2

Тайлбари бэшэг

2 классай түрэлхи хэлэ үзэхэ тобшо тайлбари иимэ журамшуулһан баримта

бэшэгүүд дээрэ үндэһэлнэ:

- Закон Российской Федерации "Об образовании" ФЗ РФ № 273 от 29.12.2012 г.;

- Закон Республики Бурятия "Об образовании" № 240-V от 13.12.2013 г;

- Приказ Минобрнауки «Об утверждении и введении в действие федерального

государственного образовательного стандарта НОО» № 373 от 06.10.2009 г;

- Приказ Минобрнауки РФ от 26.11. 2010 г. № 1241 «О внесении изменений в

федеральный государственный образовательный стандарт начального общего

образования, утвержденный приказом Министерства образования и науки Российской

Федерации от 06.10. 2009 г. N 373»;

- «О плане действий по модернизации общего образования на 2011 - 2015 гг.»

( распоряжение Правительства РФ от 07.09.2010 г. N 1507-р);

- Примерная Основная образовательная программа начального общего образования,

одобренная решением федерального учебно-методического центра (протокол № 1/15 от

08.04 2015 г);

- Приказ Минобрнауки РФ от 26.01. 2016 г. № 38 «О внесении изменений в

федеральный перечень учебников, рекомендуемых к использованию при реализации

имеющих государственную аккредитацию образовательных программ начального общего,

основного общего, среднего общего образования, утвержденный Минобрнауки РФ от

31.03. 2014 г. № 253»;

- Методических рекомендаций «Об организации преподавания бурятского языка и

литературы в ОО РБ в 2015-2016 учебном году» от 26.06.2015 № 02-16/2100;

-Закона РБ от 10.06. 1992г. №221-XII «О языках народов РБ»;

- Программа бурятского литературного чтения 1-4 класс С.Ц. Содномов

- Постановление Главного государственного санитарного врача РФ от 29.12.

2010г.№189 «Об утверждении СанПиН 2.4.2.2821-10 "Санитарно-эпидемиологические

требования к условиям и организации обучения в общеобразовательных

учреждениях»;

- Устав МБОУ «Барагханская средняя общеобразовательная школа» постановление

МО «Курумканский район № 448 от 23.12.2015г;

- «Основная образовательная программа начального общего образования МБОУ

«Барагханская СОШ» на 2016-2017 учебный год» Приказ МБОУ «Барагханская СОШ»

№61 от 31.08. 2016г;

- Положение о рабочей программе ФГОС НОО по учебному предмету (курсу)

педагога Приказ МБОУ «Барагханская СОШ» № 5 от 27.01.2016 г.;

- Приказ МБОУ «Барагханская СОШ» № 61 от 31.08 2016 г «Об утверждении

учебного плана школы на 2016-2017 учебный год».

Хэлэн болбол арадай хүгжэлтын нэгэ хуби болоно. Түрэл хэлэеэ шудалжа, эрдэм

мэдэсэеэ үргэдхэхын тула һурагшад ямар шалтагаанаар хэлэеэ мэдэхэб, хэлэнэй удха ямар

байхаб гэжэ тодорхой мэдэрэлдэ абтаха ёһотой. Харин зүбөөр хэлэжэ һурахын тулада

үхибүүд юун тухай хэлэхэеэ, ямар үгэнүүдые хэрэглэн, хөөрэлдөө үнгэргэхэб гэжэ мэдэхэ

шухала.

Уншалгын хэшээлнүүдэй гол зорилго хадаа түрэл хэлэн дээрээ һайнаар ойлгон

уншажа, үгэнүүдые зүбөөр уншуулжа, ухаан бодолоо гүйлгэжэ, аман хэлэлгэеэ хүгжөөхэ

болоно. Онтохон, шүлэг болон рассказ уншаха хэшээлнүүдые үнгэргэхэдөө, багша өөрөө

тон һайнаар, яаралгүйгөөр жэшээтэ уншалга харуулжа,эхинһээнь,эсэс хүрэтэрнь гансата

уншажархиха бэшэ, хэдэн хуби болгон хубаажа уншаха ба уншуулха. Энэ үедэ уншалгын

хэшээлнүүдтэ удхыень ойлгожо, мэдэрэлтэйгээр уншалгада тусгаар анхарал табигдана.

Һурагшад литературна уншалга юун гээшэб гэжэ тон гүнзэгыгөөр ойлгожо

абаха ёһотой. Литература хадаа искусствын нэгэһалбари боложо үгэнэ. Тиихэдээ үгэ

3

уншалгын хэшээлнүүдтэ хэрэглэгдэдэг текстнүүд соо ямар үүргэ дүүргэнэб гэжэ үхибүүд

мэдэхэ аргатай.

Хоёрдохи классай һурагшад үгэ дээрэ хүдэлхэдөө, нэн түрүүн тэрэнэй олон арга

боломжонуудтай танилсана: үгын удха хүнэй досоохи байдал тон һайнаар харуулжа,

оршон тойронхи байдалай хубилалтануудые хүсэд дүүрэн ойлгохо болоно бшуу.

Текстын удаа үгтэһэн асуудалнуудта үхибүүд ганса нэгэ харюу үгөөд дүүргэхэ

бэшэ, харин олон ондоо һанамжануудаараа хубаалдаха.

Удхаараа ойлгосотой богонихон рассказ, онтохо, шүлэг гү, али басни үхибүүд

уншахадаа, зохёолой удхые, гол шухала һанал бодолые, үйлэдэгшэ нюурнуудые, тэдэнэй

абари зан үйлэ хэрэгүүдые бата бэхеэр ойгожо абаха болоно. Уран зохёолой дүрсэлэн

харуулдаг аргануудые илангаяа хэлэнэйнь баялиг тухай ойлгожо абаха.

