Συγκριτκή ανάλυση της σχέσης πολιτικής και ανθρώπινης...

Σχολή Ανθρωπιστικών Σπουδών

Σπουδές στον Ευρωπαϊκό Πολιτισμό

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ 2η Γραπτή Εργασία Ακαδημαϊκού Έτους 2010-2011

“Συγκριτική ανάλυση της σχέσης πολιτικής και

ανθρώπινης φύσης στη σκέψη των Hobbes και

Machiavelli»

Φοιτητής : Λιούμπας Ανδρέας (ΑΜ 55750)

Ρόδος , 06 Δεκεμβρίου 2010

Λιούμπας Α. 1

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

2η Γραπτή Εργασία Ακαδημαϊκού Έτους 2010-2011

«Στη μοντέρνα Ευρωπαϊκή σκέψη, που αρχίζει σταδιακά με την ύστερη Αναγέννηση και

την καθ’ αυτό Νεωτερική εποχή (16ος και 17ος αι), κεντρικής σημασίας αναδεικνύεται η

σχέση ανθρώπινης φύσης και πολιτικής. Ταυτόχρονα εισάγεται ο νέος όρος «κράτος»

[«lo stato»] ως ανεξάρτητου πολιτικού μορφώματος, δηλαδή ως πολιτική κυβέρνηση και

θεσμοθετημένη πολιτική εξουσία με τη δική της δυναμική, ανεξάρτητη των προσώπων

που την εκφέρουν.

Ο Niccolò Machiavelli, σημαντική μορφή της Αναγέννησης, υιοθετεί τον όρο ‘κράτος’

προσθέτοντας μάλιστα και την διάσταση «υποθέσεις του κράτους» έννοια βασική μέχρι

σήμερα. Ως συνέπεια αυτού η πολιτική τίθεται ως ανεξάρτητη της ηθικής. Ο

Machiavelli δεν συγγράφει μία πολιτική επιστήμη αλλά περισσότερο μια πολιτική τέχνη

διακυβέρνησης του κράτους, και της απόκτησης και διατήρησής του, στη βάση των

ψυχολογικών χαρακτηριστικών της ανθρώπινης πολιτικής φύσης, κυβερνώντων και

κυβερνώμενων.

Έναν αιώνα αργότερα, ο Thomas Hobbes – ιδρυτής της μοντέρνας πολιτικής θεωρίας

του κοινωνικού συμβολαίου – ξεκινώντας από μια κατ’ αυτόν επιστήμη της ανθρώπινης

φύσης γενικά, εγείρει μια πολιτική θεωρία νομιμοποίησης της πολιτικής εξουσίας και

υποχρέωσης ως αναπόφευκτο αποτέλεσμα των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της

ανθρώπινης φύσης.

Αναλύσετε συγκριτικά την σχέση πολιτικής και ανθρώπινης φύσης στη σκέψη

των δυο αυτών στοχαστών.»

Λιούμπας Ανδρέας

ΑΜ 55750

2η Γραπτή Εργασία Ακαδημαϊκού Έτους 2010 – 2011

Καθηγήτρια – Σύμβουλος : Φιλιππάκη Ελένη


Περιεχόμενα

Εισαγωγικές παρατηρήσεις. σελ. 3 1. Μακιαβέλι – η απομάκρυνση από την μεταφυσική ηθική και ο κυνικός πολιτικός ρεαλισμός.

-//- 4

1.1 Γενικότητες – ιστορικό υπόβαθρο. -//- 4 1.2 Ο ηγεμόνας – ένα κείμενο πολιτικού ρεαλισμού (;) -//- 6 2. Χόμπς – η θεμελίωση των θεωριών περί κοινωνικού συμβολαίου.

-//- 9

2.1 Γενικότητες – ιστορικό υπόβαθρο. -//- 9 2.2 Λεβιάθαν – οδηγίες για ποιμένες εναντίων λύκων. -//- 11 3. Βίοι Παράλληλοι -//- 14 Συμπερασματικές παρατηρήσεις. -//- 15 Βιβλιογραφία -//- 16

Κατάλογος Χαρτών και εικόνων 1. Εικόνα 1. Ο Ν. Μακιαβέλι. σελ. 4 2. Χάρτης 1. Η Ιταλία το έτος 1500 -//- 5 3. Εικόνα 2. Ο Τ. Χόμπς -//- 9 4. Χάρτης 2. Η Αγγλία το έτος 1600 -//- 10


Εισαγωγικές παρατηρήσεις

Η εργασία αυτή πρόκειται να εξετάσει συνοπτικά τη σχέση πολιτικής και ανθρώπινης

φύσης υπό το πρίσμα δύο συλλήψεων που απέχουν μεταξύ τους έναν αιώνα : της

προσέγγισης του Μακιαβέλι και του Χόμπς. Θα μελετήσουμε αντιστικτικά τις θέσεις των

προαναφερθέντων έχοντας στον πυρήνα της εργασίας μας βασικά κείμενα τους σε

συνδυασμό με κάποιες από τις επικρατέστερες ερμηνευτικές μελέτες.1 Άξονας

ανάπτυξης θα είναι η σχέση ηθικής και πολιτικής. Το εξωτερικό πλαίσιο της μελέτης

ορίζεται από τα ιστορικά συμβάντα της εκάστοτε εποχής με τις μείζονες και ελάσσονες

επιδράσεις τους. Η προσέγγιση μας μπορεί να θεωρηθεί ως «φωτογραφική»2, υπό την

έννοια ότι απομονώνει δυο «στιγμές» στο ιστορικό συνεχές, όμως η διάρκεια της

εξεταζόμενης περιόδου μας υποχρεώνει σε μια αντιμετώπιση των ιστορικών γεγονότων

με μια σύνθετη σύλληψη του χρόνου όπως του Μπρωντέλ3. Πρόθεση μας είναι η

ευσύνοπτη και κατανοητή παρουσίαση των βασικών θέσεων των συγγραφέων καθώς

και μια εξήγηση του γιατί οι απόψεις τους θεωρήθηκαν ρηξικέλευθες. Ο εντοπισμός

κοινών τόπων, στο βαθμό που είναι εφικτός από την περιορισμένη έκταση της έρευνας,

θα αποτελέσει επιπλέον στόχο μας. Η μελέτη μας θα κλείσει με μια σύντομη

συμπερασματικού χαρακτήρα παρουσίαση των βασικών θέσεων που θα έχουμε

εξετάσει.

