ივ ჯავახიშვილის ... Goca.pdf · 1 ივ....
Transcript of ივ ჯავახიშვილის ... Goca.pdf · 1 ივ....
1
ივ. ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო
უნივერსიტეტი
ხელნაწერის უფლებით
გოჩა ომარის ძე სირბილაძე
აპოპტოზის როლი და მისი მოდულაცია იმუნური პასუხით
განპირობებული ღვიძლის მსუბუქი დაზიანების დროს
14.00.36_ალერგოლოგია და იმუნოლოგია
დ ი ს ე რ ტ ა ც ი ა
ბიოლოგიის მეცნიერებათა კანდიდატის
სამეცნიერო ხარისხის მოსაპოვებლად
სამეცნიერო ხელმძღვანელი
მედიცინის მეცნიერებათა დოქტორი
თინათინ ილარიონის ასული ჩიქოვანი
თბილისი
2006
2
Sinaarsi
Semoklebebis nusxa ...................................................................................................................4
Sesavali.................................................................................................................................................5
I Tavi - literaturis mimoxilva.........................................................................12
1.1 imunuri pasuxiT ganpirobebuli RviZlis dazianebis meqanizmebi .........12
1.2 apoptozis roli RviZlis normalur funqcionirebaSi ................................277
1.3 kaspazebis roli apoptozSi ....................................................................................................... 36
1.4 apoptozis modulacia Terapiuli saSualebebiT ............................................... 400
II Tavi - sakvlevi masala da meTodebi......................................................... 45
2.1 RviZlis imunuri dazianebis eqsperimentuli modeli....................................... 45
2.2 histomorfologiuri meTodi .................................................................................................... 45
2.3 RviZlSi apoptozis Sefaseba imunohistoqimiuri (TUNEL)LmeTodiT ...45
2.4Aazotis oqsidisa da glutaTion reduqtazas atiurobis gansazRvra
........................................................................................................................................................................................46
2.5 hepatocitebis gamoyofa da maTi mitoqondriuli aqtiurobis
Seswavla tetrazoliumze dafuZnebuli kolorimetriuli MTT testiT
........................................................................................................................................................................................47
2.6 hepatocitebis kaspazebis aqtiurobis gansazRvra................................................48
2.7 ALT-s gansazRvris speqtrometriuli meTodi .......................................................... 48
2.8 masalis statistikuri damuSaveba........................................................................................49
III Tavi - sakuTari gamokvlevis Sedegebi .................................................. 50
3.1 plaferoni lb-s zegavlena Con-A inducirebuli msubuqi hepatitis
dros sisxlSi alaninaminotransferazas Semcvelobasa da RviZlSi
ganviTarebul morfologiur cvlilebebze........................................................................ 50
3.2 Con-A inducirebuli msubuqi hepatitis dros RviZlsa da sisxlSi
mimdinare oqsidaciuri procesebis maCveneblebis modulacia
imunomodulatorebiT ............................................................................................................................... 59
3.3 Con-A inducirebuli msubuqi hepatitis dros RviZlSi kaspazebis
aqtiuroba da maTi modulacia imunomodulatorebiT .............................................64
3
3.4 eqsperimentuli msubuqi hepatitis dros hepatocitebis apoptozuri
cvlilebis Seswavla imunohistoqimiuri meTodiT........................................................67
IV Tavi – sakuTari Sedegebis ganxilva........................................................ 67
daskvnebi .............................................................................................................................................................. 833
praqtikuli rekomendaciebi.................................................................................................................84
literaturis sia........................................................................................................................................... 85
4
Semoklebebis nusxa
dnm/rnm – dezoqsi/ribonukleinis mJava
kaspaza – apoptosis mwarmoebeli cisteinuri proteaza
ALT – alaninaminotransferaza
Apaf-1 – adapteri proteinis apoptozuri proteaz-gamaaqtiurebeli faqtori-1
ATP - adenozintrifosfati
Bcl-2 – B-ujreduli leikemiis proteini
Bid, Bak, Bax – Bcl-2 ojaxis proapoptozuri wevrebi
CD – diferencirebis klasteri
Con-A – konkanavalin-A (bunebrivi mitogeni)
CTL – citotoqsiuri A limfocitebi (bunebrivi mitogeni)
GalN – d-galaqtozamini
GSH – glutaTioni
GVHD - transplantanti maspinZlis winaaRmdeg” daavadeba
FADD - FAS-asociirebuli sikvdilis domeni
FAS – simsivnis nekrozis gaqtoris ojaxSi Semavali II tipis transmembranuli
proteini
HBV - hepatitis B virusi
HCV - hepatitis C virusi
ICAM – ujredSorisi adheziuri molekula
IFN – interferoni
IL – interleikini
HbsAg - hepatitis B virusis zedapiruli antigeni
iNOS - inducibeluri azotis oqsidis sinTetaza
LPS – lipopolisaqaridi (endotoqsini)
MHC - histoSemTavseblobis mTavari kompleqsi
NF-kB - birTvis transkripciuli faqtori kappa-B
NK - bunebrivi kilerebi /imunuri ujredebi/
NO - azotis oqsidi
NOS - azotis oqsidis sinTetaza
RIP – receptorTan urTierTmoqmedi proteini
ROS – reaqtiuli Jangbadis saxeobebi
TNF – citokin simsivnis nekrozis faqtoris jgufis warmomadgenelbi
TGF - simsivnis zrdis faqtori
VCAM – sisxlZarRvovani adheziuri molekula
5
Sesavali
problemis aqtualoba
medicinis ganviTarebis mniSvnelovani tempebis miuxedavad,
XXI saukunis dasawyisSi virusuli hepatitebi kvlav mZime da
globalur problemad rCeba. jandacvis msoflio organizaciis
monacemebiT virusuli hepatitiT daavadebulTa raodenoba
ganuxrelad matulobs da miliardze mets Seadgens. ufro metic,
sxvadasxva saxis hepatitiT dedamiwis mosaxleobis TiTqmis mesamedi
aris an odesme iyo inficirebuli. msoflioSi yovelwliurad am
daavadebiT an misi garTulebiT 2 mln-mde adamiani iRupeba.
saqarTveloSi 2004 wels virusuli hepatitebis (B da C) 1000-
mde axali SemTxveva dafiqsirda. aRsaniSnavia, rom B hepatitis
SemTxvevaSi mwvave mimdinareoba aRiniSneboda daavadebulTa 64%-Si,
xolo qronikuli – 35%-Si, maSin roca C hepatitis dros faqtiurad
naxevarze meti (daaxloebiT 55%) qronikuli iyo. ufro metic,
saqarTvelos mosaxleobis 5-7% hepatitis sxvadasxva virusis
matarebelia.
B da C hepatitis virusebiT dainficireba organizms ori
mTavari saSiSroebis winaSe ayenebs: erTi mxriv, daavadebis
fulminanturi mimdinareobis SemTxvevaSi (RviZlis koma, elviseburi
hepatiti) maRali letaluri gamosavali (90% letalurad
mTavrdeba), meores mxriv ki, procesis qronizacia, rac sabolood
RviZlis cirozis an hepatoceluluri karcinomis ganviTarebiT
mTavrdeba. hepatitis elviseburad mimdinareobas adgili aqvs B da D
hepatitebis virusiT erTdroulad dainficirebis 80%-Si.
msoflios wamyvani hepatologiuri centrebis monacemebiT,
HBV infeqciis fulminanturi mimdinareobis saSiSroeba
inficirebulTa 80%-Si SeiniSneba (Grob et al., 1998). msoflio
jandacvis organizaciis monacemebiT, daaxloebiT 2 miliard
6
adamians gadatanili aqvs B hepatiti, xolo 350 milionze meti HBV
mtarebelia, qronikul mtarebelTa 25%-Si ki daavadeba RviZlis
kibos ganviTarebiT mTavrdeba (Alter, 1995). msoflioSi RviZlis
kiboTi yovelwliurad 1 milionze meti adamiani iRupeba. qronikuli
HBV infeqciis persistentobis erT-erTi mizezi isaa, rom
inficirdeba hepatocitebis 100% da ar xdeba maTi mocileba.
mwvave virusuli hepatitis gadatanis Semdeg
gamojanmrTelebis procesi didxans mimdinareobs. es gansakuTrebiT
exeba C hepatits, romelic yvelaze rTuli mimdinareobiT
xasiaTdeba. msoflio jandacvis organizaciis monacemebiT, C
hepatitiT msoflioSi 300 milioni adamiania inficirebuli,
romelTagan 130 milioni am virusis qronikuli mtarebelia. C
hepatiti SemTxvevaTa 70-80%-Si ganicdis qronizacias da amaTgan 50-
%-s cirozi uviTardeba. ufro metic, zogjer qronikuli hepatitis
diagnostireba ar xdeba da daavadeba mxolod cirozis stadiaze
gamovlindeba. sakmaod xSirad C hepatitis mqone pacientebs
axasiaTebT “cru gamojanmrTeleba”, roca sisxlis bioqimiuri
analizebi normaSi modis (Scheuer et al, 1990). es fenomeni SeiZleba
gagrZeldes ramdenime Tvidan ramdenime wlamdec ki. amitom arc Tu
usafuZvlod mas simZimis mixedviT Sidss adareben. yovelive zemoT
Tqmulidan gamomdinare, virusuli hepatitebis mkurnalobas Zalian
didi mniSvneloba aqvs.
aracitopaTiuri virusebiTa (HBV, HCV) da autoimunuri
geneziT gamowveuli hepatitebis dros RviZlis dazianebis
meqanizmebi sabolood garkveuli ar aris, Tumca masSi T ujreduli
imunuri pasuxis ganmsazRvreli roli dReisaTvis dasabuTebulia
(Ando et al., 1997). adekvaturi imunuri pasuxi praqtikulad
gamoricxavs qronikuli hepatitis ganviTarebis Sanss. susti
imunuri pasuxis SemTxvevaSi daavadebis mwvave faza msubuqad,
xSirad usimptomod mimdinareobs, rac SesaZloa procesis Semdgom
7
qronizacias da hepatoceluluri karcinomis an cirozis
ganviTarebas ganapirobebdes.
RviZlis funqcionirebis SenarCunebaSi gadamwyveti
mniSvneloba apoptozis saSualebiT virusiT inficirebuli
ujredebis swraf da droul mocilebas eniWeba. janmrTel
organizmSi mkvdari ujredebi swrafad Cainacvleba mitozis gziT
warmoSobili axali ujredebiT, anu organoebSi ujreduli
homeostazi narCundeba, maSin roca mwvave dazianebis dros Warbi
da/an xangrZlivi apoptozi RviZlis funqciisa da reperfuziis
moSlis mizezi xdeba. Warbi apoptozi aRiniSneba mwvave virusuli,
alkoholuri hepatitebis, RviZlis qolestazuri daavadebis,
vilsonis daavadebisa da “transplantanti maspinZlis winaaRmdeg”
daavadebisTvis (GVHD). meores mxriv, virus-inficirebuli
hepatocitebis apoptozis deficiti mutirebuli genebis matarebeli
ujredebis mocilebis moSlasa da ujredebis usazRvro
gamravlebas iwvevs, rac gamudmebuli anTebis pirobebSi RviZlisa
da naRvlsadeni sistemis simsivneebis ganviTarebas uwyobs xels.
aqedan gamomdinare, sxvadasxva paTologiis dros RviZlis qsovilSi
apoptozis mainhibirebeli Tu mastimulirebeli preparatebi
potenciurad Zlieri Terapiuli saSualebebi SeiZleba gaxdes.
virusuli hepatitebis paTogenezidan gamomdinare, zogierTi
avtori virusuli hepatitebis samkurnalod upiratesobas
imunotropul da antioqsidaciur praparatebs aniWebs (Zein et al., 1998;
Schwarz, 1996; d.metreveli, 1999; d. pavliaSvili, 1999). aRniSnuli
faqtis gaTvaliswinebiT sainteresoa iseTi imunomamodulirebeli
Tvisebis mqone preparatebis Seswavla, rogoricaa plaferoni lb.
plaferoni lb Seqmnilia samedicino bioteqnologiis
institutSi profesor vladimer baxutaSvilis mier. mas rogorc
imunomamodulirebeli, ise anTebis sawinaaRmdego, antiiSemiuri da
antioqsidaciuri Tvisebebi gaaCnia (T. Ciqovani, 1997; d. WavWaniZe,
1999; r. ruxaZe, 1999; m. gongaZe, 2004). garda amisa, dadginda, rom
8
plaferoni lb-s gamoyeneba RviZlis sxvadasxva paTologiis dros
RviZls metaboluri da morfologiuri cvlilebebis
ganviTarebisgan icavs (m. faSalaSvili, 1995; d.pavliaSvili, 1999;
Rukhadze et al., 1998; Chikovani et al., 1999). ufro metic, Seswavlilia
plaferoni lb-s antiapoptozuri Tvisebac (WoWua da sxv., 2006).
preparatis hepatoproteqtoruli moqmedebis zusti meqanizmi ki
dRemde ucnobia.
yovelive zemoTTqmulidan gamomdinare, mizanSewonilad
CavTvaleT, Segveswavla apoptozis roli Con-A inducirebuli
msubuqi hepatitis eqsperimentul modelSi da masze
imunomamodulirebeli preparatebis gavlena.
yovelive zemoT Tqmulidan gamomdinare, mizanSewonilad
CavTvaleT, Segveswavla apoptozis roli Con-A inducirebuli
msubuqi hepatitis eqsperimentul modelSi da masze
imunomodulatorebis moqmedebis meqanizmi.
kvlevis mizani da amocanebi
kvlevis mizans eqsperimentuli msubuqi hepatitis dros
RviZlSi ganviTarebuli apoptozuri cvlilebebisa da masze
imunomodulatorebis gavlenis Seswavla warmoadgenda.
aRniSnuli miznis misaRwevad Semdegi konkretuli amocanebis
gadawyveta daisaxa:
1. Con-A-inducirebuli msubuqi hepatitis eqsperimentuli
modelis SemuSaveba (konkanavalin A-s dozis SerCeva
transaminazebis donis cvlilebiT);
2. imunomodulatorebis (plaferoni lb, deqsametazoni) gavlenis
Seswavla Con-A inducirebuli msubuqi hepatitis dros
plazmaSi transaminazebis aqtivobaze;
9
3. Con-A inducirebuli msubuqi hepatitis dros kaspazebis (3, 8)
aqtiurobisa da maTze imunomodulatorebis gavlenis
Seswavla;
4. imunomodulatorebis gavlenis Sefaseba Con-A inducirebuli
msubuqi hepatitis dros RviZlSi ganviTarebul histologiur
cvlilebebze;
5. imunomodulatorebis gavlenis Seswavla Con-A inducirebuli
msubuqi hepatitis dros sisxlSi ganviTarebuli oqsidaciuri
procesebis maCveneblebze (oqsidanturi da antioqsidanturi
sistemis Sefaseba).
kvlevis mecnieruli siaxle
winamdebare naSromSi pirvelad dadginda, rom msubuqi
formis hepatitis dros RviZlSi Zlierdeba kaspaza 3 da 8-T
warmoebuli apoptozi.
dadginda, rom imunomodulatorebis gamoyeneba Con-A-
inducirebuli msubuqi hepatitis dros RviZls icavs paTologiuri
cvlilebebis ganviTarebisagan. amasTanave, plaferoni lb RviZlis
qsovilSi ganviTarebuli cvlilebebis swraf aRdgenas
uzrunvelyofs.
pirvelad iqna naCvenebi, rom msubuqi hepatitis dros
Pplaferoni lb zrdis kaspazebis 3, 8 aqtiurobas da amiT xels
uwyobs dazianebuli ujredebis mocilebas apoptozis gziT.
dazianebuli ujredebis moSoreba ki, Tavis mxriv, aRkveTs
daavadebis qronizaciis SesaZleblobas.
naSromis praqtikuli Rirebuleba
winamdebare naSromis Sedegebma gamoavlina plaferoni lb-s
proapoptozuri Tviseba da cxadyo misi moqmedebis zogierTi
molekuluri meqanizmi, rac safuZvlad daedeba mis gamoyenebas
10
aramarto mwvave virusuli hepatitebis, aramed, RviZlis qronikuli
infeqciis dros.
dacvaze gamotanili ZiriTadi debulebebi
msubuqi hepatitis eqsperimentul modelSi plaferoni lb-s
gamoyeneba aCqarebs RviZlSi regeneraciuli procesebis
ganviTarebas.
plaferoni lb-s gamoyeneba Con-A-inducirebuli msubuqi
hepatitis eqsperimentul modelSi zrdis hepatocitebSi
kaspazebis (3 da 8) aqtiurobas RviZlis normaluri morfo-
funqciuri mdgomareobis aRdgenis periodSi.
plaferoni lb eqsperimentis sxvadasxva vadaze sisxlSi
azotis oqsidis Semcvelobaze gansxvavebulad moqmedebs.
eqsperimentuli msubuqi hepatitis dros imunomodulatorebis
gamoyeneba sisxlSi glutaTionreduqtazas dones
aregulirebs.
naSromis aprobacia
disertacia aprobirebulia saqarTvelos mecnierebaTa
akademiis samedicino bioteqnologiis institutSi biomedicinisa da
bioteqnologiis ganyofilebebis gafarToebul sxdomaze 2006 wlis
3 maiss. disertacia rekomendirebulia sajaro dacvisaTvis.
disertaciis ZiriTadi debulebebi moxsenebulia
I saerTaSoriso konferencia _ “samedicino reabilitacia da
raitTerapia” (Tbilisi, 20-24 ivnisi, 2006).
disertaciis moculoba da struqtura
disertacia warmodgenilia nabeWdi teqstis 101 gverdze.
Seicavs Sesavals, literaturis mimoxilvas, masalisa da meTodikis
11
aRweras, sakuTar gamokvlevebs, kvlevis Sedegebis analizs,
daskvnebs, praqtikul rekomendaciebs da gamoyenebuli literaturis
sias. naSromi gaformebulia 2 sqemiT, 1 cxriliT, 6 diagramiT da 13
suraTiT. literaturis sia warmodgenilia 185 dasaxelebiT (maT
Soris 10 qarTulenovani da 175 inglisurenovani wyaroTi).
12
I Tavi - literaturis mimoxilva 1.1 imunuri pasuxiT ganpirobebuli RviZlis dazianebis
meqanizmebi
dReisaTvis hepatitebis gamomwvevi ramdenime virusia cnobili.
hepatitis virusi pirdapiri citopaTiurobiT ar gamoirCeva (Lok et al.,
2001). aqedan gamomdinare, hepatocitebis lizisi organizmis imunuri
pasuxis siZlierezea damokidebuli (Dudley et al., 1972). autoimunuri
genezisa da aracitopaTiuri virusebiT (HBV, HCV) gamowveuli
hepatitebis dros RviZlis dazianebas T ujreduli reaqcia
ganapirobebs. virusuli etiologiis RviZlis dazianebis dros
ujred-damokidebuli imunuri pasuxi mniSvnelovan rols TamaSobs
hepatocelularuli nekrozisa da imunopaTogenezuri meqanizmebis
ganviTarebaSi. cnobilia, rom RviZlis mwvave dazianebas
paTologiuri apoptozi ganapirobebs (Gremion et al., 2004; Kountouras et
al., 2003). apoptozis defeqtma ki SeiZleba avTvisebiani
transformacia, virusuli latenturi mimdinareoba da autoimunuri
daavadebebi gamoiwvios (Solary et al., 1996).
virusuli hepatitebis dros RviZlis qsovilSi saerTo
histologiuri cvlilebebi viTardeba. kerZod, damaxasiaTebeli
niSania RviZlis mwvave anTeba da qronizaciis SemTxvevaSi
fibrozuli gadagvareba. anTebiTi procesebis dros xSirad xdeba
RviZlSi limfocitebiT infiltracia, hepatocitebis masiuri
nekrozi, romelsac Tan erTvis leikocituri da histocituri
reaqcia (Adams et al., 1989).
13RviZlis dazianeba
mwvave qronikuli
citokinebi, oqsidaciuri stresi
hepatocitebi stelaturi ujredebi
nekrozi apoptozi fibrozi
RviZlis funqciuri ukmarisoba
sqema #1. apoptozis sqematuri roli RviZlis daavadebebis ganviTarebaSi
masiuri fulminanturi nekrozis dros mTeli acinusi
ziandeba. RviZli zomaSi mcirdeba. nekrozis farTo gavrcelebisas
adgili aqvs qsovilis nekrozs SemaerTebelqsovilovani xarixebis
SenarCunebiT. am nekrozs “mastoidurs” uwodeben. Sedegad,
sabolood SeiZleba cirozi ganviTardes. xSirad mas nawiburis
ganviTareba sdevs Tan.
hepatocelularuli dazianeba umetes SemTxvevaSi gamowveulia
ara uSualod damazianebeli agentis, aramed im anTebis ujredebis
mier, romlebic stresis qveS myofma hepatocitebma moizides (Ando et
al., 1997). RviZli kritikul organoa adamianis sxva simsivnebis drosac.
hepatocelularuli karcinoma msoflioSi erT-erTi yvelaze
gavrcelebuli mzardi sixSiris simsivnia. garda amisa, RviZli
metastazis gamo sxva simsivnebis umravlesobis samiznecaa.
14
hepatocelularuli karcinoma metad axlos dgas qronikul
hepatitTan da cirozTan, rac regeneraciis dros zrdis kontrolis
meqanizmebSi momxdar cvlilebebze miuTiTebs. es ki, Tavis mxriv,
nawilobriv citokinebis moqmedebis Sedegia da RviZlis
karcinogenezSic SeiZleba hqondes adgili.
normalur hepatocitebs sxvadasxva citokinis (interleikin-1
alfas (IL-1), interleikin-1 betas (IL-1), simsivnis nekrozis
faqtoris (TNF), IL-6-is) receptorebi gaaCnia. garda amisa, RviZlis
ujredebis umetesobas, rogoricaa kupferis ujredebi, hepatocitebi,
da limfocitebi, citokinebis sinTezisa an maTze reagirebis unari
Seswevs. amdenad, RviZli citokinebis rogorc mTavar mwarmoebels,
ise maT gamanadgurebels warmoadgens. amis gamo, RviZlis daavadebis
mravali tipi citokinebis metabolizmis regulirebis moSlas
ukavSirdeba. RviZlis daavadebis mizezisda mixedviT, ramdenime
infeqciuri, arainfeqciuri da metaboluri agenti citokinebis
gamomuSavebis mTavar stimulebs SeiZleba warmoadgendes.
mwvave virusuli hepatitebis dros izrdeba IL-6, TNFα, IL-1 da
IL-2 koncentraciebi, romlebsac aqvT pro-anTebiTi da citotoqsiuri
efeqti (Bertoletti et al., 2003). qronikuli HBV-s dros IL-2 da TNFα-s
Semcveloba mcirdeba da izrdeba IL-1 da IL-2R done. qronikuli
HCV-s dros ki IL-2R izrdeba, xolo IL-2 da IFNγ mcirdeba.
hepatitebis dros gazrdili virusuli replikacia ROS-
damokidebuli birTvis transkrifciis faqtor kappa-B-s
gamonTavisuflebas iwvevs (Schwarz, 1996). mwvave virusuli
hepatitebis dros IL-1α, IL-1β, IL-6 da TNFα-s done izrdeba (Tsutsui et al.,
2003), dabalia lipiprotein(α)-s done (Geiss et al., 1996).
imunuri pasuxi virusis eliminaciaSi udides rols TamaSobs,
rac damtkicebuli iqna mwvave B da C hepatitebs Seswavlisas. mwvave
B hepatitis mimdinareoba HBV-s mimarT citotoqsiuri T-
limfocitebis (CTL) poliklonuri pasuxiT xasiaTdeba, rac ar
15
SeiniSneba qronikuli B hepatitiT daavadebulebSi. dadgenilia, rom
daavadebis gamosavali HBV-specifiur CTL pasuxzea damokidebuli
(Rehermann, 1996).
mwvave B hepatitis dros HBV-s oligopeptidebi ukavSirdebian
maspinZlis ujredebis MHC I klasis molekulebs da
transportirdebian ujredis zedapirze. aseT ujredebs T-
limfocitebi aRmoaCenen da anadgureben (Kakimi et al., 2000). Tu ar
moxda virusis eliminacia, procesi qronikul xasiaTs iRebs. mwvave
B hepatitis keTilsaimedo mimdinareobis dros imunuri sistema
virusis eliminacias uzrunvelyofs manam, sanam ujredis genomSi
virusis genomis saboloo integracia moxdeba. HBV infeqciis
imunopaTogenuri meqanizmebis ganviTarebaSi erT-erTi mniSvnelovani
roli citokinebs ekuTvnis. isini imunuri sistemis modulacias
axdenen da pirdapiri antivirusuli moqmedeba gaaCniaT (Missale et al.,
1995). mwvave B hepatitis fulminanturi mimdinareobis dros
momatebulia IL-1, IL-2, IL-6 da TNFα (Webster et al., 2000; Missale et al., 1995).
normaSi hepatocitebi gamoyofen ujredSorisi adheziis molekula-1-
is (ICAM-1) Zalian mcire raodenobas, rac aRmoCenili iqna
imunopaTologiurad. ICAM-1-is Warbi eqspresia ujredebze RviZlis
anTebiTi dazianebis mauwyebelia, rasac xels uwyoben IL-1β, TNFα,
IFNγ da endotoqsini (Satoh et al., 1996). B hepatitis dros
inducirebuli periferialuri sisxlis mononukleuri ujredebis
sikvdili SeiZleba IL-12 heterodimeris da IL-10-is eqspresiis
anormalurobasTan iyos dakavSirebuli (Ji et al., 2001). garda amisa,
hepatitis B virusi zrdis iNOS-is transkrifcias ujredul
kulturebSi (Amaro et al., 1999). unda aRiniSnos, rom mwvave B
hepatitis dros periferiuli sisxlis mononukleuri ujredebis
spontanuri porliferaciis matebis fonze am ukanasknelTa pasuxi
mitogenur stimulaciaze daTrgunulia, rac limfocitebisa da
16
monocitebis funqciuri aqtivobis daqveiTebiT aris gamowveuli (d.
pavliaSvili 1999).
virusis persistencia SesaZloa damokidebuli iyos T
ujredebis specifiur defeqtTan, romelic HBV antigenis
gamocnobas uSlis xels (Zheng et al., 2004). rogorc zemoT aRvniSneT,
qronikuli hepatitebis dros ganviTarebuli imunuri pasuxi sustia.