Уншаһан зохёолойнгоо удхые тайлбарилан хөөрэлдэхэдөө,һурагшад

зохёолой удхын гол шухала ба шухала бэшэ һанал бодолыень илган оложо,

зохёолые хубинуудта хубаажа, тэдэнэйгээ холбоое оложо һураха. Энэ хадаа һурагшадай

логическа ухаан бодолые хүгжөөлгэдэ туһа хүргэдэг.

Зохёолнуудые уншахадаа, оршон тойронхи юумэнүүд тухай һурагшадые зүб

ойлгосотой болгохо гээшэ тон ехэ удха шанартай юм. Литературна уншалгын

хэшээлнүүдтэ һурагшадай дүй дүршэл хэрэглэхэ: тэдэнэй ойлгосые үргэдхэхын тула

байгаалиин үзэгдэлнүүдые , хүн зоной ажаһуудалые саг үргэлжэ ажаглаха хүдэлмэри

ябуулагдаха ёһотой.

Һургуулида һуралсал ба хүмүүжүүгын хүдэлмэри эрид һайжаруулгада

номуудай ашаг туһаламжа хүргэдэгынь мэдээжэ ха юм. Номууд эрдэм мэдэсэ үгэхэһөө

гадна, һайн һайхан абари зан, арад зондоо унтаршагүй дурлал хүмүүжүүлнэ бшуу.

Үшөө тиихэдэ һурагшад ном уншаха зуураа ажабайдал тухай орёо

асуудалнуудта харюу олодог, ажал хүдэлмэриин ашаг туһые ойлгожо абадаг, ажалша

хүниие хүндэлхэ, сэгнэхэ болодог, арад зоной ёһо заншал, сэсэн мэргэн һургаал

гүнзэгыгөөр ойлгожо, шэбшэжэ үзэхэ дадалтай болохо.

Һурагшад абяагүйгөөр ба шангаар уншаһан зүйл тухайгаа багшын табиһан

асуудалнуудта гүйсэд дүүрэн харюу үгэжэ шадаха.

Һурагшад рассказ гү, али статьянуудые уншахадаа,үйлэдэгшэ нюурнуудайнь хэһэн

хэрэгтэ сэгнэлтэ үгэжэ, тэдээн доторхи үйлэ ушарнуудта, геройнуудта характеристика

үгэхэ дадалтай болохо.

Тус классай һурагшад уншаһан зүйлөө дэлгэрэнгыгээр ба хуряамжаар хөөрэжэ

шадаха, арадай аман зохёолтой, арадай сэсэн һургаалтай танилсалгаяа улам үргэдхэхэ,

мэдэсэеэ улам баяжуулха болоно

Илангаяа тоонто нютаг, арадайнгаа ёһо заншалнууд тухай мэдэсэеэ гүнзэгырүүлжэ,

олон шүлэгүүдые, оньһон, үгэнүүдые, үреэлнүүдые сээжээр мэдэдэг болохоһоо гадуур,

эпитет, гиперболэ, олицетворении г.м. шүлэгэй уран найруулгын аргануудтай

практическаар танилсаха ёһотой. Баснитай танилсажа, тэрэнэй удха узуурыень ойлгожо

абаха, тэрээн соохи оброзуудые, тэдэной хэһэн үйлыень ойлгожо, уран гоё талыень

мэдэжэ абаха болоно. Онтохонуудые тэдээн соо хэлэгдэһэн шэдитэ зүйлнүүдые зүбөөр

ойлгон абаха тон шухала.

Һурагшадай үгэ хэлыень баяжуулха ба зохёохы һанал бодолыень үргэдхэхын

тула элдэб янзын хүдэлмэри хэжэ байха: хамта уранаар уншалга, хамтадаа хабаадаха

зүжэг, нюур нюураар уншалга, хэһэгүүдые сээжээр хэлэхэ г.м. мүн элдэб янзын зохёохы

шэнжэтэй бэшэмэл хүдэлмэри дүүргэхэ.

Һурагшад уншаһанаа хубинуудта хубаажа, өөһэдөө түсэб табяад, текстэеэ тобшоор

ба түүбэрилэн хөөрэжэ шадаха дадалтай болохо.

Уншалгын хэшээлэй ехэнхи сагынь текст уншалгада, тэрээн хүдэлэлгэдэ

зорюулагдаха.уншалгын урда тээ хэгдэхэ хөөрэлдөөн хадаа хэшээл соо уншагдаха

материалай удхатай нягта холбоотой байха ёһотой.

4

Уншалгын хэшээлнүүдтэ үхибүүдэй хараһан, мэдэхэ юумэнүүд хэрэглэгдэжэ,

тэрэнииень үргэдхэхын тула багша хадаа байгаалиин үзэгдэлнүүдые, олониитын

ажабайдалые, хүн зоной ажал хүдэлмэриие саг үргэлжэ ажаглаха хүдэлмэри ябуулжа

байха зэргэтэй.

Хэшээлдээ «Түрэлхи хэлэн»: Υндэhэн буряад hургуулиин 2-дохи класста уншаха

ном баригдана. Авторнууд: Содномов С.Ц., Цыденова Ц.Д., Цыдыпова Ц. Б. 2-дохи класс.-

Улаан – Үдэ, «Бэлиг» хэблэл,2006 он; Буряад Республикын Һуралсалай болон эрдэм

ухаанай министерство баталһан.

«Түрэлхи хэлэн» гэһэн һуралсалай номой гол болон тодорхой зорилгонууд

2 классай литературна уншалгын программын гол зорилго - һурагшадта ухаан

бодол, сэдьхэлэй мэдэрэл, зориг хүгжөөлгэ болоно. Эдир уншагшые хүмүүжүүлгэ, тэрэнэй

нигүүлэсхы боди сэдьхэл хүгжөөлгэ хадаа тон орёо асуудалнуудай нэгэн. Юундэб гэхэдэ,

һурагшадай уран зохёол хадуун абалга, дотор байдалай ябаса үхибүүн бүхэнэй зохёол

сэдьхэлээрээ ойлгон абалгатай холбоотой.

