1

Πανεπιζηήμιο Ιωαννίνων

σολή Δπιζηημών ηηρ Αγωγήρ

Παιδαγωγικό Σμήμα Γημοηικήρ Δκπαίδεςζηρ

Ππόγπαμμα Μεηαπηςσιακών ποςδών

«Δπιζηήμερ ηηρ Αγωγήρ»

Καηεύθςνζη: Ανθπωπιζηικέρ Δπιζηήμερ ζηην Δκπαίδεςζη

Θέμα:

Η εκπαίδεςζη ωρ πειθαπσία καηά ηον

Μιζέλ Φοςκώ

Μεταπτυχιακή Διπλωματική εργασία

Βικηωπία Μάνη

Σπιμελήρ Δξεηαζηική Δπιηποπή: Δπιβλέποςζα: Μαπία Ποςπνάπη, Αναπλ. Καθηγήηπια Π.Σ.Γ.Δ.

Μέλη: Κωνζηανηίνορ Ράνηηρ, Αναπλ. Καθηγηηήρ Φ.Π.Φ.

Ιοπδάνηρ Μαπκοςλάηορ, Δπίκ. Καθηγηηήρ Φ.Π.Φ.

Ιωάννινα 2018

2

Πανεπιζηήμιο Ιωαννίνων

σολή Δπιζηημών ηηρ Αγωγήρ

Παιδαγωγικό Σμήμα Γημοηικήρ Δκπαίδεςζηρ

Ππόγπαμμα Μεηαπηςσιακών ποςδών

«Δπιζηήμερ ηηρ Αγωγήρ»

Καηεύθςνζη: Ανθπωπιζηικέρ Δπιζηήμερ ζηην Δκπαίδεςζη

Η εκπαίδεςζη ωρ πειθαπσία καηά ηον

Μιζέλ Φοςκώ

3

ΠΔΡΙΔΥΟΜΔΝΑ

ΠΔΡΗΛΖΦΖ ………………………………………………………………………ζ. 4

ΔΗΑΓΧΓΖ ……………………………………………………………………….ζ. 6

ΚΔΦΑΛΑΗΟ ΠΡΧΣΟ: ΓΝΧΖ ΚΑΗ ΔΞΟΤΗΑ

1.1 Μεηαλεσηεξηθφηεηα θαη θξηηηθή ζηε λεσηεξηθφηεηα ……………………....ζ. 10

1.2 Ζ γλψζε σο εμνπζία ………………………………………………….…….ζ. 15

ΚΔΦΑΛΑΗΟ ΓΔΤΣΔΡΟ: ΠΔΗΘΑΡΥΗΑ ΚΑΗ ΤΠΟΚΔΗΜΔΝΗΚΟΣΖΣΑ

2.1 Πεηζαξρία θαη ηηκσξία ……………………………………………………...ζ. 24

2.2 Ζ ζπγθξφηεζε ηεο ππνθεηκεληθφηεηαο ……………………………………..ζ. 32

2.3 Ζ επηκέιεηα εαπηνχ ……………………………………………………....…ζ. 39

ΚΔΦΑΛΑΗΟ ΣΡΗΣΟ: ΔΚΠΑΗΓΔΤΖ ΚΑΗ ΠΔΗΘΑΡΥΗΑ

3.1 ρνιηθή πεηζαξρία θαη απηνλνκία ……….……………………………….…ζ. 44

3.2 Ζ ζέζε ηνπ καζεηή ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα ……………………….……ζ. 50

ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ……………………………………………………...……...ζ. 56

ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ …………………………………………………………..……ζ. 62

4

ΠΔΡΙΛΗΦΗ

Ζ παξνχζα εξγαζία επηρεηξεί κηα επαλεμέηαζε πξνβιεκάησλ πνπ άπηνληαη ηνπ

ραξαθηήξα ηεο εθπαίδεπζεο σο ζρνιηθή πξαθηηθή θαη ηεο αλαπαξαγσγηθήο

ιεηηνπξγίαο ηεο εθπαηδεπηηθήο δξαζηεξηφηεηαο ππφ ην θσο ηεο έξεπλαο ησλ ελλνηψλ

θαη ησλ ηξφπσλ αλάιπζεο ηνπ γάιινπ θηινζφθνπ, Μηζέι Φνπθψ (1926-1984). Οη

έλλνηεο πνπ εμεηάδνληαη είλαη εθείλεο ηεο γλψζεο, ηεο εμνπζίαο, ηεο πεηζαξρίαο, ηεο

επηηήξεζεο θαη ηεο ηηκσξίαο σο πξνο ηε ζπγθξφηεζε ηνπ ππνθεηκέλνπ θαη ηελ

επηκέιεηα εαπηνχ ζηε ζρνιηθή ζπλζήθε. ην πξψην θεθάιαην παξνπζηάδνληαη νη

βαζηθέο ζέζεηο ηνπ Φνπθψ γχξσ απφ δεηήκαηα πνπ αθνξνχλ ηε ζρέζε γλψζεο θαη

εμνπζίαο θαζψο θαη ε ζεκαζία θαη ε δχλακε ησλ πξαθηηθψλ ηνπ ιφγνπ. ην δεχηεξν

θεθάιαην ε ελλνηνιφγεζε ηεο πεηζαξρίαο αλαδεηθλχεη ηε ζρέζε ηεο κε ηνπο

κεραληζκνχο ηεο πνπ νδεγνχλ ζηελ ζπγθξφηεζε ηεο ππνθεηκεληθφηεηαο. Δμεηάδεηαη

ε δπλαηφηεηα ηεο επηκέιεηαο ηνπ εαπηνχ σο επαλαθαζνξηζκφο ηνπ ππνθεηκέλνπ κε

ζηφρν ηελ αληίζηαζή ηνπ ζηηο επηβαιιφκελεο πξαθηηθέο ιφγνπ. Σέινο, ζην ηξίην

θεθάιαην επηρεηξείηαη κηα θξηηηθή αλαπιαηζίσζε ηεο έλλνηαο πεηζαξρία θαηά ηνλ

Φνπθψ ζην πεδίν ηεο εθπαίδεπζεο, θαζψο θαη κηα θξηηηθή δηεξψηεζε ηεο δπλακηθήο

ησλ αλαπαξαγσγηθψλ ζρέζεσλ ζηελ εθπαηδεπηηθή ιεηηνπξγία.

Έννοιερ κλειδιά: γλψζε, εμνπζία, πξαθηηθή ιφγνπ, πεηζαξρία, επηηήξεζε, ηηκσξία,

ππνθείκελν, επηκέιεηα εαπηνχ, απηνλνκία

ABSTRACT

The present assignment aims to present a review of problems relating to the nature of

education as a school practice and the reproductive function of the educational

activity in the light of research of concepts and analytical methods of the French

philosopher Michel Foucault (1926-1984). The concepts under consideration are those

of knowledge, power, discipline, surveillance and punishment regarding the

constitution of the subject and the care of the self in the school condition. In the first

chapter Foucault's key positions on issues related to the relationship of knowledge and

5

power are presented as well as the importance and power of discourse. In the second

chapter the conceptualization of the discipline shows its relationship with its

mechanisms leading to the formation of subjectivity. It is examined the possibility of

the care of the self as a redefinition of the subject in order to resist on the imposed

discourse. Finally, in the third chapter is attempted a critical reframing to the concept

of discipline in Foucault in the field of education, as well as a critical questioning of

the dynamics of reproductive relations in education.

Keywords: knowledge, power, discourse, discipline, surveillance, punishment,

subject, the care of the self, autonomy

6

ΔΙΑΓΧΓΗ

Ζ παξνχζα εξγαζία επηρεηξεί κηα επαλεμέηαζε πξνβιεκάησλ πνπ άπηνληαη ηνπ

ραξαθηήξα ηεο εθπαίδεπζεο, ησλ ζρνιηθψλ πξαθηηθψλ θαη ηεο αλαπαξαγσγηθήο

ιεηηνπξγίαο ηεο εθπαηδεπηηθήο δξαζηεξηφηεηαο ππφ ην θσο ηεο έξεπλαο ησλ ελλνηψλ

θαη ησλ ηξφπσλ αλάιπζεο ηνπ γάιινπ θηινζφθνπ, Μηζέι Φνπθψ (1926-1984). Οη

έλλνηεο πνπ ζα εμεηαζηνχλ είλαη εθείλεο ηεο εμνπζίαο, ηεο γλψζεο, ηεο πεηζαξρίαο,

ηεο επηηήξεζεο θαη ηεο ηηκσξίαο ζε ζπλδπαζκφ κε ηε ζπγθξφηεζε ηνπ ππνθεηκέλνπ,

ηελ επηκέιεηα απηνχ θαη ηε ζρνιηθή ζπλζήθε.

Πνηνη είλαη νη ιφγνη κειέηεο ηνπ ζεζκνχ ηεο εθπαίδεπζεο ππφ ηελ νπηηθή ηεο

ζθέςεο ηνπ Φνπθψ, αλ ιάβεη θαλείο ππφςε φηη ην έξγν ηνπ γάιινπ ζηνραζηή δελ

εζηηάδεη ην ελδηαθέξνλ ηνπ κε δηαθξηηφ ηξφπν ζηα πξνβιήκαηα ηεο εθπαίδεπζεο;

Γηαηί κπνξεί νη θηιφζνθνη ηεο εθπαίδεπζεο θαη νη εθπαηδεπηηθνί λα ελδηαθέξνληαη γηα

ηνλ Φνπθψ; Ζ απάληεζε ζην εξψηεκα απηφ εδξάδεηαη ζηελ ππφ εμέηαζε παξαδνρή

φηη ην ζρνιείν εληάζζεηαη ζην επξχηεξν ζχζηεκα ζρέζεσλ ηεο γλψζεο θαη ηεο

εμνπζίαο εληφο ηνπ νπνίνπ ζπγθξνηείηαη ην ππνθείκελν ηεο γλψζεο θαη ηεο πξάμεο.

Δληφο κηαο πην εζηηαζκέλεο αλάιπζεο, κπνξεί λα δεηρζεί ε γνληκφηεηα ηεο

δηεξεχλεζεο ησλ ζρέζεσλ γλψζεο, εμνπζίαο θαη πεηζαξρίαο θαηά ηελ ζπγθξφηεζε

ηνπ ππνθεηκέλνπ, αιιά θαη λα ηεζνχλ ππφ ζπδήηεζε νη ίδηεο νη δηαδηθαζίεο

δηακφξθσζεο ηνπ ζεσξεηηθνχ ππνδείγκαηνο ησλ Δπηζηεκψλ Αγσγήο σο πεηζαξρηθνχ

θιάδνπ.

ηελ εξγαζία απηή, ε πξνζέγγηζε ηνπ έξγνπ ηνπ Φνπθψ επηρεηξείηαη αθελφο

κε ηελ αλάιπζε νξηζκέλσλ ζέζεψλ ηνπ ζρεηηθά κε ηηο ζρέζεηο γλψζεο θαη εμνπζίαο

θαη, ζηε ζπλέρεηα, κε ηελ άληιεζε ρξήζηκσλ ελλνηνινγηθψλ εξγαιείσλ γηα ηελ

θαηαλφεζε ηνπ ραξαθηήξα ηεο εθπαηδεπηηθήο πξαθηηθήο.

Ο Φνπθψ απνηειεί έλαλ απφ ηνπο εγθπξφηεξνπο κειεηεηέο θαη παξάιιεια

ζεκαληηθνχο ζηνραζηέο ηεο νλνκαδφκελεο κεηαλεσηεξηθφηεηαο. Οη ζεκαηηθέο ηνπ

έρνπλ απνηειέζεη γφληκν ηφπν ζπδήηεζεο θαη θηλεηήξηα δχλακε γηα ηε ζπγγξαθή

πνιιψλ βηβιίσλ θαη άξζξσλ πνπ εμεηάδνπλ ηε γλψζε, ηελ πεηζαξρία αιιά θαη ηε

ζπγθξφηεζε ηνπ ππνθεηκέλνπ ζην πιαίζην ηεο θνηλσληθήο ζεσξίαο.

ρεκαηηθά, ην έξγν ηνπ Φνπθψ κπνξεί λα ρσξηζηεί ζε ηξεηο πεξηφδνπο. Ζ

πξψηε νξηνζεηείηαη κέρξη ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1960 θαη πεξηιακβάλεη ηελ

έξεπλα γηα ηελ αλάδπζε ηνπ ιφγνπ ησλ επηζηεκψλ ηνπ αλζξψπνπ, ζηα έξγα ηνπ Οη

7

ιέμεηο θαη ηα πξάγκαηα (1966) θαη Η αξραηνινγία ηεο γλώζεο (1969),

ρξεζηκνπνηψληαο ηε κεζνδνινγία ηεο αξραηνινγίαο ηεο γλώζεο θαη ηεο νηθνλνκίαο,

ζε ζπλδπαζκφ κε κηα εθηελή αλάγλσζε ηεο δπηηθήο λεσηεξηθφηεηαο. Ζ δεχηεξε

ηνπνζεηείηαη ζηε δεθαεηία ηνπ 1970 θαη πεξηιακβάλεη ηελ ελαζρφιεζή ηνπ κε

έξεπλεο γηα ηηο ζρέζεηο κεηαμχ ησλ γλψζεσλ θαη ησλ εμνπζηψλ αλαθνξηθά κε ηελ

εκθάληζε ησλ πεηζαξρηψλ, ηνπ ειέγρνπ θαη ησλ βηνεμνπζηψλ. Σέινο, ηε δεθαεηία ηνπ

1980, ν Φνπθψ αζρνιείηαη κε ηελ αλάιπζε ησλ δηαδηθαζηψλ ππνθεηκελνπνίεζεο απφ

ηε δηπιή ζθνπηά ηεο ζρέζεο κε ηνλ εαπηό θαη ηεο πνιηηηθήο ζρέζεο κε ηνπο άιινπο. Ζ

ζπλάληεζε ηνπ εαπηνχ θαη ηεο πνιηηηθήο κέξηκλαο ζπληζηά φ,ηη νλνκάδνπκε ζήκεξα

εζηθή.

Ζ κεζνδνινγία ηνπ Φνπθψ κεηαβαίλεη ή θαη ζπλδπάδεη ηε κέζνδν ηεο

αξραηνινγίαο ζε απηήλ ηεο γελεαινγίαο. Ζ πξψηε, εμεηάδεη ηηο ζρέζεηο κεηαμχ ησλ

ζπζηεκάησλ ηνπ ιφγνπ θαη ηνπ ηζηνξηθνχ πιαηζίνπ κέζα ζην νπνίν εκθαλίζηεθαλ

θαη εληνπίδεη ηηο κεηαβνιέο ζηνπο θαλφλεο παξαγσγήο ησλ ιφγσλ νη νπνίνη θαζηζηνχλ

δπλαηή ηε δηαηχπσζε ηεο «αιήζεηαο», ελψ ε δεχηεξε αλαδεηθλχεη ηε δηαζχλδεζε ηεο

γλψζεο κε ηηο δπλάκεηο θαη ηηο ζρέζεηο ηεο εμνπζίαο, θαζψο θαη ηελ επηβνιή ηεο

εμνπζίαο κέζσ ησλ ηερληθψλ ηεο επηηήξεζεο θαη ηνπ ειέγρνπ.

Αξρηθά, ζην πξψην θεθάιαην ηεο εξγαζίαο αλαιχνληαη νη βαζηθέο ζέζεηο ηνπ

Φνπθψ γχξσ απφ δεηήκαηα πνπ αθνξνχλ ηε γλψζε θαη ηελ εμνπζία ζηε ζπλάθεηά

ηνπο κε ηε ζπγθξφηεζε ηεο έλλνηαο ηεο ππνθεηκεληθφηεηαο. Γηα ηελ πξαγκαηνινγηθή

πιαηζίσζε ησλ ελλνηψλ γίλεηαη αλαθνξά, αξρηθά, ζε ραξαθηεξηζηηθέο αξρέο ηεο

λεσηεξηθφηεηαο θαη ζηε κεηάβαζε απηήο ηεο επνρήο ζε κηα λέα, ηελ επνρή ηεο

νλνκαδφκελεο κεηαλεσηεξηθφηεηαο, πξνθεηκέλνπ λα δηεξεπλεζεί ε ζεκειηψδεο έλλνηα

ηνπ έξγνπ ηνπ Φνπθψ, ε γλώζε/εμνπζία (savoir/pouvoir).Θα ζεκεησζεί φηη αλάινγε

εμέιημε παξαηεξείηαη θαη ζηνλ ρψξν ηεο εθπαίδεπζεο, κε ηελ αληηθαηάζηαζε ηνπ

λεσηεξηθνχ ππνδείγκαηνο ηεο αλζξσπηζηηθήο παηδείαο απφ ηε κεηαλεσηεξηθή

ρξεζηηθή αληίιεςε γηα ηε γλψζε.

χκθσλα κε ηνλ Φνπθψ ε γλψζε θαη ε εμνπζία εκπιέθνληαη εγγελψο θαη

πξέπεη λα εμεηάδνληαη πάληα ζηε κεηαμχ ηνπο ζπλάξηεζε. (Alcoff, 2013: 208)

Δπνκέλσο, ε επηζηεκνινγηθή εμέηαζε ηεο δπαδηθήο έλλνηαο γλψζε/εμνπζία

αλαγλσξίδεηαη σο δηαξθψο ελεξγνχκελε ζπζζσκάησζε.

Δπηπιένλ, ν Φνπθψ επηζεκαίλεη ζηα έξγα ηνπ ηε ζεκαζία θαη ηε δχλακε ηεο

έλλνηαο πξαθηηθή ιόγνπ (discours). Ηζρπξίδεηαη φηη ε γλψζε νηθνδνκείηαη κέζα ζηηο

θαζεκεξηλέο πξαθηηθέο ιφγνπ, έλα ζχλνιν δειαδή επηηειεζηηθψλ απνθάλζεσλ, ζηηο

8

νπνίεο, εληνχηνηο εληνπίδεη αζπλέρεηεο. Οη απνθάλζεηο απηέο λνεκαηνδνηνχληαη

δηαθνξεηηθά, αλάινγα κε ην πιαίζην ησλ ζπκθξαδνκέλσλ, ηε ζέζε ησλ νκηινχλησλ

θαη ηε ζρέζε ηνπο κε ηνπο ζεζκνχο θαη ηνπο θαλφλεο ηνπο. ηε ζπλάληεζε απηψλ ησλ

δηαθνξεηηθψλ θσλψλ ν Φνπθψ εληνπίδεη ηνπο ζρεκαηηζκνχο ηνπ ιφγνπ. (Φξπδάθε,

2009: 229) Ζ ζεσξία ηνπ Φνπθψ ζπζηήλεηαη ππφ ην πξίζκα ηνπ κεηαδνκηζκνχ, ην

νπνίν εγθαηαιείπεη ηηο έλλνηεο ηεο νιφηεηαο, ηεο ελφηεηαο, ηεο απφιπηεο αληηζηνηρίαο

ηνπ λνήκαηνο πξνο ηελ αλαθνξά ηνπ θαη ηεο γλψζεο σο πξντφληνο ηεο ζπλείδεζεο

ηνπ ππνθεηκέλνπ. Ζ πξαγκαηηθφηεηα εθφζνλ δελ είλαη ζηάζηκε, ηειείηαη ππφ ζπλερή

θαηαζθεπή. Σα αλζξψπηλα φληα κεηαζρεκαηίδνληαη ζε ππνθείκελα κέζα απφ ηελ

εζσηεξίθεπζε ηεο ζρέζεο γλψζεο θαη εμνπζίαο. Χο εθ ηνχηνπ, ε αλάιπζε ησλ

ζρέζεσλ γλψζεο θαη εμνπζίαο έκειιε λα απνηειέζεη ζεσξεηηθφ θνξκφ ηεο κεηέπεηηα

κειέηεο ηνπ Φνπθψ γχξσ απφ ηελ πνηληθή εγθάζεηξμε, ζηελ νπνία ζπλαληψληαη νη

έλλνηεο ηεο πεηζαξρίαο θαη ηεο ηηκσξίαο.

ην δεχηεξν θεθάιαην, εθηίζεηαη ε ελλνηνιφγεζε ηεο πεηζαξρίαο θαηά ηνλ

Φνπθψ, έλλνηα πνπ θαηαιακβάλεη κεγάιν κέξνο ζηηο κειέηεο ηνπ θαη ζπληειεί ζηε

δηακφξθσζε ελφο λένπ ηχπνπ εμνπζίαο, ηεο πεηζαξρηθήο εμνπζίαο.

κσο, φπσο παξαηεξεί ν ίδηνο ν Φνπθψ «ε πεηζαξρία δε κπνξεί λα ηαπηίδεηαη νχηε κε

έλα ζεζκφ νχηε κε έλα κεραληζκφ. Δίλαη έλαο ηχπνο εμνπζίαο, έλαο ηξφπνο άζθεζήο

ηεο, θαη πεξηιακβάλεη έλα ζχλνιν νξγάλσλ, ηερληθψλ, κεζφδσλ, δηαδηθαζηψλ,

επηπέδσλ εθαξκνγήο, ζηφρσλ. Δίλαη κηα «θπζηθή» ή κηα «αλαηνκία» ηεο εμνπζίαο,

κηα ηερλνινγία». (Foucault, 1989: 283) Ο λένο απηφο κεραληζκφο πνπ ππνδεηθλχεηαη

δελ αλαθέξεηαη ζε ζρέζεηο εγεκνλίαο. Αληίζεηα παξνπζηάδεηαη αζθνχκελνο πάλσ ζηα

ζψκαηα κέζα απφ ην ζχζηεκα ηεο επηηήξεζεο, ψζηε λα θαζηζηά ηα ζψκαηα ησλ

ππνθεηκέλσλ ρξήζηκα. Ζ αλάπηπμε θαη ε άζθεζε ηεο πεηζαξρηθήο εμνπζίαο ζεσξείηαη

φηη ζπλδέεηαη άξξεθηα κε ηελ εκθάληζε ζπγθεθξηκέλσλ κεραληζκψλ γλψζεο αιιά

θαη κε ηνλ ζρεκαηηζκφ ησλ αλζξσπηζηηθψλ επηζηεκψλ. χκθσλα κε ηνλ Φνπθψ, νη

πεηζαξρηθνί κεραληζκνί θαη νη θνηλσληθέο επηζηήκεο βαζίδνληαη ζην ίδην ηερληθφ

πξφηππν παξαγσγήο ηεο γλψζεο, ην νπνίν πεξηιακβάλεη ηελ επηηήξεζε, ηελ

παξαηήξεζε, ηελ εμέηαζε θαη ηε κέηξεζε.

ηε ζπλέρεηα, επηζεκαίλεηαη ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν νη ηερληθέο ηεο

πεηζαξρηθήο εμνπζίαο νδεγνχλ ζηελ αλάδπζε θαη ζπγθξφηεζε ηνπ ππνθεηκέλνπ κέζα

απφ ηηο ηερλνινγίεο ηνπ ειέγρνπ. O Φνπθψ επηρείξεζε λα κειεηήζεη ηνλ ηξφπν κε ηνλ

νπνίν ε γλψζε/εμνπζία αζθείηαη ζηηο ζχγρξνλεο θνηλσλίεο θαη ζπγθξνηεί ηα

ππνθείκελα εληφο απηψλ. (Foucault, 1991: 76) Σν άηνκν εκθαλίδεηαη λα είλαη έλα

9

απνηέιεζκα ηεο εμνπζίαο θαη ηαπηφρξνλα ην ζηνηρείν ηεο έθθξαζήο ηεο. Ζ

δηαδηθαζία ηεο ζπγθξφηεζεο ηνπ ππνθεηκέλνπ, ζχκθσλα κε ηνλ Φνπθψ, δελ απνηειεί

κηα δηαδηθαζία πνπ κπνξεί θάπνηα ζηηγκή λα νινθιεξσζεί. Αληίζεηα, ζπιιακβάλεηαη

σο κηα δηαξθψο εμειηζζφκελε θαη αέλαε πξαθηηθή. Δπηπιένλ, ζε απηφ ην θεθάιαην,

αλαδεηθλχεηαη ε ζεκαζία πνπ απνδίδεη ν Φνπθψ ζηηο ηερληθέο ηνπ εαπηνχ, φπσο ηηο

νλνκάδεη, κέζα απφ κηα επαλελλνηνιφγεζε ηνπ εγρεηξήκαηνο ηνπ ππνθεηκέλνπ κε

ζηφρν ην άηνκν λα απνθηήζεη ηε ζπλείδεζε ηνπ εαπηνχ ηνπ.

ην ηξίην θεθάιαην, επηρεηξείηαη κηα θξηηηθή αλαπιαηζίσζε ησλ ελλνηψλ ηεο

γλψζεο/εμνπζίαο/πεηζαξρίαο, ηεο ηηκσξίαο, ηεο ζπγθξφηεζεο ηεο ππνθεηκεληθφηεηαο,

θαζψο θαη ηεο επηκέιεηαο εαπηνχ ζην πεδίν ησλ πξαθηηθψλ ηεο εθπαίδεπζεο.

Δπηρεηξείηαη κηα θξηηηθή δηεξψηεζε ηνπ ξφινπ φισλ φζσλ ζπλεπηηεινχλ ηελ

εθπαηδεπηηθή πξάμε αλαθνξηθά κε ην ηη θαηεπζχλεη ηελ πξαθηηθή ηεο δηδαζθαιίαο, κε

ηε δηάρπζε ηεο εμνπζίαο ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα θαη κε ηελ ζπγθξφηεζε ηνπ

εαπηνχ κέζα ζηηο θαλνληζηηθέο ζπλζήθεο. Αξρηθά, επαλεμεηάδεηαη ην λεσηεξηθφ

πξφηαγκα ηεο πξνζσπηθήο απηνλνκίαο, ε νπνία απνηειεί πάγην ζηφρν ηεο

εθπαίδεπζεο. Σν αίηεκα ηεο πξνζσπηθήο απηνλνκίαο επηθαιείηαη ηε δπλαηφηεηα ησλ

αηφκσλ λα απειεπζεξσζνχλ απφ ηελ ρεηξαγψγεζε ησλ άιισλ, αληηζηεθφκελνη ζε

θάζε κνξθήο εμνπζίαο. Δμάιινπ, ζεσξείηαη φηη ε απφδνζε ππεπζπλφηεηαο έρεη σο

πξνυπφζεζε ηελ ειεπζεξία θαη ηελ απηνλνκία ηνπ δξψληνο. Χο εθ ηνχηνπ, πηνζεηείηαη

ζρεδφλ απηνλφεηα φηη ε πξνζσπηθή απηνλνκία θαη ε απηνδηάζεζε ηνπ καζεηή

απνηειεί έλα πάγην εθπαηδεπηηθφ ηδεψδεο.

Σν εξψηεκα πνπ εμεηάδεηαη εδψ αθνξά ην θαηά πφζνλ είλαη ζπκβαηή ε θαηά

Φνπθψ δηάιπζε ηνπ ππνθεηκέλνπ κε ην πξφηαγκα ηεο εθπαίδεπζεο πεξί ηεο

απηνλνκίαο ηνπ καζεηή. Τπνζηεξίδεηαη φηη ε ζέζε θαη ν ξφινο ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ν

νπνίνο αλαιακβάλεη ηελ επζχλε ηεο θαζνδήγεζεο ησλ καζεηψλ αιιά θαη ε ζέζε ηνπ

καζεηή ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα βξίζθνληαη, αλαπφθεπθηα, αληηκέησπνη κε/ζε έλα

πιέγκα απφ πεηζαξρίεο. Χζηφζν, νη γλψζεηο σο πεηζαξρηθέο εμνπζίεο, ζπζηήλνληαο

ξνέο ππνθεηκελνπνίεζεο, ζπληεινχλ θαηά ηξφπν αληηλνκηθφ ζηελ παγίσζε ηνπ

αηηήκαηνο γηα απηφλνκε κφξθσζε.

10

ΚΔΦΑΛΑΙΟ ΠΡΧΣΟ: ΓΝΧΗ ΚΑΙ ΔΞΟΤΙΑ

1.1 Μεηανεωηεπικόηηηα και κπιηική ζηη νεωηεπικόηηηα

ηελ ελφηεηα απηή επηρεηξείηαη κηα επζχλνπηε παξνπζίαζε ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ

ηεο λεσηεξηθφηεηαο θαη ηεο κεηαλεσηεξηθφηεηαο, θαζψο θαη ησλ βαζηθψλ

αληηιήςεσλ πνπ δηέπνπλ ηε δηάθξηζε ησλ δχν επνρψλ, πξνθεηκέλνπ λα αλαιπζεί

κηα απφ ηηο ζεκειηψδεηο έλλνηεο ζην έξγν ηνπ Φνπθψ πνπ είλαη ε γλψζε θαζψο θαη

ε ελλφεζή ηεο σο πξαθηηθή ιφγνπ.

Ζ δηακφξθσζε ηνπ ζχγρξνλνπ θφζκνπ ζηεξίδεηαη ζε κηα ηζηνξηθή εμέιημε

ζπλερνχο αιιαγήο, ε νπνία νδεγεί ζηε κεηάβαζε απφ ηελ λεσηεξηθφηεηα ζηε

κεηαλεσηεξηθφηεηα. ε απηήλ ηε κεηαβαηηθή πεξίνδν έρνπλ απνδνζεί δηαθνξεηηθέο

νλνκαζίεο, νη νπνίεο, φκσο, δελ αλαθέξνληαη ξεηά ζηελ αλάδπζε ελφο θνηλσληθνχ

ζπζηήκαηνο λένπ ηχπνπ, φπσο «ε θνηλσλία ηεο πιεξνθνξίαο» ή ε «θαηαλαισηηθή

θνηλσλία», ελψ νη πεξηζζφηεξεο απφ απηέο ηηο νλνκαζίεο ππαηλίζζνληαη, κάιινλ,

φηη θάπνηα πξνγελέζηεξε θαηάζηαζε πξαγκάησλ ηειεηψλεη θαη φηη νδεχνπκε ζε κηα

άιιε επνρή πνπ πξνζπαζεί λα πξνζδηνξίζεη ηελ ηαπηφηεηά ηεο σο

«κεηαλεσηεξηθφηεηα», «κεηακνληεξληθφηεηα», «κεηαβηνκεραληθή θνηλσλία»,

«κεηαθαπηηαιηζκφο», θ.ν.θ. (Giddens, 2001: 15)

Έλαο βαζηθφο πξνβιεκαηηζκφο πνπ ζπλδέεηαη κε ηελ δηάθξηζε ησλ ελλνηψλ

λεσηεξηθφηεηα θαη κεηαλεσηεξηθφηεηα αθνξά ηνλ πξνζδηνξηζκφ ηεο ζρέζεο ηνπο,

δειαδή αλ πξφθεηηαη γηα κηα ζρέζε ξήμεο ή ζπλέρεηαο. Σν δήηεκα απηφ απνηειεί

αληηθείκελν δηακάρεο κεηαμχ ησλ επηζηεκφλσλ θαη παξακέλεη λεθειψδεο. χκθσλα

κε ηνπο ππέξκαρνπο κηαο πξψηεο άπνςεο, ε κεηαλεσηεξηθφηεηα απνηειεί κηα

ηειείσο λέα πξννπηηθή, έλα ξηδηθά δηαθνξεηηθφ παξάδεηγκα ζεψξεζεο θαη

αληηκεηψπηζεο ηεο θνηλσλίαο θαη ηνπ πνιηηηζκνχ. Αληίζεηα, νη ππνζηεξηθηέο κηαο

δεχηεξεο άπνςεο ζεσξνχλ φηη ε λεσηεξηθφηεηα δελ έρεη αθφκε νινθιεξψζεη ην

πξφγξακκά ηεο θαη ηα κεηαλεσηεξηθά θαηλφκελα απνηεινχλ εθθάλζεηο ηνπ ελ

εμειίμεη λεσηεξηθνχ πξνγξάκκαηνο. χκθσλα κε ηνλ Giddens, δελ βξηζθφκαζηε

ζηελ είζνδν ηεο κεηαλεσηεξηθήο πεξηφδνπ, αιιά κεηαηνπηδφκαζηε ζε κηα πεξίνδν

φπνπ νη ζπλέπεηεο ηεο λεσηεξηθφηεηαο γίλνληαη πην ξηδνζπαζηηθέο θαη νηθνπκεληθέο

απφ πξηλ. (Giddens, 2001: 17)

11

Γηα ηελ θαιχηεξε πξνζέγγηζε ηεο κεηαλεσηεξηθφηεηαο θξίλεηαη

απαξαίηεηε κηα ζχληνκε αλαθνξά ζηελ πεξίνδν ηεο λεσηεξηθφηεηαο. ην πιαίζην

ηεο δηάθξηζεο ησλ ελλνηψλ ηεο λεσηεξηθφηεηαο θαη κεηαλεσηεξηθφηεηαο εληάζζεηαη

ν κεηαζρεκαηηζκφο θαη ηα λέα ραξαθηεξηζηηθά πνπ απνδίδνληαη ζηε γλψζε θαηά ηε

κεηάβαζε απφ ηε βηνκεραληθή ζηε κεηαβηνκεραληθή θνηλσλία. χκθσλα κε κηα πην

ζχγρξνλε νξνινγία, ε επνρή απηή απνθαιείηαη «Κνηλσλία ηεο Γλψζεο». (Αζεκάθε,

θ.ά., 2011), γηα λα απνδψζεη ηνλ κεηαζρεκαηηζκφ θαη ηε δηαθνξεηηθή

λνεκαηνδφηεζε ηεο γλψζεο ζηε κεηαλεσηεξηθφηεηα.

Με ηνλ φξν λεσηεξηθφηεηα δειψλεηαη ε ηζηνξηθή πεξίνδνο θαηά ηνλ

δέθαην έβδνκν αηψλα θαη έπεηηα, φηαλ εκθαλίδνληαη ζηελ Δπξψπε λένη ηξφπνη

θνηλσληθήο δσήο θαη πνιηηηθήο νξγάλσζεο πνπ κεηέπεηηα άζθεζαλ κεγάιε επηξξνή

ζε παγθφζκηα θιίκαθα. (Giddens, 2001) Με απηφλ ηνλ ηξφπν ε πεξίνδνο ηεο

λεσηεξηθφηεηαο δηαρσξίδεηαη απφ εθείλεο ηεο Αξραηφηεηαο θαη ηνπ Μεζαίσλα θαη

ζεκαηνδνηεί ηφζν ηελ επηθξάηεζε ηνπ δηαθσηηζκέλνπ ιφγνπ, ηεο απηνλνκίαο θαη

απηνδηάζεζεο ηνπ ππνθεηκέλνπ, φζν θαη ηελ εθθίλεζε ηεο βηνκεραληθήο

επαλάζηαζεο. Σν ηέινο ηεο επνρήο απηήο ζπλήζσο πεξηνδνινγείηαη ζηηο ηειεπηαίεο

δεθαεηίεο ηνπ εηθνζηνχ αηψλα.

Ζ δηαρσξηζηηθή γξακκή ηεο λεσηεξηθφηεηαο απφ ηηο πξνγελέζηεξεο

πεξηφδνπο κπνξεί λα ραξαρζεί έρνληαο σο βαζηθφ άμνλα ηηο αζπλέρεηεο πνπ δηέπνπλ

ηνπο κνληέξλνπο θνηλσληθνχο ζεζκνχο απφ ηηο παξαδνζηαθέο θνηλσληθέο ηάμεηο.

Έλα πξψην γλψξηζκα απηψλ ησλ αζπλερεηψλ ζπζρεηίδεηαη κε ηνλ ξαγδαίν ξπζκφ

αιιαγήο ησλ πνιηηηζκψλ ηελ επνρή ηεο λεσηεξηθφηεηαο, αιιαγή πνπ ζρεηίδεηαη κε

ηελ ηερλνινγία, ηελ αλάπηπμε ησλ κεραλνινγηθψλ ηερλνινγηψλ θαη κε ηελ

εθβηνκεράληζε ηεο παξαγσγήο.

Μηα δεχηεξε αζπλέρεηα είλαη ην εχξνο ηεο αιιαγήο, θαζψο

παξαηεξνχληαη αηθλίδηεο δεκνγξαθηθέο αλαθαηαηάμεηο, πνπ ζπληεινχληαη απφ ηηο

κεγάιεο αζηηθέο κεηαλαζηεχζεηο, αιιά θαη, γεληθφηεξα, ηα θχκαηα θνηλσληθνχ

κεηαζρεκαηηζκνχ ζε παγθφζκην επίπεδν, πνπ θαίλεηαη φηη είλαη αιιειεμαξηψκελα

θαηλφκελα. πλαθψο, παξαηεξείηαη ε αλάδπζε λεψηεξσλ ζεζκψλ νη νπνίνη δελ

εληνπίδνληαη ζε πξνγελέζηεξεο ηζηνξηθέο πεξηφδνπο. Σέηνηνη ζεζκνί είλαη ην

πνιηηηθφ ζχζηεκα ηνπ έζλνπο-θξάηνπο, θαζψο θαη ε αλάδεημε ηεο εζληθήο

θπξηαξρίαο θαη ηαπηφηεηαο. εκεηψλνληαη ε δηακφξθσζε ηεο εζληθήο νηθνλνκίαο,

ηεο εζληθήο θνπιηνχξαο αιιά θαη ηεο αλάπηπμεο ησλ αζηηθψλ θαπηηαιηζηηθψλ

θνηλσληψλ. (Αζεκάθε, θ.ά., 2011) Δθφζνλ, ε λεσηεξηθή πεξίνδνο ζπλδέεηαη κε ηελ

12

εθβηνκεράληζε θαη ηελ νινθιεξσηηθή εκπνξεπκαηνπνίεζε ηεο παξαγσγήο θαη ηεο

κηζζσηήο εξγαζίαο, νη παξαγσγηθέο δπλάκεηο (κεραλέο) θπξηαξρνχλ ζηελ

παξαγσγηθή δηαδηθαζία, ελψ ε πξντνχζα αλάδπζε ησλ πνιπεζληθψλ επηρεηξήζεσλ

θαζνξίδεη πιένλ ηελ παγθφζκηα νηθνλνκία αιιά θαη ηελ πνξεία ησλ εζλψλ-θξαηψλ

κέζσ ηνπ δαλεηζκνχ θαη ησλ εκπνξηθψλ ζπλαιιαγψλ.

Σα ηππηθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο λεσηεξηθφηεηαο ηαπηίδνληαη κε ηηο

πξννπηηθέο θαη ην φξακα ηνπ Γηαθσηηζκνχ πνπ είρε σο ζηφρν ηελ απφξξηςε ησλ

κεηαθπζηθψλ πξνθαηαιήςεσλ ηνπ εμ απνθαιχςεσο ιφγνπ, ππνζηεξίδνληαο «ηελ

απεξηφξηζηε πίζηε ζηνλ νξζφ ιφγν θαη ηελ αλζξψπηλε ινγηθή σο ηνπ κφλνπ

νξγάλνπ αλεχξεζεο ηεο αληηθεηκεληθήο πξαγκαηηθφηεηαο θαη αιήζεηαο, αιιά θαη

ηεο δηαξθνχο πξνφδνπ». (Αζεκάθε, θ.ά., 2011: 101) Ζ επηδίσμε ηεο λεσηεξηθήο

πεξηφδνπ αθνξά ζηε δεκηνπξγία κηαο θαζνιηθήο αιήζεηαο κέζα απφ ηελ νπνία ζα

επηηεπρζεί ε πξφνδνο ησλ επηζηεκψλ θαη ησλ ηερλψλ θαη, θαη’ επέθηαζε, ε εζηθή

πξφνδνο θαη ε δηθαηνζχλε. Καηά ηελ πεξίνδν ηεο λεσηεξηθφηεηαο ζπιιακβάλνληαη

κεγάιεο επηζηεκνληθέο ζεσξίεο, φπσο ν ζεηηθηζκφο, ν καξμηζκφο θαη ν

ιεηηνπξγηζκφο πνπ θαηέρνπλ πεξίνπηε ζέζε ζε παγθφζκην επίπεδν.

