1

Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης

Σχολή Καλών Τεχνών

Τµήµα Εικαστικών και Εφαρµοσµένων Τεχνών

Νικόλας Σφήκας

Ζωγραφικά έργα µε θέµα το Σκάκι

από τον δέκατο πέµπτο έως τον εικοστό αιώνα

∆ιδακτορική ∆ιατριβή

Επιβλέπων Καθηγητής: Εµµανουήλ Μαυροµµάτης

Μέλη Συµβουλευτικής Επιτροπής: Εµµανουήλ Μαυροµµάτης

Χαράλαµπος Σαββόπουλος

Γιώργος Ζωγραφίδης

Θεσσαλονίκη 2007

2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 4

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ 9

ΕΠΕΞΗΓΗΣΗ ΣΚΑΚΙΣΤΙΚΩΝ ΣΥΜΒΟΛΩΝ 13 ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ 13 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ 14 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 15 ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ∆ΙΕΥΘΥΝΣΕΙΣ 24

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 34

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α’ - 15ος και 16ος αιώνας 50

Σκάκι της Βασίλισσας 50

Σκάκι και βασιλική οικογένεια 52

Σκάκι και βία 54

Σκάκι, έρωτας και γάµος 56

Παιχνίδι µε τον θάνατο 60

Χαρακτική 63

Η αφετηρία του σύγχρονου σκακιού και η εξέλιξη της θεµατογραφίας 66

Σκάκι και θανατική ποινή 70

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β’ - 17ος και 18ος αιώνας 73 Γουίλιαµ Σαίξπηρ 77

Νεκρή φύση µε σκακιέρα 78

Το σκάκι ως αλληγορία του πολέµου 80

Ζωντανό Σκάκι 82

Εθισµός, πάθος, στοίχηµα και φόνος 83

Σκάκι και Ζώα 86

Το σκάκι ως αλληγορία των πολιτικών εξελίξεων 88

Χειρονοµία εγκατάλειψης 89

Βενιαµίν Φραγκλίνος 90

Ο Τούρκος 91

∆ιπλό-Σαχ και Ματ [++#] 94

Το ενδιαφέρον για τις χώρες της Ανατολής 94

Άλλες παραστάσεις 96

3

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ’ - 19ος αιώνας 98 Καφενεία, τουρνουά, salons, clubs-Ισχυροί σκακιστές 99

Η πολιτική και ο πόλεµος µέσα από το σκάκι 110 Κλήρος και σκάκι 116 Ο νικητής και ο νικηµένος 123

Ζευγάρια στη σκακιέρα 128

Το σκάκι στη Λογοτεχνία 136

Απεικονίσεις εποχής 142

Ο Σατανάς παίζει µε τον άνθρωπο 149 Αντίπαλες ανδρικές µορφές 150

Αντίπαλες γυναικείες µορφές 157 Ανδρική µορφή δίπλα σε σκακιέρα 159 Γυναικεία µορφή δίπλα σε σκακιέρα 162 Παρτίδες σε εξωτερικούς χώρους 163 Παιδί και σκάκι 164 Το σκάκι σε άλλες εφαρµογές 167

Οριενταλισµός 168

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ∆’ - 20ός αιώνας 176 Η Σοβιετική Σχολή 176

Έργα υπαινικτικά του σκακιού 180

Άλλα έργα 186

Τα πιόνια του Magritte 201

Η δυναµική των κινήσεων (Baumeister-Dossi) 206 Χάος (Paul Klee - Victor Vasarely - Maurits Cornelis Escher) 208

Marcel Duchamp: ο παθιασµένος σκακιστής και ο περίγυρός του 216

ΕΠΙΛΟΓΟΣ 239 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 248 Σκακιστική Ορολογία 272 Παγκόσµιοι Πρωταθλητές 275 Summary 277 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 287 ΠΡΟΣΩΠΩΝ 287

Καλλιτεχνών 290 Σκακιστών 296 ΠΑΙΧΝΙ∆ΙΩΝ-ΑΥΤΟΜΑΤΩΝ ΜΗΧΑΝΩΝ 297

4

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Όλοι οι σκακιστές είναι καλλιτέχνες.1

Marcel Duchamp

Ιστορικά το σκάκι κατατάσσεται στα παιχνίδια πολέµου2 και θεωρείται παιχνίδι αναίµακτης µάχης, σύγκρουση πνευµατικής σκέψης µεταξύ δύο αντιπάλων,

όπου ο καθένας ελέγχει µια παράταξη µικρής κλίµακας3. Οι δύο παρατάξεις

έχουν ίση ισχύ4 σ’ ένα πεδίο µάχης διαστάσεων εξήντα τεσσάρων τετραγώνων. Με την πάροδο του χρόνου το παιχνίδι αυτό του πολέµου

εξελίχθηκε σε µία Τέχνη µε τη µορφή παιχνιδιού5 και περιλαµβάνει όλα τα χαρακτηριστικά που διακρίνουν τον αθλητισµό6.

Η µελέτη αυτή, η οποία είχε αρχίσει σαν καταγραφή πριν µερικές δεκαετίες, περιλαµβάνει «Ζωγραφικά έργα µε θέµα το σκάκι από τον δέκατο πέµπτο έως τον εικοστό αιώνα». Επιδίωξή της είναι, κατά κύριο λόγο, να συµβάλει στην κάλυψη ενός µεγάλου κενού της έρευνας των έργων τέχνης µε θέµα το γνωστό ∆υτικό σκάκι. Επί πλέον επιχειρεί να καταγράψει την ποικιλοµορφία των θεµάτων από την οποία επηρεάστηκαν οι καλλιτέχνες και να ερευνήσει κατά πόσο η σκακιστική σκέψη επηρέασε την καλλιτεχνική δηµιουργία. Χρονική αφετηρία της µελέτης είναι ο δέκατος πέµπτος αιώνας, περίοδος κατά την οποία αρχίζουν οι κανόνες του σκακιού να κωδικοποιούνται.

Στην Εισαγωγή θεωρήθηκε απαραίτητο να γίνει µια αναφορά στα έργα τέχνης της προγενέστερης µορφής του σκακιού καθώς και στην προέλευσή τους. Οι κοινωνικές αναταραχές, επακόλουθο των πολιτικών και κοινωνικών φαινοµένων, οριοθέτησαν ως τέλος της µελέτης τη δεκαετία του 1960, εποχή

1 Schwarz 1974, 76. 2 Murray H. J. R., A History of Chess, New York, 1913, 25. 3 Williams 2000, 6. 4 Murray H. J. R., A History of Chess, New York, 1913, 25. 5 Saidy και Lessing 1974, 12. 6 Τα ιατρικά συµπεράσµατα που περιγράφουν την καταπόνηση του σώµατος, που υφίστανται οι σκακιστές κατά τη διάρκεια των επίσηµων παρτίδων, είναι σχεδόν παρόµοια µε εκείνα των αθλητών, βλ. Arbinger Roland και Reither Franz, Schach und Sport, (Πραγµατογνωµοσύνη για την ένταξη του Σκακιού στον Αθλητισµό), ∆εκέµβριος 1976 και Pfleger H. και Stocker K. και Pabst H. και Haralambie G., Sportmedizinische Untersuchung an Schachspielern der Spitzenklasse, περ. MMW Münchener Medizinische Wochenschrift, München, (Sonderdruck), 122. Jahrgang 1980.

5

της κατάρρευσης της Σοβιετικής Σχολής του σκακιού, που οριστικοποιήθηκε από τον αµερικανό Παγκόσµιο Πρωταθλητή Robert Fischer7.

Η αναζήτηση των πινάκων έγινε µέσα από ένα σύνολο 1100 περίπου µουσείων, πινακοθηκών, βιβλιοθηκών, σκακιστικών και καλλιτεχνικών βιβλίων, ταχυδροµικών δελταρίων, γραµµατοσήµων, καθώς και του κυβερνοχώρου, πράγµα αναπόφευκτο, προκειµένου να εντοπισθεί ο µέγιστος δυνατός αριθµός έργων που θα βοηθούσε στην πληρέστερη τεκµηρίωση. Πρέπει ωστόσο να σηµειωθεί ότι δεν συµπεριλήφθηκαν εκείνα τα έργα, όπως του οίκου Sotheby’s, που παραµένουν αδηµοσίευτα, όπως και εκείνα στα οποία η πρόσβαση κατέστη αδύνατη, καθώς οι ιδιοκτήτες των ιστοσελίδων δε δέχθηκαν να δώσουν πληροφορίες. Στο DVD των φωτογραφιών προστέθηκαν µερικές έγχρωµες εικόνες του κυβερνοχώρου από τις αντίστοιχες ασπρόµαυρες των βιβλίων.

Για µεγαλύτερη πληρότητα στα εικονογραφικά κριτήρια δεν τέθηκε περιορισµός αποκλειστικά ως προς τα έργα που απεικονίζουν σκακιστές, που παραπέµπουν στον συµβολισµό του σκακιού ή σε φιγούρες του παιχνιδιού αλλά και σε έργα υπαινικτικά του σκακιού, σε πίνακες µε τίτλους που παραπέµπουν στο παιχνίδι, σε γλυπτά µε θέµα το σκάκι, καθώς επίσης και σε άλλα επιτραπέζια πνευµατικά ή τυχερά παιχνίδια που παρουσιάζουν κοινά ή αντίθετα χαρακτηριστικά µε το σκάκι. Για την κατάταξη των έργων απαραίτητη προϋπόθεση θεωρήθηκε η χρονολογική σειρά τους, η οποία όµως δεν τηρήθηκε πάντα µε συνέπεια, για την καλύτερη οµαδοποίηση, ταύτιση, σύγκριση αλλά και πιο ολοκληρωµένη αναφορά στους καλλιτέχνες που δηµιούργησαν περισσότερα από ένα έργα µε αυτό το θέµα.

Η πλειονότητα των ονοµάτων των καλλιτεχνών, δεν έχει εξελληνισµένο τύπο και, προκειµένου να διατηρηθεί η οµοιογένεια, προτιµήθηκε να αποδοθούν όλα τα ονόµατα στην ξένη γραφή. Στο κείµενο, δίπλα στα ονόµατα των καλλιτεχνών, αλλά και σε εκείνα που επαναλαµβάνονται, αναγράφεται η ηµεροµηνία γέννησης και θανάτου. Στα έργα της µελέτης δόθηκαν όλοι οι τίτλοι, µε τους οποίους αυτά κυκλοφορούν, ενώ παρέµειναν στην αρχική τους γλώσσα οι τίτλοι µερικών έργων των οποίων το νόηµα διαφοροποιείται στη µετάφραση. Όπου αναφέρεται η έκφραση Χωρίς τίτλο δηλώνεται ότι αυτός δεν στάθηκε δυνατόν να βρεθεί. 7 Το πλήγµα που δέχθηκαν τότε οι Σοβιετικοί µε την ήττα του Spassky ήταν µεγάλο, καθώς το παιχνίδι είχε γίνει δείκτης εθνικής κουλτούρας και στοιχείο κύρους του κράτους, βλ. Κέφαλος Κοσµάς, Μπόµπι Φίσερ, Ο πεσµένος πύργος, περ. Ταχυδρόµος, 26/1/2007, 58.

6

Η µελέτη αποτελείται από πέντε κεφάλαια και ένα παράρτηµα.

Στην Εισαγωγή µελετήθηκαν τα έργα που έχουν άµεση σχέση µε το

σκάκι στην προγενέστερη µορφή του µέχρι τον δέκατο πέµπτο αιώνα, µε

παράλληλη εξέταση εικονογραφικών και φιλολογικών στοιχείων στα έργα

των: ποιητή Firdausi, “Shah Namah”, Alphonso Χ el Sabio, βασιλιά της

Καστίλης και της Λεόν Libro de los Juegos ή Libros del Axedrez, Dados et

Tablas, και Jacobus de Cessolis Tractatus de Ludo Scaccorum και Liber de

Moribus Hominum et Officiis Nobilium ac Popularium, Super Ludo

Scaccorum. Εξετάζονται επίσης εικονογραφίες και έργα που σχετίζονται µε το

σκάκι στις ερωτικές ιστορίες των ευγενών, στα Ιπποτικά µυθιστορήµατα, στις

περιπέτειες του Αρθούρου, του Lancelot και της Guinevere καθώς και στις

πρωταρχικές φιγούρες του µεσαιωνικού ροµαντισµού, τον Τριστάνο και την

Ιζόλδη.

Στο Α’ Κεφάλαιο (15ος και 16ος αιώνας) περιλαµβάνονται σε ενότητες οι

εικόνες που προέκυψαν από τις ποικίλες αλληγορικές λειτουργίες του

παιχνιδιού: Σκάκι και έρωτας, σκάκι και ζωή, σκάκι και γάµος, σκάκι και βία,

σκάκι και θάνατος. Τέλος το θέµα επεκτείνεται και στην έρευνα που αφορά

τους πίνακες µε θέµα το σκάκι και τη θανατική καταδίκη. Η µελέτη των

αλληγοριών αυτών βοηθά στην κατανόηση του πιο πρώιµου σωζόµενου

σκακιστικού πίνακα (1508), ιδιαίτερα ως προς τη διαµάχη µεταξύ των φύλων

των παικτών. Μέσα από έργα του κεφαλαίου εξετάζεται η εισαγωγή του

σκακιού στη βασιλική οικογένεια, καθώς και η διάδοσή του µέσω της

ανακάλυψης της τυπογραφίας. Σε ξεχωριστή ενότητα εξετάζονται οι

ξυλογραφίες που βοήθησαν στην εκκίνηση του σύγχρονου σκακιού.

Στο Β’ Κεφάλαιο (17ος και 18ος αιώνας) παρουσιάζεται το σκάκι ως

εικόνα και αλληγορία του πολέµου, καθώς και το Ζωντανό Σκάκι, που

αποτελεί µια άλλη εκδοχή του. Γίνεται ανάλυση πινάκων µε θέµα τη διαµάχη

και τον φόνο στο σκάκι σαν αποτελέσµατα εθισµού. Ξεχωριστή ενότητα

αποτελεί το Σκάκι και Ζώα µε πρωταγωνιστές τους πιθήκους και τις γάτες.

Θεωρήθηκε σκόπιµη και η αναφορά στον Αυτόµατο Σκακιστή, γνωστό και σαν

Τούρκο, που αποτέλεσε πηγή έµπνευσης για αρκετά σχέδια. Στη σειρά των

έργων που µελετώνται περιλαµβάνονται επίσης εκείνα µε τον Ferdinand και

τη Miranda από την Τρικυµία του Σαίξπηρ. ∆ίνονται οι ερµηνείες της

σκακιέρας στη νεκρή φύση. Εξετάζονται οι καλλιτεχνικές αναζητήσεις που

7

προέκυψαν από το οικονοµικό και εµπορικό ενδιαφέρον των Ευρωπαίων για

τις Ανατολικές χώρες, την Ινδία και αργότερα την Κίνα. Τέλος γίνεται

σχολιασµός έργων που εκφράζουν τις πολιτικές εξελίξεις στη Γαλλία.

Τα δύο επόµενα κεφάλαια (Γ’ και ∆’) είναι τα πιο εκτενή της µελέτης. Στο

Γ’ Κεφάλαιο (19ος αιώνας) ερευνώνται τα έργα που προέκυψαν µέσα στα

salons, clubs, τουρνουά και καφενεία, κυρίως το “Café de la Régence”, καθώς

και οι προσωπογραφίες ισχυρών σκακιστών. Με αφορµή τους πίνακες που

απεικονίζουν κληρικούς να παίζουν σκάκι προκύπτουν διαφορετικές

κατηγορίες, ανάλογα µε τους αντιπάλους των κληρικών και τους θεατές.

Σχολιάζεται επίσης η συνέχεια της ερωτικής παράδοσης του Μεσαίωνα που

εµφανίζει και στους πίνακες του δέκατου ένατου αλλά και του εικοστού αιώνα

τα ζευγάρια σαν αντιπάλους. Αναλύεται η ψυχολογική αντίδραση τόσο του

νικητή, όσο και του νικηµένου. Η έρευνα επεκτείνεται ακόµη σε µια ποικιλία

επιρροών όπως του Τριακονταετούς πολέµου και του δέκατου όγδοου αιώνα.

Γίνεται παράλληλη παράθεση πληθώρας έργων µε ανδρικές και γυναικείες

µορφές, είτε ως αντίπαλες µεταξύ τους είτε ως µοναχικές, και ακολουθεί

σχολιασµός στις παιδικές. Το τελευταίο µέρος του κεφαλαίου είναι

αφιερωµένο στα οριενταλιστικά έργα που ήταν αποτέλεσµα του

ενδιαφέροντος των καλλιτεχνών για τις χώρες της Ανατολής.

Στο ∆’ Κεφάλαιο (20ός αιώνας) γίνεται λόγος για την ακτινοβολία της

Σοβιετικής Σχολής και τα αποτελέσµατα της ευρύτερης γνωστοποίησης του

σκακιού. Μελετώνται ποικίλα έργα τέχνης µε σκακιστικά θέµατα που

αντικατοπτρίζουν νέα ρεύµατα ή και νέες ερµηνείες στα µοντέρνα κινήµατα

του εικοστού αιώνα, ενώ περιγράφεται και η οµοιότητα της σύλληψης του

µοτίβου των σκεπτόµενων παικτών. Μεγαλύτερη έµφαση έχει δοθεί στον

John Sargent και στην Vieira da Silva, που έπαιζαν και ο ίδιοι σκάκι, στις

σκακιέρες του Matisse και στη χρήση της σκακιέρας στη µεταφυσική τέχνη

του de Chirico. Σε ξεχωριστές ενότητες αναλύονται τα υπερµεγέθη πιόνια του

Magritte και η δυναµική των κινήσεων, που µετατράπηκε σε έργα τέχνης από

τους Baumeister και Dossi. Στη συνέχεια η έρευνα επεκτείνεται στη θεωρία

του Χάους και στα έργα των Klee, Vasarely και Escher, που προέκυψαν από

τη σχέση της µε την τέχνη και το σκάκι. Η ενότητα περιλαµβάνει αναλυτικά την

πορεία της σχέσης του Marcel Duchamp µε την τέχνη και το σκάκι. Εστιάζεται

στα έργα του, στον περίγυρό του, καλλιτεχνικό και σκακιστικό, στις επιρροές

του, αλλά και στην ταύτιση της τέχνης µε το σκάκι.

8

Η συγκέντρωση του υλικού άρχισε µετά την κατάκτηση από τον

συγγραφέα του Σκακιστικού Πρωταθλήµατος των Σχολών του Πανεπιστηµίου

Helwan στο Κάιρο το 1979-80. Έκτοτε ο ίδιος, και ως καλλιτεχνικό µέλος της

F.I.D.E., παρουσίασε οµιλίες σχετικά µε την ιστορία και τη φιλοσοφία του

σκακιού. Ένας µικρός αριθµός χρησιµοποιήθηκε από τον ίδιο σε διάφορες

εικαστικές εκθέσεις, όπως «Η Τέχνη του Σκακιού» στο Μουσείο Αθλητισµού

της Θεσσαλονίκης (1999-2000), «Οι Αλληγορίες του Σκακιού» στο

Πανελλήνιο ∆ιασυλλογικό Πρωτάθληµα Σκακιού (2006) κ.ά.

Η εξονυχιστική έρευνα οδήγησε τον συγγραφέα στον εντοπισµό περίπου

1000 πινάκων. Μερικοί απ’ αυτούς δεν συµπεριλήφθηκαν στη µελέτη, είτε

γιατί µερικά µουσεία ή πινακοθήκες δε διαθέτουν φωτογραφίες στο αρχείο

τους, είτε γιατί αρνήθηκαν να παραχωρήσουν άδεια µελέτης του υλικού, γι’

αυτό αναφέρονται απλά στο Παράρτηµα. ∆εδοµένου ότι η έλλειψη των

φωτογραφιών του παραρτήµατος είχε σαν αποτέλεσµα τη µη ολοκληρωµένη

µελέτη τους, κρίθηκε σκόπιµο να µην γίνει η µετάφραση των στοιχείων των

έργων. Στο Παράρτηµα περιλαµβάνονται επίσης όσα έργα ήταν αδύνατο να

εντοπιστούν από τον κατάλογο του Roesler8. Στον κατάλογο αυτό ο οποίος,

σηµειωτέον, δεν παραθέτει απεικονίσεις των έργων, προστέθηκαν από τον

συγγραφέα, όπου ήταν εφικτό, ορισµένες πρόσθετες πληροφορίες, όπως

χρονολογίες γέννησης και θανάτου καλλιτεχνών.

Μετά τον Επίλογο ακολουθούν ο κατάλογος των Παγκόσµιων

Πρωταθλητών Σκακιού και η Ορολογία των σκακιστικών όρων που

χρησιµοποιήθηκαν.

Οι 679 πίνακες του καταλόγου ακολουθούν τη ροή του κειµένου και

περιλαµβάνουν 767 εικόνες, καθώς και λεπτοµέρειες έργων. Για την εύκολη

ανεύρεσή τους η αρίθµησή τους αντιστοιχεί στην αρίθµηση των σελίδων.

Επίσης σε όσα έργα δεν έχουν τίτλο, αλλά ήταν απαραίτητη η ερµηνεία τους,

έγινε σχολιασµός. Οι έγχρωµες φωτογραφίες στο βιβλίο του Gizycki, A

History of Chess (1972), δεν έχουν αριθµό σελίδας, γι’ αυτό προστέθηκε το

σύµβολο «+» µετά από την προηγούµενη, η οποία και είναι πάντα

αριθµηµένη.

8 Όπως αναφέρει ο Roesler ο κατάλογος αυτός είναι βασισµένος σε έναν αρκετά προγενέστερο και µικρότερο που κυκλοφόρησε στο περιοδικό “Chesstamps Informant” (χωρίς στοιχεία).

9

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Το συγκεκριµένο θέµα µου προτάθηκε από τον καθηγητή του Πανεπιστηµίου

Θεσσαλονίκης καθηγητή Εµµανουήλ Μαυροµµάτη τον οποίο ευχαριστώ

θερµά τόσο για την εµπιστοσύνη του, όσο και για την τυπική και ουσιαστική

καθοδήγησή του. Ευχαριστίες οφείλω στα µέλη της συµβουλευτικής

επιτροπής, καθηγητές Γιώργο Λάββα, Χαράλαµπο Σαββόπουλο και Γιώργο

Ζωγραφίδη για την ουσιαστική βοήθειά τους. Επίσης ευχαριστώ τα µέλη της

εξεταστικής επιτροπής, καθηγητές Γιώργο Γκολφίνο, Κυριάκο Κατζουράκη,

Στέλλα Λάββα και Αθανάσιο Χρήστου που µε βοήθησαν µε παρατηρήσεις επί

της ουσίας και επί της µεθόδου.

Για τον εντοπισµό του υλικού αλλά και για χρήσιµες πληροφορίες

οφείλω να ευχαριστήσω τους: David Aylsworth, Phil Basner, Julia Beaumont-

Jones, Barbara A. Bernard, David Berthout, Isabelle Brun-Ilunga, Cath.

Casley, Jill R. Chancey, Justin Clegg, Αντώνη ∆ιαµαντίδη, Brigitte Ducrot,

Linda Ehman, Mustafa El Labad, Elizabeth Fischer, Χάρη Φουγιαξή, Jane

Furness, Courtney S. Gearhart, Mardeleine Gerber, Melissa Gould, Κάρλο

ντε Γκράντι, Sophie Greco-Hefti, Ευστράτιο Γρίβα, Maoz Hagit, Joran

Heggtveit, Leanne Handreck, Karen Heath, Joran Heggtveit, Stefan Heyer-

Krug, Barbara Holländer, Hans Holländer, Rock Hushka, †Γιώργο Ιωακειµίδη,

Kirsi Kaisla, Μιχάλη Καλοσκάµπη, Μαρία Καµπούρη, Kathleen Jones,

Barbara Katus, Χρήστο Κεφαλή, David L. Kencik, Martha King, Μπάµπη

Κοιλιάρη, Maija Koskinen, Ευθυµία Κούντουρα, Χρήστο Κούντουρα,

Αλεξάνδρα Κουσουλάκου, Gina Koziatek, Glenn D. Lowry, Hein Maassen,

Colin Mackenzie, Γιώργο Μακρόπουλο, Λίλη Μαστιχιάδη, Denise McColgan,

Shilpa Mehraa, ∆ηµοσθένη Μιχαηλίδη, Susan B. Moldenhauer, Brigitte Monti,

Amber E. Morgan, Νίκο Μπεργιόπουλο, Γεωργία Μπούρδα, Carol Murray,

Istvan Nemeth, Bob Newick, Alex Newson, Susan Newton, Kathleen P.

Omalley, Lynda Palma, ∆ήµητρα Παπανικόλα-Μπακιρτζή, Χρήστο Πιλάλη,

Maritta Pitkanen, Dianna Pulling, Jeanne Rosen, Beth Ryan, Anett Sänger,

Colleen Schafroth, Bettina Trabert, Nanny Sehujrrerg, Anna Sheppard,

Stacey Sherman, Ann Sinfield, Jan Smits, Kimsey Sorensen, Έλλη

10

Σπερδόκλη, Jill Springall, Lucille Stiger, Νίκο Στρατηγάκη, Ana Tavasci,

Solveig Tønseth, Bettina Trabert, Sandra Tsatsakis, Ευθύµη Τσοµάκο,

Marleen Wijnbergen, Winnie Tyrrell, Rosemary Vence, Bill Wall, Jennifer

Widman, Μιχάλη Χατζηδάκη, George Zombakis.

Ευχαριστώ ιδιαίτερα για τις µεταφράσεις από τα λατινικά και ιταλικά τη

Ντίνα Κουσουλάκου, από τα γερµανικά την Ελένη Τσιτσιρίκου, από τα

γαλλικά την Νικολέττα Τζάνη και για την αγγλική περίληψη την Ήβα

Χρυσογιάννη.

Για την ευγενική συνεργασία και για την παραχώρηση υλικού

απευθύνω τις ευχαριστίες µου στα παρακάτω Μουσεία, Ιδιωτικές συλλογές,

Βιβλιοθήκες, Αρχεία, Πανεπιστήµια και Γκαλερί:

- Agence photo de la Réunion des musées nationaux RMN, Paris.

- Allen Memorial Art Museum, Oberlin College, Oberlin.

- Art Gallery & Museum Kelvingrove, Glasgow.

- Ashmolean Museum, Oxford.

- Bonhams, London.

- Carnegie Museum of Art, Pittsburgh.

- Childs Gallery, Boston

- Cornell Fine Arts Museum / Rollings College, Winter Park, U.S.A.

- ∆ηµοτική Πινακοθήκη Χίου, Χίος.

- Fine Arts Museums of San Francisco, South San Francisco, U.S.A.

- Frye Art Museum, Seattle, Washington, USA.

- Gösta Serlachius Museum of Fine Arts, Mänttä, Finland.

- Hood Museum of Art-Dartmouth College-Hanover, New Hampshire.

- Indiana University Art Museum,Bloomington, Indiana, U.S.A.

- Koninklijke Bibliotheek, Den Haag.

- Koninklijk Museum Voor Schone Kunsten Antwerpen, Antwerpen.

- Kröller-Müller Museum, Otterlo.

- Lauren Rogers Museum of Art, Laurel, Mississippi, U.S.A.

- Library of Congress, Washington, U.S.A.

- Montclair Art Museum, Montclair, New Jersey U.S.A.

- Musée d’art et d’histoire, Gèneve.

- Musée d'Orsay, Paris.

11

- Musée du Louvre, Departement des Objets d' art, Paris.

- Museum of Art Brigham Young University, North Campus Drive, Provo,

Utah.

- Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam.

- Museum of Fine Arts, Budapest.

- Museum of Fine Arts, Houston, Houston, Texas, U.S.A.

- National Gallery (Nasjonalgalleriet), Oslo.

- National Gallery of Australia, Canberra.

- National Gallery of Canada, Canada.

- National Gallery of Scotland, Picture Library, Edinburg.

- Maryhill Museum of Art, Goldendale, Washington.

- National Portrait Gallery, London.

- New Orleans Museum of Art, New Orleans.

- Oberelin, Oberelin College, Allen Memorial Art Museum, Oberelin, Ohio,

U.S.A.

- Oskar Reinhart "Am Römerholz" Collection, Winterthur.

- Pennsylvania Academy of the Fine Arts, Pennsylvania.

- Réunion des Musées Nationaux, Agence photographique, Paris.

- Rockefeller Museum, Jerusalem

- San Diego Museum of Art, San Diego, California, U.S.A.

- Scottish National Gallery of Modern Art, Edinburgh.

- Stad Antwerpen-Sport en cultur, Antwerpen.

- Stedelijk Museum, Amsterdam.

- Sylvan Cole Gallery, ADAA., New York.

- Szepmuveszeti Museum-Museum des Beaux-Arts, Budapest.

- Tacoma Art Museum, Tacoma.

- Tate Britain, Millbank, London.

- Tate Liverpool, Liverpool.

- Tate Modern, London

- Tate Enterprises Ltd, Millbank, London.

- The Baltimore Museum of Art, Baltimore.

- The Bridgeman Art Library, United Kingdom.

- The Cleveland Museum of Art, Slide Library Sales Order, Cleveland, U.S.A.

12

- The David and Alfred Smart Museum of Art, The University of Chicago,

Chicago, Illinois U.S.A.

- The Library of Congress, Washington.

- The Israel museum, Jerusalem.

- The Museum of Modern Art, MoMA, New York.

- The Nelson-Atkins Museum of Art, Kansas City, U.S.A.

- The Saint Louis Art Museum, Forest Park, Saint Louis.

- University of Michigan Museum of Art, Michigan, U.S.A.

- University of Wyoming Art Museum, Laramie, Wyoming, U.S.A.

- Ville de Genève, Musée d'art et d'histroire, Genève.

- Yale Center For British Art, New Haven.

- Winterthur Museum Garden & Library Winterthur, USA.

Για χρήσιµες συζητήσεις και υποδείξεις ευχαριστώ τη Λουκρητία

Γουναροπούλου. Για την πρόθυµη βοήθειά του σε πρακτικά θέµατα οφείλω

ευχαριστίες στον Νίκο Παππά. Ένα µεγάλο και ξεχωριστό ευχαριστώ οφείλω

να απευθύνω στους φίλους µου σκακιστές και φιλοτελιστές, τους οποίους

ανέφερα καθώς και στην οικογένειά µου για την πολύπλευρη συµπαράστασή

της. Τέλος οι ευχαριστίες από τη θέση αυτή δεν είναι αρκετές, για να δείξουν

το µέγεθος της επιστηµονικής αλλά και ηθικής υποστήριξης της συζύγου µου

Ντίνας Κουσουλάκου που µε τις χρήσιµες υποδείξεις και τις ουσιαστικές

παρατηρήσεις της µε βοήθησε στην ολοκλήρωση αυτής της έρευνας.

13

ΕΠΕΞΗΓΗΣΗ ΣΚΑΚΙΣΤΙΚΩΝ ΣΥΜΒΟΛΩΝ*

+ Σαχ.

++ ∆ιπλό Σαχ.

# Ματ.

X Κόψιµο ή πάρσιµο αντίπαλου υλικού.

0-0 Μικρό ροκέ.

0-0-0 Μεγάλο ροκέ.

! Καλή κίνηση.

!! Κακή κίνηση.

? Κακή κίνηση.

?? Αβλεψία.

!? Ενδιαφέρουσα κίνηση.

?! Ριψοκίνδυνη κίνηση, κίνηση αµφιβόλου αξίας.

1-0 Νίκη Λευκών.

0-1 Νίκη Μαύρων.

½-½ Ισοπαλία.

+ - = Νίκη/ες του Λευκού, Νίκη/ες του Μαύρου, Ισοπαλία/ες.

* Έχουν συµπεριληφθεί όσα αναφέρονται στο κείµενο.

ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ F.I.D.E. Fédération Internationale des Echecs [=∆ιεθνής Σκακιστική

Οµοσπονδία]. H ανώτερη αγωνιστική έκφραση του σκακιού, η οποία ιδρύθηκε

στις 20/7/1924. χ.χ. Χωρίς χρονολόγηση.

14

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

Cabanne 1989 Cabanne Pierre, Ο Μηχανικός του Χαµένου Χρόνου-

Συνεντεύξεις µε τον Marcel Duchamp, Αθήνα, 1989.

Cabanne 1996 Cabanne Pierre, Duchamp & Cie, Paris, 1996.

Finkenzeller, Ziehr και Bührer 1989* Finkenzeller Roswin, Wilhelm Ziehr

και Emil M. Bührer, Chess-A Celebration of 2000 years, Lucerne, 1989.

Gombrich 1998 Gombrich, E. H., Το Χρονικό της Τέχνης, Αθήνα, 1998.

Gizycki 1972* Gizycki Jerzy, A History of Chess, (original title: Z Szachami

Przez Wieki i Kraje) London, 1972.

Holländer 2005 Holländer Hans και Barbara, Schachpartie Durch Zeiten

und Welten, Heidelberg, 2005.

Keats 1985 Keats Victor, Chessmen-for collectors-, London, 1985.

Pièces d'échecs 1990* Pièces d'échecs, Bibliothèque nationale, Cabinet

des médailles et antiques 7 Juin-30 Septembre 1990, Paris, 1990.

Roesler 1973 Roesler Manfred, Chess in Art, Davenport, 1973.

Saidy και Lessing 1974* Saidy Anthony και Lessing, Norman, The World of

Chess, London and Glasgow, 1974.

Schafroth 2002* Schafroth Colleen, The Art of Chess, New York, 2002.

Schwarz 1974 Schwarz Arturo, La mariée mise à nu chez Marcel Duchamp,

même, Paris, 1974.

Williams 2000* Williams Gareth, Master pieces-The Architecture of Chess,

New York, 2000.

Wilson 1981* Wilson Fred, A picture history of chess, New York, 1981.

Yalom 2004 Yalom Marilyn, Birth of Chess Queen, New York, 2004.

Έννοιες της Μοντέρνας Τέχνης 2003 Στάγκος Νίκος (επιµ.), Έννοιες της

Μοντέρνας Τέχνης-Από τον Φωβισµό στον Μεταµοντερνισµό, Αθήνα, 2003.

Κεφαλής 2004 Κεφαλής Χρήστος, Σκάκι και κουλτούρα, Αθήνα, 2004.

* Η συντοµογραφία χρησιµοποιήθηκε κυρίως για τις φωτογραφίες των εικόνων.

* Abbreviations were used mainly for photographs of the pictures.

15

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ackerman M. Gerald, Jean-Léon Gérôme, Les Orientalistes vol.4, Paris, 2000.

Ackerman M. Gerald, Jean-Léon Gérôme, Sa vie, son œvre, Paris, 1997. Apollinaire G., Chroniques d’Art (1902-1918), Paris, 1960. Arbinger Roland και Reither Franz, Schach und Sport, (Πραγµατογνωµοσύνη

για την ένταξη του Σκακιού στον Αθλητισµό), ∆εκέµβριος, 1976. A Russian Wonder, Les Merveilles Russes, χ.χ. Αsh Russell, Sir Lawrence Alma-Tadema, New York, 1989. Averbakh Yuri, Chess Collector, vol.ΧΙ, 3, 2002. Barrow R. J., Lawrence Alma-Tadema, London, 2001. Bentein-Stoelen M.-R., Collection Catalogue of the Open-Air Museum of

Sculpture Middelheim, Antwerp, 1993. Bourdon David, The Razed Sites of Carl Andre: A Sculptor Laid Low by the

Brancusi Syndrome, vol.II, 1996. Brace Edward R., An Illustrated Dictionary of Chess, London-New York-

Sydney-Toronto, 1977. Brady Frank, Bobby Fischer: Profile of a Prodigy, New York, 1973. Bronstein D. και Smolyan G., Chess in the Eighties, United Kingdom, 1982. Cabanne Pierre, Entretiens avec Marcel Duchamp, Paris, 1967. Cabanne Pierre, Duchamp & Cie, Paris, 1996. Calvocoressi Richard, Magritte, New York, 1979. Cartier Alfred, Le Cercle des artistes, Genève, 1901. Cendre Anne, en collaboration avec Lucien Boissonnas, Peintures de

Genève, Genève, 1998. Christensen Erwin O., A Pictoral History of Western Art, United States, 1964. Constable Olivia Remie, Chess and Courtly Culture in Medieval Castile: The

Libro de ajedrez of Alfonso X, el Sabio, περ. Speculum, A Journal of Medieval Studies, vol.82, No. 2, Cambridge, Massachusetts, 2007.

Cottington David, Cubism in the Shadow of War: The Avant-Garde and Politics 1905-1914, New Haven, 1998.

Curtis Renée L. (edit.), Le Roman de Tristan en Prose, vol.II, Leiden, 1976.

16

Diehl Gaston, Vasarely, Budapest, 1979. Du Milan S. La (edit.), The Medieval French Roman d’Alexandre, Princeton,

New Jersey, 1937. Dunstan Bernard R.A., Painting methods of the Impressionists, New York,

1979. Edge Frederick Milne, The Exploits and Triumphs in Europe of Paul Morphy,

The Chess Champion, New York, 1973. Elon Amos, The Pity of It All, New York, 2002. Ernst Bruno, The Magic Mirror of M. C. Escher, Norfolk, 1985. Fabel Karl C. E. Kemp, Schach ohne Grenzen, (T. R. Dawsons

Märchenschach), Düsseldorf & Kempten, 1969. Faber Marion, Das Schachspiel in der europäischen Malerei und Graphik,

1550-1700, Wiesbaden, 1988. Ferrier Jean-Louis, Gespräche mit Victor Vasarely, Köln, 1971. Finkenzeller Roswin - Wilhelm Ziehr - Emil M. Bührer, Chess, A Celebration

of 2000 years, Lucerne, 1989. Flippo Willem G., Lexicon of the Belgian Romantic painters, Antwerpen, 1981. Foster Hal, Krauss Rosalind, Bois Yve-Alain και Buchloh Benjamin H.D., Art

Since-Modernism, Antimodernism, Postmodernism, London, 2004. Freedgood Lillian, Great Artists of America, New York, 1966. Gibson Michael, Symbolism, Köln, 2006. Gizycki Jerzy, A History of Chess, (original title: Z Szachami Przez Wieki i

Kraje) London, 1972. Gizycki Jerzy, Sachy, Vsech Dob a Zemi, Prace, Praha, 1975. Golombek Harry, The Times, The Inside Story of the World Chess

Championship Fischer vs Spassky, London, 1973. Golombek Harry (edit.), The Encyclopedia of Chess, London, 1977. Gottfried, Johann Ludwig: Historische Chronica, Oder Beschreibung der

Fürnemsten Geschichten/so sich von Anfang der Welt biß auff das Jahr Christi 1619 zugetragen, Frankfurt, 1657.

Grössel Hans (edit.), Raymond Roussel, Eine Dokumentation, Edition Text + Kritik, München 1977.

Hugill Andrew, περ. Propaganda 6, Ο Μπέκετ, Ο Ντυσάν και το σκάκι στη δεκαετία του 1930, Β’ Εξάµηνο 2000.

17

Jürgen Pech, Max Ernst, The King playing with the Queen, Berlin/Brühl, 2002. Kasparov Gary και Keene Raymond, Batsford Chess Openings, London, 1986. Keats Victor, Chessmen-for collectors-, London, 1985. Le Symbolisme en Europe, Musées Nationaux de Paris, 1976. Lemaire Gérard-Georges, The Orient in Western Art, Paris, 2000. Levitt Gerald M., The Turk, Chess Automation, North Carolina, 2000. Levy David N. L., How Fischer Plays Chess, Great Britain, 1975. Li David H., The genealogy of chess, Bethesda Maryland, 1998. Linde Antonius van der, Das Schachspiel des XVI. Jahrhunderts, Berlin 1874. Löhr Robert, Der Schachautomat, München, 2005. Mander Karel van, The Lives of the Illustrious Netherlandish and German painters, vol.I, vol.II, vol.III, edit. by Hessel Miedema, Doornspijk, Davaco 1994-1996. Matanović Aleksandar, Chess is chess, Chess Gallery, Chess Informator,

2000 (cd). Meiss Millard, French Painting in the time of Jean de Berry: The Limbourgs

and their Contemporaries, London, 1974. Meuris Jacques, Magritte, Köln, 1998. Mink Janis, Duchamp, Köln, 2000. Murray H. J. R., A history of chess, New York, 1913. Néret Gilles, Matisse, Köln, 2002. Oates Bennett Phillis, Ιστορία του Επίπλου στη ∆ύση, Αθήνα, 1981.

Payne Blance, Winakor Geitel και Farrell-Beck Jane, Ιστορία της Ενδυµασίας II, Αθήνα, 2004.

Pfleger H., Stocker K., Pabst H. και Haralambie G., Sportmedizinische Untersuchung an Schachspielern der Spitzenklasse, περ. MMW Münchener Medizinische Wochenschrift, München, (Sonderdruck), 122. Jahrgang 1980.

Pièces d'échecs, Bibliothèque nationale, Cabinet des médailles et antiques 7 Juin-30 Septembre 1990, Paris, 1990.

Poldauf Susanna, Philidor Eine einzigartige Verbindung von Schach und Musik, Berlin, 2001.

18

Reinfeld Fred, The Joys of Chess, London, 1972. Remke Kruk, Yvette Nagel Seirawan, Henriëtte Reerink και Hans Scholten,

Dame aan zet-Vrouwen en schaken/Queen’s move-Women and chess through the ages, Den Haag, 2000.

Robbins Daniel, The David and Alfred Smart Museum of Art, A Guide to the Collection, New York, 1990.

Roesler Manfred, Chess in Art, Davenport, 1973. Rosenthal Gisela, Vieira da Silva, Köln, 1998. Roswin-Ziehr, Wilhelm-Bührer, Emil M., Chess, A Celebration of 2000 years,

Lucerne, 1989. Saidy Anthony και Lessing Norman, The World of Chess, London and

Glasgow, 1974. Salomonsky Verna Cook, Masterpieces of Furniture, New York, 1974. Schafroth Colleen, The Art of Chess, New York, 2002. Schoell-Glas Charlotte (edit.), Caspar Voght, Lebensgeschichte, Hamburg,

2001. Schönle Siegfried, Das Schachspiel in den Schriften von Jean Paul (1763-

1825), Seevetal 2000. Schwarz Arturo, La mariée mise à nu chez Marcel Duchamp, même, Paris,

1974. Standage Tom, The Turk, U.S.A., 2002. Steiger Arnald (edit.), Alfonso el Sabio, Libros de Acedrez, Dados e Tablas.

Das Schachzabelbuch Koenig Alfons des Weisen, Genf & Zuerich-Erlenbach 1941.

Strouhal Ernst, Duchamps Spiel, Wien, 1994. Strouhal Ernst, Schach, Die Kunst des Schachspiels, Hamburg, 2000. The Art Book, London, 1994. The Art Book, London, 1996. Thomson Brad, περ. The Case for Chess as Sport, Fide Forum, March-April,

Lausanne, 1997. Turner Jane (edit.), The Dictionary of Art, vol.2, 3, 4, 5, 10, 14, 20, 21, 22, 23,

24, 32, 33, London, 1996. Vallier Dora, Vieira da Silva, Paris, 1971. Vsevolozhskaya Svetlana και Kostenevich Albert, Italian Painting-The

Hermitage, Leningrad, 1984.

19

Wall Bill, Chess automatons, περ. Black & White, India, February 2006. Waterman Andrew (edit.), The Poetry of Chess, London, 1981. Weickhmann Christoph, New-erfundenes Grosses Königs-Spihl, Ulm, 1664. Welch Evelyn, Art and Society in Italy 1350-1500, Oxford History of Art,

Oxford, 1997. Williams Gareth, Master pieces-The Architecture of Chess, New York, 2000. Wilson Fred, A picture history of chess, New York, 1981. Yalom Marilyn, Birth of Chess Queen, New York, 2004. Αλεξαντριάν Μπρετόν, Αθήνα, 1986. Αργκάν Τζούλιο Κάρλο, Η Μοντέρνα Τέχνη, Ηράκλειο, 1998. Αρνέλλος Αννίβας Αννίβα, Μια παρτίδα σκάκι, Αθήνα, 2002. Βάλντµπεργκ Πάτρικ, Σουρρεαλισµός, Αθήνα, 1982. Vasari Giorgio, Καλλιτέχνες της Αναγέννησης, Αθήνα, 1995. Βοκάκιος, ∆εκαήµερον, τόµ. Β’, Αθήνα, 1993. Gleick James, Χάος, Μία Νέα Επιστήµη, Αθήνα, 1990. Gombrich E. H., Το Χρονικό της Τέχνης, Αθήνα, 1998. Γρίβας Στράτος, Αθάνατοι-Παγκόσµια Πρωταθλήµατα Fide 1886-2005,

Αθήνα, 2005.

∆ασκαλοθανάσης Νίκος, Ο Giorgio De Chirico και η άρθρωση του µεταφυσικού χώρου, ∆ιδακτορική ∆ιατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης, Σχολή Καλών Τεχνών, Τµήµα Εικαστικών και Εφαρµοσµένων Τεχνών, Θεσσαλονίκη, 1996.

∆ιαµαντίδης Αντώνης, περ. Σκάκι και φιλοτελισµός, Φιλοτελικά νέα, περίοδος δ’, Θεσσαλονίκη, 2001.

∆ρεπανιώτης Τάκης, 1989 - Μια Χρονιά Επέτειος, περ. Κάισσα, Μηνιαίο Σκακιστικό Περιοδικό, Β’ Περίοδος, Αύγουστος 1989, τεύχ.9.

Έκο Ουµπέρτο, Τέχνη και Κάλλος στην Αισθητική του Μεσαίωνα, Αθήνα, 1992.

Έσερ Μ. Κ., Köln, 2005. Essers Volkmar, Ανρί Ματίς, 1869-1954, Ο Μάστορας των Χρωµάτων,

Αθήνα, 2005. Ευαγγελόπουλος ∆ηµήτρης, Ιερή Γεωµετρία, Θεσσαλονίκη, 2002.

20

Ζάππας Βύρων, Σκακιστικές Συνθέσεις, Επιλεγµένα προβλήµατα του συγγραφέα µε ανάλυση και ερµηνεία θεµάτων, Αθήνα, 1990. Zeki Semir, Εσωτερική Όραση, Μια Εξερεύνηση της Τέχνης και του

Εγκεφάλου, Κρήτη, 2002. Zu Sun, Η Τέχνη του Πολέµου, Θεσσαλονίκη, 1998. Ιγνατιάδου ∆έσποινα, Ελληνιστικό επιτραπέζιο παιχνίδι µε γυάλινους

πεσσούς, Αρχαία Μακεδονία VI, τόµ.1, Θεσσαλονίκη, 1999. Ιλαντζής Σπύρος, περ. Ελληνικό Σκάκι, Περίοδος Ε’-τεύχ.10/2006. Καβάφης Κ. Π., Άπαντα τα Ποιήµατα, Αθήνα, 2003. Καγιάµ Όµαρ, Ρουµπαγιάτ, Αθήνα, 1997. Cabanne Pierre, Ο Μηχανικός του Χαµένου Χρόνου, Συνεντεύξεις µε τον

Marcel Duchamp, Αθήνα, 1989. Kandisky Wassily, Για το Πνευµατικό στη Τέχνη, Αθήνα, 1981. Καραπιδάκης Ν. Ε, Ο Άνθρωπος και ο Θάνατος, Εφηµ. Η Καθηµερινή, 15

Οκτωβρίου 2000. Κάρολ Λιούις, Μέσα από τον Καθρέπτη, Αθήνα, 1991. Κεντρωτής Γεώργιος ∆. (επιµ.), Paul Klee, Τα Ηµερολόγια, 1898-1918,

τόµ.Β’, Αθήνα, 1986. Κέφαλος Κοσµάς, Μπόµπι Φίσερ, Ο πεσµένος πύργος, περ. Ταχυδρόµος,

26/1/2007. Κεφαλής Χρήστος, Εγκυκλοπαίδεια Σκακιού, Υπό έκδοση. Κεφαλής Χρήστος, Σκάκι και κουλτούρα, Αθήνα, 2004. Κεφαλίδου Ευρυδίκη, Νικητής, Εικονογραφική Μελέτη του Αρχαίου Ελληνικού

Αθλητισµού, Θεσσαλονίκη, 1996. Keene Raymond, Ο Συνδυασµός στο Σκάκι από τον Φιλιντόρ στον Κάρπωφ,

Αθήνα, 1979. Κίρικο Τζιόρτζιο ντε, Αναµνήσεις από τη ζωή µου, Αθήνα, 1985. Κλαιρ Ζαν, Σκέψεις για την Κατάσταση των Εικαστικών Τεχνών, Κριτική της

Μοντερνικότητας, Αθήνα, 1983. Κότοβ Αλεξάντερ, Σκέψου όπως ένας Μεγάλος Μετρ, Αθήνα, 1987. Κουρκουνάκης Ηλίας, Από την Ιστορία του Σκακιού, Αθήνα, 1986. Κουρκουνάκης Ηλίας, περ. Propaganda 6, Η Σοβιετική Σχολή στο Σκάκι, Β’

Εξάµηνο 2000. Κουρκουνάκης Ηλίας και Μπαµπασάκης Ίκαρος, Bobby Fischer, Αυτοδίδακτη

Μεγαλοφυία, Αθήνα, 2004.

21

Λάββας Γιώργος Π., 19ος-20ος Aιώνας-Σύντοµη Ιστορία της Αρχιτεκτονικής, Θεσσαλονίκη, 1986.

Λάγκντον Έλεν, Μικελάντζελο Μερίζι ντα Καραβάτζιο, Αθήνα, 2003. Λάζος Χρήστος ∆., Παίζοντας στο χρόνο, Αρχαία Ελληνικά & Βυζαντινά

παιχνίδια, Αθήνα, 2002. Λαµπράκη-Πλάκα Μαρίνα, Μπάουχαους, Αθήνα, 1986. Μακρόπουλος Γιώργος, Τα διεθνή τουρνουά του καλοκαιριού, Εφηµ.

Ελευθεροτυπία, 24 Ιουλίου 2006. Μαξ Έρνστ, Βιβλία και Χαρακτικά, Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνδρου

Σούτζου, Αθήνα, 1988. Μαουρένσιγκ Πάολο, Η Βαριάντα του Λίνεµπουργκ, Αθήνα, 1995. Μαρινέττι Φ. Τ., Μανιφέστα του Φουτουρισµού, Αθήνα. Μαρξ και Ένγκελς, Για την Τέχνη, Αθήνα, 1975. Μαστιχιάδης Φώτης και Παπαδοπούλου Μπία, Φ. Μαστιχιάδης, ∆ηµοτική

Πινακοθήκη Πατρών, 1995. Ματθιόπουλος Ευγένιος ∆. (επιµ.), Λεξικό Ελλήνων Καλλιτεχνών,

Ζωγράφοι-Γλύπτες-Χαράκτες, 16ος-20ός αιώνας, τόµ.1, 1997. Miller Arthur, Αϊστάιν-Πικάσο, Ο χώρος, ο χρόνος και η οµορφιά, Αθήνα,

2002. Μοσχονά Άννα (επιµ.), Πάουλ Κλέε, Η Εικαστική Σκέψη, 1. Τα Μαθήµατα στη

Σχολή Μπάουχάους, Αθήνα, 1989. Μπαµπασάκης Ίκαρος, Βορειοδυτικό Πέρασµα, Cobra-Λεττριστές-

Καταστασιακοί, Αθήνα, 1991. Μπαµπασάκης Ίκαρος, Το Σκάκι στη Λογοτεχνία, Σελίδες γεµάτες πιόνια,

Εφηµ. Ελευθεροτυπία (Βιβλιοθήκη), 4/2/2000. Μπέργκµαν Ίνγκµαρ, Αγριοφράουλες-Η Έβδοµη Σφραγίδα, Αθήνα, χ.χ. Μπόρχες Χόρχε Λουίς, Ο δηµιουργός, µτφ. Τάσο ∆ενέγρη, ∆ηµήτρη

Καλοκύρη, Αθήνα, 1985. Μπόρχες Χόρχε Λουίς, Η Ιστορία της Νύχτας και άλλα ποιήµατα, µτφ.

∆ηµήτρη Καλοκύρη, Αθήνα, 1998. Burckhardt Titus, Η Ιερή Τέχνη σε Ανατολή & ∆ύση-Αρχές και Μέθοδοι,

Αθήνα, 1991. Burckhardt Titus, Tο Σκάκι και ο συµβολισµός του, Αθήνα, 1993. Ναµπόκοφ Βλαντιµίρ, Η Άµυνα του Λούζιν, Αθήνα, 1992. De Grandi Carlo, ∆οκίµιο περί της γενέσεως και διαδόσεως του Ζατρικίου

(Σκακιού) ανά τους αιώνες-Iστορική αναφορά, Αθήνα, 1989.

22

De Grandi Carlo, Περί της γενέσεως και διαδόσεως του Ζατρικίου (Σκακιού) ανά τους αιώνες-Ιστορική αναφορά, Υπό έκδοση.

Ντε Μικέλι Μάριο (επιµ.), Τα γραφτά του Πικάσο, Αθήνα, χ.χ. De Serio Massimiliano, Κλέε, Μεγάλοι Ζωγράφοι, [Βιβλιοθήκη της Τέχνης],

Καθηµερινή, Αθήνα, 2006. Ντε Ουναµούνο Μιγέλ, Ο Παίχτης του σκακιού-Άγιος Εµµανουήλ ο καλός

µάρτυρας, Αθήνα, 1972. Wertheim Margaret, Το Παντελόνι του Πυθαγόρα, Αθήνα, 1998. Ουίτφορντ Φρανκ, Μπάουχαους, Αθήνα, 1993. Paquet Marcel, Μαγκρίτ, Köln, 2004. Paul Klee Για τη Μοντέρνα Τέχνη, Αθήνα, χ.χ. Παπασταυρόπουλος Ανδρέας, Αντιψυχιατρική-Σουρεαλισµός-Σκάκι, περ.

Σκακιστικά ∆ρώµενα και όχι µόνο..., τεύχ.1, Άνοιξη ’97. Partsch Susanna, Κλέε, Αθήνα, 2005. Πέρεθ-Ρεβέρτε Αρτούρο, Ο Πίνακας της Φλάνδρας, Αθήνα, 1994. Πετσετίδης ∆ηµήτρης, Σε Ξένο Γήπεδο, Αθήνα, 2003. Πλεύρης Κώστας, Σκάκι, Φύσις και Ιστορία, Αθήνα, 1993. Ραγκαβής Κλέωνος Αλ., Ο καθ’ Όµηρον οικιακός βίος, Αθήνα, 1997. Ραγιάς Γεώργιος (επιµ.), Οι Μεγάλοι Ζωγράφοι, Από τον 19ο αιώνα στον 20ό, Αθήνα, 1977. Ραγιάς Γεώργιος (επιµ.), Οι Μεγάλοι Ζωγράφοι, Εικοστός αιώνας, Αθήνα,

1977. Ρηγοπούλου Πέπη, Ο Νάρκισσος-Στα Ίχνη της εικόνας και του µύθου, Αθήνα,

1994. Ρηντ Χέρµπερτ, Ιστορία της Μοντέρνας Γλυπτικής, Αθήνα, 1974. Ρηντ Χέρµπερτ, Ιστορία της Μοντέρνας Ζωγραφικής, Αθήνα, 1978. Redfield James, Η ∆έκατη Επίγνωση, ∆ιατηρώντας το Όραµα-Νέες

∆ιερευνήσεις της Ουράνιας Προφητείας, Αθήνα, 2003. Rees Martin, Μόνο έξι αριθµοί, Αθήνα, 1999. Said W. Edward, Οριενταλισµός, Αθήνα, 1996. Σαίξπηρ Ουίλλιαµ, Η Τρικυµία, µτφ. Βασίλη Ρώτα, Αθήνα, 1997. Shan Sa, H πόλη των Χιλίων Ανέµων, Αθήνα, 2002. Σαρµπονιέ Ζωρζ, ∆ιάλογοι µε Μοντέρνους Ζωγράφους, Αθήνα, 1992.

23

Σιαπέρας Τριαντάφυλλος, Το σκάκι-Πλήρης ανάπτυξις της θεωρίας και η πρακτική της εφαρµογή, Αθήνα, 1967.

Σινουέ Ζιλµπέρ, Μοχάµεντ Άλι, Ο Τελευταίος Φαραώ της Αιγύπτου, Αθήνα, 2004.

Στάγκος Νίκος (επιµ.), Έννοιες της Μοντέρνας Τέχνης, Από τον Φωβισµό στον Μεταµοντερνισµό, Αθήνα, 2003.

Stanley Ellin κ.ά., Ιστορίες της Σκακιέρας, Αθήνα, χ.χ. Στρατηγάκης Νίκος, Μεταφορές της Σκακιέρας, Σκάκι και Ποίηση, περ. Σκάκι

για όλους, Αθήνα, τεύχ.27, Μάιος 2007. Χατζηδάκης Μιχάλης, Φανταστικό Μουσείο, περ. Σκάκι για όλους, Αθήνα,

τεύχ.28, Ιούνιος 2007. Σφήκας Νικόλας, Ρέτρο-σαχ, Θεσσαλονίκη, 1994. Σφήκας Νικόλας, Πάουλ Κλέε, Επί Τροχάδην, περ. Λόγου και Τέχνης,

Έδεσσα, Σεπτέµβριος, 1996. Σφήκας Νικόλας, Η τέχνη του σκακιού, Θεσσαλονίκη, 1999. Σφήκας Νικόλας, Χρώµα και Σκάκι, Θεσσαλονίκη, 1999. Σφήκας Νικόλας, Άβατη καρδιά, Θεσσαλονίκη, 2001. Σφήκας Νικόλας, Η καταγωγή και η εξάπλωση του Σκακιού-Πίνακες,

Θεσσαλονίκη, 2005. Τζε Λάου, Τάο Τε Τζινγκ, Αθήνα, 2003. Τίσνταλ Κ. και Μποτσόλα Α., Φουτουρισµός, Αθήνα, 1984. Τσβάιχ Στέφαν, Το Βασιλικό Παιχνίδι, Αθήνα, 1987. Τσίρκας Στρατής, Ο Καβάφης και η Εποχή του, Αθήνα, 1983. Τσίρκας Στρατής, Ο πολιτικός Καβάφης, Αθήνα, 1984. Flam Jack, Ματίς-Πικάσο, Αντίζηλοι και φίλοι, Αθήνα, 2005. Φραµπέτι Κάρλο, Η σιωπή της καµηλοπάρδαλης, Αθήνα, 2002. Χατζηκυριάκος-Γκίκας Νίκος, Περιπέτειες της Σκέψης, Αθήνα, 1990. Holzhey Magdalena, Βαζαρέλι, Köln, 2006. Holzhey Magdalena, Ντε Κίρικο, Köln, 2006. Χόνορ Χιού και Φλέµινγκ Τζον, Ιστορία της Τέχνης, Τόµος 3, Αθήνα, 1992. Hood David, Ρουά µατ, Αθήνα, 2004. Χρήστου Χρύσανθος, Η Ευρωπαϊκή Ζωγραφική στο 15ο Αιώνα,

Θεσσαλονίκη, 1975. Χρήστου Χρύσανθος, Η Ζωγραφική του Εικοστού Αιώνα, τόµ.Β’,

Θεσσαλονίκη, 1980.

24

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ∆ΙΕΥΘΥΝΣΕΙΣ Βιβλιογραφία-Πηγές φωτογραφιών

-About.com:Chess http://chess.about.com/od/artliterature/ig/Chess-in-the-Artists-Eye/aa06l23j.htm (Πρόσβαση 2/8/2004). -Ask Art, The American Artists Bleubook, Alice Kent Stoddard (1885-1976) <http://www.askart.com/asκart/artist.aspx?artist=21724> (Πρόσβαση 12/5/2004). -Abbasid, Buyid, and Seljuq Empires 750-1095 <http://www.san.beck.org/AB14-IslamCulture750-1095.html> (Πρόσβαση 3/5/2003). -Alphonso Χ, Book of Games, <http://games.rengeekcentral.com/> (Πρόσβαση 12/8/2003). -Answers.com, Daniel Chodowiecki, Encyclopedia http://www.answers.com/topic/daniel-chodowiecki> (Πρόσβαση 17/3/2005). -Aol Hometown, Chapter Twelve, Romanticism <http://hometown.aol.com/clasz/Chap12.html> (Πρόσβαση 12/5/2005). -Arc, Art Renewal Center, Jean-Léon Gérôme <http://www.artrenewal.org/asp/database/art.asp?aid=9> (Πρόσβαση 11/9/2005). -Arcadian Galleries, European Orientalists, Bargue Charles (Paris c.1825-Paris 1883) <http://www.mezzo-mondo.com/arts/mm/orientalist/european/european_orientalists.html> (Πρόσβαση 11/4/2004). -Arcadian Galleries, American Orientalists, Frederick Arthur Bridgman <http://www.mezzo-mondo.com/arts/mm/orientalist/american/bridgman/bridgman.html> (Πρόσβαση 5/8/2005). -Arnason H. H., History of Modern Art, Spaightwood, Galleries <http://spaightwoodgalleries.com/Pages/Vieira_da_Silva.html> (Πρόσβαση 7/6/2005).

25

-Art et Curiosités Échiquéennes, Tableaux ayant pour sujet les échecs <http://www.jmrw.com/Chess/Tableau_echecs/pages/> (Πρόσβαση 1/4/2005). -Arte figurativa a tema scacchistico, <http://xoomer.alice.it/cserica/scacchi/storiascacchi/vari/arte.htm> (Πρόσβαση 15/3/2004). -Artfact, Metzinger Jean-1883-1956 <http://www.artfact.com/features/viewArtist.cfm?aID=22759> (Πρόσβαση 2/8/2004). -Artfact, Jean Metzinger-1883-1956 <http://www.artfact.com/features/viewArtist.cmf?aID=22759> (Πρόσβαση 1/3/2004). -Artists’ Biographies, Mai-Thu <http://www.artbiographie.com/maithu.htm#> (Πρόσβαση2/2/2006). -artnet, Artists’ Biographies <http://www.artnet.com/library/03/0326/T032610.asp> (Πρόσβαση 12/4/2005). -artnet, Grove Art, Artists’ Biographies, Mussini, Luigi <http://www.artnet.com/library/06/0605/T060588.asp> (Πρόσβαση 14/5/2005). -artnet, Jean Henri Marlet <http://www.artnet.de/Artists/LotDetailPage.aspx?lot_id=8DB34F64587E7B57128F31BO5D14ACC9> (Πρόσβαση 4/5/2006). -artnet, Joseph Clark (British, 1834-1926) <http://www.artnet.com/Galleries/Artists_detail.asp?G=&gid=424053430&which=&aid=569307&ViewArtstBy=online&rta=http://www.artnet.com> (Πρόσβαση 17/5/2005). -Art of the First World War, 58-John Lavery <http://www.unicaen.fr/collective/memorial/10EVENT/EXPO1418/gb/texte/058text.html> (Πρόσβαση 7/5/2005). -Auktonshaus Michael Zeller, Lindau im Bodensee <http://www.zeller.de/de/katalog/auktion-84-april-05/auktionsartikel/hans-august-lassen-1857-hadersleben-war-taetig-in-duesseldorf/> (Πρόσβαση 2/10/2005). -Bauhaus-Archiv museum of design <http://www.bauhaus.de/english/aktuelles/ausstellungen.htm> (Πρόσβαση 14/3/2004).

26

-Bibliothèque nationale de France, Le jeu d’ éches <http://classes.bnf.fr/echecs/grand/8?05.htm> (Πρόσβαση 27/7/2005). -Βικιπαίδεια, Θυσία, Η ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια <http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%98%CF%85%CF%83%CE%AF%CE%B1> (Πρόσβαση 2/7/2005). -Books and writers <http://www.kirjasto.sci.fi/gorki.htm> (Πρόσβαση 25/6/2005). -Britannia, John, Lackland, (1199-1216 AD) <http://www.britannia.com/history/monarchs/mon28.html> (Πρόσβαση 17/3/2005). -Burlington Paintings, Fine 19th & 20th Century & European Paintings, Painting Details, Kilburne, George Goodwin (1839-1924) <http://www.burlington .co.uk/picture/cm/content/5556> (Πρόσβαση 17/5/2005). -Catholic Online, Saints & Angels, St. Peter Damian <http://www.catholic.org/saints/saint.php?saint_id=780> (Πρόσβαση 14/2/2005). -Chess Arts <http://www.clubscacchigallarate.it/PopWinArt/Summary_Table.htm> (Πρόσβαση 2/5/2004). -ChessBase, Chessbase News <http://www.chessbase.com/searchresult.asp> (Πρόσβαση 4/4/2006). -ChessBase, Chessbase News, <http://www.chessbase.com/newdetail.asp?newsid=2809> (Πρόσβαση 23/12/2005). -Chessbase News, Columns <http://www.chessbase.com/columns/column.asp?pid=166> (Πρόσβαση 17/5/2006). -Chess Graphics, Paulo Boi and the Devil <http://www.chessgraphics.net/boi.htm> (Πρόσβαση 21/1/2003). -Chessville, Images of Caissa, Images from The Collection of Riccardo Andreis <http://chessville.com/images/ImagesOfCaissa/index.htm> (Πρόσβαση 2/5/2003).

27

-Classic Encyclopedia, Based on the 11th Edition of the Encyclopedia Britannica, The 1911 Edition Encyclopedia LoveToKnow, Thomas Middleton <http://www.1911encyclopedia.org/M/MI/MIDDLETON_THOMAS.htm > (Πρόσβαση 11/5/2005). Dbnl, digitale bibliotheek voor de Nederlandse letteren, Dirc van Delf ca.1365-1404 <http://www.dbnl.org/auteurs/auteur.php?id=dirc001> (Πρόσβαση 22/05/2003). -Der Schachspieler von Moritz Retzsch <http://www.musagetes.de/as/retzsch/index.htm> (Πρόσβαση 22/5/2005). -Eva Breuer art dealer, Ian Fairweather <http://www.evabreuerartdealer.com.au/fairweather.html> (Πρόσβαση 22/5/2004). -EyeDEAL postcards Artists Biographies <http://www.eyedealpostcards.com/AritstsInfo.html> (Πρόσβαση 14/2/2004). -Fahlman Betsy, Guy Pène Du Bois: The Twenties at Home and Abroad <http://www.tfaoi.com/aa/4aa/4aa558.htm> (Πρόσβαση 14/5/2005). -Fine Arts Museum of San Francisco <http://search.famsf.org:8080/view.shtml?keywords=simulated&artist=&country=&period=&sort=&start=1&position=8&record=43862> (Πρόσβαση 15/7/2005). -Fine Arts Museums of San Francisco, <http://search.famsf.org:8080/view.shtml?keywords=32407&=list&=1&=&=And> (Πρόσβαση 14/3/2003). -Fortunecity, John Lavery (1846-1941) <http://www.fortunecity.com/westwood/arch/769/irish/Lavery.html> (Πρόσβαση 10/5/2005). -Firdausi, Asian Literature, Biographies <http://reference.allrefer.com/encyclopedia/F/Firdausi.html> (Πρόσβαση 3/5/2003). -Functologic.com, Rhythmomachia-ThePhilosopher’s Game <http://www.functologic.com/applet/Rhythmomachia.html> (Πρόσβαση 13/4/2005). -Gallery Naga, Henry Schwartz <http://www.gallerynaga.com/artists/schwartz/schwartz.html> (Πρόσβαση 1/5/2005).

28

-Harp Week, American Political Prints 1766-1876 <http://loc.harpweek.com/LCPoliticalCartoons/DisplayCartoonMedium.asp?MaxID=&UniqueID=3&Year=1840&YearMark=> (Πρόσβαση 24/2/2005). -Haus der Wannsee-Konferenz - Gedenk- und Bildungsstätte The Court Painter (Hofmaler) Anton von Werner <http://www.ghwk.de/engl/exhibit-garden/werner.htm> (Πρόσβαση 14/3/2006). -History Buff.com, http://www.historybuff.com/library/refhomer.html> (Πρόσβαση 12/5/2004). -History 4” “2”-Day, Art For April Day by Day, Art “4” “2”-Day 09 April <http://members.xoom.virgilio.it/all42day/art/art4apr/art0409.html> (Πρόσβαση 17/5/2005). -History 4” “2”-Day, Art For April Day by Day, Art “4” “2”-Day 03 September <http://www.safran-arts.com/42day/art/art4sep/art0903.html> (Πρόσβαση 18/5/2005). -HiWAAY, Internet Services, Spain <http://fly.hiwaay.net/~shancock/fair/SPAIN.htm> (Πρόσβαση 4/5/2005). -Index-kultur.de <http://www.index-kultur.de/Webkatalog/Kultur/Kunstgeschichte-Kuenstler/B.shtml> (Πρόσβαση20/11/2005). -Internet Sacred Text Archive, Own the Wisdom of the Ages, Fairy Land <http://www.sacred-texts.com/neu/celt/tfm/tfm008.htm> (Πρόσβαση 2/4/2005). -Ιστορία, Κουσαίοι και Σασανίδες <http://istoria.gr/nov01/2.htm> (Πρόσβαση 15/4/2005). - JSS Virtual Gallery, The Chess Game <http://www.jssgallery.org/Paintings/The_Chess_Game.htm> (Πρόσβαση 4/3/2005). -Kunst-Auktionshaus Martin Wendl <http://www.auktionshaus-wendl.de/eng/detail.asp?auctionSearch=-1&searchfield=&nachverkauf=False&searchstring=&nextrec=200&T1_ID=50&T2_ID=5015&T3_ID=249845> (Πρόσβαση14/2/2005). -Li istro Giovanni Carlo, Federazione Scacchistica Italiana FSI-CONI, Comitato Regionale Calabria, Scacchi & Cultura <HTTP://WWW.CALABRIASCACCHI.IT/CULTURA.HTM> (Πρόσβαση 14/10/2005).

29

-Logical Chess <http://www.logicalchess.com/info/history/0-1799.html> (Πρόσβαση 14/2/2005) - Lost Art Internet Database, Fundmeldung <http://www.lostart.de/recherche/einzelobjekt.php3?lang=german&einzel_id=220644> (Πρόσβαση 28/5/2005). Lud.Teka.com, Parcheesi <http://www.ludoteka.com/parcheesi.html> (Πρόσβαση 15/4/2004). -Maritime Art, Greenwich, Biography of William Dennis Dring (1904–90) <http://www.nmm.ac.uk/mag/pages/mnuInDepth/Biography.cfm?biog=163> (Πρόσβαση 25/2/2005). -Museums from romanian Regions, <http://museum.ici.ro/epersonalitati/ciucurencu.htm> (Πρόσβαση 1/10/2004). -Nordic Authors/August Malmström <http://runeberg.org/authors/malmstra.html> (Πρόσβαση 24/7/2005). -Nosorto Rit, World History course and essays in Biblical perspective, Harun al’Rashid <http://www.hyperhistory.net/apwh/bios/b1alrashidharun.htm> (Πρόσβαση 22/5/2005). -Orientalist Art of the Nineteenth Century, European Painters in the Middle East, Page Four <http://www.orientalistart.net/Page4.html> (Πρόσβαση 14/8/2005). -Pictorial Newspapers, Gleason’s Pictorial 1851-1859 <http://www.historicpages.com/texts/gpcat9.htm> (Πρόσβαση 12/5/2004). -Pontecorvo R., Chessbase News <http://www.chessbase.com/newdetail.asp?newsid=2809> (Πρόσβαση 23/12/2005). -Project Gutenberg, Idylls of the King by Alfred Lord Tennyson <http://www.gutenberg.org/etext/610> (Πρόσβαση 22/5/2005). -Renaissance Reflections, William Caxton <http://home.vicnet.net.au/~neils/renaissance/caxton.htm> (Πρόσβαση 17/3/2005). -Rijksmuseum, Karel van Mander <http://www.rijksmuseum.nl/aria/aria_artists/00017278/lang?en> (Πρόσβαση 17/3/2005).

30

-River Campus Libraries, Lancelot <http://www.lib.rochester.edu/CAMELOT/lanmenu.htm> (Πρόσβαση 23/5/2004). -RoGallery Roberto Matta (1911-2002) <http://www.rogallery.com/matta_roberto/matta-biography.htm> (Πρόσβαση 1/2/2005). -Scacchi e Collezionismo, Gli Scacchi Nelle Cartoline D’ Epoca, 2-Scacchi e arte militare <http://digilander.libero.it/skak61/collezione/militari/militari_004.htm> (Πρόσβαση 4/5/2004). -Scacchi e Collezionismo, Gli Scacchi Nelle Cartoline D’Epoca, 3-L’eterna partita:scacchi e amore <http://digilander.libero.it/skak61/collezione/amore/amore_009.htm> (Πρόσβαση 17/5/2006). -Schachclub Bad Soden <www.schachclub-badsoden.de/sc_10_archiv_meldugen_2002.html> (Πρόσβαση 25/6/2005). -Schachverein Görlitz 1990 e.V., Schach in der Kunst, <http://www.schachverein-goerlitz.de/Foren/Gallery/galerie.htm> (Πρόσβαση 2/7/2004). -Schoenberg Center for Electronic Text & Image, Manuscript Number: ljs267 <http://dewey.library.upenn.edu/sceti/ljs/PageLevel/view.cfm?option=view&ManID=ljs267> (Πρόσβαση 2/2/2002). -SJSU Digital Art Lobby, Louis Philippe <http://gallery.sjsu.edu/paris/politics/Louisphilippe00.htm> (Πρόσβαση 5/9/2004). -Singer Isidore και Dunbar Newell, JewishEncyclopedia.com, Fichel, Benjamin-Eugène <http://www.jewishencyclopedia.com/view.jsp?artid=134&letter=F> (Πρόσβαση 17/8/2005). -Sotheby’s <http://search.sothebys.com/jsps/live/LotDetail.jsp?lot_id=T6FX> (Πρόσβαση 2/5/2002). -Sunshine for Women, Christine de Pizan, 1365-c.1430 <http://www.pinn.net/~sunshine/march99/pizan3.html> (Πρόσβαση 22/8/2005).

31

-the BIG BOOK BUNCH, Benjamin Franklin: ON THE MORALS OF CHESS <http://www.sober.org/FrankChs.html> (Πρόσβαση 4/4/2003). -The Getty, Artists, Jean-Michel Moreau le jeune <http://www.getty.edu/art/gettyguide/artMakerDetails?maker=889&page=> (Πρόσβαση 17/3/2005). -The Getty, Artists, Cornelis de Man <http://www.getty.edu/art/gettyguide/artMakerDetails?maker=340> (Πρόσβαση 10/5/2005). -The Great War in a Different Light, Brynolf (Bruno) Wennerberg <http://www.greatwardifferent.com/Great_War/Wennerberg/Wennerberg_01.htm> (Πρόσβαση 15/9/2003). -The History Guide, Lectures on Modern European Intellectual History, Rabelais, Gargantua and Pantagruel (excerpt) <http://www.historyguide.org/intellect/rebelais.html> (Πρόσβαση 24/2/2004). -The State Hermitage Museum, Hermitage Shop <http://www.hermitagemuseum.org/shop/html_En/products/00001_Absolutely_Fashionable_Painter__Franz_Kruger.html> (Πρόσβαση 5/7/2005). -Tillotson, Dianne, History, Heritage and Data Source, Paleography Exercises, Conquêtes de Charlemagne, 1458, (Brussels, Bibliothèque Royale, MS 9066-68, vol.1, f.138b), <http://medievalwriting.50megs.com/exercises/charlemagne/charlemagne.htm> (Πρόσβαση 21/12/2004). -United States Chess Federation <http://uscfsales.com/item.asp?cID=33&PID=278> (Πρόσβαση 14/2/2005). -University of Glasgow, Special Collections, Book of the Month, March 2000, Lewis Carroll: Through the Looking Glass <http://special.lib.gla.ac.uk/exhibns/month/mar2000.html> (Πρόσβαση 16/9/2005). -Vida’s Scacchia Ludus <http://history.chess.free.fr/vida.htm> (Πρόσβαση 14/4/2004). -Wall Bill, Earliest Chess Books and References <http://www.geocities.com/SiliconValley/Lab/7378/oldtexts.htm> (Πρόσβαση 4/4/2003).

32

-Wall Bill, Benjamin Franklin and Chess <http://www.geocities.com/SiliconValley/Lab/7378/franklin.htm> (Πρόσβαση 4/4/2003). -Wikipedia, Die freie Enzyklopädie, “Pataphysik” <http://de.wikipedia.org/wiki/Pataphysik> (Πρόσβαση 22/2/2005). -Wikipedia, Die freie Enzyklopädie, Phillip von Schwaben <http://de.wikipedia.org/wiki/Phillip_von_Schwaben> (Πρόσβαση 22/8/2005). -Wikipedia, The Free Encyclopedia, A Game at Chess <http://en.wikipedia.org/wiki/A_Game_at_Chess> (Πρόσβαση 1/5/2005). -Wikipedia, The Free Encyclopedia, Eduard Grützner <http://en.wikipedia.org/wiki/Eduard_Grutzner> (Πρόσβαση 28/5/2005). -Wikipedia, The Free Encyclopedia, Corneliu Baba, <http://en.wikipedia.org/wiki/Corneliu_Baba> (Πρόσβαση 14/2/2005). - Wikipedia, The Free Encyclopedia, Konrad von Ammenhausen <http://de.wikipedia.org/wiki/Konrad_von_Ammenhausen> (Πρόσβαση 13/4/2005). -Wikipedia, The Free Encyclopedia, Friothiof’s saga <http://en.wikipedia.org/wiki/Fri%C3%B0%C3%BEj%C3%B3fs_saga_ins_fr%C5%93kna> (Πρόσβαση 24/7/2005). -Wikipedia, The Free Encyclopedia, Louis-Philippe of France, <http://en.wikipedia.org/wiki/Louis-Philippe_of_France> (Πρόσβαση 5/9/2004). -Wikipedia, The Free Encyclopedia, Jean-Louis-Ernest Meissonier <http://en.wikipedia.org/wiki/Jean-Louis-Ernest _Meissonier> (Πρόσβαση 20/8/2004). -Wikipedia, The Free Encyclopedia, Lucas van Leyden <http://en.wikipedia.org/wiki/Lucas_van_Leyden> (Πρόσβαση 13/4/2005). -Wikipedia, The Free Encyclopedia, Metamorphosis II <http://en.wikipedia.org/wiki/Metamorphosis_II> (Πρόσβαση 22/8/2005). -Wikipedia, The Free Encyclopedia, Metamorphosis III <http://en.wikipedia.org/wiki/Metamorphosis_III> (Πρόσβαση 22/8/2005).

33

-Wikipedia, The Free Encyclopedia, Richard Dadd <http://en.wikipedia.org/wiki/Richard_Dadd> (Πρόσβαση 14/2/2005). -Wikipedia, The Free Encyclopedia, Walter Arensberg <http://en.wikipedia.org/wiki/Walter_Arensberg> (Πρόσβαση 3/2/2005). -Willow Gallery, The Chess Game <http://www.thewillowgallery.com/display.asp?gallery=Willow+Gallery&branch=Surrey&pid=15968&title_val=> (Πρόσβαση 17/6/2005). -Winter Edward, Chess History Center, Notes Archives [10] <http://www.chesshistory.com/winter/winter10.html> (Πρόσβαση 14/12/2005) και Chess and Shakespeare <http://www.chesshistory.com/winter/extra/shakespeare.html> (Πρόσβαση 14/12/2005). -World of Escher, The place for everything Escher <http://www.worldofescher.com/reading/cronbib1.html> (Πρόσβαση 22/8/2005). - World Wide Arts Recources, Artist: De Gabriel Saint-aubin (1724-1780) <http://wwar.com/masters/s/saint-aubin-de_gabriel.html> (Πρόσβαση 2/4/2004). - World Wide Arts Resources <http://wwar.com/masters/b/baugin-lubin.html> (Πρόσβαση 4/4/2003).

34

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

«Η προέλευση των διαφόρων παιχνιδιών έχει µεγάλη σηµασία, γιατί σ΄αυτά

αντανακλάται ο πολιτισµός κάθε λαού. Ειδικότερα όσον αφορά στο σκάκι, η

σηµασία αυτή είναι ακόµη µεγαλύτερη, δεδοµένου ότι αποτελεί το

δηµοφιλέστερο παιχνίδι στον κόσµο.

Πολλές δεκάδες βιβλία, δοκίµια και µελέτες έχουν γραφτεί σχετικά µε

την επινόηση και την καταγωγή του. Το σκάκι αντιγράφει την πραγµατική ζωή

και παίζοντας προσπαθεί κανείς να την κατανοήσει καλύτερα. Η άποψη του

Φρίντριχ Σίλερ είναι ότι ο άνθρωπος δεν είναι πλήρης παρά µόνον όταν

παίζει, ίσως γιατί ο ανταγωνισµός ενυπάρχει στη φύση του. Και σε άλλα

παιχνίδια αντιστοιχούν πρότυπα της πραγµατικότητας, όπως π.χ. στο weiqi

(γνωστό στη ∆ύση σαν go). Ο σκοπός αυτού του παιχνιδιού είναι να

βελτιώσει την κατανόηση της ισχύος του νερού και να τονίσει την ανάγκη να

είναι κανείς άγρυπνος στον έλεγχο της πληµµύρας.

Η επινόηση ενός παιχνιδιού ποτέ δεν ήταν ένα µεµονωµένο γεγονός.

Είναι περισσότερο κοινωνικός παρά προσωπικός θρίαµβος. Και η δυσκολία

της σύλληψής του βρίσκεται στο αρχέτυπο. Είναι ευκολότερο να επινοήσει

κανείς κάτι που έχει αρχέτυπο, όπως το σκουός, το οποίο µιµήθηκε τον τρόπο

µε τον οποίο έπαιζαν οι φυλακισµένοι της Αµερικής, που λόγω έλλειψης

αντιπάλου κτυπούσαν τη µπάλα στα συρµάτινα πλέγµατα της αυλής των

φυλακών. Το σκάκι επειδή ακριβώς δεν είχε ένα συγκεκριµένο αρχέτυπο,

παρουσίασε πολλές διακλαδώσεις. Κάθε διακλάδωση είχε τη δική της

ονοµασία. Σήµερα τα παρεµφερή αυτά παιχνίδια συνηθίζουµε να τα

συσχετίζουµε για να εντοπίσουµε την προέλευσή τους.

Σ’ όλους τους αρχαίους πολιτισµούς συναντάµε επιτραπέζια παιχνίδια

πολέµου τα οποία, όπως και στη σηµερινή εποχή, αποτελούν µέρος της

καθηµερινής ζωής, µε τη διαφορά ότι κατά τη διάρκεια των αιώνων

µετασχηµατίστηκαν από παιχνίδια πολέµου σε πνευµατική ενασχόληση»*.

* Σφήκας Νικόλας, Η καταγωγή και η εξάπλωση του Σκακιού-Πίνακες, Θεσσαλονίκη, 2004.

35

Υπάρχουν ιστορικές ενδείξεις ότι ένα πρώιµο Ινδικό Τετραµερές Σκάκι four-

handed9, µε τέσσερις δηλαδή παρατάξεις, δεν ήταν παρόµοιο µε εκείνο που

δροµολογήθηκε προς την Περσία10, θεωρείται όµως η µοναδική πλησιέστερη

παραλλαγή του two-handed11, δηλαδή των δύο παρατάξεων.

Ένας πρώιµος τύπος σκακιού ήταν ήδη γνωστός τον έκτο αιώνα στη

βορειοδυτική Ινδία σαν Chaturanga, όταν διαδόθηκε το σκάκι στην Περσία. Η

πρώιµη αυτή σανσκριτική ονοµασία του παιχνιδιού σηµαίνει τέσσερα

«άνγκας», τέσσερις δυνάµεις-παρατάξεις, που αποτελούσαν τον ινδικό

στρατό, Άρµατα (που αναπαριστώνται µε τους Πύργους), Ιππείς (Ίπποι),

Ελέφαντες (γνωστοί στη ∆ύση σαν Αξιωµατικοί) και στρατιώτες (πιόνια)12. Η

δοµή αυτή του στρατού τους υιοθετήθηκε από τους Ινδούς για την

αναπαράσταση του παιχνιδιού13. Η εξήγηση της διαιρούµενης ινδικής

σκακιέρας σε τετράγωνα ανάγεται ίσως στη σκακιέρα του παλιού παιχνιδιού

ashtãpada παρόµοιου µε το σύγχρονο gavalata14.

Μετά την κατάκτηση της Περσίας από τους Άραβες το σκάκι, γνωστό

τότε µε τη νέα ονοµασία Chatrang, εξαπλώθηκε σ’ ολόκληρη την ισλαµική

αυτοκρατορία µε την αραβική ονοµασία Shatranj15. Τον όγδοο αιώνα ήταν

γνωστό στη Μεδίνα και στη Μέκκα, στη συνέχεια διαδόθηκε στη Συρία και

ύστερα στη βόρεια Αφρική (πίν.1). Ο Gareth Williams υποστηρίζει ότι µε αφετηρία την Ινδία το παιχνίδι

έγινε γνωστό στη Μογγολία τον έβδοµο αιώνα και από εκεί στη Ρωσία. Ακόµα

από την Ινδία πήγε στη Σουµάτρα και στη συνέχεια στο Βόρνεο, στην Ιάβα και

στα Ιµαλάια. Πιστεύει επίσης ότι το παραµφερές κινέζικο παιχνίδι σκακιού

είναι πιθανόν µια παραλλαγή του ινδικού και ότι η Ιαπωνία το παρέλαβε από

την Κορέα τον δέκατο τρίτο αιώνα16.

9 Ινδικό παιχνίδι µε 4 παρατάξεις σε σκακιέρα 64 τετραγώνων. Κάθε παράταξη αποτελείτο από οκτώ κοµµάτια (έναν Βασιλιά, έναν Ελέφαντα, έναν Ίππο, ένα Πλοίο και τέσσερις στρατιώτες) και ξεχώριζε µε διαφορετικό χρώµα. Murray H. J. R., A History of Chess, New York, 1913, 68-89. 10 Finkenzeller, Ziehr και Bührer 1989, 14. 11 Παιχνίδι µε δυο αντιπάλους και µε µερικά κοινά χαρακτηριστικά µε το σηµερινό σκάκι. 12 Williams, 2000, 14. 13 Τις τέσσερις αυτές δυνάµεις του ινδικού στρατού είχε αντιµετωπίσει ο Μ. Αλέξανδρος το 327 π.Χ. όταν εισέβαλε στην Ινδία. Συγκεκριµένα το στράτευµα του ηγεµόνα Πώρου αποτελείτο από 1.000 άρµατα, 3.000 Ιππείς, 130 ελέφαντες και 50.000 στρατιώτες. ό.π. 14 Murray H. J. R., A History of Chess, New York, 1913, 42. 15 ό.π., 186. 16 Williams 2000, 29.

36

Αρκετοί ερευνητές ασχολήθηκαν µε την έρευνα των επιτραπέζιων

παιχνιδιών της αρχαιότητας17. Η πιο ολοκληρωµένη µελέτη σχετικά µε τις

παραλλαγές του σκακιού είναι του Harold Murray18 που ερευνά στις 900

περίπου σελίδες της τόσο την καταγωγή, όσο και την εξέλιξή του. Από την

πλευρά της η Colleen Schafroth θεωρεί ότι η πραγµατική καταγωγή του

σκακιού παραµένει ακόµη σκοτεινή µέχρις ότου να προκύψουν και άλλες

αρχαιολογικές ή ιστορικές µαρτυρίες19. Ο David Li στο The Genealogy of

Chess (1998) µέσα από τη δυτική βιβλιογραφία και µε σαφώς βαθύτερη

µελέτη από τον Williams και την Schafroth αναφέρει ότι και άλλες χώρες,

ανάµεσα στις οποίες είναι και η Ελλάδα, διεκδικούν την καταγωγή του αλλά µε

λιγότερες πιθανότητες20.

Η εκτίµηση του συγγραφέα είναι ότι η πρωιµότερη µορφή του σκακιού

πρέπει να περιλαµβάνει στις παρατάξεις των δύο στρατοπέδων της τον

Ελέφαντα και τον Ίππο. Πολλά αρχαία παιχνίδια όπως το αιγυπτιακό senet

(πίν.2) και οι αρχαίοι ελληνικοί πεσσοί ήταν παιχνίδια ικανότητας, όπως η

ντάµα, ή και ταχύτητας όπως το τάβλι, γι’ αυτό και δε θα πρέπει να τα

συσχετίζουµε µε το σκάκι21. ∆υστυχώς δεν προσφέρουν πληροφορίες ως

προς τους κανόνες τους τα επιτραπέζια παιχνίδια που παρουσιάζονται στις

παραστάσεις των αρχαίων ελληνικών αγγείων (πίν.3).

Πολύτιµη συλλογή από ξεχωριστά περιστατικά και κατορθώµατα του

παρελθόντος, τα οποία ένας νεαρός πρίγκηπας έπρεπε να γνωρίζει, αν ήθελε

να γίνει ήρωας και βασιλιάς22, περιλαµβάνονται στο “Shah Namah” [=Το

17 Οι πληρέστερες µελέτες είναι: Becq de Fouquieres, Les jeux des anciens, 1869, Sir D’Archy Thompson, The Game of Polis, 1911, R.G. Austin, “Greek board Games”, Antiquity XIV, 1940, 257-71, Φ. Κουκουλές, Βυζαντινών βίος και πολιτισµός, 1948, AI 185-219, Πίν. Β’-Γ’. Λήµµατα: Lamer, Lusoria tabula, Pauly’s-Wissowa, Realencyclopaedie, στήλ. 1943, F. Warre Cornish (edit.), A Conscise Dictionary of Greek and Roman Antiquities, Games, βλ. Ιγνατιάδου ∆έσποινα, Ελληνιστικό επιτραπέζιο παιχνίδι µε γυάλινους πεσσούς, Αρχαία Μακεδονία VI, τόµ.1, Θεσσαλονίκη, 1999, 509. Επίσης Kurke Leslie, Ancient Greek Board Games and how to Play them, Classical Philology 94, 1999, 247-67. 18 Ο Murray ασχολήθηκε περισσότερο από δεκατρία χρόνια για την ολοκλήρωση του έργου του A history of chess, New York, 1913. Brace Edward R., An Illustrated Dictionary of Chess, London-New York- Sydney-Toronto, 1977, 194. 19 Schafroth 2002, 22. 20 Li David H., The genealogy of chess, Bethesda Maryland, 1998, 114. 21 Σφήκας Νικόλας, Η καταγωγή και η εξάπλωση του Σκακιού-Πίνακες, Θεσσαλονίκη, 2005, 12. 22 Μεταξύ των περιγραφών στα λογοτεχνικά έργα όπου αναφέρεται ότι το σκάκι είναι ένα από τα απαραίτητα στοιχεία για την παιδεία των ηγετών εντάσσεται και το Roman

37

Βιβλίο των Βασιλιάδων], του ποιητή Firdausi23 (περ.935-1025). Το εθνικό

αυτό έπος, χειρόγραφο σε χαρτί εικονογραφηµένο µε 54 εικόνες, διηγείται την

ιστορία της Περσίας από τις απαρχές της ως το Ισλάµ24 και αναφέρει τον

θρύλο της καταγωγής του σκακιού που επέφερε η διάδοσή του. Να σηµειωθεί

ότι η αντιγραφή και κόσµηση του βιβλίου µε πλούσια εικονογράφηση

συνεχίστηκε µέχρι και τη νεότερη εποχή25.

Στο χειρόγραφο της εικόνας πίν.4 ένας ινδός πρεσβευτής, στην αυλή

του Nushirwan (Chosroes I Anushirwan), Σασσανίδη µονάρχη που βασίλεψε

από το 531 µέχρι το 579, προκαλεί τους Πέρσες να βρουν πώς στήνονται

σωστά οι φιγούρες στη σκακιέρα26 (αρχές δεκάτου τετάρτου αιώνα). Στον

πίν.5 απεικονίζονται «δύο απεσταλµένοι του βασιλιά της Ινδίας να

παρουσιάζουν στον Nushirwan ένα παιχνίδι σκακιού που µόλις είχαν

κατασκευάσει για αυτόν» µε εικονογράφηση της Σχολής των Σαφαβιδών27 του

Qazvin και Shirâz, 992 ή 99428. Το νέο περιεχόµενο της εικονογράφησης

άλλαξε και το σκηνικό των σκακιστικών συνθέσεων. Προστέθηκε ο βασιλιάς d’Alexandre (συντέθηκε περ. το 1177). Στις οδηγίες του Φίλιππου για τη διαµόρφωση της προσωπικότητας του γιού του Αλέξανδρου ήταν να συµπεριληφθεί το σκάκι στη διδασκαλία του. Du Milan S. La (edit.), The Medieval French Roman d’Alexandre, Princeton, New Jersey, 1937, 4. 23 O Firdausi ή Firdawsi, που το πραγµατικό του όνοµα ήταν Abul Kasim Mansur, γεννήθηκε και µορφώθηκε στο Μπόσι, στην επαρχία Τούσα της βόρειας Περσίας και έλαβε τον τιµητικό τίτλο «Χακίµ» που σηµαίνει «Σοφός». Τελείωσε το χειρόγραφο του ποιήµατος “Shah Namah” το 992 (ή 994) που είχε αρχίσει ο Daqiqi, παρεµφερές του “Chatrang-namak”. To “Shah Namah” αποτελείται από 60.000 στίχους και θεωρείται ένα από τα σηµαντικότερα λογοτεχνικά έργα παγκοσµίως. Firdausi, Asian Literature, Biographies <http://reference.allrefer.com/encyclopedia/F/Firdausi.html> (Πρόσβαση 3/5/2003) και Abbasid, Buyid, and Seljuq Empires 750-1095 <http://www.san.beck.org/AB14-IslamCulture750-1095.html> (Πρόσβαση 3/5/2003). 24 Pièces d’échecs 1990, 12. 25 Holländer Barbara, Holländer 2005, 14. Ως νεότερη εποχή θεωρείται η περίοδος που αρχίζει από την Άλωση της Κωνσταντινούπολης (1453) ή από την ανακάλυψη της Αµερικής (1492). 26 Saidy και Lessing 1974, 43. 27 Οι Σαφαβίδες από το Σεϊστάν ήταν τοπική δυναστεία που κυριάρχησε στη Μπουχάρα, στη Σαµαρκάνδη και στη Μπαλχ από το 872 έως το 999, µια εποχή που έµεινε γνωστή στην ιστορία ως χρυσή εποχή. Ιστορία, Κουσαίοι και Σασανίδες <http://istoria.gr/nov01/2.htm> (Πρόσβαση 15/4/2005). 28 Το εβένινο παιχνίδι «µε τα εκατό τετράγωνα», όπου δυο στρατοί «από ξύλο τικ και ελεφαντοστό» συγκρούονται περιγράφει ο ποιητής Firdausi. Αφιερώνει πολλά δίστιχα στην επίκληση της κίνησης των διαφόρων πιονιών σε κάθε στρατόπεδο. Ένας Βασιλιάς κι ο σύµβουλός του, πλαισιωµένοι από δυο ελέφαντες, δυο δροµάδες καµήλες, δυο άλογα και δυο άρµατα έχουν µπροστά τους µια σειρά από στρατιώτες πεζικού, βλ. Pièces d’échecs 1990, 12.

38

που ξεχωρίζει µε την ηµισέληνο στο στέµµα, όπως ο σάχης του χειρογράφου

στον πίν.6 (περίπου το 1500) που απεικονίζεται να παρακολουθεί µία

παρτίδα. Οι φιγούρες του σκακιού στους πίν.5 και πίν.6 είναι σχεδιασµένες,

ενώ στις τρεις σκακιστικές συνθέσεις (πίν.7) µιας Σκακιστικής Πραγµατείας

της πρώιµης Σχολής των Σαφανιδών (δεύτερο µισό του δέκατου έκτου αιώνα)

αποδίδονται µε γράµµατα, γιατί η σκοπιµότητά τους είναι διδακτική και όχι

ιστορική. Οι πρώτες σκακιστικές συνθέσεις, γνωστές σαν µανσούβες29,

απαντούν περίπου στις αρχές του όγδοου αιώνα, αρχικά σε περσικά και

αργότερα σε αραβικά χειρόγραφα και έπαιξαν καταλυτικό ρόλο στη διάδοση

του σκακιού.

Από τη Βόρεια Αφρική το σκάκι διαδόθηκε στην Ισπανία µέσω των

Μαυριτανών και στη Νότια Ιταλία και Σικελία µέσω των Σαρακηνών. Στη

∆υτική Ευρώπη διαδόθηκε ραγδαία και τον ενδέκατο αιώνα ήταν πια γνωστό

στην Αγγλία30. Ήδη στο πρώτο µισό του δωδέκατου αιώνα το σκάκι

εµφανίζεται στην Ιταλία και στη Γαλλία στα καλλιτεχνικά έργα. Μία παρτίδα

σκακιού που βρίσκεται σε εξέλιξη µε τίτλο Ευχαρίστηση (πίν.8) και

απεικονίζεται σε ψηφιδωτό του εγκάρσιου κλίτους της Εκκλησίας Saint-Savin

περ.1120-114031 παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Η εικόνα δείχνει µία

ανδρική µορφή µπροστά σε µια µεγάλη σκακιέρα και, σε αντίθεση µε τα

αραβικά χειρόγραφα, όπου οι παίκτες παίζουν στο πάτωµα ή σε µια ενιαία

επιφάνεια, εδώ ο παίκτης κάθεται σε ένα περίτεχνο κάθισµα. Η άγνωστη

µέχρι τότε κίνηση των τεντωµένων χεριών υποδεικνύει ότι η µορφή αυτή

διδάσκει τον αντίπαλο, του οποίου µόνο το δεξί χέρι εικονίζεται.

Η τοιχογραφία ανώνυµου καλλιτέχνη στο παρεκκλήσι Palatina (1143)

στο Παλέρµο32 εµφανίζει δύο µορφές µπροστά σε µια σκακιέρα (πίν.9). Η

περσική επιρροή είναι φανερή, αν και δε διακρίνονται οι φιγούρες του

παιχνιδιού.

29 Μανσούβα στα αραβικά σηµαίνει «κάτι φτιαχτό». Πρόκειται για προκατασκευασµένη θέση από την αρχή της παρτίδας ή φινάλε, όπου υφίσταται κυρίως υλική ισορροπία, ενώ σε άλλου είδους προβλήµατα δεν ισχύει, βλ. De Grandi Carlo, Περί της γενέσεως και διαδόσεως του Ζατρικίου (Σκακιού) ανά τους αιώνες-Ιστορική αναφορά, Υπό έκδοση. 30 Williams 2000, 29. 31 Pièces d’échecs 1990, 35. 32 Chess Arts <http://www.clubscacchigallarate.it/PopWinArt/Summary_Table.htm> (Πρόσβαση 2/5/2004).

39

Η δηµιουργία του θρύλου της καταγωγής του σκακιού οφείλεται στο

γεγονός ότι οι µελετητές, όπως και οι παίκτες του ισλαµικού κόσµου, έγραψαν

εκτενώς για παρτίδες και βιογραφίες των εξαιρετικών παικτών και

παρουσίασαν µεγάλα σκακιστικά προβλήµατα της εποχής τους, από τα οποία

επηρεάστηκε ο ∆υτικός πολιτισµός, χωρίς να ασχοληθούν σοβαρά µε την

προέλευση του παιχνιδιού. Το ίδιο έκανε και η ∆ύση η οποία συνέχισε από τα

τέλη του δέκατου τρίτου αιώνα το σκακιστικό έργο των Αράβων και

ασχολήθηκε µε τις παρτίδες, τα προβλήµατα που διαρκώς αυξάνονταν και µε

τα φινάλε - τα οποία είναι βασισµένα στις αραβικές µανσούβες - που έλκυαν

την προσοχή και εξυπηρετούσαν τη σύνθεση των σκακιστικών σπουδών.

Έτσι στον πίν.10 παρουσιάζεται ένα µεταγενέστερο αραβικό σκακιστικό

πρόβληµα33 του δέκατου έκτου αιώνα µε τίτλο Παίζει ο κόκκινος και κερδίζει

στο οποίο, όπως συνήθιζαν στις πραγµατείες τους οι Άραβες, οι φιγούρες

αναπαριστώνται µε γράµµατα και στον πίν.11 η αρχική θέση από ένα

χειρόγραφο που ανήκει σε µια συλλογή χειρογράφων για σκακιστικά

προβλήµατα µε τίτλο «Το παιχνίδι του σκακιού» του Nicholes de S. Nicholaï

της Λοµβαρδίας των αρχών του δέκατου τέταρτου αιώνα34.

Μια ανεκτίµητη πηγή πληροφοριών γύρω από τα παιχνίδια του

παρελθόντος είναι το 10ο Βιβλίο των Παιχνιδιών Libro de los Juegos ή Libros

del Axedrez, Dados et Tablas που ολοκληρώθηκε το 1283 µετά από

παραγγελία του Alphonso Χ35 (1221-84), βασιλιά της Καστίλης και της Λεόν.

Στον µεγάλο και πολυτελή κώδικα παρουσιάζεται το Τετραµερές Σκάκι που

αποδίδεται στους ινδούς σοφούς36, καθώς και το Μεγάλο σκάκι (πίν.12) µε

33 Το «πρόβληµα» γεννήθηκε από την παρτίδα. Οι πρώτοι σκακιστές συναντούσαν στα τέλη των παρτίδων τους µερικές εξαιτερικά όµορφες θέσεις µατ και έξυπνους συνδυασµούς κινήσεων που οδηγούσαν σ’ αυτά τα µατ. Η βελτίωση των θέσεων και των κινήσεων αυτών και η παρουσίασή τους σε µορφή «προβλήµατος» ήταν η αρχή στην τέχνη του προβλήµατος, βλ. Ζάππας Βύρων, Σκακιστικές Συνθέσεις, Επιλεγµένα προβλήµατα του συγγραφέα µε ανάλυση και ερµηνεία θεµάτων, Αθήνα, 1990, 11. 34 Pièces d’échecs 1990, 30, 42. 35 Ο κώδικας του Αλφόνσο Ι' ή Alphonso el Sabio [=Αλφόνσου του Σοφού] αποτελείται από 98 περγαµηνές δεµένες σε δέρµα προβάτου και περιλαµβάνει 150 έγχρωµα σχέδια. Φυλάσσεται στη βιβλιοθήκη του µοναστηριού St. Lorenze del Escorial, που τιµάται στο όνοµα του Αγίου Λαυρεντίου, στη Σιέρα Γκουανταράµα. Alphonso Χ, Book of Games <http://games.rengeekcentral.com> (Πρόσβαση 12/8/2003). 36 Burckhardt Titus, Tο σκάκι και ο Συµβολισµός του, Αθήνα, 1993, 16.

40

Γρύπα, Όφι, Καµηλοπάρδαλη, Μονόκερο, Λιοντάρι και Άρµα37. Ο Alphonso Χ

εξηγεί τις απόψεις, µε βάση τις οποίες έχει οργανωθεί το βιβλίο του, η πρώτη

εγκυκλοπαίδεια των τότε γνωστών επιτραπέζιων παιχνιδιών, βασιζόµενος

στην αξία που έχουν τα παιχνίδια στη ζωή των ανθρώπων, αλλά και στην

εικόνα που θα παρουσίαζε η ιεράρχησή τους. Ο συγγραφέας του βιβλίου

διαλέγει να παρουσιάσει την επινόηση του παιχνιδιού µε τη µορφή µύθου

(πίν.13). Τρεις ινδοί προφήτες φέρνουν τρία παιχνίδια, το σκάκι, το τάβλι και

τα ζάρια στον πέρση βασιλιά, που εδώ εικονίζεται σαν χριστιανός ηγεµόνας,

για να επιλέξει το ανώτερο: «ο σοφός έφερε το σκάκι και έδειξε ότι ο

εξυπνότερος και ο πιο προσεκτικός µπορεί να κερδίσει τον άλλο». Έτσι

αποφάσισε να δώσει την υψηλότερη θέση στο σκάκι, γιατί ήταν «ανώτερο και

πιο περίτεχνο σε σύγκριση µε τα άλλα»38. Ο Alphonso Χ κατέδειξε τη διαφορά

µεταξύ των πνευµατικών και των τυχερών παιχνιδιών, για να κάνει

παραλληλισµούς ανάµεσα στη ζωή και στο σκάκι. Στο βιβλίο του συµµετέχουν

σαν παίκτες και θεατές όλες οι κοινωνικές τάξεις, λαϊκές και αριστοκρατικές,

γυναίκες και άνδρες39, έφηβοι και παιδιά, µοναχές και µοναχοί, Άραβες,

Χριστιανοί και Εβραίοι, ιππότες και βασιλείς40 ενώ µερικές προσωπογραφίες

οικείων προσώπων της αυλής µπορούν να ενταχθούν στην κατηγορία της

γελοιογραφίας41. Οι παίκτες είναι καθιστοί και στις περισσότερες παραστάσεις

αναλύουν τις σκακιστικές θέσεις. Μ’ αυτόν τον τρόπο καταργούνται οι τάξεις,

οι φυλές και οι θρησκείες. Μερικές ενδυµασίες αντανακλούν τα καλαίσθητα

βόρεια γοτθικά στιλ που πιθανόν είχαν εισαχθεί στην Καστίλη από τις

πριγκίπισσες του βορρά, όπως η µητέρα του Alphonso X, Βεατρίκη της

Σουάµπιας, ή η νύφη του, Blanche, κόρη του Λουδοβίκου Θ. Μάλιστα σ’ έναν

αριθµό απεικονίσεων εξιστορούνται ερωτικές συναντήσεις κατά τη διάρκεια

της παρτίδας, όπως στον πίν.14 (εικ. πάνω), όπου µια γυναίκα παραδίδει

στον Χριστιανό άνδρα και νικητή της παρτίδας ένα δακτυλίδι. Οι συναντήσεις

37 Τρίγκας Ιωάννης, Το Παιχνίδι του Σκακιού, στο: Burckhardt Titus, Tο σκάκι και ο Συµβολισµός του, Αθήνα, 1993, 32. 38 Steiger Arnald (edit.), Alfonso el Sabio, Libros de Acedrez, Dados e Tablas. Das Schachzabelbuch Koenig Alfons des Weisen, Genf & Zuerich-Erlenbach 1941, 7-11. 39 Η απεικόνιση του ζευγαριού σε επιτραπέζιο παιχνίδι δεν ήταν άγνωστη στην Αρχαία Ελλάδα, βλ.πίν.181. 40 Holländer Hans, Holländer 2005, 38, 39. 41 Constable Olivia Remie, Chess and Courtly Culture in Medieval Castile: The Libro de ajedrez of Alfonso X, el Sabio, περ. Speculum, A Journal of Medieval Studies, Vol.82, No. 2, Cambridge, Massachusetts, 2007, 338.

41

αυτές αναµφίβολα πηγάζουν από τον µύθο του Τριστάνου και τις περιπέτειες

του Αρθούρου, καθόσον υπάρχουν αναφορές, από τον δέκατο τέταρτο αιώνα,

στις καταλανικές και πορτογαλικές εκδόσεις του Alphonso X42.

Στην επάνω εικόνα του πίν.15, ο Alphonso X συµβουλεύεται δύο

σοφούς και υπαγορεύει το βιβλίο του στον γραφέα του και στην κάτω

απεικονίζεται ο ίδιος να παίζει σκάκι.

Ένα εργαστήριο κατασκευής σκακιέρων και φιγούρων παρουσιάζεται

στον πίν.16 και σε δεύτερο πλάνο η πόλη µε οµοιόµορφες στέγες και

πύργους. Η µορφή στα αριστερά, που η στάση της παραπέµπει σε

απεικονίσεις ευαγγελιστών, κατασκευάζει τη σκακιέρα. Ο τορναδόρος στα

δεξιά έχει στερεώσει ένα τµήµα της κατασκευής σε έναν πάσσαλο και

καθιστός επεξεργάζεται µια φιγούρα µε τη βοήθεια ενός τεντωµένου σχοινιού.

Το γυµνό του πέλµα και το αριστερό του χέρι κρατούν το εργαλείο σε

ισορροπία. Τα σκακιστικά σχήµατα ανήκουν µορφολογικά στην παράδοση

των αραβικών σκακιστικών φιγούρων43. Πάνω στα δύο ράφια είναι

τοποθετηµένες όσες έχουν ήδη ολοκληρωθεί. Στη µέση της παράστασης

απεικονίζεται το σετ µε τις φιγούρες στην αρχική τους θέση. Στην εικόνα του

πίν.17 δύο Μαυριτανές παίζουν σκάκι, ενώ µια άλλη τις διασκεδάζει

παίζοντας µουσική µε ένα εφτάχορδο λαγούτο και στην εικόνα του πίν.18

απεικονίζεται ένας χριστιανός ιππότης και ένας µουσουλµάνος να παίζουν

µέσα σε µια αραβική σκηνή44. Ο µουσουλµάνος πρέπει να είναι ο

οικοδεσπότης, αφού προτείνει το κανάτι και το ποτήρι σα να θέλει να

κεράσει45.

42 Ο Domίnguez Rodrίguez σηµειώνει ότι πιθανόν ο Alphonso X να γνώριζε το ασυνήθιστο παράδειγµα του εικονογραφηµένου ροµαντικού διηγήµατος του πρώιµου δέκατου τρίτου αιώνα Hadīth Bayād wa Riāyd καθώς η εικόνα (πίν.14, εικ. κάτω) που παρουσιάζει τον Bayād να περνά το χρόνο του παίζοντας σκάκι ενώ περιµένει ένα µήνυµα από την αγαπηµένη του σκλάβα Hadīth, έχει κοινά χαρακτηριστικά µε εκείνα του Libro de ajedrez. Χαρακτηριστικό είναι ότι στην παράσταση αυτή του χειρογράφου, σε αντίθεση µε εκείνες του Alphonso X, η θέση των φιγούρων είναι αντικανονική. ό.π., 306, 324, 325. 43 Holländer Hans, Holländer 2005, 48. 44 Χαρακτηριστικό είναι ότι από το δέκατο τρίτο µέχρι τις αρχές του δέκατου πέµπτου αιώνα απαντώνται στα χειρόγραφα της Ισπανίας και της Γαλλίας παρτίδες σκακιού µέσα ή δίπλα σε σκηνές (βλ. πίν.37, 38, 41, 42). 45 Finkenzeller, Ziehr και Bührer 1989,152. Ο ισπανός ∆ιεθνής Μαιτρ (1974) Ricardo Calvo (1943-) αναφέρει ότι η παράσταση απεικονίζει µια παρτίδα µεταξύ του Alphonso VI της Καστίλης και του Ibn Ammãr, µουσουλµάνου πρεσβευτή της αυλής του Al-Mutamid της Σεβίλης, που παίχθηκε περίπου το 1078. Constable Olivia Remie, Chess and Courtly Culture in Medieval Castile: The Libro de ajedrez of Alfonso X, el Sabio, Speculum, A Journal of Medieval Studies, Vol.82, No. 2, Cambridge, Massachusetts, 2007, 334.

42

Από το 1317 µέχρι το 132246 ο Jacobus de Cessolis47 (περ.1250-περ.1322), παραγωγός δηµοφιλούς θρησκευτικής λογοτεχνίας, ασχολήθηκε µε την επινόηση του σκακιού. Στο έργο του Tractatus de Ludo Scaccorum τοποθετεί τον θρύλο της γένεσης του παιχνιδιού στη Βαβυλώνα και όχι στις κρίσιµες ώρες των πολεµιστών µπροστά από την Τροία48, γιατί εκεί είχε στη διάθεσή του τη µεγάλη πόλη, αλλά και τον κακό άρχοντα Evil[d]meradoch, στον οποίο αποδίδονταν φοβερά εγκλήµατα. Έτσι ο Cessolis αναφέρει ότι ο άρχοντας άφησε τη σορό του πατέρα του Nebukadnezar να κοµµατιαστεί σε 300 κοµµάτια, τα οποία έριξε στα όρνια να τα κατασπαράξουν. Σε έναν τέτοιο τόπο ταίριαζε να µένει ο εφευρετικός, σοφός και πανούργος φιλόσοφος Ξέρξης ο Φιλοµέτρης49. Ο Ξέρξης επινόησε το παιχνίδι για να διδάξει και να βελτιώσει τον άρχοντα και το πέτυχε. Ο Cessolis χρειαζόταν εποµένως έναν τόπο, στον οποίο θα µπορούσε να παρουσιάσει µαζί µε τα θετικά χαρακτηριστικά του σκακιού και το πρακτικό σχήµα οργάνωσής του, µέσα

από µια ιδιαίτερα δραστική αντίθεση µεταξύ του Καλού και του Κακού50. Σκοπός του ήταν να χρησιµοποιήσει το σκάκι για να ηθικολογήσει και να επιπλήξει τους ευγενείς, καθώς η Βαβυλώνα ως µεγάλη, αµαρτωλή και κακόφηµη πόλη µπορούσε να είναι οποιαδήποτε πόλη, η οποία κινδύνευε από τα δεινά.

Το χειρόγραφο του Cessolis περιλαµβάνει 46 Folios, είναι γραµµένο σε κοµψή γοτθική µικρογράµµατη γραφή του δέκατου πέµπτου αιώνα µε το συντοµευµένο κείµενο της λατινικής σκακιστικής πραγµατείας και κοσµείται µε 15 µικρογραφίες. Στην εικόνα πίν.19 παρουσιάζεται η «Βαβυλώνα» την οποία αναπαριστούσε η σκακιέρα, ενώ κάθε τετράγωνο αντιστοιχούσε σε µια γειτονιά. Η µικρογραφία αυτή χρονολογείται στα τέλη του δέκατου τέταρτου αιώνα. 46 Schoenberg Center for Electronic Text & Image, Manuscript Number: ljs267 <http://dewey.library.upenn.edu/sceti/ljs/PageLevel/view.cfm?option=view&ManID=ljs267> (Πρόσβαση 2/2/2002). 47 Μια πραγµατεία της ζωής του Jacobus de Cessolis παρουσιάζεται από τον Thomas Kaeppeli, εφηµέριο του ανακριτικού κτιρίου που είναι προσαρτηµένο στο γυναικείο µοναστήρι του Αγίου ∆οµίνικου στη Γένοβα. ό.π. 48 Ο Ραγκαβής θεωρεί την πεσσεία ή πεττεία ως ένα από τα τρία κυριότερα οµηρικά παιχνίδια. Τα δύο άλλα είναι οι αστράγαλοι και η σφαίρα. Ραγκαβής Κλέωνος Αλ., Ο καθ’ Όµηρον οικιακός βίος, Αθήνα, 1997, 27-130. Επίσης ο Ευριπίδης εµφανίζει τον Παλαµήδη να παίζει µε τον Πρωτεσίλαο. Ευριπίδης, Ιφιγένεια εν Αυλίδι, 194. Προς τιµή µάλιστα του Παλαµήδη ονοµάστηκε “Le Palamède” η πρώτη, γαλλική, εφηµερίδα σκακιού που κυκλοφόρησε στην Ευρώπη το 1836. Yalom 2004, 207. 49 Το όνοµα Φιλοµέτρης, παραπέµπει στην αγάπη για το σωστό µέτρο και για τη δικαιοσύνη. Holländer Hans, Holländer 2005, 44. 50 ό.π., 42.

43

Στο βιβλίο Liber de Moribus Hominum et Officiis Nobilium ac

Popularium, Super Ludo Scaccorum51 του Cessolis που συντάχθηκε περίπου στο διάστηµα 1275 µε 1290, ο ιερέας χρησιµοποίησε το σκάκι επειδή οι συγκροτηµένες παρατάξεις του αντανακλούν την εικόνα µιας οργανωµένης ανθρώπινης κοινωνίας και το απλό πλέγµα της σκακιέρας προσφέρεται ως µνηµονικό σχήµα ικανό να περιλάβει τον κόσµο. Κάθε κίνηση στο έργο του έχει κάποιο συµβολισµό και τα πιόνια εµφανίζονται ως εκπρόσωποι

επαγγελµάτων της καθηµερινής ζωής52, όπως του εργάτη ή του ξυλουργού. Ολόκληρη η αλληγορία αυτού του κήρυκα για το σκάκι αποτελεί µεγάλο

παράδειγµα/δίδαγµα για την «τέχνη της ενθύµησης/µνηµοσύνης» του Μεσαίωνα, η οποία δούλευε, όχι βέβαια αποκλειστικά, ωστόσο όµως πολύ συχνά, µε γεωµετρικά µοντέλα αντιστοίχισης εννοιών και πραγµάτων. Αυτός ο κόσµος των συµβόλων µπορούσε να µετερµηνευθεί σε ένα κοινωνικό σύστηµα και αυτό το κατάφερε ο Cessolis µε εξαιρετική επιτυχία βασισµένος στους στόχους και τις προκαταλήψεις του για τη δοµή µιας οργανωµένης συνύπαρξης53. Οι εικόνες του συγγραφέα των χειρογράφων του Cessolis και αργότερα αυτές των τυπωµένων βιβλίων αποδίδουν τον δοµινικανό ιερέα ως δάσκαλο (πίν.20), ο οποίος διδάσκει µπροστά στους µαθητές του καθισµένος πίσω από τη σκακιέρα και εξηγεί το νόηµα όσων πρέπει κανείς να σκέφτεται, κάθε φορά που βρίσκεται στο κάθε τετράγωνο της σκακιέρας. Ο Cessolis αποδίδεται ως ρήτορας, που χρησιµοποιεί µια µνηµονική τεχνική, την οποία παράλληλα παρουσιάζει στους µαθητές του.

Οι Σκακιστές (πίν.21) είναι λατινική έκδοση της Ιταλικής Σχολής, από

το πρωτότυπο54 που χρονολογείται τον δέκατο τέταρτο αιώνα και απεικονίζει τον Cessolis να διδάσκει τον βασιλιά σκάκι.

Οι δύο έγχρωµες εικόνες του πίν.22 πιθανόν ανήκουν στον Hans

Schilling55 (;-;) και προέρχονται από το Schachzabelbuch (Σκακιστική 51 Ανάµεσα στα 1300 και 1500 ήταν το γνωστότερο βιβλίο µετά τη Βίβλο. ό.π. 43. 52 Li David H., The genealogy of chess, Bethesda Maryland, 1998, 15. 53 Holländer Hans, Holländer 2005, 354, 43, 44. 54 Κριτική έκδοση του λατινικού κειµένου “Liber de Moribus Hominum et Officiis Nobilium ac Popularium, Super Ludo Scaccorum” δεν υπάρχει µέχρι σήµερα. Μια τυπωµένη εκδοχή εµφανίστηκε ως κείµενο αναφοράς στην έκδοση του Ammenhausen του 1892 από τον Ferdinand Vetter. Μια ολλανδική εκδοχή προκύπτει «το αργότερο στις αρχές του δέκατου πέµπτου αιώνα». Το αντίγραφό της χρονολογείται ακριβώς στις 18 Οκτωβρίου 1434 και περιέχει τσιτάτα του λατινικού κειµένου γραµµένα µε µελάνι κόκκινου χρώµατος. Ο ολλανδός γραφέας στο διαχωρισµό που έκανε διαφοροποίησε τη διάταξη του λατινικού κειµένου και πρόσθεσε νέα διδάγµατα/παραδείγµατα, ενώ παρέλειψε παλαιά. ∆ούλεψε κατά συνέπεια λιγότερο ως µεταφραστής και περισσότερο ως ανεξάρτητος επεξεργαστής. ό.π., 354, 43. 55 Finkenzeller, Ziehr και Bührer 1989, 48.

44

Αλληγορία) του Konrad von Ammenhausen56 (1467) το οποίο βασίζεται στο σκακιστικό κήρυγµα του δοµινικανού Jacobus de Cessolis57. Στην αριστερή εικ. απεικονίζεται ο βασιλιάς Evil[d]meradoch και στη δεξιά «Πως ο “διδάσκαλος” Ξέρξης παράγγειλε να κατασκευάσουν τη σκακιέρα και τις φιγούρες της»58.

Ένα από τα πρώτα δείγµατα του σκακιού σαν αλληγορίας του έρωτα εκφράζεται στις απεικονίσεις ενός παιχνιδιού µε αντιπάλους µια γυναίκα και έναν ιππότη µε τα χαρακτηριστικά του Γουλιέλµου της Τουλούζης59. Πρόκειται για µια ιστορική µορφή, που πολέµησε µε τον Καρλοµάγνο60 (742-814), για να υπερασπισθεί τη Νότια Γαλλία εναντίον των Μαυριτανών. Στη συνέχεια αφιερώθηκε στην πνευµατική ζωή και µετά τον θάνατό του αγιοποιήθηκε. Ο µύθος του γράφτηκε στη λατινική και γαλλική και στις αρχές του δέκατου τρίτου αιώνα και στην γερµανική γλώσσα. Ο γερµανός ποιητής Wolfram von Eschenbach χρησιµοποίησε τον Γουλιέλµο σαν θέµα στον κύκλο του Willehalm. Στο έργο αυτό, (και αργότερα στην Arabel του Ulrich von dem Türlin), ο ήρωας καταλήγει αιχµάλωτος για αρκετά χρόνια στο παλάτι του ειδωλολάτρη βασιλιά Tybalt, ο οποίος του εµπιστεύθηκε την προστασία της γυναίκας του, πριν φύγει σε µια εκστρατεία61. Οι δύο τους ερωτεύονται και συναντιούνται περιοδικά, για να παίξουν σκάκι. Σε ένα πρώιµο χειρόγραφο του έργου το 1334, παραγγελία του κόµη του Ερρίκου Β’, αποδίδονται οι εικονογραφήσεις των πίν.23 και πίν.24. Στην πρώτη απεικονίζεται η βασίλισσα Arabel να διδάσκει στον Willehalm σκάκι και στη δεύτερη, η οποία έχει ως εικονογραφικό πρότυπο τη σκηνή του Ευαγγελισµού της Θεοτόκου62,

ο Willehalm να την προσηλυτίζει στον χριστιανισµό63. Η φυγή τους στην πατρίδα του Willehalm στη Φραγκονία και ο γάµος µετά τον προσηλυτισµό της Arabel κανονίστηκαν κατά τη διάρκεια του παιχνιδιού.

Ο εθισµός συνδέεται στενά µε το απαγορευµένο χρηµατικό κέρδος, που χαρακτηρίζει τα παιχνίδια. Πιθανόν η ελεφαντοστέινη κασετίνα του δέκατου τέταρτου αιώνα (πίν.25) που παρουσιάζει τον άσωτο γιό ηµίγυµνο, να παίζει µε αντίπαλο µια πόρνη, συσχετίζεται µε ένα στοίχηµα. Προφανώς ο 56 Ελβετός βενεδικτίνος µοναχός και αργότερα κοσµικός κληρικός. 57 Wikipedia, Die freie Enzyklopädie, Konrad von Ammenhausen <http://de.wikipedia.org/wiki/Konrad_von_Ammenhausen> (Πρόσβαση 13/4/2005). 58 Strouhal Ernst, Schach, Die Kunst des Schachspiels, Hamburg, 2000, 205, [Λεζάντα εικ.45]. 59 Γνωστός και σαν William of Orange ή William of Aquitaine. 60 Κάρολος ο Μέγας ή Karl der Groβe ή Charlemagne ή Charles the Great ή Carolus Magnus ή Karolus Magnus ή Charles I αυτοκράτορας της Αγίας Ρωµαϊκής αυτοκρατορίας (800-814) και βασιλιάς των Φράγκων (768-814). 61 Yalom 2004, 133, 134. 62 Holländer Hans, Holländer 2005, 30. 63 Yalom 2004,134.

45

άσωτος γιός δεν τήρησε το στοίχηµα, καθώς στη διπλανή παράσταση δέχεται την επίθεση της πόρνης.

Οι παραστάσεις στο Plenar64 του δούκα Otto der Milde από τον

θησαυρό των Γουέλφων (πίν.26) έχουν στενή σχέση µε το σκάκι και τις

ιπποτικές σκηνές. Το Plenar στα 1300 ήταν µια σκακιέρα που µετατράπηκε

στη συνέχεια σε κάλυµµα βιβλίου, το οποίο περιλάµβανε τµήµατα λειψάνων.

Οι µικρογραφίες καλύπτονταν από πλακίδια ορείας κρυστάλλου και ο

ζωγράφος, µάλλον από τη Βόρεια Ιταλία, ήταν οπωσδήποτε ένας από τους

εξαίρετους τεχνίτες στην εικονογράφηση βιβλίων65.

Μια παράσταση θρησκευτικού περιεχοµένου του δέκατου τέταρτου

αιώνα απεικονίζεται στον πίν.27. Ο καλλιτέχνης παρουσιάζει τον µοναχό

Deodatus, αιχµάλωτο του Άραβα που παίζει σκάκι µε τον αφρικανό αυλικό, να

κρατά χρυσό δισκοπότηρο. Ο νέος αφέντης του Deodatus, ο αφρικανός

χαλίφης (ή Ras), του λέει ότι είναι άσκοπο να προσεύχεται, όταν ο Άγιος

Νικόλαος εµφανίζεται (πάνω αριστερά). Το πάθος για το παιχνίδι ήταν η αιτία

να µην ασχοληθούν µε τον αιχµάλωτο, που τελικά τον άγγιξε ο Άγιος και

εξαφανίστηκαν66. Ο χαλίφης, ο µοναχός µε το δισκοπότηρο, οι Αφρικανοί, ο

Άγιος µε το χρυσό φωτοστέφανο και η σκακιέρα στο πάτωµα παραπέµπουν

στο συνδυασµό δυτικών και ανατολίτικων στοιχείων.

Στην τοιχογραφία του ανώνυµου καλλιτέχνη της Σχολής του

Μπέργκαµο (πρώτο µισό του δέκατου τέταρτου αιώνα, πίν.28),

παρουσιάζεται ένα ζευγάρι ευγενών που παίζει σκάκι67 και δύο µουσικοί να

τους διασκεδάζουν, ένα θέµα που παραπέµπει στην εικονογραφία του

Alphonso X (πίν.17). Οι καµπύλες του τριλόβου στην τοιχογραφία είναι πιο

ανοιχτές σε σχέση µε εκείνες του εργαστηρίου κατασκευής σκακιέρων του

πίν.16, και αγκαλιάζουν το θέµα. Η ευχαρίστηση που πρόσφεραν τα

επιτραπέζια παιχνίδια φαίνεται τόσο στα Κάρµινα Μπουράνα που

περιλαµβάνουν το σκάκι, όσο και στη µικρογραφία µε τις δύο µορφές, που

64 Στην Ορθόδοξη Εκκλησία δεν υπάρχει ακριβές αντίστοιχο µε το προτεσταντικό Plenar. Το πλησιέστερο είναι το «Κυριακοδρόµιον» (βυζαντινά: «Κανόνιον») που περιλαµβάνει όλες τις ενδείξεις για τις περικοπές των Ευαγγελίων, που διαβάζονται κάθε Κυριακή· δεν έχει όµως ολόκληρα τα χωρία παρά µόνον τις παραποµπές σ’ αυτά. 65 Holländer Hans, Holländer 2005, 31. 66 Williams 2000, 91. 67 Chess Arts <http://www.clubscacchigallarate.it/PopWinArt/Summary_Table.htm> (Πρόσβαση 2/5/2004).

46

χρονολογείται στις αρχές του δέκατου τέταρτου αιώνα (πίν.29, εικ. πάνω και

κάτω).

Ενώ ο σκοπός του Alphonso X ήταν να δώσει την υψηλότερη θέση στο σκάκι και η µουσική στις παραστάσεις του φαινόταν απλώς συνοδευτική (πίν.17), τώρα, τον δέκατο τέταρτο αιώνα, το παιχνίδι ανήκει πλέον στις κοινωνικές διασκεδάσεις και αυτό οφείλεται, ανάµεσα στα άλλα, στο γεγονός ότι οι ευγενείς, βασιλιάδες και πρίγκηπες, περιόρισαν τις µετακινήσεις τους και έτσι, συντηρώντας λιγότερα σπίτια, µπορούσαν να συγκεντρώνουν τον

πλούτο τους68 και να αφιερώνουν περισσότερο χρόνο στη προσωπική τους ζωή. Αυτό είναι φανερό στους πίν.30 και πίν.31 που ανήκουν στο «Μεγάλο Χειρόγραφο των Ασµάτων της Χαϊδελβέργης», γνωστό σαν «Κώδικα του

Manesse»69. Οι µικρογραφίες απεικονίζουν τον µαρκήσιο Όθωνα ∆’ του Βραδεµβούργου να παίζει µε µια κυρία ανώτερης τάξης. Οι µορφές παρουσιάζουν οµοιότητα µε εκείνες του Alphonso X στον πίν.17 και οι ελαφριές σκιές έχουν δώσει βάθος και χάρη µε την αµεσότητα και την απλότητα, χαρακτηριστικά των µεσαιωνικών χρωµατικών προτιµήσεων70. Οι παίκτες µε το αριστερό τους χέρι κρατούν ένα κοµµάτι - το κοµµάτι της γυναικείας µορφής είναι ο Πύργος - και µε το δεξί δείχνουν τη σκακιέρα. Οι σκηνές αυτές µε τις κινήσεις των χεριών που απλώνονται πάνω από τη σκακιέρα, για να δείξουν ότι ασχολούνται µε το σκάκι, απαντώνται και σε άλλα έργα µε επιτραπέζια παιχνίδια όπως στη µινιατούρα του πίν.31 που αποκαλύπτει παράλληλα τη διάθεση των ζωγράφων για χρωµατική ποικιλία και για χαριτωµένες φιγούρες, όπως οι µουσικοί.

Η αναβίωση της τέχνης, ύστερα από τον κλονισµό και την αναταραχή του σκοτεινού Μεσαίωνα, έγινε βαθµιαία71 και, όπως µας διδάσκει η εθνολογία, ο βαθµός ανάπτυξης µιας κουλτούρας µετριέται µε το βαθµό ανάπτυξης των µορφών χειροτεχνίας που κατέχει και χρησιµοποιεί72. Έτσι, από το πρώτο µισό του δέκατου τέταρτου αιώνα συναντάµε απεικονίσεις µε παρτίδες σκακιού σε κάθε µορφής βάσεις και υλικά. Στον πίν.32 παρουσιάζονται 3 µικρές ελεφαντοστέινες θήκες καθρεπτών73 µε τον Τριστάνο και την Ιζόλδη, τις πρωταρχικές φιγούρες του µεσαιωνικού 68 Oates Bennett Phillis, Ιστορία του Επίπλου στη ∆ύση, Αθήνα, 1981, 49. 69 Η Ζυρίχη θεωρείται η πηγή της γερµανικής ποίησης του Manesse: “Mannesische Liederhandschrift”, 1300-1340. 70 Έκο Ουµπέρτο, Τέχνη και Κάλλος στην Αισθητική του Μεσαίωνα, Αθήνα, 1992, 74. 71 Gombrich 1998, 223. 72 Κλαιρ Ζαν, Σκέψεις για την Κατάσταση των Εικαστικών Τεχνών, Κριτική της Μοντερνικότητας, Αθήνα, 1983, 108. 73 Τον Μεσαίωνα οι µικροί καθρέπτες προσαρµόζονταν µέσα σε περίτεχνες θήκες, που έµοιαζαν µε το κέλυφος του µυδιού.

47

ροµαντισµού, να παίζουν σκάκι σε ιστιοφόρο µε αφετηρία την Ιρλανδία και προορισµό την Κορνουάλη. Οι σκακιστικές φιγούρες είναι µεγάλων διαστάσεων, µεσαιωνικού τύπου (πίν.33), και οι εικόνες αυτές είναι από τις πρώτες που δείχνουν τη σκακιέρα σε πλάγια όψη74. Η Ιζόλδη φαίνεται στην εικ.1 και εικ.3 να κρατά ένα κοµµάτι, ενώ στην εικ.3 τρεις φιγούρες, σηµάδι ότι υπερτερεί και ο αντίπαλος της ανήκει. Άλλη µια σκηνή ταξιδιού, από τον ίδιο αιώνα, µε τον Τριστάνο και την Ιζόλδη, απεικονίζεται σε ελεφαντοστέινο πλακίδιο (πίν.34).

Η ένταξη του σκακιού στα Ιπποτικά Μυθιστορήµατα του Μεσαίωνα ήταν η αιτία τα έργα τέχνης µε θέµα το σκάκι να υπερβούν τον ρεαλισµό. Παράδειγµα είναι η Ιπτάµενη σκακιέρα (πίν.35, εικ. πάνω) από το βιβλίο Jeeste van Walewein en het vliegende Schaakbord (περ.1250), που πραγµατεύεται τις περιπέτειες του Gawain. Στο Walewein η συντροφιά των ιπποτών του Αρθούρου είναι συγκεντρωµένη στην αίθουσα του Caeleon. Μόλις το γεύµα τελειώνει µπαίνει µέσα από το ανοιχτό παράθυρο πετώντας ένα σκάκι, προσγειώνεται και µένει στον χώρο αρκετά, ώστε οι ιππότες έκπληκτοι να µπορέσουν να το θαυµάσουν. Έπειτα απογειώνεται και ξεγλιστρά έξω από το παράθυρο. Ο βασιλιάς Αρθούρος δεν µπορεί ν’ αντισταθεί στη µαγεία αυτού του θεάµατος. Προσφέρει σ’ εκείνον που θα του φέρει πίσω το σκάκι ολόκληρο το βασίλειό του, και µετά τον θάνατό του, την κορώνα του. Αρχικά κανείς δεν τολµά να αναλάβει αυτή την αποστολή. Μόνο όταν ο Αρθούρος ανακοινώνει ότι θα ξεκινήσει ο ίδιος να το βρει, αποφασίζει ο Gawain να αρχίσει την καταδίωξη. Όπως αποδεικνύεται τελικά, το σκάκι ήταν ένα δόλωµα, το οποίο είχε στείλει ένας βασιλικός µάγος, για να κερδίσει έναν έξυπνο και τολµηρό ιππότη, προκειµένου να τον χρησιµοποιήσει σε µια συγκεκριµένη δοκιµασία. Ο βασιλιάς Wonder [=θαύµα], του οποίου το κάστρο είναι γεµάτο µαγικά έργα, ποθεί ένα µαγικό ξίφος, το οποίο µπορεί να χρησιµοποιηθεί µόνο από τον ικανότερο ιππότη. Ως αντάλλαγµα γι’ αυτό το ξίφος ο βασιλιάς είναι πρόθυµος να δώσει το σκάκι που ο ίδιος κατασκεύασε75. Η παράσταση παρουσιάζει τον ιππότη οπλισµένο στο άλογό του, ενώ η σκακιέρα 7x8 είναι τοποθετηµένη πιο ψηλά, σε µια θέση που ανήκει στον ήλιο. Όπως αναφέρει ο A. Coomaraswamy «ανήκει στα µυστικά του Ανατολικού και Ευρωπαϊκού Ιπποτισµού να αναγνωρίζει ο ιππότης τον εαυτό του ως συγγενή του ήλιου..., να τον αντιλαµβάνεται όχι απλώς ως άνθρωπο αλλά και ως χειριστή του Κεραυνού..., όπως το ξίφος των Σταυροφόρων δεν είναι απλώς ένα κοµµάτι σίδερο ή ατσάλι, αλλά ένα θραύσµα που αποσπάστηκε από τον Σταυρό του Φωτός. Οι ίδιες αρχές

74 Pièces d’échecs 1990, 29. 75 Holländer Hans, Holländer 2005, 34, 36.

48

εκφράζονται στον πόλεµο, καθώς και σε παιχνίδια όπως το σκάκι...»76. Στο έργο του Guillaume de Tyr (πίν.35, εικ. κάτω) από το εικονογραφηµένο χειρόγραφο της Ιστορίας του Ιερού Πολέµου παρουσιάζονται οι Σταυροφόροι, να παίζουν σκάκι, καθώς αρνούνται να πολεµήσουν.

Οι δυο εικόνες του πίν.36 ανήκουν σε Ιπποτικά µυθιστορήµατα. Η επάνω µικρογραφία Παρτίδα σκακιού προέρχεται από το πασίγνωστο χειρόγραφο της Λοµβαρδίας του Ιταλικού Μεσαίωνα “Guiron le Courtois”. Το χειρόγραφο αυτό, αντιγραµµένο και διακοσµηµένο στο Μιλάνο, περ.1370-1380, είναι ένα απάνθισµα από τα µυθιστορήµατα του Αρθούρου σε πεζό λόγο. Όλα τα επεισόδια του θεµατικού κύκλου της Στρογγυλής Τραπέζης, του µύθου του Graal, των περιπετειών του Αρθούρου, του Lancelot, του Gawain, του Τριστάνου και του Perceval είναι συγκεντρωµένα εκεί. Στη µικρογραφία αυτή, βλέπουµε τον βασιλιά και τον ιππότη να αντιπαρατίθενται ειρηνικά γύρω από µια σκακιέρα. Το σκηνικό έχει ριζικά αλλάξει, πρόκειται για µια δραστηριότητα της αυλής και όχι πια για µια πολεµική αναµέτρηση: το φεουδαρχικό παιχνίδι είναι ήδη πολύ µακριά77. H µικρογραφία της Καστίλης από το µυθιστόρηµα του ιππότη Cifar (εικ. κάτω), έργο του Juan de Carrion, χρονολογείται τον δέκατο τέταρτο αιώνα και παρουσιάζει τον ήρωα να παρατηρεί το αντίπαλο στρατόπεδο που παίζει σκάκι.

Θεωρούµε ότι πιθανότατα και η παράσταση του πίν.37 µε τους βασιλιάδες να παίζουν σκάκι την ώρα που καταφθάνει ένας αγγελιαφόρος, είναι εµπνευσµένη από κάποιο µεσαιωνικό µυθιστόρηµα. Η σκακιέρα αποτελείται από 16 τετράγωνα (4x4) µε τα µεγάλα µεσαιωνικά κοµµάτια και είναι τοποθετηµένη πιο κοντά στον βασιλιά, αριστερά, που απεικονίζεται σε προφίλ. Στα µεσαιωνικά έπη, οι παρτίδες του σκακιού υπαγορεύουν το πεπρωµένο των βασιλιάδων και των ηρώων, που µερικές φορές είναι αυτοί που αναµετριούνται µε «µαγικές» σκακιέρες, πάνω στις οποίες οι φιγούρες

µετακινούνται µε τη θέλησή τους78, όπως στο µυθιστόρηµα «Ειδύλλιο του Lancelot79 της Λίµνης», όπου ο ιππότης παίζει και κερδίζει ενάντια σε µια τέτοια µαγική σκακιέρα80. Ο πίν.38 εµφανίζει τον Lancelot να στέλνει τη µαγική σκακιέρα µε έναν αγγελιαφόρο στη βασίλισσα Guinevere, που παίζει µε τη σειρά της µε αντίπαλο τη µαγική σκακιέρα, αλλά χάνει και αυτή την παρτίδα, ακριβώς όπως οι ιππότες της συντροφιάς του Αρθούρου81. 76 Τρίγκας Ιωάννης, Το Παιχνίδι του Σκακιού στο: Burckhardt Titus, Tο σκάκι και ο Συµβολισµός του, Αθήνα, 1993, 40. 77 Pièces d’échecs 1990, 39, 41. 78 ό.π., 39. 79 Γιος του βασιλιά Ban του Benwick, γνωστός ως Lancelot της Λίµνης επειδή ανατράφηκε από την Κυρία της Λίµνης. River Campus Libraries, Lancelot <http://www.lib.rochester.edu/CAMELOT/lanmenu.htm> (Πρόσβαση 23/5/2004). 80 Yalom 2004, 130. 81 Holländer Hans, Holländer 2005, 34.

49

Χαρακτηριστικό της παράστασης είναι ότι η διαγώνιος της µεσαίας σκακιέρας είναι κάθετη στην οριζόντια γραµµή του έργου κάνοντας την εικόνα να ελίσσεται σε µια περιστροφική κίνηση γύρω από το κέντρο. Το φόντο είναι χωρισµένο σε δύο ίσα ορθογώνια τµήµατα µε διαφορετικά χρώµατα. Ο Lancelot µε τη συνοδεία του βρίσκεται αριστερά και στο δεξί ορθογώνιο τµήµα η Guinevere απεικονίζεται δυο φορές, µια να παραλαµβάνει τη σκακιέρα και άλλη µια να παίζει. Επίσης η γραµµή επαφής των δύο ορθογωνίων είναι παράλληλη και κοντά στη διαγώνιο της µεσαίας σκακιέρας. Με αυτό τον τρόπο η εικόνα αποκτά µια άλλη δυναµική, ενώ η διαίρεσή της προοιωνίζει τα προβλήµατα που επέφερε στο βασίλειο του Αρθούρου η αγάπη του Lancelot για την Guinevere.

Το δωµάτιο που παριστάνεται στον πίν.39 πιθανόν αρχικά να είχε τοιχογραφηθεί το 1395 για τη γαµήλια τελετή του πρώτου ιδιοκτήτη Tommaso Davizzi. Οι σκηνές είναι βασισµένες κάπως σχολαστικά σε ένα δηµοφιλές γαλλικό µεσαιωνικό µυθιστόρηµα, γνωστό σαν Chastelaine de Vergi που αφηγείται τον έρωτα ενός Βουργουνδού ιππότη για µια γυναίκα, την Chastelaine (ή κυρία του Πύργου) του Vergi. Αλλά όταν η γυναίκα του δούκα της Βουργουνδίας απέτυχε να αποπλανήσει τον νεαρό ιππότη κατά τη διάρκεια µιας παρτίδας σκακιού (πίν.40), τον κατηγόρησε για βιασµό και

απαίτησε εκδίκηση82. Στο µέσον της τοιχογραφίας παίζουν σκάκι και στα δεξιά ο νεαρός ιππότης αρνείται την πρόκλησή της. Τα δένδρα, τα φυτά, τα πουλιά και ο ιππότης µε επίκεντρο τη σκακιέρα προαναγγέλλουν µια ερωτική ατµόσφαιρα µε τις γνωστές συνέπειες που έχουν τα ιπποτικά µυθιστορήµατα.

H αξία του σκακιού στην ιεραρχία των παιχνιδιών είναι έκδηλη πριν τον δέκατο πέµπτο αιώνα, όχι µόνο από Το Βιβλίο των Βασιλιάδων του ποιητή Firdausi, τους παραλληλισµούς του Alphonso ανάµεσα στη ζωή και το σκάκι, και τη χρήση του από τον Cessolis σαν µια εικόνα της ανθρώπινης κοινωνίας, αλλά και από τα ιπποτικά κατορθώµατα, όπου επιµέρους εικόνες του παιχνιδιού αποκτούν αλληγορικές διαστάσεις83.

82 Για να σωθεί ο Ιππότης από τον θάνατο ή την εξορία αφηγήθηκε την ερωτική σχέση στο δούκα της Βουργουνδίας, ο οποίος ακολούθως µετέφερε το γεγονός στη γυναίκα του. Με µια περίπλοκη τελική έκβαση της διήγησης της Chastelaine de Vergi, η γυναίκα ταπεινώθηκε µετά την αποκάλυψη του µυστικού της και αυτοκτόνησε. Το ίδιο τέλος είχε και ο αγαπηµένος της, από του οποίου το σώµα ο δούκας έσυρε το ξίφος, αποκεφάλισε το σώµα της γυναίκας του και αναχώρησε σε µια σταυροφορία στους Αγίους Τόπους, βλ. Welch Evelyn, Art and Society in Italy 1350-1500, Oxford History of Art, Oxford, 1997, 293, 294. 83 Από το σύνολο των εικονογραφήσεων των µεσαιωνικών χειρογράφων µε σκακιστικές απεικονίσεις επιλέχθηκαν σ’αυτό το κεφάλαιο οι αντιπροσωπευτικές της κάθε κατηγορίας.

50

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α’

15ος και 16ος αιώνας

Σκάκι της Βασίλισσας

Η πνευµατική ιστορία της χριστιανικής ∆ύσης εµπεριέχει στην

πραγµατικότητα δύο ιστορίες: µια ιστορία ανδρών και µια γυναικών. Σε καµιά

άλλη εποχή όσο στον ύστερο Μεσαίωνα δεν έγινε τόσο φανερή η διαφορά

ανάµεσα στο πνευµατικό βίωµα των δυο φύλων. Οι γυναίκες βέβαια ήταν

αποκλεισµένες από τα πρώτα Πανεπιστήµια84 του δέκατου τρίτου αιώνα85.

Χαρακτηριστικό είναι ότι η περιορισµένη πρόσβαση στη γνώση ήταν

αντίστοιχη µε την περιορισµένη κίνηση που είχε η Βασίλισσα της σκακιέρας86.

Καθώς όµως ο Μεσαίωνας υποχωρούσε στα πρώτα συγκλονιστικά γεγονότα

του ουµανισµού της Αναγέννησης, η γενική κατεύθυνση του δυτικού

πολιτισµού άρχισε να αλλάζει και οι ίδιες οι γυναίκες άρχισαν να αµφισβητούν

την ανδρική ηγεµονία σε θέµατα παιδείας87. Ήδη η ίδια η Αναγέννηση σαν

όρος προϋποθέτει έναν θάνατο88 και στις αρχές του δέκατου πέµπτου αιώνα

ακούγεται η πρώτη φωνή διαµαρτυρίας για βελτίωση της κοινωνικής θέσης

της γυναίκας µέσα από τα πρώτα φεµινιστικά έργα της Christine de Pizan

(1364-περ.1430)89.

Στα τέλη του ίδιου αιώνα η αλλαγή που συντελέσθηκε

αντικατοπτρίστηκε για µια ακόµη φορά στη σκακιέρα. Όταν η βασίλισσα της

Καστίλης Ισαβέλλα (1451-1504), παθιασµένη σκακίστρια, έγινε η ισχυρότερη

γυναίκα της Ευρώπης, η Βασίλισσα του σκακιού έγινε το ισχυρότερο

84 Τα τρία πρώτα πανεπιστήµια ήταν: Τoυ Παρισιού περ.1200, της Οξφόρδης περ.1210 και της Μπολόνιας περ.1300. Wertheim Margaret, Το Παντελόνι του Πυθαγόρα, Αθήνα, 1998, 71. 85 ό.π. 63. 86 Η κίνησή της ήταν µονάχα ένα τετράγωνο διαγώνια. 87 ό.π., 85. 88 Κλαιρ Ζαν, Σκέψεις για την Κατάσταση των Εικαστικών Τεχνών, Κριτική της Μοντερνικότητας, Αθήνα, 1983, 107. 89 Οι σύγχρονοι φεµινιστές µελετητές διαφωνούν για πιο από τα τρία έργα της: Γράµµα στον θεό της αγάπης (1399), Το παραµύθι του ρόδου (1402) ή Το βιβλίο της πόλης των γυναικών (1405), πυροδότησε τη συζήτηση της µάχης των γυναικών.

51

κοµµάτι90 και η θέση του παρέµεινε έκτοτε σταθερά δίπλα στον Βασιλιά.

Εκτός Ισπανίας, λόγω του νέου γρήγορου δηµιουργήµατος, ο νέος τρόπος

ονοµαζόταν προσβλητικά «Σκάκι της Βασίλισσας» ή «Σκάκι της τρελής

Βασίλισσας»91. Παρόλο που η νέα αυξηµένη δύναµη της Βασίλισσας ήταν

αποδεκτή, εντούτοις δεν έλειψαν και οι αντιδράσεις. Μια από αυτές, σε µια

ιταλική έκδοση του Jacobus de Cessolis το 1493, αµφισβητούσε ανοικτά την

καταλληλότητα της Βασίλισσας για ένοπλη µάχη. Ο µεταφραστής του έργου

αναγνώριζε ότι η Βασίλισσα είχε αποκτήσει τις ιδιότητες του Αξιωµατικού και

του Πύργου µαζί92, αλλά πρόσθεσε ότι στερούνταν των ιδιοτήτων του Ίππου

(ιππότη), επειδή δεν ήταν χαρακτηριστικό των γυναικών και αυτό, λόγω της

ευαισθησίας που τις διακρίνει, να φέρουν όπλα. Με αυτό τον τρόπο θύµιζε

στη γυναίκα τη θηλυκή αδυναµία της93, που µια λάθος κίνηση ήταν αρκετή για

να τη φέρει στην επιφάνεια και, το χειρότερο, να την κάνει να υποκύψει στη

βάρβαρη γοητεία ενός πιονιού94.

∆ύο παραστάσεις του δέκατου πέµπτου αιώνα µε τον Οδυσσέα που

παίζει σκάκι (πίν.41 και πίν.42) παρουσιάζονται στα έργα της Christine de

Pizan. Η παράσταση χρωµατίζει την ατµόσφαιρα µιας ιστορίας95 του βιβλίου

Le Livre de la Cité des Dames [=Το βιβλίο της πόλης των γυναικών], 1405, µε

θέµα ένα ονειρικό όραµα µιας ουτοπικής πόλης που κατοικείται από ισχυρές

µορφωµένες γυναίκες. Στο έργο η συγγραφέας υπερασπίζεται τις γυναίκες

έναντι των µισογύνηδων96, περιγράφει ηρωικούς άθλους γυναικών και

προβάλλει έναν θρύλο, κατά τον οποίο ο πολυµήχανος Οδυσσέας είχε δήθεν

ανακαλύψει το σκάκι κάτω από τα τείχη της Τροίας, για να τέρψει τον ελληνικό

στρατό97.

90 Στο ανατολίτικο σκάκι η Βασίλισσα αντιστοιχεί στον Βεζίρη (σύµβουλο ή υπουργό του Βασιλιά), που οι κινήσεις του ήταν πιο περιορισµένες. Μπορούσε να µετακινηθεί µόνο ένα τετράγωνο διαγώνια. Στο αραβικό σκάκι ο Βεζίρης είναι ο ανακλαστικός Νους, η σελήνη˙ το «πρόσωπο» του Βασιλιά στον κόσµο. Τρίγκας Ιωάννης, Το Παιχνίδι του Σκακιού στο: Burckhardt Titus, Tο σκάκι και ο Συµβολισµός του, Αθήνα, 1993, 43. Για τον λόγο αυτό και οι κινήσεις του Βεζίρη ήταν πιο περιορισµένες από εκείνες του Βασιλιά. 91 Queen’s chess ή Mad queen’s chess. 92 Στην πραγµατικότητα η αριθµητική αξία της Βασίλισσας είναι 9 πιόνια, δηλαδή ένα πιόνι περισσότερο, αφού η αξία του Πύργου είναι 5 πιόνια και του Αξιωµατικού 3. 93 Yalom 2004, 213, 214. 94 Βλαβιανός Χάρης, βλ. Ναµπόκοφ Βλαντιµίρ, Η Άµυνα του Λούζιν, Αθήνα, 1992, 271. 95 Schafroth 2002, 61. 96 Sunshine for Women, Christine de Pizan, 1365-c.1430 <http://www.pinn.net/~sunshine/march99/pizan3.html> (Πρόσβαση 22/8/2005). 97 Bibliothèque nationale de France <http:/classes.bnf.fr/echecs/grand/2_11.htm>

52

Σύµφωνα µε µια παράδοση, που συναντάµε στον Όµηρο, µπροστά στα ανάκτορα του Οδυσσέα στην Ιθάκη οι µνηστήρες της Πηνελόπης έπαιζαν πεσσούς98. Στο παιχνίδι αυτό, που δεν στηρίζει βέβαια την εκδοχή ότι η Ελλάδα είναι η πατρίδα του ζατρικίου, χρησιµοποιούσαν χαλίκια αντί για

πεσσούς99. Οι συνθέσεις και των δύο πινάκων είναι ισορροπηµένες µε τα δόρατα στην αριστερή µεριά και το άλογο στη δεξιά. Στην παράσταση του

πίν.41 Ο Οδυσσέας παίζει σκάκι (περ.1410-15)100 ο παίκτης που κάθεται αριστερά έχει πάρει ένα κοµµάτι από την παράταξη του αντιπάλου του και το κρατά µε τρόπο που υποδεικνύει ότι είναι η σειρά του αντιπάλου να παίξει. Στον πίν.42 Ο Οδυσσέας παίζει σκάκι του δέκατου πέµπτου αιώνα, ο αντίπαλος είναι σε φάση κίνησης. Χαρακτηριστική διαφορά των δύο έργων είναι το διαιρούµενο σε τετράγωνα φόντο της απεικόνισης του πίν.41, που παραπέµπει σε διακοσµητική επιφάνεια. Σκάκι και βασιλική οικογένεια

Παρότι τα στρατηγικά µυστικά του σκακιού ήταν στην ουσία άγνωστα τον δέκατο πέµπτο αιώνα, εντούτοις, µέσω της αλληγορίας ζωής και έρωτα, αυτό απέκτησε τον χαρακτήρα ενός υποδειγµατικού παιχνιδιού ικανοτήτων. Ειδικά για τον βασιλιά η ύπαρξη ενός τέτοιου παιχνιδιού στην αυλή του είχε µια επιπλέον σηµασία, καθόσον κάθε παράταξη είχε ένα Βασιλιά. Μ’ αυτό τον τρόπο υπενθύµιζε τη µοναδικότητά του. Ανάλογα µε την περίπτωση ένα έργο τέχνης που απεικονίζει µια σκακιέρα µέσα στη βασιλική αυλή ή δίπλα στον βασιλιά µπορούσε να µεταδώσει διάφορα µηνύµατα χωρίς παρεξηγήσεις, γιατί το παιχνίδι από µόνο του αποτελούσε και κοινωνική διασκέδαση. Η τοποθέτησή του εποµένως µέσα στην οικογένεια µαρτυρεί µια καλή οικογενειακή σχέση (πίν.43), ενώ µία παρτίδα µε έναν φιλόσοφο εκφράζει µια δίκαιη και σοφή εξουσία (πίν.44).

Η πρώτη εικόνα (πίν.43) έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και ανήκει στο

χειρόγραφο “Tafel van der Kerstenre Ghelove: Somerstuc” του Dirc van

Delf101 (1400-10). Η τέχνη των Κάτω Χωρών κατά τον αιώνα αυτό αποτελεί τη

(Πρόσβαση 22/8/2005). 98 Οδύσσεια, Α, 107. 99 Φρυγανάς Σ., λ. ζατρίκιον, ΜΕΕ, τόµ. ΙΑ’, 918. 100 Meiss Millard, French Painting in the time of Jean de Berry: The Limbourgs and their Contemporaries, London, 1974, 295. 101 Γράφτηκε προς τιµήν ενός εξέχοντα δοµινικανού θεολόγου που ήταν εφηµέριος των ανακτόρων του Αλβέρτου της Βαυαρίας, κόµη της Ολλανδίας από το 1389 έως το 1404. Σκοπός του Dirc van Delf ήταν η εκπαίδευση του αναγνώστη σε µια πληθώρα θεµάτων, από τα Πάθη και την Ανάληψη του Σωτήρος µέχρι και την κοσµική ιστορία της ολλανδικής

53

συνισταµένη δύο ρευµάτων, του Φλαµανδικού και του Ολλανδικού102, στο

οποίο ανήκει και η οµάδα καλλιτεχνών µε το όνοµα Masters του Dirc van Delf.

Η οµάδα αυτή ίδρυσε ένα από τα πρώτα σηµαντικά εργαστήρια τον δέκατο

πέµπτο αιώνα για χειρόγραφα µε διακοσµήσεις, το οποίο έπαιξε

αποφασιστικό ρόλο στη νέα και δυναµική πνευµατική ζωή της ολλανδικής

αυλής. Χαρακτηριστικό είναι ότι στο τέλος του χειρογράφου, το 46ο κεφάλαιο

είναι αφιερωµένο στα αποδεκτά παιχνίδια και στις διασκεδάσεις των αυλικών,

συµπεριλαµβανοµένης και του σκακιού πληροφορίες για τη δηµιουργία του

οποίουα αντλούνται από το χειρόγραφο Dat scaecspel, του Jacobus de

Cessolis103. Στην έγχρωµη παράσταση απεικονίζονται ο βασιλιάς και η

βασίλισσα να απολαµβάνουν µια παρτίδα, ενώ δίπλα τους βρίσκονται τα

τέσσερα παιδιά τους. Είναι φανερό ότι το σκάκι εικονίζεται για συµβολικούς

λόγους, καθώς πάνω στη σκακιέρα δεν υπάρχουν τοποθετηµένες φιγούρες.

Η δεύτερη (πίν.44) είναι µια µικρογραφία µε τον βασιλιά Jeremodath σε

εσωτερικό χώρο να αντιµετωπίζει έναν φιλόσοφο.

