या लाखो त णीचा आदशर बन या स दयर पधार फकत शहरापर या मयारिदत रािह या नाहीत तर या ग ली-बोळात आिण शाळाndashकॉलजसम यही पोहोच या शकडो मली अशा पधामधन भाग घऊ लाग या

२० अिभ यकती जनता सा ािहक

याचवळी स दयर परसाधन आिण फशन कप या या बाजाराला बहार आला पावडरी स दयर-लप सगधी दर य आिण स दयर परसाधना या उ पादना या बाजारात परचड मोठया परमाणात वाढ झाली ग लोग ली आिण गावोगावी lsquo यटीपालरसरrsquo उघडली गली यटीपालररम य जाऊन कशरचना करण भवया कोरण हाताndashपायावरील कस काढण महागड lsquoिडझाईनरrsquo कपड वापरण इ कितरम गो ी मली आिण ि या lsquoसदरrsquo िदस यासाठी मोठया परमाणात क लाग या

कटबाम य आिण समाजाम य यापदधतीन वाढवल जात यामळ ि या वतःला अबला प षापकषा द यम समजतात ी या शरीरावर लकष किदरत करण आिण िविश परकारच शरीर आिण आकषरक िदसण हणजच स दयर अशा परितममळ ि या या यिकतम वाला आणखी िवकत कल गल आह पढील उदाहरण पाह यासारख आह

काही वषापवीर वतरमानपतरात एक बातमी छापन आली होती िद लीतील ऑल इिडया इि टटयट ऑफ मिडकल साय ससमधील एका हशार िवदयािथरनीन आ मह या कली कारण काय तर वतः या चहरयावरील पटक या या णामळ आपण सदर िदसत नाही अशी ितची धारणा झाली होती आ मह या कर यापवीर िलिहल या िचठठीम य ितन नमद कल होत की क प िदसत अस यामळ ती आ मह या करीत आह ित या बिदधम मळ ित याकडन लोकाना फार अपकषा हो या पण रग प ज कवळ बा स दयर आह तच आय यभरासाठी इतक मह वपणर ठरल की या यािशवाय आय य काढण ही क पनाच ितला अशकय वाटली ितच बिदधमान असण गौण ठरल गल स दयारची क पता दाखवणारया पधरचा पिरणाम हाच असणार

ि या या शरीरासाठी सघषर

१९९१ म य भारतान खल आिथरक धोरण वीकारल आिण दशाम य जागितकीकरणास स वात झाली िवदशी बहरा टरीय कप यानी भारताम य मोठया परमाणात स दयर पधार भरिव यास आरभ कला

भारतात िव सदरी पधरच आयोजन स असताना आमची भारतीय स कती धोकयात यईल ह कारण सागन काही स था ा पधरला िवरोध करत हो या दोन मह वपणर कारणामळ लोकाचा ा िवरोधाला फारसा पािठबा िमळाला नाही एक हणज त उदा ीकरण करत असलली पराचीन भारतीय स कती ि याना घरात बिद त करत होती ि याचा िशकषणाचा हकक नाकारत होती आिण नवरया या म यनतर

इराद कर बलद २१

बायकोला सती जा यास भाग पाडत होती उघडपण भारतीय स कतीच उदा ीकरण करण हणज ा जनाट ढीना पािठबा दण दसर हणज स दयर पधाना िवरोध करणारया ा स थाचा िवदशी बहरा टरीय कप या या भारताम य होणारया परवशाला िवरोध न हता यामळ स दयर पधाना असल या या या िवरोधाला काहीही अथर न हता कारण स दयर पधार ा िवदशी बहरा टरीय कप यासाठी भारतीय बाजारपठत याचा माल िवक याच कवळ एक साधन आहत आतररा टरीय स दयर पधरम य भारतीय मलीना िवज याच मकट चढवल गल हणज मग याच चहर िवकरी ततर हणन उपयोगात यतील

स दयर पधाच िवरोधकही आहत आिण समथरकही खर तर स दयर पधाच तावातावान समथरन करणार अनक बिदधवादी आहत समथरका या मत स दयर पधार ी वात याला मदतच करतात या दोन िवचार परवाहाम य असलला एक मह वपणर वाद तपासन पाहया

िवरोधक हणतात स दयर पधरमळ भारतीय परपरा आिण स कती िबघडत आह आ ापयत साडीत झाकलल शरीर ि विमग सटम य आल त अ ील आह तर समथरकाचा परितपर mdashपोहायला जाताना मली ि विमग सट घालतात त हा का नाही िवरोध करत िवरोधकाना भीती आह ि यानी शरीरपरदशरन करणार पा ा य पोषाख घातल तर स कती बडल (बाईचा पदर ढळला की लगच स कती बडत ना) भारतीय पोशाख नाहीस होतील वगर समथरकाच हणण की ि याच शरीर कपडयात पणरपण झाकलल असल तर आप या दशाची परितमा परितगामी आिण मागासलली समजली जाईल काही लोक स कती वाचवत आहत तर काही दश पण दोघही ीला फकत दहातच बाधन ठवत आहत

ीच शरीर धमर वाचवायचा असल तर ि यावरच बला कार कल जातात कौटिबक स मानाचा पर असल तर ि याना मा नच टाकल जात तर कधी स कती धोकयात असल आिण ितच सरकषण करायच असल तर ि याचीच नगन िधड काढली जात शकडो वषर आ ही ीला फकत lsquoशरीरrsquo बनवन ठव यानतर आता त इतक सडौल झाल आह की आतररा टरीय पधाम य भाग घऊ शकत आमच इतर कठलही उ पादन दसरया दशाशी टककर द या या ि थतीत असो की नसो आ ही ी-दह अस पारखन ठवल आहत की त आतररा टरीय तरावर नककी टककर दऊ शकतील ी-िवरोधी दो ही िवचार समोरासमोर उभ आहतmdashलढाई फकत ाचीच आह की ीच शरीर कठ िकती कस आिण कठपयत वापरायच आम या स कतीत ी एक lsquoशरीरrsquo हणनच रािहली आिण आज या अथर यव थत पण ती एक शरीरच आह

२२ अिभ यकती जनता सा ािहक

ीच शरीर इतक मौ यवान आह की याच रकषण कस करायच ावर स दयर पधाच िवरोधक आिण समथरक पर पराशी वाद घालत असतात िवरोधका या मत ीच शरीर झाकल तर लाज राखली जात आपली lsquoभारतीय परपराrsquo वाचत तर समथरका या मत ीच शरीर उघड पाडल तर परकीय भाडवल दशात यत उदयोग-धद लावल जातात माल िवकला जातो दशाचा िवकास होतो

ी हणज शरीर अस हणन घरा या चार िभतीत पणर कपडयाम य बिद त क न ितला गलाम मानणार आिण ित या वात याचा ढोल बडवत ितला बाजारात उभी करणार ा यात फारसा फरक नाहीय आप या इशारयावर नाचवणारया ीला तवढच वाततर िदल जात जवढ समाजाला अपिकषत आह आज बाजाराला मॉडल पािहज ी जर घरातन बाहर पडली नाही तर मॉडल कशी बनल ती बाहर पडली की बाजारातच पोहोचल ाची पणर यव था क न ठवलली आह

एक शरीर झाकतो दसरा उघड पाडतो एक गलामीच रकषण करतो दसरा वात य खरदी करतो

आता अलीकड तर वतः या शरीराच परदशरन कर या या ी या हककाचा यिकतवाद समथरकानी आणखी पढ नऊन याला इथ पोचवल आह की ीला आप या मजीरन शरीर िवकरय करता आला पािहज आिण हणन शरीर िवकरय करणारया व याना lsquoसकस वकर सरrsquo अस हणाव यासाठी कायद बनव याचीही मागणी कर यात आली आह आ यर हणज ीला आप या मजीरन आपला जीवनसाथी िनवड या या आप या मजीरन शरीरसबध ठव या या हककासाठी कधी तरफदारी कर यात आली नाही पण आप या मजीरन शरीर िवकरी करता यावी ाची तरफदारी मातर होऊ लागली घरातन बाहर पडणारया ीला एकच र ता असतोmdashबाजाराचा मग ितथ ितन आपल शरीर वाप न सामान िवकाव अथवा आपल शरीरच िवकाव

भारतासारखया दशाम य ीच सामािजक थान सवरथा किन आह lsquoमाणसrsquo हणन ितला थानच नाही आता तर ितला भोगव त हणन वापरायची जािहरातच होत आह स दयर पधानी तर ितला उपभोगय व त बनवल आह त हा स दयरबाजाराची ही नशा आिण यातल धोक ह ीच माणस हणन असलल थान ितचा सरिकषत वावर आिण समाज वा य ा ीन लकषात घण आव यक आह बहरा टरीय कप या या लोभस जािहराती आिण यातन परो सािहत कल जात असलल lsquoिवकत आदशरrsquo याना िझडका न स दयर पधासारखया ीदहा या बाजाराला ठामपण िवरोध कर याची गरज आह या बद पाड या पािहजत ीndashप ष ताठ मानन उभ राहतील असा समाज िनमारण कर याची जबाबदारी आपली आह

इराद कर बलद २३

४

ीच ीची शतर आह

ग या काही वषात अनक महािवदयालातन ि या या पर ावर lsquoअिभ यकतीrsquo न बरच कायरकरम कल याखयान िदली कायरशाळा आयोिजत क या मािहतीपट दाखिवल lsquoमलगी झाली होrsquo ह नाटक कल पर यक वळी मलाकडन हमखास यणारा पर हणज ldquoअहो खरतर बाईच बाईची शतर असतrdquo ldquoसासच नाही का सनला छळतrdquo ldquoनणदाndashभावजयाच िकवा जावाndashजावाच पटलल कधी पािहल आह काrdquo आिण ldquoनळावर भाडणारया बायका तर एकमकी या िझ या उपटत असतातrdquo बोलाणारयाचा उ श हाच असतो की ि याच ज काही पर असतात त ि यामळच आहत आिण याला प ष जबाबदार नाहीत या आपापसात सामज यान वाग या तर कशाला होईल या यावर अ याचार कशाला होईल छळ

अशा परकार या परितिकरया फकत मलाकडनच न ह तर बायकाकडन मलीकडनही आ या आिण फकत महािवदयालयातन न ह तर ऑफीससमधन घरामधन व इतरही िठकाणी बोलताना पढ आ या ज हा ज हा आ ही बायका या एकत या आिण या या सघिटत हो या या गो ी बोलतो त हा अनक लोकmdashबायका आिण प षmdashहच सागतात की बाईच बाईची शतर आह त हा या एकतर यण शकय नाही ह बोलताना काही लोक परत परत सासवाndashसना नणदाndashभावजया जावाndashजावा ा या भाडणाची उदाहरण दतात तर काही आप या ऑिफसमधील मिहला अिधकारया या छळवादी वतरणकीची उदाहरण दतात

वरवर पाहता बाईच बाईची शतर असत हा यिकतवाद अगदी खरा वाटणारा आह पण थोडा खोलात जाऊन िवचार कला तर आप याला समजल की याची पाळमळ िपतस ाक समाज यव थम य आहत

२४ अिभ यकती जनता सा ािहक

िपतस ाक समाज आपला समाज हा िपतस ाक समाज आह हणज प ष हा कटब-परमख आह

ा ना यान कटबावर याची स ा असत घरातील स ा सप ी साधन व सद य या यावर मालकी व िनयतरण प षाचच असत या याच नावान कटब ओळखल जात व तोच कटबासाठी िनणरय घतो एका प षानतर घरातील स ा कतरपण ह दसरया प षा या हातात सोपवल जात या अथारन मलगा हा वशाचा िदवा मानला जातो कारण तो कटबाचा उ रािधकारी असतो

िपतस ाक समाजाम य प ष हा ीपकषा मानला जातो आिण कटबातगरत याच ीवर िनयतरण असत कवळ ीच नाही तर ितच शरीर मन यवहार यावरही प षाच िनयतरण असत

यथ ह लकषात घण मह वाच आह की प षाच ीवरील परभ व ह तो िपता पती िकवा पतर अस यामळ नसन तो lsquoप षrsquo आह हणन असत आपला समाज हा लोकताितरक नसन णीबदध समाज आह यात अनक स ाकदर आहत आिण कटबातील स ाकदर प ष आह

ि यावरील प षा या परभ वाच मळ या या आिथरक बळाम य आह हणनच प ष कटबपरमख आह आिण ी या यावर अवलबन आह हजारो वषर ाच पिरि थतीत रािह यामळ नमरपण ितन समाजातील आपली द यम भिमका मा य कली आह हणन ती प षाची गलामी सहन करत आिण यालाच आपल नशीब मान लागत िपढयानिपढया चालत आलला हा िवचार प षापरमाण ि यानीही आ मसात कलला आह ि यानी ही िवचारसरणी खरोखरच इतकी वीकारली आह की सवर गो ीकड या प षवादी मानिसकततन पाहतात ितला ितचा वततर िवचार नसतो वषारनवषर िपढयानिपढया आपली आई वागली यापरमाण आपण वागायच आिण आप या मलीनही आप यापरमाणच वागल पािहज असा ितचा आगरह असतो

हाच िपतस ाक समाज ि यामधील वादाला कारणीभत आह

ी िव दध ी का बाईच बाईची शतर अस याच अ यत परचिलत उदाहरण सासndashसनच िदल जात

घरात ज हा सन यत त हा साससदधा फकत बाई असत नाही ती पण याच िपतस ाक मानिसकतत अस यामळ ती फकत lsquo ीrsquo राहत नाही तर एक स ा बनत समानता आिण लोकशाही म य नसल या णीबदध कटबाम य वाढल या सास या मनात िपतस ाक मनोधारणा इतकी जलली असत की ती वतःला सनपकषा समजत

इराद कर बलद २५

आिण हणन सनवर स ा गाजवत कारण आय यभर कमजोर व मह वहीन यकती हणन ती जगत असत आिण पिह यादाच कणावरतरी स ा गाजव या या ि थतीत यत दसरीकड जी मलगी घरात सन हणन यत ितला ित या विडलाच घरही आपलस वाटत नाही कारत ती सतत ऐकत आलली असत की lsquoत परकयाच धन आहसrsquo लगनानतर ितला सासरीही परकीच समजतात पण हळहळ ज हा ती सासरच घर आपलस क लागत त हा सासला आप या अिधकारावर गदा आ यासारख वाट लागत आिण घरातील तणावाला स वात होत हणजच सासndashसनतील या तणावाच कारण िपतस ाक कटबात असलल ि याच द यम थान ह आह

सास सनतील एका नहमी या सघषारकड नजर टाकया ि याची वतःची यिकतगत सप ी नसत या ि या नोकरी करतात यापकी बहताश जणीचा आप या कमाईवर अिधकार नसतो यावर ित या नवरयाच िनयतरण असत ितचा पगार िकवा िमळकत कशी खचर करायची ह ितचा नवरा ठरवतो ित या ा परावलबी अव थमळ नवरया या सप ीला ती वतःची समज लागत आिण आप या नवरया या सप ीवर कोणी अिधकार गाजवत असल तर याला ती िवरोधक समजत ह फकत सासndashसन याच न ह तर नणदाndashभावजया िकवा जावाndashजावामधील भाडणाच एक मह वाच कारण आह ा भाडणाना ि यामधील भाडण समजण योगय नाही इथ भाडणाच मळ कारण सप ीच असत पर यकषात सप ीमळ होणारी भाडण ही ि यापकषा प षाम य अिधक होतात पण शतर हो याच खापर मातर ि यावर फोडल जात अजन एक मह वाचा म ा असा की ि याना िमळकतीम य हककच नस यामळ मालम व न या कशा भाड शकतील या पर ाच उ र सोप आह कटबा या मालम वर प षाचीच स ा अस यामळ मालम व न होत असलल ि याच भाडण हा मालम व न प षा या पर परामधील चाल असल या भाडणाचा िव तािरत भाग असतो परत प षामधील भाडण माग पडन भाडखोर व पर परा या शतर हणन ि या बदनाम होत राहतात

मलगी ज हा लगन होऊन परथम सासरी जात त हा सासर या सवर चालीरीती आिण िनयम याच िशकषण ितला सासकडन िमळत घरातील प षाचा याम य काहीही वाटा नसतो याना सन या वतरणकीम य जर काही चक आढळली तर त दसरया ि यादवार सनला सागतात यामळ वरवर पाहता अस िदसत की घरातील ि याच सनला छळत आहत पण पर यकषात त िपतस ाक कटबातील प षाच नवीन लगन झाल या सनवरील िनयतरण असत कटबातील सवर िनयम प षानी बनिवलल असन त कवळ ि यासाठी असतात प षावर काहीही बधन नसतात प ष काहीही कर यास

२६ अिभ यकती जनता सा ािहक

मख यार असतात कटबाच सवर िनयम अमलात आण याची जबाबदारी कटबातील वयान मोठया असल या ि याची असन या सवर चालीरीती आिण िनयम काटकोरपण अमलात आणतात कारण या वतःच कटबा या गलाम असतात

ि या ा पर परा या शतर अस याच अजन एक िदल जाणार उदाहरण हणज हडयासाठी सासनणदकडन होणारा सनचा छळ िकवा खन हा सघषरसदधा ीndashीमधील सघषर नसन पशा या ह यासामळ िनमारण झालला सघषर असतो पर यकाला

कठ याही मागारन पसा िमळवन एकदम ीमत हावयाच असत भाऊndashभाऊ इ टटीसाठी भाडतात यासाठी कधी कधी एकमकाचा खनही पाडतात इ टटीसाठी मलगा विडला या पाठीत खजीर खपस यास तयार होतो पशापढ सवर नाती पोकळ ठरतात डॉकटरndashपशट ह नात पिवतर मानल जात परत आज या जगाम य पसा हच सवर व आह ऑपरशनची फी द याची ऐपत नस यास पशट मला तरी डॉकटर याची पवार करत नाही पशाभोवती िफरत असल या अशा िव ाम य परसा हडा न आण यामळ सनला िद या जाणार या तरासाब ल फकत सासलाच का दोष दयावा खरतर सन या छळाला ितचा सासरा आिण पतीही सासइतकच जबाबदार असतात िकबहना त जा त जबाबदार असतात कारण या या परवानगीिशवाय घरामधील पानही हलत नसत घराम य िशजवल जाणार अ नसदधा या याच आवडीच बनत असत अशा पिरि थतीत घरातील प षा या परवानगीिशवाय एक सास सनचा छळ कसा क शकल हडया या नावान सनचा कलला छळ हा दोन ि यामधील सघषर नसतोच तर तो पशा या लोभातन कलला ग हा असतो

सासndashसनमधील भाडणाच इतरही अनक पल आहत यापकी एक हणज दोन िपढयातील अतरामळ िनमारण झालला तणाव त ण िपढीतील मल व मली नवनवीन क पना नविवचार रहाणीमान सधारणा विरत आ मसात करतात तर ज या िपढीतील लोक बदलाना िवरोध करतात नवीन क पना आिण बदल सहजासहजी मा य करत नाहीत अशा वातावरणात दोन िपढयामधील सघषर िवकोपाला जातो पण असा सघषर कवळ सासndashसनाम यच असतो अस नाही तर वडीलndashमलाम यही असतो हणन अशा सघषारला ी िव दध ी सघषर समजण चकीच आह

शवटी सावरजिनक नळावर पा याव न होणारया ि या या नहमी या भाडणाकड पाह पा याची कमतरता ह ा भाडणाच मळ कारण आह जथ कमतरता असत तथ जा त िह सा पदरात पडन घ याकरता भाडण होतातच फकत बायका पाणी भरायला जातात हणन या एकमकी या िझ या ओढतात प ष जर पाणी भरायला गल असत तर तथ रकतपात झाला असता

इराद कर बलद २७

आपण वतःला अपमािनत करण थाबव या िन कषर काढायचा तर तो हणज lsquo ी हीच ीची शतर आहrsquo ा मनोधारण या

मळाशी वा तवात िपतस ाक आिण सप ी किदरत समाज आह कठलीही यकती दसरया यकतीची िमतर िकवा शतर अस शकत खर हणज ि या ा पर परा या अितशय जवळ या मितरणी असतात या याम य ढ भाविनक जवळीक असत कारण याची सख-दःख समान असतात याना पर परा या वदनाब ल सहानभती असत अडचणी या वळी ि या एकमकीना आधार दऊन प षापकषा जा त मदत करतात

मितरणीनो आपण ि यासदधा आप या गलामी मानिसकतमळ आिण िपतस ाक मनोधारणा मनोमन मा य क यामळ lsquo ीच ीची शतर आहrsquo यावर िव ास ठवायला लागलो आहोत ताकदवान हा नहमीच दबरलावर करघोडी करीत असतो ी हा समाजाचा सग यात हळवा व दबरल घटक अस यामळ ितचा अनक परकारानी अपमान होत असतो हणनच िश यासदधा आयाबिहणीव न असतात सवर नकारा मक गो ी आिण असखय िवनोद ह ि या या दबरलतवर असतात lsquo ी हीच ीची शतर आहrsquo अस हणण ह यापकीच एक

आपण मिहलानी मनात जवल या िपतस ाक समाजाची िशकवण परथम झगा न िदली पािहज आ ापयत ि यानी िमळिवलल सवर हकक आपण एको यान लढ यामळ िमळवलल आहत ि या जर खरोखरीच पर परा या शतर अस या तर आपण एको यान हककासाठी लढा िदलाच नसता आपली सख-दःख आप या अडचणी आप यावर आलली सकट आिण समाजान आप यावर घातलली बधन ा सवामधील एका समान धागयामळ आपण ि या एकतर गफल या आहोत

महागाई गिरबी बरोजगारी कपोषण हडा-बळी ि यावरील िहसा आिण अ याचार याच परमाण िदवसिदवस वाढत आह आज या lsquoिवकिसतrsquo समज या जाणारया आप या समाजाम य ि याची सरारस खरदी-िवकरी होत र याव न याची नगन िधड काढली जात कररपण बला कार कल जातात एककटया राहन ा अडचणीना त ड दण अशकय आह याची जाणीव आप याला होण आव यक आह आप याला एकतर आलच पािहज

ि याम य फट पाडन याना कमजोर करणारया वाकपरचाराना झटकन टाकाव लागल ि यानी एकतर यऊन आप या मलभत सम यावर िवचार करायला लागल याच िव षण करायला लागल एक माणस हणन जग यासाठी एका या य समाजाची उभारणी करायल लागल चला एकतर यऊन िसदध क या की आपण ि या पर परा या शतर नसन मितरणी आहोत अगदी जवळ या घिन मितरणी आहोत

२८ अिभ यकती जनता सा ािहक

५

सौभागय-लकषणाच वा तव

मी िववािहत आह पण माझा ववािहक दजार समज यासाठी मी कसात िसदर घालत नाही एवढच नाही तर मी कक लावत नाही ग यात घालत नाही कानात घालत नाही मगळसतर घालत नाही मला अनक पर िवचारल जातात मलाच नाही तर या बायका िववाहानतर सौभागय-अलकाराचा वापर करत नाहीत याना नहमीच िवचारल जात की ldquoत ही मगळसतर कक बागडया वगर का वापरत नाहीrdquo

िववािहत ीन लगनानतर सौभागयालकारmdashकक मगळसतर जोडवी बागडया इ घातलच पािहजत हा िवचार वषारनवषर समाजात िभनलला आह एखादी बाई ज हा ह सवर नाकारत त हा लोकाना त भारतीय परपरच उ लघन आह अस वाटत

सौभागयालकार घात यामळ आपल ववािहक आय य सखी होत का याचा आप याला गभीरपण िवचार करायला लागल ा िनजीरव सौभागयालकाराची पतीndashप नी या सजीव सबधाना अिधक चागल बनव यात काही भिमका आह का उलट आपण कधीकधी असही बघतो की सौभागयालकार वापर यात अिजबात कसर न करणारया बायकाच दाप यजीवन काही फार सखाच असतच अस नाही

सौभागयालकाराचा इितहास

सौभागयालकार ह वा तिवक ज या ढी परपराच स ठवलल िव तािरत प आह ह घाल याम य काहीही तकर नाहीय जगात या अनक दशाम य अनक

इराद कर बलद २९

समाजाम य आपला ववािहक दजार दाखिव यासाठी ि या सौभागयालकार घालत नाहीत ववािहक दजार दाखिव यासाठी त आव यकही मानल गल नाहीय आप या दशात या सदधा काही भागाम य सौभागयालकाराचा वापर कठ कमी होतो तर कठ जा त तर कठ होतच नाही उ रपरदश बगाल िबहार म यपरदश राज थान सारखया मागासल या भागाम य ाचा आगरह जा त परमाणात िदसतो करळ कनारटक व पव र रा याम य फारच कमी िकवा िदसतच नाही िखर न शीख आिण इतर काही समदायाम य तर िववाहाची अशी काही िच ह असलीच पािहजत अस नाहीय

ा परथामध या फरकाची कारण आपण इितहासातन समजन घऊ शकतो पराचीन काळाम य आधिनक मानवा या उदयानतर हजारो वषर समाजाम य मातपरधान कटब यव था होती आिण कटब परमख ी होती ितची वतःची एक ओळख होती यावळी कोणाची तरी बायको हणन वग या ओळखीची ितला आव यकता न हती कनारटक करळ आिण पव र रा याम य आजही या समाजाच काही अवशष सापडतात इथ सौभागयालकाराच िवशष मह व नाहीय उ र परदश व िबहारसारखया भागाम य दोन हजार वषापवीर सरजामशाही व िपतस ाक यव था अि त वात आली होती ितथ ीला खाजगी मालम ा हणन समजल जायच ितला वगळी ओळख न हती मालक आपली सप ी जाहीर करताना या या गलामा या आिण जनावरा या अगावर खणा उमटवायच याचपरकार ीला (बायकोला) आप या मालकासाठी (नवरयासाठी) काही िच ह धारण करावी लागायची अशापरकार स वाती या काळात ा िच हाचा उपयोग गलामीच परतीक हणन स झाला आिण अजनपयत तो चालच

आह त हापासन आपला समाज परगत झाला सरजामशाही सपन आधिनक

लोकशाही आली तरी िपतस ा आप या ढी-परपरासह समाजात अि त वात आह सौभागयालकार यापकीच एक आजही ीला ित या नवरयािशवाय वगळ अि त व नाही आजही समाजाम य प नीची पतीपकषा वगळी ओळख नसत िववाहानतरची पारपिरक िच ह हणजच सौभागयालकार न घालणारी ी अिववािहत घट फोिटत िकवा िवधवा समजली जात ापकी कणीच नसल हणज िववािहत असनही सौभागयालकार नाकारत असल तर ितला छछोल चचल अिनतीमान समजल जात

साज- गार आिण दागदािगन ामाग आणखी एक तकर आह तो हणज स दयरबोध लोक नहमी ह हणतात की ामळ बायकाच स दयर खलन िदसत एक कषणभर आपण अस गिहत ध की यान स दयर वाढत तर मग पती या म यनतर

३० अिभ यकती जनता सा ािहक

ीचा सदर िदस याचा अिधकार िहरावन का घतला जातो हा फकत स दयरबोधाचा मामला िनि तच नाहीय तर ती म ययगीन सरजामशाही िपतस ाक समाज यव थची एक जनाट ढी आह

आधिनक काळातील बदल

स दयारबाबतचा ीकोन थळ-काळानसार बदलत असतो तसच समाजा या या या वळ या गरजानसारही बदलत असतो राज-महाराजा या काळात डोकावन पािहल तर या काळी ीndashप ष दोघही दागदािगन घालत आजही याची दागदािगन घातलली िचतर उपल ध आहत हणजच या काळात प षानी अगावर दािगन घालण रा त समजल जायच ती या काळातील फशन होती आधिनक काळा या स वातीला प ष जसजस उ पादनात जा त सिकरय हायला लागल तसतस यानी आपल दािगन काढन टाकल धोतरासारखी व जाऊन पटndashशटर िकवा कडताndashपायजमा यासारखी काम करताना सटसटीत असणारी व घालण स कल आधिनक काळा या स वातीला यरोपम यही बायका लाब गाऊन िकवा लाब फरॉक घालत असत िविवध परकार या कशभषा करत असत पण औदयोिगक कराती या वादळात ह सगळ बदलल गल मोठया परमाणात ि या घराबाहर पडन कारखा याम य कामाला जाऊ लाग या या या गाऊनची जागा पटndashशटर िकवा कटरन घतली आिथरक वावलबनान याच यिकतम व बदलन गल

असाच बदल आप या दशातही ग या स र वषाम य झाला आह पवीर ज हा ि या मखय व घराम य हो या त हा सदर िदस यासाठी कपड दािगन व स दयर परसाधनानी वतःला नटिव याकड याचा कल होता समाजाम य जसजसा बदल होत गला तसतशा ि या घराबाहर पड या आिण आिथरक या वावलबी होऊन समाजाम य वतःच अि त व पर थािपत क लाग या पारपिरक व अलकार व सौभागय-लकषण वापर याबाबत याचा ीकोन साहिजकच बदलत गला दोन िपढयापवीर आप या आजी या काळी घातल जाणार नथ दड-वाकया बोरमाळ ठशी त मणी यासारख दािगन आज परचिलत रािहलल नाहीत शहर तर सोडाच खडयातसदधा आता तस दािगन कोणी यवती घालत नाही हा बदल घडवन आण यासाठी कठलही आदोलन चालवल गल नाही तर सामािजक गतीबरोबरच हा बदल घडला

शहराम य आिण औदयोिगक वसाहतीम य िजथ ि याचा उ पादनात सहभाग जा त आह ितथ ि यानी आप या सोयीनसार बदल कलल जाणवतात िवशषतः

इराद कर बलद ३१

पोशाखामधील बदल हणजच साडीव न या सटसटीत अशा पटndashशटर आिण सलवार कड याकड वळ या आहत डॉकटसर इिजिनयसर नसरस व िशकषक यासारखया नोकरपशा ि यानी मोठया परमाणात दािग याच ओझही अगाव न उतरवल घर त ऑिफस आिण ऑिफस त घर ा धावपळीत याना साज गार करायला िकती वळ िमळत असल एवढच नाही तर क करी कामगार ि या सदधा जा त साज- गार करत नाहीत खरतर दनिदन धकाधकी या जीवनात घर त ऑिफस आिण ऑिफस त घर ा धावपळीत बरयाच कायररत ि याना स दयर परसाधानाकड लकष द यास वळच

नाही ा बदलाबरोबरच lsquoववािहक दजार दाखव यासाठी सौभागयालकार घाल याची

गरज कायrsquo असा पर ि या आता िवचा लाग या आहत अथारत असा पर उपि थत करणारया ि याची सखया आ ा जरी कमी असली तरी हळहळ वाढत आह

बा स दयर िव दध आतिरक स दयर

ा वादातील आणखी एक मह वाचा पल िवचारात घण आव यक आह ी या स दयारकड पाह याचा समाजाचा ीकोन बाहलीसारखी सजली-सवरलली

लाजरी-बजरी सकोचणारी ीच सदर समजली जात ाचा अथर ी या बा स दयारलाच जा त मह व िदल जात पण स दयारचा एक दसरा ीकोनही आह आिण तो आह आतिरक स दयारचा एक अशी ी जी वावलबी आह िज यात आ मिव ास आह जी समाजाला पढ न यासाठी आपल योगदान दत असल ित यात िदसणार स दयर त आतिरक स दयर जसmdashमहादवी वमार महादवी वमार लौिककाथारन िदसायला सदर न ह या पण इितहास कधी याच सािह या या कषतरातल योगदान िवस शकल का आणखी एक अशीच सदर मिहला हणज महा ता दवी आजही सािह य कषतरात या उ च थानावर आहत याचपरकार क टन ल मी सहगल यानी वात यलढयात सभाष चदर बोस या याबरोबर नत व कल या आिण अशा अनक मिहला बा स दयारसाठी नाही तर आप या कायारमळ आठवणीत आहत ा या उलट परचिलत स दयारसाठी आप या समोर ऐ यार राय लारा द ा सारखया मिहलाही आहत आता आप याला ठरवायच आह की कठला ीकोन आप यासाठी जा त योगय आह आिण आज कोण या ीकोनाला समाजमा यता िमळाली पािहज स या या काळात बहसखय जनतसाठी बाई हणज फकत lsquoशरीरrsquo हणन या यासाठी सदर ी हणज आकषरक बा स दयर असलली

बहरा टरीय कप यानाही हच हव आह त हाच तर स दयरपरसाधन आिण उ पादन

३२ अिभ यकती जनता सा ािहक

िवक याचा याचा धदा जोरात चालल हणनच या या सवर जािहराती ी या कवळ बा स दयारचाच उदो-उदो करतात इलकटरॉिनक िकवा छािपल परसारमा यमसदधाmdashजी अिधकतम बहरा टरीय कप या या िनयतरणात आहतmdash ाच परबळ िवचारसरणीला बळकट करतात टी हीवर या िसिरय समधन ि याच िचतरण भारी भारी साडया कक िसदर िबदी (जी खरतर आज कोणीच लावत नाही) मगळसतर आिण भरमसाठ दािगन अशा पहरावात कल जात

एका वग या पदधतीन मलत ववादयाचा सदधा ही िवचारसरणी बळकट कर याम य हात आह या यासाठी ी ही फकत शरीर घरातील गलाम आिण मल ज माला घालन याच सगोपन करणार यतर आह हणनच वारवार त ि यासाठी जी स व शटरndashपटवर बदी आणण ि यानी बरखासाडी घातली पािहज अस फतव काढत असतात

अस असनही जसजसा समाज हळहळ बदलत जातो तसतशा अिधकािधक वततर िवचारा या आिण धाडसी ि या घराबाहर पडन सवर परकारची काम करीत आहत स दयार या सामा य क पनाना ितलाजली दऊन बा स दयारला पराधा य न दता आतिरक स दयारला उजाळा दऊन ि या वतःच अि त व पर थािपत करत आहत स या याची सखया कमी असली तरी ती हळहळ वाढत आह जसजस ि याम य िशकषणाच परमाण वाढल या या जाणीवा िवकिसत होतील या आिथरक या वावलबी होतील वतःला माणस समज लागतील तसतस स दयारच जन मापदड आपोआप माग पडतील परातन काळातील दागदािगन आिण पोषाखापरमाणच वतरमानकाळातील दागदािगन आिण पोषाख यिझयमम यच पहायला िमळतील स दयारच मापदड बदलत आल आहत आिण पढही बदलतील

हमार िहदी परकाशन नोटबदी कया खोया कया पाया ₹ ५ndash तकर शील वजञािनक समाजवादी िववकान द ₹ १०ndash वॉलमाटर भगाओ खदरा कषतर बचाओ ₹ १०ndash मोदी सरकार क चार साल और बजट २०१८ndash१९ ₹ १५ndash दश पर फ़ासीवाद का सकट ₹ २०ndash अपना भिव य भारतीय सिवधान (लखक सभाष वार) ₹ २५ndash व वीकरण या पनःऔपिनवशीकरण ₹ १५०ndash

इराद कर बलद ३३

६

ि या या मािसकाच त य

lsquoि याची िनयतकािलकrsquo ा नावावर बाजारात उपल ध असल या िनयतकािलकाबाबत आपण पिरिचत आहोतच िनयिमतपण नाही पण कधीतरी र व टशनवर बरच lsquoसिशिकषतrsquo अशी िनयतकािलक चाळत असतात आपणापकी बरच जण अशा मािसकाच वगरणीदार असतात आिण आपण ती वाच यासाठी वळही दतो २५ndash५० पया या ा िनयतकािलकाम य सा ािहक पािकषक िकवा मािसक आहत हणजच मिह याला ५०ndash२०० पय आपण यावर खचर करतो पण ही िनयतकािलक आप याला काय दतात ाचा आपण िवचार कला आह का ि याची

३४ अिभ यकती जनता सा ािहक

िनयतकािलक अस यामळ याम य अशी काय िवशषता आह की जी सामा य िनयतकािलकाम य नाही िकवा ि याब ल याचा ीकोन काय आह या िनयतकािलका या परकाशना या माग कोणता िवचार आह

ही िनयतकािलक lsquoवमन ऑफ सब ट सrsquo (मिहलाचा कणा) lsquoमिहलाची सपणर पितरकाrsquo आिण आज या आधिनक ि यासाठी अस याच दाव करतात आदशर मिहलची याची पिरभाषा काय आह म यमवगीरय मिहला या या उ साही वाचक आहत या मिहलाना ही िनयतकािलक काय म य दतात आिण या या मनात काय िबबवतात मिहला या कठ या सम या त मह वा या समजतात मिहला या या िनयतकािलकाम य राजकीय सा कितक सािहि यक आिण आिथरक िवषयावर लख असतात का की या या मत ह िवषय मिहलासाठी मह वाच नाहीतच मिहला या ा िनयतकािलका या मत lsquoकालची मिहलाrsquo आिण lsquoआजची मिहलाrsquo याम य फरक

काय आह आिण काय असायला हवा याला जोडनच हा ही पर की lsquoउदयाची मिहलाrsquo त कशी पाहतात

या पर ाच उ र आप याला या या अनकरमिणकवर नजर टाक याबरोबर िमळत अनकरमिणक या पानावर साधारणपण lsquoआयवरिदक परसाधनाम य सावधिगरी बाळगाrsquo lsquoस दयार या सवरसाधारण सम याrsquo lsquoटिटग लस न भरलली नाइटीrsquo lsquoमला या पलओ हरवर उट िवणाrsquo lsquoया वषीर थडीत काहीतरी नवीनrsquo lsquoउ हा यासाठी १५ थडगार सरबतrsquo अशाच परकारच लख िदसतात या यितिरकत ि या याच िनयतकािलकाम य राशी-भिव य िसनमा बाजारातील नवीन सामान इ गो ी असतात तर कधी कधी चकक ि याचीच च ा करणार िवनोदही असतात सवर मिहला िनयतकािलकाम य सवरसाधारणपण हाच मजकर असतो जो सतत वगवग या पदधतीन सािगतला जातो या यितिरकत या िनयतकािलकाम य करीम िलप टीक पसरस दािगन पासन त वॉिशग मशीन पयत या उपभोगय व त या परचड जािहराती असतात

खरतर अ यत प पण ा मलगामी ढीवादी िनयतकािलकाना ि या या पर थािपत सामािजक चौकटीला तोड याची इ छाच नाहीय ती िशकवतात की पती हच जीवन आह पती हाच मोकष आह याला परा कर याची दोन साधन आहतmdashवयपाकघर आिण शरीर अधारवळ वयपाकघरात वािद पदाथर आिण पकवा न कर यात घालवा आिण उरलला वळ दािगन अिण करीमबरोबर घालवा कारण तच तर तम या यिकतम वाच उि आह ह फकत तम यासाठीच चागल आह अस नाही तर

इराद कर बलद ३५

बाजारपठसाठीही चागल आहmdash हणजच स दयरपरसाधन फशन कपड उदयोगा या कप या या ा िनयतकािलका या परायोजक आहत

मिहलासाठी असल या ा विश यपणर मािसकाम य lsquoआधिनकrsquo ी आता बादली टब आिण धोपाट या ऐवजी वॉिशग मशीनम य कपड धत पोलपाट-लाटण तवा िचमटा याची सटटी क न रोटीमकर वाप न पो या करत पाटया-वरवटयावर वाट याऐवजी िमकसरवर वाटत आिण हकयम कलीनरन फरशी व छ करत यामळ ित या भिमकत आिण दजारत काहीच बदल झाला नाही ना झाल इतकच की आता नवीन उपकरणानी स ज ी अिधक चटपटीतपण आिण चाणाकषपण काम क लागली ित या पवीरची याच घर-कामामधन वाचल या वळात ती सजावट करण रसदार सरबत बनवण ना ता क यानतर रातरी या जवणासाठी नवीन पदाथर तयार करण सकाळी रोज नवीन नवीन पदाथर ड यासाठी तयार करण घर आवरण वतःला टापटीप ठवण आिण याचबरोबर वळला अन प कपड आिण मग या कपडयाना अन प दािगन आिण मकअप क शकत हणज मग ती पाटीरम य lsquoसटरल िफगरrsquo बन शकत

ा िनयतकािलकाना जर कवळ गिहणी याच गो ी दाखवाय या असतील तर याम य ड गरदरयाम य राहणारया या लढाऊ ि याबाबत काहीच का यत नाही या ड गराळ परदशातील जीवनाची धरा वाहत आहत वयपाक करण लाकडफाटा आणण कमावण पाणी भरण िशवणकाम करण आिण मलाना साभाळण या यितिरकत शतात काम करण अशी खप काम या करत आहत वाळवटातील या ि याब ल या त वातावरणात घर याची तहान भागव यासाठी वषारनवषर दर दर जाऊन पाणी भरत आहत याचा उ लखही का यत नाही का यत नाही या ि याब ल या आप या दमदार खादयावर िवटाचा महाल उभा करत आहत या या महनतीच िचतर या िनयतकािलकाम य का यत नाही यासदधा मजरीची काम क नही घराकड आिण मलाकड पाहतात अशा ि या या गो ी द यासाठी ा िनयतकािलका या चकचकीत पानावर जागा नसत का की या या ीन या मिहला नाहीतच ा पर ाच उ र अगदी साध आह या याम य तथाकिथत ी व नाही अशा परकार या ि या िनयतकािलकाना अपिकषत असल या नाजक व कोमल ि या नसतात िपतस ाक समाज यव थला मा य असल या पारपिरक ीचीच परितमा ही िनयतकािलक समाजापढ ठव इि छतात

ि या या हट या जाणारया या तथाकिथत िनयतकािलकाम य एक मह वपणर

३६ अिभ यकती जनता सा ािहक

िवषय असतोmdashस दयर आिण आरोगय बरयाच पितरकाम य तर आरोगय आिण स दयरसबधी सम या एकाच कॉलमम य छाप या जातात जणकाही आरोगय आिण स दयर ही एकच गो आह स दयारब ल िटपा द या यितिरकत आरोगया या बाबतीत पौि क आहार िकवा कपोषणाची जी काही चचार होत तीही बहदा गभरवती मिहलासाठी आरोगयदायी आहार या सदभारत असत जणकाही ती गभरवती नसताना ितला पोषक आहाराची गरज नाही एक ी हणन आरोगय चागल अ न हा जण ितचा अिधकारच नाही ितची गरजच नाही नाहीतरी ी एक गलामच असत ितच पालन पोषण पण यासाठीच झाल पािहज की ती एका बाळाला ज म दव शकली पािहज आिण तोही मलगाच

आपण हा िवचार कधी कला आह का की द हन िवशषाक स दयर िवशषाक मात व िवशषाक अस अक छापणारी ही िनयतकािलक या या िनयतकािलकाची िकती पान िकवा िकती अक ि याच किरयर याच वावलबन ाला दतात जगभरात सग यात जा त महनत ि या करतात आिण जगभरात कटबाला आिथरक आधारही ि याच दतात ह स य माडायला ह का घाबरत आहत आिण तरीही ि याना सवरतर द यम थानावर ठव यात आल आह या सवर िवषयावर ही िनयतकािलक चचार करताना आपण कधी पािहली आहत का

जर कधी या िनयतकािलकाम य ि या या किरयर या सदभारत मािहती िदलीच तर यात ि या या िवदव नसार िकवा योगयतनसार मािहती दत नाहीत तर सदर आिण तरतरीत ि याची आव यकता असल या एयरहो टस िरस शिन ट मॉडिलग सारखया नोकरयाब ल मािहती दतात हणजच हा जो तथाकिथत किरअर गाइड स िमळतो तो ही समाजातील ीची पारपिरक परितमा आिण भिमका मजबत करणाराच असतो जर कधी चकन माकन जीवना या िविवध कषतरात उ लखनीय यश िमळवल या मिहलाना ा िनयतकािलकाम य थान िमळाल तरी याच सघषर याची जीवनम य याच िवचार याना मळीच मह व िदल जात नाही उदा एखादया राजकीय मिहलला राजकारणातील पर िवचार याऐवजी सगीतजञ मिहलला सगीतातील पर िवचार याऐवजी लिखकला सािह यातील पर िवचार याऐवजी याना अस पर िवचारल जातात की यामधन याची lsquoगिहणीrsquoची परितमाच पढ यईल जस उदाहरणच दयायच झाल तर अस िवचारल जात की त ही दो ही कषतर कशी साभाळत आहात त ही तम या पतीला वतः या हातान जवण बनवन दता का वयपाकघर कोण साभाळत जवणाम य काय-काय पसत आह कपड कठल आवडतात मलाना आईची कमी तर जाणवत नाही वगर वगर अशा ि याना एक पर हमखास

इराद कर बलद ३७

िवचारला जातो की जर कधी घर आिण कारिकदर याम य िनवड करायची वळ आली तर त ही काय िनवडाल आिण उ र तर पिरिचत आह हणजच िन कषर ठरवनच चचरची स वात आ ही हा म ा माडायचा परय न करतोय की ही िनयतकािलक पर यकष अपर यकषपण जरी एखादी मिहला कमावती असल ती ित या कारिकदीरत िकतीही यश वी झालली असल तरी ि या या आय याम य घराच मह व िकवा याच थान िकती उ च आह हच िसदध कर याचा जीवतोड परय न करताना िदसतात

ि याकड पाह या या समाजा या ीकोनाला आ हान दणारया परोगामी मिहलासाठी ज िचतच म आहत यावर ही िनयतकािलक एकही लख छापत नाहीत ि याना आसपास या जगातील आय यात रस िनमारण होईल यासाठी उ िजत करण कसबस जीवन जगणारया ि याना आय य पिरपणरपण जग याची िहमत दण सामािजकndashआिथरकndashसा कितक सम याच िव षण क न यावर उपाय शोधण ाब ल एक चकार श दही न काढता याना िनि करय आिण उदािसन बनव याकड ा िनयतकािलकाचा कल असतो ि यामधील वजञािनक जाणीवा वाढव याऐवजी याना अिधकािधक दववादी बनवत आहत ही िनयतकािलक आता या पिरि थतीब ल ि याम य चीड िनमारण करत नाहीत उलट ती थड कर याचा परय न करतात

ा मदयावर यानी पणरपण दलरकष कर याच मह वाच कारण हणज प षा या कटबातील आिण समाजातील पारपिरक दजारवर आिण अिधकारावर पर उभ राह शकतात पिरणामी मिहला या या स या या द यम वाला आ हान दऊ शकतात अस झाल तर ि या वावलबी होतील व या यात िव ास िनमारण होईल आिण समाजात या सदरत या क पनलाही या आ हान दतील मग स दयरपरसाधन बनवणारया बहरा टरीय कप याची स दयर परसाधन कपड फशन इ उ पादना या िवकरीच काय होईल ा कप यासाठी (आिण पयारयान त परायोिजत करत असल या िनयतकािलकासाठी) पावडर िलपि टक िकरम ा या िवकरीच काय ि याची अि मता काही बाजारापठपकषा मोठी नाही यामळ ि याची िनयतकािलक आिण या या पर क यार कप याना ि याची हजारो वषापवीरची चौकट नसती तशीच ठवायची नाही तर यावर चाणाकषपण मलामा चढवायचा आह

अगदी अलीकड एका परमख इगरजी िनयतकािलकासोबत ३४ पानाची परवणी फकट िदली होती याम य फकत वगवग या व त या जािहराती हो या गमत हणज रनसॉ वीमन (जागत मिहला) अस नाव असल या परवणीम य वॉिशग मशीन फरीज

३८ अिभ यकती जनता सा ािहक

िभतीसाठी नवीन पटस हअर िरम हरब ल काही गो ी हो या आिण आणखी आ यारची गो हणज १६२ पाना या या पितरकम य ४४ पान जािहरातीची १४ पान वगवग या डरस या िडझाई सची ३ पान िव सदरी या भारत आगमना या पाटीरची आिण ३ndash४ पान प षा या टाई स ब ल होती अथारत ा गो ी सतत दाखवन िनयतकािलकामधन आिण दरदशरनव न सतत ा जािहरातीचा भिडमार क न परथम आप या गरजा िनमारण क या जातात आिण यानतर या व त आप या समोर पर तत करतात आता फकत उठा आिण मॉलम य जाऊन उभ रहा

बाकी सम या िकवा अस हणया की या सम या समाजातन िनमारण झाल या आहत िकवा प षस ाक मानिसकततन िनमारण झाल या आहत याच काय उदा हडाबळी बला कार छडछाड कौटिबक िहसा दहरी भिमका बजावण इ याब ल बोलण कटाकषान टाळल जात या सम यामळ परभािवत होणारा गट तर मिहलाचाच आह पर यक िदवस एका दहशतीम य जगणारया आय यभर एका दघरटन या िभतीम य राहणारया कसबस जीवन जगणारया ि याना आय य पिरपणरपण जग याची िहमत द यासाठी ही मिहलाची िनयतकािलक पढाकार का घत नाहीत जर बला कार िकवा छडछाडीवर काही छापल गलच तर या लखाम य ि याना बचावाच (सामना न कर याच) उपाय सचवल जातात यामळ खरतर या या मनात अजनच भीती िनमारण होईल याचपरमाण ही िनयतकािलक दहरी जबाबदारी (घर आिण ऑिफस) साभाळणारया क करी ि या या सम यावर चचारही करत नाहीत आिण िव षणही करत नाहीत ा पर ावर मिहलाम य चचार हावी ात याना काहीही वार य नाही

आता बघया िनयतकािलकाम य सािह या या नावावर छाप या जाणारया टकार कथाब ल ातील लखाम य समाजाम य नत व करणारया ि या कठीण पिरि थतीत आ मिव ासान िनणरय घणारया ि या एकटयान मलाना वाढिवणारया ि या अस िवषय कधीच नसतात या कथामधील मिहला नहमीच आज या िपतस ाक समाजान घालन िदल या चौकटीतीलच असत िवषयही ठरावीक असतातmdashजस पतीndashप नीच सबध पती प नी और वो सासवाndashसनाची भाडण वगर कथाच िवषयही तच त घासन गळगळीत झाललmdashपतीच िववाहपवर िकवा िववाहानतरच परमसबध याम य प नी याग आिण ममतची मतीर असत यात नालायक पतीच बट ती जागवर नऊन ठवत या या आवडीचा वयपाक करत आिण रातर रातर याची वाट पाहत घालवत मग ित या तप यवर परस न होऊन कधीतरी पती घरी परत यतो गो ीचा एक परकार असाही असतो की पतीndashप नीच भाडण िकवा

इराद कर बलद ३९

काही गभीर सम यामळ प नी जी िशकलली असत माहरी जात भावजयी या िश या खात विडलाचा अपमान झलत पण वावलबी हो यासाठी परय न करत नाही आिण मग शवटी कोणी समजतदार मतरीण िकवा समजतदार कामवाली ह बोलन ितच डोळ उघडत की lsquoआपला प ष आपला असतो िकतीही मारल तरी परम पण करतोrsquo

याचाच अथर सािह य पण आप या िवचारामधन हच िसदध करत की बायकाच जग ह पती या घरापरत आिण यातही वयपाकघरापरत मयारिदत आह ि यानी िलप टीक काजळ आयलायनर िडजायनर दािगन कपड या यितिरकत काही िवचारच करायची गरज नाही यानी सामािजक आिण राजकीय सम यावर िचता करायच कारण नाही ही िनयतकािलक अ यत कशलतन आिण गोड पदधतीन lsquoमिहलाची गलामीrsquo आिण lsquoगलाम मिहलाचीrsquo तती करत आहत गलामी वयपाकघराची गलामी स दयारची

ही िनयतकािलक वाचणारया प षाची सखया ि याएवढीच आह ह ही िवचारात घतल पािहज ि याच जीवन फकत याची मल आिण याच घर-कटब या यासाठीच असल पािहज ा प षा या डोकयातील िवचाराना ही िनयतकािलक अजनच प ी दतात

खरतर आप याला अशा िनयतकािलकाची काही गरज नाही आज या ीसाठी ही पराणपथी मािसक कचराच आहत आप याला जगाशी जोडन घणार

सामािजक पिरि थती आिण वा तव समजावणार आप या जग या या ददर य इ छला रखािकत करणार सािह य हव आह अितशय परितकल पिरि थतीम य जगत असनही ि यामधील चत य वाखाण याजोग आह या आप या हककासाठी लढत आहत जगा या कानाकोपरयाम य सघषर करत आहत या ि याब ल सग याना साग याची गरज आह की या का लढत आहत सग यात मह वाच हणज सवरपरथम गरज आह ह समजन घ याची की ी हो याआधी आपण एक माणस आहोत अिण आ हाला आम या यायासाठी व समान हककासाठी लढा दऊन त परा कर यासाठी पररणा दणारया सािह याची आव यकता आह

४० अिभ यकती जनता सा ािहक

७

परसारम यमामधील ि याची परितमा

परसारमा यमानाmdash हणज िसनमा टलीि हजन व पतर िनयतकािलक इmdashसमाजाचा आरसा समजल जात हणजच अस समजल जात की समाजात ज घडतय याची जशी या तशी तसबीर मीिडया लोकासमोर आणत आजच सग यात परभावी मा यम आह टलीि हजन कारण एकतर ह क- ा य मा यम आह आिण घराघरापयत पोहोचल आह चला तर मग आपण ा आरशात ि याच परितिबब पाहया

या लखाम य आपण वारवार टलीि हजनवर दाखव या जाणारया मखय व तीन परितमाब ल चचार क या पिहलीmdashमॉडल असल या कायरकरमाम य lsquoकटवॉकrsquo करणारया मॉडलची िकवा ऐ यार राय आिण िपरयाका चोपडा या या स दयारच रह य सागणारया सदरयाची दसरीmdashदो ही खादयाव न पदर लपटन घणारया िकवा डोकयाव न पदर घणारया पित ता ीची िकवा कटबाला सखी ठव यासाठी वतः या व नाना ितलाजली दणारया आदशर प नीची पती या अनपि थतीत या या यवसायातील सवर यवहार कशलतन पाहणारया पित ता ीची आिण ितसरीmdash वतः या अि त वासाठी वावलबनासाठी नोकरी करणारया पण घरा या सखासाठी िकवा लगनात अडथळा यत असल तर िकतीही मोठया पदावर असली तरी कठ याही कषणी नोकरी सोडन दयायला तयार असणारया आदशर प नीची

पिहली परितमा आह कठल तरी उ पादन िवकणारी िकवा कटवॉक करत यणारया मॉडलची िज याकड बिघत याबरोबर ती मळी आप या समाजातील मलगी आह अस वाटतच नाही मॉडल अस यामळ जरी ती सतत घरा या बाहर असली रातरी उशीरापयत पाटरया करत असली तरी ती सरिकषत असत कारण ित याभोवती

इराद कर बलद ४१

सरकषारकषकाच सरकषण असत सामा य ि याना भडसावणारया छडछाड बला कार वगर कठ याही सम या ितला भडसावत नाहीत वतःला अिधक सदर कस बनवायच ही ितची खरी सम या आह ित या सम यत आिण आप या सम यत कठलच सा य नाही जण काही ती दसरयाच कठ यातरी दिनयतन आली आह हणनच ही आपली परितमा होऊच शकत नाही मातर अशा सडपातळ आिण सदर िदसणारया आकषरक पहरावात या मॉड स टलीि हजनवर सतत पाहन सडपातळ सदर आिण आकषरक शरीर ठवण हीच आदशर ीची परितमा समाजात तयार कर यात यामळ मदत झाली आह ान ि याना आिण िवशषतः मलीना वतःच शरीर आिण बा स दयारच वड लाव याची मह वाची भिमका बजावली आह

दसरी परितमा आह हजारो वषाषपवीरची पण ितला आज खपच रग भ न दाखवल जात आह ती आह एका पित ता ीची िव ास प नी आजञाधारक सन यागमयी आईची ही परितमा धािमरकndashकौटिबक धारावािहका या मा यमातन दाखवली जात ा ि यासाठी कटब हच सवरकाही असत आिण आप या सवर गरजासाठी या घरातील प षा या त डाकड पाहतात बहताशी मिहला दशरक वतःला ा दसरया परितमशी जोडन घतात कारण ती या या जीवनाशी िमळती जळती वाटत ा परितमचा उदोउदो कर याचा उ शच हा आह की ती परितगामी व ी मजबत करत ि याना आह याच पिरि थतीत राह याची पररणा दत दसरीकड व ति थती ही आह की ि या भलही वतःला घरा या चार िभतीत क डन घत असतील पण वतः या आिण समाजा या िवकासासाठी ि या मोठया परमाणात घराबाहर पडन िशकषण आिण नोकरी क लाग या आहत याना पारपिरक जीवन जगायच नाहीय या आप या अि मतसाठी आिण अि त वासाठी आता सजग आहत आिण पारपिरक समाजान याना या मयारदाम य बाधन ठवल आह या सीमा ओलाडन बाहर पड याची या खटपट करत आहत आिण मीिडया मातर परत एकदा याना घरा या चार िभतीत क डन घाल याचा परय न करत आह

ितसरी परितमा आह lsquoनोकरी करणारया आधिनक ीrsquoची ही परितमा पाहायला फारच मोहक आह ितला पािह यावर वाटत की जगातील सवर ि या िशक या सवरल या आिण वावलबी आहत िसिरयलमधन ा ि याना एवढ कायरकषम दाखवल जात की या जराही न थकता कसलीही िचडिचड िकवा राग न यऊ दता ऑिफस आिण घर दो ही अ यत सफाईन साभाळतात याच ह िचतर पाहन खरतर आ यरच वाटत की कोणताही माणस एवढा कायरकषम कसा काय अस शकतो याचबरोबर याना अ यत यागी दाखवल जात या यासाठी याच घर ह पराधा य

४२ अिभ यकती जनता सा ािहक

आह आिण गरज पडल त हा मागपढ न पाहता कटबासाठी नोकरीवर लाथ मार यास या कायम तयार असतात ा परितमतन कठ ना कठतरी याना ह प जाणवन दयायच आह की ि या िकतीही िशक या उ चपदावर ग या तरी घर या जबाबदारया ह याच परथम पराधा य असल िवजञान-ततरजञानाची झप कठही पोहच द घरकामाची जबाबदारी ितचीच ती आिण ितचा पती दोघही ऑिफसमधन एकाच वळी घरी परतल तरी घरी आल या पाह याच चहापाणी करण कटबासाठी जवण बनवण आिण हसतमखान याना जवायला वाढण मलाना झोपवण इ यादीची जबाबदारी ितचीच ित याजवळ खरदी कर याची कषमता असल तर ती पाटया-वरवटयावर वाट याऐवजी िमकसरवर वाटल हातान कपड ध याऐवजी वॉिशग मशीन मधन धवन काढल आिण घराची साफसफाई हकयम कलीनर न करल परत कामाची मळ जबाबदारी ितचीच

टी ही वर दाखव या जाणारया या परितमतील ि या आिथरक या वततर आहत वावलबी आहत पण मानिसक या या आप या िपता पतर पती ा यावरच अवलबन आहत ा ि या प षपरधानत या साख या तोड याचा परय न

तर करतात पण अखरीस तडजोड करतात आिण सग यात वाईट ह की या वखशीन तडजोड करताना दाखवतात या या तडजोडीची कहाणी इतकया खबीन दाखवली जात की ि या िनसगरतःच अशा आहत अस वाटल ही परितमा ि या या वात यासाठी अिधकच हािनकारक आह कारण आप यावर ज हा अशी पिरि थती यईल त हा आपणही कटबासाठी आपली व न आिण कारकीदर आनदान सोडन दयायला तयार असल पािहज ह म य जवत

ा तीनही परितमाचा खोलात जाऊन िवचार कला तर लकषात यईल की ा तीनही परितमा ी िवरोधी आिण प षपरधान मानिसकतला पोषकच आहत पिहली परितमा ीला शरीर िकवा व त हणन दाखवत दसरी प षा या गलामी या पात तर ितसरी कटबासाठी कठ याही तडजोडी कधीही करायला तयार असणारी

ा तीनही परितमा ि याची छळवणक िपळवणक दाखवणारया परितमा आहत आप याला ा फस या भिमका तोडन आपली वतःची एक नवी परितमा तयार करायला लागल अशी परितमा यात ी ा सडल या मागासल या समाजा या म याबरोबर सघषर करत असल आिण ित या चहरयावर कल या सघषारच तज असलmdash या सघषारच तज यामळ ितन अनक हकक आिण अिधकार िमळवल आहत आिण भिव यात आणखी यश िमळल याची खातरी आह तीच ितची खरी परितमा असल

इराद कर बलद ४३

८

वावलबनाची गरज

वावलबी अस याब ल मली काय िवचार करतात यासबधी या िकती सजग आहत आिण या या वावलबी हो याम य काय सम या आहत ह समजन घ यासाठी काही महािवदयालयीन िवदयािथरनीशी आ ही चचार कली या चचरमधन ह समजल की वावलबी अस याची इ छा जवळजवळ सवरच मलीची आह पण यासाठी या खप परय नशील आहत अस नाही चागली नोकरी िमळा यास ती कर याची इ छा स र टककयापकषा जा त मलीनी दशरवली परत नवरयान िवरोध कला तर काय कराल ा पर ावर याच उ र आल की नोकरी सोडन दऊ कठ याही पिरि थतीत वावलबी होणारच ह सागणारया फकत ५ टककच मली हो या या हणा या की वावलबनासाठी सवर परय न क नवरयाला आिण कटबाला समजावन साग गरज पड यास थोडा सघषरही क पण या पढ ह ही हणा या की नाती तट यापयत पिरि थती आली तर माघार घऊ या सवरकषणातन अस लकषात आल की बहसखय मली वतः या पायावर उभ राह याचा िवचार ज र करतात पण याना वात याचा खरा अथर आिण वावलबनाच खर मह व समजलल नाही

या सवरकषणातन आणखी एक मह वाची गो समोर आली ती हणज सवर मली

४४ अिभ यकती जनता सा ािहक

अस मानतात की कटब आिण समाज ह या या वावलबी हो यामधील सवारत मोठा अडसर आहत

भारत झपाटयान एक आधिनक िवकिसत समाज बनतोय असा दावा जरी आपण करत असलो तरी ि या या वात याब ल या सामािजक ीकोनाम य फारसा फरक झालला नाही ह एक कठोर वा तव आह काही िठकाणी काही बदल झालल असल तरी त अ यत वरवरच आहत आिण यातही मोठया शहराम य थोडाफार बदल झालला जाणवतो पण गरामीण भागात आिण छोटया शहराम य आजही शकडो वषापासनच बरसटलल िवचार चालत आल आहत ी वात याला लायक नाही ितला परथम विडलावर मग पतीवर आिण हातारपणी मलावर अवलबन रािहल पािहज वदात सािगतलला हा ीकोन आजही परबळ आह याच परचिलत मानिसकतमळ समाजात ि याना भदभावाची वागणक िमळत या यावर अबला िनराधार अस याचा िशककामोतरब कल जात याच कारणामळ कधी ि याना सरकष या नावाखाली चार िभतीत डाबन ठवल जात एकट बाहर जाऊ िदल जात नाही अबला हणन घाबरवल जात तर कधी नाजक हणन साभाळल जात याना ह ही सािगतल जात की या या या वात यावर ठाम रािह या तर कटब व मल उद व त होतील

समाजात या फलावल या या िवचाराबरोबरच मली मोठया होत अस यामळ या याम य वावलबनाची जाणीवच िनमारण होत नाही मली या आय या या उ शाब ल आईविडलाचा िवचारही लगनापरताच मयारिदत असतो हा ीकोन समाजाम य इतका ढ झाला आह की यािव दध बोलणसदधा मलीना अवघड जात वषारनवषर समाजान बनवल या ा परभावी म यानसारच या वतःला घडवत जातात आिण यानासदधा लगन हीच आप या आय याची इितकतर यता आह आिण पतीची आिण सासर या लोकाची सवा कर याम य आय याच साथरक आह अस वाट लागत

याच कारणामळ ी वतःला दबळी आिण कमजोर समज लागत ितचा आ मिव ास कमी होतो बाहर या जगातील धावपळ आिण आ हानाना घाब न घराबाहर पडायला ितला भीती वाट लागत ितचा वािभमान नािहसा होतो नवरयान आिण सासर यानी कलल सवर अपमान ती सहन करत घरात या सवानी पोटभर खाऊन ज उरल त अ न पोटात घालण यालाच ती आपल जगण समज लागत

काही लोक ि या या वावलबी अस याला िवरोध करत नाहीत पण याचा ीकोन सकिचत आह या यासाठी ि या या वावलबनाचा अथर ितन घराबाहर

इराद कर बलद ४५

जाऊन काम करण हणज कवळ पस कमावण एवढच त मानतात खरोखरीच वावलबी होण न ह ित या िमळकतीवर नवरयाच िनयतरण असत तो ठरवतो की पस कठ आिण कस खचर करायच घरकामाची पणर जबाबदारी ीवरच राहत आिण घर चालव याची मखय जबाबदारी प षाची राहत नवरा भरपर कमावत अस यामळ ित या कमाईची कटबाला आता गरज नाही अस सागन तर कधी कामासाठी ती बाहर दत असल या वळ या परमाणात ितची िमळकत अ प आह अस सागन िकवा कधी याना वाटत की आता ितची नोकरी पर ितन घरी बसाव व घरससार साभाळावा अशी िविवध कारण दऊन ित या नवरयाला आिण सासर या लोकाना ितला नोकरी सोड हणन साग याचा पणर अिधकार असतो

आिथरक वात याच मह व

ीला जर आ मिनभरर व वततर हायच असल तर याची पिहली पायरी आिथरक वावलबन आह ह पिहल पाऊल उचलणmdashघराबाहर पडन छोटीशी का असना नोकरी करणmdashहीच ित यासाठी एक मोठी झप आह यामळ ित या यिकतम वाम य िनणारयक बदल होतात कमावत अस यामळ आता ती वतःच िनणरय वतः घऊ शकत आप या कामा या िठकाणी अनक लोकाना भटत या याशी बोलत यातन ितला जगाकड पाह याची आिण जग कस चालत त समजन घ याची ी िमळत ितला काही िमतरमितरणी िमळतात काही ितच िहतिचतक बनतात ज ित या सख-दःखाम यही सहभागी होतात यातन ितच एक सामािजक वतरळ बनत आिण सामािजक सबधही वाढतात सामािजक उ पादनात ितची भिमका िनि त होत आिण ती योगदानही दत

एकदा घराबाहर पडन नोकरी करायच ठरवल की बाहर या जगातील आ हानाना त ड दयायला आपोआपच ती मानिसकिर या तयार होत आिण एकदा घराबाहर पडली की बाहर या जगातील आ हान धीटपण पल याची कषमता ित याम य िनमारण होत ितची ही मानिसक तयारीच ितचा आ मिव ास वाढवत यामळच ती र यात होणारी छडछाड िकवा गरवतरन यावर आवाज उठवत यातन वतःला योगयपरकार वाचवण आिण परसगी यासाठी सघषर करण यासारखया गो ी िशकत

हळहळ एक माणस हणन आिण समाजाचा जबाबदार घटक हणन ीला वतःची ओळख समज लागत नवनवीन मािहती जाणन घ याची ित यात िजजञासा वाढायला लागत वतरमानपतर वाचण मािसक वाचण टिलि हजनवरील बात या

४६ अिभ यकती जनता सा ािहक

ऐकण ाम य ितची ची िनमारण होत कारण रोज बदलणारी धोरण िकवा राजकीय घटनाब ल मािहती घण ह आता ित या जीवनाशी पर यकष जोडल जात ा उलट गिहणीला त थट परभािवत करत नस यामळ याची फार आव यकता नसत यामळ व पतर व िनयतकािलक वाच याम य गिहणीला फारसा रस नसतो मािसक वाचली तरी ि याची मािसक ती उ सकतन चाळत

सामािजक उ पादना या परिकरयत सामील झा यामळ समाजात ितची वततर ओळख िनमारण होत जी पवीर कोणाची तरी आई बिहण प नी मलगी अशी असत यापकषा वगळी असत ती करत असल या ित या कामा या आधारावर लोक ितला ओळख लागतात आता ती कमावत अस यामळ ितला हवा ितथ ती खचर क शकत आता ितला ितच छद कौश य मग त सगीत वा न य िशकण असो प तक वाचण असो िकवा नाटकndashिसनमा पाहण असो त स करण शकय होत अशा अनक ि या आहत की याना िचतरकला सगीत न य या सारखया िवषयाम य गती असत पण कधी कटबावर आिथरक भार पडल हणन तर कधी कटबान परो साहन न िद यामळ आप या परितभाचा िवकास या क शकत नाहीत आिथरक या सकषम असणारी ी इतरानाही मदत क शकत अशा िकतीतरी ि या वकमाईतन आप या लहान भावाबिहणी या िशकषणासाठी मदत करताना िदसतात

बहताश लोक ि यानी नोकरी कर या या िवरोधात असतात कारण याना वाटत की कटबाची घडी िव कटल याच हणणmdashघरातील काम कोण करणार परथम हा पर उपि थत कर याची गरज आह की घरकाम ही फकत ीची जबाबदारी आह का यात नवरयानसदधा भागीदारी करावयास नको का या घरातील ी नोकरी करणारी आह आिण नवराही घरकामात सहभागी असतो याची मल लवकर वावलबी होतात लहानपणापासनच ती छोटी-मोठी काम करायला िशकतात

दसर आप या आसपासची नोकरी करणारया ि याची कटब पािह यावर ती यवि थत चाललली िदसतात नोकरी करणारी ी घरकाम आिण बाहरील काम या दो हीला चाग यापरकार याय दत एवढच नाही तर ित या कमाईमळ घर आिथरक या बळकटच होत ित या वळचा सदपयोग व कामाची िवभागणी ती अितशय नटकपणान करत

ितसर िजथ पतीndashप नी दोघही नोकरी करतात या घरातील वातावरण गिहणी या कटबापकषा फार वगळ असत दोघही काम करत असल या पतीndashप नीच नातही मतरीपणर होत दोघही आपाप या कामा या िठकाणी यणारया सम याबाबत

इराद कर बलद ४७

एकमकाशी चचार क न एकमकाचा स ला घतात दोघाम य िविवध सामािजकndashराजकीय िवषयावर ग पा होतात कारण ी या सामािजक कामातील सहभागामळ ितला बाहर या जगाब ल मािहती होत घरातील अस मनमोकळ वातावरण मलावर चागल स कार जिव यास मदत करत एखादया गिहणीलाmdashजरी ती सिशिकषत असली तरीmdashितचा पती आप या कामातील अडचणी सागत असला तरी ितला त ऐक यात फारसा रस नसतो घराबाहरील जगाशी ितचा फारसा सबध यत नस यामळ पती या कामावरील सम यावर ती बोल शकत नाही िकवा बौिदधक चचारही क शकत नाही

अखरच आिण सवारत मह वाच काही कारणामळ नवरयाबरोबरच सबध िबघडल िकवा याचा आकि मक म य झाला तर आिथरक या सकषम असलली ी आपल आिण आप या मलाच पालनपोषण वािभमानान क शकत तर घरात राहणारी ी सासर आिण माहर या दो हीवर ओझ बनत आिण पढील आय याम य अपमािनत िजण जगाव लागत

अनक ि या असा िवचार करतात की आपल आय य तर कसबस यतीत झाल आता आप या मलीचा िवचार करायला पािहज पण आपणच जर आपली बधन तोड शकलो नाही तर पढ या िपढीला द यासाठी आप याकड काहीच असणार नाही हणजच जी स वात आपण करायला हवी होती ती आपण आप या मली या खादयावर टाकन मोकळ परत आ हानाना घाब न जीवनातन माघार घऊन पळन जा याचा हा परकार आह अशी आशा िन फळ असत कारण वतःची बधनच जर आपण धयारन तोड शकलो नाही तर पढ या िपढीला आपण त धयर कोठन दणार

ि या या वावलबनाचा आणखी एक मह वपणर पल हा ही आह की जोपयत समाजातील अ यार लोकसखयचाmdashि याचाmdashसामािजक उ पादनात पर यकष िकवा अपर यकष सहभाग होत नाही तोपयत कोण याही समाजाचा खरया अथारन िवकास शकय नाही

ि याना िपतस ाक गलामीतन मकत हो यासाठी घराबाहर पडन नोकरी क न आिथरक या वावलबी होण ह पिहल पाऊल असल पण आज चागली नोकरी िमळण ह अ यत अवघड झाल आह ग या दोन दशकात खाजगीकरण उदारीकरणा या या काळात दशातील अनक उदयोगधद बद पडत आहत आप या दशातील नत मोठमोठया कॉप रश सचा नफा वाढव यासाठीच दश चालवत आहत या महाकाय कप याना नफा आिण फकत नफा कमाव यातच वार य आह

४८ अिभ यकती जनता सा ािहक

जा तीतजा त नफा िमळिव यासाठी कॉप रश स कमीतकमी कामगाराना िकमान वतनावर ठवतात काही मठभर चाग या पगारा या नोकरया सोड या तर बाकी सवरसाधारण नोकरया कमी पगारा या आिण असघिटत कषतरात आहत आिण हणनच आज मिहला या वात याचा आिण मकतीचा सघषर पढ घऊन जायचा असल तर याना रोजगार िमळव यासाठी लढा दणारया लोका या सघषारत सामील हायला लागल आिण रोजगारा या सधी उपल ध क न द याची मागणी करायला लागल कतराटी रोजगार बद क न कायम व पी रोजगाराची मागणी करायला लागल ी सघटनासह सवर जनआदोलनाना एक नवसमाज िनमारण करायचा आह की यात पर यकाला कामाचा ज मिसदध अिधकार असल ि थर उ प न िनवारा आरोगयसिवधा तसच वदधापकाळातील सिवधा या गो ीना पराधा य असल आिण यावरच भर िदला जाईल तो समाज खरोखरच मकत आिण लोकशाहीवादी असल

हा अथारतच दीघरकालीन सघषर आह पण तोपयत आिथरक या वावलबी हो यासाठी कमी पगाराची का असना पण िमळल ती रोजगाराची सधी वीकारण मह वाच आह आपण ज हा घराबाहर पड आिण मकत होऊ त हाच असा समाज िनमारण क शकतो िजथ सवाना रोजगारासाठी पराधा य िदल जाईल ीndashप ष समानता असल या समाजासाठी त पिहल पाऊल आह

Our English Publications Palestine Israel and the ArabndashIsraeli Conflict ₹ 10ndash Demonetisation Yet Another Fraud on the People ₹ 10ndash The Crisis of Global Warming ₹ 15ndash Letrsquos Rise from the Shadows ₹ 15ndash Who was Shivaji (Writer Com Govind Pansare) ₹ 20ndash Neoliberal Fascist Attack on Education ₹ 25ndash The Unemployment Crisis Reasons and Solutions ₹ 25ndash Is the Government Really Poor ₹ 25ndash Globalisation or Recolonisation ₹ 150ndash Education under Globalisation ₹ 275ndash Essays on Contemporary Indian Economy ₹ 275ndash Nuclear Energy Technology From Hell ₹ 295ndash

इराद कर बलद ४९

९

प षही घडिवला जातो

या आधी या सवर लखामधन आपण िपतस म य ि याची काय पिरि थती असत याची चचार कली या िपतस ाक यव थचा प षावर काय पिरणाम झाला आह यावर या लखात चचार करत आहोत जस lsquo ी ज माला यत नाही घडवली जातrsquo तसच lsquoप षही ज माला यत नाही घडवला जातोrsquo िपतस ाक यव था ही ीम य ी वाची भावना जागत करत तर प षाम य िपतस ला पोस याच काम lsquoमदारनगीrsquo

करत िपतस ाक यव था ि याम य द यम वाची भावना िनमारण करत तर प षाम य वाची भावना िनमारण करत ही तची भावना आिण यातन िनमारण होणारया

म याना व यवहाराना मदारनगी हणतात िनसगारन ी आिण प ष या यात फकत २ndash३ फरक कल आहत आिण त ही

पन पादना या परिकरयसाठी िलगा यितिरकत बाई मलाला ज म दऊ शकत हणन ितला गभारशय आह आिण मलाच पालनपोषण कर यासाठी छाती आपण ह लकषात घतल पािहज की िनसगारन भद िनमारण कला आह भदभाव नाही पन पादनासाठी

५० अिभ यकती जनता सा ािहक

सहकायारची गरज आह िहसची नाही ndashकिन अस याची गरज नाही पण आपण याला असमानतशी जोडल आिण ीndashप षाम य भदभाव स कला या असमानतनच प षपरधानतला ज म िदला आिण पढ जाऊन ती िपतस ाक यव था बनली याम य ससाधन िनणरय घण आिण िवचारधारवर प षाच िनयतरण आह

महािवदयालयीन िवदया याबरोवर प षभानाच (मदारनगी समजन घतानाच) कायरकरम करत असताना आ ही मलाना खरा मदर अस याची लकषण कोणती हा पर िवचारला गरज असल त हा ि याच रकषण करणारा धीट महनती कतरबगार ताकदवार समजदार आकरमक दबग कधी न रडणारा तगडा बहादर गरम रकताचा िनधडया छातीचा िजगरबाज इ यादी याखया यानी सािगत या या याखया बरोबर आहत का हा पर मलीना िवचारला असता यानी यातील बहतक सवर याखया मा य क या यातील काही याना आवडतातही पण याचबरोबर यानी ह पण सािगतल की प ष अहकारी रागीट आिण िनयतरण ठवणार असतात ज याना आवडत नाही

पण व ति थती ही आह की अहकारी रागीट आिण िनयतरण ठवणार ह गण मलानी मदारनगी या सािगतल या याखयमधनच यतात अहकारी रागीट आिण िनयतरण ठवणार िमळन एक खतरनाक रसायन बनतmdashमदारनगी प षाला स ाधारी आकरमक आिण िहसक पात पर थािपत करणारी या म याना समाजमा यता दणारी ती एक सामािजक पिरभाषा आह जी िपतस न िनमारण कली आह प षही lsquoप षrsquo हणन घडवला जातो अस हणताना मदारनगी समजन घयायची तर प षाची जडणघडण लहानपणापासन कशी होत ह पाहायला लागल

अगदी लहान असतानासदधा मलान फरॉक घालायचा हटल तर lsquoत काय मलगी आहस काrsquo हणन च ा कली जात कधी खळताना मार खाऊन मलगा रडत घरी आला तर lsquoरडतोस काय बायकासारखाrsquo अस हटल जात कधी अपमान करायचा असल तर lsquoबागडया भर बायकासारखयाrsquo अस सािगतल जातmdashअशा अनक वाकयानी आपण या लहानशा मलाला प ष बनव याची स वात करतो बरयाच घराम य मोठया बिहणीला सोबत हणन लहान भावाला बरोबर पाठवल जात त हापासनच तो सरकषका या भिमकत जातो घराम य नातवाईकाम य व समाजात तो पर यक कषणी प षपरधानता बघत असतो व याचच अनकरण करायला लागतो

मदारनगीचा एक मह वपणर पल िहसा आह अनक जण अस हण शकतात की प ष वभावतःच िहसक असतात पण तस नाहीय ज मतः िहसक कणीच नसतो प षाना िहसक बनव यात समाजाचा मोठा वाटा आह लहानपणापासन मलगयाना

इराद कर बलद ५१

आपण खळणी हणन बदका गदा पायडरमन या यासारखया गो ी दतो अनकदा जवायला वाढायला उशीर झाला हणन ताट फकन मारणार िकवा यता जाता आईचा अपमान करणार आिण आईवर हात उचलणार वडील मलान लहान अस यापासनच पािहलल असतात ि याच थान बरोबरीच नाही या यावर हात उगारला जाऊ शकतो ह म य या या मनात ठसवल जात कटब ही मलाना lsquoप षrsquo बनव याची मोठी परयोगशाळा आह आिण मग मोठ झा यावर मली जस आईच अनकरण करतात तसच मलगही विडलाच अनकरण क लागतात िहसक बनतात आिण मग ती िहसा ि यापरती मयारिदत राहत नाही तर प षाndashप षाम यही पोहोचत मदारनगीम य िहसा िनिहत आह

फकत प षाम यच नाही तर समाजातही िहसा पसरव याम य परसारमा यम आिण िसनम याची मह वपणर भिमका आह ा मा यमाचा समाजावर तर पिरणाम होतोच पण ीndashप ष सबधावरही मोठा पिरणाम होत असतो मलीबरोबर कठ याही परकार वागल तरी याना त आवडत या यावर जबरद ती कली तरी याना ती आवडत प नी िकवा परिमकवर िबनिदककत हात उचलता यतो बाई lsquoमाणसrsquo नाहीच तर व त िकवा आयटम आह आिण सग यात मह वाच हणज मलगी ज हा नाही हणत त हा खर तर ितचा होकार असतोmdashिसनमाम य तर ह सवर उघड उघड दाखवल जात आिण ह सगळ घडत असतानाही शवटी िहरोला िहरॉईन िमळत अशी म य जर परसारमा यम आिण िसनमातन िमळत असतील तर मलग िहसक का होणार नाहीत पर यकष आय यात एखादी मलगी मलाला नाही हण शकत िसनमातली म य आिण मदारनगीचा अहकार ा दो ही गो ीमळ मलगा िहसक बनतो ाचा शवट मलीला मा न टाक याम य िकवा त डावर अिसड फक याम य होतो

ि यावरील िहसा आज एवढया मोठया परमाणात वाढ या आहत की भारतात ६० नवर कधी ना कधी आप या बायकावर हात उचलतात दर २२ िमिनटाला एक बला कार होतो आिण एका िदवसात दोन ि याना कठ या ना कठ या कारणान मारल जात ह जण काय कमी आह हणन आ ही ग या २० वषारत १ कोटी मलीना सपवन टाकल आहmdashज मालाच घातल नाही िकवा ज म याबरोबर लगच मा न टाकल

ग या काही वषारत lsquoमदारनगीrsquo शी जोडल या िहसचा एक नवीनच पल समोर आला आह याचा आज या राजकारणाशी गहन सबध आह प षी स ला आ हान दणारया माणसाना धडा िशकव यासाठी खरलाजी भिगनीवर आठ गरामपचायत पदािधकारी बला कार क न ह या करतात ह जातीयवादी िहसक प षी मानिसकतच

५२ अिभ यकती जनता सा ािहक

उदाहरण आह lsquoल ह िजहादrsquoसारखा बागलबवा उभा करण असो की lsquoऑनर िकिलगrsquo ह सार स कितरकषणा या नावाखाली ि या या लिगकतवर सपणर वचर व आिण िनयतरण िमळिव याचच मागर आहत

जगभरात सामािजक राजकीय आिण सा कितक पातळीवर िजतकया िहसक गो ी घडतात या सग या या माग मदारनगीचा पण हात आह ९५ ग ामाग कठ या ना कठ या प षाचा हात असतो पशासाठी होणारया िहसपासन दहशतवाद जातीndashधमार या नावावर होणार अ याचार ा सग यामाग अ य कारणा यितिरकत मदारनगीही एक कारण आह

ग या १००ndash१५० वषारत ि याना ह कळन चकल आह की िपतस ा धोकादायक आह प षाना का नाही समजल आ यारची गो आह की प षानी एकतर यऊन िपतस िवरोधात उभ राह याचा िवचार नाही कला हा यिकतगत पातळीवर ज समजदार होत यानी यािवरोधात आवाज उठवला जस गौतम बदध मोह मद पगबर रामसामी पिरयार डॉ बाबासाहब आबडकर महा मा गाधी आिण महा मा फल ह सगळ प ष होत पण यानी िपतस चा िवरोध कला पण सामा य प षानी ा या िवरोधात आवाज उठवला नाही िपतस या िवरोधात चळवळही उभी कली नाही कारण या यव थतन याना िमळत असलल फायदmdashकलिदपक वशाचा िदवा सप ी यालाच िमळणार कटबपरमख तोच इmdashइतक पसत आहत की यातील वाईट गो ी याना िदसत नाहीत

आता रोज या आय यात मदारनगीमळ प षाच काय नकसान होत आह त पाहया वर उदाहरण िदलच आह की ७ndash८ वषारचा मलगा याला बिहणीबरोबर चौकीदारी करायला बाहर पाठवल जात िकवा बिहण कठ जात कोणाशी बोलत यावर नजर ठवायला पाठवल जात पण हीच चौकीदारी याला नतर आय यभर करावी लागत कणाला टशनवर सोडायला जा तर कणाला बस टडव न रातरी आणायला जा

मलाना या या भावना यकत करायला िद या जात नाहीत lsquoमदर को ददर नही होताrsquo lsquoअसली मदर रोता नही हrsquo अशी अनक वाकय आपण नहमी ऐकत असतो प षाना एखादया गो ीच वाईट वाट शकत नाही का याना दःख होत नसल का रडावस वाटत नसल का नककीच वाटत असल पण प ष या या या भावना यकत क शकत नाहीत एवढच नाही तर घरातील जवळची यकती वारली तरी यान रडता कामा नय अस आ ही लहानपणापासनच या यावर िबबवल आह माणस आह ितथ

इराद कर बलद ५३

भावना असणारच पण प षाना याच परदशरन कर याची मभा समाजान िदलली नाही याच भाविनक ख चीकरण कल जात तो ह हण शकत नाही की मला भीती वाटत मला ह काम जमत नाही हणनच प ष ज हा अयश वी होतो त हा या यात ननगड िनमारण होतो दा म य आपल अपयश िवसर याचा परय न करतो िकवा आ मह या करतो ग या दोन दशकात शती या वाढ या सकटामळ तीन लाख प ष शतकरयानी आ मह या क या आहत पण एकाही शतकरी मिहलन आ मह या कलली नाही

याचबरोबर आय यात या अनक छोटया छोटया आनद दणारया गो ीनाही तो मकतो कपडयाचच उदाहरण दयायच झाल तर मली या कपडयाम य आिण कपडया या रगाम य परचड िविवधता आह पण प षाला िबचारयाला ठरािवक रगाचच कपड घालायला लागतात तच त शटरndashपट आिण तच त िफकट िन या िपव या नाहीतर पाढरया रगाच कपड मलाना साभाळ यातला आनद वतः पदाथर क न दसरयाला खायला घाल यातला आनद दसरयाची सवा कर यातला आनद ह सगळ आनद प षाकडन िहरावन घतल आहत याना काहीच यत नाही ना िशवणकाम ना भरतकाम ना िवणकाम एकच गो यत ती हणज पस कमावण याना पस कमाव याच मशीन बनवन टाकल आह

पण ा सग यापकषा िपतस न भयकर वाईट गो कली आिण ती हणज प षाना माणसपणापासन दर नल १६ वषारचा मलगा वयान िकतीतरी मोठया असल या बाईवर बला कार करतो र यातन बसमधन जाताना कोणी अनोळखी ी या शरीराव न हात िफरवतो ६० प ष आप या प नीवर हात उचलतातmdash

याना माणस हणाव का जातीndashधमार या नावावर दसरया जातीतील िकवा धमारतील मलीवर बला कार करतात आप याच शरीराचा ह यार हणन वापर करतात जगातली अधीर लोकसखया जर माणसकीपासन इतकी दर गलली असल तर १०० कोटी मिहलावर िहसा होणारच प ष खरच असच असतात का नाही प षस ाक यव था याना अस बनवत

आज दशभरात कवळ मिहलाच नाही तर प षही ि यावर होणारया िहसिवरोधात आवाज उठवत आहत र यावर उतरत आहत आदोलनात सामील होत आहतmdashजस आपण िनभरया ह याकाडा या वळी पािहल गरज आह प षानी आपल lsquoप षभानrsquo जागव याची आपली माणसकी वाचवायची

प षाना ह समजन घयायला लागल की जोपयत ी वततर होणार नाही तोपयत प षही वततर होऊ शकत नाही िपतस िव दध लढाई दोघानाही अितमत माणसपणाकड नणारी आह

५४ अिभ यकती जनता सा ािहक

१०

समतामलक समाजासाठी

ी आिण प ष ह दोघही समाजाच मह वाच अग आहत समाज चालव यासाठी दोघाचही सारखच मह व आह मग एकाचा दजार वरचा आिण दसरयाचा खालचा ह कस झाल हा िवचार कर यासारखा िवषय आह ि याची गलामीची ही अव था स वातीपासनच अशी आह का आिण पढही तशीच राहील का

मानववशशा जञानी ह दाखवन िदल आह की स वाती या काळात ीndashप षाम य समानता होती इितहासात मन यपरा या या प वीवरील वा त या या अिधकाश काळात माणस समतावादी समाजात राहत होता मानवी समाज िजवत ठव यासाठी आव यक असल या पन पादना या कषमतमळ ि याब ल समाजात आदर होता आिण हणनच या कटबपरमख हो या परौढाव थतील मह वाचा वळ गरोदरपणा मलाच पालनपोषण व साभाळ ाम य जात अस यामळ या मात वाला

इराद कर बलद ५५

उपयकत अशा उ पादना या कामाम य सामील असत या काळात लोक िशकार आिण अ न गोळा करण यावर जगत असत आिण हणन कदािचत प ष िशकारीला जा त जात असत आिण ि या अ न गोळा करायला जा त जात असत आज आपण आप या आसपासचा समाज पाहतो यापकषा वगळा असा मातपरधान समाज होता

मातपरधान समाज हणज ि याच प षावर िनयतरण असा अथर न ह मलतः समाज समतावादी होता उ पादनाची साधन हणज क चा माल आिण उ पादनासाठी वापरली जाणारी ह यार समाजा या मालकीची होती आिण माच फळ सवाम य समान वाटल जायच प वीवर मानव समाज अि त वात अस यापासन बहताश काळापयत समाजात असमानता शोषण आिण पधार न ह या खाजगी मालम ा न हती समाज खरोखरीच सामिहक पदधतीन राहत असन ज मापासन म यपयत पर यक यकतीच पोषण आिण सरकषण समह करत अस शासक आिण वगरिवभागणी न हती लोकाम य सप ी ता यात घ याची हाव न हती मन यपराणी मळातच वाथीर आिण हाव असणारा आह अशी आपली सामा य समज इितहासात िदसन यत नाही अिधकार आदब हाव आिण कररपणा ह माणसा या वभावाच नसिगरक पल नाहीत उलट मानवी समाज हा मखय व सामािजक काळजी घणारा आिण िनः वाथीर आह