Tu qronikuli B hepatitis dros imunuri pasuxi Zalian sustia,
maSin RviZlis dazianebac naklebia an saerTod ar aRiniSneba,
xolo virusi replikacias agrZelebs RviZlis normaluri funqciis
fonze. aseTi avadmyofebi “janmrTeli” matareblebi xdebian. amas
gansakuTrebuli mniSvneloba aqvs leikemiiT daavadebulTaTvis,
Tirkmlis ukmarisobis an gadanergili organos mqone pirTaTvis,
imunosupresuli mkurnalobis qveS myofi pacientebisTvis, SidsiT
daavadebulTaTvis, axalSobilebisTvis. maT RviZlSi sakmao
raodenobiT HBsAg-ia aRmoCenili, miuxedavad, imisa, rom ar
arsebobs hepatocelularuli nekrozi. Tu ujred-damokidebuli
imunuri pasuxi ufro gamoxatulia, maSin hepatoceluluri nekrozi
viTardeba, magram es pasuxi sakmarisi ar aris virusis
eliminaciisaTvis, sabolood ki qronikuli hepatiti viTardeba
(Dudley et al., 1972).
ase rom, B hepatitis gamosavali humoruli da ujreduli
imunitetis mdgomareobiT ganisazRvreba.
virusiT infiltrirebuli hepatocitebis lizisis
SeuZlebloba mravali meqanizmiT aixsneba. igi SeiZleba
dakavSirebuli iyos supresoruli T ujreduli funqciis
gaZlierebasTan, citotoqsiuri limfocitebis (kilerebis)
defeqtTan an ujredis membranaze antisxeulebis blokirebasTan.
qronikuli B hepatitis dros antigeniT gaaqtivebuli
leikocitebi citokinebs gamoimuSaveben da xdeba araspecifiuri
imunuri pasuxis gacema. aRniSnuli citokinebi moicavs
17
interferonsac. organizmi infeqcias interferonis produqciiT
pasuxobs, rac 2 efeqts iZleva: enzimebis (mag: 2’5’-
adeniladsinTataza) lokaluri stimulacia, romlis saSualebiTac
virusis dnm-is replikacia inhibirdeba, da imunuri pasuxis
stimulacia, romelic citotoqsiuri limfocitebis da NK
ujredebis aqtivaciiT xorcieldeba (Ratajczak, 1993). zogierT
SemTxvevaSi daqveiTebulia interferonis produqcia, rac
hepatocitebis membranaze adamianis I klasis leikocituri antigenis
eqspresias uSlis xels. aqtiuri HBV infeqciis dros RviZlSi
lokalurad producirdeba IFNγ, IL-1da TNFα. (Tsutsui et al., 2003).
SesaZloa, es anTebis araspecifiuri gamovlineba iyos. am dros
aRmoCenilia agreTve IL-2, IL-4, IL-5-is matriculi rnm-ebi. analizebma
cxadyo, rom IFNγ-s absoluturi done mimarTulia RviZlis mZime
anTebiTi procesis korelaciisken (Shindo et al., 1996).
qronikuli hepatitis dros gamomwvevi virusis mimarT susti
imunuri pasuxi viTardeba (Jeroen et al., 2005). aRsaniSnavia, rom
imunuri reaqciebi am dros hepatocitebis membranis
komponentebisaken aris mimarTuli. amasTanave, naCvenebia ujreduli
imunuri pasuxi hepatocitebis antigenebis mimarT. aRniSnuli
imuniteti gaaqtiurebuli limfocitebiT da mononukleuri
ujredebiT xorcieldeba. qronikuli hepatitebis dros
gaaqtivebuli ujredebis mier gamoTavisufldeba citokinebi,
romlebic inicireben wamyvan kaskadur reaqciebs, rac paTologiis
aRmofxvrisaken aris mimarTuli (Streetz et al., 2001). IL-1β hepatocitebis
Fas–damokidebuli apoptozis supresias axdens. es ki kaspaza 3-is
supresiiT xorcieldeba, romelic apoptozis kontrols axdens
(Takehara et al., 1999). IL-2 aaqtiurebs NK ujredebs, romlebsac
hepatocitebis apoptozi da nekrozi SeuZliaT gamoiwvion (Blom et al.,
1999).
18
1989 wels C hepatitis virusis identifikacia moxda.
statistikuri monacemebiT, msoflios donorTa 0.01-2%-is sisxli C
hepatitiT aris inficirebuli (Alter et al., 1995), xolo im pirebs,
romlebsac hemotransfuzia mravaljeradad utardebodaT,
SemTxvevaTa 10-15%-Si anti-HCV gamouvlindaT (Makris et al., 1990). HCV-
inficirebuli nemsiT Cxvletisas avaddeba 3-10% (Mitsui et al,. 1992).
aSS-Si narkomanTa 40% mwvave C hepatitiT aris daavadebuli
(saerTo Spricebis gamoyenebis gamo), xolo did qalaqebSi mcxovreb
narkomanTa 28%-s infeqciidan 2 wlis Semdeg sisxlSi anti-HCV
antisxeulebi aReniSneba. fiqroben, rom sqesobrivi gziT C
hepatitiT inficirebis albaToba umniSvneloa (Bresters et al., 1994).
agreTve naklebad aRiniSneba virusis vertikalurad gadacemis
SemTxvevebic. misi sixSire im SemTxvevaSi matulobs, roca dedis
sisxlSi HCV–is rnm aris momatebuli (Ohto et al., 1994).
aRsaniSnavia, rom HCV virusi cirkulirebs RviZlsa da
sisxlSi, xolo sxeulis sxva nawilebSi igi ar moipoveba. virusi
gamoirCeva Zlieri rezistentulobiT garemo pirobebisadmi da
daRvrili sisxlis gamSral laqebSi TveobiT cxovrobs (Liang et al.,
2000).
C hepatiti ufro xSirad usimptomod mimdinareobs da
daaxloebiT 70-80%-Si qronikul xasiaTs iZens. e.i. mwvave C hepatiti
inficirebulTa mxolod mcire nawilSi aRiniSneba.
C hepatitis gamomwvevi virusis organizmSi moxvedra
procesSi sxvadasxva imunuri stimulis CarTvas ganapirobebs (Lauer
et al., 2001). izrdeba IL-2, IL-6, IL-10 da IFNα done (Mihm et al., 1997),
matulobs alaninaminotransferazas Semcveloba, irRveva oqsidant-
antioqsidanturi sistema, rac lipidebis zeJanguri Jangvis
gaaqtivebasa (Paradis et al., 1997) da oqsidaciuri stresis ganviTarebas
uwyobs xels (Mutlu-Tarkoglu et al., 1997). Tavisufali radikalebis
momateba glutaTionis da malondialdehidis gaaqtiurebas iwvevs
19
(Farinati et al., 1996), yovelive zemoT Tqmuli ki xels uwyobs RviZlis
dazianebas da fibrozis ganviTarebas. HCV-is rnm-is sisxlSi
inficirebidan 1-2 kviris Semdeg aRmoCndeba (Thimme et al., 2001). HCV
hepatitis dros RviZlis ujredebis dazianebaSi did rols
TamaSobs Fas sistema (Hiramatsu et al., 1994). Fas aris ujredebis
zedapiruli proteini, romelic iwvevs apoptozs (Mita et al., 1994).
msoflioSi RviZlis cirozis da postransfuziuli hepatitis
ganviTarebis mizezad SemTxvevTa 90%_Si C hepatiti gvevlineba
posttransfuziuli da sayofacxovrebo gziT HCV-inficirebulTa
gamokvleviT dadginda, rom inficirebulTa 67%-s 6 Tvis Semdeg
alaninaminotransferazas momateba aReniSneba (Alter et al., 1995).
pirebs, romelTac Sratis transaminazebis aqtivobis maRali done
da anti- HCV zrda aReniSnebodaT, sisxlSi C hepatitis gamomwvevi
virusi (HCV-is rnm) aRmoaCndaT. am dros SeiZleba adgili hqondes
hepatocitebis aranormalur proliferacias, rac, Tavis mxriv,
hepatocelularuli karcinomis ganviTarebis risks zrdis.
amJamad ufro da ufro meti monacemebi metyvelebs imaze, rom
HCV-s qronizaciaSi did rols TamaSobs imunuri meqanizmebi (Wegstal
et al., 1995). arsebobs mtkicebuleba, rom qronikuli C hepatitis dros
adgili aqvs RviZlismier citotoqsiurobas da imunuri pasuxis
ganviTarebas, magram gaurkvevelia, Tu ra rols asrulebs igi
rogorc damcavi faqtori da rogorc qronikuli infeqciis
gamomwvevi faqtori (Nelson et al., 1997; Wong et al., 1998). am dros
matulobs IFNγ da iNOS-is genis eqspresia, romlebic monawileobas
iReben autokrinul da parakrinul procesebSi da xels uwyoben
qronikuli C hepatitis paTobiologias (Schweyer et al., 2000).
qronikuli HCV-s dros citoproliferacia ufro mkveTria, maSin
roca apoptozi imaze naklebia, vidre RviZlSi sxva dazianebebis
dros. disbalansi citopoliferaciasa da apoptozs Soris RviZlis
20
dazianebasa da RviZlis qsovilovani rkinis donesTan aris kavSirSi
(Farinati et al., 2001).
daavadebis simZimesa da viremias Soris arsebobs korelacia,
rac sisxlis SratSi alaninaminotransferazas aqtivobis momatebiT
dasturdeba. amas HCV-rnm-is titris mateba erTvis Tan. am dros
imunodepresiuli mkurnaloba, marTalia, aqveiTebs Sratismieri
transaminazebis aqtivobas, magram viremia matulobs (Kagawa et al.,
1993).
qronikuli C hepatitis dros Sratis transaminazebis
momateba RviZlis dazianebis xarisxs ar asaxavs. magram, Tu igi 10-
jer aRemateba normas, maSin es anTebiTi da nekrozuli
cvlilebebis momatebis mauwyebelia (Haber et al., 1995).
qronikuli C hepatitis dros SesaZlebelia, autoimunuri
hepatitic ganviTardes, rac zogierTi avtoris azriT,
interferoniT aris inicirebuli (Garcia-Buey et al., 1995).
autoimunuri hepatitisTvis damaxasiaTebelia SratSi
transaminazebis aqtivobis da autoantisxeulebis titris uecari
momateba. am dros imunodepresiuli Terapia efeqturia (Sherlock,
1999).
virusuli hepatitebis dros RviZlis dazianebaSi oqsidant-
antioqsidanturi balansis darRveva mniSvnelovan rols TamaSobs
(Satoh et al., 1996). am dros hepatocitebSi grovdeba didi raodenobiT
Tavisufali rkina, rac azianebs RviZlis membranul da
submembranul struqturebs. amasTanave aqtiurdeba lipidebis
zeJanguri Jangva, inaqtivirdeba mitoqondriuli
superoqsiddismutaza da viTardeba oqsigenuri stresi (Schwarz et al.,
1996). lipidebis zeJanguri Jangva Jangbadis Tavisufali
radikalebis warmoqmnis klasikur gzas warmoadgens. igi
fosfolipidebis membranis struqturis Secvlas da misi
mTlianobis darRvevas ganapirobebs, Tavisufal-radikaluri
21
saxeobebi membranis dazianebiTa da transmembranuli ionuri
balansis SecvliT ujredebis sikvdils ganapirobeben (Halliwell et al.,
1990). enzimuri da araenzimuri oqsidanturi sistemis mravali
komponenti (superoqsiddismutaza, katalaza, glutaTion
peroqsidaza, aRdgenili glutaTioni, fosfolipidebi)
dainhibirebuli arian toqsinebis mier, amave dros sisxlSi
matulobs ceruloplazminis done (Korda, 1996).
oqsigenuri stresi, Tavis mxriv, iNOS-is gaaqtiurebas da
azotis oqsidis Warb produqcias iwvevs (Turpaev et al., 1998). iNOS-is
produqcia izrdeba hepatocitebSi stresis warmoqmnis sapasuxod. es
pasuxi ki xorcieldeba mraval sxvadasxva faqtors Soris
kompleqsuri urTierTobiT, rogorebicaa kupferis ujredebis
gaaqtiureba, reaqtiuli Jangbadis formebis warmoqmna,
kolagenozebis warmoqmnis endotoqsiuri kontaminacia (Tirmenstein et
al., 2000). NO-s moqmedebis erT-erTi Sedegi ki mis mier
antioqsidanturi fermentebis aqtivobis gazrda (Dobash et al., 1997) da
am fermentTa makodirebuli genebis eqspresiaa (Nunoshiba et al., 1993).
garda amisa, Tavad NO antioqsidantur Tvisebebsac amJRavnebs.
dadgenilia, rom NO TNFα-iT inducirebuli kaspaza 3 da kaspaza 8-
is gaaqtiurebisagan da ujredis apoptozuri signalisagan
hepatocitTa dacvas uzrunvelyofs (Li et al., 1999; Rai et al., 1998). NO
xels uwyobs IL-10-is simsivnis sawinaaRmdego moqmedebas (Sur et al.,
2000).
unda aRiniSnos isic, rom NO-s citoproteqtorul
zemoqmedebasTan erTad, rasac igi apoptozis daTrgunviT aRwevs,
amave ujredebis sikvdilis gamowvevac SeuZlia (Melino et al., 1997). NO
Trgunavs NF-kB-s eqspresias endoTelur ujredebSi (Spiecker et al.,
1998). qronikuli virusuli hepatitebis mimdinareobaSi NO
mniSvnelovani paTologiuri procesebis Camoyalibebas ganapirobebs
(Majano et al., 1998). paTologiuri procesebi ki IFNα, TNFα, baqteriuli
22
polisaqaridiT da deqsametazoniT regulirdeba. amasTan, IFNα
iwvevs iNOS-is genis eqspresias, TGF-β1 ainhibirebs citokin-
inducirebuli NO-s gamomuSavebas iNOS-is post-transfuziuli
sinTezis blokirebiT (Koide et la., 1994).
RviZlis imunuri dazianebis meqanizmebis Sesaswavlad
eqsperimentuli modelebi gamoiyeneba. konkanavalin A (Con-A)-Ti
gamowveuli hepatiti, rogorc RviZlis imunuri dazianebis
eqsperimentuli modeli, farTod gamoiyeneba hepatitebis
paTogenezisa da mkurnalobis axali gzebis Sesaswavlad (Tiegs et al.,
1992; Tagawa et al., 1997; Nikoletti et al., 2000; Kato et al., 2001). Con-A aris
leqtini, romelic aaqtivebs limfocitebsa da monocitebs,
romlebic, Tavis mxriv, in vitro gamoimuSaveben sxvadasxva citokins.
igi RviZlis sinusis mimarT maRali afinurobiT xasiaTdeba (Tiegs et
al., 1992). Con-A-Ti gamowveuli RviZlis dazianeba T ujredebis
gaaqtiurebis Sedegad gamowveuli hepatocitebis apoptozisa da
nekrozis Sedegia. Con-A-s akumulacia RviZlis sinusebSi
mocirkulire limfocitebis gazrdil modenas da Semdgom,
blastoiduri formaciis gziT mis lokalur proliferacias iwvevs.
RviZlSi imunuri ujredebis gaaqtiureba iwvevs im citokinebis
momatebul eqspresias, romlebic RviZlis damazianebeli efeqtiT
xasiaTdebian (Gantner et al. 1995; Leist et al., 1995). limfocitebis
infiltracia RviZlis qsovilSi ukve Con-A–s Seyvanidan 8 saaTis
Semdeg iwyeba, xolo citokinTa umravlesobis maqsimaluri done
limfocitebis infiltraciamde miiRweva. es ki aCvenebs, rom
citokinebis donis adreuli momateba RviZlis ujredebis
dazianebaSi mniSvnelovan rols asrulebs (Mizuhara et al., 1994;
Trautwein et al., 1998). Con A-inducirebuli hepatitebis dros mkveTrad
izrdeba CD8 matriculi rnm, romelic citotoqsiuri T ujredebis
markeria, magram, CD8+ T-ujredul infiltracias minimaluri efeqti
gaaCnia hepatitebis ganviTarebaSi (Okamoto et al., 1998). am mxriv
23
kritikul mediatorebs interferoni (IFN) da simsivnis nekrozis
faqtori (TNF) warmoadgenen (Ksontini et al., 1998; Trautwein et al. 1998;
Tagawa et al., 1997). maTi doneebi momatebulia. TNF aris citokini,
romelic ZiriTadad gaaqtiurebuli makrofagebisgan da zogierTi
sxva tipis ujredis mier gamomuSavdeba. anti-TNF antisxeulebis
Seyvana Con-A–s daniSvnamde Tagvebs RviZlis dazianebisgan icavs,
rac ganpirobebuli TNF-s donis mniSvnelovani SemcirebiT.
TNF mniSvnelovani mediatoria sxvadaxva fiziologiuri da
paTologiuri mdgomareobis da apoptozis dros. igi aucilebelia
RviZlis regeneraciis dros hepatocitebis normaluri
proliferaciisTvis. TNF funqcionirebs, rogorc komitogeni da
ainducirebs birTvuli transkrifciis faqtor kB-s, romelsac
antiapoptozuri efeqti aqvs. meore mxriv, Con A-inducirebuli
hepatitis dros TNF hepatotoqsiurobis mediatoria, iwvevs ra
apoptozsa da nekrozs. igi agreTve mniSvnelovani mediatoria
virusuli hepatitebis dros (Ray et al., 1998). rac Seexeba IFN-s, igi
aadvilebs makrofagebis an NK ujredebis aqtivacias da
proliferacias (Guidotti et al., 2001), MHC II klasis eqspresias (Gantner
et al., 1995; Kustner et al., 1996). hepatocitebis dazianebas agreTve
ganapirobeben Fas/Fas ligandi da perforini (Iwai et al., 1999; Tagawa et
al., 1998).
histologiurad, Con-A inducirebuli hepatitis dros xdeba T
da polimorfobirTvuli ujredebis infiltracia portul areSi
da centraluri venis irgvliv. garda amisa, Con-A inducirebuli
hepatitisTvis damaxasiaTebelia zonaTaSorisi nekrozi. nekrozis
areSi aRmoCenilia CD4+ T limfocitebi (24 saaTis Semdeg), xolo 48
saaTis Semdeg rogorc CD4+, aseve CD8+ T limfocitebi (Satoh et al.,
1996).
Con-A inducirebuli hepatitis dros anTebis makontrolebeli
mniSvnelovani faqtoria agreTve IL-10 (Watanabe et al., 1996; Tiegs et al.,
24
1997; Louis et al., 2003). igi TNF-s da IFN-s gaaqtiurebis daTrgunvis
gziT RviZlis dazianebas amcirebs (Fiorentino et al., 1991). endotoqsinis
moqmedebidan maleve kupferis ujredebis mier IL-10-is genis
eqspresia xdeba, xolo mogvianebiT mas gamoimuSveben periferiuli
sisxlis ujredebi, magaliTad makrofagebi (Knolle et al., 1998). G zemoT
CamoTvlili citokinebis garda Con-A inducirebuli hepatitis dros
anTebis ganviTarebis mniSvnelovani citokinia IL-12 (Masayoshi et al.,
2000). garda amisa, am dros SeiniSneba citoqrom P-450-is genis
supresia (Okamoto, 1999).
unda aRiniSnos, rom Con-A damokidebuli hepatitis dros
citokinebis eqspresiaze pasuxismgebelni arian kupferis ujredebi
(Okamoto, 2000). am dros gamoiyofa IL-6, romelic damcvel efeqts
avlens (Mizuhara et al., 1994). garda amisa, sagrZnoblad matulobs IL-2,
IL-4-is doneebic (Masayoshi et al., 2000).
Con-A-s Seyvanis Semdeg sagrZnoblad matulobs ICAM-1 da
VCAM-1-is eqspresia (Watanabe et al. 1996), rac korelaciaSia
ujredebSi NF-kB Zlier da swraf gaaqtivebasTan. amrigad, SesaZloa
vifiqroT, rom NF-kB-s gaaqtiureba RviZlis dazianebaSi
monawileobs (Trautwein 1998).
Con-A-s Seyvana iwvevs ara marto RviZlis, aramed sxva
eqstrahepaturi organoebis dazianebas (elenTa, filtvebi,
sakvercxeebi). elenTaSi izrdeba IL-2-is done, xolo elenTaSi,
filtvebsa da sakvercxeebSi IFNγ–isa da TNFα-s Semcveloba
matulobs (Okamoto et al., 1998).
mravali Sroma mieZRvna Con-A inducirebuli hepatitebis
mkurnalobis Seswavlas. magaliTad, Con-A inducirebuli
hepatitebis dros aminoguanidini ainhibirebs
alaninaminotransferazebis aqtivobas, magram ar ainhibirebs
RviZlSi IL-2, IFNγ, TNFα da iNOS matriculi rnm-is eqspresias
(Okamoto et al., 2000).
25
LPS xels uSlis Con-A inducirebuli hepatitis ganviTarebas,
rac IL-6-is eqspresiis gaZlierebiT da NK1+ T ujredebis mier
sinTezirebuli IL-4-is da IFNγ-s inhibirebiT miiRweva. garda amisa,
LPS ainhibirebs IL-2Rα-s eqspresias (Nishikage et al., 1999).
Con-A inducirebuli hepatitebis dros RviZlis imunuri
dazianebis sawinaaRmdegod efeqturia dabalmolekuluri masis
heparinis gamoyeneba (Hershkoviz et al., 1999).
naCvenebi iqna, rom Con-A inducirebuli hepatitebis dros
beraprosti (prostaglandinebis ojaxis wevri) amcirebs RviZlis
dazianebas da amcirebs sikvdilobas, agreTve alt-s dones
plazmaSi da RviZlis histologiur suraTs aumjobesebs.
prostaglandinebi da misi analogebi mniSvnelovnad zrdis cikluri
adenozinmonofosfatis koncentracias prostaglandinis
receptorebis saSualebiT, rac Tavis mxriv aaqtiurebs
proteinkinaza A-s signalis transduqcias. am proteinkinazis
gaaqtiureba Trgunavs T ujredebis proliferaciasa da citokinebis
warmoebas NF-κB–is transkripciuli aqtiurobis daTrgunvis
saSualebiT, romelic anTebiTi citokinebis mTavar transkripciul
faqtors warmoadgens. marTalia, beraprosti zrdis splenocitebis
mier interferon-gamas produqcias in vitro pirobebSi, in vivo piriqiT
interferonis produqciis sarwmuno inhibireba xdeba.
vinaidan hepatitebis dros vlindeba oqsidaciuri stresi,
erT-erT Terapiul saSualebad ganixileba iseTi preparatebis
gamoyeneba, romlebic moqmedeben oqsidaciur procesebze.
Seswavlili iqna egzogenuri azotis oqsidis donoris
molsidominis gavlena Con-A inducirebuli hepatitis modelze.
aRmoCnda, rom citoproteqtoruli meqanizmi drozea damokidebuli.
egzogenuri azotis oqsidis donoris Seyvana RviZlis dazianebamde
(profilaqtikuri mizniT) an dazianebis Semdeg RviZls hepatitis
Sedegad ganviTarebuli cvlilebebisgan icavs. molsidominiT
26
mkurnaloba Con-A inducirebidan Tundac sami saaTis Semdeg
RviZls dazianebisgan icavs da rekomendebulia misi klinikaSi
gamoyeneba (Ding et al., 2004).
glicirizini xels uSlis Con-A inducirebuli hepatitis
ganviTarebas efeqturi citokinebis eqspresiis gareSe (Okamoto et al.,
1999).