1 Η κειμενοκεντρική προσέγγιση που επιλέξαμε παρουσιάζει κάποιες ιδιαιτερότητες οι οποίες σχετίζονται με την φύση του γραπτού λόγου. Σχηματικά : ένα φιλοσοφικό κείμενο (όπως κάθε κείμενο) μπορεί να μας ενδιαφέρει γι’ αυτό το οποίο καταθέτει αντικειμενικά και γι’ αυτό που αναζητούμε εμείς μέσα του. Η προβληματική εν προκειμένω ξεκινά από την ίδια τη φύση της γλώσσας, όπως παρατήρησε και ο Bakhtine (Bakhtine,1981: 293-294), αλλά επεκτείνεται στο κείμενο ως σύνολο, το οποίο ο Αντόρνο χαρακτηρίζει ως μια «αινιγματική» οντότητα (Αντόρνο, 1970/2000 : 210-211). Γνωρίζοντας τις δυσκολίες προσπαθήσαμε να τις αντιπαρέλθουμε, αν πετύχαμε θα το κρίνει ο αναγνώστης. Μια επιπρόσθετη δυσκολία σχετίζεται με την ιδιαιτερότητα του αντικειμένου της φιλοσοφίας : στοιχεία που σχετίζονται με αξίες είναι εξαιρετικά δύσκολο να μην παρουσιάζονται υπό το προσωπικό πρίσμα του εκάστοτε μελετητή. Η συγκεκριμένη ιδιαιτερότητα μπορεί να αντιμετωπιστεί με αυτό που ο Habermas ονόμασε “επικοινωνιακή ηθική” (Habermas, 1987: 305-307) και η οποία μπορεί να συνοψιστεί σε μια λέξη : ειλικρίνεια προς τον αναγνώστη ήτοι όχι απεμπόληση των προσωπικών προσεγγίσεων/θέσεων αλλά παρουσίαση, όπου απαιτείται, των προσωπικών θέσεων μας προκειμένου να υπάρχει η δυνατότητα εντοπισμού της υποκειμενικής προσέγγισης. Σε κάθε περίπτωση επιδιώκεται η τήρηση εκ μέρους μας μια στάσης διαλόγου όπως προτείνει ο Bakhtine (Bakhtine,1981: 293-294) 2 Πρόκειται για την φωτογραφική προσέγγιση (snapshot approach) που είχε υιοθετήσει στην ιστορική γεωγραφία ο Pounds (Pounds 2001) αλλά και η Λεοντίδου σε μελέτη της (Λεοντίδου

62009). Η επιλογή της μεθόδου προκύπτει

από την μεγάλη έκταση της εξεταζόμενης περιόδου σε σχέση με την έκταση της εργασίας μας. Η μερική ενσωμάτωση της γεωγραφικής οπτικής (που απαντά στο τι και πού) κρίνεται πώς βοηθά στην ανασύσταση του πλαισίου των κειμένων (βλ υποσημείωση 3) 3 Δηλαδή αποδόμηση του χρόνου σε διάφορους ετερογενείς ρυθμούς (γεγονοτολογικός, συγκυριακός-κυκλικός,

μακρά διάρκεια) προκειμένου να διευκρινιστούν πολλαπλά επίπεδα διατηρώντας ωστόσο μια διαλεκτική ανάμεσα τους προκειμένου να αναχθούν τελικά σε ένα ενιαίο σύνολο (Dosse

22000: 124-125). Η αναγκαιότητα της γνώσης

των ιστορικών συνθηκών προκύπτει από την μέθοδο της εργασίας μας. Το κύριο κομμάτι της μελετά τα κείμενα των στοχαστών. Το κείμενο, για τον εαυτό του, αναγνωρίζεται ως οντότητα αντικειμενική. Προϋπόθεση, συνεπώς για την κατανόησή του είναι η ανασύσταση του πλαισίου μέσα στο οποίο αυτό δημιουργήθηκε. Συνέπεια αυτού είναι ότι η ιστορική κατανόηση του έργου αποτελεί συνθήκη για την οικειοποίησή του.


1. Μακιαβέλι – η απομάκρυνση από την μεταφυσική ηθική και ο κυνικός

πολιτικός ρεαλισμός.

“τα του Καίσαρος τω Καίσαρι και τα του Θεού τω Θεώ” (Κατά Ματθαίον, 22, 21)

1.1 Γενικότητες – ιστορικά στοιχεία. Προσπαθώντας να ανασυστήσουμε – στο μέτρο του εφικτού- το πλαίσιο εντός του

οποίου γράφτηκε ο «Ηγεμόνας» θα ξεκινήσουμε από τα βασικά ιστορικά γεγονότα. Ο

Μακιαβέλι είχε ένα πολυκύμαντο βίο4, σε μια ταραχώδη εποχή, σε ένα μέρος που ήταν

στο επίκεντρο σημαντικών πολιτικών και πολιτισμικών εξελίξεων. Αυτό που σήμερα

είναι η Ιταλία στην εποχή του ήταν μια σειρά πόλεων – κρατών με μικρή εδαφική

επικράτεια και έντονο ανταγωνισμό μεταξύ τους5. Επιπλέον ήταν το κυριότερο πεδίο

σύγκρουσης των Αψβούργων και των Βαλουά (μετέπειτα και των Βουρβόνων).6

Ταυτόχρονα ήταν η κοιτίδα του πολιτιστικού φαινομένου που ονομάστηκε Αναγέννηση.7

Ειδικά η Φλωρεντία, πόλη του Μακιαβέλι, θεωρείται το «πρώτο νεωτερικό κράτος του

κόσμου και τόπος όπου η σκέψη απελευθερώθηκε από θεολογικούς περιορισμούς.8 Ο

Μακιαβέλι υπηρέτησε σε διάφορα υψηλά αξιώματα της Δημοκρατίας αλλά τελείωσε τις

μέρες του ως «ημι-εξόριστος συνταξιούχος» ουμανιστής συγγραφέας στην εξοχή της

Φλωρεντίας.