साधारणपण १० त १२ हजार वषापवीर प वीवर शतीयोगय पिरि थती िनमारण झाली लोक शती क लागल आिण अ नधा याच उ पादन वाढ लागल जगभराम य अनक िठकाणी मानवी स यताचा िवकास हायला स वात झाली उ पादना या पदधती िवकिसत झा या आिण अितिरकत (गरज भागवन उरणार) उ पादन हायला स वात झाली िवशषतः शतीतील सधारणामळ अ नधा या या उ पादनात वाढ हायला स वात झाली लोकसखयाही वाढली ामळ समाजातील ि याच मह व बदललmdashआता समहा या अि त वासाठी असल या या या पन पादना या भिमकच मह व कमी झाल याचबरोबर या या उ पादनातील भिमक या मह वाम यही बदल झाला ह याराम य सधारणा झा यामळ िशकार करण सोप होऊ लागल अ न गोळा कर यापकषा त अिधक मह वाच झाल ज हा फावडया सारखया ह यारानी शती करावी लागत होती त हा ीndashप ष दोघाचही सारखच मह व होत पण जड हल घऊन शती करायला स वात झा यानतर सवरसाधारणपण प षच जड हल घऊन शती करत अस यामळ प षाच शतीतही मह व वाढ लागल

जसजस अितिरकत उ पादन होऊ लागल तसतस समहातील काही लोकाच यावर िनयतरण थािपत होऊ लागल याची परित ा वाढ लागली आिण ापरकार

५६ अिभ यकती जनता सा ािहक

समाजाची वगाम य िवभागणी हायला स वात झाली ा िवभागणीला योगय ठरव यासाठी परोिहत वगरही अि त वात आला अथारतच ह हो यासाठी बराच कालावधी लागला असावा याचबरोबर समाजात आणखी एक मोठी िवभागणी झाली ती हणज ी आिण प षामधील िवभागणी आधी ि या प षा या बरोबरीन िनणरय घत असत आता मिहला या उ पादनातील कमी मह वा या भिमकमळ प षा या तलनत याचा दजार द यम झाला आिण या प षावर अवलबन राह लाग या उ पादना या आिण िनवारहा या साधनावर प षाच िनयतरण आल व मिहला घराम य कद झा या पिरवाराच व प प षस ाक बनल आिण ि या िप याचीनवरयाची मालम ा बन या

लोक ा सवर िवभागणीिव दध लढल यानी अिधकािधक अिधकार परा क न घतल आिण ापरकार समाज बदलत गला माग या तीनndashचार हजार वषारत जगभरात िनरिनरा या िठकाणी समाजात उ कराती होऊन म ययगीन काळात सामती यव था आिण यानतर आजची भाडवली यव था अि त वात आली पण ा सवर समाजात वगरिवभागणी आिण प षस ाक यव था होती

भाडवलशाही आिण ी समानता

ग या २५० वषारत भाडवलशाहीमळ औदयोिगक कराती झा यानतर उ पादन एवढया परचड परमाणात वाढल की आज सवर माणसा या मलभत गरजा पणर होऊ शकतील असा समाज तयार करण शकय आहmdashकामाच तास कमी क न लोकासाठी भरपर मोकळा वळ िमळ शकल अशी चाग या पगाराची नोकरी उ च दजारची आरोगयसवा व िशकषण यव था सवासाठी व त आिण पौि क भोजन हातारपणी स मानजनक प शन झोपडव या आिण काडयापटी सारखी छोटी छोटी घर जाऊन याऐवजी सवासाठी सवर सोयी सिवधानी यकत चाग या िनवासाची सोय परदषण-मकत व व छ वातावरण ndash आिण अशा आणखी अनक गो ी जर आज ह होऊ शकत नसल तर याच कारण भाडवली अथर यव था आह या अथर यव थ या रचनम य आह या रचनमळ एका बाजला जगभराम य परचड परमाणात गरीबी आह आिण दसरया बाजला जगभरातील उ पादना या साधनापकी परचड मोठा िह सा मठभर कॉप रश स या ता यात आह आिण मठभर धनदाडगया या हातात जगातील बहताश सप ीची मालकी आह

याचबरोबर भाडवलशाहीन ि याना िशकषणाची दार उघडन घराबाहर रोजगारा या सधी िनमारण क न ( हणज पित विडल व कटबापासन आिथरक या

इराद कर बलद ५७

वावलबी बनवन) याची िपतस तन मकत हो याची पिरि थती तयार कली आह तसच भाडवलशाहीन वात य व समानत या म यानाही ज म िदला या वाढल या जागतीमळ आिण आिथरक वावलबनामळ ी-मकती या आदोलनाचा पाया घातला गला अथारतच ी-मकतीची चळवळ हा एक दीघर काळ चालणारा व कठीण सघषर आह याम य चढ-उतार यतील आिण खरया अथारन ती पढ न यासाठी आिण यात यश िमळव यासाठी जाणीवपवरक िनधारिरत सघिटत आिण िनयोिजत परय न करायला लागतील

अितशय िनदरयपण शोषण करणारया या यव थ या िवरोधात लोकाचा वीरोिचत सघषर चाल आह हा सघषर पसरतही आह आिण अिधकािधक ती होत आहmdashदिकषण अमिरकतील अनक दशाम य जनआदोलन लोकशाही पदधतीन स वर आली आहत व एका समतावादी समाजाची िनिमरती कर याकड परय न करत आहत

चळवळीच शतर कोण आहत

ी-मकती चळवळी या कायरक याना एक पर नहमी िवचारला जातो की ldquoचळवळीच शतर कोण आहतrdquo वरवर पाहता कटबाअतगरत व समाजात ि याची गलामी आिण द यम व प षासाठी सोयीच आह त हा साहिजकच प ष ि याच शतर आहत अस वाट शकत पण पर यकषात ी आिण प ष दोघही िपतस च बळी आहत दोघही वगवग या परकार परभािवत आहत प ष मदारनगी या मानिसकतत तयार होतात आिण वतःला ि यापकषा समज लागतात तर ि या ी वा या सा यात जातात आिण प षा या तलनत आपण द यम आहोत यावर िव ास ठऊ लागतात प षाना जरी या यव थतन जा त फायदा िमळत असल आिण यामळ ही यव था अशीच चाल राहावी अस वाटत असल तरी याचा अथर प ष शतर आहत अस नाही आपण एक पर िवचारला तरी आप याला याच उ र समज शकत प षा या िशवाय समाजाची क पना करण शकय आह का नककीच नाही हणनच ि याच वात य ह ी-प ष समानता थािपत क न ी-प ष दोघानाही िपतस या िवळखयातन बाहर

काढन दोघाम यही एकमकाब ल आदर आिण स मान िनमारण कर यासाठी जनजागती क न आिण याचवळला मिहलावर होणार लिगक अ याचार छडछाड ि या या शरीराच व तकरण अ या य कायद अशासारखया िपतस मळ ि यावर होत असल या िहसा आिण अ याचारा या िवरोधात सघषर उभा न िमळवता यऊ शकत

ी मकतीचा खरा शतर प ष नसन ीला गलाम बनवणारी प षस ाक

५८ अिभ यकती जनता सा ािहक

मानिसकता आिण प षस ाकता थािपत हो यासाठी आिण बळकट कर यासाठी िनमारण कल या जनाट ढी परपरा आचार िवचाराची बधन ा गो ी आहत

भारतामधील पिर थती

वात यानतर भारतात नह -परिणत िवकासाच आिथरक धोरण राबव यात आल याला सवरसामा यपण िम आिथरक यव था हटल जात िकवा िवकासाच नह मॉडल हणन परिसदध आह मलतः त भाडवली िवकासाच मॉडल होत ग या स र वषारत भारतात जसजशी भाडवलशाहीची मळ खोल जत गली तसतस भारतीय समाजात सामािजक आिण आिथरक कषतरात लकषणीय बदल होत गल आिण ि याची समाजातील पिरि थतीही बदलत गली िशकषणा या परसारामळ दळणवळणा या साधना या िवकासामळ घरा या चार िभतीत कद आिण यालाच आपल िव मानणारी ी आता बाहर पडली आह िविवध सामािजक उ पादनामधील ि या या योगादानाम य वाढ होत गली आिण हणन भारताम य ि या या चळवळीचा पाया रचला गला

प नास वषारपवीर ीमकतीवादी िवदषी महादवी वमासारखी एखादीच ी चळवळीच व न बघ शकत होती ि या या ददरशवर परखडपण बोल शकत होती पण एक यापक जनवादी ीमकती चळवळ या काळात सघिटत करण खपच कठीण होत याच कारण ह की या काळातील ि याना आज या एवढी समज न हती आिण एवढया मोठया सखयन ती घराचा उबरठा ओलाडन बाहरही पडली न हती ग या प नास वषारतील भाडवली िवकासामळ पिरि थती बदलली आह ि याची नसती जाणीवच वाढली आह अस न ह तर या आता आिथरक या अिधक वततर झा या आहत म ययगीन आिण सरजामी िवचाराची पकड सट यामळ मिहलाना मोठया सखयन माणस हणन वतःची ओळख आिण समाजात वतःच थान िनमारण करण शकय झाल आिण त िमळव यासाठी या अथक परय न करत आहत

पिरणामी दशभरात ि या या चळवळीची वगान वाढ होत आह दशा या िविवध भागाम य लहान लहान गट बनवन अनक परकार या ी सघटना कायररत आहत वतःच हकक आिण वात यासाठी ि या सघषर करीत आहत दशभर या ी असल या मोठया सघटनाही आहत ि यावर होणार अ याय आिण अ याचारासबिधत िनरिनरा या िठकाणी या सघटना सिकरय आहत आज नाही तर उदया अशा सवर सघटना एकतर यऊन एक मजबत दश यापी ि याची चळवळ उभी राहील

इराद कर बलद ५९

नवी आ हान

भारतीय समाजातील ग या स र वषात झाल या बदलामळ अितशय चत यशील असल या ि या या चळवळीम य वगान वाढ झाली आह पण याचवळी ा बदलामळ ीमकती या मागारत अनक नवन या अडचणी िनमारण झा या आहत

सरजामी समाजात ि याना वतःच अि त व न हत आिण याना गलामाची वागणक िदली जायची कटब ही ितची मयारदा होती आिण अडगळीत या सामानापरमाण ीसदधा कठ यातरी कोपरयात पडन असायची ती उरल-सरल खायची आिण िमळल त घालायची वतःच अि त व नस यामळ ित यावर वतः या अि त वाच सकट न हत तरीसदधा घरात या गाईndashबलाची हशीची जशी जबाबदारी घतली जायची तशीच ि याचीही दखभाल कली जायची याउलट भाडवली समाजान ीला घराबाहर पड याची पिरि थती तयार कली आिण वतःची ओळख व अि मता जप यासाठी जाग क कल परत याबरोबर सरजामी कटबाचा आधार जाऊन ी एकटी पडली कठलाही कौटिबक आिण सामािजक आधार नसताना ीला एकटीलाच आपली अि मता आिण अि त व थािपत कर यासाठी सघषर

करावा लागत आह भाडवलशाही समाजाम य कटबात अनक नव ताणतणाव आल आहत एकतर

कटबपदधती सप ात आली आह आज बहताशी ववािहक आय यही तणावपणर आहत आह याच पिरि थतीत ववािहक आय य चाल ठव याऐवजी ग प बसन सहन कर याऐवजी एखादी ी जर परितकाराचा िवचार करत असल तर ित यापढ पिहला पर असतो की मानिसक आिथरक आिण नितक आधारासाठी ितन कोणाकड पाहायच सासरी आिण माहरी दो हीकड ितला आसरा नसतो यामळ इ छा असनही ि याना वात य आिण अि त वासाठी सघषर करण अवघड झाल आह िशवाय भाडवली समाजाम य गिरबी आिण बकारी परचड परमाणात वाढली आह लोकाम य िनराशची भावना आली आह यामळ ग हगारीही वाढली आह बहरा टरीय कप याचा माल िवक याकरता परिसदधीमा यमादवार ि याना उपभोगय व त या पातच बाजारात आणल जात अस यामळ आिण ीला सतत शरीरा या पातच दाखवत अस यामळ ि यावरील लिगक अ याचारात वाढ झाली आह पिरणामतः िवधवा घट फोिटत िवभकत अिववािहत अशा ि याना समाजाम य एकट जगण अितशय धोकादायक झालल आह

६० अिभ यकती जनता सा ािहक

आप या वात यासाठी लढणारया मिहलाना या सवर अडचणीना सामोर जाव लागत असनही ी वात यासाठी आज अनक शकयता उपल ध झा यामळ अनकीनी आप या पातळीवर पारपिरक जीवनपदधती नाकारली आह पण सरजामशाही परपरा नाकारताना एकएकटीन वयिकतकिर या माणस हणन वतःची ओळख िनमारण कर यासाठी लढत असताना याचा लढा हा एका मोठया ी-मकती आदोलनाचा भाग आह याची जाणीव याना नसत ही जाणीव या याम य िनमारण क न दण ही ी चळवळीची जबाबदारी आह सघषर करणारया या बडखोर ि याना कटब आिण समाजामधील आप या द यम दजारची जाण आह याना िपतस या साख या तोडन यातन वतःची सोडवणक क न घयायची आह या या सम या ा फकत या याच नसन सवर ि या या आहत याची जाणीव क न द याच कतर य ी चळवळीच आह ज हा या यापक ी-मकती चळवळीत सामील होतील त हाच याना खरया अथारन वात य िमळल ि यासमोर असल या छोटया-छोटया व ना या जागी सपणर ीवगारसाठी समाजात गौरवा पद थान परा क न घ याच मोठ व न आपण ठवल पािहज

ग या तीन दशकात हणज १९९१ पासन जागितकीकरण उदारीकरण आिण खाजगीकरणा या नावाखाली भारतीय रा यक यानी बहरा टरीय कप याना भारतात मकत परवश दयायला स वात कली आह दश आता फकत महाकाय परकीय कप या या आिण या या भारतीय भागीदारा या नगन नफखोरीसाठीच चालत आह एक नवीन परकारचा lsquoवसाहतवादrsquo दशावर लादला जात आह पिरणामी सामािजक िवषमता बरोजगारी आिण परचड परमाणात गरीबी वाढली आह जसजस लोक दािरदरयरष या खाली ढकलल जात आहत तसतशी ि याची मळातच वाईट असलली ि थती अजनच खालावत आह जागितकीकरणामळ िशकषण आरोगय व इतर सामािजक सवाम य होणारया कपातीचा फटका पिह यापासनच उपिकषत असल या ि या या ि थतीला बसत आह

आिथरक वावलबन ही ी वात याची पिहली पायरी आह यासाठी ि यानी िशकषण घऊन नोकरी करण आव यक आह पण जागितकीकरणामळ रोजगाराची सखया खपच कमी झालली आह आणी ज रोजगार उपल ध आहत त ही फकत अ यत कमी पगाराच आिण असघटीत कषतरात आहत महागाईत झाल या कमाली या वाढीमळ ि याना आिथरक वाय ता िमळिवण दरापा त झाल आह िकबहना दोन वळच जवण िमळिव यासाठी दखील फार सघषर करावा लागतो आह

जागितकीकरणान ीला गलाम बनव याच नवनवीन परकार अि त वात आणल

इराद कर बलद ६१

आहत महाकाय कप याच बाजारावर वचर व आह या या मालाचा खप वाढावा हणन त वगवग या कल याचा वापर करतात आिण यातील एक सामा य ततर आह जािहरातीसाठी ी शरीराचा वापर ि या या शरीरा या उ ान जािहराती ह अलीकड ि यावरील वाढ या अ याचारामागील एक मह वाच कारण आह

पढील मागर मानवजाती या भाडवली जागितकीकरणा या शोषणािवरोधात स असल या

सघषारपासन ी-मकती चळवळीचा सघषर वगळा क न पाहता यणार नाही हणनच ीमकतीला मानव मकतीपासन तोडन बघताच यणार नाही या समाजातील सवर

क करी कामगार दिलत अ पसखय व इतर पीिडता या सघषारला जोडनच ि या या आदोलनाला सवर परकार या अ याय आिण शोषणािवरोधात लढा दयावा लागल

अथारतच ाचा अथर असा नाही की ी-प ष समानतचा सघषर थिगत क न भाडवली-सामरा यवादी शोषणािव दध या सघषारला पराधा य दण ी-मकती चळवळीपढील सवरपरथम मह वाच कायर आह की ि याना या या स या या पिरि थतीची जाणीव क न दण आिण वतःची ओळख िनमारण क न द यासाठी आिथरक सामािजक सा कितक आिण राजकीय कषतराम य ी-प ष समानता परा कर या या सघषारसाठी परो सािहत करण व सघिटत करण हा सततचा आिण दनिदन सघषर असन तो करण अपिरहायर आह ह ी चळवळीच आजच काम आह पण हा रोजचा सघषर करत असताना ि या या चळवळीच अितम यय नजरआड क न चालणार नाही तो आ मघात ठरल पण ीमकतीच ल य सा य कर यासाठी अशा एका नवसमाजाची गरज आह जो या य असल समानता पर थािपत करणारा असल असा समाज िनमारण करण ह ी चळवळीच दरगामी यय असल पािहज दनिदन सघषर ह ाच दरगामी लढाईची स वात आहत हच ल य समोर ठवन एक एक अडथळा पार करत पढ जायला हव माणस हणन आपल अि त व पर थािपत कर याचा दनिदन सघषर चाल असतानाच भाडवलाचा उदो उदो करणारी न ह तर सवर लोका या गरजा भागवन स मा य समाधानी साथरक सरिकषत व जा तीत जा त िनिमरतीशील आय य घडवणारी यव था आण यासाठी झटल पािहज

दःख काय तला मोडल तच दःखाला मोडन टाक कवळ तझ डोळ इतराचया सवपनाशी जोडन घ

६२ अिभ यकती जनता सा ािहक

आम याब ल

अिभ यकती

भारतातील मिहला या पिरि थतीत खपच पिरवतरन झाल आह आज मोठया परमाणात ि या िनरिनरा या यवसायात आ मिव ासान वावरताना िदसत आहत अिभयाितरकी आिण यव थापनात नोकरया करत आहत यवसाय करत आहत राजकारणात भाग घऊ लाग या आहत पोलीस आिण सरकषण खा यात नोकरया करत आहत परशासक बनत आहत खळाम य नप य दाखवत आहत

समाजातील ि याच द यम थान आिण या यावर होत असलय अ याय या याब ल समाजाची जाणीव वाढलली आह आप याला पिह यापकषा जा त अिधकारही िमळाल आहत हडा कौटिबक अ याचार पासन कामा या िठकाणी मिहलावर होणारा लिगक अ याचार या सग यावर अनक कायद िमळाल आहत

ा सग यामाग शकडो वषाचा सघषारचा इितहास आह यासाठी आप या अनक मितरणीना अपमान सोसावा लागला आह या याच परय नामळ आपण आज अिधक चागल जीवन जगत आहोत

एवढी परगती होऊनही ि याना समाजाम य अजनही अनक परकारच भदभाव व शोषणाचा सामना करावा लागतो फकत सिवधानात िलिह यान िकवा कायद बनवन समाज बदलत नाही आिण समाज बदल यािशवाय याची मानिसकता बदल यािशवाय ी-प ष समानता यऊ शकत नाही उदा अनक मली आज िशकषण घयायला लाग या आहत पण त क हाही सोडायला लागल ा भीतीखाली असतात मली या िशकषणाचा उपयोग ित या िवकासासाठी न होता लगनासाठी उमदवारी हणन असतो लगना या सपणर परिकरयम य ितची गणव ा मह वाची नसन अजनही हडाच मह वाचा असतो जर एखादी मलगी लगनाआधीपासन नोकरी करत असल तरी लगनानतर ितन नोकरी करायची िकवा नाही याचा िनणरय ितचा नवरा आिण सासरच लोक घतात ती घऊ शकत नाही

इराद कर बलद ६३

वात या या स र वषानतरही ि यावर अतोनात अ याय होत आहत छडछाड गभरिलग िचिक सा लहान मलीची खरदी-िवकरी हडाबळी प नी हणन होणार अपमान आिण अ याचार िवधवा व पिर यकताना िमळणारी वतरणक अशा अनक पाम य त सतत स च असतात ी-प ष भदभावाच २१ या शतकातीलही अ यत

करर उदाहरण हणज ी िलगी गभरपात त शकय झाल नाही तर ज माला आ याबरोबरच ितला मा न टाकण

ग या काही वषाम य मिहला या शोषणाचा एक नवीन परकार िवकिसत झाला आहmdashजािहराती या मा यमातन ीची भोगव त हणन परितमा उभी करण यािशवाय आपला माल िवक यासाठी स दयरपरसाधना या कप या व फशन उदयोगान दशपातळी पासन ग लीबोळापयत स दयर पधाना परो साहन िदल आह ी दहाच अस व तकरण क न ितला फकत शरीरापरत मयारिदत ठवण ह ि यावरील वाढ या िहसच एक कारण आह

आप याला ह सगळ माहीत नाही िकवा आपण ावर िवचार करत नाही अस नाही उलट त ही आ ही कठ या ना कठ या पात ाची िशकार झालल असतो पण आप या डो यावर स काराची पटटी अशी काही बाधलली असत की आपण ाकड डोळझाक करतो

ा सग याचा िवरोध कर यासाठी आ ही अिभ यकती ा ि याचा गटाची थापना कली आह आ ही तम यासारखयाच सामा य मली आिण ि या आहोत यात मिहलाबरोबरच सवदनशील प षही आहत समाजात ीला माणस हणन जगता यईल असा समाज िनमारण िनमारण कर यासाठी आ ही परय नशील आहोत ी वावलबन ीसबलीकरण व ी वात य अशा िवषयाबाबत लोकाम य जाणीव

वाढव यासाठी आ ही िविवध कायरकरम आयोिजत करत असतो यासाठी र त-मोिहमा पिरसवाद मािहतीपट-परदशरन गाणी व पथ-नाटय मोचर नाटक इ वगवगळ कायरकरम करत असतो

ि या आिण प ष दोघही आमच ल य आहत ी वात याब ल प षानाही सवदनशील करण गरजच आह अस आ हाला वाटत कारण ी वात याची लढाई ही फकत ि याची नसन ती सवदनशील प षा या सिकरय समथरन आिण सहभागानच सा य होईल असा आमचा िव ास आह आमचा असाही िव ास आह की या समाजात क करी आिण कामगार वगाच शोषण होत ितथ ी वात य सा य होणार नाही हणनच अिभ यकती क करी कामगार दिलत आिदवासी अ पसखय आिण समाजातील सवर पीिडत घटका या आदोलनाबरोबर जोडन घऊन काम करत आह

६४ अिभ यकती जनता सा ािहक

व न पाह याच धाडस करा

व न पाह याच धाडस कल की कती कर याच धयर यत दीडश वषापवीर सािवतरीबाई फल यानी ज हा दिलत मलीसाठी पिहली शाळा काढली त हा याच व नmdashजात आिण िलगापलीकड समाजातील सवाना िशकषणा या समान सधी िमळा यातmdashबहतकाना अशकयपराय वाटत होत पण आज आपण या व ना या पतरतत खप पढ आलो आहोत लाख या सखयन आज मली आिण दिलत िशकषण घत आहत हणनच आपणही उ च व न पाह यच धाडस क या एका नवीन सदर या यmdashिजथ ीndashप ष खरया अथारन वततर आिण समान असतीलmdashअशा नवसमाज िनिमरतीच व न पाह याची वळ आलली आह पढाकार घऊन अशा समाजिनिमरतीसाठी कती कायरकरम राबव याची वळ आलली आह स वात झाली तरच याचा शवट होतो दशभरात अनक ि या आिण प ष असा पढाकार घताना िदसत आहत आपणही आपल लहान-लहान पढाकार घयायला स वात क न पढ जाऊया चला आपण एकमकापयत पोच याचा परय न क या आपली सखदःख आिण सम या एकमकाम य समजन घऊया आिण हातात हात घालन पढ जाऊया हळहळ अिधकािधक लोक आप याला यऊन िमळतील

आ ही अिभ यकतीतफर प याम य अनक परकारच कायरकरम करत असतो आपण ा सवर कायरकरमाम य सहभागी होऊ शकता

bull िबनधा त बोलः मिहला या पर ावर आधािरत िविवध िवषयावरील मािहतीपट परदशरन व चचार ी िहसाचारावरील lsquoI am Nirbhayarsquo मािहतीपट महो सव

bull ी चळवळीनी आ ापयत लढन िमळवल या कायदयावर याखयान bull प षभान मी प ष हणन कसा घडलो यावर त ण मलाबरोबर सवाद bull अनक िवषयावरील सडक नाटक bull याखयान ndash ि यावरील िहसाचाराची कारण bull चाकोरी तोडताना ndash िलगभाव समजन घताना ािवषयावर कायरशाळा bull र यावरील अिभयान उदा लक इज यिटफल घर दोघाच मग घरकाम फकत

बाईचच कस ि या या व छतागहासाठी अिभयान नसिगरक पाळी अपिवतर कशी प षभान इइ

जर आप याला आम याबरोबर सिकरय हायच असल तर आम या पढील प यावर सपकर क शकता

अिभ यकती सपकर अिभ यकती co लोकायत िसिडकट बकसमोर लॉ कॉलज रोड नळ टॉपजवळ पणndash४ (या प यावर दर मिह या या पिह या रिववारी सकाळी ९३०ndash१२ या वळत अिभ यकतीची मीिटग होत आिण दर रिववारी स या ५ndash७३० या वळत लोकायतची मीिटग होत)

अलका जोशी ndash 9422319129 मोनाली चअ ndash 9881241415 wwwlokayatorgin puneabhivyaktigmailcom abhivyaktipune lokayatpune

आमची मराठी परकाशन य िदल माग मौत (कोकndashप सी भारत छोडो) ₹ ५ndash दवळाचा धमर आिण धमारची दवळ ₹ ५ndash ह मला माहीत हव ₹ ५ndash त णानो िवचार कराल तर ₹ ५ndash िववकवादी िवजञानवादी समाजवादी िववकानद ₹ ५ndash मी नाि तक का आह (लखक शहीद भगतिसग) ₹ ५ndash कोळी आिण माशी (लखक िव ह म िलबिन ट) ₹ ५ndash सावरजिनक िवमा कषतर िललावात ₹ ५ndash लढा वॉलमाटरशी ₹ १०ndash मलगा हणज मलगी हणज (लिखका कमला भसीन) ₹ १०ndash नोटाबदी काय कमावल काय गमावल ₹ १०ndash आर एस एस ला ओळखा (लखक श सल इ लाम) ₹ १०ndash शहीद भगतिसगच त णाना आवाहन ₹ १५ndash िशकषणाची राखरागोळी ₹ १५ndash जग या या हककाच आदोलन ₹ १५ndash भारत प हा गलामीकड ₹ २०ndash दशावर फिसझमच सकट ₹ २०ndash सरकार खरच गरीब आह का ₹ २०ndash आि वक वडपणा ₹ २०ndash बरोजगारीच सकट कारण आिण उपाय ₹ २५ndash उठ माणसा गाणी सघषारची ₹ ३०ndash जागितकीकरण की नवी गलामिगरी ₹ १५०ndash

• 1 frontoutside-irade-kar-buland-e03-27sep18
• 2 frontinside-irade-kar-buland-e03-27sep18
• 3 booklet-irade-kar-buland-e03-27sep18
• 4 backinside-irade-kar-buland-e03-27sep18
• 5 backoutside-irade-kar-buland-e03-27sep18

इराद कर बलद ५

कटब समाजाचा एक मह वाचा घटक

आज आपण हकमशाही पदधतीन शासन करणारया राज आिण सामता या सरजामशाही समाजात राहत नाही आपण परगत लोकशाही रा टराम य राहतो िजथ शासक िनयिमतपण िनवडणकादवार िनवडन िदल जातात आिण समाज राजा या लहरीवर नाही तर लोकशाही पदधतीन िनवडन िदल या स थन िलिहल या रा यघटननसार चालतो भारतीय सिवधान ीndashप षाना समान अिधकार दत पण डॉ आबडकरानी खप आधीच सािगतल होत की फकत कायद बनवन समानता यत नाही तर याची सामा य लोकाम य वीकती पािहज

भारतात कटबाची पवीरची सरजामी रचना आजही तशीच आह कटबा या ा चौकटीतन ीची मकती झालीच पािहज आिण या जागी एकमकाब ल आदर समानता आिण खर परम यावर आधािरत न या पात कटबाची म य थापन करण आव यक आह जर िववाह दोन जीवाच मीलन असल आिण जर परम दोन माणसामधील पर पर स मान आिण िव ासावर आधािरत घिन नात आह तर यात िवषमतला आिण िनरकशतला थान आह कठ

ीndashप षाम य पणरपण समानता दोन माणसाम य पर पर स मान परम आिण िव ासावर आधािरत कटबाम यच एक चागला नागिरक ज माला यऊ शकतो पिरवार मलीची िकवा मलाची पिहली शाळा आह शाळत जा यापवीर मल आप या आईndashविडल व नातवाईकाकडन बरयाndashवाईट गो ी िशकत असतात या मला या घरातील वातावरण आईndashविडलाचा आिथरक सामािजक आिण सा कितक तर याची मलाना वाढव याची पदधत लहानपणी मलाला िमळालल स कार यावर मल मोठ होऊन कस नागिरक बनल ह अवलबन असत मलालामलीला समानता याय ईमानदारी महनत वािभमान तकर शीलता परोपकार आिण मानवपरम याच आदशर िशकवणारया याना आ मिव ास दऊन नत व गणानी सप न करणारया याना वततर िवचाराच नागिरक बन यासाठी परो सािहत करणारया कटबालाच आदशर कटब हणता यईल परत एका गलाम आिण अिशिकषत आईकडन याची अपकषा करता यईल का आिण िनरकश स ा गाजवणारा एक अहकारी बाप तरी ह क शकतो का िनि तच नाही या घरात असमानता आिण प षी स ा ही परित ची गो मानली जात असल या घरात आई गलाम असल अध दधा आिण ढीndashपरपरा मानत असल पर यक गो ीत आप या पतीवर अवलबन राहत असल िजला वतःचा आ मिव ास आिण वािभमानाची जाण नसल रोज नवरयाकडन अपमािनत होत

६ अिभ यकती जनता सा ािहक

असल आिण बाप अहकाराची साकषात मतीर असल या घरात समानता आिण तकारला काही थारा नसल आिण िनमटपण आदशाच पालन कल जात असलmdashअशा कटबात समानता वािभमान याय आिण तकर शदध िवचाराच स कार कस िनमारण होतील कवळ एक सिशिकषत वततर आ मिव ासपणर सस कत आिण वतःच यिकत व असलली आईच मलीलामलाला चाग या परकारच सगोपन दऊ शकत एक सखी आिण या य समाज त हाच बनल ज हा या समाजातील अधीर लोकसखया हणजच ि या वततर होतील

धादात खोटपणा

परत ददरवान आप या समाजात बहसखय लोक परपर या नावाखाली ज या समजती आिण म य याना िचकटन राहन िवषमता आिण प षस ाक यव थचा फायदा घऊ पाहत आहत अथारतच याना ज या कटब यव थची जागा नवीन कटब यव थन घतलली चालणार नाही कोण याही परकारचा बदल याना नको आह ी वात या या नावान आरडाओरड करणार हच लोक ि यानी कामासाठी

घराबाहर पड यात आप या परित चा कमीपणा समजतात त ि याना कटबाची सप ी घरात सजवन ठव याची व त घरा याचा वश ज माला घालणार मशीन आिण कवळ प षा या उपभोगासाठी असलल एक शरीर ापलीकड काहीही समजत नाहीत

अशा लोकाना काळ बदलत अस याची आिण आज या लोकशाही समाजाम य अमयारद प षीस ा आिण िवषमतवर आधािरत नाती फार िदवस िटक शकत नाहीत याची जाणीवच नाहीय भारतातही प षस िव दध ि यानी बड स कल आह आिण आप या वात याची लढाई स कली आह ि यानी ज हा समानतची आिण समान हककाची लढाई स कली त हा ाच समाजधरीणानी कटबस था धोकयात आ याची समाजाचा अधःपात होत अस याची आरडाओरड क न ि या या आदोलनाला बदनाम करायला स वात कली वा तिवक ह धादात खोट आह या या मखय आरोपाच पिरकषण क या

पिहला ि या याच हकक ज हा पर थािपत क लागतात त हा यामळ कटब िव कळीत हो या या घटना फारच कमी आहत याउलट ीला वतः या अि त वाची जाणीव होऊ लागताच कटबात स वातीला जरी ताण िनमारण झाल तरी पर यकषात कटबातील नातीmdashपतीndashप नी वडीलndashमलगीmdashलोकशाही पदधतीन िनमारण झा यामळ हळहळ जा त ढ होत जातात

इराद कर बलद ७

दसरा जरा खोलात जाऊन पािहल तर लकषात यत की ज लोक ि या या वततर हो या या इ छला कटब तोड यासाठी दोषी मानतात त लोक ा स याचा वीकार करायला तयार नाहीत की बहताशी वळा कटब तोडणार प षच असतात मलगा ज माला नाही घातला तर ीचा अपमान करण आिण ितला सोडन दसरी बायको करणmdash ाला घर मोडण मानल जात नाही वाझ िकवा मली ज माला घालणारया बायकोला टाकन दसरी बायको घरात आणणmdash ाला कटब मोडण मानल जात नाही नशाबाज आप या जबाबदारयापासन पळन जाऊन यसना या आहारी जाणारया एवढच नाही तर दसरी बाई (रखल) ठवणmdash ाला कटब मोडण मानल जात नाही आिण वतः या मलाकड न पाहणारया दा डया नवरया या अ याचाराना मकाटयान सहन कर याचा उपदश बायकोला िदला जातोmdash ाला कटब मोडण मानल जात नाही ह सवर सहन क न ीन त मोडकळीस आलल कटब सावराव आिण नवरा कधीतरी सधारल अशा वडया आशवर जगत राहाव असा स ला िनलर जपण समाज दत असतो ीन वतः या पायावर उभ राह याचा आिण आिथरक या वततर हो याचा िवचार कला तर लगच या या कटब यव थ या सरकषला धकका लागतो

lsquoसवतrsquo िकवा lsquoरखलrsquo ाला प षासाठी समानाथीर असलल श द आप या श दकोशातच नाहीत कारण असल िनदय परकार आप या समाजात प षच वषारनवषर करत आलल आहत आिण आजही सरारस करत आहत ि याना ज हा समाजात समान अिधकार िमळतील आिण या आिथरक या वावलबी होतील त हा समाजाम य अराजकता माजणार नाही िकवा कटब मोडणार नाही उलट प षा या वराचाराला आळा बसल प षाला आप या प नीशी एकिन राहायला लागल कारण आता जर तो एकिन रािहला नाही तर आिथरक या वावलबी अस यामळ ित याम य याला सोड याची कषमता व आ मिव ास असल पतीndashप नीमधील नात आता पर पर परम आदर आिण िव ासावर आधािरत असल आिण हळहळ lsquoसवतrsquo िकवा lsquoरखलrsquo अस श दच समाजातन नामशष होतील

नोकरी करणारया वततर ि या घरकामात िकवा मला या पालनपोषणात लकष घालणार नाहीत ही भीतीसदधा िनराधार आह पर यकषात पिरि थती ा या अगदी उलट आह आपण पर यकषात काय पाहतो आजची एखादी िवदयािथरनी असो िकवा नोकरी करणारी ी असो आपल िशकषण िकवा नोकरी यितिरकत घरातील सगळी काम मला या जबाबदारया सकषमपण पलताना िदसत पण तच घरात जर एखादा बरोजगार प ष असल तर तो मातर घरकामाम य काहीच मदत करीत नाही ज थोडफार प ष घरकामात मदत करतात याची lsquoबायको या ताटाखालच माजरrsquo अशा

८ अिभ यकती जनता सा ािहक

श दात टर उडवली जात थोडकयात काय ि याच वात य िकवा वावलबन यािवषयी घत या जाणारया

शका िनराधार असन या प षपरधान मनोधारणतन िनमारण झाल या आहत आिण जीवना या वा तवाशी पणरतः िवसगत आहत

ि या या वात या या पर ावर समाजान एका सतिलत ीकोनातन िवचार कला पािहज आप याला जर अस वाटत असल की आप या दशाच भावी नागिरक वावलबी वािभमानी आिण समानतच स कार घऊन मोठ हावत हजारो वषा या अध दधा कालबा म य आिण बरसटल या िवचारातन बाहर पडन आपला दश िवकिसत आिण सकषम बनावा तर िनि तच ि याना वततर वावलबी आिण सबल बनवन आप याला आप या कटब यव थत मोठया परमाणात सधारणा करावी लागल यासाठी पर यक सामािजक ट यावर ि याचा सहभाग वाढवावा लागल ि याना सिशिकषत बनवाव लागल वतः या पायावर उभ राहन आिथरक वावलबन िमळव यासाठी ि याना परिरत कराव लागल याना िशकषण व रोजगारा या पयार सधी उपल ध क न दया या लागतील स या ि यावर असलली घरकाम आिण मला या सगोपनाची जबाबदारी िवभागली जाऊ शकत प षाना या कामात समपरमाणात जबाबदारी उचल यासाठी परिरत कराव लागल याचबरोबर मलासाठी पाळणाघर अगणवाडया खळा या मा यमातन िशकषण दणारया शाळा वसितगह आिण कोव या वयातील अभरकासाठी ि या या कामा या जागी पाळणाघर (जथ अभरका या गरजनसार माता याची काळजी घऊ शकतील व दध पाज शकतील) व छ व व त सामािजक वयपाकगह अशा यव था िनमारण क न ि यावर पडणारया दहरी जबाबदारयामधन समाजच याचा भार हलका क शकतो अशा परकार जर सपणर समाज ि याच वात य वावलबन यासाठी जाग क झाला तरच वा तवात ि याना वात य िमळ शकत

इराद कर बलद ९

२

ी ज माला यत नाही घडिवली जात

एखादी छोटीशी सदर गटगटीत मलगी ित या अ लड हस याndashखळ यान सग याच मन आकषरन घत सपणर घराला मोहात टाकत पण ती जसजशी मोठी होत तसतस ितच नाचणndashबागडण हळहळ सकोचाम य का बदलत लहानपणी घराम य मकत हिरणीसारखी बागडणारी हीच मलगी मोठी होताच लाजन सकोचान िबचकत पावल का टाक लागत बालपणातील ती ज मजात उ मकत मलगी मोठी होत असताना अनसिगरक बजरी आिण घाबरट यिकतम वात का बदलत

सपरिसदध फरच लिखका आिण त वव या िसमोन द बोऊवा यानी िलिहल आह

ी ज माला यत नाही तर ती घडिवली जात

ह अगदी खर आह आपली सपणर समाज यव था ितला बदलवन टाक यास कारणीभत आह

आप याला माहीत आह की ज माला यणार कोणतही मलmdashमलगी असो िकवा मलगाmdashकवळ एक बालक असत लिगक अवयवा यितिरकत या यात काहीच फरक नसतो या या बालसलभ िकरयाmdashरडण खाणndashिपणmdashयात काहीच फरक नसतो लहान मलामधील लिगक फरक हा नसिगरक असतो ाच नसिगरक िभ नतमळ

१० अिभ यकती जनता सा ािहक

ीndashप ष पर पराना परक असतात त जर एकमकाना परक असतील तर हीच लिगक िभ नता या दोघामधील भदभावाला कारणीभत कशी ठरत आिण ा भदभावाची बळी ीच कशी होत समाजाम य ीला द यम थान का िदल जात खरतर नसिगरक िभ नतमळ नाही तर सामािजक आिण मनोधारणतील पवरगरहामळ मलगा आिण मलगी हा भदभाव क न मलीला त छ लखल जात

मल ज माला आ याबरोबर या यावर कटबाचा आिण समाजाचा परभाव पडायला स वात होत मलीला ित या ीपणाची आिण द यम वाची जाणीव क न दयायला स वात होत तर मलाला या या प ष वाची आिण तो अस याची जाणीव क न दयायला स वात होत बहताश घरामधन खाण-िपण कपड-ल िशकषण इ यादीबाबत मलाना पराधा य िदल जात हा भदभाव आप या समाजात इतका िभनलला आह की आप याला याम य काहीच गर वाटत नाही िकवा आपण याब ल कधी बोलतही नाही मलीला मातर ित यािवषयी या भदभावाब ल जाणीव असत आिण यामळ ितच यिकतम व बजर आिण कमकवत बनत जात

ज मापासनच मलगा आिण मलगी या यामधील पालनपोषणा या पदधतीम य फरक िदसायला लागतो मलाला खळ यासाठी कार बदक िवमान सायकल घोडा अशी खळणी िमळतात तर मलीला ीसलभ बाहली भातकली अशी घरकामाशी िनगडीत असलली खळणी िदली जातात यािशवाय मलीला सतत घरकामाम य रस घ यासाठी परो सािहत कल जात आिण मलाला घराबाहरील उपकरमाम य भाग घ यास परो साहन िदल जात मल जा याच मोठयाच अनकरण करत असतात मलीला ितची आई सकाळपासन रातरीपयत घरकामा या घा याला जपलली िदसत ती ित या आईच अनकरण कर यास साहिजकपण परव होत मलगा मातर ि या या या िव ापासन चटकन दर होताना िदसतो याला सतत जाणीव क न िदली जात की lsquoतो मलगा आह हणन मलीपकषा आहrsquo कटबातील अशा भदभावामळ लहानपणापासनच मलीच वचािरक जग सकिचत होऊन घरकाम आिण वयपाकापरत मयारिदत होत जात अशा परकार मलीची हळहळ ी lsquoघडतrsquo जात

िकशोराव थत वय वषर आठ त अठरा मला या शरीरात होणार बदल नसिगरक असतात होम समळ तस बदल होण वाभािवकच असत मला या शरीरातील बदल कटबाला अिभमाना पद वाटतात तर मली या शरीरातील बदल मातर कटबासाठी िचतचा िवषय बनतात अचानक ित यावर अगिणत बधन लादली जातात पर यक बाबतीत होणारी अडवणक आिण स ल ितला ग धळात टाकतात ितचा धीर खचतो

इराद कर बलद ११

याच वळी आता ित या शरीराकड पाहणारया लोका या िविचतर नजरामळ ती भयभीत होत पिरणामी मलगी बजरी िभतरी कमालीची सहनशील आिण सकोची वभावाची बनत जात आिण वतःचा आ मिव ास गमावन बसत

याउलट आईndashवडील आिण कटबातील सवरजण मला या उ वल भिव याची अनक व न रगव लागतात आप या ऐपतीनसार मलाला जा तीतजा त चागल िशकषण द याचा परय न कला जातो मलान आय यात परगती करावी यासाठी पडल ती मदत करायची कटबाची तयारी असत या या जीवनात याला ज बनायच आह यासाठी वात य िमळत पण मली या आय याच ल य मातर ित या ज मापासनच ठरलल असत लगन क न मलीला नवरया या घरी जायच आह याच घर-दार साभाळायच आह मलाना ज म दऊन याच सगोपन करायच आहmdashही गो समाजात पवारपार पककी जलली आह मोठी झा यावर ती एक यश वी गिहणी आदशर प नी सन आिण आई बनावी हच ल य समोर ठऊन मलीला िशकषण िदल जात मली या आईndashविडलानी ितला िकतीही िशकिवल तरी ित यापकषा जा त िशकल या आिण जा त कमावणारया नवरयाबरोबर ितच लगन हाव हाच उ श डो यासमोर असतो

मलीला ित या आय यात काय बनायची इ छा आह ितला कोण या िवषयात ची आह ितला कोण या िवषयाच िशकषण घयायच आह ितला नोकरी करायची आह का ितला लगन क हा आिण कोणाशी करायच आह ितला मल क हा आिण िकती हवी आहत अस ित या आय याशी िनगडीत असलल िनणरय घ याचा ितला अिधकार नसतो एवढच काय ितन घराबाहर कधी आिण कोठ जाव ासारखा अगदी साधा िनणरय घ याचासदधा ितला अिधकार नसतो समाजान ि यासाठी घालन िदल या चौकटीत ित या यिकतम वात असल या स गणाना वाव द याचा काही पर च यत नाही अशा िनयितरत वातावरणात मलीच एक ढ ब सकिचत परावलबी अतमरख आ मिव ास नसलल आिण मानिसक या अपग यिकतम वच बनवल जाऊ शकत पण आपला समाज ितला असच घडव इि छतो

पवारपार चालत आल या ढी आिण परपरा आई या मानिसकतत इतकया घटट तल या असतात की वतः या पिरि थतीत दःखी असनही ती आप या मलीला अशाच पदधतीन मोठ कर या या परय नात असत की समाज ितला एक पिरपणर ी हणन वीकारल आजबाजला सवरतर हच िचतर िदसत अस यामळ ापकषा वगळा िवचार ती क च शकत नाही ितला माहीत असल या सवर ि या या या मलीना

१२ अिभ यकती जनता सा ािहक

अशाच पदधतीन वाढवत असतात वयपाक िशवणकाम िवणकाम ासारखया घरकामा यितिरकत ितला िवनयशील आिण सहनशील बन यास िशकवल जात ितला नहमी हीच िशकवण िदली जात की ितला आप या नवरयाच आिण सासर याच मन िजकन घ यासाठी याची सवा कली पािहज यासाठी ितला िकतीही क झाल तरी चालतील नवरयानी आिण सासर यानी िकतीही तरास िदला िकतीही छळल तरी ितन मातर या यावर परमच करत राहायला हव मग भल ितला सवर व पणाला लावाव लागल तरी चालल या गो ीमळ ितची तकर सगत िवचार कर याची शकती सपन जात आ मिव ास न होतो आिण हळहळ ती एक पाळीव पराणी बनत

मगध व अ लड बािलकची एक ी हणन घडवणक होताना ित या अगिणत आकाकषाचा चराडा होतो ित या व नाना ितलाजली िदली जात जनाट चालीिरती अध दधा व ढीना ध न राहणारया मलीच समाजाम य कौतक होत आिण ितला आदशर गिहणीचा मान िमळतो याउलट परपर या नावाखाली अशा बरसटल या समजतीना मकाटयान ध न न राहता ितन वततर िवचारान काही कर याचा परय न कला तर समाज ितची नाचककी क न ितला अपमािनत करतो ितचा िवदरोह कररपण मोडन काढला जातो अशा परकार सवर बाजनी गळचपी झा यावर हताश होऊन जनाट चालीरीती अध दधा व ढीना िनमटपण िचकटन राहणारया ीम य ितच पातर होत

अनक सशोधन व अ यासातन ही गो िसदध झाली आह की समाजाम य ि याच द यम थान पवीरपासन न हत मानवी समाजा या िवकासातील स वाती या काळात आिण माणस ज हापासन प वीवर आह या या ९० पकषा जा त वळ समाजात ीच वचर व होत िकवा मातपरधान समाज यव था होती (पण मातस ाक हणज िपतस ाक या उलट अथर न ह) ी कटबपरमख अस ीndashप षाम य कोणताही भदभाव न हता दोघाचाही घरकामाम य आिण बाहरील कामाम य सहभाग असायचा नतर या काळात सप ी या मालकीचा पर उपि थत झा यानतर ीला सामािजक कामातन काढन घरातील कामाम य अडकवल गल प ष पराधा यान

बाहरील काम क लागल आिण ीला घराबाहरील कामामधन काढन घरकामाम य अडकवल गल ी घरात िदवसरातर काम करायची पण ती कठ याही परकारच उ पादन करत न हती की यामळ सप ी िनमारण होईल हणन हळहळ ित या कामाच मह व कमी होत गल उलट उ पादनाच कोणतही काम करत नसतानाही ितच खाण-िपण राहण ितचा सभाळ क न प ष ित यावर उपकारच करत आह अशी भावना िनमारण कली गली

इराद कर बलद १३

ीन ा असमान पिरि थतीब ल कोणताही जाब िवचा नय हणन ढी-परपरा िरती-िरवाज तयार कर यात आल या या समथरनाथर सािह याची िनिमरती कर यात आली ीचा द यम दजार हा ित यावर अ याय नसन ित या पवर ज मी या कमाच फळ आह अस धमार या आधार ित यावर िबबिव यात आल फकत वतः या पिरि थतीचा िवचार न करता ितन इतरासाठी आपल जीवन समिपरत कराव ासाठी आदशर ीला ममताळ यागाची आिण सहनशीलतची मतीर पित ता अशा िवशषणानी पिरभािषत कल गल ा ी िवरोधी परपरा हळहळ समाजात इतकया ज या आिण इतकया सहज वीकार या ग या की यात काही चकीच आह अस आजही कोणाला वाटत नाही आिण हणनच या म य यव थला आिण या परपराना फारसा िवरोधच उरला नाही

या सग यामळ ीला माणस बन याऐवजी lsquo ीrsquo बनायला भाग पाडल जी शारीिरक मानिसक सामािजक आिण आिथरक पातळीवर पणरपण प षावर अवलबन राहील शोकाितका ही आह की ा परिकरयत प षही माणस बन शकला नाही तर फकत एक प ष बनन रािहला

त हापासन आतापयत काळ बदलला समाजही अिवरतपण बदलत रािहला पण ि याब ल या भदभावा या ीकोनात कोणताही बदल झाला नाही आज मली घरा या चार िभतीना ओलाडन बाहर पड या आहत िशकन सव न वतः या पायावर उ याही राहत आहतmdashज बडया तोड यासाठीच पिहल पाऊल आह या प षापकषा कोठही कमी नाहीत ह यानी िसदध कल आह उदा एसएससी आिण बोडार या परीकषाम य मली मलाइतकयाच िकबहना या यापकषा जा त गणव या िदसतात घराबाहर पडन अनक ि या नोकरया करत आहत अनक ि यानी यवसायाम यही उ म यश िमळिवल आह अस असनही समाज आिण कटबाम य अजनही ीच थान द यमच आह ीndashप ष समानता पर थािपत कर याच यय अदयाप बरच दर आह

समाजात ीला समान थान िमळण ही सोपी गो नाही यासाठी ितला सतत आिण मोठा सघषर करावा लागणार आह ि याना या या वात याची लढाई वतःच लढायला लागणार आह दसरा कोणीतरी यऊन ितला मकत नाही करणार या लढयाम य यश िमळिव याकरता मलीना वतः या पिरि थतीचा तकर शदध व सखोल िवचार करायला लागल एका मलीची ीऐवजी माणस बन याची ि थती त हाच यऊ शकत ज हा ती वतः या अि मत या बाबतीत सजग असल आिण आप या द यम

१४ अिभ यकती जनता सा ािहक

मानिसकतला प ी दणारया अधिव ास जनाट ढी-परपरा आिण वतःचा यनगड तोडन समाजापढ ठामपण उभी राहील त हाच ितला या लढयाम य यश िमळल

ीndashप ष समानतसाठीचा सघषर हा अिनवायरपण या य आिण समतापणर समाजासाठीचा सघषर असल ज हा खरया अथारन या य आिण समानतवर आधािरत आदशर समाज िनमारण होईल त हाच ि या या समानतचा पाया घातला जाईल ि याना सिकरयपण ा सघषारत सहभागी हायला लागल दसरया बाजन पाहायच झाल तर यायासाठी कल या कोण याही लढयाम य यात समाजातील अधीर लोकसखया सामील नाही तो लढा अधारच राहील

यासाठी एका अशा समाजाची थापना हायला हवी की यात ि या या घरकामाला मह व िदल जाईल घरकामासारखया lsquoअन पादकrsquo कामाला बाहर या lsquoउ पादकrsquo कामाचा दजार िमळल मल ज माला घाल या या ित या नसिगरक िवशषतला समाजात उ पादनाच एक अिनवायर काम हणन स मान व मा यता िमळल असा समाज िनमारण हो यासाठी लाब आिण परदीघर सघषारची गरज आह यामळ पर यक यकतीम य ही म य यव था जवली जाईल त हा समाजात कठलाच भदभाव राहणार नाही त हाच ी कवळ ी राहाणार नाही आिण प ष कवळ प ष राहाणार नाही त दोघही खरया अथारन lsquoमाणसrsquo बनतील आिण समाजाला उ नती या िशखरावर नऊन पोचवतील

इराद कर बलद १५

३

स दयर पधाचा बाजार

ग या काही वषाषपासन कधी जाग क अस यामळ िकवा कधी पिरि थतीमळ ि या घराबाहर पडायला लाग या आहत नोकरया या शोधात आहत स या दशात ददरवान परस रोजगार उपल ध नाहीत दशाची स याची आिथरक तथा सामािजक यव था ि याना ना धड िशकषण दऊ शकत ना रोजगार ना सरिकषत घर ना अ य काही सिवधा ा पिरि थतीचा फायदा घऊन मोठमोठया नफखोर कप या ि याना व तात काम करायला भाग पाडतात एवढच नाही तर याच वगवग या पदधतीनी शोषण करतात ातलीच एक पदधत आह आपल उ पादन िवक यासाठी ि या या चहरयाचा आिण शरीराचा वापर मिहलाही कप याना या या उ पादना या जािहरातीसाठी आप या शरीराचा वापर क न द यास तयार आहत कारण आज lsquoमॉडिलगrsquo हा अितशय आकषरक यवसाय झाला आह या नफखोर कप यानी lsquoमॉडिलगrsquo आिण lsquoस दयर पधारrsquo या भोवती एक आकषरक वलय तयार कल आह आिण अनक त ण मली ा गलमर आिण चकचकीतपणाकड आकिषरत होत आहत

अ यत ढीिपरय आिण पराणमतवादी भारतीय समाजाम य मॉडिलगसारखया कामाला अचानक मानाच थान कस काय िमळ लागल

वा तिवक हा बदल ग या तीन दशकापासन िदस लागला याची स वात १९९० या दशकात झाली ज हा अचानक जागितक स दयर पधाम य भारतीय मलीनी lsquoजगत-सदरीrsquo lsquoिव -सदरीrsquo या पधार िजक या अथारतच भारतीय मली

१६ अिभ यकती जनता सा ािहक

अचानक सदर होऊ लाग या अस तर नाही झाल तर मग १९९० या दशकात स दयर पधाम य भारतीय सदरया आतररा टरीय स दयरवती हणन िजकन कशा आ या

स दयर पधार आिण बहरा टरीय कप या

ग या काही वषाम य िनवडन आल यापकी अनक सदरया भारतातील आहत ह काही सहज घडलल नाही पा ा य दशातील मोठमोठया बहरा टरीय कप या या बाजारिवषयक धोरणाची (माकर िटग टरटजी) ती एक िवचारपवरक खळलली चाल आह नफा आिण फकत नफा कमावण आिण तोच नफा प हा यवसायात गतवन अजन परचड नफा कमावण ह एकमव यय ा बहरा टरीय कप याच असत पण हा परचड नफा कमाव यासाठी यानी उ पादन कल या व त िवक या जा याची गरज असत बहरा टरीय कप या ा बफाट उ पादन कषमता असल या महाकाय कप या आहत नफा आणखीन नफा ह चकर अितउ पादना या अव थला यऊन ठपत िवकिसत दशातील बाजार या या उ पादनान पणर भर यामळ त ितसरया जगातील आिशया अिफरका आिण दिकषण अमिरकतील दशाकड वळल िवकिसत दशातील व त व भाडवलासाठी अिवकिसत दशाचा बाजार उपल ध क न द यास भाग पाड यात त यश वी झाल [ ालाच जागितकीकरण (गलोबलायझशन) हटल जात] हणनच ग या काही दशकाम य बहरा टरीय कप या मोठया परमाणात ितसरया जगातील दशा या बाजारात परवश क न आपला माल िवकन नफा कमावत आहत तथापी ितसरया जगातील या दशामध या परचड गिरबीमळ तथील बाजार मयारिदत आहत लोकानी आपला माल जा तीत जा त िवकत घयावा हणन बहरा टरीय कप या सवर परकारची िवपणन ततर (माकर िटग टिकनकस) व कल या वापरतात यानी िवकिसत कलल यश वी िवकरी ततर हणज याच दशातील एक शरीर lsquoसदरीrsquo या पात िनवडायच मग मीिडया या मा यमातन ा चहरयाला हणजच शरीराला

इतकी परिसदधी दयायची की ५ वषारपासन त ९५ वषारपयतची कठलीही यकती यामळ परभािवत झा यािशवाय राहणार नाही आिण मग त शरीर चहरयावर खोट हा य आणन जािहराती या होिडगज पासन टी हीवरील जािहरातीपयत िजकड ितकड ा कप याच ह नाही तर त उ पादन िवकत घ यासाठी आगरह करताना िदसतात

भारतातील स दयर पधार

भारतातन िमस व डर िमस यिन हसर िमस आिशयाndashपिसिफक इ यादीसारखया जागितक स दयर पधाम य भाग घ यासाठी पाठव यात यणारया पधरकाची रा टरीय

इराद कर बलद १७

स दयर पधार lsquoफिमनाrsquo मािसका या वतीन चालवली जात १९९० या दशका या स वातीला सि मता सन (िमस यिन हसर १९९४) आिण ऐ यार राय (िमस व डर १९९४) या भारतीय सदरीनी जागितक िकताब िमळिव यानतर या स दयर पधार फार लोकिपरय झा या १९९१ साली भारतान बहरा टरीय कप याना दशाची बाजारपठ मकत क यावर चार वषारत भारतात िवज याचा महापरच स झाला हा काही िन वळ योगायोग न हता स दयर उ पादन कपड फशन उ पादन बनवणारया बहरा टरीय कप या ा पधर या परायोजक असतात आिण या या माला या िवकरीकरता अशा स दयर पधा या उपयकततची याना पणर क पना आह सात वषाम य सहा भारतीय सदरीनी जागितक स दयर पधार िजक यामळ आप या दशात ा पधाची लोकिपरयता आकाशाला जाऊन िभडली

lsquoफिमना िमस इिडयाrsquo स दयर पधार दरवषीर भरव या जातात या स दयर पधाम य दशातील कानाकोपरयातन आल या शकडो त णी या शरीराच मोजमाप कल जात या ितघीना िवजत घोिषत कल जात या यितिरकत िमस सदर कातडी िमस सदर कस िमस सदर ि मत िमस उ साही िमस जलपरी इ नावाखाली अनक सदर व सडौल शरीराची िनवड कली जात स दयर पधरला बिदधचातयारची िकनार लाव यासाठी शवट या फरीमधील सवर सदरीना पर िवचारला जातो काय दजारच पर िवचारल जातात यासाठी २०१४ या स दयर पधरच उदाहरणच पाहया अितम फरीतील पधरकाना हा पर िवचारला गला की ldquo ा स दयर पधरतन त ही काय घऊन जाणार आहातrdquo याला िवज या सदरीच उ र होत ldquoसवर पधरकाकडन मी खप िशकलrdquo दसरया करमाकावरील सदरीच उ र होत ldquoसवर पधरकाकडन मी खप िशकल िवशषतः शात आिण सयमी राह यास िशकलrdquo ितसरया करमाकावरील सदरीच उ र होत ldquoसवर पधरकाकडन मी खप िशकल िवशषतः साधपणाrdquo वा काय महान बिदधचातयर सडौल शरीराच नजरानी आकठ स दयरपान करणारया परकषकानी या चतर() उ रावर अथारतच टा याचा कडकडाट कला

िवजयी दह िनवडन झा यानतर या यावर बिकषसाचा आिण पशाचा पाऊस पडला लगचच याना जािहरातीसाठी फोटो परदशरन करायला बहरा टरीय कप यानी विरत आप या ता यात घतल

लोकिपरयता सप ीचा पाऊस बाजाराची टपकणारी लाळ कोण या ीला वाटणार नाही की हा पाऊस ित या शरीरावर पडावा हणन ित या शरीरावर पडला तर तो दशावर पण पडणार सि मता सन आिण ऐ यार राय ा १९९४ या जागितक स दयर पधरम य िवज या झा याबरोबर मा यमानी जाहीर कल की ldquo यानी भारताची

१८ अिभ यकती जनता सा ािहक

मान गवारन उच कलीrdquo आज या बाजा अथर यव थम य दशािभमानाची याखया इतकया िनक दजारला नऊन पोहोचिवली आह यात शरीराची काळजी घण कमी खाण नाजक कबर ठवण लाब सडक कळी या खाबासारख पाय ठवण ३६ndash२४ndash३६ ची िफगर राखण सतिलत हसणndashबोलण आिण सग यात मह वाच हणज अस कपड घालण यातन शरीर यवि थत िदसल ा सग याचा समावश आह सगळ दशासाठी वा गिरबीन गरासल या बरोजगारीन िपडल या दशाला हच तर पािहज एक सदर व सडौल शरीर िज या मधर हा यामळ भककगाल आिण कामधदा नसल याची दःख कषणभर का होईना िवसरली जातील

पर यक ीम य ितच वतःच एक अिदवतीय स दयर असत आपण वगवग या परकार या स दयाची तलना कशी क शक एका क णविणरय यवती या स दयारची तलना तविणरय यवती या स दयारशी कशी होऊ शकल ड गरावर रोज चढ-उतार करणारया एका पहाडी काटक यवती या स दयारची तलना उच व स ढ पजाबी यवती या स दयारशी कशी होऊ शकल िदवसभर शतात काम करताना वतःची िनगा न राख शकल या यवती या स दयारची तलना हाताndashकसाची उ म िनगा राखल या शहरी कॉलज-कमारी या स दयारशी कशी क शक सग याजणी आपाप या परीन सदर असतात

स दयर पधार िवपयर त िवकती

स दयर पधार ही भाडवलशाही समाजातील एक िवकती आह भाडवली समाजाम य पसा अिधक पसा आिण आणखीन पसा हच मह वाच सतर आह कठ याही गो ीची उपयकतता आिथरक म यावरच ठरवली जात सवर गो ी पशातच पातिरत क या जातात मानवी म य सहकार एकमकाची काळजी घण यणारया

िपढयासाठी पयारवरणाच रकषण करण मला या सगोपनातन मानवी म याची िशकवण दण जञानाचा समाजा या भ यासाठी वापर करणmdashअशा परकार या भावना आिण िचता भाडवलशाहीम य िनरथरक ठरतात आिण हणनच भाडवली यव थम य व त या िवकरीसाठी ीदहाचा िवकत वापर करण ह योगयच मानल जात ा पा रभमीवर झगमगत भ य यासपीठ जवळ जवळ पारदशरक कमीत कमी व धारण क न कटवॉक करत यणारया त णी आप या शरीर सौ वाच अिधक लोभस दशरन द यासाठी अलगद पावलानी िगरकया घत परदशरन करताना झगमगीत पडदयावर िदसतातmdash ा वषीर पधरमधन कासर कपड स दयर परसाधन चडडया-बॉडया चॉकलटस इ िवक यासाठी कोणत शरीर िनवडायच ासाठी ह परस नाही हणन

इराद कर बलद १९

की काय ाचा lsquoलाइ ह टिलका टrsquo (थट परकषपण) क न जगा या कानाकोपरयात त दाखवल जात स दयर पधाच आयोजक या या परसारणाच हकक िवकन अमाप पसा कमावतात आिण परसारमा यमही याच परसारण व जािहरातबाजी क न परचड नफा िमळिवतात हणनच स दयर पधार स माननीय कायरकरम बनला आह आिण मॉडिलग एक परिति त यवसाय बनला आह या स दयर पधाम य कोटयवधी डॉलसरची उलाढाल होत असत आिण हणनच ि या या मादक शरीरा या उ ान परदशरनाभोवती डोळ िदपवन टाकणार lsquoगलमरrsquo िनमारण कल आह

अर आपण विरत िन कषारवर तर पोहोचत नाही आहोत ना ी दहा या मोजमापा यितिरकत िवज या पधरकाचा बिदधम चासदधा कस लागतो ना खोलात जाऊन पािह यावर लकषात यईल की स दयर पधरच वा तिवक व प झाक यासाठी आयोजकानी कलली ती एक यकती आह ह खर आह की शरीराची मोजमाप पणरपण घऊन झा यानतर आिण शकय असल या सवर बाजनी या शरीराच परदशरन झा यानतर शवट या फरीम य पधरकाना पर ही िवचारल जातात परत त पर साचबदध असतात उदा खरया स दयारचा अथर काय आिण याच ठरलल साचबदध उ र यतmdashखरया स दयारचा अथर मनाच स दयर कधीकधी समािजक ीकोनातन पर िवचारल जातात जसmdashldquoआप या दशासाठी काय करणारrdquo प हा याचही ठरािवक उ र िमळतmdashldquoअनाथ मल आिण वदधासाठी काहीतरी करणारrdquo आदशर यकतीब ल िवचार यावर सग याच िपरय उ र असतmdashldquoमदर तरसाrdquo अनाथ मल लाचार वदध आिण मदर तरसा जी याचा अिधक चागला आिण बाजा वापर करल ती अितम िवजती अथारत शभरएक पधरका या शरीर परदशरनातन िनवडल या ४५ lsquoसदरrsquo शरीराना बदधीम ा चाचणीचा हा खळ खळायला दतात आ ही फकत दहाच परदशरन करत नाही तर बिदधम च आिण सामािजक बािधलकीचही परदशरन करतो हच यातन दाखवायच असत

१९९४ म य िमस यिन हसर व िमस व डर या स दयर पधरम य अनकरम सि मता सन आिण ऐ यार राय ज हा िनवडन आ या त हा भारता या िव सदरीचा मोठा बोलबाला झाला भपकदार छायािचतर सनसनाटी मथळ दऊन परसारमा यमानी या या अभतपवर यशाच कौतक कल यातन ीच ी व lsquoसदरीrsquo बन यात आह असा भडीमार दशभरात या त णीवर कला गला स दयरवती बनण हच याच यय बनल दोघीही दशभरात या लाखो त णीचा आदशर बन या स दयर पधार फकत शहरापर या मयारिदत रािह या नाहीत तर या ग ली-बोळात आिण शाळाndashकॉलजसम यही पोहोच या शकडो मली अशा पधामधन भाग घऊ लाग या

२० अिभ यकती जनता सा ािहक

याचवळी स दयर परसाधन आिण फशन कप या या बाजाराला बहार आला पावडरी स दयर-लप सगधी दर य आिण स दयर परसाधना या उ पादना या बाजारात परचड मोठया परमाणात वाढ झाली ग लोग ली आिण गावोगावी lsquo यटीपालरसरrsquo उघडली गली यटीपालररम य जाऊन कशरचना करण भवया कोरण हाताndashपायावरील कस काढण महागड lsquoिडझाईनरrsquo कपड वापरण इ कितरम गो ी मली आिण ि या lsquoसदरrsquo िदस यासाठी मोठया परमाणात क लाग या

कटबाम य आिण समाजाम य यापदधतीन वाढवल जात यामळ ि या वतःला अबला प षापकषा द यम समजतात ी या शरीरावर लकष किदरत करण आिण िविश परकारच शरीर आिण आकषरक िदसण हणजच स दयर अशा परितममळ ि या या यिकतम वाला आणखी िवकत कल गल आह पढील उदाहरण पाह यासारख आह

काही वषापवीर वतरमानपतरात एक बातमी छापन आली होती िद लीतील ऑल इिडया इि टटयट ऑफ मिडकल साय ससमधील एका हशार िवदयािथरनीन आ मह या कली कारण काय तर वतः या चहरयावरील पटक या या णामळ आपण सदर िदसत नाही अशी ितची धारणा झाली होती आ मह या कर यापवीर िलिहल या िचठठीम य ितन नमद कल होत की क प िदसत अस यामळ ती आ मह या करीत आह ित या बिदधम मळ ित याकडन लोकाना फार अपकषा हो या पण रग प ज कवळ बा स दयर आह तच आय यभरासाठी इतक मह वपणर ठरल की या यािशवाय आय य काढण ही क पनाच ितला अशकय वाटली ितच बिदधमान असण गौण ठरल गल स दयारची क पता दाखवणारया पधरचा पिरणाम हाच असणार

ि या या शरीरासाठी सघषर

१९९१ म य भारतान खल आिथरक धोरण वीकारल आिण दशाम य जागितकीकरणास स वात झाली िवदशी बहरा टरीय कप यानी भारताम य मोठया परमाणात स दयर पधार भरिव यास आरभ कला

भारतात िव सदरी पधरच आयोजन स असताना आमची भारतीय स कती धोकयात यईल ह कारण सागन काही स था ा पधरला िवरोध करत हो या दोन मह वपणर कारणामळ लोकाचा ा िवरोधाला फारसा पािठबा िमळाला नाही एक हणज त उदा ीकरण करत असलली पराचीन भारतीय स कती ि याना घरात बिद त करत होती ि याचा िशकषणाचा हकक नाकारत होती आिण नवरया या म यनतर

इराद कर बलद २१

बायकोला सती जा यास भाग पाडत होती उघडपण भारतीय स कतीच उदा ीकरण करण हणज ा जनाट ढीना पािठबा दण दसर हणज स दयर पधाना िवरोध करणारया ा स थाचा िवदशी बहरा टरीय कप या या भारताम य होणारया परवशाला िवरोध न हता यामळ स दयर पधाना असल या या या िवरोधाला काहीही अथर न हता कारण स दयर पधार ा िवदशी बहरा टरीय कप यासाठी भारतीय बाजारपठत याचा माल िवक याच कवळ एक साधन आहत आतररा टरीय स दयर पधरम य भारतीय मलीना िवज याच मकट चढवल गल हणज मग याच चहर िवकरी ततर हणन उपयोगात यतील

स दयर पधाच िवरोधकही आहत आिण समथरकही खर तर स दयर पधाच तावातावान समथरन करणार अनक बिदधवादी आहत समथरका या मत स दयर पधार ी वात याला मदतच करतात या दोन िवचार परवाहाम य असलला एक मह वपणर वाद तपासन पाहया

िवरोधक हणतात स दयर पधरमळ भारतीय परपरा आिण स कती िबघडत आह आ ापयत साडीत झाकलल शरीर ि विमग सटम य आल त अ ील आह तर समथरकाचा परितपर mdashपोहायला जाताना मली ि विमग सट घालतात त हा का नाही िवरोध करत िवरोधकाना भीती आह ि यानी शरीरपरदशरन करणार पा ा य पोषाख घातल तर स कती बडल (बाईचा पदर ढळला की लगच स कती बडत ना) भारतीय पोशाख नाहीस होतील वगर समथरकाच हणण की ि याच शरीर कपडयात पणरपण झाकलल असल तर आप या दशाची परितमा परितगामी आिण मागासलली समजली जाईल काही लोक स कती वाचवत आहत तर काही दश पण दोघही ीला फकत दहातच बाधन ठवत आहत

ीच शरीर धमर वाचवायचा असल तर ि यावरच बला कार कल जातात कौटिबक स मानाचा पर असल तर ि याना मा नच टाकल जात तर कधी स कती धोकयात असल आिण ितच सरकषण करायच असल तर ि याचीच नगन िधड काढली जात शकडो वषर आ ही ीला फकत lsquoशरीरrsquo बनवन ठव यानतर आता त इतक सडौल झाल आह की आतररा टरीय पधाम य भाग घऊ शकत आमच इतर कठलही उ पादन दसरया दशाशी टककर द या या ि थतीत असो की नसो आ ही ी-दह अस पारखन ठवल आहत की त आतररा टरीय तरावर नककी टककर दऊ शकतील ी-िवरोधी दो ही िवचार समोरासमोर उभ आहतmdashलढाई फकत ाचीच आह की ीच शरीर कठ िकती कस आिण कठपयत वापरायच आम या स कतीत ी एक lsquoशरीरrsquo हणनच रािहली आिण आज या अथर यव थत पण ती एक शरीरच आह

२२ अिभ यकती जनता सा ािहक

ीच शरीर इतक मौ यवान आह की याच रकषण कस करायच ावर स दयर पधाच िवरोधक आिण समथरक पर पराशी वाद घालत असतात िवरोधका या मत ीच शरीर झाकल तर लाज राखली जात आपली lsquoभारतीय परपराrsquo वाचत तर समथरका या मत ीच शरीर उघड पाडल तर परकीय भाडवल दशात यत उदयोग-धद लावल जातात माल िवकला जातो दशाचा िवकास होतो

ी हणज शरीर अस हणन घरा या चार िभतीत पणर कपडयाम य बिद त क न ितला गलाम मानणार आिण ित या वात याचा ढोल बडवत ितला बाजारात उभी करणार ा यात फारसा फरक नाहीय आप या इशारयावर नाचवणारया ीला तवढच वाततर िदल जात जवढ समाजाला अपिकषत आह आज बाजाराला मॉडल पािहज ी जर घरातन बाहर पडली नाही तर मॉडल कशी बनल ती बाहर पडली की बाजारातच पोहोचल ाची पणर यव था क न ठवलली आह

एक शरीर झाकतो दसरा उघड पाडतो एक गलामीच रकषण करतो दसरा वात य खरदी करतो

आता अलीकड तर वतः या शरीराच परदशरन कर या या ी या हककाचा यिकतवाद समथरकानी आणखी पढ नऊन याला इथ पोचवल आह की ीला आप या मजीरन शरीर िवकरय करता आला पािहज आिण हणन शरीर िवकरय करणारया व याना lsquoसकस वकर सरrsquo अस हणाव यासाठी कायद बनव याचीही मागणी कर यात आली आह आ यर हणज ीला आप या मजीरन आपला जीवनसाथी िनवड या या आप या मजीरन शरीरसबध ठव या या हककासाठी कधी तरफदारी कर यात आली नाही पण आप या मजीरन शरीर िवकरी करता यावी ाची तरफदारी मातर होऊ लागली घरातन बाहर पडणारया ीला एकच र ता असतोmdashबाजाराचा मग ितथ ितन आपल शरीर वाप न सामान िवकाव अथवा आपल शरीरच िवकाव

भारतासारखया दशाम य ीच सामािजक थान सवरथा किन आह lsquoमाणसrsquo हणन ितला थानच नाही आता तर ितला भोगव त हणन वापरायची जािहरातच होत आह स दयर पधानी तर ितला उपभोगय व त बनवल आह त हा स दयरबाजाराची ही नशा आिण यातल धोक ह ीच माणस हणन असलल थान ितचा सरिकषत वावर आिण समाज वा य ा ीन लकषात घण आव यक आह बहरा टरीय कप या या लोभस जािहराती आिण यातन परो सािहत कल जात असलल lsquoिवकत आदशरrsquo याना िझडका न स दयर पधासारखया ीदहा या बाजाराला ठामपण िवरोध कर याची गरज आह या बद पाड या पािहजत ीndashप ष ताठ मानन उभ राहतील असा समाज िनमारण कर याची जबाबदारी आपली आह

इराद कर बलद २३

४

ीच ीची शतर आह

ग या काही वषात अनक महािवदयालातन ि या या पर ावर lsquoअिभ यकतीrsquo न बरच कायरकरम कल याखयान िदली कायरशाळा आयोिजत क या मािहतीपट दाखिवल lsquoमलगी झाली होrsquo ह नाटक कल पर यक वळी मलाकडन हमखास यणारा पर हणज ldquoअहो खरतर बाईच बाईची शतर असतrdquo ldquoसासच नाही का सनला छळतrdquo ldquoनणदाndashभावजयाच िकवा जावाndashजावाच पटलल कधी पािहल आह काrdquo आिण ldquoनळावर भाडणारया बायका तर एकमकी या िझ या उपटत असतातrdquo बोलाणारयाचा उ श हाच असतो की ि याच ज काही पर असतात त ि यामळच आहत आिण याला प ष जबाबदार नाहीत या आपापसात सामज यान वाग या तर कशाला होईल या यावर अ याचार कशाला होईल छळ

अशा परकार या परितिकरया फकत मलाकडनच न ह तर बायकाकडन मलीकडनही आ या आिण फकत महािवदयालयातन न ह तर ऑफीससमधन घरामधन व इतरही िठकाणी बोलताना पढ आ या ज हा ज हा आ ही बायका या एकत या आिण या या सघिटत हो या या गो ी बोलतो त हा अनक लोकmdashबायका आिण प षmdashहच सागतात की बाईच बाईची शतर आह त हा या एकतर यण शकय नाही ह बोलताना काही लोक परत परत सासवाndashसना नणदाndashभावजया जावाndashजावा ा या भाडणाची उदाहरण दतात तर काही आप या ऑिफसमधील मिहला अिधकारया या छळवादी वतरणकीची उदाहरण दतात

वरवर पाहता बाईच बाईची शतर असत हा यिकतवाद अगदी खरा वाटणारा आह पण थोडा खोलात जाऊन िवचार कला तर आप याला समजल की याची पाळमळ िपतस ाक समाज यव थम य आहत

२४ अिभ यकती जनता सा ािहक

िपतस ाक समाज आपला समाज हा िपतस ाक समाज आह हणज प ष हा कटब-परमख आह

ा ना यान कटबावर याची स ा असत घरातील स ा सप ी साधन व सद य या यावर मालकी व िनयतरण प षाचच असत या याच नावान कटब ओळखल जात व तोच कटबासाठी िनणरय घतो एका प षानतर घरातील स ा कतरपण ह दसरया प षा या हातात सोपवल जात या अथारन मलगा हा वशाचा िदवा मानला जातो कारण तो कटबाचा उ रािधकारी असतो

िपतस ाक समाजाम य प ष हा ीपकषा मानला जातो आिण कटबातगरत याच ीवर िनयतरण असत कवळ ीच नाही तर ितच शरीर मन यवहार यावरही प षाच िनयतरण असत

यथ ह लकषात घण मह वाच आह की प षाच ीवरील परभ व ह तो िपता पती िकवा पतर अस यामळ नसन तो lsquoप षrsquo आह हणन असत आपला समाज हा लोकताितरक नसन णीबदध समाज आह यात अनक स ाकदर आहत आिण कटबातील स ाकदर प ष आह

ि यावरील प षा या परभ वाच मळ या या आिथरक बळाम य आह हणनच प ष कटबपरमख आह आिण ी या यावर अवलबन आह हजारो वषर ाच पिरि थतीत रािह यामळ नमरपण ितन समाजातील आपली द यम भिमका मा य कली आह हणन ती प षाची गलामी सहन करत आिण यालाच आपल नशीब मान लागत िपढयानिपढया चालत आलला हा िवचार प षापरमाण ि यानीही आ मसात कलला आह ि यानी ही िवचारसरणी खरोखरच इतकी वीकारली आह की सवर गो ीकड या प षवादी मानिसकततन पाहतात ितला ितचा वततर िवचार नसतो वषारनवषर िपढयानिपढया आपली आई वागली यापरमाण आपण वागायच आिण आप या मलीनही आप यापरमाणच वागल पािहज असा ितचा आगरह असतो

हाच िपतस ाक समाज ि यामधील वादाला कारणीभत आह

ी िव दध ी का बाईच बाईची शतर अस याच अ यत परचिलत उदाहरण सासndashसनच िदल जात

घरात ज हा सन यत त हा साससदधा फकत बाई असत नाही ती पण याच िपतस ाक मानिसकतत अस यामळ ती फकत lsquo ीrsquo राहत नाही तर एक स ा बनत समानता आिण लोकशाही म य नसल या णीबदध कटबाम य वाढल या सास या मनात िपतस ाक मनोधारणा इतकी जलली असत की ती वतःला सनपकषा समजत

इराद कर बलद २५

आिण हणन सनवर स ा गाजवत कारण आय यभर कमजोर व मह वहीन यकती हणन ती जगत असत आिण पिह यादाच कणावरतरी स ा गाजव या या ि थतीत यत दसरीकड जी मलगी घरात सन हणन यत ितला ित या विडलाच घरही आपलस वाटत नाही कारत ती सतत ऐकत आलली असत की lsquoत परकयाच धन आहसrsquo लगनानतर ितला सासरीही परकीच समजतात पण हळहळ ज हा ती सासरच घर आपलस क लागत त हा सासला आप या अिधकारावर गदा आ यासारख वाट लागत आिण घरातील तणावाला स वात होत हणजच सासndashसनतील या तणावाच कारण िपतस ाक कटबात असलल ि याच द यम थान ह आह

सास सनतील एका नहमी या सघषारकड नजर टाकया ि याची वतःची यिकतगत सप ी नसत या ि या नोकरी करतात यापकी बहताश जणीचा आप या कमाईवर अिधकार नसतो यावर ित या नवरयाच िनयतरण असत ितचा पगार िकवा िमळकत कशी खचर करायची ह ितचा नवरा ठरवतो ित या ा परावलबी अव थमळ नवरया या सप ीला ती वतःची समज लागत आिण आप या नवरया या सप ीवर कोणी अिधकार गाजवत असल तर याला ती िवरोधक समजत ह फकत सासndashसन याच न ह तर नणदाndashभावजया िकवा जावाndashजावामधील भाडणाच एक मह वाच कारण आह ा भाडणाना ि यामधील भाडण समजण योगय नाही इथ भाडणाच मळ कारण सप ीच असत पर यकषात सप ीमळ होणारी भाडण ही ि यापकषा प षाम य अिधक होतात पण शतर हो याच खापर मातर ि यावर फोडल जात अजन एक मह वाचा म ा असा की ि याना िमळकतीम य हककच नस यामळ मालम व न या कशा भाड शकतील या पर ाच उ र सोप आह कटबा या मालम वर प षाचीच स ा अस यामळ मालम व न होत असलल ि याच भाडण हा मालम व न प षा या पर परामधील चाल असल या भाडणाचा िव तािरत भाग असतो परत प षामधील भाडण माग पडन भाडखोर व पर परा या शतर हणन ि या बदनाम होत राहतात

मलगी ज हा लगन होऊन परथम सासरी जात त हा सासर या सवर चालीरीती आिण िनयम याच िशकषण ितला सासकडन िमळत घरातील प षाचा याम य काहीही वाटा नसतो याना सन या वतरणकीम य जर काही चक आढळली तर त दसरया ि यादवार सनला सागतात यामळ वरवर पाहता अस िदसत की घरातील ि याच सनला छळत आहत पण पर यकषात त िपतस ाक कटबातील प षाच नवीन लगन झाल या सनवरील िनयतरण असत कटबातील सवर िनयम प षानी बनिवलल असन त कवळ ि यासाठी असतात प षावर काहीही बधन नसतात प ष काहीही कर यास

२६ अिभ यकती जनता सा ािहक

मख यार असतात कटबाच सवर िनयम अमलात आण याची जबाबदारी कटबातील वयान मोठया असल या ि याची असन या सवर चालीरीती आिण िनयम काटकोरपण अमलात आणतात कारण या वतःच कटबा या गलाम असतात

ि या ा पर परा या शतर अस याच अजन एक िदल जाणार उदाहरण हणज हडयासाठी सासनणदकडन होणारा सनचा छळ िकवा खन हा सघषरसदधा ीndashीमधील सघषर नसन पशा या ह यासामळ िनमारण झालला सघषर असतो पर यकाला

कठ याही मागारन पसा िमळवन एकदम ीमत हावयाच असत भाऊndashभाऊ इ टटीसाठी भाडतात यासाठी कधी कधी एकमकाचा खनही पाडतात इ टटीसाठी मलगा विडला या पाठीत खजीर खपस यास तयार होतो पशापढ सवर नाती पोकळ ठरतात डॉकटरndashपशट ह नात पिवतर मानल जात परत आज या जगाम य पसा हच सवर व आह ऑपरशनची फी द याची ऐपत नस यास पशट मला तरी डॉकटर याची पवार करत नाही पशाभोवती िफरत असल या अशा िव ाम य परसा हडा न आण यामळ सनला िद या जाणार या तरासाब ल फकत सासलाच का दोष दयावा खरतर सन या छळाला ितचा सासरा आिण पतीही सासइतकच जबाबदार असतात िकबहना त जा त जबाबदार असतात कारण या या परवानगीिशवाय घरामधील पानही हलत नसत घराम य िशजवल जाणार अ नसदधा या याच आवडीच बनत असत अशा पिरि थतीत घरातील प षा या परवानगीिशवाय एक सास सनचा छळ कसा क शकल हडया या नावान सनचा कलला छळ हा दोन ि यामधील सघषर नसतोच तर तो पशा या लोभातन कलला ग हा असतो

सासndashसनमधील भाडणाच इतरही अनक पल आहत यापकी एक हणज दोन िपढयातील अतरामळ िनमारण झालला तणाव त ण िपढीतील मल व मली नवनवीन क पना नविवचार रहाणीमान सधारणा विरत आ मसात करतात तर ज या िपढीतील लोक बदलाना िवरोध करतात नवीन क पना आिण बदल सहजासहजी मा य करत नाहीत अशा वातावरणात दोन िपढयामधील सघषर िवकोपाला जातो पण असा सघषर कवळ सासndashसनाम यच असतो अस नाही तर वडीलndashमलाम यही असतो हणन अशा सघषारला ी िव दध ी सघषर समजण चकीच आह

शवटी सावरजिनक नळावर पा याव न होणारया ि या या नहमी या भाडणाकड पाह पा याची कमतरता ह ा भाडणाच मळ कारण आह जथ कमतरता असत तथ जा त िह सा पदरात पडन घ याकरता भाडण होतातच फकत बायका पाणी भरायला जातात हणन या एकमकी या िझ या ओढतात प ष जर पाणी भरायला गल असत तर तथ रकतपात झाला असता

इराद कर बलद २७

आपण वतःला अपमािनत करण थाबव या िन कषर काढायचा तर तो हणज lsquo ी हीच ीची शतर आहrsquo ा मनोधारण या

मळाशी वा तवात िपतस ाक आिण सप ी किदरत समाज आह कठलीही यकती दसरया यकतीची िमतर िकवा शतर अस शकत खर हणज ि या ा पर परा या अितशय जवळ या मितरणी असतात या याम य ढ भाविनक जवळीक असत कारण याची सख-दःख समान असतात याना पर परा या वदनाब ल सहानभती असत अडचणी या वळी ि या एकमकीना आधार दऊन प षापकषा जा त मदत करतात

मितरणीनो आपण ि यासदधा आप या गलामी मानिसकतमळ आिण िपतस ाक मनोधारणा मनोमन मा य क यामळ lsquo ीच ीची शतर आहrsquo यावर िव ास ठवायला लागलो आहोत ताकदवान हा नहमीच दबरलावर करघोडी करीत असतो ी हा समाजाचा सग यात हळवा व दबरल घटक अस यामळ ितचा अनक परकारानी अपमान होत असतो हणनच िश यासदधा आयाबिहणीव न असतात सवर नकारा मक गो ी आिण असखय िवनोद ह ि या या दबरलतवर असतात lsquo ी हीच ीची शतर आहrsquo अस हणण ह यापकीच एक

आपण मिहलानी मनात जवल या िपतस ाक समाजाची िशकवण परथम झगा न िदली पािहज आ ापयत ि यानी िमळिवलल सवर हकक आपण एको यान लढ यामळ िमळवलल आहत ि या जर खरोखरीच पर परा या शतर अस या तर आपण एको यान हककासाठी लढा िदलाच नसता आपली सख-दःख आप या अडचणी आप यावर आलली सकट आिण समाजान आप यावर घातलली बधन ा सवामधील एका समान धागयामळ आपण ि या एकतर गफल या आहोत

महागाई गिरबी बरोजगारी कपोषण हडा-बळी ि यावरील िहसा आिण अ याचार याच परमाण िदवसिदवस वाढत आह आज या lsquoिवकिसतrsquo समज या जाणारया आप या समाजाम य ि याची सरारस खरदी-िवकरी होत र याव न याची नगन िधड काढली जात कररपण बला कार कल जातात एककटया राहन ा अडचणीना त ड दण अशकय आह याची जाणीव आप याला होण आव यक आह आप याला एकतर आलच पािहज

ि याम य फट पाडन याना कमजोर करणारया वाकपरचाराना झटकन टाकाव लागल ि यानी एकतर यऊन आप या मलभत सम यावर िवचार करायला लागल याच िव षण करायला लागल एक माणस हणन जग यासाठी एका या य समाजाची उभारणी करायल लागल चला एकतर यऊन िसदध क या की आपण ि या पर परा या शतर नसन मितरणी आहोत अगदी जवळ या घिन मितरणी आहोत

२८ अिभ यकती जनता सा ािहक

५

सौभागय-लकषणाच वा तव

मी िववािहत आह पण माझा ववािहक दजार समज यासाठी मी कसात िसदर घालत नाही एवढच नाही तर मी कक लावत नाही ग यात घालत नाही कानात घालत नाही मगळसतर घालत नाही मला अनक पर िवचारल जातात मलाच नाही तर या बायका िववाहानतर सौभागय-अलकाराचा वापर करत नाहीत याना नहमीच िवचारल जात की ldquoत ही मगळसतर कक बागडया वगर का वापरत नाहीrdquo

िववािहत ीन लगनानतर सौभागयालकारmdashकक मगळसतर जोडवी बागडया इ घातलच पािहजत हा िवचार वषारनवषर समाजात िभनलला आह एखादी बाई ज हा ह सवर नाकारत त हा लोकाना त भारतीय परपरच उ लघन आह अस वाटत

सौभागयालकार घात यामळ आपल ववािहक आय य सखी होत का याचा आप याला गभीरपण िवचार करायला लागल ा िनजीरव सौभागयालकाराची पतीndashप नी या सजीव सबधाना अिधक चागल बनव यात काही भिमका आह का उलट आपण कधीकधी असही बघतो की सौभागयालकार वापर यात अिजबात कसर न करणारया बायकाच दाप यजीवन काही फार सखाच असतच अस नाही

सौभागयालकाराचा इितहास

सौभागयालकार ह वा तिवक ज या ढी परपराच स ठवलल िव तािरत प आह ह घाल याम य काहीही तकर नाहीय जगात या अनक दशाम य अनक

इराद कर बलद २९

समाजाम य आपला ववािहक दजार दाखिव यासाठी ि या सौभागयालकार घालत नाहीत ववािहक दजार दाखिव यासाठी त आव यकही मानल गल नाहीय आप या दशात या सदधा काही भागाम य सौभागयालकाराचा वापर कठ कमी होतो तर कठ जा त तर कठ होतच नाही उ रपरदश बगाल िबहार म यपरदश राज थान सारखया मागासल या भागाम य ाचा आगरह जा त परमाणात िदसतो करळ कनारटक व पव र रा याम य फारच कमी िकवा िदसतच नाही िखर न शीख आिण इतर काही समदायाम य तर िववाहाची अशी काही िच ह असलीच पािहजत अस नाहीय

ा परथामध या फरकाची कारण आपण इितहासातन समजन घऊ शकतो पराचीन काळाम य आधिनक मानवा या उदयानतर हजारो वषर समाजाम य मातपरधान कटब यव था होती आिण कटब परमख ी होती ितची वतःची एक ओळख होती यावळी कोणाची तरी बायको हणन वग या ओळखीची ितला आव यकता न हती कनारटक करळ आिण पव र रा याम य आजही या समाजाच काही अवशष सापडतात इथ सौभागयालकाराच िवशष मह व नाहीय उ र परदश व िबहारसारखया भागाम य दोन हजार वषापवीर सरजामशाही व िपतस ाक यव था अि त वात आली होती ितथ ीला खाजगी मालम ा हणन समजल जायच ितला वगळी ओळख न हती मालक आपली सप ी जाहीर करताना या या गलामा या आिण जनावरा या अगावर खणा उमटवायच याचपरकार ीला (बायकोला) आप या मालकासाठी (नवरयासाठी) काही िच ह धारण करावी लागायची अशापरकार स वाती या काळात ा िच हाचा उपयोग गलामीच परतीक हणन स झाला आिण अजनपयत तो चालच

