Қазақ ұлттық аграрлық университеті

ӘОЖ 637.623: 636.3 Қолжазба құқығында

ЖУМАГАЛИЕВА ГУЛШАД МАХАМБЕТОВНА

Биязы жүнді жас қошқарлар ұрпақтарының ӛнім-нәсілдік

қасиеттерінің сапасы

6D080200-Мал шаруашылығы ӛнімдерін ӛндіру технологиясы

Философия докторы (PhD) ғылыми дәрежесін

алуға дайындалған диссертация

Ғылыми кеңесшілері:

а.ш.ғ.д., профессор Шыныбаев Д.С.

а.ш.ғ.д., доцент Димов Д.П.

Пловдив - аграрлық университеті

(Болгария)

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2015

2

МАЗМҰНЫ

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР........................................................ 3

АНЫҚТАМАЛАР................................................................................. 4

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ......................................... 5

КІРІСПЕ................................................................................................. 6

1. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ................................................................... 10

1.1 Қой шаруашылығы ӛнмдерін ӛндіру теориялық негіздері........... 10

1.2 Қой шаруашылығында қошқарларды ұрпақтарының сапасы

бойынша тексеру негіздері....................................................................

15

1.3 Асылдандыру жұмысының негізі қошқарларды ұрпақтарының

сапасы бойынша тексеру.......................................................................

20

2. Зерттеу әдістері мен тәсілдері........................................................ 30

2.1 Табиғи – климаттық жағдайға қысқаша сипаттама...................... 32

3. ӚЗІНДІК ЗЕРТТЕУЛЕР............................................................... 37

3.1 Тексеруге арналған жас қошқардың ӛнімділіктері...................... 37

3.2 Жас қошқарлардың ұрпақтарының ӛнімділіктері........................ 45

3.2.1 Тірі салмақтары.............................................................................. 45

3.2.2 Жүн ӛнімділіктері.......................................................................... 48

3.2.3 Бонитировка нәтижесі.................................................................. 51

3.2.4 Ұрпақтарының бақылау сойыс нәтижелері................................ 53

3.3 Тексеруге арналған қошқарлар мен саулықтардың ӛнім

кӛрсеткіштері..........................................................................................

57

3.4 Қошқарлардың ұрпақтарының ӛнімділіктері............................ 61

3.4.1 Тірі салмақтары............................................................................ 61

3.4.2Қошқарлардың белгілерінің тұқым қуалаушылық

коэффиценттері.......................................................................................

65

3.4.3 Тәжірибе топтардың бақылау сойыс нәтижелері........................ 69

4 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ.......................................... 75

ҚОРЫТЫНДЫ...................................................................................... 77

ӚНДІРІСКЕ ҰСЫНЫС...................................................................... 80

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ................................. 81

ҚОСЫМШАЛАР.................................................................................... 91

3

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР

Бұл диссертациялық жұмыста келесі сілтемелерге сәйкес нормативтік

құжаттар қолданылған:

Изучение мясной продуктивности овец. Методические рекомендации.

ВАСХНИЛ, ВИЖ. Москва, 1978год.

Инструкция по проверке баранов тонкорунных и полутонкорунных пород

по качеству потомства. МСХСССР. Москва, 1979г.

Методические указания по определению племенной ценности

тонкорунных баранов, проверяемых по качеству потомства. НАЦАИ. Шымкент

2000г.

Инструкция по бонитировке овец тонкорунных пород с основами

племенной работы. ВНИИОК. Москва, 1995г.

Инструкция по бонитировке тонкорунных овец с основами племенного

дела.

МСХ РК. Астана, 2000г.

Қойды қолдан ұрықтандыру инструкциясы 1985 ж Алматы «Қайнар».

4

АНЫҚТАМАЛАР

Бұл диссертациялық жұмыста келесі сілтемелеге сәйкес анықтамалар

қолданылған:

Бонитировка - қойларды ӛнімділік кӛрсеткіштеріне байланысты классқа

бӛлу.

Қойлардың қоңдылығы--қойдың қондылығын, шоқтығындағы,

арқасындағы, беліндегі, құйрық түбіндегі және қабырғаларындағы бұлшық ет

ткандерінің даму дәрежесіне қарай анықтайды. Май құйрықты қойлардың

құйрық түбіндегі майы немесе құйрықтарының толысу шамасы анықталады.

Ұша салмағы - ұша деп терісі, ішкі органдары, басы, сирағы мен құйрығы

алынған мал денесін айтады. Ұшадан малдың алдыңғы сирақтары тізеден,

артқылары - тілерсектен бӛлініп алынады.

Сойыс салмағы - ұшаның салмағы мен іш майларының салмағы жатады.

Сойыс шығымы деп малдың сойылар алдындағы тірілей салмағының

пайызына шаққандағы ұшасы мен іш майының салмағы айтылады.

Ұша шығымы - ұшаның салмағы малдың сояр алдындағы салмағына

пайыз есебімен анықталады.

Сойыс шығымы - сойыс салмағының малдың сояр алдындағы салмағына

пайыз есебімен анықталады.

Ұрықтану - аналық және аталық ұрық клеткаларының (сперматозоид)

бір-біріне биологиялық қосылуы мен жаңа бір клетканың - ұрықтың (зигота)

кұрылу үрдісі.

Ұрықтандыру әдістері - қолдан, еркін, кластап және гаремді.

Шәует - қошқар ұрығы.

5

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР

г - грамм

ж - жыл

жж - жылдар

мм - миллиметр

мл - миллилитр

млрд - милиард

см - сантиметр

м - метр

кг - килограмм

га - гектар

км - километр

ц/га - центнер/гектар

млн - миллион

№ - нӛмір

% - пайыз

Сv % - вариация коэффиценті

n - мал саны

- арифметикалық орташа кӛрсеткіш

М - болжама орталық кӛрсеткіш

m - зерттеуде жіберілген қатенің мәні

>, <, ± - үлкен, кіші, плюс-минус

Р -

үлкен жинақтың кӛрсеткіштерін қатесіз

болжау мүмкіндігі

ҚР - Қазақстан Республикасы

ОҚО - Оңтүстік Қазақстан облысы

ОҚМ - Оңтүстік қазақ мериносы

ҚР ҰҒА -

Қазақстан Республикасының Ұлттық Ғылым

Академиясы

ТМД - Тәуелсіз мемлекеттер достастығы

БҒЗИ - Биология ғылымының зерттеу институты

ҚазҰАУ - Қазақ ұлттық аграрлық университеті

МЕМСТ - Мемлекеттік стандарт

ӚК - Ӛндірістік кооператив

АҚШ - Америка Құрама Штаты

6

КІРІСПЕ

Тақырыптың ӛзектілігі. Қазақстан Республикасы Президенті Н.А.