Η εικόνα (πίν.45) παρουσιάζει τον Λουδοβίκο ΙΑ’ να παίζει σκάκι στα

κάστρα του Plessis-les-Tours. Στη γαλλική µικρογραφία, που χρονολογείται

στα τέλη του δέκατου πέµπτου αιώνα, απεικονίζονται συνολικά 21 κοµµάτια

αντί 32, ενώ το σχήµα του δαπέδου παραπέµπει ολοφάνερα στη σκακιέρα.

Στον πίν.46 (εικ. πάνω) ο σουλτάνος της Baudres παίζει σκάκι σε

κάποια βασιλική αυλή. Η µικρογραφία είναι από χειρόγραφη περγαµηνή από

το βιβλίο του Jean Wauquelin (δεύτερο µισό του δέκατου πέµπτου αιώνα)

που αφηγείται την ιστορία του Μ. Αλέξανδρου104. Ο σουλτάνος της Baudres

αριστερά ήταν ο ανηψιός του βασιλιά της Ινδίας, που είχε πολιορκήσει την

πόλη της Εφέσου. Οι κάτοικοι της πόλης τον αιχµαλώτισαν σε µια από τις

εξορµήσεις τους και του συµπεριφέρθηκαν σαν σε φιλοξενούµενο. Έλαβε

µέρος στη ζωή της αυλής και έπαιζε σκάκι µε την πριγκίπισσα της Εφέσου,

διοίκησης. Schafroth 2002, 73 και Dbnl, digitale bibliotheek voor de Nederlandse letteren, Dirc van Delf ca.1365-1404 <http://www.dbnl.org/auteurs/auteur.php?id=dirc001> (Πρόσβαση 22/5/2003). 102 Χρήστου Χρύσανθος, Η Ευρωπαϊκή Ζωγραφική στο 15ο Αιώνα, Θεσσαλονίκη, 1975, 29. 103 Holland(?), 1403. Remke Kruk στο Remke Kruk, Yvette Nagel Seirawan, Henriëtte Reerink και Hans Scholten, Dame aan zet-Vrouwen en schaken/Queen’s move-Women and chess through the ages, Den Haag, 2000, 83, 85. 104 Σε άλλη µια εικονογράφηση του ίδιου κειµένου (β’ µισό δέκατου πέµπτου αιώνα, πίν.46, εικ. κάτω) έχουµε ακόµη µια σκακιστική αναµέτρηση µε πρωταγωνιστές τον Cassiel και την Phésona.

54

που φαίνεται να φορά την παραδοσιακή φορεσιά της αυλής της Βουργουνδίας

του δέκατου πέµπτου αιώνα. Ο Αλέξανδρος, που δεν απεικονίζεται µε τα

στρατεύµατά του, υπεράσπιζε την πόλη σ' αυτή τη µάχη105. Στην εικόνα

φαίνεται µια µεγάλη σκακιέρα 5x4 µε όλα τα τετράγωνα κατειληµµένα από

κοµµάτια, σε αντίθεση µε τον πίν.43 όπου αυτή παρουσιάζεται άδεια.

Σκάκι και βία106

Στο πρώτο µισό του δέκατου πέµπτου αιώνα η εµφάνιση του σκακιού ή της σκακιέρας, αυτή η εικόνα µιας ήρεµης σκηνής, χρησιµοποιήθηκε στα έργα τέχνης δίπλα σε σκηνές βίας. Η συνύπαρξη των αντιθέσεων ήταν χαρακτηριστικό του αιώνα και σκοπός των δηµιουργών ήταν η αποδέσµευση από το παρελθόν. Ο πίν.47, όπου ένα ζευγάρι παίζει σκάκι, είναι µικρογραφία από το χειρόγραφο του «∆εκαήµερου» (1432) του Τζοβάνι Βοκάκιο, που απεικονίζει τα κοινωνικά ιταλικά ήθη της εποχής εκείνης µε µια πλούσια συναγωγή ερωτικών κυρίως ιστοριών. Στην αριστερή σκηνή η ντόνα Βεατρίκη παίζει σκάκι µε τον υπηρέτη της Ανιτσίνο (Λοντοβίκο) που της εξοµολογείται µετά τον αγώνα τον έρωτά του γι’ αυτήν, ενώ στη δεξιά σκηνή που εξελίσσεται τη νύχτα κάτω από ένα πεύκο ο Ανιτσίνο βρίζει και κτυπά µε ένα ραβδί από ξύλο ιτιάς τον άνδρα της Βεατρίκης Εγκάνο που, ντυµένος µε τα ρούχα της, προσποιόταν ότι ήταν η ίδια. Προκειµένου η Βεατρίκη να κάνει

105 Finkenzeller, Ziehr και Bührer 1989, 76. 106 Η σχέση της βίας µε το σκάκι αποτέλεσε πηγή έµπνευσης για κινηµατογραφικές ταινίες όπως «Η κίνηση του Ιππότη» (Knight Moves) που έγραψε ο Brad Mirman και σκηνοθέτησε ο Carl Schenkel µε τους ηθοποιούς: Christopher Lambert, Diane Lane, Tom Skerritt και Daniel Baldwin. Στην ταινία ο εγκληµατίας έχει διαιρέσει την πόλη σε σκακιέρα και σύµφωνα µε τις κινήσεις µιας παρτίδας επιλέγει τα τετράγωνα-περιοχές, στις οποίες δολοφονούσε νέες όµορφες κοπέλες. Το γεγονός αυτό παραπέµπει στο δολοφόνο του πάρκου БИΤЦα (Μπίτσα) AΛekcαHgp ΠeчyшkuH (Αλεξάντερ Πιτσούσκιν) ο οποίος είχε ως στόχο τη δολοφονία 64 ατόµων, ένα για κάθε τετράγωνο της σκακιέρας. Ο τριανταδιάχρονος δολοφόνος, όταν συνελήφθη στη Μόσχα, οµολόγησε ότι είχε σκοτώσει 61 άτοµα, αλλά το γεγονός ότι υπέδειξε µόνο 14 τοποθεσίες δηµιούργησε βάσιµες υποψίες, ότι ο αριθµός είναι µικρότερος. Μακρόπουλος Γιώργος, Τα διεθνή τουρνουά του καλοκαιριού, Εφηµ. Ελευθεροτυπία, 24/6/2006, 73. Παρόµοιες σκηνές βίας αλλά και παράνοιας που σχετίζονται µε το σκάκι συναντάµε και στη λογοτεχνία. Η ψυχολογική διερεύνηση του µεγάλου θεάµατος του σκακιού και το ενδιαφέρον για τον εντοπισµό ιχνών και µορφών «ευφυίας και παράνοιας» στον σκακιστή ενισχύθηκαν και προωθήθηκαν κυρίως εξαιτίας της δηµοσιοποίησής τους. Εξαιτίας αυτού του γεγονότος αλλά και εξαιτίας της εµφάνισης των παικτών, οι οποίοι θεωρούνταν ψυχικά διαταραγµένοι ή τρελάθηκαν πραγµατικά, διακεκριµένοι µαιτρ απέκτησαν χαρακτηριστικά που αποδίδονταν κυρίως σε καλλιτέχνες. Χαρακτήρες και ψυχικά προβλήµατα σκακιστών έγιναν στον εικοστό αιώνα αντικείµενο πολλών µυθιστορηµάτων και διηγήσεων.

55

έρωτα µε τον Ανιτσίνο έστειλε τον άνδρα της στο κήπο για να τον περιµένει και να διαπιστώσει την αφοσίωσή του107.

Άλλη µια παράσταση µε συνύπαρξη αντιθέσεων είναι αυτή του πίν.48.

Η εικόνα του δέκατου πέµπτου αιώνα παρουσιάζει τον Κρόνο µε τα ζωδιακά

σύµβολα του Υδροχόου και του Αιγόκερου µέσα σε κυκλικό σχήµα πάνω από

µια σκηνή δρόµου µε ανθρώπους που παίζουν τυχερά παιχνίδια και

µάχονται, ενώ στη µέση του δρόµου κυριαρχεί µια οµάδα µαζεµένη γύρω από

µια µεγάλη επιτραπέζια σκακιέρα.

Το παλιό µεσαιωνικό έπος των Τεσσάρων Γιών Aymon, που

σταχυολογήθηκε τον δωδέκατο αιώνα, µετατράπηκε σε πεζό τον δέκατο

πέµπτο µε τον τίτλο “Renaut de Montauban” και παρουσιάζει την εξέγερση

των τεσσάρων γιών του Aymon της Dordone (ο Renaut ήταν ο µεγαλύτερος)

εναντίον του Καρλοµάγνου. Η επιτυχία του έργου ήταν σηµαντική και πολλά

χειρόγραφά του έχουν διασωθεί. Το συγκεκριµένο αντιγράφηκε και

εικονογραφήθηκε το 1462 κατά παραγγελία του δούκα της Βουργουνδίας108

Φιλίππου του Καλού109 (1396-1467). Κάθε ένας από τους τέσσερις τόµους

περιλαµβάνει πενήντα περίπου χειρόγραφα, που δείχνουν διάφορα επεισόδια

του µύθου των τεσσάρων αδελφών και του µυθικού άλόγου τους, του Bayard,

καθώς και τη ζωή στην αυλή της Βουργουνδίας. Στη διάσηµη µικρογραφία

(πίν.49), φιλοτεχνηµένη σαν σκακιέρα, φαίνεται «πώς ο Renaut σκοτώνει τον

Berthoulet, τον ανηψιό του Καρλοµάγνου, παίζοντας σκάκι». Ο δολοφόνος

αρπάζει το θύµα του από τα µαλλιά και µε το άλλο χέρι του καταφέρνει το

φονικό χτύπηµα: µια παρτίδα σκακιού που καταλήγει σε δολοφονία. Η µάχη

αυτή καθορίζει όλη τη συνέχεια του µυθιστορήµατος και το πεπρωµένο των

χαρακτήρων. Αποτελεί δραµατικό κίνητρο και ταυτόχρονα αληθινό θέσφατο,

εναντίον του οποίου η βούληση των ανθρώπων δεν µπορεί πλέον να κάνει

τίποτα110.

Πιθανόν από παραγγελία του δούκα Φιλίππου του Καλού προέρχεται

και η µικρογραφία Χωρίς τίτλο (πίν.50) του Jean le Tavernier (περ.1434-60)

που φιλοτεχνήθηκε για το Chronicques et conquêtes de Charlemaine111

107 Βοκάκιος, ∆εκαήµερον, τόµ. Β’, Αθήνα, 1993, 547-553. 108 ή Φίλιππος ο Γ’. 109 ∆ούκας της Βουργουνδίας από το 1396 έως το 1467. 110 Pièces d’échecs 1990, 31, 33. 111 Χρονικά και κατακτήσεις του Καρλοµάγνου.

56

(1458) του David Aubert112. Χαρακτηριστικό στις δύο παραστάσεις (πίν.49 και

πίν.50) είναι η χρήση της νέας τεχνικής της προοπτικής, που έγινε για να

τονίσει την ψευδαίσθηση του βάθους και να δώσει την ανάλογη ένταση στο

σκηνικό, όπου αυτές διαδραµατίζονται.

Σκάκι, έρωτας και γάµος

Η ερωτική εικόνα του σκακιού που εντοπίζεται στα ιπποτικά

µυθιστορήµατα και ο συνδυασµός της µε τον χορό και τον ερωτικό κήπο ως

επίγειο παράδεισο συναντάται στα µέσα του δέκατου πέµπτου αιώνα στη

χαλκογραφία µε τίτλο Ερωτικός κήπος (πίν.51). Η εικόνα παρουσιάζει µέσα

σε ανοιξιάτικη και ερωτική ατµόσφαιρα τρία ζευγάρια µε µια σκακιέρα πάνω

σε εξαγωνικό τραπέζι, σχεδόν στο κέντρο. Όπως είναι σύνηθες σε τέτοιες

περιπτώσεις, κερδίζει η γυναίκα, γιατί το παιχνίδι λειτουργεί ως αλληγορία

των πανούργων αρετών της αγάπης της. Ωστόσο, όσον αφορά τον Ζωγράφο

µε την υπογραφή E. S., µπορούµε να υποθέσουµε ότι αυτός εννοούσε ένα

αινιγµατικό παιχνίδι του φλερτ και φρόντισε να είναι άφθονες οι κατάλληλες

µυστηριώδεις συνθήκες113. Τον ίδιο τίτλο Ερωτικός κήπος, έχει και ο πίν.52,

που παρουσιάζει τη γυναικεία µορφή σαν βασίλισσα του έρωτα. Η εικόνα

αποτελεί τµήµα από ταπισερί και χρονολογείται το 1470. Οι ταπισερί είχαν

ιδιαίτερη αξία για την ευκολία της µεταφοράς τους και για την αντοχή τους114.

Ο Ερωτικός κήπος συµβάλλει στα ισχυρά θεµέλια των αλληγορικών

λειτουργιών, τα οποία καθιερώνονται τον αιώνα αυτό και αποτελούν την

εισαγωγή στους πίνακες της ζωγραφικής µε θέµα το σκάκι. O Τριστάνος και η Ιζόλδη, οι πρωταρχικές φιγούρες του µεσαιωνικού

ροµαντισµού, που ήταν διαδεδοµένες στο πρώτο µισό του δέκατου τέταρτου αιώνα, συναντώνται και τον επόµενο αιώνα στη µικρογραφία Σκηνή του Ποτού του Έρωτα (πίν.53). Ο βασιλιάς Marke von Cornwall έστειλε τον ήρωα 112 Καλλιγράφος και επιµελητής βιβλιοθήκης του Φιλίππου του Καλού. Tillotson, Dianne, History, Heritage and Data Source, Paleography Exercises, Conquêtes de Charlemagne, 1458, (Brussels, Bibliothèque Royale, MS 9066-68, vol.1, f.138b) <http://medievalwriting.50megs.com/exercises/charlemagne/charlemagne.htm> (Πρόσβαση 21/12/2004). 113 Holländer Hans, Holländer 2005, 39. 114 Η χρήση των ταπισερί συνεχιζόταν το 1528 και τα θέµατά τους όπως και τα στιλ, αντιγράφονταν στη ζωγραφική και µπορούσαν να αποκαλυφθούν όταν οι ταπισερί έβγαιναν το καλοκαίρι. Welch Evelyn, Art and Society in Italy 1350-1500, Oxford History of Art, 1997, 84.

57

στην Ιρλανδία, για να φέρει τη µέλλουσα γυναίκα του. Στην επιστροφή κατά λάθος πίνουν και οι δυο τους, ενώ παίζουν σκάκι, από το ποτό του έρωτα, το οποίο είχε προετοιµαστεί για τον βασιλιά. Από εκείνη τη στιγµή δένονται για όλη τους τη ζωή και αναγκάζονται να συνυπάρξουν σε έναν επικίνδυνο διπλό

ρόλο µε όλα τα επακόλουθα115, γιατί πρέπει να κρύψουν από τον βασιλιά την αγάπη τους µε λεπτούς χειρισµούς, καθώς εκείνος γίνεται ολοένα και πιο καχύποπτος. Σε µια σειρά από παραλλαγές πρόζας του µυθιστορήµατος του Τριστάνου, οι οποίες προέκυψαν λίγο αργότερα από την εκδοχή του Gottfried

von Straβburg116, οι δύο ήρωες (Τριστάνος και Ιζόλδη) παρουσιάζονται απορροφηµένοι σε µια παρτίδα σκάκι, όταν νιώθουν δίψα και πίνουν από την κούπα µε το ποτό, που έχει κατά λάθος µπερδευτεί.

Το σκάκι σαν αλληγορία του έρωτα είχε πολύ µεγάλη απήχηση και µερικές φορές ταυτιζόταν µ’ αυτόν, όπως φαίνεται στην ποιητική συλλογή του Alain Chartier που κυκλοφόρησε στη Γαλλία (1460-1470) και η οποία αρχίζει µε µια σκακιστική µικρογραφία (πίν.54, εικ. πάνω), χωρίς καµιά αναφορά στο παιχνίδι117. Η πρόθεση του ποιητή είναι να προϊδεάσει τον αναγνώστη για το

ερωτικό περιεχόµενο του έργου του118. Η πιο αξιοσηµείωτη αποκάλυψη για τη σχέση σκακιού και έρωτα

βρίσκεται στο κείµενο Le Livre des Echecs Amoureux Moralisés του Evrart

de Conty119. Ο τίτλος προέρχεται από το αλληγορικό ποίηµα Echecs Amoureux [=Ερωτευµένο Σκάκι], χρονολογηµένο γύρω στα 1370, που το

χειρόγραφό του καταστράφηκε περί τα τέλη του Β’ Παγκοσµίου Πολέµου120. Το ποίηµα αυτό που δεν ήταν αρκετά γνωστό, παρουσιάζει στα χειρόγραφα των δέκατου τέταρτου-δέκατου έκτου αιώνων πολλές εκδοχές. Εδώ µάλιστα πρόκειται για την πιο µακροσκελή µορφή πεζού κειµένου. To χειρόγραφο, αντιγραµµένο και διακοσµηµένο για τη Louise de Savoie περί τα 1500/05, περιλάµβανε περίπου τριάντα χιλιάδες στίχους σε τέσσερις τόµους και από διάφορες απόψεις συγκαταλεγόνταν στην άµεση παράδοση του Roman de la Rose [=Μυθιστόρηµα του Ρόδου]. Πρόκειται για µια τεράστια ηθική, κοινωνική

115 Yalom 2004, 130 και Holländer Hans, Holländer 2005, 128, 129. 116 Curtis Renée L. (edit.), Le Roman de Tristan en Prose, vol.II, Leiden, 1976, 65. 117 Το ερωτικό κλίµα το οποίο κυριαρχούσε εκείνη την εποχή στη Γαλλία, γίνεται εµφανές και στη µικρογραφία του χειρογράφου της κάτω εικ. του πίν.54. 118 Yalom 2004, 144, 145. 119 Φυσικός που συνεργάστηκε µε το Πανεπιστήµιο του Παρισιού και µε τη βασιλική αυλή του Κάρολου ΣΤ’. ό.π., 139. 120 ό.π., 139.

58

κι επιστηµονική εγκυκλοπαίδεια, όπου αναπτύχθηκαν τόσο τα µυθολογικά κείµενα όσο και το σκάκι, το οποίο, αν και περνά σε δεύτερο πλάνο, αποτέλεσε την κύρια αφορµή για µια περιγραφή των σύγχρονων ηθών του

κόσµου121. Το παιχνίδι παρουσιάζεται στο έκτο µέρος, που είναι αφιερωµένο στη «Σκακιέρα και Παρτίδα Σκακιού» και όπου όλα έχουν συµβολική σηµασία. Το σκάκι µπορεί να συγκριθεί άνετα µε την αγάπη, επειδή και τα δύο επιβεβαιώνονται µέσα από µια σειρά µαχών: «η τετράγωνη σκακιέρα δηλώνει την ισότητα, τη δικαιοσύνη και την πίστη που πρέπει να συνυπάρχουν στην αγάπη... ∆ύο που αγαπιούνται πρέπει να είναι σαν ένα άτοµο, πρέπει να

έχουν µια καρδιά, µια επιθυµία, χωρίς τάσεις κυριαρχίας ή υποταγής»122. Kάθε κίνηση στη σκακιέρα αντιπροσωπεύει µια αποφασιστική στιγµή στην παρτίδα της αγάπης. Στο χαρακτικό Παρτίδα Σκακιού (πίν.55) του W. T. Fry (;-;) χαρακτηριστική είναι η παρουσία του σκύλου που συµβολίζει την πίστη που πρέπει να διέπει τη σχέση. Το σύµβολο αυτό θα χρησιµοποιηθεί αργότερα και από άλλους ζωγράφους. Η έγχρωµη εικόνα της Αγγλικής Σχολής είναι διακοσµηµένη γύρω από το πλαίσιο της παράστασης και του κειµένου µε λουλούδια και πτηνά.

H διεύρυνση της εικόνας του έρωτα πέρασε στον γάµο και είναι εµφανής από την παράσταση στο γαµήλιο ξύλινο κουτί123 Παρτίδα σκακιού ή Οι σκακιστές (περ.1475-80, πίν.56) που αποδίδεται στον Girolamo da Cremona (1451-83)124 ή στον Liberale da Verona125 (περ.1445-1526/29) που χρονολογείται µεταξύ 1475-1480. Τέτοιου είδους παρτίδες µε ευγενείς απεικονίζονται σαν κοινωνικό γεγονός και σ’ αυτό ανήκει και ο Γαµήλιος αγώνας (1552, πίν.57) του Hans Müelich126 (1516-73), που απεικονίζει τον δούκα Αλβέρτο Ε’ της Βαυαρίας µε τη σύζυγό του Άννα της Αυστρίας να παίζουν σκάκι. Στην έγχρωµη µικρογραφία του γερµανού καλλιτέχνη από το δουκικό βιβλίο χαρακτηριστικά είναι τα δυο σκυλάκια και ο τρόπος που απεικονίζονται, δείγµα της αριστοκρατικής τάξης της εποχής, αλλά και ένδειξη ότι στη γαµήλια σχέση πρέπει να υπάρχει αµοιβαία εµπιστοσύνη.

121 Pièces d’échecs 1990, 31. 122 Yalom 2004, 140. 123 Pièces d’échecs 1990, 43. 124 Artnet, Artists’ Biographies <http://www.artnet.com/library/03/0326/T032610.asp> (Πρόσβαση 12/4/2005). 125 Pièces d’échecs 1990, 43. 126 Γνωστός και σαν Mielich.

59

Χαρακτηριστικό επίσης είναι ότι ο σκύλος δεν ξαναχρησιµοποιήθηκε αργότερα σε παρτίδες ανάµεσα σε αντίθετα φύλα127.

Η απήχηση της ερωτικής εικόνας ήταν τόσο µεγάλη, που ακόµα και στον πιο πρώιµο σωζόµενο πίνακα τα αντίπαλα ζευγάρια είναι αντίθετου φύλου. Πρόκειται για τον πίνακα Σκακιστές ή Παρτίδα σκακιού128 (πίν.58) που ζωγράφισε σε ηλικία περίπου 14 χρονών129 ο Lucas van Leyden (Lucas Huyghensz ή Lucas Jacobsz, 1494-1533) ένας από τους πρώτους ολλανδούς ζωγράφους ηθογραφικών σκηνών και δάσκαλος130 της Ολλανδικής Σχολής131. Το έργο δηµιουργήθηκε στις αρχές του δέκατου έκτου αιώνα, το 1508, εποχή δηλαδή που γνωστοποιείται ο νέος τρόπος παιχνιδιού και αποτελεί ενδιαφέρον το ότι τα πρόσωπα του πίνακα παίζουν courier chess132 (Kourierspiel), το θεωρούµενο δηµοφιλέστερο παιχνίδι του Μεσαίωνα. Το παιχνίδι αυτό είναι µια παραλλαγή που παίζεται σε σκακιέρα των 12x8 τετραγώνων και κάθε παράταξη έχει 24133 αντί για τις 16 φιγούρες του σύγχρονου ∆υτικού σκακιού. Σ’ έναν απροσδιόριστο χώρο µε δέκα άνδρες και δύο γυναίκες που ανήκουν σε ένα διακεκριµένο στρώµα πολιτών, απεικονίζεται η παίκτρια134 να δέχεται βοήθεια προφανώς στη κρίσιµη φάση της παρτίδας, καθώς η παράταξή της βρίσκεται κάτω από ισχυρή επίθεση135 του αντιπάλου ο οποίος έχει αποστρέψει το βλέµµα του από τα τεκταινόµενα στη σκακιέρα. 127 Άλλο ένα ζώο µε συµβολικό χαρακτήρα που χρησιµοποιήθηκε στην εικονογράφηση του βιβλίου του Alphonso X και δεν ξανασυναντήθηκε έκτοτε είναι το γεράκι (fol. 40, 30 v). Η ενασχόληση µε τα γεράκια ήταν χαρακτηριστικό της υψηλής κοινωνικής τάξης και η παρουσία τους συσχετίζεται τόσο µε την επαγρύπνηση, όσο και µε κάποιο µήνυµα που πρέπει να ληφθεί. Redfield James, Η ∆έκατη Επίγνωση, ∆ιατηρώντας το Όραµα-Νέες ∆ιερευνήσεις της Ουράνιας Προφητείας, Αθήνα, 2003, 257. 128 Αντίγραφο του έργου υπάρχει στο Lyons Museum και στον κατάλογο του Niemijer αναφέρεται άλλο ένα αντίγραφο σε ιδιωτική συλλογή στο Παρίσι. Roesler 1973, 16. 129 Η βιογραφία του Leyden είναι γραµµένη στα 1604 από τον ιστορικό ζωγράφο φλαµανδικής καταγωγής, Karel van Mander I, βλ. Mander Karel van, The Lives of the Illustrious Netherlandish and German painters, vol.III, edit. by Hessel Miedema, Doornspijk, Davaco 1996, 1-31. 130 Master. 131 Wikipedia, The Free Encyclopedia, Lucas van Leyden <http://en.wikipedia.org/wiki/Lucas_van_Leyden> (Πρόσβαση 13/4/2005). 132 Το courier chess παιζόταν στην Ολλανδία, τη Γαλλία και τη Γερµανία από τον δέκατο τρίτο έως τον δέκατο έβδοµο αιώνα. Όταν το παιχνίδι έγινε δηµοφιλές στην Ευρώπη, πολλά άλλα εγκαταλείφθηκαν και στη συνέχεια ξεχάστηκαν. Από το ουαλικό gwyddbwyll και το ιρλανδικό fidchell µονάχα λαϊκές ιστορίες και µύθοι επέζησαν, βλ. Schafroth 2002, 35. Το courier chess αναφέρεται για πρώτη φορά σ’ ένα γερµανικό ποίηµα στα 1204. Χατζηδάκης Μιχάλης, Φανταστικό Μουσείο, περ. Σκάκι για όλους, Αθήνα, τεύχ.28, Ιούνιος 2007, 45. 133 Κάθε παράταξη είχε επιπλέον τέσσερις στρατιώτες, δύο Αγγελιαφόρους, ενός Συµβούλου και ενός Κατασκόπου. 134 Για τη «Γυναίκα που παίζει» στο έργο του καλλιτέχνη βλ. Büttner Katharina, Das Motiv der “Femina Ludens” im Werk Von Lucas Van Leyden. Exemplarische Analysen, ∆ιδακτορική ∆ιατριβή, Universität Karlsruhe, Fakultät für Geistes- und Sozialwissenschaften, 2007. 135 Roesler 1973, 16. Η άποψη του Holländer ότι η γυναίκα µοιάζει να κερδίζει, παρότι κατά κανόνα αυτός που κινεί τη φιγούρα έχει νικηφόρα θέση, δε βρίσκει σύµφωνο τον συγγραφέα της διατριβής, βλ. Holländer Hans, Holländer 2005, 74.

60

Η Παρτίδα σκακιού (δέκατος πέµπτος αιώνας, πίν.59) του ιταλού Giulio Campi (περ.1508-73), είναι από τα λίγα έργα του που παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον136. Ο Campi έδειξε ιδιαίτερη προτίµηση στην τέχνη του

Guilio Romano αλλά και του Raphael137, πράγµα που γίνεται φανερό τόσο στην παλέτα των γαιωδών χρωµάτων, όσο και στη γλυκύτητα των προσώπων. Ο αρχιτέκτονας και ζωγράφος πιθανόν απεικονίζει τη γυναικεία µορφή να υποδεικνύει το µατ, το τέλος της ζωής, χωρίς να θέλει να το κοιτάξει. ∆εν υπάρχει τίποτα άλλο που να δένει δύο άτοµα τόσο πολύ όσο µια σοβαρή πρόκληση πάνω στη σκακιέρα. Γίνονται αντίθετοι πόλοι µιας πνευµατικής δηµιουργίας, που είναι έργο και των δύο, όπου ο ένας

εκµηδενίζεται υπέρ του άλλου138. Μεταξύ δέκατου πέµπτου και δέκατου έκτου αιώνα στην Ινδία, τη χώρα

όπου οι περισσότεροι ιστορικοί τοποθετούν την καταγωγή του σκακιού,

συναντάται η αλληγορία του έρωτα και στο επιτραπέζιο παιχνίδι parcheesi139,

το οποίο περιλαµβάνεται και απεικονίζεται σε επικά ποιήµατα. Στον πίν.60 ο

Rama, ήρωας των επικών ποιηµάτων "Ramayana", παίζει parcheesi µε την

όµορφη γυναίκα του Sita και στον πίν.61 ο Williams αναφέρει ότι παίζουν

σκάκι140, παρότι δε φαίνεται το είδος του παιχνιδιού.

Παιχνίδι µε τον θάνατο

Κατά τα τέλη του δωδέκατου αιώνα έχουµε αποδείξεις για µια αναµφισβήτητη εξατοµίκευση του θανάτου. Εξατοµίκευση που θα ολοκληρωθεί στα τέλη του Μεσαίωνα µε την εξέλιξη των νεκρικών ποµπών, την εικονογραφία των νεκρών σωµάτων, την εµµονή στην ιδέα του θανάτου και τη φρενήρη διάθεση για ζωή141, γιατί καταδεικνύοντας τον θάνατο µέσα στη ζωή, απελευθερωνόµαστε από την τυραννία του χρόνου142. Η

136 Bora G. στο: Turner Jane, The Dictionary of Art, vol.5, London, 1996, 545. 137 ό.π. 138 Μαουρένσιγκ Πάολο, Η Βαριάντα του Λίνεµπουργκ, Αθήνα, 1995, 119, 120. 139 Πρόκειται για παιχνίδι ταχύτητος. Πλησιάζει στο Ludo και εισάχθηκε στην Αγγλία απευθείας από την Ινδία το 1896. Στην Ινδία παίζεται πάνω σε µάλλινη διαιρούµενη επιφάνεια που απλώνεται στο πάτωµα ή στο τραπέζι. Lud.Teka.com, Parcheesi <http://www.ludoteka.com/parcheesi.html> (Πρόσβαση 15/4/2004). 140 Williams 2000, 92. 141 Καραπιδάκης Ν. Ε, Ο Άνθρωπος και ο Θάνατος, Εφηµ. Η Καθηµερινή, 15/10/2000. 142 Κλαιρ Ζαν, Σκέψεις για την Κατάσταση των Εικαστικών Τεχνών, Κριτική της Μοντερνικότητας, Αθήνα, 1983, 62.

61

αναπαράσταση του φόβου ως χωρισµού του σώµατος από την ψυχή143 ήταν επόµενο να µεταφερθεί στο σκάκι στην απέναντι όχθη της αλληγορίας της ζωής. Σύµφωνα µε την Ινδική συµβολολογία το τέλος της παρτίδας αντιστοιχεί σε µια κατάσταση συντέλειας και επαναφοράς του εκδηλωµένου στο Ανεκδήλωτο144. Η κυκλική µεταµόρφωση του Τετραµερούς Ινδικού Σκακιού (πίν.62, εικ.1), που συµβολίζεται από την κίνηση των τεσσάρων στρατοπέδων των αντίστοιχων µε τα τέσσερα στοιχεία της φύσης (αέρας, φωτιά, γη και νερό), απεικονίζεται στην Ορθόδοξη Εκκλησία µε την κυκλική σκακιέρα του Βυζαντινού ζατρικίου (πίν.62, εικ.2) το οποίο ήταν µια παραλλαγή του πολύπλοκου Αστρολογικού Σκακιού145. Αυτή συσχετίζεται άµεσα µε το «Αστρονοµικό Σκάκι» του Μεσαίωνα και συµβολίζει την απροσδιοριστία του κύκλου των Ουρανών και τον Τροχό της Γέννησης και του Θανάτου, όπου µπλέκονται όλα τα εκδηλωµένα όντα146. Στην αραβική σκακιστική λογοτεχνία σ’ αυτό το παιχνίδι ζωής - θανάτου κερδίζει τελικά ο

θάνατος και µπροστά του όλα τα κοµµάτια είναι ισότιµα147. Η τοιχογραφία του Albertus Pictor Παρτίδα µε τον Θάνατο (πίν.63) που

χρονολογείται το δεύτερο µισό του δέκατου πέµπτου αιώνα και βρίσκεται στον ναό Täby της Σουηδίας απεικονίζει µια παρτίδα του ανθρώπου µε τον Θάνατο. Αυτή η εικόνα είχε εµπνεύσει τον σουηδό σκηνοθέτη Ingmar Bergman για την ταινία «Η Έβδοµη Σφραγίδα» (1957). Η συγκεκριµένη σκηνή αναφέρει:

Ιππότης: Παίζεις σκάκι, έτσι; Μια λάµψη ενδιαφέροντος φωτίζει τα µάτια του Θανάτου. Θάνατος: Πώς το ξέρεις; Ιππότης: Το έχω δει σε πίνακες και το έχω ακούσει να το τραγουδούν σε µπαλλάντες. Θάνατος: Ναι, η αλήθεια είναι πως παίζω καλό σκάκι.

Ιππότης: Μα δε µπορεί να παίζεις καλύτερα από µένα148.

Σκοπός του ιππότη ήταν να παρατείνει το παιχνίδι, για να ζήσει περισσότερο και, αν νικήσει, να κερδίσει την ελευθερία του. Στον πίν.64 εικονίζεται η

143 Καραπιδάκης Ν. Ε, Ο Άνθρωπος και ο Θάνατος, Εφηµ. Η Καθηµερινή, 15/10/2000. 144 Τρίγκας Ιωάννης, Το Παιχνίδι του Σκακιού στο: Burckhardt Titus, Tο σκάκι και ο Συµβολισµός του, Αθήνα, 1993, 39. 145 Οι κινήσεις στο Βυζαντινό Ζατρίκιο ήταν παρόµοιες µε εκείνες του αραβικού παιχνιδιού. Gizycki 1972, 75, 72. 146 Τρίγκας Ιωάννης, Το Παιχνίδι του Σκακιού στο: Burckhardt Titus, Tο σκάκι και ο Συµβολισµός του, Αθήνα, 1993, 37. 147 Holländer Hans, Holländer 2005, 38. 148 Μπέργκµαν Ίνγκµαρ, Αγριοφράουλες-Η Έβδοµη Σφραγίδα, Αθήνα, χ.χ.

62

στιγµή που ο ιππότης τείνει τις δύο γροθιές του προς τον Θάνατο, για να επιλέξει το χρώµα της παράταξης που θα παίξει.

Ο Ζωγράφος µε την υπογραφή BR γνώριζε την εκδοχή όπου κερδίζει ο Θάνατος και φιλοτέχνησε περίπου το 1480/90 τη χαλκογραφία Σκάκι µε τον Θάνατο ή Ο Θάνατος κάνει µατ στον βασιλιά (πίν.65, εικ. 1). Στην αριστερή πλευρά της εικόνας είναι συγκεντρωµένοι ο αυτοκράτορας, ηγεµόνες καθώς και οι κοσµικές τάξεις, ενώ στη δεξιά οι πνευµατικές µε τον πάπα και τους επισκόπους. Ο Θάνατος παίζει µε αντίπαλο τον αυτοκράτορα και του κάνει µατ149, ένα µατ µε µεσαιωνικά κοµµάτια και σύµφωνα µε µεσαιωνικούς

κανόνες150. Ο Ζωγράφος BR διεύρυνε την αλληγορία του Pictor και έδειξε ότι κανένας, ακόµα και οι βασιλείς, δε µπορούν να αναµετρηθούν µε αυτόν τον αντίπαλο. Το ίδιο πνεύµα διακατέχει το χαρακτικό των Melchior και Matthäus Küsel (;-;), Ο Θάνατος σαν µαιτρ σκακιού (1657, πίν. 65, εικ. 2) όπου, στη λατινική επιγραφή, αναγνωρίζεται και η ανωτερότητα του νικηµένου όταν δίνει το χέρι στον νικητή151.

Η αλληγορία αυτή εµφανίστηκε και τον εικοστό αιώνα από τον Karl Truppe που εµπνεύστηκε από το θέµα αυτό και παρουσίασε δύο αντίστοιχα έργα (πίν.66 και πίν.67) δίνοντας ένα νέο µήνυµα, καθώς δεν υπάρχει µεγαλύτερη δυστυχία από το να υποτιµάς τον αντίπαλο152. Στο πρώτο Vita Victrix [=H ζωή είναι νικητής], Σκάκι µε τον Θάνατο (1942) απεικονίζει τον παίκτη νέο και ευδιάθετο, µε µια καράφα κρασιού και ένα ποτήρι, να κερδίζει τον Θάνατο που φαίνεται απελπισµένος µε την ήττα του. Στο δεύτερο Σκάκι µε τον Θάνατο (χ.χ.) ο ίδιος παίκτης σε γηραιά πλέον ηλικία φαίνεται να χάνει, ενώ ο Θάνατος του υποδεικνύει τις πιθανές διακλαδώσεις µε τις θανάσιµες απειλές. Ο παίκτης ωστόσο δεν εγκαταλείπει την παρτίδα και αναζητά µάταια έναν τρόπο διαφυγής για τον ηγέτη της παράταξής του. Είναι η σειρά του Θανάτου να διασκεδάσει µε τη νίκη της παρτίδας «µέχρι την ηµέρα που θα έρθει εκείνος που δεν θα τη χάσει και θα δώσει τις κρυφές κινήσεις της βαριάντας και στους άλλους, σε όλους τους άλλους, και, τότε, θα γεµίσει το Σύµπαν σκακιστές που θα παίζουν την Αθάνατη παρτίδα153»154.

149 Murray H. J. R., A History of Chess, New York, 1913, 537. 150 Holländer Hans, Holländer 2005, 38. 151 «Και οι βασιλιάδες ακόµα παίζουν επικίνδυνα όταν ο θάνατος µε ζήλο συµπαίζει. Γι’ αυτόν είναι σίγουρο ότι θα κερδίσει, ενώ γι’ αυτούς ότι θα νικηθούν. Όµως είναι ωραίο το ότι ο Φερδινάνδος ακόµα και νικηµένος δίνει στον νικητή το χέρι όταν η νίκη έχει χαθεί». Νικηµένη από τον θάνατο παρουσιάζεται και η βασίλισσα Barbara Ammaninn στη χαλκογραφία (πίν.65, εικ.3) του Gabriel Ehinger (;-;) από το έργο του Johann Beck Leich-Begängnus/Der Weiland Wohl=Edlen/Hoch=Ehren und Tugendreichen Frawen Reginae Barbarae Ammaninn, (Augsburg, 1686). 152 Τζε Λάου, Τάο Τε Τζινγκ, Αθήνα, 2003, 69. 153 Πρόκειται για την περίφηµη αναµέτρηση Anderssen-Kieseritsky (Λονδίνο, 1851). Η συγκεκριµένη παρτίδα είναι η πρώτη που απέκτησε όνοµα. Ο Anderssen θυσίασε τους δύο

63

Χαρακτική

Η τεχνική της ξυλογραφίας, η οποία χρησιµοποιήθηκε για πρώτη φορά

γύρω στα τέλη του δέκατου τέταρτου αιώνα για το τύπωµα τραπουλόχαρτων

και βιβλίων, αλλά και η χαλκογραφία, διαδόθηκαν πολύ γρήγορα σε όλη την

Ευρώπη. Οι καλλιτέχνες γνώρισαν τις ιδέες των οµοτέχνων τους155 και ως εκ

τούτου δηµιουργήθηκαν κατά τους δέκατο πέµπτο και δέκατο έκτο αιώνες

πολύτιµες σειρές για την εικονογράφηση σκακιστικών βιβλίων.

Η Παρτίδα σκακιού, (πίν.68) είναι µια ξυλογραφία της πρώτης

τυπωµένης έκδοσης του Goldene Spiel [=Χρυσό Παιχνίδι] που χρονολογείται

το 1472. Το Χρυσό Παιχνίδι του Maitre Ingold προέρχεται από µια σειρά

κηρυγµάτων που εκφωνήθηκαν από τον δοµινικανό µοναχό του

Στρασβούργου γύρω στα 1432 και που συνδέουν τα 7 θανάσιµα

αµαρτήµατα156 µε 7 παιχνίδια ή παιγνιώδεις δραστηριότητες ιδιαίτερα

διαδεδοµένες: το σκάκι, τα ζάρια, την κλήση πνευµάτων, τη µουσική, τον

χορό, την τοξοβολία και τα χαρτιά. Το σκάκι συνδέεται µε τη Ματαιοδοξία. Η

επιρροή του Cessolis είναι εδώ προφανής. Ο εκδότης Günther Zainer από το

Augsburg, διάσηµος για τα εικονογραφηµένα βιβλία του, εικονογράφησε αυτή

την έκδοση µε πολλές ξυλογραφίες που απεικονίζουν παρτίδες σκακιού,

όπως αυτή στην οποία αντιπαραθέτει έναν άντρα, µια γυναίκα και µια άδεια

σκακιέρα µε 20 τετράγωνα. Οι στιλιζαρισµένες φιγούρες είναι της εποχής του

δωδέκατου-δέκατου τρίτου αιώνα157. Το σχήµα των δυο Αξιωµατικών µοιάζει

µε εκείνο των Publicus (1482), J. Menel (1536) και Selenus (1616), ο Ίππος

µε τον Ίππο του Selenus (1616) και τα πιόνια µε το πιόνι των Publicus (1482,

πίν.78) και J. Menel (1536, πίν.79). H συγκεκριµένη παράσταση ανήκει στην

εποχή λίγο πριν καθιερωθούν οι πρώτες γνωστές σκακιστικές φιγούρες µε το

όνοµα “Caxton” (1480).

Πύργους του, στη 18η και 19η κίνηση, και έδωσε µατ στην 23η µε τον Αξιωµατικό στο e7. Golombek Harry (edit.), The Encyclopedia of Chess, London, 1977, 147. 154 Πετσετίδης ∆ηµήτρης, Σε Ξένο Γήπεδο, Αθήνα, 2003, 75. 155 Gombrich 1998, 285. 156 Τα 7 θανάσιµα αµαρτήµατα είναι µια απαρίθµηση των πιο σοβαρών αµαρτηµάτων και έχουν τη δυνατότητα να στερήσουν τη θεία χάρη, οδηγώντας τον αµαρτωλό στην αιώνια καταδίκη. Εισήχθησαν από τον πάπα Γρηγόριο Α’ στο έργο Magna Moralia και είναι: Η αλαζονεία (θεωρείται ως µητέρα όλων των αµαρτιών), η λαγνεία, η απληστία, η λαιµαργία, η οκνηρία, η οργή και η ζήλεια. 157 Pièces d’échecs 1990, 36.

64

Ένα µεγάλο µέρος των ξυλογραφιών οφείλεται στις µεταφράσεις του

Cessolis. Το 1474 ο πρώτος άγγλος τυπογράφος William Caxton (περ.1422-

περ.1491) εκτύπωσε στις Βρυξέλλες την πρώτη αγγλική έκδοση του Cessolis

The Game and Playe of the Chesse που θεωρείται το δεύτερο βιβλίο στην

αγγλική γλώσσα µε εκτενή χρήση ξυλογραφιών158. Μια δεύτερη έκδοση µε

επιπλέον ξυλογραφίες τύπωσε ο Caxton στην Αγγλία περί τα 1480159, στην

οποία ανήκουν οι πίν.69 και πίν.70. Στην πρώτη παράσταση (πίν.69), στην

οποία η µορφή του Cessolis µοιάζει πολύ µε εκείνη του πίν.20, απεικονίζεται

ο δοµινικανός ιερέας ως δάσκαλος, όπως οι εικόνες του συγγραφέα των

χειρογράφων του, µε µια σηµαίνουσα χειρονοµία να εξηγεί το νόηµα όσων

πρέπει κανείς να σκέφτεται κάθε φορά που βρίσκεται στο κάθε τετράγωνο της

σκακιέρας160, και στη δεύτερη (πίν.70) να διδάσκει στον βασιλιά σκάκι161.

Στα µέσα του δέκατου πέµπτου αιώνα, το Liber de Moribus Hominum

et Officiis Nobilium ac Popularium, Super Ludo Scaccorum του Jacobus de

Cessolis µεταφράστηκε στα γαλλικά από τρεις διαφορετικούς συγγραφείς, ο

καθένας από τους οποίους πρότεινε µια µετάφραση αρκετά ελεύθερη σε

σχέση µε το πρωτότυπο. Αυτή που γνώρισε τη µεγαλύτερη απήχηση ήταν

κάποιου Jehan de Vignay (πρόσωπο για το οποίο δεν γνωρίζουµε σχεδόν

τίποτε), αφιερωµένη στο δούκα της Νορµανδίας Jean le Bon και κατοπινό

βασιλιά της Γαλλίας162. Η µεγάλη ξυλογραφία αυτού του τόµου που τυπώθηκε

το 1504, µε τίτλο Echecs moralisés (πίν.71) δείχνει ένα βασιλικό ζεύγος να

παίζει σκάκι µε µια σκακιέρα 36 τετραγώνων και µε επιµήκη «σύγχρονα»

κοµµάτια. Στα γύρω πλαίσια, φαίνονται διάφοροι χαρακτήρες που όλοι µαζί

συµβολίζουν τα κοµµάτια και αυτά µε τη σειρά τους πολλά επαγγέλµατα ή

κρατικά λειτουργήµατα163. Το έργο µε ευγενείς που παίζουν σκάκι του πίν.72

είναι ξυλογραφία ιταλικής µετάφρασης του Cessolis, που εκδόθηκε στη

158 Renaissance Reflections, William Caxton <http://home.vicnet.net.au/~neils/renaissance/caxton.htm> (Πρόσβαση 17/4/2003). 159 Li David H., The genealogy of chess, Bethesda Maryland, 1998, 14. 160 Holländer Hans, Holländer 2005, 43. 161 Schafroth 2002, 57. 162 Η έκδοση αυτή τυπωµένη από τον Antoine Vérard, συνοδεύεται από δύο διδακτικά κείµενα: Τον Κανόνα της Ιπποσύνης και το Βιβλίο του Melibee και της Prudence του Albertano da Brescia. Ο Antoine Vérard αφιέρωσε αυτή την έκδοση σε µια «πολύ υψηλή, ισχυρή και εξαίσια κυρία», την Louise de Savoie, µητέρα του µελλοντικού (βασιλιά) Φραγκίσκου Α’. 163 Pièces d’échecs 1990, 36, 47.

65

Φλωρεντία (1493-94), µε τίτλο Libro di Giuocho di Sacchi Intitulato de

Costumi degli Huomini et degli Officii de Nobili.

Ο πίν.73 ανήκει στον επονοµαζόµενο «Ζωγράφο του Πετράρχη»

(Hans Weiditz(;), πριν από το 1500-1536). Η ξυλογραφία αυτή Vom Bretspiel

und Schachzabel [=Για το Επιτραπέζιο Παιχνίδι και το Σκάκι] είναι τίτλος

κεφαλαίου και προέρχεται από τη γερµανική µετάφραση της ηθικο-

φιλοσοφικής λατινικής πραγµατείας του Πετράρχη (1304-74): “Von der

Artzney bayder Glück des guten und widerspenstigen”164 [=Για το Φάρµακο

και των ∆ύο, της Τύχης του Καλού και του ∆υσµενούς]. Ο Πετράρχης, ο

φηµισµένος πρόγονος του ουµανισµού, συνέταξε την πραγµατεία ανάµεσα

στο 1358 και το 1366. Η «Λογική» και η «Χαρά» συζητούν όλες τις πλευρές

της ευνοϊκής και της «∆υσµενούς» τύχης. Τα επιχειρήµατα της Χαράς

κατηγορούνται ως ασύνετα από τη Λογική που θεωρεί τα παιχνίδια γενικά

βλαβερά και, τουλάχιστον όσον αφορά το σκάκι, άχρηστα. Η τιθάσευση των

ορµών, η αυτοκυριαρχία και η ηρεµία του πνεύµατος είναι οι προϋποθέσεις

για την εσωτερική γαλήνη του ανθρώπου. Γίνεται υπαινιγµός σ’ αυτό το

ηθικολογικό νόηµα µέσα από τη σύγκριση των παικτών µε τους πιθήκους που

παίζουν τρίλιζα, στο βάθος: Ο άνθρωπος µετατρέπει τον εαυτό του σε

πίθηκο, ενώ ο πίθηκος µιµείται τον άνθρωπο165. Η γερµανική έκδοση του

1531/32 συνοδεύεται από 261 ξυλογραφίες.

Το φύλλο του Jan Theodor de Bry (1528-98)/(τέλη δέκατου έκτου

αρχές δέκατου έβδοµου αιώνα, πίν.74) µε τίτλο “Elck”166 από το: “Proscenium

Vitae Humanae, sive Emblemata Secularum”167 (1627), συµµερίζεται την

αρνητική άποψη του Πετράρχη για το παιχνίδι. Η χαλκογραφία αποτελεί µια

ανεστραµµένη και επεξεργασµένη απόδοση του χαρακτικού, το οποίο

ανάγεται στον Pieter Breughel τον πρεσβύτερο168.

Στον πίν.75 απεικονίζεται µια ξυλογραφία από τον τίτλο σελίδας της

πρώτης έκδοσης του ποιήµατος «Σκάκι» του Jan Kochanowski, στα

πολωνικά το οποίο τυπώθηκε στο Cracow περίπου το 1564169.

164 Ο λατινικός τίτλος του έργου είναι: De remediis utriusque fortunae. 165 Holländer Barbara, Holländer 2005, 88. 166 Ο “Elck” είναι «ο Καθένας» στην αναζήτηση µηδαµινών πραγµάτων. 167 Προσκήνιο της ανθρώπινης ζωής ή Σύµβολα των αιώνων. 168 Holländer Barbara, Holländer 2005, 88. 169 Finkenzeller, Ziehr και Bührer 1989, 35.

66

Ο πίν.76 είναι τίτλος σελίδας του βιβλίου του Arthur Saul Famous

game of Chesse-play170 (1614) µε γράµµατα της αλγεβρικής σηµειογραφίας

πάνω στη σκακιέρα, που προϊδεάζουν τον αναγνώστη για τον τρόπο γραφής

του περιεχοµένου, µε βάση το οποίο έχει ταξινοµήσει και διάφορα είδη µατ.

Η εξέλιξη της τυπογραφίας βοήθησε στην εξάπλωση του σκακιού, αλλά παράλληλα µε τις πρώτες ακαδηµίες, όπως του Alessandro Salvio (1575-1640) στη Νάπολη171 που υποδήλωναν την ιταλική πρόοδο, σε συνεργασία µε την είσοδο της αλγεβρικής σηµειογραφίας172, παραγκώνισαν τα όµορφα ιταλικά χειρόγραφα που απεικόνιζαν ανθρώπινες µορφές αντί για φιγούρες σκακιού, όπως του ανώνυµου καλλιτέχνη περί το 1730 (πίν.77, εικ. αριστερά). Στο ιταλικό χειρόγραφο απεικονίζεται ένας συνδυασµός στη φάση του ανοίγµατος, όπου φαίνεται να παγιδεύεται η µαύρη Βασίλισσα από τον λευκό Αξιωµατικό.

Η αφετηρία του σύγχρονου σκακιού και η εξέλιξη της θεµατογραφίας

Με τη βοήθεια της τυπογραφίας δύο σηµαντικά βιβλία στο τέλος του δέκατου πέµπτου αιώνα αποτέλεσαν το κύριο σηµείο εκκίνησης του σύγχρονου σκακιού. Το Libre dels jochs partits dels schacs en nombre de 100 του Francesch Vicent (1495), όπου γίνεται η πρώτη αναφορά της σύγχρονης κίνησης της Βασίλισσας και του Αξιωµατικού173, και το Repeticion de Amores e Art de Axedrez con CL Juegos de Partido174 (1497) του ισπανού Luis Ramirez Lucena, το οποίο ήταν και το πρώτο σύγγραµµα που είχε

170 Wilson 1981, 12. 171 Κουρκουνάκης Ηλίας, Από την Ιστορία του Σκακιού, Αθήνα, 1986, 17. 172 To 1737 o Philippe Stamma (1705-60) δηµοσίευσε στο Παρίσι το βιβλίο Essai sur jeu des échecs το οποίο και περιλάµβανε 100 φινάλε µε σχεδιαγράµµατα και ήταν το πρώτο που χρησιµοποιούσε αλγεβρική σηµειογραφία. Wall Bill, Earliest Chess Books and References <http://www.geocities.com/SiliconValley/Lab/7378/oldtexts.htm> (Πρόσβαση 4/4/2003). 173 Ο Αξιωµατικός µπορούσε να υπερπηδήσει διαγωνίως µόνο ένα τετράγωνο και η Ντάµα µπορούσε να µετακινηθεί διαγωνίως µόνο κατά ένα τετράγωνο. Με τον σύγχρονο κανονισµό ο Αξιωµατικός µετακινείται διαγωνίως κατά βούληση και στη Βασίλισσα συνενώθηκαν ο τρόπος κίνησης του Πύργου µε του Αξιωµατικού-βλ. πιο πάνω Σκάκι της Βασίλισσας. Τα κοµµάτια έγιναν απειλητικά από την αρχή της παρτίδας και γι’ αυτό εισάχθηκε το ροκέ. Κανόνας που χρησιµεύει για να µπορέσει ο Bασιλιάς να τεθεί άµεσα σε ασφάλεια. Αυτός ο νεοτερισµός ωστόσο, καθιερώθηκε ως κοινός, διεθνώς ισχύων κανόνας µόλις τον δέκατο ένατο αιώνα. Linde Antonius van der, Das Schachspiel des XVI. Jahrhunderts, Berlin 1874, 1-32. 174 Το βιβλίο χωριζόταν σε δυο µέρη: το πρώτο αναφερόταν στην αγάπη και το δεύτερο στην τέχνη του σκακιού και η συµπεριλάµβανε 150 φινάλε. Wall Bill, Earliest Chess Books and References <http://www.geocities.com/SiliconValley/Lab/7378/oldtexts.htm> (Πρόσβαση 4/4/2003).

67

σηµαντική επίδραση στη σκέψη των σκακιστών της εποχής175. Με αφετηρία το σηµείο αυτό, µέσα στην εποχή των αλλαγών της Αναγέννησης και της εφεύρεσης της τυπογραφίας, το σκάκι εδραίωσε τους κανονισµούς του. Η πρόοδος ήταν φανερή και διακρινόταν τόσο από την έκδοση βιβλίων όσο και από την εξέλιξη και διάδοση της τυπολογίας των σκακιστικών κοµµατιών (πίν.78 και πίν.79), η οποία συνεχίζεται µέχρι τις µέρες µας.

Στις αρχές του επόµενου αιώνα, του Cinquecento, η ιστορία τοποθετεί

την ηγεµονία του σκακιού αρχικά στα χέρια της Ιβηρικής και στη συνέχεια της

Ιταλικής κυριαρχίας. Η αλλαγή αυτή της σκυτάλης δεν άργησε να γίνει, γιατί σ’

αυτή την πιό ξακουστή περίοδο της ιταλικής τέχνης, µια από τις µεγαλύτερες

σε όλη την ιστορία της176, δεν έλειπε το σκάκι από τη χώρα. Θεωρούµε ότι η

ιταλική άνοδος σηµατοδοτείται από το 1512 οπότε τυπώθηκε το πρώτο

σκακιστικό ιταλικό βιβλίο στη Ρώµη µε τίτλο Llibro da imparare giocare a

scachi et de belitissimi Partiti […] (πίν.77, εικ. δεξιά) από τον πορτογάλο

σκακιστή Pedro Damiano (1480-1544), το οποίο και αποτέλεσε πολύτιµο

εγχειρίδιο για τους µεγάλους παίκτες επί σειρά ετών. Αργότερα βοήθησε

σηµαντικά η οικονοµική υποστήριξη του πάπα Πίου Ε’ και µέχρι τα τέλη του

αιώνα η άνοδος του παιχνιδιού είχε φθάσει στο σηµείο ενός βιοποριστικού

αθλήµατος, µπορούσαν δηλαδή οι ισχυροί παίκτες να επιβιώνουν οικονοµικά

χάρη στις νίκες που σηµείωναν177.

Στις αρχές του δέκατου έκτου αιώνα παρατηρείται µια έλλειψη έργων

τέχνης µε θέµα το σκάκι. Ίσως αυτό να οφείλεται στις πρώτες αναζητήσεις

των σκακιστικών κανονισµών, που συµπεριλάµβαναν ακατανόητα πράγµατα,

όπως οι νέες κινήσεις των κοµµατιών της Βασίλισσας και του Αξιωµατικού,

που προβληµάτιζαν το κοινό.

Αποδεκτό είναι ότι η απότοµη αυτή αλλαγή στην κίνηση των δύο

κοµµατιών, που επέφερε και τη σκακιστική µεταρρύθµιση, αντικατοπτρίζει όχι

µόνο την κοινωνική αλλαγή στις σχέσεις ανάµεσα στους άντρες και τις

γυναίκες (όπως επισηµάνθηκε σχετικά µε τη Βασίλισσα), αλλά και τις πιο

γρήγορες µετακινήσεις, που οφείλονταν στη διεύρυνση του γεωγραφικού

χώρου. Είναι γεγονός ότι η ζωή πριν από την Αναγέννηση κυλούσε µε πιο

175 Κουρκουνάκης Ηλίας, Από την Ιστορία του Σκακιού, Αθήνα, 1986, 15. 176 Gombrich 1998, 287. 177 Κουρκουνάκης Ηλίας, Από την Ιστορία του Σκακιού, Αθήνα, 1986, 17.

68

αργούς ρυθµούς, χωρίς να σηµαίνει ότι υπήρχε κοινωνική στασιµότητα, και

κατά συνέπεια το παιχνίδι τότε ήταν πιο χρονοβόρο178.

Στις αρχές του δέκατου έκτου αιώνα άρχισε να γνωστοποιείται ο νέος

τρόπος παιχνιδιού, όχι µόνο από τα βιβλία, αλλά από τα ταξίδια των

σκακιστών που αναζητούσαν αναµετρήσεις µε ξένους αντιπάλους µε νέα

στοιχεία στις απεικονίσεις, όπως ο υπαινιγµός στο έργο του Paris Bordone

(1500-71). Στα 1550 αυτός ο καλλιτέχνης, ένας από τους πιο ταλαντούχους

µαθητές του Titian179, ζωγράφισε ένα από τα πιο σπουδαία έργα του µε τίτλο

Οι Σκακιστές180 (πίν.80). Η απόδοση της ρεαλιστικής απεικόνισης και η σχέση

των µορφών µε τον χώρο παρουσιάζουν, ανάµεσα σε άλλα, κοινά στοιχεία µε

τα έργα του δασκάλου του. Το έργο απεικονίζει δύο ευγενείς άνδρες που

αντιστοιχούν στον Gentiluomo του Castiglione, να κάθονται µπροστά από µια

σκακιέρα, µε τον άνδρα στα δεξιά να έχει σηκώσει το κοµµάτι, µε το οποίο θα

κάνει µατ στον αντίπαλό του181. Η θέση έχει τη σηµασία συµβόλου, ενός

σηµαντικού υπαινιγµού. Σε µια «εικόνα φιλίας» κάτι τέτοιο είναι πολύ

ασυνήθιστο182, εκτός αν υποθέσουµε ότι ο παίκτης που δέχεται το µατ δε

γνωρίζει τη σηµασία της ήττας στο σκάκι, γιατί ο νικηµένος δεν «αφανίζεται»

αλλά «καθαιρείται» και υποτάσσεται στον Νικητή183. Ο τόπος της

αρχιτεκτονικής αναπαράστασης, πίσω από την κύρια σύνθεση, περιλαµβάνει

δύο µορφές να συζητούν και µια οµάδα να παίζει χαρτιά, µορφές που

αποδίδονται όλες µε ακρίβεια.

Το 1555 η Sophonisba184 Anguisciola185 (1532/35-1625) Λοµβαρδινής

Σχολής186 ζωγράφισε, στο πιο διάσηµο έργο της, την εικόνα των τριών

µικρότερων αδελφών της187, Lucia, Europa και Anna Maria188 µαζί µε µια

178 Burckhardt Titus, Tο σκάκι και ο Συµβολισµός του, Αθήνα, 1993, 44-45. 179 Mandel Corinne στο: Turner Jane (edit.), The Dictionary of Art, vol.4, London, 1996, 398. 180 Roesler 1973, 3. 181 Holländer Hans, Holländer 2005, 74. 182 ό.π. 183 Τρίγκας Ιωάννης, Το Παιχνίδι του Σκακιού στο: Burckhardt Titus, Tο σκάκι και ο Συµβολισµός του, Αθήνα, 1993, 46. 184 Ή Sofonisba. 185 Ή Angussola ή Anguissola ή Anguiscinola. 186 Vsevolozhskaya Svetlana και Kostenevich Albert, Italian Painting-The Hermitage, Leningrad, 1984, 239. 187 Η ιταλική αυτή αριστοκρατική οικογένεια των καλλιτεχνών από την Cremona περιελάµβανε 6 αδελφές. Η Sophonisba είναι η πιο γνωστή. Tanzi Marco στο: Turner Jane (edit.), The Dictionary of Art, vol.2, London, 1996, 92, 93. 188 Κατά την Schafroth (Schafroth 2002, 79) παρουσιάζεται η ζωγράφος µε τις αδελφές της. Ο Roesler αναφέρει τα τρία ονόµατα των αδελφών: Lucia, Europa και Anna Maria ενώ κατά τον

69

ηλικιωµένη παραµάνα, ενόσω αυτές παίζουν σκάκι. Ο τίτλος του έργου είναι:

Τρεις Αδελφές της Sophonisba Anguisciola παίζουν σκάκι ή Παρτίδα σκακιού

στην ύπαιθρο ή Η Lucia, η Minerva και η Europa Anguissola παίζουν σκάκι

(πίν.81). Πρόκειται για τον πρώτο πίνακα που παραθέτει οµαδικά γυναικείες

προσωπογραφίες στην ύπαιθρο µπροστά στη σκακιέρα. Η σκηνή

παρουσιάζει τη Lucia και την Europa αντίπαλες, ενώ η παραµάνα είναι η µόνη

που κοιτά τη θέση. Πολλά από τα έργα της Anguisciola είναι

αυτοπροσωπογραφίες189 και την ίδια παραµάνα συναντάµε σε µια από αυτές

6 χρόνια αργότερα190. Ιδιαίτερη αξία έχουν οι σπάνιες σκακιστικές φιγούρες σε

µορφή µπούστου που χρονολογούνται τον δέκατο έκτο αιώνα. Η καλλιτέχνιδα

έχει αποδώσει τα ρούχα των αδελφών της µε ακριβολογία µικρογράφου: το

φως είναι διάχυτο σε όλη την τονική κλίµακα και υπογραµµίζει τις χρυσές ίνες

τους. Τα περιδέραια και οι ταινίες που φορούν στα µαλλιά τους οι τρεις

αδελφές, αλλά και το περίτεχνο τραπεζοµάντιλο κάτω από τη σκακιέρα, δεν

υστερούν σε ακρίβεια και προβάλλουν ξεκάθαρα τη θέση της ευγενούς

οικογένειας. Ο πίν.82 απεικονίζει µια χαλκογραφία, αναπαραγωγή του έργου

της ζωγράφου από τον Giovanni Battista Leonetti (;-1830). Το σκηνικό

«προσωπογραφία και σκάκι» στέλνει το µήνυµα µιας ιδιαίτερης ικανότητας, η

οποία χαρακτηρίζει τα πρόσωπα που εικονίζονται.

Ο πίν.83 είναι έργο ανώνυµου ζωγράφου µε θέµα την οικογένεια

Windsor. Πρόκειται για ένα οµαδικό πορτραίτο του 1568 µε το σκάκι και τα

χαρτιά να παίζουν συνοδευτικό ρόλο, και αυτό παρατηρείται από την τυχαία

διάταξη των κοµµατιών στη σκακιέρα. Η ευκατάστατη οικογένεια, η οποία

παράγγειλε τον πίνακα, φαίνεται να δέχεται τόσο το παιχνίδι της σκέψης, όσο

και της τύχης.

Πρωτοποριακό µπορεί να θεωρηθεί το έργο Σκακιστές (πίν.84) που αποδίδεται στον ιταλό Ludovico Carracci (1555-1619) ως προς την απόδοση της στάσης των παικτών. Στην ελαιογραφία, που χρονολογείται περίπου το

Tanzi αντί για τη µικρότερη αδελφή Anna Maria απεικονίζεται η αµέσως µεγαλύτερη Minerva. Roesler 1973, 2 και Tanzi Marco στο: Turner Jane (edit.), The Dictionary of Art, vol.2, London, 1996, 93. Πιστεύουµε ότι απουσιάζει η ίδια η ζωγράφος, επειδή δεν παρατηρούνται οµοιότητες µε τις αυτοπροσωπογραφίες της. 189 The Art Book, London, 1994, 14. Σώζονται τουλάχιστον 12 αυτοπροσωπογραφίες της. Tanzi Marco στο: Turner Jane (edit.), The Dictionary of Art, vol.2, London, 1996, 93. 190 Αυτοπροσωπογραφία, 1561, 81,2x63,5 εκ., βλ. Tanzi Marco στο: Turner Jane (edit.), The Dictionary of Art, vol.2, London, 1996, 93.

70

1590, ο ιταλός ζωγράφος απεικονίζει σε εσωτερικό χώρο δύο ανδρικές µορφές µε αριστοκρατική ενδυµασία, απορροφηµένες σε µια παρτίδα που βρίσκεται στο φινάλε. Τον ζωγράφο φαίνεται να απασχολούσε περισσότερο το θέµα του αυτό καθαυτό µε τις λεπτοµέρειές του, παρά τα πορτραίτα των σκακιστών. Ο φωτισµός εισέρχεται από κάποιο παράθυρο πίσω από τον παίκτη αριστερά που είναι στραµµένος πλάγια µε την πλάτη προς τον θεατή. Το δεξί του χέρι ακουµπά στη σκακιέρα, προφανώς έχει την κίνηση. Ίσως αυτός ο παίκτης να είναι ο οικοδεσπότης γιατί ένα σκυλάκι κάθεται στα πόδια του. Ο αντίπαλος στα δεξιά αποδίδεται σε προφίλ τριών τετάρτων και είναι πλήρως φωτισµένος. Έξω από τη σκακιέρα είναι τοποθετηµένα δυο κέρµατα: πιθανόν να έχουν στοιχηµατίσει για την παρτίδα και αυτό να αιτιολογεί το ότι είναι τόσο απορροφηµένοι. Σκάκι και θανατική ποινή

Η πληθώρα των υποψηφίων κινήσεων που επιτρέπει το σκάκι είναι µεγαλύτερη απ’ ότι σε άλλα αντίστοιχα παιχνίδια που απασχολούν µόνο δύο αντιπάλους. Για τον λόγο αυτό απαιτεί µεγαλύτερη συγκέντρωση σκέψης, κατά συνέπεια η ταχύτερη ανάλωση του χρόνου λειτουργεί περιοδικά σα βάλσαµο, όταν αυτοί που παίζουν αντιµετωπίζουν ψυχολογικά προβλήµατα. Στο γεγονός αυτό µπορεί κανείς να αποδώσει το ενδιαφέρον που έδειξε ο Rembrandt για το σκάκι όταν δεν ήθελε να αφήσει µόνη στο υπνοδωµάτιο την ετοιµοθάνατη Saskia191. Οι καλλιτέχνες Mor, Vermeyen, Richter, Blaettner, Tischbein Chodowiecki και Anton von Werner (1843-1915)192 βρήκαν ενδιαφέρον το θέµα της απεικόνισης των ιστορικών µορφών τη στιγµή που ακούν, ενώ παίζουν σκάκι κατά τη διάρκεια της φυλάκισής τους, τη θανατική τους καταδίκη, γιατί είναι πλούσια η πηγή των συναισθηµάτων και προκαλεί αίσθηση.

∆ύο σχεδόν όµοια έργα βρίσκονται στo Γκότα (Schloss Friedenstein). Το πρώτο είναι του Antonis Mor193 (1516-76) και το δεύτερο (πίν.85) αποδίδεται στον Jan Cornelisz Vermeyen (1500-59). Τα έργα έχουν σαν θέµα τον Johann Friedrich «τον µεγαλόψυχο» να παίζει σκάκι κατά τη διάρκεια της φυλάκισής του στις Βρυξέλλες µε αντίπαλο έναν ισπανό αξιωµατικό, που 191 Gizycki 1972, 232. 192 Ο Werner, ένας από τους σεβαστότερους ζωγράφους ιστορικών θεµάτων της εποχής του, ολοκλήρωσε το σκακιστικό θέµα του το 1866. Haus der Wannsee-Konferenz - Gedenk- und Bildungsstätte, The Court Painter (Hofmaler) Anton von Werner <http://www.ghwk.de/engl/exhibit-garden/werner.htm> (Πρόσβαση 14/3/2006) και Holländer Hans, Holländer 2005, 82. 193 Ή Antonio Moro. Roesler 1973, 19.

71

προφανώς είναι ο φύλακάς του. Η αιχµαλωσία του ήταν αποτέλεσµα της ήττας του εναντίον του Καρόλου του Ε’ στο Mühlberg (1547). Χαρακτηριστική ήταν η ήρεµη αντίδραση του δούκα της Σαξονίας, όταν άκουσε την ποινή θανάτου που του είχε επιβληθεί από τον αυτοκράτορα Κάρολο Ε’, καθώς έπαιζε σκάκι194. Ο πίνακας του Jan Cornelisz Vermeyen χρονολογείται περίπου το 1550 και του Antonis Mor το 1549.

Μια χαλκογραφία του Peter Troschel (1645, πίν.86), µε τους δυο αντιπάλους δανεισµένους από µια εικόνα του Christian Richter195, διακοσµεί το έργο του Friedrich Hortleder που διηγείται γεγονότα των ετών 1546 έως 1558. Η χαλκογραφία παρουσιάζει τον δούκα Johann Friedrich την ώρα του παιχνιδιού µε το συγκρατούµενό του, δούκα Ernst ΙV του Braunschweig-Grubenhagen, ενώ ο αυτοκρατορικός αγγελιαφόρος καταφθάνει µε τη (χρονολογηµένη) θανατική καταδίκη. Η σκηνή µοιάζει µε αυτή της σελίδας τίτλου του βιβλίου του Selenus (βλ. αναλυτικά κεφ. Β’), όπου ο συγγραφέας εικονίζεται να παίζει σκάκι196. Οι (µεταγενέστερες) χειρόγραφες προσθήκες στο χαρακτικό περιγράφουν το περιεχόµενο του φύλλου ως µια ιστορική σκηνή, όπως αυτή παραδόθηκε µε τη µορφή ενός θρύλου εκατό χρόνια µετά το γεγονός: «Α είναι ο εντιµότατος ηγεµών της Σαξονίας Friedrich “ο µεγαλόψυχος”, ο οποίος αιχµαλωτίστηκε από τον Ρωµαίο αυτοκράτορα Κάρολο τον Ε’ στο Muehlberg. Β είναι ο δούκας Ernst του Lüneburg – και οι δύο παίζουν σκάκι. C είναι ο αγγελιαφόρος, ο οποίος φέρνει στον ηγεµόνα της Σαξονίας Johann Friedr. την απόφαση, ότι πρέπει να εκτελεστεί. Όταν εκείνος έλαβε [αδιάγνωστο] µήνυµα, είπε στον δούκα του Lüneburg: «Να συνεχίσουµε να παίζουµε!». D η [αδιάγνωστο] απόφαση, την οποία έλαβε ο ηγεµόνας και η οποία συντάχθηκε στις 10 Μαΐου 1547. E είναι το στρατόπεδο του αυτοκράτορα Καρόλου του Ε’ στο Miltenberg, το οποίο αυτός πολιόρκησε». Η τελευταία πρόταση θεωρεί δεδοµένο ότι ο Johann Friedrich και ο Ernst ήταν φυλακισµένοι στο στρατόπεδο του αυτοκράτορα στο Miltenberg197.

194 Gizycki 1972, 321. 195 Faber Marion, Das Schachspiel in der europäischen Malerei und Graphik, 1550-1700, Wiesbaden, 1988, 80. 196 ό.π. 81, λεζάντα εικόνας 18. 197 Holländer Hans, Holländer 2005, 81.

72

Ο πίν.87, µε την υπογραφή I. S. Blaettner αποδίδεται στον Johannes

Samuel Blaettner (1633-;) και χρονολογείται στα µέσα του δέκατου έβδοµου

αιώνα. Ο δούκας Johann Friedrich όρθιος ακούει µε προσοχή την καταδίκη,

ενώ ο σύντροφός του απεικονίζεται έκπληκτος. H σκηνή ανάγεται πιθανόν

στη συµπληρωµένη περιγραφή που περιλαµβάνεται στη δεύτερη έκδοση του

έργου του Friedrich Hortleder, η οποία κυκλοφόρησε µετά τον θάνατό του. Σ’

αυτόν τον πίνακα δεν υπάρχει ούτε χώρος ούτε ευκαιρία για περαιτέρω

«εµπλουτισµό» της σκηνής µε βάση τις αναφορές των χειρόγραφων

προσθηκών στη χαλκογραφία του Troschel, ότι δηλαδή ο Johann Friedrich

είπε: «Στο παιχνίδι τώρα!» ή «Θέλουµε να συνεχίσουµε να παίζουµε!»198.

Ένα µεταγενέστερο παρόµοιο θέµα είναι του Konstantin der Staufer και

του µαρκήσιου Friedrich της Βάδης που απαντά σε πληθώρα λογοτεχνικών

έργων και έχει φιλοτεχνηθεί αρκετές φορές199: η στιγµή που πληροφορούνται

στη φυλακή τη θανατική καταδίκη τους και συνεχίζουν ατάραχοι την παρτίδα.

Ο ελβετός ποιητής Johann Jakob Bodmer (1698-1783) αφιέρωσε το 1771 στη

µοίρα του Staufer ένα ποιητικό έργο, στο οποίο περιγράφει τη σκηνή του

παιχνιδιού µε την εξαγγελία της θανατικής καταδίκης και την ηρεµία των δύο

παικτών ως παράδειγµα ηθικής δύναµης. Ο Wilhelm Tischbein ακολούθησε

τη «σκηνοθετική οδηγία» του Bodmer στον µεγάλο πίνακά του (1784, πίν.88),

τον οποίο ζωγράφισε µετά από παραγγελία του δούκα Ernst της Σαξονίας-

Γκότα200. Παρόµοια ελαιογραφία, µικροτέρων όµως διαστάσεων (65,5x91,5

εκ.), βρίσκεται στο Hermitage Museum201.

Ο ζωγράφος και χαράκτης Daniel Nikolaus Chodowiecki (1726-1801)

στα τέλη του δέκατου όγδοου αιώνα, απεικόνισε στο χαρακτικό (πίν.89) τους φυλακισµένους απορροφηµένους στο παιχνίδι τους την ώρα που µια ανδρική

µορφή, συνοδευόµενη από ένα φρουρό, διαβάζει τη θανατική τους καταδίκη.

198 ό.π., 82. 199 Βλ. και Faber Marion, Das Schachspiel in der europäischen Malerei und Graphik, 1550-1700, Wiesbaden, 1988, 83. 200 Holländer Hans, Holländer 2005, 82. 201 Roesler 1973, 26.

73

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β’

17ος και 18ος αιώνας Από τα σηµαντικότερα γεγονότα του δέκατου έβδοµου αιώνα ήταν η ακµή της

Ολλανδίας, η παρακµή της Ισπανίας και ο Τριακονταετής Πόλεµος (1618-

1648), ο οποίος τερµατίστηκε µε τη Συνθήκη της Βεστφαλίας. Το 1616, δύο

χρόνια πριν από τον Τριακονταετή Πόλεµο, που ερήµωσε τη Γερµανία,

εκδόθηκε στη Λειψία το έργο του Augustus der Jüngere202, δούκα του

Braunschweig-Lüneburg, γνωστού σαν Gustavus Selenus (1579-1666), µε

τίτλο Das Schach-oder König-Spiel203 [=Το Σκάκι ή Βασιλικό Παιχνίδι]. Ο

Selenus ήταν ένας πολύπλευρα µορφωµένος λόγιος και συγγραφέας,

αφοσιωµένος στο σκάκι και ο ιδρυτής της φηµισµένης βιβλιοθήκης του

Wolfenbüttel. Το Das Schach-oder König-Spiel αποτελεί το πρώτο γερµανικό

σκακιστικό διδακτικό έργο, συναρµολογήθηκε από διάφορες πηγές και

διαρθρώθηκε σε τέσσερα διαφορετικά βιβλία. Πριν από κάθε κεφάλαιο έχει

τοποθετηθεί ένα φύλλο τίτλου, στο οποίο παριστάνονται οι χαρακτήρες του

θρύλου µε προέλευση από τον Cessolis. Σε κάθε ένα από τα τέσσερα βιβλία

αντιστοιχεί µια σελίδα, όπου αναγράφεται ο τίτλος και υπάρχει η παράσταση

του Ξέρξη του Φιλοµέτρη και του Evil[d]meradoch, οι οποίοι στέκονται όρθιοι

κάτω από κόγχες µε υστερογοτθικές πυργοειδείς απολήξεις (πίν.90). Το

πρώτο βιβλίο είναι αφιερωµένο στη «Φιλοσοφία», στους συγγραφείς, οι

οποίοι διατύπωσαν απόψεις για το σκάκι, την ιστορία του παιχνιδιού, τους

θρύλους προέλευσής του και τέλος τον τρόπο κίνησης των φιγούρων, την

εµφάνισή τους και τη σηµασία τους204. Ο Selenus πίστευε ότι υπάρχουν

πολλές ηθικές αξίες και µαθήµατα τα οποία θα µπορούσε κανείς να

αποκοµίσει µέσω του σκακιού. Η πιο διάσηµη επιγραµµατική φράση του ήταν

202 Ήταν το έβδοµο και τελευταίο παιδί του Heinrich, δούκα του Braunschweig-Lüneburg. 203 Το βιβλίο εκδόθηκε µε το ψευδώνυµό του “Selenus” την εποχή που παρέλαβε το παιχνίδι και τη σκακιέρα τα οποία είχε παραγγείλει στον εντεταλµένο του, Philipp Hainhofer από το Augsburg. Το “Selenus” προέρχεται από τη λέξη σελήνη, παρανοηµένη ερµηνεία του Lunaeburgum, και το κρυπτώνυµο “Gustavus” είναι αναγραµµατισµός του “Avgustus”. Holländer 2005, 76, 103, 355. 204 ό.π., Holländer Hans, 76.

74

«Το σκάκι είναι η τέχνη της ανθρώπινης λογικής»205. Προφανώς ο

συγγραφέας, που είχε στην κατοχή του πολλές εκδόσεις του βιβλίου του

Cessolis, πρόβλεψε την Ευρωπαϊκή σύρραξη που θα διεξαγόταν στο

γερµανικό έδαφος και χρησιµοποίησε το σκάκι σαν κώδικα επικοινωνίας,

όπως έπραξε ο δοµινικανός µοναχός.

Στο δεύτερο και τρίτο βιβλίο εξηγούνται βασικές έννοιες σχετικά µε την

εξέλιξη του παιχνιδιού, ακολουθεί µια µετάφραση από το ιταλικό βιβλίο του

Domenico Tarsia206 (Βενετία, 1584) µε την πληροφόρηση των τότε γνωστών

και συνηθισµένων ανοιγµάτων και προστίθεται επίσης η περιγραφή των

σκακιστικών διακλαδώσεων του χωριού Ströbeck, που βρισκόταν κοντά στην

πόλη Halberstadt. Σε ένα παράρτηµα, ο Selenus πραγµατεύεται την

Ρυθµοµαχία. Η σελίδα τίτλου της Rhythmomachia207 (πίν.91) παραπέµπει στον θρύλο σύµφωνα µε τον οποίο ο Πυθαγόρας επινόησε το παιχνίδι. Γι’

αυτό τον λόγο εικονίζονται στη σελίδα προσωποποιήσεις των Μαθηµατικών

και της Μουσικής208, µε ένα διάδροµο σε σχήµα σκακιέρας ανάµεσά τους, ενώ

ο φιλόσοφος παριστάνεται να αναπαύεται µε το αριθµητικό του τρίγωνο πάνω

από τις µορφές.

Ο πίν.92 είναι µια χαλκογραφία του Lukas Kilian (;-;) από φύλλο τίτλου

του Selenus και παριστάνει επεισόδια από τον θρύλο που αποδίδει και

συσχετίζει την προέλευση του σκακιού µε τον Παλαµήδη. Όπως αναφέρει ο

Πλάτων209 ο Παλαµήδης εφεύρε τους πεσσούς και τα ζάρια. Τον δέκατο

έβδοµο αιώνα ο θρύλος του Παλαµήδη καθόριζε σχεδόν αποκλειστικά τις

αντιλήψεις για την προέλευση του σκακιού και συνεπώς και τη σχετική

εικονογραφία. Ο ίδιος ο Selenus απεικονίζεται στο επάνω και κάτω

περικόσµηµα της σελίδας. Πάνω ως αξιωµατικός µέσα στην ανοικτή (δεξιά)

σκηνή παίζει σκάκι και κάνει µατ στον αντίπαλό του και κάτω ως Χριστόφορος 205 Wilson 1981, 14. 206 Πρόκειται για τη µετάφραση του Libro de la invencion liberal y arte del juego del Axedrez, 1561, που είχε γράψει ο Ruy Lopez de Segura (1530-80). Το βιβλίο αυτό γράφτηκε σαν αντίδραση για το βιβλίο Llibro da imparare giocare a scachi et de belitissimi Partiti […], Ρώµη, 1512, του Pedro Damiano. Wall Bill, Earliest Chess Books and References <http://www.geocities.com/SiliconValley/Lab/7378/oldtexts.htm> (Πρόσβαση 4/4/2003). 207 Η Ρυθµοµαχία την οποία έβλεπε ο Gustavus Selenus ως παραλλαγή του σκακιού είναι ένα σύνθετο στρατηγικό παιχνίδι πάνω σε σκακιέρα, που επινοήθηκε πιθανόν τον Μεσαίωνα. Functologic.com, Rhythmomachia-ThePhilosopher’s Game <http://www.functologic.com/applet/Rhythmomachia.html> (Πρόσβαση 13/4/2005). 208 Holländer Hans, Holländer 2005, 76, 77. 209 Πολιτεία 333b.

75

Κολόµβος, πιέζει την κορυφή του γνωστού αυγού. Στον πάνω περίκοσµο

απεικονίζονται σκηνές σ’ ένα ελληνικό στρατόπεδο και πίσω ανοίγεται ένα

ευρύχωρο τοπίο µε την Τροία στο βάθος να καίγεται, τον ∆ούρειο ΄Ιππο να

βρίσκεται ήδη µέσα στην πόλη και τα στρατεύµατα να εισβάλουν. Η αριστερή

πλευρά εικονίζει την αρχή της διήγησης του Παλαµήδη210 και η δεξιά πλευρά

το τέλος της µε τον λιθοβολισµό του.

Στη δισέλιδη χαλκογραφία (πίν.93) του Jacob van der Heyden (;-;)

που βρίσκεται κάπου στη µέση του έργου Das Schach-oder König-Spiel

παρουσιάζεται ο Selenus να κάνει µατ στον αντίπαλό του211. Πρόκειται για µια

ανεστραµµένη απόδοση της παράστασης του πίν.92. Το χαρακτικό του

πίν.94 είναι από γερµανικό χειρόγραφο του 1650 βασισµένο στον Selenus, το

όνοµα του οποίου δόθηκε µάλιστα στον τύπο φιγούρων που απεικονίζονται

στη συγκεκριµένη εικόνα βλ. πίν.79. Οι νέοι επίκαιροι χαρακτήρες του

Οδυσσέα και του Παλαµήδη στις εικονογραφήσεις του έργου της Christine de

Pizan, στο σχέδιο του Giulio Benso και στο φύλλο τίτλου του Lukas Kilian σε

συνάρτηση µε τον Τρωικό πόλεµο µπορούν να ενταχθούν στην αλληγορία

σκακιού και πολέµου.

Η ενδιαφέρουσα εικόνα του πίν.95 προέκυψε την εποχή του

Τριακονταετούς πολέµου και απεικονίζει τη σελίδα µε τον τίτλο του θεατρικού

έργου “A Game at Chaess”212 του Thomas Middleton (1580-1627). O

δραµατουργός σατίριζε µέσω του σκακιού την πολιτική της αυλής, η οποία

απέρριπτε τον γάµο του πρίγκηπα Καρόλου και της πριγκίπισσας Maria

Infanta. Πρόκειται για µια αλληγορία που παρουσιάζει την ταραχώδη σχέση

των δύο χωρών και συµπεριλαµβάνεται στη θεατρική παράσταση το «Μη

Αποδεκτό Γκαµπί της Βασίλισσας»213. Η παράσταση παρουσιάστηκε στο

Globe Theater του Λονδίνου το 1624 και κατέβηκε ύστερα από διαµαρτυρία

210 Ο Παλαµήδης εµποδίζει την προσπάθεια του Οδυσσέα να αποφύγει τον Τρωικό πόλεµο µέσα από ένα τέχνασµα, παριστάνοντας δηλαδή τον τρελό: Έζεψε άλογο και βόδι στο άροτρό του και σκόρπισε στα αυλάκια του χωραφιού αντί των σπόρων αλάτι. Μετά απ’ αυτό ο Παλαµήδης τοποθέτησε τον µικρό Τηλέµαχο, γιο του Οδυσσέα, σε ένα από τα αυλάκια και ο πατέρας σταµάτησε το όργωµα. Έτσι αποδείχθηκε ότι υποκρινόταν. Ο Οδυσσέας εκδικήθηκε αργότερα κατηγορώντας τον Παλαµήδη για συνοµωσία µε τον εχθρό, αφού πρώτα του είχε φορτώσει ψεύτικες αποδείξεις. Ο Παλαµήδης κηρύχθηκε ένοχος και εκτελέστηκε δια λιθοβολισµού. Holländer Hans, Holländer 2005, 77, 78. 211 Wilson 1981, 15. 212 Παρτίδα σκακιού. 213 Γκαµπί από την πλευρά της Βασίλισσας. Wikipedia, The Free Encyclopedia, A Game at Chess <http://en.wikipedia.org/wiki/A_Game_at_Chess> (Πρόσβαση 1/5/2005).

76

του ισπανού πρέσβη214. Στην εικόνα οι αγγλικές και οι ισπανικές

προσωπικότητες συνοδεύονται από ονοµασίες σκακιστικών κοµµατιών.

Μετά τον Τριακονταετή Πόλεµο η έννοια του έθνους-κράτους

θεµελιώθηκε µε τη συνθήκη, αλλά ο πολυαίµακτος και καταστρεπτικός

πόλεµος θα µπορούσε να είχε αποφευχθεί µε ένα σωστό στρατηγικό παιχνίδι,

το οποίο θα βοηθούσε να µην επαναληφθούν παρόµοια γεγονότα. Με φόντο

αυτή την κατάσταση πρέπει να ειδωθεί το εγχείρηµα του Christoph

Weickhmann (1617-81), του οποίου το “New-erfundenes Grosses Königs-

Spihl” [=Ανα-επινοηµένο Μεγάλο Βασιλικό Παιχνίδι] εκδόθηκε το 1664 στην

Ulm. Το χαλκογραφηµένο φύλλο τίτλου (εικ. αριστερή του πίν.96) του

Matthias Küsel, βασισµένο στον Johann Arnold, ανήκει στο βιβλίο του

Weickhmann, απεικονίζει πολλές µορφές και το αλληγορικό του σχέδιο είναι

ταυτόχρονα πολυσήµαντο215. Στο Τετραµερές Σκάκι αντιπροσωπεύονται ως

προσωποποιήσεις σε δράση οι απαραίτητες αρετές: η Σύνεση, η Επιµονή, η

Μεγαλοψυχία, η Καλή Συµβουλή, η Σκέψη, η Οξύνοια, η Εγρήγορση, η Πίστη,

η ∆ύναµη, η Ανεκτικότητα και η Επιδεξιότητα που χρειάζονται για µια ιδανική

διακυβέρνηση του κράτους. Οι τέσσερις πρώτες αντιπροσωπεύονται από

τους τέσσερις σοφούς συµβούλους, οι οποίοι δείχνουν µε τα ραβδιά τους τα

τέσσερα στρατόπεδα της σκακιέρας. Ο αυτοκράτορας κάθεται πιο ψηλά από

τη σκακιέρα και ελέγχει το παιχνίδι. Στο δεξί χέρι κρατά βασιλική ένσταυρη

σφαίρα και στο αριστερό ένα σκήπτρο. Πάνω στην προµετωπίδα του θρόνου

γράφει «∆ικαιοσύνη και Επιείκεια», ενώ κάτω στο πάτωµα κείτονται

πληγωµένα τα ηττηµένα πάθη.

Η σταυροειδής σκακιέρα είναι διαιρεµένη σε µικρά ίσα τετράγωνα και οι κορυφές τους έχουν αντικατασταθεί µε κύκλους. Κάθε τετράδα τετραγώνων διασχίζεται από τις δυο διαγώνιες (εικ. πάνω δεξιά του πίν.96). Τα όρια των στρατοπέδων είναι ένα µεγάλο τετράγωνο που ξεχωρίζει όπως και οι χώρες µε τα σύνορά τους. Η παράσταση εισάγει τον αναγνώστη στο διδακτικό χαρακτήρα του βιβλίου: πρόκειται για ένα µάθηµα για το κράτος και τη στρατηγική µε βάση το παιχνίδι του σκακιού και τη λογοτεχνική του

214 Classic Encyclopedia, Based on the 11th Edition of the Encyclopedia Britannica, The 1911 Edition Encyclopedia LoveToKnow, Thomas Middleton <http://www.1911encyclopedia.org/M/MI/MIDDLETON_THOMAS.htm> (Πρόσβαση 11/5/2005). 215 Holländer Hans, Holländer 2005, 80.

77

παράδοση216. Στο Τετραµερές Σκάκι του Weickhmann δεν υπάρχει ανταγωνισµός, οι χάρες συνεργάζονται και δεν είναι αντίπαλες παρατάξεις, όπως συµβαίνει στο παιχνίδι (εικ. κάτω δεξιά του πίν.96).

Τα διδακτικά έργα του Gustavus Selenus και του Christoph Weickhmann µε αφορµή τον Τριακονταετή πόλεµο, διεύρυναν τα όρια του κώδικα επικοινωνίας του σκακιού πέρα από εκείνα που χάραξε ο Cessolis.

Γουίλιαµ Σαίξπηρ

Στις αρχές του δέκατου έβδοµου αιώνα συναντάµε στο έργο O Σαίξπηρ

και ο Μπεν Τζόνσον παίζοντας σκάκι ανάλογη έκφραση συγκεντρωµένης προσοχής στα πρόσωπα των παικτών, στην απόδοση των οποίων είχε εισαγάγει µια εντελώς καινούρια µορφή ο Carracci (πίν.84) στα τέλη του προηγουµένου αιώνα. Σ’ αυτή τη σηµαντική ελαιογραφία (πίν.97) που αποδίδεται είτε στον Karel van Mander I217 (1548-1606), είτε ίσως στον γιο του που συµπεριλαµβανόταν στους µαθητές του218, Karel van Mander II219 (1579-1623), απεικονίζονται ο Γουίλιαµ Σαίξπηρ (1564-1616) και ο Μπεν Τζόνσον (1572-1637) να παίζουν σκάκι (περ.1603). Ο Roesler αναφέρει ότι η παράσταση δείχνει τον Σαίξπηρ τη στιγµή που κάνει µατ στον Τζόνσον220. Τα πιόνια της σκακιέρας µοιάζουν µε εκείνα του Damiano, 1512 (πίν.78) και ο Πύργος µε εκείνον του Randle Holme (πίν.98).

Η σχέση του Σαίξπηρ µε το σκάκι είναι φανερή και από την Τρικυµία. Στην 1η Σκηνή της Πέµπτης Πράξης ο Prospero φανερώνει τον Ferdinand και τη Miranda να παίζουν σκάκι221. Η σκηνή αυτή αποδόθηκε µε διαφορετικούς τρόπους. Ο Alfred Woolmer (1805-92) στην ελαιογραφία χ.χ. του (πίν.99) τοποθέτησε τις µορφές σε ένα τοπίο, που στο µεγαλύτερο µέρος του κυριαρχεί σκοτάδι. Ο καλλιτέχνης βασίστηκε στη φαντασία του θεατή και δεν εστίασε στον Ferdinand και τη Miranda. Oι µορφές του Lucy Madox Brown, (1834-94) στην εικόνα του (πίν.100, δέκατος ένατος αιώνας), εµφανίζονται σε 216

ό.π. 217 Λεζάντα εικόνας που έστειλε η Bridgeman Art Library του Λονδίνου στον συγγραφέα για τη συγκεριµένη µελέτη. 218 Rijksmuseum, Karel van Mander <http://www.rijksmuseum.nl/aria/aria_artists/00017278/lang?en> (Πρόσβαση 17/3/2005). 219 Roesler 1973, 17. 220 ό.π. Έχουν κυκλοφορήσει στο διαδύκτιο αρκετά σκακιστικά διαγράµµατα της πιθανής θέσης που απεικονίζεται στον πίνακα. Αν ευσταθεί η υπόθεση ότι πρόκειται για κίνηση µατ, τότε το έργο µας παραπέµπει σε εκείνο του Bordone µε ανάλο θέµα (βλ. πίν.80). 221 Σαίξπηρ Ουίλλιαµ, Η Τρικυµία, µτφ. Βασίλη Ρώτα Αθήνα, 1997, 107.

78

µια σπηλιά µε τον Prospero δεξιά. Άλλο ένα έργο του δέκατου όγδοου αιώνα µε τίτλο Ferdinand και Miranda που παίζουν σκάκι (1789) είναι της Mary Ann Flaxman (1768-1833)222.

Ένας από τους τελευταίους προραφαηλίτες, ο Edward Reginald

Frampton223 (1870/72-1923), παρουσίασε τη σκηνή του ζευγαριού µε µεγάλη

έµφαση στις νατουραλιστικές λεπτοµέρειες και µε έντονα χρώµατα (χ.χ., πίν.101). Όλα είναι ζωγραφισµένα µε λεπτοµέρεια και το ιδιαίτερο

χαρακτηριστικό του έργου είναι τα κινέζικα κοµµάτια. Οι δύο παίκτες

ανταλλάσσουν βλέµµατα και κρατούν από µία φιγούρα, ενώ άλλες δύο είναι

ακουµπισµένες στην καρέκλα του Ferdinand. Το έργο µπορεί να

χρονολογηθεί στις αρχές του εικοστού αιώνα.

Η παράσταση του Ferdinand και της Miranda στην εικόνα του

Alexandre Cingria (1879-1945) µε γκουάς σε έγχρωµη λιθογραφία (χ.χ., πίν.102), προέρχεται από εικονογράφηση βιβλίου και συνοδεύεται µε την

ακόλουθη αφήγηση:

Κλέβετε, καλέ µου άρχοντα;

Όχι, γλυκιά µου αγάπη…,

Στις αρχές του εικοστού αιώνα ο John Henry Frederick Bacon (1868-

1914) φιλοτέχνησε τη σκηνή της παράστασης (πίν.103) για την

εικονογράφηση ενός παιδικού βιβλίου224.

Νεκρή φύση µε σκακιέρα

Η νεκρή φύση στη ∆ύση εµφανίστηκε τον δέκατο έκτο αιώνα και από

την αρχή φάνηκε η προτίµηση των καλλιτεχνών στο να αποδίδουν τα

αντικείµενα που είναι κυρίως οικιακής χρήσης, ζωντανά και πραγµατικά. Η

επιλογή του θέµατος ήταν θαυµάσιο πεδίο για πειραµατισµούς και βοηθούσε

τους καλλιτέχνες όχι µόνο να λύσουν συγκεκριµένα προβλήµατα

απόδοσης225, αλλά και να αναπτύξουν τη µιµητική και ιλουζιονιστική δεξιότητά

τους. Όταν οι καλλιτέχνες, κυρίως της Ολλανδικής ζωγραφικής, κατέκτησαν

222 Roesler 1973, 10. 223 Finkenzeller, Ziehr και Bührer 1989, 165. 224 Άλλες τρεις εικόνες από την Τρικυµία αλλά χωρίς στοιχεία παρουσιάζονται στην ιστοσελίδα του Winter Edward, Chess and Shakespeare <http://www.chesshistory.com/winter/extra/shakespeare.html> (Πρόσβαση 14/12/2005). 225 Gombrich 1998, 430.

79

την κορυφή σ’ αυτό που αναζητούσαν και ανακάλυψαν ότι το θέµα είναι

λιγότερο σηµαντικό απ’ όσο πίστευαν226, άρχισαν νέες αναζητήσεις. Ανάµεσα

σ’ αυτές ήταν η ένταξη της σκακιέρας που πρόσθεσε νέους συµβολισµούς και

διεύρυνε την ερµηνεία της ζωής.

Στους πίν.104 και πίν.105 απεικονίζονται δύο µπαρόκ έργα της

Γαλλικής Σχολής του δέκατου έβδοµου αιώνα εκ διαµέτρου αντίθετα ως προς

το νόηµά τους. Τα έργα είναι ζωγραφισµένα από µικρή απόσταση και τα

αντικείµενα που απεικονίζονται, σχεδόν ίδια, είναι ετερόκλητα στοιχεία

καθηµερινής χρήσης. Στη Νεκρή φύση µε σκακιέρα (1630) του πίν.104 ο

Lubin Baugin227 (1612–63) χρησιµοποιεί τα παιχνίδια (σκακιέρα και χαρτιά) το

λαγούτο και το βιβλίο µουσικής, το ψωµί και το κρασί, το βάζο µε τα τρία

λουλούδια, ένα γεµάτο βελούδινο πουγγί και τον καθρέφτη. Ο καθρέφτης είναι

ένα αντικείµενο που καλύπτει ένα ευρύτατο πεδίο σηµασιών228 και η θέση του

πάνω στη σκακιέρα και απέναντι τα λουλούδια υποδηλώνει ότι τα παγιδεύει.

Η σύνθεση µεταφέρει µια χαρούµενη άποψη για το νόηµα της ζωής. Οι

σωστές κινήσεις στη σκακιέρα προσφέρουν την πολυτέλεια µιας ανοιξιάτικης

ζωής που γίνεται διασκέδαση µε χρήµα, φαγητό, ποτό και µουσική.

Συµβολικά, ακριβώς αντίθετη είναι η Ματαιότητα (χ.χ., πίν.105), ενός

ανώνυµου καλλιτέχνη ο οποίος χρησιµοποίησε τη λεία επιφάνεια του

καθρέφτη για να αντικατοπτρίσει µια τραχειά εικόνα που το είδωλό της

βρίσκεται δίπλα στη σκακιέρα. Η µελαγχολική ατµόσφαιρα µας παραπέµπει

στα λόγια: «Η ζωή είναι το πέρασµα σε µια παράξενη κατοικία του πνεύµατος,

όπου το έδαφος είναι µια σκακιέρα κι απάνω σ’ αυτήν παίζουµε υποχρεωτικά

ένα άγνωστο παιχνίδι, εναντίον ενός αντιπάλου µεταβλητού και, κάποτε

τροµαχτικού»229. ∆ύο βιβλία και µια πένα, ένα µουσικό όργανο, ένα ποτήρι και

ένα πουγγί άδειο, λουλούδια χωρίς ζωηράδα, κέρµατα, ζάρια και χαρτιά µε

πρώτο φύλλο τον άσο, σε αντίθεση µε τον πίνακα του Baugin όπου είναι

βαλές, έχουν αποδοθεί µε κάθε λεπτοµέρεια για να τονίσουν τη µαταιότητα.

Σε ένα µεταγενέστερο έργο νεκρής φύσης του Jean Jovenau, (1888-;)

µε τίτλο Νεκρή φύση µε γάτα (χ.χ., πίν.106) δε χρησιµοποιήθηκε η σκακιέρα

226 ό.π. 227 Ο Baugin χαρακτηρίζεται σαν ζωγράφος θρησκευτικών θεµάτων και η έλλειψη οµοιότητας µε τη σειρά των έργων της νεκρής φύσης έχει οδηγήσει τους µελετητές στο συµπέρασµα ότι τα δεύτερα έχουν ζωγραφιστεί από άλλον καλλιτέχνη. World Wide Arts Resources <http://wwar.com/masters/b/baugin-lubin.html> (Πρόσβαση 4/4/2003). 228 Ρηγοπούλου Πέπη, Ο Νάρκισσος-Στα Ίχνη της εικόνας και του µύθου, Αθήνα, 1994, 78. 229 Μπουµπέρ Μάρτιν, βλ. Ναµπόκοφ Βλαντιµίρ, Η Άµυνα του Λούζιν, Αθήνα, 1992, 271.

80

για συµβολισµό αλλά για την εναλλαγή των χρωµάτων. Με αυτό τον τρόπο ο

ζωγράφος ισορρόπησε την αντίθεση της δυναµικής µαύρης µορφής, που έχει

η γάτα, πάνω στο λευκό ύφασµα.

Το σκάκι ως αλληγορία του πολέµου

Ο Marcus Hieronymus Vida (1490-1566), ποιητής, θεολόγος και επίσκοπος της Albae το 1513 έγραψε το ποίηµα Scacchia Ludus or The

Game of Chess [=Το παιχνίδι του σκακιού] µε σκοπό να περιγράψει µία παρτίδα σκακιού που παίχτηκε ανάµεσα στον Απόλλωνα και τον Ερµή µε την παρουσία των άλλων θεών230 και να παρουσιάσει τους κανόνες του παιχνδιού231. Το ποίηµα δηµοσιεύθηκε το 1525 και η αγγλική µετάφρασή του το 1736, όπου και απεικονίζεται το σχέδιο του πίν.107. Οι θεϊκές µορφές, όχι µονάχα στον Vida, αλλά και στην Εδδική ποίηση παρουσιάζονται να παίζουν σκάκι. «Οι Ύψιστοι συνέδριο έκαµαν... Και δώσαν όνοµα στο Σούρουπο και όνοµα στη Νύχτα κι όνοµα στο Πρωί, στο Μεσηµέρι κι ακόµα στο Μεσοχείµωνο και στο Μεσοκαλόκαιρο, ο κύκλος για να σηµαδευτεί των εποχών... Βωµό υψώσαν και ναό από ξύλο... Κι έπαιξαν σκάκι στην αυλή κι ήσαν χαρούµενοι»232. Ίσως ο Vida να γνώριζε ότι η µορφή της σκακιέρας αντιστοιχεί στον κλασικό τύπο της Βάστου-µαντάλα, διάγραµµα που αποτελεί επίσης το βασικό σχήµα του Ινδουιστικού ναού που η κατασκευή του είναι η έκφραση µιας κοσµολογίας και συµβολίζει την ύπαρξη που γίνεται αντιληπτή ως «πεδίο δράσης» θεϊκών δυνάµεων233. Έγιναν διάφορες απόπειρες για µια συσχέτιση του µυστηρίου του Σύµπαντος µε εκείνο της σκακιέρας. Μερικά βουδιστικά κείµενα περιγράφουν το σύµπαν σαν µια σανίδα 8x8 τετραγώνων234, ενώ ο άγγλος φυσιολόγος και φιλόσοφος Τόµας Χάξλεϊ ταύτιζε τη σκακιέρα µε το Σύµπαν και τους µηχανισµούς του, που

230 Vida’s Scacchia Ludus <http://history.chess.free.fr/vida.htm> (Πρόσβαση 14/4/2004). 231 De Grandi Carlo, Περί της γενέσεως και διαδόσεως του Ζατρικίου (Σκακιού) ανά τους αιώνες-Ιστορική αναφορά, υπό έκδοση. 232 Το τραγούδι της Σύβιλλας από την Αρχαία Έδδα, βλ. Τρίγκας Ιωάννης, Το Παιχνίδι του Σκακιού στο: Burckhardt Titus, Tο σκάκι και ο Συµβολισµός του, Αθήνα, 1993, 34-35. 233 Burckhardt Titus, Tο σκάκι και ο Συµβολισµός του, Αθήνα, 1993, 12. 12. Υπάρχουν δύο µαντάλας (η ανεστραµµένη αντανάκλαση της σύνθεσης των αρχών του χώρου και του χρόνου) οι οποίες αρµόζουν µε τον καλύτερο τρόπο στο συµβολικό σχέδιο του ναού, η µία µε 64 µικρότερα τετράγωνα και η άλλη µε 81. Burckhardt Titus στο: Burckhardt Titus, Tο σκάκι και ο Συµβολισµός του, Αθήνα, 1993, 12 και Burckhardt Titus, Η Ιερή Τέχνη σε Ανατολή & ∆ύση-Αρχές και Μέθοδοι, Αθήνα, 1991, 35-37. 234 Burckhardt, 1993, 14 [Υποσηµείωση 7].

81

παραµένουν αφανείς και καθήκον του ανθρώπου είναι η ερµηνεία τους235. Εικάζουµε ότι αυτός ο συµβολισµός του τετραγώνου, καθώς και η ισότητα την οποία δηλώνει, είναι η αιτία που η τετράγωνη σκακιέρα εκτόπισε την ορθογώνια του courier chess. Επίσης, ανάλογα µε τη σκακιέρα, κάθε φιγούρα έχει το δικό της ξεχωριστό συµβολισµό236 και µπορεί να θεωρηθεί ότι εκλύει θετική ενέργεια237.

Από την εποχή του σκακιστικού έπους του Vida, το σκάκι χρησιµοποιούνταν συχνότερα από πριν ως εικόνα και αλληγορία του πολέµου. Σε έναν πίνακα ζωγραφικής µε τίτλο Ο Άρης και η Αφροδίτη

παίζουν σκάκι (πίν.108) που φιλοτεχνήθηκε περίπου το 1630/40 από τον Alessandro Varotari Padovanino (1588-1649), η αγάπη υπερισχύει του πολέµου. Ο ζωγράφος της Βενετσιάνικης Σχολής, µε επιρροές από την ελληνική µυθολογία, τον Titian και µυηµένος στον ουµανισµό, απεικόνισε µια ερωτική σκηνή µε φανταχτερά χρώµατα στην οποία διακρίνεται η κλίση που είχε εκείνη την εποχή προς τη Ροµαντική αφήγηση, χαρακτηριστική του Μπαρόκ238. Η ολόγυµνη Αφροδίτη σε µια ιδιόµορφη στάση παίζει σκάκι µε τον θεό του πολέµου. Η παρτίδα βρίσκεται στο φινάλε, ο Άρης έχει χάσει και είναι απορροφηµένος από την καταστροφή της θέσης του. Η Αφροδίτη εκµεταλλεύεται την ευκαιρία και µε το δεξί της χέρι ανατρέπει τον αντίπαλο Βασιλιά, ενώ µε το άλλο πάει να αφαιρέσει τη µεγαλόπρεπη περικεφαλαία του. Ένα µαϊµουδάκι τη βοηθά σπρώχνοντας µέσα στην κάνη ενός κανονιού µε ένα υπόδηµα ένα βέλος του έρωτα, το οποίο έχει κλέψει από τον ερωτιδέα, ενώ πίσω από την Αφροδίτη239 εικονίζεται ο Σιληνός µε γυρισµένη την πλάτη να πίνει κρασί από ένα δοχείο240.

Τα φαλλικά σχήµατα των φιγούρων του σκακιού βοηθούν τη λειτουργία της απόδοσης της ερωτικής σκηνής σε αντίθεση µε τα επίπεδα πούλια άλλων επιτραπέζιων παιχνιδιών. Για τον λόγο αυτό, προκειµένου να δώσει µια αντίστοιχη αίσθηση, ο βέλγος ζωγράφος Theodoor Rombouts (1597-1637) στο έργο του Οι παίκτες του ταβλιού (1634, πίν.109), προβάλλει τα επιµήκη σχήµατα της επιφάνειας του παιχνιδιού. 235 Στρατηγάκης Νίκος, Μεταφορές της Σκακιέρας, Σκάκι και Ποίηση, περ. Σκάκι για Όλους, Αθήνα, τεύχ.27, Μάιος 2007, 62. 236 Βλ. Burckhardt Titus, Tο σκάκι και ο Συµβολισµός του, Αθήνα, 1993. 237 Shan Sa, H πόλη των Χιλίων Ανέµων, Αθήνα, 2002, 60. 238 Ruggeri Ugo στο: Turner Jane, The Dictionary of Art, vol.23, London, 1996, 749. 239 Holländer Hans, Holländer 2005, 84. 240 Με το µοτίβο των δύο αυτών θεών ασχολήθηκε ο ζωγράφος και στο κατοπινότερο έργο του Άρης και Αφροδίτη, Φλωρεντία, Μουσείο Uffizi.

82

Το σχέδιο µε πενάκι του Γενοβέζου Giulio Benso (1592-1668) έχει

θέµα το Σκάκι µπροστά από τη Τροία (περ.1637-1639, πίν.110) και

απεικονίζει δύο στρατιώτες ενός στρατοπέδου να παίζουν σκάκι. ∆εξιά

κάθεται πάνω σε υπερυψωµένο κάθισµα µια γυναίκα241 µε διάδηµα και

έναστρο ένδυµα. Σε δεύτερο πλάνο φαίνεται ο ελληνικός στρατός µε τον

δούρειο ίππο να προελαύνει προς την Τροία και αυτό που µοιάζει µε µια

γεωµετρικά κλαδεµένη συστάδα ακανθωδών θάµνων είναι ένας στρατός

χωρισµένος σε συµπαγή τµήµατα, ενώ οι κάθετες διαγραµµίσεις είναι δάση

από µακριά δόρατα242.

Zωντανό Σκάκι

Η παλαιότερη αναφορά για το Ζωντανό Σκάκι, µια εκδοχή της

αλληγορίας του πολέµου όπου οι άνθρωποι παίρνουν τη θέση των

σκακιστικών φιγούρων σε µια µεγάλη σκακιέρα, ανάγεται στο 1467, στο

βιβλίο του δοµινικανού µοναχού Francesco Colonna (1433-1527)

Hypnerotomachia Poliphili. Στο απόκρυφο αυτό βιβλίο ο µοναχός ισχυρίζεται

πως κάποιος ονόµατι Poliphilus ονειρεύτηκε ότι παρακολούθησε µία παρτίδα

σκακιού µε ζωντανές φιγούρες σκακιού σε µια πελώρια σκακιέρα. Το λατινικό

έργο εκδόθηκε το 1499 στη Βενετία και στη Γαλλία και το 1592 στην Αγγλία µε

τίτλο Ο αγώνας της αγάπης σ’ ένα όνειρο243. Το όνειρο του Poliphilus παρείχε

ένα σχέδιο για παρουσιάσεις ζωντανού σκακιού που ακολούθησαν για αιώνες

οι δουκικές και βασιλικές αυλές της Γαλλίας και Ιταλίας. Αργότερα οι ζωντανές

παρτίδες χρησιµοποιήθηκαν και από άλλους συγγραφείς όπως ο Ραµπελέ244.

Οι στολές των ανθρώπινων φιγούρων, η αναπαράσταση της µάχης σε κάθε

αλλαγή τους, ο χορός και η συνοδευτική µουσική αποτελούν µέχρι σήµερα

241 Η Marion Faber, η οποία πραγµατεύτηκε διεξοδικά αυτή την οµάδα σχεδίων, υπέθεσε πως αυτή η µορφή πρέπει να θεωρηθεί ως ενσάρκωση της ισχυρής Βασίλισσας στο τετράγωνο. Ωστόσο, αυτή η ερµηνεία δεν είναι τόσο πειστική. Πιο πιθανό είναι να πρόκειται για µια θεά, η οποία ήταν παρούσα στον αγώνα για την κατάληψη της Τροίας και τον ρόλο αυτό µόνο η Αθηνά θα µπορούσε να κατέχει. Η Αθηνά όµως κατά κανόνα παριστάνεται τελείως διαφορετικά, βλ. Faber Marion, Das Schachspiel in der europäischen Malerei und Graphik, 1550-1700, Wiesbaden, 1988, 125 και Holländer Hans, Holländer 2005, 78. 242 Holländer Hans, Holländer 2005, 79. 243 Gizycki 1972, 191. 244 Κεφάλαιο XXV του 5ου τόµου του Pantagruel. Golombek Harry (edit.), The Encyclopedia of Chess, London, 1977, 182.

83

µεγάλο κοινωνικό γεγονός245 και γι’ αυτό οι σκακιστές είναι κατά κανόνα

άτοµα υψηλής κοινωνικής τάξης. Στη χαλκογραφία του πίν.111 (1640)

απεικονίζεται από ανώνυµο ζωγράφο Ζωντανό Σκάκι στη γαλλική αυλή και ο

πίν.112 Ινδικό παιχνίδι σκακιού (1876) είναι ένα έργο του Henri Pierre Picou

(1824-95). Στο εξώφυλλο του αγγλικού περιοδικού “Mechanics’ Magazine”

(1931, πίν.113) φαίνεται µια πρόταση ενός ανώνυµου επιστολογράφου για

σκηνικό ζωντανού σκακιού και σ’ ένα µεταγενέστερο σχέδιο µε γκουάς πάνω

σε µολύβι (1817) παρουσιάζεται Ζωντανό Σκάκι στην οικία του βαρόνου

Caspar Voght (πίν.114). Το Salon του βαρόνου Caspar Voght από το

Αµβούργο διαµορφώνεται σε θεατρική αίθουσα, στην οποία παίζεται το σκάκι

µε φανταστικά κοστούµια. Ο οικοδεσπότης παρακολουθεί µε ευχαρίστηση ως

ανατολίτης κατακτητής, ο οποίος µιλά plattdeutsch246 ξαπλωµένος στον

καναπέ247.

Εθισµός, πάθος, στοίχηµα και φόνος

Ανέκαθεν τα τυχερά παιχνίδια ήταν ευρέως διαδεδοµένα τόσο στις

αυλές των ηγεµόνων όσο και στην «υψηλή κοινωνία»248. Μάλιστα

αποτελούσαν αληθινό πάθος και πολλοί στην ενασχόλησή τους µ’ αυτά

αµφέβαλλαν για την τιµιότητα των αντιπάλων τους249. Η εξαπάτηση

περιγράφεται σε έργα τέχνης όπως οι Χαρτοκλέφτες (1594, πίν.115) του

Michelangelo Merisi da Caravaggio (1573-1610), και Ο Χαρτοκλέφτης

(περ.1635, πίν.116) του Georges de la Tour (1593-1652). Τον δέκατο έκτο

αιώνα ένα από τα τυχερά παιχνίδια, η χαρτοπαιξία, την οποία ο Αρετίνο250

είχε περιγράψει ως τον µεγαλύτερο εχθρό µιας πόρνης, διότι µόνο αυτή η

συνήθεια µπορούσε να διεγείρει ένα πάθος αντίστοιχα ισχυρό, θεωρούνταν

µεγάλη κοινωνική πληγή στην Ιταλία. Ο λόγος είναι γιατί συχνά κατέληγε σε

245 Ζωντανό Σκάκι έχει διοργανωθεί στη Μαροστίκα της Β. Ιταλίας και στη «Μεγάλη Πλατεία» των Βρυξελλών. Σφήκας Νικόλας, Η τέχνη του σκακιού, Θεσσαλονίκη, 1999, 2. 246 Γερµανική διάλεκτος της Β∆ Γερµανίας στις πεδινές-αγροτικές κυρίως περιοχές. 247 Schoell-Glas Charlotte (edit.), Caspar Voght, Lebensgeschichte, Hamburg 2001, 70 και Holländer Hans, Holländer 2005, 263. 248 Holländer Hans, Holländer 2005, 75. 249 Wilde Percival, Η καραµέλα µε γεύση λεύκας, βλ. Stanley Ellin κ.ά., Ιστορίες της Σκακιέρας, Αθήνα, χ.χ., 114. 250 Ιταλός συγγραφέας (1492-1556).

84

αιµατοχυσίες και µονοµαχίες251, όπως απεικονίζεται στην εικόνα του Jean

Louis Ernest Meissonier (1815-91) Το τέλος της παρτίδας των χαρτιών (1856,

πίν.117).

Το σκάκι ως ένα καθαρά εγκεφαλικό παιχνίδι, δε µπορεί να

δηµιουργήσει σε τόσο µεγάλη κλίµακα κοινωνικές πληγές, γιατί απουσιάζει ο

συντελεστής της τύχης και η πιθανότητα της εξαπάτησης. Το πολεµικό

στοιχείο όµως που εµπεριέχει µετατρέπει τον µικρόκοσµο του παιχνιδιού σε

ένα τόσο µεγάλο πάθος που µόνο η σκέψη του τροµάζει και δυστυχώς δεν

είναι ο παίκτης που αποφασίζει πότε και πως θα εγκαταλείψει το σκάκι,

επειδή αυτό εξουσιάζει252. Η ένταση που δηµιουργείται κατά τη διάρκεια της

παρτίδας253 αποκαλύπτει «έναν κόσµο χωρίς σύνορα και καθόλου αθώο, από

τη στιγµή που ό,τι εκεί διαιωνίζεται, στηριζόµενο σε µια δηµιουργική πράξη

που µερικές φορές προσλαµβάνει την όψη αυθεντικού έργου τέχνης, είναι µια

πράξη πρωτοφανούς βιαιότητας, µια µορφή αναίµακτης δολοφονίας,

αόρατης, το αποτέλεσµα της οποίας αναγνωρίζεται και µοιράζεται µόνο από

τους δύο αντιπάλους»254. Η τέχνη του πολέµου, είτε πρόκειται για πραγµατικό

είτε για εικονικό όπως της σκακιέρας, είναι µια υπόθεση ζωής και θανάτου,

ένας δρόµος που οδηγεί στην ασφάλεια ή στην καταστροφή255. Προφανώς

αυτό θα µαγνήτισε τον Ludovico Carracci και δηµιούργησε τους Σκακιστές

(πίν.84). Οι βίαιες και εχθρικές αντιδράσεις που προκαλεί ο εθισµός και το

πάθος στο σκάκι περιγράφονται και στο ροµαντικό γαλλικό µεσαιωνικό επικό

ποίηµα “Huon of Bordeaux”256 (περ.1200)257, από το οποίο εµπνεύστηκαν

251 Ο Σίξτος Ε’ το 1588 εξέδωσε διάταγµα εναντίον της και επέβαλλε φόρο στους χαρτοπαίκτες. Λάγκντον Έλεν, Μικελάντζελο Μερίζι ντα Καραβάτζιο, Αθήνα, 2003, 102, 107. 252 Μαουρένσιγκ Πάολο, Η Βαριάντα του Λίνεµπουργκ, Αθήνα, 1995, 106, 78. 253 Για να εκτονώνεται η ένταση του παιχνιδιού δηµιουργήθηκε το τελευταίο διάστηµα ένα νέο άθληµα µε την ονοµασία Chessboxing στο οποίο 6 τετράλεπτοι γύροι παρτίδων σκακιού εναλλάσσονται µε 5 δίλεπτους γύρους πυγµαχίας. ChessBase, Chessbase News <http://www.chessbase.com/searchresult.asp> (Πρόσβαση 4/4/2006). 254 ό.π., 119. 255 Zu Sun, Η Τέχνη του πολέµου, Θεσσαλονίκη, 1998, 23. 256 Ο Roesler περιγράφει (Roesler 1973, 18) έναν πίνακα του ιταλού Martini Francesco di Giorgio (1439-1501/02) µε τον ίδιο τίτλο και µε παρόµοια χαρακτηριστικά µε εκείνο του Girolamo da Cremona (πίν.56) και αναφέρει ότι η συγκεκριµένη σκηνή πιθανόν περιγράφει το ποίηµα του “Huon of Bordeaux”. Ο πίνακας του Martini Παρτίδα σκακιού ή Σκακιστές (περίπου 1490, 33,7x41,3 εκ.) είναι ζωγραφισµένος µε τέµπερα πάνω σε γαµήλιο κουτί όπως δηλαδή ο πίν.56. Παρουσιάζει ένα νεαρό ζευγάρι να παίζει σκάκι και επτά ανδρικές και γυναικείες µορφές να παρακολουθούν. Η µόνη διαφορά φαίνεται να είναι ο Yvorin που απεικονίζεται από τον Francesco di Giorgio ως τραγουδιστής. Χαρακτηριστικό είναι επίσης ότι και τα δύο έργα ανήκουν στο Metropolitan Museum of Art.

85

πολλοί καλλιτέχνες όπως ο Sir Walter Scott258. Ο Huon καυχιόταν για τις

σκακιστικές του ικανότητες και περιέπεσε στη δυσµένεια του βασιλιά Yvorin, ο

οποίος τον προκάλεσε σ’ έναν σκακιστικό αγώνα µε την κόρη του, αλλά µε

τους εξής όρους: Αν χάσει, θα χάσει και το κεφάλι του και αν της κάνει µατ, θα

την έχει για ένα βράδυ στο κρεβάτι του για τις επιθυµίες του. Όταν ρωτήθηκε

η κόρη του βασιλιά, µε ποιο παιχνίδι επιθυµεί να τον ανταγωνιστεί, των

κινήσεων ή των ζαριών, εκείνη επέλεξε το πρώτο. Κατά τη διάρκεια της

παρτίδας και ενώ η νεαρή κέρδιζε, ερωτεύτηκε τον αντίπαλό της και τον

άφησε να της κάνει µατ.

Η πρόκληση που βασίζεται στον εθισµό και αποσκοπεί στο

απαγορευµένο παρουσιάζεται µέσα από την εικόνα του Matthäus Merian Ο

Ρωµαίος αυτοκράτορας Βαλεντινιανός παίζει σκάκι µε τον Anicius Maximus

(πριν το 1658, πίν.118). Η χαλκογραφία φιλοτεχνήθηκε για το έργο του

Johann Ludwig Gottfried Historische Chronica, Oder Beschreibung der

Fürnemsten Geschichten/so sich von Anfang der Welt biß auff das Jahr

Christi 1619 zugetragen [=Ιστορικά χρονικά, ή περιγραφή των πιο επιφανών

ιστοριών/ όπως µας παραδόθηκαν απ’ την αρχή του κόσµου µέχρι το 1619

µ.Χ.] και κυκλοφόρησε το 1657 στη Φρανκφούρτη. Ο αυτοκράτορας ποθούσε

την γυναίκα του συγκλητικού Anicius και στοιχηµάτισε στην παρτίδα µε

αντάλλαγµα το δαχτυλίδι-σφραγίδα του, το οποίο είναι ακουµπισµένο σε

εµφανές σηµείο πάνω στο τραπέζι. Ο αυτοκράτορας Βαλεντινιανός αφήνει τη

γυναίκα να φέρει το δαχτυλίδι (η σκηνή αυτή παριστάνεται σε δεύτερο πλάνο-

ανάµεσα στο πρώτο πλάνο και στο φόντο). Αυτή γοητεύεται από την αυλή του

και υποκύπτει στην αποπλάνησή του (στο βάθος δεξιά). Στη συνέχεια ο

Anicius φροντίζει να δολοφονηθεί ο Βαλεντινιανός259.

Στο έργο του ιταλού Gaspare Traversi (1732-67) ∆ιαµάχη για το σκάκι

ή ∆ιαµάχη σκακιστών (χ.χ., πίν.119) δύο άνδρες φιλονικούν και στον καβγά

ανατρέπεται µια σκακιέρα. Στον µπαρόκ πίνακα του δέκατου όγδοου αιώνα

ένας σκακιστής σύρει το ξίφος του από τη θήκη, ενώ ο αντίπαλός του κρατά

ένα πιστόλι. Πιθανόν η παρτίδα να σχετίζεται µε κάποιο στοίχηµα και να

257 Saidy και Lessing 1974, 45. 258 Internet Sacred Text Archive, Own the Wisdom of the Ages, Fairy Land <http://www.sacred-texts.com/neu/celt/tfm/tfm008.htm> (Πρόσβαση 2/4/2005). 259 Στην παράσταση οι δύο άνδρες περιβάλλονται από εφτά οπλισµένους στρατιώτες πράγµα που παραπέµπει στο γεγονός ότι στον κύκλο τους παιζόταν το στρατιωτικό παιχνίδι “Ludus Latrunculorum” [παιχνίδι πεσσών]. Holländer Hans, Holländer 2005, 82.

86

αφορά και τα άλλα δύο άτοµα που ετοιµάζονται να εµπλακούν. Ένας πέµπτος

νεαρός άνδρας πέφτει κάτω, ενώ δυο γυναίκες προσπαθούν να αποτρέψουν

το µοιραίο260.

Το Φινάλε261 (1876, πίν.120), ένα µεταγενέστερο έργο, του John Beaufain Irving (1826-77) αναφέρεται τόσο στο τέλος της παρτίδας όσο και στο τέλος του παίκτη. Η παρτίδα συνεχίστηκε µε ξιφοµαχία, προφανώς ένας από τους δύο δεν ήθελε να παραδεχθεί την ήττα του, γιατί «δεν υπάρχει πιο σκληρή και ανέκκλητη ήττα από εκείνη που µπορείς να υποστείς σ’ αυτό το παιχνίδι, κουβαλάς τα σηµάδια σε όλη σου τη ζωή. Η ψυχή, όπως και το σώµα, δεν έχει την ικανότητα να ανασχηµατίζεται και όσα στη συνέχεια µπορεί να ξυπνήσουν την ανάµνηση εκείνου του ακρωτηριασµού θα αντιµετωπιστούν βίαια, εχθρικά»262. Το στοίχηµα αυτό, που πηγάζει από τον ανταγωνισµό και αποτύπωσε πρώτος ο Carracci, τον επόµενο αλλά και τον δέκατο όγδοο αιώνα πήρε µεγαλύτερη διάσταση µε διαµάχη και φόνο σαν συνέπεια του εθισµού, που οδηγεί στο µοιραίο.

Σκάκι και Ζώα

Η απεικόνιση ζώων σε επιτραπέζια παιχνίδια είναι συνηθισµένο φαινόµενο. Αρχικά τα έργα αυτά είχαν πηγή έµπνευσης κυρίως τη σάτιρα και τον συµβολισµό και αργότερα τα παραµύθια. Ο πίν.121 είναι µια σατιρική απεικόνιση σε πάπυρο, χρονολογείται περίπου στο 1100 π.Χ. και προέρχεται από τη Θήβα της Αιγύπτου. Ένα λιοντάρι και µια αντιλόπη παίζουν senet. Το λιοντάρι συµβολίζει τον Ραµσή Γ’, που συνήθιζε να κλέβει από την αυλή των αξιωµατούχων του τα χρήµατά τους. Στον πίν.122 δύο πίθηκοι παίζουν ένα επιτραπέζιο παιχνίδι. Πρόκειται για ένα κιονόκρανο του πρώτου µισού του δέκατου τρίτου αιώνα από τον καθεδρικό Ναό του Naumburg. Η εικόνα του πίν.123 είναι από ένα διακοσµητικό ανάγλυφο πλακίδιο τσέχικης βιοµηχανίας του δέκατου πέµπτου αιώνα µε µια αλεπού και έναν λύκο εκατέρωθεν µιας σκακιέρας πάνω στην οποία κάθεται ένα πτηνό. Σε ένα γαλλικό σχέδιο του

260 Παρόµοια σκηνή απεικονίζεται στο γαλλικό χειρόγραφο του δέκατου πέµπτου αιώνα “Renaut de Montauban”, βλ. Roesler 1973, 26. 261 Ένα χαρακτικό του S. J. Ferris (;-;) είναι βασισµένο σ’ αυτό το έργο. Roesler 1973, 14. 262 Μαουρένσιγκ Πάολο, Η Βαριάντα του Λίνεµπουργκ, Αθήνα, 1995, 120. Τα ανεξίτηλα σηµάδια της ήττας παράλληλα µε τη νευρική φοβία γι’αυτήν, προφανώς είναι ο λόγος που προέτρεψε τον Πρωταθλητή Κόσµου Kasparov να πει: «Το σκάκι είναι το πιο απάνθρωπο άθληµα».

87

δέκατου έβδοµου αιώνα (πίν.124), έργο ανώνυµου καλλιτέχνη, παρουσιάζεται ένας πίθηκος να παίζει ντάµα και στο σατιρικό σχέδιο του Andreas Paul Weber (1893-1980) Ο πίθηκος έκανε την κίνησή του (εικοστός αιώνας, πίν.125) αποκαλύπτεται ότι συχνά δεν επιλέγουµε τους αντιπάλους µας263.

Ο ζηλιάρης και η ζήλια, ένα από τα παραµύθια στις «Αραβικές

Νύχτες»264 αναφέρεται σε έναν πρίγκηπα που µεταµορφώθηκε σε πίθηκο

από ένα σατανικό µάγο. O πρίγκηπας µπήκε στην αυλή του σουλτάνου,

διασκέδαζε τους αυλικούς µε κόλπα και προκειµένου να αποδείξει ότι δεν

είναι ζώο, δέχθηκε να υποβληθεί σε δοκιµασίες µια από τις οποίες ήταν να

παίξει σκάκι. H σκηνή αυτή καταγράφεται σε δύο εικονογραφήσεις (πίν.126

και πίν.127). Η πρώτη είναι έργο ανώνυµου καλλιτέχνη και ανήκει σε γαλλική

έκδοση (1860), η δεύτερη είναι της Μaria Orlowska-Gabrys (;-;) και είναι πολωνικής (εικοστός αιώνας). Η επιλογή του πιθήκου σαν αντίπαλου παίκτη

βασίστηκε στο γεγονός ότι είναι το µοναδικό ζώο που µπορεί να µιµηθεί τον

άνθρωπο και η µορφή του µοιάζει µε αυτόν.

Η χαριτωµένη σκηνή, όπου οι γάτες παίζουν πάνω στη σκακιέρα µε

φιγούρες, έγινε πηγή έµπνευσης για µερικά έργα ζωγραφικής. Το παιχνίδι

αυτό της γάτας παρουσιάζεται συχνά µετά από µια πολύωρη σκακιστική

αναµέτρηση, που εξουθενωµένοι οι παίκτες εγκαταλείπουν πια τη σκακιέρα.

∆ύο εικόνες από ανώνυµους καλλιτέχνες Αγγλικής Σχολής του δέκατου

ένατου και του εικοστού αιώνα έχουν τίτλους Γατάκια παίζουν σκάκι

(περ.1860, πίν.128) και Η παρτίδα σκακιού (χ.χ., πίν.129). Στην πρώτη, το

δεξί γατάκι ετοιµάζεται να ρίξει τον µαύρο Βασιλιά και στη δεύτερη

(χρωµολιθογραφία) απεικονίζεται µια γάτα να παίζει µε τη λευκή Βασίλισσα. Η

Agnes Augusta Talboys (1863-1941) στο έργο της Γάτες µε σκακιέρα (χ.χ.,

πίν.130) έχει χρησιµοποιήσει τέσσερις γάτες µε σκακιέρα και φιγούρες. Οι

τρεις εικόνες (πίν.131, πίν.132 και πίν.133) προέρχονται από ταχυδροµικά

δελτάρια. Η πρώτη ταχυδροµήθηκε στις 27/8/1942 και οι άλλες δύο στις

αρχές του εικοστού αιώνα. Φαίνεται ότι οι καλλιτέχνες θεωρούν διασκεδαστική

263 Finkenzeller, Ziehr και Bührer 1989, 135. 264 Συλλογή περσικής, ινδικής, αραβικής και αιγυπτιακής λογοτεχνίας τροποποιηµένης για να εκφράσει αξίες και ιδανικά του Ισλαµισµού και να περιγράψει τη ζωή στην αυλή του χαλίφη Harun al-Rashid (περ.766-809). Nosorto Rit, World History course and essays in Biblical perspective, Harun al’Rashid <http://www.hyperhistory.net/apwh/bios/b1alrashidharun.htm> (Πρόσβαση 22/5/2005).

88

τη σκηνή αυτή µε τις γάτες να σκορπίζουν τις φιγούρες. Ο Roesler αναφέρει

έναν πίνακα της Henriette Ronner-Knip (1821-1909), καλλιτέχνιδας που

ασχολήθηκε µε σκηνές γατιών, µε τίτλο Η τελευταία κίνηση (χ.χ.). Ένα γατάκι

σκορπά τις φιγούρες και άλλα δύο µαζί µε τη µητέρα τους παρακολουθούν265.

Το σκάκι ως αλληγορία των πολιτικών εξελίξεων

Η ιεραρχία των φιγούρων του σκακιού και οι ελιγµοί των κινήσεων

αποτελούν µια πλούσια πηγή για τη δηµιουργία έργων που επιδιώκουν να

εκφράσουν εικόνες πολιτικών εξελίξεων. Η αλληγορία αυτή ήταν ήδη γνωστή

κατά τη διάρκεια του Τριακονταετούς πολέµου και φαίνεται από την

απεικόνιση που προέκυψε µε αφορµή το θεατρικό έργο του Middleton

(πίν.95). Η παρουσίαση αυτή των πολιτικών εξελίξεων µέσω του σκακιού

συνεχίστηκε έως και τον εικοστό αιώνα. Τώρα, τον δέκατο έβδοµο αιώνα,

εποχή που οι τέχνες στη Γαλλία ασκούνταν σχεδόν αποκλειστικά για

λογαριασµό της µοναρχίας266, απαντώνται δύο σχέδια αχρονολόγητα

(πίν.134 και πίν.135), που προβάλλουν τις πολιτικές εξελίξεις της χώρας. Το

πρώτο, αλληγορικό Χωρίς τίτλο, του W. E. Spradbery267 παρουσιάζει την

προσωποποίηση της αυλής του Λουδοβίκου Ι∆’ (1638-1715) και της

επανάστασης της αστικής τάξης. Στη µέση του σχεδίου, σε πρώτο πλάνο,

κυριαρχεί µια περίτεχνη φιγούρα ενός Βασιλιά του σκακιού. Τον κορµό

αποτελούν ανθρώπινες φιγούρες που σηκώνουν ως άτλαντες µια σφαίρα-γη

όπου στηρίζεται ένα στέµµα. Ο καλλιτέχνης δείχνει επίσης την αντίθεση της

οικονοµικής ζωής µέσω δύο µεγάλων παραθύρων που αντιστοιχούν στην

ηµέρα και τη νύχτα. Το δεύτερο σχέδιο (1660-70) του Pierre Richer

(περ.1630-1670), µε τίτλο Αµήχανος Ισπανός, εικονίζει τη Γαλλία και την

Ισπανία να ανταγωνίζονται για την επιρροή τους στην Ευρώπη. Η Ισπανία

είναι όρθια και κοιτά τη θέση προβληµατισµένη.

Η µεταγενέστερη εικόνα του πίν.136 έχει σαν θέµα τον µονάρχη της

Γαλλικής επανάστασης Λουδοβίκο ΙΣΤ’ (1754-93) να παίζει σκάκι µ’ έναν

αξιωµατικό της φρουράς. Η σκηνή δείχνει τον ηγεµόνα σε µια διασκεδαστική 265 Roesler 1973, 22. 266 Χόνορ Χιού και Φλέµινγκ Τζον, Ιστορία της Τέχνης, Τόµος 3, Αθήνα, 1992, 161. 267 Gizycki 1972, 162. Το σχέδιο κυκλοφόρησε στο περιοδικό, µεγάλου µεγέθους “Chess Pie”. Συνολικά εκδόθηκαν τρία τεύχη που συµπίπτουν µε τα τρία µεγάλα τουρνουά που διοργανώθηκαν στην Αγγλία τα έτη: 1922, 1927 και 1936.

89

ατµόσφαιρα. Το γεγονός ότι µια γυναικεία µορφή εικονίζεται να ψυχαγωγεί τον

ηγεµόνα, γνωστό για τον αδύναµο χαρακτήρα του, του παρέχει άλλοθι στην

περίπτωση που θα χάσει την παρτίδα268. Μια ανδρική µορφή πίσω από τον

αξιωµατικό παρακολουθεί το θέαµα ενοχληµένη και πιο πίσω µια γυναίκα

απευθύνεται µε µια χειρονοµία στα παιδιά, που παίζουν µε το βασιλικό

στέµµα. Συµβολικά οι φιγούρες που έχουν βγει από το παιχνίδι βρίσκονται

στο πάτωµα. Τα πιόνια αντιπροσωπεύουν την αστική τάξη που είχε

ξεχωριστή θέση στην οικονοµική ζωή της χώρας, αλλά βρισκόταν ακόµα

µακριά από το πολιτικό παιχνίδι. Οι δύο Πύργοι αντιστοιχούν προφανώς στα

βασικά στηρίγµατα του µονάρχη, δηλ. τους ευγενείς και τον ανώτερο κλήρο.

Στην εικόνα σε κάθε άτοµο αντιστοιχεί και ένας αριθµός, προφανώς το έργο

συνοδευόταν και από µια λεζάντα, όπου αναφέρονταν τα ονόµατά τους και η

οποία δυστυχώς, όπως και το όνοµα του καλλιτέχνη, δε δηµοσιεύθηκε.

Χειρονοµία εγκατάλειψης

Ο ολλανδός ζωγράφος Cornelis de Man269 (1621-1706), γνωστός για

τις εσωτερικές σκηνές αστικών οικογενειών, ζωγράφισε περί το 1670 την ελαιογραφία Οι σκακιστές (πίν.137). Η απλή µορφή του µπαρόκ έργου απεικονίζει ένα δωµάτιο ολλανδικού σπιτιού µε έναν ευγενή και µια γυναίκα να παίζουν σκάκι. Η γυναίκα έχει γυρισµένο το κεφάλι της προς τον θεατή του πίνακα και δείχνει ένα σκακιστικό κοµµάτι που µόλις κέρδισε. Το πάνω τµήµα του έχει σχήµα καρδιάς, συµβολισµός ότι έκλεψε την καρδιά του ευγενή, που κοιτά τη θέση µε σηκωµένο το αριστερό του χέρι, µια χειρονοµία εγκατάλειψης που εντάσσεται στην αλληγορία του έρωτα. Μέσα στον γεµάτο µε υπονοούµενα πίνακα προστίθενται, η ανεπίσηµη ενδυµασία της γυναίκας και το αντοικτό παραπέτασµα του κρεβατιού, που υποδηλώνουν τη συνέχεια της παρτίδας270. Παρόµοιες χειρονοµίες εξελίσσονται στην εικόνα του γάλλου

268 Finkenzeller, Ziehr και Bührer 1989, 49. 269 Ελάχιστα γνωρίζουµε για τη ζωή του όπως και για τη ζωή του συµπατριώτη του Johannes van der Meer ή Jan Vermeer (1632-75). Θεωρούµε ότι οι δυο καλλιτέχνες πρέπει να γνωρίζονταν γιατί ζούσαν στο Delft και ήταν ενεργά µέλη της Συντεχνίας Ζωγράφων. Ο Cornelis de Man µετά την επιστροφή του από εννιάχρονο ταξίδι (Παρίσι, Φλωρεντία, Ρώµη και Βενετία), δεν ξαναέφυγε από το Delft. The Getty, Cornelis de Man <http://www.getty.edu/art/gettyguide/artMakerDetails?maker=340> (Πρόσβαση 10/5/2005). 270 Remke Kruk στο Remke Kruk, Yvette Nagel Seirawan, Henriëtte Reerink και Hans Scholten, Dame aan zet-Vrouwen en schaken/Queen’s move-Women and chess through the ages, Den Haag, 2000, 60.

90

χαράκτη Sélot271 (;-;) Ο πρίγκηπας Eduard de Beaujeu παίζει σκάκι µε τη δεσποινίδα Bessée (πίν.138) του ιδίου αιώνα. Η παράσταση αυτή γίνεται καλύτερα κατανοητή από ένα βιτρό272 που χρονολογείται το πρώτο µισό του δέκατου πέµπτου αιώνα και βρίσκεται στο Hôtel de la Bessée, Villefrance-sur-Saône (πίν.139). Πρόκειται για µία παρτίδα ανάµεσα σε δύο εραστές της αριστοκρατικής τάξης. Ο Eduard de Beaujeu κρατά τη λευκή Βασίλισσα υποδεικνύοντας την υπεροχή του. Η δεσποινίδα Bessée µε ένα µεγάλο κάλυµµα κεφαλής, έχει σηκώσει το δεξί της χέρι, κίνηση που αποτελεί χειρονοµία άµυνας, ενώ µε το άλλο χέρι χαϊδεύει273 τον αντίπαλο. Το χαρακτικό του πίν.138 δεν απεικονίζει τον εσωτερικό χώρο µε τον διάκοσµο, ούτε και το σχέδιο του δαπέδου. Παρατηρείται ότι ο Eduard de Beaujeu δεν κρατά τη λευκή Βασίλισσα, ούτε κοιτά στα µάτια την αντίπαλο που είναι όρθια. Πιθανόν το χαρακτικό να είναι προϊόν παραγγελίας.

Άλλο ένα έργο ολλανδού ζωγράφου είναι το τιτλοφορούµενο Κυρία και ευγενής παίζουν σκάκι ή Παρτίδα σκακιού (χ.χ., πίν.140). Ο Adriaan van der Werff274 (1659-1722) απεικονίζει µία γυναικεία και µία ανδρική µορφή µπροστά σε µια θέση να κοιτούν προς τον θεατή του πίνακα. Στην πραγµατικότητα πρόκειται για πορτραίτο ζευγαριού µπροστά σε µία παρτίδα, µε τη γυναίκα να δείχνει την τελική φάση της παρτίδας.

Βενιαµίν Φραγκλίνος

Η ιστορία των σκακιστικών Αµερικανικών275 εγγράφων αρχίζει το 1733 µε δύο χειρόγραφες εργασίες του Βενιαµίν Φραγκλίνου (1706-90) και µια του ουγενότου υπουργού Rev. Lewis Rau από τη Νέα Υόρκη. Το 1786 ο Φραγκλίνος276 εκδίδει την πρώτη στις Ηνωµένες Πολιτείες σκακιστική πραγµατεία, µε τίτλο Η Ηθική του Σκακιού. Σ’ αυτήν ο Φραγκλίνος υποστήριζε, ανάµεσα σε άλλα, ότι η ζωή είναι ένα είδος παρτίδας σκακιού και 271 Faber Marion, Das Schachspiel in der europäischen Malerei und Graphik, 1550-1700, Wiesbaden, 1988, 31, Λεζάντα εικόνας 3. 272

Η Marilyn Yalom αναφέρει ότι στην ανακτορική κατοικία του Jacques Coeur στο Bourges υπάρχει άλλο ένα βιτρό της ίδιας περίπου εποχής, µε θέµα ένα ζευγάρι που παίζει σκάκι, βλ. Yalom 2004, 146. Επίσης, η εκδοχή του ίδιου έργου σε χαλκογραφία ενός ανώνυµου καλλιτέχνη που χρονολογείται το 1853, παρουσιάζεται στο: Strouhal Ernst, Schach, Die Kunst des Schachspiels, Hamburg, 2000, 221, εικ.41. 273 Yalom 2004, 145. 274 Άλλα δυο έργα του καλλιτέχνη µε κοινά χαρακτηριστικά (Παρτίδα σκακιού, 1679, ζωγραφική σε ξύλο, 49x37 εκ. και Οι σκακιστές, περ.1680, 66x56,4 εκ.) περιλαµβάνονται στο Faber Marion Das Schachspiel in der europäischen Malerei und Graphik, 1550-1700, Wiesbaden, 1988. 275 Ο Βενιαµίν Φραγκλίνος θεωρούσε ότι η εισαγωγή του σκακιού στην Αµερική οφειλόταν στους Ισπανούς. Wall Bill, Benjamin Franklin and Chess <http://www.geocities.com/SiliconValley/Lab/7378/franklin.htm> (Πρόσβαση 23/9/2004). 276 Το 1726 είχε γράψει για το παιχνίδι της ντάµας. Wall Bill, Benjamin Franklin and Chess <http://www.geocities.com/SiliconValley/Lab/7378/franklin.htm> (Πρόσβαση 4/4/2003).

91

µπορεί κανείς παίζοντας να διδαχθεί την πρόβλεψη, την προσοχή και τη σύνεση. Θεωρούσε ότι το σκάκι είναι µια µεταµόρφωση ζωής και διπλωµατίας και ισχυριζόταν ότι είναι ωφέλιµο παιχνίδι στην ανάπτυξη του χαρακτήρα277.

Σε µια συνεδρίαση της Βασιλικής Εταιρίας στο Λονδίνο το 1774 ο Φραγκλίνος γνώρισε την Caroline Howe, χήρα και συγγενή του ναύαρχου και λόρδου Richard Howe278, µε την οποία αργότερα έπαιζε σκάκι279. Το έργο Ο Dr. Φραγκλίνος και η Lady Howe παίζουν σκάκι280 ή Η Lady Howe κάνει µατ στον Βενιαµίν Φραγκλίνο (δεύτερο µισό του δέκατου όγδοου αιώνα, πίν.141) προέρχεται από µία παρτίδα του ζευγαριού, που έλαβε χώραν κατά τη διάρκεια µιας σύντοµης διπλωµατικής αποστολής του Φραγκλίνου στο Λονδίνο. Ο αµερικανός ζωγράφος Charles X. Harris, (1865-;) παρουσιάζει σε εσωτερικό χώρο τον Φραγκλίνο σκεπτικό να παίζει µε τη Μαύρη παράταξη - οι φιγούρες αποδίδονται µε κόκκινο χρώµα. Ένας άνδρας πιο πίσω θέλει να σχολιάσει κάτι, ενώ είναι έτοιµος να ανάψει ένα σπίρτο. Πιθανόν η παρτίδα έχει τελειώσει και ο Φραγκλίνος ετοιµάζεται να καπνίσει.

Ο Τούρκος

O Ούγγρος µηχανικός και σύµβουλος στα ανάκτορα της Αυστριακής

αυτοκράτειρας Μαρίας Θηρεσίας (1717-80), Wolfgang von Kempelen (1734-

1804) κατασκεύασε το 1769 στη Βιέννη281 τον Αυτόµατο Σκακιστή282.

Πρόκειται για ένα ανδρείκελο που έπαιζε σκάκι µπροστά σε ένα έπιπλο µε µια

σκακιέρα και φιγούρες. Το ανδρείκελο ήταν ντυµένο µε ανατολίτικη ενδυµασία

και κρατούσε µια µακριά πίπα, γι’ αυτό και ονοµάστηκε «Τούρκος»283. Οι

πίν.142-πίν.145, είναι σχέδια του δέκατου όγδοου αιώνα ανώνυµου

277 Brace Edward R., An Illustrated Dictionary of Chess, London-New York- Sydney-Toronto, 1977, 111. 278 Wall Bill, Benjamin Franklin and Chess <http://www.geocities.com/SiliconValley/Lab/7378/franklin.htm> (Πρόσβαση 4/4/2003). 279 the BIG BOOK BUNCH, Benjamin Franklin: ON THE MORALS OF CHESS, http://www.sober.org/FrankChs.html> (Πρόσβαση 4/4/2003). 280 Wall Bill, Benjamin Franklin and Chess <http://www.geocities.com/SiliconValley/Lab/7378/franklin.htm> (Πρόσβαση 4/4/2003). 281 Murray H. J. R., A History of Chess, New York, 1913, 876. 282 Η αυτοκράτειρα τον απήλλαξε από κάθε άλλη εργασία, για ένα διάστηµα έξι µηνών, προκειµένου να αφοσιωθεί στην κατασκευή του µηχανισµού. Πλεύρης Κώστας, Σκάκι, Φύσις και Ιστορία, Αθήνα, 1993, 105. 283 Παρόµιοι µηχανισµοί είναι ο “Ajeeb” που έπαιζε σκάκι και ντάµα (λειτούργησε από το 1883 έως το 1916) και ο “Mephisto” (κατασκευάστηκε το 1878). De Grandi Carlo, Περί της γενέσεως και διαδόσεως του Ζατρικίου (Σκακιού) ανά τους αιώνες-Ιστορική αναφορά, Υπό έκδοση.

92

καλλιτέχνη µε παράσταση του Αυτόµατου Σκακιστή. Μέσα στο έπιπλο ήταν

κρυµµένος ένας νάνος, που έκανε τις σχετικές κινήσεις. Ο νάνος ήταν ισχυρός

σκακιστής, κι αυτό γιατί σε περίπτωση ήττας ο κάτοχος της µηχανής έπρεπε

να καταβάλει αρκετά µεγαλύτερο ποσό από εκείνο που θα κατέβαλε ο

παίκτης. Το ύψος του Τούρκου ήταν τρία πόδια και µπορούσε να

περιστρέφεται. Το µήκος του επίπλου ήταν τέσσερα πόδια και το συνολικό

βάθος δυόµισι284. Μια από τις πιο εκτενείς και πρώτες περιγραφές γράφτηκαν

από τον ταξιδιώτη Louis Dutens, που παρακολούθησε µια επίδειξη του

Τούρκου το καλοκαίρι του 1770285 στην οικία του ευγενούς Kempelen λίγους

µήνες προτού κάνει την πρώτη εµφάνισή του στη Βιέννη286. Πριν από κάθε

αγώνα ο εφευρέτης άνοιγε όλες τις πόρτες του επίπλου και παρουσίαζε στους

έκπληκτους θεατές µια σειρά από πολύπλοκα όργανα, µοχλούς, γρανάζια και

κυλίνδρους. Μετά τον θάνατο της Μαρίας Θηρεσίας το 1780, ο ευνοούµενός

της Kempelen πίστευε ότι η σταδιοδροµία του Τούρκου έληξε287. Στην

πραγµατικότητα η λαµπρή εποχή του ξεκίνησε λίγο αργότερα, το 1783, όταν

άρχισε τα ταξίδια288 και αντιµετώπισε µεγάλες προσωπικότητες της εποχής

του289 όπως ο Βενιαµίν Φραγκλίνος, η Αικατερίνη η Μεγάλη, ο Μέγας

Ναπολέων Α’ Βοναπάρτης (1769-1821), ο Charles Babbage, ο Έντγκαρ Άλαν

Πόε (1809-49)290 και ο Charles Carroll που σε ηλικία 89 ετών (Βαλτιµόρη

1827) τον κέρδισε291. Ο Τούρκος έπαιξε επί 85 χρόνια292 και ήταν πηγή

έµπνευσης για άλλους αυτόµατους σκακιστές, όπως ο Ajeeb και ο Mephisto,

για πολλές ιστορίες, µύθους, ανέκδοτα, µυθιστορήµατα, κινηµατογραφικές

ταινίες και σχέδια. Η επιτυχία του βάδιζε παράλληλα µε τη σταδιοδροµία του

Kempelen σαν µηχανικού και ανθρώπου των επιστηµών293. Πριν καταστραφεί

από πυρκαγιά το 1854 στο Κινέζικο µουσείο της Φιλαδέλφειας, από το οποίο

284 Standage Tom, The Turk, U.S.A., 2002, 22. Στο Murray H. J. R., 1913, 876, αναφέρεται ότι το βάθος ήταν δύο πόδια αλλά από τις αναλογίες στο προοπτικό φαίνεται µεγαλύτερο. 285 Standage Tom, The Turk, U.S.A., 2002, 22. 286 ό.π., 32. 287 ό.π., 38. 288 Murray H. J. R., A History of Chess, New York, 1913, 877. 289 Στο διήγηµα του Robert Löhr Der Schachautomat (München, 2005) γίνεται αναφορά στις σκακιστικές αναµετρήσεις του Τούρκου µε αντίπαλους γνωστά αλλά και άγνωστα πρόσωπα της αυτοκρατορίας των Αψβούργων καθώς και ούγγρους ευγενείς. 290 Standage Tom, The Turk, U.S.A., 2002, xii. Ο Πόε στο δοκίµιό του Maelzel’s Chess-Player (1856) εξηγεί µε ακρίβεια γιατί ο Τούρκος δε µπορεί να είναι αυτόµατο. 291 Levitt Gerald M., The Turk, Chess Automaton, U.S.A., 2000, 79. 292 Wall Bill, Chess Automatons, περ. Black & White, India, February 2006, 36. 293 Standage Tom, The Turk, U.S.A., 2002, 36.

93

και είχε αγοραστεί294, είχε µάθει ήδη να παίζει και ουίστ295. Οι τρεις εικόνες της

πάνω σειράς του πίν.142 προέρχονται από την εργασία του Karl Gottlieb

Windisch “Briefe über den Schachspieler des Hrn. von Kempelen” (1783) και

οι τρεις της µεσαίας σειράς από την εργασία του βαρόνου Joseph Friedrich zu

Racknizt Ueber den Schachspieler des Herrn von Kempelen und dessen

Nachbildung (1789). Η κάτω εικόνα είναι µια κατασκευαστική λεπτοµέρεια

όπως τη φαντάστηκε ο Racknizt και απεικονίζει έναν Ίππο µε έναν µαγνήτη

εσωτερικά296 που απαιτείται για την κίνησή του. Το σχήµα του συγκεκριµένου

Ίππου ήταν ήδη διαδεδοµένο τον δέκατο ένατο αιώνα. Όλα τα σχέδια όπως

και εκείνα του Robert Willis (;-;), που δηµοσιεύθηκαν στο “An attempt to

analyse the Automaton Chess Player of Mr. De Kempelen” (1821, πίν.143)

µε ανωνυµία, και εκείνα της εργασίας του Gamaliel Bradford “The History and

Analysis of the supposed Automaton Chess Player, of M. De Kempelen”

(1826, πίν.144) που βασίστηκαν σ’ αυτά, καθώς και εκείνο του πίν.145 που

δηµοσιεύθηκε στο αγγλικό εβδοµαδιαίο περιοδικό “Punch” (7/2/1846)297,

υλοποιούν τις υποθέσεις των δηµιουργών τους για τον τρόπο της λειτουργίας

του Αυτόµατου και της απόκρυψης του παίκτη. Σε ένα µεταγενέστερο

έγχρωµο σχέδιο (1956, πίν.146) του Antoni Uniechowski (1903-1976),

εικονίζεται ο Ναπολέων298 να παίζει µε τον Τούρκο. Η αναµέτρηση έγινε το

1809 µε λίγους µάρτυρες299, αντίθετα µε την πληθώρα των θεατών της

εικόνας. O Uniechowski παρουσιάζει στο σχέδιό του Ο Ναπολέων παίζει

σκάκι µε τον Αυτόµατο τον αυτοκράτορα έξαλλο, επειδή χάνει300. Ο Ναπολέων

ήταν γνωστός σαν κακός νικηµένος σε αντίθεση µε τον ολλανδό φιλόσοφο

Μπαρούχ ντε Σπινόζα που αναφέρεται ότι ποτέ δε θύµωνε, όταν έχανε, γιατί,

όπως έλεγε «Ένας από τους Βασιλιάδες έγινε µατ και για τον δηµοκράτη αυτό

294 Murray H. J. R., A History of Chess, New York, 1913, 877. 295 Πρόδροµος του σηµερινού µπριτζ. Löhr Robert, Der Schachautomat, München, 2005, 452. 296 Gizycki 1972, 137. 297 Levitt Gerald M., The Turk, Chess Automation, Jefferson, North Carolina, 2000, 140. 298 Ο Ναπολέων γεννήθηκε την εποχή που κατασκευαζόταν ο Τούρκος! 299 Standage Tom, The Turk, U.S.A., 2002, 110. 300 ό.π., 22 και Murray H. J. R., 1913, 111. Στη γνωστή παρτίδα Ναπολέων-Τούρκος (Johann Allgaier/1763-1823), Βιέννη 1809, ο Λευκός έγινε µατ σε 24 κινήσεις: 1.e4, e5 2.Qf3, Nf6 3.Bc4, Nf6 4.Ne2, Bc5 5.a3, d6 6.0-0, Bg4 7.Qd3, Nh5 8.h3, Bxe2 9.Qxe2, Nf4 10.Qe1, Nd4 11.Bb3, Nxh3 12.Kh2, Qh4 13.g3, Nf3+ 14.Kg2, Nxe1+ 15.Rxe1, Qg4 16.d3, Bxf2 17.Rh1, Qxg3+ 18.Kf1, Bd4 19.Ke2, Qg2+ 20.Kd1, Qxh1+ 21.Kd2, Qg2+ 22.Ke1, Ng1 23.Nc3, Bxc3+ 24.bxc3, Qe2#. Levitt Gerald M., The Turk, Chess Automation, Jefferson, North Carolina, 2000, 41.

94

είναι µεγάλη παρηγοριά»301. Στην εικόνα (πίν.147) απεικονίζεται ο ηθοποιός

Charles Dullin να υποδύεται τον ρόλο του Kempelen. Πρόκειται για

στιγµιότυπο από τη γαλλική ταινία «Ο Σκακιστής», εµπνευσµένη από τη

νουβέλα του H. Dupuy-Mazuel και σκηνοθετηµένη από τον Raymond

Bernard302.