27
1.2 apoptozis roli RviZlis normalur funqcionirebaSi
zrdasruli RviZlis parenqimaSi ujredebis gamravlebisa da
apoptozis tempebis Sesaxeb informacia mwiria. fiziologiurad
apoptozi Zalian Znelad fiqsirdeba, radgan ujredebis cvlis
masStabi minimaluria. RviZlSi yovel aTi aTas ujredze mxolod 1-
5 apoptozuri ujredis dadgena xerxdeba (Schulte-Hermann et al., 1995).
odnav gansxvavebulia es maCvenebeli dieturi faqtorebis
zemoqmedebis dros (Albright et al., 1997).
gare Tu Sida gzebiT warmoebuli apoptozi arsebiTia
RviZlSi ujreduli homeostazis SenarCunebaSi (Igney et al., 2002). gare
gza ujredis zedapiridan Fas-iT, TNF–iT an TGF--iT gaiSveba. Sida
gza iwyeba mitoqondriidan. masze zegavlenas axdens Bcl-2 ojaxis
wevrebi. orive gza urTierTgadaxlarTulia da gamorCeul
fiziologiur rols TamaSobs RviZlSi. apoptozuri gzebis
regulaciis moSla xels uwyobs iseTi daavadebebis ganviTarebas,
rogoricaa hepatocelularuli karcinoma, virusuli hepatiti,
autoimunuri hepatiti, iSemia. apoptozis defeqti xSirad
centraluri paTogenetikuri movlenaa. aqedan gamomdinare,
apoptozis molekuluri meqanizmebis Seswavla ara marto
daavadebebis meqanizmebis Sesaxeb sruli suraTis CamoyalibebisTvis
aris aucilebeli, aramed xels uwyobs RviZlis daavadebis
potenciuri Terapiuli meTodebis SemuSavebis process.
1.2.1 gare apoptozuri gzebi
Fas prototipiuri sikvdilis receptoria. is pirvelad 1989
wels aRweres (Trauth et al., 1989; Yonehara et al., 1989) da warmoadgens 42-52
kilodaltoni molekuluri wonis mqone glikozilirebul I tipis
transmembranul proteins (ujredgare aminoterminaluri domeni).
Fas RviZlis yvela ZiriTadi saxis ujredzea eqspresirebuli
(hepatocitebi, stelaturi ujredebi, kupferis ujredebi da RviZlis
28
endoTeluri ujredebi). is Sesabamisi specifiuri ligandiT
aqtivirdeba. Fas-is liganda II tipis transmembranuli proteinia
(ujredSida aminoterminaluri domeni). Fas-sgan gansxvavebiT, misi
liganda RviZlSi fiziologiurad ar aris eqspresirebuli, magram
aqtiurdeba RviZlis dazianebis SemTxvevaSi (Eichhorst et al., 2000). Fas-
isa da misi ligandis koeqspresia ki ujredis TviTmkvlelobiT
mTavrdeba. garda amisa, ligandas apoptozis gamowveva
eqspresirebuli Fas-is mqone mezobel ujredebSic SeuZlia
(parakrinuli sikvdili).
Fas-is mTavari funqciaa apoptozis procesis gaSveba (Krammer et
al., 1994). marTalia, is sxvadasxva qsovilsa da ujredul xazSi
gvxvdeba (Moller et al., 1994; Weller et al., 1994), misi upiratesi
fiziologiuri roli SesaZloa imunuri sistemis regulaciaSi
mdgomareobs. amis magaliTia MRL/lpr Tagvis fenotipi, romelic Zlier
gaaqtiurebuli Fas-is eqspresias aCvenebs (Mariani et al., 1994). Lpr Tagvs
uviTardeba limfadenopaTia da splenomegalia, garda amisa,
gamoumuSavdeba auto-antisxeulebis didi raodenobebi. Fas-is
molekula Tavdapirvelad miCneul iqna rogorc ujredis zedapiruli
receptori, romelsac transformirebuloi ujredebis apoptozuri
sikvdilis mediatoroba da SiSvel TagvebSi mzardi eqsperimentuli
simsivneebis regresia SeeZlo (Trauth et al., 1989; Yonehara et al., 1989).
seriozuli sistemuri efeqtebis miuxedavad, Fas-iT warmoebuli
apoptozis gamoyenebam imedebi ar gaamarTla kibos TerapiaSi. meore
mxriv, dReisaTvis ukve mravali dokumentirebuli monacemi arsebobs,
romlebic ujredis sikvdilis sxvadasxva fiziologiur da
paTologiur formebSi Fas-is arsebiT rolze miuTiTebs (Nagata et al.,
1995; Schulze-Osthoff et al., 1994). hepatocitebi mudmivad axdenen Fas-is
eqspresias TavianT zedapirze. naCvenebia, rom TagvebSi am receptoris
stimulireba ramdenime saaTSi RviZlis muSaobis fulminantur
ukmarisobas iwvevs (Ogasawara et al., 1993; Rensing-Ehl et al., 1995). vilsonis
29
mwvave daavadebis dros RviZlis ukmarisoba da RviZlis ujredebis
dazianeba moicavs Fas-iT ganviTarebul apoptozs (Strand et al., 1998).
Fas/Fas-ligandis sistemis dadebiTi regulacia demonstrirebulia
alkoholur cirozSi, qronikul virusul hepatiti B-sa da C-Si da
gansxvavebuli etiologiis mqone RviZlis fulminantur ukmarisobaSi
(Strand et al., 1998).
Fas-sa da TNF-is receptor 1-s gaaCniaT erTnairi mokle
ujredSida domeni - e.w. “sikvdilis domeni” (Tartaglia et al., 1993).
membranebTan dakavSirebuli ligandis ararsebobis dros yalibdeba
Fas-is inaqtiuri kompleqsi (Scaffidi et al., 1998). Fas Tavis ligandasTan
dakavSirebis dros apoptozur signals ujredSi agzavnis e. w.
“sikvdilis domenis” saSualebiT. Tumca, signalis efeqturi
gadacemisTvis saWiroa agreTve e.w. “sikvdilis gamomwvevi
signalirebis kompleqsis” Camoyalibeba. es aris Fas receptorTan
dakavSirebuli ujredSida proteinuli kompleqsi, romelic
ujredis SigniT erT-erTi Tavisi komponentis “Fas-asociirebuli
sikvdilis domenis” saSualebiT ikavSirebs prokaspaza 8-s. Tavis
mxriv, prokaspaza 8 ganicdis avtolizs. ori prokaspaza 8-is patara
da didi domenebidan warmoiqmneba erTi aqtiuri kaspaza 8 (ori
didi da ori patara domeniT), romelic iniciatori kaspazaa, radgan
is kaskadurad aaqtiurebs yvela danarCen efeqtor kaspazas da
saboloo jamSi ujredis apoptozur sikvdils iwvevs (Cohen et al.,
1997). efeqtori kaspazebis aqtivirebis garda, kaspaza 8-s SeuZlia
Bcl-2 ojaxis wevris Bid-is gaxleCva da Semoklebuli Bid-is (tBid)
warmoqmna. es ukanaskneli ki aaqtiurebs mitoqondrias, riTac
kavSiri myardeba sikvdilis receptoriT signalirebasa da Sida
apoptozur gzas Soris.
Fas ligandasTan urTierTqmedeba am kompleqsis reorganizebas
axdens, rasac moyveba “sikvdilis gamomwvevi signalirebis
kompleqsis” formireba. igi Sedgeba “Fas-asociirebuli sikvdilis
30
domenis adaptori proteinebisgan”, kaspaza 8 da 10-isgan, romlebsac
SeuZliaT apoptozis iniciireba. Fas-is ligandis mier “sikvdilis
gamomwvevi signalirebis kompleqsis” farglebSi Fas-is, “Fas-
asociirebuli sikvdilis domenis adaptori proteinebis”, kaspaza 8-
isa da kaspaza 10-is dajgufeba iwvevs mocemuli kaspazebis
autoproteolizur damuSavebasa da aqtiuri proteazebis
gamoTavisuflebas. I tipis ujredebSi damuSavebuli kaspaza-8
sakmarisia kaspazebis ojaxis sxva wevrebis gasaaqtiureblad,
romelTa mier Sesabamis substratebze zemoqmedeba apoptozis
egzekuciur fazas uxsnis gzas (Krammer et al., 2000). II tipis ujredebSi
Fas-is mier efeqtori kaspazebis saTanado gaaqtiureba damokidebulia
amplifikaciur maryuJze, rac Tavis mxriv damokidebulia kaspaza-8-is
mier Bcl-2 ojaxis proapoptozuri wevris Bid-is gaxleCvaze, rogorc es
aRwerilia TNF-is receptori 1-is sistemis SemTxvevaSi. Semdeg etapze
mitoqondriebi gamoaTavisufleben proapoptozur faqtorebs,
magaliTad, citoqrom c-s, Diablo-sa da “apoptozis gamomwvev fators”,
romlebic ganapirobeben kaspaza-9-is gamaaqtiurebeli proteinuli
kompleqsis Semcveli apoptosomis Camoyalibebas. apoptosoma Sedgeba
citoqromi c-is, APAF-1-is, dATP-isa da pro-kaspaza-9-isgan.
gaaqtiurebuli kaspaza-9 aaqtiurebs aRmasrulebel kaspaza-3-s,
kaspaza-3 ki - kaspaza-8-s, riTac ikvreba kidec dadebiTi pasuxis
maryuJi (Krammer et al., 2000). am ori ZiriTadi gzis garda,
SemoTavazebulia kidev aranakleb ori gza, romlebic Fas-is
signalirebas awarmoeben.
kidev erTi adaptori molekula – “receptorTan
urTierTmoqmedi proteini (anu RIP)” - ayalibebs kompleqss “RIP-Tan
dakavSirebeli interleikin-1β-gardamqmneli fermentis msgavsi
proteaza 1-is homologiur sikvdilis domenTan” da kaspaza-2-Tan da
Fas-is signals gadascems kaspaza-8-is sawyisi gaaqtiurebisgan
damoukideblad (Duan et al., 1997). FADD-isa da RIP-is garda, aRwerilia
31
Fas-is makavSirebeli kidev erTi proteini - “Fas-is sikvdilis
domenTan asociirebuli proteini” - romelic ayalibebs kompleqss
“apoptozis signalis maregulirebel kinaza 1-Tan”, rasac moyveba “c-
Jun aminoterminaluri kinazisa” da mitogeniT aqtivirebuli protein
kinaza p38-is gaaqtiureba. p38-s Tavis mxriv SeuZlia transkrifciis
faqtoris - E2F1-is - gaaqtiureba, romelic miCneulia S-fazasa da
kaspazebTan dakavSirebuli proteinebis makodirebeli genebis
erTdrouli transkrifciis gamomwvevad (Wang et al., 1999; Kornmann et al.,
2000). Tumca, axlaxans vilungerisa da misi kolegebis kvlevis
Sedegebma kiTxvis niSnis qveS daayena apoptozur signalirebaSi RIP-
isa da “Fas-is sikvdilis domenTan asociirebuli proteinis”
monawileoba (Villunger et al., 2000). Fas-is mier warmoebuli apoptozis
ramdenime etapi SeiZleba iyos regulatoruli meqanizmebis samizneebi,
rac saSualebas aZlevs ujredebs Fas-is mier stimulirebas moqnilad
upasuxon. “sikvdilis gamomwvevi sasignalo kompleqsis” mier kaspaza-
8-is gaaqtiurebis unari ZiriTadad regulirdeba “FADD-is msgavsi
inteerleikin-1β-gardamqmneli fermentis msgavsi mainhibirebeli
proteinis mier” (Krueger et al., 2001). es proteini ramdenime izoformiT
arsebobs. es izoformebi struqturulad kaspaza-8-is msgavsia, Tumca
ar gaaCniaT fermentuli aqtiuroba (Krueger et al., 2001; Irmler et al., 1997).
igi SeiZleba CarTuli iyos “sikvdilis gamomwvevi sasignalo
kompleqsis” sikvdilis receptorebSi, riTac is aCerebs kompleqsis
mier kaspaza-8-is procesingsa da misi gaaqtiurebuli formis
gamoTavisuflebas. garda amisa, II tipis ujredebSi Fas-is mier
warmoebuli apoptozi kontrolirdeba ujredis sikvdilis
mitoqondriuli gzis mravali regulatoriT, kerZod, Bcl-2 ojaxis
wevrebis mier (Krammer et al., 2000). Fas-is mier warmoebuli ujredis
sikvdili xdeba ara marto apoptoziT, aramed - ujredul konteqstis
mixedviT – nekroziTac (Leist et al., 1997), romelic saWiroebs adaptor
protein FADD-sa da Fas-Tan urTierTmoqmed serin/treonin kinaz
32
receptorTan urTierTmoqmed proteins, magram ara - kaspaza-8-s (Holler
et al., 2000). imavdroulad, isic unda aRiniSnos, rom nekrozis
egzekuciur procesTan Fas-is damakavSirebeli meqanizmebi jer ar
aris garkveuli.
1.2.1.1 simsivnis nekrozis faqtoris gza
TNF anTebisa da imunurobis mTavari mediatoria. garda amisa,
is iwvevs RviZlis mwvave fazis reaqcias, RviZlis regeneraciasa da
zrdas, imunuri ujredebis stimulirebas, adheziuri molekulebis
dadebiT regulacias, Sokismagvar mdgomareobas, lipolizs, kaxeqsias,
qsovilis destruqciasa da ujredis apoptozur Tu nekrozul
sikvdils ujredis sxvadasxva tipSi (Aggarwal et al., 1992; Tracey et al.,
1993). ufro metic, TNF CarTulia adamianis sxvadasxva daavadebis, maT
Soris, sefsisis, diabetis, kibos, osteoporozis, gafantuli
sklerozis, revmatoiduli arTritis paTogenezSi.
TNF ujreduli efeqtebi gadaicema ori specifiuri zedapiruli
receptoriT: TNF-R1 (20 kilodaltoni) da TNF-R2 (75 kilodaltoni)
(Leist et al., 1995; Leong et al., 2000). TNF-isa da TNF-R1-is urTierTmoqmedeba
aaqtiurebs signalis transduqciis ramdenime gzas. am gzebis saerTo
niSania TNF-is mier ujredis membranaze signalirebis
mravalproteiniani kompleqsis, e.w. “sikvdilis gamomwvevi
signalirebis kompleqsis” Camoyalibebis gamowveva. erTi gza
sruldeba kaspazebis gaaqtiurebiT (Sidoti-de Fraisse et al., 1998), meore -
neitraluri sfingomielinazis mier ceramidis warmoqmniT, mesame
xasiaTdeba “c-Jun aminoterminaluri kinazis” aqtivaciiT da
transkrifciis faqtori c-Jun-is Tanamdevi gaaqtiurebiT, meoTxe gzas
ki apoptozis Semaferxebeli transkrifciis faqtori NF-B-is
aqtivaciamde mivyavarT (Liu et al., 1996). transkrifciis aRniSnuli
faqtorebi pasuxismgebeli arian sxvadasxva biologiuri procesis,
maT Soris, ujredis zrdisa da sikvdilis, ganviTarebis, onkogenezis,
33
imunuri, anTebiTi da stresuli pasuxebisaTvis mniSvnelovani genebis
eqspresiis gamowvevaze. am gzebis balansi ujredis beds gadawyvets.
sqema. 2. TNF signalis transduqciis gza. TNF-is dakavSireba mis monaTesave
receptorebTan iwvevs “sikvdilis domenis inhibitoris” Camocilebasa da
sikvdilis gamomwvevi signalirebis kompleqsis Camoyalibebas, romelic
Sedgeba “TNF-is R1 receptorTan asociirebuli sikvdilis domenisgan”,
“TNF-is receptorTan asociirebuli faqtori-2-gan” da RIP-isgan. Semdgomi
movlenebi iniciirdeba IκB kinazis IKKβ suberTerulis kompleqsiTa da
kaspaza-8-iT
TNF-is signalis gadacemis procesis sawyisi moicavs TNF-R1-is
ujredgare domenTan TNF-is trimeris dakavSirebasa da TNF-R1-is
ujedSida sikvdilis domenisagan mainhibirebeli proteinis, e.w.
sikvdilis domenebis sailenseris Camocilebas (Tschopp et al., 1999; Jiang
et al., 1999). warmoqmnili agregirebuli receptori amoicnoba
adaptoruli proteinis, e.w. TNF-is receptorTan asociirebuli
sikvdilis domenis mier, romelic moizidavs damatebiT adaptorul
34
proteinebs, rogoricaa “receptorTan urTierTmoqmedi proteini”,
“TNF-is receptorTan asociirebuli faqtori 2” da “Fas asociirebuli
sikvdilis domeni” (Hsu et al., 1996; Stanger et al., 1995; Chinnaiyan et al., 1995).
es proteinuli kompleqsi pasuxs agebs signalirebis movlenebis
dawyebaze (Rath et al., 1999)
1.2.2 Sida apoptozuri gza
Sida apoptozuri gza ujredis Signidan stimulirdeba. misi
gamomwvevi SeiZleba iyos ultraiisferi gamosxiveba, reaqtiuli
Jangbaduri saxeobebi (ROS), zrdis faqtoris mocileba an
qimioTerapiuli wamlebi). am dros Bcl-2 ojaxis wevrebis - Bak-isa
da Bax-is - saSualebiT mitoqondriidan iwyeba kaspazaze
damokidebuli da damoukidebeli apoptozuri gzebi.
1.2.2.1 apoptozis mitoqondriuli regulireba
mitoqondriuli kaspazis aqtivacia mWidro kavSirSia
mitoqondriis gare membranis gamtarobis gazrdasTan (Green et al.,
2004). am procesis regulaciaSi CarTulia Bcl-2 ojaxis proteinebi,
mitoqondriuli lipidebi, bioenergetikuli metabolitebis
moZraobis maregulirebeli proteinebi da mitoqondriis membranaSi
arsebuli mitoqondriuli gamtarobis makotrolebeli foris
komponentebi, maT Soris, Zabva-damokidebuli anionuri arxi, adenin
nukleotid transportiori da am transportiorTan
urTierTmoqmedi proteini ciklofilini D. mitoqondriis gare
membranis gamtarobis gazrda iwvevs intermembranuli sivrcis
proteinebis, kerZod, citoqrom c-is, prokaspaza 9-is, “apoptozis
gamomwvevi faqtoris”, “kaspazis mitoqondriidan warmoSobili meore
aqtivatorisa” da Htra2/Omi-s gamoTavisuflebas. am procesis zusti
meqanizmi jer-jerobiT ucnobia da intensiuri kvlevis procesSia.
Bcl-2 ojaxis wevrebisa da baqteriuli toqsinebis forebis Semqneli
35
spiralebis struqturuli msgavsebis safuZvelze SemoTavazebulia
hipoTeza (Mucmore et al., 1996), rom Bcl-2 ojaxis wevrebi - Bak da Bax -
mitoqondriis gare membranaSi forebs qmnian, rac ganapirobebs
intermembranuli sivrcis proteinebis gamoTavisuflebas. sxva
modelis mixedviT, Bcl-2 ojaxis wevrebi SesaZloa urTierTqmedebs
mitoqondriis specifiur proteinebTan da xels uwyobs gamtarobis
cvlilebas makontrolebeli forebis gaRebiT. mesame SesaZlo
scenaris mixedviT, Bcl-2 ojaxis wevrebi SesaZloa iwvevs
mitoqondriis membranis formisa da lipidis forebis Secvlas.
yvela hipoTeza gadaikveTeba intermembranuli sivrcis proteinebis
gamoTavisuflebaze. gamoTavisuflebuli citoqromi c prokaspaza 9-
sTan, citoplazmur protein Apaf-1-Tan da ATP-sTan erTad qmnis
mravalproteininan kompleqss, apoptosomas, rac, Tavis mxriv,
aaqtiurebs prokaspaza 9-s da Sesabamisad xels uwyobs ujredis
kaspaza-damokidebuli sikvdilis dawyebas.
gamoTavisuflebuli “apoptozis gamomwvevi faqtori”
apoptozs kaspazis gareSe iwvevs (Susin et al., 1996). am gziT gamowveuli
apoptozis damaxasiaTebeli niSania dnm-is fragmentacia did
fragmentebad (daax. 50 kilodaltoni). “kaspazis mitoqondriidan
warmoSobili meore aqtivatori” da Htra2/Omi kaspazis aqtivaciis
fizilogiurad Semaferxebeli “apoptozis mainhibirebeli
proteinebis” inhibirebas axdenen. amrigad, “kaspazis mitoqondriidan
warmoSobili meore aqtivatori” da Htra2/Omi arapirdapiri gziT
uwyoben xels kaspazis gaaqtiurebasa da kaspaza-damokidebuli
apoptozis ganviTarebas.
36
1.3 kaspazebis roli apoptozSi
apoptozi koordinirdeba cisteinis proteazebis ojaxiT - e. w.
kaspazebiT - romlebic proteinebis mTeli arsenalis SezRuduli
proteolizis gziT ujredis demontaJs awarmoeben. ZuZumwovarTa
kaspazebis ojaxi 14 wevrisgan Sedgeba, romelTa nawili sakuTriv
apoptozSi monawileobs, danarCeni wevrebi ki savaraudod anTebis
citokinebis procesingSi monawileobs. kaspazebis apikaluri
aqtivaciis movlenebi Cveulebriv iniciirdeba adaptorebi
molekulebis mier, romlebic ganapirobeben kaspazebis agregacias da
xels uwyoben maT autoaqtivacias. maSin, roca kaspazebis distaluri
aqtivaciis movlenebi kontrolirdeba manamde kaskadSi ukve
gaaqtiurebuli kaspazebis mier, mravali ujreduli stresi apoptozs
iwvevs mitoqondriis dazianebiTac, romlis drosac
gamoTavisufldeba iseTi citokinebi, rogoricaa citoqromi c da
“kaspazis mitoqondriidan warmoSobili meore aqtivatori”. es
citokinebi ki, Tavis mxriv, aaqtiureben kaspazebs da ujredis
sikvdils iwveven.
kaspazebi ujredis sikvdilis meqanizmis Semadgenel
komponentebad pirvelad naCvenebi iqna Caenorhabditis elegans nematod
Wiaze warmoebul kvlevebSi. ujredis programirebuli sikvdilis
uunaro mutanti Wiebis genetikuri analizis saSualebiT dadginda,
rom ced-3 genis produqti saWiro yofila ganviTarebasTan
dakavSirebuli ujredis programirebuli yvela sikvdilis
ganxorcielebisTvis. Yuan-isa da misi kolegebis 1993 wlis
mniSvnelovani statiis mixedviT (Yuan et al., 1993), CED-3 geni mWidrod
ukavSirdeba adamianis proteaza interleikin-1 gardamqmnel
ferments. marTalia, aRmoCnda, rom es fermenti ar asrulebs
centralur rols apoptozSi, massa da CED-3-s Soris homologiis
Sesaxeb aRniSnul sawyis informacias swrafad mohyva am fermentis
msgavsi proteazebis aRmoCena, romlebsac SemdgomSi sxva
37
saxelwodeba - “kaspazebi” (cisteinis aspartat-specifiuri
proteazebi) – daerqva (Thornberry et al., 1998; Cohen et al., 1997; Earnshaw et
al., 1998). kaspazebi ZiriTad specifiurobas aspartamis mJavis
narCenebis mimarT amJRavneben, rac metad uCveulo substratis
mimarT mizidulobis magaliTia (Earnshaw et al., 1998; Green et al., 1998;
Martin et al., 1995). mocemuli fermentebi SedarebiT araaqtiuri
winamorbedebis (pro-kaspazebis) saxiT arseboben. maTi aqtiur
formaSi gardaqmna Sida aspartamis mJavis narCenebis proteolizuri
gaxleCvis gziT mimdinareobs. es miuTiTebs imaze, rom kaspazebi
autoproteoliziT an kaskadis zeviT gaaqtiurebuli sxva
kaspazebiT aqtiurdebian. kaspazebi zogadad SeiZleba daiyos or
funqciur jgufad: isini, romlebic apoptozis dros aqtiurdebian
(kaspaza-2, -3, -6, -7, -8, -9 da -10), da isini, romlebic imunuri pasuxis
dros anTebis citokinebis procesingSi arian CarTuli (kaspaza-1, -4,
-5 da -11). kaspazebi, romlebic apoptozSi monawileoben, Semdgom or
qvejgufad iyofa apoptozTan asociirebul kaspazur kaskadSi
poziciis mixedviT. zeda anu iniciatori kaspazebi (kaspaza-2, -8, -9 da
-10) zogadad apoptozis dros kaspazebis aqtivaciis kaskadis
iniciatorebad arian miCneuli. maT Cveulebriv grZeli prodomenebi
gaaCniaT, romlebic Seicaven protein-proteinuli kavSirebis mqone
monakveTebs, e.w. “kaspazebis mozidvis domenebs” an “sikvdilis
efeqtor domenebs”. es monakveTebi gvxvdeba agreTve kaspazebis
adaptor molekulebSi, rogoricaa FADD, Apaf-1, romlebic
apoptozis dawyebisas kaspazebis agregaciisa da aqtivaciis
amocanebs asruleben. meore jgufs, qveda anu efeqtor kaspazebs
(kaspaza-3, -6 da -7), romlebic apoptozis dros ujredis dangrevaze
arian uSualod pasuxismgebeli, prodemenebi imdenad ar gaaCniaT.
mraval sistemaSi kaspaza-3 mTavari aRmasrulebeli kaspazaa,
kaspaza-6 da kaspaza-7 ki SedarebiT mcire rols TamaSoben
apoptozis aRsrulebis fazaSi (Slee et al., 1999). aqtiuri kaspazebi
38
ujredis daSlas ramdenime gziT awarmoeben: garkveuli
proteinebis, magaliTad, Bid-is saSualebiT citoqrom c-s
gamoTavisuflebiT, sxva damangreveli fermentebis, maT Soris, dn-
azebis gaaqtiurebiT, ujredSi struqturul da regulatorul
proteinebze pirdapiri degradaciuli zemoqmedebiT. dReisaTvis
dadgenilia kaspazis SuamavlobiT substratis gaxleCvis ramdenime
mniSvnelovani movlena, romlebsac Tavisi wvlili SeaqvT
apoptozis fenotipSi. magaliTad, “kaspaziT aqtivirebadi
deoqsiribonukleaza” apoptozis dros internukleosomaluri dnm-
is fragmentaciaze pasuxismgeblobisaTvis yvelaze damajerebeli
kandidatia (Enari et al., 1997). igi Cveulebriv inhibirdeba Tavis
specifiur inhibitorTan asociaciiT. Tumca, es inhibitori kaspaza-3-
is substratia da am ukanaskneliT misi proteolizuri gaxleCva
“kaspaziT aqtivirebadi deoqsiribonukleazas” gamoTavisuflebas
xdis SesaZlebels. gamoTavisuflebuli deoqsiribonukleaza Sedis
birTvSi da qromosuli dnm-is degradacias iwyebs (Enari et al., 1997).