«Турэлхи хэлэн» номой тодорхой зорилгонууд гэхэдэ:

уран зохёолнуудые дүүрэн хадуун абажа, геройнуудтань сэдьхэлээ үбдэхэ,

эмоциональнаар хандаха шадабари хүгжөөхэ;

уран зохёол сэдьхэлээрээ мэдэрхэ, ойлгохо, зохёолой дүрсэ байгуулһан уран аргануудые таниха, тухайлан бодомжолхо зохёохы дадалнуудые хүгжөөхэ;

хүүгэдэй поэтическэ шагналга (поэтический слух), уран һайханда нарин хандалга (художественный вкус) хүгжөөхэ;

байгаалиин гоё һайханиие, оршон ажабайдалые мэдэрэн ажаглаха, сэгнэхэ

шадабари хүгжөөхэ;

хэмжээгээрээ ехэ багашье, удхаараа хүнгэн хүндэшье зохёолнуудые гүнзэгыгөөр ойлгохо дадал хүгжөөхэ;

сэдэбээрээ (темэ), жанраараа элдэб зохёолнуудые уншуулжа, һурагшадай мэдэхэ юумэ (кругозор) үргэдхэжэ, тэдэнэй эстетическэ, познавательна дүршэл үргэн

болгохо;

бага наһанай һурагшадта зорюулагдаһан эрхим уран болон научна-познавательна зохёолнуудтай танилсуулха;

зозёолой хэлэн, удха дээрэнь хүдэлжэ, хүмүүнэй үнэ сэнтэй хараа

бүридүүлхэ (формирование ценностных ориентиров личности);

һурагшадай уншаха һонирхол, эрмэлзэл дээрэнь үндэһэлжэ, уншалгын шанар программын эрилтын ёһоор нарижуулха.

«Түрэлхи хэлэн» номой удха

Ном соо оруулагдаһан зохёолнууд бага наһанай һурагшадай хүгжэлтын

психологическа онсо өөрэ зүйлнүүд, тэдэнэй оршон байдалые эзэмдэн ойлгохо эрмэлзэл,

ухаан бодолой, мэдэрэлэй хүгжэлтэ хараада абтаһан байна.

2 классай литературна уншалгын программа удаадахи бүлэгүүдһээ бүридэнэ:

1. Уншаха, шагнаха зохёолнууд;

2. Текстээр хүдэлмэрилжэ хэлэлгын мэдэсэ болон шадабари хүгжөөлгэ;

3. Зохёохы ажаябуулгын оршон байдалда сэдьхэлэй мэдэрэлтэйгээр хандалгын

дүүршэл баяжуулга болон хүгжөөлгэ;

4. Турэлхи хэлэн.

Уншаха номой гол удхань дээдэ хэмжээнэй элдэб жанрай уран зохёолнууд болоно.

Тэдэнэй авторнууд гэбэл: буряад литературын классигууд Х. Намсараев, А. Жамбалон, Ч.

Цыдендамбаев, Ж Балданжабон, Ц. Номтоев, Ц.-Д. Дондокова, Б. Абидуев, Ц.-Б. Бадмаев,

мүнөө үеын буряад литературын уран зохёолшод М. Чойбонов, А. Доноев, Г. Дашабылов,

Г. Чимитов, Б.-Ж. Гармажапов г.м. болоно.

5

Һурагшадай һонирхол, эрмэлзэл эдэбхижүүлхэ, ухаан бодол хүгжөөхэ

зорилготойгоор «Түрэлхи хэлэн» ном соо буряад арадай аман зохёолой абдарһаа

онтохонууд, таабаринууд, оньһон болон жороо үгэнүүд оруулагдаһан байна.

Эдэ зохёолнуудые оруулхадаа, һурагшадай ганса эрдэм элбэгжүүлхэ гэжэ

оролдогдоо бэшэ, харин уран зохёолнуудые научно-познавательна зохёолнуудһаа

илгаруулха шадабаритай болгохо, тэдэнэй үүгэнүүдтэ анхаржа һургаха гэһэн зорилго

табигдана.

Зохёолнуудай һүүлдэ үгтэһэн даабаринууд һурагшадай литературна хүгжэлтэдэ

онсо үүргэ дүүргэхэ зорилготойгоор зохёогдонхой. Тиигэжэ зарим зохёолнуудые

зэргэсүүлэн үзэхэдөө, уран зохёолшо бүхэн оршон байгаалиие, ажаһуудалые өөр

өөрынхеэрээ хадуун абадаг байһыень анхаруулха гэһэн зорилготой.

«Түрэлхи хэлэн» номой удхадань буряад арадай ёһо заншалнуудһаа, һургаал

заабаринуудһаа зарим зүйлнүүд оруулагданхай. Һурагшад эдэ зохёолнуудые уншахадаа,

түрэл арадайнгаа нангин һргаалнуудые мэдэхэ болоод, сахижа ябахань дамжаггүй.

Эхин һургуулида буряад хэлэ үзэхэ методикын хүгжэлтын түүхэдэ анха

түрүүшынхиеэ драматическа жанрай зохёол орууладанхай. Тиихэдээ һурагшад

литературын гурбан шухала жанрнуудтай танилсаха, онсонуудыень мэдэхэ болохо.

Һуралсалай жэл соо 102 саг үгтэнэ, неделидэ 3 саг: 1-дэхи четверть соо 27 саг.

2- дохи четверть соо 21 саг.

3-дахи четверть соо 33 саг.

4- дэхи четверть соо 21 саг.

Календарна-тематическа түсэб

Хэшээлэй №

Yнгэргэгдэ

хэ саг

Сэдэб Ямар даабари хэгдэхэб

1-2 02.09

04.09

Оролто хэшээл. Мэндэ

амар һургуули!