∆ιπλό-Σαχ και Ματ [++#]

Αν στην παρτίδα απειληθεί ο Βασιλιάς και δε µπορεί να αποφύγει την

αιχµαλωσία, τότε είναι µατ303 που αποτελεί και τον τελικό στόχο της παρτίδας.

Συµβαίνει η τελευταία απειλή να προέλθει συγχρόνως από δύο κοµµάτια,

δηλαδή διπλό-Σαχ και Ματ. Η χαλκογραφία του Nicolas Arnoult (;-;) Το

Παιχνίδι του Σκακιού (πίν.148), που χρονολογείται στο τελευταίο τέταρτο του

δέκατου έβδοµου αιώνα, µέσω της επιγραφής µας ενηµερώνει για το

βαθύτερο νόηµα της σκηνής και αποδίδει µεταφορικά το διπλό σαχ (++) στον

έρωτα: «Γενναίε πολεµιστή, τώρα παραδώσου./Η όµορφη είναι πολύ έξυπνη,

τα µάτια της έχουν τόση πολλή λάµψη,/Και αν έχει κανείς µια τρυφερή

καρδιά,/Τότε είναι διπλά σκοτωµένος»304.

Το ενδιαφέρον για τις χώρες της Ανατολής

Το οικονοµικό και εµπορικό ενδιαφέρον που αναπτύχθηκε τον δέκατο

έβδοµο αιώνα από τους Ευρωπαίους, και ιδιαίτερα από τους Άγγλους, για τις

Ανατολικές χώρες, αρχικά την Ινδία και αργότερα την Κίνα, είχε επηρεάσει

έντονα τα σκακιστικά σετ. Στην Ινδία άρχισαν να πηγαίνουν οι Άγγλοι σαν

στρατιώτες, σαν έµποροι και σαν διοικητές σταδιακά και αργότερα µαζικά305,

για να αναδειχθούν τον δέκατο όγδοο αιώνα στη σηµαντικότερη αποικιακή

δύναµη του πλανήτη, υποτάσσοντας τελικά τη χώρα το 1757. Η

αναπαράσταση του πολέµου πέρασε βαθµηδόν και στις φιγούρες του

σκακιού. Στον πίν.149 παρουσιάζονται τα κοµµάτια “John” (περ.1806) και 301 Κεφαλής 2004, 253. 302 Παραγωγή 1926. Gizycki 1972, 139. 303 Σιαπέρας Τριαντάφυλλος, Το σκάκι-Πλήρης ανάπτυξις της θεωρίας και η πρακτική της εφαρµογή, Αθήνα, 1967, 30. Η λέξη «Ματ» είναι αραβική και σηµαίνει «Πέθανε». 304 Holländer Hans, Holländer 2005, 131. 305 Keats 1985, 21.

95

απεικονίζονται οι αντίπαλοι, µισθοφόροι και ινδικός στρατός, σε πολύχρωµο

ελεφαντόδοντο. Παράλληλα όµως µε το αρχικό ενδιαφέρον των Άγγλων για

αυτές τις χώρες ξεκινούσε και µια ενασχόληση αρχαιολογικού - επιστηµονικού

χαρακτήρα, που στάθηκε η αφορµή να διερευνηθεί αν η καταγωγή του

σκακιού ανάγεται στην Ινδία, όπως υποστήριζε ο Τhomas Hyde306, ή στο

κινέζικο xiang Q’I307. Γνώρισαν λοιπόν στους ιθαγενείς τις παραδόσεις τους

και άρχισαν να δίνουν παραγγελίες για την κατασκευή φιγούρων και

σκακιέρων, στα οποία όλο και πιο συχνά τοπικές φόρµες συνδέονταν µε

αντιλήψεις καθορισµένες απ’ έξω. Στην Κίνα προβλέφθηκε ήδη από τον

δέκατο όγδοο αιώνα αυτό που προωθήθηκε αργότερα εξαιτίας των αναγκών

των τουριστών: σε περιοχές µε τελείως διαφορετικές παραδόσεις σχετικά µε

το σκάκι ή και χωρίς καµιά δικιά τους παράδοση κατασκευάστηκαν παιχνίδια

σκακιού, στις φιγούρες των οποίων πέρασαν µοτίβα προερχόµενα από τους

πιο διαφορετικούς τοµείς. Αυτά τα παιχνίδια σκακιού ήταν προσαρµοσµένα

στις ευρωπαϊκές συνήθειες του παιχνιδιού, αν και τις περισσότερες φορές

κατανοούνταν αποκλειστικά ως διακοσµητικά αντικείµενα308.

Την ίδια περίοδο ο François Boucher (1703-70), καλλιτέχνης της

γαλλικής περιόδου του Ροκοκό, φιλοτέχνησε σε ένα χαρακτικό µε τίτλο

Παρτίδα σκακιού ή Το Παιχνίδι του κινέζικου Σκακιού (πίν.150) µια κινέζα

αριστοκράτισσα καθιστή σε εξωτερικό χώρο µε µια σκακιέρα στηµένη πάνω

στο ανασηκωµένο της γόνατο. Μπροστά της στέκεται ένα µικρό αγόρι µε

κινέζικη κόµωση. Η σκακιέρα και οι φιγούρες ανταποκρίνονται στο δυτικό

σκάκι. Στο xiang Q’I τα κοµµάτια είναι κυκλικά πλακίδια309, κινούνται πάνω

στις διασταυρώσεις των γραµµών (δηλαδή όχι µέσα στα τετράγωνα)310 και η

σκακιέρα χαρακτηρίζεται από την ενδιάµεση διαχωριστική λωρίδα. Πολλά

γνωστά χαρακτικά είναι βασισµένα σε έργα του Boucher. Ένα από αυτά είναι

το έργο (χ.χ., πίν.151) του John Ingram (1721-;). Η διαφορά, που εντοπίζεται

στις εικόνες, είναι ότι πάνω στο βάζο ο χαράκτης τοποθέτησε µια µικρή, 306 Στο πρώτο από τα δύο κεφάλαια του πρώτου τόµου, Mandragorias, seu Historia shahiludii, του δίτοµου έργου του De Ludis Orientalibus, 1694, υποστηρίζει ότι η καταγωγή του σκακιού οφείλεται στην Ινδία. 307 Ή Siang k‘i. Υποστηρίζεται από τους Κινέζους ότι το Ινδικό Σκάκι είναι µια παραλλαγή του xiang Q’I και από τους Ινδούς το αντίθετο. Williams 2000, 118. 308 Holländer Barbara, Holländer 2005, 170. 309 Τα ονόµατα των φιγούρων είναι γραµµένα πάνω στα πλακίδια, βλ. Murray H. J. R., A History of Chess, New York, 1913, 126. 310 Το ίδιο και στο παιχνίδι του go.

96

παχουλή φιγούρα µε φιλικό χαµόγελο, η οποία θυµίζει τον Βούδα. Τέτοιες

µορφές κατασκευάζονταν τότε στα εργοστάσια παραγωγής πορσελάνης και

ονοµάζονταν εξαιτίας κάποιας παρεξήγησης-«παγόδες». Με αυτή την

προσθήκη το τοπίο του Ingram θυµίζει πάρκο311. Τόσο τα σκακιστικά σετ όσο

και η δηµιουργία των δύο χαρακτικών (πίν.150 και 151) µπορούν να

αποδοθούν στο γεγονός ότι οι αποικιοκράτες αναζητούσαν νέα καλλιτεχνικά

θέµατα. Η ενασχόληση των τεχνιτών µε τις φιγούρες του σκακιού συνετέλεσε

καταλυτικά στο να αναγνωριστεί η υπάρχουσα ιεραρχία τους, καθώς οι

ηγετικές µορφές κυρίως των κοµµατιών του Βασιλιά και της Βασίλισσας, ήταν

πάντοτε αναγνωρίσιµες.

Άλλες παραστάσεις

Με τον François Boucher συνεργάστηκε σαν χαράκτης ο ζωγράφος

Jean-Michel Moreau le Jeune312 (1741-1814). Στον πίν.152 εικονίζεται ο

βασιλιάς της Αγγλίας Ιωάννης (Lackland) ενώ δέχεται µια αντιπροσωπεία

Γάλλων. Το έργο φιλοτεχνήθηκε το 1782, αρκετά χρόνια µετά την επιστροφή

του ζωγράφου από την Αγία Πετρούπολη το 1759 και τη σχεδόν οριστική

εγκατάλειψη της ελαιογραφίας313. Ο βασιλιάς, µη δηµοφιλής µονάρχης (1199-

1216) στον λαό της Αγγλίας, εµφανίζεται στο έργο ανάµεσα στους οµοεθνείς

του και στη γαλλική αντιπροσωπεία. Η σκηνή αφήνει πολλά υπονοούµενα,

γιατί ο βασιλιάς, µε τα ιδιαίτερα προβλήµατα που είχε µε την Εκκλησία,

πέθανε µεταξύ της εισβολής των Γάλλων από τον Νότο και της εξέγερσης των

βαρόνων από τον Βορρά314. Ο Jean-Michel Moreau εικονογράφησε τα

λογοτεχνικά έργα του Βολτέρου (1694-1778) και ο ελβετός ζωγράφος και

χαράκτης Jean Huber (1721-86) είχε σαν θέµα τον ίδιο τον φιλόσοφο και

συγγραφέα. Ένα από τα έργα του είναι Ο Βολτέρος παίζει σκάκι (1775-1776,

πίν.153).

311 O John Ingram γεννήθηκε στο Λονδίνο, από το 1774 εργαζόταν στο Παρίσι ως σχεδιαστής και χαράκτης της Βασιλικής Ακαδηµίας των Επιστηµών. ό.π. 312 Alegret Celia στο: Turner Jane (edit.), The Dictionary of Art, vol.22, London, 1996, 88. 313 The Getty, Artists, Jean-Michel Moreau le Jeune <http://www.getty.edu/art/gettyguide/artMakerDetails?maker=889&page=1>, (Πρόσβαση 17/3/2005). 314 Britannia, John Lackland, (1199-1216 AD) <http://www.britannia.com/history/monarchs/mon28.html> (Πρόσβαση 17/3/2005).

97

Στη χαλκογραφία του Johann Esaias(;) Nilson (1721-88) µε τίτλο Το Σκάκι, (χ.χ., πίν.154, εικ. πάνω) µια «ροκοκό βραδιά» εκτυλίσσεται κάτω από το φεγγάρι και το φως των κεριών. Ο ζωγράφος µε ανάλαφρη κοµψότητα έχει αποδώσει µια παρέα ευγενών, που απολαµβάνουν τη συνάντησή τους στο πλακόστρωτο ενός παλατιού µε ένα πάρκο στο βάθος. Σχόλια ηθικοπλαστικού περιεχοµένου στο περιθώριο του φύλλου σχετικά µε την πορεία του κόσµου και τη µοίρα ακόµα και των πιο επιφανών, συνοδεύουν ως στοιχείο αντίθεσης την αποδοµένη µε λεπτότητα σκηνή315. Με φόντο ένα ήρεµο τοπίο διεξάγεται και η Παρτίδα σκακιού (1755, πίν.154, εικ. κάτω) του Johann Bapt. Jakob. Raunacher (1705-57) µεταξύ δύο ευγενών.

Οι δύο εικόνες (πίν.155 και πίν.156), έργα του B. Lépicié (;-;), έχουν

σαν θέµα ένα µάθηµα σκακιού. Η πρώτη, έργο του 1746, είναι βασισµένη

στον επιφανή προσωπογράφο Carel de Moor (1656-1738) µε τίτλο Παιχνίδι

του Σκακιού. Η σκηνή του Carel de Moor διαδόθηκε σαν χαλκογραφία και

απεικονίζει έναν παίκτη να δείχνει µια κίνηση σε έναν νεαρό. Πιθανόν είναι

κίνηση-παγίδα, που απολαµβάνει ο τρίτος της παρέας. Η δεύτερη εικόνα

ανήκει στον Chodowiecki. Ο γερµανός καλλιτέχνης, πολωνικής καταγωγής,

γνωστός για τη λεπτοµερή απεικόνιση της ζωής της αστικής τάξης την

περίοδο µεταξύ του ροκοκό και του ανερχόµενου κλασικισµού ζωγράφισε µια

πληθώρα πορτραίτων πολωνών ευγενών316, όπου πιθανόν να ανήκουν οι

µορφές του έργου του Εκπαίδευση (πίν.156), που χρονολογείται τη δεκαετία

του 1790. Η σκηνή εκτυλίσσεται σε εσωτερικό χώρο µε µια ανδρική µορφή να

απευθύνεται σε µια γυναικεία, η οποία τον κοιτάζει µε ζωντανό βλέµµα. ∆ίπλα

της κάθεται ένα παιδάκι που δε συµµετέχει, γιατί προφανώς έχει βαρεθεί το

µάθηµα. Το χαρακτικό του Chodowiecki µε τίτλο Αδιάφορο! (δεύτερο µισό του

δέκατου όγδοου αιώνα, πίν.157) πιθανόν αποτελεί εικονογράφηση βιβλίου.

315 Holländer Hans, Holländer 2005, 136. 316 Answers.com, Daniel Chodowiecki, Encyclopedia <http://www.answers.com/topic/daniel-chodowiecki> (Πρόσβαση 17/3/2005).

98

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ’ 19ος Αιώνας

Οι µεταβολές στη θεώρηση των επιστηµών και των τεχνών δεν άφησαν

ανεπηρέαστο το σκάκι, το οποίο ακολουθεί την εποχή του. Το γεγονός αυτό

παρατηρείται πιο έντονα τον δέκατο έβδοµο αιώνα, όταν οι φιλότεχνοι

θεωρούσαν πως η τέχνη είχε φτάσει σε επικίνδυνη ρουτίνα και έπρεπε να

βγει από αυτήν317. Ένα µέρος σκακιστών πραγµατευόταν και έγραφε για την

ιστορία του σκακιού, για ανοίγµατα, για το µέσον της παρτίδας, για θέσεις µατ,

για γκαµπί και για παγίδες, αναζητώντας µια µεταβολή. Η απήχηση όµως των

προσπαθειών τους ήταν µικρή, γιατί οι σκακιστικοί συγγραφείς αρκούνταν στο

να παρουσιάζουν σκόρπια θέµατα318. ∆εν υπήρχε ουσιαστική διατύπωση

σκακιστικών αξιωµάτων, τα ανοίγµατα δεν παρουσίαζαν καµιά ιδιαίτερη

συνοχή και οι παρτίδες σπάνια περιείχαν αξιόλογους συνδυασµούς319. Η

µεγάλη µεταβολή έγινε πολύ αργότερα από τον Francois-André Danican

Philidor (1726-95)320, 150 περίπου χρόνια µετά, όταν ο ∆ιαφωτισµός ανέλαβε

να απελευθερώσει τον ανθρώπινο νου µέσω του ιδεολογικού και πολιτιστικού

κινήµατός του.

Κορυφαίος συνθέτης όπερας, ο γάλλος Philidor321, είχε συλλάβει την

ιδέα ότι στο σκάκι υπήρχαν σταθερές αξίες που ήταν δυνατό να

κατανοηθούν322. Στο φηµισµένο έργο του Analyze du Jeu des Echecs323

[=Ανάλυση του Παιχνιδιού του Σκακιού], το οποίο εκδόθηκε το 1748, έκανε

αναφορά στις παρτίδες του µε εκτενή σχόλια που είχαν επινοηθεί και για

διδακτικούς σκοπούς324. Ο Philidor αντιλήφθηκε την αξία των πιονιών, τα

οποία θεωρούνταν ασήµαντα, και έκτισε µια νέα θεωρία βασισµένος στο ότι

«τα πιόνια είναι η ψυχή της παρτίδας». Έννοιες όπως η στρατηγική θυσία, η

317 Gombrich 1998, 390. 318 Κεφαλής Χρήστος, Εγκυκλοπαίδεια Σκακιού, Υπό έκδοση. 319 Κουρκουνάκης Ηλίας, Από την Ιστορία του Σκακιού, Αθήνα, 1986, 25. 320 Η προτοµή του βρίσκεται έξω από την Όπερα του Παρισιού. 321 Ο Philidor για µερικά χρόνια θεωρείτο ο καλύτερος σκακιστής της Γαλλίας. 322 ό.π. 323 Brace Edward, R., An Illustrated Dictionary of Chess, London-New York- Sydney-Toronto, 1977, 218. 324 Κεφαλής Χρήστος, Εγκυκλοπαίδεια Σκακιού, Υπό έκδοση.

99

φάλαγγα πιονιών, ο καλός και κακός Αξιωµατικός, πρωτοεµφανίστηκαν στο

βιβλίο του και ήταν ο πρώτος που εξέτασε συστηµατικά το µέσον της

παρτίδας325. Με αυτό τον τρόπο απηχούσε το ιδεώδες της ισότητας και τις

δηµοκρατικές αξίες της Γαλλικής επανάστασης326. Το έργο του είχε διπλή

σηµασία. Η πρώτη βρίσκεται στα διδάγµατα του σκακιού, τα οποία έπαιξαν

καταλυτικό ρόλο στη σκακιστική ηγεµονία της Γαλλίας τα επόµενα πενήντα

χρόνια. Η δεύτερη γίνεται φανερή από το γεγονός ότι η σχέση του σκακιού µε

τα µαθηµατικά και τη µηχανική, µια τεκµηριωµένη επιστήµη που έπαιζε

κάποιο σηµαντικό ρόλο, και στη συνέχεια µε την ορθολογιστική σκέψη, έγινε

υπόδειγµα για το διδακτικό οπτιµισµό του ∆ιαφωτισµού. Ο συγγραφέας στα

προλεγόµενα της δεύτερης έκδοσης του έργου του εξηγεί: «[…] και πιστεύω

πως έχω συµβάλει πολύ στην τελειοποίηση της θεωρίας ενός παιχνιδιού, το

οποίο πολλοί φηµισµένοι συγγραφείς, ανάµεσα στους οποίους και ο Leibniz,

µεταχειρίζονται ως επιστήµη» 327.

Καφενεία, τουρνουά, salons, clubs-Ισχυροί σκακιστές

Με αφετηρία το σκακιστικό κέντρο της Ευρώπης, τη Γαλλία, δύο

γεγονότα βοήθησαν στην ανάπτυξη και διάδοση του σκακιού. Πρώτα η

οικονοµική κατάσταση, η αφορµή της Γαλλικής επανάστασης του 1789, η

οποία οδήγησε σταδιακά το σκάκι από τις αυτοκρατορικές αυλές κυρίως στα

καφενεία. Με αυτό τον τρόπο οι σκακιστές δεν είχαν πλέον την εύνοια

κάποιου ευγενούς προστάτη328, αλλά µέσα στα καφενεία όπως το “Café de la

Régence” του Παρισιού, είχαν την τύχη να έρχονται σε επαφή συζητώντας και

παίζοντας µε ανθρώπους του ∆ιαφωτισµού. ∆εύτερον, η επιµονή για την

αναζήτηση του ωραίου από τους καλλιτέχνες329, που είχε σαν αντίκτυπο και οι

σκακιστές µε τη σειρά τους να αναζητούν όµορφους συνδυασµούς, βάσει των

διδαγµάτων του Philidor και όχι όπως παλαιότερα όµορφες κινήσεις,

ανεξάρτητα από το αποτελέσµα330.

325 Κεφαλής Χρήστος, Εγκυκλοπαίδεια Σκακιού, Υπό έκδοση. 326 Κεφαλής 2004, 75. 327 Poldauf Susanna, Philidor, Eine einzigartige Verbindung von Schach und Musik, Berlin, 2001, 41. 328 Κουρκουνάκης Ηλίας, Από την Ιστορία του Σκακιού, Αθήνα, 1986, 25. 329 Gombrich 1998, 477. 330 Κουρκουνάκης Ηλίας, Από την Ιστορία του Σκακιού, Αθήνα, 1986, 25.

100

Οι συναντήσεις των µεγάλων σκακιστών στα καφενεία του Παρισιού και του Λονδίνου, πόλεων που πρώτες διοργάνωσαν διεθνείς εκθέσεις αρχιτεκτονικής στο δεύτερο µισό του δέκατου ένατου αιώνα µε αποθέωση του νέου τύπου ανθρώπου (homo constructor)331, έπαιξαν καταλυτικό ρόλο στην εξέλιξη της τακτικής και της στρατηγικής του παιχνιδιού. Μερικά χαρακτικά µε παρτίδες µέσα στα καφενεία δηµιουργήθηκαν χάρη στην προβολή που αναζητούσε η χώρα µέσω της διαφήµισης του νικητή της, ενώ άλλα προέκυψαν από την πρόθεση του καλλιτέχνη να απεικονίσει ένα νέο θέµα, χωρίς την υποχρέωση να πληρώνει µοντέλα. Ανεξάρτητα όµως µε την πρόθεση, σήµερα τα έργα αυτά από µόνα τους έχουν ιδιαίτερη σηµασία στην ιστορία του σκακιού.

To “Café de la Régence” στο Παρίσι θεωρείτο το γαλλικό κέντρο του σκακιού τον δέκατο όγδοο και δέκατο ένατο αιώνα. Λειτουργούσε ήδη από το 1688 και γύρω στα 1740 έγινε τόπος συνάντησης κορυφαίων, γάλλων κυρίως, σκακιστών οι οποίοι έπαιζαν συνήθως µε στοιχήµατα332. Μετά το 1916 η σκακιστική αίθουσα έκλεισε και έπαψε πια να συνδέεται µε το σκάκι333.

Ανάµεσα στις διασηµότητες που σύχναζαν εκεί, συγκαταλέγονται o Βολτέρος, ο Ντενί Ντιντερό (1713-84), ο Φραγκλίνος, ο Ροβεσπιέρος, o Ναπολέων, όταν ήταν νέος αξιωµατικός, και o Ζαν-Ζακ Ρουσό334. Ο τελευταίος απαθανατίζεται από τον Gabriel Jacques de Saint-Aubin (1724-80), µαθητή του Boucher335, στο έργο Ο Ζαν-Ζακ Ρουσό στο Café de la Régence (1771, πίν.158).

Στο έργο του Jean Henri Marlet (1770-1847) Ο µεγάλος σκακιστικός

αγώνας ανάµεσα στην Αγγλία και στη Γαλλία ή Ο αγώνας µεταξύ των

Staunton και Saint-Amant ή Η παρτίδα σκακιού (1843, πίν.159) αναπαράγεται η ιστορική αναµέτρηση ανάµεσα στον άγγλο Howard Staunton (1810-74) και τον γάλλο Saint-Amant (1800-73), που έλαβε χώρα στο “Café de la Régence” τον ∆εκέµβριο του 1843. Η νίκη του Staunton (+11 -6 =4) σήµανε και το τέλος της γαλλικής ανωτερότητας στο σκάκι336.

331 Λάββας Γιώργος Π., 19ος-20ος Aιώνας-Σύντοµη Ιστορία της Αρχιτεκτονικής, Θεσσαλονίκη, 1986, 71. 332 Κεφαλής Χρήστος, Εγκυκλοπαίδεια Σκακιού, Υπό έκδοση. 333 ό.π. 334 Edge Frederick Milne, The Exploits and Triumphs in Europe of Paul Morphy, The Chess Champion, New York, 1973, 145. 335 World Wide Arts Recources, Artist: De Gabriel Saint-aubin (1724-1780) <http://wwar.com/masters/s/saint-aubin-de_gabriel.html> (Πρόσβαση 2/4/2004). 336 Από το 1860 µέχρι και τον Πρώτο Παγκόσµιο Πόλεµο, η Γερµανία κρατούσε την ηγεµονία του σκακιού. ∆ρεπανιώτης Τάκης, 1989 - Μια Χρονιά Επέτειος, περ. Κάισσα, Μηνιαίο Σκακιστικό Περιοδικό, Β’ Περίοδος, Αύγουστος 1989, τεύχ.9, 26.

101

Τα δύο µεταγενέστερα χαρακτικά του πίν.160 είναι βασισµένα στο παραπάνω έργο. Η πάνω ενυπόγραφη εικόνα337 πιθανόν ανήκει στον A. Lammlein (;-;) και η κάτω είναι αγνώστου καλλιτέχνη. Μια αναµέτρηση των ίδιων αντιπάλων απεικονίζεται από έναν ανώνυµο καλλιτέχνη και στον πίν.161. Η σκηνή του χαρακτικού Το Παρίσι παίζει µε τη Βιέννη τηλεγραφικά (1894, πίν.162) είναι έργο ανώνυµου καλλιτέχνη βασισµένο σ’ ένα σχέδιο του Motty (;-;). Η παρτίδα παίζεται στο “Café de la Régence” και δείχνει τον Mikhail Ivanovich Chigorin338 (1850-1908), πατέρα της Σοβιετικής Σχολής στο σκάκι, να παρακολουθεί τον Samuel Rosenthal (1837-1902), που κάθεται στο τραπέζι δεξιά και κινεί ένα κοµµάτι339.

Σε µια έγχρωµη εικόνα ανώνυµου καλλιτέχνη αναβιώνει επίσης το “Café de la Régence” (δέκατος ένατος αιώνας, πίν.163). Το χαρακτικό στην επάνω εικόνα του πίν.164 (1858) παρουσιάζει τη δεύτερη µεγαλύτερη σκακιστική φυσιογνωµία µετά τον Philidor, τον Paul Morphy (1837-84) στο “Café de la Régence”. Ο ανώνυµος καλλιτέχνης παρουσιάζει τον αµερικανό σκακιστή σε επίδειξη σιµουλτανέ µε οκτώ αντιπάλους340 παίζοντας blind341 (+6 =2). Ο Morphy µετά τις διαδοχικές του νίκες επί του Johann Jakob Löwenthal (1810-76) στην ηλικία των δώδεκα µόλις χρόνων χαρακτηρίστηκε το παιδί-θαύµα και µέσα σε λίγα χρόνια έγινε η κυρίαρχη µορφή στον σκακιστικό κόσµο εκφράζοντας το πνεύµα της νέας καπιταλιστικής εποχής342. Η γραπτή συνεισφορά του µε σηµειώσεις σε µερικές παρτίδες χαρακτηρίζεται πολύ φτωχή για έναν σκακιστή τέτοιου µεγέθους, ωστόσο οι παρτίδες του343 άνοιξαν τον δρόµο της επιστηµονικής µελέτης του Πρώτου Παγκόσµιου

337 Το έργο είναι ενυπόγραφο αλλά δε διακρίνεται το όνοµα. 338 Ή Tschigorin ή Tchigorin. 339 Saidy και Lessing 1974, 93. 340 Οι αντίπαλοι ήταν: 1. Baucher, 2. Bierwirth, 3. Bornemann, 4. Guibert, 5. Lequesne, 6. Potier, 7. Préti, 8. Seguin. Edge Frederick Milne, The Exploits and Triumphs in Europe of Paul Morphy, The Chess Champion, New York, 1973, 161. 341 Το Blindfold chess είναι παιχνίδι σκακιού όπου ένας (ο ισχυρότερος) ή και οι δύο παίκτες επιτρέπεται να µη κοιτούν τη σκακιέρα. Στη συγκεκριµένη περίπτωση οι αντίπαλοι του Morphy κοιτούσαν. Brace Edward R., An Illustrated Dictionary of Chess, London-New York-Sydney-Toronto, 1977, 37. Το πιο πρώιµο σωζόµενο έργο, µε αυτό το θέµα και µε αντιπάλους αντίθετα φύλα, που παραπέµπει σε ποικίλες αλληγορίες, είναι οι Σκακιστές (περ.1625, πίν.164, εικ. κάτω) του Gerard van Honthorst γνωστού και σαν Gerrit van Honthorst και Gherardo della Notte (1592-1656). Χαρακτηριστικό του έργου είναι ότι η αναµέτρηση διεξάγεται σε courier σκακιέρα, βλ. Remke Kruk στο Remke Kruk, Yvette Nagel Seirawan, Henriëtte Reerink και Hans Scholten, Dame aan zet-Vrouwen en schaken/Queen’s move-Women and chess through the ages, Den Haag, 2000, 62. 342 Κεφαλής 2004, 75. 343 Σώζονται περισσότερες από τριακόσιες παρτίδες του, από τις οποίες λιγότερες από εβδοµήντα πέντε ήταν επίσηµες. Golombek Harry (edit.), The Encyclopedia of Chess, London, 1977, 204, 205.

102

Πρωταθλητή344 (1866-1894) Wilhelm Steinitz (1836-1900), η οποία στη συνέχεια αποτέλεσε την αρχή της σύγχρονης στρατηγικής345. Από την εποχή που δηµοσιεύθηκαν οι διδαχές του, οι σκακιστές είχαν πια ένα αναλυτικό εργαλείο, που τους επέτρεπε να εκτιµούν πιο σωστά όλες τις θέσεις346.

Από τα φηµισµένα καφενεία του Λονδίνου, όπου σύχναζαν ισχυροί σκακιστές και διασηµότητες της εποχής, ήταν το “Slaughter’s Coffee House” στο Saint Martin’s Lane του Λονδίνου. Ιδρύθηκε το 1692 και είχε ειδική αίθουσα για σκάκι. Αν και συνέχισε τυπικά να λειτουργεί µέχρι το 1843 οι περισσότεροι σκακιστές από το 1770 µετακόµισαν στο “Salopian Coffee House”, που βρισκόταν στο Charing Cross.

Άλλο ένα διάσηµο καφενείο στο Λονδίνο ήταν το “The Divan”, που ιδρύθηκε από τον Samuel Ries στα 1820 και σε σύντοµο χρονικό διάστηµα έγινε το αντίστοιχο του “Café de la Régence” του Παρισιού. Έχασε την αίγλη του µετά το 1886, όταν λειτούργησε και σαν εστιατόριο και η σκακιστική αίθουσα µεταφέρθηκε στον πρώτο όροφο347. Στο έργο του πίν.165 (1849), του C. P. Nicholls (;-;) βλέπουµε µια άποψη από τον εσωτερικό χώρο του καφενείου κατά τη διάρκεια αγώνων.

∆ύο έγχρωµες παραστάσεις από καφενεία παραδίδουν αφενός η λιθογραφία του Louis Bouilly (έζησε µεταξύ 1716-1845) Η Παρτίδα σκακιού (χ.χ., πίν.166) στην οποία όλοι οι θεατές κοιτάζουν το φωτεινό τετράγωνο σαν να περιµένουν τον χρησµό κάποιου µαντείου348, και αφετέρου το µεταγενέστερο έργο κάποιου ανώνυµου καλλιτέχνη µε τίτλο Βιεννέζικο καφενείο: Οι σκακιστές (χ.χ., πίν.167), όπου τρεις περαστικοί παρακολουθούν από τον δρόµο µε µεγάλο ενδιαφέρον µια παρτίδα που εκτυλίσσεται µέσα σ’ ένα βιεννέζικο καφενείο. Οι δύο αναλύουν την παρτίδα και ο τρίτος καταγράφει τις κινήσεις.

Ανώνυµου καλλιτέχνη είναι το έργο του 1857 µε τίτλο Morphy, P. C. vs Paulsen, L. O (πίν.168) που φιλοτεχνήθηκε την εποχή που ο Morphy είχε

344 Το Παγκόσµιο Πρωτάθληµα Σκακιού µπορεί να διαχωριστεί σε τρεις περιόδους. Η πρώτη οριοθετείται από τα µέσα του δέκατου όγδου έως τα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα, η δεύτερη από τον πρώτο επίσηµο αγώνα Steinitz-Zukertort (1886) και η τρίτη άρχισε το 1946 και συνεχίζεται. Μετά τον θάνατο του πρωταθλητή Alekhine το 1946 η F.I.D.E σταθεροποίησε το σύστηµα του Παγκοσµίου Πρωταθλήµατος και αναγνώρισε τα προηγούµενα Παγκόσµια Πρωταθλήµατα µε πρώτο εκείνο του 1886. Γρίβας Στράτος, Αθάνατοι-Παγκόσµια Πρωταθλήµατα Fide 1886-2005, Αθήνα, 2005, 11. 345 Golombek Harry (edit.), The Encyclopedia of Chess, London, 1977, 204. 346 Κότοβ Αλεξάντερ, Σκέψου όπως ένας Μεγάλος Μετρ, Αθήνα, 1987, 86. 347 Brace Edward R., An Illustrated Dictionary of Chess, London-New York-Sydney-Toronto, 1977, 82. 348 Μαουρένσιγκ Πάολο, Η Βαριάντα του Λίνεµπουργκ, Αθήνα, 1995, 43.

103

προσκληθεί από το Πρώτο Αµερικανικό Συνέδριο της Νέας Υόρκης349 και ο Louis Paulsen είχε γίνει µέλος του350. Οι δύο σκακιστές εικονίζονται καθισµένοι στο βάθος, πλάτη µε πλάτη. Το έργο ανώνυµου ζωγράφου (πίν.169) δείχνει µία παρτίδα στη φάση του ανοίγµατος ανάµεσα στους Chigorin και Steinitz µε θεατές τους Emanuel Lasker (1868-1941)351 και Harry Nelson Pillsbury. Η αναµέτρηση των παικτών έγινε στο τουρνουά της Αγίας Πετρούπολης το 1895-1896.

Η εικόνα του πίν.170 (χ.χ.) κυκλοφόρησε σε ταχυδροµικό δελτάριο352

µε τον Πρωταθλητή Κόσµου Lasker και τον Bartmann να παίζουν µε ένα

πολύτιµο σκακιστικό σετ µε επιτραπέζια σκακιέρα του εργαστηρίου Joaillier

Royal. Το χαρακτικό του πίν.171 (χ.χ.) είναι έργο ανώνυµου καλλιτέχνη,

βασίζεται σε αµερικανική εικονογράφηση και παρουσιάζει τον Johannes

Hermann Zukertort (1842-88) να παίζει µε τον Steinitz. Το έργο πιθανόν

απεικονίζει την αναµέτρησή τους για τον τίτλο του καλύτερου παίκτη, που

έλαβε χώρα στις Η.Π.Α. µε νικητή τον Steinitz (+ 10 -5 =5)353 το 1886. Το

χαρακτικό κάποιου ανώνυµου καλλιτέχνη (πίν.172, εικ. πάνω) δείχνει τον

Chigorin να παίζει κατά τη διάρκεια ενός τουρνουά στη Νέα Υόρκη (1889). Η

επισηµότητα του αγώνα είναι φανερή από το σκακιστικό χρονόµετρο354 και το

349 Golombek Harry (edit.), The Encyclopedia of Chess, London, 1977, 204. 350 Brace Edward R., An Illustrated Dictionary of Chess, London-New York- Sydney-Toronto, 1977, 212. 351 Παγκόσµιος Πρωταθλητής το διάστηµα: 1894-1921. 352 Στο ταχυδροµικό δελτάριο είναι γραµµένα τα εξής: Καθηγητής Σκακιού Καθηγητής Σκακιού του κόσµου [Παγκόσµιου] WALBROOT EMANUEL LASKER Dr. Hauser Καθηγητής του Salta Πρόεδρος της Εταιρίας Salta του Βερολίνου BARTMANN Αγαπητέ µου…! Αυτό είναι ένα παιχνίδι στο οποίο παίχτηκε µια παρτίδα των 1000 µάρκων µεταξύ του δασκάλου του Σκακιού του Κόσµου [παγκόσµιου], κυρίου Lasker από το Βερολίνο και του διευθυντή Bartmann στο Βερολίνο. Το παιχνίδι αυτό είναι από ατόφιο χρυσό και αποτελείται από 5500 πολύτιµους λίθους αξίας περίπου 150 000 φράγκων. Πρόκειται για το αριστούργηµα του διάσηµου εργαστηρίου του Joaillier Royal και για ένα από τα πιο σηµαντικά έργα τέχνης της ∆ιεθνούς Έκθεσης. Φιλικά. 353 Golombek Harry, The Times, The Inside Story of the World Chess Championship Fischer vs Spassky, London, 1973, 44. 354 Ο προβληµατισµός για την κατανοµή του χρόνου σκέψης κατά τη διάρκεια της παρτίδας ανάγεται στην αναµέτρηση των Daniel Harrwitz και Johann Löwenthal το 1852 στο Λονδίνο, γιατί µέχρι τότε, θεωρητικά, κάθε παίκτης είχε το δικαίωµα να σκέφτεται όσο ήθελε. Αρχικά η χρονοµέτρηση γινόταν µε κλεψύδρα νερού (Η κλεψύδρα λειτουργούσε µε νερό σε διαβαθµισµένο ειδικό δοχείο µε µια οπή) ή αµµοκλεψύδρα (αµµωτό). Στα τουρνουά του Λονδίνου το 1862 χρησιµοποιήθηκε για πρώτη φορά η αµµοκλεψύδρα και στις 26/04/1883 εµφανίστηκε το πρώτο σκακιστικό χρονόµετρο από τον Thomas Bright Wilson. Το 1884 o A.

104

διαχωριστικό σχοινί. Ο πίν.173 δείχνει την αναµέτρηση του Morphy µε τον

Adolf Anderssen355 (1818-78) στο Παρίσι το 1858. Το ενυπόγραφο356

χαρακτικό είναι βασισµένο σε φωτογραφία. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η

γυναικεία µορφή που παρακολουθεί, καθώς και το φόντο µε τα γλυπτά, που

προφανώς συµπλήρωσε ο καλλιτέχνης πίσω από στο σκηνικό της

αναµέτρησης. Ο Morphy στον πίν.174 παίζει µε τον Jules Arnous de Rivière

(1830-1906), έναν παίκτη που µεσουρανούσε στα µέσα του δέκατου ένατου

αιώνα στη Γαλλία. Αν και το επίπεδο του Rivière ήταν κατώτερο του Morphy

εντούτοις έπαιζαν συχνά, όταν ο τελευταίος επισκεπτόταν την Γαλλία.

Ο πίν.175, χωρίς ενδείξεις, απεικονίζει τον Bernhard Horwitz (1807-

85) και τον Staunton. Η καλλιτεχνική άδεια επιτρέπει ο χώρος να είναι

οµοιόµορφα φωτισµένος µε δύο κεριά αναµµένα. O Horwitz εκτός από

παίκτης, ήταν συνθέτης σκακιστικών προβληµάτων και ανήκε στον κύκλο των

«Πλειάδων του Βερολίνου»357. Οι δύο σκακιστές αγωνίστηκαν το 1846 και

νικητής αναδείχθηκε ο Staunton. Προφανώς η εικόνα χρονολογείται µετά την

περίοδο εκείνη. Έκτοτε απέκτησαν φιλική σχέση και ο Horwitz έγινε

υποστηρικτής του358.

Tο σκάκι συναντάται επίσης στα salons και στα clubs που είχαν αυστηρότερους κανόνες. Το salon ήταν ένας χώρος συνοµιλιών και ένα forum συζητήσεων µε έξυπνα διαµορφωµένο πρόγραµµα, το οποίο περιλάµβανε Schierwater παρουσίασε µια βελτιωµένη µορφή του σκακιστικού χρονοµέτρου. Την τελική-οριστική του µορφή, µε τα δύο πλήκτρα στο επάνω µέρος, γνώρισε από τον ολλανδό κατασκευαστή Veenhoff το 1900. Golombek Harry (edit.), The Encyclopedia of Chess, London, 1977, 75, 76 και De Grandi Carlo, Περί της γενέσεως και διαδόσεως του Ζατρικίου (Σκακιού) ανά τους αιώνες-Ιστορική αναφορά, Υπό έκδοση. Η κατανοµή του χρόνου είναι ποικίλη και εξαρτάται από το είδος του τουρνουά. Με την πάροδο του χρόνου έχει τροποποιηθεί ο χρόνος σκέψης που δικαιούνται οι παίκτες στις επίσηµες παρτίδες. Τα ηλεκτρονικά χρονόµετρα που δηµιουργήθηκαν ύστερα από πρόταση του Fischer έχουν δώσει µια νέα διάσταση σ’ αυτή την κατανοµή. Στον πίν.172 (εικ. κάτω) απεικονίζεται ένα σχέδιο σκακιστικού χρονοµέτρου (διαφηµιστικό φυλλάδιο της εταιρίας Fattorini & Sons’, µετά το 1890). Στο διαφηµιστικό φυλλάδιο αναφέρεται ότι ο τύπος αυτός του χρονοµέτρου χρησιµοποιήθηκε στο Εθνικό Τουρνουά του Λονδίνου, 1887· στο ∆ιεθνές Τουρνουά του Μπράντφορντ, 1888· στο ∆ιεθνές Τουρνουά του Άµστερνταµ, 1889·στο ∆ιεθνές Τουρνουά του Μάνσεστερ, 1890 και στο Μεγάλο Τουρνουά της Βιέννης, 1890. Golombek Harry (edit.), The Encyclopedia of Chess, London, 1977, 76. 355 Πρωταθλητής του γερµανικού σκακιού για πολλά χρόνια, ό.π., 14. 356 ∆ε διακρίνεται το όνοµα. 357 Περιλάµβανε επτά ισχυρούς σκακιστές και αναλυτές, οι οποίοι έζησαν στο Βερολίνο από το 1837 έως το 1839, διάστηµα αρκετό για να εδραιώσουν το σκάκι στη Γερµανία. Brace Edward R., An Illustrated Dictionary of Chess, London-New York-Sydney-Toronto, 1977, 32. 358 Brace Edward R., An Illustrated Dictionary of Chess, London-New York-Sydney-Toronto, 1977, 133.

105

σηµαντικά θέµατα µε απαιτήσεις αντίστοιχες του διανοητικού επιπέδου των θαµώνων. Στις δύο εικόνες (πίν.176 και πίν.177) απεικονίζονται παρτίδες σκακιού σε γαλλικά salons. Η πρώτη είναι ανώνυµου καλλιτέχνη και χρονολογείται κατά τη διάρκεια της πρώτης αυτοκρατορίας (1804-1814). Η δεύτερη είναι µια γκραβούρα του Jules-Achille Noël (1810-81) µε τίτλο Παρτίδα σκακιού σε γαλλικό salon του δεκάτου όγδοου αιώνα (µέσα του δέκατου ένατου αιώνα). Ο Ναπολέων µε την Ιωσηφίνα παίζουν σκάκι (όψιµος δέκατος ένατος αιώνας, πίν.178) είναι από πορσελάνη διακοσµηµένη µε χρυσό359 και ανάγεται σε περιγραφές της συνήθειας του Ναπολέοντα να παίζει σκάκι και στο salon. Στον διακεκριµένο αυτό χώρο του δέκατου όγδοου αιώνα, παίζονταν κυρίως µπιλιάρδο, χαρτιά αλλά και τα πολύ αγαπητά “Jeus de l’Oie”360. Η σηµαντική θέση του µπιλιάρδου και του σκακιού αποτελούσαν απαραίτητες προϋποθέσεις χώρων παιχνιδιού, επίσης ενός είδους café σήµερα σχεδόν ξεχασµένου. Αυτό γίνεται φανερό στη µεταγενέστερη εικόνα Café σκακιστών (δεκαετία 1930;/πίν.185), που αποδίδεται στον J. B. Maier και σχεδιάστηκε για ένα περιοδικό. Η σκηνή αποκαλύπτει επίσης την επίπλωση και το τελετουργικό, που ακολουθούνταν στο café µε τους

359 Eργοστάσιο κατασκευής πορσελάνης A. W. Kister, Scheibe-Alsbach (Thüringen). Τα εργοστάσια παρασκευής πορσελάνης αρχίζουν από τον δέκατο όγδοο αιώνα να κατασκευάζουν ζευγάρια, που παίζουν σκάκι. Holländer Hans, Holländer 2005, 132, 136, 249. Οι σκηνές ενός νεαρού ζευγαριού σε µια ατµόσφαιρα ειδυλλίου και χάρης να παίζουν σκάκι, απαντώνται τόσο σε πολύχρωµες πορσελάνινες συνθέσεις, όπως του πίν.179 από ένα εργοστάσιο κατασκευής στο Ludwigsburg (περ.1790), όσο και σε λαξευµένες πέτρες όπως του πίν.180 (χ.χ.) από τη Βιέννη. Η δεύτερη εικόνα προέρχεται από ταχυδροµικό δελτάριο µε έτος ταχυδρόµησης 1925. Υπάρχουν διάφοροι τύποι αγαλµατιδίων µε ανθρώπινες µορφές να παίζουν επιτραπέζια παιχνίδια. Ήδη στο αθηναϊκό πήλινο ειδώλιο (Ελληνιστικά χρόνια, πίν.181) συναντάται ένα σύµπλεγµα τριών ατόµων, εκ των οποίων ένας άνδρας και µια γυναίκα παίζουν πεσσεία. Λάζος Χρήστος ∆., Παίζοντας στο χρόνο, Αρχαία Ελληνικά & Βυζαντινά παιχνίδια, Αθήνα, 2002. Στην εικόνα πίν.182 ο C. A. Luplau (;-;) φιλοτέχνησε το 1772 µε καλλιτεχνική άδεια µια πορσελάνινη σύνθεση µε γερµανούς πολεµιστές. Gizycki 1972, 177. Η απόδοση του θέµατος πέρασε επίσης στον εικοστό αιώνα στη σύγχρονη γλυπτική όπως στο µπρούντζινο γλυπτό (πίν.183) µε τίτλο Σκακιστές (1940) του γερµανού Gerhard Marcks (1889-1981), που δίδαξε στο Bauhaus καθώς και στη γελοιογραφία (πίν.184) που φαίνεται στο κεραµικό του Capo di Monte. Παρά τη χρονική διαφορά του πίν.178 από τον πίν.183, εντούτοις παρατηρούνται κοινά χαρακτηριστικά τόσο στη στάση όσο και στη γεωµετρία. Στη σύνθεση του Ναπολέοντα και της αυτοκράτειρας Ιωσηφίνας (πίν.178) περιγράφεται νοητά περίπου τρία τέταρτα κύκλου πάνω από τα σώµατά τους, ενώ σε εκείνο του Marcks (πίν.183) µισός κύκλος. 360 Holländer Hans, Holländer 2005, 132, 249. Το Jeu de l’Oie είναι επιτραπέζιο παιχνίδι που παιζόταν µε τη βοήθεια δύο ζαριών πάνω σε ταµπλό µε (63) πλαίσια, σε µερικά από τα οποία ήταν ζωγραφισµένες χήνες. Στόχος ήταν να αποφεύγει κανείς τα τετράγωνα αυτά και να φτάσει πρώτος στον κήπο µε τις χήνες.

106

σερβιτόρους ως τελετάρχες, στοιχεία καθοριστικά για την ατµόσφαιρα ολόκληρου του χώρου και για τη συµπεριφορά των παικτών361.

Υπεύθυνες του salon ήταν οι κυρίες της συντροφιάς και αυτό φαίνεται στα δύο έργα Χαρτιά και σκάκι (πίν.186) και Αυτοσυγκέντρωση (πίν.187), που φιλοτεχνήθηκαν το 1815, µε πένα και µελάνι σε χαρτί, από τον John Harden (1772-1847). Στο πρώτο έργο, το σκάκι παρουσιάζεται σαν παιχνίδι αναψυχής µαζί µε τα χαρτιά, ενώ στο δεύτερο σαν εικόνα αυτοσυγκέντρωσης δίπλα στο διάβασµα.

Οι απαρχές του club τοποθετούνται στον δέκατο όγδοο αιώνα, χωρίς όµως τη δυνατότητα ακριβούς εντοπισµού του, γιατί αρχικά τα µόνα προσδιοριστικά ήταν τα κοινά ενδιαφέροντα, δηλ. το σκάκι, η πολιτική, η λογοτεχνία ή τα αθλητικά. Ο αγγλικός όρος έγινε πολύ σύντοµα δηµοφιλής στην ηπειρωτική χώρα. Ακόµη κι ο Karl Wilhelm Ramler ονόµαζε τον φιλικό κύκλο του στο Βερολίνο “club”362. ∆ύο βραδινές συγκεντρώσεις σε clubs, έργα του 1851, παρουσιάζονται στους πίν.188 και πίν.189. Στον πρώτο, το club του “Berkshire and Reading” στο New Hall του Reading από τον M. Jackson (;-;) ενώ για τον δεύτερο πίνακα δεν υπάρχουν επιπλέον στοιχεία. Στον έγχρωµο πίν.190 ανώνυµου ζωγράφου απεικονίζεται ο Philidor σε µια επίδειξη blind προς τιµήν του τούρκου πρέσβη στο club των ευγενών του Parsloe στο Λονδίνο το 1793363.

Σε ανώνυµο ζωγράφο ανήκει η εικόνα που δείχνει τον Steinitz (αριστερά) να αντιµετωπίζει τον Chigorin στο “Metropolitan Club” της Washington (πίν.191). Στις δύο αναµετρήσεις τους, που έγιναν το 1889 και το 1892, νικητής αναδείχθηκε ο Steinitz. Χαρακτηριστικό του έργου είναι ότι φαίνονται καθαρά τα τετράγωνα και εύκολα µπορεί κανείς να δει τη θέση. Ο Lasker είχε εκφράσει τη δυσαρέσκειά του για το γεγονός ότι σπάνια οι καλλιτέχνες απεικόνιζαν τα 64 τετράγωνα364, πράγµα που δε µπορεί να φωτίσει τη σχέση των καλλιτεχνών µε το σκάκι.

Χρονολογικά η πρώτη προσωπογραφία του σκακιστή είχε φιλοτεχνηθεί πριν από την εποχή του Philidor. Ο Han de Brey (περ.1627-97) ήδη είχε

361 Holländer Hans, Holländer 2005, 330. 362 ό.π., 136. 363 Το Blindfold chess ήταν ακόµη γνωστό τον δέκατο έκτο αιώνα, αλλά τον δέκατο όγδοο είχε σχεδόν ολοκληρωτικά ξεχαστεί. Η προσπάθεια του Philidor να παίξει δύο παρτίδες blind το 1783 είχε προκαλέσει µεγάλη έκπληξη. Brace Edward R., An Illustrated Dictionary of Chess, London-New York-Sydney-Toronto, 1977, 37. 364 Saidy και Lessing 1974, 122.

107

δηµιουργήσει ένα έργο µε τίτλο Ο σκακιστής (δέκατος έβδοµος αιώνας, πίν.192) όπου όµως ο παίκτης δεν είναι γνωστός. Ο Ολλανδός έχει απλώσει τις φιγούρες που έβγαλε από το πάνινο πουγγί στην courier σκακιέρα και ζητά αντίπαλο, για να καθήσει απέναντί του στο σκαµνάκι µε το µαξιλάρι. Η λεζάντα της εικόνας, γραµµένη στην παλιά ολλανδική, είναι στίχος µε οµοιοκαταληξία:

“Aan d ’edele schaakdis zet U neer,

Het strijdspel geeft een krans van eer”

[=Καθήστε όσο πιο κοντά στη σκακιέρα, η µάχη (της παρτίδας)

χαρίζει ένα στεφάνι τιµής].

Ο Jerzy Skarżyński (;-;) απεικονίζει στον πίν.193 (χ.χ.) τον Philidor

συλλογισµένο µπροστά σε µια άδεια σκακιέρα, κρατώντας το αγαπηµένο του

µουσικό όργανο. Ο επιτυχηµένος συνθέτης όπερας και καλύτερος σκακιστής

της εποχής του, µε τη βοήθεια της µουσικής εισήγαγε στο σκάκι στρατηγικές

αρχές σε συνδυασµό µε την ιδέα της αρµονίας. Η σχέση µεταξύ µουσικής και

σκακιού χρήζει προσοχής όταν αναφέρεται και στη λογοτεχνία.

Χαρακτηριστική είναι η πρόταση στο πρώτο σηµαντικό σκακιστικό διήγηµα Η

Άµυνα του Λούζιν365 του Ναµπόκοβ, ο οποίος δηµιουργούσε σκακιστικά

προβλήµατα για τα προς το ζην, όπως έκαναν και µερικοί λεττριστές366: «Και

τελικά ο Τουράτι αποφάσισε να επιχειρήσει ένα συνδυασµό-κι αµέσως ένα

είδος µουσικής τρικυµίας κατέκλυσε τη σκακιέρα, κι ο Λούζιν αναζήτησε

επίµονα εκείνη τη µικροσκοπική, καθαρή νότα, που χρειαζόταν, για να τη

µετατρέψει µε τη σειρά του σε µια θυελλώδη και απειλητική αρµονία»367.

Αρκετοί µουσικοί υπήρξαν ισχυροί σκακιστές368 και το αντίθετο369, καθώς

επίσης µερικά µουσικά έργα και όπερες έχουν σαν κύριο θέµα το σκάκι370.

Ένα από τα αποτελέσµατα αυτής της σχέσης µπορεί να θεωρηθεί και το

365 Εκδόθηκε το 1930 στα ρωσικά. 366 Μπαµπασάκης Ίκαρος, Βορειοδυτικό Πέρασµα, Cobra-Λεττριστές-Καταστασιακοί, Αθήνα, 1991, 35. 367 Ναµπόκοφ Βλαντιµίρ, Η Άµυνα του Λούζιν, Αθήνα, 1992, 143, 144. 368 Όπως οι Schumann, Straus, Oistrach και Prokofiev. Ο Oistrach και ο Prokofiev έπαιξαν το 1937 επίσηµο αγώνα πέντε παρτίδων µε αποτέλεσµα 3-2 υπέρ του πρώτου (=4+1, τέσσερις ισοπαλίες και µια νίκη). Σιαπέρας Τριαντάφυλλος, Το σκάκι-Πλήρης ανάπτυξις της θεωρίας και η πρακτική της εφαρµογή, Αθήνα, 1967, 13. 369 Όπως οι σκακιστές Mark Taimanov (πιανίστας), Emil Sutovsky, Vasily Smyslov και Lajos Portisch (βαρύτονοι) και Νίκος Σκαλκώτας (γιός του γνωστού έλληνα µουσικοσυνθέτη, πιανίστας). 370 Βλ. Chess and music <http://en.wikipedia.org/wiki/Chess_and_music> (Πρόσβαση 2/2/2005).

108

“Kamanche”371 στον πίν.194. Οι άκρες στο µέρος της σπείρας του ιρανικού

έγχορδου οργάνου (περ.1950), αλλά και του δοξαριού (περ.1940) έχουν

σχήµα σκακιστικών κοµµατιών (πίν.194, εικ. κάτω).

Η ξυλογραφία του αµερικανού αυτοδίδακτου καλλιτέχνη372 Homer Winslow (1836-1910)373 µε τίτλο Paul Morphy, ο Πρωταθλητής του Σκακιού (1859, πίν.195), είναι βασισµένη - όπως αναφέρεται στην εφηµερίδα “Ballou’s Pictorial”374, που δηµοσιεύεται στις 2/7/1859 - σε µια φωτογραφία του S. Masury κατά τη διάρκεια της επίσκεψης του Πρωταθλητή στη Βοστόνη.

Ο Morphy το 1857 πήρε πτυχίο νοµικής όµως ήταν πολύ νέος για να ασκήσει το επάγγελµα. Ήταν µικροκαµωµένος και ασθενικός, διέθετε ωστόσο δυνατή µνήµη, που τον βοήθησε να γίνει ο ισχυρότερος παίκτης του κόσµου στα µέσα του δέκατου ένατου αιώνα. Μετά τις νίκες του επί των µεγάλων ευρωπαίων σκακιστών η Νέα Υόρκη του επεφύλαξε τον Μάιο του 1859 αποθεωτική υποδοχή375. Στον πίν.196 φαίνεται η προσωπογραφία και το όνοµά του να διαφηµίζουν ένα πακέτο πούρων.

Ο Howard Staunton απεικονίζεται στο σχέδιο (πίν.197) του Sam Loyd (;-;) που δηµοσιεύθηκε στο “Scientific American Supplement” στις 6/10/1877376. Ο άγγλος σκακιστής ήταν ένας από τους καλύτερους της δεκαετίας του 1840. Πολύπλευρο ταλέντο, ηθοποιός θεατρικών έργων του Σαίξπηρ, δηµοσιογράφος, συγγραφέας και οργανωτής τουρνουά. Στον πίν.198 βλέπουµε τις φιγούρες που σχεδίασε το 1835 ο Nathaniel Cook (;-;) οι οποίες κυκλοφόρησαν, 65 χρόνια αργότερα, για καθαρά εµπορικούς λόγους σαν Staunton chess set. Τις υψηλές κατασκευαστικές προδιαγραφές ανέλαβε η βιοµηχανία John Jaques & Son του Λονδίνου377 και σήµερα οι φιγούρες αυτές αποτελούν τον µοναδικό τύπο που χρησιµοποιείται επίσηµα από τη F.I.D.E.378.

371 Η λέξη “Kamanche” είναι αντίστοιχη της αραβικής “Kamanga”, που σηµαίνει βιολί. 372 Freedgood Lillian, Great Artists of America, New York, 1966, 42. 373 Συνολικά ο Homer Winslow φιλοτέχνησε 266 ξυλογραφίες. History Buff.com <http://www.historybuff.com/library/refhomer.html> (Πρόσβαση 12/5/2004). 374 Αρχικά ονοµαζόταν “Gleason’s Pictorial” και το 1855 µετονοµάσθηκε σε “Ballou’s Pictorial”. Pictorial Newspapers, Gleason’s Pictorial 1851-1859 <http://www.historicpages.com/texts/gpcat9.htm> (Πρόσβαση 12/5/2004). 375 Κεφαλής Χρήστος, Εγκυκλοπαίδεια Σκακιού, Υπό έκδοση. 376 Winter Edward, Chess History Center, Notes Archives [10] <http://www.chesshistory.com/winter/winter10.html> (Πρόσβαση 14/12/2005). 377 Ο Nathaniel Cook κατοχύρωσε τα σχέδια στον φορέα Ornamental Designs Act στις 1/3/1849. Williams 2000, 59, 60. 378 Edward Brace R., An Illustrated Dictionary of Chess, London-New York-Sydney-Toronto, 1977, 269.

109

Στον πίν.199 παρουσιάζονται δύο επιδείξεις σιµουλτανέ µε 30

αντιπάλους, χωρίς στοιχεία καλλιτεχνών379, σε πολυτελέστατες αίθουσες µε

πρωταγωνιστές τον Samuel Rosenthal (1837-1902) στο Παρίσι το 1891 (εικ.

πάνω) και τον Lasker (αρχές του εικοστού αιώνα;/εικ. κάτω). Ο St. Rejchan (;-

;) στο Das Blindspiel (που θα το χρονολογούσαµε στα τέλη του δέκατου

ένατου αιώνα, πίν.200) δείχνει µια blind επίδειξη σιµουλτανέ.

Οι πίν.201, πίν.202, πίν.203, και πίν.204 αποδίδουν οµαδικά

πορτραίτα σκακιστών. Το πρώτο είναι έργο ανώνυµου καλλιτέχνη βασισµένο

σε φωτογραφίες της σκακιστικής συνάντησης του “Liverpool Chess Club”,

που αποσκοπούσε στην υιοθέτηση ενός ∆ιεθνούς Σκακιστικού Κώδικα380. Το

χαρακτικό δηµοσιεύθηκε στο “Illustrated London News” τον Ιούνιο του 1855.

Ο πίν.202 είναι χαρακτικό ανώνυµου καλλιτέχνη και παρουσιάζει τους 16

κορυφαίους σκακιστές της εποχής. Κυκλοφόρησε στο περιοδικό “The

Graphic” στις 17/71886381. Η αναµνηστική λιθογραφία του πίν.203, έργο

ανώνυµου καλλιτέχνη, φιλοτεχνήθηκε µε την ευκαιρία του Πρώτου

Αµερικάνικου Σκακιστικού Συνεδρίου, που έλαβε χώραν στη Νέα Υόρκη το

1857. Τα ονόµατα των σκακιστών είναι γραµµένα κάτω από τις

προσωπογραφίες τους, περιµετρικά της κεντρικής αναµέτρησης. Νικητής του

τουρνουά ήταν ο αµερικανός Paul Morphy και απεικονίζεται τη στιγµή που

κινεί ένα κοµµάτι.

Με καλλιτεχνική άδεια ο Anthony Rosenbaum (;-1888) δηµιούργησε

στην ελαιογραφία µε τίτλο Σκακιστές ή Οµάδα σκακιστών (1874-1888,

πίν.204) ένα σπάνιο οµαδικό πορτραίτο, όπου συµπεριέλαβε τους ισχυρούς

σκακιστές του δέκατου ένατου αιώνα, χωρίς ωστόσο να παραλείψει να

προσθέσει ανάγλυφα µε τις µορφές των Staunton, Philidor, Alessandro Salvio

και Philippe Stamma (δέκατος όγδοος αιώνας), που ανήκουν σε παλιότερες

γενιές. Ο τρόπος της απεικόνισης των σκακιστών µε φόντο τον περίκοσµο

συµµετρικό τοίχο της αίθουσας θυµίζει κολάζ.

379 Η πάνω εικ. είναι ενυπόγραφη χωρίς να διακρίνεται το όνοµα. 380 Από αριστερά προς τα δεξιά: Johann Löwenthal, Jules Arnous de Rivière, Marmaduke Wyvill, Ernest Falkbeer, Howard Staunton, Lord Lyttelton (χρηµατοδότης) και Capt. H. A. Kennedy. Wilson 1981, 24. 381 Από αριστερά προς τα δεξιά: Maj. Georg Mackenzie, I. Kolisch, S. Winawer, H. E. Bird, J. A. de Rivière, S. Rosenthal, James Mason, W. Norwood Potter, Emil Schallopp, Louis Paulsen, G. A. MacDonnell, Isidor Gunsberg. Κάθονται, από αριστερά προς τα δεξιά: J. H. Blackburne, W. Steinitz, J. H. Zukertort, B. Englisch, ό.π., 34.

110

Το ενυπόγραφο έργο382 του πίν.205 δηµοσιεύθηκε στην εφηµερίδα

“Daily Graphic” του Λονδίνου το 1883383 και απεικονίζει πλάνα από το

τουρνουά του Λονδίνου που έγινε την ίδια χρονιά. Νικητής αναδείχθηκε ο

Zukertort384, που παρουσιάζεται πάνω αριστερά να παίζει µε τον Steinitz. Ο

καλλιτέχνης µαζί µε τα σκίτσα των παικτών σατιρίζει και την κούραση του

τουρνουά. Στο έγχρωµο σκίτσο ανώνυµου καλλιτέχνη (πίν.206) διακρίνουµε

σκακίστριες κατά τη διάρκεια του Πρώτου ∆ιεθνούς Τουρνουά, που

συγκροτήθηκε στο Λονδίνο το 1897. Νικήτρια ήταν η Mary Rudge από την

Αγγλία. Πολλές παίκτριες αντιπροσώπευαν τις χώρες τους, η Stephenson τον

Καναδά, η Worrall τις Η.Π.Α. η Perry την Ιρλανδία, η Müller-Hartog τη

Γερµανία και η Fagan την Ιταλία385. Και στα δύο αυτά έργα δίπλα στα σκίτσα

παρατίθενται και τα ονόµατά τους.

Σήµερα είναι αδύνατο για τους καλλιτέχνες να ζωγραφίζουν alla prima

τους κορυφαίους πρωταθλητές στους τελικούς αγώνες. Στα µεγάλα τουρνουά

η προσέλευση του κοινού είναι αντίστοιχα µεγάλη και οι θεατές πρέπει να

βρίσκονται σε απόσταση, ενώ στις τελικές αναµετρήσεις, κυρίως του

Παγκόσµιου Πρωταθλήµατος, απαγορεύεται η παρουσία του κοινού. Οι

καλλιτέχνες που ενδιαφέρονται γι’ αυτό το θέµα είναι υποχρεωµένοι να

χρησιµοποιούν φωτογραφίες386, ενώ, αν εµπνέονται από τη µάχη που γίνεται

στις σκακιέρες, πρέπει να πηγαίνουν σε µικρές διοργανώσεις µε µικρή

προσέλευση, σε µη επίσηµους αγώνες και σε καφενεία.

Τα salons, clubs και καφενεία, οι ισχυροί σκακιστές και τα τουρνουά

ήταν η αφορµή για δηµιουργία οµάδων έργων, που µας γνωρίζουν κυρίως τις

φυσιογνωµίες των σκακιστών και την αισθητική των χώρων.

Η πολιτική και ο πόλεµος µέσα από το σκάκι

Τα επιτραπέζια παιχνίδια πολέµου µε πεσσούς όχι µόνο αναπαριστούν

αλλά και καταγράφουν τους πόλεµους µε τους ηγέτες τους. Ο γκράντµαιτρ

Yuri Averbakh (1922-), ενώ εξερευνούσε το ιστορικό βάθος ενός πεσσού των 382 ∆ε διακρίνεται καθαρά η υπογραφή του καλλιτέχνη. 383 Saidy και Lessing 1974, 116. 384 Γεννήθηκε στη Ρίγα. Πήρε διδακτορικό στην Ιατρική το 1865, µιλούσε έντεκα γλώσσες, ήταν ξιφοµάχος, σκοπευτής και πιανίστας, Golombek Harry (edit.), The Encyclopedia of Chess, London, 1977, 352. 385 Williams 2000, 126. 386 Η φωτογράφηση επιτρέπεται µόνο στα πέντε πρώτα λεπτά.

111

Σκακιστικών Πεσσών του Καρλοµάγνου, αντιλήφθηκε ότι αντιπροσώπευε µια

πραγµατική σύγκρουση ανάµεσα στη Βυζαντινή αυτοκρατορία και στους

Νορµανδούς και συγκεκριµένα ανάµεσα στον αυτοκράτορα Αλέξιο Κοµνηνό

και τη φιλόδοξη µητέρα του Άννα ∆αλασσηνή αφενός, και αφετέρου στον

Νορµανδό Ροβέρτο Γυισκάρδο, υποκινηµένο από τον γαµπρό του Μιχαήλ

∆ούκα που είχε εκτοπιστεί από τον θρόνο του Βυζαντίου387.

Συνήθως στην προσπάθεια µιας αναπαράστασης πραγµατικής µάχης

πάνω στη σκακιέρα όλες οι φιγούρες, πλην των πιονιών, που

αντιπροσωπεύουν κυρίως στρατιώτες, απεικονίζουν πραγµατικά πρόσωπα

πολέµου. Επισηµαίνεται ο ιδιαίτερος ρόλος που αυτές έπαιξαν στο τέλος του

δέκατου όγδοου αιώνα, την εποχή των ιστορικών συναντήσεων, οι οποίες

κορυφώθηκαν αρχικά στα χρόνια του Ναπολέοντα, όταν κινητοποιήθηκαν

εναντίον του εθνικά συµφέροντα και η ιστορία του κάθε κράτους κυριολεκτικά

«επιστρατεύθηκε». Στην επίκληση «πατριωτικής ιστορικής συνείδησης» αυτά

τα κοµµάτια έπαιξαν τον δικό τους ρόλο388 και η πολιτική κατάσταση της

Ευρώπης, περίπου στο πέρασµα από τον δέκατο όγδοο στον δέκατο ένατο

αιώνα, «διαβάζεται» στις φιγούρες τους. Στον πίν.207 σε πολύχρωµο

ελεφαντόδοντο ο Ναπολέων σαν Βασιλιάς παράταξης ενός σκακιστικού σετ

(αρχές δέκατου ένατου αιώνα) αντιπαρατίθεται µε τον εχθρό της χώρας

Γεώργιο Γ’ - όπως συµβαίνει κατά κανόνα στον ∆υτικό κόσµο - και µε

Αξιωµατικούς τους Nelson και Wellington. Η στενή αυτή σχέση του

Ναπολέοντα µε το σκάκι τον συνόδευσε και στην εξορία. Στη λιθογραφία του

Villain (;-;) µε τίτλο Ο Ναπολέων εξόριστος στην Αγία Ελένη (Μάρτιος 1816,

πίν.208) παίζει σκάκι µ’ έναν αξιωµατικό µέσα σε ένα υπνοδωµάτιο. Μετά

από µια συζήτηση όπου είχε εκφράσει ποια θα ήταν η αντίδρασή του αν ο

Λουδοβίκος ΙΗ’ έπεφτε στα χέρια του, συνέβη, παίζοντας σκάκι, να πέσει ο

βασιλιάς του:

«Ω! Καηµένε µου Λουδοβίκε ΙΗ’, να ’σαι κάτω!» αναφώνησε· και, αφού

τον περιµάζεψαν, του τον έδωσαν σπασµένο: «Ω! Φρίκη, πρόσθεσε. Σίγουρα

δεν αποδέχοµαι τον οιωνό· δηλαδή τον απεύχοµαι… Σ’ αυτό το σηµείο δεν το

θέλω για εκείνον!»389.

387 Williams 2000, 23, 24. 388 Holländer Hans, Holländer 2005, 257. 389 Bibliothèque nationale de France, Le jeu d’éches <http://classes.bnf.fr/echecs/grand/8?05.htm> (Πρόσβαση 27/7/2005).

112

Μια ανδρική µορφή πηγαίνει να σηκώσει τον πεσµένο Βασιλιά πιθανόν σ’ ένδειξη συµπαράστασης προς τον Λουδοβίκο ΙΗ’. Θεωρούµε ότι ο Ναπολέων πέταξε τον Βασιλιά του, όταν παρατήρησε ότι έχανε την παρτίδα390. Μ’ αυτόν τον τρόπο στέρησε την ευκαιρία από τον αντίπαλο να απολαύσει τη νικηφόρα τελική κίνησή του και έδειξε ότι συµµετέχει ακόµη στη πολιτική σκηνή. Παρότι ο Ναπολέων ήταν και παρέµεινε µέχρι το τέλος της ζωής του µέτριος παίκτης, η στενή σχέση του µε το σκάκι έγινε η αφορµή όχι µόνο για δηµιουργία σκακιστικών σετ αλλά και γελοιογραφιών µε πολιτικό περιεχόµενο.

Η πολιτική κατάσταση στην Ευρώπη και οι χειρισµοί του Ναπολέοντα αντικατοπτρίζονται και στο χρωµατισµένο χαρακτικό του Charles Williams (1797-1830) Μια παρτίδα πάνω στη σκακιέρα (1801-1802, πίν.209). Στην παράσταση ο αυτοκράτορας παίζει µε αντίπαλο τον πρεσβευτή της Αγγλίας Cornwallis. Ο Ναπολέων τον απειλεί, και τα λόγια που συνοδεύουν την απειλή είναι: «Σαχ στον Βασιλιά σου, θυµήσου, δεν είναι η πρώτη φορά και νοµίζω πως ελάχιστες µανούβρες θα σε πείσουν εντελώς ότι είµαι καλύτερος γνώστης του παιχνιδιού που παίζω, από όσο εσύ µπορείς ν’ αντιληφθείς», καθώς και η φράση του Cornwallis «Κατάρα! Θα χάσω αυτό το παιχνίδι, είσαι πολύ καλός για µένα!» Το φύλλο κυκλοφόρησε αρχικά στο Λονδίνο – χωρίς την αλληγορία του φόντου που συµπληρώνει και την πολιτική κατάσταση – και υπέστη την περαιτέρω επεξεργασία σε µια παρισινή έκδοση.

Οι δύο γελοιογραφίες της γκραβούρας µε µονογραφή H. G. Πολιτικοί

σκακιστές ή Boney (Bonaparte?) σε σύγχυση-Ο John Bull στηρίζοντας το

τραπέζι (1814, πίν.210)391 και Παρτίδα σκακιού (1814 και µετά, πίν.211)392

390 Ο ηττηµένος του Βατερλώ δε φοβόταν τον θάνατο, αλλά την ήττα: Ο θάνατος δεν είναι τίποτα, να ζεις όµως νικηµένος και δίχως δόξα, είναι σαν να πεθαίνεις κάθε µέρα. Vie de Napoléon par lui même, 1894. 391 Ο John Bull παρουσιάζεται σαν άτλαντας, κουβαλά το τραπέζι στο οποίο βρίσκεται ένας σφαιρικός χάρτης της Αγγλίας και της Γαλλίας που υπαινίσσεται την υδρόγειο µε τις πολιτικές εξελίξεις. Τα προβλήµατα του Ναπολέοντα είναι φανερά. Το στέµµα του στρατηγού γλιστρά από το κεφάλι του και ο Bull προωθεί το παιχνίδι υπογείως µε χρήµατα που φαίνονται να πέφτουν από την τσέπη του και µε συµβουλές στους αντιπάλους του Ναπολέοντα να είναι προσεκτικοί. Ο ίδιος δε θα «παραδοθεί». Οι αξιωµατικοί διαφόρων εθνών, οι οποίοι στέκουν τριγύρω, συνειδητοποιούν ότι έχει έρθει η ώρα να υποστηρίξουν τα δικά τους συµφέροντα και γι’ αυτό εκφράζονται ανάλογα. Holländer Barbara, Holländer 2005, 250. 392 Η λιθογραφία, Αγγλικής Σχολής, κυκλοφόρησε την 1η/8/1835. Λεζάντα εικόνας που έστειλε η Bridgeman Art Library του Λονδίνου στον συγγραφέα για τη συγκεριµένη µελέτη. Η γελοιογραφία ανήκει σε εκείνες που αντιπαρέθεταν την Παλινόρθωση των Βουρβόνων στα κατορθώµατα της Επανάστασης, τα οποία όπως προβλήθηκε, είχε φέρει στον κόσµο ο Ναπολέων. Ο καλλιτέχνης αποδίδει στην παρτίδα τους εκπροσώπους του παλιού καθεστώτος, οι οποίοι παρότι ήδη αποδυναµωµένοι λόγω ηλικίας, παίζουν ακόµα µια φορά

113

του George Cruikshank (;-;) είναι πολιτικού περιεχοµένου µε κεντρικό

πρόσωπο τον Ναπολέοντα.

Ο Louis-Philippe (1773-1850)393 και η ∆ηµοκρατία είναι το περιεχόµενο

του πίν.212 (χ.χ.) µε τίτλο Πότε θα τελειώσει αυτή η παρτίδα; Ο Desprez (;-;)

παρουσιάζει τη ∆ηµοκρατία σαν µια γυναίκα από τη λαϊκή τάξη, ντυµένη µε

ανοιχτόχρωµα ρούχα και κουρασµένη από τη µοναρχία (1830-1848) του

τελευταίου βασιλιά της Γαλλίας αλλά και από την ειρηνική εξωτερική πολιτική

του, η οποία και δεν ήταν επωφελής394. Αντίθετα η γελοιογραφία του Louis de

Becquet Σε Απειλή! Σαχ και Ματ! (περ.1830, πίν.213) δείχνει τη ∆ηµοκρατία

να παίζει µε τα Λευκά και να είναι νικήτρια. Μπορούµε να υποθέσουµε ότι

φύλλο της λιθογραφίας που προέκυψε το 1830 έχει σχέση µε την

επανάσταση του Ιουλίου. Η λευκή Βασίλισσα η οποία έχει κοινά

χαρακτηριστικά µε τη ∆ηµοκρατία του Desprez δίνει το µατ και η υπόλοιπη

παράταξη πανηγυρίζει.

Η έγχρωµη σατιρική παράσταση του B. R. Robinson (;-;) από τη Νέα

Υόρκη, έχει τίτλο Στρατεύµατα σε ανάπαυλα ή Τα στρατεύµατα της Φλώριδας

εµποδίζουν τον αιφνιδιασµό (περ.1840, πίν.214). Πρόκειται για µια παρωδία

της διοίκησης του Van Buren (1837-1841), που επιθυµεί να τελειώσει τον

µακροχρόνιο και δαπανηρό δεύτερο πόλεµο εναντίον των Ινδιάνων

Seminole στη Φλώριδα. Το Υπουργείο Πολέµου δέχτηκε τακτικά επιθέσεις

του λαού και του Κογκρέσου για την ανικανότητα στη συνέχιση του πολέµου.

Εδώ ο καλλιτέχνης απεικονίζει σαν δανδήδες τους στρατιώτες να

χαλαρώνουν σε µια ευρύχωρη σκηνή. Ένας απ’ αυτούς, καθώς παίζει σκάκι,

αναφέρει «∆εδοµένου ότι οι νέοι σύµµαχοί µας από την Κούβα έχουν ενωθεί

µαζί µας, µπορούµε να έχουµε ένα ήρεµο παιχνίδι σκακιού χωρίς κανένα

φόβο για σαχ (απειλή) από τους κόκκινους φίλους µας του βάλτου»395. Ένας

άλλος γηραιότερος καπνίζοντας πίπα θρηνεί, γιατί ο στρατός δεν είναι όπως

παλιά.

το παιχνιδάκι τους µε την ελπίδα να επανέλθουν στην εξουσία και να συµβάλουν στην παλινόρθωση της µοναρχίας. Holländer Barbara, Holländer 2005, 250. 393 Wikipedia, The Free Encyclopedia, Louis-Philippe of France <http://en.wikipedia.org/wiki/Louis-Philippe_of_France> (Πρόσβαση 5/9/2004). 394 SJSU Digital Art Lobby, Louis Philippe <http://gallery.sjsu.edu/paris/politics/Louisphilippe00.htm> (Πρόσβαση 5/9/2004). 395 Harp Week, American Political Prints 1766-1876 <http://loc.harpweek.com/LCPoliticalCartoons/DisplayCartoonMedium.asp?MaxID=&UniqueID=3&Year=1840&YearMark=> (Πρόσβαση 24/2/2005).

114

Έργο ανώνυµου καλλιτέχνη είναι ο πίν.215 µε τίτλο Σκάκι µεταξύ

εχθρών, που κυκλοφόρησε σε ταχυδροµικό δελτάριο (ηµεροµηνία

ταχυδρόµησης από το Γκρατς της Αυστρίας: 4/1/1916) παρουσιάζει

προσωπικότητες του Α’ Παγκοσµίου Πολέµου - ανάµεσά τους ο Πέτρος Α’

Καραγεώργεβιτς της Σερβίας και ο Enver πασάς396.

Οι δυσχερείς πολιτικές εξελίξεις που έγιναν αιτία των πολέµων του

δέκατου ένατου αιώνα περιλαµβάνονται σε µια σκακιέρα που ανατρέπεται

από µια κλωτσιά ενός στρατιώτη (πίν.216). Η ενυπόγραφη397 εικόνα έχει τίτλο

Α, κατεργάρηδες...αρκετά µε αυτή την παρτίδα και κυκλοφόρησε σε

ταχυδροµικό δελτάριο προφανώς στις αρχές του εικοστού αιώνα.

Με θέµα από τον Α’ Παγκόσµιο Πόλεµο είναι και το σχέδιο του F.

Sottlof (;-;) Η Παρτίδα σκακιού (περ.1914-1918, πίν.217) που κυκλοφόρησε

σε γαλλικό ταχυδροµικό δελτάριο. Η παράσταση δείχνει τον τελευταίο

αυτοκράτορα της γερµανικής αυτοκρατορίας Κάιζερ398 να παίζει σε µια µικρή

σκακιέρα των εικοσιπέντε τετραγώνων. Το µοναδικό κοµµάτι που παρέµεινε

ακόµα είναι ο ίδιος, που φαίνεται να µην έχει καν συνειδητοποιήσει την

εξαφάνιση του στρατού του. Η αντίπαλη παράταξη παραµένει χωρίς απώλειες

και τονίζει: «Ε! Σας κερδίζω». Ο καλλιτέχνης απεικονίζει εδώ τις σκακιστικές

φιγούρες σαν στρατιώτες πολέµου, που συχνά καταδικάζονται να χαθούν

στον βωµό µιας στρατηγικής399.

Στην ακουαρέλα ανώνυµου καλλιτέχνη µε τίτλο Πρωτοπορία (1910,

πίν.218) απεικονίζονται δύο ευρωπαϊκές στρατιωτικές φιγούρες σχεδιασµένες

στις όψεις δύο βάθρων τα οποία βρίσκονται πάνω σε µια σκακιέρα µε µικρά

τετράγωνα. Η παράδοση θέλει τον πόλεµο του εικοστού αιώνα να

παρουσιάζεται µέσω της σκακιέρας και στο συµβολικό φωτοµοντάζ του

πίν.219 των Z. και L. Haar (;-;). Η εικόνα είναι από το βιβλίο του Melchior

Wańkowicz Η Μάχη του Monte Cassino και ανήκει στην αρχή ενός κεφαλαίου

µε τίτλο «Οι παίκτες τοποθετούν τα κοµµάτια τους». Το πολωνικό

396 Scacchi e Collezionismo, Gli Scacchi Nelle Cartoline D’ Epoca, 2-Scacchi e arte militare <http://digilander.libero.it/skak61/collezione/militari/militari_004.htm> (Πρόσβαση 4/5/2004). 397 ∆ε διακρίνεται η υπογραφή. 398 Γουλιέλµος Β’ (1859-1941). 399 Shan Sa, H πόλη των Χιλίων Ανέµων, Αθήνα, 2002, 220.

115

απόσπασµα απεικονίζεται µε τη Σειρήνα, το σύµβολο της Βαρσοβίας, και

ετοιµάζεται να επιτεθεί στις γερµανικές θέσεις400.

O άγγλος William Dennis Dring (1904–90) ήταν πιο γνωστός για τα

έργα που ζωγράφισε κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσµίου Πολέµου. Σαν

επίσηµος πολεµικός εικονογράφος απεικόνισε πληθώρα µεµονωµένων και

οµαδικών πορτραίτων στρατιωτών και αξιωµατικών401. Η εικόνα Off Watch

(περ.1937-53, πίν.220) δείχνει έναν θεατή να προειδοποιεί έναν παίκτη,

προφανώς για τον κίνδυνο του λευκού πιονιού που βρίσκεται στην 7η γραµµή.

Ο πίν.221, έργο ανώνυµου καλλιτέχνη, ανήκει στην περίοδο του

Ψυχρού Πολέµου (1948) και καταγράφει την οργάνωση της άµυνας της

∆υτικής Ευρώπης ενάντια στην απειλή εξ Ανατολών. Στο σχέδιο φαίνονται τα

καθοριστικά κοµµάτια, που παίζουν στην ευρωπαϊκή σκακιέρα: η Σκανδιναβία

είναι ο Αξιωµατικός, τα Πυρηναία ο Πύργος και η Μεγάλη Βρετανία η

Βασίλισσα402.

Στον χώρο των στρατιωτικών µονάδων παραπέµπουν τα έργα πίν.222

και πίν.223. Το πρώτο Πιλότοι σε επιφυλακή παίζουν σκάκι (χ.χ.) είναι του

Carl Setterberg (1897-1983) και το δεύτερο Queen’s Royal (χ.χ.) είναι

ανώνυµου καλλιτέχνη, κυκλοφόρησε σε ταχυδροµικό δελτάριο το 1920 και

παρουσιάζει µια µονάδα στην αίθουσα ψυχαγωγίας της αγγλικής διοίκησης

του Σάρεϋ όπου συνυπάρχει και το µπιλιάρδο, ο αντίποδας της σκακιέρας,

όπως απαιτούσε η παράδοση των διακεκριµένων χώρων αναψυχής.

Η πολιτική σκηνή, οι στρατιωτικές ενδυµασίες και οι σκοπιµότητες

αποτυπώνονται στα έργα αυτής της ενότητας µέσω της αλληγορίας της

πολιτικής και του πολέµου.

400 Gizycki 1972, 157 [Λεζάντα δεξιάς εικ.]. 401 Maritime Art, Greenwich, Biography of William Dennis Dring (1904–90) <http://www.nmm.ac.uk/mag/pages/mnuInDepth/Biography.cfm?biog=163> (Πρόσβαση 25/2/2005). 402 ∆ηµοσιεύθηκε στο: “Leader Magazine”, Gizycki 1972, 157 [Λεζάντα αριστερής εικ.].

116

Κλήρος και σκάκι

Το δικαίωµα να παίζει κανείς σκάκι δεν ήταν πάντα αυτονόητο. Στον

Μεσαίωνα το σκάκι έγινε αντικείµενο διωγµών και απαγορεύσεων από

µουσουλµάνους, εβραίους, ορθόδοξους, ρωµαιοκαθολικούς και αγγλικανούς

ιερείς403. Οι βασικοί λόγοι ήταν τα στοιχήµατα, που έδιναν την εικόνα ενός

τυχερού παιχνιδιού, όπως τα ζάρια404, και η παρατεταµένη παρατήρηση των

φιγούρων µε µορφές ανθρώπων ή και ζώων που έµοιαζαν µε τα οµοιώµατα

που απαγόρευε η Γραφή και παρέπεµπαν στην ειδωλολατρεία. Μια από τις

πρώιµες αναφορές της ύπαρξης του σκακιού στην Ευρώπη παρουσιάζεται σε

µια επιστολή του επισκόπου Peter Damian405 προς τον πάπα Αλέξανδρο Β’

το 1061, στην οποία αναφέρει ότι επέπληξε τον επίσκοπο της Φλωρεντίας,

επειδή έπαιζε σκάκι406. Στη συνέχεια ακολούθησαν και άλλες απαγορεύσεις,

αλλά και ποινές407.

Από την άλλη µεριά η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ανατολής φάνηκε πιο

σκληρή: είχε επανειληµµένα προβεί σε απαγορεύσεις του παιχνιδιού στο

διάστηµα από τον δωδέκατο µέχρι και τον δέκατο όγδοο αιώνα408, και

προφανώς ούτε από την κοινή γνώµη το παιχνίδι ήταν αποδεκτό.

403 Κεφαλής Χρήστος, Εγκυκλοπαίδεια Σκακιού, Υπό έκδοση. 404 Πολλοί συγγραφείς αποδίδουν την εχθρότητα της Εκκλησίας κατά του σκακιού στο γεγονός ότι χρησιµοποιούντο και τα ζάρια. Λάζος Χρήστος ∆., Παίζοντας στο χρόνο, Αρχαία Ελληνικά & Βυζαντινά παιχνίδια, Αθήνα, 2002, 468. Αναφέρεται ότι µέχρι τον δέκατο τρίτο αιώνα υπάρχουν ενδείξεις για µια παραλλαγή του σκακιού που παιζόταν µε ζάρια. Saidy και Lessing 1974, 45. 405 Peter Damian (988-1072), Αγιοποιήθηκε και γιορτάζεται στις 23 Φεβρουαρίου. Schafroth 2002, 62 και Catholic Online, Saints & Angels, St. Peter Damian <http://www.catholic.org/saints/saint.php?saint_id=780> (Πρόσβαση 14/2/2005). 406 Ο επίσκοπος της Φλωρεντίας υποχρεώθηκε σε εξοµολόγηση και µετάνοια για την ασέβειά του να παίξει µια παρτίδα. Κεφαλής Χρήστος, Εγκυκλοπαίδεια Σκακιού, Υπό έκδοση. 407 Το 1110 ο µοναχός Ιωάννης Ζωναράς, στα σχόλιά του για τον Αποστολικό Κανόνα, δήλωσε ότι το 42ο εδάφιο πρόβλεπε την απαγόρευση της µετάληψης, για όσους έπαιζαν σκάκι, ακόµη και τους λαϊκούς. Το 1128-1153 ήταν απαγορευµένο στα διοικητικά βιβλία του Ιπποτικού τάγµατος των Ναϊτών και το 1202 απαγορεύθηκε στον κλήρο και στο συµβούλιο του Παρισιού. Το 1208 ο Odo Sully, επίσκοπος του Παρισιού, ανανέωσε την απαγόρευση στον κλήρο και συνέχισε το 1255 µε τη Μητροπολιτική Σύνοδο. Ο βασιλιάς Λουδοβίκος Θ’ το 1254 επιχείρησε να απαγορεύσει το παιχνίδι όχι µόνο στους κληρικούς, αλλά και σ’ όλο το πληθυσµό της Γαλλίας. Το 1240 απαγορεύθηκε στους κληρικούς του Worcester στην Αγγλία και το 1291 ο Αρχιεπίσκοπος του Cantebury, John Peckman απείλησε µε την απαγόρευση άρτου και νερού σε όποιον έπαιζε. Στη Γερµανία απαγορεύθηκε το 1310 µετά τη Σύνοδο της Trier. Logical Chess <http://www.logicalchess.com/info/history/0-1799.html> (Πρόσβαση 14/2/2005) και Κεφαλής Χρήστος, Εγκυκλοπαίδεια Σκακιού, Υπό έκδοση. 408 Schafroth 2002, 65.

117

Οι παραλληλισµοί του Alphonso ανάµεσα στη ζωή και το σκάκι µε τις

αντίστοιχες παραστάσεις στις οποίες συµπεριλαµβάνονται και µοναχοί να

παίζουν σκάκι, η θεώρηση του σκακιού από τον Cessolis σαν µιας εικόνας

της ανθρώπινης κοινωνίας και η αλληγορία της ζωής που αυτό

αντιπροσώπευε είχαν σαν αποτέλεσµα στα χρόνια της Αναγέννησης το αντι-

σκακιστικό συναίσθηµα στον χώρο της Εκκλησίας σταδιακά όχι µόνο να

υποχωρήσει, αλλά η ίδια η Εκκλησία να βοηθήσει στη διάδοση του παιχνιδιού

στη ∆υτική Ευρώπη409. Ο Φίλιππος Β’, βασιλιάς της Ισπανίας και ένθερµος

σκακιστής, έστειλε το 1560 στη Ρώµη τον επίσκοπο Ruy Lopez de Segura ο

οποίος κέρδισε όλους τους ιταλούς αντιπάλους του. Ο πάπας Πίος Ε’

υποστήριξε οικονοµικά τους ιταλούς σκακιστές, για να βελτιωθεί το επίπεδό

τους, και το 1574 ο Leonardo da Cutri410 (1542-87) ταξίδεψε411, για να

αντιµετωπίσει στη Μαδρίτη τον Ruy Lopez και να δείξει την ανωτερότητά του

ενώπιον του βασιλιά412. Την επιτυχία του da Cutri επανέλαβε τον επόµενο

χρόνο413 και ο Paolo Boi414 (1528-98). Η σχέση της Εκκλησίας µε το σκάκι

ήταν τόσο στενή, που ο ισπανός ιερέας µετά την ήττα του έπεσε σε

δυσµένεια415.

Ο ιταλός καλλιτέχνης Luigi di Siena Mussini (1813-88) στο έργο Σκακιστικός αγώνας στην αυλή της Ισπανίας (1883, πίν.225) ανασυνθέτει τη νίκη του da Cutri ενάντια στον Ruy Lopez (αριστερά) και ενώπιον του βασιλιά Φιλίππου Β’416, που εικονίζεται καθισµένος περίπου στο κέντρο. Πίσω από τον απορροφηµένο Ruy Lopez στέκεται ο δούκας της Λορένης και δίπλα του ο δοµινικανός εξοµολογητής του βασιλιά Fra Diego de Chaues. Παρούσες 409 ό.π. 410 Γνωστός και σαν Giovanni Leonardo ή ‘il Puttino' [=το αγοράκι]. Brace Edward R., An Illustrated Dictionary of Chess, London-New York- Sydney-Toronto, 1977, 167. 411 Brace Edward R., An Illustrated Dictionary of Chess, London-New York- Sydney-Toronto, 1977, 167. 412 Στην Ιταλία ο Paolo Boi δηλητηριάστηκε από ζηλόφθονο αντίζηλο σκακιστή. Στην ίδια αιτία αποδίδεται και ο θάνατος του Giovanni Leonardo. Murray H. J. R., A History of Chess, New York, 1913, 817-19 και Κουρκουνάκης, Ηλίας, Από την Ιστορία του Σκακιού, Αθήνα, 1986, 17. 413 Brace Edward R., An Illustrated Dictionary of Chess, London-New York- Sydney-Toronto, 1977, 41. 414 Tον Νοέµβριο-∆εκέµβριο του 1936 δηµοσιεύθηκε µια µετάφραση, που θεωρούνταν χαµένη, του έργου “Les Cahiers de l’Echiquier Francais” [=Τα τετράδια της Γαλλικής Σκακιέρας] η οποία περιλαµβάνει ένα κείµενο, ένα σκακιστικό πρόβληµα και ένα σχέδιο από τον V. Barthe (;-;) µε τίτλο Ο Paulo Boi και ο διάβολος (πίν.224). Το σχέδιο απεικονίζει τον θρήσκο Boi µπροστά σε µια σκακιέρα να παίζει µε µια πολύ όµορφη και ισχυρή σκακίστρια. Όταν έφυγε συνειδητοποίησε ο Boi ότι έπαιξε µε τον διάβολο. Chess Graphics, Paulo Boi and the Devil <http://www.chessgraphics.net/boi.htm> (Πρόσβαση 21/1/2003). 415 Κεφαλής Χρήστος, Εγκυκλοπαίδεια Σκακιού, Υπό έκδοση. 416 Roesler 1973, 20.

118

στη σκηνή είναι επίσης η κόρη του βασιλιά Infanta Isabella και η τρίτη σύζυγός του Άννα Μαρία της Αυστρίας, κόρη του βασιλιά Maximilian. Στα δεξιά του πίνακα είναι καθισµένος ο Don Juan της Αυστρίας, νικητής της ναυµαχίας της Ναυπάκτου417 (1571). Από τη σύνθεση και τη δεξιοτεχνία, µε την οποία αποδίδει ο Mussini την υφή των υλικών και των ενδυµασιών, καθώς και τις αντανακλάσεις του φωτός, φαίνεται ότι είναι επηρεασµένος από τους δασκάλους της Τοσκάνης του δέκατου τέταρτου και δέκατου πέµπτου αιώνα418. Σαν σκηνικό χρησιµοποιεί έναν εσωτερικό χώρο παλατιού µεταγενέστερο κατά ένα αιώνα της χρονικής στιγµής που µεταφέρει. Πιθανόν το σκακιστικό θέµα να είναι αποτέλεσµα της φιλίας του µε τον Jean-Léon Gérôme (1824-1904), η οποία προέκυψε όταν ο Mussini αναχώρησε στο Παρίσι419.

Η ενασχόληση των κληρικών στον ελεύθερο χρόνο τους µε το παιχνίδι του σκακιού συνεχίστηκε και µετά την εδραίωσή του σαν πνευµατικού παιχνιδιού στα χρόνια του ∆ιαφωτισµού. Από το δεύτερο µισό του δέκατου ένατου µέχρι και τα µέσα του εικοστού αιώνα, οι κληρικοί θα απεικονιστούν δίπλα στη σκακιέρα και θα δείξουν ότι η ενασχόλησή τους µε τα ασπρόµαυρα τετράγωνα είναι µέρος της καθηµερινής τους ζωής στις ελεύθερες ώρες και αντιπροσωπεύει γι’ αυτούς, όπως παλιότερα για τις αριστοκρατικές οικογένειες, ένα είδος αναψυχής. Τα έργα αυτά, σε αντίθεση µε εκείνα των Βολτέρου, Ρουσό, Ναπολέοντα, Φραγκλίνου, Ντµίτρι Μεντελέγεφ (1834-1907), Μόζες Μέντελσον420, Γκότχολντ Εφρέµ Λέσινγκ421, Γιόχαν Κάσπαρ Λάβατερ422, πρίγκηπα Golitzyn, προβάλλουν µια ποικιλοµορφία έκφρασης. Τα πορτραίτα της ανώτερης ιεραρχικής τάξης είχαν γνωρίσει άνθηση στα χρόνια της Αναγέννησης. Τώρα µέσα από το σκάκι µπορούν να προβληθούν και τα πορτραίτα των απλών κληρικών και µοναχών χωρίς τον κίνδυνο να κατηγορηθούν ότι µε την παραγγελία των έργων αυτών αποσκοπούν στην προβολή τους.

Οι παραλλαγές, που παρουσιάζουν τους ιερείς δίπλα στη σκακιέρα, συνήθως να παίζουν, διακρίνονται σε τρεις ενότητες: 1. Ιερέας µε ιερέα. 417 L i is tro Giovanni Car lo, Federazione Scacchistica Italiana FSI-CONI, Comitato Regionale Calabria, Scacchi & Cultura <HTTP://WWW.CALABRIASCACCHI.IT/CULTURA.HTM> (Πρόσβαση 14/10/2005). 418 Artnet, Grove Art, Artists’ Biographies, Mussini, Luigi <http://www.artnet.com/library/06/0605/T060588.asp> (Πρόσβαση 14/5/2005). 419 Uzzani Giovanna στο: Turner Jane, The Dictionary of Art, vol.22, London, 1996, 383. 420 Γερµανός φιλόσοφος, εβραϊκής καταγωγής (1729-86). 421 Γερµανός δραµατουργός και κριτικός λογοτεχνίας (1729-81). 422 Ελβετός συγγραφέας και ∆ιαµαρτυρόµενος θεολόγος (1741-1801).

119

2. Ιερέας µε ανδρική µορφή από την αστική τάξη. 3. Ιερέας µε γυναικεία µορφή.

1. Ιερέας µε ιερέα. Η ενότητα αυτή µπορεί να υποδιαιρεθεί σε τέσσερις

υποενότητες 1.1 χωρίς την παρουσία τρίτων, 1.2 µε την παρουσία ανδρικών

µορφών, 1.3 µε την παρουσία γυναικείας µορφής, 1.4 µε την παρουσία

ανδρικών και γυναικείων µορφών.

1.1 Σε αυτή την υποενότητα κυριαρχεί στον χώρο σχετικά µια ήρεµη

ατµόσφαιρα και η έλλειψη τρίτων δεν υποχρεώνει να είναι πάντα η σκακιστική

αναµέτρηση το θέµα του καλλιτέχνη. Στην εικόνα Παρτίδα σκακιού στο

Βατικανό423 (τελευταίο τέταρτο δέκατου ένατου αιώνα, πίν.226) ο ιταλός

Publio de Tommasi (1849-1914), τοποθέτησε τους κληρικούς στο κάτω µισό

του έργου και ενίσχυσε την ατµόσφαιρα της επισηµότητας.

Για τον γερµανό καλλιτέχνη Eduard Grützner (1846-1925) το θέµα της

απεικόνισης των κληρικών δεν ήταν άγνωστο. Οι µοναχοί κατά τη διάρκεια

της εργασίας τους είναι από τα θέµατα που τον απασχόλησαν. Μερικά

µάλιστα χαρακτηρίζονται για τον σαρκασµό τους424. Στην εικόνα Καρδινάλιος

και πνευµατικός παίζουν σκάκι (1902, πίν.227) παρουσιάζεται ο πνευµατικός

δεξιά να κοιτάζει τον προβληµατισµένο καρδινάλιο. Μπροστά από το τραπέζι

υπάρχει ένα χαµηλό σκαµνί µε µια κανάτα και ένα ποτήρι κρασιού πάνω του.

Η εικόνα της Παναγίας είναι κρεµασµένη στον τοίχο µε το περίτεχνο

κέντηµα425.

Ο ρεαλισµός και η λεπτοµέρεια που χαρακτηρίζουν τα έργα του άγγλου καλλιτέχνη Walter Dendy Sadler (1854-1923) προδίδουν τη σκακιστική θέση του έργου Η παρτίδα σκακιού (1882, πίν.228). Ο αγώνας έχει περάσει στο φινάλε και είναι απόδειξη µιας µακράς µάχης που προηγήθηκε της εικονιζόµενης συνοµιλίας µεταξύ του καρδινάλιου και του πνευµατικού. Στην εικόνα του αυστριακού καλλιτέχνη Franz Xaver Wolf, (1896-1990) Παρτίδα σκακιού (χ.χ., πίν.229), οι ιερείς έχουν µια ευχάριστη συζήτηση µε λίγα κοµµάτια πάνω σε µια κλειστή σκακιέρα, ενώ στην εικόνα του L. Cacciarelli (;-

423 Ο Roesler αναφέρει δύο έργα του Tommasi: Παρτίδα σκακιού (περίπου 1881) και Η παρτίδα του σκακιού (1892). Πιθανόν ο πίν.226 να είναι ένα από τα δύο. Roesler 1973, 26. 424 Wikipedia, The Free Encyclopedia, Eduard Grützner <http://en.wikipedia.org/wiki/Eduard_Grutzner> (Πρόσβαση 28/5/2005). 425 Lost Art Internet Database, Fundmeldung <http://www.lostart.de/recherche/einzelobjekt.php3?lang=german&einzel_id=220644> (Πρόσβαση 28/5/2005).

120

;) Παρτίδα σκακιού (χ.χ., πίν.230) που προέρχεται από ταχυδροµικό δελτάριο, οι αντίπαλοι φαίνεται να συζητούν για την παρτίδα. Ο πολωνός Artur Markowicz (;-;) στην εικόνα Σκακιστές (δέκατος ένατος αιώνας, πίν.231) απεικονίζει τους Εβραίους πνευµατικούς να παίζουν σε πιο φτωχό περιβάλλον.

1.2 Σε όλα τα έργα της υποενότητας αυτής τουλάχιστον ένας από τους δύο ιερείς εικονίζεται σκεπτικός. Η εικόνα του Alfred Weber (1859-1922) Το απογευµατινό τσάι της αυτού εξοχότητας426 (1913-1920, πίν.232) προέρχεται από φιλοτελικό δελτάριο και παρουσιάζει µια αντίθεση ανάµεσα στους δύο παίκτες: Ο ένας εικονίζεται σκεπτόµενος ενώ ο άλλος καθισµένος νωχελικά περιµένει µε χαρά την απόλαυση του τσαγιού. Στo ενυπόγραφο έργο “M. BARASCUDTS-MVN;” (;-;) Η παρτίδα σκακιού (ύστερος δέκατος ένατος αιώνας, πίν.233, εικ. πάνω) απεικονίζεται από κοντινή απόσταση µια θέση φινάλε µε τρεις καλόγερους σε ένα κελί µοναστηριού. Η παρτίδα έχει πια τελειώσει και ο κερδισµένος χαµογελά κοιτώντας τον αντίπαλο, που φαίνεται να µην πιστεύει ότι νικήθηκε. Ο τρίτος καλόγερος παρουσιάζεται να χαµογελά αναλύοντας τις πιθανές διακλαδώσεις µε τις αντίστοιχες παγίδες, που µετρήθηκαν από τον νικητή. Χαµόγελο νίκης και προβληµατισµός αναπτύσσεται και στο έργο Παρτίδα σκακιού των καρδιναλίων (χ.χ., πίν.233, εικ. κάτω) του Victor Marais-Milton (1872-1948). Ο προβληµατισµός στο έργο του Schleicher Carl (;-;) Καλόγεροι παίζουν σκάκι (δέκατος έντατος αιώνας, πίν.234, εικ. πάνω) τονίζεται από την αντίθεση των δύο περιστεριών. Η σύνθεση του Fritz Dietrich (;-;) Ο πάπας Λέων ΙΒ’427 παίζοντας σκάκι (τέλη δέκατου ενάτου αιώνα, πίν.234, εικ. κάτω) έχει αποδοθεί από κοντινό πλάνο και απεικονίζεται ο νικητής και οι θεατές να ανταλλάσουν µατιές.

Οι δύο σκακιστικές εικόνες του José Gallegos y Arnosa (1857-1917), ανήκουν στην τελευταία περίοδο του καλλιτέχνη, που συχνά ζωγράφιζε εκκλησιαστικά θέµατα. Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται µε πιο λαµπερά χρώµατα, γενικά µε µικρότερες διαστάσεις, αλλά και µεγαλύτερη δεξιοτεχνία. Στην εικόνα Παρτίδα σκακιού (χ.χ., πίν.235) δύο καρδινάλιοι παίζουν σκάκι και ένας τρίτος στο βάθος διαβάζει. Ο καρδινάλιος που παίζει µε τα µαύρα έχει την κίνηση και φαίνεται βαθιά απορροφηµένος, ενώ ο αντίπαλος απολαµβάνει το ρόφηµα. Στη δεύτερη εικόνα του ισπανού καλλιτέχνη Χωρίς 426 Πιθανόν να είναι το έργο του Alfred Weber La scene di Sua Eminesta που αναφέρεται στο: Roesler, 1973, 29, βλ. Παράρτηµα. 427 1810-1903.

121

τίτλο και ένδειξη χρονολόγησης (πίν.236) έχουµε µια οµάδα τεσσάρων καρδιναλίων γύρω από µια σκακιέρα. Η µελετηµένη σύνθεση, η αντίθεση των φωτεινών ζεστών χρωµάτων µε την ξύλινη σκούρα επένδυση και η σχολαστική λεπτοµέρεια είναι στοιχεία της ιταλικής επιρροής στον καλλιτέχνη428.

Σε ροκοκό ατµόσφαιρα εξελίσσεται η Παρτίδα σκακιού (χ.χ., πίν.237)

του ισπανού καλλιτέχνη Salvador Sanchez Barbudo (1858-1917). Οι εικόνες

χ.χ. του Falena (;-;) Παρτίδα σκακιού (πίν.238) και οι δύο του Henri Brispot

(1846-1928) Η παρτίδα του σκακιού ή Έντονος προβληµατισµός κάτω από

ιερατικά καθολικά καπέλα (πίν.239) και Η παρτίδα σκακιού (πίν.240) προέρχονται από ταχυδροµικά δελτάρια. Οι σκακιστές (1889, πίν.241) του

ισπανού Enrique Serra (1859-1918) εµφανίζονται να παίζουν στη βιβλιοθήκη

ενός µοναστηριού παρουσία τριών θεατών. Το χαρακτικό ανώνυµου

καλλιτέχνη Σκάκι σε παλιό πολωνέζικο αρχοντικό (1872, πίν.242) είναι

βασισµένο σε σχέδιο του Kruger429. Μπορεί να υποθέσει κανείς ότι πρόκειται

για τον Franz Kruger (1797-1857), ο οποίος ασχολήθηκε µε πορτραίτα της

υψηλής κοινωνίας430.

1.3 Στους τρεις πίνακες που παρουσιάζονται σε αυτή την υποενότητα,

η γυναικεία µορφή ανάµεσα στους ιερείς καθώς και η αντίθεση των χρωµάτων

προβάλουν µια ζωηρή εικόνα και δίνουν την αίσθηση ότι ο ζωγράφος

απολάµβανε τη δηµιουργία του έργου. Στο έργο του A. Sani (;-;) µε τίτλο

Απαγορευµένος καρπός431 (πίν.243)/(Ταχυδροµικό δελτάριο µε ηµεροµηνία

ταχυδρόµησης 5/3/1914), η αισθησιακή ατµόσφαιρα είναι έντονη και ο

εσωτερικός χώρος πιο λιτός από εκείνον που απαντάται στα έργα χ.χ. των

Giuseppe Aureli (1858-1929) Μια δύσκολη παρτίδα432 (πίν.244) και Falena

Παρτίδα σκακιού (πίν.245). 1.4 Σπάνια φαίνεται να είναι η παρουσία ανδρικών και γυναικείων

µορφών στις παρτίδες ανάµεσα σε δύο ιερείς. Το έργο Η παρτίδα σκακιού του

428 Gallegos y Arnosa, José (1857-1917) <http://www.gallegosyarnosa.org.uk/> (Πρόσβαση 27/2/2005). 429 Gizycki 1972, 28. 430 The State Hermitage Museum, Hermitage Shop <http://www.hermitagemuseum.org/shop/html_En/products/00001_Absolutely_Fashionable_Painter__Franz_Kruger.html> (Πρόσβαση 5/7/2005). 431 Ταχυδροµικό δελτάριο µε ηµεροµηνία 5/3/1914. 432 Το έργο χρησιµοποιήθηκε σαν διαφηµιστικό έντυπο για την εκατονταετία 1881-1981 της Σκακιστικής Οµοσπονδίας του Μιλάνου.

122

S. Frangiamore (;-;) που εικονίζεται στον πίν.246 είναι αντίγραφο από ένα

χαρακτικό. Πιθανόν να είναι το ίδιο έργο που µνηµονεύει ο Roesler (βλ.

Παράρτηµα) και χρονολογείται πριν από το 1895433.

2. Στην ενότητα «Ιερέας µε ανδρική µορφή από την αστική τάξη» όταν

απεικονίζονται να παίζουν, ο πνευµατικός φαίνεται να υπερτερεί.

Παραδείγµατα αποτελούν οι πίνακες χ.χ. (πίν.247 και πίν.248) του Βέλγου

Gerard Portielje (1856-1929) Στο σκάκι και Η παρτίδα σκακιού434, καθώς και

οι πίν.249 και πίν.250 των Ture Nikolaous Cederstrom (1843-1924) Οι

σκακιστές και Andrea Landini (1847-1912) Αναποφασιστικότητα.

Ο ελβετός ζωγράφος της Γερµανικής Σχολής του δέκατου ένατου

αιώνα Benjamin Vautier (1829–98) ζωγράφισε τρία έργα, τα οποία είναι

αχρονολόγητα, µε αυτό το θέµα. Τα δύο πρώτα (πίν.251 και πίν.252) Παλιοί

φίλοι και Οι µαλωµένοι σκακιστές µπορεί να χαρακτηριστούν αντίθετα. Το

παιχνίδι δηµιουργεί φιλίες αλλά και διχόνοιες. Τόσο στον πίν.251, όσο και

στον πίν.253 Η παρτίδα σκακιού, ο Vautier απεικονίζει τον λαϊκό διστακτικό

για την κίνηση που ετοιµάζεται να παίξει.

Στο έργο Εφηµέριος και συνοδός (χ.χ., πίν.254) του Sadler, ενός

καλλιτέχνη εξειδικευµένου σε θέµατα καθηµερινής ζωής κυρίως σε

περιβάλλον εσωτερικού χώρου, χρησιµοποιήθηκε το σκάκι σαν διακοσµητικό

στοιχείο. Αν οι σκακιστικές φόρµες κοσµούσαν πιο παλιά τα σπίτια, αυτές

λειτουργούσαν κυρίως ως µορφές «υπενθύµισης» του σκοπού που είχαν να

επιτελέσουν ή πηγές αισθητικής απόλαυσης435.

Ενδιαφέρουσα απεικόνιση αποτελεί το χαρακτικό ∆ιπλή παρτίδα (µετά

το 1886, πίν.255) που σχεδιάστηκε από τον Paolo Bedini και χαράχθηκε από

τον F. Cantagallli. Ο τίτλος αναφέρεται στα δύο διαφορετικά παιχνίδια που

εξελίσσονται ταυτόχρονα. Ένας νεαρός παίζει σκάκι µε αντίπαλο έναν ιερέα

433 Chessville, Images of Caissa, Images from The Collection of Riccardo Andreis, <http://chessville.com/images/ImagesOfCaissa/index.htm> (Πρόσβαση 2/5/2003). 434 Ο Roesler περιγράφει ένα ακόµη έργο του Gerard Portielje µε τίτλο Σκακιστές (χ.χ.). Η ελαιογραφία απεικονίζει δύο ηλικιωµένους αντιπάλους, εκ των οποίων ένας µε πλατύ χαµόγελο ακουµπά τον µαύρο Πύργο του και ο αντίπαλός του κρατά πίπα και φορά καπέλο. Αντίγραφο του έργου 20x30 εκ βρίσκεται στο αρχείο του τµήµατος Print and Picture, The Free Library of Philadelphia. Roesler 1973, 21. 435 Τρίγκας Ιωάννης, Το Παιχνίδι του Σκακιού στο: Burckhardt Titus, Tο σκάκι και ο Συµβολισµός του, Αθήνα, 1993, 48, 49.

123

που τον έχει σκόπιµα προβληµατίσει, προφανώς για να ασχοληθεί

ανενόχλητος µε µια νεαρή.

Στην ενότητα αυτή εντάσσεται µια παράσταση µε τίτλο Λανθασµένη

κίνηση, σε πώµα ενός πορσελάνινου σκεύους από το Staffordshire (µέσα

δέκατου ένατου αιώνα, πίν.256) µε δύο άτοµα να συζητούν για µια παρτίδα

που εξελίσσεται. Ο ιερέας λέει: «Σαχ στη Βασίλισσά σου, John» και ο

αντίπαλος απαντά: «Pooh-pooh436, ο Αξιωµατικός437 σου είναι έξω από τη

θέση του, κύριε»438.

3. Μια χαρούµενη και ανάλαφρη ατµόσφαιρα περιβάλλει, στην ενότητα

«Ιερέας µε γυναικεία µορφή», τις εικόνες του Augusto Daini (;-;) Σαχ-Ματ

(πίν.257) από ταχυδροµικό δελτάριο µε ηµεροµηνία ταχυδρόµησης

28/12/1918 και του Cacciarelli Παρτίδα σκακιού (χ.χ., πίν.258).

Σε µικρή οµάδα πινάκων φαίνεται ότι οι παρτίδες διακόπηκαν από

κάποια παρέµβαση: του ανώνυµου καλλιτέχνη Γυναίκα και καρδινάλιος (1908,

πίν.259), του Giulio Rosati (1858-1917) Οι σκακιστές439 (χ.χ., πίν.260), του

R. Raimondi (;-;) Παίζοντας σκάκι µε τον καρδινάλιο (δέκατος ένατος αιώνας,

πίν.261) και του Carl Probst (1854-1924) Σκακιστής (χ.χ., πίν.262).

Η εικόνα του Dobra Lekoja (;-;) Το καλό µάθηµα (χ.χ., πίν.263)

προέρχεται από ταχυδροµικό δελτάριο και απεικονίζει έναν γάλλο στρατιώτη

να βοηθά µερικά παιδιά, που ανήκουν στην τάξη των ιερέων, να κατανοήσουν

µια θέση ή µια κίνηση που προέκυψε. Πιθανόν συσχετίζεται µε µια παρτίδα

που έχουν παίξει.

Ο νικητής και ο νικηµένος

Η αλλαγή της φιλοσοφικής έρευνας που επέφερε ο ∆ιαφωτισµός και τα

διδάγµατα του Philidor και των διαδόχων του, καθιέρωσαν το σκάκι σαν

καθαρά πνευµατικό παιχνίδι, χωρίς να αλλοιωθούν οι αλληγορίες του στο

436 Επιφώνηµα που εκφράζει ειρωνεία. 437 Αξιωµατικός στην αγγλική είναι Bishop, δηλαδή επίσκοπος. Πιθανόν υπονοεί ότι επαγγελµατικά ο Ιερέας θα έχει την ίδια τύχη µε τον Αξιωµατικό του, που βρίσκεται έξω από τη σκακιέρα. 438 E-mail από την Tavasci Ana (επιµελήτρια στην Bridgeman Art Library) στον συγγραφέα της διατριβής. 439 Πιθανόν να είναι το ένατο έργο που ανήκει στη σειρά των έργων του Bonhams, βλ. Παράρτηµα.

124

ελάχιστο, µε αποτέλεσµα τον δέκατο ένατο αιώνα πολύ περισσότερο απ’ ό,τι

παλαιότερα, ο νικητής να αισθάνεται πνευµατικά ανώτερος και ο νικηµένος

κατώτερος. Οι καλλιτέχνες ανακάλυψαν ένα νέο θέµα, που συχνά µοιάζει µε

σκηνικό θεάτρου. Μπορεί κανείς να υποθέσει, ότι η προσωπογραφία του

νικητή στις παρτίδες των ανδρικών µορφών, απεικονίζει εκείνον που

παράγγειλε τον πίνακα και πιθανόν είναι άτοµο υψηλότερης κοινωνικής θέσης

από τον αντίπαλό του. Χαρακτηριστικό είναι ότι στις γυναικείες αναµετρήσεις

δε δίνεται αντίστοιχη έµφαση στον νικητή προς εκείνη των ανδρικών. Οι

παλιότερες αντιπαραθέσεις, όπως στους πίν.118 και πίν.119 απουσιάζουν,

καθώς η θέσπιση των κανόνων και το συµφωνητικό των στοιχηµάτων

εκτόπισαν τις διαµάχες.

Σε κάθε σκακιστή η µεγάλη πίεση του αγώνα εκδηλώνεται µε παρόµοια

συµπτώµατα, δηλαδή µε νευρικές και ανήσυχες κινήσεις του σώµατος440.

Πολλές φορές η νίκη και η ήττα συνοδεύονται από κοινές αποχρώσεις

θριάµβου ή θρήνου, χαµόγελου ή προβληµατισµού, καθώς η νίκη είναι ο

πρωταρχικός σκοπός των αντιπάλων441 και ο πόθος για την κατάκτησή της

είναι εκείνος που κρατά τον παίκτη για πολλές ώρες στη θέση του442.

Στην εικόνα του H. J. Smith (;-;) Παρτίδα σκακιού443 (1802, πίν.264) ο

παίκτης µε κερδισµένη πλέον θέση φαίνεται να θριαµβεύει, ενώ ο αντίπαλος

είναι σκυµµένος πάνω στη σκακιέρα και προσπαθεί απεγνωσµένα να ξεφύγει

από την ήττα. Ο νικητής εικονίζεται όρθιος, έχει ψηλά το κεφάλι και φυσά τον

καπνό του τσιγάρου προς τα πάνω. Είναι αλήθεια, το σκάκι µερικές φορές

δίνει την αίσθηση της παντοδυναµίας444. Στην εικόνα του Henri-Eugène

Campan (;-;), Σκακιστής (1885, πίν.265), απεικονίζεται σε ρεαλιστική

απόδοση το επόµενο «καρέ» του νικηµένου. Η παρτίδα µόλις τελείωσε και ο

νικητής µε υπεροψία ρίχνει ελαφρά το σώµα του προς τα πίσω, για να µην

τον ενοχλήσει η συντριβή του αντιπάλου. Πίσω από τους παίκτες

παρουσιάζεται ο γενειοφόρος ζωγράφος να αποτυπώνει την πιο κρίσιµη 440 Wakefield H.R., Η Αβλεψία του Καθηγητή Πάουνολ, Stanley Ellin κ.ά., Ιστορίες της Σκακιέρας, Αθήνα, χ.χ., 93. 441 Thomson Brad, περ. The Case for Chess as Sport, Fide Forum, March-April, Lausanne, 1997, 13. 442 Shan Sa, H πόλη των Χιλίων Ανέµων, Αθήνα, 2002, 16. 443 Απεικόνιση σε γραµµατόσηµο. Η ∆ηµοκρατία της Touva κυκλοφόρησε την 1 Φεβρουαρίου του 1996 ένα «φυλλαράκι» (δύο γραµµατόσηµα µε πλαίσιο). Το έργο απεικονίζεται στο αριστερό γραµµατόσηµο. Από τη συλλογή του φιλοτελιστή Αντώνη ∆ιαµαντίδη. 444 Μαουρένσιγκ Πάολο, Η Βαριάντα του Λίνεµπουργκ, Αθήνα, 1995, 110, 111.

125

στιγµή του αγώνα. Στις εικαστικές τέχνες η χρονική διάσταση συνήθως

εξαντλείται στην ακινητοποίηση της στιγµής της δηµιουργίας -αντίθετα από τη

µουσική, όπου ο χρόνος αποτελεί στοιχείο εγγενές...445.

Αν και η φιλοτέχνηση της προσωπογραφίας µε δύο παίκτες προσφέρει

περιορισµένες δυνατότητες παραλλαγής, το ίδιο δεν συµβαίνει µε τα έργα

που συµπεριλαµβάνουν θεατές, όπως ο πίν.266 του Johann Erdmann

Hummel (1769-1852) Παρτίδα Σκακιού (περ.1819). Ο Hummel ήταν

καθηγητής της Οπτικής και της Προοπτικής446, ένας από τους πιο επιδέξιους

κατασκευαστές οπτικών εφέ και κυρίως αντικατοπτρισµών. Σκακιστής και ο

ίδιος, παρουσίασε στο έργο του τα άτοµα εκείνα, που ανήκουν στις υψηλές

θέσεις της κοινωνικής ιεραρχίας και είναι µέλη του βερολινέζικου club σκακιού

του 1803, κατά τη διάρκεια µιας παρτίδας. Μέσα σε αυτό το δείγµα

ταχυδακτυλουργίας ο γερµανός ζωγράφος και συγγραφέας, απεικονίζει τον

νικητή να κοιτά µε σοβαρότητα τον θεατή του πίνακα τη στιγµή που δίνει

Ματ447 ενώ ο ηττηµένος παρουσιάζεται απορηµένος. Ο καλλιτέχνης έχει

φιλοτεχνήσει µια παρόµοια σύνθεση σε µικρότερο µέγεθος448. Πιθανόν

πρόκειται για ένα προσχέδιο του έργου.

Οι δύο πίνακες (πίν.267 και πίν.268) µπορούν να ενταχθούν και στην οµάδα των έργων µε ένα σκηνικό προγενέστερης εποχής. Ο νικηµένος εικονίζεται προβληµατισµένος και ο νικητής κοιτά τον αντίπαλο ίσια στα µάτια περιµένοντας ανταπόκριση στο βλέµµα του, ένδειξη ότι ο χαµένος έχει κατανοήσει τη θέση του. Στο πρώτο ενυπόγραφο έργο (δε διακρίνεται η υπογραφή-δέκατος ένατος αιώνας, πίν.267) και χωρίς τίτλο, οι δύο ευγενείς µε ενδυµασίες της εποχής του Τριακονταετούς πολέµου παίζουν µε γαλλικά κοµµάτια, τα γνωστά σαν Régence449 από ελεφαντοστό και φίλντισι. Ο κερδισµένος µε ένα κρυφό ερευνητικό χαµόγελο θέλει πρώτα να βεβαιωθεί ότι ο αντίπαλός του εγκαταλείπει για να πιει και να πανηγυρίσει. H θέση όµως της παρτίδας που εικονίζεται είναι αντίθετη µε τους κανονισµούς, γιατί ο λευκός

445 Αρνέλλος Αννίβας Αννίβα, Μια παρτίδα σκάκι, Αθήνα, 2002, 15. 446 Börsch-Supan Helmut στο: Turner Jane, The Dictionary of Art, vol.14, London, 1996, 878. 447 Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι ο πίνακας προοριζόταν για τη βασίλισσα Wilhelmine της Ολλανδίας, η οποία παλιότερα, ως Πρωσίδα πριγκίπισσα, βρισκόταν κοντά στον φιλικό κύκλο που εικονίζεται µέσα στο µεγαλοαστικό καθιστικό. Holländer Hans, Holländer 2005, 256. 448 Roesler 1973, 13. 449 Ο τύπος αυτός πρωτοεµφανίστηκε τον δέκατο ένατο αιώνα στο “Café de la Régence”. Keats 1985, 22.

126

Βασιλιάς απειλείται από τη Βασίλισσα και συγχρόνως τον Ίππο450 που δεν έχει κάνει αποκάλυψη. Είναι δύσκολο, λόγω της συγκεκριµένης προοπτικής γωνίας, µε το πλήθος των φιγούρων πάνω στη σκακιέρα να υποθέσει κανείς αν το λάθος του ζωγράφου οφείλεται σε άγνοια. Το µεταγενέστερο έργο του F. M. Bennett (;-;) Ματ (1922, πίν.268) δείχνει τους παίκτες µε ενδυµασίες του δέκατου όγδοου αιώνα. Ο νικητής έχει ένα ελαφρό χαµόγελο, ενώ ο αντίπαλός του κοιτάζει τη θέση του χωρίς ελπίδα. Στον πίνακα του Giovanni Garinei (1846-;) Σειρά σου! (περ.1880, πίν.269) ο νικητής προκαλεί τον αντίπαλό του να παίξει. Φαίνεται ότι η παγίδα που έστησε δεν έχει διέξοδο και η ήττα είναι αναπόφευκτη. Πιο πίσω δύο όρθιοι θεατές αναλύουν σιγανά τις πιθανές διακλαδώσεις.

Τρία παρόµοια ενδιαφέροντα έργα, µε διαφορετικό ωστόσο τρόπο απεικόνισης του νικητή, οφείλονται στον Hans August Lassen (1857-;), ζωγράφο ηθογραφικών σκηνών και πορτραίτων. Πρόκειται για τους πίν.270, πίν.271 και πίν.272 µε τίτλους Τρεις νεαροί άνδρες παίζουν σκάκι (περ.1885), Οι σκακιστές-Τρεις (µεσήλικες) άνδρες παίζουν σκάκι (1892) και Τρεις (ηλικιωµένοι) άνδρες παίζουν σκάκι (περ.1900). ∆εν είναι γνωστή η αιτία της δηµιουργίας των συγκεκριµένων έργων, παρόλο που θα είχε πολύ ενδιαφέρον, γιατί συνδέονται άµεσα µεταξύ τους. Ο Lassen έχει ζωγραφίσει την ίδια φιλική παρέα σκακιστών, µόνο που στην πρώτη εικόνα είναι ακόµη σχετικά νέοι, γύρω στα τριάντα, στη δεύτερη γύρω στα σαράντα πέντε και στην τρίτη γύρω στα εξήντα, µεγαλύτεροι και παντρεµένοι. ∆υστυχώς στη µεσαία εικόνα δε διακρίνεται αν φοράνε βέρες. Ο ζωγράφος βέβαια δε θα περίµενε δεκαπέντε και τριάντα χρόνια µετά την φιλοτέχνηση του πρώτου έργου. Γι’ αυτό είναι πιο λογικό να δεχθούµε ότι πρώτα έκανε τα πορτραίτα των ηλικιωµένων και µε τη βοήθεια των παλιότερων φωτογραφιών τους µπήκε στη διαδικασία να µεταφέρει και την ψυχολογική διάθεση της µικρότερης σε ηλικία παρέας των τριάντα και των σαράντα πέντε ετών αντίστοιχα. Σε µια παρτίδα σκακιού όλη η δράση συγκεντρώνεται πάνω από µια σκακιέρα. Γι’ αυτό και η δυσκολία που αντιµετωπίζει ο ζωγράφος συνίσταται στο να κάνει φανερή την ψυχολογία των παικτών στην κατάσταση της αγωνίας και της έντασης που δηµιουργούνται ανάµεσά τους κατά τη διάρκεια της αναµέτρησης. Στις εικόνες αυτές οι σκακιστές τοποθετούνται σε εσωτερικά αστικού χαρακτήρα, όπου παίζουν σκάκι σαν διασκέδαση µετά τη δουλειά. Μεµονωµένα αντικείµενα του εσωτερικού χώρου έχουν στο µεταξύ 450 Williams 2000, 36.

127

αλλάξει. Η ταπετσαρία του τοίχου στον πίν.270 έχει αντικατασταθεί στον πίν.272451 µε µια νέα ζεστού χρώµατος, έκφραση της ψυχικής ανάγκης των ηλικιωµένων. Ο κρεµασµένος πίνακας της πρώτης εικόνας έχει αντικατασταθεί στις άλλες δύο µε έναν άλλο που έχει περίτεχνη χρυσή κορνίζα. Το σετ κοµµατιών παρέµεινε το ίδιο και στις τρεις εικόνες µε τα κοµµάτια τύπου Régence όπως του πίν.268. Οι θέσεις και στις τρεις εικόνες είναι ζωγραφισµένες µε ευκρίνεια και φαίνεται να κερδίζει πάντα ο ίδιος παίκτης. Στον πίν.270 παίζει µε τα Λευκά και απειλεί µε τη Ντάµα τον Βασιλιά του αντιπάλου, ενώ στον πίν.272 παίζει µε τα Μαύρα και θα προωθήσει πρώτος το πιόνι στην 1η οριζόντια. Το σκάκι για την παρέα είναι απόλαυση και όχι άγχος, γι’ αυτό και συνοδεύεται από κάπνισµα και ποτό. Για τον ίδιο λόγο και ο συµβολισµός της νίκης είναι ξεχωριστός. Εκφράζεται µε ένα ζεστό χαµόγελο σε στιλ πειράγµατος452. Ενώ οι τρεις παρτίδες παρουσιάζουν µια χρονική απόσταση περίπου δεκαπέντε ετών µεταξύ τους, τα δύο έργα του Fichel (βλ. πίν.384 και πίν.385) που τις απεικονίζουν, δείχνουν σύγχρονα µεταξύ τους.

Μια άκρως αντίθετη σκηνή και από τις πιο επιτυχηµένες ηθογραφίες του δέκατου ένατου αιώνα είναι Η Παρτίδα Σκακιού (1844) του Johann Peter Hasenclever453 (1810-53) η οποία αναπαράχθηκε σε πολυάριθµα χαρακτικά και λιθογραφίες. Η εικόνα (χ.χ., πίν.274) του F. Jentzen (;-;) είναι βασισµένη στο έργο του Hasenclever που αποτελεί ένα είδος ανάλαφρης κοινωνικής κριτικής, για την οποία ήταν άλλωστε γνωστός. Μια συντροφιά τακτικών πελατών διασκεδάζει γελώντας χλευαστικά µε την ήττα του νικηµένου454. Η ντροπή της ήττας είναι κοινός τόπος στις αρχαίες πηγές455. Ο Όµηρος δίνει έµφαση στην αισχύνη του νικηµένου και την αµαύρωση της «αρετής» του456. Η νεαρή ανδρική µορφή ανήκει στην κατηγορία εκείνων που πιστεύουν λανθασµένα ότι γνωρίζοντας τα στοιχειώδη γίνονται και καλοί παίκτες. Από τη

451 Holländer Hans, Holländer 2005, 266, 273. 452 Άλλο ένα έργο µε την ίδια παρέα και µε παρόµοια πειρακτική διάθεση αλλά σ’ένα εντελώς διαφορετικό σκηνικό παρουσιάζεται στο έργο Τρεις σκακιστές µε επιµήκεις πήλινες πίπες (1901, πίν.274, εικ. κάτω). 453 Ο Roesler αναφέρει άλλο ένα έργο του Hasenclever µε τίτλο Σκακιστική λέσχη (χ.χ.). Roesler 1973, 12. 454 Holländer Hans, Holländer 2005, 264. Μερικά από τα µοντέλα που χρησιµοποίησε ο Hasenclever, όπως εκείνο του νικητή, συναντώνται και στη ∆οκιµασία κρασιού (λάδι σε καµβά, 42x57 εκ.), έργο του της προηγούµενης χρονιάς, µε µια θεµατογραφία στην οποία είχε διακριθεί. Schmidt Gudrun στο: Turner Jane (edit.), The Dictionary of Art, vol.14, London, 1996, 217. 455 Κεφαλίδου Ευρυδίκη, Νικητής, Εικονογραφική Μελέτη του Αρχαίου Ελληνικού Αθλητισµού, Θεσσαλονίκη, 1996, 142. 456 Ιλ., Ψ, 571.

128

θέση φαίνεται ότι η µινιατούρα457 έληξε µε µατ και ο αρχάριος παίκτης πλήρωσε µε την πρόωρη έξοδο του Πύργου a1. Το έργο του Jentzen παραπέµπει στην εικόνα ανώνυµου καλλιτέχνη (χ.χ., πίν.275, εικ. πάνω) “Victi Insultat. Zidetque Dolentevy” [=Χλευάζει τον νικηµένο. Γελά µε τη λύπη του]. Απογοήτευση ακολουθεί πάντα µετά τον αιφνιδιασµό της ήττας, που γίνεται αντιληπτός από την προσφώνηση Σαχ και Ματ, του αντιπάλου. Παράδειγµα αποτελεί το έργο της Αγγλικής Σχολής Σαχ και Ματ (περ.1820, πίν.275, εικ. κάτω), που είναι ζωγραφισµένο στην πίσω όψη ενός κρυστάλλου και θυµίζει σκηνικό θεάτρου458.

Ζευγάρια στη σκακιέρα

O διεκδικητής του Παγκοσµίου Πρωταθλήµατος Siegbert Tarrasch

(1862-1934) στο βιβλίο του Traité pratique du jeu d’échecs (1931) αναφέρει

ότι το παιχνίδι έχει τη δυνατότητα να χαρίσει την ευτυχία, όπως ο έρωτας και

η µουσική459. Στους περισσότερους πίνακες οι σκακιστικές συναντήσεις για τη

διεξαγωγή των παρτίδων ανάµεσα στα αντίθετα φύλα, γνωστές από τα

Μεσαιωνικά ήδη χρόνια, συνέχισαν τον δέκατο ένατο αλλά και τον εικοστό

αιώνα να λειτουργούν ως αλληγορία των αρετών της αγάπης. Οι παρτίδες

αυτές θέλουν τον αντίπαλο Βασιλιά να αντιπροσωπεύει και το αντίθετο φύλο.

Εποµένως η νίκη αυτή συµβολίζει και την ολοκληρωτική κατάκτηση του

αντιπάλου. Η ήττα αποδίδεται µε πιο δυναµικό τρόπο, όταν ένας από τους

δύο, τις περισσότερες φορές η γυναικεία µορφή, παρουσιάζεται να κινεί ένα

κοµµάτι. Πρόκειται για την τελευταία και θανάσιµη κίνηση. Μερικά έργα

εµπεριέχουν στον τίτλο τους την απειλή: Σαχ-Ματ, Σαχ στον Βασιλιά ή Σαχ

στη Βασίλισσα. Η φιγούρα, που δίνει το µατ, µπορεί να παραλληλισθεί µ’ ένα

φονικό όπλο, γι’ αυτό και µια τέτοια απεικόνιση σε παρτίδες µεταξύ φίλων του

ιδίου φύλου, όπως του πίν.80, είναι ασυνήθιστη.

Αυτή η οµάδα έργων περιλαµβάνει και πίνακες µε σκηνικά

προγενέστερων εποχών. Χαρακτηριστικό είναι ότι η νίκη της γυναίκας µετά

την τελευταία της κίνηση αντικατοπτρίζεται και στη στάση του σώµατός της.

457 Παρτίδα λίγων κινήσεων που λήγει µε εγκατάλειψη ενός από τους δύο αντιπάλους. 458 Στην ίδια ενότητα εντάσσεται και η παρτίδα του πίν.276, χωρίς ενδείξεις, η οποία διεξάγεται σε δηµόσιο χώρο. 459 Πλεύρης Κώστας, Σκάκι, Φύσις και Ιστορία, Αθήνα, 1993, 19.

129

Η πλάτη της ακουµπά στη πλάτη του καθίσµατος ή είναι σε όρθια θέση, σαν

να γνωστοποιεί το τέλος της µάχης.

Στις εικόνες (πίν.277 και πίν.278) των Alfred Edward Chalon (1780-

1860) Προσεγγίζοντας το Σαχ-Ματ (χ.χ.) και George Whiting Flagg (1816-97)

Οι σκακιστές ή Οι σκακιστές-Σαχ και Ματ (περ.1836) συµµετέχει και ένας

θεατής, που προφανώς κατανόησε τη θέση του νικηµένου νεαρού460 και τον

κοιτά µ’ ένα ελαφρό χαµόγελο.

Σε δύο έργα (πίν.279 και πίν.280) η ανδρική µορφή δείχνει

προβληµατισµένη σε αντίθεση µε τη γυναικεία που µοιάζει να αδιαφορεί

κρατώντας χαλαρά µια βεντάλια: πρόκειται για τους Σκακιστές (1887) του Carl

Herpfer (1836-97) και την Παρτίδα σκακιού (χ.χ.) του George Goodwin

Kilburne (1839-1924), άγγλου ζωγράφου, χαράκτη και ακουαρελίστα, που είχε

επηρεαστεί από τις προσωπογραφίες της βικτοριανής και εδουαρδιανής

ζωής461. Σε παρόµοιο κλίµα εκτυλίσονται δύο ενδιαφέρουσες ροκοκό σκηνές

(πίν.281) του Francesco Beda (1840-1900) µε τον ίδιο τίτλο Η παρτίδα

σκακιού (δεύτερο µισό του δέκατου ένατου αιώνα). Στις βασικές διαφορές

των δύο έργων συγκαταλέγονται οι τρεις επιπλέον γυναικείες µορφές δεξιά

στον κάτω πίνακα καθώς και ένα χαµηλό τραπέζι, που τοποθετήθηκε

απέναντι, για να ισορροπήσει η σύνθεση. Με εξαίρεση µερικές λεπτοµέρειες

παρατηρείται ότι οι δύο πίνακες δίνουν την εντύπωση της ίδιας παρτίδας. Η

γυναικεία µορφή που παρακολουθεί την παρτίδα στην επάνω εικόνα φαίνεται

ότι κουράστηκε, κάθισε και άνοιξε τη βεντάλια της. Όπως συνήθως έτσι και

εδώ, όσο περνούσε ο χρόνος η µάχη γινόταν πιο έντονη, η παρτίδα

αποκτούσε µεγαλύτερο ενδιαφέρον και πλήθαιναν οι θεατές. Γι’ αυτό θα

µπορούσε να υποθέσει κανείς ότι η πάνω εικόνα προηγήθηκε χρονικά.

Σε ροκοκό ατµόσφαιρα παρουσιάζεται τόσο το µικρό έργο 24x17,5 εκ.

του C. Nordheim (;-;) Νεαρό ζευγάρι παίζει σκάκι του (δέκατος ένατος αιώνας,

πίν.282), όσο και του J. Frank (;-;) Το παιχνίδι εναντίον της γυναικείας

καρδιάς (1912, πίν.283) που προέρχεται από ταχυδροµικό δελτάριο.

460 Roesler 1973, 5. 461 Burlington Paintings, Fine 19th & 20th Century & European Paintings, Painting Details, Kilburne, George Goodwin (1839-1924) <http://www.burlington .co.uk/picture/cm/content/5556> (Πρόσβαση 17/5/2005).

130

Η εικόνα του Alphons Hollaender (;-;) Ζευγάρι που παίζει σκάκι (1862,

πίν.284) παριστάνει ένα νεαρό ζευγάρι µε αναγεννησιακά κοστούµια σε ώρα

παιχνιδιού µέσα σε ένα δωµάτιο µε αναµµένο τζάκι και εκκεντρικά έπιπλα462.

Το έργο είναι φιλοτεχνηµένο µε λεπτή πινελιά και σε γαιώδη χρώµατα. Το

δάπεδο παραπέµπει σε σκακιέρα, στη µάχη που θέλει τη νεαρή γυναίκα να

είναι χαµογελαστή και τον αντίπαλο σκεφτικό.

Το µεγαλύτερο διάστηµα των σπουδών του στη Σχολή Καλών Τεχνών

του Παρισιού ο Gunnar Berndtson (1854-95) το πέρασε υπό την επίβλεψη

του Jean-Léon Gérôme. Η επιρροή του Meissonier είναι εµφανής τόσο στην

επιλογή του θέµατος463 Σκακιστές (1878, πίν.285), όσο και στις λεπτοµέρειες

και στις αντανακλάσεις των ενδυµασιών, που προέρχονται από την εποχή του

Τριακονταετούς πολέµου. Ο Berndtson µας δίνει µια ισορροπηµένη σύνθεση µε τρυφερά χρώµατα, όπου η γυναίκα κοιτά επίµονα τον αντίπαλό της και

συγχρόνως κινεί µε αυτοπεποίθηση ένα κοµµάτι προαναγγέλλοντας µε αυτό

τον τρόπο το θανάσιµο κτύπηµα.

Σε ώρα κίνησης αποδίδεται και η παίκτρια (πίν.286) του άγγλου

ζωγράφου ηθογραφιών και ιστορικών σκηνών Sidney Muschamp (1884-

1929). Η γυναίκα µε την απειλή Σαχ στον Βασιλιά! (γαλλικό ταχυδροµικό

δελτάριο του 1910) προσεγγίζει την ανδρική µορφή. Η στάση των παικτών

µοιάζει µε εκείνη της εικόνας Μάθηµα πιάνου (πίν.287) του δέκατου ένατου

αιώνα. Η πιανίστρια φαίνεται να είναι το ίδιο µοντέλο µε τη σκακίστρια του

πίν.286. Ένα άλλο έργο του άγγλου ζωγράφου µε παρόµοια αισθησιακή

ατµόσφαιρα και απειλή είναι το Σαχ-Ματ (δέκατος ένατος αιώνας, πίν.288).

Η γυναίκα µε την τελευταία κίνησή της κατέκτησε τον αντίπαλο. Σ’ αυτή την

παράσταση η ανδρική µορφή µοιάζει µε εκείνη του Σαχ στον Βασιλιά!

(πίν.286). Ίσως υποκρύπτεται η χρήση συγκεκριµένων µοντέλων ή πρόκειται

για τις ίδιες γνωστές προσωπικότητες.

Στον πίν.289, χωρίς άλλες ενδείξεις, φαίνεται να απειλείται η

Βασίλισσα. Ο νεαρός κρατά ένα κοµµάτι, προφανώς τη Ντάµα, και µε

διστακτική προσέγγιση ανακοινώνει στην αντίπαλό του Σαχ στη Βασίλισσα. Η 462 Kunst-Auktionshaus Martin Wendl <http://www.auktionshaus-wendl.de/eng/detail.asp?auctionSearch=-1&searchfield=&nachverkauf=False&searchstring=&nextrec=200&T1_ID=50&T2_ID=5015&T3_ID=249845> (Πρόσβαση 14/2/2005). 463 Koskimies Kaija στο: Turner Jane (edit.), The Dictionary of Art, vol.3, London, 1996, 821.

131

παράδοση της απεικόνισης του παιχνιδιού σ΄ ένα περιβάλον µε ευχάριστη

ατµόσφαιρα φαίνεται να συνεχίζεται και τον εικοστό αιώνα, όπως στο

γραφιστικό έργο του/της M. Marbach Σαχ (1916, πίν.290) όπου το σκάκι

συνοδεύεται από λουλούδια, µουσικό όργανο αλλά και βιβλία.

Ο ισπανός Manuel y Aguado Bejarano Gabral (1827-91) στο έργο Παίζοντας σκάκι (1887, πίν.291) απεικονίζει µια παρέα γύρω από µια

παρτίδα, που διαδραµατίζεται σε εξωτερικό χώρο. Στην εικόνα φαίνεται ο

παίκτης να απορεί για την κίνηση της αντιπάλου, που προφανώς πρόκειται

για την τελευταία.

Σε µικρή οµάδα πινάκων (πίν.292, πίν.293, πίν.294, πίν.295, πίν.296 και πίν.297) η γυναικεία µορφή φαίνεται να κοιτά τον αντίπαλο και να

περιµένει πότε θα εγκαταλείψει την παρτίδα, για να ασχοληθεί µαζί της.

Πρόκειται για τα έργα: Παρτίδα σκακιού (1874) του Charles Green (1840-98),

Οι σκακιστές (1879) ενός ανώνυµου καλλιτέχνη βασισµένη σ’ έναν πίνακα του

Otto Erdmann464 (1834-1905), Οι σκακιστές ή Ο Μαύρος έχει την κίνηση

(1920) του Joseph Walter West (1860-1933), Οι σκακιστές (1926) του

Leonard Campbell Taylor (1847-1969)465, Σίγουρος για τη νίκη (1898) ενός

ανώνυµου καλλιτέχνη βασισµένη σε µια ακουαρέλα του Paul Barthel, καθώς

και στο Χωρίς τίτλο (πριν από το 1822) του Smith Anker (1759-1819),

εµπνευσµένο από το ποίηµα του Peter Coxe “The Social Day”466.

Σε µια παραλλαγή µε τις πιο πάνω συνθέσεις, στα τρία έργα (πίν.298,

εικ. πάνω και κάτω και πίν.299), το πρώτο ενός ανώνυµου καλλιτέχνη χωρίς

ενδείξεις467, το δεύτερο του John Callcott Horsley (1817-1903) Σαχ και Ματ

στην επόµενη κίνηση468 (1862) και το τρίτο του ούγγρου Ferenz Kolossi (;-;)

Παιχνίδι σκακιού (περ.1880) αντίστοιχα, οι ανδρικές µορφές περιµένουν να

δεχθούν το τελικό κτύπηµα για να υποκύψουν. 464 Ο Roesler παραθέτει δύο έργα του γερµανού Otto Erdmann, πιθανόν όµως να πρόκειται για το ίδιο έργο. Το πρώτο περιγράφεται στον κατάλογο του Boetticher και έχει τίτλο Οι σκακιστές (1876) και το δεύτερο στον κατάλογο του Bénézit µε τίτλο Παρτίδα σκακιού στο Cologne Museum. Roesler 1973, 9. 465 Ο Roesler µνηµονεύει άλλα τρία έργα του Campbell: 1. Σκάκι (1905), 2. Οι σκακιστές ή Παρτίδα σκακιού, 51,4x40 εκ. (Η περιγραφή του έργου πλησιάζει µε εκείνη του πίν.292, αλλά, επειδή διαφέρουν οι διαστάσεις πιθανόν να είναι κάποια παραλλαγή τους) και 3. Παρτίδα σκακιού, 20x30,5 εκ., Κλήβελαντ, White Collection. ό.π., 25. 466 Το χαρακτικό δηµοσιεύθηκε το 1822. Λεζάντα εικόνας που έστειλε η Bridgeman Art Library του Λονδίνου στον συγγραφέα για τη συγκεριµένη µελέτη. 467 Πιθανότατα το έργο χρονολογείται στο δεύτερο µισό του δέκατου ένατου µε αρχές εικοστού. 468 Αντίγραφο του έργου σε χαρακτικό (χ.χ.) έχει αποδοθεί από τον H. Harral (;-;). Κλήβελαντ, White Collection. Roesler 1973, 13.

132

Τα δύο χαρακτικά (πίν.300 και πίν.301) του W. French (;-;), Σαχ στον

Βασιλιά και Σαχ και Ματ, κατασκευάστηκαν µετά το 1848 και είναι βασισµένα

στα έργα του Frank Stone (1800-59) Επικείµενο µατ (1847, πίν.302) και στο

αντίστοιχό του Ματ469. Από το 1848 οι σκηνές του Stone διαδόθηκαν µέσα

από πολλές αναπαραγωγές τους σε λιθογραφίες, φωτογραφίες και

λιθοφάνειες. Ο λόγος είναι ότι τα χαρακτικά, τα οποία φιλοτεχνήθηκαν τα

επόµενα χρόνια από τον French καθώς και από άλλους καλλιτέχνες, ήταν

πολύ αγαπητά ακόµη και ως διακοσµητικά τοίχου σε clubs σκακιού. Ένα

εργοστάσιο παρασκευής πορσελάνης στο Βερολίνο, το οποίο είχε ειδικευτεί

στις λιθοφάνειες, κατασκεύασε σύµφωνα µε αυτά τα πρότυπα διάφανα

πορσελάνινα ανάγλυφα, δηλαδή έπρεπε να τοποθετηθούν µπροστά από µια

πηγή φωτός, ώστε να γίνεται ορατή η παράστασή τους470.

Το σκηνικό του St. Rejchan Φυλάξτε τη Ντάµα (περ.1890, πίν.303)

εµφανίζει κοινά στοιχεία µε τον πίν.302. ∆ιαπιστώνουµε πως η ερωτική

παράδοση των σκέψεων γύρω από το σκάκι δεν είχε ξεχαστεί εντελώς·

υφίσταται ακόµα και σ’ αυτούς τους χώρους, τους οποίους επισκέπτονταν

σοβαροί κύριοι. Μια πιο ερωτική σκηνή εκτυλίσσεται και στην εικόνα του

James Hamilton (1853-94) Παρτίδα σκακιού (1880, πίν.304). Η γυναίκα

φαίνεται να έχει παραδοθεί στη κίνηση της ανδρικής µορφής. Το σώµα της

γέρνει και η βεντάλια της βρίσκεται στο πάτωµα σαν σηµάδι παράδοσης. Η

σκηνή στην Παρτίδα σκακιού (1897, πίν.305) του Salvatore Maldarelli (1866-

1935) εντάσσεται πλήρως στο ειδυλλιακό κλίµα που προσδίδει στο παιχνίδι η

παρουσία του µικρού έρωτα που κάτι ψιθυρίζει στον νεαρό παίκτη.

Το ερωτικό κλίµα, που περιβάλλει το σκάκι, εντοπίζεται και στα

ταχυδροµικά δελτάρια όπως της εικόνας του πίν.306 (έτος ταχυδρόµησης

1913) ενός ανώνυµου καλλιτέχνη µε τίτλο Παρτίδα σκακιού, του πίν.307

(ταχυδροµηµένο από την Αβάνα στις 27/8/1902) και του πίν.308

(ταχυδροµηµένου στις 1/9/1919). Το ταχυδροµικό δελτάριο στον πίν.309

(χ.χ.) συνοδεύεται µε τη φράση «Το πιο µεγάλο παιχνίδι του κόσµου-Η κίνησή

του». Ο πίν.310 προέρχεται από γερµανικό ταχυδροµικό δελτάριο

ταχυδροµηµένο το 1920. Άλλη µια έκδοσή του κυκλοφόρησε µε τη φράση Μια

469 Roesler 1973, 24. 470 Holländer Hans, Holländer 2005, 264.

133

παρτίδα για µια ζωή471. Όλα τα παραπάνω δελτάρια είναι έργα ανωνύµων

καλλιτεχνών.

Οι δύο εικόνες του πίν.311 είναι από ταχυδροµικά δελτάρια και

δείχνουν ότι το φιλί προέκυψε µετά από µία παρτίδα. Η επάνω εικόνα είναι

από γερµανικό ταχυδροµικό δελτάριο του 1920 και η κάτω κυκλοφόρησε µε

τον τίτλο Αυτή είναι σωστή κίνηση (περ.1914). Στα δύο ταχυδροµικά δελτάρια

(χ.χ.) των πίν.312 και πίν.313 χρησιµοποιήθηκαν για την προσέγγιση του

θέµατος έµµεσα οι σκακιστικές απειλές Σαχ στη Ντάµα και Σαχ στον Βασιλιά,

οι οποίες λαµβάνονται πάντοτε υπόψη στις ερµηνείες του σκακιού. Ίδιο τίτλο

Σαχ στον Βασιλιά έχει και το γερµανικό ταχυδροµικό δελτάριο (1919) του

πίν.314 µε έτος ταχυδρόµησης 1919. Η ροκοκό ατµόσφαιρα, που

παραπέµπει στην ερωτική εικονογραφία, συναντάται και στον πίν.315472 µε

τίτλο Παρτίδα σκακιού (χ.χ.).

Ο ερωτικός υπαινιγµός είναι ρητά γραµµένος στο ταχυδροµικό

δελτάριο (πίν.316), που χρονολογείται περίπου το 1913: Τα παιχνίδια της

αγάπης-Σκάκι.

[Στιχοµυθία] Ρεν! Όχι ακόµη, καλύπτοµαι µε τον Πύργο.

Αλλά µπαίνω µέσα µε τον τολµηρό Ίππο µου. Αυτή τη φορά σας έπιασα. Ματ!

Μου µένει ακόµη ένα πιόνι;

Ναι, αλλά πεθαίνει, αφού επιστρέφει η Βασίλισσα !473

Ένα πιο τολµηρό έργο που κυκλοφόρησε επίσης σε ταχυδροµικό

δελτάριο και µπορεί να συµπεριληφθεί στη σειρά αυτή είναι το Σαχ και Ματ

(χ.χ., πίν.317). Η ξαπλωµένη γυµνή γυναικεία µορφή του Heinrich Krenes

(1874-;) έχει κάτω από το κεφάλι της δύο µαξιλάρια. Το πάνω είναι σε σχήµα

σκακιέρας. Έτσι ο αυστριακός καλλιτέχνης, σε συνδυασµό και µε τον

471 Scacchi e Collezionismo, Gli Scacchi Nelle Cartoline D’Epoca, 3-L’eterna partita:scacchi e amore <http://digilander.libero.it/skak61/collezione/amore/amore_009.htm> (Πρόσβαση 17/5/2006). 472 Η φωτογραφία δηµοσιεύθηκε στο περ. Europe Echecs, Οκτώβριος 1997, τεύχος αρ. 460, 74, εικ. κάτω αριστερά χωρίς ενδείξεις, αλλά οι διαστάσεις 11,8x8,1 εκ. πιθανόν να προδίδουν προέλευση από ταχυδροµικό δελτάριο ή να πρόκειται µικρογραφία. 473 Chessbase News, Columns <http://www.chessbase.com/columns/column.asp?pid=166> (Πρόσβαση 17/5/2006).

134

σκακιστικό τίτλο, υποδηλώνει την υπεροχή του στην ερωτική του σχέση µε τη

γυναίκα.

Αντίθετες σκηνές παρουσιάζουν τα δύο ταχυδροµικά δελτάρια

(πίν.318 και πίν.319) Ήρωας: Σαχ και µατ474 (ταχυδροµηµένο το 1910) και

Χωρίς τίτλο475 (ταχυδροµηµένο στις 20/11/1939). Κάποια διαφωνία προέκυψε

ανάµεσα στο ζευγάρι, πιθανόν στη συζήτηση που είχαν κατά τη διάρκεια της

παρτίδας.

Οι αναµετρήσεις στο σκάκι δεν έχουν σχέση ούτε µε το φύλο, αλλά

ούτε και µε την ηλικία. Στην Χαµένη παρτίδα (1895, πίν.320) ο C. J. Bots (;-;)

απεικονίζει τη στιγµή που µια νεαρή κοπέλα έχει κερδίσει έναν ηλικιωµένο και

χαµογελά. Στη χαρά της νίκης συµµετέχει και µια δεύτερη κοπέλα της ίδιας

περίπου ηλικίας, που προφανώς είναι κάποια φίλη της. Η σύνθεση του έργου

µε την ανοικτή βεντάλια αριστερά, τον ηλικιωµένο στη δεξιά µεριά και τον

έκκεντρο πίνακα µε την παχιά κορνίζα στον τοίχο, είναι ιδιαίτερα

ισορροπηµένη και εκφραστική.

Το ταχυδροµικό δελτάριο του Brynolf (Bruno) Wennerberg (1866-1950)

µε τίτλο Στο στρατιωτικό νοσοκοµείο (πίν.321) πιθανόν ανήκει στον αριθµό

των ροµαντικών παρτιωτικών έργων που δηµιούργησε το 1915 για το γνωστό

γερµανικό περιοδικό “Lustige Blaetter” και κυκλοφόρησε την περίοδο του

πολέµου476. Η σκηνή δείχνει µια νοσοκόµα να χαµογελά γλυκά σ’ έναν

ασθενή που µόλις κέρδισε στο σκάκι. Οι δύο αυτές εικόνες, του Bots

(πίν.320) και του Wennerberg (πίν.321) αντίστοιχα, µπορούν να ενταχθούν

και στην ενότητα των έργων µε παράσταση του νικητή.

Σε ένα µεταγενέστερο έργο του Jean Karl Kayser (;-;) µε τίτλο Το σκάκι

(περ.1920, πίν.322) ένα ζευγάρι παίζει κάτω από το φως µιας λάµπας. Η

σκακιέρα είναι τοποθετηµένη πλάγια µε το τετράγωνο a1 λευκό αντί για

µαύρο. Το φινάλε και οι έντονες σκιές προδίδουν ότι είναι αργά και ο άνδρας

474 Η εικόνα στο ταχυδροµικό δελτάριο είναι ενυπόγραφη. ∆ε διακρίνεται το όνοµα λόγω της χαµηλής ανάλυσης, που κυκλοφορεί στο διαδίκτυο. Πιθανόν η υπογραφή να είναι και του αποστολέα. 475 Το έργο είναι ενυπόγραφο αλλά λόγω της χαµηλής ανάλυσης που κυκλοφόρησε στο διαδίκτυο δεν είναι δυνατή η ανάγνωση του ονόµατος. 476 The Great War in a Different Light, Brynolf (Bruno) Wennerberg <http://www.greatwardifferent.com/Great_War/Wennerberg/Wennerberg_01.htm> (Πρόσβαση 15/9/2003).

135

περιµένει το τέλος της µάχης για να ανάψει το τσιγάρο του. Προφανώς ο

ζωγράφος υπονοεί ότι η συνάντηση δε θα τελειώσει µε τη λήξη της µάχης.

Σε µια µικρή οµάδα πινάκων (πίν.323, πίν.324, πίν.325, πίν.326 και

πίν.327, εικ. πάνω και κάτω) µεταξύ των αντίθετων φύλων αυτή η αλληγορία

του έρωτα δεν προβάλλεται. Πρόκειται για: ένα τρίτο έργο του Sadler Είναι

µατ (χ.χ.), του Joseph Jambor (;-;) Παρτίδα σκακιού477 (1916), ενός ανώνυµου

άγγλου καλλιτέχνη Ο κύριος και η κυρία Barry παίζουν σκάκι (δέκατος ένατος

αιώνας), του Harden The board game (1815), το οποίο είναι σύγχρονο µε τα

άλλα δύο σκακιστικά του έργα478, του Joseph Clark479 (1834-1919) Οι

σκακιστές (1860)480 και του John Newton Hyde (1847-1927) Ματ σε µια

κίνηση (1871). Ο πίνακας του Clark παρουσιάζει µια νεαρή παίκτρια να

απευθύνεται κατά τη διάρκεια της παρτίδας σε µια όρθια ανδρική µορφή

δείχνοντάς της ένα κοµµάτι. Προφανώς τον συµβουλεύεται, ενώ ο αντίπαλός

της είναι απασχοληµένος µε τη θέση. Η παρτίδα στον πίνακα του Hyde

διεξάγεται σε πλοίο κατά τη διάρκεια ενός ταξιδιού.

