| IG Kultur - RROMANES · 2020. 10. 23. · treban ćaćes jekh kritikani analìza. Jekhvaxte,...

RROM

ANES

Del avri IG Kultur Oumlsterreich

Hadinǎ andi biamalikani phuvRromanistan si sabithane

romanistannetAVTOEDIgraveCIA


Del avri IG Kultur OumlsterreichAvtoedigravecia igkulturatVien 2013

copy E avtogravere aj e rinćhibǎrne

Edigravecia aj laćhǎripen Ljubomir Bratić Gabriele Gerbasits Andrea Hummer Patricia Koumls-tring Nenad Marinković Vastne rinćhibǎrne Erika Doucette (anglikanes) Nicolaacutes Jimeacutenez Gonzaacutelez (rromanes) Marta Malo de Molina (espanikanes)Aver rinćhibǎrne Andrea Hummer Patricia Koumlstring Patrick Kwaśniewski Baacuterbara Martiacuten Zurano Camilla Nielsen Sam Osborn Dolores Otero Quesada Virginia Pareja Ian Pepper Dragan Ristic Rauacutel Saacutenchez Cedillo John Sweeney Maria Sweeney Martin Wassermair Monika Zivojinovic

Rendipen aj angluni rigaqo ćitripen Adriana Torres (puntosat)Graf igravee Erwin J Franz (erwinfranzat)Fotograf igravea kotar i angluni rig Patrick Kwaśniewski

Akaja publikagravecia lel kotor kotar o projegravekto Romanistan Crossing Spaces in Europe (romanistannet) aj si kerdǒver ande śtar ćhibǎ bilovenqi germanikanes anglikanes espanikanes aj rromanes Śaj te kerdares la ja te les la andi igkulturat romanistannet

Akava projegravekto sas pokindo e aźutipnaccedila kotar i Evropaqi Komigravesia O godorno akaja publikagraveciaqe si numaj o avtogravero I Evropaqi Komigravesia nane godorni sar te labărel pes akaja informagravecia akate avridini



5

Ander

Ander

Oh RROMANISTAN mirea 8Hamze Bytyci

ROMANISTAN 9

Sikavel pes ando jekh eskcepciaqo stagraveto 10

1 13

Kramavimagraveta pharravimagraveta aj reslimagraveta 14Erika Thurner

ldquoZigeunerrdquo versus ldquophuvxulajrdquo 20Markus End

Avto-organizagravecia aj avtohistorizagravecia 26Simone Schoumlnett

iquestJekh nevo sociagravelo tragapen 31Pedro Aguilera Corteacutes

Hatǎripen drabarnǎ aj ćaćipen 37Gilda-Nancy Horvath

iquestO kulturikano butǎripen sar abser 41Hamze Bytyci

I bari riv ando ʒanipen e Rroma aj e Rromnǎ 52Andreacute J Raatzsch

6

2 57

Mapping Vienna Barcelona Berlin 58Almir Ibrić

Than pala o dikhipe 61Andreacute J Raatzsch

Te organizarel o aktivigravesmo 68Katalin Baacutersony

Hurǎl sar jekh paparugravega tuzal sar jekh birovli 75Marty Huber

Te virkerel aj te prapućhel 78Aylin Basaran

Alle bleiben 82Marty Huber

Sam mamuj o lav ldquoZigeunerrdquo 85Gilda-Nancy Horvath

3 89

iquestO śirdipen kotar i angaźagravecia 90Patricia Koumlstring

Oficiagravelo diskugraverse pe Rroma aj pe Rromnǎ 95Ljubomir Bratić

Putrel aj phandel e udara 101Radostina Patulova

7

Ander

4 105

E Rroma andi Espagravenia Kultugravera dikhimagraveta aj hakaja 106Pedro Aguilera Corteacutes

O antidiskriminaciaqo princigravepo aj o keripen e durustaqe 114Ljubomir Bratić

Avtogravere aj Rinćhibǎrne 119

Projektesqe manuśa 125

8

Sare e xarnǎrimagraveta sas manqe phare kotar si man seripen Amborim odolesqe sas odobor nasul andi kimigraveka Sar nakhel o vaxt i situagravecia sas nasuleder Si sabithane Te phenel PC si o kograverkoro ćhand te ristǎrel pes te na kuśel kanikasqe Te na ʒanes so mandaven ERIO IRU ERRC ERTF ja OSI na ʒas dureder Aćaragravevas te avel jekh phirutno evropika-no jekhe MHccedila no na but angleder arakhlǒm so me vi som jekh POC

Kon na te xatǎrel pes praladavdo kotar odobor adala sigravegla

Si aver tigravepo e xarnǎrimagravetenqe jekh tigravepo so ʒal intǎl kotar i siklǎrlin RROMA aj SINTI so mandavel ZIGEUNER1 so mandavel AVRIKANE so KHAgraveNDEN so ĆOREN so si GUNOJ

Akava si o tigravepo e xarnǎrimatenqe katar varekon kamel te naśel tar te śaj ko jekh sarbaro than

Oh RROMANISTAN mirea

O sunipen te avel jekh RROMANISTAN nane nevo o akanutno rromano tragapen biagravendilo o 8to e Gras-tornajesqe e 1971qere Okonaɵar ʒanas so ana-

1 Akaja lav germanikanes si les jekh phari pejoratigravevikani drez Maśkar avrenɵe Zigeuner sas o lav labǎrdo e nazistenɵar te anavǎrel e Rromenqe aj e manuśenqe sarane lenqe (Dikhen andi akaja publikagravecia vi o tegraveksto kotar i Gilda-Nancy Horvath ldquoSam mamuj o lav Zigeunerrdquo) [Rinćhibǎrnesqi nograveta (R N)]

Oh RROMANISTAN mireaHamze Bytyci

vǎras oficial RROMA aj so si amenqe jekh barǎx aj jekh higravemno Ba avegravela jekh tromapnasqo butǎripen ovarel so sa e rromane manuśa xatǎren pen iden-tifisarde e laveccedila aj e barǎxeccedila kotar jekh ldquonevirdquo ćel Ando 1971 i ldquoćelrdquo na alosardǎs e mujarnenqe Aj vi akana nane demokratikane alosarimagraveta Sar te avel averćhande

Vareso nićǒl akate Algo falta aquiacute


So si adava hellip RROMANISTAN hellip So kamel te avel

O anglidipen nane bi sumnisaripnaccedila India sosqe takaj anglal mire jakha adava them si mi Gyrbet na ʒanav les RROMANISTAN si butum jekh simbogravelo O simbogravelo kotar jekh suno kotar jekh sarbaro garadipen sarkon amenqe jekh sograverta e SARBARO VAREMesqe te kramavav te labǎrav i POCesqi ćhib Akana si numaj jekh ARTISTIKANO VAREM interaktigravevo kaj domba aj dombinǎ śaj te realizisaren sastes lenqo zoripen sar artigraveste bi te keren brekhe akala xarnǎrimatenqe

RROMANISTAN mujarel o kamipen te avel jekh isipen so na trebal maj demonstragravecie aj i elpin so varesavo dives saro avegravela rendal

RROMANISTAN nane mulo Opre RROMANISTAN

9

ROMANISTAN

Romanistan Crossing Spaces in Europe [Rromanistan Nakhindoj varema andi Evrogravepa] sas kerdo andi iniciatigraveva kotar o Rromano Kulturikano Kendro andi Vien Angleder desar akava projegravekto sas pale but berśa zumavimagraveta te lel love kotar i Vienaqi Komugravena Sare sas khanćesqe Palal te ćaćǎrel so e lokagravelo lovdipnasqe progragraveme si struktural diskriminisarne zumavdǎm te xutrel amari res maśkaral o Kulturi-kano Progragravema kotar i Evropikani Ugravenia so pośavel lesqe decigravesie ando ander aj ando keripen Sar o Rro-mano Kulturikano Kendro nas lesqe e trebutne avagravela (bankaqo aval jekh konkret manuśenqo gind andi asociagravecia thaj kola) o rajarno sombeśipen kotar IG Kultur Oumlsterreich ambregravela organizagravecia aj jidipnasqi grugravepa śeral laćhipnasqe e biumblavde kulturikane iniciativenqe andi Agraveustria lilǎs i dezigravesia te lel pes i koordinagravecia e projektosqe

E projektosqe xamba ʒan kotar o politikano antirracismo i kulturikani butǐ ta i avtodeterminagravecia ʒi ke atribugravecia aj o artistikano keripen Aźutipnaccedila kotar o Guillermo Ruiz keras kontagravekto amare sombutǎr-nenccedila ando projegravekto Amaro Drom eV kotar Berlin ta i Federagravecia e Rromane Asociacienqe kotar Katalugrave-nia (FAGiC) kotar Barzelogravena

Ande duj kidimagraveta ondile ande Berlin aj Barzelogravena ʒamavdǎs pes o projegravekto palal e xamba angleder liparde O Hamze Bytyci sas o presidegravento ando adava ciro kotar Amaro Drom boldǎs o projegravekto lesqo akanutno anaveccedila (nane lesqi xodutni butǐ andi relagravecia e projektoccedila) Aba andi śirdipnasqi konferegravencia andi Vien o lav ROMANISTAN kerdǎs jagdine divagravenura ba but interesagravento maśkar e mujarne kotar ver-ver rromane organizagravecia Akana ando agor akava projektosqe vagraveʒe na dikhel pes o agor e diskugravesiaqe

E butǎ aj e interesimagraveta kotar e organizagravecia sas trujal o artistikano butǎripen xatǎrdo sar jekh adavaxtu-no elemegravento aj jekhvaxte reslipen kotar varesavo emancipaciaqo progragravema uzal sarkon organizagravecia akhardǎs ʒantrikane pinʒarnenqe kagraveste phiraven akala projektosqe sar ldquoavrutne sombutǐkerutnerdquo undǎrindoj kotar lenqe xodutne specialisarde kotora ando ʒamavipen aj ando agor e projektosqe Akava publikagravecia len andre lenqe agorutne mothovimagraveta pe pućhimagraveta kotar artistikano keripen avtoorgani-zagravecia aj legagravelo fundamegravente vi tegravekste lekhle andre o somtruj aj relaciaccedilq e butǎrimatenccedila kotar Romanis-tan Crossing Spaces in Europe

Te lel maj informagravecia pe produgravekcie butǎrlinǎ aj konferegravencie kerde ando projegravekto dikhen e web-riga kotar o projegravekto romanistannet romanistan-berlinde romanosmosewordpresscom romakultorg fagicorg amarodromde igkulturat

10

Evrogravepa sar ʒanas la akana si jekh nevikani konstrugravekcia so palal duj sundalutne marimagraveta nakhavde kotar xarravipen naśavipen aj samu-daripen pagravenda si te pherdǎrel laqo ćhinavipen kotar i demokragravecia integragravelo manuśikane hakaja aj sociagravelo thamipen Praktik nane nisavi aver misal kaj akava avel dikhlo odobor duśles sar ande realitegravete kotar e rromane aj sintenqe populagravecie Lenqo drom ande śeliberśa sikavdo e izolaciaɵar aj e persekuciaɵar vagraveʒe na paruvdǎs lesqo karingi-pen madikh so si kerindoj pen institugravecie sa akaja Evropaqe

E marimagraveta aj e diatrigravebe kotar raziagravelo aśa len kotor kotar o sakodivesutno ʒivipen ande but Somdasne Thema kotar i EU jekh fenomegraveno so o Giorgio Agamben mothovel telo anav kotar eksepciaqo stagraveto andi lesqi pustik Homo Sacer O italianikano filosogravefo dikhel ando akava o ldquoparadigravegma biopoliti-kano kotar o nevikanipenrdquo aj odolesqe jekh than kaj ldquoputarel pes kana o eksepciaqo stagraveto śigraverdel te ovel pes andi regugravelardquo Kana khanćǎrel pes o legagravelo sistegravema o ʒeno ovel ldquonango ʒivipenrdquo savesqe palal i radikagravelo formulagravecia kotar o Agamben si śajutno agoral te mudarel Nane sumnisaripen so i historikani eksperiegravencia kotar o nazigravesmo aj o samudaripen aćhel biʒulesqe Madikh so vi palal deśiberśa kramavel thagarindoj o ekscepciaqo stagraveto E dega aśǎrde kotar i maśkarthemutni financierikani spekulagravecia ingǎrde jekh globagravelo tiknǎripen kota i demokragravecia kotar o thamǎqo

Sikavel pes ando jekh eskcepciaqo stagraveto

raʒ aj kotar e sociagravelo fundamegravente sa odova sas les jekh negativikano (aj lungo) limavipen pi materia-lizagravecia kotar o mestipen aj e fundamentagravelo hakaja

Si bisumnisaripnasqe jekh daldalin aj e rromane aj sintenqe manuśenqere si biparuvales pharo te xarravel e xatǎrimagraveta so rajaren ande butederʒe-nenqe societegravete E ʒantrikane discipligravene pherdǎren lenqi inventariagravecia kotar e stereotigravepa dilikane raziagravelo teorienccedila Ʒi akana i kultugravera aj e komuni-kaciaqe megravedie pien kotar akaja derǎv unisarando e samudaripnasqe noja e pseudofolklorikani ro-mantizagraveciaccedila sar o truśul kotar o vipal lovorro

O bivastno romanticigravesmo kotar o ldquorromano baśvipenrdquo kotar o flamegravenko aj kotar aver ek-sotigravesme bangǎrel o ćaćipen kotar o rromano aj sintenqo ʒivipen ʒikaj te kerel les biprinʒardǒver mekindoj les rigaɵe ande societegraveta Kadial vi i nazistikano samudaripnasqi traugravema mamuj adala populacienqe pelǎs butivar ando bistraripen aj odolesqe nas xuterdǎs jekh lunguno than ando khetano seripen kotar i Evrogravepa i sociagravelo izalagravecia (godǎrdi ristes sar jekh represiaqi teknigraveka) sas nakhavdi ando jekh bidikhlǒveripen so kerel so fajol pagraveśti biśajutno te arakhel i xodutni posigravecia aj i xodutni identitegraveta jekhvaxte so si godǎɵe e verver somtruja aj dikhana Te kerel e ćomunǎ vagraveʒe maj phareder e projegravekte so fokusisaren pen konkret ando duślǎripen kotar i xodutni kultugravera ja vi kotar i xodutni identitegraveta vi ando halǒvipen

11

Anglilav

kotar i kultugravera ando laqo sasto pharipen si ando rigravesko te peren ande stereotigravepa So aćhel lungones si numaj o ldquoaveripenrdquo jekh tasvir sar viktigraveme so treban aźutipen sar śaj te dikhel pes butivar andi zoripnasqi doś so sinorel o laćhoilesqo dikhipen so o andrutno tradel e avrutnesqe

Andi akaja situagravecia Romanistan savo agorutno avridinipen ʒanavas akate musaj te arakhel jekh speciagravelo prinʒaripen Aba e anglune somthana thovdǎs o projegravekto anglal jekh phardipen Savo anav śaj te del la te avel bibango laccedila ki phari śirdipnasqi situagravecia So te avegravelas te kerel te na me-kel so ovegravelas ando jekh aver festivagraveli so vazdegravelas e rromane aj sintenqe manuśenqere andi jekh ćudavno phalaj Aj jekh pućhipen amborim maj vastno Sar avegravelas te girel ko jekh phari phuv kana o bareder lovdipen avegravelas kotar jekh institugravecia so mujarel i problematikani noj kotar i evropikani kultugravera so agordǎm te mothovas opreder

IG Kultur Oumlsterreich sar organizagravecia koorgani-zisarni śaj te lilǎs i inspiragravecia andi jekh dumu-tani eksperiegravencia kotar butǎripen po politikano razigravesmo so durǎreel pes ekspresigravevikanes kotar e psikologizisarne aj moralizisarne koncegravepte foku-sisarde karing jekh halǎripen kotar o racistikano fenomegraveno numaj kothal e ʒenutne aśa aj kotar o godornipen kotar klagravese general social izolasi-sarde Ando jekh situaciaqo rapograverto mothovdǎs duśles so ʒi avdives o strukturagravelo razigravesmo kerel

jekh biamalikano trujalipen so tromavel i sociagravelo izolagravecia jekh reslipen so naśti te avel tiknǎrdo numaj e dialogeccedila no ando savo maripen trebal te lel andre vi avtozorǎripnasqe politikane procegravese Kothal so sas les saro o mandaj so Romanistan sas pośagravendilo kotar jekh sombutǎripen e organiza-cienccedila aj e institucienccedila avtoorganizisarde kotar Vien Barcelogravena aj Berlin so vi sas dumutanes marindoj e prinʒaripnasqe kotar e hakaja kotar e rromane aj sintenqe populagravecie

Sar ka sikaven e avinde tegravekste aj andrimagraveta kotar blogravege akava kidipen kerel i bagraveza te avel jekh go-dǐmaripen savo ververipen automatik sikavel pes vi ando conceptuacutealo procegraveso kotar i definigravecia kotar o xodutno ćhivipen Lava sar ldquoidentitegravetardquo ja ldquoćelrdquo treban ćaćes jekh kritikani analigraveza Jekhvaxte sikaven jekh umal savi tragaver misugravera naśti avel lili sades kotar mothle intervegravencie ando labǎripen kotar o vakeripen ldquoPorraimosrdquo jekh rromano lav te anavǎrel o genocigravedio kerdo mamuj e rromane aj e sintenqe populagravecie avel odolesqe vi ando akava kompendium O pućhipen sugraverte avel vaj na malado sas butivar obijegravekto kotar jagdine divagrave-nura ba andi publikagravecia labǎrel pes odobor sar o lav ldquoHolokaugravestordquo popularisardo kotar i kinemasqi industrigravea ando agor e 1970qo deśiberśesqe so paleder sas pukavdo sar bipativalo vi kotar e praʒivde ʒute kotar e nazistikane barbagraveria vi kotar jekh buxlo kotor kotar i adavaxtuni historiogragravefia E misala kide akate lenqe sa bibangipen ćaćǎren

12

Nogravete kotar o projektosqo blogravego

Ljubomir Bratić andi Vien

Teodora Tabački andi Berlin

aj Pedro Aguilera Corteacutes andi

Barcelogravena e anavǎrde ldquoSateligrave-

terdquo sas lenqe o godornipen te

pradikhen e projektosqe butǎ

aj te bićhalen e projektosqe

aktorenqere e interagravekcie so

avegravenas kotar akala butǎrimagraveta

Adaćhande bićhalegravenas sikavimagrave-

ta so śaj te influisarel ando

paleder drom kotar o projegravekto

Vi e ldquosateligraveterdquo vastelile ande

buteder ʒanipnasqo keripen pe

śerutne satara kotar o proje-

ktosqo ander maśkar savenɵar

sas jegravekhto o zorǎlipen kotar o

ćhivipen sar subijegravekte kotar e

Rroma aj e Rromnǎ pirdal lenqo

tiknǎripen ki kulturagravelo dimegraven-

sia Ando blog Romanosmose dine avri dikhimagraveta aj idegravee po pro-

jegravekto Andi pustik ʒanavel pes

varesave alosarde mothovimagraveta

kotar akava blog

lenqo isipnaccedila ando Romanistan so jekh projegravekto so fokusisarel pes ando avtozorǎripen kotar e rromane aj e sintenqe manuśa naśti te avel kerdo avrial Akaja disonagravencia musaj te avel dikhli sar jekh tromavipen so del elpin kagraveste avel jekh ʒivdo kramavipen kotar o diskugraverso pe teorienqo tordǎripen aj pi kulturikani pragraveksis asocisardi vi palal so o projegravekto oficial areslǎs ko lesqo agor

Lenqe hadiněnccedila Romanistan vakerel kotar jekh Evrogravepa so na te avel te mekel telo xulaipen kotar jekh ekscepciaqo stagraveto O aćhipen kotar o bidi-khlǒveripen kotar i eksklugravesia aj kotar i presekugravecia trebal zorale phagarimagraveta I konfrontagravecia trebal strategikani zor dindoj e rromane aj sintenqe manuśenqere o trebutno varem te traden lenqo xodutno than Amborim i akanutni Evrogravepa avel jekh biamalikani phuv ba nane kerde kotar e barra Butum i demokragravecia e Manuśikane Hakaja aj o sociagravelo thamipen na avile devlesɵar aj Roma-nistan si les vareso te phenel adalave

1O divagraveno po emancipaciaqo zoripen kotar o kul-turikanoartistikan butǎripen si te avel pośagravendilo ando jekh godǐmaripen pe trebutnimagraveta akava butǎripnasɵar Romanistan adalave sas les verver dikhlǎripnasqe aj butǎripnasqe umala

E diskriminanre societegravete Save si e eksklusiaqe mexanigravesme (vi strukturagravelo) Sar śaj te aven tiknǎr-de

Ćhivimagraveta kotar e rromane aktogravere So si kerindoj te zorǎrel akala ćhivimatenqe Savi si e ćhanda aj e labne vaśi avtoorganizagravecia Save barrangenqe si te kerel brekhe varekon

Dombipen aj emancipagravecia Sar śaj te thanǎrel pes o speciagravelo fugravenkcia kotar o artistikano aj kultu-rikano butǎripen aj sar śaj te tromavel pes laqo dikhlǒveripen zorǎripen aj barǒpen

14

Kramavimagraveta pharravimagraveta aj reslimagravetaAntiziganismosqe tradigravecie andi palutni austrikani histograveria

Erika Thurner

Aba naśti te gibzisarel e socio-kulturikane aj politikane umala bi e rromane austrikane aso-ciacienccedila1 Akana te inklǒl ki publigraveko avlin nane problegravema ni e organizacienqe ni e rromane mujar-nenqe Aćaral akharen e śunde rromane aktivis-tenqe te aven ande themutne aj maśkarthemutne kidimagraveta seripnasqe divesa vaśe Holokagraveusto2 ja e koncentraciaqe logora ande aver thema lipa-ripnasqe informativikane aj khailipnasqe divesa ando amaro them

1 ldquoRomardquo ndash Rroma [R N] ndash politikal si o pativalo khetano lav te anavǎrel akava zorales heterogenikani etnikani grugravepa Andi Agraveustria aj andi Germagravenia aćaren te labǎren navnǎ sar ldquoSintirdquo aj ldquoRomardquo save vi von labǎren te vakeren pe lenɵe Takaj kana vakeras po naślǎripen ando nazistikano vaxt po Holokagraveusto nane aver śaipen te les o lav ldquoZigeunerrdquo savo si jekh pejoratigravevo eksogravenimo

2 I autogravera labǎrel o lav Holokagraveusto te vakerel po SamudaripenPorrajmos [R N]

15

1

Varvar o federagravelo austrikano raipen sikavel pes odobor kamistaluno so akharel varesave rromane mujarnenqe ko Vakerlin kadial kamel te sikavel so i integragravecia sas jekh baxtagor aj Agraveustria nanaj laqe jekh ldquorromano problegravemardquo Akaja si i vipal aś sosɵar i relagravecia e komunikaciaqe medienccedila butǎrel so śukar E źurnaligraveste si len lenqe kontagravektesqe manuśa andre i rromani komunitegraveta aj avel lenqe lokhes te xutren jekh interviu vaj jekh mothovipen pe historikane ja akanutne ondimagraveta

I perpetuagravecia kotar i izolagravecia aj e pharimagraveta e rromane isipnasqe Akava pagraveśti kerel amenqe te bistras so e ćomunǎ sas but verver burral jekh generagravecia angleder jekh śeliberśesqo trintorro maj anglal vaj vi andi jekh dagraveta odobor paśutni sar o berś 1995 kana jekh rromano lod kotar Oberwart (Burgenland Agraveustria) sas mardo3 Atograveska i politigraveka ta i godǐ kotar e butederʒene sagravesa rajarne kotar o biʒanipen i xir aj o bi-interesipen karing akaja grugravepa śeliberśenɵe prasavdi aj kon sas pagraveśti xasaravdi ando Holokagraveus-to4 E ʒivdimagraveta kotar e xarne Holokaustosqe praʒivdenqe aj kotar lenqe ćhave aj ćhaja sas pherde e daraɵar e izolaciaɵar aj e sakodivesutno prasavipnasar Ando pal-maripnasqo vaxt (śeral andar 1948) e zumavimagraveta kotar e publigraveko bu-tǐkerutne te naślǎren kobor ldquoavrikane Zigeuner 5rdquo te śaj aj savorrenqe te stixmatisarel len te pukaven

3 4to e Februagraveraqe e 1995qere śtar Rroma sas mudarde aśal jekh bogravemba so pharrilǎs paśe lenqe khera andi Oberwart (Burgenland Agraveustria)

4 Angleder desar 1938 pretele 12000 austrikane Rroma beśenas andi Agraveustria (Rroma kotar Burgenland sinte aj lovarǎ) Numaj o 15 praʒivdǎs ko Holokagraveusto

5 I autogravera labǎrel o lav Zigeuner te mandavel Rroma kana kamel te sikavel i xir aj o prasavipen mamuj e Rromenqe aj e Sintenqe kotar e nazigravestura [R N]

len aj te tuśtǎrel len mothovindoj so von sas ldquoxoxavnerdquo so kamukeregravenas viktigraveme kotar e kon-centraciaqe logora sas but efektivikane I pal-ma-ripnasqi burokragravecia na dinǎs len imediagraveto aźutisa-ripen kana o maripen agordǎs aj vi deśiberśene na prinʒardǎs lenqe kompenzaciaqe aplikagravecie

Jekhvaxte e zordimagraveta kotar e Rroma aj e Sinte te tordǎren pen jekh ʒivipen aj te inkalen penqo manro sas aćhavde kana maladǒs e rokhipnaccedila te ʒamaven varesavo legagravelo kin-bikin Akava rokhi-pen nas numaj aśal but Rroma sas bithemesqe no vi duśles aśal i diskriminaciaqi perpetuagravecia aj e anglipaćamatenqe tradigravecie Ando vaxt maśkar e marimagraveta e maśkarutni klasaqe kin-bikintre aresle te agograverden e ldquorromani konkurregravencardquoccedilar O giravipen kotar neve kin-bikinipnasqe thamǎ aj normatigraveve so rokhegravenas e konkret manuśenqe te butǐkeren ande varesave bikinlinǎ xarravdǎs o ʒi-vipnasqo ćhand kotar but phirne aj kin-bikintre Ʒi ko berś 1952 akala rokhipnasqe thamǎ thanǎrde ando vaxt kotar o stamentagravelo Them (Staumlndestaat) aj kotar o nazistikano regigravemo aresle te naślǎren e Sintenqe aj e Rromenqe kotar sa e thamikano ʒivipnasqo ćhand

Odola anavǎrde sar ldquoZigeuner und Fahrenderdquo 6 aćhi-le te aven stixmatisarde korkorrǎrde aj mukhle ande sociagravelo agora Prafederǎrde lenqe śajnimagraveta kotar te hamisaren pen aj te garaven lenqi identi-tegraveta Ande but famigravelie garavegravenas o nakhlipen aj o citǒpen ovegravelas jekh avtobrakhipnasqe mexanigravesmo ʒikaj ande aver famigravelie o nakhlipen sagravesa savaxt akanutno e lungi ućhalinaccedila kotar e paramigravesǎ aj nasul sune pe koncentraciaqe logora aj persekugravecia chudine opre pesqe ćhavenqo aj ćhajenqo ʒivipna-se Akava kerdǎs so sas but pharo te arakhel praʒi-

6 Rroma aj phirutne magarne [R N]

16

vde so kamegravenas te vakeren po lenqi eksperiegravenca Te keren akava treban but bare koborimagraveta e ja-trosarimagravetenar aj kamimatenar thaj ʒi ko maśkar e 1980qi deśiberś nagravesas laćhi idegravea te tromavel e kotarune manuśen te mukhen ldquote ʒiven jekh gara-vdo ʒivipenrdquo E purane aj e nevǎrde anglipaćamata sas pagravenda but paśe E oficiagravele aj e politikarne vagraveʒe khagravenden sar ando nazistikano vaxt aj vi paleder desar o 1945 aćhile lene xores i aćar te śunglǎren e Rromenar

Seripnasqe hadinǎ ndash Garavdo ʒanipen

Numaj ando agor e 1970qo deśiberśesqoro aj ando śirdipen e 1980qo deśiberśesqoro sas jekh samalino paruvipen andi tordǐn kotaral aśal i nevi generagravecia Te arakhel jekh ćhand te tradel akaja zorales heterogenikani minoriteteccedila andi Agraveustria sas absolut trebutno te primisarel o nakhlipen Nakhlo jekh samalino vaxtuno koboripen ʒi kaj e historiarne lile te keren butǐ po akava Holokagraveusto so mothovel amen po jekh zabadinipen aj po jekh bi-interesipen O Samudaripen aćhilo palal e Holokaustosqi ućhalin savo sas les jekh bareder anglederipen andi planifikagravecia aj andi implemen-tagravecia Kadial e mudarimagraveta mamuj e ldquoZigeunerrdquoen-qe burral sas liparde ande mudarnenqe arxigraveve O tikneder gind e Rromenqe aj lenqo teluno sociagravelo (ekonomikano) thovipen thanǎrde lenqi histograveria ando jekh than xanreder vastno aj po marginagravelo O maladipen maśkar o ćorripen aj o tiknikano sociagravelo status e Rromenqe aj e Sintenqe lupunzardǎs pale but vaxt o akademikano rodlǎripen pi akaja temagravetika

Ćaćes i kritikani angazagravecia akaja historiaccedila śir-dǎs angleder andi Agraveustria desar andi Germagravenia Averćhande desar andi Germagravenia kaj o rodlǎripen po akava pućhipen sas pagravenda rajardo kotar butǎ

save aćhegravenas pen vagraveʒe andi intoleragravenca aj andi kriminalizagravecia andi Agraveustria i nazistikani perse-kugravecia e ldquoZigeunerrdquoenqe śirdǎs te avel dikhli sar jekh razistikano genocigravedo ando śirdipen kotar o 1980qo deśiberś Madikh so i iniciatigraveva na avilǎs kotar e historikane rodlǎripnasqe institugravecie no butum kotar e berne avrial e universitetae aj kotar siklǒvne so butikeregravenas ande lenqe diplomesqe dizertagravecie ndash uzal te dikhel tar pi akaja tematigraveka varvar mandavegravelas te lel jekh nevo drom

I Selma Steinmetz jekh historiarni kotar o Doku-mentaciaqo Kegravendro vaśi Austrikani Rezistegravenca andari Vien khonʒǎrdǎs i umal laqi monografiaccedila pe Oumlsterreichs Zigeuner im NS-Staat (Austrikane Zigeuner telo nazistikano regigravemo) I rodlǎrni jekh rezistencaqi lurdi so sas prasavdi telo nazistikano regigravemo aśal sas komunigravesta aj Ʒutni na numaj kamegravelas te lekhel akaja histograveria no vi kamegravelas te lel e Rromen aj e Sinten sar jekh maśkar aver komunitetenar so praʒivdegravesas kotar e koncentra-ciaqe logora aj aźutisardǎs len te aplikuisaregravenas e kompensacienqe sar nazistikano regimesqe vigravektime E interviura kerde e praʒivdenqe sevde sar vastni bagraveza kotar laqo Studio so sas avridino ando 1966 (dikhen Steinmetz 1966) Palal i butǐ kotar i Steinmetz avilo jekh aver rodlǎripen ando 1983 Nationalsozialismus und Zigeuner in Oumlster-reich (Nazigravesmo aj Zigeuner andi Agraveustria) (dikhen Thurner 1983) Akaja doktorikani dizertagravecia legravelas jekh analigraveza aj jekh mothovipen kotar i generagravelo struktugravera kotar o nazistikano holokagraveusto e Rro-menqe aj e Sintenqe vi averenqe populagravecie dikhle sar ldquoZigeunerrdquo (misalaqe e Ʒenićenqe)7 I analigraveza ʒal śeral e ʒivipnasqe kondigravecie ande duj śerutne

7 E praphure kotar e Ʒenigraveće (Jenische ja Karrner ldquophirutne vurdoneccedilardquo) na avile kotar i India sar e Rroma no von si avutne kotar o Tirol aj dumut lile te dromǎren te naśen e ćorripnasar

17

1

ldquoZigeunerenqe logorardquo Salzburg-Maxglan aj Lackenbach andi Burgenland sol duj anavǎrde ldquophandipnasqerdquo ja ldquobutǎqerdquo logora so garavegravelas lenqi ćaći butǐ Struktural dikhǒs but e koncentra-ciaqe logora e phandine vi meregravenas okote (śeral ando Lackenbach aśal lesqe katastrofikane kon-digravecie) aj butǎregravenas sar tordinǎ ando drom karing e meripnasqe logora

Te prasavel e viktimes

I autogravera sas la klagravero so sas trebutno te phirel anglal o drom putardo kotar i butǐ kerdi kotar i Stein-metz Akava mandavel na numaj te keras jekh rod-lǎripen no vi te lel pes aktiv e sociagravelo aj politikano maripnaccedila e hakajenqe akala prasavdi grupaar Ande 19831984 jekh tikni amalenqi grugravepa mala-dilǎs te maren e prinʒaripnasqe e Rromenqere aj e Sintenqere sar vigravektime kotar o nazistikano regigravemo Sas jekh rrucivalo drom khetanes but bibaxtagorenccedila But Rroma aj Sinte so sas ande koncentraciaqe logora mule vaxt angleder desar lenqe aplikagravecie sagravesas primisarde aj na lile nisave kompensagravecie Sas aver so (madikh so sas dine len phiko) na kamle te chiven jekh nevi aplikagravecia O biamalipen ta i xir so maladǒn ando maśkarmarip-nasqo vaxt aćhile lene jekh zoralo efegravekto

O austrikano them sikavel pes general but tangi-kano sa e prasavde grupenccedila butum kamegravelas te thanǎrel pes sar ldquojegravekhto viktigravema kotar o Hitleresqo ruvipen aj sar them so sas okupisardo kotar e nazigravesturardquo Lokhes po lokhes o Them śirdǎs te pokinel tikne koborimagraveta E anglune pokinimagraveta numaj sas kasqe sas lenqe jekh aktigravevo than andi rezistegravenca aj andar o 1949 vi sas pokinimagraveta e nazistikane viktimenqe ldquoprasavde aśal i ragravezardquo Saro o procegraveso sas but lokho (e viktigraveme sagravesa te lośaren pen te len e kompensagravecie kotor palo kotor) aj na

te xuterdegravesas fedǎrimagraveta ʒikaj na avegravela avrial but jidipen

Sas but lupunza aj bisomogǎ kagraveste den e kompensagravecia e Rromenqe Sar e Rroma sagravesa stixmatisarde sar ldquoasociagravelordquo aj sar kriminagravelo lenqe aplikagravecie maladile viravutnes e negatigravevo amboldimatenccedila O godornipen akava butǎqe pelo pe oficiagravele vi kotar i region vi kotar o them vi sas dikhlǎrne doktogravere so na butǎrde laćhes Sas jatre aj psixiagravetre (varesave maśkarlene sagravesa butikerde telal o nazistikano regigravemo ba kasqe but sigravego sas ldquodeznazisarderdquo 8 aj lile sar pinʒarne gevaja) so aćaral prastavegravenas e viktimenqe e kuśarne medikagravelo dikhlǎrimatenccedila E arxigraveve po laćhoisipen e viktimenqe pherde pen e bigibzisar-de mothovimagraveta vaśe dukhipnasqe deśiberśa aśal e ldquobimoragravelo butǎ kerde kotar varesave maśkar e maj bare akademiarne e themesarrdquo 9 E duj misala xarnes mothovde paleder śaj te den jekh tikno zumavipen kotar akaja skandalvali skegravena

1to misal jekh Rrom kotar Burgenland praʒivdo phare śobenccedila kotar e koncentraciaqe logora Auschwitz Ravensbruumlck aj Sachsenhausen apli-kuisardǎs kompensaciaqe pokimagravetenqe ja jekhe pegravensiaqe Lesqi aplikagravecia sas ćhudini avri pale trin berśa Uzal te na dine akava manuśesqe phares nasvalo sociagravelo aźutimagraveta vi bićhalde les i dizǎqi policigravea ko lesqo kher E policiegraverǎ gele te dikhlǎren i informagravecia so o manuś dindǎsas pe lesqi butǐ lesqi famigravelia lesqe barvalimagraveta aj lesqe love Ando 1952 kana i agravestma aj e ilesqe dukha ulile odobor phare so naśti te avegravelas nisavo phundipen po odobor ziandvalo sas lesqo sastipnasqe o vaxt so

8 Bidośarde sar nazigravestura [R N]9 Palal i deskrigravepcia kotar o jatro aj psixoanaligravesta austro-

amerikikano Kurt R Eissler

18

nakhlo ande koncentraciaqe logora (e medikagravelo rezultagravete vi degravenas jekh moldipen po kobor ʒivipen aćhegravelas les) te avegravela les dini i pegravensia Ba o manuś mulo panʒ divesa paleder te resel lese i positi-vikani administrativikani rezolugravecia kana sas 46 berśenqo

2to misala jekh terni Rromni jekhe ćhavorreccedila sani na tolagravesas buteder desar 45 kigravele Diagnograveza ilesqi aritmigravea bibaxtagor ando miokagraverdio10 Ando gavutnikano kotor e Burgenlandae i daj korkori naj la pagravesti nisavo ćhand te arakhel jekh pokindi butǐ so ristǎregravelas laqe o xaben Madikh so i ldquore-zolugraveciardquo palal te mograveldel laqi aplikagravecia sas negatigravevo aśal ldquovoj na kamegravelas te kerel butǐrdquo Laqi pensiaqi aplikagravecia sas ćhudini sosqe ldquona faj te kamel te kerel butǐ te inkalel dogravesta love te tordǒl pes helliprdquo O rezultagraveti dukhavne deśiberśa jekh nasvalo ʒivipen jekh ćorrikano ʒivipen ʒi kaj o laqo merip-nasqo dives ando 1983

Reslimagraveta ndash Zorǎrdimagraveta

Ando ldquoliparipnasqo berś 1988rdquo ondile vares-ave federǎrimagraveta adarigaar sas jekh oficiagravelo prinʒaripen e nazistikano regimesqe rromane viktimenqere kotar o angluno Federagravelo Kansilagravero Franz Vranitzky aj odorigaar sas ʒanavdo jekh amendamegravento karing i kompensagravecia e viktimenqe kotar o nazistikano regigravemo O amendamegravento sas te lachǎrel e praʒivdenqe kotar e ldquoZigeunerenqe logorardquo [Rromenqe logora] Lackenbach aj Salz-burg-Maxglan

Ando akava vaxt (kotar o 1988 aj paleder) inklǒl jekh aktigravevo Rromano tragapen kotar i tikni Rro-mani civigravelo societegraveta Kerde pen asociagravecie aj ando

10 O ilesqo maćho [R N]

1993 e Rroma lile o oficiagravelo prinʒaripen sar etnika-ni minoritegraveta i śogravevto minoritagravero grugravepa prinʒardi andi Agraveustria Akala ondimagraveta federǎrde but bares o sociagravelo status e Rromenqe ando Them Takaj so o antiziganigravesmo (i xir aj o ʒungalipen mamuj e rromani minoritetaqe) aćhel aj vi akana si but phares te marel lesqe

Bibliogragravefia Steinmetz Selma (1966) Oumlsterreichs Zigeuner im NS-Staat Vien

Thurner Erika (1983) Nationalsozialismus und Zigeuner in Oumlsterreich VienSalzbugravergo

19

E gaʒe na ʒanen e Rromenqe ja butum numaj

prinʒanen len kotar lenqi jakhvalin sosqe

kadial len hagravezna Si jekh ʒanipen so ris-

tǎrel lenqe o zoripen sosqe fajol so o les-

qo xulaipen si naturagravelo No iquestkamas te naśas

kotar adaja situagravecia si te xarravas adaja

zoripnasqi relagravecia iquestSar Akava si preciz

o pućhipen so si te kerel pes jekh projegravek-

to so kamel i emancipagravecia e Rromenqe aj e

Rromněnqe I jegravekhto padmad ando drom kotar

o politikano siklopen si jekh barǒpen kotar

odova so si khetano viz o putaripen e va-

rema si te del sagravema aj te duslǎras putardes

e xulaipnasqe mexanigravesme so implementisaren

pen ande amare societegravete lenqe ćaćǎrimagraveta

aj lenqe genealogigravee Kotar o somʒanipen so e

razistikane evidegravencie ni peren andi jakha ni

si avrial no si kerde sar agorimagraveta kotar e

sociagravelo marimagraveta


20

ldquoZigeunerrdquo 1 versus ldquophuvxulajrdquoE sociagravelo barimagraveta kotar o nevikano antiziganigravesmo

Markus End

1 O avtor kamel te labǎrel o lav ldquoZigeunerrdquo ando lesqo originagravelo andi germanikani ćhib te sikavel so akava lav na mandavel numaj ldquoRromrdquo ja ldquoSintordquo no akava lav si jekh kategograveria kaj lel andre vi aver manuśa sar e ʒenigraveće ja e pave (phirutne) Vi vov kamel te sikavel so o lav ldquoZigeunerrdquo i sociagravelo kategograveria kerdi lesɵar butum sikavel e tasvirǎ kerde andi sociagravelo godǐ aj na e ćaće manuśa [R N]

E barimagraveta kotar o antiziganigravesmo O antiziganigravesmo2 si jekh sociagravelo fenomegraveno so si les reslimagraveta ande budarne sociagravelo barimagraveta O lav mandavel vi i diskriminagravecia aj o tostipen vi e anglipaćamagraveta aj e tasvirǎ mamuj e manuśenqe dikhle sar Rroma ando nakklipen aj akana Sar o antiziganigravesmo si jekh noj odobor pharivar śirdagraveva ulavindoj panʒ verver barimagraveta (1) e konkregraveto sociagravelo diskriminaciaqe aj persekuciaqe interagravekcie mamuj e Rromenqe aj e Rromněnqe aj aver ma-nuśenqe dikhle sar Rroma (2) i historikani aj poli-tikani avlin (3) e anglipaćamagraveta aj e tasvirǎ (4) i telutni mandaipnasqe struktugravera (5) aj e nograverme aj e asocisarde sociagravelo molimagraveta (dikhen End 2011)

Ando akava artigraveklo lilǒm dezigravesia te fokusisarav man ando phandipen maśkar o śtagraverto aj o pagravenʒto

2 Palal o avtor o antiziganigravesmo na ʒal numaj e Rromenqe aj e Sintenqe no ʒal savorrenqe so si dikhle sar ldquoRromardquo e ʒenićenqe e pavenqe e merćerenqe hellip [R N]

21

1

analizaqe barimagraveta kotar o modegraveli anglal motho-vdo unisarindoj i mandaipnasqi struktugravera kotar o antiziganigravesmo e sociagravelo normenccedila aj strukturenccedila Akaja mandaipnasqi struktugravera si kerdi kotar jekh hamipen kotar abstraktikane semantikane andera so aćhen sadajekhutne pirdal verver somtruja aj save ʒi kaj varesavo viram si śajutno te hatǎrel sar e angligodǎrde nograveja po ldquoRromipenrdquo I man-daipnasqi struktugravera antirromani si te ovel xatǎrdi sar jekh kotor kotar i butederʒenenqi societataqiri kultugravera aj sar jekh hatǎripnasqo kigravepo ʒanglo kotar sa e somdasne kotar jekh dini societegraveta