Δπνκέλσο, κηα απφ ηηο βαζηθέο πεγέο ηνπ δπλακηζκνχ ηεο

λεσηεξηθφηεηαο είλαη ν δηαρσξηζκφο ρξφλνπ θαη ρψξνπ πνπ ζηηο κνληέξλεο

νξγαλψζεηο εμππεξεηεί ηνλ ζπλδπαζκφ ηνπ ηνπηθνχ θαη ηνπ παγθφζκηνπ,

επεξεάδνληαο κε απηφλ ηνλ ηξφπν ηηο δσέο πνιιψλ εθαηνκκπξίσλ αλζξψπσλ.

(Giddens, 2001)

Αθνινπζψληαο ηελ θξηηηθή ησλ Υνξθράηκεξ θαη Αληφξλν ζην Γηαιεθηηθή

ηνπ Γηαθσηηζκνύ (1947), ν Φνπθψ, ζα ηζρπξηζηεί φηη «πνιιέο εκπεηξίεο καο κάο

πείζνπλ φηη ην ηζηνξηθφ γεγνλφο ηνπ Γηαθσηηζκνχ δελ καο έθαλε ψξηκνπο

ελήιηθνπο». (Foucault, 1988: 29) Αλ θαη απηφο ήηαλ ν ζηφρνο ηνπ κέζα απφ ηε

ρεηξαθέηεζε θαη ηελ απειεπζέξσζε ησλ αλζξψπσλ, ηνπλαληίνλ, νη αξρέο ηνπ

Γηαθσηηζκνχ ζπγθεξάζηεθαλ κε πνιηηηθέο απνιπηαξρίαο, θαηαπίεζεο θαη

απάλζξσπεο ηδξπκαηνπνίεζεο ηνπ θνηλσληθνχ πεξηζσξίνπ. (Porter, 2014: 26) Ο

νξζφο ιφγνο κεηαηξάπεθε ζε κηα θαλνληζηηθή αξρή, ηνπ ηερληθηζκνχ, ε νπνία

ζπζηάδεη ηελ ειεπζεξία ηνπ αλζξψπνπ πξνθεηκέλνπ λα πεηχρεη απνδνηηθφηεηα,

εξγαιεηαθή γλψζε θαη πνζνηηθνπνηεκέλε αλάπηπμε. Ζ εγθπξφηεηα ηνπ νξζνχ

ιφγνπ ηαπηίζηεθε κε ηηο επηινγέο ηεο εθάζηνηε εμνπζίαο. (Φξπδάθε, 2009: 233) Οη

πφιεκνη, ε δεκηνπξγία νινθιεξσηηθψλ θαζεζηψησλ, νη νηθνινγηθέο θαηαζηξνθέο, ε

εκπνξεπκαηνπνίεζε ηεο επηζηήκεο, ε επηθξάηεζε ηεο ινγηθήο ηεο αγνξάο, ε πνξεία

13

θαηάξγεζεο ηνπ θξάηνπο πξφλνηαο, είλαη κεξηθέο απφ ηηο αηηίεο πνπ νδήγεζαλ ζηελ

εξγαιεηνπνίεζε ηνπ νξζνχ ιφγνπ θαη ζηελ κεηάβαζε ζε κηα άιιε επνρή πνπ

ζεσξείηαη κηα απφπεηξα λα επαλαπξνζδηνξηζηνχλ νη αμίεο ηνπ Γηαθσηηζκνχ. Ζ

επνρή απηή νλνκάδεηαη επνρή ηεο κεηαλεσηεξηθφηεηαο.

Ο φξνο κεηαλεσηεξηθφηεηα δειψλεη ηε ρξνληθή πεξίνδν κεηά ηε

λεσηεξηθφηεηα, κε ηελ νπνία αληηδηαζηέιιεηαη. Τπνζηεξίδεηαη φηη ε

κεηαλεσηεξηθφηεηα αξρίδεη λα δηακνξθψλεηαη ζην ηέινο ηνπ εηθνζηνχ αηψλα θαη ηηο

αξρέο ηνπ εηθνζηνχ πξψηνπ (Κνπζηνπξάθεο & Αζεκάθε, 2009), εθφζνλ, ήδε απφ

ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970, παξαηεξείηαη έληνλνο κεηαζρεκαηηζκφο ηφζν ζε

πνιηηηζκηθέο, θνηλσληθέο θαη νηθνλνκηθέο πξαθηηθέο, φζν θαη ζε κηα λέα λννηξνπία

δσήο. Δπνκέλσο, πηζηεχεηαη φηη ε κεηαλεσηεξηθφηεηα ζρεηίδεηαη κε κηα λέα θάζε

αλάπηπμεο ηνπ πνιηηηζκνχ θαη ηδηαίηεξα ησλ ηερλψλ αιιά θαη κε κηα θξηηηθή ηνπ

λεσηεξηθνχ ιφγνπ θαηά ηε δηακφξθσζε νιφθιεξεο ηεο θνηλσλίαο. (Αζεκάθε, θ.ά.,

2011: 103)

Οη ζέζεηο ηεο κεηαλεσηεξηθήο ζεψξεζεο βαζίζηεθαλ ζηελ αδπλακία πνπ

παξνπζίαζε ν λεσηεξηθφο νξζνινγηζκφο λα δψζεη πεξηερφκελν ζε αμίεο θαηάιιειεο

λα εθθξάζνπλ θαη λα ηθαλνπνηήζνπλ ηηο πξαγκαηηθέο αλζξψπηλεο θαη θνηλσληθέο

αλάγθεο γηα ειεπζεξία θαη επεκεξία, ηδηαίηεξα ζηε ζχγρξνλε επνρή ηεο

παγθνζκηνπνίεζεο. Μεξηθέο απφ ηηο θξηηηθέο πνπ απνδίδνληαη ζηε λεσηεξηθφηεηα

είλαη ε ακθηζβήηεζε ηεο βεβαηφηεηαο θαη ηεο θαζνιηθφηεηαο ηεο επηζηεκνληθήο

γλψζεο, φζν θαη ησλ πξνυπνζέζεσλ ηεο, ηελ επηζηεκηθή αμία ηεο αιήζεηαο σο

κνλαδηθνχ θαη κε ζρεηηθνχ θξηηεξίνπ. Σνπλαληίνλ, ε καηαίσζε ηεο πξνφδνπ θαη ν

κχζνο ηνπ Γηαθσηηζκνχ πεξί ηεο γξακκηθήο εμέιημεο ηεο ηζηνξίαο, έρνπλ αλαδείμεη

ην λέν ελδηαθέξνλ γηα ην εθήκεξν, ην απνζπαζκαηηθφ, ην δηαθνξεηηθφ θαη ην

ηνπηθφ ηεο αζπλέρεηαο ηεο ηζηνξίαο, ελψ πξνηείλεηαη ε αθήγεζε σο ελαιιαθηηθή

νδφ ζηελ παληνδπλακία ηνπ επηζηεκνληθνχ ππνδείγκαηνο. ηε ζέζε ηεο

ινγνθξαηηθήο επηζηήκεο, ηνπνζεηείηαη ηψξα ε ξεηνξηθή ηεο πεηζνχο θαη ην

ελδηαθέξνλ γηα ηε δχλακε ηεο καδηθήο ελεκέξσζεο ησλ θαηαλαισηψλ ηεο

πιεξνθνξίαο, θαηά ηελ θαηαζθεπή ηνπ λνήκαηνο θαη ηε δηακφξθσζε ησλ

θνηλσληθψλ ηαπηνηήησλ. Δπηπιένλ, ζεκαληηθή αξρή πνπ δηέπεη ηελ επνρή ηεο

κεηαλεσηεξηθφηεηαο ζεσξείηαη ε αλαγλψξηζε θαη ν ζεβαζκφο ζηε δηαθνξεηηθφηεηα

θαη ζηελ εηεξφηεηα, αξρή πνπ ζπλδέεηαη κε ηελ απφξξηςε ηνπ θαλνληζηηθνχ θαη

αληηθεηκελνπνηεκέλνπ ιφγνπ θαη ηελ πηνζέηεζε ησλ ππνθεηκεληθψλ πξννπηηθψλ,

14

θαζψο απηέο κφλν αμηψλνπλ πξαγκαηηθά ηελ πνιπθσλία θαη ηνλ πινχην ησλ λέσλ

κνξθψλ ζθέςεο θαη δσήο θαη ησλ δηαθνξεηηθψλ ηαπηνηήησλ.

Χζηφζν, ζα πξέπεη λα επηζεκαλζεί πσο ε ζηξνθή ζηηο ππνθεηκεληθέο θαη

ηνπηθέο νπηηθέο, ελδερνκέλσο, δελ ζπληζηά απαξαίηεηα άξλεζε ή έλδεηα ηεο

νξζνινγηθφηεηαο, αιιά ζα κπνξνχζε λα ζεκαηνδνηήζεη ηελ πξνζπάζεηα

απνδέζκεπζεο ηεο γλψζεο θαη ηεο νξζνινγηθφηεηαο απφ αθεξεκέλεο θαη

δνγκαηηθέο αμηψζεηο εγθπξφηεηαο πνπ δελ έρνπλ, πεξηερφκελν θαη λφεκα κέζα ζηηο

ζπγθεθξηκέλεο κνξθέο ηνπ ζχγρξνλνπ ηζηνξηθνχ ρξφλνπ θαη ηεο θνηλσληθήο δσήο.

(Φξπδάθε, 2009: 235-236) Με δεδνκέλε ηελ ακθηζβήηεζε ηεο εγεκνλίαο κηαο

νηθνπκεληθήο θαη κνλαδηθήο αιήζεηαο, κε βάζε ηελ νπνία ζα έπξεπε λα

εξκελεχνληαη φια ηα θπζηθά θαη θνηλσληθά θαηλφκελα αδηαθνξνπνίεηα,

αληηπξνηείλεηαη ε «απνδφκεζε» φισλ ησλ λεσηεξηθψλ δηρνηνκηψλ,

αληηθεηκεληθφηεηαο-ππνθεηκεληθφηεηαο, αιήζεηαο-ςεχδνπο (Αζεκάθε, θ.ά., 2011:

105), φζν θαη ε ακθηζβήηεζε ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο, «πνπ θάζε θνξά φξηδαλ πνηνο

θαηέρεη, δηαλέκεη θαη αμηνινγεί ηελ έγθπξε γλψζε θαη πώο νθείιεη λα ην πξάηηεη».

(Φξπδάθε, 2009: 237)

Πνηα είλαη φκσο ε λέα θχζε ηεο γλψζεο ζηελ νλνκαδφκελε

κεηαλεσηεξηθή επνρή κεηά ηελ ξαγδαία θαη πνιπδηάζηαηε κεηαβνιή ηεο θνηλσληθήο

ζπλζήθεο, πνπ δηακφξθσζε (θαη δηακνξθψλεη) έλαλ λέν ηχπν θνηλσλίαο, πνπ

απνθαιείηαη «θνηλσλία ηεο γλψζεο»; Δδψ, πεξηνξηδφκαζηε ζηελ εμέηαζε ηεο

θξηηηθήο ζηε λεσηεξηθφηεηα σο πξαθηηθήο ιφγνπ, φπσο απηή αλαπηχζζεηαη ζην

έξγν ηνπ Φνπθψ.

15

1.2 Η γνώζη ωρ εξοςζία

Οη απφςεηο ηνπ Φνπθψ γηα ηελ εμνπζία έρνπλ θαηά θαηξνχο απνηειέζεη ην

αληηθείκελν κηαο ζεηξάο αλαιχζεσλ ζηε δηεζλή, αιιά θαη ζηελ ειιεληθή

βηβιηνγξαθία, θαη έρνπλ πξνθαιέζεη γφληκεο δηακάρεο ζε ζεσξεηηθφ επίπεδν

αλαθνξηθά ηφζν σο πξνο ηελ θαηαλφεζε φζν θαη σο πξνο ηελ αλάιπζε ησλ

εξκελεηψλ πνπ αθνξνχλ ην ζπγθεθξηκέλν δήηεκα1. Ζ αλάιπζε ηνπ ραξαθηήξα ηεο

εμνπζίαο εληάζζεηαη ζε έλα επξχηεξν ζεσξεηηθφ πιαίζην πνπ ζρεηίδεηαη θαη κε ηνλ

δηάινγν γηα ηε λεσηεξηθφηεηα, ν νπνίνο έρεη απαζρνιήζεη ζε κεγάιν βαζκφ ηελ

επηζηεκνληθή θνηλφηεηα ζην ρψξν ηεο θνηλσληθήο ζεσξίαο, θαζψο θαη ηεο πνιηηηθήο

πξαθηηθήο θαη αλάιπζεο. (Βέιηζνο, 1990· Σζνπθαιάο, 1991)

ηελ πξνβιεκαηηθή ηεο εμνπζίαο ηα εξσηήκαηα πνπ ζέηεη πξνο απάληεζε ν

Φνπθψ είλαη πξψηνλ, «πψο αζθείηαη θαη κε πνηα κέζα», θαη δεχηεξνλ, «πνηεο είλαη νη

επηδξάζεηο ηεο άζθεζεο ηεο εμνπζίαο» θαη «φρη ηη είλαη ε εμνπζία θαη απφ πνχ

απνξξέεη». (Smart, 1998: 174)

ην Ιζηνξία ηεο Σεμνπαιηθόηεηαο, ν Φνπθψ ζα γξάςεη:

«κε ηνλ φξν εμνπζία, λνκίδσ πσο πξέπεη θαηαξρήλ λα ελλννχκε ην πιήζνο ησλ

ζρέζεσλ δχλακεο πνπ ελππάξρνπλ ζηνλ ρψξν φπνπ αζθνχληαη θαη είλαη

ζπζηαηηθέο ηεο νξγάλσζήο ηνπο· ην παηρλίδη πνπ κέζα απφ αδηάθνπνπο αγψλεο

θαη ζπγθξνχζεηο ηηο κεηακνξθψλεη, ηηο ελδπλακψλεη, ηηο αληηζηξέθεη· ηα

ζηεξίγκαηα πνπ απηέο νη ζρέζεηο δχλακεο βξίζθνπλ αλακεηαμχ ηνπο έηζη πνπ λα

ζρεκαηίδνπλ αιπζίδα ή ζχζηεκα, ή, αληίζεηα, ηηο αλαληηζηνηρίεο, ηηο αληηθάζεηο

πνπ απνκνλψλνπλ ηε κηα απφ ηελ άιιε· ηηο ζηξαηεγηθέο ηέινο, κέζα ζηηο νπνίεο

ελεξγνπνηνχληαη θαη πνπ ην γεληθφ ηνπο ζρέδην ή ε ζεζκηθή ηνπο

απνθξπζηάιισζε πινπνηνχληαη ζηνπο θξαηηθνχο κεραληζκνχο, ζηε δηαηχπσζε

ηνπ λφκνπ, ζηηο θνηλσληθέο εγεκνλίεο». (Foucault, 1982: 115-116)

Δπνκέλσο, ε εμνπζία δελ αλαθέξεηαη ζε κηα ηδηφηεηα αηφκνπ ή αλψηεξεο αξρήο, πνπ

ππνρξεψλεη ή απαγνξεχεη ηνπο αλίζρπξνπο δηά ηεο βίαο. πιιακβάλεηαη σο

ζηξαηεγηθή επηδξάζεσλ θπξηαξρίαο, νη νπνίεο, κε εθπνξεπφκελεο απφ έλαλ θπξίαξρν,

απαληνχλ σο ηερληθέο ειηγκψλ θαη ηαθηηθψλ πνπ κεηαδίδνληαη απφ ηνπο ίδηνπο ηνπο

1 ζνλ αθνξά ηε δηακάρε πνπ αθνξά ζηνλ νξηζκφ ηεο εμνπζίαο, βι. Ν. Γεκεξηδήο, «Οπζηώδεο

ακθηζβεηεζηκόηεηα θαη ζεσξίεο πεξί εμνπζίαο». Θεσξία θαη θνηλσλία, η.3, Γεθέκβξηνο, 1990, 23-46.

Γηα κηα ζπγθξηηηθή πξνζέγγηζε ηνπ ηξφπνπ κε ηνλ νπνίν ν Φνπθψ αληηιακβάλεηαη ηελ εμνπζία θαη ηηο

δηαθνξεηηθέο παξακέηξνπο, βι. S. Lukes, Power: Readings in Social and Political Theory, New York:

NYU Press.

16

αλίζρπξνπο θαη ηνπο δηαπνηίδνπλ. Ζ εμνπζία σο πνιχπινθε ζηξαηεγηθή πνιιαπιψλ

ζρέζεσλ δχλακεο δελ ηαπηίδεηαη κε ηηο δνκέο ή ηνπο ζεζκνχο.

πλνιηθά ζην έξγν ηνπ, πάλησο, ν Φνπθψ πξνρψξεζε ζηελ άζθεζε θξηηηθήο

πξνο ηελ άπνςε πνπ έσο εθείλε ηε ζηηγκή είρε γίλεη επξέσο απνδεθηή γηα ηελ εμνπζία

θαη εθθξαδφηαλ είηε απφ ηε καξμηζηηθή είηε απφ ηε θηιειεχζεξε παξάδνζε. χκθσλα

κε ηνλ καξμηζκφ, ε εμνπζία ζπληζηά έλα ζχλνιν ζεζκψλ θαη κεραληζκψλ ηνπ

θξάηνπο, νη νπνίνη ζθνπφ έρνπλ ηε δηαηήξεζε ησλ ζρέζεσλ παξαγσγήο ππέξ κηαο

ζπγθεθξηκέλεο κνξθήο ηαμηθήο θπξηαξρίαο. χκθσλα κε ηνλ θηιειεπζεξηζκφ, ε

εμνπζία αζθείηαη κε θαηαζηνιή ή πεξηνξηζκνχο γηα ηελ ππεξάζπηζε ησλ αηνκηθψλ

ζπκθεξφλησλ. Καζψο, φπσο πξναλαθέξζεθε, ε εμνπζία ζηνλ Φνπθψ απνηειεί έλα

ζπγθξνπζηαθφ πιέγκα απφ ζρέζεηο δχλακεο πνπ δεκηνπξγνχληαη θαη εμειίζζνληαη

δηαξθψο, δελ είλαη δπλαηφ λα εμεηαζηεί ππφ ηνπο φξνπο ηεο παξαδνζηαθήο

λνκηκνπνίεζή ηεο απφ ηνλ πνιηηηθφ θφζκν θαη ηδηαίηεξα απφ ηελ πιεπξά ησλ πιένλ

ζπληεξεηηθψλ. (Foucault, 1991: 18)

Ζ κειέηε ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο, θαηά ηνλ Φνπθψ, κπνξεί λα γίλεη ζηε βάζε

κηαο ζεηξάο απφ ζρέζεηο θαη παξάγνληεο, νη νπνίνη είλαη ζεκαληηθφ λα ιεθζνχλ

ππφςε. Αξρηθά, εθηηκά φηη είλαη απαξαίηεην λα εληνπηζηεί έλα ζχζηεκα απφ

δηαθνξνπνηήζεηο, ην νπνίν ζα επηηξέςεη ηε δξάζε επί ησλ πξάμεσλ ζε φια ηα

επίπεδα, ην νηθνλνκηθφ, ην λνκηθφ, ην πνιηηηζκηθφ, ην γισζζηθφ ή άιιν. ηε

ζπλέρεηα, ζα πξέπεη λα πξνζδηνξηζηνχλ επαθξηβψο νη ζθνπνί ησλ πξάμεσλ ησλ

αηφκσλ πνπ θάζε θνξά δξνπλ. Έλα ηξίην βήκα απνηειεί ε δηεξεχλεζε ησλ κέζσλ

πνπ αμηνπνηνχληαη γηα λα πινπνηεζνχλ νη ζρέζεηο εμνπζίαο. Αθφκε, είλαη απαξαίηεην

λα απνζαθεληζηεί θάζε έλαο απφ ηνπο ηξφπνπο ζεζκνπνίεζεο πνπ αμηνπνηνχληαη ζηα

πιαίζηα ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο, δειαδή ην ζχλνιν ησλ ζεζκψλ θαη ησλ δηαθνξεηηθψλ

κεραληζκψλ πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη γηα ηελ αλαπαξαγσγή θαη ηελ νξηνζέηεζε ησλ

ζρέζεσλ απηψλ. Σέινο, είλαη απαξαίηεην λα πξνζδηνξηζηεί ην ζχλνιν ησλ κνξθψλ

θαη ν βαζκφο ζηνλ νπνίν νη ζρέζεηο εμνπζίαο είλαη νξζνινγηθέο, ε

απνηειεζκαηηθφηεηα ησλ κεραληζκψλ θαη ησλ ηερλνινγηψλ πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη

γηα ηελ άζθεζε ηεο εμνπζίαο. (Foucault, 1991: 95 – 97)

Ζ αδηακθηζβήηεηε θαηλνηνκία ζηε ζχιιεςε ηεο εμνπζίαο απφ ηνλ Φνπθψ

είλαη φηη ε γλψζε θαη ε εμνπζία είλαη δχν φςεηο ηεο πξάμεο πνπ δελ είλαη δπλαηφ λα

δηαρσξηζηνχλ κεηαμχ ηνπο, θαζψο ε κηα εκπεξηέρεη ηελ άιιε. Βέβαηα, ε παξαδνρή

απηή δελ ζπλεπάγεηαη ζε θακία πεξίπησζε ηελ ηαχηηζε κεηαμχ ηεο γλψζεο θαη ηεο

εμνπζίαο, αθνχ ε γλψζε απφ κφλε ηεο δελ απνηειεί εμνπζία. Αληίζεηα, απηφ πνπ

17

ελλνεί κε ηε δηαηχπσζε απηή ν Φνπθψ είλαη φηη δελ είλαη δπλαηή ε χπαξμε θάπνηαο

ζρέζεο εμνπζίαο πνπ λα κελ ζηεξίδεηαη ζε κηα ζρεηηθή γλψζε, νχηε, φκσο, είλαη

δπλαηή ε ζπγθξφηεζε ηεο γλψζεο, ρσξίο ηηο πξνυπνζέζεηο ηεο εληφο ησλ ζρέζεσλ

εμνπζίαο. (Foucault, 1975: 40 – 41) χκθσλα κε απηή ηε ζπκπεξίιεςε εμνπζίαο θαη

γλψζεο, ην γλσζηηθφ ππνθείκελν, ηα αληηθείκελα, ην ζχλνιν ησλ κνξθψλ, θαζψο θαη

ησλ πεδίσλ ηεο γλψζεο, ζα πξέπεη λα απνηεινχλ αληηθείκελν ηδηαίηεξεο αλάιπζεο,

έηζη ψζηε λα δεηρζεί ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν ην ππνθείκελν ζπγθξνηείηαη κέζα ζην

ζπγθεθξηκέλν ηζηνξηθφ πιαίζην. (Foucault, 1987α: 117)

Ζ ζρέζε πνπ δηέπεη ηελ εμνπζία κε ηε γλψζε απνηειεί έλα απφ ηα πιένλ

ζεκαληηθά πξνβιήκαηα ζην έξγν ηνπ Φνπθψ. Δθφζνλ ζεσξεί φηη ε γλψζε ζπλδέεηαη

πάληνηε κε ηε δεκηνπξγία ζρέζεσλ εμνπζίαο, ε ηειηθή επίηεπμε ελφο ζπλφινπ απφ

γλψζεηο κπνξεί λα γίλεη αληηιεπηή κέζα απφ αμηψζεηο πνπ ηηο δεζκεχνπλ νη δηάθνξεο

ζρέζεηο εμνπζίαο, νη νπνίεο κε ηε ζεηξά ηνπο ζρεηίδνληαη κε ηα αλζξψπηλα

ζπκθέξνληα θαη ηηο ζηξαηεγηθέο πνπ θάζε θνξά επηιέγεηαη λα αμηνπνηεζνχλ. ε θάζε

πεξίπησζε, ε ζρέζε πνπ δηέπεη ηελ εμνπζία θαη ηε γλψζε απνηειεί ζρέζε ακνηβαίαο

επίδξαζεο, αθνχ δελ είλαη δπλαηφ ε κηα λα ππάξμεη ρσξίο ηελ άιιε. πσο

επηζεκαίλεη ν Φνπθψ, δελ είλαη δπλαηφ λα δνκείηαη θάπνηα ζρέζε εμνπζίαο πνπ λα

κελ πξνυπνζέηεη ηε γλψζε, νχηε, απφ ηελ άιιε πιεπξά, θαη λα ππάξμεη γλψζε πνπ λα

κελ πξνυπνζέηεη ηελ χπαξμε θάπνησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο. (Foucault, 1989: 40 – 41)

Ο Φνπθψ πηνζέηεζε κηα έληνλε επηθξηηηθή ζηάζε απέλαληη ζηηο ζχγρξνλεο

αιιά θαη λεφηεξεο πξνζεγγίζεηο ηεο ζεκαζίαο ηεο έλλνηαο εμνπζία. ην έξγν ηνπ

ζπρλά ακθηζβεηεί ηνλ παξαδνζηαθφ ξφιν πνπ απνδίδεηαη ζην θξάηνο σο θέληξν

εμνπζίαο θαη θπξηαξρίαο. Δθφζνλ ε εμνπζία βξίζθεηαη παληνχ, δελ αλαγλσξίδεη ηελ

θεληξηθή χπαξμε ηνπ θξάηνπο θαη ηνλ κνλαδηθφ ξφιν ηνπ ζηε δηακφξθσζε ησλ

θαλφλσλ πνπ δηέπνπλ ηελ αλζξψπηλε θνηλσλία θαη ζηελ επίιπζε ησλ θνηλσληθψλ

ζπγθξνχζεσλ πνπ είλαη αλαγθαίεο ζε θάζε πιαίζην. Ο Φνπθψ ζεσξεί φηη ε εζηίαζε

ηεο πνιηηηθήο θηινζνθίαο δελ πξέπεη λα πεξηνξηζηεί ζηελ θξαηηθή θπξηαξρία επί ηεο

θνηλσλίαο, αιιά φπσο ραξαθηεξηζηηθά γξάθεη: «…απηφ πνπ ρξεηάδεηαη είλαη κηα

πνιηηηθή θηινζνθία πνπ δε ζα νηθνδνκείηαη γχξσ απφ ην πξφβιεκα ηεο θπξηαξρίαο

θαη θαηά ζπλέπεηα νχηε γχξσ απφ ην πξφβιεκα ηνπ λφκνπ θαη ηεο απαγφξεπζεο.

Πξέπεη λα θφςνπκε ην θεθάιη ηνπ βαζηιηά: θαη ζηελ πνιηηηθή ζεσξία απηφ δελ έρεη

γίλεη αθφκα». (Foucault, 1987α: 24)

Έλα ζεκείν, ζην νπνίν ε ζθέςε ηνπ Φνπθψ δηαθνξνπνηείηαη ζε ζρέζε κε ηε

θηινζνθηθή ζθέςε ηεο επνρήο ηνπ, θαζψο θαη κε ηα φζα ζπρλά, αθφκε θαη ζήκεξα

18

ππνζηεξίδνληαη, σο πξνο ηελ άζθεζε ηεο εμνπζίαο, είλαη απηφ πνπ αθνξά ηνλ βίαην

θαη θαηαζηαιηηθφ ραξαθηήξα ηεο. Ο Φνπθψ δελ ζηέθεηαη ζε απηφ ην ραξαθηήξα,

αιιά, αληίζεηα, πηζηεχεη φηη δελ είλαη απαξαίηεην ε εμνπζία λα είλαη ζπλδεδεκέλε κε

ηελ άζθεζε θαηαπίεζεο ή επηβνιήο δχλακεο ηνπ εθάζηνηε εγεκφλα ή ηεο πξνζηαγήο

ησλ λφκσλ. Ζ εμνπζία, ζχκθσλα κε ηνλ Φνπθψ, δελ πεξηνξίδεηαη απνθιεηζηηθά θαη

κφλν ζηε λνκηθή ηεο κνξθή. Έηζη, δελ πεξηνξίδεηαη ζηα φζα ππαγνξεχνληαη απφ ηνπο

λφκνπο ηεο θάζε θνηλσλίαο, νχηε θαη νδεγεί απνθιεηζηηθά θαη κφλν ζε απαγνξεχζεηο

θαη πεξηνξηζκνχο. Πξφθεηηαη γηα κηα ζχιιεςε, ε νπνία ζηελ πξαγκαηηθφηεηα δίλεη

λέα δηάζηαζε ζηελ έλλνηα ηεο εμνπζίαο πνπ ηελ ηνπνζεηεί ζε δηαθνξεηηθφ ππφβαζξν.

ε θάζε πεξίπησζε, φπσο ν ίδηνο ππνζηεξίδεη, εάλ ε εμνπζία είρε σο απνθιεηζηηθφ

πξννξηζκφ ηελ επηβνιή πεξηνξηζκψλ θαη απαγνξεχζεσλ, ηφηε δελ ζα ήηαλ δπλαηφ λα

νδεγήζεη ζηελ ππαθνή ηνπ κεγαιχηεξνπ κέξνπο ησλ πνιηηψλ ζε θάζε θνηλσλία. Σν

δπλαηφ ζεκείν ησλ εμνπζηαζηηθψλ ζρέζεσλ, ζχκθσλα κε ηνλ Φνπθψ, είλαη φηη

παξνπζηάδνπλ ηε δπλαηφηεηα ηεο πξάμεο σο εάλ λα ήηαλ ειεχζεξε επηινγή,

επνκέλσο, πξνυπνζέηνπλ ηε ζπγθαηάζεζε ζηελ παξαγσγή λνήκαηνο θαη πξαθηηθψλ

ιφγνπ, πνπ νδεγνχλ ζηε γλψζε, αθφκε θαη ζηελ απφιαπζε. Μάιηζηα, ππφ θάπνηα

νπηηθή, νη ζρέζεηο εμνπζίαο δελ απνθέξνπλ κφλν ηελ αξλεηηθή ζεκαζία ηεο επηβνιήο,

αιιά κπνξεί λα απνηειέζνπλ παξάγνληα αλάπηπμεο θαη εμέιημεο ηεο ζθέςεο θαη

ζπλνιηθά ηεο θνηλσλίαο. (Foucault, 1987α: 21)

Ζ εμνπζία σο ζρέζε, φπσο δηαπηζηψλεη ν Φνπθψ, δελ απνηειεί ην απνηέιεζκα

ηεο επηβνιήο ελφο ζπγθεθξηκέλνπ αηφκνπ έλαληη ησλ άιισλ, κηαο νκάδαο ή κηαο

θνηλσληθήο ηάμεο. Καηά ηνλ ίδην ηξφπν, ε εμνπζία δελ απνηειεί θάπνην πξνλφκην

κηαο ζπγθεθξηκέλεο νκάδαο ή ελφο ζπγθεθξηκέλνπ αηφκνπ. Θεσξεί φηη ε εμνπζία

κνηάδεη κε κηα αιπζίδα ζρεκαηηζκψλ ιφγνπ, ε νπνία ζπληειεί ζηε ζπγθξφηεζε ηνπ

αηνκηθνχ ππνθεηκέλνπ. (Foucault, 1980: 95 – 99)

χκθσλα κε ηα παξαπάλσ, ν Φνπθψ ζεσξεί φηη ε εμνπζία απνηειεί έλα κέζν

κε ην νπνίν θάπνηεο ζπγθεθξηκέλεο πξάμεηο κπνξνχλ λα ηξνπνπνηνχλ άιιεο πξάμεηο.

Πξφθεηηαη γηα κηα ζρέζε είηε αηνκηθή είηε ζπιινγηθή, ε νπνία ζπλδέεη δξψληεο θαη

νκάδεο δξψλησλ ζηα πιαίζηα ηεο θνηλσλίαο. (Foucault, 1991: 87 – 94) Παξφηη ε

εμνπζία είλαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα έλαο ηξφπνο δξάζεο, ηα απνηειέζκαηά ηεο δελ

είλαη άκεζα νξαηά ζηνπο άιινπο, αιιά δηακεζνιαβνχληαη απφ ηηο πνιιαπιέο

επελέξγεηεο ησλ πξάμεσλ ζε άιιεο πξάμεηο. Πξφθεηηαη, ινηπφλ, γηα κηα δξάζε, ε

νπνία επελεξγεί πάλσ ζηε δξάζε, ηφζν ηελ παξνχζα φζν θαη ηε κειινληηθή. Ζ

19

εμνπζία, ινηπφλ, απνηειείηαη απφ έλα ζχλνιν δξάζεσλ πνπ έρνπλ επίδξαζε ζε άιιεο

δξάζεηο. (Foucault, 1991: 91)

Δπηπιένλ, ε εμνπζία δελ ηαπηίδεηαη κε ηε βία. Καηά ηνλ Φνπθψ (1991), ε βία

δελ απνηειεί ζρέζε εμνπζίαο, εηδηθά φηαλ γίλεηαη ιφγνο γηα ηελ απφιπηε κνξθή ηεο.

Γελ ζεσξεί φηη εμνπζία ζπληζηά θαηαλαγθαζκφ, θπζηθφ ή κε, ελφο αηφκνπ. Γηα ην

ιφγν απηφ, ε ζρέζε πνπ ζπλδέεη, γηα παξάδεηγκα, ηνλ αθέληε θαη ηνλ δνχιν δελ είλαη

κηα ζρέζε εμνπζίαο, αιιά απνηειεί κηα απξνθάιππηε άζθεζε βίαο, ε νπνία αζθαιψο

δελ είλαη απνδεθηή. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ε εμνπζία δελ απνηειεί επηδίσμε

ζπγθαηάβαζεο ή ζπλαίλεζεο. Αληίζεηα, νη ζρέζεηο εμνπζίαο είλαη ζεκαληηθφ λα

πξνυπνζέηνπλ ηελ ειεπζεξία ησλ δξψλησλ, ε νπνία απνηειεί απαξαίηεηε

πξνυπφζεζε γηα ηελ νκαιή ηνπο ιεηηνπξγία ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο. Μάιηζηα, ε

ειεπζεξία απηή είλαη απαξαίηεην λα δηέπεη θαη ηνπο δχν δηαθνξεηηθνχο πφινπο ηεο

ζρέζεο. Αλ θαη ζηνλ Φνπθψ ε βία δηαθξίλεηαη ζαθψο απφ ηελ εμνπζία, εληνχηνηο ε

βία ζπρλά απνηειεί κηα ζρέζε εμνπζίαο ή θαη, φπσο ζα αλαιπζεί πεξηζζφηεξν ζηε

ζπλέρεηα, ζρέζε θπξηαξρίαο. Απηφ, φκσο, δελ ζεκαίλεη φηη ε βία απνηειεί αλαγθαία

πξνυπφζεζε φισλ ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο. Δθφζνλ ε εμνπζία, ζηελ πιένλ απνδεθηή

κνξθή ηεο, ζχκθσλα κε ηνλ Φνπθψ, αζθείηαη πάλσ ζε ειεχζεξα ππνθείκελα, απηφ

ζεκαίλεη φηη ην άηνκν πνπ γίλεηαη απνδέθηεο ηεο άζθεζεο ηεο εμνπζίαο έρεη ηελ

ειεπζεξία ηεο δξάζεο θαη ηεο επηινγήο. Με ηνλ ηξφπν απηφ, φηαλ έλα άηνκν

ππφθεηηαη ζε κηα ζρέζε εμνπζίαο, ηφηε έξρεηαη αληηκέησπν κε κηα ζεηξά απφ

δηαθνξεηηθέο δπλαηφηεηεο, κεηαμχ ησλ νπνίσλ πεξηιακβάλνληαη πνηθίιεο

αληηδξάζεηο, απνηειέζκαηα θαη επηλνήζεηο.

εκαληηθφ, γηα ηνλ Φνπθψ, είλαη λα επηζεκαλζεί φηη ε έλλνηα ηεο εμνπζίαο

δελ ηαπηίδεηαη θαη δελ ζπληζηά απφξξνηα δνκψλ πνπ πεξηνξίδνληαη ζην επίπεδν ησλ

ζεζκψλ θαη ηεο λνκνζεζίαο. Ζ εμνπζία δελ βξίζθεηαη εθεί, θαηά ηε γλψκε ηνπ, αιιά

πεξηζζφηεξν ελππάξρεη θαη αλαδχεηαη ζην ζπλνιηθφ ζχζηεκα πνπ δηέπεη ηηο

θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη δηαδξάζεηο κεηαμχ ησλ αηφκσλ θαη ησλ νκάδσλ. Δληνχηνηο, νη

ζεζκνί κπνξνχλ λα απνηειέζνπλ πεξηερφκελα θαη ζεκεία αλαθνξάο, κέζσ ησλ

νπνίσλ είλαη δπλαηφ λα παξαηεξεζνχλ νξηζκέλνη ηξφπνη κε ηνπο νπνίνπο

αλαπηχζζνληαη νη ζρέζεηο εμνπζίαο, ηηο νπνίεο ν Φνπθψ εμεηάδεη φηαλ κειεηά ηνλ

ζεζκφ ηεο θιηληθήο ή ηεο θπιαθήο. (Foucault, 1991: 94)

Πνηα είλαη επνκέλσο ηα κέζα ηεο άζθεζεο εμνπζίαο σο θαζνδήγεζε

δπλαηνηήησλ ζπκπεξηθνξάο, πξφζεζεο θαη ηέινο ζηξαηεγηθψλ; Οη ζρέζεηο εμνπζίαο,

θαηά ηνλ Φνπθψ, κεηέξρνληαη ηε ιεηηνπξγία ηνπ Λφγνπ, ν νπνίνο ελλνείηαη σο

20

πξαθηηθή ιφγνπ θαη έρεη ηδηαίηεξα ζεκαληηθή ζέζε θαηά ηελ άζθεζε ηεο εμνπζίαο.

Αθξηβέζηεξα, νη ζρέζεηο εμνπζίαο ζπγθξνηνχληαη εληφο ηνπ Λφγνπ. Ο Λφγνο θαη νη

ηερληθέο παξαγσγήο ηεο αιήζεηαο απνηεινχλ έλα βαζηθφ παξάγνληα πνπ δηέπεη ηε

ιεηηνπξγία ησλ δηθηχσλ ησλ αλζξψπηλσλ ζρέζεσλ, αιιά θαη ηηο ζπγθεθξηκέλεο θάζε

θνξά ζρέζεηο εμνπζίαο πην εηδηθά. Ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ έρεη ε πξνζέγγηζε ηνπ

Φνπθψ σο πξνο ην φηη ζεσξεί φηη ν Λφγνο κπνξεί λα απνηειέζεη αθφκε θαη κηα

κνξθή βίαο ε νπνία αζθείηαη ζηηο θνηλσλίεο, αιιά νπσζδήπνηε κηα πξαθηηθή πνπ

επηβάιιεηαη ζε απηέο. (Foucault, 1990: 27) ην έξγν ηνπ Φνπθψ, ν Λφγνο

αληηκεησπίδεηαη σο «έλαο πνιηηηθφο ηξφπνο δηαηήξεζεο ή ηξνπνπνίεζεο ηεο

ηδηνπνίεζεο ησλ ιφγσλ, καδί κε ηηο γλψζεηο θαη ηηο εμνπζίεο πνπ κεηαθέξνπλ».