Στη µεταγενέστερη έγχρωµη λιθογραφία (πίν.328) του Paul

Wunderlich (1927-) Ροκέ (χ.χ.) ο µαιτρ στέκεται απέναντι από τη γυναίκα του

σε χαλαρά επίσηµη στάση, σαν να θέλει να της ανακοινώσει την επόµενη

κίνησή του. Ανάµεσα στο ζευγάρι παρεµβάλλεται, χωρίς προοπτική απόδοση,

η ανασηκωµένη σκακιέρα µε τα κοµµάτια να δηλώνονται υπαινικτικά. Το

αιγυπτιακά στιλιζαρισµένο ζευγάρι είναι τοποθετηµένο σε αχανές τοπίο481 µε

δύο άγρια ζώα που παραπέµπουν στις δύο παρατάξεις και στη µάχη που

πρόκειται να διαδραµατισθεί, στην οποία επιβάλλεται η κίνηση του ροκέ που

αντιστοιχεί στην οχύρωση του Βασιλιά.

477 Απεικόνιση σε γραµµατόσηµο. Η ∆ηµοκρατία της Touva κυκλοφόρησε την 1/2/1996 ένα «φυλλαράκι» Το έργο είναι στο δεξί γραµµατόσηµο. Από τη συλλογή του φιλοτελιστή Αντώνη ∆ιαµαντίδη. 478 βλ. πίν.186 και πίν.187. 479 Ο Roesler µνηµονεύει ότι ο Joseph Clark δηµιούργησε άλλο ένα έργο µε τίτλο Σαχ µατ (1876-1867). Ο πίνακας παρουσιάζει ένα γέρο να παίζει σκάκι µε ένα παιδί µπροστά σε ένα τζάκι και µια γυναίκα, που κρατά ένα µωρό, να τους παρακολουθεί. Roesler 1973, 6. 480 Την ίδια χρονιά ο πίνακας είχε εκτεθεί στη Βασιλική Ακαδηµία. Σχεδόν κάθε χρόνο από το 1857 µέχρι το 1904 ο Clark έκθετε στη Βασιλική Ακαδηµία. Artnet, Joseph Clark (British, 1834-1926) <http://www.artnet.com/Galleries/Artists_detail.asp?G=&gid=424053430&which=&aid=569307&ViewArtstBy=online&rta=http://www.artnet.com> (Πρόσβαση 17/5/2005). 481 Holländer Hans, Holländer 2005, 294.

136

Το σκάκι στη Λογοτεχνία

Όπως αναφέρθηκε και στην Εισαγωγή, από τον Μεσαίωνα ήδη, το σκάκι αποτέλεσε πηγή έµπνευσης για τη λογοτεχνία η οποία και έγινε η αφορµή για τη δηµιουργία ζωγραφικών έργων µε υπερβολική απόδοση φαντασίας. Η πορεία αυτή του σκακιού, από τον πεζό λόγο στην εικόνα, επαναλαµβάνεται στον δέκατο ένατο και εικοστό αιώνα µε τα αντίστοιχα ζωγραφικά µέσα της εποχής482. Ο αριθµός των ζωγραφικών έργων που οφείλουν την προέλευσή τους κυρίως σε λογοτεχνικά και θεατρικά έργα µαρτυρούν όχι µόνο αµείωτο ενδιαφέρον, αλλά και αστείρευτη πηγή φαντασίας. Η θεµατογραφία αυτή που ξεκίνησε τον Μεσαίωνα, συνεχίστηκε µέχρι και τον εικοστό αιώνα, ενώ η ζωγραφική ιστορικών θεµάτων κάτω από το βάρος του µοντερνισµού του εικοστού αιώνα δεν προσφέρονταν πια για καλλιτεχνικούς νεοτερισµούς.

Οι δύο εικονογραφήσεις (πίν.329 και πίν.330) των August Malmström (1829-1901)483 και M. Jurgielewicz (;-;) προέρχονται από «Το Έπος του Frithiof», 1825484, του σουηδού ποιητή Esaias Tegnér (1782-1846). Η πιο παλιά αναφορά του έπους ανάγεται στον έβδοµο αιώνα, ενώ το σκάκι προστέθηκε στη χρυσή εποχή των επών, δηλ. τον δωδέκατο ή δέκατο τρίτο αιώνα485, γιατί προηγουµένως ήταν άγνωστο στις Σκανδιναβικές χώρες.

Το έργο (πίν.331, εικ. αριστερά), ανώνυµου καλλιτέχνη, που χρονολογείται το 1871, βασίζεται στο ποίηµα του T. Lenartowicze «Ματ µε τη Ντάµα». Απεικονίζεται σε νεαρή ηλικία ο Ian Sobieski, ο µελλοντικός βασιλιάς της Πολωνίας Jan III, σε επίσκεψη στη βασιλική αυλή του Παρισιού. Εκεί γνωρίζεται και παίζει σκάκι µε τη δεσποινίδα Maria Casimira από το Arquien, την οποία θα παντρευτεί ένα - δύο χρόνια αργότερα486. Το έργο (πίν.331, εικ. δεξιά) του M. Jastrun (;-;) προέρχεται από το µυθιστόρηµα Ο ποιητής και ο

482 Η πληθώρα των σκακιστικών µυθιστορηµάτων µε τις ποικίλες αποχρώσεις και το υψηλό λογοτεχνικό επίπεδο, που προέκυψε τον εικοστό αιώνα, έχει προφανώς τις ρίζες της στην εξάπλωση και δηµοτικότητα που απέκτησε το παιχνίδι µέσω κυρίως της Σοβιετικής Σχολής. 483 Σουηδός καθηγητής της Ακαδηµίας Τεχνών από το 1867 µέχρι το 1894, Nordic Authors/August Malmström <http://runeberg.org/authors/malmstra.html> (Πρόσβαση 24/7/2005). 484 Wikipedia, The Free Encyclopedia, Friothiof’s saga <http://en.wikipedia.org/wiki/Fri%C3%B0%C3%BEj%C3%B3fs_saga_ins_fr%C5%93kna> (Πρόσβαση 24/7/2005). 485 Gizycki 1972, 247. 486 ό.π., 186, 187.

137

αυλικός και απεικονίζει τον πολωνό ποιητή του δέκατου έκτου αιώνα Jan Kochanowski να παίζει σκάκι µε τον ιταλό Eneas Vetello.

Οι δυο εικονογραφήσεις του πίν.332, ενός ανώνυµου καλλιτέχνη (χ.χ., εικ. πάνω) και του Carl Gecker (1892, εικ. κάτω) στην οποία παρουσιάζεται η Franz Adelaide και ο επίσκοπος του Bamberg, προέρχονται από τη γερµανική έκδοση του δραµατικού έργου του Γκαίτε «Ο Götz von Berlichingen487 µε το σιδερένιο χέρι488»489 (1858), ο οποίος ισχυριζόταν ότι το Σκάκι είναι κριτήριο του νου490. Στην εικόνα του Girolarao Induno (1827-91) La partita a scacchi ή Παρτίδα σκακιού στον δέκατο τέταρτο αιώνα (1882, πίν.333) απεικονίζεται µια παράσταση από την οµώνυµη όπερα (1871). Πιθανότατα πρόκειται για το έργο του Guiseppe Giacosa Μια παρτίδα σκακιού που αναφέρει ο Gizycki491. Το θέµα είναι βασισµένο στο ροµαντικό διήγηµα Huon of Bordeaux και εξελίσσεται τον δέκατο τέταρτο αιώνα στο κάστρο της κοιλάδας της Aosta. Πιθανόν και η εικόνα (πίν.335) χωρίς ενδείξεις να προέρχεται από θεατρική παράσταση.

Στο µυθιστόρηµα “Living Stones”492 (1918) ο Waclaw Berent (1873-1940) επανέρχεται στο γνωστό Ιπποτικό µυθιστόρηµα του Lancelot υπογραµµίζοντας την οµόνοια της µεσαιωνικής κουλτούρας, καθώς και τη συµβολή της Πολωνίας στο µεσαιωνικό πνεύµα. Η Maja Berezowska (1898-1978) παρουσιάζει στον πίν.336 την αγαπηµένη του Lancelot να µην έχει υποκύψει ακόµα στις επιθυµίες του. Με το αριστερό της χέρι κινεί τον Ίππο, για να βοηθήσει την προώθηση του πιονιού σε Βασίλισσα493, την οποία κρατά και δείχνει προκλητικά µε το άλλο της χέρι. Η είσοδος της Βασίλισσας στο παιχνίδι υποδηλώνει τη δύσκολη θέση του Lancelot, που εικονίζεται επιθετικός. Άλλα δύο σχέδια της Berezowska σχετίζονται µε το µυθιστόρηµα Σαχ και Σαχ-Ματ (πίν.337) του L. Niemojowski. Η επάνω εικόνα έχει λεζάντα 487 Ο Götz von Berlichingen που στην πραγµατικότητα λεγόταν Gottfried von Berlichingen ήταν ένας ιππότης που γεννήθηκε στο τέλος του δέκατου πέµπτου αιώνα. Αυτόν και τη ζωή του χρησιµοποίησε ως πρότυπο ο Γκαίτε στο έργο του. 488 Ο ιππότης είχε αντικαταστήσει το χαµένο σε µια µάχη χέρι του µε µια σιδερένια κατασκευή µε τη µορφή χεριού. 489 Παρουσιάστηκε στο Βερολίνο το 1773 και χαρακτηρίζεται το πρώτο γερµανικό έργο Σεϊξπηριακού στιλ. Aol Hometown, Chapter Twelve, Romanticism <http://hometown.aol.com/clasz/Chap12.html> (Πρόσβαση 12/5/2005). Στον πίν.333 (χ.χ.), ενός ανώνυµου καλλιτέχνη παρουσιάζεται µια πρόσκληση του θεατρικού έργου. Η ηθοποιός Charlotte Wolter υποδύεται τον ρόλο της Adelheid von Walldorf και απεικονίζεται δίπλα στη σκακιέρα. 490 Κεφαλής 2004, 247. 491 Gizycki 1972, 185. 492 ό.π., 180+1 [Λεζάντα εικ.]. 493 Όταν το πιόνι φθάσει στην τελευταία οριζόντια γραµµή γίνεται αναγκαστικά Βασίλισσα ή Πύργος ή Άξιωµατικός ή Ίππος.

138

Ο Bartolomeo την ερωτεύεται τρελά πάνω σ’ ένα δάπεδο σκακιέρας και η κάτω εικ. συνοδεύεται µε τα λόγια: Έπαιζε την τελευταία παρτίδα µόνος του494. Πιθανόν τα τρία έργα (πίν.338, πίν.339, και πίν.340) να σχετίζονται ή να είναι εµπνευσµένα από τον πεζό λόγο: η γαλλική λιθογραφία Παρτίδα σκακιού (αρχές δέκατου ένατου αιώνα) του Alfred Johannot (ή Johannet) (;-;), Ο Annibale Bentivolglio παίζει σκάκι ή Ο Annibale Bentivoglio στη φυλακή (δεύτερο µισό του δέκατου ένατου αιώνα) του Serra Luigi (1846-88) και η οριενταλιστική εικόνα ∆ύο Πέρσες παίζουν σκάκι (χ.χ.) ανώνυµου καλλιτέχνη.

Οι δύο εικόνες των N. A. Ushina (πίν.341) και Jamina Petry-

Przybylska (πίν.342) προέρχονται από τις «Αραβικές νύχτες». Η πρώτη είναι

έργο σοβιετικής επιρροής και παρουσιάζει τη σοφή σκλάβα Tavaduda να

κερδίζει τους µορφωµένους και σοφούς άνδρες495 και η δεύτερη (1956) είναι

έγχρωµη και συνοδεύεται από τον τίτλο: «Ω, κυρία µου, απάντησε ο Sharr-

Khan, όποιος παίζει µαζί σου είναι καταδικασµένος να χάσει»496.

H εικονογράφηση της Eleanor Fortescue Brickdale (1871-1945) µε

τίτλο Η χαριτωµένη Enid (1911, πίν.343) διακοσµεί το εξώφυλλο του

γιγάντιου ποιητικού έργου του Alfred Lord Tennyson (1809-1892) «Το

ειδύλλιο του βασιλιά» µε θέµα τον βασιλιά Αρθούρο497.

Ο βενεδικτίνος µοναχός και ουµανιστής Φρανσουά Ραµπελέ

(περ.1494-περ.1553) στο λαϊκό επικό διήγηµά του Γαργαντούα και

Πανταγκρουέλ498 έκανε κριτική στη µεσαιωνική φιλοσοφία για την ενασχόλησή

της µε αφανείς, συγκεχυµένους και άσχετους προβληµατισµούς. Στο

πολύτοµο έργο του ο Ραµπελέ µε ήρωες δύο γίγαντες, τον Γαργαντούα και

τον γιό του Πανταγκρουέλ, επιτέθηκε στη µόρφωση των κληρικών και στα

µοναστηριακά αξιώµατα, εξέφρασε επίσης µια άποψη για την επίγεια ζωή και

494 Gizycki 1972, 251. 495 Matanović Aleksandar, Chess is chess, Chess Gallery, Chess Informator, 2000 (cd). 496 Σύµφωνα µε τον µύθο ο Sharr-Khan έχασε πέντε φορές από την αµαζόνα πριγκίπισσα Abrîza την οποία είχε ερωτευθεί. Στη συγκεκριµένη παρτίδα ο πρίγκηπας κοίταζε την αντίπαλό του στα µάτια, ενώ έπαιζε, µε αποτέλεσµα να προβεί σε µοιραίο λάθος κινώντας τον Ίππο του αντί τού Αξιωµατικού. Remke Kruk στο Remke Kruk, Yvette Nagel Seirawan, Henriëtte Reerink και Hans Scholten, Dame aan zet-Vrouwen en schaken/Queen’s move-Women and chess through the ages, Den Haag, 2000, 20, 22. 497 Ανήκει στη βικτοριανή λογοτεχνία και κυκλοφορεί σε 12 τόµους. Project Gutenburg, Idylls of the King by Alfred Lord Tennyson <http://www.gutenberg.org/etext/610> (Πρόσβαση 22/5/2005). 498 Αποτελείται από 5 τόµους. Οι δύο πρώτοι κυκλοφόρησαν µε το ψευδώνυµο: Alcofribas Nasier (περ.1532).

139

έδειξε εµπιστοσύνη στην ανθρώπινη φύση499. Ο Gustave Doré (1832-83)

εικονογράφησε το έργο του Ραµπελέ µε εκρηκτική φαντασία. Το χαρακτικό,

(πίν.344) απεικονίζει κοµµάτια σκακιού και τρία διαβολάκια να κάθονται σε

µια σκακιέρα. Έξω από τη σκακιέρα υπάρχουν χαρτιά, ζάρια και το φυτίλι µιας

βόµβας πάνω στο κηροπήγιο. Το έργο του L. Morin (;-;)/(χ.χ., πίν.345)

προέρχεται από µια γαλλική έκδοση της νουβέλας Γαργαντούα και

Πανταγκρουέλ και παρουσιάζει τον ήρωα Γαργαντούα να µαθαίνει σκάκι. Η εικόνα του O. Vereysky (;-;)/(πίν.346) ανήκει στο µυθιστόρηµα Η

Κυριακή του Joe Hill (εικοστός αιώνας) του σοβιετικού συγγραφέα Boris

Polevoy (1908-81). Ο Paul Robeson και ο γιός του αναλύουν µία παρτίδα

ανάµεσα στους Σοβιετικούς Παγκόσµιους Πρωταθλητές Vasily Smyslov

(1921-) και Mikhail Botvinnik (1911-95)500.

Το σχέδιο του A. Marczynski (;-;)/(χ.χ., πίν.347) είναι µια

εικονογράφηση για το µυθιστόρηµα του Mor Jokai (1825–1904) µε τίτλο

Σκάκι501. Οι δύο εικόνες χωρίς ένδειξη χρονολόγησης είναι του Uniechowski

(;-;)/(πίν.348 και πίν.349). Η πρώτη προέρχεται από την κύρια ιστορία του

Boleslaw Prus (1847-1912) Παίκτες και πρωτάρηδες502 και η δεύτερη από τη

νουβέλα του Waclaw Sieroszewski (1858-1945) Beniowski.

Ο John Tenniel (1820-1914) είναι γνωστός για την αξιόλογη σειρά των

εικονογραφήσεών του για το παραµύθι Μέσα απ’ τον καθρέπτη (1871)503.

Πρόκειται για το δεύτερο κατά σειρά βιβλίο του µαθηµατικού και φιλόλογου

Λιούις Κάρολ504 (1832-98), που ήταν γραµµένο για τη µικρή Alice Liddel και

τις αδελφές της και πολλοί χαρακτήρες του αναγνωρίζονται εύκολα, γιατί

βασίζονται σε γνωστά άτοµα της περιοχής του Όξφορντ505. Η ηρωίδα του, η

499 The History Guide, Lectures on Modern European Intellectual History, Rabelais, Gargantua and Pantagruel (excerpt) <http://www.historyguide.org/intellect/rebelais.html> (Πρόσβαση 24/2/2004). 500 Gizycki 1972, 234 [Λεζάντα εικ.]. 501 Στην εικόνα ένας Άραβας κάθεται στη µέση της διαδροµής και παίζει µόνος του σκάκι. ό.π., 263 [Λεζάντα εικ.]. 502 Η σκηνή παρουσιάζει τη στιγµή που ο παίκτης αφαιρεί ένα πιόνι από τη σκακιέρα. Gizycki 1972, 264. 503 Το βιβλίο εκδόθηκε τα Χριστούγεννα του 1871, αλλά στη σελίδα του τίτλου αναφέρεται το 1872. University of Glasgow, Special Collections, Book of the Month, March 2000, Lewis Carroll: Through the Looking Glass <http://special.lib.gla.ac.uk/exhibns/month/mar2000.html> (Πρόσβαση 16/9/2005). 504 Το πραγµατικό του όνοµα ήταν Reverend Charles Lutwidge Dodgson. 505 University of Galsgow, Special Collections, Book of the Month, March 2000, Lewis Carroll: Through the Looking Glass <http://special.lib.gla.ac.uk/exhibns/month/mar2000.html> (Πρόσβαση 16/9/2005).

140

Αλίκη, πέρασε µέσα από ένα µαλακό γυαλί ενός καθρέφτη, που διαλυόταν

σαν φωτεινή ασηµένια οµίχλη, πήδησε ανάλαφρα κάτω και βρέθηκε µέσα στο

∆ωµάτιο του καθρέφτη506. Όλα γύρω της ήταν ζωντανά και οι περιπέτειές της

εξελίσσονταν σε µια ανεστραµµένη πραγµατικότητα, γιατί οι κανόνες του

κλειστού κόσµου του ∆ωµατίου είχαν αντικατασταθεί από τους αντίθετους.

Ζωντανό ήταν και το παιχνίδι του σκακιού που έλαβε χώραν πάνω σε µια

σκακιέρα στην κορυφή ενός µικρού λόφου (πίν.350, εικ. πάνω), µε νέους

κανόνες που διευρύνουν τον ορίζοντα των δυνατοτήτων, όπως έγινε και µε το

µυθικό σκάκι507, το οποίο καθιερώθηκε στον εικοστό αιώνα ως αναπόσπαστο

µέρος του καλλιτεχνικού σκακιού. Αυτό που πιστεύει ότι κατανοεί η Αλίκη είναι

ότι υπάρχει µια ποιητική επινόηση, παρόµοια µε την Παταφυσική του Alfred

Jarry, σύµφωνα µε την οποία κάθε συµβάν µέσα στο σύµπαν είναι εντελώς

µοναδικό και διέπεται από δικούς του ιδιαίτερους νόµους508. Η περίφηµη

πρόταση της µαύρης Βασίλισσας - και πιο πολυειπωµένη κατά τον εκδότη του

βιβλίου Martin Gardner - «Εδώ πρέπει να τρέχεις όσο πιο γρήγορα µπορείς,

αν θέλεις να παραµείνεις στο ίδιο µέρος. Και για να πάει κανείς κάπου αλλού,

πρέπει να τρέξει τουλάχιστον δυο φορές πιο γρήγορα.», έχει ερµηνευθεί τις

περισσότερες φορές πολιτικά509 και δηµιουργείται η εντύπωση ότι το παιχνίδι

παίζεται σε σκακιέρα µε πολύ µεγαλύτερα όρια510. Αρχικά η Αλίκη συµµετείχε

506 Κάρολ Λιούις, Μέσα από τον Καθρέπτη, Αθήνα, 1991, 20, 21. 507 Το Μυθικό σκάκι [=Fairy Chess] είναι κλάδος του καλλιτεχνικού σκακιού. Οι παραδοσιακοί κανόνες κίνησης συνήθως εξακολουθούν να ισχύουν, αλλά παρουσιάζονται νέα κοµµάτια, νέοι νόµοι για τις αλλαγές, κ.λ.π. Σπανιότερα τα ίδια κοµµάτια χρησιµοποιούνται και σε ανορθόδοξες παραλλαγές του αγωνιστικού σκακιού. Ο όρος επινοήθηκε από τον αυστραλό Henry Tate γύρω στα 1915. Στην ίδια περίοδο, ο Thomas Rayner Dawson (1889-1951) ανέπτυξε και διεύρυνε το πεδίο, κυρίως µέσα από το περιοδικό του Fairy “Chess Review” που κυκλοφορούσε από το 1936 έως το 1951, ενώ ανάλογες εξελίξεις σηµειώνονταν σε Γερµανία και Ιταλία. Οι διαφοροποιήσεις από το ορθόδοξο πρόβληµα είναι περίπλοκες και χρειάζεται εξοικείωση µε το πεδίο, για να αντιληφθεί κανείς το νόηµα ενός µυθικού προβλήµατος. Βασικά µυθικά κοµµάτια, τα οποία διακρίνονται το καθένα από τη δική του ιδιόρρυθµη κίνηση είναι τα παρακάτω: Ακρίδα, Ιππότης της Νύχτας, Ορφανό, Πιόνι Βερολίνου, Τζόκερ κ.ά. Στα µυθικά είδη παιγνιδιού περιλαµβάνονται επίσης: Κίρκη, Μαδράσι, Μαξιµάµερ κ.ά. Κεφαλής Χρήστος, Εγκυκλοπαίδεια Σκακιού, Υπό έκδοση. 508 Wikipedia, Die freie Enzyklopädie, “Pataphysik” <http://de.wikipedia.org/wiki/Pataphysik> (Πρόσβαση 22/2/2005). 509 Fabel Karl, C. E. Kemp, Schach ohne Grenzen, (T. R. Dawsons Märchenschach), Düsseldorf & Kempten, 1969 και Holländer Hans, Holländer 2005, 282. 510 Τον δέκατο ένατο αιώνα αυξήθηκε και η τάση για ξεπέρασµα των ορίων της σκακιέρας. Το βιβλίο του Karl Fabel «Σκάκι χωρίς όρια» (Fabel, Karl C. E. Kemp, Schach ohne Grenzen, (T. R. Dawsons Märchenschach), Düsseldorf & Kempten, 1969) ήταν αφιερωµένο στον Thomas Rayner Dawson. Και τον εικοστό αιώνα ο Άλµπερτ Αϊνστάιν πρότεινε την εισαγωγή της τρίτης διάστασης, η οποία δεν εφαρµόστηκε.

141

σαν το πιόνι της Βασίλισσας, d2. Μετά την προώθησή της στην όγδοη

γραµµή φόρεσε στέµµα (πίν.350, εικ. αριστερά) και έγινε η δεύτερη

Βασίλισσα των Λευκών. Κουβέντιασε µε τα κοµµάτια της δικής της

παράταξης, αλλά και µε την αντίπαλή της Βασίλισσα, και στο τέλος αφού την

εξουδετέρωσε (πίν.350, εικ. δεξιά), κέρδισε τη µάχη. Στις εικονογραφήσεις

του Tenniel που συνοδεύουν τα κύρια σηµεία του παραµυθιού, µεταφέρεται

όλη αυτή η µαγεία και διαπνέονται τα σχέδια µε σιγουριά, ακρίβεια και

λεπτοµέρεια. Τα κοµµάτια του σκακιού έχουν ανθρώπινες µορφές και οι

εκφράσεις τους τονίζουν µε χιούµορ τις ευαίσθητες ονειρικές περιπέτειες.

Τα δύο σχέδια του G. Rechowicz (;-;)/(χ.χ., πίν.351), προέρχονται από

το µυθιστόρηµα Ο ιππότης του W. J. Kasinski511 και το σχέδιο του A. Orlov (;-

;)/(χ.χ., πίν.352) από το µυθιστόρηµα Κάποτε στον Ερµή του C. D. Simac. Η

εικόνα του Jerzy Skarżyński (1924-) προέρχεται από το θεατρικό έργο Η νίκη

του πολωνού Karol Irzykowski (1873-1944)/(χ.χ., πίν.353). Τα τρία έργα

χωρίς ένδειξη χρονολόγησης του D. Mróz (;-;)/(πίν.354, εικ. αριστερά και

δεξιά και πίν.355) προέρχονται από τη σκακιστική νουβέλα Το Βασιλικό

Παιχνίδι του Στέφαν Τσβάιχ. Άλλο ένα σχέδιο από την ίδια νουβέλα είναι του

Hans Fronius (1903-88)/(χ.χ., πίν.356). Το σχέδιο του Jan Marcin Szancer (;-

;)/(χ.χ., πίν.357) προέρχεται από το µυθιστόρηµα του Karol Libelt Παρτίδα

σκακιού και απεικονίζεται η στιγµή «...αλλά λίγα λεπτά αργότερα ο Anastasio

του ξανάκανε µατ...».

Η λιθογραφία Η παρτίδα σκακιού (1902, πίν.358) της εικονογράφου

Elizabeth Shippen Green (1871-1954) προέρχεται από εικονογράφηση

βιβλίου512. Η εικόνα513 παρουσιάζει έναν κόσµο που έχει φτιάξει µε τη

φαντασία του ένα παιδάκι. Το µικρό κοριτσάκι σχηµάτισε ένα φρούριο

χρησιµοποιώντας βιβλία και οχύρωσε ένα τµήµα της σκακιέρας, που

περιλαµβάνει µερικά κοµµάτια που αντιστοιχούν σε πολεµιστές. Ένα

κρεµασµένο βιβλίο έχει τίτλο Artistic Japan.

511 Gizycki 1972, 272, 273. 512 E-mail από την Tavasci Ana (επιµελήτρια στη Bridgeman Art Library) στον συγγραφέα της διατριβής. 513 Μια ενδιαφέρουσα παιδική εικόνα που κυκλοφόρησε σε ταχυδροµικό δελτάριο είναι του Aurelio Bertiglia (1891-1940), Παιδιά που παίζουν σκάκι (περίπου 1920, πίν.359). Ο ιταλός καλλιτέχνης φιλοτέχνησε σειρές ταχυδροµικών δελταρίων. Χαρακτηριστικά των παιδικών µορφών του είναι τα µεγάλα στρογγυλά µάτια και τα µεγάλα κεφάλια σε σχέση µε τα σώµατα. EyeDEAL postcards Artists Biographies <http://www.eyedealpostcards.com/AritstsInfo.html> (Πρόσβαση 14/2/2004).

142

Απεικονίσεις εποχής Η εποχή του Τριακονταετούς Πολέµου αποτέλεσε πλούσια πηγή

έµπνευσης όχι µόνο για την αφηγηµατική και την ιστορική λογοτεχνία514, αλλά και τη ζωγραφική. Οι καλλιτέχνες γνώριζαν ότι οι στρατιώτες της εποχής εκείνης, όπως άλλωστε συµβαίνει πάντα στις µακρές παύσεις από τις αψιµαχίες και τις πολιορκίες, είχαν χρόνο για διάφορα παιχνίδια, γι’ αυτό εκ των υστέρων παρουσιάζονται να παίζουν σκάκι. Χώροι, όπως στρατώνες και κουζίνες, γραφικές φιγούρες και κουστούµια της εποχής, που ήταν γνωστά από τις συλλογές του θεάτρου, αξιοποιήθηκαν από τους καλλιτέχνες, για να αποδώσουν το επιθυµητό ύφος που αναζητούσαν. Οι προσπάθειες για αναγέννηση και ανανέωση της ζωγραφικής τέχνης εκείνης της περιόδου είναι φανερές. Ο Adolph Friedrich Erdmann von Menzel (1815-1905) ξεκίνησε γύρω στο 1836 την καριέρα του σαν ζωγράφος µε το έργο Η παρτίδα σκακιού (πίν.360). Η στολή των στρατιωτών παραπέµπει στο πρώτο µισό του δέκατου έβδοµου αιώνα και στο ύφος της «κατώτερης ηθογραφίας». Ο ζωγράφος τοποθέτησε τη σκηνή του σε µια ταβέρνα της περιφέρειας ή σε ενός είδους σκοπιά. Πάνω στο τραπέζι βρίσκεται µια µεγάλη κούπα από κασσίτερο και το φως πέφτει πάνω στα κοµµάτια του σκακιού µέσα από ένα πολύ µεγάλο παράθυρο515. Σε σκηνικό ταβέρνας µε ενδυµασίες του δέκατου έβδοµου αιώνα εξελίσσεται η παρτίδα ενός ανώνυµου καλλιτέχνη µε τίτλο Οι σκακιστές (χ.χ., πίν.361).

Η γκραβούρα Ο Παίκτης Σκακιού (χ.χ., πίν.363) και το προσχέδιό της

µε µολύβι σε χειροποίητο χαρτί Μισθοφόρος που παίζει σκάκι (χ.χ., πίν.362)

του Ferdinand Victor Léon Roybet (1840-1920) εικονίζουν έναν στρατιώτη

ντυµένο µε τη φορεσιά της εποχής του Τριακονταετούς Πολέµου να κάθεται

ιππαστί σε άνετη στάση πάνω σε ένα παγκάκι και να αναλύει µια θέση. Ο

γάλλος ζωγράφος και χαράκτης το 1881 είχε φιλοτεχνήσει άλλο ένα έργο της

εποχής µε τίτλο Στρατιώτες παίζουν σκάκι σε ταβέρνα (πίν.364). Η σύνθεση

µε τις µπαρόκ φορεσιές παρουσιάζει πολλά κοινά µε την εικόνα του

Andreas516 Baretti (;-;) Xωρίς τίτλο και ένδειξη χρονολόγησης (πίν.365). ∆ύο

514 Ξεκινώντας µε την Geschichte des dreißigjährigen Krieges [=Ιστορία του Τριακονταετή Πολέµου] (1791-1793) και τον Wallenstein (1800) του Schiller. Holländer Hans, Holländer 2005, 258 515 ό.π., 258, 259. 516 Ο Victor Keats στο: Chessmen-for collectors, London, 1985, 161, γράφει “Andreas” ενώ η υπογραφή στο έργο διαβάζεται “Andreo”.

143

από τους στρατιώτες γύρω από τη σκακιέρα είναι ίδιοι. Στην εικόνα του Baretti

υπάρχει άλλη µια ανδρική µορφή στην παρέα και δεξιά ένα ζευγάρι συζητά,

ενώ αντίστοιχα ο Roybet τοποθέτησε δύο µορφές, ενός παιδιού και ενός

άνδρα στο βάθος µε γυρισµένη την πλάτη. Η κύρια πηγή του φωτισµού από

αριστερά παραµένει η ίδια, ενώ η βοηθητική από τα δεξιά, στο µεν έργο του

Roybet εισέρχεται από ένα δωµάτιο στο βάθος, στου δε Baretti από ένα

ορατό παράθυρο. Ο Roesler517 αναφέρει ένα ακόµη έργο του Roybet µε τίτλο

Σαχ518.

Άλλη µια εικόνα µε ιστορική ενδυµασία της εποχής του Τριακονταετούς

Πολέµου συναντάται στο έργο του Hendricus Johannes Scheeres (1829-64)

Αξιωµατικός και επιφανής πολίτης παίζουν σκάκι σε ολλανδικό εσωτερικό

χώρο του δέκατου έβδοµου αιώνα (πίν.366). Ο ολλανδός ζωγράφος

τοποθέτησε τους δύο παίκτες, έναν αξιωµατικό και έναν διακεκριµένο πολίτη,

σε ολλανδικό καθιστικό µιας αστικής κατοικίας. Το έργο όχι µόνο αναπαριστά

µια παλιά εποχή, αλλά είναι και ζωγραφισµένο µε τα καλλιτεχνικά µέσα της

εποχής εκείνης. Ο Scheeres φώτισε τη σκηνή από το παράθυρο δεξιά µε τον

γνώριµο τρόπο των ολλανδών συνεχιστών του Caravaggio, για να

προκαλέσει έντονες σκιές και να προβάλλει το έργο. ∆ηµιούργησε αντιθέσεις

αφενός µε το φυτό και το λαγούτο, που υπονοούν την ειρήνη, και αφετέρου µε

την πανοπλία και το δόρυ, που υπονοούν τον πόλεµο, αντικείµενα που

αντικατοπτρίζουν την παρτίδα που διεξάγεται ανάµεσα σε ένα φιλειρηνικό

πολίτη και σε έναν αξιωµατικό519.

Όψιµα παραδείγµατα µε θεµατική αφετηρία τον Τριακονταετή Πόλεµο

είναι οι δύο εικόνες των Muschamp Τρεις αξιωµατικοί µε µπαρόκ φορεσιές

παίζουν σκάκι (τέλη δέκατου ένατου αιώνα) και Lassen Τέσσερις αξιωµατικοί

την ώρα του παιχνιδιού (1929)/(πίν.367 και πίν.368), οι οποίες αποτελούν

παραλλαγές του θέµατος αυτού απεικονίζοντας οµάδες τριών και τεσσάρων

αξιωµατικών520. Τα δύο αυτά έργα του Muschamp, εκείνα των πινάκων 286

και 288 καθώς και εκείνο του Bonhams (βλ. Παράρτηµα) αποδεικνύουν ότι το

παιχνίδι είχε απασχολήσει αρκετά τον ζωγράφο, ο οποίος και το απέδωσε µε

διάφορες παραλλαγές. 517 Roesler 1973, 23, 518 Το έργο παρουσιάζει τέσσερις ανδρικές µορφές, δύο παίζουν και οι άλλοι δύο παρακολουθούν. Απεικονίζεται επίσης µια γυναικεία µορφή την ώρα που εισέρχεται στο δωµάτιο κρατώντας ένα δίσκο µε ποτά, The Connoisseur, Οκτώβριος, 1961, xcix. 519 Holländer Hans, Holländer 2005, 259. 520 ό.π., 260.

144

Συνθέσεις µε οµάδες τριών ή περισσοτέρων ανδρικών µορφών γύρω από παρτίδες που βρίσκονται σε εξέλιξη απεικονίζονται στις εικόνες (πίν.369, πίν.370, πίν.371 και πίν.372 εικ. πάνω και κάτω) του Jakob Emanuel Gaisser521 (1825-99) Μουσκετοφόροι που παίζουν σκάκι (χ.χ.), του Johannes Christoffel Vaarberg Dutch (1825-71) Παρτίδα σκακιού (1859), του Brispot Η παρτίδα σκακιού (χ.χ./από ταχυδροµικό δελτάριο µε ηµεροµηνία ταχυδρόµησης 1916), του José Mongrell Torrent (1870-1937), Μουσκετοφόροι που παίζουν σκάκι (1894) και ενός ανώνυµου καλλιτέχνη χωρίς ενδείξεις µε ενδυµασίες εποχής δεκάτου έβδοµου αιώνα (από γαλλικό ταχυδροµικό δελτάριο µε έτος ταχυδρόµησης, περ.1920). ∆εν είναι µόνο η εποχή του Τριακονταετούς Πόλεµου αλλά και ο δέκατος όγδοος αιώνας που επηρέασαν κυρίως τους συγγραφείς αλλά και τους εικαστικούς καλλιτέχνες του Παρισιού522. Μεταξύ των δηµιουργών που έδρασαν στην καλλιτεχνική πρωτεύουσα της Ευρώπης εκείνου του αιώνα και παρουσίασαν έργα µε θέµα το σκάκι ήταν κυρίως οι βραβευµένοι µε τον Σταυρό της Λεγεώνας της Τιµής Meissonier523 και Benjamin Eugène Fichel (1826-95). Ο δεύτερος µετά την ενασχόλησή του µε ιστορικούς πίνακες στράφηκε στην παραγωγή έργων µε θέµα την καθηµερινή ζωή σε ένα στιλ που πλησιάζει σ’ εκείνο του Meissonier524.

Αν και είχε προηγηθεί το έργο Οι Σκακιστές525 (1835), εν τούτοις η Παρτίδα σκακιού (1841)526 ήταν εκείνη που συγκαταλέγεται στα λίγα έργα που εξασφάλισαν στον Meissonier την επιτυχία που απέκτησε µετά από µερικές όχι ιδιαίτερα επιτυχηµένες προσπάθειες πάνω σε θρησκευτικά θέµατα527. Ο ζωγράφος και γλύπτης, διάσηµος και για τις απεικονίσεις του µε

521 Ο Roesler µνηµονεύει τρία έργα του Gaisser: 1. Παρτίδα σκακιού (1876), 2. ∆ιακεκοµµένη παρτίδα σκακιού (1879) και 3. Μια ακριβή κίνηση, ή Σαχ!. (1890). Όλα τα έργα βρίσκονται στον κατάλογο του Boetticher, βλ. Παράρτηµα. Πιθανόν ο πίν.369 να είναι το Μια ακριβή κίνηση, ή Σαχ! 522 Το έργο εκτέθηκε σε ένα Σαλόνι του Παρισιού το 1936, προκάλεσε µεγάλο ενδιαφέρον και πουλήθηκε προς 2.000 φράγκα. Gizycki 1972, 299. 523 Ο Meissonier ήταν ο πρώτος καλλιτέχνης που του απονεµήθηκε αυτό το βραβείο (1889). Hungerford Constance Cain, The Dictionary of Art, vol.21, London, 1996, 69. 524 Singer Isidore και Dunbar Newell, JewishEncyclopedia.com, Fichel, Benjamin-Eugène <http://www.jewishencyclopedia.com/view.jsp?artid=134&letter=F> (Πρόσβαση 17/8/2005). 525 Roesler 1973, 18. 526 Ο Gizycki αναφέρει ένα έργο του Meissonier µε τίτλο Τρεις φίλοι που δηµιουργήθηκε επτά χρόνια µετά την έκθεση του πίνακα Οι Σκακιστές (1835), δηλαδή το 1842, ο οποίος πουλήθηκε προς 3.000 φράγκα και αποτέλεσε την αρχή της σειράς των έργων µε θέµα το σκάκι. Gizycki 1972, 299.Πιθανόν να είναι το ίδιο έργο µε διαφορετικό τίτλο. 527 Τα άλλα έργα ήταν: Young Man playing the Cello (1842) - Painter in his Studio (1843) - The Guard Room - Young Man looking at Drawings - Game of Piquet (1845) και Game of Bowls. Wikipedia, The Free Encyclopedia, Jean-Louis-Ernest Meissonier

145

θέµα τον Ναπολέοντα, έδινε µεγάλη έµφαση στην αντιπαλότητα των παικτών. Αυτό και είναι εµφανές από το πιο πρώιµο έργο του Το τέλος του παιχνιδιού των χαρτιών (πίν.116). Στα έργα του µε θέµα διάφορα επιτραπέζια παιχνίδια, όπως οι Χαρτοπαίκτες (1863, πίν.373 και 1872, πίν.374), οι Σκακιστές (1856, πίν.375 - 1863, πίν.376 και χ.χ., πίν.377) κάτω από την ένταση των παικτών υπέβοσκε το απρόβλεπτο ή και η καχυποψία. Από τη µεγάλη χρονική διαφορά των πινάκων Σκακιστές (1835) και Σκακιστές (1885) µε την παραδοσιακή τριγωνική σύνθεση - δύο παίκτες και ένας θεατής -, που υιοθέτησε από τον φίλο του Léon Gérôme528, αλλά και από την ποσότητα της παραγωγής αποδεικνύεται ότι αυτό το επιτραπέζιο παιχνίδι ήταν ένα από τα θέµατα που τον απασχόλησαν για πολλά χρόνια. Τόσο από την απλή µονογραφή όσο και από ένα πρόβληµα στην προοπτική απόδοση του έργου Παρτίδα σκακιού (πίν.377) - όπου η γραµµή εδάφους της πόρτας και του τοίχου δεν είναι στην ίδια ευθεία -, µπορεί κανείς να υποθέσει ότι πρόκειται σίγουρα για προσχέδιο. Ο Σκακιστής (χ.χ., πίν.378) είναι ένα βοηθητικό προσχέδιο µε µολύβι για το έργο του πίν.377.

Στα δύο έργα πίν.375 και πίν.376 ο παίκτης, που παρατηρεί τον αντίπαλο, πλαισιώνεται από ένα παραβάν που βρίσκεται πίσω του. Είναι προφανές, ότι έχει «στήσει κάποια παγίδα» και διακατέχεται από µια µικρή νευρικότητα, γιατί σε τέτοιες θέσεις - «παγίδες», αν ο αντίπαλος βρει τελικά τη σωστή απάντηση, αποσπά τουλάχιστον ισοπαλία. Η νευρικότητα αυτή είναι λίγο πιο έντονη στον πίν.376 και έρχεται σε αντίθεση µε το σκυλί που κοιµάται αµέριµνα. Είναι προφανές ότι από τους τρεις απλούς εσωτερικούς χώρους στα έργα των πινάκων 375, 376 και 377, ο πρώτος µε το µεγάλο κέντηµα «γκοµπλέν», το φιλοτεχνηµένο παραβάν και τα κοµµάτια τύπου Régence φαντάζει πιο πλούσιος. Στην εικόνα του Bernard Louis Borione (1865-;) Παρτίδα σκακιού (1891, πίν.379)529 απεικονίζεται µια αντιγραφή του έργου του Meissonier (πίν.376) µε λίγες κυρίως χρωµατικές παραλλαγές στα ρούχα και στα καθίσµατα. Ο εσωτερικός χώρος του Borione είναι πιο δουλεµένος και χρωµατικά πλουσιότερος. Η γνώση ότι ο Meissonier ήταν από <http://en.wikipedia.org/wiki/Jean-Louis-Ernest _Meissonier> (Πρόσβαση 20/8/2004). 528 Ackerman Gerald, M., Jean-Léon Gérôme, Paris, 2000, 49. 529 Ο Roesler περιγράφει άλλα τρία έργα χ.χ. του γάλλου ζωγράφου: 1. Σαχ-Ματ. Η εικόνα παρουσιάζει σε ένα εσωτερικό καλαίσθητο χώρο δύο κύριους να παίζουν σκάκι και ένας τρίτος να παρακολουθεί. Ο ένας παίκτης χαµογελά και ο αντίπαλός του φαίνεται σκεπτικός µε την εξέλιξη της θέσης. 53,3x63,5 εκ. 2. Χωρίς τίτλο. Η εικόνα παρουσιάζει σε ένα εσωτερικό χώρο µια ανδρική µορφή του δέκατου όγδοου αιώνα να παίζει µε έναν κληρικό. Μια τρίτη ανδρική µορφή παρακολουθεί κρατώντας ένα ποτήρι κρασί και στο βάθος άλλη µια µορφή στέκεται κρατώντας ένα ποτήρι µε τσάι. 3. Παρτίδα σκακιού (ακουαρέλα) από τον κατάλογο του Pfeiffer. Roesler 1973, 3, 4.

146

τους ζωγράφους που έδινε µεγάλη σηµασία στη λεπτοµέρεια και την ακρίβεια µας κάνει να υποθέσουµε, ότι ίσως το συγκεκριµένο έργο του να µην ήταν το τελικό. Χαρακτηριστικό είναι ότι το έργο του Borione δηµιουργήθηκε την ίδια χρονιά που πέθανε ο Meissonier, δηλ. το 1891. Ο προβληµατισµός που εκδηλώνει ο παίκτης που καλείται να κατανοήσει τη θέση, για να ξεφύγει από την πίεση, και η αγωνία που καταλαµβάνει τον αντίπαλο, ο οποίος επιθυµεί να µη βρεθεί η σωστή απάντηση, παρουσιάζεται και στο ελλειπτικό έργο του Daniel Gardner (1750-1805) Οµάδα ανδρών παίζει σκάκι (χ.χ., πίν.380).

Στην εικόνα του Maximo Juderias Caballero (1867-1951) Παρτίδα σκακιού530 (χ.χ., πίν.381, εικ. πάνω) διακρίνεται η επιρροή των έργων του Meissonier από το διάστηµα που δούλεψε στο εργαστήριό του531. Ο τελευταίος είχε ασκήσει µεγάλη επιρροή και στον Adolphe Alexander Lesrel532 (1839-1921), η οποία είναι εµφανής ακόµη και στην επιλογή του θέµατος, όπως εξάλλου φαίνεται στα έργα Σκακιστές (χ.χ., πίν.381, εικ. κάτω), Μια ενδιαφέρουσα παρτίδα (1898, πίν.382, εικ. πάνω) και Η παρτίδα σκακιού (1876)533.

Σε µακρινό πλάνο φαίνεται η σκακιστική αναµέτρηση της εικόνας (χωρίς ενδείξεις, πίν.382, εικ. κάτω) του Francesco Gonin (1808-89), ενώ του Joseph Arpad von Koppay (1859-;) Σε περίσκεψη (χ.χ., πίν.383), που κυκλοφόρησε σε γερµανικό ταχυδροµικό δελτάριο (1906), παρουσιάζει σε µια αισθησιακή ατµόσφαιρα ένα γυναικείο πορτραίτο και σε δεύτερο πλάνο έναν αγώνα ανάµεσα σε δύο ανδρικές µορφές.

∆ύο ενδιαφέροντα αντίστοιχα έργα ανήκουν στον Fichel, έναν καλλιτέχνη που τον απασχόλησε το σκάκι περισσότερο από δύο δεκαετίες. Πρόκειται για τα έργα: ∆ύο άνδρες παίζουν σκάκι (1860, πίν.384) και Οι σκακιστές534 (περ.1860, πίν.385). Οι ενδυµασίες και το κοντό παντελόνι που κουµπώνει και δένει πάνω από την κάλτσα οδηγούν στα 1760-1799535. Ο καλλιτέχνης έχει απεικονίσει το ίδιο θέµα µε το ίδιο σκηνικό και από την ίδια 530 Πολύ πιθανόν να είναι το ίδιο έργο του οίκου Sotheby’s, του οποίου η λεζάντα κυκλοφόρησε στο διαδίκτυο, βλ. Παράρτηµα. 531 Sotheby’s <http://search.sothebys.com/jsps/live/LotDetail.jsp?lot_id=T6FX> (Πρόσβαση 2/5/2002). 532 L a w r e n c e J . C a n t o r & C o m p a n y , 4 c , F i n e o l d a r t . c o m A r t i s t B i o g r a p h i e s , A d o l p h e A l e x a n d r e L e s r e l , ( 1 8 3 9 1 9 2 9 ) http://www.fineoldart.com/browse_by_essay.html?essay=353> (Πρόσβαση 10/6/2005). 533 Έργο του οίκου Sotheby’s, του οποίου η λεζάντα κυκλοφόρησε στο διαδίκτυο, βλ. Παράρτηµα. 534 Ο Roesler αναφέρει άλλα έξι έργα του καλλιτέχνη: 1. Σκακιστές (1858). ∆ύο ανδρικές µορφές παίζουν καθισµένες και άλλη µια παρακολουθεί. 2. Σαχ και Ματ, 3. Η παρτίδα του σκακιού (1863), 4. Το σκάκι, 5. Παρτίδα σκακιού, 6. Σκακιστές. Προσθέτει ότι πιθανόν δύο άλλα έργα του Fichel Σκακιστές (1879), 26,5x22,5 εκ. και Σκακιστές και θεατής (1869) να συγκαταλέγονται στα πιο πάνω. Κατάλογος Bénézit, Roesler 1973, 9. 535 Payne Blance, Winakor Geitel και Farrell-Beck Jane, Ιστορία της Ενδυµασίας II, Αθήνα, 2004, 441.

147

γωνία. Η µόνη διαφορά, η οποία και ελκύει την προσοχή του θεατή, είναι η αλλαγή των θέσεων των παικτών. Με αυτό τον τρόπο ο Fichel προδίδει ότι παίχτηκαν δύο παρτίδες µεταξύ των παικτών και ο καθένας έπαιξε τη µια φορά µε τα λευκά και την άλλη µε τα µαύρα κοµµάτια. Ο παίκτης µε την κόκκινη ενδυµασία στον πίν.384 έχει την ίδια στάση µε τον αντίπαλό του στον πίν.385, µε τη διαφορά ότι ετοιµάζεται να κινήσει ένα κοµµάτι. Οι φιγούρες που κόπηκαν και είναι παραταγµένες πάνω στο τραπέζι εκατέρωθεν της σκακιέρας πληροφορούν ότι η θέση βρίσκεται στη φάση του µέσου της παρτίδας.

Άλλα δύο έργα του Fichel, Η παρτίδα του σκακιού536 και Η παρτίδα έχουν δηµιουργηθεί µε µικρή χρονική διαφορά µεταξύ τους (1881, πίν.386 και 1882, πίν.387) και παρουσιάζουν κοινά χαρακτηριστικά. Στην παρτίδα του πίν.387 αναγνωρίζει κανείς από τις ενδυµασίες τους, ότι πρόκειται για ανθρώπους του όψιµου δέκατου όγδοου αιώνα. Και οι δύο σκηνές διαδραµατίζονται σε κάποια ταβέρνα, όπου έχουν συγκεντρωθεί µερικές παρέες για συζήτηση και παιχνίδι. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1887, ο Fichel ζωγράφισε την Παρτίδα του σκακιού (πίν.388) η οποία απεικονίζει µια παρέα στην ταβέρνα απασχοληµένη µε µια παρτίδα. Πολύ πιθανόν η σχέση του µε το σκάκι να προέκυψε από το γεγονός ότι είχε εµπνευστεί από την καλλιτεχνική σκέψη του Meissonier, τον οποίο γνώριζε537.

Στον µικρό πίνακα 26x20 εκ. του A. J. Franke (1866-1924) µε τίτλο ∆υο παίκτες σκακιού (χ.χ., πίν.389), παρουσιάζονται δύο ανδρικές µορφές ντυµένες µε ενδυµασίες του δέκατου όγδοου αιώνα, βυθισµένες στην παρτίδα. Ο ζωγράφος υποδηλώνει µε την παρουσία του ρολογιού τη χρονική στιγµή που διεξάγεται η παρτίδα: πρόκειται για µεσηµεριανή ώρα. Από τη θέση µε τις χαρακτηριστικές φιγούρες της Κεντρικής Ευρώπης538 συµπεραίνεται ότι η παρτίδα βγήκε από το Άνοιγµα. Ο εσωτερικός χώρος µε τον πλούσιο διάκοσµο φανερώνει πως ο Franke ήταν γνώστης της υφής των υλικών, αλλά και των αντανακλάσεων. Τα αντικείµενα είναι άριστα ταξινοµηµένα στον χώρο και η ευρηµατική διάταξή τους τονίζεται ιδιαίτερα από τα χρώµατα των φιγούρων πάνω στη σκακιέρα σε συνδυασµό µε τις ενδυµασίες τους.

536 Άλλη µια λεζάντα ενός έργου του Fichel µε τίτλο Η παρτίδα του σκακιού, 1866, Λάδι σε πάνελ, 21,59x16,51 εκ. κυκλοφόρησε στο διαδίκτυο από τον οίκο Sotheby’s, βλ. Παράρτηµα. 537 Willow Gallery, The Chess Game <http://www.thewillowgallery.com/display.asp?gallery=Willow+Gallery&branch=Surrey&pid=15968&title_val=> (Πρόσβαση 17/6/2005). 538 Παραλλαγή εξέλιξης κοµµατιών Selenus 1616 (βλ. πίν.79). Keats 1985, 231.

148

Η πηγή έµπνευσης της γκραβούρας του G. Böttger (;-;) είναι βασισµένη σε ένα έργο του Junge, (;-;) και ανάγεται ιστορικά στον δέκατο τρίτο αιώνα. Ο φόνος της σκηνής µε τίτλο Ο Αυτοκράτορας Φίλιππος δολοφονείται από τον Otto von Wittelsbach το έτος 1208539 (1818, πίν.390) παραπέµπει στη σκηνή που ο Renaut σκοτώνει τον Berthoulet, τον ανηψιό του Καρλοµάγνου, παίζοντας σκάκι (πίν.49), µόνο που εδώ οι σύντροφοι του βασιλιά απεικονίζονται τροµαγµένοι. Φαίνεται όµως, ότι στον πρώιµο δέκατο ένατο αιώνα η ενδυµασία των ιστορικών µορφών παρέµενε δυστυχώς πρόβληµα, γιατί γύρω στο 1200 δεν συνηθιζόταν να διαπράττει κανείς τους σκακιστικούς του φόνους µε πανοπλίες αγώνων του δέκατου πέµπτου αιώνα. Από τις διαστάσεις της γκραβούρας 22x19 εκ. µπορούµε να υποθέσουµε ότι πρόκειται µάλλον για εικονογράφηση ιστορικού βιβλίου540.

Στα δύο έργα πίν.391 και πίν.392 εικονίζεται η τελευταία στιγµή µιας

κυρίαρχης φυσιογνωµίας του δέκατου έκτου αιώνα. Πρόκειται για τον θάνατο

του Ιβάν ∆’ του Τροµερού (1530-84). Το πρώτο Ιβάν ο Τροµερός (µετά το

1887) είναι χαρακτικό ενός ανώνυµου καλλιτέχνη, βασισµένο στο έργο Ο

θάνατος του Ιβάν του Τροµερού (1887) του Konstantin Makowsky (1839-

1915) και απεικονίζει τη στιγµή του θανάτου του κατά τη διάρκεια µιας

παρτίδας. Οι γύρω του εµφανίζονται τροµαγµένοι, ενώ δίπλα του ένας

γιατρός µοιάζει να του κάνει αφαίµαξη541. Αξιοσηµείωτες είναι οι φιγούρες µε

µορφή ανθρώπων και ζώων (πίν.391, εικ. κάτω). Το δεύτερο έργο Ο θάνατος

του Ιβάν του Τροµερού (χ.χ., πίν.392) πιθανόν ανήκει στον P. Gnedich542. Ο

περίγυρος παρουσιάζεται αναστατωµένος µε τον θάνατο του πρώτου τσάρου

και ο καλλιτέχνης, παράλληλα µε τον θάνατό του, δεν παραλείπει να δείξει τη

σκακιέρα του πεσµένη. Με αυτό τον τρόπο υπαινίσσεται και το πραγµατικό

τέλος µιας εξουσίας, χωρίς βέβαια να παραλείψει την έκφραση αδιαφορίας και

τον πανηγυρισµό µερικών άλλων ατόµων. Η στενή σχέση που υπήρχε

ανάµεσα στον Ιβάν τον Τροµερό και το σκάκι, συνεχίστηκε και αργότερα στην

539 Η δολοφονία έγινε στις 21/6/1208 στο Bamberg. Wikipedia, Die freie Enzyklopädie, Phillip von Schwaben <http://de.wikipedia.org/wiki/Phillip_von_Schwaben> (Πρόσβαση 22/4/2005). 540 Ο Tischbein στη σκηνή µε την Konradin είχε τις δυσκολίες του µε το πρόβληµα αυτό, οι οποίες εντοπίστηκαν και από τους κριτικούς (Για τη σκηνή του Tischbein µε την Konradin: Löcher, Kurt, Die Staufer in der Bildenden Kunst, στο: Die Zeit der Staufer, Geschichte, Kunst, Kultur, κατ. έκθ. Stuttgart 1977, vol.III: Aufsätze, 291-306). Holländer 2005, 262. 541 Roesler 1973, 22. 542 Η παράσταση ταυτίζεται µε την περιγραφή του Roesler για το έργο Ο θάνατος του Ιβάν του Τροµερού, βλ. Roesler 1973, 11.

149

τσαρική οικογένεια η οποία εξέφραζε, όπως παλαιότερα ο Alphonso Χ, την

έντονη αντίθεσή της προς τα τυχερά παιχνίδια λόγω έλλειψης

πνευµατικότητας543. Σε ένα έργο του Wiatcheslav Grigoriévitch Schwarz

(1838-69), µε τίτλο Τσάρος παίζει σκάκι (1865, πίν.393), απεικονίζεται µια

σκηνή από την ιδιωτική ζωή των Τσάρων µπροστά στη σκακιέρα.

Σε ένα οµαδικό πορτραίτο του Moritz Daniel Oppenheim (1800-82), Χωρίς τίτλο544 (1856, πίν.394, εικ. πάνω), παρουσιάζονται τρεις µεγάλες µορφές του ∆ιαφωτισµού, οι οποίες και γνωρίζονταν µεταξύ τους. Πρόκειται για τον Γιόχαν Κάσπαρ Λάβατερ που απεικονίζεται καθισµένος αριστερά να συζητά µε τον Μόζες Μέντελσον, και τον Γκότχολντ Εφρέµ Λέσινγκ545, που παρακολουθεί όρθιος. Σ’ αυτήν την εικονογραφική ιδιαιτερότητα του έργου ο εβραίος ζωγράφος χρησιµοποιεί το παιχνίδι των πνευµατικών ανθρώπων σαν αλληγορική έκφραση της διανόησης, σε συνάρτηση µε το βιβλίο που κρατά ανοικτό ο φιλόσοφος.

Ο Σατανάς παίζει µε τον άνθρωπο

Μια άλλη πηγή έµπνευσης µε υπερβολικά παραγωγική απόδοση

φαντασίας ανάγεται στα Μεσαιωνικά χρόνια και συµπεριλαµβάνει στη θεµατογραφία του Σατανά. Ο ζωγράφος Moritz Retzsch (1779-1857) από τη ∆ρέσδη546, επέτρεψε στον Μεφιστοφελή να εµφανιστεί σε µια παρτίδα σκάκι και να παίξει για την ψυχή του Dr. Faust547. Το συµβολικό έργο Οι σκακιστές ή Ο Σατανάς παίζει µε τον άνθρωπο για την ψυχή του είναι ένα από τα πιο αξιοσηµείωτα ανάµεσα στις εικόνες σκακιού του δέκατου ένατου αιώνα. Η Λευκή παράταξη έχει αγγελικές µορφές και η Μαύρη σατανικές, µε τον συµβολισµό του Λευκού και του Μαύρου να εµπεριέχεται και στην εναλλαγή

543 Κουρκουνάκης Ηλίας, Η Σοβιετική Σχολή στο: Σκάκι, Propaganda 6, Β’ Εξάµηνο 2000, 121. 544 Στο Courtesy Leo Baeck Institute της Ιερουσαλήµ βρίσκεται ανάλογη απεικόνιση σε γαλλική λιθογραφία του S. Maier (;-;), χωρίς στοιχεία, στο: Elon Amos, The Pity of It All, New York, 2002, 46. 545 Η αγάπη του Λέσινγκ, έµπειρου παίκτη, για το παιχνίδι τονίζεται στη σκηνή σκακιού του έµµετρου θεατρικού του έργου, Nathan der Weise (δηµοσιεύθηκε το 1779). Ο πίν.394, εικ. κάτω (1892), του Dalhoff David Neal (1838-1915), προέρχεται από το Nathan der Weise και απεικονίζει τον Σουλτάνο Σαλαντίν και την αδελφή του Σιτάχ µπροστά στη σκακιέρα. 546 Der Schachspieler von Moritz Retzsch <http://www.musagetes.de/as/retzsch/index.htm> (Πρόσβαση 22/5/2005). 547 Finkenzeller, Ziehr και Bührer 1989, 42.

150

των χρωµάτων της σκακιέρας548. Ο Retzsch σχεδίασε το θέµα σε ένα σχέδιο (∆ρέσδη, Kupferstichkabinett der Staatlichen Kunstsammlungen) µε βάση το οποίο κατασκευάστηκε το 1831 µια γκραβούρα (πίν.395), η οποία κυκλοφόρησε το 1835 µε επεξηγήσεις του Charles Borromée de Miltitz, ενός φίλου του Retzsch. Το φύλλο, πιθανόν λίγο µετά την έκδοσή του, συνέχισε να αναπαράγεται, ωστόσο κανένας από τους πίνακες ζωγραφικής δεν προέρχεται από τον εµπνευστή αυτής της ιδέας. Τα τέρατα που είναι λαξευµένα σε πέτρα, το τραπέζι που µοιάζει µε σαρκοφάγο και ο άγγελος που συµβολίζει την ελπίδα, αλλά εικονίζεται µε ανεπαίσθητο οίκτο, γιατί δεν µπορεί να συµµετάσχει στο παιχνίδι και να βοηθήσει τον νέο, υπαγορεύουν στον θεατή ότι εδώ ενεργούν δυνάµεις της κόλασης549. Στις εικόνες που είναι βασισµένες σε αυτή την επινόηση ο Σατανάς κάθεται αριστερά. Πιθανόν το έργο ενός ανώνυµου καλλιτέχνη (πρώτο µισό του δέκατου ένατου αιώνα, πίν.396) να έχει τυπωθεί ανάποδα στην έκδοση του 1972550. Σε αυτές τις αναµετρήσεις ο Σατανάς φαίνεται να πλεονεκτεί σηµαντικά, τα κοµµάτια της παράταξής του είναι περισσότερα και ελέγχουν µεγαλύτερο χώρο στη σκακιέρα. Στα έργα των πίν.397 και πίν.398 έχει προστεθεί ένα ρολόι, για να υπενθυµίζει στον νεαρό ότι µειονεκτεί όχι µόνο υλικά και χωρικά, αλλά και χρονικά λόγω της συντοµίας της ανθρώπινης ζωής. Στην πρώτη εικόνα (πίν.397) το ρολόι είναι µέσα στην κορνίζα, ενώ στη δεύτερη (πίν.398) που χρονολογείται στα 1900, ο µηχανισµός του ρολογιού κινεί τα µάτια551 του Σατανά552.

Αντίπαλες ανδρικές µορφές

Οι διαδοχικές κινήσεις των αντιθέτων δυνάµεων µιας παρτίδας σκακιού

οδηγούν κατά τη διάρκεια της εξέλιξής της σε συγκρούσεις, που επιφέρουν

ποιοτικές µεταβολές, προβάλλοντας τα διαλεκτικά γνωρίσµατα του

παιχνιδιού. Το 1866 οι σκακιστές απέκτησαν τον Πρώτο επίσηµο

548 Burckhardt Titus, Tο σκάκι και ο Συµβολισµός του, Αθήνα, 1993, 18. 549 Holländer Hans, Holländer 2005, 262. 550 Gizycki 1972, 355. 551 Αντίστοιχο θέµα απασχόλησε τον φουτουριστή Giacomo Balla, που ζωγράφισε το έργο Η Μαρκησία Καζάτι µε κινούµενα Μάτια (1916) και βρήκε πολλά χρόνια αργότερα έναν απόηχο στο έργο του Richard Hamilton Ο Χιού Γκαίητσκελ µε περιστρεφόµενα Μάτια. Τίσνταλ Κ. και Μποτσόλα Α., Φουτουρισµός, Αθήνα, 1984, 233 552 Στην ίδια εποχή ανήκει ένα παρόµοιο χαρακτικό (πίν.399) µε τίτλο Σκακιστής που εικονίζει ηλικιωµένη µορφή [περιηγητής(;)].

151

Πρωταθλητή Κόσµου, τον Wilhelm Steinitz. Τα επιστηµονικά και διαλεκτικά

θεµέλια της θεωρίας του απηχούσαν την εξέλιξη της ανθρώπινης σκέψης της

εποχής του553, µε συνέπεια να αυξηθεί αισθητά ο αριθµός των οπαδών του

παιχνιδιού. Χαρακτηριστικό είναι ότι τον δέκατο ένατο αλλά και τον εικοστό

αιώνα, ο αριθµός των έργων που δείχνουν αντιπάλους ανδρικές µορφές

αυξάνουν όπως και οι υποστηρικτές του παιχνιδιού.

Τα βικτοριανά κουστούµια καθώς και οι φιγούρες του Staunton,

τοποθετούν χρονολογικά την εικόνα Ανώνυµοι άνδρες554 (πίν.400) του

Stephen Taylor (;-;) στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα. Ένας παίκτης

απευθύνεται στον όρθιο άνδρα που προφανώς είναι ο διαιτητής του

τουρνουά, ενώ ο αντίπαλος φαίνεται απασχοληµένος µε τη θέση. Ο αγώνας

είναι φιλικός ή τουλάχιστον τοπικός, γιατί στα µεγάλα τουρνουά απαγορεύεται

ο παίκτης να µιλά από τη θέση του ενώ ο αντίπαλος σκέφτεται.

Οι Σκακιστές (1903, πίν.401) του φιλανδού καλλιτέχνη Antti Yrjo Favén

(1882-1948) είναι έργο µεγάλων διαστάσεων (200Χ500 εκ.)555. Ανάµεσα

στους 32 γνωστούς σκακιστές που παίζουν στο καφενείο, περιλαµβάνεται και

ο Siegbert Tarrasch. Το έργο του Poyser (;-;) µε τίτλο Το Σκακιστικό

Τουρνουά (πίν.402) ανήκει στην Αγγλική Σχολή του εικοστού αιώνα. Ο

καλλιτέχνης χρησιµοποίησε πένα και αραιωµένο µελάνι πάνω στο σχέδιο,

που έκανε µε µολύβι, και υπέγραψε µε µπλε στυλό.

Στους πίνακες 403 και 404 οι αντίπαλοι παίκτες είναι άγγλοι. Ο πρώτος

του Henry Edridge (;-;) Οι σκακιστές (1810) είναι διπλό πορτραίτο ανδρών

υψηλής κοινωνικής τάξης µε φιγούρες από ελεφαντοστό και έβενο556. Ο

δεύτερος του A. Austin (;-;) Χωρίς τίτλο (χ.χ.) απεικονίζει τις ανδρικές µορφές

µε βικτοριανές ενδυµασίες να παίζουν µε φιγούρες του δέκατου ένατου αιώνα.

Ο πίνακας ∆ύο κύριοι παίζουν Σκάκι (πίν.405), που χρονολογείται στα

τέλη του δέκατου ένατου αιώνα, εικονίζει µορφές υψηλής κοινωνικής θέσης.

Κάθονται πιο χαλαρά από τους αντίστοιχούς τους του πίν.404 και φαίνονται

µάλλον βυθισµένοι σε έναν διάλογο, που εξελίσσεται παράλληλα µε την

παρτίδα, σαν να εξυπηρετούσαν οι κινήσεις και ο περιστασιακός συλλογισµός

553 Κεφαλής 2004, 17,18, 75. 554 Ιδιοκτησία του οίκου Christie’s, 13/2/1981. 555 Ο Erik Lundin δώρησε το έργο στη Σκακιστική Ένωση της Στοκχόλµης. Winter Edward, Chess History Center, Chess Notes Archives [10] <http://www.chesshistory.com/winter/winter10.html> (Πρόσβαση 14/12/2005). 556 Williams 2000, 47.

152

στο να γεµίζουν τις παύσεις της συζήτησης µε ευφυή τρόπο. Στην ξύλινη

επένδυση κρέµεται ένας πίνακας, ο οποίος παριστάνει ένα αρχιτεκτόνηµα µε

έναν πολυώροφο λεπτό πύργο και έναν µικρότερο, ίδιας κατασκευής,

µπροστά από τον πρώτο. Ο καθιερωµένος τύπος της Ρωσικής Ορθόδοξης

Εκκλησίας µε τους χαρακτηριστικούς τρούλους και η καράφα µε λειασµένο

γυαλί, η οποία βρίσκεται δίπλα στη σκακιέρα παραπέµπουν στη Ρωσία.

Πιθανόν ο καλλιτέχνης να ήταν Ρώσος και η παλιά ετικέτα στην πίσω όψη µε

την χειρόγραφη σηµείωση “Adrian Filius Jordan v. Samson

Himmelsstierna”557 να παραπέµπει στα ονόµατα του διπλού πορτραίτου.

∆ύο συγγενικά έργα άγγλων καλλιτεχνών του δέκατου ένατου αιώνα,

παρουσιάζονται στους πίν.406 και πίν.407. Ο πρώτος µε τίτλο Σκακιστές

(δέκατος ένατος αιώνας) είναι µια υδατογραφία ενός ανώνυµου καλλιτέχνη και

ο δεύτερος, Ο αγώνας σκακιού, αποδίδεται στον Charles Meer Webb (1830-

95). Μπορούµε να υποθέσουµε ότι το πρώτο έργο είναι του ιδίου, ή

τουλάχιστον βασισµένο σε ένα από τα έργα του, αφού ο καλλιτέχνης έχει στο

ενεργητικό του και άλλα έργα µε παρόµοιο σκηνικό558. Η σκηνή εκτυλίσσεται

σε κάποιο εσωτερικό χώρο, µε τον οικοδεσπότη να καπνίζει µια κεραµική

πίπα και µε έναν επισκέπτη σκακιστή απέναντί του. Η θέση της παρτίδας

φαίνεται ίδια και στα δύο έργα και, αν εξαιρέσουµε τη σκακιέρα που είναι

τοποθετηµένη ανάποδα, παρουσιάζεται ένα πρόβληµα. Ο Hans Holländer

αναφέρει για τον πίνακα τα εξής: «Η σκακιέρα είναι τοποθετηµένη ανάποδα,

δηλαδή µε το µαύρο γωνιακό τετράγωνο δεξιά, αλλά αυτό ελάχιστα µοιάζει να

ενοχλεί (τον οικοδεσπότη), τόσο όσο και το γεγονός ότι έχει µόλις χάσει την

παρτίδα»559. Σ’ αντίθεση µε τον Holländer πιστεύουµε ότι ο οικοδεσπότης

φαίνεται να έχει νικηφόρα θέση. Οι θέσεις των πιονιών είναι εκείνες που

προσανατολίζουν τη σκακιέρα, δηλαδή, δηλώνουν ποιος παίζει µε τα λευκά

και ποιος µε τα µαύρα. Αυτός ο προσανατολισµός δεν είναι πάντοτε εφικτός

και γίνεται ακόµα πιο δύσκολος στα φινάλε. Η συγκεκριµένη θέση δεν επαρκεί

557 Holländer Hans, Holländer 2005, 267. 558 Παλιοί φίλοι ή Σκακιστές, 1864. ∆ύο σκακιστές, ο ένας φαίνεται περήφανος και ο άλλος αναστατωµένος, κατάλογος Bénézit. Ένα χαρακτικό του Paul Dröhmer είναι βασισµένο σ’ αυτό το έργο. Άλλα έργα του: Σαχ-Ματ ή Σκακιστές, 1876. Λάδι, κατάλογος Bénézit, Pièce touchée, pièce jouee, 1890, πιθανόν έχει σκακιστικό θέµα, Σκακιστές, 1893. Ίσως το πρώτο ή το τέταρτο να αντιστοιχούν στον πίν.406, γιατί ο Roesler δεν είδε όλα τα έργα που περιγράφει. Roesler 1973, 29. 559 Holländer Hans, Holländer 2005, 266.

153

για να αποδώσει µε βεβαιότητα τα χρώµατα στους παίκτες. Το γεγονός όµως

ότι τα µαύρα κοµµάτια που βγήκαν από τη µάχη είναι στη µεριά του

οικοδεσπότη φανερώνει ότι αυτός παίζει µε τη Λευκή παράταξη, που

πλεονεκτεί. Έτσι εξηγείται και η χαλαρή παρακολούθησή του. Ίδια αντικείµενα

του εσωτερικού χώρου, το έπιπλο, το ρολόι του τοίχου, το χαλί αλλά και το

τζάκι δεξιά καθώς και ο φωτισµός από αριστερά παρουσιάζονται στην

ξυλογραφία ενός ανώνυµου καλλιτέχνη µε τίτλο Οι σκακιστές (1875, πίν.408),

βασισµένη σ’ έναν πίνακα χωρίς ενδείξεις µε υπογραφή L. M560.

Το έργο Σκακιστές (χ.χ., πίν.409) του David Joseph Bles (1821-99)

πιθανότατα δηµιουργήθηκε κατά τη διάρκεια των σπουδών του στο Παρίσι

στα 1842-43561 και η ακουαρέλα (πίν.410) παρουσιάζει τον ποιητή και

συγγραφέα θεατρικών έργων Adam Mickiewicz να παίζει µε τον πρίγκηπα

Golitzyn κατά τη συνάντησή τους στη Ρώµη το 1830562. Στο χαρακτικό του Richard George Mathews (1870-1955) Σαχ, ∆ύο

άνδρες παίζουν σκάκι (χ.χ., πίν.411) ο παίκτης που δέχθηκε την απειλή φαίνεται πολύ προβληµατισµένος, όπως και στους Σκακιστές (αρχές εικοστού

αιώνα, πίν.412) του Rudolf Köselitz (1861-1948). Στην εικόνα Οι σκακιστές, χωρίς ενδείξεις, (πίν.413, εικ. πάνω) που κυκλοφόρησε σε αγγλικό ταχυδροµικό δελτάριο µε ηµεροµηνία 19/7/1907, απεικονίζεται η κίνηση ενός παίκτη σαν σοβαρή απειλή ή µατ και στην Αυτοπροσωπογραφία (χ.χ., πίν.413, εικ. κάτω) του Alesandro Guardassoni (1819-88) προβάλλεται το πορτραίτο του, µέσα σε µια οµάδα θεατών που παρακολουθεί την παρτίδα, µε δυναµισµό αντίστοιχο της τελευταίας του κίνησης.

Με νατουραλιστική σχολαστικότητα έχει αποδώσει ο Nils Gustav

Wentzel (1859-1927) τους Σκακιστές563 (1886, πίν.414). Η πληθώρα των αντικειµένων πάνω στο ράφι και τα γεωµετρικά σχέδια των χαλιών δηµιουργούν µια χαοτική κατάσταση στον χώρο, που παραπέµπει στην παρτίδα, στην οποία είναι απορροφηµένοι οι παίκτες. Όπως και στα προγενέστερα έργα του, η λεπτοµέρεια αποδίδεται µε µια µαεστρία που δεν 560 Βλ. Schachverein Görlitz 1990 e.V., Schach in der Kunst, http://www.schachverein-goerlitz.de/Foren/Gallery/galerie.htm, (Πρόσβαση: 2/7/2004). 561 History 4” “2”-Day, Art For April Day by Day, Art “4” “2”-Day 03 September <http://www.safran-arts.com/42day/art/art4sep/art0903.html> (Πρόσβαση 18/5/2005). 562 Gizycki 1972, 255. 563 Ο Roesler αναφέρει ότι υπάρχει και ένα δεύτερο αντίγραφο του έργου µε ίδιο ύψος και µεγαλύτερο µήκος κατά µισό εκατοστό. Roesler 1973, 7.

154

είχε υπερβεί µέχρι τότε ο νορβηγικός Νατουραλισµός564. Η εποχή της δηµιουργίας του έργου ανάγεται στην περίοδο της σταδιακής επιρροής που δεχόταν από τους γάλλους συγχρόνους του καλλιτέχνες, αλλά µε περισσότερη έµφαση στην αίσθηση του φωτός και της ατµόσφαιρας του τοπικού χρώµατος565. Ο λεπτολόγος ζωγράφος δεν αγνοεί το φυτό, το µουσικό όργανο και το ξίφος που υποδηλώνουν την ειρήνη και τον πόλεµο, δηλαδή αντικείµενα παρόµοια µε εκείνα στο έργο του Scheeres (πίν.366).

Πολλά έργα του Honoré Daumier (1808-79) όπως το Τέλος ενός

γεύµατος και οι Σαλτιµπάγκοι σε ανάπαυση παρουσιάζουν ανάλογο

χαρακτήρα µε το έργο Οι σκακιστές (περ.1863-67, πίν.415, εικ. πάνω). Η

σπουδή προσώπων σε εσωτερικούς χώρους πανδοχείων, καφενείων ή

σκοτεινών γωνιών566, χωρίς λεπτοµέρειες, καθώς και τα επιτραπέζια

παιχνίδια, όπως Οι παίκτες της ντάµας (περ.1865-1870, πίν.416), τα οποία

χρησιµοποιούσε και στις σατιρικές απεικονίσεις567, ήταν από τα θέµατα που

ενδιέφεραν τον καλλιτέχνη. Ο Daumier στους πίνακές του περιγράφει τα

χαρτοπαίγνια και το σκάκι ως την αξιοσέβαστη ξεκούραση των απλών

ανθρώπων µετά από σκληρό µόχθο568. Τους σκακιστές (πίν.415) τους ζωγράφισε µε γαιώδη χρώµατα σε σκοτεινό εσωτερικό χώρο και εστίασε

στους δυο παίκτες, οι οποίοι είναι απορροφηµένοι µε την παρτίδα.

Παρουσίασε τον γενειοφόρο παίκτη, που εικονίζεται στα τρία τέταρτα569, να

έχει το πλεονέκτηµα του λευκού χρώµατος και να δείχνει πιο καθησυχαστικός,

µε τον Βασιλιά του να ξεχωρίζει σχεδόν στη µέση, κατά µήκος του έργου, σα

σηµάδι νίκης. Τόσο Οι σκακιστές του Daumier όσο και Ο Annibale Bentivolglio

παίζοντας σκάκι ή Ο Annibale Bentivolglio στη φυλακή του Serra (πίν.339) αποδεικνύουν ότι το σκάκι παιζόταν απ’ όλες τις κοινωνικές τάξεις και σ’

όλους ανεξαιρέτως τους χώρους.

564 Østby Leif στο: Turner Jane (edit), The Dictionary of Art, vol.33, London, 1996, 76. 565 ό.π. 566 Ραγιάς Γεώργιος (επιµ.), Οι Μεγάλοι Ζωγράφοι, Από τον 19ο αιώνα στον 20ό, Αθήνα, Ντωµιέ, 1977, 60. 567 Στη σατιρική απεικόνιση Ευρωπαϊκή κατάσταση αρ. 184 από τη σειρά «Επικαιρότητα» (Λιθογραφία σε χαρτί εφηµερίδας, Le Charivari, 18/8/1868, 1868, 24,7x22,6 εκ., φύλλο 29,5x24,4 εκ.) παρουσίασε τα σκακιστικά κοµµάτια µε τη µορφή άγριων σκυλιών, τα οποία και συµβολίζουν διάφορες χώρες µε διαφορετικά κράνη (πίν.417). Fine Arts Museum of San Francisco <http://search.famsf.org:8080/view.shtml?keywords=simulated&artist=&country=&period=&sort=&start=1&position=8&record=43862> (Πρόσβαση 15/7/2005). 568 Ackerman Gerald M., Jean-Léon Gérôme, Paris, 2000, 49. 569 Παρόµοια οπτική γωνία απαντάται στο νατουραλιστικό έργο Σκακιστές (χ.χ., πίν.415, εικ. κάτω) του Louis Robert Carrier Belleuse (1848-1913).

155

Η δηµιουργία της τριγωνικής σύνθεσης χρησιµοποιήθηκε συχνά τον

δέκατο ένατο αιώνα και στα σκακιστικά θέµατα, µε όρθια µορφή τον θεατή

ανάµεσα στους παίκτες. Ο αµερικανός Thomas Cowperthwait Eakins (1844-

1916), µαθητής του Gérôme570 στη Σχολή Καλών Τεχνών του Παρισιού,

χρησιµοποίησε αυτή τη σύνθεση του οριενταλιστή δασκάλου του στο έργο

Σκακιστές571 (1876, πίν.418). Ο Eakins, γνωστός κυρίως σαν ζωγράφος του

ατελιέ, απεικόνισε τους παίκτες, όπως συνήθιζε, µε πλούσια σκουρόχρωµη

ενδυµασία. ∆εν γνωρίζουµε ποιες είναι οι συγκεκριµένες ανδρικές µορφές του

πίνακα, µπορούµε ωστόσο να υποθέσουµε ότι ανήκουν στην κατηγορία των

ιατρών και των επιστηµόνων του κύκλου του, που συνήθιζε να ζωγραφίζει. Τα

πρόσωπά τους πάντως φανερώνουν τη βαθειά γνώση ανατοµίας572 που είχε

ο ζωγράφος και αποκαλύπτουν βέβαια και πολλά για τον χαρακτήρα τους.

Τριγωνική σύνθεση απαντάται και στην παρακάτω οµάδα εικόνων: του

Richard Creifelds (1853-1939) Οι βετεράνοι (1886, πίν.419) µε τρεις

γενειοφόρους ηλικιωµένους παίκτες, του Jehudo Epstein (1870-1946) Η

παρτίδα σκακιού (1892, πίν.420, εικ. πάνω), του Hildur Nilsen Prahl (;-;) Σαχ-

Ματ σε 3 κινήσεις (1885, πίν.420 εικ. κάτω) και του Α. Schröder (;-;) που

κυκλοφορεί µε τρεις τίτλους Σε δύσκολη θέση ή Οι σκακιστές ή Η παρτίδα

σκακιού (δέκατος ένατος αιώνας, πίν.421, εικ. κάτω). Στους Σκακιστές (χ.χ.)

του William Daniels (1813-80), στο Σαχ και Ματ (1872) του Frederick Daniel

Hardy (1826-1911) και στο Χωρίς τίτλο (1957) του P. Vasilyev (;-;) το τρίγωνο

σχηµατίζεται από µια όρθια γυναικεία µορφή (πίν.422, πίν.423 και πίν.424).

Η τελευταία σύνθεση (πίν.424) δείχνει τον Λένιν573 (1870-1924) να παίζει µε

τον Μαξίµ Γκόρκι και η Ναντέζντα Κρούπσκαγια να τους παρακολουθεί. Ο

Λένιν αναστατωνόταν από την ήττα, όπως µ’ εκείνες που υπέστη π.χ. από

τον Γκόρκι όταν τον επισκέφτηκε το 1908 στο Κάπρι574 και από τον

εσωκοµµατικό του αντίπαλο Αλεξάντερ Μπογκντάνοφ575.

570 Freedgood Lillian, Great Artists of America, New York, 1966, 52. 571 Στο ίδιο µουσείο, Metropolitan Museum, ανήκει και ένα προσχέδιο µε µολύβι και µελάνι σε χαρτόνι που έγινε την ίδια χρονιά. Roesler 1973, 8. 572 Παρακολούθησε την Ιατρική για να µελετήσει ανατοµία. Freedgood Lillian, Great Artists of America, New York, 1966, 51, 52, 54, 57, 58. 573 Ο Λένιν απεικονίζεται και σε ένα άλλο έργο του M. Sokolov µε τίτλο Ο Λένιν παίζει σκάκι κατά τη διάρκεια της εξορίας του στη Σιβηρία. Roesler 1973, 24. 574 Books and writers <http://www.kirjasto.sci.fi/gorki.htm> (Πρόσβαση 25/6/2005). 575 Schachclub Bad Soden <www.schachclub-badsoden.de/sc_10_archiv_meldugen_2002.html> (Πρόσβαση 25/6/2005).

156

Στον αντίποδα της δυναµικής της τριγωνικής σύνθεσης, που

υποδηλώνει ξεκάθαρα τη σκληρότητα της µάχης, οι σκηνές στις οποίες το

τρίτο άτοµο εικονίζεται να κάθεται και συναντώνται µόνο σε φιλικές

παρτίδες576, παρουσιάζονται πιο ήρεµες, όπως π.χ. οι πίνακες του Lassen

(πίν.273, πίν.274 και πίν.275). Τέτοιες εικόνες συναντώνται στα δύο έργα

(πίν.425, εικ. πάνω και κάτω) του Louis Charles Moeller (1855-1930), Το

κρίσιµο σηµείο της παρτίδας577 (περ.1903) και Φίλοι (χ.χ.), επίσης στο Σκάκι

(δέκατος ένατος-εικοστός αιώνας, πίν.426, εικ. κάτω)578 του Nicolai Cikovsky

(1894-;) καθώς και στην ξυλογραφία Χωρίς τίτλο (µετά το 1880, πίν.427)

ανώνυµου καλλιτέχνη βασισµένη στον πίνακα Παρτίδα σκακιού (1880)579 του

Eduard Schulz-Briesen. Στον Αγώνα σκακιού (χ.χ., πίν.428) του Evgeniy

Iosipovich Bukovetsky (1866-1948), η κύρια µορφή του έργου παρεµβάλλεται

ανάµεσα στον αντίπαλό του και τον θεατή και παρουσιάζεται να κινεί ένα

κοµµάτι.

Στο έργο Παρτίδα σκακιού (δέκατος ένατος αιώνας, πίν.429), ο H.

Bielski (;-;) εικονίζει µια παρέα σε ένα σχετικά ακατάστατο υπνοδωµάτιο. Στον

χώρο ξεχωρίζουµε τρεις διαφορετικές φάσεις παράλληλα µε µια παρτίδα σε

εξέλιξη. Η πρώτη δείχνει τον παίκτη, που φορά γυαλιά, να συζητά µε µια

όρθια ανδρική µορφή, η δεύτερη τον αντίπαλό του προβληµατισµένο µε ένα

δύσκολο φινάλε, που προέκυψε στη πορεία και η τρίτη µια ανδρική µορφή

µισοξαπλωµένη σε ένα κρεβάτι να καπνίζει µε ηρεµία. Ο καλλιτέχνης

προβάλλει τη χαλαρότητα, τον συλλογισµό και τη διασκέδαση που αναλογεί

σε κάθε µέλος αυτής της παρέας.

Άλλο ένα έργο του Oppenheim, Παρτίδα σκακιού (1880, πίν.430)

κυκλοφόρησε σε µια σειρά 3 γραµµατοσήµων στις 17/6/1975 ενόψει της 576 Στα τουρνουά απαγορεύεται να κάθονται οι θεατές δίπλα στους σκακιστές. 577 Ο αρχικός τίτλος του έργου, όπως αναφέρεται στην επιστολή (17/4/2003) που έστειλε το Frye Art Museum προς τον συγγραφέα ήταν Οι σκακιστές ή Σκακιστές και άλλαξε στις 4/9/2002 από τον ιστορικό της τέχνης Thomas Murphy. Άλλες δύο ελαιογραφίες του Moeller είναι: εκείνη που αναφέρεται στον κατάλογο του Roesler µε τον τίτλο Φιλαράκια και την περιγραφή «∆ύο ηλικιωµένοι µε άσπρα µαλλιά παίζουν σκάκι» και που πιθανόν να ταυτίζεται µε τον πίν.426, εικ. πάνω, βλ. Roesler 1972, 19. Επίσης Η παρτίδα σκακιού του οίκου Sotheby’s, βλ. Παράρτηµα. 578 Fine Arts Museums of San Francisco <http://search.famsf.org:8080/view.shtml?keywords=32407&=list&=1&=&=And> (Πρόσβαση 14/3/2003). 579 Roesler 1973, 24.

157

εβραϊκής γιορτής Hanukka. Η παρτίδα αποτελεί ένα µέρος του πίνακα και όχι

το κύριο και αποκλειστικό θέµα όπως και στην εικόνα του José Jimenès y

Aranda (1837-1903) Ένα απόγεµα στη Σεβίλη580 (χ.χ., πίν.431, εικ. πάνω).

Σε δύο εικόνες (πίν.432 και πίν.433) παρουσιάζεται µια παρέα ανδρών

να απολαµβάνει το πνευµατικό παιχνίδι σε χώρους µε ροκοκό διακόσµηση,

όπου συναντώνται κυρίως ζευγάρια για να παίξουν σκάκι. Πρόκειται για τα

έργα των Emile-Georges Weiss (1861-;) Η παρτίδα του σκακιού581 (1897) και

Johann Hamza (1850-1927) Οι σκακιστές (1879).

Αντίπαλες γυναικείες µορφές

Αποτυχηµένα αποδείχθηκαν τα ανδρικά προγνωστικά για την εξέλιξη του

Πρώτου ∆ιεθνούς Γυναικείου Τουρνουά (πίν.206). Το ανδρικό φύλο πίστευε

ότι οι σκακίστριες θα εγκατέλειπαν τους αγώνες, πριν ολοκληρωθούν582.

Αντίθετα η ανάπτυξη ήταν ραγδαία και είκοσι χρόνια αργότερα, το 1927, το

γυναικείο σκάκι απέκτησε την Πρώτη του Παγκόσµια Πρωταθλήτρια, η οποία

ενέπνευσε χιλιάδες γυναίκες σε ολόκληρο τον κόσµο. Η φήµη της Vera

Menchik (1906-44) ήταν µεγάλη, κυρίως χάρη στην επιτυχή συµµετοχή της σε

διεθνείς αγώνες ανδρών583. Η φαινοµενική διαφορά δυνατοτήτων στον κλάδο

των µαθηµατικών µεταξύ των δύο φύλων έγινε αντικείµενο έρευνας και τελικά

αποδείχθηκε ότι οφείλεται σε διαφορές κοινωνικοποίησης και όχι

βιολογικές584. Οι νίκες της Menchik επί των ισχυρών σκακιστών θα

µπορούσαν να χαρακτηριστούν ως η πιο χειροπιαστή απόδειξη.

Οι καλλιτέχνες έδειξαν ενδιαφέρον για την απεικόνιση των σκακιστριών

µπροστά στα αντίθετα τετράγωνα µε τις φαλλικές φιγούρες. Και παράλληλα

580 Το έργο κυκλοφόρησε στο διαδίκτυο χωρίς επιπλέον στοιχεία. Πιθανόν να είναι Η παρτίδα σκακιού που έχει καταχωρήσει ο Bénézit. Roesler 1973, 2. Μια άλλη εκδοχή του καλλιτέχνη ως προς το θέµα είναι ο πίνακας The chess party (1899, πίν.431, εικ. κάτω). 581 Ο Roesler σηµειώνει ένα έργο του Weiss µε τίτλο Κρίσιµη θέση χωρίς άλλες πληροφορίες. ό.π. 29. 582 Μόνο µια σκακίστρια, για λόγους υγείας, εγκατέλειψε το τουρνουά. Williams 2000, 126. 583 Σκοτώθηκε µαζί µε τη µητέρα της και την αδελφή της σε αεροπορικό βοµβαρδισµό των Γερµανών στο Λονδίνο. Ιλαντζής Σπύρος, περ. Ελληνικό Σκάκι, Περίοδος Ε’-τεύχ.10/2006, 50. 584 Wertheim Margaret, Το Παντελόνι του Πυθαγόρα, Αθήνα, 1998, 319.

158

µε τους ζωγράφους το θέµα αυτό απασχόλησε και τους φωτογράφους585. Σε

αυτά τα έργα, όπως και στα αντίστοιχα µε αντιπάλους ανδρικές µορφές, οι

παίκτριες παίζουν άλλοτε µόνες και άλλοτε µε την παρουσία τρίτων.

Ο θαλασσογράφος Judd Frederick Waugh (1861-1940), παρόλο που

προβάλλει σε πολλά έργα τη δυναµική κίνηση των κυµάτων, ζωγράφισε το

1891 µια ήρεµη εικόνα µε θέµα τις Σκακίστριες (πίν.435). Οι παίκτριες είναι

απορροφηµένες µε την παρτίδα µέσα σε µια ευχάριστη ατµόσφαιρα µιας

εξοχικής κατοικίας. Παρότι το τραπέζι δεν είναι τακτοποιηµένο και στο

πάτωµα βρίσκεται µια εφηµερίδα µε µια βεντάλια πάνω της, εν τούτοις στο

σύνολό της η εικόνα είναι προσεχτικά ζυγισµένη. Με ρεαλιστικό τρόπο τo

ζωντανό φως εισχωρεί από το παράθυρο και διαχέεται στον χώρο. Ο

ζωγράφος, γνώστης τόσο της υφής των υλικών όσο και των αντανακλάσεων,

παγιδεύει µε ιδιαίτερο τρόπο το µάτι του θεατή στις λεπτοµέρειες, χωρίς να

δίνει πληροφορίες για την εξέλιξη του αγώνα.

Μια διαφορετική απόδοση του σκακιστικού θέµατος προβάλλεται στον

µεταγενέστερο πίνακα του Βέλγου Emile Vloors (1871-1952). Ο

προραφαηλίτης ζωγράφος και γλύπτης που κατατάσσεται µεταξύ των

κατεξοχήν ακαδηµαϊκών ζωγράφων586 έχει αποδώσει µε αµεσότητα και

απλότητα τη σκακιστική σκηνή. Χαρακτηριστικό του έργου Η παρτίδα σκακιού

(πίν.436, εικ. πάνω) που χρονολογείται στο πρώτο τέταρτο του εικοστού

αιώνα, είναι οι θέσεις των γυναικείων µορφών. Οι παίκτριες δεν κάθονται

αντιµέτωπες, γιατί δεν πρόκειται για σκακιστική αναµέτρηση. Μέσα στην

εικαστική και πνευµατική καθαρότητα και µακριά από την κοσµική επιτυχία,

που χαρακτήριζε τους προραφαηλίτες587, ήταν επόµενο τέτοιου είδους µάχες

να µη θέλουν νικητές και νικηµένους. Μια άκρως αντίθετη αναµέτρηση Χωρίς

τίτλο µε όλα τα υπονοούµενα αλλά και τα επακόλουθα παρουσιάζεται από τον

Walter McEwen (;-;)/(1900, πίν.436, εικ. κάτω).

Ιδιαίτερη είναι η Παρτίδα σκακιού (χ.χ., πίν.437) του Henry Siddons

Mowbray (1858-1928), που προβάλλει τον προβληµατισµό της µιας παίκτριας

και την χαλάρωση της αντιπάλου. Στις παρτίδες των δύο εικόνων (πίν.438)

585 Παράδειγµα αποτελεί η φωτογραφία (δέκατος ένατος αιώνας, πίν.434) της Lady Matheson ∆ύο νεαρές παίζουν σκάκι: Η Adelaida και Elisa Denys. 586 Flippo Willem G., Lexicon of the Belgian Romantic painters, Antwerpen, 1981. 587 Gombrich 1998, 512.

159

των Paul René-Georges Herman (1864–1940) Οι σκακίστριες (τέλη δεκάτου

ενάτου-αρχές εικοστού) και H. von Fink (;-;) Σκάκι (περ.1900) οι θεατές είναι

γυναικείες µορφές, ενώ της ροκοκό σκηνής του Arturo Ricci (1854-;) Η

παρτίδα του σκακιού (χ.χ., πίν.439) και της εικόνας του Jacques Clément

Wagrez (1846-1908) Σκακιστές (χ.χ., πίν.440) είναι ανδρικές.

Ο Henry Caro-Delvaille (1876-1928) στο έργο Η γυναίκα µου και οι

αδελφές της (1904, πίν.441), τονίζει τον ψυχαγωγικό χαρακτήρα του

παιχνιδιού µέσα στο οικογενειακό του περιβάλλον, µε µια γυναίκα να θηλάζει.

Η εικόνα ενός ανώνυµου καλλιτέχνη µε τίτλο Το καλοκαίρι, (1914,

πίν.442) παρουσιάζει σε βασιλικό περιβάλλον µια γυµνή γυναικεία ηγεµονική

µορφή να αναπαύεται σε νωχελική στάση και ταυτόχρονα µε µια χειρονοµία

να απευθύνεται προς τις µορφές, που είναι συγκεντρωµένες γύρω από µια

παρτίδα.

Σε αυτά τα ζωγραφικά έργα των δύο αιώνων, τόσο οι ανδρικές όσο και οι

γυναικείες αντίπαλες µορφές παρουσιάζονται άλλοτε µόνες και άλλοτε µε την

παρουσία θεατή ή θεατών σε ποικιλία συνθέσεων που µπορεί να είναι

τριγωνικές, συµµετρικές ή να χωρίζονται σε οµάδες.

Ανδρική µορφή δίπλα σε σκακιέρα

Το γεγονός ότι στους χώρους-ροκοκό, όπως σε salons και πάρκα, οι

άνθρωποι συναντώνται για να παίξουν πρέπει να θεωρηθεί σαν µια συνέχιση

της παράδοσης, η οποία είχε δηµιουργηθεί τον δέκατο όγδοο αιώνα ή σαν µια

εκλεκτικιστική αναδροµή. Και αυτό φανερώνει κάτι από τα πεδία

συνδυασµών, τα οποία το σκάκι είχε διαµορφώσει στη µακρά του ιστορία και

είχαν διατηρηθεί αµετάβλητα µέχρι και τον δέκατο ένατο αιώνα588. Στην

περίπτωση αυτή εντάσσεται το έργο του August Hermann Knoop (1856-;)

Ευγενής που παίζει σκάκι (χ.χ., πίν.443) και η χρωµατισµένη λιθογραφία µε

το χέρι Κριτική εκ των Υστέρων (περ.1870), η οποία είναι βασισµένη σε έργο

του M. Duboy (;-;)/(πίν.444).

588 Holländer Hans, Holländer 2005, 264.

160

Τα πρόσωπα αυτά, που παρατηρούν τη θέση συλλογισµένα, δείχνουν

για τους περισσότερους θεατές που δεν γνωρίζουν σκάκι, βυθισµένα σε µια

πληκτική δραστηριότητα, αρµόζουσα για εκκεντρικούς αργόσχολους, για

ηλικιωµένους ή για άτοµα που διαθέτουν µια αξιοσηµείωτη ποσότητα χρόνου

για χάσιµο589. Αν οι θεατές γνώριζαν ότι δεν πρόκειται για τέτοιου είδους

άτοµα, αλλά για γνωστούς πνευµατικούς και δραστήριους ανθρώπους, όπως

το προφίλ του χηµικού Μεντελέγεφ που εικονίζεται από ανώνυµο καλλιτέχνη

(τέλη δέκατου ένατου-αρχές εικοστού αιώνα, πίν.445), τότε ίσως να τους

απασχολούσε το γεγονός ότι στρέφουν για δεκάδες χρόνια «ολάκερο το

πλάτος της σκέψης τους στο γελοίο έργο»590 του Ματ. Ο Τσβάιχ

χαρακτηριστικά αναφέρει ότι ο ήρωάς του θα µπορούσε «να έκοβε µε το

νυστέρι τον εγκέφαλο των µεγάλων σκακιστών, για να διαπιστώσει αν σ’

αυτές τις σκακιστικές ιδιοφυίες υπάρχει κάποιο ειδικό σπείρωµα στη φαιά

ουσία του εγκεφάλου τους, αν κάποιος µυς ή κάποιο εξόγκωµα διαγράφεται

εντονότερα απ’ ότι σε άλλα κρανία»591. Η στέρεη όµως παρουσία του

σκακιού, ακριβώς σαν ένα διάφραγµα που κινείται και πάλλεται592, καταλήγει,

όπως στην περίπτωση του Λούζιν, να πάρει τη µορφή µοιραίου έρωτα593 που

γίνεται ορατός µέσα από πίνακες που αποτυπώνουν το πάθος των παικτών

κατά τη διάρκεια της µελέτης, της ανάλυσης ή της λύσης προβληµάτων µε τα

ψεύτικα είδωλα να κυβερνούν τη ζωή τους αιώνια594.

Η γαλλική γκραβούρα ανώνυµου καλλιτέχνη Ένα δύσκολο φινάλε (µέσα

του δέκατου ένατου αιώνα, πίν.446), είναι βασισµένη σε ένα σχέδιο του

γάλλου λιθογράφου και ζωγράφου Paul Gavarni (1804-66).

Σε µια οµάδα έργων (πίν.447, πίν.448, πίν.449, και πίν.450, πάνω και

εικ. κάτω), οι παίκτες αναλύουν θέσεις που πιθανόν προέκυψαν από

παρτίδες: του Henry van Muyden (1860-1936) Ο σκακιστής (χ.χ.), του

Alexander Christie (1901-;) Το σκακιστικό πρόβληµα (1923), του Damuta

Rewkiewicz (;-;) Το σκακιστικό πρόβληµα (1940), Αυτοσυγκέντρωση (χ.χ) του

Thompson Richard Earl (;-;) και ενός ανώνυµου καλλιτέχνη µε τίτλο Το 589 Μαουρένσιγκ Πάολο, Η Βαριάντα του Λίνεµπουργκ, Αθήνα, 1995,17. 590 Τσβάιχ Στέφαν, Το Βασιλικό Παιχνίδι, Αθήνα, 1987, 23. 591 ό.π., 22, 23. 592 Μαουρένσιγκ Πάολο, Η Βαριάντα του Λίνεµπουργκ, Αθήνα, 1995, 111. 593 Ναµπόκοφ Βλαντιµίρ, Η Άµυνα του Λούζιν, Αθήνα, 1992, 259. 594 Σφήκας Νικόλας, από το ποίηµα «Σκακιστές» στο: Άβατη καρδιά, Θεσσαλονίκη, 2001, 12.

161

πρόβληµα και η λύση (περ.1908). Το τελευταίο κυκλοφόρησε σε αµερικανικό

ταχυδροµικό δελτάριο και απεικονίζει µια ανδρική µορφή σε προφίλ µε λευκά

µαλλιά και γένεια µπροστά στη σκακιέρα. Απέναντι από τον παίκτη υπάρχει

µια άδεια καρέκλα τύπου Windsor Arm Chair. Προφανώς η παρτίδα τελείωσε

και ο άνδρας αναλύει τις πιθανές διακλαδώσεις µιας θέσης, η οποία

αντιστοιχεί στο τελικό στάδιο της µέσης της παρτίδας. Στην εικόνα Ναύτης

(1950, πίν.451), ενός ανώνυµου καλλιτέχνη, πίσω από τον νεαρό σκακιστή

είναι αναρτηµένος ο πίνακας βαθµολόγησης του τουρνουά.

Μια οµάδα προσωπογραφιών του εικοστού αιώνα παρουσιάζεται στα

έργα των Muriel Boulton (1881-1957) Το σκακιστικό πρόβληµα (1906,

πίν.452), Bezhan Shvelidze (1929-) Σε πίεση χρόνου ή Προβληµατισµένος

στο τέµπο (χ.χ., πίν.453), Willi Neubert (1920-) Σκακιστής (1964, πίν.454),

Kurt Schwitters (1887-1948) Πορτραίτο του Dr. George Ainslie Johnston (χ.χ.,

πίν.455) και Corneliu Baba (1906-97) Σκακιστής595 (1948, πίν.456).

Μια διαφορετική απόδοση της προσωπογραφίας προβάλλεται στον

µεταγενέστερο πίνακα µε τίτλο Αυτοπροσωπογραφία (1962, πίν.457), του

Paivio Poyttiala (1924-) ο οποίος φαίνεται να χρησιµοποιεί συνειδητά τη

σκακιέρα µαζί µε το τοπίο και τη µουσική για να µεταφέρει µια ποιητική

εικόνα.

Ένα διαφορετικό έργο αποτελεί Ο Πύργος-Ελέφαντας (χ.χ., πίν.458) του

Andreas Paul Weber, στο οποίο εικονίζεται ένας Ινδός καθισµένος µπροστά

από µια σκακιέρα, ακουµπισµένη πλάγια πάνω σε έναν τοίχο να παρατηρεί

ένα κοµµάτι. Αυτός ο συλλογισµένος Ινδός, το περιβάλλον του οποίου

υποδηλώνεται µόνο µε λίγες απαλές γραµµές και πτυχώσεις, θυµίζει το κλίµα

µακρινών παραµυθένιων εποχών και τόπων596. Το αντικείµενο της προσοχής

του είναι ένας Eλέφαντας, πάνω στον οποίο διακρίνεται ένας θρόνος που

µοιάζει µε Πύργο µε έναν άνθρωπο. Αυτό το µεγάλο σχετικά κοµµάτι

παραπέµπει στα άρµατα των σκακιστικών σετ (πίν.459, εικ. πάνω) από το

∆ελχί, κατασκευασµένων κατά το πρότυπο των Μισθοφόρων της John

Company (τέλη δέκατου όγδοου - αρχές δέκατου ένατου αιώνα)597.

595 Εκτέθηκε µαζί µε άλλα δύο έργα στη Μπιεννάλε της Βενετίας το 1956. The Free Encyclopedia, Corneliu Baba, Wikipedia <http://en.wikipedia.org/wiki/Corneliu_Baba> (Πρόσβαση 14/2/2005). 596 Holländer Hans, Holländer 2005, 332. 597 Saidy και Lessing 1974, 53.

162

Συµµεριζόµαστε την άποψη του Holländer, ότι το κοµµάτι πιθανόν να

ανταποκρίνεται στον Βασιλιά και όχι σ’ έναν Αξιωµατικό598 αραβοπερσικής

παράδοσης ή έναν Πύργο-ελέφαντα ευρωπαϊκής καταγωγής599. Και ο λόγος

είναι ότι παρόµοια κοµµάτια Βασιλιάδων συναντώνται σε φιγούρες από το

Ρατζαστάν µε τη µορφή ανθρώπου πάνω σε ελέφαντα, όπως π.χ. ο µεγάλος

σε διαστάσεις ελεφαντοστέινος Βασιλιάς (πίν.459, κάτω εικ.)600.

Γυναικεία µορφή δίπλα σε σκακιέρα

Το ποίηµα του Sir William Jones601 (1746-94), “From Caissa”602 (1763),

πιστεύεται ότι είναι βασισµένο στο Scacchia Ludus του Marcus Hieronymus

Vida603. Με την πάροδο του χρόνου η Caissa, η θηλυκή ηρωίδα του

ποιήµατος, καθιερώθηκε ως η µούσα του σκακιού και εικονογραφήθηκε δίπλα

σε κοµµάτια ή σκακιέρα, χωρίς να αποκτήσει ωστόσο ιδιαίτερα

χαρακτηριστικά. Τέτοιες απεικονίσεις συναντώνται στα εξώφυλλα των

Αµερικανικών Σκακιστικών Περιοδικών του δέκατου ένατου αιώνα, “The

International Chess Magazine”, Ιούνιος 1890 (πίν.460) και “American Chess

Magazine”, Φεβρουάριος 1898 (πίν.461). Η παράσταση του πίν.461 φαίνεται

ενυπόγραφη, όµως το όνοµα δε διακρίνεται καθαρά. Σε ένα γερµανικό

ταχυδροµικό δελτάριο (πίν.462) τυπωµένο στη Νυρεµβέργη το 1912 η Caissa

εικονίζεται ως βασίλισσα της εποχής του Jugendstil µε σκήπτρο και στέµµα

που θυµίζει εκείνο του κοµµατιού του Βασιλιά. Στην παράσταση η µούσα

προτρέπει τον θεατή να λύσει ένα σκακιστικό πρόβληµα τριών κινήσεων604. Η

598 Όταν το σκάκι διαδόθηκε στην Ευρώπη η φιγούρα του Ελέφαντα άλλαξε σχήµα και ονοµάσθηκε Bishop. Το δυτικό αυτό κοµµάτι απέκτησε στο πάνω τµήµα του µια σχισµή που προέρχεται από την τσάκιση του καλύµµατος της κεφαλής των µοναχών. 599 Holländer Hans, Holländer 2005, 332. 600 Saidy και Lessing 1974, 53. 601 ∆ικαστής, γλωσσολόγος και οριενταλιστής. 602 Waterman Andrew, (edit.), The Poetry of Chess, London, 1981, 51. 603 Σαν απάντηση για το λατινικό ποίηµα του Vida, ο πολωνός Adam Mickiewicz έγραψε ένα αντίστοιχο ποίηµα για το παιχνίδι της ντάµας. Gizycki 1972, 76. 604 Η λύση είναι: Φαινοµενικό 1…Κxd6 2.Bh2+ Κc5 3.Qa5# 1.Qa7! [2.Qxd4#]. 1…dxe3 2.Qxe3+ Κxd6 3.Qc5#, 2…Κf6 3.Qxe6#, 2…Κf5 3.Qg5# 1…c5 2.Qxg7+ Rf6 3.Bh2#, 2…Κxd6 3.Qc7#, 2…Κf4 3.Qg5# 1…Nxc2 2.Qc5+ Bd5 3.Bh2#, 2…Κf4 3.Qg5#, 2…Κf6 3.Qf5# 1…Ιd5 2.Qxδ4+ Κxd6 3.Bh2#, 2…Κxd4 3.Nη4# 1…Κf4 2.Bh2+ Κxe3 3.Qxd4#

163

Marina Fratta (;-;) απεικόνισε την Caissa (χ.χ., πίν.463) ηµίγυµνη δίπλα σε

µια όχθη να κοιτά µια θέση στη σκακιέρα.

Ο σκακιστικός κόσµος αποδέχθηκε την Caissa ως µια όµορφη γυναικεία

παρουσία και όχι ως φιλόσοφο ή επιστήµονα, γιατί οι φαλλικές φιγούρες της

σκακιέρας κατανικούν την ιδέα της γυναίκας ως διανοούµενης. Αυτό γίνεται

φανερό από τα λίγα έργα στα οποία οι ζωγράφοι δεν απέδωσαν στις

γυναικείες µορφές την έκφραση του συλλογισµού που έδωσαν στις

αντίστοιχες ανδρικές. Κάτι ανάλογο φαίνεται και στις εικόνες (πίν.464 και

πίν.465) της Fratta Μπούστο για ένα πορτραίτο605 (χ.χ.) και του σκωτσέζου

ζωγράφου Sir William Quiller Orchardson (1832-1910) Η κυρία Charles

Moxon (περ.1875). Η δυναµική οπτική γωνία στο έργο Η σκακιέρα (περ.1929,

πίν.466) του Herbert Ashwin Budd (1881-1950) προβάλλει ένα

ελεφαντοστέινο αγγλο-κινέζικο σετ. Το έργο Γυναίκα δίπλα στη σκακιέρα

(1912, πίν.467) κυκλοφόρησε σε ταχυδροµικό δελτάριο και, όπως φαίνεται,

τον ανώνυµο καλλιτέχνη δεν απασχολούσε η θέση αλλά το χαµογελαστό

πορτραίτο, καθώς τα δύο Λευκά κοµµάτια, Βασιλιάς και Ίππος δεν

παρουσιάζουν ενδιαφέρον. Από ταχυδροµικό δελτάριο προέρχεται και το

έργο Σκακιστικό πρόβληµα (1916, πίν.468) του Jos. E. Horwarter (;-;), το

οποίο παραπέµπει στην εικόνα Το πρόβληµα και η λύση (πίν.450, εικ. κάτω). Οι πίνακες µε µοναχικές µορφές δίπλα σε σκακιέρα παρουσιάζονται

συνήθως σε πρόσθια όψη ή προφίλ. Οι ανδρικές αποδίδονται ως επί το

πλείστον µε την εικόνα ενός συλλογισµένου παίκτη και απασχοληµένου µε

µια θέση, αντίθετα οι γυναικείες διακρίνονται για την ιδιαίτερη χάρη τους.

Παρτίδες σε εξωτερικούς χώρους

Σε µια οµάδα έργων παρατηρείται ενδιαφέρον από τους καλλιτέχνες

για απεικονίσεις παρτίδων σε εξωτερικούς χώρους, τόσο τον δέκατο ένατο

όσο και τον εικοστό αιώνα. Όµορφη σκηνή αποτελεί το τελευταίο έργο του

ζωγράφου και λιθογράφου Charles Bargue (περ.1825-83) Οι σκακιστές ή 1…Κf6 2.Rxe6+ Κxe6 3.Qe7#. Το πρόβληµα λύθηκε από τον συνθέτη και λύτη σκακιστικών προβληµάτων Χαρίλαο Φουγιαξή (για τη συγκεκριµένη µελέτη), που πιστεύει ότι είναι πολύ παλιό αφού δε βρέθηκε στις βάσεις δεδοµένων, στις οποίες έχουν καταχωρηθεί όλα τα δηµοσιευµένα προβλήµατα. 605 Στον πίνακα παρουσιάζεται ένα φινάλε µε νίκη του Μαύρου αν είναι η σειρά του να παίξει (1...f2), και µε ισόπαλες προοπτικές (2.Bxf3) αν είναι η σειρά του Λευκού.

164

Playing Chess on the Terrace606 (1882, πίν.469), που συνεργάστηκε µε τον

Gérôme607. Σ’ αυτή την οµάδα κατατάσσονται το έγχρωµο χαρακτικό

Γερµανικής Σχολής ενός ανώνυµου καλλιτέχνη Open air games (περ.1860,

πίν.470) και ο πίν.471 που κυκλοφόρησε σε πορτογαλικό ταχυδροµικό

δελτάριο608 χωρίς ενδείξεις. Από σκακιστικές αναµετρήσεις που εξελίχθηκαν σε πάρκο είναι τα δύο

έργα (πίν.472 και πίν.473). Το πρώτο, Παρτίδα σκακιού στο πάρκο (1958),

είναι ένα ιµπρεσιονιστικό έργο του Ron Blumberg (1908-2002) και το δεύτερο

Σκάκι στο πάρκο (περ.1930) είναι του αµερικανού ρεαλιστή ζωγράφου και

χαράκτη Louis Wolchonok (1898-1973). Ο δεύτερος απεικόνισε άλλη µια

σκηνή, έγχρωµη, Χωρίς τίτλο και χ.χ. (πίν.474) σε έναν χώρο που δεν

υποδηλώνεται. Σε αντίθεση µε τον πίν.473, τοποθέτησε τη γραµµή του

ορίζοντα ψηλά για να φανούν οι σκακιέρες µε τις φιγούρες τους609. Στους Σκακιστές (1968, πίν.476) του Hoeppner (;-;) οι παρτίδες που

διαδραµατίζονται κάτω από το υπόστεγο καλύπτονται από τους θεατές που

παρακολουθούν.

Στα δύο ρεαλιστικά έργα του Raffaello Sorbi (1844-1931) Ταβέρνα στο

Fiesole (1889, πίν.477) και Ταβέρνα στην ύπαιθρο (1892, πίν.478)

συναντώνται ηθογραφικές σκηνές µε ταβέρνες σε εξωτερικούς χώρους, στους

οποίους παίζονται επιτραπέζια παιχνίδια µε αντιπάλους και των δύο φύλων.

Παιδί και σκάκι

Οι ερµηνείες που παρέχει ο µικρόκοσµος της σκακιέρας ως προς τις

µικρές ηλικίες είναι πιο λιτές. Εξαίρεση παρουσιάζει το αινιγµατικό έργο του

Richard Dadd (1817-86) Το πρόβληµα του παιδιού (1857, πίν.479). Στον

πίνακα αυτόν δεν απεικονίζει το παιδί δίπλα στη σκακιέρα αλλά µια δική του

δοκιµασία που σχετιζόταν µε τον πατέρα του. Μετά από ένα ταξίδι του στην

Αίγυπτο το 1842, ο βικτοριανός ζωγράφος, αλλά και ένας από τους

606 Πιθανόν να είναι το ίδιο έργο Jeu d’échecs που περιγράφει ο Roesler. Roesler 1973, 2. 607 Arcadian Galleries, European Orientalists, Bargue Charles (Paris c.1825-Paris 1883) <http://www.mezzo-mondo.com/arts/mm/orientalist/european/european_orientalists.html> (Πρόσβαση 11/4/2004). 608 Εκδόθηκε ενόψει του εορτασµού των 50ών γενεθλίων της Πορτογαλικής Οµοσπονδίας Σκακιού, 1977. Από τη συλλογή του φιλοτελιστή Αντώνη ∆ιαµαντίδη. 609 Οµοιότητα µ’ αυτές τις σκηνές παρουσιάζουν οι δύο εικόνες του πίν.475 Σκακιστές στην Αγία Πετρούπολη (1928) και Τουρίστες παίζουν σκάκι (1924) χωρίς άλλες ενδείξεις.

165

αυθεντικούς οριενταλιστές610, πίστεψε ότι βρισκόταν κάτω από την επιρροή

του αιγύπτιου θεού Όσιρι. Την επόµενη χρονιά δολοφόνησε µ’ ένα µαχαίρι

τον πατέρα του, γιατί τον εξέλαβε ως µεταµφίεση του διαβόλου611. Μια από τις

πλευρές της «µάχης» πάνω στη σκακιέρα είναι η εσωτερική πάλη του

ανθρώπου ενάντια στον εαυτό του. ∆ίχως αυτήν την καθυπόταξη δεν µπορεί

να κατακτήσει την εσωτερική ειρήνη612. Για τον Dadd υπήρχε και άλλη µια

µάχη, εκείνη µε τον πατέρα του, που παραπέµπει στο διήγηµα Η Βαριάντα

του Λίνεµπουργκ: «Κατέληξα στο συµπέρασµα ότι δε µπορούσα πια να

παίξω σκάκι, επειδή στον αντίπαλό µου έβλεπα την πατρική µορφή µε την

οποία ερχόµουν σε σύγκρουση»613. Ο ζωγράφος απεικονίζει στο αινιγµατικό

έργο του, ένα παιδί από τη Μογγολία614 και δίπλα του µια ξαπλωµένη µορφή

µε κλειστά µάτια. Το παιδί έχει µπροστά του µια σκακιέρα και κινεί ένα

κοµµάτι. Ανάµεσα στα αντικείµενα, που είναι τοποθετηµένα γύρω από τη

σκακιέρα, βρίσκεται και ένα µαχαίρι, που ίσως παραπέµπει στο τραγικό

επακόλουθο της νοητικής βλάβης, που υπέστη ο Dadd στη χώρα του

Νείλου615.

Στις δύο προσωπογραφίες των Grigorij I. Zeitlin (;-;) Παίζοντας σκάκι

(1949, πίν.480) και Roman Bilinski (;-;) O Έκτορας και το σκάκι (1967,

πίν.481) όπου απεικονίζονται µόνο τα κοµµάτια της Μαύρης παράταξης, ο

χώρος υποδηλώνεται ελάχιστα. Και στη µικρή εικόνα οβάλ σχήµατος της

Alice Gupe (;-;) ∆ύο Γυναίκες παίζουν σκάκι (1851, πίν.482) ο χώρος

απουσιάζει εντελώς, µε αποτέλεσµα το βλέµµα του θεατή να συγκεντρώνεται

στα πρόσωπα και στη σκακιέρα ανάµεσά τους. Τα δύο κορίτσια παίζουν

σκάκι σε µια ατµόσφαιρα, όπου κυριαρχεί το µαύρο-βιολέ χρώµα. Το

610 Lemaire Gérard-Georges, The Orient in Western Art, Paris, 2000, 338. 611 Wikipedia, The Free Encyclopedia, Richard Dadd <http://en.wikipedia.org/wiki/Richard_Dadd> (Πρόσβαση 14/2/2005). 612 Τρίγκας Ιωάννης, Το Παιχνίδι του Σκακιού, στο: Burckhardt Titus, Tο σκάκι και ο Συµβολισµός του, Αθήνα, 1993, 39. 613 Μαουρένσιγκ Πάολο, Η Βαριάντα του Λίνεµπουργκ, Αθήνα, 1995, 39. Αν υποτεθεί ότι ο Dadd ήταν και σκακιστής, τότε παρατηρείται η εφαρµογή της άποψης του Carl Gustav Jung ότι οι σκακιστές «βλέπουν υποσυνείδητα» στον Βασιλιά της αντίπαλης παράταξης την εικόνα του πατέρα τους. 39. Είναι φυσικά δύσκολο να αποδεχθούµε ότι ένα µέρος του πάθους πηγάζει από αυτή την αντιπαλότητα πατέρα και γιού, γιατί µερικές σκακιστικές ιδιοφυίες όπως ο Robert Fischer και ο Gary Kasparov στερήθηκαν τον πατέρα τους από µικρή ηλικία - εκτός αν πρόκειται για µετάθεση της αντιπαλότητας αυτής στην απουσία της µορφής του. 614 Roesler 1973, 6. 615 Wikipedia, The Free Encyclopedia, Richard Dadd <http://en.wikipedia.org/wiki/Richard_Dadd> (Πρόσβαση 14/2/2005).

166

επιθετικό ύφος του κοριτσιού, που κάθεται αριστερά µαζί µε την απόκοσµη

ατµόσφαιρα που διαγράφεται στο έργο, ευθύνονται για την εντύπωση του

µαγεµένου – φιλάσθενου - κακού, σαν να πρόκειται για δύο «κακά κορίτσια»

γνωστά από τη λογοτεχνία616. Ελάχιστα υποδηλώνονται οι χώροι και στους

τρεις πίνακες (πίν.483 και πίν.484, εικ. πάνω και κάτω) των Mary Sargent

Florence (1857-1954) Παιδιά δίπλα στο σκάκι (περ.1903), Thomas P.

Anschutz (1851-1912) Χωρίς τίτλο (1895) και Henry Varnum Poor (1888-

1970) Η παρτίδα σκακιού (1939). Το έργο του Zygmunt Kowalewski (;-;)

Νεαροί σκακιστές (1954, πίν.485) µπορεί να θεωρηθεί µια παραλλαγή του

Vladimir Krikhatzsky (1877-1942) Χωρίς τίτλο (χ.χ., πίν.486) ως προς τη

στάση των παιδιών.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον προκαλεί το έργο Οι σκακίστριες (1929, πίν.487,

εικ. πάνω) του ιρλανδού προσωπογράφου Sir John Lavery (1856-1941) γιατί

κρύβει µια έξυπνη σκακιστική θέση. Ο πίνακας µε τους όµορφους

συνδυασµούς στις µορφές και στα χρώµατα είναι δοµηµένος πάνω σε δύο

σηµεία φυγής, αυτά του χώρου και της σκακιέρας. Με αυτό τον τρόπο ο

ιµπρεσιονιστής ζωγράφος, βαθύς γνώστης του ρεαλισµού617, προβάλλει τη

σκακιέρα, στην οποία θέτει δύο γρίφους. Οι φιγούρες εικονίζονται όλες, και

όσες έχουν βγει και όσες βρίσκονται στη µάχη. ∆ίνοντας αυτή την

πληροφόρηση ο Lavery προκαλεί τον θεατή να εντοπίσει ποιο Μαύρο κοµµάτι

κρύβεται πίσω από τον Βασιλιά του και που είναι ο Πύργος f6. Στη συνέχεια

περιµένει από τον θεατή να εκτιµήσει την υλική αξία των παρατάξεων, οι

οποίες είναι περίπου ισοδύναµες. Το παιδί δεξιά, µε τη Μαύρη παράταξη, έχει

σειρά να παίξει και είναι προβληµατισµένο618. Αν πάρει τον λευκό Πύργο µε

την κίνηση Rxa6, τότε τα Λευκά θα απαντήσουν Be4 µατ. Στην περίπτωση

που µετακινηθεί ο Αξιωµατικός στο f8 τότε Qf6#. Οι υπόλοιπες κινήσεις ...h4,

...h6 ή ...Nf7 απλά καθυστερούν το τέλος του παιχνιδιού (πίν.487, εικ. κάτω).

Η ψυχογράφηση των παιδιών, όπως την καταγράφει ο προσωπογράφος

αυτός της Βρετανίας619 αλλά και ο Probst στο έργο του Αγώνας σκακιού

(1902, πίν.488, εικ. πάνω), αντικατοπτρίζει εύστοχα την εξέλιξη της παρτίδας.

616 Holländer Hans, Holländer 2005, 266. 617 Art of the First World War, 58-John Lavery <http://www.unicaen.fr/collective/memorial/10EVENT/EXPO1418/gb/texte/058text.html> (Πρόσβαση 7/5/2005). 618 Αν ο Λευκός είχε την κίνηση δε θα περίµενε γιατί: 1.Be4 #. 619 Fortunecity, John Lavery (1846-1941) <http://www.fortunecity.com/westwood/arch/769/irish/Lavery.html>

167

Άλλη µια εικόνα που απεικονίζει τη µάχη που διαδραµατίζεται στη

σκακιέρα ανήκει στον Allan Douglass Mainds (1881-1945) Μάθηµα σκακιού

(1931, πίν.488, εικ. κάτω). Το Μάθηµα στη Ρωσία (1952, πίν.489) ενός

ανώνυµου καλλιτέχνη λαµβάνει χώρα σε οικογενειακό περιβάλλον και

φαίνεται ο νεαρός όρθιος παίκτης να έχει προβληµατίσει τον ηλικιωµένο

αντίπαλό του, που χαµογελά αναζητώντας σωτηρία.

Στο µακρόστενο έργο του Κινέζου Mai-Thu (1906-80), Η παρτίδα του σκακιού (χ.χ., πίν.490), παρουσιάζονται δύο παιδιά να παίζουν ξαπλωµένα πρηνηδόν. Μια εικόνα καθόλου οικεία αλλά µε γραµµές που δείχνουν την αδυναµία των Κινέζων για τις καµπύλες620. Ο πολυτάλαντος Mai-Thu621 παρέµεινε συνεπής στις παραδόσεις της χώρας του, ακόµη και ως προς το υλικό των επιφανειών που επιλέγει για να ζωγραφίσει, το οποίο στη συγκεκριµένη περίπτωση είναι το µετάξι622. Οι κινέζοι καλλιτέχνες, όπως και οι ιάπωνες, σε µια πληθώρα έργων πάνω σε ποικιλία υλικών (µετάξι, πορσελάνη, ξύλο κλπ.), παρουσιάζουν το παιχνίδι του go µε αντίπαλες καθιστές µορφές συνήθως στη φύση. Χαρακτηριστικό παράδειγµα είναι το ιαπωνικό βάζο από πορσελάνη µε καπάκι (πίν.491), χρονολογηµένο στα µέσα του δέκατου ένατου αιώνα, που παρουσιάζει κινέζους µαθητές της περιόδου Edo (1615-1868) να παίζουν.

Το σκάκι σε άλλες εφαρµογές

Πολύ σπάνια σε ένα έργο που περιλαµβάνεται το σκάκι, το παιχνίδι αυτό δεν αποτελεί το κυρίαρχο θέµα. Τέτοιου είδους παραδείγµατα εντοπίζονται στις µικρές αφίσες των επετείων του Κύκλου των Καλλιτεχνών623 της Γενεύης ο οποίος ιδρύθηκε στα 1851 από τον ελβετό ζωγράφο François Diday (1802-77) και µια µικρή οµάδα µουσικών και ανθρώπων των γραµµάτων: «Είναι αναγκαίο να ιδρύσουµε µια εταιρεία χωρίς επίσηµο χαρακτήρα, ο σκοπός της οποίας θα είναι η ενασχόληση µε τις καλές τέχνες,

(Πρόσβαση 10/5/2005). 620 Gombrich 1998, 148. 621 Ζωγράφος, εκτελεστής docu-huyen (µονόχορδο βιετναµέζικο µουσικό όργανο) και σκηνοθέτης. Artists’ Biographies, Mai-Thu <http://www.artbiographie.com/maithu.htm#> (Πρόσβαση 2/2/2006). 622 ό.π. 623 Le Cercle des Αrtistes.

168

σε ιδιωτικές και οικείες συναντήσεις»624. Ανάµεσα στις υπογραφές των ιδρυτών περιλαµβάνονται τα ονόµατα των Diday, ο οποίος θα γίνει ο πρώτος πρόεδρος, και µεταξύ των ζωγράφων αυτά των Barthélémy Menn, Gustave Castan, C.L. Glardon, Jean-Philippe George. Στη συνέχεια, για να στρατολογήσει περισσότερα µέλη, ο Κύκλος έκανε ένα άνοιγµα προς τους ερασιτέχνες και, αφού γιόρτασε την 50ή επέτειό του, έκλεισε τρία χρόνια αργότερα οριστικά. Ο Eugène Sordet (1836-1915) έγινε δεκτός στον Κύκλο των Καλλιτεχνών το 1863. Γνώριζε καλά τις παραδόσεις, καθώς αυτός ήταν που σχεδίαζε τις µικρές αφίσες, µε τις οποίες αναγγέλλονταν οι ετήσιες εορταστικές δεξιώσεις. Στη µικρή αφίσα της 32ης επετείου (1883, πίν.492) οι κυνηγοί πάπιας έχουν την τιµητική τους, καθώς κάποια µέλη έχουν ιδιαίτερη αδυναµία στο άθληµα αυτό. Παράλληλα φαίνονται και τραπουλόχαρτα, ντόµινο και ένα σκάκι, τεκµήρια διαφορετικών δραστηριοτήτων από τις καλλιτεχνικές. Στη µικρή αφίσα της 50ής επετείου (1901, πίν.493) ξεχωρίζουν οι µουσικοί, καθώς υπήρξαν περισσότερο δραστήριοι από ό,τι οι ζωγράφοι. Το µενού είναι σχεδόν πάντοτε το ίδιο, λουκούλλειο, και η απόλαυση της µαγειρικής συνοδεύεται µε µουσική, όπως φαίνεται από τη µικρή αφίσα της 53ης επετείου, (1904, πίν.494). Ο Sordet προφανώς διασκέδαζε ζωγραφίζοντας τέτοια πόστερ, υπογράφοντάς ακόµη και αυτό της 32ης επετείου ως «άγνωστος συγγραφέας». Η κοµψότητα του κυνηγιού της πάπιας και η απαλότητα των χρωµάτων φανερώνουν την ποιότητά του ως τοπιογράφου625, ενώ η µικρή αναφορά του στο σκάκι αποκαλύπτει ότι αυτό συγκαταλέγεται στις διασκεδάσεις του κύκλου.

Άλλη µια µικρή αναφορά στο σκάκι, στο ντόµινο και στα τραπουλόχαρτα απεικονίζεται από ανώνυµο καλλιτέχνη. Πρόκειται για σχέδιο υφάσµατος Γαλλικής Σχολής, που χρονολογείται στη δεκαετία του 1930 µε γεωµετρικά επαναλαµβανόµενη σύνθεση (πίν.495).

Οριενταλισµός

Μέσα από τον οριενταλισµό, που προέκυψε από τη γνωριµία που

βίωσαν η Γαλλία και λίγο αργότερα η Αγγλία626 µε την Ανατολή627 και η οποία αποσκοπούσε στην κατάκτηση του δρόµου των εµπόρων προς την Ινδία και

624 Cendre Anne, en collaboration avec Lucien Boissonnas, Peintures de Genève, Genève, 1998, 80 και Cartier Alfred, Le Cercle des artistes, Genève, 1901. 625 Cendre Anne, en collaboration avec Lucien Boissonnas, Peintures de Genève, Genève, 1998, 80. 626 Οι Γάλλοι εισέβαλαν στην Αίγυπτο το 1799 και οι Άγγλοι το 1882. 627 Said W. Edward, Οριενταλισµός, Αθήνα, 1996, 15.

169

την Κίνα, ήρθαν οι καλλιτέχνες σε επαφή µε τον µυθικό κόσµο της χώρας του Νείλου. Ο Ναπολέων, δεν αρκέστηκε στην αποκατάσταση της τάξης και της δικαιοσύνης αλλά αξιοποίησε την κατάκτησή του µε µελέτες που έγιναν από 167 επιστήµονες, µηχανικούς, οικονοµολόγους, συγγραφείς και ζωγράφους628. Έτσι και άλλων χωρών οι καλλιτέχνες µε σηµαντική συµβολή στον Οριενταλισµό, όπως η Γερµανία, η Ιταλία, η Ρωσία, η Ισπανία και η Πορτογαλία629, γνώρισαν την καθηµερινή ζωή και την ισλαµική κουλτούρα, όπου το σκάκι αποτελούσε αναπόσπαστο τµήµα της και είχε τη δική του παράδοση. Η αραβική εικόνα για τη ζωή και τη µαταιότητά της συσχετίζεται µε το σκάκι και γίνεται εµφανής τόσο από την απάντηση που έδωσε ο Χαλίφης Harun al-Rashid, γνωστός από τα παραµύθια της Χαλιµάς, όταν ρωτήθηκε Τι είναι το σκάκι; και απάντησε Τι είναι η ζωή;630, όσο και µε το ποίηµα του Οµάρ Καγιάµ631:

Όλα είναι µια σκακιέρα µε Νύχτες και Μέρες

Όπου παίζει η Μοίρα µ’ ανθρώπους για πιόνια

Τους κινάει δώθε κείθε, τους ενώνει, τους σκοτώνει,

Κι έναν-έναν πίσω στο Κουτί ξαπλώνει632.

Ο πλούσιος κόσµος της Ανατολής: η Σφίγγα, οι Πυραµίδες, η

Κλεοπάτρα, η Εδέµ, η Τροία, τα Σόδοµα και τα Γόµορρα, η Αστάρτη, η Ίσιδα

και ο Όσιρις, η βασίλισσα του Σαβά, η Βαβυλώνα, οι Σοφοί, οι Μάγοι, η

Νινευή, ο Βαπτιστής Ιωάννης, ο Μωάµεθ και δεκάδες άλλοι633, αποδόθηκε σε

µια πληθώρα καλλιτεχνικών έργων. Επιπλέον, η ψευδαίσθηση της αφθονίας

χρόνου, χαρακτηριστικό της ανατολίτικης κουλτούρας, συνδέθηκε µε τη

βραδύτητα που φαινοµενικά χαρακτηρίζει το παιχνίδι και, σε συνδυασµό µε

την ανατολίτικη καταγωγή του, αποτέλεσε µια πλούσια πηγή θεµατογραφίας. Η Ανατολή διήγειρε τα οράµατα συγγραφέων και ζωγράφων, ποτέ

όµως δεν τα καθοδήγησε634, και αυτό παρατηρείται κυρίως στον Gérôme. Η

628 Οι µελέτες εκδόθηκαν στη µνηµειώδη «Περιγραφή της Αιγύπτου» (1808-1825). Τσίρκας Στρατής, Ο Καβάφης και η Εποχή του, Αθήνα, 1983, 32. 629 Said W. Edward, Οριενταλισµός, Αθήνα, 1996, 29, 30. 630 Saidy και Lessing 1974, 12. 631 Περίπου 1048-1131. Πέρσης ποιητής, γεωµέτρης, φυσικός, φιλόσοφος, µαθηµατικός και αστρονόµος. Καγιάµ Όµαρ, Ρουµπαγιάτ, Αθήνα, 1997, 115. 632 Τρίγκας Ιωάννης, Το Παιχνίδι του Σκακιού στο: Burckhardt Titus, Tο σκάκι και ο Συµβολισµός του, Αθήνα, 1993, 34. 633 Said W. Edward, Οριενταλισµός, Αθήνα, 1996, 82, 83. 634 ό.π., 35.

170

ακαδηµαϊκή µέθοδος που ακολούθησε αµφισβητήθηκε την εποχή του από

τους οπτικούς ρεαλιστές που δούλευαν alla prima το µοτίβο635. Ο καλλιτέχνης

αποθήκευσε εικόνες από τα ταξίδια του στην Τουρκία και στην Αίγυπτο636, και

τις ανακάλεσε στη µνήµη του γυρνώντας στο εργαστήριό του, χωρίς ωστόσο

να επιτρέπει στα οράµατά του να κατευθύνουν το µεγαλείο της τέχνης του. Σ’

αντίθεση µε τους παίκτες του φίλου του Meissonier, οι δικοί του, οπλισµένοι

παίκτες, όπως και οι περισσότεροι των οριενταλιστικών έργων, παίζουν σε

µια ατµόσφαιρα χωρίς δράση και υπαινιγµούς. Με αυτό τον τρόπο

επιβεβαιώνεται ότι ο Οριενταλισµός ανταποκρινόταν περισσότερο στην

κουλτούρα που τον δηµιούργησε παρά στο υποθετικό αντικείµενό του, το

οποίο παράχθηκε στη ∆ύση637.

Ο τρόπος εργασίας του Gérôme περιγράφεται στο γράµµα του για τη

γένεση του Περιπάτου της Αυλής στους κήπους των Βερσαλλιών. Όταν η

σύνθεση ήταν ξεκάθαρη στο µυαλό του, τη δούλευε και την κατέγραφε µε

γρήγορα σκίτσα. Στη συνέχεια έψαχνε για εξαρτήµατα και κοστούµια και

δοκίµαζε µοντέλα. Για το φόντο κατέφευγε συχνά σε αρχιτέκτονες ή σε

ειδικούς της προοπτικής. Χρησιµοποιούσε επίσης φωτογραφίες, διάβαζε

πολύ και καταγινόταν µε έρευνες στα µουσεία και στις συλλογές

διακοσµητικής τέχνης638. Χωρίς αµφιβολία τα τρία έργα Μια παρτίδα σκακιού

(περ.1870-1873, πίν.498), Μια παρτίδα σκακιού (1870, πίν.497) και

Ανατολίτισσες χορεύτριες που παίζουν σκάκι (1870, πίν.499) ζωγραφίστηκαν

στο Λονδίνο639 µε τη λεπτότητα που χαρακτήριζε την τεχνική του, σε

συνδυασµό µε την παραδοσιακή παλέτα640. Στο έργο του πίν.497

διαπιστώνουµε µια µίµηση χαρακτήρων και στάσεων που παρουσιάστηκαν

προηγουµένως, ενώ σ’ αυτό του πίν.499 έχουµε τη µοναδική σκηνή σκακιού 635 Έχει αναφερθεί για τον Gérôme ότι, όταν καθόταν στο καβαλέτο του, ήξερε ακριβώς τι θα ζωγράφιζε, και ότι ο πίνακας ήταν ήδη ξεκάθαρος στο µυαλό του. Ackerman M. Gerald, Jean-Léon Gérôme, Sa vie, son œvre, Paris, 1997, 180. 636 Arc, Art Renewal Center, Jean-Léon Gérôme <http://www.artrenewal.org/asp/database/art.asp?aid=9> (Πρόσβαση 11/9/2005). 637 Said W. Edward, Οριενταλισµός, Αθήνα, 1996, 35. 638 Η ακαδηµαϊκή µέθοδος είχε δηµιουργηθεί στο ατελιέ του Raphael, και κωδικοποιήθηκε από τον Lomazzo στο Trattato de la Pictura του 1584. Ackerman M. Gerald, Jean-Léon Gérôme, Sa vie, son œvre, Paris, 1997, 180. 639 Ackerman M. Gerald, Jean-Léon Gérôme, Les Orientalistes vol.4, Paris, 2000, 274. 640 Σύµφωνα µε τον Moreau-Vautier περιλάµβανε: λευκό του µολύβδου, κίτρινο του καδµίου, ώχρα, κίτρινο του Mars, κόκκινο κινναβάρεως/βερµιγιόν, καφεκόκκινο, sienne brûlée, µαύρο βερνίκι, πορφυρό βερνίκι, πράσινο του σµαραγδιού, µεταλλικό µπλε, εξαίσιο µπλε κοβαλτίου, µαύρο του ελεφαντόδοντου. Ackerman M. Gerald, Jean-Léon Gérôme, Sa vie, son œvre, Paris, 1997, 180.

171

του Gérôme, της οποίας πρωταγωνιστές είναι γυναίκες, µια σκηνή µάλλον

φανταστική, που εξελίσσεται σ’ ένα αραβικό καφενείο και την οποία ο

ζωγράφος επινόησε εξ ολοκλήρου στο ατελιέ του641. Όπως και στα υπόλοιπα

έργα µε θέµα τους σκακιστές, ο µαθητής του Paul Delaroche τοποθέτησε τη

σκακιέρα πάνω σε ένα καφασωτό. Στην ελαιογραφία Αρναούτηδες642 που

παίζουν σκάκι (1859, πίν.496) ο καλλιτέχνης χρησιµοποίησε την

παραδοσιακή τριγωνική σύνθεση - δύο παίκτες, ένας θεατής643 - µε τον

παίκτη που κάθεται δεξιά να καπνίζει γκόζα644.

Σε αντίθεση µε άλλους ζωγράφους, που ενδιαφέρονταν για την

απεικόνιση του µύθου, ο Sir Lawrence Alma-Tadema (1836-1912)

ασχολήθηκε µε την καθηµερινή ζωή του αρχαίου κόσµου645. Στα έργα του µε

θέµα από την αρχαία Αίγυπτο ο ολλανδός ζωγράφος της βικτοριανής εποχής

είχε επηρεασθεί από τον φίλο του Georg Moritz Ebers (1837-98)646. Από τη

σειρά αυτή ενδιαφέρον παρουσιάζει η εικόνα της καθηµερινής ζωής µε τίτλο

Αιγύπτιοι σκακιστές (1865, πίν.500). Ο ακαδηµαϊκός Alma-Tadema

παρουσιάζει τρεις µορφές καθιστές γύρω από ένα χαµηλό τραπέζι να παίζουν

senet. Ένα προσχέδιο του έργου (1865, πίν.501) χάρισε ο ζωγράφος στον

ολλανδό φίλο του, κριτικό και συγγραφέα Carel Vosmaer. Παρά το ιδιαίτερο

ενδιαφέρον του γενικά για τις διακοσµητικές λεπτοµέρειες στους τοίχους και

τους κίονες των αρχαιολογικών σκηνικών, στο προσχέδιο έχει επικεντρωθεί

στις µορφές, χωρίς το φόντο να είναι ευκρινές647.

Στις εικόνες του Gérôme Ανατολίτισσες χορεύτριες που παίζουν σκάκι

(πίν.499) και του Alma-Tadema Οι σκακιστές (πίν.500) απεικονίζονται οι παίκτες απορροφηµένοι στις παρτίδες, παρατηρούνται όµως και διαφορές.

Στην πρώτη, υπάρχει ένα ερωτικό υπονοούµενο που απουσιάζει στον Alma-

Tadema. Στον πίν.500 οι παίκτες είναι ανδρικές µορφές µε θεατή µια καθιστή

γυναικεία µορφή. Αντίθετα στον πίν.499 οι αντίπαλοι είναι γυναίκες και η

σύνθεση έχει τριγωνικό σχήµα. Και οι δύο παρτίδες λαµβάνουν χώρα στην

641 Ackerman M. Gerald, Jean-Léon Gérôme, Les Orientalistes vol.4, Paris, 2000, 274. 642 Προσωνυµία που είχαν δώσει οι Αιγύπτιοι στους Αλβανούς. 643 ό.π., 49. 644 Είδος αραβικού ναργιλέ µικρού µεγέθους που µεταφέρεται εύκολα ενώ λειτουργεί. 645 Ash Russel, Sir Lawrence Alma-Tadema, New York, 1989. 646 Όταν ο Ebers έγινε καθηγητής Αιγυπτιολογίας στο Leipzig το 1870, ο Alma-Tadema σταµάτησε να ζωγραφίζει Αιγυπτιακά θέµατα, βλ. Barrow R. J., Lawrence Alma-Tadema, London, 2001, 27. 647 ό.π.

172

εποχή τους και µε τα αντίστοιχα παιχνίδια. Το έργο του Alma-Tadema

χαρακτηρίζεται από µια στατικότητα γνώριµη στις αιγυπτιακές τοιχογραφίες

και τα αγάλµατα, ενώ του Gérôme από µια ανατολίτικη χάρη.

Ο ακαδηµαϊκός ζωγράφος και φωτογράφος Frederick Arthur Bridgman (1847-1928), χρησιµοποιούσε για τη δηµιουργία των έργων του φωτογραφίες

που είχε ο ίδιος τραβήξει. Πιθανόν να είχε υιοθετήσει τη συγκεκριµένη µέθοδο

από τον δάσκαλό του Gérôme. Η µέθοδός του αυτή έρχεται ωστόσο σε

αντίθεση µε τη συµπάθειά του προς το κίνηµα του Ιµπρεσιονισµού648. Το

διάστηµα 1872-73 ο αµερικανός ζωγράφος επισκέφθηκε την Αίγυπτο και την

Αλγερία649 και πιθανόν να εµπνεύστηκε για το σκηνικό του έργου Μια

ενδιαφέρουσα παρτίδα (1881, πίν.502)650, στο οποίο παρουσίασε ένα

παιχνίδι σε εξέλιξη σε έναν ευρύχωρο, χωρίς επίπλωση, χώρο. Το φως

εισέρχεται µέσα από ένα παράθυρο αριστερά, µε τον γνώριµο τρόπο

φωτισµού που χρησιµοποίησε και ο Meissonier στους Σκακιστές του 1856

(πίν.375). Η φιλοδοξία του Οριενταλισµού να αποτυπώσει τις παρτίδες του

σκακιού µε χαλαρότητα σε άγνωστα, αλλά και ασυνήθιστα µέρη, όπως στο

σεράι, στο καφενείο-κουρείο, στο ποταµόπλοιο και στην έρηµο και να τις

µεταφέρει σαν εµπειρία στη ∆υτική γνώση δηµιούργησε µια ποικιλοµορφία

έργων τέχνης. Τέτοιες εικόνες συναντώνται στα έργα Το σεράι (χ.χ.) του

Ludwig Hans Fischer (1848-1915), Οι σκακιστές (χ.χ.) του Philippe Pavy

(1860-;), Ανατολίτες καθώς παίζουν σκάκι µπροστά σε ένα τουρκικό καφενείο-

κουρείο (1845) του Martinius Rørbye (1803-48), Σκακιστές (χ.χ.) του

Stanislaw Chlebowski (1835-1884), Νοµάδες (χ.χ.) ενός καλλιτέχνη µε

υπογραφή O(c)lette και Σκακιστές στον Νείλο (ταχυδροµικό δελτάριο

ταχυδροµηµένο από το Κάιρο το 1914) ενός ανώνυµου καλλιτέχνη (πίν.503,

πίν.504, πίν.505 εικ. πάνω και κάτω, πίν.506 και πίν.507).

648 Orientalist Art of the Nineteeth Century, European Painters in the Middle East, Page Four, http://www.orientalistart.net/Page4.html> (Πρόσβαση 14/8/2005). 649 Το επόµενο ταξίδι του καλλιτέχνη στην Αφρική και συγκεκριµένα στην Αλγερία έγινε το 1885-6. Arcacian Galleries, American Orientalists, Frederick Arthur Bridgman <http://www.mezzo-mondo.com/arts/mm/orientalist/american/bridgman/bridgman.html> (Πρόσβαση 5/8/2005). 650 Άλλο ένα έργο του καλλιτέχνη µε τίτλο Σκακιστές από την Ανατολή έχει δηµοσιευθεί στο Architect Magazine, Λονδίνο, 23/8/1884, vol.II, 103, βλ. Roesler 1973, 4.

173

Η σκηνή του πίνακα του σκωτσέζου ζωγράφου Charles Gray (1808-92)

Σκάκι στο παζάρι (τελευταίο τρίτο του δέκατου ένατου αιώνα;/πίν.508, εικ.

πάνω), διαδραµατίζεται σ’ ένα παζάρι, όπου τρεις ανδρικές µορφές µε

γενειάδες και τουρµπάνια κάθονται γύρω από ένα ισλαµικό χαµηλό τραπέζι

µε ένθετη σκακιέρα. Άλλη µια εικόνα µε παρόµοιο θέµα από πιο µακρινό

πλάνο είναι του ούγγρου Antal [Anton] Peczely (1891-1944), Άραβες παίζουν

σκάκι (χ.χ., πίν.508, εικ. κάτω). Στην εικόνα του Jose Benlliure Gil (1855-

1937) Άραβες παίζουν µουσική σε εσωτερικό χώρο (χ.χ., πίν.509)

απεικονίζεται µια παρτίδα µέσα σε µια παρέα µουσικών που διασκεδάζει την

οµήγυρη.

Ίδιο φόντο έχουν τα δύο ακαδηµαϊκά έργα του αυστριακού Ludwig

Deutsch (1855-1935), που επισκέφθηκε την Αίγυπτο αρκετές φορές το

διάστηµα 1880-1890651, Παρτίδα σκακιού (πριν το 1903, πίν.510) και Ο

καπνιστής (1903, πίν.511). Στο πρώτο εικονίζεται ένα πορτραίτο και στο

δεύτερο µια παρτίδα σε σκακιέρα από ξύλο και φίλντισι. Η ανδρική µορφή στο

βάθος, το γνωστό ισλαµικό τραπεζάκι, οι σκιές αλλά και οι φθορές του τοίχου

είναι ίδια και ο καλλιτέχνης χρησιµοποίησε τον Άραβα του πίν.510 για τη

σκακιστική παρτίδα του πίν.511. Από τα σπασµένα εφυαλωµένα πλακάκια

µπορεί να υποθέσει κανείς ότι η Παρτίδα σκακιού είναι µεταγενέστερο έργο.

Το χαρακτικό του T. (Tessa;) Rickards (;-;) Καπνίζοντας ναργιλέ (χ.χ., πίν.512) είναι ο 43ος πίνακας από τη σειρά «Ανατολίτικα σχέδια» που κυκλοφόρησαν το 1806 και χρωµατίστηκε από τον Charles Emilius Gold652. Στην εικόνα απεικονίζονται οι δύο αντίπαλοι, ένας Ευρωπαίος και ένας Άραβας να καπνίζουν ναργιλέ. Πίσω από τον Ευρωπαίο στέκεται όρθιος ένας νέγρος653 υπηρέτης. Στην εικόνα του William James Müller, (1812-1845) µε τίτλο Άραβες παίζουν σκάκι (1843, πίν.513), ένας νεαρός νέγρος περιποιείται τον ναργιλέ του άραβα παίκτη. Άλλα δύο οριενταλιστικά έργα του άγγλου τοπιογράφου καλλιτέχνη αναφέρονται από τον Roesler: Άραβες παίζουν σκάκι (1841-42) και Σκακιστές στο Κάιρο (1843)654. Είναι φανερό ότι ο καλλιτέχνης, µετά την επίσκεψή του στην Αίγυπτο εντυπωσιάστηκε από τα 651 Lemaire Gérard-Georges, The Orient in Western Art, Paris, 2000, 339. 652 Λεζάντα εικόνας που έστειλε η Bridgeman Art Library του Λονδίνου στον συγγραφέα για τη συγκεριµένη µελέτη. 653 Οι νέγροι στην Αίγυπτο εµφανίστηκαν µε την εισβολή του Ismail, γιού του Μοχάµεντ Άλι, στο Σουδάν το 1821. Σινουέ Ζιλµπέρ, Μοχάµεντ Άλι, Ο Τελευταίος Φαραώ της Αιγύπτου, Αθήνα, 2004, 189. 654 Και τα δύο είναι ελαιογραφίες. Το πρώτο έχει διαστάσεις 42x29 εκ. και το δεύτερο 61x81,3 εκ. Roesler 1973, 20.

174

πολύχρωµα παζάρια και τις αρχαιότητες και ακόµα περισσότερο από τα τοπία του Νείλου και της ερήµου655. Η εικόνα Η παρτίδα σκακιού (πίν.514) του Rudolph Ernst (1854-1932) µε νέγρους αντίπαλους, είναι φανερά αποτέλεσµα του πλούσιου αποθέµατος ιδεών που απέκτησε από το ταξίδι του στο Μαρόκο το 1885656. Παρατηρείται ότι οι υποτελείς που έχουν βοηθητικό ρόλο στους πρώτους πίνακες εµφανίζονται εδώ σαν πρωταγωνιστές του παιχνιδιού.

Στον οριενταλισµό οι εικόνες του σκακιού ως αλληγορία του έρωτα παρουσιάζονται πιο ελκυστικές, γιατί η Ανατολή σχετίζεται µε τη γονιµότητα και κρύβει σεξουαλικές υποσχέσεις657. Παρότι όµως τα φαλλικά σχήµατα των κοµµατιών ταιριάζουν περισσότερο στην ισλαµική παρά τη δυτική διακόσµηση, όπως το σχήµα του Αξιωµατικού που µοιάζει µε µιναρέ ή ναργιλέ, εντούτοις δεν είναι ευδιάκριτα πάνω στη σκακιέρα.

∆ύο εικόνες από ιταλούς καλλιτέχνες σε παρόµοια αισθησιακή ατµόσφαιρα είναι η ελαιογραφία του V. Fasciarelli (;-;) Απογευµατινή παρτίδα (χ.χ., πίν.515) και η ακουαρέλα του Amedeo Simonetti (1874-1922) Οι σκακιστές658 (χ.χ., πίν.516). Μια αισθησιακή παρτίδα σε πρωτόγνωρη ατµόσφαιρα για τη ∆υτική κοινωνία αντιπροσωπεύει το έργο µε τίτλο Στο χαρέµι (χ.χ., πίν.517) του Jean Jules Antoine Lecomte du Noüy (1842-1923)659.

Η στενή σχέση και το ενδιαφέρον του γάλλου ροµαντικού ζωγράφου Eugène Delacroix (1798-1863) µε την Ανατολή χρονολογούνταν πολύ πριν ταξιδέψει στο Μαρόκο660 το 1832661. Οι παίκτες στην εικόνα Άραβες παίζουν σκάκι (1847-1849, πίν.518) κάθονται µπροστά από ένα τείχος, ενώ στο βάθος απλώνεται η πόλη της Ιερουσαλήµ. Μια γυναίκα µε έναν αµφορέα στον ώµο παρακολουθεί τους παίκτες. Και αυτή - τόσο στον Delacroix όσο και στον αντίποδά του, τον Jean-Auguste-Dominique Ingres - ανήκει στην

655 Llewellyn Briony στο: Turner Jane (edit.), The Dictionary of Art, vol.22, London, 1996, 274, 275. 656 Orientalist Art of the Nineteeth Century, European Painters in the Middle East, Page Four <http://www.orientalistart.net/Page4.html> (Πρόσβαση 14/8/2005). 657 Said W. Edward, Οριενταλισµός, Αθήνα, 1996, 229. 658 ∆εν είναι γνωστό αν πρόκειται για την ίδια ακουαρέλα του οίκου Sotheby’s, βλ. παράρτηµα. 659 To 1876 βραβεύθηκε µε τον Σταυρό της Λεγεώνας της Τιµής. Lemaire Gérard-Georges, The Orient in Western Art, Paris, 2000, 342. 660 ό.π., 204. 661 Martini A., Ντελακρουά στο Ραγιάς Γεώργιος (επιµ.), Οι Μεγάλοι Ζωγράφοι, Από τον 19ο αιώνα στον 20ό, Αθήνα, 1977, 28.

175

ανατολικότροπη γκάµα προσώπων τέτοιου είδους πινάκων ζωγραφικής662. Ενώ οι οριενταλιστές επιδιώκουν να µεταφέρουν µέσω της παρτίδας τη χαλαρότητα της Ανατολής, ο καλλιτέχνης έχει δηµιουργήσει µια δυναµική σύνθεση µε µυώδεις αντιπάλους, που αποδεικνύει την αποδοκιµασία του για την πλαδαρή ζωγραφική663. Η γκραβούρα Σκακιστές στην Ιερουσαλήµ (πίν.519) του Ferdinand Lefman (;-;) είναι βασισµένη στο έργο του πίν.518 και χρονολογείται το δεύτερο µισό του δέκατου ένατου αιώνα. Οι εικόνες των πίν.520, πίν.521, πίν.522 και πίν.523 παρουσιάζουν σε κοντινά πλάνα παραλλαγές στις στάσεις των παικτών της Ανατολής. Η πρώτη είναι του Alexandre Bida, µαθητή του Delacroix (1813-95), Τρεις Τούρκοι που παίζουν σκάκι (1912), η δεύτερη του πολωνού Stanislaw Maslowski (1853-1926)

Αραβικό καφενείο (1912), η τρίτη του Thomas Scofield Handforth (1897-1948) Graveyard Chess (περ.1928) και παρουσιάζει δύο νεαρούς καθισµένους νωχελικά να παίζουν σε µια µεγάλη σκακιέρα κάτω από µια αψίδα, και η τέταρτη, χωρίς ενδείξεις, απεικονίζει τρεις Τυνήσιους γύρω από µια σκακιέρα.

Στην παρουσίαση γενικά των οριενταλιστικών έργων που θέλουν την Ανατολή να φαίνεται πρωτόγονη για να δικαιολογηθεί η ιµπεριαλιστική κατάκτηση, παρατηρείται ότι η είσοδος του παιχνιδιού πρόσθεσε στα έργα µια σπάνια χροιά πνευµατικότητας.

Αναµφίβολα ένας αριθµός πινάκων µε θέµα το σκάκι προέκυψε και από τις σχέσεις µεταξύ των καλλιτεχνών. Ο Gérôme και ο Meissonier ήταν φίλοι. Ο Eakins και ο Bridgman επίσης, καθώς και µαθητές του Gérôme. Παρουσιάζουν ενδιαφέρον, τόσο το σκακιστικό θέµα της Stoddard (βλ. πίν.561) το οποίο πιθανόν εµπνεύστηκε από τον Eakins όπου και µαθήτευσε, όσο και οι αποκλίσεις από το στιλ του. Επίσης ο Bida φαίνεται να αποδεσµεύεται όσον αφορά τη σύνθεση από το δάσκαλό του, Delacroix. O Bargue συνεργάστηκε µε τον Gérôme και ο Caballero δούλεψε στο εργαστήριο του Meissonier τον οποίο όχι µόνο γνώριζε ο Fichel αλλά και είχε εµπνευστεί από την καλλιτεχνική του σκέψη. Επίσης, από τον Meissonier επηρεάστηκε o Borione και ο Lesrel. Ο Berndtson στο µεγαλύτερο µέρος των σπουδών του στη Σχολή Καλών Τεχνών ήταν υπό την επίβλεψη του Gérôme και επηρεάστηκε όχι µόνο από την τεχνική του, αλλά και γενικότερα από τη σκακιστική θεµατογραφία. Αλλά και του Mussini επίσης το σκακιστικό έργο πιθανόν να είναι αποτέλεσµα της φιλίας του µε τον Gérôme. 662 Holländer Hans, Holländer 2005, 260. 663 Σύµφωνα µε τη φράση του Delacroix “La peinture lâche est la peinture d’un lâche” [=Η πλαδαρή ζωγραφική είναι η ζωγραφική ενός δειλού]. Τίσνταλ Κ. και Μποτσόλα Α., Φουτουρισµός, Αθήνα, 1984, 282.