Назарбаевтың халыққа айтылған жолдауында «КазАгро»-ның негізгі мәселесі:

ауыл шаруашылығы ӛндірісін ӛнім деңгейінің жоғарылауын, барлық саланы

сапалы талдау жасау қандай тағамды дамыту қажет екенін, яғни Қазақстан

ауыл шаруашылығы әлемдік нарығындағы жаңалығы - ол экологиялық таза

ӛнім мен шикізат. Оның кепілі Қазақстанның экологиялық таза аймақтарында

табиғи азықтармен азықталған малдар болып табылады»-деп атап кӛрсетті [1].

Қазіргі таңдағы ауыл шаруашылығында жеке кәсіпкерлік, кооперативтік

және фермерлік кәсіпорындар, ӛндіріс құрылымдары нарықтық кезеңдегі

аграрлық экономика заңына сай келеді. Фермерлік және кооперативтік

шаруашылықтар ӛндірістік бірлік ретінде, ӛзін-ӛзі басқару ерекшеліктерімен

негізделеді, басқа тауар ӛндірушілермен бәсекелестікке түсу үшін қой ӛсіруші

шаруашылықтар ғылыммен негізделген және дәлелденген жаңа

технологияларды игергенде ғана тиімді жұмыс істей алады [2].

Қазіргі таңда қой шаруашылығын дамытудың нарықтық

конъюктурасының негізі - ет, жүн, сүт, құйрық май, тері болып табылады.

Нарықтық қарым-қатынаста бұл ӛнімдер бәсекелестікке сай болу керек [3,4].

Еліміздің нарықтық экономикаға ӛтуі ауыл шаруашылығында қолайсыз

жағдай туғызғаны белгілі: асыл тұқымды малдардың сапасының нашарлауы,

қой санының және ӛнімінің азаюы. Осының бәрі жеке қой тұқымдарының,

түрлерінің, бағалы генефондты аталық іздерін, ғалымдардың кӛп жылдары

жиналған және жасалынған ғылыми еңбектерінің, тәжірибелері нәтижелерінің

жоғалу қаупін тӛндірді. Оңтүстік Қазақстан облысы, Қазығұрт ауданында

оңтүстік қазақ меринос қойларыда осы жағдайға ұшырады.

Оңтүстік Қазақстан облысында сапалы қой ӛнімін алуға және оның санын

кӛбейтуге биязы жүнді оңтүстік қазақ меринос қойлары болып табылады. Бұл

қойлар сол аймақтың табиғи климатына және кӛбею шарттарына жақсы

бейміделген. Олар ет, жүн ӛнімділігімен және ӛміршеңдігімен ерекшеленеді.

Осыған байланысты жуық арада ӛнімділігі тӛмен малдарды азайтып, таза

қанды, нәсілдік қасиеттері әртекті, жоғары ӛнімді қойлардың үлесін кӛбейту,

соның нәтижесінде аз шығынмен экологиялық таза қой ӛнімін жоғары сапалы,

бәсекеге қабілетті болуын ӛндіру үшін, мақсатты түрде асылтұқымды

селекциялық жұмыстарды жетілдіру қажет.

Белгіленген тақырып бойынша зерттеулердің негізделуі ірі

шаруашылықтар және кәсіпорындар жекешелендірумен мемлекет иелігінен алу

үрдісі мезгілінде, асылтұқымды селекциялық жұмыстар күрт тӛмендеп кетті,

соның салдарынан мал басы азайып, ӛнімділік кӛрсеткіштері мен сапасы

тӛмендеді.

Сондықтан 7 айлық қошқарларды ұрпақтарының сапасы бойынша асыл

тұқымдық қасиеттерін алдын-ала екі жыл бұрын болжап бағалау интенсивті

технологияның элементтерін енгізу мен қатар 7 ай мен 18 айға дейін күтіп-бағу

7

шығындарының айырмашылығын анықтайтын зерттеу жұмыстары ӛзекті және

олардың тәжірибелік маңызы бар.

Зерттеулердің мақсаты: оңтүстік қазақ меринос қой тұқымы

қошқарларының асыл тұқымдық қасиеттері мен ӛнімділіктерін алдын-ала ерте

болжау, қор сақтау интенсивті технологиясы әдісін элементтерін енгізу, 7

аймен 18 айға дейін қошқарларды күтіп-бағу шығындарының

айырмашылықтарын анықтау, соның нәтижесінде оңтүстік қазақ меринос

қойларының асылдандыру жұмыстарын жетілдіру.

Алға қойылған мақсаттарды жүзеге асыру үшін мынандай міндеттер

қойылды

- қошқарларды ерте жаста бағалап (7 айлық) нәсілдік қасиеттерін тиімді

және кӛп мақсатта пайдалану;

- қой шаруашылығына интенсивті технологиясының элементтерін ендіру;

- ерте бағалау барысында бейтарап пен тӛмендетуші қошқарларды ерте

жасында жарамсыз тобына шығару, күтіп-бағу шығынын азайту;

- ғылыми зерттеулердің нәтижесі бойынша ӛндіріске, ғылымға

инновациялық технологияның элементтерін енгізу;

- жас қошқарларды ұрпақтарының сапасы бойынша тексеру олардың ерте

бастан нәсілдік қасиеттерін бағалау және 7 ай мен 18 айға дейін күтіп-бағу

шығындарының айырмашылығын анықтау.

- зерттеулердің экономикалық тиімділігін анықтау.

Ғылыми жаңалығы: Бірінші рет оңтүстік қазақ меринос қой тұқымының асылдандыру

жұмыстарын жетілдіру мақсатында, жас қошқарларды 7 айлық жасында

шағылыстыруға пайдалану, оларды ұрпағының сапасын бағалау нәтижесінде,

қошқарларды 18 ай жасына дейін нәсілдік қасиеттерін толық анықтау арқылы

бейтарап пен тӛмендетуші қошқарларды табыннан жарамсыздыққа екі жыл

бұрын шығару, оларды күтіп-бағу шығынын үнемдеу және табынның асыл

тұқымдық қасиеттерін жақсарту бағытындағы ғылыми жұмыстары алғашқы рет

жүргізіліп отыр.

Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңызы.

Оңтүстік қазақ меринос қойларының ӛнім-нәсілдік сапасын жетілдіруде,

қой шаруашылығы ӛнімдерін ӛндіру технологиясының қор сақтау элементтерін

енгізуде ӛткізілген ғылыми - зерттеу жұмыстарының нәтижелерінің теориялық

құндылығымен зор, зоотехния ғылымына байыта түсетін тәжірибелік маңызы

бар.

Қошқарлардың асыл тұқымдық қасиеттерін ерте жастан болжап бағалау

технологиясы ӛнім-нәсілдік сапаларын екі жыл бұрын анықтап, айқындалған

жақсартушы қошқарларды келешектегі селекциялық жұмыстарында қарқынды

түрде пайдалануға болады, бейтарап және тӛмендетуші қошқарларды күтіп-

бағу шығындары қысқартылумен қатар табынның асыл тұқымдық қасиеттерін

жетілдіруге мүмкіндік береді.

Зерттеулердің нысанасы Оңтүстік Қазақстан облысы, Қазығұрт ауданы,

Шарбұлақ ӛнідірістік кооперативінде ӛсірілетін оңтүстік қазақ меринос қой

8

тұқымының табыны болып табылады. Ғылыми зерттеулерді ӛткізу барысында

жас қошқарлар, табындағы I класс саулықтар мен олардың ұрпақтары

пайдаланылды. Зерттеулер мәні, жас (7 айлық) қошқарлардың асыл тұқымдық

қасиеттері мен ӛнімділігі және олардың ұрпақтарының ӛнім кӛрсеткіштері

болды.

Зерттеу жұмысының қорғауға шығарылған негізгі нәтижелері.

- жас қошқарларды ұрпағының сапасы бойынша тексеру барысында

жақсартушы, бейтарап және тӛмендетуші жануарларды анықтау;

- жас қошқарлардың ұрпақтары ӛнімдерінің салыстырмалы зерттеу

нәтижелері;

- оңтүстік қазақ меринос қойлардың ӛнімдерін ӛндіру инновациялық

технологияларының әдістері;

- интенсивті технологиясының қор сақтау элементтерін енгізу;

- 7 ай мен 18 айға дейін қошқарларды күтіп-бағу шығындарының

айырмашылығын анықтау;

- ғылыми - зерттеу нәтижелердің экономикалық тиімділігі.

Жұмыстың сыннан ӛтуі. Диссертацияның негізгі мазмұны Қазақ ұлттық

аграрлық университетінің «Технология және биоресурстар» факультетінде жыл

сайын болатын phD докторлық есебінде тыңдалып, жақсы нәтижеге ие болған.

«Мал шаруашылығы және балық ӛнімдерін ӛндіру технологиясы»

кафедрасының мәжілісінде тыңдалды.

Жұмыстардың жарияланымдары – Диссертация материалдары бойынша

барлығы 9 ғылыми жұмыс жарияланған оның ішінде Қазақстан

Республикасының Білім және ғылым саласындағы бақылау комитеті ұсынылған

басылымдарда: «Ізденістер Нәтижелер» ғылыми сараптамалық журналында

(Алматы, 2015, №1, б.78-82), ҚРҰҒА хабарлары (2014, №4 (22), б. 52-55.).

- «Хабаршы» Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университеті (Семей,

2015, №2 (70), б.250-254).

- «Инновация в науке» атты XXХ Халықаралық ғылыми-практикалық

конференциясының материалдарында (Новосибирск -2014, №2 (27), 2 бӛлім,-

б.6-10).

- «News of modern Science» атты Халықаралық ғылыми-практикалық

конференциясының материалдарында (Алматы-2014, б.154-158).

- «Шоқан оқулары-19» Халықаралық ғылыми-практикалық

конференциясы материалдарында (Кӛкшетау, 2015 том 7, б.54-58).

- Материали за XI международна Научна практична конференция

«Новината за напреднали Наука - 2015» (17 - 25-ти май, 2015г. Том 15 София

«Бял ГРАД-БГ» ООД 2015 г. с. 61-65).

- Материалы международной Научно-практической конференции

молодых ученых. Молодежь и инновации – 2015 г. (Белоруссия г. Горки, 27–29

мая 2015 г.) Часть 2. с. 59-62.

- Scopus (Азия) деректер базасына кіретін және импакт факторы бар

Халықаралық Biosciences Biotechnology Research Asia, April 2015. Vol. 12(1),

453-457 DOI: htpp://dx.doi.org/10.13005/bbra/1685 жарық кӛрді.

9

- «Биязы жүнді жас қошқарларды ұрпағының сапасы бойынша ерте жаста

бағалау әдісі» 2014/0905.1 номерде Инновациялық алдын-ала патентке

тапсырыс берілді.

Диссертациялық жұмыстың құрылым және кӛлемі

Диссертациялық жұмыс келесі бӛлімдерден тұрады: кіріспе, әдебиетке

шолу, зерттеу материалдары мен әдістері, ӛзіндік зерттеулер нәтижелері,

зерттеу нәтижелерін талқылау, қорытынды, тәжірибелік ұсыныстар,

қолданылған әдебиеттер және қосымшалар.

Жұмыс жалпы 90 бетке компьютермен теріліп басылған, 22 кесте, 7

сурет, әдебиеттер тізімі 153 аталымнан тұрады.

10

1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ

1.1 Қой шаруашылығы ӛнімдерін ӛндіру теориялық негіздері

Қой шаруашылығы Қазақстан мал шаруашылығының жетекші саласы

болып келген және солай бола береді. Оның себебі, қой негізінен жайылым

малы. Қазақстанның 180 млн. га жуық жайылымын тек қой малы ғана тиімді

пайдаланады. Соның нәтижесінде ең арзан ет, жүн, тері және басқа да ӛнімдерді

ӛндіруге болады. Соңғы жылдарда дүние жүзінде ауыл шаруашылық

ғылымдарының қатарына қой жӛніндегі ғылым сан алуан жаңалықтарымен,

жаңа технологияларымен, селекция әдістерімен байытылды.