I mandaipnasqi struktugravera si somkerdi kotar verver semantikane andera biumblavde save dikhle khe-tanes keren jekh kontingencikano mandaj Takaj i xodutni struktugravera nane dikhlǒver putardes ovel dikhlǒver ande verver stereotigravepa aj ande verver anglipaćamatenqe tordinǎ (dikhen Holz 2001 rig 133 aj avinde) Odova so ristǎrel lesqi ubikuitegraveta so si sabithane si e sociagravelo nograverme aj struktugravere so tromaven so e manuśa dikhen e sociagravelo relagravecie kotar dikhipnasqe virama kerde kotar antirromane dikhana aj so virkeren sociagravelo nograverme basadune andi izolagravecia kotar manuśa sar ldquoe Rromardquo Andrea kala mandaipnasqi struktugravera avel jekh ldquoamenrdquo dikhinitre kotar specifikane sociagravelo nogravermes so ulavel pes kotar ldquoe Rromardquo drendǎrde sosqe na pherdǎren ja vi maren akala nogravermenqe Projek-tisarel akala tasvirǎ (aj i persekugravecia avili lenɵar) sevel te ristǎrel aj zorǎrel i nograverma Sako liparipen kotar o lav ldquoRromrdquo (aj ando jekh suro vi o lav ldquoSin-tordquo) ando akava tegraveksto si te avel xatǎrdo sar jekh reslipen kotar akava projegravekcia sar jekh konstrugravekto so na umblavel kotar e ćaćimagraveta kotar e murśa aj e ʒuvlǎ stixmatisarde lesɵar

O keripen

Maj paleder xorǎragraveva ande duj semantikane nuklegravee save si kendrutne e antirromani godǎqe Akala misala mujaren e kendrutne elemegravente kotar o antiziganigravesmo ba burral len ni sa e paćamagraveta aj stereotigravepa so si ni i sasti mandaipnasqi struktugravera Tromagraveva te dudǎrav akala elemegravente labǎrindoj liparimagraveta kotar o ldquoRromenqo rodlǎrnordquo germa-nikano o Hermann Arnold O Arnold mujarel feder desar varekon aver i kontinuitegraveta kotar o nazis-tikano antiziganigravesmo andre i Federagravelo Republigraveka kotar Germagravenia Lesqe publikagravecie si basadune kotar e tegravekste kotar o Robert Ritter uzal o Arnold kindǎs jekh kotor kotar o palmeklipen kotar o Ro-bert Ritter ta i Eva Justin O Ritter rajardǎs o nazis-tikano Rodlǎripnasqo Kotor vaśi Raziagravelo Higiegravene (Rassenhygienische Forschungsstelle ja RHF) so maśkaravrenɵe butǎ kidinǎs 24000 rapograverte kotar ldquoraziagravelo dikhlǎripenrdquo pe manuśa sunglǎrde te aven ldquoRromardquo andre i phuv kotar o germanikano Reich Akala rapograverte sas labǎrde te ćaćǎrel e deportagravecia so avile maj palal I Justin sas i sombutikerni maj paśe ko Ritter

Ando 1950qo deśiberś o Arnold sas jekh baro undǎrno aj undǎrdǎs e ministerenqe e organiza-cienqe aj e khangerěnqe pe ldquorromane pućhimagravetardquo Lipalvaxte butǎrdǎs sar pinʒarno ande (butum mamuj) e kompensaciaqe krisa zorales brakhin-doj ke Ritter aj e RHFqe Sas te ʒakerel ko 1979qo deśiber kagraveste ando jegravekhto var te pućhlǎrel pes o pinʒarno ʒanipen kotar o Arnold nais e barǒver jidipnasqe kotar e civigravelo hakajenqo tragapen (po Arnold dikhen Hohmann 1991 aj Severin 2009 rig 84 aj avinde) O Arnold egravevi avridinǎs ando berś 2000 jekh panflegraveto kaj tromagravelas te sikavel so o Kendrutno Sombeśipen kotar e Rroma aj e Sinte andi Germagravenia labǎrdǎsas e nazistikane barbagraverie

22

ando lesqo xodutno interegravesi aj dośaregravelas e Som-besipnasqe te kerel jekh diktatugravera andre o publiko vakeripen (dikhen Arnold 2000)

Themutnipen zorale darriněnccedila

O identitetaqo nićhǒlipen si jekh semantikano ander vastno andre i antirromani mandaipnasqi struktugravera Akava viram xarnǒl pes ande duj avinde propozigravecie ldquoE Rroma naj len jekh zorǎrdi identitegrave-ta Mujal karakterisaren pen kotar o identitetaqo nićhǒlipen kotar lenqi ambivalegravencardquo ldquoE germa-nikane manuśa aver rigaɵe si len jekh zorali aj zorǎrdi identitegravetardquo ldquoE germanikane manuśardquo aven akate sosqe palal i antirromani imaginagravecia andi Germagravenia si o mamujale manuśa e ldquoRromenqerdquo Akava semantikano ander kotar o identitetaqo nićhǒlipen pośal ande anglipaćamagraveta aj stereotigravepa so mandaven e ldquoRromenqerdquo sar ldquobikheresqerdquo ja ldquophirutnerdquo Ando 1958 o Arnold ʒamavdǎs so ldquoarakhlǎsrdquo o ldquorromano genrdquo aj lekhel laquoAkava stugrave-dio determinisardǎs so o ldquobizorǎrdipenrdquo si i misugravera maj samalini kotar o phirutno aj so o kotaruno gen si jekh rajarno gen Akava determinisarel o inkerdǒpen kotar jekh ʒeno Numaj si duj śajutne agora ando inkerdǒpen ldquophirutnordquo ja ldquobeślǎrdordquo Kon si len i jegravekhto misugravera si ldquoZigeunerrdquo aj kon naj len si ldquophuvxulajardquo I ldquobizorǎrdipnasqirdquo misugravera si jekh ldquoradiacutecalo genrdquo hereditagraveroraquo (Arnold 1958 rig 95 aj avinde) O Arnold kerel relagravecia direkt maśkar o ldquonomadigravesmordquo aj o ldquobizorǎrdipenrdquo aj e ldquoRromipnaccedilardquo amboldindoj akala therimagraveta konźugisarde andi jekh koherenciaqi noj I logigraveka kotar akala stereotigravepa aj anglipaćamagraveta kamel te vazdarel so ldquoe Rromardquo naj len ni identitegraveta ni darrinǎ sar e ldquogermanikanerdquo (ja ande lava kotar o Arnold ldquoe phuvxulajardquo) no von si mujal bizorǎrde aj ambivalentikane Takaj andre i antiziganis-mosqi logigraveka ldquoe Rromardquo si xatǎrde savaxt sar jekh

sel [Volk] jekh etnigravea vaj jekh nagravecia lipalvaxte savaxt si sinorde ande ambivalegravenca nivaxt ando zorǎrdipen

Kadial na den e xatam ldquoRromesqerdquo jekh zorno aj zorǎrdo themutnipen jekh maśkar e maj vastne-der karakteristigraveka ando identitetaqo keripen kotar o ldquoamenrdquo Andre akava godǎqo modegraveli o selikani-pen na ʒal khetanes numaj e themunitpnaccedila vi lel andre jekh hamipen kotar jekh lungi histograveria kotar e selikane tradigravecie aj kultugravere jekh selikano than aj jekh sel-Them

Śaj te arakhas o sociagravelo avutnipen kotar akava koncegravepto andi selikani aj religiaqi identitetaqi politigraveka aj ande regulaciaqe princigravepie kotar i Evrogravepa andar o XVIto śeliberś E vazdipnaccedila kotar e absolutigraveste thagarimagraveta inklilǎs vi jekh nevi karaterigravestika kotar o teritoriagravelo Them Ando XVIIIto śeliberś i ldquoselrdquo nakhlǎs te ovel o identitetaqo sikavno maj samalino lindoj o butǎripen kotar i ldquomerdquosqi identitegraveta ko sociagravelo nivegraveli

O xodutno isipen kotar jekh sel na identikani pućhel akaja nograverma so o sundal si ulavdo ande verver selikane entitegravete Pućhel khotal so vi phundimagraveta po identitetaqo tordǎripen so pośal andi sel sar odova Lipalvaxte te naśavel e ma-nuśen save si xatǎrde sarkaj te aven avri kotar akava rend laćhǎrel i selikani zorni aj zorǎrdi identitegraveta aśal o ldquoavrikanordquo phardipen ndash savo śaj te avel xarravdo marindoj aj murdarindoj les ndash fe-der desar te godǎrel les sar jekh phardipen so avel ldquoandralrdquo kotar i selǎqi noj aj (vi dikhen Bauman 1992 rig 111 aj avinde aj Holz 2001 rig 225 aj avinde) so agoral avel kotar jekh identitetaqo princigravepio na mamujalo

23

1

O butǎqo plaćipen

O dugravejto semantikano nuacutecleo andre o antiziganigraves-mo si i noj pi jekh ʒivipnasqo ćhand ldquoparasitikanordquo aj ldquoʒuklanordquo Si amenqe i maj xarni sintegraveza kotar akava semantikano ander ando aćarutno mamu-jthovdipen kotar e tasvirǎ kotar o ldquoZigeunerrdquo aj o ldquophuvxulajrdquo (dikhen angleder) Akava somtruj avel ande bigindǒver antirromane tegravekste E butederʒe-nenqi societegraveta den la i rogravela sar ldquophuvxulajrdquo go-dorni kotar o xabenqo keripen Palal i antirromani logigraveka ldquoe Rromardquo ʒiven e ldquophuvxulajenɵarrdquo viz nais o xaben so odola keren O Hermann Arnold xarnǎrel akaja logigraveka (bikamindes te kerel nisavi kritigraveka) kana lekhel laquoVov [o ldquoRromrdquo M E] ʒivel e manuśenɵar []raquo (Arnold 1965 rig 207) Akaja logigraveka avel pagraveśti ande savorre anglipaćamagraveta so mothoven sar ldquoe Rromardquo inkalen penqo ʒivipen e mangipnaccedila e ćoripnaccedila e drabaripnaccedila e ulicaqo baśavipnaccedila e phirutno bikipnaccedila aj xoxa-vindoj e sociagravelo sevimatenqe Odova so si khetano ande sa akala angligodǎrde noja si so nisave rromane butǎ si xatǎrde sar ldquoćaćutni butǐrdquo no bu-tum jekh bithamikano mexanigravesmo te piel kotar o butǎqo reslipen e ldquoamenrdquoqi grupaɵar O mandaj so den mothovel savaxt po ʒivipnasqo ćhand ldquoparasi-tikanordquo aj ldquoʒuklanordquo angleder lipardo

O xatǎripen si so akava inkerdǒpnasqo ćhand si purikano sosqe lel andre so ldquoe Rromardquo na ʒanen ja kamen te xarugravenden e bazikane civilizisarne kritegraveria godǎrde vaśo ulavipen kotar e barvalimagraveta (theri-pen thami aj pokindi butǐ) Kadial anglidikhel pes jekh pre-civilizisarno (aj kothal so purikano) keri-pen kotar o ldquoparasitigravesmordquo Akava si o nuklegraveo kotar e anglipaćamagraveta aj e stereotigravepa angleder liparde Adaćhande o antiziganigravesmo si but verver desar o antisemitigravesmo aj desar e (neve)kolonialigravesmosqe razismosqere ćhanda

O sociagravelo somtruj kotar akava semantikano ander vi avel kotar historikane aj intelektualikane pro-cegravese kotar o Nevikano Vaxt (dikhen Maciejewski 1996) E vazdipnaccedila e kapitalismosqe ande ger-manikani ćhibǎqe phuvǎ ulilǎs xulaipnasqi jekh nevi sociagravelo nograverma trujal i butǐ Akava paruvipen avilo khetanes o phardipnaccedila te avel phande ande Arbeitshaumluser [butǎqe khera] ja ande aver thana kaj keren butǐ zorǎccedila sar drendi e ldquomosalipnasqerdquo (dikhen vi Scholz 2009) Jekh elemegraventi zorales mandaivalo kotar akaja butǎqi etigraveka so o Max Weber (1979) mothovegravelas paleder sar ldquoprotestan-tismosqi etigravekardquo sas i identifikagravecia e xodutni butǎccedila aj o barikanipen te butikerel zorales Akaja protes-tantismosqi nograverma vi aresel te rokhel e butikerut-nenqe te plaćajegravesas kotar o reslipen e xodutni butǎɵar lenqe produktenɵar Vi adasure o Arnold dośarel ldquoe Sintenqerdquo mujal te plaćan plesarindoj laquoGeneral o Sinto ʒivel divesesɵe Nivaxt śporisarel aj si lesqe but phares te garavel e teharaqe jekh kotor so therel avdives aśal e ćhandesqe sar tradel pes lesqe lovenccedila Kana barǒn lenqe barvalimagraveta plaćal aj elpin sades e Devlesɵar so sa e butǎ on-dǒn laćhes korkorenɵarraquo (Arnold 1965 riga 206) Akava elemegraventi agoral masokigravesta khelel jekh śerutno rogravela ando keripen kotar i godǐ aj kotar i sociagravelo nograverma andi germanikani societegraveta Vi ada-sure jekh ćhand te drendǎrel e bangipnasqe kotar i nograverma si te pukavel jekhe ldquoavrikanordquo grupaqe te kerel akava bangipen tromavindoj kadial lipal-vaxte o grupaqo rend so si e ldquoamenrdquoqe (dikhen Hund 1996 rig 30 aj avinde) Ando akava somtruj o normaqo bangipen (o ldquomośalipenrdquo aj o plesarip-nasqo plaćapen) ovel andre i ldquoRromrdquoesqi tasvir

Agoripen

Ando palutno kotor kotar i śogravevto tegravesis pe anti-semitigravesmosqe elemegravente so ando śirdipen sagravesas

24

godǎrdo sar jekh agoripen o Max Horkheimer aj o Theodor W Adorno lile andre i ldquobibutǎqi pursakrdquo aj i ldquobigranicenqi selrdquo (riga 165) maśkar e ćomunǎ so e ʒene so ʒivegravenas telal o antisemitikano dilipen kamegravenas ba sas dotǎrde te xiran Te keren akava sagravesas sikavindoj i nevikani socializagravecia sar anti-semitismosqi xaing Vipalćhande akala sociagravelo relagravecie si te aven dikhle sar antiziganismosqi xaing O antiziganigravesmo aj o antisemitigravesmo nane mamujale fenomegravene si len jekh uzalutni relagravecia maśkar penqe Madikh so avegravelas absolut trebutno te prinʒarel so nane numaj jekh anglipaćapnasqo ja jekh ksenofobiaqo ćhand no si jekh xolipnasqo xatǎripen so avel kotar jekh historikano aj intele-ktuagravelo dikhipnasqo viram khetanes e burgesikani societetaqo ʒamavipnaccedila

Bibliogragravefia Arnold Hermann (1958) Vaganten Komoumldianten Fieranten und Briganten Untersuchungen zum Vagantenproblem an vagierenden Bevoumllkerungsgruppen vorwiegend der Pfalz Stuttgart

Arnold Hermann (1965) Die Zigeuner Herkunft und Leben der Staumlmme im deutschen Sprachgebiet Olten

Arnold Hermann (2000) ldquoSinti und Romardquo Von der Zigeu-nertragoumldie zur Politkomoumldie Landau

Bauman Zygmunt (1992) Moderne und Ambivalenz Das Ende der Eindeutigkeit Hamburgo

End Markus (2011) ldquoBilder und Sinnstruktur des Antiziga-nismusrdquo ando Aus Politik und Zeitgeschichte (22-232011) 15-21

Hohmann Joachim S (1995) ldquoDie Forschungen des Zi-geunerexpertenlsquo Hermann Arnoldrdquo ando Zeitschrift fuumlr Sozialgeschichte des 20 und 21 Jahrhunderts (31995) 1999 35-49

Holz Klaus (2001) Nationaler Anti-Semitismus Wissens-soziologie einer Weltanschauung Hamburgo

Horkheimer Max y Adorno Theodor W (2002) Dialectic of Enlightenment

Philosophical Fragments (Cultural Memory of the Present) Stanford

Hund Wulf D (1996) ldquoDas Zigeuner-Gen Rassistische Ethik und der Geist des Kapitalismusrdquo en Wulf D Hund (ed) Zigeuner Geschichte und Struktur einer rassistischen Kons-truktion Duisburg

Maciejewski Franz (1996) ldquoElemente des Antiziganismusrdquo en Giere Jacqueline (eds) Die gesellschaftliche Konstruk-tion des Zigeuners Zur Genese eines Vorurteils Frankfur-tM 9-28

Severin Jan (2009) ldquolsquoZwischen ihnen und uns steht eine kaum zu uumlberwindende Fremdheitlsquo Elemente des Rassismus in den Zigeunerlsquo-Bildern der deutschsprachigen Ethnolo-gierdquo en End Markus Kathrin Herold Yvonne Robel (ed) Antiziganistische Zustaumlnde Zur Kritik eines allgegenwaumlrti-gen Ressentiments Muumlnster 67-94

Scholz Roswitha (2009) ldquoAntiziganismus und Ausnahme-zustand Der Zigeunerlsquo in der Arbeitsgesellschaftrdquo en End Markus Kathrin Herold Yvonne Robel (ed) Antiziganis-tische Zustaumlnde Zur Kritik eines allgegenwaumlrtigen Ressenti-ments Muumlnster 24-40

Weber Max (1979) Die protestantische Ethik I Eine Aufsatz-sammlung Guumltersloh

25

I jegravekhto padmad ando drom karing o paruvipen

kotar i situagravecia e diskriminisardenqe si o

ʒanipen kotar e butǎripnasqe mexanigravesme kotar

i diskriminagravecia Ando akava somtruj o poli-

tikano antirazigravesmo lel o pućhipen pi normali-

tegraveta

I normalitegraveta general si odova so si les

sociagravelo konsegravensus E diskriminagravecie peren ande

adaja normalitegraveta I strukturagravelo diskriminagrave-

cia kotar e minoritegravete si la konsegravensus ande

amare societegravete Kadial i noj te laquohalǒvel i

normalitegravetaldquo somkerel jekh dikhlǎripen kotar

akala sade dikhimagraveta Save historikane an-

glunimagraveta si len adala sade dikhimagraveta Save

labne ndashmisalaqe eksotizagravecia patologizagravecia

verver dośarimagraveta pedagogizagravecia thaj kolandash

butǎren lenɵe Save si e śerutne bagraveze kotar

e diskriminisarne inkerdǒmagraveta kotar verver

sociagravelo aktogravere Save grugravepe si diskriminisar-

de kotar verver paramegravetre (dino so na sare

e grugravepe si lile kotar lenqe hakaja vipal so-

ciopolitikane mexanismenccedila)


26

Avto-organizagravecia aj avtohistorizagraveciaStrategravegie kotar e Rroma e Sinte aj e Ʒenigraveće te traden e butederʒenenqi societetaccedila

Simone Schoumlnett

Nograveta kotar i avtogravera dav miro artigraveklo kagraveste avel ando agorutno avridipen Madikh so si te phenav so o anav e projektosqe manqe si but ćino te na phenav zorales dilino iquestRomanistan So si adava iquestO them kotar jekh romagraveni iquestJa amborim jekh them e Rromenqe (so xerani butǐ) Aver rigaɵe te thovel e Rromen aj e Rromněn telo dikhlǎripen kotar e anavǎrde ldquosateligraveterdquo Por otro lado poner a las y los gitanos bajo la observacioacuten de los denominados ldquosateacutelitesrdquo 1 Asavi dilikani noj si akaja Miri godǎɵe nane sades jekh misala kotar o aćarutno biinteresi-pen ni jekh anacronismo no so akava sikavel si jekh sabithanal bipaćapen

1 Ando projegravekto Romanistan e ldquosateligraveterdquo si ʒantrikane somdasne godorvale te nakhaven e kerde butǎrimatenqe aj te ʒanaven e vastelarnenqe kotar e reagravekcie so avegravenas lenɵar [R N]

27

1

Odova so na aćhilo lekhlo paćas so naj len his-torikano ćaćǎripen Ja mujal e lekhle xainga si patǎvne Te xutrel o prinʒaripen avel phareder e bilekhle ʒanimatenqe aj historiaqe o aćarutno xatǎripen si so von si andi spekulaciaqi avlin so nane ʒanipen so si ldquoo averrdquo Akava si śeral kadial ando suro kotar e sociagravelo grugravepe aj kotar e dos-timagraveta so savaxt nakhaven lenqo ʒaniven numaj oral Maśkar e Sinte e Rroma aj e Ʒenigraveće kana sas phirutne i histograveria sas mothovdi oral ande aj kotar e paramigravećǎ Konkret palmekegravelas ʒanimagraveta śajnimagraveta tradigravecie baśavipen thaj kola e grupaqe somdasnenqe Te avel godǎl jekh ʒanipen kotar i kultugravera aj kotar i histograveria sagravesas jekh kendrutno elemegravento andi oragravelo tradigravecia so aćhel khelindoj jekh vastni rogravela andi sakodivestuni kultugravera kotar e Sinte e Rroma aj e Ʒenigraveće vi avdives

Kotar e anglune lekhle xainga pe akala phirutne populagravecia trujal o berś 1418 aj ʒi kaj registrisarde pen e anglune asociagravecie kotar e Sinte e Rroma aj e Ʒenigraveće ando maśkar kotar o deśiber e 1970qe si jekh lungo vaxt (maj buteder desar 500 berśa) kaj nane nisavi dokumentagravecia kotar lenqi avtoorgani-zagravecia Akava śaj te ingǎrel te godǎrel so akala grugrave-pe nanaj len nisavi organizaciaqe ćhanda Śeral sas dikhle sar ldquoZigeunerrdquo aj ldquomangavutnerdquo Ande Maśkarutne Vaxta sas xatǎrde sar ldquoproskrigravepterdquo 2 ldquoheregraveźerdquo ldquoćoxanǎ aj ćoxanerdquo ldquoasociagravelordquo aj lenqe strategravegie te keren brekhe e raimatenqe biamalip-nasqere sas xatǎrde sar biinteresipen karing sa e burokratikane regulagravecie

Madikh so akala stereotigravepe sas organizagravecia Te na avegravelas organizagravecia naśti inkeregravenas odobor śeliberśa kaj dikhle pe jakhenccedila revolugravecie o bian-dipen kotar e Sel-Thema kotar e ratvale ćingara o

2 Kriminagravele kasqe savorre śaj te mudarel ja astarel [R N]

biaćhavdo barǒpen kotar e burokratikano ginipen i idealizagravecia kotar o ldquoćelipenrdquo aj jekh kram e ma-rimatenqe ndash vi duj sundalutne marimagraveta Ande akala ziandorne vaxta pherdine e ondimagravetenccedila i sociagravelo aj kulturikani institugravecie maj vastneder e Rromane Sintune aj Ʒenićune populacienqe sas i bari famigravelia kaj e phure murśa aj e ʒuvlǎ mujaregrave-nas i bareder autoritegraveta Sa so si te avegravelas regulari-sardo regulisaregravelas pes e endajaɵe

Uzal i famigravelia aver kendrutno ćhand vaśi avtoor-ganizagravecia e Rromane Sintune aj Ʒenićune popula-cienqe sas i kumpagravenia I kumpagravenia si jekh vaxtesqi durust kotar e mujarne kotar verver familigravee aj en-daja te kerel jekh khetano projegravekto Nanaj lekhle arxigraveve po ander kotar e verver kumpagravenie so sas andre jekh oragravelo kultugravera so si vastno si o vakerdo lav maśkar aver aśenɵe sosqe naśti aresel e bange vastenɵe kothal so khonik ldquotradel e pustikardquo ko-tar akava purano avtoorganizaciaqo ćhand aj saro so ʒanas adalave sas mothovdo ande paramigravećǎ Jekh baro kotor kotar o ʒanipen pi kumpagravenia aj pe but aver tradigravecie sar o baśavipen aj o oratugravera sas xarravdo aj pagraveśti khoslo aśal i deportagravecia aj o mu-daripen kotar saste bare familigravee grugravepe aj endaja ando nazistikano regigravemo

Akana buteder desar śovardeś berśa palal o da-ravno nazistikano thagaripen o zoralo maladipen kotar o xasaripen e dajaqi ćhibǎqe e baśavip-nasqe e ʒanipnasqe pe sastǎripnasqe praktigraveke aj kotar i paramićǎqi tradigravecie aćhel te tolal pe sakodivesutne ʒivimatenqe aj ćaćimatenqe kotar e Sintune e Rromane aj e Ʒenićikane populagravecie O xasaripen kotar manuśa tradigravecie kultugravera aj identi-tegraveta hamisardo e jidipnaccedila so avilo palal aj vagraveʒe si karing i asimilagravecia sas jekh sadajekhutno reslipen

28

Mamuimagraveta kotar i avtoorganizagravecia

I avtoorganizagravecia kotar e Rroma aj e Rromnǎ ando evropikano nivegraveli palal o nazistikano vaxt si jekh procegraveso so śirdǎs pes andi Fragravenca Ando 1959 o Ionel Rotaru kerdǎs o Rromano Sundalutno Ko-mitegraveto (RSK) andi Paris jekhe barabar mujaripen kotar francikane Rroma Manuśa3 aj Kale4 jekh modegravelo lilo kotar i kumpaniaqi tradigravecia Igravenke sas te nakhen biś berśa kagraveste avel ondilo o Jegravekhto Lu-miaqo Rromano Kongregraveso o 8to e Grastornajesqe e 1971qere andi Logravendon E vastelarne ando Kon-gregraveso alosarde o generagravelo lav ldquoRromardquo khetanes jekh khetano barǎx

Sombaśipnaccedila e civigravelo hakajenqe tragamagraveta kotar o 1970qo deśiberś e Sintune e Rromane aj e Ʒe-nićikane populagravecia kerde varesave interesipnasqe grugravepe Ando akava vaxt mujal e anglune avtoor-ganizaciaqe ćhandenqe o pućhipen pe legagravelo struktugravere aj kothal so vi o lekhlo lav kheldǎs jekh vastni rogravela ando keripen e organizacienqe sosqe i burźegravesiaqi administragravecia pramangel o lekhlo ćhand Akava tragapen ingǎrdǎs ko thanǎripen kotar asociagravecie savo vi mandavel o regigravestro kotar i andruni thamidarrin kotar sarkon organizagravecie andi Vereinspolizei (so si jekh kotor kotar i policigravea andi Agraveustria so pradikhel o asociacienqo regigravestro) Kadial e neve asociagravecie te śaj te mujaren pen agorde kerindoj jekh sevimata e generagravelo burokragrave-cia Kadial i avtoorganizagravecia kotar verver grugravepe ando 1970qo deśiberś vi sas jekh durǎripen kotar i avutni res so sas andre i kumpagravenia

3 Jekh rromani endaj kotar Fragravenca [R N]4 Jekh rromani endaj kotar Fragravenca avile kotar Espagravenia

[R N]

i paradograveksa kotar akaja paramigraveći si so i motivagravecia so sas palal o keripen kotar akala rromane asociagrave-cie sas o kamipen te anel ando dud (te na garaven maj buteder) i xodutni sintuni rromani ja ʒenići-kani identitegraveta ja te mestǎren pen kotar o jidipen te adaptarisaren pen e butederʒenenqi societeta-qe Akala asociagravecie pramangegravenas so i butederʒe-nenqi societegraveta prinʒaregravelas aj degravelas pativ e Sinten-qe aj e Sintěnqe e Rromenqe aj Rromněnqe aj e Ʒenićenqe ta e Ʒenićěnqe Madik so te śaj te keren akala pramangimagraveta e interesipnasqe grugravepe sas te pherdǎren anglunes i doti te len o thamikano ćhand thanǎrdo kotar i burźesikani societegraveta

Vi sas o zumavipen te hatǎrel i rromani histograveria aj kultugravera kotar jekh rromano dikhan aj vipalvaxte kerel len reslǒver e gaʒikane populacienqe ldquoTe kerel reslǒverrdquo sas jekh problegravema e but rromane sintune aj ʒenićikane manuśenqe (na numaj odo-lenqe jekh tradicionagravelo godǎccedila) Aj na numaj sosqe sas te pharravel jekh tabu no vi aśal o bipaćapen aj o bikamipen xor darriněnccedila karing o lekhlo lav śeral kana legravelas o ćhand kotar jekh administrati-vikano lil

Si te sikavas so e konservatigraveve aj patriarkalikane nograveja kotar o butederʒene aćhile te xulairindoj pen Madikh so e mamuimagraveta na xasajle E rromane asociagravecia aźutisarde zorales te barǒn o sociagravelo primisaripen e Rromenqe aj e Rromněnqe Vipal-vaxte o murśikano konservadurigravesmo kotar akala asociagravecie te anavǎrav les kadial aćhel khelindoj jekh rogravela andi perpetuagravecia kotar e stereotipikane aj aćarutne tasvirǎ e Rromenqe aj e Rromněnqe andi butederʒenenqi societegraveta

29

1

Khetane tordinǎ ververǎrimagraveta aj ulavimagraveta

O avtoorganizaciaqo pućhipen si somandruno e solidaritetaqo aj ulaveripnasqo pućhimatenccedila Sa e verver rromane sintune aj ʒenićikane asociagravecie aj interesipnasqe grugravepe somogǎren so somtheren jekh evropikani identitegraveta Madikh so akava konsegravenso meklǎs so budane asociagravecie keren jekh legagravelo struktugravera pośandili ando ćelikano theripen (misalaqe e Sinte aj e Sintǎ andi Germagravenia) Kadial varesave asociagravecie ulaven pen kotar e ldquomigragraventerdquo kotar i disǒ-mesmerigutni Evrogravepa Adala ulavimagraveta keren jekh klasifikagravecia aj trebut-nes vazdaren jekh hierarkigravea Dikhle avrial adala ulavimagraveta si xatǎrde sar bikamimagraveta maśkar e Rroma e Sinte aj e Ʒenigraveće ja sar jekh sikavno kotar o organizaciaqo nićǒlipen Paradoksal o jekhipen aj o ververipen aćhile garavde teli noj ldquoorganiza-ciaqo nićǒlipenrdquo so nevǎregravelas palem e savaxtune stereotigravepe

Aver dikhan generalisardo aj but aćarutno si i noj so naśti te implementisarel ja aresel pagraveśti kanć bi o primisaripen kotar i butederʒenenqi societegraveta Teli res te astaren jekh amalipen agraveba tangikano labǎrel pes pra butivar aj kamindes o purano kliśe kotar ldquoo baśavipen aj o śukaripenrdquo Pagravenda ando 2012 but rromane politikane mujarne paćen so si pagraveśti biśajutno so e rromane butǎ oven śundǒver bi te labǎren o ldquoprakamutnordquo baśavipen

Akala ambivalegravence śaj te dikhen pen andi misal kotar i Radgenossenschaft der Landstrasse thanǎrdi ando 1975 sar grugravepa kotar bibango aj butereligia-qo aźutipen vaśe industriagravelo mestipen aj e ldquobeśip-nasqo hakaj ja butǎripnasqe aj siklǎripnasqe andre o tradicionagravelo ʒivipnasqo ćhanderdquo I Radgenos-senschaft der Landstrasse Biandili kotar i ʒenićikani

resistegravencia mamuj e bimanuśikani praktigraveka kotar o ldquoHilfswerk fuumlr die Kinder der Landstrasserdquo [laćhip-nasqo butǎripen vaśe ulicaqe ćhave] Maśkar o 1926 aj o maśkar e 1970qo deśiberśesqe e raimagrave-ta sistematik ulavegravenas e ʒenićikane rakle aj raklǎ kotar lenqe familigravee aj barǒn len dakord e moldaja kotar o ldquoHilfswerk fuumlr die Kinder der Landstrasserdquo Vipalvaxte so ʒanavel pes ande publigraveko ondimagraveta aćhel te avel e ideagravele kotar o purano sundal kotar e vurdona ćirde e grastenɵar

I Radgenossenschaft si jekh kotar e budane orga-nizagravecie themutne aj regionagravelo so len kotor andi federagravecia Maśkarthemutni Rromani Ugravenia (IRU) i interesipnasqi grugravepa maśkarthemutni maj vastni thanǎrdi ando Dugravejto Rromano Sundalutno Kongregrave-so andi Genegraveva ando 1978 Sar BRO5 konsultaciaqo statuteccedila i IRU si somdasni ando Ekonomikano aj Sociagravelo Sombeśipen kotar e Unisarde Thema andar 1979 aj vi butǎrel sar undǎrni kotar i UNESCO I IRU si somdasni kotar UNICEF kotar o 1986

Śaj te arakhel avtomujaripnasqe tordinǎ maj radikalismikane ja progresivikane śeral ande butǎ kotar varesave biumblavde artigraveste I poegraveta ʒenigraveći Mariella Mehr aj i kineagravesta rromani Marika Sch-miedt si numaj duj misala Sol duj meken amen te hatǎras feder i kultugravera aj i societegraveta kotar e Sinte e Rroma aj e Ʒenigraveće Ande lenqe butǎ keren brekhe e pućhipnasqe kotar i desintegragravecia kotar e sociagravelo struktugravere e komunitetaɵar Te del akava tigravepo e somandrune nakhavimatenqe si jekh efektivikano ćhand te lupunzarel so i histograveria virkerel pes Ćaćo si so ondǒl ando dombipen nanaj les sosqe te butǎrel ando ćaćipen Madikh so sar f igravekcia ja sunimagraveta si zorales vastne

5 BiRaipnasqi Organizagravecia [R N]

30

Sociagravelo drakhinǎ ja i nevi Kumpagravenia

Internet si jekh nevo aj but śundo platfogravermo vaśi rromani avtoorganizagravecia E neve komunikaciaqe teknologravegie aj śeral e sociagravelo drakhinǎ aźutisarde e rromane sintune aj ʒenićikane manuśenqe te keren drakhinǎ intǎl kotar e themenqe granigraveca Ando jekh mandaj internet si o postmodernikano ʒulo kotar o premodernikano pazagraveri jekh aj aver len andre e brigasle ldquodromarnerdquo aj lenqe praphu-re kotar o XXIto śeliberś E internetosqe forugraveme chat aj komunitegravete seraven ćaćes e purani kum-paniaqe Kotar o minoritagravero dikhipnasqo viram pherdǎren i vipal res unisarel e verver ldquoendajardquo

I negativikani rig kotar i komunikagravecia pośagravendili ando internet si garant so o filosogravefo Jean Bau-drillard anavǎrdo ando 1982 i ldquokomunikaciaqi ekstagravezardquo Akava hiperaktivikano stagraveto kotar biaćhavdi komunikagravecia śaj te ingǎrel vi ko jekh ćabdalo avtoportregraveto Aj butivar sa o digitalo jagalo kamipen so sikavel pes nane aver ćomuni desar e bixor aj purane stereotigravepa

Jekh bareder vegraversia adala teksteɵar sas avridini andi ldquomigrazinerdquo (migrazineat) gind 20121


Politikanes mothovde ande zo-

ripnasqe kategograverie sa e xu-

laipnasqe elemegravente keren jekh

somogi jekh konsegravensus primi-

sardo savorrenɵar O pućhipen

so avel andre jekh konsegravensus

si kobor ka lungǎrel pes E ra-

jarne butǎren te lungǎren les

te avel savaxtuno ʒikaj e na-

turalizaciaqe metogravede kotar o

bithamipen si jekh teknigraveka te

kerel o konsegravensus ando drom te

kerel les savaxtuno Madikh so

e rajarde butǐkeren preciz te

xarraven adala strategravegie te ke-

ren o konsensus savaxtuno aj te

paruven len kotar jekh dikhan

pośagravendilo andi histograveria Jekh

dikhan so anel so i situagravecia

e minoritetenqe si jekh agori-

pen kotar o sociagravelo ʒamavipen

jekh konstrugravekto so ćaćes śaj

te avel aver ćhande Akaja kon-

cegravepcia si o śirdipen kotar jekh

nakhipen kotar i pasivitegraveta

ʒi ki aktivitegraveta ki aktoresqo

ćhivipen O kendrutno mothovi-

pen kotar jekh maripen mamuj i

diskriminagravecia so o palemarakhi-

pen kotar o barabaripen maśkar

jekh aj aver Kadial o baraba-

ripen nane agoral jekh res

no kotar o śirdipen si jekh

presupogravesto kotar sa politikano

procegraveso savesqi res si pre-

ciz te kerel adava stagravetus

31

1

iquestJekh nevo sociagravelo tragapenE espanikane Rroma aj lenqe organizaciaqe ćhanda

Pedro Aguilera Corteacutes

O angluno lil so ćaćǎrel i prezegravencia kotar i rromani komunitegraveta andi Espagravenia si andar o 1425 kana o Thagor o Alffogravenso o Vto dinǎs e Rajesqe Xuan kotar o Tikno Egigravepto jekh salvoconducto1 savo mekegravelas len te dromaregravenas andi Iberikani Dopaśdiv kotar o vordorig ʒi ki diz Santiago de Compostela labǎrin-doj e pilgriměnqe droma Ando 1492 e Katolikane Thagara unisisarde e espanikane thagarimagraveta ando jekh sociagravelo aj kulturikano procegraveso so lilǎs andre vi o naśavipen e Ʒutenqe E Rroma nas naśǎrde2 sosqe atograveska amen nas but manuśa nas amenqe but therimagraveta ni ekonomikani zor aj sos-qe amen sas jekh phirutni ćel so pharǎregravelas amaro maladipen aj ginǎripen Madikh so e Rroma sas te sevel e feudalismosqe rajenqere aj te boldas ando

1 Jekh purano dromarno lil jekh paspograverto [R N]2 Ba i Pragmagravetika (i thami) kotar e Katolikane Thagara

kerdaregravelas so e Rroma musaj te aven tele jekh xulaj aj te na keregravenas odova palal 60 divesa avegravenas naśalde kotar Espagravenia [R N]

32

katolizigravesmo Pe espanikanes o lav ldquoEgipcianordquo 3 paleder sas o avutnipen kotar o anavǎripen e Rro-menqe andi Espagravenia sar ldquoGitanosrdquo odolesqe ando amaro them labǎrel pes maj buteder o lav gitano desar o lav Rrom 4

Madikh so te vakeras ando generagravelo ćhand i rro-mani populagravecia andi Espagravenia si dogravesta integrisardi andi espanikani societegraveta si trebutno te zorǎrel vi avdives amaro maripen mamuj o razigravesmo mamuj e stereotigravepa aj e anglipaćamagraveta save si len xor darrinǎ andi espanikani societegraveta E Rroma aj e magrebiacutees 5 si e duj minoritegraveta so si len o nasuleder tasvir e aver minoritegravetaɵar ja grupaɵar andi Espagrave-ntildea I rromani komunitegraveta si i maj zorales diskrimi-nisardi aj palal avel i magrebikani O 52 kotar i espanikani populagravecia mothovel so si len xagravenri ja nisavo kamipen karing e Rroma

Diskriminisarde madikh so si len hakajenqo barabaripen I rromani komunitegraveta beśel ande bare dizǎ aj ande gavutnikane thana Nane nomadigravesmo andi amari komunitegraveta Ando 1991 i Fondagravecia Secretariado Gitano kerdǎs jekh stugravedio pe kheripnasqe kondigravecie kotar i rromani komunitegraveta so sikavdǎs so 90 e rromane familienɵar beśegravenas ando vipal than ande 15 palutne berśa Nane oficiagravelo statistigraveke po gind e rromane manuśenqe so beśen ando amaro

3 Mandavel ldquoEgiptikanordquo kotar Egigraveptia [R N]4 Ba andi espanikani rromani ćhib andi kali ćhib si

o lav ldquoRromrdquo aj mandavel ldquomanuś murś ʒenordquo aj ldquoRromnǎdino meretime ansurime prandinordquo ʒikaj o lav ldquoKalordquo si labǎrdo sar o etnogravenimo ldquoRromrdquo [R N]

5 Migragravente kotar o afrikano vordorig śeral kotar Marograveko aj Algegraveria [R N]

them ba palal verver stugravedie6 o gind e rromane manuśenqe so beśen andi Espagravenia si maśkar 725000 aj 750000 ʒene so si 187 kotar sa i espanikani populagravecia I rromani komunitegraveta andi Espagravenia si i pagravenʒto maj vastne andi Evrogravepa aj jekh kotar e maj integrisardi palal 35 berśa e Demokra-ciaccedila ando amaro them

I sociagravelo publigraveko civigravelo aj politikani participagravecia kotar i rromani komunitegraveta si zorales phandi e espanikano demokratizaciaqo procesoccedila aj e 1978qi Konstituciaccedila Ando odova berś palal te aven andi Dopaśdiv buteder desar 500 berśa i rromani komunitegraveta sas prinʒardi sar ldquoespanikane themutnerdquo teli Konstitugravecia primisardo ando odova berś savi dinǎs e rromani komunitetaqe vipal hakajenqe aj dotěnqe sar e avere espanikanenqe Madikh so somtheras barbar hakaja aj dotǎ i aka-nutni situagravecia e rromani komunitetaqe si but dur te avel barabar e averenqe Palal o Sociologikane Rodlǎrimatenqo Kegravendro7 i rromani komunitegraveta si i maj diskriminisardi andi Espagravenia Maj buteder desar 40 e themutnenɵar phende so na kamegrave-nas te si len jekh rromano manuś sar paśatuno aj jekh maśkar sarkon śtar na kamen so lenqe rakle somtheren i vipal skogravela e rromane ćhavenccedila O bibutǎripen maśkar i rromani komunitegraveta si trujal o 44 17 virama opreder i espanikani megravedia so si ando 26 Si vagraveʒe gegraveto-skogravele kaj 98 e si-klǒvnenɵar si Rroma uzal e Rroma si amenqe maj

6 Estrategia Nacional Gitana 2020 (2011) and Laparra M (coord) (2007) Informe sobre la situacioacuten social y tendencias de cambio en la poblacioacuten gitana Una primera aproximacioacuten Madrid Estudios del Ministerio de Asuntos Sociales Vi dikhen e oficiagravelo statistigraveke kotar o Evropaqo Sombeśipen

7 Centro de Investigaciones Socioloacutegicas 2010 gitanosorgareasigualdad_de_trato_y_no_discriminacionnoticias26701html

33

1

buteder pharimagraveta te kirajegravelas jekh kheripen ando kheripnasqo pazagraveri kana keras komparagravecia e avere espanikanenccedila

O Rromano Tragapen andi Espagravenia

O drom te nakhel pirdal akaja situagravecia si i khetani butǐ ando anavǎrdo ldquoRromano Tragapen andi Espagraveniardquo Akava tragapen si somkerdo kotar ver-ver organizagravecie religravegie (Evangeligraveste aj Katoligraveka) ternenqe organizagravecie organizagravecie so butǎren e laćhipen e rromani komunitetaqe ndash vi anavǎrde pro-roma ndash aj publigraveko organizagravecie so butǐkeren te federǎren i situagravecia e Rromenqe aj e Rromněnqe andi Espagravenia