SemoTavazebulia, rom kaspaza-3-is substratia kidev erTi proteini
- “Rho-sTan asociirebuli kinaza 1” - apoptozuri ujredis
SekumSvasa da membranis blebings warmarTavs (Coleman et al., 2001;
Sebbagh et al., 2001). rogorc Cans, kaspazebi sakuTari aqtiurobis
gaZlierebasac axdenen inhibitori molekulebis, magaliTad,
“apoptozis inhibitori proteinis” gaxleCvisa da inaqtivaciis gziT
(Martin et al., 1995). marTalia, dReisaTvis kaspazebis mravali sxva
substratia gamovlenili, apoptozis konteqstSi maTi gaxleCvis
mniSvneloba jer-jerobiT gaurkveveli rCeba. axlaxans naCvenebi
iqna ujredis sikvdilis meqanizmis kidev erTi axali komponenti,
romlis saxelwodebaa “kaspazis mitoqondriidan warmoSobili
meore aqtivatori” (Du et al., 2000). es aqtivatori mitoqondriaSia
lokalizebuli. citozolSi misi gamoTavisufleba apoptozis
gamowvevis Semdeg xdeba. am dros is ukavSirdeba “apoptozis
39
inhibitor proteinebs”, riTac ixsneba kaspazebis aqtiurobis
inhibireba (Du et al., 2000).
rac Seexeba FADD-s, is receptors cisteinur proteazebs –
kaspaza 8-sa da kaspaza-10-s - ukavSirebs da ganapirobebs am
ukanasknelTa TviTgaxleCvasa da gaaqtiurebas, rac, Tavis mxriv,
ganapirobebs proteazuli kaskadis gaSvebasa da, saboloo jamSi,
apoptozs (Rath et al., 1999). erTi mxriv, kaspaza-8 uSualod aaqtiurebs
efeqtor proteazebs - kaspaza-3, -6 da -7-s - romlebic, Tavis mxriv,
ujredis mraval proteins xleCen da ujredis sikvdils iwveven.
meore mxriv, efeqtori kaspazebis aqtivacia Zlierdeba
mitoqondriuli gziT. kaspaza-8-is mcire aqtiurobac ki sakmarisia,
rom Bid gaixliCos. warmoqmnili e.w. “Semoklebuli Bid“ (tBid)
gadaadgildeba mitoqondriebisken da jer-jerobiT arasrulad
garkveuli meqanizmis wyalobiT mitoqondriuli membranis
potencials cvlis, riTac xeli ewyoba “mitoqondriuli gamtarobis
gadasvlis forebis” Camoyalibebasa da mitoqondriuli funqciis
moSlas (mimoxilulva ix. Hengartner, 2000). amis Semdeg mitoqodriebidan
citozolSi gadadis citoqromi c, ukavSirdeba Apaf-1-sa da pro-
kaspaza-9-s, ayalibebs proteinul kompleqss, e.w. apoptosomas, romlis
Semadgeneli nawilia dATP. rac Seexeba kaspaza-9-s, is damuSavebas
ganicdis da aaqtiurebs qveda kaspaza-3-sa da kaspaza-7-s (Hengartner,
2000; Li et al., 1999). kaspazebis gaaqtiurebis aRniSnuli mitoqondriuli
amplifikaciuri maryuJi regulirdeba Bcl-2 ojaxis anti-apoptozuri
proteinebiT.
dabolos, TNF signalirebis qselis saintereso
damaxasiaTebeli niSania apoptozur, NF-B-isa da “c-Jun
aminoterminaluri kinazis” signalirebis gzebs Soris eqstensiuri
jvaredini urTierTobebi. NF-B-is moqmedebis ararsebobis
SemTxvevaSi, TNF-is mier gamowveuli apoptozis mimarT ujreduli
mgrZnobeloba izrdeba. NF-B-is gamiznuli aqtivacia apoptozisgan
40
dacvas uzrunvelhyofs, magaliTad, “apoptozis mainhibirebeli
ujreduli proteinebis” sinTezirebiT, romlebsac kaspazebis
aqtiurobis pirdapiri inhibireba SeuZliaT (Deveraux et al., 1999). es
mainhibirebeli proteinebi Seicaven sam domens, –romelTagan pirveli
ori efeqtori kaspaza-3, -6 da -7-is moqmedebis blokirebas axdenen,
mesame ki SerCeviTad ainhibirebs kaspaza-9-is moqmedebas (Deveraux et al.,
1999). saerTo jamSi, arsebobs ramdenime gamSvebi punqti, romlebic
sikvdilis receptorebis mediatorobiT warmoebul ujredul
sikvdils akontroleben.
1.4 apoptozis modulacia Terapiuli saSualebebiT
ujredis apoptozuri sikvdilis mkacri regulacia da
gadarCenis gzebi Terapiuli intervenciebis strategiebis
SemuSavebis SesaZleblobas iZleva. RviZlis sxvadasxva daavadebis
dros (virusuli, autoimunuri hepatiti, iSemiur-reperfuziul
dazianeba, toqsikuri dazianeba da sxva.) apoptozis Warbi
gaaqtiureba aRiniSneba, maSin roca Semcirebuli apoptozi gvxvdeba
RviZlis regeneraciuli zrdis an RviZlis simsivnebis SemTxvevaSi.
dReisaTvis ukve mravali Sroma mieZRvna RviZlis sxvadasxva
dazianebis dros apoptozze moqmedi axali Terapiuli saSualebebis
gamoyenebas. miuxedavad amisa, warmatebuli modulatorebis povna
Zalian Znelia da am mimarTulebiT kvlevebi intensiurad
grZeldeba.
garda amisa, mkurnalobis samizneebad mniSvnelovania
agreTve dro, Tu rodis unda moxdes apoptozis modulacia, radgan
RviZlis daavadebebi SeiZleba ganxilul iqnes rogorc
mravalsafexuriani procesebi. sxvadasxva safexuria: ujredis
sikvdilTan asociirebuli RviZlis qronikuli dazianeba, cirozi
da regeneracia, apoptozis inhibiciasTan dakavSirebuli simsivnis
formireba da RviZlis ukmarisoba. amrigad, erTidaimave daavadebis
41
sxvadasxva etapze apoptozis inhibirebas an gaaqtiurebas
gasxvavebuli Sedegebi mohyveba.
1.4.1 hepatocitebze mimarTuli Terapia
mwvave dazianebis dros hepatociis apoptozis inhibireba
SeiZleba sasargeblo iyos. antiapoptozuri intervenciebis
samizneebs Sorisaa kaspazebi (kaspazebis endogenuri an egzogenuri
inhibitorebis gamoyeneba) da mitoqondriis erTianobis SenarCuneba
(Bcl-2 ojaxis antiapoptozuri wevrebis gamoyeneba). miCneulia, rom
xSirad anTebissawinaaRmdego agentebi RviZlis mwvave dazianebis
dros am dazianebas amcireben. magram gaurkvevelia, Tu ramdenad
Seesabameba mocemuli strategia yvela paTologiur mdgomareobas.
magaliTad, baqteriuli infeqciiT gamowveul RviZlis mwvave
daavadebaSi anti-TNF Terapia RviZlis dazianebis Tavidan acilebas
uzrunvelyofs, magram samagierod mcirdeba baqteriis ganadgureba
da gadarCena (Moore et al., 2003). zogierTma anTebissawinaaRmdego
strategiam SeiZleba Seasustos citokinebis warmoeba da NF-kB–is
aqtivacia da amiT apoptozis mimarT hepatocitebis mgrZnobelobis
Semcireba moaxdinos (Schoemaker et al., 2004). RviZlis qolestatikuri
dazianebis mqone pacientebs xSirad mkurnaloben ursodeoqsiqolis
mJaviT, romelic erT-erTi naRvlis mJavaa da adamianis naRvlis
mJavebis 3%-s Seadgens. es nivTiereba Tavdapirvelad Savi daTvis
RviZlidan iqna miRebuli da uxsovari droidan gamoiyeneba CineTis
tradiciul medicinaSi RviZlis daavadebebis samkurnalod
(Paumgartner et al., 2002). axlaxans naCvenebi iqna, rom ursodeoqsiqolis
mJavis taurinis warmoebuli naRvlis mJavis mier gamowveuli
apoptozisgan icavs organizms, rasac axorcielebs mitoqondriul
membranaze pirdapiri zemoqmedebiTa da “mitogen-gaaqtivebuli
protein kinazebis” gaaqtiurebiT (Schoemaker et al, 2004).
42
1.4.2 kaspazebi da maTi inhibitorebi
Bcl-2 ojaxis garda, kaspazebis inhibitorebi, rogoricaa
“apoptozis mainhibirebeli proteinebis” ojaxis wevrebi, ujreds
apoptozuri sikvdilisagan kaspazebis kaskadis darRvevis gziT
icavs. in vitro pirobebSi “apoptosis mainhibirebeli ujreduli
proteinis” adamianis homologis Warbi eqspresia hepatocitebs
apoptozisgan icavs (Schoemaker, Ros et al., 2002). aRniSnuli ojaxis
wevrebi SerCeviT ainhibireben kaspaza 3-sa da kaspaza 9-s. maTi
aqtiurobis dablokva SeiZleba “kaspazis mitoqondriidan
warmoSobili meore aqtivatoriTa” da Omi/HtrA2-iT. amrigad,
ujredis beds “apoptozis mainhibirebeli proteinebis” ojaxis
wevrebTan kaspaza 3-is, kaspaza 8-is, kaspaza 9-is, “kaspazis
mitoqondriidan warmoSobili meore aqtivatorisa” da Omi/HtrA2-is
fardobiTi citozoluri koncentraciebis balansi wyvets.
imisda mixedviT, Tu ra tipis dazianebasTan gvaqvs saqme,
garkveuli kaspazebis inhibireba saTanado strategiad unda iqnes
miCneuli. baitma da misma kolegebma (Bajt et al., 2001) aCvenes, rom
marTalia peptidebis inhibitoris mier kaspaza 3-is inhibireba
aferxebda LPS/GalN–iT (d-galactosamine) gamowveul apoptozs, kaspaza
8-is inhibireba ufro gadamwyvetia am dros. ufro metic, dominant-
negatiuri FADD-is makodirebeli adenovirusi TNF/GalN-
inducirebuli apoptozis prevencias axdenda (Streetz et al., 2000). es
kvlevebi migvaniSneben im saintereso momentze, rom TNF–
inducirebul apoptozSi apoptozur kaskadSi Terapiuli
intervencia kaspaza 8-is doneze unda xdebodes. amasTan
dakavSirebiT, kaspaza 8-is endogenuri inhibitoris - “ujreduli
FADD-is msgavsi IL-1b-makonvertirebeli fermentis mainhibirebeli
proteinis” - eqspresiis gazrdaze orientirebuli Terapia Semdgom
yuradRebas imsaxurebs.
Fas-is mier gamowveuli apoptozis SeCereba SesaZlebelia
43
xsnadi Fas-iT genuri Terapiiis saSualebiT, rac potenciur
Terapiul gzas SeiZleba warmoadgendes. axlaxans aRweril iqna
sikvdilis receptoris mier gamowveuli apoptozis ori axali
inhibitori. suramins an neirokininis receptoris antagonistebs
SeuZliaT Tagvis modelebSi RviZlis toqsikuri dazianebis in vivo
inhibireba. suramini Sardovanas polisulfonirebul warmoebuls
warmoadgens. is axdens TNF-is, FasL-isa da qemoTerapiis Sedegad
gamowveuli apoptozis inhibirebas in vitro; in vivo naCvenebi iqna, rom
mas SeuZlia LPS-isa da D-galaqtozaminis erToblivi an Fas-is
agonisturi antisxeulis zemoqmedebiT gamowveuli masiuri
apoptozis Tavidan acileba. neirokinini-1 receptoris antagonistebi
Tagvebs Fas-isa da TNF-is mier gamowveuli RviZlis dazianebisgan
icaven. es SesaZlebeli xdeba antagonistebis mier ujredis
sikvdilis xelSemwyobi P naerTis moqmedebis antagonizirebiT.
1.4.3 mcenareuli warmoSobis nivTierebebi
mcenareebi sasargeblo wamlebisTvis kvlevis masalis
uzarmazar wyaros warmoadgenen. bolo wlebSi apoptozur procesze
zemoqmedebis unaris mqone mravali sxvadasxva mcenaris eqstraqti
iqna gamokvleuli. simsivnur ujredebSi aRniSnuli daavadebis
SesaCereblad programirebuli sikvdilis meqanizmebze zemoqmedebis
unari, romelic sxvadasxva mcenareul eqstraqts gaaCnia, intensiuri
da farTo kvlevebis sagania. Seswavlilia sxvadasxva ujreduli
xazi, rogoricaa HL60, adamianis hepatocelularuli karcinomis
ujreduli xazi, qolangiokarcinomis ujreduli xazi, B-ujredis
hibridomebi, U937 monocituri ujreduli xazi, HeLa ujredebi da
sxva. im agentebs Soris, romlebic ujredis programirebul
sikvdils iwvevdnen (rac izomeboda morfologiurad, an gamWoli
citofluorometris saSualebiT), aRmoCndnen iseTi mcenareebis
eqstraqtebi, rogoricaa fiTri da Semicarpus anacardium. dadginda
aseve, rom ujredis programirebul sikvdils da Sesabamisad
44
gamravlebis Sewyvetas iwvevdnen iseTi izolirebuli naerTebi,
rogorebicaa brionoluri mJava (Trichosanthes kirilowii var. Japonica-dan),
krocini (zafranadan) da alicini (nivridan). Cinuri mcenareuli
wamali “So-saiko-to” simsivnis garkveul ujredul xazebSi iwvevda
apoptozs. metad sainteresoa is faqti, rom JenSeni aferxebs Tmis
folikulebSi ujredis dasxivebiT gamowveul programirebul
sikvdils, rac mis mniSvnelovan Terapiul SesaZleblobebze
miuTiTebs. nutricevtuli saSualebebi (dieturi mcenarebi),
rogoricaa soio, niori, koWa, mwvane Cai da sxv., epidemiologiur
kvlevebSi miCneulia simsivnis SemTxvevebis Semamcirebel faqtorad.
maTi moqmedeba ukavSirdeba ujredis programirebuli sikvdilis
gamowvevis unars.
dadasturebuli iqna, rom sxvadasxva sakvebi da mcenareuli
warmoSobis wamlebi toqsiur efeqtebs iwvevs ujredis
programirebuli sikvdilis inducirebis gziT. magaliTad, virTxis
izolirebul hepatocitebSi ujredis programirebuli sikvdili
kavSirSi iyo diterpinoidebis Semcveli mcenareuli wamlis mier
gamowveul hepatitTan. sxva gamokvlevebis mixedviT, savaraudoa,
rom betel-sa da TambaqosTan dakavSirebuli piris “qerclovani”
karcinomebi SesaZloa asociirdebian p53–isa da c-myc–is
erToblivad moqmedebasTan, rac ujredis programirebuli
sikvdilis inhibirebas ganapirobebs. gamovlenilia mcenareebis mier
ujredis programirebuli sikvdilis modulaciis ramdenime
meqanizmi, maT Soris, endonukleazebis, p53-isa da kaspaza 3-is
aqtivacia (Bcl-2–damoukidebeli gziT), Tavisufali radikalebis
formirebis gaZliereba da sfinganinis akumulacia. ujredis
programirebuli sikvdili Tavdacvis metad konservirebuli
meqanizmia, romelic mcenareebsac gaaCniaT.
amrigad, ujredis programirebuli sikvdilis bunebriv
fenomenze zemoqmedeba misi modificirebis gziT SesaZloa
potenciurad sasargeblo wamlebs warmoadgendnen.
45
II Tavi - sakvlevi masala da meTodebi
eqsperimenti Catarda 20-25 gr masis mqone 50 zrdasrul
Tagvze. saeqsperimento cxovelebi erTnair pirobebSi imyofebodnen.
2.1 RviZlis imunuri dazianebis eqsperimentuli modeli
hepatitis eqsperimentuli modelis Sesaqmnelad 50 TagvSi
intraperitonealurad Seyvanili iqna bunebrivi mitogeni
konkanavalin–A (Con-A) 2mg/kg wonaze gadaangariSebiT.
eqsperimentuli cxovelebi davyaviT 3 jgufad. Con-A-s Seyvanidan 1
sT-is Semdeg cxovelebs erTxel kunTSi ukeTdeboda: 1. 0.2 ml
fiziologiuri xsnari (sakontrolo I jgufi), 2. plaferoni lb
(0.25mg/kg-ze) (II jgufi); 3. deqsametazoni _ 4 mg/kg-ze (III jgufi).
eqsperimentis dawyebidan 8, 24 da 48 saaTis Semdeg eTeriT
gabruebul Tagvebs vklavdiT cervikaluri dislokaciis meTodiT.
gamosakvlevad viRebdiT RviZls da sisxls. RviZls morfologiuri
kvlevisa da hepatocitebis funqciuri mdgomareobis Sesaswavlad,
sisxls ki - bioqimiuri gamokvlevisTvis.
2.2 histomorfologiuri meTodi
sinaTlis mikroskopuli kvlevisaTvis eqsperimentul masalas
(RviZli) fiqsaciisaTvis vaTavsebdiT formalinis 10%-ian xsnarSi,
vauwyloebdiT aRmavali koncentraciis spirtebSi da vayalibebdiT
parafinSi. rotaciul mikrotomze damzadebul 2-5 mkm sisqis
anaTlebs vRebavdiT hematoqsilin-eoziniT.
2.3 RviZlSi apoptozis Sefaseba imunohistoqimiuri
(TUNEL)LmeTodiT
hepatocitebis apoptozi fasdeboda dnm-is fragmentaciiT
terminaluri deoqsinukleotidil transferazaze-damokidebuli
46
(tdt) dUTP-biotinis (TUNEL) moniSvnis meTodis gamoyenebiT. yvela
safexuri xorcieldeboda TandarTuli protokolis mixedviT.
amokveTili RviZli fiqsirdeboda 10%-ian formalinSi da
yalibdeboda parafinSi. tardeboda parafinSi Cayalibebuli,
rotaciul mikrotomze daWrili 5-mikroniani anaTlebis
deparafinizacia da rehidratacia, Semdeg inkubacia proteinaza K–
Ti (20mg/ml 100mM da 50 mM edta) 15 wuTi 25oC-ze. Semdeg yvela
anaTali irecxeboda distilirebuli wyliT, anaTlebi
inkubirdeboda buferSi 5wT. Semdeg emateboda tdt da
biotinmoniSnuli deoqsinukleotidebis Tanaobisas tenian yuTSi
midinareobda inkubacia 1 saaTiT 37C-ze. reaqciis Sewyveta xdeboda
gamrecxi buferis saSualebiT. moniSnuli slaidebis daTvaliereba
xdeboda sinaTlis mikroskopSi. qsovilebi iRebeboda hematoqsilin-
eozinSi.
2.4Aazotis oqsidisa da glutaTion reduqtazas atiurobis
gansazRvra
sisxlis SratSi azotis oqsidis raodenoba fasdeboda
arapirdapiri meTodiT grisis reaqciis gamoyenebiT, romelic
warmoqmnis qromofors nitritTan reaqciis Sedegad. Sratis 100ml-s
vainkubirebdiT 100ml grisis reaqtivTan 96-fosoian plataSi.
inkubacia mimdinareobda 10wT-is ganmavlobaSi oTaxis
temperaturaze. nitritis koncentracia fasdeboda
speqtrofotometrulad multiskanze (Multiscan, Lab Systems, fineTi).
absorbcia isazRvreboda 540nm talRis sigrZeze. yvela nimuSi
keTdeboda tripletebSi.
glutaTionreduqtazas aqtiurobis gansazRvra xdeboda
glutaTion reduqtazas nakrebis saSualebiT (Sigma-Aldrich, USA).
aqtiuroba izomeboda absorbciis zrdis cvlilebiT DTNB [5,5’-
47
dithiobis(2-nitrobenzoic acid)] substratis damatebisas 412nm talRis
sigrZeze.
2.5 hepatocitebis gamoyofa da maTi mitoqondriuli
aqtiurobis Seswavla tetrazoliumze dafuZnebuli
kolorimetriuli MTT testiT
RviZlis homogenizaciisa da garecxvis Semdeg vamzadebdiT
hepatocitebis kulturas ujredebis koncentraciiT – 1 mln/ml.
ujredTa suspenzias TiTo ml-is raodenobiT vaTavsebdiT
sinjarebSi. Semdeg hepatocitebis suspenzias 150 mkl raodenobiT
vasxamdiT 96-fosoian brtyelZirian mikroplanSetis fosoebSi (Libro
Plastics).
eqsperimentis yovel variantSi cda da kontroli
sruldeboda 3 fosoSi. Semdeg mikroplanSetis inkubirebas
vaxdendiT TermostatSi 100% tenianobis, haerSi naxSirorJangis 5%-
iani Semcvelobisa da 370C temperaturis pirobebSi 4 saaTis
ganmavlobaSi.
vamzadebT dimeTilTiazolil difenil tetrazolium
bromidis (MTT Sigma) xsnars - 5 mg reaqtivi 1ml fosfaturi buferis
marilxsnarze.
TiToeul fosos vumatebdiT 10-10mkl MTT-is momzadebul
xsnars.
Semdeg planSets sainkubaciod vdgamdiT 1sT-iT 370C
temperaturaze СO2 inkubatorSi. inkubaciis damTavrebisas planSets
vamowmebdiT mikroskopis qveS. formazanis kristalebis warmoqmnis
Semdeg, supernatants frTxilad aviwovdiT da TiToeul fosoSi
vumatebdiT 100-100mkl 10%-ian natriumdodecilsulfats.
vaikubirebdiT 2sT-iT 370temperaturaze, CO2 inkubatorSi.
Sedegebis wakiTxvas vaxdendiT multiskanis saSualebiT 540-
570nm talRis sigrZeze.
48
2.6 hepatocitebSi kaspazebis aqtiurobis gansazRvra
kaspaza 3 da kaspaza 8-s aqtiurobis gansazRvra xdeboda
kolorimetruli nakrebis saSualebiT. mwarmoeblis instruqciis
mixedviT, hepatocitebis suspenzias vumatebdiT lizis bufers.
Semdeg emateboda kaspaza-3-is (Ac-DEVD) an 8-s (Ac-IETD) substrats,
romelic dakavSirebuli iyo p-nitroanilinTan da vainkubirebdiT
37°C–ze 90 wuTiT. speqtrofotometrze (Multiscan, Labsystems, Finland)
vsazRvravdiT optikur simkvrives 405nm talRis sigrZeze.
gamoyofili nitroanilinis raodenoba homogenatSi kaspazebis
aqtiurobis pirdapirproporciulia. optikuri simkvrivis gazomva
xdeboda yovel 5 wuTSi da gamoTvlili iqna Sesabamisad saSualo
da standartuli gadaxra.
2.7 ALT-s gansazRvris speqtrometriuli meTodi
sisxlSi alaninaminotransferazas (ALT) aqtivobas
vswavlobdiT speqtrofotometriuli meTodiT. amisaTvis Tagvidan
viRebdiT sisxls, vacentrifugirebdiT 3000 g-ze 15 wT-is
ganmavlobaSi, ris Semdegac miRebul sisxlis Srats (raodenobiT
0.05 ml) vumatebdiT 0.25 ml ALT-s standartul substrats
(fosfaturi buferi 0.1 moli/l, Semdeg 0.2 moli/l DL--alanins da
2 mmoli/l 2-oqsiglutarats). amis Semdeg vaxdendiT sinjis
inkubirebas 370C temperaturaze 60 wT-is ganmavlobaSi, vumatebdiT
0.25 ml 2-4-dinitrofenilhidrazinis xsnars (1 mmoli/l, HCI 1
mmoli/l). miRebul sinjs vurevdiT da vtovebdiT 20 wT-is
ganmavlobaSi 220C temperaturaze. amis Semdeg vumatebdiT 2.5 ml
NaOH-is xsnars, vtovebdiT 10 wT-is ganmavlobaSi da optikur
simkvrives vzomavdiT 530 nm talRis sigrZeze sakontrolo xsnaris
mimarT, sadac sisxlis Sratis nacvlad damatebuli iyo 0.25 ml
fiziologiuri xsnari.