(Foucault, 1990: 33)

Ζ αλάιπζε ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο, φπσο ηελ αληηιακβάλεηαη ν Φνπθψ

απνηειεί κηα ηδηαίηεξα ελδηαθέξνπζα πξνζέγγηζε, εληνχηνηο δελ ζηεξείηαη

πξνβιεκάησλ, γη’ απηφ θαη έρεη δερζεί θαη ηελ θξηηηθή απφ ηνπο ππφινηπνπο

κειεηεηέο. Σν βαζηθφ ζεκείν γηα ην νπνίν ν Φνπθψ έρεη δερζεί αξλεηηθή θξηηηθή

είλαη ε επηκνλή ηνπ λα ζπλδέζεη ηελ εμνπζία κε ηε γλψζε θαη ηελ αιήζεηα, θαηά

ηέηνην ηξφπν ψζηε ε εμνπζία λα νδεγεί ζηελ θαηαζθεπή ηεο αιήζεηαο ε νπνία νδεγεί

ζηελ ππνθεηκελνπνίεζε ησλ αηφκσλ, ζέζε θξίζηκε γηα ην δήηεκα ηεο ζπγθξφηεζεο

ησλ ππνθεηκέλσλ. πσο παξαηεξεί:

«…ηειηθά φινη νη ησξηλνί αγψλεο πεξηζηξέθνληαη γχξσ απφ ην ίδην εξψηεκα:

πνηνη είκαζηε… Ο θχξηνο ζηφρνο απηψλ ησλ αγψλσλ δελ είλαη ηφζν λα

επηηεζνχλ ζ’ απηφλ ή ζ’ εθείλν ην ζεζκφ εμνπζίαο, ζε νκάδα, ηάμε ή ειίη, φζν

ζε κηα ηδηαίηεξε ηερληθή, ζε κηα κνξθή εμνπζίαο. Απηή ε κνξθή εμνπζίαο

αζθείηαη ζηελ άκεζε θαζεκεξηλή δσή πνπ ηαμηλνκεί ηα άηνκα ζε θαηεγνξίεο,

ηα θαηνλνκάδεη δηα ηεο ηδίαο ηεο αηνκηθφηεηάο ηνπο, ηα πξνζθνιιά ζηελ

ηαπηφηεηά ηνπο, ηνπο επηβάιιεη έλα λφκν αιήζεηαο… Δίλαη κηα κνξθή εμνπζίαο

πνπ κεηαζρεκαηίδεη ηα άηνκα ζε ππνθείκελα». (Foucault, 1991: 81)

Μηα αθφκε έλλνηα πνπ θαηέρεη ζεκαληηθή ζέζε ζην έξγν ηνπ Φνπθψ είλαη

απηή ηεο «βηνεμνπζίαο», πνπ αλαθέξεηαη ζηε δσή σο πεδίν ειέγρνπ ηεο θπξίαξρεο

εμνπζίαο. Πξφθεηηαη γηα κηα ζπγθεθξηκέλε κνξθή εμνπζίαο επί θαη δηά ηνπ βίνπ κε

ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά, ε νπνία είλαη άξξεθηα ζπλδεδεκέλε κε ηε γλψζε. Ζ έλλνηα

ηεο βηνεμνπζίαο έρεη ζην επίθεληξν ην γεγνλφο φηη κέζα απφ ηελ εθαξκνγή

επηβεβιεκέλσλ ή κε πξαθηηθψλ, ην απνηέιεζκα πνπ πξνθχπηεη γηα ηνλ δπηηθφ θφζκν

είλαη ε ηάζε ησλ αλζξψπσλ λα αληαπνθξίλνληαη ζηηο αλάγθεο ηεο θνηλσλίαο θαη λα

θαηαηάζζνληαη ζε απηή ζηε βάζε θξηηεξίσλ πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ πγεία, ηελ

21

αζθάιεηα θαη ηελ παξαγσγηθφηεηα2. (Foucault, 1991: 83) Ζ βηνεμνπζία κπνξεί λα

ελλνεζεί σο κηα ηδηαίηεξε κνξθή εμνπζίαο/γλψζεο, ε νπνία αλαθέξεηαη ζηε ζχγρξνλε

επνρή θαη ηνλ δπηηθφ θφζκν. Μάιηζηα, ε κειέηε ηνπ ηξφπνπ κε ηνλ νπνίν αζθείηαη ε

βηνεμνπζία κπνξεί λα ζπλεηζθέξεη ζηελ πξνζπάζεηα ηνπ ζχγρξνλνπ αλζξψπνπ λα

θαηαλνήζεη ηε δηθή ηνπ δσή θαη χπαξμε (Dreyfus & Rabinow, 2000: 161 – 162) θαη

απηφ ηεο πξνζδίδεη κεγαιχηεξε αμία.

Αλ θαη ηδηαηηέξσο ζεκαληηθή ε ζεκαζία ηεο βηνεμνπζίαο κε απηήλ ν Φνπθψ

δελ επηδηψθεη λα θαζνξίζεη ηελ χπαξμε ηνπ αλζξψπνπ ζπλνιηθά, ζεκαηηθή ηελ νπνία

δελ ζέηεη ν ίδηνο ζην θέληξν ησλ ελδηαθεξφλησλ ηνπ, εθφζνλ ηνλ ελδηαθέξεη ε ίδηα ε

ξένπζα πξαγκαηηθφηεηα. Δληνχηνηο, κέζα απφ ηελ εμέηαζή ηεο είλαη δπλαηφ λα

θαηαλνεζεί πην απνηειεζκαηηθά θαη νινθιεξσκέλα ε δσή θαη ε ζπλνιηθή θαηάζηαζε

ηνπ αλζξψπνπ πνπ δεη ζηηο ζχγρξνλεο δπηηθέο θνηλσλίεο. (Dreyfus & Rabinow, 2000:

161)

ε θάζε πεξίπησζε, νη ζρέζεηο εμνπζίαο είλαη παξνχζεο ζε θάζε έθθαλζε ηεο

θαζεκεξηλφηεηαο ηνπ ζχγρξνλνπ αλζξψπνπ ησλ δπηηθψλ θνηλσληψλ, ησλ θνηλσληψλ

ηνπ «χζηεξνπ θαπηηαιηζκνχ», φπσο ηηο νλνκάδεη ν Φνπθψ. Απηφ θαζίζηαηαη εκθαλέο

απφ ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ζε απηέο ηηο θνηλσλίεο ηα δεηήκαηα πνπ αθνξνχλ πεδία,

φπσο είλαη ν πνιηηηζκφο, ην πεξηβάιινλ, ε πγεία θαη άιια, ηείλνπλ λα

πνιηηηθνπνηνχληαη θαη λα κεηαηξέπνληαη ζε αληηθείκελν δηαιφγνπ, θαζψο θαη

ακθηζβήηεζεο. Σν πεδίν ηεο πνιηηηθήο, εμάιινπ, φπσο επηζεκαίλεη ν Φνπθψ, είλαη

εμαηξεηηθά δηεπξπκέλν θαη πεξηιακβάλεη έλα ζχλνιν απφ επηκέξνπο ηνκείο πνπ

ελδέρεηαη ζε πξψηε αλάγλσζε λα κε ζπλδένληαη άκεζα κε απηφ. Αλαθνξηθά κε ηνλ

νξηζκφ ηνπ πνιηηηθνχ πεδίνπ, ν Φνπθψ ζεσξεί φηη «… ην ζχλνιν ησλ ζρέζεσλ

εμνπζίαο ζε κηα δεδνκέλε θνηλσλία ζπγθξνηεί ην πνιηηηθφ πεδίν… Σν λα ηζρπξηζηεί

θαλείο φηη ηα πάληα είλαη πνιηηηθή, ζεκαίλεη ηελ επηβεβαίσζε ηεο απαληαρνχ

παξνπζίαο ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο θαη ηελ εγγελή ζρέζε ηνπο κε ην πνιηηηθφ πεδίν».

(Foucault, 1980: 189)

Έηζη, ζχκθσλα κε ηα παξαπάλσ, ε πνιηηηθνπνίεζε ησλ πεξηζζφηεξσλ ή θαη

φισλ ησλ πηπρψλ ηεο θαζεκεξηλφηεηαο ηνπ ζχγρξνλνπ αλζξψπνπ είλαη δπλαηφ λα

ζεκαίλεη ηελ χπαξμε ζρέζεσλ εμνπζίαο ζε θάζε ηνκέα ηεο δσήο θαη ηεο

2χκθσλα κε ηνλ Φνπθψ (1991: 83), ππάξρεη, εθηφο ησλ άιισλ, θαη ε πνηκαληνξηθή εμνπζία, ε

πνηκαληηθή, ε νπνία είλαη ελζσκαησκέλε ζηε ιεηηνπξγία ηνπ θξάηνπο. Πξφθεηηαη γηα κηα εμνπζία πνπ

είλαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ηερληθή θαη ζρεηίδεηαη κε ην θαηλφκελν ηνπ ζπλδπαζκνχ ηερληθψλ

εμαηνκίθεπζεο θαη δηαδηθαζηψλ νινπνίεζεο εληφο ησλ πιαηζίσλ ηνπ θξάηνπο. (Γνμηάδεο, 1988: 18 –

43)

22

δξαζηεξηφηεηαο ηνπ αλζξψπνπ, θαηαδεηθλχνληαο ηελ ίδηα ζηηγκή ηε ζπνπδαηφηεηα

ησλ ζρέζεσλ απηψλ ηφζν ζε αηνκηθφ φζν θαη ζε ζπιινγηθφ επίπεδν. Γελ είλαη,

ινηπφλ, δπλαηή ε χπαξμε κηαο θνηλσλίαο ζηελ νπνία δελ ππάξρνπλ ζρέζεηο εμνπζίαο

κεηαμχ ησλ αηφκσλ πνπ ηελ απαξηίδνπλ. Ζ βηνπνιηηηθή αθνξά ηνλ έιεγρν ησλ

πιεζπζκψλ, ν νπνίνο δελ απνζθνπεί ζηελ παξεκπφδηζε, αιιά ζηελ αλάπηπμε ηεο

παξαγσγηθφηεηαο θαη ηεο επηλνεηηθφηεηάο ηνπο. Δπνκέλσο ε εμνπζία δελ

πεξηνξίδεηαη ζηελ απαγφξεπζε, αιιά ζηνλ ίδην βαζκφ ζθνπεχεη ζηελ παξαθίλεζε.

Δπηηξέπεη ζηηο βηνπνιηηηθέο δπλάκεηο λα εθδεισζνχλ θαη παξάιιεια ηηο

θαλνληθνπνηεί, ζέηνληαο φξηα. Απηφ, εληνχηνηο δελ ζπλεπάγεηαη φηη νη ζρέζεηο

εμνπζίαο πνπ ππάξρνπλ είλαη πάληνηε απηνλφεηεο θαη δεδνκέλεο, νχηε θαη

απαξαίηεηεο γηα ηελ νκαιή ιεηηνπξγία ηεο θνηλσλίαο. Δίλαη, φκσο, απαξαίηεην ν

άλζξσπνο λα πξνρσξά ζηελ αλάιπζε, ηελ επεμεξγαζία, αθφκε θαη ζηελ

ακθηζβήηεζε ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο, αιιά θαη ηνπ ακεηάβαηνπ ηεο ειεπζεξίαο. Απηφ

απνηειεί πνιηηηθφ θαζήθνλ ηνπ αλζξψπνπ. (Foucault, 1991: 94 – 95)

ζνλ αθνξά ηηο ζρέζεηο εμνπζίαο, απηέο δελ είλαη πάληνηε απαξαίηεηεο, αιιά,

αληίζεηα, κπνξεί λα είλαη αθφκε θαη απαξάδεθηεο ή αρξείαζηεο, αζθαιψο ππφ

ζπγθεθξηκέλεο πξνυπνζέζεηο. Ο Φνπθψ έρεη δερζεί θξηηηθή επεηδή δελ θαηνλνκάδεη

ηηο ζρέζεηο εμνπζίαο πνπ αλήθνπλ ζε απηή ηελ θαηεγνξία, θαζψο ζπλεηδεηά ή κε, ην

παξαιείπεη. Καηά θχξην ιφγν, φκσο, εγθαιείηαη γηα ην φηη ε πξνζέγγηζή ηνπ δελ

ζπλδέεηαη άκεζα κε ηελ πξνζπάζεηα γηα απειεπζέξσζε απφ ηηο δηάθνξεο κνξθέο

εμνπζίαο πνπ θπξηαξρνχλ ζηελ θνηλσλία θαη αθφκε πεξηζζφηεξν γηα ην γεγνλφο φηη

δελ αλαγλσξίδεη ηελ αιήζεηα σο βαζηθή πξνυπφζεζε γη’ απηή ηελ απειεπζέξσζε.

(Taylor, 1986: 83 – 93)

Δπηρεηξψληαο ηε ζχγθξηζε ηνπ Φνπθψ κε άιινπο ζηνραζηέο, ε πξσηνηππία

ηνπ δηθνχ ηνπ εγρεηξήκαηνο εληνπίδεηαη ζην φηη αληηιακβάλεηαη ηελ εμνπζία σο κηα

έλλνηα πνπ δηέπεη ην ζχλνιν ησλ αλζξψπηλσλ ζρέζεσλ θαη ζπλδέεηαη κε έλα ζχλνιν

απφ ζηξαηεγηθέο θαη κέζα δηεθδίθεζεο ηεο εμνπζίαο θαη νδεγεί ζηε δηακφξθσζε

ζρέζεσλ ππνηαγήο θαη θπξηαξρίαο κεηαμχ ησλ πνιηηψλ ηεο εθάζηνηε θνηλσλίαο. ε

θάζε πεξίπησζε, αθφκε θαη αλ θάπνηνο δηαθσλεί κε ηηο ζέζεηο ηνπ Φνπθψ γηα ηελ

εμνπζία, ηελ αιήζεηα, ηνλ θξηηηθφ Λφγν θαη ηελ θνηλσλία, ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν

αλαιχεη θαη επεμεγεί ηηο δηάθνξεο ζρέζεηο πνπ δηακνξθψλνληαη ζηα πιαίζηα ησλ

ζχγρξνλσλ θνηλσληψλ νδεγεί ζηε δεκηνπξγία κηαο ζχγρξνλεο νπηηθήο απφ ηελ νπνία

κπνξεί λα πξνζεγγηζηεί ε πνιηηηθή θαη νη ζρέζεηο θπξηαξρίαο. ε γεληθέο γξακκέο,

πάλησο, ζα πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη ζεκείν δηαθνξάο ηεο ζθέςεο ηνπ Φνπθψ απφ

23

απηή ησλ άιισλ ζηνραζηψλ είλαη φηη αληηιακβάλεηαη ηελ εμνπζία φρη σο κηα ηδηφηεηα

πνπ ην ππνθείκελν κπνξεί λα έρεη, αιιά σο κηα ζρέζε κεηαμχ ηνπο. Με ηνλ ηξφπν

απηφ, ε εμνπζία δελ εμαξηάηαη απφ ηε βνχιεζε ησλ αλζξψπσλ λα επηβάιινπλ ηελ

άπνςε θαη ηηο επηζπκίεο ηνπο, αιιά απνηειεί γεληθφ θαηλφκελν πνπ αθνξά ην ζχλνιν

ηεο θνηλσληθήο πξαθηηθήο. Γελ είλαη, ινηπφλ, απνθιεηζηηθά θαη κφλν αηνκηθή

ππφζεζε, αιιά θαηλφκελν ζπιινγηθήο πξάμεο πνπ επελεξγεί ζηε δσή θαη ηε

δξαζηεξηφηεηα ελφο ζπλφινπ αλζξψπσλ πνπ ζπλππάξρνπλ ζηελ θνηλσλία.

Δπνκέλσο, ζε θάζε πεξίπησζε, νη ζρέζεηο εμνπζίαο ζπλδένληαη άκεζα κε ηηο

θνηλσληθέο ζρέζεηο, ελψ ηδηαίηεξε θαηεγνξία απνηεινχλ νη ζρέζεηο θπξηαξρίαο, νη

νπνίεο απνηεινχλ ην απνηέιεζκα ζπγθεθξηκέλεο ζηξαηεγηθήο πνπ έρεη πινπνηεζεί.

Κάζε ελέξγεηα ηνπ αλζξψπνπ εληάζζεηαη ζε έλα πιέγκα απφ ζρέζεηο εμνπζίαο, είηε

ηππηθήο είηε θαη ζπκβνιηθήο3. πγθεθξηκέλεο ζρέζεηο εμνπζίαο νδεγνχλ ζηελ

ηαμηλφκεζε ησλ αλζξψπσλ ζηε βάζε ραξαθηεξηζηηθψλ πνπ ζπλδένληαη κε ην θχιν,

ηελ εζληθφηεηα ή θαη ηε ζεμνπαιηθή ζπκπεξηθνξά απνηειψληαο κέξνο ηνπ

ζπζηήκαηνο θπξηαξρίαο. (Λπξηληδήο, 1991: 41-53)

3Σνλ ραξαθηεξηζκφ ζπκβνιηθή εμνπζία ρξεζηκνπνηεί θαη ν Bourdieu ζην έξγν ηνπ Language and

symbolic power, φπνπ αλαιχεη κηα ζεηξά απφ ηέηνηεο ζρέζεηο. Γηα παξάδεηγκα, αλαθέξεηαη ζηελ

πεξίπησζε ελφο ζπγγξαθέα, ν νπνίνο ζπγγξάθεη έλα θείκελν θαη ην πξννξίδεη πξνο δεκνζίεπζε ζε

θάπνην έληππν ή ζθνπεχεη λα ην εθθσλήζεη ζε θάπνηα νκηιία. ηελ πεξίπησζε απηή, ν ζπγγξαθέαο ή ν

νκηιεηήο εληάζζνληαη ζε έλα πιέγκα απφ ζρέζεηο εμνπζίαο, νη νπνίεο κπνξεί λα θαηεπζχλνπλ ην έξγν

ηνπ ή αθφκε θαη λα ηνλ θάλνπλ λα αιιάμεη πνξεία ππφ πξνυπνζέζεηο. ε απηέο ηηο πεξηπηψζεηο ε

εμνπζία νλνκάδεηαη ζπκβνιηθή.

24

ΚΔΦΑΛΑΙΟ ΓΔΤΣΔΡΟ: ΠΔΙΘΑΡΥΙΑ ΚΑΙ

ΤΠΟΚΔΙΜΔΝΙΚΟΣΗΣΑ

2.1 Πειθαπσία και ηιμωπία

Οη έλλνηεο ηεο πεηζαξρίαο θαη ηεο ηηκσξίαο απαξηίδνπλ κεγάιν κέξνο ηνπ έξγνπ ηνπ

Φνπθψ θαη ζπλδένληαη άξξεθηα κε ηελ θαηάθηεζε ηεο γλψζεο πνπ απνηειεί ηνλ

θχξην ζηφρν ηνπ ζεζκνχ ηνπ ζρνιείνπ θαη ηνπ θιάδνπ ηεο Δθπαίδεπζεο γεληθφηεξα.

Ζ έλλνηα ηεο πεηζαξρίαο ζπλδέεηαη κε ηε δηάρπζε ηεο γλψζεο κέζα απφ ζρέζεηο

εμνπζίαο ή ηελ αλαπαξαγσγή ηεο (κάζεζε-αγσγή), φπσο θαη αληίζηξνθα δελ

πθίζηαηαη παξαγσγή ή αλαπαξαγσγή γλψζεο ρσξίο πεηζαξρία.

Σα θχξηα εξσηήκαηα πνπ πξνθχπηνπλ κέζα απφ ηε ζχλδεζε ηεο πεηζαξρίαο κε

ηε γλψζε αθνξνχλ ηε ζπγθξφηεζε/παξαγσγή/κεηαηφπηζε ηεο γλψζεο πνπ δηέπεη ηηο

πεηζαξρηθέο ηερληθέο ή βξίζθεηαη ελζσκαησκέλε ζε απηέο θαζψο θαη ηελ ζπγθξφηεζε

ησλ πιαηζίσλ ησλ γλσζηηθψλ θιάδσλ, σο πιαηζίσλ παξαγσγήο θαη αλαπαξαγσγήο

ηεο γλψζεο θαη ηδηαίηεξα ησλ θιάδσλ ησλ θνηλσληθψλ επηζηεκψλ θαη επηζηεκψλ ηνπ

αλζξψπνπ. Χο ζπλέπεηα ησλ πξνεγνπκέλσλ πξνθχπηεη ην εξψηεκα ζρεηηθά κε ηελ

έλλνηα ηεο αιιαγήο θαη ηεο αληίζηαζεο θαη θαηά πφζν ζα ήηαλ εθηθηνί ηφπνη

θνηλσληθήο θαη γλσζηηθήο πξαθηηθήο ρσξίο ηε ζπκβνιή ηεο πεηζαξρίαο. Καη αλ θάηη

ηέηνην είρε ηε δπλαηφηεηα επίηεπμεο, πνηεο ζα ήηαλ νη ζπλζήθεο δπλαηφηεηάο ηνπο.

Πξηλ δνζεί κηα απάληεζε ζε απηφ ην δήηεκα ζα εμεηάζνπκε ηελ ελλνηνιφγεζε

ηεο πεηζαξρίαο φπσο απαληά ζην έξγν ηνπ Φνπθψ ελψ παξάιιεια ζα επηζεκαλζεί

γηαηί ν λένο ηχπνο πεηζαξρηθήο εμνπζίαο πνπ εκθαλίδεηαη είλαη απνδνηηθφηεξνο απφ

ηελ πξαθηηθή ηεο ηηκσξίαο. Παξάιιεια ζα επηζεκαλζεί ε αλαγθαηφηεηα ηεο επηβνιήο

ηεο ηηκσξίαο, θαζψο θαη ε ηξνπνπνίεζε ηεο θαηά ηνλ δέθαην φγδνν αηψλα απφ

ππεξβνιηθή ζε δπλαηή θαη θαηά ην δνθνχλ αλάινγε κε ην έγθιεκα πνπ έρεη

δηαπξαρζεί, εθφζνλ κηα ηηκσξία δελ δχλαηαη λα αλαηξέζεη ην ηεηειεζκέλν ελφο

εγθιήκαηνο. Με απηφλ ηνλ ηξφπν ε έλλνηα ηεο ηηκσξίαο, σο κηα πεξίπησζε

ηερλνινγίαο ηνπ ζψκαηνο, ζα ζπλδεζεί κε ηηο ζρέζεηο εμνπζίαο θαη γλψζεο ελψ

παξάιιεια ζα θαηαζηήζεη ηνπο αλζξψπνπο ππνθείκελα θαη αληηθείκελα γλψζεο.

Ζ ιέμε πεηζαξρία (discipline) πξνέξρεηαη απφ ην ιαηηληθφ discere θαη νξίδεηαη

σο πξάμε θαη ηξφπνο κάζεζεο, σο εθπαίδεπζε, εζηθή θαζνδήγεζε θαη επηξξνή.

(νινκψλ, 1994: 7) Ζ πεηζαξρία, σο έλα ζχλνιν θαλφλσλ θαη επηξξνψλ κέζσ ησλ

25

νπνίσλ δηακνξθψλνληαη ραξαθηήξεο, νδεγεί ζηε ζπγθξφηεζε αηφκσλ κέζσ ηεο

αγσγήο θαη ηεο κεηάδνζεο ηεο γλψζεο. Δπηπιένλ, ζηελ πην δηαδεδνκέλε ηεο κνξθή ε

ηηκσξία αλαθέξεηαη γεληθά ζηελ δηαθπβέξλεζε αηφκσλ θαη νκάδσλ αηφκσλ,

πξνζδηνξηζκφο πνπ καο νδεγεί ζηελ πνιηηηθή θαη ζηελ έλλνηα ηεο εμνπζίαο, ελψ

παξάιιεια ζπλπθαίλεηαη κε ηηο έλλνηεο ηεο γλψζεο θαη ηεο κάζεζεο. (νινκψλ,

1994: 7)

Απαξαίηεηε πξνυπφζεζε γηα ηνλ πνιηηηζκφ θαη ηελ θαηάθηεζε ηεο γλψζεο

ηίζεηαη ν απηνέιεγρνο θαη ν απηνπεξηνξηζκφο, νη νπνίνη απαηηνχλ καθξφρξνλε θαη

επίπνλε δηαδηθαζία εθπαίδεπζεο. Ζ έλλνηα ηεο πεηζαξρίαο πξνζιακβάλεη κνξθέο

άζθεζεο εμνπζίαο, νη νπνίεο φκσο έξρνληαη ζε αληηδηαζηνιή κε ηηο πθηζηάκελεο

κνξθέο ηεο επνρήο, φπσο ηα βαζαληζηήξηα, θαζψο ηψξα δελ ζηεξίδνληαη πηα ζηε βία

θαη ηνλ θφβν. Αληίζεηα νη λέεο πεηζαξρίεο έρνπλ επηφηεξν ραξαθηήξα θαη ζηνρεχνπλ

φρη κφλν ζηα ζψκαηα αιιά θαη ζηα πλεχκαηα ησλ αηφκσλ. Δπνκέλσο,

πξαγκαηνπνηείηαη κηα κεηάβαζε απφ ηνπο παιαηφηεξνπο ηξφπνπο ηηκσξίαο κε

ζαλάησζε ή ζσκαηηθέο πνηλέο ζηνλ ζχγρξνλν ηξφπν ηηκσξίαο κε θπιάθηζε. Οη

ηερλνινγίεο επί ηνπ βίνπ ηνπ δέθαηνπ φγδννπ αηψλα ήξζαλ λα αληηθαηαζηήζνπλ ηε

θαλεξή, αιιά επηιεθηηθή θαη εθ ηνπ καθξφζελ αζθνχκελε επηβνιή ηνπ αηκαηεξνχ,

απνθξνπζηηθνχ θαη ζε θνηλή ζέα βαζαληζηεξίνπ. Γηα ηελ επίηεπμε ησλ ζηφρσλ ησλ

ζχγρξνλσλ κνξθψλ εμνπζίαο έρνπλ αλαπηπρζεί νξγαλσκέλα ζπζηήκαηα ηερληθψλ

πνπ ζπλδένληαη κε ηε γλψζε, φπσο είλαη γηα παξάδεηγκα νη ηερληθέο άληιεζεο θαη νη

ηερληθέο κεηάγγηζεο ηεο γλψζεο. «Οη πεηζαξρηθέο ηερληθέο άληιεζεο πιεξνθνξίαο θαη

γλψζεο απφ θαη γηα ην άηνκν- αληηθείκελν απνηεινχλ πξσηαξρηθφ ζπζηαηηθφ ησλ

ζχγρξνλσλ κνξθψλ άζθεζεο εμνπζίαο. ε απηέο ζπγθαηαιέγνληαη ε παξαηήξεζε, ε

κέηξεζε θ.ν.θ., κε ηα επηκέξνπο ή ηδηαίηεξα εξγαιεία ηνπο/κεραληζκνχο ηνπο, (ην

παλνπηηθφλ4, ή άιινπο κεραληζκνχο νξαηφηεηαο θαη επηηήξεζεο, ηελ εμέηαζε, ηηο

4Ο φξνο «παλνπηηθφλ» δαλείδεηαη απφ ην έξγν ηνπ Jeremy Bentham ην νπνίν εθδφζεθε ζηα ηέιε ηνπ

δέθαηνπ φγδννπ αηψλα θαη παξέκεηλε άγλσζην κέρξη ηε ζηηγκή πνπ ην έθεξε ζηελ επηθάλεηα ν Φνπθψ,

κειεηψληαο ηηο απαξρέο ηηο θιηληθήο ηαηξηθήο. Αλ θαη ε ηδέα ηνπ «παλνπηηθνχ» πξνεγείηαη ηνπ

Bentham, απηφο είλαη πνπ πξαγκαηηθά ηεο έδσζε ηππηθή κνξθή. Τπφ ην πξίζκα ηεο αξρηηεθηνληθήο ην

«παλνπηηθφλ» πεξηιακβάλεη έλα θηίξην ζε ζρήκα δαθηπιίνπ, φπνπ ζην θέληξν ηνπ ππάξρεη έλαο πχξγνο

δηάηξεηνο απφ κεγάια παξάζπξα πνπ βιέπνπλ ζηελ εζσηεξηθή φςε ηνπ δαθηπιίνπ. Με ηνλ φξν απηφλ

λνείηαη ε νιηθή νξαηφηεηα ησλ ζσκάησλ, ησλ αηφκσλ, ησλ πξαγκάησλ, θάησ απφ έλα θεληξηθφ

βιέκκα. Ο παλνπηηθφο κεραληζκφο νξγαλψλεη ρσξηθέο ελφηεηεο πνπ επηηξέπνπλ ηελ αδηάιεηπηε

νξαηφηεηα θαη ηελ άκεζε αλαγλψξηζε. Απηφ είλαη θαη ην ζεκαληηθφηεξν απνηέιεζκά ηνπ, ε αίζζεζε

δειαδή ηνπ θξαηνχκελνπ φηη είλαη κνλίκσο νξαηφο θαη φηη ε επηηήξεζε είλαη ζπλερήο, πξάγκα πνπ

δηαζθαιίδεη ηελ απηφκαηε ιεηηνπξγία ηεο εμνπζίαο. Ζ έλλνηα ηνπ ρψξνπ αιιά θαη ηνπ θσηφο

απνηεινχλ θπξίαξρα ζπζηαηηθά ζην «παλνπηηθφλ» θαζψο ν δηαηξεκέλνο θαη ηαπηφρξνλα αλνηρηφο θαη

θσηηζκέλνο ρψξνο δηαζθαιίδεη ηελ ηαπηφρξνλα ζπλνιηθή θαη εμαηνκηθεχνπζα επηηήξεζε. Ζ ιέμε

«παλνπηηθφλ» δειψλεη κηα ζπλνιηθή αξρή θαζψο δελ απνηειεί κφλν κηα εθεχξεζε αξρηηεθηνληθήο

26

αλζξσπνκεηξηθέο θαηαγξαθέο, ηηο θιίκαθεο θαη ηεο δνθηκαζίεο λνεκνζχλεο,

ηθαλνηήησλ ή επηδφζεσλ, ηε ζχγθξηζε κε θαλνληθφηεηεο, ηελ θαηαγξαθή θαη ηελ

ηαμηλφκεζε, ηελ ηεξάξρεζε ησλ αηφκσλ θ.ν.θ)». (νινκψλ, 1994: 8) ε απηφ ην

ζεκείν επηζεκαίλεηαη ε θνηλή ρξήζε ησλ εξγαιείσλ θαη ησλ ηερληθψλ άληιεζεο

γλψζεο απφ ηνπο πεηζαξρηθνχο κεραληζκνχο, αιιά θαη ηηο θνηλσληθέο επηζηήκεο ή

επηζηήκεο ηνπ αλζξψπνπ. χκθσλα κε ηνλ Φνπθψ, νη πεηζαξρηθνί κεραληζκνί θαη νη

θνηλσληθέο επηζηήκεο βαζίδνληαη ζην ίδην ηερληθφ πξφηππν άληιεζεο ηεο γλψζεο ην

νπνίν πεξηιακβάλεη ηελ επηηήξεζε, ηελ παξαηήξεζε, ηελ εμέηαζε θαη ηε κέηξεζε.

Ο Φνπθψ, ζην έξγν ηνπ Δπηηήξεζε θαη ηηκσξία,5 ζέινληαο λα επηζεκάλεη ηνλ

ραξαθηήξα ηεο ηηκσξίαο θαη ηδηαίηεξα ηε δηάδνζε θαη παγίσζε ηνπ ζεζκνχ ηεο

θπιαθήο σο κέζνπ ηηκσξίαο, παξαζέηεη δχν πεξηγξαθέο κε επίθεληξν ηε ζσκαηηθή

ηηκσξία. Πην ζπγθεθξηκέλα μεθηλά κε ηελ παξαζηαηηθή πεξηγξαθή ηνπ δεκφζηνπ

βαζαληζκνχ θαη ηεο εθηέιεζεο πνπ ππέζηε ν «Damnien ν βαζηινθηφλνο» ην 1757.

ηε ζπλέρεηα, θαηαγξάθεη ηνπο θαλφλεο πνπ ίζρπαλ ζηνλ «Οίθν λέσλ θπιαθηζκέλσλ

ηνπ Παξηζηνχ», νγδφληα ρξφληα αξγφηεξα, πεξηγξάθνληαο έλα εκεξήζην πξφγξακκα

δξαζηεξηνηήησλ πνπ πεξηειάκβαλε θαλφλεο πξσηλήο έγεξζεο, εξγαζίαο, πξνζεπρήο,

κφξθσζεο θαη άιισλ παξφκνησλ δηαδηθαζηψλ.

Με απηφλ ηνλ ηξφπν ν Φνπθψ θαηαδεηθλχεη ηελ επηβνιή ηεο ηηκσξίαο θαη

ηνλίδεη ηνλ κεηαζρεκαηηζκφ πνπ έρεη επέιζεη ζηηο πνηληθέο πξαθηηθέο θαηά ηνλ 19ν

αηψλα. Απηφ ζεκαίλεη φηη ην πεδίν επηβνιήο ηεο ηηκσξίαο έρεη κεηαηνπηζηεί απφ ην

ζψκα ζηελ ςπρή. Σν ζψκα φκσο εμαθνινπζεί έκκεζα λα ππφθεηηαη ζηελ πνηληθή

δηαδηθαζία κέζα απφ κηα ζεηξά πεξηνξηζκψλ θαη θαλνληζκψλ φπσο είλαη ν

εγθιεηζκφο, ε ζηέξεζε ηνπ πινχηνπ, ησλ δηθαησκάησλ ή ηεο ειεπζεξίαο ηνπ αηφκνπ.

Οη κεηαζρεκαηηζκνί απηνί «δελ ήηαλ ηφζν πνζνηηθνί – κηθξφηεξε απζηεξφηεηα,

πφλνο, ζθιεξφηεηα θ.η.ι.- αιιά πνηνηηθνί, δειαδή ε θεληξηθή κεηαβνιή αθνξά κηα

«κεηαηφπηζε ηνπ ίδηνπ ηνπ αληηθεηκέλνπ ηεο θνιαζηηθήο πξάμεο», απφ ην ζψκα ηνπ

παξαβάηε ζηελ «ςπρή» ηνπ αηφκνπ». (Smart, 1999: 171) Οη δηθαζηέο δηθάδνπλ ην

θχζεο κε ζθνπφ ηελ επίιπζε ελφο ζπγθεθξηκέλνπ πξνβιήκαηνο ηεο θπιαθήο ή ηνπ ζρνιείνπ ή ησλ

λνζνθνκείσλ, αιιά κηα ηερλνινγία εμνπζίαο θαηάιιειε λα επηιχεη ηα πξνβιήκαηα επηηήξεζεο. Ζ

ρεηξαγψγεζε ηεο ζπκπεξηθνξάο επηηπγράλεηαη ρσξίο βία, αλψλπκα θαη απηφκαηα αθνχ ν επηηεξεηήο

δελ είλαη νξαηφο. Ζ εμνπζία παχεη πηα λα ζπλδέεηαη κε έλα πξφζσπν θαη θξίλεηαη ζεκειησδψο

δεκνθξαηηθή. πσο ν ίδηνο ν Bentham δήισζε ε νπηηθή κέζνδφο ηνπ απνηεινχζε ηνλ κεγάιν

λεσηεξηζκφ γηα ηελ θαιή θαη εχθνιε άζθεζε ηεο εμνπζίαο. 5Ο πξνβιεκαηηζκφο πνπ αλαπηχζζεηαη ζην ζπγθεθξηκέλν έξγν δελ ζρεηίδεηαη απνθιεηζηηθά θαη κφλν

κε ηε κειέηε ηνπ ζσθξνληζηηθνχ θαη πνηληθνχ ζπζηήκαηνο. Αληηζέησο, ην έξγν έρεη επξχηεξε ζεκαζία

θαη ζπνπδαηφηεηα, θαζψο κέζα απφ ηελ αλάιπζε ηεο πεηζαξρίαο θαη ησλ ηερληθψλ ηεο, ζίγνληαη θαη

αλαιχνληαη δεηήκαηα επξχηεξνπ θνηλσληνινγηθνχ θαη πνιηηηθνχ πξνβιεκαηηζκνχ.

27

άηνκν θαη ε πνηλή επηηειεί ξφιν «αγσγήο» θαη παξάιιεια ζεξαπείαο γηα ηνλ

εγθιεκαηία, είηε πξνέξρεηαη απφ ηνλ ηαηξφ είηε απφ ηνλ θνηλσληθφ ιεηηνπξγφ, θαζψο

ε απφθαζε έρεη δηαρπζεί θαη ζε άιινπο θνξείο εμνπζίαο.

ην έξγν ηνπ ν Φνπθψ επηρεηξεί λα δείμεη ηηο δηάθνξεο κεηαβνιέο ηεο κνξθήο

ηεο ηηκσξίαο θαη ηε ζχλδεζε κε ηελ εθαξκνγή ηεο. Ζ αλαγθαηφηεηα απηψλ ησλ

αιιαγψλ εδξαηψλνληαη ζηηο ζηξαηεγηθέο ηεο εμνπζίαο ε νπνία απνζθνπεί ζηελ

απνηειεζκαηηθφηεξε δηαρείξηζε θαη ρεηξαγψγεζε ηνπ ππνθεηκέλνπ. ηφρνο, φπσο

επηζεκαίλεη ν Φνπθψ, είλαη ε αλάδεημε ελφο ηξφπνπ κε ηνλ νπνίν «κπνξεί θαλείο λα

επεξεάδεη ην ζψκα ησλ άιισλ, φρη απιψο γηα λα εθηεινχλ εθείλν πνπ απηφο επηζπκεί,

αιιά θαη γηα λα ελεξγνχλ φπσο απηφο ζέιεη, ζχκθσλα κε ηηο ηερληθέο, ηελ ηαρχηεηα

θαη ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα πνπ έρεη πξνθαζνξίζεη. Ζ πεηζαξρία θαηαζθεπάδεη έηζη

ζψκαηα ππνηαγκέλα θαη εμαζθεκέλα ψζηε λα γίλνληαη ζψκαηα «πεηζήληα»».

(Foucault, 1989: 184)

Απηή ε λέα πνιηηηθή αλαηνκία ηεο πεηζαξρίαο σο πεηζαλαγθαζκνχ δελ πξέπεη

λα ζεσξεζεί σο κηα μαθληθή αλαθάιπςε. Δκθαλίζηεθε απφ πνιχ λσξίο ζηα θνιέγηα

θαη έπεηηα ζηα δεκνηηθά ζρνιεία. Δπεθηάζεθε ζηνλ λνζνθνκεηαθφ ρψξν θαη

αξγφηεξα ζηελ ζηξαηησηηθή νξγάλσζε. (Foucault, 1989: 184) Σψξα δεκηνπξγείηαη

έλαο λένο κεραληζκφο θαη ηχπνο εμνπζίαο, ε πεηζαξρηθή εμνπζία, πνπ

απνζηαζηνπνηείηαη απφ ηε λνκηθή-πνιηηηθή ζεσξία ηεο εγεκνληθήο δχλακεο θαη απφ

ηελ αλάιπζε ηνπ θξάηνπο θαη επηθεληξψλεηαη ζηελ εμέηαζε ησλ πιηθψλ ηερληθψλ ηεο

εμνπζίαο θαη ηεο θπξηαξρίαο. Ο λένο απηφο κεραληζκφο εμνπζίαο «αζθνχηαλ πάλσ ζε

ζψκαηα κέζα απφ έλα ζχζηεκα επηηήξεζεο θαη δηακέζνπ ελφο πιέγκαηνο ή ελφο

δηθηχνπ πιηθψλ εμαλαγθαζκψλ πνπ επέθεξαλ κηα απνηειεζκαηηθή θαη ειεγρφκελε

αχμεζε (ειάρηζηα έμνδα, κέγηζηε απφδνζε) ζηε ρξεζηκφηεηα ηνπ ππνηαζζφκελνπ

ζψκαηνο». (Smart, 1999: 178) Ο κεραληζκφο πεηζαξρηθήο εμνπζίαο ζπλδέεηαη

άξξεθηα κε ηελ χπαξμε ζπγθεθξηκέλσλ κεραληζκψλ γλψζεο θαη κε ηνλ ζρεκαηηζκφ

ησλ αλζξσπηζηηθψλ επηζηεκψλ.