ТМД елдеріндегі барлық қой санының үштен бірінің жуығы Қазақстанда

шоғырланған. Республикамызда алдағы жылдары қой шаруашылығын онан әрі

ӛркендету жӛніндегі кӛптеген ауқымды міндеттер белгіленген.

Дүние жүзі халық шаруашылығында қой малының маңызы ӛте зор. Қой

малы адамға қажетті кӛп түрлі ӛнім ӛндіретіндігімен қатар, биологиялық

қасиеттеріне байланысты дүние жүзінің барлық континенттерінде ӛсіріледі.

Қазақстан Республикасының жер кӛлемінің сексен пайызы табиғи

жайылымдар болғандықтан, қой санын кӛбейтуге және ӛнімін жоғарлатуда

қолайлы жағдай болып саналады. Ірі қара және басқа малдарға қарағанда қой

жайылымды тиімді пайдаланатын мал. Ӛткен ғасырдың 20 жылдарынан бастап

республикамызға меринос қойларды әкеле бастады, жергілікті қылшық жүнді

құйрықты қойлармен будандастырылды, бұл биязы және биязылау жүннің

жеңіл ӛнеркәсібінің қажеттілігінің ӛсуіне байланысты болды. Осы жағдайға

үлкен үлес қосқан белгілі ғалымдар В.А. Бальмонт [5], Ф.М.Мухамедгалиев

[6], М.А.Ермеков [7], А.Е.Еламанов, М.А.Ермеков, Н.К.Башлиев [8,9].

Сол кездегі малдардың популяцияларын генофенотиптік ӛзгеруі бірнеше

кезеңге бӛлінді: импорттық генотипті жерсіндіру, жергілікті малдармен

будандастыру және тұқымдастыру. Алғашқы биязы жүнді қой, қазақтың биязы

жүнді қойы болып табылады, ол 1946ж бекітілді, оны жергілікті қазақтың

құйрықты қойымен будандастырды, етті-жүнді ӛнімі бар жақсартқыш болып

қойлар есептелді. Қазақстанда қой шаруашылығының жақсы дамыған кезеңі

болып 60-80 жылдар болып саналады. Бұл мал шаруашылығында ғылыми

зерттеулердің шарықтау және даму кезеңі болды. Осы жылдары ӛнімділігі

жоғары оңтүстік қазақ мериносы (1966) және солтүстік қазақ меринос (1976)

қойлары шығарылды. 1990 жж Қазақстанда 36 млн қой саналса, оның 60

пайызы биязы жүнді тұқымы болып табылды.

Аграрлық реформалардың нәтижесінде ауыл шарушылығы нарығында

кӛптеген ауытқулықтар қалыптасты. Нарықтық экономикаға кӛшкеннен кейін

қой деген ең тиімді, тасымалдауға оңай тауар түріне айналды, оны оңай

ауыстырумен қатар етке де оңай ӛткізуге болды.

Соның нәтижесінде нарықтық экономика кезеңі басталғаннан кейін қой

шаруашылығының жүргізу жүйесі бұзылды. Бұл қой шаруашылығында ет

және жүн ӛнімін күрт тӛмен түсуіне әкелді. Барлық мал түрлерінінің саны күрт

тӛмендеді. Ғылыми-зерттеу жұмыстары тӛмен деңгейге түсіп кетуі және

11

ғылыми саладан қызметкерлердің кетуі қаржыландырудың аздығынан болды.

Ғалым-селекционерлердің және ӛндіріс мамандардың жинақтаған және

шығарылған, жасалған кӛпжылғы еңбектері, жеке тұқымдар, құнды

генофондының популяциясы және түрлері жоғалу қаупінде болды.

Еліміздегі ішікі сұранысты қанағаттандыру үшін қойдың санын кем

дегенде 15 млн-ға жеткізу қажет, оның кепілі болатын еліміздегі табиғи

жайылым қоры, себебі 1кг тірідей салмақ қосуына 7-8 азық бірлігі кетеді, ал

1кг жүнге 10 есе кӛбірек қажет [10].

Осыған орай ӛнімдердің сұранысын қанағаттандыру үшін О.М.

Мухамедгалиев атындағы БҒЗИ-ң директоры ҚРҰҒА корреспондент мүшесі

М.М. Тойшыбековтың басқаруымен ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілді

[11].

Ол Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймақтарында, сонымен қатар Алматы

облысындағы Райымбек ауданындағы шарушылықтарындағы популяциясын

сақтауға, жоғары ӛніміділігі бар түрлерді сақтау, шығару, тиімді пайдалану

бағытында жұмыс жасалынып жатыр.

Тұқым аралық ӛзінара будандастыру кезінде шаруашылыққа пайдалы

белгілерін сақтау мен жетілдіруге бағытталған селекцияның нәтижесінде

малдарды іріктеу мен жұптау қажетті түрді алуға, сонымен қатар жаңа

организмдердің биологиялық заңдылығының құбылысына әсерін тигізеді.

Жекеменшік секторында және әр түрлі шаруашылықтарда бұл бағытта

жақсы оң тенденциясы болып, қой саны кӛбеюі болып табылады. 2000ж

салыстырғанда ешкі мен қойдың саны 4% ӛсті. Бұл ӛзгерістер ауыл

адамдарының нарықтық экономикаға бейімделуіне және де ғылыммен

ұштастырып байланысын қатайтуына әсерін тигізді.

Ӛндірістік кооперативтерде және шаруа қожалықтарындағы отарлардағы

қой шарушылығының сапасын жақсартуда, асылдандыру жұмыстарының аса

жоғары емес, деңгейі әлсіз болып табылады. Сондықтан да алдағы уақытта осы

шарушылықтарда селекция және асылдандыру жолымен асыл тұқымды

қойлардың санын кӛбейту, жоғары сапалы және бәсекеге қабілетті ӛнімдерді

алу үшін асылтұқымды жұмыстарды қатайту қажет. Бірақ біржақты малдарды

бір бағытты ӛнімге дамыту оның конститутциясының әлсіреуіне әкелетенін

ұмытпау керек. Бұған қой терісінің қатпарлануы мен жүнінің кӛбеюі болып

саналады. Ӛз уақытында бұндай жағдай архармериноспен болған, онда

біржақты селекция нәтижесінде конститутциясының әлсіреуіне, яғни жүн

салмағы кӛбейгенмен ет ӛнімі азайған. Қазір қошқарлардың ішінде 120-130 кг

салмақты тартатыны жоқ. Сондықтанда әлемдік стандарт талаптарына жауап

беретіндей әр популяцияда конститутциясы мықты және жоғары салмақты

малдарды шығару керек. Ӛнімді алуда шығынды барынша азайтып,

экологиялық таза ӛнімімен қамтамасыз ету қажет. 2001-2005жж.