176

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ∆’ 20ός Αιώνας

Η Σοβιετική Σχολή Λίγο πριν από τη λήξη του δέκατου ένατου αιώνα, το 1894, αναδείχθηκε νέος Πρωταθλητής Κόσµου, ο Emanuel Lasker, που κράτησε τον τίτλο έως το 1921. Το πολύπλοκο µαχητικό παιχνίδι του φιλόσοφου και µαθηµατικού664 πρωταθλητή665 περιείχε στοιχεία αντιθετικότητας και ασυµµετρίας που αντανακλούσαν την όξυνση των ανταγωνισµών του καπιταλισµού στο ιµπεριαλιστικό στάδιό του666. Η περίοδος των δύο Πρωταθλητών Steinitz και Lasker, που περιλάµβανε τις αρχές του πρώτου και την εφαρµογή µε πειστικά αποτελέσµατα του δευτέρου, χαρακτήριζε την Κλασική Περίοδο στο σκάκι. Σαν αντίδραση η νέα γενιά σκακιστών της εποχής του Μεσοπολέµου δηµιούργησε την Υπερµοντέρνα Σχολή, η οποία καθρεφτίζει και το γενικό πνεύµα της κρίσης και της αµφισβήτησης που ξεσήκωσε µε τα δεινά του ο Α’ Παγκόσµιος Πόλεµος, συµπληρώνοντας τα ελλείµµατα της Κλασικής Σχολής667.

Οι αλλαγές όµως που προκάλεσε στη Ρωσία ο Α’ Παγκόσµιος

Πόλεµος, η Οκτωβριανή επανάσταση και στη συνέχεια ο εµφύλιος, που

ακολούθησε, άλλαξαν και την τροχιά της ιστορίας του σκακιού. Οι σκακιστές,

που επέζησαν από τα δεινά, προσπάθησαν να οργανωθούν και µε την

πάροδο του χρόνου, µέσα από την άνοδο των µαζών και της οργάνωσης της

κοινωνίας πάνω σε συλλογικές σοσιαλιστικές αρχές, γεννήθηκε η Σοβιετική

Σχολή του Σκακιού. Σ’ αυτό συντέλεσε το γεγονός ότι οι θεωρητικοί του

µαρξισµού έβλεπαν στο σκάκι µια σχεδόν ιδανική αναπαράσταση των αρχών

της διαλεκτικής668 και ο κυριότερος λόγος για την επικράτηση της Σχολής

αυτής για πενήντα περίπου χρόνια, µε πολλές βέβαια θεωρητικές καινοτοµίες, 664 Το 1902 είχε πάρει διδακτορικό µε θέµα «Αφηρηµένα (ή Γενικευµένα) Αλγεβρικά Συστήµατα» [=Abstract Algebraic Systems]. Η Αφηρηµένη ή Γενικευµένη Άλγεβρα δεν ασχολείται µε εφαρµογές σε άλλες θετικές επιστήµες. 665 Golombek Harry (edit.), The Encyclopedia of Chess, London, 1977, 173. 666 Κεφαλής 2004, 75 667 ό.π., 75, 35. 668 Κουρκουνάκης Ηλίας, Η Σοβιετική Σχολή στο: Σκάκι, Propaganda 6, Β’ Εξάµηνο 2000, 121.

177

είναι η απόλυτη ελευθερία της διαλεκτικής αυτής σκέψης και της κριτικής, που

κυριάρχησαν στο παιχνίδι669.

Το επίτευγµα της Σοβιετικής Σχολής δεν εστιάζεται µόνο στην πολύτιµη

προσφορά του στο αγωνιστικό παιχνίδι, αλλά και στη διάδοσή του στο

γυναικείο φύλο, στην προαγωγή του σε άθληµα, καθώς και σε τέχνη µε τη

µορφή παιχνιδιού670. Και ο λόγος έγκειται στο γεγονός ότι η τσαρική

υποστήριξη στο σκακι, που κληροδοτήθηκε στη νεοσυσταθείσα Σοβιετική

Ένωση, πλοηγήθηκε µε βάση το νέο θεωρητικό της υπόβαθρο που βασιζόταν

στη Μαρξιστική άποψη ότι η επιτυχία µιας επανάστασης εξαρτάται

καθοριστικά από το επίπεδο ταξικής συνείδησης των ανθρώπων που

συµµετέχουν σε αυτή671. Η ολοκληρωτική και συνειδητή επιστροφή του

ανθρώπου στον εαυτό του ως κοινωνικού όντος, απόρροια των

κοµµουνιστικών θεωριών672, βοήθησε καταλυτικά το σκάκι, το οποίο

αργότερα η Σοβιετική Σχολή χρησιµοποίησε σαν µέσο, µε απώτερο πολιτικό

σκοπό673 η ίδια όχι µόνο να ακολουθεί τις κοινωνικοπολιτικές, καλλιτεχνικές

και οικονοµικές εξελίξεις της εποχής, αλλά και να τις επηρεάζει αποφασιστικά.

Αν και η αφετηρία της περιόδου της ακµής της Σχολής τοποθετείται

χρονικά µετά το Β’ Παγκόσµιο Πόλεµο, εντούτοις η γέννησή της ξεκινά µετά τη

λήξη του Α’ Παγκοσµίου Πολέµου674. Λίγο µετά τη δυναµική είσοδο της

αυστηρά αφηρηµένης τέχνης, που έφερε ο Σουπρεµατισµός στη χώρα675 και

σχεδόν παράλληλα µε τον Κονστρουκτιβισµό, που εξέφραζε ανάµεσα σε άλλα

τη Μαρξιστική ιδεολογία ότι «ο καλλιτέχνης µπορούσε να συµβάλει στην

ικανοποίηση των φυσικών και πνευµατικών αναγκών της κοινωνίας στο

σύνολό της, µέσω της άµεσης σχέσης που θα ανέπτυσσε µε τη µαζική

παραγωγή, τη µαζική αρχιτεκτονική, τα γραφιστικά και φωτογραφικά µέσα

επικοινωνίας». Ο ισχυρισµός των Κονστρουκτιβιστών ότι ένας νέος κόσµος

είχε γεννηθεί και ότι ο «δηµιουργικός σχεδιαστής» έπρεπε να πάρει τη θέση

που δικαιωµατικά του ανήκε δίπλα στον επιστήµονα και τον µηχανικό676, θα

πρέπει να παραλληλιστεί µε την είσοδο του σκακιού στη Σοβιετική 669 Κεφαλής 2004, 76, 42, 43. 670 Από τη Great Soviet Encyclopedia. Saidy και Lessing 1974, 12. 671 Κουρκουνάκης Ηλίας, Η Σοβιετική Σχολή στο: Σκάκι, Propaganda 6, Β’ Εξάµηνο 2000, 120, 122. 672 Μαρξ και Ένγκελς, Για την Τέχνη, Αθήνα, 1975, 187. 673 Κουρκουνάκης Ηλίας, Η Σοβιετική Σχολή στο: Σκάκι, Propaganda 6, Β’ Εξάµηνο 2000, 129. 674 Κεφαλής 2004, 45. 675 Suzi Gablik, Μινιµαλισµός στο: Έννοιες της Μοντέρνας Τέχνης 2003, 341. 676 Scharf Aaron, Κονστρουκτιβισµός στο: Έννοιες της Μοντέρνας Τέχνης 2003, 233.

178

Ολυµπιάδα, η οποία προγραµµατιζόταν το 1920677. Τον εικοστό αιώνα οι δύο

διαδροµές, της ιστορίας του σκακιού και της τέχνης, ήταν παράλληλες γιατί

υπήρχε µεταξύ τους επικοινωνία. Παρατηρείται µια συγγένεια στις δυναµικές

εναλλαγές των κινήσεων οι οποίες διακρίνουν τη Σοβιετική Σχολή, αλλά και

στην επιτάχυνση των διαδοχικών ταυτόχρονων εικόνων, που χαρακτηρίζει

τον Φουτουρισµό. Εξάλλου η επέκταση σε βάθος αυτής της επιτάχυνσης, που

συχνά καταλήγει στην έκφραση ενός δυναµισµού αντίστοιχου της Σοβιετικής

σκακιστικής θεωρίας, πήρε το όνοµα Βορτισισµός από ένα φίλο του σκακιού,

τον Έζρα Πάουντ678. Αν και κατά βάθος υπήρχε µια µεγάλη διαφορά γιατί,

ενώ οι Σοβιετικοί γκράντµαιτρ απέδειξαν αµέσως µε νίκες την ανωτερότητά

τους, οι Κόκκινοι στην τέχνη έπρεπε να περιµένουν την απόφαση της

Ιστορίας.

Οι κοινωνικοπολιτικές αναδιαρθρώσεις που ακολούθησαν µετά το Β’ Παγκόσµιο Πόλεµο είχαν θετική επιρροή στην εξέλιξη της Σοβιετικής ηγεµονίας και σ’ αυτό οφείλονται οι δεσµοί που διατηρήθηκαν. Χαρακτηριστικό δείγµα αποτελεί η συνέχεια του ετήσιου Πρωταθλήµατος της Μόσχας, που ξεκίνησε το 1921. Ακόµα και στα δυσκολότερα χρόνια του πολέµου, πολλοί µαιτρ πραγµατοποιούσαν επισκέψεις σε νοσοκοµεία και στρατιωτικές εγκαταστάσεις για να δώσουν διαλέξεις και σιµουλτανέ, µε αποτέλεσµα περισσότεροι από 30.000 στρατιωτικοί να αποκτήσουν την ιδιότητα του σκακιστή κατά τη διάρκεια της νοσηλείας τους.

Με την πάροδο του χρόνου η ακτινοβολία της Σοβιετικής Σχολής επεκτείνεται και εκτός συνόρων, όταν η Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών ∆ηµοκρατιών έγινε µέλος του Οργανισµού Ηνωµένων Εθνών και η Σκακιστική της Οµοσπονδία έγινε µέλος της F.I.D.E.679. Με αυτό τον τρόπο οι καλλιτέχνες των καπιταλιστικών χωρών, που γνώριζαν την τέχνη της Σοβιετικής Ένωσης, είχαν την ευκαιρία να δουν από κοντά και να προωθήσουν όχι µόνο στη ζωγραφική και στη γλυπτική, αλλά και στα σκακιστικά σετ, την καλλιτεχνική και επιστηµονική διάσταση της σκακιέρας, που αποκάλυψε η Σχολή του

677 Η Ολυµπιάδα τελικά δεν πραγµατοποιήθηκε. Η Σκακιστική Πανρωσική Ολυµπιάδα στη Μόσχα ήταν το πρώτο τουρνουά που έγινε µε αποκλειστικά κυβερνητική οικονοµική υποστήριξη. Κουρκουνάκης Ηλίας, Η Σοβιετική Σχολή στο: Σκάκι, Propaganda 6, Β’ Εξάµηνο 2000, 121. 678 Overy Paul, Βορτισισµός στο: Έννοιες της Μοντέρνας Τέχνης 2003, 159. Στο σκάκι αναφέρεται και το ποίηµα «Η Παρτίδα του Σκακιού» που έγραψε ο Έζρα Πάουντ. Waterman Andrew (edit.), The Poetry of Chess, London, 1981, 55. 679 Κουρκουνάκης Ηλίας, Η Σοβιετική Σχολή στο: Σκάκι, Propaganda 6, Β’ Εξάµηνο 2000, 123.

179

σκακιού. Αξιόλογο παράδειγµα αποτελεί το ξύλινο σκακιστικό σετ (πίν.524) που προέρχεται από τη σχολή του Walter Gropius και προκάλεσε µια ριζοσπαστική αναδιάρθρωση των παραδοσιακών σκακιστικών φιγούρων680. Ο γλύπτης Josef Hartwig (1880-1955) συνέλαβε τo 1923 την ιδέα και την επόµενη χρονιά κατασκεύασε το σετ681, όπου αναδιπλώνεται το Κονστρουκτιβιστικό ρεύµα προς µια γεωµετρική αφαίρεση682, βασισµένη στην ξεχωριστή ακτινοβολία κίνησης των φιγούρων683. Το παιχνίδι στις τέχνες γνώρισε το αποκορύφωµά του µέσω του Marcel Duchamp (1887-1968). Η τέχνη του δεινού παίκτη έγινε εφάµιλλη µε το σκάκι684 και στη συνέχεια επηρέασε τον κόσµο που τον περιέβαλλε.

Κάθε κίνηµα στην τέχνη επιδίωκε συνειδητά να διατυπώσει την άποψή του685 και γεννιόταν είτε σαν αντίδραση σ’ ένα προηγούµενο κίνηµα, είτε για να ξεφύγει από ένα παλιότερο. Aντίστοιχα κάθε Παγκόσµιος Πρωταθλητής επέκτεινε διαφορετική προσέγγιση στον χώρο, στον χρόνο και στο υλικό της σκακιέρας, για να ξεπεράσει τις µονοµέρειες της προηγούµενης περιόδου686. Στα τέλη της δεκαετίας του 1960 παράλληλα µε την πολιτική εξουδετέρωση της ανατρεπτικότητας των πρωτοποριών που ακολούθησε η τέχνη687, η Σοβιετική Σχολή περιέπεσε σε αµφισβήτηση. Η πτώση αυτή έγινε πιο εµφανής µετά την ήττα του Πρωταθλητή της Boris Spassky (1937-) από τον αµερικανό Robert Fischer (1943-2008) το 1972. Με την επίτευξη της θραύσης στη Μεγάλη Σχολή και της καλύτερης οικονοµικής υποστήριξης που απαιτούσε ο Fischer για τον σκακιστικό κόσµο και που έγινε εν µέρει δεκτή, το όνοµά του κατατάχθηκε από νωρίς στη σφαίρα του θρύλου688. Σύµφωνα µε τον ψυχαναλυτή Reuben Fine689 υπάρχουν δύο αντίθετα είδη σκακιστών: ο

680 Bauhaus-Archiv museum of design, http://www.bauhaus.de/english/aktuelles/ausstellungen.htm, (Πρόσβαση 14/3/2004). 681 Το σετ κυκλοφόρησε στο Weimar Bauhaus σε πολλές εκδόσεις και γνώρισε σηµαντική εµπορική επιτυχία. Ουίτφορντ Φρανκ, Μπάουχαους, Αθήνα, 1993, 150. 682 Λαµπράκη-Πλάκα Μαρίνα, Μπάουχαους, Αθήνα, 1986, 26. 683 Ο Strouhal µε φιλοσοφική και µαθηµατική προσέγγιση αναλύει τις µορφές των φιγούρων- οι οποίες και δε χρησιµοποιήθηκαν ποτέ σε επίσηµους αγώνες για διάφορους πρακτικούς λόγους- στο: Strouhal Ernst, Schach, Die Kunst des Schachspiels, Hamburg, 2000, 112-116. 684 United States Chess Federation <http://uscfsales.com/item.asp?cID=33&PID=278> (Πρόσβαση 14/2/2005). 685 Στάγκος Νίκος (επιµ.), Πρόλογος στο: Έννοιες της Μοντέρνας Τέχνης 2003, 15. 686 Κεφαλής 2004, 50. 687 Στάγκος Νίκος (επιµ.), Πρόλογος στο: Έννοιες της Μοντέρνας Τέχνης 2003, 14. 688 Κουρκουνάκης Ηλίας και Μπαµπασάκης Ίκαρος, Bobby Fischer, Αυτοδίδακτη Μεγαλοφυία, Αθήνα, 2004, 15. 689 Ο Fine για µεγάλο διάστηµα ήταν ένας από τους σπουδαιότερους παίκτες στον κόσµο.

180

ήρωας, που δεν έχει άλλο πιστεύω, άλλο λόγο ύπαρξης, εκτός από το σκάκι, και ο αντιήρωας που δεν είναι προορισµένος µόνο γι’ αυτό690. Στο πρώτο είδος κατατάσσεται ο Fischer και στο δεύτερο ο ίδιος ο ψυχαναλυτής, αλλά και ο Duchamp.

Έργα υπαινικτικά του σκακιού

Η παρουσία του σκακιού µπορεί να πιθανολογηθεί στα έργα του Henri

Matisse (1869-1954) και του Giorgio de Chirico (1888-1978). Το ταξίδι του

πρώτου στη Βόρεια Αφρική είχε προσφέρει µια ευκαιρία για ερωτισµό και

ηδονικό εξωτισµό691, κυρίως στη σειρά µε θέµα τις Οδαλίσκες. Ο καλλιτέχνης

επέστρεψε από την Αλγερία το 1906 µε αξιόλογα δείγµατα τοπικής

αγγειοπλαστικής και υφαντουργίας692, τα οποία χρησιµοποίησε στις νεκρές

φύσεις693. Λίγα χρόνια αργότερα επισκέφθηκε και το Μαρόκο, το 1912 και

1913, που τον ενέπνευσε για τις οδαλίσκες694 οι οποίες εµφανίστηκαν

αργότερα, µε την ανακάλυψη του φωτός στη Νίκαια το 1917695 και την

παρουσία της Lorette. ∆εν αποκλείεται η εµµονή του για τις σκακιέρες να είναι

ένα στοιχείο από την άµεση επίδραση που δέχθηκε από τον Gris, µε τον

οποίο εργάσθηκε στο Κολιούρ το 1915696. Οι δύο πίνακες Η Lorette µε

φλιτζάνι του καφέ (1917) και Το κεφάλι της Lorette µε φλιτζάνι του καφέ

(1917)697 είναι από τους σαράντα περίπου698, που φιλοτέχνησε

χρησιµοποιώντας αυτό το µοντέλο δίπλα σε φλιτζάνι καφέ, τοποθετηµένο

πάνω σε επιφάνεια µε εναλλαγές δύο χρωµατικών τετραγώνων που θυµίζουν

σκακιέρα, χωρίς όµως το µοντέλο να υποδυθεί τον ρόλο της οδαλίσκης.

690 Μαουρένσιγκ Πάολο, Η Βαριάντα του Λίνεµπουργκ, Αθήνα, 1995, 70, 71. 691 Flam Jack, Ματίς-Πικάσο, Αντίζηλοι και φίλοι, Αθήνα, 2005. 692 Ο Matisse είχε µπει στη Σχολή Καλών Τεχνών του Παρισιού το 1893 και παρακολούθησε στο εργαστήριο του Gustave Moreau ο οποίος και τον παρότρυνε να ενδιαφερθεί για την ισλαµική τέχνη. Lemaire Gérard-Georges, The Orient in Western Art, Paris, 2000, 344. 693 Whitfield Sarah, Φωβισµός στο: Έννοιες της Μοντέρνας Τέχνης 2003, 34. 694 Néret Gilles, Matisse, Köln, 2002, 115. 695 Leymarie Jean, Ματίς στο Ραγιάς Γεώργιος (επιµ.), Οι Μεγάλοι Ζωγράφοι, Εικοστός Αιώνας, Αθήνα, 1977, 10. 696 Golding John, Κυβισµός στο: Έννοιες της Μοντέρνας Τέχνης 2003, 108. 697 Essers Volkmar, Ανρί Ματίς, 1869-1954, Ο Μάστορας των Χρωµάτων, Αθήνα, 2005, εικ. σ.52 και 53 λεπτοµέρεια. 698 Flam Jack, Ματίς-Πικάσο, Αντίζηλοι και φίλοι, Αθήνα, 2005, 204.

181

Η ερωτική ενέργεια του Matisse ενισχύθηκε το 1920, µε τον ανατολίτικο

αισθησιασµό και ένα καινούριο µοντέλο, την Henriette699. Ένας πίνακας µε το

νεαρό αυτό µοντέλο που ζωγράφισε µαζί µε τους δύο µικρούς αδελφούς της

να παίζουν ντάµα700 µας παραπέµπει σ’ έναν παλιότερο, µε τίτλο Η

Οικογένεια του Καλλιτέχνη701 (πίν.525). Φιλοτεχνήθηκε στο Ισί-λε-Μουλινό και

χρονολογείται το 1911, τότε που ο ζωγράφος άρχισε την επιβλητική σειρά

των εσωτερικών. Σε αυτό το έργο συνδυάζεται το παιχνίδι της ντάµας µε την

επιρροή της Ανατολής, η οποία φαίνεται στο ανατολίτικο χαλί, µοτίβο που ο

καλλιτέχνης είχε µελετήσει702.

Ο Matisse προβληµατίζει τον θεατή γιατί σπάνια αναφέρεται το είδος

της σκακιέρας που τοποθετεί δίπλα στις γυναικείες µορφές. Αν πρόκειται

δηλαδή για το παιχνίδι µε τις φαλλικές φιγούρες που υπαινίσσεται τον έρωτα,

όπως τονίζει στην αισθησιακή του ατµόσφαιρα, ή για εκείνο της ντάµας µε τα

επίπεδα πούλια, το οποίο και γνώριζε. Προφανώς βλέπει ότι η σκακιέρα

χωρίς τους µικρούς της «ήρωες» επαρκεί για να συµπληρώσει όλα τα

απαραίτητα αισθήµατα, όπως συνάγεται και από τον σχολιασµό του ίδιου: «Η

διάταξη του πίνακά µου είναι εκφραστική στο σύνολό της. Ο χώρος που

καταλαµβάνουν τα αντικείµενα, τα κενά γύρω τους, οι αναλογίες, όλα αυτά

παίζουν κάποιο ρόλο»703.

Για να προσεγγίσει την απαιτούµενη ατµόσφαιρα, ο καλλιτέχνης

έφτιαξε ένα αληθινό σκηνικό σύµφωνα µε τις ανάγκες του704 και τοποθέτησε

τις γυναικείες µορφές ντυµένες σαν οδαλίσκες σε συγκεκριµένα µέρη, για να

προβληθεί η θηλυκότητά τους705. Κι’ αυτό γιατί, όπως ο ίδιος τόνισε: «Οι

οδαλίσκες ήταν δηµιουργήµατα µιας γλυκιάς λαχτάρας, ενός υπέροχου,

ζωντανού ονείρου και µιας εµπειρίας στα όρια της έκστασης που ζούσα µέρα,

νύχτα µέσα στη µαγεία ενός θαυµάσιου κλίµατος»706.

699 Essers Volkmar, Ανρί Ματίς, 1869-1954, Ο Μάστορας των Χρωµάτων, Αθήνα, 2005, 52. 700 Πιθανόν να πρόκειτα για τον πίνακα Η πανίστρια και οι παίκτες της ντάµας (1924). 701 Flam Jack, Ματίς-Πικάσο, Αντίζηλοι και φίλοι, Αθήνα, 2005, 204. Στον πίνακα απεικονίζεται η γυναίκα του, η κόρη του και τα δύο παιδιά του να παίζουν ντάµα. Τα παιδιά λόγω των ίδιων ρούχων που φοράνε έχουν χάσει την ταυτότητά τους. Essers, Volkmar, Ανρί Ματίς, 1869-1954, Ο Μάστορας των Χρωµάτων, Αθήνα, 2005, 42. 702 Gombrich 1998, 573. 703 Matisse, Henri, περ. La Grande Revue, Παρίσι, 25/12/1908. 704 Néret Gilles, Matisse, Köln, 2002, 118. 705 Flam Jack, Ματίς-Πικάσο, Αντίζηλοι και φίλοι, Αθήνα, 2005, 202. 706 Essers Volkmar, Ανρί Ματίς, 1869-1954, Ο Μάστορας των Χρωµάτων, Αθήνα, 2005, 52.

182

Στις δύο εικόνες µε τον ίδιο τίτλο Οδαλίσκες (πίν.526 και πίν.527) του

1928 τόσο οι γυναικείες µορφές όσο και το ανατολίτικο φόντο είναι παρόµοια.

Η επανάληψη των µοντέλων αφαιρεί από την ατοµικότητά τους707, που

παρουσιάζεται έντονα στην Οδαλίσκη στην πολυθρόνα ή Οδαλίσκη µε µία

µαυριτανική καρέκλα ή Οδαλίσκη στα γκρι µε σκακιέρα (πίν.528). Σε αντίθεση

µε τον αντίζηλό του Pablo Picasso (1881-1973), που δούλευε συχνά από

µνήµης και µεταµόρφωνε τα µοντέλα σε τύπους που έµεναν παρόµοιοι σ’

όλες τις σειρές, η διαφορετικότητα των µοντέλων του Matisse ξεχωρίζει708.

Όπως και σε άλλα έργα του, στις δύο αυτές εικόνες η περίτεχνη διακόσµηση

καταργεί την αίσθηση του βάθους709, ενώ οι ξαπλωµένες µορφές µε το

ανασηκωµένο χέρι παρουσιάζουν πολλές οµοιότητες µε την Οδαλίσκη µε

µανόλιες (1923) και έχουν σαν πρότυπο το γλυπτό του καλλιτέχνη

Ξαπλωµένο Γυµνό710. Η οδαλίσκη στο έργο του πίν.526, όπως και η

ξαπλωµένη µορφή του έργου του πίν.528 φοράνε στα πόδια τους βραχιόλι,

το λεγόµενο χουλ-χαλ, ένα σεξουαλικό αραβικό κόσµηµα, που διακρίνεται

εύκολα µε την εναλλαγή των χρωµάτων. Τα µακριά µαύρα µαλλιά, αδυναµία

του ζωγράφου711, πέφτουν κάθετα µπροστά στις αραβικές αψίδες της

πολυθρόνας µια σύνθεση που θυµίζει κάτι από ισλαµικό τέµενος. Η σκακιέρα

εδώ όπως και στα άλλα έργα του µε τις οδαλίσκες είναι τοποθετηµένη πλάγια

και το προοπτικό της σχήµα προσθέτει λίγο βάθος στο έργο.

Μέσω των οδαλισκών ο Matisse είχε επεκτείνει τη δική του πορεία

στον Φωβισµό712 και η αισθησιακή ατµόσφαιρα που δηµιούργησε µε τις

µορφές του χαρεµιού σχολιάζεται από τον ίδιο ως εξής: «Κοίτα αυτές τις

οδαλίσκες προσεκτικά: η λάµψη του ήλιου βασιλεύει σε µια θριαµβευτική

φλόγα, που σφετερίζεται χρώµα και φόρµες. Τώρα η ανατολίτικη διακόσµηση

των εσωτερικών, όλα τα κρεµαστά στολίδια και τα χαλιά, τα πλούσια ρούχα, η

σεξουαλικότητα της βαριάς, κοιµισµένης σάρκας, η µακάρια αποχαύνωση των

προσώπων, που προσµένουν την ηδονή, η όλη τελετουργία της σιέστας,

έφτασε στην υψηλότερη ένταση στα αραβουργήµατα και το χρώµα δεν θα

707 ό.π., 65. 708 Jack Flam, Ματίς-Πικάσο, Αντίζηλοι και φίλοι, Αθήνα, 2005, 203. 709 Essers Volkmar, Ανρί Ματίς, 1869-1954, Ο Μάστορας των Χρωµάτων, Αθήνα, 2005, 60. 710 Flam Jack, Ματίς-Πικάσο, Αντίζηλοι και φίλοι, Αθήνα, 2005, 207. 711 Verdet, «Κοίτα αυτές τις οδαλίσκες...» 1978, 126 στο: Flam Jack, Ματίς-Πικάσο, Αντίζηλοι και φίλοι, Αθήνα, 2005, 204. 712 Néret Gilles, Matisse, Köln, 2002, 115.

183

έπρεπε να µας παραπλανά: πάντα απέρριπτα τα ανέκδοτα που λέγονται

µόνο και µόνο για να ειπωθούν. Σ’ αυτό το περιβάλλον της νωθρής

ανάπαυσης, κάτω από την ηλιόλουστη αποχαύνωση που λούζει πράγµατα

και ανθρώπους, µια µεγάλη ένταση σιγοκαίει, µια συγκεκριµένη οπτική

ένταση, που προβάλλει από την αλληλεπίδραση και τις αµοιβαίες σχέσεις των

διαφόρων στοιχείων. Απάλυνα αυτές τις εντάσεις έτσι ώστε µια εντύπωση

εύστοχης ηρεµίας µπορούσε ν’ αναδυθεί από αυτούς τους πίνακες, µια λίγο

ως πολύ αξιαγάπητη γαλήνη στην αρµονία της σκοπίµως συσσωρευµένης

πολυτέλειας»713. Στη Γυναίκα δίπλα σε σκακιέρα (πίν.529), έργο που

δηµιούργησε το 1928, ο Matisse τοποθέτησε µια κιτρινόµαυρη σκακιέρα,

όπως συνήθιζε, για να δηµιουργήσει µια εναλλαγή µαύρου-κίτρινου χρώµατος

και να απαλύνει το µαύρο που κυριαρχεί στη γυναικεία µορφή. Πάνω στη

σκακιέρα ο ζωγράφος έβαλε ένα φλιτζάνι µε πιατάκι που «καταρρίπτει» τη

µονοτονία των επαναλαµβανόµενων τετραγώνων και επαληθεύει την

παρατήρησή του: «το να βλέπεις είναι ήδη µια δηµιουργική λειτουργία, η

οποία απαιτεί προσπάθεια»714. Παρόλο που στην εικόνα η γυναικεία µορφή

είναι µια αστή, το ανατολίτικο περίγραµµα του µοτίβου στο φόντο και ο

µεγάλος χάλκινος δίσκος προδίδει την επιρροή που δέχθηκε από τη Β.

Αφρική. Σ’ ένα άλλο έργο της ίδιας χρονιάς µε τίτλο Καθισµένη Οδαλίσκη,

δηµιούργησε µια παρόµοια διάσπαση στα επαναλαµβανόµενα τετράγωνα

τοποθετώντας ένα ποτήρι και λεµόνια, ενώ στο µεταγενέστερο Χορεύτρια

στην πολυθρόνα, Πάτωµα-σκακιέρα (για ντάµα) (1942, πίν.530) η γυναικεία

µορφή αναπαύεται µε φόντο το επιτραπέζιο παιχνίδι. Σε όλα τα πρόσωπα

των γυναικείων µορφών του Matisse οι λεπτοµέρειες απουσιάζουν, όπως και

οι φιγούρες, γιατί ο καλλιτέχνης ενδιαφερόταν περισσότερο να κυριαρχεί η

έκφραση, και - αν όλα αποδίδονταν µε ακρίβεια - θα παρέλυε η φαντασία του

θεατή715.

Στα πρώτα έργα της µεταφυσικής περιόδου (1911-1918) του de

Chirico εντάσσεται το έργο Το αίνιγµα της άφιξης την ώρα του δειλινού (1912,

πίν.531). O σουρεαλιστής ζωγράφος χρησιµοποίησε στην ονειρική 713 Verdet «Κοίτα αυτές τις οδαλίσκες...»1978, 126. Flam Jack, Ματίς-Πικάσο, Αντίζηλοι και φίλοι, Αθήνα, 2005, 202, 203. 714 Zeki Semir, Εσωτερική Όραση, Μια Εξερεύνηση της Τέχνης και του Εγκεφάλου, Κρήτη, 2002, 10, 11. 715 Σαρµπονιέ Ζωρζ, Συζήτηση µε τον Αντρί Ματίς στο: Σαρµπονιέ Ζωρζ, ∆ιάλογοι µε Μοντέρνους Ζωγράφους, Αθήνα, 1992, 150, 151.

184

Stimmung716 προφανώς του φθινοπωρινού απογεύµατος, όταν ο ουρανός

είναι καθάριος και οι σκιές µακρύτερες απ’ ό,τι το καλοκαίρι717, µια σκακιέρα-

δάπεδο µε δύο ανθρώπινες µορφές αντιπάλων παρατάξεων (κόκκινη-µπλε)

µέσα σ’ ένα σκηνικό µε έντονη αρχιτεκτονική αντίληψη718 και µη συνειδητό

σεξουαλικό συµβολισµό, όπως εκφράζεται µε τον πύργο719. ∆ύο µορφές, µια

πιο ψηλή µε κόκκινη ενδυµασία και άλλη µια µε µπλε, στέκονται στο χείλος

της όγδοης οριζόντιας σειράς. Η δεξιά µπλε µορφή βρίσκεται σε κατοπτρική

συµµετρία σε σχέση µ’ εκείνη του προηγούµενου πίνακά του Το Αίνιγµα του

Χρησµού (1910). Την µορφή αυτή είχε αντιγράψει από το έργο Οδυσσέας και

Καλυψώ (1881-1883) του Arnold Böcklin, ενός καλλιτέχνη, από τον οποίο είχε

εντυπωσιαστεί720 και του οποίου θαύµαζε τα µυθικά τοπία. Ο Οδυσσέας που

νοσταλγεί την πατρίδα του στο έργο του Böcklin, µετατρέπεται στον πίνακα

Το Αίνιγµα του Χρησµού σε στοχαστή, µε τον οποίον ο de Chirico εξαρχής

ταυτιζόταν. Στον πίνακα Το αίνιγµα της άφιξης την ώρα του δειλινού ο

οµηρικός ήρωας έχει δίπλα του µια άλλη µορφή που φαίνεται να

συµπαραστέκεται στα προβλήµατά του. Το πλοίο στο βάθος παραπέµπει

στην Αργώ, που είχε ως αφετηρία τον µύθο του Ιάσονα και των Αργοναυτών,

και συναντάται στην Αναχώρηση των Αργοναυτών (1909), αν και το σχήµα

του, καθώς περνά, φαίνεται να πλησιάζει περισσότερο σε εκείνο του πρώτου

µεταφυσικού του έργου Το αίνιγµα ενός φθινοπωρινού απογεύµατος

(περ.1910). Πιθανότατα το πλοίο να συµβολίζει την αναχώρηση του

καλλιτέχνη προς άγνωστες ακτές721, που τον αριθµό τους υποδηλώνουν οι

πιθανές κινήσεις της κόκκινης µορφής πάνω στη σκακιέρα. Το κτίριο-πύργος

θυµίζει εκείνον του µεταγενέστερου πίνακα Ο µεγάλος πύργος (1913), τόσο

ως προς τις σκιές που πέφτουν πάνω του, όσο και ως προς τις µικρές

σηµαίες, ενώ το µνηµειακό του ύφος δίπλα στα αντίθετα τετράγωνα

φανερώνει το «αιώνιο άπειρο», που είχε υιοθετήσει από τον Giacomo

Leopardi. Ένας κόκκινος τοίχος χωρίζει τις µορφές από το πλοίο και το κτίριο-

πύργο, το ορατό από το αόρατο. Η προοπτική του δαπέδου-σκακιέρας

χαρίζει βάθος στην εικόνα καθώς το σηµείο φυγής - που είναι ένα από τα 716 Ατµόσφαιρα-διάθεση. 717 Nτε Κίρικο Τζιόρτζιο, Αναµνήσεις από τη ζωή µου, Αθήνα, 1985, 59. 718 Apollinaire G., Chroniques d’Art (1902-1918), Paris, 1960, 340. 719 Overy Paul, Ντάντα και Σουρεαλισµός στο: Έννοιες της Μοντέρνας Τέχνης 2003, 194,195. 720 Le Symbolisme en Europe, Musées Nationaux de Paris, 1976, 47. 721 Holzhey Magdalena, Ντε Κίρικο, Köln, 2006, 11, 21.

185

τέσσερα διαφορετικά της εικόνας - βρίσκεται χαµηλά, λίγο ψηλότερα από το

κεφάλι της κοντής µορφής, η οποία φαίνεται σκυµµένη σαν να θέλει να

αποφύγει τη συνάντηση. Τόσο το κτίριο-πύργος όσο και η πολλαπλή

προοπτική εµφανίζονται για πρώτη φορά στην εικόνα αυτή, που µοιάζει µε

σκηνικό θεάτρου, και θα αποτελέσουν χαρακτηριστικά γνωρίσµατα της

Μεταφυσικής Ζωγραφικής του722. Aυθαίρετες σκιές διαταράσσουν τη δοµική

άρθρωση της µυστικιστικής ατµόσφαιρας, η οποία µοιάζει µε αίνιγµα, αν

θεωρήσουµε ότι η ψηλή µορφή στο τετράγωνο e8 έχει κόψει την αντίπαλη,

που φαίνεται έξω από τη σκακιέρα, και περιµένει νέες εντολές την ώρα της

έλευσης του δειλινού.

Η εικόνα Το αίνιγµα της µοίρας (1914, πίν.532) µε το ασυνήθιστο

σχήµα που παραπέµπει στη µυστικιστική και µαγική σηµασία του τριγώνου,

ανήκει στην περίοδο που ο de Chirico εµπνεύστηκε από το Τορίνο (1912-

1915). Η επιρροή αυτή οφείλεται στο γεγονός ότι ο ζωγράφος είχε ιδιαίτερη

αδυναµία στον Φρίντριχ Νίτσε, που αγαπούσε την ιταλική αυτή πόλη. Στην

εικόνα ένα τεράστιο γάντι από βαµµένο ψευδάργυρο ακουµπά πάνω σε ένα

τµήµα σκακιέρας µε φόντο µια σειρά ρωµαϊκών αψίδων, που είχε µελετήσει ο

ζωγράφος στην εξιταλισµένη αρχιτεκτονική του Βασιλικού Κήπου στο

Μόναχο. Η ιδιαιτερότητα της σύνθεσης του γαντιού, που θυµίζει τη σειρά των

χαρακτικών του 1881 του Max Klinger µε θέµα ένα χαµένο γάντι και

παραπέµπει στη σφαίρα της χειρουργικής723, µπορεί να ερµηνευθεί

συµβολικά σαν η τέλεια κίνηση. Μία από τις καµινάδες των βιοµηχανικών

περιοχών, που έβλεπε από τα στενά δροµάκια του Μονπαρνάς γύρω από το

ατελιέ του, µια αποσπασµατική εικόνα του σύγχρονου κόσµου724, υψώνεται

πιο πίσω απειλητική σαν Πύργος σε µια παρτίδα σκακιού, δίνοντας την

αίσθηση του «αιώνιου απείρου»725. Χωρίς αµφιβολία ο de Chirico

χρησιµοποίησε τη σκακιέρα για να τονίσει τη µυστικιστική ατµόσφαιρα των

έργων του. Η σκακιέρα αυτή γίνεται καλύτερα αντιληπτή, αν προσεγγίσει

κανείς τη φιλοσοφική τοποθέτηση ως προς την αλληγορία του σκακιού και της

ζωής, που διατύπωσε ο Άρτουρ Σοπενχάουερ, από τον οποίο και διδάχθηκε 722 ό.π., 21. 723 Holzhey Magdalena, Ντε Κίρικο, Köln, 2006, 37. 724 ∆ασκαλοθανάσης Νίκος, Ο Giorgio De Chirico και η άρθρωση του µεταφυσικού χώρου, ∆ιδακτορική ∆ιατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης, Σχολή Καλών Τεχνών, Τµήµα Εικαστικών και Εφαρµοσµένων Τεχνών, Θεσσαλονίκη, 1996, 11. 725 Holzhey Magdalena, Ντε Κίρικο, Köln, 2006, 23, 18, 37.

186

τη σηµασία του α-λόγου στη ζωή726. Για τον γερµανό φιλόσοφο, το κοινό της

ζωής µε το σκάκι είναι ότι στην παρτίδα ετοιµάζουµε κάποιο σχέδιο, του

οποίου η επιτυχία καθορίζεται από τον αντίπαλο, ενώ παράλληλα στη ζωή

από το ποθούµενο αποτέλεσµα727. Τόσο η σκακιέρα των έργων στους

πίν.531 και πίν.532, όσο και εκείνη των 15 τετραγώνων στο έργο Το

κατάλυµα του ναυτικού (1914, πίν.533) διαµορφώνουν µια ποιητική

ατµόσφαιρα εµπλουτίζοντας την ήρεµη και άψυχη οµορφιά της ύλης, που γι’

αυτόν είναι «µεταφυσική»728.

Άλλα έργα

Μέσα στην πληθωρικότητα, περιπλοκότητα, αντιφατικότητα και

αυτοαναφορικότητα, µε την οποία χαρακτηρίζεται ο µοντερνισµός του εικοστού αιώνα και ο οποίος πηγάζει από διαφορετικές έννοιες και θεωρίες729, γεννήθηκε µια ποικιλία έργων τέχνης µε σκακιστικά θέµατα που αντικατοπτρίζει νέα ρεύµατα ή ακόµα και νέες ερµηνείες.

Από τα πρώτα έργα του εικοστού αιώνα είναι ο βραβευµένος ιµπρεσιονιστικός πίνακας του έλληνα Σπύρου Βικάτου (1878-1960), ενός από τους τελευταίους εκπροσώπους της Σχολής του Μονάχου, µε τίτλο Το σκάκι (περ.1903, πίν.534). Με φαρδιές και κοφτές πινελιές καθαρού χρώµατος, όπως χαρακτηρίζεται730, πρόβαλε την ψυχική έκφραση των σκακιστών και µετέφερε στον θεατή το συναίσθηµα του δισταγµού του παίκτη που κινεί τη Βασίλισσα.

Ο John Singer Sargent (1856-1925) είχε εφαρµόσει µερικές από τις αρχές του Ιµπρεσιονισµού περισσότερο στα τοπία παρά στις προσωπογραφίες του, µε τις οποίες είχε διακριθεί στην Αµερική και την Αγγλία731. Αυτές βασίζονται κυρίως στην παράδοση των Velasquez και Franz Hals όπως εξελίχθηκε στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα σε µια ελαστική

726 Με την εµφάνιση των νέων συµβόλων κατόρθωσε ο de Chirico να δώσει εικαστική µορφή στο ά-λογο στοιχείο του κόσµου, καθώς και στη σχετικότητα των λεκτικών ορισµών. Ο ίδιος ο καλλιτέχνης αποκαλούσε τη νέα εικαστική γλώσσα «µοναξιά των συµβόλων». Holzhey Magdalena, Ντε Κίρικο, Köln, 2006, 18, 35. 727 Gizycki 1972, 160. 728 Holzhey Magdalena, Ντε Κίρικο, Köln, 2006, 57. 729 Στάγκος Νίκος (επιµ.), Πρόλογος στο: Έννοιες της Μοντέρνας Τέχνης 2003, 11. 730 Ματθιόπουλος Ευγένιος ∆. (επιµ.), Λεξικό Ελλήνων Καλλιτεχνών, Ζωγράφοι-Γλύπτες-Χαράκτες, 16ος-20ός αιώνας, τόµ.1, 1997, 182. 731 Freedgood Lillian, Great Artists of America, New York, 1966, 74.

187

ακαδηµαϊκή µέθοδο. Και οι δύο εικόνες Η παρτίδα σκακιού (1907, πίν.535) και Η καλοσύνη δε νικά (1907, πίν.536) ανήκουν στην περίοδο του Ιµπρεσιονισµού732, όπου διακρίνεται ένας παρόµοιος τρόπος προσέγγισης του θέµατος µ’ αυτόν που χαρακτήριζε τον Claude Monet, αλλά µ’ ένα διαφορετικό αποτέλεσµα. Μερικά περιγράµµατα των δύο εικόνων παραµένουν στον ίδιο τόνο, µε αποτέλεσµα να µη δηµιουργείται έντονη αντίθεση και να φαίνονται σαν τονική «θολούρα», που χαρακτήριζε τα περισσότερα όµορφα περιγράµµατα των πορτραίτων του733. Το καλοκαίρι του 1907 ο καλλιτέχνης σκακιστής επισκέφθηκε το Purtud,734 όπου ζωγράφισε τις ανηψιές και τους φίλους του, και - όπως συνήθιζε - όχι µόνο επέλεγε την ενδυµασία των γυναικείων πορτραίτων, που αναλάµβανε κατόπιν παραγγελίας, αλλά και µετέφερε στα µεγάλα ταξίδια του εξωτικές εσάρπες και ενδύµατα για να ντύνει τους φίλους και συγγενείς όταν τους ζωγράφιζε, όπως φαίνεται στα δύο έργα των πίν.535 και πίν.536. Στην Παρτίδα σκακιού (πίν.535) εικονίζεται ο προσωπικός του υπηρέτης Nicola d'Inverno ίσως µε µία από τις ανηψιές του. Πιθανότατα και τα δύο σκίτσα µε τον ίδιο τίτλο, Παρτίδα σκακιού (πίν.537 και πίν.538), που χρονολογούνται το 1907, να φιλοτεχνήθηκαν κατά το ίδιο ταξίδι735.

Στο έργο του εξπρεσιονιστή αρχιτέκτονα και από τους ιδρυτές της Γέφυρας Ernst Ludwig Kirchner (1880-1938), O Otto Müller (1874-1930) παίζοντας σκάκι (1913, πίν.539) παρατηρείται η επιρροή του Matisse, η οποία εντοπίζεται κυρίως στις πλατιές πινελιές736 της γυµνής ξαπλωµένης γυναικείας µορφής και στην απεικόνιση του σκακιού. Το έργο του Kirchner έχει συγκροτηθεί από κόκκινους, κίτρινους και µπλε τόνους, µε γωνιώδεις γραµµές και µε µια δραµατική ένταση, η οποία τον χαρακτήριζε737.

Μια φωβιστική απεικόνιση µε αισθησιακά ζωγραφισµένο το γυναικείο

σώµα δίπλα στη σκακιέρα βρίσκεται στο έργο του Roy Butler (1932-) Κίνησή

σου (χ.χ., πίν.540). Στην εικόνα η επίπεδη διακόσµηση έρχεται σε αντίθεση

732 Στo έργo του ζωγράφου Carnation Lily, Lily Rose (1885-1886) παρατηρείται η εφαρµογή όσων διδάχθηκε από τα µαθήµατα του ιµπρεσιονισµού. 733 Dunstan Bernard R.A., Painting methods of the Impressionists, New York., 1979, 140, 143. 734 Μια κωµόπολη στο Val d'Aosta-Ιταλοελβετικά σύνορα. JSS Virtual Gallery, The Chess Game <http://www.jssgallery.org/Paintings/The_Chess_Game.htm> (Πρόσβαση 4/3/2005). 735 JSS Virtual Gallery, The Chess Game <http://www.jssgallery.org/Paintings/The_Chess_Game.htm> (Πρόσβαση 4/3/2005). 736 Αργκάν Τζούλιο Κάρλο, Η Μοντέρνα Τέχνη, Ηράκλειο, 1998, 290. 737 The Art Book, London, 1996, 248.

188

µε τα κοµµάτια και οι χρωµατικές αποχρώσεις κορυφώνονται µε την εναλλαγή

των τετραγώνων.

Η σουρεαλιστική εικόνα της Dorothea Tanning (1910-) Παρτίδα

σκακιού ή Λευκή Βασίλισσα ποδοπατεί το Mαύρο Αξιωµατικό (1944, πίν.541)

µε τη σχισµένη κάτω αριστερά σκακιέρα 8x8 φιλοτεχνήθηκε για την οµαδική

έκθεση “The Imagery of Chess”738. Από τη χρονολογία του έργου µπορεί να

υποθέσει κανείς ότι είναι αποτέλεσµα επίδρασής της από τον Max(imilian)

Ernst739 (1891-1976). Ο πίνακας εικονίζει µια µίτρα µαύρου Αξιωµατικού, που

έχει ποδοπατηθεί από το παπούτσι της λευκής Βασίλισσας και λευκές υγρές

φουσκάλες τινάζονται από τη µίτρα. Τα σχέδια των τεσσάρων Πύργων σε

λευκό φόντο καταλαµβάνουν χώρο τεσσάρων τετραγώνων πάνω δεξιά και

µια γραµµή, που στο µεγαλύτερο τµήµα της είναι διακεκοµµένη, προεκτείνεται

σε µια διαδροµή ζιγκ-ζαγκ µέχρι το παπούτσι740. Το έργο προφανώς

ξεπήδησε άµεσα από το ασυνείδητο, χωρίς αισθητική κρίση, για να

περιγράψει την ανωτερότητα της Βασίλισσας έναντι του Αξιωµατικού, που η

δύναµή της στην αρχική θέση είναι τριπλάσια. Αυτή η µανία για την

εξουδετέρωση του Αξιωµατικού ίσως να οφείλεται στο γεγονός ότι ο φίλος της

Ernst, όπως συµβαίνει στους σκακιστές741, αφιέρωνε αρκετό χρόνο στο σκάκι

σε βάρος της σχέσης τους.

Το σχήµα του τετραγώνου, το βασικό σουπρεµατιστικό στοιχείο που

δεν συναντάται στη φύση742 και συµβολίζει τη Γη µε την έννοια ενός πόλου,

738 1944. Roesler 1973, 25. 739 O Ernst και η Tanning γνωρίστηκαν το 1942, από τον επόµενο χρόνο συζούσαν και παντρεύτηκαν το 1946. Χρήστου Χρύσανθος, Η Ζωγραφική του Εικοστού Αιώνα, τόµ.Β’, Θεσσαλονίκη, 1980, 81. 740 Roesler 1973, 25. 741 Πολλά προβλήµατα αντιµετωπίζουν οι γυναίκες των σκακιστών και ποικίλα κείµενα κυκλοφόρησαν µε αυτό το θέµα το οποίο και διαπραγµατεύεται η ρωσική µικρού µήκους (βουβή) ταινία Σκακιστικός πυρετός (Shakmatney Gorjatjka ή Chess Fever, 1925). Σκηνοθεσία Vsevolod Pudovkin και Nicolai Shipovsky. Στην ταινία εµφανίζονται κορυφαίοι σκακιστές της εποχής (Raúl Capablanca, Carlos Torre, Frank Marshall, Ernst Grünfeld, Rudolf Spielman κ.α.). Επίσης αναφέρεται από τον Reinfeld στο κεφάλαιο Τριάντα δύο τρόποι για να τρελαθείς ένα γνωστό ανέκδοτο σχετικά µε αυτό το θέµα: Κάποιος βρήκε έναν φίλο του σε δίληµµα. -Η γυναίκα µου µε απείλησε, ότι θα µε χωρίσει, αν δεν εγκαταλείψω το σκάκι. -∆εν είναι τροµερό; -Ναι, θα µου λείψει πολύ η γυναίκα µου. Reinfeld Fred, The Joys of Chess, London, 1972, 14. 742 Gablik Suzi, Μινιµαλισµός στο: Έννοιες της Μοντέρνας Τέχνης 2003, 341.

189

µιας «βάσης» ή «θεµελίου»743, χρησιµοποιήθηκε στο αλληγορικό έργο Χωρίς

τίτλο (εικοστός αιώνας, πίν.542) του Jacek Zulawski (1907-76). Ο πολωνός

καλλιτέχνης χρησιµοποίησε αντί για τη Γη στο διάστηµα, την τετράγωνη

σκακιέρα. Πάνω στα µικρά και αντίθετα τετράγωνά της, τοποθέτησε µαζί µε

τις σκακιστικές φιγούρες και ανθρώπους από διαφορετικές φυλές, ενώ πίσω

από ένα σύννεφο, στο βάθος αποκαλύπτει ένα τµήµα από το πρόσωπο του

πεπρωµένου744.

Τον δέκατο ένατο αιώνα αυξήθηκε η τάση για ξεπέρασµα των ορίων

της σκακιέρας, τον εικοστό προστέθηκε πια και η τρίτη διάσταση. Στο έργο

του Dan Fuller (;-;) απεικονίζονται οι Σκακιστές (εικοστός αιώνας, πίν.543) να

παίζουν µέσα σε µια τρισδιάστατη σκακιέρα που τα κοµµάτια της δεν

υπόκεινται στο νόµο της βαρύτητας. Παρόµοια σουρεαλιστκή προσέγγιση µε

κοµµάτια να αιωρούνται παρατηρείται στο γλυπτό (πίν.544) Σκάκι, Άνδρας,

Ρόδο και Γυναίκα (1967) του Morio Shinoda (1931-), που επιδιώκει µέσω των

µεταλλικών αντικειµένων τη συσχέτιση της τάσης και της σύνθλιψης.

Η εικόνα του αφηρηµένου εξπρεσιονιστή/σουρεαλιστή Roberto

(Antonio Sebastián) Matta (1911-2002), Οι σκακιστές (1954, πίν.545)

παρουσιάζει µια παρτίδα, που διεξάγεται σε ένα πολυεπίπεδο σκάκι745.

Αναµφίβολα η έµπνευση του πολυεπίπεδου σχήµατος ανάγεται στις σπουδές

του στην αρχιτεκτονική746 και την επιρροή που θα δέχθηκε αργότερα, το

διάστηµα που εργάστηκε στο γραφείο του Le Courbusier στο Παρίσι747. Από

τη δεκαετία του 1940 είχε επισηµανθεί η επαναφορά της ανθρώπινης µορφής

στις συνθέσεις του Matta και η δηµιουργία συνθετικού διαλόγου µεταξύ

ανθρώπου και µηχανής748. Η έµπνευση του έργου θα µπορούσε να αποδοθεί

743 Τρίγκας Ιωάννης, Το Παιχνίδι του Σκακιού στο: Burckhardt Titus, Tο σκάκι και ο Συµβολισµός του, Αθήνα, 1993, 36. 744 Gizycki 1972, 156. 745 Ίδια είναι η περιγραφή του έργου Η καρδιά των σκακιστών (1954) που παρουσιάζει ο Roesler. Roesler 1973, 18. Χαρακτηριστικό είναι ότι αναλογικά ο συντελεστής των διαστάσεων του πίνακα Σκακιστές, Ύψος/Μήκος, είναι ίδιος µε τον συντελεστή Μήκους/Ύψος του πίνακα Η καρδιά των σκακιστών (195x251 εκ.). Αν υποθέσουµε ότι ο Roesler έκανε λάθος και έγραψε πρώτα το µήκος αντί για το ύψος τότε πιθανόν να είναι το ίδιο έργο. 746 1929-1931. 747 Overy Paul στο: Turner Jane (edit.), The Dictionary of Art, vol.20, London, 1996, 837. 748 RoGallery Roberto Matta (1911-2002) <http://www.rogallery.com/matta_roberto/matta-biography.htm> (Πρόσβαση 1/2/2005).

190

στην επαφή του καλλιτέχνη µε το έργο του Duchamp749, που συντελέσθηκε το

1937750.

Οι ηµιαφηρηµένες φιγούρες, που χαρακτηρίζουν τον Merlyn Οliver

Evans (1910-73)751, παρουσιάζονται στο σουρεαλιστικό έργο Οι σκακιστές

(1951, πίν.546) που ανήκει στη δεκαετία του 1950, την εποχή που

διερευνούσε την εκφραστική δύναµη του αφηρηµένου σχήµατος752. ∆εν

παρουσιάζει ενδιαφέρον η θέση που απεικονίζεται στο σουρεαλιστικό έργο

της Julia Thecla (1896-1973), Σκάκι, ο Λευκός έχει την κίνηση (1940,

πίν.547). Παρόµοιοι τίτλοι χρησιµοποιούνται σε σπουδές ή προβλήµατα,

εντούτοις στη συγκεκριµένη περίπτωση είναι τρύπιο σε 3 κινήσεις753. Για το

επιθυµητό εικαστικό αποτέλεσµα η αµερικανίδα ζωγράφος χρησιµοποίησε για

τα κοµµάτια και τα πρόσωπα φωσφοριζέ χρώµατα754.

∆υναµική είναι η τριγωνική σύνθεση στο πριµιτίφ έργο του πολωνού

Teofil Ociepka (1891-1978) Παρτίδα σκακιού (1946, πίν.548), το οποίο

εκτυλίσσεται σε εσωτερικό χώρο µε µια γυναικεία µορφή να παρατηρεί τη

θέση που βρίσκεται στο φινάλε.

Στην καταγραφή του ονείρου παραπέµπει η σουρεαλιστική εικόνα του

Hans Kratzer (;-;), Game In Nothing (1926, πίν.549), ενώ για το έργο Χωρίς

τίτλο (εικοστός αιώνας, πίν.550) του Jerzy Skarżyński ο Gizycki αναφέρει, ότι

πρόκειται απλώς για µια σύνθεση755. Οι Σκακιστές756 (1954, πίν.551) του

Jacob Lawrence757 (1917-2000) απεικονίζονται µε αφηρηµένα χαρακτηριστικά

να παίζουν σε µια σκακιέρα της οποίας το τετράγωνο a1 είναι λευκό αντί για 749 Overy Paul στο:Turner Jane (edit.), The Dictionary of Art, vol.20, London, 1996, 838. 750 RoGallery Roberto Matta (1911-2002) <http://www.rogallery.com/matta_roberto/matta-biography.htm> (Πρόσβαση 1/2/2005). 751 Biographies, Evans Merlyn <http://appbio.net/biographies/Evans-%20Merlyn-3163.html > (Πρόσβαση 2/2/2005). 752 Jenkins David Fraser στο: Turner Jane (edit.), The Dictionary of Art, vol.10, London, 1996, 655. 753 Τρύπιο σηµαίνει ότι δεν υπακούει στους κανονισµούς της µιας λύσης. Η θέση µελετήθηκε από τον Χαρίλαο Φουγιαξή για τη συγκεκριµένη µελέτη. 754 Roesler 1973, 25. 755 Gizycki 1972, 256+1 [Λεζάντα εικ.]. 756 Το έργο ανήκει στο Tacoma Art Museum, Τακόµα. Στο ίδιο µουσείο ανήκει και µια µεταγενέστερη χαλκογραφία-ακουατίντα του αµερικανού καλλιτέχνη µε τίτλο ∆ύο οικοδόµοι παίζουν σκάκι (1996). 757 Ο Roesler αναφέρει άλλα δύο έργα του αµερικανού καλλιτέχνη µε τον ίδιο τίτλο, Σκάκι στο Broadway. Το πρώτο (φτιαγµένο µε γκουάς) απεικονίζει µια σκακιστική αίθουσα στην Νέα Υόρκη και στο βάθος παρουσιάζονται αρκετοί παίκτες καθισµένοι µπροστά σε σκακιέρες. Το δεύτερο είναι φτιαγµένο µε µελάνι και χρονολογείται το 1961. Roesler 1973, 15.

191

µαύρο. Η παρτίδα βρίσκεται στη φάση του ανοίγµατος και όλες οι φιγούρες,

εκτός από τον Βασιλιά, είναι της Κεντρικής Ευρώπης. Μια ανάλυση της

φόρµας σε επίπεδα παρουσιάζεται στους Σκακιστές (1947, πίν.552) της

Shoshannah Hoffman.

Οι δύο εικόνες (πίν.553 και πίν.554) αναπαριστούν σκακιέρα και

φιγούρες µε διαφορετικές τεχνικές, αλλά και µε διαφορετικό σκεπτικό. Η

πρώτη του Marko Selebonovic (;-;), Χωρίς τίτλο758 (1933) δείχνει µια θέση

φινάλε µε το Μαύρο υλικά να µειονεκτεί, πιθανόν ο αντίπαλος εγκατέλειψε και

«τα πιόνια µείναν απείραχτα από τότε στη σκακιέρα»759, για να

ζωγραφιστούν. Στη δεύτερη του Antonio Bueno (1918-84) µε τίτλο Η σκακιέρα

(1951), το σκακιστικό σετ πλαισιώνουν ένα βιβλίο, ένα ρολόι και ένα µικρό

φύλλο χαρτί µε ένα µολύβι, υλικά που παραπέµπουν στα απαραίτητα

συνοδευτικά της προπόνησης και των επίσηµων παρτίδων, που είναι

αντίστοιχα µε το σκακιστικό χρονόµετρο, το παρτιδόφυλλο και το στυλό. Στο

έργο του ο ανεξάρτητος καλλιτέχνης760 Guy Pène Du Bois (1884-1958) δίνει

µια άποψη εξωτερικού χώρου από ψηλά µε θέµα τα Τραπέζια σκακιού,

πλατεία Washington (περ.1950, πίν.555).

Η εικόνα Σκακιστές (1914, πίν.556) του ελβετού Arnold Brügger (1888-

1975), ενός εκ των πιο σηµαντικών καλλιτεχνών, που είχαν συνεισφέρει

πολλά στην ανανέωση της ελβετικής τέχνης761, παρουσιάζει σε γαιώδη

χρώµατα µια παρτίδα σε εξέλιξη µε ψηλόλιγνες φιγούρες.

Σε µεσαιωνική ατµόσφαιρα παραπέµπει η τοιχογραφία Παρτίδα

σκακιού (1925, πίν.557) του Filippo Pella (;-;), ενώ η σύνθεση παρουσιάζει

κοινά χαρακτηριστικά µε τη µικρογραφία του πίν.45 που χρονολογείται στα

τέλη του δέκατου πέµπτου αιώνα. Η εικόνα Παρτίδα σκακιού ή Παίζοντας

σκάκι (1934, πίν.558) του Marcin Samlicki (ή Martin Franciszek762/1878-

758 Στη δηµοσίευση του έργου δεν αναφέρεται ο τίτλος. 759 Μπόρχες Χόρχε Λουίς, Η Ιστορία της Νύχτας και άλλα ποιήµατα, µτφ. ∆ηµήτρη Καλοκύρη, Αθήνα, 1998, ∆εκαέξη Χάικου, 114. 760 Ποτέ δεν συνδέθηκε µε συγκεκριµένη σχολή ή κίνηµα. Fahlman Betsy, Guy Pène Du Bois: The Twenties at Home and Abroad, <http://www.tfaoi.com/aa/4aa/4aa558.htm> (Πρόσβαση 14/5/2005). 761 Index-kultur.de <http://www.index-kultur.de/Webkatalog/Kultur/Kunstgeschichte-Kuenstler/B.shtml> (Πρόσβαση 20/11/2005). 762 Roesler 1973, 23.

192

1945) απεικονίζει έναν παίκτη να τοποθετεί ένα κοµµάτι, που προφανώς

µόλις έχει κόψει, µέσα στο κουτί, και η εικόνα Παρτίδα σκακιού (χ.χ., πίν.559)

του Alessandro Pomi (1890-1976) µια νεαρή µορφή να αναλύει µια θέση.

Στην Οικογενειακή παρτίδα σκακιού ή Παίκτες σκακιού (1943;/πίν.560) του

Alexandru Ciucurencu (1903-77) διακρίνεται µια δυναµική σύνθεση και

απλότητα στις µορφές, στοιχεία που χαρακτηρίζουν τον ρουµάνο ζωγράφο763.

Η αρµονική σχέση των ζεστών και ψυχρών χρωµάτων και η ισορροπία που

κυριαρχούν στο έργο προβάλλουν το θέµα της σκακιστικής αναµέτρησης.

Η Alice Kent Stoddard (1885-1976), που µαθήτευσε στον Thomas

Eakins764, απεικονίζει τους Σκακιστές (χ.χ., πίν.561) στην ύπαιθρο µε

δροσερά χρώµατα. Η Eugenia Rozanska (;-;) στην Παρτίδα σκακιού ή Σκάκι

στο Καρναβάλι (1957, πίν.562) παρουσιάζει έναν αγώνα ανάµεσα σ’ έναν

αρλεκίνο και έναν πιερρότο, µ’ ένα γυναικείο µέλος του θιάσου να

παρακολουθεί765. Μέσω του φωτισµού το σκηνικό της εικόνας Παρτίδα

σκακιού (χ.χ., πίν.563) του Frank Mason (1921-) δίνει την ψευδαίσθηση µιας

διαστηµικής ατµόσφαιρας.

Σε µια οµάδα πινάκων χωρίς ένδειξη χρονολόγησης φαίνεται η

οµοιότητα στη σύλληψη του µοτίβου των συλλογισµένων παικτών που

προσπαθούν µε το παιχνίδι να ξεφύγουν από τη µονότονη καθηµερινότητα.

Οι καλλιτέχνες αποτυπώνουν µια γνώριµη εικόνα µε την έµπνευση να

µεταδίδει την ενέργειά της στα σωθικά, την αναπνοή να καθοδηγεί τη σκέψη

και την ψυχή που αντικατοπτρίζεται στη σκακιέρα να αγγίζει τη συµπαντική

δυαδικότητα766. Η εικόνα αυτής της στιγµής φαίνεται στα έργα: Οι παίκτες

(χ.χ., πίν.564) και Σκακιστές (χ.χ., πίν.565) του Laszlo Tar (1922-), Τραπέζι

σκακιού (χ.χ., πίν.566) και Σκακιστές (χ.χ., πίν.567) του Rynecki Moshe

(1881-1943) και Στρατηγική σκακιού (χ.χ., πίν.568), Παρτίδα σκακιού

(εικοστός αιώνας, πίν.569), Σκακιστές767 (χ.χ., πίν.570) και Παρτίδα

763 Museums from romanian Regions <http://museum.ici.ro/epersonalitati/ciucurencu.htm> (Πρόσβαση 1/10/2004). 764 Ask Art, The American Artists Bleubook, Alice Kent Stoddard (1885-1976) <http://www.askart.com/asκart/artist.aspx?artist=21724> (Πρόσβαση 12/5/2004). 765 Roesler 1973, 23. 766 Shan Sa, H πόλη των Χιλίων Ανέµων, Αθήνα, 2002, 219, 192. 767 Ένα έργο του Ivring Amen µε τον ίδιο τίτλο που χρονολογείται το 1961, υπάρχει στο Georgia Museum of Art στις Η.Π.Α, βλ. Παράρτηµα.

193

σκακιού768 (χ.χ., πίν.571) του Ivring Amen (1918-), ο οποίος εξακολούθησε

να ασχολείται µε το ίδιο θέµα και µετά τη δεκαετία του 1960769.

Το µοτίβο αυτό, που τον εικοστό αιώνα έγινε κυρίως υπόθεση της

φωτογραφίας, των ταινιών, καθώς επίσης των ρεπορτάζ για τα παγκόσµια

πρωταθλήµατα σκακιού και της σκακιστικής τεκµηρίωσης, συνέχισε να

παράγεται σε χαρακτικά και σχέδια µε τις παραλλαγές κλασικών οµάδων

τριών ή περισσοτέρων ατόµων, που εµφανίζονται σε µια ποικιλία χώρων στα

µέρη που διαδραµατίζεται η αναµέτρηση. Οι τυπικές µορφές απόδοσης

διατηρήθηκαν στην παραστατική αυτή τέχνη ακόµη και από διαφορετικούς και

ανεξάρτητους µεταξύ τους καλλιτέχνες, µε εντύπωση που καθορίζεται από το

χαρακτηριστικό στιλ του κάθε σχεδιαστή770, όπως παρατηρείται στη

βελονογραφία του Lovis Corinth771 (1858-1925) Σκίτσο τριών νεαρών που

παίζουν σκάκι (χ.χ., πίν.572), στην ακουατίντα του Heinrich Wolf (1875-1949)

Οι σκακιστές (χ.χ., πίν.573), στο χαρακτικό του Robert Maxfield (;-;) Σκάκι

(εικοστός αιώνας, πίν.574), στο χαρακτικό της Αγγλικής Σχολής ενός

ανώνυµου καλλιτέχνη Σαχ-Ματ (εικοστός αιώνας, πίν.575), στα δύο έργα του

Stanley Anderson Σε σαχ: σκηνή από εστιατόριο στο Λονδίνο (1932, πίν.576)

και Σε απειλή: Σκηνή σ’ ένα εστιατόριο του Λονδίνου (1932, πίν.577), καθώς

και στα δύο σχέδια µε µελάνι του Arthur Boyd (1920-99) ∆ύο άνδρες παίζουν

σκάκι (περ.1948, πίν.578) και Φιγούρες κάθονται σε τραπέζι µε σετ σκακιού

(1948, πίν.579).

Σε προφίλ απεικονίζονται οι µορφές των σκακιστών στα έργα των

πίν.580, πίν.581 και πίν.582: του Jan Toorop (1858-1928) Ο Arthur van

Schender και ο Rud Triebels (1916), του Joseph Margulies (1896-;) µε τίτλο

Σκάκι (χ.χ.) και ενός ανώνυµου καλλιτέχνη Παρτίδα σκακιού (της Αυστριακής

Σχολής-δεκαετία του 1930). Παρατηρείται επίσης ότι συνεχίστηκε και τον

εικοστό αιώνα η αποτύπωση της ψυχολογίας των θεατών, όπως προκύπτει

από τη λιθογραφία του Andreas Paul Weber (1893-1980) Οι µαιτρ (1961,

πίν.583), τη λιθογραφία του Saul Rabino (1892-1969), Σκακιστές (χ.χ.,

768 Ο Roesler αναφέρει ένα ακόµη έργο του Amen µε τίτλο Η κίνηση (1962) που βρίσκεται στη συλλογή New Haven Jewish Community Center. Roesler 1973, 2. 769 Βλ. Scacchi e Collezionismo, Scacchi e Arte <http://digilander.libero.it/skak61/arte/arte_a.htm> (Πρόσβαση 12/3/2004). 770 Holländer Hans, Holländer 2005, 330. 771 Άλλο ένα έργο του Corinth µε τίτλο Σκακιστές (1918) βρίσκεται στη National Gallery of Art-Washington, βλ. Παράρτηµα.

194

πίν.584) και τη γκραβούρα του Paul Hey, καθηγητή από το Μόναχο (1867-

1952), Τρεις Κύριοι παίζουν Σκάκι (χ.χ., πίν.585).

Παραλλαγή παρουσιάζουν τα έργα που απεικονίζουν το θέµα από

ψηλότερη οπτική γωνία772. Ο Andrzej Jurkiewicz (;-;) στη λιθογραφία Χωρίς

τίτλο (1938, πίν.588) αφαίρεσε την όψη ενός εκ των δυο παικτών για να

εισαγάγει µια κατακόρυφη ένταση και έδωσε βάρος στις µορφές χωρίς

προοπτική, µε αποτέλεσµα η εικόνα να γέρνει προς τον θεατή. Παρόµοια

αφαίρεση και χωρίς προοπτική φαίνεται και στο χαρακτικό του Möller Otto

(1883-1964) Σκακιστές (1922, πίν.589), το οποίο διακρίνεται από τις

δυναµικές γραµµές του, ενώ η γωνία απόδοσης µοιάζει πολύ µε εκείνη του

Kirchner (πίν.539), που είχε φιλοτεχνηθεί εννιά χρόνια νωρίτερα. Το έργο Χωρίς τίτλο (1968, πίν.590) του Kresba G. CeremuŠkina παρουσιάζει

σκακιστές σε διάφορες στάσεις να παίζουν σε µια λεωφόρο της Μόσχας773 και

η εικόνα του Rolf Blume (;-;) Κύκλος Σκακιστών (1959, πίν.591) παραπέµπει

σε µια σκηνή προπόνησης, και όχι τουρνουά, όπως προκύπτει από την

έλλειψη των σκακιστικών χρονοµέτρων. Η µαγνητική σκακιέρα στο βάθος, απ’

όπου το κοινό µπορεί να παρακολουθεί τις παρτίδες, έχει αντικατασταθεί τα

τελευταία χρόνια µε οθόνη. Ίσως θεωρείται παράλειψη η απουσία των

χρονοµέτρων που ο έλληνας σκακιστής Μαστιχιάδης στο έργο του (πίν.594) είχε επιµελώς σχεδιάσει. Με γρήγορες γραµµές, ελαφριά παραµόρφωση και

παιχνίδισµα φωτός απεικονίζονται οι Σκακιστές του (χ.χ., πίν.592) που

αποδίδεται στον James Cukier (1900-81).

Στη λιθογραφία του Homer Casteel (1918-72) Σκακιστές (χ.χ., πίν.593)

καθαρά φαίνονται τα σηµάδια της ήττας, που µας παραπέµπουν στην

ελαιογραφία του Henri-Eugène Campan (πίν.266). H σκακιέρα λειτουργεί σαν καθρέφτης, αντικατοπτρίζει στα πρόσωπα

των παικτών ό,τι συµβαίνει στα αντίθετα τετράγωνα και αυτό προβάλλεται πιο

πιστά όταν ο ζωγράφος ο ίδιος είναι και δεινός σκακιστής, όπως στην

772 Από ψηλότερη οπτική γωνία έχει απεικονισθεί και τα παιχνίδια της ντάµας από τον Edouard Vuillard (1868-1940), Οι παίκτες της ντάµας (χ.χ., πίν.586) και του go από τον κορεάτη Kim Ki-Chang (1914-) Παίζοντας go (1946, πίν.587). 773 Gizycki Jerzy, Sachy, Vsech Dob a Zemi, Prace, Praha, 1975, 452.

195

περίπτωση του Πρωταθλητή Ελλάδος (1949) Φώτη Μαστιχιάδη774 (1913-97).

Στην εικόνα Σκακιστές (1961, πίν.594) από τα πρόσωπα και τα χέρια

διακρίνεται η ψυχική διάσταση775 και ο εσωτερικός διάλογος των παικτών, γι’

αυτό και ο χαράκτης επιµελώς αποφεύγει κάθε λεπτολογία στα ρούχα. Ο

Μαστιχιάδης δεν παρέλειψε να «στρώσει» µια σωστή θέση και να

τοποθετήσει το χρονόµετρο µε ένα κουµπί πιο ψηλά, που υποδηλώνει ποιος

έχει την κίνηση. Μ’ αυτό τον τρόπο η κατανοητή γλώσα της τέχνης του, που

φαίνεται σε αυτές τις στεγνές µορφές που πηγάζουν από τα προσωπικά του

βιώµατα776, εκπέµπουν κάποιο σαφές και ευανάγνωστο µήνυµα777. Από τη

συλλογή των έργων του Μαστιχιάδη, προκύπτει ότι το σκακιστικό θέµα τον

απασχόλησε περισσότερο τη δεκαετία του 1970.

Το σκάκι από νωρίς έγινε δηµοφιλές και µέσα στους κόλπους του

Κυβισµού, γιατί τόσο η στοχαστική απασχόληση που εµπεριέχει τη

γεωµετρία, όσο και το σχήµα της σκακιέρας, ανταποκρίνονται στο νοητικό

στοιχείο778 µε τις µαθηµατικές προεκτάσεις και τις πολλαπλές γωνίες, που

είναι από τα βασικά χαρακτηριστικά του.

Μολονότι ο Georges Braque (1882-1963) από το 1909 παρέµεινε ζωγράφος κυρίως νεκρών φύσεων779, στην ποιητική εικόνα µε τίτλο Υποµονή (1942, πίν.595)780 τοποθέτησε µια γυναικεία µορφή µε τραπουλόχαρτα και κάτω δεξιά µια σκακιέρα µε κίτρινα και καφέ τετράγωνα. Η ενασχόληση του αναλυτικού κυβιστή µε το παιχνίδι φαίνεται και από τη σειρά µε θέµα τα µπιλιάρδα, που είχε αρχίσει το 1944781. Η γυναικεία µορφή του Braque παρουσιάζεται µε διχοτοµηµένο κεφάλι που το αµιγές προφίλ του συνδυάζεται µε τη σχεδόν τριών τετάρτων µετωπική του στάση, ενώ ο περιορισµός του βάθους της εικόνας και η αίσθηση στερεότητας, παράλληλα

774 Ο Έλληνας χαράκτης έχει δηµιουργήσει άλλα οκτώ έργα µε θέµα το σκάκι τα οποία χρονολογούνται µετά το 1970 και παρουσιάστηκαν στην έκθεση «Η Τέχνη του Σκακιού», 1997. Θεσσαλονίκη, Μουσείο Αθλητισµού, επιµέλεια Ν. Σφήκας. 775 Μαστιχιάδης Φώτης και Παπαδοπούλου Μπία, Φ. Μαστιχιάδης, ∆ηµοτική Πινακοθήκη Πατρών, 1995. 776 Γεννήθηκε στο Αϊβαλί της Μικράς Ασίας και κατέφυγε µε την καταστροφή του 1922 στη Μυτιλήνη, ό.π. 777 ό.π. 778 Miller Arthur, Αϊστάιν-Πικάσο, Ο χώρος, ο χρόνος και η οµορφιά, Αθήνα, 2002, 15. 779 Golding John, Κυβισµός στο: Έννοιες της Μοντέρνας Τέχνης 2003, 90. 780 Στον κατάλογο του Roesler αναφέρεται ένα κολάζ του Braque µε τίτλο Η σκακιέρα (1913, 90,2x45,1 εκ., Ιδιωτική συλλογή, Παρίσι). Roesler 1973, 4. 781 Apollonio Umbro, Ζωρζ Μπρακ στο Ραγιάς Γεώργιος (επιµ.), Οι Μεγάλοι Ζωγράφοι, Εικοστός αιώνας, Αθήνα, 1977, 66.

196

µε τον χώρο που ρέει προς τον θεατή782, προβάλλουν την ακεραιότητα του θέµατος. Παρόµοια ανάλυση του κεφαλιού συναντάται και στο προγενέστερο έργο του Το ντουέτο (1937). Ο Braque, όπως παλιότερα και ο Matisse, χρησιµοποίησε την εναλλαγή των χρωµάτων της σκακιέρας, για να ισορροπήσει τη σύνθεση και να δώσει µια κλιµακωτή κίνηση.

Μέσα στις αναζητήσεις του τρίτου της τριανδρίας των µεγάλων ζωγράφων του Κυβισµού του Juan Gris783 (1887-1927) για µαθηµατική ακρίβεια784 θα µπορούσε να ενταχθεί Η σκακιέρα (πίν.596), που δηµιούργησε τον Μάρτιο του 1917. Το αντικείµενο αυτό ξεχωρίζει σε πράσινο και χρώµα της σάρκας, µέσα στα σχήµατα της επίπεδης εικόνας και τονίζει το διαγώνιο πλέγµα, σε αντίθεση µε το ορθογώνιο που προτιµούσε ο Braque785. Τα φωτεινά και σκούρα πλακάτα χρώµατα υποδηλώνουν ότι ο συνθετικός κυβιστής δεν έριξε µόνο µια φωτεινή πηγή γύρω από τη σκακιέρα, που προσδίδει στο σύνολο µια δυναµική. Από τα κυβιστικά έργα του Gris µε θέµα το σκάκι786, αποκαλύπτεται ξεκάθαρα το ενδιαφέρον του για την αναζήτηση ενός είδους «χρυσής αναλογίας», που να ισχύει τόσο για τον χώρο όσο και για τα αντικείµενα, τόσο για τα µεγέθη όσο και για τα χρώµατα787.

Για την Marie-Hélène Vieira da Silva (1908-92) και τον σύζυγό της Arpad Szenes, το σκάκι και τα χαρτιά, η µουσική και το διάβασµα, ήταν από τις καθηµερινές δραστηριότητές τους την περίοδο της εξορίας τους (1940-1947)788 και συγρόνως µια διέξοδος από τις στενοχώριες. Ήδη από το 1940 η σκακιέρα, το αρµόνιο και η βιβλιοθήκη εµφανίστηκαν σε ποικίλα σχέδια και σπουδές της789. Στη Παρτίδα σκακιού (1943, πίν.597, εικ. πάνω) δύο σκακιστές χάνονται στη δυναµική προοπτική σύνθεση, η οποία αποτελείται από µικρά τετράγωνα και δίνει την αίσθηση ψηφιδωτού. Πρόκειται για µια ιδιαίτερη τεχνοτροπία, όπου οι ψηφίδες και τα τετράγωνα των πορτογαλικών azulejos συνδυάζονται µε το µοτίβο της σκακιέρας790. Οι παίκτες κάθονται

782 Golding John, Κυβισµός στο: Έννοιες της Μοντέρνας Τέχνης 2003, 86. 783 ό.π., 90. 784 Χατζηκυριάκος-Γκίκας Νίκος, Περιπέτειες της Σκέψης, Αθήνα, 1990, 54. 785 Foster Hal, Krauss Rosalind, Bois Yve-Alain και Buchloh Benjamin H. D., Art Since-Modernism, Antimodernism, Postmodernism, London, 2004, 165. 786 1. Βιολί και σκακιέρα (1913), 2. Η Σκακιέρα (1915), 3. Η Σκακιέρα (1915), 4. Σκακιέρα και κρύσταλλο ή Νεκρή φύση µε τραπουλόχαρτα (χ.χ.). Roesler 1973, 11. 787 Αργκάν Τζούλιο Κάρλο, Η Μοντέρνα Τέχνη, Ηράκλειο, 1998, 343, 344. 788 Με την έκρηξη του Β’ Παγκοσµίου Πολέµου το ζευγάρι οδηγήθηκε σε αυτοεξορία στο Ρίο ντε Τζανέιρο, λόγω της εβραϊκής καταγωγής του συζύγου της και των κοµµουνιστικών του πεποιθήσεων, και έχοντας χάσει η ίδια µετά τον γάµο της την πορτογαλική της υπηκοότητα. Rosenthal Gisela, Vieira da Silva, Köln, 1998, 39. 789 Rosenthal Gisela, Vieira da Silva, Köln, 1998, 48, 49. 790 Wilson Sarah στο: Turner Jane (edit.), The Dictionary of Art, vol.32, London, 1996, 423.

197

στην άκρη της, κοιτώντας µια θέση χωρίς ενδιαφέρον, που ξεχωρίζει από το φόντο λόγω του ξύλινου πλαισίου και της αυθαίρετης προοπτικής της. Η παρτίδα σκακιού εντάσσεται σε µια ατµόσφαιρα συγγενική µε τα προηγούµενα έργα της και σύµφωνα µε την ίδια αποδόθηκε σε πιο ευρύχωρη και εκτεταµένη διάσταση απ’ότι είχε αρχικά συλλάβει. Όπως αναφέρει, παρότι κυοφορούσα από καιρό την ιδέα, αργότερα όταν σχεδίασα µερικά µικρά τετράγωνα, εµφανίστηκαν οι παίκτες. Αναδύθηκαν από το φόντο και ικανοποιήθηκε µε το αποτέλεσµα791. Ένα δεύτερο σκακιστικό έργο της που συσχετίζεται µε τον Συνθετικό Κυβισµό του Picasso της δεκαετίας του 1920792 είναι το Σαχ και Ματ (1949-50, πίν.597, εικ. κάτω) στο οποίο αντιπαρατιθέµενα τετράγωνα, ορθογώνια και ρόµβοι σε απαλά χρώµατα και µε τυχαίους διαγώνιους σχηµατισµούς έχουν δηµιουργήσει µια σύνθεση σε σχήµα διχτυού. Η προοπτική ταξινόµηση χρησιµοποιείται για να αποµακρύνει την κεντρική σκακιέρα και η επιφάνεια του καµβά φαίνεται όχι µόνο να κινείται όπως στη Σκακιέρα (1962, πίν.598, εικ. πάνω) αλλά και να συστρέφεται, ενώ συγχρόνως δηµιουργείται µια ισορροπηµένη και µυστηριακή ατµόσφαιρα793. Σε πολλά έργα της, η βραβευµένη καλλιτέχνιδα µε τον Σταυρό της Λεγεώνας της Τιµής, εκφράστηκε συναισθηµατικά µε έναν µουσικό ρυθµό χρησιµοποιώντας τη σκακιέρα και πολλαπλασιάζοντας τα τετράγωνά της όπως, η Σύνθεση (1949-50, πίν.598, εικ. κάτω) όπου ο θεατής εγκλωβίζεται σε ένα τούνελ µε κατοπτρικές σκακιέρες.

Η σκακιέρα που είχε εισέλθει στη νεκρή φύση των µπαρόκ έργων (πίν.104 και πίν.105), για να δώσει έναν νέο συµβολισµό, και χρησιµοποιήθηκε τον εικοστό αιώνα σαν µοτίβο µέσα στη σύνθεση της νεκρής φύσης (πίν.106), εµφανίζεται και στο κυβιστικό κίνηµα. Ο Louis Casimir Ladislas Markous, γνωστός σαν Marcoussis, (1883-1941) το 1912 φιλοτέχνησε το έργο Νεκρή φύση µε σκακιέρα (για ντάµα) (πίν.599). Σε ένα ορθογώνιο τραπέζι, του οποίου το πλαίσιο έχει ανυψωθεί κάθετα, απεικονίζονται αντικείµενα όπως κανάτα, ποτήρια, µελανοδοχείο και τραπουλόχαρτα. Το κέντρο του πίνακα καταλαµβάνεται από µια σκακιέρα για ντάµα της οποίας η κάτοψη µπερδεύεται µε αυτή του τραπεζιού και του καµβά794. Από τα ορθογώνια σχήµατα της εικόνας του Youri Vasnetsov

791 Rosenthal Gisela, Vieira da Silva, Köln, 1998, 51. 792 Arnason H. H., History of Modern Art, Spaightwood, Galleries <http://spaightwoodgalleries.com/Pages/Vieira_da_Silva.html> (Πρόσβαση 7/6/2005). 793 The Art Book, London, 1996, 477. 794 Pièces d’échecs 1990, 40.

198

(1900-73) Νεκρή φύση µε σκακιέρα (1926-1928, πίν.600), η σκακιέρα φαίνεται να είναι το µόνο οικείο αντικείµενο. Στο έργο του Eberhard Viegener (1890-1967) Νεκρή φύση µε τραπουλόχαρτα και σκακιέρα (1932, πίν.601), όπου κυριαρχεί µια διαφάνεια, η σκακιέρα παίρνει τη θέση τραπεζιού και οι φιγούρες του σκακιού χρησιµοποιούνται µαζί µε τα διάφορα είδη της καθηµερινής χρήσης. Παρότι στο έργο του Henri Hayden (1883-1970) Νεκρή φύση µε άσο σπαθί και φιγούρες σκακιού (1919, πίν.602) οι φιγούρες του σκακιού δεν αποτελούν το κύριο θέµα, εντούτοις από δύο άλλα σκακιστικά έργα του, που χωρίζονται µεταξύ τους µε µεγάλη χρονική απόσταση795, φαίνεται ότι το παιχνίδι απασχόλησε τον πολωνό κυβιστή.

Οι δύο κυβιστικές εικόνες µε σκακιστές, που απεικονίζονται σε ώρα κίνησης (πίν.603 και πίν.604), ανήκουν στους Jean Metzinger (1883-1956) και Robert MacBryde (1913-66). Γεωµετρικά συγκροτηµένη και µε έντονα χρώµατα που οφείλονται σε φωβιστική και ιµπρεσιονιστική επίδραση796, είναι η πρώτη εικόνα Στρατιώτης σε παρτίδα σκακιού (περ.1915-1916) του ανήσυχου Metzinger797. Με ελαφριές και επιµεληµένες φωτοσκιάσεις ο ανταγωνιστής του Picasso798, που έφερε το πλατύ κοινό σε επαφή µε τον Κυβισµό799, έδωσε µια ανάγλυφη µορφή στη δυναµική σύνθεση, µε τον παίκτη µπροστά σε µια σκακιέρα διαφορετικής κλίµακας από τις φιγούρες, ενώ κάθε µεγάλη γεωµετρική σχέση καθορίζεται από τρίγωνα, στα οποία εφαρµόζεται η χρυσή τοµή. Σε ένα γράµµα του προς τον Albert Gleizes το 1916, µε τον οποίο είχε γράψει το βιβλίο που θεωρείται µανιφέστο του κυβισµού800, Du Cubisme (1912), ανέφερε: «Τα πάντα είναι αριθµοί. Ο νους µισεί ότι δεν µπορεί να µετρήσει...» και του αποκάλυψε ότι η τέταρτη διάσταση δεν περιείχε πλέον γι’ αυτόν µυστικά801. Ο τρόπος µε τον οποίο ο

795 Οι σκακιστές (1913) 139,7x179,7 εκ., Χρονολογηµένο και ενυπόγραφο και Η σκακιέρα, (1961) 59,7x91,4 εκ. Λονδίνο, Tate Gallery (βλ. Παράρτηµα). Στο πρώτο έργο απεικονίζονται δύο ανδρικές µορφές να παίζουν σε ένα τραπέζι και τρεις γυναικείες και µια ανδρική να παρακολουθούν. Roesler 1973, 12. 796 Artfact, Jean Metzinger-1883-1956 <http://www.artfact.com/features/viewArtist.cmf?aID=22759> (Πρόσβαση 1/3/2004). O παππούς του Nicholas Metzinger ήταν ναύαρχος πυροβολικού του Ναπολέοντα. Robbins Daniel, The David and Alfred Smart Museum of Art, A Guide to the Collection, New York, 1990, 109. 797 Ο καλλιτέχνης άλλαζε τεχνοτροπίες σχεδόν κάθε χρόνο, βλ. Cottington David, Cubism in the Shadow of War: The Avant-Garde and Politics 1905-1914, New Haven, 1998, 155. 798 Robbins Daniel, The David and Alfred Smart Museum of Art, A Guide to the Collection, New York, 1990,108. 799 Miller Arthur, Αϊστάιν-Πικάσο, Ο χώρος, ο χρόνος και η οµορφιά, Αθήνα, 2002, 225. 800 ό.π., 229. 801 Robbins Daniel, The David and Alfred Smart Museum of Art, A Guide to the Collection, New York, 1990, 109.

199

καλλιτέχνης έχει παρατάξει τα πέντε κοµµάτια, που ανήκουν στο ίδιο στράτευµα, απορρέει από τη στρατιωτική καταγωγή του802, αν και είναι από τα λίγα έργα του µε θέµα τον πόλεµο. Αυτό το έργο πιθανόν έρχεται σε αντίθεση µε δύο άλλα πορτραίτα του 1913 και 1914, το Πορτραίτο του Max Jacob και µια παραλλαγή του, το Άνδρας µε πίπα, όπου εισάγεται επίσης η ιδέα του περιεχοµένου και της σκιάς, αλλά πλαισιώνεται και από πλούσιες λεπτοµέρειες. Οι γωνίες των κεφαλιών, των στοµάτων και των τσιγάρων είναι πανοµοιότυπες και στις τρεις εικόνες. Αυτό που κάνει τον Στρατιώτη (πίν.603) τόσο ήρεµο και σίγουρο είναι η απλότητα που είχε αναπτύξει ο καλλιτέχνης από την αρχή του Α’ Παγκοσµίου Πολέµου. Τη δύσκολη εκείνη εποχή, µέσα στο χάος του πολέµου, επιδίωκε να συγκεντρώνεται στην τέχνη για να κατακτήσει µια νέα αρµονία. Όχι την αρµονία µε την καθηµερινή της έννοια, αλλά µε την αρχική της. Και αυτό που παρατηρείται δεν είναι µόνο το πλούσιο χρώµα της ζωγραφικής του, αλλά και οι αναφορές στον Πυθαγόρα και τον Πλάτωνα, καθώς και η πίστη του στο ιδεώδες της τελειότητας ενάντια στη σκληρή πραγµατικότητα της ζωής κατά τη διάρκεια του πολέµου803. Στο έργο του ο Metzinger, τον οποίο απασχόλησε, όπως και τον Duchamp, η τέταρτη διάσταση, επέλεξε το σκάκι για να συνδέσει τον κόσµο των αριθµών και της µέτρησης µε εκείνον του στρατού και του πολέµου.

Σκακιστικά αντίθετη είναι η δεύτερη εικόνα του MacBryde µε τίτλο Ο σκακιστής (περ.1947-1950, πίν.604), όπου η εικαστική σύνθεση των δύο παρατάξεων δίνει την εντύπωση ότι διεξάγεται ένας περίπλοκος αγώνας.

Στο έργο Σκακιστική σύνθεση (χ.χ., πίν.605) ο Nissam Engel (;-;) ζωγράφισε πέντε φιγούρες της Λευκής παράταξης και κόλλησε αρκετά σκακιστικά διαγράµµατα, µε διάφορες θέσεις, που κυκλοφορούν σε έντυπα.

Οι γρήγορες πινελιές και η εντύπωση της στιγµής, που ήθελε να αποδώσει ο Max Oppenheimer (1885-1954), καθώς οι παίκτες ανέλυαν µια παρτίδα, που είχε ήδη διεξαχθεί, χαρακτηρίζει το έργο του Παρτίδα σκακιού (µετά το 1909, πίν.606, εικ. πάνω). Tο θέµα εστιάζεται στη σκακιέρα και στα χέρια των παικτών, εκ των οποίων ο Μαύρος υπαγορεύει τις κινήσεις. Σε αντίθεση µ’ αυτό το έργο όπου αγνοεί τις εκφράσεις των σκακιστών, στο Σκάκι µε τον Emanuel Lasker (1942, πίν.606, εικ. κάτω) παρουσιάζει τον

802 Artfact, Metzinger Jean-1883-1956 <http://www.artfact.com/features/viewArtist.cfm?aID=22759> (Πρόσβαση 2/8/2004). 803 Robbins Daniel, The David and Alfred Smart Museum of Art, A Guide to the Collection, New York, 1990, 109.

200

πρωταθλητή να κάνει την κίνηση και τον συµπαίκτη του σκεπτικό804. Και τα δύο έργα χαρακτηρίζουν το προσωπικό του στιλ, µε το οποίο απέδιδε ανάµεσα σε άλλα και σκηνές από τον κόσµο των αθληµάτων. Από το 1919 ο αυστριακός καλλιτέχνης ήταν γνωστός σαν Mopp, αν και υπέγραφε µε αυτό το όνοµα από το 1910805.

Στο έργο του Ian Fairweather (1891-1974) Hospital chess (1957, πίν.607), διακρίνεται µια µάχη ανάµεσα σε δύο µορφές, που θυµίζουν ανθρώπινες φιγούρες. Η µικρή χρωµατική διαβάθµιση του µπλε και του χρώµατος της ώχρας στο φόντο χωρίζεται από ευθείες και καµπύλες σε καφέ που παραπέµπουν στην κινέζικη γραφή, από την οποία επηρεάστηκε και ενίοτε χρησιµοποιούσε για να υπογράφει τα έργα του806.

Πιο πυκνό και ευανάγνωστο είναι το έργο Οι σκακιστές (1958, πίν.608) του Henry Schwartz (1927-), ενός από τους πιο σηµαντικούς καλλιτέχνες της δεύτερης γενιάς του Εξπρεσιονισµού στη Βοστόνη807. Εδώ οι ανθρώπινες φόρµες και η παρτίδα που διεξάγεται έρχεται σε ρήξη µε τα αφηρηµένα σχήµατα που κυριαρχούν στο φόντο

Σε ένα βαθύ «επίπεδο» και συναισθηµατικά φορτισµένη είναι η αφηρηµένη εξπρεσιονιστική εικόνα του Joseph John Paul Meert (1905-90) Κοµµάτι σκακιού (1945, πίν.609). Το έργο δεν παραπέµπει σε αλληγορίες ή παρτίδες, αλλά είναι γέννηµα µιας εκφραστικής ανάγκης που πηγάζει από την προσωπική εµπειρία του καλλιτέχνη.

Στο αφηρηµένο έργο Σκακιέρα (1958, πίν.610) η Dorothy Mead (1928-75), για να εκφράσει την αντιπαλότητα, χρησιµοποιεί δυναµικές πινελιές µε κρύες και ψυχρές αποχρώσεις, αγνοώντας τη εικόνα οπτική διάσταση της σκακιέρας.

Σε πιο ελεύθερη ατµόσφαιρα και στο πλαίσιο της αφηρηµένης σκέψης ο Gaetano Pompa δηµιούργησε µια Σύνθεση µε σκακιέρα (1960, πίν.611). Ο καλλιτέχνης ζωγράφισε δύο φόρµες, που µοιάζουν, σε ελλειπτικό σχήµα εκατέρωθεν του έργου και πιθανόν παραπέµπουν σε δύο αντιπάλους. Μια

804 Roesler 1973, 19. Προφανώς το κοµµάτι που κρατά ο πρωταθλητής είναι η Ντάµα, η οποία και τοποθετείται στο g4 (βλ σχεδιάγραµµα πίν.606). Η Μαύρη παράταξη δεν έχει µέλλον. 805 Ruttkamer M.A.v. στο: Turner Jane (edit.), The Dictionary of Art, vol.23, London, 1996, 456. 806 Eva Breuer art dealer, Ian Fairweather <http://www.evabreuerartdealer.com.au/fairweather.html> (Πρόσβαση 22/5/2004). 807 Gallery Naga, Henry Schwartz <http://www.gallerynaga.com/artists/schwartz/schwartz.html> (Πρόσβαση 1/5/2005).

201

µαύρη γραµµή, η οποία διαπερνά τη δεξιά φόρµα καταλήγει στην αριστερή, που εσωκλείει µια µικρή σκακιέρα, σαν να την κεντρίζει.

Οι ρωσικές βερνικωµένες µικρογραφίες εµφανίστηκαν τον εικοστό αιώνα και συγκεκριµένα µετά την επανάσταση του 1917 στο Palekh, που ήταν ένα από τα µεγαλύτερα κέντρα αγιογραφίας µε ιστορία τριών αιώνων. Λόγω της θρησκευτικής καταδίωξης οι καλλιτέχνες άρχισαν να αναζητούν νέες εργασίες βασιζόµενοι στις καλλιτεχνικές τους γνώσεις. Αφορµή της νέας Σχολής στάθηκε ο Ivan Golikov (1886-1937), που γνώριζε και χρησιµοποίησε την τεχνική της αγιογραφίας µε την εµπειρία του βερνικιού από τις µικρογραφίες του Lukutino. Οι µικρογραφίες αυτές είχαν εισαχθεί στη Ρωσία τον δέκατο όγδοο αιώνα από τη δυτική Ευρώπη. Όλες οι µικρογραφίες του Palekh είναι ζωγραφισµένες σε µαύρο φόντο808 και διακρίνονται για την ακρίβεια και τη λεπτοµέρειά τους. ∆ύο µικρογραφίες (πίν.612 και πίν.613) µε παρτίδες σε εξέλιξη είναι φιλοτεχνηµένες σε µικρά κουτιά. Η πρώτη του Golikov µε τίτλο Σκάκι (1924) σε καπάκι µικρού ελλειπτικού κουτιού, µε κοµµάτια που απεικονίζονται σε σχήµα σφαίρας, και η δεύτερη ενός ανώνυµου καλλιτέχνη Χωρίς τίτλο (εικοστός αιώνας) σε καπάκι µικρού ορθογώνιου κουτιού.

Ο απολογισµός των έργων και οι ποικίλες εκφάνσεις του σκακιού σε διάφορα καλλιτεχνικά κινήµατα του µοντερνισµού του εικοστού αιώνα αποδεικνύει ότι εµπεριέχει αποδεκτά στοιχεία των εννοιολογικών προσανατολισµών τους.

Τα πιόνια του Magritte

Σε µια από τις πρώτες αναµνήσεις του René Magritte (1898-1967), η οποία ανάγεται στα νηπιακά του χρόνια, εντοπίζεται και η σχέση του µε το ωοειδές ή σφαιρικό σχήµα, που εµφανίζεται στα αυγά, σε γυναικεία στήθη, στα µήλα, αλλά και στις σφαίρες, είτε µεµονωµένες είτε στην κορυφή των κορίνων-υπερµεγέθων πιονιών “Bildboquets”. Τότε ο Magritte είδε άνδρες µε κάσκες να µεταφέρουν το περίβληµα ενός αερόστατου, που είχε πέσει πάνω στη στέγη του σπιτιού των γονιών του809. Τέτοιες παιδικές εικόνες από το µακρινό παρελθόν µπορούν να ληφθούν υπόψη µόνο µετά από αποδείξεις, όπως η καταγραφή της παιδικής ηλικίας, συναντήσεων που έγιναν και

808 A Russian Wonder, Les Merveilles Russes, χ.χ. 809 Magritte René, Τα κείµενα, Αθήνα, 1989, 15.

202

συµπτώσεων που βιώθηκαν από τον ίδιο τον ζωγράφο κατά τη διάρκεια µιας πορείας ωρίµανσης810. Μπορεί όλα τα πράγµατα που έδειχνε να ήταν απαλλαγµένα από οποιοδήποτε σύµβολο811, ωστόσο η σχέση του ζωγράφου µε το σκάκι προέτρεψε έναν άλλο σκακιστή, τον Max Ernst, ο οποίος γνώριζε για τις αλληγορίες του έρωτα, που κρύβονται στο παιχνίδι µε τα φαλλικά σχήµατα, να ονοµάσει τα υπερµεγέθη πιόνια του “phallustrades”812 υπαινισσόµενος τους σεξουαλικούς συνειρµούς που γεννούν813.

Ο Magritte µέσω της ζωγραφικής ή - κατά τον ίδιον - της περιγραφής της σκέψης814, ήθελε να δείξει την πραγµατικότητα, ώστε να αποκαλύπτεται το µυστήριο815, που ήταν απόλυτα αναγκαίο για την ύπαρξή της816, χωρίς όµως να γίνει γνωστό, αν απολάµβανε τη διαδικασία εκτέλεσης του έργου, γιατί µόλις ο ζωγράφος των ορατών σκέψεων κατάφερνε να επεξεργαστεί τις εικόνες του πάνω στην επιφάνεια, πήγαινε να παίξει σκάκι στο γνωστό καφενείο των Βρυξελλών “Greenwich”817. Η στενή σχέση του µε το παιχνίδι, που είναι φανερή και από τη δωρεά ενός έργου του στη σκακιστική λέσχη όπου έπαιζε818, έγιναν η αιτία να προβάλει τις κινήσεις των παρτίδων του µνηµονικού του µε έναν σουρεαλιστικό τρόπο στον καµβά. Ο σουρεαλιστής έδινε αινιγµατικούς τίτλους στα έργα του που αποσκοπούσαν στο να αποτελέσουν αντίβαρο στη ρεαλιστική πρόσληψη819, αλλά γνώριζε σαν σκακιστής ότι περιλαµβάνουν και ένα είδος σύγκρουσης και αντιθετικής διασύνδεσης στοιχείων που παρουσιάζεται στο παιχνίδι820. Η µορφή των ορατών µαθηµατικών που ο Magritte αγαπούσε περισσότερο από την ίδια την πράξη της ζωγραφικής821 και την οποία απολάµβανε µέσω των παρτίδων, αντιπροσωπεύει όλα όσα έχει κάνει: «την κορύφωση αυτού που ο Γκιγιόµ Απολινέρ (1880-1918) κάποτε αποκάλεσε “αυθεντική κοινή λογική” ή “η λογική των µεγάλων ποιητών”»822. Αυτή η µαθηµατική ακρίβεια αντιστοιχούσε σε εκείνη που χαρακτήριζε το έργο του φίλου του σκακιού, Έντγκαρ Άλαν Πόε, από τον οποίο και δέχθηκε τη µεγαλύτερη επιρροή823.

810 Paquet Marcel, Μαγκρίτ, Köln, 2004, 14, 15. 811 Meuris Jacques, Magritte, Köln, 1998, 27 και Magritte René, Τα κείµενα, Αθήνα, 1989,156. 812 Phallus & balustrade=Φαλλός & κιγκλίδωµα. 813 Paquet Marcel, Μαγκρίτ, Köln, 2004, 17. 814 Magritte René, Τα κείµενα, Αθήνα, 1989,157. 815 Life, 7 Σεπτεµβρίου 1959 στο: Magritte René, Τα κείµενα, Αθήνα, 1989, 207. 816 Magritte René, Τα κείµενα, Αθήνα, 1989, Επιστολή στον Αντρέ Μποσµάν, 220. 817 Paquet Marcel, Μαγκρίτ, Köln, 2004, 19, 20. 818 Roesler 1973, 17. 819 Paquet Marcel, Μαγκρίτ, Köln, 2004, 29. 820 Κεφαλής 2004, 87. 821 Paquet Marcel, Μαγκρίτ, Köln, 2004, 20. 822 ό.π., 47. 823 ό.π., 39.

203

Σε αντίθεση µε τον Matisse που απεικόνιζε γυµνές τις σκακιέρες, το σκάκι του Magritte παρουσιάζεται µε τη µορφή υπερµεγέθων πιονιών που µοιάζουν µε κορίνες ή κοµµατιών, όπως σε ένα µεταγενέστερο έργο του µε τίτλο Η καρδιά του κόσµου (1956, πίν.614) όπου ένας Ίππος µε ξανθά κυµατιστά µαλλιά έχει πάνω στο κεφάλι του έναν όρθιο Πύργο. Το έργο αυτό κατατάσσεται σε εκείνα που είναι αντίθετα µε αυτά που έχει µάθει να αποθηκεύει ο εγκέφαλος, και η αλλόκοτη µορφή του αλόγου καθρεφτίζει την περίεργη κίνησή του στη σκακιέρα, που θεωρείται η δυσκολότερη για τους αρχάριους.

Το επαναλαµβανόµενο µοτίβο των υπερµεγέθων πιονιών απαντάται ήδη στο πρώτο σουρεαλιστικό έργο του Ο χαµένος αναβάτης (1926, πίν.615) σαν κάγκελα-δένδρα µε σχεδιασµένες µουσικές νότες824. Η θεατρική σκηνή που εκτυλίσσεται συναντάται και στην εικόνα πίν.616 Ο µυστικός παίκτης (1927). Τα υπερµεγέθη πιόνια στην εικόνα εµφανίζονται να οριοθετούν το γήπεδο σαν εµπόδια, όπως τα πιόνια κατά τη διάρκεια της προ-Philidor εποχής, από τα οποία οι σκακιστές ήθελαν να απαλλαγούν προκειµένου να επιτεθούν άµεσα. Οι δύο παίκτες του πελότα825 δεν έχουν από πάνω µπάλα, αλλά µία γιγάντια αιωρούµενη χελώνα826. Το στοιχείο αυτό µας παραπέµπει στο Ένδυµα της περιπέτειας (1926), έργο της ίδιας περιόδου που η γέννησή του οφείλεται πιθανόν στην αυτοκτονία της µητέρας του, και προαναγγέλει τα ιπτάµενα αντικείµενα που συναντώνται στην αριστερή µεριά της Μαύρης σηµαίας (1937)827.

Η εικόνα Το δύσκολο πέρασµα (1926, πίν.617) ανήκει στην περίοδο που το µεγαλύτερο µέρος της παραγωγής του σουρεαλιστικού του έργου βασιζόταν όχι τόσο στην αντιπαράθεση των αντικειµένων, όσο στην τυχαία αντίθεση828. Το συγκεκριµένο έργο όπως και τα περισσότερα της τριετίας 1925-1927 είναι επηρεασµένα από τον κόσµο των κατακτήσεων του de Chirico829. Η προώθηση ενός πιονιού στην όγδοη σειρά είναι συνήθως ένα δύσκολο πέρασµα που αλληγορικά παραλληλίζεται µε την επιτυχία των στόχων που θέτει ο άνθρωπος830: «Πολλές στον δρόµο κακουχίες βρίσκει./

824 ό.π., 16. 825 Παιχνίδι των Βάσκων που µοιάζει µε το τέννις. 826 Magritte René, Τα κείµενα, Αθήνα, 1989, 38. 827 Calvocoressi Richard, Magritte, New York, 1979, 9. 828 Meuris Jacques, Magritte, Köln, 1998, 108. 829 Χρήστου Χρύσανθος, Η Ζωγραφική του Εικοστού Αιώνα, τόµ.Β’, Θεσσαλονίκη, 1980, 98. 830 Στρατηγάκης Νίκος, Μεταφορές της Σκακιέρας, Σκάκι και Ποίηση, περ. Σκάκι για Όλους, Αθήνα, τεύχ.27, Μάιος 2007, 64.

204

Λόγχες λοξά το ρίχνουν πεζοδρόµοι˙/ τα κάστρα το χτυπούν µε τες πλατειές των γραµµές˙/ µέσα στα δυό τετράγωνά των/ γρήγοροι καβαλλάρηδες γυρεύουν/ µε δόλο να τό κάµουν να σκαλώσει˙/ κ’ εδώ κ’ εκεί µε γωνιακή φοβέρα/ µπαίνει στον δρόµο του κανένα πιόνι/ απ’ το στρατόπεδο του εχθρού σταλµένο.»831 και η προαγωγή του σε Βασίλισσα θυµίζει την αργή φύση του µεταξοσκώληκα που γίνεται πεταλούδα832. Στην όγδοη αυτή σειρά, το πιόνι µε στωική θυσία833 πέφτει πρόθυµα «στου σκακιού τον άδη» προκειµένου να αναστήσει τη Βασίλισσα και να σώσει την παράταξη834. Στην εικόνα φαίνεται ένα υπερµέγεθες πιόνι µπροστά σε ένα τραπέζι όπου ένα κοµµένο χέρι φυλακίζει ένα περιστέρι, ενώ η προοπτική του χώρου µε την εικόνα της θαλασσοταραχής στο βάθος δίνουν την εντύπωση µιας κινηµατογραφικής αίθουσας. Το υπερµέγεθες πιόνι µε το δεξί χέρι, στο έργο Η γέννηση του ειδώλου (1926, πίν.618), φαίνεται µια προχωρηµένη µορφή της µετεξέλιξης των ανδρεικέλων του de Chirico, τα οποία χρησιµοποιούνταν τον δέκατο ένατο αιώνα στα ατελιέ των ζωγράφων και στα εργαστήρια της ραπτικής835.

Η απεικόνιση ενός µεµονωµένου πιονιού παρουσιάζεται στις εικόνες Χωρίς τίτλο (πίν.619 και πίν.620) που χρονολογούνται το 1925-1926 και 1926 και στην µεταγενέστερη µε τίτλο Η αυλαία (1959, πίν.621). Έτσι δίνεται η αίσθηση ενός αποµονωµένου πιονιού836, το οποίο εµφανίζεται απειλητικό στους δύο πρώτους, ενώ στο έργο του πίν.621 µε φόντο µια κόκκινη κουρτίνα, που δε φαίνεται να κρύβει κάποιο µυστικό, προβάλλει την αίγλη ενός ισχυρού και προωθηµένου πιονιού. Με αυτό τον τρόπο της απεικόνισης του αποµονωµένου πιονιού ο σουρεαλιστής ζωγράφος υποστηρίζει την άποψή του: ∆εν βλέπουµε ποτέ παρά µόνο µία πλευρά των πραγµάτων, έλεγε, νοµίζω ο Βικτόρ Ουγκό. Ακριβώς: εγώ, αυτό που προσπαθώ να εκφράσω, είναι η «άλλη πλευρά»837.

Η γυναίκα του, και µοντέλο του στην προσωπογραφία Η Ζωρζέτ µε µπιλµποκέ (1926, πίν.622), αντιπροσωπεύει τις ελπίδες τις οποίες στήριζε στον έρωτα και τις οποίες ισχυριζόταν ότι µία και µόνη γυναίκα µπορεί να ικανοποιήσει838. Μεταφορικά θα µπορούσε να οδηγηθεί κανείς στη σκέψη, ότι

831 Καβάφης Κ. Π., Άπαντα τα Ποιήµατα, Το πιόνι [Ιούλιος, 1894], Αθήνα, 2003, 324. 832 Σφήκας Νικόλας, Ρέτρο-σαχ, Θεσσαλονίκη, 1994, 24. 833 Τσίρκας Στρατής, Ο πολιτικός Καβάφης, Αθήνα, 1984, 110. 834 Καβάφης Κ. Π., Άπαντα τα Ποιήµατα, Το πιόνι, Αθήνα, 2003, 324, 325. 835 Holzhey Magdalena, Ντε Κίρικο, Köln, 2006, 42. 836 Η Υπερµοντέρνα Σχολή απέδειξε ότι τα αδύνατα αποµονωµένα πιόνια της στήλης d και e εµφανίζονται στο µέσον της παρτίδας συνήθως δυνατά. 837 Magritte René, Τα κείµενα, Αθήνα, 1989, 221. 838 ό.π., 194, 193.

205

η γυναίκα είναι µια Βασίλισσα, που προήλθε από την προαγωγή του πιονιού που βρίσκεται πίσω από το πλαίσιο του κάδρου.

Οι ύστερες προσωπογραφίες των παιδιών της οικογένειας Bourju, Jean-Paul και Jeanine (πίν.623 και πίν.624), οι οποίες εντάσσονται και στην ενότητα Παιδί και σκάκι, έγιναν το 1955 και παρουσιάζονται σε διαφορετικό περιβάλλον. Τα υπερµεγέθη πιόνια είναι µέρος ενός παιδικού κόσµου. Η Jeanine είναι η πιο µεγάλη σε ηλικία και ο κόσµος αυτός αρχίζει να αποµακρύνεται, καθώς κλείνει η περίοδος της ποιητικής µελαγχολίας και µπαίνει στην εφηβεία.

Οι απρόβλεπτες αναλογίες που κυριαρχούν στο έργο Εκλεκτικές συγγένειες (1933, πίν.625), µε το τεραστίων διαστάσεων αυγό µέσα στο κλουβί, περιλαµβάνουν ένα παρόµοιο περιεχόµενο µε τον Κικέρωνα, καθώς απεικονίζεται η ανόητη σκληρότητα των ανθρώπων µε στόχο να κυριαρχήσουν στους άλλους839. Ο τρόπος παρουσίασης αυτού του έργου φαίνεται ότι ανήκει σε εκείνα που δείχνουν µία περιφρόνηση προς την κοινή λογική840 µέσω της προσπάθειας να εµβαθύνει στο πρόβληµα του αλογικού επαµφοτερισµού της εικόνας841 και να ανακαλύψει µία «ορατή ποίηση»842. Ο Magritte, όπως ο Duchamp και ο καλλιτεχνικός κύκλος του, δεν απεικόνισε καµία παρτίδα σκακιού, που να γίνεται αντιληπτή µε ορατό τρόπο, γιατί αµφισβητούσε την ιδέα της αναπαράστασης στη ζωγραφική, µέσω της διαισθητικής γνώσης ότι ένα ζωγραφισµένο αντικείµενο έχει µεγαλύτερη αξία, όταν απεικονίζεται µέσα στον εγκέφαλο843. Στο γεγονός αυτό, ότι δηλ. το χέρι αδυνατεί να δώσει την τελειότητα που αποζητά το πνεύµα, αποδίδει ο Τζόρτζιο Βαζάρι τα ηµιτελή έργα του Leonardo da Vinci844.

Στην εικόνα Κικέρων ή Ο ξεναγός (1947, πίν.626) η κύρια µορφή εµφανίζεται σαν Βασιλιάς σκακιού µε φλόγες αντί για στέµµα. Η έλλειψη παιδείας στην τεχνολογία και στην πολιτική έχει ανατρεπτικές συνέπειες υπό την καθοδήγηση των ηγεµόνων µε χαρακτηριστικά επικίνδυνων Κικερώνων και φαφλατάδων µε στόµατα που πετάνε φωτιά και µολύβι. Ο Κικέρων δίνει ανατρεπτική πολιτική χροιά στα ανδρείκελα της µεταφυσικής ζωγραφικής του

839 Paquet Marcel, Μαγκρίτ, Köln, 2004, 23. 840 Zeki Semir, Εσωτερική Όραση, Μια Εξερεύνηση της Τέχνης και του Εγκεφάλου, Κρήτη, 2002, 61. 841 Αργκάν Τζούλιο Κάρλο, Η Μοντέρνα Τέχνη, Ηράκλειο, 1998, 403 842 Meuris Jacques, Magritte, Köln, 1998, 108. 843 Zeki Semir, Εσωτερική Όραση, Μια Εξερεύνηση της Τέχνης και του Εγκεφάλου, Κρήτη, 2002, 63. 844 Vasari Giorgio, Καλλιτέχνες της Αναγέννησης, Αθήνα, 1995, 246.

206

de Chirico845, που ακολούθησε τον ίδιο ονειρώδη δρόµο σε όλη σχεδόν τη ζωή του846. Παρόµοιες τορνευτές µορφές µε την εικόνα του Κικέρωνα χρησιµοποίησε στην εικόνα Συναντήσεις στη φύση (1945, πίν.627), αλλά αντί για το σκήπτρο η µία µορφή κρατά ένα φύλλο. Πίσω τους, τα δύο παράθυρα του τοίχου αφήνουν να φανεί τµήµα µόνο του ουρανού.

Είναι φανερό ότι ο Magritte βρήκε στο αγαπηµένο του παιχνίδι το µέσον για να εκφράσει την αδυναµία του στη µαθηµατική ακρίβεια και να τονίσει µε διάφορες εκφάνσεις την αινιγµατικότητα των έργων του. Οι φιγούρες, που γεννούν σεξουαλικούς συνειρµούς, απαντώνται σαν µια προχωρηµένη µορφή της µετεξέλιξης των ανδρείκελων του de Chirico, αλλά συνάµα και σαν ένα κοµµάτι µέσα στη σύνθεση ενός παιδικού κόσµου.

Η δυναµική των κινήσεων (Baumeister-Dossi)

Μία σειρά εικόνων του αφηρηµένου σουρεαλιστή Willi Baumeister (1889-1944), µε τίτλους Σκακιστές Ι έως IX και Λειτουργία του Παιχνιδιού του Σκακιού Ι και II847, παρουσιάζουν δύο αφηρηµένες µορφές να παίζουν σε σκακιέρες µε ποικίλο αριθµό τετραγώνων. Οι φιγούρες, όταν απεικονίζονται, έχουν σχήµα σφαιρών ή δίσκων και συχνά συγκαλύπτονται µε γραµµές848. Οι Σκακιστές (1921, πίν.628) σχηµατίζονται ως έναν βαθµό από «οργανικές» καµπυλώσεις και ανάµεσά τους διακρίνεται η έντονα αφαιρετική σκακιέρα µε µυστηριώδη σύµβολα πάνω σε 16 τετράγωνα849. Τα τετράγωνα της σκακιέρας στην εικόνα Σκάκι (πρώτο µισό του εικοστού αιώνα, πίν.629) έχουν ενταχθεί ως δοµικό πλέγµα από σκούρες γραµµές, καµπύλες, ηµικύκλια και κηλίδες πάνω σε ώχρινο φόντο. Ένα χρώµα πιο ανοικτό µέσα και έξω από τα γραµµικά όρια συµβάλλει στην ισορροπία της σύνθεσης. Ο γερµανός ζωγράφος µετέφερε την ιδέα του παιχνιδιού στο έργο µε τη βοήθεια αλληλοδιασταυρούµενων γραµµών, οι οποίες αποδίδουν τις κινήσεις πάνω

845 Paquet Marcel, Μαγκρίτ, Köln, 2004, 80. 846 Gombrich 1998, 591. 847 1. Σκακιστές I (1922), Λάδι και άµµος σε καµβά, 41x33 εκ., 2. Σκακιστές II (1923), Λάδι και άµµος σε καµβά, 40x30 εκ., 3. Σκακιστές III (1924), Λάδι και άµµος σε καµβά, 51,5x33 εκ. 4. Σκακιστές IV (1924), 92.5x73,5, 5. Σκακιστές V (1925). Λάδι σε χαρτόνι, 50x34, 6 εκ.. Σκακιστές VI (σε δράση) (1926), Λάδι και άµµος σε καµβά, 51x37, 7 εκ., Σκακιστές VII (1927), Λάδι και µολύβι σε καµβά, 8. Σκακιστές VIII (1927). Λάδι και άµµος σε καµβά, 54x65, 9 Σκακιστές IX (1928), 10. Λειτουργία του Παιχνιδιού του Σκακιού I (1927), Λάδι σε χαρτόνι,40x27,5 εκ., 11. Λειτουργία του Παιχνιδιού του Σκακιού II (1927), Λάδι σε χαρτόνι, 51x35,3 εκ. Roesler 1973, 3. 848 ό.π. 849 Holländer Hans, Holländer 2005, 330.

207

στη σκακιέρα. Το ίδιο συναντάται και στην εικόνα µε τίτλο Σκάκι (πρώτο µισό του εικοστού αιώνα, πίν.630), όπου το φόντο δίνει την αίσθηση του βάθους και προβάλει το ενεργειακό πεδίο της παρτίδας. Η ανάλυση της σχέσης µεταξύ εικόνας και ύλης - για τον ζωγράφο που ασχολήθηκε µε τη φιλοσοφία της τέχνης850 - προχώρησε µέχρι τη σύλληψη του πίνακα ως πεδίου δυνάµεων σε ισορροπία ή σε ένταση851. Αυτό γίνεται φανερό από το γεγονός, ότι δεν επιδίωκε την αναπαράσταση µιας θέσης αλλά τη δυναµική των κινήσεων του παιχνιδιού.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η εικόνα Χωρίς τίτλο (πίν.631) του

Ugo Dossi (1943-), που απεικονίζεται µε γραµµικό τρόπο η διάσηµη παρτίδα

που διεξήχθη το 1956 ανάµεσα στον δεκατριάχρονο τότε Fischer, που έπαιζε

µε τα Μαύρα, και του Donald Byrne. Ο µικρός τότε σε ηλικία σκακιστής µε µια

όµορφη θυσία της Ντάµας κέρδισε την παρτίδα852 και απέδειξε το ταλέντο του

που έχει συγκριθεί µε του Μότσαρτ853. Η θυσία στο σκάκι αποτελεί ένα δώρο

προς τον αντίπαλο854, µε απώτερο σκοπό βέβαια να κερδίσει κάποιο

αντάλλαγµα, όπως το µατ, την ισοπαλία, το στρατηγικό ή υλικό κέρδος, και η

µαγεία που προσφέρει µπορεί να συγκριθεί µ’ εκείνη της θυσίας στην

κυριότερη µορφή της δηµόσιας λατρείας, κυρίως στις παγανιστικές

θρησκείες855. Η ακαταµάχητη γοητεία που διακρίνει τη θυσία856 αποκτά τη

µέγιστη οµορφιά της όταν το δώρο είναι η Βασίλισσα, όπως στη συγκεκριµένη

παρτίδα του Fischer, που ταύτιζε το σκάκι µε τη ζωή857. Το έργο του Dossi

ήταν προφανώς απόρροια του παγκόσµιου ενθουσιασµού που προκάλεσε

850 The Art Book, London, 1996, 32. 851 Αργκάν Τζούλιο Κάρλο, Η Μοντέρνα Τέχνη, Ηράκλειο, 1998, 594. 852 Byrne D. - Fischer R. 1.Nf3, Nf3 2.c4, g6 3.Nc3, Bg7 4.d4, 0-0 5.Bf4, d5 6.Qb3, dxc4 7.Qc4, c6 8.e4, Nbd7 9.Rd1, Nb6 10.Qc5?, Bg4 11.Bg5? Na4! 12.Qa3, Nxc3 13.bxc3, Nxa4! 14.Bxe7, Qb6! 15.Bc4, Nxc3 16.Bc5, Rfe8+ 17.Kf1, Be6! 18.Bxb6, BXc4+ 19.Kg1, Ne2+ 20.Kf1, Nxd4++ 21. Kg1, Ne2+ 22. Kg1, Nc3++ 23. Kg1, axb6 24.Qb4, Ra4! 25.Qxb6 Nxd1 26.h3, Rxa2 27.Kh2, Nxf2 28.Re1, Rxe1 29. Qd8+, Bf8 30. Nxe1, Bd5 31.Nf3, Ne4 32.Qb8, b5 33.h4, h5 34.Ne5, Kg7 35.Kg1, Bc5+ 36.Kf1, Ng3+ 37.Ke1, Bb4+ 38.Kd1, Bb3+ 39.Kc1, Ne2+ 40.Kb1, Nc3+ 41.Kc1, Rc2#. Levy David N. L., How Fischer Plays Chess, Great Britain, 1975, 16, 17. 853 Κουρκουνάκης Ηλίας και Μπαµπασάκης Ίκαρος, Bobby Fischer, Αυτοδίδακτη Μεγαλοφυία, Αθήνα, 2004, 140. 854 Πολλές φορές ο αντίπαλος είναι υποχρεωµένος να πάρει αυτό το δώρο. 855 Βικιπαίδεια, Θυσία, Η ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια <http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%98%CF%85%CF%83%CE%AF%CE%B1> (Πρόσβαση 2/7/2005). 856 Πετσετίδης ∆ηµήτρης, Σε Ξένο Γήπεδο, Αθήνα, 2003, 84. 857 Το σκάκι είναι ζωή. Brady Frank, Bobby Fischer: Profile of a Prodigy, N. Y., 1973, 258.

208

αυτή η αναµέτρηση, την οποία ο Hans Kmoch858 χαρακτήρισε σαν την

παρτίδα του αιώνα859. Μπορεί να υποθέσει λοιπόν κανείς ότι το έργο πρέπει

να δηµιουργήθηκε σχεδόν αµέσως µετά την παρτίδα.

Ο καλλιτέχνης, που προφανώς γνωρίζει σκάκι, σχεδίασε τις διαδροµές

που διένυσαν όλες οι φιγούρες της παρτίδας µε ένα χρώµα που

ανταποκρίνεται στο αρχικό τετράγωνο-κόκκινο για τον Βασιλιά, πράσινο για

τον Ίππο κλπ860, σαν να ήταν τα κοµµάτια πινελιές από µελάνι861. Με αυτό

τον τρόπο µεταφέρει στον θεατή µαζί µε τη δυναµική των κινήσεων ένα

συναίσθηµα απείρου862, που δηµιουργείται από τον µεγάλο αριθµό των

διακλαδώσεων της θυσίας, καθώς και ένα µήνυµα ότι η τέχνη και το σκάκι

χρειάζονται βάθος, γιατί διαφορετικά παραµένουν επίπεδα863.

Χάος (Paul Klee - Victor Vasarely - Maurits Cornelis Escher)

Η προσέγγιση της έννοιας της αταξίας είχε προηγηθεί στη ζωγραφική

πριν αρχίσει η επιστήµη να αναζητεί συνδέσεις ανάµεσα σε διαφορετικά είδη

µη κανονικότητας. Τα αποτελέσµατα των διαφορετικών ειδών στις εικόνες

που παρήγαγε η Τέχνη και η Επιστήµη παρουσιάζουν πολλά κοινά

χαρακτηριστικά, µολονότι τόσο η αρχική πρόθεση όσο και η πορεία ήταν

διαφορετική. Μέσω του ζωγράφου και βιολιστή Paul Klee (1879-1940), η

αναπαράσταση της λειτουργίας ενός έργου τέχνης µε τη µορφή της κίνησης

βασιζόµενη στα διαφορετικά είδη ρυθµικής δοµής και κατεύθυνσης στόχευαν

να κάνουν τον άνθρωπο ευτυχισµένο864, πράγµα διαφορετικό σε σχέση µε τη

ζωή που τον περιβάλλει. Για την επίτευξη αυτή επεδίωκε να βάλει τάξη στην

κίνηση865 εξερευνώντας την αταξία της φύσης, µια έννοια µε την οποία

άρχισαν οι επιστήµονες να ασχολούνται µόλις τη δεκαετία του 1970 µε σκοπό

858 ∆ιεθνής µαιτρ και γνωστός για το συγγραφικό σκακιστικό έργο του. 859 Levy David N. L., How Fischer Plays Chess, Great Britain, 1975, 15. 860 Finkenzeller, Ziehr και Bührer 1989, 44. 861 Shan Sa, H πόλη των Χιλίων Ανέµων, Αθήνα, 2002, 237. 862 ChessBase, Chessbase News <http://www.chessbase.com/newdetail.asp?newsid=2809> (Πρόσβαση 23/12/2005). 863 Pontecorvo R., Chessbase News <http://www.chessbase.com/newdetail.asp?newsid=2809> (Πρόσβαση 23/12/2005). 864 Μοσχονά Άννα (επιµ.), Πάουλ Κλέε, Η Εικαστική Σκέψη, 1. Τα Μαθήµατα στη Σχολή Μπάουχάους, Αθήνα, 1989, 454. 865 Κεντρωτής Γεώργιος ∆. (επιµ.), Paul Klee, Τα Ηµερολόγια, 1898-1918, τόµ.Β’, Αθήνα, 1986, 275.

209

να λύσουν τη µη κανονική πλευρά της866. Στο όνειρο του Klee για ένα έργο µε

πραγµατικά µεγάλο πλάτος, που να καλύπτει τον χώρο του στοιχείου, του

αντικειµένου, του νοήµατος και του ύφους867 περιλαµβάνεται η πρόκληση για

πλήρη κατανόηση της πρώιµης φάσης του Σύµπαντος: «Στη µήτρα της

φύσης, στην πηγή της δηµιουργίας, όπου είναι φυλαγµένο το µυστικό κλειδί

για τα πάντα»868. Ο Klee είχε κατανοήσει ότι µέσα στη φυσική και ιδιαίτερα τη

σωµατιδιακή, από την οποία αναδύθηκε η µελέτη του Χάους, µπορούν να

προκύψουν θεωρίες σχετικά µε την προέλευση του Σύµπαντος869. Με αυτές

τις γνώσεις και σε συνδυασµό µε τη βοήθεια της αρχιτεκτονικής που

εξισορροπούσε τους χώρους της σύνθεσης, ανέλυε τις σχέσεις και τους

προσανατολισµούς των δυνάµεων που δηµιουργούσαν870.

Στον χώρο αυτό της κοσµολογίας, της σπουδαιότερης των

περιβαλλοντικών επιστηµών, οι ειδικοί περιµένουν την «τελική θεωρία», που

ξεκίνησε από τον Νεύτωνα και συνεχίστηκε µε τους Μάξουελ, Αϊνστάιν και

τους διαδόχους του και στοχεύει στην κατανόηση του τρόπου, µε τον οποίο

µια απλή «πυρόσφαιρα» εξελίχθηκε στο πολύπλοκο κοσµικό περιβάλλον, το

οποίο υπάρχει γύρω µας. Ο Richard Feynman για να τονίσει πώς προοδεύει

η φυσική επιστήµη και να υπενθυµίσει το πεπερασµένο παρατηρήσιµο

Σύµπαν, παρόλο που εκτείνεται σε απόσταση 10 δισεκατοµµυρίων ετών

φωτός, χρησιµοποίησε για παράδειγµα τον µικρόκοσµο της σκακιέρας871,

στον οποίο οι δέκα πρώτες κινήσεις µπορούν να γίνουν µε

169.518.829.100.544.000.000.000.000.000 διαφορετικούς τρόπους872. ∆ια

µέσου της µελέτης της µεγάλης ποικιλίας, είτε πρόκειται για το υλικό Σύµπαν,

είτε για σκακιστικές θέσεις873, είναι εµφανής βέβαια η ανθρώπινη αδυναµία να

866 Gleick James, Χάος, Μια Νέα Επιστήµη, Αθήνα, 1990, 26. 867 Paul Klee Για τη Μοντέρνα Τέχνη, Αθήνα, χ.χ., 57. 868 ό.π., 55. 869 Gleick James, Χάος, Μια Νέα Επιστήµη, Αθήνα, 1990, 29, 30. 870 Σφήκας Νικόλας, Πάουλ Κλέε, Επί Τροχάδην, περ. Λόγου και Τέχνης, Έδεσσα, Σεπτέµβριος, 1996, 41. 871 Rees Martin, Μόνο έξι αριθµοί, Αθήνα, 1999, 222, 223. 872 Reinfeld Fred, The Joys of Chess, U.S.A., 1994, 16. Η πληθώρα αυτή των υποψηφίων κινήσεων δηµιουργεί µια άβυσσο διακλαδώσεων και προκειµένου ο σκακιστής να αναλύσει σωστά τη θέση, υποχρεούται να αναζητά τις καταλληλότερες. Η ικανότητα και η ταχύτητα που αποκτούν οι σκακιστές ήταν η αιτία της επιστράτευσης ορισµένων παικτών κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσµίου Πολέµου για να σπάσουν κάποιους κώδικες των Ναζί. Hood David, Ρουά µατ, Αθήνα, 2004, 360 [Υποσηµείωση 26]. 873 Βλ. Φραµπέτι Κάρλο, Η σιωπή της καµηλοπάρδαλης, Αθήνα, 2002, Το σκάκι και η τύχη και Το σκάκι και οι καθρέφτες.

210

γνωρίσει τα άπειρα ψηφία των πανταχού παρόντων άρρητων αριθµών874,

ωστόσο όµως διατυπώνονται προβλέψεις και συµπεράσµατα για τη φύση

τους. Το γεγονός ότι το Χάος άρχισε εκεί που σταµατούν οι κλασικές

επιστήµες875 και ελλοχεύει παντού στη συντριπτική πλειοψηφία των

δυναµικών συστηµάτων876, βρήκε πρόσφορο έδαφος στις σκακιστικές

στρατηγικές θεωρίες της εποχής.

Μετά την αποδοχή της ταχύτητας του φωτός και τη θεωρία της σχετικότητας, µεγέθη όπως ύλη, χρόνος και χώρος σαν απόλυτες έννοιες καταργήθηκαν και στη συνέχεια δέθηκαν άρρηκτα, όπως και τα αντίστοιχα µεγέθη στο σκάκι, µε τη σειρά που διατυπώθηκαν από τον Steinitz: υλικό877, χρόνος878 και χώρος879. Στο δεύτερο δοκίµιο «Σκάκι και Σύγχρονη Φυσική» του Κεφαλή880 διερευνάται η συσχέτιση των τριών µεγεθών και η σύνδεση αυτή ανάµεσα στο σκάκι και τις σύγχρονες φυσικές επιστήµες, ιδιαίτερα τη σχετικότητα και την κβαντοµηχανική. Ο Κεφαλής εντοπίζει αυτή τη σύνδεση σε µια σειρά έννοιες-κλειδιά και των δύο πεδίων, όπως η ενότητα των αντιθέτων881, η ασυµµετρία882, η αβεβαιότητα883, η λογική δοµή κ.ο.κ. Ακόµη γίνεται µια προσπάθεια συσχετισµού των πιο πρόσφατων επιστηµονικών εξελίξεων, όπως οι θεωρίες του χάους και των καταστροφών, µε σκακιστικές έννοιες όπως οι χαοτικές θέσεις και τα σηµεία κρίσης σε µια παρτίδα. Αναφέρεται επίσης στην αναντίστρεπτη εξέλιξη της παρτίδας, γιατί, ενώ οι κινήσεις των κοµµατιών µπορεί να «ανακληθούν», δεν συµβαίνει το ίδιο ούτε

874 Gleick James, Χάος, Μια Νέα Επιστήµη, Αθήνα, 1990, 17. 875 ό.π., 26. 876 ό.π., 17. 877 Η αξία του υλικού είναι σταθερή στην αρχική θέση αλλά κατά τη διάρκεια της παρτίδας τροποποιείται και έχει άµεση σχέση µε τη θέση που επικρατεί στη σκακιέρα. Με αυτό τον τρόπο ένα αδύναµο πιόνι µπορεί να αποδειχθεί αργότερα πιο ισχυρό από τη Βασίλισσα. 878 Ο χρόνος µοιράζεται εξίσου στους δύο αντιπάλους. Τη δεκαετία του 1960 ο γκράντµαιτρ David Bronstein πρότεινε να καταγράφεται το χρονοδιάγραµµα δηλαδή η κατανοµή του χρόνου σκέψης, που καταβάλλει ο σκακιστής για κάθε κίνηση. Στα γραφήµατα αυτά παρουσιάστηκαν ένας µεγάλος όγκος πληροφοριών σχετικά µε την εξέλιξη της παρτίδας, αλλά και µε την ψυχολογία των σκακιστών. Bronstein, D. και Smolyan, G. Chess in the Eighties, UK, 1982, 53, 55. Ένας σκακιστής µπορεί να υπερτερεί υλικά και χωρικά, αλλά να χάσει από χρόνο ή λόγω πίεσης χρόνου να προτείνει στον αντίπαλο ισοπαλία. 879 Τα τετράγωνα, που απαρτίζουν τον χώρο αποκτούν διαφορετική δυναµική αξία ανάλογα µε τη θέση. Ένα τετράγωνο µπορεί να είναι πιο ισχυρό από µια περιοχή, που καταλαµβάνεται από µερικά άλλα τετράγωνα. 880 Κεφαλής 2004, 93-227. 881 Χώρος-χρόνος και µάζα-ενέργεια στη σχετικότητα, σωµάτιο-κύµα στην κβαντοµηχανική, χώρος-χρόνος-υλικό, στατική και δυναµική αντίληψη στο σκάκι. 882 Ρήξη συµµετρίας στην κοσµολογία του Big Bang και η κυριαρχία της ασυµµετρίας στα µοντέρνα σκακιστικά ανοίγµατα. 883 Σκακιστικές θέσεις, όπου αναπαράγεται η κβαντοµηχανική ασάφεια, τυπικά εκφρασµένη µε το παράδοξο της γάτας του Schrödinger.

211

µε τα κοψίµατα (παρά µόνο µετά την προαγωγή του πιονιού), αλλά ούτε και µε τα πιόνια, που προσδιορίζουν µια µοναδική κατεύθυνση του χρόνου. Επίσης η σκακιστική παραλληλίζεται µε την επιστηµονική αισθητική όσον αφορά στοιχεία όπως η ροή884 και η παραδοξότητα885. Η επιστηµονική εικόνα του σκακιού οφείλεται στην παλιά του φήµη ως µέτρου της ανθρώπινης ευφυΐας. Μ’ αυτό τον τρόπο το σκάκι έγινε πειραµατικό πεδίο της έρευνας πάνω στην «τεχνητή νοηµοσύνη», καθώς και της τεχνολογίας των υπολογιστών886. Ήδη από τη δεκαετία του 1990 η F.I.D.E. αποφάσισε, παρά την αντίδραση ορισµένων στελεχών της, να συµµετέχουν στα µεγάλα τουρνουά και σκακιστικοί υπολογιστές, «ως κανονικοί άνθρωποι»887.

Το παιχνίδι, που οι περισσότεροι ιστορικοί µέχρι και σήµερα

αποδίδουν την προέλευσή του στην Ινδία και επιβεβαιώνει τη νοσταλγία της Ινδουιστικής φιλοσοφίας για το άπειρο επιλέχθηκε από τον Klee για ένα από τα έργα του888 µε τίτλο Υπερσκάκι (1937, πίν.632) και εκφράζει το «µεγάλο πλάτος», που επιδίωκε. Ο πίνακας παραπέµπει στους µορφολογικούς πειραµατισµούς των αρχών της δεκαετίας του 1930 και στις αφηρηµένες συνθέσεις, όπως το Ρυθµικό, αυστηρότερο και πιο ελεύθερο (1930), στις οποίες κυριαρχεί η διαίρεση του χώρου σε παραλληλόγραµµα ή χρωµατικές ζώνες, που θυµίζουν σκακιέρα889. Στο αποτέλεσµα αυτό εντοπίζει κανείς και την επιρροή που δέχθηκε από τα πειράµατα των κυβιστών, που γνώρισε το 1912 στο Παρίσι890. Παρατηρείται επίσης µια αυστηρότητα στις γεωµετρικές φόρµες, που χαρακτήριζαν τα περισσότερα έργα του µετά το ταξίδι του στην Αίγυπτο το 1928891. O Klee κατέφυγε σε µια σκακιέρα µε ρυθµική χρωµατική εναλλαγή λευκού-µαύρου και µε ενδιάµεση γκρίζα βάση892, για να απεικονίσει τη ζωή. Χαρακτηριστικό είναι ότι στο έργο αντικατοπτρίζεται η στενοχώρια εκείνης της περιόδου, γιατί δεν είχε υποχρεώσεις και ήταν κοινωνικά

884 Αρµονική σύνδεση του όλου µε τα µέρη. 885 Εµφάνιση εξαιρέσεων, απίθανων καταστάσεων κ.ο.κ. 886 Holländer Hans, Holländer 2005, 283. 887 Τρίγκας Ιωάννης, Το Παιχνίδι του Σκακιού στο: Burckhardt Titus, Tο σκάκι και ο Συµβολισµός του, Αθήνα, 1993, 23 [Υποσηµείωση 1]. 888 Ο Roesler αναφέρει άλλη µία ελαιογραφία του Klee µε τίτλο Σκάκι (1931) που βρίσκεται στη Βασιλεία, David Thompson Collection, Galerie Beyler. Roesler 1973, 14. 889 De Serio Massimiliano, Κλέε, Μεγάλοι Ζωγράφοι, [Βιβλιοθήκη της Τέχνης], Καθηµερινή, Αθήνα, 2006, 156. 890 Gombrich 1998, 578. 891 Partsch Susanna, Κλέε, Αθήνα, 2005, 76, 63. 892 Μοσχονά Άννα (επιµ.), Πάουλ Κλέε, Η Εικαστική Σκέψη, 1. Τα Μαθήµατα στη Σχολή Μπάουχάους, Αθήνα, 1989, 224.

212

ανενεργός. Γι’ αυτό σε αυτή τη ζωή-σκακιέρα τα τρία κοµµάτια µε συµβολικό τρόπο, όπως συµβαίνει σε πολλά έργα του893, εκφράζουν απειλή ή υπόσχεση και γίνονται µεγαλύτερα από τα τετράγωνα894.

Ενώ η µορφή της κίνησης στα έργα του Klee αποπνέει µια µουσική

αρµονία, ο ούγγρος ζωγράφος Victor Vasarely (1908-97), σε αντίθεση µε τους

εκπροσώπους της γνήσιας κινητικής τέχνης, στόχευε στην κίνηση του µατιού

του θεατή, που ήταν απόρροια του οπτικού ερεθίσµατος895, συχνά

βασιζόµενος ανάµεσα σε άλλα και στις σχέσεις µεταξύ των χρωµατισµένων

σχηµάτων που αντιστοιχούν σε αναλογίες και αριθµητικές προόδους896. Μέσα

από τις γνώσεις του στην τέχνη και στη σύγχρονη φυσική πρόβαλε την εικόνα

ενός σύµπαντος που περικλείνει το άπειρο και το απειροελάχιστο, και είχε

προσεγγίσει το fractal897, το µαθηµατικό κλασµατικό αντικείµενο, που είχε

εισαχθεί στην επιστήµη το 1977 από τον Benoit Mandelbrot898. Για τον

Vasarely οι νόµοι του σύµπαντος στην ολότητά τους µπορούν να εκφραστούν

µέσω της γεωµετρίας899 και της φυσικής. Αναµφίβολα ο καλλιτέχνης της Οπ

Αρτ, µιας τέχνης που στηρίζεται σε µεγάλο βαθµό στις οπτικές

ψευδαισθήσεις, θα γνώριζε ότι, όπως συµβαίνει στη σύγχρονη φυσική, έτσι

και στο σκάκι, πίσω από τη φαινοµενική παραδοξότητα υποκρύπτεται µια

βαθύτερη λογική και οµορφιά, θεµελιωµένη στις αντικειµενικές σχέσεις των

φιγούρων900. Για να προσεγγίσει λοιπόν τον ατέρµονα αριθµό των

διακλαδώσεων που προκύπτουν στο σκάκι, µε σκοπό να προσανατολίσει την

893 Χρήστου Χρύσανθος, Η Ζωγραφική του Εικοστού Αιώνα, τόµ.Β’, Θεσσαλονίκη, 1980, 309. 894 Finkenzeller, Ziehr και Bührer 1989, 65. 895 Holzhey Magdalena, Βαζαρέλι, Köln, 2006, 47, 48. 896 Αργκάν Τζούλιο Κάρλο, Η Μοντέρνα Τέχνη, Ηράκλειο, 1998, 694. 897 Από το λατινικό fractus που σηµαίνει τεµαχισµένος. To fractal είναι ένα µαθηµατικό κλασµατικό αντικείµενο, που παρουσιάζει δοµή (συνθετικότητα) σε κάθε κλίµακα, σε κάθε επίπεδο µεγέθυνσης και θεωρείται, ότι αποτελούν τη βαθειά πλευρά του χάους. Ευαγγελόπουλος ∆ηµήτρης, Ιερή Γεωµετρία, Θεσσαλονίκη, 2002, 385. Το Χάος έχει δηµιουργήσει ειδικές τεχνικές στη χρήση των υπολογιστών και ειδικά είδη εικόνων γραφικών, εικόνων που δείχνουν µια υπέροχη και λεπτή δοµή κάτω από την πολυπλοκότητα, καθώς και τη δική της γλώσσα, ένα λεξιλόγιο µε λέξεις όπως: Fractals, bifurcations, intermittencies, periodicities, folded-towel diffeomorphisms, smooth noodlemaps. Τελικά η λέξη fractal κατέληξε να αντιπροσωπεύει έναν τρόπο περιγραφής, υπολογισµού σκέψης πάνω σε σχήµατα ακανόνιστα και αποσπασµατικά, δαντελωτά και εξαρθρωµένα-σχήµατα που περιλάµβαναν από το περίγραµµα του κρυστάλλου των νιφάδων του χιονιού µέχρι τα ασυνεχή σµήνη των γαλαξιών. Gleick James, Χάος, Μια Νέα Επιστήµη, Αθήνα, 1990, 27, 28, 158, 159. 898 Ευαγγελόπουλος ∆ηµήτρης, Ιερή Γεωµετρία, Θεσσαλονίκη, 2002, 385. 899 Holzhey Magdalena, Βαζαρέλι, Köln, 2006, 30. 900 Κεφαλής 2004, 230.

213

ανθρώπινη νόηση στις χαοτικές περιοχές του παιχνιδιού, πειραµατίστηκε µε

τις σκακιέρες και την παραµόρφωση της προοπτικής τους901, αλλά και µε

κοµµάτια που φαίνεται στις εικόνες Σκάκι (1935, πίν.633) και Πίσω από τον

καθρέφτη (1960, πίν.634). Η διαφορά των δύο κόσµων, του ανθρώπινου και

του σκακιστικού γίνεται πιο κατανοητή από τη διατύπωση του αρχιτέκτονα

Pascal Gontier: «Οι φιγούρες του σκακιού κι εµείς δεν είµαστε διόλου από τον

ίδιο κόσµο. Ο δικός τους είναι ολοκληρωµένος και χωρίς διαστάσεις, ο δικός

µας είναι ανολοκλήρωτος και παρ’ όλα αυτά µετρήσιµος. Ο δικός τους είναι

ρυθµικός, καθώς τα τετράγωνα που τον σχηµατίζουν είναι και δοχεία, των

οποίων όλα τα σηµεία είναι ισοδύναµα. Ο δικός µας είναι συνεχής. Ωστόσο, ο

ένας κόσµος είναι µίµηση του άλλου. Ποιος όµως; Λίγη σηµασία έχει...»902.

Στο έργο του πίν.633 ο Vasarely συνέδεσε τον χρόνο και τον χώρο που

ελέγχεται µε τα κοµµάτια σε µια αναδιπλωµένη σκακιέρα. Αντίθετα, στις

σπουδές Σπουδή MC (1936, πίν.635) και Σπουδή Υλικού ΙΙ (1939, πίν.636)

το σκάκι έχει αισθητική παρουσία, όµως επιβεβαιώνεται η αγάπη του για το

παιχνίδι.

Οι πειραµατισµοί των σκακιέρων υπήρξαν έναυσµα για τη σειρά

Vega903 την οποία ο καλλιτέχνης περιέγραψε ως εξής: «Τα Vegas έχουν κάτι

το τερατώδες, το ανησυχητικό. ∆ιαφέρουν σαφώς από τα άλλα έργα µου και

έχουν, επιφανειακά τουλάχιστον, ένα στοιχείο Μπαρόκ που συγγενεύει µε την

Ποπ Αρτ. ∆ίνουν την αίσθηση ότι αναπνέουν βαριά, όπως τα ραδιοκύµατα

από µια γιγάντια έκρηξη, που έγινε πριν 15 δισεκατοµµύρια χρόνια»904. Στα

Vega ανήκει ένα µεταγενέστερο έργο, το Vega-Sakk (1968-1969, πίν.637), το

οποίο χαρακτηρίζεται µε την επανάληψη της δοµής σε όλο και πιο µικρές

κλίµακες µε παράλληλη µεταµόρφωση των σχηµάτων, αλλά και µε

κατοπτρική συµµετρία. Οι εγγεγραµµένοι κύκλοι µε τα τετράγωνά τους

περιµετρικά µεγεθύνονται και µεταµορφώνονται σε ελλείψεις εγγεγραµµένες

σε ρόµβους, καθώς πλησιάζουν στο κέντρο που επανέρχεται το περιµετρικό

σχήµα του εγγεγραµµένου κύκλου. Η σχηµατική µεταβίβαση γίνεται µε

χρωµατική εναλλαγή και έτσι τονίζεται η τρισδιάστατη αίσθηση της

επιφάνειας. 901 Holzhey Magdalena, Βαζαρέλι, Köln, 2006, 65, 51. 902 Pièces d’échecs 1990, 49. 903 Ένα από τα φωτεινότερα αστέρια. Holzhey Magdalena, Βαζαρέλι, Köln, 2006, 79. 904 Ferrier Jean-Louis, Gespräche mit Victor Vasarely, Köln, 1971, 86.

214

Τα δύο σκακιστικά ζάρια (πίν.638 και πίν.639) σε κόκκινο και σε µπλε

βάθος (περ.1960) είναι προέκταση τoυ έργου Γραφιστική σπουδή

αξονοµετρικής προοπτικής (περ.1934). Το σχήµα του αξονοµετρικού κύβου

εµφανίζεται ανατρεπτικό, καθώς η προοπτική απουσιάζει και τα δύο

τετράγωνα ενώνονται µε παράλληλες γραµµές905. Σε αυτά τα έργα ο

ζωγράφος έκανε χρήση της ανακάλυψης του αλφαβήτου906 µε το «εικαστικό

ψηφίο», που είχε δηµοσιεύσει στην έκθεση “Le Mouvement” (1955).

Τα ακρυλικά κοµµάτια του Vasarely από στήλες θαµπού και διαφανούς

πλεξιγκλάς (πίν.640) ανήκουν σε µια πλούσια σκακιέρα από γεωµετρικά

σχήµατα. Το σχήµα του Αξιωµατικού παρουσιάζει οµοιότητες µε εκείνο του

σουρεαλιστή Yves Tanguy907 (1900-55), ενός καλλιτέχνη που επηρεάστηκε

από τον de Chirico908. Ο Tanguy φιλοτέχνησε το 1944 από ένα ξυλόσκουπο

(πίν.641) φιγούρες δύο παρατάξεων, τις οποίες έβαψε σε κόκκινο και µωβ

χρώµα, για να ξεχωρίζουν909.

Με τον τρόπο του γεωµέτρη συνέλαβε στο σύνολό της ο Maurits

Cornelis Escher (1898-1972) την άπειρη επανάληψη της πολυπλοκότητας

µέσα στον ευατό της που απαντάται στο σκάκι, και χρησιµοποίησε µια δοµή

από «αυτο-όµοιο fractal»910. Είναι χαρακτηριστικό ότι στη προσέγγισή του

αυτή, στην τάξη και στο χάος, χρησιµοποίησε µια σκακιστική θέση. Το έργο

Metamorphosis II (πίν.642) ανήκει στη “Metamorphoses Period” (1937-1945)

και δηµιουργήθηκε στο διάστηµα από τον Νοέµβριο του 1939 µέχρι τον

Μάρτιο του 1940. Πρόκειται για τη µεγαλύτερη ξυλογραφία του Escher911 µε

διαστάσεις 19,05x387,5 εκ., η οποία τυπώθηκε από 20 τεµάχια σε 3 ενωµένα

φύλλα912.

905 Holzhey Magdalena, Βαζαρέλι, Köln, 2006, 35. 906 Diehl Gaston, Vasarely, Budapest, 1979, 64. 907 O Tanguy ήταν φίλος και µέντορας του Roberto Matta. Ro Gallery.com, Roberto Matta (1911-2002) <http://www.rogallery.com/matta_roberto/matta-biography.htm> (Πρόσβαση 18/1/2005). 908 Χρήστου Χρύσανθος, Η Ζωγραφική του Εικοστού Αιώνα, τόµ.Β’, Θεσσαλονίκη, 1980, 87, 88. 909 Williams 2000, 131. 910 ∆οµή που παραµένει ίδια σε όλες τις κλίµακες. Ευαγγελόπουλος ∆ηµήτρης, Ιερή Γεωµετρία, Θεσσαλονίκη, 2002, 385. 911 Ernst Bruno, The Magic Mirror of M. C. Escher, Norfolk, 1985, 38. 912 Wikipedia, The Free Encyclopedia, Metamorphosis II <http://en.wikipedia.org/wiki/Metamorphosis_II> (Πρόσβαση 22/8/2005).

215

Όπως στη Metamorphosis I, η πρόθεση του έργου είναι να µεταµορφωθεί µια εικόνα σε πρότυπο ψηφιδωτού και σταδιακά αυτό το πρότυπο να τροποποιηθεί και να γίνει τελικά µια νέα εικόνα. Η πορεία του έργου, που βασίζεται σε κάναβο, αρχίζει από αριστερά προς τα δεξιά µε τη λέξη metamorphose µέσα σε ένα µαύρο ορθογώνιο, έπονται µερικά µικρότερα ορθογώνια µε την ίδια λέξη, στη συνέχεια µια δισδιάστατη σκακιέρα και ακολουθούν ψηφιδωτά από ερπετά, µέλισσες, έντοµα, ψάρια, πουλιά και ένας κύβος µε κόκκινη την πάνω επιφάνειά του. Αυτοί οι κύβοι γίνονται η αρχιτεκτονική της παραλιακής ιταλικής πόλης Ατράνι, η οποία συνδέεται µε µια γέφυρα και µε έναν πύργο, που είναι Πύργος σκακιού και βρίσκεται στο νερό. Υπάρχουν και άλλες φιγούρες παιχνιδιού στο νερό, το οποίο γίνεται µια τρισδιάστατη σκακιέρα µε µια θέση. Στη συνέχεια η σκακιέρα γίνεται πάλι δισδιάστατη και µας οδηγεί πίσω στα γράµµατα METAMORPHOSE913.

Στη σκακιστική θέση (πίν.643) ο Escher χρησιµοποίησε το όµορφο Ματ Αποπνιγµού [=Le Mat Etouffé], που δεν απαντάται συχνά, γνωστό από τον δέκατο πέµπτο αιώνα914. Ο καλλιτέχνης υποδηλώνει µε τη θέση αυτή ότι το πλεονέκτηµα του υλικού δεν αποτελεί το µοναδικό κριτήριο για τη νίκη. Ο τρόπος µάλιστα µε τον οποίο ο λευκός Βασιλιάς έχει «πνιγεί» ανάµεσα στα ίδια του τα κοµµάτια: 1.RΧg1 Nf2# παραπέµπει και στο υλικό του νερού. Την τρισδιάστατη σκακιέρα ακολουθεί η δισδιάστατη και στη συνέχεια επαναλαµβάνονται τα ορθογώνια µε τη λέξη metamorphose και το µαύρο αρχικό ορθογώνιο, για να δηµιουργηθεί µια «κυκλική» επαναλαµβανόµενη ροή915.

Το διάστηµα 1967-1968 ο ολλανδός καλλιτέχνης δηµιούργησε τη Metamorphosis III. Για το έργο αυτό χρησιµοποίησε τα 20 τεµάχια ξύλου της Metamorphosis II και πρόσθεσε επιπλέον 13 µε νέα σχήµατα µεγαλώνοντας την κυκλική εικόνα. Η νέα εκτύπωση έγινε σε µια επιφάνεια 6 φύλλων, και κολλήθηκε σε µια επιφάνεια καµβά. Το χαρακτικό χρωµατίστηκε µε το χέρι και τα µαύρα τετράγωνα της σκακιέρας έγιναν κόκκινα (πίν.645). Το έργο -

913 Έσερ Μ. Κ., Köln, 2005, 12. 914 Σιαπέρας Τριαντάφυλλος, Το σκάκι-Πλήρης ανάπτυξις της θεωρίας και η πρακτική της εφαρµογή, Αθήνα, 1967, 93. 915 Σ’ ένα µεταγενέστερο έργο Ανέφικτη κατασκευή σκακιστικού σετ (1975, πίν.644) ο Sandro del Prete τοποθέτησε τρεις σκάλες µε κοινή χρήση, και µεταφέρει την πληροφορία, ότι µετά από µια πληθώρα κινήσεων µπορεί να προκύψει ξανά η ίδια θέση στη σκακιέρα. Το µοτίβο αυτό της σκάλας παραπέµπει στα γνωστά του Escher.

216

παραγγελία του ταχυδροµείου της Χάγης916 - αποτελεί τη µεγαλύτερη µέχρι σήµερα σε διαστάσεις εκτύπωση (19,05x680,7 εκ.)917.