χκθσλα κε ηνλ Φνπθψ, «απηφ πνπ κπνξνχκε λα απνθαιέζνπκε «πεηζαξρίεο»

είλαη νη κέζνδνη πνπ επηηξέπνπλ ην ιεπηνκεξή έιεγρν ησλ ιεηηνπξγηψλ ηνπ ζψκαηνο,

πνπ δηαζθαιίδνπλ ηε δηαξθή ππνηαγή ησλ δπλάκεψλ ηνπ θαη ηνπο επηβάιινπλ κηα

ζρέζε ππαθνήο-ρξεζηκφηεηαο». (Foucault, 1989: 217) Ο Φνπθψ έδεημε ζαθέζηαηα

ηελ αλαδηνξγάλσζε ηνπ ρψξνπ θαη ηνπ ρξφλνπ κέζα απφ ηελ άζθεζε ηεο πεηζαξρηθήο

εμνπζίαο θαζψο δηαπηζηψζεθε πσο είλαη απνδνηηθφηεξε ε αξρή ηεο επηηήξεζεο απφ

εθείλε ηεο ηηκσξίαο: «Σν λα εμεκεξψλνπκε ηα ππνθείκελα, λα ηα

28

«θαλνληθνπνηνχκε»6λα ηα επαλαθέξνπκε ζηελ «νκαιφηεηα» θαη ηε

«θπζηνινγηθφηεηα» ππνβάιινληάο ηα ζε θαλφλεο θαη λα ηα θάλνπκε παξαγσγηθά

είλαη απνδνηηθφηεξν απφ ην λα δηαρσξίδνπκε ή λα ηα απνβάιινπκε». (Varela, 1994:

89)

Απηφο ν ηχπνο εμνπζίαο αληιείηαη απφ κηα πνιηηηθή ζεψξεζε ησλ κηθξψλ

πξαγκάησλ θαη ηεο ιεπηνκέξεηαο, πνπ ζπλαληάηαη ζηε ζενινγία θαη ηνλ αζθεηηζκφ.

Ζ ζεκαζία ηεο ιεπηνκέξεηαο θαηέρεη ζεκαληηθφ ξφιν, θαζψο θακία ιεπηνκέξεηα δελ

είλαη αδηάθνξε, φρη ηφζν γηα ην λφεκα πνπ θξχβεη, φζν γηα ηε δπλαηφηεηα πνπ

βξίζθεη ζε απηήλ ε εμνπζία γηα λα θπξηεχζεη ην ππνθείκελν. Αξγφηεξα απηή ε

πνιηηηθή ζεψξεζε ηεο ιεπηνκέξεηαο άξρηζε λα επεθηείλεηαη θαη λα εδξαηψλεηαη ζε

ζεζκνχο φπσο ηα ζρνιεία θαη ν ζηξαηφο, ελψ νη ηερλνινγίεο εμαηνκίθεπζεο ζηελ

επνρή ησλ πεηζαξρηψλ θαζηεξψλνπλ κηα ζρέζε κε ην ζψκα ην νπνίν θαζηζηνχλ

ππάθνπν θαη παξάιιεια ρξήζηκν. Οη ηερλνινγίεο απηέο επέηξεςαλ λα ππαρζνχλ ε

δσή θαη ην ζψκα ζηελ επηθξάηεηα ηεο εμνπζίαο θαη ηαπηφρξνλα αλέδεημαλ λένπο

κεραληζκνχο εμνπζίαο, νη νπνίνη δελ ρξεζηκνπνίεζαλ ηφζν ην λφκν θαη ηελ

απαγφξεπζε γηα λα ιεηηνπξγήζνπλ, φζν ηνλ θαλφλα σο λφξκα. Άιισζηε, ζχκθσλα κε

ην Φνπθψ, απηέο νη λέεο ηερληθέο είλαη θαη πνιχ πεξηζζφηεξν απνηειεζκαηηθέο θαη

πνιχ ιηγφηεξν δαπαλεξέο απφ φηη νη ηερληθέο πνπ ρξεζηκνπνηνχληαλ παιηφηεξα, νη

νπνίεο βαζίδνληαλ ζε επηβεβιεκέλεο δηά ηεο βίαο αλνρέο θαη ζηελ πνιπέμνδε

επίδεημε κε απνθνξχθσκα εθείλε ηεο «παξαδεηγκαηηθήο», πνπ απνηεινχζε θαη ηε

βηαηφηεξε κνξθή. (Foucault, 1987: 22)7 Οη επηπηψζεηο ηεο πεηζαξρηθήο εμνπζίαο

γίλνληαη ηδηαίηεξα αληηιεπηέο ζηελ ηδξπκαηηθή ζθαίξα θαη ζπγθεθξηκέλα ζηα

εθπαηδεπηηθά ηδξχκαηα αλ θαη πξνζπάζεζε λα επεθηαζεί ζε φιν ην θνηλσληθφ ζψκα.

Ο Φνπθψ έρεη επηζεκάλεη ηξεηο ραξαθηεξηζηηθνχο ηξφπνπο νξγάλσζεο ηεο

εμνπζίαο γηα ηηκσξία. Ο πξψηνο αλαθέξεηαη ζηνλ πνηληθό βαζαληζκό πνπ ζπλδέεηαη

κε ηνλ κνλαξρηθφ λφκν θαη ηελ εγεκνληθή εμνπζία. Ζ ηηκσξία πεξηγξάθεηαη

«ππεξβνιηθά βίαηε, ηειεηνπξγηθή, δεκφζηα θαη ζεακαηηθή». (Smart, 1999: 179)

6Με ηελ έλλνηα θαλνληθνπνηεκέλε ζπκπεξηθνξά ν Φνπθψ αληηπαξαζέηεη ζηνλ λφκν ην θαλνληζηηθφ

πξφηππν. Παξνπζηάδεηαη ζηα θείκελά ηνπ ππφ ηε κνξθή κηαο ηζηνξηθήο εμέιημεο: ε θπξίαξρε κνξθή

ηεο εμνπζίαο απφ ηνλ Μεζαίσλα κέρξη ηελ θιαζηθή επνρή δηέπεηαη απφ ηνλ Νφκν. Οη κνληέξλεο

θνηλσλίεο καο, αληίζεηα, ιεηηνπξγνχλ θπξίσο κε βάζε ην θαλνληζηηθφ πξφηππν, Gros, Frederic, Μηζέι

Φνπθό, επηκ. Κνπζηάληδα νθία, Κιακπαηζέα Άληα, Νήζνο, Αζήλα, 2007, ζ. 86. 7Ο Φνπθψ ζην έξγν ηνπ Δμνπζία, γλώζε θαη εζηθή αλαθέξεη ραξαθηεξηζηηθά φηη «νη θνηλσλίεο ηνπ 18

νπ

αηψλα επηλφεζαλ ηελ πεηζαξρία επεηδή νη κεγάινη κεραληζκνί ηνπ ηξφκνπ είραλ γίλεη πνιχ δαπαλεξνί

θαη πνιχ επηθίλδπλνη[…] Δμνχ θαη ε αλαγθαηφηεηα λα βξεζεί θάηη άιιν: νη εθαξκνζκέλεο, ζπλερείο

θαη ζησπεξέο πεηζαξρίεο», Foucault, Michel, (1987), Δμνπζία, γλώζε θαη εζηθή, κηθξ. Ε. αξίθαο, εθδ.

Όςηινλ, ζ. 47.

29

πνηνο θαηαπαηνχζε ηνλ λφκν ελαληησλφηαλ ζηε ζέιεζε ηνπ εγεκφλα θαη εθείλνο

είρε ην δηθαίσκα λα επηβάιεη ηε ζσκαηηθή πνηλή πνπ ηνπ αλαινγνχζε. Ο ίδηνο ν

Φνπθψ ζεκεηψλεη πσο «ην βαζαληζηήξην θαλεξψλεη ηνλ ζεκαληηθφ ξφιν πνπ έπαηδε

ζην πνηληθφ ζχζηεκα: θάζε πνηλή ιίγν πνιχ ζνβαξή έπξεπε λα πεξηιακβάλεη θαη έλα

ζηνηρείν βαζαληζκνχ». (Foucault, 1989: 48) Οη βαζαληζκνί απηνί ρξεζηκνπνηνχζαλ

ηερληθέο φπσο πξφθιεζε θαθψζεσλ, πφλνπ, ίζσο θαη ζαλάηνπ. Ζ ηηκσξία ηνπ

βαζαληζκνχ ρξεζίκεπε, επίζεο, ζηε δηθαζηηθή δηαδηθαζία πξνθείκελνπ λα

απνζπαζηεί κηα νκνινγία θαη λα επηζθξαγηζηεί ε αιήζεηα.

Ο δεκφζηνο θαη ηειεηνπξγηθφο ραξαθηήξαο ηεο ηηκσξίαο ηνπ βαζαληζκνχ

επηδείθλπε ηελ εγεκνληθή δχλακε θαη παξάιιεια ζηφρεπε ζηνλ παξαδεηγκαηηζκφ ησλ

ππνινίπσλ πνιηηψλ αιιά θαη ζηε δηέγεξζε θαη ελζάξξπλζε ηνπ πιήζνπο λα

ζπκκεηάζρεη ζηελ ηηκσξία, αλαιακβάλνληαο ην ξφιν ηεο ζπκβνιηθήο βνήζεηαο πξνο

ηελ απφδνζε δηθαηνζχλεο ηνπ εγεκφλα.

Καηά ηνλ δέθαην φγδνν αηψλα, φκσο, δηαθαίλεηαη ε έληνλε αλεπάξθεηα ηεο

ρξήζεο ηνπ βαζαληζκνχ σο ηηκσξίαο θαη επηζεκαίλνληαη νη πνιηηηθνί θίλδπλνη θαη ε

θνηλσληθή δηρφλνηα πνπ ζα κπνξνχζε λα επηθέξεη. Γη απηφ ην ιφγν νη δεκφζηεο

εθηειέζεηο θαηαξγνχληαη ζηαδηαθά θαη νη κεηαξξπζκηζηέο πξνηείλνπλ ελαιιαθηηθέο

κνξθέο ηηκσξίαο, πην πξννδεπηηθέο, επηεηθείο θαη αλζξσπηζηηθέο.8 Με απηφλ ηνλ

ηξφπν κεηαβαίλνπκε ζηνλ δεχηεξν ηξφπν νξγάλσζεο ηεο εμνπζίαο γηα ηελ ηηκσξία

πνπ είλαη ε αλζξσπηζηηθή αλακφξθσζε. ηφρνο πηα ηεο ηηκσξίαο γίλεηαη ε

επαλφξζσζε ηεο παξάβαζεο πνπ δηαπξάρζεθε θαη ε απνθαηάζηαζε ηνπ παξαβάηε

κέζα ζε απηή. Σν έγθιεκα δελ πιήηηεη πιένλ ηνλ εγεκφλα αιιά ηελ θνηλσλία θαη ηε

ζπλνρή ηεο. Ζ ηηκσξία ζηεξίδεηαη ζε κηα ζεηξά θαλφλσλ πνπ πεξηειάκβαλε ηνλ

πξνζδηνξηζκφ, ηελ ηαμηλφκεζε θαη ηελ θαηεγνξηνπνίεζε ησλ παξαβάζεσλ θαη ησλ

ηηκσξηψλ πνπ επηδέρνληαλ. Ζ ζσθξνληζηηθή πξαθηηθή κεηαζρεκαηίδεηαη θαη

πξνυπνζέηεη δηαχγεηα θαη λφκνπο γηα ηα εγθιήκαηα θαη ηηο ηηκσξίεο, θαζαξά

δηαηππσκέλνπο θαη δηαζέζηκνπο ζε φινπο. Με απηφλ ηνλ ηξφπν, αληηθεηκεληθνπνηείηαη

έηζη ηφζν ην έγθιεκα φζν θαη ν ίδηνο ν εγθιεκαηίαο κέζα ζην πιαίζην ηεο πνηληθήο

δηαδηθαζίαο θαη νδεγνχκαζηε ζηνλ ηξίην άμνλα ηεο εμνπζίαο ηεο ηηκσξίαο, ηελ

πνηληθή εγθάζεηξμε.

8Ο Φνπθψ πεξηγξάθεη κε έλαλ ηειείσο δηαθνξεηηθφ ηξφπν απηήλ ηελ κεηαζηξνθή ησλ πνηληθψλ

πξαθηηθψλ. Θεσξεί φηη ν ζηφρνο ησλ κεηαξξπζκίζεσλ δελ ήηαλ ν αλζξσπηζκφο αιιά ε

απνηειεζκαηηθφηεξε, πην επέιηθηε εθαξκνγή ησλ πνηλψλ, Foucault, Michel, (1989), Δπηηήξεζε θαη

Τηκσξία: Η γέλλεζε ηεο θπιαθήο, κηθξ. Κ. Υαηδεδήκνπ – Η. Ράιιε, Δθδφζεηο Ράππα, Αζήλα, ζ. 105.

30

Μέζα απφ απηήλ ηε ζχληνκε παξνπζίαζε ηεο εμέιημεο ησλ ηερληθψλ ηεο

ηηκσξίαο γίλεηαη αληηιεπηή ε αλάπηπμε κηαο πεηζαξρηθήο ηερλνινγίαο ηεο εμνπζίαο

πνπ παξάγεη δηεξγαζίεο γηα ηελ εμάζθεζε ή ηνλ εμαλαγθαζκφ ησλ ζσκάησλ.

Δπηπιένλ, παξαηεξείηαη κεηάβαζε απφ ηελ ηηκσξία ζηελ επηηήξεζε κε απψηεξν

ζηφρν ηνλ εζηζκφ ησλ θνηλσληψλ ζηελ «θαλνληθφηεηα» κέζσ ηεο πεηζαξρίαο. Ζ

πεηζαξρία ρξεζηκνπνηεί ζπγθεθξηκέλα φξγαλα πξνθεηκέλνπ λα έρεη ηζρχ. Ζ ηεξαξρηθή

παξαηήξεζε, ε νκαινπνηεηηθή θξίζε θαη ε εμέηαζε είλαη ηα φξγαλα απηά.

Ζ ηεξαξρηθή παξαηήξεζε πεξηιακβάλεη ηε ζχλδεζε ησλ ελλνηψλ ηεο

νξαηφηεηαο θαη ηεο εμνπζίαο. ε απηφλ ηνλ κεραληζκφ παξαηήξεζεο ζπλέβαιε ν

ηξφπνο νξγάλσζεο θαη δηάηαμεο ηνπ ρψξνπ γεγνλφο πνπ επέηξεπε ζηνπο επηηεξεηέο

λα γλσξίδνπλ θαη λα κεηαβάιινπλ ην αλζξψπηλν πιήζνο πνπ βξίζθνληαλ κέζα ζε

απηφλ. «Αλ ήηαλ δπλαηφλ λα θαηαζθεπαζηεί ην ηέιεην πεηζαξρηθφ φξγαλν, ζα ήηαλ

έλα ζηαζεξφ βιέκκα, «ην κάηη ηεο εμνπζίαο», πνπ ζα κπνξνχζε λα παξαηεξεί

ζπλερψο ηα πάληα». (Smart, 1999: 185) Ζ εμνπζία πνπ αζθείηαη κέζα απφ ηεξαξρηθή

επηηήξεζε ιεηηνπξγεί σο κεραλή κέζα απφ ηελ νπνία παξάγεηαη εμνπζία ψζηε ηα

άηνκα λα θαηαλέκνληαη ζε έλα κφληκν θαη ζπλερέο πεδίν.

Σν δεχηεξν εξγαιείν πεηζαξρηθήο εμνπζίαο είλαη ε νκαινπνηεηηθή θξίζε, ε

χπαξμε δειαδή κηαο «ππν-πνηλήο»9 ή κηαο εμσ-λνκηθήο πνηλήο ζηε ζπγθξφηεζε ελφο

πεηζαξρηθνχ ζπζηήκαηνο εμνπζίαο, ε νπνία αζθείηαη πάλσ ζε έλα εχξνο

ζπκπεξηθνξψλ. Ζ εχξπζκε ιεηηνπξγία ηεο πεηζαξρίαο δελ επηηπγράλεηαη κφλν

δηακέζνπ ηεο ηηκσξίαο αιιά θαη δηακέζνπ ηεο ηθαλνπνίεζεο κε πξνλφκηα θαη

αληακνηβέο γηα φζνπο επηδεηθλχνπλ θαιή ζπκπεξηθνξά, ελψ ηηκσξίεο θαη πνηλέο γηα

εθείλνπο πνπ έρνπλ θαθή ζπκπεξηθνξά.

Σν δηηηφ απηφ ζχζηεκα αληακνηβήο-ηηκσξίαο εληνπίδεηαη θαη ζηε δηαδηθαζία

ηεο εθπαίδεπζεο αθνχ απηή θαηαλέκεη, ηεξαξρεί θαη βαζκνινγεί φζνπο ππφθεηληαη ζε

απηφ.10

Ζ ηηκσξία ζηνρεχεη ζηελ νκαινπνίεζε θαη φρη ζηελ θαηαπίεζε πνπ ζε

ζπλδπαζκφ κε ηελ επηηήξεζε αλάγεηαη ζε έλα απφ ηα θπξηφηεξα εξγαιεία άζθεζεο

9Οη φξνη ηεο «ππν-πνηλήο» θαη «εμσ-λνκηθήο πνηλήο» απαληνχλ ζηνλ Smart Barry. Βι. ζρεηηθά Smart,

Barry, (1985), «Michel Foucault: ππνθείκελα εμνπζίαο, αληηθείκελα γλψζεο», Παλεπηζηεκηαθέο

Δθδφζεηο Κξήηεο, Ζξάθιεην, 1999, ζ. 185. 10

Ο ίδηνο ν Φνπθψ αλαιχεη ραξαθηεξηζηηθά ζην έξγν ηνπ Δπηηήξεζε θαη Τηκσξία απηφ ην

«κηθξνζχζηεκα ησλ πνηλψλ» πάλσ ζε έλα πιήζνο ζπκπεξηθνξψλ: «ζην εξγαζηήξη, ζην ζρνιείν, ζηνλ

ζηξαηφ, ηζρχεη νιφθιεξν «κηθξνζχζηεκα πνηλψλ» γηα ηνλ ρξφλν (θαζπζηεξήζεηο, απνπζίεο, δηαθνπέο

ηεο εξγαζίαο), ηε δξαζηεξηφηεηα (απξνζεμία, ακέιεηα, έιιεηςε δήινπ), ηε ζπκπεξηθνξά (αγέλεηα,

αλππαθνή), ηνλ ιφγν (θιπαξία, απζάδεηα), ην ζψκα («επηιήςηκε» ζηάζε, άηνπεο ρεηξνλνκίεο,

αθαζαξζία), ηε ζεμνπαιηθφηεηα (απξέπεηα, άζεκλε ζηάζε)», Βι. Foucault, Michel, (1975), Δπηηήξεζε

θαη Τηκσξία: Η γέλλεζε ηεο θπιαθήο, κηθξ. Κ. Υαηδεδήκνπ – Η. Ράιιε, Δθδφζεηο Ράππα, Αζήλα, 1989,

ζ. 237.

31

ηεο εμνπζίαο. Οη πεηζαξρίεο πξνθεηκέλνπ λα αλαπηχμνπλ έλα ζπγθεθξηκέλν ηχπν

ππνθεηκέλσλ ρξεζηκνπνηνχλ θπξίσο ηνλ κεραληζκφ ηεο εμέηαζεο, πνπ απνηειεί ην

ηξίην εξγαιείν πεηζαξρίαο, ν νπνίνο «γεληθεχεηαη σο κνξθή ππνθεηκελνπνίεζεο θαη

αληηθεηκελνπνίεζεο, εμαγσγήο γλψζεσλ». (Varela, 1994: 91) Ζ εμέηαζε ζπλδπάδεη

ηηο ηερληθέο ηεο ηεξαξρηθήο παξαηήξεζεο θαη ηεο νκαινπνηεηηθήο θξίζεο

πξνθεηκέλνπ λα επηηχρεη έλα «νκαινπνηεηηθφ βιέκκα» κέζα ζην νπνίν ηα άηνκα ζα

ηαμηλνκνχληαη θαη ζα θξίλνληαη.11

Οη επηδξάζεηο ηνπ κεραληζκνχ ηεο εμέηαζεο

ζπλδένληαη κε ηηο ζρέζεηο εμνπζίαο θαη γλψζεο. «Ζ επηθάιπςε ησλ ζρέζεσλ

εμνπζίαο θαη ησλ ζρέζεσλ γλψζεο παίξλεη ζηε εμέηαζε ηελ πην ιακπξή κνξθή ηεο».

(Foucault, 1989: 245) Απηή ε ζχλδεζε εληνπίδεηαη ζηνλ κεηαζρεκαηηζκφ ηνπ πεδίνπ

νξαηφηεηαο ζε πεδίν εμνπζίαο,12

ζηελ ηαμηλφκεζε ησλ θαθέισλ, εγγξάθσλ θαη

αξρείσλ θαη ζηε ζχζηαζε αηνκηθψλ πεξηπηψζεσλ.

11

«Ζ επηηπρία ηεο πεηζαξρηθήο εμνπζίαο νθείιεηαη, δίρσο άιιν, ζηε ρξήζε απιψλ νξγάλσλ: ην

ηεξαξρηθφ βιέκκα, ηελ θαλνληζηηθή θχξσζε θαη ηνλ ηδηάδνληα γη’ απηήλ ζπλδπαζκφ ηνπο – ηελ

εμέηαζε»,Foucault, Michel, (1989), φ.π., ζ. 228. 12

«Ο παλνπηηζκφο είλαη έλα απφ ηα ηδηαίηεξα ζηνηρεία ηεο θνηλσλίαο καο. Πξφθεηηαη γηα έλαλ ηχπν

εμνπζίαο πνπ αζθείηαη επί ησλ αηφκσλ κε ηε κνξθή ηεο εμαηνκηθεπκέλεο θαη ζπλερνχο επηηήξεζεο,

ηνπ ειέγρνπ, ηεο ηηκσξίαο, ηεο αληαπφδνζεο θαη, ηέινο, ηνπ ζσθξνληζκνχ. Ήηνη, κε ηε κνξθή ηεο

δηακφξθσζεο θαη κεηακφξθσζεο ησλ αηφκσλ κέζσ ηεο ιεηηνπξγίαο νξηζκέλσλ θαλφλσλ. Απηή ε

ηξηπιή φςε ηνπ παλνπηηζκνχ – επηηήξεζε, έιεγρνο, ζσθξνληζκφο – θαίλεηαη πσο είλαη κηα ζεκειηαθή

θαη ηδηαίηεξε δηάζηαζε ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο πνπ ππάξρνπλ ζηελ θνηλσλία καο.», Φνπθψ, (2011),

Δπηινγή από ηα Dits et ecrits, κηθξ. Θαλάζεο Λάγηνο, εηξά ηνραζκνί - 29, Δθδφζεηο ηηγκή, ζ. 53.

32

2.2 Η ζςγκπόηηζη ηηρ ςποκειμενικόηηηαρ

Πνηνη είλαη νη ηξφπνη ζπγθξφηεζεο ηεο έλλνηαο «ππνθεηκεληθφηεηα» ζην έξγν ηνπ

Φνπθψ; Πψο ζπγθξνηείηαη ην ππνθείκελν ζπκκεηέρνληαο ζε απηφ πνπ ν ίδηνο

απνθαιεί σο «πξαθηηθέο ιφγνπ» θαη «θαζεζηψηα αιήζεηαο»; Πξφθεηηαη γηα

ζεκαληηθά δεηήκαηα, ηα νπνία ν Φνπθψ ηνπνζεηεί ζε πεξίνπηε ζέζε θαη ζπδεηά ζε

δηάθνξα έξγα ηνπ. Πξηλ αλαιπζνχλ νη ηξφπνη αληηθεηκελνπνίεζεο ηνπ ππνθεηκέλνπ

ζηνλ Φνπθψ σο ηξφπνη ζπγθξφηεζεο ηεο ππνθεηκεληθφηεηαο, θξίλεηαη ζθφπηκε κηα

πξνζπάζεηα εηπκνιφγεζεο ηεο έλλνηαο. Απφ εηπκνινγηθή άπνςε, ε ιέμε

«ππνθείκελν», subjectus˂sub+jacere, «ππνδειψλεη θάπνηνλ πνπ έρεη ξηρηεί θάησ,

θάπνηνλ πνπ νθείιεη πίζηε θαη ππνηαγή ζε θάπνηνλ κε κεγαιχηεξε εμνπζία, φπσο

είλαη ε γιψζζα, ν πνιηηηζκφο, ν ιφγνο, ε ηζηνξία. Με ηελ πάξνδν ηνπ ρξφλνπ, ε ιέμε

[…] απέθηεζε ηελ ηδηφηεηα ηνπ ελαληηφζεκνπ […], ππνδειψλνληαο ηελ θπξηαξρία

ηνπ ππεξβαηηθνχ εγψ ησλ θηινζνθηψλ ηεο ζπλείδεζεο, ηελ ψξα πνπ δηαηεξνχζε ην

αξρηθφ λφεκα ηεο ππνηέιεηαο, ηεο ππνηαγήο». (Λάγηνο, 2012: 245-246)

Έλα απφ ηα είδε άζθεζεο εμνπζίαο πνπ εληνπίδνληαη ζην έξγν ηνπ Φνπθψ,

φπσο επηζεκαίλεη ν Γνμηάδεο, είλαη ε ηδενινγηθή έγθιεζε, ε νπνία γίλεηαη δηά κέζνπ

ηνπ ιφγνπ. (Γνμηάδεο, 1988: 18 – 43) Ο Φνπθψ δίλεη ηδηαίηεξε έκθαζε ζηελ έλλνηα

ηεο ειεπζεξίαο, φπσο αλαθέξζεθε θαη ζηελ πξνεγνχκελε ελφηεηα, ε νπνία απνηειεί

παξάγνληα πνπ είλαη δπλαηφ λα νδεγήζεη ηηο ζρέζεηο εμνπζίαο ζηελ αληηπαξάζεζε.

(Γνμηάδεο, 1998: 56) Ζ ειεπζεξία απνηειεί απαξαίηεηε πξνυπφζεζε ζηηο ζρέζεηο

εμνπζίαο, αιιά θαη ζηηο ζρέζεηο θπξηαξρίαο.

ηελ αξρηθή πνξεία ηεο ζθέςεο ηνπ ν Φνπθψ αμηνπνίεζε ην γλσζηηθφ

αληηθείκελν θαη ηηο κεζφδνπο ηεο αξραηνινγίαο, αιιά αξγφηεξα κεηαηνπίζηεθε πξνο

κηα αξραηνινγία ηεο εζηθήο. Ο Φνπθψ αμηνπνίεζε πξψηνο ηε κέζνδν ηεο γελεαινγίαο,

πνπ γηα πξψηε θνξά ρξεζηκνπνηήζεθε απφ ηνλ Νίηζε ζην έξγν ηνπ Γελεαινγία ηεο

εζηθήο. Ζ γελεαινγία, ή, φπσο αιιηψο νλνκάδεηαη, ε εκπξάγκαηε ηζηνξία είλαη κηα

κέζνδνο ε νπνία αμηνπνηείηαη γηα λα αλαιχζεη ηελ πξνέιεπζε ή ηελ εκθάληζε κηαο

ζπγθεθξηκέλεο πξαθηηθήο, ε νπνία βξίζθεηαη ππφ εμέηαζε. (Καθνιχξεο, 2009: 217)

Ζ κέζνδνο απηή, φπσο ηνλίδεη ν Φνπθψ, δελ ζα πξέπεη λα ζπγρέεηαη κε ηε δηαδηθαζία

ηεο έξεπλαο γηα ηελ θαηαγσγή, ηελ νπνία ν ίδηνο ραξαθηεξίδεη σο έλα κεηαθπζηθφ

εγρείξεκα πνπ ζηνρεχεη ζηε δηεξεχλεζε ηεο αθξηβνχο νπζίαο ησλ πξαγκάησλ.

(Foucault, 2003: 44) Ο Φνπθψ κειεηψληαο ηε ζπγθξφηεζε ηνπ ππνθεηκέλνπ θαηέιεμε

33

ζε έλαλ ηξφπν ηζηνξηθνπνίεζεο ηεο δηαδηθαζίαο αληηθεηκελνπνίεζεο ηνπ

ππνθεηκέλνπ.

Γηαηήξεζε κηα θξηηηθή ζηάζε, ε νπνία βαζίζηεθε ζηελ θξηηηθή ηεο ηδενινγίαο

δίλνληαο έκθαζε ζηελ ηζηνξηθή θαη ηελ θνηλσληθή χπαξμε ηνπ ιφγνπ. Έθαλε ιφγν

γηα ηελ ηδενινγία ηεο εμνπζίαο θαη ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν νη άλζξσπνη ζηηο

ζχγρξνλεο θνηλσλίεο αληηιακβάλνληαη θαη απνδέρνληαη απηή ηελ εμνπζία. πσο

επηζεκαίλεη, αθφκε θαη ζηε ζχγρξνλε επνρή, νη άλζξσπνη εμαθνινπζνχζαλ λα

αληηιακβάλνληαη ηελ εμνπζία κε ηελ έλλνηα ηνπ λφκνπ, φπσο ζπλέβαηλε θαη ζην

παξειζφλ, κε φξνπο δηθαησκάησλ θαη, πνιχ ζπρλά, θαη εγεκνλίαο. πσο επηζεκαίλεη

ν Γνμηάδεο, ε αληίιεςε απηή ηνπ Φνπθψ ζρεηίδεηαη κε ην γεγνλφο φηη ε πνιηηηθή

ζηελ πεξίπησζε ησλ λεσηεξηθψλ θνηλσληψλ αλέθαζελ είρε ξνπή πξνο ην λα: «…

βαζίδεηαη ζηελ απνδνρή ηνπ εμήο δηπνιηθνχ ζρήκαηνο: ε εμνπζία ζα πξέπεη λα

γίλεηαη απνδεθηή είηε αδηακθηζβήηεηα, είηε θαζφινπ. Ζ πνιηηηθή πξαθηηθή

αληηιακβάλεηαη ηνλ εαπηφ ηεο σο απνηεινχκελν απφ δχν επηθξάηεηεο: κηα ηεο

απφιπηεο ειεπζεξίαο θαη κηα ηεο απφιπηεο αλειεπζεξίαο. ,ηη θάλνπκε, πνιηηηθά

κηιψληαο, είλαη είηε κηα πξάμε απφιπηεο ειεπζεξίαο είηε θάηη πνπ πξαγκαηνπνηείηαη

σο απνηέιεζκα αδηακθηζβήηεηεο ππαθνήο. Ζ εμνπζία σο ην αληίζεην ηεο απφιπηεο

ειεπζεξίαο ζπλεπψο γίλεηαη ε ίδηα κηα απφιπηε ή άπεηξε, κε ηε θηινζνθηθή έλλνηα,

αξρή, παξφκνηα κε ηνλ θιαζηθφ εγεκφλα. Δπηπιένλ, ε απφιπηε ειεπζεξία

ππνζηαζηνπνηείηαη θαη εθείλε σο έλα είδνο απειεπζεξσηηθνχ εγεκφλα, ππφ ηελ έλλνηα

φηη ρξεηάδεηαη κηα άιιε απφιπηε ή εγεκνληθή εμνπζία πξνθεηκέλνπ λα

αληηκεησπηζζεί θαη λα αλαηξαπεί ε ήδε ππάξρνπζα». (Γνμηάδεο, 2001: 37)

πσο επηζεκάλζεθε θαη ζηελ πξνεγνχκελε ελφηεηα, ε εμνπζία έρεη ηε

δπλαηφηεηα λα νδεγήζεη ζην κεηαζρεκαηηζκφ ησλ αηφκσλ ζε ππνθείκελα. (Foucault,

1991: 81) πλνιηθά, ε ζπγθξφηεζε ηνπ ππνθεηκέλνπ13

απνηειεί ην απνηέιεζκα κηαο

καθξάο δηαδηθαζίαο θαη ζεηξάο απφ ζρέζεηο εμνπζίαο, νη νπνίεο εμειίζζνληαη κε ην

πέξαζκα ησλ ρξφλσλ. Ζ ππνθεηκελνπνίεζε ζπληειείηαη κε ηξεηο ηξφπνπο, πνπ

εμεηάδνληαη ζε αληίζηνηρεο πεξηφδνπο ηνπ έξγνπ ηνπ Φνπθψ: Πξψηνλ, κέζα απφ ηηο

κνξθέο έξεπλαο πνπ επηρεηξνχλ λα πάξνπλ ηελ θαηαζηαηηθή ζέζε ηεο επηζηήκεο θαη

έρνπλ σο αληηθείκελν ην ππνθείκελν πνπ νκηιεί, πνπ παξάγεη, πνπ δεη (θηινινγία,

γισζζνινγία, νηθνλνκία, βηνινγία αληίζηνηρα), δεχηεξνλ, κε ηηο δηαδηθαζίεο ησλ

13

χκθσλα κε ηνλ Φνπθψ, ε έλλνηα ηνπ ππνθεηκέλνπ δελ ρξεζηκνπνηείηαη γηα λα δειψζεη απιψο

νπνηνδήπνηε αλζξψπηλν νλ. Αληίζεηα κε φ,ηη ηζρχεη ζηελ πεξίπησζε ηνπ δνκηζκνχ, γηα ηνλ Φνπθψ κε

ηνλ φξν απηφ, θαηά θχξην ιφγν, λνείηαη ν άλζξσπνο σο ππνθείκελν ηνπ ιφγνπ, ηνλ νπνίνλ αξζξψλεη

θαη ν νπνίνο ηνλ ζπγθξνηεί, επηζηεκνληθφο ή ζεσξεηηθφο. (Foucault, 1987β: 297 – 317)

34

δηαηξεηηθψλ πξαθηηθψλ, ηεο ηαμηλφκεζεο θαη ηεο παξαγσγηθήο αμηνπνίεζεο ηνπ

ππνθεηκέλνπ πνπ απνηππψλεηαη κε αληηζέζεηο ηνπ ηχπνπ αζζελήο/πγηήο,

απνηπρψλ/επηηπρψλ, αλεπαξθήο/επαξθήο θαη ηξίην, κε ηε κεηαηξνπή ησλ αηφκσλ ζε

ππνθείκελα απφ ηελ εξγαζία ησλ ηδίσλ επί ηνπ εαπηνχ ηνπο, κε παξάδεηγκα ηε

δηαρείξηζε ηεο ζεμνπαιηθφηεηαο. (Foucault, 1991: 76)14

Παξάιιεια, πεξλά κέζα απφ

ζπγθξνχζεηο θαη απφ αγψλεο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ θπξηαξρία, ηελ εθκεηάιιεπζε ή

ηελ ππνηαγή θαη ηνλ πεξηνξηζκφ ησλ ππνθεηκέλσλ. Ζ δηαδηθαζία απηή σο ζχλνιν

ραξαθηεξίδεηαη απφ κηα ηζηνξηθφηεηα, θαζψο ην ππνθείκελν ζπγθξνηείηαη σο ην

απνηέιεζκα ηεο ζρέζεο πνπ ζπλδέεη ηε δξάζε θαη ηε δνκή, ηελ εζσηεξίθεπζε θαη ηελ

εμσηεξίθεπζε. Δμάιινπ, ζηε ζθέςε ηνπ Φνπθψ ζπλνςίδεηαη ε ηδέα φηη ην κείδνλ

πνιηηηθφ δήηεκα απνηειεί ε ίδηα ε αιήζεηα θαη φρη δεηήκαηα δεπηεξεπνχζεο

ζεκαζίαο, φπσο ήηαλ ην ςέκα, ε ςεπδαίζζεζε, ε πιάλε, ε αιινίσζε ησλ

ζπλεηδήζεσλ θαη ησλ ηδενινγηψλ. Με βάζε απηή ηνπ ηε ζέζε ν Φνπθψ ηεθκεξηψλεη

θαη ηελ άπνςή ηνπ αλαθνξηθά κε ηε ζπνπδαηφηεηα ηεο ζθέςεο ηνπ Νίηζε ζην

ζπγθεθξηκέλν δήηεκα. (Foucault, 1987α: 37)

Μέζσ ηεο ηδενινγίαο, απφ ηελ άιιε πιεπξά, είλαη δπλαηφ λα γίλεη ε αλάιπζε

ηνπ ηξφπνπ κε ηνλ νπνίν ζπγθξνηείηαη ην ππνθείκελν. Γηα λα κπνξέζνπκε λα

αληηιεθζνχκε ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ζπγθξνηείηαη ην ππνθείκελν ζε απηή ηελ

πεξίπησζε, είλαη απαξαίηεην λα ιεθζνχλ ππφςε φιεο νη πνιηηηθέο δηαζηάζεηο απηήο

ηεο δηαδηθαζίαο θαη λα αμηνπνηεζεί ε κέζνδνο ηεο ηδενινγηθήο έγθιεζεο, ε νπνία

απνηειεί αθεγεκαηηθή θαηά βάζε δηαδηθαζία.

Αλαπφζπαζην θνκκάηη ηεο ζπγθξφηεζεο ηνπ ππνθεηκέλνπ, ζχκθσλα κε ηνλ

Φνπθψ, απνηειεί ε ειεπζεξία. Σελ ειεπζεξία ν γάιινο θηιφζνθνο δελ ηελ

αληηιακβάλεηαη σο έλα πξάγκα-ηδηφηεηα, θάηη ην νπνίν ν άλζξσπνο κπνξεί είηε λα

θαηέρεη είηε λα κελ θαηέρεη. Αληίζεηα, ζεσξεί φηη πξφθεηηαη γηα κηα ζρέζε ή θαιχηεξα

κηα θαηάζηαζε ζρέζεσλ, νη νπνίεο νδεγνχλ ζηε ζπγθξφηεζε ηνπ ππνθεηκέλνπ. Οη

ζρέζεηο απηέο, εθηφο ησλ άιισλ, εκπεξηέρνπλ θαη ηε δπλαηφηεηα αληίζηαζεο15

ή

απνκάθξπλζεο. Γελ πξφθεηηαη γηα κηα θπζηθή ή βηνινγηθή δηαδηθαζία, αιιά γηα κηα

θαηάζηαζε πνπ ζπλδέεηαη κε ηνλ Λφγν. Απηφ ζεκαίλεη φηη δελ ππάξρεη σο ζέκα ε

14

Βι. Foucault, Michel, (1991), Γχν δνθίκηα γηα ην ππνθείκελν θαη ηελ εμνπζία. 15

χκθσλα κε ηνλ Φνπθψ, ε αληίζηαζε δελ είλαη εμ νξηζκνχ θαη αληίζεζε, φπσο ελδερνκέλσο ζα

ηαίξηαδε θαιχηεξα ζηε θηινζνθία ηνπ Hegel. Ζ αληίζηαζε ζηελ εμνπζία κπνξεί λα ελλνεζεί κε ηνλ

φξν κεησλπκία, ηνλ νπνίν πξνηείλεη ν Γνμηάδεο. Ζ επηζπκία κπνξεί λα πεξηιακβάλεη ηελ ηάζε ηνπ

αλζξψπνπ λα ππεξβεί θάπνηα φξηα πνπ έρνπλ ηεζεί απφ ηελ εθάζηνηε εμνπζία θαη είλαη δπλαηφ λα

ελλνεζεί επίζεο σο αληίζηαζε ζηελ εμνπζία, ππφ ηελ έλλνηα ηεο ππέξβαζεο ηεο ζπγθεθξηκέλεο

νξηνζέηεζεο πνπ έρεη ηεζεί. Βι. ζρεηηθά Γνμηάδεο, (2008), ζ. 248 - 249.