आह त हापासन आपला समाज परगत झाला सरजामशाही सपन आधिनक

लोकशाही आली तरी िपतस ा आप या ढी-परपरासह समाजात अि त वात आह सौभागयालकार यापकीच एक आजही ीला ित या नवरयािशवाय वगळ अि त व नाही आजही समाजाम य प नीची पतीपकषा वगळी ओळख नसत िववाहानतरची पारपिरक िच ह हणजच सौभागयालकार न घालणारी ी अिववािहत घट फोिटत िकवा िवधवा समजली जात ापकी कणीच नसल हणज िववािहत असनही सौभागयालकार नाकारत असल तर ितला छछोल चचल अिनतीमान समजल जात

साज- गार आिण दागदािगन ामाग आणखी एक तकर आह तो हणज स दयरबोध लोक नहमी ह हणतात की ामळ बायकाच स दयर खलन िदसत एक कषणभर आपण अस गिहत ध की यान स दयर वाढत तर मग पती या म यनतर

३० अिभ यकती जनता सा ािहक

ीचा सदर िदस याचा अिधकार िहरावन का घतला जातो हा फकत स दयरबोधाचा मामला िनि तच नाहीय तर ती म ययगीन सरजामशाही िपतस ाक समाज यव थची एक जनाट ढी आह

आधिनक काळातील बदल

स दयारबाबतचा ीकोन थळ-काळानसार बदलत असतो तसच समाजा या या या वळ या गरजानसारही बदलत असतो राज-महाराजा या काळात डोकावन पािहल तर या काळी ीndashप ष दोघही दागदािगन घालत आजही याची दागदािगन घातलली िचतर उपल ध आहत हणजच या काळात प षानी अगावर दािगन घालण रा त समजल जायच ती या काळातील फशन होती आधिनक काळा या स वातीला प ष जसजस उ पादनात जा त सिकरय हायला लागल तसतस यानी आपल दािगन काढन टाकल धोतरासारखी व जाऊन पटndashशटर िकवा कडताndashपायजमा यासारखी काम करताना सटसटीत असणारी व घालण स कल आधिनक काळा या स वातीला यरोपम यही बायका लाब गाऊन िकवा लाब फरॉक घालत असत िविवध परकार या कशभषा करत असत पण औदयोिगक कराती या वादळात ह सगळ बदलल गल मोठया परमाणात ि या घराबाहर पडन कारखा याम य कामाला जाऊ लाग या या या गाऊनची जागा पटndashशटर िकवा कटरन घतली आिथरक वावलबनान याच यिकतम व बदलन गल

असाच बदल आप या दशातही ग या स र वषाम य झाला आह पवीर ज हा ि या मखय व घराम य हो या त हा सदर िदस यासाठी कपड दािगन व स दयर परसाधनानी वतःला नटिव याकड याचा कल होता समाजाम य जसजसा बदल होत गला तसतशा ि या घराबाहर पड या आिण आिथरक या वावलबी होऊन समाजाम य वतःच अि त व पर थािपत क लाग या पारपिरक व अलकार व सौभागय-लकषण वापर याबाबत याचा ीकोन साहिजकच बदलत गला दोन िपढयापवीर आप या आजी या काळी घातल जाणार नथ दड-वाकया बोरमाळ ठशी त मणी यासारख दािगन आज परचिलत रािहलल नाहीत शहर तर सोडाच खडयातसदधा आता तस दािगन कोणी यवती घालत नाही हा बदल घडवन आण यासाठी कठलही आदोलन चालवल गल नाही तर सामािजक गतीबरोबरच हा बदल घडला

शहराम य आिण औदयोिगक वसाहतीम य िजथ ि याचा उ पादनात सहभाग जा त आह ितथ ि यानी आप या सोयीनसार बदल कलल जाणवतात िवशषतः

इराद कर बलद ३१

पोशाखामधील बदल हणजच साडीव न या सटसटीत अशा पटndashशटर आिण सलवार कड याकड वळ या आहत डॉकटसर इिजिनयसर नसरस व िशकषक यासारखया नोकरपशा ि यानी मोठया परमाणात दािग याच ओझही अगाव न उतरवल घर त ऑिफस आिण ऑिफस त घर ा धावपळीत याना साज गार करायला िकती वळ िमळत असल एवढच नाही तर क करी कामगार ि या सदधा जा त साज- गार करत नाहीत खरतर दनिदन धकाधकी या जीवनात घर त ऑिफस आिण ऑिफस त घर ा धावपळीत बरयाच कायररत ि याना स दयर परसाधानाकड लकष द यास वळच

नाही ा बदलाबरोबरच lsquoववािहक दजार दाखव यासाठी सौभागयालकार घाल याची

गरज कायrsquo असा पर ि या आता िवचा लाग या आहत अथारत असा पर उपि थत करणारया ि याची सखया आ ा जरी कमी असली तरी हळहळ वाढत आह

बा स दयर िव दध आतिरक स दयर

ा वादातील आणखी एक मह वाचा पल िवचारात घण आव यक आह ी या स दयारकड पाह याचा समाजाचा ीकोन बाहलीसारखी सजली-सवरलली

लाजरी-बजरी सकोचणारी ीच सदर समजली जात ाचा अथर ी या बा स दयारलाच जा त मह व िदल जात पण स दयारचा एक दसरा ीकोनही आह आिण तो आह आतिरक स दयारचा एक अशी ी जी वावलबी आह िज यात आ मिव ास आह जी समाजाला पढ न यासाठी आपल योगदान दत असल ित यात िदसणार स दयर त आतिरक स दयर जसmdashमहादवी वमार महादवी वमार लौिककाथारन िदसायला सदर न ह या पण इितहास कधी याच सािह या या कषतरातल योगदान िवस शकल का आणखी एक अशीच सदर मिहला हणज महा ता दवी आजही सािह य कषतरात या उ च थानावर आहत याचपरकार क टन ल मी सहगल यानी वात यलढयात सभाष चदर बोस या याबरोबर नत व कल या आिण अशा अनक मिहला बा स दयारसाठी नाही तर आप या कायारमळ आठवणीत आहत ा या उलट परचिलत स दयारसाठी आप या समोर ऐ यार राय लारा द ा सारखया मिहलाही आहत आता आप याला ठरवायच आह की कठला ीकोन आप यासाठी जा त योगय आह आिण आज कोण या ीकोनाला समाजमा यता िमळाली पािहज स या या काळात बहसखय जनतसाठी बाई हणज फकत lsquoशरीरrsquo हणन या यासाठी सदर ी हणज आकषरक बा स दयर असलली

बहरा टरीय कप यानाही हच हव आह त हाच तर स दयरपरसाधन आिण उ पादन

३२ अिभ यकती जनता सा ािहक

िवक याचा याचा धदा जोरात चालल हणनच या या सवर जािहराती ी या कवळ बा स दयारचाच उदो-उदो करतात इलकटरॉिनक िकवा छािपल परसारमा यमसदधाmdashजी अिधकतम बहरा टरीय कप या या िनयतरणात आहतmdash ाच परबळ िवचारसरणीला बळकट करतात टी हीवर या िसिरय समधन ि याच िचतरण भारी भारी साडया कक िसदर िबदी (जी खरतर आज कोणीच लावत नाही) मगळसतर आिण भरमसाठ दािगन अशा पहरावात कल जात

एका वग या पदधतीन मलत ववादयाचा सदधा ही िवचारसरणी बळकट कर याम य हात आह या यासाठी ी ही फकत शरीर घरातील गलाम आिण मल ज माला घालन याच सगोपन करणार यतर आह हणनच वारवार त ि यासाठी जी स व शटरndashपटवर बदी आणण ि यानी बरखासाडी घातली पािहज अस फतव काढत असतात

अस असनही जसजसा समाज हळहळ बदलत जातो तसतशा अिधकािधक वततर िवचारा या आिण धाडसी ि या घराबाहर पडन सवर परकारची काम करीत आहत स दयार या सामा य क पनाना ितलाजली दऊन बा स दयारला पराधा य न दता आतिरक स दयारला उजाळा दऊन ि या वतःच अि त व पर थािपत करत आहत स या याची सखया कमी असली तरी ती हळहळ वाढत आह जसजस ि याम य िशकषणाच परमाण वाढल या या जाणीवा िवकिसत होतील या आिथरक या वावलबी होतील वतःला माणस समज लागतील तसतस स दयारच जन मापदड आपोआप माग पडतील परातन काळातील दागदािगन आिण पोषाखापरमाणच वतरमानकाळातील दागदािगन आिण पोषाख यिझयमम यच पहायला िमळतील स दयारच मापदड बदलत आल आहत आिण पढही बदलतील

हमार िहदी परकाशन नोटबदी कया खोया कया पाया ₹ ५ndash तकर शील वजञािनक समाजवादी िववकान द ₹ १०ndash वॉलमाटर भगाओ खदरा कषतर बचाओ ₹ १०ndash मोदी सरकार क चार साल और बजट २०१८ndash१९ ₹ १५ndash दश पर फ़ासीवाद का सकट ₹ २०ndash अपना भिव य भारतीय सिवधान (लखक सभाष वार) ₹ २५ndash व वीकरण या पनःऔपिनवशीकरण ₹ १५०ndash

इराद कर बलद ३३

६

ि या या मािसकाच त य

lsquoि याची िनयतकािलकrsquo ा नावावर बाजारात उपल ध असल या िनयतकािलकाबाबत आपण पिरिचत आहोतच िनयिमतपण नाही पण कधीतरी र व टशनवर बरच lsquoसिशिकषतrsquo अशी िनयतकािलक चाळत असतात आपणापकी बरच जण अशा मािसकाच वगरणीदार असतात आिण आपण ती वाच यासाठी वळही दतो २५ndash५० पया या ा िनयतकािलकाम य सा ािहक पािकषक िकवा मािसक आहत हणजच मिह याला ५०ndash२०० पय आपण यावर खचर करतो पण ही िनयतकािलक आप याला काय दतात ाचा आपण िवचार कला आह का ि याची

३४ अिभ यकती जनता सा ािहक

िनयतकािलक अस यामळ याम य अशी काय िवशषता आह की जी सामा य िनयतकािलकाम य नाही िकवा ि याब ल याचा ीकोन काय आह या िनयतकािलका या परकाशना या माग कोणता िवचार आह

ही िनयतकािलक lsquoवमन ऑफ सब ट सrsquo (मिहलाचा कणा) lsquoमिहलाची सपणर पितरकाrsquo आिण आज या आधिनक ि यासाठी अस याच दाव करतात आदशर मिहलची याची पिरभाषा काय आह म यमवगीरय मिहला या या उ साही वाचक आहत या मिहलाना ही िनयतकािलक काय म य दतात आिण या या मनात काय िबबवतात मिहला या कठ या सम या त मह वा या समजतात मिहला या या िनयतकािलकाम य राजकीय सा कितक सािहि यक आिण आिथरक िवषयावर लख असतात का की या या मत ह िवषय मिहलासाठी मह वाच नाहीतच मिहला या ा िनयतकािलका या मत lsquoकालची मिहलाrsquo आिण lsquoआजची मिहलाrsquo याम य फरक

काय आह आिण काय असायला हवा याला जोडनच हा ही पर की lsquoउदयाची मिहलाrsquo त कशी पाहतात

या पर ाच उ र आप याला या या अनकरमिणकवर नजर टाक याबरोबर िमळत अनकरमिणक या पानावर साधारणपण lsquoआयवरिदक परसाधनाम य सावधिगरी बाळगाrsquo lsquoस दयार या सवरसाधारण सम याrsquo lsquoटिटग लस न भरलली नाइटीrsquo lsquoमला या पलओ हरवर उट िवणाrsquo lsquoया वषीर थडीत काहीतरी नवीनrsquo lsquoउ हा यासाठी १५ थडगार सरबतrsquo अशाच परकारच लख िदसतात या यितिरकत ि या याच िनयतकािलकाम य राशी-भिव य िसनमा बाजारातील नवीन सामान इ गो ी असतात तर कधी कधी चकक ि याचीच च ा करणार िवनोदही असतात सवर मिहला िनयतकािलकाम य सवरसाधारणपण हाच मजकर असतो जो सतत वगवग या पदधतीन सािगतला जातो या यितिरकत या िनयतकािलकाम य करीम िलप टीक पसरस दािगन पासन त वॉिशग मशीन पयत या उपभोगय व त या परचड जािहराती असतात

खरतर अ यत प पण ा मलगामी ढीवादी िनयतकािलकाना ि या या पर थािपत सामािजक चौकटीला तोड याची इ छाच नाहीय ती िशकवतात की पती हच जीवन आह पती हाच मोकष आह याला परा कर याची दोन साधन आहतmdashवयपाकघर आिण शरीर अधारवळ वयपाकघरात वािद पदाथर आिण पकवा न कर यात घालवा आिण उरलला वळ दािगन अिण करीमबरोबर घालवा कारण तच तर तम या यिकतम वाच उि आह ह फकत तम यासाठीच चागल आह अस नाही तर

इराद कर बलद ३५

बाजारपठसाठीही चागल आहmdash हणजच स दयरपरसाधन फशन कपड उदयोगा या कप या या ा िनयतकािलका या परायोजक आहत

मिहलासाठी असल या ा विश यपणर मािसकाम य lsquoआधिनकrsquo ी आता बादली टब आिण धोपाट या ऐवजी वॉिशग मशीनम य कपड धत पोलपाट-लाटण तवा िचमटा याची सटटी क न रोटीमकर वाप न पो या करत पाटया-वरवटयावर वाट याऐवजी िमकसरवर वाटत आिण हकयम कलीनरन फरशी व छ करत यामळ ित या भिमकत आिण दजारत काहीच बदल झाला नाही ना झाल इतकच की आता नवीन उपकरणानी स ज ी अिधक चटपटीतपण आिण चाणाकषपण काम क लागली ित या पवीरची याच घर-कामामधन वाचल या वळात ती सजावट करण रसदार सरबत बनवण ना ता क यानतर रातरी या जवणासाठी नवीन पदाथर तयार करण सकाळी रोज नवीन नवीन पदाथर ड यासाठी तयार करण घर आवरण वतःला टापटीप ठवण आिण याचबरोबर वळला अन प कपड आिण मग या कपडयाना अन प दािगन आिण मकअप क शकत हणज मग ती पाटीरम य lsquoसटरल िफगरrsquo बन शकत

ा िनयतकािलकाना जर कवळ गिहणी याच गो ी दाखवाय या असतील तर याम य ड गरदरयाम य राहणारया या लढाऊ ि याबाबत काहीच का यत नाही या ड गराळ परदशातील जीवनाची धरा वाहत आहत वयपाक करण लाकडफाटा आणण कमावण पाणी भरण िशवणकाम करण आिण मलाना साभाळण या यितिरकत शतात काम करण अशी खप काम या करत आहत वाळवटातील या ि याब ल या त वातावरणात घर याची तहान भागव यासाठी वषारनवषर दर दर जाऊन पाणी भरत आहत याचा उ लखही का यत नाही का यत नाही या ि याब ल या आप या दमदार खादयावर िवटाचा महाल उभा करत आहत या या महनतीच िचतर या िनयतकािलकाम य का यत नाही यासदधा मजरीची काम क नही घराकड आिण मलाकड पाहतात अशा ि या या गो ी द यासाठी ा िनयतकािलका या चकचकीत पानावर जागा नसत का की या या ीन या मिहला नाहीतच ा पर ाच उ र अगदी साध आह या याम य तथाकिथत ी व नाही अशा परकार या ि या िनयतकािलकाना अपिकषत असल या नाजक व कोमल ि या नसतात िपतस ाक समाज यव थला मा य असल या पारपिरक ीचीच परितमा ही िनयतकािलक समाजापढ ठव इि छतात

ि या या हट या जाणारया या तथाकिथत िनयतकािलकाम य एक मह वपणर

३६ अिभ यकती जनता सा ािहक

िवषय असतोmdashस दयर आिण आरोगय बरयाच पितरकाम य तर आरोगय आिण स दयरसबधी सम या एकाच कॉलमम य छाप या जातात जणकाही आरोगय आिण स दयर ही एकच गो आह स दयारब ल िटपा द या यितिरकत आरोगया या बाबतीत पौि क आहार िकवा कपोषणाची जी काही चचार होत तीही बहदा गभरवती मिहलासाठी आरोगयदायी आहार या सदभारत असत जणकाही ती गभरवती नसताना ितला पोषक आहाराची गरज नाही एक ी हणन आरोगय चागल अ न हा जण ितचा अिधकारच नाही ितची गरजच नाही नाहीतरी ी एक गलामच असत ितच पालन पोषण पण यासाठीच झाल पािहज की ती एका बाळाला ज म दव शकली पािहज आिण तोही मलगाच

आपण हा िवचार कधी कला आह का की द हन िवशषाक स दयर िवशषाक मात व िवशषाक अस अक छापणारी ही िनयतकािलक या या िनयतकािलकाची िकती पान िकवा िकती अक ि याच किरयर याच वावलबन ाला दतात जगभरात सग यात जा त महनत ि या करतात आिण जगभरात कटबाला आिथरक आधारही ि याच दतात ह स य माडायला ह का घाबरत आहत आिण तरीही ि याना सवरतर द यम थानावर ठव यात आल आह या सवर िवषयावर ही िनयतकािलक चचार करताना आपण कधी पािहली आहत का

जर कधी या िनयतकािलकाम य ि या या किरयर या सदभारत मािहती िदलीच तर यात ि या या िवदव नसार िकवा योगयतनसार मािहती दत नाहीत तर सदर आिण तरतरीत ि याची आव यकता असल या एयरहो टस िरस शिन ट मॉडिलग सारखया नोकरयाब ल मािहती दतात हणजच हा जो तथाकिथत किरअर गाइड स िमळतो तो ही समाजातील ीची पारपिरक परितमा आिण भिमका मजबत करणाराच असतो जर कधी चकन माकन जीवना या िविवध कषतरात उ लखनीय यश िमळवल या मिहलाना ा िनयतकािलकाम य थान िमळाल तरी याच सघषर याची जीवनम य याच िवचार याना मळीच मह व िदल जात नाही उदा एखादया राजकीय मिहलला राजकारणातील पर िवचार याऐवजी सगीतजञ मिहलला सगीतातील पर िवचार याऐवजी लिखकला सािह यातील पर िवचार याऐवजी याना अस पर िवचारल जातात की यामधन याची lsquoगिहणीrsquoची परितमाच पढ यईल जस उदाहरणच दयायच झाल तर अस िवचारल जात की त ही दो ही कषतर कशी साभाळत आहात त ही तम या पतीला वतः या हातान जवण बनवन दता का वयपाकघर कोण साभाळत जवणाम य काय-काय पसत आह कपड कठल आवडतात मलाना आईची कमी तर जाणवत नाही वगर वगर अशा ि याना एक पर हमखास

इराद कर बलद ३७

िवचारला जातो की जर कधी घर आिण कारिकदर याम य िनवड करायची वळ आली तर त ही काय िनवडाल आिण उ र तर पिरिचत आह हणजच िन कषर ठरवनच चचरची स वात आ ही हा म ा माडायचा परय न करतोय की ही िनयतकािलक पर यकष अपर यकषपण जरी एखादी मिहला कमावती असल ती ित या कारिकदीरत िकतीही यश वी झालली असल तरी ि या या आय याम य घराच मह व िकवा याच थान िकती उ च आह हच िसदध कर याचा जीवतोड परय न करताना िदसतात

ि याकड पाह या या समाजा या ीकोनाला आ हान दणारया परोगामी मिहलासाठी ज िचतच म आहत यावर ही िनयतकािलक एकही लख छापत नाहीत ि याना आसपास या जगातील आय यात रस िनमारण होईल यासाठी उ िजत करण कसबस जीवन जगणारया ि याना आय य पिरपणरपण जग याची िहमत दण सामािजकndashआिथरकndashसा कितक सम याच िव षण क न यावर उपाय शोधण ाब ल एक चकार श दही न काढता याना िनि करय आिण उदािसन बनव याकड ा िनयतकािलकाचा कल असतो ि यामधील वजञािनक जाणीवा वाढव याऐवजी याना अिधकािधक दववादी बनवत आहत ही िनयतकािलक आता या पिरि थतीब ल ि याम य चीड िनमारण करत नाहीत उलट ती थड कर याचा परय न करतात

ा मदयावर यानी पणरपण दलरकष कर याच मह वाच कारण हणज प षा या कटबातील आिण समाजातील पारपिरक दजारवर आिण अिधकारावर पर उभ राह शकतात पिरणामी मिहला या या स या या द यम वाला आ हान दऊ शकतात अस झाल तर ि या वावलबी होतील व या यात िव ास िनमारण होईल आिण समाजात या सदरत या क पनलाही या आ हान दतील मग स दयरपरसाधन बनवणारया बहरा टरीय कप याची स दयर परसाधन कपड फशन इ उ पादना या िवकरीच काय होईल ा कप यासाठी (आिण पयारयान त परायोिजत करत असल या िनयतकािलकासाठी) पावडर िलपि टक िकरम ा या िवकरीच काय ि याची अि मता काही बाजारापठपकषा मोठी नाही यामळ ि याची िनयतकािलक आिण या या पर क यार कप याना ि याची हजारो वषापवीरची चौकट नसती तशीच ठवायची नाही तर यावर चाणाकषपण मलामा चढवायचा आह

अगदी अलीकड एका परमख इगरजी िनयतकािलकासोबत ३४ पानाची परवणी फकट िदली होती याम य फकत वगवग या व त या जािहराती हो या गमत हणज रनसॉ वीमन (जागत मिहला) अस नाव असल या परवणीम य वॉिशग मशीन फरीज

३८ अिभ यकती जनता सा ािहक

िभतीसाठी नवीन पटस हअर िरम हरब ल काही गो ी हो या आिण आणखी आ यारची गो हणज १६२ पाना या या पितरकम य ४४ पान जािहरातीची १४ पान वगवग या डरस या िडझाई सची ३ पान िव सदरी या भारत आगमना या पाटीरची आिण ३ndash४ पान प षा या टाई स ब ल होती अथारत ा गो ी सतत दाखवन िनयतकािलकामधन आिण दरदशरनव न सतत ा जािहरातीचा भिडमार क न परथम आप या गरजा िनमारण क या जातात आिण यानतर या व त आप या समोर पर तत करतात आता फकत उठा आिण मॉलम य जाऊन उभ रहा

बाकी सम या िकवा अस हणया की या सम या समाजातन िनमारण झाल या आहत िकवा प षस ाक मानिसकततन िनमारण झाल या आहत याच काय उदा हडाबळी बला कार छडछाड कौटिबक िहसा दहरी भिमका बजावण इ याब ल बोलण कटाकषान टाळल जात या सम यामळ परभािवत होणारा गट तर मिहलाचाच आह पर यक िदवस एका दहशतीम य जगणारया आय यभर एका दघरटन या िभतीम य राहणारया कसबस जीवन जगणारया ि याना आय य पिरपणरपण जग याची िहमत द यासाठी ही मिहलाची िनयतकािलक पढाकार का घत नाहीत जर बला कार िकवा छडछाडीवर काही छापल गलच तर या लखाम य ि याना बचावाच (सामना न कर याच) उपाय सचवल जातात यामळ खरतर या या मनात अजनच भीती िनमारण होईल याचपरमाण ही िनयतकािलक दहरी जबाबदारी (घर आिण ऑिफस) साभाळणारया क करी ि या या सम यावर चचारही करत नाहीत आिण िव षणही करत नाहीत ा पर ावर मिहलाम य चचार हावी ात याना काहीही वार य नाही

आता बघया िनयतकािलकाम य सािह या या नावावर छाप या जाणारया टकार कथाब ल ातील लखाम य समाजाम य नत व करणारया ि या कठीण पिरि थतीत आ मिव ासान िनणरय घणारया ि या एकटयान मलाना वाढिवणारया ि या अस िवषय कधीच नसतात या कथामधील मिहला नहमीच आज या िपतस ाक समाजान घालन िदल या चौकटीतीलच असत िवषयही ठरावीक असतातmdashजस पतीndashप नीच सबध पती प नी और वो सासवाndashसनाची भाडण वगर कथाच िवषयही तच त घासन गळगळीत झाललmdashपतीच िववाहपवर िकवा िववाहानतरच परमसबध याम य प नी याग आिण ममतची मतीर असत यात नालायक पतीच बट ती जागवर नऊन ठवत या या आवडीचा वयपाक करत आिण रातर रातर याची वाट पाहत घालवत मग ित या तप यवर परस न होऊन कधीतरी पती घरी परत यतो गो ीचा एक परकार असाही असतो की पतीndashप नीच भाडण िकवा

इराद कर बलद ३९

काही गभीर सम यामळ प नी जी िशकलली असत माहरी जात भावजयी या िश या खात विडलाचा अपमान झलत पण वावलबी हो यासाठी परय न करत नाही आिण मग शवटी कोणी समजतदार मतरीण िकवा समजतदार कामवाली ह बोलन ितच डोळ उघडत की lsquoआपला प ष आपला असतो िकतीही मारल तरी परम पण करतोrsquo

याचाच अथर सािह य पण आप या िवचारामधन हच िसदध करत की बायकाच जग ह पती या घरापरत आिण यातही वयपाकघरापरत मयारिदत आह ि यानी िलप टीक काजळ आयलायनर िडजायनर दािगन कपड या यितिरकत काही िवचारच करायची गरज नाही यानी सामािजक आिण राजकीय सम यावर िचता करायच कारण नाही ही िनयतकािलक अ यत कशलतन आिण गोड पदधतीन lsquoमिहलाची गलामीrsquo आिण lsquoगलाम मिहलाचीrsquo तती करत आहत गलामी वयपाकघराची गलामी स दयारची

ही िनयतकािलक वाचणारया प षाची सखया ि याएवढीच आह ह ही िवचारात घतल पािहज ि याच जीवन फकत याची मल आिण याच घर-कटब या यासाठीच असल पािहज ा प षा या डोकयातील िवचाराना ही िनयतकािलक अजनच प ी दतात

खरतर आप याला अशा िनयतकािलकाची काही गरज नाही आज या ीसाठी ही पराणपथी मािसक कचराच आहत आप याला जगाशी जोडन घणार

सामािजक पिरि थती आिण वा तव समजावणार आप या जग या या ददर य इ छला रखािकत करणार सािह य हव आह अितशय परितकल पिरि थतीम य जगत असनही ि यामधील चत य वाखाण याजोग आह या आप या हककासाठी लढत आहत जगा या कानाकोपरयाम य सघषर करत आहत या ि याब ल सग याना साग याची गरज आह की या का लढत आहत सग यात मह वाच हणज सवरपरथम गरज आह ह समजन घ याची की ी हो याआधी आपण एक माणस आहोत अिण आ हाला आम या यायासाठी व समान हककासाठी लढा दऊन त परा कर यासाठी पररणा दणारया सािह याची आव यकता आह

४० अिभ यकती जनता सा ािहक

७

परसारम यमामधील ि याची परितमा

परसारमा यमानाmdash हणज िसनमा टलीि हजन व पतर िनयतकािलक इmdashसमाजाचा आरसा समजल जात हणजच अस समजल जात की समाजात ज घडतय याची जशी या तशी तसबीर मीिडया लोकासमोर आणत आजच सग यात परभावी मा यम आह टलीि हजन कारण एकतर ह क- ा य मा यम आह आिण घराघरापयत पोहोचल आह चला तर मग आपण ा आरशात ि याच परितिबब पाहया

या लखाम य आपण वारवार टलीि हजनवर दाखव या जाणारया मखय व तीन परितमाब ल चचार क या पिहलीmdashमॉडल असल या कायरकरमाम य lsquoकटवॉकrsquo करणारया मॉडलची िकवा ऐ यार राय आिण िपरयाका चोपडा या या स दयारच रह य सागणारया सदरयाची दसरीmdashदो ही खादयाव न पदर लपटन घणारया िकवा डोकयाव न पदर घणारया पित ता ीची िकवा कटबाला सखी ठव यासाठी वतः या व नाना ितलाजली दणारया आदशर प नीची पती या अनपि थतीत या या यवसायातील सवर यवहार कशलतन पाहणारया पित ता ीची आिण ितसरीmdash वतः या अि त वासाठी वावलबनासाठी नोकरी करणारया पण घरा या सखासाठी िकवा लगनात अडथळा यत असल तर िकतीही मोठया पदावर असली तरी कठ याही कषणी नोकरी सोडन दयायला तयार असणारया आदशर प नीची

पिहली परितमा आह कठल तरी उ पादन िवकणारी िकवा कटवॉक करत यणारया मॉडलची िज याकड बिघत याबरोबर ती मळी आप या समाजातील मलगी आह अस वाटतच नाही मॉडल अस यामळ जरी ती सतत घरा या बाहर असली रातरी उशीरापयत पाटरया करत असली तरी ती सरिकषत असत कारण ित याभोवती

इराद कर बलद ४१

सरकषारकषकाच सरकषण असत सामा य ि याना भडसावणारया छडछाड बला कार वगर कठ याही सम या ितला भडसावत नाहीत वतःला अिधक सदर कस बनवायच ही ितची खरी सम या आह ित या सम यत आिण आप या सम यत कठलच सा य नाही जण काही ती दसरयाच कठ यातरी दिनयतन आली आह हणनच ही आपली परितमा होऊच शकत नाही मातर अशा सडपातळ आिण सदर िदसणारया आकषरक पहरावात या मॉड स टलीि हजनवर सतत पाहन सडपातळ सदर आिण आकषरक शरीर ठवण हीच आदशर ीची परितमा समाजात तयार कर यात यामळ मदत झाली आह ान ि याना आिण िवशषतः मलीना वतःच शरीर आिण बा स दयारच वड लाव याची मह वाची भिमका बजावली आह

दसरी परितमा आह हजारो वषाषपवीरची पण ितला आज खपच रग भ न दाखवल जात आह ती आह एका पित ता ीची िव ास प नी आजञाधारक सन यागमयी आईची ही परितमा धािमरकndashकौटिबक धारावािहका या मा यमातन दाखवली जात ा ि यासाठी कटब हच सवरकाही असत आिण आप या सवर गरजासाठी या घरातील प षा या त डाकड पाहतात बहताशी मिहला दशरक वतःला ा दसरया परितमशी जोडन घतात कारण ती या या जीवनाशी िमळती जळती वाटत ा परितमचा उदोउदो कर याचा उ शच हा आह की ती परितगामी व ी मजबत करत ि याना आह याच पिरि थतीत राह याची पररणा दत दसरीकड व ति थती ही आह की ि या भलही वतःला घरा या चार िभतीत क डन घत असतील पण वतः या आिण समाजा या िवकासासाठी ि या मोठया परमाणात घराबाहर पडन िशकषण आिण नोकरी क लाग या आहत याना पारपिरक जीवन जगायच नाहीय या आप या अि मतसाठी आिण अि त वासाठी आता सजग आहत आिण पारपिरक समाजान याना या मयारदाम य बाधन ठवल आह या सीमा ओलाडन बाहर पड याची या खटपट करत आहत आिण मीिडया मातर परत एकदा याना घरा या चार िभतीत क डन घाल याचा परय न करत आह

ितसरी परितमा आह lsquoनोकरी करणारया आधिनक ीrsquoची ही परितमा पाहायला फारच मोहक आह ितला पािह यावर वाटत की जगातील सवर ि या िशक या सवरल या आिण वावलबी आहत िसिरयलमधन ा ि याना एवढ कायरकषम दाखवल जात की या जराही न थकता कसलीही िचडिचड िकवा राग न यऊ दता ऑिफस आिण घर दो ही अ यत सफाईन साभाळतात याच ह िचतर पाहन खरतर आ यरच वाटत की कोणताही माणस एवढा कायरकषम कसा काय अस शकतो याचबरोबर याना अ यत यागी दाखवल जात या यासाठी याच घर ह पराधा य

४२ अिभ यकती जनता सा ािहक

आह आिण गरज पडल त हा मागपढ न पाहता कटबासाठी नोकरीवर लाथ मार यास या कायम तयार असतात ा परितमतन कठ ना कठतरी याना ह प जाणवन दयायच आह की ि या िकतीही िशक या उ चपदावर ग या तरी घर या जबाबदारया ह याच परथम पराधा य असल िवजञान-ततरजञानाची झप कठही पोहच द घरकामाची जबाबदारी ितचीच ती आिण ितचा पती दोघही ऑिफसमधन एकाच वळी घरी परतल तरी घरी आल या पाह याच चहापाणी करण कटबासाठी जवण बनवण आिण हसतमखान याना जवायला वाढण मलाना झोपवण इ यादीची जबाबदारी ितचीच ित याजवळ खरदी कर याची कषमता असल तर ती पाटया-वरवटयावर वाट याऐवजी िमकसरवर वाटल हातान कपड ध याऐवजी वॉिशग मशीन मधन धवन काढल आिण घराची साफसफाई हकयम कलीनर न करल परत कामाची मळ जबाबदारी ितचीच

टी ही वर दाखव या जाणारया या परितमतील ि या आिथरक या वततर आहत वावलबी आहत पण मानिसक या या आप या िपता पतर पती ा यावरच अवलबन आहत ा ि या प षपरधानत या साख या तोड याचा परय न

तर करतात पण अखरीस तडजोड करतात आिण सग यात वाईट ह की या वखशीन तडजोड करताना दाखवतात या या तडजोडीची कहाणी इतकया खबीन दाखवली जात की ि या िनसगरतःच अशा आहत अस वाटल ही परितमा ि या या वात यासाठी अिधकच हािनकारक आह कारण आप यावर ज हा अशी पिरि थती यईल त हा आपणही कटबासाठी आपली व न आिण कारकीदर आनदान सोडन दयायला तयार असल पािहज ह म य जवत

ा तीनही परितमाचा खोलात जाऊन िवचार कला तर लकषात यईल की ा तीनही परितमा ी िवरोधी आिण प षपरधान मानिसकतला पोषकच आहत पिहली परितमा ीला शरीर िकवा व त हणन दाखवत दसरी प षा या गलामी या पात तर ितसरी कटबासाठी कठ याही तडजोडी कधीही करायला तयार असणारी

ा तीनही परितमा ि याची छळवणक िपळवणक दाखवणारया परितमा आहत आप याला ा फस या भिमका तोडन आपली वतःची एक नवी परितमा तयार करायला लागल अशी परितमा यात ी ा सडल या मागासल या समाजा या म याबरोबर सघषर करत असल आिण ित या चहरयावर कल या सघषारच तज असलmdash या सघषारच तज यामळ ितन अनक हकक आिण अिधकार िमळवल आहत आिण भिव यात आणखी यश िमळल याची खातरी आह तीच ितची खरी परितमा असल

इराद कर बलद ४३

८

वावलबनाची गरज

वावलबी अस याब ल मली काय िवचार करतात यासबधी या िकती सजग आहत आिण या या वावलबी हो याम य काय सम या आहत ह समजन घ यासाठी काही महािवदयालयीन िवदयािथरनीशी आ ही चचार कली या चचरमधन ह समजल की वावलबी अस याची इ छा जवळजवळ सवरच मलीची आह पण यासाठी या खप परय नशील आहत अस नाही चागली नोकरी िमळा यास ती कर याची इ छा स र टककयापकषा जा त मलीनी दशरवली परत नवरयान िवरोध कला तर काय कराल ा पर ावर याच उ र आल की नोकरी सोडन दऊ कठ याही पिरि थतीत वावलबी होणारच ह सागणारया फकत ५ टककच मली हो या या हणा या की वावलबनासाठी सवर परय न क नवरयाला आिण कटबाला समजावन साग गरज पड यास थोडा सघषरही क पण या पढ ह ही हणा या की नाती तट यापयत पिरि थती आली तर माघार घऊ या सवरकषणातन अस लकषात आल की बहसखय मली वतः या पायावर उभ राह याचा िवचार ज र करतात पण याना वात याचा खरा अथर आिण वावलबनाच खर मह व समजलल नाही

या सवरकषणातन आणखी एक मह वाची गो समोर आली ती हणज सवर मली

४४ अिभ यकती जनता सा ािहक

अस मानतात की कटब आिण समाज ह या या वावलबी हो यामधील सवारत मोठा अडसर आहत

भारत झपाटयान एक आधिनक िवकिसत समाज बनतोय असा दावा जरी आपण करत असलो तरी ि या या वात याब ल या सामािजक ीकोनाम य फारसा फरक झालला नाही ह एक कठोर वा तव आह काही िठकाणी काही बदल झालल असल तरी त अ यत वरवरच आहत आिण यातही मोठया शहराम य थोडाफार बदल झालला जाणवतो पण गरामीण भागात आिण छोटया शहराम य आजही शकडो वषापासनच बरसटलल िवचार चालत आल आहत ी वात याला लायक नाही ितला परथम विडलावर मग पतीवर आिण हातारपणी मलावर अवलबन रािहल पािहज वदात सािगतलला हा ीकोन आजही परबळ आह याच परचिलत मानिसकतमळ समाजात ि याना भदभावाची वागणक िमळत या यावर अबला िनराधार अस याचा िशककामोतरब कल जात याच कारणामळ कधी ि याना सरकष या नावाखाली चार िभतीत डाबन ठवल जात एकट बाहर जाऊ िदल जात नाही अबला हणन घाबरवल जात तर कधी नाजक हणन साभाळल जात याना ह ही सािगतल जात की या या या वात यावर ठाम रािह या तर कटब व मल उद व त होतील

समाजात या फलावल या या िवचाराबरोबरच मली मोठया होत अस यामळ या याम य वावलबनाची जाणीवच िनमारण होत नाही मली या आय या या उ शाब ल आईविडलाचा िवचारही लगनापरताच मयारिदत असतो हा ीकोन समाजाम य इतका ढ झाला आह की यािव दध बोलणसदधा मलीना अवघड जात वषारनवषर समाजान बनवल या ा परभावी म यानसारच या वतःला घडवत जातात आिण यानासदधा लगन हीच आप या आय याची इितकतर यता आह आिण पतीची आिण सासर या लोकाची सवा कर याम य आय याच साथरक आह अस वाट लागत

याच कारणामळ ी वतःला दबळी आिण कमजोर समज लागत ितचा आ मिव ास कमी होतो बाहर या जगातील धावपळ आिण आ हानाना घाब न घराबाहर पडायला ितला भीती वाट लागत ितचा वािभमान नािहसा होतो नवरयान आिण सासर यानी कलल सवर अपमान ती सहन करत घरात या सवानी पोटभर खाऊन ज उरल त अ न पोटात घालण यालाच ती आपल जगण समज लागत

काही लोक ि या या वावलबी अस याला िवरोध करत नाहीत पण याचा ीकोन सकिचत आह या यासाठी ि या या वावलबनाचा अथर ितन घराबाहर

इराद कर बलद ४५

जाऊन काम करण हणज कवळ पस कमावण एवढच त मानतात खरोखरीच वावलबी होण न ह ित या िमळकतीवर नवरयाच िनयतरण असत तो ठरवतो की पस कठ आिण कस खचर करायच घरकामाची पणर जबाबदारी ीवरच राहत आिण घर चालव याची मखय जबाबदारी प षाची राहत नवरा भरपर कमावत अस यामळ ित या कमाईची कटबाला आता गरज नाही अस सागन तर कधी कामासाठी ती बाहर दत असल या वळ या परमाणात ितची िमळकत अ प आह अस सागन िकवा कधी याना वाटत की आता ितची नोकरी पर ितन घरी बसाव व घरससार साभाळावा अशी िविवध कारण दऊन ित या नवरयाला आिण सासर या लोकाना ितला नोकरी सोड हणन साग याचा पणर अिधकार असतो

आिथरक वात याच मह व

ीला जर आ मिनभरर व वततर हायच असल तर याची पिहली पायरी आिथरक वावलबन आह ह पिहल पाऊल उचलणmdashघराबाहर पडन छोटीशी का असना नोकरी करणmdashहीच ित यासाठी एक मोठी झप आह यामळ ित या यिकतम वाम य िनणारयक बदल होतात कमावत अस यामळ आता ती वतःच िनणरय वतः घऊ शकत आप या कामा या िठकाणी अनक लोकाना भटत या याशी बोलत यातन ितला जगाकड पाह याची आिण जग कस चालत त समजन घ याची ी िमळत ितला काही िमतरमितरणी िमळतात काही ितच िहतिचतक बनतात ज ित या सख-दःखाम यही सहभागी होतात यातन ितच एक सामािजक वतरळ बनत आिण सामािजक सबधही वाढतात सामािजक उ पादनात ितची भिमका िनि त होत आिण ती योगदानही दत

एकदा घराबाहर पडन नोकरी करायच ठरवल की बाहर या जगातील आ हानाना त ड दयायला आपोआपच ती मानिसकिर या तयार होत आिण एकदा घराबाहर पडली की बाहर या जगातील आ हान धीटपण पल याची कषमता ित याम य िनमारण होत ितची ही मानिसक तयारीच ितचा आ मिव ास वाढवत यामळच ती र यात होणारी छडछाड िकवा गरवतरन यावर आवाज उठवत यातन वतःला योगयपरकार वाचवण आिण परसगी यासाठी सघषर करण यासारखया गो ी िशकत

हळहळ एक माणस हणन आिण समाजाचा जबाबदार घटक हणन ीला वतःची ओळख समज लागत नवनवीन मािहती जाणन घ याची ित यात िजजञासा वाढायला लागत वतरमानपतर वाचण मािसक वाचण टिलि हजनवरील बात या

४६ अिभ यकती जनता सा ािहक

ऐकण ाम य ितची ची िनमारण होत कारण रोज बदलणारी धोरण िकवा राजकीय घटनाब ल मािहती घण ह आता ित या जीवनाशी पर यकष जोडल जात ा उलट गिहणीला त थट परभािवत करत नस यामळ याची फार आव यकता नसत यामळ व पतर व िनयतकािलक वाच याम य गिहणीला फारसा रस नसतो मािसक वाचली तरी ि याची मािसक ती उ सकतन चाळत

सामािजक उ पादना या परिकरयत सामील झा यामळ समाजात ितची वततर ओळख िनमारण होत जी पवीर कोणाची तरी आई बिहण प नी मलगी अशी असत यापकषा वगळी असत ती करत असल या ित या कामा या आधारावर लोक ितला ओळख लागतात आता ती कमावत अस यामळ ितला हवा ितथ ती खचर क शकत आता ितला ितच छद कौश य मग त सगीत वा न य िशकण असो प तक वाचण असो िकवा नाटकndashिसनमा पाहण असो त स करण शकय होत अशा अनक ि या आहत की याना िचतरकला सगीत न य या सारखया िवषयाम य गती असत पण कधी कटबावर आिथरक भार पडल हणन तर कधी कटबान परो साहन न िद यामळ आप या परितभाचा िवकास या क शकत नाहीत आिथरक या सकषम असणारी ी इतरानाही मदत क शकत अशा िकतीतरी ि या वकमाईतन आप या लहान भावाबिहणी या िशकषणासाठी मदत करताना िदसतात

बहताश लोक ि यानी नोकरी कर या या िवरोधात असतात कारण याना वाटत की कटबाची घडी िव कटल याच हणणmdashघरातील काम कोण करणार परथम हा पर उपि थत कर याची गरज आह की घरकाम ही फकत ीची जबाबदारी आह का यात नवरयानसदधा भागीदारी करावयास नको का या घरातील ी नोकरी करणारी आह आिण नवराही घरकामात सहभागी असतो याची मल लवकर वावलबी होतात लहानपणापासनच ती छोटी-मोठी काम करायला िशकतात

दसर आप या आसपासची नोकरी करणारया ि याची कटब पािह यावर ती यवि थत चाललली िदसतात नोकरी करणारी ी घरकाम आिण बाहरील काम या दो हीला चाग यापरकार याय दत एवढच नाही तर ित या कमाईमळ घर आिथरक या बळकटच होत ित या वळचा सदपयोग व कामाची िवभागणी ती अितशय नटकपणान करत

ितसर िजथ पतीndashप नी दोघही नोकरी करतात या घरातील वातावरण गिहणी या कटबापकषा फार वगळ असत दोघही काम करत असल या पतीndashप नीच नातही मतरीपणर होत दोघही आपाप या कामा या िठकाणी यणारया सम याबाबत

इराद कर बलद ४७

एकमकाशी चचार क न एकमकाचा स ला घतात दोघाम य िविवध सामािजकndashराजकीय िवषयावर ग पा होतात कारण ी या सामािजक कामातील सहभागामळ ितला बाहर या जगाब ल मािहती होत घरातील अस मनमोकळ वातावरण मलावर चागल स कार जिव यास मदत करत एखादया गिहणीलाmdashजरी ती सिशिकषत असली तरीmdashितचा पती आप या कामातील अडचणी सागत असला तरी ितला त ऐक यात फारसा रस नसतो घराबाहरील जगाशी ितचा फारसा सबध यत नस यामळ पती या कामावरील सम यावर ती बोल शकत नाही िकवा बौिदधक चचारही क शकत नाही

अखरच आिण सवारत मह वाच काही कारणामळ नवरयाबरोबरच सबध िबघडल िकवा याचा आकि मक म य झाला तर आिथरक या सकषम असलली ी आपल आिण आप या मलाच पालनपोषण वािभमानान क शकत तर घरात राहणारी ी सासर आिण माहर या दो हीवर ओझ बनत आिण पढील आय याम य अपमािनत िजण जगाव लागत

अनक ि या असा िवचार करतात की आपल आय य तर कसबस यतीत झाल आता आप या मलीचा िवचार करायला पािहज पण आपणच जर आपली बधन तोड शकलो नाही तर पढ या िपढीला द यासाठी आप याकड काहीच असणार नाही हणजच जी स वात आपण करायला हवी होती ती आपण आप या मली या खादयावर टाकन मोकळ परत आ हानाना घाब न जीवनातन माघार घऊन पळन जा याचा हा परकार आह अशी आशा िन फळ असत कारण वतःची बधनच जर आपण धयारन तोड शकलो नाही तर पढ या िपढीला आपण त धयर कोठन दणार

ि या या वावलबनाचा आणखी एक मह वपणर पल हा ही आह की जोपयत समाजातील अ यार लोकसखयचाmdashि याचाmdashसामािजक उ पादनात पर यकष िकवा अपर यकष सहभाग होत नाही तोपयत कोण याही समाजाचा खरया अथारन िवकास शकय नाही

ि याना िपतस ाक गलामीतन मकत हो यासाठी घराबाहर पडन नोकरी क न आिथरक या वावलबी होण ह पिहल पाऊल असल पण आज चागली नोकरी िमळण ह अ यत अवघड झाल आह ग या दोन दशकात खाजगीकरण उदारीकरणा या या काळात दशातील अनक उदयोगधद बद पडत आहत आप या दशातील नत मोठमोठया कॉप रश सचा नफा वाढव यासाठीच दश चालवत आहत या महाकाय कप याना नफा आिण फकत नफा कमाव यातच वार य आह

४८ अिभ यकती जनता सा ािहक

जा तीतजा त नफा िमळिव यासाठी कॉप रश स कमीतकमी कामगाराना िकमान वतनावर ठवतात काही मठभर चाग या पगारा या नोकरया सोड या तर बाकी सवरसाधारण नोकरया कमी पगारा या आिण असघिटत कषतरात आहत आिण हणनच आज मिहला या वात याचा आिण मकतीचा सघषर पढ घऊन जायचा असल तर याना रोजगार िमळव यासाठी लढा दणारया लोका या सघषारत सामील हायला लागल आिण रोजगारा या सधी उपल ध क न द याची मागणी करायला लागल कतराटी रोजगार बद क न कायम व पी रोजगाराची मागणी करायला लागल ी सघटनासह सवर जनआदोलनाना एक नवसमाज िनमारण करायचा आह की यात पर यकाला कामाचा ज मिसदध अिधकार असल ि थर उ प न िनवारा आरोगयसिवधा तसच वदधापकाळातील सिवधा या गो ीना पराधा य असल आिण यावरच भर िदला जाईल तो समाज खरोखरच मकत आिण लोकशाहीवादी असल

हा अथारतच दीघरकालीन सघषर आह पण तोपयत आिथरक या वावलबी हो यासाठी कमी पगाराची का असना पण िमळल ती रोजगाराची सधी वीकारण मह वाच आह आपण ज हा घराबाहर पड आिण मकत होऊ त हाच असा समाज िनमारण क शकतो िजथ सवाना रोजगारासाठी पराधा य िदल जाईल ीndashप ष समानता असल या समाजासाठी त पिहल पाऊल आह

Our English Publications Palestine Israel and the ArabndashIsraeli Conflict ₹ 10ndash Demonetisation Yet Another Fraud on the People ₹ 10ndash The Crisis of Global Warming ₹ 15ndash Letrsquos Rise from the Shadows ₹ 15ndash Who was Shivaji (Writer Com Govind Pansare) ₹ 20ndash Neoliberal Fascist Attack on Education ₹ 25ndash The Unemployment Crisis Reasons and Solutions ₹ 25ndash Is the Government Really Poor ₹ 25ndash Globalisation or Recolonisation ₹ 150ndash Education under Globalisation ₹ 275ndash Essays on Contemporary Indian Economy ₹ 275ndash Nuclear Energy Technology From Hell ₹ 295ndash

इराद कर बलद ४९

९

प षही घडिवला जातो

या आधी या सवर लखामधन आपण िपतस म य ि याची काय पिरि थती असत याची चचार कली या िपतस ाक यव थचा प षावर काय पिरणाम झाला आह यावर या लखात चचार करत आहोत जस lsquo ी ज माला यत नाही घडवली जातrsquo तसच lsquoप षही ज माला यत नाही घडवला जातोrsquo िपतस ाक यव था ही ीम य ी वाची भावना जागत करत तर प षाम य िपतस ला पोस याच काम lsquoमदारनगीrsquo

करत िपतस ाक यव था ि याम य द यम वाची भावना िनमारण करत तर प षाम य वाची भावना िनमारण करत ही तची भावना आिण यातन िनमारण होणारया

म याना व यवहाराना मदारनगी हणतात िनसगारन ी आिण प ष या यात फकत २ndash३ फरक कल आहत आिण त ही

पन पादना या परिकरयसाठी िलगा यितिरकत बाई मलाला ज म दऊ शकत हणन ितला गभारशय आह आिण मलाच पालनपोषण कर यासाठी छाती आपण ह लकषात घतल पािहज की िनसगारन भद िनमारण कला आह भदभाव नाही पन पादनासाठी

५० अिभ यकती जनता सा ािहक

सहकायारची गरज आह िहसची नाही ndashकिन अस याची गरज नाही पण आपण याला असमानतशी जोडल आिण ीndashप षाम य भदभाव स कला या असमानतनच प षपरधानतला ज म िदला आिण पढ जाऊन ती िपतस ाक यव था बनली याम य ससाधन िनणरय घण आिण िवचारधारवर प षाच िनयतरण आह

महािवदयालयीन िवदया याबरोवर प षभानाच (मदारनगी समजन घतानाच) कायरकरम करत असताना आ ही मलाना खरा मदर अस याची लकषण कोणती हा पर िवचारला गरज असल त हा ि याच रकषण करणारा धीट महनती कतरबगार ताकदवार समजदार आकरमक दबग कधी न रडणारा तगडा बहादर गरम रकताचा िनधडया छातीचा िजगरबाज इ यादी याखया यानी सािगत या या याखया बरोबर आहत का हा पर मलीना िवचारला असता यानी यातील बहतक सवर याखया मा य क या यातील काही याना आवडतातही पण याचबरोबर यानी ह पण सािगतल की प ष अहकारी रागीट आिण िनयतरण ठवणार असतात ज याना आवडत नाही

पण व ति थती ही आह की अहकारी रागीट आिण िनयतरण ठवणार ह गण मलानी मदारनगी या सािगतल या याखयमधनच यतात अहकारी रागीट आिण िनयतरण ठवणार िमळन एक खतरनाक रसायन बनतmdashमदारनगी प षाला स ाधारी आकरमक आिण िहसक पात पर थािपत करणारी या म याना समाजमा यता दणारी ती एक सामािजक पिरभाषा आह जी िपतस न िनमारण कली आह प षही lsquoप षrsquo हणन घडवला जातो अस हणताना मदारनगी समजन घयायची तर प षाची जडणघडण लहानपणापासन कशी होत ह पाहायला लागल

अगदी लहान असतानासदधा मलान फरॉक घालायचा हटल तर lsquoत काय मलगी आहस काrsquo हणन च ा कली जात कधी खळताना मार खाऊन मलगा रडत घरी आला तर lsquoरडतोस काय बायकासारखाrsquo अस हटल जात कधी अपमान करायचा असल तर lsquoबागडया भर बायकासारखयाrsquo अस सािगतल जातmdashअशा अनक वाकयानी आपण या लहानशा मलाला प ष बनव याची स वात करतो बरयाच घराम य मोठया बिहणीला सोबत हणन लहान भावाला बरोबर पाठवल जात त हापासनच तो सरकषका या भिमकत जातो घराम य नातवाईकाम य व समाजात तो पर यक कषणी प षपरधानता बघत असतो व याचच अनकरण करायला लागतो

मदारनगीचा एक मह वपणर पल िहसा आह अनक जण अस हण शकतात की प ष वभावतःच िहसक असतात पण तस नाहीय ज मतः िहसक कणीच नसतो प षाना िहसक बनव यात समाजाचा मोठा वाटा आह लहानपणापासन मलगयाना

इराद कर बलद ५१

आपण खळणी हणन बदका गदा पायडरमन या यासारखया गो ी दतो अनकदा जवायला वाढायला उशीर झाला हणन ताट फकन मारणार िकवा यता जाता आईचा अपमान करणार आिण आईवर हात उचलणार वडील मलान लहान अस यापासनच पािहलल असतात ि याच थान बरोबरीच नाही या यावर हात उगारला जाऊ शकतो ह म य या या मनात ठसवल जात कटब ही मलाना lsquoप षrsquo बनव याची मोठी परयोगशाळा आह आिण मग मोठ झा यावर मली जस आईच अनकरण करतात तसच मलगही विडलाच अनकरण क लागतात िहसक बनतात आिण मग ती िहसा ि यापरती मयारिदत राहत नाही तर प षाndashप षाम यही पोहोचत मदारनगीम य िहसा िनिहत आह

फकत प षाम यच नाही तर समाजातही िहसा पसरव याम य परसारमा यम आिण िसनम याची मह वपणर भिमका आह ा मा यमाचा समाजावर तर पिरणाम होतोच पण ीndashप ष सबधावरही मोठा पिरणाम होत असतो मलीबरोबर कठ याही परकार वागल तरी याना त आवडत या यावर जबरद ती कली तरी याना ती आवडत प नी िकवा परिमकवर िबनिदककत हात उचलता यतो बाई lsquoमाणसrsquo नाहीच तर व त िकवा आयटम आह आिण सग यात मह वाच हणज मलगी ज हा नाही हणत त हा खर तर ितचा होकार असतोmdashिसनमाम य तर ह सवर उघड उघड दाखवल जात आिण ह सगळ घडत असतानाही शवटी िहरोला िहरॉईन िमळत अशी म य जर परसारमा यम आिण िसनमातन िमळत असतील तर मलग िहसक का होणार नाहीत पर यकष आय यात एखादी मलगी मलाला नाही हण शकत िसनमातली म य आिण मदारनगीचा अहकार ा दो ही गो ीमळ मलगा िहसक बनतो ाचा शवट मलीला मा न टाक याम य िकवा त डावर अिसड फक याम य होतो

ि यावरील िहसा आज एवढया मोठया परमाणात वाढ या आहत की भारतात ६० नवर कधी ना कधी आप या बायकावर हात उचलतात दर २२ िमिनटाला एक बला कार होतो आिण एका िदवसात दोन ि याना कठ या ना कठ या कारणान मारल जात ह जण काय कमी आह हणन आ ही ग या २० वषारत १ कोटी मलीना सपवन टाकल आहmdashज मालाच घातल नाही िकवा ज म याबरोबर लगच मा न टाकल

ग या काही वषारत lsquoमदारनगीrsquo शी जोडल या िहसचा एक नवीनच पल समोर आला आह याचा आज या राजकारणाशी गहन सबध आह प षी स ला आ हान दणारया माणसाना धडा िशकव यासाठी खरलाजी भिगनीवर आठ गरामपचायत पदािधकारी बला कार क न ह या करतात ह जातीयवादी िहसक प षी मानिसकतच

५२ अिभ यकती जनता सा ािहक

उदाहरण आह lsquoल ह िजहादrsquoसारखा बागलबवा उभा करण असो की lsquoऑनर िकिलगrsquo ह सार स कितरकषणा या नावाखाली ि या या लिगकतवर सपणर वचर व आिण िनयतरण िमळिव याचच मागर आहत

जगभरात सामािजक राजकीय आिण सा कितक पातळीवर िजतकया िहसक गो ी घडतात या सग या या माग मदारनगीचा पण हात आह ९५ ग ामाग कठ या ना कठ या प षाचा हात असतो पशासाठी होणारया िहसपासन दहशतवाद जातीndashधमार या नावावर होणार अ याचार ा सग यामाग अ य कारणा यितिरकत मदारनगीही एक कारण आह

ग या १००ndash१५० वषारत ि याना ह कळन चकल आह की िपतस ा धोकादायक आह प षाना का नाही समजल आ यारची गो आह की प षानी एकतर यऊन िपतस िवरोधात उभ राह याचा िवचार नाही कला हा यिकतगत पातळीवर ज समजदार होत यानी यािवरोधात आवाज उठवला जस गौतम बदध मोह मद पगबर रामसामी पिरयार डॉ बाबासाहब आबडकर महा मा गाधी आिण महा मा फल ह सगळ प ष होत पण यानी िपतस चा िवरोध कला पण सामा य प षानी ा या िवरोधात आवाज उठवला नाही िपतस या िवरोधात चळवळही उभी कली नाही कारण या यव थतन याना िमळत असलल फायदmdashकलिदपक वशाचा िदवा सप ी यालाच िमळणार कटबपरमख तोच इmdashइतक पसत आहत की यातील वाईट गो ी याना िदसत नाहीत

आता रोज या आय यात मदारनगीमळ प षाच काय नकसान होत आह त पाहया वर उदाहरण िदलच आह की ७ndash८ वषारचा मलगा याला बिहणीबरोबर चौकीदारी करायला बाहर पाठवल जात िकवा बिहण कठ जात कोणाशी बोलत यावर नजर ठवायला पाठवल जात पण हीच चौकीदारी याला नतर आय यभर करावी लागत कणाला टशनवर सोडायला जा तर कणाला बस टडव न रातरी आणायला जा

मलाना या या भावना यकत करायला िद या जात नाहीत lsquoमदर को ददर नही होताrsquo lsquoअसली मदर रोता नही हrsquo अशी अनक वाकय आपण नहमी ऐकत असतो प षाना एखादया गो ीच वाईट वाट शकत नाही का याना दःख होत नसल का रडावस वाटत नसल का नककीच वाटत असल पण प ष या या या भावना यकत क शकत नाहीत एवढच नाही तर घरातील जवळची यकती वारली तरी यान रडता कामा नय अस आ ही लहानपणापासनच या यावर िबबवल आह माणस आह ितथ

इराद कर बलद ५३

भावना असणारच पण प षाना याच परदशरन कर याची मभा समाजान िदलली नाही याच भाविनक ख चीकरण कल जात तो ह हण शकत नाही की मला भीती वाटत मला ह काम जमत नाही हणनच प ष ज हा अयश वी होतो त हा या यात ननगड िनमारण होतो दा म य आपल अपयश िवसर याचा परय न करतो िकवा आ मह या करतो ग या दोन दशकात शती या वाढ या सकटामळ तीन लाख प ष शतकरयानी आ मह या क या आहत पण एकाही शतकरी मिहलन आ मह या कलली नाही

याचबरोबर आय यात या अनक छोटया छोटया आनद दणारया गो ीनाही तो मकतो कपडयाचच उदाहरण दयायच झाल तर मली या कपडयाम य आिण कपडया या रगाम य परचड िविवधता आह पण प षाला िबचारयाला ठरािवक रगाचच कपड घालायला लागतात तच त शटरndashपट आिण तच त िफकट िन या िपव या नाहीतर पाढरया रगाच कपड मलाना साभाळ यातला आनद वतः पदाथर क न दसरयाला खायला घाल यातला आनद दसरयाची सवा कर यातला आनद ह सगळ आनद प षाकडन िहरावन घतल आहत याना काहीच यत नाही ना िशवणकाम ना भरतकाम ना िवणकाम एकच गो यत ती हणज पस कमावण याना पस कमाव याच मशीन बनवन टाकल आह

पण ा सग यापकषा िपतस न भयकर वाईट गो कली आिण ती हणज प षाना माणसपणापासन दर नल १६ वषारचा मलगा वयान िकतीतरी मोठया असल या बाईवर बला कार करतो र यातन बसमधन जाताना कोणी अनोळखी ी या शरीराव न हात िफरवतो ६० प ष आप या प नीवर हात उचलतातmdash

याना माणस हणाव का जातीndashधमार या नावावर दसरया जातीतील िकवा धमारतील मलीवर बला कार करतात आप याच शरीराचा ह यार हणन वापर करतात जगातली अधीर लोकसखया जर माणसकीपासन इतकी दर गलली असल तर १०० कोटी मिहलावर िहसा होणारच प ष खरच असच असतात का नाही प षस ाक यव था याना अस बनवत

आज दशभरात कवळ मिहलाच नाही तर प षही ि यावर होणारया िहसिवरोधात आवाज उठवत आहत र यावर उतरत आहत आदोलनात सामील होत आहतmdashजस आपण िनभरया ह याकाडा या वळी पािहल गरज आह प षानी आपल lsquoप षभानrsquo जागव याची आपली माणसकी वाचवायची

प षाना ह समजन घयायला लागल की जोपयत ी वततर होणार नाही तोपयत प षही वततर होऊ शकत नाही िपतस िव दध लढाई दोघानाही अितमत माणसपणाकड नणारी आह

५४ अिभ यकती जनता सा ािहक

१०

समतामलक समाजासाठी

ी आिण प ष ह दोघही समाजाच मह वाच अग आहत समाज चालव यासाठी दोघाचही सारखच मह व आह मग एकाचा दजार वरचा आिण दसरयाचा खालचा ह कस झाल हा िवचार कर यासारखा िवषय आह ि याची गलामीची ही अव था स वातीपासनच अशी आह का आिण पढही तशीच राहील का

मानववशशा जञानी ह दाखवन िदल आह की स वाती या काळात ीndashप षाम य समानता होती इितहासात मन यपरा या या प वीवरील वा त या या अिधकाश काळात माणस समतावादी समाजात राहत होता मानवी समाज िजवत ठव यासाठी आव यक असल या पन पादना या कषमतमळ ि याब ल समाजात आदर होता आिण हणनच या कटबपरमख हो या परौढाव थतील मह वाचा वळ गरोदरपणा मलाच पालनपोषण व साभाळ ाम य जात अस यामळ या मात वाला

इराद कर बलद ५५

उपयकत अशा उ पादना या कामाम य सामील असत या काळात लोक िशकार आिण अ न गोळा करण यावर जगत असत आिण हणन कदािचत प ष िशकारीला जा त जात असत आिण ि या अ न गोळा करायला जा त जात असत आज आपण आप या आसपासचा समाज पाहतो यापकषा वगळा असा मातपरधान समाज होता

मातपरधान समाज हणज ि याच प षावर िनयतरण असा अथर न ह मलतः समाज समतावादी होता उ पादनाची साधन हणज क चा माल आिण उ पादनासाठी वापरली जाणारी ह यार समाजा या मालकीची होती आिण माच फळ सवाम य समान वाटल जायच प वीवर मानव समाज अि त वात अस यापासन बहताश काळापयत समाजात असमानता शोषण आिण पधार न ह या खाजगी मालम ा न हती समाज खरोखरीच सामिहक पदधतीन राहत असन ज मापासन म यपयत पर यक यकतीच पोषण आिण सरकषण समह करत अस शासक आिण वगरिवभागणी न हती लोकाम य सप ी ता यात घ याची हाव न हती मन यपराणी मळातच वाथीर आिण हाव असणारा आह अशी आपली सामा य समज इितहासात िदसन यत नाही अिधकार आदब हाव आिण कररपणा ह माणसा या वभावाच नसिगरक पल नाहीत उलट मानवी समाज हा मखय व सामािजक काळजी घणारा आिण िनः वाथीर आह

साधारणपण १० त १२ हजार वषापवीर प वीवर शतीयोगय पिरि थती िनमारण झाली लोक शती क लागल आिण अ नधा याच उ पादन वाढ लागल जगभराम य अनक िठकाणी मानवी स यताचा िवकास हायला स वात झाली उ पादना या पदधती िवकिसत झा या आिण अितिरकत (गरज भागवन उरणार) उ पादन हायला स वात झाली िवशषतः शतीतील सधारणामळ अ नधा या या उ पादनात वाढ हायला स वात झाली लोकसखयाही वाढली ामळ समाजातील ि याच मह व बदललmdashआता समहा या अि त वासाठी असल या या या पन पादना या भिमकच मह व कमी झाल याचबरोबर या या उ पादनातील भिमक या मह वाम यही बदल झाला ह याराम य सधारणा झा यामळ िशकार करण सोप होऊ लागल अ न गोळा कर यापकषा त अिधक मह वाच झाल ज हा फावडया सारखया ह यारानी शती करावी लागत होती त हा ीndashप ष दोघाचही सारखच मह व होत पण जड हल घऊन शती करायला स वात झा यानतर सवरसाधारणपण प षच जड हल घऊन शती करत अस यामळ प षाच शतीतही मह व वाढ लागल

जसजस अितिरकत उ पादन होऊ लागल तसतस समहातील काही लोकाच यावर िनयतरण थािपत होऊ लागल याची परित ा वाढ लागली आिण ापरकार

५६ अिभ यकती जनता सा ािहक

समाजाची वगाम य िवभागणी हायला स वात झाली ा िवभागणीला योगय ठरव यासाठी परोिहत वगरही अि त वात आला अथारतच ह हो यासाठी बराच कालावधी लागला असावा याचबरोबर समाजात आणखी एक मोठी िवभागणी झाली ती हणज ी आिण प षामधील िवभागणी आधी ि या प षा या बरोबरीन िनणरय घत असत आता मिहला या उ पादनातील कमी मह वा या भिमकमळ प षा या तलनत याचा दजार द यम झाला आिण या प षावर अवलबन राह लाग या उ पादना या आिण िनवारहा या साधनावर प षाच िनयतरण आल व मिहला घराम य कद झा या पिरवाराच व प प षस ाक बनल आिण ि या िप याचीनवरयाची मालम ा बन या

लोक ा सवर िवभागणीिव दध लढल यानी अिधकािधक अिधकार परा क न घतल आिण ापरकार समाज बदलत गला माग या तीनndashचार हजार वषारत जगभरात िनरिनरा या िठकाणी समाजात उ कराती होऊन म ययगीन काळात सामती यव था आिण यानतर आजची भाडवली यव था अि त वात आली पण ा सवर समाजात वगरिवभागणी आिण प षस ाक यव था होती

भाडवलशाही आिण ी समानता

ग या २५० वषारत भाडवलशाहीमळ औदयोिगक कराती झा यानतर उ पादन एवढया परचड परमाणात वाढल की आज सवर माणसा या मलभत गरजा पणर होऊ शकतील असा समाज तयार करण शकय आहmdashकामाच तास कमी क न लोकासाठी भरपर मोकळा वळ िमळ शकल अशी चाग या पगाराची नोकरी उ च दजारची आरोगयसवा व िशकषण यव था सवासाठी व त आिण पौि क भोजन हातारपणी स मानजनक प शन झोपडव या आिण काडयापटी सारखी छोटी छोटी घर जाऊन याऐवजी सवासाठी सवर सोयी सिवधानी यकत चाग या िनवासाची सोय परदषण-मकत व व छ वातावरण ndash आिण अशा आणखी अनक गो ी जर आज ह होऊ शकत नसल तर याच कारण भाडवली अथर यव था आह या अथर यव थ या रचनम य आह या रचनमळ एका बाजला जगभराम य परचड परमाणात गरीबी आह आिण दसरया बाजला जगभरातील उ पादना या साधनापकी परचड मोठा िह सा मठभर कॉप रश स या ता यात आह आिण मठभर धनदाडगया या हातात जगातील बहताश सप ीची मालकी आह

याचबरोबर भाडवलशाहीन ि याना िशकषणाची दार उघडन घराबाहर रोजगारा या सधी िनमारण क न ( हणज पित विडल व कटबापासन आिथरक या

इराद कर बलद ५७

वावलबी बनवन) याची िपतस तन मकत हो याची पिरि थती तयार कली आह तसच भाडवलशाहीन वात य व समानत या म यानाही ज म िदला या वाढल या जागतीमळ आिण आिथरक वावलबनामळ ी-मकती या आदोलनाचा पाया घातला गला अथारतच ी-मकतीची चळवळ हा एक दीघर काळ चालणारा व कठीण सघषर आह याम य चढ-उतार यतील आिण खरया अथारन ती पढ न यासाठी आिण यात यश िमळव यासाठी जाणीवपवरक िनधारिरत सघिटत आिण िनयोिजत परय न करायला लागतील

अितशय िनदरयपण शोषण करणारया या यव थ या िवरोधात लोकाचा वीरोिचत सघषर चाल आह हा सघषर पसरतही आह आिण अिधकािधक ती होत आहmdashदिकषण अमिरकतील अनक दशाम य जनआदोलन लोकशाही पदधतीन स वर आली आहत व एका समतावादी समाजाची िनिमरती कर याकड परय न करत आहत

चळवळीच शतर कोण आहत

ी-मकती चळवळी या कायरक याना एक पर नहमी िवचारला जातो की ldquoचळवळीच शतर कोण आहतrdquo वरवर पाहता कटबाअतगरत व समाजात ि याची गलामी आिण द यम व प षासाठी सोयीच आह त हा साहिजकच प ष ि याच शतर आहत अस वाट शकत पण पर यकषात ी आिण प ष दोघही िपतस च बळी आहत दोघही वगवग या परकार परभािवत आहत प ष मदारनगी या मानिसकतत तयार होतात आिण वतःला ि यापकषा समज लागतात तर ि या ी वा या सा यात जातात आिण प षा या तलनत आपण द यम आहोत यावर िव ास ठऊ लागतात प षाना जरी या यव थतन जा त फायदा िमळत असल आिण यामळ ही यव था अशीच चाल राहावी अस वाटत असल तरी याचा अथर प ष शतर आहत अस नाही आपण एक पर िवचारला तरी आप याला याच उ र समज शकत प षा या िशवाय समाजाची क पना करण शकय आह का नककीच नाही हणनच ि याच वात य ह ी-प ष समानता थािपत क न ी-प ष दोघानाही िपतस या िवळखयातन बाहर

काढन दोघाम यही एकमकाब ल आदर आिण स मान िनमारण कर यासाठी जनजागती क न आिण याचवळला मिहलावर होणार लिगक अ याचार छडछाड ि या या शरीराच व तकरण अ या य कायद अशासारखया िपतस मळ ि यावर होत असल या िहसा आिण अ याचारा या िवरोधात सघषर उभा न िमळवता यऊ शकत

ी मकतीचा खरा शतर प ष नसन ीला गलाम बनवणारी प षस ाक

५८ अिभ यकती जनता सा ािहक

मानिसकता आिण प षस ाकता थािपत हो यासाठी आिण बळकट कर यासाठी िनमारण कल या जनाट ढी परपरा आचार िवचाराची बधन ा गो ी आहत

भारतामधील पिर थती

वात यानतर भारतात नह -परिणत िवकासाच आिथरक धोरण राबव यात आल याला सवरसामा यपण िम आिथरक यव था हटल जात िकवा िवकासाच नह मॉडल हणन परिसदध आह मलतः त भाडवली िवकासाच मॉडल होत ग या स र वषारत भारतात जसजशी भाडवलशाहीची मळ खोल जत गली तसतस भारतीय समाजात सामािजक आिण आिथरक कषतरात लकषणीय बदल होत गल आिण ि याची समाजातील पिरि थतीही बदलत गली िशकषणा या परसारामळ दळणवळणा या साधना या िवकासामळ घरा या चार िभतीत कद आिण यालाच आपल िव मानणारी ी आता बाहर पडली आह िविवध सामािजक उ पादनामधील ि या या योगादानाम य वाढ होत गली आिण हणन भारताम य ि या या चळवळीचा पाया रचला गला

प नास वषारपवीर ीमकतीवादी िवदषी महादवी वमासारखी एखादीच ी चळवळीच व न बघ शकत होती ि या या ददरशवर परखडपण बोल शकत होती पण एक यापक जनवादी ीमकती चळवळ या काळात सघिटत करण खपच कठीण होत याच कारण ह की या काळातील ि याना आज या एवढी समज न हती आिण एवढया मोठया सखयन ती घराचा उबरठा ओलाडन बाहरही पडली न हती ग या प नास वषारतील भाडवली िवकासामळ पिरि थती बदलली आह ि याची नसती जाणीवच वाढली आह अस न ह तर या आता आिथरक या अिधक वततर झा या आहत म ययगीन आिण सरजामी िवचाराची पकड सट यामळ मिहलाना मोठया सखयन माणस हणन वतःची ओळख आिण समाजात वतःच थान िनमारण करण शकय झाल आिण त िमळव यासाठी या अथक परय न करत आहत

पिरणामी दशभरात ि या या चळवळीची वगान वाढ होत आह दशा या िविवध भागाम य लहान लहान गट बनवन अनक परकार या ी सघटना कायररत आहत वतःच हकक आिण वात यासाठी ि या सघषर करीत आहत दशभर या ी असल या मोठया सघटनाही आहत ि यावर होणार अ याय आिण अ याचारासबिधत िनरिनरा या िठकाणी या सघटना सिकरय आहत आज नाही तर उदया अशा सवर सघटना एकतर यऊन एक मजबत दश यापी ि याची चळवळ उभी राहील

इराद कर बलद ५९

नवी आ हान

भारतीय समाजातील ग या स र वषात झाल या बदलामळ अितशय चत यशील असल या ि या या चळवळीम य वगान वाढ झाली आह पण याचवळी ा बदलामळ ीमकती या मागारत अनक नवन या अडचणी िनमारण झा या आहत

सरजामी समाजात ि याना वतःच अि त व न हत आिण याना गलामाची वागणक िदली जायची कटब ही ितची मयारदा होती आिण अडगळीत या सामानापरमाण ीसदधा कठ यातरी कोपरयात पडन असायची ती उरल-सरल खायची आिण िमळल त घालायची वतःच अि त व नस यामळ ित यावर वतः या अि त वाच सकट न हत तरीसदधा घरात या गाईndashबलाची हशीची जशी जबाबदारी घतली जायची तशीच ि याचीही दखभाल कली जायची याउलट भाडवली समाजान ीला घराबाहर पड याची पिरि थती तयार कली आिण वतःची ओळख व अि मता जप यासाठी जाग क कल परत याबरोबर सरजामी कटबाचा आधार जाऊन ी एकटी पडली कठलाही कौटिबक आिण सामािजक आधार नसताना ीला एकटीलाच आपली अि मता आिण अि त व थािपत कर यासाठी सघषर

करावा लागत आह भाडवलशाही समाजाम य कटबात अनक नव ताणतणाव आल आहत एकतर

कटबपदधती सप ात आली आह आज बहताशी ववािहक आय यही तणावपणर आहत आह याच पिरि थतीत ववािहक आय य चाल ठव याऐवजी ग प बसन सहन कर याऐवजी एखादी ी जर परितकाराचा िवचार करत असल तर ित यापढ पिहला पर असतो की मानिसक आिथरक आिण नितक आधारासाठी ितन कोणाकड पाहायच सासरी आिण माहरी दो हीकड ितला आसरा नसतो यामळ इ छा असनही ि याना वात य आिण अि त वासाठी सघषर करण अवघड झाल आह िशवाय भाडवली समाजाम य गिरबी आिण बकारी परचड परमाणात वाढली आह लोकाम य िनराशची भावना आली आह यामळ ग हगारीही वाढली आह बहरा टरीय कप याचा माल िवक याकरता परिसदधीमा यमादवार ि याना उपभोगय व त या पातच बाजारात आणल जात अस यामळ आिण ीला सतत शरीरा या पातच दाखवत अस यामळ ि यावरील लिगक अ याचारात वाढ झाली आह पिरणामतः िवधवा घट फोिटत िवभकत अिववािहत अशा ि याना समाजाम य एकट जगण अितशय धोकादायक झालल आह

६० अिभ यकती जनता सा ािहक

आप या वात यासाठी लढणारया मिहलाना या सवर अडचणीना सामोर जाव लागत असनही ी वात यासाठी आज अनक शकयता उपल ध झा यामळ अनकीनी आप या पातळीवर पारपिरक जीवनपदधती नाकारली आह पण सरजामशाही परपरा नाकारताना एकएकटीन वयिकतकिर या माणस हणन वतःची ओळख िनमारण कर यासाठी लढत असताना याचा लढा हा एका मोठया ी-मकती आदोलनाचा भाग आह याची जाणीव याना नसत ही जाणीव या याम य िनमारण क न दण ही ी चळवळीची जबाबदारी आह सघषर करणारया या बडखोर ि याना कटब आिण समाजामधील आप या द यम दजारची जाण आह याना िपतस या साख या तोडन यातन वतःची सोडवणक क न घयायची आह या या सम या ा फकत या याच नसन सवर ि या या आहत याची जाणीव क न द याच कतर य ी चळवळीच आह ज हा या यापक ी-मकती चळवळीत सामील होतील त हाच याना खरया अथारन वात य िमळल ि यासमोर असल या छोटया-छोटया व ना या जागी सपणर ीवगारसाठी समाजात गौरवा पद थान परा क न घ याच मोठ व न आपण ठवल पािहज

ग या तीन दशकात हणज १९९१ पासन जागितकीकरण उदारीकरण आिण खाजगीकरणा या नावाखाली भारतीय रा यक यानी बहरा टरीय कप याना भारतात मकत परवश दयायला स वात कली आह दश आता फकत महाकाय परकीय कप या या आिण या या भारतीय भागीदारा या नगन नफखोरीसाठीच चालत आह एक नवीन परकारचा lsquoवसाहतवादrsquo दशावर लादला जात आह पिरणामी सामािजक िवषमता बरोजगारी आिण परचड परमाणात गरीबी वाढली आह जसजस लोक दािरदरयरष या खाली ढकलल जात आहत तसतशी ि याची मळातच वाईट असलली ि थती अजनच खालावत आह जागितकीकरणामळ िशकषण आरोगय व इतर सामािजक सवाम य होणारया कपातीचा फटका पिह यापासनच उपिकषत असल या ि या या ि थतीला बसत आह

आिथरक वावलबन ही ी वात याची पिहली पायरी आह यासाठी ि यानी िशकषण घऊन नोकरी करण आव यक आह पण जागितकीकरणामळ रोजगाराची सखया खपच कमी झालली आह आणी ज रोजगार उपल ध आहत त ही फकत अ यत कमी पगाराच आिण असघटीत कषतरात आहत महागाईत झाल या कमाली या वाढीमळ ि याना आिथरक वाय ता िमळिवण दरापा त झाल आह िकबहना दोन वळच जवण िमळिव यासाठी दखील फार सघषर करावा लागतो आह

जागितकीकरणान ीला गलाम बनव याच नवनवीन परकार अि त वात आणल

इराद कर बलद ६१

आहत महाकाय कप याच बाजारावर वचर व आह या या मालाचा खप वाढावा हणन त वगवग या कल याचा वापर करतात आिण यातील एक सामा य ततर आह जािहरातीसाठी ी शरीराचा वापर ि या या शरीरा या उ ान जािहराती ह अलीकड ि यावरील वाढ या अ याचारामागील एक मह वाच कारण आह

पढील मागर मानवजाती या भाडवली जागितकीकरणा या शोषणािवरोधात स असल या

सघषारपासन ी-मकती चळवळीचा सघषर वगळा क न पाहता यणार नाही हणनच ीमकतीला मानव मकतीपासन तोडन बघताच यणार नाही या समाजातील सवर

क करी कामगार दिलत अ पसखय व इतर पीिडता या सघषारला जोडनच ि या या आदोलनाला सवर परकार या अ याय आिण शोषणािवरोधात लढा दयावा लागल

अथारतच ाचा अथर असा नाही की ी-प ष समानतचा सघषर थिगत क न भाडवली-सामरा यवादी शोषणािव दध या सघषारला पराधा य दण ी-मकती चळवळीपढील सवरपरथम मह वाच कायर आह की ि याना या या स या या पिरि थतीची जाणीव क न दण आिण वतःची ओळख िनमारण क न द यासाठी आिथरक सामािजक सा कितक आिण राजकीय कषतराम य ी-प ष समानता परा कर या या सघषारसाठी परो सािहत करण व सघिटत करण हा सततचा आिण दनिदन सघषर असन तो करण अपिरहायर आह ह ी चळवळीच आजच काम आह पण हा रोजचा सघषर करत असताना ि या या चळवळीच अितम यय नजरआड क न चालणार नाही तो आ मघात ठरल पण ीमकतीच ल य सा य कर यासाठी अशा एका नवसमाजाची गरज आह जो या य असल समानता पर थािपत करणारा असल असा समाज िनमारण करण ह ी चळवळीच दरगामी यय असल पािहज दनिदन सघषर ह ाच दरगामी लढाईची स वात आहत हच ल य समोर ठवन एक एक अडथळा पार करत पढ जायला हव माणस हणन आपल अि त व पर थािपत कर याचा दनिदन सघषर चाल असतानाच भाडवलाचा उदो उदो करणारी न ह तर सवर लोका या गरजा भागवन स मा य समाधानी साथरक सरिकषत व जा तीत जा त िनिमरतीशील आय य घडवणारी यव था आण यासाठी झटल पािहज

दःख काय तला मोडल तच दःखाला मोडन टाक कवळ तझ डोळ इतराचया सवपनाशी जोडन घ

६२ अिभ यकती जनता सा ािहक

आम याब ल

अिभ यकती

भारतातील मिहला या पिरि थतीत खपच पिरवतरन झाल आह आज मोठया परमाणात ि या िनरिनरा या यवसायात आ मिव ासान वावरताना िदसत आहत अिभयाितरकी आिण यव थापनात नोकरया करत आहत यवसाय करत आहत राजकारणात भाग घऊ लाग या आहत पोलीस आिण सरकषण खा यात नोकरया करत आहत परशासक बनत आहत खळाम य नप य दाखवत आहत

समाजातील ि याच द यम थान आिण या यावर होत असलय अ याय या याब ल समाजाची जाणीव वाढलली आह आप याला पिह यापकषा जा त अिधकारही िमळाल आहत हडा कौटिबक अ याचार पासन कामा या िठकाणी मिहलावर होणारा लिगक अ याचार या सग यावर अनक कायद िमळाल आहत

ा सग यामाग शकडो वषाचा सघषारचा इितहास आह यासाठी आप या अनक मितरणीना अपमान सोसावा लागला आह या याच परय नामळ आपण आज अिधक चागल जीवन जगत आहोत

एवढी परगती होऊनही ि याना समाजाम य अजनही अनक परकारच भदभाव व शोषणाचा सामना करावा लागतो फकत सिवधानात िलिह यान िकवा कायद बनवन समाज बदलत नाही आिण समाज बदल यािशवाय याची मानिसकता बदल यािशवाय ी-प ष समानता यऊ शकत नाही उदा अनक मली आज िशकषण घयायला लाग या आहत पण त क हाही सोडायला लागल ा भीतीखाली असतात मली या िशकषणाचा उपयोग ित या िवकासासाठी न होता लगनासाठी उमदवारी हणन असतो लगना या सपणर परिकरयम य ितची गणव ा मह वाची नसन अजनही हडाच मह वाचा असतो जर एखादी मलगी लगनाआधीपासन नोकरी करत असल तरी लगनानतर ितन नोकरी करायची िकवा नाही याचा िनणरय ितचा नवरा आिण सासरच लोक घतात ती घऊ शकत नाही

इराद कर बलद ६३

वात या या स र वषानतरही ि यावर अतोनात अ याय होत आहत छडछाड गभरिलग िचिक सा लहान मलीची खरदी-िवकरी हडाबळी प नी हणन होणार अपमान आिण अ याचार िवधवा व पिर यकताना िमळणारी वतरणक अशा अनक पाम य त सतत स च असतात ी-प ष भदभावाच २१ या शतकातीलही अ यत

करर उदाहरण हणज ी िलगी गभरपात त शकय झाल नाही तर ज माला आ याबरोबरच ितला मा न टाकण

ग या काही वषाम य मिहला या शोषणाचा एक नवीन परकार िवकिसत झाला आहmdashजािहराती या मा यमातन ीची भोगव त हणन परितमा उभी करण यािशवाय आपला माल िवक यासाठी स दयरपरसाधना या कप या व फशन उदयोगान दशपातळी पासन ग लीबोळापयत स दयर पधाना परो साहन िदल आह ी दहाच अस व तकरण क न ितला फकत शरीरापरत मयारिदत ठवण ह ि यावरील वाढ या िहसच एक कारण आह

आप याला ह सगळ माहीत नाही िकवा आपण ावर िवचार करत नाही अस नाही उलट त ही आ ही कठ या ना कठ या पात ाची िशकार झालल असतो पण आप या डो यावर स काराची पटटी अशी काही बाधलली असत की आपण ाकड डोळझाक करतो

ा सग याचा िवरोध कर यासाठी आ ही अिभ यकती ा ि याचा गटाची थापना कली आह आ ही तम यासारखयाच सामा य मली आिण ि या आहोत यात मिहलाबरोबरच सवदनशील प षही आहत समाजात ीला माणस हणन जगता यईल असा समाज िनमारण िनमारण कर यासाठी आ ही परय नशील आहोत ी वावलबन ीसबलीकरण व ी वात य अशा िवषयाबाबत लोकाम य जाणीव

वाढव यासाठी आ ही िविवध कायरकरम आयोिजत करत असतो यासाठी र त-मोिहमा पिरसवाद मािहतीपट-परदशरन गाणी व पथ-नाटय मोचर नाटक इ वगवगळ कायरकरम करत असतो

ि या आिण प ष दोघही आमच ल य आहत ी वात याब ल प षानाही सवदनशील करण गरजच आह अस आ हाला वाटत कारण ी वात याची लढाई ही फकत ि याची नसन ती सवदनशील प षा या सिकरय समथरन आिण सहभागानच सा य होईल असा आमचा िव ास आह आमचा असाही िव ास आह की या समाजात क करी आिण कामगार वगाच शोषण होत ितथ ी वात य सा य होणार नाही हणनच अिभ यकती क करी कामगार दिलत आिदवासी अ पसखय आिण समाजातील सवर पीिडत घटका या आदोलनाबरोबर जोडन घऊन काम करत आह

६४ अिभ यकती जनता सा ािहक

व न पाह याच धाडस करा

व न पाह याच धाडस कल की कती कर याच धयर यत दीडश वषापवीर सािवतरीबाई फल यानी ज हा दिलत मलीसाठी पिहली शाळा काढली त हा याच व नmdashजात आिण िलगापलीकड समाजातील सवाना िशकषणा या समान सधी िमळा यातmdashबहतकाना अशकयपराय वाटत होत पण आज आपण या व ना या पतरतत खप पढ आलो आहोत लाख या सखयन आज मली आिण दिलत िशकषण घत आहत हणनच आपणही उ च व न पाह यच धाडस क या एका नवीन सदर या यmdashिजथ ीndashप ष खरया अथारन वततर आिण समान असतीलmdashअशा नवसमाज िनिमरतीच व न पाह याची वळ आलली आह पढाकार घऊन अशा समाजिनिमरतीसाठी कती कायरकरम राबव याची वळ आलली आह स वात झाली तरच याचा शवट होतो दशभरात अनक ि या आिण प ष असा पढाकार घताना िदसत आहत आपणही आपल लहान-लहान पढाकार घयायला स वात क न पढ जाऊया चला आपण एकमकापयत पोच याचा परय न क या आपली सखदःख आिण सम या एकमकाम य समजन घऊया आिण हातात हात घालन पढ जाऊया हळहळ अिधकािधक लोक आप याला यऊन िमळतील

आ ही अिभ यकतीतफर प याम य अनक परकारच कायरकरम करत असतो आपण ा सवर कायरकरमाम य सहभागी होऊ शकता

bull िबनधा त बोलः मिहला या पर ावर आधािरत िविवध िवषयावरील मािहतीपट परदशरन व चचार ी िहसाचारावरील lsquoI am Nirbhayarsquo मािहतीपट महो सव

bull ी चळवळीनी आ ापयत लढन िमळवल या कायदयावर याखयान bull प षभान मी प ष हणन कसा घडलो यावर त ण मलाबरोबर सवाद bull अनक िवषयावरील सडक नाटक bull याखयान ndash ि यावरील िहसाचाराची कारण bull चाकोरी तोडताना ndash िलगभाव समजन घताना ािवषयावर कायरशाळा bull र यावरील अिभयान उदा लक इज यिटफल घर दोघाच मग घरकाम फकत

बाईचच कस ि या या व छतागहासाठी अिभयान नसिगरक पाळी अपिवतर कशी प षभान इइ

जर आप याला आम याबरोबर सिकरय हायच असल तर आम या पढील प यावर सपकर क शकता

अिभ यकती सपकर अिभ यकती co लोकायत िसिडकट बकसमोर लॉ कॉलज रोड नळ टॉपजवळ पणndash४ (या प यावर दर मिह या या पिह या रिववारी सकाळी ९३०ndash१२ या वळत अिभ यकतीची मीिटग होत आिण दर रिववारी स या ५ndash७३० या वळत लोकायतची मीिटग होत)

अलका जोशी ndash 9422319129 मोनाली चअ ndash 9881241415 wwwlokayatorgin puneabhivyaktigmailcom abhivyaktipune lokayatpune