республикалық ғылыми-техникалық бағдарламада осы мәселелер басты болып

саналады. Бағытты селекция кӛмегімен малдың организмін жерсіндіру

қабілетін жоғарлату керек [12].

12

Австралиялық репродуктор ретінде қошқарларды пайдаланып селекциялау

оң нәтиже әкелді, салмағы жоғарылап, жүн ӛнімділігі кӛбейіп жақсы

технологиялық ерекшеліктері болды. Міне солай австралиялық меринос

қойларды қолдану арқылы биязы жүнді қой тұқымдарын жетілдіріп және осы

саланың экономикалық тиімділігін арттырады [13].

Қой шарушылығын дамытуда жеке шаруа қожалықтарының және де басқа

шарушылық түрлерінің үлесі де аз емес. Мысалы: Райымбек ауданының

Н.Ӛмірзақов атындағы ӛндірістік кооперативінде қазақ архармеринос қой

тұқымының құнды генотип популяциясы бар, олар стресске шыдамды

қошқарлар болып саналады олардың саны 1мың. Жоғары ӛнімді шығара

алатын қойлармен айналысатын шаруашылықтар сол аймақта болашақта

олардың репродукторлары болуы әбден мүмкін.

Қошқарлардың стресске шыдамдылық деңгейін міндетті түрде есепке алу

қажет, ол ӛзінің генетикалық потенциялын толықтай іске асыруымен жоғары

ӛнімді ұрпағынан ет, жүн ӛнімдерін молайтуына әсері бар.

Ӛсім үрдісінің табиғатын жақсы меңгеру, оның заңдылықтарының

құпиясын жете түсініп қана қоймай, биологиялық үрдістерінің дамуын

басқару-ол мал ӛнімін және жайлымдық егістіктерді кӛбейту,ӛнімнің құнын

арзандатып, азықтың тұтынушылық нормаларын жоғарлату және еліміздің әл-

ауқатымен тұрмыстық деңгейін жақсартуы сӛзсіз. Сондықтан да ӛсу мәселесі

әр биологиялық бағыттағы ғалымдардың назарын аударуда. Қандай да

болмасын биологиялық бағыттағы пәнін алып қарасаңыз, барлығы ӛсу

мәселесімен байланысты. Ӛсу дегеніміз - дамып келе жатқан букіл организмді,

ол оның әр клеткасын, оның тірішілігінің барлық жақтарын қамтиды, ол

қарапайым физико-химиялық құбылыстардың шегінен шыққанда сәтсіздікке

ұшырайды [14].

Мал шарушылығында «жеке даму» немесе «онтогенез» деген

түсініктердің орнына ӛсім термині пайдаланады, оның ішіне дененің ӛлшемі,

салмағы немесе оның дене пропорциясының және формаларының ӛзгеруі мен

дамуы кіреді шын мәнінде онтогенез. Жеке дамуды және оның заңдылықтарын

морфология, гистология, анатомия, биохимия және физиология әдістерін

зерттейді. Ӛсіп келе жатқан тірідей малдар мен қатар әр жаста сойылған

малдарды зерттейді.

Ӛсімнің кӛлемдік, салмақтық және сызықтық түрлері бар. Малдың ӛсімін

есептеген кезде-салмақтық, кӛлемдік ӛлшемдерін қолданады. Малдың ӛсімін

белгілі мерзімде ӛлшейді: ұсақ тез ӛсетіндерді жиірек, ал ірі жай ӛсетіндерін -

сирек; онтогенездің бастапқы кезеңінде ӛсім жылдамдығы тез ӛзгерген сайын

жиірек, ал жылдамдық азайғанда жайырақ ӛлшенеді.

Ӛсу ұғымын қарастырғанда кӛптеген пікірлер, кӛзқарастар бар екені

байқалады. М. Рубнер биологиялық тұрғыдан айтқанда клеткалар элементарлы

ӛмір ӛзгерістерін таратушы болып саналады. Ал ӛте қарапайым мағынада

«ӛмір үрдісін тудыратын клеткаларды бӛліну нәтижесі және ӛлшемінің ӛсуі»

десе де болады. Келтірілген анықтамаға қарағанда кӛп авторлар кез келген

мүшенің немесе салмақтың ӛсуін ұсынып отыр. Мысалы, ӛсім үрдісіне дене

13

салмағының артуы, торшаның ісінуінің салдарынан және дененің жайылуын

айтамыз. Осындай кең аумақты ұғымды К.К. Сент-Илер (1934) ұстанады,

«дененің әр нәрседен ӛсуі неден ол болмасын оны организмдегі тірі не тірі емес

екенін біз анықтай алмаймыз» [15].

Малдардың сапасын жақсартуға бағытталған асылдандыру

жұмыстарының негізгі элементі - жас тӛлдерді жеке даму заңдылығы үрдісіне

әсер етіп жағдайлары мен ілімі негізінде күтіп-бағу болып табылады.

Малдардың жеке дамуын басқару әдістерін жасау зоотехния ғылымының

маңызды мәселесі болып табылады, даму кезеңінде тек түр мен тұқымдық

ерекшеліктері ғана пайда болмай, сонымен қатар тек оған лайық жеке

ерекшеліктері, яғни оның дене пішіні, дене бӛлшектері, қажырлығы, ӛнімділігі,

ӛміршеңдігі жатады.

Тірідей салмақ - малдың ет ӛнімділігінің маңызды кӛрсеткіші болып

саналады. Бірақта, тірідей салмақ еттің сапасын толықтай сипаттай алмайды,

ӛйткені оған тағамдық жағынын алғанда тағамға жарамсыз мүшелері бар. Ет

ӛнімділігін бағалауда үлкен маңызы сойыс сапасы еттің шығымы мен ішкі

мүшелері.