35

δηεθδίθεζε πεξηζζφηεξεο ειεπζεξίαο απφ ην ππνθείκελν, αιιά πεξηζζφηεξν

ζηξέθεηαη πξνο ηελ επίηεπμε ελφο δηαθνξεηηθνχ ηξφπνπ ξχζκηζεο ησλ ζρέζεσλ, κηαο

λέαο, δηαθνξεηηθήο νηθνλνκίαο, ηεο «λέαο νηθνλνκίαο» ησλ ζπγθεθξηκέλσλ ζρέζεσλ.

(Dreyfus & Rabinow, 1982: 210)

Ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ έρεη ε αλαθνξά ηνπ Φνπθψ ζηελ πιέκπα (plebe) ε νπνία

απνηειεί κέξνο θάζε θνηλσληθήο ηάμεο ή νκάδαο αηφκσλ. χκθσλα κε ηνλ ζηνραζηή,

ε πιέκπα απνηειεί κηα εθξνή, γη’ απηφ θαη επηζεκαίλεη φηη δελ ζεσξεί φηη ππάξρεη

ζηελ πξαγκαηηθφηεηα θαζεαπηή, αιιά κάιινλ κηα ζπγθεθξηκέλε πιεβεηαθή

ηδηφηεηα16

. ε θάζε πεξίπησζε, πξφθεηηαη γηα έλαλ αθφκε παξάγνληα πνπ έρεη

ζεκαληηθφ ξφιν ζηε δηακφξθσζε θαη ηελ εμέιημε ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο, αλ θαη ην

πηζαλφηεξν είλαη λα απνηειεί ην φξηφ ηνπο σο αληίξξνπε θίλεζε. (Μεηάθαο, 2010)

Ζ δηαδηθαζία ηεο ζπγθξφηεζεο ηνπ ππνθεηκέλνπ, ζχκθσλα κε ηνλ Φνπθψ, δελ

απνηειεί κηα δηαδηθαζία πνπ κπνξεί θάπνηα ζηηγκή λα νινθιεξσζεί. Αληίζεηα, ηελ

αληηιακβάλεηαη σο κηα δηαξθψο εμειηζζφκελε θαηάζηαζε, ε νπνία δηαξθψο βξίζθεηαη

θαη ζα βξίζθεηαη ππφ αίξεζε. Σν ίδην ην ππνθείκελν απνηειεί κηα κνξθή, ε νπνία δελ

είλαη απαξαίηεην λα ηαπηίδεηαη κε ηνλ εαπηφ ηεο. Απηφ ζεκαίλεη φηη ν άλζξσπνο δελ

δηαηεξεί πάληνηε ηελ ίδηα ζρέζε κε ηνλ εαπηφ ηνπ. Αληίζεηα, ζε θάζε έθθαλζε ηεο

θνηλσληθήο ή ηεο πξνζσπηθήο ηνπ δσήο ελδέρεηαη λα δηακνξθψλεη δηαθνξεηηθά απηή

ηε ζρέζε, αλάινγα κε ηηο πεξηζηάζεηο θαη κε ηα φζα επηζπκεί λα πεηχρεη. Τπάξρεη,

ζπλεπψο, έλα ζχλνιν απφ ππνθεηκεληθέο κνξθέο εληφο ηνπ θάζε αλζξψπνπ. Καηά

ζπλέπεηα είλαη δπλαηφ λα αλαπηπρζεί ε θξηηηθή κέζα απφ ην ζπζρεηηζκφ κεηαμχ ησλ

δηαθνξεηηθψλ ππνθεηκεληθψλ ζθαηξψλ. (Μεηάθαο, 2010)

πζρεηίδνληαο ηνλ ηξφπν ζπγθξφηεζεο ηνπ ππνθεηκέλνπ κε ηε δπλαηφηεηα

αλάπηπμεο ηξφπσλ αληίζηαζεο ζηηο ζρέζεηο εμνπζίαο θαη ζηα πξφηππα πνπ

θπξηαξρνχλ ζηελ εθάζηνηε θνηλσλία, θαίλεηαη φηη, ζχκθσλα κε ηε ζθέςε ηνπ Φνπθψ,

νη ππνθεηκεληθέο θαηαζηάζεηο είλαη θαηαζθεπέο. πσο επηζεκαίλεηαη, ην ππνθείκελν

απνηειεί κηα ζεηξά απφ δηαθνξεηηθέο, πνιιαπιέο, ππνθεηκεληθέο κνξθέο, νη νπνίεο

αλαπηχζζνληαη ε θαζεκία ζε δηαθνξεηηθή ζθαίξα, ππφ ηελ επίδξαζε ησλ

δηαθνξεηηθψλ αλαγθψλ θαη ζπλζεθψλ πνπ αληηκεησπίδεη ην άηνκν ζηελ θαζεκεξηλή

ηνπ δσή. Οη ζθαίξεο απηέο είλαη μερσξηζηέο θαη έρεη ε θαζεκία ηα δηθά ηεο

16

ηελ πξαγκαηηθφηεηα, ν Φνπθψ δελ αθηέξσζε κέξνο ηνπ έξγνπ ηνπ ζην λα αλαιχζεη ηε

ζπγθεθξηκέλε έλλνηα, απηή ηνπ πιεβεηαθνχ ζηνηρείνπ, ε νπνία, σζηφζν, θαίλεηαη λα έρεη ζεκαληηθφ

ξφιν ζηελ εμέιημε ηεο ζθέςεο ηνπ αλαθνξηθά κε ηε δηακφξθσζε ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο. Οη ζέζεηο ηνπ

ζην ζπγθεθξηκέλν δήηεκα ελδερνκέλσο ηαηξηάδνπλ κε ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ν Νίηζε αληηιακβαλφηαλ

ηα πξάγκαηα, ελλνψληαο φηη νπδέπνηε κηα θνηλσλία δελ κπφξεζε λα ειέγμεη ζε απφιπην βαζκφ ηηο

αλάγθεο θαη ηηο επηζπκίεο ησλ κειψλ ηεο. (Μεηάθαο, 2010)

36

ραξαθηεξηζηηθά, εληνχηνηο αιιεινεπεξεάδνληαη θαη είλαη δπλαηφ ε ιεηηνπξγία ηεο

κηαο λα νδεγήζεη, έζησ θαη ελ κέξεη, ζηε δηακφξθσζε ηεο ιεηηνπξγίαο ηεο άιιεο.

Έηζη, ε ππνθεηκεληθή κνξθή πνπ έλα άηνκν δηακνξθψλεη ζηε ζθαίξα ηεο

επαγγεικαηηθήο ηνπ δσήο κπνξεί λα είλαη ζε κεγάιν βαζκφ δηαθνξεηηθή απφ απηή

πνπ ηνλ ραξαθηεξίδεη ζηε ζθαίξα ηεο πξνζσπηθήο ηνπ δσήο. Δληνχηνηο, ε κηα ζθαίξα

είλαη πηζαλφ λα επεξεάδεη ηελ άιιε ζε κεγαιχηεξν ή κηθξφηεξν βαζκφ. (Μεηάθαο,

2010)

Ζ έλλνηα ηεο ειεπζεξίαο, ζηελ νπνία έγηλε αλαθνξά θαη πην πάλσ, κπνξεί λα

έρεη εθαξκνγή θαη ζε έλα αθφκε ζεκείν, ζχκθσλα κε ηνλ Φνπθψ. Ζ ζθέςε ηνπ

αηφκνπ απνηειεί ειεπζεξία θαη απηφ ζεκαίλεη φηη αλ ε ζθέςε αιιάμεη, ηφηε ζα

αιιάμεη θαη ε ζρέζε εμνπζίαο, θαζψο θαη ην ζπγθεθξηκέλν είδνο ηεο ειεπζεξίαο πνπ

ζρεηίδεηαη κε απηή. ε θάζε πεξίπησζε, ε ζθέςε απνηειεί ην βαζηθφ ζεκείν, ην

νπνίν ζα πξέπεη λα ηξνπνπνηήζεη θάπνηνο εάλ ζέιεη λα ηξνπνπνηήζεη είηε ηε ζρέζε

εμνπζίαο είηε ηελ ειεπζεξία ηνπ ππνθεηκέλνπ. Απηφ ηζρχεη ζηελ πεξίπησζε πνπ ε

εμνπζία ζπλδέεηαη φρη κε ηε βία θαη ηνλ εμαλαγθαζκφ, αιιά κε ηε δηαθπβέξλεζε. ε

θάζε πεξίπησζε, ζεσξεί φηη θάζε είδνπο εκπεηξία ηνπ αηφκνπ απνηειεί ηξφπν

ζθέςεο, νη ζπλήζεηεο, νη πξάμεηο ηνπ, αιιά θαη ν ηξφπνο πνπ εθθξάδεηαη εληάζζνληαη

ζε απηή ηελ θαηεγνξία. Γηα ην ιφγν απηφ, δίλεηαη ηδηαίηεξε ζεκαζία ζηελ έλλνηα ηεο

θξηηηθήο θαη ηελ αμία ηεο σο κέζνπ πνπ ζπκβάιιεη ζην κεηαζρεκαηηζκφ ηεο ζθέςεο

ηνπ αηφκνπ. Μέζα απφ ηελ θξηηηθή είλαη δπλαηφ ν άλζξσπνο λα αληηιεθζεί πνχ

νθείινληαη νη αιιαγέο θαη νη εμειίμεηο πνπ παξαηεξεί θαη, αξθεηά ζπρλά, λα

αλαζεσξήζεη αλαθνξηθά κε ηηο επηινγέο πνπ έρεη θάλεη. Ο κεηαζρεκαηηζκφο ηνπ

αηφκνπ είλαη δπλαηφο φηαλ πξψηα ην άηνκν απηφ έρεη αιιάμεη ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν

αληηιακβάλεηαη, αιιά θαη πξνζεγγίδεη ηα πξάγκαηα. (Μεηάθαο, 2010)

ε απηφ ην ζεκείν θξίλεηαη ζθφπηκν λα επηζεκαλζεί ε έλλνηα θαη ε αμία ηεο

θξηηηθήο, πξνθεηκέλνπ ην άηνκν λα ζπγθξνηήζεη ηε ζθέςε ηνπ. Ο Φνπθψ ζην έξγν

ηνπ, Τη είλαη Γηαθσηηζκόο, πξνηείλεη «ηελ αξρή κηαο θξηηηθήο θαη δηαξθνχο

δεκηνπξγίαο ηνπ εαπηνχ καο κέζα ζηελ απηνλνκία καο». (Foucault, 1988: 22-23) «Ζ

θνπθσηθή γελεαινγία ζπγθξνηήζεθε αληηηηζέκελε πξνο φ,ηη ζπρλά θσδηθνπνηείηαη σο

ην «ππνθείκελν ηνπ Γηαθσηηζκνχ», δειαδή ζηε γεληθεπκέλε αληίιεςε ηνπ

πξσηαξρηθνχ, θπξίαξρνπ θαη απηφλνκνπ ππνθεηκέλνπ, νπζησδψο ειεχζεξνπ, πνπ

πξνυπάξρεη ηνπ εθάζηνηε θνηλσληθνχ πιαηζίνπ θαη ησλ ζπλαθψλ ζρέζεσλ εμνπζίαο,

ηηο νπνίεο πθίζηαηαη κφλν θαηά ηξφπν δεπηεξνγελή, εμσηεξηθφ θαη επνπζηψδε».

(Φνπξηνχλεο, 2010: 66) Ζ θαληηαλή έλλνηα ηεο απηνλνκίαο ηεο βνχιεζεο ζπλέδεζε

37

ην έιινγν κε ην εζηθφ ζηε βάζε ηεο ειεπζεξίαο θαη απνηέιεζε αθεηεξία πνιιψλ

κεηαγελέζηεξσλ παηδαγσγηθψλ ζεσξήζεσλ. Καηά ηνλ Φνπθψ, ην ππνθείκελν απηήο

ηεο γλψζεο θαη απηήο ηεο εζηθήο «είλαη έλα πεξαηφ ππνθείκελν […] πνπ πξέπεη

δηαξθψο λα ζπγθξνηεί ηνλ εαπηφ ηνπ δηα κέζνπ ησλ πξάμεψλ ηνπ [θαη] δελ κπνξεί λα

είλαη αιεζηλά θπξηαξρηθφ». (Γνμηάδεο, 2015: 69) χκθσλα κε ηνλ Φνπθψ, ην

ππνθείκελν παξάγεηαη ζην πιαίζην ηζηνξηθά δηαθξηηψλ «θαζεζηψησλ

γλψζεο/εμνπζίαο». Αλαπφδξαζηε φςε απηήο ηεο θξηηηθήο ηνπ ππνθεηκέλνπ ππήξμε ε

θνπθσηθή θξηηηθή ζε θάζε εθδνρή ππνθεηκέλνπ ηεο ηζηνξίαο, δειαδή ε θξηηηθή ζηελ

ελ γέλεη αληίιεςε ηζηνξίαο κε φξνπο ζπλέρεηαο θαη ηειενινγίαο. (Φνπξηνχλεο, 2010:

66) Δπνκέλσο, ε θξηηηθή δελ κπνξεί πιένλ λα αζθείηαη «γηα ηελ έξεπλα ηππηθψλ

δνκψλ κε θαζνιηθή αμία, αιιά σο ηζηνξηθή δηεξεχλεζε ησλ γεγνλφησλ ηα νπνία καο

έρνπλ νδεγήζεη ζην λα ζεζκνζεηήζνπκε ηνλ εαπηφ καο θαη λα αλαγλσξίζνπκε ηνλ

εαπηφ καο σο ππνθείκελν απηνχ πνπ πξάηηνπκε, ζθεπηφκαζηε, ιέκε». (Foucault,

1988: 24-25) Ο Φνπθψ αλαθέξεηαη πιένλ κε ζαθήλεηα ζε κηα ελεξγεηηθή

απηνδηακνξθσηηθή δξάζε ηνπ ππνθεηκέλνπ πνπ ππεξβαίλεη ηνλ αζθνχκελν ζε απηφ

έιεγρν απφ ηνπο θξαηηθνχο κεραληζκνχο θαη δίλεη έκθαζε ζηε εξγαζία πνπ κπνξεί λα

επηηειέζεη ην ίδην ζε ζρέζε κε ηνλ εαπηφ ηνπ. Ζ θξηηηθή νληνινγία ηνπ εαπηνχ καο ζα

πξέπεη λα ζπιιεθζεί σο «έλαο θηινζνθηθφο βίνο ζηνλ νπνίν ε θξηηηθή απηνχ πνπ

είκαζηε είλαη ζπγρξφλσο ε ηζηνξηθή αλάιπζε ησλ νξίσλ πνπ έρνπλ επηβιεζεί πάλσ

καο θαη έλαο πεηξακαηηζκφο κε ηελ πηζαλφηεηα λα ηα ππεξβνχκε». (Foucault, 1988:

29)

ε θάζε πεξίπησζε, ε ζπγθξφηεζε ηεο ππνθεηκεληθφηεηαο ηνπ αηφκνπ κέζα

ζηα πιαίζηα κηαο ηδενινγίαο πεξηιακβάλεη δχν δηαθνξεηηθέο ελέξγεηεο. Αξρηθά ηε

ζχιιεςε ηεο ηδέαο ηνπ εαπηνχ θαη έπεηηα ηε δηακφξθσζε ηεο βνχιεζεο. Παξάιιεια,

δηέπεηαη θαη απφ ηελ έλλνηα ηεο ακθηζβήηεζεο, ε νπνία είλαη ζεκειηψδεο ζηηο

ζχγρξνλεο θαπηηαιηζηηθέο θνηλσλίεο. (Γνμηάδεο, 1996: 53)

,ηη αζθήζεθε αξρηθά επί ηνπ ππνθεηκέλνπ θαη ζηε ζπλέρεηα δηά ηνπ

ππνθεηκέλνπ ζηξέθεηαη ηψξα πξνο ηελ πιεπξά ηνπ αληηθεηκέλνπ, ηελ ίδηα δειαδή ηε

θνηλσλία. Πνηα ζηάζε φκσο ζα πξέπεη λα θξαηήζεη ην ππνθείκελν απέλαληη ζε απηήλ

ηελ κεηαηφπηζε πξνο ην αληηθείκελν; Πψο απαξηηδφκαζηε σο εζηθά ππνθείκελα ησλ

ίδησλ καο ησλ πξάμεσλ; Ο Φνπθψ αλαθέξεηαη ζηε ζρέζε πνπ νθείιεη λα έρεη θαλείο

κε ηνλ εαπηφ ηνπ (rap-portasoi). Ο ίδηνο ν εαπηφο γίλεηαη αληηθείκελν γλψζεο θαη ε

ζπλάληεζε ηνπ εαπηνχ θαη ηεο πνιηηηθήο κέξηκλαο ζπληζηά φ,ηη νλνκάδνπκε ζήκεξα

38

εζηθή.17

Παξαηεξείηαη κηα κεηαζηξνθή ηεο έκθαζεο απφ ηηο «ηερληθέο θπξηαξρίαο»

ζηηο «ηερληθέο ηνπ εαπηνχ». (Smart, 1999: 173)

17

«Έρνπκε ηξεηο άμνλεο ησλ νπνίσλ ν εηδηθφο ραξαθηήξαο θαη ν ελδνζπζρεηηζκφο πξέπεη λα

αλαιπζνχλ: ηνλ άμνλα ηεο γλψζεο, ηνλ άμνλα ηεο εμνπζίαο, ηνλ άμνλα ηεο εζηθήο.[…] Ζ ηζηνξηθή

νληνινγία ηνπ εαπηνχ καο νθείιεη λα απαληήζεη ζε κηα αλνηρηή ζεηξά εξσηεκάησλ.[…] Πψο

απαξηηδφκαζηε σο ππνθείκελα ηεο ίδηαο καο ηεο γλψζεο; Πψο απαξηηδφκαζηε σο άηνκα ηα νπνία

αζθνχλ ή ππφθεηληαη ζε ζρέζεηο εμνπζίαο; Πψο απαξηηδφκαζηε σο εζηθά ππνθείκελα ησλ ίδησλ καο

ησλ πξάμεσλ;», Foucault, Michel, (1988), Τη είλαη Γηαθσηηζκόο, κηθξ. η. Ρνδάλεο, Έξαζκνο, ζ. 28.

39

2.3 Η επιμέλεια εαςηού

ε απηήλ ηελ ελφηεηα επηρεηξείηαη κηα αλάιπζε ηεο έλλνηαο ηνπ εαπηνχ θαη

εηδηθφηεξα ε θξνληίδα ηνπ απφ ην ίδην ην ππνθείκελν, κηα έλλνηα πνπ ν ίδηνο ν Φνπθψ

νλνκάδεη επηκέιεηα εαπηνύ (cura sui) θαη επηζεκαίλεη ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν νθείιεη

ην ππνθείκελν λα δηαπιάζεη κέξε ηνπ εαπηνχ ηνπ σο ζπλζέκαηα ηεο εζηθήο ηνπ

δηαγσγήο, κηαο εζηθήο πνπ είλαη δηακνξθσκέλε κε δηαθνξεηηθφ ηξφπν ελ ζρέζεη κε

ηηο απνιαχζεηο αιιά θαη ζηε ζρέζε ηνπ ππνθεηκέλνπ κε απηή. Βέβαηα ε ζεκαηηθή ηεο

«θαιιηέξγεηαο ηνπ εαπηνχ»18

παξνπζηάδεη ζηαδηαθή αλάπηπμε πνπ αληιεί ηηο απαξρέο

ηεο απφ ηελ αξραηνειιεληθή ζθέςε. ε φιν ην έξγν ηνπ Φνπθψ, αιιά ηδηαίηεξα ζε

απηφ ησλ χζηεξσλ ρξφλσλ19

, είλαη δπλαηφ ν αλαγλψζηεο λα εληνπίζεη πξαθηηθέο θαη

αληηιήςεηο πνπ ζπλάδνπλ κε ηε δηδαζθαιία ηνπ ρξηζηηαληζκνχ, αιιά θαη ηηο

αληηιήςεηο πνπ είλαη γλσζηέο απφ ηελ ειιεληθή θαη ηε ξσκατθή αξραηφηεηα. Δθεί σο

ηέρλε ηνπ βίνπ ζπλδέεηαη κε ην ελδηαθέξνλ γηα ηνλ εαπηφ φπσο αξρηθά απνδίδεηαη

ζηα θηινζνθηθά, παηδαγσγηθά θαη ηαηξηθά θείκελα ηεο θιαζηθήο ειιεληθήο ζθέςεο

θαη έρεη γεληθή ζεκαζία ζηελ θνηλσληθή πξαθηηθή. (Smart, 1999: 220)

Ο Φνπθψ αθηεξψλεη κηα νιφθιεξε κειέηε, πνπ νλνκάδεηαη «Ζ κέξηκλα γηα

ηνλ εαπηφ καο» θαη εληάζζεηαη ζηνλ ηξίην ηφκν ηεο Ιζηνξίαο ηεο Σεμνπαιηθόηεηαο

(1984), ζρεηηθά κε ηελ «θαιιηέξγεηα ηνπ εαπηνχ» κε εζηηαζκέλε ζεκαηηθή θαη

εμήγεζε ζρεηηθή κε ηελ έληνλε θαρππνςία θαη αλεζπρία απέλαληη ζηηο απνιαχζεηο

ηεο ζεμνπαιηθήο δξαζηεξηφηεηαο θαη ηνλ έιεγρφ ηεο. Τπάξρεη ν έιεγρνο πνπ αζθείηαη

κέζσ ηεο γλψζεο ησλ αηφκσλ απφ άιινπο θαη ν έιεγρνο πνπ αζθείηαη απφ ηα άηνκα

ζηνπο εαπηνχο ηνπο κέζσ ηεο γλψζεο ηνπο γηα απηνχο ηνπο ίδηνπο. Σα άηνκα κε ηε

βνήζεηα ηεο δηαξθνχο ελδνζθνπηθήο αλαδήηεζεο ηεο θξπκκέλεο ηνπο «αιήζεηαο»,

πνπ ζεσξείηαη ελδεκνχζα ζηε ζεμνπαιηθφηεηά ηνπο, ειέγρνπλ ηνλ εαπηφ ηνπο, ελψ ε

ζεμνπαιηθφηεηα ζεσξείηαη σο ν ηφπνο απηήο αθξηβψο ηεο θξπκκέλεο αιήζεηαο ηνπ

αηφκνπ. (Καθνιχξεο, 2009: 221) Ο Φνπθψ ζην «Ζ δίςα ηεο γλψζεο» πνπ εληάζζεηαη

ζηνλ πξψην ηφκν ηεο Ιζηνξίαο ηεο Σεμνπαιηθόηεηαο (1976) ζεκεηψλεη φηη «κέζα ζε

απηφ ην εξψηεκα ηνπ ζεμ… αλαπηχζζνληαη δχν δηαδηθαζίεο… δεηάκε απφ ην ζεμ λα

18

«Ζ ηδέα πσο νθείινπκε λα θαηαγηλφκαζηε κε ηνλ εαπηφ καο, λα αζρνινχκαζηε κ’ απηφλ είλαη ζηελ

πξαγκαηηθφηεηα έλα ζέκα πάξα πνιχ παιηφ ζηνλ ειιεληθφ πνιηηηζκφ. Έθαλε πνιχ λσξίο ηελ εκθάληζή

ηνπ σο κηα πιαηηά δηαδνκέλε επηηαγή.», βι. Foucault, Michel, (1984), Η Ιζηνξία ηεο ζεμνπαιηθόηεηαο

3. Η κέξηκλα γηα ηνλ εαπηό καο, κηθξ. Βαζίιεο Παηζνγηάλλεο, Πιέζξνλ, Αζήλα, 1992, ζ. 53. 19

Σν έξγν ησλ χζηεξσλ ρξφλσλ ηνπ Φνπθψ εληνπίδεηαη ζηνπο δχν ηειεπηαίνπο ηφκνπο ηεο Ιζηνξίαο ηεο

Σεμνπαιηθόηεηαο, «Ζ ρξήζε ησλ εδνλψλ» (1984) θαη «Ζ κέξηκλα γηα ηνλ εαπηφ καο» (1984).

40

πεη ηελ αιήζεηα… θαη ηνπ δεηάκε λα καο πεη ηελ αιήζεηα καο ή κάιινλ ηνπ δεηάκε

λα πεη ηε βαζηά αιήζεηα απηήο ηεο αιήζεηαο γηα ηνλ εαπηφ καο πνπ λνκίδνπκε πσο ηελ

θαηέρνπκε ζηελ άκεζή καο ζπλείδεζε». (Foucault, 1982: 89-90) Χζηφζν επεηδή ζηηο

ζχγρξνλεο θνηλσλίεο ε ζεμνπαιηθφηεηα ηείλεη λα ζεσξείηαη θαηαπηεζκέλε, ν Φνπθψ

ζπλδέεη ηελ πξνβιεκαηηθή κε ην πνιηηηθφ επίπεδν. Σνπνζεηεί ζε κηα θνηλή γξακκή ηε

ζεμνπαιηθή ζρέζε κε ηελ θνηλσληθή ζρέζε. πιιακβάλεη ηελ θνηλσληθή ζρέζε σο

κηα ζρέζε ππνθεηκέλνπ θαη αληηθεηκέλνπ, σο ζρέζε αλσηεξφηεηαο θαη

θαησηεξφηεηαο, εμνπζηαζηή θαη εμνπζηαδφκελνπ.

χκθσλα κε ηνλ Φνπθψ, ην ππνθείκελν πξέπεη λα απαιιαγεί απφ ηνλ

εγθιεηζκφ ηνπ κέζα απφ ηελ ζηξνθή ηεο επηκέιεηαο ηνπ εαπηνχ ηνπ, πξνθεηκέλνπ λα

έρεη πξφζβαζε ζηελ αιήζεηα θαη ζηελ ηειεηφηεηα ηεο χπαξμήο ηνπ. Γηαθνξεηηθά,

αλαγθάδεηαη λα θαλνληθνπνηεί ηε δσή ηνπ, λα ειέγρεη δειαδή ην ζψκα θαη ηε ζθέςε

ηνπ. Ζ ζρέζε πνπ έλαο άλζξσπνο έρεη κε ηνλ εαπηφ ηνπ, ζχκθσλα κε ηνλ Φνπθψ, δελ

είλαη πάληνηε ζηαζεξή ή παγησκέλε, αιιά επεξεάδεηαη απφ πνιινχο θαη

δηαθνξεηηθνχο παξάγνληεο. Μεηαμχ απηψλ ησλ παξαγφλησλ, ζεκαληηθή ζέζε θαηέρεη

θαη ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν ν άλζξσπνο αληηιακβάλεηαη ηηο ζπγθεθξηκέλεο ζρέζεηο.

«Οη ζρέζεηο πνπ πξέπεη λα έρνπκε κε ηνλ εαπηφ καο δελ είλαη ζρέζεηο

ηαπηφηεηαο, αιιά πξέπεη λα είλαη ζρέζεηο δηαθνξνπνίεζεο, δεκηνπξγίαο,

θαηλνηνκίαο. Δίλαη πξαγκαηηθά βαξεηφ ην λα κέλνπκε ίδηνη. Γελ πξέπεη λα

απνθιείνπκε ηελ ηαπηφηεηα, αλ νη άλζξσπνη αληινχλ επραξίζηεζε απφ απηή

ηελ ηαπηφηεηα, αιιά δελ ζα πξέπεη λα ζεσξνχκε απηή ηελ ηαπηφηεηα σο έλαλ

εζηθφ νηθνπκεληθφ θαλφλα». (Foucault, 2000: 166)

Ο ζηφρνο ηνπ Φνπθψ ήηαλ κέζα απφ ην έξγν ηνπ λα εληνπίζεη ηηο εζηθέο ηνπ

εαπηνχ, νη νπνίεο ζα κπνξνχζαλ παξάιιεια λα απνηειέζνπλ θαη εζηθέο ηεο

ειεπζεξίαο. Ο γάιινο ζηνραζηήο ζεσξεί φηη ε εζηθή ηεο επηκέιεηαο ηνπ εαπηνχ,

απνηειεί κηα ηέηνηα εζηθή, αθνχ ζπλδέεηαη κε ηελ πξνζπάζεηα ηνπ αλζξψπνπ λα

ζθεθηεί θαη λα αλαθαιχςεη ηνπο ηξφπνπο κέζσ ησλ νπνίσλ είλαη δπλαηφ λα

θαηαθηήζεη ηελ πξαγκαηηθή κνξθή ηεο ειεπζεξίαο απφ ην ζχλνιν ησλ πιεγκάησλ

γλψζεο θαη εμνπζίαο. Παξάιιεια, κνηάδεη λα ππνζηεξίδεη φηη ε επηκέιεηα εαπηνχ

βνεζά θαη ζηελ αλαδήηεζε κεζφδσλ αληίζηαζεο ζηηο θαλνληθφηεηεο πνπ θπξηαξρνχλ

ζην εθάζηνηε θνηλσληθφ πιαίζην. Οη πξαθηηθέο απηέο είλαη ζπρλά ελζσκαησκέλεο

ζηνπο ζεζκνχο ηεο θνηλσλίαο, κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη ν ζεζκφο ηεο εθπαίδεπζεο,

αιιά θαη άιινη ζξεζθεπηηθνί, ηαηξηθνί θαη ςπρηαηξηθνί ζεζκνί. Πάλησο, ζχκθσλα κε

41

ηνλ Φνπθψ, ζηνλ αξραίν θφζκν ην ζχλνιν ησλ ηερλνινγηψλ απηψλ ραξαθηεξηδφηαλ

απφ κεγαιχηεξε απνηειεζκαηηθφηεηα θαη απηνλνκία ζε ζρέζε κε ηε ζχγρξνλε επνρή

φπνπ εληάζζνληαη ζην θαλνληζηηθφ πιαίζην ηνπ εθάζηνηε ζεζκνχ. (Foucault, 2000:

238)

Ο Φνπθψ ζην «Ζ κέξηκλα γηα ηνλ εαπηφ καο», ηξίηνο ηφκνο ηνπ έξγνπ ηνπ Η

Ιζηνξία ηεο Σεμνπαιηθόηεηαο (1984), επηζεκαίλεη «ηε δχλακε ησλ ζρέζεσλ ηνπ

αηφκνπ κε ηνλ εαπηφ ηνπ, δειαδή ησλ κνξθψλ κέζα ζηηο νπνίεο θαιείηαη λα

ζεσξήζεη ηνλ εαπηφ ηνπ σο αληηθείκελν γλψζεο θαη ηνκέα δξάζεο, κε ζθνπφ λα

αιιάμεη, λα δηνξζσζεί, λα εμαγληζηεί, λα βξεη ηε ζσηεξία ηνπ». ( Foucault, 1993: 52)

Ζ έλλνηα ηεο επηκέιεηαο εαπηνχ ζπλαληάηαη ζε πνιιά θηινζνθηθά δφγκαηα ελψ

πξφθεηηαη γηα κηα αξρή πνπ ηζρχεη γηα φινπο, γηα πάληα θαη γηα φιε ηε δσή.

Ζ επηκέιεηα εαπηνχ δελ απαηηεί απιψο κηα γεληθή ζηάζε ή απιψο κηαλ έγλνηα,

αιιά έλα ζχλνιν απφ ελαζρνιήζεηο. Χο πξνο ηνλ εαπηφ καο ε επηκέιεηα απαηηεί

κφρζν θαη πξνζπάζεηεο. Ο ρξφλνο πνπ ηεο αθηεξψλεηαη θαζεκεξηλά είλαη γεκάηνο απφ

αζθήζεηο θαη δηάθνξεο δξαζηεξηφηεηεο. Γελ πξφθεηηαη γηα θάπνηα αξγνκηζζία.

«Τπάξρνπλ νη θξνληίδεο ηνπ ζψκαηνο, νη δίαηηεο γηα ηελ πγεία, νη δίρσο ππεξβνιέο

ζσκαηηθέο αζθήζεηο, ε φζν ην δπλαηφλ κεηξεκέλε ηθαλνπνίεζε ησλ αλαγθψλ».

(Foucault, 1993: 61) Γχν πξάγκαηα φκσο θάλνπλ δχζθνιε ηελ αλάιπζε ησλ ηερληθψλ

ηνπ εαπηνχ. Αξρηθά, δελ απαηηνχλ ηνλ ίδην πιηθφ κεραληζκφ φπσο ε παξαγσγή ησλ

αληηθεηκέλσλ, γεγνλφο πνπ ηηο θαζηζηά αφξαηεο ηερληθέο θαη έπεηηα είλαη ζπρλά

ζπλδεδεκέλεο κε ηηο ηερληθέο γηα ηε δηνίθεζε ησλ άιισλ. (Foucault, 1987: 118)

Δθηφο φκσο απφ ηελ ζηελή ηαηξηθή ζρέζε ηεο επηκέιεηαο ηνπ εαπηνχ κε ηελ

πξαθηηθή παξνπζηάδεηαη θαη ε ζεκαζία κηαο άιιεο έλλνηαο, εθείλε ηεο

«απηνγλσζίαο», κέζα απφ ζπγθεθξηκέλεο νδεγίεο, εμεηδηθεπκέλεο κνξθέο εμέηαζεο

θαη θσδηθνπνηεκέλεο αζθήζεηο πνπ ζηφρν έρνπλ λα θαηαζηήζνπλ ην άηνκν ηθαλφ λα

αλεμαξηεηνπνηεζεί απφ νηηδήπνηε δελ είλαη απαξαίηεην θαη νπζηψδεο, ρσξίο απηφ λα

απαηηεί δηαδνρηθά ζηάδηα ζηε ζηέξεζε. ε ζπλάξηεζε κε ηηο πξαθηηθέο δνθηκαζίεο,

ζεκαληηθή ζέζε θαηέρεη ε ππνβνιή ησλ αηφκσλ ζηνλ «έιεγρν ζπλείδεζεο» πνπ

ζηνρεχεη φρη ζε έλα αίζζεκα ζπλεηδεζηαθήο ηχςεο, αιιά «γηα λα εληζρχζεη ─κε βάζε

ηε δηαπίζησζε κηαο απνηπρίαο, πνπ αλαζχξεηαη ζηε κλήκε θαη αλαιχεηαη κε ην

ινγηθφ─ ηνλ νξζνινγηθφ εμνπιηζκφ πνπ εμαζθαιίδεη κηα ζπλεηή δηαγσγή». (Foucault,

1993: 73) Δπηπξφζζεηα, γίλεηαη αλαγθαία κηα δηαλνεηηθή εξγαζία πάλσ ζηελ ίδηα ηελ

λφεζε ε νπνία «νθείιεη λα έρεη ηε κνξθή ελφο δηαξθνχο θηιηξαξίζκαηνο ησλ

παξαζηάζεσλ: λα ηηο εμεηάδεη, λα ηηο ειέγρεη θαη λα ηηο μεδηαιέγεη» (Foucault, 1993:

42

73), δίλνληαο ζην ππνθείκελν ηελ επθαηξία λα πηνζεηήζεη κηα ζηαζεξή ζηάζε

απέλαληη ζηνλ εαπηφ ηνπ.

«Ο έιεγρνο είλαη δνθηκαζία δχλακεο θαη εγγχεζε ειεπζεξίαο: έλαο ηξφπνο λα

βεβαησλφκαζηε δηαξθψο φηη δε ζα ζπλδεζνχκε κε θάηη πνπ δελ ππφθεηηαη ζηελ

εμνπζία καο […] Απηφ ζεκαίλεη λα ζηαζκίδνπκε ηε ζρέζε αλάκεζα ζηνλ εαπηφ

καο θαη ζ’ απηφ πνπ παξαζηάλεηαη, ψζηε λα δερφκαζηε ζην πιαίζην ηεο ζρέζεο

κε ηνλ εαπηφ κφλνλ εθείλν πνπ κπνξεί λα εμαξηάηαη απφ ηελ ειεχζεξε θαη

ζψθξνλα επηινγή ηνπ ππνθεηκέλνπ». (Foucault, 1993: 75)

Κνηλφο ζηφρνο απηψλ ησλ πξαθηηθψλ αζθήζεσλ ηνπ εαπηνχ είλαη ε

«επηζηξνθή εηο εαπηφλ», ε κεηαβνιή κηαο δξαζηεξηφηεηαο πξνθεηκέλνπ λα μαλαβξεί

ην ππνθείκελν ηνλ εαπηφ ηνπ, μεθεχγνληαο απφ θάζε εμάξηεζε θαη ππνηαγή. Απηφ

δελ ζεκαίλεη πσο ην ππνθείκελν νθείιεη λα αζρνιείηαη απνθιεηζηηθά θαη

νινθιεξσηηθά κε ηνλ εαπηφ ηνπ αιιά λα ηνλ αλαδεηήζεη κέζα ηνπ, ζηε ζρέζε ηνπ

εαπηνχ πξνο εαπηφλ.

ηφρνο ησλ πξαθηηθψλ αζθήζεσλ είλαη ε δεκηνπξγία απηήο αθξηβψο ηεο

ζρέζεο πξνο εαπηφλ, ε νπνία εμαξηάηαη απφ κηα εζηθή ζεψξεζε ηεο εμνπζίαο. Ο

Φνπθψ ππνζηεξίδεη ηε ζρέζε απηή ππφ ηελ έλλνηα ηνπ λνκηθνχ πξνζψπνπ ηεο

θπξηφηεηαο φηη ην ππνθείκελν αλήθεη ζηνλ εαπηφ ηνπ θαη ηνπ αζθεί κηα εμνπζία πνπ

ηίπνηε δελ ηελ πεξηνξίδεη νχηε απεηιεί. Με απηφλ ηνλ ηξφπν δίλεηαη κηα άιιε

δηάζηαζε θαη ζρέζε ζην ππνθείκελν κε ηνλ εαπηφ ηνπ, πνπ ηνπ επηηξέπεη λα ραίξεηαη

κε ηνλ ίδην ηξφπν πνπ ζα ραηξφηαλ κε θάηη πνπ έρεη ζηελ θπξηφηεηά ηνπ θαη κπξνο

ζηα κάηηα ηνπ. «Δθείλνο πνπ ηειηθά θαηφξζσζε λα έρεη πξφζβαζε ζηνλ εαπηφ ηνπ

είλαη, γηα ηνλ εαπηφ ηνπ, έλα αληηθείκελν απφιαπζεο. ρη κφλν ηθαλνπνηνχκαζηε κ’

απηφ πνπ είκαζηε θαη δερφκαζηε λα πεξηνξηζηνχκε ζ’ απηφ, αιιά θαη «καο αξέζεη» ν

εαπηφο καο». (Foucault, 1993: 77) Δίλαη κηα θαηάζηαζε πνπ δελ ζπλδέεηαη απφ θακία

δηαηαξαρή ηνπ ζψκαηνο ή ηεο ςπρήο, παξά κφλν γελληέηαη απφ εκάο θαη ζε εκάο ηνπο

ίδηνπο.

Ζ κέξηκλα εαπηνχ δηαθνξνπνηείηαη απφ ηελ εδνλή (voluptas) ηεο νπνίαο ε

πξνέιεπζε ηνπνζεηείηαη έμσ απφ ην ππνθείκελν θαη κέζα ζε αληηθείκελα ησλ νπνίσλ

ε παξνπζία δελ είλαη εμαζθαιηζκέλε, γεγνλφο πνπ ηελ θαζηζηά εθήκεξε απφιαπζε

ππνλνκεπφκελε απφ ηνλ θφβν ηεο ζηέξεζεο. ηνλ αληίπνδα απηψλ ησλ αβέβαησλ θαη

πξφζθαηξσλ απνιαχζεσλ ηίζεηαη κηα κνξθή απφιαπζεο ε νπνία αληιείηαη απφ ηνλ

εαπηφ καο θαη δηαξθεί γηα πάληα.