आमची मराठी परकाशन य िदल माग मौत (कोकndashप सी भारत छोडो) ₹ ५ndash दवळाचा धमर आिण धमारची दवळ ₹ ५ndash ह मला माहीत हव ₹ ५ndash त णानो िवचार कराल तर ₹ ५ndash िववकवादी िवजञानवादी समाजवादी िववकानद ₹ ५ndash मी नाि तक का आह (लखक शहीद भगतिसग) ₹ ५ndash कोळी आिण माशी (लखक िव ह म िलबिन ट) ₹ ५ndash सावरजिनक िवमा कषतर िललावात ₹ ५ndash लढा वॉलमाटरशी ₹ १०ndash मलगा हणज मलगी हणज (लिखका कमला भसीन) ₹ १०ndash नोटाबदी काय कमावल काय गमावल ₹ १०ndash आर एस एस ला ओळखा (लखक श सल इ लाम) ₹ १०ndash शहीद भगतिसगच त णाना आवाहन ₹ १५ndash िशकषणाची राखरागोळी ₹ १५ndash जग या या हककाच आदोलन ₹ १५ndash भारत प हा गलामीकड ₹ २०ndash दशावर फिसझमच सकट ₹ २०ndash सरकार खरच गरीब आह का ₹ २०ndash आि वक वडपणा ₹ २०ndash बरोजगारीच सकट कारण आिण उपाय ₹ २५ndash उठ माणसा गाणी सघषारची ₹ ३०ndash जागितकीकरण की नवी गलामिगरी ₹ १५०ndash

• 1 frontoutside-irade-kar-buland-e03-27sep18
• 2 frontinside-irade-kar-buland-e03-27sep18
• 3 booklet-irade-kar-buland-e03-27sep18
• 4 backinside-irade-kar-buland-e03-27sep18
• 5 backoutside-irade-kar-buland-e03-27sep18

६ अिभ यकती जनता सा ािहक

असल आिण बाप अहकाराची साकषात मतीर असल या घरात समानता आिण तकारला काही थारा नसल आिण िनमटपण आदशाच पालन कल जात असलmdashअशा कटबात समानता वािभमान याय आिण तकर शदध िवचाराच स कार कस िनमारण होतील कवळ एक सिशिकषत वततर आ मिव ासपणर सस कत आिण वतःच यिकत व असलली आईच मलीलामलाला चाग या परकारच सगोपन दऊ शकत एक सखी आिण या य समाज त हाच बनल ज हा या समाजातील अधीर लोकसखया हणजच ि या वततर होतील

धादात खोटपणा

परत ददरवान आप या समाजात बहसखय लोक परपर या नावाखाली ज या समजती आिण म य याना िचकटन राहन िवषमता आिण प षस ाक यव थचा फायदा घऊ पाहत आहत अथारतच याना ज या कटब यव थची जागा नवीन कटब यव थन घतलली चालणार नाही कोण याही परकारचा बदल याना नको आह ी वात या या नावान आरडाओरड करणार हच लोक ि यानी कामासाठी

घराबाहर पड यात आप या परित चा कमीपणा समजतात त ि याना कटबाची सप ी घरात सजवन ठव याची व त घरा याचा वश ज माला घालणार मशीन आिण कवळ प षा या उपभोगासाठी असलल एक शरीर ापलीकड काहीही समजत नाहीत

अशा लोकाना काळ बदलत अस याची आिण आज या लोकशाही समाजाम य अमयारद प षीस ा आिण िवषमतवर आधािरत नाती फार िदवस िटक शकत नाहीत याची जाणीवच नाहीय भारतातही प षस िव दध ि यानी बड स कल आह आिण आप या वात याची लढाई स कली आह ि यानी ज हा समानतची आिण समान हककाची लढाई स कली त हा ाच समाजधरीणानी कटबस था धोकयात आ याची समाजाचा अधःपात होत अस याची आरडाओरड क न ि या या आदोलनाला बदनाम करायला स वात कली वा तिवक ह धादात खोट आह या या मखय आरोपाच पिरकषण क या

पिहला ि या याच हकक ज हा पर थािपत क लागतात त हा यामळ कटब िव कळीत हो या या घटना फारच कमी आहत याउलट ीला वतः या अि त वाची जाणीव होऊ लागताच कटबात स वातीला जरी ताण िनमारण झाल तरी पर यकषात कटबातील नातीmdashपतीndashप नी वडीलndashमलगीmdashलोकशाही पदधतीन िनमारण झा यामळ हळहळ जा त ढ होत जातात

इराद कर बलद ७

दसरा जरा खोलात जाऊन पािहल तर लकषात यत की ज लोक ि या या वततर हो या या इ छला कटब तोड यासाठी दोषी मानतात त लोक ा स याचा वीकार करायला तयार नाहीत की बहताशी वळा कटब तोडणार प षच असतात मलगा ज माला नाही घातला तर ीचा अपमान करण आिण ितला सोडन दसरी बायको करणmdash ाला घर मोडण मानल जात नाही वाझ िकवा मली ज माला घालणारया बायकोला टाकन दसरी बायको घरात आणणmdash ाला कटब मोडण मानल जात नाही नशाबाज आप या जबाबदारयापासन पळन जाऊन यसना या आहारी जाणारया एवढच नाही तर दसरी बाई (रखल) ठवणmdash ाला कटब मोडण मानल जात नाही आिण वतः या मलाकड न पाहणारया दा डया नवरया या अ याचाराना मकाटयान सहन कर याचा उपदश बायकोला िदला जातोmdash ाला कटब मोडण मानल जात नाही ह सवर सहन क न ीन त मोडकळीस आलल कटब सावराव आिण नवरा कधीतरी सधारल अशा वडया आशवर जगत राहाव असा स ला िनलर जपण समाज दत असतो ीन वतः या पायावर उभ राह याचा आिण आिथरक या वततर हो याचा िवचार कला तर लगच या या कटब यव थ या सरकषला धकका लागतो

lsquoसवतrsquo िकवा lsquoरखलrsquo ाला प षासाठी समानाथीर असलल श द आप या श दकोशातच नाहीत कारण असल िनदय परकार आप या समाजात प षच वषारनवषर करत आलल आहत आिण आजही सरारस करत आहत ि याना ज हा समाजात समान अिधकार िमळतील आिण या आिथरक या वावलबी होतील त हा समाजाम य अराजकता माजणार नाही िकवा कटब मोडणार नाही उलट प षा या वराचाराला आळा बसल प षाला आप या प नीशी एकिन राहायला लागल कारण आता जर तो एकिन रािहला नाही तर आिथरक या वावलबी अस यामळ ित याम य याला सोड याची कषमता व आ मिव ास असल पतीndashप नीमधील नात आता पर पर परम आदर आिण िव ासावर आधािरत असल आिण हळहळ lsquoसवतrsquo िकवा lsquoरखलrsquo अस श दच समाजातन नामशष होतील

नोकरी करणारया वततर ि या घरकामात िकवा मला या पालनपोषणात लकष घालणार नाहीत ही भीतीसदधा िनराधार आह पर यकषात पिरि थती ा या अगदी उलट आह आपण पर यकषात काय पाहतो आजची एखादी िवदयािथरनी असो िकवा नोकरी करणारी ी असो आपल िशकषण िकवा नोकरी यितिरकत घरातील सगळी काम मला या जबाबदारया सकषमपण पलताना िदसत पण तच घरात जर एखादा बरोजगार प ष असल तर तो मातर घरकामाम य काहीच मदत करीत नाही ज थोडफार प ष घरकामात मदत करतात याची lsquoबायको या ताटाखालच माजरrsquo अशा

८ अिभ यकती जनता सा ािहक

श दात टर उडवली जात थोडकयात काय ि याच वात य िकवा वावलबन यािवषयी घत या जाणारया

शका िनराधार असन या प षपरधान मनोधारणतन िनमारण झाल या आहत आिण जीवना या वा तवाशी पणरतः िवसगत आहत

ि या या वात या या पर ावर समाजान एका सतिलत ीकोनातन िवचार कला पािहज आप याला जर अस वाटत असल की आप या दशाच भावी नागिरक वावलबी वािभमानी आिण समानतच स कार घऊन मोठ हावत हजारो वषा या अध दधा कालबा म य आिण बरसटल या िवचारातन बाहर पडन आपला दश िवकिसत आिण सकषम बनावा तर िनि तच ि याना वततर वावलबी आिण सबल बनवन आप याला आप या कटब यव थत मोठया परमाणात सधारणा करावी लागल यासाठी पर यक सामािजक ट यावर ि याचा सहभाग वाढवावा लागल ि याना सिशिकषत बनवाव लागल वतः या पायावर उभ राहन आिथरक वावलबन िमळव यासाठी ि याना परिरत कराव लागल याना िशकषण व रोजगारा या पयार सधी उपल ध क न दया या लागतील स या ि यावर असलली घरकाम आिण मला या सगोपनाची जबाबदारी िवभागली जाऊ शकत प षाना या कामात समपरमाणात जबाबदारी उचल यासाठी परिरत कराव लागल याचबरोबर मलासाठी पाळणाघर अगणवाडया खळा या मा यमातन िशकषण दणारया शाळा वसितगह आिण कोव या वयातील अभरकासाठी ि या या कामा या जागी पाळणाघर (जथ अभरका या गरजनसार माता याची काळजी घऊ शकतील व दध पाज शकतील) व छ व व त सामािजक वयपाकगह अशा यव था िनमारण क न ि यावर पडणारया दहरी जबाबदारयामधन समाजच याचा भार हलका क शकतो अशा परकार जर सपणर समाज ि याच वात य वावलबन यासाठी जाग क झाला तरच वा तवात ि याना वात य िमळ शकत

इराद कर बलद ९

२

ी ज माला यत नाही घडिवली जात

एखादी छोटीशी सदर गटगटीत मलगी ित या अ लड हस याndashखळ यान सग याच मन आकषरन घत सपणर घराला मोहात टाकत पण ती जसजशी मोठी होत तसतस ितच नाचणndashबागडण हळहळ सकोचाम य का बदलत लहानपणी घराम य मकत हिरणीसारखी बागडणारी हीच मलगी मोठी होताच लाजन सकोचान िबचकत पावल का टाक लागत बालपणातील ती ज मजात उ मकत मलगी मोठी होत असताना अनसिगरक बजरी आिण घाबरट यिकतम वात का बदलत

सपरिसदध फरच लिखका आिण त वव या िसमोन द बोऊवा यानी िलिहल आह

ी ज माला यत नाही तर ती घडिवली जात

ह अगदी खर आह आपली सपणर समाज यव था ितला बदलवन टाक यास कारणीभत आह

आप याला माहीत आह की ज माला यणार कोणतही मलmdashमलगी असो िकवा मलगाmdashकवळ एक बालक असत लिगक अवयवा यितिरकत या यात काहीच फरक नसतो या या बालसलभ िकरयाmdashरडण खाणndashिपणmdashयात काहीच फरक नसतो लहान मलामधील लिगक फरक हा नसिगरक असतो ाच नसिगरक िभ नतमळ

१० अिभ यकती जनता सा ािहक

ीndashप ष पर पराना परक असतात त जर एकमकाना परक असतील तर हीच लिगक िभ नता या दोघामधील भदभावाला कारणीभत कशी ठरत आिण ा भदभावाची बळी ीच कशी होत समाजाम य ीला द यम थान का िदल जात खरतर नसिगरक िभ नतमळ नाही तर सामािजक आिण मनोधारणतील पवरगरहामळ मलगा आिण मलगी हा भदभाव क न मलीला त छ लखल जात

मल ज माला आ याबरोबर या यावर कटबाचा आिण समाजाचा परभाव पडायला स वात होत मलीला ित या ीपणाची आिण द यम वाची जाणीव क न दयायला स वात होत तर मलाला या या प ष वाची आिण तो अस याची जाणीव क न दयायला स वात होत बहताश घरामधन खाण-िपण कपड-ल िशकषण इ यादीबाबत मलाना पराधा य िदल जात हा भदभाव आप या समाजात इतका िभनलला आह की आप याला याम य काहीच गर वाटत नाही िकवा आपण याब ल कधी बोलतही नाही मलीला मातर ित यािवषयी या भदभावाब ल जाणीव असत आिण यामळ ितच यिकतम व बजर आिण कमकवत बनत जात

ज मापासनच मलगा आिण मलगी या यामधील पालनपोषणा या पदधतीम य फरक िदसायला लागतो मलाला खळ यासाठी कार बदक िवमान सायकल घोडा अशी खळणी िमळतात तर मलीला ीसलभ बाहली भातकली अशी घरकामाशी िनगडीत असलली खळणी िदली जातात यािशवाय मलीला सतत घरकामाम य रस घ यासाठी परो सािहत कल जात आिण मलाला घराबाहरील उपकरमाम य भाग घ यास परो साहन िदल जात मल जा याच मोठयाच अनकरण करत असतात मलीला ितची आई सकाळपासन रातरीपयत घरकामा या घा याला जपलली िदसत ती ित या आईच अनकरण कर यास साहिजकपण परव होत मलगा मातर ि या या या िव ापासन चटकन दर होताना िदसतो याला सतत जाणीव क न िदली जात की lsquoतो मलगा आह हणन मलीपकषा आहrsquo कटबातील अशा भदभावामळ लहानपणापासनच मलीच वचािरक जग सकिचत होऊन घरकाम आिण वयपाकापरत मयारिदत होत जात अशा परकार मलीची हळहळ ी lsquoघडतrsquo जात

िकशोराव थत वय वषर आठ त अठरा मला या शरीरात होणार बदल नसिगरक असतात होम समळ तस बदल होण वाभािवकच असत मला या शरीरातील बदल कटबाला अिभमाना पद वाटतात तर मली या शरीरातील बदल मातर कटबासाठी िचतचा िवषय बनतात अचानक ित यावर अगिणत बधन लादली जातात पर यक बाबतीत होणारी अडवणक आिण स ल ितला ग धळात टाकतात ितचा धीर खचतो

इराद कर बलद ११

याच वळी आता ित या शरीराकड पाहणारया लोका या िविचतर नजरामळ ती भयभीत होत पिरणामी मलगी बजरी िभतरी कमालीची सहनशील आिण सकोची वभावाची बनत जात आिण वतःचा आ मिव ास गमावन बसत

याउलट आईndashवडील आिण कटबातील सवरजण मला या उ वल भिव याची अनक व न रगव लागतात आप या ऐपतीनसार मलाला जा तीतजा त चागल िशकषण द याचा परय न कला जातो मलान आय यात परगती करावी यासाठी पडल ती मदत करायची कटबाची तयारी असत या या जीवनात याला ज बनायच आह यासाठी वात य िमळत पण मली या आय याच ल य मातर ित या ज मापासनच ठरलल असत लगन क न मलीला नवरया या घरी जायच आह याच घर-दार साभाळायच आह मलाना ज म दऊन याच सगोपन करायच आहmdashही गो समाजात पवारपार पककी जलली आह मोठी झा यावर ती एक यश वी गिहणी आदशर प नी सन आिण आई बनावी हच ल य समोर ठऊन मलीला िशकषण िदल जात मली या आईndashविडलानी ितला िकतीही िशकिवल तरी ित यापकषा जा त िशकल या आिण जा त कमावणारया नवरयाबरोबर ितच लगन हाव हाच उ श डो यासमोर असतो

मलीला ित या आय यात काय बनायची इ छा आह ितला कोण या िवषयात ची आह ितला कोण या िवषयाच िशकषण घयायच आह ितला नोकरी करायची आह का ितला लगन क हा आिण कोणाशी करायच आह ितला मल क हा आिण िकती हवी आहत अस ित या आय याशी िनगडीत असलल िनणरय घ याचा ितला अिधकार नसतो एवढच काय ितन घराबाहर कधी आिण कोठ जाव ासारखा अगदी साधा िनणरय घ याचासदधा ितला अिधकार नसतो समाजान ि यासाठी घालन िदल या चौकटीत ित या यिकतम वात असल या स गणाना वाव द याचा काही पर च यत नाही अशा िनयितरत वातावरणात मलीच एक ढ ब सकिचत परावलबी अतमरख आ मिव ास नसलल आिण मानिसक या अपग यिकतम वच बनवल जाऊ शकत पण आपला समाज ितला असच घडव इि छतो

पवारपार चालत आल या ढी आिण परपरा आई या मानिसकतत इतकया घटट तल या असतात की वतः या पिरि थतीत दःखी असनही ती आप या मलीला अशाच पदधतीन मोठ कर या या परय नात असत की समाज ितला एक पिरपणर ी हणन वीकारल आजबाजला सवरतर हच िचतर िदसत अस यामळ ापकषा वगळा िवचार ती क च शकत नाही ितला माहीत असल या सवर ि या या या मलीना

१२ अिभ यकती जनता सा ािहक

अशाच पदधतीन वाढवत असतात वयपाक िशवणकाम िवणकाम ासारखया घरकामा यितिरकत ितला िवनयशील आिण सहनशील बन यास िशकवल जात ितला नहमी हीच िशकवण िदली जात की ितला आप या नवरयाच आिण सासर याच मन िजकन घ यासाठी याची सवा कली पािहज यासाठी ितला िकतीही क झाल तरी चालतील नवरयानी आिण सासर यानी िकतीही तरास िदला िकतीही छळल तरी ितन मातर या यावर परमच करत राहायला हव मग भल ितला सवर व पणाला लावाव लागल तरी चालल या गो ीमळ ितची तकर सगत िवचार कर याची शकती सपन जात आ मिव ास न होतो आिण हळहळ ती एक पाळीव पराणी बनत

मगध व अ लड बािलकची एक ी हणन घडवणक होताना ित या अगिणत आकाकषाचा चराडा होतो ित या व नाना ितलाजली िदली जात जनाट चालीिरती अध दधा व ढीना ध न राहणारया मलीच समाजाम य कौतक होत आिण ितला आदशर गिहणीचा मान िमळतो याउलट परपर या नावाखाली अशा बरसटल या समजतीना मकाटयान ध न न राहता ितन वततर िवचारान काही कर याचा परय न कला तर समाज ितची नाचककी क न ितला अपमािनत करतो ितचा िवदरोह कररपण मोडन काढला जातो अशा परकार सवर बाजनी गळचपी झा यावर हताश होऊन जनाट चालीरीती अध दधा व ढीना िनमटपण िचकटन राहणारया ीम य ितच पातर होत

अनक सशोधन व अ यासातन ही गो िसदध झाली आह की समाजाम य ि याच द यम थान पवीरपासन न हत मानवी समाजा या िवकासातील स वाती या काळात आिण माणस ज हापासन प वीवर आह या या ९० पकषा जा त वळ समाजात ीच वचर व होत िकवा मातपरधान समाज यव था होती (पण मातस ाक हणज िपतस ाक या उलट अथर न ह) ी कटबपरमख अस ीndashप षाम य कोणताही भदभाव न हता दोघाचाही घरकामाम य आिण बाहरील कामाम य सहभाग असायचा नतर या काळात सप ी या मालकीचा पर उपि थत झा यानतर ीला सामािजक कामातन काढन घरातील कामाम य अडकवल गल प ष पराधा यान

बाहरील काम क लागल आिण ीला घराबाहरील कामामधन काढन घरकामाम य अडकवल गल ी घरात िदवसरातर काम करायची पण ती कठ याही परकारच उ पादन करत न हती की यामळ सप ी िनमारण होईल हणन हळहळ ित या कामाच मह व कमी होत गल उलट उ पादनाच कोणतही काम करत नसतानाही ितच खाण-िपण राहण ितचा सभाळ क न प ष ित यावर उपकारच करत आह अशी भावना िनमारण कली गली

इराद कर बलद १३

ीन ा असमान पिरि थतीब ल कोणताही जाब िवचा नय हणन ढी-परपरा िरती-िरवाज तयार कर यात आल या या समथरनाथर सािह याची िनिमरती कर यात आली ीचा द यम दजार हा ित यावर अ याय नसन ित या पवर ज मी या कमाच फळ आह अस धमार या आधार ित यावर िबबिव यात आल फकत वतः या पिरि थतीचा िवचार न करता ितन इतरासाठी आपल जीवन समिपरत कराव ासाठी आदशर ीला ममताळ यागाची आिण सहनशीलतची मतीर पित ता अशा िवशषणानी पिरभािषत कल गल ा ी िवरोधी परपरा हळहळ समाजात इतकया ज या आिण इतकया सहज वीकार या ग या की यात काही चकीच आह अस आजही कोणाला वाटत नाही आिण हणनच या म य यव थला आिण या परपराना फारसा िवरोधच उरला नाही

या सग यामळ ीला माणस बन याऐवजी lsquo ीrsquo बनायला भाग पाडल जी शारीिरक मानिसक सामािजक आिण आिथरक पातळीवर पणरपण प षावर अवलबन राहील शोकाितका ही आह की ा परिकरयत प षही माणस बन शकला नाही तर फकत एक प ष बनन रािहला

त हापासन आतापयत काळ बदलला समाजही अिवरतपण बदलत रािहला पण ि याब ल या भदभावा या ीकोनात कोणताही बदल झाला नाही आज मली घरा या चार िभतीना ओलाडन बाहर पड या आहत िशकन सव न वतः या पायावर उ याही राहत आहतmdashज बडया तोड यासाठीच पिहल पाऊल आह या प षापकषा कोठही कमी नाहीत ह यानी िसदध कल आह उदा एसएससी आिण बोडार या परीकषाम य मली मलाइतकयाच िकबहना या यापकषा जा त गणव या िदसतात घराबाहर पडन अनक ि या नोकरया करत आहत अनक ि यानी यवसायाम यही उ म यश िमळिवल आह अस असनही समाज आिण कटबाम य अजनही ीच थान द यमच आह ीndashप ष समानता पर थािपत कर याच यय अदयाप बरच दर आह

समाजात ीला समान थान िमळण ही सोपी गो नाही यासाठी ितला सतत आिण मोठा सघषर करावा लागणार आह ि याना या या वात याची लढाई वतःच लढायला लागणार आह दसरा कोणीतरी यऊन ितला मकत नाही करणार या लढयाम य यश िमळिव याकरता मलीना वतः या पिरि थतीचा तकर शदध व सखोल िवचार करायला लागल एका मलीची ीऐवजी माणस बन याची ि थती त हाच यऊ शकत ज हा ती वतः या अि मत या बाबतीत सजग असल आिण आप या द यम

१४ अिभ यकती जनता सा ािहक

मानिसकतला प ी दणारया अधिव ास जनाट ढी-परपरा आिण वतःचा यनगड तोडन समाजापढ ठामपण उभी राहील त हाच ितला या लढयाम य यश िमळल

ीndashप ष समानतसाठीचा सघषर हा अिनवायरपण या य आिण समतापणर समाजासाठीचा सघषर असल ज हा खरया अथारन या य आिण समानतवर आधािरत आदशर समाज िनमारण होईल त हाच ि या या समानतचा पाया घातला जाईल ि याना सिकरयपण ा सघषारत सहभागी हायला लागल दसरया बाजन पाहायच झाल तर यायासाठी कल या कोण याही लढयाम य यात समाजातील अधीर लोकसखया सामील नाही तो लढा अधारच राहील

यासाठी एका अशा समाजाची थापना हायला हवी की यात ि या या घरकामाला मह व िदल जाईल घरकामासारखया lsquoअन पादकrsquo कामाला बाहर या lsquoउ पादकrsquo कामाचा दजार िमळल मल ज माला घाल या या ित या नसिगरक िवशषतला समाजात उ पादनाच एक अिनवायर काम हणन स मान व मा यता िमळल असा समाज िनमारण हो यासाठी लाब आिण परदीघर सघषारची गरज आह यामळ पर यक यकतीम य ही म य यव था जवली जाईल त हा समाजात कठलाच भदभाव राहणार नाही त हाच ी कवळ ी राहाणार नाही आिण प ष कवळ प ष राहाणार नाही त दोघही खरया अथारन lsquoमाणसrsquo बनतील आिण समाजाला उ नती या िशखरावर नऊन पोचवतील

इराद कर बलद १५

३

स दयर पधाचा बाजार

ग या काही वषाषपासन कधी जाग क अस यामळ िकवा कधी पिरि थतीमळ ि या घराबाहर पडायला लाग या आहत नोकरया या शोधात आहत स या दशात ददरवान परस रोजगार उपल ध नाहीत दशाची स याची आिथरक तथा सामािजक यव था ि याना ना धड िशकषण दऊ शकत ना रोजगार ना सरिकषत घर ना अ य काही सिवधा ा पिरि थतीचा फायदा घऊन मोठमोठया नफखोर कप या ि याना व तात काम करायला भाग पाडतात एवढच नाही तर याच वगवग या पदधतीनी शोषण करतात ातलीच एक पदधत आह आपल उ पादन िवक यासाठी ि या या चहरयाचा आिण शरीराचा वापर मिहलाही कप याना या या उ पादना या जािहरातीसाठी आप या शरीराचा वापर क न द यास तयार आहत कारण आज lsquoमॉडिलगrsquo हा अितशय आकषरक यवसाय झाला आह या नफखोर कप यानी lsquoमॉडिलगrsquo आिण lsquoस दयर पधारrsquo या भोवती एक आकषरक वलय तयार कल आह आिण अनक त ण मली ा गलमर आिण चकचकीतपणाकड आकिषरत होत आहत

अ यत ढीिपरय आिण पराणमतवादी भारतीय समाजाम य मॉडिलगसारखया कामाला अचानक मानाच थान कस काय िमळ लागल

वा तिवक हा बदल ग या तीन दशकापासन िदस लागला याची स वात १९९० या दशकात झाली ज हा अचानक जागितक स दयर पधाम य भारतीय मलीनी lsquoजगत-सदरीrsquo lsquoिव -सदरीrsquo या पधार िजक या अथारतच भारतीय मली

१६ अिभ यकती जनता सा ािहक

अचानक सदर होऊ लाग या अस तर नाही झाल तर मग १९९० या दशकात स दयर पधाम य भारतीय सदरया आतररा टरीय स दयरवती हणन िजकन कशा आ या

स दयर पधार आिण बहरा टरीय कप या

ग या काही वषाम य िनवडन आल यापकी अनक सदरया भारतातील आहत ह काही सहज घडलल नाही पा ा य दशातील मोठमोठया बहरा टरीय कप या या बाजारिवषयक धोरणाची (माकर िटग टरटजी) ती एक िवचारपवरक खळलली चाल आह नफा आिण फकत नफा कमावण आिण तोच नफा प हा यवसायात गतवन अजन परचड नफा कमावण ह एकमव यय ा बहरा टरीय कप याच असत पण हा परचड नफा कमाव यासाठी यानी उ पादन कल या व त िवक या जा याची गरज असत बहरा टरीय कप या ा बफाट उ पादन कषमता असल या महाकाय कप या आहत नफा आणखीन नफा ह चकर अितउ पादना या अव थला यऊन ठपत िवकिसत दशातील बाजार या या उ पादनान पणर भर यामळ त ितसरया जगातील आिशया अिफरका आिण दिकषण अमिरकतील दशाकड वळल िवकिसत दशातील व त व भाडवलासाठी अिवकिसत दशाचा बाजार उपल ध क न द यास भाग पाड यात त यश वी झाल [ ालाच जागितकीकरण (गलोबलायझशन) हटल जात] हणनच ग या काही दशकाम य बहरा टरीय कप या मोठया परमाणात ितसरया जगातील दशा या बाजारात परवश क न आपला माल िवकन नफा कमावत आहत तथापी ितसरया जगातील या दशामध या परचड गिरबीमळ तथील बाजार मयारिदत आहत लोकानी आपला माल जा तीत जा त िवकत घयावा हणन बहरा टरीय कप या सवर परकारची िवपणन ततर (माकर िटग टिकनकस) व कल या वापरतात यानी िवकिसत कलल यश वी िवकरी ततर हणज याच दशातील एक शरीर lsquoसदरीrsquo या पात िनवडायच मग मीिडया या मा यमातन ा चहरयाला हणजच शरीराला

इतकी परिसदधी दयायची की ५ वषारपासन त ९५ वषारपयतची कठलीही यकती यामळ परभािवत झा यािशवाय राहणार नाही आिण मग त शरीर चहरयावर खोट हा य आणन जािहराती या होिडगज पासन टी हीवरील जािहरातीपयत िजकड ितकड ा कप याच ह नाही तर त उ पादन िवकत घ यासाठी आगरह करताना िदसतात

भारतातील स दयर पधार

भारतातन िमस व डर िमस यिन हसर िमस आिशयाndashपिसिफक इ यादीसारखया जागितक स दयर पधाम य भाग घ यासाठी पाठव यात यणारया पधरकाची रा टरीय

इराद कर बलद १७

स दयर पधार lsquoफिमनाrsquo मािसका या वतीन चालवली जात १९९० या दशका या स वातीला सि मता सन (िमस यिन हसर १९९४) आिण ऐ यार राय (िमस व डर १९९४) या भारतीय सदरीनी जागितक िकताब िमळिव यानतर या स दयर पधार फार लोकिपरय झा या १९९१ साली भारतान बहरा टरीय कप याना दशाची बाजारपठ मकत क यावर चार वषारत भारतात िवज याचा महापरच स झाला हा काही िन वळ योगायोग न हता स दयर उ पादन कपड फशन उ पादन बनवणारया बहरा टरीय कप या ा पधर या परायोजक असतात आिण या या माला या िवकरीकरता अशा स दयर पधा या उपयकततची याना पणर क पना आह सात वषाम य सहा भारतीय सदरीनी जागितक स दयर पधार िजक यामळ आप या दशात ा पधाची लोकिपरयता आकाशाला जाऊन िभडली

lsquoफिमना िमस इिडयाrsquo स दयर पधार दरवषीर भरव या जातात या स दयर पधाम य दशातील कानाकोपरयातन आल या शकडो त णी या शरीराच मोजमाप कल जात या ितघीना िवजत घोिषत कल जात या यितिरकत िमस सदर कातडी िमस सदर कस िमस सदर ि मत िमस उ साही िमस जलपरी इ नावाखाली अनक सदर व सडौल शरीराची िनवड कली जात स दयर पधरला बिदधचातयारची िकनार लाव यासाठी शवट या फरीमधील सवर सदरीना पर िवचारला जातो काय दजारच पर िवचारल जातात यासाठी २०१४ या स दयर पधरच उदाहरणच पाहया अितम फरीतील पधरकाना हा पर िवचारला गला की ldquo ा स दयर पधरतन त ही काय घऊन जाणार आहातrdquo याला िवज या सदरीच उ र होत ldquoसवर पधरकाकडन मी खप िशकलrdquo दसरया करमाकावरील सदरीच उ र होत ldquoसवर पधरकाकडन मी खप िशकल िवशषतः शात आिण सयमी राह यास िशकलrdquo ितसरया करमाकावरील सदरीच उ र होत ldquoसवर पधरकाकडन मी खप िशकल िवशषतः साधपणाrdquo वा काय महान बिदधचातयर सडौल शरीराच नजरानी आकठ स दयरपान करणारया परकषकानी या चतर() उ रावर अथारतच टा याचा कडकडाट कला

िवजयी दह िनवडन झा यानतर या यावर बिकषसाचा आिण पशाचा पाऊस पडला लगचच याना जािहरातीसाठी फोटो परदशरन करायला बहरा टरीय कप यानी विरत आप या ता यात घतल

लोकिपरयता सप ीचा पाऊस बाजाराची टपकणारी लाळ कोण या ीला वाटणार नाही की हा पाऊस ित या शरीरावर पडावा हणन ित या शरीरावर पडला तर तो दशावर पण पडणार सि मता सन आिण ऐ यार राय ा १९९४ या जागितक स दयर पधरम य िवज या झा याबरोबर मा यमानी जाहीर कल की ldquo यानी भारताची

१८ अिभ यकती जनता सा ािहक

मान गवारन उच कलीrdquo आज या बाजा अथर यव थम य दशािभमानाची याखया इतकया िनक दजारला नऊन पोहोचिवली आह यात शरीराची काळजी घण कमी खाण नाजक कबर ठवण लाब सडक कळी या खाबासारख पाय ठवण ३६ndash२४ndash३६ ची िफगर राखण सतिलत हसणndashबोलण आिण सग यात मह वाच हणज अस कपड घालण यातन शरीर यवि थत िदसल ा सग याचा समावश आह सगळ दशासाठी वा गिरबीन गरासल या बरोजगारीन िपडल या दशाला हच तर पािहज एक सदर व सडौल शरीर िज या मधर हा यामळ भककगाल आिण कामधदा नसल याची दःख कषणभर का होईना िवसरली जातील

पर यक ीम य ितच वतःच एक अिदवतीय स दयर असत आपण वगवग या परकार या स दयाची तलना कशी क शक एका क णविणरय यवती या स दयारची तलना तविणरय यवती या स दयारशी कशी होऊ शकल ड गरावर रोज चढ-उतार करणारया एका पहाडी काटक यवती या स दयारची तलना उच व स ढ पजाबी यवती या स दयारशी कशी होऊ शकल िदवसभर शतात काम करताना वतःची िनगा न राख शकल या यवती या स दयारची तलना हाताndashकसाची उ म िनगा राखल या शहरी कॉलज-कमारी या स दयारशी कशी क शक सग याजणी आपाप या परीन सदर असतात

स दयर पधार िवपयर त िवकती

स दयर पधार ही भाडवलशाही समाजातील एक िवकती आह भाडवली समाजाम य पसा अिधक पसा आिण आणखीन पसा हच मह वाच सतर आह कठ याही गो ीची उपयकतता आिथरक म यावरच ठरवली जात सवर गो ी पशातच पातिरत क या जातात मानवी म य सहकार एकमकाची काळजी घण यणारया

िपढयासाठी पयारवरणाच रकषण करण मला या सगोपनातन मानवी म याची िशकवण दण जञानाचा समाजा या भ यासाठी वापर करणmdashअशा परकार या भावना आिण िचता भाडवलशाहीम य िनरथरक ठरतात आिण हणनच भाडवली यव थम य व त या िवकरीसाठी ीदहाचा िवकत वापर करण ह योगयच मानल जात ा पा रभमीवर झगमगत भ य यासपीठ जवळ जवळ पारदशरक कमीत कमी व धारण क न कटवॉक करत यणारया त णी आप या शरीर सौ वाच अिधक लोभस दशरन द यासाठी अलगद पावलानी िगरकया घत परदशरन करताना झगमगीत पडदयावर िदसतातmdash ा वषीर पधरमधन कासर कपड स दयर परसाधन चडडया-बॉडया चॉकलटस इ िवक यासाठी कोणत शरीर िनवडायच ासाठी ह परस नाही हणन

इराद कर बलद १९

की काय ाचा lsquoलाइ ह टिलका टrsquo (थट परकषपण) क न जगा या कानाकोपरयात त दाखवल जात स दयर पधाच आयोजक या या परसारणाच हकक िवकन अमाप पसा कमावतात आिण परसारमा यमही याच परसारण व जािहरातबाजी क न परचड नफा िमळिवतात हणनच स दयर पधार स माननीय कायरकरम बनला आह आिण मॉडिलग एक परिति त यवसाय बनला आह या स दयर पधाम य कोटयवधी डॉलसरची उलाढाल होत असत आिण हणनच ि या या मादक शरीरा या उ ान परदशरनाभोवती डोळ िदपवन टाकणार lsquoगलमरrsquo िनमारण कल आह

अर आपण विरत िन कषारवर तर पोहोचत नाही आहोत ना ी दहा या मोजमापा यितिरकत िवज या पधरकाचा बिदधम चासदधा कस लागतो ना खोलात जाऊन पािह यावर लकषात यईल की स दयर पधरच वा तिवक व प झाक यासाठी आयोजकानी कलली ती एक यकती आह ह खर आह की शरीराची मोजमाप पणरपण घऊन झा यानतर आिण शकय असल या सवर बाजनी या शरीराच परदशरन झा यानतर शवट या फरीम य पधरकाना पर ही िवचारल जातात परत त पर साचबदध असतात उदा खरया स दयारचा अथर काय आिण याच ठरलल साचबदध उ र यतmdashखरया स दयारचा अथर मनाच स दयर कधीकधी समािजक ीकोनातन पर िवचारल जातात जसmdashldquoआप या दशासाठी काय करणारrdquo प हा याचही ठरािवक उ र िमळतmdashldquoअनाथ मल आिण वदधासाठी काहीतरी करणारrdquo आदशर यकतीब ल िवचार यावर सग याच िपरय उ र असतmdashldquoमदर तरसाrdquo अनाथ मल लाचार वदध आिण मदर तरसा जी याचा अिधक चागला आिण बाजा वापर करल ती अितम िवजती अथारत शभरएक पधरका या शरीर परदशरनातन िनवडल या ४५ lsquoसदरrsquo शरीराना बदधीम ा चाचणीचा हा खळ खळायला दतात आ ही फकत दहाच परदशरन करत नाही तर बिदधम च आिण सामािजक बािधलकीचही परदशरन करतो हच यातन दाखवायच असत

१९९४ म य िमस यिन हसर व िमस व डर या स दयर पधरम य अनकरम सि मता सन आिण ऐ यार राय ज हा िनवडन आ या त हा भारता या िव सदरीचा मोठा बोलबाला झाला भपकदार छायािचतर सनसनाटी मथळ दऊन परसारमा यमानी या या अभतपवर यशाच कौतक कल यातन ीच ी व lsquoसदरीrsquo बन यात आह असा भडीमार दशभरात या त णीवर कला गला स दयरवती बनण हच याच यय बनल दोघीही दशभरात या लाखो त णीचा आदशर बन या स दयर पधार फकत शहरापर या मयारिदत रािह या नाहीत तर या ग ली-बोळात आिण शाळाndashकॉलजसम यही पोहोच या शकडो मली अशा पधामधन भाग घऊ लाग या

२० अिभ यकती जनता सा ािहक

याचवळी स दयर परसाधन आिण फशन कप या या बाजाराला बहार आला पावडरी स दयर-लप सगधी दर य आिण स दयर परसाधना या उ पादना या बाजारात परचड मोठया परमाणात वाढ झाली ग लोग ली आिण गावोगावी lsquo यटीपालरसरrsquo उघडली गली यटीपालररम य जाऊन कशरचना करण भवया कोरण हाताndashपायावरील कस काढण महागड lsquoिडझाईनरrsquo कपड वापरण इ कितरम गो ी मली आिण ि या lsquoसदरrsquo िदस यासाठी मोठया परमाणात क लाग या

कटबाम य आिण समाजाम य यापदधतीन वाढवल जात यामळ ि या वतःला अबला प षापकषा द यम समजतात ी या शरीरावर लकष किदरत करण आिण िविश परकारच शरीर आिण आकषरक िदसण हणजच स दयर अशा परितममळ ि या या यिकतम वाला आणखी िवकत कल गल आह पढील उदाहरण पाह यासारख आह

काही वषापवीर वतरमानपतरात एक बातमी छापन आली होती िद लीतील ऑल इिडया इि टटयट ऑफ मिडकल साय ससमधील एका हशार िवदयािथरनीन आ मह या कली कारण काय तर वतः या चहरयावरील पटक या या णामळ आपण सदर िदसत नाही अशी ितची धारणा झाली होती आ मह या कर यापवीर िलिहल या िचठठीम य ितन नमद कल होत की क प िदसत अस यामळ ती आ मह या करीत आह ित या बिदधम मळ ित याकडन लोकाना फार अपकषा हो या पण रग प ज कवळ बा स दयर आह तच आय यभरासाठी इतक मह वपणर ठरल की या यािशवाय आय य काढण ही क पनाच ितला अशकय वाटली ितच बिदधमान असण गौण ठरल गल स दयारची क पता दाखवणारया पधरचा पिरणाम हाच असणार

ि या या शरीरासाठी सघषर

१९९१ म य भारतान खल आिथरक धोरण वीकारल आिण दशाम य जागितकीकरणास स वात झाली िवदशी बहरा टरीय कप यानी भारताम य मोठया परमाणात स दयर पधार भरिव यास आरभ कला

भारतात िव सदरी पधरच आयोजन स असताना आमची भारतीय स कती धोकयात यईल ह कारण सागन काही स था ा पधरला िवरोध करत हो या दोन मह वपणर कारणामळ लोकाचा ा िवरोधाला फारसा पािठबा िमळाला नाही एक हणज त उदा ीकरण करत असलली पराचीन भारतीय स कती ि याना घरात बिद त करत होती ि याचा िशकषणाचा हकक नाकारत होती आिण नवरया या म यनतर

इराद कर बलद २१

बायकोला सती जा यास भाग पाडत होती उघडपण भारतीय स कतीच उदा ीकरण करण हणज ा जनाट ढीना पािठबा दण दसर हणज स दयर पधाना िवरोध करणारया ा स थाचा िवदशी बहरा टरीय कप या या भारताम य होणारया परवशाला िवरोध न हता यामळ स दयर पधाना असल या या या िवरोधाला काहीही अथर न हता कारण स दयर पधार ा िवदशी बहरा टरीय कप यासाठी भारतीय बाजारपठत याचा माल िवक याच कवळ एक साधन आहत आतररा टरीय स दयर पधरम य भारतीय मलीना िवज याच मकट चढवल गल हणज मग याच चहर िवकरी ततर हणन उपयोगात यतील

स दयर पधाच िवरोधकही आहत आिण समथरकही खर तर स दयर पधाच तावातावान समथरन करणार अनक बिदधवादी आहत समथरका या मत स दयर पधार ी वात याला मदतच करतात या दोन िवचार परवाहाम य असलला एक मह वपणर वाद तपासन पाहया

िवरोधक हणतात स दयर पधरमळ भारतीय परपरा आिण स कती िबघडत आह आ ापयत साडीत झाकलल शरीर ि विमग सटम य आल त अ ील आह तर समथरकाचा परितपर mdashपोहायला जाताना मली ि विमग सट घालतात त हा का नाही िवरोध करत िवरोधकाना भीती आह ि यानी शरीरपरदशरन करणार पा ा य पोषाख घातल तर स कती बडल (बाईचा पदर ढळला की लगच स कती बडत ना) भारतीय पोशाख नाहीस होतील वगर समथरकाच हणण की ि याच शरीर कपडयात पणरपण झाकलल असल तर आप या दशाची परितमा परितगामी आिण मागासलली समजली जाईल काही लोक स कती वाचवत आहत तर काही दश पण दोघही ीला फकत दहातच बाधन ठवत आहत

ीच शरीर धमर वाचवायचा असल तर ि यावरच बला कार कल जातात कौटिबक स मानाचा पर असल तर ि याना मा नच टाकल जात तर कधी स कती धोकयात असल आिण ितच सरकषण करायच असल तर ि याचीच नगन िधड काढली जात शकडो वषर आ ही ीला फकत lsquoशरीरrsquo बनवन ठव यानतर आता त इतक सडौल झाल आह की आतररा टरीय पधाम य भाग घऊ शकत आमच इतर कठलही उ पादन दसरया दशाशी टककर द या या ि थतीत असो की नसो आ ही ी-दह अस पारखन ठवल आहत की त आतररा टरीय तरावर नककी टककर दऊ शकतील ी-िवरोधी दो ही िवचार समोरासमोर उभ आहतmdashलढाई फकत ाचीच आह की ीच शरीर कठ िकती कस आिण कठपयत वापरायच आम या स कतीत ी एक lsquoशरीरrsquo हणनच रािहली आिण आज या अथर यव थत पण ती एक शरीरच आह

२२ अिभ यकती जनता सा ािहक

ीच शरीर इतक मौ यवान आह की याच रकषण कस करायच ावर स दयर पधाच िवरोधक आिण समथरक पर पराशी वाद घालत असतात िवरोधका या मत ीच शरीर झाकल तर लाज राखली जात आपली lsquoभारतीय परपराrsquo वाचत तर समथरका या मत ीच शरीर उघड पाडल तर परकीय भाडवल दशात यत उदयोग-धद लावल जातात माल िवकला जातो दशाचा िवकास होतो

ी हणज शरीर अस हणन घरा या चार िभतीत पणर कपडयाम य बिद त क न ितला गलाम मानणार आिण ित या वात याचा ढोल बडवत ितला बाजारात उभी करणार ा यात फारसा फरक नाहीय आप या इशारयावर नाचवणारया ीला तवढच वाततर िदल जात जवढ समाजाला अपिकषत आह आज बाजाराला मॉडल पािहज ी जर घरातन बाहर पडली नाही तर मॉडल कशी बनल ती बाहर पडली की बाजारातच पोहोचल ाची पणर यव था क न ठवलली आह

एक शरीर झाकतो दसरा उघड पाडतो एक गलामीच रकषण करतो दसरा वात य खरदी करतो

आता अलीकड तर वतः या शरीराच परदशरन कर या या ी या हककाचा यिकतवाद समथरकानी आणखी पढ नऊन याला इथ पोचवल आह की ीला आप या मजीरन शरीर िवकरय करता आला पािहज आिण हणन शरीर िवकरय करणारया व याना lsquoसकस वकर सरrsquo अस हणाव यासाठी कायद बनव याचीही मागणी कर यात आली आह आ यर हणज ीला आप या मजीरन आपला जीवनसाथी िनवड या या आप या मजीरन शरीरसबध ठव या या हककासाठी कधी तरफदारी कर यात आली नाही पण आप या मजीरन शरीर िवकरी करता यावी ाची तरफदारी मातर होऊ लागली घरातन बाहर पडणारया ीला एकच र ता असतोmdashबाजाराचा मग ितथ ितन आपल शरीर वाप न सामान िवकाव अथवा आपल शरीरच िवकाव

भारतासारखया दशाम य ीच सामािजक थान सवरथा किन आह lsquoमाणसrsquo हणन ितला थानच नाही आता तर ितला भोगव त हणन वापरायची जािहरातच होत आह स दयर पधानी तर ितला उपभोगय व त बनवल आह त हा स दयरबाजाराची ही नशा आिण यातल धोक ह ीच माणस हणन असलल थान ितचा सरिकषत वावर आिण समाज वा य ा ीन लकषात घण आव यक आह बहरा टरीय कप या या लोभस जािहराती आिण यातन परो सािहत कल जात असलल lsquoिवकत आदशरrsquo याना िझडका न स दयर पधासारखया ीदहा या बाजाराला ठामपण िवरोध कर याची गरज आह या बद पाड या पािहजत ीndashप ष ताठ मानन उभ राहतील असा समाज िनमारण कर याची जबाबदारी आपली आह

इराद कर बलद २३

४

ीच ीची शतर आह

ग या काही वषात अनक महािवदयालातन ि या या पर ावर lsquoअिभ यकतीrsquo न बरच कायरकरम कल याखयान िदली कायरशाळा आयोिजत क या मािहतीपट दाखिवल lsquoमलगी झाली होrsquo ह नाटक कल पर यक वळी मलाकडन हमखास यणारा पर हणज ldquoअहो खरतर बाईच बाईची शतर असतrdquo ldquoसासच नाही का सनला छळतrdquo ldquoनणदाndashभावजयाच िकवा जावाndashजावाच पटलल कधी पािहल आह काrdquo आिण ldquoनळावर भाडणारया बायका तर एकमकी या िझ या उपटत असतातrdquo बोलाणारयाचा उ श हाच असतो की ि याच ज काही पर असतात त ि यामळच आहत आिण याला प ष जबाबदार नाहीत या आपापसात सामज यान वाग या तर कशाला होईल या यावर अ याचार कशाला होईल छळ

अशा परकार या परितिकरया फकत मलाकडनच न ह तर बायकाकडन मलीकडनही आ या आिण फकत महािवदयालयातन न ह तर ऑफीससमधन घरामधन व इतरही िठकाणी बोलताना पढ आ या ज हा ज हा आ ही बायका या एकत या आिण या या सघिटत हो या या गो ी बोलतो त हा अनक लोकmdashबायका आिण प षmdashहच सागतात की बाईच बाईची शतर आह त हा या एकतर यण शकय नाही ह बोलताना काही लोक परत परत सासवाndashसना नणदाndashभावजया जावाndashजावा ा या भाडणाची उदाहरण दतात तर काही आप या ऑिफसमधील मिहला अिधकारया या छळवादी वतरणकीची उदाहरण दतात

वरवर पाहता बाईच बाईची शतर असत हा यिकतवाद अगदी खरा वाटणारा आह पण थोडा खोलात जाऊन िवचार कला तर आप याला समजल की याची पाळमळ िपतस ाक समाज यव थम य आहत

२४ अिभ यकती जनता सा ािहक

िपतस ाक समाज आपला समाज हा िपतस ाक समाज आह हणज प ष हा कटब-परमख आह

ा ना यान कटबावर याची स ा असत घरातील स ा सप ी साधन व सद य या यावर मालकी व िनयतरण प षाचच असत या याच नावान कटब ओळखल जात व तोच कटबासाठी िनणरय घतो एका प षानतर घरातील स ा कतरपण ह दसरया प षा या हातात सोपवल जात या अथारन मलगा हा वशाचा िदवा मानला जातो कारण तो कटबाचा उ रािधकारी असतो

िपतस ाक समाजाम य प ष हा ीपकषा मानला जातो आिण कटबातगरत याच ीवर िनयतरण असत कवळ ीच नाही तर ितच शरीर मन यवहार यावरही प षाच िनयतरण असत

यथ ह लकषात घण मह वाच आह की प षाच ीवरील परभ व ह तो िपता पती िकवा पतर अस यामळ नसन तो lsquoप षrsquo आह हणन असत आपला समाज हा लोकताितरक नसन णीबदध समाज आह यात अनक स ाकदर आहत आिण कटबातील स ाकदर प ष आह

ि यावरील प षा या परभ वाच मळ या या आिथरक बळाम य आह हणनच प ष कटबपरमख आह आिण ी या यावर अवलबन आह हजारो वषर ाच पिरि थतीत रािह यामळ नमरपण ितन समाजातील आपली द यम भिमका मा य कली आह हणन ती प षाची गलामी सहन करत आिण यालाच आपल नशीब मान लागत िपढयानिपढया चालत आलला हा िवचार प षापरमाण ि यानीही आ मसात कलला आह ि यानी ही िवचारसरणी खरोखरच इतकी वीकारली आह की सवर गो ीकड या प षवादी मानिसकततन पाहतात ितला ितचा वततर िवचार नसतो वषारनवषर िपढयानिपढया आपली आई वागली यापरमाण आपण वागायच आिण आप या मलीनही आप यापरमाणच वागल पािहज असा ितचा आगरह असतो

हाच िपतस ाक समाज ि यामधील वादाला कारणीभत आह

ी िव दध ी का बाईच बाईची शतर अस याच अ यत परचिलत उदाहरण सासndashसनच िदल जात

घरात ज हा सन यत त हा साससदधा फकत बाई असत नाही ती पण याच िपतस ाक मानिसकतत अस यामळ ती फकत lsquo ीrsquo राहत नाही तर एक स ा बनत समानता आिण लोकशाही म य नसल या णीबदध कटबाम य वाढल या सास या मनात िपतस ाक मनोधारणा इतकी जलली असत की ती वतःला सनपकषा समजत

इराद कर बलद २५

आिण हणन सनवर स ा गाजवत कारण आय यभर कमजोर व मह वहीन यकती हणन ती जगत असत आिण पिह यादाच कणावरतरी स ा गाजव या या ि थतीत यत दसरीकड जी मलगी घरात सन हणन यत ितला ित या विडलाच घरही आपलस वाटत नाही कारत ती सतत ऐकत आलली असत की lsquoत परकयाच धन आहसrsquo लगनानतर ितला सासरीही परकीच समजतात पण हळहळ ज हा ती सासरच घर आपलस क लागत त हा सासला आप या अिधकारावर गदा आ यासारख वाट लागत आिण घरातील तणावाला स वात होत हणजच सासndashसनतील या तणावाच कारण िपतस ाक कटबात असलल ि याच द यम थान ह आह

सास सनतील एका नहमी या सघषारकड नजर टाकया ि याची वतःची यिकतगत सप ी नसत या ि या नोकरी करतात यापकी बहताश जणीचा आप या कमाईवर अिधकार नसतो यावर ित या नवरयाच िनयतरण असत ितचा पगार िकवा िमळकत कशी खचर करायची ह ितचा नवरा ठरवतो ित या ा परावलबी अव थमळ नवरया या सप ीला ती वतःची समज लागत आिण आप या नवरया या सप ीवर कोणी अिधकार गाजवत असल तर याला ती िवरोधक समजत ह फकत सासndashसन याच न ह तर नणदाndashभावजया िकवा जावाndashजावामधील भाडणाच एक मह वाच कारण आह ा भाडणाना ि यामधील भाडण समजण योगय नाही इथ भाडणाच मळ कारण सप ीच असत पर यकषात सप ीमळ होणारी भाडण ही ि यापकषा प षाम य अिधक होतात पण शतर हो याच खापर मातर ि यावर फोडल जात अजन एक मह वाचा म ा असा की ि याना िमळकतीम य हककच नस यामळ मालम व न या कशा भाड शकतील या पर ाच उ र सोप आह कटबा या मालम वर प षाचीच स ा अस यामळ मालम व न होत असलल ि याच भाडण हा मालम व न प षा या पर परामधील चाल असल या भाडणाचा िव तािरत भाग असतो परत प षामधील भाडण माग पडन भाडखोर व पर परा या शतर हणन ि या बदनाम होत राहतात

मलगी ज हा लगन होऊन परथम सासरी जात त हा सासर या सवर चालीरीती आिण िनयम याच िशकषण ितला सासकडन िमळत घरातील प षाचा याम य काहीही वाटा नसतो याना सन या वतरणकीम य जर काही चक आढळली तर त दसरया ि यादवार सनला सागतात यामळ वरवर पाहता अस िदसत की घरातील ि याच सनला छळत आहत पण पर यकषात त िपतस ाक कटबातील प षाच नवीन लगन झाल या सनवरील िनयतरण असत कटबातील सवर िनयम प षानी बनिवलल असन त कवळ ि यासाठी असतात प षावर काहीही बधन नसतात प ष काहीही कर यास

२६ अिभ यकती जनता सा ािहक

मख यार असतात कटबाच सवर िनयम अमलात आण याची जबाबदारी कटबातील वयान मोठया असल या ि याची असन या सवर चालीरीती आिण िनयम काटकोरपण अमलात आणतात कारण या वतःच कटबा या गलाम असतात

ि या ा पर परा या शतर अस याच अजन एक िदल जाणार उदाहरण हणज हडयासाठी सासनणदकडन होणारा सनचा छळ िकवा खन हा सघषरसदधा ीndashीमधील सघषर नसन पशा या ह यासामळ िनमारण झालला सघषर असतो पर यकाला

कठ याही मागारन पसा िमळवन एकदम ीमत हावयाच असत भाऊndashभाऊ इ टटीसाठी भाडतात यासाठी कधी कधी एकमकाचा खनही पाडतात इ टटीसाठी मलगा विडला या पाठीत खजीर खपस यास तयार होतो पशापढ सवर नाती पोकळ ठरतात डॉकटरndashपशट ह नात पिवतर मानल जात परत आज या जगाम य पसा हच सवर व आह ऑपरशनची फी द याची ऐपत नस यास पशट मला तरी डॉकटर याची पवार करत नाही पशाभोवती िफरत असल या अशा िव ाम य परसा हडा न आण यामळ सनला िद या जाणार या तरासाब ल फकत सासलाच का दोष दयावा खरतर सन या छळाला ितचा सासरा आिण पतीही सासइतकच जबाबदार असतात िकबहना त जा त जबाबदार असतात कारण या या परवानगीिशवाय घरामधील पानही हलत नसत घराम य िशजवल जाणार अ नसदधा या याच आवडीच बनत असत अशा पिरि थतीत घरातील प षा या परवानगीिशवाय एक सास सनचा छळ कसा क शकल हडया या नावान सनचा कलला छळ हा दोन ि यामधील सघषर नसतोच तर तो पशा या लोभातन कलला ग हा असतो

सासndashसनमधील भाडणाच इतरही अनक पल आहत यापकी एक हणज दोन िपढयातील अतरामळ िनमारण झालला तणाव त ण िपढीतील मल व मली नवनवीन क पना नविवचार रहाणीमान सधारणा विरत आ मसात करतात तर ज या िपढीतील लोक बदलाना िवरोध करतात नवीन क पना आिण बदल सहजासहजी मा य करत नाहीत अशा वातावरणात दोन िपढयामधील सघषर िवकोपाला जातो पण असा सघषर कवळ सासndashसनाम यच असतो अस नाही तर वडीलndashमलाम यही असतो हणन अशा सघषारला ी िव दध ी सघषर समजण चकीच आह

शवटी सावरजिनक नळावर पा याव न होणारया ि या या नहमी या भाडणाकड पाह पा याची कमतरता ह ा भाडणाच मळ कारण आह जथ कमतरता असत तथ जा त िह सा पदरात पडन घ याकरता भाडण होतातच फकत बायका पाणी भरायला जातात हणन या एकमकी या िझ या ओढतात प ष जर पाणी भरायला गल असत तर तथ रकतपात झाला असता

इराद कर बलद २७

आपण वतःला अपमािनत करण थाबव या िन कषर काढायचा तर तो हणज lsquo ी हीच ीची शतर आहrsquo ा मनोधारण या

मळाशी वा तवात िपतस ाक आिण सप ी किदरत समाज आह कठलीही यकती दसरया यकतीची िमतर िकवा शतर अस शकत खर हणज ि या ा पर परा या अितशय जवळ या मितरणी असतात या याम य ढ भाविनक जवळीक असत कारण याची सख-दःख समान असतात याना पर परा या वदनाब ल सहानभती असत अडचणी या वळी ि या एकमकीना आधार दऊन प षापकषा जा त मदत करतात

मितरणीनो आपण ि यासदधा आप या गलामी मानिसकतमळ आिण िपतस ाक मनोधारणा मनोमन मा य क यामळ lsquo ीच ीची शतर आहrsquo यावर िव ास ठवायला लागलो आहोत ताकदवान हा नहमीच दबरलावर करघोडी करीत असतो ी हा समाजाचा सग यात हळवा व दबरल घटक अस यामळ ितचा अनक परकारानी अपमान होत असतो हणनच िश यासदधा आयाबिहणीव न असतात सवर नकारा मक गो ी आिण असखय िवनोद ह ि या या दबरलतवर असतात lsquo ी हीच ीची शतर आहrsquo अस हणण ह यापकीच एक

आपण मिहलानी मनात जवल या िपतस ाक समाजाची िशकवण परथम झगा न िदली पािहज आ ापयत ि यानी िमळिवलल सवर हकक आपण एको यान लढ यामळ िमळवलल आहत ि या जर खरोखरीच पर परा या शतर अस या तर आपण एको यान हककासाठी लढा िदलाच नसता आपली सख-दःख आप या अडचणी आप यावर आलली सकट आिण समाजान आप यावर घातलली बधन ा सवामधील एका समान धागयामळ आपण ि या एकतर गफल या आहोत

महागाई गिरबी बरोजगारी कपोषण हडा-बळी ि यावरील िहसा आिण अ याचार याच परमाण िदवसिदवस वाढत आह आज या lsquoिवकिसतrsquo समज या जाणारया आप या समाजाम य ि याची सरारस खरदी-िवकरी होत र याव न याची नगन िधड काढली जात कररपण बला कार कल जातात एककटया राहन ा अडचणीना त ड दण अशकय आह याची जाणीव आप याला होण आव यक आह आप याला एकतर आलच पािहज

ि याम य फट पाडन याना कमजोर करणारया वाकपरचाराना झटकन टाकाव लागल ि यानी एकतर यऊन आप या मलभत सम यावर िवचार करायला लागल याच िव षण करायला लागल एक माणस हणन जग यासाठी एका या य समाजाची उभारणी करायल लागल चला एकतर यऊन िसदध क या की आपण ि या पर परा या शतर नसन मितरणी आहोत अगदी जवळ या घिन मितरणी आहोत

२८ अिभ यकती जनता सा ािहक

५

सौभागय-लकषणाच वा तव

मी िववािहत आह पण माझा ववािहक दजार समज यासाठी मी कसात िसदर घालत नाही एवढच नाही तर मी कक लावत नाही ग यात घालत नाही कानात घालत नाही मगळसतर घालत नाही मला अनक पर िवचारल जातात मलाच नाही तर या बायका िववाहानतर सौभागय-अलकाराचा वापर करत नाहीत याना नहमीच िवचारल जात की ldquoत ही मगळसतर कक बागडया वगर का वापरत नाहीrdquo

िववािहत ीन लगनानतर सौभागयालकारmdashकक मगळसतर जोडवी बागडया इ घातलच पािहजत हा िवचार वषारनवषर समाजात िभनलला आह एखादी बाई ज हा ह सवर नाकारत त हा लोकाना त भारतीय परपरच उ लघन आह अस वाटत

सौभागयालकार घात यामळ आपल ववािहक आय य सखी होत का याचा आप याला गभीरपण िवचार करायला लागल ा िनजीरव सौभागयालकाराची पतीndashप नी या सजीव सबधाना अिधक चागल बनव यात काही भिमका आह का उलट आपण कधीकधी असही बघतो की सौभागयालकार वापर यात अिजबात कसर न करणारया बायकाच दाप यजीवन काही फार सखाच असतच अस नाही

सौभागयालकाराचा इितहास

सौभागयालकार ह वा तिवक ज या ढी परपराच स ठवलल िव तािरत प आह ह घाल याम य काहीही तकर नाहीय जगात या अनक दशाम य अनक

इराद कर बलद २९

समाजाम य आपला ववािहक दजार दाखिव यासाठी ि या सौभागयालकार घालत नाहीत ववािहक दजार दाखिव यासाठी त आव यकही मानल गल नाहीय आप या दशात या सदधा काही भागाम य सौभागयालकाराचा वापर कठ कमी होतो तर कठ जा त तर कठ होतच नाही उ रपरदश बगाल िबहार म यपरदश राज थान सारखया मागासल या भागाम य ाचा आगरह जा त परमाणात िदसतो करळ कनारटक व पव र रा याम य फारच कमी िकवा िदसतच नाही िखर न शीख आिण इतर काही समदायाम य तर िववाहाची अशी काही िच ह असलीच पािहजत अस नाहीय

ा परथामध या फरकाची कारण आपण इितहासातन समजन घऊ शकतो पराचीन काळाम य आधिनक मानवा या उदयानतर हजारो वषर समाजाम य मातपरधान कटब यव था होती आिण कटब परमख ी होती ितची वतःची एक ओळख होती यावळी कोणाची तरी बायको हणन वग या ओळखीची ितला आव यकता न हती कनारटक करळ आिण पव र रा याम य आजही या समाजाच काही अवशष सापडतात इथ सौभागयालकाराच िवशष मह व नाहीय उ र परदश व िबहारसारखया भागाम य दोन हजार वषापवीर सरजामशाही व िपतस ाक यव था अि त वात आली होती ितथ ीला खाजगी मालम ा हणन समजल जायच ितला वगळी ओळख न हती मालक आपली सप ी जाहीर करताना या या गलामा या आिण जनावरा या अगावर खणा उमटवायच याचपरकार ीला (बायकोला) आप या मालकासाठी (नवरयासाठी) काही िच ह धारण करावी लागायची अशापरकार स वाती या काळात ा िच हाचा उपयोग गलामीच परतीक हणन स झाला आिण अजनपयत तो चालच

आह त हापासन आपला समाज परगत झाला सरजामशाही सपन आधिनक

लोकशाही आली तरी िपतस ा आप या ढी-परपरासह समाजात अि त वात आह सौभागयालकार यापकीच एक आजही ीला ित या नवरयािशवाय वगळ अि त व नाही आजही समाजाम य प नीची पतीपकषा वगळी ओळख नसत िववाहानतरची पारपिरक िच ह हणजच सौभागयालकार न घालणारी ी अिववािहत घट फोिटत िकवा िवधवा समजली जात ापकी कणीच नसल हणज िववािहत असनही सौभागयालकार नाकारत असल तर ितला छछोल चचल अिनतीमान समजल जात

साज- गार आिण दागदािगन ामाग आणखी एक तकर आह तो हणज स दयरबोध लोक नहमी ह हणतात की ामळ बायकाच स दयर खलन िदसत एक कषणभर आपण अस गिहत ध की यान स दयर वाढत तर मग पती या म यनतर

३० अिभ यकती जनता सा ािहक

ीचा सदर िदस याचा अिधकार िहरावन का घतला जातो हा फकत स दयरबोधाचा मामला िनि तच नाहीय तर ती म ययगीन सरजामशाही िपतस ाक समाज यव थची एक जनाट ढी आह

आधिनक काळातील बदल

स दयारबाबतचा ीकोन थळ-काळानसार बदलत असतो तसच समाजा या या या वळ या गरजानसारही बदलत असतो राज-महाराजा या काळात डोकावन पािहल तर या काळी ीndashप ष दोघही दागदािगन घालत आजही याची दागदािगन घातलली िचतर उपल ध आहत हणजच या काळात प षानी अगावर दािगन घालण रा त समजल जायच ती या काळातील फशन होती आधिनक काळा या स वातीला प ष जसजस उ पादनात जा त सिकरय हायला लागल तसतस यानी आपल दािगन काढन टाकल धोतरासारखी व जाऊन पटndashशटर िकवा कडताndashपायजमा यासारखी काम करताना सटसटीत असणारी व घालण स कल आधिनक काळा या स वातीला यरोपम यही बायका लाब गाऊन िकवा लाब फरॉक घालत असत िविवध परकार या कशभषा करत असत पण औदयोिगक कराती या वादळात ह सगळ बदलल गल मोठया परमाणात ि या घराबाहर पडन कारखा याम य कामाला जाऊ लाग या या या गाऊनची जागा पटndashशटर िकवा कटरन घतली आिथरक वावलबनान याच यिकतम व बदलन गल

असाच बदल आप या दशातही ग या स र वषाम य झाला आह पवीर ज हा ि या मखय व घराम य हो या त हा सदर िदस यासाठी कपड दािगन व स दयर परसाधनानी वतःला नटिव याकड याचा कल होता समाजाम य जसजसा बदल होत गला तसतशा ि या घराबाहर पड या आिण आिथरक या वावलबी होऊन समाजाम य वतःच अि त व पर थािपत क लाग या पारपिरक व अलकार व सौभागय-लकषण वापर याबाबत याचा ीकोन साहिजकच बदलत गला दोन िपढयापवीर आप या आजी या काळी घातल जाणार नथ दड-वाकया बोरमाळ ठशी त मणी यासारख दािगन आज परचिलत रािहलल नाहीत शहर तर सोडाच खडयातसदधा आता तस दािगन कोणी यवती घालत नाही हा बदल घडवन आण यासाठी कठलही आदोलन चालवल गल नाही तर सामािजक गतीबरोबरच हा बदल घडला

शहराम य आिण औदयोिगक वसाहतीम य िजथ ि याचा उ पादनात सहभाग जा त आह ितथ ि यानी आप या सोयीनसार बदल कलल जाणवतात िवशषतः

इराद कर बलद ३१

पोशाखामधील बदल हणजच साडीव न या सटसटीत अशा पटndashशटर आिण सलवार कड याकड वळ या आहत डॉकटसर इिजिनयसर नसरस व िशकषक यासारखया नोकरपशा ि यानी मोठया परमाणात दािग याच ओझही अगाव न उतरवल घर त ऑिफस आिण ऑिफस त घर ा धावपळीत याना साज गार करायला िकती वळ िमळत असल एवढच नाही तर क करी कामगार ि या सदधा जा त साज- गार करत नाहीत खरतर दनिदन धकाधकी या जीवनात घर त ऑिफस आिण ऑिफस त घर ा धावपळीत बरयाच कायररत ि याना स दयर परसाधानाकड लकष द यास वळच

नाही ा बदलाबरोबरच lsquoववािहक दजार दाखव यासाठी सौभागयालकार घाल याची

गरज कायrsquo असा पर ि या आता िवचा लाग या आहत अथारत असा पर उपि थत करणारया ि याची सखया आ ा जरी कमी असली तरी हळहळ वाढत आह

बा स दयर िव दध आतिरक स दयर

ा वादातील आणखी एक मह वाचा पल िवचारात घण आव यक आह ी या स दयारकड पाह याचा समाजाचा ीकोन बाहलीसारखी सजली-सवरलली

लाजरी-बजरी सकोचणारी ीच सदर समजली जात ाचा अथर ी या बा स दयारलाच जा त मह व िदल जात पण स दयारचा एक दसरा ीकोनही आह आिण तो आह आतिरक स दयारचा एक अशी ी जी वावलबी आह िज यात आ मिव ास आह जी समाजाला पढ न यासाठी आपल योगदान दत असल ित यात िदसणार स दयर त आतिरक स दयर जसmdashमहादवी वमार महादवी वमार लौिककाथारन िदसायला सदर न ह या पण इितहास कधी याच सािह या या कषतरातल योगदान िवस शकल का आणखी एक अशीच सदर मिहला हणज महा ता दवी आजही सािह य कषतरात या उ च थानावर आहत याचपरकार क टन ल मी सहगल यानी वात यलढयात सभाष चदर बोस या याबरोबर नत व कल या आिण अशा अनक मिहला बा स दयारसाठी नाही तर आप या कायारमळ आठवणीत आहत ा या उलट परचिलत स दयारसाठी आप या समोर ऐ यार राय लारा द ा सारखया मिहलाही आहत आता आप याला ठरवायच आह की कठला ीकोन आप यासाठी जा त योगय आह आिण आज कोण या ीकोनाला समाजमा यता िमळाली पािहज स या या काळात बहसखय जनतसाठी बाई हणज फकत lsquoशरीरrsquo हणन या यासाठी सदर ी हणज आकषरक बा स दयर असलली

बहरा टरीय कप यानाही हच हव आह त हाच तर स दयरपरसाधन आिण उ पादन

३२ अिभ यकती जनता सा ािहक

िवक याचा याचा धदा जोरात चालल हणनच या या सवर जािहराती ी या कवळ बा स दयारचाच उदो-उदो करतात इलकटरॉिनक िकवा छािपल परसारमा यमसदधाmdashजी अिधकतम बहरा टरीय कप या या िनयतरणात आहतmdash ाच परबळ िवचारसरणीला बळकट करतात टी हीवर या िसिरय समधन ि याच िचतरण भारी भारी साडया कक िसदर िबदी (जी खरतर आज कोणीच लावत नाही) मगळसतर आिण भरमसाठ दािगन अशा पहरावात कल जात

एका वग या पदधतीन मलत ववादयाचा सदधा ही िवचारसरणी बळकट कर याम य हात आह या यासाठी ी ही फकत शरीर घरातील गलाम आिण मल ज माला घालन याच सगोपन करणार यतर आह हणनच वारवार त ि यासाठी जी स व शटरndashपटवर बदी आणण ि यानी बरखासाडी घातली पािहज अस फतव काढत असतात

अस असनही जसजसा समाज हळहळ बदलत जातो तसतशा अिधकािधक वततर िवचारा या आिण धाडसी ि या घराबाहर पडन सवर परकारची काम करीत आहत स दयार या सामा य क पनाना ितलाजली दऊन बा स दयारला पराधा य न दता आतिरक स दयारला उजाळा दऊन ि या वतःच अि त व पर थािपत करत आहत स या याची सखया कमी असली तरी ती हळहळ वाढत आह जसजस ि याम य िशकषणाच परमाण वाढल या या जाणीवा िवकिसत होतील या आिथरक या वावलबी होतील वतःला माणस समज लागतील तसतस स दयारच जन मापदड आपोआप माग पडतील परातन काळातील दागदािगन आिण पोषाखापरमाणच वतरमानकाळातील दागदािगन आिण पोषाख यिझयमम यच पहायला िमळतील स दयारच मापदड बदलत आल आहत आिण पढही बदलतील

हमार िहदी परकाशन नोटबदी कया खोया कया पाया ₹ ५ndash तकर शील वजञािनक समाजवादी िववकान द ₹ १०ndash वॉलमाटर भगाओ खदरा कषतर बचाओ ₹ १०ndash मोदी सरकार क चार साल और बजट २०१८ndash१९ ₹ १५ndash दश पर फ़ासीवाद का सकट ₹ २०ndash अपना भिव य भारतीय सिवधान (लखक सभाष वार) ₹ २५ndash व वीकरण या पनःऔपिनवशीकरण ₹ १५०ndash

इराद कर बलद ३३

६

ि या या मािसकाच त य

lsquoि याची िनयतकािलकrsquo ा नावावर बाजारात उपल ध असल या िनयतकािलकाबाबत आपण पिरिचत आहोतच िनयिमतपण नाही पण कधीतरी र व टशनवर बरच lsquoसिशिकषतrsquo अशी िनयतकािलक चाळत असतात आपणापकी बरच जण अशा मािसकाच वगरणीदार असतात आिण आपण ती वाच यासाठी वळही दतो २५ndash५० पया या ा िनयतकािलकाम य सा ािहक पािकषक िकवा मािसक आहत हणजच मिह याला ५०ndash२०० पय आपण यावर खचर करतो पण ही िनयतकािलक आप याला काय दतात ाचा आपण िवचार कला आह का ि याची

३४ अिभ यकती जनता सा ािहक

िनयतकािलक अस यामळ याम य अशी काय िवशषता आह की जी सामा य िनयतकािलकाम य नाही िकवा ि याब ल याचा ीकोन काय आह या िनयतकािलका या परकाशना या माग कोणता िवचार आह

ही िनयतकािलक lsquoवमन ऑफ सब ट सrsquo (मिहलाचा कणा) lsquoमिहलाची सपणर पितरकाrsquo आिण आज या आधिनक ि यासाठी अस याच दाव करतात आदशर मिहलची याची पिरभाषा काय आह म यमवगीरय मिहला या या उ साही वाचक आहत या मिहलाना ही िनयतकािलक काय म य दतात आिण या या मनात काय िबबवतात मिहला या कठ या सम या त मह वा या समजतात मिहला या या िनयतकािलकाम य राजकीय सा कितक सािहि यक आिण आिथरक िवषयावर लख असतात का की या या मत ह िवषय मिहलासाठी मह वाच नाहीतच मिहला या ा िनयतकािलका या मत lsquoकालची मिहलाrsquo आिण lsquoआजची मिहलाrsquo याम य फरक

काय आह आिण काय असायला हवा याला जोडनच हा ही पर की lsquoउदयाची मिहलाrsquo त कशी पाहतात

या पर ाच उ र आप याला या या अनकरमिणकवर नजर टाक याबरोबर िमळत अनकरमिणक या पानावर साधारणपण lsquoआयवरिदक परसाधनाम य सावधिगरी बाळगाrsquo lsquoस दयार या सवरसाधारण सम याrsquo lsquoटिटग लस न भरलली नाइटीrsquo lsquoमला या पलओ हरवर उट िवणाrsquo lsquoया वषीर थडीत काहीतरी नवीनrsquo lsquoउ हा यासाठी १५ थडगार सरबतrsquo अशाच परकारच लख िदसतात या यितिरकत ि या याच िनयतकािलकाम य राशी-भिव य िसनमा बाजारातील नवीन सामान इ गो ी असतात तर कधी कधी चकक ि याचीच च ा करणार िवनोदही असतात सवर मिहला िनयतकािलकाम य सवरसाधारणपण हाच मजकर असतो जो सतत वगवग या पदधतीन सािगतला जातो या यितिरकत या िनयतकािलकाम य करीम िलप टीक पसरस दािगन पासन त वॉिशग मशीन पयत या उपभोगय व त या परचड जािहराती असतात

खरतर अ यत प पण ा मलगामी ढीवादी िनयतकािलकाना ि या या पर थािपत सामािजक चौकटीला तोड याची इ छाच नाहीय ती िशकवतात की पती हच जीवन आह पती हाच मोकष आह याला परा कर याची दोन साधन आहतmdashवयपाकघर आिण शरीर अधारवळ वयपाकघरात वािद पदाथर आिण पकवा न कर यात घालवा आिण उरलला वळ दािगन अिण करीमबरोबर घालवा कारण तच तर तम या यिकतम वाच उि आह ह फकत तम यासाठीच चागल आह अस नाही तर

इराद कर बलद ३५

बाजारपठसाठीही चागल आहmdash हणजच स दयरपरसाधन फशन कपड उदयोगा या कप या या ा िनयतकािलका या परायोजक आहत

मिहलासाठी असल या ा विश यपणर मािसकाम य lsquoआधिनकrsquo ी आता बादली टब आिण धोपाट या ऐवजी वॉिशग मशीनम य कपड धत पोलपाट-लाटण तवा िचमटा याची सटटी क न रोटीमकर वाप न पो या करत पाटया-वरवटयावर वाट याऐवजी िमकसरवर वाटत आिण हकयम कलीनरन फरशी व छ करत यामळ ित या भिमकत आिण दजारत काहीच बदल झाला नाही ना झाल इतकच की आता नवीन उपकरणानी स ज ी अिधक चटपटीतपण आिण चाणाकषपण काम क लागली ित या पवीरची याच घर-कामामधन वाचल या वळात ती सजावट करण रसदार सरबत बनवण ना ता क यानतर रातरी या जवणासाठी नवीन पदाथर तयार करण सकाळी रोज नवीन नवीन पदाथर ड यासाठी तयार करण घर आवरण वतःला टापटीप ठवण आिण याचबरोबर वळला अन प कपड आिण मग या कपडयाना अन प दािगन आिण मकअप क शकत हणज मग ती पाटीरम य lsquoसटरल िफगरrsquo बन शकत

ा िनयतकािलकाना जर कवळ गिहणी याच गो ी दाखवाय या असतील तर याम य ड गरदरयाम य राहणारया या लढाऊ ि याबाबत काहीच का यत नाही या ड गराळ परदशातील जीवनाची धरा वाहत आहत वयपाक करण लाकडफाटा आणण कमावण पाणी भरण िशवणकाम करण आिण मलाना साभाळण या यितिरकत शतात काम करण अशी खप काम या करत आहत वाळवटातील या ि याब ल या त वातावरणात घर याची तहान भागव यासाठी वषारनवषर दर दर जाऊन पाणी भरत आहत याचा उ लखही का यत नाही का यत नाही या ि याब ल या आप या दमदार खादयावर िवटाचा महाल उभा करत आहत या या महनतीच िचतर या िनयतकािलकाम य का यत नाही यासदधा मजरीची काम क नही घराकड आिण मलाकड पाहतात अशा ि या या गो ी द यासाठी ा िनयतकािलका या चकचकीत पानावर जागा नसत का की या या ीन या मिहला नाहीतच ा पर ाच उ र अगदी साध आह या याम य तथाकिथत ी व नाही अशा परकार या ि या िनयतकािलकाना अपिकषत असल या नाजक व कोमल ि या नसतात िपतस ाक समाज यव थला मा य असल या पारपिरक ीचीच परितमा ही िनयतकािलक समाजापढ ठव इि छतात

ि या या हट या जाणारया या तथाकिथत िनयतकािलकाम य एक मह वपणर

३६ अिभ यकती जनता सा ािहक

िवषय असतोmdashस दयर आिण आरोगय बरयाच पितरकाम य तर आरोगय आिण स दयरसबधी सम या एकाच कॉलमम य छाप या जातात जणकाही आरोगय आिण स दयर ही एकच गो आह स दयारब ल िटपा द या यितिरकत आरोगया या बाबतीत पौि क आहार िकवा कपोषणाची जी काही चचार होत तीही बहदा गभरवती मिहलासाठी आरोगयदायी आहार या सदभारत असत जणकाही ती गभरवती नसताना ितला पोषक आहाराची गरज नाही एक ी हणन आरोगय चागल अ न हा जण ितचा अिधकारच नाही ितची गरजच नाही नाहीतरी ी एक गलामच असत ितच पालन पोषण पण यासाठीच झाल पािहज की ती एका बाळाला ज म दव शकली पािहज आिण तोही मलगाच

आपण हा िवचार कधी कला आह का की द हन िवशषाक स दयर िवशषाक मात व िवशषाक अस अक छापणारी ही िनयतकािलक या या िनयतकािलकाची िकती पान िकवा िकती अक ि याच किरयर याच वावलबन ाला दतात जगभरात सग यात जा त महनत ि या करतात आिण जगभरात कटबाला आिथरक आधारही ि याच दतात ह स य माडायला ह का घाबरत आहत आिण तरीही ि याना सवरतर द यम थानावर ठव यात आल आह या सवर िवषयावर ही िनयतकािलक चचार करताना आपण कधी पािहली आहत का

जर कधी या िनयतकािलकाम य ि या या किरयर या सदभारत मािहती िदलीच तर यात ि या या िवदव नसार िकवा योगयतनसार मािहती दत नाहीत तर सदर आिण तरतरीत ि याची आव यकता असल या एयरहो टस िरस शिन ट मॉडिलग सारखया नोकरयाब ल मािहती दतात हणजच हा जो तथाकिथत किरअर गाइड स िमळतो तो ही समाजातील ीची पारपिरक परितमा आिण भिमका मजबत करणाराच असतो जर कधी चकन माकन जीवना या िविवध कषतरात उ लखनीय यश िमळवल या मिहलाना ा िनयतकािलकाम य थान िमळाल तरी याच सघषर याची जीवनम य याच िवचार याना मळीच मह व िदल जात नाही उदा एखादया राजकीय मिहलला राजकारणातील पर िवचार याऐवजी सगीतजञ मिहलला सगीतातील पर िवचार याऐवजी लिखकला सािह यातील पर िवचार याऐवजी याना अस पर िवचारल जातात की यामधन याची lsquoगिहणीrsquoची परितमाच पढ यईल जस उदाहरणच दयायच झाल तर अस िवचारल जात की त ही दो ही कषतर कशी साभाळत आहात त ही तम या पतीला वतः या हातान जवण बनवन दता का वयपाकघर कोण साभाळत जवणाम य काय-काय पसत आह कपड कठल आवडतात मलाना आईची कमी तर जाणवत नाही वगर वगर अशा ि याना एक पर हमखास

इराद कर बलद ३७

िवचारला जातो की जर कधी घर आिण कारिकदर याम य िनवड करायची वळ आली तर त ही काय िनवडाल आिण उ र तर पिरिचत आह हणजच िन कषर ठरवनच चचरची स वात आ ही हा म ा माडायचा परय न करतोय की ही िनयतकािलक पर यकष अपर यकषपण जरी एखादी मिहला कमावती असल ती ित या कारिकदीरत िकतीही यश वी झालली असल तरी ि या या आय याम य घराच मह व िकवा याच थान िकती उ च आह हच िसदध कर याचा जीवतोड परय न करताना िदसतात

ि याकड पाह या या समाजा या ीकोनाला आ हान दणारया परोगामी मिहलासाठी ज िचतच म आहत यावर ही िनयतकािलक एकही लख छापत नाहीत ि याना आसपास या जगातील आय यात रस िनमारण होईल यासाठी उ िजत करण कसबस जीवन जगणारया ि याना आय य पिरपणरपण जग याची िहमत दण सामािजकndashआिथरकndashसा कितक सम याच िव षण क न यावर उपाय शोधण ाब ल एक चकार श दही न काढता याना िनि करय आिण उदािसन बनव याकड ा िनयतकािलकाचा कल असतो ि यामधील वजञािनक जाणीवा वाढव याऐवजी याना अिधकािधक दववादी बनवत आहत ही िनयतकािलक आता या पिरि थतीब ल ि याम य चीड िनमारण करत नाहीत उलट ती थड कर याचा परय न करतात

ा मदयावर यानी पणरपण दलरकष कर याच मह वाच कारण हणज प षा या कटबातील आिण समाजातील पारपिरक दजारवर आिण अिधकारावर पर उभ राह शकतात पिरणामी मिहला या या स या या द यम वाला आ हान दऊ शकतात अस झाल तर ि या वावलबी होतील व या यात िव ास िनमारण होईल आिण समाजात या सदरत या क पनलाही या आ हान दतील मग स दयरपरसाधन बनवणारया बहरा टरीय कप याची स दयर परसाधन कपड फशन इ उ पादना या िवकरीच काय होईल ा कप यासाठी (आिण पयारयान त परायोिजत करत असल या िनयतकािलकासाठी) पावडर िलपि टक िकरम ा या िवकरीच काय ि याची अि मता काही बाजारापठपकषा मोठी नाही यामळ ि याची िनयतकािलक आिण या या पर क यार कप याना ि याची हजारो वषापवीरची चौकट नसती तशीच ठवायची नाही तर यावर चाणाकषपण मलामा चढवायचा आह

अगदी अलीकड एका परमख इगरजी िनयतकािलकासोबत ३४ पानाची परवणी फकट िदली होती याम य फकत वगवग या व त या जािहराती हो या गमत हणज रनसॉ वीमन (जागत मिहला) अस नाव असल या परवणीम य वॉिशग मशीन फरीज

३८ अिभ यकती जनता सा ािहक

िभतीसाठी नवीन पटस हअर िरम हरब ल काही गो ी हो या आिण आणखी आ यारची गो हणज १६२ पाना या या पितरकम य ४४ पान जािहरातीची १४ पान वगवग या डरस या िडझाई सची ३ पान िव सदरी या भारत आगमना या पाटीरची आिण ३ndash४ पान प षा या टाई स ब ल होती अथारत ा गो ी सतत दाखवन िनयतकािलकामधन आिण दरदशरनव न सतत ा जािहरातीचा भिडमार क न परथम आप या गरजा िनमारण क या जातात आिण यानतर या व त आप या समोर पर तत करतात आता फकत उठा आिण मॉलम य जाऊन उभ रहा

बाकी सम या िकवा अस हणया की या सम या समाजातन िनमारण झाल या आहत िकवा प षस ाक मानिसकततन िनमारण झाल या आहत याच काय उदा हडाबळी बला कार छडछाड कौटिबक िहसा दहरी भिमका बजावण इ याब ल बोलण कटाकषान टाळल जात या सम यामळ परभािवत होणारा गट तर मिहलाचाच आह पर यक िदवस एका दहशतीम य जगणारया आय यभर एका दघरटन या िभतीम य राहणारया कसबस जीवन जगणारया ि याना आय य पिरपणरपण जग याची िहमत द यासाठी ही मिहलाची िनयतकािलक पढाकार का घत नाहीत जर बला कार िकवा छडछाडीवर काही छापल गलच तर या लखाम य ि याना बचावाच (सामना न कर याच) उपाय सचवल जातात यामळ खरतर या या मनात अजनच भीती िनमारण होईल याचपरमाण ही िनयतकािलक दहरी जबाबदारी (घर आिण ऑिफस) साभाळणारया क करी ि या या सम यावर चचारही करत नाहीत आिण िव षणही करत नाहीत ा पर ावर मिहलाम य चचार हावी ात याना काहीही वार य नाही

आता बघया िनयतकािलकाम य सािह या या नावावर छाप या जाणारया टकार कथाब ल ातील लखाम य समाजाम य नत व करणारया ि या कठीण पिरि थतीत आ मिव ासान िनणरय घणारया ि या एकटयान मलाना वाढिवणारया ि या अस िवषय कधीच नसतात या कथामधील मिहला नहमीच आज या िपतस ाक समाजान घालन िदल या चौकटीतीलच असत िवषयही ठरावीक असतातmdashजस पतीndashप नीच सबध पती प नी और वो सासवाndashसनाची भाडण वगर कथाच िवषयही तच त घासन गळगळीत झाललmdashपतीच िववाहपवर िकवा िववाहानतरच परमसबध याम य प नी याग आिण ममतची मतीर असत यात नालायक पतीच बट ती जागवर नऊन ठवत या या आवडीचा वयपाक करत आिण रातर रातर याची वाट पाहत घालवत मग ित या तप यवर परस न होऊन कधीतरी पती घरी परत यतो गो ीचा एक परकार असाही असतो की पतीndashप नीच भाडण िकवा

इराद कर बलद ३९

काही गभीर सम यामळ प नी जी िशकलली असत माहरी जात भावजयी या िश या खात विडलाचा अपमान झलत पण वावलबी हो यासाठी परय न करत नाही आिण मग शवटी कोणी समजतदार मतरीण िकवा समजतदार कामवाली ह बोलन ितच डोळ उघडत की lsquoआपला प ष आपला असतो िकतीही मारल तरी परम पण करतोrsquo

याचाच अथर सािह य पण आप या िवचारामधन हच िसदध करत की बायकाच जग ह पती या घरापरत आिण यातही वयपाकघरापरत मयारिदत आह ि यानी िलप टीक काजळ आयलायनर िडजायनर दािगन कपड या यितिरकत काही िवचारच करायची गरज नाही यानी सामािजक आिण राजकीय सम यावर िचता करायच कारण नाही ही िनयतकािलक अ यत कशलतन आिण गोड पदधतीन lsquoमिहलाची गलामीrsquo आिण lsquoगलाम मिहलाचीrsquo तती करत आहत गलामी वयपाकघराची गलामी स दयारची

ही िनयतकािलक वाचणारया प षाची सखया ि याएवढीच आह ह ही िवचारात घतल पािहज ि याच जीवन फकत याची मल आिण याच घर-कटब या यासाठीच असल पािहज ा प षा या डोकयातील िवचाराना ही िनयतकािलक अजनच प ी दतात

खरतर आप याला अशा िनयतकािलकाची काही गरज नाही आज या ीसाठी ही पराणपथी मािसक कचराच आहत आप याला जगाशी जोडन घणार

सामािजक पिरि थती आिण वा तव समजावणार आप या जग या या ददर य इ छला रखािकत करणार सािह य हव आह अितशय परितकल पिरि थतीम य जगत असनही ि यामधील चत य वाखाण याजोग आह या आप या हककासाठी लढत आहत जगा या कानाकोपरयाम य सघषर करत आहत या ि याब ल सग याना साग याची गरज आह की या का लढत आहत सग यात मह वाच हणज सवरपरथम गरज आह ह समजन घ याची की ी हो याआधी आपण एक माणस आहोत अिण आ हाला आम या यायासाठी व समान हककासाठी लढा दऊन त परा कर यासाठी पररणा दणारया सािह याची आव यकता आह

४० अिभ यकती जनता सा ािहक

७

परसारम यमामधील ि याची परितमा

परसारमा यमानाmdash हणज िसनमा टलीि हजन व पतर िनयतकािलक इmdashसमाजाचा आरसा समजल जात हणजच अस समजल जात की समाजात ज घडतय याची जशी या तशी तसबीर मीिडया लोकासमोर आणत आजच सग यात परभावी मा यम आह टलीि हजन कारण एकतर ह क- ा य मा यम आह आिण घराघरापयत पोहोचल आह चला तर मग आपण ा आरशात ि याच परितिबब पाहया