Қойлар республикамыздың ет ресурстарының кӛзі (18,5) болып табылады,

олардың еті жоғары тағамдық сапалығымен ерекшеленеді. Қой етінің ӛндірісі

Алматы, Жамбыл, Талдықорған, Оңтүстік Қазақстан облыстарындағы

шаруашылықтарында жақсы нәтиже береді, онда еттің жоғары құндылығы

70%-ға дейін жетеді. Ал, Солтүстік Қазақстан және Ақмола облыстарындағы

шаруашылықтарында еттің жоғары қоңдылығы 3-5% аспайды, ал арық малдар

50% құрайды [16].

Қойдың жақсы бордақылауына мына маңызды шарттар орындалу қажет:

балғын шӛптері бар жайылымдарға шығарып бағу, оны минералды азықпен

қосымша азықтандыру, сонымен қатар демалу, суғару, азықтандыру тәртібін

сақтау. Демалуын, жайылым, суғару уақыттары дұрыс кезекке қойылса

қойдың семіруі соған тікелей байланысты. Қойлар ондай күн тәртібіне жылдам

бейімделіп тез семіреді.

Жоғары сапалы етті қойдың барлық тұқымдары бере алады, соның

қатарында биязы жүнді қойлар бар. П.Н. Кулешовтың ойы бойынша

қойлармен айналысқанда еттің сапасына ерекше мән беру қажет, себебі қойдың

тек терісі мен жүні қанша жоғары бағаланғанмен экономикалық тиімді емес,

соның қатарында биязы жүнді қойы да бар. Қойдың ет сапасын жоғарлату үшін

оларды жақсы азықтандыру шарт. Шығыны мен еңбегі аз кететін қойдың

жайылымына ерекше назар аудару керек. Жайылым азықтарын қойлардың

тиімді азығы болып саналады, себебі бұл мал түрі сантүрлі ӛсімдік түрлерін

жей береді. Шӛптің 600 түрінен ірі қара мал - 56 түрін жесе, жылқы - 82, ал

қой - 570. Әсіресе қойларды кӛктем-жаз кездерінде жайылымдырға шығарған

жақсы, сол кезде негізгі азық болып оларға жасыл шӛп болады, оның

органикалық заттары 75-80% қорытылады. Жас шӛптің құндылығы дәнді-

дақылдар азықтармен теңдей, ал протеинімен дәрумені неғұрлым. Сонымен

қатар жаз-күз кездерінде де қойларды табиғи жайылымдардағы кӛпжылдық

14

пен 1 жылдық шӛптермен қоректенеді. Жайылым мерзімін азайту үшін

қойларға соңғы 15 күндері тәулігіне 200 г дәнді-дақылдармен қоректендіру

қажет. Жайылымда етті қойларды дайындау экономикалық тиімділігі жоғары

және ӛте жақсы тәсіл, себебі жасыл-шӛптің азық бірлігі-арзан [17].

Қойларды бонитировка кезінде олардың тірідей салмағы есепке алынады-

ол шарушылықтағы маңызды белгі болып саналады. Қойлардың кӛптеген

тұқымдарында тірі салмақтары олардың кӛп ұрпақтылығымен, етті және жүнді

ӛнімімен оң корреляциясымен ерекшеленеді. Әр шарттарда жоғары тірідей

салмақ - малдардың конституциялық мықтылығының кӛрсеткіші. Малдарды

жеке азықтандырудан бұрын ӛлшейді, олардың қоңдылығы орташа дәрежеден

тӛмен болмау керек. Әр жасында анықталған тірі салмақты қой

тұқымдарының ӛзіндік талабына стандартына сай қайта есептелінеді.

Қашырым алдында қойлардың тірі салмағы ӛлшенеді, ал қозылардың салмағын

енесінен айырған кезде. Қошқарлардың тірідей салмағын кӛктемде қырқым

алдында және күзде қашырым алдында ӛлшенеді.

Эксперименті және селекция жұмыстарын жүргізген кезде ӛлшеуді жұмыс

әдісіне сай әр жасты кезеңдерінде ӛлшейді [18].

Жыныстық жетілу саулықтардан бӛлінген кезінен- 1-1,2 жасқа дейін

болады, азықтандыру, күтіміне, бағуына организмнің ӛсуі мен дамуы сол

жағдайларға тікелей байланысты.

Қозылардың физиологиялық азықтануы және биологиялық

заңдылықтарының дамуы қозылардың әр периодтағы ӛсіру техникасымен

байланысты. Жаңа туылған қозылар емізу кезеңінде сыртқы ортаның қатты

ӛзгерістеріне ұшырайды, соған бейімделеді әр кезеңдегі қозылардың ӛсіру

техникасы (тәртібі) олардың азықтандыру физиологиялық ерекшеліктерімен

биологиялық даму заңдылықтарының кезеңдеріне байланысты. Бұл мезгіл

қозылар еңбекті ең кӛп қажет ететін кезеңі. Отарларда қойларды тӛлдеу

науқанында негізгі жұмыстары, ол жаңа туылған қозылырды тезірек жаңа

сыртқы ортадағы тіршілік жағдайларына бейімделуіне бағытталған.

Сол кезде анасының сүтімен және нәзік жайылымдық азықтардың

құнарлығын барынша пайдаланып қозылар, ыстық құрғақшылық кезеңі

уақытында әр түрлі ауруға шалдықпайды, олардың тірі салмағы 22-23 кг-ға

жетеді, ол қозылардың сақталуын қамтамасыз етеді. Қозылардың тірідей

салмағын жоғары болуына емізу кезеңінде бағып-ӛсіруіне тікелей байланысты,

ол кезде қозылар тәулігіне орташа 200-250 грамм тірі салмақ қоса алады.

Осындай ӛсім алу үшін аналық қой сүтімен қатар, емізу кезінде қозыларға 13-

15 кг-ға дейін дәнді - дақылдармен азықтандыру керек, (арпа) сонда 4,5 айлық

мезгіліне қозылардың 28-30 кг-ға жетеді, яғни сол кезде биязы жүнді қозылар

союға жарамды болады.

Жас тӛлдерді жайып семірту жалғасып 2 ай ішінде тәулігіне 300-400

грамм дәнді-дақылды азық берсе, олардың тірі салмағы 8-10 кг-ға жоғарылайды

да, ол ұшаның сапасын едәуір жоғарылатады [19].