Εικόνα 1. Ο Ν. Μακιαβέλι Πηγή :

http://www.nndb.com/people/654/000034552/

4 Σχετικά με το βίο, τη μόρφωση και την σταδιοδρομία του Μακιαβέλι βλ ενδεικτικά (Coleman 2006:479-489)

5 (Γαγανάκης 1999: 95) Εδώ βλέπουμε ενδεικτικά ότι το έτος 1500 μεταξύ 4 πόλεων με πληθυσμό άνω των 100.000

κατοίκων οι 3 ήταν ιταλικές (Βενετία, Μιλάνο, Νάπολη). Σημαντική εδώ και η θέση ότι το κέντρο της Ευρώπης μετακινούνταν για μεγάλη περίοδο μεταξύ ιταλικών, κυρίως, πόλεων κρατών (Λεοντίδου

62009 : 62-63). Ιδιαίτερη

σημασία σε ότι αφορά την εργασία μας έχει η αναφορά στην Φλωρεντία. 6 (Ράπτης1999 Α΄τόμος:165-167)

7 (Burns 42006: 100-105) και (Ράπτης1999, Α΄τόμος:124-126) 8 (Λεοντίδου 62009 : 63, Πλαίσιο 3)


Χάρτης 1. Η Ιταλία το έτος 1500. Πηγή: Atlas Periodis Expert (Euratlas 2009).


1.2 Ο ηγεμόνας– ένα κείμενο πολιτικού ρεαλισμού (;)

«{….}mantenere lo stato{….}» Μακιαβέλι, «Ο Ηγεμόνας»

Σε αυτά τα ιστορικά πλαίσια9 γράφτηκε Ο «Ηγεμόνας», ο οποίος σηματοδοτεί το τέλος

της ουμανιστικής παράδοσης της πολυκεντρικής εξουσίας10 και εγκαινιάζει μια αλλαγή

θεμελίωσης της πολιτικής. Η πολιτική θεωρία του «Ηγεμόνα» εδράζεται στο δόγμα ότι ο

ηγεμόνας δεν μπορεί να περιοριστεί στην άσκηση της εξουσίας του από οποιονδήποτε

ηθικό νόμο. Αφετηρία της θέσης του Μακιαβέλι είναι η πεποίθηση του ότι όλοι οι

άνθρωποι είναι εγωιστές οι οποίοι υπακούν στους νόμους και στους ηθικούς κανόνες

μόνο όταν αυτό εξυπηρετεί το ατομικό τους συμφέρον11: {….}γενικά μπορούμε να πούμε

τα ακόλουθα: είναι αχάριστοι, ασταθείς, ψεύτες και υποκριτές, αποφεύγουν τους

κινδύνους, είναι άπληστοι στο κέρδος και, όσο τούς κάνεις καλό, είναι όλοι με το μέρος

σου{….}.»12 Η πίστη του στην φαυλότητα των ανθρώπων τον οδηγεί κατά συνέπεια στο

συμπέρασμα ότι είναι αδύνατον για ένα ηγεμόνα, του οποίου σκοπός είναι τόσο η

εδραίωση/διατήρηση του καθεστώτος όσο και η απόκτηση προσωπικής δόξας13, να

διοικήσει με τρόπο ηθικό διότι θα αποτύχει εξαιτίας της ανηθικότητας των υπολοίπων14

«{….}ένας άνθρωπος που θέλει να κάνει πάντα τον καλό είναι λογικό να καταστραφεί

ανάμεσα σε τόσους κακούς{….}»15

Ο Μακιαβέλι τόλμησε μια αναθεώρηση του αξιακού συστήματος που ο ίδιος είχε

διδαχθεί16 στα πλαίσια της ουμανιστικής παιδείας. Προσπέρασε τόσο τον Κικέρωνα όσο

και τον Σενέκα17 και πρότεινε νέες αρχές18 : «{….}γιατί, αν τα εξετάσουμε όλα καλά, θα

βρεθεί κάτι που να φανεί άξιο και που , αν το ακολουθούσε, θα καταστρεφόταν και κάτι

άλλο που θα φαινόταν ελάττωμα και , ακολουθώντας το, θα πετύχαινε την ασφάλεια και

9 Είναι κρίσιμο για την συνέχεια της μελέτης μας στο σημείο αυτό να υπενθυμίσουμε ότι την περίοδο της Αναγέννησης πραγματοποιήθηκε η ανατίμηση της φύσης. Μια από τις συνέπειες της ήταν η πρόοδος στην φυσική φιλοσοφία η οποία οδήγησε σε ένα νέο κοσμολογικό μοντέλο και μια νέα θεωρία για την κίνηση. Ανατρέποντας το μέχρι τότε κυρίαρχο αριστοτελικό μοντέλο, οδήγησε πρακτικά στην αμφισβήτηση της αναγκαιότητας ύπαρξης του Θεού (έστω και με κεκαλυμμένο τρόπο) ως ρυθμιστικού παράγοντα του σύμπαντος. Αυτό ήταν το πνεύμα της εποχής το οποίο οδήγησε στις ανοιχτά κοσμικές θέσεις του Διαφωτισμού (Κονδύλης

42004: 135-137). Ο Μακιαβέλι τολμά και κάνει τη διαφορά νωρίς, αφού με την σιωπή του σε ότι αφορά την «Θεία τιμωρία» των ανήθικων ηγεμόνων στέλνει ένα ηχηρό μήνυμα (Σκίννερ 2002: 66-67) ενώ αργότερα θα διαπιστώσουμε μια παρόμοια στάση και στον Hobbes (Κονδύλης

42004: 135-137). 10

(Αθανασόπουλος 22008:207), (Coleman 2006:494)