या लखाम य आपण वारवार टलीि हजनवर दाखव या जाणारया मखय व तीन परितमाब ल चचार क या पिहलीmdashमॉडल असल या कायरकरमाम य lsquoकटवॉकrsquo करणारया मॉडलची िकवा ऐ यार राय आिण िपरयाका चोपडा या या स दयारच रह य सागणारया सदरयाची दसरीmdashदो ही खादयाव न पदर लपटन घणारया िकवा डोकयाव न पदर घणारया पित ता ीची िकवा कटबाला सखी ठव यासाठी वतः या व नाना ितलाजली दणारया आदशर प नीची पती या अनपि थतीत या या यवसायातील सवर यवहार कशलतन पाहणारया पित ता ीची आिण ितसरीmdash वतः या अि त वासाठी वावलबनासाठी नोकरी करणारया पण घरा या सखासाठी िकवा लगनात अडथळा यत असल तर िकतीही मोठया पदावर असली तरी कठ याही कषणी नोकरी सोडन दयायला तयार असणारया आदशर प नीची

पिहली परितमा आह कठल तरी उ पादन िवकणारी िकवा कटवॉक करत यणारया मॉडलची िज याकड बिघत याबरोबर ती मळी आप या समाजातील मलगी आह अस वाटतच नाही मॉडल अस यामळ जरी ती सतत घरा या बाहर असली रातरी उशीरापयत पाटरया करत असली तरी ती सरिकषत असत कारण ित याभोवती

इराद कर बलद ४१

सरकषारकषकाच सरकषण असत सामा य ि याना भडसावणारया छडछाड बला कार वगर कठ याही सम या ितला भडसावत नाहीत वतःला अिधक सदर कस बनवायच ही ितची खरी सम या आह ित या सम यत आिण आप या सम यत कठलच सा य नाही जण काही ती दसरयाच कठ यातरी दिनयतन आली आह हणनच ही आपली परितमा होऊच शकत नाही मातर अशा सडपातळ आिण सदर िदसणारया आकषरक पहरावात या मॉड स टलीि हजनवर सतत पाहन सडपातळ सदर आिण आकषरक शरीर ठवण हीच आदशर ीची परितमा समाजात तयार कर यात यामळ मदत झाली आह ान ि याना आिण िवशषतः मलीना वतःच शरीर आिण बा स दयारच वड लाव याची मह वाची भिमका बजावली आह

दसरी परितमा आह हजारो वषाषपवीरची पण ितला आज खपच रग भ न दाखवल जात आह ती आह एका पित ता ीची िव ास प नी आजञाधारक सन यागमयी आईची ही परितमा धािमरकndashकौटिबक धारावािहका या मा यमातन दाखवली जात ा ि यासाठी कटब हच सवरकाही असत आिण आप या सवर गरजासाठी या घरातील प षा या त डाकड पाहतात बहताशी मिहला दशरक वतःला ा दसरया परितमशी जोडन घतात कारण ती या या जीवनाशी िमळती जळती वाटत ा परितमचा उदोउदो कर याचा उ शच हा आह की ती परितगामी व ी मजबत करत ि याना आह याच पिरि थतीत राह याची पररणा दत दसरीकड व ति थती ही आह की ि या भलही वतःला घरा या चार िभतीत क डन घत असतील पण वतः या आिण समाजा या िवकासासाठी ि या मोठया परमाणात घराबाहर पडन िशकषण आिण नोकरी क लाग या आहत याना पारपिरक जीवन जगायच नाहीय या आप या अि मतसाठी आिण अि त वासाठी आता सजग आहत आिण पारपिरक समाजान याना या मयारदाम य बाधन ठवल आह या सीमा ओलाडन बाहर पड याची या खटपट करत आहत आिण मीिडया मातर परत एकदा याना घरा या चार िभतीत क डन घाल याचा परय न करत आह

ितसरी परितमा आह lsquoनोकरी करणारया आधिनक ीrsquoची ही परितमा पाहायला फारच मोहक आह ितला पािह यावर वाटत की जगातील सवर ि या िशक या सवरल या आिण वावलबी आहत िसिरयलमधन ा ि याना एवढ कायरकषम दाखवल जात की या जराही न थकता कसलीही िचडिचड िकवा राग न यऊ दता ऑिफस आिण घर दो ही अ यत सफाईन साभाळतात याच ह िचतर पाहन खरतर आ यरच वाटत की कोणताही माणस एवढा कायरकषम कसा काय अस शकतो याचबरोबर याना अ यत यागी दाखवल जात या यासाठी याच घर ह पराधा य

४२ अिभ यकती जनता सा ािहक

आह आिण गरज पडल त हा मागपढ न पाहता कटबासाठी नोकरीवर लाथ मार यास या कायम तयार असतात ा परितमतन कठ ना कठतरी याना ह प जाणवन दयायच आह की ि या िकतीही िशक या उ चपदावर ग या तरी घर या जबाबदारया ह याच परथम पराधा य असल िवजञान-ततरजञानाची झप कठही पोहच द घरकामाची जबाबदारी ितचीच ती आिण ितचा पती दोघही ऑिफसमधन एकाच वळी घरी परतल तरी घरी आल या पाह याच चहापाणी करण कटबासाठी जवण बनवण आिण हसतमखान याना जवायला वाढण मलाना झोपवण इ यादीची जबाबदारी ितचीच ित याजवळ खरदी कर याची कषमता असल तर ती पाटया-वरवटयावर वाट याऐवजी िमकसरवर वाटल हातान कपड ध याऐवजी वॉिशग मशीन मधन धवन काढल आिण घराची साफसफाई हकयम कलीनर न करल परत कामाची मळ जबाबदारी ितचीच

टी ही वर दाखव या जाणारया या परितमतील ि या आिथरक या वततर आहत वावलबी आहत पण मानिसक या या आप या िपता पतर पती ा यावरच अवलबन आहत ा ि या प षपरधानत या साख या तोड याचा परय न

तर करतात पण अखरीस तडजोड करतात आिण सग यात वाईट ह की या वखशीन तडजोड करताना दाखवतात या या तडजोडीची कहाणी इतकया खबीन दाखवली जात की ि या िनसगरतःच अशा आहत अस वाटल ही परितमा ि या या वात यासाठी अिधकच हािनकारक आह कारण आप यावर ज हा अशी पिरि थती यईल त हा आपणही कटबासाठी आपली व न आिण कारकीदर आनदान सोडन दयायला तयार असल पािहज ह म य जवत

ा तीनही परितमाचा खोलात जाऊन िवचार कला तर लकषात यईल की ा तीनही परितमा ी िवरोधी आिण प षपरधान मानिसकतला पोषकच आहत पिहली परितमा ीला शरीर िकवा व त हणन दाखवत दसरी प षा या गलामी या पात तर ितसरी कटबासाठी कठ याही तडजोडी कधीही करायला तयार असणारी

ा तीनही परितमा ि याची छळवणक िपळवणक दाखवणारया परितमा आहत आप याला ा फस या भिमका तोडन आपली वतःची एक नवी परितमा तयार करायला लागल अशी परितमा यात ी ा सडल या मागासल या समाजा या म याबरोबर सघषर करत असल आिण ित या चहरयावर कल या सघषारच तज असलmdash या सघषारच तज यामळ ितन अनक हकक आिण अिधकार िमळवल आहत आिण भिव यात आणखी यश िमळल याची खातरी आह तीच ितची खरी परितमा असल

इराद कर बलद ४३

८

वावलबनाची गरज

वावलबी अस याब ल मली काय िवचार करतात यासबधी या िकती सजग आहत आिण या या वावलबी हो याम य काय सम या आहत ह समजन घ यासाठी काही महािवदयालयीन िवदयािथरनीशी आ ही चचार कली या चचरमधन ह समजल की वावलबी अस याची इ छा जवळजवळ सवरच मलीची आह पण यासाठी या खप परय नशील आहत अस नाही चागली नोकरी िमळा यास ती कर याची इ छा स र टककयापकषा जा त मलीनी दशरवली परत नवरयान िवरोध कला तर काय कराल ा पर ावर याच उ र आल की नोकरी सोडन दऊ कठ याही पिरि थतीत वावलबी होणारच ह सागणारया फकत ५ टककच मली हो या या हणा या की वावलबनासाठी सवर परय न क नवरयाला आिण कटबाला समजावन साग गरज पड यास थोडा सघषरही क पण या पढ ह ही हणा या की नाती तट यापयत पिरि थती आली तर माघार घऊ या सवरकषणातन अस लकषात आल की बहसखय मली वतः या पायावर उभ राह याचा िवचार ज र करतात पण याना वात याचा खरा अथर आिण वावलबनाच खर मह व समजलल नाही

या सवरकषणातन आणखी एक मह वाची गो समोर आली ती हणज सवर मली

४४ अिभ यकती जनता सा ािहक

अस मानतात की कटब आिण समाज ह या या वावलबी हो यामधील सवारत मोठा अडसर आहत

भारत झपाटयान एक आधिनक िवकिसत समाज बनतोय असा दावा जरी आपण करत असलो तरी ि या या वात याब ल या सामािजक ीकोनाम य फारसा फरक झालला नाही ह एक कठोर वा तव आह काही िठकाणी काही बदल झालल असल तरी त अ यत वरवरच आहत आिण यातही मोठया शहराम य थोडाफार बदल झालला जाणवतो पण गरामीण भागात आिण छोटया शहराम य आजही शकडो वषापासनच बरसटलल िवचार चालत आल आहत ी वात याला लायक नाही ितला परथम विडलावर मग पतीवर आिण हातारपणी मलावर अवलबन रािहल पािहज वदात सािगतलला हा ीकोन आजही परबळ आह याच परचिलत मानिसकतमळ समाजात ि याना भदभावाची वागणक िमळत या यावर अबला िनराधार अस याचा िशककामोतरब कल जात याच कारणामळ कधी ि याना सरकष या नावाखाली चार िभतीत डाबन ठवल जात एकट बाहर जाऊ िदल जात नाही अबला हणन घाबरवल जात तर कधी नाजक हणन साभाळल जात याना ह ही सािगतल जात की या या या वात यावर ठाम रािह या तर कटब व मल उद व त होतील

समाजात या फलावल या या िवचाराबरोबरच मली मोठया होत अस यामळ या याम य वावलबनाची जाणीवच िनमारण होत नाही मली या आय या या उ शाब ल आईविडलाचा िवचारही लगनापरताच मयारिदत असतो हा ीकोन समाजाम य इतका ढ झाला आह की यािव दध बोलणसदधा मलीना अवघड जात वषारनवषर समाजान बनवल या ा परभावी म यानसारच या वतःला घडवत जातात आिण यानासदधा लगन हीच आप या आय याची इितकतर यता आह आिण पतीची आिण सासर या लोकाची सवा कर याम य आय याच साथरक आह अस वाट लागत

याच कारणामळ ी वतःला दबळी आिण कमजोर समज लागत ितचा आ मिव ास कमी होतो बाहर या जगातील धावपळ आिण आ हानाना घाब न घराबाहर पडायला ितला भीती वाट लागत ितचा वािभमान नािहसा होतो नवरयान आिण सासर यानी कलल सवर अपमान ती सहन करत घरात या सवानी पोटभर खाऊन ज उरल त अ न पोटात घालण यालाच ती आपल जगण समज लागत

काही लोक ि या या वावलबी अस याला िवरोध करत नाहीत पण याचा ीकोन सकिचत आह या यासाठी ि या या वावलबनाचा अथर ितन घराबाहर

इराद कर बलद ४५

जाऊन काम करण हणज कवळ पस कमावण एवढच त मानतात खरोखरीच वावलबी होण न ह ित या िमळकतीवर नवरयाच िनयतरण असत तो ठरवतो की पस कठ आिण कस खचर करायच घरकामाची पणर जबाबदारी ीवरच राहत आिण घर चालव याची मखय जबाबदारी प षाची राहत नवरा भरपर कमावत अस यामळ ित या कमाईची कटबाला आता गरज नाही अस सागन तर कधी कामासाठी ती बाहर दत असल या वळ या परमाणात ितची िमळकत अ प आह अस सागन िकवा कधी याना वाटत की आता ितची नोकरी पर ितन घरी बसाव व घरससार साभाळावा अशी िविवध कारण दऊन ित या नवरयाला आिण सासर या लोकाना ितला नोकरी सोड हणन साग याचा पणर अिधकार असतो

आिथरक वात याच मह व

ीला जर आ मिनभरर व वततर हायच असल तर याची पिहली पायरी आिथरक वावलबन आह ह पिहल पाऊल उचलणmdashघराबाहर पडन छोटीशी का असना नोकरी करणmdashहीच ित यासाठी एक मोठी झप आह यामळ ित या यिकतम वाम य िनणारयक बदल होतात कमावत अस यामळ आता ती वतःच िनणरय वतः घऊ शकत आप या कामा या िठकाणी अनक लोकाना भटत या याशी बोलत यातन ितला जगाकड पाह याची आिण जग कस चालत त समजन घ याची ी िमळत ितला काही िमतरमितरणी िमळतात काही ितच िहतिचतक बनतात ज ित या सख-दःखाम यही सहभागी होतात यातन ितच एक सामािजक वतरळ बनत आिण सामािजक सबधही वाढतात सामािजक उ पादनात ितची भिमका िनि त होत आिण ती योगदानही दत

एकदा घराबाहर पडन नोकरी करायच ठरवल की बाहर या जगातील आ हानाना त ड दयायला आपोआपच ती मानिसकिर या तयार होत आिण एकदा घराबाहर पडली की बाहर या जगातील आ हान धीटपण पल याची कषमता ित याम य िनमारण होत ितची ही मानिसक तयारीच ितचा आ मिव ास वाढवत यामळच ती र यात होणारी छडछाड िकवा गरवतरन यावर आवाज उठवत यातन वतःला योगयपरकार वाचवण आिण परसगी यासाठी सघषर करण यासारखया गो ी िशकत

हळहळ एक माणस हणन आिण समाजाचा जबाबदार घटक हणन ीला वतःची ओळख समज लागत नवनवीन मािहती जाणन घ याची ित यात िजजञासा वाढायला लागत वतरमानपतर वाचण मािसक वाचण टिलि हजनवरील बात या

४६ अिभ यकती जनता सा ािहक

ऐकण ाम य ितची ची िनमारण होत कारण रोज बदलणारी धोरण िकवा राजकीय घटनाब ल मािहती घण ह आता ित या जीवनाशी पर यकष जोडल जात ा उलट गिहणीला त थट परभािवत करत नस यामळ याची फार आव यकता नसत यामळ व पतर व िनयतकािलक वाच याम य गिहणीला फारसा रस नसतो मािसक वाचली तरी ि याची मािसक ती उ सकतन चाळत

सामािजक उ पादना या परिकरयत सामील झा यामळ समाजात ितची वततर ओळख िनमारण होत जी पवीर कोणाची तरी आई बिहण प नी मलगी अशी असत यापकषा वगळी असत ती करत असल या ित या कामा या आधारावर लोक ितला ओळख लागतात आता ती कमावत अस यामळ ितला हवा ितथ ती खचर क शकत आता ितला ितच छद कौश य मग त सगीत वा न य िशकण असो प तक वाचण असो िकवा नाटकndashिसनमा पाहण असो त स करण शकय होत अशा अनक ि या आहत की याना िचतरकला सगीत न य या सारखया िवषयाम य गती असत पण कधी कटबावर आिथरक भार पडल हणन तर कधी कटबान परो साहन न िद यामळ आप या परितभाचा िवकास या क शकत नाहीत आिथरक या सकषम असणारी ी इतरानाही मदत क शकत अशा िकतीतरी ि या वकमाईतन आप या लहान भावाबिहणी या िशकषणासाठी मदत करताना िदसतात

बहताश लोक ि यानी नोकरी कर या या िवरोधात असतात कारण याना वाटत की कटबाची घडी िव कटल याच हणणmdashघरातील काम कोण करणार परथम हा पर उपि थत कर याची गरज आह की घरकाम ही फकत ीची जबाबदारी आह का यात नवरयानसदधा भागीदारी करावयास नको का या घरातील ी नोकरी करणारी आह आिण नवराही घरकामात सहभागी असतो याची मल लवकर वावलबी होतात लहानपणापासनच ती छोटी-मोठी काम करायला िशकतात

दसर आप या आसपासची नोकरी करणारया ि याची कटब पािह यावर ती यवि थत चाललली िदसतात नोकरी करणारी ी घरकाम आिण बाहरील काम या दो हीला चाग यापरकार याय दत एवढच नाही तर ित या कमाईमळ घर आिथरक या बळकटच होत ित या वळचा सदपयोग व कामाची िवभागणी ती अितशय नटकपणान करत

ितसर िजथ पतीndashप नी दोघही नोकरी करतात या घरातील वातावरण गिहणी या कटबापकषा फार वगळ असत दोघही काम करत असल या पतीndashप नीच नातही मतरीपणर होत दोघही आपाप या कामा या िठकाणी यणारया सम याबाबत

इराद कर बलद ४७

एकमकाशी चचार क न एकमकाचा स ला घतात दोघाम य िविवध सामािजकndashराजकीय िवषयावर ग पा होतात कारण ी या सामािजक कामातील सहभागामळ ितला बाहर या जगाब ल मािहती होत घरातील अस मनमोकळ वातावरण मलावर चागल स कार जिव यास मदत करत एखादया गिहणीलाmdashजरी ती सिशिकषत असली तरीmdashितचा पती आप या कामातील अडचणी सागत असला तरी ितला त ऐक यात फारसा रस नसतो घराबाहरील जगाशी ितचा फारसा सबध यत नस यामळ पती या कामावरील सम यावर ती बोल शकत नाही िकवा बौिदधक चचारही क शकत नाही

अखरच आिण सवारत मह वाच काही कारणामळ नवरयाबरोबरच सबध िबघडल िकवा याचा आकि मक म य झाला तर आिथरक या सकषम असलली ी आपल आिण आप या मलाच पालनपोषण वािभमानान क शकत तर घरात राहणारी ी सासर आिण माहर या दो हीवर ओझ बनत आिण पढील आय याम य अपमािनत िजण जगाव लागत

अनक ि या असा िवचार करतात की आपल आय य तर कसबस यतीत झाल आता आप या मलीचा िवचार करायला पािहज पण आपणच जर आपली बधन तोड शकलो नाही तर पढ या िपढीला द यासाठी आप याकड काहीच असणार नाही हणजच जी स वात आपण करायला हवी होती ती आपण आप या मली या खादयावर टाकन मोकळ परत आ हानाना घाब न जीवनातन माघार घऊन पळन जा याचा हा परकार आह अशी आशा िन फळ असत कारण वतःची बधनच जर आपण धयारन तोड शकलो नाही तर पढ या िपढीला आपण त धयर कोठन दणार

ि या या वावलबनाचा आणखी एक मह वपणर पल हा ही आह की जोपयत समाजातील अ यार लोकसखयचाmdashि याचाmdashसामािजक उ पादनात पर यकष िकवा अपर यकष सहभाग होत नाही तोपयत कोण याही समाजाचा खरया अथारन िवकास शकय नाही

ि याना िपतस ाक गलामीतन मकत हो यासाठी घराबाहर पडन नोकरी क न आिथरक या वावलबी होण ह पिहल पाऊल असल पण आज चागली नोकरी िमळण ह अ यत अवघड झाल आह ग या दोन दशकात खाजगीकरण उदारीकरणा या या काळात दशातील अनक उदयोगधद बद पडत आहत आप या दशातील नत मोठमोठया कॉप रश सचा नफा वाढव यासाठीच दश चालवत आहत या महाकाय कप याना नफा आिण फकत नफा कमाव यातच वार य आह

४८ अिभ यकती जनता सा ािहक

जा तीतजा त नफा िमळिव यासाठी कॉप रश स कमीतकमी कामगाराना िकमान वतनावर ठवतात काही मठभर चाग या पगारा या नोकरया सोड या तर बाकी सवरसाधारण नोकरया कमी पगारा या आिण असघिटत कषतरात आहत आिण हणनच आज मिहला या वात याचा आिण मकतीचा सघषर पढ घऊन जायचा असल तर याना रोजगार िमळव यासाठी लढा दणारया लोका या सघषारत सामील हायला लागल आिण रोजगारा या सधी उपल ध क न द याची मागणी करायला लागल कतराटी रोजगार बद क न कायम व पी रोजगाराची मागणी करायला लागल ी सघटनासह सवर जनआदोलनाना एक नवसमाज िनमारण करायचा आह की यात पर यकाला कामाचा ज मिसदध अिधकार असल ि थर उ प न िनवारा आरोगयसिवधा तसच वदधापकाळातील सिवधा या गो ीना पराधा य असल आिण यावरच भर िदला जाईल तो समाज खरोखरच मकत आिण लोकशाहीवादी असल

हा अथारतच दीघरकालीन सघषर आह पण तोपयत आिथरक या वावलबी हो यासाठी कमी पगाराची का असना पण िमळल ती रोजगाराची सधी वीकारण मह वाच आह आपण ज हा घराबाहर पड आिण मकत होऊ त हाच असा समाज िनमारण क शकतो िजथ सवाना रोजगारासाठी पराधा य िदल जाईल ीndashप ष समानता असल या समाजासाठी त पिहल पाऊल आह

Our English Publications Palestine Israel and the ArabndashIsraeli Conflict ₹ 10ndash Demonetisation Yet Another Fraud on the People ₹ 10ndash The Crisis of Global Warming ₹ 15ndash Letrsquos Rise from the Shadows ₹ 15ndash Who was Shivaji (Writer Com Govind Pansare) ₹ 20ndash Neoliberal Fascist Attack on Education ₹ 25ndash The Unemployment Crisis Reasons and Solutions ₹ 25ndash Is the Government Really Poor ₹ 25ndash Globalisation or Recolonisation ₹ 150ndash Education under Globalisation ₹ 275ndash Essays on Contemporary Indian Economy ₹ 275ndash Nuclear Energy Technology From Hell ₹ 295ndash

इराद कर बलद ४९

९

प षही घडिवला जातो

या आधी या सवर लखामधन आपण िपतस म य ि याची काय पिरि थती असत याची चचार कली या िपतस ाक यव थचा प षावर काय पिरणाम झाला आह यावर या लखात चचार करत आहोत जस lsquo ी ज माला यत नाही घडवली जातrsquo तसच lsquoप षही ज माला यत नाही घडवला जातोrsquo िपतस ाक यव था ही ीम य ी वाची भावना जागत करत तर प षाम य िपतस ला पोस याच काम lsquoमदारनगीrsquo

करत िपतस ाक यव था ि याम य द यम वाची भावना िनमारण करत तर प षाम य वाची भावना िनमारण करत ही तची भावना आिण यातन िनमारण होणारया

म याना व यवहाराना मदारनगी हणतात िनसगारन ी आिण प ष या यात फकत २ndash३ फरक कल आहत आिण त ही

पन पादना या परिकरयसाठी िलगा यितिरकत बाई मलाला ज म दऊ शकत हणन ितला गभारशय आह आिण मलाच पालनपोषण कर यासाठी छाती आपण ह लकषात घतल पािहज की िनसगारन भद िनमारण कला आह भदभाव नाही पन पादनासाठी

५० अिभ यकती जनता सा ािहक

सहकायारची गरज आह िहसची नाही ndashकिन अस याची गरज नाही पण आपण याला असमानतशी जोडल आिण ीndashप षाम य भदभाव स कला या असमानतनच प षपरधानतला ज म िदला आिण पढ जाऊन ती िपतस ाक यव था बनली याम य ससाधन िनणरय घण आिण िवचारधारवर प षाच िनयतरण आह

महािवदयालयीन िवदया याबरोवर प षभानाच (मदारनगी समजन घतानाच) कायरकरम करत असताना आ ही मलाना खरा मदर अस याची लकषण कोणती हा पर िवचारला गरज असल त हा ि याच रकषण करणारा धीट महनती कतरबगार ताकदवार समजदार आकरमक दबग कधी न रडणारा तगडा बहादर गरम रकताचा िनधडया छातीचा िजगरबाज इ यादी याखया यानी सािगत या या याखया बरोबर आहत का हा पर मलीना िवचारला असता यानी यातील बहतक सवर याखया मा य क या यातील काही याना आवडतातही पण याचबरोबर यानी ह पण सािगतल की प ष अहकारी रागीट आिण िनयतरण ठवणार असतात ज याना आवडत नाही

पण व ति थती ही आह की अहकारी रागीट आिण िनयतरण ठवणार ह गण मलानी मदारनगी या सािगतल या याखयमधनच यतात अहकारी रागीट आिण िनयतरण ठवणार िमळन एक खतरनाक रसायन बनतmdashमदारनगी प षाला स ाधारी आकरमक आिण िहसक पात पर थािपत करणारी या म याना समाजमा यता दणारी ती एक सामािजक पिरभाषा आह जी िपतस न िनमारण कली आह प षही lsquoप षrsquo हणन घडवला जातो अस हणताना मदारनगी समजन घयायची तर प षाची जडणघडण लहानपणापासन कशी होत ह पाहायला लागल

अगदी लहान असतानासदधा मलान फरॉक घालायचा हटल तर lsquoत काय मलगी आहस काrsquo हणन च ा कली जात कधी खळताना मार खाऊन मलगा रडत घरी आला तर lsquoरडतोस काय बायकासारखाrsquo अस हटल जात कधी अपमान करायचा असल तर lsquoबागडया भर बायकासारखयाrsquo अस सािगतल जातmdashअशा अनक वाकयानी आपण या लहानशा मलाला प ष बनव याची स वात करतो बरयाच घराम य मोठया बिहणीला सोबत हणन लहान भावाला बरोबर पाठवल जात त हापासनच तो सरकषका या भिमकत जातो घराम य नातवाईकाम य व समाजात तो पर यक कषणी प षपरधानता बघत असतो व याचच अनकरण करायला लागतो

मदारनगीचा एक मह वपणर पल िहसा आह अनक जण अस हण शकतात की प ष वभावतःच िहसक असतात पण तस नाहीय ज मतः िहसक कणीच नसतो प षाना िहसक बनव यात समाजाचा मोठा वाटा आह लहानपणापासन मलगयाना

इराद कर बलद ५१

आपण खळणी हणन बदका गदा पायडरमन या यासारखया गो ी दतो अनकदा जवायला वाढायला उशीर झाला हणन ताट फकन मारणार िकवा यता जाता आईचा अपमान करणार आिण आईवर हात उचलणार वडील मलान लहान अस यापासनच पािहलल असतात ि याच थान बरोबरीच नाही या यावर हात उगारला जाऊ शकतो ह म य या या मनात ठसवल जात कटब ही मलाना lsquoप षrsquo बनव याची मोठी परयोगशाळा आह आिण मग मोठ झा यावर मली जस आईच अनकरण करतात तसच मलगही विडलाच अनकरण क लागतात िहसक बनतात आिण मग ती िहसा ि यापरती मयारिदत राहत नाही तर प षाndashप षाम यही पोहोचत मदारनगीम य िहसा िनिहत आह

फकत प षाम यच नाही तर समाजातही िहसा पसरव याम य परसारमा यम आिण िसनम याची मह वपणर भिमका आह ा मा यमाचा समाजावर तर पिरणाम होतोच पण ीndashप ष सबधावरही मोठा पिरणाम होत असतो मलीबरोबर कठ याही परकार वागल तरी याना त आवडत या यावर जबरद ती कली तरी याना ती आवडत प नी िकवा परिमकवर िबनिदककत हात उचलता यतो बाई lsquoमाणसrsquo नाहीच तर व त िकवा आयटम आह आिण सग यात मह वाच हणज मलगी ज हा नाही हणत त हा खर तर ितचा होकार असतोmdashिसनमाम य तर ह सवर उघड उघड दाखवल जात आिण ह सगळ घडत असतानाही शवटी िहरोला िहरॉईन िमळत अशी म य जर परसारमा यम आिण िसनमातन िमळत असतील तर मलग िहसक का होणार नाहीत पर यकष आय यात एखादी मलगी मलाला नाही हण शकत िसनमातली म य आिण मदारनगीचा अहकार ा दो ही गो ीमळ मलगा िहसक बनतो ाचा शवट मलीला मा न टाक याम य िकवा त डावर अिसड फक याम य होतो

ि यावरील िहसा आज एवढया मोठया परमाणात वाढ या आहत की भारतात ६० नवर कधी ना कधी आप या बायकावर हात उचलतात दर २२ िमिनटाला एक बला कार होतो आिण एका िदवसात दोन ि याना कठ या ना कठ या कारणान मारल जात ह जण काय कमी आह हणन आ ही ग या २० वषारत १ कोटी मलीना सपवन टाकल आहmdashज मालाच घातल नाही िकवा ज म याबरोबर लगच मा न टाकल

ग या काही वषारत lsquoमदारनगीrsquo शी जोडल या िहसचा एक नवीनच पल समोर आला आह याचा आज या राजकारणाशी गहन सबध आह प षी स ला आ हान दणारया माणसाना धडा िशकव यासाठी खरलाजी भिगनीवर आठ गरामपचायत पदािधकारी बला कार क न ह या करतात ह जातीयवादी िहसक प षी मानिसकतच

५२ अिभ यकती जनता सा ािहक

उदाहरण आह lsquoल ह िजहादrsquoसारखा बागलबवा उभा करण असो की lsquoऑनर िकिलगrsquo ह सार स कितरकषणा या नावाखाली ि या या लिगकतवर सपणर वचर व आिण िनयतरण िमळिव याचच मागर आहत

जगभरात सामािजक राजकीय आिण सा कितक पातळीवर िजतकया िहसक गो ी घडतात या सग या या माग मदारनगीचा पण हात आह ९५ ग ामाग कठ या ना कठ या प षाचा हात असतो पशासाठी होणारया िहसपासन दहशतवाद जातीndashधमार या नावावर होणार अ याचार ा सग यामाग अ य कारणा यितिरकत मदारनगीही एक कारण आह

ग या १००ndash१५० वषारत ि याना ह कळन चकल आह की िपतस ा धोकादायक आह प षाना का नाही समजल आ यारची गो आह की प षानी एकतर यऊन िपतस िवरोधात उभ राह याचा िवचार नाही कला हा यिकतगत पातळीवर ज समजदार होत यानी यािवरोधात आवाज उठवला जस गौतम बदध मोह मद पगबर रामसामी पिरयार डॉ बाबासाहब आबडकर महा मा गाधी आिण महा मा फल ह सगळ प ष होत पण यानी िपतस चा िवरोध कला पण सामा य प षानी ा या िवरोधात आवाज उठवला नाही िपतस या िवरोधात चळवळही उभी कली नाही कारण या यव थतन याना िमळत असलल फायदmdashकलिदपक वशाचा िदवा सप ी यालाच िमळणार कटबपरमख तोच इmdashइतक पसत आहत की यातील वाईट गो ी याना िदसत नाहीत

आता रोज या आय यात मदारनगीमळ प षाच काय नकसान होत आह त पाहया वर उदाहरण िदलच आह की ७ndash८ वषारचा मलगा याला बिहणीबरोबर चौकीदारी करायला बाहर पाठवल जात िकवा बिहण कठ जात कोणाशी बोलत यावर नजर ठवायला पाठवल जात पण हीच चौकीदारी याला नतर आय यभर करावी लागत कणाला टशनवर सोडायला जा तर कणाला बस टडव न रातरी आणायला जा

मलाना या या भावना यकत करायला िद या जात नाहीत lsquoमदर को ददर नही होताrsquo lsquoअसली मदर रोता नही हrsquo अशी अनक वाकय आपण नहमी ऐकत असतो प षाना एखादया गो ीच वाईट वाट शकत नाही का याना दःख होत नसल का रडावस वाटत नसल का नककीच वाटत असल पण प ष या या या भावना यकत क शकत नाहीत एवढच नाही तर घरातील जवळची यकती वारली तरी यान रडता कामा नय अस आ ही लहानपणापासनच या यावर िबबवल आह माणस आह ितथ

इराद कर बलद ५३

भावना असणारच पण प षाना याच परदशरन कर याची मभा समाजान िदलली नाही याच भाविनक ख चीकरण कल जात तो ह हण शकत नाही की मला भीती वाटत मला ह काम जमत नाही हणनच प ष ज हा अयश वी होतो त हा या यात ननगड िनमारण होतो दा म य आपल अपयश िवसर याचा परय न करतो िकवा आ मह या करतो ग या दोन दशकात शती या वाढ या सकटामळ तीन लाख प ष शतकरयानी आ मह या क या आहत पण एकाही शतकरी मिहलन आ मह या कलली नाही

याचबरोबर आय यात या अनक छोटया छोटया आनद दणारया गो ीनाही तो मकतो कपडयाचच उदाहरण दयायच झाल तर मली या कपडयाम य आिण कपडया या रगाम य परचड िविवधता आह पण प षाला िबचारयाला ठरािवक रगाचच कपड घालायला लागतात तच त शटरndashपट आिण तच त िफकट िन या िपव या नाहीतर पाढरया रगाच कपड मलाना साभाळ यातला आनद वतः पदाथर क न दसरयाला खायला घाल यातला आनद दसरयाची सवा कर यातला आनद ह सगळ आनद प षाकडन िहरावन घतल आहत याना काहीच यत नाही ना िशवणकाम ना भरतकाम ना िवणकाम एकच गो यत ती हणज पस कमावण याना पस कमाव याच मशीन बनवन टाकल आह

पण ा सग यापकषा िपतस न भयकर वाईट गो कली आिण ती हणज प षाना माणसपणापासन दर नल १६ वषारचा मलगा वयान िकतीतरी मोठया असल या बाईवर बला कार करतो र यातन बसमधन जाताना कोणी अनोळखी ी या शरीराव न हात िफरवतो ६० प ष आप या प नीवर हात उचलतातmdash

याना माणस हणाव का जातीndashधमार या नावावर दसरया जातीतील िकवा धमारतील मलीवर बला कार करतात आप याच शरीराचा ह यार हणन वापर करतात जगातली अधीर लोकसखया जर माणसकीपासन इतकी दर गलली असल तर १०० कोटी मिहलावर िहसा होणारच प ष खरच असच असतात का नाही प षस ाक यव था याना अस बनवत

आज दशभरात कवळ मिहलाच नाही तर प षही ि यावर होणारया िहसिवरोधात आवाज उठवत आहत र यावर उतरत आहत आदोलनात सामील होत आहतmdashजस आपण िनभरया ह याकाडा या वळी पािहल गरज आह प षानी आपल lsquoप षभानrsquo जागव याची आपली माणसकी वाचवायची

प षाना ह समजन घयायला लागल की जोपयत ी वततर होणार नाही तोपयत प षही वततर होऊ शकत नाही िपतस िव दध लढाई दोघानाही अितमत माणसपणाकड नणारी आह

५४ अिभ यकती जनता सा ािहक

१०

समतामलक समाजासाठी

ी आिण प ष ह दोघही समाजाच मह वाच अग आहत समाज चालव यासाठी दोघाचही सारखच मह व आह मग एकाचा दजार वरचा आिण दसरयाचा खालचा ह कस झाल हा िवचार कर यासारखा िवषय आह ि याची गलामीची ही अव था स वातीपासनच अशी आह का आिण पढही तशीच राहील का

मानववशशा जञानी ह दाखवन िदल आह की स वाती या काळात ीndashप षाम य समानता होती इितहासात मन यपरा या या प वीवरील वा त या या अिधकाश काळात माणस समतावादी समाजात राहत होता मानवी समाज िजवत ठव यासाठी आव यक असल या पन पादना या कषमतमळ ि याब ल समाजात आदर होता आिण हणनच या कटबपरमख हो या परौढाव थतील मह वाचा वळ गरोदरपणा मलाच पालनपोषण व साभाळ ाम य जात अस यामळ या मात वाला

इराद कर बलद ५५

उपयकत अशा उ पादना या कामाम य सामील असत या काळात लोक िशकार आिण अ न गोळा करण यावर जगत असत आिण हणन कदािचत प ष िशकारीला जा त जात असत आिण ि या अ न गोळा करायला जा त जात असत आज आपण आप या आसपासचा समाज पाहतो यापकषा वगळा असा मातपरधान समाज होता

मातपरधान समाज हणज ि याच प षावर िनयतरण असा अथर न ह मलतः समाज समतावादी होता उ पादनाची साधन हणज क चा माल आिण उ पादनासाठी वापरली जाणारी ह यार समाजा या मालकीची होती आिण माच फळ सवाम य समान वाटल जायच प वीवर मानव समाज अि त वात अस यापासन बहताश काळापयत समाजात असमानता शोषण आिण पधार न ह या खाजगी मालम ा न हती समाज खरोखरीच सामिहक पदधतीन राहत असन ज मापासन म यपयत पर यक यकतीच पोषण आिण सरकषण समह करत अस शासक आिण वगरिवभागणी न हती लोकाम य सप ी ता यात घ याची हाव न हती मन यपराणी मळातच वाथीर आिण हाव असणारा आह अशी आपली सामा य समज इितहासात िदसन यत नाही अिधकार आदब हाव आिण कररपणा ह माणसा या वभावाच नसिगरक पल नाहीत उलट मानवी समाज हा मखय व सामािजक काळजी घणारा आिण िनः वाथीर आह

साधारणपण १० त १२ हजार वषापवीर प वीवर शतीयोगय पिरि थती िनमारण झाली लोक शती क लागल आिण अ नधा याच उ पादन वाढ लागल जगभराम य अनक िठकाणी मानवी स यताचा िवकास हायला स वात झाली उ पादना या पदधती िवकिसत झा या आिण अितिरकत (गरज भागवन उरणार) उ पादन हायला स वात झाली िवशषतः शतीतील सधारणामळ अ नधा या या उ पादनात वाढ हायला स वात झाली लोकसखयाही वाढली ामळ समाजातील ि याच मह व बदललmdashआता समहा या अि त वासाठी असल या या या पन पादना या भिमकच मह व कमी झाल याचबरोबर या या उ पादनातील भिमक या मह वाम यही बदल झाला ह याराम य सधारणा झा यामळ िशकार करण सोप होऊ लागल अ न गोळा कर यापकषा त अिधक मह वाच झाल ज हा फावडया सारखया ह यारानी शती करावी लागत होती त हा ीndashप ष दोघाचही सारखच मह व होत पण जड हल घऊन शती करायला स वात झा यानतर सवरसाधारणपण प षच जड हल घऊन शती करत अस यामळ प षाच शतीतही मह व वाढ लागल

जसजस अितिरकत उ पादन होऊ लागल तसतस समहातील काही लोकाच यावर िनयतरण थािपत होऊ लागल याची परित ा वाढ लागली आिण ापरकार

५६ अिभ यकती जनता सा ािहक

समाजाची वगाम य िवभागणी हायला स वात झाली ा िवभागणीला योगय ठरव यासाठी परोिहत वगरही अि त वात आला अथारतच ह हो यासाठी बराच कालावधी लागला असावा याचबरोबर समाजात आणखी एक मोठी िवभागणी झाली ती हणज ी आिण प षामधील िवभागणी आधी ि या प षा या बरोबरीन िनणरय घत असत आता मिहला या उ पादनातील कमी मह वा या भिमकमळ प षा या तलनत याचा दजार द यम झाला आिण या प षावर अवलबन राह लाग या उ पादना या आिण िनवारहा या साधनावर प षाच िनयतरण आल व मिहला घराम य कद झा या पिरवाराच व प प षस ाक बनल आिण ि या िप याचीनवरयाची मालम ा बन या

लोक ा सवर िवभागणीिव दध लढल यानी अिधकािधक अिधकार परा क न घतल आिण ापरकार समाज बदलत गला माग या तीनndashचार हजार वषारत जगभरात िनरिनरा या िठकाणी समाजात उ कराती होऊन म ययगीन काळात सामती यव था आिण यानतर आजची भाडवली यव था अि त वात आली पण ा सवर समाजात वगरिवभागणी आिण प षस ाक यव था होती

भाडवलशाही आिण ी समानता

ग या २५० वषारत भाडवलशाहीमळ औदयोिगक कराती झा यानतर उ पादन एवढया परचड परमाणात वाढल की आज सवर माणसा या मलभत गरजा पणर होऊ शकतील असा समाज तयार करण शकय आहmdashकामाच तास कमी क न लोकासाठी भरपर मोकळा वळ िमळ शकल अशी चाग या पगाराची नोकरी उ च दजारची आरोगयसवा व िशकषण यव था सवासाठी व त आिण पौि क भोजन हातारपणी स मानजनक प शन झोपडव या आिण काडयापटी सारखी छोटी छोटी घर जाऊन याऐवजी सवासाठी सवर सोयी सिवधानी यकत चाग या िनवासाची सोय परदषण-मकत व व छ वातावरण ndash आिण अशा आणखी अनक गो ी जर आज ह होऊ शकत नसल तर याच कारण भाडवली अथर यव था आह या अथर यव थ या रचनम य आह या रचनमळ एका बाजला जगभराम य परचड परमाणात गरीबी आह आिण दसरया बाजला जगभरातील उ पादना या साधनापकी परचड मोठा िह सा मठभर कॉप रश स या ता यात आह आिण मठभर धनदाडगया या हातात जगातील बहताश सप ीची मालकी आह

याचबरोबर भाडवलशाहीन ि याना िशकषणाची दार उघडन घराबाहर रोजगारा या सधी िनमारण क न ( हणज पित विडल व कटबापासन आिथरक या

इराद कर बलद ५७

वावलबी बनवन) याची िपतस तन मकत हो याची पिरि थती तयार कली आह तसच भाडवलशाहीन वात य व समानत या म यानाही ज म िदला या वाढल या जागतीमळ आिण आिथरक वावलबनामळ ी-मकती या आदोलनाचा पाया घातला गला अथारतच ी-मकतीची चळवळ हा एक दीघर काळ चालणारा व कठीण सघषर आह याम य चढ-उतार यतील आिण खरया अथारन ती पढ न यासाठी आिण यात यश िमळव यासाठी जाणीवपवरक िनधारिरत सघिटत आिण िनयोिजत परय न करायला लागतील

अितशय िनदरयपण शोषण करणारया या यव थ या िवरोधात लोकाचा वीरोिचत सघषर चाल आह हा सघषर पसरतही आह आिण अिधकािधक ती होत आहmdashदिकषण अमिरकतील अनक दशाम य जनआदोलन लोकशाही पदधतीन स वर आली आहत व एका समतावादी समाजाची िनिमरती कर याकड परय न करत आहत

चळवळीच शतर कोण आहत

ी-मकती चळवळी या कायरक याना एक पर नहमी िवचारला जातो की ldquoचळवळीच शतर कोण आहतrdquo वरवर पाहता कटबाअतगरत व समाजात ि याची गलामी आिण द यम व प षासाठी सोयीच आह त हा साहिजकच प ष ि याच शतर आहत अस वाट शकत पण पर यकषात ी आिण प ष दोघही िपतस च बळी आहत दोघही वगवग या परकार परभािवत आहत प ष मदारनगी या मानिसकतत तयार होतात आिण वतःला ि यापकषा समज लागतात तर ि या ी वा या सा यात जातात आिण प षा या तलनत आपण द यम आहोत यावर िव ास ठऊ लागतात प षाना जरी या यव थतन जा त फायदा िमळत असल आिण यामळ ही यव था अशीच चाल राहावी अस वाटत असल तरी याचा अथर प ष शतर आहत अस नाही आपण एक पर िवचारला तरी आप याला याच उ र समज शकत प षा या िशवाय समाजाची क पना करण शकय आह का नककीच नाही हणनच ि याच वात य ह ी-प ष समानता थािपत क न ी-प ष दोघानाही िपतस या िवळखयातन बाहर

काढन दोघाम यही एकमकाब ल आदर आिण स मान िनमारण कर यासाठी जनजागती क न आिण याचवळला मिहलावर होणार लिगक अ याचार छडछाड ि या या शरीराच व तकरण अ या य कायद अशासारखया िपतस मळ ि यावर होत असल या िहसा आिण अ याचारा या िवरोधात सघषर उभा न िमळवता यऊ शकत

ी मकतीचा खरा शतर प ष नसन ीला गलाम बनवणारी प षस ाक

५८ अिभ यकती जनता सा ािहक

मानिसकता आिण प षस ाकता थािपत हो यासाठी आिण बळकट कर यासाठी िनमारण कल या जनाट ढी परपरा आचार िवचाराची बधन ा गो ी आहत

भारतामधील पिर थती

वात यानतर भारतात नह -परिणत िवकासाच आिथरक धोरण राबव यात आल याला सवरसामा यपण िम आिथरक यव था हटल जात िकवा िवकासाच नह मॉडल हणन परिसदध आह मलतः त भाडवली िवकासाच मॉडल होत ग या स र वषारत भारतात जसजशी भाडवलशाहीची मळ खोल जत गली तसतस भारतीय समाजात सामािजक आिण आिथरक कषतरात लकषणीय बदल होत गल आिण ि याची समाजातील पिरि थतीही बदलत गली िशकषणा या परसारामळ दळणवळणा या साधना या िवकासामळ घरा या चार िभतीत कद आिण यालाच आपल िव मानणारी ी आता बाहर पडली आह िविवध सामािजक उ पादनामधील ि या या योगादानाम य वाढ होत गली आिण हणन भारताम य ि या या चळवळीचा पाया रचला गला

प नास वषारपवीर ीमकतीवादी िवदषी महादवी वमासारखी एखादीच ी चळवळीच व न बघ शकत होती ि या या ददरशवर परखडपण बोल शकत होती पण एक यापक जनवादी ीमकती चळवळ या काळात सघिटत करण खपच कठीण होत याच कारण ह की या काळातील ि याना आज या एवढी समज न हती आिण एवढया मोठया सखयन ती घराचा उबरठा ओलाडन बाहरही पडली न हती ग या प नास वषारतील भाडवली िवकासामळ पिरि थती बदलली आह ि याची नसती जाणीवच वाढली आह अस न ह तर या आता आिथरक या अिधक वततर झा या आहत म ययगीन आिण सरजामी िवचाराची पकड सट यामळ मिहलाना मोठया सखयन माणस हणन वतःची ओळख आिण समाजात वतःच थान िनमारण करण शकय झाल आिण त िमळव यासाठी या अथक परय न करत आहत

पिरणामी दशभरात ि या या चळवळीची वगान वाढ होत आह दशा या िविवध भागाम य लहान लहान गट बनवन अनक परकार या ी सघटना कायररत आहत वतःच हकक आिण वात यासाठी ि या सघषर करीत आहत दशभर या ी असल या मोठया सघटनाही आहत ि यावर होणार अ याय आिण अ याचारासबिधत िनरिनरा या िठकाणी या सघटना सिकरय आहत आज नाही तर उदया अशा सवर सघटना एकतर यऊन एक मजबत दश यापी ि याची चळवळ उभी राहील

इराद कर बलद ५९

नवी आ हान

भारतीय समाजातील ग या स र वषात झाल या बदलामळ अितशय चत यशील असल या ि या या चळवळीम य वगान वाढ झाली आह पण याचवळी ा बदलामळ ीमकती या मागारत अनक नवन या अडचणी िनमारण झा या आहत

सरजामी समाजात ि याना वतःच अि त व न हत आिण याना गलामाची वागणक िदली जायची कटब ही ितची मयारदा होती आिण अडगळीत या सामानापरमाण ीसदधा कठ यातरी कोपरयात पडन असायची ती उरल-सरल खायची आिण िमळल त घालायची वतःच अि त व नस यामळ ित यावर वतः या अि त वाच सकट न हत तरीसदधा घरात या गाईndashबलाची हशीची जशी जबाबदारी घतली जायची तशीच ि याचीही दखभाल कली जायची याउलट भाडवली समाजान ीला घराबाहर पड याची पिरि थती तयार कली आिण वतःची ओळख व अि मता जप यासाठी जाग क कल परत याबरोबर सरजामी कटबाचा आधार जाऊन ी एकटी पडली कठलाही कौटिबक आिण सामािजक आधार नसताना ीला एकटीलाच आपली अि मता आिण अि त व थािपत कर यासाठी सघषर

करावा लागत आह भाडवलशाही समाजाम य कटबात अनक नव ताणतणाव आल आहत एकतर

कटबपदधती सप ात आली आह आज बहताशी ववािहक आय यही तणावपणर आहत आह याच पिरि थतीत ववािहक आय य चाल ठव याऐवजी ग प बसन सहन कर याऐवजी एखादी ी जर परितकाराचा िवचार करत असल तर ित यापढ पिहला पर असतो की मानिसक आिथरक आिण नितक आधारासाठी ितन कोणाकड पाहायच सासरी आिण माहरी दो हीकड ितला आसरा नसतो यामळ इ छा असनही ि याना वात य आिण अि त वासाठी सघषर करण अवघड झाल आह िशवाय भाडवली समाजाम य गिरबी आिण बकारी परचड परमाणात वाढली आह लोकाम य िनराशची भावना आली आह यामळ ग हगारीही वाढली आह बहरा टरीय कप याचा माल िवक याकरता परिसदधीमा यमादवार ि याना उपभोगय व त या पातच बाजारात आणल जात अस यामळ आिण ीला सतत शरीरा या पातच दाखवत अस यामळ ि यावरील लिगक अ याचारात वाढ झाली आह पिरणामतः िवधवा घट फोिटत िवभकत अिववािहत अशा ि याना समाजाम य एकट जगण अितशय धोकादायक झालल आह

६० अिभ यकती जनता सा ािहक

आप या वात यासाठी लढणारया मिहलाना या सवर अडचणीना सामोर जाव लागत असनही ी वात यासाठी आज अनक शकयता उपल ध झा यामळ अनकीनी आप या पातळीवर पारपिरक जीवनपदधती नाकारली आह पण सरजामशाही परपरा नाकारताना एकएकटीन वयिकतकिर या माणस हणन वतःची ओळख िनमारण कर यासाठी लढत असताना याचा लढा हा एका मोठया ी-मकती आदोलनाचा भाग आह याची जाणीव याना नसत ही जाणीव या याम य िनमारण क न दण ही ी चळवळीची जबाबदारी आह सघषर करणारया या बडखोर ि याना कटब आिण समाजामधील आप या द यम दजारची जाण आह याना िपतस या साख या तोडन यातन वतःची सोडवणक क न घयायची आह या या सम या ा फकत या याच नसन सवर ि या या आहत याची जाणीव क न द याच कतर य ी चळवळीच आह ज हा या यापक ी-मकती चळवळीत सामील होतील त हाच याना खरया अथारन वात य िमळल ि यासमोर असल या छोटया-छोटया व ना या जागी सपणर ीवगारसाठी समाजात गौरवा पद थान परा क न घ याच मोठ व न आपण ठवल पािहज

ग या तीन दशकात हणज १९९१ पासन जागितकीकरण उदारीकरण आिण खाजगीकरणा या नावाखाली भारतीय रा यक यानी बहरा टरीय कप याना भारतात मकत परवश दयायला स वात कली आह दश आता फकत महाकाय परकीय कप या या आिण या या भारतीय भागीदारा या नगन नफखोरीसाठीच चालत आह एक नवीन परकारचा lsquoवसाहतवादrsquo दशावर लादला जात आह पिरणामी सामािजक िवषमता बरोजगारी आिण परचड परमाणात गरीबी वाढली आह जसजस लोक दािरदरयरष या खाली ढकलल जात आहत तसतशी ि याची मळातच वाईट असलली ि थती अजनच खालावत आह जागितकीकरणामळ िशकषण आरोगय व इतर सामािजक सवाम य होणारया कपातीचा फटका पिह यापासनच उपिकषत असल या ि या या ि थतीला बसत आह

आिथरक वावलबन ही ी वात याची पिहली पायरी आह यासाठी ि यानी िशकषण घऊन नोकरी करण आव यक आह पण जागितकीकरणामळ रोजगाराची सखया खपच कमी झालली आह आणी ज रोजगार उपल ध आहत त ही फकत अ यत कमी पगाराच आिण असघटीत कषतरात आहत महागाईत झाल या कमाली या वाढीमळ ि याना आिथरक वाय ता िमळिवण दरापा त झाल आह िकबहना दोन वळच जवण िमळिव यासाठी दखील फार सघषर करावा लागतो आह

जागितकीकरणान ीला गलाम बनव याच नवनवीन परकार अि त वात आणल

इराद कर बलद ६१

आहत महाकाय कप याच बाजारावर वचर व आह या या मालाचा खप वाढावा हणन त वगवग या कल याचा वापर करतात आिण यातील एक सामा य ततर आह जािहरातीसाठी ी शरीराचा वापर ि या या शरीरा या उ ान जािहराती ह अलीकड ि यावरील वाढ या अ याचारामागील एक मह वाच कारण आह

पढील मागर मानवजाती या भाडवली जागितकीकरणा या शोषणािवरोधात स असल या

सघषारपासन ी-मकती चळवळीचा सघषर वगळा क न पाहता यणार नाही हणनच ीमकतीला मानव मकतीपासन तोडन बघताच यणार नाही या समाजातील सवर

क करी कामगार दिलत अ पसखय व इतर पीिडता या सघषारला जोडनच ि या या आदोलनाला सवर परकार या अ याय आिण शोषणािवरोधात लढा दयावा लागल

अथारतच ाचा अथर असा नाही की ी-प ष समानतचा सघषर थिगत क न भाडवली-सामरा यवादी शोषणािव दध या सघषारला पराधा य दण ी-मकती चळवळीपढील सवरपरथम मह वाच कायर आह की ि याना या या स या या पिरि थतीची जाणीव क न दण आिण वतःची ओळख िनमारण क न द यासाठी आिथरक सामािजक सा कितक आिण राजकीय कषतराम य ी-प ष समानता परा कर या या सघषारसाठी परो सािहत करण व सघिटत करण हा सततचा आिण दनिदन सघषर असन तो करण अपिरहायर आह ह ी चळवळीच आजच काम आह पण हा रोजचा सघषर करत असताना ि या या चळवळीच अितम यय नजरआड क न चालणार नाही तो आ मघात ठरल पण ीमकतीच ल य सा य कर यासाठी अशा एका नवसमाजाची गरज आह जो या य असल समानता पर थािपत करणारा असल असा समाज िनमारण करण ह ी चळवळीच दरगामी यय असल पािहज दनिदन सघषर ह ाच दरगामी लढाईची स वात आहत हच ल य समोर ठवन एक एक अडथळा पार करत पढ जायला हव माणस हणन आपल अि त व पर थािपत कर याचा दनिदन सघषर चाल असतानाच भाडवलाचा उदो उदो करणारी न ह तर सवर लोका या गरजा भागवन स मा य समाधानी साथरक सरिकषत व जा तीत जा त िनिमरतीशील आय य घडवणारी यव था आण यासाठी झटल पािहज

दःख काय तला मोडल तच दःखाला मोडन टाक कवळ तझ डोळ इतराचया सवपनाशी जोडन घ

६२ अिभ यकती जनता सा ािहक

आम याब ल

अिभ यकती

भारतातील मिहला या पिरि थतीत खपच पिरवतरन झाल आह आज मोठया परमाणात ि या िनरिनरा या यवसायात आ मिव ासान वावरताना िदसत आहत अिभयाितरकी आिण यव थापनात नोकरया करत आहत यवसाय करत आहत राजकारणात भाग घऊ लाग या आहत पोलीस आिण सरकषण खा यात नोकरया करत आहत परशासक बनत आहत खळाम य नप य दाखवत आहत

समाजातील ि याच द यम थान आिण या यावर होत असलय अ याय या याब ल समाजाची जाणीव वाढलली आह आप याला पिह यापकषा जा त अिधकारही िमळाल आहत हडा कौटिबक अ याचार पासन कामा या िठकाणी मिहलावर होणारा लिगक अ याचार या सग यावर अनक कायद िमळाल आहत

ा सग यामाग शकडो वषाचा सघषारचा इितहास आह यासाठी आप या अनक मितरणीना अपमान सोसावा लागला आह या याच परय नामळ आपण आज अिधक चागल जीवन जगत आहोत

एवढी परगती होऊनही ि याना समाजाम य अजनही अनक परकारच भदभाव व शोषणाचा सामना करावा लागतो फकत सिवधानात िलिह यान िकवा कायद बनवन समाज बदलत नाही आिण समाज बदल यािशवाय याची मानिसकता बदल यािशवाय ी-प ष समानता यऊ शकत नाही उदा अनक मली आज िशकषण घयायला लाग या आहत पण त क हाही सोडायला लागल ा भीतीखाली असतात मली या िशकषणाचा उपयोग ित या िवकासासाठी न होता लगनासाठी उमदवारी हणन असतो लगना या सपणर परिकरयम य ितची गणव ा मह वाची नसन अजनही हडाच मह वाचा असतो जर एखादी मलगी लगनाआधीपासन नोकरी करत असल तरी लगनानतर ितन नोकरी करायची िकवा नाही याचा िनणरय ितचा नवरा आिण सासरच लोक घतात ती घऊ शकत नाही

इराद कर बलद ६३

वात या या स र वषानतरही ि यावर अतोनात अ याय होत आहत छडछाड गभरिलग िचिक सा लहान मलीची खरदी-िवकरी हडाबळी प नी हणन होणार अपमान आिण अ याचार िवधवा व पिर यकताना िमळणारी वतरणक अशा अनक पाम य त सतत स च असतात ी-प ष भदभावाच २१ या शतकातीलही अ यत

करर उदाहरण हणज ी िलगी गभरपात त शकय झाल नाही तर ज माला आ याबरोबरच ितला मा न टाकण

ग या काही वषाम य मिहला या शोषणाचा एक नवीन परकार िवकिसत झाला आहmdashजािहराती या मा यमातन ीची भोगव त हणन परितमा उभी करण यािशवाय आपला माल िवक यासाठी स दयरपरसाधना या कप या व फशन उदयोगान दशपातळी पासन ग लीबोळापयत स दयर पधाना परो साहन िदल आह ी दहाच अस व तकरण क न ितला फकत शरीरापरत मयारिदत ठवण ह ि यावरील वाढ या िहसच एक कारण आह

आप याला ह सगळ माहीत नाही िकवा आपण ावर िवचार करत नाही अस नाही उलट त ही आ ही कठ या ना कठ या पात ाची िशकार झालल असतो पण आप या डो यावर स काराची पटटी अशी काही बाधलली असत की आपण ाकड डोळझाक करतो

ा सग याचा िवरोध कर यासाठी आ ही अिभ यकती ा ि याचा गटाची थापना कली आह आ ही तम यासारखयाच सामा य मली आिण ि या आहोत यात मिहलाबरोबरच सवदनशील प षही आहत समाजात ीला माणस हणन जगता यईल असा समाज िनमारण िनमारण कर यासाठी आ ही परय नशील आहोत ी वावलबन ीसबलीकरण व ी वात य अशा िवषयाबाबत लोकाम य जाणीव

वाढव यासाठी आ ही िविवध कायरकरम आयोिजत करत असतो यासाठी र त-मोिहमा पिरसवाद मािहतीपट-परदशरन गाणी व पथ-नाटय मोचर नाटक इ वगवगळ कायरकरम करत असतो

ि या आिण प ष दोघही आमच ल य आहत ी वात याब ल प षानाही सवदनशील करण गरजच आह अस आ हाला वाटत कारण ी वात याची लढाई ही फकत ि याची नसन ती सवदनशील प षा या सिकरय समथरन आिण सहभागानच सा य होईल असा आमचा िव ास आह आमचा असाही िव ास आह की या समाजात क करी आिण कामगार वगाच शोषण होत ितथ ी वात य सा य होणार नाही हणनच अिभ यकती क करी कामगार दिलत आिदवासी अ पसखय आिण समाजातील सवर पीिडत घटका या आदोलनाबरोबर जोडन घऊन काम करत आह

६४ अिभ यकती जनता सा ािहक

व न पाह याच धाडस करा

व न पाह याच धाडस कल की कती कर याच धयर यत दीडश वषापवीर सािवतरीबाई फल यानी ज हा दिलत मलीसाठी पिहली शाळा काढली त हा याच व नmdashजात आिण िलगापलीकड समाजातील सवाना िशकषणा या समान सधी िमळा यातmdashबहतकाना अशकयपराय वाटत होत पण आज आपण या व ना या पतरतत खप पढ आलो आहोत लाख या सखयन आज मली आिण दिलत िशकषण घत आहत हणनच आपणही उ च व न पाह यच धाडस क या एका नवीन सदर या यmdashिजथ ीndashप ष खरया अथारन वततर आिण समान असतीलmdashअशा नवसमाज िनिमरतीच व न पाह याची वळ आलली आह पढाकार घऊन अशा समाजिनिमरतीसाठी कती कायरकरम राबव याची वळ आलली आह स वात झाली तरच याचा शवट होतो दशभरात अनक ि या आिण प ष असा पढाकार घताना िदसत आहत आपणही आपल लहान-लहान पढाकार घयायला स वात क न पढ जाऊया चला आपण एकमकापयत पोच याचा परय न क या आपली सखदःख आिण सम या एकमकाम य समजन घऊया आिण हातात हात घालन पढ जाऊया हळहळ अिधकािधक लोक आप याला यऊन िमळतील

आ ही अिभ यकतीतफर प याम य अनक परकारच कायरकरम करत असतो आपण ा सवर कायरकरमाम य सहभागी होऊ शकता

bull िबनधा त बोलः मिहला या पर ावर आधािरत िविवध िवषयावरील मािहतीपट परदशरन व चचार ी िहसाचारावरील lsquoI am Nirbhayarsquo मािहतीपट महो सव

bull ी चळवळीनी आ ापयत लढन िमळवल या कायदयावर याखयान bull प षभान मी प ष हणन कसा घडलो यावर त ण मलाबरोबर सवाद bull अनक िवषयावरील सडक नाटक bull याखयान ndash ि यावरील िहसाचाराची कारण bull चाकोरी तोडताना ndash िलगभाव समजन घताना ािवषयावर कायरशाळा bull र यावरील अिभयान उदा लक इज यिटफल घर दोघाच मग घरकाम फकत

बाईचच कस ि या या व छतागहासाठी अिभयान नसिगरक पाळी अपिवतर कशी प षभान इइ

जर आप याला आम याबरोबर सिकरय हायच असल तर आम या पढील प यावर सपकर क शकता

अिभ यकती सपकर अिभ यकती co लोकायत िसिडकट बकसमोर लॉ कॉलज रोड नळ टॉपजवळ पणndash४ (या प यावर दर मिह या या पिह या रिववारी सकाळी ९३०ndash१२ या वळत अिभ यकतीची मीिटग होत आिण दर रिववारी स या ५ndash७३० या वळत लोकायतची मीिटग होत)

अलका जोशी ndash 9422319129 मोनाली चअ ndash 9881241415 wwwlokayatorgin puneabhivyaktigmailcom abhivyaktipune lokayatpune

आमची मराठी परकाशन य िदल माग मौत (कोकndashप सी भारत छोडो) ₹ ५ndash दवळाचा धमर आिण धमारची दवळ ₹ ५ndash ह मला माहीत हव ₹ ५ndash त णानो िवचार कराल तर ₹ ५ndash िववकवादी िवजञानवादी समाजवादी िववकानद ₹ ५ndash मी नाि तक का आह (लखक शहीद भगतिसग) ₹ ५ndash कोळी आिण माशी (लखक िव ह म िलबिन ट) ₹ ५ndash सावरजिनक िवमा कषतर िललावात ₹ ५ndash लढा वॉलमाटरशी ₹ १०ndash मलगा हणज मलगी हणज (लिखका कमला भसीन) ₹ १०ndash नोटाबदी काय कमावल काय गमावल ₹ १०ndash आर एस एस ला ओळखा (लखक श सल इ लाम) ₹ १०ndash शहीद भगतिसगच त णाना आवाहन ₹ १५ndash िशकषणाची राखरागोळी ₹ १५ndash जग या या हककाच आदोलन ₹ १५ndash भारत प हा गलामीकड ₹ २०ndash दशावर फिसझमच सकट ₹ २०ndash सरकार खरच गरीब आह का ₹ २०ndash आि वक वडपणा ₹ २०ndash बरोजगारीच सकट कारण आिण उपाय ₹ २५ndash उठ माणसा गाणी सघषारची ₹ ३०ndash जागितकीकरण की नवी गलामिगरी ₹ १५०ndash

• 1 frontoutside-irade-kar-buland-e03-27sep18
• 2 frontinside-irade-kar-buland-e03-27sep18
• 3 booklet-irade-kar-buland-e03-27sep18
• 4 backinside-irade-kar-buland-e03-27sep18
• 5 backoutside-irade-kar-buland-e03-27sep18

इराद कर बलद ७

दसरा जरा खोलात जाऊन पािहल तर लकषात यत की ज लोक ि या या वततर हो या या इ छला कटब तोड यासाठी दोषी मानतात त लोक ा स याचा वीकार करायला तयार नाहीत की बहताशी वळा कटब तोडणार प षच असतात मलगा ज माला नाही घातला तर ीचा अपमान करण आिण ितला सोडन दसरी बायको करणmdash ाला घर मोडण मानल जात नाही वाझ िकवा मली ज माला घालणारया बायकोला टाकन दसरी बायको घरात आणणmdash ाला कटब मोडण मानल जात नाही नशाबाज आप या जबाबदारयापासन पळन जाऊन यसना या आहारी जाणारया एवढच नाही तर दसरी बाई (रखल) ठवणmdash ाला कटब मोडण मानल जात नाही आिण वतः या मलाकड न पाहणारया दा डया नवरया या अ याचाराना मकाटयान सहन कर याचा उपदश बायकोला िदला जातोmdash ाला कटब मोडण मानल जात नाही ह सवर सहन क न ीन त मोडकळीस आलल कटब सावराव आिण नवरा कधीतरी सधारल अशा वडया आशवर जगत राहाव असा स ला िनलर जपण समाज दत असतो ीन वतः या पायावर उभ राह याचा आिण आिथरक या वततर हो याचा िवचार कला तर लगच या या कटब यव थ या सरकषला धकका लागतो

lsquoसवतrsquo िकवा lsquoरखलrsquo ाला प षासाठी समानाथीर असलल श द आप या श दकोशातच नाहीत कारण असल िनदय परकार आप या समाजात प षच वषारनवषर करत आलल आहत आिण आजही सरारस करत आहत ि याना ज हा समाजात समान अिधकार िमळतील आिण या आिथरक या वावलबी होतील त हा समाजाम य अराजकता माजणार नाही िकवा कटब मोडणार नाही उलट प षा या वराचाराला आळा बसल प षाला आप या प नीशी एकिन राहायला लागल कारण आता जर तो एकिन रािहला नाही तर आिथरक या वावलबी अस यामळ ित याम य याला सोड याची कषमता व आ मिव ास असल पतीndashप नीमधील नात आता पर पर परम आदर आिण िव ासावर आधािरत असल आिण हळहळ lsquoसवतrsquo िकवा lsquoरखलrsquo अस श दच समाजातन नामशष होतील

नोकरी करणारया वततर ि या घरकामात िकवा मला या पालनपोषणात लकष घालणार नाहीत ही भीतीसदधा िनराधार आह पर यकषात पिरि थती ा या अगदी उलट आह आपण पर यकषात काय पाहतो आजची एखादी िवदयािथरनी असो िकवा नोकरी करणारी ी असो आपल िशकषण िकवा नोकरी यितिरकत घरातील सगळी काम मला या जबाबदारया सकषमपण पलताना िदसत पण तच घरात जर एखादा बरोजगार प ष असल तर तो मातर घरकामाम य काहीच मदत करीत नाही ज थोडफार प ष घरकामात मदत करतात याची lsquoबायको या ताटाखालच माजरrsquo अशा

८ अिभ यकती जनता सा ािहक

श दात टर उडवली जात थोडकयात काय ि याच वात य िकवा वावलबन यािवषयी घत या जाणारया

शका िनराधार असन या प षपरधान मनोधारणतन िनमारण झाल या आहत आिण जीवना या वा तवाशी पणरतः िवसगत आहत

ि या या वात या या पर ावर समाजान एका सतिलत ीकोनातन िवचार कला पािहज आप याला जर अस वाटत असल की आप या दशाच भावी नागिरक वावलबी वािभमानी आिण समानतच स कार घऊन मोठ हावत हजारो वषा या अध दधा कालबा म य आिण बरसटल या िवचारातन बाहर पडन आपला दश िवकिसत आिण सकषम बनावा तर िनि तच ि याना वततर वावलबी आिण सबल बनवन आप याला आप या कटब यव थत मोठया परमाणात सधारणा करावी लागल यासाठी पर यक सामािजक ट यावर ि याचा सहभाग वाढवावा लागल ि याना सिशिकषत बनवाव लागल वतः या पायावर उभ राहन आिथरक वावलबन िमळव यासाठी ि याना परिरत कराव लागल याना िशकषण व रोजगारा या पयार सधी उपल ध क न दया या लागतील स या ि यावर असलली घरकाम आिण मला या सगोपनाची जबाबदारी िवभागली जाऊ शकत प षाना या कामात समपरमाणात जबाबदारी उचल यासाठी परिरत कराव लागल याचबरोबर मलासाठी पाळणाघर अगणवाडया खळा या मा यमातन िशकषण दणारया शाळा वसितगह आिण कोव या वयातील अभरकासाठी ि या या कामा या जागी पाळणाघर (जथ अभरका या गरजनसार माता याची काळजी घऊ शकतील व दध पाज शकतील) व छ व व त सामािजक वयपाकगह अशा यव था िनमारण क न ि यावर पडणारया दहरी जबाबदारयामधन समाजच याचा भार हलका क शकतो अशा परकार जर सपणर समाज ि याच वात य वावलबन यासाठी जाग क झाला तरच वा तवात ि याना वात य िमळ शकत

इराद कर बलद ९

२

ी ज माला यत नाही घडिवली जात

एखादी छोटीशी सदर गटगटीत मलगी ित या अ लड हस याndashखळ यान सग याच मन आकषरन घत सपणर घराला मोहात टाकत पण ती जसजशी मोठी होत तसतस ितच नाचणndashबागडण हळहळ सकोचाम य का बदलत लहानपणी घराम य मकत हिरणीसारखी बागडणारी हीच मलगी मोठी होताच लाजन सकोचान िबचकत पावल का टाक लागत बालपणातील ती ज मजात उ मकत मलगी मोठी होत असताना अनसिगरक बजरी आिण घाबरट यिकतम वात का बदलत

सपरिसदध फरच लिखका आिण त वव या िसमोन द बोऊवा यानी िलिहल आह

ी ज माला यत नाही तर ती घडिवली जात

ह अगदी खर आह आपली सपणर समाज यव था ितला बदलवन टाक यास कारणीभत आह

आप याला माहीत आह की ज माला यणार कोणतही मलmdashमलगी असो िकवा मलगाmdashकवळ एक बालक असत लिगक अवयवा यितिरकत या यात काहीच फरक नसतो या या बालसलभ िकरयाmdashरडण खाणndashिपणmdashयात काहीच फरक नसतो लहान मलामधील लिगक फरक हा नसिगरक असतो ाच नसिगरक िभ नतमळ

१० अिभ यकती जनता सा ािहक

ीndashप ष पर पराना परक असतात त जर एकमकाना परक असतील तर हीच लिगक िभ नता या दोघामधील भदभावाला कारणीभत कशी ठरत आिण ा भदभावाची बळी ीच कशी होत समाजाम य ीला द यम थान का िदल जात खरतर नसिगरक िभ नतमळ नाही तर सामािजक आिण मनोधारणतील पवरगरहामळ मलगा आिण मलगी हा भदभाव क न मलीला त छ लखल जात

मल ज माला आ याबरोबर या यावर कटबाचा आिण समाजाचा परभाव पडायला स वात होत मलीला ित या ीपणाची आिण द यम वाची जाणीव क न दयायला स वात होत तर मलाला या या प ष वाची आिण तो अस याची जाणीव क न दयायला स वात होत बहताश घरामधन खाण-िपण कपड-ल िशकषण इ यादीबाबत मलाना पराधा य िदल जात हा भदभाव आप या समाजात इतका िभनलला आह की आप याला याम य काहीच गर वाटत नाही िकवा आपण याब ल कधी बोलतही नाही मलीला मातर ित यािवषयी या भदभावाब ल जाणीव असत आिण यामळ ितच यिकतम व बजर आिण कमकवत बनत जात

ज मापासनच मलगा आिण मलगी या यामधील पालनपोषणा या पदधतीम य फरक िदसायला लागतो मलाला खळ यासाठी कार बदक िवमान सायकल घोडा अशी खळणी िमळतात तर मलीला ीसलभ बाहली भातकली अशी घरकामाशी िनगडीत असलली खळणी िदली जातात यािशवाय मलीला सतत घरकामाम य रस घ यासाठी परो सािहत कल जात आिण मलाला घराबाहरील उपकरमाम य भाग घ यास परो साहन िदल जात मल जा याच मोठयाच अनकरण करत असतात मलीला ितची आई सकाळपासन रातरीपयत घरकामा या घा याला जपलली िदसत ती ित या आईच अनकरण कर यास साहिजकपण परव होत मलगा मातर ि या या या िव ापासन चटकन दर होताना िदसतो याला सतत जाणीव क न िदली जात की lsquoतो मलगा आह हणन मलीपकषा आहrsquo कटबातील अशा भदभावामळ लहानपणापासनच मलीच वचािरक जग सकिचत होऊन घरकाम आिण वयपाकापरत मयारिदत होत जात अशा परकार मलीची हळहळ ी lsquoघडतrsquo जात

िकशोराव थत वय वषर आठ त अठरा मला या शरीरात होणार बदल नसिगरक असतात होम समळ तस बदल होण वाभािवकच असत मला या शरीरातील बदल कटबाला अिभमाना पद वाटतात तर मली या शरीरातील बदल मातर कटबासाठी िचतचा िवषय बनतात अचानक ित यावर अगिणत बधन लादली जातात पर यक बाबतीत होणारी अडवणक आिण स ल ितला ग धळात टाकतात ितचा धीर खचतो

इराद कर बलद ११

याच वळी आता ित या शरीराकड पाहणारया लोका या िविचतर नजरामळ ती भयभीत होत पिरणामी मलगी बजरी िभतरी कमालीची सहनशील आिण सकोची वभावाची बनत जात आिण वतःचा आ मिव ास गमावन बसत

याउलट आईndashवडील आिण कटबातील सवरजण मला या उ वल भिव याची अनक व न रगव लागतात आप या ऐपतीनसार मलाला जा तीतजा त चागल िशकषण द याचा परय न कला जातो मलान आय यात परगती करावी यासाठी पडल ती मदत करायची कटबाची तयारी असत या या जीवनात याला ज बनायच आह यासाठी वात य िमळत पण मली या आय याच ल य मातर ित या ज मापासनच ठरलल असत लगन क न मलीला नवरया या घरी जायच आह याच घर-दार साभाळायच आह मलाना ज म दऊन याच सगोपन करायच आहmdashही गो समाजात पवारपार पककी जलली आह मोठी झा यावर ती एक यश वी गिहणी आदशर प नी सन आिण आई बनावी हच ल य समोर ठऊन मलीला िशकषण िदल जात मली या आईndashविडलानी ितला िकतीही िशकिवल तरी ित यापकषा जा त िशकल या आिण जा त कमावणारया नवरयाबरोबर ितच लगन हाव हाच उ श डो यासमोर असतो

मलीला ित या आय यात काय बनायची इ छा आह ितला कोण या िवषयात ची आह ितला कोण या िवषयाच िशकषण घयायच आह ितला नोकरी करायची आह का ितला लगन क हा आिण कोणाशी करायच आह ितला मल क हा आिण िकती हवी आहत अस ित या आय याशी िनगडीत असलल िनणरय घ याचा ितला अिधकार नसतो एवढच काय ितन घराबाहर कधी आिण कोठ जाव ासारखा अगदी साधा िनणरय घ याचासदधा ितला अिधकार नसतो समाजान ि यासाठी घालन िदल या चौकटीत ित या यिकतम वात असल या स गणाना वाव द याचा काही पर च यत नाही अशा िनयितरत वातावरणात मलीच एक ढ ब सकिचत परावलबी अतमरख आ मिव ास नसलल आिण मानिसक या अपग यिकतम वच बनवल जाऊ शकत पण आपला समाज ितला असच घडव इि छतो

पवारपार चालत आल या ढी आिण परपरा आई या मानिसकतत इतकया घटट तल या असतात की वतः या पिरि थतीत दःखी असनही ती आप या मलीला अशाच पदधतीन मोठ कर या या परय नात असत की समाज ितला एक पिरपणर ी हणन वीकारल आजबाजला सवरतर हच िचतर िदसत अस यामळ ापकषा वगळा िवचार ती क च शकत नाही ितला माहीत असल या सवर ि या या या मलीना

१२ अिभ यकती जनता सा ािहक

अशाच पदधतीन वाढवत असतात वयपाक िशवणकाम िवणकाम ासारखया घरकामा यितिरकत ितला िवनयशील आिण सहनशील बन यास िशकवल जात ितला नहमी हीच िशकवण िदली जात की ितला आप या नवरयाच आिण सासर याच मन िजकन घ यासाठी याची सवा कली पािहज यासाठी ितला िकतीही क झाल तरी चालतील नवरयानी आिण सासर यानी िकतीही तरास िदला िकतीही छळल तरी ितन मातर या यावर परमच करत राहायला हव मग भल ितला सवर व पणाला लावाव लागल तरी चालल या गो ीमळ ितची तकर सगत िवचार कर याची शकती सपन जात आ मिव ास न होतो आिण हळहळ ती एक पाळीव पराणी बनत

मगध व अ लड बािलकची एक ी हणन घडवणक होताना ित या अगिणत आकाकषाचा चराडा होतो ित या व नाना ितलाजली िदली जात जनाट चालीिरती अध दधा व ढीना ध न राहणारया मलीच समाजाम य कौतक होत आिण ितला आदशर गिहणीचा मान िमळतो याउलट परपर या नावाखाली अशा बरसटल या समजतीना मकाटयान ध न न राहता ितन वततर िवचारान काही कर याचा परय न कला तर समाज ितची नाचककी क न ितला अपमािनत करतो ितचा िवदरोह कररपण मोडन काढला जातो अशा परकार सवर बाजनी गळचपी झा यावर हताश होऊन जनाट चालीरीती अध दधा व ढीना िनमटपण िचकटन राहणारया ीम य ितच पातर होत

अनक सशोधन व अ यासातन ही गो िसदध झाली आह की समाजाम य ि याच द यम थान पवीरपासन न हत मानवी समाजा या िवकासातील स वाती या काळात आिण माणस ज हापासन प वीवर आह या या ९० पकषा जा त वळ समाजात ीच वचर व होत िकवा मातपरधान समाज यव था होती (पण मातस ाक हणज िपतस ाक या उलट अथर न ह) ी कटबपरमख अस ीndashप षाम य कोणताही भदभाव न हता दोघाचाही घरकामाम य आिण बाहरील कामाम य सहभाग असायचा नतर या काळात सप ी या मालकीचा पर उपि थत झा यानतर ीला सामािजक कामातन काढन घरातील कामाम य अडकवल गल प ष पराधा यान

बाहरील काम क लागल आिण ीला घराबाहरील कामामधन काढन घरकामाम य अडकवल गल ी घरात िदवसरातर काम करायची पण ती कठ याही परकारच उ पादन करत न हती की यामळ सप ी िनमारण होईल हणन हळहळ ित या कामाच मह व कमी होत गल उलट उ पादनाच कोणतही काम करत नसतानाही ितच खाण-िपण राहण ितचा सभाळ क न प ष ित यावर उपकारच करत आह अशी भावना िनमारण कली गली

इराद कर बलद १३

ीन ा असमान पिरि थतीब ल कोणताही जाब िवचा नय हणन ढी-परपरा िरती-िरवाज तयार कर यात आल या या समथरनाथर सािह याची िनिमरती कर यात आली ीचा द यम दजार हा ित यावर अ याय नसन ित या पवर ज मी या कमाच फळ आह अस धमार या आधार ित यावर िबबिव यात आल फकत वतः या पिरि थतीचा िवचार न करता ितन इतरासाठी आपल जीवन समिपरत कराव ासाठी आदशर ीला ममताळ यागाची आिण सहनशीलतची मतीर पित ता अशा िवशषणानी पिरभािषत कल गल ा ी िवरोधी परपरा हळहळ समाजात इतकया ज या आिण इतकया सहज वीकार या ग या की यात काही चकीच आह अस आजही कोणाला वाटत नाही आिण हणनच या म य यव थला आिण या परपराना फारसा िवरोधच उरला नाही

या सग यामळ ीला माणस बन याऐवजी lsquo ीrsquo बनायला भाग पाडल जी शारीिरक मानिसक सामािजक आिण आिथरक पातळीवर पणरपण प षावर अवलबन राहील शोकाितका ही आह की ा परिकरयत प षही माणस बन शकला नाही तर फकत एक प ष बनन रािहला

त हापासन आतापयत काळ बदलला समाजही अिवरतपण बदलत रािहला पण ि याब ल या भदभावा या ीकोनात कोणताही बदल झाला नाही आज मली घरा या चार िभतीना ओलाडन बाहर पड या आहत िशकन सव न वतः या पायावर उ याही राहत आहतmdashज बडया तोड यासाठीच पिहल पाऊल आह या प षापकषा कोठही कमी नाहीत ह यानी िसदध कल आह उदा एसएससी आिण बोडार या परीकषाम य मली मलाइतकयाच िकबहना या यापकषा जा त गणव या िदसतात घराबाहर पडन अनक ि या नोकरया करत आहत अनक ि यानी यवसायाम यही उ म यश िमळिवल आह अस असनही समाज आिण कटबाम य अजनही ीच थान द यमच आह ीndashप ष समानता पर थािपत कर याच यय अदयाप बरच दर आह

समाजात ीला समान थान िमळण ही सोपी गो नाही यासाठी ितला सतत आिण मोठा सघषर करावा लागणार आह ि याना या या वात याची लढाई वतःच लढायला लागणार आह दसरा कोणीतरी यऊन ितला मकत नाही करणार या लढयाम य यश िमळिव याकरता मलीना वतः या पिरि थतीचा तकर शदध व सखोल िवचार करायला लागल एका मलीची ीऐवजी माणस बन याची ि थती त हाच यऊ शकत ज हा ती वतः या अि मत या बाबतीत सजग असल आिण आप या द यम

१४ अिभ यकती जनता सा ािहक

मानिसकतला प ी दणारया अधिव ास जनाट ढी-परपरा आिण वतःचा यनगड तोडन समाजापढ ठामपण उभी राहील त हाच ितला या लढयाम य यश िमळल

ीndashप ष समानतसाठीचा सघषर हा अिनवायरपण या य आिण समतापणर समाजासाठीचा सघषर असल ज हा खरया अथारन या य आिण समानतवर आधािरत आदशर समाज िनमारण होईल त हाच ि या या समानतचा पाया घातला जाईल ि याना सिकरयपण ा सघषारत सहभागी हायला लागल दसरया बाजन पाहायच झाल तर यायासाठी कल या कोण याही लढयाम य यात समाजातील अधीर लोकसखया सामील नाही तो लढा अधारच राहील

यासाठी एका अशा समाजाची थापना हायला हवी की यात ि या या घरकामाला मह व िदल जाईल घरकामासारखया lsquoअन पादकrsquo कामाला बाहर या lsquoउ पादकrsquo कामाचा दजार िमळल मल ज माला घाल या या ित या नसिगरक िवशषतला समाजात उ पादनाच एक अिनवायर काम हणन स मान व मा यता िमळल असा समाज िनमारण हो यासाठी लाब आिण परदीघर सघषारची गरज आह यामळ पर यक यकतीम य ही म य यव था जवली जाईल त हा समाजात कठलाच भदभाव राहणार नाही त हाच ी कवळ ी राहाणार नाही आिण प ष कवळ प ष राहाणार नाही त दोघही खरया अथारन lsquoमाणसrsquo बनतील आिण समाजाला उ नती या िशखरावर नऊन पोचवतील

इराद कर बलद १५

३

स दयर पधाचा बाजार

ग या काही वषाषपासन कधी जाग क अस यामळ िकवा कधी पिरि थतीमळ ि या घराबाहर पडायला लाग या आहत नोकरया या शोधात आहत स या दशात ददरवान परस रोजगार उपल ध नाहीत दशाची स याची आिथरक तथा सामािजक यव था ि याना ना धड िशकषण दऊ शकत ना रोजगार ना सरिकषत घर ना अ य काही सिवधा ा पिरि थतीचा फायदा घऊन मोठमोठया नफखोर कप या ि याना व तात काम करायला भाग पाडतात एवढच नाही तर याच वगवग या पदधतीनी शोषण करतात ातलीच एक पदधत आह आपल उ पादन िवक यासाठी ि या या चहरयाचा आिण शरीराचा वापर मिहलाही कप याना या या उ पादना या जािहरातीसाठी आप या शरीराचा वापर क न द यास तयार आहत कारण आज lsquoमॉडिलगrsquo हा अितशय आकषरक यवसाय झाला आह या नफखोर कप यानी lsquoमॉडिलगrsquo आिण lsquoस दयर पधारrsquo या भोवती एक आकषरक वलय तयार कल आह आिण अनक त ण मली ा गलमर आिण चकचकीतपणाकड आकिषरत होत आहत

अ यत ढीिपरय आिण पराणमतवादी भारतीय समाजाम य मॉडिलगसारखया कामाला अचानक मानाच थान कस काय िमळ लागल

वा तिवक हा बदल ग या तीन दशकापासन िदस लागला याची स वात १९९० या दशकात झाली ज हा अचानक जागितक स दयर पधाम य भारतीय मलीनी lsquoजगत-सदरीrsquo lsquoिव -सदरीrsquo या पधार िजक या अथारतच भारतीय मली

१६ अिभ यकती जनता सा ािहक

अचानक सदर होऊ लाग या अस तर नाही झाल तर मग १९९० या दशकात स दयर पधाम य भारतीय सदरया आतररा टरीय स दयरवती हणन िजकन कशा आ या

स दयर पधार आिण बहरा टरीय कप या

ग या काही वषाम य िनवडन आल यापकी अनक सदरया भारतातील आहत ह काही सहज घडलल नाही पा ा य दशातील मोठमोठया बहरा टरीय कप या या बाजारिवषयक धोरणाची (माकर िटग टरटजी) ती एक िवचारपवरक खळलली चाल आह नफा आिण फकत नफा कमावण आिण तोच नफा प हा यवसायात गतवन अजन परचड नफा कमावण ह एकमव यय ा बहरा टरीय कप याच असत पण हा परचड नफा कमाव यासाठी यानी उ पादन कल या व त िवक या जा याची गरज असत बहरा टरीय कप या ा बफाट उ पादन कषमता असल या महाकाय कप या आहत नफा आणखीन नफा ह चकर अितउ पादना या अव थला यऊन ठपत िवकिसत दशातील बाजार या या उ पादनान पणर भर यामळ त ितसरया जगातील आिशया अिफरका आिण दिकषण अमिरकतील दशाकड वळल िवकिसत दशातील व त व भाडवलासाठी अिवकिसत दशाचा बाजार उपल ध क न द यास भाग पाड यात त यश वी झाल [ ालाच जागितकीकरण (गलोबलायझशन) हटल जात] हणनच ग या काही दशकाम य बहरा टरीय कप या मोठया परमाणात ितसरया जगातील दशा या बाजारात परवश क न आपला माल िवकन नफा कमावत आहत तथापी ितसरया जगातील या दशामध या परचड गिरबीमळ तथील बाजार मयारिदत आहत लोकानी आपला माल जा तीत जा त िवकत घयावा हणन बहरा टरीय कप या सवर परकारची िवपणन ततर (माकर िटग टिकनकस) व कल या वापरतात यानी िवकिसत कलल यश वी िवकरी ततर हणज याच दशातील एक शरीर lsquoसदरीrsquo या पात िनवडायच मग मीिडया या मा यमातन ा चहरयाला हणजच शरीराला

इतकी परिसदधी दयायची की ५ वषारपासन त ९५ वषारपयतची कठलीही यकती यामळ परभािवत झा यािशवाय राहणार नाही आिण मग त शरीर चहरयावर खोट हा य आणन जािहराती या होिडगज पासन टी हीवरील जािहरातीपयत िजकड ितकड ा कप याच ह नाही तर त उ पादन िवकत घ यासाठी आगरह करताना िदसतात

भारतातील स दयर पधार

भारतातन िमस व डर िमस यिन हसर िमस आिशयाndashपिसिफक इ यादीसारखया जागितक स दयर पधाम य भाग घ यासाठी पाठव यात यणारया पधरकाची रा टरीय

इराद कर बलद १७

स दयर पधार lsquoफिमनाrsquo मािसका या वतीन चालवली जात १९९० या दशका या स वातीला सि मता सन (िमस यिन हसर १९९४) आिण ऐ यार राय (िमस व डर १९९४) या भारतीय सदरीनी जागितक िकताब िमळिव यानतर या स दयर पधार फार लोकिपरय झा या १९९१ साली भारतान बहरा टरीय कप याना दशाची बाजारपठ मकत क यावर चार वषारत भारतात िवज याचा महापरच स झाला हा काही िन वळ योगायोग न हता स दयर उ पादन कपड फशन उ पादन बनवणारया बहरा टरीय कप या ा पधर या परायोजक असतात आिण या या माला या िवकरीकरता अशा स दयर पधा या उपयकततची याना पणर क पना आह सात वषाम य सहा भारतीय सदरीनी जागितक स दयर पधार िजक यामळ आप या दशात ा पधाची लोकिपरयता आकाशाला जाऊन िभडली

lsquoफिमना िमस इिडयाrsquo स दयर पधार दरवषीर भरव या जातात या स दयर पधाम य दशातील कानाकोपरयातन आल या शकडो त णी या शरीराच मोजमाप कल जात या ितघीना िवजत घोिषत कल जात या यितिरकत िमस सदर कातडी िमस सदर कस िमस सदर ि मत िमस उ साही िमस जलपरी इ नावाखाली अनक सदर व सडौल शरीराची िनवड कली जात स दयर पधरला बिदधचातयारची िकनार लाव यासाठी शवट या फरीमधील सवर सदरीना पर िवचारला जातो काय दजारच पर िवचारल जातात यासाठी २०१४ या स दयर पधरच उदाहरणच पाहया अितम फरीतील पधरकाना हा पर िवचारला गला की ldquo ा स दयर पधरतन त ही काय घऊन जाणार आहातrdquo याला िवज या सदरीच उ र होत ldquoसवर पधरकाकडन मी खप िशकलrdquo दसरया करमाकावरील सदरीच उ र होत ldquoसवर पधरकाकडन मी खप िशकल िवशषतः शात आिण सयमी राह यास िशकलrdquo ितसरया करमाकावरील सदरीच उ र होत ldquoसवर पधरकाकडन मी खप िशकल िवशषतः साधपणाrdquo वा काय महान बिदधचातयर सडौल शरीराच नजरानी आकठ स दयरपान करणारया परकषकानी या चतर() उ रावर अथारतच टा याचा कडकडाट कला