Kamagraveva te vazdarav so si trebutno so e Rroma avagravesa maj buteder aktigravevo andi politikani aj sociagravelo skegravena aj si te las kotor te unisaras zordimagraveta te avas amenqe bareder limavipen ja tordǎras kogravembe e sociagravelo organizacienccedila aj raipnasqe agegravencienccedila O śirdipen akala strategiaqe si phando e nojaccedila te godǎras o rromano tragapen sar jekh ldquonevo so-ciagravelo tragapenrdquo iquestSi o rromano tragapen jekh Nevo Sociagravelo Tragapen

So si jekh Nevo Sociagravelo Tragapen (NST)

Palal o Profesor Pedro Ibarra8 jekh NST si jekh bu-tǎripnasqi grugravepa Si budane manuśenqe ja orga-nizacienqe grugravepe so si centrisarde ande politikane ajja sociagravelo tematigraveka Aver lavenccedila akala grugravepe implementisaren (inkeren ja butǐkeren) jekh bu-tǎripen te xutren jekh sociagravelo paruvipen Ba kagraveste o Rromano Tragapen ovel dikhlo sar jekh NST si

8 Pedro Ibarra iquestQue son los movimientos sociales Anuario Movimientos Sociales Icaria Editorial y GetikoFundazioa Barcelona 2000

trebutno maśkar aver ćomuněɵe te avel e avinde elemegravente varesavi khetani identitegraveta varesavo ćingarenqo inkerdǒpen jekh informagravelo kotor andi struktugravera aj drakhinǎqi struktugravera iquestSi la i rromani komunitegraveta e elemente liparde opreder iquestŚaj te aver dikhli sar jekh Nevo Sociagravelo Tragapen Ʒas te dikhas xarnes sarkonesqe

Varesavi khetani identitegraveta ldquoIdentitegravetardquo si jekh labǎrdo lav maśkar e Rroma kana vakeras pi politikani sociagravelo publigraveko ja pri-vagraveto tematigraveka Sar Rroma amen tordardǎm amari xodutni identitegraveta anglal i espanikani societegraveta e anavǎrde ldquogaʒerdquo E Rroma si amenqe jekh zoralo xodutno identitetaqo xatǎripen pośagravendilo ande varesave moldaja sar misalaqe i patǐv karing e phure manuśenqe somandruni andi amari xo-dutni ćelikani kultugravera sar misalaqe ande rromane godǎver lava so phenen ldquokana jekh phuro merel phabol jekh bibliotegravekardquo Aver elemegravento kotar i rromani identitegraveta si o ćhivdipen kotar i FAMIgraveLIA savi ando kegravendro kotar e avrutne relagravecie Akava mandavel so si xagravenri manuśikani zor ando ʒenutno nivegraveli aj saro so si kerdo sar ʒeno dukhavel e sasti familiaqe E Rroma ʒamavdǎm amari xodutni identitegraveta savi śaj te paruvel umblavindoj kotar i regravegia ja i grugravepa ba si moldaja so aćhen ande sa e grugravepe aj autono-mikane komunitegravete Aver vastno viram relativikano e identitetaqo ke-ripnasqoro procesoccedila liparindoj e lava kotar o ita-lianikano sociologravego Melucci9 laquoKhetani identitegraveta si jekh somtherdo mandaipen kerdo kotar manuśa ja grugravepe [hellip] si o reslipen kotar jekh divanosqo procegraveso maśkar verver elemegravente aj laćhǎrimagraveta

9 Alberto Melucci Challenging Codes Collective Action in the Information Age Cambridge Cambridge University Press 1996

34

relativikane e khetani identitetaqi resaqeraquo Uzal palal o mandaipen kotar o Melucci e Rroma sas tordǎrindoj amari xodutni identitegraveta kotar 1425 aj o divanosqo procegraveso sas kondicisardo kotar e verver antirromani thamǎ so zorǎrdǎs e rromani identitetaqe maśkaral e śeliberśa aj avdives akaja zorali identitegraveta si ando rromano tragapen andi Espagravenia

Varesavo ćingarenqo inkerdǒpen Akava si jekh śerutno viram andi analigraveza sosqe i rromani komunitegraveta si les jekh xodutno ćhand te tradel e ćingarenccedila andi societegraveta aj maśkar e verver aktogravere kotar o Rromano tragapen

Kamagraveva te phenav so o inkerdǒpen kotar i bute-derʒenenqi societegraveta avel butivar kotar o kultu-rikano aj identitetaqo bipriʒaripen e Rromenqe andi publigraveko avlin kotar e gaʒe Varesave misala śaj te aven o biprinʒaripen kotar i rromani kultugravera aj identitegraveta ande skolaqe pustika tekstenqe pustika aj o biprinʒaripen kotar i rromani ćhib sar jekh oficiagravelo ćhib ando espanikano Them10 Vi maj vastno si amenqe so i rromani komunitegraveta igravenke nas prinʒardi sar kulturikani ja sociagravelo minoritegraveta

O ćingaripnaqo procegraveso maśkar e verver aktogravere kotar o rromano tragapen avel sosqe verver ak-togravere len verver butǎrimagraveta misalaqe si varesave religiaqe organizagravecie save sombutǎren e civigravelo asociacienccedila si jekh etnikano rromano tragapen aj jekh aver pro-gitano si jekh rromano ternikano tragapen aj si jekh rromano ʒuvlikano tragapen

10 Palal i Espanikani Konstitugravecia i oficiagravelo ćhib si i espanikani ćhib andi sasti themesqi phuv no Katalanikani Euskadikani aj Galizikani ćhibǎ si oficiagravelo ćhibǎ khetanes e espanikani ćhibǎccedila ande kotarune Autonomikane Komunitegraveta I rromani ćhib nane jekh ćhib palal i espanikani thami

aj savorre kamen e vipal thana Butivar akala organizagravecie si te keren konkuregravencia maśkar lenɵe te xutren e barvalimagraveta i pativ ta i zor so aśǎrel tikne ćingara maśkar lenɵe

Jekh informagravelo struktugravera Madikh so e raimagraveta tradǎs jekh strategravegia kagraveste o rromano tragapen ovel sarano sar o espanika-no sociagravelo tragapen e Rroma aćhilǎm varesavi asociativikani informalitegraveta I śerutni aś si so but butivar o rromano tragapen pośal ande teritograverio aj familiaqe kogravembe butum desar ande somdasni-pen aj identitegraveta Odolesqe struktugravere pośagravendile ande gaʒikane stagravendar si mukle rigaɵe O andredipen ando internet aj ande sociagravelo drakhinǎ lokhǎren te kerel neve informagravelo rela-cienqe ćhanda maśkar organizagravecie aj grugravepe te tordǎrel organizagravecie maj patǐvale aj te lokhǎrel o sombutǎripen

Drakhinǎqi struktugravera E espanikane rromane organizagravecie sas kerde kotar jekh gaʒikano dikhan jekhe modeleccedila pośagravendilo ando teritoriagravelo buxlǎripen ajja labǎrnenqe grugravepe telo akava modegravelo ande 80qe berśa jekh bari grugravepa kotar rromane organizagravecie lokagravelo aj regionagravelo śirde lenqe butǎ varesave sas te keren konkuregravencia maśkar lenɵe te len lenqo than ande lenqe pere ja gava so lupunzardǎs o diklǒveripen aj e reslimagraveta kotar lenqe butǎrimagraveta Ando dopaś kotar e 90 e ćomunǎ lile te paruven aj jekh kovlo sombutǎripnasqo procegraveso śirdǎs te butǎrel Akava procegraveso śaj te avel anavǎrdo sar ldquokhetani butǎripnasqi drakhinrdquo so ćaćes si jekh kotor ando NST

35

1

I khetani butǎripnasqi drakhin andi Espagravenia si somkerdi kotar verver organizagravecie save śaj te aven sikavde ando avindo ćhand

1 Rromane sociagravelo aj etnikane organizagravecie so si len andre rromane asociagravecie e savorrenqe rromane asociagravecie e ternenqe rromane orga-nizagravecie so tromaven o siklǎripen organizagravecie e rromane ʒuvlěnqe save ondile ande akanutni vegraversia kotar o generagravelo aj lokagravelo tragapen Akala neve organizagravecie si laćhe konektisarde e komunitetaccedila aj si len jekh xor ʒanipen kotar i situagravecia kotar jekh bazaqo dikhan Akala orga-nizagravecie si len jekh baro nivegraveli e prinʒaripnasɵar kotar i rromani lokagravelo komunitegraveta

2 Organizagravecie so butǐkeren te federǎren i situagravecia e rromani komunitetaqe aćaral si organizagravecia rajarde kotar gaʒe lenqo śerutno somthan si so si len ando lenqo ʒenipen manuśa but si-klǎrde aj jekh baro profesionalitetaqo niveleccedila no varesavo durutnipnaccedila kotar i bagraveza aj kotar e ćaće trebaimagraveta kotar i komunitegraveta

3 Religiaqe grugravepe paśo 95 kotar i rromani komunitegraveta si evangeligraveste ja katoligraveke sol duj religiaqe grugravepe si laćhe konektisarde e ko-munitateccedila madikh so nane ni prinʒaripen ni sombutǎripen maśkar sol duj grupenɵe

4 Mass-megravedie andi Espagravenia e maj vastne mass-megravedie avridine kotar sociagravelo rromane organizagravecie si Nevipens Romani 11 avridino ko-tar i Unioacuten Romaniacute12 aj Gitanos 13 avridini kotar

11 Rromane nevimagraveta [R N]12 Rromani Ugravenia kotar Espagravenia [R N]13 Rroma [R N]

i Fondagravecia Secretariado Gitano14 ja Cuadernos gitanos 15 avridini kotar o Instituto de cultura Gitana16

O rromano tragapen andi Espagravenia kopisarel e śerutne struktugravere nograverme aj metodologravegie labǎrde kotar aver minoritagravero grugravepe aj tragamagraveta Dikhel pes sar jekh NST

I famigravelia ldquoRromano Tragapenrdquo śaj te ʒal buteder intǎl Na te avel śajne te thanǎren akava nevo paradigravegma kotar NST trebal te godǎras ande vare-save ćomunǎ Jegravekhto te avel birande o rromano tragapen kamel te xutrel reslimagraveta imediat bi te lel godǎɵe so akala procegravese si te aven ʒamavde padmad pali padmad Dugravejto kerel divagraveno bieks-klusiaccedila o rromano tragapen si te inkluisarel sare grupenqe (ʒuvlǎ terne siklǒvne migragravente thaj kogravela) aj agoral si trebutno te avel jekh ćaćo ʒani-pen kotar i situagravecia te na avel kontrabutǐkerutne agravekcie sar o paternaligravesmo o prabrakhipen ja bi-in-teresipen kotar i butederʒenenqi societegraveta

unionromaniorg issuucomcuadernosgitanos

14 Rromano Sekretariagraveto jekh pro-roma gaʒikani organizagravecia [R N]

15 Rromane Śtartorre [R N]16 Institugraveto vaśi Rromani Kultugravera jekh publigraveko fondagravecia

kotar o espanikano Ministegravero vaśe Siklǎripen Kultugravera aj Spograverto [R N]

36

Sabithane arakhas jekh generalisardo konsegraven-

sus po fagravekto so Espagravenia si jekh misal kotar

integragravecia e Rromenqe aj e Rromněnqe Si but

aśa so ćaćǎren adaja afirmagravecia Ćaćes kotar

buteder desar 20 berśa Espagravenia si kerindoj

zordimagraveta karing te federǎrel i situagravecia e

Rromenqe aj e Rromněnqe aj implementisardǎs

jekh butǐ anglunikano ando institucionagravelo

prinʒaripen kotar i rromani kultugravera Vi si

jekh fagravekto bidivanosqo so e espanikane Rroma

aj e Rromnǎ si len maj feder socioekonomika-

ne somthana desar e Rroma aj e Rromnǎ kotar

o Evropaqo diśǒrig Madikh so Espagravenia si dur

te avel jekh praśukar than

O tordǎripen kotar sociagravelo kherimagraveta e Rro-

menqe tradinǎs ki getizagravecia ande izolacia-

qe pere i ʒivipnas elpin kotar e Rroma aj

e Rromnǎ si but tele kotar o maśkar e aver

populaciaqe thaj o analfabetigravesmo si buxleder

(7 deśesɵar phureder desar 15 berśa si sas-

te ja funcionagravelo analfabegravete) O siklǎripnas-

qo sistegravema si but nasul e bare tagravese kotar o

skolaqo mekipen (śeral maśkar e ʒuvlěnɵe) aj

si segregagravecia andi skogravela E Rroma aj e Rromnǎ

arakhen pen pagravenda avdives maśkar e grugravepe maj

diskrimisarde andre i espanikani populagravecia ndash

maj buteder desar e migragraventikane komunitegravete

Kana den pen kunǎrimagraveta vaśo vastelipen ko-

tar e Rroma aj e Rromnǎ si numaj ando feder

suro jekh politikani legitimagravecia ba xagravenri

anel o zorǎripen e Rromenqe aj e Rromněnqe ja

o putaripen kotar śaimagraveta kotar somrajaripen

Anna Mirga


37

1

Hatǎripen drabar-nǎ aj ćaćipenRromenqe tasvirǎ ande komunikaciaqe megravedie maśkar i butederʒenenqi societegraveta ta i avto-organizagravecia

Gilda-Nancy Horvath

11to e Septembraqe o dives kana pele e Dujorre Brunʒa kotar New York savorre seraven kaj sas so keregravenas aj savo komunikaciaqo kanal ja labno (TV ragravedio Internet mogravebil) labǎregravenas kana o bipaćandǒver ondilo vaj kana śunde pala lesɵe Savorrenqe vi odolenqe durǎrde kotar i katrastrograve-fa aj bifamiliaccedila andi diz akava seripen si phando jekhe emociaccedila Akaja emogravecia kristalisardǎs ando jekh kolektivikano dikhipnasqo viram po akava dives jekh kolektivikano somogi po than kotar akava daravno historikano ciro Butum akava si jekh reslipen kotar e mass-megravedie

Ando XXIto śeliberś e mass-megravedie sinoren o hatǎripen kotar vastne ondimagraveta aj fenomegravena Amaro hatǎripen umblavel kotar sar (aj maśkaral save kanagravela) te las i informagravecia O 11to e Septem-braqe si ćaćes jekh zorali misal Ba madikh so si jekh praśukar ilustragravecia kotar i mass-medienqi zor aj vi kotar lenqo śajnipen te ćilaven amare hatǎrimatenqe ando sakodivesutno ʒivipen

38

Te xarnǎrav e komunikacienqe megravedie somkeren amaro hatǎripen kotar o ćaćipen Uzal lenqi butǐ sar komunikaciaqe labne ande maśkarʒenutne re-lagravecie si o śerutno porizen maśkaral kasɵar hatǎras e ondimagraveta Kothal so e komunikaciaqe megravedie si len but baro godornipen I aćarutni ldquodikhavlinrdquo so e komunikaciaqe medie ćhiven anglal i societegraveta kamel te ʒanavel tasvirǎ so maj obijektikane sar śaj jekhvaxte lel andre sociagravelo aj demografikane ʒamavimagraveta

Madikh so o ćaćipen si maj pharivar e komunika-ciaqe megravedie angligraveden e trujalutne tromavimagraveten-qe ande but verver ćhanda kotar jekh buxlikani ondimatenqi aj tematikenqi punʒ numaj xagravenri si alosarde te den lenɵe sagravema ʒikaj e averenqe na den lenqe o vastnipen so treban von len i decigravesia pe save aspegravekte si vastne aj ʒanaven e ondimagraveta kotar jekh konkregraveto dikhipnasqo viram nakhaven aj keren somtruja Si aktogravere so keren sa akava (somʒanipnaccedila ja bisomʒanipnaccedila) kotar lenqe xodutne interesimagraveta sar te zorǎren ja te kovlǎren jekh specifikani politikani tordin Uzal si jekh zorali tendegravencia te ulaven negativikane informagravecie angleder desar e positivikane informagravecie (ja e nasul nevimagraveta si laćhe nevimagraveta)

I (medienqe) bangi tasvir

Aba ando 2010 I OSCE1 phendǎs so ando Ungriko Them ldquoe butǐkerutne aj e mujarne kotar i Jobbik2 sas but butǎrne ando labǎripen kotar e mass-megrave-

1 Organizagravecia vaśe Sarbaripen aj Sombutipen andi Evrogravepa [R N]

2 Tragapen vaśo jekh Ungriko Them maj Feder (Jobbik Magyarorszaacutegeacutert Mozgalom ungrikanes aćaral xarnǎrdo sar Jobbik) jekh ekstremistikani daxnikani pagravertia ando Ungriko Them I ideologravegia kotar Jobbik si kerdi kotar o nacionaligravesmo o antisemitigravesmo aj o antiziganigravesmo [R N]

die te ulaven i mamuj-Rromenqi retoacuterica sar kendrutno kotor ando politikano progragravema kotar i pagravertiardquo Akava nane jekh kograverkoro suro sar sikavdǎs o akademikano rodlǎripen ando jekh stugravedio kerdo ande berśa 2005-2006 andi Itagravelia o Sigona (2006) dikhegravelas so o ekstremistikano daxnipen lilǎsas hagravezna kotar i sagravema so e lokagravelo komunikaciaqe megravedie dinegravesas e ldquonomadenqe lodardquo nakhavindoj e Rromen numaj ando jekh labno ando lesqo zo-ripnasqo aj politikano khelipen Vi o Strauszlig (2005) sikaregravelas o ziandvalo maladipen kotar e ldquonegativi-kane tasvirǎ ande komunikaciaqe megravedie bazutne pe policiaqe prensaqe komunikagravete kaj madikh so o rokhipen te liparel i egravetnia vakeren konkret pe Rromardquo

Ʒikaj i migragravecia aj odola so peren andi akaja kategograveria (ldquomigragraventerdquo) si jekh maśkar e bareder tematikenɵe ando amaro vaxt burral jekh tikni burnekh e manuśenɵar kotar e minoritegravete arakhle lenqo than ande redagravekcie kotar akava Them O rezultagraveti si jekh xandipen maśkar o ćaćipen so ʒiven aj e mujarimagraveta so kerel akava ćaćipnasɵar i butederʒenenqi societegraveta ande komunikaciaqe megravedie Akava nakhavel pes ando odova so akharas ldquokliśerdquo Akaja bangi tasvir kotar jekh minoritegraveta hamisardi jekhe specifikani politikani agegravenda śaj te tromavel i xir mamuj jekhe minoritatesqe sar andi misal kotar o Ungriko Them

E Rroma ande megravedie aj e rromane megravedieSa e angleder liparde fenomegravene śaj te oven duśles ande mujarimagraveta kotar e Rroma aj e Sinte Akala manuśa naj len nisavi politikani ja mediatikani jidipnasqi grugravepa3 aj uzal te inkeren i histograveria si

3 Anglikanes phenen ldquoLobbyingrdquo [R N]

39

1

te inkeren vi e nasuleder nograveja bazutne po pseu-do-romantizigravesmo4 aj vi e nasuleder dikhimagraveta po Holokagraveusto E śerutneder tematigraveke so aven andi megravedie pe Rroma si e naśavimagraveta e mangipnasqi krigravesis ta i kriminalitegraveta Vi e megravedia aćhen te din-doj i tasvir kotar e ldquophirutne Rromardquo madikh so buteder desar 95 kotar e Rroma andi Evrogravepa si dumut beślǎrde Akaja situagravecia si tragedikani kana las godǎɵe so e megravedie si o megafograveni kotar o politikano vakeripen

Jekh barǒver gind kotar e Rroma prinʒaren akava bikataipen maśkar so te śunasdikhas pe Rroma aj so si ćaćes ćaćutno Baxtales akava ingǎrdǎs vare-save manuśen te keren lenqe ldquoxodutnerdquo komuni-kaciaqe megravedie save si paśeder e ćaćipnasɵe

E ldquotradicionaligravesterdquo

E puraneder printisarde megravedie avridine kotar i rromani komunitegraveta andi Agraveustria (śtar ja panʒ ginda sakoberś) si i revigravesta kotar o Romano Cen-tro 5 (duj-ćhiběnqi) aj i revigravesta kotar i Kulturikani Asociagravecia e Austrikane Rromenqe6 ldquoRomano Kipordquo7 (germanikanes) Sol duj asociagravecie sas thanǎrde buteder desar biś berśa angleder Aver revigravesta so si la patǐv ta avel akate lipardi si Romani Patrin 8 (rromani truj)9 avridini kotar i Rromani Asociagravecia

4 Xoxavdo romantizigravesmo [R N]5 Rromano Kegravendro jekh rromani asociagravecia kotar Vien

thanǎrdi ando 1991 httpwwwromano-centroorg Vi akate śaj te len i revigravesta ande pdf [R N]

6 Germanikanes Kulturverein Oumlsterreichischer Roma kotar Vien thanǎrdi ando 1991 httpwwwkv-romaat [R N]

7 Rromano patregraveto rromani fotogragravefia [R N]8 Rromani patrin [R N]9 Dośal ande anglikani aj espanikani vegraversie akava

tekstesɵar rinćhibǎren ldquoRomani Patrinrdquo sar rromani truj [R N]

kotar Oberwart10 Ʒanavel ondimagraveta aj kerel divagraveno pe akanutne tematigraveka O paśipen kotar e editogravere aj e avtogravere e ungrikani granicaccedila si positi-vikanes vazdardǒver Si jekh laćho hamipen kotar o mothovipen ldquobutǎr lokal godǎr globalrdquo Sa adala anglune kotar o printisardo źurnaligravesmo tradine but śukar lenqo nakhipen karing e internetosqe megravedie aj sako asociagravecia si la laqi xodutni web-rig

E ldquodigitaligravesterdquo

dROMa (jekh lavenqo khelipen maśkar e lava ldquoRomardquo 11 aj ldquoDromardquo so mandavel droma) si jekh internetosqo portal kotar i asociagravecia ldquoRoma-Servi-cerdquo 12 andi Burgenland Laqi trinćhonutni printisar-di revigravesta dROMa śaj te avel lili kotar Internet aj laqo on-line blog del maśkarthemutni informagravecia (pe vastne tematigraveka e Rromenqe) Kotar 2011 i trinćhonutni emigravesia on-line kotar i dROMa TV kerde andi burgenlandikani rromani ćhib del jekh informaciaqi xaing e Rromenqe kotar Evrogravepa Ko-tar o anderenqo dikhan o portal lel hatǎripnaccedila aj serioz e thule politikane pućhimagraveta Andi angluni rig kotar i printisardi vegraversia aven tasvirǎ butum kotar laćhe misala ande komunitagravero butǐ desar tasvirǎ kotar e ćorrikane khera Vi si ćaćipnasɵe but nevimagraveta ande Facebook aj Twitter Madikh so si jekh tikno sevipen vi den jekh lungo kram e hiperligravenkenɵar e internetosqe rigenqe pe Rroma megravedie aj politigraveka Aj palal vakeren so e Rroma nane ande neve megravedie hellip

10 Verein Roma Oberwart thanǎrdi ando 1989 Akate śaj te len i duj ćhiběnqi revigravesta ando pdf httpwwwverein-romaat [R N]

11 Rroma [R N]12 Rromanes ldquoRromano-Sevipenrdquo httpwwwroma-

serviceat [R N]

40

E ldquopubligraveko megravedierdquo

Nane śukar te na liparas akate e emisiaqe vaxta so i ORF (Agraveustrikani Publigraveko Entreprigraveza vaśe Ragravedio aj Televigravezia) del e Rromenqe Ragravedio Burgenland kerel jekh deśminutenqo progragravema sako lujne Roma Sam 13 presentisardo kotar i Susanne Horvath Rromni kotar i Burgenland Ouml1 Campus si les jekh on-line kurkutni biśupanʒ minutenqi emigravesia akhar-di Radio Kaktus Vakeren pe but verver tematigraveka andari naśavimagraveta andi Fragravenca ʒi ko berśutno Rromano Khelipen ande Vien ja Burgenland Sa e progragraveme si kotoral germanikanes aj rromanes Nane nisavo rromano televiziaqo progragravema andi ORF Madikh so o televiziaqo dujćhonutno źurnal kotar i Burgenland Servus Szia Zdravo Del Tuha lel vastne tematigraveke e rromani komunitegraveta Vipal śaj te phenas kotar o kurkutno progragravema kotar i themutni televigravezia Heimat fremde Heimat kotar i ORF 2

E ldquomigragraventerdquo

Buteder desar jekh paś e rromani populaciaɵar so beśel andi Agraveustria si migragravente But aven kotar Segraver-bia Kadial nane sural so o progragravema Ex-Yu in Wien (Ex jugoslavikane andi Vien) kotar o komunitagravero televiziaqo kanal OKTO te avel lesqe odobor uće dikhitrenqo baźina Biava festivagravele ʒivdi muzikaccedila aj restaurantenqe ʒanavimagraveta patǎven e serbikani (rromani) komunitetaqe te dikhen o progragravema E manuśa so aven ando progragravema si dikhle I noj si sadi (aj butǎrel)

Gipsy RadioGipsy TV 14 vi del ʒivde emigravesie muzi-kagravelo progragraveme aj jekh ćatesqi fugravenkcia e but hami-

13 Rroma sam [R N]14 Rromani ragravedioRromani TV [R N]

sarde labǎrne kotar i sasti Evrogravepa Organisardǎs jekh gilǎqo festivagraveli The Gipsy Voice 15 avridino ʒivdes ando internet kaj e dikhitre śaj te akharen telefoneccedila te votosaren lenqo maj kamlo kandi-dagraveto

E ldquoWatchdogrdquo 16

Odova so igravenke nićhǒl andi Agraveustria si i logikani avindi padmad andi medienqi evolugravecia na numaj te keras amare ldquoxodutnerdquo megravedie no vi te doku-mentisaras aj te dikhlǎras o mujaripen kotar i xo-dutni minoritetaqi grugravepa andre e komunikaciaqe butederʒenenqe megravedie Butum akava mandavel te ʒas andi publigraveko avlin aj pukavas e surenqe kaj e megravedie ʒanaven tasvirǎ bixaćarne karing i manuśi-kani patǐv ja tromaven i xir karing jekh minoritegraveta maśkaral e bange tasvirǎ ldquoWatchdogrdquo si o nevo mediatikano lav te phenel odolenqe so brakhen so i dikhavlin so tordǎren anglal amenɵe aj dikhlǎren te na avel bangi odaćhande te ovegravelas biśajutno te xutrel jekh obijektikano dikhipen

Ando evropikano nivegraveli si varesave xagravenri institugravecie so kana ta kana lile o butǎripen sar ldquowatchdogrdquo Misalaqe ando Ungriko Them Ro-media kerel f igravelme pe situagravecie e Rromenqe ande but verver thema so vazdaren pen aśal e fagravekta so sikaven butum desar o sentimentaligravesmo Khonik ʒanel ʒikaj laqi butǐ sas influisardi kotar e palutne ondimagraveta ando Ungro MECEM jekh nevimatenqo on-line portal e Rromenqe andi Slovagravekia vi varavar sikavel e nasul inkerdǒmagraveta kotar e butederʒenen-qe mass-megravedie

15 O Rromano Kirlo [R N]16 Anglikanes mandavel brakhne ʒukela [R N]

41


Uzal i evolutivikani histograveria

kotar o rajarno ćhivipen si

jekh ćhivipen kotar e rajarde

so madikh so e garavimagraveta e

prasavimagraveta aj o sociagravelo xa-

tǎripen na prinʒardo aćhel aj

virkerel pes kotar e sociopoli-

tikane aj kulturikane evolugravecie

Adalave si o ćhivipen kotar ak-

togravere kasqe general avel lenqe

negisardo adava ćhivipen So

o aktivikano ćhivipen sar su-

bijegravekto kotar e rajarde Sar

butǎren aj sar keren reagravekcia

anglal o diskriminisarno on-

dipen Śaj te dikhas varesave

inkerdǒpnasqe modegravele jegravekhto

odova so si jekh telutnipnasqo

xatǎripen aśal jekh andredipen

kotar i diskriminagravecia dugravejto

o vakeripnasqo pragmatigravesmo

laquoI societegraveta si sades kadial

aj si te adaptisaras amenqe raquo

aj trigravento jekh tost so pośal

anda laquosi te keras vareso mamuj

akavaraquo

Sosqe trebal amenqe e ldquowatchdogrdquo

O Philipp Gut (aźutisarno kotar o redakciaqo xulaj ando Weltwoche) lekhavdǎs jekh artigraveklo pe ldquoćorenqe ćhundardquo ldquophirutne kriminagravelerdquo ldquoman-garnenqe ćhundardquo aj ldquokriminalenqe klagravenardquo ando Grastornaj e 2012qe aj i polemigraveka so inklǒl areslǎs ʒi ko Helvatikano Sombeśipen vaśo Źurnaligravesmo kon avridinǎs jekh kuśipen karing o źurnagraveli Xagravenri angleder o avtor sas akhardo te vastelel andi jekh trujani mez andi Televigravezia Jekh maśkar e nasule-der ćomunǎ so kerdǎs sas te ilustrisarel o artigraveklo jekhe manipulisardi fotogragravefia so sikavegravelas jekh ćhave jekh pistogravelorro O avtor del brekhe lesqi butǎqe ando divagraveno ovarindoj so sas jekh ldquolaćho rodlǎripenrdquo so sas ldquobazutne e faktenɵarrdquo Vi ande odobor dukharne sure sar akava e mass-megravedie na pućhen i opigravenia (takaj avegravelas simbolikanes) ni e Rromenqe ni e Rromněnqe

Si te agograverdas ada pućhipnasqe Amen si te avas agoral jekh opigravenia pe amenqe kerde amenɵar jekh opigravenia pi opigravenia so si len e mass-megravedie pe amenqe

Bibliogragravefia Sigona Nando (ed) (2006) Political Participation and Media Representation of Roma and Sinti in Italy OSCEODIHRCPRSI Floregravencia

Strauszlig Daniel (2005) bdquoZiele ndash Zeichen ndash Wirklichkeitldquo Ando Matter Max (ed) Die Situation der Roma und Sinti nach der EU-Osterweiterung Goumlttingen riga 113-125

42

iquestO kulturikano bu-tǎripen sar abserE śaimagraveta te avel sociagravelo limavipen andi avlin vaśe ldquorromane aj sintikane dombipen aj kultugraverardquo

Hamze Bytyci

O dombipen si adaj te del e ʒenenqe o mesticen te mothoven lente xodutne xatǎrimagraveta opigravenie ja identitegraveta bi te kagravenden prabut e sociagravelo konvegraven-cienqe Madikh so kana te vakeras pe dombipen aj kultugravera kotar e sintikane aj e rromane popu-lacienqe i situagravecia fajol xagravenri buteder pharivar Ando akava suro maśkaren jekh kram kotar an-glipaćamagraveta stereotigravepa ja sades konkret elpinǎ vi kotar o butederʒenenqi societetaqiri rig ja kotar o adaminoritetaqe somdasnenqi rig Akala keren influegravencia na numaj ando sakodivesutno ʒivipen kotar but Sinte aj but Rroma no ristes ando lenqo artistikano keripen takaj avegravela aśal e dotǎqe te keren reagravekcia ja te godǐmaren pe lenɵe

Te śaj te mograveldel o sociagravelo limavipen so si les o kulturikano aj artistikano butǎripen kotar e rromane aj sintikane manuśa trebal anglunes te dikhel tar sigǎripnaccedila e situagravecia e sintikane aj e rromane populacienqe andi Germagravenia Madikh so akaja butǐ avegravela phari sosqe nanaj oficiagravelo stugravedie

43

1

pe situagravecia e avrikane Rromenqe aj Rromněnqe andi Germagravenia I informagravecia so avel paleder si odolesqe pośagravendili ande duj stugravedie so fokusisaren pen numaj andi situagravecia e germanikane sintikane aj rromane populacienqe Śaj te godǎrel so i si-tuagravecia e avrikane Rromenqe aj Rromněnqe (śeral e rromane populacienqe so avile andi Germagravenia kotar Rumagravenia aj Bulgarigravea) si vegraveke phareder śeral andi siklǎripnasqi avlin aj kotar o dikhan kotar e ekonomikane aj sociagravelo faktogravere Mujal relaciaccedila e diskriminaciaqe aj e razismosqe śaj te phenas zorales so i eksperiegravencia kotar e germanikane Sinti aj Rroma nane but dur desar i eksperiegravencia kotar e avrikane rromane populagravecia

I representativikani ankegraveta kotar o Kendrutno Sombeśipen vaśe Germanikane Sintikane aj Rro-mane Populagravecie po razigravesmo mamuj e Sintenqe aj e Rromenqe andi Germagravenia sas kerdi ando 2006 pretele 309 pućhle manuśenccedila 76 kotar e vastelarne anglidǎs positivikanes e pućhipnasqe po sugraverte sas diskriminasarde butivar (andi butǐ e paśatunenɵar ande restoragravente ja ande aver thana) 40 kotar e pućhle manuśa patǎregravenas so lente ćhave ja ćhaja ja nepogravete ja nepogravetura na degravenas lenqe dogravesta aźutipen andi skogravela Vi i ankegraveta akharegravelas i sagravema pe diskriminarne praktigraveke kotar e komunikaciaqe megravedie ande artigravekle aj rapograverte kaj liparegravenas kriminagravelo butǎrimagraveta tikne aj bare kerde kotar jekh somdasno kotar jekh minoritegraveta 903 kotar e pućhle ovaregravelas so akava mediati-kano butǎripen daravegravelas len aśal e anglipaćamagraveta mamuj lente sar somdasne kotar jekh minoritegraveta1

1 zentralratsintiundromadecontentdownloadsstellungnahmenUmfrageRassismus06pdf (2612 2012)

Jekh jaleder rodlǎripen pi siklǎripnasqi akanutni situagravecia kotar e germanikane sintikane aj rromane populagravecie kerdo kotar RomnoKher GmbH maśkar o 2007 aj o 2010 pućhlǎs 275 germanikane sintenqe aj rromenqe kotar trin generagravecie pi lenqi siklǎrip-nasqi situagravecia Te keras komparagravecia e angluno studioccedila e dagraveta resle adasure si vekheder maj ćilaverne 812 kotar e pućhle sas ʒenutne dis-kriminaciaqe eksperiegravence O stugravedio konkluisardǎs so ldquoi eksperiegravencia andi skogravela si zorales kerdi kotar jekh diskriminagravecia vi putardi vi garavdini somker-di kotar antirromane sakodivesutne akuśimagraveta kotar e aver siklǒvne E siklǎrne na fajol te maśka-ren profesionalitateccedilardquo 2 Uzal palal o rodlǎripen 13 kotar e pućhle nas andi skogravela kana akava procegravento si amborim telo 1 andi butederʒenen-qi populagravecia 44 kotar e pućhle manuśa nas len nisavi skolutno titugravelo (anglal ko 75 andi bute-derʒenenqi populagravecia)3

Akala duj stugravedie na numaj sikaven i akanutni situagravecia e sintikane aj rromane populacienqe andi siklǎripnasqi avlin aj o generagravelo razigravesmo Vi duślǎren duj vastne droma aśal savenqe o artisti-kano aj kulturikano butǎripen realisardo kotar ja lenccedila sintikane aj rromane manuśa śaj te therel sociagravelo limavipen Jegravekhto o kulturikano butǎripen mujarel jekh abser kagraveste e Rroma aj e Rromnǎ (śeral e ternimagraveta) anglal lenqo ʒenutno ʒama-vipen Mekel len te xutren neve śajnimagraveta aj te zumaven o baxtagor Kadial aźutisarel len te tro-mavel len ando (bi)formagravelo siklǎripen aj te keren

2 Daniel Strauszlig Zehn Ergebnisse der Bildungsstudie und Empfehlungen stiftung-evzdefileadminuser_uploadEVZ_UploadsHandlungsfelderHandeln_fuer_MenschenrechteSinti_und_Roma06_zusammenfassung-bildungsstudie-sinti-2011pdf (26122012)

3 Ibid (ando vipal than)

44

len vastelarne kotar positivikane aj mandajaqe butǎ Dugravejto o artistikano aj kulturikano butǎripen si les o zoripen te aresel ko jekh buxleder publigraveko viz vi e butederʒenenqi populagraveciaqe te paruvel e tasvirǎ kotar e Sinte aj e Rroma so si aćarutne ande komunikaciaqe megravedie aj odolesqe te tiknǎrel e anglipaćamagraveta aj e stereotigravepa thaj te kerel brekhe e eksotisarne mujarimatenqe Lindoj godǎɵe akala aspegravekte kamagraveva akana te analizisarav xarnes verver kulturikane aj artistikane rromane projegravekte

Andreacute J Raatzsch The Roma Image StudioO jegravekhto projegravekto amborim o maj tematikano si jekh eksibigravecia aj jekh web-platfogravermo e uće vax-tesqe Komisariardo kotar Andreacute J Raatzsch som-butǎripnaccedila e Lith Bahlmann aj Emese Benkouml o projegravekto śirdǎs andi Galerie im Saalbau andi Neu-koumllln (Berlin) ando 2013 ldquoO Roma Image Studio [Stugravedio kotar Rromane Tasvirǎ] si jekh artistikano kritikano platfogravermo so konektisarel o mujaripen kotar e evropikane Rroma aj Rromnǎ e rekonstruk-ciaccedila aj e dekonstrukciaccedila e rromani identitetaqe lindoj fotogragravefie aj fotografikane arxigraveve vi o kotaruno fotografikano vakeripen [hellip] Kotar e ikonografikane tasviripen kotar maśkarthemutne fotografikane kida aj arxigraveve fotografienqe albugraveme aj artistikane fotogragravefie i eksibigravecia implementisa-rel o palpaldo inter- aj transdisciplinagravero vakeripen pi dekonstrugravekcia aj rekonstrugravekcia kotar o histori-kano aj sociagravelo seripen kotar y evropikani rromani populagraveciardquo 4

4 Andreacute J Raatzsch ldquoEin Interview mit mir selbstldquo andi eu-infothekcomarticleandre-j-raatzsch-ein-interview-mit-mir-selbst (642013)

Lilenqoro dikhipen The Roma Image Studio Fotogragravefia Nihad Nino Pušija fotofabrikade

45

1

Raatzsch xatǎrel lesqo dombipen sar jekh labno te deseksotisarel aj desromantizisarel i ldquorromani aj sintuni tasvirrdquo ldquoAndi miri artistikani butǐ kotar o 2007 kana lilǒm kotor ando Jegravekhto Rromano Pavigravelion andi Bienagraveli kotar Venegravezia fokusisardǒm man ando pućhipen kotar e rromane akanutne mujarimagraveta Odolesqe ʒanavav adavaxtune foto-gragravefie aj fotografikane arxigraveve vi skulptugravere ande artistikane performancikane somtruja so nane andi konvecionagravelo eksibiciaqi praktigraveka so si la ten-degravencia te romantizisarel aj eksotizisarelrdquo5 Duśles akate i res te avel limavipen andi butederʒenenqi societegraveta si ando angluno than

Moritz Pankok i Galegraveria Kai Dikhas6

I Galegraveria kotar Adavaxtuno Dombipen kotar sinti-kane aj rromane domba aj dombinǎ sa e sunda-lesɵar sas thanǎrdi ando 2011 aj si tradini kotar o Moritz Pankok Si andi Aufbau Haus de Kreuzberg (Berlin) Sar śaj te lekhel pes andi galeriaqi web-rig ldquoUzal o Rromano Musegraveum kotar Brno (Ćexikani Republigraveka) savesqi specialitegraveta nane e visuagravelo dombimagraveta nas nisavi biaćhavdi institugravecia ʒi avdives so lel pes e studioccedila e inzaripnaccedila aj eksi-biciaccedila kotar o dombipen kotar e Sinte aj e Rroma ko jekh buxleder publigraveko I Galegraveria Kai Dikhas aźutisarel te laćhǎrel akaja situaciaqerdquo 7

Uzal akaja galegraveria ldquokerdǎs jekh nevo putardo varem so mekel e rromane artistenqe te ʒamaven aj te eksibisaren lenqe ʒanimagraveta aj sajnimagraveta I

5 Ibid6 Pe Galegraveria Kai Dikhas vi dikhen o tegraveksto O than e

dikhipnasqe andre akava vipal publikagravecia [Kai Dikhas si te avel lekhlo kadial ldquoKaj dikhasrdquo andi rromani khetani ortogragravefia R N]

7 Ort des SehensKai DikhasPlace to see kaidikhasde (25122012)

Galegraveria Kai Dikhas del phiko ki jekh emancipagravecia andruni aj avrutni kotar i rromani kultugraverardquo 8 Kadial mothovel pes duśles i godǐ te kerel paru-vimagraveta aj positivikane evolugravecie andre o ldquorromano aj sintuno artistikano somtrujrdquo

Sar kuratogravero kotar i (amborim) korkori galegraveria kotar e sintikane aj rromane visuagravelo dombimagraveta andi Germagravenia o Moritz Pankok mothovel kadial lesqi res te ʒanavel i heterogenitegraveta kotar akaja artistikani avlin jekhe buxleder publikosqe ldquoPaćav so i Galegraveria sikavel dogravesta duśles so si jekh buxlo ververipen aj so si verver godǎqe ćhanda andre i minoritegraveta so si manuśa so keren tikne tragaver instalagravecie kotar palemkerde materiagravele aj vi si makhne so keren oleoranglune kvagravedre kotar 2x3 megravetre so nanaj relagravecia misalaqe e phirutno dom-bipnaccedilardquo 9

Nihad Nino Pušija Rroma andi Rogravema

Pale enǎ berśa o Nihad Nino Pušija kerdǎs vizigraveta butivar e vipal rromane familienɵe familigravee so beśen ande loda trujal Rogravema kramavindoj lenqi ʒivipnasqi situagravecia Ando akava procegraveso maladilǎs e ldquoterne gladiatogravere barikanǎrde ćhave bisunǎrde manuśa aj aver pherde ʒivipnaccedila zumavindoj te ristǎren pen o praʒivipen ande maj phareder som-thanardquo 10 Lesqe fotogragravefie sas eksibisarde andi Galegraveria Kai Dikhas śarele e 2012qe

Ando źurnalenqo komunikagraveto kotar lesqi eksibigraveca akava domb halǎrel so lesqi res si dekonstruisarel i stereotipikani aj homogeneisarni tasvir kotar e Sinte aj e Rroma ldquoOkote kaj beśav aj butǐkerav

8 Ibid9 Ibid10 kaidikhasdedeexhibitionsroma_E_roma_1text

(642013)

46

kramavav e mikrokosmosqe hadinǎ dokumentisa-rav tikne paruvimagraveta aj astarav ćomunǎ so nakhen bidikhle kagraveste kerav e agorutno krameccedila jekh tasvir maj omnixatǎrni kotar miro somtrujrdquo 11