49
ALT-s koncentracias vsazRvravdiT standartuli grafikis
saSualebiT.
2.8 masalis statistikuri damuSaveba
masala damuSavda statistikuri programis Statistica 6.0 (Statsoft,
Mineapolis, USA) gamoyenebiT.
50
III Tavi - sakuTari gamokvlevis Sedegebi
3.1 plaferoni lb-s zegavlena Con-A inducirebuli msubuqi
hepatitis dros sisxlSi alaninaminotransferazas
Semcvelobasa da RviZlSi ganviTarebul morfologiur
cvlilebebze
diagrama 1-ze mocemulia Con-A inducirebuli hepatitis dros
Tagvebis sisxlSi ALT-s cvlilebebi dakvirvebis sxvadasxva vadaze
(normaSi aRniSnuli maCvenebeli udris 0.5-s).
diagrama #1
0.2
0.4
0.6
0.8
1
1.2
1.4
1.6
Before injection 8 24 48
Con-A
ConA+PL
ConA+Dex
dakvirvebis I vadaze (8 sT) ALT-s done sakontrolo Tagvebis
sisxlSi TiTqmis 3-jer aRemateba normas. rac Seexeba
deqsametazoniT da plaferoniT namkurnaleb Tagvebs, maT sisxlSi
51
ALT-s done orive SemTxvevaSi erTnairia da TiTqmis 2-jer
aRemateba normas.
dakvirvebis II vadaze (24 sT) sakontrolo da namkurnalebi
Tagvebis sisxlSi ALT-s done TiTqmis erTnairia da 2-jer aRemateba
normas.
dakvirvebis III vadaze (48 sT) sakontrolo Tagvebis sisxlSi
ALT-s done kvlav 2-jer aRemateba normas, deqsametazoniT
namkurnalebi Tagvebis sisxlSi ki ALT-s done dakvirvebis am
droisaTvis kvlav statistikurad sarwmunod maRalia normasTan
SedarebiT, plaferoni lb-s zemoqmedebiT ki aRniSnuli maCvenebeli
normas ubrundeba.
aRniSnulidan gamomdinare, deqsametazoni dakvirvebis I
vadaze amcirebs ALT-s dones, xolo, Semdgom vadebze igi
statistikurad sarwmunod aRar gansxvavdeba sakontrolo Tagvebis
analogiuri maCveneblisagan. plaferoni lb-s zegavleniT
dakvirvebis III vadaze ALT done normas ubrundeba.
.
sur. 1 janmrTeli Tagvis RviZli morfologiuri preparati
52
Con-A-s ineqciidan 8 sT-is Semdeg Tagvebis RviZlSi mwvave
anTebisaTvis damaxasiaTebeli morfologiuri cvlilebebi
aRiniSneba. hepatocitebis didi nawili vakuolur distrofias
ganicdis. amasTan erTad, fokaluri nekrozis kerebic gvxvdeba.
nekrozuli hepatocitebis citoplazma mkveTrad eozinofiluria,
rac nekrozis ubnebSi eozinofiluri (e.w. kaunsilmanis)
sxeulakebis saxiT vlindeba. alag-alag orbirTviani hepatocitebis
arseboba aRiniSneba (sur. 2).
sur. 2 sakontrolo jgufi ConA-s ineqciidan 8 sT-is Semdeg
RviZlis parenqimaSi limfoiduri rigis ujredebis
infiltratebi gvxvdeba. infiltracia gansakuTrebiT intensiuria
portul sivrceebSi. damaxasiaTebelia centraluri venebisa da
RviZlis sinusoidebis gaganiereba. gamoxatulia “slaj-fenomeni”.
53
sur. 3 ConA-s ineqciidan 24 sT-is Semdeg
Con-A-s Seyvanidan 24 sT-is Semdeg aRniSnuli cvlilebebi
kvlav intensiuradaa gamoxatuli. hepatocitebis umetesoba
vakuolur distrofiasa da nekrozul cvlilebebs ganicdis.
ujredebis umravlesoba hgavs erT did vakuols (sur. 3)
msgavsi suraTia eqsperimentis dawyebidan 48 sT-is Semdegac.
wina vadebTan SedarebiT aRiniSneba orbirTviani hepatocitebis
raodenobis mateba, rac regeneraciuli procesebis gaaqtivebaze
miuTiTebs. zogierT areSi RviZlis normaluri trabekuluri
struqtura vlindeba. imave vadaze zogierTi normaluri
hepatocitic Cndeba (sur. 4).
54
sur. 4 ConA-s ineqciidan 48 sT-is Semdeg
Con-A-sTan erTad deqsametazonis Seyvanis fonze zemoT
aRniSnuli cvlilebebi SedarebiT naklebi intensivobiT xasiaTdeba.
eqsperimentis dawyebidan 8 sT-is Semdeg Tagvebis RviZlSi
hepatocitebis didi nawili vakuolur distrofias ganicdis, Tumca
wilakebis ZiriTadi trabekuluri struqtura SenarCunebulia.
distrofiuli cvlilebebis fonze aRiniSneba mcire zomis
nekrozuli ubnebis arseboba. kaunsilmanis sxeulakebi upiratesad
periportul zonebSi gvxvdeba (sur. 5).
sur. 5 ConA-s ineqciidan 8 sT-is Semdeg, deqsametazoniT namkurnalevi
55
portuli sivrceebis limfoiduri infiltracia umniSvneloa.
“slaj-fenomeni” sustad aris gamoxatuli. umetes SemTxvevaSi
eriTrocitebis konturebi Senaxulia. aqa-iq gvxvdeba mcire
raodenobiT orbirTviani hepatocitebi.
24 sT-is Semdeg RviZlSi mniSvnelovnad matulobs
orbirTviani hepatocitebis raodenoba. amave dros aRiniSneba
destruqciuli cvlilebebis gaRrmaveba .
sur. 6 ConA-s ineqciidan 24 sT-is Semdeg, deqsametazoniT
namkurnalevi
limfoiduri infiltraciis arseboba damaxasiaTebeli ar
aris. 48 sT-is Semdeg destruqciuli cvlilebebi naklebad aris
gamoxatuli, Tumca, hepatocitebis nawilSi kvlav vakuoluri
distrofiisaTvis damaxasiaTebeli cvlilebebi aRiniSneba.
nekrozuli ubnebis arseboba iSviaTia da mniSvnelovnad aris
momatebuli orbirTviani hepatocitebis raodenoba. limfoiduri
infiltratebis arseboba damaxasiaTebeli ar aris (sur. 7).
56
sur. 7 ConA-s ineqciidan 48 sT-is Semdeg, deqsametazoniT
namkurnalevi
Con-A-sTan erTad plaferoni lb-s Seyvanis SemTxvevaSic
eqsperimentis dawyebidan 8 sT-is Semdeg RviZlSi mwvave
anTebisaTvis damaxasiaTebeli morfologiuli suraTia.
hepatocitebis didi umravlesoba vakuolur distrofias ganicdis.
amasTanave, aRsaniSnavia, rom kaunsilmanis sxeulakebis raodenoba
umniSvneloa, xolo wilakis trabekuluri Seneba SenarCunebulia
(sur. 8). aseve iSviaTi da umniSvneloa limfoiduri infiltraciis
ubnebi.
sur. 8 ConA-s ineqciidan 8 sT-is Semdeg, plaferoniT namkurnalevi
57
24 sT-Tvis hepatocitebis umravlesoba kvlav distrofiul
cvlilebebs ganicdis, magram nekrozuli ubnebis arseboba
damaxasiaTebeli ar aris (sur. 9).
sur. 9 ConA-s ineqciidan 24 sT-is Semdeg, plaferoniT namkurnalevi
48 sT-isaTvis wilakis normuli Seneba ZiriTadad
aRdgenilia, Tumca, hepatocitebis nawilSi kvlav vakuoluri
distrofiis niSnebi aRiniSneba. nekrozuli ubnebisa da
limfoiduri infiltratebis arseboba ar aRiniSneba (sur. 10).
sur. 10 ConA-s ineqciidan 48 sT-is Semdeg, plaferoniT namkurnalevi
58
amgvarad, Con-A inducirebuli hepatitis dros plaferoni lb,
deqsametazonis msgavsad, RviZlis qsovils Rrma destruqciuli
cvlilebebis ganviTarebisagan icavs da RviZlis wilakis normuli
Senebis aRdgenas aCqarebs.
59
3.2 Con-A inducirebuli msubuqi hepatitis dros RviZlsa da
sisxlSi mimdinare oqsidaciuri procesebis maCveneblebis
modulacia imunomodulatorebiT
reaqtiuli Jangbaduri saxeobebis (ROS) ujredSida
koncentracia mkacrad kontrolirdeba dacvis mravalricxovani
meqanizmebiT, maT Soris, ROS-is skavenjeri fermentebisa da
patara antioqsidanti molekulebis mier. am antioqsidanti
sistemebidan aRsaniSnavia glutaTioni da masze damokidebuli
fermentebi, romlebic oqsidaciuri dazianebisagan damcav
meqanizms warmoadgenen rogorc cirkulaciaSi, ise sxvadasxva
qsovilSi, maT Soris, RviZlSi (Gate et al, 1999). glutaTionis
redoqs stratusis Secvla mravalgvar mJangavi molekulas
SeuZlia. es statusi, Cveulebriv, uzrunvelyofilia glutaTionis
damSleli da aRmdgeni fermentebis mier (Halliwell et al, 1996; Hayes et
al., 1999). winamdebare kvlevaSi Cven ganvsazRvreT azotis oqsidis
koncentraciebi da glutaTion reduqtazas aqtiuroba SratSi
msubuqi hepatitis eqsperimentul modelSi. garda amisa, Cven
SevafaseT izolirebuli hepatocitebis mitoqondriuli
aqtiuroba.
Con-A inducirebidan 8sT-is Semdeg Tavisufali azotis
oqsidis raodenoba plazmaSi matulobs jgufis sakvlev
cxovelebSi daaxloebiT 2-jer izrdeba. II da III jgufebSic misi
sagrZnoblad zrda SeiniSneba, rac TiTqmis 2-jer aRemateba
janmrTeli Tagvis monacems. Con-A inducirebidan 24sT-is Semdeg
Tavisufali azotis oqsidis epr signalis intensivoba I jgufis
cxovelebSi normasTan SedarebiT kvlav maRalia. II jgufis
cxovelebSi NO-s epr signalis intensivoba wina vadasTan
SedarebiT statistikurad mniSvnelovnad ar icvleba da kvlav
momatebulia. III jgufis cxovelebSi NO-s epr signalis
intensivoba normasTan SedarebiT kvlav maRalia, magram wina
60
vadis monacemTan SedarebiT mcirdeba (p<0,01) da sakontrolo
maCvenebelTan SedarebiT 43%-iT naklebia. Con-A inducirebidan
48sT-is Semdeg Tavisufali azotis oqsidis (NO) epr signalis
intensivoba I jgufis cxovelebSi normasTan SedarebiT kvlav
maRali rCeba da wina vadis monacemTan SedarebiT umniSvnelod
mcirdeba. aRniSnuli maCvenebeli II da III jgufis cxovelebSic
isev sagrZnoblad maRalia da wina vadis monacemebis Sesabamisad
72%-s da 140%-s (p<0,01) Seadgens.
plaferoni lb da deqsametazoni xels uwyoben NO-s maRali
donis SenarCunebas, amasTan, plaferoni lb mis cvlilebas
axdens.
Con-A-Ti zemoqmedebidan 8sT-is Semdeg NO-is
koncentraciebi momatebulia da ar xasiaTdeba mniSvnelovani
cvlilebebiT eqsperimentis bolomde. I da III jgufebTan
SedarebiT plaferoni lb–Ti zemoqmedeba mniSvnelovnad amcirebs
NO-is koncentraciebs 24-e saaTze. Tumca, plaferoni lb-is
zegavleniT azotis oqsidis sinTezi mniSvnelovnad gaZlierda
48sT-is Semdeg Con-A–is ineqciis gamo (diagrama 2).
diagrama 2 SratSi nitrit/nitratis doneebis cvlilebebi Con-A-inducirebul eqsp. msubuq hepatitSi
0.250 Before injection Con-ACon-A+PLB Con-A+DEX
0.200
Op
tica
l den
sity
0.150
0.100
0.050
0.000 8 24 48
61
garda amisa, Con-A–Ti damuSavebul TagvebSi RviZlis
dazianeba intravenuli ineqciidan 8sT-is Semdeg plazmuri
transaminazebis momatebuli koncentraciebiT xasiaTdeba, rac
piks 24-e sT-ze aRwevs.
Cven SeviswavleT antioqsidanturi indikatori, kerZod,
glutaTion reduqtaza. gamokvlevis Sedegebma gviCvena, rom me-8
sT-ze glutaTion reduqtazas aqtiuroba I jgufSi normalur
cxovelebTan SedarebiT gazrdili iyo (p<0,01) (diagrama 3).
diagrama 3 SratSi glutaTion reduqtazas aqtiuroba eqsp. msubuqi hepatitis dros
0.070 Before injection Con-A
0.060 Con-A+PLB Con-A+DEX
0.050
0.040
0.030
0.020
0.010
0.000 8 24 48
deqsametazoniTYzemoqmedebiT, glutaTion reduqtazas done
I vadaze sagrZnobad izrdeba, Semdeg vadebze ki mcirdeba, magram
normas ar ubrundeba. plaferoni lb–iT zemoqmedebas I jgufTan
SedarebiT glutaTion reduqtazas aqtiurobis mniSvnelovani
Semcireba mosdevda ise, rom Semcirebuli done aRar icvleboda
Semdgomi 48sT-is ganmavlobaSi.
Cven mier gamovlenili monacemebi Seesabameba sxva kvlevis
Sedegebs, romlis mixedviTac, cirozsa da hepatocelularul
karcinomaSi sakontrolo qsovilTan SedarebiT glutaTion
62
reduqtazas aqtiuroba gazrdilia (Czeczot et al., 2006). ujredis
doneze glutaTionis homeostazi uzrunvelyofilia biosinTezs,
moxmarebas, oqsidaciasa da eqsports Soris balansiT.
homeostazis darRvevam ki SeiZleba imoqmedos RviZlis unarze
uzrunvelyos oqsidaciuri dazianebisgan dacva (Fernandez-Checa et
al., 1997).
ufro metic, MTT meTodis saSualebiT SevafaseT
hepatocitebis mitoqondriuli funqcia da imunomamodulirebeli
wamlebis efeqti. hepatocitebis mitoqondriuli funqcionireba
sakontrolo cxovelebTan SedarebiT gaZlierda I jgufSi.
plaferoni lb mniSvnelovnad zrdis mitoqondriul aqtiurobas
Con-A-Ti zemoqmedebidan 48sT-is Semdeg. deqsametazons igive
efeqti moaqvs 24-e saaTze. es Sedegebi adastureben Cven mier
manamde miRebul monacemebs da miuTiTeben imaze, rom plaferoni
aZlierebs mitoqondriul funqcias da xels uwyobs
regeneraciul process RviZlSi.
diagrama 4 hepatocitebis spontanuri stimulaciis indeqsi MTT testis saSualebiT
0.700 Before inje tionc Con-AConA+PLB Con-A+DEX
0.600
0.500
0.400
0.300
0.200
0.100
0.000 24h 48h
saboloo jamSi Cven movaxdineT imis demonstrireba, rom
oqsidanti/antioqsidantis sistema eqsperimentuli msubuqi
63
hepatitis dros balans kargavs. es faqti eTanxmena hipoTezas,
romlis mixedviTac, oqsidaciuri stresi RviZlis
zemoTaRniSnuli daavadebebis ganviTarevaSi mniSvnelovan rols
TamaSobs. ismis mTavari kiTxva: es darRveva RviZlis mocemuli
daavadebebis erT-erTi gamomwvevi mizezia Tu maTi ganviTarebis
mxolod erT-erTi Sedegi? saWiroa Semdgomi kvleva aRniSnul
kiTxvaze pasuxis gasacemad. qsovilebidan reaqtiuli Jangbaduri
saxeobebisa da Tavisufali radikalebis mocilebis daqveiTebuli
unari erT-erTi faqtoria, romelmac SeiZleba neoplaziis
ganviTareba ganapirobos.
64
3.3 Con-A inducirebuli msubuqi hepatitis dros RviZlSi
kaspazebis aqtiuroba da maTi modulacia
imunomodulatorebiT
kaspazebis gaaqtiureba apoptozuri procesis damaxasiaTebeli
niSania. apikaluri kaspazebis regulacia SeiZleba gadamwyveti
faqtori iyos am procesSi. kaspaza 8-is TviTgaaqtiureba iwvevs
kaspaza 3-is pirdapir gaaqtiurebasa da Bid–is gaxleCvas (Li et al.,
1998).
winamdebare kvlevis mTavari miznebi iyo: 1. imis dadgena, Tu
romeli kaspazebis gaaqtiureba xdeboda in vivo Con-A–s
administrirebis Sedegad; 2. imis dadgena, Tu rogori efeqtebi
hqonda Sesabamisad plaferoni lb–sa da deqsametazons am
gaaqtiurebaze. kerZod, kolorimetruli meTodiT SeviswavleT zeda
kaspaza-8 da qveda kaspaza-3. gamovikvlieT, agreTve, SratSi ALT–is
koncentraciebi.
mwvave eqsperimentuli hepatitisgan gansxvavebiT (SaraSeniZe,
2003), Cveni kvlevis Sedegebma aCvenes, rom ALT–is koncentraciebi
Con-A–s administrirebidan 8sT-is Semdeg momatebuli iyo da
maqsimums 48-e sT-ze aRwevda. Con-A jgufTan SedarebiT,
deqsametazonis gamoyeneba ar cvlida ALT–is koncentraciebs.
plaferoni lb–Ti zemoqmedebis SemTxvevaSi ki ALT–is
koncentraciebma I jgufze ufro metad moimates (diagrama 1).
arsebuli kvlevevis Sedegebi, romlebmac Con-A–s
administrirebis Sedegad prokaspaza-8-isa da prokaspaza-3-is
procesingis demonstrireba moaxdines, mkafiod Seesabameba Cvens
mier miRebul monacemebs. kerZod, vaCveneT, rom Con-A–Ti
zemoqmedebidan me-8, 24-e da 48-e sT-ze kaspaza-8-isa da kaspaza-3-is
aqtiuroba aSkarad saxeze iyo. am kaspazebis aqtiurobebis maqsimumi
modioda me-8 sT-ze, 24-48 sT-ebSi ki gamudmebiT mcirdeboda, Tumca,
48-e sT-ze normaSi mainc ar iyo.
65
amis Semdeg Cven davadgineT, rom plaferoni lb-s me-8 da 24-e
sT-ebze kaspaza-3-isa da kaspaza-8-is aqtiurobis gaZlierebis
tendencia gaaCnia. Tumca, es cvlilebebi mniSvnelovani ar aris.
plaferoni lb orive kaspazis aqtiurobas arsebiTad mxolod 48sT-
isTvis zrdida (p<0,01). Cven mier Catarebuli analizis Sedegebis
mixedviT, deqsametazoni Cven mier Seswavlil nebismier etapze
axdenda orive kaspazis inhibirebas (diagramebi 5, 6).
diagrama 5 kaspaza-3-is aqtiuroba Con-A–inducirebuli hepatitis dros
0.350 Control ConA ConA+PLB 0.300 ConA+DEX
0.250
0.200
0.150
0.100
0.050
0.000 8h 24h 48h
kaspasa-8-is aqtiuroba Con-A inducirebuli msubuqi hepatitis dros diagrama 6 kaspaza-8-is aqtiuroba Con-A–inducirebuli
hepatitis dros
0.000
0.050
0.100
0.150
0.200
0.250
0.300
0.350
8h 24h 48h
ControlCon-A
Con-A+PLBCon-A+DEX
66
aRsaniSnavia, rom wina kvlevebis mier naCvenebi iqna
plaferoni lb–s antiapoptozuri efeqti mwvave hepatitis
modelebSi da klinikur gamocdebSi (gongaZe, 2004). Cven ki
davadgineT, rom plaferoni lb proapoptozur Tvisebasac avlens,
rac gamoixateba msubuqi hepatitis dros kaspaza-3-isa da kaspaza-8-
is aqtiurobis gazrdaSi.
naCvenebia, rom Warb apoptozs adgili aqvs mwvave da
qronikuli virusuli hepatitis, alkoholuri da araalkoholuri
hepatitis, RviZlis qolestaturi daavadebis, vilsonis daavadebisa
da “implantanti maspinZlis winaaRmdeg daavadebaSi” (GVHD). mudmivi
apoptozi ukavSirdeba RviZlis fibrozis ganviTarebas. meore mxriv,
arasakmarisi apoptozi asociirebulia RviZlSi da sanaRvle
sistemaSi simsivnis ganviTarebasa da progresiasTan. ufro metic,
interferonis antivirusuli efeqti mediirdeba apoptozis
gamowvevis gziT (Castelli et al, 1997).
amrigad, Cveni kvleva – Cven wina kvlevebTan erTad –
gvavaraudebinebs, rom plaferoni lb–s RviZlis sxvadasxva
dazianebis, maT Soris, hepatitisa da simsivnebis Terapiuli
potenciali gaaCnia. cxadia, saWiroa Semdgomi klinikuri
gamokvlevebi am rolSi plaferoni lb–s efeqturobis srulad
Sesaswavlad.
67
3.4 eqsperimentuli msubuqi hepatitis dros hepatocitebis
apoptozuri cvlilebis Seswavla imunohistoqimiuri meTodiT
TUNEL-is meTodis gamoyenebiT SeviswavleT eqsperimentuli
msubuqi hepatitis dros RviZlSi mimdinare apoptozuri
cvlilebebi. eqsperimentuli kvlevis Sedegad miRebuli monacemebi
warmodgenilia cxrili #1-Si.
cxrili #1 apoptozuri birTvebis raodenobrivi maCveneblebi Tagvebis hepatocitebSi Con-A-Ti gamowveuli eqsperimentuli msubuqi hepatitis
dros
vada / sakvlevi jgufebi
janmrTeli konkanavalin-A konkanavalin-A + plb
konkanavalin-A + deqsametazoni
8 saaTi 54,23 ± 9,09 154,39±15,22 180,39±17,2 164,39±15,02
24 saaTi “ – “ 76,41±12,12 82,34±11,15 86,14±9,11
48 saaTi “ – “ 75,41±10,11 280,23± 15,21 84,12±9,10
rogorc cxrilidan Cans, janmrTeli Tagvebis hepatocitebSi
yovel 10000 ujredze saSualod 54,23±9,09 apoptozuri birTvi
aRiniSneboda. damaxasiaTebeli iyo mcire zomis, baci yavisferi
apoptozuri birTvebis Tanabari ganawileba.
janmrTel TagvebTan SedarebiT, eqsperimentis I vadaze (8 sT)
apoptozuri birTvebis raodenoba mniSvnelovnad matulobs (p<0,01)
da yovel 10 000 ujredze saSualod 154,39±15,22 apoptozuri birTvi
aRiniSneba (cxrili #1). plaferoni lb-Ti da deqsametazoniT
mkurnaloba apoptozze gavlenas ar axdens, razec apoptozuri
birTvebis umniSvnelo cvlileba miuTiTebs (P>0,05).
24 sT-ze yvela jgufSi apoptozuri birTvebis raodenoba I
vadasTan SedarebiT statistikurad sarwmunod mcirdeba (P<0,05) da
jgufebs Soris sxvaoba ar aRiniSneba (P>0,05).
eqsperimentis bolo vadaze (48 sT) sakontrolo da
deqsametazoniT namkurnalebi jgufebis cxovelebis RviZlSi
68
apoptozuri birTvebis raodenoba TiTqmis igivea, rac 24 sT-ze iyo
(suraTi #11 da suraTi #12). plaferoni lb-Ti namkurnaleb
TagvebSi ki am vadaze apoptozuri birTvebis raodenoba daaxloebiT
2-jer matulobs (sur. #13).
suraTi #11 sakontrolo jgufis Tagvis RviZli SeRebili TUNEL-is meTodi, 48 saaTi
suraTi #12 deqsametazoniT namkurnalebi Tagvis RviZli SeRebili TUNEL-is meTodiT, 48 saaTi (apoptozuri birTvebi miTiTebulia isrebiT).
69
suraTi #13 plaferoni lb-Ti namkurnalebi Tagvis RviZli SeRebili TUNEL-is meTodiT, 48 saaTi (apoptozuri birTvebi miTiTebulia isrebiT).
amrigad, Cvens mier Catarebuli kvlevis Sedegad gamovlinda,
rom eqsperimentuli msubuqi hepatitis modelSi plaferoni lb-s
gamoyeneba 48 sT-ze RviZlSi sarwmunod zrdis apoptozuri
hepatocitebis raodenobas, rac metyvelebs am preparatis
proapoptozur efeqtze. maSin, roca deqsametazoni aseT efeqts ar
avlens.