43

ηαλ ν Φνπθψ αλαθέξεηαη εηδηθφηεξα, ζηελ έλλνηα ηεο θαιιηέξγεηαο ηνπ

εαπηνύ, επηζεκαίλεη ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ην άηνκν νθείιεη λα ζπγθξνηεζεί σο

εζηθφ ππνθείκελν αλαδεηψληαο ηε δχλακε κε ηελ νπνία ζα επηηχρεη θπξηαξρία θαη

έιεγρν ρσξίο απηφ λα εξκελεχεηαη σο κηα ζεηξά απαγνξεχζεσλ. «Ζ αλάπηπμε ηεο

επηκέιεηαο εαπηνχ έθεξε ην απνηέιεζκά ηεο φρη κε ηελ ελίζρπζε εθείλνπ πνπ κπνξεί

λα ζέζεη θξαγκφ ζηελ επηζπκία, αιιά κε νξηζκέλεο κεηαβνιέο πνπ άπηνληαη ησλ

ζπζηαηηθψλ ζηνηρείσλ ηεο εζηθήο ππνθεηκεληθφηεηαο» (Foucault, 1993: 78), ρσξίο

απηφ λα ζεκαίλεη ξήμε κε ηελ παξαδνζηαθή εζηθή ηεο απηνθπξηαξρίαο. Ο Φνπθψ

εμεγεί φηη ην πεξηερφκελν ηνπ έξγνπ ην νπνίν ην ππνθείκελν πξέπεη λα επηηειέζεη

πάλσ ζηνλ εαπηφ ηνπ πθίζηαηαη κε ηε ζεηξά ηνπ κηα ηξνπνπνίεζε, ηνλίδνληαο ηε

ζεκαζία ηεο απηνγλσζίαο ε νπνία ζέηεη ην δήηεκα ηεο αιήζεηαο, «ηεο αιήζεηαο

απηνχ πνπ είκαζηε, απηνχ πνπ πξάηηνπκε θη απηνχ πνπ είκαζηε ηθαλνί λα πξάμνπκε,

ζην θέληξν ηεο δηάπιαζεο ηνπ εζηθνχ ππνθεηκέλνπ». (Foucault, 1993: 79) Ζ

θπξηαξρία ηνπ αηφκνπ πάλσ ζηνλ εαπηφ ηνπ θαηαιήγεη λα είλαη ν ζηφρνο ηεο

δηεξγαζίαο ηεο επηκέιεηαο εαπηνύ πνπ παίξλεη ηε κνξθή κηαο απφιαπζεο θαη φρη

απιψο κηαο θπξηάξρεζεο.20

πλνιηθά, κέζα απφ ηελ αμηνπνίεζε ησλ πξαθηηθψλ ηνπ εαπηνχ, έλα

ππνθείκελν έρεη ηε δπλαηφηεηα λα πξνρσξήζεη ζηελ πην ελεξγή θαη νπζηαζηηθή

ζπγθξφηεζε ηνπ εαπηνχ ηνπ θαη λα απμήζεη ηα φξηα ηεο πξαγκαηηθήο ειεπζεξίαο πνπ

θαηέρεη θαη λα ειέγμεη ηηο ζρέζεηο εμνπζίαο θαη θπξηαξρίαο. Τπφ απηή ηελ έλλνηα,

σζηφζν, ν Φνπθψ δελ πξνρσξά ζηελ αλάδεημε ηεο ηδέαο ηνπ «απηφλνκνπ»

ππνθεηκέλνπ σο αλεμάξηεηεο κνξθήο, απνζπλδεδεκέλεο απφ ηηο ζρέζεηο εμνπζίαο θαη

ηηο ζπκβάζεηο ηεο θνηλσλίαο. Οη πξαθηηθέο ηνπ εαπηνχ απνηεινχλ πξφηππα ηα νπνία

είλαη παξφληα ζηελ θνπιηνχξα ηνπ αηφκνπ, ηελ θνηλσλία θαη ηηο θνηλσληθέο νκάδεο,

ησλ νπνίσλ είλαη κέινο. Δμάιινπ, δελ είλαη δπλαηή ε πιήξεο απηνλνκία ηνπ αηφκνπ,

νχηε θαη ε δεκηνπξγία κηαο θνηλσλίαο, ε νπνία δελ ζα δηέπεηαη απφ ζρέζεηο εμνπζίαο.

(Foucault, 2000: 298)

20

ε ζπλέληεπμε πνπ έρεη παξαρσξήζεη ν Φνπθψ αλαθέξεη ραξαθηεξηζηηθά «απφ ηελ ηδέα φηη ν εαπηφο

δε καο δίλεηαη, λνκίδσ φηη πξέπεη λα βγεη έλα κφλν πξαθηηθφ ζπκπέξαζκα: πξέπεη λα δεκηνπξγήζνπκε

ηνλ εαπηφ καο φπσο έλα έξγν ηέρλεο», βι. Foucault, 1987, ζ. 98.

44

ΚΔΦΑΛΑΙΟ ΣΡΙΣΟ: ΔΚΠΑΙΓΔΤΗ ΚΑΙ ΠΔΙΘΑΡΥΙΑ

3.1 σολική πειθαπσία και αςηονομία

Σα φζα αλαιχζεθαλ ζηα δχν θεθάιαηα πνπ πξνεγήζεθαλ κπνξνχλ λα ζπλδεζνχλ,

θαηά ηέηνην ηξφπν ψζηε λα δηαθαλεί ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν ν Φνπθψ πξνζεγγίδεη ην

ρψξν ηεο εθπαίδεπζεο. Τπάξρνπλ ηξφπνη ψζηε ην ζρνιείν λα ιεηηνπξγεί

απνηειεζκαηηθά θαη λα νδεγεί ζηε δηακφξθσζε ησλ κειινληηθψλ πνιηηψλ πνπ ζα

είλαη ρξήζηκνη γηα ην θνηλσληθφ ζχλνιν θαη ζα έρνπλ ηε δπλαηφηεηα λα ζπκκεηέρνπλ

ελεξγά ζηα πνιηηηθά πξάγκαηα;

Ζ αλαζπγθξφηεζε ηνπ εξεπλεηηθνχ αληηθεηκέλνπ ηεο εθπαίδεπζεο κπνξεί λα

γίλεη κε δχν ηξφπνπο. Αξρηθά κέζσ ηνπ πξνζδηνξηζκνχ ηεο ζέζεο ηεο εθπαίδεπζεο

εληφο κηαο ζπγθεθξηκέλεο θνηλσληθήο δνκήο ζηελ νπνία εληάζζεηαη, θαζψο θαη ε

αλάιπζε ησλ δηαζπλδέζεσλ αλάκεζα ζε απηή θαη ζηα ινηπά ζηνηρεία ηεο θνηλσληθήο

δνκήο θαη έπεηηα κέζσ ηεο θαηαλφεζεο ηνπ ξφινπ ηεο εθπαίδεπζεο ζηελ

αλαπαξαγσγή θαη ηελ εμέιημε ηεο ζπγθεθξηκέλεο θνηλσλίαο, ζηελ νπνία εληάζζεηαη,

θαζψο θαη ε αλάιπζε ησλ ηζηνξηθψλ φξσλ πνπ ζρεηίδνληαη κε ηε ιεηηνπξγία απηή.

(Αλζνγαιίδνπ, 1987: 14)

χκθσλα κε ην Φνπθψ, ην ζρνιείν απνηέιεζε θαηά ηνλ δέθαην φγδνν αηψλα

ην πεδίν αλάπηπμεο ζπγθεθξηκέλσλ ηερληθψλ «πεηζάξρεζεο ηνπ πιεζπζκνχ». Οη

δηάθνξεο δηαδηθαζίεο εγγξαθήο θαη θαηαγξαθήο θαζψο θαη ν ζρεκαηηζκφο ησλ

κεραληζκψλ πεηζαξρηθήο εμνπζίαο πνπ αζθείηαη ζε κηα νκάδα αηφκσλ ζέηνπλ,

ζχκθσλα κε ηνλ Φνπθψ, ηα ζεκέιηα ηεο γέλεζεο ησλ επηζηεκψλ ηνπ αλζξψπνπ. «Έλα

ελδνγελέο ραξαθηεξηζηηθφ ηεο αλάπηπμεο κηαο νκαινπνηεηηθήο εμνπζίαο ήηαλ

θάπνηεο ζπγθεθξηκέλεο ζρέζεηο γλψζεο, ηδηαίηεξα ε θξίζε θαη ε εμέηαζε, νη νπνίεο

επέθεξαλ κηα αληηθεηκελνπνίεζε ηεο αλζξψπηλεο ζπκπεξηθνξάο, θαη επηπιένλ,

απνηέιεζαλ κηα απαξαίηεηε πξνυπφζεζε γηα ηελ εκθάληζε ησλ αλζξσπηζηηθψλ

επηζηεκψλ».21

(Smart, 1999: 193) Ζ εμέηαζε κεηαηξέπεη θάζε άηνκν ζε

21

Ο Φνπθψ αλαθέξεη «…ρξεηαδφηαλ κηαλ ηερληθή γηα λα δηαζηαπξψζεη ηελ θαζππφηαμε κε ηελ

αληηθεηκελνπνίεζε. Ζ ηερληθή απηή πεξηιάκβαλε θαηλνχξγηεο δηεξγαζίεο εμαηνκίθεπζεο. Σν φιν

δίθηπν ηνπ ζπζηήκαηνο ηεο θπιάθηζεο απνηειεί έλα απφ ηα πιαίζηα απηήο ηεο εμνπζίαο-γλψζεο πνπ

θαηέζηεζε ηζηνξηθά δπλαηή ηε δεκηνπξγία ησλ επηζηεκψλ ηνπ αλζξψπνπ. Ο πξνζηηφο ζηε γλψζε

άλζξσπνο (ςπρή, αηνκηθφηεηα, ζπλείδεζε, ζπκπεξηθνξά, δελ έρεη εδψ θακία ζεκαζία) είλαη ην

απνηέιεζκα-αληηθείκελν απηήο ηεο αλαιπηηθήο πεξίδσζεο, απηήο ηεο θπξηαξρίαο-παξαηήξεζεο», βι.

Foucault, 1989, ζ. 405-406.

45

«πεξίπησζε»22

ελψ παξάιιεια απνηειεί ην βαζηθφ ζηνηρείν ησλ δηεξγαζηψλ πνπ

«ζπγθξνηνχλ ην άηνκν σο απνηέιεζκα θαη αληηθείκελν εμνπζίαο, σο απνηέιεζκα θαη

αληηθείκελν γλψζεο».23

Σα εθπαηδεπηηθά ηδξχκαηα κεηαηξέπνληαη ζε εμεηαζηηθά

ηδξχκαηα θαη ε αηνκηθφηεηα πνπ νξίδεηαη ζε θάζε καζεηή είλαη απνηέιεζκα ζπλερψλ

δνθηκαζηψλ θαη εμεηάζεσλ. Με απηφλ ηνλ ηξφπν ε εμαγσγή γλψζεσλ επηηπγράλεηαη

απφ ηνπο ίδηνπο ηνπο καζεηέο.

ε απηφ ην ζεκείν εληνπίδεηαη ε δηακφξθσζε θαη ε αλάπηπμε ησλ Δπηζηεκψλ

ηεο Αγσγήο. Ο Φνπθψ ζεκεηψλεη πσο «ην ζρνιείν γίλεηαη ρψξνο εθπφλεζεο ηεο

παηδαγσγηθήο», θαη πσο ε δηαδηθαζία ηεο εμέηαζεο δελ πεξηνξίδεηαη ζηελ επηθχξσζε

κηαο καζεηείαο. ηελ πξαγκαηηθφηεηα, ην ζρνιείν απνηειεί έλα πνιχπιεπξν εξγαιείν

ηνπ κεραληζκνχ ηεο πεηζαξρηθήο εμνπζίαο, θαζψο εθεί πξαγκαηνπνηείηαη κηα

πξαγκαηηθή θαη ζηαζεξή αληαιιαγή γλψζεσλ πνπ επηηξέπεη ζηνλ δάζθαιν λα

κεηαβηβάζεη ηηο γλψζεηο ηνπ ζηνλ καζεηή θαη παξάιιεια λα απνζπά απφ ηνλ καζεηή

κηα γλψζε πνπ πξννξίδεηαη απνθιεηζηηθά γηα ηνλ δάζθαιν. Ο καζεηήο, δηακέζνπ ηεο

εμέηαζεο, ειέγρεηαη γηα ην επίπεδν ησλ γλψζεψλ ηνπ ελψ ηαπηφρξνλα κεηαηξέπεηαη

ζε αηνκηθφ ππνθείκελν. Ζ εμέηαζε πεξηιακβάλεη έλαλ νιφθιεξν κεραληζκφ πνπ

ιεηηνπξγεί σο ζπλδεηηθφο θξίθνο αλάκεζα ζε κηα νξηζκέλε κνξθή άζθεζεο ηεο

εμνπζίαο θαη ζε έλαλ νξηζκέλν ηχπν δηακφξθσζεο γλψζεσλ. Απνηειεί κηα ηερληθή κε

ηελ νπνία ε εμνπζία ζέηεη ηα άηνκα ζε έλαλ κεραληζκφ αληηθεηκελνπνίεζεο θαη

αζθείηαη πάλσ ζε απηά απηφκαηα θαη αζφξπβα, ρσξίο λα παξεκβαίλεη.

πκπεξαζκαηηθά, ε πεηζαξρηθή εμνπζία αζθείηαη γηλφκελε αφξαηε, ρσξίο λα γίλεηαη

δηαθξηηή ε δχλακή ηεο. Ζ πεηζαξρία δελ κπνξεί λα ηαπηίδεηαη «νχηε κε έλα ζεζκφ

νχηε κε έλα κεραληζκφ. Δίλαη έλαο ηχπνο εμνπζίαο, έλα ηξφπνο άζθεζή ηεο, θαη

πεξηιακβάλεη έλα ζχλνιν νξγάλσλ, ηερληθψλ κεζφδσλ, δηαδηθαζηψλ, επηπέδσλ

εθαξκνγήο, ζηφρσλ. Δίλαη κηα «θπζηθή» ή κηα «αλαηνκία» ηεο εμνπζίαο, κηα

ηερλνινγία». (Foucault, 1989: 283)

Οη πεηζαξρηθέο παηδαγσγηθέο ζεκαηνδνηνχλ λέεο ζρέζεηο εμνπζίαο θαζψο ε

πεηζαξρηθή εμνπζία ζπκβάιιεη ζεσξεηηθά ζηελ θαηάξγεζε ησλ πνηλψλ θαη ησλ

ζσκαηηθψλ ηηκσξηψλ θαη ζηελ αληηθαηάζηαζή ηνπο κε ηελ επαλάιεςε ησλ

δξαζηεξηνηήησλ θαη ησλ αζθήζεσλ. O Φνπθψ επηζεκαίλεη πσο ε αλαδηνξγάλσζε ηνπ

ρψξνπ θαη ηνπ ρξφλνπ πνπ πξνήιζε απφ ηελ άζθεζε ηεο πεηζαξρηθήο εμνπζίαο

ζπκβάιιεη ζηαζεξά ζηελ εδξαίσζε ηεο άπνςεο φηη ε επηηήξεζε είλαη απνδνηηθφηεξε

22

Ο φξνο φπσο ρξεζηκνπνηείηαη απφ ηνλ Φνπθψ ζην Foucault, Michel, (1989), φ.π., ζ. 252. 23

.π. ζ. 254.

46

απφ ηελ ηηκσξία. Δπνκέλσο νη πεηζαξρηθέο παηδαγσγηθέο δελ κπνξνχλ λα αλαιπζνχλ

κε βάζε ηελ έλλνηα ηεο θαηαζηνιήο. Αληίζεηα παξαηεξείηαη κηα αιιαγή ζηελ

θνηλσληθή αληίιεςε ηνπ ρξφλνπ θαη ηνπ ρψξνπ πνπ γίλεηαη δηαθξηηή ηφζν ζηελ

νξγάλσζε ηνπ παηδαγσγηθνχ ρψξνπ θαη ρξφλνπ φζν θαη ζηελ εζσηεξίθεπζή ηνπο απφ

ηνπο καζεηέο. (Varela, 1994: 91) Ο πεηζαξρηθφο ρξφλνο επηβάιιεηαη ζηαδηαθά ζηελ

παηδαγσγηθή θαη δηαθξίλεηαη ε ζρνιηθή θαηάξηηζε απφ ηνλ ρξφλν ησλ ελειίθσλ θαη

ηνλ ρξφλν ησλ βηνπνξηζηηθψλ έξγσλ. Δπηπιένλ, ε ειηθία εδξαηψλεηαη σο βαζηθφ

θξηηήξην θαηαλνκήο ησλ καζεηψλ κε ζπλέπεηα ηελ νξγάλσζε μερσξηζηψλ επηπέδσλ,

κε θιηκαθσηέο δνθηκαζίεο, πνπ έρνπλ ζπλάθεηα κε ηα καζεζηαθά ζηάδηα θαη

ζπκπεξηιακβάλνπλ αζθήζεηο αλάινγεο δπζθνιίαο. Γηακνξθψλεηαη, επνκέλσο, κηα

λέα κνξθή αληίιεςεο ηνπ ρψξνπ θαη ηνπ ρξφλνπ πνπ επηηξέπεη ηνλ ελδειερή έιεγρν

ηεο καζεζηαθήο δηαδηθαζίαο αιιά θαη ησλ καζεηψλ αηνκηθά θαη ζπλνιηθά. Αθφκε

θαη ε ζρνιηθή ηάμε κεηαηξέπεηαη ζε έλα εξγαζηήξην παξαθνινχζεζεο θαη ειέγρνπ,

φπνπ ε επηηήξεζε βαζηιεχεη θαη ην ππνηηζέκελν ειεχζεξν παηδί είλαη ζηελ

πξαγκαηηθφηεηα ην πιένλ ηαμηλνκεκέλν, θαηαρσξηζκέλν θαη ειεγρφκελν παηδί, ην

νπνίν απαιιαγκέλν απφ ηνλ θαηαλαγθαζκφ, νπζηαζηηθά θαλνληθνπνηείηαη. Ο

δάζθαινο έρεη ηε δπλαηφηεηα άκεζεο παξέκβαζεο, είηε γηα λα επηβξαβεχζεη ή λα

ηηκσξήζεη είηε γηα λα δηνξζψζεη θαη λα θαλνληθνπνηήζεη, λα επαλαθέξεη ηα

ππνθείκελα-καζεηέο ζηελ «νκαιφηεηα» θαη ηε «θπζηνινγηθφηεηα» πξνθεηκέλνπ λα

αλαρζνχλ παξαγσγηθά.

Αλ ινηπφλ δερζνχκε πσο ην πεδίν παξαγσγήο ηεο γλψζεο δηέπεηαη απφ

θαλφλεο πνπ αλαπηχζζνπλ ζρέζεηο εμνπζίαο-γλψζεο, ηφηε θαη ε ζρνιηθή γλψζε πνπ

δηαξζξψλεηαη ζηα Αλαιπηηθά Πξνγξάκκαηα θαη πεξηθιείεηαη ζηα δηδαθηηθά

εγρεηξίδηα δηαηεξεί απηήλ ηελ θαλνληθνπνίεζε θαη ηε κνξθή ππνθεηκεληθφηεηαο. Ζ

ζρνιηθή πεηζαξρία ζέηεη κε κηα ζεηξά απφ ηερληθέο θαη κεζφδνπο πνπ ηεξαξρνχλ

αμηνινγνχλ θαη θαλνληθνπνηνχλ ηηο ζρέζεηο θαη ηηο ζπκπεξηθνξέο ζηα πιαίζηα ηνπ

ζρνιηθνχ ζεζκνχ, δεκηνπξγψληαο ζρέζεηο κηθξνεμνπζίαο κέζα ζηε ζρνιηθή ηάμε πνπ

δηαζθαιίδνπλ ηελ ππνηαγή ησλ αηφκσλ, θάηη πνπ ν ίδηνο ν Φνπθψ νλνκάδεη

δηαθπβέξλεζε κέζσ ηεο εμαηνκίθεπζεο.

πλάγεηαη απφ ηα παξαπάλσ φηη πξαγκαηνπνηείηαη κηα κεηάβαζε απφ ηελ

αξλεηηθή πεηζαξρία, φπσο έρεη παξνπζηαζηεί απφ ηνλ Πιάησλα σο ηνλ Καλη, σο

πξνυπφζεζε ηεο γλψζεο θαη ηεο θνηλσλίαο, ζηε ζεηηθή πεηζαξρία, θαηά Φνπθψ, σο

κέζν κάζεζεο θαη θνηλσληθνπνίεζεο. Πξφθεηηαη γηα έλα πέξαζκα, κηα αλαζηξνθή

ηνπ «έμσ» ζε «κέζα», ζηελ «εζσηεξίθεπζε» ηεο πεηζαξρίαο θαη ηνπ ειέγρνπ. Ζ

47

πεηζαξρία παξνπζηάδεηαη σο ζηφρνο πνπ ζα δηαηεξήζεη ηελ ηάμε θαη ηελ

θαλνληθφηεηα. Ο άλζξσπνο θαιείηαη λα ηηζαζεχζεη ηηο θαηαζθεπέο ηνπ. (Κνπδέιεο,

1994: 278) Σφηε, ε πεηζαξρία δελ πξέπεη λα νξίδεηαη κε αξλεηηθή ζεκαζία, σο κέζν

επηβνιήο ή άζθεζεο βίαο, αιιά θπξίσο σο κηα πξνζπάζεηα αχμεζεο ησλ δπλαηνηήησλ

ησλ αηφκσλ θαη ηαπηφρξνλα ηνπ ειέγρνπ ηνπο πξνο έλα ζπγθεθξηκέλν ζθνπφ.

(Καιεκεξίδεο, 1998) χκθσλα κε ηνλ Φνπθψ, είλαη «θαηξφο πηα λα πάςνπκε λα

πεξηγξάθνπκε πάληα ηα απνηειέζκαηα ηεο εμνπζίαο κε αξλεηηθνχο φξνπο: ε εμνπζία

«απνθιείεη», «θαηαζηέιιεη», «απσζεί», «ινγνθξίλεη», «βαζίδεηαη ζε αθαηξέζεηο»,

«ζπγθαιχπηεη», «απνθξχπηεη». ηελ πξαγκαηηθφηεηα, ε εμνπζία παξάγεη: παξάγεη

θάηη ην πξαγκαηηθφ. Παξάγεη ηνκείο αληηθεηκέλσλ θαη ηειεηνπξγίεο αιήζεηαο».

(Foucault, 1989: 256)

Δπνκέλσο, θαηά ηνλ Φνπθψ (1991: 89 – 90), ην ζρνιείν απνηειεί έλα ζχλνιν

απφ δίθηπα επηθνηλσλίαο θαη απφ ζρέζεηο εμνπζίαο, νη νπνίεο είλαη απαξαίηεηεο γηα ηε

δηαζθάιηζε ηεο νκαιήο ηνπ ιεηηνπξγίαο. Αθφκε θαη ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν ην

ζρνιείν είλαη δηακνξθσκέλν απνηειεί ηδηαίηεξα ζεκαληηθφ παξάγνληα πνπ νδεγεί

ζηε δηακφξθσζε ηεο ζπλνιηθήο ηνπ ιεηηνπξγίαο. Οη δξαζηεξηφηεηεο πνπ ιακβάλνπλ

ρψξα κέζα ζε απηφ έρνπλ σο ζηφρν, εθηφο απφ ηελ απφθηεζε γλψζεσλ, θαη ηελ

αλάπηπμε, ζπκπεξηθνξψλ θαη επηθνηλσληαθψλ δεμηνηήησλ. Σν ζχλνιν απηψλ ησλ

ζηφρσλ δελ κπνξνχλ λα επηηεπρζνχλ εθηφο ελφο πιαηζίνπ απφ ζρέζεηο εμνπζίαο.

ε θάζε ζρνιείν είλαη νξαηή ε ηεξαξρία, ε νπνία έρεη εμαηξεηηθά ζεκαληηθφ

ξφιν ζηε δηακφξθσζε ηεο ιεηηνπξγίαο ηνπ. Μάιηζηα, ε ηεξαξρία, καδί κε φια ηα

ππφινηπα ζπζηαηηθά, νδεγνχλ ζπγθξφηεζε ηεο πεηζαξρίαο, φπσο ηελ αληηιακβάλεηαη

ν Φνπθψ (1991: 90). Χζηφζν, είλαη ζεκαληηθφ λα επηζεκαλζεί φηη, ζχκθσλα κε ηνλ

ζηνραζηή, είλαη απαξαίηεην ε εμνπζία λα αζθείηαη απνθιεηζηηθά θαη κφλν ζε άηνκα

πνπ είλαη ειεχζεξα. Πξφθεηηαη, ινηπφλ, γηα ππνθείκελα πνπ έρνπλ ηε δπλαηφηεηα λα

επηιέμνπλ κεηαμχ δηαθνξεηηθψλ επηινγψλ θαη θαηαζηάζεσλ. (Foucault, 1991: 93) Γηα

ην ιφγν απηφ, ε πξνζσπηθή απηνλνκία ζε θάζε βαζκίδα ηεο εθπαίδεπζεο ζεσξείηαη

φηη είλαη εμαηξεηηθά ζεκαληηθή.

Μέζσ ηεο πεηζαξρίαο, ζε θάζε ζρνιείν επηηπγράλεηαη ε θαλνληθνπνίεζε ησλ

ζρέζεσλ κεηαμχ ησλ εκπιεθνκέλσλ ζηελ εθπαηδεπηηθή δηαδηθαζία. πσο έρεη ήδε

αλαθεξζεί ζην πξνεγνχκελν θεθάιαην ηεο εξγαζίαο, ζην επίπεδν ηεο ζρνιηθήο ηάμεο

αλαπηχζζνληαη ζπζηήκαηα κηθξνεμνπζίαο κε ζηφρν λα δηαζθαιηζηεί ε πεηζαξρία θαη

ε ππνηαγή ησλ καζεηψλ ζηε δηαδηθαζία. ηελ πνξεία ησλ ρξφλσλ, ν ρψξνο ηεο

εθπαίδεπζεο έρεη θαη απηφο ππνζηεί πιήζνο κεηαζρεκαηηζκψλ, νη νπνίνη ηνλ έρνπλ

48

νδεγήζεη ζε κηα δηαθνξεηηθή ζπγθξφηεζε απφ απηή πνπ ηνλ ραξαθηήξηδε ζην

παξειζφλ. Ο απηνθαζνξηζκφο, ζηα πιαίζηα ησλ ζρνιείσλ ζηηο δπηηθέο θνηλσλίεο,

ζεσξείηαη πιένλ φηη είλαη κάιινλ απηνλφεηνο. Καηά ηνλ ηξφπν απηφ, ε πξνζσπηθή

απηνλνκία απνηειεί, κεηαμχ άιισλ, ζηφρν ηεο ζχγρξνλεο εθπαίδεπζεο. (Marshall,

1996: 83) Παξά ην γεγνλφο φηη ε απηνλνκία ζην ζρνιηθφ πεξηβάιινλ ζεσξείηαη

απηνλφεηε ζηνλ δπηηθφ θφζκν, δελ ζπλέβαηλε πάληνηε απηφ, νχηε θαη έρεη επηηεπρζεί

ζηνλ απφιπην βαζκφ.

ε απηφ ην ζεκείν, πξνθεηκέλνπ λα επηζεκαλζεί ε επίδξαζε ηεο απηνλνκίαο

ζηε ζρνιηθή ηάμε, είλαη ζεκαληηθφ λα πξνζδηνξηζηεί ε ζπγθεθξηκέλε έλλνηα θαη ηα

επηκέξνπο ραξαθηεξηζηηθά ηεο. Ζ ηδέα ηεο απηνλνκίαο, ινηπφλ πνιχ πεξηζζφηεξν έρεη

ρξεζηκνπνηεζεί ζηνλ πνιηηηθφ ιφγν, παξά ζην πεδίν ηεο εθπαίδεπζεο ή ηεο εζηθήο.

Χο ιέμε ε απηνλνκία είλαη ζχλζεηε θαη πξνέξρεηαη απφ ην «απηφο», δειαδή ηελ

έλλνηα ηνπ εαπηνχ, θαη «λφκνο». Ο λφκνο είλαη απηφο πνπ θαζνξίδεη ηε ζπκπεξηθνξά

θαη ηηο πξάμεηο ηνπ αηφκνπ, ηνπ εαπηνχ. Χο έλλνηα ρξεζηκνπνηείηαη επξέσο, ζε πνιιά

θαη δηαθνξεηηθά πεδία ζθέςεο θαη έθθξαζεο, ζπκπεξηιακβαλνκέλνπ θαη ηνπ πεδίνπ

ηεο εθπαίδεπζεο. (Dearden, 1972)

Ζ απηνλνκία ζπρλά ζπγρέεηαη κε ηελ αλεμαξηεζία. (Lankshear, 1982, 96) Ζ

επίδξαζε ηνπ Καλη ζηελ εθπαηδεπηηθή ζθέςε θαη ηδηαίηεξα ζηε θηινζνθία ηεο

εθπαίδεπζεο είρε αληίθηππν, εθηφο ησλ άιισλ, θαη ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν γίλεηαη

αληηιεπηή ε έλλνηα ηεο απηνλνκίαο ζε απηφ ηνλ ηδηαίηεξν ρψξν, ελψ, παξάιιεια

ζεκαληηθή ήηαλ θαη ε επίδξαζε άιισλ θηινζφθσλ. ε κηα πξνζπάζεηα λα

ζπλνςηζηνχλ νη δηάθνξεο έλλνηεο πνπ ε απηνλνκία κπνξεί λα ιάβεη, ν Marshall(1996:

89) θαηέιεμε ζε νθηψ ζεκεία. Αξρηθά, ε απηνλνκία θαη ε εζηθή θαηά ηνλ Καλη είλαη

έλλνηεο πνπ ζπλδένληαη. Δπηπιένλ, ε απηνλνκία απνηειεί αλεμάξηεηε, αιιά ινγηθή

θξίζε πνπ δελ ζπλδέεηαη απαξαηηήησο κε ηελ εζηθή, ελψ παξάιιεια, ε απηνλνκία

απνηειεί βαζηθφ ηκήκα ηεο αλζξψπηλεο θχζεο. Αθφκε επηζεκαίλεηαη φηη ε επίηεπμε

ηεο απηνλνκίαο είλαη ην απνηέιεζκα ή ε απφξξνηα θάπνηαο θνηλσληθήο θαηαζθεπήο.

Παξφιν πνπ ε αλάπηπμε ηεο απηνλνκίαο πξνυπνζέηεη ηελ ειεπζεξία, είλαη

ηαπηφρξνλα ζπκβαηή κε θάπνηνπ βαζκνχ αλειεπζεξία. Δλ θαηαθιείδη επηζεκαίλεηαη

πσο ε απνδνρή ηνπ λφκνπ απφ ηνλ εαπηφ πξέπεη λα είλαη ειεχζεξε θαη ε δξάζε ηνπ

αηφκνπ ζχκθσλα κε ηνπο λφκνπο πξέπεη λα κελ είλαη απζεληηθή θαη ειεχζεξε.

χκθσλα κε ηε ζθέςε ηνπ Φνπθψ, απφ ηελ άιιε πιεπξά, δελ ηζρχνπλ φια ηα

παξαπάλσ. Ο γάιινο ζηνραζηήο ζα ζπκθσλνχζε κε ηελ παξαδνρή φηη έλα απηφλνκν

άηνκν δηακνξθψλεηαη σο απνηέιεζκα θάπνηαο πεηζαξρηθήο εμνπζίαο νπνηαζδήπνηε

49

κνξθήο. Ζ αλάπηπμε ηεο απηνλνκίαο, σζηφζν, δελ πξνυπνζέηεη ηελ χπαξμε ηεο

ειεπζεξίαο, αιιά, αληίζεηα, κπνξεί λα απνξξέεη αθφκε θαη απφ ηελ άξλεζε ηεο

ειεπζεξίαο.24

Έλα άηνκν πνπ είλαη εζηθά απηφλνκν κπνξεί λα δηακνξθσζεί ππφ ηελ

επίδξαζε δηαθνξεηηθψλ παξαγφλησλ. Σν παξάδνμν βέβαηα ζηελ αλάιπζε ηεο

απηνλνκίαο ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα πξνέξρεηαη απφ ηελ απνδνρή ησλ

θηιειεχζεξσλ εθπαηδεπηηθψλ θάπνησλ ζηαδίσλ αλειεπζεξίαο ησλ λέσλ κέρξη λα

ζθεθηνχλ «ινγηθά» θαη λα θάλνπλ «ζσζηέο» επηινγέο. Έσο λα γίλεη απηφ, ε

πξνζσπηθή απηνλνκία ησλ καζεηψλ, πνπ απνηειεί θαη ην ζηφρν ηεο εθπαηδεπηηθήο

δξαζηεξηφηεηαο, αλαζηέιιεηαη. «Ο ίδηνο ν αγψλαο γηα απειεπζέξσζε (νδεγεί)

πάληνηε ζε θάπνηα απνδνρή ηεο θπξηαξρίαο, ηφζν ζην ζπιινγηθφ φζν θαη ζην αηνκηθφ

επίπεδν, θαη ζε φινπο ηνπο ηνκείο ηεο θνηλσληθήο πξαθηηθήο […]». (Γνμηάδεο, 2015:

80-81)

Παξάιιεια κε ηελ έλλνηα ηεο πξνζσπηθήο απηνλνκίαο, εμίζνπ ζεκαληηθή

είλαη θαη ε έλλνηα ηεο ηθαλφηεηαο ηνπ αηφκνπ λα έρεη επίγλσζε ηνπ εαπηνχ ηνπ θαζψο

θαη ησλ δπλαηνηήησλ ηνπ. ηαλ έλα άηνκν γλσξίδεη θαη απνδέρεηαη ηηο επηζπκίεο θαη

ηηο αλάγθεο ηνπ, ηφηε κπνξεί λα θαηεπζχλεη αλάινγα θαη ηηο πξάμεηο ζηηο νπνίεο

πξνβαίλεη. Δίλαη, ινηπφλ, ζεκαληηθφ ην άηνκν λα θαηαβάιιεη ζεκαληηθή πξνζπάζεηα

ψζηε λα γλσξίζεη ηνλ εαπηφ ηνπ θαη ηηο δπλαηφηεηέο ηνπ θαη λα είλαη ζε ζέζε λα

επηδηψθεη ηελ θάιπςε ησλ αλαγθψλ ηνπ.

24

Σν πεξηερφκελν ηεο ειεπζεξίαο απνηειεί θνκβηθφ ζεκείν γηα ηνλ πξνζδηνξηζκφ ηεο έλλνηαο ηεο

θηιειεχζεξεο εθπαίδεπζεο, θαζψο εξκελεχεηαη είηε αξλεηηθά σο απαινηθή ησλ πεξηνξηζκψλ

(ειεπζεξία απφ θάηη) είηε ζεηηθά ζε ζρέζε κε ηηο πξνυπνζέζεηο πνπ πξέπεη λα ππάξρνπλ γηα λα

αζθεζεί, βι. Marshall, (1996), ζ. 55.

50

3.2 Η θέζη ηος μαθηηή ζηο εκπαιδεςηικό ζύζηημα

Ο Φνπθψ κέζα απφ ην έξγν ηνπ εζηίαζε ζεκαληηθά ζην πεδίν ηεο εθπαίδεπζεο θαη

εηδηθφηεξα ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν απηή ζα κπνξνχζε πην απνηειεζκαηηθά λα

νδεγεζεί ζηελ πξαγκαηνπνίεζε ησλ ζηφρσλ ηεο θαη ηε δηακφξθσζε ησλ

κειινληηθψλ πνιηηψλ. Ηδηαίηεξν ιφγν έθαλε γηα ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν αζθείηαη ε

εμνπζία κέζα απφ ην ρψξν ηεο εθπαίδεπζεο ζηε ζχγρξνλή ηνπ επνρή. (Foucault,

1989: 39 - 44· 1982: 78 – 79)25

Δμάιινπ, αληηιακβαλφηαλ ηε ιεηηνπξγία ηνπ ρψξνπ

ηεο εθπαίδεπζεο, θαζψο θαη ηεο νηθνγέλεηαο, ηεο ηερλνινγίαο θαη γεληθψο ησλ

ζεζκψλ ηεο θνηλσλίαο, κεηαμχ άιισλ, σο ζρέζεηο εμνπζίαο, πνπ παξάγνπλ λέεο

κνξθέο θαλνληθνπνίεζεο, γλψζεηο θαη αιήζεηεο, θαζψο θαη ππνθείκελα. (Foucault,

1989: 256)

ηε ζχγρξνλε επνρή, ν ρψξνο ηεο εθπαίδεπζεο εμαθνινπζεί λα

δηακνξθψλεηαη κε βάζε ηηο ηδέεο θαη ηηο πξαθηηθέο πνπ αλαπηχζζνληαη απφ ηε

δηαξθψο εμειηζζφκελε εθπαηδεπηηθή έξεπλα. Οη εθπαηδεπηηθνί ηεο λέαο γεληάο

θαινχληαη λα παξέρνπλ γλψζεο θαη γεληθφηεξα παηδεία ζε έλα ζχλνιν απφ καζεηέο,

νη νπνίνη γελληνχληαη θαη κεγαιψλνπλ ζηα φξηα ηεο ζχγρξνλεο, θαηαλαισηηθήο

θνηλσλίαο θαη νη νπνίνη νηθνδνκνχλ ηελ πξνζσπηθφηεηά ηνπο ζε απηή ηε βάζε. Δίλαη

δηαπηζησκέλν φηη ν ζχγρξνλνο ηξφπνο δσήο, θαη πνιχ πεξηζζφηεξν ε πξνζέγγηζε ζηα

πξάγκαηα θαη ε δηακφξθσζε ησλ επηζπκηψλ, νδεγνχλ πνιχ ζπρλά ζηε δηακφξθσζε

επίπιαζησλ θαηαλαισηηθψλ αλαγθψλ πνπ ελδερνκέλσο απνκαθξχλνληαη απφ ηελ

αμία ηεο παηδείαο θαη ηεο κάζεζεο. Απηή ε εμέιημε έρεη αξλεηηθέο επηπηψζεηο

ζπλνιηθά ζηε κάζεζε, αθνχ ζπλεπάγεηαη ηε κεηαηξνπή ηνπ γλσζηηθνχ θεθαιαίνπ

ησλ καζεηψλ απηψλ ζε θαηαλαισηηθφ. (O’ Farrell, 2005: 181 – 226)

Αλ θαη ζην έξγν ηνπ ν Φνπθψ δελ αζρνιείηαη ζπζηεκαηηθά κε ην ρψξν ηεο

εθπαίδεπζεο θαη ηηο δηάθνξεο παξακέηξνπο ηεο εθπαηδεπηηθήο δηαδηθαζίαο, κπνξεί

θαλείο λα δηαθξίλεη δηάζπαξηεο ηηο απφςεηο θαη ηηο ζέζεηο ηνπ γηα ηε δνκή θαη ηε

ιεηηνπξγία ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ ρψξνπ. ην έξγν ηνπ Δπηηήξεζε θαη Τηκσξία

αλαθέξεηαη ζηα ζρνιεία, ρξεζηκνπνηψληαο ηα, φκσο, σο απεηθνλίζεηο ηεο εμέιημεο

ηεο ζχγρξνλεο εμνπζίαο. Ο ίδηνο δελ αζρνιείηαη κε ηα ζρνιεία θαη ηελ εθπαίδεπζε

25

Δθηφο απφ ην ρψξν ηεο εθπαίδεπζεο, κέζα απφ ην έξγν ηνπ ν Φνπθψ εζηίαζε γεληθφηεξα ζηνλ ηξφπν

επηβνιήο ηεο εμνπζίαο ζε δηάθνξα πεδία, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ ησλ πεδίσλ ηεο ηαηξηθήο θαη ηεο

ςπρνινγίαο, ελψ έκθαζε έδσζε θαη ζηελ αλάπηπμε θαη ηε ιεηηνπξγία ησλ ζχλζεησλ δηθηχσλ πνπ

δηέπνπλ ηα ζπζηήκαηα πεηζαξρίαο θαη ησλ ηερλνινγηψλ πνπ αμηνπνηνχληαη γηα ηνλ έιεγρν. (Foucault,

1989: 39 - 44· 1982: 78 – 79)

51

απεπζείαο. Σν εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα απνηειεί έλα ρψξν φπνπ είλαη εκθαλήο ε

ηεξαξρία, ε νπνία εθδειψλεηαη ζε δηάθνξεο πεξηπηψζεηο φπσο είλαη, γηα παξάδεηγκα,

ε ζρέζε αλάκεζα ζηνλ εθπαηδεπηηθφ θαη ην καζεηή ή ην δήηεκα ηεο ηηκσξίαο ησλ

καζεηψλ πνπ δελ πεηζαξρνχλ ζηα φζα ηνπο δεηνχληαη. Σν ζρνιείν, ινηπφλ, έρεη κηα

ζπγθεθξηκέλε αξρηηεθηνληθή, ε νπνία εμππεξεηεί ηε ιεηηνπξγία θαη ηνπο ζηφρνπο. ε

έλα ηέιεην ζρνιείν ε εμνπζία κπνξεί λα αζθεζεί κε ηελ άζθεζε ηεο επηηήξεζεο.