11 (Αθανασόπουλος 22008: 206-207), (Κονδύλης 1984: 124-125), (Σκίννερ 2002: 66). Εδώ να παρατηρήσουμε ότι η συγγραφή του «Ηγεμόνα» δεν έγινε προς όφελος κάποιας αφηρημένης υψηλής ιδέας υπηρεσίας προς την πολιτική επιστήμη αλλά με απώτερο – ιδιοτελή – σκοπό την αξιοποίηση του Μακιαβέλι από την νέα εξουσία των Μεδίκων (Σκίννερ 2002 : 42-43) γεγονός που έμμεσα μας υπενθυμίζει τη βασική του πεποίθηση περί εγωισμού των ανθρώπων. 12

(Μακιαβέλι 22

2009:92) 13 (Σκίννερ 2002 : 66) 14

(Coleman 2006:488-489), (Σκίννερ 2002 : 66-67), (Κονδύλης 1984: 146-147) 15 (Μακιαβέλι 222009:67) 16

(Coleman 2006:488-489) 17 (Σκίννερ 2002 : 63-65) 18 (Μακιαβέλι 222009:86-88)


την ευημερία του».19 Οι νέες αρχές που εισήγαγε προορίζονταν να αναπτύξουν αυτό

που ο ηγεμόνας χρησιμοποιούσε προκειμένου να κατακτήσει και να διατηρήσει την

εξουσία του και να αντιπαλέψουν την τυχαιότητα : να χτίσει τη virtu και να

προσεταιριστεί/χειραγωγήσει/εκμεταλλευτεί τη fortuna. Αυτό το καταφέρνει με ένα

κυνικό αλλά εντελώς πρακτικό χειρισμό. Συνδέοντας την virtu με τη fortuna ορίζει ως

περιεχόμενο της πρώτης ότι δύναται να εκμεταλλευτεί ή αντιπαλέψει κάθε εύνοια ή

δυσμένεια της δεύτερης.20 Πρόκειται φαινομενικά για μνημείο καιροσκοπισμού και για

«ηθική ευελιξία» που φθάνει στα όρια της ανηθικότητας21 : «{….}Και γι' αυτό πρέπει να

έχει μια ψυχή διατεθειμένη να στρέφεται όπως τον σπρώχνουν οι άνεμοι της τύχης και οι

αλλαγές των καταστάσεων και, όπως είπαμε παραπάνω, να προτιμά το καλό, αν μπορεί,

αλλά να ξέρει να γυρνά στο κακό, όταν είναι ανάγκη{….}».22 Πίσω όμως από την

φαινομενική ανηθικότητα υπάρχει η πραγματική, κατά τον Μακιαβέλι, αξία που πρέπει

να προστατευτεί – το κράτος23. Είναι ο πυρήνας του έργου του, αριστοτεχνικά δομημένο

στρώμα, στρώμα πάνω από αυτή την ιδέα – προϊόν της ουμανιστικής παιδείας του. Δεν

τίθεται θέμα ηθικού σχετικισμού αλλά πρόκειται για μια διαφορετική μορφή ηθικής, μια

ηθική που επαναπροσδιορίζει το καλό και το κακό με μέτρο «το συλλογικό δικαίωμα του

stato στην επιβίωση».24

Δεν πρόκειται συνεπώς για ένα έργο που προτρέπει σε ανήθικη συμπεριφορά παρά τα

εξωτερικά χαρακτηριστικά του. Ίσως και ο ίδιος να είχε προβλέψει ή και επιδιώξει ένα

τέτοιο αποτέλεσμα – μια επιφανειακή ανάγνωση που θα ξεσήκωνε αντιδράσεις:

«{….}Γιατί οι άνθρωποι γενικά κρίνουν περισσότερο αυτό που φαίνεται παρά αυτό που

κανείς κάνει γιατί όλοι μπορούν να δουν, λίγοι όμως καταλαβαίνουν{….}».25 Η ηθική

πρέπει να έχει ένα σημείο αναφοράς – σε κάθε εποχή και υπό διαφορετικές συνθήκες

επαναπροσδιορίζεται και ανανεώνεται. Ο Μακιαβέλι δεν στρέφεται εναντίον των

θεμελιωδών ηθικών αξιών και αυτό γίνεται σαφές με το παράδειγμα του Αγαθοκλή26 τον

οποίο θεωρεί επιτυχημένο ηγεμόνα αλλά όχι άριστο άνδρα.

Η θέση του σχετικά με τον επαναπροσδιορισμό των ηθικών αξιών τότε θεωρήθηκε

ανατρεπτική αλλά ο χρόνος δικαίωσε την επιλογή του. Η συζήτηση για την σχέση ηθικής

19 (Μακιαβέλι 222009:88) 20

Ο Κονδύλης, έχοντας μελετήσει και χρησιμοποιώντας αποσπάσματα από το σύνολο του έργου του Μακιαβέλι έχει πραγματοποιήσει μια εκτενή ανάλυση των εννοιών της virtu, fortuna, necessita, ευκαιρία, βλ (Κονδύλης 1984: 126-131) Η αναπαραγωγή του κειμένου σε αυτή την εργασία δεν κρίνεται σκόπιμη διότι ξεφεύγει από το σκοπό που θέσαμε εξαρχής δηλ την εξέταση της σχέσης ηθικής – πολιτικής στον «Ηγεμόνα». Οι πληροφορίες που περιέχονται στις σελίδες που παραπέμψαμε εξαντλούν την μεθοδολογική προσέγγιση του Μακιαβέλι στο σύνολο του έργου του. 21 (Coleman 2006:488-489), (Σκίννερ 2002 : 68-69), (Κονδύλης 1984: 147) 22

(Μακιαβέλι 22

2009:98) 23 (Coleman 2006:492-493), (Σκίννερ 2002 : 80) 24

(Coleman 2006:490-492) 25 (Μακιαβέλι 222009:98) 26 (Μακιαβέλι 222009:54-56)


και πολιτικής είναι πάντα ανοικτή. Επιλέγουμε στο σημείο αυτό να ρίξουμε μια γέφυρα

στο παρόν για να δείξουμε τη συνεχή αναζήτηση και τα διαρκώς επικαιροποιημένα

ερωτήματα που προκύπτουν σε κάθε εποχή. Παραθέτουμε ένα επιλεγμένο απόσπασμα

από σύγχρονες συζητήσεις, σκόπιμα αποκομμένο από το υπόλοιπο της δημοσίευσης,

το οποίο αναδεικνύει ακριβώς τη σχέση ηθικής – πολιτικής στη διαχρονικότητα της :

«{….}Το ανθρωπιστικό στοιχείο δεν αρκεί για να ασκηθεί εξωτερική πολιτική, η

ελεημοσύνη δεν αρκεί για να ασκηθεί κοινωνική πολιτική ούτε ο αντιρατσισμός για να

ασκηθεί μεταναστευτική πολιτική.