Б. Гармаев «Мэндэ амар

һургуули!»

һуралсалай номтой танилсуулха; жэл

соо ямар хүдэлмэри ябуулагдахаб,

юундэ номнай «Түрэлхи хэлэн » гэжэ

нэрэтэйб гэжэ ойлгуулха; шүлэгүүдтэй

танилсуулжа, эрдэм ухаанай удха

шанар һурагшадта ойлгуулха.

3-4-5 05.09

09.09

11.09

Ц.-Д. Хамаев

«Сентябриин 1»

«Түрэлхи хэлэн»

Буряад хэлэн тухай

шүлэгүүдэй баглаа

Түрэлхи хэлэн тухай шүлэгүүдэй

баглаа уншуулха; Буряад хэлэеэ

шудалжа, сэгнэжэ, хүгжооөөжэ ябаха

эрмэлзэл түрүүлхэ.

6-7-8 12.09

16.09

18.09

С. Бабуев «Түрэл

нютагай татаса»

Х. Намсараев «Манай

нютаг»

В. Намсараев «Нютагай

соло»

Тоонто нютагааа мэдэжэ, тэрээгээрээ

омгорхожо ябаха хүнүүдые

хүмүүжүүлхэ. Нютагаараа омгорхохо

мэдэрэл түрүүлхэ үгэнүүдые илгажа

шадаха болохо.

9-10 19.09

23.09

Ц. Цыдыпова «Намар»

Ч. Цыдендамбаев

«Намарай ой соо»

Намарай саг тухай һурагшадай мэдэсэ

хамтадхажа, энэ үедэ байгаалида ямар

хубилалтануудай болодогые харуулха;

уран гоёор зураглан харуулһан

намарай үзэгдэлнүүд тухай

һурагшадта ойлгуулха, уран үгөөр

6

хэлэгдэһэн тодорхойлолго,

зэргэсэлгэнүүдтэй танилсуулха,

уншанан, харанан, ажаглананаа

сасуулха арга олохо; шүлэгүүдые

уранаар уншуулжа һургаха.

11-12-13 25.09

26.09

30.09

Б-Б. Намсарайн

«Бургааһан түүдэг»

Рассказ дээрэ ажаллалга

В.Галсанов «Буугаа

гээһэн ангуушан»

Гүймгэ, ойлгон болон зүб уншалгын

шанар нарижуулха; уран гоёор

зураглан харуулһан алтан намарай

үзэгдэлнүүд тухай һурагшадта

ойлгуулха; байгаалида дуратайгаар

хүмүүжүүлхэ; уран үгөөр хэлэгдэнэн

зэргэсүүлгэнүүдтэй танилсуулха.

14 02.10 Ц.-Д.Хамаев «Галуудай

бусалган»

Энэ зохёолдо үндэһэлэн, хүнэй

уншаһан зүйл шагнаха шадабари

хүгжөөхэ; уншалгын шанар

нарижуулхын ажал үргэлжэлүүлхэ;

зохёол соохи геройнуудай абари зан

юрэнхыгөөр элирүүлхэ.

15 03.10 А.Жамбалон «Намар» Уран гоёор зураглан харуулһан алтан

намарай үзэгдэлнүүд тухай

һурагшадта ойлгуулха, байгаалида

дуратайгаар хүмүүжүүлхэ, уран гоёор

хэлэгдэһэн зүйлнүүдтэй танилсуулха,

шүлэг уранаар уншажа һургаха;

шүлэгэй эмоциональна тональность

элирүүлхэ.

16 07.10 Онсодхолой хэшээл.

«Хэшэгээр баян намар»

һалбари дабтаха, һурагшадай мэдэсэ,

шадабари, дадал элирүүлхэ.

17 09.10 Д.Шангаева

«Арсалдаан»

Тус зохёолой удха дээрэ хүдэлхэдөө,

ажабайдалай үйлэ ябаса тухай

хөөрэлдэхэ; уншалгын шанар

нарижуулха.

18-19 10.10

14.10

И. Калашников «Хуһан

ба хасуури»

Б.-Б. Намсарайн «Булаг»

Познавательна зохёол тухай туруушын

дэбжүүлгэ үгэхэ; иимэ зохёолнуудай

гол зорилгонуудтай танилсуулха;

эвристическэ хөөрэлдөө үнгэргэжэ,

текст сооһоо тон шухала

познавательна зүйлыень илгуулжа

һургаха.

20 16.10 Ц. Номтоев «Зугын

бүлэ»

Уншалгын шанар нарижуулха;

зохёолой удхаар хөөрэлдөө

эмхидхэжэ, хүүгэдэй хэлэлгэ

хүгжөөхэ; шэнэ үгэнүүдэй удха

тайлбарилан, һурагшадай үгын нөөсэ

элбэгжүүлхэ; рассказ тухай түрүүшын

юрэ хирын ойлгосо бүридүүлхэ;

уншагшын һанамжа дамжуулжа

һургаха; зохёолой найруулгаһаа

уламжалан, уншагшын сэдьхэлэй

байдалай һэлгээ ойлгуулха.

7

21-22 17.10

21.10

Нютагаймнай сэсэгүүд.

Нютагаймнай шубууд

Б. Жанчипов

«Шубуухай»

«Хүн - байгаалиин үри» гэһэн темэ

дабтаха; һурагшадай мэдэсэ,

шадабари, дадал шалгаха.

23 23.10

Ц.Цыдыпова

«Хүбүүхэйн хүсэл»

Д.Жалсараев «Хоер

нүхэдэй хүсэл»

Эдир наһанай хүүгэдэй хүсэл эрмэлзэл

тухай хөөрэлдэхэ, уншалгын шанар

нарижуулха; һурагшадай оролдосотой,

шударгуу ажалшан болгон

хүмүүжүүлхэ; эдэ хоёр шүлэгэй удха

дээрэ хүдэлхэдоо, «автор-герой»,

«герой» гэһэн ойлгосонуудтай

эмпирическэ хэмжээн дээрэ

танилсуулха; уран уншалгын ажал

үргэлжэлүүлхэ.