Мал шарушылығын интенсивті жүргізу дегеніміз - әр малдан барынша мол

ӛнім алып, азық шығыны мен аз еңбек жұмсалу керек. Озат

15

шаруашылықтардың тәжірибесі кӛрсеткендей ондай нәтиже болу үшін,

малдардың мықты азықтық базасы болуы, барлық құс және малдың түрі мен

тұқымдарын жетілдіру, табындарды ӛз тӛлдерінен ұдайы ӛсіру бәсекелестікке

қабілетті ӛнімдерді шығаратын прогрессивті технологияларды енгізу.

Мал шаруышылығының ӛнім ӛндірісін арттыруда азықтандыру базасын

нығайту мен қатар мал шаруашылығын жедел жетілдіру және малдардың

ӛнімділігін жоғарылату. Бұған асылдандыру жұмыстарын түбегейлі жақсарту

және асылдандыру деңгейін жоғары кӛтеру арқылы ғана қол жеткізіледі.

Экономикалық тиімді, ӛнімділігі жоғары, олар ӛтелген шығынды еселеп

қайтаратын жоғары ӛнімді, тӛлдегіш арнайы тұқымдарға баса назар аудару

керек. Халық шарушылығының талаптарына сай жаңа ауыл шарушылық

малдармен құстардың тұқымын шығару және жетілдіру жұмыстарын ӛткізу.

Жаңа тұқымдарды шығару мемлекеттік шара сияқты жоспарлану қажет.

Жүйелік, мақсатты асылдандыру жұмыстарымен тек асылдандыру

фермалары емес сонымен қатар тауарлық фермалар мен әр түрдегі жеке меншік

шаруашылықтары да қамтылғаны жӛн. Осыған орай мал шаруашылығының

ӛнімділігін жоғарлатуы шарт [20].

Қой шаруашылығының интенсификациясы дегеніміз - күрделі қаржы

мен еңбек жұмсау арқасында жайылымның әр бӛлігінен мол ӛнім ӛндіріп,

сонымен қатар оны тиімді пайдалану.

Ауыл шаруашылық ӛндірісінің интенсификациясы - деген ұғым тек

қаржыны барынша жұмсау ғана емес, сонымен қатар еңбек пен ӛндірісті

ұйымдастыруда прогрессивті әдістер мен формалырын дұрыс үйлестіру. Қой

шарушылығының интенсификациясы - жайлымдарды тиімді пайдалану керек,

яғни ол жайлымдарда шӛптердің қоры жылдан жылға азаймай керісінше

тұрақты болса немесе кӛбейіп отырғаны абзал.

Ауыл шарушылықтың интенсификациясы кең ӛндірістің формаларының

бірі болып саналады. Әр салада интенсивті дамуы тек мал санының кӛбейгенде

ғана емес, қосымша капиталды дұрыс пайдалану арқасында (себебінде), әрбір

малды нәтижелі пайдаланып, мал шаруашылығы ӛндірісінің үрдісін дұрыс

ұйымдастыра білу [21,22].

1.2 Қой шаруашылығында қошқарларды ұрпақтарының сапасы

бойынша тексеру негіздері

Ұдайы ӛндіріс - ӛндірістің кӛп салаларының әрбір буындарын және

жағдайларын қамтитын күрделі үрдіс. К.Маркс жазған «Бұл мекемеде

қызметтес ӛндіріс құралдарының арасында тек қана белгілі сапалық емес,

сонымен бірге сандық кӛрсеткіштерінің қатынасы мен қатар белгілі

кӛлемдерінің шамаластығы болады» [23].

XVIII ғасырдан бастап ағылшын зауытшылардан бастап қазіргі күнге

дейін барлық зоотехниктер және селекционерлердің пайымдауынша ұрпақтың

бағалануына үлкен мән берген. Атақты ағылшын ұзын жүнді тұқымын

шығарған (лейстер) жас қошқарларды кӛрші шаруашылықтарға жалға ӛткізіп,

16

олардан ұрпақтың сапасын қадағалаған, жақсы ұрық берген жас қошқарды

келесі жылы ӛзінің отарында пайдаланған. Тӛл бағалаудың мәні малдың

фенотиптік негізден бағалағаннан гӛрі тиімді, әр малдың жеке дара ұрпақтық

ерекшіліктерін қарап, жақсы генотипі барын ары қарай қолданысқа жаратады.

Фенотипі жақсы болсада олардан жақсы тӛл кейде болмайды. Бұл фактінің

үлкен маңызы бар, ол тӛлді бағалау негізіндегі мәліметтер бойынша қойлардың

генотипін бағалаудың дұрыстығын кӛрсетеді, фенотипі бойынша бұл баға

қошқардың салыстырмалы бағалауынан қарағанда қарама-қайшы болды.

Келтірілген мысал әдеттегі. Егер тӛлдің бағалануы әдіс бойынша жасалса,

ол малдың салыстырмалы генотиптік ерекшеліктері нақты түсінікпен

қамтамасыз етеді. Тӛлдің сапасын бағалау, оны фенотиптік және тектік

бағалаудан қарағанда пайдалы жағы осы [24, 25, 26, 27, 28].

Қошқарларды ұрпағының сапасы бойынша бағалаудың - үлкен маңызы

бар. Негізгі қошқар мен қолдан ұрықтандырған уақытта он емес, мыңдаған

ұрпақ алуға болады. Бірақ бұл жағдай ӛндірушіге ӛте зиян, асыл тұқымды тӛл

алу және ӛнімділігі тӛмендейді. Тегіне, ӛнімділігіне, жүнінің сапасы қанша

жақсы болғанымен, оның шынайы асылдандыру құндылығы тӛлдің

сапасыының бағалануымен ғана анықталады [29, 30, 31, 32].

Сондықтан да әр жеке меншік асылдандыру шарушылықтарда барлық

қошқар - ӛндірушілер ұрпағының сапасы бойынша анықтау қажет. Асыл

тұқымды атарларда бірде - бір қошқар қолданысқа жіберілмеу керек [33, 34].

Бірақ бұдан қошқардың ӛнімділігі мен тегін бағалауда кӛңіл бӛлмей қою

деген емес. Академик М.Ф. Иванов, В.А. Бальмонт ұрпағының сапасын

малдың ӛнімділігі ең жақсы беретіндердің ішінен таңдау керек деген. Таңдалып

алынған қошқарлар барлық жағынан жақсының ішінде ең жақсы болу керек.