Marcel Duchamp: ο παθιασµένος σκακιστής και ο περίγυρός του

Η τέχνη και το σκάκι αποτελούσαν αναπόσπαστο κοµµάτι της ζωής

του Duchamp, γι’ αυτό εστιάζουµε µε «βιογραφικό» φακό στη κοινή περιοχή

τους. Ίσως κανένας δε θα καταλάβαινε το έργο του, αν ο ιδρυτής του

σουρεαλισµού Αντρέ Μπρετόν (1896-1966), δεν είχε µε ακρίβεια εκτιµήσει την

προσωπικότητά του δείχνοντας πόσο αυθεντικά ανατρεπτική ήταν η τέχνη

του918, αλλά και το σκάκι, που αποτελούσε γι’ αυτόν µια αισθητική

δραστηριότητα919 και µια συλλογική αναζήτηση οµορφιάς, η οποία εντοπίζεται

στον Σουρεαλισµό920. Η ύπαρξη αυτής της οµορφιάς µέσα σ’ ένα κίνηµα που

επιδιώκει να αποδοθεί µια εντύπωση έκπληξης συνοδευόµενη από τον

εξαίσιο φόβο της διάλυσης αυτού που τη δηµιουργεί921, είναι ένα

χαρακτηριστικό που απαντά συχνά στις παρτίδες του σκακιού. Εξάλλου το

σκάκι είναι ιδανικό για να διοχετεύει κανείς µερικές παρορµήσεις, χωρίς να

κινδυνεύει να τιµωρηθεί από τον κοινωνικό περίγυρο922.

Τον Αύγουστο του 1910 τα δυο αδέλφια του, Jacques Villon και

Raymond Duchamp-Villon, που µαζί τους έµαθε να παίζει σκάκι923,

συνοµιλούν για πολλή ώρα στον κήπο του Villon στο Puteaux, όπου ο

Duchamp ζωγραφίζει τον πιο σεζανικό του πίνακα Η παρτίδα σκακιού

(πίν.646). Στον πίνακα παρουσιάζονται και οι σύζυγοί τους, καθώς και σε

πρώτη εµφάνιση στη ζωγραφική ο µικρός τους αδελφός924. Αυτός ο πίνακας

δείχνει τη σχέση της οικογένειας µε το σκάκι, που, παράλληλα µε άλλες

916 World of Escher, The place for everything Escher <http://www.worldofescher.com/reading/cronbib1.html> (Πρόσβαση 22/8/2005). 917 Τα αποκαλυπτήρια έγιναν στις 20/2/1969. Wikipedia, The Free Encyclopedia <Metamorphosis III http://en.wikipedia.org/wiki/Metamorphosis_III> (Πρόσβαση 22/8/2005). 918 Αλεξαντριάν Μπρετόν, Αθήνα, 1986, 158. 919 Cabanne 1996, 37. 920 Αλεξαντριάν Μπρετόν, Αθήνα, 1986, 161. 921 ό.π. 162. 922 Παπασταυρόπουλος Ανδρέας, Αντιψυχιατρική-Σουρεαλισµός-Σκάκι, περ. Σκακιστικά ∆ρώµενα και όχι µόνο..., τεύχ.1, Άνοιξη ’97, 21. 923 Pièces d’échecs 1990, 39. 924 Cabanne 1996, 37.

217

καλλιτεχνικές δραστηριότητες, είχαν σε εκτίµηση οι γονείς του925. Στη σχέση

αυτή αποδίδεται η µετέπειτα συνεισφορά των τριών αδελφών στην τέχνη του

σκακιού. Ο Duchamp έπαιζε σκάκι από την εφηβεία του, συνέχισε σε

ολόκληρη τη ζωή του926 και το πάθος του γι’ αυτό το αποδεικνύει ένα

χαρακτικό (πίν.647) του Jacques Villon927 (1875-1963) χρονολογηµένο στα

1904 που αναπαριστά τον Marcel σε δύσκολη θέση µε αντίπαλο την αδελφή

του Suzanne. Τότε ήταν 17 χρόνων, αλλά οι αναµνήσεις του τοποθετούν

χρονικά την πρώτη παρτίδα του στην ηλικία των δεκατριών χρόνων, τότε που

διδάχθηκε από τα αδέλφια του ζωγραφική και σκάκι ταυτόχρονα928.

Η ιδέα να περάσει το σκάκι στην τέχνη του, προφανώς οφείλεται στα

αδέλφια του, χωρίς να αποκλείεται το ενδεχόµενο να συνετέλεσαν σ’ αυτό και

οι σκακιέρες του φωβιστή Matisse, τον οποίο ανακάλυψε το 1906-1907929 και

η επιρροή του οποίου θεωρούσε ότι αποτέλεσε ιδιαίτερο γεγονός στη ζωή

του. Τα τρία αδέλφια χρησιµοποίησαν στην τέχνη τους το παιχνίδι µε

διαφορετικό τρόπο. Ο λόγος είναι αφενός η διαφορά ηλικίας που είχε ο Marcel

από τους άλλους δύο και αφετέρου το γεγονός ότι ο Raymond Duchamp-

Villon ήταν γλύπτης. Ο τελευταίος ασχολήθηκε µε φιγούρες σκακιού (πίν.648) και το 1914 δηµιούργησε µια δυναµική κυβιστική σύνθεση µε τίτλο Το µεγάλο

άλογο (χαλκός)/(πίν.649) 930.

Το 1911 ο Duchamp εγκαταλείπει τον Φωβισµό και ασχολείται µε τον

Κυβισµό931 για µερικούς µήνες. Κατά τους µήνες Οκτώβριο και Νοέµβριο,

έκανε µερικές σπουδές µε θέµα τους σκακιστές (πίν.652, πίν.653, πίν.654, πίν.655) οι οποίες τον οδήγησαν στην ελαιογραφία Οι σκακιστές (πίν.656) τον ∆εκέµβριο του 1911 και κορυφώθηκαν τον ίδιο µήνα µε το Πορτραίτο

925 Mink Janis, Duchamp, Köln, 2000, 11. 926 Cabanne 1996, 37. 927 Ψευδώνυµο που απέκτησε όταν πήγε στο Παρίσι. Το πραγµατικό του όνοµα ήταν Gaston Duchamp. Mink Janis, Duchamp, Köln, 2000, 11. 928 Schwarz 1974,76. 929 Cabanne 1989, 35. 930 Ο υπερµεγέθης Ίππος φαίνεται στάθηκε το έναυσµα για τον Βέλγο Vic Gentils που δηµιούργησε το 1966-67 ένα ολόκληρο σκακιστικό σετ (πίν.650). Bentein-Stoelen M.-R., Collection Catalogue of the Open-Air Museum of Sculpture Middelheim, Antwerp, 1993, 43. Αντίστοιχα, µε τις υπερµεγέθεις φιγούρες δηµιουργήθηκαν και υπερµεγέθεις σκακιέρες (πίν.651) σε ένα τσαρικό πάρκο στο Peterhof του Λένινγκραντ µε τίτλο Λόφος σκακιού (µε τεχνητό καταρράκτη, χ.χ.). 931 Όπως αποκάλυψε στον Villon, ανακάλυψε τον Κυβισµό, όταν είδε πίνακες του Braque στην γκαλερί του Kahnweiler στην οδό Vignon : «Εκεί ακριβώς µε κέρδισε ο Κυβισµός». Cabanne 1996, 37. O Απολλιναίρ αναφέρει ότι ο καλλιτέχνης επηρεάστηκε και από τον Delaunay. Cabanne 1989, 50.

218

σκακιστών (πίν.657)932. Σ’ αυτόν τον πίνακα εγγράφει τα γεωµετρικά αλλά και

νατουραλιστικά προφίλ των παικτών, που είναι τα δύο αδέλφια του, στο

εσωτερικό δύο παρατιθέµενων ορθογωνίων933. Το παιχνίδι διαδραµατίζεται

στη σκέψη, κατά κάποιο τρόπο «στα τυφλά», µόνο κάποιες διασκορπισµένες

φιγούρες το τεκµηριώνουν. Ωστόσο, ο παρατηρητής έχει µια άµεση θεώρηση

της σκηνής, που λαµβάνει χώρα σε έναν αφαιρετικό χώρο, και της

ατµόσφαιρας, η οποία το συνοδεύει. Τα δύο προφίλ αντικριστά (δεξιά ο

Jacques Villon και αριστερά ο γλύπτης Raymond Duchamp-Villon)

πολλαπλασιάζονται στον χώρο της ζωγραφικής επιφάνειας και ανακατεύονται

µε διασκορπισµένες φιγούρες934. Τα πρόσωπά τους φαίνονται

συγκεντρωµένα µε ένταση στο παιχνίδι, ξεδιπλώνονται στα δύο, καθώς ο

καθένας είναι ο άλλος, ενώ και οι δύο αναρωτιούνται, τι θα κάνει ο

αντίπαλος935. Οι γκριζοπράσινοι τόνοι, πολύ εξασθενηµένοι, απλώνονται σ’

έναν πίνακα, ζωγραφισµένο στο φως του φωταερίου: «Ξέρετε ότι το φως του

φωταέριου, του παλιού µπεκ Auer, είναι πράσινο˙ θέλησα να δω τι

αποτέλεσµα θα είχε η αλλαγή των χρωµάτων. Όταν ζωγραφίζει κανείς µε

πράσινο φως και το κοιτά την εποµένη στο φως του ήλιου, είναι πιο µαβί, πιο

γκρίζο, έτσι όπως ζωγράφιζαν οι κυβιστές εκείνη την εποχή. Είναι ένας

εύκολος τρόπος, για να πετύχει κανείς ένα σπάσιµο των τόνων, µια

µονοχρωµία σε γκρίζο [grisaille].»936.

Ο Απρίλιος του 1912 είναι η περίοδος που είχε µάθει για τους

φουτουριστές και σ’ αυτό οφείλονται τα λίγα στοιχεία του κινήµατος που

εµφανίζονται στην εικόνα Ο Βασιλιάς και η Βασίλισσα διασχισµένοι από ταχέα

Γυµνά [=Le Roi et la Reine traversés par des Nus vites]937 (πίν.658). Τον ίδιο

µήνα δηµιουργεί επίσης τον πίν.659 Ο Βασιλιάς και η Βασίλισσα διασχισµένοι

ταχέως από Γυµνά [=Le Roi et la Reine traversés par des Nus en vitesse]. Οι

τίτλοι Le Roi et la Reine traversés par des Nus vites και Le Roi et la Reine

traversés par des Nus en vitesse : «ήταν ένα φιλολογικό παιχνίδι. Η λέξη

“ταχύς” χρησιµοποιείται στον αθλητισµό, ένας άντρας ήταν “ταχύς”, έτρεχε

γρήγορα. Αυτό µε διασκέδαζε. Το "ταχύς” είναι περισσότερο ελεύθερο από 932 Cabanne 1989, 43, 45, 44. 933 Cabanne 1996, 46. 934 Pièces d’échecs 1990, 39. 935 Cabanne 1996, 46. 936 Cabanne 1989, 45. 937 ό.π., 62.

219

την οποιαδήποτε λογοτεχνική εκζήτηση, απ’ ότι το “ταχέως”»938. Ο Βασιλιάς

και η Βασίλισσα αντιστοιχούν σε µια µετατροπή του ζεύγους Αδελφός-Αδελφή

του Jeune homme et jeune fille… [= Νέος και κοριτσάκι…], που έχει ήδη γίνει

το ζεύγος Ήρωας-Παρθένα στο Deux nus : un fort et un vite [=∆ύο γυµνά: ένα

δυνατό κι ένα γρήγορο]. Ο Βασιλιάς και η Βασίλισσα υφίστανται και αυτοί µε

τη σειρά τους µια τελευταία µεταµόρφωση και γίνονται Εργένης και

Παντρεµένη στο τελευταίο σχέδιο της σειράς µε τίτλο Η Νύφη που τη γδύνουν

οι µνηστήρες της, ακόµα (Ιούλιος 1912), που προαναγγέλλει ταυτόχρονα και

τον τίτλο και το θέµα του Μεγάλου Γυαλιού939. Μια στιλιστική συνέχεια

χαρακτηρίζει τα τέσσερα αυτά έργα, όπως αναφέρει και ο Schwarz, αλλά ο

ισχυρισµός του ότι ο Βασιλιάς και η Βασίλισσα του σκακιού ταιριάζουν

απόλυτα και είναι πάντα τα ίδια δύο πρόσωπα, δηλαδή ο Marcel και η αδελφή

του Suzanne940, έρχεται σ’ αντίθεση µε τις κοινές ερωτικές φαντασιώσεις που

κρύβουν τα σχέδια, όπως στον πίνακα Ο Βασιλιάς και η Βασίλισσα

διασχίζονται ή περιστοιχίζονται από γυµνά «µε ταχύτητα»941.

Τον Μάιο του 1912 δηµιουργεί το έργο ∆υο γυµνά, ένα δυνατό κι ένα

γρήγορο. Πρόκειται για έναν κατακλυσµό µολυβιού σε χαρτί σε αφηρηµένους

ρυθµούς - «Ήταν ίσως κάπως φουτουριστικό…», λέει - και συνεχίζει τον ίδιο

µήνα µε το έργο Ο Βασιλιάς και η Βασίλισσα περιστοιχισµένοι από ταχέα

Γυµνά (πίν.660), όπου οι δύο φιγούρες, που αντιπαρατίθενται µεταξύ τους

στο σκάκι, σχετίζονται µε µηχανικά κοµµάτια σε αντιθετική κίνηση942. Ανάµεσά

τους και από πάνω αριστερά προς τα κάτω δεξιά στη διαγώνιο, µια ολόκληρη

σειρά από κινούµενους τύπους, που σχηµατίζουν κάτι σαν καταρράκτη από

µορφές, προβάλλουν τα υποτιθέµενα κοµµάτια. Το συγκεκριµένο έργο ανήκει

σε µια περίοδο, που επηρεάστηκε από τον Κυβισµό του Fernand Léger943. Ο

Βασιλιάς και η Βασίλισσα του πίνακα µοιάζουν να συναισθάνονται στον

938 ό.π., 63. 939 Schwarz 1974, 138. 940 ό.π. 941 ό.π. [Υποσηµείωση 34: Ο Μ. D. σε συνέντευξη στον Macmonnies-"A Conversation with Marcel Duchamp…” Συνέντευξη κινηµατογραφική, παραγωγής National Broadcasting Company, στο Philadelphia Museum of Art ως ηχητικό ντοκουµέντο της ταινίας µήκους 30 λεπτών, που γυρίστηκε το 1955 από το N.B.C. και προβλήθηκε στην Αµερικανική Τηλεόραση τον Ιανουάριο του 1956 κατά τη διάρκεια των προγραµµάτων Elderly Wise Men-, Βιβλιογραφία αρ. 192, σ. 3.] . 942 Cabanne 1996, 68. 943 Χρήστου Χρύσανθος, Η Ζωγραφική του Εικοστού Αιώνα, τόµ.Β’, Θεσσαλονίκη, 1980, 16, 17.

220

κόσµο αυτό τη χαρά του Αδάµ και της Εύας στον Παράδεισο, καθώς το θέµα

του Βασιλιά µε τις πολλαπλές αλχηµικές και µυθικές σηµασίες του φτάνει εδώ

στην ολοκληρωµένη ανάπτυξή του και η Βασίλισσα, που κυριαρχεί στα

αριστερά, βρίσκεται στη σφαίρα του υπερφυσικού, προαναγγέλοντας µε την

αυστηρή της οµορφιά την απόλυτη τελειότητα των έργων Το πέρασµα της

παρθένας στη νύφη και Παντρεµένη, που ζωγραφίστηκαν δύο µήνες

αργότερα στο Μόναχο944.

Ήδη από τον Απρίλιο, στο έργο Ο Βασιλιάς και η Βασίλισσα

διασχισµένοι ταχέως από Γυµνά, είχαν εντοπισθεί συµπλέγµατα κοµµατιών,

που δρουν ανταγωνιστικά. Βασιλιάς-Βασίλισσα, Πατέρας-Μητέρα, Σύζυγος-

Γυναίκα, που αντικατέστησαν τα δύο αδέλφια του πίνακα Σκακιστές (πίν.656), είναι ροµπότ, που εµπλέκονται σε µια διαµάχη φορµών, των οποίων η ένταση

δίνει στον πίνακα Ο Βασιλιάς και η Βασίλισσα περιστοιχισµένοι από ταχέα

Γυµνά, ζωγραφισµένο από οικονοµία - ή άραγε για σαρκαστικά - στην πίσω

όψη ενός προγενέστερου πίνακα µε τον τίτλο Paradis [=Παράδεισος]945

(1910), έναν δυναµισµό τόσο σκοτεινό όσο και δυσνόητο: «...οι τεχνικές µου

γνώσεις δεν ήταν αρκετές ώστε να ξέρω ότι η επιφάνεια θα γέµιζε

ραγίσµατα...»946. Σχολιάζοντας τις σπουδές του, ο καλλιτέχνης δηλώνει:

«Υπήρχε το δυνατό γυµνό, που ήταν ο Βασιλιάς˙ όσο για τα ταχέα γυµνά,

πρόκειται για φαρδιές πινελιές στον πίνακα που τον διασχίζουν, που δεν

έχουν τίποτα το ανατοµικό, τίποτα περισσότερο απ’ ό,τι πριν.»947.

Οι διαδοχικές εικόνες στα έργα του Duchamp εµφανίστηκαν τον

Οκτώβρη του 1911 µε τον πίνακα Θλιµµένος νεαρός άντρας948 µέσα σ’ ένα

τρένο949, χρησιµοποιήθηκαν τον Μάιο του 1912 στο έργο Ο Βασιλιάς και η

Βασίλισσα περιστοιχισµένοι από ταχέα Γυµνά (πίν.660), µε αποκορύφωµα

λίγο αργότερα το έργο Γυµνό που κατεβαίνει µια σκάλα, αρ.2. Ο Octavio Paz

(1914-98), ο οποίος ασχολήθηκε σε πολλά δοκίµιά του µε την εικονογραφία

του Duchamp, αναφέρει ότι το σπέρµα όλης της αναπαραστατικής και

µεταφυσικής διαλεκτικής της όψιµης δουλειάς του Duchamp θα µπορούσε να

944 Schwarz 1974, 142. 945 Cabanne 1996, 68. 946 Cabanne 1989, 63. 947 ό.π., 62. 948 Πρόκειται για «Αυτοβιογραφικό: ένα ταξίδι που είχα κάνει από το Παρίσι στη Rouen µόνος µου µέσα στο κουπέ». ό.π., 58. 949 ό.π., 51.

221

εντοπιστεί στο Πορτραίτο ή ∆ουλτσινέα950 (1911), χωρίς να αγνοήσουµε το

ενδιαφέρον του και για την καλλιτεχνική πλευρά του σκακιού, η οποία, όπως

ανέφερε ο ίδιος ο Duchamp στην οµιλία του κατά την τελετή έναρξης του

Συνεδρίου Σκακιού στην Cazenovia το 1952951, τον βοήθησε να σπάσει τα

δεσµά του νατουραλισµού: «Η κίνηση µιας φόρµας σ’ έναν ορισµένο χρόνο

µας εισάγει µοιραία στον χώρο της γεωµετρίας και των µαθηµατικών, είναι το

ίδιο όταν κατασκευάζει κανείς µια µηχανή...»952. Προφανώς αυτό προέκυψε,

όταν ο Duchamp εντόπισε στον Φουτουρισµό την επιθετικότητα που ήθελε να

εξάρει953, ένα από τα σηµαντικά χαρακτηριστικά που απαντώνται στο σκάκι.

Η ιδιότητα αυτή, η σχέση του σκακιού µε το Κυβισµό αλλά και ο ισχυρισµός

του Μπρετόν ότι ο Κυβισµός, ο Φουτουρισµός και ο Νανταϊσµός, αν κριθούν

συνολικά, ανήκουν σ’ ένα γενικότερο κίνηµα954, εξηγούν την επιτάχυνση των

διαδοχικών ταυτόχρονων εικόνων, που συναντάται στο σκακιστικό έργο Ο

Βασιλιάς και η Βασίλισσα περιστοιχισµένοι από ταχέα Γυµνά και συνοδεύεται

µε ελάχιστη χρήση της προοπτικής, όπως και στο διάσηµο

κυβοφουτουριστικό Γυµνό που κατεβαίνει µια σκάλα, αρ.2955. Το γεγονός ότι ο

Duchamp εργάστηκε µε µεγαλύτερο πάθος956 στο πρώτο έργο αποδεικνύει

ότι γι’ αυτόν η σχέση του σκακιού µε την κυβιστική ερµηνεία της

φουτουριστικής φόρµουλας ήταν πολύ πιο στενή. Εξαλλου αυτό γίνεται

προφανές και από τη µικρή χρονική απόσταση, που χωρίζει τα δύο έργα. Τα

γυµνά συνόδευαν τον Duchamp στις καλλιτεχνικές αναζητήσεις του και ζενίθ

της ένταξής τους στο σκακιστικό του κόσµο µπορεί να θεωρηθεί η παρτίδα

σκακιού κατά την αναδροµική του έκθεση στην Tate Gallery (1966), όπου η

αντίπαλος Eve Babitz έπαιζε γυµνή.

Επίσης καθοριστική στάθηκε στην αρχή και η επιρροή του έργου του

Raymond Roussel957 (1877-1933), τον οποίο γνώρισε από τον Απολινέρ958

και τον παρακολούθησε στο “Café de la Régence”, ενόσω αυτός έπαιζε σκάκι 950 Στο έργο απεικονίζεται µια νεαρή γυναίκα, που έβλεπε ο Duchamp σε µια λεωφόρο του Neuilly να βγάζει περίπατο τον σκύλο της. Paz Octavio, Cabanne 1989, 57 και 315. 951 Holländer Hans, Holländer 2005, 298. 952 Cabanne 1989, 53. 953 Μαρινέττι Φ. Τ., Μανιφέστα του Φουτουρισµού, Αθήνα, 1987, 32. 954 Αλεξαντριάν Μπρετόν, Αθήνα, 1986, 29. 955 Overy Paul, Βορτισισµός στο: Έννοιες της Μοντέρνας Τέχνης 2003, 159. 956 Cabanne 1989, 61, 62. 957 Γάλλος ποιητής, µυθιστοριογράφος, συγγραφέας θεατρικών έργων, µουσικός και ένθερµος σκακιστής. 958 Mink Janis, Duchamp, Köln, 2000, 29.

222

(1932)959. Σ’ αυτόν οφείλονται, σύµφωνα µε τον Octavio Paz, οι καταβολές

των φανταστικών µηχανισµών του Duchamp960. Ο Roussel ήταν επίσης

υπεύθυνος τόσο για το έργο του σε γυαλί Η Νύφη που τη γδύνουν οι

µνηστήρες της, ακόµα-Το Μεγάλο Γυαλί961 (1915-1923) όσο και για τη

µηχανική του σκακιού. Όλα αυτά τον οδήγησαν στο να αναλύσει τους δύο

τοµείς των δραστηριοτήτων του, επισηµαίνοντας παράλληλα τα πολλά κοινά

σηµεία που τους συνέδεαν: «Μια παρτίδα σκακιού είναι ένα πράγµα οπτικό

και πλαστικό, κι αν δεν είναι γεωµετρικό µε τη στατική έννοια της λέξης, είναι

πάντως ένας µηχανισµός, εφόσον κινείται˙ είναι ένα σχέδιο, µια µηχανική

πραγµατικότητα. Τα κοµµάτια δεν είναι όµορφα από µόνα τους - αν µπορούµε

να χρησιµοποιήσουµε τη λέξη -, «όµορφη» είναι η κίνηση. Εποµένως είναι

πράγµατι ένας µηχανισµός, µε την έννοια, για παράδειγµα, ενός Calder962.

Στο σκάκι υπάρχουν σίγουρα στοιχεία εξαιρετικά ωραία στον τοµέα της

κίνησης, καθόλου ωραία όµως στον οπτικό τοµέα963. Η ωραιότητα στην

περίπτωση αυτή έγκειται στην εικασία της κίνησης ή της χειρονοµίας.

Βρίσκεται εντελώς µέσα στη φαιά µας ουσία»964.

Από τη διατύπωση αυτή αλλά και από τη µικρή χρονική απόσταση που

χωρίζει τα σκακιστικά έργα του 1912 από Το Μεγάλο Γυαλί, οδηγείται κανείς

στο συµπέρασµα ότι ένα µέρος του µηχανισµού του Γυαλιού έχει τις ρίζες του

σ’ εκείνον του σκακιού965. Η αναζήτηση του καλλιτέχνη στο έργο αυτό για µια

αόρατη τέταρτη διάσταση που δεν µπορεί κανείς να τη δει µε το µάτι,

βασίζεται στο σκεπτικό της ιδέας µιας προβολής966. Η τέταρτη διάσταση του

Duchamp δεν έχει σχέση µε τον χρόνο, που αποτελεί ουσιαστικά την τέταρτη

διάσταση967, και η ενασχόληση του ιδίου όπως του Metzinger και του Gris, µε

959 Grössel Hans (edit.), Raymond Roussel, Eine Dokumentation, edition text+kritik, München 1977, 166. 960 Holländer Hans, Holländer 2005, 299 961 Mink Janis, Duchamp, Köln, 2000, 29. 962 Αναφορά στα αενάως κινούµενα γλυπτά του Alexander Calder (1898-1976), για τα οποία ο Duchamp επινόησε τη λέξη “mobiles” [=κινητά]. Stead-∆ασκαλοπούλου Λίλιαν, Cabanne 1989, 29. 963 Το γεγονός αυτό ίσως να τον οδήγησε κατά τη διάρκεια της παραµονής του στο Μπουένος Άιρες (1918) να φιλοτεχνήσει την πρώτη και µοναδική σειρά σκακιστικών φιγούρων. 964 Cabanne 1989, 29. 965 Ήδη το δάπεδο του Περιβάλλοντος, που δεν φαίνεται, καθώς επικαλύφθηκε από τη σκηνή, είναι σαν σκακιέρα (για το παιχνίδι της ντάµας). 966 Οποιοδήποτε τρισδιάστατο αντικείµενο είναι η προβολή ενός τετραδιάστατου πράγµατος που δεν το γνωρίζουµε. ό.π., 70. 967 Χρειάζονται οι τρεις χωρικές συντεταγµένες, για να περιγράψουν που συνέβη και µία τέταρτη για το πότε. Απαιτείται δηλαδή, για να προσδιορίζεται ένα γεγονός. Επίσης ο χρόνος

223

τη γεωµετρία των τεσσάρων διαστάσεων οφείλεται στον εµπειρογνώµονα

ασφαλίσεων και καθηγητή µαθηµατικών Maurice Princet968. Ο Duchamp

γνώριζε τα τρία µεγέθη του σκακιού (υλικό-χρόνος-χώρος) και προφανώς

ήθελε µέσω των πειραµατισµών του να κάνει ένα διαφορετικό βήµα από

εκείνο που αναζητούσε η επιστήµη. Ήδη την εποχή της δεκαετίας του 1920 ο

Αϊνστάιν οραµατιζόταν µια θεωρία που θα περιέγραφε όχι µόνο τον χώρο και

τον χρόνο, αλλά και την ύλη µέσα σ’ αυτόν969. Αν και ο διάσηµος επιστήµονας

δεν κατατάσσεται στους ισχυρούς σκακιστές, η σύνδεσή του ωστόσο µε τον

Lasker όσον αφορά τις φιλοσοφικές πτυχές του σκακιού970, που περιλαµβάνει

τα ίδια µεγέθη, επιβεβαιώνει τη συσχέτιση του παιχνιδιού µε τη σύγχρονη

φυσική. Παρ’ ότι ο Duchamp είχε ιδιαίτερη αδυναµία στον αριθµό τρία971,

εντούτοις στο πράσινο κουτί καθορίζει ότι στο «Μηχανισµό των µνηστήρων»

υπάρχουν οκτώ (αριθµός που δεν είναι πολλαπλάσιο του τρία) µνηστήρες972

σύµφωνα µε το πρώτο σκεπτικό, σε αντιδιαστολή προς τα εννιά mâlic

(εκµαγεία). Το 8 πλαγιασµένο είναι το σύµβολο του απείρου και έτσι ο

καλλιτέχνης εκφράζει την επιθυµία του για το άπειρο µέσω του Σουρεαλισµού,

της συντονισµένης απόπειρας διεύρυνσης του νου και των δυνατοτήτων

του973, µε την επιφάνεια του καθρέφτη974.

Αναµφίβολα στην επιστηµονική διάσταση του σκακιού πρέπει να

αποδοθεί το ενδιαφέρον όχι µόνο των ζωγράφων που χαρακτηρίζονταν από

από τη ροπή τους προς τα µαθηµατικά, αλλά των µουσικών όπως των

Σεργκέι Προκόφιεφ και Ντέιβιντ Όιστραχ και των επιστηµόνων όπως των

Μεντελέγεφ, Αϊνστάιν, Βόλφγκανγκ Πάουλι, Καρλ Φρίντριχ Γκάους, Νίκολα

Τέσλα και Φρανκ Οπενχάιµερ, για το σκάκι975.

Το 1915, όταν ο Duchamp έφτασε στη Νέα Υόρκη, ήταν ήδη ένας

σοβαρός παίκτης, αν και ακόµα ερασιτέχνης, και έπαιζε συχνά µε τον Walter

διαφέρει από τις άλλες τρεις, γιατί σ’ αυτόν φαίνεται να κινούµαστε µόνο προς µία κατεύθυνση (προς τα εµπρός). Rees Martin Μόνο έξι αριθµοί, Αθήνα, 1999, 193, 194. 968 Miller Arthur, Αϊστάιν-Πικάσο, Ο χώρος, ο χρόνος και η οµορφιά, Αθήνα, 2002, 230. 969 Wertheim Margaret, Το Παντελόνι του Πυθαγόρα, Αθήνα, 1998, 275. 970 Κεφαλής 2004, 99. 971 Cabanne 1989, 83. 972 Όσα δηλαδή και τα πιόνια του σκακιού που µπορούν να προαχθούν σε Βασίλισσα. 973 Μπαµπασάκης Ίκαρος, Βορειοδυτικό Πέρασµα, Cobra-Λεττριστές-Καταστασιακοί, Αθήνα, 1991, 12. 974 Αναφέρεται στη Σηµείωση 5. Νικόλας Κάλας στο: Cabanne 1989, 335. 975 Σιαπέρας Τριαντάφυλλος, Το σκάκι-Πλήρης ανάπτυξις της θεωρίας και η πρακτική της εφαρµογή, Αθήνα, 1967, 13.

224

Arensberg976. Φωτογραφίες της εποχής δείχνουν µια µεγάλη σκακιέρα

κρεµασµένη στον τοίχο του ατελιέ του, πράγµα που αποδεικνύει τη

σοβαρότητα της µελέτης για το σκάκι. Εκείνη τη χρονιά συνδέεται µε πολλούς

αµερικανούς καλλιτέχνες και συγγραφείς, µεταξύ των οποίων ο Man Ray977

(1890-1976), µε τον οποίο έγιναν φίλοι. Η σχέση τους προχώρησε σε

συνεργασία σε καλλιτεχνικά θέµατα, αλλά και σε φιλικές σκακιστικές

αναµετρήσεις978. Από καλλιτεχνικής άποψης τους συνέδεε η κλίση προς την

«ορθολογικότητα του παραλόγου», στην οποία συµπεριλαµβάνονται και οι

κατασκευές παραδόξων καταστάσεων979. Ο Hans ή Jean Arp ανέφερε ότι οι

Marcel Duchamp, Francis Picabia (1879-1953) και Man Ray δηµιούργησαν

µια ντανταϊστική κίνηση που δεν της έλειπε τίποτα980. Ο Ray έδωσε µεγάλη

βαρύτητα σε σχέδια παιχνιδιών σκακιού (πίν.661, πίν.662 και πίν.663), µε τα

οποία ασχολήθηκε για πολλά χρόνια και απέδιδε ιδιαίτερη σηµασία στην

αυστηρή γεωµετρική παρουσίαση της σκακιέρας, η οποία φαίνεται στο έργο

Νυχτερινός ήλιος-Εγκαταλειµµένη παιδική χαρά (1943, πίν.664). Η σπείρα µε

την οποία απέδωσε τον Ίππο (πίν.661) συναντάται και στην ελαιογραφία του

Φινάλε (1946)981. Το πάθος του για το σκάκι αποτύπωσε ο David Hockney

(1890-1976) στη λιθογραφία Πορτραίτο του Man Ray (χ.χ., πίν.665), όπου

τον απεικονίζει να κάθεται δίπλα σε µια άδεια σκακιέρα.

Το 1918 ο Duchamp εγκαταλείπει τη Νέα Υόρκη για την Αργεντινή.

Κατά τη διάρκεια της παραµονής του στο Μπουένος Άιρες, δηµιούργησε την

πρώτη του και µοναδική σειρά από σκακιστικές φιγούρες (πίν.666). Ο ίδιος

φιλοτέχνησε την καθεµία χωριστά, εκτός από τον Ίππο που λαξεύτηκε από

976 Μεταξύ 1913-1950 ο Walter Arensberg και η γυναίκα του Louise είχαν συλλέξει έργα σύγχρονων καλλιτεχνών, όπως των Marcel Duchamp, Charles Sheeler, Walter Pach, Beatrice Wood και Elmer Ernest Southard καθώς και προ-κολοµβιανής τέχνης. Αργότερα δώρισαν τη συλλογή τους στο Philadelphia Museum of Art. Wikipedia, The Free Encyclopedia, Walter Arensberg <http://en.wikipedia.org/wiki/Walter_Arensberg> (Πρόσβαση 3/2/2005). 977 Cabanne 1989, 209. Το πραγµατικό όνοµα του Man Ray ήταν Emmanuel Radnitzky. 978 Εκτός από τις φωτογραφίες, που παίζουν σκάκι, παρουσιάζονται και στη ταινία “Entracte” [=∆ιάλειµµα] του René Clair (1924). Η ταινία είναι ασπρόµαυρη, βουβή, 22 λεπτών, 35 χιλ. Και «υπήρχε µια σκηνή πάνω στις στέγες µε φόντο τα Champs-Elysées όπου ο Duchamp παίζει σκάκι µε τον Man Ray και καταφτάνει ο Picabia µε ένα λάστιχο του ποτίσµατος και τα σαρώνει όλα. Ήταν πολύ νταντά, βλέπετε». ό.π., 127. 979 Holländer Hans, Holländer 2005, 302, 303. 980 Ρηντ Χέρµπερτ, Ιστορία της Μοντέρνας Γλυπτικής, Αθήνα, 1974, 154. 981 Holländer Hans, Holländer 2005, 303.

225

ένα ντόπιο τεχνίτη982 και πιθανόν επηρέασε τον Man Ray στη δηµιουργία του

δικού του Ίππου (πίν.661). Ο Averbakh αναφέρει ότι από το 1919 και µετά τίποτα δεν τον

ενδιαφέρει τόσο όσο το σκάκι, που έπαιζε µέρα νύχτα983. Είναι

χαρακτηριστικό ότι την ίδια χρονιά ο Villon ζωγράφισε Το παιχνίδι, µια

ελαιογραφία (93,3x71,7 εκ.) µε δύο κοµµάτια σε σκακιέρα πάνω σε κλιµακωτά

χρωµατικά επίπεδα984. Την επόµενη χρονιά ο Villon φιλοτέχνησε τη Σκακιέρα

(πίν.667), που απεικονίζει ένα φωτεινό κύκλο εγγεγραµµένο σε µια

παραµορφωµένη σκακιέρα µε δύο κοµµάτια. Από κάτω σε ένα δεύτερο

επίπεδο, πιο αχνά, ξεχωρίζει ένας εγγεγραµµένος κύκλος µέσα σε µια

κανονική σκακιέρα και ακολουθούν άλλα επίπεδα από τετράγωνα, ορθογώνια

και ροµβοειδή σχήµατα. Στη σύνθεση αυτή διακρίνεται µια δοµική ισορροπία,

καθώς και η αποσυναρµολόγηση του έργου σε διαφανή επίπεδα985.

Το υπαρκτό αυτό πάθος του Duchamp για το σκάκι986 συνεχίστηκε

µέχρι το 1927-1932, κατόπιν όµως µετρίασε τον ενθουσιασµό του987.

Το 1925988 τελειοποιεί µια αλάνθαστη µέθοδο, που είχε ξεκινήσει την προηγούµενη χρονιά, πώς να κερδίζει κανείς στη ρουλέτα. Σχετικά µε την άποψη του Schwarz ότι δεν καταλαβαίνει τη σχέση του σκακιού µε τη ρουλέτα, καθώς το πρώτο υπαγορεύει την επέµβαση του µυαλού, ενώ το δεύτερο της τύχης, ο Duchamp απαντά: «Στις δύο περιπτώσεις υπάρχει διαµάχη ανάµεσα σε δύο ανθρώπινα όντα, και εισάγοντας περισσότερη τύχη στο σκάκι και µειώνοντας τον παράγοντα τύχη στο παιχνίδι, τα δύο θα

982 Schwarz 1974, 76, 78. 983 Strouhal Ernst, Duchamps Spiel, Wien, 1994, 72 [Υποσηµείωση 40]. 984 Roesler 1973, 12. 985 Αργκάν Τζούλιο Κάρλο, Η Μοντέρνα Τέχνη, Ηράκλειο, 1998, 345. 986 Cabanne 1989, 28. 987 Η σχέση του Duchamp µε τα καλλιτεχνικά δρώµενα του σκακιού συνεχίστηκε. Στις 8/6/1964 προβλήθηκε από τη γαλλική τηλεόραση η ταινία “Jeu d’échecs avec Marcel Duchamp” του Jean-Marie Drot (1964). ό.π., 301. Και στις 5/2/1968 στο Τορόντο, ο Marcel και η Teeny συµµετέχουν σε ένα «événement» [=δρώµενο/happening], που οργανώθηκε από τον συνθέτη John Cage στο auditorium της Πολυτεχνικής Σχολής του Ryerson˙ εκτός από τους Duchamp και Cage, συµµετείχαν επίσης οι David Tudor, David Behrman, Gordon Mumma και Lowell Cross. Με πρόταση του Cage, ο Cross είχε κατασκευάσει µια ειδική σκακιέρα: κάθε τετράγωνο της σκακιέρας περιείχε ένα φωτοκύτταρο και οι κινήσεις πάνω στη σκακιέρα έθεταν σε λειτουργία οχτώ ενισχυτές και µικρόφωνα, ώστε κάθε κίνηση να αντιστοιχεί σε έναν διαφορετικό ήχο. Η παράσταση συνίστατο από µία και µισή παρτίδες σκακιού. Schwarz 1974, 88. O Cage συµµετείχε και στην έκθεση “The Imagery of Chess” µε το έργο Chess Pieces (περ.1944). 988 Στις 29 Ιανουαρίου πεθαίνει η µητέρα του και στις 5 Φεβρουαρίου ο πατέρας του. Το γεγονός, ότι την ίδια χρονιά είχε συµµετάσχει σε σκακιστικά πρωταθλήµατα, αποδεικνύει ότι το σκάκι λειτουργούσε γι’ αυτόν ψυχοθεραπευτικά.

226

µπορούσαν να συναντηθούν κατά κάποιο τρόπο». Επειδή το σκάκι εξελίσσεται ολοένα και περισσότερο σε επιστήµη, όπου είναι δύσκολο να δώσεις βάση στο τυχαίο, ο Schwarz αποδίδει στην ανορθόδοξη άποψη που είχε ο Duchamp για αυτό το παιχνίδι και στην αγάπη του για τους εξαιρετικά όµορφους συνδυασµούς, τις κινήσεις αµφιβόλου αξίας, που ίσως εξηγούν πολλές από τις ήττες του989. Παρά τις επιτυχίες του στα τουρνουά που έλαβε µέρος990, σύµφωνα µε τον Yuri Averbakh που ανέλυσε τη σκακιστική τέχνη του Duchamp991, ο καλλιτέχνης δεν ήταν τόσο καλός σκακιστής, όσο τις περισσότερες φορές θεωρούνταν, παρέµεινε ωστόσο ένας καλός παίκτης τουρνουά992.

Την ίδια χρονιά, το 1925, σχεδιάζει την αφίσα του Πρωταθλήµατος Γαλλίας (πίν.668), που πραγµατοποιείται στη Νίκαια τον Σεπτέµβριο. Κατά τη διάρκεια αυτού του τουρνουά ανακηρύχθηκε «Μαιτρ» της Γαλλικής Οµοσπονδίας Σκακιού, καθώς ξεπέρασε το ελάχιστο απαιτούµενο σκορ του πενήντα τοις εκατό, όπως προβλεπόταν, για να αποκτήσει κάποιος τον τίτλο. Η πρωτοτυπία των γραφιστικών ιδεών του Duchamp έδωσε την αφορµή για

989 Schwarz 1974, 80. 990 Από τις πιο αξιόλογες επιτυχίες του Duchamp ήταν: Η δεύτερη θέση στο Πρωτάθληµα της Άνω Νορµανδίας, στο οποίο κατατάσσεται δεύτερος (µε 2½ βαθµούς στα 4) τον Απρίλιο του 1924. H πρώτη θέση στο τουρνουά του Hyères τον Ιανουάριο του 1928, όπου κέρδισε. Μία από τις παρτίδες του, αυτή που έπαιξε εναντίον του E. H. Smith, σχολιάστηκε ως εξής: Αυτή η παρτίδα είναι χωρίς αµφιβολία η πιο εξαιρετική, από όσες παίχτηκαν τη χρονιά αυτή, στο τουρνουά της Hyères και θα πάρει πιθανόν το βραβείο οµορφιάς. Η ισοπαλία που απέσπασε από τον Tartakower στο ∆ιεθνές Τουρνουά του Παρισιού τον Ιούνιο του 1928. Η δεύτερη θέση µε τα χρώµατα της Γαλλίας στη ∆εύτερη Ολυµπιάδα Σκακιού στη Χάγη τον Ιούλιο και τον Αύγουστο του 1928. Η ισοπαλία έναντι του Frank Marshall (1877-1944) µε τα χρώµατα της Γαλλίας στην Τρίτη Ολυµπιάδα Σκακιού τον Ιούλιο του 1930 στο Αµβούργο. Η οµάδα της Γαλλίας περιλάµβανε τους: Alekhine, Betbeder, Gromer και Voisin). Με αυτή την ισοπαλία η Γαλλία πήρε το µισό βαθµό που της έλειπε για να πάρει τη νίκη. Ο Edward Lasker υπενθυµίζει ότι «ο Duchamp βρέθηκε µπροστά στον πρωταθλητή των Η.Π.Α., Frank Marshal, γιατί ο Alekhine δεν έπαιζε εκείνη τη µέρα». Tο πιο ενδιαφέρον αποτέλεσµα της καριέρας του ήταν η πρώτη θέση (4 βαθµούς στους 5) στο Τουρνουά Σκακιού του Παρισιού που έγινε τον Αύγουστο του 1932. Τότε νίκησε και τον Znosko-Borovsky. ό.π., 81-85. Νικητής (χωρίς ήττα-9 βαθµούς στους 11) στην Πρώτη ∆ιεθνή Ολυµπιάδα Σκακιού µε Αλληλογραφία (1935) στην οποία συµµετείχε και ως αρχηγός της οµάδας της Γαλλίας (Crépaux, Demoghe, Dr. Bos, Delannoy και Constantin). Η Ολυµπιάδα διήρκεσε περίπου τέσσερα χρόνια. Την ίδια χρονιά ήταν νικητής (χωρίς ήττα-9 βαθµούς στους 11) και στο Μεγάλο Τουρνουά Σκακιού µε Αλληλογραφία του F.S.B. ό.π., 85, 86. 991 Averbakh Yuri, Duchamp as a Chess Player, Chess Collector, vol.ΧΙ, 3, 2002, 3-5. 992 Αναλύσαµε 52 δηµοσιευµένες (στο Mega Database 2006) παρτίδες του καλλιτέχνη και παρατηρήσαµε ότι είχε µια έλλειψη στη γνώση των ανοιγµάτων, ήταν όµως καλός στη µέση της παρτίδας και γνώριζε τις βασικές αρχές των φινάλε. Την άποψη του Averbakh συµµερίζεται ο Πρωταθλητής Ελλάδος, συγγραφέας και προπονητής Στράτος Γρίβας. (E-mail προς τον συγγραφέα της διατριβής).

227

µια από τις καλύτερες αφίσες που γνώρισαν ποτέ τα τουρνουά σκακιού. Φωτογράφησε ένα συγκεκριµένο αριθµό κύβων ενός παιχνιδιού κατασκευής, που έβαλε σε ένα δίχτυ µε τέτοιο τρόπο, ώστε να σχηµατιστεί ένα “assemblage”. Στη συνέχεια, στη µεγέθυνση αυτής της φωτογραφίας εξαφάνισε όλες τις λεπτοµέρειες και άφησε να επικρατήσει µόνο η τυχαία διάταξη του σωρού µέσα στο δίχτυ. Αυτή η µεγέθυνση αποτέλεσε το σηµείο εκκίνησης του τελικού σχεδίου, στο οποίο οι κύβοι είναι χρωµατισµένοι σε θαµπό ροζ και µαύρο. Το σχέδιο αυτό αναπαράχθηκε σε γκρι ανοιχτό φόντο από τη µεγεθυµένη αναπαραγωγή ενός Βασιλιά του σκακιού (τύπου Staunton). Η τυχαία διάταξη των κύβων στην αφίσα µοιάζει να υπογραµµίζει τον ρόλο του τυχαίου σ’ ένα παιχνίδι, όπου αυτό προφανώς δεν παίζει κανένα ρόλο. Ο Duchamp αποκαλύπτει εδώ για µια ακόµη φορά την τάση του να χρησιµοποιεί το παιχνίδι και το τυχαίο ως καλλιτεχνικούς παράγοντες993. Μια παρόµοια σύνθεση µε τυχαία κατανοµή κύβων κυκλοφόρησε το 1967 µε τίτλο Ο Βασιλιάς και η Βασίλισσα και την επόµενη χρονιά παρουσιάστηκε το ίδιο σχέδιο µε τον ίδιο τίτλο, αλλά µε βαµµένα κόκκινα τα δύο κοµµάτια, καθώς και τη µια πλευρά των κύβων (πίν.669, εικ. πάνω και κάτω).

Το 1930 ο Μπρετόν τον κατηγορεί, ότι εγκατέλειψε την τέχνη για το σκάκι, και δεν αρνείται να αναφέρει ότι: «το µόνο που κάνει ο Duchamp τώρα πια είναι να παίζει σκάκι και θα του αρκούσε να φανεί µια µέρα ακατανίκητος σ’ αυτό.»994. Την επόµενη χρονιά ο Duchamp γίνεται µέλος της επιτροπής της Γαλλικής Οµοσπονδίας Σκακιού και εκπρόσωπος στη F.I.D.E., θέση που θα διατηρήσει µέχρι το 1937995. Και µέχρι το 1959 ήταν ενεργό κι ευυπόληπτο µέλος στο Συµβούλιο των ∆ιευθυντών της American Chess Foundation, που κατέφευγε συχνά στις συµβουλές του. Εκπροσωπούσε το Ίδρυµα στους διεθνείς διαγωνισµούς. Οργάνωσε περισσότερες από µία εκθέσεις στις οποίες τα έργα τέχνης που προσφέρονταν από τους καλλιτέχνες έβγαιναν σε πλειστηριασµούς ή πωλούνταν προς όφελος του Ιδρύµατος996.

Το 1932 εκδίδει ένα βιβλίο σηµαντικό για τη φιλολογία του σκακιού:

L’opposition et les cases conjuguées sont réconciliées [=Η αντίπαλη

παράταξη και τα σύστοιχα τετράγωνα συµφιλιώνονται]. Γραµµένο µε τη

συνεργασία του Vitaly Halberstadt το βιβλίο πραγµατεύεται το τέλος της

παρτίδας. Πρόκειται για την ανάλυση µιας τελικής φάσης, από εκείνες που, 993 Schwarz 1974, 80. 994 Breton André στο: Cabanne 1989, 313. 995 Schwarz 1974, 83. 996 ό.π., 88, 89.

228

όπως ο ίδιος έλεγε, εµφανίζονται ίσως µόνο µια φορά στη ζωή ενός

σκακιστή997. Το 1933 µετέφρασε στα γαλλικά ένα κλασικό εγχειρίδιο της

φιλολογίας του σκακιού: Πώς πρέπει να ξεκινάς µια παρτίδα σκακιού998, του

Znosko-Borovsky.

Με την τυπική έναρξη του Β’ Παγκοσµίου Πολέµου σταµατά η έκδοση

της καθηµερινής παριζιάνικης εφηµερίδας “Ce soir”, στην οποία κρατούσε

σποραδικά τη στήλη του σκακιού από την έκδοση του πρώτου φύλλου τον

Μάρτιο του 1937 υπό τη διεύθυνση του παλιού του φίλου Aragon999. Την ίδια

χρονιά ξεκίνησε το Κουτί σε βαλιτσάκι, όπου συγκεντρώνει τα «ολοκληρωµένα

έργα» του µε τη µορφή αρχικά εξήντα οκτώ, έπειτα ογδόντα τριών

φωτογραφιών ή αναπαραγωγών σε µικρογραφία σε ένα κουτί από

χαρτόνι1000, το οποίο και ολοκλήρωσε το 1942.

Τον Ιούνιο του 1942 πηγαίνει στην Νέα Υόρκη, όπου και εγκαθίσταται

στο διαµέρισµα του Max Ernst, ενός καλλιτέχνη, που από τα παιδικά του

χρόνια έπαιζε σκάκι. Γι’ αυτόν τα συµβολικά σηµεία, που βρίσκονται σχεδόν

σ’ όλα τα έργα του, είναι δανεισµένα από κάθε δυνατή περιοχή, θεολογική,

µυθολογική, επιστηµονική, µαγική, λογοτεχνική1001 αλλά και σκακιστική1002, η

οποία προσθέτει ένα ακόµη τόνο στην αινιγµατική µορφή που

προσλαµβάνουν τα έργα του1003. Όπως ακριβώς ο Ray έτσι και ο Ernst είχε

σχεδιάσει ήδη στη δεκαετία του 1920 ένα πρώτο παιχνίδι σκακιού1004. ∆εν

είναι γνωστό αν είχε ασχοληθεί και παλιότερα µε αυτό το θέµα, γιατί δεν έχει

διασωθεί σχεδόν τίποτα από τα έργα του πριν το 19181005. Γεγονός είναι ότι

κατά διαστήµατα ασχολούνταν µε το σκάκι στην τέχνη και αυτό γίνεται

προφανές από τα σκακιστικά σετ που προέκυψαν το 1944, 1952 και 1966

(πίν.671) και από το γλυπτό Βασιλιάς που παίζει µε τη Βασίλισσα (χύθηκε το 997 «Οι πρωταθλητές σκακιού δεν το διαβάζουν καν αυτό το βιβλίο, εφόσον το πρόβληµα που θέτει, δε συµβαίνει στη ζωή παρά µονάχα µια φορά.». Cabanne 1989, 146. Χαρακτηριστικό είναι, ότι ο τίτλος “Le Trébuchet”, µιας σκακιστικής θέσης που παρουσιάζεται στο βιβλίο του, µας παραπέµπει στον αντίστοιχο τίτλο που έδωσε σ’ ένα ready-made του 1917. 998 Comment il faut commencer une partie d’échecs. 999 Schwarz 1974, 86. 1000 Cabanne 1996, 148. 1001 Χρήστου Χρύσανθος, Η Ζωγραφική του Εικοστού Αιώνα, τόµ.Β’, Θεσσαλονίκη, 1980, 69. 1002 Holländer Hans, Holländer 2005, 304. 1003 Spies Werner, Μαξ Έρνστ, Βιβλία και Χαρακτικά, Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου, Αθήνα, 1988, 7. 1004 Pech Jürgen, Max Ernst, The King playing with the Queen, Berlin/Brühl, 2002, 51. Λίγα χρόνια αργότερα το 1925, ο Alexandrer Rodschenko (;-;) δηµιούργησε ένα σχέδιο κατασκευής σκακιστικού τραπεζιού για τη σκακιστική λέσχη των εργατών (πίν.670). 1005 Χρήστου Χρύσανθος, Η Ζωγραφική του Εικοστού Αιώνα, τόµ.Β’, Θεσσαλονίκη, 1980, 68.

229

1954)1006/(πίν.672). O καλλιτέχνης κατασκεύαζε τις φιγούρες

χρησιµοποιώντας το ίδιο ρεπερτόριο στις φόρµες µ’ εκείνο των πλαστικών

του εργασιών1007 και η ζωή που έδωσε στα σκακιστικά σετ µε τις ανθρώπινες

µορφές και αναλογίες, παραπέµπει στο ρητό του Lasker «∆εν παίζω µε λευκά

και µαύρα πιόνια, δίχως ζωή. Παίζω µε ανθρώπους, όντα από σάρκα και

αίµα»1008. Χαρακτηριστικό της στενής σχέσης του Ernst και του Duchamp στη

τέχνη και στο σκάκι είναι το ξύλινο set (πίν.671, εικ. πάνω), που χάρισε ο

πρώτος στον δεύτερο, το οποίο και µοιράστηκε µε τη δεύτερη γυναίκα του,

την Teeny1009. Προσεγγίσεις ανθρώπινων µορφών και αναλογιών

εντοπίζουµε στο πρώιµο σετ κοµµατιών, το οποίο, µε τους ίππους που

θυµίζουν ιππόκαµπους, ξεχωρίζει ακόµη φανερά από τις συνήθεις

εικονιστικές παραλλαγές. Αργότερα τα κοµµάτια σκακιού που σχεδιάζει ο

καλλιτέχνης παίρνουν από τα χέρια του τη µορφή των κυκλαδίτικων

ειδωλίων1010 (πίν.671, εικ. κάτω).

∆εν αποκλείεται τα κοµµάτια του Tanguy1011 (πίν.641) να προέκυψαν

µέσα από τη φιλία και τη συνεργασία τους, γιατί απουσιάζει η γνωστή

απολίθωση της ζωγραφικής επιφάνειας1012. Χαρακτηριστικό είναι ότι τα

χρονολογηµένα έργα του πιστότερου οπαδού του Κυβισµού1013, Juan Gris, µε

θέµα το σκάκι τοποθετούνται χρονικά µετά τη γνωριµία του µε τον Duchamp

1006 Επειδή ο καλλιτέχνης είχε πλήρη συνείδηση των κινήτρων του στη ζωγραφική, στο κολάζ και στο σκάκι, µπορεί κανείς να υιοθετήσει την άποψη, ότι το έργο Βασιλιάς που παίζει µε τη Βασίλισσα είναι και µια παραποιηµένη αυτοπροσωπογραφία. Αυτός ο Βασιλιάς, που µοιάζει να προστατεύει µε το χέρι του τη Βασίλισσα, η οποία είναι µεγαλύτερη από τα υπόλοιπα κοµµάτια που έχει µπροστά του, και ανήκουν στο σετ του 1944 είναι ένας συγγενής του Μινώταυρου. Αντιπροσωπεύει ταυτόχρονα εκείνη τη χίµαιρα, που ως απεικόνιση µιας δαιδαλώδους θεωρίας για την τέχνη και µιας κοσµοθεωρίας, ήταν ένα από τα τέρατα -εµβλήµατα του σουρεαλισµού. Ήδη ένα από τα σουρεαλιστικά περιοδικά, που εξέδιδε από το 1933 ως το 1938 ο Ε. Tériade, ονοµαζόταν “Minotaure”. Το άγαλµα σε γύψο (πίν.672) καθώς και αυτό το σετ του 1944 (πίν.671, εικ. πάνω) είχαν εκτεθεί στην διάσηµη έκθεση στην γκαλερί της Νέας Υόρκης Julien Levy “The Imagery of Chess” το 1944. Holländer Hans, Holländer 2005, 303. 1007 ό.π. 1008 Πέρεθ-Ρεβέρτε Αρτούρο, Ο Πίνακας της Φλάνδρας, Αθήνα, 1994, 335. 1009 Williams 2000, 131. 1010 Holländer 2005, 303. 1011 Οι δύο καλλιτέχνες ήταν από τους ερµηνευτές της ταινίας µε σκακιστικό περιεχόµενο «8x8» του Hans Richter (1955-1958). Oι υπόλοιποι ήσαν: Jean Arp, Richard Huelsenbeck, Alexandre Calder, Max Ernst, Dorothea Tanning, Jacqueline Matisse, Julien Lévy, William Sandberg, Jean Cocteau, Achmed Ben Driss, José Sert, Frédérik Kiesler, Paul Wiener. Η ταινία είναι ασπρόµαυρη-έγχρωµη, µε ήχο, 88 λεπτών και 16 χιλ. Cabanne 1989, 300. 1012 Χρήστου Χρύσανθος, Η Ζωγραφική του Εικοστού Αιώνα, τόµ.Β’, Θεσσαλονίκη, 1980, 92. 1013 Golding John, Κυβισµός στο: Έννοιες της Μοντέρνας Τέχνης 2003, 102.

230

(περ.1907/8)1014. Το ίδιο ισχύει και µε το έργο του Metzinger Στρατιώτης σε

παρτίδα σκακιού (περ.1915-16), τον οποίο γνώρισε στα τέλη του 19111015.

Πιθανόν ο Braque να εµπνεύστηκε την εικόνα του Υποµονή (1942, πίν.595)

από τον Duchamp, αν και στην απόδοσή της η σκακιέρα του θυµίζει εκείνες

του Matisse.

Παρότι ο καλλιτέχνης επέµενε πως στο σκάκι δεν παίζει ρόλο η οπτική

εµφάνιση των φιγούρων, γιατί ωραίο είναι εκείνο που είναι εσωτερικά

ωραίο1016, αλλά η δυναµική εξέλιξη του συνδυασµού σ’ όλη τη διάρκεια µιας

παρτίδας, σχεδίασε το 1943, όπως και µερικοί φίλοι του, σετ κοµµατιών και

βελτιωµένα ενδιαφέροντα πικτογράµµατα1017 για Σκακιέρα τσέπης (πίν.673). Τον επόµενο χρόνο συνέχισε πάλι το έργο αυτό στη Σκακιέρα τσέπης µε γάντι

από καουτσούκ, ένα “assemblage” που ετοίµασε για την Imagery of

Chess1018. Γύρω στα 1943 φτιάχνει το έργο Ίππος σκακιού (πίν.674) και αρκετά αργότερα δηµιουργεί ένα ready-made µε τίτλο Φόρος τιµής στην

Caissa (1966, πίν.675), το µοναδικό αντικείµενο που συναρµολόγησε το

1966, τη χρονιά που τελειώνει το δάπεδο του Περιβάλλοντος1019. Πιθανόν ο

Φόρος τιµής στην Caissa ήταν η πηγή έµπνευσης του έργου Zing Magnesium

Plain (1969, πίν.676)1020 που δηµιούργησε τρία χρόνια µετά ο µινιµαλιστής

Carl Andre (1935-). Η απλότητα της σκακιέρας µε την επανάληψη των

τετραγώνων είναι βασικό στοιχείο του µινιµαλισµού, αν και ο συµβολισµός της

έρχεται σε αντίθεση µε την πνευµατική στειρότητα που χαρακτηρίζει τις

έννοιες του καλλιτεχνικού κινήµατος.

Το 1967 o Duchamp φτιάχνει ένα γλυπτό “assemblage” το Marcel

Duchamp Cast Alive (πίν.677) που απεικονίζεται ο ίδιος µπροστά σε µια

σκακιέρα µε τον Ίππο που είχε σχεδιάσει στο Μπουένος Άιρες. Την ίδια αλλά

1014 Cabanne 1989, 35. 1015 ό.π., 39. 1016 Kandisky Wassily, Για το Πνευµατικό στη Τέχνη, Αθήνα, 1981, 149. 1017 Holländer Hans, Holländer 2005, 299. 1018 Schwarz 1974, 87. 1019 ό.π., 255. 1020 Στο έργο αυτό τριανταέξι βιοµηχανικής παραγωγής πλάκες τετραγώνων από καθαρό µαγνήσιο και τσίγκο είναι τοποθετηµένες εναλλάξ στο δάπεδο. Σε αντίθεση µε την παραδοσιακή αντίληψη της γλυπτικής δεν είναι συγκολληµένες, η θέση κάθε κοµµατιού µπορεί να εναλλάσσεται µε άλλη. The Art Book, London, 1996, 11. Ο µινιµαλιστής της εννοιακής τέχνης δηµιούργησε ένα έργο, όπου ο επισκέπτης της Tate Modern έχει τη δυνατότητα να περπατήσει πάνω στη σκακιέρα, η οποία κόβει τον χώρο µε το υλικό. Bourdon David, The Razed Sites of Carl Andre: A Sculptor Laid Low by the Brancusi Syndrome, vol.II, 1996, 15.

231

και την επόµενη χρονιά υπήρξε ο προπονητής της αµερικανικής οµάδας στο

∆ιεθνές Τουρνουά του Μόντε-Κάρλο. Να σηµειωθεί επίσης ότι το 1967 ο

Fischer, σε ηλικία 11 ετών, κέρδισε σε δύο συνεχόµενες παρτίδες τον

καλλιτέχνη - που έγινε έξαλλος1021 - και κατετάγη πρώτος στον διαγωνισµό

της χρονιάς. Ο Duchamp πρωτοστάτησε στη δηµιουργία του Maison

d’Echecs, που θα εγκαινιάσει τη δράση του στο κέντρο του Παρισιού, στη

λεωφόρο Haussman, στις 15/11/1967. Ο πρωταρχικός σκοπός αυτής της

εταιρίας ήταν να προωθήσει το σκάκι στο κοινό˙ µία από τις επόµενες

πρωτοβουλίες της ήταν να προσκαλέσει τους πρωταθλητές κόσµου, τον

γενάρχη της Σοβιετικής Σχολής Mikhail Botvinnik που παρατήρησε ότι το

σκάκι είναι η τέχνη που συµπληρώνει την επιστήµη της λογικής, ακριβώς

όπως η µουσική συµπληρώνει την επιστήµη της ακουστικής και η ζωγραφική

την επιστήµη της οπτικής1022, και τον Smyslov σε συνεδρίες συγχρονισµένου

σκακιού, οι οποίες προβάλλονταν από τη γαλλική τηλεόραση1023.

H παραγωγή του Duchamp ξεπερνά στο σύνολό της τον αριθµό των

είκοσι πέντε σκακιστικών έργων1024. Η πολυετής ενασχόληση του ιδίου αλλά

και του καλλιτεχνικού του περίγυρου, που έπαιζε σκάκι, αναµφίβολα µαρτυρά

ότι και οι άλλοι καλλιτέχνες που για χρόνια ασχολήθηκαν µε το ίδιο θέµα (βλ.

Gérôme, Meissonier, Fichel, Lassen, Muschamp αλλά και οι µεταγενέστεροι

όπως ο Vasarely, ο Amen και ο Baumeister) θα γνώριζαν τουλάχιστον τους

βασικούς κανόνες του παιχνιδιού.

Τον Αύγουστο του 1952 στη συνεδρίαση της American Chess

Foundation συσχέτισε την τέχνη µε το σκάκι: «Στο σκάκι η οµορφιά δεν είναι

µια οπτική εµπειρία, όπως στη ζωγραφική. Προσεγγίζει την οµορφιά που

προσφέρει η ποίηση˙ οι φιγούρες αποτελούν το κορυφαίο αλφάβητο, που

δίνει µορφή στις σκέψεις˙ και αυτές οι σκέψεις, αν και συνθέτουν ένα οπτικό

σχέδιο πάνω στη σκακιέρα, εκφράζουν την οµορφιά τους αφαιρετικά, όπως

ένα ποίηµα. [...] Οι άµεσες επαφές µου µε τους καλλιτέχνες και τους

σκακιστές µε οδήγησαν στο συµπέρασµα ότι, αν όλοι οι καλλιτέχνες δεν είναι

1021 Paquet Marcel, Μαγκρίτ, Köln, 2004, 20. 1022 Keene Raymond, Ο Συνδυασµός στο Σκάκι από τον Φιλιντόρ στον Κάρπωφ, Αθήνα, 1979, 16. 1023 Schwarz 1974, 89. 1024 Finkenzeller, Ziehr και Bührer 1989, 134.

232

σκακιστές, όλοι οι σκακιστές είναι καλλιτέχνες.»1025. Ο Holländer ισχυρίζεται

ότι το σκάκι ήταν για τον Duchamp µία τέχνη, για ένα διάστηµα µάλιστα το

µοντέλο όλων των τεχνών, και αυτό που τον γοήτευε όλο και περισσότερο σ’

αυτό το επιτραπέζιο παιχνίδι ήταν η ποιητική ιδέα, που ενυπήρχε σ’ αυτό και

την οποία µπορούσε να δεχθεί ως µοντέλο της δικιάς του καλλιτεχνικής

θέσης. Ο συγγραφέας αναφέρει: «Ο σηµαντικότερος λόγος να

αποστασιοποιείται από τη βιοµηχανία της τέχνης και τις καλλιτεχνικές θεωρίες

της εποχής του και να προτιµά το σκάκι ήταν η αντίθεσή του σε µια αισθητική

των αισθησιακών οπτικών ερεθισµάτων και στη φόρτιση όρων της τέχνης µε

συναισθήµατα υπό την ταυτόχρονη άρνηση των ιδεών»1026.

Κάθε τέχνη είναι «κοινωνική», ριζώνει µέσα σε µια κοινωνία και, συχνά

παρά τη θέλησή της, συνδέεται µε τις κυρίαρχες συνθήκες ή µε την άρνησή

τους1027. Στη τέχνη του Σουρεαλισµού µε τους Marcel Duchamp, Man Ray και

Max Ernst το παιχνίδι έγινε ένα από τα βασικά θέµατά του και σηµατοδότησε

µια νέα πορεία στην τέχνη του σκακιού. Ο Duchamp, ο πλέον σεβαστός και ο

πλέον εκτιµώµενος καλλιτέχνης όλης της Αµερικανικής πρωτοπορίας1028, δεν

συµφιλίωσε µόνο την τέχνη µε τον λαό1029, ανήγαγε το παιχνίδι σε τέχνη και

έφερε τους καλλιτέχνες κοντά στο σκάκι. Ίσως να µην είναι εντελώς αβάσιµος

ο ισχυρισµός, ότι γενικά οι καλλιτέχνες και οι στοχαστές της πρωτοτυπίας

είχαν µια γόνιµη σχέση µε το σκάκι1030. Ο σεβασµός προς αυτόν σαν

καλλιτέχνη και σκακιστή ήταν µεγάλος και χαρακτηριστικό δείγµα αποτελεί ένα

µεταλλικό σκάκι, που φιλοτέχνησε ο µη µυηµένος στο παιχνίδι Salvador Dali,

προς τιµήν του Duchamp για την American Chess Foundation (1971)1031.

Σίγουρο είναι, ότι ο Dali - εκτός από τα σκακιστικά έργα του Duchamp - θα

γνώριζε από τον Μπρετόν, µε τον οποίον συναντιόταν συχνά1032, και τη

σκακιστική του φιλοσοφία.

1025 Schwarz 1974, 90, 91. 1026 Holländer Hans, Holländer 2005, 297. 1027 Μπαµπασάκης Ίκαρος, Βορειοδυτικό Πέρασµα, Cobra-Λεττριστές-Καταστασιακοί, Αθήνα, 1991, 95. 1028 Cabanne 1989, 217. 1029 Apollinaire Guillaume [Από το βιβλίο Οι κυβιστές ζωγράφοι, 1912], Cabanne 1989, 309. 1030 Μπαµπασάκης Ίκαρος, Το Σκάκι στη Λογοτεχνία, Σελίδες γεµάτες πιόνια, Εφηµ. Ελευθεροτυπία [Βιβλιοθήκη], 4/2/2000, 9. 1031 Επιστολή στον συγγραφέα από το Center for Dalinian Studies, Φιγκουέρες, 26/4/2002. 1032 Cabanne 1989, 159.

233

Ενώ υπήρχαν και άλλοι καλλιτέχνες, που ασχολήθηκαν και πρόσφεραν

πολλά στην τέχνη του σκακιού, ο Duchamp ξεχώρισε, γιατί - τουλάχιστον από

τους πιο γνωστούς καλλιτέχνες που έβαλαν το σκάκι στη ζωγραφική τους -

είναι ο µοναδικός που έπαιξε τις περισσότερες επίσηµες παρτίδες, οι οποίες

και σώζονται.

Όλες αυτές οι προσπάθειες που αποσκοπούσαν η τέχνη να τείνει προς

µια πνευµατική έκφραση συντέλεσαν στην προσέγγιση των µεγάλων παικτών

της εποχής του, από τους οποίους επωφελήθηκε ως προς τη θεωρητική

κατάρτιση, αλλά αντίστοιχα τους πρόσφερε την καλλιτεχνική του γνώση. Σε

αυτό βοήθησε η πνευµατική του ελευθερία, για την οποία και θαυµάστηκε. Η

ελευθερία αυτή συνίσταται αφενός στο γεγονός ότι για τον ίδιο η ζωγραφική

δεν ήταν επιτακτική ανάγκη έκφρασης1033 και αφετέρου στη σχέση του µε

ποικίλα και άσχετα µεταξύ τους πράγµατα, όπως το µπιλιάρδο1034, οι

κινηµατογραφικές ταινίες, η γελοιογραφία1035, το χιούµορ των

λογοπαιγνίων1036, που χρησιµοποίησε όχι µόνο στους πίνακες, αλλά σε ένα

ready-made µε τίτλο Παγίδα του 19171037, καθώς και στο βιβλίο του

L’opposition et les cases conjuguées sont réconciliées1038.

Ο κύκλος των καλλιτεχνών του Duchamp, που έπαιζαν σκάκι και στους

οποίους συγκαταλέγονταν ονόµατα όπως ο Picabia, η Tanning1039, µια από

τις πέντε γυναίκες που έπαιξαν ένα σηµαντικό ρόλο στον κύκλο των

σουρεαλιστών1040, και ο Samuel Beckett, ήταν σαφώς µικρότερος από τον

1033 Cabanne 1989, 23. 1034 ό.π., 34. 1035 Εκτελούσε γελοιογραφίες και για τα περιοδικά “Courrier français” και “Rire”. ό.π., 207. 1036 Ο Octavio Paz αναφέρει ότι ο µηχανισµός των λεκτικών παιχνιδιών του Roussel αντικατοπτρίζεται στα ζωγραφισµένα λεκτικά παιχνίδια του Duchamp. Holländer 2005, 299. Το 1939 ο Duchamp είχε δηµοσιεύσει µια συλλογή λογοπαιγνίων: Rrose Sélavy, oculisme de précision, poils et coups de pied en tous genres [Rrose Sélavy, οπτική ακριβείας, τρίχες και κλωτσιές όλων των ειδών]. ό.π., 213. 1037 Το πρωτότυπο έχει χαθεί. Η δεύτερη εκδοχή του έγινε στα 1967. Πρόκειται είναι µια επιτοίχια κρεµάστρα στερεωµένη στο πάτωµα, στην οποία σκοντάφτουµε. Το trébucher [=σκοντάφτω/παγίδα] είναι επίσης σκακιστικός όρος-, η ελευθερία της συµπεριφοράς του εκπλήσσει ακόµη περισσότερο τους καλλιτέχνες που δέχτηκαν το ερέθισµα να εκθέσουν, να καταστήσουν τους εαυτούς τους γνωστούς, να ανακαλύψουν ερασιτέχνες και να πωλήσουν έργα τους. Cabanne 1996, 108. 1038 ό.π., 147. 1039 Schwarz 1974, 87. 1040 Χρήστου Χρύσανθος, Η Ζωγραφική του Εικοστού Αιώνα, τόµ.Β’, Θεσσαλονίκη, 1980, 142.

234

κύκλο των σκακιστών, ο οποίος συµπεριλάµβανε και µια οµάδα, µε τους

οποίους έπαιζε δι’ αλληλογραφίας. Η υποστήριξη της Υπερµοντέρνας Σχολής

από τον Duchamp και ο θαυµασµός που έτρεφε για τον Aaron

Nimzovitsch1041 (1886-1935) και τον José Raúl Capablanca (1888-1942)

αποκαλύπτει τη σχέση του µε τη στρατηγική της εποχής. Χαρακτηριστική είναι

η φράση του: «Ο Nimzovitsch είναι ο Θεός µου. Αυτός εισήγαγε νέες ιδέες στο

παιχνίδι.»1042. Η ιδιαίτερη εκτίµηση του Duchamp για τον θεωρητικό

Nimzovitsch, που οι ιδέες αλλά και οι παρτίδες του περιλαµβάνονται στα έργα

του Chess Praxis και My System, καθρεφτίζει τη µεγάλη του κλίση στη

γεωµετρική ακρίβεια.

Η στρατηγική των πρωτοποριακών ιδεών της Σχολής, όπως την είχε

εκπροσωπήσει ο Siegbert Tarrasch και τη συγκρότησαν οι Nimzovitsch,

Richard Réti (1889-1929), Savielly Tartakower (1887-1956) και Gyula Breyer

(1893/94-1921)1043, ουσιαστικά αµφισβητούσε τις ορθόδοξες, κλασικές

στρατηγικές αρχές, που καθιέρωσαν ο Steinitz και οι συνεχιστές του. Η

µεγάλη προσφορά της έγκειται στην τοποθέτηση του ζητήµατος των

εναλλακτικών επιλογών όχι στο επίπεδο της ξεχωριστής κίνησης, σύµφωνα

µε τον Lasker, αλλά στο επίπεδο των µεθόδων του παιχνιδιού1044. Η

Υπερµοντέρνα Σχολή σε αντίθεση µε την Κλασική, που πρότεινε στο Άνοιγµα

να γίνεται η κατάληψη του κέντρου από πιόνια, υποστήριζε την ελαστικότητα

και θεωρούσε απαραίτητο να γίνεται ο έλεγχος του κέντρου µε κοµµάτια. Μια

από τις προτιµήσεις του Nimzovitsch ήταν η ασυµµετρία, που δηµιουργείται

στο δυναµικό Άνοιγµα γνωστό µε το όνοµά του1045. Η απόρριψη των

ιδιοτήτων της κατοπτρικής συµµετρίας δηµιουργεί κίνηση τόσο στην τέχνη

όσο και στο σκάκι. Στην επάνω εικ. του πίν.678 φαίνεται ένα κλασικό

συµµετρικό Άνοιγµα, γνωστό σαν «Άνοιγµα Τεσσάρων Ίππων»1046, µε την

κατάληψη του κέντρου από τα πιόνια e4 και e5, και στην κάτω, το µοντέρνο

1041 ή Nimzowitsch. 1042 Strouhal Ernst, Duchamps Spiel, Wien, 1994, 47 [Υποσηµείωση 40]. 1043 Holländer Hans, Holländer 2005, 298. 1044 Κεφαλής 2004, 33. 1045 Παραχωρούσε από το Άνοιγµα το πλεονέκτηµα των δύο Αξιωµατικών. Το ζεύγος των Αξιωµατικών σε αντίθεση µε τον Α & Ι ή ζεύγος Ίππων αποτελεί ισχυρό όπλο όταν οι διαγώνιες είναι ανοικτές. 1046 Kasparov Gary και Keene Raymond, Batsford Chess Openings, London, 1986, 301.

235

µη συµµετρικό Άνοιγµα “Nimzovitsch”1047, το οποίο υπόκειται σε µια

ακανόνιστη δυναµική ισορροπία1048. Αντίστοιχο παράδειγµα αποτελεί το έργο

του Duchamp, που µε αυτόν τίποτα δεν ήταν απλό1049, όπως η πόρτα σε

τρεις διαστάσεις, που βγάζει σε δύο διαφορετικούς χώρους, Πόρτα˙ οδός

Larrey 11 (1927, πίν.679, εικ. αριστερά). Το άνοιγµα της πόρτας παραπέµπει

στο Άνοιγµα της παρτίδας και η ασυµµετρία κυριαρχεί στο έργο. Η µοναδική

περίπτωση να δηµιουργηθεί συµµετρία είναι η πόρτα να βρίσκεται σε γωνία

45ο µοιρών, αλλά µε την ελάχιστη κίνησή της η συµµετρία αυτή αίρεται.

Παρόµοιες ελάχιστες πιθανότητες συµµετρίας µπορεί να συµβούν και στα

µοντέρνα µη συµµετρικά ανοίγµατα. Από το έργο της πόρτας πιθανόν1050 να

επηρεάστηκε ο Magritte, που σαν σκακιστής και αυτός, κατανόησε το

περιεχόµενό του και λίγο αργότερα δηµιούργησε τη Νίκη (1929, πίν.679, εικ.

δεξιά), τίτλος που γίνεται πιο κατανοητός, όταν συνδυάζεται µε τον

ανταγωνισµό.

Ο Réti και ο Tartakower θεωρούσαν τις νέες τους στρατηγικές αρχές

στο σκάκι ως ισοδύναµες των νέων τάσεων της τέχνης της εποχής τους, του

Εξπρεσιονισµού, του Κυβισµού και του Σουρεαλισµού1051. Είναι πιθανόν ο

Duchamp να εισήγαγε τους Υπερµοντέρνους σκακιστές στο καλλιτεχνικό

ρεπερτόριο των καλλιτεχνών και λογίων γύρω από τον Princet1052 αλλά και

τον Μπρετόν και ο λόγος είναι ότι τα ονόµατα των υπερµοντέρνων µαιτρ

συναντώνται στα γραπτά των σουρεαλιστών και των καλλιτεχνών, οι οποίοι

συναναστρέφονταν µαζί τους, αν όχι τόσο συχνά, ώστε το γεγονός να

προκαλεί εντύπωση, ωστόσο σε αξιοσηµείωτα συµφραζόµενα. Σίγουρα ήταν

εκείνος που µπορούσε να κρίνει καλύτερα τις θεωρίες τους για το σκάκι1053. Σ’

αυτό προφανώς συντέλεσε και η µαγνητική επίδραση, που ασκούσε ο

1047 ό.π., 150. 1048 Κεφαλής 2004, 34. 1049 Foster Hal, Krauss Rosalind, Bois Yve-Alain και Buchloh Benjamin H. D., Art Since-Modernism, Antimodernism, Postmodernism, London, 2004, 274. 1050 Κοινά χαρακτηριστικά εντοπίζονται αντίστοιχα στη δύφιλλη πόρτα του de Chirico Συζήτηση ανάµεσα στα ερείπια. 1051 Holländer Hans, Holländer 2005, 299. 1052 Ο Duchamp, ο Metzinger, ο Picabia και ο Villon µαζί µε άλλους από τον χώρο των γραµµάτων και των τεχνών σχηµάτισαν στα τέλη του 1911 µια οµάδα συζήτησης που έγινε γνωστή ως «Κύκλος του Πιτό» και στις οποίες καθοριστικό ρόλο έπαιζε ο Princet. Miller Arthur, Αϊστάιν-Πικάσο, Ο χώρος, ο χρόνος και η οµορφιά, Αθήνα, 2002, 228. 1053 Holländer Hans, Holländer 2005, 299.

236

Μπρετόν στους καλλιτέχνες του κινήµατος, που ασχολήθηκαν µε το σκάκι,

όπως οι Duchamp, Magritte, Ernst, Tanguy1054 και Matta1055.

Από τον Παγκόσµιο Πρωταθλητή Capablanca, διάδοχο του Lasker,

προήλθε µια νέα θεωρία σχετικά µε την αξία του χώρου, η οποία

µεταβάλλεται ανάλογα µε τις κινήσεις των φιγούρων. Με αυτό τον τρόπο η

αποµόνωση ενός αντίπαλου κοµµατιού µειώνει τον χώρο, που έλεγχε και

κατά συνέπεια αδυνάτιζε την παράταξη. Συγχρόνως ο παίκτης πρέπει να

αναζητά τετράγωνα για τα κοµµάτια, απ’ όπου αυτά θα µπορούν να ελέγχουν

περισσότερα και πιο σηµαντικά τετράγωνα. Ακολούθως, από τα συγκεκριµένα

τετράγωνα τα κοµµάτια θα µεταφέρονται πιο γρήγορα σε άλλα πιο σηµαντικά

κ.ο.κ. Τόσο η ταχύτητα - η πεµπτουσία του πολέµου1056 - όσο και η

επιθετικότητα και ο πόλεµος στη σκακιέρα ήταν µέσα στο φουτουριστικό

πνεύµα. Σίγουρα ο Duchamp θα είχε εντυπωσιαστεί από το δυναµικό παιχνίδι

του Alexander Alekhine (1892-1946), που γνώριζε καλά, γιατί έπαιξε µαζί του

στην οµάδα1057 της Γαλλίας. Ο Alekhine συνδέθηκε µε την Υπερµοντέρνα

Σχολή και µελέτησε τις θεωρίες του Capablanca, τον οποίο κέρδισε το 1927,

κατακτώντας τον Παγκόσµιο θρόνο. Xαρακτηριζόταν από την ικανότητά του

να µετρά µε ακρίβεια ένα µεγάλο αριθµό απαιτούµενων υποψηφίων κινήσεων

προς ανάλυση. Τόσο ο Ίππος σκακιού (πίν.674) όσο και το Marcel Duchamp

Cast Alive (πίν.677) φανερώνουν τον θαυµασµό του Duchamp για την πρώτη

κίνηση του Λευκού 1.Nf3 και την πρώτη κίνηση του Μαύρου 1...Nf6, που

συνδέθηκαν κυρίως µε τις θεωρίες των ανοιγµάτων του Réti και του Alekhine.

Επίσης ο θαυµασµός του Duchamp για τον Capablanca και τον Nimzovitsch

ταιριάζει απόλυτα µε τη γενικότερη νοοτροπία του: µε τις ανεξάρτητες ιδέες

του και το ιδιαίτερα προσωπικό του στιλ, ο Capablanca πλησίαζε πολύ σ’

αυτή τη νέα επανάσταση στο σκάκι, ενώ ο Nimzovitch ήταν ο πιο τολµηρός

πρωταγωνιστής της - ο Τρότσκι της κατάστασης1058.

1054 Αλεξαντριάν Μπρετόν, Αθήνα, 1986, 185, 157, 158. 1055 Βάλντµπεργκ Πάτρικ, Σουρρεαλισµός, Αθήνα, 1982, 189. 1056 Zu Sun, Η Τέχνη του Πολέµου, Θεσσαλονίκη, 1998, 68. 1057 Στους οµαδικούς σκακιστικούς αγώνες κάθε οµάδα απαρτίζεται από παίκτες οι οποίοι τοποθετούνται σε θέσεις ανάλογες µε τη δυναµικότητά τους. 1058 Schwarz 1974, 78.

237

Το γεγονός, ότι την εποχή εκείνη το οικονοµικό κέρδος από τις νίκες

που επιτύγχαναν οι σκακιστές, ήταν µικρό, δηµιούργησε την εντύπωση ότι το

σκάκι, µια «τέχνη χωρίς έργα»1059, αναζητά την οµορφιά χωρίς συµφέροντα.

Μια εικόνα αντίθετη από εκείνη που επιδίωκαν οι καλλιτέχνες της εποχής.

Αυτή ίσως ήταν και η αιτία που ο Duchamp έτρεφε µεγαλύτερη συµπάθεια για

τους σκακιστικούς απ’ ό,τι για τους καλλιτεχνικούς κύκλους1060. Σύµφωνα δε

µε την άποψη του Picasso, ότι «η τέχνη δεν είναι εφαρµογή ενός κανόνα

οµορφιάς, αλλά εκείνο που µπορεί να συλλάβει το ένστικτο και το µυαλό,

ανεξάρτητα από τον κανόνα»1061, µπορεί να υποθέσει κανείς, ότι ο Duchamp

ήταν ικανός να διακρίνει την καλλιτεχνική οµορφιά µιας παρτίδας, γιατί έστω

και µετά τη µάχη, στην ανάλυση, αυτή εντοπίζεται. Κάτι αντίστοιχο δεν

συµβαίνει στα έργα της ζωγραφικής, όπου η οµορφιά είναι πολλές φορές

υποκειµενική. Οπωσδήποτε το σκάκι τον οδήγησε στην κατεύθυνση που

θεωρούσε ότι έπρεπε να πάρει η τέχνη, δηλαδή να τείνει προς µια πνευµατική

ελευθερία και «η ζωγραφική δεν θα έπρεπε να είναι µόνο αµφιβληστροειδική

ή οπτική, θα έπρεπε να αφορά τη φαιά ουσία της ευφυΐας µας.»1062.

Αναµφίβολα η υποβλητική γοητεία, που ασκεί το σκάκι σε µια ορισµένη

κάστα ανθρώπων έχει τη δύναµη να τους ενώσει και σ’ αυτό µπορεί να

αποδοθεί η δηµιουργία του περίγυρου του Duchamp. Αντίστοιχος κύκλος

ήταν εκείνος του Café de la Régence µε σκακιστές και ανθρώπους του

∆ιαφωτισµού, όπως ο Βολτέρος, ο Ντιντερό, ο Φραγκλίνος, ο Ροβεσπιέρος

και o Ρουσό. Αυτή η αδιόρατη δύναµη πιθανόν να είναι και η αιτία που µερικοί

καλλιτέχνες αγγίζουν πιο άµεσα τις έννοιες και το νόηµα των έργων άλλων

καλλιτεχνών ή φιλοσόφων, το οποίο µπορεί στη συνέχεια να τους επηρεάσει,

όπως επηρεάστηκε ο Fichel και ο Lesrel από τον Meissonier, ο de Chirico

από τον Σοπενχάουερ και ο Magritte από τον Πόε.

1059 Τσβάιχ Στέφαν, Το Βασιλικό Παιχνίδι, Αθήνα, 1987, 22. 1060 Cabanne 1989, 30. 1061 Ντε Μικέλι Μάριο (επιµ.), Τα γραφτά του Πικάσο, Αθήνα, χ.χ., 51. 1062 Schwarz 1974, 92 [Υποσηµείωση 28: O Marcel Duchamp σε συνέντευξη µε τον Sweeney, Βιβλιογραφία αρ. 257, σ. 21.] και [Υποσηµείωση 34: Ο Marcel Duchamp σε συνέντευξη στον Macmonnies-"A Conversation with Marcel Duchamp…” Συνέντευξη κινηµατογραφική, παραγωγής National Broadcasting Company, στο Philadelphia Museum of Art ως ηχητικό ντοκουµέντο της ταινίας µήκους 30 λεπτών, που γυρίστηκε το 1955 από το N.B.C. και προβλήθηκε στην αµερικανική τηλεόραση τον Ιανουάριο του 1956 κατά τη διάρκεια των προγραµµάτων Elderly Wise Men-, Βιβλιογραφία αρ. 192, 3.].

238

Χαρακτηριστικό είναι ότι µερικοί καλλιτέχνες του εικοστού αιώνα που

ασχολήθηκαν µε το παιχνίδι, πέρα από την εγκεφαλική προσέγγιση στην

τέχνη τους, διακρίνονται για τη µαθηµατική ή και γεωµετρική ακρίβεια αλλά και

για την ενασχόλησή τους µε τη θεωρία του Χάους και την τέταρτη διάσταση

που έχει τον πνευµατισµό σαν συγγενές σηµείο µε το σκάκι. Προφανώς το

ερευνητικό πνεύµα αυτών των καλλιτεχνών αναζητούσε δια µέσου του

παιχνιδιού νέες, όχι µόνο καλλιτεχνικές, αλλά και επιστηµονικές διεξόδους.

239

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Η ιστορία του σκακιού, όπως και της τέχνης, ακολουθεί την εποχή της, την

επηρεάζει, επηρεάζεται από αυτήν και µεταλλάσσεται. Οι κινήσεις, η θεωρία

και ο χρόνος σκέψης του παιχνιδιού, αλλάζουν σύµφωνα µε την κοινωνική,

πολιτική, βιοµηχανική και τεχνολογική εξέλιξη, η οποία αντικατοπτρίζεται στη

σκακιέρα, που ακολούθησε τους δρόµους του εµπορίου και των

κατακτήσεων. Οι πίνακες ζωγραφικής µε θέµα το σκάκι καταγράφουν αυτή

την εξέλιξη, αλλά παράλληλα και τη µεγάλη ποικιλία των έργων τέχνης στις

περιοχές της φιλοσοφίας, του συµβολισµού, της επιστήµης και των

αλληγοριών. Τα έργα ωστόσο αυτά δε µας δίνουν στοιχεία για τη στρατηγική

του σκακιού, από τη στιγµή που το ενδιαφέρον των καλλιτεχνών δεν

εστιαζόταν στις παρτίδες που εξελίσσονταν. Το γεγονός αυτό είχε σαν

αποτέλεσµα να µην είναι γνωστή η σχέση των καλλιτεχνών - µε εξαίρεση

βέβαια ορισµένους - µε το παιχνίδι. Αναµφίβολα όµως οι καλλιτέχνες που

δηµιούργησαν µια µικρή οµάδα έργων µε αυτό το θέµα θα γνώριζαν

τουλάχιστον τους βασικούς κανόνες του παιχνιδιού.

Η ραγδαία εξάπλωση του σκακιού, στην οποία συντέλεσε η καταλυτική

βοήθεια των περσικών και αραβικών µανσούβων, δηµιούργησε έναν θρύλο

σχετικά µε την καταγωγή του, ο οποίος στάθηκε η αφορµή να προστεθούν

στα χειρόγραφα του ποιητή Firdausi (περ.935-1025) “Shah Namah” ιστορικές

µορφές. Με τη διάδοση του σκακιού στην Ευρώπη η παράσταση των δύο

αντιπάλων απαντάται από νωρίς, µε περσική επιρροή, αλλά και µε µια

άγνωστη µέχρι τότε εικόνα πάνω σε διαφορετικά υλικά. Η εξάπλωσή του

άνοιξε στη ∆ύση δύο νέα κεφάλαια: του παραλληλισµού µεταξύ της ζωής και

του σκακιού από τον Alphonso Χ, και της αλληγορίας για τις σωστές σχέσεις

µεταξύ του βασιλιά και των διαφόρων βαθµίδων των υπηκόων του από τον

Cessolis. Ο πρώτος, για να προσεγγίσει το κοινό, συµπεριέλαβε στις

εικονογραφήσεις του µορφές όλων των ειδών και των κατηγοριών: γυναίκες

και άνδρες, µοναχές και µοναχούς, Άραβες, Χριστιανούς και Εβραίους,

ιππότες και βασιλείς, που η επιρροή τους είναι εµφανής στον Κώδικα του

Manesse.

240

Στην ουσία, Alphonso και Cessolis βοήθησαν στην αναγνώριση του

σκακιού σαν πνευµατικού παιχνιδιού, το οποίο χρησιµοποιήθηκε από

βασιλείς, για να πλαισιώσει µια εικόνα δίκαιης και σοφής εξουσίας.

Παράλληλα το παιχνίδι ήταν ένα είδος διασκέδασης, κατάλληλης για να

προβάλει την ποιότητα των αριστοκρατικών οικογενειών. Οι διασκεδάσεις

αυτές, που άρµοζαν στην υψηλή κοινωνική θέση γυναικών και ανδρών,

δηµιούργησαν µια ερωτική εικόνα, αλληγορία της οποίας αποτελεί η

παράσταση του Ερωτικού κήπου καθώς αντιστοιχεί στον παροδικό επίγειο

παράδεισο. Ωστόσο, το φάσµα των σκακιστικών αλληγοριών διευρύνεται και

µε τις εκ διαµέτρου αντίθετες έννοιες της βίας, του πολέµου και του θανάτου.

Οι ερωτικές περιπέτειες των ευγενών, που περιλαµβάνονται στα

αντίστοιχα λογοτεχνικά έργα, εµφανίζονται µέσα από τα έργα του σκακιού

σαν αλληγορία του έρωτα στη σχέση της Arabel µε τον Willehalm, στα

Ιπποτικά µυθιστορήµατα µε τις περιπέτειες του Αρθούρου, του Lancelot, της

Guinevere, του Gawain, του Perceval και στις πρωταρχικές µορφές του

µεσαιωνικού ροµαντισµού, τους Τριστάνο και Ιζόλδη. Η εικόνα του έρωτα

έγινε γαµήλια, ενώ η εικόνα που παρουσιάζει µια αναµέτρηση αντίπαλων

φύλων µπορούσε να µεταφέρει σαν απλό µήνυµα την αγάπη.

Η δηµιουργική απόδοση της φαντασίας του Μεσαίωνα στον πεζό λόγο

έγινε η αιτία το σκάκι να υπερβεί τον ρεαλισµό και οι σύγχρονές του

συνοδευτικές εικονογραφίες να συνεισφέρουν µε τον τρόπο τους στη

ζωγραφική. Και αυτό - παράλληλα µε την ερωτική εικόνα - γίνεται εµφανές

από τον πιο πρώιµο σωζόµενο πίνακα, όπου συναντάµε µια παρτίδα µ’ ένα

ζευγάρι. Η παράδοση αυτή των ερωτικών σκέψεων συνεχίστηκε µέχρι και τον

εικοστό αιώνα µε πολλές παραλλαγές, νέες τεχνικές και νέες ερµηνείες.

Χαρακτηριστικό είναι ότι η απεικόνιση του σκύλου, που εµφανίστηκε στις

παραστάσεις µε ζευγάρια του δέκατου έκτου αιώνα, για να συµβολίσει την

αµφίπλευρη εµπιστοσύνη, δεν επέζησε στους αντίστοιχους µεταγενέστερους

πίνακες ζωγραφικής.

Οι πίνακες που απεικονίζουν παρτίδες ανάµεσα στα ζευγάρια

υποδηλώνουν συνήθως και το αποτέλεσµα της µάχης. Η νίκη

αντιπροσωπεύει την ολοκληρωτική κατάκτηση του αντίθετου φύλου και οι

θανάσιµες απειλές του αντίπαλου Βασιλιά συνοδεύονται σε µερικά έργα µε

επίµονες µατιές και από ανάλογους τίτλους απειλής. Οι εσωτερικοί ή

241

εξωτερικοί χώροι, όπου διαδραµατίζονται οι παρτίδες, ποικίλλουν και το

υπονοούµενο της ερωτικής συνάντησης τονίζεται, όταν φαίνονται τα φαλλικά

σχήµατα των φιγούρων.

Ο φόβος της αντιµετώπισης του τέλους της επίγειας ζωής ως

χωρισµού του σώµατος και της ψυχής κατά τον Μεσαίωνα, γέννησε στο σκάκι

την αλληγορία του θανάτου. Το παιχνίδι χρησιµοποιείται αλληγορικά για να

καταδείξει την παντοδυναµία του. Κανένας άνθρωπος, ακόµα και οι

βασιλιάδες, δεν είναι ικανός να αναµετρηθεί νικηφόρα µ’ αυτόν τον αντίπαλο

αλλά η φρενήρης διάθεση για ζωή θα παρουσιάσει αργότερα, τον εικοστό

αιώνα, τον νεαρό παίκτη να µη φοβάται τον θάνατο και ούτε σε µεγάλη ηλικία

να εγκαταλείπει την παρτίδα. Μια άλλη χρησιµοποίηση του σκακιού σαν

αλληγορίας µε θέµα τον χωρισµό του σώµατος από την ψυχή συναντάται τον

δέκατο ένατο αιώνα, στον µύθο του Μεφιστοφελή και του Dr. Faust.

Από την εποχή του σκακιστικού έπους του Marcus Hieronymus Vida

(1513) το σκάκι χρησιµοποιούνταν συχνότερα από ό,τι πριν ως εικόνα και

αλληγορία του πολέµου και το Ζωντανό Σκάκι αποτελούσε µια παραλλαγή της

εκδοχής της αλληγορίας του πολέµου, η οποία ενέπνευσε καλλιτέχνες από

τον δέκατο έβδοµο έως και τον δέκατο ένατο αιώνα.

Η ήρεµη εικόνα που προβάλλουν οι αντίπαλοι, ενόσω παίζουν,

χρησιµοποιήθηκε σαν αντίβαρο δίπλα σε σκηνές βίας στις µικρογραφίες, που

συνόδευαν τον πεζό λόγο του δέκατου πέµπτου αιώνα. Την ήρεµη εικόνα των

εικονογραφήσεων διαδέχθηκαν πίνακες ζωγραφικής, από το 1549 έως τον

δέκατο όγδοο αιώνα, µε τον δούκα Johann Friedrich «τον µεγαλόψυχο», τον

Konstantin der Staufer και τον µαρκήσιο Friedrich της Βάδης που

χαρακτηρίζονταν από ήρεµες αντιδράσεις, ακόµα και τη στιγµή που

καταφθάνει η θανατική τους καταδίκη την ώρα του παιχνιδιού. Η ζωγραφική

ιστορικών θεµάτων κάτω από το βάρος του µοντερνισµού του εικοστού αιώνα

δεν προσφέρονταν πια για καλλιτεχνικούς νεοτερισµούς.

Από τον δέκατο πέµπτο αιώνα η τυπογραφία βοηθά στη διάδοση του

σκακιού και αργότερα, µε αφετηρία τις αρχές του δέκατου έκτου αιώνα, στη

µετεξέλιξή του στη σύγχρονη µορφή του. Σ’ αυτό αποδίδεται η πληθώρα των

ξυλογραφιών. Η τεχνική του τυπώµατος χρησιµοποιήθηκε και για τις

µεταφράσεις των έργων του Cessolis και του Πετράρχη, δηλαδή τόσο της

θετικής όσο και της αρνητικής άποψης για το παιχνίδι.

242

Η έλλειψη των σκακιστικών πινάκων στις αρχές του δέκατου έκτου

αιώνα, πιθανόν αποδίδεται στη δυσκολία της εδραίωσης των σκακιστικών

κανονισµών. Στα µέσα του αιώνα εµφανίζεται από τον Bordone ένα νέο

στοιχείο στους πίνακες ζωγραφικής, µια ασυνήθιστη σκηνή Ματ µεταξύ δύο

φίλων. Η σκηνή αυτή απαντά µόνο µεταξύ αντίθετων ζευγαριών καθώς

υπονοεί την κατάκτηση του αντίθετου φύλου. Την ίδια εποχή χρονολογείται ο

πρώτος πίνακας ζωγραφικής µε µια οµαδική προσωπογραφία γυναικείων

µορφών µπροστά στη σκακιέρα, έργο της Anguisciola. Το σκηνικό

«προσωπογραφία και σκάκι» στέλνει το µήνυµα µιας ιδιαίτερης ικανότητας µε

την οποία χαρακτηρίζονται τα εικονιζόµενα πρόσωπα. Στα τέλη του αιώνα για

πρώτη φορά ο Carracci στους Σκακιστές του απαθανατίζει τους παίκτες

απορροφηµένους σε µια παρτίδα, εξαιτίας του χρηµατικού στοιχήµατος που

απορρέει από τον ανταγωνισµό. Ο εθισµός αυτός που οδηγεί στο µοιραίο

αποδόθηκε τον δέκατο έβδοµο αλλά και δέκατο όγδοο αιώνα σε έργα µε

διαµάχες και φόνους.

Aνάλογη έκφραση συγκεντρωµένης προσοχής µε εκείνη του Carracci

παρατηρείται στις αρχές του δέκατου έβδοµου αιώνα στον πίνακα µε τους

Σαίξπηρ και Μπεν Τζόνσον, ο οποίος αποδίδεται στον Karel van Mander I ή

στον γιο του, Karel van Mander II. Η σχέση αυτή του Σαίξπηρ µε το σκάκι

στάθηκε η αιτία που το παιχνίδι εισήχθη στην Τρικυµία και η σκηνή του

Ferdinand µε τη Miranda αποτέλεσε πηγή έµπνευσης για έναν ικανό αριθµό

έργων µε διαφορετικό µεταξύ τους στιλ.

Ο αγριότερος πόλεµος του δέκατου έβδοµου αιώνα, ο Τριακονταετής,

τροφοδότησε την τέχνη µε νέες απεικονίσεις. Αρχικά στάθηκε αφορµή για την

έκδοση των δύο βιβλίων, του Selenus και του Weickhmann, µε εικονογραφίες

που παραπέµπουν στα θέµατα που διαπραγµατεύονται. Στο διδακτικό έργο

του πρώτου γίνονται αντιληπτές οι ηθικές αξίες που θα µπορούσε κανείς να

αποκοµίσει µέσω του σκακιού. Στο εγχείρηµα του δευτέρου, µε φόντο τον

πόλεµο, παρουσιάζεται ένα µάθηµα για το κράτος και τη στρατηγική µε βάση

το σκάκι και τη λογοτεχνική του παράδοση. Η εποχή του πολέµου, αλλά και ο

δέκατος όγδοος αιώνας προκάλεσαν τη δηµιουργία ενός µεγάλου

αποθέµατος θεµατογραφίας για τους καλλιτέχνες του δέκατου ένατου και

εικοστού αιώνα, όπως οι Fichel, Lassen, Meissonier και Muschamp.

243

∆ιαπιστώνουµε ότι τον δέκατο ένατο αιώνα εµφανίζεται ένας αριθµός πινάκων µε θέµατα που προέκυψαν από τις σχέσεις και τις επιρροές µεταξύ των καλλιτεχνών. Ο Gérôme και ο Meissonier ήταν φίλοι. Ο Eakins και ο Bridgman επίσης, καθώς και µαθητές του Gérôme. Παρουσιάζουν ενδιαφέρον, τόσο το σκακιστικό θέµα της Stoddard το οποίο πιθανόν εµπνεύστηκε από τον Eakins όπου και µαθήτευσε, όσο και οι αποκλίσεις από το στιλ του. Επίσης ο Bida φαίνεται να αποδεσµεύεται όσον αφορά τη σύνθεση από το δάσκαλό του, Delacroix. O Bargue συνεργάστηκε µε τον Gérôme και ο Caballero δούλεψε στο εργαστήριο του Meissonier τον οποίο όχι µόνο γνώριζε ο Fichel αλλά και είχε εµπνευστεί από την καλλιτεχνική του σκέψη. Επίσης, από τον Meissonier επηρεάστηκε o Borione και ο Lesrel. Ο Berndtson στο µεγαλύτερο µέρος των σπουδών του στη Σχολή Καλών Τεχνών ήταν υπό την επίβλεψη του Gérôme και επηρεάστηκε όχι µόνο από την τεχνική του, αλλά και γενικότερα από τη σκακιστική θεµατογραφία. Αλλά και του Mussini επίσης το σκακιστικό έργο πιθανόν να είναι αποτέλεσµα της φιλίας του µε τον Gérôme.

Το οικονοµικό και εµπορικό ενδιαφέρον που αναπτύχθηκε από τους Ευρωπαίους για τις Ανατολικές χώρες, την Ινδία και αργότερα την Κίνα, ακολούθησαν καλλιτεχνικές αναζητήσεις, από τις οποίες προέκυψαν σκακιστικά έργα και κυρίως σκακιστικά σετ. Στο ίδιο πολιτισµικό εγχείρηµα αποδίδεται και η πληθώρα των οριενταλιστικών πινάκων του δέκατου ένατου και του εικοστού αιώνα, όπως εκείνοι των Alma-Tadema, Gérôme, Delacroix κλπ. Στην παρουσίαση γενικά των οριενταλιστικών έργων που θέλουν την Ανατολή να φαίνεται πρωτόγονη για να δικαιολογηθεί η ιµπεριαλιστική κατάκτηση, παρατηρείται ότι η είσοδος του σκακιού πρόσθεσε στα έργα µια σπάνια χροιά πνευµατικότητας.

Η στρατηγική του παιχνιδιού τροφοδότησε τη δηµιουργία έργων που επιδίωκαν να εκφράσουν πολιτικά και πολεµικά δρώµενα της εποχής. Η χρήση τους ξεκίνησε από τον δέκατο έβδοµο και συνεχίστηκε έως και τον εικοστό αιώνα.

Τον δέκατο έβδοµο αιώνα η σκακιέρα προστέθηκε στους πίνακες ζωγραφικής µαζί µε αντικείµενα της νεκρής φύσης. Με τον τρόπο αυτό προέκυψαν νέες, αλλά και αντιθετικές έννοιες και ερµηνείες για την αξία της ζωής. Αργότερα, τον εικοστό αιώνα, η σκακιέρα χρησιµοποιείται σαν µοτίβο µέσα στη σύνθεση της νεκρής φύσης. Και στη συνέχεια, στο πρώτο µισό του εικοστού αιώνα υιοθετείται από τον Κυβισµό µε ποικίλες παραλλαγές.

244

Πέρα από τη χρήση της στη νεκρή φύση η σκακιέρα, µε τη χρωµατική

εναλλαγή των τετραγώνων που προσφέρει, εντάχθηκε στις συνθέσεις του

Matisse, ενώ η µυστικιστική ατµόσφαιρα που δηµιουργεί χρησιµοποιήθηκε

από τον de Chirico.

Η αλλαγή της φιλοσοφικής έρευνας που επέφερε ο ∆ιαφωτισµός, τα

διδάγµατα του Philidor και των διαδόχων του, καθιέρωσαν το σκάκι σαν

καθαρά πνευµατικό παιχνίδι, χωρίς να αλλοιωθούν οι αλληγορίες του. Το

γεγονός αυτό είχε σαν συνέπεια τον δέκατο ένατο αιώνα, πολύ περισσότερο

απ’ ότι παλαιότερα, ο νικητής να αισθάνεται πνευµατικά ανώτερος και ο

νικηµένος κατώτερος. Οι καλλιτέχνες είδαν στη σκακιέρα έναν καθρέφτη που

αντικατοπτρίζει τον ψυχικό κόσµο των παικτών, και ο εσωτερικός τους

διάλογος στάθηκε η αφορµή για να δηµιουργήσουν πίνακες που θυµίζουν

σκηνικό θεάτρου. Αντίστοιχη έµφαση στο πρόσωπο του νικητή, όπως στις

ανδρικές, δεν παρατηρείται στις γυναικείες παρτίδες. Ο νικητής, στις παρτίδες

των ανδρικών µορφών, είναι εκείνος που παράγγειλε τον πίνακα και πιθανόν

πρόκειται για άτοµο υψηλότερης κοινωνικής θέσης από τον αντίπαλό του.

Στα χρόνια της Αναγέννησης το αντι-σκακιστικό αίσθηµα στον χώρο

της Εκκλησίας έχασε τη µάχη και η ίδια η Εκκλησία στη συνέχεια βοήθησε να

διαδοθεί το παιχνίδι στη ∆υτική Ευρώπη, µε αποτέλεσµα τον δέκατο ένατο και

εικοστό αιώνα να δηµιουργηθεί µια σειρά έργων µε παίκτες ιερείς µπροστά

στο σκάκι. Η ενασχόλησή τους µε τα ασπρόµαυρα τετράγωνα αποδεικνύει ότι

το πνευµατικό παιχνίδι αποτελεί µέρος της καθηµερινής τους ζωής και

αντιπροσωπεύει, όπως παλιότερα στις αριστοκρατικές οικογένειες, ένα είδος

διασκέδασης, χωρίς τον κίνδυνο να κατηγορηθούν ότι µε την παραγγελία των

έργων αποσκοπούν στην προβολή τους. Στους πίνακες µε τους ιερείς

περιλαµβάνεται µια ποικιλία µε αντιπάλους και θεατές. Σ’ αντίθεση µε αυτά, τα

έργα τέχνης που απεικονίζουν φυσιογνωµίες όπως οι Βολτέρος, Ρουσό,

Ναπολέων, Φραγκλίνος, Μεντελέγεφ, Μέντελσον, Λέσινγκ, Λάβατερ και

Golitzyn, προβάλλουν µια ποικιλοµορφία έκφρασης. Από τους χώρους

συναντήσεων, δηλ. καφενεία, τουρνουά, salons και clubs, προέκυψε ένας

αριθµός έργων, που κατέγραψαν άµεσα την αισθητική των χώρων αυτών,

ενώ οι προσωπογραφίες των ισχυρών σκακιστών αποτελούν άλλο ένα

αξιόλογο τµήµα της ιστορίας του σκακιού.

245

Σπάνια το παιχνίδι εµφανίζεται µαζί µε άλλες ασχολίες· σπάνια επίσης το σκακιστικό σετ έχει µόνο διακοσµητικό χαρακτήρα. Πιο συχνά συναντώνται οι φιγούρες µε δευτερεύουσα σηµασία να λειτουργούν βοηθητικά µέσα στη σύνθεση.

Κατά τους αιώνες δέκατο ένατο και εικοστό παρατηρείται µια πληθώρα έργων µε ανδρικές και γυναικείες µορφές - είτε ως αντίπαλες µεταξύ τους, είτε ως µοναχικές -, καθώς επίσης και παιδικές. Οι ανδρικές είναι αριθµητικά περισσότερες και εµφανίζονται άλλοτε να παίζουν σε αγώνες ή να κάθονται χαλαρά, µε το παιχνίδι να αποτελεί µέρος της συζήτησής τους, και άλλοτε σαν πορτραίτα ή απορροφηµένες µε την παρτίδα που εξελίσσεται. Ποικιλία παρουσιάζεται και στις συνθέσεις, που µπορεί να είναι τριγωνικές, να χωρίζονται σε οµάδες ή να είναι συµµετρικές, µε ή χωρίς θεατές. Τόσο οι αντίπαλες ανδρικές όσο και οι γυναικείες µορφές αποδεικνύουν ότι το σκάκι παιζόταν απ’ όλες τις κοινωνικές τάξεις, καθώς και σε εξωτερικούς χώρους. Χαρακτηριστικό είναι ότι στις γυναικείες αναµετρήσεις δε δίνεται αντίστοιχη έµφαση στον νικητή προς εκείνη των ανδρικών. Οι παλιότερες αντιπαραθέσεις όµως απουσιάζουν, καθώς η γνωστοποίηση των κανόνων και το συµφωνητικό των στοιχηµάτων εκτόπισαν τις διαµάχες.

Οι πίνακες µε µοναχικές µορφές δίπλα σε σκακιέρα παρουσιάζονται συνήθως σε πρόσθια όψη ή προφίλ. Οι ανδρικές αποδίδονται ως επί το πλείστον µε την εικόνα ενός συλλογισµένου παίκτη και απασχοληµένου µε µια θέση, αντίθετα οι γυναικείες διακρίνονται για την ιδιαίτερη χάρη τους. Οι ερµηνείες για το σκάκι που αφορούν την απεικόνιση παικτών µικρής ηλικίας είναι πιο λιτές. Εξαίρεση αποτελεί το έργο του Richard Dadd. Τον εικοστό αιώνα παρατηρείται µια παραγωγή χαρακτικών και σχεδίων µε µοτίβο αντίπαλους παίκτες και µε παραλλαγές του κλασικού τύπου των οµάδων τριών ή περισσοτέρων ατόµων, ενώ παρουσιάζεται ποικιλία και στους χώρους όπου διαδραµατίζονται οι παρτίδες. Επιπλέον, τον ίδιο αιώνα συναντάµε τρεις ενδιαφέρουσες σκακιστικές θέσεις στα έργα του Lavery, του Mopp και του Escher, καθώς και µια ολόκληρη παρτίδα στο έργο του Dossi. Πρόκειται για σηµαντικά στοιχεία, άγνωστα ακόµα και στις παλιότερες απεικονίσεις των ισχυρών σκακιστών, που δηλώνουν πλέον την απόκτηση της ανάλογης στρατηγικής γνώσης από µέρους των καλλιτεχνών. Είναι χαρακτηριστικό ότι αν εξαιρέσουµε τις δύο σκακιστικές θέσεις στους πίνακες του Lavery και του Mopp, οι ελάχιστες άλλες που απεικονίζουν µαζί και τους δύο αντιπάλους, δεν παρουσιάζουν ενδιαφέρον. Πιθανόν οι προοπτικές γωνίες που µπορούν να αποδόσουν συγχρόνως τη σκακιστική θέση και τη σιωπηρή ένταση των παικτών να µην ικανοποιούν τόσο το συναίσθηµα όσο

246

και την εικαστική σύνθεση που θέλουν να εκφράσουν οι καλλιτέχνες. Αξιοσηµείωτο είναι ότι παρτίδες ή θέσεις δεν συντάµε ούτε σε εκείνα τα έργα του καλλιτεχνικού περίγυρου του Duchamp στα οποία αποδίδονται µόνο οι φιγούρες, γιατί η οµορφιά των κινήσεών τους είχε πολύ µεγαλύτερη αξία όταν απεικονίζεται ως διανοητική διεργασία.

Η παράλληλη πορεία των θεωριών της Σοβιετικής Σχολής µε τις φιλοσοφικές, πολιτικές και επιστηµονικές εξελίξεις, αλλά και η ακτινοβολία της εκτός των συνόρων της χώρας, ήταν η αιτία οι καλλιτέχνες των καπιταλιστικών χωρών να γνωρίσουν τις νέες διαστάσεις του παιχνιδιού, οι οποίες και τους επηρέασαν αποφασιστικά. Ο απολογισµός των έργων και οι ποικίλες εκφάνσεις του σκακιού σε διάφορα καλλιτεχνικά κινήµατα του εικοστού αιώνα αποδεικνύουν ότι έχουν γίνει αποδεκτά αρκετά στοιχεία των εννοιολογικών προσανατολισµών τους.

Αναµφίβολα, η υποβλητική γοητεία που ασκεί το σκάκι σε µια ορισµένη κάστα ανθρώπων έχει τη δύναµη να τους ενώσει, και σ’ αυτό αποδίδεται τόσο η δηµιουργία του κύκλου του “Café de la Régence” µε σκακιστές και ανθρώπους του ∆ιαφωτισµού, όπως οι Βολτέρος, Ντιντερό, Φραγκλίνος, Ροβεσπιέρος και Ρουσό, όσο και εκείνου του Duchamp. Αυτή η αδιόρατη δύναµη πιθανόν να είναι και η αιτία που µερικοί καλλιτέχνες αγγίζουν πιο άµεσα τις έννοιες και το νόηµα των έργων άλλων καλλιτεχνών και φιλοσόφων, µε πιθανότητες να επηρεαστούν, όπως ο Fichel από τον Meissonier, ο de Chirico από τον Σοπενχάουερ και ο Magritte από τον Πόε.

Η Vieira da Silva εκφράστηκε συναισθηµατικά χρησιµοποιώντας σκακιέρες. Ο Magritte χρησιµοποίησε τις φιγούρες του παιχνιδιού, που γεννούν σεξουαλικούς συνειρµούς, όπως και ο Duchamp µε τα κοµµάτια του Βασιλιά και της Βασίλισσας, µέσα στα αινιγµατικά έργα του µε ποικίλες µορφές. Τα υπερµεγέθη πιόνια του µοιάζουν σαν µια προχωρηµένη µορφή της µετεξέλιξης των ανδρεικέλων του de Chirico.

Οι Sargent, Magritte, da Silva, Duchamp και Μαστιχιάδης που έπαιζαν και οι ίδιοι σκάκι δηµιούργησαν περισσότερα από τέσσερα σκακιστικά έργα. Μήπως αυτός ο αριθµός και η πολυετής ενασχόληση µερικών παλιότερων καλλιτεχνών όπως οι Fichel, Gérôme, Lassen, Meissonier και Muschamp, αλλά και µεταγενέστερων όπως ο Vasarely, ο Amen και ο Baumeister, αποτελεί κριτήριο ώστε να υποθέσουµε ότι και αυτοί όχι µόνο γνώριζαν τους κανόνες του παιχνιδιού αλλά και ασχολήθηκαν µε αυτό;

Τα επιστηµονικά µεγέθη (υλικό, χρόνος και χώρος), που διατύπωσε ο Steinitz τον δέκατο ένατο αιώνα, συνδέθηκαν τον επόµενο αιώνα άρρηκτα και

247

ενσωµατώθηκαν µε ποικίλες µορφές στα σκακιστικά έργα τέχνης, κυρίως από τους Dossi, Vasarely, Esher και Duchamp.

Η δυναµική των κινήσεων του σκακιού και η ένταση που εκπέµπουν οι παίκτες αποτέλεσε πηγή έµπνευσης για την τέχνη του Baumeister και του Dossi. Ο πρώτος την απέδωσε µε αλληλοδιασταυρούµενες γραµµές και στο πεδίο δυνάµεων των πινάκων του οι φιγούρες έχουν, όταν αυτές απεικονίζονται, σχήµα σφαιρών ή δίσκων. Ο δεύτερος, µέσω των διαδροµών των κινήσεων, προσπάθησε να εισαγάγει στον πίνακα την αίσθηση των αναρίθµητων διακλαδώσεων. Ο Vasarely µε τις γνώσεις για τη σύγχρονη φυσική κατέφυγε στον γνώριµο γι’ αυτόν δρόµο της θεωρίας του Χάους και των fractals, για να προσεγγίσει τις χαοτικές περιοχές του παιχνιδιού. Ο Escher για την άπειρη επανάληψη της πολυπλοκότητας µέσα στον εαυτό της, χρησιµοποίησε µια δοµή από «αυτο-όµοιο fractal» πάνω σε µια διαδροµή που βασίζεται σε κάναβο και σχηµάτισε το Ματ Αποπνιγµού.

Μερικοί καλλιτέχνες του εικοστού αιώνα που ασχολήθηκαν µε το σκάκι και προσπάθησαν να το µεταφέρουν στην τέχνη τους, χαρακτηρίζονται από την ενασχόλησή τους µε την τέταρτη διάσταση που έχει τον πνευµατισµό σαν συγγενές σηµείο µε το παιχνίδι, όπως ο Duchamp, ο Gris και ο Metzinger. Η σχέση των καλλιτεχνών µε την επιστήµη και το σκάκι οδηγεί στο συµπέρασµα ότι το ερευνητικό τους πνεύµα αναζητούσε δια µέσου του πνευµατικού παιχνιδιού νέες επιστηµονικές διεξόδους.

Με τον Marcel Duchamp και τον περίγυρό του µεταφερόµαστε σε µια οµάδα καλλιτεχνών, που έπαιζαν σκάκι και οι ίδιοι, αλλά και εισήγαγαν µε ποικίλους τρόπους το παιχνίδι στη τέχνη τους. Η φιλοσοφική θεωρία του παιχνιδιού ακολούθησε τον Duchamp σε όλη την καλλιτεχνική του διαδροµή και σ’ αυτήν οφείλεται η πνευµατική του ελευθερία. O Duchamp ανήγαγε το παιχνίδι σε τέχνη και έφερε τους καλλιτέχνες δίπλα στο σκάκι. Η µεταµοντέρνα θεωρία του σκακιού µε τις στρατηγικές της αρχές και µε τις δυναµικές πρωτοποριακές ισορροπίες του Nimzovitsch, οι οποίες τον επηρέασαν, επεκτείνεται πέρα από τα όρια των έργων του µε θέµα το παιχνίδι, εισάγοντας µια άγνωστη µέχρι τότε αντίληψη της τέχνης.

Η επίδραση των καλλιτεχνών στα µοντέρνα κινήµατα αποδεικνύει ότι ο κόσµος του σκακιού άφησε ανεξίτηλα ίχνη στην τέχνη, από τη στιγµή που ο τρόπος σκέψης του παιχνιδιού επηρέασε δραµατικά την καλλιτεχνική δηµιουργία.

248

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Bonhams, London, Αγγλία Απέρριψε να παραχωρήσει τα δικαιώµατα της µελέτης των έργων.

1. T68130_ _/_POM_2_15.00_17-APR-2002 D*P PONS_

Pic_-OM-_a man_in_armour,_two_men_with_fur

hats,_child_&_two_women_playing_chess.

2. T11101_27586_/_PMO 34_EDI_2_ 0.00_07-MAR-1989 UKN UNKNOWN

Pic_woman_in_blue_dress_sitting_in_chair,_playing_chess,_Frank_Gascoig

ne_Heath.

3. T18977_28818/_PCO NI_2_10.00_01-NOV-1991 UKN UNKNOWN_-

Pic_-Brit_3_gentlemen_seated_playing_chess_in_an_interior.

4. T26620_29697_/0071_PCO_ 2_ 13.00_15-NOV-1994 DBB BROOKE_ (L

Pic_-_Ballesio_2_

gentlemen_in_white_wigs_playing_chess_in_study_with_maps.

5. T26623_29697_/0072_PCO_2_ 13.00 15-NOV-1994 DBB BROOKE_ (L

Pic_-_Ballesio_2_gentlemen_in_white_wigs_playing_chess_in a

grand_drawing_room.

6. T27893_29784_/0036_PCO_2_ 13.00_14-MAR-1995 CHH HALTON_

Pic_-_figures_playing_chess_(1_direct_to_Marcus).

7. T28452__29855_/0140_PCO_2_ 13.00_13-JUN-1995 DBB BROOKE_ (L

Pic-Axcenzi_-_couple_in_ornate_dress_playing chess_at_a_gilt_table.

8. T32059_ _/_PCO RESEARCH_4_21.00_13-MAY-1996 DBB BROOKE_ (L

Pic_-

_General_sale_13/8_Zorn_2_men_in_overcoats_&_caps_playing_chess.

9. T43517_/30775_/0084_PCO_2_14.5-_11-MAY-1999 PJG GADSBY_(P

Pic_-_Giulio_Rosati_-_”The_Cardinal's’

_Move"_rich_gentry_playing_chess_at_table_.

10. T46181_30845_/0133_PCO BRI_3/00_ 2_ 14.50_0.8-OCT-1999 PJG

GADSBY_(P

Pic_Sadler,_The_Chess_Game,_a_priest_and_a_monk_playing_chess_in_p

anelled_room.

249

11. T49110_TO353_/0160_TPI_2_14.50_07-MAR-2000 PJG GADSBY_ (P

Pic_-_W2_-_F_S_Muschamp_-_CONFIDENCES-

two_Classical_women_playing_chess.

12. T52424_T0396_/0154_TPI 6x7_2_5.80_31-JUL-2000 PJG GADSBY_(P

Pic_-_Mary_Queen_of_Scots_Interupted_from_a_game_of_chess_-

_Foll_of_John_Cawse_.

Georgia Museum of Art, Ηνωµένες Πολιτείες ∆εν έχουν φωτογραφηθεί.

1. Isadore Weisner, “Chess Game,” n.d., color lithograph on paper,

GMOA1969.2523

2. Ivring Amen “Chess Players,” 1961, color woodcut on black wove paper,

GMOA1961.0738.

National Gallery of Art-Washington, Ουάσιγκτον ∆εν έχουν φωτογραφηθεί.

1. 1957.14.722.b(A-866)/SC: Sperandio..., King Evilmerdoch Playing Chess

(reverse), Samuel H. Kress Collection, c.1485/1486, bronze//late cast,

diameter: .084 (311/32).

2. 1991. 210.92./PR: Corinth, Lovis…, Chess Players (Schachspiel), gift of

the Marcy Familly in memory of Sigbert H. Marcy, 1918, drypoint in black on

laid paper, plate: .0,99X143 (3 7/8X5 5/8); sheet: .168X210 (6 5/8X8 1/4).

Stedelijk Museum, Άµστερνταµ ∆εν έχουν φωτογραφηθεί.

1. Harry van Kruiningen, Chess Player, 1947, nr. 6 in a portfolio containing 24

colour lithographs, 20,8X17,1 cm / 23,1X19,6 cm, inventory number A

40290(1-32) (no photograph available).

2. Jan Wiegers, Chess Players, 1920, woodprint 49,3X38,0 cm / 55,5X39,5

cm, inventory number A 38968 (no photograph availiable).

3. Jan Wiegers, Chess Players in sanatorium at Davos, 1920, etching,

20,1X15,4 cm / 39,8X26,6 cm, inventory number A 3742 (no photograph

availiable).

250

Tate Collection, Λονδίνο, Αγγλία ∆εν απάντησε στην επιστολή ζήτησης του έργου:

1. Hayden Henri (1883-1970), Chess Board in Ochre, 1961, Oil on canvas,

support: 736x923 mm, painting, Presented by Victor and Mabel Waddington

through the Institute of Contemporary Prints in memory of Eliza Heygate

1975. ©ADAGF, Paris and DACS, London, 2002.

http://www.tate.org.uk/servlet/ViewWork?cgroupid=999999961&workid=5887

&searchid=13137> (πρόσβαση12/5/2005).

Για την απόκτηση των διαφανειών από τα παρακάτω τέσσερα έργα το Yale Center For British Art παρέπεµψε τον συγγραφέα στο The Bridgeman Art Library στο οποίο δεν υπήρχε καµµία καταχώρηση.

1. B1977.14.5291

Matthais Theodore von Holst, 1810-1844.

Ferdinand Riding the Waves; verso: Ferdinand Playing Chess (?).

c.1830

Watercolor, pen and grey ink, grey wash, and touches of bodycolor over

graphite on wove pager;

9 ¾x7 ¼ in. (24.8X18.8)

Paul Mellon Collection.

2. Β1975.365

Rowlandson Thomas, 1756-1827.

The Chess Players

Pen and gray and brown ink and brow ink washes over graphite on wove

paper with pen and black ink line along the edges of the drawing

4 ¼x7 in. (10.8x17.8).

Paul Mellon Collection.

3. B1979.14.1111.

Pallegrini, Carlo, 1839-1889

Vanity Fair: Sports, Miscellaneous, Chess; “Chess”, Mr. J. H. Blackburne,

June 2, 1888 (B1979.14.1111).

1888.

Gift of Mr. Michael H. LeWitt, Mr. Peter A. Le Witt, and Mr. Erwin Strasmick

4. B1979.14.1290

251

Pallegrini Carlo, 1839-1889.

Vanity Fair: Sports, Miscellaneous, Chess; “Chess”, Mr. J. H. Blackburne,

June 2, 1888.

Το Center of Dalinian Studies δεν απάντησε στη δεύτερη και τρίτη επιστολή

που αφορούσαν την παραχώρηση του έργου του Salvador Dali:

Two Pieces of Bread Expressing the Setiment of Love, 1940, Oil on canvas

81,3x100,3 cm.

Στον κατάλογο του Manfred Roesler, Chess In Art (Νοέµβριος 1971) δεν

αναφέρεται η πηγή προέλευσης όλων των έργων. Έγινε αναζήτηση των

περισσοτέρων και µερικές πινακοθήκες δεν ανταποκρίθηκαν. Μια µικρή

οµάδα, όπου θεωρήθηκε σκόπιµο, συµπεριλήφθηκε στη µελέτη σαν αναφορά

αλλά και σύγκριση.

1. Abou, Albert Hippolyte, French (20th cent.). “Les Jouers d'échecs”, 1936. S

- Bénézit.

2. Anders, Ernst, German (1845-1911). “Schach der Königin” (Check to the

Queen). S - Bénézit.

3. Andreis, Mile. Geneviève-Charlotte d', French (20th cent.).

“Checkmate”. Two noblemen playing at chess on a decoratively -carved

hexagonal table. One holds a pipe, the other a glass. S - NYGS(2); p. 30.

4. Baur, Albert F., German (1835-1906). “Checkmate”. Gentleman and lady

playing at chess as another gentleman watches. 59,7x76,2 cm. Offered for

sale in England in 1968. Ill in COUNTRY LIFE.

5. Beechey, Sir William, English (1753-1839). “Game of Chess”.

6. Brandegee, Robert Balling, American (1848-1922). Untitled. Old man in

tuxedo facing young girl opponent. Ill in Mitchell, cover.

7. Brecher, Samuel, American (1897-1982). “Chess Players”. Two young men

playing at chess in corner of the room next to a window. On exhibition at the

A.C.A. Gallery, New York, in 1935. Ill in New York Times (?), 1935 (exact

date not known).

8. Brend’ Amour, Robert François Richard, French (1831-?). “A Good Move”.

Ill in Séquin.

252

9. Brock, Charles Edmund, English (1870-1938). “Chess Players”. Oil.

10. Browne, Margaret Fitzhugh, American (1884-?). "The Chess Players", c.

1925. A full-bearded man pondering a chess position. In the White Collection,

1971. Ill in THE AMERICAN MAGAZINE OF ART, Aug. 1925, p. 410.

11. Brunery, Francois, Italian-French (19th cent.). “The Game of Chess” or

“The Chess Players”. Two clergymen playing at chess, one laughing while the

other ponders with a hand over the board. 50,8x61 cm. In the Paris - Artistic

gallery, Paris (1957). Ill in CONNOISSEUR, May 1957, p. 147.

12. Brunery, Marcel, French (20th cent.). “Check”. Elegant interior with

laughing clergyman gesturing to gentleman opponent, while second

clergyman holding glass looks on. Oil on panel, 71,1x58,4 cm. Offered for

sale by London gallery in 1950. Ill in CONNOISSEUR, March 1950, p. XLV.

13. Buffet, Bernard, French (1928-1999).

1. “Nature Mort a l'échiquier”, 1955. Still life of chess and backgammon board,

two backgammon pieces, mirror, and oil lamp on round table. Ooc, 100x81

cm. In the Maurice Garier collection. Ill (c) in: Giono, cover and pi.#13; picture

postcard.

2. “Nature mort an jacquet et à la lampe a petrole”, 1955. Still life of chess

and backgammon board, four backgammon pieces, two dice, glass, bottle,

and oil lamp on round table. Ill in Charmet, p. 50.

14. Bunbury, Henry William, English (1750-1811). “A Game at Chess” (before

1780). Two elegantly attired women playing at chess and another observing.

Three dogs are also shown. Description from a print of this painting by James

Bretherton.

15. Cabral y Aguado, Manuel, Spanish (1818-?). "The Game of Chess".

Fresco in the Palace of San Telmo, Seville, S – Bénézit. 16. Cardona, Marguerite, American (20th cent.). "Lunch Hour Chess", c.1942.

Two men standing at table playing chess, possibly another game in progress

in the background. Ill in ART NEWS, Nov 1-14, 1942, p. 23.

17. Carena, Felice, Italian (1879-1966). “Partita a scacchi”, 1935. Close-up of

two men playing chess, three more watching. Ooc, 90x100 cm. Ill in Cairola,

pi. 47.

18. Carrier-Belleuse, Louis Robert, French (1848-1913). “Chessplayers” or

“Pages Playing Chess”, c.1880. Two boys playing at chess or low table. Girl

253

pours beverage for one. Occ. Signed. In a museum in Besancon, France. Ill in

Grätz, p. 89.

19. Castiglione, Giuseppe, Italian (19th cent.). “La partie d'échecs.” S- Bénézit.

Sold in 1908 for 460 francs.

20. Chalfant, Jefferson Davis, American (1856-1931).

1. "The Chess Players". Oil sketch. Exhibited at the Wilmington Society of

Fine Arts, Pa. in January 1959, along with pencil sketches for chess

paintings, several possible chess paintings and a chess table made and used

by the artist.

2. Unidentified painting, from which J. W. Crane did a color calendar picture,

entitled “A Problem”, published in 1903.

21. Chapman, John Watkins, English (active 1853-1890). “The Chess

players”, 1871/2. Lady and gentleman playing at chess on a table. Lute rests

on footstool in foreground. Ooc, 30,5x28,6 cm. Offered for sale in England in

1971. Ill in “Collector's Guide - 1971”.

22. Chukur, S., Afghanistan (20th cent.). “Checkmate”. Abstract chessboard

and pieces. Ill in Mursia.

23. CÔmte, Pierre Charles, French (1823-1895). “La partie d'échecs” (1884 or

before). S - Bénézit. Sold for 2800 fr. in 1884.

24. Critchlow, Michael Bernard, English (1904-?). “Checkmate”, 1947. Two

boys in suits playing at chess on small table. Oil. Ill (c) in Matthews,

frontpiece.

25. Crockwell, Douglass, American. “Check”, c.1955. Young man and woman

playing at chess on table. Woman appears to be winning, and man is

pondering his next move. Two glasses of beer are on the table. Painting

displayed in an advertisement in a 1955 (March 7) issue of WOMEN'S HOME

COMPANION as #104 in the series “Home Life in America”.

26. Cruttwell, Maud, British. Title not given, 1892. Two gentlemen engaged in

game of chess on round table with grandfather clock and fireplace in

background. One man is standing with handkerchief in hand while his seated

opponent offers him snuff. Ooc, 50,8x40,6 cm. Signed: Maud Cruttwell. 1892.

Offered for sale by London gallery in 1972 for 800 pounds.

27. Dadd, Frank, English (1851-1929). “Those Laugh Who Win”. Ill in Pfeiffer

catalog.

254

28. Danhauser, Joseph, Austrian (1805-1845). “The Game of Chess”, 1839, S

- Boetticher.

29. Debras, Louis, French (1820-1899). “Joueurs d'échecs”, 1844. Two

noblemen at table playing chess. One player in the process of making a

move, other player gestures to him. Ill in Lemonnyer, p. 97.

30. Dektereu, B., Russian. “With the Family Ulyanov”. Skakhmati, no. 10, May

1969, p. 3.

31. De Mance, Henri, German-American (1871-?). “The Game”. Young man

and woman at chessboard. He reaches across the board. Ill in ART DIGEST,

Aug. 1, 1931, p. 11.

32. Deutsch, Babette. “Distance”, Ill in GOOD COMPANION, vol.VII, no. 9,

May 1, 1920, p. 276.

33. Di Giola, Frank, American (1900-?). “Chess in the Park”, 1945. Oil.

Painting changed from checkers to chess at request of owner.

34. Draper, William Franklin, American (1912-). “Chess by Lamplight”, c.1942.

Two men in tent playing at chess on table near a large stove. Ill in Crane, p.

138.

35. Duez, Ernest Ange, French (1843-1896). “Autour de la lampe” (Around

the lamp). Young man and woman playing chess on a table next to a lit lamp.

Elderly woman sits at table watching, 145x168 cm. Signed right bottom.

Shown in the Salon of 1882, no. 912. Acquired by the museum in Lyon in

1896 (catalog 1912, p. 22). Removed in 1950, present location unknown. Ill in

Dumas, p. 240. Mentioned in Niemeijer, p. 23 & 33.

36. Duffield, William, English (1816-1863). Title unknown, 1840. Young

gentleman and lady playing chess. Young girl with book stands watching. Oil.

Offered for sale by English art gallery in 1966 and sold to the trade.

37. Duncan, F., American (20th cent). “Sunday Afternoon with Two Star

General and His Son”, 1943, Watercolor. General and son, both in uniform,

playing chess on a table inside an open tent in North Africa. Signed and

dated, II in Crane, p. 13.

38. Dunham, Alice. “Portrait of the Buten Family”, 1949. Ooc. In the Buten

Museum of Wedgewood, Merion, Pa. Ill in Buten, p. 38.

39. Eberl, François Zdenck (also known as Francois Maurice Augustin Eberl),

Czech (1388- ). “The Chess Players” Two men playing chess in front of open

255

window. Another man sits at table watching intently. Ill in Edouard-Joseph, p.

452.

40. Elliott, Charles Loring, American (1812-1868). “Portrait of Paul

Morphy”, 1859. In the club room of the Manhattan Chess Club, NY. Ill in

Fiske, p. 330; AMERICAN CHESS BULLETIN, vol.47, no. 3, May-June 1950,

pp. 51-52.

41. Ender, Eduard, Austrian (1824-1883). “Game of Chess in the Time of

Ludwig XIV”, 1857. Listed in Boetticher.

42. Eworth, Hans (or Ewoutz, Haunce), Flemish (active 1540/3-1574).

Third Lord Windsor playing chess (1554-70). Mentioned in Graham, p. 45.

43. Favretto, Giacomo, Italian (1849-1887). “Partita a scacchi”, 1877(?).

Interior scene with uniformed man playing at chess at table with another man

while four men and a dog on chair look on. In a private collection in Rome. Ill

in Lavagnino, p. 1038; Mursia.

44. Fehr, Friedrich, German (1862- ?). “The Chess Game”. Ooc. Ill in Grätz,

p. 54.

45. Ferris, Jean Leon Gerome, American (1863-1930). “A Game of Chess”

(c.1905). Oil. Shown at the 1906 exhibition of the Pennsylvania Academy of

Fine Arts, and listed in catalog. A color calendar picture (5"x7") entitled

“Check!” from a painting by Ferris, was published in 1900 by Osborne Co.,

NY.

46. Filla, Emile, Czech (1882-1953). “Chess Players”. Ill in Matéjcék and

Wirth, pl. 120.

47. Fisher, S. Melton, English (1860/6-1939). “Chess Players”, c.1903.

Two younq ladies playing chess. Mirror with ornate frame on wall. Oil,

132,1x101,6 cm. In the Walker Art Gallery, Liverpool. Ill in Matthews, p. 37;

Mursia.

48. Flameng, François, French (1856-1923). “The Chess Players”. Ill in

Pfeiffer catalog.

49. Flüggen, Gisbert, German (1811-1859).

1. “Die verlorene Schachpartie” (The Lost Chess Game).

2. “Chessplayers”, 1841. In the Ducal Gallery, Leuchtenberg.

Both listed in Boetticher. Both listed in Boetticher.

256

50. Frangiamore, S., English (19th-20th cent.). “La partita a scacchi”. From:

Illustrazione Italiana, March 3, 1895. Ill in L' ITALIA SCACCHISTICA, Milano,

vol.57, 1967, no. 4 (738), title page. Mentioned in Niemeijer, p. 23.

51. Frappa, Jose, French (1854-1904). “The Return of the Missionary”. Two

monks seated at chess game in large hall welcoming returning missionary

accompanied by Negro carrying monkey while other monks look on in

amusement and astonishment. Ill in Goupil S Co., (1); plate.

52. Frere, Pierre Edouard, French (1819-1886). “Joueurs d'échecs”. Listed in

Bénézit.

53. Friedman, Emil, American (contemporary). Eleven untitled paintings with

the chess theme in various media, most in surrealistic and cubist styles

(1964, 1965, 1966), Offered for sale by artist in 1972. Friedmann also did two

watercolors, a drawing, and a linoleum cut with the chess theme.

54. Friedrich, Harald, German (1858-?). “Chessplayers”, 1884. Listed in

Boetticher.

55. Gaisser, Jacob Emanuel, German (1825-1899).

1. "Game of Chess", 1876.

2. "Interrupted Game of Chess", 1879.

3. “Ein teuer Zug, oder Schach!” (A costly Move, or Check!), 1890.

All listed in Boetticher.

Πιθανόν ο πίνακας Μουσκετοφόροι που παίζουν σκάκι (πίν.369) να ταυτίζεται

µε το πρώτο ή το τρίτο και το δεύτερο "Interrupted Game of Chess" να είναι το

έργο "Une Table de Jeu Improvisée", 1880, που δηµοσιεύτηκε στο:

About.com:Chess <http://chess.about.com/od/artliterature/ig/Chess-in-the-

Artists-Eye/aa06l23j.htm>

(Πρόσβαση 8/11/2005) σε χαµηλη ανάλυση.

56. Gabrel, Daniel, American (1880-?). “Mother and Son”. The artist's wife

seated at a chess table inside open French window while her son leans

against window. Exhibited at the Carnegie International Art Exhibition,

Pittsburgh, Pa., Nov-Dec 1933, where it was voted best painting of the show.

Ill in STUDIO, Jan 1937, p. 27; THE ART DIGEST, Dec 15, 1933.

57. Gaupp, Gustav Adolf, German (1844-1918). “Cardinal Playing Chess.” In

a Stuttgart museum. Listed in Bénézit.

257

58. Gebhardt, Bruno, German (20th cent.). “Young Chessplayers”, 1950. Ooc,

111 in Grätz, p. 66.

59. Gen-Paul (pseud, of Eugene Paul), French (1895-?). “Le jeu”, 1926.

Either chess or checkers. Shows man and woman at chessboard. A brilliant,

expressionistic painting. In the Galerie Pacitte, Paris. Ill in CONNOISSEUR,

June 1972.

60. Girardot, Ernest Gustave, English (19th-20th cent.). “Oriental Chess

Players” (1911 or before). Listed in Bénézit.

61. Gisela, Joseph Reznicek, Austrian (1851-1899). “Game of Chess”, 1889.

Listed in Boetticher.

62. Gonzalez, Juan Antonio, Spanish (1842-1993), “Chess Players” (1905 or

before). At Washington University. Listed in Bénézit.

63. Good, Thomas Sword, English (1789-1872). “Checkmate”. Listed in

Bénézit.

64. Goodenow, Earle, American (1913- ). “Girl with Black Knight”, 1941. Girl

seated at chessboard by open window holding a black knight chess piece.

Done in American Primitive style. In the collection of the artist, NYC, 1944,

111 in ART IN AMERICA, Jan 1944, p. 14.

65. Gray, Flora, British (19th cent.), Untitled, Interior scene, c.1890, Oil,

61x51 cm.

66. Grigorieff, Peter, Russian (19th cent.). “Peasant Family Playing Chess”,

c.1824. Listed in Bénézit.

67. Gropper, William, American (1897-?). “Chess Players”, c.1960. Humorous

view of two men sitting at chessboard, both smoking cigarettes. Oil, signed. In

the collection of Mr. & Mrs. Karl Hirsch. Ill in Freudlich, pl. 81.

68. Gruenwald, Alexander Rudolf, German (1849-1890). “Schach der

Königin”, 1883. Listed in Boetticher.

69. Haaga, F., German. “Still life with Chessmen” (late 19th cent.). Ooc. Ill in

Grätz, p. 79.

70. Hanisch, U., German (20th cent.). Series of 8 abstract paintings with chess

themes. Ill (c) on 8 1968 German postcards.

71. Hare, S. George, Irish (1857-1933). “Chess Players”. Listed in Bénézit.

72. Haynes-Williams, John, English (1836-1908).

258

1. “Losing”, 1892. An interior scene of an old gentleman who has just mated

his youthful opponent. 31x46 cm. Signed and dated. At one time in the

possesion of the art dealers Messrs. Gilbert Whithead S Co.

2. “Winning”, 1894. Young gentleman and lady seated in drawing room with

round chess table between them. Lady moves piece as man watches with

crossed legs. 66x99,4 cm. Ill in Cassell & Co., Ltd., p. 15.

73. Haynes, William, English (1819-?). “Game of Chess”, 1853. Listed in

Errera, p. 669.

74. Herouard (probably Mathilda Angeline), French. “Une Probleme de Jeu

d'echecs.” Shows a queen (girl) “en prise” with a knight and a bishop. Ill in LA

VIE PARISIENNE, 1938.

75. Heubner, prof. (probably Hermann Ludwig; German (1843-1915). “The

Chess Group”?, c.1865. Ill in the Pfeiffer catalog.

76. Hillemacher, Eugène Ernest, French (1818-1887). “Une partie d'échecs

sous Louis XIII.” In a Rouen, France museum. Listed in Bénézit.

77. Hindley, Godfrey C., English (19th cent.). “Cornered”. Ill in Pfeiffer catalog.

78. Hoffman, H., American (20th cent.). “Chess Player”. Boy seated at

chessboard, about to make a move. Reproduction, 56x56 cm, for sale in

Philadelphia store in 1973.

79. Holmberg, August Johann, German (1851-1911). “A Game of Chess”

(1886). Ill in Pfeiffer catalog; Pietsch, p. 74. Listed in Boetticher.

80. Hope, Laurence, Australian (1927-2002?).

1. “The Black Knight”. Ooc, 35,6x45,7 cm. Man looking at black knight and

bishop on board.

2. “Checkmate.” Ooc, 40,6x50,8 cm. Close-up of arm sweeping chess pieces

from the board.

3. “Chess Attack.” Ooc, Close-up of various surrealistic chess pieces on the

board.

4. “Chess Attack.” Ooc, 40,6x30,5 cm. Similar to #3.

5. “Chess Attack.” Ooc, 25,4x30,5 cm. Similar to #3.

6. “Chess Lovers.” Ooc, Heads of two people with chess board, box, and

various pieces.

7. “Chess Nightmare.” Ooc, 40,6x50,8 cm. Simiral to #3.

259

8. “Chess Nightmare.” Ooc, 40,6x50,8 cm. Simiral to #3.

9. “ChessPieces.” Ooc. 40,6x50,8 cm. Simiral to #3.

10. “Chess Pieces.” Ooc, 40,6x50,8 cm. Simiral to #3.

11. “Chess Player.” Ooc, 25,4x30,5 cm. Heads of two people behind

chessboard and various pieces.

12. "Chess Player." Ooc, 25,4x30,5 cm. chessboard and pieces.

13. "Coy Knight." Ooc, 40,6x50,8 cm. pieces on board.

14. “King Attack.” Ooc, 35,6x45,7 cm. Close up of king and other pieces on

the board.

15. “Last Move.” Ooc, 40,6x50,8 cm. Close up of dark ominous chess pieces

of board.

http://www.google.gr/search?hl=el&q=Hope%2C+Laurence+painter+was+bor

n&meta=> (πρόσβαση22/4/2004).

All of the above were offered for sale by a London gallery in 1972 for 135

pounds.

81. Hummel, Eugen, German (1812-?). “The game of Chess.” In a Berlin

museum. Listed in Bénézit.

82. Humphrey, Ozias, English (1742-1810). “The Chess Players.” Ill in Sims,

p. 87; American Art Association Price Catalog, April 14-28, 1933.

83. Issel, Heinrich, German (1854-?). “Chess Players”, 1885. Listed in

Boetticher.

84. Katzenstein, Louis, German (1822-1907).

1. “Chessplayers” (1860).

2. "Check and mate". Listed in Boetticher.

85. Kaufmann, Isidor, Austrian (1853-1921).

1. “Chessplayers”, 1887.

2. “Chess problem”, 1890. Listed in Boetticher.

86. Kayser, Paul, German (1369-?). “Schachspiel.” In the Galerie Sztuki,

Hamburg. Ill in SZACHY, Warsaw, April 1969.

87. Kelly, Leon, American (1901-1982).

1. “Chess”. Ill in PAINTING IN THE U.S., 1945 by the Carnegie Institute.

2. “Chess Landscape” (c.1944). Surrealistic view of a checkered area of more

than 64 squares. Several chess pieces are positioned on the board, which is

260

surrounded by high, jagged rock formations. A miniature version of the entire

scene is at the bottom of the painting. Shown at the “Imagery of Chess”

Exhibition in NY, 1944. Ill in ART DIGEST, Dec 15, 1944, p. 11; CHESS

PEVIEW, Jan 1945, p. 6.

88. Khaikin, D., Russian. "Volodya Ulyanov Plays chess with his Father in his

Studio." Ill in SHAKHMATI, no. 9, 1969; p. 3. 89. Klimsch, Eugen Johann Georg, German (1839-1896). “Game of Chess.”

(1891). Miniature painting. Listed in Boetticher.

90. Kotlyarow, A., Russian. “Family Ulyanov.” Ill in SHAKHMATY v no. 4,

1970, p. 4.

91. Kratzer, Karl Edler von, Austrian (1827-1903). “A Difficult Move”. Two

clergymen sitting at a table in front of a fireplace, playing at chess. Another

sits at the tabrle looking at one player expectantly. Ooc, 45,7x53,3 cm.

Offered for sale by a Toronto gallery in 1972 for $1500.

92. Kraus, Friedrich, German (l826-1894).

“The Game of Chess” (1866). Listed in Boetticher.

93. Kraus, Georg Melchior, German (1736?-1806). “Two Cavaliers and Three

Ladies Playing Chess”, Watercolor. Two cavaliers and a lady seated at a

table with chessboard. Two other ladies stand behind them conversing. Wash

drawing in black and sepia, 23x18,8 cm. In the former Staatliche Museen,

Berlin, Dept. of Engraving (Cat. No. 9399). Il in Wichmann, pl. 129.

94. Krimin, H., American (contemp.). “The Chessboard”. Ill in CHESS-

WORLD, vol.I, no. J, May-June 1964, p. 16.

95. Leeming, T. “The Chess Club of Hereford”, early 19th cent.. Ill in Praz, p.

177, #139.

96. Lehan. English (contemp.). Untitled, c.1971. Surrealistic view of man's

head, the top of which is hinged open, showing chessboard with nieces. Ooc,

76,2x61 cm. Shown in a London exhibition, 1971.

97. Lejarza, Alfredo. “Life is a Game of Chess”. In the collection of the artist.

Ill in THE CHESS COURIER, North Scituate, RI , Jan 1970, titlepage.

98. Leland, Charles G. “The Game or Chess”. Ill in ORNAMENTS OF

MEMORY, 1857; op. p. 35.

99. Leloir, Alexandre Louis, French (1843-1884). “The Game of Chess”, 1880,

Watercolor, 66x45,7 cm.

261

100. Leopold, Laurence S., American (cont.). “Checkmate”, 1970. Painting in

b&w of a shrouded figure with skeleton hand seated at chessboard. Other

chair is unoccupied. Acrylic on canvas, signed. Exhibited in Philadelphia show

in 1972, and offered for sale for $600.

101. Lesrel, Adolphe Alexandre, French (1839-1929). “The Game of Chess”

(1876). Interior scene with chess set on table before fireplace. Two seated

cavaliers study position while third leans on table with hat in hand. Another

hat lies on the floor. 86,4x115,6 cm, signed and dated. Offered for sale in

1954. Ill (c) in THE CONNOISSEUR, Dec. 1954, p. xvii.

102. Lewin, Stephen, English (19th-20th cent.). “A Puzzling Move”, 1896. In a

richly-furnished room, a gentleman and a clergyman are engaged in a game

of chess. The gentleman is pondering -the position as opponent converses

with another man leaning on the back of his chair. Ooc, 50,8x68,6 cm. Ill in

APOLLO, April 1969, p. 1(50).

103. Linder, Richard, German (1901-?). “Checkmate”, 1966. Large chess-

piece with bust of man, and pictures of four other men and head off wildcat on

background of various checkered areas with words “Check” and “Mate.”

Similar to Pop Art Style. Gauche, 60,6x45,7 cm, signed and dated. In the

Museum of Modern Art, NY. Ill (c) in Ashton, pi.166.

104. Lomont, Eugène, French (1864-?). “Chess Plavers”. Oil.

105. Loo, Charles Amedee Philippe van, French (1715/17-1795). Unidentified

painting. An engraving after this painting, by B. L. Henriquez. Ill in

CHESSWORLD, vol I, no. 3, May-June 1964, p. 14.

106. Lorenza. “Checkmate.” Close-up of young man with elbow on

chessboard about to make a move. Ill in Portfolio and Art News Annual #2,

1960, p. 8c.

107. Loustaunau, Louis Auguste Georges, French (1846-1898). “Le rèpos de

l'officier” or “Marriage of Reason.” On a terrace a uniformed man reclining on

couch studies a chess position with hand to brow as his young lady opponent

watches. The man has a king and rook to the lady's king. Ill in CHESS

REVIEW, Dec 1953, front cover; AMERICAN CHESS BULLETIN, Sep 1912,

p. 206.

108. Loyeux, Charles Antoine Joseph, French (1823-1898). “La Partie

d’échecs”, 1864. Listed in Bénézit.

262

109. Maglise, Daniel, English (1806/11-1870). Caxton showing a proof sheet

of the game of chess to Edward IV. Shown in the Royal Academy's 1851

Summer Exhibition, London. Mentioned in THE BRITISH CHESS

MAGAZINE, March 1970.

110. Maes. Niemeijer, p. 20, mentions that an artist by this name did a

painting with the chess theme.

111. Margitay, Tihamer von, Hungarian (1859-1922). “Verlorene Partie”. Two

women and a man playing chess.

112. Martin, Fritz, German (1859-?). “Checkmate”, 1890. Ill in THE GOOD

COMPANION CHESS PROBLEM CLUB, Jan 1, p. 88. Listed in the Pfeiffer

catalog.

113. Meckel von Hemsbach, Adolf von, German (1856-1893). “Arab Chess-

players". Oil. Exhibited at the International Kunst-Ausstellung in Berlin, 1891.

114. Metsu, Gabriël, Dutch (1629-1667). Interior scene with man and woman

playing at chess. Mentioned in Niemeijer, p. 20.

115. Meyer-Mainz, Paul, German (1864-1909). “Chess”, 1893.

116. Mieris. Niemeijer, p. 20, mentions that an artist by this name did a chess

theme painting.

117. Moller, Hans, German-American (1905-?). “Chessplayers”, 1946.

Abstract view of two persons seated at a table each leaning on an elbow with

head in hand. No board or pieces appear on table. Ill in Genauer, p. 117.

118. Moreau, Adrien, French (1843-1906). “Chess Players”. Listed in Bénézit.

119. Mülig, Meno, German (1823-1873). “Chess Players”, c.1850. Two

soldiers (c.18th cent.) are playing at chess on a rough, wooden table, while

another soldier with tankard in hand and an old bearded man observe. Oil on

wood, 56x39,5 cm. In the Paul Richman collection, NY.

120. Muhr, Julius, German (1819-1865). “Game of Chess”, 1860. Shows a

nobleman and the Bishop of Bamberg. Listed in Boetticher.

121. Munoz-Degrain, Antonio, Spanish (1843-1924). “Playing at chess”

(1893).

122. Muter, Marie Mela, Polish-French (1876-?). “Chess Players”. In a

museum in Lvov, USSR. Listed in Bénézit.

123. Naumann, Karl Georg, German (1827-1902). “A Game of chess”, 1876.

263

124. Nay, Ernst Wilhelm, “Mit grünen Scheiben”, 1954. Ill on a postcard

labeled “Hanfstaengl Kunstpostkarte No. 481.”

125. Nemes-Ransonnet, Elise, Countess of Hidweg, Austrian (1843-1899).

"Game of Chess", 1876.

126. Nordenberg, C. Henrik, Swedish (1857-1928), “Chessplayers”, 1883.

127. Northcote, James, “The Chess Players”, 1806. Group portrait of Trevor

John Plowden, William Henry Chicele Plowden and their tutor, the Rev.

Robert Stevens. Ooc, 107x145 cm. Ill in Smith College, pp. 30-31.

128. Oehmichen, Hugo, German (1843-1932/3). “Chess players”, 1878.

129. Olis, Jan, Dutch (1610-1676). “The Chess Players”. Listed in Bénézit.

130. Opil, John, English (18th cent). “The Game of Chess”. Shows three boys

at a chessboard. One player is about to make a move with a certain amount

of glee, while the other sits in the classic position of dispair. Displayed at the

Walters Art Gallery, Baltimore, in 1973.

131. Ostersetzer, C. (20th Cent). “Checkmate”. Listed in Bénézit.

132. Pardlo, Marion, American (contemp). Title-unknown. Negro man leaning

on table, studying a chess position. Shuttered window in the background. Ill

(c) on a 1973 American greeting card.

133. Pascutti, Antonio, Italian-Austrian (19th cent). “A Game of Chess”. Listed

in Bénézit.

134. Persico, M. “Scacchiera' per eterosacchi” (1969). II in Mursia.

135. Petzl, Joseph, German (1803-1871). “The Chessplayers”, 1852.

136. Phlips, Charles, English (1708-1747). “A Tea Party at the Countess of

Portland's”, 1732. Three gentlemen sitting around a chess table. Canvas,

109,8x130,1 cm. In the collection of Charles Bentinck, Earl of Clanbrassil. At

one time owned by the Duke of Portland. II in Edwards, pi. 94.

137. Pinggera, H. Painting of a neo-rococo salon with a chess playing couple

and spectators. Mentioned in Niemeijer, p. 33.

138. Raeburn, Sir Henry, English (1756-1823). “General Francis Dundas of

Arniston and his Wife Playing Chess”, c.1815-1820. Close-up interior view

showing the General and his wife at a game of chess. She is picking up her

husband's queen, which she has apparently captured. Owned by Miss U.M.E.

Dundas, Arniston, England. Large color il in Knowledge Publications, plate.

139. Rau, Karl Emil, German (1858-?). “The Game of Chess”. Listed in

Bénézit.

264

140. Reid, Robert, American (contemp). "Game Serie #2", 1965. Various

symbolic figures containing, crosses on an 8x3 board. Oil and collage on

canvas, 61x61 cm. Offered for sale by a NY gallerv in 1972 for $350.00.

141. Reid, George Qgilvy, Scotch (1351-1928).

1. “Mate in Two Moves”, 1892. Oil. Exhibited at the Franco-British Exhibition

in London, 1908.

2. "Troopers Playing Chess", 1902.

142. Roberts, William, English (1895-?). “The Game of Chess”, 1923. Interior

view of two men plaving at chess on a round table. A young man and woman

watch, while another woman sits at a table dozing with a book on her lap. In

the Newark. Gallery, Newark, NJ. Il in Read, p. 770.

143. Rogge, Ernest Friedrich Wilhelm, German (1829-1903).

1. "The Game of Chess", 1868.

2. "The Chess players", 1879, 54x62 cm.

3. "A Game of Chess", 1880.

4. “A Game of Chess”, 1889.

144. Roland, Jay, American (1904-?). “Chess Player”, c.1943, Watercolor.

Man with chin in hand studying position on chessboard. Signed. II in ART

DIGEST, March 1, 1944; p. 14. Exhibited in the 1944 Audubon Artists Group

third annual exhibition, where it won first prize for watercolor.

145. Rorby, (or: Roerbye), Christian Martinus Wesseltoft, Norwegian (1803-

1343). “Orientals Playing Chess”, 1845. In a Copenhagen museum. Listed in

Bénézit.

146. Rose, Frank Lloyd. Series: “The Chess Cronies”, entitled “Victory”,

“Defeat”, “Truce”. Wash drawings, 71x48 cm. Il in AMERICAN CHESS

BULLETIN, Jan 1909, pp.4-6.