24-25-26-27 24.10

28.10

30.10

31.10

Ц.-Д.Дондокова «Хэн

һайн. Хэн мууб?»

А. Мангатханов

«Мартамхай Мархай»

Г. Чимитов «Һалан

Һамажаб, һамбааша

ямаан»

Ж. Балданжабон «Та»

Аягуй ушар

Зохёолнуудай гол удха - аха хуниие

хүндэлхэ ёно ойлгуулха; геройнуудай

хоорэлдоо нюур нюураар уншуулжа,

«диалог» гэһэн ойлгосотой

танилсуулха.

28 11.11 Ж. Зимин «Эрхэлхэдэнь

– эдеэн гашуун,

уурлахадань – уһан

гашуун»

Уншалгын шанар нарижуулха;

зохёолой удхаар хоороолдоо

эмхидхэжэ, хүүгэдэй хэлэлгэ

хүгжөөхэ; шэнэ үгэнүүдэй удха

тайлбарилан, һурагшадай үгын нөөсэ

элбэгжүүлхэ

29-30 13.11

14.11

Д. Ошоров «Дохолон

хүн»

Д.Ошоров «Хурдан

Зээрдэ»

Абари зангай талаар ямар ойлгосотой

һурагшадай танилсаһыень, зохёолой

үйлэдэгшэ нюурнуудай аяг аашын

ямар байһые тодорхойлжо, сэгнэжэ

шададаг болоһые шалгаха.

31-32 18.11

20.11

Буряад арадай

онтохонууд «Мэхэтэй

петух» «Хулгана тэмээн

хоёр»

Арадай аман зохёол тухай юрэ хирын

ойлгосо, тэрэнэй жанрнууд тухай

юрэнхы мэдэсэ үгэхэ; буряад арадай

онтохонуудай гурбан янза боложо

хубаардаг тухай ойлгуулха. Амитад

тухай онтохонуудтай танилсуулха.

«Диалог» гэнэн ойлгосо бүридүүлгэ

үргэлжэлүүлхын тула нюур нюураар

уншуулха; зохёолой удха хоорэхэ

шадабари бүридүүлхэ; текстын удхаар

асуудалнуудта харюу угэхэ шадабари

нарижуулха.

33-34 21.11

25.11

«Угытэй үншэн

басаган»

«Һарада гараһан һайхан

басаган»

Шэнэ янзын онтохонтой танилсуулга;

текст удхаараа таараһан хубинуудта

хубаажа һургаха; онтохоной байгуулга

дабтаха, текст сооһоо онтохоной

үгэнүүдые оложо һураха.

35 27.11 «Хитааһан хүбүүн» Хуугэдэй зохёохы арга боломжо, уран

8

уншалга хугжөөхэ; онтохо

шуулбэрилжэ һургаха, асуудалнуудта

харюу хэлуулхэ.

36 28.11 «Гурбан таабари»

«Аргатай тулеэшэн»

Буряад арадай таабаринуудтай

танилсуулха; уран арганууд тухай

түрүүшын дэбжүүлгэ бүридхүүлхэ;

хүүгэдэй хэлэлгэ, ухаан бодол, һанан

абалга хүгжөөхэ, уншалгын шанар

нарижуулха.

37 02.12 Таабаринууд Буряад арадай таабаринуудтай

танилсуулха.

38 04.12 Оньһон үгэнүд Оньһон үгэнүүдтэй танилсалга; уран

арганууд тухай түрүүшын дэбжүүлгэ

буридхуулхэ; хуугэдэй хэлэлгэ, ухаан

бодол, һанан абалга хүгжоохэ,

уншалгын шанар нарижуулха.

39 05.12 Жороо үгэнүүд һурагшадай зохёохы арга шадал

хүгжөөхэ, «Аман угын абдарһаа» гэһэн

һалбаряар һурагшадай мэдэсэ,

шадабари, дадал элирүүлхэ.

40 09.12 Yбгэн буурал убэлнай

«Убэл»

Ц.-Б. Бадмаев «Саһан»

Убэлэй байгаали тухай шүлэгүүдтэй

танилсаха; хүүгэдэй дүрсэлэн

бодолгодо, үгэдэ анхарал хүгжөөхэ;

буряад угын аянга болон байгаалида

дурлал хүмүүжүүлхэ.

41 11.12 Ц.- Д. Дондогой

«Түрүүшын саһан»

Ч.-Р.Намжилов

«Далитай үхибүүд»

Хүүгэдэй дүрсэлэн бодолгодо, үгэдэ

анхарал хүгжөөхэ; буряад угын аянга

болон байгаалида дурлал

хүмүүжүүлхэ.

42 12.12 Г. Бадмаева

«Һонирхолтой асуудал»

Нюур нюураар уншуулха; зохёолой

удха хөөрэхэ шадабари бүридүүлхэ;

текстын удхаар асуудалнуудта харюу

угэхэ шадабари нарижуулха.

43-44-45 16.12

18.12

19.12

К.Ушинский «Убэлэй

ааша»

Д. Ощоров «Боосоогоо

алдаһан Булад»

Г. Чимитов «Хасуури»

Уншалгын шанар нарижуулха;

зохёолой удхаар хоороолдоо

эмхидхэжэ, хүүгэдэй хэлэлгэ

хүгжөөхэ; шэнэ үгэнүүдэй удха

тайлбарилан, һурагшадай үгын нөөсэ

элбэгжүүлхэ

46-47-48 23.12

25.12

26.12

Ш. Нимбуев «Ёлкын

дэргэдэ»

Б. Бальжинимаев

«Ёлкын дуун»

Уншалга шалгалта

һурагшадай оролдосотой, шударгуу

ажалшан болгон хүмүүжүүлхэ; эдэ

хоёр шүлэгэй удха дээрэ хүдэлхэдоо,

«автор-герой», «герой» гэһэн

ойлгосонуудтай эмпирическэ хэмжээн

дээрэ танилсуулха; уран уншалгын

ажал үргэлжэлүүлхэ.