Όχι βέβαια γιατί το ανθρωπιστικό στοιχείο, ο αλτρουισμός ή ο αντιρατσισμός δεν είναι

ηθικά αναγκαίοι, αλλά γιατί δε θα επαρκούσαν πολιτικά, ούτε θα μπορούσαν να

επιλύσουν μόνοι τους οποιοδήποτε κοινωνικό πρόβλημα{….}»

(Φιλοσοφικό περιοδικό Cogito, Ιούλιος 2004, τεύχ. 01, Βάσω Κιντή, "Ηθική και πολιτική",

σ. 006, Στέλιος Βιρβιδάκης, "Τι μπορεί να σημαίνει "ηθικοποίηση της πολιτικής"; σ. 009.)


2. Χόμπς – η θεμελίωση των θεωριών περί κοινωνικού συμβολαίου.

«{….}Είναι λοιπόν φανερό ότι όσο οι άνθρωποι ζουν χωρίς μια κοινή εξουσία που θα τους κρατούσε όλους υποταγμένους, βρίσκονται σε κατάσταση πολέμου. Και μάλιστα αυτός ο πόλεμος είναι πόλεμος των πάντων εναντίον πάντων{…}» (Hobbes, T. Λεβιάθαν, εκδ Γνώση, Αθήνα 2006, σ.195)

2.1 Γενικότητες – ιστορικά στοιχεία.

Ο Χόμπς είχε την –αμφίβολη – τύχη να ξεκινήσει τη ζωή του τη χρονιά που η Ανίκητη

Αρμάδα βούλιαξε στα ανοιχτά της Αγγλίας, να ζήσει προφυλαγμένος μακριά από τα

πεδία των θρησκευτικών πολέμων της ηπειρωτικής Ευρώπης και να πεθάνει σε βαθιά

γηρατειά. Είχε και την ατυχία να ζήσει από τον “χρυσό αιώνα” της Αγγλίας μέχρι την πιο

ταραγμένη περίοδο: το τέλος της Βασίλισσας που βάφτισε μια εποχή αλλά και την

πτώση του Οίκου των Στιούαρτ ταυτόχρονα με την έναρξη του Εμφύλιου που θα

οδηγούσε τη χώρα στο χείλος της καταστροφής27 – μια περίοδος αυτοεξορίας στην

Γαλλία για τον ίδιο. Υπάρχει όμως ένα σημαντικό επιστημονικού χαρακτήρα στοιχείο

που δεν πρέπει να παραβλέπουμε : η εποχή που έζησε ο Χόμπς ήταν η περίοδος του

Διαφωτισμού28 και ο ίδιος, παρότι αδύναμος σε υγεία, υπήρξε ένας δυνατός νούς που

σπούδασε, αφοσιώθηκε στην καθαρότητα των μαθηματικών και στην ευκλείδεια

γεωμετρία.

Εικόνα 2. Ο Τ. Χόμπς.

Πηγή : http://www.iep.utm.edu/hobmoral/#H2

27 (Ράπτης1999 Α΄τόμος:167-169,191—193,) 28

Δεν θα αναπαράγουμε εδώ όλες τις πλευρές των επιστημονικών αλμάτων της περιόδου του Διαφωτισμού αλλά θα υπενθυμίσουμε πώς ο Χόμπς ήταν, μεταξύ άλλων, σύγχρονος του Κέπλερ, του Γαλιλαίου, του Bacon και του Καρτέσιου. Ήταν λοιπόν μάρτυρας της Επιστημονικής Επανάστασης στην οποία συνεισέφερε και ο ίδιος.


Χάρτης 2. Η Αγγλία το έτος 1600. Πηγή: Atlas Periodis Expert (Euratlas 2009).


2.2 Λεβιάθαν – οδηγίες για ποιμένες εναντίων λύκων.

Μάρτυρας και συνοδοιπόρος των προαναφερθέντων ιστορικών και επιστημονικών

γεγονότων ο Χόμπς, ποτισμένος με την επιστημονική νοοτροπία της εποχής,29

προσπάθησε να θεμελιώσει ένα πολιτικό σύστημα που θα εδράζονταν στην νέα θεωρία

της κίνησης.30 Η ουσία της καινοτόμου θεωρίας του μπορεί να συνοψιστεί ως εξής : Το

σύμπαν αποτελείται από ποιοτικά αδιαφοροποίητη ύλη – σωματίδια σε αδιάκοπη

κίνηση – εντός του οποίου εντάσσεται και ο άνθρωπος ως αυτόματο. Πρόκειται περί

μιας μηχανής που φέρει την πηγή της κίνησης εντός της. Η κίνηση ισοδυναμεί με την

επιθυμία και ύψιστη επιθυμία είναι η συνέχιση της κίνησης – ύψιστος φόβος είναι η

παύση της κίνησης.31 Σε αυτό το σύμπαν – στερημένο από άλλες αξίες – κάθε αυτόματο

αναγνωρίζει ως καλό ότι συνεισφέρει στη συντήρηση του και όλα εξηγούνται με όρους

κίνησης. Αποτέλεσμα αυτού είναι η ανθρώπινη λογική δυνατότητα να περιορίζεται στην

υπολογιστική δυνατότητα ενώ η βούληση θεωρείται το αποτέλεσμα της σύγκρουσης

των επιθυμιών – στην πράξη η υπερίσχυση της ισχυρότερης επιθυμίας.32 Πρόκειται για

ένα κρίσιμο σημείο διότι με αυτή την ερμηνεία εισάγεται μια ντετερμινιστική αντίληψη της

ανθρώπινης συμπεριφοράς – προστιθέμενη στην μηχανιστική αντίληψη της φύσης του.