147. Rothacker, George Henry III, American (1947-). “Threat of Victory”,

1970. Surrealistic landscape in style of Tanguey, showing chess King and

Rook in royal dress surveying remnants of several shattered opposing pieces

from a hovering platform composed of four checkered squares. Acrylic on

canvas, 41x51 cm. Signed and dated. In a private collection in San Francisco,

Sold by the artist in 1971. Rothacker also did a pastel of three abstract chess

figures, and an abstract chess landscape in watercolor.

265

148. Rowlandson, Thomas, English (1756-1827). “The Chess Players”,

Watercolor. Two men at table playing chess, one about to make a move. Men

seated around other tables in background. Ink and wash drawing. In

collection of Mrs. Ruth Lowinsky as of 1948. Il in Matthews, p. 20; STUDIO,

April, 1942, p. 89.

149. Sage, Kay, American (1898-1961). “Spook on a Springboard”, c.1944.

Surrealistic view of a shrouded figure standing on a long platform overlooking

a vast plain, divided into squares of one color by thin, low ridges. Several

geometric pieces appear on the “board.” II in NEWSWEEK, Dec 25, 1944; p.

82.

150. Salinas, Pablo, Spanish (1871-?). “A Game of Chess”. Young gentleman

and elderly lady play chess in an elegantly furnished room as young lady

stands watching. 19x24 cm. Signed. II in APOLLO, June 1966, p. cxxii.

151. Schreiber, Charles Baptiste, French (d 1903). “Jeu d'échecs”. Listed in

Bénézit.

152. Schuch, H., German (19th cent). “A Game of Chess”, 1878.

153. Schütze, Johann Wilhelm, German (1814-1878). “The Game of Chess”

(1834).

154. Seller, Carl Wilhelm Anton, German (1846-1921). “Schachspieler”. Oil,

Exhibited at the Internationale Kunst-Ausstellung, Berlin, 1891.

155. Simitierre (or Simitier), Pierre Eugène du, American (1736-1784). “Chess

Players”, 1881. Oil on wood, 29,8x42,5 cm. In the Metropolitan Museum of

Art, NY. Gift of the artist.

156. Simoni, Gustavo, Italian (1846-?). “Chessplayers”, 1887. Watercolor.

157. Singleton, Henry, British (1766-1839). Untitled. Interior with two chess

players. In the Victoria and Albert Museum, London.

158. Snellebrand, C. Rogaar, “Self-portrait with Family”, 1838, 54x68 cm,

signed and dated. Interior with group of ten people and a dog, some sitting at

table with chessboard, girl playing harpsichord, man sketching, others just

standing. In the P. A. Sheen Art Gallery, The Hague, 1949. Il in Niemeijer, pi.

8.

159. Stohl, Michael, Austrian (1813-1881). “A Game of Chess”, Watercolor.

160. Stone, J. “Schach der Königin.” II in L’ITALIA SCACCHISTICA, Milano,

vol.57, 1967, no. 3(737); title page.

266

161. Stuart, Gilbert, American (1755-1828). “Mrs. Henry Nixon and Mrs.

James Marshall” or “Hester and Maria, the Two Daughters of Robert Morris”.

Portrait of two ladies with chessboard between them. Oil, 94x129,5 cm. II in

Park, p. 337; CHESSWORLD, vol.1, no. 3r May-June 1964, p. 17.

162. Subrakov, M. F., Russian. “Lenin Relaxing”, Il in SHAKHMATY v SSSR,

no. 4, 1970, front cover.

163. Sudakov, P. F., Russian. “V.I. Lenin Resting”, Shown at the Ail-Union Art

Exposition. Il in SHAKHMATI, no. 8, April 1969, p. 3; OGONYOK, April 1958,

front cover. 164. Ten Kate, Herman Frederick Carel, Dutch (1822-1891).

1. 18th Century salon, c.1860. Interior of elegant salon with people playing

chess, reading, playing harpsichord, and talking. Panel, 65x90 cm, signed. In

the P.A. Sheen Art Gallery, The Hague (1953). Il in Niemeijer, pl. 9.

2. 18th Century salon, 1854. Scene similar to #1. Signed and dated.

Mentioned in Niemeijer, p. 33.

165. Tessmer, Heinrich, East German (Contemp). “Schachspielende”. Two

boys and two girls around a chessboard. Oil, 120x120 cm. Shown at the

exhibition “Körperkultur und Sport in der bildenden Kunst,” Dresden, 1972. II

in SCHACH (DDR), no. 1, 1973; p. 13.

166. Thomas. “Reunion de la Normandie a la Couronne, Année 1203”

(c.1782). Engraved by Jean-Michel Moreau, Listed in the Pfeiffer catalog.

167. Tobler, Victor, Swiss (1846-1915). “Schachmatt!”, 1877, Oil, 64x48 cm.

In a museum in Bern. Listed in Bénézit.

168. Tooker, George, American (1920-?). “Chess Game”, 1946/67. A boy and

girl, she with a piece in her hand, are playing at chess in a small room. They

are being closely watched by a stern woman standing behind them with arms

folded, and by other figures in the background. Egg tempera, 75,5x36,8 cm. Il

in Whitney Museum of Art.

169. Tuchman, Edith. “Chess Players”.

170. Tuthill, Abraham G.D., American (1776-?). “Sylvester, Julia, Jane and

Catherine Larned”, c.1825. Small boy and girl playing chess on carpeted floor

while two other girls, one sitting in chair, look on. Owned by Alpheus W.

Chittenden, Colorado Springs, 1950. Il in Frankenstein and Healy, p. 58; ART

IN AMERICA, 1950, p. 58.

267

171. Unidentified Artist. Mother and her two children playing chess, 1864. The

three are sitting at a chess table, playing with pieces from a 'Bears of Berne'

set. Photo available from Roger-Viollet, 6 Rue de Seine, Paris VIe, France.

172. Unidentified Artist. Interior scene with two men sitting at table playing

chess. One man sits with legs crossed, while, the other sits backwards on a

leaning chair, studying the chess position. In the collection of A.E.J. Mackett-

Beeson, London, Il in (c) Sunnucks, dust jacket.

173. Unidentified Artist. Interior scene with young gentleman and lady sitting

at a table playing chess. He studies position, while she and another young

lady standing behind her smile. Screen at right, chandelier hanging from

ceiling. In style of F. Beda, Il in “Ms.” magazine, Dec. 1972, p. 89, (Painting

could not be identified by magazine, author or their source).

174. Unidentified Artist. Interior scene with two men at chessboard and third

looking on. Young boy is showing one player how to move. A framed

reproduction offered for sale in a Philadelphia dept. store in 1972.

175. Verkolje (either Jan, 1650-1693, or son Nicolaas, 1673-1746), Dutch. “A

Game of Chess”. Sold at auction by Christie's in London on April 25, 1952.

(no. 93). Mentioned in Niemeijer, p.20.

176. Vermehren, Johann Frederick, Danish (1823-1910). “Danish Bourgeois

Interior with Chess Players”. In a Stockholm museum. Listed in Bénézit.

177. Vibert, Jehen Georges (or Jean), French (1840-1902). “La Partie d'

échecs”, II in La Comedie en Peinture, vol.2 (1902); p. 202.

178. Wan, Ng Po, Chinese (20th cent). “The Chess Players” or “Chinese

Chess Game” (early 1950s). Two old, bearded Chinese men study chess

game while smoking pipes. II in STUDIO, Sep. 1954, p. 87; Mursia.

179. Ward, Vernon de Beauvoir, English (1905-?). “A Royal Win”. Two

gentlemen seated at chess table near open window, with another seated

between them, observing. One player with fingertips together has apparently

just mated his pondering opponent, Ooc, 31,7x42,5 cm. Offered for sale by a

London gallery in 1972 for 300 pounds.

180. Watrous, Harry Wilson, American (1857-1940). "A Drawn Game". Interior

with two gentlemen seated at table with chessgame. Both appear to be

asleep; one leaning back in chair, the other with head propped on table.

Another man stands behind table smiling.

268

181. Watson, George, Scotch (1767-1837). “Checkmate” or "The Game is mine, she cries with joy, you can't prevent checkmate". Young man and woman seated at table with chess gamer in front of screen. The woman smiles and the man points to board, Ooc, 127x102 cm, The painting was exhibited at the British Institution in 1816, where it was purchased by Sir John Grey Egerton, Cheshire. Offered for sale by a London gallery in 1972 for 650 pounds. Watson was the pupil of Alexander Nasmyth and worked with Sir Joshua Reynolds for two years. 182. Webber, Alfred. “La scene di Sua Eminensta” II in “L'ltalia Scaccistica”, 1965, No. 7, title page. 183. Weinstein, M., Russian (contemp). “Chessplayers” II in SHAKHMATI #4, 1969; p. 22. 184. Weir (probably: Robert Walker, American, 1803-1889). 1. “How a World was Won”. 2. “The Fatal Mate”. 3. “The Midnight Challenge”. 4. “The Monkey and the Gascon Chess Knight”. Engraving from these paintings illustrate four stories with the same titles in Agnel. Mentioned in Hagedorn, p. 64. 185. Whaulback. “A Group of People”(?), c.1858. II in the Pfeiffer catalog. 186. Wonder, Pieter Christoffel, Dutch (1780-1852). “Sir John Murray playing chess with a young woman”. An elderly man and a young woman are seated at a table playing chess. Il in Mursia. 187. Woodville, Richard Caton, English (1825-1855) “The Game of Chess”, Il in AMERICAN ART UNION BULLETIN, 1851. Pfeiffer catalog. 188. Worner, Mary N, “Chess Player”, 1969. Man in undershirt, smoking a cigarette, studying chessboard on a table in a bare room. Ooc, 37x46 cm. Offered for sale in 1970 for $150.00. 189. Werner, Karl Friedrich Heinrich, German (1808-1894), “Chess Player”, 1858, Watercolor. Listed in Errera, vol.2, p. 708. 190. West, John Walker, British (1860-1933). “Red to Play”, c.1903, Watercolor, 38x33 cm. In the Ferens Art Gallery, Hull, Yorkshire, England. 191. Zamacois y Zabala, Eduardo, Spanish (1842-1871), “Les fous de rois” (The King's Jesters). Three men in jester's costumes playing chess. A painting entitled “Jaque Mate” (Checkmate), perhaps the same as above, is listed in Bénézit.

269

Έργα ανωνύµων καλλιτεχνών

192. Austrian. Title unknown, c.1935. Elegant interior with two clergymen

sitting at table engaged in a game of chess. One makes a move as the other

watches with one hand on chin., Fireplace and large painting in background.

Ooc, 49,5x39,5 cm. In the collection of Manfred Roesler, Cheltenham, Pa.

193. North Italian Artist, 16th-17th cent. "Chess Players", Oil. In the former

Staatliche Museen, Berlin-Dahlem. Ill in DIE GALERIEN EUropas, vi, #430.

194. “The Chess Players”, c.15th cent. Il in Manners, Customs and Dress

During the Middle Ages (1876), op. p. 238.

195. Untitled painting, oil on metal (probably tin), 23x26 cm. Date unknown,

described as “Dutch School, early 19th century”. Offered for sale in the

Antique Hypermarket, London, in 1971 for $445. Appears to be a copy of

Frank Stone's "The Impending Mate" after the Sartain engraving.

196. “The Chess Players”. Canada Yearbook, 1946-67, p. 17.

197. “In a Fix”. Il in Chess Federation of Canada Yearbook, 1946-47, p. 43.

198. Untitled painting, c.1930, 51x71 cm. Still life of a chessboard on table

with an arrangement of cut flowers in the background. About 8 pieces, 20th

century Indian or Mexican in design, are set up on the board.

199. “Une bonne Lecon.” Two men in 18th century French costumes teaching

boys chess. II (c) on postcard marked "Made in France Selectacolor No. 738

Salon de Paris Chocarne Moreau. Example in the White collection.

200. “Three Young People Playing Chess”(?). Il in Pfeiffer catalog.

270

Από το διαδίκτυο

∆εν ήταν προσιτή η πρόσβαση στις παρακάτω φωτογραφίες.

Α. Από την ιστοσελίδα του οίκου Sotheby’s.

1. Louis C. Moeller (1855-1930), The Chess Game, oil on canvas, 18 by 24

in. (45.7 by 61 cm.). LOCATION: New York.

<http://search.sothebys.com/jsps/live/lot/LotDetail.jsp?lot_id=RJ4D>

(Πρόσβαση2/5/2002).

2. Jakob Joseph Eeckhout (Flemish, 1793-1861), THE GAME OF CHESS,

signed and inscribed Tanger, oil on canvas, 16 by 22 in. 40.6 by 55.9 cm.

<http://search.sothebys.com/jsps/live/lot/LotDetail.jsp?lot_id=ZT9Q>

(Πρόσβαση 2/5/2002).

3. An unusual Indian mother-of-pearl inlaid panel, inlaid on one side with

mother-of-pearl, the reverse inlaid to form a chess board. Now mounted on a

lucite base. Heigth 19in. by width 24in. (48.3x61cm.).

<http://search.sohthepys.com/jsps/live/lot/LotDetail.jps?lot_id=TFPX>

(Πρόσβαση 2/5/2002).

4. Bernard Buffet, 1828-1999, Chess board with playing cards, Signed and

dated 56, Oil on canvas, 29 by 191/2in. Provenance: Paul Vallotton S.A.,

Lausanne, Galerie Beyeler, Basel E. David et M. Garnier, Paris.

<http://search.sohthepys.com/jsps/live/lot/LotDetail.jps?lot_id=36DGT>

(Πρόσβαση 2/5/2002).

5. Maximo Juderias Caballero, Zaragoza 1867-Sardanola 1951, Caballeros

en una partida de ajedrez (the chess game) signed and inscribed Paris I.I., oil

on canvas 65 by 54 cm. Maximo Juderias Caballero worked for tewnty-five

years in Paris, where…

<http://search.sohthepys.com/jsps/live/lot/LotDetail.jps?lot_id=T6FV>

(Πρόσβαση 2/5/2002).

6. Horst Janssen, 1929-1995, nachtwache (the nightwatch); and selbst als

chess addams (self as chess addams), Two etchings, 1958-64, each signed

and dated in pencil, the first also titled, numbered 14/20 and 24/40

respectively, on wove paper, with full…

<http://search.sohthepys.com/jsps/live/lot/LotDetail.jps?lot_id=36BYR>

(Πρόσβαση 2/5/2002).

271

7. Amedeo Simonetti (Italian, 1874-1922), A GAME OF CHESS, signed and

inscribed Roma, watercolor on paper, 29 1/2x20 3/4 in.

<http://search.sohthepys.com/jsps/live/lot/LotDetail.jps?lot_id=39WMD>

(Πρόσβαση 2/5/2002).

8. Benjamin Eugène Fichel (French, 1826-1895), THE CHESS GAME, signed

and dated 1866, oil on panel, 8 1/2 by 6 1/2 inches. Location: Chicago.

<http://search.sohthepys.com/jsps/live/lot/LotDetail.jps?lot_id=32CHZ>

(Πρόσβαση 2/5/2002).

Β. Από άλλες ιστοσελίδες.

1. Brožík, Václav

'Dagmar and Strange Ebbesen at the Chess Table'

Brožík, Václav (Czech, 1851–1901) • 'Dagmar and Strange Ebbesen at the

Chess Table'

<http://chess.about.com/od/artliterature/ig/Chess-in-the-Artists-

Eye/aa06l23d.htm>

(Πρόσβαση 4/5/2005).

2. Painting by Bronsted from about 1916 ... http://images.google.gr/images?q=chess+painting&gbv=2&ndsp=20&svnum=

10&hl=el&start=500&sa=N

(Πρόσβαση 4/5/2005).

272

Σκακιστική Ορολογία

Στις περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες το σκάκι έχει κοινή ρίζα, από τον

τύπο του πληθυντικού της λατινικής του εκδοχής: scaci (scachi, scacci, που

σηµαίνει σκακιστικές φιγούρες), που ανιχνεύεται στο αραβικό και περσικό

όνοµα του Βασιλιά του σκακιού, shāh. Το ajedrez της σύγχρονης ισπανικής

και xardez της πορτογαλικής προέρχονται από την παλιά καταλανική γλώσσα

όπου αναφέρονται ως acedrex που έχει ρίζα το αραβικό ash-shatranj1063.

Η παρτίδα του σκακιού διακρίνεται σε τρεις φάσεις: Το Άνοιγµα, το Μέσον της

παρτίδας και το Τέλος της παρτίδας ή φινάλε. Η παρτίδα µπορεί να τελειώσει

στο Άνοιγµα ή στο Μέσον της παρτίδας.

Άνοιγµα είναι οι πρώτες 10-15 περίπου κινήσεις.

Το Μέσον της παρτίδας είναι το µεσαίο στάδιο και προηγείται του Φινάλε.

Τέλος της παρτίδας ή φινάλε είναι η τελευταία φάση όταν τα κοµµάτια που

έχουν µείνει στη σκακιέρα είναι λίγα1064 και σχεδόν πάντα ο Βασιλιάς είναι

ενεργό κοµµάτι, δηλαδή συµµετέχει στη µάχη1065.

Κοµµάτι: Συνηθίζεται στην ελληνική (χωρίς κανόνα) να εννοούνται Κοµµάτια

όλες οι φιγούρες (πούλια) του σκακιού εκτός από τα πιόνια, σε αντίθεση µε το

αντίστοιχο αγγλικό Piece που χρησιµοποιείται ανεξαιρέτως για όλες τις

φιγούρες.

Γκαµπί: Είναι ένα τέτοιο άνοιγµα της παρτίδας, όπου θυσιάζεται ένα ή

περισσότερα πιόνια προκειµένου να επιτευχθούν κάποιοι στόχοι, στρατηγικοί

ή τακτικοί. Αν η αντίπαλη παράταξη δεχθεί το προσφερόµενο πιόνι λέγεται

Αποδεκτό Γκαµπί διαφορετικά Μη Αποδεκτό Γκαµπί.

Υλικό: Γενική ονοµασία για τα κοµµάτια και τα πιόνια.

Επίδειξη Σιµουλτανέ [Simultaneous Display]: Υπάρχουν διάφορα σχήµατα

σιµουλτανέ, το πιο σύνηθες είναι, όταν ένας σκακιστής αντιµετωπίζει

συγχρόνως πολλούς αντιπάλους. 1063 Murray H. J. R., A History of Chess, New York, 1913, 26. 1064 Σιαπέρας Τριαντάφυλλος, Το σκάκι-Πλήρης ανάπτυξις της θεωρίας και η πρακτική της εφαρµογή, Αθήνα, 1967, 60, 61. 1065 E-mail από τον Στράτο Γρίβα στον συγγραφέα της διατριβής.

273

Το πρώτο γράµµα των κοµµατιών εκτός από το πιόνι γράφεται µε κεφαλαία.

Ο Βασιλιάς συµβολίζεται: Κ (αγγλικά) - Ρ (ελληνικά).

Η Βασσίλισσα ή Ντάµα συµβολίζεται: Q (αγγλικά) - Β (ελληνικά).

Ο Πύργος συµβολίζεται: R (αγγλικά) - Π (ελληνικά).

Ο Αξιωµατικός ή Φου συµβολίζεται: B (αγγλικά) - Α (ελληνικά).

Ο Ίππος συµβολίζεται: N (αγγλικά) - Ι (ελληνικά).

Το πιόνι: συµβολίζεται, αν χρειαστεί, µε το τετράγωνο στο οποίο βρίσκεται.

Το αποµονωµένο πιόνι: Είναι το πιόνι, που δεν έχει στις διπλανές του

κολώνες κανένα πιόνι του ιδίου χρώµατος.

Γραµµή: Η οριζόντια σειρά από οκτώ τετράγωνα.

Κάθετος ή στήλη: Η κάθετη σειρά από οκτώ τετράγωνα.

Τέµπο: Χρόνος που υποδηλώνει την κίνηση.

Βαριάντα ή διακλάδωση: Πιθανή ακολουθία κινήσεων, µία διακλάδωση από

την κυρία συνέχεια του παιχνιδιού.

Ελαφρά κοµµάτια: Ονοµάζονται οι Ίπποι και οι Αξιωµατικοί.

Βαριά κοµµάτια: Ονοµάζονται οι Πύργοι και η Βασίλισσα.

Σαχ: Απειλή του Βασιλιά.

Σαχ-Ματ: Σήµερα συνηθίζεται κατευθείαν «Ματ», αραβική λέξη που σηµαίνει

«Πέθανε».

Τοποθέτηση: Οποιαδήποτε θέση παρτίδας.

Αρχική θέση: Όταν τα κοµµάτια είναι τοποθετηµένα στην αρχική τους θέση και

δεν έχει γίνει καµιά κίνηση.

Ματ αποπνιγµού [=Le Mat Etouffé]: Ο Βασιλιάς που γίνεται Ματ είναι

κλεισµένος ανάµεσα στα δικά του κοµµάτια1066.

Τέµπο (ή χρόνος): Ισοδυναµεί µε µια κίνηση.

Καλλιτεχνικό σκάκι: Συλλογικό όνοµα για τις σκακιστικές συνθέσεις,

προβλήµατα και σπουδές.

Το πρόβληµα είναι τεχνητή θέση, κατασκευασµένη από συνθέτη, σχεδόν

πάντα µε την οδηγία, ότι µια πλευρά πρέπει να επιτύχει µατ σε ορισµένο

αριθµό κινήσεων. Με βάση την ισχύουσα τυποποίηση, η πλευρά που δίνει

µατ είναι πάντα τα Λευκά και αυτό συµβαίνει υποχρεωτικά στο όριο κινήσεων

που θέτει η εκφώνηση, ακόµη και στην καλύτερη άµυνα των µαύρων. Για να 1066 Σιαπέρας Τριαντάφυλλος, Το σκάκι-Πλήρης ανάπτυξις της θεωρίας και η πρακτική της εφαρµογή, Αθήνα, 1967, 60, 93.

274

είναι αποδεκτό ένα πρόβληµα, πρέπει να λύνεται µε µοναδικό τρόπο,

αποφεύγοντας εναλλακτικές δυνατότητες των λευκών στην 1η ή τις επόµενες

κινήσεις. Το πρόβληµα διαφέρει από τις σπουδές, όπου στόχος είναι η

επίτευξη νίκης ή ισοπαλίας. Στις σπουδές και στα προβλήµατα, τα λευκά

παίζουν πρώτα Η σπουδή είναι µια τεχνητή πλην όµως νόµιµη θέση, συνοδευόµενη από την

αναγγελία ότι τα λευκά κερδίζουν ή κάνουν ισοπαλία (χωρίς όµως να

καθορίζεται συγκεκριµένος αριθµός κινήσεων). Οι περισσότερες θέσεις

σπουδών δύσκολα θα προέκυπταν στο πρακτικό παιγνίδι. Η λύση µιας

σπουδής παρουσιάζει µια κύρια βαριάντα και διακλαδώσεις σε πιθανές

εναλλακτικές επιλογές των µαύρων. Θεωρείται σωστή και έγκυρη, όταν όλες

οι διακλαδώσεις οδηγούν σε θέσεις που η έκβασή τους είναι γνωστή από τη

θεωρία σε συµφωνία πάντα µε την αναγγελία. Οι σπουδές έχουν µεγαλύτερη

συνάφεια µε το πρακτικό παιγνίδι και συχνά µπορεί να παραβληθούν µε

διδακτικές θέσεις ή φινάλε από παρτίδες. Απαιτείται η λύση να είναι µοναδική,

αλλά µόνο στην κύρια βαριάντα.

∆ιεθνής Μαιτρ: Τίτλος της FIDE, αµέσως κατώτερος από του Γκράντµαιτρ.

Γκράντµαιτρ: Ο ανώτατος τίτλος της FIDE, υποδηλώνει παίκτη της πιο

υψηλής κλάσης. Στα 1950, όταν η FIDE εισήγαγε επίσηµα τον τίτλο, οι

κάτοχοί του λογίζονταν ως υποψήφιοι παγκόσµιοι πρωταθλητές. Σήµερα, ο

αριθµός των γκράντµαιτρ έχει αυξηθεί δραµατικά1067, καθώς το απαιτούµενο

Elo (σύστηµα αξιολόγησης των σκακιστών, που επινοήθηκε από τον

αµερικανό καθηγητή φυσικής και αστρονοµίας του Πανεπιστηµίου Wisconsin,

Arpad E. Elo1068) για την απόκτησή του που κειµένεται περίπου στα 2.500,

είναι προσιτό σε µερικούς εκατοντάδες παίκτες. Παρ’ όλα αυτά, ο τίτλος

διατηρεί ακόµη αρκετή από την αίγλη και την αξία του1069.

1067 Κεφαλής Χρήστος, Εγκυκλοπαίδεια Σκακιού, Υπό έκδοση. Μέχρι σήµερα λίγο περισσότεροι από χίλιους παίκτες έχουν κατακτήσει αυτό τον τίτλο. 1068 Brace Edward R., An Illustrated Dictionary of Chess, London-New York- Sydney-Toronto, 1977, 89. 1069 Κεφαλής Χρήστος, Εγκυκλοπαίδεια Σκακιού, Υπό έκδοση.

275

Παγκόσµιοι Πρωταθλητές

ΑΑ ΟΝΟΜΑ ΑΠΟ ΕΩΣ

1 Steinitz Wilhelm 29.03.1886 26.05.1894

2 Lasker Emanuel 26.05.1894 21.04.1921

3 Capablanca Jose Raul 21.04.1921 29.11.1927

4 Alekhine Alexander 29.11.1927 15.12.1935

5 Euwe Machgielis 15.12.1935 07.12.1937

4 Alekhine Alexander 07.12.1937 24.03.1946

6 Botvinnik Mikhail 16.05.1948 27.04.1957

7 Smyslov Vasily 27.04.1957 09.05.1958

6 Botvinnik Mikhail 09.05.1958 07.05.1960

8 Tal Mikhail 07.05.1960 12.05.1961

6 Botvinnik Mikhail 12.05.1961 20.05.1963

9 Petrosian Tigran 20.05.1963 17.06.1969

10 Spassky Boris 17.06.1969 01.09.1972

11 Fischer Robert 01.09.1972 03.04.1975

12 Karpov Anatoly 03.04.1975 09.11.1985

13 Kasparov Gary 09.11.1985 01.11.1993

12 Karpov Anatoly 01.11.1993 29.08.1999

14 Khalifman Alexander 29.08.1999 24.12.2000

15 Anand Viswanathan 24.12.2000 24.01.2002

16 Ponomariov Ruslan 24.01.2002 13.07.2004

17 Kasimdzhanov Rustam 13.07.2004 14.10.2005

18 Topalov Veselin 14.10.2005 13.10.2006

19 Kramnik Vladimir 13.10.2006 01.10.2007

20 Anand Viswanathan 01.10.2007

276

277

Aristotle University of Thessaloniki

School of Fine Arts

Department of Visual & Fine Arts

Nicolas Sphicas

Paintings with Chess as their subject from the fifteenth to the twentieth century

Ph.D. Thesis

Summary

Supervisor: Professor Emmanuel Mavrommatis

Members of the Advisory Committee: Emmanuel Mavrommatis,

Charalampos Savopoulos,

Georgios Zografidis.

Thessaloniki 2007

278

All chess players are artists1. Marcel Duchamp

Historically, chess is classified as a combat game2 and it is considered a

bloodless game, a confrontation of mental thought between two opponents

where each one controls a small-scale3 deployment. Both sides have equal

power4 in a battlefield consisting of 64 squares. As time went by, this war

game evolved into an art, which is presented as Art in the form of a game5.

On the other hand, medical findings describing the physical exertion chess

players undergo during official matches are almost similar to those of athletes

and this proves that chess has all the attributes which are distinctive of

sports6.

The goal of this study is to fill a huge gap in the study of works of art

with what is known as Western chess as its subject. The starting point pf this

study is the fifteenth century when the rules of chess began to be coded. In

the Introduction, it was considered necessary to make a reference to the

earlier form of chess as well as to its origins. The social upheavals with the

political and social phenomena set the end of this study in the 1960’s, the

time when the Soviet School of chess collapsed and which was confirmed by

the American World Champion Robert Fischer.

Research led the author into locating about 1,000 paintings. In the

Appendix there is a reference of all paintings which were not included in the

study either because some museums or galleries do not possess

photographs of the works in their archives, or refused to give permission to

study the material. Works in Roesler’s catalog whose photographs were

impossible to locate are also included in the appendix. Whenever feasible, the

author added to the catalog some further information, like the artists’ date of

birth and death.

The chronological order of the works was considered a necessary

condition, although in a number of instances it was not observed for the

purpose of better grouping, identifying, comparing and also making a

thorough reference to artists who created more than one work of art on this

subject. To make the study broader, an attempt is made to extend the study

279

to sculptures with chess as their subject as well as to supplementary works

unrelated to chess but which nonetheless present similarities and

differences.

The study consists of four chapters. The Introduction is a study of

works with a direct relation to chess in its early form until the fifteenth century,

with a parallel examination of the illustrations and literary elements of the poet

Firdausi’s “Shah Namah: The Book of Kings,” King of Castille Alphonso X el

Sabio’s ”Libro de los Juegos” or “Libros del Axedrez, Dados et Tablas” and

Jacobus de Cessolis’s “Tractacus De Ludo Scaccorum” and “Liber de

Moribus Hominum et Officiis ac Popularium, Super Ludo Scaccorum”. There

are also examined illustrations and works related to chess in romantic

adventures of the nobility including corresponding literary works, like the

relationship of Arabel with Willehalm, chivalry novels with the adventures of

King Arthur, Lancelot, Guinevere, Gawain, Perceval and the archetypical

figures of medieval romanticism, Tristan and Isolde.

It presents the evolution of the image of love in a wedding match and

the message of love which is projected from the confrontations of the

opponent couples. The tradition of romantic thought lasted up to the twentieth

century and its beginnings are attributed to it with the earliest surviving

painting. It is characteristic that the dog, which was introduced in sixteenth

century depictions to symbolize mutual trust, was not used in the paintings. It

is apparent that the productive depiction of imagination in medieval prose was

the reason why chess surpassed realism and that the accompanying

illustrations as well as those of older manuscripts had contributed to the

paintings.

Victory in matches between the couples represents the utter conquest

of the opposite sex and the fatal threats of the opponent king in some works

are accompanied by insistent looks and appropriate threat titles. Indoor and

outdoor surroundings where the matches take place vary and the couples are

portrayed alone with the insinuation of romantic encounter being emphasized

when phallic forms of the figures are visible.

Chapter 1 (15th and 16th century) examines through works the

introduction of chess in the royal family as well as its spread with the

invention of the press. Wood paintings, which helped the birth of modern

280

chess, are examined in a separate unit. There is also an examination of

thetranquility the opponents project as they play and the use of this image as

a contrast next to scenes of violence in miniatures, which accompanied

fifteenth century prose. The serenity of the illustrations was succeeded by

paintings dating from 1549 until the eighteenth century, with Duke Johann

Friedrich, Konstantin der Staufer of Swabia and Count Friedrich of Austria

being characterized by calm reactions while their scheduled death sentence

arrives the moment they are playing chess.

Chapter 2 (17th and 18th century) deals with chess as an image and

allegory of war. Since the time of the chess epic of Marcus Hieronymus Vida

chess had been used more often than before as an image and allegory of war

and Live chess was a variation of the interpretation of the allegory of war

which inspired artists from the seventeenth to the nineteenth century.

The frenzied love of life the Middle Ages experienced gave birth to the

allegory of death in chess. No man, not even a king, was able to confront that

adversary. This allegory appeared in the twentieth century by presenting the

image of the young player unafraid of the opponent and not giving up the

match to old age. Another variation of this medieval allegory with the

separation of body and soul as its subject is found in works of art in the

nineteenth century, when Mephistopheles appears as Dr. Faust’s adversary.

There is an analysis of paintings that have as their subject conflict and

murder in chess as a result of addiction. Chess and Animals is a separate unit

with monkeys and cats as its subject. It was considered advisable to refer to

Automatic Chess, known as The Turk, which was a source of inspiration for

drawings. The series of works studied includes those with Ferdinand and

Miranda in Shakespeare’s The Tempest. In the seventeenth century the

chessboard was added in the paintings together with still life objects. Thus,

novel and contradictory meanings and interpretations arose. There is an

examination of the artistic pursuits which were a result of the economic and

commercial interest Europeans showed towards countries of the Orient: India

and later China. Also, there is a commentary of works expressing the political

developments in France.

Chapters 3 and 4 are the most extensive of the study. Chapter 3 (19th

century) looks at portraits of powerful chess players and works which arose

281

from the salons, clubs, tournaments and coffee houses, mainly “Café de la

Régence,” where Enlightment personalities like Voltaire, Franklin,

Robespierre and Rousseau gathered.

There is commentary on the continuity of medieval romantic tradition

which presents the couples as opponents in nineteenth and twentieth century

paintings.

The change in philosophic research brought about by the Enlightment

and the teachings of Philidor and his successors consolidated chess as a

purely mental game without distorting its allegories. This fact had as a

consequence, much more in the nineteenth century than earlier, the winner to

feel mentally superior and the defeated inferior. Artists saw in the chessboard

a mirror that reflects the players’ spirituality and their inner dialog was the

motive to create paintings which remind one of stage sets. The winner’s and

loser’s psychological reactions are analyzed. One can suppose the portrait of

the winner in matches between male figures depicts the person who

commissioned the painting and possibly an individual of higher social

standing than the opponent. It is characteristic that in confrontations between

females there is no corresponding emphasis on the winner as in male

confrontations.

The Thirty Years’ War was the occasion for the publication of two

books with illustrations by Selenus and Weickhmann. In the former’s didactic

work one perceives the moral values one could obtain through the game

beyond the limits Cessolis carved and in the latter’s undertaking, with war as

its background, chess becomes a lesson for the state and strategy based on

the game and its literary tradition. This period as well as the eighteenth

century was a storehouse of imagination for nineteenth and twentieth century

artists.

During the Renaissance the anti-chess feeling of the church lost the

battle and the church itself went on to help the game spread in Western

Europe, resulting in the creation of a series of works in the nineteenth and

twentieth century with priests in front of a chessboard and a variety of

opponents and spectators. The clergy’s occupation with the black and white

squares obviously wants to prove that this mental game is part of their

everyday life and represents, as it did earlier to aristocratic families, a form of

282

amusement. Thus, with the clergy in the paintings there is no danger of

considering the portrait an attempt of self promotion. Contrary to this, works of

art portraying personalities like Voltaire, Rousseau, Napoleon, Franklin,

Mendeleyev, Moses Mendelssohn, Gotthold Lessing, Lavater, and Prince

Golitzyn do not aim to be messages of amusement. While a number of

paintings made the aesthetics of meeting places, cafés, tournaments, salons

and clubs known, the portraits of powerful chess players made their

physiognomy known.

In the nineteenth and twentieth century, we observe a plethora of

works with male and female figures either as opposing each other, or alone,

as well as of children. Male figures outnumber all others. The players of the

first group are sometimes shown playing games or sitting relaxed with the

game being part of their conversation and sometimes as portraits, or

absorbed in the ongoing match. Variety is also shown in the compositions

which may be triangular, separated in groups, symmetrical, with or without

spectators. Both the opponent males and the female figures prove that chess

was played by all social classes.

The lonely figures are usually presented en face or in profile beside a

chessboard. Male figures project the image of a concentrated player in front

of a position or a problem while females are distinguished by an especial

gracefulness.

The interpretations provided by the images of the chessboard

microcosm in juxtaposition to the young ages are more austere, with the

exception of Dadd’s enigmatic work. Lavery’s painting urging the viewer to

analyze the chess position is of particular interest.

The last section of the chapter is devoted to orientalistic works which

were a result of the artists’ interest in countries of the orient.

The works are also examined through the relationships among the

artists. Gérôme and Meissonier were friends. Eakins and Bridgman were also

friends and both were Gérôme’s students. Of interest is also not only the

influence but also the change of style in Stoddard’s painting who herself was

a apprentice to Eakins. Bargue collaborated with Gérôme and Caballero

worked in Meissonier’s atelier. During the largest part of his studies, Berdtson

was under Gérôme’s supervision and was influenced by Meissonier whom

283

apparently he must have known. Lesrel and Borione also, were influenced by

Meissonier. Also, Fichel had been inspired by Meissonier’s artistic thought.

Chapter 4 (20th century) examines the radiance of the Soviet School

and the effects of chess having become more widely known. A study of a

variety of works with chess as their subject is made and it reflects new

currents or new interpretations of modern movements in the twentieth

century, but there is also a description of the similarity in conception of the

motif of concentrated players.

In this chapter are examined Sargent’s chess players and Vieira da

Silva’s chess boards. Magritte’s pawns are examined in a separate unit. The

artist used figures which give rise to sexual associations, as Duchamp did, in

his enigmatic works with a variety of figures. The oversized pawns also occur

as an advance form of de Chirico’s subsequent development of mannequins,

or as part of a composition of a child’s world.

The scientific magnitudes Steinitz formulated in the nineteenth century,

material, time, space, became indissolubly tied much later in the twentieth

century and were introduced in various forms of works of art, mainly by Dossi,

Vasarély, Escher and Duchamp.

The dynamics of moves in chess and the intensity the players project

was a source of inspiration for Baumeister and Dossi. The former renders

this with intersecting lines and in the field of forces in his paintings the figures

have, when depicted, the form of spheres or discs. The latter, through the

paths of moves, attempted to introduce in the paintings the feeling of

innumerable branchings. With his knowledge of contemporary physics,

Vasarély resorted to the familiar to him road of the theory of Chaos and

fractals to approach the chaotic regions of the game. Escher, for the

perpetual repetition of complexity itself, an occurrence often found in chess

games, used a structure of self-simiral fractals on a path based on a grid and

formed Le Mat Etouffé. It is a fact that many of the artists who occupied

themselves with chess and tried to transfer this to their art are distinguished

for their mathematical and geometric precision while others dealt with the

fourth dimension, too.

In the twentieth century one observes a production of engravings and

drawings with the motif of opponent players and also variations of the classic

284

type of groups of three or more individuals, while there is a variety in the

premises where the matches take place. Furthermore, during the same

century, we have the representations of a chess position, as in Lavery, Mopp

and Escher, as well as a complete match, as in Dossi’s work. They’re indeed

important elements which were unknown in older depictions of powerful chess

players, which now signify the artists’ acquisition of the analogous chess

knowledge.

A separate unit is that of Marcel Duchamp’s circle through which we

are transported to a group of artists who used to play chess and introduced

the game in their work in various ways. The philosophic theory of the game

followed Duchamp throughout his artistic course and to it he owes his

intellectual freedom. The postmodern theory with its strategies and principles

and the dynamic pioneering equilibriums of Nimzovitsch extend beyond the

limits of his works with chess as their subject, introducing an unknown until

that time perception of art. It is characteristic that Duchamp’s artistic circle did

not depict chess matches because their beauty is worth more when they are

depicted in the brain. The artists’ influence on modern movements proves that

the world of chess left indelible marks on art, as the mode of thinking of the

game dramatically influenced artistic creation.

After the Epilogue, there is a catalog of World Champions and a Chess

terminology for corresponding terms that were used.

The 679 tables (767 photographs) of the works in the catalog follow the

flow of the text and for their easy location the numbering of the paintings

corresponds to the numbering of the pages.

Schwarz, 1974, 76. 2 Murray H. J. R., A History of Chess, New York, 1913, 25. 3 Williams, 2000, 6. 4 Murray H. J. R., A History of Chess, New York, 1913, 25. 5 Saidy και Lessing, 1974, 12. 6 See Roland Arbinger and Franz Reither, Schach und Sport, (Appraisal for the inclusion of

Chess into Sports), December, 1976 and H. Pfleger, K. Stocker, H. Pabst, G. Haralambie,

"Sportmedizinische Untersuchung an Schachspielern der Spitzenklasse,“ MMW (Münchener

Medizinische Wochenschrift), München, (Sonderdruck), 122. Jahrgang 1980.

285

The structure of the research consists of:

PROLOGUE 4 ACKNOWLEDGEMENTS 9 CHESS SYMBOLS 13 ABBREVIATIONS 13 ACRONYMS 14 BIBLIOGRAPHY 15 E-MAIL ADDRESSES 24 INTRODUCTION 34 CHAPTER I - 15th and 16th century 50

Chess of the Queen 50

Chess and the royal family 52

Chess and violence 54

Chess, love and marriage 56

Chess and death 60

Engravings 63

The starting point of modern chess and the development of this subject 66

Chess and the death sentence 70

CHAPTER II - 17th and 18th century 73

William Shakespeare 77

Still Life with a chessboard 78

Chess as an allegory of war 80

Live chess 82

Addiction, passion, bet and murder 83

Chess and Animals 86

Chess as allegory of political developments 88

Gesture of quitting 89

Benjamin Franklin 90

The Turk 91

Double shah and mate [++#] 94

Ιinterest in countries of the Orient 94

Other portrayals 96

286

CHAPTER III - 19th century 98

Coffee houses, tournaments, salons, clubs – Powerful chess players 99

Politics and war in chess 110

Clergy and chess 116

Winner and defeated 123

Couples by the chessboard 128

Chess in literature 136

Depictions of the past 142

Satan plays with man 149

Opponent male figures 150

Opponent female figures 157

The male figure by the chessboard 159

The female figure by the chessboard 162

Matches in outdoor surroundings 163

Children and chess 164

Chess in other applications 167

Orientalism 168

CHAPTER IV - 20th century 176 The Soviet School 176

Artworks related to chess 180

Variety of works of art 186

Magritte’s pawns 201

The dynamics of moves (Baumeister - Dossi) 206

Chaos (Paul Klee - Victor Vasarély - Maurits Cornelis Escher) 208

Marcel Duchamp: the passionate chess player and his environment 216

EPILOGUE 239 APPENDIX 248 Chess Terminology 272 World Champions 275 INDEX 287

287

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

ΠΡΟΣΩΠΩΝ A Abrîza, (πριγκίπισσα), 138 Αl-Rashid, Harun, 169 Alphonso Χ, [Alphonso el Sabio], (βασιλιάς) 39, 40, 41, 45, 59, 46, 49, 59, 117, 149, 239, 240 Ammenhausen, Konrad von, 44 Arabel, 44, 240 Aubert, David, 56 B Babbage, Charles, 92 Bartmann, 103 Beck, Johann, 62 Beckett, Samuel, 233 Berent, Waclaw, 137 Bergman, Ingmar, 61 Bernard, Raymond, 94 Berthoulet, 55, 148 Bessée, 89, 90 Bon, Jean le, 64 Braunschweig-Lüneburg, δούκας του, 73 Bradford, Gamaliel, 93 Bull, John, 112 C Carroll, Charles, 92 Caissa, 163 Casimira, Maria, 136 Caxton, William, 63, 64, 263 Chartier, Alain, 57 Chastelaine του Vergi, 49 Colonna, Francesco, 82 Cook, Nathaniel, 108 Coomaraswamy, A., 47 Cornwall, Marke von, 56 Cornwallis, 112 Courbusier, Le, 189 Coxe, Peter, 131 D Damian, Peter, 116 Daqiqi, 37 Davizzi, Tommaso, 49 De Beaujeu, Edouard, 89, 90 De Cessolis, Jacobus, [Jacopo de Cessole], 42, 43, 44, 49, 51, 53, 63, 64, 73, 74, 77, 117, 239, 240, 241 De Chaues, Fra Diego, 117 De Conty, Evrart, 57 De Vignay, Jehan, 64 De Miltitz, Charles Borromée, 150 De Pizan, Christine, 50, 51, 75 De Savoie, Louise, 57

De S. Nicholaï, Nicholes, 39 De Tyr, Guillaume, 48 Deodatus, 45 Der Milde, Otto, (δούκας), 45 Dullin, Charles, 93 Dupuy-Mazuel, H., 94 Dutens, Louis, 92 E Ernst ΙV του Braunschweig- Grubenhagen, 71 Ernst της Σαξονίας-Γκότα, (δούκας), 72 Ernst του Lüneburg, 71 Eschenbach, Wolfram von, 44 Evil[d]meradoch, (βασιλιάς), 42, 43, 73 F Faber, Marion, 82 Faust, Dr., 149, 241 Ferdinand, 77, 78 Feynman, Richard, 209 Firdausi ή Firdawsi, 37, 49, 239 Friedrich της Βάδης, 71, 241 Friedrich, Johann, 70, 71, 72, 241 G Gardner, Daniel, 146 Gawain, 47, 48, 240 Gizycki, Jerzy, 137, 190 Golitzyn, (πρίγκιπας), 153, 243 Gontier, Pascal, 213 Gottfried, Johann Ludwig, 85 Graal, 48 Gropius, Walter, 179 Guinevere, 48, 49 H Holländer, Hans, 59, 152, 161, 232 Hortleder, Friedrich, 71, 72 Howe, Caroline, 91 Howe, Richard, 91 Hyde, Τhomas, 95

I Infanta, Maria, 75 Ingold, Maitre, 63 Irzykowski, Karol, 141 Ισαβέλλα I ή Isabel la Católica (βασίλισσα), 50 Isabella, Infanta, 118 J Jan III, 136 Jarry, Alfred, 140 Jeremodath, 53 Jokai, Mor, 139

288

Jones, Sir William, 162 Juan, Don, 117 K Kasinski, W. J., 141 Kempelen, Wolfgang von, 91, 92, 93, 94 Khan Sharr (πρίγκηπας), 138 Kochanowski, Jan, 65, 137 L Lancelot, 48, 49, 137, 240 Lenartowicze, T., 136 Li, David, 36 Liddel, Alice, 139 Löhr, Robert, 92 Louis-Philippe, 113 M Mandelbrot, Benoit, 212 Marke von Cornwall, 56 Maximilian, (βασιλιάς), 118 Maximus, Anicius, 85 Mickiewicz, Adam, 153 Middleton, Thomas, 75, 88 Miranda, 77, 78, 242 Murray, Harold, 36 N Nebukadnezar, 42 Nelson, 111 Nushirwan (Chosroes I Anushirwan), 37 O Otto der Milde, 45 P Paz, Octavio, 220, 234 Perceval, 48, 240 Polevoy, Boris, 138 Princet, Maurice, 223, 236 Prospero, 77, 78 Prus, Boleslaw, 139 R Racknizt, Βαρόνος Joseph Friedrich, zu, 93 Rama, 60 Ramler, Karl Wilhelm, 106 Randle Holme, 77 Rau, Rev. Lewis, 90 Renaut, 55, 148 Ries, Samuel, 102 Robinson, B. R., 113 Rodrίguez, Domίnguez, 41 Roesler, Manfred, 8, 68, 77, 84, 86, 88, 90, 122, 127, 131, 135, 143, 144, 145, 146, 153, 157, 164, 173, 189, 190, 192, 195, 199, 211 Roland, Jay, 266 Roussel, Raymond, 221, 222, 234

S Saskia, 70 Saul, Arthur, 65 Schafroth, Colleen, 36 Schwartz, Henry, 200 Schwarz, Arturo, 219, 225, 226 Selenus, Gustavus, [der Jüngere], (δούκας του Braunschweig-Lüneburg), 71, 73, 74, 75, 77, 242 Sieroszewski, Waclaw, 139 Simac, C. D., 141 Sita, 60 Strouhal, Ernst, 179 T Tarsia, Domenico, 74 Tavaduda, 138 Tegnér, Esaias, 136 Tennyson, Alfred Lord, 138 Tybalt, (βασιλιάς), 44 U Ulrich von dem Türlin, 44 V Vida, Marcus Hieronymus, 80, 81, 162, 241 Voght, Caspar, 83 Vosmaer, Carel, 171 W Wańkowicz, Melchior, 115 Wauquelin, Jean, 53 Weickhmann, Christoph, 76, 77, 242 Wellington, 111 Wenzel IV, 42 Wilhelmine, (βασίλισσα), 125 Willehalm, 44 Williams, Gareth, 35 Willis, Robert, 93 Windisch, Karl Gottlieb, 93 Y Yalom, Marilyn, 90

289

Α Αθηνά, 82 Αικατερίνη, Μεγάλη, 92 Αϊνστάιν, 140, 209, 223 Αλβέρτος Ε’ της Βαυαρίας, 58 Αλέξανδρος Β’, (πάπας), 116 Αλέξανδρος, Μέγας, 35, 37, 53, 54 Άννα της Αυστρίας, 58 Απολινέρ, Γκιγιόµ, 202, 221 Απόλλωνας, 80 Αρετίνο, Πιέτρο, (ψευδώνυµο του Pietro del Turra), 83 Άρης, 81 Αρθούρος (βασιλιάς), 41, 47, 48, 49, 138, 240 Αφροδίτη, 81 Β Βαζάρι, Τζόρτζιο, 205 Βαλεντινιανός, 85 Βεατρίκη της Σουάµπιας, 40 Βοκάκιος, Τζοβάνι, 54 Βολτέρος, 96, 100, 118, 237, 244, 246 Βοναπάρτης, Ναπολέων Α’, 92, 93, 100, 105, 111, 112, 113, 118, 145, 169, 244 Βούδας, 96 Γ Γκαίτε, 137 Γκάους, Καρλ Φρίντριχ, 221 Γκόρκι, Μαξίµ, 155 Γουλιέλµος της Τουλούζης, 44 Ε Ερµής, 80 Ερρίκος Β’, 44 Ευριπίδης, 41 Θ Θάνατος, 61, 62, 241 Θηρεσία, Μαρία, 91, 92 Ι Ιάσονας, 184 Ιβάν ο Τροµερός, 148 Ιζόλδη, 41, 46, 47, 48, 57, 157, 240 Ιωάννης (Lackland), (βασιλιάς) 96 Κ Καγιάµ, Οµάρ, 169 Κάιζερ, 114 Καρλοµάγνος, 44, 55, 111, 148 Κάρολ, Λιούις, (ψευδώνυµο του Reverend Charles Lutwidge Dodgson), 139 Κάρολος Ε’, 70, 71 Κεφαλής, Χρήστος, 210 Κολόµβος, Χριστόφορος, 75 Κοµνηνός Αλέξιος, 111 Κρούπσκαγια, Ναντέζντα, 155

Λ Λάβατερ, Γιόχαν Κάσπαρ, 118, 149, 244 Λένιν, 155 Λέσινγκ, Γκότχολντ Εφρέµ, 118, 149, 244 Λουδοβίκος Θ’, 40, 116 Λουδοβίκος ΙΑ’, 53 Λουδοβίκος Ι∆’, 88 Λουδοβίκος ΙΗ’, 111 Λουδοβίκος ΙΣΤ’, 88 Μ Μάξουελ, 209 Μεντελέγεφ, Ντµίτρι, 118, 160, 223, 244 Μέντελσον, Μόζες, 118, 149, 244 Μεφιστοφελής, 149, 241 Μότσαρτ, 207

Μπογκντάνοφ, Αλεξάντερ , 155 Μπρετόν, Αντρέ, 216, 221, 227, 233, 236 Ν Ναµπόκοβ, 107 Νεύτων, 209 Νικόλαος, Άγιος, 45 Ντε Σπινόζα, Μπαρούχ, 93 Νίτσε,Φρίντριχ, 185 Ντιντερό, 100, 237, 246 Ξ Ξέρξης ο Φιλοµέτρης, 42, 44, 73 Ο Οδυσσέας, 51, 52, 75, 184 Όθωνας ∆’, του Βραδεµβούργου, 46 Όµηρος, 127 Οπενχάιµερ, Φρανκ, 221 Όσιρις, 165, 169 Ουγκό, Βικτόρ, 204 Π Παλαµήδης, 74, 75 Πάουλι, Βόλφγκανγκ, 221 Πάουντ, Έζρα, 178 Πετράρχης, 64, 65, 242 Πηνελόπη, 52 Πίος Ε’, 117 Πλάτωνας, 74, 199 Πόε, Έντγκαρ Άλαν, 92, 202, 237, 246 Πρωτεσίλαος, 41 Πυθαγόρας, 74, 199 Ρ Ραγκαβής, Κλέων, 41 Ραµπελέ, 82, 138, 139 Ραµσής Γ’, 86 Ροβεσπιέρος, 100, 237, 246 Ρουσό, Ζαν-Ζακ, 100, 118, 237, 243, 246

290

Σ Σαίξπηρ, Γουίλιαµ, 77, 108, 242 Σατανάς, 149, 150 Σίλερ, Φρίντριχ, 34 Σίξτος Ε’, 84 Σοπενχάουερ, Άρτουρ, 185, 237, 246 Τ Τέσλα, Νίκολα, 221 Τζόνσον, Μπεν, 77, 242 Τηλέµαχος, 75 Τριστάνος, 41, 46, 47, 48, 57, 240 Φ Φίλιππος Β’, 37 Φίλιππος Β’, (βασιλιάς), 117 Φίλιππος ο καλός, 55 Φραγκλίνος, Βενιαµίν, 90, 91, 92, 100, 118, 237, 244, 246 Χ Χάξλεϊ, Τόµας, 80

Καλλιτεχνών A Abou, Albert Hippolyte, 252 Alfred, Woolmer, 77 Alma-Tadema, Sir Lawrence, 171, 172, 243 Amen, Ivring, 192, 231, 246, 249 Anders, Ernst, 252 Anderson, Stanley, 193 Andre, Carl, 230 Andreis, Mile, 252 Anguisciola (ή Angussola ή Anguissola ή Anguiscinola), Sophonisba (ή Sofonisba), 68, 242 Anker, Smith, 131 Anschutz, P. Thomas, 166 Aranda, José Jimenès, 156 Arnold, Johann, 76 Arnoult, Nicolas, 94 Arp, Hans ή Jean, 224 Arpad von Koppay, Joseph, 146 Aureli, Giuseppe, 121 Austin, A., 151 B Baba, Corneliu, 161 Bacon, John Henry Frederick, 78 Balla, Giacomo, 150 Ballesio, 248 Barascudts-mvn;, M. 120 Barbudo, Salvador Sanchez, 121 Baretti, Andreas, 142, 143 Bargue, Charles, 163, 175, 243 Barthel, Paul, 131 Baugin, Lubin, 79 Baumeister, Willi, 206, 231, 246, 247 Baur, Albert F., 252 Becker, Carl, 123 Beda, Francesco, 129 Bedini, Paolo, 122 Beechey, Sir William, 252 Belleuse, Louis Robert Carrier, 154 Bejarano Gabral, Manuel y Aguado, 131 Bennett, F. M., 126 Benso, Giulio, 75, 82 Berezowska, Maja, 137 Berndtson, Gunnar, 130 Bertiglia, Aurelio, 141 Bida, Alexandre, 175, 243 Bielski, H., 156 Bilinski, Roman, 165 Blaettner, Johannes Samuel, 70, 71 Bles, David Joseph, 153 Blumberg, Ron, 164 Blume, Rolf, 194 Böcklin, Arnold, 184 Bodmer, Johann Jakob, 72 Bordone, Paris, 68, 77, 242 Borione, Bernard Louis, 145, 175, 243 Bots, C. J., 134

291

Böttger, G., 148 Boucher, François, 95, 96, 100 Bouilly, Louis, 102 Boulton, Muriel, 161 Brandegee, Robert Balling, 253 Braque, Georges, 195, 196, 217, 230 Brecher, Samuel, 253 Brend’ Amour, Robert François Richard, 253 Breughel, Pieter, ο πρεσβύτερος, 65 Brickdale, Eleanor Fortescue, 138 Bridgman, Frederick Arthur, 172, 175, 243 Brispot, Henri, 121, 144 Brock, Charles Edmund, 253 Brown, Lucy Madox, 77 Browne, Margaret Fitzhugh, 253 Brožík, Václav, 271 Brügger, Arnold, 191 Brunery, Francois, 253 Brunery, Marcel, 253 Bry, Jan Theodor de, 65 Budd, Herbert Ashwin, 163 Bueno, Antonio, 191 Buffet, Bernard, 253, 250 Bukovetsky, Evgeniy Iosipovich, 156 Bunbury, Henry William, 253 Butler, Roy, 187 C Caballero, Maximo Juderias, 146, 174, 243, 251 Cabral y Aguado, Manuel, 254 Cacciarelli, L., 119, 123 Campan, Henri-Eugène, 124, 194 Campi, Giulio, 60 Cantagallli, F., 122 Caravaggio, Michelangelo Merisi da, 83, 143 Cardona, Marguerite, 254 Carena, Felice, 254 Caro-Delvaille, Henry, 159 Carracci, Ludovico, 69, 77, 84, 86, 242 Carrier-Belleuse, Louis Robert, 254 Castan, Gustave, 168 Casteel, Homer, 194 Castiglione, Giuseppe, 254 Cederstrom, Ture Nikolaous, 122 CeremuŠkina, Kresba G., 194 Chalfant, Jefferson Davis, 254 Chalon, Alfred Edward, 129 Chapman, John Watkins, 254 Chlebowski, Stanislaw, 172 Chodowiecki, Daniel Nikolaus, 70, 72, 97 Christie, Alexander, 160 Chukur, S., 254 Cikovsky, Nicolai, 156 Cingria, Alexandre, 78 Ciucurencu, Alexandru, 192 Gecker, Car, 137 Clark, Joseph, 135

CÔmte, Pierre Charles, 254 Corinth, Lovis, 193, 249 Creifelds, Richard, 155 Critchlow, Michael Bernard, 254 Crockwell, Douglass, 255 Cruikshank, George, 113 Cruttwell, Maud, 255 Cukier, James, 194 D Da Cremona, Girolamo, 58 Da Verona, Liberale, 58 Dadd, Frank, 255 Dadd, Richard, 164, 165, 245, 255 Daini, Augusto, 123 Dali, Salvador, 232 Danhauser, Joseph, 255 Daniels, William, 155 Daumier, Honoré, 154 De Becquet, Louis, 113 De Brey, Han, 106 De Bry, Theodor, 65 De Carrion, Juan, 48 De Chirico, Giorgio, 180, 183, 184, 185, 203, 204, 206, 214, 235, 237, 243, 246 De la Tour, Georges, 83 De Man, Cornelis, 89 De Mance, Henri, 255 De Moor, Carel, 97 De Saint-Aubin, Gabriel Jacques, 100 De Tommasi, Publio, 119 Del Prete, Sandro, 215 Debras, Louis, 255 Dektereu, B., 255 Delacroix, Eugène, 174, 175, 243 Delaroche, Paul, 171 Desprez, 113 Deutsch, Babette, 255 Deutsch, Ludwig, 173 Di Giola, Frank, 255 Di Giorgio Martini, Francesco, 84 Di Sienna Mussini, Luigi, 117, 118, 175, 243 Diday, François, 167, 168 Dietrich, Fritz, 120 Dirc, van Delf, Masters, 53 Doré, Gustave, 138 Dossi, Ugo, 206, 207, 245, 247 Draper, William Franklin, 255 Dring, William Dennis, 115 Dröhmer, Paul, 152 Du Bois, Guy Pène, 191 Du Noüy Duboy, Jean Jules Antoine Lecomte M., 174 Duchamp, Marcel, 179, 180, 190, 199, 205, 216, 217, 218, 220-227, 229-237, 245, 246, 247 Duchamp, Suzanne, 217, 219 Duchamp-Villon, Raymond, 216, 217, 218 Duez, Ernest Ange, 255

292

Duffield, William, 256 Duncan, F., 256 Dunham, Alice, 256 Dutch, Johannes Christoffel Vaarberg, 144 E Eakins, Thomas Cowperthwait, 155, 175, 192, 243 Earl, Thompson Richard, 160 Eberl, François Zdenck (ή Francois Maurice Augustin Eberl), 256 Ebers, Georg Moritz, 171 Edridge, Henry, 151 Eeckhout, Jakob Joseph, 249 Elliott, Charles Loring, 256 Ehinger, Gabriel, 62 Elo, Arpad E., 274 Ender, Eduard, 256 Engel, Nissam, 199 Epstein, Jehudo, 155 Erdmann, Otto, 131 Ernst, Max(imilian), 188, 201, 228, 229, 232 Ernst, Rudolph, 174 Escher, Maurits Cornelis, 214, 215, 245, 247 Evans, Merlyn Οliver, 190 Eworth, Hans (ή Ewoutz, Haunce), 256 F Fairweather, Ian, 200 Falena, 121 Fasciarelli, V., 174 Favén, Antti Yrjo, 151 Favretto, Giacomo, 256 Fehr, Friedrich, 256 Ferris, Jean Leon Gerome, 256 Ferris, S. J., 86 Fichel, Benjamin Eugène, 127, 144, 146, 147, 175, 231, 237, 242, 246, 250 Filla, Emile, 257 Fink, H. von, 159 Fischer, Ludwig Hans, 172 Fisher, S. Melton, 257 Flagg, George Whiting, 129 Flameng, François, 257 Flaxman, Mary Ann, 78 Florence, Mary Sargent, 166 Flüggen, Gisbert, 257 Frampton, Edward Reginald, 75 Frangiamore, S., 121, 257 Frank, J., 129 Franke, A. J., 147 Frappa, Jose, 257 Fratta, Marina, 163 French, W., 131, 132 Frere, Pierre Edouard, 257 Friedman, Emil, 257 Friedrich, Harald, 257 Fronius, Hans, 141

Fry, W. T., 58 Fuller, Dan, 189 G Gabrel, Daniel, 258 Gaisser, Jacob Emanuel, 143, 257 Gallegos y Arnosa, José, 120 Garinei, Giovanni, 126 Gaupp, Gustav Adolf, 258 Gavarni, Paul, 160 Gebhardt, Bruno, 258 Gen-Paul (ψευδώνυµο του Eugene Paul), 258 George, Jean-Philippe, 168 Gérôme, Jean-Léon, 118, 130, 145, 155, 164, 169-172, 175, 231, 242, 246 Giacosa, Guiseppe, 137 Gil, Jose Benlliure, 173 Girardot, Ernest Gustave, 258 Gisela, Joseph Reznicek, 258 Glardon, C.L., 168 Gleizes, Albert, 198 Gnedich, P., 148 Gold, Charles Emilius, 173 Golikov, Ivan, 201 Gonin, Francesco, 146 Gonzalez, Juan Antonio, 258 Good, Thomas Sword, 258 Goodenow, Earle, 258 Gray, Charles, 172 Gray, Flora, 258 Green, Charles, 131 Green, Elizabeth Shippen, 141 Grigorieff, Peter, 259 Gris, Juan, 180, 196, 222, 229, 247 Gropper, William, 259 Gruenwald, Alexander Rudolf, 259 Grützner, Eduard, 119 Guardassoni, Alesandro, 153 Gupe, Alice, 165 H Haaga, F., 259 Haar Z. και L., 114 Hals, Frans, 186 Hamilton, James, 132 Hamza, Johann, 157 Handforth, Thomas Scofield, 175 Hanisch, U., 259 Harden, John, 106, 135 Hardy, Frederick Daniel, 155 Hare, S. George, 259 Harral, H., 131 Harris, Charles X., 91 Hartwig, Josef, 179 Hasenclever, Johann Peter, 127 Hayden, Henri, 198, 251 Haynes-Williams, John, 259, Haynes, William, 259, Herman, Paul René-Georges, 159 Herouard (πιθανόν Mathilda Angeline), 259 Herpfer, Carl, 129

293

Heubner, prof. (πιθανόν Hermann Ludwig), 259 Hey, Paul, 193 Heyden, Jacob van der, 75 Hillemacher, Eugène Ernest, 259 Hindley, Godfrey C., 259 Hoeppner, 164 Hoffman, H., 259 Hoffman, Shoshannah, 190 Hollaender, Alphons, 130 Holmberg, August Johann, 259 Holst, Matthais Theodore von, 251 Honthorst, Gerard van, (ή Gerrit van Honthorst ή Gherardo della Notte), 101 Hope, Laurence, 260 Horsley, John Calcott, 131 Horwarter, Jos. E., 163 Huber, Jean, 96 Hummel, Eugen, 260 Hummel, Johann Erdmann, 124 Humphrey, Ozias, 260 Hyde, John Newton, 135 I Induno, Girolarao, 137 Ingram, John, 95, 96 Ingres, Jean-Auguste-Dominique, 174 Irving, John Beaufain, 86 Issel, Heinrich, 260 J Jackson, M., 106 Jambor, Joseph, 135 Janssen, Horst, 250 Jastrun, M., 136 Jentzen, F., 127 Johannot (ή Johannet), Alfred, 137 Jovenau, Jean, 79 Junge, 147 Jurgielewicz, M., 136 Jurkiewicz, Andrzej, 194 K Katzenstein, Louis, 261 Kaufmann, Isidor, 261 Kayser, Jean Karl, 134 Kayser, Paul, 261 Kelly, Leon, 261 Khaikin, D., 261 Ki-Chang, Kim, 194 Kilburne, George Goodwin, 129 Kilian, Lukas, 74, 75 Kirchner, Ernst Ludwig, 187, 194 Klee, Paul, 208, 209, 211, 212 Klimsch, Eugen Johann Georg, 261 Klinger, Max, 187 Knoop, August Hermann, 159 Kolossi, Ferenz, 131 Konstantin der Staufer, 72, 241 Kotlyarow, A., 261 Kowalewski, Zygmunt, 166 Köselitz, Rudolf, 153

Kratzer, Hans, 190 Kratzer, Karl Edler von, 261 Kraus, Friedrich, 261 Kraus, Georg Melchior, 261 Krenes, Heinrich, 133 Krikhatzsky, Vladimir, 166 Krimin, H., 262 Kruger, Franz, 121 Kruiningen, Harry van, 251 Küsel, Matthias, 76 Küsel, Melchior, 62 Küsel, Matthäus, 62 L Lammlein, A., 101 Landini, Andrea, 122 Lassen, Hans August, 126, 143, 156, 231, 242, 246 Lavery, Sir John, 166, 245, 247 Lawrence, Jacob, 190 Leeming, T., 262 Lefman, Ferdinand, 175 Léger, Fernand, 219 Lehan, 262 Lejarza, Alfredo, 262 Lekoja, Dobra, 123 Leland, Charles G., 262 Leloir, Alexandre Louis, 262 Leonetti, Giovanni Battista, 69 Leopardi, Giacomo, 184 Leopold, Laurence S., 262 Lépicié, B., 97 Lesrel, Adolphe Alexandre, 146, 175, 243, 262 Lewin, Stephen, 262 Leyden, Lucas van (Lucas Jacobsz ή Lucas Huyghensz), 59 Libelt, Karol, 141 Linder, Richard, 262 Lomont, Eugène, 262 Loo, Charles Amedee Philippe van, 263 Lorenza, 263 Loustaunau, Louis Auguste Georges, 263 Loyd, Sam, 108 Loyeux, Charles Antoine Joseph, 263 Luigi, Serra, 138 Luplau, C. A., 105 M MacBryde, Robert, 198, 199 Maes, 264 Maglise, Daniel, 263 Magritte, René, 201, 202, 205, 206, 235, 236, 246 Maier, J. B., 105 Maier, S., 149 Mainds, Allan Douglass, 167 Mai-Thu, 167 Makowsky, Konstantin, 148 Maldarelli, Salvatore, 132 Malmström, August, 136

294

Mander Ι, Karel van, 59, 77, 242 Mander ΙΙ, Karel van, 77, 242 Marais-Milton, Victor, 127 Marbach, M., 131 Marcks, Gerhard, 105 Marczynski, A., 139 Margitay, Tihamer von, 264 Margulies, Joseph, 193 Markous Louis Casimir Ladislas Eberhard Viegener [Marcoussis], 197 Markowicz, Artur, 120 Marlet, Jean Henri, 264 Martin, Fritz, 263 Maslowski, Stanislaw, 175 Mathews, Richard George, 153 Matisse, Henri, 180-183, 187, 195, 202, 217, 230, 243 Matta, Roberto, 189, 236 Matthais, Theodore von Holst, 251 Maxfield, Robert, 193 McEwen, Walter, 158 Mead, Dorothy, 200 Meckel von Hemsbach, Adolf von, 263 Meert, Joseph John Paul, 200 Meissonier, Jean Louis Ernest, 84, 130, 144-147, 170, 172, 175, 231, 237, 242, 246 Menn, Barthélémy, 168 Menzel, Adolph Friederich Erdmann, 142 Merian, Matthäus, 85 Metsu, Gabriël, 263 Metzinger, Jean, 198, 199, 222, 230, 235, 247 Meyer-Mainz, Paul, 263 Mieris, 263 Moeller, Louis Charles, 156, 249 Moller, Hans, 264 Monet, Claude, 187 Mor, Antonis, 70, 71 Moreau le Jeune, Jean-Michel, 96, 268 Moreau, Adrien, 264 Moreau, Gustave, 181 Morin, L., 139 Moshe, Rynecki, 192 Motty, 101 Mowbray, Henry Siddons, 158 Mróz, D., 141 Muhr, Julius, 264 Müelich (ή Mielich), Hans, 58 Mülig, Meno, 264 Müller, William James, 173 Munoz-Degrain, Antonio, 264 Muschamp, Sidney, 130, 143, 231, 242, 246, 249 Muter, Marie Mela, 264 Muyden, Henry van, 160 N Naumann, Karl Georg, 264 Nay, Ernst Wilhelm, 264

Neal Dalhoff David, 149 Nemes-Ransonnet, Elise, 264 Neubert, Willi, 161 Nicholls, C. P., 102 Niemojowski, L., 137 Nilson, Johann Esaias(?), 97 Noël, Jules-Achille, 105 Nordenberg, C. Henrik, 264 Nordheim, C., 129 Northcote, James, 264 O O(c)lette, 172 Ociepka, Teofil, 190 Oehmichen, Hugo, 264 Olis, Jan, 264 Opil, John, 264 Oppenheim, Moritz Daniel, 149, 156 Oppenheimer, Max [Mopp], 199, 200, 245 Orchardson, Sir William Quiller, 163 Orlov, A., 141 Orlowska-Gabrys, Μaria, 87 Ostersetzer, C., 264 Otto, Möller, 194 P Padovanino, Alessandro Varotari, 81 Pallegrini, Carlo, 252 Pardlo, Marion, 264 Pascutti, Antonio, 264 Pavy, Philippe, 172 Peczely, Antal [Anton], 173 Pella, Filippo, 191 Persico, M., 265 Petry-Przybylska, Jamina, 138 Petzl, Joseph, 265 Phlips, Charles, 265 Picabia, Francis, 224, 233, 236 Picasso, Pablo, 182, 197, 198, 237 Picou, Henri Pierre, 83 Pictor, Albertus, 61, 62 Pinggera, H., 265 Pomi, Alessandro, 191 Pompa, Gaetano, 200 Poor, Henry Varnum, 166 Portielje, Gerard, 122 Poyser, 151 Poyttiala, Paivio, 161 Prahl, Hildur Nilsen, 155 Probst, Carl, 123, 166 R Raeburn, Sir Henry, 265 Raimondi, R., 123 Raphael, 60, 170 Rau, Karl Emil, 265 Raunacher, Johann Bapt. Jakob., 97 Ray, Man, (ψευδώνυµο του Emmanuel Radnitzky) 224, 225, 228, 232 Rechowicz, G., 141

295

Reid, George Qgilvy, 265 Reid, Robert, 265 Rejchan, St., 108, 132 Retzsch, Moritz, 149, 150 Rembrandt, Harmensz Van Rijn, 70 Rewkiewicz, Damuta, 160 Ricci, Arturo, 159 Richer, Pierre, 88 Richter, Christian, 70, 71 Rickards, T. (Tessa;), 173 Roberts, William, 266 Rodschenko, Alexander, 229 Rogge, Ernest Friedrich Wilhelm, 266 Roland, Jay, 265 Romano, Guilio, 60 Rombouts, Theodoor, 81 Ronner-Knip, Henriette, 88 Rorby, [ή Roerbye], Christian Martinus Wesseltoft, 266 Rørbye, Martinius, 172 Rosati, Giulio, 123, 248 Rose, Frank Lloyd, 266 Rosenbaum, Anthony, 109 Rothacker, George Henry III, 266 Rowlandson, Thomas, 251, 266 Roybet, Ferdinand Victor Léon, 142, 143 Rozanska, Eugenia, 192 S Sadler, Walter Dendy, 119, 122, 135, 142, 248 Sage, Kay, 266 Salinas, Pablo, 266 Samlicki, Marcin (ή Martin Franciszek), 191 Sani, A., 121 Sargent, John Singer, 186, 246 Scheeres, Hendricus Johannes, 143, 153 Schilling, Hans, 43 Schreiber, Charles Baptiste, 266 Schröder, Α., 155 Schuch, H., 266 Schulz-Briesen, Eduard, 156 Schütze, Johann Wilhelm, 266 Schwarz, Wiatcheslav Grigoriévitch, 149 Schwitters, Kurt, 161 Scott, Walter Sir, 85 Selebonovic, Marko, 191 Sélot, 90 Seller, Carl Wilhelm Anton, 266 Serra, Enrique, 121 Setterberg, Carl, 115 Shinoda, Morio, 189 Shvelidze, Bezhan, 161 Simitierre (ή Simitier), Pierre Eugène du, 267 Simonetti, Amedeo, 250 Simoni, Gustavo, 267 Singleton, Henry, 267

Skarżyński, Jerzy, 141, 190 Smith, F. J., 124 Snellebrand, C. Rogaar, 267 Sokolov, M., 155 Sorbi, Raffaello, 164 Sordet, Eugène, 168 Sottlof, F., 114 Sperandio, 249 Spradbery, W. E., 88 Stoddard, Alice Kent, 175, 192, 243 Stohl, Michael, 267 Stone, Frank, 131, 132 Stone, J., 267 Stuart, Gilbert, 267 Subrakov, M. F., 267 Sudakov, P. F., 267 Szancer, Jan Marcin, 141 Szenes, Arpad, 196 T Talboys, Agnes Augusta, 87 Tanguy, Yves, 214, 229, 236 Tanning, Dorothea, 188, 229, 233 Tar, Laszlo, 192 Tarsia, Domenico, 74 Tavaduda, 138 Tavernier, Jean le, 55 Taylor, Leonard Campbell, 131 Taylor, Stephen, 151 Tegnér, Esaias, 136 Ten Kate, Herman Frederick Carel, 267 Tenniel, John, 139, 141 Tennyson, Alfred Lord, 138 Tessmer, Heinrich, 267 Thecla, Julia, 190 Thomas, 268 Tischbein, Johann Heinrich Wilhelm, 70, 72 Titian, 68, 81 Tobler, Victor, 268 Torrent, José Mongrell, 144 Tooker, George, 268 Toorop, Jan, 193 Traversi, Gaspare, 85 Troschel, Peter, 71 Truppe, Karl, 62 Tuchman, Edith, 268 Tuthill, Abraham G.D., 268 U Uniechowski, Antoni, 93, 139 Ushina, N. A., 138 V Vasarely, Victor, 208, 212, 213, 214, 231, 247 Vasilyev, P., 155 Vasnetsov, Youri, 197 Vautier, Benjamin, 122 Velasquez, 180 Vereysky, O., 139 Verkolje (Jan ή son Nicolaas), 268

296

Vermehren, Johann Frederick, 269 Vermeyen, Jan Cornelisz, 70, 71 Vibert, Jehen Georges (ή Jean), 269 Viegener, Eberhard, 197 Vieira da Silva, Marie-Hélène, 196, 246 Villain, 111 Villon, Jacques, (ψευδώνυµο του Gaston Duchamp), 216, 217, 218, 225, 235 Vloors, Emile, 158 Vuillard, Edouard, 194 W Wagrez, Jacques Clément, 159 Wan, Ng Po, 269 Ward, Vernon de Beauvoir, 269 Watrous, Harry Wilson, 269 Watson, George, 269, 270 Waugh, Judd Frederick, 158 Webb, Charles Meer, 152 Weber, Alfred, 120, 269 Weber, Andreas Paul, 161 Weiditz, Hans, 65 Weinstein, M., 229 Weir (πιθανόν: Robert Walker), 269 Weir, Robert Walker(?), 269 Weisner, Isadore, 249 Weiss, Emile-Georges, 157 Wennerberg, Brynolf [Bruno], 134 Wentzel, Nils Gustav, 153 Werff, Adriaan van der, 90 Werner, Anton von, 70 Werner, Karl Friedrich Heinrich, 270 West, John Walker, 270 Whaulback, 270 Wiegers, Jan, 251 Williams, Charles, 112 Winslow, Homer, 108 Wolchonok, Louis, 164 Wolf, Franz Xaver, 119 Wolf, Heinrich, 193 Woolmer, Alfred, 77 Wonder, Pieter Christoffel, 270 Woodville, Richard Caton, 270 Worner, Mary N, 270 Wunderlich, Paul, 135 Z Zainer, Günther, 63 Zamacois y Zabala, Eduardo, 271 Zaragoza, Maximo Juderias Caballro, 250 Zeitlin, Grigorij I., 165 Zulawski, Jacek, 188 Βικάτος, Σπύρος, 186 Ζωγράφος BR, 62 Ζωγράφος E. S., 56 Ζωγράφος L.M., 153 Ζωγράφος του Πετράρχη, 65 Μαστιχιάδης, Φώτης, 194, 195, 246

Σκακιστών A Allgaier, Johann, 93 Averbakh, Yuri, 110, 225, 226 Alekhine, Alexander, 102, 226, 236, Anderssen, Adolf, 62, 104 B Boi, Paolo, 117 Botvinnik, Mikhail, 139, 231 Breyer, Gyula, 234 Bronstein, David, 210Byrne, Donald, 207 C Calvo, Ricardo, 41 Capablanca, José Raúl, 188, 234, 236, Chigorin ή Tschigorin ή Tchigorin, Mikhail Ivanovich, 101, 103, 106 D Damiano, Pedro, 67, 74, 77 Da Cutri, Leonardo ή Leonardo, Giovanni ή il Puttino, 117 Dawson, Thomas Rayner, 140 De Rivière, Jules Arnous, 104, 109 De Segura, Ruy Lopez, 74, 117 F Fine, Reuben, 180 Fischer, Robert, 5, 104, 165, 179, 180, 207, 231 H Halberstadt Vitaly, 227 Harrwitz, Daniel, 103 Horwitz, Bernhard, 104 K Kasparov, Gary, 86, 165 Kieseritzky, Lionel, 62 Kmoch, Hans, 207 L Lasker, Edward, 226 Lasker, Emanuel, 103, 106, 109, 176, 199, 223, 229, 234, 236 Löwenthal, Jacob Johann, 101, 103, 109 Lucena, Luis Ramirez, 66 M Marshall, Frank, 188, 226 Menchik, Vera, 157 Morphy, Paul, 101, 102, 104, 107, 109 N Nimzovitsch, Aaron, 234, 235, 236, 247

297

P Paulsen, Louis, 103, 109 Philidor, Francois-André Danican, 98, 100, 106, 107, 109, 123, 203, 243 Pillsbury, Harry Nelson, 103 Portisch, Lajos, 107 R Reinfeld, Fred, 188 Réti, Richard, 234, 235, 236 Rosenthal, Samuel, 101, 108, 109 S Saint-Amant, 100 Salvio, Alessandro, 66, 109 Smyslov, Vasily, 107, 139, 231 Spassky, Boris, 5, 179 Stamma, Philippe, 66, 109 Staunton, Howard, 100, 104, 108, 109, 151 Steinitz, Wilhelm, 102, 103, 106, 109, 110, 151, 176, 235, 246 Sutovsky, Emil, 107 T Taimanov, Mark, 107 Tarrasch, Siegbert, 128, 151, 234 Tartakower, Savielly, 226, 234, 235 Tarsia, Domenico, 74 V Vicent, Francesch, 66 Z Znosko-Borovsky, 226, 228 Zukertort, Johannes Hermann, 101, 103, 109, 110 Γρίβας, Στράτος, 226 Κεφαλής, Χρήστος, 210 Μαστιχιάδης, Φώτης, 194, 195, 246 Σκαλκώτας, Νίκος, 107 Φουγιαξής, Χαρίλαος, 163, 190

ΠΑΙΧΝΙ∆ΙΩΝ- ΑΥΤΟΜΑΤΩΝ ΜΗΧΑΝΩΝ* Ajeeb*, 91, 92 Αshtãpada, 35 Chatrang, 35 Chaturanga, 35 Chess, Courier [Kourierspiel], 59, 81, 101, 107 Chess, Two-handed, 35 Gavalata, 34 Go, 34, 95, 167, 194 Jeu de l’Oie, 105 Mephisto*, 91, 92 Latrunculorum, Ludus, 85 Parcheesi, 60 Senet, 36, 86,171 Shatranj, 35 Weiqi, 34 Xiang Q’I ή Siang k‘i, 95 Ζάρια, 40, 63, 74, 85, 116 Ζατρίκιο, Βυζαντινό, 61 Μπιλιάρδο, 105, 115, 234 Μπριτζ, 93 Ντάµα, 36, 87, 90, 91, 162, 182, 194, 197 Ντόµινο, 168 Ουίστ, 93 Πελότα, 203 Πεσσοί, 36, 41, 52, 74, 105, 110 Ρυθµοµαχία, 74 Σκάκι, Αστρολογικό, 61 Σκάκι, Αστρονοµικό, 61 Σκάκι, Ινδικό Τετραµερές, [Four-handed], 35, 39, 61, 76, 77 Σκάκι, Μυθικό, 140 Σκουός, 34 Τάβλι, 36, 40 Τέννις, 203 Τούρκος*, 91, 92, 93 Χαρτοπαίγνια [Τραπουλόχαρτα], 63, 79, 83, 105, 138, 154, 197

298

I

Aristotle University of Thessaloniki

School of Fine Arts

Department of Visual & Fine Arts

Nicolas Sphicas

Paintings with Chess as their subject from the fifteenth to the twentieth century

Ph.D. Thesis

EPILOG (pages: 239-247)

Supervisor: Professor Emmanuel Mavrommatis

Members of the Advisory Committee: Emmanuel Mavrommatis,

Charalampos Savopoulos,

Georgios Zografidis.

II

To my daughters Ioanna and Sofia

III

The history of chess, like that of art, follows its era, influences it, is

influenced by it and evolves. The movements, the theory and the time spent thinking during the game, all change according to the social, political, industrial and technological advancement, which is reflected in the chessboard that followed the routes of commerce and conquests. Paintings with chess as their subject not only record this evolution, but at the same time they also record the wide variety of works of art in the areas of philosophy, symbolism, science and allegories. The works, however, do not give us evidence of the strategy of chess since the artists’ attention did not focus on the matches being played. This fact had as a result our inability to know the artists’ relationship with the game – with the exception of few artists. Undoubtedly, though, the artists who created a small group of works with this as their subject must have known at least the basic rules of the game.

The rapid spread of chess to which the catalytic help of the Persian and Arab Mansuben contributed, created a legend as to its origin, which caused historical figures to be added to the “Shah Namah” manuscripts of the poet Firdausi (circa 935 – 1025). With the spread of chess in Europe, the portrayal of the two opponents occurs early with a Persian influence as well as in an unknown until then form on different materials. The spread in the West opened two new chapters: that of the parallelism between life and chess by Alphonso X and that of the allegories for the correct relationships between the king and the different ranks of his subjects by Cessolis. The former, in order to reach his public, included figures of all forms and categories – women and men, nuns and monks, Arabs, Christians and Jews, knights and kings – whose influence is apparent in the Code Manesse.

Essentially, Alphonso and Cessolis helped in the acknowledgement of chess as an intellectual game that was used by kings to frame an image of just and wise authority. At the same time, the game was a form of entertainment which was suitable to accentuate the quality of aristocratic families. These forms of entertainment which befitted the high social position of women and men created an amorous image, an allegory of which is the representation of the Erotic Garden as it corresponds to the transient earthly paradise. Nevertheless, the spectrum of chess allegories expands with the diametrically opposite meanings of violence, war and death.

IV

The romantic adventures of the nobility, which are included in the respective works of literature, appear through the works with chess as an allegory of love in Arabel’s love affair with Willehalm, in the Chivalry novels with Arthur, Lancelot, Guinevere, Gawain, Perceval and in the archetypical figures of medieval romanticism, Tristan and Isolde. The image of love became marital, while the image presented in a confrontation of the opposite sexes could convey love as a simple message.

The creative rendition of imagination in Middle Age prose was the cause for chess to transcend realism and for the contemporary accompanying illustrations to contribute in their way to painting. And this – in parallel with the romantic image – becomes evident in the earliest extant painting, where we see a match between a couple. This tradition of romantic thought continued up to the twentieth century with many variations, new techniques and new interpretations. It is characteristic that the depiction of the dog that appeared in pictures of couples in the sixteenth century to symbolize bilateral trust did not survive in their counterpart subsequent paintings.

Pictures that depict chess matches between couples usually insinuate the outcome of the battle, too. Victory represents the total conquest of the opposite sex and the mortal threats of the opponent are accompanied by persistent staring looks and congruent titles of threat. Interior and exterior surroundings, where the match takes place, vary and the insinuation of romantic encounter is emphasized when the phallic shapes of the chess pieces are seen.

The fear of the encounter of the end of earthly life as a separation of the body and the soul during the Middle Ages gave birth to the allegory of death in chess. The game is used allegorically to demonstrate the omnipotence of death. No man, not even a king, is able to confront this adversary victoriously, but the frenetic lust for life will introduce later, in the twentieth century, the young player who is unafraid of death and does not abandon the match even in old age. Another use of chess as an allegory of the separation of body and soul as its subject is found in the nineteenth century in the tale of Mephistopheles and Dr. Faust

Since the time of the chess epic by Marcus Hieronymus Vida (1513), chess had been used more often than before as an image and allegory of war and Live Chess was a variation of the version of the war allegory, which inspired artists from the seventeenth to the nineteenth century.

V

The tranquil picture the opponents project while playing was used as a counterweight next to scenes of violence in the miniatures which accompanied prose in the fifteenth century. The tranquil images of the illustrations were succeeded by paintings, from 1549 to the eighteenth century, of Duke Johann Friedrich “the Benevolent”, Konstantin der Staufer and Marquis Friedrich of Baden who were characterized by calm reactions, even the moment their death conviction arrives during the match. The painting of historical subjects under the burden of twentieth century modernism did not lend itself anymore to artistic innovations.

Since the fifteenth century, printing helps in the popularization of chess and later, with the early sixteenth century as a starting point, in its evolution to its present form. This is attributed to a plethora of wood engravings. The technique of printing was also used for the translation of the works by Cessolis and Petrarch, that is, by both the positive and negative viewpoints for the game.

The lack of chess paintings in the beginning of the sixteenth century is attributed to the difficulty of establishing chess rules. In the middle of the century Bordone brings in a new element in his paintings, an unusual checkmate scene between two friends. The scene is found only between opponent couples as it suggests the conquest of the opposite sex. The first painting ever of a group portrait of female figures in front of a chessboard, a work by Anguisciola, dates back to the same time period. The setting “portrait and chess” sends the message of a particular ability with which the portrayed faces are characterized. At the end of the century for the first time, Carracci, in his painting The Players, captures the players engrossed in a match because of the money wagered which is a result of the competition. This addiction which leads to the inevitable was rendered with conflicts and murders in seventeenth and eighteenth century works.

A similar expression of concentrated attention to that of Carracci is observed in the beginning of the seventeenth century in the portrait of Shakespeare and Ben Jonson by either Karel van Mander I or his son Karel van Mander II. This relationship of Shakespeare with chess was the reason for the game to be introduced in The Tempest and the scene between Ferdinand and Miranda became the source of inspiration for a good number of works of different styles.

VI

The cruelest war of the seventeenth century, the Thirty Year War, supplied art with new depictions. Initially it caused the publication of two books, one by Selenus and one by Weickmann, with illustrations which refer to the subjects they are negotiating. In the didactic work of the former we perceive the moral values someone could gain through chess. In the latter’s undertaking, with war as its background, a lesson is presented for the state and strategy based on chess and its literary tradition. The war, as well as the eighteenth century, caused the creation of a large reservoir of compositions for the artists of the nineteenth and twentieth century, like Fichel, Lassen, Meissonier and Muchamp.

We discover that in the nineteenth century a number of paintings appear with subjects that arose from the influences among the artists. Gérôme and Meissonier were friends. So were Eakins and Bridgman who were Gérôme’s students. Of interest is not only Stoddard’s chess subject which she probably got inspired from Eakins whom she studied under, but also the deviations from his style. Also, Bida seems to break free from his teacher, Delacroix, with respect to composition. Bargue collaborated with Gérôme, whereas Caballero worked in Meissonier’s workshop, whom Fichel not only knew but had also been inspired by his artistic thought. Moreover, Borione and Lesrel were influenced by Meissonier. During the most part of his studies at the School of Fine Arts, Berndtson was under the supervision of Gérôme and thus was influenced by his technique and generally by his chess compositions. Furthermore, Mussini’s chess works are likely to be the result of his friendship with Gérôme.

The economic and commercial interest which Europeans developed towards the East, India and later China was followed by artistic pursuits from which chess works and mainly chess sets arose. We can attribute the vast number of orientalistic pictures of the nineteenth and twentieth century to the same cultural venture, like those by Alma-Tadema, Gérôme, Delacroix, etc. In the presentation of orientalistic works in general which want the Orient to appear primitive to excuse the imperialistic conquest, we observe that the introduction of chess added a rare tint of spirituality to the works.

The strategy of the game fueled the creation of works whose intention was to express the political and military activities of the time. Their use commenced in the tenth century and continued up to the twentieth century.

VII

In the seventeenth century the chessboard was included in paintings together with still life objects. In this manner, new, adversative meanings and interpretations of life arose. Later, in the twentieth century, the chessboard is used as a motif in the composition of still life. And still later on in the first half of the twentieth century, it is adopted by Cubism in a wide range of variations.

Besides its use in still life, the chessboard, with the color alteration it offers with its squares, was integrated in Matisse’s compositions, while the mystical atmosphere it creates was used by de Chirico.

The change in philosophical exploration brought about by the Enlightment and the teachings of Philidor and his successors established chess as a purely intellectual game without altering its allegories. This fact has as a consequence in the nineteenth century, much more than before, the winner to feel intellectually superior and the loser inferior. In the chessboard the artists saw a mirror that reflects the players’ spiritual world, and their inner dialog led them to create paintings that remind one of a stage set. A respective emphasis on the face of the winner is not observed during female matches as is in matches between men. The winner in matches between male figures is the person who commissioned the picture and in most likelihood he is an individual of higher standing than his opponent.

During the Renaissance, the anti-chess feeling within the clergy lost the battle and the Church itself thereafter assisted in the spread of the game in Western Europe. As a result we have the creation of a series of works with clergymen as players in front of the chessboard in the nineteenth and twentieth century. Their occupation with the black and white squares proves that the intellectual game is part of their everyday life and it represents, as it did earlier with the aristocratic families, a form of entertainment without the risk of being accused that by commissioning the painting they seek prestige. In the paintings with the clergymen, a variety of opponents and spectators are included. In contrast to them, the works of art which portray noted men, like Voltaire, Rousseau, Napoleon, Franklin, Mendeleiev, Mendelssohn, Lessing, Lavater and Golitzyn, which project a wide variety of expressions. A number of works arose from the meeting places, e.g. the coffee shops, tournaments, salons and clubs. These works recorded clearly the aesthetics of these premises, while the portraits of the powerful chess players make up another considerable part of the history of chess.

VIII

Rarely does the game appear in conjunction with other activities; and rarely does the chess set have only a decorative role. More often, the figures of secondary importance work complementary in the composition.

During the nineteenth and twentieth century, we observe a plethora of works with male and female figures – sometimes competing, sometimes solitary – as well as figures of children. Males are more in number and sometimes appear to be sitting in a relaxed manner, with the match being part of their conversation, and sometimes as portraits or engrossed in the match being played. There is also variety in the compositions, which may be triangular, separated into groups, symmetrical, with or without spectators. Both the opponent males and the female figures prove that chess was played by all social classes, and outdoors as well. It is characteristic that in the female competitions there is no emphasis given on the winner as it is with the males. Absent are the older confrontations, however, as the acquaintance with the rules and the agreement of wagers displaced the conflicts.

Paintings with solitary figures next to the chessboard are usually presented full face or in profile. Male figures are portrayed mostly with the look of a player deep in thought and preoccupied with a position in contrast to the females who stand out for their particular charm. Interpretations of chess which involve players of a younger age are austere. Richard Dadd’s work is an exception. In the twentieth century, we observe a production of engravings and drawings with opponent players as their motif with variations of the classic type of groups of three or more individuals, while there is also variety in the surroundings and premises where the matches take place. Furthermore, during the same century we encounter three interesting chess positions in the works of Lavery, Mopp and Escher, as well as an entire match in a painting by Dossi. They are important elements, unknown even in the earlier portrayals of the powerful chess players, which now declare the acquisition of the proportionate strategic knowledge on the part of the artists. It is characteristic that, with the exception of the two chess positions in the pictures of Lavery and Mopp, the few others which portray the two opponents together are of no interest. It is probable that the angles of perspective that can simultaneously convey the chess position together with the silent intensity of the players do not satisfy both emotion and the pictorial composition that the artists want to express. It is remarkable that we encounter neither matches nor positions in the works of Duchamp and those around him, in

IX

which only the figures are rendered because the beauty of their movements had a much greater value when it is depicted as a mental process.

The parallel course of the theories of the Soviet School with the philosophic, political and scientific developments, but also the School’s fame outside the borders of the country, was the reason why artists in capitalistic countries came to know the new dimensions of the game, which influenced them decisively. The review of the works and their various expressions of chess in different art movements of the twentieth century prove that quite a few elements of the scientific orientations have become accepted.

Without a doubt, the allure that chess exerts on a certain caste of people has the power to unite them: to this we attribute the creation of the “Café de la Régence” circle of chess players and men of the Enlightment, like Voltaire, Diderot, Franklin, Robespierre and Rousseau as well as Duchamp’s circle. This indiscernible force is probably the reason why some artists grasp more directly the concepts and meanings of the works by other artists and philosophers, with good chances to be influenced, like Fichel by Meissonier, de Chirico by Schopenhauer and Magritte by Poe.

Vieira da Silva expressed herself emotionally using the chessboards. Magritte used the figures of the game, which bring forth sexual associations, as Duchamp did with the pieces of the King and the Queen in his enigmatic works of various forms. His oversized chess pawns resemble an advanced form of evolution of de Chirico’s mannequins.

Sargent, Magritte, da Silva, Duchamp and Mastichiadis, who played chess themselves, created more than four chess works. Could this number and the lengthy occupation of earlier artists like Fichel, Gérôme, Lassen, Meissonier and Muchamp, but even subsequent artists also, like Vasarely, Amen and Baumeister be a criterion so as to suppose that they, also, knew not only the rules of the game but played it as well?

The scientific magnitudes (material, time and space), which Steinitz formulated in the nineteenth century, bonded together indissolubly and were incorporated in various forms in the chess works of art, mainly by Dossi, Vasarely, Escher and Duchamp.

The dynamics of the movements and the intensity the players give forth became a source of inspiration for Baumeister and Dossi’s art. The former renders this with mutually intersecting lines and in the field of forces in his paintings the figures, when they are visible, have the shape of spheres or

X

disks. The latter attempted to introduce the sense of countless ramifications in his paintings through the routes of the movements. Vasarely, with his knowledge of modern physics resorted to the familiar to him road of the theory of Chaos and fractals in order to approach the chaotic regions of the game. In order to show the endless repetition of complexity, Escher used a structure of self-same fractals on a course based on the canvas and formed the Mat Etouffé.

Some twentieth century artists, like Duchamp, Gris, and Metzinger, who occupied themselves with chess and tried to transfer it in their art, are characterized by their preoccupation with the fourth dimension that holds spirituality as a kindred point with the game. The artists’ relationship with science and chess leads to the conclusion that their enquiring spirit was seeking new scientific outlets through the intellectual game.

With Marcel Duchamp and his circle we are transported to a group of artists who were chess payers themselves, and who introduced the game in their art in various ways. The philosophic theory of the game followed Duchamp throughout his artistic course and to that he owes his intellectual freedom. Duchamp exalted the game to an art form and brought the artists close to chess. The postmodern theory of chess, with the strategic principles and dynamic pioneering equilibriums of Nimzovitsch which influenced him, go beyond the boundaries of his works with chess as their subject and introduce an unknown until then perception of art.

The effect on the artists in modern movements proves that the world of chess left indelible marks on art since the moment the way of thinking of the game influenced artistic creation dramatically.

1

Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης

Σχολή Καλών Τεχνών

Τµήµα Εικαστικών και Εφαρµοσµένων Τεχνών

Νικόλας Σφήκας

Ζωγραφικά έργα µε θέµα το Σκάκι από τον δέκατο πέµπτο έως τον εικοστό αιώνα

∆ιδακτορική ∆ιατριβή

Λεζάντες Απαγορεύεται η δηµοσίευση των πινάκων

Επιβλέπων Καθηγητής: Εµµανουήλ Μαυροµµάτης

Μέλη Συµβουλευτικής Επιτροπής: Εµµανουήλ Μαυροµµάτης

Χαράλαµπος Σαββόπουλος

Γιώργος Ζωγραφίδης

Θεσσαλονίκη 2007

2

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

1-40 Πίν.1, Χάρτης. Η εξάπλωση του σκακιού από το 600 µ.Χ. και µετά. Williams 2000, 28 και 29. Πίν.2, Ανώνυµος, Η Nefertari παίζει senet, Λεπτοµέρεια τοιχογραφίας από τον τάφο της βασίλισσας Nefertari, Νέο Βασίλειο, 19η ∆υναστεία, περ.1297-1185 π.Χ. Αίγυπτος, Θήβα. Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.3, Ανώνυµος, Απεικονίζεται ο Αχιλλέας να παίζει επιτραπέζιο παιχνίδι µε τον Αίαντα, περ.530 π.Χ., Μελανόµορφος αµφορέας. Ρώµη, Musei Vaticani. Κακριδής, Ι. Θ., Ελληνική Μυθολογία, Τόµ. 5, Τρωικός Πόλεµος, Αθήνα 1987, 93. Πίν.4, Ανώνυµος, Χειρόγραφο από το Shah Namah του ποιητή Firdausi, αρχές του 14ου αι. Saidy Anthony και Lessing Norman, 1974, 42. Πίν.5, Σχολή Σαφαβιδών, 992 ή 994, Χειρόγραφο από το Shah Namah του ποιητή Firdausi. Παρίσι, Bibliothèque Νationale. Pièces d’ échecs 1990, 18. Πίν.6, Ανώνυµος, Παρτίδα σε εξέλιξη, Χειρόγραφο από το Shah Namah του ποιητή Firdausi, περ.1500, 26x16,5 εκ. Holländer 2005, 13. Πίν.7, Ανώνυµος, Σχολής Σαφανιδών (Περσική Σχολή 16ου αι.). Απεικονίζονται τρεις Σκακιστικές Συνθέσεις από µια Σκακιστική Πραγµατεία, Πρώιµη εποχή Σαφανιδών, β’ µισό του 16ου αιώνα, µελάνι σε χαρτί. Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.8, Ανώνυµος, Ευχαρίστηση, περ.1120-1140, Ψηφιδωτό. Saint-Savin, ψηφιδωτό στο εγκάρσιο κλίτος του ναού Saint-Savin. Pièces d’ échecs 1990, 35. Πίν.9, Ανώνυµος, Παρτίδα σκακιού, 30x30 εκ., 1143, Τοιχογραφία. Παλέρµο, παρεκκλήσι Palatina. Chess Arts, http://www.clubscacchigallarate.it/PopWinArt/Summary_Table.htm, (Πρόσβαση: 2/5/2004).

3

Πίν.10, Ανώνυµος, Παίζει ο κόκκινος και κερδίζει, (Aραβικό σκακιστικό πρόβληµα), 16ος αι. Saidy Anthony και Lessing Norman, 1974, 45. Πίν.11, Απεικονίζεται ένα χειρόγραφο για σκακιστικά προβλήµατα του Nicholes de S. Nicholaï της Λοµβαρδίας από το «Το παιχνίδι του σκακιού», αρχές του 14ου αι. Pièces d’ échecs 1990, 42. Πίν.12, Ανώνυµος, Το Μεγάλο Σκάκι (λεπτοµέρεια), fol. 82 V, απεικόνιση από το βιβλίο “Libro de los Juegos” ή “Libros del Axedrez, Dados et Tablas” του Alphonso X, 1283. Ακουαρέλα και φύλλο χρυσού. Σιέρα Γκουανταράµα, βιβλιοθήκη του µοναστηριού του St. Lorenze del Escorial. Finkenzeller, Ziehr και Bührer 1989, 109. Πίν.13, Ανώνυµος, Η επινόηση του σκακιού, fol. 2 v, απεικόνιση από το βιβλίο “Libro de los Juegos” ή “Libros del Axedrez, Dados et Tablas” του Alphonso X, 1283. Ακουαρέλα και φύλλο χρυσού. Σιέρα Γκουανταράµα, βιβλιοθήκη του µοναστηριού του St. Lorenze del Escorial. Finkenzeller, Ziehr και Bührer 1989, 15. Πίν.14, Πάνω εικ.: Ανώνυµος, Πρόβληµα 59, fol. 18 R, Ακουαρέλα και φύλλο χρυσού, απεικόνιση από το βιβλίο “Libro de los Juegos” ή “Libros del Axedrez, Dados et Tablas” του Alphonso X, 1283. Σιέρα Γκουανταράµα, βιβλιοθήκη του µοναστηριού του St. Lorenze del Escorial. http://games.rengeekcentral.com/prblms/F18R.html Κάτω εικ.: Ανώνυµος, Χειρόγραφο από το αραβικό ροµαντικό µυθιστόρηµα Hadīth Bayād wa Riāyd, πρώιµος 13ος αι. Πόλη του Βατικανού, Βιβλιοθήκη Apostolica Vaticana. Constable Olivia Remie, Chess and Courtly Culture in Medieval Castile: The Libro de ajedrez of Alfonso X, el Sabio, περ. Speculum, A Journal of Medieval Studies, Vol. 82, No. 2, Cambridge, Massachusetts, 2007, 307.

4

Πίν.15, Πάνω εικ.: Ανώνυµος, O Alphonso X συµβουλεύεται δύο σοφούς και υπαγορεύει το βιβλίο του στο γραφέα, fol. 1R, Ακουαρέλα και φύλλο χρυσού, απεικόνιση από το βιβλίο “Libro de los Juegos” ή “Libros del Axedrez, Dados et Tablas” του Alphonso X, 1283. Σιέρα Γκουανταράµα, βιβλιοθήκη του µοναστηριού του St. Lorenze del Escorial. Finkenzeller, Ziehr και Bührer 1989, 21. Κάτω εικ.: Ανώνυµος, Ο Alphonso X παίζει σκάκι, Πρόβληµα 18, fol. 17V, Ακουαρέλα και φύλλο χρυσού, απεικόνιση από το βιβλίο “Libro de los Juegos” ή “Libros del Axedrez, Dados et Tablas” του Alphonso X, 1283. Σιέρα Γκουανταράµα, βιβλιοθήκη του µοναστηριού του St. Lorenze del Escorial. Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.16, Ανώνυµος, Εργαστήριο κατασκευής σκακιερών και φιγούρων σκακιού, fol. 3 R, Ακουαρέλα και φύλλο χρυσού, απεικόνιση από το βιβλίο “Libro de los Juegos” ή “Libros del Axedrez, Dados et Tablas” του Alphonso X, 1283. Σιέρα Γκουανταράµα, βιβλιοθήκη του µοναστηριού St. Lorenze del Escorial. Holländer 2005, 39, εικ.19. Πίν.17, Ανώνυµος, Τρεις Μαυριτανές παίζουν σκάκι, Πρόβληµα 19, fol. 82 R, Ακουαρέλα και φύλλο χρυσού, απεικόνιση από το βιβλίο “Libro de los Juegos” ή “Libros del Axedrez, Dados et Tablas” του Alphonso X, 1283. Σιέρα Γκουανταράµα, βιβλιοθήκη του µοναστηριού του St. Lorenze del Escorial. Finkenzeller, Ziehr και Bührer 1989, 18. Πίν.18, Ανώνυµος, Μουσουλµάνος και Χριστιανός παίζουν σκάκι, Πρόβληµα 89, fol. 64R, Ακουαρέλα και φύλλο χρυσού, απεικόνιση από το βιβλίο “Libro de los Juegos” ή “Libros del Axedrez, Dados et Tablas” του Alphonso X, 1283. Σιέρα Γκουανταράµα, βιβλιοθήκη του µοναστηριού του St. Lorenze del Escorial. Finkenzeller, Ziehr και Bührer 1989, 153. Πίν.19, Ανώνυµος, Βαβυλώνα, Μικρογραφία, παράσταση από το “Tractatus de Ludo Scaccorum” του Jacobus de Cessolis, Tέλη 14ου αι. Μαδρίτη, Nationalbibliothek. Holländer 2005, 44. Πίν.20, Ανώνυµος, Απεικονίζεται ο Cessolis καθισµένος πίσω από µια σκακιέρα να διδάσκει τους µαθητές του. Παράσταση από το “Liber de Moribus Hominum et Officiis Nobilium ac Popularium, Super Ludo Scaccorum” του Jacobus de Cessolis, Tέλη 14ου αι.(;). Finkenzeller, Ziehr και Bührer 1989, 27.

5

Πίν.21, Ανώνυµος, Σκακιστές, Ιταλικής Σχολής. Παράσταση από την ιταλική έκδοση του Cessolis “Liber de Moribus Hominum et Officiis Nobilium ac Popularium, Super Ludo Scaccorum”, 14ος αι. Chantilly, Musée Condé. Παραχώρηση από The Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκερικµένη µελέτη. Πίν.22, Hans Schilling(;), Παραστάσεις από το Schachzabelbuch (Σκακιστική Αλληγορία) του Konrad von Ammenhausen, Πένα, χρώµα και µελάνι, 1467, 29,5x22 εκ. Εικ. αριστερά, Απεικονίζεται ο βασιλιάς Evil[d]meradoch. Finkenzeller, Ziehr και Bührer, 1989, 48. Εικ. δεξιά, «Πως ο “διδάσκαλος” Ξέρξης παράγγειλε να κατασκευάσουν τη σκακιέρα και τις φιγούρες της». Strouhal Ernst, Schach, Die Kunst des Schachspiels, Hamburg, 2000, 205, εικ.35. Πίν.23, Ανώνυµος, Η βασίλισσα Arabel διδάσκει στον Willehalm να παίζει σκάκι, Παράσταση από τον κώδικα του Willehalm, 1334, Μικρογραφία. Kassel πρώην Landesbibliothek. Yalom 2004, εικ.10. Πίν.24, Ανώνυµος, Ο Willehalm διδάσκει στη βασίλισσα Arabel το Χριστιανικό δόγµα, Παράσταση από τον κώδικα του Willehalm, 1334, Μικρογραφία. Yalom 2004, εικ.11. Πίν.25, Ανώνυµος, Απεικονίζεται ο άσωτος γιός µε µια πόρνη, 14ος αι. Ελεφαντοστέινη κασετίνα. Γαλλία. Yalom 2004, 136. Πίν.26, Ανώνυµος, Plenar του δούκα Otto der Milde από το θησαυρό των Γουέλφων, 14ος αι., Ίασπις και ορεία κρύσταλλος µε επίθετες ζωγραφικές παραστάσεις σε περγαµηνή πάνω σε χρυσό φόντο. Staatliche Museen zu Berlin, Kunstgewerbemuseum. Holländer 2005, 32. Πίν.27, Ανώνυµος, Απεικονίζεται µια παρτίδα σκακιού και ο µοναχός Deodatus, 14ος αι. Williams 2000, 90, εικ. πάνω. Πίν.28, Σχολής του Μπέργκαµο (Ιταλία), Ζευγάρι ευγενών παίζει σκάκι, α’ µισό 14ου αι., 67x51 εικ. Ιδιωτική συλλογή. Chess Arts, http://www.clubscacchigallarate.it/PopWinArt/Summary_Table.htm, (Πρόσβαση: 2/5/2004).

6

Πίν.29, Πάνω εικ.: Ανώνυµος, Χειρόγραφο από τα Κάρµινα Μπουράνα, περ. 1230. Bayerische Staatbibliothek, Μόναχο. Constable Olivia Remie, Chess and Courtly Culture in Medieval Castile: The Libro de ajedrez of Alfonso X, el Sabio, περ. Speculum, A Journal of Medieval Studies, Vol. 82, No. 2, Cambridge, Massachusetts, 2007, 307. Κάτω εικ.: Ανώνυµος, Χωρίς τίτλο, αρχές του 14ου αι., Μικρογραφία. Gizycki 1972, 68. Πίν.30, Ανώνυµος, Μικρογραφία από τον κώδικα Manesse-Απεικονίζεται ο µαρκήσιος Όθωνας ∆’ του Βραδεµβούργου να παίζει µε µια κυρία ανώτερης τάξης, αρχές του 14ου αι. Finkenzeller, Ziehr και Bührer 1989, 109 εικ. κάτω. Πίν.31, Ανώνυµος, Μικρογραφία από τον κώδικα Manesse-Απεικονίζεται ο µαρκήσιος Όθωνας ∆’ του Βραδεµβούργου να παίζει µε µια κυρία ανώτερης τάξης, 1330-40. Finkenzeller, Ziehr και Bührer 1989, 155, εικ. δεξιά. Πίν.32, Ανώνυµος, Ο Τριστάνος και η Ιζόλδη παίζουν σκάκι, Μικρές ελεφαντοστέινες θήκες καθρεπτών. 1. Περ.1320-40, Γαλλία. Οχάιο, The Cleveland Museum of Art. Παραχώρηση από το Cleveland Museum of Art για τη συγκεκριµένη µελέτη. 2. 14ος αι. Saidy και Lessing 1974, 69 εικ. πάνω. 3. 14ος αι. Παρίσι, Musée du Louvre. Παραχώρηση της Agence photo de la Réunion des musées nationaux RMN του Παρισιού για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.33, Ανώνυµος, Μεσαιωνικά κοµµάτια. Παρίσι, Cluny Museum. Murray, H. J. R., A history of chess, New York, 1913, 768. Πίν.34, Ανώνυµος, Ο Τριστάνος και η Ιζόλδη, 14ος αι., Ελεφαντοστέινο πλακίδιο και λεπτοµέρεια, Yalom 2004, 128-29.

7

Πίν.35, Πάνω εικ.: Ανώνυµος, Ιπτάµενη σκακιέρα, Μικρογραφία από το βιβλίο “Jeeste van Walewein en het vliegende Schaakbord”, περ.1250. Holländer 2005, 34. Κάτω εικ.: Ανώνυµος, Σταυροφόροι που αρνούνται να πολεµήσουν, 15ος αι., Μικρογραφία από το εικονογραφηµένο χειρόγραφο «Ιστορία του Ιερού Πολέµου» του Guillaume de Tyr. Βόρεια Γαλλία. Παρίσι, Bibliothèque Nationale. Bibliothèque Nationale de France (BNF), http://classes.bnf.fr/echecs/grand/3_15.htm, (Πρόσβαση: 9/6/2004). Πίν.36, Πάνω εικ.: Ανώνυµος, Παρτίδα σκακιού, περ.1370-1380, Μικρογραφία από ένα ιταλικό χειρόγραφο του µυθιστορήµατος “Guiron le Courtois”, Μιλάνο. Απεικονίζεται ο βασιλιάς Αρθούρος της Αγγλίας να παίζει σκάκι πιθανόν µε έναν από τους ιππότες της στρογγυλής τραπέζης. Pièces d’ échecs 1990, 41, εικ.26. Κάτω εικ.: Juan de Carrion, Απεικονίζεται ο ιππότης Cifar να παρατηρεί το αντίπαλο στρατόπεδο που παίζει σκάκι, 14ος αι., Μικρογραφία από το εικονογραφηµένο χειρόγραφο «Μυθιστόρηµα του ιππότη Cifar» της Καστίλης. Roman du chevalier. Castille. Miniature de Juan de Carrion. XIVe siècle, Le chevalier Cifar observe le camp ennemi jouer aux échecs. Παρίσι, Bibliothèque Nationale. Bibliothèque Nationale de France (BNF), http://classes.bnf.fr/echecs/grand/3_03htm, (Πρόσβαση: 9/6/2004). Πίν.37, Ανώνυµος, Απεικονίζονται βασιλιάδες να παίζουν σκάκι την ώρα που καταφθάνει ένας αγγελιαφόρος, χ.χ. Λονδίνο, British Library. Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.38, Ανώνυµος, Ο Lancelot στέλνει τη µαγική σκακιέρα στην Guinevere, Απεικόνιση από το «Ειδύλλιο του Lancelot της Λίµνης», 14ος αι. Βόρεια Γαλλία. Yalom 2004, εικ.9. Πίν.39, Ανώνυµος, Πάνω εικ.: Λεπτοµέρεια τοιχογραφίας από το δωµάτιο του πρώτου ιδιοκτήτη Tommaso Davizzi, 1395. Φλωρεντία. Κάτω εικ.: Το δωµάτιο του πρώτου ιδιοκτήτη Tommaso Davizzi, 1395. Φλωρεντία. Welch, Evelyn, Art and Society in Italy 1350-1500, Oxford History of Art, Oxford New York, 1997, 295.

8

Πίν.40, Ανώνυµος, 1395, Τοιχογραφία από το δωµάτιο του πρώτου ιδιοκτήτη Tommaso Davizzi, απεικόνιση της γυναίκας του δούκα της Βουργουνδίας ενώ παίζει σκάκι µε το νεαρό Ιππότη-Ο Ιππότης αποφεύγει την αποπλάνηση της γυναίκας. Φλωρεντία. Welch, Evelyn, Art and Society in Italy 1350-1500, Oxford History of Art, Oxford New York, 1997, 296.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α’

15ος και 16ος αιώνας 41-89

Πίν.41, Ανώνυµος, Ο Οδυσσέας παίζει σκάκι, Έγχρωµη παράσταση από το “Livre de la Cité des Dames” της Christine de Pizan, Ακουαρέλα και φύλλο χρυσού, 1410-15. Schafroth 2002, 61. Πίν.42, Ανώνυµος, Ο Οδυσσέας παίζει σκάκι, Έγχρωµη παράσταση από το “Livre de la Cité des Dames” της Christine de Pizan, 15ος αι. Sunshine for Women, Christine de Pizan, 1365-περ.1430, http://www.pinn.net/~sunshine/march99/pizan3.html, (Πρόσβαση: 22/8/2005). Πίν.43, Από την οµάδα καλλιτεχνών Masters του Dirc van Delf, Xειρόγραφο του έργου του Dirc van Delf “Tafel van der Kersten Ghelove: Somerstuc”, 1400-10, Ακουαρέλα και φύλλο χρυσού. Schafroth 2002, 72. Πίν.44, Ανώνυµος, Απεικονίζεται ο βασιλιάς Jeremodath να παίζει σκάκι µε ένα φιλόσοφο, 15ος αι., Γαλλική µικρογραφία. Gizycki, Jerzy, Sachy, Vsech Dob a Zemi, Prace, Praha, 1975, 243. Πίν.45, Ανώνυµος, Ο Βασιλιάς Λουδοβίκος ΧΙ παίζει σκάκι στα κάστρα του Plessis-les-Tours, τέλη του 15ου αι., Γαλλική µικρογραφία. Gizycki 1972, 206. Πίν.46, Πάνω εικ.: Ανώνυµος, Απεικονίζεται ο σουλτάνος της Baudres, από το βιβλίο του Jean Wauquelin, β’ µισό 15ου αι., Μικρογραφία. Finkenzeller, Ziehr και Bührer 1989, 176-177. Κάτω εικ.: Ανώνυµος, Απεικονίζεται ο Cassiel και η Phésona να παίζουν σκάκι, από το βιβλίο του Jean Wauquelin, β’ µισό 15ου αι., Μικρογραφία. Bibliothèque Nationale de France (BNF), http://classes.bnf.fr/echecs/grand/3_13.htm, (Πρόσβαση:9/6/2004).

9

Πίν.47, Ανώνυµος, Χωρίς τίτλο, Μικρογραφία από το χειρόγραφο του Τζοβάνι Βοκάκιου «∆εκαήµερο», 1432. Παρίσι, Bibliothèque de l’Arsenal. Pièces d’ échecs 1990, 45, εικ.28. Πίν.48, Ανώνυµος, Χωρίς τίτλο, 15ος αι. Μοντένα, Biblioteca Estense. Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.49, Ανώνυµος, Παρτίδα σκακιού που καταλήγει σε δολοφονία, περ.1462-1470, Μικρογραφία ενός χειρογράφου του “Renaut de Montauban”, αντιγραµµένο και εικονογραφηµένο στη Μπριζ. Παρίσι, Bibliothèque de l’Arsenal. Pièces d’ échecs 1990, 33, εικ.Α. Πίν.50, Jean le Tavernier, Χωρίς τίτλο, Μικρογραφία. Gizycki, Jerzy, Sachy, Vsech Dob a Zemi, Prace, Praha, 1975, 205. Πίν.51, Ζωγράφος E. S., Σκακιστές στον κήπο ή Ο ερωτικός κήπος, περ.1445-50, Χαλκογραφία. Finkenzeller, Ziehr και Bührer 1989, 34, εικ. αριστερά. Πίν.52, Ανώνυµος, τµήµα ταπισερί µε απεικόνιση του Ερωτικού Κήπου, 1470. Finkenzeller, Ziehr και Bührer 1989, 164. Πίν.53, Η Σκηνή του «Ποτού του Έρωτα», O Τριστάνος και η Ιζόλδη παίζοντας σκάκι, 15ος αι., Μικρογραφία. Παρίσι, Bibliothèque Nationale. Holländer 2005, 28. Πίν.54, Πάνω εικ., Ανώνυµος, Μικρογραφία από την ποιητική συλλογή του Alain Chartier, Γαλλία 1460-70. Yalom 2004, 145. Κάτω εικ., Ανώνυµος, Μικρογραφία από γαλλικό χειρόγραφο, περ.1450. Strouhal Ernst, Schach, Die Kunst des Schachspiels, Hamburg, 2000, 209, εικ.39. Πίν.55, W. T. Fry, Παρτίδα σκακιού, περ.1500-1505. Αρχική µικρογραφία ενός χειρογράφου του “Livre des Echecs Amoureux Moralisés” του Evrart de Conty, Γαλλικό χειρόγραφο 143, φύλλο 1. Παρίσι, Bibliothèque Nationale. Pièces d’ échecs 1990, 34, εικ.B. Πίν.56, Αποδίδεται στον Girolamo da Cremona, Οι σκακιστές ή Η παρτίδα του σκακιού, περ.1475-80, Tέµπερα σε γαµήλιο ξύλινο κιβώτιο. Νέα Υόρκη, The Metropolitan Museum of Art. Finkenzeller, Ziehr και Bührer 1989, 172.

10

Πίν.57, Hans Müelich (ή Mielich), Γαµήλιος αγώνας, 1552, Έγχρωµη µικρογραφία, 20,5x15,4 εκ., Χρονολογηµένος. Μόναχο, Bayerische Staatsbibliothek. Finkenzeller, Ziehr και Bührer 1989, 173. Πίν.58, Lucas van (ή Lucas Jacobsz ή Lucas Huyghensz) Leyden, Σκακιστές ή Παρτίδα σκακιού, περ.1508, Λάδι σε πάνελ. Βερολίνο, Berlin National Gallery. Finkenzeller, Ziehr και Bührer 1989, 40. Πίν.59, Giulio Campi, Παρτίδα σκακιού, 1550, Λάδι σε καµβά, 90x127 εκ. Τορίνο, Μουσείο Civico Arte Moderna. Chess Arts, http://www.clubscacchigallarate.it/PopWinArt/Summary_Table.htm, (Πρόσβαση: 2/8/2005). Πίν.60, Ανώνυµος, Απεικονίζεται ο Rama να παίζει Parcheesi µε τη γυνάικα του Sita. Κυνήγι χρυσού ελαφιού. Ο Ravana βάζει σε πειρασµό την Sita, 1450-75, Ακουαρέλα σε χαρτί, 10,4Χ23,2 εκ. Σαν Ντιέγκο, San Diego Museum of Art. Παραχώρηση από το San Diego Museum of Art για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.61, Ανώνυµος, Απεικονίζεται ο Rama να παίζει σκάκι(;) µε τη γυναίκα του Sita. Williams 2000, 92, εικ. πάνω. Πίν.62, εικ.1: Τετραµερές σκάκι. Βασισµένος στον Raghunandana. Murray, H. J. R., A history of chess, New York, 1913, 69. εικ.2: Η σκακιέρα του βυζαντινού «ζατρικίου». Burckhardt, 1993, 38, εικ.7. Πίν.63, Albertus Pictor, Η Παρτίδα µε τον Θάνατο, β’ µισό 15ου αι., Τοιχογραφία. Täby, Ναός Täby. Finkenzeller, Ziehr και Bührer 1989, 35, εικ. µεσαία. Πίν.64, Σκηνή από τη Σουηδική ταινία Η Έβδοµη Σφραγίδα του Ingmar Bergman, 1957. Gizycki 1972, 161.

11

Πίν.65, Εικ.1, Ζωγράφος “BR”, Σκάκι µε τον Θάνατο ή Ο Θάνατος κάνει µατ στον βασιλιά, περ.1480/90, Χαλκογραφία, Υπογραφή: BR. Holländer 2005, 40. Εικ.2, Melchior και Matthäus Küsel, Ο Θάνατος σαν µαιτρ σκακιού, 1657, Χαρακτικό, Augsburg. Strouhal Ernst, Schach, Die Kunst des Schachspiels, Hamburg, 2000, 222, εικ.56. Εικ.3, Gabriel Ehinger, 1686, Χαλκογραφία από το έργο του Johann Beck Leich-Begängnus/Der Weiland Wohl=Edlen/Hoch=Ehren und Tugendreichen Frawen Reginae Barbarae Ammaninn, Augsburg. Strouhal Ernst, Schach, Die Kunst des Schachspiels, Hamburg, 2000, 223, εικ.57.

Πίν.66, Karl Truppe, H ζωή είναι νικητής, Σκάκι µε τον Θάνατο, 1942. Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/arte/arte_c.htm, (Πρόσβαση: 14/2/2004). Πίν.67, Karl Truppe, Σκάκι µε τον Θάνατο, 1942. Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/arte/arte_c.htm, (Πρόσβαση: 14/2/2004). Πίν.68, Zainer Günther, Παρτίδα σκακιού, Ξυλογραφία-από την πρώτη τυπωµένη έκδοση του “Goldene Spiel” του Maitre Ingold, 1472. Pièces d’ échecs 1990, 46, εικ.29.

Πίν.69, Ανώνυµος, Απεκονίζεται ο Cessolis ως δάσκαλος, Ξυλογραφία, εικόνα από το βιβλίο “The Game of Chesse”, που τύπωσε ο William Caxton, 1474. Holländer 2005, 42. Πίν.70, Ανώνυµος, Απεικονίζεται ο Cessolis να διδάσκει στον βασιλιά σκάκι, Ξυλογραφία από το βιβλίο “The Game and Playe of Chesse” του Caxton, 1474. Saidy και Lessing 1974, 34 εικ. κάτω. Πίν.71, Ανώνυµος, Απεικονίζεται µια παρτίδα σκακιού και αλληγορικές µορφές που αναπαριστούν τις φιγούρες του σκακιού. Πρώτη τυπωµένη έκδοση της γαλλικής µετάφρασης του “Echecs moralisés” του Cessolis από τον Jehan de Vignay. Τυπώθηκε το 1504. Ξυλογραφία. Pièces d’ échecs 1990, 47, εικ.30. Πίν.72, Ανώνυµος, Χωρίς τίτλο, χ.χ., Ξυλογραφία από το βιβλίο του Cessolis που εκδόθηκε στη Φλωρεντία (1493-94) µε τίτλο “Libro di Giuocho di Sacchi Intitulato de Costumi degli Huomini et degli Officii de Nobili”. Williams 2000, 31 εικ. πάνω.

12

Πίν.73 «Ζωγράφος του Πετράρχη» (Hans Weiditz ;), Ξυλογραφία από το έργο του Πετράρχη “Von der Artzney bayder Glück des guten und widerspenstigen”, Augsburg, 1532, 19x29,5 εκ. Holländer 2005, σελ. 90, εικ.62. Πίν.74, Jan Theodor de Bry, τέλη του 16ου - αρχές του 17ου αι., Xαλκογραφία από το “Proscenium Vitae Humanae, sive Emblemata Secularum” (1627), 11,4x8,5 εκ. Aνεστραµµένη και επεξεργασµένη απόδοση του χαρακτικού το οποίο ανάγεται στον Pieter Breughel τον πρεσβύτερο. Holländer 2005, 90, εικ.63. Πίν.75, Ανώνυµος, Τίτλος σελίδας από την 1η έκδοση του ποιήµατος του Jan Kochanowski µε τίτλο «Σκάκι» στα πολωνικά (περ.1564), χ.χ., Ξυλογραφία. Gizycki 1972, 241. Πίν.76, Ανώνυµος, Έγχρωµη απεικόνιση από ιταλικό χειρόγραφο, περ.1730. Saidy και Lessing 1974, 62 εικ. κάτω αριστερά. Πίν.77, Αριστερή εικ.: Εξώφυλλο του πρώτου σκακιστικού ιταλικού βιβλίου “Llibro da imparare giocare a scachi et de belitissimi Partiti […]” του Pedro Damiano, Ρώµη, 1512, Ξυλογραφία.. Πλεύρης Κώστας, Σκάκι, Φύσις και Ιστορία, Αθήνα, 1993, 79. ∆εξιά εικ.: Ανώνυµος, Τίτλος σελίδας του βιβλίου του Arthur Saul “Famous game of Chesse-play” (1614), χ.χ., Ξυλογραφία. Saidy και Lessing 1974, 62, εικ. κάτω. Πίν.78, Απεικόνιση της εξέλιξης των φιγούρων του σκακιού από το 1480 έως το 1874. Keats 1985, 230-31. Πίν.79, Απεικόνιση της εξέλιξης των φιγούρων του σκακιού από το 1480 έως το 1874. Keats 1985, 231. Πίν.80, Paris Bordone, Οι Σκακιστές, περ.1550, Λάδι σε καµβά, 112x181 εκ., Βερολίνο, Staatliche Museen zu Berlin, Gemäldegalerie. Holländer 2005, 74. Πίν.81, Sophonisba (ή Sofonisba) Anguisciola (ή Angussola ή Anguissola ή Anguiscinola), Τρεις αδελφές της Sophonisba Anguisciola παίζουν σκάκι ή Παρτίδα σκακιού στην ύπαιθρο ή Η Lucia, η Minerva και η Europa Anguissola παίζουν σκάκι, 1555, Λάδι σε καµβά, 72x97 εκ., Χρονολογηµένος και ενυπόγραφος. Βαρσοβία, Museum Narodowe. Schafroth 2002, 78.

13

Πίν.82, Giovanni Battista Leonetti, περ.1800, 26,5x24 εκ., Τρεις αδελφές της Sophonisba Anguisciola παίζουν σκάκι ή Παρτίδα σκακιού στην ύπαιθρο, Χαλκογραφία. Βασισµένη στο έργο της Sophonisba Anguissola Τρεις αδελφές της Sophonisba Anguisciola παίζουν σκάκι ή Παρτίδα σκακιού στην ύπαιθρο ή Η Lucia, η Minerva και η Europa Anguissola παίζουν σκάκι, 1555, Ενυπόγραφη. Holländer 2005, 68. Πίν.83, Ανώνυµος, Απεικονίζεται η οικογένεια Windsor, 1568. Williams 2000, 34, εικ. πάνω. Πίν.84, Aποδίδεται στον Ludovico Carracci, Σκακιστές, περ.1590, Λάδι σε καµβά, 94x104 εκ. Staatliche Museen zu Berlin, Gemäldegalerie. Ιδιοκτησία του Kaiser-Friedrich-Museums-Verein. Finkenzeller, Ziehr και Bührer 1989, 162. Πίν.85, Αποδίδεται στον Jan Cornelisz Vermeyen, Ο Johann Friedrich «ο µεγαλόψυχος» παίζοντας σκάκι κατά τη διάρκεια της φυλάκισής του στις Βρυξέλλες, περ.1550, Λάδι σε ξύλο, 68,6-70,5x90,5-91,4 εκ. Holländer 2005, 66, εικ.46. Πίν.86, Peter Troschel. Απεικονίζεται ο Johann Friedrich «ο µεγαλόψυχος», δεξιά και στη µέση ο δούκας Ernst ΙV του Braunschweig-Grubenhagen να παίζουν σκάκι, 1645, Χαλκογραφία, 16,5x23,5 εκ. Βασισµένη στον Christian Richter. Holländer 2005, 73, εικ.54. Πίν.87, I. S. (Johannes Samuel) Blaettner, Ο Johann Friedrich “ο µεγαλόψυχος” µαθαίνει για τη θανατική του καταδίκη ενόσω παίζει σκάκι, β’ µισό 17ου αι., Λάδι σε καµβά, 55x65 εκ., Yπογραφή: “I. S. Blaettner inve. et pinxit”. Holländer 2005, 83. Πίν.88, Heinrich Wilhelm Tischbein, Χωρίς τίτλο, 1784, Ελαιογραφία, 170x246 εκ., Ενυπόγραφος. Thueringen, Μουσείο Gotha (Schloss Friedenstein). Schach in der Kunst, http://www.schachverein-goerlitz.de/Foren/Gallery/galerie.htm, (Πρόσβαση: 8/2/2005). Πίν.89, Daniel Chodowiecki, Απεικονίζεται ο Conrad της Σουάµπια και ο Frederick της Βάδης να µαθαίνουν για τη θανατική τους καταδίκη ενόσω παίζουν σκάκι, Ύστερος 18ος αι., Χαρακτικό. Gizycki 1972, 320.

14

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β’ 17ος -18ος αιώνας

90-157

Πίν.90, Ανώνυµος, Σελίδα τίτλου του κεφαλαίου του: Das Schach=oder König=Spiel του δούκα August του Braunschweig-Lüneburg (Selenus), Λειψία 1616, χ.χ., Χαλκογραφία(;). Holländer 2005, 76, εικ.49 (µεσαία).

Πίν.91, Ανώνυµος, Σελίδα τίτλου του κεφαλαίου του: Das Schach=oder König=Spiel του δούκα August του Braunschweig-Lüneburg (Selenus), για την Rythmomachia, Λειψία 1616, χ.χ., Χαλκογραφία(;). Holländer 2005, 76, εικ.49a. Πίν.92, Πάνω εικ.: Λεπτοµέρεια της κάτω εικόνας. Κάτω εικ.: Lukas Kilian, φύλλο τίτλου του: Das Schach=oder König=Spiel (Το Σκάκι ή Βασιλικό Παιχνίδι) του δούκα August του Braunschweig-Lüneburg (Selenus), Λειψία 1616, χ.χ., Χαλκογραφία. Holländer 2005, 76, εικ.49 (πάνω). Πίν.93, Jacob van der Heyden, Απεικονίζεται ο δούκας August της Braunschweig-Lüneburg (Selenus) να παίζει σκάκι, Λειψία 1616, χ.χ., Χαλκογραφία, Ενυπόγραφος. Holländer 2005, 77, εικ.51. Πίν.94, Ανώνυµος, Σελίδα τίτλου γερµανικού χειρογράφου 1650. Το έργο είναι βασισµένο σε ένα χαρακτικό του Das Schach=oder König=Spiel του δούκα August του Braunschweig-Lüneburg (Selenus),. Saidy, Anthony και Lessing, Norman, 1974, 69, εικ. πάνω. Πίν.95, Ανώνυµος, Τίτλος σελίδας του θεατρικού έργου “A Game at Chaess” του Thomas Middleton που παρουσιάστηκε στο Globe Theatre του Λονδίνου το 1624, χ.χ., 18,4x14,6 εκ. Λονδίνο, British Museum. Gizycki 1972, 193. Πίν.96, Αριστερή εικ.: Matthäus Küsel, Παράσταση από το βιβλίο του Christoph Weickhmann: Neu-erfundenes Grosses Königs-Spihl, Ulm, 1664. Χαλκογραφία. Βασισµένη στο φύλλο τίτλου του Jonas Arnold. Holländer 2005, 80, εικ.53. Εικ. πάνω δεξιά: Σχέδιο της σταυροειδούς σκακιέρας της αριστερής εικ. Gizycki 1972, 71. Εικ. κάτω δεξιά: Σχέδιο τετραµερούς σκακιού παρόµοιο µε εκείνο που παρουσιάζεται στην αριστερή εικόνα, αλλά µε µικρότερο έδαφος για κάθε παράταξη. Gizycki 1972, 88, εικ. αριστερά.

15

Πίν.97, Αποδίδεται στον Karel van Mander I ή στον γιο του, Karel van Mander II, O Σαίξπηρ και ο Μπεν Τζόνσον παίζοντας σκάκι, περ.1603, Λάδι σε καµβά, 78,1x96,5 εκ. Ιδιωτική συλλογή. Holländer 2005, 97. Πίν.98, Πάνω εικ.: Φιγούρες σκακιού από τη σκακιέρα του πίν.97. Το πέµπτο κοµµάτι αντιστοιχεί στον Πύργο. Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Κάτω εικ.: Φιγούρες σκακιού από τον Randle Holme. Το πάνω τµήµα του Πύργου (τρίτο κοµµάτι από δεξιά της πάνω σειράς) µοιάζει µε τον Πύργο της παρτίδας. Murray, H. J. R., A History of Chess, New York, 1913, 772. Πίν.99, Alfred Woolmer, O Ferdinand και η Miranda (από την «Τρικυµία» του Σαίξπηρ), χ.χ., Λάδι σε καµβά Νόρθαµπτονσάιρ, Kettering, Alfred East Gallery Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.100, Lucy Madox Brown, O Ferdinand και η Miranda (από την «Τρικυµία» του Σαίξπηρ), 19ος αι., Λάδι σε καµβά. Ιδιωτική συλλογή. The Bridgeman Art Library, Image Search, http://www.bridgeman.co.uk/search/s_results.asp?name=&passwd=&search=TEMPEST&page=&order=5&view=2&stype=all, (πρόσβαση: 15/7/2005). Πίν.101, Edward Reginald Frampton, O Ferdinand και η Miranda (από την «Τρικυµία» του Σαίξπηρ), χ.χ., Ζωγραφική σε καµβά. Eνυπόγραφος. Finkenzeller, Ziehr και Bührer 1989, 165. Πίν.102, Alexandre Cingria, O Ferdinand και η Miranda (από την «Τρικυµία» του Σαίξπηρ), β’ τέταρτο 20ού αι., Γκουάς σε έγχρωµη λιθογραφία σε λευκό χαρτί, 36,9x26,4 εκ., Ενυπόγραφος. Ville de Genève, Musèes d’art et d’ histoire. Παραχώρηση από τα Musèes d’art et d’histoire της Ville de Genève για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.103, John Henry Frederick Bacon, O Ferdinand και η Miranda (από την «Τρικυµία» του Σαίξπηρ), 20ός αι. Iδιωτική συλλογή. The Bridgeman Art Library, Image Search, http://www.bridgeman.co.uk/search/s_results.asp?name=&passwd=&search=TEMPEST&page=&order=5&view=2&stype=all, (πρόσβαση: 15/7/2005).

16

Πίν.104, Lubin Baugin, Νεκρή φύση µε σκακιέρα, 1630, Λάδι σε πάνελ, 55x73 εκ. Παρίσι, Musée du Louvre. Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.105, Ανώνυµος, Ματαιότητα, 17ος αι., Λάδι σε καµβά. Παρίσι, Musée du Louvre. Παραχώρηση της Agence photo de la Réunion des musées nationaux RMN του Παρισιού για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.106, Jean Jovenau, Νεκρή φύση µε γάτα, χ.χ. Αγία Πετρούπολη, Hermitage. Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.107, Εξώφυλλο Αγγλικής µετάφρασης του"Scacchia Ludus or The Game of Chess" του Marcus Hieronymus Vida που κυκλοφόρησε το 1736. Another view on Chess, Vida's Scacchia Ludus, http://history.chess.free.fr/vida.htm, (Πρόσβαση: 25/4/2005). Πίν.108, Alessandro Varotari Padovanino, Ο Άρης και η Αφροδίτη παίζουν σκάκι, περ.1630/40, Λάδι σε καµβά, 99x118 εκ. Oldenburg, Landesmuseum für Kunst - und Kulturgeschichte Augusteum. Holländer 2005, 85, εικ.55a. Πίν.109, Theodoor Rombouts, Οι παίκτες του ταβλιού, 1634, Λάδι σε καµβά, 160x235 εκ. Βόρεια Καρολίνα, North Carolina Museum of Art. ART FOR APRIL DAY BY DAY, section of ART “4” “2”-DAY (art for today), http://www.safran-arts.com/42day/art/art4sep/14rombou/bakgamon.html, (Πρόσβαση: 11/1/2006). Πίν.110, Giulio Benso, Απεικονίζεται το Σκάκι µπροστά από την Τροία, Σχέδιο µε πενάκι, περ.1637-1639, 33x47,4 εκ. Holländer 2005, 78, εικ.52. Πίν.111, Ανώνυµος, Απεικονίζεται ένα Ζωντανό Σκάκι στη γαλλική αυλή, 1640, Χαλκογραφία. Gizycki 1972, 192. Πίν.112, Henri Pierre Picou, Ινδικό παιχνίδι σκακιού, 1876, Λάδι σε καµβά, 281,9Χ190,5, Ιδιωτική συλλογή. Società Scacchistica Gallaratese, Chess Arts, http://www.clubscacchigallarate.it/PopWinArt/Summary_Table.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004).

17

Πίν.113, Εξώφυλλο του αγγλικού περιοδικού “Mechanics’ Magazine”, 1931, µε πρόταση ενός ανώνυµου επιστολέα για σκηνικό Ζωντανού σκακιού. Wilson, Fred, 1981, 20, εικ.37. Πίν.114, Ανώνυµος, Ζωντανό Σκάκι στο σπίτι του βαρόνου Caspar Voght, 1817, Γκουάς πάνω σε µολύβι, 24,8x9,5 εκ. Holländer 2005, 267, εικ.264. Πίν.115, Michelangelo Merisi da Caravaggio, Οι χαρτοκλέφτες, 1594, Λάδι σε καµβά, 127,3Χ161 εκ. Τέξας, Fort Worth, Kimbell Art Museum. The Metropolitan Museum of Art, Caravaggio (Michelangelo Merisi) (1571-1610) and his Followers, http://www.metmuseum.org/toah/hd/crvg/hd_crvg.htm, (Πρόσβαση: 2/2/2006). Πίν.116, Georges de la Tour, Ο χαρτοκλέφτης, περ.1635, Λάδι σε καµβά, 106x146 εκ. Παρίσι, Musée du Louvre. Georges de La Tour, Olga's Gallery, http://www.abcgallery.com/L/latour/latour.html, (Πρόσβαση: 14/8/2005). Πίν.117, Jean-Louis-Ernest Meissonier, Το τέλος της παρτίδας των χαρτιών, 1856, Λάδι σε πάνελ, 22,2Χ18 εκ., Χρονολογηµένος και ενυπόγραφος. Βαλτιµόρη, Walters Art Gallery. Humanities Web, Ernest Meissonier Selected Works, http://www.humanitiesweb.org/human.php?s=g&p=c&a=s&ID=32&page=2, (Πρόσβαση: 2/3/2005). Πίν.118, Matthäus Merian, Ο Ρωµαίος αυτοκράτορας Βαλεντινιανός παίζει σκάκι µε τον Anicius Maximus, πριν το 1658. Φιλοτεχνήθηκε για το έργο του Johann Ludwig Gottfried “Historische Chronica, Oder Beschreibung der Fürnemsten Geschichten/so sich von Anfang der Welt biß auff das Jahr Christi 1619 zugetragen” και κυκλοφόρησε το 1657. Χαλκογραφία. Holländer 2005, 81. Πίν.119, Gaspare Traversi, ∆ιαµάχη για το σκάκι ή ∆ιαµάχη σκακιστών, 18ος αι., 129,5x181,6 εκ. Web Gallery of Art, Traversi, Gaspare, http://www.wga.hu/frames-e.html?/html/t/traversi/, (Πρόσβαση: 17/4/2004). Πίν.120, John Beaufain Irving, Φινάλε, 1876. About.com:Chess, http://chess.about.com/od/artliterature/ig/Chess-in-the-Artists-Eye/aa06l23j.htm, (Πρόσβαση: 2/8/2004).

18

Πίν.121, Ανώνυµος, Σατιρική απεικόνιση µε ένα λιοντάρι και µία αντιλόπη που παίζουν senet, περ.1100 π.Χ. Αίγυπτος, Θήβα. Gizycki 1972, 77. Πίν.122, Ανώνυµος, Απεικονίζονται δύο πίθηκοι να παίζουν ένα επιτραπέζιο παιχνίδι, α’ µισός του 13ου αι., Κιονόκρανο καθεδρικού Ναού, Naumburg. Γερµανία, Naumburg. Gizycki 1972, 346. Πίν.123, ∆ιακοσµητικό ανάγλυφο πλακίδιο τσέχικης βιοµηχανίας. Απεικονίζεται µία αλεπού και ένας λύκος µε µια σκακιέρα ανάµεσα τους, 15ος αι. Gizycki 1972, 310. Πίν.124, Ανώνυµος, Χωρίς τίτλο, 17ος αι., Γαλλικό σχέδιο. Gizycki 1972, 353, εικ. δεξιά. Πίν.125, Paul A. Weber, Ο πίθηκος έκανε την κίνησή του, 20ός αι., Υπογραφή: WP Finkenzeller, Ziehr και Bührer 1989, 135, εικ. κάτω. Πίν.126, Ανώνυµος, Εικονογράφηση για το παραµύθι Αραβικές νύχτες, Γαλλική έκδοση του 1860. Gizycki 1972, 353, εικ. δεξιά. Πίν.127, Μaria Orlowska-Gabrys Εικονογράφηση για το παραµύθι Αραβικές νύχτες, Πολωνική έκδοση, 20ος αι. Πίν.128, Ανώνυµος, Γατάκια παίζουν σκάκι, Αγγλικής Σχολής, περ.1860, Λονδίνο, Iona Antiques. Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.129, Ανώνυµος, Η παρτίδα σκακιού, Αγγλικής Σχολής, 20ός αι., Χρωµολιθογραφία Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.130, Agnes Augusta Talboys, Γάτες µε σκακιέρα, χ.χ., Ενυπόγραφος. Μπρίστολ, Bristol City Museum and Art Gallery. Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.131, Ανώνυµος, Χωρίς τίτλο, χ.χ. Εορταστικό γερµανικό ταχυδροµικό δελτάριο. Ταχυδροµήθηκε στις 27/8/1942. Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/collezione/giocatori/giocatori_020.htm, (Πρόσβαση: 14/2/2004).

19

Πίν.132, Ανώνυµος, Χωρίς τίτλο, χ.χ. Αµερικανικό ταχυδροµικό δελτάριο. Ταχυδροµήθηκε στις αρχές του 20ού αι. Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/collezione/giocatori/giocatori_020.htm, (Πρόσβαση: 14/2/2004). Πίν.133, Ανώνυµος, Χωρίς τίτλο, χ.χ. Ταχυδροµικό δελτάριο. Ταχυδροµήθηκε το 1929. Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/collezione/giocatori/giocatori_019.htm, (Πρόσβαση: 14/2/2004). Πίν.134, W. E. Spradbery, Χωρίς τίτλο, Το σχέδιο κυκλοφόρησε σε ένα από τα περιοδικά µεγάλου µεγέθους “Chess Pie”. Συνολικά εκδόθηκαν τρία τεύχη (1922, 1927 και 1936). Gizycki 1972, 162, εικ. κάτω.

Πίν.135, Pierre Richer, Αµήχανος Ισπανός, περ. 1660-1670, Γαλλικό σχέδιο. Gizycki 1972, 162, εικ. πάνω. Πίν.136, Ανώνυµος, Απεικονίζεται ο Λουδοβίκος ΙΣΤ’ να παίζει σκάκι µε ένα αξιωµατικό της φρουράς, χ.χ., Έγχρωµη εικόνα. Finkenzeller, Ziehr και Bührer 1989, 49. Πίν.137, Cornelis de Man, Οι σκακιστές, περ.1670, 97,5x85 εκ., Ενυπόγραφος. Βουδαπέστη, Budapest Museum of Fine Arts. Παραχώρηση από το Budapest Museum of Fine Arts για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.138, Sélot, Ο πρίγκηπας Eduard de Beaujeu παίζει σκάκι µε τη δεσποινίδα Bessée, 17ος αι. 22x15,5 εκ., Ενυπόγραφος. Gizycki, Jerzy, Sachy, Vsech Dob a Zemi, Prace, Praha, 1975, 208. Πίν.139, Ανώνυµος, Χωρίς τίτλο, α’ µισό 15ου αι., Βιτρό 55x55 εκ. Villefrance-sur-Saône, Hôtel de la Bessée. Yalom 2004, εικ.12. Πίν. 140, Adriaan van der Werff, Κυρία και ευγενής παίζουν σκάκι» ή Παρτίδα σκακιού, περ.1680, 34,5Χ26 εκ., Ενυπόγραφος. ∆ρέσδη, Πινακοθήκη. Gizycki, Jerzy, Sachy, Vsech Dob a Zemi, Prace, Praha, 1975, 341. Πίν.141, Ανώνυµος, Ο Dr. Φραγκλίνος και η Lady Howe παίζουν σκάκι ή Η Lady Howe κάνει µατ στον Βενιαµίν Φραγκλίνο, µετά το 1774, Ενυπόγραφος. Saidy, Lessing, 1974, 15.

20

Πίν.142, Πάνω σειρά: Karl Gottlieb Windisch, Απεικόνιση του Αυτόµατου Σκακιστή σε χαρακτικά από την εργασία του “Briefe über den Schachspieler des Hrn. von Kempelen”, 1783. Library Company of Philadelphia. Levitt Gerald M., The Turk, Chess Automation, Jefferson, North Carolina, 2000, 15, 16, 17. Μεσαία σειρά: Βαρόνος Joseph Friedrich zu Racknizt, Απεικόνιση του Αυτόµατου Σκακιστή σε χαρακτικά από την εργασία του “Ueber den Schachspieler des Herrn von Kempelen und dessen Nachbildung”, 1789. Library Company of Philadelphia. Levitt Gerald M., The Turk, Chess Automation, Jefferson, North Carolina, 2000, 34, 35, 36. Κάτω εικ.: Βαρόνος Joseph Friedrich zu Racknizt, Κατασκευαστική λεπτοµέρεια από τον Αυτόµατο Σκακιστή, Χαρακτικό από την εργασία του “Ueber den Schachspieler des Herrn von Kempelen und dessen Nachbildung”, 1789. Library Company of Philadelphia. Levitt Gerald M., The Turk, Chess Automation, Jefferson, North Carolina, 2000, 115. Πίν.143, Robert Willis, Απεικόνιση του Αυτόµατου Σκακιστή σε χαρακτικά από την εργασία του “An attempt to analyse the Automaton Chess Player of Mr. De Kempelen”, 1821. Library Company of Philadelphia. Levitt Gerald M., The Turk, Chess Automation, Jefferson, Carolina, 2000, 121, 122, 123, 124. Πίν.144, Gamaliel Bradford, Απεικόνιση του Αυτόµατου Σκακιστή σε λιθογραφίες από την εργασία του “The History and Analysis of the supposed Automaton Chess Player, of M. De Kempelen”, 1826, βασισµένες στην εργασία του Robert Willis “An attempt to analyse the Automaton Chess Player of Mr. De Kempelen”, 1821. Library Company of Philadelphia. Levitt Gerald M., The Turk, Chess Automation, Jefferson, North Carolina, 2000, 128. Πίν.145, Ανώνυµος, Απεικόνιση του Αυτόµατου Σκακιστή σε χαρακτικό. ∆ηµοσιεύθηκε στο αγγλικό εβδοµαδιαίο περιοδικό “Punch” στις 7/2/1846. Collection of Manfred Mittlebach. Levitt Gerald M., The Turk, Chess Automation, Jefferson, North Carolina, 2000, 140. Πίν.146, Antoni Uniechowski, Ο Ναπολέων παίζει σκάκι µε τον Αυτόµατο, 1956, Έγχρωµο σχέδιο, Υπογραφή: AU. Gizycki 1972, 136+1.

21

Πίν.147, Απεικονίζεται σκηνή από τη ταινία Ο Σκακιστής, βασισµένη στη νουβέλα του H. Dupuy-Mazuel. Ο ηθοποιός Charles Dullin υποδύεται το ρόλο του Kampelen. Σκηνοθεσία: Raymond Bernard. Παραγωγή: 1926. Gizycki 1972, 139.

Πίν.148, Nicolas Arnoult, Το Παιχνίδι του Σκακιού, Τελευταίο τέταρτο του 17ου αι., Χαλκογραφία, 28,8x18,8 εκ. Holländer 2005, 131.

Πίν.149, Συλλεκτικά κοµµάτια, Μισθοφόροι και ινδικός στρατός σε πολύχρωµο ελεφαντόδοντο, περ.1806. Saidy, και Lessing, 1974, 51, εικ. πάνω. Πίν.150, François Boucher, Παρτίδα σκακιού ή Το Παιχνίδι του κινέζικου Σκακιού, 18ος αι., Χαρακτικό. Gizycki 1972, 292, εικ. αριστερά. Πίν.151, John Ingram, Χωρίς τίτλο, χ.χ., Γκραβούρα(;), 22,5Χ16 εκ. Βασισµένη στο έργο του François Boucher Παρτίδα σκακιού ή Το Παιχνίδι του Κινέζικου Σκακιού. Holländer 2005, 171. Πίν.152, Jean-Michel Moreau le Jeune, Απεικονίζεται ο βασιλιάς της Αγγλίας John Lackland ενώ δέχεται µια αντιπροσωπεία Γάλλων, 1782, Σχέδιο(;). Gizycki 1972, 215. Πίν.153, Jean Huber, Ο Βολτέρος παίζει σκάκι, 1775-76. Schach in der Kunst, http://www.schachverein-goerlitz.de/Foren/Gallery/galerie.htm, (Πρόσβαση: 12/2/2004). Πίν.154, Πάνω εικ.: Johann Esaias(;) Nilson, Το Σκάκι, 18ος αι., Χρωµατισµένη χαλκογραφία, 42x34 εκ. Holländer 2005, 130. Κάτω εικ.: Johann Bapt. Jakob. Raunacher, Παρτίδα σκακιού, 1755. Art et Curiosités Échiquéennes, Tableaux ayant pour sujet les échecs, http://www.jmrw.com/Chess/Tableau_echecs/pages,094.htm, (Πρόσβαση: 9/6/2004). Πίν.155, B. Lépicié, Το Παιχνίδι του Σκακιού, 1746, Χαλκογραφία. Βασισµένη στον Carel de Moor, 44,5x55 εκ. Holländer 2005, 72. Πίν.156, Daniel Nikolaus Chodowiecki, Εκπαίδευση, ∆εκαετία 1790, Χαρακτικό. Gizycki 1972, 185.

22

Πίν.157, Daniel Nikolaus Chodowiecki, Αδιάφορο!, β’ µισό 18ου αι., Χαρακτικό. Gizycki 1972, 290.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ’ 19ος Αιώνας

Πίν.158, Gabriel Jacques de Saint-Aubin, Ο Ζαν-Ζακ Ρουσό στο Café de la Régence, 1771, Ακουατίντα, Χρονολογηµένος. Gizycki 1972, 218. Πίν.159, Jean Henri Marlet, Ο µεγάλος σκακιστικός αγώνας ανάµεσα στην Αγγλία και στη Γαλλία ή Ο αγώνας µεταξύ των Staunton και Saint-Amant ή Η παρτίδα σκακιού, 1843, Λάδι σε καµβά, 72,8x93,3 εκ. artnet, Jean Henri Marlet, http://www.artnet.de/Artists/LotDetailPage.aspx?lot_id=8DB34F64587E7B57128F31BO5D14ACC9, (Πρόσβαση: 4/5/2006). Πίν.160, Πάνω εικ.: A. Lammlein(;), Χωρίς τίτλο, Βασισµένος στο έργο του Jean Henri Marlet, Ο µεγάλος σκακιστικός αγώνας ανάµεσα στην Αγγλία και στη Γαλλία ή Ο αγώνας µεταξύ των Staunton και Saint-Amant (1843), 1843 και µετά, Λιθογραφία. Levy David και O’ Connel Kevin, Oxford Encyclopedia of Chess Games, Volume 1, 1485-1866, London, 1981, 94. Κάτω: Ενυπόγραφος (δε διακρίνεται το όνοµα), Βασισµένος στο έργο του Jean Henri Marlet, Ο µεγάλος σκακιστικός αγώνας ανάµεσα στην Αγγλία και στη Γαλλία ή Ο αγώνας µεταξύ των Staunton και Saint-Amant (1843), 1843 και µετά, Χαρακτικό. Williams 2000, 60, εικ. κάτω. Πίν.161, Ανώνυµος, Απεικονίζεται ο αγώνας Howard Staunton και Saint-Amant που έγινε στο “Café de la Régence” το 1843, 1843 και µετά, Λιθογραφία. Willkommen auf der Webseite von Harald E. Balló!, Paris 1843: Der Kontrakt des Zeichnes-Saint-Amant gegen Howard Staunton. http://www.ballo.de/paris_1843.htm, (Πρόσβαση: 13/2/2003). Πίν.162, Ανώνυµος, Το Παρίσι παίζει µε τη Βιέννη τηλεγραφικά, 1894, Χαρακτικό. Βασισµένο σε ένα σχέδιο του Motty. Gizycki 1972, 316. Πίν.163, Ανώνυµος, Café de la Régence, 19ος αι., Έγχρωµο χαρακτικό. Saidy και Lessing 1974, 186-187.

23

Πίν.164, Πάνω εικ.: Ανώνυµος, Απεικονίζεται ο Paul Morphy στο “Café de la Régence” σε επίδειξη σιµουλτανέ µε οκτώ αντιπάλους παίζοντας blind, 1858. Saidy και Lessing 1974, 96-97. Κάτω εικ.: Gerard van Honthorst, Σκακιστές, περ. 1625. Remke Kruk στο Remke Kruk, Yvette Nagel Seirawan, Henriëtte Reerink και Hans Scholten, Dame aan zet-Vrouwen en schaken/Queen’s move-Women and chess through the ages, Den Haag, 2000, 62. Πίν.165, C. P. Nicholls, Απεικονίζεται µια άποψη από τον εσωτερικό χώρο του καφενείου “The Divan” στο Λονδίνο, 1849, Χαρακτικό(;). Ενυπόγραφος. Levy David και O’ Connel Kevin, Oxford Encyclopedia of Chess Games, Volume 1, 1485-1866, London, 1981, εικ.201. Πίν.166, Louis Bouilly, Η Παρτίδα σκακιού, χ.χ., Λιθογραφία. Saidy και Lessing 1974, 90-91. Πίν.167, Ανώνυµος, Βιεννέζικο καφενείο: Οι σκακιστές, χ.χ., Μελάνι σε χαρτί. Βιέννη, Historisches Museum der Stadt. Παραχώρηση από The Bridgeman Art Library, Λονδίνο, για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.168, Ανώνυµος, Morphy, P. C. vs Paulsen, L. O, 1857. Levy David και O’ Connel Kevin, Oxford Encyclopedia of Chess Games, Volume 1, 1485-1866, London, 1981, 244, εικ.44. Πίν.169, Ανώνυµος, Απεικονίζεται µια αναµέτρηση από το τουρνουά της Αγίας Πετρούπολης, 1895-96. Αντίπαλοι οι Mikhail Ivanovich Chigorin και Wilhelm Steinitz. Θεατές οι Emanuel Lasker και Harry Nelson Pillsbury, ChessBase, Chessbase News, http://www.chessbase.com/newsdetail.asp?newsid=1549, (Πρόσβαση: 4/3/2004). Πίν.170, Ανώνυµος, Απεικονίζεται ο Emanuel Lasker και ο Bartmann να παίζουν µε ένα πολύτιµο σκακιστικό σετ µε επιτραπέζια σκακιέρα. Από ταχυδροµικό δελτάριο της συλλογής του φιλοτελιστή Αντώνη ∆ιαµαντίδη. Πίν.171, Ανώνυµος, Απεικονίζεται ένας αγώνας σκακιού µεταξύ του Johannes Hermann Zukertort και Wilhelm Steinitz, 1886 και µετά, Χαρακτικό. Βασισµένο σε αµερικανική εικονογράφηση. Από ταχυδροµικό δελτάριο της συλλογής του φιλοτελιστή Αντώνη ∆ιαµαντίδη. Πίν.172, Πάνω εικ.: Ανώνυµος, Απεικονίζεται ο Mikhail Ivanovich Chigorin κατά τη διάρκεια ενός τουρνουά στη Νέα Υόρκη, 1890, Χαρακτικό. Finkenzeller, Ziehr και Bührer 1989, 54. Κάτω εικ. Απεικονίζεται ένα σχέδιο σκακιστικού χρονοµέτρου, Μετά το 1890. ∆ιαφηµιστικό φυλλάδιο της εταιρίας Fattorini & Sons’. The Encyclopedia of Chess, London, Edited by Harry Golombek, 1977, 76.