Hamze Bytyci y Rafael Badie Massud Romeo renntRomeo rennt [Romeo prastal] si jekh teatrosqi butǐ zumavdi kotar 14 terne andi akademie der auto-didakten [Akadegravemia kotar avtodidagravekte] aj kheldi andi Ballhaus Naunynstrasse ando Maj e 2012qe ldquoPalal jekh odisegravea kotar e Balkane ʒi ki Berlin o Romeo agoral aresel ko jekh cigraverko okote jekh biśajutno biav ʒal pesqo dromeccedila e rituagravela dilǎren pen aj o dikhan na aćhel te bolǎrelrdquo 12

Ando keripen kotar o teatrosqo butǎripen Romeo rennt vasteline terne so sas o abser te keren lenqe aportagravecie e butǎqe kotar lenqe xodutne idegravee aj ʒenutnimagraveta Jekh vastno aspegravekto kotar i iniciatigraveva sas i baxtagoresqi eksperiegravencia so vi dikhlǎs pes zorǎrdi sosqe sa e bilegravete sas bikinde Akava si jekh butǐkerutno metogravedo kotar biformagravelo siklǎripen so si les o zoripen te kerel influegravencia ando ʒamavipen kotar e terne ando lungo vaxt Sar i teatrosqi butǐ legravelas xoral e verver ldquorromane tradigravecierdquo aj e stereotigravepa so si mamuj e Rromenqe sas but baro limavipen ando publigraveko

Ivor Stodolsky aj Marita Muukkonen Perpetual Romani-Gypsy PavilionO Perpetual Romani-Gypsy Pavilion [Biaćhavdo Rromano Pavigravelion] si jekh ldquophirutno pavigravelionrdquo

11 Ibid12 Ballhaus Naunynstraszlige Romeo rennt

ballhausnaunynstrassedeindexphpid=21ampevt=610 (2512 2012)

Nihad Nino Pušija Zyklus Roma Camps in Rom 45 x 30 cm Kolorimo kotar FujiPearl 2003 Courtesy Nihad Nino Pušija fotofabrikade

Nihad Nino Pušija Zyklus Roma Camps in Rom 30 x 45 cm

Kolorimo kotar FujiPearl 2003 Courtesy Nihad Nino Pušija fotofabrikade

47

1

so śirdǎs andi Bienagravele kotar Venegravezia e 2009qe Sas jekh jekhatni reagravekcia anglal duj ondimagraveta o khanćǎripen ando palutno ćagraveso kotar o ofi-ciagravelo Rromano Pavigravelion aj vipalvaxte o pharo phujaripen kotar o Berlusconiqo raipen karing e hakaja e rromane populaciaqe beśte andi Itagravelia13 O Rromano Pavigravelion nakhlo te lel kotor kotar e deś themesqe pavigraveliona kotar i Bienagravele Sas les i fograverma kotar jekh ldquoPostagravelo kagraverta kotar Venegraveziardquo kaj śaj te mekegravelas anguśtenqe hadinǎ14

Sar śaj te xatǎrel pes kotar i interviu e Ivor Stodols-kyccedila i res kotar o Perpetual Romani-Gypsy Pavilion sas śeral te tradel pes e adavaxtuno aj maśkar-themutno dombipnasqo sundalesqe aj mujarelʒanavel o ldquorromano dombipenrdquo akava publikosqe ldquoAndo adava ciro andi Venagravezia sas but vastno so saro avegravelas ulavde maśkaral e-flux Ando palutno ciro pherdǎm i godǐ kotar e-flux kagraveste kerel o ula-vipen bilovenqo aj y ondilo so sare e kuratogravere sas adaj Avilo o ungrikano pavigravelion aj vi e svedikane e norvegikane hellip Deś thema avile Sas o jegravekhto var so e ldquoRromardquo vasteline ando maśkarthemutno dombipnasqo sundal andre aver pavigraveliona [hellip] Akaja eksibigravecia sas but politikani sas but tradini mamuj i politigraveka kotar o Berlusconi sas mudarin-doj e manuśen andi ugravelica andi Napuli sas arakhle mule ćhave andi plagraveźa Adacire o publigraveko sas o adavaxtuno dombipen sosqe sas o bareder ondi-pen o maj vastno kotar o adavaxtuno dombipen sa e jakha sas tradine karing Venegraveziardquo 15 O sunipen sas xagravenri verver desar e aver projektonqe sosqe i noj nas numaj te aresel ko generagravelo publigraveko no śeral te kerel influegravencia ando mujaripen kotar i

13 Perpetual Romani-Gypsy Pavilion perpetualpavilionorg (26122012)

14 Interviu e Ivor Sodolskyccedila 20to e Grastornajesqe e 2013qere

15 Ibid

rromani populagravecia andi politikani eligravete Akava śaj te avel xatǎrdo sar o trigravento śaipen vaśo sociagravelo limavipen kotar o dombipen aj i kultugravera kotar e Sinti aj e Rroma

Kulturikani identitegraveta aj avtorepresentagravecia Kamagraveva te śigraverdav kerindoj o avindo pućhipen iquestsi vareso so śaj te akharas rromani kulturikani iden-titegraveta O amboldipen so inklǒl kotar e stugravedie aj e interviugraveve so kerdǒm nane dogravesta duślo Nane JEKH rromani kulturikani identitegraveta Si verver heteroge-nikane identitegravete so si somkerde kotar regionagravelo aj xodutne elemegravente So si manqe samalino si o pućhipen kotar i avtore-presentagravecia E sintikane aj rromane manuśa musaj (aj kamegravena) te aven vastelarne andi decigravesia pa sar te aven mujarde Ando źurnalenqo komunikagraveto kotar i eksibigravecia Roma eacute Roma kotar o Nihad Nino Pušija misalaqe pućhlǎrel pes i generagravelo praktigraveka savesqe e Rroma aj e Rromnǎ si mujarde ave-renɵar vipalvaxte vazdarel pes sar vastni hagravezna o rromano avutnipen kotar o fotografiarno

ldquoƷi avdives kon aćaral sinorde i fotografikani tasvir kotar e ldquoRromardquo sas avrutne agegravente na somdasne kotar i xodutni komunitegraveta general bisomogǎccedila ja bikamindes kotar e manuśa fo-tografisarde Kadial lel pesa j transmitisarel pes o vipal klasikano stereotigravepa kotar o averipen bi te rodlǎrel so si palal o homogenikano motlipen Aśal lesqe avutnimagraveta si les lokho te lel kotor andi fotografisardi skegravena aj kothal so thovel pes maj paśeder o fotografisardo manuś desar pagraveśti khonik aver

Sar manuś so nakhel maśkar sol duj sundala o Ni-had Nino Pušija rogravedel neve aspegravekte ando ćaćipen

48

kotar lesqi minoritegraveta mestǎrindoj kadial i tasvir kotar lesqo rromano xod katar avrutne influegravencie kotar o averesqo dikhipen O fotografikano megravedio sevel kadial te tradel e identitetaccedila aj te virxatǎrel i tasvir kotar o lesqo xodrdquo 16

Ko Moritz Pankok so nanaj len rromane avut-nimagraveta plaćagravela sar kuratogravero kotar jekh sintuni aj rromani galegraveria te del e sintikane aj rromane domba aj dombinǎ jekh than kaj te śaj te ʒanaven pen ldquoNa kamav te influisarav prabut ande mire artigraveste nisavi tematikani nograverma Mujal [i galegraveria] musaj te avel jekh than so si reslǒver kagraveste von ʒanaven penrdquo17 Pankok ʒal vi dureder andi lesqi godǐ kana phenel so ldquoNane ni i butǐ ni i dotǐ kotar jekh minoritegraveta te brigarel pes sosqe i butederʒe-ne na xatǎrel la no i butederʒenenqi societegraveta si la ande laqe vasta e megravedie te ʒanavel e manuśenqe pasǎrel pes lenqe aj del len o komunikaciaqo va-rem ande komunikaciaqe megravedierdquo 18

Kana vakeras pe dombipen aj kultura kotar e Sinte aj e Rroma butivar si ando divagraveno i tendegravencia karing o folklogravere ja o bimandaj vi i homogenizagravecia kotar jekh ververutni minoritegraveta O Andreacute J Raat-zsch sikavel so avel folklogravere ande sa e ćelǎ

ldquoinstitugravecie sar e museugraveme e galegraveria e kulturikane ja siklǎripnasqe kendre den fograverma adava folklo-resqe barǎren les nevǎren les aj keren kritigraveka lesqe Ando rromani populaciaqo suro sa adava tragapen sa akava paruvipen avel kotar o 1979qo deśiberś [hellip] Aj vi si te xatǎras bu duśles so akava tragapen si but lokho Sosqe Sosqe i minoritegraveta si

16 kaidikhasdedeexhibitionsroma_E_roma_1text (21 de abril de 2013)

17 Interviu e Moritz Pankokccedila 29to e Tirderajesqe e 2013qere

18 Ibid

Romeo rennt Fotogragravefia Esra Rotthoff

49

1

les but xagravenri labne aj institugravecie so śaj te sinoren les ćaćikanes barǎren les aj ʒanavel les ando lugravengo vaxt Aj paćav so ando avindipen andi rromani kultugravera ka avel sades jekh ulavipn maśkar folklogravere adavaxtuno dombipen aj lokagravelo ja regionagravelo dom-bipenrdquo 19

Odolesqe o folklogravere si jekh pativalo kotor kotar i ldquorromani aj sintuni kultugraverardquo ba akaja ma te avel telǎrdi ko odova Si te butum marel e tendegravencie so eksotisaren aj homogenisaren o ldquorromano aj sintuno dombipenrdquo

O Moritz Pankok dikhel ando dombipen aj ande megravedie so si les o dombipen jekh śaipen te lel aj te khanćǎrel e stereotigravepa misalaqe e humoreccedila

ldquovi ondǒl so o dombipen btivar lokhǎrel jekh hu-moristikano dikhan ando jekh tegravema sar o razigravesmo so te avegravelas tradino kotar o ʒantripen i teograveria ja e komunikaciaqe megravedie ovegravelas but pharo [hellip] Ovegravelas ćaćes but mestǎno Aj preciz akava si vi o mestipen so si les o domb sar misalaqe Damien Le Bas ande lesqe butǎ kaj si but stereotigravepa but negativikane [hellip] Ba e temeccedila kotar i ldquobutǐ stereotipenccedilardquo si te identifisaras e kamimagraveta Misalaqe ando Damien Le Bas arakhas stereotigravepa butivar so si labǎrne garant sar komunikaciaqe mexanigravesme ba savaxt e resaccedila te kerel dikhlǒver akala stereotigravepa pukavarel len aj khanćǎrel len Aj so akava humoreccedilardquo 20

si viravutno o pućhipen kotar sugraverte o anav ldquorro-mano dombipenrdquo ja ldquorromane dombardquo na labǎrel pes (te na pralabǎrel pes) numaj sar jekh sograverte

19 Andreacute J Raatzsch Jenseits von Folklore-Kitsch dradiodedkultursendungenthema2063875 (2242013)



50

so akate si odobor paspograverte Naśti te phenes sam e neve Beatles odasure nanaj tut nisavo paspograverto [asaimagraveta] Vi si te kerel vareso so khonik kerdǎs anglederrdquo 23

23 Interviu e Ivor Stodolskyccedila 4to e Grastornajesqe e 2013qere

kotar ldquoudarenqo putarnordquo ja jekh ldquopaspograverto ko dombipnasqo sundalrdquo Te ambograveldel e śerutno produktoresqe kotar e Deutschlandradio Kultur e pućhipnasqe kotar sugraverte o ldquorromano aj sintuno dombipenrdquo sas ldquovi jekh cegravedla so śaj te labǎrel pes te brakhel pes ja vi te promocisarel pes ej dikhen ake avilo o dombipen kotar jekh diskriminisardi minoritegraveta aj na avel meklo tumenqe te phe-nen vareso mamuj odovardquo o Andreacute J Raatzsch phenegravelas so avel ldquo[hellip] Te phenav o ćaćipen ada-rigaɵe ovegravela dilino na te labǎrel ada śaipen jekh-vaxte odarigaɵe si vastno so resel leccedila so śaj te xasarel pes leccedila Sar te struktisarel i butǐ ando jekh ćhand so e emancipaciaqe procegravese e protagonigraveste so vastelen sar Rroma aj so kamen te vastelen śaj palal te xutren vareso sar misalaqe so ondilo e Kali Kulturaccedila ande Unisarde Śtagravete so si la jekh prinʒaripen avdives si la jekh than ando maśkar-themutno dombipnasqo sundal lo que sucedioacute con la Cultura Negra en Estados Unidos que tiene un reconocimiento hoy en diacutea tiene un lugar esta-blecido en el mundo del arte internacionalrdquo 21

O amboldipen kotar o Moritz Pankok nane but verver ldquoE manuśenqe so si akate nane eksibisa-rindoj len sades aśal von si Rroma aj len i makhni ando vast lenqo dombipen si te pherel miri godǐ aj akava si les relagravecia e artisitkano ja estetikano keripenrdquo 22

Ando jekh drom sarano ko odova kotar o Pankok so maj vastno ko Ivor Stodolsky si o keripen kotar o artistikano butǎripen Ćaćes vov ristǎrel pes so e butǎ so alosarel rasen vi andre o akanutno arti-sitikano koncegravepto ldquoVa si jekh paspograverto Ba paćav

21 Jenseits von Folklore-Kitsch dradiodedkultursendungenthema2063875 (2442013)

22 Interviu e Moritz Pankokccedilaa 29to e Tirderajesqe e 2013qere

51

Odobor maj buteder egalistikani si jekh so-

cietegraveta bareder si o procentagraveźo kotar e ma-

nuśa so implementisaren butǎrimagraveta karing i

emancipagravecia e grupaqe Madikh so i emanci-

pagravecia śaj te avel interpretisardi ande verver

ćhanda I kograverkori khetani darrin kotar sa e

emancipaciaqe andera si so i grugravepa so kamel

te mestǎrel pes na kamel te aćhel ʒivindoj

sar avegravelas ldquoʒi akanardquo Madikh so rasen ver-

ver emancipaciaqe sunimagraveta O emancipaciaqo

sunipen kotar odola so andredinǎs lenɵe e

diskriminagravecie lenqe śaj te avel konsekuegravento

e normalitegravetaqo sunipnaccedila kotar e rajarne E

sunimagraveta e ververipnasqe ververǎren pen ada-

lave lenqo virkeripnaccedila ando xodutnipen (mi-

salaqe e xodutne muzigraveke folklogravere tradigravecie

etc) Si jekh sunipen e barbaripnasqe kotar

i asimilagravecia

Mamuj so i emancipagravecia kotar e aktivigraveste

kamel te mestǎrel pes kotar e diskriminar-

ne atribugravecie aj sikavel ande buteder sure

mamuipnasqe misugravera Akava suro si jekh afir-

magravecia kotar o aktorenqo ćhivipen aj kotar o

aktivikano vastelipen


52

I bari riv ando ʒanipen e Rroma aj e RromnǎSosqe na butǎrel laćhes te siklǒl buteder pi rromani kultugravera

Andreacute J Raatzsch

Ʒi akana e praktikane misala kotar eksibigravecie kotar rromano dombipen sikaven so e promocionaqe progragraveme ja i informagravecia so sikavel pes vipalvaxte pe artistikane butǎ e videgraveo kerimagraveta ja e foto-gragravefie ćines si len efegravekto pe artistikane obijegravekte ja uzalǎren lenqe takaj i rogravela so kerel akaja ldquouzalutni informagraveciardquo kotar o dikhan kotar i transformagravecia kotar o dikhipen kotar o ldquoaćarutno rromanordquo 1 avel but vastni

Ʒi akana o ldquorromano folklogravererdquo aj o ldquorromano adavaxtuno dombipenrdquo si jekh korro viram andre histograveria kotar o evropikano dombipen E pustika labǎrde ande siklǎripnasqe institugravecie nanaj len nisavi informagravecia pe rromane artigraveste Ćaćes si but pustika so ʒanaven e artigraveste ba akala (mekindoj

1 Busch Ines ldquoDas Spektakel vom lsquoZigeunerrsquo Visuelle Repraumlsentation und Antiziganismusrdquo andi Markus End Kathrin Herold Yvonne Robel (eds) Antiziganistische Zustaumlnde Zur Kritik eines allgegenwaumlrtigen Ressentiments Unrast Verlag 2009

53

1

iquestJekh rromano artistikano somtruj ja jekh kuturikano hibrigravedo iquestJa sol duj

Madikh so o positivikano arakhipen akana lipardo si te pućhas So avel kotar e artistikane paruvale trebutnimagraveta kotar e Rroma aj e Rromnǎ So te nakhegravela sugravertee palal varesave deśiberśa thanǎregravela pes jekh ldquorromano artistikano somtrujrdquo iquestŚaj aka-va nevo somtruj ldquopramangel retroaktivikanesrdquo ko mestǎrno domb iquestJa musaj saro o proceso te el-pigravedel te kerel jekh kulturikano hibrigravedo kaj i Omara ando avindipen ovel xatǎrdi sar o jegravekhto rromani dombin mestǎrdi

Jekh skegravena kotar o dokumentagravero Keacutesei Szuumlleteacutes3 kotar 1972 kaj si maśkar avrenɵe Agravegnes Daroacuteczi aj Bari Kaacuteroly vi jekh videgraveo kotar Andraacutes Kaacutellai (bititulesqo 2012) kaj akava artigravesta sikavel sim-bolikanes lesqo rateccedila barekhera aj publigraveko sculp-tugravere kotar Budapest (I Murśenqi Agrin o 1956qi Ungrikani Revoluciaqo Monumegravento o Ungrikano Vakerlin i Virkliněnqi Phurt i Ungrikani Themesqi Galegraveria) sikaven o sunipen te aven kotor andi ungrikani societegraveta Akala butǎ transmitisaren jekh mothovipen e societetaqe so musaj te avel xatǎrdo kograverkoro xodesqe ldquoMe som adathanesɵar kamav te avav adathanesɵarrdquo

Duj generagravecia kotar rromane ungrikane domba ke-ren amenqe te las somʒanipen so nakhle 40 berś bithanǎripnasqe kotar e kulturikane ja artistikane institugravecie so von pramangegravenas Nanaj amenqe amboldipen e pućhipnasqe kotar so te avel ondilǎs sugraverte i jegravekhto generagravecia e rromane artistenqe (Da-roacuteczi lel kotor andi akaja grugravepa) sas xuterde i ins-

3 Edit Koumlszegi aj Peter Szuhay Keacutesei Szuumlleleacutes (film reacuteszlet) O biandipen zabades (kinemaqo clip ungrikano dokumentagravero 67rsquo 2002

rigaɵe varesave lenɵar sar i misal ka das maj tele) nanaj len o prinʒaripen kotar o artistikano xulai-kano sundal E Rroma aj e Rromnǎ śaj te den kon-tribugravecia ko kulturikano barvalǎripen e societataqe ba akava nane garagravencia so e artistikane kritigraveke kuratogravere museugraveme galegraverie ja aver artistikane aj kulturikane institugravecie len lenqe serioz ja den lenqe legitimagravecia Numaj ʒanav jekh misal kaj akava legitimaciaqo procegraveso sas kotoral implementisar-do I Liget Galeacuteria kotar Budapest organizisardǎs ando 2010 jekh eksibigravecia kotar Omara (Mara Olaacuteh) Akaja sas jekh duśli emancipaciaqi deklaragravecia kerdi kotar o dombipnasqo historiagraveni Lazloacute Beke kotar o artigravesta Sugaacuter Jaacutenos (sol duj mujarne kotar o artis-tikano adavaxtuno ungrikano sundal) Ake verver argumentagravecie so den dumo e aśen kotar i dezigravesia inkalde kotar i webrig kotar i galegraveria

laquoAćhen te klasifisarindoj ki Omara (Mara Olaacuteh) sar jekh ldquoartigravesta rromani amateurrdquo madikh so si jekh kotar e kerarne maj vastneder kotar o ungrikano adavaxtuno makhipen aśal o radikaligravesmo kotar laqo makhipen aj o ćaćipen kotar laqo mothovi-pen Te prinʒarel akava dotǎregravelas ko adavaxtuno artistikano sundal te paruvel o ćhand sar godǎrel pes xodesqe E kvagravedre kotar Mara Olaacuteh sikave dukhipnasqe berśa aj sakodivesutni diskriminagravecia aśǎrde kotar o ćorripen aj kotar jekh ʒivipen telal e ʒivipnasqe standagravere Nane f igravekcie laqe kvagravedre den portregraveto kotar i bizorni xoli aj vi e prasavipnasqe situagravecie so ʒenutnes ʒivdǎs Ando laqo bizornipen akaja dombin śigraverdel te makhel aj na mekel te ingǎrel pes trebutnes kotar jekh gibzisarni repre-sentagravecia no so butum ʒal kotar o magikano rigor kotar laqo mothovipen O ander viz o mothovipen si odobor kendrutno laqe butǎqe sosqe mandavel mestǎripen kotar i ekspregravesiaraquo2

2 wwwligetgaleriac3hu376html (1242013)

54

titucionagravelo biumblavdi bagraveza trebutni te thanǎrel jekh kulturikano aj artistikano rromano somtruj iquestŚaj te gibzisarel so Andraacutes Kaacutellai aj lesqe artigraveste dosta śaj te oven bi maj buteder trebutnimagraveta ando jekh thanǎrdo artistikano somtruj

Akate kamav te liparav jekh anglutni deklaragravecia kotar Anna Szaacutesz ldquo[hellip] jekh palćhivipen kotar i rromani kultugravera te avel śajutno jekh paruvipen ande zoripnasqe relagravecia maśkar e kultugravererdquo 4

Ʒikaj na ovel pherdi akaja afirmagravecia kotar Szaacutesz e resle e artigraveste e kuratogravere si te keren biaćhav-des neve ldquokritikane dikhimagravetardquo te pućhen lenqe xodutne koncegravepcie aj te muken te peren ando ćhivipen kotar o dikhintre so kerel stereotigravepa po ldquorromano aćarutnipenrdquo

O praktikano moldaj kotar e kulturikane siklǎripnasqe progragraveme ande skogravele te thanǎrel i rromani kultugravera ldquoSar som xatǎrdo sar jekh rromano domb i lo-gikani konsekuegravencia musaj te avel so e rromane tordǎrnenqe ta aven prinʒarde sar rromane tor-dǎrnerdquo 5 Akala afirmaciaccedila kaj Peacuteli pukavel jekh xoreder ćaćipen kamagraveva te sikavav e drabarnenqe aj e drabarněnqe so o maj jalo vakeripen relaciaccedila e problemosqe kotar i adavaxtuni visuagravelo repre-sentagravecia kotar e rromane manuśa Elpidav so te kerav les e ldquorromane domba aj dombinǎrdquo aj lenqe

4 Anna Szaacutesz Die Rolle der zeitgenoumlssischen visuellen Roma-Kultur unter Betrachtung der ethnischen Spannungsverhaumlltnisse in Ungarn (originagravelo titugravelo A roma kortaacuters vizuaacutelis kultuacutera szerepe az etnikai feszuumlltseacutegek feloldaacutesaacutera) Amaro Drom 2009 riga 30-32

5 Tamaacutes Peacuteli andi Stations Portrait film of the Hungarian painter Tamaacutes Peacuteli kotar Vanda Zsoldos 1988

butǎ śaj te aresen te xatǎren pen andre jekh ver-veripnasqo somtruj

Avile ko akava viram mangagraveva te liparav vi so siklilǒm ldquosuralrdquo ande butǎrlinǎ aj andi eksibigravecia Die stummgeschalteten Bilder [E citǒlisarde tas-virǎ] so ʒanavdǒm ando 2011 andi Jekhtikani Skogravela kotar Nuumlrtingen (Berlin) si fotogragravefie so sas aćhile ando citǒpen pale 40 berśa e fotogragravefie si historikane dokumegravente but vastne aj jekh kotaktosqo viram samalino e rromane ungrikane populaciaqe Dokumentisaren signifikativikane ondimagraveta Kana garavel pes jekh tasvir e avinde generagravecie naśti te śunen ni halǒven i informagravecia ja e mothovimagraveta so del Akava si so mangagraveva te paruvav miri projektoccedila kotar interdisciplinagravero dombipen vi e eksibiciaccedila O projegravekto referisarel pes e problematikaqe kotar i adavaxtuni visuagravelo representagravecia kotar i rromani populagravecia ando bu-tǎripen kotar e tasvirǎ ande komunikaciaqe megravedie aj laqo efegravekto ando sakodivesutno razigravesmo (vi andi germanikane skogravele) Panʒ fotogragravefie si ando kendro e projektosqe sar godǎripnasqe obijegravekte Agravegnes Daroacuteczi andǎs akala tasvirǎ6

Ando 1972 Daroacuteczi vastelinǎs ando Godǎvernenqo Festivagraveli kotar i ungrikani televigravezia aj sas i angluni ungrikani Rromni te lel i specialo pursak kotar o panʒajal andi literaturikani avlin E tasvirǎ doku-mentarisaren akava ondipen basuvar biʒanglo O projegravekto pherdǎregravelas i res te del jekh siklǎripnasqo aj kulturikano abser te siklǒl maj buteder pe rro-mane dombipen aj kultugravera Ba biaźutipnasqe ko-tar e institugravecie te kramavel les o projegravekto agordǎs I siklǎripnasqi riv aćhel andi skogravela sosqe vi kon na

6 Adaja ʒuvli 56 berśenqi lel kotor kotar jekh tikni grugravepa e rromane manuśenqe so ćhivde pen andi ungrikani eligravete Sas jekh aktivigravesta vaśi rromani emancipagravecia kotar laqo ternipen

55

1

pućhipen iquestsi les o germanikano ja evropikano si-klǎripnasqo sistegravema dogravesta siklǎripnasqo materiagraveli pe histograveria aj kultugravera kotar e sintenqe aj e rromane populagravecia te marel e akanutne antiziganigravesmo ja o razigravesmo iquestSi len e Rroma aj e Rromnǎ kerdǒver lenqe dogravesta labne aj o institucionagravelo trebutno aźutipen te keren jekh definigravecia lenɵar so avel i trebutni zor te xutrel mujaripen andi Evrogravepa

vasteline ando progragravema vi e avinde siklǒvne na ʒanen kon si e Rroma aj e Rromnǎ

Kamen te pućhen sugraverte śaj te siklǒn vareso pi jekh kultugravera kotar i fotogragravefia e artistikane oficiagravelo ek-sibigravecie ja e siklǎripnasqe kulturikane progragraveme aj savo si o vastnipen kotar sa akava kotar o rromani kulturikano dikhan Te irinav tumenqe o avindo

Agravegnes DaroacutecziFotogragravefia Lajos Naacutedorfi

56

Xatǎras i kultugravera sar labno te xutras i di-

khlǒver presegravencia andi publigraveko avlin sar

jekh labno vaśi promogravecia kotar o vastelipen

Adalave si vastno te kerel dikhlǒver e kultu-

rikane barvalimagraveta so si andi jekh komunitegraveta

aj aźutisarel te buxlǎrel len Figravelme artis-

tikano butǎripen baśavipen hellip saro śaj te ra-

sal O decisiaqo suro si te ʒanavel akava na

sar eksotigravesmo vi sar uzalutno barbalǎripen

kotar so si akana (sosqe so si akana pośal pi

eksklugravesia) ja sar progragraveme e minoritetenqe

(dino so e politikane draba si xarne aj pre-

ciz si tele sociagravelo aj ideologikane xulaika-

ne paruvale situagravecie) no savaxt o ćhivipen

ando maśkar kotar o butǎripen o ćhivipen ko-

tar o vastelipen sar kendrutni tegravema


2E kulturikane representagravecie kerde ande but śeliberśa kotar e butederʒenenqe societetenqere interesimagraveta khelen jekh dicisivikani rogravela ando identitetaqo tordǎripen

E cedlaccedila sar ldquorromano artigravestardquo vaj na ande artistikane thana kin-bikinǎqe vaj avtoorganizi-sarde si jekh kram e strategienqe aj praktikenqe te thanǎrel pes andi dombipnasqi aj kulturikani avlin Jekh barǒver gind e artistenqe aj e kultu-rikane butǐkernenqe Rroma si labǎrindoj lenqe butǎ te dekonstruisarel e stereotipikane adskrigravepcie so si kerde avrial

58

Mapping Vienna Barcelona Berlin Almir Ibrić ldquoSas maj buteder Rroma kasqe sas degarde lenqe

khera sas naśavde kotar lenqe gava aj sas mudarde ande razistikane marimagraveta maśkar 1989 aj 1996 desar ando saro o vaxt nakhlo kotar o Dugravejto Sunda-lutno Maripenldquo (Michael Stewart The Time of the Gypsies)

O projegravekto Mapping Vienna Barcelona Berlin so si implementisardo ando projegravekto Romanistan Crossing Spaces in Europe fokusisarel pes ande ʒivipnasqe ćhanda aj ande rromane minoritetaqe drakhinǎ ande Vien Barcelogravena aj Berlin Ando pro-jegravekto avegravela te sikavel e organizaciaqe sistegraveme aj o mediatikano ʒanavipen kotar e Rroma Sar avegravela śajutno zumavel pes te lel andre e projektosqe but asociagravecie aj aktivikane organizagravecie vi ʒenutne aktogravere śerutne andi komunitegraveta Kotar videgraveo-in-terviugraveva aj maśkaral i interpretagravecia kotar o artisti-kano butǎripen kamegravela pes te kerel dikhlǒver jekh sakodivesutni tasvir kotar i rromani komunitegraveta Vi te kamel pes te godǎrel e paruvimagraveta andi

59

2

struktugravera kotar i rromani komunitegraveta thaj i relagravecia laqe somtrujeccedila ta i influegravencia so akava si les E stereotipikane tasvirǎ ka oven xarravde kotar o mothovipen kotar i xodutni tasvir e Rroma si dumut jekh kotor kotar akava societegraveta aj aktiv butǎren te den fograverma laqe

Ande akavaakala projegravekto(e) (aj ande aver kotar sarane misugravera) avel savaxt o pućhipen kotar e resa o pućhipen kotar o butǐkeripen aj śeral o pućhipen kotar i avtokritigraveka So śaj te paruven duj interviu andi situagravecia kotar jekh komunitegraveta andre jekh societegraveta iquestŚaj jekh kograverkoro manuś kerel vareso e komunitetaqe Vi si śajutno te ilustrisarel e amboldimagraveta akala pućhimatenqe labǎrindoj o projegravekto Mapping hellip

E tikne traga ando sistegravema sikaven so saro akava nane jekh dilini butǐ O kograverkoro fagravekto so e Rroma irinen te aven ando samaqo kendro aj śaj te vakeren pe aj kotar len si jekh ldquosistemesqo tragrdquo Preciz so e manuśa keren butǎ kagraveste tragaven vareso te keren vareso korkores lenɵar si basandi aś te del phiko lenqe I teograveria ovel praktigraveka Na numaj si vastne e psixologikane elemegravente ando so si somandruno ando moldinipen kotar o xodutno ʒenutnipen maśkaral o than ando representaciaqo sistegravema no vi o ʒanavipen kotar lesqi aktivikani kontribugravecia andi konfiguragravecia e societataqe vi o pukavipen kotar e verver anglipaćamagraveta so si te marel So jekh konkregraveto komunitegraveta sar i rro-mani komunitegraveta avegravela te implimentisarel akala zordimagraveta ingǎrel amenqe ko jekh situagravecia so si te avel telal i kritigraveka andi jekh nevikani societegraveta iquestAmborim si amenqe te agograverdas sinorindoj adava sundal so butivar avtoanavǎrel pes buxlikanes teknologikal ʒamavdo anglal jekh anavǎrdo telʒa-mavdo sar jekh sundal so numaj si les relagravecia lesqe xodutnes

Xatam i nograverma si barabar hakaja savorenqe Madikh so i praktigraveka sikavel so akava dikhan na savaxt butǎrel ja minimal na savaxt si xatǎrdo ka-dial e kotarunenɵar Ćaćo si so śeral e minoritegraveta si te maren te aven lenqe e hakaja Akaja civilizagravecia kere jekh klasenqi societegraveta bi andi laɵe te dikhel tar o isipen kotar klagravesa aśal i religravegia ja i politikani filosogravefia Sar śajovel akava Save praktikane res-limagraveta therel Aba o lavesqo ʒanavipen si les va-reso negativikano minoritegraveta Vi śaj te pućhlǎrel pes Sosqe jekh minoritegraveta si te kerel o zordipen te avel laqe avtorepresentagravecia ja avtoafirmagravecia andi jekh majoritagravero societegraveta iquestAmborim na ovegravela ba-sutno lindoj godǎɵe o sociagravelo ʒamavipen areslo te akharel pes e Manuśikane Hakaja iquestAmborim si te keras divagraveno pe Manuśikane Hakaja iquestNumaj sosqe si jekh somdasno kotar jekh minoritegraveta iquestNumaj sosqe si Rrom Kadial si e ćomunǎ Akava vi ondǒl ando sundal kotar o XXIto śeliberś Akava vi nakhel ando digitagravelo sundal kotar o vaxt kotar o iPhone

Ma te jonʒar i teograveria aj i praktigraveka takaj i Generagravelo Kidipen kotar e Unisarde Thema andi laqi Resolugrave-cia 217A (III) phenel so ldquoSavorre biandile meste aj barabar ande dignitegraveta aj hakajardquo si trebutno te kerel jekh zordipen te implementisarel akav sunipen

Ba o projegravekto Mapping hellip si maśavrenɵe ćomunǎ jekh śaipen kotar avtoʒanavipen ando akava sistegravema vareso so burral odorigaɵe ovel implementisardo E reslimagraveta e eksperiegravencie aj e paramigraveća kidine avegravena te seven sar bagraveza te kerel sensibilizagravecia andi societegraveta vi sar avtoʒanavipen aj o ʒanipen pe lenɵe kotar e xodutne Rroma

Mapping hellip Ma te avel nisavo ćhande jekh projegravekto so plesarel barvalimagraveta no te del res-

60

limagraveta butivar so varesavo manuś śaj te dikhel les varekaj I tegravema si te avel virabutǎrdi aj viranevǎrni biaćhavdes Avegravela laćho te unisarel neve enegravergie ko projegravekto Śeral e terne musaj te len pen o pućhipen kotar o ʒanipen pe lenɵe

Jekh vastno mothovipen musaj te avel Te prinʒa-ras xodenqe na umblavel kotar jekh projegravekto Sa-vorre so paćan so musajt te lel pes vareso adalave musaj te keren les Ando maj feder e surenɵe lo-venccedila bilovenccedila si avegravela trebutno Naśti aʒukeras so i societegraveta śigraverdel te kerel vareso (vi) amen sam i societegraveta Odolesqe jekh uzalutno ʒamavipen kotar e iniciatigraveva so si nane dilipen butum mujal Vi jekh lekhli vegraversia kotar e reslimagraveta śaj te avel labǎrni iquestJekh pustik iquestjekh dokumentagravero rapograverto Jekh kontinuitegraveta

O ʒanavipen kotar xoda vi ingǎrel ki avtokritigraveka Jekh kultugravera kotar i avtokritigraveka si jekh maśkara-vrenɵe droma karing o baxtagor O projegravekto vi si te avel xatǎrdo adalave Kaj sas kerde e dośa So śaj te avel kerdo feder So siklilǎm lesɵar Śaj te paćas so akava iniciatigraveva avel kramavdi aj uzal jekh ʒanipen xodenqe aśarel vi jekh publiko xa-tǎripen kotar i ćaći situagravecia e Rromenqe

romakultorgwpmapping-in-vienna

Fotografikane liimagraveta kotar e videgravee kotar Mapping ViennaBarcelonaBerlin

61

2

Than pala o dikhipeGindimata sugestieturvinjipa pala e galeria Kai Dikhas


Angluno alavintrodukciaČi kamav kate te ramov pala rdquorromane artistu-rardquo thaj pala lenge piltikane kotora či kamav te vaćarav ni pala arto e manušengo save naj Rroma ni pala rromano artistikano imažoimage pe Europake artistikani scena godolese kaj šaj avel te vareko andar angluno konteksto (dikih opre) šaju gindil

Godo so man interesuilso murro ilo phabarel šukarimasa si pučipe sar jek artistikani institucia savi si vadžiinke terni šaj avel ando šaipe te vaz-del opredel zor pala piro thanpozicia ande berša save aven Sar kava dikhimasko than kamel te avel dikhindo thaj akceptuime kana kerel korkore pes ando fremo locale nacionale thaj meškarthemut-ne artistikane iventuraevents

62

1 Izoluime thana klasikane galerie thaj aver fele e galeriake

Po drom te dikhas kaj sam kamav te kerav rodipe pala varesavo pučipesaje galerie egzistirindživdi-nen paša e klasikane galerie1 Sar baza pala amari diskusia šaj dikhas e dokumentacia savi lel sama po projekto e rajnako savi akharel pes Anna Flach andar 2011 to berš Galeria Einsichten2 savi kerel rodipe pala ldquorola thaj than sar ci baremanušengo gindipe ande galerie ande Centralomaškarutni Švajcarialdquo Aktivitetura artistikane galeriako šaj keren pes te aven korko-dikhindine gothe o arto šaj te bikinel pes e artistura šaj te keren piri prezentaciate aven dikhindine thaj keren pesprintuin pes e katalogura E galeria si than pala manuša save but kamenmangen arto thaj si vi than pala e manuša save phiren pe vulica pal ka-men but te džanen

Numaj naj sa akava opre phendino gaja lačhe thaj šukar si but butja save keren pes palal ando garudipe (palal o kuliso) artistikano marketo thaj lenca phandinekonektuime ekonomikane mehanizmura si jekh apendikso (suplemento) pala areslipa e galeriako thaj pala laki artistikani orientacia Sar rezultato kadalesko inkljistile avri diferente tipura e galeriango Ande relacia e ldquogaleriango ande Centralo Švajcarialdquo savi kerel katalogizacia thaj kategorizacia sa but pindžarde gtalerie save arakhen pes ande šov (6) centrale

1 Anna Flach Projekt GalerieEinsichten 2001 2 Ibid p 2 Klasikane galerie rdquo[hellip] den piri karakteristika

ande relacia pala piri komercialo (kin-bikinimaski) orientacia sar vi ande relacia pala piri participacia avere profesionale artistikane kherenca Pe lende dikhel pes sar regionale nacionale vaj maškarthemune artistikane khera Pe lenge dikhel pes sar pe artistikane kin-bikinarardquo

CeijaStojka Ohne Titel 2011 29 5 x 42 cm panǎle rang po lil

Courtesy Galeria Kai Dikhas

Imrich Tomaacuteš Drom 1997 75 x 55 cm kinagravepa po kast


63

2

kantonura Švajcariake si štar diferente galeriake fele Angluni si klasikani galeria kaski deskripcia si dindi opre Dujto fela si e galerie save si avrutne thanengo (off-space gallery) thaj producentikane galerie (producerrsquos gallery) liduj tipura inćaren ande peste komercialo fokuso thaj gasave galerie našti astaren than ande klasikane galerie śtarto vaš odigodolese kaj keren bući te astaren e love Štarto kategoria si hibrid galeri (hybrid gallery) ldquo[hellip] savi našti astarel than ande regulare galerie Gasave egzamplura si publikane khera saven si than kaj šaj keren pes egzibicie numaj simple egzibiciake thana artistikane thaj kulturake centrura muzejura kolekcie aukciake khera thaj artistikane vašaramarketurardquo 3

Aerodrom Phirutno manuš savo si ando tranzitoAerodrom si than kaj o manuš avel vaj džal pe piro drom sastrune čirikljasa O phirutno manuš egzakto džanel kaj trubul te avel Ando jekh konteksto o aerodrom šaj dilkhel pes sar izoluime than godolese kaj o phirutno manuš butivar xasarel pes po aero-dromo Vaj varekaski bilačhinegativo expirianca kana xasarel pes šaj tradel anglal o proceso pala korko-gindipe gasavo korko-gindipe savo si vasno te vareso dikhel pes po drom sar dži kodi vrama naj kade dikhindino Pal kana o phirutno manuš savo si ando tranzito bešel thaj adžukarel pe sastruni čirikli godo si ldquospecialo vramaldquo pala gindipe Pala soste3 o manuđ gindil Vov gindil si vov čače xasardilo vaj na

3 Ibid p 2f

2 Telune pasažura e galeriake vizitora save ka aven ande avutni vrama

Maj palutno tipo e galeriako sar phenel a rajni Anna Flach si ldquohibrido galeriardquo 4 Kai Dikhas perel ande kadi kategoria Pala galeria savi publikuil ande Centralo Švajcaria o autori phenel ldquoE egzi-bicia kerel pes ande konekcia e publikacienca thaj sikavenprezentuin varesavo than kaj kerel pes kontrola pala o kvalitet šaj phenel pes vi baro barvalipe [hellip] Lengo ačhavipe po artisti-kano marketo si ande relacia kvalitetosa lenge bućako [hellip] Čačipe si kaj von našti dživdinentrain numaj katar o bikinipe lenge piltengo Pe aver rig gasave galeriange vareko musajtrubul te žutil te vareko vi privato vi oficialo del len loverdquo 5 Vaj si vi aver aspektura paša ekonomikano save keren integracia ando komuniteto thaj keren bari rola maškar i galeria thaj societato sar vi maškar edukaciake thaj kulturake instituciekhera Kate vaćarav pala edukaciake programura e galeriake pala ldquoegzibiciake thanesko pala teoretikani thaj praktikani artistikani edukacia savi xamil pes ađivesutne vramake artosa ndash vareso so na butivar kerel pes ande Germaniardquo 6 Rodipe savo kerda e rajni Carmen Moumlrsch del konkrete egzamplura thaj maškar lende vi ldquobari tradicia thaj aktiviteto galeriako Whitechapel ando foro Londonldquo 7 pro-jektura e galeriaki Chisenhale thaj e institutosko pala maškarthemutno piltaripe (Iniva) ando Londono tgmd Kate voj kerel analiza sar si ldquoopre sikadine institucie kade lačhardine thaj sar von dikhen pes sar than kaj šaj keren pes edukaciake aktivitetura save maj palal keren but lačhi misia

4 Ibid p 3 5 Ibid 6 Carmen Moumlrsch Kunstkooperationen

kunstkooperationen devermittlung htm (3 Jan 2012)7 Ibid

64

Fotogragravefie kotar i eksibigravecia Diary of a Mad Artist KibaLumberg

Galeria Kai Dikhas 2012 Courtesy Nihad Nino Pušija fotofabrikade

pala societatoamalipe But lačhe si konektuime vi maškar peste vi e thanutne institucienca sar ško-lesikavne amalipa thaj kulturake centrura pala terne thaj purane podrom te aven so maj but te šaj meškar specifikanespeciale šaipa te dikhen thaj te gindin pala ađivesutne vramako artordquo 8 Gasave gindimasa thaj gasave planosa e galeria Kai Dikhas sasa šaipe te astarel piro maj vasno areslipe kulturaki thaj artistikani edukacia katar rromano arto thaj rromani kultura maškar o sasto societato maškar ldquophagardinidestruktivo thaj transformikani edukaciardquo 9 Kade e vizitora save ande avutni vrama ka aven ande galeria baron po drom te astaren thaj te den pakivrespekto e egzicinge save keren pes ande galeria vi perdak o fakto katar aven sar vi perdal o fakto sarsavo si lengo trujalipe