Αυτή η θεώρηση επιδρά επί της αντίληψης του για την ελευθερία του ανθρώπου. Ο

άνθρωπος κατά τον Χόμπς είναι ελεύθερος όταν μπορεί να κάνει ότι επιθυμεί

(ορμώμενος από την αιτιακά προκαθορισμένη του βούληση) μη παρεμποδιζόμενος

από εξωτερικά αίτια.33

Με δεδομένη την παραπάνω θέση σχετικά με το σύμπαν και τον άνθρωπο μπορούμε

να προχωρήσουμε σε μια προσέγγιση της ηθικής του θεωρίας. Για τον Χόμπς η ηθική

ήταν ο τρίτος κλάδος της φιλοσοφίας και είχε ως αντικείμενο το φυσικό δίκαιο.34 Και

λογικά ξεκινά εξετάζοντας τους φυσικούς νόμους στην φυσική κατάσταση, η οποία για

τους ανθρώπους είναι μια κατάσταση ελευθερίας και ισότητας:35 «Η φύση έχει κάνει σε

τέτοιο βαθμό τους ανθρώπους ίσους ως προς τις ικανότητες του σώματος και του

νου,{….}».36 Η ερμηνεία που δίνει σχετικά είναι πώς τα άτομα δεν διαθέτουν κανόνες

που να καθορίζουν τις μεταξύ τους σχέσεις και επιπλέον κινδυνεύουν εξίσου να

29 (Βαλλιάνος 22008:63) 30 (Μολύβας 2000: 109). Σχετικά με ζήτημα της κίνησης βλ και παραπάνω υποσημ. 9 και για επιπρόσθετες πληροφορίες (Βαλλιάνος

22008:52-53,56-57)

31 (Μολύβας 2000: 109)

32 (Μολύβας 2000: 109) 33

(Μολύβας 2000: 110). Γενικά στην ντετερμινιστική παράδοση δεν υπάρχει αντίφαση μεταξύ αιτιακού καθορισμού της βούλησης και ελευθερίας του ανθρώπου βλ (Μολύβας 2000: 110) 34

(Tuck χ.ε : 76) 35 (Μολύβας 2000: 110) 36 (Hobbes, 2006: 193)


απολέσουν τη ζωή τους.37 Σε αυτό το περιβάλλον πρωταρχική επιθυμία είναι η

απόκτηση δύναμης προκειμένου να μεγιστοποιηθούν οι πιθανότητες επιβίωσης: «Ο

λογικότερος τρόπος {….} μέχρι που να πάψει να διακρίνεται κάποια άλλη δύναμη ικανή

να τον θέσει σε κίνδυνο {….}»38

Είναι προφανές ότι έτσι δημιουργείται μια κατάσταση αέναης έντασης η οποία οδηγεί

όλους εναντίον όλων και κανείς δεν μπορεί ούτε να νοιώσει ασφαλής αλλά ούτε και να

παραιτηθεί από τον αγώνα. Ο τρόπος για την έξοδο από αυτό το τέλμα είναι αυτό που ο

Χόμπς καθόρισε ως την πολιτική θεωρία του : η παραχώρηση των φυσικών

δικαιωμάτων σε τρίτο πρόσωπο, κάτω από την πίεση των φυσικών νόμων: «{….}Ο

ορθός Λόγος προβάλλει τους κατάλληλους όρους για ειρήνη, έτσι ώστε οι άνθρωποι να

οδηγηθούν σε συμφωνία. Αυτοί οι όροι αποκαλούνται, αλλιώτικα, Νόμοι της

Φύσης,{….}»39 έναντι του ανταλλάγματος της ειρήνης:40 «{….}Είναι λοιπόν φανερό ότι

όσο οι άνθρωποι ζουν χωρίς μια κοινή εξουσία που θα τους κρατούσε όλους

υποταγμένους, βρίσκονται σε κατάσταση πολέμου{….}».41 Οι νόμοι στους οποίους

αναφέρεται προκύπτουν από τη λογική που κυριαρχεί στην φυσική κατάσταση :

«{….}τον πρώτο και θεμελιακό νόμο της φύσης, δηλ. την επιδίωξη και διατήρηση της

ειρήνης{…}», «{….}ο δεύτερος νόμος: ένας άνθρωπος πρέπει να είναι πρόθυμος{….}

επέτρεπε και στους άλλους έναντι του εαυτού του{….}», «{….}τρίτος νόμος που ορίζει ότι

οι άνθρωποι οφείλουν να τηρούν τις συμβάσεις τους. {….}».42

Εδώ τελειώνει η ηθική και αρχίζει η πολιτική θεωρία του: ο τρίτος – ο εγγυητής - είναι ο

κυρίαρχος. Αυτός που εγγυάται την τήρηση των όρων ενός συμβολαίου το οποίο όμως

δεν δεσμεύει τον ίδιο ενώ δεσμεύει (στην πράξη πρόκειται για αυτοδέσμευση μπροστά

στον κίνδυνο του αφανισμού και του χάους) απόλυτα τα υπόλοιπα συμβαλλόμενα μέρη.

Σχηματικά μιλώντας αναφερόμαστε στον κυρίαρχο ως το απολυταρχικό κράτος και ως

μέλη την κοινωνία.43 Σχετικά με την παραχώρηση των δικαιωμάτων και την σύναψη του

συμβολαίου γράφει σχετικά : «{….}Κάθε φορά. που κάποιος απεμπολεί ή μεταβιβάζει το

δικαίωμα του, προσδοκά είτε ότι κάποιο δικαίωμα θα μεταβιβασθεί κατ' ανταπόδοση σ'

37

(Μολύβας 2000: 110) 38 (Hobbes, 2006: 194) 39

(Hobbes, 2006: 198) 40 (Μολύβας 2000: 111) 41

(Hobbes, 2006: 195) 42 (Hobbes, 2006: 213) 43 (Μολύβας 2000: 111)