49-50-51 13.01

15.01

16.01

Х. Намсараев «Уран

хүүгэд» «Манай хүүгэд»

Б. Абидуев «Эхин

тэмдэг» «Муура багша»

Ц.-Б.Бадмаев «Yбэл

Уран гоёор хэлэгдэһэн зүйлнүүдтэй

танилсуулха, шүлэг уранаар уншажа

һургаха; шүлэгэй эмоциональна

тональность элирүүлхэ.

9

ерэбэ» «Харыт энээхэн

хүбүүе»

52 20.01 Ц.-Д. Дондокова «Саһан

баабхайн гомдол»

Хүүгэдэй дүрсэлэн бодолгодо, үгэдэ

анхарал хүгжөөхэ; буряад угын аянга

болон байгаалида дурлал

хүмүүжүүлхэ.

53-54 22.01

23.01

Г. Чимитов «Нютаг»

Э.Дугаров «Yреэнэл»

Тус зохёолой удха дээрэ хүдэлхэдөө,

ажабайдалай үйлэ ябаса тухай

хөөрэлдэхэ; уншалгын шанар

нарижуулха.

55-56-57 27.01

29.01

30.01

«Сагаан һараар,

Сагаалганаар»!

Сагаалган тухай

Сагаалганай

һайндэрөөр. Хадагууд

тухай

Сагаалган

Уран гоёор хэлэгдэһэн зүйлнүүдтэй

танилсуулха, шүлэг уранаар уншажа

һургаха; шүлэгэй эмоциональна

тональность элирүүлхэ.

58 03.02 12 жэл. Сагаалганай

бэлэг.

Сюжет тухай тон юрэ хирын

дэбжүүлгэ үгэхэ; диалог гэһэн ойлгосо

дабтан һануулха; зохёолой гүйсэдхэхэ

зорилго бэелуулжэ һургаха.

59 05.02 Уншалга шалгалта

60-61-62-63 06.02

10.02

12.02

Табан хушуу мал:

адуун, унаган, хурьган

Ямаан, эшэгэн, тэмээн

Ботогон.Ухэр.Тугал

Хүүгэдэй дүрсэлэн бодолгодо, үгэдэ

анхарал хүгжөөхэ; буряад угын аянга

болон байгаалида дурлал

хүмүүжүүлхэ.

64-65 13.02

17.02

Гэнтын ушарал

Хонин мөөрэдэг гу, али

маарадаг гу?

һурагшадай зохёохы арга шадал

хугжоохэ, «Арадай баялиг - табан

эрдэни» гэһэн һалбаряар һурагшадай

мэдэсэ, шадабари, дадал элирүүлхэ.

66 19.02 Табан нүхэд Г. Чимитовай намтар, зохёохы зам

тухай хоорэхэ; драматическэ зохёол

тухай эхин юрэнхы ойлгосо үгэхэ;

эжэл хани нүхэдэй эбтэй наадаха тухай

һургаал.

67-68 20.02

24.02

Хатар наадан. Бүхэ

барилдаан

Һур харбаан. Мори

урилдаан

Эрын гурбан наадантай танилсуулха;

ажабайдалай үйлэ ябаса болон

тэрэниие уран зохёол соо зураглан

харуулһаниие ойлгуулха; хүүгэдэй

хэлэлгэ хүгжөөхэ; һанамжа ябалга,

познавательна мэдэсэ үргэдхэхэ.

69-70-71 26.02

27.02

02.03

Шагай наадан

Шатар

Минии нааданхайнууд.

Велосипед

Сюжет тухай тон юрэ хирын

дэбжүүлгэ үгэхэ; диалог гэһэн ойлгосо

дабтан һануулха; зохёолой гүйсэдхэхэ

зорилго бэелуулжэ һургаха.

72 04.03 Бүмбэгэ. Каток.

Текст удхаараа таараһан хубинуудта

хубаажа һургаха; онтохоной байгуулга

дабтаха, текст сооһоо онтохоной

үгэнүүдые оложо һураха.

73-74-75 05.03 Хабар ерэбэ Хүүгэдэй хэлэлгэ хүгжөөхэ; һанамжа

10

09.03

11.03

Хабар. Эжын һайндэр ябалга, познавательна мэдэсэ

үргэдхэхэ.

76-77-78 12.03

16.03

18.03

Бэлэг

Эмшэн эжы. Эжымни

гамтай

Тус зохёолой удха дээрэ хүдэлхэдөө,

ажабайдалай үйлэ ябаса тухай

хөөрэлдэхэ; уншалгын шанар

нарижуулха.

79 19.03 Шубуудай бусалгын

болзор

байгаалида ямар хубилалтануудай

болодогые харуулха; уран гоёор

зураглан харуулһан намарай

үзэгдэлнүүд тухай һурагшадта

ойлгуулха, уран үгөөр хэлэгдэһэн

тодорхойлолго, зэргэсэлгэнүүдтэй

танилсуулха, уншаһан, хараһан,

ажаглаһанаа сасуулха арга олохо;

шүлэгүүдые уранаар уншуулжа

һургаха.

80-81 23.03

25.03

Юрий Гагарин –

түрүүшын космонавт.

Алдар соло

Хүүгэдэй хэлэлгэ хүгжөөхэ; һанамжа

ябалга, познавательна мэдэсэ

үргэдхэхэ.