8 Carmen Moumlrsch rdquoGallery Education in Groszligbritannien Beispiele guter Praxis fuumlr die Kunstvermittlung in Deutschlandrdquo in Kunstvermittlung zwischen Partizipatorischen Kunstprojekten und Interaktiven Kunstaktionen conference proceedings Kassel 2002 edited by the Working Group of the deutsche Kunstvereine and NGBK Berlin Berlin 2002

9 Same author rdquoareslipe artistikane edukaciako si te buxljarelmuzejoske funkciete kerel buxljaripe egzibiciake instituciengo tahj te kerel protagonisurenkodolen kaj keren arto via-avis pala aktivo keripe e societatosko (vi pe politikani rig) O arto thaj o muzeji si kerdine kade sar educative organizacie saven si šaipe te paruvennevljaren thaj save či gindin sar te astarenakharen varesave societatoske grupe vaj pe aver rig gindin sar te šuventhon andre trujalimasko societato sar si elocale komunitetura-thaj save trubun te sikavenvazden opre o pučipe sode si vasno thaj soske si gasave aktivitetura pala sarsquothemesko dživdipeldquo iaezhdkchfileadmindataiaedocumentsvier_funktionen_der_kunstvermittlungpdf (5 Jan 2012)

Alfred Ullrich Ex und Hopp Molivuni monotigravepia 2006


65

2

Phirutno manuš ando birto

Bašalipe forosko sigutnipe manuša pe sa e thana O birto del e manušenge svako felo pala stimulanso thaj lačho xaćaripe O phirutno manuš ginavel thanutnoforosko žurnali po drom te džanel so maj but katar kadi phuv avere kanesa ašunel so vaćaren aver manuša ando birto-pe savi čhib vaćaren thaj pala soste vaćaren O manuš šaj numaj ande peste te asal godolese kaj či džanel averthemutni čhib thaj te avel xolji pe korko-peste kaj či xaćarel avere manušen Ande gasavi situacia e manušese trubul žutipe varekastar sar te xaćarel vareso sar trubul

3 I Galerigravea Kai Dikhas kotar Berlin aj o Studio Muzeji anda HarlemNašti te na dikhen kaj si o Studio Muzeji ando Har-lem-baro phral šaj vi kade te vaćaras kava muzeji šaj avel egzamplo pala e galeria Kai Dikhas O muzeji kerel piri rola ando societato godolese kaj si džuvdo biš thaj štar berša Akana šaj keras kom-paracia maškar kadale duj kulturake khera

ldquoO Studio Muzeji ando Harlemo si konekcia pala e artistura saven ci afrikano bičutnipeorigin po lokalo nacionalo thaj maškarthemutno levelo sar vi pala o bućaripe kaski inspiracia si kali afrikani kultura Godo si than pal pharuvipe(exchanges) ideango pala o arto thaj vi pala o societatordquo 10

ldquoE galeria Kai Dikhas sikavelprezentuil pe cikni vrama egzibicie katar e rromane thaj sinti artistu-ra andar sasti lumja Godo si than pala ldquodikhipeldquo [hellip] kadi galeria kerel nevo thaj slobodo than savo del šaipe rromane artisturenge te buxljaren thaj te sikaven pire talentura thaj piri zor E galeria

10 studiomuseumorgaboutabout (9 Feb 2012)

Kai Dikhas del piro žutipe pala andrutni thaj avrut-ni emancipacia rromane kulturakordquo 11

O termino bičutnipeorigin Studio Muzeji lel numaj po drom savo kerda o rajo antropologo Volfgang Kraus savo phenel ldquoAbstammung vaj Deszendenz bičutnipeorigin te vareko avel dad te si les čhavorre (nabutivar ando negativo konte-ksto) Ande piro maj generalo thaj etnologikanes maj maj čačo konteksto germanikano alav Deszen-denz (kava alav si andi relacia anglikane alavesa descent) si ande relacia pala ande kultura pin-džardine geneologikane relacie maškar o manuš thaj numbri leske puranengo thaj kate naj vasno si o manuš murš vaj džuvljirdquo 12

Ande relacia pala e galeria Kai Dikhas alav ldquoRromldquo si ande korespodecia pala e definiciasa generale kulturako sar vi pala korko detrminacia rromane naciakoкао ldquosbquoRromrsquo si generikano termino pala e manuša save si andar jekh them jekh nacia savo avel andar e Indiardquo 13 ldquoAlosaripe e alavesko sbquoRromrsquo sar ande sasti lumja pindžardino alav kame te astarel sar areslipe te mudarel thaj te phagavel purane stereotipura thaj te kerel nevi zor pala e rromani naciardquo14

Te pučas kava pučipe e kulturake antropologuren thaj etnologuren Savo aspekti amare fizikane kontekstosko šaj avel phabardino alavesa bičutni-

11 Galerie Kai Dikhas kaidikhasde (9 Feb 2012)12 Wolfgang Kraus rdquoZum Begriff der Deszendenz Ein

selektiver Uumlberblickrdquo in Anthropos 1997 (92) pp 139-163

13 dewikipediaorgwikiRoma_28Ethnie29 (30 Jan 2012)

14 Angluno rromano kongreso kerda kava miškipemovement pala manušikane xakajačačipa ando foro London po 1971-to berš

66

peorigin vaj pe germanikani čhib Deszendenz So inćarel ande peste thaj sar xaćarel pes alav ldquobičutnipeoriginldquo vaj ldquopalalipeldquo Avelas but lačhe te gindinel pes pala e kombinacia terminongi ldquoe artistura save si Rroma vaj e artistura save si Sin-turardquo kava trubul te kerel integracia thaj te džanel pes kaj si lengo bičutnipeorigin jekh sar aver andar e Indija Kadala gindipa akana si mukline pe rig mumaj ande avutni kava pučipe trubul te vazdel pes opre

Kana kerdem rodipa ando Studio Muzeji ando Harlem semas but baxtali kaj ašundem jekh nevo ldquokatalogikanesldquo O Muzeji lia te avel pindžardino godolese kaj khelda rola sar katalizatori po drom te kerel pes promocia artistikane bućengo e ar-tisturengo saven si afrikano bičutnipeorigin Sar kava šaj xaćarel pes ande praksa Maj anglal kava si ande relacia pala e aktivitetura e muzejeski kaj sesa vi e artistura save sajekh kren egzibicie sar vi buxlo spektro e projekturengo save vazden opre publikano thaj kulturaki edukacia ndash kava si e aktivitetura save e galeria Kai Dikhas planiril ande avutni vrama te buxljarel Maj dur kava inćarel ande peste filozofia pala savi si dindi formulacia lako areslipe te del zor ldquote kerel pes andrutni thaj avrutni emancipacia rromane kulturakirdquo 15 Vi pala artistura vi e societatoske but si vasno te keren pes institucie sar si vi galeria Kai Dikhas thaj o Studio Muzeji ando Harlem sar ldquokatalizatorildquo

15 romaniuni-grazatrombasecgi-binartcgisrc=datahistcurrentself-interdexml

Lita Cabellut Changing Perspectives III 50 x 90 cm videofotogragravema po aluminiumuni

patrin 2011 Courtesy Galeria Kai Dikhas

Delaine Le Bas Gypsy Power 115 Edition Galerie Kai Dikhas 2012

50 x 40 cm gravuragraveto Courtesy Galeria Kai Dikhas

67

2

Phirutno manuš ande galeria

Ande galeria o phirutno manuš ačhel anglal e foto-grafia savi sikavel ldquoterne Rromeldquo savo si xasardino ando baro foro ande metropola E pilta si but phari thaj kerel e manuše na numaj te xaćarel pes bilačhe numaj si fakto kaj vov cerra maj anglal les sasa egalutni ekspirianca ando jekh birto Sar konsekven-ca pala kava o phirutno manuš šaj te pindžarel pe fotografia ande galeria te dikhel las andra godolese kaj vi les sas egalutni ekspirtianca

E galeria si than kaj o manuš trubul te avel taj te džal maj dur te phirel O phirutno manuš džanel but lačhe kaj džal thaj kaj trubul te aresel Maj palal e galeria šaj dikhele pes sar jekh korko than godolese kaj o phirutno manuš butivar xasarel pes gothe Vaj varekaski bilačhi ekspirianca pala o xasaripe tradel anglal o proceso pala korko-gindipe savo si but tru-butno po drom te vareso lačhe dikhel pes averčhan-de sar dži akana naj dikhindo kade

kaidikhasde

68

Te organizarel o aktivigravesmoI Fondagravecia Romedia1 butǎrel ande komunikaciaqe megravedie (aj ande sociagravelo drakhinǎ)

Katalin Baacutersony

1 O anav akaja fondaciaqe si jekh phandipen kotar sol duj lava ldquoRromrdquo aj ldquomegravedierdquo [R N]

Thanǎrdi ando 1992 i Fondagravecia Romedia si la buteder desar biś berśa eksperiencaɵar sar rro-mani Bi-Raipnasqi Organizagravecia Jekh kendrutno elemegravento andre e butǎɵe kotar i Fondagravecia ndash so lel andre te kerel f igravelme videgravee aj multimegravediaqe maśkarthemutne kampagravenia vi te organizarel publiko ondimagraveta ndash sas te del kotar jekh verver dikhan nevi aj jali informagravecia e godornenqe kotar o publiko politikenɵar ćitripen

Si rodlǎrne so sikavdǎsas so e Rroma si i minoritegraveta e nasuleder tasvirǎccedila andi sasti Evrogravepa Kagraveste i societegraveta ʒal anglal śandipnaccedila aj demokraciaccedila maśkar i phari sundalutni ekonomikani krigravesis musaj te avel jekh mujaripen maj manuśikano kotar jekh maśkar i maj budaneder aj biʒangleder minoritegraveta kotar o kontinegravento I Fondagravecia butǐkerel te tromavel o avtomujaripen aj o zorǎripen kotar e rromane aktivigraveste aj e lunge vaxtesqe te kerel brekh aj te tromal e anglipaćamatenqe aj e bange ideenqe pe rromane manuśa

69

2

Mundi Romani

Ando 2007 i Fondagravecia Romedia śirdǎs o projegravekto Mundi Romani so sas sar mothovipen ldquoO sundal kotar e rromane jakhardquo Ando projegravekto sas kerde but aj but dokumentagravere pi rromani populagravecia andi Evrogravepa aj inćal so degravenas avri sako ćhon ando ungrikano televiziaqo kanal Duna I Duna TV aj i Fondagravecia Romedia somkerde akala ćhonutne informativikane dokumentagravere Palal te viʒavel i pursak dini kotar i UNESCO (Unisarde Themenqi Organizagravecia vaśe Siklǎripen Ʒantripen aj Kultugravera) sar jekh kotor andi laqi dezigravesia te kerel o 2010 o Maśkarthemutno Berś vaśi Rekonciliagravecia o projegravek-to phiravegravelas o logravego kotar i UNESCO

E dokumentagravere ućharegravenas jekh buxlikano verve-ripen e tematikenɵar pi rromani populagravecia aj laqo jalo dikhipen pe varesave situagravecie e Manuśikane Hakajenqe ćaćutnes daravne akhardǎs i sagravema kotar i kinesqi komunitegraveta andi sasti Evrogravepa Te dudarel i rogravela kheldi kotar Mundi Romani andi promogravecia kotar jekh positivikani tasvir e Rromen-qe aj agoral te xutrel e resa kotar i Fondagravecia Ro-media ʒanavas akate i deskrigravepcia kotar trin amare dokumentagravere

E palutne divesa kotar Sulukule Śel berśenɵe o rro-mano pero Sulukule ando purano fogravero kotar Istan-bul sas les sundalutno śundipen aśal lesqi kultugravera aj aśal lesqe korkorrutne khelne aj baśalne Te prinʒarel lesqo historikano aj kulturikano vastni-pen i UNESCO deklarisardǎs Sulukule sar Manuśip-nasqo Theripen madikh so akava na aćhavdǎs so o turkikano raipen te xarravdǎs o pero ando 2008 O f igravelmo La peliacutecula E palutne divesa kotar Sulukule sas kerdo o palutno kurko anglal so e buldogravezera te xarravdegravenas akava historikano pero

O dokumentagravero del jekh dikhipen kotar o paśatu-nipen akana xarravdo rodindoj lesqi muzigraveka aj lesqe bipaćandǒver manuśa vi e pharivar mexanigraves-me so ingǎrde ko xarravipen e minoritarikane kulturenqe basadutne ande interesǎ aj o zoripen kotar e urbanistikane ʒamarne aj kotar publigraveko butikerne tangikane dikhipnaccedila O dokumentaro mothovel jekh but khetani paramigraveći kotar o kultu-rikano aj manuśikano xarravipen kaj Evrogravepa aj Agravesia maladǒn pen

Paruvipnasqe muja Basutno ando jekh kidipen kotar interviugraveva lile kotar Mundi Romaniqe doku-mentagravere kerde andi sasti Evrogravepa aj ando jekh interviuvenqo kram kerdo andi Konferegravenca orga-nisardi kotar o Evropaqo Sombeśipen ando 2010 telal o titugravelo ldquoSom jekh rromani evropikani ʒuvlirdquo Paruvipnasqe muja si jekh gevaipen ćaćes tromar-no kotar i zor aj o xaranipen kotar e Rromnǎ Ando XXto śeliberś o ʒuvlěnqo maripen vaśo lingesqo barabaripen sas sikavdo sar o maj feder investigravecia so amare societegravete śaj te keren e ekonomikano aj sociagravelo sundalutno ʒamavipnasqe

iquestŚaj Evrogravepa te gibzisardǎs enǎvardeś berśa an-gleder so e ʒuvlǎ te aresegravenas jekh dives te pheren e aktivikane populaciaqe krama ja te xutregravenas o votaqo hakaj ta vi te rajaregravenas e thema ta e vastne butethemutne entreprigraveze Sar te dikhen pen e ʒuvlǎ kotar i maj vastneder minoritegraveta kotar Evrogravepa Ando akava śeraj rodas i paramigraveci kotar 10 prasamaline ʒuvlǎ kotar i sasti Evrogravepa Paru-vipnasqe muja zumavel te pharravel i tendegravencia te sikavel e Rromnǎ sar ldquoviktimisarde viktigravemerdquo ʒanavindoj len sar godorne aj aktivikane agegravente so den biproblemoccedila lenqe xodutne anglidimagraveta e pućhimatenqe so akana pućhel i situagravecia e Rromenqe O dokumentagravero tromal o ćhand kaj e Rromnǎ si xatǎrde khelindoj e sociagravelo identitegraveta

70

Fotografikane liimagraveta kotar e videgravee kotar Faces of Change

tematikaccedila aj dotǎrindoj e publikesqe te pućhlǎrel pes e artificiagravelo ulavimagraveta pe savenɵe pośan ama-re sociagravelo xatǎrimagraveta

Astarde i bisterdi paramigraveci kotar e Mitrovicaqe Rroma Andi Mitrovica śigraverden but balkanikane marimagraveta Si jekh diz etnikanes ulavdi ando Koso-vikano vordorig kaj o biumbladipen kotar Segraverbia si jekh viʒaipen e mesmerigesqe aj jekh bithami-kano dilikanipen e vordorigesqe I diz vi si i skegravena kotar i nasuleder katastrogravefe e publiko sastipnasqe andi nevikani Evrogravepa Ando Mitrovicaqo vordorig śela Rroma dikhen pen astarde pale enǎ berśa ande naślǎrdenqe loda tordǎrde kotar e Unisarde Themenqe raimagraveta andi Kogravesova opre thovde kiśaja (gunoj) kotar i bareder molivaqi deri andi Evrogravepa paśi jekh śel miliogravenǎ tonenqi viśali gunojesqi plaing kotar i deri Ande akala loda sugraverte e ćhave na meren śovberśenqe dukhegravenas bi-irindǒver śobǎ godǎɵe ande lenqe saste ʒivipnasqe zoral but xarne

Mundi Romani ʒanavel kotar Mitrovica Pristina Skopje aj Beograd aj aźutisarel amenqe te hatǎras e etnikane ekonomikane aj sastipnasqe barimagraveta kotar i akanutni situagravecia Astarde maśkar e jaga kotar o albanikano aj o serbikano nacionaligravesme aj biʒangle kotar e maśkarthemutne organizagravecie e Rroma jekh minoritegraveta angleder ndash kana o Tito rajaregravelas i Jugoslagravevia ndash tromande irinen te aven i bisterdi sel ando maj terno Evropaqo them

71

2

I kampagravenia Som jekh rromani ʒuvli

Akala pućhimagraveta sas but berśa ande amare godǎ kana śirdǎs i kampagravenia Som jekh rromani ʒuvli Sagravesas amenqe jekh BRO2 vaśo brakhipen e rroma-ne hakajenqe ande mass-megravedie andi Budapest Ugravengro aj lilǎm te rogravedas amare xodutne ambol-dimagraveta

Ando śirdipen e 2009qe somogǎrdǎm e ungrika-no kotoreccedila kotar Maśkarthemutni Amnestigravea te tradas khetanes ando Maśkarthemutno Ʒuvlěnqo Dives jekh kampanǎqo video fokusisardo ando rromane ʒuvlěnqo aktivigravesmo Kidinǒm śtar mire amalinǎ dostinǎ aktivigraveste so beśegravenas ando Buda-pest Ugravengro aj mothovdǒm len i idegravea te vastelas andi jekh khetani kampagravenia Amen sagravesas panʒ terne ʒuvlǎ avile kotar verver Evropaqe kotora so prinʒardǎm amenqe pale but berśa kerindoj khe-tane butǎ aj lindoj kotor ando Maśkarthemutno Rromano Tragapen Sa kamle te aven ando video aj te vakeren pe lenqe eksperiegravence sar Rromnǎ I avindi padmad sagravesas te organizisaras amenqe te keras o f igravelmo bi lovikano aźutipen I Fondagravecia Romedia si jekh BRO vaśo brakhipen e hakajenqe basutne ando labǎripen kotar e komunikaciaqe megravedie aj atograveska sagravesas buteder desar duj berśa kerindoj o informativikane dokumentarenqo kram Mundi Romani O sundal kotar e rromane jakha ando sombutipen e ungrikano televiziaqo kana-leccedila Duna TV Odova mandavegravelas so aba sas amen-qe i eksperiegravenca e kontagravekte aj o televiziaqo stugravedio kotar Duna TV śajutno amenqe te keras o f igravelmo

Ʒamavdǒm i idegravea aj i videosqi paramigraveći khetanes i Marion Kurucz produktogravera kotar i Fondagravecia Ro-media aj o fotografiaqo direktor kotar Mundi Ro-

2 Bi-Raipnasqe Organizagravecia [R N]

Fotografikane liimagraveta kotar e videgravee kotar Trapped ndash the forgotten story of the Mitrovica Roma

72

Fotografikane liimagraveta kotar e videgravee kotar Last Days of Sulukule

mani o Csaba Farkas jekh Rrom reźisor varesave pursakenccedila E limagraveta so aven maśkar e ʒuvlěnqe ldquopukavimagravetardquo si lile kotar verver f igravelme kotar Mundi Romani kerde ande Itagravelia Makedogravenia Ukraigravena aj Rumagravenia

O video śirdǎs pes ando YouTube o 8to e Tirdera-jesqe e 2009qere aj sas dino ande publigraveko skregravene kotar sasto Ungriko Them ande metrosqe tordinǎ bikinlinǎqe kendre poztaqe bire kafetegraverie aj restoragravente ande varesave divesa palal o Maśkar-themutno Ʒuvlěnqo Dives maladǒl pagraveśti 80000 manuśa ande xagravenri divesa O barǒver interesipen kotar e ragravedie aj e on-line megravedie vi e sociagravelo drakhinǎ vi e manuśa jekh avresqe dine ulavipen akava kampaniaqo videosqe ando sasto sundal inćal kotar sa amare elpinǎ

E labǎrne kotar o francikano MSN Messenger śaj te dikhegravenas jekhal te avel o video sako var kana phandegravenas pen ko lenqo Messengeresqo rig Ande Unisarde Śtagravete buteder desar deś miliogravenǎ fagravene kotar o śundo blog e ʒuvlěnqe jezebelcom śaj te dikhle o kampaniaqo video aj śunde but maśkar lenɵe sar jegravekhto var kon si e Rromnǎ

Jekh ćhon paleder kotar o śirdipen ando Grastor-naj e 2009qe e ʒuvlǎ so avegravenas ando video kerde jekh khetani press-konferegravencia andi Sogravefia Bul-garia kaj ćhivel pes palem ando angluno plagraveno o kampaniaqo mothovipen kadial barǎrindoj e tha-na so degravenas e medie ki Konferegravencia kaj von atograveska ʒagravenas O baxtagor kotar o kampaniaqo video ingǎrdǎs so o balkanikano vordo-ratǒrigesqo kotor kotar CARE International kamegravelas te kerel jekh dugravejto kotor kaj avegravenas ʒuvlǎ aktivigraveste implikisarde ando laqo Projegravekto vaśo Zorǎripen e Rromněnqe Kadial śirdǎs jekh hiperphervalo sombutǎripen maśkar i Fondagravecia Romedia aj CARE International

73

2

so tradel ko śirdipen kotar i regionagravelo kampagravenia Som jekh rromani ʒuvli ando IIto Evropikani Rro-mani Durukh ondili andi Kograverdoba Espagravenia o 8to e Grastornajesqe e 2010qere (Maśkarthemutno Rro-mano Dives) O video sikavel Rromnǎ kotar Segraverbia Montenegravegro Bogravesna-Herzegogravevina aj Kroagravetia aj sas kerdo ando jekh kurko kotar zorale dromarimagraveta ando ratǒrigutno balkanikano kotor labǎrindoj palutni generaciaqi kinematografikane teknologravegia aj varesave kotar e maj feder kameraqe baśipnas-qe aj dudǎripnasqe tegraveknike kotar Ungro

CARE International kerdǎs kampagravenia e videoccedila ando sasto balkanikano ratǒrigutno kotor aj areslo jekhe audiegravenza na dikhli angleder andi jekh tema-tigraveka sar adaja Nais e but televiziaqe emisiaqere ćasurenqe aj vi e faktesqe so varesave aktivigraveste so avegravenas ando video gele butivar andi televigravezia nais odelenqe e pućhimata kasqe keren brekh e Rromnǎ kotar i zogravena sas thovde ando mediatikani samaqo kegravendro O baśavipen vi ando jegravekhto vi ando dugravejto video kotar Som jekh rromani ʒuvli sas somkerdi kotar jekh maśkar e maj śunde jazzman kotar Ungrigraveko Them o Gyula Babos O mothovipen sako videosqe sas lekhlo rromanes kotar i rromni dostin aj aktivigravesta Aacutegnes Daroacuteczi

Ande sol duj kampaniaqe videe e ʒuvlǎ so aven si ćaće aktivigraveste masutne aj kokalutne so pu-tarde pen drom maśkar but lupunza te aresen jekh xodpaćapnasqo aj angaźaciaqo nivegraveli ando maripen vaśo zorǎripen e Rromenqe so avel tro-mavno sa amenqe Ando ʒamavipnasqo procegraveso te keras o video savaxt rogravedas odola ʒuvlěn odola paramićenqe aj odola situacienqe so ʒanaven pen ando maj naturagravelo ćhand aj sikavegravenas o xodutno somʒanipen kotar e aktivigraveste ande but berśa kotar o sociagravelo aktivigravesmo Kana śirdǎm te keras videe aj f igravelme fokusisarde ande jekh lingesqo dikhan

aba tromavdegravesas e śela ćasugraverǎ kotar audiovisuagravelo materiagraveli pe ʒuvlǎ aktivigraveste so kerdǎmsas ando sasto sundal e kramesqe Mundi Romani O sundal kotar e rromane jakha Akala ʒuvlǎ sikavdegravesas amenqe e reslimagraveta kotar lenqe butǎ aj putarde pen amare kamarenqe vakerindoj pala lenɵe pe lenqe ʒivimagraveta pe lenqe resa aj pe lenqe avindip-nasqe sune

Lilǎm i dezigravesia so sas avilo o vaxt te somtherel sa akava eksperiegravence kagraveste e Rromnǎ śaj te xutren inspiragravecia jekh avresqe aj te tromaven e neve generaciaqe Aźutipnaccedila kotar o rromane inicia-tigravevesqo kotor kotar o Open Society Institute amen sam lindoj e Maśkarthemutno Ʒuvlěnqo Diveses-qe ando 2011 jekh kampaniaqo web-rig kaj sa e Rromnǎ śaj te mothoven so kamen aj te aven jekh kotor ando paruvipen

E sociagravelo drakhinǎ

O baxtagor kotar e sociagravelo drakhinǎ dutǎrdǎs e Romediaqe te tragal e vaxtenccedila te bićhavel laqo mothovipen sa sajutne ćhandenccedila I Fondagravecia labǎrel Facebook Youtube Twitter aj akeso śirdǎs jekh blog ando wordpress Akala komunikaciaqe metogravede sade no butikerutne buxlǎrde o publigraveko e Romediaqe ʒi ki jekhe sundalutni komunitegraveta aj akana migravelǎ amala suportegravera ja manuśa interesip-naccedila kotar o sasto sundal dikhen amare videe aj fotogragravefie aj drabaren amare artigravekle

Aver labǎrdǒver strategravegia te ʒamavas e Rromenqe hakaja maśkar e komunikaciaqe megravedia sas o ʒamavipen e somogǎqe e organizacienccedila kotar o komunikaciaqo sundal maśkar lenɵe o Media Diversity Institute aj o European Journalism Cen-tre so avridine na but angleder materiagraveli kotar Romedia ande lenqe web-riga Ka aven maj but

74

Te aćhilas biumblavde musaj te avas amenqe vi verver xainga vi verver labne

romediafoundationorg mundiromanicom romawomanorg

Akava artigraveklo sas avridino jegravekhto var andi jekh buxlǎrdi vegraversia ando gind 20121 kotar i revigravesta ccedil migrazine (migrazineat)

phandimagraveta aj sombutikerimagraveta adaćhandesqe Ćaćes e neve andredimagraveta kotar amaro blog aj amare tweets butivar si thovde ande aver bloge ja aver Twitteresqe thana den len palem ʒikaj ando Facebook amaro materiagraveli si somtherdo butivar akava zorǎrel igravenke maj but o limavipen kotar i Fundaciaqi butǐ

O avindipen

Ando digitagravelo varem kotar e sociagravelo drakhinǎ si buxle śaimagraveta kagraveste e manuśa na profesionagravelo śaj te keren źurnaligravesmo aj te oven mujarne kotar lenqe komunitegravete aj te oven ligǎrne vi kotar o ʒamavipen vi kotar i diskriminagravecia E civigravelo manuśa śaj te khelen jekh śerutni rogravela akate pukavindoj e phujarimagraveta mamuj e Manuśikane Hakajenqe aj dikhlǎrindoj e mamuj diskriminaciaqe kunarimagraveta ando lokagravelo nivegraveli vi registrisarindoj videe ja informisarindoj pe akala pućhimagraveta E BRO si te aźutisaren te aven adaćhandesqe butǎ aj si te den len phiko madikh so o biaćhavdo tiknǎripen kotar e lovikane aźutimagraveta Amari res savaxt sas so amare dokumentagravere na sinoren pen te dokumen-tisaren so nakhel no vi te len angaźagravecia aj te keren influegravenca ando paruvipen

Te śaj te keras jekh angaźagravecia aj jekh implikagravecia zorne musaj te avas kreativikane te arakhas sa e kanagravele katar lenɵar transmitisaras amare mo-thovimagraveta ćaćutne aj laćhe informisarde aj vi te arakhas sa e nevivale saimagraveta te aresas ke neve publigraveko

O biumblavdipen aj i obijektivitegraveta si e duj the-rimagraveta maj vastne so musaj te brakhas ruvipnaccedila kagraveste e paruvimagraveta andi agegravenda kotar e lovi-kanenqi struktugravere aj ande politikane ideologigravee rajarne naśti te influencisaren amenqe lokhes

75

2

Hurǎl sar jekh paparugravega tuzal sar jekh birovli Pa ldquoAćh te khelel Rromnierdquo jekh performance kotar Romano Svato

Marty Huber

Perel ande jakha so o spograverto sas savaxte buteder desar jekh avlin kaj zumavel i xodutni (fizikani) zor ćaćes andar varesavo vaxt angleder o spograverto si analizisardo sar jekh than kaj si kerdo o murśi-pen aj akava si dikhlǎrdo relaciaccedila e nacionaligraves-mosqe aj e identitetaqe maśkar aver ćomuněnɵe O spograverto nane numaj o than e zorvalenqe e hegemoniaqe no vi e odolenqe so sistematik dikhle naisarde aj ćhuvde lenqe zoripnasqe rei-vindikagravecie Si but misala kotar maśkarimagraveta andi sasti histograveria sar i polemikano lav ldquomaćhvalo Ʒutrdquo giravdo kotar o Max Nordau ando jekh zumavipen te tiknǎrel i tasvir kotar o ʒuvlikano Ʒut ande an-tisemitikane vakerimagraveta O akharipen so kerdǎs o Nordau kagraveste inkerel pes jekh laćhi fizikani f roma ingǎrdǎs te thanǎrel budane sportivikane ʒutikane klugravebe sar o Hakoah Viena (hakoah mandavel zor)

Kamagraveva te seravav vi jekh tasvir so amborim si maśkar e maj śunde kotar i ceremogravenia kotar o denipen e olimpikane medalienqe odoja kaj o

76

Tommie Smith aj o John Carlos vazdine lenqe dumukha xagravenri paleder desar e mudarimagraveta kotar o Martin Luther King Jr aj o Bobby Kennedy sar jekh simbogravelo kotar citǒvali demonstragravecia aj Kalo Zoripen Kothal so sol duj sportigraveste sas naśǎrde jekhe vaxtesqe aj sas bićhalde khere O trigravento ma-nuś uklistilo ando medalienqo mandir o australi-kano Peter Norman phiravegravelas solidaritetaccedila jekh cegravedla kotar o Olimpikano Projegravekto e Manuśikane Hakajenqe

O ʒivipen kotar jekh boksegraveri sar historikano modegravelo Si but te vakeregravela akate pe verver tigravepe kotar i Capoeira jekh ćingaripnasqo ćhand amboldino sar khelipen ba takaj avegravela jekh sastes verver ćomuni putarel jekh riv katar te ldquoAćh te khelel Rromnierdquo jekh butǎripen so si jekh akharipen te mekel o khelipnasqo than kaj e Rroma aj e Sinte sar ande kliśe khelen aj baśaven aj te andredel ando boksesqo than Si i jegravekhto produgravekcia kotar i teatrosqi grugravepa Romano Svato1 thanǎrdi kotar i Sandra Selimovic ta i Simonida Jovanovic so labǎrel i politikani angaźagravecia ta i emancipagravecia sar megravedie te kerel brekhe e diskriminaciaqe aj e angli-paćamatenqe Ando śirdipen e butǎripnasqe o publigraveko śunel i histograveria kotar o Sinto Johann Rukeli Trollmann jekh germanikano boksegraveri (siklǎrdo kotar o ʒutika-no boksegraveri o Erich Seelig) so xuterdǎs o titugravelo sar themesqo viʒavno ando maśkarutno tolipen ando 1933 angleder desar e nazigraveste avile ko zoripen I boksesqi asociagravecia aba sas rajardi e nazistenɵar aj lilǎs o titugravelo lesɵar ovarindoj so lesqo ldquokhelipnas-qordquo stigravelo sas jekh lupunz (ldquopraxanri germanikano prabut rromanordquo) Ando jekh ćingaripen maśkar

1 Rromano Svagraveto [R N]

o Trollmann aj o Gustav Eder organizisardo aj krisardo kotar e nazigraveste rokhle e Trollmannqe te marel pesqe ćhandeccedila te na ovel mardo labǎregravelas sigutne traga aj legravelas e dumukha dural Te sikavel lenqi amboldipen o Johann Rukeli Trollmann avilo e sumnakune balenccedila aj e trupeccedila parnǎrdo talku-ne praxěnccedila Xasardǎs o ćingaripen organizisardo te sikavel o xulaipen kotar i ldquooprutni arianikani ragravezardquo aj pal odova lesqi pategraventa sar boksegraveri sas khanćǎrdi Ando Dugravejto Sundalutno Maripen o Trollman sas bićhalde te marel ando maripen e Wehrmachtccedila ando 1942 sas maraslo aj bićhaldo ko koncentraciaqo logor andi Neuengamme kaj jekh kapo (jekh phandino ando logor alosardo ko-tar e SS-magravenǎ te brakhel opre e avere phandinen) mudardǎs les dabenccedila palal o Trollmann viʒavdǎs les ando jekh boksesqo ćingaripen

Kana i histograveria virkerel pes

Akala historikane ondimagraveta si o sxegravema so o bu-tǎripen ʒamavel lokhes po lokhes mothovindoj i paramigraveći kotar jekh ungrikani Rromni so kamel te ovel boksesqi viʒavni Numaj o Ugravengro na fajol o malado than kagraveste jekh Rromni śigraverdel laqo drom sar boksegravera sosqe i situagravecia e Rromenqe aj e Rromněnqe ando Ugravengro ovegravela dives po dives phareder sar e ćomunǎ na aven dogravesta phare kana aves ʒuvli aj lesbianigravesta I boksesqi asociagravecia zumavel te kinel la aj te phagraverdel la ba voj aresel te chugravedel sa e zumavimegraveta aj agoral viʒarel o titugravelo sar viʒavni iquestKa virkerel pes i histograveria Akava si o pućhipen so keren e kerne kotar Romano Svato so lekhle o tegraveksto khetanes i Nehle Dick (direktogravera) iquestTradel pes o Ugravengro karing i katastrogravefa palal te zumavel te stigmatisarel e rromani populaciaqe katalogisarindoj la sar bisajni te integrisarel pes asociagravelo jekh manuśenqi grugravepa so si jekh phardi-pen e ldquosasto themrdquoesqe

77

2

Bibaxtales o butǎripen numaj unisarel lokhes i tegravema kotar akaja histograveria (o maripen e prinʒarip-nasqe) e avdine razistikane daba mamuj e Rro-menqe aj e Rromněnqe ando Ugravengro sar ʒanaven pen ande videgravee kotar i Alexandra Reill

Ando biśand e 2011qe i politikani pagravertia kotar o pradaxnipen Jobbik so kerdǎs baro baśibas lenqe propozigravecienccedila te tordǎrel gegraveto e rromani popu-laciaqe ja te thovel opre e Rromenqe aj e Rrom-něnqe butǎ zorǎccedila telo dikhlǎripen kotar e purane policigravee geli khetanes i ldquomilicigravea vaśo jekh feder avindipenrdquo ando rromano pero andi Gyoumlngyoumls-pata daravindoj e manuśen ʒi kaj i pagravertia ando raipen Fidesz aćhavdǎs len Jekh somdasno kotar Jobbik akana si o bareder ando dizǎqo sombeśipen

kotar Gyoumlngyoumlspata O video sikavel i themutni patrugravelia phiravindoj uniformenccedila madikh so e tasvirǎ śaj te aven maj buteder kotar maśkaripen aj somtrujaɵar andre o butǎripen sosqe o phari-pen kotar i situagravecia aj biaćhavdino barǒpen kotar o antiziganigravesmo si avrial sa e sumnisarimatenɵar

I paramigraveći xasarel pes akava zorǎripen kana del sagravema śeral pi ʒenutni baxt-bibaxt kotar i boksegravera Te vakeras andi boksesqi ćhib sas len o var te lareden jekh sigo dab jekh dumukh telal ko jekh dusmagraveno so avegravelas opre ja sar o Muhammad Ali aj sar phendǒm ando titugravelo akava artiklosqe ldquotuzal sar jekh birovlirdquo

romanosvatoat

Fotogragravefia Rosmarin Fraundorfer

78

Te virkerel aj te prapućhelWienWoche sar platfogravermo vaśo rromano avtomujalipen

Aylin Basaran

E projektonccedila Unser Weg ndash Amaro Drom kotar o Saša Barbul aj Roma Attack [Rromano Maripen] kotar i Susita Fink i Simonida Selimovic aj i Sandra Selimovic domba aj dombinǎ aktivigraveste murśa aj ʒuvlǎ len pes jekhe buxli negociaciaqi aj tho-vipnasqi umalǎccedila e Rromenqe aj e Rromněnqe andre e austrikane aj evropikane societetenɵe E projegravekte ʒamavde pen ande duj tematikane verver segravekcie kotar o progragravema WienWoche 2012 ldquoTe virlekhel i Histograveriardquo (Unser Weg) aj ldquoTe butǎrelrdquo (Roma Attack) save si len relagravecia e buxli punʒaccedila kotar e vakeripnasqe aśa so ućharen akala projek-tonqe E projektonqe tigravetule aba pukaven e verver interesipnasqe virama Unser Weg (Amaro Drom) si po kolektivikano seripen aj zumavel te butǎrel o vakeripen po seripen andre i rromani komunite-taɵe O projegravekto Roma Attack (Rromano Maripen) astarel e stereotigravepa aj e paśnavnǎ so ldquoavrialrdquo den e Rromenqe aj e Rromněnqe te xarravel len (andre i publigraveko avlin) kotar i xoli o virhatǎripen aj o pućhlǎripen

79

2

Te kerel somʒanipen aj te godǎrel intǎl

I video-eksibigravecia kotar o Saša Barbul Unser Weg ndash Amaro Drom zumavel te sikavel e phandimagraveta maśkar e varem aj kothal so vi e aśa kotar o nakhlipen aj kotar o akanutnipen Kotar trin monitogravere ulavde andi livni e dokumentagravelo ja ar-tistikano-dokumentagravelo butǎ Bitte nicht vergessen Unser Weg aj Romanisand ćhiven pen ando jekh somtruj khetano savorenqe Kadial kerel pes jekh phandipen andar o Samudaripen e Rromenqe aj e Rromněnqe ando fascistikano raipen karing e seripnasqe politigraveke aj agravekcie i akanutni persekugravecia andi Evrogravepa agoral e resistencaqe tragaimagraveta kotar verver komunitataqe aktivigraveste aj i akanutni tordǐn kotar e rromane terne

O fagravekto so akaja eksibigravecia sagravesa thovdi ando aus-trianikano Muzeum vaśo Populagravero Dombipen śaj

te avel dikhlo vi sar jekh zoralo prapućhipen kotar lenqi ldquoxodutnirdquo histograveria te avel lekhli aj avel andre e mujalipnasqe muzeumistikane varema O tigravetulo kotar o jegravekhto f igravelmo Bitte nicht vergessen (Laćhip-nasqe ma bistren) prapućhel so e historikane kontinuitegravete aven hatǎrde kadial O mothovipen so kerel i śerutni protagonigravesta kotar o f igravelmo i Ma-rika Schmiedt si les jekh sarani butǐ sades viravel pesqe biaćhavdes sikavindoj akala kramavimagraveta kotar laqi politikani aj artistikani butǐ Akava uzal si les o kamindo rezultagraveti te sikavel ʒi kaj o tradi-pen kotar o nakhlo vaxt ʒangavdo aj xarano andi Agraveustria umblavel vi kotar i Rromenqi aj Rromněnqi angaźagravecia te kamen aj śaj te godǐ maren pe akala situagravecie O projegravekto kotar o Barbul madikh so na aćhavel pes akate Lesqo video pharravel o krama-vipen kotar e historikane mujalimagraveta labǎrindoj len sar horizograventi te rogravedel neve droma bilenccedila si pagraveśti biśajutno te hatǎrel i akanutno prasavipen

Amaro Drom Fotogragravefia Saša Barbul

80

Khelel o integraciaqo vakeripen ʒi kaj te xarravel les

Ande trin publigraveko thana but śunde kotar i Vien Fink Selimovic aj Selimovic khelde butǎrimagraveta paśal ko teagravetro agit-prop save rodegravenas o mamuj-dipen jekhe buxlo kotor e populaciaccedila

I jegravekhto tordǐn si Praterstern but paśe Wiesrsquon (o than kaj ondǒl i oktoberfest sakoberś) andi Vien Jekh manuśenqi grugravepa so phiraven tradicionagravelo Vienikane gada aj jekh vienikani populagravero fanfagravera si ando udar ko ldquolovinaqo festivagravelirdquo kaj len te baśaven Das Lied von der Ordnung [I rendesqi gili] I gili si pe xasarravale zorǎ kotar jekh ldquoren-desqordquo sistegravema kerdo kotar i eksplotagravecia aj kotar i avtoxasarravipnasqi aćar te na zumavel te xutrel

Roma Attack Fotogragravefia Pramatarov

mamuj i rromani populaciaqe aj te lel pes e pha-rimagravetenccedila te astarel les

Ando Unser Weg (Amaro drom) savo si vi o tigravetulo sare projektosqe o Barbul lel e ʒivipnasqe kondigrave-cie kotar jekh rromano lod andi Serbia sar śirdipen te giravel verver aktogravere aj lenqe strategravegie te maren aktiv mamuj e budane izolaciaqe mexanigravesme so dukhan i rromani populaciaqe

Uzal i eksibigravecia o projegravekto si les andre jekh trujani mez telo tigravetulo Amari borba thaj strategija adjes [Amari vograverba thaj strategravegia avdives] so si jekh zoralo divagraveno maśkar i Marika Schmiedt i Gilda Horvath ta i Suzana Milevska trin aktograverǎmujar-nǎaktivigraveste so keren butǐ ando maśkarthan kotar o dombipen i kultugravera o źurnaligravesmo aj i politigraveka

81

2

vareso aver desar te avel jekh kotor ando sistegravema Ʒikaj akava ondǒl i grugravepa kigravedel denimagraveta e rro-mane familienqe kasqe sas bićhalde naśavipnasqe kerdarinǎ

O avindo dives paśo Stadion Center jekh perfor-mance po butǎripen Astoria kotar o Jura Soyfer Astoria lel o dilikano mandaj kotar e themesqe drendǎripnasqe kunǎrimagraveta tradine śeral e rromane populaciaqe But ʒene ʒakeren anglal o Stadion Center ba na kamen te astaren e avdine ćule ćomunǎ No von ʒakeren te aplikuisaren jekh vigraveza andi jekh mez kaj si jekh reklagravema so phenel Magistrat (lokagravelo raimagraveta godorne vaśi visaqe aplikagravecia) ʒi kaj e ldquopubligraveko butǐkerutnerdquo naśaven len aśal buteder po buteder diline aśa O trigravento dives i vipal grugravepa so phiravdegravesas tradicionagravelo gadenccedila varesave divesa angleder avel andi maj śundi bikinlinǎqi ugravelica (Mariahilfer Strasse) Baśaven rromane gilǎ e lovenqe kotar e vienikane kinavne Kadial Roma Attack khelel te pharravel e diskugraverse pi sociagravelo ekonomikani aj kulturikani integragravecia labǎrindoj sigravembole aj verver ćhanda te oven o ldquoaverrdquo