24

Πίν.173, Ενυπόγραφος (δε διακρίνεται το όνοµα), Απεικονίζεται ένας αγώνας σκακιού µεταξύ των Paul Morphy και Adolf Anderssen που έγινε στο Παρίσι το 1858, 1858 και µετά, Χαρακτικό. Βασισµένο σε φωτογραφία. Gizycki 1972, 39, εικ. δεξιά. Πίν.174, Ανώνυµος, Απεικονίζεται ένας αγώνας σκακιού µεταξύ των Paul Morphy και Jules Arnous de Rivière, µέσα του 19ου αι., Χαρακτικό. Levy David και O’ Connel Kevin, Oxford Encyclopedia of Chess Games, Volume 1, 1485-1866, London, 1981, 271, εικ.107. Πίν.175, Ανώνυµος, Απεικονίζεται ένας αγώνας σκακιού µεταξύ των Bernhard Horwitz και Howard Staunton, Μετά το 1846, Χαρακτικό. Levy David και O’ Connel Kevin, Oxford Encyclopedia of Chess Games, Volume 1, 1485-1866, London, 1981, 121. Πίν.176, Ανώνυµος, Απεικονίζεται µια παρτίδα σκακιού σε γαλλικό salon, περ.1804-14, Χαρακτικό(;). Gizycki 1972, 35. Πίν.177, Jules-Achille Noël, Παρτίδα σκακιού σε γαλλικό salon του δεκάτου όγδοου αιώνα, µέσα του 19ου αι., Γκραβούρα. Ενυπόγραφος. Gizycki 1972, 38, εικ. κάτω. Πίν.178, Ανώνυµος, Ο Ναπολέων µε την αυτοκράτειρα Ιωσηφίνα παίζουν σκάκι, Όψιµος 19ος αι., Πορσελάνη διακοσµηµένη µε χρυσό. Eργοστάσιο κατασκευής πορσελάνης A. W. Kister, Scheibe-Alsbach (Thüringen). Holländer 2005, 244, εικ.240. Πίν.179, Ανώνυµος, Απεικονίζεται ένα νεαρό ζευγάρι να παίζει σκάκι, περ.1790, Πολύχρωµη πορσελάνινη σύνθεση από ένα εργοστάσιο κατασκευής στο Ludwigsburg. Finkenzeller, Ziehr και Bührer 1989, 120. Πίν.180, Ανώνυµος, Απεικονίζεται ένα ζευγάρι να παίζει σκάκι, χ.χ., Πέτρα. Ταχυδροµικό δελτάριο µε έτος ταχυδρόµησης 1925. Top Chess, http://www.evrado.com/chess/katalog/Bilder/steinpaar.jpg, (Πρόσβαση: 2/3/2005). Πίν.181, Ανώνυµος, Σύµπλεγµα τριών ατόµων εκ των οποίων ένας άνδρας και µια γυναίκα παίζουν πεσσεία, Ελληνιστικά χρόνια, Αθηναϊκό πήλινο ειδώλιο. Λάζος Χρήστος, ∆. Παίζοντας στο χρόνο, Αρχαία Ελληνικά & Βυζαντινά παιχνίδια, Αθήνα, 2002, 116, εικ. αριστερά. Πίν.182, C. A. Luplau, Απεικονίζονται δύο γερµανοί πολεµιστές να παίζουν σκάκι, 1772, Πορσελάνινη σύνθεση. Gizycki 1972, 177.

25

Πίν.183, Gerhard Marcks, Σκακιστές, 1940, Μπρούντζος. Finkenzeller, Ziehr και Bührer 1989, 60, εικ. κάτω. . Πίν.184, Ανώνυµος, Απεικονίζεται ένας ιερέας µε έναν πολίτη να παίζουν σκάκι, 20ός αι., Κεραµικό του Capo di Monte. Keats 1985, 162, εικ. κάτω. Πίν.185, J. B. Maier, Café σκακιστών, ∆εκαετία 1930(;), Xρωµατισµένο δοκιµαστικό τύπωµα για το Meggendorfer Blätter (έκδοση εβδοµαδιαία ανάµεσα στο 1906 και το 1942), 27Χ20,5 εκ. Holländer 2005, 339, εικ.353. Πίν.186, John Harden, Χαρτιά και σκάκι, 1815, Πένα και µελάνι σε χαρτί, Χρονολογηµένος. Cumbria, Kendal, Abbot Hall Art Gallery. Παραχώρηση από The Bridgeman Art Library, Λονδίνο, για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.187, John Harden, Αυτοσυγκέντρωση,1815, Πένα και µελάνι σε χαρτί. Cumbria, Kendal, Abbot Hall Art Gallery. Παραχώρηση από The Bridgeman Art Library, Λονδίνο, για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.188, M. Jackson, Απεικονίζεται µια βραδινή συγκέντρωση του Σκακιστικού Club του Berkshire and Reading στο New Hall του Reading, 1851, Ενυπόγραφος. Keats 1985, 18, εικ. κάτω. Πίν.189, Ανώνυµος, Απεικονίζεται µια βραδινή συγκέντρωση σε ένα Σκακιστικό Club, 1851. Chessville, Images of Caissa, Images from The Collection of Riccardo Andreis, http://chessville.com/images/ImagesOfCaissa/index.htm, (Πρόσβαση: 2/5/2003). Πίν.190, Ανώνυµος, Απεικονίζεται ο Francois-André Danican Philidor σε µια επίδειξη blind προς τιµήν του τούρκου πρέσβη στο Club των ευγενών του Parsloe στο Λονδίνο, 1793, Έγχρωµο χαρακτικό. Williams 2000, 54. Πίν.191, Ανώνυµος, Απεικονίζεται ένας αγώνας σκακιού µεταξύ των Wilhelm Steinitz και Mikhail Ivanovich Chigorin στο Metropolitan Club της Washington, περ. 1889-1892. Saidy και Lessing 1974, 120. Πίν.192, Han de Brey, Ο σκακιστής, 17ος αι., Χαρακτικό, 17,7X12,8 εκ. Ρόττερνταµ, Boijmans Museum. Παραχώρηση από το Boijmans Museum για τη συγκεκριµένη µελέτη.

26

Πίν.193, Jerzy Skarżyński, Francois-André Danican Philidor, χ.χ., Σχέδιο. Gizycki 1972, 36. Πίν.194, Ανώνυµος, Kamanche (Ιρανικό έγχορδο όργανο), περ.1950 και ∆οξάρι, περ.1940 Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library, Λονδίνο, για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.195, Winslow Homer, Paul Morphy, Ο Πρωταθλητής του Σκακιού, 1859, Ξυλογραφία σε χαρτί, ∆ιάσταση εικόνας 18,9X15,1 εκ., διάσταση φύλλου 38,8X28 εκ. Βασισµένη σε µια φωτογραφία του S. Masury. Χιούστον, Museum of Fine Arts. Παραχώρηση από το Museum of Fine Arts του Χιούστον για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.196, Ανώνυµος. Paul Morphy (πακέτο πούρων). Βασισµένος σε µια φωτογραφία του S. Masury ή/και στην ξυλογραφία του Homer Winslow, χ.χ. Williams 2000, 61, εικ. πάνω. Πίν.197, Sam Loyd, Howard Staunton, χ.χ. (δηµοσιεύθηκε στο “Scientific American Supplement” στις 6/10/1877), Σχέδιο. Edward Winter, Chess Notes Archives [10], http://www.chesshistory.com/winter/winter10.html, (Πρόσβαση: 14/12/2005). Πίν.198, Nathaniel Cook, Σχέδιο σκακιστικών κοµµατιών Staunton, 1835, Σχέδιο. Saidy και Lessing 1974, 86. Πίν.199, Πάνω εικ.: Ενυπόγραφος (δε διακρίνεται το όνοµα), Απεικονίζεται ο γκράντµαιτρ Emanuel Lasker σε επίδειξη σιµουλτανέ να αντιµετωπίζει 30 αντιπάλους, Αρχές 20ου αι. Chess Collections International, 12th Convention - May 22nd - 28th, 2006 in Berlin, Program, Οπισθόφυλλο. Κάτω εικ.: Ανώνυµος, Απεικονίζεται ο Samuel Rosenthal σε επίδειξη σιµουλτανέ (1891) να αντιµετωπίζει 30 αντιπάλους στο Παρίσι, 1891, Χαρακτικό. Gizycki 1972, 41. Πίν.200, St. Rejchan, Das Blindspiel, 19ος αι., Χαρακτικό, Ενυπόγραφος. Από φιλοτελικό δελτάριο της συλλογής του φιλοτελιστή Αντώνη ∆ιαµαντίδη. Πίν.201, Ανώνυµος, χ.χ.. Απεικονίζονται κορυφαίοι σκακιστές του 19ου αι.: Από αριστερά προς τα δεξιά: Johann Löwenthal, Jules Arnous de Rivière, Marmaduke Wyvill, Ernest Falkbeer, Howard Staunton, Lord Lyttelton (χρηµατοδότης) και Capt. H. A. Kennedy. ∆ηµοσιεύθηκε στο “Illustrated London News” τον Ιούνιο του 1855, Χαρακτικό. Βασισµένο σε φωτογραφίες της σκακιστικής συνάντησης του “Liverpool Chess Club”. Saidy και Lessing 1974, 85.

27

Πίν.202, Ανώνυµος. Χωρίς τίτλο. Απεικονίζονται οι δεκαέξι κορυφαίοι παίκτες της εποχής. Από αριστερά προς τα δεξιά: Maj. Georg Mackenzie, I. Kolisch, S. Winawer, H. E. Bird, J. A. de Rivière, S. Rosenthal, James Mason, W. Norwood Potter, Emil Schallopp, Louis Paulsen, G. A. MacDonnell, Isidor Gunsberg. Κάθονται, από αριστερά προς τα δεξιά: J. H. Blackburne, W. Steinitz, J. H. Zukertort, B. Englisch, Χαρακτικό. ∆ηµοσιεύθηκε στο περιοδικό “The Graphic” στις 17/7/1886, Wilson 1981, 34. Πίν.203, Ανώνυµος. Χωρίς τίτλο, 1857, Λιθογραφία (αναµνηστική µε την ευκαιρία του Πρώτου Αµερικάνικου Σκακιστικού Συνεδρίου που έλαβε χώραν στη Νέα Υόρκη το 1857). Saidy και Lessing 1974, 108. Πίν.204, Anthony Rosenbaum, Σκακιστές ή Οµάδα σκακιστών, 1874-1888, Ελαιογραφία. Λονδίνο, National Portrait Gallery. Παραχώρηση από τη National Portrait Gallery του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.205, Ενυπόγραφος (δε διακρίνεται το όνοµα), Απεικονίζονται σκηνές από το τουρνουά του Λονδίνου που έγινε το 1883, 1883. Saidy και Lessing 1974, 116. Πίν.206, Ανώνυµος, Απεικονίζονται σκηνές από το Πρώτο Γυναικείο ∆ιεθνές Τουρνουά του Λονδίνου που έγινε το 1897, 1897, Έγχρωµο σκίτσο. Williams 2000, 126, εικ. πάνω. Πίν.207, Ανώνυµος, Απεικονίζεται ο Ναπολέων Βοναπάρτης σαν Βασιλιάς παράταξης ενός σκακιστικού σετ, αρχές του 19ου αι., Πολύχρωµο ελεφαντόδοντο. Saidy και Lessing 1974, 83. Πίν.208, Villain, Ο Ναπολέων εξόριστος στην Αγία Ελένη, 1816, Λιθογραφία. Παρίσι, Bibliothèque Nationale de France, Le département des Estampes et de la photographie. Saidy και Lessing 1974, 82. Πίν.209, Charles Williams, Μια παρτίδα πάνω στη σκακιέρα, 1801-02, Χρωµατισµένο χαρακτικό, 18x22,5 εκ. Holländer 2005, 246, εικ.241. Πίν.210, G. H., Πολιτικοί Σκακιστές ή Ο Boney (Bonaparte;) σε σύγχυση, 1814, Γκραβούρα 35,5x25 εκ.. Holländer 2005, 247, εικ.242. Πίν.211, George Cruikshank, Παρτίδα σκακιού, 1814 και µετά, Χρωµατισµένο σχέδιο. Holländer 2005, 246, εικ.244.

28

Πίν.212, Desprez, Πότε θα τελειώσει αυτή η παρτίδα; β’ µισό 19ου αι. Gizycki 1972, 163, εικ. πάνω. Πίν.213, Louis de Becquet, Σε Απειλή! Σαχ και Ματ!, περ.1830, Λιθογραφία, 19x29 εκ. Holländer 2005, 247. Πίν.214, B. R. Robinson, Στρατεύµατα σε ανάπαυλα ή Τα στρατεύµατα της Φλώριδας εµποδίζουν τον αιφνιδιασµό, περ.1840. Ουίντερθουρ, Winterthur Museum. Παραχώρηση από το Winterthur Museum για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.215, Ανώνυµος, Σκάκι µεταξύ εχθρών, χ.χ. Κυκλοφόρησε σε ταχυδροµικό δελτάριο µε µεροµηνία ταχυδρόµησης (από το Γκρατς της Αυστρίας) 4/1/1916. Castagnetti Stefano, Scacchi e Collezionismo, Gli Scacchi Nelle Cartoline D’ Epoca, Piano della collezione, 2-Scacchi e Arte Militare, http://digilander.libero.it/skak61/collezione/militari/militari_004.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.216, Ανώνυµος, Α, κατεργάρηδες...αρκετά µε αυτή την παρτίδα, αρχές του 20ού αι. ChessBase, Chessbase News, Columns, http://www.chessbase.com/columns/column.asp?pid=166, (Πρόσβαση: 22/3/2002). Πίν.217, F. Sottlof, Η Παρτίδα σκακιού. Κυκλοφόρησε σε γαλλικό ταχυδροµικό δελτάριο, περ.1914-18. VintagePostcards.com, Vingage Postcards for Collectors, http://www.vintagepostcards.com/mm5/merchant.mvc?Screen=CTGY&Category_Code=ches, (Πρόσβαση: 26/3/2002). Πίν.218, Ανώνυµος, Πρωτοπορία, 1910, Ακουαρέλα σε χαρτί, ∆ιαστάσεις έργου 24,13X35,56 εκ., εξωτερικές διαστάσεις 27,94X39,37 εκ. Sotheby’s, http://search.sothebys.com/browse/vieLot/lotDetail.jsp?LOT_ID=3QYVR, (Πρόσβασης: 2/5/2002). Πίν.219, Z. και L. Haar, Η απεικόνιση προέρχεται από το βιβλίο του Melchior Wańkowicz «Η Μάχη του Monte Cassino» και ανήκει στην αρχή ενός κεφαλαίου µε τίτλο «Οι παίκτες τοποθετούν τα κοµµάτια τους», χ.χ, Φωτοµοντάζ. Gizycki 1972, 157, εικ. δεξιά. Πίν.220, William Dennis Dring, Off Watch, περ.1937-53. The Bridgeman Art Library, http://www.bridgeman.co.uk/public/display12.jhtml?r=699229&page=7, (Πρόσβαση: 23/4/2002).

29

Πίν.221, Ανώνυµος, Απεικονίζεται η οργάνωση της άµυνας της ∆υτικής Ευρώπης ενάντια στην απειλή εξ Ανατολών, περ.1948. Gizycki 1972, 157, εικ. αριστερά. Πίν.222, Setterberg, Carl, Πιλότοι σε επιφυλακή παίζουν σκάκι, χ.χ. The Air Force Art Collection, http://www.afapo.hq.af.mil/Presentation/Common/artcollection.cfm?IMAGE_ID=1408, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.223, Ανώνυµος, Queen’s Royal, χ.χ. Kυκλοφόρησε σε ταχυδροµικό δελτάριο το 1920. Castagnetti Stefano, Scacchi e Collezionismo, Gli Scacchi Nelle Cartoline D’ Epoca, Piano della collezione, 2-Scacchi e Arte Militare, http://digilander.libero.it/skak61/collezione/militari/militari_003.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.224, V. Barthe, Ο Paulo Boi και ο διάβολος, χ.χ. Chess Graphics, Paulo Boi and the Devil, http://www.chessgraphics.net/boi.htm, (Πρόσβαση: 21/1/2003). Πίν.225, Luigi di Siena Mussini, Σκακιστικός αγώνας στην αυλή της Ισπανίας, 1883. Li istro Giovanni Carlo, Federazione Scacchistica Italiana FSI-CONI, Comitato Regionale Calabria, Scacchi & Cultura, HTTP://WWW.CALABRIASCACCHI.IT/CULTURA.HTM, (Πρόσβαση: 14/10/2005). Πίν.226, Publio de Tommasi, Παρτίδα σκακιού στο Βατικανό, Τελευταίο τέταρτο 19ου αι., Ενυπόγραφος. Paul V. Galvin Digital History Collection-Illinois Institute of Technology, World’s Columbian Exposition of 1893, http://columbus.iit.edu/artgallery/00364121.html, (Πρόσβαση: 11/2/2005). Πίν.227, Eduard Grützner, Καρδινάλιος και πνευµατικός παίζουν σκάκι, 1902, 69X79 εκ., Λάδι σε καµβά. Ρέγκενσµπουργκ, Museum Ostdeutsche Galerie. Lost Art Internet Database m. Kanne u. Weinglas. An Wand Madonnenbild u. Gobelins, http://www.lostart.de/recherche/einzelobjekt.php3?lang=german&einzel_id=220644, (Πρόσβαση: 11/11/2004).

30

Πίν.228, Walter Dendy Sadler, Η παρτίδα σκακιού, 1882. Private Collection Bonhams. Castagnetti Stefano, Scacchi e Collezionismo, Gli Scacchi Nelle Cartoline D’ Epoca, Piano della collezione, 2-Scacchi e Arte Militare, http://digilander.libero.it/skak61/arte/arte_c.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.229, Franz Xaver Wolf, Παρτίδα σκακιού, χ.χ., Λάδι σε καµβά. ∆ηµόσια Συλλογή. ARC, Art Renewal Center, http://www.artrenewal.com/asp/database/image.asp?id=30893, (Πρόσβαση: 9/5/2003). Πίν.230, L. Cacciarelli, Παρτίδα σκακιού, χ.χ., Ενυπόγραφος. Castagnetti Stefano, Scacchi e Collezionismo, Gli Scacchi Nelle Cartoline D’ Epoca, Piano della collezione, 2-Scacchi e Arte Militare, http://digilander.libero.it/skak61/collezione/religione/religione_003.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.231, Markowicz Artur, Σκακιστές, 19ος αι. Cracow National Museum. Gizycki 1972, 296. Πίν.232, Alfred Weber, Το απογευµατινό τσάι της αυτού εξοχότητας, 1913-1920. Συλλογή Stefano Castagnetti. Top Chess, Herren beim Schach / Gentlemen playing chess (Seite 3/3-Page 3/3), http://www.evrado.com/chess/katalog/herren03.htm, (Πρόσβαση: 10/8/2004). Πίν.233, Πάνω εικ.: Ενυπόγραφος: M. BARASCUDTS-MVN;, Η παρτίδα σκακιού, Ύστερος 19ος αι. Cracow, National Museum. Finkenzeller, Ziehr και Bührer 1989, 130-131. Κάτω εικ.: Victor Marais-Milton, Παρτίδα σκακιού των Καρδιαναλίων, χ.χ. Γραµµατόσηµο της Νικαράγουα. Από τη συλλογή του φιλοτελιστή Αντώνη ∆ιαµαντίδη. Πίν.234, Πάνω εικ.: Schleicher Carl, Καλόγεροι παίζουν σκάκι, 19ος αι. About.com:Chess, http://chess.about.com/od/artliterature/ig/Chess-in-the-Artists-Eye/aa06l23u.htm, (Πρόσβαση: 2/8/2004). Κάτω εικ.: Fritz Dietrich, Ο πάπας Λέων XII παίζοντας σκάκι, τέλη του 19ου αι. Ιδιωτική συλλογή. Gizycki 1972, 219.

31

Πίν.235, José Gallegos y Arnosa, Παρτίδα σκακιού, χ.χ., 25,4x35,6 εκ., Ενυπόγραφος. José Gallegos y Arnosa (1857-1917), http://www.gallegosyarnosa.org.uk/artists%20work.htm, (Πρόσβαση: 9/7/2004). Πίν.236, José Gallegos y Arnosa, Χωρίς τίτλο, χ.χ. José Gallegos y Arnosa (1857-1917), http://www.gallegosyarnosa.org.uk/artists%20work.htm, (Πρόσβαση: 9/7/2004). Πίν.237, Salvador Sanchez Barbudo, Παρτίδα σκακιού, χ.χ., Λάδι σε καµβά, 40Χ53,4 εκ. Ιδιωτική συλλογή. ARC, Art Renewal Center, http://artrenewal.org/asp/database/art.asp?aid=254&page=1&order=u, (Πρόσβαση: 2/2/2005). Πίν.238, Falena, Παρτίδα σκακιού, χ.χ. Castagnetti Stefano, Scacchi e Collezionismo, Gli Scacchi Nelle Cartoline D’ Epoca, Piano della collezione, 2-Scacchi e Arte Militare, http://digilander.libero.it/skak61/collezione/militari/militari_002.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.239, Henri Brispot, Η παρτίδα του σκακιού ή Έντονος προβληµατισµός κάτω από ιερατικά καθολικά καπέλα, χ.χ. Castagnetti Stefano, Scacchi e Collezionismo, Gli Scacchi Nelle Cartoline D’ Epoca, Piano della collezione, 2-Scacchi e Arte Militare, http://digilander.libero.it/skak61/collezione/militari/militari_001.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). και περ. Europe Echecs, Σεπτέµβριος 1997, τεύχος αρ. 459, 73, εικ. πάνω. Πίν.240, Henri Brispot, Η παρτίδα σκακιού, χ.χ. Συλλογή Alessandro Bettazzi. Top Chess, Herren beim Schach / Gentlemen playing chess (Seite 3/3-Page 3/3), http://www.evrado.com/chess/katalog/herren03.htm, (Πρόσβαση: 10/8/2004). Πίν.241, Enrique Serra, Οι σκακιστές, 1889, Λάδι σε ξύλο, 12,6X13,5 εκ., Χρονολογηµένος και ενυπόγραφος. Γλασκόβη, Art Gallery & Museum Kelvingrove. Παραχώρηση από τα Art Gallery & Museum Kelvingrove της Γλασκόβης για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.242, Ανώνυµος, Σκάκι σε παλιό πολωνέζικο αρχοντικό, χ.χ. Βασισµένος σε σχέδιο του Franz(;) Kruger (1872). Gizycki 1972, 28.

32

Πίν.243, A. Sani, Απαγορευµένος καρπός, Πριν το Μάρτιο του 1914. Κυκλοφόρησε σε ταχυδροµικό δελτάριο. Castagnetti Stefano, Scacchi e Collezionismo, Gli Scacchi Nelle Cartoline D’ Epoca, Piano della collezione, 5-Scacchi e Religione, http://digilander.libero.it/skak61/collezione/ religione / religione _004.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.244, Giuseppe Aureli, Μια δύσκολη παρτίδα, χ.χ., Ενυπόγραφος. Συλλογή του Κόµη Gian Carlo Dal Verme. ∆ιαφηµιστικό έντυπο για την εκατονταετία 1881-1981 της Σκακιστικής Οµοσπονδίας του Μιλάνου. Από τη συλλογή του φιλοτελιστή Αντώνη ∆ιαµαντίδη. Πίν.245, Falena, Παρτίδα σκακιού, χ.χ. Κυκλοφόρησε σε ταχυδροµικό δελτάριο. Castagnetti Stefano, Scacchi e Collezionismo, Gli Scacchi Nelle Cartoline D’ Epoca, Piano della collezione, 5-Scacchi e Religione, http://digilander.libero.it/skak61/collezione/militari/militari_003.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.246, S. Frangiamore, Η παρτίδα σκακιού, πριν από το 1895, Χαρακτικό. Αντίγραφο από ένα χαρακτικό. Chessville, Images of Caissa, Images from The Collection of Riccardo Andreis, http://chessville.com/images/ImagesOfCaissa/index.htm, (Πρόσβαση: 2/5/2003). Πίν.247, Gerard Portielje, Στο σκάκι, χ.χ. KunstKopie.de, Repro-tableau.com, http://www.kunstkopie.de/kunstdrucke/FRA/tableaux/Gerard-Portielje/At-the-chess-1014638.html, (Πρόσβαση: 4/8/2003). Πίν.248, Gerard Portielje, Η παρτίδα σκακιού, χ.χ. KunstKopie.de, Repro-tableau.com, http://www.repro-tableaux.com/art/tableaux/Gerard-Portielje/The-game-of-chess-1013014.html, (Πρόσβαση: 4/8/2003). Πίν.249, Ture Nikolaous Cederstrom, Οι σκακιστές, χ.χ., Λάδι σε καµβά, Ιδιωτική συλλογή. Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη.

33

Πίν.250, Andrea Landini, Αναποφασιστικότητα, χ.χ., Λάδι σε καµβά, 50,8X62,3 εκ., Ενυπόγραφος. Plymouth City Museum and Art Gallery. Società Scacchistica Gallaratese, Chess Arts, http://www.clubscacchigallarate.it/PopWinArt/Summary_Table.htm (Πρόσβαση: 21/10/2003). Πίν.251, Benjamin Vautier, Παλιοί φίλοι, χ.χ. Castagnetti Stefano, Scacchi e Collezionismo, Gli Scacchi Nelle Cartoline D’ Epoca, Piano della collezione, 5-Scacchi e Religione, http://digilander.libero.it/skak61/arte/arte_v.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.252, Benjamin Vautier, Οι µαλωµένοι σκακιστές, χ.χ. Castagnetti Stefano, Scacchi e Collezionismo, Gli Scacchi Nelle Cartoline D’ Epoca, Piano della collezione, 5-Scacchi e Religione, http://digilander.libero.it/skak61/arte/arte_v.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.253, Benjamin Vautier, Η παρτίδα σκακιού, χ.χ. Castagnetti Stefano, Scacchi e Collezionismo, Gli Scacchi Nelle Cartoline D’ Epoca, Piano della collezione, 5-Scacchi e Religione, http://digilander.libero.it/skak61/arte/arte_v.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.254, Walter Dendy Sadler, Εφηµέριος και συνοδός, χ.χ., Ενυπόγραφος. Castagnetti Stefano, Scacchi e Collezionismo, Gli Scacchi Nelle Cartoline D’ Epoca, Piano della collezione, 5-Scacchi e Religione, http://digilander.libero.it/skak61/arte/arte_c.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.255, Σχέδιο του Paolo Bedini χαραγµένο από τον F. Cantagallli, ∆ιπλή παρτίδα, µετά από το 1886, Χαρακτικό. Υπογραφή: Bedini. Chessville, Images of Caissa, Images from The Collection of Riccardo Andreis, http://chessville.com/images/ImagesOfCaissa/index.htm, (Πρόσβαση: 2/5/2003). Πίν.256, Ανώνυµος, Αγγλικής Σχολής, Λανθασµένη κίνηση, µέσα του 19ου αι., Απεικόνιση σε πώµα πορσελάνινου σκεύους από το Staffordshire. Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.257, Augusto Daini, Σαχ-Ματ, χ.χ. Ταχυδροµικό δελτάριο µε ηµεροµηνία ταχυδρόµησης 28/12/1918. Castagnetti Stefano, Scacchi e Collezionismo, Gli Scacchi Nelle Cartoline D’ Epoca, Piano della collezione, 5-Scacchi e Religione, http://digilander.libero.it/skak61/arte/arte_c.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004).

34

Πίν.258, L. Cacciarelli, Παρτίδα σκακιού, χ.χ. Castagnetti Stefano, Scacchi e Collezionismo, Gli Scacchi Nelle Cartoline D’ Epoca, Piano della collezione, 5-Scacchi e Religione, http://digilander.libero.it/collezione/religione/relegione_003.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.259, Ανώνυµος, Γυναίκα και καρδινάλιος, 1908. Top Chess, Paare beim Schach / Couples playing chess, http://www.evrado.com/chess/katalog/paare.htm, (Πρόσβαση: 2/3/2005). Πίν.260, Giulio Rosati, Οι σκακιστές, χ.χ., 44,7Χ68,2 εκ., Ενυπόγραφος. Schach in der Kunst, http://www.schachverein-goerlitz.de/Foren/Gallery/galerie.htm, (Πρόσβαση: 13/2/2004). Πίν.261, R. Raimondi, Παίζοντας σκάκι µε τον καρδινάλιο, 19ος αι. Worcestershire, John Noott Galleries, Broadway. Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.262, Carl Probst, Σκακιστής, χ.χ. Top Chess, Paare beim Schach / Couples playing chess, http://www.evrado.com/chess/katalog/paare.htm, (Πρόσβαση: 2/3/2005). Πίν.263, Dobra Lekoja, Το καλό µάθηµα, χ.χ., Ενυπόγραφος. VintagePostcards.com, Vingage Postcards for Collectors, http://www.vintagepostcards.com/mm5/merchant.mvc?Screen=CTGY&Category_Code=ches, (Πρόσβαση: 26/3/2002). Πίν.264, H. J. Smith, Παρτίδα σκακιού, 1802. Απεικονίζεται σε «φυλλαράκι» (δύο γραµµατόσηµα µε πλαίσιο) που κυκλοφόρησε η ∆ηµοκρατία της Touva την 1 Φεβρουαρίου του 1996. Το έργο απεικονίζεται στο αριστερό γραµµατόσηµο. Από τη συλλογή του φιλοτελιστή Αντώνη ∆ιαµαντίδη. Πίν.265, Henri-Eugène Campan, Σκακιστής, 1885, Ελαιογραφία. Finkenzeller, Ziehr και Bührer 1989, 167. Πίν.266, Johann Erdmann Hummel, Παρτίδα Σκακιού, περ.1819, Λάδι σε καµβά. Ανόβερο, Landesmuseum. Holländer 2005, 256. Πίν.267, Ενυπόγραφος (δε διακρίνεται η υπογραφή), Χωρίς τίτλο, 19ος αι. Williams 2000, 36.

35

Πίν.268.: F. M. Bennett, Ματ, 1922, Χρονολογηµένος και ενυπόγραφος. Keats 1985, 18, εικ. πάνω. Πίν.269, Giovanni Garinei, Σειρά σου!, περ.1880. <http://images.google.gr/images?q=chess+painting&gbv=2&ndsp=20&svnum=10&hl=el&start=220&sa=N> (Πρόσβαση: 15/11/2004). Πίν.270, Hans August Lassen, Τρεις νεαροί άνδρες παίζουν σκάκι, περ.1885, Λάδι σε ξύλο µαόνι, 23,5x36 εκ. Holländer 2005, 273, εικ.274. Πίν.271, Hans August Lassen, Οι σκακιστές-Τρεις (µεσήλικες) άνδρες παίζουν σκάκι, 1892, Λάδι σε καµβά, 40Χ60 εκ. Artnet, http://www.artnet.de/index.asp, (Πρόσβαση: 24/9/2005). Πίν.272, Hans August Lassen, Τρεις (ηλικιωµένοι) άνδρες παίζουν σκάκι, περ.1900, Λάδι σε ξύλο, 23,5x36 εκ. Holländer 2005, 273, εικ.275. Πίν.273, Hans August Lassen, Τρεις σκακιστές µε επιµήκεις πήλινες πίπες, 1901, Λάδι σε ξύλο, 41x30,5 εκ. Ενυπόγραφος. Auktonshaus Michael Zeller, Lindau im Bodensee, http://www.zeller.de/de/katalog/auktion-84-april-05/auktionsartikel/hans-august-lassen-1857-hadersleben-war-taetig-in-duesseldorf/ (Πρόσβαση: 2/10/2005). Πίν.274, F. Jentzen, Xρωµατισµένη µεταλλογραφία, χ.χ., 22,5x16 εκ. Βασισµένη στον Johann Peter Hasenclever µε πρότυπο τον πίνακα του Παρτίδα Σκακιού (1844). Holländer 2005, 269, εικ.272. Πίν.275, Πάνω εικ.: Ανώνυµος, Χλευάζει τον νικηµένο. Γελά µε τη λύπη του, χ.χ. Chess Graphics, http://www.chessgraphic.net/jpg/kb3.jpg, (Πρόσβαση: 10/3/2003). Κάτω εικ.: Ανώνυµος, Αγγλικής Σχολής, Σαχ και Ματ, περ.1820, Ζωγραφισµένο στη πίσω όψη επίπεδου κρυστάλλου µε λεπτοµέρειες σε κόκκινο, µπλε και χρυσό χρώµα, 14,5x22 εκ. Λονδίνο, National Portrait Gallery. Παραχώρηση από τη National Portrait Gallery του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη.

36

Πίν.276, Ανώνυµος, Οι σκακιστές, χ.χ. Schachverein Görlitz 1990 e.V., Schach in der Kunst, http://www.schachverein-goerlitz.de/Foren/Gallery/galerie.htm, (Πρόσβαση: 2/7/2004). Πίν.277, Alfred Edward Chalon, Προσεγγίζοντας το Σαχ-Ματ, χ.χ. Williams 2000, 50. Πίν.278, George Whiting Flagg, Οι σκακιστές ή Οι σκακιστές-Σαχ και Ματ, περ.1836, Λάδι σε καµβά. Νέα Υόρκη, New-York Historical Society. Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.279, Carl Herpfer, Οι Σκακιστές, 1887. Hamm-Rhynern, Josef Mensing Gallery. Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.280, George Goodwin Kilburne, Παρτίδα σκακιού, χ.χ. Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.281, Francesco Beda, Πάνω εικ.: Η παρτίδα σκακιού, β’ µισό 19ου αι., Λάδι σε καµβά, 74,9Χ106,7 εκ. Ιδιωτική συλλογή. Schachverein Görlitz 1990 e.V., Schach in der Kunst, http://www.schachverein-goerlitz.de/Foren/Gallery/galerie.htm, (Πρόσβαση: 2/7/2004). Κάτω εικ.: Η παρτίδα σκακιού, β’ µισό 19ου αι., Ενυπόγραφος. Ebay, The Chess Game Sports Print F. Beda Chess, http://cgi.ebay.com/ws/eBayISAPI.dll?ViewItem&Item=160021477147, (Πρόσβαση: 16/4/2005). Πίν.282, C. Nordheim, Νεαρό ζευγάρι παίζει σκάκι, 19ος αι., Λάδι σε ξύλο, 24x17,5 εκ., Ενυπόγραφος. Holländer 2005, 271, εικ.269. Πίν.283, J. Frank, Το παιχνίδι εναντίον της γυναικείας καρδιάς, 1912. Κυκλοφόρησε σε ταχυδροµικό δελτάριο. Top Chess, Paare beim Schach / Couples playing chess, http://www.evrado.com/chess/katalog/paare.htm, (Πρόσβαση: 2/3/2005). Πίν.284, Alphons Hollaender, Ζευγάρι που παίζει σκάκι, 1862, Λάδι σε καµβά, 30x39 εκ. Scacchi e Collezionismo, Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/arte/arte_.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004).

37

Πίν.285, Gunnar Berndtson, Σκακιστές, 1878, 59Χ73 εκ., Λάδι σε καµβά, Ενυπόγραφος. Mänttä, Gösta Serlachius Museum of Fine Arts. Παραχώρηση από το Gösta Serlachius Museum of Fine Arts της Mänttä, για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.286, Sidney Muschamp, Σαχ στον Βασιλιά! Κυκλοφόρησε σε Γαλλικό ταχυδροµικό δελτάριο το 1910. Gli Scacchi Nelle Cartoline D’ Epoca, 3-L’eterna partita: Scacchi e Amore, http://digilander.libero.it/skak61/collezione/amore/amore_007.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.287, Sidney Muschamp, Μάθηµα πιάνου, 19ος αι. ARC, Art Renewal Center, Francis Sidney Muschamp, http://www.artrenewal.com/asp/database/art.asp?aid=1270&indexorder=a, (Πρόσβαση: 11/5/2003). Πίν.288, Sidney Muschamp, Σαχ-Ματ 19ος αι., Γκουάς, 41x62 εκ., Ενυπόγραφος. Holländer 2005, 271, εικ.270. Πίν.289, Ανώνυµος, Σαχ στη Βασίλισσα, χ.χ. Top Chess, Paare beim Schach / Couples playing chess, http://www.evrado.com/chess/katalog/paare.htm, (Πρόσβαση: 2/3/2005). Πίν.290, M. Marbach, Σαχ, 1916, Ενυπόγραφος. Top Chess, Paare beim Schach / Couples playing chess, http://www.evrado.com/chess/katalog/paare.htm, (Πρόσβαση: 2/3/2005). Πίν.291, Manuel y Aguado Bejarano Gabral, Παίζοντας σκάκι, 1887, Λάδι σε καµβά, 46Χ64 εκ., Ενυπόγραφος. Sotheby’s, http://search.sothebys.com/browse/vieLot/lotDetail.jsp?lot_id=T6FX, (Πρόσβαση: 2/5/2002) Πίν.292, Charles Green, Παρτίδα σκακιού, 1874. Worcestershire, John Noott Galleries, Broadway. Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.293, Ανώνυµος, Οι σκακιστές. Ξυλογραφία, 1879, 28Χ23 εκ. Βασισµένη σ’έναν πίνακα του Otto Erdmann. Schachverein Görlitz 1990 e.V., Schach in der Kunst, http://www.schachverein-goerlitz.de/Foren/Gallery/galerie.htm, (Πρόσβαση: 2/7/2004).

38

Πίν.294, Joseph Walter West, Οι σκακιστές ή Ο Μαύρος έχει την κίνηση, 1920, Ακουαρέλα και γκουάς σε χαρτί. Lancashire, Preston, Harris Museum and Art Gallery Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.295, Leonard Campbell Taylor, Οι σκακιστές, 1926, Λάδι σε καµβά, 91Χ71 εκ., Ενυπόγραφος. Συλλογή Sotheby’s. Παραχώρηση από τη National Portrait Gallery του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.296, Ανώνυµος, Σίγουρος για τη νίκη, 1898, Ξυλογραφία, 22,1Χ28,4 εκ. Βασισµένη σε µια ακουαρέλα του Paul Barthel. Schachverein Görlitz 1990 e.V., Schach in der Kunst, http://www.schachverein-goerlitz.de/Foren/Gallery/galerie.htm, (Πρόσβαση: 2/7/2004). Πίν.297, Smith Anker, Χωρίς τίτλο, Πριν από το 1822, Χαρακτικό. Εµπνευσµένος από το ποίηµα του Peter Coxe “The Social Day”. Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.298, Πάνω εικ.: Χωρίς ενδείξεις. β’ µισό του 19ου αι.-αρχές του 20ού. Schachverein Görlitz 1990 e.V., Schach in der Kunst, http://www.schachverein-goerlitz.de/Foren/Gallery/galerie.htm, (Πρόσβαση: 2/7/2004). Κάτω εικ.: John Callcott Horsley, Σαχ και Ματ στην επόµενη κίνηση, 1862. About.com:Chess, http://chess.about.com/od/artliterature/ig/Chess-in-the-Artists-Eye/aa06l23l.htm, (Πρόσβαση: 2/8/2004). Πίν.299, Ferenz Kolossi, Παιχνίδι σκακιού, περ.1880, Λάδι σε καµβά, 99Χ124,5 εκ. Sotheby’s, http://search.sothebys.com/browse/vieLot/lotDetail.jsp?LOT_ID=3QQFB, (Πρόσβαση: 2/5/2002). Πίν.300, W. French, Σαχ στον Βασιλιά, µετά το 1848, Χαρακτικό. Βασισµένο στο Επικείµενο µατ του Frank Stone. Holländer 2005, 270, εικ.268 αριστερά. Πίν.301, W. French, Σαχ και Ματ, χ.χ., µετά το 1848, Χαρακτικό. Βασισµένο στο Ματ του Frank Stone. Holländer 2005, 270, δεξιά εικ.268. Πίν.302, Frank Stone, Επικείµενο µατ, 1847, Λάδι σε χαλκό, 21,5x25 εκ. Holländer 2005, 270, εικ.267.

39

Πίν.303, St. Rejchan, Φυλάξτε τη Ντάµα, περ.1890. Chessville, Images of Caissa, Images from The Collection of Riccardo Andreis, http://chessville.com/images/ImagesOfCaissa/index.htm, (Πρόσβαση: 2/5/2003). Πίν.304, James Hamilton, Παρτίδα σκακιού, 1880, Λάδι σε καµβά, 46Χ61 εκ., Ενυπόγραφος. Ιδιωτική συλλογή. Schachverein Görlitz 1990 e.V., Schach in der Kunst, http://www.schachverein-goerlitz.de/Foren/Gallery/galerie.htm, (Πρόσβαση: 2/7/2004). Πίν.305, Salvatore Maldarelli, Παρτίδα σκακιού,1897, Λάδι σε καµβά, 76Χ64 εκ. Ιδιωτική συλλογή. Società Scacchistica Gallaratese, Chess Arts, http://www.clubscacchigallarate.it/PopWinArt/Summary_Table.htm, (Πρόσβαση: 8/1/2005). Πίν.306, Χωρίς ενδείξεις. Ταχυδροµικό δελτάριο. Ταχυδροµήθηκε το 1913. Top Chess, Paare beim Schach / Couples playing chess, http://www.evrado.com/chess/katalog/paare02.htm, (Πρόσβαση: 2/3/2005). Πίν.307, Χωρίς ενδείξεις. Ταχυδροµικό δελτάριο ταχυδροµηµένο από την Αβάνα στις 27/8/1902. Top Chess, Paare beim Schach / Couples playing chess, http://www.evrado.com/chess/katalog/paare02.htm, (Πρόσβαση: 2/3/2005). Πίν.308, Χωρίς ενδείξεις. Ταχυδροµικό δελτάριο µε ηµεροµηνία ταχυδρόµησης 1/9/1919. Scacchi e Collezionismo, Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/collezione/amore/amore_007.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.309, Χωρίς ενδείξεις. Ταχυδροµικό δελτάριο. Συνοδεύεται µε τη φράση «Το πιο µεγάλο παιχνίδι του κόσµου-Η κίνησή του». http://digilander.libero.it/skak61/collezione/amore/amore_009.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004).

40

Πίν.310, Χωρίς ενδείξεις. Γερµανικό ταχυδροµικό δελτάριο µε έτος ταχυδρόµησης 1920. Scacchi e Collezionismo, Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/collezione/amore/amore_009.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.311, Πάνω εικ.: Χωρίς ενδείξεις. Γερµανικό ταχυδροµικό δελτάριο µε έτος ταχυδρόµησης 1920. Scacchi e Collezionismo, Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/collezione/amore/amore_010.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Κάτω εικ.: Κυκλοφόρησε περίπου το 1914 µε τον τίτλο «Αυτή είναι σωστή κίνηση». Top Chess, Damen beim Schach / Ladies playing chess, http://www.evrado.com/chess/katalog/paare.htm, (Πρόσβαση: 2/3/2005). Πίν.312, Ανώνυµος, Σαχ στη Ντάµα. Ταχυδροµικό δελτάριο. Scacchi e Collezionismo, Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/collezione/amore/amore_004.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.313, Ανώνυµος, Σαχ στον Βασιλιά, χ.χ. Ταχυδροµικό δελτάριο. Scacchi e Collezionismo, Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/collezione/amore/amore_004.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.314, Ανώνυµος, Σαχ στον Βασιλιά, χ.χ. Γερµανικό ταχυδροµικό δελτάριο µε έτος ταχυδρόµησης 1919. Top Chess, Paare beim Schach / Couples playing chess, http://www.evrado.com/chess/katalog/paare02.htm, (Πρόσβαση: 2/3/2005). Πίν.315, Ανώνυµος, Παρτίδα σκακιού, χ.χ., 11,8x8,1 εκ. περ. Europe Echecs, Οκτώβριος 1997, τεύχος αρ. 460, 74, κάτω αριστερά εικ. Πίν.316, Ανώνυµος, Τα παιχνίδια της αγάπης, περ.1913. Chessbase News, Columns, http://www.chessbase.com/columns/column.asp?pid=166, (Πρόσβαση: 17/5/2006). Πίν.317, Ανώνυµος, Σαχ και Ματ, χ.χ. Top Chess, Paare beim Schach / Ladies playing chess, http://www.evrado.com/chess/katalog/damen.htm, (Πρόσβαση: 2/3/2005).

41

Πίν.318, Ανώνυµος, Ήρωας: Σαχ και µατ, χ.χ. Ταχυδροµικό δελτάριο µε έτος ταχυδρόµησης 1910. Η εικόνα στο ταχυδροµικό δελτάριο είναι ενυπόγραφη. ∆ε διακρίνεται το όνοµα λόγω της χαµηλής ανάλυσης που κυκλοφορεί στο διαδύκτιο. Πιθανόν η υπογραφή να είναι του αποστολέα. Top Chess, Paare beim Schach / Couples playing chess (Seite 2-Page 2), http://www.evrado.com/chess/katalog/paare.htm, (Πρόσβαση: 10/8/2004). Πίν.319, Χωρίς ενδείξεις, Ταχυδροµικό δελτάριο µε ηµεροµηνία ταχυδρόµησης 20/11/1939, Ενυπόγραφος. Scacchi e Collezionismo, Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/collezione/amore/amore_008.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.320, C. J. Bots, Χαµένη παρτίδα, 1895, Χαρακτικό. Gizycki 1972, 358. Πίν.321, Brynolf Wennerberg [Bruno], Στο στρατιωτικό νοσοκοµείο, 1915. Ταχυδροµικό δελτάριο. Ταχυδροµήθηκε µε στρατιωτικό ταχυδροµείο στις 20/5/1917. Scacchi e Collezionismo, Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/collezione/militari/militari_007.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.322, Jean Karl Kayser, Το σκάκι, περ.1920, Λάδι σε καµβά, 76Χ86 εκ., Ενυπόγραφος. Αµβούργο, Hamburger Kunsthalle. Holländer 2005, 335, εικ.352. Πίν.323, Walter Dendy Sadler, Είναι µατ, χ.χ., Ενυπόγραφος. Scacchi e Collezionismo, Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/arte/arte_s.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.324, Joseph Jambor, Παρτίδα σκακιού, 1916. Απεικονίζεται σε «φυλλαράκι» (δύο γραµµατόσηµα µε πλαίσιο) που κυκλοφόρησε η ∆ηµοκρατία της Touva την 1 Φεβρουαρίου του 1996. Το έργο απεικονίζεται στο δεξί γραµµατόσηµο. Από τη συλλογή του φιλοτελιστή Αντώνη ∆ιαµαντίδη. Πίν.325, John Harden, The board game, 1815, Πένα και αραιωµένη µελάνι σε χαρτί, Kendal Cumbria, Abbot Hall Art Gallery. Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.326, Ανώνυµος (Άγγλος), Ο κύριος και η κυρία Barry παίζουν σκάκι, 19ος αι. Gizycki 1972, 40.

42

Πίν.327, Πάνω εικ.: Joseph Clark, Οι σκακιστές, 1860. Scacchi e Collezionismo, Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/arte/arte_c.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Κάτω εικ.: John Newton Hyde, Ματ σε µια κίνηση, 1871. About.com:Chess, http://chess.about.com/od/artliterature/ig/Chess-in-the-Artists-Eye/aa06l23m.htm, (Πρόσβαση: 2/8/2004). Πίν.328, Paul Wunderlich, Ροκέ, χ.χ., Έγχρωµη λιθογραφία από δύο λίθους, 127/1000 τυπωµένη σε χαρτί τύπου χειροποίητο “Rives”, 86,5Χ66 εκ. Holländer 2005, 306. Πίν.329, August Malmströ, Απεικονίζεται ο Frithiof να παίζει σκάκι µε το σύντροφό του Bjorn, 1888. Απεικόνιση για «Το Έπος του Frithiof» (1825) του Σουηδού ποιητή Esaias Tegnér. Gizycki, Jerzy, Sachy, Vsech Dob a Zemi, Prace, Praha, 1975, 288. Πίν.330, M. Jurgielewicz, χ.χ. Εικονογράφηση για «Το Έπος του Frithiof» (1825) του Σουηδού ποιητή Esaias Tegnér. Gizycki 1972, 240+1. Πίν.331, Αριστερή εικ.: Ανώνυµος, Χωρίς τίτλο., 1871. Βασισµένος στο ποίηµα του T. Lenartowicze «Ματ µε τη Ντάµα». Gizycki 1972, 187. ∆εξιά εικ.: M. Jastrun, Εικονογράφηση για το το µυθιστόρηµα «Ο ποιητής και ο αυλικός». Απεικονίζει τον πολωνό ποιητή του δέκατου έκτου αιώνα Jan Kochanowski να παίζει σκάκι µε τον ιταλό Eneas Vetello. Gizycki 1972, 224. Πίν.332, Εικονογράφηση για τη γερµανική έκδοση του δραµατικού έργου του Γκαίτε «Ο Götz von Berlichingen µε το σιδερένιο χέρι», 1858. Πάνω εικ.: Ανώνυµος, Χωρίς τίτλο, χ.χ. Gizycki, Jerzy, Sachy, Vsech Dob a Zemi, Prace, Praha, 1975, 334. Κάτω εικ.: Carl Gecker, 1892, Απεικονίζεται η Franz Adelaide και ο επίσκοπος του Bamberg. About.com:Chess, http://chess.about.com/od/artliterature/ig/Chess-in-the-Artists-Eye/aa06l23b.htm, (Πρόσβαση: 2/8/2004).

43

Πίν.333, Χωρίς ενδείξεις. Πρόσκληση για το δραµατικό έργο του Goethe «Ο Götz von Berlichingen µε το σιδερένιο χέρι». Απεικονίζεται η ηθοποιός Charlotte Wolter η οποία υποδύεται τον ρόλο της Adelheid von Walldorf. Castagnetti Stefano, Scacchi e Collezionismo, Cartoline d’epoca-Old Postcards, Gli Scacchi Nelle Cartoline D’Epoca, 6-Scacchi e Pubblicita’, http://digilander.libero.it/skak61/collezione/pubblicita/pubblicita_005.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.334, Girolarao Induno, La partita a scacchi ή Παρτίδα σκακιού στον δέκατο τέταρτο αιώνα, 1882. Απεικόνιση για το έργο του Guiseppe Giacosa «Μια παρτίδα σκακιού». Βασισµένη στο ροµαντικό διήγηµα “Huon of Bordeaux”. Scacchi e Collezionismo, Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/collezione/induno/induno_002.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.335, Χωρίς ενδείξεις. Schachverein Görlitz 1990 e.V., Schach in der Kunst, http://www.schachverein-goerlitz.de/Foren/Gallery/galerie.htm, (Πρόσβαση: 2/7/2004). Πίν.336, Maja Berezowska, Χωρίς τίτλο, Εικονογράφηση για το µυθιστόρηµα “Living Stones” (1918) του Waclaw Berent, 20ός αι., Ενυπόγραφος. Gizycki 1972, 380+1. Πίν.337, Maja Berezowska, ∆ύο εικονογραφήσεις για το µυθιστόρηµα «Σαχ και Σαχ-Ματ» του L. Niemojowski, χ.χ., Ενυπόγραφες. Πάνω εικ.: Ο Bartolomeo την ερωτεύεται τρελά. Gizycki 1972, 249. Κάτω εικ.: Έπαιζε την τελευταία παρτίδα µόνος του. Gizycki 1972, 251. Πίν.338, Alfred Johannot ή Johannet, Παρτίδα σκακιού, αρχές του 19ου αι., Λιθογραφία. Gizycki 1972, 184. Πίν.339, Serra Luigi, Ο Annibale Bentivolglio παίζει σκάκι ή Ο Annibale Bentivolglio στη φυλακή, β’ µισό 19ου αι. Art et Curiosités Échiquéennes, Tableaux ayant pour sujet les échecs http://www.jmrw.com/Chess/Tableau_echecs/index.htm, (Πρόσβαση:9/6/2004). Πίν.340, Ανώνυµος, ∆ύο Πέρσες παίζουν σκάκι, χ.χ. Williams 2000, 95, εικ. πάνω. Πίν.341, Μ. Orlowska-Gabrys, Εικονογράφηση µε θέµα τις Αραβικές νύχτες, Kυκλοφόρησε σε ταχυδροµικό δελτάριο. Από τη συλλογή του φιλοτελιστή Αντώνη ∆ιαµαντίδη.

44

Πίν.342, N. A. Ushina, Εικονογράφηση για το παραµύθι «Χίλιες και µια νύχτες», 1956. Συνοδεύεται µε τον τίτλο: «Ω, κυρία µου, απάντησε ο Sharr-Khan, όποιος παίζει µαζί σου είναι καταδικασµένος να χάσει». Gizycki 1972, 32+1. Πίν.343, Eleanor Fortescue Brickdale, Η χαριτωµένη Enid, 1911, Ακουαρέλα και τέµπερα σε χαρτί. Η απεικόνιση διακοσµεί το εξώφυλλο του ποιητικού έργου του Alfred Lord Tennyson «Το ειδύλλιο του βασιλιά». Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.344, Gustave Doré, Εικονογράφηση για το έργο «Γαργαντούα και Πανταγκρουέλ» του Φρανσουά Ραµπελέ, χ.χ. Matanovic, Chess is chess, Chess Gallery, Chess Informator, 2000 (cd). Πίν.345, L. Morin, Εικονογράφηση από µια γαλλική έκδοση του έργου «Γαργαντούα και Πανταγκρουέλ» του Φρανσουά Ραµπελέ, χ.χ. Gizycki 1972, 112. Πίν.346, O. Vereysky, Εικονογράφηση για το µυθιστόρηµα «Η Κυριακή του Joe Hill» του Boris Polevoy, 20ός αι. Η απεικόνιση παρουσιάζει τον Paul Robeson και το γιό του να αναλύουν µια παρτίδα. ανάµεσα στους Σοβιετικούς Παγκόσµιους Πρωταθλητές Vasily Smyslov και Mikhail Botvinnik. Gizycki 1972, 234. Πίν.347, A. Marczynski, Εικονογράφηση για το µυθιστόρηµα του Mor Jokai «Σκάκι», χ.χ., Σχέδιο. Η εικονογράφηση αναφέρει: «Είδε έναν άραβα να κάθεται στη µέση της διαδροµής και να παίζει µόνος του σκάκι». Gizycki 1972, 263. Πίν.348, Antoni Uniechowski, Εικονογράφηση για το µυθιστόρηµα του Boleslaw Prus «Παίκτες και πρωτάρηδες» χ.χ., Σχέδιο, Υπογραφή: AU. Gizycki 1972, 264. Πίν.349, Antoni Uniechowski, Εικονογράφηση για τη νουβέλα του Waclaw Sieroszewski “Beniowski”, χ.χ., Σχέδιο, Υπογραφή: AU. Gizycki 1972, 267. Πίν.350, John Tenniel, Τρεις εικονογραφήσεις για το παραµύθι «Μέσα απ’ τον καθρέπτη» (1871) του Λιούις Κάρολ, Πριν το 1871. Έχουν µονογραφές. Κάρολ Λιούις, Μέσα από τον Καθρέπτη, Αθήνα, 1991, 41, 45, 167. Πίν.351, G. Rechowicz, ∆ύο εικονογραφήσεις για το µυθιστόρηµα «Ο ιππότης» του W. J. Kasinski, χ.χ., Σχέδια. Gizycki 1972, 272, 273.

45

Πίν.352, A. Orlov, Έργο για το µυθιστόρηµα του «Κάποτε στον Ερµή» του C. D. Simac, χ.χ., Σχέδιο. Gizycki 1972, 278. Πίν.353, Jerzy Skarżyński, Έργο για το θεατρικό έργο «Η νίκη» του Karol Irzykowski, χ.χ. Gizycki 1972, 282. Πίν.354, D. Mróz, ∆ύο εικονογραφήσεις για τη σκακιστική νουβέλα «Το Βασιλικό Παιχνίδι» του Στέφαν Τσβάιχ, χ.χ. Gizycki 1972, 255, 252. Πίν.355, D. Mróz, Εικονογράφηση για τη σκακιστική νουβέλα «Το Βασιλικό Παιχνίδι» του Στέφαν Τσβάιχ, χ.χ., Ενυπόγραφος. Gizycki 1972, 256. Πίν.356, Hans Fronius, Εικονογράφηση για τη σκακιστική νουβέλα «Το βασιλικό παιχνίδι» του Στέφαν Τσβάιχ, χ.χ., Σχέδιο. Finkenzeller, Ziehr και Bührer 1989, 64 εικ. κάτω. Πίν.357, Jan Marcin Szancer, Εικονογράφηση για το µυθιστόρηµα «Παρτίδα σκακιού» του Karol Libelt, χ.χ., Σχέδιο. Gizycki 1972, 246. Πίν.358, Elizabeth Shippen Green, Η παρτίδα σκακιού, 1902, Λιθογραφία. Εικονογράφηση για ένα παιδικό βιβλίο. Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.359, Aurelio Bertiglia, Παιδιά που παίζουν σκάκι, περ.1920, Ενυπόγραφος. Postcards, Gli Scacchi Nelle Cartoline D’Epoca, 4-Una Partita Famosa (e Mistiriosa), http://digilander.libero.it/skak61/collezione/induno/induno_005.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.360, Adolph Friedrich Erdmann von Menzel, Η παρτίδα σκακιού, περ.1836. Μπολώνια, Fondazione Gualandi. Art et Curiosités Échiquéennes, Tableaux ayant pour sujet les échecs http://www.jmrw.com/Chess/Tableau_echecs/index.htm, (Πρόσβαση: 9/6/2004). Πίν.361, Ανώνυµος, Οι σκακιστές, χ.χ. Top Chess, Herren beim Schach / Gentlemen playing chess (Seite 1/3-Page 1/3), http://www.evrado.com/chess/katalog/herren.htm, (Πρόσβαση: 10/8/2004).

46

Πίν.362, Ferdinand Victor Léon Roybet, Μισθοφόρος που παίζει σκάκι, χ.χ. Μολύβι σε χειροποίητο χαρτί (προσχέδιο του πίν.363), 26Χ19,9 εκ., Ενυπόγραφος. Holländer 2005, 258, εικ.254 Πίν.363, Ferdinand Victor Léon Roybet, Ο Παίκτης Σκακιού, χ.χ., 26,5Χ20 εκ., Ενυπόγραφος. Holländer 2005, 258, εικ.255. Πίν.364, Ferdinand Victor Léon Roybet, Στρατιώτες παίζουν σκάκι σε ταβέρνα, 1881, Ενυπόγραφος. Scacchi e Collezionismo, Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/arte/arte_r.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.365, Andreas (Andreo;) Baretti Xωρίς τίτλο, χ.χ., Ελαιογραφία., Ενυπόγραφος. Keats 1985, 161. Πίν.366, Hendricus Johannes Scheeres, Αξιωµατικός και επιφανής πολίτης παίζουν σκάκι σε ολλανδικό εσωτερικό χώρο του δέκατου έβδοµου αιώνα, 1854, Λάδι σε ξύλο, 52,5X38,5 εκ., Ενυπόγραφος. Holländer 2005, 259. Πίν.367, Sidney Muschamp, Τρεις αξιωµατικοί µε µπαρόκ φορεσιές παίζουν σκάκι, Γκουάς σε ξύλο, τέλη του 19ου αι., 29x21,5 εκ. Holländer 2005, 261, εικ.257. Πίν.368, Hans August Lassen, Τέσσερις αξιωµατικοί την ώρα του παιχνιδιού, 1929, Λάδι σε ξύλο, 51Χ75 εκ., Xρονολογηµένος και ενυπόγραφος. Holländer 2005, 260. Πίν.369, Jakob Emanuel Gaisser, Μουσκετοφόροι που παίζουν σκάκι, χ.χ., Λάδι σε ξύλο, 40Χ32,5 εκ., Ενυπόγραφος. Schachverein Görlitz 1990 e.V., Schach in der Kunst, http://www.schachverein-goerlitz.de/Foren/Gallery/galerie.htm, (Πρόσβαση: 2/7/2004). Πίν.370, Johannes Christoffel Vaarberg Dutch, Παρτίδα σκακιού, 1859, Λάδι σε πάνελ, Ενυπόγραφος. Sotheby’s, http://search.sothebys.com/browse/vieLot/lotDetail.jsp?lot_id=T6FX, (Πρόσβαση:2/5/2002). Πίν.371, Henri Brispot, Η παρτίδα σκακιού, χ.χ. Kυκλοφόρησε σε ταχυδροµικό δελτάριο µε έτος ταχυδρόµησης 1916. Scacchi e Collezionismo, Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/collezione/militari/militari_001.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004).

47

Πίν.372, Πάνω εικ.: José Mongrell Torrent, (1870-1937), Μουσκετοφόροι που παίζουν σκάκι, 1894. Art et Curiosités Échiquéennes, Tableaux ayant pour sujet les échecs, http://www.jmrw.com/Chess/Tableau_echecs/pages,101.htm, (Πρόσβαση:9/6/2004). Κάτω εικ.:Χωρίς ενδείξεις. Κυκλοφόρησε σε γαλλικό ταχυδροµικό δελτάριο µε έτος ταχυδρόµησης περ.1920. Scacchi e Collezionismo, Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/collezione/militari/militari_001.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.373, Jean-Louis-Ernest Meissonier, Οι χαρτοπαίκτες, 1863, Λάδι σε ξύλο, 35,2Χ26,7 εκ., Χρονολογηµένος και ενυπόγραφος. Η.Π.Α., The Metropolitan Museum of Art. The Metropolitan Museum of Art, Works of Art, European Paintings, http://www.metmuseum.org/Works_of_Art/viewOne.asp?dep=11&viewmode=1&item=25.110.39, (Πρόσβαση: 24/3/2005). Πίν.374, Jean-Louis-Ernest Meissonier, Οι χαρτοπαίκτες, 1872, Λάδι σε καµβά, 40,01Χ30,48 εκ., Χρονολογηµένος και ενυπόγραφος. Ιδιωτική συλλογή. ARC, Art Renewal Center, http://www.artrenewal.com/asp/database/image.asp?id=1239, (Πρόσβαση: 9/5/2003). Πίν.375, Jean-Louis-Ernest Meissonier, Σκακιστές, 1856, Λάδι σε µαόνι, 27Χ21,6 εκ., Ενυπόγραφος. Αµβούργο, Kunsthalle Hamburg. Holländer 2005, 265. Πίν.376, Jean-Louis-Ernest Meissonier, Σκακιστές, 1863, Λάδι σε καµβά, Ενυπόγραφος. Ιδιωτική συλλογή. Schachverein Görlitz 1990 e.V., Schach in der Kunst, http://www.schachverein-goerlitz.de/Foren/Gallery/galerie.htm, (Πρόσβαση: 2/7/2004). Πίν.377, Jean-Louis-Ernest Meissonier, Σκακιστές (προσχέδιο), χ.χ., Μονογραφή: Μ. Schachverein Görlitz 1990 e.V., Schach in der Kunst, http://www.schachverein-goerlitz.de/Foren/Gallery/galerie.htm, (Πρόσβαση: 2/7/2004).

48

Πίν.378, Jean-Louis-Ernest Meissonier, Σκακιστής, χ.χ, Μολύβι (βοηθητικό προσχέδιο του πίν.377 Σκακιστές), 21,7X17,2 εκ. Η.Π.Α., Fine Arts Museums of San Francisco. Fine Arts Museums of San Francisco, http://search.famsf.org:8080/view.shtml?keywords=%63%68%65%73%73&artist=&country=&period=&sort=&start=1&position=3&record=47745, (Πρόσβαση: 14/3/2003). Πίν.379, Bernard Louis Borione, Παρτίδα σκακιού, 1891, Λάδι σε καµβά, 27Χ36 εκ., Χρονολογηµένος και ενυπόγραφος. Magyar-Francia Galéria, Index of /Magyar-Francia/Ind, Centre, http://www.magyar-franciagaleria.hu/Magyar-Francia/Ind/zsanere.html, (Πρόσβαση: 28/2/2004). Πίν.380, Daniel Gardner, Οµάδα ανδρών παίζει σκάκι, χ.χ. Λάδι σε καµβά. Σάρρεϋ, Clandon Park. The Bridgeman Art Library, http://www.bridgeman.co.uk/public/display12.jhtml?r=785088&page=10, (Πρόσβαση: 4/9/2005). Πίν.381, Πάνω εικ.: Maximo Juderias Caballero, Παρτίδα σκακιού, χ.χ., Λάδι σε καµβά, 65Χ54 εκ., Ενυπόγραφος. Sotheby’s, http://search.sothebys.com/jsps/live/LotDetail.jsp?lot_id=T6FX, (Πρόσβαση: 2/5/2002). Κάτω εικ.: Adolphe Alexander Lesrel, Σκακιστές, χ.χ., Χρονολογηµένος και ενυπόγραφος. Art et Curiosités Échiquéennes, Tableaux ayant pour sujet les échecs http://www.jmrw.com/Chess/Tableau_echecs/pages/095.htm, (Πρόσβαση: 9/6/2004). Πίν.382, Πάνω εικ.: Adolphe Alexander Lesrel, Μια ενδιαφέρουσα παρτίδα, 1898, Ενυπόγραφος(;). About.com:Chess, http://chess.about.com/od/artliterature/ig/Chess-in-the-Artists-Eye/aa06l23p.htm, (Πρόσβαση: 2/8/2004). Κάτω εικ.: Francesco Gonin, Χωρίς τίτλο, χ.χ. Arte figurativa a tema scacchistico, http://xoomer.alice.it/cserica/scacchi/storiascacchi/vari/arte.htm, (Πρόσβαση: 15/3/2004).

49

Πίν.383, Joseph Arpad von Koppay, Σε περίσκεψη, χ.χ. Κυκλοφόρησε σε γερµανικό ταχυδροµικό δελτάριο µε έτος ταχυδρόµησης 1906. Castagnetti Stefano, Scacchi e Collezionismo, Gli Scacchi Nelle Cartoline D’ Epoca, Piano della collezione, Piano della collezione, 1 – Il gioco e I giocatori, http://digilander.libero.it/skak61/collezione/giocatori/giocatori_004.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.384, Benjamin Eugène Fichel, ∆ύο άνδρες παίζουν σκάκι, 1860, Χρονολογηµένος και ενυπόγραφος. Scacchi e Collezionismo, Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/arte/arte_f.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.385, Benjamin Eugène Fichel, Οι σκακιστές, περ.1860. Scacchi e Collezionismo, Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/arte/arte_f.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.386, Benjamin Eugène Fichel, Η παρτίδα του σκακιού, 1881, Λάδι σε πάνελ, 22,86X33,02 εκ. Willow Gallery, Specialists in fine oil paintings, http://www.willowgallery.com/Index.php?page=list, (Πρόσβαση: 15/8/2004). Πίν.387, Benjamin Eugène Fichel, Η παρτίδα, 1882, Λάδι σε ξύλο, 38,8Χ23,9 εκ., Χρονολογηµένος και ενυπόγραφος. Holländer 2005, 269, εικ.266. Πίν.388, Benjamin Eugène Fichel, Η παρτίδα του σκακιού, 1887. Rehs, Galleries, Inc., http://www.rehsgalleries.com/biography.html?key=278, (Πρόσβαση: 15/8/2004). Πίν.389, A. J. Franke, ∆υο παίκτες σκακιού, χ.χ., Λάδι σε ξύλο, 26x20 εκ., Ενυπόγραφος. ∆ηµοτική Πινακοθήκη Χίου. Παραχώρηση από τη ∆ηµοτική Πινακοθήκη Χίου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.390, G. Böttger, Ο αυτοκράτορας Φίλιππος δολοφονείται από τον Otto von Wittelsbach το έτος 1208, 1818, Γκραβούρα, 22Χ19 εκ. Βασισµένη σε ένα έργο του Junge. Holländer 2005, 264, εικ.261. Πίν.391, Ανώνυµος, Ιβάν ο Τροµερός (Λεπτοµέρεια), Μετά το 1887. Βασισµένος στο έργο Ο θάνατος του Ιβάν του Τροµερού του Konstantin Makowsky (1887). Κάτω εικ.: Λεπτοµέρεια σκακιέρας µε φιγούρες ανθρώπινες και ζώα. Williams 2000, 81, εικ. πάνω.

50

Πίν.392, P.(;) Gnedich, Ο θάνατος του Ιβάν του Τροµερο, χ.χ. Wilson 1981, 13. Πίν.393, Wiatcheslav Grigoriévitch Schwarz, Τσάρος παίζει σκάκι, 1865. Art et Curiosités Échiquéennes, Tableaux ayant pour sujet les échecs, http://www.jmrw.com/Chess/Tableau_echecs/index.htm, (Πρόσβαση: 9/6/2004). Πίν.394, Πάνω εικ.: Moritz Daniel Oppenheim, Χωρίς τίτλο, 1856. Απεικονίζονται οι Μόζες Μέντελσον (καθισµένος αριστερά), Γκότχολντ Εφρέµ Λέσινγκ και Γιόχαν Κάσπαρ Λάβατερ (όρθιος). ChessBase, Chessbase News, http://www.chessbase.com/newsdetail.asp?newsid=2431, (Πρόσβαση: 4/4/2006). Κάτω εικ.: Dalhoff David Neal, Απεικονίζεται ο Σουλτάνος Σαλαντίν και η αδελφή του Σιτάχ µπροστά στη σκακιέρα, 1892. Από το µυθιστόρηµα του Λέσινγκ Nathan der Weise. About.com:Chess, http://chess.about.com/od/artliterature/ig/Chess-in-the-Artists-Eye/aa06l23s.htm, (Πρόσβαση: 2/8/2004). Πίν.395, Ανώνυµος, Οι σκακιστές ή Ο Σατανάς παίζει µε τον άνθρωπο για την ψυχή του, 1831. Μέγεθος τεύχους: 34x26,5 εκ. Βασισµένος στο έργο του Moritz Retzsch. Holländer, 254, εικ.262. Πίν.396, Ανώνυµος, Οι σκακιστές ή Ο Σατανάς παίζει µε τον άνθρωπο για την ψυχή του, α’ µισό 19ου αι. Βασισµένος στο έργο του Moritz Retzsch. Gizycki 1972, 355. Πίν.397, Ανώνυµος, Οι σκακιστές ή Ο Σατανάς παίζει µε τον άνθρωπο για την ψυχή του, µέσα του 19ου αι., Λάδι σε χαλκό, 64,5Χ38,5 εκ. Βασισµένος στο έργο του Moritz Retzsch. Holländer, 255, εικ.263.

Πίν.398, Ανώνυµος, Οι σκακιστές ή Ο Σατανάς παίζει µε τον άνθρωπο για την ψυχή του, περ.1900. Βασισµένος στο έργο του Moritz Retzsch. Finkenzeller, Ziehr και Bührer 1989, 43. Πίν.399, Ανώνυµος, Σκακιστής, τέλη του 19ου-αρχές του 20ού αι. Chessville, Images of Caissa, Images from The Collection of Riccardo Andreis, http://chessville.com/images/ImagesOfCaissa/index.htm, (Πρόσβαση: 2/5/2003).

51

Πίν.400, Stephen Taylor, Ανώνυµοι άνδρες, χ.χ., 74,5Χ59,7 εκ. Λονδίνο, National Portrait Gallery. Παραχώρηση από τη National Portrait Gallery του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.401, Antti Yrjo Favén, Σκακιστές, 1903, 200Χ500 εκ. Winter Edward, Chess Notes Archives [10], http://www.chesshistory.com/winter/winter10.html, (Πρόσβαση: 8/8/2005). Πίν.402, Poyser, Το Σκακιστικό Τουρνουά, 20ός αι., Πένα και µελάνι µε µολύβι βρεγµένο, 23,5Χ37 εκ., Υπογραφή: Poyser (µε µπλε στυλό). Λονδίνο, National Portrait Gallery. Παραχώρηση από τη National Portrait Gallery του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.403, Henry Edridge, Οι σκακιστές, 1810, Παστέλ. Williams 2000, 47. Πίν.404, Austin A., Χωρίς τίτλο, χ.χ. Keats 1985, 81. Πίν.405, Ανώνυµος, ∆ύο κύριοι παίζουν Σκάκι, τέλη του 19ου αι. Λάδι σε καµβά, 115Χ96 εκ. µε την κορνίζα. Holländer 2005, 268, εικ.277. Πίν.406, Ανώνυµος, Σκακιστές, 19ος αι., Ακουαρέλα, 58Χ71 εκ. Holländer 2005, 272. Πίν.407, Charles Meer Webb, Ο αγώνας σκακιού, χ.χ. Μπρόντουέι, Haynes Fine Art, Brindery Galleries. Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.408, Ανώνυµος, Οι σκακιστές, 1875, Ξυλογραφία, 22,5Χ28,3 εκ. Βασισµένη σ’έναν πίνακα του L. M. Chess In Art, http://chess.kearman.com/html/art.htm, (Πρόσβαση: 6/9/2004). Πίν.409, David Joseph Bles, Σκακιστές, χ.χ., Λάδι σε ξύλο, 30Χ22 εκ. Schachverein Görlitz 1990 e.V., Schach in der Kunst, http://www.schachverein-goerlitz.de/Foren/Gallery/galerie.htm, (Πρόσβαση: 2/7/2004). Πίν.410, Ανώνυµος, Χωρίς τίτλο, 1830, Ακουαρέλα. Απεικονίζεται ο Adam Mickiewicz να παίζει σκάκι µε τον πρίγκηπα Golitzyn. Gizycki 1972, 255, εικ. κάτω.

52

Πίν.411, Richard George Mathews, Σαχ, ∆ύο άνδρες παίζουν σκάκι, χ.χ. Λονδίνο, Bartley Drey Gallery. Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.412, Rudolf Köselitz, Αρχές 20ου αι., Ενυπόγραφος. Top Chess, Herren beim Schach / Gentlemen playing chess (Seite 2/3-Page 2/3), http://www.evrado.com/chess/katalog/herren03.htm, (Πρόσβαση: 10/8/2004). Πίν.413, Πάνω εικ.: Ανώνυµος, Σκακιστές, χ.χ. Αγγλικό ταχυδροµικό δελτάριο µε ηµεροµηνία ταχυδρόµησης 19/7/1907. Castagnetti Stefano, Scacchi e Collezionismo, Gli Scacchi Nelle Cartoline D’ Epoca, Piano della collezione, http://digilander.libero.it/skak61/collezione/giocatori/giocatori_008.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Κάτω εικ.: Alesandro Guardassoni, Αυτοπροσωπογραφία, χ.χ. Art et Curiosités Échiquéennes, Tableaux ayant pour sujet les échecs, http://www.jmrw.com/Chess/Tableau_echecs/index.htm, (Πρόσβαση: 9/6/2004). Πίν.414, Nils Gustav Wentzel, Σκακιστές, 1886, Λάδι σε καµβά, 100,5Χ80,5 εκ., Χρονολογηµένος και ενυπόγραφος. Όσλο, National Gallery. Παραχώρηση από τη National Gallery του Όσλο για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.415, Πάνω εικ.: Honoré Daumier, Οι σκακιστές, περ.1863-67, Λάδι σε ξύλο, 24Χ32 εκ., Ενυπόγραφος. Παρίσι, Musée du Petit Palais. Οι Μεγάλοι Ζωγράφοι, Από τον 19ο αιώνα στον 20ό, Αθήνα, 1977, 60. Κάτω εικ.: Louis Robert Carrier Belleuse, Σκακιστές, χ.χ. Art et Curiosités Échiquéennes, Tableaux ayant pour sujet les échecs, http://www.jmrw.com/Chess/Tableau_echecs/pages/078.htm, (Πρόσβαση: 9/6/2004). Πίν.416, Honoré Daumier, Οι παίκτες της ντάµας, περ.1865-70, Λάδι σε ξύλo, 26,5x34 εκ., Ενυπόγραφος. Ουίντετουρ, Collection Oskar Reinhart, "Am Römerholz". Παραχώρηση της Collection Oskar Reinhart, "Am Römerholz" για τη συγκεκριµένη µελέτη.

53

Πίν.417, Honoré Daumier, Ευρωπαϊκή κατάσταση αρ. 184 από τη σειρά «Επικαιρότητα» 1868, Λιθογραφία σε χαρτί εφηµερίδας, Le Charivari, 18 Αυγούστου 1868, 24,7Χ22,6 εκ., φύλλο 29,5Χ24,4 εκ. Η.Π.Α., Fine Arts Museums of San Francisco, Achenbach Foundation for Graphic Arts. Fine Arts Museums of San Francisco, http://search.famsf.org:8080/view.shtml?keywords=simulated&artist=&country=&period=&sort=&start=1&position=8&record=43862, (Πρόσβαση: 15/7/2005). Πίν.418, Thomas Cowperthwait Eakins, Σκακιστές, 1876, 29,8x42,5 εκ. Νέα Υόρκη, The Metropolitan Museum of Art. Saidy και Lessing 1974, 122-123. Πίν.419, Richard Creifelds, Οι βετεράνοι, 1886, Ελαιογραφία. Saidy και Lessing, 107. Πίν.420, Πάνω εικ.: Jehudo Epstein, Η παρτίδα σκακιού, 1892, Λάδι σε καµβά, 53,5x56,5, Ενυπόγραφος. Artnet, http://www.artnet.com/Artists/LotDetailPage.asp?lot_id=214DE724C4929E91 (Πρόσβαση: 8/3/2004). Κάτω εικ.: Hildur Nilsen Prahl, Σαχ-Ματ σε 3 κινήσεις, 1885, Χρονολογηµένος και ενυπόγραφος. Scacchi e Collezionismo, Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/arte/arte_p.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.421, Α. Schröder, Σε δύσκολη θέση ή Οι σκακιστές ή Η παρτίδα σκακιού, 19ος αι., Ενυπόγραφος. Keats 1985, 17. Πίν.422, William Daniels, Οι σκακιστές, χ.χ., Ελαιογραφία, 61Χ80,6 εκ. Λίβερπουλ, Walker Art Gallery. Ken Baldry & Avis Saltsman, Art & Science est. 1988, William Daniels the Rembrant of Liverpool, http://www.art-science.com/WDaniels/sources.html, (Πρόσβαση: 28/2/2004). Πίν.423, Frederick Daniel Hardy, Σαχ και Ματ, 1872. Scacchi e Collezionismo, Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/arte/arte_h.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.424, P. Vasilyev, Χωρίς τίτλο, 1957. Απεικονίζεται ο Λένιν να παίζει σκάκι µε τον Μαξίµ Γκόρκι και η Ναντέζντα Κρούπσκαγια να παρακολουθεί. Gizycki 1972, 222.

54

Πίν.425, Louis Charles Moeller, Πάνω εικ.: Το κρίσιµο σηµείο της παρτίδας, περ.1903, Ενυπόγραφος. Σιάτλ, Ουάσινγκτον, Frye Art Museum. Παραχώρηση από το Frye Art Museum της Ουάσινγκτον για τη συγκεκριµένη µελέτη. Κάτω εικ.: Φίλοι, χ.χ. Art et Curiosités Échiquéennes, Tableaux ayant pour sujet les échecs, http://www.jmrw.com/Chess/Tableau_echecs/pages,068.htm, (Πρόσβαση: 9/6/2004). Πίν.426, Πάνω εικ.: Louis Charles Moeller, Φιλαράκια(;), χ.χ. Arte figurativa a tema scacchistico, http://xoomer.alice.it/cserica/scacchi/storiascacchi/vari/arte.htm, (Πρόσβαση: 15/3/2004). Κάτω εικ.: Nicolai Cikovsky, Σκάκι, 19ος-20ός αι., Λιθογραφία, 27,6Χ36,1 εκ., διαστάσεις φύλλου: 33Χ45,7 εκ.. Η.Π.Α., Fine Arts Museums of San Francisco, Achenbach Foundation for Graphic Arts. Fine Arts Museums of San Francisco, http://search.famsf.org:8080/view.shtml?keywords=32407&=list&=1&=&=And, (Πρόσβαση: 14/3/2003). Πίν.427, Ανώνυµος, Χωρίς τίτλο, µετά το 1880. Βασισµένος στον πίνακα Παρτίδα σκακιού (1880) του Eduard Schulz-Briesen. Schachverein Görlitz 1990 e.V., Schach in der Kunst, http://www.schachverein-goerlitz.de/Foren/Gallery/galerie.htm, (Πρόσβαση: 2/7/2004). Πίν.428, Evgeniy Iosipovich Bukovetsky, Αγώνας σκακιού, χ.χ., Λάδι σε καµβά. Ουκρανία, Odessa Fine Arts Museum. Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.429, H. Bielski, Παρτίδα σκακιού, 19ος αι. Gizycki 1972, 295, εικ. κάτω. Πίν.430, Moritz Daniel Oppenheim, Παρτίδα σκακιού, 1880. Κυκλοφόρησε σε µια σειρά 3 γραµµατοσήµων στις 17/6/1975 ενόψει της εβραϊκής γιορτής Hanukka. Εβραϊκό γραµµατόσηµο. Από τη συλλογή του φιλοτελιστή Αντώνη ∆ιαµαντίδη.

55

Πίν.431, José Jimenès Aranda. Πάνω εικ.: Ένα απόγεµα στη Σεβίλη, χ.χ. Scacchi e Collezionismo, Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/arte/arte_a.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Κάτω εικ.: Η σκακιστική γιορτή, 1899. About.com:Chess, http://chess.about.com/od/artliterature/ig/Chess-in-the-Artists-Eye/aa06l23a.htm, (Πρόσβαση: 2/8/2004). Πίν.432, Emile-Georges Weiss, Η παρτίδα του σκακιού, 1897, Λάδι σε πάνελ, 53Χ44,5 εκ., Χρονολογηµένος και ενυπόγραφος. ∆ηµόσια συλλογή. ARC, Art Renewal Center, http://www.artrenewal.com/asp/database/image.asp?id=29919, (Πρόσβαση: 9/5/2003). Πίν.433, Johann Hamza, Οι σκακιστές, 1879, Λάδι σε καµβά, 56X69 εκ., Ενυπόγραφος. Ιδιωτική συλλογή. Schachverein Görlitz 1990 e.V., Schach in der Kunst, http://www.schachverein-goerlitz.de/Foren/Gallery/galerie.htm, (Πρόσβαση: 2/7/2004). Πίν.434, Lady Matheson, ∆ύο νεαρές παίζουν σκάκι: Η Adelaida και Elisa Denys, 19ος αι., Φωτογραφία. Paris, Musée d’Orsay. Παραχώρηση της Agence photo de la Réunion des musées nationaux RMN του Παρισιού για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.435, Judd Frederick Waugh, Σκακίστριες, 1891, Λάδι σε καµβά, 51Χ61 εκ. Ιδιωτική συλλογή. Schachverein Görlitz 1990 e.V., Schach in der Kunst, http://www.schachverein-goerlitz.de/Foren/Gallery/galerie.htm, (Πρόσβαση: 2/7/2004). Πίν.436, Πάνω εικ.: Emile Vloors, Η παρτίδα σκακιού, Πρώτο τέταρτο 20ού αι., Ζωγραφική σε καµβά, 87,5Χ132 εκ., Ενυπόγραφος. Αντβέρπεν, Koninklijk Museum Voor Schone Kunsten Antwerpen. Παραχώρηση από το Koninklijk Museum Voor Schone Kunsten Antwerpen για τη συγκεκριµένη µελέτη. Κάτω εικ.: Walter McEwen, Χωρίς τίτλο, 1900. Arte figurativa a tema scacchistico, http://xoomer.alice.it/cserica/scacchi/storiascacchi/vari/arte.htm, (Πρόσβαση: 15/3/2004).

56

Πίν.437, Henry Siddons Mowbray, Παρτίδα σκακιού, χ.χ. Art et Curiosités Échiquéennes, Tableaux ayant pour sujet les échecs http://www.jmrw.com/Chess/Tableau_echecs/pages/096.htm, (Πρόσβαση: 9/6/2004). Πίν.438, Πάνω εικ.: Paul René-Georges Herman, Οι σκακίστριες, τέλη του 19ου-αρχές του 20ού αι., Ξυλογραφία. Η.Π.Α., Fine Arts Museums of San Francisco, Achenbach Foundation for Graphic Arts. Fine Arts Museums of San Francisco, http://search.famsf.org:8080/view.shtml?record=54410&=list&=1&=&=And, (Πρόσβαση: 14/3/2003). Κάτω εικ.: H. von Fink, Σκάκι, περ.1900, Ενυπόγραφος. Top Chess, Damen beim Schach / Ladies playing chess, http://www.evrado.com/chess/katalog/damen.htm, (Πρόσβαση: 2/3/2005). Πίν.439, Arturo Ricci, Η παρτίδα του σκακιού, χ.χ. Christie’s. Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.440, Jacques Clément Wagrez, Σκακιστές, χ.χ. Schachverein Görlitz 1990 e.V., Schach in der Kunst, http://www.schachverein-goerlitz.de/Foren/Gallery/galerie.htm, (Πρόσβαση: 2/7/2004). Πίν.441, Henry Caro-Delvaille, Η γυναίκα µου και οι αδελφές της, 1904, 168Χ210 εκ. Matanovic, Chess is chess, Chess Gallery, Chess Informator, 2000 (cd). Πίν.442, Ανώνυµος, Το καλοκαίρι, 1914. Top Chess, Damen beim Schach / Ladies playing chess, http://www.evrado.com/chess/katalog/damen.htm, (Πρόσβαση: 2/3/2005). Πίν.443, August Hermann Knoop, Ευγενής που παίζει σκάκι, χ.χ. Scacchi e Collezionismo, Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/arte/arte_k.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.444, Ανώνυµος. Κριτική εκ των υστέρων, περ.1870, Λιθογραφία χρωµατισµένη µε το χέρι, 22X29 εκ. Βασισµένη σε ένα έργο του M. Duboy. Holländer 2005, 275. Πίν.445, Ανώνυµος, Απεικονίζεται ο Ντµίτρι Μεντελέγεφ, τέλη του 19ου-αρχές του 20ού αι., Σχέδιο. Gizycki 1972, 221.

57

Πίν.446, Ανώνυµος, Ένα δύσκολο φινάλε, µέσα του 19ου αι., Γαλλική γκραβούρα. Βασισµένη σε ένα σχέδιο του Paul Gavarni. Gizycki 1972, 314. Πίν.447, Henry van Muyden, Ο σκακιστής, χ.χ., Κάρβουνο, σκιάσεις σε γκρι-φαιό χαρτί, 45,3X58 εκ., Ενυπόγραφος. Γενεύη, Ville Genève, Mussée d'art et d'histroire. Παραχώρηση από τα Musèes d’art et d’histoire της Ville de Genève για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.448, Alexander Christie, Το σκακιστικό πρόβληµα, 1923. Λονδίνο Bonhams. Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.449, Damuta Rewkiewicz, Το σκακιστικό πρόβληµα, 1940, Σχέδιο µε πένα. Gizycki 1972, 299, εικ. δεξιά. Πίν.450, Πάνω εικ.: Thompson Richard Earl, Αυτοσυγκέντρωση, χ.χ. Arte figurativa a tema scacchistico, http://xoomer.alice.it/cserica/scacchi/storiascacchi/vari/arte.htm, (Πρόσβαση: 15/3/2004). Κάτω εικ.: Ανώνυµος, Το πρόβληµα και η λύση, χ.χ. Αµερικανικό ταχυδροµικό δελτάριο. Castagnetti Stefano, Scacchi e Collezionismo, Gli Scacchi Nelle Cartoline D’ Epoca, Piano della collezione, http://digilander.libero.it/skak61/collezione/giocatori/giocatori_010.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.451, Ανώνυµος, Ναύτης, 1950. Sammlung Alessandro Bettazzi. Top Chess, Herren beim Schach / Gentlemen playing chess (Seite 3/3-Page 3/3), http://www.evrado.com/chess/katalog/herren03.htm, (Πρόσβαση: 10/8/2004). Πίν.452, Muriel Boulton, Το σκακιστικό πρόβληµα, 1906, Λάδι σε καµβά, 80,5Χ65 εκ., Χρονολογηµένος και ενυπόγραφος. Καναδάς, National Gallery of Canada. Παραχώρηση από τη National Gallery of Canada για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.453, Bezhan Shvelidze, Σε πίεση χρόνου ή Προβληµατισµένος στο τέµπο, 1964, 145x120 εκ. Schachverein Görlitz 1990 e.V., Schach in der Kunst, http://www.schachverein-goerlitz.de/Foren/Gallery/galerie6.htm, (Πρόσβαση: 2/7/2004).

58

Πίν.454, Willi Neubert, Σκακιστής, 1964. Ταχυδροµικό δελτάριο της συλλογής του φιλοτελιστή Αντώνη ∆ιαµαντίδη. Πίν.455, Kurt Schwitters, Πορτραίτο του Dr. George Ainslie Johnston, χ.χ. Scacchi e Collezionismo, Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/arte/arte_s.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.456, Corneliu Baba, Σκακιστής, Λάδι σε καµβά, 100x93 εκ. Από ταχυδροµικό δελτάριο της συλλογής του φιλοτελιστή Νίκου Μπεργιόπουλου. Πίν.457, Paivio Poyttiala, Αυτοπροσωπογραφία, 1962, Λάδι σε χαρτόνι, 67x48,5 εκ., Χρονολογηµένος και ενυπόγραφος. Mänttä-Gösta Serlachius Museum of Fine Arts, Finland. Παραχώρηση από το Gösta Serlachius Museum of Fine Arts της Mänttä για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.458, Andreas Paul Weber, Ο Πύργος-Ελέφαντας, χ.χ. Σχέδιο, 50x40 εκ. Holländer 2005, 336. Πίν.459, Πάνω εικ.: ∆ύο άρµατα των σκακιστικών σετ από το ∆ελχί, τέλη του 18ου-αρχές του 19ου αι. Ανήκουν σε σκακιστικά σετ κατασκευασµένα κατά το πρότυπο των µισθοφόρων της John Company. Saidy και Lessing 1974, 53. Κάτω εικ.: Μεγάλος ελεφαντοστέινος Βασιλιάς από το Ρατζαστάν. Saidy και Lessing 1974, 50. Πίν.460, Ανώνυµος. Εξώφυλλο του “The International Chess Magazine” (Αµερικάνικο Σκακιστικό Περιοδικό/Ιούνιος 1890). Wilson 1981, 36, εικ. δεξιά. Πίν.461, Ενυπόγραφος (δε διακρίνεται το όνοµα). Εξώφυλλο του “American Chess Magazine”, Φεβρουάριος 1898. Wilson 1981, 36, εικ. αριστερά. Πίν.462, Ανώνυµος, Απεικονίζεται η Caissa (η µούσα του σκακιού). Γερµανικό ταχυδροµικό δελτάριο τυπωµένο στη Νυρεµβέργη, 1912. Postcards, Gli Scacchi Nelle Cartoline D’Epoca, 6-Scacchi e Pubblicita’, http://digilander.libero.it/skak61/collezione/chess_postcards_collection.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.463, Marina Fratta, Caissa (η µούσα του σκακιού), χ.χ. Scacchi e Collezionismo, Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/arte/arte_f.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004).

59

Πίν.464, Marina Fratta, Μπούστο για ένα πορτραίτο, χ.χ. Scacchi e Collezionismo, Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/arte/arte_f.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.465, William Quiller Orchardson, Η κυρία Charles Moxon, περ.1875. Scacchi e Collezionismo, Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/arte/arte_o.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.466, Herbert Ashwin Budd, Η σκακιέρα, περ.1929, Ενυπόγραφος. Stroke-on-Trent, The Potteries Museum and Art Gallery. Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.467, Ανώνυµος, Γυναίκα δίπλα στη σκακιέρα, 1912. Top Chess, Damen beim Schach / Ladies playing chess, http://www.evrado.com/chess/katalog/damen.htm, (Πρόσβαση: 2/3/2005). Πίν.468, Jos. E. Horwarter, Σκακιστικό πρόβληµα, 1916. Top Chess, Damen beim Schach / Ladies playing chess, http://www.evrado.com/chess/katalog/damen.htm, (Πρόσβαση: 2/3/2005). Πίν.469, Charles Bargue, Οι σκακιστές ή Playing Chess on the Terrace, 1882, Λάδι σε πάνελ. Steiner, Raymond J., Art Times, Charles Bargue: The Art of Drawing at The Dalesh Museum of Art, http://www.arttimesjournal.com/art/reviews/janreview3.htm, (Πρόσβαση: 2/3/2005). Πίν.470, Ανώνυµος, Open air games, περ.1860, Έγχρωµο χαρακτικό Γερµανικής Σχολής. Ιδιωτική συλλογή. Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.471, Ανώνυµος, Παρτίδα σκακιού, χ.χ. Κυκλοφόρησε σε πορτογαλικό ταχυδροµικό δελτάριο. Από τη συλλογή του φιλοτελιστή Αντώνη ∆ιαµαντίδη. Πίν.472, Ron Blumberg, Παρτίδα σκακιού στο πάρκο, 1958. Scacchi e Collezionismo, Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/arte/arte_b.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004).

60

Πίν.473, Louis Wolchonok, Σκάκι στο πάρκο, περ.1930, Ζωγραφική σε χαρτί βελέν. Scacchi e Collezionismo, Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/arte/arte_w.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.474, Louis Wolchonok, Χωρίς τίτλο, χ.χ. Scacchi e Collezionismo, Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/arte/arte_w.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.475, Πάνω εικ.: Ανώνυµος, Σκακιστές στην Αγία Πετρούπολη, 1928. Κάτω εικ.: Ανώνυµος, Τουρίστες παίζουν σκάκι, 1924. Top Chess, Herren beim Schach / Gentlemen playing chess (Seite 3/3-Page 3/3), http://www.evrado.com/chess/katalog/herren03.htm, (Πρόσβαση: 10/8/2004). Πίν.476, Hoeppner, Σκακιστές, 1968, Ενυπόγραφος. Hong Kong Museum of Art, http://203.85.114.23/hkma/web2.nsf/54249e39271472d0c82564dc00356ee7/, (Πρόσβαση: 4/5/2002). Πίν.477, Raffaello Sorbi, Ταβέρνα στο Fiesole, 1889, Χρονολογηµένος και ενυπόγραφος. Scacchi e Collezionismo, Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/arte/arte_s.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.478, Raffaello Sorbi, Ταβέρνα στην ύπαιθρο, 1892. Scacchi e Collezionismo, Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/arte/arte_s.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.479, Richard Dadd, Το πρόβληµα του παιδιού, 1857, Ακουαρέλα και σχέδιο σε χαρτί, 171x254 εκ. Λονδίνο, Tate Britain. Παραχώρηση από τη Tate Britain του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.480, Grigorij I. Zeitlin, Παίζοντας σκάκι, 1949, Ενυπόγραφος. Scacchi e Collezionismo, Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/arte/arte_c.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004).

61

Πίν.481, Roman Bilinski, O Έκτορας και το σκάκι, 1967, Χρονολογηµένος και ενυπόγραφος. Scacchi e Collezionismo, Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/arte/arte_b.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.482, Alice Gupe, ∆ύο Γυναίκες παίζουν Σκάκι, 1851, Λάδι σε καµβά, Λονδίνο, 18x25 εκ. (σχήµατος οβάλ). Ιδιωτική συλλογή. Holländer 2005, 257, εικ.276. Πίν.483, Mary Sarge Florence, Παιδιά δίπλα στο σκάκι, περ.1903, Τέµπερα σε ξύλο, 90,2x40 εκ. Λονδίνο, Tate Britain. Παραχώρηση από τη Tate Britain του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.484, Πάνω εικ.: Thomas P. Anschutz, Χωρίς τίτλο,1895. Arte figurativa a tema scacchistico, http://xoomer.alice.it/cserica/scacchi/storiascacchi/vari/arte.htm, (Πρόσβαση: 15/3/2004). Κάτω εικ.: Henry Varnum Poor, Η παρτίδα σκακιού, 1939, 91,4x76,2 εκ., Ενυπόγραφος. Scacchi e Collezionismo, Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/arte/arte_c.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.485, Zygmunt Kowalewski, Νεαροί σκακιστές, 1954. Gizycki 1972, 299, εικ. αριστερά. Πίν.486, Vladimir Krikhatzsky, Χωρίς τίτλο, χ.χ. Chess Arts, http://www.clubscacchigallarate.it/PopWinArt/Summary_Table.htm, (Πρόσβαση: 8/1/2005). Πίν.487, Πάνω εικ.: Sir John Lavery, Οι σκακίστριες, 1929, Λάδι σε καµβά, 124,5x191,8 εκ. Λονδίνο, Tate Britain. Παραχώρηση από τη Tate Britain του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Κάτω εικ.: Σχεδιάγραµµα θέσης πάνω εικ.

62

Πίν.488, Πάνω εικ.: Carl Probst, Αγώνας σκακιού, 1902. Art et Curiosités Échiquéennes, Tableaux ayant pour sujet les échecs, http://www.jmrw.com/Chess/Tableau_echecs/pages,097.htm, (Πρόσβαση: 9/6/2004). Κάτω εικ.: Allan Douglass Mainds, Μάθηµα σκακιού, 1931. Scacchi e Collezionismo, Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/arte/arte_c.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.489, Μάθηµα στη Ρωσία, 1952. Συλλογή Alessandro Bettazzi. Top Chess, Herren beim Schach / Gentlemen playing chess (Seite 3/3-Page 3/3), http://www.evrado.com/chess/katalog/herren03.htm, (Πρόσβαση: 10/8/2004). Πίν.490, Mai-Thu, Η παρτίδα του σκακιού, χ.χ. Mai-Thu, http://www.artbiographie.com/maithu.htm#, (Πρόσβαση:2/2/2006). Πίν.491, Ανώνυµος, Ιαπωνικό βάζο από πορσελάνη µε καπάκι, µέσα του 19ου αι. Απεικονίζονται κινέζοι µαθητές να παίζουν go από την περίοδο Edo (1615-1868). Σαιντ Λούις, Forest Park, The Saint Louis Art Museum. Παραχώρηση από το Saint Louis Art Museum για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.492, Eugène Sordet, Μικρή αφίσα, 1915 για την 32η Επέτειο από την ίδρυση του Κύκλου των Καλλιτεχνών, Ακουαρέλα, λάδι, επιχρύσωση, πενάκι και µαύρο µελάνι σε χαρτί έντονου κρεµ χρώµατος, 58,4x42,2 εκ. Υπογραφή: Auteur inconnu. Γενεύη, Ville de Genève, Mussée d'art et d'histroire. Παραχώρηση από τα Musèes d’art et d’histoire της Ville de Genève για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.493, Eugène Sordet, Μικρή αφίσα (και λεπτοµέρεια) του 50ού δείπνου για την Πεντηκονταετία από την ίδρυση του Κύκλου των Καλλιτεχνών, την 3η ∆εκεµβρίου 1901. Μαύρο µολύβι, πινέλο, γκουάς, λάδι, αργυρό επίχρισµα, επιχρύσωση, µαύρο και καφέ µελάνι σε χαρτόνι ελαφριού κρεµ χρώµατος, 45,3x58 εκ. Γενεύη, Ville de Genève, Mussée d'art et d'histroire. Παραχώρηση από τα Musèes d’art et d’histoire της Ville de Genève για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.494, Eugène Sordet, Μικρή αφίσα (και λεπτοµέρεια), 1904 του δείπνου για την 53η Επέτειο του Κύκλου των Καλλιτεχνών, Πινέλο, γκουάς, λάδι και επιχρύσωση σε χαρτόνι ανοικτού µπεζ χρώµατος, 47,8x61,4 εκ. Γενεύη, Ville de Genève, Mussée d'art et d'histroire. Παραχώρηση από τα Musèes d’art et d’histoire της Ville de Genève για τη συγκεκριµένη µελέτη.

63

Πίν.495, Ανώνυµος, Σχέδιο υφάσµατος Γαλλικής σχολής, ∆εκαετία 1930, Γκουάς σε χαρτί. Νέα Υόρκη, The Design Library. The Bridgeman Art Library, http://www.bridgeman.co.uk/public/display12.jhtml?r=600507&page=5, (Πρόσβαση: 23/4/2002). Πίν.496, Jean-Léon Gérôme, Αρναούτηδες που παίζουν σκάκι, 1859. Λονδίνο, Wallace Collection. Ackerman M. Gerald, Jean-Léon Gérôme, Les Orientalistes Vol.4, Paris, 2000, 42. Πίν.497, Jean-Léon Gérôme, Μια παρτίδα σκακιού, 1870, Ζωγραφική σε καµβά, 65x54,5 εκ., Ενυπόγραφος. La Nouvelle Orléans (Louisiane), Isaac Dilgado Museum of Art. Ackerman M. Gerald, Jean-Léon Gérôme, Les Orientalistes Vol.4, Paris, 2000. Πίν.498, Jean-Léon Gérôme, Μια παρτίδα σκακιού, περ.1870-73, Ζωγραφική σε καµβά, 33,5x25,5 εκ., Ενυπόγραφος. Midletown (Connecticut), Wesleyan Univeristy, Davison Art Center. Davison Art Center, European Paintings, http://www.weslelyan.edu/dac/doll/pntg/europain.html, (Πρόσβαση: 5/2/2003). Πίν.499, Jean-Léon Gérôme, Ανατολίτισσες χορεύτριες που παίζουν σκάκι, 1870, Λάδι σε καµβά, 65,7x54,8 εκ., Ενυπόγραφος. Λονδίνο. Collection Najd. Mathal Gallery. Ackerman M. Gerald, Jean-Léon Gérôme, Les Orientalistes Vol.4, Paris, 2000, 91. Πίν.500, Lawrence Alma-Tadema, Αιγύπτιοι σκακιστές, 1865, Λάδι σε ξύλο, 39,8x55,8 εκ. Ιδιωτική συλλογή. Barrow R. J., Lawrence Alma-Tadema, London, 2001, 26, εικ. πάνω. Πίν.501, Lawrence Alma-Tadema, Αιγύπτιοι σκακιστές (προσχέδιο του οµώνυµου πίνακα), 1865, Μολύβι σε χαρτί, 25x35 εκ., Υπογραφή: LAT. Άµστερνταµ, Rijksmuseum. Barrow R. J., Lawrence Alma-Tadema, London, 2001, 26, εικ. κάτω. Πίν.502, Frederick Arthur Bridgman, Μια ενδιαφέρουσα παρτίδα, 1881. Art et Curiosités Échiquéennes, Tableaux ayant pour sujet les échecs http://www.jmrw.com/Chess/Tableau_echecs/index.htm, (Πρόσβαση: 9/6/2004).

64

Πίν.503, Ludwig Hans Fischer, Το σεράι, χ.χ. Λονδίνο, Christies’ Images. Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.504, Philippe Pavy, Οι σκακιστές, χ.χ. Άµστερνταµ. Sotheby’s, http://search.sothebys.com/browse/vieLot/lotDetail.jsp?lot_id=T6FX, (Πρόσβαση: 2/5/2002). Πίν.505, Πάνω εικ.: Martinius Rørbye, Ανατολίτες καθώς παίζουν σκάκι µπροστά σε ένα τουρκικό καφενείο-κουρείο, 1845. Art et Curiosités Échiquéennes, Tableaux ayant pour sujet les échecs http://www.jmrw.com/Chess/Tableau_echecs/pages/020.htm, (Πρόσβαση: 9/6/2004). Κάτω εικ.: Stanislaw Chlebowski, Σκακιστές, χ.χ. Ενυπόγραφος. Art et Curiosités Échiquéennes, Tableaux ayant pour sujet les échecs http://www.jmrw.com/Chess/Tableau_echecs/pages/100.htm, (Πρόσβαση: 1/4/2005). Πίν.506, Ενυπόγραφος [O(c)lette(;)], Νοµάδες, χ.χ. περ. Europe Echecs, Ιανουάριος 1998, τεύχος αρ. 463, 74, εικ. πάνω αριστερά. Πίν.507, Ανώνυµος, Σκακιστές στον Νείλο. Ταχυδροµικό δελτάριο ταχυδροµηµένο από το Κάιρο το 1914. Castagnetti Stefano, Scacchi e Collezionismo, Gli Scacchi Nelle Cartoline D’ Epoca, Piano della collezione, http://digilander.libero.it/skak61/collezione/giocatori/giocatori_014.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.508, Πάνω εικ.: Charles Gray, Σκάκι στο παζάρι, γ’ τρίτο 19ου αι.(;), 60x80 εκ. ∆ουβλίνο, National Gallery of Dublin. Holländer, 263, εικ.259. Κάτω εικ.: Antal [Anton] Peczely, Άραβες παίζουν σκάκι, χ.χ. Ενυπόγραφος. About.com:Chess, http://chess.about.com/od/artliterature/ig/Chess-in-the-Artists-Eye/aa06l23t.htm, (Πρόσβαση: 2/8/2004). Πίν.509, Jose Benlliure Gil, Άραβες παίζουν µουσική σε εσωτερικό χώρο, χ.χ. Λονδίνο, Christies’ Images. Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη.

65

Πίν.510, Ludwig Deutsch, Παρτίδα σκακιού, Μετά το 1903, Λάδι σε καµβά, 58x41,6 εκ. Ιδιωτική συλλογή. Schachverein Görlitz 1990 e.V., Schach in der Kunst, http://www.schachverein-goerlitz.de/Foren/Gallery/galerie.htm, (Πρόσβαση: 2/7/2004). Πίν.511, Ludwig Deutsch, Ο καπνιστής, 1903, Λάδι σε καµβά 58x41 εκ. Ιδιωτική συλλογή. Arc, Art Renewall Center, http://www.arc-store.com/deutl18320.html, (Πρόσβαση: 29/7/2004). Πίν.512, T. (Tessa;) Rickards, Καπνίζοντας ναργιλέ, χ.χ. Ακουατίντα. 43ος πίνακας από τη σειρά «Ανατολίτικα σχέδια» που κυκλοφόρησαν το 1806. Χρωµατίστηκε από τον Charles Emilius Gold. Ιδιωτική συλλογή. Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.513, William James Müller, Άραβες παίζουν σκάκι, 1843, Ελαιογραφία, 42,2x57,5 εκ. Λονδίνο, Bond Street. Sotheby’s, http://search.sothebys.com/jsps/live/lot/LotDetail.jsp?lot_id=3C7z2+C9, (Πρόσβαση: 2/5/2002). Πίν.514, Rudolph Ernst, Η παρτίδα σκακιού, µετά το 1885, Ενυπόγραφος. Art et Curiosités Échiquéennes, Tableaux ayant pour sujet les échecs, http://www.jmrw.com/Chess/Tableau_echecs/index.htm, (Πρόσβαση: 9/6/2004). Πίν.515, V. Fasciarelli, Απογευµατινή παρτίδα, χ.χ., Λάδι σε καµβά, 50,2x35,6 εκ. Sotheby’s, http://search.sothebys.com/jsps/live/lot/LotDetail.jsp?lot_id=3C7z2+C9, (Πρόσβαση: 2/5/2002). Πίν.516, Amedeo Simonetti, Οι σκακιστές, χ.χ., Ακουαρέλα, Ενυπόγραφος. Λονδίνο, Mathaf Gallery Ltd. Artnet, http://www.artnet.de/artist/24138/amedeo-simonetti.html, (Πρόσβαση: 8/3/2004). Πίν.517, Jean Jules Antoine Lecomte du Noüy, Στο χαρέµι, χ.χ. Λονδίνο, The Fine Art Society. Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη.

66

Πίν.518, (Ferdinand Victor) Eugène Delacroix, Άραβες παίζουν σκάκι, 1847-49. Εδιµβούργο, National Gallery of Scotland. Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.519, Ferdinand Lefman, Σκακιστές στην Ιερουσαλήµ, β’ µισό του 19ου αι., Γκραβούρα(;), 20x18,8 εκ. Βασισµένη στο έργο του Eugène Delacroix, Άραβες παίζουν σκάκι (1847-49). Holländer 2005, 262, εικ.260. Πίν.520, Alexandre Bida, Τρεις Τούρκοι που παίζουν σκάκι, 1912, Υδροχρωµάτισµα (µε ένα χρώµα µόνο διαλυµένο στο νερό), πενάκι, µολύβι σε χαρτί. Παρίσι, Châteaux de Malmaison et Bois-Préau. Παραχώρηση της Agence photo de la Réunion des musées nationaux RMN του Παρισιού για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.521, Stanislaw Maslowski, Αραβικό καφενείο, 1912. Gizycki 1972, 298, εικ. αριστερά. Πίν.522, Thomas Scofield Handforth, Graveyard Chess (περ.1928), 14,12x11,76 εκ., διάσταση φύλλου: 38,25x28,88 εκ. Kansas City, The Nelson-Atkins Museum of Art. Παραχώρηση από το Nelson-Atkins Museum of Art του Κάνσας για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.523, Χωρίς ενδείξεις. Απεικονίζονται τρεις Τυνήσιοι γύρω από µια σκακιέρα. Τυνησία, Λαογραφικό Μουσείο Tozer. Πιλάλης Χρήστος, Περ. Το ΣΑΧ, Τεύχος 38-Β' Περίοδος, 1/11/2001, οπισθόφυλλο, εικ. πάνω δεξιά.

67

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ∆’ 20ός Αιώνας

524-679

Πίν.524, Josef Hartwig, Σετ σκακιού, 1924, Ξύλο φυσικό και βαµµένο µαύρο. ∆ιαστάσεις κουτιού: 4,5X7,3X45,1 εκ. Το σετ κυκλοφόρησε στο Weimar Bauhaus σε πολλές εκδόσεις. Νέα Υόρκη, The Museum of Modern Art, ΜοΜΑ. Παραχώρηση από το Museum of Modern Art [ΜοΜΑ] της Νέας Υόρκης για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.525, Henri Matisse, Η Οικογένεια του Καλλιτέχνη, 1911, Λάδι σε καµβά, 143X194 εκ. Αγία Πετρούπολη, The State Hermitage Museum. The Bridgeman Art Library, http://www.bridgeman.co.uk/public/display12.jhtml?r=172886&page=4, (Πρόσβαση: 4/9/2005). Πίν.526, Henri Matisse, Οδαλίσκες, 1928, Λάδι σε καµβά, 54Χ65 εκ. Στοκχόλµη, Museum of Modern Art (Moderna Museet). Essers, Volkmar, Ανρί Ματίς, 1869-1954, Ο Μάστορας των Χρωµάτων, Αθήνα, 2005, 65. Πίν.527, Henri Matisse, Οδαλίσκες, 1928. art.com, http://eu.art.com/asp/default-asp/_/posters.htm?ui=B760D4381ABD47C5A013AAA7BE0C77B0, (Πρόσβαση: 9/6/2005). Πίν.528, Henri Matisse, Οδαλίσκη στην πολυθρόνα ή Οδαλίσκη µε µία µαυριτανική καρέκλα ή Οδαλίσκη στα γκρι µε σκακιέρα. art.com, http://eu.art.com/asp/sp-asp/_/pd--10034880/Odalisque_au_Fauteuil.htm, (Πρόσβαση: 9/6/2005). Πίν.529, Henri Matisse, Γυναίκα δίπλα σε σκακιέρα, 1928. Galerie Beyeler, Fondation Beyeler, http://www.beyeler.com/press-images/html/de/026_mattise.html, (Πρόσβαση: 11/6/2005). Πίν.530, Henri Matisse, Χορεύτρια στην πολυθρόνα, Πάτωµα-σκακιέρα (για ντάµα), 1942, Ενυπόγραφος. Art.com, http://eu.art.com/asp/search/ProductSearch-asp/_/search_String--matisse+au+fauteuil/posters.htm?filteroptions=0&isSearch=Y&ui=50587F79FB68467FB1FA1685D928F592, (Πρόσβαση: 9/6/2005).

68

Πίν.531, Giorgio De Chirico, Το αίνιγµα της άφιξης την ώρα του δειλινού, 1912, Λάδι σε καµβά, 70x86,5 εκ., Χρονολογηµένος και ενυπόγραφος. Ιδιωτική συλλογή. Holzhey Magdalena, Ντε Κίρικο, Köln, 2006, 18. Πίν.532, Giorgio De Chirico, Το αίνιγµα της µοίρας, 1914, Λάδι σε καµβά, 138x95,5 εκ., Χρονολογηµένος και ενυπόγραφος. Βασιλεία, Kunstmuseum, Emanuel Hoffmann Collection. Holzhey Magdalena, Ντε Κίρικο, Köln, 2006, 35. Πίν.533, Giorgio De Chirico, Το κατάλυµα του ναυτικού, 1914, Λάδι σε καµβά, 81,3x64,8 εκ., Χρονολογηµένος και ενυπόγραφος. Φλόριδα, West Palm Beach Florida, The Norton Museum of Art. Holzhey Magdalena, Ντε Κίρικο, Köln, 2006, 39. Πίν.534, Σπύρος Βικάτος, Το σκάκι, περ.1903, Λάδι σε καµβά, 69,8Χ57,5 εκ., Ενυπόγραφος. "ΣΚΑΚΙ ΒΡΑΒΕΥΘΕΝ". Αθήνα, Εθνική Πινακοθήκη, Συλλογή Ιδρύµατος Ευριπίδη Κουτλίδη. Φωτ. Ν.Σ. Πίν.535, John Singer Sargent, Η παρτίδα σκακιού, 1907, Λάδι σε καµβά, 69,9Χ55,3 εκ. The Harvard Club of New York City. Saidy και Lessing 1974, 150. Πίν.536, John Singer Sargent, Η καλοσύνη δε νικά, 1907, Λάδι σε καµβά, 41,4x71,9 εκ. Νέα Υόρκη, The Brooklyn Museum of Art. JSS, Virtual Gallery, John Singer Sargent's Dolce Far Niente, http://www.jssgallery.org/Paintings/Dolce_Far_Niente.htm, (Πρόσβαση: 12/11/2004). Πίν.537, John Singer Sargent, Παρτίδα σκακιού, Σχέδιο σε χαρτί, 1907. Νέα Υόρκη, Adelson Galleries. Artnet, http://www.artnet.de/artwork/424492715/john-singer-sargent-a-game-of-chess.html, (Πρόσβαση: 1/11/2005). Πίν.538, John Singer Sargent, Παρτίδα σκακιού, Σχέδιο σε χαρτί, 1907. Νέα Υόρκη, Adelson Galleries. Artnet, http://www.artnet.de/artwork/424492715/john-singer-sargent-a-game-of-chess.html, (Πρόσβαση: 1/11/2005). Πίν.539, Ernst Ludwig Kirchner, O Otto Müller (1874-1930) παίζοντας σκάκι, 1913, Λάδι σε καµβά. Παρίσι, Centre Pompidou, Musée National d'Art Moderne. Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη.

69

Πίν.540, Roy Butler, Κίνησή σου, χ.χ. Scacchi e Collezionismo, Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/arte/arte_b.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.541, Dorothea Tanning, Παρτίδα σκακιού ή λευκή Βασίλισσα ποδοπατεί το µαύρο Αξιωµατικό, 1944, Ενυπόγραφος. Scacchi e Collezionismo, Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/arte/arte_c.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.542, Jacek Zulawski, Χωρίς τίτλο, 20ός αι., Ακουαρέλα. Gizycki 1972, 156. Πίν.543, Dan Fuller, Σκακιστές, 20ός αι., 30x24 εκ. Νέα Ορλεάνη, New Orleans Museum of Art. Chess Arts, http://www.clubscacchigallarate.it/PopWinArt/Summary_Table.htm, (Πρόσβαση: 8/1/2005). Πίν.544, Morio Shinoda, Σκάκι, Άνδρας, Ρόδο και Γυναίκα, 1967, Aτσάλι, Ύψος: 25,4 εκ. Μήκος: 91,44 εκ., Πλάτος: 91,44 εκ. Χιούστον, Museum of Fine Arts. Παραχώρηση από το Museum of Fine Arts του Χιούστον για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.545, Roberto (Antonio Sebastián) Matta (Echaurren), Οι σκακιστές, 1954. Scacchi e Collezionismo, Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/arte/arte_m.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.546, Merlyn Οliver Evans, Οι σκακιστές, 1951, Εγχάρακτη εκτύπωση σε χαρτί, 41x41,6 εκ. Tate Britain, Millbank, London. Παραχώρηση από τη Tate Britain του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.547, Julia Thecla, Σκάκι, Ο Λευκός έχει την κίνηση, 1940, Γκουάς, 40,64x45,72 εκ. Ουάσινγκτον, General Services Administration. GSA, U.S. General Services Administration, Fine Arts, http://facit.gsa.gov/facit/interaia.nsf/0/1f2be1961e1207fc85256e84004ffd7d?OpenDocument, (Πρόσβαση: 22/3/2004). Πίν.548, Teofil Ociepka, Παρτίδα σκακιού, 1946. Gizycki 1972, 167.

70

Πίν.549, Hans Kratzer, Game In Nothing, 1926. Scacchi e Collezionismo, Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/arte/arte_k.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.550, Jerzy Skarżyński, Χωρίς τίτλο, 20ός αι. Gizycki 1972, 256+1. Πίν.551, Jacob Lawrence, Σκακιστές, 1954, Τέµπερα σε ξύλο masonite, 44,29x21,43 εκ., Ενυπόγραφο. Βαλτιµόρη, The Baltimore Museum of Art. Παραχώρηση από το Baltimore Museum of Art. Πίν.552, Shoshannah Hoffman, Οι Σκακιστές, 1947, Πινέλο και µελάνι, αναµειγµένο µε λευκό σε λευκή επιφάνεια, Χρονολογηµένος και ενυπόγραφος. Μίτσιγκαν, University of Michigan of Art. Παραχώρηση από το University of Michigan of Art για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.553, Marko Selebonovic, Χωρίς τίτλο, 1933. Σερβία, Novi Sad Museum. Πιλάλης Χρήστος, Περ. Το ΣΑΧ, Τεύχος 38-Β' Περίοδος, οπισθόφυλλο, πάνω αριστερή εικ. Πίν.554, Antonio Bueno, Η σκακιέρα, 1951, Λάδι σε καµβά. Collezione privata Varazze. Scacchi e Collezionismo, Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/arte/arte_b.htm, (Πρόσβαση: 20/7/2005). Πίν.555, Guy Pène Du Bois, Τραπέζια σκακιού, πλατεία Washington, περ.1950, Λάδι σε καµβά, 102,1x50,8 εκ. Ask ART, The American Artists Bleubook, Guy Pene Du Bois (1884-1958), http://www.askart.com/askart/artists/search/Search_Repeat.aspx?ad=278917&searchtype=AUCTION_RECORDS&artist=21773, (Πρόσβαση: 17/12/2003). Πίν.556, Arnold Brügger, Σκακιστές, 1914, Ενυπόγραφος. Scacchi e Collezionismo, Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/arte/arte_c.htm (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.557, Filippo Pella, Παρτίδα σκακιού, 1925, Τοιχογραφία. Sala Giochi Castello di Carimate. Società Scacchistica Gallaratese, Chess Arts, http://www.clubscacchigallarate.it/PopWinArt/Summary_Table.htm, (Πρόσβαση: 8/1/2005).

71

Πίν.558, Marcin Samlicki (ή Martin Franciszek), Παρτίδα σκακιού ή Παίζοντας σκάκι, 1934. Gizycki 1972, 298, εικ. δεξιά. Πίν.559, Alessandro Pomi, Παρτίδα σκακιού, χ.χ., Λάδι σε κόντρα-πλακέ, 59x70 εκ., Χρονολογηµένος(;) και ενυπόγραφος. Nervi, Μουσείο Genova. Società Scacchistica Gallaratese, Chess Arts, http://www.clubscacchigallarate.it/PopWinArt/Summary_Table.htm, (Πρόσβαση: 8/1/2005). Πίν.560, Alexandru Ciucurencu, Οικογενειακή παρτίδα σκακιού ή Παίκτες σκακιού, 1943(;), Λάδι σε χαρτόνι, 75x100 εκ. Φιλοτελικό δελτάριο από τη συλλογή του φιλοτελιστή Αντώνη ∆ιαµαντίδη. Πίν.561, Alice Kent Stoddard, Σκακιστές, χ.χ. Scacchi e Collezionismo, Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/arte/arte_s.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.562, Eugenia Rozanska, Παρτίδα σκακιού ή Σκάκι στο Καρναβάλι, 1957, Ελαιογραφία. Gizycki 1972, 300. Πίν.563, Frank Mason, Παρτίδα σκακιού, χ.χ., Λάδι σε καµβά. Ιδιωτική συλλογή. Art et Curiosités Échiquéennes, Tableaux ayant pour sujet les échecs http://www.jmrw.com/Chess/Tableau_echecs/index.htm, (Πρόσβαση: 9/6/2004). Πίν.564, Laszlo Tar, Οι παίκτες, χ.χ., Ενυπόγραφος. Schachverein Görlitz 1990 e.V., Schach in der Kunst, http://www.schachverein-goerlitz.de/Foren/Gallery/galerie6.htm, (Πρόσβαση: 2/7/2004). Πίν.565, Laszlo Tar, Σκακιστές, χ.χ. , Ενυπόγραφος. Schachverein Görlitz 1990 e.V., Schach in der Kunst, http://www.schachverein-goerlitz.de/Foren/Gallery/galerie6.htm, (Πρόσβαση: 2/7/2004). Πίν.566, Rynecki Moshe, Τραπέζι σκακιού, χ.χ., Ενυπόγραφος. Art et Curiosités Échiquéennes, Tableaux ayant pour sujet les échecs http://www.jmrw.com/Chess/Tableau_echecs/index.htm, (Πρόσβαση: 9/6/2004). Πίν.567, Rynecki Moshe, Σκακιστές, χ.χ., Ενυπόγραφος. Art et Curiosités Échiquéennes, Tableaux ayant pour sujet les échecs http://www.jmrw.com/Chess/Tableau_echecs/index.htm, (Πρόσβαση: 9/6/2004).

72

Πίν.568, Ivring Amen, Στρατηγική σκακιού, χ.χ. Società Scacchistica Gallaratese, Chess Arts, http://www.clubscacchigallarate.it/PopWinArt/Summary_Table.htm, (Πρόσβαση: 8/1/2005). Πίν.569, Ivring Amen, Παρτίδα σκακιού, 20ός αι., Ελαιογραφία. Società Scacchistica Gallaratese, Chess Arts, http://www.clubscacchigallarate.it/PopWinArt/Summary_Table.htm, (Πρόσβαση: 8/1/2005). Πίν.570, Ivring Amen, Σκακιστές, χ.χ. Società Scacchistica Gallaratese, Chess Arts, http://www.clubscacchigallarate.it/PopWinArt/Summary_Table.htm, (Πρόσβαση: 8/1/2005). Πίν.571, Ivring Amen, Παρτίδα σκακιού, χ.χ. Società Scacchistica Gallaratese, Chess Arts, http://www.clubscacchigallarate.it/PopWinArt/Summary_Table.htm, (Πρόσβαση: 8/1/2005). Πίν.572, Lovis Corinth, Σκίτσο τριών Νεαρών που παίζουν Σκάκι, χ.χ., Βελονογραφία, 14,8x9,5 εκ., Ενυπόγραφος, αριθ. τυπώµατος: 10/25. Holländer 2005, 334, εικ.349.

Πίν.573, Heinrich Wolf, Οι σκακιστές, χ.χ, Ακουατίντα, 19x14,5 εκ.. Holländer 2005, 334, εικ.350

Πίν.574, Robert Maxfield, Σκάκι, Χαρακτικό, 20ός αι. Σαν Ντιέγκο, San Diego Museum of Art. Παραχώρηση από το San Diego Museum of Art για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.575, Ανώνυµος, Αγγλικής Σχολής Σαχ-Ματ, 20ό αι., Χαρακτικό. Ιδιωτική συλλογή. Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.576, Stanley Anderson, Σε σαχ: σκηνή από εστιατόριο στο Λονδίνο, 1932. Η.Π.Α., Smithsonian American Art Museum. Scacchi e Collezionismo, Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/arte/arte_a.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.577, Stanley Anderson, Σε απειλή: Σκηνή σ’ ένα εστιατόριο του Λονδίνου, 1932, Ενυπόγραφος. Φιλοτελικό δελτάριο από τη συλλογή του φιλοτελιστή Αντώνη ∆ιαµαντίδη.

73

Πίν.578, Arthur Boyd, ∆ύο άνδρες παίζουν σκάκι, περ.1948, Σχέδιο µε µελάνι, 27,6x36,8 εκ. Καµπέρα, National Gallery of Australia. Παραχώρηση από το National Gallery of Australia της Καµπέρας για τη συγκεκριµένη µελέτη. . Πίν.579, Arthur Boyd, Φιγούρες κάθονται σε τραπέζι µε σετ σκακιού, 1948, Σχέδιο µε µελάνι, 27,6x36,8 εκ. Καµπέρα, National Gallery of Australia. Παραχώρηση από το National Gallery of Australia της Καµπέρας για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.580, Jan Toorop, Ο Arthur van Schender και ο Rud Triebels, 1916, 32,6x38,8 εκ., Παστέλ και µολύβι σε χαρτί, Ενυπόγραφος. Οττέρλο, Kröller-Müller Museum. Παραχώρηση από το Kröller-Müller Museum του Οττέρλο για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.581, Joseph Margulies, Σκάκι, χ.χ., Χαρακτικό σε χαρτί βελέν, 24,76x33,02 εκ., Ενυπόγραφος. Χιούστον, Museum of Fine Arts. Παραχώρηση από το Museum of Fine Arts του Χιούστον για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.582, Ανώνυµος, Αυστριακής σχολής, Παρτίδα σκακιού, ∆εκαετία 1930, Μολύβι και µελάνι σε χαρτί (από φύλλο άλµπουµ), 21,8x30 εκ. Sotheby’s, http://search.sothebys.com/browse/vieLot/lotDetail.jsp?Lot_Id=3QXY7, (Πρόσβαση: 2/5/2002). Πίν.583, Andreas Paul Weber, Οι µαιτρ, 1961, Λιθογραφία, 43,5x54 εκ., Υπογραφή: W(;). Holländer 2005, 336, εικ.357. Πίν.584, Saul Rabino, Σκακιστές, χ.χ., Λιθογραφία, 23,81x29,53 εκ. Σαν Ντιέγκο, San Diego Museum of Art. Παραχώρηση από το San Diego Museum of Art για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.585, Paul Hey, Τρεις Κύριοι παίζουν Σκάκι, χ.χ., Γκραβούρα, 32x27 εκ., Ενυπόγραφος. Holländer 2005, 351, εικ.334. Πίν.586, Edouard Vuillard, Οι παίκτες της ντάµας, χ.χ. Χάανλοζερ, Villa Flora Winterthur. Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.587, Kim Ki-Chang, Παίζοντας go, 1946, Μελάνι και ακουαρέλα σε χαρτί, 35,56x50,48 εκ. Παραχώρηση από το San Diego Museum of Art για τη συγκεκριµένη µελέτη.

74

Πίν.588, Andrzej Jurkiewicz, Χωρίς τίτλο, 1938, Λιθογραφία. Gizycki 1972, 238. Πίν.589, Möller Otto, Σκακιστές, 1922, Χαρακτικό(;). Art et Curiosités Échiquéennes, Tableaux ayant pour sujet les échecs, http://www.jmrw.com/Chess/Tableau_echecs/index.htm, (Πρόσβαση: 9/6/2004). Πίν.590, Kresba G. CeremuŠkina, Χωρίς τίτλο, 1968, Χαρακτικό(;). Απεικονίζονται σκακιστές να παίζουν σε µια λεωφόρο της Μόσχας. Gizycki, Jerzy, Sachy, Vsech Dob a Zemi, Prace, Praha, 1975, 452. Πίν.591, Rolf Blume, Κύκλος Σκακιστών, Λινόλεουµ, 1959, 48x38 εκ., Χρονολογηµένος και ενυπόγραφος. Holländer 2005, 338, εικ.354. Πίν.592, James Cukier, Σκακιστές, χ.χ., Ενυπόγραφος. Art et Curiosités Échiquéennes, Tableaux ayant pour sujet les échecs, http://www.jmrw.com/Chess/Tableau_echecs/index.htm, (Πρόσβαση: 9/6/2004). Πίν.593, Homer Casteel, Σκακιστές, χ.χ., Λιθογραφία 8/8, Ενυπόγραφος. Μισισιπής, Lauren, Lauren Rogers Museum of Art. Παραχώρηση από το Lauren Rogers Museum of Art του Μισισιπή για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.594, Φώτης Μαστιχιάδης, Σκακιστές, 1961, Λινόλεουµ. Μαστιχιάδης Φώτης και Παπαδοπούλου Μπία, Φ. Μαστιχιάδης, ∆ηµοτική Πινακοθήκη Πατρών, 1995. Πίν.595, Georges Braque, Υποµονή, 1942, Ενυπόγραφος. Art et Curiosités Échiquéennes, Tableaux ayant pour sujet les échecs http://www.jmrw.com/Chess/Tableau_echecs/index.htm, (Πρόσβαση: 9/6/2004). Πίν.596, Juan Gris, Η σκακιέρα, 1917, Λάδι σε ξύλο, 73,02x100 εκ., Χρονολογηµένος και ενυπόγραφος. Νέα Υόρκη, The Museum of Modern Art, MoMA. Saidy και Lessing 1974, 154-155. Πίν.597, Marie-Hélène Vieira da Silva Πάνω εικ: Η παρτίδα σκακιού, 1943, Λάδι και µολύβι σε καµβά, 81x100 εκ., Ενυπόγραφος. Παρίσι, Musée national d’art moderne, Pombidou Center. Rosenthal Gisela, Vieira da Silva, Köln, 1998, 34. Κάτω εικ.: Σαχ και Ματ, 1949-50, Λάδι σε καµβά, 89x111,6 εκ., Ενυπόγραφος. Παρίσι, Musée national d’art moderne, Pombidou Center(;). The Art Book, London, 1996, 477.

75

Πίν.598, Marie-Hélène Vieira da Silva Πάνω εικ: Η σκακιέρα, 1962, Τέµπερα σε χαρτί, 62x98 εκ. Vallier Dora, Vieira da Silva, Paris, 1971, 199. Κάτω εικ.: Σύνθεση, 1949-50, Λάδι σε καµβά, 130x180 εκ. Ιδιωτική συλλογή. Vallier Dora, Vieira da Silva, Paris, 1971, 109. Πίν.599, Louis Casimir Ladislas Markous [Marcoussis], Νεκρή φύση µε σκακιέρα (για ντάµα), 1912, Λάδι σε καµβά, 139x93 εκ. Παρίσι, Musée national d’art moderne, Pombidou Center. Pièces d’ échecs 1990, 48, εικ.31. Πίν.600, Youri Vasnetsov, Νεκρή φύση µε σκακιέρα, 1926-28. Art et Curiosités Échiquéennes, Tableaux ayant pour sujet les échecs, http://www.jmrw.com/Chess/Tableau_echecs/index.htm, (Πρόσβαση: 9/6/2004). Πίν.601, Eberhard Viegener, Νεκρή φύση µε τραπουλόχαρτα και σκακιέρα, 1932. Μιούνστερ, Westälisches Landesmuseum für Kunst und Kulturgeschichte. Scacchi e Collezionismo, Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/arte/arte_v.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.602, Henri Hayden, Νεκρή φύση µε άσο σπαθί και φιγούρες σκακιού, 1919, Λάδι σε καµβά, 43,8x64,8 εκ., Ενυπόγραφος. MODERNISM, Henri HAYDEN & Friends, http://www.modernisminc.com/exhibitions/archived/Henri_HAYDEN, (Πρόσβαση: 29/3/2004). Πίν.603, Jean Metzinger, Στρατιώτης σε παρτίδα σκακιού, περ.1915-16, Λάδι σε καµβά, 83,1x61 εκ., Ενυπόγραφος. Σικάγο, Ιλινόις, The David and Alfred Smart Museum of Art, The University of Chicago. Παραχώρηση από The David and Alfred Smart Museum of Art, The University of Chicago για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.604, Robert MacBryde, Ο σκακιστής, περ.1947-50, Λάδι σε καµβά, 76,2x51,3 εκ. Εδιµβούργο, Scottish National Gallery of Modern Art. Παραχώρηση από το Scottish National Gallery of Modern Art του Εδιµβούργου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.605, Nissam Engel, Σκακιστική σύνθεση, χ.χ., Λαδογραφία και κολάζ. Finkenzeller, Ziehr και Bührer 1989, 66.

76

Πίν.606, Max Oppenheimer [Mopp], Πάνω εικ.: Παρτίδα σκακιού, Μετά το 1909, Υπογραφή: Mopp. Αγγλία, Phillips, The International Fine Art Auctioneers. Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Κάτω εικ.: Σκάκι µε τον Emanuel Lasker, 1942. Art et Curiosités Échiquéennes, Tableaux ayant pour sujet les échecs, http://www.jmrw.com/Chess/Tableau_echecs/pages/090.htm, (Πρόσβαση: 1/4/2005). Σχεδιάγραµµα θέσης. Πίν.607, Ian Fairweather, Hospital chess, 1957, Γκουάς και συνθετικός πολυµερισµός σε χαρτόνι στερεωµένο πάνω σε στοιχειοθετηµένη επιφάνεια, 73x99 εκ., Υπογραφή: IF. Καµπέρα, National Gallery of Australia. Παραχώρηση από τη National Gallery of Australia της Καµπέρας για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.608, Henry Schwartz, Οι σκακιστές, 1958, Λάδι σε καµβά, 87x122,6 εκ. Βοστόνη, Museum of Fine Arts. mfa, BOSTON, Museum of Fine Arts, Boston, http://www.mfa.org/collections/search_art.asp?coll_keywords=chess, (Πρόσβαση: 23/4/2002). Πίν.609, Joseph John Paul Meert, Κοµµάτι σκακιού, 1945. Scacchi e Collezionismo, Scacchi e Arte, http://digilander.libero.it/skak61/arte/arte_c.htm, (Πρόσβαση: 4/5/2004). Πίν.610, Dorothy Mead, Σκακιέρα, 1958, Λάδι σε καµβά, 76x64 εκ., Ενυπόγραφος. Λονδίνο, Tate Britain. Παραχώρηση από τη Tate Britain του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.611, Gaetano Pompa, Σύνθεση µε σκακιέρα, 1960, Ακουαρέλα, πένα και µελάνι σε λευκό χαρτί, Χρονολογηµένος και ενυπόγραφος. Μίτσιγκαν, University of Michigan of Art. Παραχώρηση από το University of Michigan of Art για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.612, Ivan Golikov, Σκάκι, 1924, Μικρογραφία από το Palekh σε καπάκι µικρού ελλειπτικού κουτιού. Hekrasova, Maria, Lacquer Miniatures from Palekh, Moscow, 1984, εικ.21. Πίν.613, Ανώνυµος, Χωρίς τίτλο, 20ός αι., Μικρογραφία από το Palekh σε καπάκι µικρού ορθογώνιου κουτιού, Ενυπόγραφος(;). A Russian Wonder, Les Merveilles Russes, χ.χ.

77

Πίν.614, René Magritte, Η καρδιά του κόσµου, 1956, Λάδι σε καµβά, 26x20 εκ., Ενυπόγραφος. Πίτσµπουργκ, Carnegie Museum of Art. Παραχώρηση από το Carnegie Museum of Art του Πίτσµπουργκ για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.615, René Magritte, Ο χαµένος αναβάτης, 1926, Κολάζ, 39,5Χ54 εκ., Ενυπόγραφος. Νέα Υόρκη, Ιδιωτική συλλογή Paquet Marcel, Μαγκρίτ, Köln, 2004, 16. Πίν.616, René Magritte, Ο µυστικός παίκτης,1927, Λάδι σε καµβά, 152Χ195 εκ., Ενυπόγραφος. Ιδιωτική συλλογή. Paquet Marcel, Μαγκρίτ, Köln, 2004, 17. Πίν.617, René Magritte, Το δύσκολο πέρασµα, Λάδι σε καµβά, 80Χ65 εκ. Βρυξέλλες, Jean Krebs Collection. Meuris, Jacques, Magritte, Köln, 1998, 25. Πίν.618, René Magritte, Η γέννηση του ειδώλου, 1926, Λάδι σε καµβά, 120Χ80 εκ. Ιδιωτική συλλογή. Meuris, Jacques, Magritte, Köln, 1998, 24. Πίν.619, René Magritte, Χωρίς τίτλο, 1925-26, Κολάζ και ακουρέλα σε χαρτί, Ενυπόγραφος. Ιδιωτική συλλογή. Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.620, René Magritte, Χωρίς τίτλο, 1926, Μολύβι, χρωµατιστό µολύβι και ακουαρέλα σε χαρτί µε κολάζ, Ενυπόγραφος. Αµβούργο, Hamburg Kunsthalle. Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.621, René Magritte, Η αυλαία, 1959, Κολάζ και γκουάς σε χαρτί, Ενυπόγραφος. Ιδιωτική συλλογή. Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.622, René Magritte, Η Ζωρζέτ µε µπιλµποκέ, 1926, Λάδι σε καµβά, 55Χ45 εκ., Ενυπόγραφος. Παρίσι, Musée national d’art moderne, Pombidou Center. Paquet Marcel, Μαγκρίτ, Köln, 2004, 15, εικ. αριστερά.

78

Πίν.623, René Magritte, Προσωπογραφία του Jean-Paul Bourju, 1955, Ενυπόγραφος. Παρίσι, Galerie Daniel Malingue. Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.624, René Magritte, Προσωπογραφία της Jeanine Bourju, 1955, Ενυπόγραφος. Παρίσι, Galerie Daniel Malingue. Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.625, René Magritte, Εκλεκτικές συγγένειες, 1933, Λάδι σε καµβά, 41Χ33 εκ, Ενυπόγραφος. Παρίσι, Etienne Périer Collection. Paquet Marcel, Μαγκρίτ, Köln, 2004, 26. Πίν.626, René Magritte, Κικέρων ή Ο ξεναγός, 1947, Λάδι σε καµβά, 54Χ65 εκ, Ενυπόγραφος. Βρυξέλλες-Παρίσι, Courtesy Galerie Isy Brachot. Meuris, Jacques, Magritte, Köln, 1998, 59. Πίν.627, René Magritte, Συναντήσεις στη φύση, 1945, Λάδι σε καµβά, 80Χ65 εκ, Ενυπόγραφος. Βρυξέλλες-Παρίσι, Courtesy Galerie Isy Brachot. Meuris, Jacques, Magritte, Köln, 1998, 58. Πίν.628, Willy Baumeister, Σκακιστές, 1921, Πενάκι και µελάνι σε µατ καφέ διαφανές χαρτί, 44,7x32,7 εκ., Kάτω δεξιά σηµείωση: WB 21. Στουτγκάρδη, Galerie Valentin, Stuttgart. Holländer 2005, 330, εικ.347. Πίν.629, Willy Baumeister, Σκάκι, α’ µισό του 20ού αι., Ενυπόγραφος. Finkenzeller, Ziehr και Bührer 1989, 63. Πίν.630, Willy Baumeister, Σκάκι, α’ µισό του 20ού αι., Λάδι σε καµβά, 92,5x73,5 εκ. Ιδιωτική συλλογή. Schwarzaufweiss, Ausstellungen in Deutschland und Europa, http://www.schwarzaufweiss.de/deutschland/wuppertal/von_der_heydt_museum.htm, (Πρόσβαση: 12/11/2005). Πίν.631, Ugo Dossi, Απεικονίζεται µε γραµµικό τρόπο η διάσηµη παρτίδα που παίχθηκε το 1956 ανάµεσα στον Donald Byrne και το δεκατριάχρονο Fischer, 1956(;). Finkenzeller, Ziehr και Bührer 1989, 44.

79

Πίν.632, Paul Klee, Υπερσκάκι, 1937, Λάδι σε καµβά,121x110,5 εκ., Ενυπόγραφος. Ζυρίχη, Kunstmuseum. Finkenzeller, Ziehr και Bührer 1989, 67. Πίν.633, Victor Vasarely, Σκάκι, 1935, Γκουάς, 1935, 61Χ34 εκ., Ενυπόγραφος. Ιδιωτική συλλογή. Holzhey, Magdalena, Βαζαρέλι, Köln, 2006, 20, εικ. κάτω. Πίν.634, Victor Vasarely, Πίσω από τον καθρέφτη, 1960, Λιθογραφία, 34x27,5 εκ. Holländer 2005, 312, εικ.327. Πίν.635, Victor Vasarely, Σπουδή MC, 1936, Μεικτή τεχνική, 61Χ56 εκ., Ιδιωτική συλλογή. Holzhey, Magdalena, Βαζαρέλι, Köln, 2006, 22. Πίν.636, Victor Vasarely, Σπουδή Υλικού ΙΙ ,1939, Γκουάς, Χρονολογηµένος και ενυπόγραφος. Diehl, Gaston, Vasarely, Budapest, 1979, 24. Πίν.637, Victor Vasarely, Vega-Sakk, 1968-69, Ενυπόγραφος. Ουγγρικό γραµµατόσηµο. Από τη συλλογή του φιλοτελιστή Αντώνη ∆ιαµαντίδη. Πίν.638, Victor Vasarely, Σκακιστικό ζάρι σε κόκκινο βάθος, περ.1960, Μεταξοτυπία, Ενυπόγραφος. Holländer 2005, 314, εικ.325. Πίν.639, Victor Vasarely, Σκακιστικό ζάρι σε µπλε βάθος, περ.1960, Μεταξοτυπία, Ενυπόγραφος. Holländer 2005, 314, εικ.326. Πίν.640, Victor Vasarely, Σκάκι µε σκακιέρα, 1978, Aκρυλικό γυαλί, Ύψος Βασιλιά: 12,8 εκ., Ύψος πιονιού: 6,9 εκ. Σκακιέρα: 71,5x71,5x3 εκ. Η σκακιέρα φέρει την ξεθωριασµένη υπογραφή V. Vasarely, 210/1500. Holländer 2005, 312, εικ.323. Πίν.641, Yves Tanguy, Φιγούρες σκακιού, 1944, Ξύλο βαµµένο µε κόκκινο και µωβ χρώµα. Williams 2000, 131, εικ. πάνω. Πίν.642, Maurits Cornelis Escher, Metamorphosis II (Λεπτοµέρεια), Νοέµβριος 1939 - Μάρτιος 1940, Ξυλογραφία σε λεπτό λευκό χαρτί, 19,05x387,5 εκ., Eκτυπώθηκε από 20 τεµάχια σε 3 ενωµένα φύλλα. Έσερ Μ. Κ., Köln, 2005, εικ.32.

80

Πίν.643, Πάνω εικ., Maurits Cornelis Escher, Λεπτοµέρεια από τη σκακιστική θέση Metamorphosis II (πίν.642). Κάτω εικ.: Σκακιστικό σχεδιάγραµµα της θέσης Metamorphosis II του Maurits Cornelis Escher. Λύση: 1.ΠΧη1 Ιζ2#. Γνωστό σαν Ματ Αποπνιγµού. Πίν.644, Sandro del Prete, Ανέφικτη κατασκευή σκακιστικού σετ, 1975, Ενυπόγραφος(;). Planet Perplex, Impossible Chess Set, http://www.planetperplex.com/en/img.php?id=145, (Πρόσβαση: 2/5/2005). Πίν.645, Maurits Cornelis Escher, Metamorphosis III (Λεπτοµέρεια), 1967-68, Ξυλογραφία σε λεπτό λευκό xαρτί, 19,05x680,7 εκ. Eκτυπώθηκε σε 6 φύλλα, χρωµατίστηκε µε το χέρι και κολλήθηκε σε µια επιφάνεια καµβά. Πρόκειται για µια επέκταση της κυκλικής εικόνας Metamorphosis II που επιτεύχθηκε µε 13 νέα σχήµατα, Ενυπόγραφος. Χάγη, Ταχυδροµείο Χάγης. Παραχώρηση από το University of Michigan of Art για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.646, Marcel Duchamp, Η παρτίδα σκακιού, 1910, Λάδι σε καµβά, 114x147 εκ., Χρονολογηµένος(;) και ενυπόγραφος. Philadelphia Museum of Art, The Louise and Walter Arensberg Collection. Cabanne 1996, 37. Πίν.647, Jacques Villon, H παρτίδα σκακιού, 1904, Χαρακτικό, 30,3x39,5 εκ., διαστάσεις φύλλου: 36x48,8 εκ. The Museum of Modern Art, MoMA, New York. Scacchi E Collezionismo, Scacchi E Arte, http://digilander.libero.it/skak61/arte/arte_v.htm, (Πρόσβαση: 2/12/2004). Πίν.648, Raymond Duchamp-Villon, Σπουδές για κοµµάτια, 1918, Υπογραφή: RV. Pièces d’ échecs 1990, 49, εικ.32. Πίν.649, Raymond Duchamp-Villon, Το µεγάλο Άλογο, 1914, Χαλκός, 150x97x153 εκ., Χρονολογηµένος και ενυπόγραφος. Παρίσι, Musée Νational d’Αrt Μoderne. Cabanne 1996, 95. Πίν.650, Vic Gentils, Πάνω εικ.: Σετ σκακιού, 1966-67, ξύλο και µέταλλο, Ύψη κοµµατιών από 68 έως 223 εκ., Κάθε φιγούρα είναι ενυπόγραφη. Κάτω εικ.: Λεπτοµέρεια δύο σκακιστικών κοµµατιών. Παραχώρηση από το Stad Antwerpen-Sport en Cultur-Middelheimlaan για τη συγκεκριµένη µελέτη.

81

Πίν.651, Ανώνυµος, Λόφος σκακιού (µε τεχνητό καταρράκτη), χ.χ. Λένινγκραντ, Τσαρικό πάρκο στο Peterhof. Gizycki 1972, 347. Πίν.652, Marcel Duchamp, Σπουδή για έργο Πορτραίτο Σκακιστών(;), 1911. Finkenzeller, Ziehr και Bührer 1989, 134, εικ. πάνω. Πίν.653, Marcel Duchamp, Σπουδή για το έργο Πορτραίτο Σκακιστών, Οκτώβριος 1911, Κάρβουνο σε χαρτί, 43,1x58,4 εκ., Χρονολογηµένος(;) και ενυπόγραφος. Schwerin, Staatliches Museum. Holländer 2005, 299, εικ.304. Πίν.654, Marcel Duchamp, Σπουδή για το έργο Οι σκακιστές, 1911, Ινδική µελάνι και ακουαρέλα σε γραµµικό χαρτί βελέν, 21,27x18,41 εκ., Ενυπόγραφος. Νέα Υόρκη, Guggenheim Museum. GuggenheimMUSEUM, http://www.guggenheimcollection.org/site/artist_work_md_43_3.html, (Πρόσβαση: 9/2/2002). Πίν.655, Marcel Duchamp, Σπουδή για το έργο Οι σκακιστές, Οκτώβριος 1911, Σινική µελάνι και κάρβουνο σε χαρτί, 45x61,5 εκ., Χρονολογηµένος(;) και ενυπόγραφος. Παρίσι, Ιδιωτική συλλογή. Cabanne 1996, 47, εικ. πάνω. Πίν.656, Marcel Duchamp, Οι σκακιστές, ∆εκέµβριος 1911, Λάδι σε καµβά, 59x61 εκ., Χρονολογηµένος(;) και ενυπόγραφος. Παρίσι, Musée Νational d’Αrt Μoderne. Cabanne 1996, 48. Πίν.657, Marcel Duchamp, Πορτραίτο σκακιστών, ∆εκέµβριος 1911, Λάδι σε καµβά, 108x101 εκ., Χρονολογηµένος(;) και ενυπόγραφος. Φιλαδέλφεια, Philadelphia Museum of Art, The Louise and Walter Arensberg Collection. Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.658, Marcel Duchamp, Ο Βασιλιάς και η Βασίλισσα διασχισµένοι από ταχέα Γυµνά, Απρίλιος 1912, µολύβι σε χαρτί, 27,3x39 εκ., Χρονολογηµένος και ενυπόγραφος. Φιλαδέλφεια, Philadelphia Museum of Art, The Louise and Walter Arensberg Collection. Cabanne 1996, 70, εικ. κάτω.

82

Πίν.659, Marcel Duchamp, Ο Βασιλιάς και η Βασίλισσα διασχισµένοι ταχέως από Γυµνά, Απρίλιος 1912, Υδατογραφία, µολύβι και γκουάς σε χαρτί, 48,9x59,1 εκ., Χρονολογηµένος και ενυπόγραφος. Φιλαδέλφεια, Philadelphia Museum of Art, The Louise and Walter Arensberg Collection. Cabanne 1996, 70, εικ. πάνω. Πίν.660, Marcel Duchamp, Ο Βασιλιάς και η Βασίλισσα περιστοιχισµένοι από ταχέα Γυµνά, Μάιος 1912, Λάδι σε καµβά, 114,5x128,5 εκ., Ενυπόγραφος. Φιλαδέλφεια, Philadelphia Museum of Art, The Louise and Walter Arensberg Collection. Cabanne 1996, 69. Πίν.661, Πάνω εικ.: Man Ray, 1920, Σχέδια για φιγούρες σκακιού, 1920. Williams 2000, 133, εικ. µεσαία. Κάτω εικ.: Ray, Man, Φιγούρες σκακιού, χ.χ., Ξύλο ανοιχτόχρωµο και σκούρο (βαµµένο), Ύψος Βασιλιά: 8,8 εκ., Ύψος πιονιού: 3,4 εκ. Αµβούργο, Galerie Brockstedt. Holländer 2005, 303. Πίν.662, Man Ray, Σχέδια για φιγούρες σκακιού, χ.χ. Williams 2000, 132-33. Πίν.663, Man Ray, Φιγούρες σκακιού, 1945 (Σχεδιασµός), Ξύλο ανοιχτόχρωµο και σκούρο (βαµµένο), Ύψος Βασιλιά: 4 εκ., Ύψος πιονιού: 3 εκ. Αµβούργο, Galerie Brockstedt. Holländer 2005, 302, εικ.309. Πίν.664, Man Ray, Νυχτερινός ήλιος-Εγκαταλειµµένη παιδική χαρά, 1943, Ενυπόγραφος. Schach-nur ein-Spiel?, http://www.hans-feichtinger.de/feichtinger/schach.htm, (Πρόσβαση: 8/11/2005). Πίν.665, David Hockney, Πορτραίτο του Man Ray, χ.χ., Λιθογραφία, Ενυπόγραφος. Birmingham Museums and Art Gallery. Παραχώρηση από τη Bridgeman Art Library του Λονδίνου για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.666, Marcel Duchamp, Προσωπικές φιγούρες σκακιού, 1918-19. Όλες είναι λαξευµένες στο Buenos Aires από τον M. D. εκτός από τον Ίππο. Cabanne 1996, 64. Πίν.667, Jacques Villon, Σκακιέρα, 1919-1920, Χαρακτικό σε χαρτί βελέν, 20,1x16 εκ. ∆ιάσταση Φύλλου: 40,9x30,6 εκ. Saidy και Lessing 1974, 160.

83

Πίν.668, Marcel Duchamp, Αφίσα για το Τρίτο Πρωτάθληµα Σκακιού στη Γαλλία, 1925. Schwerin, Staatliches Museum. Holländer 2005, 300, εικ.302. Πίν.669, Marcel Duchamp, Ο Βασιλιάς και η Βασίλισσα. Πάνω εικ., 1967, Ενυπόγραφος. Schwerin, Staatliches Museum. Holländer 2005, 298, εικ.303. Κάτω εικ., 1968, Χαρακτικό, 50,5x32,5 εκ., Υπογραφή: M.D. Παρίσι, Ιδιωτική συλλογή. Cabanne 1996, 116, εικ. κάτω. Πίν.670, Alexandrer Rodschenko, Έγχρωµο σχέδιο, 1925, Σχέδιο κατασκευής σκακιστικού τραπεζιού για τη σκακιστική λέσχη των εργατών. Σοβιετική Ένωση. Strouhal Ernst, Schach, Die Kunst des Schachspiels, Hamburg, 2000, 328. Πίν.671, Max(imilian) Ernst, Πάνω εικ.: Σετ σκακιού, 1944, Ανοιχτόχρωµο ξύλο καρυδιάς, Ύψος Βασιλιά: 11,8 εκ., πιονιού: 5 εκ. Κολωνία, Ιδιωτική συλλογή. ∆ηµοτική Πινακοθήκη Θεσσαλονίκης, Max Ernst Γλυπτική, 7/1/1997-2/2/1997, Πολιτιστική Πρωτεύουσα Θεσσαλονίκης, 1997. Φωτ. Ν.Σ. Μεσαία εικ.: Αξιωµατικός, Βασίλισσα και Ίππος, 1952, Μπρούντζος και χρυσή πατίνα, Ύψος µεσαίου κοµµατιού: 12 εκ., πλάκα βάσης: 25,8x11,5x1,2 εκ., Ένα πιστοποιητικό µε χειρόγραφη υπογραφή του καλλιτέχνη επιβεβαιώνει 97 αριθµηµένα αντίγραφα αυτού του συνόλου από τα οποία τα 48 σε ανοιχτόχρωµο και τα 49 σε µαύρο µπρούντζο. Νέα Υόρκη, The Capricorn Trust Collection. ∆ηµοτική Πινακοθήκη Θεσσαλονίκης, Max Ernst Γλυπτική, 7/1/1997-2/2/1997, Πολιτιστική Πρωτεύουσα Θεσσαλονίκης, 1997. Φωτ. Ν.Σ. Κάτω εικ.: Σετ σκακιού, 1966, Χρυσό και ασήµι, Ύψος Βασιλιά: 12,2 εκ., Ύψος πιονιού: 6,5 εκ. (Ο Ernst φιλοτέχνησε έξη αντίγραφα και όλες οι φιγούρες φέρουν την υπογραφή του). Νέα Υόρκη, The Capricorn Trust Collection. ∆ηµοτική Πινακοθήκη Θεσσαλονίκης, Max Ernst Γλυπτική, 7/1/1997-2/2/1997, Πολιτιστική Πρωτεύουσα Θεσσαλονίκης, 1997. Φωτ. Ν.Σ. Πίν.672, Max(imilian) Ernst, Ο Βασιλιάς παίζει µε τη Βασίλισσα, 1944, χύθηκε το 1954, Mπρούντζος. Finkenzeller, Ziehr και Bührer 1989, 61, εικ. αριστερά. Πίν.673, Marcel Duchamp, Σκακιέρα τσέπης, 1943. Schwerin, Staatliches Museum. Holländer 2005, 301, εικ.305.

84

Πίν.674, Marcel Duchamp, Ίππος σκακιού, περ.1943, ∆ιαστάσεις κορνίζας 20,3x12.7 εκ. Sotheby’s, http://search.sothebys.com/jsps/live/lot/LotDetail.jsp?lot_id=3HZQ9, (Πρόσβαση: 2/5/2002). Πίν.675, Marcel Duchamp, Φόρος τιµής στην Caissa, 1966, Readymade: Ξύλινη σκακιέρα, µεταξοτυπία σε τεχνητό δέρµα, 3/30, 48Χ48 εκ. Ιερουσαλήµ, The Israel Museum. Παραχώρηση από το Israel Museum της Ιερουσαλήµ για τη συγκεκριµένη µελέτη. Πίν.676, Carl Andre, Zinc Magnesium Plain, 1969, Τσίγκος και µαγνήσιο, 182,9x182,9 εκ. Βαλτιµόρη, Baltimore Museum of Art, Baltimore. The Art Book, London, 1996, 11. Πίν.677, Marcel Duchamp, Cast Alive, 1967, Μπρούντζος µε σκακιέρα από όνυχα και βελγικό µαύρο µάρµαρο. Ολικό ύψος: 54,61, Πλάτος: 42,54, Βάθος: 23,49 εκ. Finkenzeller, Ziehr και Bührer 1989, 109, 46-47. Πίν.678, Πάνω εικ.: Άνοιγµα Τεσσάρων Ίππων. Kasparov Gary και Keene Raymond, Batsofrd Chess Openings, London, 1986, 301. Κάτω εικ.: Άνοιγµα Nimzovitsch. Kasparov Gary και Keene Raymond, Batsofrd Chess Openings, London, 1986, 150. Πίν.679, Αριστερή εικ.: Πόρτα˙ οδός Larrey 11, 1927. Cabanne 1989. ∆εξιά εικ.: René Magritte, Νίκη, 1939. Παρίσι, Ιδιωτική συλλογή. Χρήστου Χρύσανθος, Η Ζωγραφική του Εικοστού Αιώνα, Τοµ.Β’, Θεσσαλονίκη, 1980, 103, εικ. αριστερά.