αυτόν, είτε κάποιο άλλο αγαθό{….}»44 και συνεχίζει «{….}Η αμοιβαία μεταβίβαση

δικαιώματος είναι το λεγόμενο συμβόλαιο.»45

Με βάση αυτούς τους όρους και τις συνθήκες φτάνει ο Χόμπς στην κρίσιμη στιγμή που

συνάπτεται το «συμβόλαιο» : «{….}Ο τρόπος είναι ο εξής: όλοι εκχωρούν ολόκληρη την

δύναμη και την ισχύ τους σ' έναν άνθρωπο{….}»46 και κατόπιν «{….}

Εξουσιοδοτώ{….}Ο φορέας αυτού του προσώπου ονομάζεται κυρίαρχος και καθώς

λέγεται διαθέτει κυρίαρχη εξουσία. Εκτός από αυτόν όλοι οι υπόλοιποι είναι

υπήκοοι{….}»47

Το σημείο κρίνεται κατάλληλο για να δούμε τι πέτυχε ο Χόμπς και γιατί κρίνεται

πρωτότυπο. Σκοπός του ήταν μια νέα πολιτική επιστήμη, θεμελιωμένη στη λογική με

στόχο την εδραίωση της κοινωνικής ειρήνης και ευταξίας.48 Ήταν ο πρώτος που έδωσε

ένα ορισμό τόσο του όρου «Κοινωνικό Συμβόλαιο» όσο και των συνθηκών και των

προϋποθέσεων υπό τις οποίες κάτι τέτοιο κρίνεται απαραίτητο. Το στοιχείο που τον

καθιστά ακόμη πιο ριζοσπαστικό είναι ότι η πολιτική θεωρία του απεμπολεί την ηθική,

τίθεται στην υπηρεσία του κράτους επειδή μόνο εκείνο μπορεί να εγγυηθεί την ασφάλεια

των ατόμων.49

44

(Hobbes, 2006: 202) 45 (Hobbes, 2006: 202), Είναι σημαντικό εδώ να παρατηρήσουμε την «χειρουργική» επιμονή του Χόμπς στην διευκρίνιση των εννοιών βλ (Στυλιανού 2006: 34-35) 46 (Hobbes, 2006: 241) 47

(Hobbes, 2006: 241-242) 48 (Στυλιανού 2006: 78-79) 49 (Στυλιανού 2006: 80-81)


3. Βίοι παράλληλοι.

Στο σημείο αυτό θα εστιάσουμε στα κοινά σημεία Μακιαβέλι – Χόμπς. Τόσο ο Μακιαβέλι

όσο και ο Χόμπς είχαν στην κορυφή των προτεραιοτήτων τους την κοινωνική ειρήνη και

ευταξία. Και οι δυο είχαν βιώσει περιόδους αναρχίας και αταξίας και γνώριζαν από

προσωπική πείρα τα δεινά που αυτή επιφέρει. Επίσης και οι δυο ήταν πεπεισμένοι για

την φαυλότητα της ανθρώπινης φύσης – ο Μακιαβέλι το δέχονταν ως γεγονός και ο

Χόμπς δόμησε μια θεωρία για να το εξηγήσει. Το ζήτημα και για τους δυο ήταν τι πρέπει

να γίνει προκειμένου να μην προκύπτουν τέτοιες καταστάσεις. Και οι δυο έκριναν πώς

οι συμβατικές θεωρίες και τα μέχρι τότε ηθικά συστήματα δεν επαρκούσαν για κάτι

τέτοιο. Αντιπαρήλθαν το πρόβλημα ο μεν Μακιαβέλι πρακτικά – επιστρατεύοντας την

πείρα χρόνων διπλωματίας και μελέτης ιστορίας – εισάγοντας μια νέα αξιακή κλίμακα,

θέτοντας στην κορυφή το κράτος και ανατρέποντας όλη την μεσαιωνική πολυκεντρική

εξουσιαστική παράδοση. Ο Χόμπς ως μαθηματικός ανέλυσε εξαντλητικά το πρόβλημα,

έφτιαξε μια συνεκτική όσο και ρηξικέλευθη θεωρία περί φύσης του Σύμπαντος και του

Ανθρώπου και κατόπιν εισήγαγε την ιδέα περί κοινωνικού συμβολαίου ως μόνη

αξιόπιστη λύση στο πρόβλημα που εντόπιζε η θεωρία του.


Συμπερασματικές παρατηρήσεις

“…οι προσπάθειες να δοθούν απαντήσεις στα φιλοσοφικά ερωτήματα μένουν συχνά ατελέσφορες, γιατί αυτά είναι έτσι διατυπωμένα, που να προϋποθέτουν διανοητικές δυνατότητες που πραγματικά δεν έχουμε. Αν χαμηλώναμε τους τόνους μας και αναδιατυπώναμε τα ερωτήματα με λιγότερο φιλόδοξες αξιώσεις, θα μπορούσαμε ίσως να αναμένουμε πιο θετικά αποτελέσματα”.

(Λ. Βίτγκενσταϊν, Φιλοσοφικές έρευνες, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 1977, σ. 309)

Πραγματοποιήσαμε μια εξαιρετικά συνοπτική περιήγηση στο χώρο και στο χρόνο

προκειμένου να εξετάσουμε δυο σημαντικούς πολιτικούς διανοητές – φιλόσοφους οι

οποίοι στην εποχή τους εισήγαγαν ρηξικέλευθες απόψεις στην πολιτική σκέψη και

πρακτική. Οι απόψεις τους για την σχέση της ηθικής με την πολιτική αναθεώρησαν όλη

τη μέχρι εκείνη τη στιγμή υφιστάμενη σκέψη – ενίοτε προκαλώντας αντιδράσεις.

Αυτό που έδειξε ο Μακιαβέλι είναι πώς νέα προβλήματα απαιτούν νέες λύσεις και πώς

μια ηθική κηδεμονία της πολιτικής μπορεί να είναι ευκταία αλλά ενίοτε πρέπει να

εξετάζουμε την ιεραρχία των αξιών με βάση το αγαθό που καλούμαστε να

προστατέψουμε – η ευελιξία και η προσαρμογή είναι αρετές.