(Foucault, 1989: 228)

Ο ξφινο ηνπ εθπαηδεπηηθνχ είλαη εμαηξεηηθά ζεκαληηθφο, αθνχ απηφο είλαη ν

άλζξσπνο πνπ αλαιακβάλεη ηελ θαζνδήγεζε ησλ καζεηψλ κε θάζε κέζν, ζεκηηφ ή

ιηγφηεξν ζεκηηφ. χκθσλα κε ηα φζα πξέζβεπαλ θαη νη Έιιελεο θηιφζνθνη, ν

εθπαηδεπηηθφο έρεη θαζνξηζηηθή ζπκβνιή ζηε δηαδηθαζία ηεο αλάδπζεο ηεο

ππνθεηκεληθφηεηαο. Υσξίο ηε δηθή ηνπ παξέκβαζε, νη καζεηέο δελ ζα είραλ ηε

δπλαηφηεηα λα πξνρσξήζνπλ ζηε ζπγθξφηεζε ηνπ εαπηνχ σο αληηθεηκέλνπ

θαιιηέξγεηαο θαη επεμεξγαζίαο. Ο ζαθψο νξηνζεηεκέλνο ξφινο ηνπ εθπαηδεπηηθνχ

δελ ζπλεπάγεηαη, σζηφζν, ηελ χπαξμε κηαο ζαθνχο θαη θαζνξηζκέλεο ζρέζεο

εμνπζίαο κε ηνπο καζεηέο ηνπ. Αληηζέησο, ε ζπγθεθξηκέλε ζρέζε είλαη κνλαδηθή ζε

θάζε πεξίπησζε θαη πνιπδηάζηαηε. (Gros, 2007: 95)

πσο αλαθέξζεθε ζε πξνεγνχκελν θεθάιαην, ν Φνπθψ δελ αληηιακβάλεηαη

ηηο ζρέζεηο εμνπζίαο σο ζρέζε κεηαμχ δχν αληηπάισλ πιεπξψλ. Καηά ηε δηθή ηνπ

ζεψξεζε, πξφθεηηαη γηα κηα ζρέζε πνπ αλαπηχζζεηαη ππφ ηε κνξθή ηεο

δηαθπβέξλεζεο, κέζσ ηεο νπνίαο θαζνξίδεηαη ην ζπγθεθξηκέλν πεδίν δξάζεο θαη ν

ηξφπνο κε ηνλ νπνίν γίλεηαη ε δηαρείξηζε ησλ άιισλ αηφκσλ ή νκάδσλ. Έηζη, ν

εθπαηδεπηηθφο αζθεί εμνπζία πάλσ ζηε δξάζε ησλ ππφινηπσλ αηφκσλ. Χζηφζν, απηφ

δελ ζπλεπάγεηαη θάπνηνπ είδνπο απηαξρηθή ζπκπεξηθνξά θαη θαζνδήγεζε, αιιά,

αληίζεηα, φπσο θαη ζε άιια ζεκεία ηνπ έξγνπ ηνπ Φνπθψ, θεληξηθήο ζεκαζίαο είλαη

ε έλλνηα ηεο ειεπζεξίαο θαη ε αλάγθε απηή λα δηέπεη ηηο πξάμεηο ηνπ θάζε

ππνθεηκέλνπ. Ζ εμνπζία ηνπ εθπαηδεπηηθνχ, ινηπφλ, έρεη σο ζηφρν ζε απηφ ην πιαίζην

λα ειέγμεη ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν δξνπλ νη καζεηέο θαη ηε ζπκπεξηθνξά ηνπο ζηελ

θαζεκεξηλφηεηά ηνπο εληφο ηνπ ρψξνπ ηνπ ζρνιείνπ εθαξκφδνληαο ηηο κεζφδνπο

πεηζαξρίαο πνπ θάζε θνξά ελδείθλπληαη. (Foucault, 1991: 92 – 93) Οη εθπαηδεπηηθνί

βξίζθνληαη ζηε ζέζε λα δηαρεηξίδνληαη κηα εμνπζία έλαληη ησλ καζεηψλ:

απνθαζίδνπλ γηα ην θαλνληθφ ή κε θαλνληθφ ηεο ζπκπεξηθνξάο ηνπο, απαηηνχλ απφ

απηνχο ηελ εθηέιεζε θαζεθφλησλ θαη ππνρξεψζεσλ, απνηηκνχλ ηηο γλψζεηο, ηηο

ηθαλφηεηεο, ηηο ζηάζεηο ηνπο θαη δπλεηηθά κπνξνχλ λα ηνπο απνθιείζνπλ θαη επίζεο

52

ηξνπνπνηνχλ ηε ζπκπεξηθνξά ηνπο κέζα απφ έλα ζχζηεκα πνηλψλ θαη ακνηβψλ,

πεηζάξρεζεο, θαηεγνξηνπνίεζεο θαη ραξαθηεξηζκνχ. (McNicol, 2005: 2-3)

Παξάιιεια, φκσο, νη ίδηνη νη εθπαηδεπηηθνί αηζζάλνληαη δεζκεπκέλνη σο πξνο ην

πεξηερφκελν θαη ηε κνξθή ηεο δηδαζθαιίαο ηνπο, ππνηάζζνληαη ζηνπο θαλφλεο γηα λα

εμαζθαιηζηνχλ επαγγεικαηηθά ή νξηαθά κεηαηξέπνληαη ζε «καχξα πξφβαηα» ηνπ

εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο. (McNicol, 2005: 3-4) Οη εθπαηδεπηηθνί εληνπίδνπλ σο

ζεκαληηθά γηα ηνπο καζεηέο ηνπο ηα εμήο δεηήκαηα: ην ρξφλν θαη ηελ πξνζπάζεηα

πνπ απαηηείηαη γηα λα αληαπνθξηζνχλ ζηηο ζρνιηθέο απαηηήζεηο αληί λα θάλνπλ

πξάγκαηα ελδηαθέξνληα θαη δεκηνπξγηθά γηα ηνπο ίδηνπο, ηελ αίζζεζε φηη είλαη

απνκνλσκέλεο αηνκηθφηεηεο πνπ θαινχληαη λα αληαγσληζηνχλ κεηαμχ ηνπο, ηνλ

πξνβιεκαηηζκφ γηα ηηο ζπλέπεηεο ηεο ηερλνινγίαο θαη ηεο ππεξθαηαλάισζεο ζην

πεξηβάιινλ θαη ηε κνηξνιαηξηθή απνδνρή ηεο θαηάζηαζεο πνπ ζπλνδεχεηαη απφ

παξαίηεζε, ελψ νη ίδηνη ζα επηζπκνχζαλ ηε δεκηνπξγία «ελφο ρψξνπ ζηελ ηάμε […]

ζηνλ νπνίν νη εζηθέο αξρέο θαη νη θαλφλεο λα δηαθνξνπνηνχληαη απφ ηελ ππφινηπε

θνηλσλία». (McNicol, 2005: 5) Δλψ «ε κάζεζε είλαη θάηη εξσηηθφ […] νη δάζθαινη

θαηαθέξλνπλ λα ηελ θάλνπλ δπζάξεζηε, θαηαπηεζηηθή, γθξίδα, αληηεξσηηθή».

(Marshall, 1996: 7)

Αλαπφθεπθηα, νη καζεηέο ζα βξεζνχλ αληηκέησπνη κε έλα ζχζηεκα απφ

πεηζαξρίεο, νη νπνίεο έρνπλ σο ζηφρν ηελ επίηεπμε ησλ ζηφρσλ πνπ ηίζεληαη απφ ηα

εθπαηδεπηηθά ζπζηήκαηα. Οη πεηζαξρίεο απηέο, ζε θάζε πεξίπησζε, πεξηιακβάλνπλ

θαη ην ζηνηρείν ηεο επηθνηλσλίαο. (Foucault, 1991: 90) Απφ ηνλ 17ν αηψλα θη έπεηηα,

είρε πξνηαζεί ε επηινγή νξηζκέλσλ απφ ηνπο θαιχηεξνπο καζεηέο, νη νπνίνη

αλαιάκβαλαλ θνκβηθφ ξφιν ζηελ εθπαηδεπηηθή δηαδηθαζία επνπηεχνληαο ηνπο

ππφινηπνπο καζεηέο θαη δηεπθνιχλνληαο ην έξγν ηνπ εθπαηδεπηηθνχ. Πξφθεηηαη γηα

πξφηαζε πνπ είρε γίλεη απφ ηνλ Batencour, ηεξέα θαη παηδαγσγφ πνπ απνηέιεζε πεγή

έκπλεπζεο γηα πνιινχο κεηαγελέζηεξνπο παηδαγσγνχο. (Magnuson, 1992: 77) Οη

καζεηέο απηνί ηαμηλνκνχληαλ ζε δχν θαηεγνξίεο, αλάινγα κε ηα θαζήθνληα πνπ

θαινχληαλ λα αλαιάβνπλ. Ζ πξψηε θαηεγνξία πεξηειάκβαλε ηνπο καζεηέο πνπ

αλαιάκβαλαλ ηα πιηθά θαζήθνληα. Απηνί θαινχληαλ λα δηαλέκνπλ ραξηί θαη κειάλε

ζηνπο καζεηέο, λα αλαγηγλψζθνπλ θείκελα ζξεζθεπηηθνχ πεξηερνκέλνπ ζηηο

ενξηαζηηθέο εθδειψζεηο, θαζψο θαη λα ζπλδξάκνπλ ζηελ πξνζθνξά ησλ

πιενλαζκάησλ ζηνπο θησρνχο. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, νη καζεηέο πνπ βξίζθνληαλ

ζηε δεχηεξε θαηεγνξία πεξηζζφηεξν αζρνινχληαλ κε ηελ παξαηήξεζε θαη ηελ

επηηήξεζε ησλ ππφινηπσλ καζεηψλ. Μεηαμχ ησλ θαζεθφλησλ ηνπο ήηαλ ε

53

θαηαγξαθή φζσλ καζεηψλ απνπζίαδαλ, θαζψο θαη απηνχο πνπ δε ζπκκνξθψλνληαλ

κε ηνπο θαλφλεο ηεο ηάμεο θαη ηεο εθπαηδεπηηθήο δηαδηθαζίαο, γηα παξάδεηγκα απηνχο

πνπ δελ έδεηρλαλ ηε δένπζα πξνζνρή ζηε δηδαζθαιία ή απηνχο πνπ δελ είραλ θφζκηα

ζπκπεξηθνξά θαηά ηελ ψξα ηεο ιεηηνπξγίαο. ηε δεχηεξε θαηεγνξία, επίζεο,

εληάζζνληαλ θαη νη «επηζθέπηεο-επηζεσξεηέο», δειαδή νη καζεηέο πνπ είραλ σο

αξκνδηφηεηα λα ζπλνκηινχλ κε ηηο νηθνγέλεηεο ησλ καζεηψλ πνπ δελ ήηαλ απφιπηα

πεηζαξρεκέλνη, απνπζηάδνπλ ή δελ δίλνπλ ηε δένπζα ζεκαζία ζηε δηδαζθαιία ή

θάλνπλ νπνηαδήπνηε άιιε πξάμε ζεσξείην κε απνδεθηή. (Foucault, 1989: 234)

Ζ ιεηηνπξγία ηεο επηηήξεζεο ζεσξείηαη εμαηξεηηθά ζεκαληηθή γηα ην

εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα, θαζψο δίλεη ηε δπλαηφηεηα ζηα αλψηεξα κέιε ηεο ηεξαξρίαο

λα δηαρσξίζνπλ ηνπο καζεηέο πνπ έρνπλ θαιχηεξε επίδνζε απφ απηνχο πνπ

βξίζθνληαη ζε ρακειφηεξν επίπεδν, θαζψο θαη λα γλσξίζνπλ πνηνη είλαη απηνί πνπ

δελ ραξαθηεξίδνληαη απφ πεηζαξρεκέλε ζπκπεξηθνξά θαη δε ζπκκνξθψλνληαη κε

ηνπο θαλφλεο ηνπ εθάζηνηε ζρνιείνπ. Ζ γλψζε κηαο κε απνδεθηήο ζπκπεξηθνξάο

ζπλεπάγεηαη, αζθαιψο, ηελ ηηκσξία ηνπ καζεηή πνπ είλαη ππαίηηνο γη’ απηή. Οη

ηηκσξίεο πνπ επηβάιινληαη είλαη ζεκαληηθφ λα είλαη αλάινγεο ηνπ παξαπηψκαηνο θαη

γεληθψο λα ζπλάδνπλ κε ηα ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά ηεο θάζε πεξίπησζεο

μερσξηζηά. Δλδεηθηηθά αλαθέξεη ν Φνπθψ φηη γηα ηνπο καζεηέο πνπ δελ θαηφξζσλαλ

λα απνζηεζίζνπλ ην θείκελν ηεο θαηήρεζεο πνπ είραλ ζην εκεξήζην πξφγξακκά

ηνπο, ν εθπαηδεπηηθφο επέβαιε ηελ αιάλζαζηε απνζηήζηζε ηεο θαηήρεζεο ηεο

επφκελεο εκέξαο. Καζίζηαηαη, ινηπφλ, εκθαλέο φηη ε αδπλακία επίηεπμεο θάπνηνπ

καζεζηαθνχ ζηφρνπ νδεγνχζε ζηελ επηβνιή αλάινγεο πνηλήο πξνο ηνλ καζεηή, ην

ίδην θαη ε κε ζπκκφξθσζή ηνπ κε ηνπο θαλφλεο. (Foucault, 1991: 238)

Ζ εθηέιεζε ησλ πεηζαξρηθψλ πνηλψλ πνπ απνδίδνληαλ γηλφηαλ έπεηηα απφ ηελ

ρνξήγεζε ζπγθεθξηκέλσλ εληνιψλ κηθηνχ ραξαθηήξα. Αξρηθά, ε πξψηε εληνιή ήηαλ

απφξξνηα ησλ ζρεηηθψλ λφκσλ θα θαλνληζκψλ πνπ ίζρπαλ αλά πεξίπησζε. Ζ δεχηεξε

εληνιή πήγαδε απφ ηελ παξαηήξεζε ησλ ζρεηηθψλ δηαδηθαζηψλ, γηα παξάδεηγκα ηεο

δηδαζθαιίαο. (Foucault, 1991: 238) Οξηζκέλεο απφ ηηο πεηζαξρηθέο πνηλέο πνπ

επηβάιινληαλ, θαληάδνπλ κάιινλ δπζλφεηεο ή θαη αζχκβαηεο κε ηα φζα ε ζχγρξνλε

παηδαγσγηθή πξνηείλεη πξνο εθαξκνγή. Γηα παξάδεηγκα, κε βάζε ηνπο θαλνληζκνχο

πνπ δηέπνπλ ηε κεηάβαζε απφ ην έλα εθπαηδεπηηθφ επίπεδν ζην άιιν νη καζεηέο

έπξεπε λα θέξνπλ εηο πέξαο ζπγθεθξηκέλεο δνθηκαζίεο πνπ ζα ηνπο επέηξεπαλ λα

πξνβηβαζηνχλ. Απηνί, σζηφζν, πνπ απνηχγραλαλ ζε κηα ζεηξά απφ ηξεηο ζρεηηθέο

δνθηκαζίεο, φρη κφλν δελ θέξδηδαλ ηε ζέζε ηνπο ζην επφκελν εθπαηδεπηηθφ επίπεδν,

54

αιιά, Δπηπιένλ, πξνο παξαδεηγκαηηζκφ ηνπνζεηνχληαλ ζε έλαλ εηδηθφ ρψξν, φπνπ

θάζνληαλ νη ακαζείο. (Foucault, 1991: 238)

πσο θαίλεηαη απφ ηα παξαπάλσ, νη καζεηέο ζην ζπγθεθξηκέλν εθπαηδεπηηθφ

ζχζηεκα βξίζθνληαλ ζε κηα ζέζε φπνπ δέρνληαλ ηελ επηηήξεζε θαη ηελ επηβνιή ηεο

εμνπζίαο απφ ηα αλψηεξα επίπεδα ηεο ηεξαξρίαο. Δθηφο απφ ηνπο εθπαηδεπηηθνχο πνπ

θαινχληαλ λα θέξνπλ εηο πέξαο ην ζπγθεθξηκέλν έξγν, ππήξραλ θαη νη καζεηέο πνπ

επηιέγνληαλ λα ζπλδξάκνπλ ζε απηφ ην έξγν κέζσ ηεο παξαηήξεζεο θαη ηεο

θαηαγξαθήο ησλ ελδερφκελσλ «πξνβιεκαηηθψλ» ζπκπεξηθνξψλ εληφο ηεο ζρνιηθήο

ηάμεο. Ζ πεηζαξρία, ινηπφλ, απνηεινχζε ηδηαίηεξα ζεκαληηθή έλλνηα θαη επηβαιιφηαλ

κε δηάθνξνπο ηξφπνπο, θξνληίδνληαο, σζηφζν, θάζε θνξά ε πνηλή πνπ επέβαιε ν

εθπαηδεπηηθφο λα είλαη αλάινγε, αιιά θαη ζρεηηθή κε ην παξάπησκα ην νπνίν

ηηκσξνχζε κέζσ απηήο. Σν ζρνιείν, ζπλνιηθά, απνηεινχζε έλα φξγαλν πνπ

θαινχληαλ λα βξίζθεηαη ζε θαζεζηψο «αδηάιεηπηεο εμέηαζεο», έηζη ψζηε λα

δηαπηζηψλνληαη νη ελδερφκελεο κε θαλνληθέο ή απνδεθηέο ζπκπεξηθνξέο θαη πξάμεηο

θαη αλαιφγσο λα ηηκσξνχληαη. (Foucault, 1991: 246-217)

Δπηρεηξψληαο κηα ζπλνιηθή ζεψξεζε ηνπ ηξφπνπ κε ηνλ νπνίν

δηακνξθσλφηαλ ε ζρέζε ησλ παηδηψλ κε ηνπο ελειίθνπο ηνπ πεξηβάιινληφο ηνπο,

γνλείο θαη εθπαηδεπηηθνχο, ζχκθσλα κε ηνλ Φνπθψ, ήηαλ απαξαίηεην ζηα πιαίζηα

ηεο θαπηηαιηζηηθήο θνηλσλίαο λα ππνζηεί κηα αλαδηάξζξσζε, έηζη ψζηε λα είλαη

απνηειεζκαηηθή. Σφζν νη γνλείο φζν θαη νη εθπαηδεπηηθνί ελδηαθέξνληαλ ηδηαηηέξσο

γηα ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο παηδηθήο ειηθίαο, αιιά θαη ηεο ζεμνπαιηθήο δσήο ησλ

παηδηψλ, θαζψο ζεσξείην φηη ε ειηθία απηή απνηεινχζε θνκβηθφ ζεκείν γηα ηε

δηακφξθσζε ησλ κειινληηθψλ πνιηηψλ. Δμάιινπ, γηα ηνλ Φνπθψ, ε

ζεμνπαιηθφηεηα26

ησλ παηδηψλ ήηαλ εμ νξηζκνχ έλα επηθίλδπλν πεδίν, γη’ απηφ θαη

ήηαλ απαξαίηεην λα βξίζθεηαη ππφ δηαξθή επηηήξεζε απφ ηνπο ελειίθνπο, γνλείο θαη

εθπαηδεπηηθνχο, έηζη ψζηε λα πξνιεθζνχλ δπζάξεζηεο θαηαζηάζεηο. Ζ

ζεμνπαιηθφηεηα, ηέινο, ήηαλ άκεζα ζπλδεδεκέλε κε ηελ εμνπζία αθνχ ε δεχηεξε

αζθείηαη κέζσ ηεο πξψηεο. (Foucault, 1987α: 79)

Δλ θαηαθιείδη ζπλάγεηαη ην ζπκπέξαζκα ζχκθσλα κε ηνλ Φνπθψ φηη ε

πεηζαξρία θαη νη ηερληθέο άζθεζεο θαη επηβνιήο ηεο εγθαζηδξχνληαη θαη ζηελ

26

Ζ ζεμνπαιηθφηεηα, ζχκθσλα κε ηνλ Φνπθψ, απνηειεί έλα ηδηαίηεξα ζεκαληηθφ πεδίν άζθεζεο ηεο

πεηζαξρηθήο εμνπζίαο, ην νπνίν ν ίδηνο ραξηνγξάθεζε κε αθεηεξία ηελ θνηλσλία ηνπ 17νπ

αηψλα, ε

νπνία ραξαθηεξηδφηαλ απφ ηελ θαηαζηνιή ηεο ζεμνπαιηθφηεηαο, ε νπνία ήδε ήηαλ νξαηή θαη

βξηζθφηαλ ζε δηαξθή αλάπηπμε. Ο Φνπθψ, πην ζπγθεθξηκέλα, ζεσξνχζε φηη κέζα απφ ηνπο

κεραληζκνχο ηεο πεηζαξρηθήο εμνπζίαο παξάγνληαη θαη επεθηείλνληαη δηαθνξεηηθέο, πνιχκνξθεο

ζεμνπαιηθφηεηεο. Βι. ζρεηηθά Foucault, 1982: 11–23.

55

νξγάλσζε ηεο εθπαίδεπζεο. Έηζη ην ζρνιείν, σο πεηζαξρηθφ ζχζηεκα, κέζα απφ ηελ

αξρηηεθηνληθή ηνπ «Παλνπηηθνχ», ηελ νξγάλσζε ηνπ ρξφλνπ, ηνλ έιεγρν ηνπ

ζψκαηνο, ηελ ηεξαξρηθή επηηήξεζε, ηελ θαλνληζηηθή θχξσζε θαη ηελ εμέηαζε

παγηψλεη θαη εγραξάζζεη ζρέζεηο πεηζαξρίαο, θπξηαξρίαο, ππνηαγήο. Σν ζρνιείν

κεηαηξέπεηαη ζε φξγαλν θαη κεραληζκφ πεηζαξρηθνχ παξαηεξεηεξίνπ, επηηήξεζεο,

πνηληθνχ ππνζπζηήκαηνο, αδηάιεηπηεο εμέηαζεο θαη θαηαγξαθψλ, πνπ ζπκπιεξψλεη

ηελ εθπαηδεπηηθή δηαδηθαζία θαη εμαλαγθάδεη ζηελ νκνηνκνξθία, ζηελ

θαλνληθνπνίεζε, ζηελ ππνηαγή, ζηε ζπγθξφηεζε πεηζαξρεκέλσλ θαη

εμνπζηαδφκελσλ ππνθεηκέλσλ. ε απηφ αθξηβψο ην ζεκείν ηίζεηαη θαη ν

πξνβιεκαηηζκφο γηα ηε ρεηξαθέηεζε ηνπ ππνθεηκέλνπ. «Σν ηαπηνρξφλσο πνιηηηθφ,

εζηθφ, θνηλσληθφ θαη θηινζνθηθφ πξφβιεκα πνπ ηίζεηαη ζε εκάο ζήκεξα δελ είλαη λα

δνθηκάζνπκε λα ειεπζεξψζνπκε ην άηνκν απφ ην Κξάηνο θαη ηνπο ζεζκνχο ηνπ, αιιά

λα ειεπζεξσζνχκε εκείο απφ ην Κξάηνο θαη απφ ηνλ ηχπν εμαηνκίθεπζεο πνπ καο

ζπλδέεη καδί ηνπ. Οθείινπκε λα πξνάγνπκε λέεο κνξθέο ππνθεηκεληθφηεηαο

αξλνχκελνη αθξηβψο ηνλ ηχπν εμαηνκίθεπζεο πνπ καο έρεη επηβιεζεί εδψ θαη πνιινχο

αηψλεο». (Foucault, 2011: 94-95)

56

ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ

Δθηηκάηαη φηη ε δηδαζθαιία σο εθπαηδεπηηθή πξαθηηθή, κε ηνλ ηξφπν πνπ

δηακνξθψλεηαη θαη παξνπζηάδεηαη ζηε ζχγρξνλε επνρή, βξίζθεηαη ζε κηα εχζξαπζηε

ηζνξξνπία αλάκεζα ζηηο εδξαησκέλεο αξρέο ηεο λεσηεξηθφηεηαο θαη ζηηο

κεηαλεσηεξηθέο αλαδεηήζεηο θαη αλαηξνπέο. Τπνζηεξίδεηαη φηη νη πξαθηηθέο ηεο

λεσηεξηθφηεηαο θαη ηδηαίηεξα ε ππεξβνιηθή πίζηε ζηνλ νξζφ ιφγν θαη ζηελ ειεπζεξία

θαη ζηελ απηνλνκία ηνπ ππνθεηκέλνπ, αιιά ζηαδηαθά θαη ε ππνηαγή ηνπ ζηνπο

κεραληζκνχο ηεο απζεληίαο θαη ζηηο επηηαγέο ησλ λέσλ κνξθψλ εμνπζίαο, παξέθιηλαλ

απφ ηνλ αξρηθφ ηνπο ζηφρν θαη νδήγεζαλ ζηε ζπξξίθλσζε ηεο αλζξψπηλεο

απηνλνκίαο θαη αμηνπξέπεηαο, αιιάδνληαο ηνλ ίδην ηνλ ραξαθηήξα ηνπ ππνθεηκέλνπ.

Δλδηαθεξφκελε γηα ηηο ζπγθεθξηκέλεο ζπλζήθεο, παξά ηηο κεγάιεο ζεσξίεο θαη ηδέεο,

ε κεηαλεσηεξηθφηεηα πξνβαίλεη ζηε δηάιπζε ησλ δπτζκψλ

πξαγκαηηθφηεηαο/επηθαηλνκέλσλ, παξειζφληνο/παξφληνο, αληηθεηκέλνπ/ππνθεηκέλνπ,

αιήζεηαο/κε αιήζεηαο, γλψζεο/εμνπζίαο. ηφρνο πιένλ ηεο κεηαλεσηεξηθήο ζθέςεο

είλαη ε δηεξεχλεζε θαη λνεκαηνδφηεζε ηεο γλψζεο σο έλα πιέγκα ζρέζεσλ,

αληαιιαγψλ θαη ζπλερψλ επαλαθαζνξηζκψλ ζε ζπλάξηεζε κε ηνλ άιινλ. Αλ θαη δελ

ζθνπεχεη πάληνηε ζηελ εμαθάληζε ηνπ νξζνχ ιφγνπ, εληνχηνηο ε ελλφεζή ηνπ

εληνπίδεηαη κέζα ζε πιαίζηα εηεξνθαζνξηζκψλ. Άιισζηε, πψο ζα ήηαλ δπλαηφλ φιεο

νη θνηλφηεηεο ησλ αλζξψπσλ, είηε καζεζηαθέο είηε άιιεο, λα ζπκκεηέρνπλ ζηε

δφκεζε ηεο γλψζεο ηνπο θαη ζηηο θξίζεηο γηα απηήλ, ρσξίο ηνλ Λφγν; Ζ επηθνηλσλία

θξίλεηαη αλέθηθηε ρσξίο απηφλ.

Ο Φνπθψ ελψ αζθεί θξηηηθή ζηνπο κεραληζκνχο πνπ επηβάιινπλ πεηζαξρία,

δείρλνληαο ηηο κνξθέο άζθεζεο ηεο εμνπζίαο, δελ απνβάιιεη ηνλ άκεζα παξεκβαηηθφ

ραξαθηήξα ηεο απζεληίαο απηήο. Καηά ηνλ Φνπθψ, φπσο έρεη ήδε αλαθεξζεί, ε

ζχλδεζε ηεο γλψζεο κε ηελ εμνπζία είλαη ζπγθξνηεηηθή. Ζ γλψζε ζπκβάιιεη ζηελ

παξαγσγή ηεο εμνπζίαο, ελψ ε εμνπζία αζθείηαη κέζα απφ ηελ παξαγσγή θαη ηε

δηαλνκή ηεο γλψζεο. χκθσλα κε ηνλ Φνπθψ, ε λεσηεξηθφηεηα έρεη επηβάιεη «ηελ

έλλνηα ηνπ νξζνχ ιφγνπ θαη ηελ πξαθηηθή ηεο νξζνινγηθήο δσήο ζε νξηνζεηήζεηο

αλάκεζα ζην νξζνινγηθφ θαη ζην παξάινγν, ζην θπζηθφ θαη ζην αθχζηθν, ζην νξζφ

θαη ζην ιάζνο, ζην ινγηθφ θαη ζην ζπλαηζζεκαηηθφ». (Φξπδάθε, 2009: 230) Ο νξζφο

ιφγνο έρεη κεηαηξαπεί ζε θαλνληζηηθή αξρή, αθνχ θαηαπίεζε θαη απέξξηςε νηηδήπνηε

δελ πιεξνχζε ηα θξηηήξηα ηνπ θπζηθνχ, ινγηθνχ θαη θαλνληθνχ, εθηίκεζε πνπ

57

βξίζθεη πνηθίιεο εθαξκνγέο ηφζν ζηελ εθπαηδεπηηθή δηαδηθαζία, φζν θαη ζηηο ζρέζεηο

δηδαζθφλησλ θαη καζεηψλ.

ηελ κεηαλεσηεξηθή επνρή, φκσο, απηή ε παξαδνρή ζε φ,ηη αθνξά ηελ

εθπαίδεπζε δείρλεη λα αιιάδεη. Σψξα, επηρεηξείηαη κηα γλήζηα αλαδηαλνκή ησλ

ζρέζεσλ δχλακεο θαη εμνπζίαο κέζα ζηελ ηάμε, φπνπ νη θσλέο ησλ καζεηψλ

επηβάιιεηαη λα αθνχγνληαη θαη ηαπηφρξνλα λα αιιειεπηδξνχλ κε εθείλεο ησλ

εθπαηδεπηηθψλ. Ζ επηξξνή ηνπ έξγνπ ηνπ Φνπθψ ζρεηηθά κε ηηε ζρέζεηο γλψζεο θαη

εμνπζίαο είλαη θάηη πεξηζζφηεξν απφ θαλεξή ζηελ εθπαηδεπηηθή έξεπλα. Βέβαηα ν

Φνπθψ δίλνληαο έκθαζε ζηελ παξαγσγηθφηεηα ηεο εμνπζίαο θαη ζην γελεηηθφ

δπλακηθφ ηεο, ήηαλ πξνζερηηθφο ψζηε λα απνθχγεη λα δηαηππψζεη κηα θαηαζηαιηηθή

ππφζεζε γηα ηελ εθπαίδεπζε πνπ ζα ρξεζηκνπνηνχζε «θαθέο» ηερληθέο, κφλν θαη

κφλν επεηδή απηέο παξνπζηάδνληαη λα νξηνζεηνχλ ηελ ειεπζεξία ηνπ καζεηή. Τςειέο

κεραληζηηθέο ηερληθέο, φπσο εμεηάζεηο ή δηαγσλίζκαηα, ζα κπνξνχζαλ λα εληαρζνχλ

ζε απηήλ ηελ θαηεγνξία θαη λα ζεσξεζνχλ φηη ζπλζιίβνπλ ηνλ εζσηεξηθφ θφζκν ηνπ

παηδηνχ θαη επνκέλσο δελ έρνπλ ζέζε ζην εθπαηδεπηηθφ πιαίζην. Ο Φνπθψ ζα ήηαλ

πην πξνζεθηηθφο ζην λα πξνηείλεη φηη απηέο νη ηερληθέο ίζσο ζα έπξεπε λα βξεζνχλ

ζην επίθεληξν ηνπ εθπαηδεπηηθνχ εγρεηξήκαηνο. (Allen, 2014: 334)

Δμάιινπ, εθπαηδεπηηθέο ηερληθέο, φπσο απηέο πνπ αλαπηχρζεθαλ απφ ηα

ζρνιεία ηνπ 19νπ αηψλα (ηα πξψηα ηδξχκαηα καδηθήο εθπαίδεπζεο) ήηαλ ηθαλέο λα

ζρεκαηίζνπλ ηελ αηνκηθφηεηα κε ηέηνην ηξφπν πνπ νη ελδηαθεξφκελνη λα είλαη

απνκνλσκέλνη ν έλαο απφ ηνλ άιιν αιιά αλνηρηνί ζηελ επίδξαζε ηεο θπβέξλεζεο.

Πξαθηηθέο δηαίξεζεο θαη απνθιεηζκνχ, φπνπ ν καζεηήο απνθφπηεηαη ή δηαρσξίδεηαη

απφ ηνπο άιινπο, ζπλδπάζηεθαλ κε ηερληθέο πνπ επέηξεπαλ ζην άηνκν λα κεηαηξαπεί

ζε ππνθείκελν, ηερληθέο πνπ επέηξεπαλ ζε θάπνηνλ λα αλαγλσξίζεη εμσηεξηθψο

θαζνξηζκέλα ραξαθηεξηζηηθά κέζα ζηνλ εαπηφ ηνπ θαη έπεηηα λα επηδξάζεη πάλσ ζε

απηά. Χο «πιηθή» πξαγκαηηθφηεηα ε ζχγρξνλε ςπρή θαηαζθεπάζηεθε ζε ζπλάξηεζε

κε έλα πιαίζην ελλνηψλ εληφο ηνπ νπνίνπ πξνζδηνξίζηεθε ζεκαζηαθά. Βαζίζηεθε ζε

εμσηεξηθέο θαηεγνξίεο πνπ θπκάλζεθαλ απφ πεξηζζφηεξν γεληθέο ηδέεο, φπσο ςπρή,

ππνθεηκεληθφηεηα, πξνζσπηθφηεηα, ζπλείδεζε, ζε πεξηζζφηεξν εμεηδηθεπκέλεο ηδέεο,

φπσο ην παηδί ζε πξφβιεκα, ην παηδί ηεο ππφζρεζεο, ην παηδί ζε φξηα, ην αλζεθηηθφ

παηδί. Σν εζσηεξηθφ ηνπ παηδηνχ, κε άιια ιφγηα, ελλνήζεθε σο ην πξντφλ εμσηεξηθψλ

ηδεψλ θαη ζπζηεκάησλ θαη παξάιιεια νη ηδέεο απηέο ηνπνζεηήζεθαλ κέζα ζηνλ

εαπηφ, επεξεάδνληαο ηελ ίδηα ηε δηακφξθσζε ηνπ εαπηνχ ηνπ παηδηνχ. Σν ελδηαθέξνλ

ηνπ Φνπθψ ήηαλ λα αλαγλσξίζεη ηηο πιηθέο πξαθηηθέο κέζσ ησλ νπνίσλ ζπλέβε απηφ.

58

ε εθπαηδεπηηθά πιαίζηα, ε νηθεηφηεηα πιηθψλ πξαθηηθψλ απηνχ ηνπ είδνπο

κπνξνχλ λα ηηο επηβάινπλ σο απηνλφεηεο. Οη ζρέζεηο κεηαμχ δαζθάισλ θαη καζεηψλ

είλαη κεξηθέο θνξέο ζηελέο, φηαλ νη ηειεπηαίνη ελζαξξχλνληαη λα εκπηζηεπζνχλ ηνπο

πξψηνπο. Ο Φνπθψ εμεξεχλεζε απηέο ηηο ζρέζεηο θάησ απφ ηε γεληθή νλνκαζία ηεο

πνηκαληηθήο εμνπζίαο (pouvoir pastoral), εζηηάδνληαο ην ελδηαθέξνλ ηνπ

ζπγθεθξηκέλα ζε πξαθηηθέο εμνκνιφγεζεο, φπνπ νη καζεηέο ελζαξξχλνληαη λα

απνθαιχπηνπλ θαη λα εμεξεπλνχλ ηηο εζσηεξηθέο ζθέςεηο θαη αηζζήκαηά ηνπο. Απηφ

κπνξεί λα ζπκβαίλεη θαηά ηε δηάξθεηα πεξηφδσλ πνηκαληηθήο θξνληίδαο ή κέζσ κηαο

άζθεζεο πνπ αθνξά φιε ηελ ηάμε ηφζν βαζηθήο, φζν ε δηαηήξεζε εκεξνινγίνπ, κε

ηα νπνία δεηείηαη απφ ηνπο καζεηέο λα εξεπλήζνπλ ηα γεγνλφηα ηνπ

ζαββαηνθχξηαθνπ, πνπ κφιηο πέξαζε. Ο Φνπθψ ππνζηήξηδε πσο ε ππνρξέσζε ηεο

εμνκνιφγεζεο, ηνπ αλνηρηνχ ζηνραζκνχ γηα ηελ εζσηεξηθή χπαξμε, έρεη ξηδσζεί

ηφζν βαζηά, ψζηε πιένλ δελ ηελ αληηιακβαλφκαζηε σο απνηέιεζκα κηαο εμνπζίαο

πνπ καο πεξηνξίδεη. Φαίλεηαη σο εάλ ε «αιήζεηα» ε νπνία είλαη θαηαηεζεηκέλε εληφο

λα ρξεηάδεηαη λα αλαδπζεί ζηελ επηθάλεηα θαη αλ απνηχρεη λα γίλεη απηφ, θάπνην είδνο

πεξηνξηζκνχ ή απαγφξεπζεο είλαη πνπ ην εκπνδίδεη. (Allen, 2014: 334)

πλεπψο ζα κπνξνχζε θαλείο λα ζπλάγεη πσο ελψ ε εμνκνιφγεζε

ειεπζεξψλεη, ε «εμνπζία» εμαλαγθάδεη θάπνηνλ λα παξακέλεη ζησπειφο. ηαλ o

Φνπθψ αλαθέξζεθε ζηελ «άγλνηα ηεο εμνκνιφγεζεο», ζθνπφο ηνπ ήηαλ λα

ππνζηεξίμεη φηη ε εμνπζία ιεηηνπξγεί ζηελ αληίζεηε θαηεχζπλζε, θαζνδεγψληαο ηα

άηνκα λα παξάγνπλ αιήζεηεο γηα ηνπο εαπηνχο ηνπο, θαζηζηψληαο ηε ζησπή ακήραλε.