E verver metogravede labǎrde kotar e domba aj e dombinǎ sikavel e verver diskursosqe umala kaj butǎren e Rroma aj e Rromnǎ phundravindoj pen kotar i majoritegraveta anglidindoj la godǐmarindoj pe strukturagravelo sakodivesutne historikane aj aka-nutne problegraveme xarravindoj ja tromindoj o sim-bolesqo mandaj aj ʒanavindoj viravutnes ldquolenqerdquo tasvirǎ Adala duj projegravekte na numaj si uzalutne no khetanes mukhen te dikhel kobor felǎ śaj te avel o divagravenosqe kana odola direkt dukhavde śaj te phenen vareso adalave aj butǎren korkorres

wienwocheorg (Dokumentation 2012) romanosvatoat

82

Alle bleiben1

Jekh rromani renasagravencia

Marty Huber

1 Alle bleiben [Savorre te aćhas Ja ando maj mesto rinćhibǎripen Akatar khonik te naśel] si jekh avtoorganizaciaqo varem so kerel kampagravenia e beśipnasqo hakajaqe e Rromenqere aj e Rromněnqere

Andregravedel ando stadium pherdo e nasul ćarěnɵar jekh terno so phiravel jekh morthutni raxami parno gad aj loli kravagraveta Śigraverdel jekhe diskurseccedila pi nostagravelgia i nostagravelgia kotar lenqe ʒutikane somthemutne mudardile aj naśalde ko eksigravelo andi Shoa Nićǒl len andi akava societegraveta jekh societegraveta so kana dikhel pes si sar jekh parno poxtan kaj numaj si lesɵe parni rangli Virphenel prakamip-naccedila so e 33 miliogravenǎ ʒute naśǎrde musaj te śaj te irinen ko lenqo them Pogravelska Kadial si sar śigraverdel i kontribugravecia kotar i Yael Bartana ki Bienagraveli kotar 2011 jekh videgraveo-eksibigravecia kaccedila akaja dombin transformisarel o Polskikano Pabilion andi jekh propagandistikani maćhigravena laqi ilǎrdǒver eksi-bigravecia sikavdi andi Novegravembra e 2012qe ando Club GarageX kotar i Vien i Bartana kamel te kerel jekh ldquopolskikano (ʒutikano) ćelipenrdquo Kana dikhas aver (polskikano) sundal i butǎripen kotar i dombin tromal o barǒver antisemitigravesmo so nakhel Evrogravepa kerindoj i reivindikagravecia e hakajesqe kotar e ʒute te aven len jekh evropikano ćelipen Ando manifegravesto

83

2

kotar o ldquoTragapen vaśi Ʒutikani Renasagravenciardquo kasqe voj sas fundatogravera ʒal igravenke intǎl kana lel e lava kotar akava manuś so phenel ldquoNumaj jekhe reli-giaccedila naśti te śunas numaj jekhe rangaccedila naśti te dikhas Numaj jekhe kulturaccedila naśti te xatǎras Bi tumenccedila naśti te seravas Aven amenccedila aj Evrogravepa avegravela palpaldirdquo

O labǎripen so kerel i Yael Bartana kotar o pathos aj kotar i stetigraveka kotar i propagagravenda si manqe jekh godǎrdo zumavipen te palem somogǎrel e noja so tordǎren pen truajl i ćelipnasqi reivindi-kagravecia iquestćaćes trebal jekh ćel so ristǎrel o brakhipen kotar konkregraveto grugravepe biumblavdes kotar sar te sinoren pen adala grupenqe ja si śajutno te kerel jekh śandikani societegraveta kerindoj jekh somʒani-pen kotar o ververipen kotar laqe komunitegraveta O buxlipen so si les o videgraveo kana lel pes e ambi-valegravencie sas manqe but ilǎrno śeral sosqe dikhlǒm

les burral varesave divesa palal i konferegravencia Romanistan Crossing Spaces in Europe Vi okote sas jagdine divagravenurǎ po pućhipen kotar sar te kerel jekh Sel-Them e rromane e sintune e lovarenqe (thaj kola) populacienqe

Adarigaɵe kotar o dikhan kotar jekh grugravepa so dikhlǎs butivar sar te avegravelas anavǎrde sar ldquoapa-trigravedardquo aj sar te na prinʒarde len hakaja akava kamipen te avel jekh khetano Them si halǎdǒver Odarigaɵe sas prakamutne kritigraveka andre i ko-munitegraveta so kamen so adala reiindikagravecie numaj keren te barǒl o antiziganigravesmo e programe aj e naśardimagraveta zoral Ʒi ko 1993 i rromani populagravecia so sas beśindoj andi Agraveustria pale śela berśa na lilǎs o oficiagravelo prinʒaripen sar minoritegraveta Dino so e austrikane Rroma aj e Rromnǎ sas o obijegravekto kotar jekh samudaripen aj kotar jekh khanćǎripen pagraveśti sasto ando Porrajmos i persekugravecia pośagravendili

Vastelarne andi konferegravencia jekhe baro plakateccedila kotar Alle bleiben Fotogragravefia Patrick Kwaśniewski

84


Uzal e themesqe Rroma aj e

Rromnǎ andi Agraveustria beśen bu-

teder Rroma odola so sar bu-

tǐkerutne ja naślǎrde aśal o

xarravipen kotar i Jugoslagravevia

avile kotar i Kosova vi odola

so zumavde te naśen kotar o ćo-

rripen aja vile kotar Rumagravenia

Bulgaria aj Slovagravekia maśkar

aver themenɵe Akala avrikane

Rromenqe nas kerde khanć ndash te

vakeras kovles Si obijegravekte ko-

tar e vipal rokhipnasqe aj dis-

kriminarne kunǎrimagraveta so den

e aver migrantenqe avile kotar

trigravento thema ja kotar e paśa-

tune thema kotar i Evropikani

Ugravenia

Jekh seriogravezo zumavipen te rogravedel

jekh solugravecia e rromane proble-

mosqe numaj śaj te lel pes aj

te implementisarel pes khetanes

lenccedila aj naśti te ingǎrel palem

ki eksklugravesia kotar jekh konkregrave-

to grugravepa e RromenqeRromněnqe

so aćhile tele diskriminarne

thamǎ

andi razistikani ideologravegia kotar e nazigravestura akava prinʒaripen si jekh vastni padmad takaj avel but tikni

iquestAj sugraverte las serioz i intervegravencia kotar o ldquoTragapen vaśi Ʒutikani Renasagravenciardquo aj te keras la karingo i migragravecia kotar e Rroma aj e Rromnǎ kotar ldquotrigravento themardquo Ando Porrajmos maśkar 200000 aj 500000 Rroma aj Sinte sas mudagraverdile kotar i anikilaciaqi nazistikani makigravena Khonik śaj te pa-ruvel pes andar kon sas mudarde ba andi lenqi kondigravecia sar purane nazistikane thema Agraveustria aj Germagravenia musaj te len pen lenqo godornipen (akala grupenqe aj e evropikane ʒutenqe) aj musaj te paruven lenqe migraciaqe politigraveka aj struktugravere te maren e barǒver antisemitikane aj antirromane xatǎrimagraveta labǎrindoj droma so den var te avel bareder vastelipen kotar e Rroma aj e Rromnǎ

alle-bleibeninfo

85

2

Sam mamuj o lav ldquoZigeunerrdquo Gilda-Nancy Horvath O lav ldquoZigeunerrdquo avel kotar i grekikano lav ldquoathin-

ganoirdquo so mandavel ldquobiazbandǒverrdquo aj referisarel pe sko thovdipen e rromani populaciaqe andre indikano kastaqo sistegravema Aba ando XIIIto śeliberś akava eksonigravemo labǎregravelas te sikavel ke ldquoasociagravelo elemegraventerdquo (misalaqe ando somtruj kotar o jegravekhto ldquoedicto mamuj i rromano dukhrdquo andi Evrogravepa) E nazisturenqe o lav sas sinonigravemo kotar ldquounwertes Lebenrdquo (bipativalo ʒivipen) aj ćhivdǎs pes buxli-kanes andi cirkulagravecia andi nazistikani masivikani propagagravenda O lav labǎrel pes butivar bi te go-dǎras lesɵe vi akana

I res kotar i kampagravenia Ich bin gegen das Wort ldquoZi geu nerrdquo (som mamuj o lav ldquoZigeunerrdquo) si te ʒanavel o lav kamindes sar so si ćaćipnasɵe jekh negativikano lava j duśles diskriminisarno so akuśel e Rromenqe aj e Rromněnqe Vipal-vaxte o projegravekto kamel te xarravel aj te marel e

86

Jekh kampaniaqo somdasno o Harri Stojka lesqe pheněnccedila i Sissi (daxnal) ta i Doris Stojka Fotogragravefia Reinhard Loidl

Gilda-Nancy Horvath jekh kampaniaqi somdasni Fotogragravefia Reinhard Loidl

87

2

anglipaćamagravetenqe mamuj e rromane aj sintikane populacienqe1

Śirde i kampagravenia manuśa but paśutne ki Gipsy Music Association [Asociagravecia vaśo Rromano Baśa-vipen] te pramangen so o lav ldquoZigeunerrdquo xasavel pes jekhal aj savaxt kotar e źurnalistikane rapograverte aj e artigravekle kotar e produktenqe anava aj agoral kotar o sakodivesutno labǎripen Vi sikaven so i butederʒene kotar i rromani komunitegraveta andi Agraveustria na kamen te aven anavǎrde ldquoZigeunerrdquo aj pramangen so te den pativ akava sunipnasqe ago-ral O rendutno anav si ldquoRroma aj Sintirdquo

Si ćaćo so varesave Rroma akharen pen ldquoZigeunerrdquo Si but aśa te halǎrel akava maśkar savenɵe i maj vastneder si so o lav ldquoZigeunerrdquo 2 mandavel verver ćomunǎ ande verver ćhibǎ E Rroma kotar Ugravengro aj kotar Rumagravenia akharen pen barikanipnaccedila ldquoZi-geunerrdquo ʒikaj andi Slovagravekia o vipal lav mandavel ldquoćorrdquo Madikh so vi e rromane manuśa biʒanen butivar lesqo mandaj aj negativikane konnotagravecie Odolesqe e somdasne andi kampagravenia vazdaren o vastnipen so i kampagravenia si tradini savorrenqe vi i gaʒikani populaciaqe vi i rromani populaciaqe

1 E rromane aj sintikane populagravecie si i bareder etnikani minoritegraveta kotar Evrogravepa Si maśkar deś aj deśuduj miliogravenǎ Rroma aj Rromnǎ beśindoj ande Somdasne Thema kotar i Evropikani Ugravenia E thamǎ so rokhle len te beśegravenas o fagravekto so sas sikavde sar ldquoposkrigraveterdquo ta i persekugravecia aj lenqi eksklugravesia kotar konkret bikinlinǎ dotǎrde len te aćhen te aven migragravente Madikh so akana pretele 95 kotar e rromane aj sintikane populacienqe si beślǎrde Takaj o ćaćipen kotar e ldquophirutne Rromardquo si dumut vareso kotar o nakhlipen i noj (khetanes jekhe punʒ e stereotipenqe but negativikane) aćhel ʒi avdives

2 I avtogravera mandavel pes ldquoe sarane lava ande aver ćhibǎrdquo sar gitano gitan Tsigane Tzigane Cigan Zingari thaj kola si len varekaj vi varesave positivikane mandaja [R N]

Jekh kendrutno elemegravento kotar i kampagravenia si e fotogragravefie kotar e manuśa kotar o politikano e komunikaciaqe medienqo aj aver sundala plaka-tenccedila kaj avel lekhlo vasteccedila o mothovipen ldquosom mamuj o lav Zigeunerrdquo O pośavipen so kidinǎs i kampagravenia sas ćudavnes buxlo buteder desar 1000 manuśa primisaren te aven fotografisarde Akala fotogragravefie sas ʒanavde ande verver eksibigrave-cie jekh pustik aj jekh videgraveo vi labǎragravesas len ande publikane relagravecie aj sombutǎrimagraveta e komunika-ciaqe medienccedila I kampagravenia vi lel andre butǎlinǎ misalaqe ande skogravele so kamen te xarraven e an-glipaćamagraveta trujal e moldaja i kultugravera aj e tasvirǎ kotar e Rroma aj e Rromnǎ

ldquoIch bin gegen das Wort lsquoZigeunerrsquordquo lel o aźutipen kotar but organizagravecie vi rromane vi gaʒikane

gipsymusicat (Projekte)

3Decade of Roma Inclusion 2005-2015 EU-Frame-work on National Stategies for Roma Integration by 2020 [Deśiberś vaśi Inklugravesia e Rromenqe 2005-2015 Khetani Avlin kotar e Themenqe Strategravegie vaśe Sociagravelo Inklugravesia e Rromani Populaciaqe ʒi ko 2020] Sas kerde bare punʒa e (birande) lilenqe

Madikh so nane pagraveśti nisave rromane manuśa lile andre o vakeripen pe Rroma aj pe Rromnǎ keren pen afirmagravecie sar si len andre jekh nićǒlipen Aj kadial vakeren śeral pe siklǎripen po kandinipen (ldquointegrisarnordquo) aj na vakeren pi emancipagravecia

90

iquestO śirdipen kotar i angaźagravecia Patricia Koumlstring Andi Komunikagravecia kotar i Evropikani Komigravesia

(2011) 173 i Evropikani Ugravenia ʒanavdǎs laqi Khetani Avlin kotar e Themenqe Strategravegie vaśe Sociagravelo Inklugrave-sia e Rromani Populaciaqe ʒi ko 2020 so sevegravelas sar sikavno kagraveste e Somdasne Thema kotar i EU keregravenas themesqe strategravegie travdine te giren inkerdǒver federǎrimagraveta ando andredipen kotar i rromani populagravecia ke siklǎripen butǎripen sas-tipnasqi sagravema aj kheripen Takaj i Komigravesia uśardǎs i ldquobianglunikani angaźagravecia kotar e Somdasne Thema kotar i EU andi inklusiaqi promogravecia e rro-mane komunitetenqerdquo e rromane mujarne aćhile bipaćande O lil sungal sar jekh ldquotransagraveciardquo Ćaćes si sar o irinipen karing o pućhipen pe iquestsi te aven ćhivde biumblavde themenqe strategravegie ja butum iquesttrebal jekh kunǎrimatenqi drez andre e integra-ciaqe politigraveke ande sarkon them Aćhel putardo o pućhipen iquestsi te tradas e Rromenccedila aj e Rroměnccedila (iquestthemutne hakajenccedila sar etnikani minoritegraveta iquestmigragravente) sar aktigravevo sombutǎrne ande akava procegraveso Sar jekh kotor ando projegravekto Romanis-

91

3

tan i revigravesta vaśe politigraveka aj kulturikane politigraveka Kulturrisse kotar i organizagravecia IG Kultur pućhlǎs ke Matthew Newman (kana sas kerdi i interviu sas o mujarno kotar i Evropikani Komigravesiaqi telprezidegraventa i Viviane Reding) Ioannis Dimitrakopoulos (xu-laj ando kotor vaśe Barabaripen aj Themutnenqe Hakaja andi Evropikani Agegravencia vaśe Fundamen-tagravelo Hakaja FRA) Emmerich Gaumlrtner-Horvath (prezidegravento kotar i organizagravecia Farajn Roma Ser-vice aj somdasno ndash e Rromenɵar ndash ando Etnikane Grupenqo Sombeśipen) aj Gilda-Nancy Horvath (lekharni źurnaligravesta aj godorni kotar i minori-tagravero grupenqi programagravecia andi ORF) varesave pućhimagraveta Lenqe anglidimagraveta sas kidine te kerel i interviu so avel akakanak

Kulturrisse iquestAkaja Evropikani Ugraveniaqi Khetani Avlin anel varesavi legagravelo doti e Somdasne The-menqe ja aćhegravelas sar jekh sado kram e politikane rekomendacienɵar

Dimitrakopoulos O Evropikani Uniaqo Sombeśi-pen primisardǎs e agorimagraveta kotar i Komunikagravecia aj tromavdǎs e Somdasne Themenqe aj e Komisia-qe te len e trebutne kunǎrimagraveta

Newman Ando Maj e 2011qe o Sombeśipen vaśe Butǎripen Sociagravelo Politigraveka Sastipen aj Plesarne lilǎs jekh agorimatenqo kram andi Evropikani Ugraveniaqi Khetani Avlin Savorre so vasteline ćaćǎr-de lenqi angaźagravecia e Evropikani Uniaqi Khetani Avlinǎccedila aj prinʒardǎs so sas jekh mandavutni padmad ando federǎripen kotar i sociagravelo kohegravesia andi Evrogravepa E agorimagraveta sas dine e konsultaciaqe ando Evropikani Uniaqo Sombeśipen kon dinǎs i ratifikagravecia adaćhande vi si len i ratifikagravecia kotar e Themenqe Śera aj kotar e raimagraveta Uzal o Som-beśipen vazdardǎs o sigalipen te kerel ćaćipen i Evropikani Uniaqi Khetani Avlin śeral adaptaciaccedila

ja ʒamavipnaccedila kotar e themesqe strategravegie vaśi inklugravesia e rromani populaciaqe ja kotar kunǎrima-tenqe dreza (kerde andre buxleder integraciaqe strategravegie) te federǎrel i situagravecia e Rromenqe aj e Rromněnqe

Horvath Okonaɵar i Federagravelo Kansilagraveria or-ganizisardǎs verver maladimagraveta kotar o avdino Platfogravermo vaśo Divagraveno e Rromani Populaciaccedila E tematigraveka lile ʒi akana sas i butǎripnasqi ekonogravemia o siklǎripen aj o sastipen Madikh so i rromani komunitegraveta sombutǎrel ando procegraveso igravenke sikavel pes xagravenri bipaćandi O baxtagor kotar i Strategravegia vaśi Rromani Populagravecia kunǎregravela pes kana keragravesa analigraveza pi implementagravecia kotar e ćomunǎ so sas vakerde

Kulturrisse I Komunikagravecia phenel so e themenqe integraciaqe strategravegie musaj te aven somkerdarde So vastnipen paćen tumen so si la akaja Evropikani Uniaqi Khetani Avlin

Gaumlrtner-Horvath Sinorel pes te chivel so i rro-mani populagravecia si te kerel te federǎrel laqi situagravecia kotar o butederʒenenqi societetaqo dikhan Nane duślo sar te avegravelas te xarravel e anglipaćamagraveta i diskriminagravecia aj o razigravesmo kotar i majoritagravero societegraveta Aśal e persekuciaqe śeliberśa si xagravenri patǎpen kotar e Rroma aj e Rromnǎ Si trebutno so i butederʒenenqi societegraveta ʒanel maj buteder kotar i rromani histograveria aj akava pućhipen musaj te avegravela lilo śeral ande siklǎripnasqe institugravecie Si vastno so e Rroma aj e Rromnǎ aresen te andreden ando siklǎripen ba si barabar vastno te siklǎrel e butederʒenenqi societetaqe

Kulturrisse Sar te ovegravela te kerel pes o dikhlǎripen kotar i implementagravecia kotar i Evropikani Uniaqi Khetani Avlin

92

Dimitrakopoulos I Komigravesia si i godorni kotar o ʒamavipnasqo aj o implementaciaqo dikhlǎripen kotar e themenqe butǎripnasqe plagravene Adalave sas kerdardǎs ke Evropikani Uniaqi Agegravencia vaśe Fundamentagravelo Hakaja (FRA) te kunǎrel e reslimagrave-ta kotar datenqe kidimagraveta aj sadajekhutne ankegravete vaśe butǎripen siklǎripen kheripen aj sastipnasqe sevimagraveta Uzal i FRA butǎregravela sombutǎripnaccedila e Somdasne Thema te ʒamavel dikhlǎripnasqe metograveda so meken jekh komparativikani analigraveza kotar e situagravecie e rromane populacienqe ando evropikano nivegraveli

Kulturrisse Save si tumare rekomendagravecie pe tre-butne kunǎrimagraveta te lel andre e civigravelo societegraveta aj e śerutne aktogravere kotar e rromane organizagravecie

Dimitrakopoulos Vi i FRA aj vi i Komigravesia xaven odobor trebutno si so i rromani populagravecia aj e mu-jarne kotar e bazaqe rromane organizagravecie khelen jekh vastni rogravela ande sa e progragravema so traden len-qe O aktivikano vastelipen kotar e rromane murśa aj ʒuvla si jekh maśkar e Deś Bazikane Khetane Princigravepe vaśe Inklugravesia e Rromenqe Ba takaj si vare-save ćhinavne dikhana andre e Somdasne Thema akala nane vagraveʒe jekh generalisardi praktigraveka

Newman Si but vastno so i civigravelo societegraveta aj e rromane organizagravecie khelen jekh fundamentagravelo rogravela andre akava procegraveso I Evropikani Uniaqi Khe-tani Avlin del jekh struktugravera vaśi implikagravecia kotar i civigravelo societegraveta aj e rromane organizagravecie ande sa e nivegravele aj ande sa e implementaciaqe vaxtune kotora Elpigravedel pes so e Somdasne Thema butǎren ando paśutno sombutǎripen e rromani civigravelo societateccedila aj o keripen i implementagravecia aj o di-khlǎripen kotar e themenqe strategravegie musaj te ʒa-maven pen anddo paśutno sombutǎripen aj ando biaćhavdo divagraveno e rromani civigravelo societateccedila vi

e lokagravelo aj regionagravelo raimatenccedila Vipalvaxte o Evropikano Platfogravermo vaśi Inklugravesia kotar i Rromani Populagravecia del o śaipen te vakerel direkt ki Komigravesia po ʒamavipen kotar e themenqe zordimagraveta

Kulturrisse iquestƷi kaj savo viram si i xodutni rromani populagravecia implikisardi ando maripen e hakajenqo barabaripnasqe kotar i bareder minoritegraveta andi Evrogravepa

Gaumlrtner-Horvath Praxagravenri Te phenav o ćaćipen khanć

Dimitrakopoulos Sathane andi Evropikani Ugravenia si rromane organizagravecie so sagravesa aktigravevikane pale but berśa śeral ando lokagravelo nivegraveli aj save sagravesas but putarde te mangen jekh aktivikani rogravela ando ke-ripen aj andi implementagravecia kotar e integraciaqe kunǎrimagraveta

Kulturrisse iquestSi e austrikane rromane institugravecie dogravesta inkluisarde ando federǎripnasqo procegraveso kotar i situagravecia e rromani populaciaqe

Gaumlrtner-Horvath Vi ando akava suro praxanri pagraveśti khanć

Horvath I positivikani rig kotar i Evropikani Uniaqi Khetani Avlin si so vi del sagravema e migragravento rromani populaciaqe I akanutni austrikani thami vaśe śelorrǎ i Volksgruppengesetz [Thami vaśe Etnikane Grugravepe] na kerel odova Te na avegravela kadial si śajutno so o Volksgruppenbeirat [Sombeśipen vaśe Etnikane Grugravepe] te lekhegravela jekh lil ovǎrindoj so amen andi Agraveustria si kerindoj i butǐ feder desar e Rroma aj e Rromnǎ ande aver thema

93

3

Kulturrisse Kobor labǎrdǒver śaj te ovel te vakerel pi ldquointegragraveciardquo jekh lav pherdino kotar implikagravecie aj phando e divanenqe pe moldada aj e vakerimatenqe vaśe laćhipen e asimilaciaqe dinamigravekenqere kana so si ando khelipen si o ldquovastelipenrdquo aj o śaimatenqo barabaripen e mino-ritetenqe

Dimitrakopoulos I sociagravelo aj ekonomikani integragravecia savaxt ʒal khetanes e diskugravesienccedila po brakhipen kotar e specifikane ćhib aj kultugravera kotar i rromani populagravecia Adalave e integraciaqe zor-dimagraveta savaxt len sagravema ke specifikani kultugravera aj ʒivipnasqe ćhanda kotar e rromane aj travellerqe [phirutnenqe] populagravecie

Gaumlrtner-Horvath O siklǎripen o butǎripen o sastipen o kheripen aj e anipnasqe drakhinǎ si trebutne sugraverte kamas te praʒivas andi akanutni Evrogravepa Savorre musaj te avegravelas andredipnasqo barabaripen e sare akala sevimatenqe Akava nanaj absolut nisavi relagravecia e integraciaqe Todo el mundo deberiacutea tener igualdad de acceso a todas estas prestaciones

Kulturrisse iquestKa paruvel vareso andi situagravecia e rromane populaciaqe andi Evrogravepa ando berś 2020 iquestĆaćes si ldquojekhrdquo situagravecia

Dimitrakopoulos Na nane ldquojekhrdquo situagravecia ndash sar i rromani populagravecia nane jekh homogenikani grugravepa Aver pućhipen si so amen si te avel godǎɵe so na savorre rromane manuśa si len o xatǎripen so si ekskluisarde ja ćorre aj takaj si jekh prabaro gind e Rromenqe aj e Rromněnqe so beśen ande ćorripnasqe kondigravecie si but so si len laćho siklǎri-pen laćhi butǐ aj savenqe ʒivipnasqe nivegravele si sarane sar e gaʒikani populagravecia ando lenqo them Madikh so sugraverte i ldquosituagraveciardquo mandavel e socioeko-

nomikane somthana kotar but Rroma aj Rromnǎ nanaj phundipen i situagravecia si but dur kotar te avel laćhi kodo sas butivar sikavdo kotar i FRA Uzal e manuśa rromano avutnipnaccedila butivar si te keren brekhe e diskriminaciaqe aśal lenqi etnigravea ta kultugravera

Newman I situagravecia e rromani populaciaqe si odobor verver sar i situagravecia e averenqe evropikane themutne Madikh so e Rroma aj e Rromnǎ si praeskluisarde aj but si te keren brekhe e angli-paćamatenqe e intoleranciaqe aj e diskriminacia-qe uzal e ćorripnasqe I Evropikani Uniaqi Khetani Avlin kamel te fe-derǎrel samalines akala ʒivipnasqe kondigravecie Si pradikhlǒver so e korkorutne zumavimagraveta kotar o nakhlipen na xuterde penqe resa odolesqe i Evropikani Uniaqi Khetani Avlin propozisarel jekh globagravelo aj integrisarno fokus zorno te del anglidi-pen akava tromalipnasqe Sugraverte sare interesime kotora kotar e Somdasne Thema andare lokagravelo aj regionagravelo raimagraveta ʒi kaj i civigravelo societegraveta imple-mentisaren lenqe plagravene aj angaźagravecie ando agor adadeśiberśesqe śaj te dikhen pen duśles e phera kotar amare khetane butǎ (i Komigravesia si paćavdi) ande paruvimagraveta so avegravena

Kulturrisse So elpinǎ ilǎrel akaja Komunikagravecia iquest(Sar) si vakerindoj pala laɵe e rromane komuni-tetaɵe

Gaumlrtner-Horvath Vakerel pes so sas kerde but aj but lila e buteder maśkar lenɵe anen kunǎrimagraveta ba nisavo ćaćo butǎripen E godǎver lava phenel ldquoJekh ćhućho perr nane jekh lośalo siklǒvnordquo Sar kamel pes so e rromane famigravelie śaj te alosaren te len pen e siklǎripnaccedila lenqe ćhavenqe kana vi na ʒanen sar te parvaren len Si but vastno te laćhǎras i sociagravelo situagravecia kotar e thema andi

94


Jekh evropikano themutnipen vi

implikisarel khetanes o deni-

pen kotar dotǎ aj hakaja jekh

theripnasqo xatǎripen biumblav-

do kotar i etnikani adskrigravepcia

o ling ja o sociagravelo stagravetus

Andi teorigravea akava representi-

sarel o barabaripen aj o ris-

tǎripen so savorre śaj te beśas

aj butǐkeras varekaj bidaral i

diskriminagravecia Bibaxtales ando

suro e Rromenqe aj e Rromněn-

qe adala sunimagraveta nane ando

ćaćipen Kotar i diskriminagravecia

aćhel lenqe sociagravelo ekonomika-

ni aj politikani izolagravecia aj si

but misala kotar raimagraveta so si

but bisterne karin lenqe dotǎ

te na meken i diskriminagravecia

Naśavimagraveta deportagravecia aj dis-

kriminagravecie ando andredipen e

publiko sevimatenqe keren so e

Rromenqe aj e Rromně avel biśa-

jutno te khelen lenqe themut-

nipnasqe hakaja aj na del phiko

absolut te anel jekh theripnas-

qo aj jekhipnasqo xatǎripen

Ivan Ivanov direktogravero kotar

ERIO (European Roma Information

Office Evropikani Rromani In-

formaciaqo Biro) ćaćǎrel les

ldquoTakaj Evrogravepa si grigraveźisardi e

financierikani krisaccedila i EU aj

e Somdasne Thema musaj te kan-

den e krle kotar e Rroma aj e

Rromnǎ Sugraverte Evrogravepa kamel te

xutrel laqe resa atograveska musaj

te avel ando ućipen kotar laqe

moldaja aj grigraveźisarel pes so

o barabaripen dukhavel e sare

grupenqe kotar i populagravecia aj

na numaj e butederʒenenqerdquo

Evropikani Ugravenia kaj akaja si i śerutni situagravecia Kana akava avegravela kerdo atograveska śaj te das jekh nevi padmad

Horvath O sombutǎripen kerel pes kotar o patǎpen E Rroma aj e Rromnǎ lekhle bićhalde aj ʒanavde lenqe propozigravecie Akana umblavel kotar e raimagraveta aj e politikerne sombutǎren kagraveste kon ʒamavde anglunes akala nograveja śaj te implementi-saren len

95

3

Oficiagravelo diskugraverse pe Rroma aj pe RromnǎKotar o eksorcigravesmo ʒi ke budane identitegravete

Ljubomir Bratić

O ander kotar e dekregravete mamuj e rromani popula-ciaqe primisarde kotar i Marigravea Theregravesia aj o Joseph o IIto ando 1761 si but ʒanglo Okona kamegravenas te beślǎren jekhe grupaqe te rokhen o labǎripen kotar lesqi dajaqi ćhib aj vi sa e anava so nas ovegrave-nas dine lente ando bolipen thaj te len e ćhave aj e ćhaja kotar lenqe dada te paruven len ande buti-kerutne subijegravekte Sas o vaxt kotar i centralizagravecia kotar o śirdipen kotar i industrializagravecia aj kotar i urbanizagravecia ando Thagaripen kotar e Habsburg aj odolesqe vi sas jekh vaxt kaj e manuśenqe aj e grupenqe so beśegravenas ando jekh phuv sas dikhle sar themesqe barvalimagraveta

Akala phuvǎ ovegravenas kadial themesqe phuvǎ aj e manuśenqe sas ule andi populagravecia so musaj te avegravelas alosardi sikli ginǎrdi aj promozisardi so maj śajutno sar śaj I promogravecia avegravelas khetanes jekhe kondiciaccedila musaj te den hagravezna I noj kotar o labǎripen ando laqo materiagravelo mandaipen paruvdǎs pes ando o kendrutno elemegravento kotar o

96

manuśikano isipen aj aʒukeregravelas pes so sa e grugravepe aj ʒene so beśegravenas andi jekh themesqi phuv adap-tisaregravenas lenqo ʒivipnasqo ćhand ko akaja doti Odova so sas hagraveznaqo atograveska vi si akana Śajovel so o deśiberś e rromani populaciaqe lile andi EU aj ande but Somdasne Thema laqe na avegravelas aver desar jekh lungǎripen kotar o phurikano josephigraves-mo tradino ki eksplotagravecia kotar i re-edukagravecia Ando texto so avel studisaragraveva duj dokumegravente (jekh lekhlo kotar e EUqe burokragravete aj jekh aver kotar o austrikano raipen)1 aj zumavagraveva te kerav analigraveza po akava pućhipen

I EUqi Khetani Avlin

O lil kotar i EU mangel jekh ldquodivagraveno e Rromenccedilardquo aj jekh ldquotromalo butǎripenrdquo I res si i integragravecia sar ldquoprocegraveso ande duj karingimagravetardquo aj ando savo somtruj xatam ldquoe buterderʒenerdquo ka arakhel jekh nevi mentalitegraveta odobor sar e ldquosomdasne kotar e rromane komunitegravetardquo Odolesqe nane numaj strukturagravelo kunǎrimagraveta no vi kunǎrimagraveta so ʒan ando karingipen te regularisaren e populaciaqe Kon musaj te tradegravelas o divagraveno e rromani popu-laciaccedila O amboldipen si e themesqe raimagraveta O divagraveno si te avegravela tradino maśkar kotora odobor bisarane ando asavo ćhand so avel duślo savo-rrenqe so agoral si numaj jekh doti e themenqe Ba nas kadial savaxt Ando Sel-Thema naśti avegravela vareso maj dur

1 Evropikani Komigravesia Komunikagravecia kotar i Komigravesia ko Evropikano Vakerlin ko Sombeśipen ko Ekonomikano aj Sociagravelo Komitegraveto aj ko Regienqo Komitegraveto Jekh evropikani khetani avlin vaśe themesqe strategravegie kotar inklugravesia e Rromenqe ʒi ko 2020 Brusels 2011 Aj Federagravelo Kansilagraveria kotar Austria Legagravelo aj Konstitucionagravelo Sevipen Roma in Austria EU Framework for National Roma Integration Strategies until 2020 Political and Legal Measures Vien 2011

Maj interesagravento si o karingipen so xatam musaj te lel anglidikhlo butǎripen I buterderʒenenqi populagravecia aj e ldquosomdasne kotar e rromane ko-munitegraveterdquo musaj te den vareso jekh avresqe aj te lokhǎren kadial i ldquosociagravelo aj ekonomikani integragrave-cia e Rromenqerdquo Odolesqe andre akava diskugraverso i integragravecia umblavel kotar e butǎrimagraveta kotar i butederʒenenqi populagravecia aj vi kotar e butǎrimagraveta kotar e xodutne Rroma aj Rromnǎ no khanćal ni kotar o strukturagravelo bisaranipen kotar o sistegravema kaj beśas vi ni kotar o themesqo nacionalistikano diskugraverso etnikanes rendo Saro si jekh interper-sonagravelo komunikaciaqo pućhipen O razigravesmo o klasigravesmo o nacionaligravesmo o antiziganigravesmo thaj kola saro odola faj bivastno andi relagravecia e sociagravelo aj ekonomikani diskriminaciaccedila e rromani popu-laciaqe Aba ande anglune satara kotar o lil lekhlo kotar i EUqi Komigravesia fajol te avel duślo karing si tradine e zordimagraveta Motlo butǎripen si o malado lav ćaćikano akava administrativikano butǎripen buxlikani mediatikani prjekciaccedila

Sar śaj te drabarel pes andi śtagraverto rig i ekono-mikani integragravecia musaj te avel amboldini ando ldquoo khanćǎripen kotar i diskriminagravecia aśal i ragraveza i rang o etnikano ja sociagravelo avutnipen ja o somdas-nipen andi jekh minoritegravetardquo Te vakeras sades kon keregravela buticirc nane bokhalo Jekh argumentagravecia so ʒi avdives na arakhen la e raʒarne diskugraverse kotar e ldquoEUqe integrisarnerdquo si so si preciz o ekonomikano sistegravema kon kerdarel jekh bisaranipen so imediat kramavel pes pagraveśti avtomatikanes ande sa e aver umala andi klagravesa andi ldquoragravezardquo andi ćel ando ling aj andi cultura Ja (so si maj śajutno) akava fagravekto ma te avegravela godǎɵe sosqe i ćaći res kotar akala ćhand e dokumentenqe si te garavel e ekonomi-kane bisaranimagraveta I noj si te nakavel akala bisa-ranimagraveta ande aver aj te marel kadial e gibzisa-ripnasqe e sunesqe aj na o ćaćesqe Adalave śaj

97

3

te phenas ćaćes so i EUqi strategravegia vaśo maripen mamuj i diskriminagravecia kotar i rromani populagravecia butǎrel xanri sar o Raj Kixogravete Ma dikh so akava si jekh kamindo elemegravento so na avel kotar o solidari-kano bibiAcircaipen kotar o Cervantesqo murś

I res kotar o garavdino progragravema nane te godǎrel e Rromenqe aj e Rromnbdquonqe sar themutne e hakajenqo barabaripnaccedila so si meste kotar e butederʒenenqe zoripnasqere struktugravere no te paravel len kotar o siklǎripen ande ʒene zorne te buticirckeren Sar savorre ʒanel von si maj zorne te buticirckeren kana maj buteder si registrisarde ande maj buteder bugravere O than dino e Rromenqe aj e Rromnbdquonqe si o vipal so savaxt sas lente andi histograveria O than kotar jekh butǎripnasqi zor ćhuli aj (ande palutne berśa) so maj siklǎrdi sar śaj Odolesqe e Somdasne Thema xatam musaj te maren i ldquodiskriminagraveciardquo so ando akava somtruj mandavel numaj i ʒenutni diskriminagravecia Paralel si te pharravas o ldquobilaćho berno kotar o ćorripenrdquo Jekh malado pućhipen si sosqe ldquobilaćho bernordquo Si les mandaj te godǎrel so nane numaj te marel jekh ćorripen sistematikani darrinbdquonccedila no jekh ćorripen so lel kotor andi tasvir kotar jekh nasul somtruj viz pherdo kotar nasul zorǎ pherdo kotar o beng mamuj odova numaj śaj te marel e eksorcismoccedila

Bibaxtales o ćorripen ćaćes si dumutano aj si but phares te gibzisarel so śaj te khanćǎrel les sugraverte na mares les śeliberśikanes Ba i rekomendagravecia kotar i EUqi Komigravesia ke Sel-Thema xatam godorvale te arakhel e metogravede te marel o ćorripen si duśli Akava si les relagravecia jekh procesoccedila so les les andre jekh moralizagraveciaqo plus aj so ando akava suro si but paśi ki religravegia Agoral ando maśkar kotar jekh programatikano lil kotar i EUqi Komigravesia maladǒs andi vipal umal kaj sas sa e politikane kunǎrimagraveta

pi rromani populagravecia ando jekh paś miliberś rend aj kandipen e ćorrenqe aj e ćorrenqe te barǎren i buticirckeripnasqi zor E eksorcismosqe kunǎrimagraveta e ćorripnasqe si len i res te ambolden e Rroma aj e Rromnǎ ande buticirckerne Akava si preciz o suni-pen so aba dinǎs i fograverma e anglune thamǎ tradine e rromani populaciaqe andi Espagravenia ando berś 15002 Akava vi si so i Marigravea Theregravesia aj o Joseph o IIto sas godǎɵe kana dine lente dekregravete mamuj e Rromenqe Sar dikhen numaj paruvel pen e lava aj vi e metogravede so sarkon dives oven maj tez Na vakeren ni pi emanciapagravecia e Rromenqe aj e Rromnenqe ni po keripen kotar jekh politikano subijegravekto kotar i rromani populagravecia (misalaqe i promogravecia kotar i noj pi jekh rromani biThemesqi ćel) Mamuj odova vakeren pa sar te barǎren o koboripen kotar i butǎqi zor śeral ande neve Som-dasne Thema kotar i EU dino so vi andi Bulgagraveria aj vi andi Romagravenia buteder desar o 20 kotar i populagravecia si Rroma sar phenel o xodutno lil Je-khvaxte e Rroma so aven kotar e anavǎrde trigravento Thema si ekskluisarde kotar o lil so lel pes kotar i integragravecia e rromani populaciaqe andi EU Xatam kamen te keren jekh uzalutni komunikagravecia po evropikano progragravema so ka lel pes lenqi phendli ba ʒi akana nane agordini Ando suro kotar Agraveustria akava mandavel so e godǎrde kunǎrimagraveta e rromani integraciaqe ka ʒan maksimal ke 10 kotar e Rroma O baro kotor lenɵar nane aus-trikane themutne no von avile (dromarindoj e aćarutne ldquoavrikane buticirckernenqe dromardquo) kotar Serbia aj Kosograveva Odolesqe nane andre e rromani integraciaqe kunǎrimagraveta no andre odola tradine e themutne kotar e trigravento Thema Von si kotar odola Thema so vagraveʒe nane Somdasne andi EU aj vipalvaxte si themutne kotar i EU kotar lenqi presegravencia akate E liparde kunǎrimagraveta numaj ka

2 O avtogravero phenel 1500 ba sas ando 1499 [R N]

98

len andre kasqe si ldquolegagravelo beśterdquo kotar jekh ldquoSom-dasno Themrdquo Odolesqe nane zorne e manuśesqe so misalaqe beśen bilegalikanes ando jekh Them Adaćhande jekh lil so xatam musaj te sevel te tiknǎrel i diskriminagravecia kotar i rromani populagravecia girel jekh dusli gragravenica Sinorel kaj ta kaj na avegravela legagravelo i diskriminagravecia ando avindipen

Vi ni adalave akava lil del nisavi nevi ćomuni Sa e thamǎ so ʒan tradine e anavǎrde minoritegravete giren akala ververimagraveta ando diskugraverso Si i ʒangli tegravema kotar o kandino manuś anglal o bikandino so virkerel akate Kotar o dikhan kotar i diskursesqi analigraveza o kograverkoro pućhipen so aćhel si iquestkandino ja bikandino kasqe Akavaldquokasqerdquomandavel pes o ćaćo subijegravekto ande akala mothovimagraveta Ando amaro suro o anglidipen si duślo e ekonomiaqe kotar i Evropikani Unia aj e ekonomiaqe kotar e Somdasne Thema

E ldquothemesqe inklusiaqe strategravegie e Rromenqerdquo-musaj te sombutǎren akava fokuseccedila I intervegravencia musaj te fokusisarel pes ando andredipen ke śtar fundamentagravelo avlinǎ o ldquobutǎripen o siklǎripen o kheripen aj o sastipenrdquo E themesqe strategravegie e rromane populaciaqe musaj te sikaven ldquoćaćikane resardquo so fokusisaren pen ande ldquoulavde mikrore-giogravenerdquo aj si te den ldquodogravesta love kotar en themesqe presupogravesterdquo sar ldquoi financiagravecia kotar i EU naśti kograver-kori laćhǎrel i situagravecia e Rromenqerdquo Uzal keregravena pen metogravede aj dikhlǎripnasqe kendre te tromavel o ldquodivagraveno e civigravelo rromani societetaccedila rdquoaj ka avel jekhldquothemesqo kontaktosqo viramrdquo

iquestAj Agraveustria

So avel ando situaciaqo rapograverto kotar o austrikano Konstitucionagravelo Sevipen avile kotar akala premigrave-se Sar ondǒl andi Komunikagravecia kotar i Komigravesia i politigraveka aj e hakaja so maladǒs ando śirdipen si rendavale ba opre lenɵe si e ekonomikane aspegravekte Ando anglovakeripen Agraveustria akharel imediat ke ldquospeciagravelo somthanardquo kotar i strategravegia te ldquokerel politikane kunǎripnasqe dreza e relaciaccedila jekh buxleder sociagravelo inklusiaqi politigravekardquo Akava na phenel aver ćomuni desar e butǎ si te aćhen sar ule ʒi akana Aj akava si ćaćes so nakhel akana andi Agraveustria Sades sas alosarde varesave manuśa kotar e ministegravere aj sas dine les i buticirc te rendaren e premigravese kagraveste rasen ande somthana so aba si odova mandavel so ka avel jekh punʒ e lilenqe So khelel pes akate si i aćarutni furtugravena ando jekh panesqo taxtaj