70
IV Tavi – sakuTari Sedegebis ganxilva
virusuli hepatitebi hepatologiis umniSvnelovanes problemas
warmoadgens. farTo gavrcelebis, mZimed garTulebebis, maRali
letalobisa da qronizaciis gamo B (HBV) da C (HCV) hepatitebs
gansakuTrebuli mniSvneloba eniWebaT. yovelwliurad B hepatitisgan 2
mln adamiani iRupeba. jandacvis msoflio organizaciis monacemebiT, 10-
20 weliwadSi qronikuli C hepatitiT gamowveuli RviZlis ciroziTa da
hepatocelularuli kiboTi daavadebulTa ricxvi daaxloebiT^60-68%-iT
moimatebs. miuxedavad imisa, rom virusuli hepatitebis paTogenezSi
ujred-damokidebuli imunuri pasuxi mniSvnelovan rols TamaSobs,
faqtorebi romlebic hepatitebis qronizacias ganapirobebs dRemde
ucnobia.
cnobilia, rom orive – hepatiti B da C - virusi
hepatotropulia, Tumca isini pirdapiri citopaTiurobiT ar
gamoirCeva (Lok et al., 2001; Liang et al., 2000). epidemiologiuri kvlevebis
mixedviT, HHCV virusiT inficirebulebis 80-85%-Si ver xerxdeba virusis
sruli eliminacia, rac SemdgomSi qronikuli hepatitis ganviTarebas
uwyobs xels (Liang et al., 2000; Lauer et al., 2001). hepatocitebis lizisi
organizmis imunuri pasuxis siZlierezea damokidebuli (Dudley et al., 1972).
savaraudoa, rom am mxriv wamyvani roli hepatocitebis apoptozs eniWeba.
RviZlis mwvave dazianebisas hepatocitebis apoptozis siWarbe RviZlis
funqciuri ukmarisobisa da komis safuZveli xdeba (Gremion et al., 2004;
Kountouras et al., 2003), misi deficiti ki avTvisebiani transformaciis,
virusuli latenturi mimdinareobisa da autoimunuri daavadebebis
ganviTarebas ganapirobebs (Solary et al., 1996). inficirebuli hepatocitebis
apoptozis saSualebiT organizmi virusuli infeqciis blokirebasa da
misgan Tavdacvas axerxebs. virusuli genomi akodirebs cilebs,
romlebic apoptozuri procesis daTrgunvas iwvevs da amiT Tavs aRwevs
imunuri pasuxisgan. ase magaliTad HCV virusis core proteini
apoptozuri procesis regulacias axdens misi gaZlierebis an
inhibirebis gziT.
71
iseTi farmakologiuri nivTierebebis gamovlena, romlebic
apoptozis daTrgunvas an stimulacias, agreTve I tipis citokinebis
produqcia/aqtivobas aregulireben da/an II tipis citokinebis moqmedebas
astimulireben, RviZlis imunuri dazianebis profilaqtikisa da
mkurnalobisaTvis potenciur kandidatebs warmoadgenen (Okamoto et al.,1998;
Hershkoviz et al.,1999; Okamoto, Kanda 1999; Okamoto et al., 2000).
plaferoni lb adamianis placentidan miRebuli peptidebis
narevia. misi efeqti HBV infeqciis mqone pacientebis HBs antigeniT
stimulirebeli limfocitebis proliferaciul aqtivobaze daavadebis
fazazea damokidebuli. daavadebis mwvave fazaSi igi aRniSnul
maCvenebels Trgunavs, xolo qronikul fazaSi ki zrdis. plaferoni lb
gavlenas axdens citokinebis: interleikin-1-is, interferon gamas,
simsivnis nekrozis faqtori-alfasa da interleikin-4-is sinTezze
(Chikovani et al., 1999). yovelive zemoTTqmulma gvafiqrebina, rom plaferoni
lb RviZlis msubuqi imunuri dazianebis SemTxvevaSi efeqturi unda
yofiliyo.
konkanavalin A-Ti (Con A) gamowveuli RviZlis dazianeba
autoimunuri hepatitis farTod gavrcelebul eqsperimentul models
warmoadgens (Tiegs et al., 1992; Louis et al., 1997; Kato et al., 2001). konkanavalin A-s
zemoqmedebiT RviZlSi CD4+ T limfocitebi grovdeba da FasL-is eqspresia
izrdeba, romelic, Tavis mxriv, citotoqsiurobis ganviTarebas
ganapirobebs. garda amisa, Con A-inducirebuli hepatitis ganviTarebaSi
gadamwyvet rols asruleben TH1/TH2 tipis citokinebi, rogorebicaa:
interleikin 1 (IL-1), IL-12, IL-4, IL-10, (Ksontini et al., 1998; Tiegs et al, 1997; Gantner
et al, 1995; Trautwein et al., 1998; Kimura et al., 1999). RviZlis msubuqi dazianebis
dros apoptozis rolis Sesaswavlad Con A-inducirebuli msubuqi
hepatitis eqsperimentuli modeli gamoviyeneT. amave modelze
SeviswavleT apoptozis mimdinareobaze preparatebis – plaferoni lb-
s da deqsametazonis – gavlena.
72
Con-A-s Seyvanidan 1 sT-is Semdeg Tagvebis kunTSi Segvyavda
plaferoni lb, fiziologiuri xsnari an deqsametazoni. dakvirvebas
vaxdendiT eqsperimentis 3 vadaze: hepatitis inducirebidan 8, 24 da 48
saaTis Semdeg. aRniSnul vadebze aRebul masalas (RviZli, sisxli)
bioqimiuri, imunohistoqimiuri da imunologiuri meTodebiT
vikvlevdiT.
rogorc gamokvlevis Sedegebis analizma cxadyo, dakvirvebis I
vadaze (8 sT) ALT-s done sakontrolo Tagvebis sisxlSi matulobs
(diagrama 1), rac Seexeba deqsametazoniT da plaferoniT namkurnaleb
Tagvebs, maT sisxlSi ALT-s done orive SemTxvevaSi erTnairia da igi
sakontrolo jgufis cxovelebis analogiur monacemTan SedarebiT
statistikurad sarwmunod ar gansxvavdeba.
dakvirvebis II vadaze (24 sT) sakontrolo da namkurnalebi
Tagvebis sisxlSi ALT-s done matulobs I vadis Sesabamis monacemebTan
SedarebiT da amasTan erTmaneTisgan statistikurad sarwmunod ar
gansxvavdeba. dakvirvebis III vadaze (48 sT) sakontrolo Tagvebis
sisxlSi ALT-s donis matebis tendencia SenarCunebulia,
deqsametazoniT namkurnaleb TagvebSi aRiniSneba klebis tendencia,
xolo plaferoni lb-s zemoqmedebiT aRniSnuli maCvenebeli
statistikurad sarwmunod klebulobs (p<0,01).
aRniSnulidan gamomdinare, plaferoni lb-s samkurnalo efeqti
deqsametazonTan SedarebiT ufro Zlieradaa gamoxatuli. aRniSnuli
monacemebi imis sasargeblod metyvelebs, rom dakvirvebis bolo
vadisaTvis plaferoni lb RviZlis struqturis aRdgeniT procesebs
unda aCqarebdes.
bioqimiuri kvlevis Sedegebi RviZlis morfologiurma
gamokvlevamac daadastura. Con-A-s ineqciidan 8 sT-is Semdeg Tagvebis
RviZlSi mwvave anTebisaTvis damaxasiaTebeli morfologiuri
cvlilebebi aRiniSneba. hepatocitebis didi nawili vakuolur
distrofias ganicdis. amasTan erTad, fokaluri nekrozis kerebic
gvxvdeba. nekrozuli hepatocitebis citoplazma mkveTrad
eozinofiluria. RviZlis parenqimaSi limfoiduri rigis ujredebis
73
infiltratebi gvxvdeba. infiltracia gansakuTrebiT intensiuria
portul sivrceebSi.
deqsametazonis zemoqmedebis Sedegad eqsperimentis dawyebidan
merve saaTze hepatocitebis didi nawili vakuolur distrofias
ganicdis, Tumca wilakebis ZiriTadi trabekuluri struqtura
SenarCunebulia. portuli sivrceebis limfoiduri infiltracia
umniSvneloa. “slaj-fenomeni” sustad aris gamoxatuli. umetes
SemTxvevaSi eriTrocitebis konturebi Senaxulia. eqsperimentis am
vadaze Con-A-sTan erTad plaferoni lb-s Seyvanis SemTxvevaSic
hepatocitebis didi umravlesoba vakuolur distrofias ganicdis.
amasTanave, aRsaniSnavia, rom wilakis trabekuluri Seneba
SenarCunebulia. aseve iSviaTi da umniSvneloa limfoiduri
infiltraciis ubnebi.
Con-A-s Seyvanidan 24 sT-is Semdeg sakontrolo jgufis cxovelTa
RviZlSi cvlilebebi kvlav intensiuradaa gamoxatuli. hepatocitebis
umetesoba vakuolur distrofiasa da nekrozul cvlilebebs ganicdis.
deqsametazonis fonze mniSvnelovnad matulobs orbirTviani
hepatocitebis raodenoba. amave dros, aRiniSneba destruqciuli
cvlilebebis gaRrmaveba. plaferoni lb-s gavleniT hepatocitebis
umravlesoba kvlav distrofiul cvlilebebs ganicdis, magram
nekrozuli ubnebi ar aris.
Keqsperimentis dawyebidan 48 sT-is Semdeg sakontrolo jgufSi
zogierT areSi RviZlis normaluri trabekuluri struqtura vlindeba,
rac regeneraciuli procesebis gaaqtiurebaze miuTiTebs. amave vadaze
zogierTi normaluri hepatocitic Cndeba. deqsametazoniT mkurnalobis
SemTxvevaSi aRniSnuli suraTidan mniSvnelovani gansxvaveba ar
aRiniSneba. plaferonis gavleniT ki wilakis normuli Seneba ZiriTadad
aRdgenilia. nekrozuli ubnebi da limfoiduri infiltratebi saerTod
aRar SeiniSneba.
amgvarad, Con-A inducirebuli hepatitis dros plaferoni lb da
deqsametazoni RviZlis qsovils Rrma destruqciuli cvlilebebis
ganviTarebisagan icavs. aRsaniSnavia aseve, rom plaferoni lb
74
qsovilis struqturis aRdgenas aCqarebs, rac deqsametazonis
gamoyenebis SemTxvevaSi ar SeiniSneba..
rogorc ukve aRvniSneT, orive medikamenti - plaferoni lb da
deqsametazoni - RviZlis qsovils imunuri dazianebisagan icavs.
cnobilia, romHkortikosteroidebi aRniSnul efeqts citokinebis – il-1,
il-2, il-6, gama interferonisa da simsivnis nekrozis faqtori alfas -
genebis eqspresiis daTrgunvis gziT axorcieleben. savaraudoa, rom
plaferoni lb-s efeqtic mis mier citokinebis balansis SecvliT unda
iyos gamowveuli (Ciqovani, 1997), aqve unda aRiniSnos, rom
imunomamodulirebeli moqmedebis garda, plaferoni lb-s gamoxatuli
antioqsidaciuri da antiapoptozuri Tvisebebic aqvs (s. WoWua, 2006; m.
gongaZe, 2004). wina kvlevebSi naCvenebi iqna plaferoni lb–s Zlieri
antiapoptozuri Tviseba mwvave mZime formis hepatitis modelebSi da
klinikur gamocdebSi. kerZod, plaferoni lb ainhibirebs hepatocitebis
apoptozs LPS-iT inducirebul mZime hepatitis eqsperimentul modelSi.
metrevelis mier naCvenebi iqna, rom msubuqi da saSualo simZimis mqone
pacientebSi plaferoni lb-s gamoyeneba srul gamojanmrTelebas axdenda
96,9%-Si. ufro metic igi mniSvnelovnad amcirebda daavadebis
qronizaciis SesaZleblobas da xels uwyobda proteqtoruli
imunitetis Camoyalibebas (metreveli, 1999). am da sxva kvlevebis
safuZvelze Cvens mier SemoTavazebuli iqna hipoTeza, rom msubuqi
hepatitebis dros plaferonis damcvelobiTi Tviseba mis proapoptozur
unarTan aris dakavSirebuli.
cnobilia, rom kaspazebis gaaqtiureba apoptozuri procesis
damaxasiaTebeli niSania. apikaluri kaspazebis regulacia SeiZleba
gadamwyveti faqtori iyos am procesSi. kaspaza 8-s TviTgaaqtiureba
iwvevs kaspaza 3-s pirdapir gaaqtiurebasa da Bid–s gaxleCvas (Li et al.,
1998).
literaturuli monacemebis mixedviT, RviZlis imunopaTologiis
dros transkrifciuli meqanizmis funqciuri mdgomareoba gansazRvravs
imas, Tu romeli – kaspaza-3-s Tu alternatiuli – gziT warimarTeba
apoptozuri procesebi. Con-A–inducirebuli hepatitis dros kaspaza-3-s
75
aqtiurobis Sesaxeb monacemebi winaaRmdegobrivia. kerZod, erT-erTi
kvlevis mixedviT, kaspaza-3-s aqtiuroba mniSvnelovnad izrdeba (Ding et
al, 2004). xolo sxva gamokvlevis mixedviT, is ar vlindeba (Kunstle et al,
1999).
aqedan gamomdinare, kvlevis Semdeg etapze Cvens mier
Seswavlili iqna kaspaza-3-s aqtiuroba in vivo Con-A–s Seyvanis Semdeg
da masze imunomodulatorebis, kerZod, plaferoni lb–sa da
deqsametazonis gavlena. miRebuli Sedegebis Tanaxmad, eqsperimentis I
vadaze sakontrolo jgufis TagvebSi Con-A-s Seyvana kaspaza-3-s
aqtiurobis mkveTr matebas ganapirobebs da faqtiurad eqsperimentis
maqsimums aRwevs. amis Semdeg igi TandaTan klebulobs, Tumca 48 sT-
isTvis normas mainc ver ubrundeba (diag. 5).
plaferoni lb-s Seyvana eqsperimentis I da II vadaze kaspaza 3-s
aqtiurobaze ar moqmedebs da aRniSnuli maCvenebeli sarwmunod ar
gansxvavdeba sakontrolo jgufisgan. sakontrolo jgufTan SedarebiT
48 sT-ze kaspaza 3-s aqtiuroba mniSvnelovnad matulobs (p<0,01). maSin
roca, deqsametazonis gamoyeneba eqsperimentis I vadaze Trgunavs
kaspaza-3-is aqtiurobas sakontrolo jgufTan SedarebiT, xolo
eqsperimetis Semdeg vadebze aRniSnuli maCvenebeli sakontrolo
jgufis analogiuri maCveneblebisagan aRar gansxvavdeba.
kaspaza 3-s garda, Seswavlili iqna kaspaza 8-s aqtiurobac.
kaspaza 8-s aqtiurobis cvlilebebi kaspaza 3-s msgavsi aRmoCnda.
kerZod, Con-A–s Seyvanidan 8 saaTis Semdeg misi aqtiurobis mkveTri
mateba SeimCneva. 24 da 48 sT-isTvis ki kaspaza 8-s maCvenebeli
klebulobs, Tumca normas mainc ver ubrundeba (diag. 6).
plaferoni lb-s gamoyenebis SemTxvevaSi eqsperimentis I da II
vadaze kaspaza 8-s aqtiuroba kidev ufro izrdeba, Tumca igi
sarwmunod ar gansxvadeba sakontrolo jgufis maCveneblisgan. 48 sT-
ze ki sakvlev jgufTan SedarebiT kaspaza 8-is aqtiuroba
statistikurad sarwmunod matulobs (p<0,01). Cvens mier miRebuli
Sedegebis analizi cxadyofs, rom imunosupresanti deqsametazoni
kaspaza 8-s aqtiurobaze gavlenas ar axdens. deqsametazonis gavleniT
76
kaspazebis inhibirebis tendencia vlindeba eqsperimentis pirvel
vadaze, Tumca is statistikurad sarwmunod ar gansxvavdeba
janmrTeli Tagvebis analogiuri maCveneblebisagan (diag. 6).
plaferoni lb ki proapoptozur Tvisebas avlens, rac msubuqi
hepatitis regeneraciis fazaSi kaspaza 3-sa da kaspaza 8-s aqtiurobis
mniSvnelovan matebaSi gamoixateba.
RviZlSi mimdinare apoptozuri procesebis Sesaswavlad
damatebiT gamoyenebul iqna TUNEL-is meTodi. miRebuli Sedegebis
safuZvelze dadginda, rom eqsperimentuli msubuqi hepatitis modelSi
plaferoni lb-s gamoyeneba 48 sT-ze sarwmunod zrdis apoptozuri
hepatocitebis raodenobas, Tumca igi ar moqmedebs eqsperimentis sxva
vadebze. aRsaniSnavia is faqti, rom imunomodulatori deqsametazoni
aseT efeqts ar avlens (cxrili 1).
uaxlesi monacemebiT Con-A-s mcire dozebis gamoyenebisas 48
saaTze xdeba bunebrivi T kilerebis raodenobis aRdgena, romelic
aucilebelia RviZlis normaluri regeneraciisTvis. SesaZlebelia
vivaraudoT, rom plaferoni lb xels uwyobs dazianebuli ujredebis
apoptozuri gziT mocilebas da rTavs iseT meqanizmebs, romlebic
imavdroulad hepatocitebis proliferacias aZliereben.
cnobilia, rom Warb apoptozs adgili aqvs mwvave da qronikuli
virusuli hepatitis, alkoholuri da araalkoholuri hepatitis,
RviZlis qolestaturi daavadebis, vilsonis daavadebisa da
“transplantanti maspinZlis winaaRmdeg daavadebis” (GVHD) dros. meore
mxriv, apoptozis deficiti asocirebulia RviZlSi da sanaRvle
sistemaSi simsivnis ganviTarebasa da progresirebasTan. ufro metic,
interferonis antivirusuli efeqti ganpirobebulia apoptozis
gamowveviT (Castelli et al, 1997).
Cveni kvlevis Sedegebi gvafiqrebinebs, rom plaferoni lb–s
gamoyeneba SesaZlebelia RviZlis sxvadasxva urTierTsawinaaRmdego
meqanizmiT mimdinare dazianebis dros. rogoricaa mwvave virusuli
hepatiti da simsivneebi. rogorc Cans, plaferoni lb apoptozuri
procesis modulirebas daavadebis formisa da simZimis mixedviT
77
axdens. RviZlis mZime dazianebis pirobebSi is antiapoptozur efeqts
avlens (s.WoWua da Tanaavt., 2006), xolo susti imunuri pasuxiT
ganpirobebuli RviZlis dazianebis SemTxvevaSi ki – proapoptozurs.
amdenad, SegviZlia davaskvnaT, rom plaferoni lb apoptozis
procesis modulatoria.
vinaidan imunuri sistemis funqcionireba ujredTaSorisi
komunikaciebiT ganisazRvreba, igi oqsidaciuri stresisadmi
gansakuTrebiT mgrZnobiarea. ujreduli komponentebis, upiratesad,
cilebis, lipidebisa da dnm-is endogenuri oqsidaciuri dazianeba
mravali qronikuli daavadebis paTogenezSi monawileobs. zogierTi
paTologiuri procesis, maT Soris, hepatitebis dros,DkavSiri
daqveiTebul antioqsidaciur statuss, oqsidaciur stressa da
avadmyofTa klinikur mdgomareobas Soris dadasturebulia. Tumca, ra
rols asrulebs oqsidaciuri stresi daavadebis ganviTarebasa da mis
progresSi, dRemde ucnobia.
cnobilia, rom oqsidaciuri stresis mimarT gansakuTrebiT
mgrZnobiarea apoptozis gamSvebi fermentebi kaspazebi. zogadad
miRebulia, rom mraval ujredSi reaqtiuli Jangbadis saxeobebis (ROS)
mcire koncentraciebi apoptozis iniciirebas iwvevs, maTi zeWarbi
raodenoba ki - nekrozul cvlilebebs ganapirobebs. kritikuli
cisteinebi sxvadasxva redoqs potencialiT xasiaTdebian, amitom
oqsidantebis mcire doza zogierT cilaSi Tiolis daJangvas iwvevs,
sxva cilebze ki ar moqmedebs.
amrigad, oqsidantebis mcire koncentracia apoptozis
ganviTarebas im redoqs statusis cvlilebebiT ganapirobebs, romlebic
xorcieldeba iseTi proapoptozuri faqtorebis gaaqtivebiT, rogoricaa
“c-Jun aminoterminaluri kinazis”. imavdroulad xdeba NF-kB-is
inhibireba, ise rom ar icvleba proapoptozuri kaspazebis redoqs
statusi. oqsidantebis maRali done ufro metad nekrozis ganviTarebas
ganapirobebs. isini ainhibireben kaspazebs, romlebic saWiroa apoptozis
gansaxorcieleblad, da ganapirobeben ujredebis nekrozul daRupvas
(Halliwell et al., 1990; Dypbukt et al., 1994). redoqs statusis Zlieri
78
cvlilebebi, rac ganpirobebulia wyalbadis peroqsidis raodenobis
matebiTYda glutaTionis SemcirebiT pirvelad kulturaSi
hepatocitebis nekrozs iwvevs. maSin, roca zomieri redoqs clilebebi
ar axdens gavlenas apoptozze. miuxedavad amisa, oqsidantebisa da
glutaTionis clilebebi aregulirebs TNF-isa da Fas-iT ganpirobebul
apoptozs. ufro metic, naCvenebia, rom xangrZlivi an Warbi oqsidaciuri
stresi kaspazebis aqtiurobis daTrgunvasa da Sesabamisad apoptozis
blokirebas axdens (Hampton et al., 1998).
imis gasarkvevad, Tu ra kavSiria msubuqi hepatitis dros
hepatocitebis apoptozsa da redoqs-potencialis cvlilebebs Soris,
amasTanave, imis dasadgenad, Tu ramdenadaa ganpirobebuli plaferoni
lb-s prokaspazuri aqtiuroba misi antioqsidaciuri unariT,
eqsperimentul cxovelTa sisxlSi SeviswavleT azotis oqsidisa da
glutaTion reduqtazas doneebis cvlileba, agreTve hepatocitebis
mitoqondriuli aqtiuroba.
sxvadasxva organoSi mimdinare metaboluri darRvevebi saboloo
jamSi sisxlSi ganviTarebuli cvlilebebiT aisaxeba, ris gamoc cocxal
organizmSi mimdinare metaboluri procesebis Sesaswavlad sisxli
yvelaze xelsayrel obieqts warmoadgens.
Cvens mier miRebuli monacemebis analizma cxadyo, rom Con-A-s
ineqciidan 8 saaTis Semdeg cxovelTa SratSi azotis oqsidis
Semcveloba statistikurad sarwmunod imatebs da eqsperimentis
bolomde amave doneze rCeba.
Con-A inducirebuli hepatitis dros deqsametazonis gamoyeneba
sisxlSi azotis oqsidis raodenobaze ar moqmedebs. aqedan
gamomdinare, igi antioqsidaciuri unaris SenarCunebas da lipidebis
zeJanguri Jangvis procesebis Sesustebas ver uzrunvelyofs.
aRsaniSnavia, rom plaferoni lb eqsperimentis II vadaze azotis
oqsidis koncentracias statistikurad sarwmunod Trgunavs (p<0,01).
eqsperimentis mesame vadaze ki plaferoni lb sapirispiro efeqts
avlens - sarwmunod zrdis azotis oqsidis raodenobas (diagrama 2).
eqsperimentis es vada RviZlis qsovilis regeneraciis fazas emTxveva.
79
cnobilia, rom azotis oqsidi apoptozuri procesis
regulaciaSi monawileobs. igi avlens rogorc anti-, ise
proapoptozur moqmedebas. misi antiapoptozuri moqmedeba
xorcieldeba ori ZiriTadi meqanizmiT: ciklur
guanozinmonofosfatze damokidebuli da damoukidebuli. cikluri
guanozinmonofosfatis producirebis stimulirebiT NO iwvevs xsnadi
guanililciklazas aqtivacias, rac ujredebs Semdgomi apoptozisagan
icavs (Kim et al., 1997). es meqanizmi naklebadaa Seswavlili. meore,
ciklur guanozinmonofosfatze damoukidebuli meqanizmi, moicavs
lipidebis zeJangvis inhibirebas, peroqsil radikalis CaWeras, Bcl-2-is
gaxleCvisa da citoqrom C-s gamoTavisuflebis Semcirebas (Kim et al.,
1998) da iseTi cilebis induqcias, rogorebicaa Hsp70 da Bcl-2 (Mosser et
al., 1997; Genaro et al., 1995). garda amisa, NO damcvelobiT efeqts avlens
cilebis S-nitrozilirebiT. p50-isa da p65-is 62-e cisteinis S-
nitrozilirebiT NO-s ZaluZs NF-B-s aqtivaciis inhibireba. NO-s
donorebi ainhibireben TNF-s mier NF-B-s aqtivacias, rac IB--s
stabilizaciiTa da misi genis eqspresiis matebiT aris gamowveuli.
kaspazebi cisteinis maRali Semcvelobis gamo S-nitrozilirebisaTvis
idealur samizneebs warmoadgenen.
sainteresoa NO-s zemoqmedeba NF-B-s regulaciasa da anTebaze.
marTalia, misi moqmedebis meqanizmi bolomde ar aris garkveuli,
Tumca dadasturebulia misi rogorc pozitiuri, aseve negatiuri
gavlena aRniSnuli transkrifciuli faqtoris regulaciaze. es
moqmedeba damokidebulia azotis oqsidis koncentraciaze, redoqs
statusze, stimulsa da ujredis tipze (Kim et al., 1997).
endoTeliuri NOS–isa da/an neironuli NOS-is mier mcire
raodenobiT endogenurad warmoebul NO-s SeuZlia gadamwyveti roli
iTamaSos sxvadasxva stimulis dros NF-B-is aqtivaciis modulaciaSi.
in vitro da in vivo pirobebSi naCvenebi iqna, rom iNOS aferxebs TNF an
Fas-iT inducirebul apoptozs (Bogdan et al., 2001). ufro metic, in vivo iNOS
deficitur TagvebSi inhibirdeboda RviZlis regeneracia. garda amisa,
80
naCvenebi iqna (Sass et al., 2001), rom Con-A-inducirebuli RviZlis
dazianebis dros RviZlis qsovilSi ar warmoiqmneba 3-nitroTirozini,
azotis oqsidis mier qsovilis dazianebis markeri. sasma da kolegebma
(Sass et al., 2001) daadgines, rom hepatocitebSi inducibeluri azotis
oqsidis eqspresia ganapirobebs ujredebis nawilobriv dacvas.