िवजयी दह िनवडन झा यानतर या यावर बिकषसाचा आिण पशाचा पाऊस पडला लगचच याना जािहरातीसाठी फोटो परदशरन करायला बहरा टरीय कप यानी विरत आप या ता यात घतल

लोकिपरयता सप ीचा पाऊस बाजाराची टपकणारी लाळ कोण या ीला वाटणार नाही की हा पाऊस ित या शरीरावर पडावा हणन ित या शरीरावर पडला तर तो दशावर पण पडणार सि मता सन आिण ऐ यार राय ा १९९४ या जागितक स दयर पधरम य िवज या झा याबरोबर मा यमानी जाहीर कल की ldquo यानी भारताची

१८ अिभ यकती जनता सा ािहक

मान गवारन उच कलीrdquo आज या बाजा अथर यव थम य दशािभमानाची याखया इतकया िनक दजारला नऊन पोहोचिवली आह यात शरीराची काळजी घण कमी खाण नाजक कबर ठवण लाब सडक कळी या खाबासारख पाय ठवण ३६ndash२४ndash३६ ची िफगर राखण सतिलत हसणndashबोलण आिण सग यात मह वाच हणज अस कपड घालण यातन शरीर यवि थत िदसल ा सग याचा समावश आह सगळ दशासाठी वा गिरबीन गरासल या बरोजगारीन िपडल या दशाला हच तर पािहज एक सदर व सडौल शरीर िज या मधर हा यामळ भककगाल आिण कामधदा नसल याची दःख कषणभर का होईना िवसरली जातील

पर यक ीम य ितच वतःच एक अिदवतीय स दयर असत आपण वगवग या परकार या स दयाची तलना कशी क शक एका क णविणरय यवती या स दयारची तलना तविणरय यवती या स दयारशी कशी होऊ शकल ड गरावर रोज चढ-उतार करणारया एका पहाडी काटक यवती या स दयारची तलना उच व स ढ पजाबी यवती या स दयारशी कशी होऊ शकल िदवसभर शतात काम करताना वतःची िनगा न राख शकल या यवती या स दयारची तलना हाताndashकसाची उ म िनगा राखल या शहरी कॉलज-कमारी या स दयारशी कशी क शक सग याजणी आपाप या परीन सदर असतात

स दयर पधार िवपयर त िवकती

स दयर पधार ही भाडवलशाही समाजातील एक िवकती आह भाडवली समाजाम य पसा अिधक पसा आिण आणखीन पसा हच मह वाच सतर आह कठ याही गो ीची उपयकतता आिथरक म यावरच ठरवली जात सवर गो ी पशातच पातिरत क या जातात मानवी म य सहकार एकमकाची काळजी घण यणारया

िपढयासाठी पयारवरणाच रकषण करण मला या सगोपनातन मानवी म याची िशकवण दण जञानाचा समाजा या भ यासाठी वापर करणmdashअशा परकार या भावना आिण िचता भाडवलशाहीम य िनरथरक ठरतात आिण हणनच भाडवली यव थम य व त या िवकरीसाठी ीदहाचा िवकत वापर करण ह योगयच मानल जात ा पा रभमीवर झगमगत भ य यासपीठ जवळ जवळ पारदशरक कमीत कमी व धारण क न कटवॉक करत यणारया त णी आप या शरीर सौ वाच अिधक लोभस दशरन द यासाठी अलगद पावलानी िगरकया घत परदशरन करताना झगमगीत पडदयावर िदसतातmdash ा वषीर पधरमधन कासर कपड स दयर परसाधन चडडया-बॉडया चॉकलटस इ िवक यासाठी कोणत शरीर िनवडायच ासाठी ह परस नाही हणन

इराद कर बलद १९

की काय ाचा lsquoलाइ ह टिलका टrsquo (थट परकषपण) क न जगा या कानाकोपरयात त दाखवल जात स दयर पधाच आयोजक या या परसारणाच हकक िवकन अमाप पसा कमावतात आिण परसारमा यमही याच परसारण व जािहरातबाजी क न परचड नफा िमळिवतात हणनच स दयर पधार स माननीय कायरकरम बनला आह आिण मॉडिलग एक परिति त यवसाय बनला आह या स दयर पधाम य कोटयवधी डॉलसरची उलाढाल होत असत आिण हणनच ि या या मादक शरीरा या उ ान परदशरनाभोवती डोळ िदपवन टाकणार lsquoगलमरrsquo िनमारण कल आह

अर आपण विरत िन कषारवर तर पोहोचत नाही आहोत ना ी दहा या मोजमापा यितिरकत िवज या पधरकाचा बिदधम चासदधा कस लागतो ना खोलात जाऊन पािह यावर लकषात यईल की स दयर पधरच वा तिवक व प झाक यासाठी आयोजकानी कलली ती एक यकती आह ह खर आह की शरीराची मोजमाप पणरपण घऊन झा यानतर आिण शकय असल या सवर बाजनी या शरीराच परदशरन झा यानतर शवट या फरीम य पधरकाना पर ही िवचारल जातात परत त पर साचबदध असतात उदा खरया स दयारचा अथर काय आिण याच ठरलल साचबदध उ र यतmdashखरया स दयारचा अथर मनाच स दयर कधीकधी समािजक ीकोनातन पर िवचारल जातात जसmdashldquoआप या दशासाठी काय करणारrdquo प हा याचही ठरािवक उ र िमळतmdashldquoअनाथ मल आिण वदधासाठी काहीतरी करणारrdquo आदशर यकतीब ल िवचार यावर सग याच िपरय उ र असतmdashldquoमदर तरसाrdquo अनाथ मल लाचार वदध आिण मदर तरसा जी याचा अिधक चागला आिण बाजा वापर करल ती अितम िवजती अथारत शभरएक पधरका या शरीर परदशरनातन िनवडल या ४५ lsquoसदरrsquo शरीराना बदधीम ा चाचणीचा हा खळ खळायला दतात आ ही फकत दहाच परदशरन करत नाही तर बिदधम च आिण सामािजक बािधलकीचही परदशरन करतो हच यातन दाखवायच असत

१९९४ म य िमस यिन हसर व िमस व डर या स दयर पधरम य अनकरम सि मता सन आिण ऐ यार राय ज हा िनवडन आ या त हा भारता या िव सदरीचा मोठा बोलबाला झाला भपकदार छायािचतर सनसनाटी मथळ दऊन परसारमा यमानी या या अभतपवर यशाच कौतक कल यातन ीच ी व lsquoसदरीrsquo बन यात आह असा भडीमार दशभरात या त णीवर कला गला स दयरवती बनण हच याच यय बनल दोघीही दशभरात या लाखो त णीचा आदशर बन या स दयर पधार फकत शहरापर या मयारिदत रािह या नाहीत तर या ग ली-बोळात आिण शाळाndashकॉलजसम यही पोहोच या शकडो मली अशा पधामधन भाग घऊ लाग या

२० अिभ यकती जनता सा ािहक

याचवळी स दयर परसाधन आिण फशन कप या या बाजाराला बहार आला पावडरी स दयर-लप सगधी दर य आिण स दयर परसाधना या उ पादना या बाजारात परचड मोठया परमाणात वाढ झाली ग लोग ली आिण गावोगावी lsquo यटीपालरसरrsquo उघडली गली यटीपालररम य जाऊन कशरचना करण भवया कोरण हाताndashपायावरील कस काढण महागड lsquoिडझाईनरrsquo कपड वापरण इ कितरम गो ी मली आिण ि या lsquoसदरrsquo िदस यासाठी मोठया परमाणात क लाग या

कटबाम य आिण समाजाम य यापदधतीन वाढवल जात यामळ ि या वतःला अबला प षापकषा द यम समजतात ी या शरीरावर लकष किदरत करण आिण िविश परकारच शरीर आिण आकषरक िदसण हणजच स दयर अशा परितममळ ि या या यिकतम वाला आणखी िवकत कल गल आह पढील उदाहरण पाह यासारख आह

काही वषापवीर वतरमानपतरात एक बातमी छापन आली होती िद लीतील ऑल इिडया इि टटयट ऑफ मिडकल साय ससमधील एका हशार िवदयािथरनीन आ मह या कली कारण काय तर वतः या चहरयावरील पटक या या णामळ आपण सदर िदसत नाही अशी ितची धारणा झाली होती आ मह या कर यापवीर िलिहल या िचठठीम य ितन नमद कल होत की क प िदसत अस यामळ ती आ मह या करीत आह ित या बिदधम मळ ित याकडन लोकाना फार अपकषा हो या पण रग प ज कवळ बा स दयर आह तच आय यभरासाठी इतक मह वपणर ठरल की या यािशवाय आय य काढण ही क पनाच ितला अशकय वाटली ितच बिदधमान असण गौण ठरल गल स दयारची क पता दाखवणारया पधरचा पिरणाम हाच असणार

ि या या शरीरासाठी सघषर

१९९१ म य भारतान खल आिथरक धोरण वीकारल आिण दशाम य जागितकीकरणास स वात झाली िवदशी बहरा टरीय कप यानी भारताम य मोठया परमाणात स दयर पधार भरिव यास आरभ कला

भारतात िव सदरी पधरच आयोजन स असताना आमची भारतीय स कती धोकयात यईल ह कारण सागन काही स था ा पधरला िवरोध करत हो या दोन मह वपणर कारणामळ लोकाचा ा िवरोधाला फारसा पािठबा िमळाला नाही एक हणज त उदा ीकरण करत असलली पराचीन भारतीय स कती ि याना घरात बिद त करत होती ि याचा िशकषणाचा हकक नाकारत होती आिण नवरया या म यनतर

इराद कर बलद २१

बायकोला सती जा यास भाग पाडत होती उघडपण भारतीय स कतीच उदा ीकरण करण हणज ा जनाट ढीना पािठबा दण दसर हणज स दयर पधाना िवरोध करणारया ा स थाचा िवदशी बहरा टरीय कप या या भारताम य होणारया परवशाला िवरोध न हता यामळ स दयर पधाना असल या या या िवरोधाला काहीही अथर न हता कारण स दयर पधार ा िवदशी बहरा टरीय कप यासाठी भारतीय बाजारपठत याचा माल िवक याच कवळ एक साधन आहत आतररा टरीय स दयर पधरम य भारतीय मलीना िवज याच मकट चढवल गल हणज मग याच चहर िवकरी ततर हणन उपयोगात यतील

स दयर पधाच िवरोधकही आहत आिण समथरकही खर तर स दयर पधाच तावातावान समथरन करणार अनक बिदधवादी आहत समथरका या मत स दयर पधार ी वात याला मदतच करतात या दोन िवचार परवाहाम य असलला एक मह वपणर वाद तपासन पाहया

िवरोधक हणतात स दयर पधरमळ भारतीय परपरा आिण स कती िबघडत आह आ ापयत साडीत झाकलल शरीर ि विमग सटम य आल त अ ील आह तर समथरकाचा परितपर mdashपोहायला जाताना मली ि विमग सट घालतात त हा का नाही िवरोध करत िवरोधकाना भीती आह ि यानी शरीरपरदशरन करणार पा ा य पोषाख घातल तर स कती बडल (बाईचा पदर ढळला की लगच स कती बडत ना) भारतीय पोशाख नाहीस होतील वगर समथरकाच हणण की ि याच शरीर कपडयात पणरपण झाकलल असल तर आप या दशाची परितमा परितगामी आिण मागासलली समजली जाईल काही लोक स कती वाचवत आहत तर काही दश पण दोघही ीला फकत दहातच बाधन ठवत आहत

ीच शरीर धमर वाचवायचा असल तर ि यावरच बला कार कल जातात कौटिबक स मानाचा पर असल तर ि याना मा नच टाकल जात तर कधी स कती धोकयात असल आिण ितच सरकषण करायच असल तर ि याचीच नगन िधड काढली जात शकडो वषर आ ही ीला फकत lsquoशरीरrsquo बनवन ठव यानतर आता त इतक सडौल झाल आह की आतररा टरीय पधाम य भाग घऊ शकत आमच इतर कठलही उ पादन दसरया दशाशी टककर द या या ि थतीत असो की नसो आ ही ी-दह अस पारखन ठवल आहत की त आतररा टरीय तरावर नककी टककर दऊ शकतील ी-िवरोधी दो ही िवचार समोरासमोर उभ आहतmdashलढाई फकत ाचीच आह की ीच शरीर कठ िकती कस आिण कठपयत वापरायच आम या स कतीत ी एक lsquoशरीरrsquo हणनच रािहली आिण आज या अथर यव थत पण ती एक शरीरच आह

२२ अिभ यकती जनता सा ािहक

ीच शरीर इतक मौ यवान आह की याच रकषण कस करायच ावर स दयर पधाच िवरोधक आिण समथरक पर पराशी वाद घालत असतात िवरोधका या मत ीच शरीर झाकल तर लाज राखली जात आपली lsquoभारतीय परपराrsquo वाचत तर समथरका या मत ीच शरीर उघड पाडल तर परकीय भाडवल दशात यत उदयोग-धद लावल जातात माल िवकला जातो दशाचा िवकास होतो

ी हणज शरीर अस हणन घरा या चार िभतीत पणर कपडयाम य बिद त क न ितला गलाम मानणार आिण ित या वात याचा ढोल बडवत ितला बाजारात उभी करणार ा यात फारसा फरक नाहीय आप या इशारयावर नाचवणारया ीला तवढच वाततर िदल जात जवढ समाजाला अपिकषत आह आज बाजाराला मॉडल पािहज ी जर घरातन बाहर पडली नाही तर मॉडल कशी बनल ती बाहर पडली की बाजारातच पोहोचल ाची पणर यव था क न ठवलली आह

एक शरीर झाकतो दसरा उघड पाडतो एक गलामीच रकषण करतो दसरा वात य खरदी करतो

आता अलीकड तर वतः या शरीराच परदशरन कर या या ी या हककाचा यिकतवाद समथरकानी आणखी पढ नऊन याला इथ पोचवल आह की ीला आप या मजीरन शरीर िवकरय करता आला पािहज आिण हणन शरीर िवकरय करणारया व याना lsquoसकस वकर सरrsquo अस हणाव यासाठी कायद बनव याचीही मागणी कर यात आली आह आ यर हणज ीला आप या मजीरन आपला जीवनसाथी िनवड या या आप या मजीरन शरीरसबध ठव या या हककासाठी कधी तरफदारी कर यात आली नाही पण आप या मजीरन शरीर िवकरी करता यावी ाची तरफदारी मातर होऊ लागली घरातन बाहर पडणारया ीला एकच र ता असतोmdashबाजाराचा मग ितथ ितन आपल शरीर वाप न सामान िवकाव अथवा आपल शरीरच िवकाव

भारतासारखया दशाम य ीच सामािजक थान सवरथा किन आह lsquoमाणसrsquo हणन ितला थानच नाही आता तर ितला भोगव त हणन वापरायची जािहरातच होत आह स दयर पधानी तर ितला उपभोगय व त बनवल आह त हा स दयरबाजाराची ही नशा आिण यातल धोक ह ीच माणस हणन असलल थान ितचा सरिकषत वावर आिण समाज वा य ा ीन लकषात घण आव यक आह बहरा टरीय कप या या लोभस जािहराती आिण यातन परो सािहत कल जात असलल lsquoिवकत आदशरrsquo याना िझडका न स दयर पधासारखया ीदहा या बाजाराला ठामपण िवरोध कर याची गरज आह या बद पाड या पािहजत ीndashप ष ताठ मानन उभ राहतील असा समाज िनमारण कर याची जबाबदारी आपली आह

इराद कर बलद २३

४

ीच ीची शतर आह

ग या काही वषात अनक महािवदयालातन ि या या पर ावर lsquoअिभ यकतीrsquo न बरच कायरकरम कल याखयान िदली कायरशाळा आयोिजत क या मािहतीपट दाखिवल lsquoमलगी झाली होrsquo ह नाटक कल पर यक वळी मलाकडन हमखास यणारा पर हणज ldquoअहो खरतर बाईच बाईची शतर असतrdquo ldquoसासच नाही का सनला छळतrdquo ldquoनणदाndashभावजयाच िकवा जावाndashजावाच पटलल कधी पािहल आह काrdquo आिण ldquoनळावर भाडणारया बायका तर एकमकी या िझ या उपटत असतातrdquo बोलाणारयाचा उ श हाच असतो की ि याच ज काही पर असतात त ि यामळच आहत आिण याला प ष जबाबदार नाहीत या आपापसात सामज यान वाग या तर कशाला होईल या यावर अ याचार कशाला होईल छळ

अशा परकार या परितिकरया फकत मलाकडनच न ह तर बायकाकडन मलीकडनही आ या आिण फकत महािवदयालयातन न ह तर ऑफीससमधन घरामधन व इतरही िठकाणी बोलताना पढ आ या ज हा ज हा आ ही बायका या एकत या आिण या या सघिटत हो या या गो ी बोलतो त हा अनक लोकmdashबायका आिण प षmdashहच सागतात की बाईच बाईची शतर आह त हा या एकतर यण शकय नाही ह बोलताना काही लोक परत परत सासवाndashसना नणदाndashभावजया जावाndashजावा ा या भाडणाची उदाहरण दतात तर काही आप या ऑिफसमधील मिहला अिधकारया या छळवादी वतरणकीची उदाहरण दतात

वरवर पाहता बाईच बाईची शतर असत हा यिकतवाद अगदी खरा वाटणारा आह पण थोडा खोलात जाऊन िवचार कला तर आप याला समजल की याची पाळमळ िपतस ाक समाज यव थम य आहत

२४ अिभ यकती जनता सा ािहक

िपतस ाक समाज आपला समाज हा िपतस ाक समाज आह हणज प ष हा कटब-परमख आह

ा ना यान कटबावर याची स ा असत घरातील स ा सप ी साधन व सद य या यावर मालकी व िनयतरण प षाचच असत या याच नावान कटब ओळखल जात व तोच कटबासाठी िनणरय घतो एका प षानतर घरातील स ा कतरपण ह दसरया प षा या हातात सोपवल जात या अथारन मलगा हा वशाचा िदवा मानला जातो कारण तो कटबाचा उ रािधकारी असतो

िपतस ाक समाजाम य प ष हा ीपकषा मानला जातो आिण कटबातगरत याच ीवर िनयतरण असत कवळ ीच नाही तर ितच शरीर मन यवहार यावरही प षाच िनयतरण असत

यथ ह लकषात घण मह वाच आह की प षाच ीवरील परभ व ह तो िपता पती िकवा पतर अस यामळ नसन तो lsquoप षrsquo आह हणन असत आपला समाज हा लोकताितरक नसन णीबदध समाज आह यात अनक स ाकदर आहत आिण कटबातील स ाकदर प ष आह

ि यावरील प षा या परभ वाच मळ या या आिथरक बळाम य आह हणनच प ष कटबपरमख आह आिण ी या यावर अवलबन आह हजारो वषर ाच पिरि थतीत रािह यामळ नमरपण ितन समाजातील आपली द यम भिमका मा य कली आह हणन ती प षाची गलामी सहन करत आिण यालाच आपल नशीब मान लागत िपढयानिपढया चालत आलला हा िवचार प षापरमाण ि यानीही आ मसात कलला आह ि यानी ही िवचारसरणी खरोखरच इतकी वीकारली आह की सवर गो ीकड या प षवादी मानिसकततन पाहतात ितला ितचा वततर िवचार नसतो वषारनवषर िपढयानिपढया आपली आई वागली यापरमाण आपण वागायच आिण आप या मलीनही आप यापरमाणच वागल पािहज असा ितचा आगरह असतो

हाच िपतस ाक समाज ि यामधील वादाला कारणीभत आह

ी िव दध ी का बाईच बाईची शतर अस याच अ यत परचिलत उदाहरण सासndashसनच िदल जात

घरात ज हा सन यत त हा साससदधा फकत बाई असत नाही ती पण याच िपतस ाक मानिसकतत अस यामळ ती फकत lsquo ीrsquo राहत नाही तर एक स ा बनत समानता आिण लोकशाही म य नसल या णीबदध कटबाम य वाढल या सास या मनात िपतस ाक मनोधारणा इतकी जलली असत की ती वतःला सनपकषा समजत

इराद कर बलद २५

आिण हणन सनवर स ा गाजवत कारण आय यभर कमजोर व मह वहीन यकती हणन ती जगत असत आिण पिह यादाच कणावरतरी स ा गाजव या या ि थतीत यत दसरीकड जी मलगी घरात सन हणन यत ितला ित या विडलाच घरही आपलस वाटत नाही कारत ती सतत ऐकत आलली असत की lsquoत परकयाच धन आहसrsquo लगनानतर ितला सासरीही परकीच समजतात पण हळहळ ज हा ती सासरच घर आपलस क लागत त हा सासला आप या अिधकारावर गदा आ यासारख वाट लागत आिण घरातील तणावाला स वात होत हणजच सासndashसनतील या तणावाच कारण िपतस ाक कटबात असलल ि याच द यम थान ह आह

सास सनतील एका नहमी या सघषारकड नजर टाकया ि याची वतःची यिकतगत सप ी नसत या ि या नोकरी करतात यापकी बहताश जणीचा आप या कमाईवर अिधकार नसतो यावर ित या नवरयाच िनयतरण असत ितचा पगार िकवा िमळकत कशी खचर करायची ह ितचा नवरा ठरवतो ित या ा परावलबी अव थमळ नवरया या सप ीला ती वतःची समज लागत आिण आप या नवरया या सप ीवर कोणी अिधकार गाजवत असल तर याला ती िवरोधक समजत ह फकत सासndashसन याच न ह तर नणदाndashभावजया िकवा जावाndashजावामधील भाडणाच एक मह वाच कारण आह ा भाडणाना ि यामधील भाडण समजण योगय नाही इथ भाडणाच मळ कारण सप ीच असत पर यकषात सप ीमळ होणारी भाडण ही ि यापकषा प षाम य अिधक होतात पण शतर हो याच खापर मातर ि यावर फोडल जात अजन एक मह वाचा म ा असा की ि याना िमळकतीम य हककच नस यामळ मालम व न या कशा भाड शकतील या पर ाच उ र सोप आह कटबा या मालम वर प षाचीच स ा अस यामळ मालम व न होत असलल ि याच भाडण हा मालम व न प षा या पर परामधील चाल असल या भाडणाचा िव तािरत भाग असतो परत प षामधील भाडण माग पडन भाडखोर व पर परा या शतर हणन ि या बदनाम होत राहतात

मलगी ज हा लगन होऊन परथम सासरी जात त हा सासर या सवर चालीरीती आिण िनयम याच िशकषण ितला सासकडन िमळत घरातील प षाचा याम य काहीही वाटा नसतो याना सन या वतरणकीम य जर काही चक आढळली तर त दसरया ि यादवार सनला सागतात यामळ वरवर पाहता अस िदसत की घरातील ि याच सनला छळत आहत पण पर यकषात त िपतस ाक कटबातील प षाच नवीन लगन झाल या सनवरील िनयतरण असत कटबातील सवर िनयम प षानी बनिवलल असन त कवळ ि यासाठी असतात प षावर काहीही बधन नसतात प ष काहीही कर यास

२६ अिभ यकती जनता सा ािहक

मख यार असतात कटबाच सवर िनयम अमलात आण याची जबाबदारी कटबातील वयान मोठया असल या ि याची असन या सवर चालीरीती आिण िनयम काटकोरपण अमलात आणतात कारण या वतःच कटबा या गलाम असतात

ि या ा पर परा या शतर अस याच अजन एक िदल जाणार उदाहरण हणज हडयासाठी सासनणदकडन होणारा सनचा छळ िकवा खन हा सघषरसदधा ीndashीमधील सघषर नसन पशा या ह यासामळ िनमारण झालला सघषर असतो पर यकाला

कठ याही मागारन पसा िमळवन एकदम ीमत हावयाच असत भाऊndashभाऊ इ टटीसाठी भाडतात यासाठी कधी कधी एकमकाचा खनही पाडतात इ टटीसाठी मलगा विडला या पाठीत खजीर खपस यास तयार होतो पशापढ सवर नाती पोकळ ठरतात डॉकटरndashपशट ह नात पिवतर मानल जात परत आज या जगाम य पसा हच सवर व आह ऑपरशनची फी द याची ऐपत नस यास पशट मला तरी डॉकटर याची पवार करत नाही पशाभोवती िफरत असल या अशा िव ाम य परसा हडा न आण यामळ सनला िद या जाणार या तरासाब ल फकत सासलाच का दोष दयावा खरतर सन या छळाला ितचा सासरा आिण पतीही सासइतकच जबाबदार असतात िकबहना त जा त जबाबदार असतात कारण या या परवानगीिशवाय घरामधील पानही हलत नसत घराम य िशजवल जाणार अ नसदधा या याच आवडीच बनत असत अशा पिरि थतीत घरातील प षा या परवानगीिशवाय एक सास सनचा छळ कसा क शकल हडया या नावान सनचा कलला छळ हा दोन ि यामधील सघषर नसतोच तर तो पशा या लोभातन कलला ग हा असतो

सासndashसनमधील भाडणाच इतरही अनक पल आहत यापकी एक हणज दोन िपढयातील अतरामळ िनमारण झालला तणाव त ण िपढीतील मल व मली नवनवीन क पना नविवचार रहाणीमान सधारणा विरत आ मसात करतात तर ज या िपढीतील लोक बदलाना िवरोध करतात नवीन क पना आिण बदल सहजासहजी मा य करत नाहीत अशा वातावरणात दोन िपढयामधील सघषर िवकोपाला जातो पण असा सघषर कवळ सासndashसनाम यच असतो अस नाही तर वडीलndashमलाम यही असतो हणन अशा सघषारला ी िव दध ी सघषर समजण चकीच आह

शवटी सावरजिनक नळावर पा याव न होणारया ि या या नहमी या भाडणाकड पाह पा याची कमतरता ह ा भाडणाच मळ कारण आह जथ कमतरता असत तथ जा त िह सा पदरात पडन घ याकरता भाडण होतातच फकत बायका पाणी भरायला जातात हणन या एकमकी या िझ या ओढतात प ष जर पाणी भरायला गल असत तर तथ रकतपात झाला असता

इराद कर बलद २७

आपण वतःला अपमािनत करण थाबव या िन कषर काढायचा तर तो हणज lsquo ी हीच ीची शतर आहrsquo ा मनोधारण या

मळाशी वा तवात िपतस ाक आिण सप ी किदरत समाज आह कठलीही यकती दसरया यकतीची िमतर िकवा शतर अस शकत खर हणज ि या ा पर परा या अितशय जवळ या मितरणी असतात या याम य ढ भाविनक जवळीक असत कारण याची सख-दःख समान असतात याना पर परा या वदनाब ल सहानभती असत अडचणी या वळी ि या एकमकीना आधार दऊन प षापकषा जा त मदत करतात

मितरणीनो आपण ि यासदधा आप या गलामी मानिसकतमळ आिण िपतस ाक मनोधारणा मनोमन मा य क यामळ lsquo ीच ीची शतर आहrsquo यावर िव ास ठवायला लागलो आहोत ताकदवान हा नहमीच दबरलावर करघोडी करीत असतो ी हा समाजाचा सग यात हळवा व दबरल घटक अस यामळ ितचा अनक परकारानी अपमान होत असतो हणनच िश यासदधा आयाबिहणीव न असतात सवर नकारा मक गो ी आिण असखय िवनोद ह ि या या दबरलतवर असतात lsquo ी हीच ीची शतर आहrsquo अस हणण ह यापकीच एक

आपण मिहलानी मनात जवल या िपतस ाक समाजाची िशकवण परथम झगा न िदली पािहज आ ापयत ि यानी िमळिवलल सवर हकक आपण एको यान लढ यामळ िमळवलल आहत ि या जर खरोखरीच पर परा या शतर अस या तर आपण एको यान हककासाठी लढा िदलाच नसता आपली सख-दःख आप या अडचणी आप यावर आलली सकट आिण समाजान आप यावर घातलली बधन ा सवामधील एका समान धागयामळ आपण ि या एकतर गफल या आहोत

महागाई गिरबी बरोजगारी कपोषण हडा-बळी ि यावरील िहसा आिण अ याचार याच परमाण िदवसिदवस वाढत आह आज या lsquoिवकिसतrsquo समज या जाणारया आप या समाजाम य ि याची सरारस खरदी-िवकरी होत र याव न याची नगन िधड काढली जात कररपण बला कार कल जातात एककटया राहन ा अडचणीना त ड दण अशकय आह याची जाणीव आप याला होण आव यक आह आप याला एकतर आलच पािहज

ि याम य फट पाडन याना कमजोर करणारया वाकपरचाराना झटकन टाकाव लागल ि यानी एकतर यऊन आप या मलभत सम यावर िवचार करायला लागल याच िव षण करायला लागल एक माणस हणन जग यासाठी एका या य समाजाची उभारणी करायल लागल चला एकतर यऊन िसदध क या की आपण ि या पर परा या शतर नसन मितरणी आहोत अगदी जवळ या घिन मितरणी आहोत

२८ अिभ यकती जनता सा ािहक

५

सौभागय-लकषणाच वा तव

मी िववािहत आह पण माझा ववािहक दजार समज यासाठी मी कसात िसदर घालत नाही एवढच नाही तर मी कक लावत नाही ग यात घालत नाही कानात घालत नाही मगळसतर घालत नाही मला अनक पर िवचारल जातात मलाच नाही तर या बायका िववाहानतर सौभागय-अलकाराचा वापर करत नाहीत याना नहमीच िवचारल जात की ldquoत ही मगळसतर कक बागडया वगर का वापरत नाहीrdquo

िववािहत ीन लगनानतर सौभागयालकारmdashकक मगळसतर जोडवी बागडया इ घातलच पािहजत हा िवचार वषारनवषर समाजात िभनलला आह एखादी बाई ज हा ह सवर नाकारत त हा लोकाना त भारतीय परपरच उ लघन आह अस वाटत

सौभागयालकार घात यामळ आपल ववािहक आय य सखी होत का याचा आप याला गभीरपण िवचार करायला लागल ा िनजीरव सौभागयालकाराची पतीndashप नी या सजीव सबधाना अिधक चागल बनव यात काही भिमका आह का उलट आपण कधीकधी असही बघतो की सौभागयालकार वापर यात अिजबात कसर न करणारया बायकाच दाप यजीवन काही फार सखाच असतच अस नाही

सौभागयालकाराचा इितहास

सौभागयालकार ह वा तिवक ज या ढी परपराच स ठवलल िव तािरत प आह ह घाल याम य काहीही तकर नाहीय जगात या अनक दशाम य अनक

इराद कर बलद २९

समाजाम य आपला ववािहक दजार दाखिव यासाठी ि या सौभागयालकार घालत नाहीत ववािहक दजार दाखिव यासाठी त आव यकही मानल गल नाहीय आप या दशात या सदधा काही भागाम य सौभागयालकाराचा वापर कठ कमी होतो तर कठ जा त तर कठ होतच नाही उ रपरदश बगाल िबहार म यपरदश राज थान सारखया मागासल या भागाम य ाचा आगरह जा त परमाणात िदसतो करळ कनारटक व पव र रा याम य फारच कमी िकवा िदसतच नाही िखर न शीख आिण इतर काही समदायाम य तर िववाहाची अशी काही िच ह असलीच पािहजत अस नाहीय

ा परथामध या फरकाची कारण आपण इितहासातन समजन घऊ शकतो पराचीन काळाम य आधिनक मानवा या उदयानतर हजारो वषर समाजाम य मातपरधान कटब यव था होती आिण कटब परमख ी होती ितची वतःची एक ओळख होती यावळी कोणाची तरी बायको हणन वग या ओळखीची ितला आव यकता न हती कनारटक करळ आिण पव र रा याम य आजही या समाजाच काही अवशष सापडतात इथ सौभागयालकाराच िवशष मह व नाहीय उ र परदश व िबहारसारखया भागाम य दोन हजार वषापवीर सरजामशाही व िपतस ाक यव था अि त वात आली होती ितथ ीला खाजगी मालम ा हणन समजल जायच ितला वगळी ओळख न हती मालक आपली सप ी जाहीर करताना या या गलामा या आिण जनावरा या अगावर खणा उमटवायच याचपरकार ीला (बायकोला) आप या मालकासाठी (नवरयासाठी) काही िच ह धारण करावी लागायची अशापरकार स वाती या काळात ा िच हाचा उपयोग गलामीच परतीक हणन स झाला आिण अजनपयत तो चालच

आह त हापासन आपला समाज परगत झाला सरजामशाही सपन आधिनक

लोकशाही आली तरी िपतस ा आप या ढी-परपरासह समाजात अि त वात आह सौभागयालकार यापकीच एक आजही ीला ित या नवरयािशवाय वगळ अि त व नाही आजही समाजाम य प नीची पतीपकषा वगळी ओळख नसत िववाहानतरची पारपिरक िच ह हणजच सौभागयालकार न घालणारी ी अिववािहत घट फोिटत िकवा िवधवा समजली जात ापकी कणीच नसल हणज िववािहत असनही सौभागयालकार नाकारत असल तर ितला छछोल चचल अिनतीमान समजल जात

साज- गार आिण दागदािगन ामाग आणखी एक तकर आह तो हणज स दयरबोध लोक नहमी ह हणतात की ामळ बायकाच स दयर खलन िदसत एक कषणभर आपण अस गिहत ध की यान स दयर वाढत तर मग पती या म यनतर

३० अिभ यकती जनता सा ािहक

ीचा सदर िदस याचा अिधकार िहरावन का घतला जातो हा फकत स दयरबोधाचा मामला िनि तच नाहीय तर ती म ययगीन सरजामशाही िपतस ाक समाज यव थची एक जनाट ढी आह

आधिनक काळातील बदल

स दयारबाबतचा ीकोन थळ-काळानसार बदलत असतो तसच समाजा या या या वळ या गरजानसारही बदलत असतो राज-महाराजा या काळात डोकावन पािहल तर या काळी ीndashप ष दोघही दागदािगन घालत आजही याची दागदािगन घातलली िचतर उपल ध आहत हणजच या काळात प षानी अगावर दािगन घालण रा त समजल जायच ती या काळातील फशन होती आधिनक काळा या स वातीला प ष जसजस उ पादनात जा त सिकरय हायला लागल तसतस यानी आपल दािगन काढन टाकल धोतरासारखी व जाऊन पटndashशटर िकवा कडताndashपायजमा यासारखी काम करताना सटसटीत असणारी व घालण स कल आधिनक काळा या स वातीला यरोपम यही बायका लाब गाऊन िकवा लाब फरॉक घालत असत िविवध परकार या कशभषा करत असत पण औदयोिगक कराती या वादळात ह सगळ बदलल गल मोठया परमाणात ि या घराबाहर पडन कारखा याम य कामाला जाऊ लाग या या या गाऊनची जागा पटndashशटर िकवा कटरन घतली आिथरक वावलबनान याच यिकतम व बदलन गल

असाच बदल आप या दशातही ग या स र वषाम य झाला आह पवीर ज हा ि या मखय व घराम य हो या त हा सदर िदस यासाठी कपड दािगन व स दयर परसाधनानी वतःला नटिव याकड याचा कल होता समाजाम य जसजसा बदल होत गला तसतशा ि या घराबाहर पड या आिण आिथरक या वावलबी होऊन समाजाम य वतःच अि त व पर थािपत क लाग या पारपिरक व अलकार व सौभागय-लकषण वापर याबाबत याचा ीकोन साहिजकच बदलत गला दोन िपढयापवीर आप या आजी या काळी घातल जाणार नथ दड-वाकया बोरमाळ ठशी त मणी यासारख दािगन आज परचिलत रािहलल नाहीत शहर तर सोडाच खडयातसदधा आता तस दािगन कोणी यवती घालत नाही हा बदल घडवन आण यासाठी कठलही आदोलन चालवल गल नाही तर सामािजक गतीबरोबरच हा बदल घडला

शहराम य आिण औदयोिगक वसाहतीम य िजथ ि याचा उ पादनात सहभाग जा त आह ितथ ि यानी आप या सोयीनसार बदल कलल जाणवतात िवशषतः

इराद कर बलद ३१

पोशाखामधील बदल हणजच साडीव न या सटसटीत अशा पटndashशटर आिण सलवार कड याकड वळ या आहत डॉकटसर इिजिनयसर नसरस व िशकषक यासारखया नोकरपशा ि यानी मोठया परमाणात दािग याच ओझही अगाव न उतरवल घर त ऑिफस आिण ऑिफस त घर ा धावपळीत याना साज गार करायला िकती वळ िमळत असल एवढच नाही तर क करी कामगार ि या सदधा जा त साज- गार करत नाहीत खरतर दनिदन धकाधकी या जीवनात घर त ऑिफस आिण ऑिफस त घर ा धावपळीत बरयाच कायररत ि याना स दयर परसाधानाकड लकष द यास वळच

नाही ा बदलाबरोबरच lsquoववािहक दजार दाखव यासाठी सौभागयालकार घाल याची

गरज कायrsquo असा पर ि या आता िवचा लाग या आहत अथारत असा पर उपि थत करणारया ि याची सखया आ ा जरी कमी असली तरी हळहळ वाढत आह

बा स दयर िव दध आतिरक स दयर

ा वादातील आणखी एक मह वाचा पल िवचारात घण आव यक आह ी या स दयारकड पाह याचा समाजाचा ीकोन बाहलीसारखी सजली-सवरलली

लाजरी-बजरी सकोचणारी ीच सदर समजली जात ाचा अथर ी या बा स दयारलाच जा त मह व िदल जात पण स दयारचा एक दसरा ीकोनही आह आिण तो आह आतिरक स दयारचा एक अशी ी जी वावलबी आह िज यात आ मिव ास आह जी समाजाला पढ न यासाठी आपल योगदान दत असल ित यात िदसणार स दयर त आतिरक स दयर जसmdashमहादवी वमार महादवी वमार लौिककाथारन िदसायला सदर न ह या पण इितहास कधी याच सािह या या कषतरातल योगदान िवस शकल का आणखी एक अशीच सदर मिहला हणज महा ता दवी आजही सािह य कषतरात या उ च थानावर आहत याचपरकार क टन ल मी सहगल यानी वात यलढयात सभाष चदर बोस या याबरोबर नत व कल या आिण अशा अनक मिहला बा स दयारसाठी नाही तर आप या कायारमळ आठवणीत आहत ा या उलट परचिलत स दयारसाठी आप या समोर ऐ यार राय लारा द ा सारखया मिहलाही आहत आता आप याला ठरवायच आह की कठला ीकोन आप यासाठी जा त योगय आह आिण आज कोण या ीकोनाला समाजमा यता िमळाली पािहज स या या काळात बहसखय जनतसाठी बाई हणज फकत lsquoशरीरrsquo हणन या यासाठी सदर ी हणज आकषरक बा स दयर असलली

बहरा टरीय कप यानाही हच हव आह त हाच तर स दयरपरसाधन आिण उ पादन

३२ अिभ यकती जनता सा ािहक

िवक याचा याचा धदा जोरात चालल हणनच या या सवर जािहराती ी या कवळ बा स दयारचाच उदो-उदो करतात इलकटरॉिनक िकवा छािपल परसारमा यमसदधाmdashजी अिधकतम बहरा टरीय कप या या िनयतरणात आहतmdash ाच परबळ िवचारसरणीला बळकट करतात टी हीवर या िसिरय समधन ि याच िचतरण भारी भारी साडया कक िसदर िबदी (जी खरतर आज कोणीच लावत नाही) मगळसतर आिण भरमसाठ दािगन अशा पहरावात कल जात

एका वग या पदधतीन मलत ववादयाचा सदधा ही िवचारसरणी बळकट कर याम य हात आह या यासाठी ी ही फकत शरीर घरातील गलाम आिण मल ज माला घालन याच सगोपन करणार यतर आह हणनच वारवार त ि यासाठी जी स व शटरndashपटवर बदी आणण ि यानी बरखासाडी घातली पािहज अस फतव काढत असतात

अस असनही जसजसा समाज हळहळ बदलत जातो तसतशा अिधकािधक वततर िवचारा या आिण धाडसी ि या घराबाहर पडन सवर परकारची काम करीत आहत स दयार या सामा य क पनाना ितलाजली दऊन बा स दयारला पराधा य न दता आतिरक स दयारला उजाळा दऊन ि या वतःच अि त व पर थािपत करत आहत स या याची सखया कमी असली तरी ती हळहळ वाढत आह जसजस ि याम य िशकषणाच परमाण वाढल या या जाणीवा िवकिसत होतील या आिथरक या वावलबी होतील वतःला माणस समज लागतील तसतस स दयारच जन मापदड आपोआप माग पडतील परातन काळातील दागदािगन आिण पोषाखापरमाणच वतरमानकाळातील दागदािगन आिण पोषाख यिझयमम यच पहायला िमळतील स दयारच मापदड बदलत आल आहत आिण पढही बदलतील

हमार िहदी परकाशन नोटबदी कया खोया कया पाया ₹ ५ndash तकर शील वजञािनक समाजवादी िववकान द ₹ १०ndash वॉलमाटर भगाओ खदरा कषतर बचाओ ₹ १०ndash मोदी सरकार क चार साल और बजट २०१८ndash१९ ₹ १५ndash दश पर फ़ासीवाद का सकट ₹ २०ndash अपना भिव य भारतीय सिवधान (लखक सभाष वार) ₹ २५ndash व वीकरण या पनःऔपिनवशीकरण ₹ १५०ndash

इराद कर बलद ३३

६

ि या या मािसकाच त य

lsquoि याची िनयतकािलकrsquo ा नावावर बाजारात उपल ध असल या िनयतकािलकाबाबत आपण पिरिचत आहोतच िनयिमतपण नाही पण कधीतरी र व टशनवर बरच lsquoसिशिकषतrsquo अशी िनयतकािलक चाळत असतात आपणापकी बरच जण अशा मािसकाच वगरणीदार असतात आिण आपण ती वाच यासाठी वळही दतो २५ndash५० पया या ा िनयतकािलकाम य सा ािहक पािकषक िकवा मािसक आहत हणजच मिह याला ५०ndash२०० पय आपण यावर खचर करतो पण ही िनयतकािलक आप याला काय दतात ाचा आपण िवचार कला आह का ि याची

३४ अिभ यकती जनता सा ािहक

िनयतकािलक अस यामळ याम य अशी काय िवशषता आह की जी सामा य िनयतकािलकाम य नाही िकवा ि याब ल याचा ीकोन काय आह या िनयतकािलका या परकाशना या माग कोणता िवचार आह

ही िनयतकािलक lsquoवमन ऑफ सब ट सrsquo (मिहलाचा कणा) lsquoमिहलाची सपणर पितरकाrsquo आिण आज या आधिनक ि यासाठी अस याच दाव करतात आदशर मिहलची याची पिरभाषा काय आह म यमवगीरय मिहला या या उ साही वाचक आहत या मिहलाना ही िनयतकािलक काय म य दतात आिण या या मनात काय िबबवतात मिहला या कठ या सम या त मह वा या समजतात मिहला या या िनयतकािलकाम य राजकीय सा कितक सािहि यक आिण आिथरक िवषयावर लख असतात का की या या मत ह िवषय मिहलासाठी मह वाच नाहीतच मिहला या ा िनयतकािलका या मत lsquoकालची मिहलाrsquo आिण lsquoआजची मिहलाrsquo याम य फरक

काय आह आिण काय असायला हवा याला जोडनच हा ही पर की lsquoउदयाची मिहलाrsquo त कशी पाहतात

या पर ाच उ र आप याला या या अनकरमिणकवर नजर टाक याबरोबर िमळत अनकरमिणक या पानावर साधारणपण lsquoआयवरिदक परसाधनाम य सावधिगरी बाळगाrsquo lsquoस दयार या सवरसाधारण सम याrsquo lsquoटिटग लस न भरलली नाइटीrsquo lsquoमला या पलओ हरवर उट िवणाrsquo lsquoया वषीर थडीत काहीतरी नवीनrsquo lsquoउ हा यासाठी १५ थडगार सरबतrsquo अशाच परकारच लख िदसतात या यितिरकत ि या याच िनयतकािलकाम य राशी-भिव य िसनमा बाजारातील नवीन सामान इ गो ी असतात तर कधी कधी चकक ि याचीच च ा करणार िवनोदही असतात सवर मिहला िनयतकािलकाम य सवरसाधारणपण हाच मजकर असतो जो सतत वगवग या पदधतीन सािगतला जातो या यितिरकत या िनयतकािलकाम य करीम िलप टीक पसरस दािगन पासन त वॉिशग मशीन पयत या उपभोगय व त या परचड जािहराती असतात

खरतर अ यत प पण ा मलगामी ढीवादी िनयतकािलकाना ि या या पर थािपत सामािजक चौकटीला तोड याची इ छाच नाहीय ती िशकवतात की पती हच जीवन आह पती हाच मोकष आह याला परा कर याची दोन साधन आहतmdashवयपाकघर आिण शरीर अधारवळ वयपाकघरात वािद पदाथर आिण पकवा न कर यात घालवा आिण उरलला वळ दािगन अिण करीमबरोबर घालवा कारण तच तर तम या यिकतम वाच उि आह ह फकत तम यासाठीच चागल आह अस नाही तर

इराद कर बलद ३५

बाजारपठसाठीही चागल आहmdash हणजच स दयरपरसाधन फशन कपड उदयोगा या कप या या ा िनयतकािलका या परायोजक आहत

मिहलासाठी असल या ा विश यपणर मािसकाम य lsquoआधिनकrsquo ी आता बादली टब आिण धोपाट या ऐवजी वॉिशग मशीनम य कपड धत पोलपाट-लाटण तवा िचमटा याची सटटी क न रोटीमकर वाप न पो या करत पाटया-वरवटयावर वाट याऐवजी िमकसरवर वाटत आिण हकयम कलीनरन फरशी व छ करत यामळ ित या भिमकत आिण दजारत काहीच बदल झाला नाही ना झाल इतकच की आता नवीन उपकरणानी स ज ी अिधक चटपटीतपण आिण चाणाकषपण काम क लागली ित या पवीरची याच घर-कामामधन वाचल या वळात ती सजावट करण रसदार सरबत बनवण ना ता क यानतर रातरी या जवणासाठी नवीन पदाथर तयार करण सकाळी रोज नवीन नवीन पदाथर ड यासाठी तयार करण घर आवरण वतःला टापटीप ठवण आिण याचबरोबर वळला अन प कपड आिण मग या कपडयाना अन प दािगन आिण मकअप क शकत हणज मग ती पाटीरम य lsquoसटरल िफगरrsquo बन शकत

ा िनयतकािलकाना जर कवळ गिहणी याच गो ी दाखवाय या असतील तर याम य ड गरदरयाम य राहणारया या लढाऊ ि याबाबत काहीच का यत नाही या ड गराळ परदशातील जीवनाची धरा वाहत आहत वयपाक करण लाकडफाटा आणण कमावण पाणी भरण िशवणकाम करण आिण मलाना साभाळण या यितिरकत शतात काम करण अशी खप काम या करत आहत वाळवटातील या ि याब ल या त वातावरणात घर याची तहान भागव यासाठी वषारनवषर दर दर जाऊन पाणी भरत आहत याचा उ लखही का यत नाही का यत नाही या ि याब ल या आप या दमदार खादयावर िवटाचा महाल उभा करत आहत या या महनतीच िचतर या िनयतकािलकाम य का यत नाही यासदधा मजरीची काम क नही घराकड आिण मलाकड पाहतात अशा ि या या गो ी द यासाठी ा िनयतकािलका या चकचकीत पानावर जागा नसत का की या या ीन या मिहला नाहीतच ा पर ाच उ र अगदी साध आह या याम य तथाकिथत ी व नाही अशा परकार या ि या िनयतकािलकाना अपिकषत असल या नाजक व कोमल ि या नसतात िपतस ाक समाज यव थला मा य असल या पारपिरक ीचीच परितमा ही िनयतकािलक समाजापढ ठव इि छतात

ि या या हट या जाणारया या तथाकिथत िनयतकािलकाम य एक मह वपणर

३६ अिभ यकती जनता सा ािहक

िवषय असतोmdashस दयर आिण आरोगय बरयाच पितरकाम य तर आरोगय आिण स दयरसबधी सम या एकाच कॉलमम य छाप या जातात जणकाही आरोगय आिण स दयर ही एकच गो आह स दयारब ल िटपा द या यितिरकत आरोगया या बाबतीत पौि क आहार िकवा कपोषणाची जी काही चचार होत तीही बहदा गभरवती मिहलासाठी आरोगयदायी आहार या सदभारत असत जणकाही ती गभरवती नसताना ितला पोषक आहाराची गरज नाही एक ी हणन आरोगय चागल अ न हा जण ितचा अिधकारच नाही ितची गरजच नाही नाहीतरी ी एक गलामच असत ितच पालन पोषण पण यासाठीच झाल पािहज की ती एका बाळाला ज म दव शकली पािहज आिण तोही मलगाच

आपण हा िवचार कधी कला आह का की द हन िवशषाक स दयर िवशषाक मात व िवशषाक अस अक छापणारी ही िनयतकािलक या या िनयतकािलकाची िकती पान िकवा िकती अक ि याच किरयर याच वावलबन ाला दतात जगभरात सग यात जा त महनत ि या करतात आिण जगभरात कटबाला आिथरक आधारही ि याच दतात ह स य माडायला ह का घाबरत आहत आिण तरीही ि याना सवरतर द यम थानावर ठव यात आल आह या सवर िवषयावर ही िनयतकािलक चचार करताना आपण कधी पािहली आहत का

जर कधी या िनयतकािलकाम य ि या या किरयर या सदभारत मािहती िदलीच तर यात ि या या िवदव नसार िकवा योगयतनसार मािहती दत नाहीत तर सदर आिण तरतरीत ि याची आव यकता असल या एयरहो टस िरस शिन ट मॉडिलग सारखया नोकरयाब ल मािहती दतात हणजच हा जो तथाकिथत किरअर गाइड स िमळतो तो ही समाजातील ीची पारपिरक परितमा आिण भिमका मजबत करणाराच असतो जर कधी चकन माकन जीवना या िविवध कषतरात उ लखनीय यश िमळवल या मिहलाना ा िनयतकािलकाम य थान िमळाल तरी याच सघषर याची जीवनम य याच िवचार याना मळीच मह व िदल जात नाही उदा एखादया राजकीय मिहलला राजकारणातील पर िवचार याऐवजी सगीतजञ मिहलला सगीतातील पर िवचार याऐवजी लिखकला सािह यातील पर िवचार याऐवजी याना अस पर िवचारल जातात की यामधन याची lsquoगिहणीrsquoची परितमाच पढ यईल जस उदाहरणच दयायच झाल तर अस िवचारल जात की त ही दो ही कषतर कशी साभाळत आहात त ही तम या पतीला वतः या हातान जवण बनवन दता का वयपाकघर कोण साभाळत जवणाम य काय-काय पसत आह कपड कठल आवडतात मलाना आईची कमी तर जाणवत नाही वगर वगर अशा ि याना एक पर हमखास

इराद कर बलद ३७

िवचारला जातो की जर कधी घर आिण कारिकदर याम य िनवड करायची वळ आली तर त ही काय िनवडाल आिण उ र तर पिरिचत आह हणजच िन कषर ठरवनच चचरची स वात आ ही हा म ा माडायचा परय न करतोय की ही िनयतकािलक पर यकष अपर यकषपण जरी एखादी मिहला कमावती असल ती ित या कारिकदीरत िकतीही यश वी झालली असल तरी ि या या आय याम य घराच मह व िकवा याच थान िकती उ च आह हच िसदध कर याचा जीवतोड परय न करताना िदसतात

ि याकड पाह या या समाजा या ीकोनाला आ हान दणारया परोगामी मिहलासाठी ज िचतच म आहत यावर ही िनयतकािलक एकही लख छापत नाहीत ि याना आसपास या जगातील आय यात रस िनमारण होईल यासाठी उ िजत करण कसबस जीवन जगणारया ि याना आय य पिरपणरपण जग याची िहमत दण सामािजकndashआिथरकndashसा कितक सम याच िव षण क न यावर उपाय शोधण ाब ल एक चकार श दही न काढता याना िनि करय आिण उदािसन बनव याकड ा िनयतकािलकाचा कल असतो ि यामधील वजञािनक जाणीवा वाढव याऐवजी याना अिधकािधक दववादी बनवत आहत ही िनयतकािलक आता या पिरि थतीब ल ि याम य चीड िनमारण करत नाहीत उलट ती थड कर याचा परय न करतात

ा मदयावर यानी पणरपण दलरकष कर याच मह वाच कारण हणज प षा या कटबातील आिण समाजातील पारपिरक दजारवर आिण अिधकारावर पर उभ राह शकतात पिरणामी मिहला या या स या या द यम वाला आ हान दऊ शकतात अस झाल तर ि या वावलबी होतील व या यात िव ास िनमारण होईल आिण समाजात या सदरत या क पनलाही या आ हान दतील मग स दयरपरसाधन बनवणारया बहरा टरीय कप याची स दयर परसाधन कपड फशन इ उ पादना या िवकरीच काय होईल ा कप यासाठी (आिण पयारयान त परायोिजत करत असल या िनयतकािलकासाठी) पावडर िलपि टक िकरम ा या िवकरीच काय ि याची अि मता काही बाजारापठपकषा मोठी नाही यामळ ि याची िनयतकािलक आिण या या पर क यार कप याना ि याची हजारो वषापवीरची चौकट नसती तशीच ठवायची नाही तर यावर चाणाकषपण मलामा चढवायचा आह

अगदी अलीकड एका परमख इगरजी िनयतकािलकासोबत ३४ पानाची परवणी फकट िदली होती याम य फकत वगवग या व त या जािहराती हो या गमत हणज रनसॉ वीमन (जागत मिहला) अस नाव असल या परवणीम य वॉिशग मशीन फरीज

३८ अिभ यकती जनता सा ािहक

िभतीसाठी नवीन पटस हअर िरम हरब ल काही गो ी हो या आिण आणखी आ यारची गो हणज १६२ पाना या या पितरकम य ४४ पान जािहरातीची १४ पान वगवग या डरस या िडझाई सची ३ पान िव सदरी या भारत आगमना या पाटीरची आिण ३ndash४ पान प षा या टाई स ब ल होती अथारत ा गो ी सतत दाखवन िनयतकािलकामधन आिण दरदशरनव न सतत ा जािहरातीचा भिडमार क न परथम आप या गरजा िनमारण क या जातात आिण यानतर या व त आप या समोर पर तत करतात आता फकत उठा आिण मॉलम य जाऊन उभ रहा

बाकी सम या िकवा अस हणया की या सम या समाजातन िनमारण झाल या आहत िकवा प षस ाक मानिसकततन िनमारण झाल या आहत याच काय उदा हडाबळी बला कार छडछाड कौटिबक िहसा दहरी भिमका बजावण इ याब ल बोलण कटाकषान टाळल जात या सम यामळ परभािवत होणारा गट तर मिहलाचाच आह पर यक िदवस एका दहशतीम य जगणारया आय यभर एका दघरटन या िभतीम य राहणारया कसबस जीवन जगणारया ि याना आय य पिरपणरपण जग याची िहमत द यासाठी ही मिहलाची िनयतकािलक पढाकार का घत नाहीत जर बला कार िकवा छडछाडीवर काही छापल गलच तर या लखाम य ि याना बचावाच (सामना न कर याच) उपाय सचवल जातात यामळ खरतर या या मनात अजनच भीती िनमारण होईल याचपरमाण ही िनयतकािलक दहरी जबाबदारी (घर आिण ऑिफस) साभाळणारया क करी ि या या सम यावर चचारही करत नाहीत आिण िव षणही करत नाहीत ा पर ावर मिहलाम य चचार हावी ात याना काहीही वार य नाही

आता बघया िनयतकािलकाम य सािह या या नावावर छाप या जाणारया टकार कथाब ल ातील लखाम य समाजाम य नत व करणारया ि या कठीण पिरि थतीत आ मिव ासान िनणरय घणारया ि या एकटयान मलाना वाढिवणारया ि या अस िवषय कधीच नसतात या कथामधील मिहला नहमीच आज या िपतस ाक समाजान घालन िदल या चौकटीतीलच असत िवषयही ठरावीक असतातmdashजस पतीndashप नीच सबध पती प नी और वो सासवाndashसनाची भाडण वगर कथाच िवषयही तच त घासन गळगळीत झाललmdashपतीच िववाहपवर िकवा िववाहानतरच परमसबध याम य प नी याग आिण ममतची मतीर असत यात नालायक पतीच बट ती जागवर नऊन ठवत या या आवडीचा वयपाक करत आिण रातर रातर याची वाट पाहत घालवत मग ित या तप यवर परस न होऊन कधीतरी पती घरी परत यतो गो ीचा एक परकार असाही असतो की पतीndashप नीच भाडण िकवा

इराद कर बलद ३९

काही गभीर सम यामळ प नी जी िशकलली असत माहरी जात भावजयी या िश या खात विडलाचा अपमान झलत पण वावलबी हो यासाठी परय न करत नाही आिण मग शवटी कोणी समजतदार मतरीण िकवा समजतदार कामवाली ह बोलन ितच डोळ उघडत की lsquoआपला प ष आपला असतो िकतीही मारल तरी परम पण करतोrsquo

याचाच अथर सािह य पण आप या िवचारामधन हच िसदध करत की बायकाच जग ह पती या घरापरत आिण यातही वयपाकघरापरत मयारिदत आह ि यानी िलप टीक काजळ आयलायनर िडजायनर दािगन कपड या यितिरकत काही िवचारच करायची गरज नाही यानी सामािजक आिण राजकीय सम यावर िचता करायच कारण नाही ही िनयतकािलक अ यत कशलतन आिण गोड पदधतीन lsquoमिहलाची गलामीrsquo आिण lsquoगलाम मिहलाचीrsquo तती करत आहत गलामी वयपाकघराची गलामी स दयारची

ही िनयतकािलक वाचणारया प षाची सखया ि याएवढीच आह ह ही िवचारात घतल पािहज ि याच जीवन फकत याची मल आिण याच घर-कटब या यासाठीच असल पािहज ा प षा या डोकयातील िवचाराना ही िनयतकािलक अजनच प ी दतात

खरतर आप याला अशा िनयतकािलकाची काही गरज नाही आज या ीसाठी ही पराणपथी मािसक कचराच आहत आप याला जगाशी जोडन घणार

सामािजक पिरि थती आिण वा तव समजावणार आप या जग या या ददर य इ छला रखािकत करणार सािह य हव आह अितशय परितकल पिरि थतीम य जगत असनही ि यामधील चत य वाखाण याजोग आह या आप या हककासाठी लढत आहत जगा या कानाकोपरयाम य सघषर करत आहत या ि याब ल सग याना साग याची गरज आह की या का लढत आहत सग यात मह वाच हणज सवरपरथम गरज आह ह समजन घ याची की ी हो याआधी आपण एक माणस आहोत अिण आ हाला आम या यायासाठी व समान हककासाठी लढा दऊन त परा कर यासाठी पररणा दणारया सािह याची आव यकता आह

४० अिभ यकती जनता सा ािहक

७

परसारम यमामधील ि याची परितमा

परसारमा यमानाmdash हणज िसनमा टलीि हजन व पतर िनयतकािलक इmdashसमाजाचा आरसा समजल जात हणजच अस समजल जात की समाजात ज घडतय याची जशी या तशी तसबीर मीिडया लोकासमोर आणत आजच सग यात परभावी मा यम आह टलीि हजन कारण एकतर ह क- ा य मा यम आह आिण घराघरापयत पोहोचल आह चला तर मग आपण ा आरशात ि याच परितिबब पाहया

या लखाम य आपण वारवार टलीि हजनवर दाखव या जाणारया मखय व तीन परितमाब ल चचार क या पिहलीmdashमॉडल असल या कायरकरमाम य lsquoकटवॉकrsquo करणारया मॉडलची िकवा ऐ यार राय आिण िपरयाका चोपडा या या स दयारच रह य सागणारया सदरयाची दसरीmdashदो ही खादयाव न पदर लपटन घणारया िकवा डोकयाव न पदर घणारया पित ता ीची िकवा कटबाला सखी ठव यासाठी वतः या व नाना ितलाजली दणारया आदशर प नीची पती या अनपि थतीत या या यवसायातील सवर यवहार कशलतन पाहणारया पित ता ीची आिण ितसरीmdash वतः या अि त वासाठी वावलबनासाठी नोकरी करणारया पण घरा या सखासाठी िकवा लगनात अडथळा यत असल तर िकतीही मोठया पदावर असली तरी कठ याही कषणी नोकरी सोडन दयायला तयार असणारया आदशर प नीची

पिहली परितमा आह कठल तरी उ पादन िवकणारी िकवा कटवॉक करत यणारया मॉडलची िज याकड बिघत याबरोबर ती मळी आप या समाजातील मलगी आह अस वाटतच नाही मॉडल अस यामळ जरी ती सतत घरा या बाहर असली रातरी उशीरापयत पाटरया करत असली तरी ती सरिकषत असत कारण ित याभोवती

इराद कर बलद ४१

सरकषारकषकाच सरकषण असत सामा य ि याना भडसावणारया छडछाड बला कार वगर कठ याही सम या ितला भडसावत नाहीत वतःला अिधक सदर कस बनवायच ही ितची खरी सम या आह ित या सम यत आिण आप या सम यत कठलच सा य नाही जण काही ती दसरयाच कठ यातरी दिनयतन आली आह हणनच ही आपली परितमा होऊच शकत नाही मातर अशा सडपातळ आिण सदर िदसणारया आकषरक पहरावात या मॉड स टलीि हजनवर सतत पाहन सडपातळ सदर आिण आकषरक शरीर ठवण हीच आदशर ीची परितमा समाजात तयार कर यात यामळ मदत झाली आह ान ि याना आिण िवशषतः मलीना वतःच शरीर आिण बा स दयारच वड लाव याची मह वाची भिमका बजावली आह

दसरी परितमा आह हजारो वषाषपवीरची पण ितला आज खपच रग भ न दाखवल जात आह ती आह एका पित ता ीची िव ास प नी आजञाधारक सन यागमयी आईची ही परितमा धािमरकndashकौटिबक धारावािहका या मा यमातन दाखवली जात ा ि यासाठी कटब हच सवरकाही असत आिण आप या सवर गरजासाठी या घरातील प षा या त डाकड पाहतात बहताशी मिहला दशरक वतःला ा दसरया परितमशी जोडन घतात कारण ती या या जीवनाशी िमळती जळती वाटत ा परितमचा उदोउदो कर याचा उ शच हा आह की ती परितगामी व ी मजबत करत ि याना आह याच पिरि थतीत राह याची पररणा दत दसरीकड व ति थती ही आह की ि या भलही वतःला घरा या चार िभतीत क डन घत असतील पण वतः या आिण समाजा या िवकासासाठी ि या मोठया परमाणात घराबाहर पडन िशकषण आिण नोकरी क लाग या आहत याना पारपिरक जीवन जगायच नाहीय या आप या अि मतसाठी आिण अि त वासाठी आता सजग आहत आिण पारपिरक समाजान याना या मयारदाम य बाधन ठवल आह या सीमा ओलाडन बाहर पड याची या खटपट करत आहत आिण मीिडया मातर परत एकदा याना घरा या चार िभतीत क डन घाल याचा परय न करत आह

ितसरी परितमा आह lsquoनोकरी करणारया आधिनक ीrsquoची ही परितमा पाहायला फारच मोहक आह ितला पािह यावर वाटत की जगातील सवर ि या िशक या सवरल या आिण वावलबी आहत िसिरयलमधन ा ि याना एवढ कायरकषम दाखवल जात की या जराही न थकता कसलीही िचडिचड िकवा राग न यऊ दता ऑिफस आिण घर दो ही अ यत सफाईन साभाळतात याच ह िचतर पाहन खरतर आ यरच वाटत की कोणताही माणस एवढा कायरकषम कसा काय अस शकतो याचबरोबर याना अ यत यागी दाखवल जात या यासाठी याच घर ह पराधा य

४२ अिभ यकती जनता सा ािहक

आह आिण गरज पडल त हा मागपढ न पाहता कटबासाठी नोकरीवर लाथ मार यास या कायम तयार असतात ा परितमतन कठ ना कठतरी याना ह प जाणवन दयायच आह की ि या िकतीही िशक या उ चपदावर ग या तरी घर या जबाबदारया ह याच परथम पराधा य असल िवजञान-ततरजञानाची झप कठही पोहच द घरकामाची जबाबदारी ितचीच ती आिण ितचा पती दोघही ऑिफसमधन एकाच वळी घरी परतल तरी घरी आल या पाह याच चहापाणी करण कटबासाठी जवण बनवण आिण हसतमखान याना जवायला वाढण मलाना झोपवण इ यादीची जबाबदारी ितचीच ित याजवळ खरदी कर याची कषमता असल तर ती पाटया-वरवटयावर वाट याऐवजी िमकसरवर वाटल हातान कपड ध याऐवजी वॉिशग मशीन मधन धवन काढल आिण घराची साफसफाई हकयम कलीनर न करल परत कामाची मळ जबाबदारी ितचीच

टी ही वर दाखव या जाणारया या परितमतील ि या आिथरक या वततर आहत वावलबी आहत पण मानिसक या या आप या िपता पतर पती ा यावरच अवलबन आहत ा ि या प षपरधानत या साख या तोड याचा परय न

तर करतात पण अखरीस तडजोड करतात आिण सग यात वाईट ह की या वखशीन तडजोड करताना दाखवतात या या तडजोडीची कहाणी इतकया खबीन दाखवली जात की ि या िनसगरतःच अशा आहत अस वाटल ही परितमा ि या या वात यासाठी अिधकच हािनकारक आह कारण आप यावर ज हा अशी पिरि थती यईल त हा आपणही कटबासाठी आपली व न आिण कारकीदर आनदान सोडन दयायला तयार असल पािहज ह म य जवत

ा तीनही परितमाचा खोलात जाऊन िवचार कला तर लकषात यईल की ा तीनही परितमा ी िवरोधी आिण प षपरधान मानिसकतला पोषकच आहत पिहली परितमा ीला शरीर िकवा व त हणन दाखवत दसरी प षा या गलामी या पात तर ितसरी कटबासाठी कठ याही तडजोडी कधीही करायला तयार असणारी

ा तीनही परितमा ि याची छळवणक िपळवणक दाखवणारया परितमा आहत आप याला ा फस या भिमका तोडन आपली वतःची एक नवी परितमा तयार करायला लागल अशी परितमा यात ी ा सडल या मागासल या समाजा या म याबरोबर सघषर करत असल आिण ित या चहरयावर कल या सघषारच तज असलmdash या सघषारच तज यामळ ितन अनक हकक आिण अिधकार िमळवल आहत आिण भिव यात आणखी यश िमळल याची खातरी आह तीच ितची खरी परितमा असल

इराद कर बलद ४३

८

वावलबनाची गरज

वावलबी अस याब ल मली काय िवचार करतात यासबधी या िकती सजग आहत आिण या या वावलबी हो याम य काय सम या आहत ह समजन घ यासाठी काही महािवदयालयीन िवदयािथरनीशी आ ही चचार कली या चचरमधन ह समजल की वावलबी अस याची इ छा जवळजवळ सवरच मलीची आह पण यासाठी या खप परय नशील आहत अस नाही चागली नोकरी िमळा यास ती कर याची इ छा स र टककयापकषा जा त मलीनी दशरवली परत नवरयान िवरोध कला तर काय कराल ा पर ावर याच उ र आल की नोकरी सोडन दऊ कठ याही पिरि थतीत वावलबी होणारच ह सागणारया फकत ५ टककच मली हो या या हणा या की वावलबनासाठी सवर परय न क नवरयाला आिण कटबाला समजावन साग गरज पड यास थोडा सघषरही क पण या पढ ह ही हणा या की नाती तट यापयत पिरि थती आली तर माघार घऊ या सवरकषणातन अस लकषात आल की बहसखय मली वतः या पायावर उभ राह याचा िवचार ज र करतात पण याना वात याचा खरा अथर आिण वावलबनाच खर मह व समजलल नाही

या सवरकषणातन आणखी एक मह वाची गो समोर आली ती हणज सवर मली

४४ अिभ यकती जनता सा ािहक

अस मानतात की कटब आिण समाज ह या या वावलबी हो यामधील सवारत मोठा अडसर आहत

भारत झपाटयान एक आधिनक िवकिसत समाज बनतोय असा दावा जरी आपण करत असलो तरी ि या या वात याब ल या सामािजक ीकोनाम य फारसा फरक झालला नाही ह एक कठोर वा तव आह काही िठकाणी काही बदल झालल असल तरी त अ यत वरवरच आहत आिण यातही मोठया शहराम य थोडाफार बदल झालला जाणवतो पण गरामीण भागात आिण छोटया शहराम य आजही शकडो वषापासनच बरसटलल िवचार चालत आल आहत ी वात याला लायक नाही ितला परथम विडलावर मग पतीवर आिण हातारपणी मलावर अवलबन रािहल पािहज वदात सािगतलला हा ीकोन आजही परबळ आह याच परचिलत मानिसकतमळ समाजात ि याना भदभावाची वागणक िमळत या यावर अबला िनराधार अस याचा िशककामोतरब कल जात याच कारणामळ कधी ि याना सरकष या नावाखाली चार िभतीत डाबन ठवल जात एकट बाहर जाऊ िदल जात नाही अबला हणन घाबरवल जात तर कधी नाजक हणन साभाळल जात याना ह ही सािगतल जात की या या या वात यावर ठाम रािह या तर कटब व मल उद व त होतील

समाजात या फलावल या या िवचाराबरोबरच मली मोठया होत अस यामळ या याम य वावलबनाची जाणीवच िनमारण होत नाही मली या आय या या उ शाब ल आईविडलाचा िवचारही लगनापरताच मयारिदत असतो हा ीकोन समाजाम य इतका ढ झाला आह की यािव दध बोलणसदधा मलीना अवघड जात वषारनवषर समाजान बनवल या ा परभावी म यानसारच या वतःला घडवत जातात आिण यानासदधा लगन हीच आप या आय याची इितकतर यता आह आिण पतीची आिण सासर या लोकाची सवा कर याम य आय याच साथरक आह अस वाट लागत

याच कारणामळ ी वतःला दबळी आिण कमजोर समज लागत ितचा आ मिव ास कमी होतो बाहर या जगातील धावपळ आिण आ हानाना घाब न घराबाहर पडायला ितला भीती वाट लागत ितचा वािभमान नािहसा होतो नवरयान आिण सासर यानी कलल सवर अपमान ती सहन करत घरात या सवानी पोटभर खाऊन ज उरल त अ न पोटात घालण यालाच ती आपल जगण समज लागत

काही लोक ि या या वावलबी अस याला िवरोध करत नाहीत पण याचा ीकोन सकिचत आह या यासाठी ि या या वावलबनाचा अथर ितन घराबाहर

इराद कर बलद ४५

जाऊन काम करण हणज कवळ पस कमावण एवढच त मानतात खरोखरीच वावलबी होण न ह ित या िमळकतीवर नवरयाच िनयतरण असत तो ठरवतो की पस कठ आिण कस खचर करायच घरकामाची पणर जबाबदारी ीवरच राहत आिण घर चालव याची मखय जबाबदारी प षाची राहत नवरा भरपर कमावत अस यामळ ित या कमाईची कटबाला आता गरज नाही अस सागन तर कधी कामासाठी ती बाहर दत असल या वळ या परमाणात ितची िमळकत अ प आह अस सागन िकवा कधी याना वाटत की आता ितची नोकरी पर ितन घरी बसाव व घरससार साभाळावा अशी िविवध कारण दऊन ित या नवरयाला आिण सासर या लोकाना ितला नोकरी सोड हणन साग याचा पणर अिधकार असतो

आिथरक वात याच मह व

ीला जर आ मिनभरर व वततर हायच असल तर याची पिहली पायरी आिथरक वावलबन आह ह पिहल पाऊल उचलणmdashघराबाहर पडन छोटीशी का असना नोकरी करणmdashहीच ित यासाठी एक मोठी झप आह यामळ ित या यिकतम वाम य िनणारयक बदल होतात कमावत अस यामळ आता ती वतःच िनणरय वतः घऊ शकत आप या कामा या िठकाणी अनक लोकाना भटत या याशी बोलत यातन ितला जगाकड पाह याची आिण जग कस चालत त समजन घ याची ी िमळत ितला काही िमतरमितरणी िमळतात काही ितच िहतिचतक बनतात ज ित या सख-दःखाम यही सहभागी होतात यातन ितच एक सामािजक वतरळ बनत आिण सामािजक सबधही वाढतात सामािजक उ पादनात ितची भिमका िनि त होत आिण ती योगदानही दत

एकदा घराबाहर पडन नोकरी करायच ठरवल की बाहर या जगातील आ हानाना त ड दयायला आपोआपच ती मानिसकिर या तयार होत आिण एकदा घराबाहर पडली की बाहर या जगातील आ हान धीटपण पल याची कषमता ित याम य िनमारण होत ितची ही मानिसक तयारीच ितचा आ मिव ास वाढवत यामळच ती र यात होणारी छडछाड िकवा गरवतरन यावर आवाज उठवत यातन वतःला योगयपरकार वाचवण आिण परसगी यासाठी सघषर करण यासारखया गो ी िशकत

हळहळ एक माणस हणन आिण समाजाचा जबाबदार घटक हणन ीला वतःची ओळख समज लागत नवनवीन मािहती जाणन घ याची ित यात िजजञासा वाढायला लागत वतरमानपतर वाचण मािसक वाचण टिलि हजनवरील बात या

४६ अिभ यकती जनता सा ािहक

ऐकण ाम य ितची ची िनमारण होत कारण रोज बदलणारी धोरण िकवा राजकीय घटनाब ल मािहती घण ह आता ित या जीवनाशी पर यकष जोडल जात ा उलट गिहणीला त थट परभािवत करत नस यामळ याची फार आव यकता नसत यामळ व पतर व िनयतकािलक वाच याम य गिहणीला फारसा रस नसतो मािसक वाचली तरी ि याची मािसक ती उ सकतन चाळत

सामािजक उ पादना या परिकरयत सामील झा यामळ समाजात ितची वततर ओळख िनमारण होत जी पवीर कोणाची तरी आई बिहण प नी मलगी अशी असत यापकषा वगळी असत ती करत असल या ित या कामा या आधारावर लोक ितला ओळख लागतात आता ती कमावत अस यामळ ितला हवा ितथ ती खचर क शकत आता ितला ितच छद कौश य मग त सगीत वा न य िशकण असो प तक वाचण असो िकवा नाटकndashिसनमा पाहण असो त स करण शकय होत अशा अनक ि या आहत की याना िचतरकला सगीत न य या सारखया िवषयाम य गती असत पण कधी कटबावर आिथरक भार पडल हणन तर कधी कटबान परो साहन न िद यामळ आप या परितभाचा िवकास या क शकत नाहीत आिथरक या सकषम असणारी ी इतरानाही मदत क शकत अशा िकतीतरी ि या वकमाईतन आप या लहान भावाबिहणी या िशकषणासाठी मदत करताना िदसतात

बहताश लोक ि यानी नोकरी कर या या िवरोधात असतात कारण याना वाटत की कटबाची घडी िव कटल याच हणणmdashघरातील काम कोण करणार परथम हा पर उपि थत कर याची गरज आह की घरकाम ही फकत ीची जबाबदारी आह का यात नवरयानसदधा भागीदारी करावयास नको का या घरातील ी नोकरी करणारी आह आिण नवराही घरकामात सहभागी असतो याची मल लवकर वावलबी होतात लहानपणापासनच ती छोटी-मोठी काम करायला िशकतात

दसर आप या आसपासची नोकरी करणारया ि याची कटब पािह यावर ती यवि थत चाललली िदसतात नोकरी करणारी ी घरकाम आिण बाहरील काम या दो हीला चाग यापरकार याय दत एवढच नाही तर ित या कमाईमळ घर आिथरक या बळकटच होत ित या वळचा सदपयोग व कामाची िवभागणी ती अितशय नटकपणान करत

ितसर िजथ पतीndashप नी दोघही नोकरी करतात या घरातील वातावरण गिहणी या कटबापकषा फार वगळ असत दोघही काम करत असल या पतीndashप नीच नातही मतरीपणर होत दोघही आपाप या कामा या िठकाणी यणारया सम याबाबत

इराद कर बलद ४७

एकमकाशी चचार क न एकमकाचा स ला घतात दोघाम य िविवध सामािजकndashराजकीय िवषयावर ग पा होतात कारण ी या सामािजक कामातील सहभागामळ ितला बाहर या जगाब ल मािहती होत घरातील अस मनमोकळ वातावरण मलावर चागल स कार जिव यास मदत करत एखादया गिहणीलाmdashजरी ती सिशिकषत असली तरीmdashितचा पती आप या कामातील अडचणी सागत असला तरी ितला त ऐक यात फारसा रस नसतो घराबाहरील जगाशी ितचा फारसा सबध यत नस यामळ पती या कामावरील सम यावर ती बोल शकत नाही िकवा बौिदधक चचारही क शकत नाही

अखरच आिण सवारत मह वाच काही कारणामळ नवरयाबरोबरच सबध िबघडल िकवा याचा आकि मक म य झाला तर आिथरक या सकषम असलली ी आपल आिण आप या मलाच पालनपोषण वािभमानान क शकत तर घरात राहणारी ी सासर आिण माहर या दो हीवर ओझ बनत आिण पढील आय याम य अपमािनत िजण जगाव लागत

अनक ि या असा िवचार करतात की आपल आय य तर कसबस यतीत झाल आता आप या मलीचा िवचार करायला पािहज पण आपणच जर आपली बधन तोड शकलो नाही तर पढ या िपढीला द यासाठी आप याकड काहीच असणार नाही हणजच जी स वात आपण करायला हवी होती ती आपण आप या मली या खादयावर टाकन मोकळ परत आ हानाना घाब न जीवनातन माघार घऊन पळन जा याचा हा परकार आह अशी आशा िन फळ असत कारण वतःची बधनच जर आपण धयारन तोड शकलो नाही तर पढ या िपढीला आपण त धयर कोठन दणार

ि या या वावलबनाचा आणखी एक मह वपणर पल हा ही आह की जोपयत समाजातील अ यार लोकसखयचाmdashि याचाmdashसामािजक उ पादनात पर यकष िकवा अपर यकष सहभाग होत नाही तोपयत कोण याही समाजाचा खरया अथारन िवकास शकय नाही

ि याना िपतस ाक गलामीतन मकत हो यासाठी घराबाहर पडन नोकरी क न आिथरक या वावलबी होण ह पिहल पाऊल असल पण आज चागली नोकरी िमळण ह अ यत अवघड झाल आह ग या दोन दशकात खाजगीकरण उदारीकरणा या या काळात दशातील अनक उदयोगधद बद पडत आहत आप या दशातील नत मोठमोठया कॉप रश सचा नफा वाढव यासाठीच दश चालवत आहत या महाकाय कप याना नफा आिण फकत नफा कमाव यातच वार य आह

४८ अिभ यकती जनता सा ािहक

जा तीतजा त नफा िमळिव यासाठी कॉप रश स कमीतकमी कामगाराना िकमान वतनावर ठवतात काही मठभर चाग या पगारा या नोकरया सोड या तर बाकी सवरसाधारण नोकरया कमी पगारा या आिण असघिटत कषतरात आहत आिण हणनच आज मिहला या वात याचा आिण मकतीचा सघषर पढ घऊन जायचा असल तर याना रोजगार िमळव यासाठी लढा दणारया लोका या सघषारत सामील हायला लागल आिण रोजगारा या सधी उपल ध क न द याची मागणी करायला लागल कतराटी रोजगार बद क न कायम व पी रोजगाराची मागणी करायला लागल ी सघटनासह सवर जनआदोलनाना एक नवसमाज िनमारण करायचा आह की यात पर यकाला कामाचा ज मिसदध अिधकार असल ि थर उ प न िनवारा आरोगयसिवधा तसच वदधापकाळातील सिवधा या गो ीना पराधा य असल आिण यावरच भर िदला जाईल तो समाज खरोखरच मकत आिण लोकशाहीवादी असल

हा अथारतच दीघरकालीन सघषर आह पण तोपयत आिथरक या वावलबी हो यासाठी कमी पगाराची का असना पण िमळल ती रोजगाराची सधी वीकारण मह वाच आह आपण ज हा घराबाहर पड आिण मकत होऊ त हाच असा समाज िनमारण क शकतो िजथ सवाना रोजगारासाठी पराधा य िदल जाईल ीndashप ष समानता असल या समाजासाठी त पिहल पाऊल आह

Our English Publications Palestine Israel and the ArabndashIsraeli Conflict ₹ 10ndash Demonetisation Yet Another Fraud on the People ₹ 10ndash The Crisis of Global Warming ₹ 15ndash Letrsquos Rise from the Shadows ₹ 15ndash Who was Shivaji (Writer Com Govind Pansare) ₹ 20ndash Neoliberal Fascist Attack on Education ₹ 25ndash The Unemployment Crisis Reasons and Solutions ₹ 25ndash Is the Government Really Poor ₹ 25ndash Globalisation or Recolonisation ₹ 150ndash Education under Globalisation ₹ 275ndash Essays on Contemporary Indian Economy ₹ 275ndash Nuclear Energy Technology From Hell ₹ 295ndash

इराद कर बलद ४९

९

प षही घडिवला जातो

या आधी या सवर लखामधन आपण िपतस म य ि याची काय पिरि थती असत याची चचार कली या िपतस ाक यव थचा प षावर काय पिरणाम झाला आह यावर या लखात चचार करत आहोत जस lsquo ी ज माला यत नाही घडवली जातrsquo तसच lsquoप षही ज माला यत नाही घडवला जातोrsquo िपतस ाक यव था ही ीम य ी वाची भावना जागत करत तर प षाम य िपतस ला पोस याच काम lsquoमदारनगीrsquo

करत िपतस ाक यव था ि याम य द यम वाची भावना िनमारण करत तर प षाम य वाची भावना िनमारण करत ही तची भावना आिण यातन िनमारण होणारया

म याना व यवहाराना मदारनगी हणतात िनसगारन ी आिण प ष या यात फकत २ndash३ फरक कल आहत आिण त ही

पन पादना या परिकरयसाठी िलगा यितिरकत बाई मलाला ज म दऊ शकत हणन ितला गभारशय आह आिण मलाच पालनपोषण कर यासाठी छाती आपण ह लकषात घतल पािहज की िनसगारन भद िनमारण कला आह भदभाव नाही पन पादनासाठी

५० अिभ यकती जनता सा ािहक

सहकायारची गरज आह िहसची नाही ndashकिन अस याची गरज नाही पण आपण याला असमानतशी जोडल आिण ीndashप षाम य भदभाव स कला या असमानतनच प षपरधानतला ज म िदला आिण पढ जाऊन ती िपतस ाक यव था बनली याम य ससाधन िनणरय घण आिण िवचारधारवर प षाच िनयतरण आह

महािवदयालयीन िवदया याबरोवर प षभानाच (मदारनगी समजन घतानाच) कायरकरम करत असताना आ ही मलाना खरा मदर अस याची लकषण कोणती हा पर िवचारला गरज असल त हा ि याच रकषण करणारा धीट महनती कतरबगार ताकदवार समजदार आकरमक दबग कधी न रडणारा तगडा बहादर गरम रकताचा िनधडया छातीचा िजगरबाज इ यादी याखया यानी सािगत या या याखया बरोबर आहत का हा पर मलीना िवचारला असता यानी यातील बहतक सवर याखया मा य क या यातील काही याना आवडतातही पण याचबरोबर यानी ह पण सािगतल की प ष अहकारी रागीट आिण िनयतरण ठवणार असतात ज याना आवडत नाही

पण व ति थती ही आह की अहकारी रागीट आिण िनयतरण ठवणार ह गण मलानी मदारनगी या सािगतल या याखयमधनच यतात अहकारी रागीट आिण िनयतरण ठवणार िमळन एक खतरनाक रसायन बनतmdashमदारनगी प षाला स ाधारी आकरमक आिण िहसक पात पर थािपत करणारी या म याना समाजमा यता दणारी ती एक सामािजक पिरभाषा आह जी िपतस न िनमारण कली आह प षही lsquoप षrsquo हणन घडवला जातो अस हणताना मदारनगी समजन घयायची तर प षाची जडणघडण लहानपणापासन कशी होत ह पाहायला लागल

अगदी लहान असतानासदधा मलान फरॉक घालायचा हटल तर lsquoत काय मलगी आहस काrsquo हणन च ा कली जात कधी खळताना मार खाऊन मलगा रडत घरी आला तर lsquoरडतोस काय बायकासारखाrsquo अस हटल जात कधी अपमान करायचा असल तर lsquoबागडया भर बायकासारखयाrsquo अस सािगतल जातmdashअशा अनक वाकयानी आपण या लहानशा मलाला प ष बनव याची स वात करतो बरयाच घराम य मोठया बिहणीला सोबत हणन लहान भावाला बरोबर पाठवल जात त हापासनच तो सरकषका या भिमकत जातो घराम य नातवाईकाम य व समाजात तो पर यक कषणी प षपरधानता बघत असतो व याचच अनकरण करायला लागतो

मदारनगीचा एक मह वपणर पल िहसा आह अनक जण अस हण शकतात की प ष वभावतःच िहसक असतात पण तस नाहीय ज मतः िहसक कणीच नसतो प षाना िहसक बनव यात समाजाचा मोठा वाटा आह लहानपणापासन मलगयाना

इराद कर बलद ५१

आपण खळणी हणन बदका गदा पायडरमन या यासारखया गो ी दतो अनकदा जवायला वाढायला उशीर झाला हणन ताट फकन मारणार िकवा यता जाता आईचा अपमान करणार आिण आईवर हात उचलणार वडील मलान लहान अस यापासनच पािहलल असतात ि याच थान बरोबरीच नाही या यावर हात उगारला जाऊ शकतो ह म य या या मनात ठसवल जात कटब ही मलाना lsquoप षrsquo बनव याची मोठी परयोगशाळा आह आिण मग मोठ झा यावर मली जस आईच अनकरण करतात तसच मलगही विडलाच अनकरण क लागतात िहसक बनतात आिण मग ती िहसा ि यापरती मयारिदत राहत नाही तर प षाndashप षाम यही पोहोचत मदारनगीम य िहसा िनिहत आह

फकत प षाम यच नाही तर समाजातही िहसा पसरव याम य परसारमा यम आिण िसनम याची मह वपणर भिमका आह ा मा यमाचा समाजावर तर पिरणाम होतोच पण ीndashप ष सबधावरही मोठा पिरणाम होत असतो मलीबरोबर कठ याही परकार वागल तरी याना त आवडत या यावर जबरद ती कली तरी याना ती आवडत प नी िकवा परिमकवर िबनिदककत हात उचलता यतो बाई lsquoमाणसrsquo नाहीच तर व त िकवा आयटम आह आिण सग यात मह वाच हणज मलगी ज हा नाही हणत त हा खर तर ितचा होकार असतोmdashिसनमाम य तर ह सवर उघड उघड दाखवल जात आिण ह सगळ घडत असतानाही शवटी िहरोला िहरॉईन िमळत अशी म य जर परसारमा यम आिण िसनमातन िमळत असतील तर मलग िहसक का होणार नाहीत पर यकष आय यात एखादी मलगी मलाला नाही हण शकत िसनमातली म य आिण मदारनगीचा अहकार ा दो ही गो ीमळ मलगा िहसक बनतो ाचा शवट मलीला मा न टाक याम य िकवा त डावर अिसड फक याम य होतो

ि यावरील िहसा आज एवढया मोठया परमाणात वाढ या आहत की भारतात ६० नवर कधी ना कधी आप या बायकावर हात उचलतात दर २२ िमिनटाला एक बला कार होतो आिण एका िदवसात दोन ि याना कठ या ना कठ या कारणान मारल जात ह जण काय कमी आह हणन आ ही ग या २० वषारत १ कोटी मलीना सपवन टाकल आहmdashज मालाच घातल नाही िकवा ज म याबरोबर लगच मा न टाकल

ग या काही वषारत lsquoमदारनगीrsquo शी जोडल या िहसचा एक नवीनच पल समोर आला आह याचा आज या राजकारणाशी गहन सबध आह प षी स ला आ हान दणारया माणसाना धडा िशकव यासाठी खरलाजी भिगनीवर आठ गरामपचायत पदािधकारी बला कार क न ह या करतात ह जातीयवादी िहसक प षी मानिसकतच

५२ अिभ यकती जनता सा ािहक

उदाहरण आह lsquoल ह िजहादrsquoसारखा बागलबवा उभा करण असो की lsquoऑनर िकिलगrsquo ह सार स कितरकषणा या नावाखाली ि या या लिगकतवर सपणर वचर व आिण िनयतरण िमळिव याचच मागर आहत

जगभरात सामािजक राजकीय आिण सा कितक पातळीवर िजतकया िहसक गो ी घडतात या सग या या माग मदारनगीचा पण हात आह ९५ ग ामाग कठ या ना कठ या प षाचा हात असतो पशासाठी होणारया िहसपासन दहशतवाद जातीndashधमार या नावावर होणार अ याचार ा सग यामाग अ य कारणा यितिरकत मदारनगीही एक कारण आह

ग या १००ndash१५० वषारत ि याना ह कळन चकल आह की िपतस ा धोकादायक आह प षाना का नाही समजल आ यारची गो आह की प षानी एकतर यऊन िपतस िवरोधात उभ राह याचा िवचार नाही कला हा यिकतगत पातळीवर ज समजदार होत यानी यािवरोधात आवाज उठवला जस गौतम बदध मोह मद पगबर रामसामी पिरयार डॉ बाबासाहब आबडकर महा मा गाधी आिण महा मा फल ह सगळ प ष होत पण यानी िपतस चा िवरोध कला पण सामा य प षानी ा या िवरोधात आवाज उठवला नाही िपतस या िवरोधात चळवळही उभी कली नाही कारण या यव थतन याना िमळत असलल फायदmdashकलिदपक वशाचा िदवा सप ी यालाच िमळणार कटबपरमख तोच इmdashइतक पसत आहत की यातील वाईट गो ी याना िदसत नाहीत