Jekh mothovipen so ovel interesagravento vaśi argu-mentagravecia ʒamavdili ando akava artigraveklo avel ando anglovakeripen kotar o austrikano lil so si jekh buxlǎrdi vegraversia kotar o EUqo dokumegravento ldquoAgraveustria xatǎrel so o prinʒaripen aj o moldǎripen kotar e etnikane grugravepe avegravela jekh pośavipnasqo elemegravento but vastno ando aćhipen kotar e etnikane grugravepe thaj so akava moldǎripen si te avel transmitisardo pirdal i politigraveka aj e mass megravedierdquo Jekh dikhan so fajol so si les saro o mandaj Ba so nakhlo ando dugravejto kotor e mothovipnasqe e laveccedila ldquoprinʒari-penrdquo Sosqe i politigraveka aj e komunikaciaqe megravedie numaj si te molǎren ba na te prinʒaren e etni-kane grupenqe Sa i ambivalegravenca kotar e oficiagravelo relagravecie kotar i butederʒene e minoritetenccedila andi Agraveustria perel ande jakha akate ando mandaipen kotar akava duj lava ando tegraveksto Ωikaj o moldǎri-pen si les jekh psikologikano mandaj aj śaj te kerel pes bi bare zordipnaccedila o ldquoprinʒaripenrdquo sas les jekh

99

3

verver tradipen ande palutne panʒvardeś berśa viz sas xatǎrdo sar jekh lav struktural sinordo O prinʒaripen si sar sikavdǎs misalaqe o Charles Taylor vareso so e institugravecie aj e komunitarikane struktugravere si te den maśkaral legagravelo aj politikane kunǎrimagraveta Te bistras akava e politikarne aj e komunikaciaqe megravedie kotar akava ministeriagravelo lil musaj te den vast ko moldǎripen vareso so na avel lenqe odobor pharo sosqe na molel khanć te phe-nel vareso aj varesave ʒenutne pursakbdquonccedila dine e xagravenri manuśenqe zorǎrel o trebutno dikhipen Aj takaj so o prinʒaripen (so ćaćes aśǎrel struk-turagravelo paruvimagraveta) perel sades ando bistraripen Ja na preciz ando bistraripen hellip

Vi avel interesagravento so o austrikano lil verver kotar i EUqi Komunikagravecia ndash kaj akava lav nane ndash pućhel pes o pućhipen kotar e ldquoidentitegraveterdquo Te brakhen pen eldquobudarne identitegraveterdquoe Rromenqe (thanutne) sar sugraverte akava nane vi kerdǒver e somdasnenqe kotar i butederʒenenqi populagravecia Sar perel ande jakha akate si te vazdas jekh gragravenica maśkar o ldquoamenrdquo aj e ldquoaverrdquo Akava phenel vareso pe zorip-nasqe struktugravere O lil si lekhlo kotar e somdasne kotar i majoritegraveta e somdasnenqe kotar i majo-ritegraveta pe somdasne kotar e minoritegravete aj kadial numaj pukavel pes lenqo dikhan

O khelipen kotar e paruvale lava fajol aćarut-no kotar o ministeriaqo lil general O titugravelo ldquoKunǎrimagraveta ando Maripen mamuj o Razigravesmo ta i Diskriminagraveciardquoovegravela pes ando jekhldquo ćingaripen mamuj i ksenofogravebia aj o razigravesmordquo ando avindo mothovipen I ldquodiskriminagraveciardquo xasarel pes aj avel i ldquoksenofogravebiardquo khonʒǎrindoj i umal kagraveste avel jekh psikologikano aj moralistikano nakhavipen kotar o razigravesmo Sar o ldquomoldǎripenrdquo i ldquoksenofogravebiardquo śaj te mandavel pes varekasqe O kograverkorro ververipen si o karingipen kotar o sunipen I ldquodiskriminagraveciardquo

aver rigaɵe kana tradel pes mamuj manuśenqe grupenqere si jekh fenoacutemeno so si ando sistegravema viz so numaj śaj te avel mardo ando sistemaqo nivegraveli Madikh so akava na faj te avel o kamipen ando administrativikano somtruj Sar śaj te avel akava kana akava te mandavegravela so o raipen pućhlǎrel pes lesqi xodutni praktigraveka Akava si vareso biśajutno pagravenda andi Agraveustria takaj te avegravela jekh pekipnasqo simbogravelo andi jekh demokragravecia

So nakhel atograveska andi Agraveustria adalave Kotar i dokumentagravecia ando savo keripen sas inkluisarde ldquomujarne [save anava bibaxtales nane liparde] kotar but asociagravecie kotar Agraveustria so len pes e rromane populaciaqe interesimatenccedilardquo siklǒs so (pirdal kotar varesave kograverkorre siklǎripnasqe kunǎrimagraveta aj kotoral problemenccedila3 aj jekh buxlo rodlǎripnasqo rapograverto kotar i Universitegraveta kotar Graz) ondǒl burral khanć Arakhas but kunǎrimagraveta so butǎren tradine ke sociagravele kovlimagraveta aj vi integraciaqe kunǎrimagraveta anglidikhle ba khanć so ʒal karing o kamindo aAcircutipen e rromani popu-laciaqe Adalave si te ovaras so o rapograverto kotar o austrikano Konstitucionagravelo Sevipen ja si les dośa andi lesqi res ja zumavdǎs kamindes te garavel o fagravekto so andi Agraveustria nane praktikal khanć so del phiko specifikanes e Rromenqe Me paćav so i dugravejto hipotegravesa si i ćaći E kidimagraveta so ondile ʒi avdives ando ministegravero kaj sas te keras diskugravesia po dokumegravento fajol te ćaćǎrel akaja noj Avegravela te diskusisaras sugraverte kadial te xu-tragravesa vareso maj buteder desar te mekas so nakhel o vaxt Te plaćagravela manqe but te mekhav man te pherel miri godicirc so nanaj man o ćaćipen

3 Misalaqe kana i fiabilitegraveta i avtomotivagravecia aj o ʒenutno rend aven sar resa kotar e projegravekte e Rromenqe si dindoj sar beśto so akala kerimagraveta nas lenɵe aj odolesqe vi si o xatǎripen so i grugravepa kasqe si te avelldquosiklǎrdordquoakalenɵe vi nanaj laqe

100

I sociagravelo definigravecia kotar e Rroma aj e Rromnǎ

nane jekh ʒanipen pośagravendilo ande xatǎrdǒver

somthana no si jekh konstrugravekto Akava kons-

trukto si somkerdo kotar jekh kram e ćhi-

vimagraveta tragavde interesimatenɵar Ćhivimagraveta

kaj si zorǎrde konkregraveto ververimagraveta aj je-

khvaxte garaven pen konkregraveto saranimagraveta ja

ʒulimagraveta I strukturagravecia kotar e aver kotar

e migragravente kotar e Rroma aj e Rromnǎ aj

general kotar e minoritegravete xutrel pes śe-

ral kotar o baźaripen e ćorrimagraveta Akava si

o ćaćo mandaipen kotar o lav so ulilǎs pes

jekh mothovipen ande marimagraveta ldquointegragraveciardquo

E Rroma aj e Rromnǎ musajte oven ande normagravelo

butǎqe zora lenqe kheripnasqe kondigravecie musaj

te asimilisaren pen e averesqe butǐkerutni

populaciaqe kondiciaccedila aj musaj te aven tro-

mavde te len maj feder siklǎripen Akaja si i

res O drom te aresel akala resa ka avel bax-

tagor nais e butǎqe e Rromenccedila aj e Rromněnccedila

aj śeral pe Rroma aj pe Rromnǎ O fagravekto

so kotar adala kunǎrimagraveta akava kotar e po-

pulaciaqe agograverdel avindoj so akana si viz

Rroma aj uzal sar ćorre aćhel savaxt sar

savaxt sas numaj akana ando bareder nivegraveli

odova fagravekto si vareso so i Evropikani Komigravesia

na pućhlǎrel pes O ldquorromano problegravemerdquo kotar

e Sel-Thema ovegravela ando jekh ldquorromano problegrave-

mardquo kotar i Evropikani Ugravenia


101

3

Putrel aj phandel e udaraRadostina Patulova O Deśiberś e Rromenqe sare lesqe lośale dekla-

racěccedila aresegravela lokhes po lokhes ko lesqo agor Anavǎrdo ando śirdipen sar Deśiberś vaśi Inklugravesia e Rromenqe 2005-2015 o lav ldquoinklugravesiardquo faj so aćhilo dromal lost in translation1 mekindoj amenqe e pućhipnaccedila pa ʒi kaj sas putarde e inklusiaqe uda-ra e Rromenqe aj e Rroměnqe

Madikh so o udarenqo putardipen faj so si les tendegravencia te avel lesqe jekh korkoro aj biumblavdo xodutno ʒivipen Xagravenri angleder maladilǒm jekh śukar kerdi broźugravera kotar e oxtovardeśesqe berśa kaj andi angluni rig śaj te drabarel pes e avinde lava Tuumlre oumlffnen Drauszligen und drinnen ein Rat-geber fuumlr Ahnungloserdquo (Te putarel udara Andre aj avri jekh sikavno e lindralenqe) E broźuraqe kerarne sagravesas xatǎrde pen dotisarde te den i avindi definigravesia ldquoE udara si tragaver elemegravente kotar jekh bixoripen phande jekhe bipherdo kotor so kana

1 Xasardo ando rinćhibǎripen [R N]

102

aven butǎrde ja azbande meken e manuśen ja e ćomuněnqe te andregraveden ja te inklǒnrdquo Te mograveldel ando lenqo sasto baripen e butǎ lile andi pustik aj te inklǒl xanri buteder kotar i anglidikhli avlin si te pućhas so si numaj varesave tigravepe e udarenqe ja vi sugraverte e verver udarenqe tigravepe si putarde (ja phan-de) e verver manuśenqe tipenqere ja manuśenqe grupenqe

Si manuśa so barǒn nakhen pen o ʒivipen aj vi aresen ko jekh baro berśipen aj nivaxt aven len kontagravekto e udarenccedila varvar vi na ʒanen so si uda-ra ando sundal Akava si sosqe von sas tradindoj ande varema so si len vakerindoj figurativikanes avtomatikane udara Kana aresen ʒi ko udar o tragaipnasqo senzor (ja o dudesqo senzor ja vares-ave aver tigravepo e labǎrne ćomuněqe) lel pes aj ake o udar putarel pes aj maladǒn bizordipnaccedila andre o than kaj kamegravenas te aven ja sades sagravesas len sar res Ba si aver so nakhen pen o ʒivipen kidindoj eksperiegravencie kotar sa e ćhanda prinʒarindoj avrial sa e tigravepe e udarenqe garavde udara bidikhlǒver udara udara bianglesqe ja jaćhensa so na tragan udara odobor phare sar e filatǐnǎqe udara udara so naśti te aven putarde aj udara so putaren pen jekhal udara so faj so si lokho te putarel len no oven bolǎrdǒver udara so (sar ando laćho lalorro cinegravema) astaren tuqe phandindoj tuqe ʒi kaj maladǒs phandino andi jekh klaustrofobikani va-lutni phanlin biandrutnipnasqi aj biavrutnipnasqi sar o kandojorro phandino andi lesqi truj

Atograveska kasqe si putarde akala udara aj kasqe si phande Save mexanigravesmos keren śajutno so varesave nakhen biproblemoccedila kana averenqe ovel biśajutno vi te xutren so e udara te tragan So aźukerel lenqe sugraverte agoral śaj te nakhen Maj anglal desar akava ovel nasul hatǎrdo sar sadi retorigraveka avagraveva maj konkregraveto Save mexanigravesme

len kotor ando keripen e udarenqe ande savenqe pragravegǎ phenel pes ldquoinklugravesia e Rromenqerdquo (misalaqe andi originagravelo anglikani vegraversia kotar o Evropikani Ugraveniaqo strategikano lil vakerindoj pe hakajenqo aj andredipnasqe barbalimatenqo barabaripen) no jekhal paruvel pes o lav ando ldquointegragraveciardquo andi germanikani vegraversia kotar o vipal strategikano lil Kana vakeras pi jekh minoritegraveta (andre jekh Sel-Them) savi si beśindoj ande germanikani ćhibǎqe phuvǎ buteder desar 600 berśa o pućhipen so avel si kon si te integrisarel pes aj sar Kobor ge-neragravecie si te nakhen angleder desar varekon avel dikhlo sar integrisardo iquestSi dogravesta te avel palpale ʒi ko Gutenberg ja te avas riste ʒi ke o Adam ta i Egraveva kagraveste o sumnalo udar ndash sar ande paramigraveća kana phenas ldquoabrakadagravebrardquondash śaj ćaćes avel pu-tardo (takaj numaj odolenqe integrisarde ando integraciaqo garavipen) O Deśiberś e Rromenqe si akana aresindoj ko lesqo agor

103

I klasifikagravecia adarigaɵe kotar jekh majo-

ritegraveta e populaciaqe aj e Rroma aj e Rromnǎ

sar minoritegraveta odorigaɵe fajol odobor sama-

lini aj odobor zorǎrdi andi ćomunǎqe misugravera

so aźutisarel te sinorel vi e trugravepe vi e

godǎ vi e manuśenqe thana vi e varema kaj

ondǒl lenqo sakodivesutno ʒivipen aj lenqi

praktigraveka Sarkon minoritegraveta therel andre i

xulaipnasqi sociagravelo struktugravera somthana so si

dine laqe aj so si naturalisarde Ando suro

e Rromenqo aj e Rromněnqo o aspegravekto kotar i

asocialitegraveta aj kotar o eksotigravesmo avel ando

angluno than Mujal akavesɵar i regulagravecia ko-

tar i majoritegraveta na trebal nisavo ćaćǎripen

butum na trebal ni te avel lipardi sosqe si

i bagraveza katar si thanǎrde e aver minoritetaqe

regulagravecie Adaćhande i aś kotar o bibaraba-

ripen andi societegraveta na avel sar jekh kotor

kotar o sociagravelo problegravema no sar jekh kotor

kotar jekh naturagravelo sistegravema kaj si pośagravendili

i societegraveta


4Thank You for Flying Romanistan sas o titugravelo kotar i agorutni konferegravencia andi Berlin E temagravetika lile sas i legagravelo aj i politikani situagravecia e rromani popu-laciaqi andi Evrogravepa e stereotigravepa aj o keripen kotar o ldquoAverrdquo i avtoorganizagravecia aj o kulturikano butǎri-pen kotar e Rroma aj e Rromnǎ Aver pućhimagraveta tradine sas e lovikane struktugravere aj sar śaj te ʒamavel pes baxtagoreccedila ldquorromane projegravekterdquo sar projegravekte kotar e Rroma aj e Rromnǎ aj na sar pro-jegravekte kotar i butederʒenenqi societegraveta e rromane populaciaqe ja pi rromani populagravecia Na numaj sas kerdo jekh kritikano godǐpen kotar o rromano kotor no varesave kotar e projektonqe aktogravere kerde analigraveza vi e paternalistikane tendegravencie

E analigraveze kotar o projegravekto (odova kerde kotar Lju-bomir Bratić aj Pedro Aguilera Corteacutes) aćhen ande tekstesqi fograverma Akate e godǐpnasqe aj butǎrip-nasqe varema kotar lenqi prinʒarni butǐ aj lenqo aktivigravesmo bilǎren pen e projektoccedila

106

E Rroma andi Espagravenia Kultugravera dikhimagraveta aj hakajaPedro Aguilera Corteacutes Romanistan si jekh projegravekto lovdino kotar i Evro-

pikani Ugravenia andre o Kulturaqo progragravema I res e projektosqe si te khanćǎrel e eksotikane stereotigravepa trujal i rromani kultugravera (o koncegravepto palal akava si so e rromane artigraveste si prinʒarde sosqe mujaren jekh rromano folklogravere aj kadial na avel prinʒardo o ćaćo artistikano moldaj kotar o rromano dombi-pen) O projegravekto ando lesqo śirdipen kamegravelas so o ldquośukaripen e Rromenqordquo aćhavel pes te avel dikhlo kotar jekh dikhipnasqo viram unisardo e folkloreccedila aj e tradicionalo kulturaccedila thovindoj rem vaśe prinʒaripnasqo butǎripen aźutipen aj aćhipen ando vaxt sar jekh kulturikano emancipaciaqo ćhand

Teli akaja hipotegraveza ldquoRomanistanrdquo zumavdǎs te aresel e avinde resa

Identifisarel o Rromano kulturikano butǎripen aj i politikani organizagravecia

Rogravedel e śaimagraveta kotar o kulturikano butǎripen

107

4

te xarravel e barranga aj te kerel i redefinigravecia kotar e thana lindoj o than te kerel aj imple-mentisarel konkregraveto butǎrimagraveta aj kulturikane projegravekte

Analizisarel sar o rromano kulturikano bu-tǎripen si definizisardo sar ldquoeksotigravekanordquo aj te ʒamavel strategravegie te kerel brekhe akava stereotipenqo inkeripnasqe

Kerel publigraveko divagravenura po antirromano xatǎri-pen aj po razismo thaj te ʒamavel produktivi-kane strategravegie te kerel brekhe akavesqe ande kulturikane aj politikane somtruja

E avinde satara kamen te den e drabarnesqe ja e drabarnǎqe jekh dikhipen kotar e anglune trebut-ne somthana te aresel ke akala resa avegravela andi agorutni koferegravencia kotar o projegravekto kaj moldagravesa aj diskutisaragravesa sugraverte o projegravekto Romanistan sas zorno te xutrel lenqe resa ando odobor xarno vaxt

Akana kamav te thanǎrav e bagraveze te vakerel pi kultugravera ando buxlikano mandaj kotar o lava j pi rromani kultugravera ando xodutno mandaj sikavel sar i rromani kultugravera sungal vaj na saro o akhardo ldquorromano sundalrdquo aj sikavel so i rromani kultugravera ʒal intǎl desar e artistikane-folklorikane eksibigravecie tromavde butivar e romantikane gaʒenɵar so kamen ndash ando maj feder suro ndash te inkeren o stagravetus kotar odova so von anavǎrde telkultugravera kotar i rromani komunitegraveta te kerel la bidikhlǒver ja sades te lungǎras savaxte o kulturikano so dukhavel e rromane komunitetaqe śeral andi miri beśipnasqi phuv Katalugravenia

Sar sa e dromarimagraveta hellip Akava sas les lesqo śir-dipen aj si fokusisardo andi kultugravera So si kultugravera Sar dukhavel i kultugravera ki jekh sasti komunitegraveta Thaj kola Adalave si so ʒas te vakeras ande avinde riga

O Kulturaqo koncegravepto ando lesqo buxlikano mandaj ta i rromani komunitegraveta Ande akava duj berśa e projektosqe o kulturaqo koncegravepto maj labǎrdo ande xodutne butǎrimata sas odova so thanǎrel i kultugravera sar jekh ververi-pen kotar butǎrimagraveta artistikane plastikane aj populagravere so prinʒaren e rromani komunitetaqe Akaja bazikani definigravecia sas koherentikani ande butǎrimagraveta kotar o projegravekto ʒamavde andi Ka-talugravenia śeral śaj te vazdaras o festivagraveli ondilo ando Baredivaj e 2012qe kaj śaj te vastelel ande verver promociaqe butǎrimagraveta kotar asociagravecie artistikane tragamagraveta aj artistikane aj kulturikane butǎrimagraveta ando pagraverko kotar i Ciutadella andre o Festivagraveli kotar rromani muzigraveka aj kultugravera ldquoRO-MANISTANrdquo 1 kaj ta kramavindoj i xodutni webrig kotar FAGiC arakhas i avindi deskrigravepcie ldquoVerver si e artistikane aj kulturikane butǎrimagraveta propozisar-de akava divesqe muzikagravelo butǎrlinǎ aj konzegravertǎ artistikane butǎrlinǎ familiaqe butǎrimagraveta aj jekh lungi etcetegravera O Festivagraveli ka avel lesqe ludotegraveke eksibigravecie aj khetane khelimagraveta E butǎrimagraveta ka aven organizisarde aver socialo organizacienccedila E muzikagravelo konzegravertǎ ka aven o śerutno butǎripen kotar o Festivagraveli kaj ka len kotor maśkaravrenɵe balkanikane muzikaqe bagravenda aj kotar aver evropi-kane thana E konzegravertǎ ka meken te promocisarel aj te del maj dikhlǒveripen e rromane muzikaqe grupenqerdquo Sar te śaj te dikhas i muzigraveka aj e artis-tikane butǎrlinǎ si e reclama maj samaline kotar i kultugravera aj śeral kotar i rromani kultugravera I dugravejto evidegravencia kotar o efegravekto ldquotel o kotor sar o sastordquo andi kulturakqi avlin aj o progragravema Romanistan

1 Festivagraveli Romanistan maj buteder informagravecia ando fagicorgesquehacemoseventos303-festival-de-musica-y-cultura-gitana-romanistan

108

arakhas la ande XXto divesa vaśi rromani kultugravera ondile o nakhlo 10to e Decembraqo e 2012qe andi Barcelogravena kaj bare kulturikane lidegravera keren svagraveto pe lenqe profesionagravelo eksperiegravencia aj lenqo dikhipen kotar i rromani kultura aj laqo than andi butederʒenenqi societegraveta

Akala si varesave misala pa sar andi generagravelo godǐ i rromani kultugravera savaxt ʒal khetani artisti-kane butǎrimatenccedila O divano maśkar e sateligravete pi akaja butǐ sas zoralo aj jagdino śeral sugraverte si amenqe godǎɵe so e sateligravete kotar o progragravema si jekh grugravepa interkulturikani interetnikani aj o ki-deripen kotar verver dikhimagraveta avile kotar amare background aj profesionagravelo eksperiegravencia Kotar miro ʒenutno dikhan sar phendǒm opreder te labǎras o rromano kulturikano butǎripen te man-davas ke artistikane ajja plastikane butǎrimagraveta si sar te paćal so jekh iceberg2 numaj si kerdo kotar o kotor so śaj te dikhas kotar o derǎvaqo motlipen aj biʒanas so o ldquozoripenrdquo kotar o iceberg arakhel pes ćaćes telal o motlipen sa sam somʒantre so o kotor ldquokultugravera aj artistikane butǎrimagravetardquo si jekh kotor andi rromani kultugravera bare patranenccedila

So hatǎras sar kultugravera aj so śaj te hatǎras sar rromani kultugravera Akava si o śerutno pućhipen so ka nakhavel amenccedila ando sasto lil Miri res si te śaj te halǒvav savo si o mandaj kotar kultugravera aj so si amenqe e xodutne rromenqe i noj ldquorro-mani kultugraverardquo so sar dikhagravesa si andi relagraveciaccedila e moldaja e aćara o bidkhlǒveripen e strategravegie aj aver paśnavnǎ so aźutisarde e śerutni migravesiaqe e Rromenqere aj e Rromněnqere ando lenqo isipen andi Evrogravepa hellip Viz odova so aźutisardǎs amenqe madikh sa te PRAƷIVAS

2 Pahojutni plaing [R N]

Pedro Aguilera Corteacutes aj Guillermo RuizFotogragravefia Nihad Nino Pušija fotofabrikade

Teodora Tabački aj Veronika GerhardFotogragravefia Nihad Nino Pušija fotofabrikade

Gilda-Nancy Horvath Ljubomir Bratić aj Nenad Marinković

Fotogragravefia Nihad Nino Pušija fotofabrikade

109

4

Kultugravera aj rromani kultugravera

Śajovel aśal mire siklǎrimagraveta ja miri sociagravelo ja profesionagravelo drez ja amborim sosqe si so maj paśarel pes ki miri xodutni idegravea pi kultugravera hellip ba savaxt so si te definisarel i noj kultugravera paśarav man ki definigravecia kotar o Giddens ldquokultugravera si jekh kugravejbo kotar moldaja aj nograverme aj barvalimagraveta somandruno kotar jekh konkregraveto grugravepardquo 3 O sa-dipen ba jekhvaxte xoripen kotar akaja definigravecia paśarel amenqe ke duj śerutne virama kotar i anavǎrdi rromani kultugravera so savaxt moldinǎm but positivikanes takaj ververimatenccedila palal i phuv i familigravea ja o historikano suro mandavas ke moldaja aj nograverme Amenqe akala moldaja si xatǎrde sar idegravee so e ʒene ja e manuśikane grugravepe si len pa so si kamlǒver malado laćho ja nasul E Rroma śirdǎm te siklǒs akala ldquomoldajardquo kotar o suro so bianas ba si andi so akharas sar angluni socializagravecia4 viz maśkar 1 aj 7 anglune berśa so e rromane ʒuvlǎ kotar e familigravee vazdaren lenqi rogravela sar transmiti-sarne kotar i rromani kultugravera maśkar e ćhaven aj e ćhajen Kadial e Rroma aj e Rromnǎ barǒs konkret moldajenccedila transmitisarde general aj palal o liparipen al-andalusinfo ldquoi rromani ʒuvli si la jekh vastni rogravela sosqe laɵe pośal pes i transmigravesia kotar akala kulturikane moldaja (o familiaqo brakhipen hellip etc)rdquo so śaj te paruven palal i familiaqi grugravepa i region ja o historikano suro ba si len khetane elemegravente andi pagraveśti sasti Espagravenia Si misalaqe ando akava ʒivipnasqo suro kana siklǒs o moldaj kotar i FAMILIgraveA aj sar saro so te keragravesa sar rromane manuśa dukhavegravela imediat ki amari familiaqi grugravepa te avel laćhes ja te avel nasul jekh rrom vaj

3 Giddens A (1994) Sociologiacutea Alianza Universidad textos

4 I socializagravecia si jekh sociagravelo proceso ando e ćhavorre ʒamaven jekh somʒanipen kotar nograverme aj moldaja aj len o xatǎripen kotaro o ldquomerdquo andi relagravecia e komunitetaccedila

jekh rromni ka avel dukhavdoi ando lesqolaqo sasto ʒivipen kotar lesqilaqi familigravea aj si deter-minagravento te avel xatǎrdoi ldquopatǐvaloi rromnirdquo o socializaciaqo procegraveso aj o familiaqo pośandipen Aver kotar e moldaja so e Rroma aj e Rromnǎ siklǒs andi amari angluni socializagravecia si o moldaj kotar i patǐv e phure manuśenqe E moldajenqi ligravesta kotar i rromani komunitegraveta śaj te avel odobor lungi sar Rroma aj Rromnǎ si ando sundal ba jekh kotar e maj lipardo kotar e rromane manuśe butderʒene si i solidaritegraveta andre i grugravepa Akaja solidaritegraveta avel śeral ande butǎ xatǎrde sar ldquonasulrdquo ja ldquonegativi-kanerdquo e komunitataqe sar o nasvalipen aj o me-ripen si ande akala phare situagravecie kana i grupaqi solidaritegraveta avel dikhli Nane i res akala satarenɵar realizisarel jekh xor mothovipen kotar e moldaja so sungal i rromani kultugravera no te ʒanavel o xori-pen aj o vastnipen lenɵar ando ʒamavipen kotar o ldquosomʒanipen kota merdquo anglal jegravekhto i rromani komunitegraveta aj paleder anglal i sombutederʒe-nenqi societegraveta

Aver elemegravento mothovdo andi definigravecia kota o Giddens si e nograverme so patǎren e butǎrimatenqe kotar e ʒene amenqe akala nograverme si but unisarde ko sociagravelo kontrol so kerel i xodutni komunitegraveta E nograverme andi rromani komunitegraveta len kotor kotar jekh ldquobilekhlordquo kogravedo verver palal e familigravee ajja regiogravena ba but khetane elementenccedila unisarde e moldajesqi nojaqe Misalaqe jekh nograverma pi patǐv e phurenqe si te na vakerel ldquotostipnaccedila zorǎccedila ja prasavipnaccedilardquo nisavo phuro manuśeccedila kotar i komunitegraveta pi solidaritegraveta si te del garavipen e manuśenqo so treban ja vi ekonomikano aźutipen ande sure e nasvalipnasqe ja meripnasqe

Te ʒas xoreder andi noj kotar i rromani kultugravera kamagraveva te seravav i definigravecia kotar o rromano aktivigravesta o Agustiacuten Vega Corteacutes ldquoE Rromenqe so

110

c) I ćhib I ćhib si jekh maśkar e kulturikane elemegravente aj identitetaqe maj vastne kotar jekh ćel andi Espagravenia i rromani ćhib pagraveśti xasagravevel aśal e bu-dane antirromane thamǎ so sas dine andi do-paśdiv ande palutne 500 berśa Akala thamǎ dotisaregravenas maśkar aver kunǎrimatenɵe te meken te vakeren i xodutni ćhib odolesqe i rromani komunitegraveta andi Espagravenia aj Katalugravenia sas te praʒivel xasaravindoj i rromani ćhib ba kerindoj jekh xodutno pogadolegravekto akhardo ldquoKalordquo so sas jekh praʒivipnasqi ćhib kotar i rromani komunitegraveta andi sasti Peninsula I ćhib si jekh kotar e elemegravente so e neve generagravecia e Rromenqe si zumavindoj te len palem akala Rroma ja Rromnǎ si maj siklǎrde sastes integrisarde aj bareder nivegraveli kotar o sociagravelo vastelipen desar e averenqe

Kultugravera pagraveśti bidikhlǒver

Palal te avel brakhli i kulturaqi noj pirdal o topigraveko kotar so i kultugravera numaj si unisardi e muzikagravelo aj artistikane elementenccedila ʒas te zumavas te mograveldas kobor tolal i rromani kultugravera ando amaro them

O dikhipen so i butederʒenenqi societegraveta si kotar i rromani komunitegraveta si unisardo ke folklorikane elemegravente ja sades pośagravendilo ando jekh xoxavno integrisarno vakeripen kaj i butederʒenenqi so-cietegraveta asimilisarel odova positivikane elemegravente kotar i rromani kultugravera aj xiral absolugravet odola elemegravente so na kamel Kotar jekh dikhan maj pedagogikano si but interesagravento te prinʒarel so si jekh baro bidikhlǒveripen kotar i rromani kultugravera ando siklǎripnasqo sundal kramavindoj i butǐ kotar o profesor Calvo Buezas dikhas so i rromani kultugravera nane ni ande skolaqe pustika ni ande

kerel amari kultugravera si i ćhib e zakogravenura aj o kem-pendium kotar e tradigravecie aćara aj e rigravete aj e artisti-kane butǎrimagraveta so o kugravejbo e Rromenqo prinʒaren aj primisaren sar xodutne sar si butǎrimagraveta kotar lenqo sakodivesutno ʒivipenrdquo 5

Analizisando akaja definigravecia aj kramavindoj i butǐ kotar o Humberto Garciacutea śaj te identifisaras konkret elemegravente kotar i rromani kultugravera buxli-kanes

a) O xatǎripen sar ćel etnicitegraveta aj minoritegraveta E Rroma somogǎrdǎm ando 1971 te avel prinʒarde kotar Unisarde Thema sar ćel biphu-vǎqi ando 2003 palem pućhlǎm ke Unisarde Thema akava prinʒaripen Aśal amari somthan sar bipuvǎqe manuśa i etnicitegraveta ovel jekh determinagravento factor ando amaro xatǎripen sar ćel i etnicitegraveta referisardi sar e kulturikane praktigraveke aj dikhana si so kerel verver jekh ko-munitegraveta e averenqe Adalave i rromani ko-munitegraveta tordǎrdǎm amari etnicitegraveta paralel ki identitetaqi noj i identitegraveta kotar i rromani ćel savaxt tordǎrdǎs pes anglal i butederʒenenqi societegraveta aj butivar ando jekh ćhand sastes korkori laɵar Adalave i noj sar minoritegraveta si i maj labǎrni te brakhel i identitegraveta kotar i rromani kultugravera aj o brakhipen te na avel asi-milisardi ajja andi akulturagravecia

b) Varesave aćara so identifisaren amen Akala aćara manifestisaren pen ande festivika-ne elemegravente so o biav ja e rromane divesa kaj i familigravea ovel pes ando kendrutno jaćho lenɵar uzal identifisaras amen e konkregraveto ritenccedila sar o bolipen o biav aj o kalipen

5 Vega Corteacutes Agustiacuten Los gitanos en Espantildea Joacutevenes contra la intolerancia Zafra 1994

111

4

siklǎripnasqe kurrikugravela ando skolarizaciaqo doti-sardo vaxt ando espanikano Them so ʒal maśkar e 6 ʒi ke 16 berśa Andi lesqi butǐ o profesor Calvo Buezas6 analizisardǎs o ander kotar e skolaqe pustika ande jekhtikani aj dujtikani skogravele Palal te analizisardǎs 218 skolaqe pustika ʒanavel so i rromani komunitegraveta nane ande skolaqe pustika V inane jekh laćho dikhlǒveripen kotar i rromani kultugravera andi Kendrutni aj Disǒrigutni Evrogravepa kramavindoj ki Teresa Sordeacute7 ldquoKana e rromane siklǒvne aresen ki skogravela si te siklǒn i ćhib kotar i butederʒenenqi societegraveta kotar o them kaj beśen somthan so butivar si aś te aven izolaciarde hellip o bidikhlǒveripen perel ande jakha śeral andi ćhib ande pedagogikane praktigraveke ando familienqo vastelipen ando procegraveso te lel decigravesie ando kalendagravero aj ćasipen ando baśavipen ja ande tradigravecie so siklǎren

I rromani kultugravera si jekh kultugravera so nakhlǎs verver stagravedie andi Rromenqi histograveria andi dopaśdiv but unisardi ke publigraveko politigraveke so sar imple-mentisarde mamuj a laćhipnasqe e Rromenqe ande sare akala berśa Perel ande jakha so jekh komunitegraveta so si andi peninsugravela buteder desar 530 berś dukhagravendilǎs sa ja pagraveśti sa e śajutne pu-bliko politigraveke e relaciaccedila e etnicitegraveta aj i kultugravera kramavindoj ko Torrens aj lesqi klasifikagravecia kotar e publiko politike ta i etnicitegraveta8 si efta verver pu-bliko politigraveka trujal e minoritegravete O Torrens ulavel len ande inklusigravevikane aj eksklusivikane E inklu-sivikane politigraveka si len lenqe bagraveza andi integragravecia aj lenɵar aven duj vastne tigravepe o multikulturaligravesmo

6 Calvo Buezas Tomaacutes iquestEspantildea racista Voces payas sobre gitanos Anthropos 2000

7 Sordeacute Teresa Reivindicacions educatives de la dona gitana Galerada 2006

8 VVAA Ideologiacuteas y movimientos poliacuteticos contemporaacuteneos Tecnos 2001




112

ta i interkulturalitegraveta E eksklusivikane politigraveke e profesoresqe Torrens si i asimilagravecia o naśavipen aj o genocigravedio O śerutno somthan sare akale po-litigravekenɵar karing i kultugravera si sarano o tromavipen kotar o bidkhlǒveripen laɵar ja te avel kotar o samudaripen kotar sa e ʒene kotar adaja kultugravera sar ando genocigravedio o nićǒipen kotar i kulturikani presegravencia ando naśavipen thaj o khanćǎripen e kulturaqe andi asimilagravecia V ande inklusivikane politigraveka sar i interkulturalitegraveta ta i multikulturali-tegraveta arakhas vi elementenccedila kotar o kulturikano razigravesmo zorale darriněnccedila andi butederʒenenqi societegraveta

Ando espanikano Them sas varesave zumavimagraveta te del maj buteder dikhlǒveripen e rromani kultu-raqe o maj vastno sas o keripen kotar o Rromani Kulturaqo Institugraveto kotar Espagravenia o Rromani Kulturaqo Institugraveto kotar Espagravenia bianel sar jekh publiko fondagravecia themesqi promozisardi kotar o Ministegravero vaśi Kultugravera save resa si o ʒamavipen aj i promogravecia kotar i histograveria i kultugravera aj i rromani ćhib thaj te difusisarel lenqo ʒanavipen aj prinʒa-ripen kotar stugravedie rodlǎrimagraveta aj publikagravecie o Rromani Kulturaqo Institugraveto9 kamel te ʒanavel i sasti societetaqe o pativalo sunipen kotar e espa-nikane Rroma te xutren o pherdino plaćapen kotar o themutnipen kotar i pativ ki lenqi kulturikani identitegraveta

Ma dikh so ande anglune śov berśa kotar o bu-tǎripen kota o Institugraveto sas buteder fokusisardo te tromavel i ldquoorganizagravecie kotar akademikane aj kulturikane ondimagraveta aj kotar o aźutipen ko butǎripen kotar rromane dombardquo miri godǎɵe akaja institugravecia vi musaj te bianel jekh kritikano

9 Te len maj buteder informagravecie dikhen i web-rig institutoculturagitanaesiniciophp

dikhipen te federǎrel o dikhlǎripen kotar i rromani kultugravera andi butederʒenenqi societegraveta uzal i pro-jegravekcia kotar e śerutne rromane nograverme aj moldaja si bixatǎrdǒver ande akala isipnasqe berśa

Varesave siklile legravekcie aj agorimagraveta

1 O progragravema Romanistan thanǎrdǎs varesave resa so musaj te aven planifisarde ando lungo vaxt Duj berśa e projektonqe sas basande te śigraverdel o drom aj te xutrel e resa madikh so amen nas śajne te keras jekh homogenikano vakeripen vaśi promogravecia kotar i rromani kul-tugravera pirdal e puntuagravelo promociaqe butǎrimagraveta kotar i rromani kultugravera

2 Kotar miro dikhan musaj te thanǎrdǎm jekh definigravecia kotar i rromani kultugravera maj buxleder aj savi avel unisardi ke komunitatenqe nograverme aj moldaja laqo dikhlǒveripen aj laqo specifi-kano tolipen andi butederʒenenqi societegraveta

3 I rromani kultugravera nane dogravesta prinʒardi ando themesqo źuridikano kerdaripen Ćaćes si jekh prinʒaripen ando autonomikano nivegraveli sar si o suro kotar o prinʒaripen kotar i rromani kultugravera ando Kataluniaqo Statugraveto10 kaj o artigraveklo 42 prinʒarel so ldquoraimagraveta si te brakhen o sociagravelo o kulturikano aj o religikano somʒivi-pen maśkar sa e manuśa andi Katalugravenia aj vaśi patǐv e religikane etikane aj filosofikane paća-matenqo ververipnasqe kotar e manuśahellip Vi musaj te ristǎren o prinʒaripen kotar i kultugravera kotar i Rromani Ćel sar brakhipen kotar i his-torikano ćaćipen kotar akaja ćelrdquo Madikh so akava źuridikano prinʒaripen na ʒamavde pen

10 Estatut de Catalunya texto iacutentegro en gencatcatgeneralitatcasestatuttitol_1htma42

113

4

ni jekh specifikano plagraveno vaśi promogravecia kotar i rromani kultugravera ni sas kerde publigraveko institugravecie travde kotar rromane manuśa te ʒanaven i rromani kultugravera e butederʒenenqi societetaqe

4 Si jekh samalino kulturikano razigravesmo andi peninsugravela kaj i butederʒenenqi societegraveta kigravedel aj lel peso dola kulturikane ekspregravesie praśukar aj kerel len xodutne ba naśavel aj diskrimini-sarel odolenqe so nane laqe interesagravento akava kulturikano razigravesmo si but samalino śeral ando flamegravenko aj ando guruvenqo khelipen

5 Si but trebutno te promocisarel dikhlǒverip-nasqe butǎrimagraveta kotar i rromani kultugravera kotar i bagraveza inkluisarindoj i rromani komunitegraveta ande skolaqe pustika ando dotisardo siklǎri-pen promocisarindoj positivikane dikhlǒve-ripnasqe butǎrimagraveta maśkar e ćhave aj e ćhaja vi maśkar e rakle aj e raklǎ aj tromavindoj lite-raturikane aj artistikane pursaka pe rromani komunitegraveta ande butederʒenenqi societegraveta

6 Romanistan si jekh laćhi misal kotar jekh projegravekto so promocisarel i rromani kultugravera ba musaj te federǎras e palnifikaciaqe labne te somtheras e dikhimagraveta aj te ʒanel so aʒukerel pes sarkonesɵar kotar e stakeholders11 kotar o projegravekto

7 I rromani komunitegraveta kamel te dikhlǎrel laqi kultugravera nićol mexanigravesme te kerel akava seriogravezo aj biaćhavde ando vaxt kampagravenie aj propozigravecie so den o i rogravela protagonigravesta e Rro-menqe aj e Rromněnqe

11 E somdasne e interisarde kotora [R N]

114

O antidiskrimina-ciaqo princigravepo aj o keripen e durus-taqeLjubomir Bratić Te avel mamuj i diskriminagravecia nane vipal so te

maśkarel aktiv mamuj i diskriminagravecia Amborim te avel mamuj avel jekh anglitrebutnipen kotar i aktivikani intervegravencia ba o jegravekhto na implikisarel o dugravejto Sugraverte jekh agravekcia na virkerel nisavi diskri-minagravecia śaj avel xatǎrdi sar vareso positivikano ba pirdal akavesɵar akaja bidiskriminarni agravekcia trebal vi te tiknǎrel i diskriminaciaqi normalitegraveta kagraveste lungones xutrel te viʒarel la Si te trans-formisarel e struktugravere kagraveste ando avindipen śaj te inklǒl butǎrimagraveta so tiknǎren o bikataipen e zoripnasqe

Si śajutno te barǒl i efikagravecia kotar o butǎripen mamuj i diskriminagravecia e minoritatenqe kerindoj zordimagraveta biaćhavdes trujal e avinde butǎ te tro-mavel o (avto)zorǎripen te halǒvel i normalitegraveta te anavǎrel e bikataimagraveta ando xodutno influen-ciaqo than te ʒamavel alternativikane modegravele te kerel durusta aj lel than ja organizisarel ćingara

115

4

Te tromavel o (avto)zorǎripen mandavel te zorǎrel e khetane śajnimagraveta e butǎripnasqe o decisiaqo liipen aj maśkaripen maśkar diskriminarde grugravepe ja ʒene sar ekonomikane aj politikane organizagravecie kerel aj inkerel ekonomikane berne te tromavel politikane subijektivagraveciaqe aj avtomujaripnasqe dinamigraveke vi mandaipnasqe butǎripnasqere orga-nizagravecie deslegitimisarel i delegaciaqi politigraveka aj tradel i interiorizagravecia kotar o raipnasqe godǐpen aj inkerdǒlipen