82 26.03 Аша хүбүүн Зохёолнуудай гол удха - аха хуниие

хүндэлхэ ёно ойлгуулха; геройнуудай

хоорэлдоо нюур нюураар уншуулжа,

«диалог» гэһэн ойлгосотой

танилсуулха

83-84-85-86 06.04

08.04

09.04

13.04

Гал могой жэл Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ

дайн тухай туруушын дэбжуулгэ

һурагшадта олгохо; шэнэ мэдээсэл

шагнажа һургаха; уншалгын шанар

нарижуулха; уран зохёолдо дурлал

хумуужуулхэ.

87-88 15.04

16.04

Батын үбгэн баабай.

Хүшөө

Геройнуудай хоорэлдоо нюур нюураар

уншуулжа, «диалог» гэһэн ойлгосо

бэхижуулхэ.

89 20.04 Тэхэ Бабанын түүхэ Литаратурна онтохонууд тухай

юрэнхы ойлгосо угэхэ.

90 22.04 Уран дархан Хүүгэдэй хэлэлгэ хүгжөөхэ; һанамжа

ябалга, познавательна мэдэсэ

үргэдхэхэ.

91 23.04 Хүнэй нүхэр Эдир наһанай хүүгэдэй хүсэл эрмэлзэл

тухай хөөрэлдэхэ, уншалгын шанар

нарижуулха; һурагшадай оролдосотой,

шударгуу ажалшан болгон

хүмүүжүүлхэ; эдэ хоёр шүлэгэй удха

дээрэ хүдэлхэ

92-93 27.04

29.04

Буряадни. Агамни Тоонто нютагааа мэдэжэ, тэрээгээрээ

омгорхожо ябаха хүнүүдые

хүмүүжүүлхэ. Нютагаараа омгорхохо

мэдэрэл түрүүлхэ үгэнүүдые илгажа

шадаха болохо.

94-95-96 30.04

04.05

Улаан-Удэ. Шамда,

Байгал!

Шэнэ мэдээсэл шагнажа һургаха;

уншалгын шанар нарижуулха; уран

11

06.05 зохёолдо дурлал хумуужуулхэ

97-98-99-

100-102

11.05

13.05

14.05

18.05

20.05

21.05

25.05

27.05

2805

Классһаа гадуур

уншалга

Һуралсалай жэлэй эсэстэ 2-дохи классай һурагшад турэлхи хэлээр иимэ мэдэсэ ба дүй

дүршэлтэй болохо:

Уншалгын дүршэлнүүд:

●Уншаһан юумэнэйнгээ удхыень ойлгон, зүбөөр, нэгэ жэгдээр, уран гоёор, үгэнүүдые

бүхэлеэрнь уншалга ( жэлэй һүүлдэ минута соо 40-50 үгэ);

●Логическа сохилто ба мэдүүлэлнүүдэй, текстын хубинуудай хоорондохи зогсолто (пауза)

баримталан уншалга;

●Уншаһан материалайнгаа удхые интонацяар харуулжа шадаха.

Текст дээрэ хэгдэхэ хүдэлмэри:

●Рассказ соохи үйлын һубарил оложо шадаха;

●Уншаһан текстые гүйсэд удхатай хубинуудта өөрынгоо арга шадалаар хубаажа шадаха;

●Бүхэли рассказай болон тэрэнэй хубиин шухала удхые илгажа шадаха;

●Yйлэдэгшэ нюурнуудай ябадалда сэгнэлтэ үгэжэ һураха;

●Уншаһан юумэнэйнгээ удхые ойлгоод, тобшохоноор хэлэжэ шадаха;

●Уншаһан текстын удхые харуулһан зурагуудаар хөөрэжэ шадаха;

●Yйлэдэгшэ нюурнуудые, байгаали, үйлэ харуулһан үгэнүүдые, мэдүүлэлнүүдые текст

сооһоо өөрөө оложо шадаха;

●Өөрынгөө хараһан, дуулаһан юумэн тухайгаа хөөрэжэ шадаха;

●Уран зохёолнуудай жанрнуудай зарим онсо илгаануудтай практическа танилсалга:

онтохон соохи жэгтэй гайхамшагтай юумэнууд тухай, шулэгүүдэй онсо илгаа тухай.

Түрэлхи хэлээр ба уншалгаар 1-4-дэхи классуудай һурагшадай мэдэсэ, шадабари,

дадал сэгнэхэ эрилтэ

Уншалгын дадал сэгнэлгэ

1-дэхи класста уншалгын дадал хадаа «Yзэглэл» ба «Уншаха ном» соохи текст

һурагшадай хэр зэргэ уншадаг болоһые ажаглалга дээрэһээ сэгнэгдэхэ ёһотой. Текст дээрэ

хүдэлхэ шадабари хараадаа абан, класс бүридэ программын эрилтын үндэһөөр табигдаһан

хэмжээ баримталан, һурагшадай уншалгын дүршэл сэгнэхэ.

«5» сэгнэлтэ хэрбээ:

12

а) 1-дэхи классай һурагшын үгэнүүдые бүхэлеэр (3-4 үгэнүүдые -үенүүдээр), һэлгэн,

хазагайруулангүй, үзэг гээнгүйгөөр, удаан аялгануудые зүбөөр, запятой, точкын һүүлдэ

зогсолто зүбөөр хэрэглэн уншахадань;

б) 2-4-дэхи классуудта удхын сохилто баримталан, сэгнэлтын тэмдэг зүбөөр илган

уншахадань; уншаһан текстын гол удха зүбөөр ойлгоод, хэлэжэ,

хөөрэжэ шадаа һаань;

в) 3-4-дэхи классудай һурагшадта уншаһан текст хубинуудта хубаажа шадаа һаань;

г) шүлэг сээжээр хэлэхэдээ, үгэнүүдээ зүбөөр, нэгэшье торонгүй, уран гоёор уншаһан

байхадань табиха.