आता रोज या आय यात मदारनगीमळ प षाच काय नकसान होत आह त पाहया वर उदाहरण िदलच आह की ७ndash८ वषारचा मलगा याला बिहणीबरोबर चौकीदारी करायला बाहर पाठवल जात िकवा बिहण कठ जात कोणाशी बोलत यावर नजर ठवायला पाठवल जात पण हीच चौकीदारी याला नतर आय यभर करावी लागत कणाला टशनवर सोडायला जा तर कणाला बस टडव न रातरी आणायला जा

मलाना या या भावना यकत करायला िद या जात नाहीत lsquoमदर को ददर नही होताrsquo lsquoअसली मदर रोता नही हrsquo अशी अनक वाकय आपण नहमी ऐकत असतो प षाना एखादया गो ीच वाईट वाट शकत नाही का याना दःख होत नसल का रडावस वाटत नसल का नककीच वाटत असल पण प ष या या या भावना यकत क शकत नाहीत एवढच नाही तर घरातील जवळची यकती वारली तरी यान रडता कामा नय अस आ ही लहानपणापासनच या यावर िबबवल आह माणस आह ितथ

इराद कर बलद ५३

भावना असणारच पण प षाना याच परदशरन कर याची मभा समाजान िदलली नाही याच भाविनक ख चीकरण कल जात तो ह हण शकत नाही की मला भीती वाटत मला ह काम जमत नाही हणनच प ष ज हा अयश वी होतो त हा या यात ननगड िनमारण होतो दा म य आपल अपयश िवसर याचा परय न करतो िकवा आ मह या करतो ग या दोन दशकात शती या वाढ या सकटामळ तीन लाख प ष शतकरयानी आ मह या क या आहत पण एकाही शतकरी मिहलन आ मह या कलली नाही

याचबरोबर आय यात या अनक छोटया छोटया आनद दणारया गो ीनाही तो मकतो कपडयाचच उदाहरण दयायच झाल तर मली या कपडयाम य आिण कपडया या रगाम य परचड िविवधता आह पण प षाला िबचारयाला ठरािवक रगाचच कपड घालायला लागतात तच त शटरndashपट आिण तच त िफकट िन या िपव या नाहीतर पाढरया रगाच कपड मलाना साभाळ यातला आनद वतः पदाथर क न दसरयाला खायला घाल यातला आनद दसरयाची सवा कर यातला आनद ह सगळ आनद प षाकडन िहरावन घतल आहत याना काहीच यत नाही ना िशवणकाम ना भरतकाम ना िवणकाम एकच गो यत ती हणज पस कमावण याना पस कमाव याच मशीन बनवन टाकल आह

पण ा सग यापकषा िपतस न भयकर वाईट गो कली आिण ती हणज प षाना माणसपणापासन दर नल १६ वषारचा मलगा वयान िकतीतरी मोठया असल या बाईवर बला कार करतो र यातन बसमधन जाताना कोणी अनोळखी ी या शरीराव न हात िफरवतो ६० प ष आप या प नीवर हात उचलतातmdash

याना माणस हणाव का जातीndashधमार या नावावर दसरया जातीतील िकवा धमारतील मलीवर बला कार करतात आप याच शरीराचा ह यार हणन वापर करतात जगातली अधीर लोकसखया जर माणसकीपासन इतकी दर गलली असल तर १०० कोटी मिहलावर िहसा होणारच प ष खरच असच असतात का नाही प षस ाक यव था याना अस बनवत

आज दशभरात कवळ मिहलाच नाही तर प षही ि यावर होणारया िहसिवरोधात आवाज उठवत आहत र यावर उतरत आहत आदोलनात सामील होत आहतmdashजस आपण िनभरया ह याकाडा या वळी पािहल गरज आह प षानी आपल lsquoप षभानrsquo जागव याची आपली माणसकी वाचवायची

प षाना ह समजन घयायला लागल की जोपयत ी वततर होणार नाही तोपयत प षही वततर होऊ शकत नाही िपतस िव दध लढाई दोघानाही अितमत माणसपणाकड नणारी आह

५४ अिभ यकती जनता सा ािहक

१०

समतामलक समाजासाठी

ी आिण प ष ह दोघही समाजाच मह वाच अग आहत समाज चालव यासाठी दोघाचही सारखच मह व आह मग एकाचा दजार वरचा आिण दसरयाचा खालचा ह कस झाल हा िवचार कर यासारखा िवषय आह ि याची गलामीची ही अव था स वातीपासनच अशी आह का आिण पढही तशीच राहील का

मानववशशा जञानी ह दाखवन िदल आह की स वाती या काळात ीndashप षाम य समानता होती इितहासात मन यपरा या या प वीवरील वा त या या अिधकाश काळात माणस समतावादी समाजात राहत होता मानवी समाज िजवत ठव यासाठी आव यक असल या पन पादना या कषमतमळ ि याब ल समाजात आदर होता आिण हणनच या कटबपरमख हो या परौढाव थतील मह वाचा वळ गरोदरपणा मलाच पालनपोषण व साभाळ ाम य जात अस यामळ या मात वाला

इराद कर बलद ५५

उपयकत अशा उ पादना या कामाम य सामील असत या काळात लोक िशकार आिण अ न गोळा करण यावर जगत असत आिण हणन कदािचत प ष िशकारीला जा त जात असत आिण ि या अ न गोळा करायला जा त जात असत आज आपण आप या आसपासचा समाज पाहतो यापकषा वगळा असा मातपरधान समाज होता

मातपरधान समाज हणज ि याच प षावर िनयतरण असा अथर न ह मलतः समाज समतावादी होता उ पादनाची साधन हणज क चा माल आिण उ पादनासाठी वापरली जाणारी ह यार समाजा या मालकीची होती आिण माच फळ सवाम य समान वाटल जायच प वीवर मानव समाज अि त वात अस यापासन बहताश काळापयत समाजात असमानता शोषण आिण पधार न ह या खाजगी मालम ा न हती समाज खरोखरीच सामिहक पदधतीन राहत असन ज मापासन म यपयत पर यक यकतीच पोषण आिण सरकषण समह करत अस शासक आिण वगरिवभागणी न हती लोकाम य सप ी ता यात घ याची हाव न हती मन यपराणी मळातच वाथीर आिण हाव असणारा आह अशी आपली सामा य समज इितहासात िदसन यत नाही अिधकार आदब हाव आिण कररपणा ह माणसा या वभावाच नसिगरक पल नाहीत उलट मानवी समाज हा मखय व सामािजक काळजी घणारा आिण िनः वाथीर आह

साधारणपण १० त १२ हजार वषापवीर प वीवर शतीयोगय पिरि थती िनमारण झाली लोक शती क लागल आिण अ नधा याच उ पादन वाढ लागल जगभराम य अनक िठकाणी मानवी स यताचा िवकास हायला स वात झाली उ पादना या पदधती िवकिसत झा या आिण अितिरकत (गरज भागवन उरणार) उ पादन हायला स वात झाली िवशषतः शतीतील सधारणामळ अ नधा या या उ पादनात वाढ हायला स वात झाली लोकसखयाही वाढली ामळ समाजातील ि याच मह व बदललmdashआता समहा या अि त वासाठी असल या या या पन पादना या भिमकच मह व कमी झाल याचबरोबर या या उ पादनातील भिमक या मह वाम यही बदल झाला ह याराम य सधारणा झा यामळ िशकार करण सोप होऊ लागल अ न गोळा कर यापकषा त अिधक मह वाच झाल ज हा फावडया सारखया ह यारानी शती करावी लागत होती त हा ीndashप ष दोघाचही सारखच मह व होत पण जड हल घऊन शती करायला स वात झा यानतर सवरसाधारणपण प षच जड हल घऊन शती करत अस यामळ प षाच शतीतही मह व वाढ लागल

जसजस अितिरकत उ पादन होऊ लागल तसतस समहातील काही लोकाच यावर िनयतरण थािपत होऊ लागल याची परित ा वाढ लागली आिण ापरकार

५६ अिभ यकती जनता सा ािहक

समाजाची वगाम य िवभागणी हायला स वात झाली ा िवभागणीला योगय ठरव यासाठी परोिहत वगरही अि त वात आला अथारतच ह हो यासाठी बराच कालावधी लागला असावा याचबरोबर समाजात आणखी एक मोठी िवभागणी झाली ती हणज ी आिण प षामधील िवभागणी आधी ि या प षा या बरोबरीन िनणरय घत असत आता मिहला या उ पादनातील कमी मह वा या भिमकमळ प षा या तलनत याचा दजार द यम झाला आिण या प षावर अवलबन राह लाग या उ पादना या आिण िनवारहा या साधनावर प षाच िनयतरण आल व मिहला घराम य कद झा या पिरवाराच व प प षस ाक बनल आिण ि या िप याचीनवरयाची मालम ा बन या

लोक ा सवर िवभागणीिव दध लढल यानी अिधकािधक अिधकार परा क न घतल आिण ापरकार समाज बदलत गला माग या तीनndashचार हजार वषारत जगभरात िनरिनरा या िठकाणी समाजात उ कराती होऊन म ययगीन काळात सामती यव था आिण यानतर आजची भाडवली यव था अि त वात आली पण ा सवर समाजात वगरिवभागणी आिण प षस ाक यव था होती

भाडवलशाही आिण ी समानता

ग या २५० वषारत भाडवलशाहीमळ औदयोिगक कराती झा यानतर उ पादन एवढया परचड परमाणात वाढल की आज सवर माणसा या मलभत गरजा पणर होऊ शकतील असा समाज तयार करण शकय आहmdashकामाच तास कमी क न लोकासाठी भरपर मोकळा वळ िमळ शकल अशी चाग या पगाराची नोकरी उ च दजारची आरोगयसवा व िशकषण यव था सवासाठी व त आिण पौि क भोजन हातारपणी स मानजनक प शन झोपडव या आिण काडयापटी सारखी छोटी छोटी घर जाऊन याऐवजी सवासाठी सवर सोयी सिवधानी यकत चाग या िनवासाची सोय परदषण-मकत व व छ वातावरण ndash आिण अशा आणखी अनक गो ी जर आज ह होऊ शकत नसल तर याच कारण भाडवली अथर यव था आह या अथर यव थ या रचनम य आह या रचनमळ एका बाजला जगभराम य परचड परमाणात गरीबी आह आिण दसरया बाजला जगभरातील उ पादना या साधनापकी परचड मोठा िह सा मठभर कॉप रश स या ता यात आह आिण मठभर धनदाडगया या हातात जगातील बहताश सप ीची मालकी आह

याचबरोबर भाडवलशाहीन ि याना िशकषणाची दार उघडन घराबाहर रोजगारा या सधी िनमारण क न ( हणज पित विडल व कटबापासन आिथरक या

इराद कर बलद ५७

वावलबी बनवन) याची िपतस तन मकत हो याची पिरि थती तयार कली आह तसच भाडवलशाहीन वात य व समानत या म यानाही ज म िदला या वाढल या जागतीमळ आिण आिथरक वावलबनामळ ी-मकती या आदोलनाचा पाया घातला गला अथारतच ी-मकतीची चळवळ हा एक दीघर काळ चालणारा व कठीण सघषर आह याम य चढ-उतार यतील आिण खरया अथारन ती पढ न यासाठी आिण यात यश िमळव यासाठी जाणीवपवरक िनधारिरत सघिटत आिण िनयोिजत परय न करायला लागतील

अितशय िनदरयपण शोषण करणारया या यव थ या िवरोधात लोकाचा वीरोिचत सघषर चाल आह हा सघषर पसरतही आह आिण अिधकािधक ती होत आहmdashदिकषण अमिरकतील अनक दशाम य जनआदोलन लोकशाही पदधतीन स वर आली आहत व एका समतावादी समाजाची िनिमरती कर याकड परय न करत आहत

चळवळीच शतर कोण आहत

ी-मकती चळवळी या कायरक याना एक पर नहमी िवचारला जातो की ldquoचळवळीच शतर कोण आहतrdquo वरवर पाहता कटबाअतगरत व समाजात ि याची गलामी आिण द यम व प षासाठी सोयीच आह त हा साहिजकच प ष ि याच शतर आहत अस वाट शकत पण पर यकषात ी आिण प ष दोघही िपतस च बळी आहत दोघही वगवग या परकार परभािवत आहत प ष मदारनगी या मानिसकतत तयार होतात आिण वतःला ि यापकषा समज लागतात तर ि या ी वा या सा यात जातात आिण प षा या तलनत आपण द यम आहोत यावर िव ास ठऊ लागतात प षाना जरी या यव थतन जा त फायदा िमळत असल आिण यामळ ही यव था अशीच चाल राहावी अस वाटत असल तरी याचा अथर प ष शतर आहत अस नाही आपण एक पर िवचारला तरी आप याला याच उ र समज शकत प षा या िशवाय समाजाची क पना करण शकय आह का नककीच नाही हणनच ि याच वात य ह ी-प ष समानता थािपत क न ी-प ष दोघानाही िपतस या िवळखयातन बाहर

काढन दोघाम यही एकमकाब ल आदर आिण स मान िनमारण कर यासाठी जनजागती क न आिण याचवळला मिहलावर होणार लिगक अ याचार छडछाड ि या या शरीराच व तकरण अ या य कायद अशासारखया िपतस मळ ि यावर होत असल या िहसा आिण अ याचारा या िवरोधात सघषर उभा न िमळवता यऊ शकत

ी मकतीचा खरा शतर प ष नसन ीला गलाम बनवणारी प षस ाक

५८ अिभ यकती जनता सा ािहक

मानिसकता आिण प षस ाकता थािपत हो यासाठी आिण बळकट कर यासाठी िनमारण कल या जनाट ढी परपरा आचार िवचाराची बधन ा गो ी आहत

भारतामधील पिर थती

वात यानतर भारतात नह -परिणत िवकासाच आिथरक धोरण राबव यात आल याला सवरसामा यपण िम आिथरक यव था हटल जात िकवा िवकासाच नह मॉडल हणन परिसदध आह मलतः त भाडवली िवकासाच मॉडल होत ग या स र वषारत भारतात जसजशी भाडवलशाहीची मळ खोल जत गली तसतस भारतीय समाजात सामािजक आिण आिथरक कषतरात लकषणीय बदल होत गल आिण ि याची समाजातील पिरि थतीही बदलत गली िशकषणा या परसारामळ दळणवळणा या साधना या िवकासामळ घरा या चार िभतीत कद आिण यालाच आपल िव मानणारी ी आता बाहर पडली आह िविवध सामािजक उ पादनामधील ि या या योगादानाम य वाढ होत गली आिण हणन भारताम य ि या या चळवळीचा पाया रचला गला

प नास वषारपवीर ीमकतीवादी िवदषी महादवी वमासारखी एखादीच ी चळवळीच व न बघ शकत होती ि या या ददरशवर परखडपण बोल शकत होती पण एक यापक जनवादी ीमकती चळवळ या काळात सघिटत करण खपच कठीण होत याच कारण ह की या काळातील ि याना आज या एवढी समज न हती आिण एवढया मोठया सखयन ती घराचा उबरठा ओलाडन बाहरही पडली न हती ग या प नास वषारतील भाडवली िवकासामळ पिरि थती बदलली आह ि याची नसती जाणीवच वाढली आह अस न ह तर या आता आिथरक या अिधक वततर झा या आहत म ययगीन आिण सरजामी िवचाराची पकड सट यामळ मिहलाना मोठया सखयन माणस हणन वतःची ओळख आिण समाजात वतःच थान िनमारण करण शकय झाल आिण त िमळव यासाठी या अथक परय न करत आहत

पिरणामी दशभरात ि या या चळवळीची वगान वाढ होत आह दशा या िविवध भागाम य लहान लहान गट बनवन अनक परकार या ी सघटना कायररत आहत वतःच हकक आिण वात यासाठी ि या सघषर करीत आहत दशभर या ी असल या मोठया सघटनाही आहत ि यावर होणार अ याय आिण अ याचारासबिधत िनरिनरा या िठकाणी या सघटना सिकरय आहत आज नाही तर उदया अशा सवर सघटना एकतर यऊन एक मजबत दश यापी ि याची चळवळ उभी राहील

इराद कर बलद ५९

नवी आ हान

भारतीय समाजातील ग या स र वषात झाल या बदलामळ अितशय चत यशील असल या ि या या चळवळीम य वगान वाढ झाली आह पण याचवळी ा बदलामळ ीमकती या मागारत अनक नवन या अडचणी िनमारण झा या आहत

सरजामी समाजात ि याना वतःच अि त व न हत आिण याना गलामाची वागणक िदली जायची कटब ही ितची मयारदा होती आिण अडगळीत या सामानापरमाण ीसदधा कठ यातरी कोपरयात पडन असायची ती उरल-सरल खायची आिण िमळल त घालायची वतःच अि त व नस यामळ ित यावर वतः या अि त वाच सकट न हत तरीसदधा घरात या गाईndashबलाची हशीची जशी जबाबदारी घतली जायची तशीच ि याचीही दखभाल कली जायची याउलट भाडवली समाजान ीला घराबाहर पड याची पिरि थती तयार कली आिण वतःची ओळख व अि मता जप यासाठी जाग क कल परत याबरोबर सरजामी कटबाचा आधार जाऊन ी एकटी पडली कठलाही कौटिबक आिण सामािजक आधार नसताना ीला एकटीलाच आपली अि मता आिण अि त व थािपत कर यासाठी सघषर

करावा लागत आह भाडवलशाही समाजाम य कटबात अनक नव ताणतणाव आल आहत एकतर

कटबपदधती सप ात आली आह आज बहताशी ववािहक आय यही तणावपणर आहत आह याच पिरि थतीत ववािहक आय य चाल ठव याऐवजी ग प बसन सहन कर याऐवजी एखादी ी जर परितकाराचा िवचार करत असल तर ित यापढ पिहला पर असतो की मानिसक आिथरक आिण नितक आधारासाठी ितन कोणाकड पाहायच सासरी आिण माहरी दो हीकड ितला आसरा नसतो यामळ इ छा असनही ि याना वात य आिण अि त वासाठी सघषर करण अवघड झाल आह िशवाय भाडवली समाजाम य गिरबी आिण बकारी परचड परमाणात वाढली आह लोकाम य िनराशची भावना आली आह यामळ ग हगारीही वाढली आह बहरा टरीय कप याचा माल िवक याकरता परिसदधीमा यमादवार ि याना उपभोगय व त या पातच बाजारात आणल जात अस यामळ आिण ीला सतत शरीरा या पातच दाखवत अस यामळ ि यावरील लिगक अ याचारात वाढ झाली आह पिरणामतः िवधवा घट फोिटत िवभकत अिववािहत अशा ि याना समाजाम य एकट जगण अितशय धोकादायक झालल आह

६० अिभ यकती जनता सा ािहक

आप या वात यासाठी लढणारया मिहलाना या सवर अडचणीना सामोर जाव लागत असनही ी वात यासाठी आज अनक शकयता उपल ध झा यामळ अनकीनी आप या पातळीवर पारपिरक जीवनपदधती नाकारली आह पण सरजामशाही परपरा नाकारताना एकएकटीन वयिकतकिर या माणस हणन वतःची ओळख िनमारण कर यासाठी लढत असताना याचा लढा हा एका मोठया ी-मकती आदोलनाचा भाग आह याची जाणीव याना नसत ही जाणीव या याम य िनमारण क न दण ही ी चळवळीची जबाबदारी आह सघषर करणारया या बडखोर ि याना कटब आिण समाजामधील आप या द यम दजारची जाण आह याना िपतस या साख या तोडन यातन वतःची सोडवणक क न घयायची आह या या सम या ा फकत या याच नसन सवर ि या या आहत याची जाणीव क न द याच कतर य ी चळवळीच आह ज हा या यापक ी-मकती चळवळीत सामील होतील त हाच याना खरया अथारन वात य िमळल ि यासमोर असल या छोटया-छोटया व ना या जागी सपणर ीवगारसाठी समाजात गौरवा पद थान परा क न घ याच मोठ व न आपण ठवल पािहज

ग या तीन दशकात हणज १९९१ पासन जागितकीकरण उदारीकरण आिण खाजगीकरणा या नावाखाली भारतीय रा यक यानी बहरा टरीय कप याना भारतात मकत परवश दयायला स वात कली आह दश आता फकत महाकाय परकीय कप या या आिण या या भारतीय भागीदारा या नगन नफखोरीसाठीच चालत आह एक नवीन परकारचा lsquoवसाहतवादrsquo दशावर लादला जात आह पिरणामी सामािजक िवषमता बरोजगारी आिण परचड परमाणात गरीबी वाढली आह जसजस लोक दािरदरयरष या खाली ढकलल जात आहत तसतशी ि याची मळातच वाईट असलली ि थती अजनच खालावत आह जागितकीकरणामळ िशकषण आरोगय व इतर सामािजक सवाम य होणारया कपातीचा फटका पिह यापासनच उपिकषत असल या ि या या ि थतीला बसत आह

आिथरक वावलबन ही ी वात याची पिहली पायरी आह यासाठी ि यानी िशकषण घऊन नोकरी करण आव यक आह पण जागितकीकरणामळ रोजगाराची सखया खपच कमी झालली आह आणी ज रोजगार उपल ध आहत त ही फकत अ यत कमी पगाराच आिण असघटीत कषतरात आहत महागाईत झाल या कमाली या वाढीमळ ि याना आिथरक वाय ता िमळिवण दरापा त झाल आह िकबहना दोन वळच जवण िमळिव यासाठी दखील फार सघषर करावा लागतो आह

जागितकीकरणान ीला गलाम बनव याच नवनवीन परकार अि त वात आणल

इराद कर बलद ६१

आहत महाकाय कप याच बाजारावर वचर व आह या या मालाचा खप वाढावा हणन त वगवग या कल याचा वापर करतात आिण यातील एक सामा य ततर आह जािहरातीसाठी ी शरीराचा वापर ि या या शरीरा या उ ान जािहराती ह अलीकड ि यावरील वाढ या अ याचारामागील एक मह वाच कारण आह

पढील मागर मानवजाती या भाडवली जागितकीकरणा या शोषणािवरोधात स असल या

सघषारपासन ी-मकती चळवळीचा सघषर वगळा क न पाहता यणार नाही हणनच ीमकतीला मानव मकतीपासन तोडन बघताच यणार नाही या समाजातील सवर

क करी कामगार दिलत अ पसखय व इतर पीिडता या सघषारला जोडनच ि या या आदोलनाला सवर परकार या अ याय आिण शोषणािवरोधात लढा दयावा लागल

अथारतच ाचा अथर असा नाही की ी-प ष समानतचा सघषर थिगत क न भाडवली-सामरा यवादी शोषणािव दध या सघषारला पराधा य दण ी-मकती चळवळीपढील सवरपरथम मह वाच कायर आह की ि याना या या स या या पिरि थतीची जाणीव क न दण आिण वतःची ओळख िनमारण क न द यासाठी आिथरक सामािजक सा कितक आिण राजकीय कषतराम य ी-प ष समानता परा कर या या सघषारसाठी परो सािहत करण व सघिटत करण हा सततचा आिण दनिदन सघषर असन तो करण अपिरहायर आह ह ी चळवळीच आजच काम आह पण हा रोजचा सघषर करत असताना ि या या चळवळीच अितम यय नजरआड क न चालणार नाही तो आ मघात ठरल पण ीमकतीच ल य सा य कर यासाठी अशा एका नवसमाजाची गरज आह जो या य असल समानता पर थािपत करणारा असल असा समाज िनमारण करण ह ी चळवळीच दरगामी यय असल पािहज दनिदन सघषर ह ाच दरगामी लढाईची स वात आहत हच ल य समोर ठवन एक एक अडथळा पार करत पढ जायला हव माणस हणन आपल अि त व पर थािपत कर याचा दनिदन सघषर चाल असतानाच भाडवलाचा उदो उदो करणारी न ह तर सवर लोका या गरजा भागवन स मा य समाधानी साथरक सरिकषत व जा तीत जा त िनिमरतीशील आय य घडवणारी यव था आण यासाठी झटल पािहज

दःख काय तला मोडल तच दःखाला मोडन टाक कवळ तझ डोळ इतराचया सवपनाशी जोडन घ

६२ अिभ यकती जनता सा ािहक

आम याब ल

अिभ यकती

भारतातील मिहला या पिरि थतीत खपच पिरवतरन झाल आह आज मोठया परमाणात ि या िनरिनरा या यवसायात आ मिव ासान वावरताना िदसत आहत अिभयाितरकी आिण यव थापनात नोकरया करत आहत यवसाय करत आहत राजकारणात भाग घऊ लाग या आहत पोलीस आिण सरकषण खा यात नोकरया करत आहत परशासक बनत आहत खळाम य नप य दाखवत आहत

समाजातील ि याच द यम थान आिण या यावर होत असलय अ याय या याब ल समाजाची जाणीव वाढलली आह आप याला पिह यापकषा जा त अिधकारही िमळाल आहत हडा कौटिबक अ याचार पासन कामा या िठकाणी मिहलावर होणारा लिगक अ याचार या सग यावर अनक कायद िमळाल आहत

ा सग यामाग शकडो वषाचा सघषारचा इितहास आह यासाठी आप या अनक मितरणीना अपमान सोसावा लागला आह या याच परय नामळ आपण आज अिधक चागल जीवन जगत आहोत

एवढी परगती होऊनही ि याना समाजाम य अजनही अनक परकारच भदभाव व शोषणाचा सामना करावा लागतो फकत सिवधानात िलिह यान िकवा कायद बनवन समाज बदलत नाही आिण समाज बदल यािशवाय याची मानिसकता बदल यािशवाय ी-प ष समानता यऊ शकत नाही उदा अनक मली आज िशकषण घयायला लाग या आहत पण त क हाही सोडायला लागल ा भीतीखाली असतात मली या िशकषणाचा उपयोग ित या िवकासासाठी न होता लगनासाठी उमदवारी हणन असतो लगना या सपणर परिकरयम य ितची गणव ा मह वाची नसन अजनही हडाच मह वाचा असतो जर एखादी मलगी लगनाआधीपासन नोकरी करत असल तरी लगनानतर ितन नोकरी करायची िकवा नाही याचा िनणरय ितचा नवरा आिण सासरच लोक घतात ती घऊ शकत नाही

इराद कर बलद ६३

वात या या स र वषानतरही ि यावर अतोनात अ याय होत आहत छडछाड गभरिलग िचिक सा लहान मलीची खरदी-िवकरी हडाबळी प नी हणन होणार अपमान आिण अ याचार िवधवा व पिर यकताना िमळणारी वतरणक अशा अनक पाम य त सतत स च असतात ी-प ष भदभावाच २१ या शतकातीलही अ यत

करर उदाहरण हणज ी िलगी गभरपात त शकय झाल नाही तर ज माला आ याबरोबरच ितला मा न टाकण

ग या काही वषाम य मिहला या शोषणाचा एक नवीन परकार िवकिसत झाला आहmdashजािहराती या मा यमातन ीची भोगव त हणन परितमा उभी करण यािशवाय आपला माल िवक यासाठी स दयरपरसाधना या कप या व फशन उदयोगान दशपातळी पासन ग लीबोळापयत स दयर पधाना परो साहन िदल आह ी दहाच अस व तकरण क न ितला फकत शरीरापरत मयारिदत ठवण ह ि यावरील वाढ या िहसच एक कारण आह

आप याला ह सगळ माहीत नाही िकवा आपण ावर िवचार करत नाही अस नाही उलट त ही आ ही कठ या ना कठ या पात ाची िशकार झालल असतो पण आप या डो यावर स काराची पटटी अशी काही बाधलली असत की आपण ाकड डोळझाक करतो

ा सग याचा िवरोध कर यासाठी आ ही अिभ यकती ा ि याचा गटाची थापना कली आह आ ही तम यासारखयाच सामा य मली आिण ि या आहोत यात मिहलाबरोबरच सवदनशील प षही आहत समाजात ीला माणस हणन जगता यईल असा समाज िनमारण िनमारण कर यासाठी आ ही परय नशील आहोत ी वावलबन ीसबलीकरण व ी वात य अशा िवषयाबाबत लोकाम य जाणीव

वाढव यासाठी आ ही िविवध कायरकरम आयोिजत करत असतो यासाठी र त-मोिहमा पिरसवाद मािहतीपट-परदशरन गाणी व पथ-नाटय मोचर नाटक इ वगवगळ कायरकरम करत असतो

ि या आिण प ष दोघही आमच ल य आहत ी वात याब ल प षानाही सवदनशील करण गरजच आह अस आ हाला वाटत कारण ी वात याची लढाई ही फकत ि याची नसन ती सवदनशील प षा या सिकरय समथरन आिण सहभागानच सा य होईल असा आमचा िव ास आह आमचा असाही िव ास आह की या समाजात क करी आिण कामगार वगाच शोषण होत ितथ ी वात य सा य होणार नाही हणनच अिभ यकती क करी कामगार दिलत आिदवासी अ पसखय आिण समाजातील सवर पीिडत घटका या आदोलनाबरोबर जोडन घऊन काम करत आह

६४ अिभ यकती जनता सा ािहक

व न पाह याच धाडस करा

व न पाह याच धाडस कल की कती कर याच धयर यत दीडश वषापवीर सािवतरीबाई फल यानी ज हा दिलत मलीसाठी पिहली शाळा काढली त हा याच व नmdashजात आिण िलगापलीकड समाजातील सवाना िशकषणा या समान सधी िमळा यातmdashबहतकाना अशकयपराय वाटत होत पण आज आपण या व ना या पतरतत खप पढ आलो आहोत लाख या सखयन आज मली आिण दिलत िशकषण घत आहत हणनच आपणही उ च व न पाह यच धाडस क या एका नवीन सदर या यmdashिजथ ीndashप ष खरया अथारन वततर आिण समान असतीलmdashअशा नवसमाज िनिमरतीच व न पाह याची वळ आलली आह पढाकार घऊन अशा समाजिनिमरतीसाठी कती कायरकरम राबव याची वळ आलली आह स वात झाली तरच याचा शवट होतो दशभरात अनक ि या आिण प ष असा पढाकार घताना िदसत आहत आपणही आपल लहान-लहान पढाकार घयायला स वात क न पढ जाऊया चला आपण एकमकापयत पोच याचा परय न क या आपली सखदःख आिण सम या एकमकाम य समजन घऊया आिण हातात हात घालन पढ जाऊया हळहळ अिधकािधक लोक आप याला यऊन िमळतील

आ ही अिभ यकतीतफर प याम य अनक परकारच कायरकरम करत असतो आपण ा सवर कायरकरमाम य सहभागी होऊ शकता

bull िबनधा त बोलः मिहला या पर ावर आधािरत िविवध िवषयावरील मािहतीपट परदशरन व चचार ी िहसाचारावरील lsquoI am Nirbhayarsquo मािहतीपट महो सव

bull ी चळवळीनी आ ापयत लढन िमळवल या कायदयावर याखयान bull प षभान मी प ष हणन कसा घडलो यावर त ण मलाबरोबर सवाद bull अनक िवषयावरील सडक नाटक bull याखयान ndash ि यावरील िहसाचाराची कारण bull चाकोरी तोडताना ndash िलगभाव समजन घताना ािवषयावर कायरशाळा bull र यावरील अिभयान उदा लक इज यिटफल घर दोघाच मग घरकाम फकत

बाईचच कस ि या या व छतागहासाठी अिभयान नसिगरक पाळी अपिवतर कशी प षभान इइ

जर आप याला आम याबरोबर सिकरय हायच असल तर आम या पढील प यावर सपकर क शकता

अिभ यकती सपकर अिभ यकती co लोकायत िसिडकट बकसमोर लॉ कॉलज रोड नळ टॉपजवळ पणndash४ (या प यावर दर मिह या या पिह या रिववारी सकाळी ९३०ndash१२ या वळत अिभ यकतीची मीिटग होत आिण दर रिववारी स या ५ndash७३० या वळत लोकायतची मीिटग होत)

अलका जोशी ndash 9422319129 मोनाली चअ ndash 9881241415 wwwlokayatorgin puneabhivyaktigmailcom abhivyaktipune lokayatpune

आमची मराठी परकाशन य िदल माग मौत (कोकndashप सी भारत छोडो) ₹ ५ndash दवळाचा धमर आिण धमारची दवळ ₹ ५ndash ह मला माहीत हव ₹ ५ndash त णानो िवचार कराल तर ₹ ५ndash िववकवादी िवजञानवादी समाजवादी िववकानद ₹ ५ndash मी नाि तक का आह (लखक शहीद भगतिसग) ₹ ५ndash कोळी आिण माशी (लखक िव ह म िलबिन ट) ₹ ५ndash सावरजिनक िवमा कषतर िललावात ₹ ५ndash लढा वॉलमाटरशी ₹ १०ndash मलगा हणज मलगी हणज (लिखका कमला भसीन) ₹ १०ndash नोटाबदी काय कमावल काय गमावल ₹ १०ndash आर एस एस ला ओळखा (लखक श सल इ लाम) ₹ १०ndash शहीद भगतिसगच त णाना आवाहन ₹ १५ndash िशकषणाची राखरागोळी ₹ १५ndash जग या या हककाच आदोलन ₹ १५ndash भारत प हा गलामीकड ₹ २०ndash दशावर फिसझमच सकट ₹ २०ndash सरकार खरच गरीब आह का ₹ २०ndash आि वक वडपणा ₹ २०ndash बरोजगारीच सकट कारण आिण उपाय ₹ २५ndash उठ माणसा गाणी सघषारची ₹ ३०ndash जागितकीकरण की नवी गलामिगरी ₹ १५०ndash

• 1 frontoutside-irade-kar-buland-e03-27sep18
• 2 frontinside-irade-kar-buland-e03-27sep18
• 3 booklet-irade-kar-buland-e03-27sep18
• 4 backinside-irade-kar-buland-e03-27sep18
• 5 backoutside-irade-kar-buland-e03-27sep18

८ अिभ यकती जनता सा ािहक

श दात टर उडवली जात थोडकयात काय ि याच वात य िकवा वावलबन यािवषयी घत या जाणारया

शका िनराधार असन या प षपरधान मनोधारणतन िनमारण झाल या आहत आिण जीवना या वा तवाशी पणरतः िवसगत आहत

ि या या वात या या पर ावर समाजान एका सतिलत ीकोनातन िवचार कला पािहज आप याला जर अस वाटत असल की आप या दशाच भावी नागिरक वावलबी वािभमानी आिण समानतच स कार घऊन मोठ हावत हजारो वषा या अध दधा कालबा म य आिण बरसटल या िवचारातन बाहर पडन आपला दश िवकिसत आिण सकषम बनावा तर िनि तच ि याना वततर वावलबी आिण सबल बनवन आप याला आप या कटब यव थत मोठया परमाणात सधारणा करावी लागल यासाठी पर यक सामािजक ट यावर ि याचा सहभाग वाढवावा लागल ि याना सिशिकषत बनवाव लागल वतः या पायावर उभ राहन आिथरक वावलबन िमळव यासाठी ि याना परिरत कराव लागल याना िशकषण व रोजगारा या पयार सधी उपल ध क न दया या लागतील स या ि यावर असलली घरकाम आिण मला या सगोपनाची जबाबदारी िवभागली जाऊ शकत प षाना या कामात समपरमाणात जबाबदारी उचल यासाठी परिरत कराव लागल याचबरोबर मलासाठी पाळणाघर अगणवाडया खळा या मा यमातन िशकषण दणारया शाळा वसितगह आिण कोव या वयातील अभरकासाठी ि या या कामा या जागी पाळणाघर (जथ अभरका या गरजनसार माता याची काळजी घऊ शकतील व दध पाज शकतील) व छ व व त सामािजक वयपाकगह अशा यव था िनमारण क न ि यावर पडणारया दहरी जबाबदारयामधन समाजच याचा भार हलका क शकतो अशा परकार जर सपणर समाज ि याच वात य वावलबन यासाठी जाग क झाला तरच वा तवात ि याना वात य िमळ शकत

इराद कर बलद ९

२

ी ज माला यत नाही घडिवली जात

एखादी छोटीशी सदर गटगटीत मलगी ित या अ लड हस याndashखळ यान सग याच मन आकषरन घत सपणर घराला मोहात टाकत पण ती जसजशी मोठी होत तसतस ितच नाचणndashबागडण हळहळ सकोचाम य का बदलत लहानपणी घराम य मकत हिरणीसारखी बागडणारी हीच मलगी मोठी होताच लाजन सकोचान िबचकत पावल का टाक लागत बालपणातील ती ज मजात उ मकत मलगी मोठी होत असताना अनसिगरक बजरी आिण घाबरट यिकतम वात का बदलत

सपरिसदध फरच लिखका आिण त वव या िसमोन द बोऊवा यानी िलिहल आह

ी ज माला यत नाही तर ती घडिवली जात

ह अगदी खर आह आपली सपणर समाज यव था ितला बदलवन टाक यास कारणीभत आह

आप याला माहीत आह की ज माला यणार कोणतही मलmdashमलगी असो िकवा मलगाmdashकवळ एक बालक असत लिगक अवयवा यितिरकत या यात काहीच फरक नसतो या या बालसलभ िकरयाmdashरडण खाणndashिपणmdashयात काहीच फरक नसतो लहान मलामधील लिगक फरक हा नसिगरक असतो ाच नसिगरक िभ नतमळ

१० अिभ यकती जनता सा ािहक

ीndashप ष पर पराना परक असतात त जर एकमकाना परक असतील तर हीच लिगक िभ नता या दोघामधील भदभावाला कारणीभत कशी ठरत आिण ा भदभावाची बळी ीच कशी होत समाजाम य ीला द यम थान का िदल जात खरतर नसिगरक िभ नतमळ नाही तर सामािजक आिण मनोधारणतील पवरगरहामळ मलगा आिण मलगी हा भदभाव क न मलीला त छ लखल जात

मल ज माला आ याबरोबर या यावर कटबाचा आिण समाजाचा परभाव पडायला स वात होत मलीला ित या ीपणाची आिण द यम वाची जाणीव क न दयायला स वात होत तर मलाला या या प ष वाची आिण तो अस याची जाणीव क न दयायला स वात होत बहताश घरामधन खाण-िपण कपड-ल िशकषण इ यादीबाबत मलाना पराधा य िदल जात हा भदभाव आप या समाजात इतका िभनलला आह की आप याला याम य काहीच गर वाटत नाही िकवा आपण याब ल कधी बोलतही नाही मलीला मातर ित यािवषयी या भदभावाब ल जाणीव असत आिण यामळ ितच यिकतम व बजर आिण कमकवत बनत जात

ज मापासनच मलगा आिण मलगी या यामधील पालनपोषणा या पदधतीम य फरक िदसायला लागतो मलाला खळ यासाठी कार बदक िवमान सायकल घोडा अशी खळणी िमळतात तर मलीला ीसलभ बाहली भातकली अशी घरकामाशी िनगडीत असलली खळणी िदली जातात यािशवाय मलीला सतत घरकामाम य रस घ यासाठी परो सािहत कल जात आिण मलाला घराबाहरील उपकरमाम य भाग घ यास परो साहन िदल जात मल जा याच मोठयाच अनकरण करत असतात मलीला ितची आई सकाळपासन रातरीपयत घरकामा या घा याला जपलली िदसत ती ित या आईच अनकरण कर यास साहिजकपण परव होत मलगा मातर ि या या या िव ापासन चटकन दर होताना िदसतो याला सतत जाणीव क न िदली जात की lsquoतो मलगा आह हणन मलीपकषा आहrsquo कटबातील अशा भदभावामळ लहानपणापासनच मलीच वचािरक जग सकिचत होऊन घरकाम आिण वयपाकापरत मयारिदत होत जात अशा परकार मलीची हळहळ ी lsquoघडतrsquo जात

िकशोराव थत वय वषर आठ त अठरा मला या शरीरात होणार बदल नसिगरक असतात होम समळ तस बदल होण वाभािवकच असत मला या शरीरातील बदल कटबाला अिभमाना पद वाटतात तर मली या शरीरातील बदल मातर कटबासाठी िचतचा िवषय बनतात अचानक ित यावर अगिणत बधन लादली जातात पर यक बाबतीत होणारी अडवणक आिण स ल ितला ग धळात टाकतात ितचा धीर खचतो

इराद कर बलद ११

याच वळी आता ित या शरीराकड पाहणारया लोका या िविचतर नजरामळ ती भयभीत होत पिरणामी मलगी बजरी िभतरी कमालीची सहनशील आिण सकोची वभावाची बनत जात आिण वतःचा आ मिव ास गमावन बसत

याउलट आईndashवडील आिण कटबातील सवरजण मला या उ वल भिव याची अनक व न रगव लागतात आप या ऐपतीनसार मलाला जा तीतजा त चागल िशकषण द याचा परय न कला जातो मलान आय यात परगती करावी यासाठी पडल ती मदत करायची कटबाची तयारी असत या या जीवनात याला ज बनायच आह यासाठी वात य िमळत पण मली या आय याच ल य मातर ित या ज मापासनच ठरलल असत लगन क न मलीला नवरया या घरी जायच आह याच घर-दार साभाळायच आह मलाना ज म दऊन याच सगोपन करायच आहmdashही गो समाजात पवारपार पककी जलली आह मोठी झा यावर ती एक यश वी गिहणी आदशर प नी सन आिण आई बनावी हच ल य समोर ठऊन मलीला िशकषण िदल जात मली या आईndashविडलानी ितला िकतीही िशकिवल तरी ित यापकषा जा त िशकल या आिण जा त कमावणारया नवरयाबरोबर ितच लगन हाव हाच उ श डो यासमोर असतो

मलीला ित या आय यात काय बनायची इ छा आह ितला कोण या िवषयात ची आह ितला कोण या िवषयाच िशकषण घयायच आह ितला नोकरी करायची आह का ितला लगन क हा आिण कोणाशी करायच आह ितला मल क हा आिण िकती हवी आहत अस ित या आय याशी िनगडीत असलल िनणरय घ याचा ितला अिधकार नसतो एवढच काय ितन घराबाहर कधी आिण कोठ जाव ासारखा अगदी साधा िनणरय घ याचासदधा ितला अिधकार नसतो समाजान ि यासाठी घालन िदल या चौकटीत ित या यिकतम वात असल या स गणाना वाव द याचा काही पर च यत नाही अशा िनयितरत वातावरणात मलीच एक ढ ब सकिचत परावलबी अतमरख आ मिव ास नसलल आिण मानिसक या अपग यिकतम वच बनवल जाऊ शकत पण आपला समाज ितला असच घडव इि छतो

पवारपार चालत आल या ढी आिण परपरा आई या मानिसकतत इतकया घटट तल या असतात की वतः या पिरि थतीत दःखी असनही ती आप या मलीला अशाच पदधतीन मोठ कर या या परय नात असत की समाज ितला एक पिरपणर ी हणन वीकारल आजबाजला सवरतर हच िचतर िदसत अस यामळ ापकषा वगळा िवचार ती क च शकत नाही ितला माहीत असल या सवर ि या या या मलीना

१२ अिभ यकती जनता सा ािहक

अशाच पदधतीन वाढवत असतात वयपाक िशवणकाम िवणकाम ासारखया घरकामा यितिरकत ितला िवनयशील आिण सहनशील बन यास िशकवल जात ितला नहमी हीच िशकवण िदली जात की ितला आप या नवरयाच आिण सासर याच मन िजकन घ यासाठी याची सवा कली पािहज यासाठी ितला िकतीही क झाल तरी चालतील नवरयानी आिण सासर यानी िकतीही तरास िदला िकतीही छळल तरी ितन मातर या यावर परमच करत राहायला हव मग भल ितला सवर व पणाला लावाव लागल तरी चालल या गो ीमळ ितची तकर सगत िवचार कर याची शकती सपन जात आ मिव ास न होतो आिण हळहळ ती एक पाळीव पराणी बनत

मगध व अ लड बािलकची एक ी हणन घडवणक होताना ित या अगिणत आकाकषाचा चराडा होतो ित या व नाना ितलाजली िदली जात जनाट चालीिरती अध दधा व ढीना ध न राहणारया मलीच समाजाम य कौतक होत आिण ितला आदशर गिहणीचा मान िमळतो याउलट परपर या नावाखाली अशा बरसटल या समजतीना मकाटयान ध न न राहता ितन वततर िवचारान काही कर याचा परय न कला तर समाज ितची नाचककी क न ितला अपमािनत करतो ितचा िवदरोह कररपण मोडन काढला जातो अशा परकार सवर बाजनी गळचपी झा यावर हताश होऊन जनाट चालीरीती अध दधा व ढीना िनमटपण िचकटन राहणारया ीम य ितच पातर होत

अनक सशोधन व अ यासातन ही गो िसदध झाली आह की समाजाम य ि याच द यम थान पवीरपासन न हत मानवी समाजा या िवकासातील स वाती या काळात आिण माणस ज हापासन प वीवर आह या या ९० पकषा जा त वळ समाजात ीच वचर व होत िकवा मातपरधान समाज यव था होती (पण मातस ाक हणज िपतस ाक या उलट अथर न ह) ी कटबपरमख अस ीndashप षाम य कोणताही भदभाव न हता दोघाचाही घरकामाम य आिण बाहरील कामाम य सहभाग असायचा नतर या काळात सप ी या मालकीचा पर उपि थत झा यानतर ीला सामािजक कामातन काढन घरातील कामाम य अडकवल गल प ष पराधा यान

बाहरील काम क लागल आिण ीला घराबाहरील कामामधन काढन घरकामाम य अडकवल गल ी घरात िदवसरातर काम करायची पण ती कठ याही परकारच उ पादन करत न हती की यामळ सप ी िनमारण होईल हणन हळहळ ित या कामाच मह व कमी होत गल उलट उ पादनाच कोणतही काम करत नसतानाही ितच खाण-िपण राहण ितचा सभाळ क न प ष ित यावर उपकारच करत आह अशी भावना िनमारण कली गली

इराद कर बलद १३

ीन ा असमान पिरि थतीब ल कोणताही जाब िवचा नय हणन ढी-परपरा िरती-िरवाज तयार कर यात आल या या समथरनाथर सािह याची िनिमरती कर यात आली ीचा द यम दजार हा ित यावर अ याय नसन ित या पवर ज मी या कमाच फळ आह अस धमार या आधार ित यावर िबबिव यात आल फकत वतः या पिरि थतीचा िवचार न करता ितन इतरासाठी आपल जीवन समिपरत कराव ासाठी आदशर ीला ममताळ यागाची आिण सहनशीलतची मतीर पित ता अशा िवशषणानी पिरभािषत कल गल ा ी िवरोधी परपरा हळहळ समाजात इतकया ज या आिण इतकया सहज वीकार या ग या की यात काही चकीच आह अस आजही कोणाला वाटत नाही आिण हणनच या म य यव थला आिण या परपराना फारसा िवरोधच उरला नाही

या सग यामळ ीला माणस बन याऐवजी lsquo ीrsquo बनायला भाग पाडल जी शारीिरक मानिसक सामािजक आिण आिथरक पातळीवर पणरपण प षावर अवलबन राहील शोकाितका ही आह की ा परिकरयत प षही माणस बन शकला नाही तर फकत एक प ष बनन रािहला

त हापासन आतापयत काळ बदलला समाजही अिवरतपण बदलत रािहला पण ि याब ल या भदभावा या ीकोनात कोणताही बदल झाला नाही आज मली घरा या चार िभतीना ओलाडन बाहर पड या आहत िशकन सव न वतः या पायावर उ याही राहत आहतmdashज बडया तोड यासाठीच पिहल पाऊल आह या प षापकषा कोठही कमी नाहीत ह यानी िसदध कल आह उदा एसएससी आिण बोडार या परीकषाम य मली मलाइतकयाच िकबहना या यापकषा जा त गणव या िदसतात घराबाहर पडन अनक ि या नोकरया करत आहत अनक ि यानी यवसायाम यही उ म यश िमळिवल आह अस असनही समाज आिण कटबाम य अजनही ीच थान द यमच आह ीndashप ष समानता पर थािपत कर याच यय अदयाप बरच दर आह

समाजात ीला समान थान िमळण ही सोपी गो नाही यासाठी ितला सतत आिण मोठा सघषर करावा लागणार आह ि याना या या वात याची लढाई वतःच लढायला लागणार आह दसरा कोणीतरी यऊन ितला मकत नाही करणार या लढयाम य यश िमळिव याकरता मलीना वतः या पिरि थतीचा तकर शदध व सखोल िवचार करायला लागल एका मलीची ीऐवजी माणस बन याची ि थती त हाच यऊ शकत ज हा ती वतः या अि मत या बाबतीत सजग असल आिण आप या द यम

१४ अिभ यकती जनता सा ािहक

मानिसकतला प ी दणारया अधिव ास जनाट ढी-परपरा आिण वतःचा यनगड तोडन समाजापढ ठामपण उभी राहील त हाच ितला या लढयाम य यश िमळल

ीndashप ष समानतसाठीचा सघषर हा अिनवायरपण या य आिण समतापणर समाजासाठीचा सघषर असल ज हा खरया अथारन या य आिण समानतवर आधािरत आदशर समाज िनमारण होईल त हाच ि या या समानतचा पाया घातला जाईल ि याना सिकरयपण ा सघषारत सहभागी हायला लागल दसरया बाजन पाहायच झाल तर यायासाठी कल या कोण याही लढयाम य यात समाजातील अधीर लोकसखया सामील नाही तो लढा अधारच राहील

यासाठी एका अशा समाजाची थापना हायला हवी की यात ि या या घरकामाला मह व िदल जाईल घरकामासारखया lsquoअन पादकrsquo कामाला बाहर या lsquoउ पादकrsquo कामाचा दजार िमळल मल ज माला घाल या या ित या नसिगरक िवशषतला समाजात उ पादनाच एक अिनवायर काम हणन स मान व मा यता िमळल असा समाज िनमारण हो यासाठी लाब आिण परदीघर सघषारची गरज आह यामळ पर यक यकतीम य ही म य यव था जवली जाईल त हा समाजात कठलाच भदभाव राहणार नाही त हाच ी कवळ ी राहाणार नाही आिण प ष कवळ प ष राहाणार नाही त दोघही खरया अथारन lsquoमाणसrsquo बनतील आिण समाजाला उ नती या िशखरावर नऊन पोचवतील

इराद कर बलद १५

३

स दयर पधाचा बाजार

ग या काही वषाषपासन कधी जाग क अस यामळ िकवा कधी पिरि थतीमळ ि या घराबाहर पडायला लाग या आहत नोकरया या शोधात आहत स या दशात ददरवान परस रोजगार उपल ध नाहीत दशाची स याची आिथरक तथा सामािजक यव था ि याना ना धड िशकषण दऊ शकत ना रोजगार ना सरिकषत घर ना अ य काही सिवधा ा पिरि थतीचा फायदा घऊन मोठमोठया नफखोर कप या ि याना व तात काम करायला भाग पाडतात एवढच नाही तर याच वगवग या पदधतीनी शोषण करतात ातलीच एक पदधत आह आपल उ पादन िवक यासाठी ि या या चहरयाचा आिण शरीराचा वापर मिहलाही कप याना या या उ पादना या जािहरातीसाठी आप या शरीराचा वापर क न द यास तयार आहत कारण आज lsquoमॉडिलगrsquo हा अितशय आकषरक यवसाय झाला आह या नफखोर कप यानी lsquoमॉडिलगrsquo आिण lsquoस दयर पधारrsquo या भोवती एक आकषरक वलय तयार कल आह आिण अनक त ण मली ा गलमर आिण चकचकीतपणाकड आकिषरत होत आहत

अ यत ढीिपरय आिण पराणमतवादी भारतीय समाजाम य मॉडिलगसारखया कामाला अचानक मानाच थान कस काय िमळ लागल

वा तिवक हा बदल ग या तीन दशकापासन िदस लागला याची स वात १९९० या दशकात झाली ज हा अचानक जागितक स दयर पधाम य भारतीय मलीनी lsquoजगत-सदरीrsquo lsquoिव -सदरीrsquo या पधार िजक या अथारतच भारतीय मली

१६ अिभ यकती जनता सा ािहक

अचानक सदर होऊ लाग या अस तर नाही झाल तर मग १९९० या दशकात स दयर पधाम य भारतीय सदरया आतररा टरीय स दयरवती हणन िजकन कशा आ या

स दयर पधार आिण बहरा टरीय कप या

ग या काही वषाम य िनवडन आल यापकी अनक सदरया भारतातील आहत ह काही सहज घडलल नाही पा ा य दशातील मोठमोठया बहरा टरीय कप या या बाजारिवषयक धोरणाची (माकर िटग टरटजी) ती एक िवचारपवरक खळलली चाल आह नफा आिण फकत नफा कमावण आिण तोच नफा प हा यवसायात गतवन अजन परचड नफा कमावण ह एकमव यय ा बहरा टरीय कप याच असत पण हा परचड नफा कमाव यासाठी यानी उ पादन कल या व त िवक या जा याची गरज असत बहरा टरीय कप या ा बफाट उ पादन कषमता असल या महाकाय कप या आहत नफा आणखीन नफा ह चकर अितउ पादना या अव थला यऊन ठपत िवकिसत दशातील बाजार या या उ पादनान पणर भर यामळ त ितसरया जगातील आिशया अिफरका आिण दिकषण अमिरकतील दशाकड वळल िवकिसत दशातील व त व भाडवलासाठी अिवकिसत दशाचा बाजार उपल ध क न द यास भाग पाड यात त यश वी झाल [ ालाच जागितकीकरण (गलोबलायझशन) हटल जात] हणनच ग या काही दशकाम य बहरा टरीय कप या मोठया परमाणात ितसरया जगातील दशा या बाजारात परवश क न आपला माल िवकन नफा कमावत आहत तथापी ितसरया जगातील या दशामध या परचड गिरबीमळ तथील बाजार मयारिदत आहत लोकानी आपला माल जा तीत जा त िवकत घयावा हणन बहरा टरीय कप या सवर परकारची िवपणन ततर (माकर िटग टिकनकस) व कल या वापरतात यानी िवकिसत कलल यश वी िवकरी ततर हणज याच दशातील एक शरीर lsquoसदरीrsquo या पात िनवडायच मग मीिडया या मा यमातन ा चहरयाला हणजच शरीराला

इतकी परिसदधी दयायची की ५ वषारपासन त ९५ वषारपयतची कठलीही यकती यामळ परभािवत झा यािशवाय राहणार नाही आिण मग त शरीर चहरयावर खोट हा य आणन जािहराती या होिडगज पासन टी हीवरील जािहरातीपयत िजकड ितकड ा कप याच ह नाही तर त उ पादन िवकत घ यासाठी आगरह करताना िदसतात

भारतातील स दयर पधार

भारतातन िमस व डर िमस यिन हसर िमस आिशयाndashपिसिफक इ यादीसारखया जागितक स दयर पधाम य भाग घ यासाठी पाठव यात यणारया पधरकाची रा टरीय

इराद कर बलद १७

स दयर पधार lsquoफिमनाrsquo मािसका या वतीन चालवली जात १९९० या दशका या स वातीला सि मता सन (िमस यिन हसर १९९४) आिण ऐ यार राय (िमस व डर १९९४) या भारतीय सदरीनी जागितक िकताब िमळिव यानतर या स दयर पधार फार लोकिपरय झा या १९९१ साली भारतान बहरा टरीय कप याना दशाची बाजारपठ मकत क यावर चार वषारत भारतात िवज याचा महापरच स झाला हा काही िन वळ योगायोग न हता स दयर उ पादन कपड फशन उ पादन बनवणारया बहरा टरीय कप या ा पधर या परायोजक असतात आिण या या माला या िवकरीकरता अशा स दयर पधा या उपयकततची याना पणर क पना आह सात वषाम य सहा भारतीय सदरीनी जागितक स दयर पधार िजक यामळ आप या दशात ा पधाची लोकिपरयता आकाशाला जाऊन िभडली

lsquoफिमना िमस इिडयाrsquo स दयर पधार दरवषीर भरव या जातात या स दयर पधाम य दशातील कानाकोपरयातन आल या शकडो त णी या शरीराच मोजमाप कल जात या ितघीना िवजत घोिषत कल जात या यितिरकत िमस सदर कातडी िमस सदर कस िमस सदर ि मत िमस उ साही िमस जलपरी इ नावाखाली अनक सदर व सडौल शरीराची िनवड कली जात स दयर पधरला बिदधचातयारची िकनार लाव यासाठी शवट या फरीमधील सवर सदरीना पर िवचारला जातो काय दजारच पर िवचारल जातात यासाठी २०१४ या स दयर पधरच उदाहरणच पाहया अितम फरीतील पधरकाना हा पर िवचारला गला की ldquo ा स दयर पधरतन त ही काय घऊन जाणार आहातrdquo याला िवज या सदरीच उ र होत ldquoसवर पधरकाकडन मी खप िशकलrdquo दसरया करमाकावरील सदरीच उ र होत ldquoसवर पधरकाकडन मी खप िशकल िवशषतः शात आिण सयमी राह यास िशकलrdquo ितसरया करमाकावरील सदरीच उ र होत ldquoसवर पधरकाकडन मी खप िशकल िवशषतः साधपणाrdquo वा काय महान बिदधचातयर सडौल शरीराच नजरानी आकठ स दयरपान करणारया परकषकानी या चतर() उ रावर अथारतच टा याचा कडकडाट कला

िवजयी दह िनवडन झा यानतर या यावर बिकषसाचा आिण पशाचा पाऊस पडला लगचच याना जािहरातीसाठी फोटो परदशरन करायला बहरा टरीय कप यानी विरत आप या ता यात घतल

लोकिपरयता सप ीचा पाऊस बाजाराची टपकणारी लाळ कोण या ीला वाटणार नाही की हा पाऊस ित या शरीरावर पडावा हणन ित या शरीरावर पडला तर तो दशावर पण पडणार सि मता सन आिण ऐ यार राय ा १९९४ या जागितक स दयर पधरम य िवज या झा याबरोबर मा यमानी जाहीर कल की ldquo यानी भारताची

१८ अिभ यकती जनता सा ािहक

मान गवारन उच कलीrdquo आज या बाजा अथर यव थम य दशािभमानाची याखया इतकया िनक दजारला नऊन पोहोचिवली आह यात शरीराची काळजी घण कमी खाण नाजक कबर ठवण लाब सडक कळी या खाबासारख पाय ठवण ३६ndash२४ndash३६ ची िफगर राखण सतिलत हसणndashबोलण आिण सग यात मह वाच हणज अस कपड घालण यातन शरीर यवि थत िदसल ा सग याचा समावश आह सगळ दशासाठी वा गिरबीन गरासल या बरोजगारीन िपडल या दशाला हच तर पािहज एक सदर व सडौल शरीर िज या मधर हा यामळ भककगाल आिण कामधदा नसल याची दःख कषणभर का होईना िवसरली जातील

पर यक ीम य ितच वतःच एक अिदवतीय स दयर असत आपण वगवग या परकार या स दयाची तलना कशी क शक एका क णविणरय यवती या स दयारची तलना तविणरय यवती या स दयारशी कशी होऊ शकल ड गरावर रोज चढ-उतार करणारया एका पहाडी काटक यवती या स दयारची तलना उच व स ढ पजाबी यवती या स दयारशी कशी होऊ शकल िदवसभर शतात काम करताना वतःची िनगा न राख शकल या यवती या स दयारची तलना हाताndashकसाची उ म िनगा राखल या शहरी कॉलज-कमारी या स दयारशी कशी क शक सग याजणी आपाप या परीन सदर असतात

स दयर पधार िवपयर त िवकती

स दयर पधार ही भाडवलशाही समाजातील एक िवकती आह भाडवली समाजाम य पसा अिधक पसा आिण आणखीन पसा हच मह वाच सतर आह कठ याही गो ीची उपयकतता आिथरक म यावरच ठरवली जात सवर गो ी पशातच पातिरत क या जातात मानवी म य सहकार एकमकाची काळजी घण यणारया

िपढयासाठी पयारवरणाच रकषण करण मला या सगोपनातन मानवी म याची िशकवण दण जञानाचा समाजा या भ यासाठी वापर करणmdashअशा परकार या भावना आिण िचता भाडवलशाहीम य िनरथरक ठरतात आिण हणनच भाडवली यव थम य व त या िवकरीसाठी ीदहाचा िवकत वापर करण ह योगयच मानल जात ा पा रभमीवर झगमगत भ य यासपीठ जवळ जवळ पारदशरक कमीत कमी व धारण क न कटवॉक करत यणारया त णी आप या शरीर सौ वाच अिधक लोभस दशरन द यासाठी अलगद पावलानी िगरकया घत परदशरन करताना झगमगीत पडदयावर िदसतातmdash ा वषीर पधरमधन कासर कपड स दयर परसाधन चडडया-बॉडया चॉकलटस इ िवक यासाठी कोणत शरीर िनवडायच ासाठी ह परस नाही हणन

इराद कर बलद १९

की काय ाचा lsquoलाइ ह टिलका टrsquo (थट परकषपण) क न जगा या कानाकोपरयात त दाखवल जात स दयर पधाच आयोजक या या परसारणाच हकक िवकन अमाप पसा कमावतात आिण परसारमा यमही याच परसारण व जािहरातबाजी क न परचड नफा िमळिवतात हणनच स दयर पधार स माननीय कायरकरम बनला आह आिण मॉडिलग एक परिति त यवसाय बनला आह या स दयर पधाम य कोटयवधी डॉलसरची उलाढाल होत असत आिण हणनच ि या या मादक शरीरा या उ ान परदशरनाभोवती डोळ िदपवन टाकणार lsquoगलमरrsquo िनमारण कल आह

अर आपण विरत िन कषारवर तर पोहोचत नाही आहोत ना ी दहा या मोजमापा यितिरकत िवज या पधरकाचा बिदधम चासदधा कस लागतो ना खोलात जाऊन पािह यावर लकषात यईल की स दयर पधरच वा तिवक व प झाक यासाठी आयोजकानी कलली ती एक यकती आह ह खर आह की शरीराची मोजमाप पणरपण घऊन झा यानतर आिण शकय असल या सवर बाजनी या शरीराच परदशरन झा यानतर शवट या फरीम य पधरकाना पर ही िवचारल जातात परत त पर साचबदध असतात उदा खरया स दयारचा अथर काय आिण याच ठरलल साचबदध उ र यतmdashखरया स दयारचा अथर मनाच स दयर कधीकधी समािजक ीकोनातन पर िवचारल जातात जसmdashldquoआप या दशासाठी काय करणारrdquo प हा याचही ठरािवक उ र िमळतmdashldquoअनाथ मल आिण वदधासाठी काहीतरी करणारrdquo आदशर यकतीब ल िवचार यावर सग याच िपरय उ र असतmdashldquoमदर तरसाrdquo अनाथ मल लाचार वदध आिण मदर तरसा जी याचा अिधक चागला आिण बाजा वापर करल ती अितम िवजती अथारत शभरएक पधरका या शरीर परदशरनातन िनवडल या ४५ lsquoसदरrsquo शरीराना बदधीम ा चाचणीचा हा खळ खळायला दतात आ ही फकत दहाच परदशरन करत नाही तर बिदधम च आिण सामािजक बािधलकीचही परदशरन करतो हच यातन दाखवायच असत

१९९४ म य िमस यिन हसर व िमस व डर या स दयर पधरम य अनकरम सि मता सन आिण ऐ यार राय ज हा िनवडन आ या त हा भारता या िव सदरीचा मोठा बोलबाला झाला भपकदार छायािचतर सनसनाटी मथळ दऊन परसारमा यमानी या या अभतपवर यशाच कौतक कल यातन ीच ी व lsquoसदरीrsquo बन यात आह असा भडीमार दशभरात या त णीवर कला गला स दयरवती बनण हच याच यय बनल दोघीही दशभरात या लाखो त णीचा आदशर बन या स दयर पधार फकत शहरापर या मयारिदत रािह या नाहीत तर या ग ली-बोळात आिण शाळाndashकॉलजसम यही पोहोच या शकडो मली अशा पधामधन भाग घऊ लाग या

२० अिभ यकती जनता सा ािहक

याचवळी स दयर परसाधन आिण फशन कप या या बाजाराला बहार आला पावडरी स दयर-लप सगधी दर य आिण स दयर परसाधना या उ पादना या बाजारात परचड मोठया परमाणात वाढ झाली ग लोग ली आिण गावोगावी lsquo यटीपालरसरrsquo उघडली गली यटीपालररम य जाऊन कशरचना करण भवया कोरण हाताndashपायावरील कस काढण महागड lsquoिडझाईनरrsquo कपड वापरण इ कितरम गो ी मली आिण ि या lsquoसदरrsquo िदस यासाठी मोठया परमाणात क लाग या

कटबाम य आिण समाजाम य यापदधतीन वाढवल जात यामळ ि या वतःला अबला प षापकषा द यम समजतात ी या शरीरावर लकष किदरत करण आिण िविश परकारच शरीर आिण आकषरक िदसण हणजच स दयर अशा परितममळ ि या या यिकतम वाला आणखी िवकत कल गल आह पढील उदाहरण पाह यासारख आह

काही वषापवीर वतरमानपतरात एक बातमी छापन आली होती िद लीतील ऑल इिडया इि टटयट ऑफ मिडकल साय ससमधील एका हशार िवदयािथरनीन आ मह या कली कारण काय तर वतः या चहरयावरील पटक या या णामळ आपण सदर िदसत नाही अशी ितची धारणा झाली होती आ मह या कर यापवीर िलिहल या िचठठीम य ितन नमद कल होत की क प िदसत अस यामळ ती आ मह या करीत आह ित या बिदधम मळ ित याकडन लोकाना फार अपकषा हो या पण रग प ज कवळ बा स दयर आह तच आय यभरासाठी इतक मह वपणर ठरल की या यािशवाय आय य काढण ही क पनाच ितला अशकय वाटली ितच बिदधमान असण गौण ठरल गल स दयारची क पता दाखवणारया पधरचा पिरणाम हाच असणार

ि या या शरीरासाठी सघषर

१९९१ म य भारतान खल आिथरक धोरण वीकारल आिण दशाम य जागितकीकरणास स वात झाली िवदशी बहरा टरीय कप यानी भारताम य मोठया परमाणात स दयर पधार भरिव यास आरभ कला

भारतात िव सदरी पधरच आयोजन स असताना आमची भारतीय स कती धोकयात यईल ह कारण सागन काही स था ा पधरला िवरोध करत हो या दोन मह वपणर कारणामळ लोकाचा ा िवरोधाला फारसा पािठबा िमळाला नाही एक हणज त उदा ीकरण करत असलली पराचीन भारतीय स कती ि याना घरात बिद त करत होती ि याचा िशकषणाचा हकक नाकारत होती आिण नवरया या म यनतर

इराद कर बलद २१

बायकोला सती जा यास भाग पाडत होती उघडपण भारतीय स कतीच उदा ीकरण करण हणज ा जनाट ढीना पािठबा दण दसर हणज स दयर पधाना िवरोध करणारया ा स थाचा िवदशी बहरा टरीय कप या या भारताम य होणारया परवशाला िवरोध न हता यामळ स दयर पधाना असल या या या िवरोधाला काहीही अथर न हता कारण स दयर पधार ा िवदशी बहरा टरीय कप यासाठी भारतीय बाजारपठत याचा माल िवक याच कवळ एक साधन आहत आतररा टरीय स दयर पधरम य भारतीय मलीना िवज याच मकट चढवल गल हणज मग याच चहर िवकरी ततर हणन उपयोगात यतील

स दयर पधाच िवरोधकही आहत आिण समथरकही खर तर स दयर पधाच तावातावान समथरन करणार अनक बिदधवादी आहत समथरका या मत स दयर पधार ी वात याला मदतच करतात या दोन िवचार परवाहाम य असलला एक मह वपणर वाद तपासन पाहया

िवरोधक हणतात स दयर पधरमळ भारतीय परपरा आिण स कती िबघडत आह आ ापयत साडीत झाकलल शरीर ि विमग सटम य आल त अ ील आह तर समथरकाचा परितपर mdashपोहायला जाताना मली ि विमग सट घालतात त हा का नाही िवरोध करत िवरोधकाना भीती आह ि यानी शरीरपरदशरन करणार पा ा य पोषाख घातल तर स कती बडल (बाईचा पदर ढळला की लगच स कती बडत ना) भारतीय पोशाख नाहीस होतील वगर समथरकाच हणण की ि याच शरीर कपडयात पणरपण झाकलल असल तर आप या दशाची परितमा परितगामी आिण मागासलली समजली जाईल काही लोक स कती वाचवत आहत तर काही दश पण दोघही ीला फकत दहातच बाधन ठवत आहत

ीच शरीर धमर वाचवायचा असल तर ि यावरच बला कार कल जातात कौटिबक स मानाचा पर असल तर ि याना मा नच टाकल जात तर कधी स कती धोकयात असल आिण ितच सरकषण करायच असल तर ि याचीच नगन िधड काढली जात शकडो वषर आ ही ीला फकत lsquoशरीरrsquo बनवन ठव यानतर आता त इतक सडौल झाल आह की आतररा टरीय पधाम य भाग घऊ शकत आमच इतर कठलही उ पादन दसरया दशाशी टककर द या या ि थतीत असो की नसो आ ही ी-दह अस पारखन ठवल आहत की त आतररा टरीय तरावर नककी टककर दऊ शकतील ी-िवरोधी दो ही िवचार समोरासमोर उभ आहतmdashलढाई फकत ाचीच आह की ीच शरीर कठ िकती कस आिण कठपयत वापरायच आम या स कतीत ी एक lsquoशरीरrsquo हणनच रािहली आिण आज या अथर यव थत पण ती एक शरीरच आह

२२ अिभ यकती जनता सा ािहक

ीच शरीर इतक मौ यवान आह की याच रकषण कस करायच ावर स दयर पधाच िवरोधक आिण समथरक पर पराशी वाद घालत असतात िवरोधका या मत ीच शरीर झाकल तर लाज राखली जात आपली lsquoभारतीय परपराrsquo वाचत तर समथरका या मत ीच शरीर उघड पाडल तर परकीय भाडवल दशात यत उदयोग-धद लावल जातात माल िवकला जातो दशाचा िवकास होतो

ी हणज शरीर अस हणन घरा या चार िभतीत पणर कपडयाम य बिद त क न ितला गलाम मानणार आिण ित या वात याचा ढोल बडवत ितला बाजारात उभी करणार ा यात फारसा फरक नाहीय आप या इशारयावर नाचवणारया ीला तवढच वाततर िदल जात जवढ समाजाला अपिकषत आह आज बाजाराला मॉडल पािहज ी जर घरातन बाहर पडली नाही तर मॉडल कशी बनल ती बाहर पडली की बाजारातच पोहोचल ाची पणर यव था क न ठवलली आह

एक शरीर झाकतो दसरा उघड पाडतो एक गलामीच रकषण करतो दसरा वात य खरदी करतो

आता अलीकड तर वतः या शरीराच परदशरन कर या या ी या हककाचा यिकतवाद समथरकानी आणखी पढ नऊन याला इथ पोचवल आह की ीला आप या मजीरन शरीर िवकरय करता आला पािहज आिण हणन शरीर िवकरय करणारया व याना lsquoसकस वकर सरrsquo अस हणाव यासाठी कायद बनव याचीही मागणी कर यात आली आह आ यर हणज ीला आप या मजीरन आपला जीवनसाथी िनवड या या आप या मजीरन शरीरसबध ठव या या हककासाठी कधी तरफदारी कर यात आली नाही पण आप या मजीरन शरीर िवकरी करता यावी ाची तरफदारी मातर होऊ लागली घरातन बाहर पडणारया ीला एकच र ता असतोmdashबाजाराचा मग ितथ ितन आपल शरीर वाप न सामान िवकाव अथवा आपल शरीरच िवकाव

भारतासारखया दशाम य ीच सामािजक थान सवरथा किन आह lsquoमाणसrsquo हणन ितला थानच नाही आता तर ितला भोगव त हणन वापरायची जािहरातच होत आह स दयर पधानी तर ितला उपभोगय व त बनवल आह त हा स दयरबाजाराची ही नशा आिण यातल धोक ह ीच माणस हणन असलल थान ितचा सरिकषत वावर आिण समाज वा य ा ीन लकषात घण आव यक आह बहरा टरीय कप या या लोभस जािहराती आिण यातन परो सािहत कल जात असलल lsquoिवकत आदशरrsquo याना िझडका न स दयर पधासारखया ीदहा या बाजाराला ठामपण िवरोध कर याची गरज आह या बद पाड या पािहजत ीndashप ष ताठ मानन उभ राहतील असा समाज िनमारण कर याची जबाबदारी आपली आह

इराद कर बलद २३

४

ीच ीची शतर आह

ग या काही वषात अनक महािवदयालातन ि या या पर ावर lsquoअिभ यकतीrsquo न बरच कायरकरम कल याखयान िदली कायरशाळा आयोिजत क या मािहतीपट दाखिवल lsquoमलगी झाली होrsquo ह नाटक कल पर यक वळी मलाकडन हमखास यणारा पर हणज ldquoअहो खरतर बाईच बाईची शतर असतrdquo ldquoसासच नाही का सनला छळतrdquo ldquoनणदाndashभावजयाच िकवा जावाndashजावाच पटलल कधी पािहल आह काrdquo आिण ldquoनळावर भाडणारया बायका तर एकमकी या िझ या उपटत असतातrdquo बोलाणारयाचा उ श हाच असतो की ि याच ज काही पर असतात त ि यामळच आहत आिण याला प ष जबाबदार नाहीत या आपापसात सामज यान वाग या तर कशाला होईल या यावर अ याचार कशाला होईल छळ

अशा परकार या परितिकरया फकत मलाकडनच न ह तर बायकाकडन मलीकडनही आ या आिण फकत महािवदयालयातन न ह तर ऑफीससमधन घरामधन व इतरही िठकाणी बोलताना पढ आ या ज हा ज हा आ ही बायका या एकत या आिण या या सघिटत हो या या गो ी बोलतो त हा अनक लोकmdashबायका आिण प षmdashहच सागतात की बाईच बाईची शतर आह त हा या एकतर यण शकय नाही ह बोलताना काही लोक परत परत सासवाndashसना नणदाndashभावजया जावाndashजावा ा या भाडणाची उदाहरण दतात तर काही आप या ऑिफसमधील मिहला अिधकारया या छळवादी वतरणकीची उदाहरण दतात

वरवर पाहता बाईच बाईची शतर असत हा यिकतवाद अगदी खरा वाटणारा आह पण थोडा खोलात जाऊन िवचार कला तर आप याला समजल की याची पाळमळ िपतस ाक समाज यव थम य आहत

२४ अिभ यकती जनता सा ािहक

िपतस ाक समाज आपला समाज हा िपतस ाक समाज आह हणज प ष हा कटब-परमख आह

ा ना यान कटबावर याची स ा असत घरातील स ा सप ी साधन व सद य या यावर मालकी व िनयतरण प षाचच असत या याच नावान कटब ओळखल जात व तोच कटबासाठी िनणरय घतो एका प षानतर घरातील स ा कतरपण ह दसरया प षा या हातात सोपवल जात या अथारन मलगा हा वशाचा िदवा मानला जातो कारण तो कटबाचा उ रािधकारी असतो

िपतस ाक समाजाम य प ष हा ीपकषा मानला जातो आिण कटबातगरत याच ीवर िनयतरण असत कवळ ीच नाही तर ितच शरीर मन यवहार यावरही प षाच िनयतरण असत

यथ ह लकषात घण मह वाच आह की प षाच ीवरील परभ व ह तो िपता पती िकवा पतर अस यामळ नसन तो lsquoप षrsquo आह हणन असत आपला समाज हा लोकताितरक नसन णीबदध समाज आह यात अनक स ाकदर आहत आिण कटबातील स ाकदर प ष आह

ि यावरील प षा या परभ वाच मळ या या आिथरक बळाम य आह हणनच प ष कटबपरमख आह आिण ी या यावर अवलबन आह हजारो वषर ाच पिरि थतीत रािह यामळ नमरपण ितन समाजातील आपली द यम भिमका मा य कली आह हणन ती प षाची गलामी सहन करत आिण यालाच आपल नशीब मान लागत िपढयानिपढया चालत आलला हा िवचार प षापरमाण ि यानीही आ मसात कलला आह ि यानी ही िवचारसरणी खरोखरच इतकी वीकारली आह की सवर गो ीकड या प षवादी मानिसकततन पाहतात ितला ितचा वततर िवचार नसतो वषारनवषर िपढयानिपढया आपली आई वागली यापरमाण आपण वागायच आिण आप या मलीनही आप यापरमाणच वागल पािहज असा ितचा आगरह असतो

हाच िपतस ाक समाज ि यामधील वादाला कारणीभत आह

ी िव दध ी का बाईच बाईची शतर अस याच अ यत परचिलत उदाहरण सासndashसनच िदल जात

घरात ज हा सन यत त हा साससदधा फकत बाई असत नाही ती पण याच िपतस ाक मानिसकतत अस यामळ ती फकत lsquo ीrsquo राहत नाही तर एक स ा बनत समानता आिण लोकशाही म य नसल या णीबदध कटबाम य वाढल या सास या मनात िपतस ाक मनोधारणा इतकी जलली असत की ती वतःला सनपकषा समजत

इराद कर बलद २५

आिण हणन सनवर स ा गाजवत कारण आय यभर कमजोर व मह वहीन यकती हणन ती जगत असत आिण पिह यादाच कणावरतरी स ा गाजव या या ि थतीत यत दसरीकड जी मलगी घरात सन हणन यत ितला ित या विडलाच घरही आपलस वाटत नाही कारत ती सतत ऐकत आलली असत की lsquoत परकयाच धन आहसrsquo लगनानतर ितला सासरीही परकीच समजतात पण हळहळ ज हा ती सासरच घर आपलस क लागत त हा सासला आप या अिधकारावर गदा आ यासारख वाट लागत आिण घरातील तणावाला स वात होत हणजच सासndashसनतील या तणावाच कारण िपतस ाक कटबात असलल ि याच द यम थान ह आह

सास सनतील एका नहमी या सघषारकड नजर टाकया ि याची वतःची यिकतगत सप ी नसत या ि या नोकरी करतात यापकी बहताश जणीचा आप या कमाईवर अिधकार नसतो यावर ित या नवरयाच िनयतरण असत ितचा पगार िकवा िमळकत कशी खचर करायची ह ितचा नवरा ठरवतो ित या ा परावलबी अव थमळ नवरया या सप ीला ती वतःची समज लागत आिण आप या नवरया या सप ीवर कोणी अिधकार गाजवत असल तर याला ती िवरोधक समजत ह फकत सासndashसन याच न ह तर नणदाndashभावजया िकवा जावाndashजावामधील भाडणाच एक मह वाच कारण आह ा भाडणाना ि यामधील भाडण समजण योगय नाही इथ भाडणाच मळ कारण सप ीच असत पर यकषात सप ीमळ होणारी भाडण ही ि यापकषा प षाम य अिधक होतात पण शतर हो याच खापर मातर ि यावर फोडल जात अजन एक मह वाचा म ा असा की ि याना िमळकतीम य हककच नस यामळ मालम व न या कशा भाड शकतील या पर ाच उ र सोप आह कटबा या मालम वर प षाचीच स ा अस यामळ मालम व न होत असलल ि याच भाडण हा मालम व न प षा या पर परामधील चाल असल या भाडणाचा िव तािरत भाग असतो परत प षामधील भाडण माग पडन भाडखोर व पर परा या शतर हणन ि या बदनाम होत राहतात

मलगी ज हा लगन होऊन परथम सासरी जात त हा सासर या सवर चालीरीती आिण िनयम याच िशकषण ितला सासकडन िमळत घरातील प षाचा याम य काहीही वाटा नसतो याना सन या वतरणकीम य जर काही चक आढळली तर त दसरया ि यादवार सनला सागतात यामळ वरवर पाहता अस िदसत की घरातील ि याच सनला छळत आहत पण पर यकषात त िपतस ाक कटबातील प षाच नवीन लगन झाल या सनवरील िनयतरण असत कटबातील सवर िनयम प षानी बनिवलल असन त कवळ ि यासाठी असतात प षावर काहीही बधन नसतात प ष काहीही कर यास

२६ अिभ यकती जनता सा ािहक

मख यार असतात कटबाच सवर िनयम अमलात आण याची जबाबदारी कटबातील वयान मोठया असल या ि याची असन या सवर चालीरीती आिण िनयम काटकोरपण अमलात आणतात कारण या वतःच कटबा या गलाम असतात

ि या ा पर परा या शतर अस याच अजन एक िदल जाणार उदाहरण हणज हडयासाठी सासनणदकडन होणारा सनचा छळ िकवा खन हा सघषरसदधा ीndashीमधील सघषर नसन पशा या ह यासामळ िनमारण झालला सघषर असतो पर यकाला

कठ याही मागारन पसा िमळवन एकदम ीमत हावयाच असत भाऊndashभाऊ इ टटीसाठी भाडतात यासाठी कधी कधी एकमकाचा खनही पाडतात इ टटीसाठी मलगा विडला या पाठीत खजीर खपस यास तयार होतो पशापढ सवर नाती पोकळ ठरतात डॉकटरndashपशट ह नात पिवतर मानल जात परत आज या जगाम य पसा हच सवर व आह ऑपरशनची फी द याची ऐपत नस यास पशट मला तरी डॉकटर याची पवार करत नाही पशाभोवती िफरत असल या अशा िव ाम य परसा हडा न आण यामळ सनला िद या जाणार या तरासाब ल फकत सासलाच का दोष दयावा खरतर सन या छळाला ितचा सासरा आिण पतीही सासइतकच जबाबदार असतात िकबहना त जा त जबाबदार असतात कारण या या परवानगीिशवाय घरामधील पानही हलत नसत घराम य िशजवल जाणार अ नसदधा या याच आवडीच बनत असत अशा पिरि थतीत घरातील प षा या परवानगीिशवाय एक सास सनचा छळ कसा क शकल हडया या नावान सनचा कलला छळ हा दोन ि यामधील सघषर नसतोच तर तो पशा या लोभातन कलला ग हा असतो

सासndashसनमधील भाडणाच इतरही अनक पल आहत यापकी एक हणज दोन िपढयातील अतरामळ िनमारण झालला तणाव त ण िपढीतील मल व मली नवनवीन क पना नविवचार रहाणीमान सधारणा विरत आ मसात करतात तर ज या िपढीतील लोक बदलाना िवरोध करतात नवीन क पना आिण बदल सहजासहजी मा य करत नाहीत अशा वातावरणात दोन िपढयामधील सघषर िवकोपाला जातो पण असा सघषर कवळ सासndashसनाम यच असतो अस नाही तर वडीलndashमलाम यही असतो हणन अशा सघषारला ी िव दध ी सघषर समजण चकीच आह

शवटी सावरजिनक नळावर पा याव न होणारया ि या या नहमी या भाडणाकड पाह पा याची कमतरता ह ा भाडणाच मळ कारण आह जथ कमतरता असत तथ जा त िह सा पदरात पडन घ याकरता भाडण होतातच फकत बायका पाणी भरायला जातात हणन या एकमकी या िझ या ओढतात प ष जर पाणी भरायला गल असत तर तथ रकतपात झाला असता

इराद कर बलद २७

आपण वतःला अपमािनत करण थाबव या िन कषर काढायचा तर तो हणज lsquo ी हीच ीची शतर आहrsquo ा मनोधारण या

मळाशी वा तवात िपतस ाक आिण सप ी किदरत समाज आह कठलीही यकती दसरया यकतीची िमतर िकवा शतर अस शकत खर हणज ि या ा पर परा या अितशय जवळ या मितरणी असतात या याम य ढ भाविनक जवळीक असत कारण याची सख-दःख समान असतात याना पर परा या वदनाब ल सहानभती असत अडचणी या वळी ि या एकमकीना आधार दऊन प षापकषा जा त मदत करतात

मितरणीनो आपण ि यासदधा आप या गलामी मानिसकतमळ आिण िपतस ाक मनोधारणा मनोमन मा य क यामळ lsquo ीच ीची शतर आहrsquo यावर िव ास ठवायला लागलो आहोत ताकदवान हा नहमीच दबरलावर करघोडी करीत असतो ी हा समाजाचा सग यात हळवा व दबरल घटक अस यामळ ितचा अनक परकारानी अपमान होत असतो हणनच िश यासदधा आयाबिहणीव न असतात सवर नकारा मक गो ी आिण असखय िवनोद ह ि या या दबरलतवर असतात lsquo ी हीच ीची शतर आहrsquo अस हणण ह यापकीच एक

आपण मिहलानी मनात जवल या िपतस ाक समाजाची िशकवण परथम झगा न िदली पािहज आ ापयत ि यानी िमळिवलल सवर हकक आपण एको यान लढ यामळ िमळवलल आहत ि या जर खरोखरीच पर परा या शतर अस या तर आपण एको यान हककासाठी लढा िदलाच नसता आपली सख-दःख आप या अडचणी आप यावर आलली सकट आिण समाजान आप यावर घातलली बधन ा सवामधील एका समान धागयामळ आपण ि या एकतर गफल या आहोत

महागाई गिरबी बरोजगारी कपोषण हडा-बळी ि यावरील िहसा आिण अ याचार याच परमाण िदवसिदवस वाढत आह आज या lsquoिवकिसतrsquo समज या जाणारया आप या समाजाम य ि याची सरारस खरदी-िवकरी होत र याव न याची नगन िधड काढली जात कररपण बला कार कल जातात एककटया राहन ा अडचणीना त ड दण अशकय आह याची जाणीव आप याला होण आव यक आह आप याला एकतर आलच पािहज

ि याम य फट पाडन याना कमजोर करणारया वाकपरचाराना झटकन टाकाव लागल ि यानी एकतर यऊन आप या मलभत सम यावर िवचार करायला लागल याच िव षण करायला लागल एक माणस हणन जग यासाठी एका या य समाजाची उभारणी करायल लागल चला एकतर यऊन िसदध क या की आपण ि या पर परा या शतर नसन मितरणी आहोत अगदी जवळ या घिन मितरणी आहोत

२८ अिभ यकती जनता सा ािहक

५

सौभागय-लकषणाच वा तव

मी िववािहत आह पण माझा ववािहक दजार समज यासाठी मी कसात िसदर घालत नाही एवढच नाही तर मी कक लावत नाही ग यात घालत नाही कानात घालत नाही मगळसतर घालत नाही मला अनक पर िवचारल जातात मलाच नाही तर या बायका िववाहानतर सौभागय-अलकाराचा वापर करत नाहीत याना नहमीच िवचारल जात की ldquoत ही मगळसतर कक बागडया वगर का वापरत नाहीrdquo

िववािहत ीन लगनानतर सौभागयालकारmdashकक मगळसतर जोडवी बागडया इ घातलच पािहजत हा िवचार वषारनवषर समाजात िभनलला आह एखादी बाई ज हा ह सवर नाकारत त हा लोकाना त भारतीय परपरच उ लघन आह अस वाटत

सौभागयालकार घात यामळ आपल ववािहक आय य सखी होत का याचा आप याला गभीरपण िवचार करायला लागल ा िनजीरव सौभागयालकाराची पतीndashप नी या सजीव सबधाना अिधक चागल बनव यात काही भिमका आह का उलट आपण कधीकधी असही बघतो की सौभागयालकार वापर यात अिजबात कसर न करणारया बायकाच दाप यजीवन काही फार सखाच असतच अस नाही

सौभागयालकाराचा इितहास

सौभागयालकार ह वा तिवक ज या ढी परपराच स ठवलल िव तािरत प आह ह घाल याम य काहीही तकर नाहीय जगात या अनक दशाम य अनक

इराद कर बलद २९

समाजाम य आपला ववािहक दजार दाखिव यासाठी ि या सौभागयालकार घालत नाहीत ववािहक दजार दाखिव यासाठी त आव यकही मानल गल नाहीय आप या दशात या सदधा काही भागाम य सौभागयालकाराचा वापर कठ कमी होतो तर कठ जा त तर कठ होतच नाही उ रपरदश बगाल िबहार म यपरदश राज थान सारखया मागासल या भागाम य ाचा आगरह जा त परमाणात िदसतो करळ कनारटक व पव र रा याम य फारच कमी िकवा िदसतच नाही िखर न शीख आिण इतर काही समदायाम य तर िववाहाची अशी काही िच ह असलीच पािहजत अस नाहीय

ा परथामध या फरकाची कारण आपण इितहासातन समजन घऊ शकतो पराचीन काळाम य आधिनक मानवा या उदयानतर हजारो वषर समाजाम य मातपरधान कटब यव था होती आिण कटब परमख ी होती ितची वतःची एक ओळख होती यावळी कोणाची तरी बायको हणन वग या ओळखीची ितला आव यकता न हती कनारटक करळ आिण पव र रा याम य आजही या समाजाच काही अवशष सापडतात इथ सौभागयालकाराच िवशष मह व नाहीय उ र परदश व िबहारसारखया भागाम य दोन हजार वषापवीर सरजामशाही व िपतस ाक यव था अि त वात आली होती ितथ ीला खाजगी मालम ा हणन समजल जायच ितला वगळी ओळख न हती मालक आपली सप ी जाहीर करताना या या गलामा या आिण जनावरा या अगावर खणा उमटवायच याचपरकार ीला (बायकोला) आप या मालकासाठी (नवरयासाठी) काही िच ह धारण करावी लागायची अशापरकार स वाती या काळात ा िच हाचा उपयोग गलामीच परतीक हणन स झाला आिण अजनपयत तो चालच

आह त हापासन आपला समाज परगत झाला सरजामशाही सपन आधिनक

लोकशाही आली तरी िपतस ा आप या ढी-परपरासह समाजात अि त वात आह सौभागयालकार यापकीच एक आजही ीला ित या नवरयािशवाय वगळ अि त व नाही आजही समाजाम य प नीची पतीपकषा वगळी ओळख नसत िववाहानतरची पारपिरक िच ह हणजच सौभागयालकार न घालणारी ी अिववािहत घट फोिटत िकवा िवधवा समजली जात ापकी कणीच नसल हणज िववािहत असनही सौभागयालकार नाकारत असल तर ितला छछोल चचल अिनतीमान समजल जात

साज- गार आिण दागदािगन ामाग आणखी एक तकर आह तो हणज स दयरबोध लोक नहमी ह हणतात की ामळ बायकाच स दयर खलन िदसत एक कषणभर आपण अस गिहत ध की यान स दयर वाढत तर मग पती या म यनतर

३० अिभ यकती जनता सा ािहक

ीचा सदर िदस याचा अिधकार िहरावन का घतला जातो हा फकत स दयरबोधाचा मामला िनि तच नाहीय तर ती म ययगीन सरजामशाही िपतस ाक समाज यव थची एक जनाट ढी आह