Te halǒvel i normalitegraveta mandavel te śajarel o vake-ripnasqo tradipen kotar odova so del pes sar dino aj odolesqe aćhel avri kotar i analigraveza Mandavel te inkalel kotar o godǐmaripen ćaćimagraveta pagravenda ni halǒvde ni anavǎrde kerindoj e kotarune ʒan-tripnasqe obijegravekte aj girindoj len ando vakeripen mandavel inkalel e situagravecie i rajarni normalitegraveta kotar adaja phuv so si avri kotar i godǐ aj paruvel len ando jekh obijegravekto kotar godǐvalo politikano butǎripen

Te anavǎrel e bikataimagraveta ando xodutno influen-ciaqo than mandavel te rogravedel andi akanutni diskriminagravecia so si andi xodutni phuv aj pukavel o xodutno ćhivipen andre o razistikano bikataipen Mandavel te marel jekhe kompensaciaqe te virke-rel i śajutni tikneder diskriminagravecia ando odola so si aj implementisarel barabaripnasqe princigravepura

Te ʒamavel alternativikane modegravele mandavel te kerel andimagraveta te sinorel e sociagravelo mamuimagraveta te del idegravee jekhe feder societegraveta aj bidiskriminacien-qe aj te butǐkerel lesɵe

Te kerel durusta mandavel te studisarel xores e konkregraveto motivagravecie aj e interisimagraveta kotar aver politikane aktogravere te butǎrel ando dukhamnipnas-qo zoripen aj ando halǒveripen kotar o xodutno

ćhivipen te sombutǎrel girel pes ande institugravecie maśkaral e referenciaqe manuśa kaccedila sas kerdo o amalipen aj te kerel so e barvalimagraveta aven reslǒver aj aven rendǒver biproblemosqe

Aj agoral ba na odolesqe xanreder vastno andi akaja ligravesta na agordini Te kerel konfrontagravecia te lel than aj te organizisarel ćingara mandavel te zuma-vel te identifikisarel haznenqe konfrontagravecienqere jekhe ućo gradeccedila e difusiaqe trosarel e xodutne ćhivimagraveta aj transmitisarel efikaciaccedila e xodutne vakerimagraveta relaciaccedila e konfrontacienqe si si ande dikhipnasqo viram

Te kerel durusta

O zumavipen te kerel durusta pośal pes andi hipoacute-tesis so ande konkregraveto sociagravelo situagravecie si trebutno te unisarel e interesimagraveta kotar verver aktogravere (na numaj politigravekane) kagraveste śaj te labǎrel o zoripen so avel kotar e somtherde elemegravente inkalindoj lenɵar i maj bareder hagravezna aj te śaj te tromavel e khetane interesimagraveta

Te kerel durusta sar noj liparel odola interagravekcie andi politikani avlin kaj kerel pes o zumavipen te cigraverdel e konkregraveto grupenqe ki jekh umal andre jekh konfrontagravecia kagraveste adaćhande zorǎrel lenqo ćhivipen Kadial e bikataimagraveta ande zoripnasqe relagravecie si len jekh nevo baźaripen Ando ćaćo ʒivipen nane garant regularisarde aj biaćhavde procegravese so ʒan khetanes e trubutnipnaccedila kotar i planifikisardi interagravekcia kotar varesave dine sombutikerutne andre jekh lungo dikhan Butum akaja dinamigraveka si la relagravecia e vaxtikane ugravenie so si dogravesta bizorale umblavde kotar e śajnimagraveta o ekonomikano butǎripen aj i fograverma so si len So inkerel unisarde e durusta si i hagravezna so i evolugravecia e situaciaqe ćhinavel kotar e transferegravencia kotar

116

verver tigravepe e barvalimatenqe so śaj te lel pes aj te butǎrel pes andi jekh dini ekonomikani aj sociopo-litikani situagravecia

I durust trujal e projektosqe Romanistan

Jekh durust si o agoripen kotar jekh analigraveza e zorěnqe so ande konkregraveto situagravecie tromavel e manuśa aver ideologikane goděnccedila te paćan so numaj kotar jekh ugravenia (na numaj e interesi-matenɵar no vi kotar e śajutne reslimagraveta) śaj te keren kontribugravecie ando bareder buxlipen ki lenqi xodutni difugravesia

Dikhen tar akana ko Projegravekto Romanistan Si jekh projegravekto kotar i Evropikani Ugravenia andi kulturikani avlin so lilǎs pes i butǐ te rogravedel e granigraveca akaja avlinǎqe karing e śainimagraveta te kerel politigraveka E projegravekte alosarde kotar jekh komigravesia nane birigut-ne no xutrile lovipen aśal jekh konkregraveto logigraveka Ando amaro suro i logigraveka si o Rromano Deśiberś so si andre jekh normalizaciaqi logigraveka kotar o ldquoaverrdquo so aba si la jekh śeliberś e isipnasqe E Rroma aj e Rromnǎ kotar e anavǎrde trigravento thema numaj aven ando jekh marginagravelo ćhand ando vakeripen so tradel e ldquointegraciaccedilardquo kotar i rroma-ni populaciaqe andi EU

Jekh xatǎrdǒver gindo e Rromenqe aj e Rromněn-qe beśte andi Agraveustria nane austrikane themutne kramavindoj e ldquoavrikane butǐkernenqe dromardquo avile kotar Serbia aj Kogravesova ja kotar e diśǒrigutni EUqe thema so si paśatune e Austriaqe viz Slo-vagravekia Ćexikani Republigraveka aj Ugravengro Akala grugravepe nane inkluisarde ande kunǎrimagraveta karing o prinʒa-ripen kotar e rromane aj sintenqi populagravecie sar grugravepa andi Agraveustria no numaj ande odola so si vaśi ldquointegragravecia kotar e somdasne kotar trigravento themardquo Akala palutne lenqe vaxte numaj ʒan karing odo-

Fotogragravefia Matthias Reichelt


Filiz Demirova Teodora Tabački aj Veronika Gerhard Fotogragravefia Matthias Reichelt

117

4

la manuśenqe so beśen ldquolegalrdquo ando jekh ldquoSom-dasno Themrdquo Kadial girel pes jekh somandruno sinoripnasqo satar kotar jekh vakeripen ando EUqo nivegraveli telo sunipen te avel ko sevipen kotar o tiknǎripen kotar i diskriminagravecia mamuj i rromani populaciaqe Akava satar sinorel kaj ka xatǎrel pes legagravelo ta kaj bilegagravelo i avindi diskriminagravecie mamuj e rromani populaciaqe Sa e ldquorromane thamǎrdquo specifikane kotar i histograveria aj de facto sa e thamǎ so referisaren pen ke anavǎrde minoritegravete girde akala ververimagraveta ando diskugraverso aj odolesqe sas implementisarde (ja mujal)

Romanistan pharravel akaja logigraveka O Kulturikano Rromano Kendro kotar Vien (RKZW) śigraverdel o pro-jegravekto aj IG Kultur Austria (IGKOuml) butǎrel sar kura-togravera aj kerel i koordinagravecia E imediagraveto interesimagraveta kotar akala duj organizagravecie nane maladǒver O RKZW si jekh organizagravecia kotar Rroma aj Rromnǎ kotar Serbia ʒikaj IGKOuml si jekh interesipnasqi grugravepa kaj trujal lesɵe aven but kulturikane inicia-tigraveve andi Agraveustria Ando varesavo ćhand odolesqe IGKOuml si jekh kotor so mujarel e interesimagraveta kotar o RKZW kadial si kotar o śirdipen jekh sograverta e zo-ripnasqo bikatipnasqe avilo kotar lesqo mujaripen aj lesqi legitimagravecia Ando nakhlipen e projektosqe akaja zoripnasqi doś si kotoral pućhli ʒikaj kerel pes jekh transmigravesia kotar konkret ʒanimagraveta aj śajnimagraveta ko RKZW aj keren pen jekh zumavi-matenqo kram te ristǎrel vi o avindipen kotar i organizagravecia No madikh so e zordimagraveta ćaćo si so akaja doś na xasagravevel O bikataipen ando zoripen naśti avel pućhlo ando jekh tikno projegravekto sosqe e duj organizagravecie nane korkore no butum sikaven e ćaće sociagravelo somthana kaj akala bikataimagraveta si aj si transmitisarde Madikh so o sado fagravekto so jekh organizagravecia kotar e ldquoaverrdquo Rroma viz kotar e rromane aj sintenqe populagravecie so na len kotor kotar e Rroma prinʒarde kotar i austikani thami

vaśe etnikane grugravepe implementisarel jekh khe-tano projegravekto e IGKOumlccedila si ćaćes xagravenri aćarutno aj dogravesta butǎrno E kogravembe maśkar e avtoorgani-zisarde ćaćimagraveta kotar e migragravento andi Agraveustria aj o kulturikano somtruj takaj ovel xatǎrdo sar but radikagravelo si but xagravenri aćarutne sugraverte si Adalave śaj te phenas so Romanistan kontribuisardǎs bax-tagoreccedila e reivindikaciaqe kotar jekh tikno varem vaśe adala ldquoaverrdquo kotar i rromani komunitegraveta ando kulturikano somtruj

I ugravenia kotar interesimagraveta kotar o RKZW aj IGKOuml sas kerdi kotar jekh zoripnasqo bikataipen maśkar adarigaɵar e institucionalisarde ingǎrne ta miśto organizisarde kotar o ʒanipen po butǎripen kotar o kulturikano somtruj andi Agraveustria thaj odorigaɵar o RKZW jekh Bator ganizisardo kendro so kotoral si les interesipen te ristǎrel e imediat materiagravelo sunimagraveta ba vi te thanǎrel pes maj feder andi kulturikani umal Śaj te dikhas so sol duj organi-zagravecie sas te keren denimagraveta ande lenqe plagravene sar o projegravekto ʒamavegravelas pes IGKOuml misalaqe sas te siklǒl so i folklogravere (ande lesqe verver muzikagravelo artistikano aj kulturikano butǎripnasqo ćhanda) si les jekh rogravela so ʒal pirdal kotar o eksotizisarno dikhan O ververutno somtruj kotar o rromano baśavipen ja aver minoritetenɵar si les butivar o butǎripen te kerel grupaqi celebraciaqe varema aj odolesqe vi kotar o avtoprinʒaripen Te pućhlǎrel pes akava ʒagravelas mamuj i pukavdi res te tromavel o (avto)zorǎripen aj o mandaipnasqo keripen kotar e minoritegravete

Jekhvaxte e 30 interviugraveva varesave Rromenccedila aj Rromněnccedila andi Vien Berlina j Barcelogravena godǎr-de sar xarne f igravelme aj ʒanavde ando Youtube degravelas jekh ekspresiaqo śaipen direkt andi kulturikani avlin (dikhen vi o tegraveksto kotar Almir Ibric) Akala xarne f igravelme kramaven te ʒanaven pen avri e pro-

118

rikani avlin nane jekh than kotar i politigraveka takaj butivar ovarel pes o mamujalo Si jekh than kaj si śsajutno te barǒl o politikano godǐpen aj e vake-rimagraveta kotar i politigraveka Madikh so akala diskugraverse si te implementisarel len aj te marel lenqe andi politikani avlin labǎrindoj e megravedie so si śajutne okote Adalave śaj te phenas bisumnisaripnas-qe so kulturikano projegravekto Romanistan sare e andrutne aj publiko divagravenurenccedila o kulturikano aj artistikano butǎripen e butǎrlinǎ e konferegravencie ta i butǐ po vakeripen so sas implementisardo ando lesqo ʒamavipen khonʒǎrdǎs i agrin vaśe poli-tikane durusta ando jekh politikano karingipen ba aćhilo pes andre i xodutni kulturikani avlin ja ando jekh maj positivikano mandaipen musaj te aćhegravelas pes okote

jektosɵar ando ćhonutno progragravema ldquoPanoRomardquo avridino kotar i komunitagravero televigravezia OKTO-TV andi Vien aj realizisardo kotar o RKZW Vi sas te kerel denimagraveta andi avlin kotar o zordipen te transmiti-sarel o siklilo phirnipen pe struktugravere aj butǎrimagraveta kotar o kulturikano somtruj ko kendro avtoorga-nizisardo kotar e Rroma aj Rromnǎ migragravento O baźaripen aj odolesqe o zorǎripen kotar o avindo karingipen gele anglal bivortanes śeral dino o trebutnipen te tradel o khetano kronogragravema ando jekh somtherdo than andi relagravecia e resenccedila so sas te aresegravelas E zumavimagraveta kotar IGKOuml te ʒamavel maj buteder projegravekte e RKZWccedila numaj sas lenqe jekh rigutno baxtagor Ba ando khonʒǎripen akava projektosqe varesave somdasne kotar o RKZW xuterde te federǎren lenqo halǒvipen kotar phuvǎ angleder biʒangle jegravekhto o butǎripen aj i ekspe-riegravenca kotar jekh grugravepa so mujarel el interesimagraveta kotar e kulturikane iniciatigraveve dugravejto o butǎripen aj e trebutnimagraveta kotar jekh projegravekto e EUqe trigravento i butǐ andi drakhin aver rromane avtoorganizisarde organizacienccedila direkt andi Berlina j Barcelogravena ba indirekt vi ando jekh buxleder mandaipen Ko akava simbolikano barvalipen so o RKZW lilǎs kiderel pes o manuśikano barvalipen imediagraveto sar uzalutno moldaj savo khelel jekh rogravela but bareder andi jekh organizagravecia sar adaja so ando jekh thanǎrdi grugravepa jekhe lungi tradigraveciaccedila ando mujaripen kotar interesimagraveta

Si putardo o pućhipen kotar sugraverte o sombutǎripen so ondilo maśkar Baredivaj e 2011qe aj Maj e 2013qe sas jekh durustaqi situagravecia Palal i de-finigravecia opreder lipardi pe durusta so si len jekh ćingaripnasqi situagravecia aj jekh khetano interesipen te barǎrel o zoripen vaśi lenqi implementaciaqe (jekh fenomegraveno so ondǒl andi politikani avlin) numaj śaj te vakeras kotar jekh durust andi kul-turikani avlin ando jekh bivortano ćhand I kultu-

Avtogravere aj Rinćhibǎrne

120

Pedro Aguilera Corteacutes Rromano aktivigravesta somdasno andi European Commission against Racism and Intolerance

(ECRI) maśkar o 2008 aj o 2012 Si avrutno undǎr-no kotar i Fundacioacuten Pere Closa so butǐkerel vaśo siklǎripnasqo ʒamavipen e ćhavenqe aj e ćhajenqe andi Katalugravenia si somdasno kotar o ʒantrikano komitegraveto kotar i projegravekto Romanistan

Katalin Baacutersony Si kinesqi reźisogravera aj ejekutivi-kani direktogravera kotar i rromani komunikaciaqe medienqi or-

ganizagravecia Fondagravecia Romedia kotar Budapest Laqo dokumentarenqo kram Mundi Romani pe rromane komunitegravete kotar sa o sundal lilǎs i Pursak UNESCO vaśi Kulturenqi Rekonziliacia aj sas emitisardo ando buxlikano televiziaqo kanal Duna Television Hungary

Aylin Basaran Siklǒl jekh doktoragraveto pi visuagravelo aj kulturikani akanutni histograveria ando Akanutni Historiaqo

Institugraveto aj si lektogravera ando Siklǒmatenqo Institugraveto vaśe Teagravetro Kigraveno aj Komunikaciaqe Megravedie kotar i Vienaqi Universitegraveta

Ljubomir Bratić Filosogravefo sociagravelo ʒantro undǎr-no e naślǎrdenqe aj freelancer źurnaligravesto Beśel andi Vien aj

lel kotor ando Integrationshaus Wien aj kotar o ʒantrikani grugravepa kotar Romanistan Si avtogravero kotar e monogragravefie Die Zweite Generation Migrantenju-gendliche im deutschsprachigen Raum (1994) aj Politischer Antirassismus Selbstorganisation Histo-risierung als Strategie und diskursive Interventionen (2010) ta editogravero kotar i pustik Landschaften der Tat Vermessung Transformationen und Ambivalen-zen des Antirassismus in Europa (2002) Si somdas-no ando editoriagravelo sombeśipen kotar i revigravesta Kul-turrisse Dinǎs avri lesqo palutno monografikano stugravedio ando 2010 Politischer Antirassismus Selbst-organisation Historisierung als Strategie und dis-kursive Interventionen

Hamze Bytyci Familiaqo maśkarkulturikano terapegraveuta aktor aj baśavip-nasqo profesor Si somdasno

fondatogravero kotar o sombeśipen kotar Amaro Drom eV lel kotor ande varesave organizagravecie ak iniciatigrave-ve maśkar odolenɵe śaj te liparas i kampagravenia ldquoalle bleibenrdquo i Maśkarthemutni Komigravesia vaśo Rroma-no Kinegravema o radiosqo progragravema ldquoRadi Corelrdquo ta i Hildegard Lagrenne Foundation kasqe si vi fonda-togravero Akana tragravedel i organizagravecia RomaTrial eV

Foto

gragravefi

a0 P

atric

k Kwa

sniew

ski

121

Avtogravere

Markus End Si jekh postgradesqo siklǒvno andi Teknikani Universitegraveta kotar Berlin fokusisardo ando

rodlǎripen pe struktugravera aj butǎrimagraveta kotar o ne-vikano antiziganigravesmo aj som-editogravero kotar duj antologravegie so kritikisaren e Antiziganistische Zus-taumlndeqe [e antirromane situagravecienqe] unrast-verlagdeautor_inmarkusend-696

Gilda-Nancy Horvath Lovarikani Rromnǐ biagravendili andi Vien Butǐkerel sar źur-naligravesta ando Volksgruppenre-

daktion (redakciaqo sombeśipen vaśe minorite-tenqe grugravepe) kotar i ORF ande televiziaqe radios-qe aj internetesqe progragraveme aj uzal lel pes e un-dǎripnaccedila aj e politikano aktivismoccedila andi sasti Evrogravepa

Marty Huber Aktivigravesta kotar Lila Tipp jekh undǎripnasqo aj informaciaqo kendro vaśe lesbianigraveste andi

Rosa Lila Villa kerel radio aj lel pes e publikane relacienccedila andi IG Kultur Oumlsterreich

Almir Ibrić Biagravendilo ando Visegrad (Bograves-na) Filosogravefo undǎrno kotar MA 17 (integragravecia) profesor

andi Universitegraveta kotar Vien aj ando Kendro vaśe Sociagravelo aj Maśkarkulturikano Śajnipen kotar i Jo-hannes Kepler Universitaumlt kotar Linz philosophiebuchcom

Patricia Koumlstring Biandilǎs andi Mugravenćen aj beśel andi Vien Si freelancer źur-naligravesta editogravera rinćhibǎrni

tradarni aj moderatogravera ande projegravekte kerde kotar laqo xodutno godorvalipen ando kulturikano poli-tikaqo somtruj keripnasqi organizisarni andi Śukar Dombimatenqi avlin somdasni kotar o edi-toriagravelo sombeśipen kotar Kulturrisse andar o 2002 aj ande palutne vaxta somdasni ando projegravekto Romanistan

Anna Mirga Siklǒvni kotar o doktoragraveto vaśo Sociagravelo aj Kulturikani Antropologravegia andi Universitat

Autogravenoma kotar Barcelogravena (UAB Espagravenia) Diplo-maccedila andi Evropikani Integragravecia aj ande Kompara-tivikane Civilizacienqe Stugravedie Aktivigravesta e Rromen-qe aj e Rromněnqe hakajenqere ko-fundatogravera kotar i Siklǎripnasqi Rromani Asociagravecia ldquoHarangosrdquo (Pogravelska) vi kotar i Ternikani Rromani Asociagravecia ldquoTernikalo XXIrdquo (Espagravenia) Ko-avtogravera kotar o stugravedio xagravenri angleder avridino iquestPerdido en la accioacuten Eva-luacioacuten de los seis antildeos del Plan Integral del Pueblo

122

Gitano en Cataluntildea koordinisardo kotar i Federacioacute drsquoAssociacions Gitanes de Catalunya (FAGiC) aj kotar i Rodlǎripnasqi Grugravepa EMIGRA (Universitat Autogravenoma kotar Barcelogravena Espagravenia) aj finanzisar-do kotar e Open Society Foundations Akana si somdasni ando kotor kotar rromane iniciatigraveve kotar e Open Society Foundations

Radostina Patulova Specialisardi ande kulturikane stugravedie butǐkerel ando phandi-pen maśkar i kulturikani butǐ

o antirazigravesmo aj e migragravecie Si somdasni ande editoriagravelo sombeśimagraveta kotar Kulturrisse ndash Zeits-chrift fuumlr radikaldemokratische Kulturpolitik (kultur risseat) aj migrazine ndash online magazin von migrantinnen fuumlr alle (migrazineat)

Andreacute J Raatzsch Beśel andi Berlin aj andi Buda-pest sar artigravesta siklǎrno aj kurator Kotar 2005 vastelel

ande verver eksibigravecie ando Ugravengro aj maśkarthe-mutne vi ande but artistikane aj kulturikane pro-jegravekte Akana siklǒl o palutno berś kotar o doktoragrave-to andi Uprutni Skogravela kotar Artigraveste Siklǎrne kotar Ugravengro e transdiciplinagravero tesisaccedila ldquoThe Roma Image Studiordquo [Stugravedio pi Rromani Tasvir] raatzschcomwp

Foto

gragravefi

a Ch

ristia

n Unt

erhu

ber

Simone Schoumlnett Biagravendili ando 1972 aj si austri-kani ʒenigraveći Sas kofondadogravera kotar i Ʒenićikani Kulturikani

Asociagravecia andi Agraveustria aj lel kotor andi ʒenićikani transthemutne asociagravecia schaumlft qwant Si freelan-cer lekhavni aj beśel andi Carintia Laqi romagraveni kotar 2010 remondo (Edition Meerauge) mothovel i histograveria buxles biʒangli kotar i ʒenićikani ćel Ando 2012 sas avridini laqi xarni romagraveni Oberton und Underground

Erika Thurner Si profesogravera ando Institugraveto vaśe Politikane ʒantrimagraveta kotar i Leopold Franzensesqi

Universitegraveta andi Innsbruck

123

Rinćhibǎrne

Erika Doucette (germanikanes-anglikanes) Rinćhibǎrel rodlǎrel siklǎrel aj godǐmarel pe koneksiaqe vira-

ma i politigraveka aj e varema maśkar i butǐ aj e kultu-rikane teograverie o varem o ling e seksualitegravete aj pirdal

Nicolaacutes Jimeacutenez Gonzaacutelez (anglikanes-rromanes) Beśel andi Mućamel Alakant Akana siklǒl lesqi doktoragravelo

tegravesis andi sociologravegia po limavipen kotar o antizi-ganigravesmo ando sastipen Si undǎrno ando Rromani Kulturaqo Institugraveto aj andi Autonomikani Federagrave-cia vaśe Rromane Asociacienqe kotar i Valencikani Komunitegraveta thaj profesor-lektor andi Universitegraveta kotar Alkala de Henagraveres Xagravenri angleder sas avridi-ni lesqi siklǎripnasqi pustik vaśi rromani ćhib Sar san iquestCoacutemo estaacutes (2012 Instituto de Cultura Gitana Madrid) Si les eksperiegravencia ando rromano rinćhibǎripen vi andi administrativikani avlin vi andi literaturikani avlin Rinćhibǎrdǎs avtogravere sar o Rajko Djuric o Jose Heredia ja o Santino Spinelli

Marta Malo de Molina (anglikanes-espanikanes) Siklilǎs Geogragravefia aj Histograveria andi Autonomikani Universitegrave-

ta kotar Madrid Kotar 1996 khetanes laqi butǐ sar espanikani rinćhibǎrni vaśe ćhibǎ anglikani itali-kani aj nederlandikani vi kerel teograveria po zoripen po ling pi granigraveca aj raipen thaj vi i implementagravecia kotar varema aj pedagogikane praktigraveke ma-nuśenccedila verver sociagravelo koterenɵar labǎrindoj rod-lǎripen-akciaqe aj sombutǎripnasqe labne Maśkar e titugravele so rinćhibǎrnǎs samalinen pen e butǎ ko-tar GC Spivak Toni Negri Mariarosa Dalla Costa Chin-tao Wu Z Bauman S Žižek F Jameson aj M Davis zenobia-traduccionescom manosinvisiblesnet

ProjektesqemanuśaRomanistan Crossing Spaces in Europe sas jekh khetano projegravekto organizisardo kotar IG Kultur Oumlsterreich (Vien) Roma Kulturzentrum (Vien) Amaro Drom eV (Berlin) ta i Federagravecia e Rromane Asociacienqe kotar Katalugravenia FAGiC (Barcelogravena) ando kvagravedro e programosqe kotar i Evropikani Ugravenia Kultugravera (2007-2013)

126

Amaro Drom eV Berlin

Amaro Drom eVWeichselplatz 8

12045 Berlin (Germagravenia)infoamarodromde

amarodromderomanistan-berlinde

Amaro Drom si jekh ternikani maśkarkulturikani rromani asociagravecia (vi si la gaʒikane somdasne) so sas thanǎrdi ando 2006 kagraveste aresel so e terne oven aktivikane themutne maśkaral o zorǎripen i movilizagravecia i avtoorganizagravecia aj o vastelipen

Amaro Drom implementisarel jekh zoralo rod-lǎripnasqo butǎripen pe rromane kulturikane butǎ andi Berlin Laqi aktivitegraveta si fokusisardi ande avinde pućhimagraveta So aj sar si sinordi i relagravecia maśkar i kulturikani identitegraveta aj o artistikano bu-tǎripen Save śaimagraveta del o kulturikano butǎripen śeral andi avlin kotar o kulturikano maśkaripen aj siklǎripen Save dikhimagraveta si aba ja si ʒamavindoj kotar e rromane komunitegravete kagraveste mujaren pen aj te keren influegravencia ando xatǎripen vi andrutno vi avrikano lenɵar

Amaro Drom organizisardǎ andi Decegravembra e 2011qe andi Berlin ldquoi avindipnasqi butǎrlinrdquo kaj maśkar avrendɵe pućhimagraveta sas thanǎrde e bagraveze kaj te len kotor e rromane khetanimagraveta

127

Projektesqe manuśa

E divagravenura so ule ande verver butǎrlinǎ sas but vastne e khetano ʒamavipnasqe e projektosqere E domba aj e dombinǎ vastelarne ʒamavde lenqe butǎripnasqe propozigravecie aj tematikane godǎ so sas implementisarde kotar e teorikane bagraveze akava evropikano porjektosɵar ande 2012 aj 2013

Kamas te palikerav e manuśenqe aj e organiza-cienqe so lile kotor ando Romanistan

Lith Bahlmann Emese Benkouml Hamze Bytyci Georgel Caldararu Filiz Demirova Emran Elmazi Josefine Geier Veronika Gerhardt Denhart v Har-ling Juumlrgen W Lisken Jonathan Mack Nebojša Marković Slaviša Marković Andreacute J Raatzsch Matthias Reichelt Teodora Tabački Lilo Unger

Hauptstadtkulturfonds Berlin Bundeszentrale fuumlr politische Bildung Oumlsterreichisches Kulturforum ndash Maria Simma-Keller Allianz Kulturstiftung ndash Michael M Thoss SO36 Neue Gesellschaft fuumlr Bildende Kunst eV Senatsverwaltung fuumlr Arbeit

Integration und Frauen Bezirksamt Neukoumllln von Berlin Fachbereich Kultur ndash Dorothee Bienert y Bettina Busse Rroma Aether Klub Theater Galerie Kai Dikhas ndash Moritz Pankok Julia Hartung Diana Botescu Anna Schmitt Merdjan Jakupov Giorgi Ivanov Marius Krauss Alfonso Roman Eugen Bonciog Marin Bonciog Aurel Jurnea Cristi Baza-van Ionut Razvan Caldare Oliver Pietsch Rahim Burhan Ines Busch Prof Ismet Jašarević Dotschy Reinhardt Joschla Weiszlig Demir Jašarević Marika Schmiedt Slobodan Savić Harri Stojka Band Vale-rie Stojka Slobodan Savić Band Dotschy Reinhardt Quartett Diana Arce Gaacutebor Aacutefraacuteny Herlambang Bayu Aji Judit M Horvaacuteth Andraacutes Kaacutellai Henrik Kaacutellai Christoph Muumlller-Hofstede Mayar Nicoubin Nihad Nino Pušija Gyoumlrgy Stalter Norbert Tiha-nics Joacutezsef Choli Daroacuteczi aj Gusztaacutev Nagy

128

FAGiC Barcelona

Federacio dacuteAssociacions Gitanes de CatalunyaCConcilio de Trento 313 ndash despatx 99

08020 Barcelona (Espantildea)Telefon +34 933 05 10 71

Fax +34 933 05 42 05infofagicorg

fagicorg

I FAGIC si i rromane asociacienqi federagravecia kotar Katalugravenja thaj promozisarel e rromane hakaja ta i rromani kultugravera ando akava Autonomikano Khe-tanipen sombutikerindoj zorales e vi pugraveblike vi privagravete institucienccedila Del phiko maśkaravrenɵe ko avtoorganizagravecia e rromane asociacienqe śeral te federǎren lenqe infrastruktugravere aj ande lenqe unzǎripnasqe butǎ

I FAGIC organizisardǎs ando Baredivaj e 2012qe ando pagraverko ldquoCiutadellardquo (Barcelogravena) o festivagraveli Viva la Cultura Gitana (Opre o Rromipen) but butǎccedila save sikavde buxles o rromano dombipen aj i rromani kultugravera Akava festivagraveli sevel te dikhǎvel e artisturen ta e organizacienqe thaj aźutisarel ko biandipen jekh drakhinǎqe somćhivdi kotar e verver vastelarne

I Evropikani Konferegravencia vaśo Dombipen sas somkerdi kotar jekh kram e vakeripnasqo kotar śunde vi ando themesqo vi ando maśkarthemes-qo nivegraveli domba aj dombinǎ so fokusisarde ande

129

Projektesqe manuśa

diskriminagravecia aj razigravesmo ando rromano artistikano butǎripen E vakerne pale penqe ʒenutne ekspe-riegravencie halǎrde e śajutne labne te ʒal intǎl desar e diskriminarne barranga


Pedro Aguilera Corteacutes Moacutenica Aragoneacutes Florian Becht Annabel Carballo Joseacute Corteacutes Araceli del Pino Alba Fernaacutendez Manuel Fernaacutendez Noemiacute Fernaacutendez Antonio Gimeacutenez Joan Gimeacutenez Feli-pe Hernaacutendez Cristoacutebal Laso Anna Mirga Mireia Moneo Isabelle Peris Sauacutel Roas Ana Saacutenchez Joseacute Santos Feacutelix Silva Marie-Ceacuteline Warnier Romaniuml Chaveacute Bulgaria Alma Ziacutengara Los Barro-sos Calabuch Kempo Dankan Barcelona Gypsy Klezmer Orchestra Grupo de flamenco de Joseacute Andreacutes Corteacutes Yiyo Taraful de muzica lautareasca din Craiova Los Viejos Rumberos Harri Stojka Band Francisco Suaacuterez Paco Suaacuterez Gabi Jimeacutenez aj Grupo Matipen

Associacioacute Cultural Gitana de Viladecans Unioacuten Romaniacute Associacioacute Ternikaloacute XXI Associacioacute Gitana Tots els Colors Fundacioacute Privada Pere Closa Associacioacute Socio Cultural Lachoacute Bajiacute Caliacute Associacioacute de Dones Gitanes de Sitges Associacioacute Teatrejoc Associacioacute Gitana de Dones Drom Kotar Mestipen Associacioacute Cultural Monagraverquica de Girona Associacioacute Gitana Catalana Sant Josep Obrer Centre Cultural Gitano La Mina Moviment per la Pau ndash MPDL Associacioacute CAFUNEacute Servei Civil Internacional de Catalunya SOS Racisme Global Humanitaria FECCOM Associacioacute DrsquoArt Venus Fundacioacute Save the Children FORCAT Fundacioacute ARED Metges del Moacuten Veus Gitanes

130

Roma Kulturzentrum Wien

Roma Kulturzentrum WienRotenhofgasse 80-8423

1100 Viena (Austria)Telefon +43 681 10 30 30 96

inforomakultorgromakultorg

O dostipen Roma Kulturzentrum Wien sas thanǎr-do ando 2005 kotar Nenad aj Milorad Marinkovic Lesqi res sas te kerel jekh maladipnasqo than e rromane ternenqe aj pekenqe vi te del lenqe o śaipen te len kotor ande verver kulturikane aj siklǎripnasqe projegravekte O Kendro kamel te del śukar propozigravecie vaśo mesto vaxt e ternenqe aj vi e pekenqe so beśen kotar lenqo biandipen andi Vien ja migrisarde kana sas tikne

O dostipen butǎrel maśkar aver avliněnɵe ando siklǎripen (aźutipen te siklǒn e ćhavenqe) andi kultugravera ando sastipen aj ando butǎripen Vi kerel Lobbying (misalaqe biʒangle thamǎ) Jekh vastni res si o interparuvipen kotar eksperiegravencie aver rromane organzacienccedila andi Agraveustria aj andi Evropikani Ugravenia te federǎras kethanes i situagravecia e Rromenqe aj e Rromněnqe aj o keripen kotar lesqe xodutne butǎ

E projektoccedila Romanistaacuten kamel te laćhǎrel i tasvir pherdi e anglipaćamatenɵar so si pe Rroma aj pe

131

Projektesqe manuśa

Rromnǎ Aver rigaɵe o Roma Kulturzentrum Wien dinǎs aver rromane organizacienqe andi Vien jekh kram e butǎrlinǎqe pe kulturikane antirazistikane butǎrimagraveta


Gabriele Gerbasits Herta Schuster Patricia Koumls-tring Marty Huber Elisabeth Mayerhofer Milorad Marinković Živanka Marinković Svetolik Marinko-vić Katarina Marinković Slobodan Vuksanović Almir Ibrić Maksim Bock Patrick Kwasniewski Ivana Havelka Saša Dobrić Anna Mirga Radiša Barbul Dejan Kolompar Gilda Horvath Danilo Stanković Nenad Marinković Milorad Marinković Stanko Marinković Aleksandar Jovanović Nevena Vilimonović Dragan Petrović Andrija Jovanović Boban Životić Milorad Radosavljević Sladjana Radosavljević Nikola Radosavljević Mile Rado-savljević Milorad Kovacević Dušan Balcojkić Milan Nikolić Ivan Petricević Harri Stojka Milan

Radosavljević Danijel Piler Darko Piler Zoran Radosavljević Dragica Radosavljević Miodrag Jovanović Marina Jovanović Zeljko Ličina Israel Ramirez Sanchez Cristobal Laso Silva Violant Cervera Joseacute Santos Silva Monica Aragones Padi-lla Annabel Carballo Sanja Frkanec Santi ldquoRadio SunakairdquoLena Blank Mercedes Gomez Cortes Herbert Depner Sarai Ferrer Michael Archan Georgel Caldararu

132

IG Kultur Oumlsterreich

IG Kultur OumlsterreichGumpendorfer Straszlige 63b

1060 Viena (Austria)Telefon +43 1 503 71 20Fax +43 1 503 71 20-15

Moacutevil +43 650 503 71 20officeigkulturat

igkulturat

I IG Kultur Oumlsterreich si la laqo kher andi VienAgraveustria thaj undǎrel aj brakhel e politikane-kultu-rikane kamimagraveta e kulturikane projektonqe andi Agraveustria

Laqi śerutni butǐ si te federǎrel e somthana kajte ovel jekh kulturikani aj biumblavdi butǐ andi kul-turikani umal


Lisa Bolyos Ljubomir Bratić Ulli Fuchs Gabi Gerbasits Markus Griesser Marty Huber Andrea Hummer Bernhard Hummer Patricia Koumlstring Patrick Kwaśniewski Nenad Marinković Milorad Marinković Herta Schuster

Daniel Strauszlig Andreacute J Raatzsch Vina Yun Orhan Galjus Usnija Buligović Katalin Barsoacuteny Dragoljub Acković Jožek Horvat Karolina Mirga Vinko Cener Kenan Emini Rudolf Sarkoumlzi Rosa

133

Projektesqe manuśa

Gitta Martl Cornelia Kogoj Nicole Sevik Elisabeth Mayerhofer Gilda-Nancy Horvath Guillermo Ruiz Pascale Didio Frank Priebitz Martin Wassermair aj aktionstheater ensemble

Maogravekar 2011 aj 2013 o projegravekto Romanistan Crossing Spaces in Europe fokusisardǎs pes

ande butǎ vaogravee avtoorganizagravecia thaj ada-vaxtuni kultugravera aj mediaqi buticirc kerde ko-

tar e Rroma andi Evrogravepa Akava publikagrave-cia kigravedel tegravekste kerde ando projegravekto

Pedro Aguilera CorteacutesKatalin Baacutersony

Aylin BasaranLjubomir Bratić

Hamze BytyciMarkus End

Gilda-Nancy HorvathMarty Huber

Almir IbrićPatricia Koumlstring

Anna MirgaRadostina Patulova

Andreacute J RaatzschSimone Schoumlnett

Erika Thurner











5

Ander

Ander


ROMANISTAN 9


1 13








6

2 57








3 89




7

Ander

4 105





8
















9

ROMANISTAN






10







11

Anglilav






12

























kotar akava blog







14


Erika Thurner




15

1










16








17

1










18










19





















20


Markus End





21

1



O keripen



22








23

1

O butǎqo plaćipen




Agoripen


24
















25






tegraveta


















26


Simone Schoumlnett



27

1








28





[R N]




29

1









30










































31

1






32











33

1











34









35

1














36

































Anna Mirga


37

1


Gilda-Nancy Horvath



38











39

1















serviceat [R N]

40












41



























akavaraquo






42


Hamze Bytyci



43

1








44





45

1














(642013)

46










47

1





15 Ibid





48







18 Ibid


49

1









50








51


















i asimilagravecia








52






53

1









54











55

1





56




















58




59

2








60






61

2





62










63

2



3 Ibid p 2f





64








65

2















66








67

2




kaidikhasde

68






69

2

Mundi Romani







70





71

2







72






73

2









74





O avindipen




75

2


Marty Huber



76







77

2





romanosvatoat


78


Aylin Basaran


79

2






80








81

2





82

Alle bleiben1


Marty Huber



83

2






84



















Ugravenia









thamǎ



alle-bleibeninfo

85

2




86



87

2











90



91

3










92












93

3










94














































95

3


Ljubomir Bratić



96







97

3






98







99

3







100































101

3





102





103





















i societegraveta




106






107

4









108









109

4








110










111

4









112











113

4







114




115

4








Te kerel durusta



116









117

4






118





120











Foto

gragravefi

a0 P

atric

k Kwa

sniew

ski

121

Avtogravere













122






Foto

gragravefi

a Ch

ristia

n Unt

erhu

ber





123

Rinćhibǎrne








126








127

Projektesqe manuśa






128

FAGiC Barcelona




fagicorg




129

Projektesqe manuśa





130








131

Projektesqe manuśa





132





igkulturat






133

Projektesqe manuśa












Erika Thurner


6

2 57








3 89




7

Ander

4 105





8
















9

ROMANISTAN






10







11

Anglilav






12

























kotar akava blog







14


Erika Thurner




15

1










16








17

1










18










19





















20


Markus End





21

1



O keripen



22








23

1

O butǎqo plaćipen




Agoripen


24
















25






tegraveta


















26


Simone Schoumlnett



27

1








28





[R N]




29

1









30










































31

1






32











33

1











34









35

1














36

































Anna Mirga


37

1


Gilda-Nancy Horvath



38











39

1















serviceat [R N]

40












41



























akavaraquo






42


Hamze Bytyci



43

1








44





45

1














(642013)

46










47

1





15 Ibid





48







18 Ibid


49

1









50








51


















i asimilagravecia








52






53

1









54











55

1





56




















58




59

2








60






61

2





62










63

2



3 Ibid p 2f





64








65

2















66








67

2




kaidikhasde

68






69

2

Mundi Romani







70





71

2







72






73

2









74





O avindipen




75

2


Marty Huber



76







77

2





romanosvatoat


78


Aylin Basaran


79

2






80








81

2





82

Alle bleiben1


Marty Huber



83

2






84



















Ugravenia









thamǎ



alle-bleibeninfo

85

2




86



87

2











90



91

3










92












93

3










94














































95

3


Ljubomir Bratić



96







97

3






98







99

3







100































101

3





102





103





















i societegraveta




106






107

4









108









109

4








110










111

4









112











113

4







114




115

4








Te kerel durusta



116









117

4






118





120











Foto

gragravefi

a0 P

atric

k Kwa

sniew

ski

121

Avtogravere













122






Foto

gragravefi

a Ch

ristia

n Unt

erhu

ber





123

Rinćhibǎrne








126








127

Projektesqe manuśa






128

FAGiC Barcelona




fagicorg




129

Projektesqe manuśa





130








131

Projektesqe manuśa





132





igkulturat






133

Projektesqe manuśa












Erika Thurner


7

Ander

4 105





8
















9

ROMANISTAN






10







11

Anglilav






12

























kotar akava blog







14


Erika Thurner




15

1










16








17

1










18










19





















20


Markus End





21

1



O keripen



22








23

1

O butǎqo plaćipen




Agoripen


24
















25






tegraveta


















26


Simone Schoumlnett



27

1








28





[R N]




29

1









30










































31

1






32











33

1











34









35

1














36

































Anna Mirga


37

1


Gilda-Nancy Horvath



38











39

1















serviceat [R N]

40












41



























akavaraquo






42


Hamze Bytyci



43

1








44





45

1














(642013)

46










47

1





15 Ibid





48







18 Ibid


49

1









50








51


















i asimilagravecia








52






53

1









54











55

1





56




















58




59

2








60






61

2





62










63

2



3 Ibid p 2f





64








65

2















66








67

2




kaidikhasde

68






69

2

Mundi Romani







70





71

2







72






73

2









74





O avindipen




75

2


Marty Huber



76







77

2





romanosvatoat


78


Aylin Basaran


79

2






80








81

2





82

Alle bleiben1


Marty Huber



83

2






84



















Ugravenia









thamǎ



alle-bleibeninfo

85

2




86



87

2











90



91

3










92












93

3










94














































95

3


Ljubomir Bratić



96







97

3






98







99

3







100































101

3





102





103





















i societegraveta




106






107

4









108









109

4








110










111

4









112











113

4







114




115

4








Te kerel durusta



116









117

4






118





120











Foto

gragravefi

a0 P

atric

k Kwa

sniew

ski

121

Avtogravere













122






Foto

gragravefi

a Ch

ristia

n Unt

erhu

ber





123

Rinćhibǎrne








126








127

Projektesqe manuśa






128

FAGiC Barcelona




fagicorg




129

Projektesqe manuśa





130








131

Projektesqe manuśa





132





igkulturat






133

Projektesqe manuśa












Erika Thurner


| IG Kultur - RROMANES · 2020. 10. 23. · treban ćaćes jekh kritikani analìza. Jekhvaxte,...

Documents

Transcript of | IG Kultur - RROMANES · 2020. 10. 23. · treban ćaćes jekh kritikani analìza. Jekhvaxte,...