Cvens mier miRebuli Sedegebis Tanaxmad plaferoni lb axdens
azotis oqsidis raodenobis modulirebas. kerZod, 24 saaTze preparati
amcirebs mis raodenobas (p<0,01) da amiT xels uSlis misi damangreveli
moqmedebis gavrcelebas. SedgomSi ki, 48 saaTisTvis igi axdens
inducibeluri azotis oqsidis raodenobis matebas zRvrul donemde
(p<0,01), riTac aCqarebs proliferaciul procesebs.
reaqtiuli Jangbadis saxeobebis ujredSida koncentracia mkacrad
kontroldeba dacvis mravalricxovani meqanizmebiT, maT Soris, ROS-is
skavenjeri fermentebisa da patara antioqsidanti molekulebis mier. am
antioqsidaciuri sistemebidan aRsaniSnavia glutaTioni da fermentebi,
romlebic oqsidaciuri dazianebisagan damcav faqtorebs warmoadgenen
rogorc cirkulaciaSi, ise sxvadasxva qsovilSi, maT Soris, RviZlSi
(Schwabe et al., 2006).
GSH–is saerTo ujredSida koncentracia mniSvnelovnad
cvalebadobs, gansakuTrebiT, RviZlSi. RviZlis GSH SeiZleba
dramatulad Semcirdes wamlis metabolizmis Sedegad, oqsidaciuri
stresis Semdeg an GSH–is sinTezSi Tandayolili defeqtebis gamo; GSH–
is dabali koncentraciebi gamovlenilia sefsisis, acetaminofenuri
intoqsikaciis, alkoholis qronikuli moxmarebisa da vilsonis mwvave
daavadebis dros (Uhlig et al., 1992). ufro metic, RviZlis GSH cirkadul
cvalebadobas ganicdis. RviZlis GSH–is raodenobis farmakologiuri
gazrda RviZls naklebmgrZnobiares xdis da icavs mravali pirdapiri
hepatotoqsinis zemoqmedebisgan (Prescott, 1982). kvlevebis mzardi
raodenoba miuTiTebs imaze, rom GSH–s ujredis dazianebaSi ormagi
roli gaaCnia.
81
naCvenebia, rom ujredis sikvdilis zogierT modelSi, sadac
apoptozi ZiriTad movlenas warmoadgens, GSH–is Semcireba damcav (e.i.
antiapoptozur) - da ara damamZimebel – efeqts qmnis. dReisaTvis
cnobilia, rom makrofagebis NO–inducirebuli apoptozi, T ujredebis
Fas–iT ganpirobebuli apoptozi da hepatocitebis citokin–gamowveuli
apoptozi in vivo damokidebulia Sesabamisi ujredebis ujredSida GSH–is
koncentraciebis sakmaris koncentraciaze (Hentze et al., 2000). wamoyenebuli
iyo hipoTeza, rom apoptozis ganmaxorcielebeli kaspazebis redoqs
mgrZnobiaroba pasuxismgebelia gamovlenil damcvelobiT efeqtze,
radgan GSH–is koncentraciebi Semcirebuli iyo. Tumca, GSH–is
gazrdil ujredSida koncentraciebs sxvadasxva ujredul xazSi
apoptozis gaZlierebac SeuZliaT (Uhlig et al., 1992). rac Seexeba in vivo
kvlevebs, GSH-is SemcirebiT gamowveuli damcvelobiTi efeqti naCvenebia
RviZlis apoptozuri kaspaz-damokidebuli dazianebis modelebSi (Hentze
et al., 1999).
kvlevis Semdeg etapze msubuqi hepatitis eqsperimentul
modelSi SeviswavleT glutaTion reduqtazas cvlileba cxovelTa
SratSi. rogorc miRebuli Sedegebis analizma cxadyo, Con-A-s
ineqciidan 8 sT-is Semdeg glutaTion reduqtazas aqtiuroba
statistikurad sarwmunod imatebs (p<0,01), 24 sT-sTvis igi mcirdeba,
Tumca sakontrolo maCvenebelTan SedarebiT isev momatebulia. 48sT-
sTvis glutaTion reduqtazas aqtiuroba normas ubrundeba.
plaferoni lb-s Seyvana statistikurad sarwmunod amcirebs
sakvlev jgufTan SedarebiT glutaTion reduqtazas raodenobas
(p<0,01). plaferoni lb mTeli eqsperimentis ganmavlobaSi glutaTion
reduqtazas koncentracias garkveul doneze inarCunebs, magram
normul maCveneblamde mis dayvanas ar axorcielebs (diagrama 3), rac
momatebuli proliferaciis periodSi saWiroa mitoqondriuli
funqciis Sesasruleblad.
plaferoni lb-s msgavsad, deqsametazonic glutaTion
reduqtazas maRali aqtiurobis SenarCunebas uzrunvelyofs.
82
aRsaniSnavia, rom Con-A-s ineqciidan 8 sT-is Semdeg plaferoni lb-s
gavleniT glutaTion reduqtazas aqtiuroba mniSvnelovnad mcirea
vidre deqsametazonis gamoyenebis SemTxvevaSi (p<0,01).
Cven mier gamovlenili monacemebi Seesabameba sxva kvlevis
Sedegebs, romlis mixedviTac, cirozsa da hepatocelularul
karcinomaSi sakontrolo qsovilTan SedarebiT glutaTion
reduqtazas aqtiuroba gazrdilia (Czeczot et al., 2006). ujredis doneze
GSH-is homeostazi uzrunvelyofilia biosinTezs, moxmarebas,
oqsidaciasa da eqsports Soris balansiT. homeostazis darRvevam ki
SeiZleba imoqmedos RviZlis unarze uzrunvelyos oqsidaciuri
dazianebisgan dacva (Fernandez-Checa et al., 1997).
kvlevis bolo etapze msubuqi hepatitis eqsperimentul modelSi
SeviswavleT hepatocitebis mitoqondriuli aqtiuroba MTT testis
saSualebiT. intaqturi Tagvebis hepatocitebis spontanuri
stimulaciis indeqsi (si) 1,14+0,2 udrida. Con A-Ti gamowveuli msubuqi
hepatitis dros 24 saaTisaTvis es maCvenebeli 1,5+0,3-is (sakontrolo
maCvenebelTan SedarebiT p<0,05), xolo 48 saaTisaTvis ki – 1,16+0,11-is
toli iyo.
plaferoni lb-s gavleniT Con A-inducirebidan 24 saaTis Semdeg
miRebuli sidide ar gansxvavdeba sakvlevi jgufis maCveneblisgan,
Tumca 48 saaTze is matulobs (2,06+0,12) da statistikurad sarwmunod
aRemateba intaqturi Tagvebis analogiur maCvenebels (p<0,01).
aRsaniSnavia is faqti, rom deqsametazonis SemTxvevaSi
mitoqondiriuli sunTqva daTrgunulia 48 saaTze (diagrama 4).
amrigad, miRebuli Sedegebi imis sasargeblod metyvelebs, rom
plaferoni lb mitoqondriul funqcias aZlierebs da hepatocitebis
proliferacias aCqarebs, riTac RviZlSi regeneraciuli procesebis
stimulirebas axdens.
83
daskvnebi
1. susti imunuri pasuxiT ganpirobebuli hepatitis dros
kaspazebiT gaSualebuli apoptozis intensivoba izrdeba.
2. Con-A inducirebuli msubuqi hepatitis dros plaferoni
lb-s gamoyeneba RviZlis qsovilis regeneraciis fazaSi
hepatocitebSi kaspazebis (3 da 8) aqtiurobas aZlierebs.
3. susti imunuri pasuxiT ganpirobebuli hepatitis
eqsperimentul modelSi imunomodulatori plaferoni lb
aZlierebs hepatocitebis apoptozs da Sesabamisad imunuri
pasuxis efeqts, riTac mcirdeba procesis qronizaciis
SesaZlebloba.
4. Con-A inducirebuli msubuqi hepatitis dros plaferoni
lb RviZlis qsovilis normaluri struqturis aRdgenas
aCqarebs.
5. Con-A inducirebuli msubuqi hepatitis dros plaferoni
lb sisxlSi azotis oqsidis Semcvelobas aregulirebs:
RviZlis maqsimaluri destruqciis fazaSi mas statistikurad
sarwmunod aqveiTebs, xolo regeneraciis fazaSi – zrdis.
6. RviZlis msubuqi imunuri dazianebis eqsperimentul
modelSi plaferoni lb oqsidaciuri stresis ganviTarebas
aferxebs.
7. plaferoni lb-s gavleniT hepatocitebis apoptozis
gaZliereba da amavdroulad maTi proliferaciuli
aqtiurobis mateba RviZlSi regeneraciuli procesebis
stimulacias ganapirobebs.
84
praqtikuli rekomendaciebi
1. susti imunuri pasuxiT mimdinare infeqciebis dros (B da C
hepatitis msubuqi formebi) samkurnalod rekomendebulia
plaferoni lb-s an proapoptozuri Tvisebis mqone sxva
imunomodulatoris gamoyeneba.
2. plaferoni lb-s moqmedebis meqanizmis ufro Rrmad
Sesaswavlad mizanSewonilia proanTebiTi da
anTebissawinaaRmdego citokinebis balansze misi zemoqmedebis
kvleva Con-A inducirebuli hepatitisa da autoimunur
daavadebaTa sxva eqsperimentul modelebSi.
3. plaferoni lb-Si Semavali imunomamodulirebeli
potencialiis mqone fraqciis identifikacia mizanSewonilia
Con-A inducirebuli hepatitis modelze.
85
literaturis sia
1. barqaia k. RviZlis mwvave ukmarisobis samkurnalod
plaferonis gamoyenebis eqsperimentuli dasabuTeba.
avtoreferati, med. mecn. doqt. samecn. xarisxis mosapoveblad,
Tbilisi, 2005.
2. gagua m. eukariotuli ujredebis birTvebis transkripciul
aqtiurobaze plaferon-lb-s moqmedebis Seswavla. avtoreferati,
med. mecn. kand. samecn. xarisxis mosapoveblad, Tbilisi, 1999.
3. gongaZe m. .plaferon lb-s roli oqsidaciuri stresis
regulirebasa da am stresiT ganpirobebul apoptozSi.
disertacia, med. mecn. kand. samecn. xarisxis mosapoveblad.
Tbilisi, 2004.
4. metreveliDd. m. plaferoni lb-s gavlena msubuqi da saSualo
simZimis mwvave B hepatitis klinikur mimdinareobasa da
laboratoriul maCveneblebze mozrdilebSi. disertacia, med.
mecn. kand. samecn. xarisxis mosapoveblad.,Tbilisi, 1999.
5. pavliaSvili d. r. plaferon lb-s peroraluri gamoyeneba
mwvave B hepatitis mkurnalobis procesSi. disertacia, med. mecn.
kand. samecn. xarisxis mosapoveblad.,Tbilisi, 1999.
6. ruxaZe r. g. farisebri jirkvlisa da zogierTi organos
struqturul-funqciuri Taviseburebani hiper-, eu da
hipoTireozis dros. disertacia, med. mecn. doqt. samecn. xarisxis
mosapoveblad, Tbilisi, 1999.
7. faSalaSvili m. preparat plaferon lb-s moqmedeba mwvave B
hepatitis dros zogierT kliniko-bioqimiur maCveneblebze,
ujredul imunitetsa da HBV markerebis eliminaciaze.
avtoreferati, med. mecn. kand. samecn. xarisxis mosapoveblad,
Tbilisi, 1995.
8. SaraSeniZe T. plaferon lb-s gavlena RviZlsa da imunuri
sistemis organoebze konkanavalin A-Ti gamowveuli hepatitis
86
eqsperimentul modelSi. avtoreferati, med. mecn. kand. samecn.
xarisxis mosapoveblad, Tbilisi, 2003.
9. Ciqovani T. plaferoni lb-s imunofarmakologia.
avtoreferati, med. mecn. doqt. samecn. xarisxis mosapoveblad,
Tbilisi, 1997.
10. WavWaniZe d. Tirkmlisa da SardsawveTis kenWebis
eqstrakorporaluri liTotripsia. avtoreferati, med. mecn. doqt.
samecn. xarisxis mosapoveblad, Tbilisi, 1999.
11. Adams DH, Hubseher SG, Sbaw J et al. Intercellular adhesion molecule 1 on liver
during rejection. Lancet 1989; ii; 1122.
12. Aggarwal BB. Comparative analysis of the structure and function of TNF-alpha
and TNF- beta. Immunol Ser 1992; 56:61-78.
13. Albright CD, Liu R, Mar MH. et al. Diet, Apoptosis, and Carcinogenesis. Adv.
Exp. Med. Biol. 1997; 422:97-107.
14. Alter MJ. Epidemiology of hepatitis C in the West. Semin. Liver Dis. 1995; 15:5.
15. Amaro MJ, Bartolome J, Carreno V. Hepatitis B virus X protein transactivates the
inducible nitric oxide synthase promotor. Hepatol 1999 Mar; 29(3) : 915-23.
16. Ando K, Hiroishi K, Kaneko T et al. Perforin, Fas/Fas ligand, and TNF-alpha
pathways as specific and bystander killing mechanisms of hepatitis C virus-specific
human CTL. J Immunol 1997; 158: 5283-5291.
17. Bajt, ML, Vonderfecht SL, Jaeschke H. Differential protection with inhibitors of
caspase-8 and caspase-3 in murine models of tumor necrosis factor and Fas receptor-
mediated hepatocellular apoptosis. Toxicol. Appl. Pharmacol 2001; 175, 243–252.
18. Bertoletti A, Ferrari C. Kinetics of the immune response during HBV and HCV
infection. Hepatology 2003; 38: 4-13.
19. Blom M, Hans J, De Bont G et al. Interleukin-2-Activated Natural Killer Cells
Can Induce Both Apoptosis and Necrosis in Rat Hepatocytes. Hepatol 1999 Mar; 29(3):
785-792.
87
20. Bogdan C. The function of nitric oxide in the immune system. In Handbuuk of
Expermental Pharmacology: Nitric Oxide. Edited by Mayer B. Heidelberg: Springer;
2000; 443-493.
21. Bresters D, Cuypers HTM, Reesink HN et al. Comparison of quantative cDNA-
PCR with the branched DNA hybridizationassay for monitoring plasma hepatitis C
virus RNA levels in haemophilia patients participating in a controled interferon trail. J.
Med. Virol. 1994; 43:262.
22. Castelli J, Hassel B, Wood K, Li X, Amemiya K, Dalakas M., Torrence P, Youle
R. A study of the interferon antiviral mechanism: apoptosis activation by the 2-5A
system. J Exp Med. 1997 Sep 15; 186(6):967-72.
23. Chikovani TI, Rukhadze RG, Pantsulaia IJ, Sanikidze TV, Bakhutashvili VI.
Antioxidant action of immunomodulatory drug Plaferon-LB in experimental thyroid
pathology // Inter. J. Immunoreh. 1999; N12S, P. 14-19.
24. Chinnaiyan AM, O'Rourke K, Tewari M, Dixit VM. FADD, a novel death
domain-containing protein, interacts with the death domain of Fas and initiates
apoptosis. Cell 1995; 81:505-512.
25. Cohen GM. Caspases: the executioners of apoptosis. Biochem J 1997;326:1-16.
26. Coleman ML, Sahai EA, Yeo M, Bosch M, Dewar A, Olson MF. Membrane
blebbing during apoptosis results from caspase-mediated activation of ROCK I. Nat
Cell Biol 2001; 3:339-345.
27. Czeczot H, Scibior S, Skrzycki M, Podsiad M. Glutathione and GSH-dependent
enzymes in patients with liver cirrhosis and hepatocellular carcinoma. Acta Biochim
Pol. 2006; 53(1):237-42. Epub 2006 Jan 9.
28. Deveraux QL, Reed JC. IAP family proteins--suppressors of apoptosis. Genes
Dev 1999; 13:239-252.
29. Ding JW, Wang K, Brems JJ, Gamelli RL. Protection against concanavalin A-
induced hepatocyte apoptosis by molsidomine is time-dependent. J Am Coll Surg. 2004
Jan; 198(1):67-77.
30. Dobashi K, Pahan K, Chahal. A, and Singh I. J. Neyrochem 1997; 68, 1806-1903.
88
31. Du C, Fang M, Li Y, Li L, Wang X.. Smac, a mitochondrial protein that promotes
cytochrome c-dependent caspase activation by eliminating IAP inhibition. Cell 2000;
102:33-42.
32. Duan H, Dixit VM. RAIDD is a new 'death' adaptor molecule. Nature 1997;
385:86-89.
33. Dudley FJ, Giustino V, Sherlock S. Cell-mediated immunity in patients positive
for hepatitis-associated antigen. Br Med J. 1972 Dec 30; 4(843):754-6.
34. Dypbukt JM, Ankarcrona M, Burkitt M, Sjoholm A, Strom K, Orrenius S,
Nicotera P. Different prooxidant levels stimulate growth, trigger apoptosis, or produce
necrosis of insulin-secreting RINm5F cells – The role of intracellular polyamines; J.
Biol. Chem. 199; 269:30553–30560.
35. Earnshaw WC, Martins LM, Kaufmann SH. Mammalian caspases: structure,
activation, substrates, and functions during apoptosis. Annu Rev Biochem 1999;
68:383-424.
36. Eichhorst ST, Muller M., Li-Weber M., Schulze-Bergkamen H, Angel P,
Krammer PH. A Novel AP-1 Element in the CD95 Ligand Promoter is Required for
Induction of Apoptosis in Hepatocellular Carcinoma Cells upon Treatment with
Anticancer Drugs. Mol. Cell. Biol. 2000; 20:7826-7837.
37. Enari M, Sakahira H, Yokoyama H, Okawa K, Iwamatsu A, Nagata S. A caspase-
activated DNase that degrades DNA during apoptosis, and its inhibitor ICAD. Nature
1997; 391:43-50.
38. Farinati F, Cardin R, D’Errico A et al. Hepatocyte proliferative activity in chronic
liver damage as assessed by the monoclonal antibody MIB1 Ki67 in archival material:
the role of etiology, disease activity, iron and lipid peroxidation. Hepatol 1996 Jun;
23(6):1468-75.
39. Farinati F, Cardin R, Fiorentino M et al. Imbalance between cytoproliferation and
apoptosis in hepatitis C virus related chronic liver desease. J Viral Hepat 2001 Jan;
8(1):34-40.
40. Fernandez-Checa JC, Kaplowitz N, Garcıa-Ruiz C, Colell A, Marı M, Miranda M,
Ardite E, Morales A. GSH transport in mitochondria: defense against TNF-induced
89
oxidative stress and alcohol-induced defect. Am J Physiol. 1997 Jul; 273(1 Pt 1):G7-17.
Review.
41. Fiorentino DF, Zlotnik A, Mosmann TR., Howard M, O’Garra A. IL-10 inhibits
cytokine production by activated macrophages. Journal of Immunology 1991;
147:3815-3822.
42. Forman HJ, Boveris A. Superoxide radical and hydrogen peroxide in
mitochondria. In: Pryor WA, ed. Free Radicals in Biology (Volume 5). New York:
Academic Press; 1982; 65-89.
43. Gantner F, Leist M, Lonse W et al. Concanavalin A-induced T-cell-mediated
hepatic injury in mice: the role of tumor necrosis factor. Hepatol 1995; 21:190-198.
44. Garcia-Buey L, Garcia-Monzon C, Rodriguez S et al. Latent autoimmune hepatitis
triggered during interferon therapy in patients with chronic hepatitis C.
Gastroenterology 1995; 108:1770.
45. Gate L, Paul J, Nguyen BA, Tew KD, Tapiero H. Oxidative stress induced in
pathologies: the role of antioxidants. Biomed Pharmacother 1999 May; 53(4):169-80.
Review.
46. Geiss HL, Ritter MM, Richter NO et al. Lp(α) serum levels is decreased in acute
viral hepatitis. Hepatol 1996 Dec; 24(6):1334-7.
47. Genaro AM, Hortelano S, Alvarez A, Martinez C, Bosca L. Splenic B lymphocyte
programmed cell death is prevented by nitric oxide release through mechanisms
involving sustained Bcl-2 levels. J Clin Invest. 1995; 95:1884–1890.
48. Green D, Kroemer G. The central executioners of apoptosis: caspases or
mitochondria? Trends Cell Biol 1998; 8:267-271.
49. Green DR, Kroemer G.: The Pathophysiology of Mitochondrial Cell Death.
Science 2004; 305:626-629.
50. Gremion C, Grabscheid B, Wolk B, et al. Cytotoxic T lymphocytes derived from
patients with chronic hepatitis C virus infection kill bystander cells via Fas-FasL
interaction. J Virol 2004; 78:2152-2157.
51. Grob PJ. Hepatitis B: virus, pathogenesis and treatment. Vaccine 1998 Nov; 16
Suppl:S11-6. Review.
90
52. Guidotti LG, Chisari FV. Noncytolytic control of viral infections by the innate and
adaptive immune response. Annu Rev Immunol 2001; 19: 65-91.
53. Haber MM, West AB, Haber AD, Reuben A. Relationship of aminotransferases to
liver histological status in chronic hepatitis C. Am J Gastroenterol. 1995 Aug;
90(8):1250-7.
54. Halliwell B, Gutteridge JM. The antioxidants of human extracellular fluids. Arch
Biochem Biophys. 1990 Jul; 280(1):1-8. Review.
55. Hammermann R, Dreissig MD, Mossner J et al. Nuclear factor-kappa B mediates
simultaneous induction of inducible nitric oxide synthase and Up-regulation of the
cationic amino acid transporter CAT-2B in rat alveolar macrophages. Mol Pharmacol
2000; 58: 1294–302.
56. Hampton MB, Fadeel B, Orrenius S, Redox Regulation of the Caspases during
Apoptosis, Annals of the New York Academy of Sciences 1998; 854:328-335.
57. Hayes J, McLellan L. Glutathione and glutathione-dependent enzymes represent a
co-ordinately regulated defence against oxidative stress. Free Radic Res. 1999 Oct;
31(4):273-300. Review.
58. Hengartner MO. The biochemistry of apoptosis. Nature 2000; 407:770-776.
59. Hentze H, Gantner F, Kolb SA, Wendel A. Depletion of Hepatic Glutathione
Prevents Death Receptor-Dependent Apoptotic and Necrotic Liver Injury in Mice. Am
J Path 2000; 156:2045-56.
60. Hentze H, Künstle G, Volbracht C, Ertel W, Wendel A. CD95-mediated murine
hepatic apoptosis requires an intact glutathione status. Hepatology 1999; 30:177-185.
61. Hershkoviz R, Bruck R, Aeed H et al. Treatment of concanavalin A-induced
hepatitis with molecular weight haparin. J Hepatol 1999 Nov; 31(5):834-40.
62. Hiramatsu N, Hayashi N, Katayama K et al. Immunohistochemical detection of
Fas antigen in liver tissue of patients with chronic hepatitis C. Hepatology 1994;
19:1354-1359.
63. Holler N, Zaru R, Micheau O, Thome M, Attinger A, Valitutti S, Bodmer JL,
Schneider P, Seed B, Tschopp J. Fas triggers an alternative, caspase-8-independent cell
death pathway using the kinase RIP as effector molecule. Nat Immunol 2000; 1:489-
495.
91
64. Hsu H, Shu HB, Pan MG, Goeddel DV. TRADD-TRAF2 and TRADD-FADD
interactions define two distinct TNF receptor 1 signal transduction pathways. Cell
1996; 84:299-308.
65. Igney FH, Krammer PH. Death and Anti-Death: Tumor Resistance to Apoptosis.
Nat. Rev. Cancer 2002; 2:277-288.
66. Irmler M, Thome M, Hahne M, Schneider P, Hofmann K, Steiner V, Bodmer JL,
Schroter M, Burns K, Mattmann C, Rimoldi D, French LE, Tschopp J. Inhibition of
death receptor signals by cellular FLIP. Nature 1997; 388:190-195.
67. Iwai S, Okazaki M, Kiuchi Y, Oguchi K. Changes in mRNA levels of fibrinogen
subunit polypeptides in rats defibrinogenated with batroxobin. Jap. J of Pharmacol.