Ο Χόμπς εισήγαγε την ιδέα πώς η επίτευξη ενός υψηλού στόχου – όπως η κοινωνική

ειρήνη – απαιτεί την παραχώρηση των ελευθεριών σε μια υπερεξουσία η οποία θα δρά

ως εγγυητής. Η ηθική διάσταση εδώ περιορίζεται στην τήρηση των όρων ενός

«συμβολαίου». Και οι δύο απέρριψαν την ιδέα μιας μεταφυσικής ρυθμιστικής αρχής – ο

μεν Μακιαβέλι «σιωπά εκκωφαντικά» ενώ ο Χόμπς αναφέρεται μόνο στο φυσικό νόμο.

Τελικά και οι δύο, δεχόμενοι την αδυναμία της ανθρώπινης φύσης (είτε εξηγώντας την

είτε όχι) πρότειναν τρόπους για να αντιπαρέλθουν το πρόβλημα. Σε ότι αφορά πιθανή

σύνδεση με το σήμερα θα μπορούσαμε να παρατηρήσουμε – μένοντας πιστοί στον

Μακιαβέλι και στην προσαρμογή στο πνεύμα των καιρών - πώς, μολονότι εκχωρήσεις

δικαιωμάτων, μετριασμός ελευθεριών και συγκέντρωση εξουσιών δεν είναι άγνωστες,

αλλα ταυτόχρονα δεν είναι και επιθυμητές, οι συνθήκες έχουν αλλάξει και ο Λεβιάθαν

του Χόμπς συνειρμικά φέρνει στο νου το εξής απόσπασμα, με το οποίο θα κλείσουμε :

«Η λέξη ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ εξακολουθούσε να υπάρχει στη Νέα Ομιλία, αλλά δεν μπορούσε

να χρησιμοποιηθεί παρά σε φράσεις όπως «ο δρόμος είναι ελεύθερος» ή «θα είμαι

ελεύθερος από τις τρεις ως τις πέντε»

Τζώρτζ Όργουελ, 1984,εκδ. Κάκτος, Αθήνα, 1978, σελ 298.


Βιβλιογραφία

Aθανασόπουλος, Κ., 2008 (2η Έκδοση). Φιλοσοφία στην Ευρώπη (τόμος Α΄): Η φιλοσοφία στην Ευρώπη από τον 6ο έως τον 16ο αιώνα, ΕΑΠ, Πάτρα Αντόρνο, Τ. 1970/2000. Αισθητική θεωρία, Αλεξάνδρεια, Αθήνα Bakhtine, M. 1981. The Dialogic Imagimnation by M.M. Bachtine, trans C. Emerson and M. Holquist, Austin University of Texas Press Burns, E. M., 2006 (4η Έκδοση). Ευρωπαϊκή ιστορία. Ο Δυτικός Πολιτισμός : Νεότεροι Χρόνοι, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη. Γαγανάκης, Κ., 1999. Κοινωνική και οικονομική ιστορία της Ευρώπης, ΕΑΠ, Πάτρα. Coleman, J., 2006. Ιστορία της πολιτικής σκέψης (τόμος Β΄): Από τον Μεσαίωνα μέχρι την Αναγέννηση, εισαγ.-επιμ. Π. Βαλλιάνου, μτφρ. Γ.Χρηστίδη, Αθήνα: Κριτική. Dosse, F., 2000. Η ιστορία σε ψίχουλα, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο. Habermas, J. 1987. Theorie de l’agir communicationnel ( tome 2): Critique de la raison fonctionnaliste (traduit de l’allemand par J.M. Ferry), Paris, Fayard Hobbes, T. 2006. Λεβιάθαν ή ύλη, μορφή και εξουσία μιας εκκλησιαστικής και λαϊκής πολιτικής κονότητας, Αθήνα, Γνώση. Hobbes, T. 2008. Στοιχεία Δικαίου: Η ανθρώπινη φύση στο Δρόσος, Δ. (επιμ.) Αρετές και συμφέροντα. Η βρετανική ηθική σκέψη στο κατώφλι της νεωτερικότητας, Σαββάλας, Αθήνα. Λεοντίδου, Λ., 2009 (6η Έκδοση). Αγεωγράφητος Χώρα. Ελληνικά είδωλα στις επιστημολογικές διαδρομές της Ευρωπαϊκής Γεωγραφίας, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα. Μακιαβέλι, Ν., 1984. Έργα (τόμος Α΄), Κάλβος, Αθήνα Μακιαβέλι, Ν., 2009 (22η έκδοση). Ο ηγεμόνας, Πατάκη, Αθήνα. Μολυβάς, Γ., 2000. Φιλοσοφία στην Ευρώπη (τόμος Β΄) Η εποχή του Διαφωτισμού (17ος -18ος αιώνας) Pounds, G. 1990/2001 (μτφρ). Ιστορική Γεωγραφία της Ευρώπης (τόμος Β΄): Η μοντέρνα Ευρώπη, ΕΑΠ, Πάτρα. Ράπτης, Κ., 1999. Γενική Ιστορία της Ευρώπης (τόμος Α΄) : Γενική Ιστορία της Ευρώπης από τον 6ο έως τον 18ο αιώνα , ΕΑΠ, Πάτρα. Σκίνερ, Κ., 2002. Μακιαβέλι, Νήσος, Αθήνα Tuck, R., x.ε. Χόμπς. Όλα όσα πρέπει να γνωρίζετε, Το Βήμα/Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα. Στυλιανού, Α., 2006. Θεωρίες του κοινωνικού συμβολαίου. Από τον Γκρότιους στον Ρουσσώ, Πόλις, Αθήνα.

Σημείωση :

Οι βιβλιογραφικές πηγές των επιγραμμάτων, τα οποία υπάρχουν σε κάποια

επιμέρους τμήματα της εργασίας, αναφέρονται κάτω από τα επιγράμματα

και δεν έχουν συμπεριληφθεί στην βιβλιογραφία της.

Συγκριτκή ανάλυση της σχέσης πολιτικής και ανθρώπινης...

Documents

Transcript of Συγκριτκή ανάλυση της σχέσης πολιτικής και ανθρώπινης...