«4» сэгнэлтэ хэрбээ һурагшын:

а) уншахадаа, үгэнүүдтэ 2-3 алдуу гаргаа һаань, сэгнэлтын тэмдэгэй хойно

(точко, запятой, асууһан ба шангадхаһан) зогсолто хээгүй һаань;

б) сээжээр уншахадаа, үгэнүүдтэ 2-3 алдуу гаргаа һаань гү, али сэгнэлтын тэмдэг

хоолойгоороо илгаагүй һаань, уншаһан текстынгээ удха зүбөөр ойлгобошье, тэрэнээ тодо

бэшээр найруулан хөөрөө һаань;

в) уншаһанаа хөөрэжэ үгэхэдөө, зарим нэгэ ушарта торолсожо, багшын туһаламжаар

заһажа хэлэһэн байхадань табиха.

«3» сэгнэлтэ хэрбээ һурагшын:

а) уншахадаа, үгэ хазагайруулжа гү, али үгэ ба үенуудые һэлгүүлжэ, орхижо, 4-5 алдуу

гаргаа һаань, эли тодоор уншаагүй һаань;

б) уншаһан текстынгээ гол удха багшын туһаламжаар хэлэжэ шадаа һаань;

в) сээжээр уншахадаа, текст гүйсэд мэдэхэгүй, сэгнэлтын тэмдэгүүдтэ зогсолто хээгүй

һаань;

г) хэлэлгэ соогоо алдуу гаргахадаа (үгэ буруу хэрэглэхэ, мэдүүлэл дутуу, үсөөн үгэтэй

г.м.), уншаһан текстынгээ удаа дараа алдаашье һаа, найруулан хэлэжэ шададаг байхадань

табиха.

«2» сэгнэлтэ хэрбээ һурагшын:

а) үгэ бухэниие таһалдангяар, сэгнэлтын тэмдэгтэ зогсолто хэнгүй уншахада, 6-наа үлүү

алдуу гаргахадань;

б) сээжээр уншаха текстынгээ ехэнхи хубиие мэдэхэгүйдэ, абяан ба үзэгүүдые

хазагайруулжа, 6-наа үлүү алдуу гаргахадань;

в) уншаһан текстынгээ гол удха хэлэжэ шадаагүй һаань;

г) текстын удхын удаа дараа найруулан хэлэжэ шададаггүй, хэлэлгэдээ олон алдуу

гаргадаг байхадань табиха.

Һуралсалай жэлдэ уншалгаар һурагшадай дадал саг үргэлжэ шалгагдажа байха ёһотой

(четверть бухэнэй һүүл багаар). 1-4-дэхи клаасуудта һурагшадай уншаагүй тусхай текст

ондоо ном сооһоо абтаха, һурагша бүхэнэй дүршэл шалгахын тула нэгэ текст хэрэглэхэ.

Нэгэ минута соо уншаһан үгэнүүдэй тоо хараадаа абажа, сэгнэлтэ иигэжэ табиха:

класс Сэгнэлтэ болон уншаха текстын үгын тоо

«5» «4» «3» «2»

1 30-һаа дээшээ 15 - 20 15 доошоо -

2 40-һөө дээшээ 30 - 40 25 - 30 25 - һаа доошоо

3 60-һаа дээшээ 50 - 60 35 - 50 35 - һаа доошоо

4 70-һаа дээшээ 60 - 70 45 - 60 45 - һаа доошоо

13

Багшын ба үхибүүдэй хэрэглэхэ литература:

Б.Б. Батоев «Методическа заабаринууд». Улаан – Үдэ: Буряадай номой хэблэл, 1987.

Д.Д. Ошоров «Методическа заабаринууд». Улаан – Үдэ: Буряадай номой хэблэл, 1987.

Д.Д. Дарижапова «Диктантнуудай ба изложенинүүдэй суглуулбари».

С.Ц. Содномов «Диктантнуудай суглуулбари». Улаан – Үдэ: «Бэлиг»,2006.

В.Д. Патаева «Буряад уран һайхан арадай аман зохёол холбон үзэлгэ». Улаан – Үдэ,1995

Л.Д. Шагдаров «Буряад, ород оньһон, хошоо үгэнүүд». Улаан – Үдэ: «Бэлиг», 1996.

С.А. Ошорова «Буряад аман зохёол». Улаан – Үдэ: «Бэлиг», 2003.

В.Б. Гомбоев «Һонирхолтой нааданууд». Улаан – Үдэ: «Бэлиг», 2009.

Б.Б. Лхасаранова «Буряад хэлэнэй орфоэпи». Улаан – Үдэ: «Бэлиг», 2009.

Д.С. Базарсадаева «Булагай эхин». Агын хэблэлэй байшан, 2003.

В.Б-Н. Намсарайн «Буряад онтохонууд». Улаан – Үдэ: Буряадай номой хэблэл, 1988.

В.Ш. Гулгаров «Буряад үльгэрнүүд» Улаан – Үдэ: Буряадай номой хэблэл, 1988.

С.Д. Бабуев «Магтаал,үреэл, соло». Улаан – Үдэ: Буряадай номой хэблэл, 1995.

С.М. Бабушкин «Буряад – ород словарь». Улаан – Үдэ,1992

К.М. Черемисов «Ород- буряад словарь». Улаан – Үдэ, 1988.

Ц.Б. Будаев «Оньһон үгэ оншотой». Улаан – Үдэ: Буряадай номой хэблэл, 1988.

Д.Д. Могоева «Туһатай болооб». Улаан – Үдэ: «Бэлиг», 2003.

Д.Н. Сультимов «Гуталгүй гулабхаа». Улаан – Үдэ: Буряадай номой хэблэл,1993.

Д.Д. Ошоров «Сасуутан ». Улаан – Үдэ: Буряадай номой хэблэл, 1988.

У.Е. Мангутова «Сагаалганай наадан салгидаһаар…». Улаан – Үдэ: «Бэлиг», 2007.

Д.Д. Ошоров «Табан хурган». Улаан – Үдэ: Буряадай номой хэблэл,1997.