1999 Mar; 58 (2):25-28.
68. J. Kountouras C, Zavos D. Chatzopoulos Apoptosis in Hepatitis C J Viral Hepat
2003; 10(5):335-342.
69. Stoop JN, Molen RG, Baan CC, Laan LJW, Kuipers EJ, Kusters JG, Janssen
HLA. Regulatory T cells contribute to the impaired immune response in patients with
chronic hepatitis B virus infection Hepatology 2005; 41 (4): 771-778.
70. Ji W, Wang HF, Feng CQ. Activation-induced cell death in peripheral blood
mononuclear sells (PBMCs) from patients with chronic hepatitis B may be related to
abonormal production of interleukin 12 and 10. J Viral Hapat 2001 Jan; 8(1):30-33.
71. Jiang Y, Woronicz JD, Liu W, Goeddel DV. Prevention of constitutive TNF
receptor 1 signaling by silencer of death domains. Science 1999; 283:543-546.
72. Kagawa T, Morizane T, Saito H, Miyaguchi S, Tsunematsu S, Tada S, Guevara
FM, Kumagai N, Tsuchimoto K, Watanabe T et al. A randomized, controlled trial of
weekly administration of lymphoblastoid interferon in patients with chronic hepatitis C.
J Hepatol. 1993 Jan; 17(1):91-6.
73. Kakimi K, Guidotti LG, Koezuka Y, Chisari FV. Natural killer T cell activation
inhibits hepatitis B virus replication in vivo. J Exp Med 2000; 192:921-930.
74. Kato M, Ikeda N, Matsushita E, Kaneko S, Kobayashi K. Involvement of IL-10,
an anti-inflammatory cytokine in murine liver injury induced by Concanavalin. A.
Hepatol Res. 2001 Jun; 20(2):232-243.
92
75. Kim YM, Kim TH, Seol DW, Talanian RV, Billiar TR. Nitric oxide suppression
of apoptosis occurs in association with an inhibition of Bcl-2 cleavage and cytochrome
c release. J Biol Chem. 1998; 273:31437–31441.
76. Kim YM, Talanian RV, Billiar TR. Nitric oxide inhibits apoptosis by preventing
increases in caspase-3-like activity via two distinct mechanisms. J Biol Chem. 1997;
272:31138–31148.
77. Kimura K, Ando K, Ohonishi H et al. Immunopathogenesis of hepatic fibrosis in
chronic liver injury induced by repeatedly administered con A. Int Immunol 1999 Sep;
11(9):1491-1500.
78. Knolle PA, Uhrig A, Protzer U et al. Interleukin 10 expression is autoregulated of
the transcriptional level in human and murine kupffer cells. Hepatol 1998; 27:93-9.
79. Koide M, Kawahara Y, Tsuda T et al. Expression of nitric oxide synthase by
cytokines in vascular smooth muscle cells. Hypertension 1994 Jan; 23(1 Suppl):145-8.
80. Korda MM. Status of the antioxidant, monooxigenase and humoral immune
system of the dody indgalactosamin hepatitis. Ukrainskii Biokhimicheskii Zhurnal.
1996 Jan-Feb; 68(1):72-5.
81. Kornmann M, Ishiwata T, Kleeff J, Beger HG, Korc M. Fas and Fas-ligand
expression in human pancreatic cancer. Ann Surg 2000; 231:368-379.
82. Krammer PH, Dhein J, Walczak H, Behrmann I, Mariani S, Matiba B, Fath M,
Daniel PT, Knipping E, Westendorp MO, et al. The role of APO-1-mediated apoptosis
in the immune system. Immunol Rev 1994; 142:175-191.
83. Krammer PH. CD95's deadly mission in the immune system. Nature 2000;
407:789-795.
84. Krueger A, Baumann S, Krammer PH, Kirchhoff S. FLICE-inhibitory proteins:
regulators of death receptormediated apoptosis. Mol Cell Biol 2001; 21:8247-8254.
85. Ksontini R, Colagiovanni DB, Josephs MD et al. Disparate role for TNF alpha and
ligand in con A-induced hepatitis. J Immunol 1998 Apr; 160(8):4082-9.
86. Lauer GM, Walker BD. Hepatitis C virus infection. N Engl J Med 2001; 345:41-
52.
93
87. Leist M, Gantner F, Jilg S, Wendel A. Activation of the 55 kDa TNF receptor is
necessary and sufficient for TNF-induced liver failure, hepatocyte apoptosis, and nitrite
release. J Immunol 1995; 154:1307-1316.
88. Leist M, Single B, Castoldi AF, Kühnle S, Nicotera P. Intracellular adenosine
triphosphate (ATP) concentration: a switch in the decision between apoptosis and
necrosis. J Exp Med 1997; 185:1481-1486.
89. Leong KG, Karsan A. Signaling pathways mediated by tumor necrosis factor
alpha. Histol Histopathol 2000; 15:1303-1325.
90. Li J, Bombeck CA, Yang S, Kim YM., Billiar TR. NO prevents hepatocytes from
TNF-� induced activation of Caspase 3 and Caspase 8 and accordingly Apoptic death
of cell. J. Biol Chem1999; 274:17325-17333.
91. Li H, Zhu H, Xu CJ, Yuan J. Cleavage of BID by caspase 8 mediates the
mitochondrial damage in the Fas pathway of apoptosis. Cell 1998; 94:491-501.
92. Liang TJ, Rehermann B, Seeff LB, Hoofnagle JH. Pathogenesis, natural history,
treatment, and prevention of hepatitis C. Ann Intern Med 2000; 132:296-305.
93. Liu ZG, Hsu H, Goeddel DV, Karin M. Dissection of TNF receptor 1 effector
functions: JNK activation is not linked to apoptosis while NF-kappaB activation
prevents cell death. Cell 1996; 87:565-576.
94. Lok AS, McMahon BJ. Chronic hepatitis B. Hepatology 2001; 34:1225-1241.
95. Louis H, Le Moine O, Goldman M, Deviere J. Modulation of liver injury by
interleukin-10. Acta Gastroenterol Belg 2003 Jan-Mar; 66(1):7-14.
96. Louis H, Le Moine O, Penu MO et al. Production and role of interleukin 10 in con
A-induced hepatitis in mice. Hepatol 1997 Jun; 25(6):1382-1389.
97. Majano PL, Garcia-Monzon C, Lopez-Cabrera M et al. Inducible nitric oxide
synthase ezpression in chronic viral hepatitis. Evidens for a virus-induced gene
upregulation. – J Clin Invest 1998 Apr; 101(7):1343-52.
98. Makris M, Preston FE, Triger DR, Underwood JC, Choo QL, Kuo G, Houghton
M. Hepatitis C antibody and chronic liver disease in haemophilia. Lancet. 1990 May
12; 335(8698):1117-9.
94
99. Mariani SM, Matiba B, Armandola EA, Krammer PH. The APO-1/Fas (CD95)
receptor is expressed in homozygous MRL/lpr mice. Eur J Immunol 1994; 24:3119-
3123.
100. Martin SJ, Green DR. Protease activation during apoptosis: death by a thousand
cuts? Cell 1995; 82:349-352.
101. Masayoshi Y, Akihito M, Ichiro A et al. Clin Sci 2000 ; 99:421-431.
102. Melino G, Bernassola F, Knight RA, Corasaniti MT, Nistico G, Finazzi-Agro A:
S-nitrosylation regulates apoptosis. Nature 1997; 388:432-433.
103. Mihm S, Fayyazi A, Ramadori G. Hepatic expression of inducible nitric oxide
synthase transcripts in chronic hepatitis C virus infection: relation to hepatic viral load
and liver injury. Hepatology 1997 Aug; 26(2):451-8.
104. Missale G, Ferrari C, Fiaccadori F. Cytokine mediators in acute inflammation and
chronic course of viral hepatitis. Ann Ital Med Int 1995 Jan-Mar; 10(1):14-8. Review.
Italian.
105. Mita E, Hayashi N, Iio S et al. Role of Fas ligand in apoptosis induced by hepatitis
C virus infection. Biochem Biophys Res Commun 1994 ; 204:468-474.
106. Mitsui T, Iwano K, Masuko K, Yamazaki C, Okamoto H, Tsuda F, Tanaka T,
Mishiro S. Hepatitis C virus infection in medical personnel after needlestick accident.
Hepatology. 1992 Nov; 16(5):1109-14.
107. Mizuhara H, O’Neill E, Seki N et al. T cell activation-associated hepatic injury:
mediation by tumor necrosis factors and protection by interleukin 6. J Exp Med 1994
May 1; 179(5):1529-37.
108. Moller P, Koretz K, Leithauser F, Bruderlein S, Henne C, Quentmeier A,
Krammer PH. Expression of APO-1 (CD95), a member of the NGF/TNF receptor
superfamily, in normal and neoplastic colon epithelium. Int J Cancer 1994; 57:371-377.
109. Moore TA, Lau HY, Cogen AL et al. Anti-tumor necrosis factor-alpha therapy
during murine Klebsiella pneumoniae bacteremia: increased mortality in the absence of
liver injury. Shock, 2003; 20(4):309–15.
110. Mosser DD, Caron AW, Bourget L, Denis-Larose C, Massie B. Role of the human
heat shock protein HSP70 in protection against stress-induced apoptosis. Mol Cell Biol
1997; 17:5317–5327.
95
111. Mucmore SW, Sattler M., Liang H et al. X-Ray NMR Structure of Human Bcl-
xL, an Inhibitor of Programmed Cell Death. Nature 1996; 381:335-341.
112. Mutlu-Turkoglu U, Ademoglu E, Turkoglu S et al. The effects of interferon-aplha
on serum lipid peroxidation and total thiol content in patients with chronic active
hepatitis C. Reserch Communications in Molecular Pahtology, Pharmacology 1997
Jun; 96(3):357-61.
113. Nagata S. Apoptosis mediated by the Fas system. Prog Mol Subcell Biol 1996;
16:87-103.
114. Nishikage T, Seki S, Toyabe S, Abo T, Kagata Y, Iwai T, Hiraide H. Inhibition of
concanavalin A-induced hepatic injury of mice by bacterial lipopolysaccharide via the
induction of IL-6 and the subsequent reduction of IL-4: the cytokine milieu of
concanavalin A hepatitis. J Hepatol. 1999 Jul; 31(1):18-26.
115. Nunoshiba T, deRojas-Walker T, Wishnok JS, Tannenbaum SR, Demple B.
Activation by nitric oxide of an oxidative-stress response that defends Escherichia coli
against activated macrophages. Proc Natl Acad Sci USA 1993 Nov 1; 90(21):9993-7.
116. Nelson DR, Marousis CG, Davis GL et al. The role of hepatitis C virus-specific
cytotoxic T lymphocytes in chronic hepatitis C. J Immunol 1997; 158:1473-1481.
117. Nikoletti F, Di marko R, Zaccone P et al. Murine concanavalin A-induced
hepatitis is ptevented bu interleukin (IL)-12 antibody and exacerbated by exogenous
IL-12 through a interferon-dependent mechanism. Hepatology 2000; 32:728-733.
118. Ogasawara J, Watanabe-Fukunaga R, Adachi M, Matsuzawa A, Kasugal T,
Kitamura Y, Itoh N, Suda Y, Nagata S. Lethal effect of the anti-Fas antibody in mice.
Nature 1993; 364:806-809.
119. Okamoto T, Kanda T. Glycyrrhizin protects mice from concanavalin A-induced
hepatitis without affecting cytokine expression. Int J Mol Med 1999 Aug; 4(2):149-52.
120. Okamoto T, Kobayashi T, Jeong SY. NC-1500 prevents concanavalin A-induced
hepatitis without effecting cytokin gene expression. Int J Mol Med 2001 Aug;
8(2):181-2.
121. Okamoto T, Masuda Y, Kawasaki T et al. Aminoguanidine prevents concanavalin
A-induced hepatitis in mice. Eur J Pharmacol 2000 May; 396(2-3):125-30.
96
122. Okamoto T, Nakano Y, Asakura W et al. Expression of cytokin mRNA in
extrahepatic organs in a mouse concanavalin A-hepatitis model. Jpn J Pharmacol 1998
Jul; 77(3):219-25.
123. Okamoto T. Suppression of cytochrome P-450 gene expression in the liver of
mice with concanavalin A-induced hepatitis. Eur J Pharmacol 1999 Apr; 394(1):157-
61.
124. Paradis V, Mathurin P, Kollinger M et al. In situ detection of lipid peroxidation in
chronic hepatitis C: correlation with pathological features. J Clin Pathol 1997 May;
50(5):401-6.
125. Paumgartner G, Beuers U. Ursodeoxycholic acid in cholestatic liver disease:
mechanisms of action and therapeutic use revisited. Hepatology 2002; 36(3):525–31.
126. Prescott LF. Glutathione: a protective mechanism against hepatotoxicity. Biochem
Soc Trans 1982; 10:84-85.
127. Rai RM, Lee FYJ, Rosen A, Yang SQ, Lin HZ, Koteish A, Liew FY, Zaragoza C,
Lowenstein C, Diehl AM. Impaired liver regeneration in inducible nitric oxide
synthase-deficient mice. Proc Natl Acad Sci USA 1998; 95:13829-13834.
128. Ratajczak B. Observation of the effect of low oral doses of human leukocytic
interferon alpha in children with chronic HBV infection and impaired immune
response. Arch Immunol Ther Exp (Warsz) 1993; 41(3-4):237-40.
129. Rath PC, Aggarwal BB. TNF-induced signaling in apoptosis. J Clin Immunol
1999; 19:350-364.
130. Ray RB, Meyer K, Steele R, Shrivastava A, Aggarwal BB, Ray R. Inhibition of
tumor necrosis factor (TNF-alpha) - mediated apoptosis by hepatitis C virus core
protein. J Biol Chem 1998: 273:2256-2259.
131. Rehermann B, Immunophatogenesis of viral hepatitis. Clin Gastroenterol 1996
Sep; 10(3):483-500.
132. Rensing-Ehl A, Frei K, Flury R, Matiba B, Mariani SM, Weller M, Aebischer P,
Krammer PH, Fontana A. Local Fas/APO-1 (CD95) ligand-mediated tumor cell killing
in vivo. Eur J Immunol. 1995 Aug; 25(8):2253-8.
97
133. Rukhadze R, Pantsulaia I, Chikovani T et al. Influence of Plaferon LB on changes
of metabolic ESR center of liver during experimental hyperthyroidism. Proc Georgian
Acad Sci, Biol Ser. 1998, 3-6:91-95.
134. Sass G, Koerber K, Bang R, Guehring H, Tiegs G. Inducible nitric oxide synthase
is critical for immunemediated liver injury in mice. J Clin Invest 2001; 107(4):439–47.
135. Satoh M, Kobayashi K, Ishii M et al. Midzonal necrosis of the liver ofter
concanavalin A-injection. Tohoku J Exp Med 1996 Oct; 180(2):139-52.
136. Scaffidi C, Fulda S, Srinivasan A, Friesen C, Li F, Tomaselli KJ, Debatin KM,
Krammer PH, Peter ME. Two CD95 (APO-1/Fas) signaling pathways. Embo J 1998;
17:1675-1687.
137. Scheuer PJ, Ashafzada P, Sherlock S et al. The pathology of hepatitis C.
Hepatology 1990; 15:567.
138. Schoemaker MH, Ros JE, Homan M et al. Cytokine regulation of pro- and anti-
apoptotic genes in rat hepatocytes: NF-κB-regulated inhibitor of apoptosis protein 2
(cIAP2) prevents apoptosis. J. Hepatol. 2002; 36:742–750.
139. Schoemaker MH, Moshage H. Defying death: the hepatocyte’s survival kit. Clin
Sci (Lond) 2004; 107(1):13–25.
140. Schulte-Hermann R, Bursch W, Grasl-Kraupp B. Active Cell Death (Apoptosis)
in Liver Biology and Disease. Prog. Liver Dis 1995; 13:1-35.
141. Schulze-Osthoff K, Krammer PH, Droge W. Divergent signalling via APO-1/Fas
and the TNF receptor, two homologous molecules involved in physiological cell death.
Embo J 1994; 13:4587-4596.
142. Schwabe RF, Brenner DA. Mechanisms of Liver Injury. I. TNF-alpha-induced
liver injury: role of IKK, JNK, and ROS pathways. Am J Physiol Gastrointest Liver
Physiol. 2006 Apr; 290(4):G583-9.
143. Schwarz KB. Oxidative stress during viral infection. Free Radic Biol Med 1996;
21(5):641-9.
144. Schweyer S, Mihm S, Radzun HS et al. Liver infiltrating T lymphocytes express
interferon gamma and inducible nitric oxide synthase in chrinic hepatitis C virus
inferction. Gut 2000 Feb; 46(2):255-9.
98
145. Sebbagh M, Renvoize C, Hamelin J, Riche N, Bertoglio J, Breard J. Caspase-3-
mediated cleavage of ROCK I induces MLC phosphorylation and apoptotic membrane
blebbing. Nat Cell Biol 2001; 3:346-352.
146. Sherlock G. The hepatic flaviviridae: summary. J Viral Hepat. 1999 Jul; 6(Suppl
1):1-5. Review.
147. Shindo M, Mullin GE, Braun-Elwert L, Bergasa NV, Jones EA, James SP.
Cytokine mRNA expression in the liver of patients with primary biliary cirrhosis (PBC)
and chronic hepatitis B (CHB). Clin Exp Immunol 1996 Aug; 105(2):254-9.
148. Sidoti-de Fraisse C, Rincheval V, Risler Y, Mignotte B, Vayssiere JL. TNF-alpha
activates at least two apoptotic signaling cascades. Oncogene 1998; 17:1639-1651.
149. Slee EA, Adrain C, Martin SJ. Serial killers: ordering caspase activation events in
apoptosis. Cell Death Differ 1999; 6:1067-1074.
150. Solary E, Dubrez L, Eymin B. The role of apoptosis in the pathogenesis and
treatment of deseases. Eur Respir J 1996 Jun; 9(6):1293-305.
151. Spieker M, Darius H, Kaboth K et al. Differential regulation of endothelial cell
adhesion molecule expressin by nitric oxide donors and antioxidants. J Leukoc Biol
1998; 63:732-739.
152. Stanger BZ, Leder P, Lee TH, Kim E, Seed B. RIP: a novel protein containing a
death domain that interacts with Fas/APO-1 (CD95) in yeast and causes cell death. Cell
1995; 81:513-523.
153. Strand S, Hofmann WJ, Grambihler A, Hug H, Volkmann M, Otto G, Wesch H,
Mariani SM, Hack V, Stremmel W, Krammer PH, Galle PR. Hepatic failure and liver
cell damage in acute Wilson's disease involve CD95 (APO-1/Fas) mediated apoptosis.
Nat Med 1998; 4:588-593.
154. Streetz, K, Leifeld L, Grundmann D et al. Tumor necrosis factor α in the
pathogenesis of human and murine fulminant hepatic failure. Gastroenterology 2000;
119:446–460.
155. Streetz KL, Wustefeld T, Klein C, Manns MP, Trautwein C. Mediators of
inflammation and acute phase response in the liver. Cell Mol Biol (Noisy-le-grand).
2001 Jun; 47(4):661-73.
99
156. Sur H, Gutierrez P, Jackson MJ et al. Essentional role of nitric oxide and
interferon-gamma for tumor immunotherapy with interleukin 10. J Immunother 2000
May-Apr; 23(2):208-14.
157. Susin SA, Zamzani N, Castedo M et al. Bcl-2 Inhibits the Mitochondrial Release
of Apoptogenic Protease. J Exp Med 1996; 184:1331-1341.
158. Tagawa Y, Kakuta S, Iwakura Y. Involvement of Fas./Fas ligand system-mediated
apoptosis in the development of concanavalin A-induced hepatitis. Eur J Immunol
1998; 28:4105-4113.
159. Tagawa Y, Sekikawa K, Iwakura Y. Suppression of con A-induced hepatitis in
IFN-gamma (-/-) mice, but not in TNF alpha (-/-) mice: role for IFN-gamma in
activating apoptosis of hepatocytes. J Immunol 1997 Aug 1; 159(3):1418-28.
160. Takehara T, Hayashi N, Tatsumi T et al. Interleukin 1 beta protects mice from
Fas-mediated hepaticyte apoptosis and death. Gastroenter 1999 Sep; 117(3):661-8.
161. Tartaglia LA, Ayres TM, Wong GH, Goeddel DV. A novel domain within the 55
kd TNF receptor signals cell death. Cell 1993; 74:845-853.
162. Thimme R, Oldach D, Chang KM, Steiger C, Ray SC, Chisari FV. Determinants
of viral clearance and persistence during acute hepatitis C virus infection. J Exp Med
2001; 194:1395-1406.
163. Thornberry NA, Lazebnik Y. Caspases: enemies within. Science 1998; 281:1312-
1316.
164. Tiegs G, Hentschel J, Wendel A. A T-cell dependent experimental liver injury in
mice inducible by concanavalin A. J Clin Invest 1992 Jul; 90(1):196-203.
165. Tiegs G. Experimental hepatitis and role of cytokines. Acta Gastroenterol Belg
1997 Apr-Jun; 60(2):176-9.
166. Tirmenstein MA, Nicholls-Grzemski FA, Schmittgen TD, Zakrajsek BA, Fariss
MW. Characterization of nitric oxide production following isolation of rat hepatocyte.
Toxicol Sci 2000 Jan; 53(1):56-62.
167. Tracey KJ, Cerami A. Tumor necrosis factor, other cytokines and disease. Annu
Rev Cell Biol 1993; 9:317-343.
100
168. Trauth BC, Klas C, Peters AM, Matzku S, Moller P, Falk W, Debatin KM,
Krammer PH. Monoclonal antibody-mediated tumor regression by induction of
apoptosis. Science 1989; 245:301-305.
169. Trautwein C, Rakemann T, Malek NP, Plumpe J, Tiegs G, Manns MP.
Concanavalin A-induced liver injury triggers hepatocyte proliferation. J Clin Invest
1998; 101:1960-9.
170. Tschopp J, Martinon F, Hofmann K. Apoptosis: Silencing the death receptors.
Curr Biol 1999; 9:R381-384.
171. Tsutsui H, Adachi K, Seki E, Nakanishi K. Cytokine-induced inflammatory liver
injuries. Curr Mol Med 2003 Sep; 3(6):545-59.
172. Turpaev KT. The role of nitric oxide in transferring a signal between cells.
Molecular biology 1998; 32(4):581-591.
173. Uhlig S, Wendel A. The physiological consequences of glutathione variations.
Life Sci 1992; 51:1083-1094.
174. Villunger A, Huang DC, Holler N, Tschopp J, Strasser A. Fas ligand-induced c-
Jun kinase activation in lymphoid cells requires extensive receptor aggregation but is
independent of DAXX, and fas-mediated cell death does not involve DAXX, RIP, or
RAIDD. J Immunol 2000; 165:1337-1343.
175. Wang S, Nath N, Minden A, Chellappan S. Regulation of Rb and E2F by signal
transduction cascades: divergent effects of JNK1 and p38 kinases. Embo J 1999;
18:1559-1570.
176. Watanabe Y, Morita M, Akaike T. Concanavalin A induces perforin-mediated but
not Fas-mediated hepatic injury. Hepatology. 1996 Sep; 24(3):702-10.
177. Webster GJ, Reignat S, Maini MK, et al. Incubation phase of acute hepatitis B in
man: dynamic of cellular immune mechanisms. Hepatology. 2000 Nov; 32(5):1117-24.
178. Wegstal R. Immune-mediated liver damage in chronic hepatitis C. Scand. J.
Gastroenterology 1995; 30:600.
179. Weller M, Frei K, Groscurth P, Krammer PH, Yonekawa Y, Fontana A. Anti-
Fas/APO-1 antibody-mediated apoptosis of cultured human glioma cells. Induction and
modulation of sensitivity by cytokines. J Clin Invest 1994; 94:954-964.
101
180. Wong DK, Dudley DD, Afdhal NH et al. Liver-derived CTL in hepatitis C virus
infection: breadth and specificity of responses in a cohort of persons with chronic
infection. J Immunol 1998; 160:1479-1488.
181. Yonehara S, Ishii A, Yonehara M. A cell-killing monoclonal antibody (anti-Fas)
to a cell surface antigen codownregulated with the receptor of tumor necrosis factor. J
Exp Med 1989; 169:1747-1756.
182. Yuan J, Shaham S, Ledoux S, Ellis HM, Horvitz HR. The C. elegans cell death
gene ced-3 encodes a protein similar to mammalian interleukin-1 beta-converting
enzyme. Cell 1993; 75:641-652.
183. Zein NN. Interferons in the management of viral hepatitis. Cytokines Cell Mol
Ther 1998 Dec; 4(4):229-41.
184. Zheng BJ, Zhou J, Qu D, Siu KL, Lam TW, Lo HY, Lee1 SS, Wen YM. Selective
functional deficit in dendritic cell – T cell interaction is a crucial mechanism in chronic
hepatitis B virus infection. J Viral Hepat 2004; 11:217-224.
185. Kunstle G, Hentze H, Germann PG, Tiegs G, Meergans T, Wendel A.
Concanavalin A hepatotoxicity in mice: tumor necrosis factor-mediated organ failure
independent of caspase-3-like protease activation. Hepatology 1999 Nov; 30(5):1241-
51.