आधिनक काळातील बदल

स दयारबाबतचा ीकोन थळ-काळानसार बदलत असतो तसच समाजा या या या वळ या गरजानसारही बदलत असतो राज-महाराजा या काळात डोकावन पािहल तर या काळी ीndashप ष दोघही दागदािगन घालत आजही याची दागदािगन घातलली िचतर उपल ध आहत हणजच या काळात प षानी अगावर दािगन घालण रा त समजल जायच ती या काळातील फशन होती आधिनक काळा या स वातीला प ष जसजस उ पादनात जा त सिकरय हायला लागल तसतस यानी आपल दािगन काढन टाकल धोतरासारखी व जाऊन पटndashशटर िकवा कडताndashपायजमा यासारखी काम करताना सटसटीत असणारी व घालण स कल आधिनक काळा या स वातीला यरोपम यही बायका लाब गाऊन िकवा लाब फरॉक घालत असत िविवध परकार या कशभषा करत असत पण औदयोिगक कराती या वादळात ह सगळ बदलल गल मोठया परमाणात ि या घराबाहर पडन कारखा याम य कामाला जाऊ लाग या या या गाऊनची जागा पटndashशटर िकवा कटरन घतली आिथरक वावलबनान याच यिकतम व बदलन गल

असाच बदल आप या दशातही ग या स र वषाम य झाला आह पवीर ज हा ि या मखय व घराम य हो या त हा सदर िदस यासाठी कपड दािगन व स दयर परसाधनानी वतःला नटिव याकड याचा कल होता समाजाम य जसजसा बदल होत गला तसतशा ि या घराबाहर पड या आिण आिथरक या वावलबी होऊन समाजाम य वतःच अि त व पर थािपत क लाग या पारपिरक व अलकार व सौभागय-लकषण वापर याबाबत याचा ीकोन साहिजकच बदलत गला दोन िपढयापवीर आप या आजी या काळी घातल जाणार नथ दड-वाकया बोरमाळ ठशी त मणी यासारख दािगन आज परचिलत रािहलल नाहीत शहर तर सोडाच खडयातसदधा आता तस दािगन कोणी यवती घालत नाही हा बदल घडवन आण यासाठी कठलही आदोलन चालवल गल नाही तर सामािजक गतीबरोबरच हा बदल घडला

शहराम य आिण औदयोिगक वसाहतीम य िजथ ि याचा उ पादनात सहभाग जा त आह ितथ ि यानी आप या सोयीनसार बदल कलल जाणवतात िवशषतः

इराद कर बलद ३१

पोशाखामधील बदल हणजच साडीव न या सटसटीत अशा पटndashशटर आिण सलवार कड याकड वळ या आहत डॉकटसर इिजिनयसर नसरस व िशकषक यासारखया नोकरपशा ि यानी मोठया परमाणात दािग याच ओझही अगाव न उतरवल घर त ऑिफस आिण ऑिफस त घर ा धावपळीत याना साज गार करायला िकती वळ िमळत असल एवढच नाही तर क करी कामगार ि या सदधा जा त साज- गार करत नाहीत खरतर दनिदन धकाधकी या जीवनात घर त ऑिफस आिण ऑिफस त घर ा धावपळीत बरयाच कायररत ि याना स दयर परसाधानाकड लकष द यास वळच

नाही ा बदलाबरोबरच lsquoववािहक दजार दाखव यासाठी सौभागयालकार घाल याची

गरज कायrsquo असा पर ि या आता िवचा लाग या आहत अथारत असा पर उपि थत करणारया ि याची सखया आ ा जरी कमी असली तरी हळहळ वाढत आह

बा स दयर िव दध आतिरक स दयर

ा वादातील आणखी एक मह वाचा पल िवचारात घण आव यक आह ी या स दयारकड पाह याचा समाजाचा ीकोन बाहलीसारखी सजली-सवरलली

लाजरी-बजरी सकोचणारी ीच सदर समजली जात ाचा अथर ी या बा स दयारलाच जा त मह व िदल जात पण स दयारचा एक दसरा ीकोनही आह आिण तो आह आतिरक स दयारचा एक अशी ी जी वावलबी आह िज यात आ मिव ास आह जी समाजाला पढ न यासाठी आपल योगदान दत असल ित यात िदसणार स दयर त आतिरक स दयर जसmdashमहादवी वमार महादवी वमार लौिककाथारन िदसायला सदर न ह या पण इितहास कधी याच सािह या या कषतरातल योगदान िवस शकल का आणखी एक अशीच सदर मिहला हणज महा ता दवी आजही सािह य कषतरात या उ च थानावर आहत याचपरकार क टन ल मी सहगल यानी वात यलढयात सभाष चदर बोस या याबरोबर नत व कल या आिण अशा अनक मिहला बा स दयारसाठी नाही तर आप या कायारमळ आठवणीत आहत ा या उलट परचिलत स दयारसाठी आप या समोर ऐ यार राय लारा द ा सारखया मिहलाही आहत आता आप याला ठरवायच आह की कठला ीकोन आप यासाठी जा त योगय आह आिण आज कोण या ीकोनाला समाजमा यता िमळाली पािहज स या या काळात बहसखय जनतसाठी बाई हणज फकत lsquoशरीरrsquo हणन या यासाठी सदर ी हणज आकषरक बा स दयर असलली

बहरा टरीय कप यानाही हच हव आह त हाच तर स दयरपरसाधन आिण उ पादन

३२ अिभ यकती जनता सा ािहक

िवक याचा याचा धदा जोरात चालल हणनच या या सवर जािहराती ी या कवळ बा स दयारचाच उदो-उदो करतात इलकटरॉिनक िकवा छािपल परसारमा यमसदधाmdashजी अिधकतम बहरा टरीय कप या या िनयतरणात आहतmdash ाच परबळ िवचारसरणीला बळकट करतात टी हीवर या िसिरय समधन ि याच िचतरण भारी भारी साडया कक िसदर िबदी (जी खरतर आज कोणीच लावत नाही) मगळसतर आिण भरमसाठ दािगन अशा पहरावात कल जात

एका वग या पदधतीन मलत ववादयाचा सदधा ही िवचारसरणी बळकट कर याम य हात आह या यासाठी ी ही फकत शरीर घरातील गलाम आिण मल ज माला घालन याच सगोपन करणार यतर आह हणनच वारवार त ि यासाठी जी स व शटरndashपटवर बदी आणण ि यानी बरखासाडी घातली पािहज अस फतव काढत असतात

अस असनही जसजसा समाज हळहळ बदलत जातो तसतशा अिधकािधक वततर िवचारा या आिण धाडसी ि या घराबाहर पडन सवर परकारची काम करीत आहत स दयार या सामा य क पनाना ितलाजली दऊन बा स दयारला पराधा य न दता आतिरक स दयारला उजाळा दऊन ि या वतःच अि त व पर थािपत करत आहत स या याची सखया कमी असली तरी ती हळहळ वाढत आह जसजस ि याम य िशकषणाच परमाण वाढल या या जाणीवा िवकिसत होतील या आिथरक या वावलबी होतील वतःला माणस समज लागतील तसतस स दयारच जन मापदड आपोआप माग पडतील परातन काळातील दागदािगन आिण पोषाखापरमाणच वतरमानकाळातील दागदािगन आिण पोषाख यिझयमम यच पहायला िमळतील स दयारच मापदड बदलत आल आहत आिण पढही बदलतील

हमार िहदी परकाशन नोटबदी कया खोया कया पाया ₹ ५ndash तकर शील वजञािनक समाजवादी िववकान द ₹ १०ndash वॉलमाटर भगाओ खदरा कषतर बचाओ ₹ १०ndash मोदी सरकार क चार साल और बजट २०१८ndash१९ ₹ १५ndash दश पर फ़ासीवाद का सकट ₹ २०ndash अपना भिव य भारतीय सिवधान (लखक सभाष वार) ₹ २५ndash व वीकरण या पनःऔपिनवशीकरण ₹ १५०ndash

इराद कर बलद ३३

६

ि या या मािसकाच त य

lsquoि याची िनयतकािलकrsquo ा नावावर बाजारात उपल ध असल या िनयतकािलकाबाबत आपण पिरिचत आहोतच िनयिमतपण नाही पण कधीतरी र व टशनवर बरच lsquoसिशिकषतrsquo अशी िनयतकािलक चाळत असतात आपणापकी बरच जण अशा मािसकाच वगरणीदार असतात आिण आपण ती वाच यासाठी वळही दतो २५ndash५० पया या ा िनयतकािलकाम य सा ािहक पािकषक िकवा मािसक आहत हणजच मिह याला ५०ndash२०० पय आपण यावर खचर करतो पण ही िनयतकािलक आप याला काय दतात ाचा आपण िवचार कला आह का ि याची

३४ अिभ यकती जनता सा ािहक

िनयतकािलक अस यामळ याम य अशी काय िवशषता आह की जी सामा य िनयतकािलकाम य नाही िकवा ि याब ल याचा ीकोन काय आह या िनयतकािलका या परकाशना या माग कोणता िवचार आह

ही िनयतकािलक lsquoवमन ऑफ सब ट सrsquo (मिहलाचा कणा) lsquoमिहलाची सपणर पितरकाrsquo आिण आज या आधिनक ि यासाठी अस याच दाव करतात आदशर मिहलची याची पिरभाषा काय आह म यमवगीरय मिहला या या उ साही वाचक आहत या मिहलाना ही िनयतकािलक काय म य दतात आिण या या मनात काय िबबवतात मिहला या कठ या सम या त मह वा या समजतात मिहला या या िनयतकािलकाम य राजकीय सा कितक सािहि यक आिण आिथरक िवषयावर लख असतात का की या या मत ह िवषय मिहलासाठी मह वाच नाहीतच मिहला या ा िनयतकािलका या मत lsquoकालची मिहलाrsquo आिण lsquoआजची मिहलाrsquo याम य फरक

काय आह आिण काय असायला हवा याला जोडनच हा ही पर की lsquoउदयाची मिहलाrsquo त कशी पाहतात

या पर ाच उ र आप याला या या अनकरमिणकवर नजर टाक याबरोबर िमळत अनकरमिणक या पानावर साधारणपण lsquoआयवरिदक परसाधनाम य सावधिगरी बाळगाrsquo lsquoस दयार या सवरसाधारण सम याrsquo lsquoटिटग लस न भरलली नाइटीrsquo lsquoमला या पलओ हरवर उट िवणाrsquo lsquoया वषीर थडीत काहीतरी नवीनrsquo lsquoउ हा यासाठी १५ थडगार सरबतrsquo अशाच परकारच लख िदसतात या यितिरकत ि या याच िनयतकािलकाम य राशी-भिव य िसनमा बाजारातील नवीन सामान इ गो ी असतात तर कधी कधी चकक ि याचीच च ा करणार िवनोदही असतात सवर मिहला िनयतकािलकाम य सवरसाधारणपण हाच मजकर असतो जो सतत वगवग या पदधतीन सािगतला जातो या यितिरकत या िनयतकािलकाम य करीम िलप टीक पसरस दािगन पासन त वॉिशग मशीन पयत या उपभोगय व त या परचड जािहराती असतात

खरतर अ यत प पण ा मलगामी ढीवादी िनयतकािलकाना ि या या पर थािपत सामािजक चौकटीला तोड याची इ छाच नाहीय ती िशकवतात की पती हच जीवन आह पती हाच मोकष आह याला परा कर याची दोन साधन आहतmdashवयपाकघर आिण शरीर अधारवळ वयपाकघरात वािद पदाथर आिण पकवा न कर यात घालवा आिण उरलला वळ दािगन अिण करीमबरोबर घालवा कारण तच तर तम या यिकतम वाच उि आह ह फकत तम यासाठीच चागल आह अस नाही तर

इराद कर बलद ३५

बाजारपठसाठीही चागल आहmdash हणजच स दयरपरसाधन फशन कपड उदयोगा या कप या या ा िनयतकािलका या परायोजक आहत

मिहलासाठी असल या ा विश यपणर मािसकाम य lsquoआधिनकrsquo ी आता बादली टब आिण धोपाट या ऐवजी वॉिशग मशीनम य कपड धत पोलपाट-लाटण तवा िचमटा याची सटटी क न रोटीमकर वाप न पो या करत पाटया-वरवटयावर वाट याऐवजी िमकसरवर वाटत आिण हकयम कलीनरन फरशी व छ करत यामळ ित या भिमकत आिण दजारत काहीच बदल झाला नाही ना झाल इतकच की आता नवीन उपकरणानी स ज ी अिधक चटपटीतपण आिण चाणाकषपण काम क लागली ित या पवीरची याच घर-कामामधन वाचल या वळात ती सजावट करण रसदार सरबत बनवण ना ता क यानतर रातरी या जवणासाठी नवीन पदाथर तयार करण सकाळी रोज नवीन नवीन पदाथर ड यासाठी तयार करण घर आवरण वतःला टापटीप ठवण आिण याचबरोबर वळला अन प कपड आिण मग या कपडयाना अन प दािगन आिण मकअप क शकत हणज मग ती पाटीरम य lsquoसटरल िफगरrsquo बन शकत

ा िनयतकािलकाना जर कवळ गिहणी याच गो ी दाखवाय या असतील तर याम य ड गरदरयाम य राहणारया या लढाऊ ि याबाबत काहीच का यत नाही या ड गराळ परदशातील जीवनाची धरा वाहत आहत वयपाक करण लाकडफाटा आणण कमावण पाणी भरण िशवणकाम करण आिण मलाना साभाळण या यितिरकत शतात काम करण अशी खप काम या करत आहत वाळवटातील या ि याब ल या त वातावरणात घर याची तहान भागव यासाठी वषारनवषर दर दर जाऊन पाणी भरत आहत याचा उ लखही का यत नाही का यत नाही या ि याब ल या आप या दमदार खादयावर िवटाचा महाल उभा करत आहत या या महनतीच िचतर या िनयतकािलकाम य का यत नाही यासदधा मजरीची काम क नही घराकड आिण मलाकड पाहतात अशा ि या या गो ी द यासाठी ा िनयतकािलका या चकचकीत पानावर जागा नसत का की या या ीन या मिहला नाहीतच ा पर ाच उ र अगदी साध आह या याम य तथाकिथत ी व नाही अशा परकार या ि या िनयतकािलकाना अपिकषत असल या नाजक व कोमल ि या नसतात िपतस ाक समाज यव थला मा य असल या पारपिरक ीचीच परितमा ही िनयतकािलक समाजापढ ठव इि छतात

ि या या हट या जाणारया या तथाकिथत िनयतकािलकाम य एक मह वपणर

३६ अिभ यकती जनता सा ािहक

िवषय असतोmdashस दयर आिण आरोगय बरयाच पितरकाम य तर आरोगय आिण स दयरसबधी सम या एकाच कॉलमम य छाप या जातात जणकाही आरोगय आिण स दयर ही एकच गो आह स दयारब ल िटपा द या यितिरकत आरोगया या बाबतीत पौि क आहार िकवा कपोषणाची जी काही चचार होत तीही बहदा गभरवती मिहलासाठी आरोगयदायी आहार या सदभारत असत जणकाही ती गभरवती नसताना ितला पोषक आहाराची गरज नाही एक ी हणन आरोगय चागल अ न हा जण ितचा अिधकारच नाही ितची गरजच नाही नाहीतरी ी एक गलामच असत ितच पालन पोषण पण यासाठीच झाल पािहज की ती एका बाळाला ज म दव शकली पािहज आिण तोही मलगाच

आपण हा िवचार कधी कला आह का की द हन िवशषाक स दयर िवशषाक मात व िवशषाक अस अक छापणारी ही िनयतकािलक या या िनयतकािलकाची िकती पान िकवा िकती अक ि याच किरयर याच वावलबन ाला दतात जगभरात सग यात जा त महनत ि या करतात आिण जगभरात कटबाला आिथरक आधारही ि याच दतात ह स य माडायला ह का घाबरत आहत आिण तरीही ि याना सवरतर द यम थानावर ठव यात आल आह या सवर िवषयावर ही िनयतकािलक चचार करताना आपण कधी पािहली आहत का

जर कधी या िनयतकािलकाम य ि या या किरयर या सदभारत मािहती िदलीच तर यात ि या या िवदव नसार िकवा योगयतनसार मािहती दत नाहीत तर सदर आिण तरतरीत ि याची आव यकता असल या एयरहो टस िरस शिन ट मॉडिलग सारखया नोकरयाब ल मािहती दतात हणजच हा जो तथाकिथत किरअर गाइड स िमळतो तो ही समाजातील ीची पारपिरक परितमा आिण भिमका मजबत करणाराच असतो जर कधी चकन माकन जीवना या िविवध कषतरात उ लखनीय यश िमळवल या मिहलाना ा िनयतकािलकाम य थान िमळाल तरी याच सघषर याची जीवनम य याच िवचार याना मळीच मह व िदल जात नाही उदा एखादया राजकीय मिहलला राजकारणातील पर िवचार याऐवजी सगीतजञ मिहलला सगीतातील पर िवचार याऐवजी लिखकला सािह यातील पर िवचार याऐवजी याना अस पर िवचारल जातात की यामधन याची lsquoगिहणीrsquoची परितमाच पढ यईल जस उदाहरणच दयायच झाल तर अस िवचारल जात की त ही दो ही कषतर कशी साभाळत आहात त ही तम या पतीला वतः या हातान जवण बनवन दता का वयपाकघर कोण साभाळत जवणाम य काय-काय पसत आह कपड कठल आवडतात मलाना आईची कमी तर जाणवत नाही वगर वगर अशा ि याना एक पर हमखास

इराद कर बलद ३७

िवचारला जातो की जर कधी घर आिण कारिकदर याम य िनवड करायची वळ आली तर त ही काय िनवडाल आिण उ र तर पिरिचत आह हणजच िन कषर ठरवनच चचरची स वात आ ही हा म ा माडायचा परय न करतोय की ही िनयतकािलक पर यकष अपर यकषपण जरी एखादी मिहला कमावती असल ती ित या कारिकदीरत िकतीही यश वी झालली असल तरी ि या या आय याम य घराच मह व िकवा याच थान िकती उ च आह हच िसदध कर याचा जीवतोड परय न करताना िदसतात

ि याकड पाह या या समाजा या ीकोनाला आ हान दणारया परोगामी मिहलासाठी ज िचतच म आहत यावर ही िनयतकािलक एकही लख छापत नाहीत ि याना आसपास या जगातील आय यात रस िनमारण होईल यासाठी उ िजत करण कसबस जीवन जगणारया ि याना आय य पिरपणरपण जग याची िहमत दण सामािजकndashआिथरकndashसा कितक सम याच िव षण क न यावर उपाय शोधण ाब ल एक चकार श दही न काढता याना िनि करय आिण उदािसन बनव याकड ा िनयतकािलकाचा कल असतो ि यामधील वजञािनक जाणीवा वाढव याऐवजी याना अिधकािधक दववादी बनवत आहत ही िनयतकािलक आता या पिरि थतीब ल ि याम य चीड िनमारण करत नाहीत उलट ती थड कर याचा परय न करतात

ा मदयावर यानी पणरपण दलरकष कर याच मह वाच कारण हणज प षा या कटबातील आिण समाजातील पारपिरक दजारवर आिण अिधकारावर पर उभ राह शकतात पिरणामी मिहला या या स या या द यम वाला आ हान दऊ शकतात अस झाल तर ि या वावलबी होतील व या यात िव ास िनमारण होईल आिण समाजात या सदरत या क पनलाही या आ हान दतील मग स दयरपरसाधन बनवणारया बहरा टरीय कप याची स दयर परसाधन कपड फशन इ उ पादना या िवकरीच काय होईल ा कप यासाठी (आिण पयारयान त परायोिजत करत असल या िनयतकािलकासाठी) पावडर िलपि टक िकरम ा या िवकरीच काय ि याची अि मता काही बाजारापठपकषा मोठी नाही यामळ ि याची िनयतकािलक आिण या या पर क यार कप याना ि याची हजारो वषापवीरची चौकट नसती तशीच ठवायची नाही तर यावर चाणाकषपण मलामा चढवायचा आह

अगदी अलीकड एका परमख इगरजी िनयतकािलकासोबत ३४ पानाची परवणी फकट िदली होती याम य फकत वगवग या व त या जािहराती हो या गमत हणज रनसॉ वीमन (जागत मिहला) अस नाव असल या परवणीम य वॉिशग मशीन फरीज

३८ अिभ यकती जनता सा ािहक

िभतीसाठी नवीन पटस हअर िरम हरब ल काही गो ी हो या आिण आणखी आ यारची गो हणज १६२ पाना या या पितरकम य ४४ पान जािहरातीची १४ पान वगवग या डरस या िडझाई सची ३ पान िव सदरी या भारत आगमना या पाटीरची आिण ३ndash४ पान प षा या टाई स ब ल होती अथारत ा गो ी सतत दाखवन िनयतकािलकामधन आिण दरदशरनव न सतत ा जािहरातीचा भिडमार क न परथम आप या गरजा िनमारण क या जातात आिण यानतर या व त आप या समोर पर तत करतात आता फकत उठा आिण मॉलम य जाऊन उभ रहा

बाकी सम या िकवा अस हणया की या सम या समाजातन िनमारण झाल या आहत िकवा प षस ाक मानिसकततन िनमारण झाल या आहत याच काय उदा हडाबळी बला कार छडछाड कौटिबक िहसा दहरी भिमका बजावण इ याब ल बोलण कटाकषान टाळल जात या सम यामळ परभािवत होणारा गट तर मिहलाचाच आह पर यक िदवस एका दहशतीम य जगणारया आय यभर एका दघरटन या िभतीम य राहणारया कसबस जीवन जगणारया ि याना आय य पिरपणरपण जग याची िहमत द यासाठी ही मिहलाची िनयतकािलक पढाकार का घत नाहीत जर बला कार िकवा छडछाडीवर काही छापल गलच तर या लखाम य ि याना बचावाच (सामना न कर याच) उपाय सचवल जातात यामळ खरतर या या मनात अजनच भीती िनमारण होईल याचपरमाण ही िनयतकािलक दहरी जबाबदारी (घर आिण ऑिफस) साभाळणारया क करी ि या या सम यावर चचारही करत नाहीत आिण िव षणही करत नाहीत ा पर ावर मिहलाम य चचार हावी ात याना काहीही वार य नाही

आता बघया िनयतकािलकाम य सािह या या नावावर छाप या जाणारया टकार कथाब ल ातील लखाम य समाजाम य नत व करणारया ि या कठीण पिरि थतीत आ मिव ासान िनणरय घणारया ि या एकटयान मलाना वाढिवणारया ि या अस िवषय कधीच नसतात या कथामधील मिहला नहमीच आज या िपतस ाक समाजान घालन िदल या चौकटीतीलच असत िवषयही ठरावीक असतातmdashजस पतीndashप नीच सबध पती प नी और वो सासवाndashसनाची भाडण वगर कथाच िवषयही तच त घासन गळगळीत झाललmdashपतीच िववाहपवर िकवा िववाहानतरच परमसबध याम य प नी याग आिण ममतची मतीर असत यात नालायक पतीच बट ती जागवर नऊन ठवत या या आवडीचा वयपाक करत आिण रातर रातर याची वाट पाहत घालवत मग ित या तप यवर परस न होऊन कधीतरी पती घरी परत यतो गो ीचा एक परकार असाही असतो की पतीndashप नीच भाडण िकवा

इराद कर बलद ३९

काही गभीर सम यामळ प नी जी िशकलली असत माहरी जात भावजयी या िश या खात विडलाचा अपमान झलत पण वावलबी हो यासाठी परय न करत नाही आिण मग शवटी कोणी समजतदार मतरीण िकवा समजतदार कामवाली ह बोलन ितच डोळ उघडत की lsquoआपला प ष आपला असतो िकतीही मारल तरी परम पण करतोrsquo

याचाच अथर सािह य पण आप या िवचारामधन हच िसदध करत की बायकाच जग ह पती या घरापरत आिण यातही वयपाकघरापरत मयारिदत आह ि यानी िलप टीक काजळ आयलायनर िडजायनर दािगन कपड या यितिरकत काही िवचारच करायची गरज नाही यानी सामािजक आिण राजकीय सम यावर िचता करायच कारण नाही ही िनयतकािलक अ यत कशलतन आिण गोड पदधतीन lsquoमिहलाची गलामीrsquo आिण lsquoगलाम मिहलाचीrsquo तती करत आहत गलामी वयपाकघराची गलामी स दयारची

ही िनयतकािलक वाचणारया प षाची सखया ि याएवढीच आह ह ही िवचारात घतल पािहज ि याच जीवन फकत याची मल आिण याच घर-कटब या यासाठीच असल पािहज ा प षा या डोकयातील िवचाराना ही िनयतकािलक अजनच प ी दतात

खरतर आप याला अशा िनयतकािलकाची काही गरज नाही आज या ीसाठी ही पराणपथी मािसक कचराच आहत आप याला जगाशी जोडन घणार

सामािजक पिरि थती आिण वा तव समजावणार आप या जग या या ददर य इ छला रखािकत करणार सािह य हव आह अितशय परितकल पिरि थतीम य जगत असनही ि यामधील चत य वाखाण याजोग आह या आप या हककासाठी लढत आहत जगा या कानाकोपरयाम य सघषर करत आहत या ि याब ल सग याना साग याची गरज आह की या का लढत आहत सग यात मह वाच हणज सवरपरथम गरज आह ह समजन घ याची की ी हो याआधी आपण एक माणस आहोत अिण आ हाला आम या यायासाठी व समान हककासाठी लढा दऊन त परा कर यासाठी पररणा दणारया सािह याची आव यकता आह

४० अिभ यकती जनता सा ािहक

७

परसारम यमामधील ि याची परितमा

परसारमा यमानाmdash हणज िसनमा टलीि हजन व पतर िनयतकािलक इmdashसमाजाचा आरसा समजल जात हणजच अस समजल जात की समाजात ज घडतय याची जशी या तशी तसबीर मीिडया लोकासमोर आणत आजच सग यात परभावी मा यम आह टलीि हजन कारण एकतर ह क- ा य मा यम आह आिण घराघरापयत पोहोचल आह चला तर मग आपण ा आरशात ि याच परितिबब पाहया

या लखाम य आपण वारवार टलीि हजनवर दाखव या जाणारया मखय व तीन परितमाब ल चचार क या पिहलीmdashमॉडल असल या कायरकरमाम य lsquoकटवॉकrsquo करणारया मॉडलची िकवा ऐ यार राय आिण िपरयाका चोपडा या या स दयारच रह य सागणारया सदरयाची दसरीmdashदो ही खादयाव न पदर लपटन घणारया िकवा डोकयाव न पदर घणारया पित ता ीची िकवा कटबाला सखी ठव यासाठी वतः या व नाना ितलाजली दणारया आदशर प नीची पती या अनपि थतीत या या यवसायातील सवर यवहार कशलतन पाहणारया पित ता ीची आिण ितसरीmdash वतः या अि त वासाठी वावलबनासाठी नोकरी करणारया पण घरा या सखासाठी िकवा लगनात अडथळा यत असल तर िकतीही मोठया पदावर असली तरी कठ याही कषणी नोकरी सोडन दयायला तयार असणारया आदशर प नीची

पिहली परितमा आह कठल तरी उ पादन िवकणारी िकवा कटवॉक करत यणारया मॉडलची िज याकड बिघत याबरोबर ती मळी आप या समाजातील मलगी आह अस वाटतच नाही मॉडल अस यामळ जरी ती सतत घरा या बाहर असली रातरी उशीरापयत पाटरया करत असली तरी ती सरिकषत असत कारण ित याभोवती

इराद कर बलद ४१

सरकषारकषकाच सरकषण असत सामा य ि याना भडसावणारया छडछाड बला कार वगर कठ याही सम या ितला भडसावत नाहीत वतःला अिधक सदर कस बनवायच ही ितची खरी सम या आह ित या सम यत आिण आप या सम यत कठलच सा य नाही जण काही ती दसरयाच कठ यातरी दिनयतन आली आह हणनच ही आपली परितमा होऊच शकत नाही मातर अशा सडपातळ आिण सदर िदसणारया आकषरक पहरावात या मॉड स टलीि हजनवर सतत पाहन सडपातळ सदर आिण आकषरक शरीर ठवण हीच आदशर ीची परितमा समाजात तयार कर यात यामळ मदत झाली आह ान ि याना आिण िवशषतः मलीना वतःच शरीर आिण बा स दयारच वड लाव याची मह वाची भिमका बजावली आह

दसरी परितमा आह हजारो वषाषपवीरची पण ितला आज खपच रग भ न दाखवल जात आह ती आह एका पित ता ीची िव ास प नी आजञाधारक सन यागमयी आईची ही परितमा धािमरकndashकौटिबक धारावािहका या मा यमातन दाखवली जात ा ि यासाठी कटब हच सवरकाही असत आिण आप या सवर गरजासाठी या घरातील प षा या त डाकड पाहतात बहताशी मिहला दशरक वतःला ा दसरया परितमशी जोडन घतात कारण ती या या जीवनाशी िमळती जळती वाटत ा परितमचा उदोउदो कर याचा उ शच हा आह की ती परितगामी व ी मजबत करत ि याना आह याच पिरि थतीत राह याची पररणा दत दसरीकड व ति थती ही आह की ि या भलही वतःला घरा या चार िभतीत क डन घत असतील पण वतः या आिण समाजा या िवकासासाठी ि या मोठया परमाणात घराबाहर पडन िशकषण आिण नोकरी क लाग या आहत याना पारपिरक जीवन जगायच नाहीय या आप या अि मतसाठी आिण अि त वासाठी आता सजग आहत आिण पारपिरक समाजान याना या मयारदाम य बाधन ठवल आह या सीमा ओलाडन बाहर पड याची या खटपट करत आहत आिण मीिडया मातर परत एकदा याना घरा या चार िभतीत क डन घाल याचा परय न करत आह

ितसरी परितमा आह lsquoनोकरी करणारया आधिनक ीrsquoची ही परितमा पाहायला फारच मोहक आह ितला पािह यावर वाटत की जगातील सवर ि या िशक या सवरल या आिण वावलबी आहत िसिरयलमधन ा ि याना एवढ कायरकषम दाखवल जात की या जराही न थकता कसलीही िचडिचड िकवा राग न यऊ दता ऑिफस आिण घर दो ही अ यत सफाईन साभाळतात याच ह िचतर पाहन खरतर आ यरच वाटत की कोणताही माणस एवढा कायरकषम कसा काय अस शकतो याचबरोबर याना अ यत यागी दाखवल जात या यासाठी याच घर ह पराधा य

४२ अिभ यकती जनता सा ािहक

आह आिण गरज पडल त हा मागपढ न पाहता कटबासाठी नोकरीवर लाथ मार यास या कायम तयार असतात ा परितमतन कठ ना कठतरी याना ह प जाणवन दयायच आह की ि या िकतीही िशक या उ चपदावर ग या तरी घर या जबाबदारया ह याच परथम पराधा य असल िवजञान-ततरजञानाची झप कठही पोहच द घरकामाची जबाबदारी ितचीच ती आिण ितचा पती दोघही ऑिफसमधन एकाच वळी घरी परतल तरी घरी आल या पाह याच चहापाणी करण कटबासाठी जवण बनवण आिण हसतमखान याना जवायला वाढण मलाना झोपवण इ यादीची जबाबदारी ितचीच ित याजवळ खरदी कर याची कषमता असल तर ती पाटया-वरवटयावर वाट याऐवजी िमकसरवर वाटल हातान कपड ध याऐवजी वॉिशग मशीन मधन धवन काढल आिण घराची साफसफाई हकयम कलीनर न करल परत कामाची मळ जबाबदारी ितचीच

टी ही वर दाखव या जाणारया या परितमतील ि या आिथरक या वततर आहत वावलबी आहत पण मानिसक या या आप या िपता पतर पती ा यावरच अवलबन आहत ा ि या प षपरधानत या साख या तोड याचा परय न

तर करतात पण अखरीस तडजोड करतात आिण सग यात वाईट ह की या वखशीन तडजोड करताना दाखवतात या या तडजोडीची कहाणी इतकया खबीन दाखवली जात की ि या िनसगरतःच अशा आहत अस वाटल ही परितमा ि या या वात यासाठी अिधकच हािनकारक आह कारण आप यावर ज हा अशी पिरि थती यईल त हा आपणही कटबासाठी आपली व न आिण कारकीदर आनदान सोडन दयायला तयार असल पािहज ह म य जवत

ा तीनही परितमाचा खोलात जाऊन िवचार कला तर लकषात यईल की ा तीनही परितमा ी िवरोधी आिण प षपरधान मानिसकतला पोषकच आहत पिहली परितमा ीला शरीर िकवा व त हणन दाखवत दसरी प षा या गलामी या पात तर ितसरी कटबासाठी कठ याही तडजोडी कधीही करायला तयार असणारी

ा तीनही परितमा ि याची छळवणक िपळवणक दाखवणारया परितमा आहत आप याला ा फस या भिमका तोडन आपली वतःची एक नवी परितमा तयार करायला लागल अशी परितमा यात ी ा सडल या मागासल या समाजा या म याबरोबर सघषर करत असल आिण ित या चहरयावर कल या सघषारच तज असलmdash या सघषारच तज यामळ ितन अनक हकक आिण अिधकार िमळवल आहत आिण भिव यात आणखी यश िमळल याची खातरी आह तीच ितची खरी परितमा असल

इराद कर बलद ४३

८

वावलबनाची गरज

वावलबी अस याब ल मली काय िवचार करतात यासबधी या िकती सजग आहत आिण या या वावलबी हो याम य काय सम या आहत ह समजन घ यासाठी काही महािवदयालयीन िवदयािथरनीशी आ ही चचार कली या चचरमधन ह समजल की वावलबी अस याची इ छा जवळजवळ सवरच मलीची आह पण यासाठी या खप परय नशील आहत अस नाही चागली नोकरी िमळा यास ती कर याची इ छा स र टककयापकषा जा त मलीनी दशरवली परत नवरयान िवरोध कला तर काय कराल ा पर ावर याच उ र आल की नोकरी सोडन दऊ कठ याही पिरि थतीत वावलबी होणारच ह सागणारया फकत ५ टककच मली हो या या हणा या की वावलबनासाठी सवर परय न क नवरयाला आिण कटबाला समजावन साग गरज पड यास थोडा सघषरही क पण या पढ ह ही हणा या की नाती तट यापयत पिरि थती आली तर माघार घऊ या सवरकषणातन अस लकषात आल की बहसखय मली वतः या पायावर उभ राह याचा िवचार ज र करतात पण याना वात याचा खरा अथर आिण वावलबनाच खर मह व समजलल नाही

या सवरकषणातन आणखी एक मह वाची गो समोर आली ती हणज सवर मली

४४ अिभ यकती जनता सा ािहक

अस मानतात की कटब आिण समाज ह या या वावलबी हो यामधील सवारत मोठा अडसर आहत

भारत झपाटयान एक आधिनक िवकिसत समाज बनतोय असा दावा जरी आपण करत असलो तरी ि या या वात याब ल या सामािजक ीकोनाम य फारसा फरक झालला नाही ह एक कठोर वा तव आह काही िठकाणी काही बदल झालल असल तरी त अ यत वरवरच आहत आिण यातही मोठया शहराम य थोडाफार बदल झालला जाणवतो पण गरामीण भागात आिण छोटया शहराम य आजही शकडो वषापासनच बरसटलल िवचार चालत आल आहत ी वात याला लायक नाही ितला परथम विडलावर मग पतीवर आिण हातारपणी मलावर अवलबन रािहल पािहज वदात सािगतलला हा ीकोन आजही परबळ आह याच परचिलत मानिसकतमळ समाजात ि याना भदभावाची वागणक िमळत या यावर अबला िनराधार अस याचा िशककामोतरब कल जात याच कारणामळ कधी ि याना सरकष या नावाखाली चार िभतीत डाबन ठवल जात एकट बाहर जाऊ िदल जात नाही अबला हणन घाबरवल जात तर कधी नाजक हणन साभाळल जात याना ह ही सािगतल जात की या या या वात यावर ठाम रािह या तर कटब व मल उद व त होतील

समाजात या फलावल या या िवचाराबरोबरच मली मोठया होत अस यामळ या याम य वावलबनाची जाणीवच िनमारण होत नाही मली या आय या या उ शाब ल आईविडलाचा िवचारही लगनापरताच मयारिदत असतो हा ीकोन समाजाम य इतका ढ झाला आह की यािव दध बोलणसदधा मलीना अवघड जात वषारनवषर समाजान बनवल या ा परभावी म यानसारच या वतःला घडवत जातात आिण यानासदधा लगन हीच आप या आय याची इितकतर यता आह आिण पतीची आिण सासर या लोकाची सवा कर याम य आय याच साथरक आह अस वाट लागत

याच कारणामळ ी वतःला दबळी आिण कमजोर समज लागत ितचा आ मिव ास कमी होतो बाहर या जगातील धावपळ आिण आ हानाना घाब न घराबाहर पडायला ितला भीती वाट लागत ितचा वािभमान नािहसा होतो नवरयान आिण सासर यानी कलल सवर अपमान ती सहन करत घरात या सवानी पोटभर खाऊन ज उरल त अ न पोटात घालण यालाच ती आपल जगण समज लागत

काही लोक ि या या वावलबी अस याला िवरोध करत नाहीत पण याचा ीकोन सकिचत आह या यासाठी ि या या वावलबनाचा अथर ितन घराबाहर

इराद कर बलद ४५

जाऊन काम करण हणज कवळ पस कमावण एवढच त मानतात खरोखरीच वावलबी होण न ह ित या िमळकतीवर नवरयाच िनयतरण असत तो ठरवतो की पस कठ आिण कस खचर करायच घरकामाची पणर जबाबदारी ीवरच राहत आिण घर चालव याची मखय जबाबदारी प षाची राहत नवरा भरपर कमावत अस यामळ ित या कमाईची कटबाला आता गरज नाही अस सागन तर कधी कामासाठी ती बाहर दत असल या वळ या परमाणात ितची िमळकत अ प आह अस सागन िकवा कधी याना वाटत की आता ितची नोकरी पर ितन घरी बसाव व घरससार साभाळावा अशी िविवध कारण दऊन ित या नवरयाला आिण सासर या लोकाना ितला नोकरी सोड हणन साग याचा पणर अिधकार असतो

आिथरक वात याच मह व

ीला जर आ मिनभरर व वततर हायच असल तर याची पिहली पायरी आिथरक वावलबन आह ह पिहल पाऊल उचलणmdashघराबाहर पडन छोटीशी का असना नोकरी करणmdashहीच ित यासाठी एक मोठी झप आह यामळ ित या यिकतम वाम य िनणारयक बदल होतात कमावत अस यामळ आता ती वतःच िनणरय वतः घऊ शकत आप या कामा या िठकाणी अनक लोकाना भटत या याशी बोलत यातन ितला जगाकड पाह याची आिण जग कस चालत त समजन घ याची ी िमळत ितला काही िमतरमितरणी िमळतात काही ितच िहतिचतक बनतात ज ित या सख-दःखाम यही सहभागी होतात यातन ितच एक सामािजक वतरळ बनत आिण सामािजक सबधही वाढतात सामािजक उ पादनात ितची भिमका िनि त होत आिण ती योगदानही दत

एकदा घराबाहर पडन नोकरी करायच ठरवल की बाहर या जगातील आ हानाना त ड दयायला आपोआपच ती मानिसकिर या तयार होत आिण एकदा घराबाहर पडली की बाहर या जगातील आ हान धीटपण पल याची कषमता ित याम य िनमारण होत ितची ही मानिसक तयारीच ितचा आ मिव ास वाढवत यामळच ती र यात होणारी छडछाड िकवा गरवतरन यावर आवाज उठवत यातन वतःला योगयपरकार वाचवण आिण परसगी यासाठी सघषर करण यासारखया गो ी िशकत

हळहळ एक माणस हणन आिण समाजाचा जबाबदार घटक हणन ीला वतःची ओळख समज लागत नवनवीन मािहती जाणन घ याची ित यात िजजञासा वाढायला लागत वतरमानपतर वाचण मािसक वाचण टिलि हजनवरील बात या

४६ अिभ यकती जनता सा ािहक

ऐकण ाम य ितची ची िनमारण होत कारण रोज बदलणारी धोरण िकवा राजकीय घटनाब ल मािहती घण ह आता ित या जीवनाशी पर यकष जोडल जात ा उलट गिहणीला त थट परभािवत करत नस यामळ याची फार आव यकता नसत यामळ व पतर व िनयतकािलक वाच याम य गिहणीला फारसा रस नसतो मािसक वाचली तरी ि याची मािसक ती उ सकतन चाळत

सामािजक उ पादना या परिकरयत सामील झा यामळ समाजात ितची वततर ओळख िनमारण होत जी पवीर कोणाची तरी आई बिहण प नी मलगी अशी असत यापकषा वगळी असत ती करत असल या ित या कामा या आधारावर लोक ितला ओळख लागतात आता ती कमावत अस यामळ ितला हवा ितथ ती खचर क शकत आता ितला ितच छद कौश य मग त सगीत वा न य िशकण असो प तक वाचण असो िकवा नाटकndashिसनमा पाहण असो त स करण शकय होत अशा अनक ि या आहत की याना िचतरकला सगीत न य या सारखया िवषयाम य गती असत पण कधी कटबावर आिथरक भार पडल हणन तर कधी कटबान परो साहन न िद यामळ आप या परितभाचा िवकास या क शकत नाहीत आिथरक या सकषम असणारी ी इतरानाही मदत क शकत अशा िकतीतरी ि या वकमाईतन आप या लहान भावाबिहणी या िशकषणासाठी मदत करताना िदसतात

बहताश लोक ि यानी नोकरी कर या या िवरोधात असतात कारण याना वाटत की कटबाची घडी िव कटल याच हणणmdashघरातील काम कोण करणार परथम हा पर उपि थत कर याची गरज आह की घरकाम ही फकत ीची जबाबदारी आह का यात नवरयानसदधा भागीदारी करावयास नको का या घरातील ी नोकरी करणारी आह आिण नवराही घरकामात सहभागी असतो याची मल लवकर वावलबी होतात लहानपणापासनच ती छोटी-मोठी काम करायला िशकतात

दसर आप या आसपासची नोकरी करणारया ि याची कटब पािह यावर ती यवि थत चाललली िदसतात नोकरी करणारी ी घरकाम आिण बाहरील काम या दो हीला चाग यापरकार याय दत एवढच नाही तर ित या कमाईमळ घर आिथरक या बळकटच होत ित या वळचा सदपयोग व कामाची िवभागणी ती अितशय नटकपणान करत

ितसर िजथ पतीndashप नी दोघही नोकरी करतात या घरातील वातावरण गिहणी या कटबापकषा फार वगळ असत दोघही काम करत असल या पतीndashप नीच नातही मतरीपणर होत दोघही आपाप या कामा या िठकाणी यणारया सम याबाबत

इराद कर बलद ४७

एकमकाशी चचार क न एकमकाचा स ला घतात दोघाम य िविवध सामािजकndashराजकीय िवषयावर ग पा होतात कारण ी या सामािजक कामातील सहभागामळ ितला बाहर या जगाब ल मािहती होत घरातील अस मनमोकळ वातावरण मलावर चागल स कार जिव यास मदत करत एखादया गिहणीलाmdashजरी ती सिशिकषत असली तरीmdashितचा पती आप या कामातील अडचणी सागत असला तरी ितला त ऐक यात फारसा रस नसतो घराबाहरील जगाशी ितचा फारसा सबध यत नस यामळ पती या कामावरील सम यावर ती बोल शकत नाही िकवा बौिदधक चचारही क शकत नाही

अखरच आिण सवारत मह वाच काही कारणामळ नवरयाबरोबरच सबध िबघडल िकवा याचा आकि मक म य झाला तर आिथरक या सकषम असलली ी आपल आिण आप या मलाच पालनपोषण वािभमानान क शकत तर घरात राहणारी ी सासर आिण माहर या दो हीवर ओझ बनत आिण पढील आय याम य अपमािनत िजण जगाव लागत

अनक ि या असा िवचार करतात की आपल आय य तर कसबस यतीत झाल आता आप या मलीचा िवचार करायला पािहज पण आपणच जर आपली बधन तोड शकलो नाही तर पढ या िपढीला द यासाठी आप याकड काहीच असणार नाही हणजच जी स वात आपण करायला हवी होती ती आपण आप या मली या खादयावर टाकन मोकळ परत आ हानाना घाब न जीवनातन माघार घऊन पळन जा याचा हा परकार आह अशी आशा िन फळ असत कारण वतःची बधनच जर आपण धयारन तोड शकलो नाही तर पढ या िपढीला आपण त धयर कोठन दणार

ि या या वावलबनाचा आणखी एक मह वपणर पल हा ही आह की जोपयत समाजातील अ यार लोकसखयचाmdashि याचाmdashसामािजक उ पादनात पर यकष िकवा अपर यकष सहभाग होत नाही तोपयत कोण याही समाजाचा खरया अथारन िवकास शकय नाही

ि याना िपतस ाक गलामीतन मकत हो यासाठी घराबाहर पडन नोकरी क न आिथरक या वावलबी होण ह पिहल पाऊल असल पण आज चागली नोकरी िमळण ह अ यत अवघड झाल आह ग या दोन दशकात खाजगीकरण उदारीकरणा या या काळात दशातील अनक उदयोगधद बद पडत आहत आप या दशातील नत मोठमोठया कॉप रश सचा नफा वाढव यासाठीच दश चालवत आहत या महाकाय कप याना नफा आिण फकत नफा कमाव यातच वार य आह

४८ अिभ यकती जनता सा ािहक

जा तीतजा त नफा िमळिव यासाठी कॉप रश स कमीतकमी कामगाराना िकमान वतनावर ठवतात काही मठभर चाग या पगारा या नोकरया सोड या तर बाकी सवरसाधारण नोकरया कमी पगारा या आिण असघिटत कषतरात आहत आिण हणनच आज मिहला या वात याचा आिण मकतीचा सघषर पढ घऊन जायचा असल तर याना रोजगार िमळव यासाठी लढा दणारया लोका या सघषारत सामील हायला लागल आिण रोजगारा या सधी उपल ध क न द याची मागणी करायला लागल कतराटी रोजगार बद क न कायम व पी रोजगाराची मागणी करायला लागल ी सघटनासह सवर जनआदोलनाना एक नवसमाज िनमारण करायचा आह की यात पर यकाला कामाचा ज मिसदध अिधकार असल ि थर उ प न िनवारा आरोगयसिवधा तसच वदधापकाळातील सिवधा या गो ीना पराधा य असल आिण यावरच भर िदला जाईल तो समाज खरोखरच मकत आिण लोकशाहीवादी असल

हा अथारतच दीघरकालीन सघषर आह पण तोपयत आिथरक या वावलबी हो यासाठी कमी पगाराची का असना पण िमळल ती रोजगाराची सधी वीकारण मह वाच आह आपण ज हा घराबाहर पड आिण मकत होऊ त हाच असा समाज िनमारण क शकतो िजथ सवाना रोजगारासाठी पराधा य िदल जाईल ीndashप ष समानता असल या समाजासाठी त पिहल पाऊल आह

Our English Publications Palestine Israel and the ArabndashIsraeli Conflict ₹ 10ndash Demonetisation Yet Another Fraud on the People ₹ 10ndash The Crisis of Global Warming ₹ 15ndash Letrsquos Rise from the Shadows ₹ 15ndash Who was Shivaji (Writer Com Govind Pansare) ₹ 20ndash Neoliberal Fascist Attack on Education ₹ 25ndash The Unemployment Crisis Reasons and Solutions ₹ 25ndash Is the Government Really Poor ₹ 25ndash Globalisation or Recolonisation ₹ 150ndash Education under Globalisation ₹ 275ndash Essays on Contemporary Indian Economy ₹ 275ndash Nuclear Energy Technology From Hell ₹ 295ndash

इराद कर बलद ४९

९

प षही घडिवला जातो

या आधी या सवर लखामधन आपण िपतस म य ि याची काय पिरि थती असत याची चचार कली या िपतस ाक यव थचा प षावर काय पिरणाम झाला आह यावर या लखात चचार करत आहोत जस lsquo ी ज माला यत नाही घडवली जातrsquo तसच lsquoप षही ज माला यत नाही घडवला जातोrsquo िपतस ाक यव था ही ीम य ी वाची भावना जागत करत तर प षाम य िपतस ला पोस याच काम lsquoमदारनगीrsquo

करत िपतस ाक यव था ि याम य द यम वाची भावना िनमारण करत तर प षाम य वाची भावना िनमारण करत ही तची भावना आिण यातन िनमारण होणारया

म याना व यवहाराना मदारनगी हणतात िनसगारन ी आिण प ष या यात फकत २ndash३ फरक कल आहत आिण त ही

पन पादना या परिकरयसाठी िलगा यितिरकत बाई मलाला ज म दऊ शकत हणन ितला गभारशय आह आिण मलाच पालनपोषण कर यासाठी छाती आपण ह लकषात घतल पािहज की िनसगारन भद िनमारण कला आह भदभाव नाही पन पादनासाठी

५० अिभ यकती जनता सा ािहक

सहकायारची गरज आह िहसची नाही ndashकिन अस याची गरज नाही पण आपण याला असमानतशी जोडल आिण ीndashप षाम य भदभाव स कला या असमानतनच प षपरधानतला ज म िदला आिण पढ जाऊन ती िपतस ाक यव था बनली याम य ससाधन िनणरय घण आिण िवचारधारवर प षाच िनयतरण आह

महािवदयालयीन िवदया याबरोवर प षभानाच (मदारनगी समजन घतानाच) कायरकरम करत असताना आ ही मलाना खरा मदर अस याची लकषण कोणती हा पर िवचारला गरज असल त हा ि याच रकषण करणारा धीट महनती कतरबगार ताकदवार समजदार आकरमक दबग कधी न रडणारा तगडा बहादर गरम रकताचा िनधडया छातीचा िजगरबाज इ यादी याखया यानी सािगत या या याखया बरोबर आहत का हा पर मलीना िवचारला असता यानी यातील बहतक सवर याखया मा य क या यातील काही याना आवडतातही पण याचबरोबर यानी ह पण सािगतल की प ष अहकारी रागीट आिण िनयतरण ठवणार असतात ज याना आवडत नाही

पण व ति थती ही आह की अहकारी रागीट आिण िनयतरण ठवणार ह गण मलानी मदारनगी या सािगतल या याखयमधनच यतात अहकारी रागीट आिण िनयतरण ठवणार िमळन एक खतरनाक रसायन बनतmdashमदारनगी प षाला स ाधारी आकरमक आिण िहसक पात पर थािपत करणारी या म याना समाजमा यता दणारी ती एक सामािजक पिरभाषा आह जी िपतस न िनमारण कली आह प षही lsquoप षrsquo हणन घडवला जातो अस हणताना मदारनगी समजन घयायची तर प षाची जडणघडण लहानपणापासन कशी होत ह पाहायला लागल

अगदी लहान असतानासदधा मलान फरॉक घालायचा हटल तर lsquoत काय मलगी आहस काrsquo हणन च ा कली जात कधी खळताना मार खाऊन मलगा रडत घरी आला तर lsquoरडतोस काय बायकासारखाrsquo अस हटल जात कधी अपमान करायचा असल तर lsquoबागडया भर बायकासारखयाrsquo अस सािगतल जातmdashअशा अनक वाकयानी आपण या लहानशा मलाला प ष बनव याची स वात करतो बरयाच घराम य मोठया बिहणीला सोबत हणन लहान भावाला बरोबर पाठवल जात त हापासनच तो सरकषका या भिमकत जातो घराम य नातवाईकाम य व समाजात तो पर यक कषणी प षपरधानता बघत असतो व याचच अनकरण करायला लागतो

मदारनगीचा एक मह वपणर पल िहसा आह अनक जण अस हण शकतात की प ष वभावतःच िहसक असतात पण तस नाहीय ज मतः िहसक कणीच नसतो प षाना िहसक बनव यात समाजाचा मोठा वाटा आह लहानपणापासन मलगयाना

इराद कर बलद ५१

आपण खळणी हणन बदका गदा पायडरमन या यासारखया गो ी दतो अनकदा जवायला वाढायला उशीर झाला हणन ताट फकन मारणार िकवा यता जाता आईचा अपमान करणार आिण आईवर हात उचलणार वडील मलान लहान अस यापासनच पािहलल असतात ि याच थान बरोबरीच नाही या यावर हात उगारला जाऊ शकतो ह म य या या मनात ठसवल जात कटब ही मलाना lsquoप षrsquo बनव याची मोठी परयोगशाळा आह आिण मग मोठ झा यावर मली जस आईच अनकरण करतात तसच मलगही विडलाच अनकरण क लागतात िहसक बनतात आिण मग ती िहसा ि यापरती मयारिदत राहत नाही तर प षाndashप षाम यही पोहोचत मदारनगीम य िहसा िनिहत आह

फकत प षाम यच नाही तर समाजातही िहसा पसरव याम य परसारमा यम आिण िसनम याची मह वपणर भिमका आह ा मा यमाचा समाजावर तर पिरणाम होतोच पण ीndashप ष सबधावरही मोठा पिरणाम होत असतो मलीबरोबर कठ याही परकार वागल तरी याना त आवडत या यावर जबरद ती कली तरी याना ती आवडत प नी िकवा परिमकवर िबनिदककत हात उचलता यतो बाई lsquoमाणसrsquo नाहीच तर व त िकवा आयटम आह आिण सग यात मह वाच हणज मलगी ज हा नाही हणत त हा खर तर ितचा होकार असतोmdashिसनमाम य तर ह सवर उघड उघड दाखवल जात आिण ह सगळ घडत असतानाही शवटी िहरोला िहरॉईन िमळत अशी म य जर परसारमा यम आिण िसनमातन िमळत असतील तर मलग िहसक का होणार नाहीत पर यकष आय यात एखादी मलगी मलाला नाही हण शकत िसनमातली म य आिण मदारनगीचा अहकार ा दो ही गो ीमळ मलगा िहसक बनतो ाचा शवट मलीला मा न टाक याम य िकवा त डावर अिसड फक याम य होतो

ि यावरील िहसा आज एवढया मोठया परमाणात वाढ या आहत की भारतात ६० नवर कधी ना कधी आप या बायकावर हात उचलतात दर २२ िमिनटाला एक बला कार होतो आिण एका िदवसात दोन ि याना कठ या ना कठ या कारणान मारल जात ह जण काय कमी आह हणन आ ही ग या २० वषारत १ कोटी मलीना सपवन टाकल आहmdashज मालाच घातल नाही िकवा ज म याबरोबर लगच मा न टाकल

ग या काही वषारत lsquoमदारनगीrsquo शी जोडल या िहसचा एक नवीनच पल समोर आला आह याचा आज या राजकारणाशी गहन सबध आह प षी स ला आ हान दणारया माणसाना धडा िशकव यासाठी खरलाजी भिगनीवर आठ गरामपचायत पदािधकारी बला कार क न ह या करतात ह जातीयवादी िहसक प षी मानिसकतच

५२ अिभ यकती जनता सा ािहक

उदाहरण आह lsquoल ह िजहादrsquoसारखा बागलबवा उभा करण असो की lsquoऑनर िकिलगrsquo ह सार स कितरकषणा या नावाखाली ि या या लिगकतवर सपणर वचर व आिण िनयतरण िमळिव याचच मागर आहत

जगभरात सामािजक राजकीय आिण सा कितक पातळीवर िजतकया िहसक गो ी घडतात या सग या या माग मदारनगीचा पण हात आह ९५ ग ामाग कठ या ना कठ या प षाचा हात असतो पशासाठी होणारया िहसपासन दहशतवाद जातीndashधमार या नावावर होणार अ याचार ा सग यामाग अ य कारणा यितिरकत मदारनगीही एक कारण आह

ग या १००ndash१५० वषारत ि याना ह कळन चकल आह की िपतस ा धोकादायक आह प षाना का नाही समजल आ यारची गो आह की प षानी एकतर यऊन िपतस िवरोधात उभ राह याचा िवचार नाही कला हा यिकतगत पातळीवर ज समजदार होत यानी यािवरोधात आवाज उठवला जस गौतम बदध मोह मद पगबर रामसामी पिरयार डॉ बाबासाहब आबडकर महा मा गाधी आिण महा मा फल ह सगळ प ष होत पण यानी िपतस चा िवरोध कला पण सामा य प षानी ा या िवरोधात आवाज उठवला नाही िपतस या िवरोधात चळवळही उभी कली नाही कारण या यव थतन याना िमळत असलल फायदmdashकलिदपक वशाचा िदवा सप ी यालाच िमळणार कटबपरमख तोच इmdashइतक पसत आहत की यातील वाईट गो ी याना िदसत नाहीत

आता रोज या आय यात मदारनगीमळ प षाच काय नकसान होत आह त पाहया वर उदाहरण िदलच आह की ७ndash८ वषारचा मलगा याला बिहणीबरोबर चौकीदारी करायला बाहर पाठवल जात िकवा बिहण कठ जात कोणाशी बोलत यावर नजर ठवायला पाठवल जात पण हीच चौकीदारी याला नतर आय यभर करावी लागत कणाला टशनवर सोडायला जा तर कणाला बस टडव न रातरी आणायला जा

मलाना या या भावना यकत करायला िद या जात नाहीत lsquoमदर को ददर नही होताrsquo lsquoअसली मदर रोता नही हrsquo अशी अनक वाकय आपण नहमी ऐकत असतो प षाना एखादया गो ीच वाईट वाट शकत नाही का याना दःख होत नसल का रडावस वाटत नसल का नककीच वाटत असल पण प ष या या या भावना यकत क शकत नाहीत एवढच नाही तर घरातील जवळची यकती वारली तरी यान रडता कामा नय अस आ ही लहानपणापासनच या यावर िबबवल आह माणस आह ितथ

इराद कर बलद ५३

भावना असणारच पण प षाना याच परदशरन कर याची मभा समाजान िदलली नाही याच भाविनक ख चीकरण कल जात तो ह हण शकत नाही की मला भीती वाटत मला ह काम जमत नाही हणनच प ष ज हा अयश वी होतो त हा या यात ननगड िनमारण होतो दा म य आपल अपयश िवसर याचा परय न करतो िकवा आ मह या करतो ग या दोन दशकात शती या वाढ या सकटामळ तीन लाख प ष शतकरयानी आ मह या क या आहत पण एकाही शतकरी मिहलन आ मह या कलली नाही

याचबरोबर आय यात या अनक छोटया छोटया आनद दणारया गो ीनाही तो मकतो कपडयाचच उदाहरण दयायच झाल तर मली या कपडयाम य आिण कपडया या रगाम य परचड िविवधता आह पण प षाला िबचारयाला ठरािवक रगाचच कपड घालायला लागतात तच त शटरndashपट आिण तच त िफकट िन या िपव या नाहीतर पाढरया रगाच कपड मलाना साभाळ यातला आनद वतः पदाथर क न दसरयाला खायला घाल यातला आनद दसरयाची सवा कर यातला आनद ह सगळ आनद प षाकडन िहरावन घतल आहत याना काहीच यत नाही ना िशवणकाम ना भरतकाम ना िवणकाम एकच गो यत ती हणज पस कमावण याना पस कमाव याच मशीन बनवन टाकल आह

पण ा सग यापकषा िपतस न भयकर वाईट गो कली आिण ती हणज प षाना माणसपणापासन दर नल १६ वषारचा मलगा वयान िकतीतरी मोठया असल या बाईवर बला कार करतो र यातन बसमधन जाताना कोणी अनोळखी ी या शरीराव न हात िफरवतो ६० प ष आप या प नीवर हात उचलतातmdash

याना माणस हणाव का जातीndashधमार या नावावर दसरया जातीतील िकवा धमारतील मलीवर बला कार करतात आप याच शरीराचा ह यार हणन वापर करतात जगातली अधीर लोकसखया जर माणसकीपासन इतकी दर गलली असल तर १०० कोटी मिहलावर िहसा होणारच प ष खरच असच असतात का नाही प षस ाक यव था याना अस बनवत

आज दशभरात कवळ मिहलाच नाही तर प षही ि यावर होणारया िहसिवरोधात आवाज उठवत आहत र यावर उतरत आहत आदोलनात सामील होत आहतmdashजस आपण िनभरया ह याकाडा या वळी पािहल गरज आह प षानी आपल lsquoप षभानrsquo जागव याची आपली माणसकी वाचवायची

प षाना ह समजन घयायला लागल की जोपयत ी वततर होणार नाही तोपयत प षही वततर होऊ शकत नाही िपतस िव दध लढाई दोघानाही अितमत माणसपणाकड नणारी आह

५४ अिभ यकती जनता सा ािहक

१०

समतामलक समाजासाठी

ी आिण प ष ह दोघही समाजाच मह वाच अग आहत समाज चालव यासाठी दोघाचही सारखच मह व आह मग एकाचा दजार वरचा आिण दसरयाचा खालचा ह कस झाल हा िवचार कर यासारखा िवषय आह ि याची गलामीची ही अव था स वातीपासनच अशी आह का आिण पढही तशीच राहील का

मानववशशा जञानी ह दाखवन िदल आह की स वाती या काळात ीndashप षाम य समानता होती इितहासात मन यपरा या या प वीवरील वा त या या अिधकाश काळात माणस समतावादी समाजात राहत होता मानवी समाज िजवत ठव यासाठी आव यक असल या पन पादना या कषमतमळ ि याब ल समाजात आदर होता आिण हणनच या कटबपरमख हो या परौढाव थतील मह वाचा वळ गरोदरपणा मलाच पालनपोषण व साभाळ ाम य जात अस यामळ या मात वाला

इराद कर बलद ५५

उपयकत अशा उ पादना या कामाम य सामील असत या काळात लोक िशकार आिण अ न गोळा करण यावर जगत असत आिण हणन कदािचत प ष िशकारीला जा त जात असत आिण ि या अ न गोळा करायला जा त जात असत आज आपण आप या आसपासचा समाज पाहतो यापकषा वगळा असा मातपरधान समाज होता

मातपरधान समाज हणज ि याच प षावर िनयतरण असा अथर न ह मलतः समाज समतावादी होता उ पादनाची साधन हणज क चा माल आिण उ पादनासाठी वापरली जाणारी ह यार समाजा या मालकीची होती आिण माच फळ सवाम य समान वाटल जायच प वीवर मानव समाज अि त वात अस यापासन बहताश काळापयत समाजात असमानता शोषण आिण पधार न ह या खाजगी मालम ा न हती समाज खरोखरीच सामिहक पदधतीन राहत असन ज मापासन म यपयत पर यक यकतीच पोषण आिण सरकषण समह करत अस शासक आिण वगरिवभागणी न हती लोकाम य सप ी ता यात घ याची हाव न हती मन यपराणी मळातच वाथीर आिण हाव असणारा आह अशी आपली सामा य समज इितहासात िदसन यत नाही अिधकार आदब हाव आिण कररपणा ह माणसा या वभावाच नसिगरक पल नाहीत उलट मानवी समाज हा मखय व सामािजक काळजी घणारा आिण िनः वाथीर आह

साधारणपण १० त १२ हजार वषापवीर प वीवर शतीयोगय पिरि थती िनमारण झाली लोक शती क लागल आिण अ नधा याच उ पादन वाढ लागल जगभराम य अनक िठकाणी मानवी स यताचा िवकास हायला स वात झाली उ पादना या पदधती िवकिसत झा या आिण अितिरकत (गरज भागवन उरणार) उ पादन हायला स वात झाली िवशषतः शतीतील सधारणामळ अ नधा या या उ पादनात वाढ हायला स वात झाली लोकसखयाही वाढली ामळ समाजातील ि याच मह व बदललmdashआता समहा या अि त वासाठी असल या या या पन पादना या भिमकच मह व कमी झाल याचबरोबर या या उ पादनातील भिमक या मह वाम यही बदल झाला ह याराम य सधारणा झा यामळ िशकार करण सोप होऊ लागल अ न गोळा कर यापकषा त अिधक मह वाच झाल ज हा फावडया सारखया ह यारानी शती करावी लागत होती त हा ीndashप ष दोघाचही सारखच मह व होत पण जड हल घऊन शती करायला स वात झा यानतर सवरसाधारणपण प षच जड हल घऊन शती करत अस यामळ प षाच शतीतही मह व वाढ लागल

जसजस अितिरकत उ पादन होऊ लागल तसतस समहातील काही लोकाच यावर िनयतरण थािपत होऊ लागल याची परित ा वाढ लागली आिण ापरकार

५६ अिभ यकती जनता सा ािहक

समाजाची वगाम य िवभागणी हायला स वात झाली ा िवभागणीला योगय ठरव यासाठी परोिहत वगरही अि त वात आला अथारतच ह हो यासाठी बराच कालावधी लागला असावा याचबरोबर समाजात आणखी एक मोठी िवभागणी झाली ती हणज ी आिण प षामधील िवभागणी आधी ि या प षा या बरोबरीन िनणरय घत असत आता मिहला या उ पादनातील कमी मह वा या भिमकमळ प षा या तलनत याचा दजार द यम झाला आिण या प षावर अवलबन राह लाग या उ पादना या आिण िनवारहा या साधनावर प षाच िनयतरण आल व मिहला घराम य कद झा या पिरवाराच व प प षस ाक बनल आिण ि या िप याचीनवरयाची मालम ा बन या

लोक ा सवर िवभागणीिव दध लढल यानी अिधकािधक अिधकार परा क न घतल आिण ापरकार समाज बदलत गला माग या तीनndashचार हजार वषारत जगभरात िनरिनरा या िठकाणी समाजात उ कराती होऊन म ययगीन काळात सामती यव था आिण यानतर आजची भाडवली यव था अि त वात आली पण ा सवर समाजात वगरिवभागणी आिण प षस ाक यव था होती

भाडवलशाही आिण ी समानता

ग या २५० वषारत भाडवलशाहीमळ औदयोिगक कराती झा यानतर उ पादन एवढया परचड परमाणात वाढल की आज सवर माणसा या मलभत गरजा पणर होऊ शकतील असा समाज तयार करण शकय आहmdashकामाच तास कमी क न लोकासाठी भरपर मोकळा वळ िमळ शकल अशी चाग या पगाराची नोकरी उ च दजारची आरोगयसवा व िशकषण यव था सवासाठी व त आिण पौि क भोजन हातारपणी स मानजनक प शन झोपडव या आिण काडयापटी सारखी छोटी छोटी घर जाऊन याऐवजी सवासाठी सवर सोयी सिवधानी यकत चाग या िनवासाची सोय परदषण-मकत व व छ वातावरण ndash आिण अशा आणखी अनक गो ी जर आज ह होऊ शकत नसल तर याच कारण भाडवली अथर यव था आह या अथर यव थ या रचनम य आह या रचनमळ एका बाजला जगभराम य परचड परमाणात गरीबी आह आिण दसरया बाजला जगभरातील उ पादना या साधनापकी परचड मोठा िह सा मठभर कॉप रश स या ता यात आह आिण मठभर धनदाडगया या हातात जगातील बहताश सप ीची मालकी आह

याचबरोबर भाडवलशाहीन ि याना िशकषणाची दार उघडन घराबाहर रोजगारा या सधी िनमारण क न ( हणज पित विडल व कटबापासन आिथरक या

इराद कर बलद ५७

वावलबी बनवन) याची िपतस तन मकत हो याची पिरि थती तयार कली आह तसच भाडवलशाहीन वात य व समानत या म यानाही ज म िदला या वाढल या जागतीमळ आिण आिथरक वावलबनामळ ी-मकती या आदोलनाचा पाया घातला गला अथारतच ी-मकतीची चळवळ हा एक दीघर काळ चालणारा व कठीण सघषर आह याम य चढ-उतार यतील आिण खरया अथारन ती पढ न यासाठी आिण यात यश िमळव यासाठी जाणीवपवरक िनधारिरत सघिटत आिण िनयोिजत परय न करायला लागतील

अितशय िनदरयपण शोषण करणारया या यव थ या िवरोधात लोकाचा वीरोिचत सघषर चाल आह हा सघषर पसरतही आह आिण अिधकािधक ती होत आहmdashदिकषण अमिरकतील अनक दशाम य जनआदोलन लोकशाही पदधतीन स वर आली आहत व एका समतावादी समाजाची िनिमरती कर याकड परय न करत आहत

चळवळीच शतर कोण आहत

ी-मकती चळवळी या कायरक याना एक पर नहमी िवचारला जातो की ldquoचळवळीच शतर कोण आहतrdquo वरवर पाहता कटबाअतगरत व समाजात ि याची गलामी आिण द यम व प षासाठी सोयीच आह त हा साहिजकच प ष ि याच शतर आहत अस वाट शकत पण पर यकषात ी आिण प ष दोघही िपतस च बळी आहत दोघही वगवग या परकार परभािवत आहत प ष मदारनगी या मानिसकतत तयार होतात आिण वतःला ि यापकषा समज लागतात तर ि या ी वा या सा यात जातात आिण प षा या तलनत आपण द यम आहोत यावर िव ास ठऊ लागतात प षाना जरी या यव थतन जा त फायदा िमळत असल आिण यामळ ही यव था अशीच चाल राहावी अस वाटत असल तरी याचा अथर प ष शतर आहत अस नाही आपण एक पर िवचारला तरी आप याला याच उ र समज शकत प षा या िशवाय समाजाची क पना करण शकय आह का नककीच नाही हणनच ि याच वात य ह ी-प ष समानता थािपत क न ी-प ष दोघानाही िपतस या िवळखयातन बाहर

काढन दोघाम यही एकमकाब ल आदर आिण स मान िनमारण कर यासाठी जनजागती क न आिण याचवळला मिहलावर होणार लिगक अ याचार छडछाड ि या या शरीराच व तकरण अ या य कायद अशासारखया िपतस मळ ि यावर होत असल या िहसा आिण अ याचारा या िवरोधात सघषर उभा न िमळवता यऊ शकत

ी मकतीचा खरा शतर प ष नसन ीला गलाम बनवणारी प षस ाक

५८ अिभ यकती जनता सा ािहक

मानिसकता आिण प षस ाकता थािपत हो यासाठी आिण बळकट कर यासाठी िनमारण कल या जनाट ढी परपरा आचार िवचाराची बधन ा गो ी आहत

भारतामधील पिर थती

वात यानतर भारतात नह -परिणत िवकासाच आिथरक धोरण राबव यात आल याला सवरसामा यपण िम आिथरक यव था हटल जात िकवा िवकासाच नह मॉडल हणन परिसदध आह मलतः त भाडवली िवकासाच मॉडल होत ग या स र वषारत भारतात जसजशी भाडवलशाहीची मळ खोल जत गली तसतस भारतीय समाजात सामािजक आिण आिथरक कषतरात लकषणीय बदल होत गल आिण ि याची समाजातील पिरि थतीही बदलत गली िशकषणा या परसारामळ दळणवळणा या साधना या िवकासामळ घरा या चार िभतीत कद आिण यालाच आपल िव मानणारी ी आता बाहर पडली आह िविवध सामािजक उ पादनामधील ि या या योगादानाम य वाढ होत गली आिण हणन भारताम य ि या या चळवळीचा पाया रचला गला

प नास वषारपवीर ीमकतीवादी िवदषी महादवी वमासारखी एखादीच ी चळवळीच व न बघ शकत होती ि या या ददरशवर परखडपण बोल शकत होती पण एक यापक जनवादी ीमकती चळवळ या काळात सघिटत करण खपच कठीण होत याच कारण ह की या काळातील ि याना आज या एवढी समज न हती आिण एवढया मोठया सखयन ती घराचा उबरठा ओलाडन बाहरही पडली न हती ग या प नास वषारतील भाडवली िवकासामळ पिरि थती बदलली आह ि याची नसती जाणीवच वाढली आह अस न ह तर या आता आिथरक या अिधक वततर झा या आहत म ययगीन आिण सरजामी िवचाराची पकड सट यामळ मिहलाना मोठया सखयन माणस हणन वतःची ओळख आिण समाजात वतःच थान िनमारण करण शकय झाल आिण त िमळव यासाठी या अथक परय न करत आहत

पिरणामी दशभरात ि या या चळवळीची वगान वाढ होत आह दशा या िविवध भागाम य लहान लहान गट बनवन अनक परकार या ी सघटना कायररत आहत वतःच हकक आिण वात यासाठी ि या सघषर करीत आहत दशभर या ी असल या मोठया सघटनाही आहत ि यावर होणार अ याय आिण अ याचारासबिधत िनरिनरा या िठकाणी या सघटना सिकरय आहत आज नाही तर उदया अशा सवर सघटना एकतर यऊन एक मजबत दश यापी ि याची चळवळ उभी राहील

इराद कर बलद ५९

नवी आ हान

भारतीय समाजातील ग या स र वषात झाल या बदलामळ अितशय चत यशील असल या ि या या चळवळीम य वगान वाढ झाली आह पण याचवळी ा बदलामळ ीमकती या मागारत अनक नवन या अडचणी िनमारण झा या आहत

सरजामी समाजात ि याना वतःच अि त व न हत आिण याना गलामाची वागणक िदली जायची कटब ही ितची मयारदा होती आिण अडगळीत या सामानापरमाण ीसदधा कठ यातरी कोपरयात पडन असायची ती उरल-सरल खायची आिण िमळल त घालायची वतःच अि त व नस यामळ ित यावर वतः या अि त वाच सकट न हत तरीसदधा घरात या गाईndashबलाची हशीची जशी जबाबदारी घतली जायची तशीच ि याचीही दखभाल कली जायची याउलट भाडवली समाजान ीला घराबाहर पड याची पिरि थती तयार कली आिण वतःची ओळख व अि मता जप यासाठी जाग क कल परत याबरोबर सरजामी कटबाचा आधार जाऊन ी एकटी पडली कठलाही कौटिबक आिण सामािजक आधार नसताना ीला एकटीलाच आपली अि मता आिण अि त व थािपत कर यासाठी सघषर

करावा लागत आह भाडवलशाही समाजाम य कटबात अनक नव ताणतणाव आल आहत एकतर

कटबपदधती सप ात आली आह आज बहताशी ववािहक आय यही तणावपणर आहत आह याच पिरि थतीत ववािहक आय य चाल ठव याऐवजी ग प बसन सहन कर याऐवजी एखादी ी जर परितकाराचा िवचार करत असल तर ित यापढ पिहला पर असतो की मानिसक आिथरक आिण नितक आधारासाठी ितन कोणाकड पाहायच सासरी आिण माहरी दो हीकड ितला आसरा नसतो यामळ इ छा असनही ि याना वात य आिण अि त वासाठी सघषर करण अवघड झाल आह िशवाय भाडवली समाजाम य गिरबी आिण बकारी परचड परमाणात वाढली आह लोकाम य िनराशची भावना आली आह यामळ ग हगारीही वाढली आह बहरा टरीय कप याचा माल िवक याकरता परिसदधीमा यमादवार ि याना उपभोगय व त या पातच बाजारात आणल जात अस यामळ आिण ीला सतत शरीरा या पातच दाखवत अस यामळ ि यावरील लिगक अ याचारात वाढ झाली आह पिरणामतः िवधवा घट फोिटत िवभकत अिववािहत अशा ि याना समाजाम य एकट जगण अितशय धोकादायक झालल आह

६० अिभ यकती जनता सा ािहक

आप या वात यासाठी लढणारया मिहलाना या सवर अडचणीना सामोर जाव लागत असनही ी वात यासाठी आज अनक शकयता उपल ध झा यामळ अनकीनी आप या पातळीवर पारपिरक जीवनपदधती नाकारली आह पण सरजामशाही परपरा नाकारताना एकएकटीन वयिकतकिर या माणस हणन वतःची ओळख िनमारण कर यासाठी लढत असताना याचा लढा हा एका मोठया ी-मकती आदोलनाचा भाग आह याची जाणीव याना नसत ही जाणीव या याम य िनमारण क न दण ही ी चळवळीची जबाबदारी आह सघषर करणारया या बडखोर ि याना कटब आिण समाजामधील आप या द यम दजारची जाण आह याना िपतस या साख या तोडन यातन वतःची सोडवणक क न घयायची आह या या सम या ा फकत या याच नसन सवर ि या या आहत याची जाणीव क न द याच कतर य ी चळवळीच आह ज हा या यापक ी-मकती चळवळीत सामील होतील त हाच याना खरया अथारन वात य िमळल ि यासमोर असल या छोटया-छोटया व ना या जागी सपणर ीवगारसाठी समाजात गौरवा पद थान परा क न घ याच मोठ व न आपण ठवल पािहज

ग या तीन दशकात हणज १९९१ पासन जागितकीकरण उदारीकरण आिण खाजगीकरणा या नावाखाली भारतीय रा यक यानी बहरा टरीय कप याना भारतात मकत परवश दयायला स वात कली आह दश आता फकत महाकाय परकीय कप या या आिण या या भारतीय भागीदारा या नगन नफखोरीसाठीच चालत आह एक नवीन परकारचा lsquoवसाहतवादrsquo दशावर लादला जात आह पिरणामी सामािजक िवषमता बरोजगारी आिण परचड परमाणात गरीबी वाढली आह जसजस लोक दािरदरयरष या खाली ढकलल जात आहत तसतशी ि याची मळातच वाईट असलली ि थती अजनच खालावत आह जागितकीकरणामळ िशकषण आरोगय व इतर सामािजक सवाम य होणारया कपातीचा फटका पिह यापासनच उपिकषत असल या ि या या ि थतीला बसत आह

आिथरक वावलबन ही ी वात याची पिहली पायरी आह यासाठी ि यानी िशकषण घऊन नोकरी करण आव यक आह पण जागितकीकरणामळ रोजगाराची सखया खपच कमी झालली आह आणी ज रोजगार उपल ध आहत त ही फकत अ यत कमी पगाराच आिण असघटीत कषतरात आहत महागाईत झाल या कमाली या वाढीमळ ि याना आिथरक वाय ता िमळिवण दरापा त झाल आह िकबहना दोन वळच जवण िमळिव यासाठी दखील फार सघषर करावा लागतो आह

जागितकीकरणान ीला गलाम बनव याच नवनवीन परकार अि त वात आणल

इराद कर बलद ६१

आहत महाकाय कप याच बाजारावर वचर व आह या या मालाचा खप वाढावा हणन त वगवग या कल याचा वापर करतात आिण यातील एक सामा य ततर आह जािहरातीसाठी ी शरीराचा वापर ि या या शरीरा या उ ान जािहराती ह अलीकड ि यावरील वाढ या अ याचारामागील एक मह वाच कारण आह

पढील मागर मानवजाती या भाडवली जागितकीकरणा या शोषणािवरोधात स असल या

सघषारपासन ी-मकती चळवळीचा सघषर वगळा क न पाहता यणार नाही हणनच ीमकतीला मानव मकतीपासन तोडन बघताच यणार नाही या समाजातील सवर

क करी कामगार दिलत अ पसखय व इतर पीिडता या सघषारला जोडनच ि या या आदोलनाला सवर परकार या अ याय आिण शोषणािवरोधात लढा दयावा लागल

अथारतच ाचा अथर असा नाही की ी-प ष समानतचा सघषर थिगत क न भाडवली-सामरा यवादी शोषणािव दध या सघषारला पराधा य दण ी-मकती चळवळीपढील सवरपरथम मह वाच कायर आह की ि याना या या स या या पिरि थतीची जाणीव क न दण आिण वतःची ओळख िनमारण क न द यासाठी आिथरक सामािजक सा कितक आिण राजकीय कषतराम य ी-प ष समानता परा कर या या सघषारसाठी परो सािहत करण व सघिटत करण हा सततचा आिण दनिदन सघषर असन तो करण अपिरहायर आह ह ी चळवळीच आजच काम आह पण हा रोजचा सघषर करत असताना ि या या चळवळीच अितम यय नजरआड क न चालणार नाही तो आ मघात ठरल पण ीमकतीच ल य सा य कर यासाठी अशा एका नवसमाजाची गरज आह जो या य असल समानता पर थािपत करणारा असल असा समाज िनमारण करण ह ी चळवळीच दरगामी यय असल पािहज दनिदन सघषर ह ाच दरगामी लढाईची स वात आहत हच ल य समोर ठवन एक एक अडथळा पार करत पढ जायला हव माणस हणन आपल अि त व पर थािपत कर याचा दनिदन सघषर चाल असतानाच भाडवलाचा उदो उदो करणारी न ह तर सवर लोका या गरजा भागवन स मा य समाधानी साथरक सरिकषत व जा तीत जा त िनिमरतीशील आय य घडवणारी यव था आण यासाठी झटल पािहज

दःख काय तला मोडल तच दःखाला मोडन टाक कवळ तझ डोळ इतराचया सवपनाशी जोडन घ

६२ अिभ यकती जनता सा ािहक

आम याब ल

अिभ यकती

भारतातील मिहला या पिरि थतीत खपच पिरवतरन झाल आह आज मोठया परमाणात ि या िनरिनरा या यवसायात आ मिव ासान वावरताना िदसत आहत अिभयाितरकी आिण यव थापनात नोकरया करत आहत यवसाय करत आहत राजकारणात भाग घऊ लाग या आहत पोलीस आिण सरकषण खा यात नोकरया करत आहत परशासक बनत आहत खळाम य नप य दाखवत आहत

समाजातील ि याच द यम थान आिण या यावर होत असलय अ याय या याब ल समाजाची जाणीव वाढलली आह आप याला पिह यापकषा जा त अिधकारही िमळाल आहत हडा कौटिबक अ याचार पासन कामा या िठकाणी मिहलावर होणारा लिगक अ याचार या सग यावर अनक कायद िमळाल आहत

ा सग यामाग शकडो वषाचा सघषारचा इितहास आह यासाठी आप या अनक मितरणीना अपमान सोसावा लागला आह या याच परय नामळ आपण आज अिधक चागल जीवन जगत आहोत

एवढी परगती होऊनही ि याना समाजाम य अजनही अनक परकारच भदभाव व शोषणाचा सामना करावा लागतो फकत सिवधानात िलिह यान िकवा कायद बनवन समाज बदलत नाही आिण समाज बदल यािशवाय याची मानिसकता बदल यािशवाय ी-प ष समानता यऊ शकत नाही उदा अनक मली आज िशकषण घयायला लाग या आहत पण त क हाही सोडायला लागल ा भीतीखाली असतात मली या िशकषणाचा उपयोग ित या िवकासासाठी न होता लगनासाठी उमदवारी हणन असतो लगना या सपणर परिकरयम य ितची गणव ा मह वाची नसन अजनही हडाच मह वाचा असतो जर एखादी मलगी लगनाआधीपासन नोकरी करत असल तरी लगनानतर ितन नोकरी करायची िकवा नाही याचा िनणरय ितचा नवरा आिण सासरच लोक घतात ती घऊ शकत नाही

इराद कर बलद ६३

वात या या स र वषानतरही ि यावर अतोनात अ याय होत आहत छडछाड गभरिलग िचिक सा लहान मलीची खरदी-िवकरी हडाबळी प नी हणन होणार अपमान आिण अ याचार िवधवा व पिर यकताना िमळणारी वतरणक अशा अनक पाम य त सतत स च असतात ी-प ष भदभावाच २१ या शतकातीलही अ यत

करर उदाहरण हणज ी िलगी गभरपात त शकय झाल नाही तर ज माला आ याबरोबरच ितला मा न टाकण

ग या काही वषाम य मिहला या शोषणाचा एक नवीन परकार िवकिसत झाला आहmdashजािहराती या मा यमातन ीची भोगव त हणन परितमा उभी करण यािशवाय आपला माल िवक यासाठी स दयरपरसाधना या कप या व फशन उदयोगान दशपातळी पासन ग लीबोळापयत स दयर पधाना परो साहन िदल आह ी दहाच अस व तकरण क न ितला फकत शरीरापरत मयारिदत ठवण ह ि यावरील वाढ या िहसच एक कारण आह

आप याला ह सगळ माहीत नाही िकवा आपण ावर िवचार करत नाही अस नाही उलट त ही आ ही कठ या ना कठ या पात ाची िशकार झालल असतो पण आप या डो यावर स काराची पटटी अशी काही बाधलली असत की आपण ाकड डोळझाक करतो

ा सग याचा िवरोध कर यासाठी आ ही अिभ यकती ा ि याचा गटाची थापना कली आह आ ही तम यासारखयाच सामा य मली आिण ि या आहोत यात मिहलाबरोबरच सवदनशील प षही आहत समाजात ीला माणस हणन जगता यईल असा समाज िनमारण िनमारण कर यासाठी आ ही परय नशील आहोत ी वावलबन ीसबलीकरण व ी वात य अशा िवषयाबाबत लोकाम य जाणीव

वाढव यासाठी आ ही िविवध कायरकरम आयोिजत करत असतो यासाठी र त-मोिहमा पिरसवाद मािहतीपट-परदशरन गाणी व पथ-नाटय मोचर नाटक इ वगवगळ कायरकरम करत असतो

ि या आिण प ष दोघही आमच ल य आहत ी वात याब ल प षानाही सवदनशील करण गरजच आह अस आ हाला वाटत कारण ी वात याची लढाई ही फकत ि याची नसन ती सवदनशील प षा या सिकरय समथरन आिण सहभागानच सा य होईल असा आमचा िव ास आह आमचा असाही िव ास आह की या समाजात क करी आिण कामगार वगाच शोषण होत ितथ ी वात य सा य होणार नाही हणनच अिभ यकती क करी कामगार दिलत आिदवासी अ पसखय आिण समाजातील सवर पीिडत घटका या आदोलनाबरोबर जोडन घऊन काम करत आह

६४ अिभ यकती जनता सा ािहक

व न पाह याच धाडस करा

व न पाह याच धाडस कल की कती कर याच धयर यत दीडश वषापवीर सािवतरीबाई फल यानी ज हा दिलत मलीसाठी पिहली शाळा काढली त हा याच व नmdashजात आिण िलगापलीकड समाजातील सवाना िशकषणा या समान सधी िमळा यातmdashबहतकाना अशकयपराय वाटत होत पण आज आपण या व ना या पतरतत खप पढ आलो आहोत लाख या सखयन आज मली आिण दिलत िशकषण घत आहत हणनच आपणही उ च व न पाह यच धाडस क या एका नवीन सदर या यmdashिजथ ीndashप ष खरया अथारन वततर आिण समान असतीलmdashअशा नवसमाज िनिमरतीच व न पाह याची वळ आलली आह पढाकार घऊन अशा समाजिनिमरतीसाठी कती कायरकरम राबव याची वळ आलली आह स वात झाली तरच याचा शवट होतो दशभरात अनक ि या आिण प ष असा पढाकार घताना िदसत आहत आपणही आपल लहान-लहान पढाकार घयायला स वात क न पढ जाऊया चला आपण एकमकापयत पोच याचा परय न क या आपली सखदःख आिण सम या एकमकाम य समजन घऊया आिण हातात हात घालन पढ जाऊया हळहळ अिधकािधक लोक आप याला यऊन िमळतील

आ ही अिभ यकतीतफर प याम य अनक परकारच कायरकरम करत असतो आपण ा सवर कायरकरमाम य सहभागी होऊ शकता

bull िबनधा त बोलः मिहला या पर ावर आधािरत िविवध िवषयावरील मािहतीपट परदशरन व चचार ी िहसाचारावरील lsquoI am Nirbhayarsquo मािहतीपट महो सव

bull ी चळवळीनी आ ापयत लढन िमळवल या कायदयावर याखयान bull प षभान मी प ष हणन कसा घडलो यावर त ण मलाबरोबर सवाद bull अनक िवषयावरील सडक नाटक bull याखयान ndash ि यावरील िहसाचाराची कारण bull चाकोरी तोडताना ndash िलगभाव समजन घताना ािवषयावर कायरशाळा bull र यावरील अिभयान उदा लक इज यिटफल घर दोघाच मग घरकाम फकत

बाईचच कस ि या या व छतागहासाठी अिभयान नसिगरक पाळी अपिवतर कशी प षभान इइ

जर आप याला आम याबरोबर सिकरय हायच असल तर आम या पढील प यावर सपकर क शकता

अिभ यकती सपकर अिभ यकती co लोकायत िसिडकट बकसमोर लॉ कॉलज रोड नळ टॉपजवळ पणndash४ (या प यावर दर मिह या या पिह या रिववारी सकाळी ९३०ndash१२ या वळत अिभ यकतीची मीिटग होत आिण दर रिववारी स या ५ndash७३० या वळत लोकायतची मीिटग होत)

अलका जोशी ndash 9422319129 मोनाली चअ ndash 9881241415 wwwlokayatorgin puneabhivyaktigmailcom abhivyaktipune lokayatpune

आमची मराठी परकाशन य िदल माग मौत (कोकndashप सी भारत छोडो) ₹ ५ndash दवळाचा धमर आिण धमारची दवळ ₹ ५ndash ह मला माहीत हव ₹ ५ndash त णानो िवचार कराल तर ₹ ५ndash िववकवादी िवजञानवादी समाजवादी िववकानद ₹ ५ndash मी नाि तक का आह (लखक शहीद भगतिसग) ₹ ५ndash कोळी आिण माशी (लखक िव ह म िलबिन ट) ₹ ५ndash सावरजिनक िवमा कषतर िललावात ₹ ५ndash लढा वॉलमाटरशी ₹ १०ndash मलगा हणज मलगी हणज (लिखका कमला भसीन) ₹ १०ndash नोटाबदी काय कमावल काय गमावल ₹ १०ndash आर एस एस ला ओळखा (लखक श सल इ लाम) ₹ १०ndash शहीद भगतिसगच त णाना आवाहन ₹ १५ndash िशकषणाची राखरागोळी ₹ १५ndash जग या या हककाच आदोलन ₹ १५ndash भारत प हा गलामीकड ₹ २०ndash दशावर फिसझमच सकट ₹ २०ndash सरकार खरच गरीब आह का ₹ २०ndash आि वक वडपणा ₹ २०ndash बरोजगारीच सकट कारण आिण उपाय ₹ २५ndash उठ माणसा गाणी सघषारची ₹ ३०ndash जागितकीकरण की नवी गलामिगरी ₹ १५०ndash

• 1 frontoutside-irade-kar-buland-e03-27sep18
• 2 frontinside-irade-kar-buland-e03-27sep18
• 3 booklet-irade-kar-buland-e03-27sep18
• 4 backinside-irade-kar-buland-e03-27sep18
• 5 backoutside-irade-kar-buland-e03-27sep18