ε εθπαηδεπηηθά πιαίζηα, νη καζεηέο καζαίλνπλ λα ζηνράδνληαη ηνπο «εζσηεξηθνχο»

ηνπο εαπηνχο ρξεζηκνπνηψληαο εγθεθξηκέλεο ηερληθέο θαη θαηεγνξίεο. Σν

ζπζσξεπηηθφ απνηέιεζκα ησλ ζπλαθψλ παξαηεξήζεσλ απμάλεη ηελ ππνςία φηη νη

εθπαηδεπηηθέο ζρέζεηο δελ είλαη πνηέ αζψεο. πζηήλνληαη σο ζπλζεηηθέο ηερληθέο, νη

νπνίεο νδεγνχλ ζε πξνζεθηηθά θαηαζθεπαζκέλα απνηειέζκαηα. Δίλαη φκσο

ζεκαληηθφ λα επηζεκαλζεί φηη νη ηερληθέο πνπ πεξηγξάθνληαη εδψ ζρεηίδνληαη κε ηελ

πξννδεπηηθή εθπαίδεπζε, ππνδεηθλχνληαο έηζη φηη θακία παηδαγσγηθή δελ κπνξεί λα

είλαη θαζαξά θαινπξναίξεηε ή φηη θακία παηδαγσγηθή δελ κπνξεί λα ππνζηεξίμεη φηη

είλαη ππεξάλσ ηεο ζηξάηεπζεο ηεο εμνπζίαο. Απφ απηήλ ηελ άπνςε, ελ ζπλφισ, ε

εθπαίδεπζε δελ είλαη ηίπνηα ιηγφηεξν απφ κηα κεγάιε ηερληθή. (Allen, 2014: 335)

Με βάζε απηή ηε ζεψξεζε γηα ηε δνκηθή ζρέζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ

πξαθηηθψλ κε ηηο πξαθηηθέο εμνπζίαο, είλαη δπλαηφλ λα ζπλαρζεί ην ζπκπέξαζκα φηη

ν Φνπθψ έρεη ιίγα λα πξνζθέξεη ζηνπο ελ ελεξγεία εθπαηδεπηηθνχο ζρεηηθά κε ηελ

59

πνξεία ηεο εθπαίδεπζεο πξνο ηα εκπξφο ή πξνο ηελ αλαδήηεζε κηαο δηεμφδνπ; Αλ ην

εξψηεκα απηφ κείλεη αλνηρηφ, ν ζρεηηθφο αλαζηνραζκφο κπνξεί λα εληνπίζεη φηη ν

Φνπθψ δελ παξέρεη κηα θαηαζηξνθηθή θξηηηθή ησλ ιεπηψλ θαη πνιχπινθσλ ζρέζεσλ

εμνπζίαο πνπ δηαπνηίδνπλ ηα εθπαηδεπηηθά ηδξχκαηα, ηα νπνία δηακνξθψλνπλ ηελ

ηαπηφηεηά καο, θαη ηα νπνία καο θάλνπλ λα θπβεξλφκαζηε. ηε ζεκεξηλή εθπαίδεπζε

φιν θαη πην ζπρλά ζπλαληνχκε έλα εξκελεπηηθφ κνληέιν, κε εθ πξψηεο φςεσο

ζθνπεχζεηο, φπσο ε θαηαλφεζε θαη ε εμήγεζε ηεο πνιιαπιήο αιήζεηαο κηαο

ππνθεηκεληθήο θαη θαηαζθεπαζκέλεο πξαγκαηηθφηεηαο. Απηέο νη ζεσξεηηθέο ζέζεηο

δηαηείλνληαη φηη πξνηείλνπλ λένπο ηξφπνπο αληίιεςεο γηα ηε γλψζε, ηελ

αλαπαξάζηαζε θαη ηελ ππνθεηκεληθφηεηα ή ηελ εξκελεία ηεο πιεξνθνξίαο.

(Walshaw, 2007: 3) Δπνκέλσο, ν εθπαηδεπηηθφο θαιείηαη λα επηηχρεη ηε ζπγθξφηεζε

ηεο γλσζηαθήο ηαπηφηεηαο ησλ καζεηψλ, αξρηθά, θέξλνληάο ηνπο ζε επαθή κε ηηο

γλψζεηο θαη ηηο δεμηφηεηεο πνπ ζεσξνχληαη θνηλσληθά απαξαίηεηεο θαη θαηφπηλ,

βνεζψληαο ηνπο λα αλαδεηήζνπλ ην δηθφ ηνπο κνλνπάηη, ρσξίο «λα ράζνπλ ηνλ εαπηφ

ηνπο κέζα ζηε δηάςεπζε θαη ζηελ απνμέλσζε». (McNicol, 2005: 78) Χζηφζν,

ζχκθσλα κε ηνλ Φνπθψ, ν εθζπγρξνληζκφο ηεο εθπαίδεπζεο, ην άλνηγκά ηεο ζηνλ

πξαγκαηηθφ θφζκν, ραξαθηεξίδεηαη σο «απηαπάηε» δηφηη ε πξνζθφιιεζή ηεο ζην

«παιαηφ παξαδνζηαθφ ππφζηξσκα ηνπ «αλζξσπηζκνχ»» ζα δηαζθαιίδεη ηε

δηαηήξεζε ηεο θνηλσληθήο νξγάλσζεο, ελψ ε πξνζζήθε κηαο ηαρχξξπζκεο

εθκάζεζεο κε ζχγρξνλεο απνηειεζκαηηθέο ηερληθέο, ζα ζπκβάιιεη ζηελ νηθνλνκηθή

αλάπηπμε απηήο ηεο θνηλσλίαο. (Foucault, 2001: 1094)

πλεπψο, ην ζρνιείν σο έλα φξγαλν πεηζαξρηθνχ ζπζηήκαηνο αλαζηέιιεη ηελ

απηνλνκία ηνπ ππνθεηκέλνπ θαη εμαλαγθάδεη ζηελ νκνηνκνξθία, ζηελ

θαλνληθνπνίεζε θαη ζηε ζπγθξφηεζε πεηζαξρεκέλσλ θαη εμνπζηαδφκελσλ

ππνθεηκέλσλ. Δπνκέλσο, ζέηεη εθπαηδεπηηθνχο θαη καζεηέο αληηκέησπνπο κε έλα

πιέγκα απφ πεηζαξρίεο. κσο, παξαηεξείηαη έλα αδηέμνδν φισλ φζσλ ζπκπξάηηνπλ

ζηελ εθπαηδεπηηθή δηαδηθαζία, θαζψο αληηιακβάλνληαη ηνλ ξφιν ζηνλ νπνίνλ

ππφθεηληαη, φηαλ επηηεινχλ ηελ αλαηξνθνδφηεζε ηνπο κε ην πιέγκα γλψζε/εμνπζίακε

φξνπο ηεο κέγηζηεο δπλαηήο αζθάιεηαο, αιιά, εληνχηνηο, δελ θηλνχληαη κε γλψκνλα

ηελ απηνλνκία ηνπο. Δδψ εληνπίδεηαη έλα εξκελεπηηθφ πξφβιεκα ζηελ ζπγθξφηεζε

ηνπ ππνθεηκέλνπ θαηά ηνλ Φνπθψ, θαζψο ν γάιινο ζηνραζηήο ζπιιακβάλεη ην

ππνθείκελν/ειεπζεξία κε ηερληθέο ππνθεηκελνπνίεζεο θαη ππνηαγήο. Πψο είλαη

δπλαηφλ ην ππνθείκελν λα είλαη απηφλνκν φηαλ ζπγθξνηείηαη κέζα ζηνπο

πεηζαξρηθνχο κεραληζκνχο;

60

Ίζσο ν Φνπθψ λα κελ δίλεη ζπγθεθξηκέλνπο ηξφπνπο δηεμφδνπ, παξφια απηά

καο παξέρεη κηα «εξγαιεηνζήθε ηδεψλ», φπσο ηελ έρεη νλνκάζεη θαη ν ίδηνο: «Θα

ήζεια ηα βηβιία κνπ λα ζπγθξνηνχζαλ έλα είδνο εξγαιεηνζήθεο κέζα ζηελ νπνία λα

κπνξνχζαλ νη άιινη λα ηξππψζνπλ, γηα λα βξνπλ εθεί έλα εξγαιείν ην νπνίν ζα είραλ

ηε δπλαηφηεηα λα ην ρξεζηκνπνηήζνπλ φπσο ηνπο αξέζεη ζην δηθφ ηνπο πεδίν

έξεπλαο». (Φνπθψ, 2011: 51) Δπνκέλσο, απερψληαο ηηο πξνζέζεηο ηνπ, κπνξνχκε λα

ρξεζηκνπνηήζνπκε ηηο θαηλνηφκεο επηλνήζεηο ηνπ γηα ηελ εμνπζία θαη ηε γλψζε θαη

λα δηαηππψζνπκε λέα εξσηήκαηα. Καηά πφζν ζα ήηαλ εθηθηή κηα ζχγρξνλε

εθπαηδεπηηθή δξαζηεξηφηεηα ρσξίο ηελ ηειεζίδηθε επηβνιή ζρέζεσλ εμνπζίαο; Πνηα

δπλαηφηεηα έρνπλ ηα ππνθείκελα ηεο εθπαίδεπζεο, ηφζν νη καζεηέο φζν θαη νη

εθπαηδεπηηθνί, λα αιιάμνπλ απηή ηελ θαηάζηαζε ηεο ππνηαγήο ζηνπο

πξνδηακνξθσκέλνπο θαλφλεο θαη λα δηαθχγνπλ απφ ην θαζεζηψο πνπ ηνπο

επηβάιιεηαη; Ο εθπαηδεπηηθφο, ζηε ζχγρξνλε επνρή, ζα κπνξνχζε λα ραξαθηεξηζηεί

εμνπζηαζηήο ή εμνπζηαδφκελνο; Σειηθά, ε εθπαίδεπζε ζπληζηά έλαλ αφξαην

κεραληζκφ κε ηνλ νπνίν κεηαδίδεη ζηελ θνηλσλία ηε γλψζε θαη δνκείηαη θαη ε ίδηα κε

φξνπο πεηζαξρηθήο εμνπζίαο ή ιεηηνπξγεί σο έλαο κεραληζκφο γηα ηελ πξναγσγή ηεο

γλψζεο θαη ηε δεκηνπξγία απηφλνκσλ καζεηψλ, ζχκθσλα κε ηα θνηλφηνπα ηδεψδε

θαη ηηο αμίεο ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζεζκνχ; Σα εξσηήκαηα απηά παξακέλνπλ αλνηρηά γηα

κειέηε. Άιισζηε, φπσο αλαθέξεη ν ίδηνο ν Φνπθψ (2011: 29) «Ση αμία ζα είρε ε

καλία γηα ηε γλψζε αλ επξφθεηην λα καο εμαζθαιίζεη κνλάρα ηελ απφθηεζε γλψζεσλ

θαη φρη, θαηά θάπνηνλ ηξφπν θαη φζν απηφ είλαη εθηθηφ, ην παξαζηξάηηζκα απφ εθείλν

πνπ ήδε γλσξίδνπκε; Τπάξρνπλ ζηηγκέο ζηε δσή πνπ ην εξψηεκα ηνχ αλ κπνξείο λα

ζθέθηεζαη δηαθνξεηηθά απφ ηνλ ηξφπν πνπ ζθέθηεζαη θαη λα αληηιακβάλεζαη

δηαθνξεηηθά απφ ηνλ ηξφπν πνπ βιέπεηο ηα πξάγκαηα είλαη αλαγθαίν, γηα λα

ζπλερίζεηο λα εξεπλάο, λα ζηνράδεζαη».

61

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Α) Έπγα ηος Michel Foucault

Foucault, Michel, (1954), Maladie mentale et personnalité, Paris: Presses

Universitaires de France.

Foucault, Michel, (1961), Folie et Déraison. Histoire de la folie à l’âgeclassique,

Plon, Paris.

Foucault, Michel, (1961), L' anthropologie de Kant, (δχν δαθηπινγξαθεκέλνη ηφκνη,

Παξίζη, νξβφλε. Ο δεχηεξνο ηφκνο δεκνζηεχηεθε απφ ηηο εθδφζεηο Vrin ην 1964).

Foucault, Michel, (1962), Maladie mentale et psychologie, Paris: Presses

Universitaires de France.

Foucault, Michel, (1963), Naissance de la clinique. Une archeologie du regard

medical, Paris: Presses Universitaires de France.

Foucault, Michel, (1963), Raymond Russel, Gallimard, Paris.

Foucault, Michel, (1966), Les mots et les choses. Une archéologie des sciences

humaines, Gallimard, Paris.

Foucault, Michel, (1969), L’ archéologie du savoir, Gallimard, Paris.

Foucault, Michel, (1971), L’ orde du discours, Gallimard, Paris.

Foucault, Michel, (1973), Cecin'est pas une pipe, Fata Morgana, Montpellier.

Foucault, Michel, (1973), Moi, Pierre Rivière, ayant égorgé ma mère, ma

soeur et mon frère. Un cas de parricide au XIXe siècle, présenté par M. Foucault,

Gallimard-Julliard, Paris.

Foucault, Michel, (1975), Surveiller et punir, Naissance de la prison, Gallimard,

Paris.

Foucault, Michel, (1976), Histoire de la sexualité. La volonté de savoir, ηφκ. 1,

Gallimard, Paris.

62

Foucault, Michel, (1984), Histoire de la sexualité. L'usage des plaisirs, ηφκ.2,

Gallimard, Paris.

Foucault, Michel, (1986), Histoire de la sexualité. Sept propos sur le septièmeange,

ηφκ.3, Fata Morgana, Montpellier.

Β) Μεηαθπάζειρ ηων έπγων ηος Michel Foucault

Aron, Raymond & Foucault, Michel, (2013), Διάλογοσ για την κοινωνιολογία και τισ

ανθρωπιςτικέσ επιςτήμεσ, εηζαγσγή: Νίθνο Μνπδέιεο, αλάιπζε: Jean–François Bert,

κηθξ.-επηζηεκ. επηκέιεηα: Μηράιεο Καηζηκίηζεο, Δπξαζία, Αζήλα.

Foucault, Michel, «Ο αξρηθφο Πξφινγνο ζηελ Ηζηνξία ηεο ηξέιαο (1961)», κηθξ.-

επίκεηξν Μάθεο Καθνιχξεο, Νέα Δζηία, Σφκνο 169νο

, Σεχρνο 1843, Απξίιηνο 2011,

576-597.

Foucault, Michel, (1968), Ο σξαίνο θίλδπλνο (πλέληεπμε ζηνλ Claude Bonnefoy

[Κινλη Μπνλθνπά]), εηζαγ. Philippe Artieres, κηθξ. Νίθνο Ζιηάδεο, Δθδφζεηο Άγξα,

Αζήλα, 2013.

Foucault, Michel, (1970), The Order of Discourse, Inaugural Lecture at the College

de France, Translated by I. McLeod. Reprinted in M. J. Shapiro (Ed.) Language and

Politics, Oxford: Blackwell, Pp. 108-38.

Foucault, Michel, (1972), Power / Knowledge: Selected interviews and other writings,

1972 – 1977, C. Dordon (ed.), Brighton, Sussex: Harvester Press, 1980.

Foucault, Michel, (1978), Σθέςεηο γύξσ από ηνλ Μαξμηζκό, ηε θαηλνκελνινγία θαη ηελ

εμνπζία (Αδεκνζίεπηε ζπλέληεπμε ηνπ Michel Foucault ζηνπο Colin Gordon & Paul

Patton), κηθξ.-επηκέιεηα: Θαλάζεο Λάγηνο, παξνπζίαζε: Alain Beaulieu, εηζαγσγή:

Colin Gordon, Future, Αζήλα, 2013.

Foucault, Michel, (1982), Η Ιζηνξία ηεο ζεμνπαιηθόηεηαο, Ι. Η δίςα ηεο γλώζεο, κηθξ.

Γθιφξπ Ρνδάθε, Ράππαο, Αζήλα.

Foucault, Michel, (1987α), Δμνπζία, γλώζε θαη εζηθή, κηθξ. Ε. αξίθαο, Όςηινλ,

Αζήλα.

63

Foucault, Michel, (1987β), Η αξραηνινγία ηεο γλώζεο, κηθξ. Κσζηήο Παπαγηψξγεο,

Δμάληαο, Αζήλα.

Foucault, Michel, (1988), Τη είλαη Γηαθσηηζκόο, κηθξ. η. Ρνδάλεο, Έξαζκνο, Αζήλα.

Foucault, Michel, (1989), Δπηηήξεζε θαη Τηκσξία: Η γέλλεζε ηεο θπιαθήο, κηθξ. Κ.

Υαηδεδήκνπ – Η. Ράιιε, Ράππα, Αζήλα.

Foucault, Michel, (1990), Η ηάμε ηνπ ιφγνπ: Δλαξθηήξην κάζεκα

ζην Collége de France-1970, κηθξ. Υ. Υξεζηίδεο – Μ. Ματδάηζεο, Δθδφζεηο

Ζξηδαλφο, Αζήλα.

Foucault, Michel, (1991), Η κηθξνθπζηθή ηεο εμνπζίαο, κηθξ. Λ. Σξνπιηλνχ, Όςηινλ,

Αζήλα.

Foucault, Michel, (1992), Η Ιζηνξία ηεο ζεμνπαιηθόηεηαο 3. Η κέξηκλα γηα ηνλ εαπηό

καο, κηθξ. Βαζίιεο Παηζνγηάλλεο, Πιέζξνλ, Αζήλα.

Foucault, Michel, (1993), Οη Λέμεηο θαη ηα Πξάγκαηα: Μηα αξραηνινγία ησλ

επηζηεκώλ ηνπ αλζξώπνπ, κηθξ. Κ. Παπαγηψξγεο, Γλψζε, Αζήλα.

Foucault, Michel, (1997), What is critique, in The politics of truth, (ed) S. Lotringer &

L. Hochroth, Cambridge, Semiotext(e).

Foucault, Michel, (1999), Ο κεγάινο εγθιεηζκόο – Τν πείξακα ηεο νκάδαο

πιεξνθόξεζεο γηα ηηο θπιαθέο, κηθξ. . Παληειάθεο, Μαχξε Λίζηα, Αζήλα.

Foucault, Michel, (2000), Ethics. Essential works of Foucault 1954 – 1984, Volume I,

P. Rabinow (ed.), London, Penguin.

Foucault, Michel, (2001), «Par-delà le bien et le mal», ζην Daniel Defert, François

Ewald (επηκ.), Dits et écrits I 1954-1975, 98, Quarto Gallimard, Παξίζη.

Foucault, Michel, (2003), Τξία θείκελα γηα ηνλ Nietzsche, κηθξ. Γ. Γθηλνζάηεο,

Πιέζξνλ, Αζήλα.

Foucault, Michel, (2004), Η Ιζηνξία ηεο Τξέιαο, κηθξ. Ακπαηδνπνχινπ Φξαγθίζθε,

Ζξηδαλφο, Αζήλα.

64

Foucault, Michel, (2008), Τν κάηη ηεο εμνπζίαο, κηθξ. Σάζνο Μπέηδεινο, Βάληαο,

Θεζζαινλίθε.

Foucault, Michel, (2010), Οη κε θαλνληθνί. Παξαδόζεηο ζην Κνιέγην ηεο Γαιιίαο

1974-1975, κηθξ. σηήξεο ηακαλδνχξνο, Βηβιηνπσιείνλ ηεο Δζηίαο, Αζήλα.

Φνπθψ, Μηζέι, (2011), Δπηινγή από ηα Dits et ecrits, κηθξ. Θαλάζεο Λάγηνο, εηξά

ηνραζκνί - 29, ηηγκή, Αζήλα.

Foucault, Michel, (2012), Δηεξνηνπίεο θαη άιια θείκελα, κηθξ. Σάζνο Μπέηδεινο,

Πιέζξνλ, Αζήλα.

Foucault, Michel, (2012), Η γέλλεζε ηεο βηνπνιηηηθήο. Παξαδόζεηο ζην Κνιιέγην ηεο

Γαιιίαο, κηθξ. Βαζίιεο Παηζνγηάλλεο, Πιέζξνλ, Αζήλα.

Foucault, Michel, (2013), Ιζηνξία ηεο ζεμνπαιηθόηεηαο 2. Η ρξήζε ησλ εδνλώλ, κηθξ.

Σάζνο Μπέηδεινο, Πιέζξνλ, Αζήλα.

Foucault, Michel, (2016), Τη είλαη Κξηηηθή; Γηάιεμε ζηε νξβφλε, 27 Μαΐνπ 1978,

κηθξ. Θαλάζεο Λάγηνο, Πιέζξνλ, Αζήλα.

Γ) Γεςηεπεύοςζα βιβλιογπαθία

Αλδξηφπνπινο, Θέκεο, «Ν. Πνπιαληδάο-Μ. Φνπθψ: “Μνλνκάρνη” ή

“πλδαηηπκφλεο”», Οπηνπία (Αθηέξσκα ζηνλ Μ. Φνπθψ), ηρ. 72, Ννέκβξηνο-

Γεθέκβξηνο 2006, 51-66.

Αλζνγαιίδνπ, Θενπνχια, (1987), Ο ξόινο ηεο εθπαίδεπζεο ζηελ αλαπαξαγσγή θαη

εμέιημε κηαο παξαδνζηαθήο θνηλσλίαο, Θεκέιην, Αζήλα.

Αζεκάθε Άλλπ, Κνπζηνπξάθεο Γεξάζηκνο, Κακαξηαλφο Ησάλλεο, «Οη έλλνηεο ηεο

λεσηεξηθφηεηαο θαη ηεο κεηαλεσηεξηθφηεηαο θαη ε ζρέζε ηνπο κε ηε γλψζε: Μηα

θνηλσληνινγηθή πξνζέγγηζε», Τν Βήκα ησλ Κνηλσληθώλ Δπηζηεκώλ, Σφκνο ΗΔ, ηρ. 60,

Καινθαίξη 2011, 99-120.

65

Alcoff, Linda Martin, (2013), Foucault’s Normative Epistemology, in C. Falzon, T.

O’ Leary, J. Sawicki (Eds.), Blackwell Companions to Philosophy. A Companion to

Foucault, Wiley – Blackwell, pp. 207-225.

Allen, Amy, (2013), Power and the Subject, in C. Falzon, T. O’ Leary, J. Sawicki

(Eds.), Blackwell Companions to Philosophy. A Companion to Foucault, Wiley –

Blackwell, pp. 337-352.

Allen, Ansgar, (2014), Foucault, Michel, in Encyclopedia of Educational Theory and

Philosophy, D. C. Phillips (ed), SAGE Publications, Inc, pp. 333-336.

Βέιηζνο, Γηψξγνο, (1990), Η Γηακάρε: Κείκελα γηα ηε Νεσηεξηθόηεηα, Πιέζξνλ,

Αζήλα.

Ball, Stephen, (1990), Foucault and Education: Disciplines and Knowledge, London:

Routledge.

Bensaïd Daniel, «(Α)πνιηηηθέο ηνπ Φνπθψ», κηθξ. Σάζνο

Μπέηδεινο, Οπηνπία (Αθηέξσκα ζηνλ Μ. Φνπθψ), ηρ. 72, Ννέκβξηνο-Γεθέκβξηνο

2006, 21-28.

Besnier, Jean- Michel, (2001), Ιζηνξία ηεο λεσηεξηθήο θαη ζύγρξνλεο θηινζνθίαο:

Φπζηνγλσκίεο θαη Έξγα, κηθξ. Κσζηήο Παπαγηψξγεο, Δθδφζεηο Καζηαληψηε, Αζήλα.

Bourdieu, Pierre, (1991), Language and symbolic power, Polity Press.

Bruns, L.Gerald, (2006), Foucault’s Modernism, in G. Gutting, The Cambridge

Companion to Foucault, Cambridge University Press, pp. 348-378.

Γαβξηειίδεο, Άθεο, «Ζ επηθαηξφηεηα ηνπ Μηζέι Φνπθψ», Θέζεηο, ηρ. 96, Ηνχιηνο-

επηέκβξηνο 2006, 1-12.

Gros, Frederic, (2007), Μηζέι Φνπθό, επηκ. Κνπζηάληδα νθία, Κιακπαηζέα Άληα,

Νήζνο, Αζήλα.

Gutting, Gary, (2006), Φνπθώ. Όια όζα πξέπεη λα γλσξίδεηε, κηθξ. Ν. Σαγθνχιεο, Σν

Βήκα/ Διιεληθά Γξάκκαηα, Αζήλα.

Γειεγηψξγε, Αιεμάλδξα, (1996), Ο κνληεξληζκόο ζηε ζύγρξνλε θηινζνθία. Η

αλαδήηεζε ηεο ρακέλεο ελόηεηαο, Αιεμάλδξεηα.

66

Γεκεξηδήο, Νίθνο (1990), «Οπζηψδεο ακθηζβεηεζηκφηεηα θαη ζεσξίεο πεξί

εμνπζίαο», Θεσξία θαη θνηλσλία, η. 3, Γεθέκβξηνο, 23 – 46.

Γνμηάδεο, Κχξθνο, (1988), «Foucault, ηδενινγία, επηθνηλσλία», Δπηζεώξεζε

Κνηλσληθώλ Δξεπλώλ, η. 71, 18 – 43.

Γνμηάδεο, Κχξθνο, (1992), Υπνθεηκεληθόηεηα θαη εμνπζία. Γηα ηε ζεσξία ηεο

ηδενινγίαο, Πιέζξνλ, Αζήλα.

Γνμηάδεο, Κχξθνο, (1996), «Σα θνηλσληθά θηλήκαηα ζηε ζχγρξνλε ηδενινγία»,

Διιεληθή Δπηζεώξεζε Πνιηηηθήο Δπηζηήκεο, η.8, Ννέκβξηνο, Θεκέιην.

Γνμηάδεο, Κχξθνο, (2001), Κνηλσλία, ηδενινγία, εζηθή, Πιέζξνλ, Αζήλα.

Γνμηάδεο, Κχξθνο, (2008), Αλάιπζε ιφγνπ. Κνηλσληθν-θηινζνθηθή ζεκειίσζε,

Πιέζξνλ, Αζήλα.

Γνμηάδεο, Κχξθνο,(2015), Ο Foucault ηεο θηινζνθίαο θαη ηεο Αξηζηεξάο, Νήζνο,

Αζήλα.

Dearden, R. F. (1972), Autonomy and education, in R. F. Dearden, P. H. Hirst& R. S.

Peters (1976). Education and the development of reason, London: Routledge&Kegan

Paul, 448 – 465.

Deleuze, Gilles, (2005), Φνπθώ, κηθξ. Σάζνο Μπέηδεινο, Πιέζξνλ, Αζήλα.

Dreyfus, H. L. & Rabinow, P. (1982), Michel Foucault: Beyond structuralism and

hermeneutics. Second Edition with an afterword by and an interview with Michel

Foucault, The University of Chicago Press.

Dreyfus, H. L., & Rabinow, P, (2000), Habermas θαη Foucault – Ση είλαη ε ειηθία ηεο

σξηκφηεηαο, ζην Γ. Βέιηζνο (επηκ.), Η δηακάρε: Κείκελα γηα ηε Νεσηεξηθόηεηα,

Πιέζξνλ, Αζήλα.

Faubion, James D., (2013), Foucault’s Ontology and Epistemology of Ethics, in C.

Falzon, T. O’ Leary, J. Sawicki (Eds.), Blackwell Companions to Philosophy. A

Companion to Foucault, Wiley–Blackwell, pp. 493-509.

67

Καθνιχξεο, Γεξάζηκνο, «Δπίκεηξν: Ζ αλάγλσζε ηνπ αξρηθνχ Πξνιφγνπ ζηελ

Ηζηνξία ηεο ηξέιαο ηνπ Μ. Φνπθψ απφ ηνλ Ε. Νηεξξηληά», Νέα Δζηία, Σφκνο 169νο,

Σεχρνο 1843, Απξίιηνο 2011, 589-597.

Καθνιχξεο, Γεξάζηκνο, (2009), «Μηζέι Φνπθψ: Τπνθείκελν, Γλψζε, Δμνπζία»,

Σφκνο Κείκελα λεώηεξεο θαη ζύγρξνλεο Φηινζνθίαο, Διιεληθφ Αλνηθηφ

Παλεπηζηήκην, Πάηξα, 213-225.

Καιεκεξίδεο Γηψξγνο, (1998), «Μηζέι Φνπθψ: Πεηζαξρία θαη ζρνιείν», Virtual

School, The sciences of Education Online, Σφκνο 1νο

, Σεχρνο 2, Αχγνπζηνο 1998.

Καλη, Ηκκάλνπει, (1989), Απάληεζε ζην εξψηεκα: Ση είλαη Γηαθσηηζκφο, ζην Τη είλαη

Γηαθσηηζκόο, κηθξ. Ν. Μ. θνπηεξφπνπινο, Κξηηηθή, Αζήλα.

Κέε, Καηεξίλα, (2006), «Ζ πεξηπέηεηα ηεο ππνθεηκεληθφηεηαο ζην έξγν ηνπ Μηζέι

Φνπθψ», Οπηνπία, Γηκεληαία Έθδνζε Θεσξίαο θαη Πνιηηηζκνχ, Αθηέξσκα ζηνλ

Μηζέι Φνπθψ, αξ. ηεχρνπο: 79, Διιεληθά Γξάκκαηα, Αζήλα.

Κηνζφγινπ, Θάλνο, «Μηζέι Φνπθψ: Ζ ζπγθξφηεζε ηνπ ζχγρξνλνπ πεηζαξρηθνχ

Τπνθεηκέλνπ», ειεθηξνληθφ πεξηνδηθφ θηινζνθίαο Conatus, ηρ. 1, Φεβξνπάξηνο

2016, 37-45.

Κνπδέιεο, Γεξάζηκνο, (1994), Ζ «πξνο ζπκκφξθσζηλ γλψζε». Ο Σφπνο ηεο

πεηζαξρίαο ζηηο ζεσξίεο ηεο θνηλσλίαο, ζην Ησζήθ νινκψλ & Κνπδέιεο Γεξάζηκνο

(επηκ.), Πεηζαξρία θαη γλώζε, Τνπηθά, Δ.Μ.Δ.Α., Αζήλα, 259-282.

Κνπκαζίδεο, Ηνξδάλεο, «Ο πνιηηηθφο Φνπθψ: φςεηο ηνπ πνιηηηθνχ ζηελ Αξραηνινγία

ηεο Γλώζεο», Πεξηνδηθφ Φηινζνθείλ, ηρ. 6, 89-95.

Κνπζηνπξάθεο, Γεξάζηκνο & Αζεκάθε, Άλλπ, «ςεηο ηεο λεσηεξηθφηεηαο θαη ηεο

κεηαλεσηεξηθφηεηαο ζην πεξηερφκελν ησλ curricula ηεο πξσηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο

(1982-2003)», ζην ΙΓ’ Γηεζλέο Σπλέδξην Παηδαγσγηθήο Δηαηξείαο Διιάδνο «Αλαιπηηθά

Πξνγξάκκαηα θαη Σρνιηθά Δγρεηξίδηα: Διιεληθή Πξαγκαηηθόηεηα θαη Γηεζλήο

Δκπεηξία», Παλεπηζηήκην Ησαλλίλσλ, 20-22 Ννεκβξίνπ 2009, 194 – 202.

Koopman, Colin, (2013), The Formation and Self-Transformation of the Subject in

Foucault’s Ethics, in C. Falzon, T. O’ Leary, J. Sawicki (Eds.), Blackwell Companions

to Philosophy. A companion to Foucault, Wiley–Blackwell, pp. 526-543.

68

Λάγηνο, Θαλάζεο, (2012), Stirner – Nietzsche – Foucault, Ο ζάλαηνο ηνπ Θενύ θαη ην

ηέινο ηνπ Αλζξώπνπ, Futura, Αζήλα.

Λπνηάξ, Εαλ Φξαλζνπά, (1979), Η κεηακνληέξλα θαηάζηαζε, Δθδφζεηο Γλψζε,

Αζήλα.

Λπξηληδήο, Υξήζηνο, (1991), Τν ηέινο ησλ «ηδαθηώλ», Θεκέιην, Αζήλα.

Λπξηληδήο, Υξήζηνο, (1995), «Πεξί εμνπζίαο: ν Φνπθψ θαη ε αλάιπζε κηαο επίκαρεο

έλλνηαο», Δπηζεώξεζε Κνηλσληθώλ Δξεπλώλ, ηρ. 86,3-20.

Lankshear, Colin, (1982), Freedom and education: Toward a non – rational

philosophy of education, Auckland: Milton Brookes.

Lukes, Steven, (1986), Power: Readings in Social and Political Theory, New York:

NYU Press.

Macherey, Pierre (Πηέξ Μαζεξέ), (2010), Από ηνλ Καλγθηιέκ ζηνλ Φνπθώ: Η δύλακε

ησλ θαλόλσλ, κηθξ. Σάζνο Μπέηδεινο, Πιέζξνλ, Αζήλα.

Magnuson, Rνger, (1992), Education in New France, Queen’s University Press,

McGill.

Mark G. E. Kelly, (2013), Foucault, Subjectivity, and Technologies of the Self, in C.

Falzon, T. O’ Leary, J. Sawicki (Eds.), Blackwell Companions to Philosophy. A

Companion to Foucault, Wiley – Blackwell, pp. 510-525.

Martin Alcoff, Linda, (2013), Foucault’s Normative Epistemology, in C. Falzon, T.

O’ Leary, J. Sawicki (Eds.), Blackwell Companions to Philosophy. A Companion to

Foucault, Wiley – Blackwell, pp. 207-225.

Marshall J. D., (1996), Michel Foucault: Personal Autonomy and Education,

Philosophy and Education, Volume 7, Kluwer Academic Publishers.

McNicol Jardine, Gail, (2005), Foucault and Education, Peter Lang, Νew York.

Μεηάθαο, Πέηξνο, (2010), Ζ πνιηηηθή ηνπ Μ. Foucault, Γηδαθηνξηθή Γηαηξηβή, ΔΜΠ

θαη ΔΚΠΑ, Αζήλα.

69

Merquior, J.G., (2002), Foucault, κηθξ. Γεκήηξεο Μέιινο, Δθδφζεηο Παηάθε,

Αζήλα.

Μπέηδεινο, Σάζνο, & σηήξεο, Παλαγηψηεο, «ψκαηα, ιφγνη, εμνπζίεο:

Ξαλαγπξλψληαο ζηελ “πεξίπησζε Φνπθψ”», Θέζεηο, ηεχρνο 99, Οθηψβξηνο-

Γεθέκβξηνο 2004, 1-34.

Νηθνιαΐδεο, Θενδφζεο, (2008) (επηκ.), Ο Μηζέι Φνπθώ θαη νη ηζηνξηθνί, Νήζνο,

Αζήλα.

Moghtader, Bruce, (2016), Foucault and Educational Ethics, Palgrave Macmillan

UK.

Negri, Toni, «Ο Φνπθψ κεηαμχ παξειζφληνο θαη κέιινληνο» (πλέληεπμε ζηελ

επηζεψξεζε ηεο Fédération Syndicale Unitaire Nouveaux Regard, 2004), κηθξ.Σάζνο

Μπέηδεινο, Οπηνπία (Αθηέξσκα ζηνλ Μ. Φνπθψ), ηρ. 72, Ννέκβξηνο-Γεθέκβξηνο

2006, 169-176.

O’ Farrell, Clare, (2005), Michel Foucault, London, Sage Publications.

Porter, Roy, (2014), Ο Γηαθσηηζκόο, Οθηψ, Αζήλα.

Ρεβψ λη’ Αιιφλ, Μπξηάκ, «Μηζέι Φνπθψ: κηα θηινζνθία ηεο επηθαηξφηεηαο», κηθξ.

Κψζηαο παζαξάθεο, Νέα Δζηία, Σφκνο 169νο

, Σεχρνο 1843, Απξίιηνο 2011, 598-

614.

Rorty, Richard, (2002), Τπραηόηεηα, εηξσλεία, αιιειεγγύε, (κηθξ.) Κψζηαο

Κνπξεκέλνο, (επηκ.) Νηθφιανο Μπηληάξεο, Κψζηαο Ληβηεξάηνο, Αιεμάλδξεηα, Αζήλα.

ίκνο, Υξήζηνο, «Σν δήηεκα ηεο εμνπζίαο ζηνλ Αιηνπζέξ θαη ηνλ Φνπθψ», Θέζεηο,

ηεχρ. 94, Ηαλνπάξηνο – Μάξηηνο 2006.

νινκψλ, Ησζήθ, (1994), Πεηζαξρία θαη γλψζε: εηζαγσγηθέο ζεκεηψζεηο, ζην Ησζήθ

νινκψλ & Κνπδέιεο Γεξάζηκνο (επηκ.), Πεηζαξρία θαη γλώζε, Τνπηθά, Δ.Μ.Δ.Α.,

Αζήλα, 7-10.

Simons, Jon, (1995), Foucault and the Political, Routledge, London and New York.

70

Simons, Jon, (2013), Power, Resistance and Freedom, in C. Falzon, T. O’ Leary, J.

Sawicki (Eds.), Blackwell Companions to Philosophy. A companion to Foucault,

Wiley–Blackwell, pp. 301-319.

Smart, Barry, (1985), Michel Foucault: ππνθείκελα εμνπζίαο, αληηθείκελα γλψζεο,

Μαξία Πεηκεδίδνπ (επηκ.), ζην Σύγρξνλε Κνηλσληνινγηθή Θεσξία, Γνκηζκόο, Μεηα-

δνκηζκόο, Γνκνκνπνίεζε, Δπηθνηλσληαθή δξάζε, Πξννπηηθέο εμέιημεο ηεο

θνηλσληνινγηθήο ζεσξίαο, Τόκνο ΙΙ, κηθξ. Γηψξγνο Μπαξνπμήο, Παλεπηζηεκηαθέο

Δθδφζεηο Κξήηεο, Ζξάθιεην, 1999, 167-223.

Σζνπθαιάο, Κσλζηαληίλνο, (1991), Δίδσια πνιηηηζκνύ. Διεπζεξία–ηζόηεηα–

αδειθόηεηα ζηε ζύγρξνλε πνιηηεία, Θεκέιην, Αζήλα.

Taylor, C. (1986), Foucault on freedom and truth, in David Couzens Hoy (ed),

Foucault: A critical reader, Oxford: Blackwell.

Φνπξηνχλεο, Γηψξγνο, «Ο χζηεξνο Φνπθψ μαλαδηαβάδεη ηνλ Καλη: Τη είλαη

Γηαθσηηζκόο;», Κξηηηθή/ Δπηζηήκε & Δθπαίδεπζε, Οθηψβξηνο 2010, 65-88.

Φξπδάθε, Δπαγγειία, (2009), Η δηδαζθαιία ζηελ ηνκή ηεο λεσηεξηθήο θαη

κεηαλεσηεξηθήο ζθέςεο, Κξηηηθή, Αζήλα.

Varela, Julia, (1994), Υσξνρξνληθέο θαηεγνξίεο θαη ζρνιηθή θνηλσληθνπνίεζε: απφ

ηνλ αηνκηζκφ ζην λαξθηζζηζκφ, ζην Ησζήθ νινκψλ & Κνπδέιεο Γεξάζηκνο (επηκ.),

(κηθξ.) Κηθή Καςακπέιε, Πεηζαξρία θαη γλώζε, Τνπηθά, Δ.Μ.Δ.Α., Αζήλα, 85-104.

Υνξθράηκεξ, Μαμ θαη Σένληνξ Β. Αληφξλν, (1996), Γηαιεθηηθή ηνπ Γηαθσηηζκνύ,

κηθξ. Λεπηέξεο Αλαγλψζηνπ, Νήζνο, Αζήλα.

Walshaw, Margaret, (2007), Working with Foucault in Education, Sense Publishers,

Rotterdam.