Тек сонда ғана ӛнімділігі жоғары малдарды тексергенде ғана жақсы нәтиже

аламыз, себебі олар ӛз сапасын тӛліне жалғастыра алады [35,36].

Ұрпағының сапасын тексеру барысында ӛзіндік ерекшеліктері бар. Ол

кӛптеген кӛрсеткіштерден тұрады, оны қойды бағалағанда ескереді

(конституциясы, жүннің қырқымы, ұзындығы, тірі салмағы, класы, алайда

қошқарлардың ұрпағының сапасын тексергенде бастысына назар аударады. Ал

ең бастысы кӛрсеткіш болып, қозылар тӛлдегенде олардың класстық қатынасы

және ӛнімділігі болып саналады. Бұл кӛрсеткіштер қалған кӛрсеткіштерді

жалпы біріктіреді десе де болады. Тӛлде неғұрлым элита және бірінші кластық

қозылар кӛп болса, соғұрлым қошқарлардың тӛлдік сапасы жоғары деген сӛз

[37, 38, 39].

Латвияда 7-8 айлық бағаланған қошқардан 30-40 саулықты

ұрықтандырады. Ұрпағының сапасы тексерілген дәл сол саны бар

саулықтарды ӛз аталығымен будандастырады. Қошқарларға жасы мен

ӛнімділігі сай келетін саулықтарды таңдап алады (салмағы, жүннің ұзындығы

және шығымы). Бірнеше жас қошқарларды ӛнімділік кӛрсеткіші бойынша

топтағы ең жақсысымен салыстырады. Қозылардың салмағы 35-36 кг жеткен

кезде әр топтан 3 қойдан союға жібереді. Еттің сапасын жалпы қабылданған

әдіс бойынша анықтайды.

17

Қозыларды емізіп енесінен 4-4,5 айлығында айырған кезде де бағалайды.

Әр қошқардың тӛлінен бірдей санда қой және қошқарлар таңдап алынып,

олардың туылған кездегі және енесінен айырған кездегі салмағын, айырған

кездегі жасын, туылғаннан және енесінен айырған кездегі орташа тәуліктік

ӛсімін, жүннің ұзындығын және қырқымын, жүннің жіңішкелігін,

саулықтардың тӛлділігін және қозылардың сақталуын бағалайды [40].

Болгариялық ғалымдардың Хинковски Цено, Лазаров Веселин, Стоянов

Ангел, Насев Димитър 6 және 18 айлық жасындағы қошқарлардың

ұрпақтарының салмақтарын салыстырмалы құрама корреляциялық зерттеулері

бойынша, қошқарларды ерте бағалаудың нәтижесі ӛте жоғары болатындығын

дәлелдейді [41].

Сонымен қатар қаракӛл қой шаруашылығында С.Ш. Мырзабеков, Ж.

Жораевтың мәліметтері бойынша жақсартушы қошқарларды анықтауды үдету

мақсатында, 7 ай жасындағы және ірі қошқарларды шағылыстыру мезгілінде

ұрпақтарының ӛнімділіктерін салыстырмалы зерттеу нәтижесінде ешқандай

сенімді айырмашылығы болмайды деп дәлелдейді [42].

Мериностармен жұмыс істейтін селекционерлер біріншіден, ол қандай

ӛнімді шағаратынына байланысты жұмыс істейтінін анықтайды. Екіншіден,

селекцияға маңызды деп санайтын қойлардың белгі әдісін таңдайды.

Үшіншіден, ӛз ойына сай келетіндей жақсы ұрпақ бере алатын қошқар мен

қойларды таңдайды. Тӛртіншіден, ұрғашы және қошқардың шағылыстыру

бағдарламасын анықтайды [43].

Қазақстанның оңтүстік облысындағы аймақтарға оңтүстік-қазақ меринос

биязы жүнді тұқымды қойлары жақсы бейімделген. Тұқымға деген талап

кӛбейген сайын, әсіресе таза жүннің салмағын, сапасын жоғарлату бағытында

жаңа генотипті қалыптастыру мүмкіндігіне сай, селекцияның жоғары

талаптарын қанағаттандыру қажет [44].

А. А. Есенбаевтың зерттеу нәтижесі бойынша - осы репродуктордан құнды

генетикалық материалды алу мақсатында асылтұқымды австралиялық

мериностардың ӛсу және даму динамикасы 1993ж жылдан бастап зерттелді.

Республика Үкіметі Австралиядан жоғары ӛнімді қойларды сатып алу үшін 500

мың ақш долларын бӛлді. Қойларды таңдау селекционер К.У.Медеубековке

тапсырылды. Таңдалған қойлар (545 бас, соның ішінде 350 саулық 1992 ж

туылған) «Мыңбаев» Қазақ мал шаруашылығы және шемшӛп ӛндірісі ғылыми

зерттеу институтына әкелініп орналастырылды. Әкелінген қой басын сақтау

ғана емес сонымен қатар санын жоғалтпау және асылдандырылған сапасын

сақтау және денісау ұрпақ алу кӛзделген. Олардың орналасу шарттарына

ерекше мән берілді.

1995 жылы Қазақстанның оңтүстік-шығысында алғаш рет австралиялық

меринос саулықтарынан F-NoR 81/61 (30 бас) ұрпақ алынды, жаңа

экологиялық-шаруашылық ортада сапасы бойынша саулықтарының бейімділік

мүмкіндігін байқауға болды. Жаңадан туылған қозылардың тірі салмағы

эмбриональдік даму деңгейіне ғана емес, сонымен қатар постэмбрионалдық

даму кезеңіне де әсер ететіні белгілі.

18

А.А. Есенбаевтың тәжірбиелерінде қозылардың тірідей салмақ

динамикасы қанағаттанарлық болды. Қозылардың туылған мезгілінде тірідей

салмақтары жеткілікті болды. Жалқы туылған еркек қозылар 1,23 кг, ал

ұрғашы қозылар - 0,88 кг, егіздерден жоғары болды. Саулықтардан

ажыратылғаннан кейін қозылардың орташа тәуліктік ӛсімі 103,5-107,2 г дейін

тӛмендеген, еркек қозыларда 50,7- ұрғашы қозыларда тӛмендеді-55 г [45].

Оңтүстік-қазақ мериностарын шығару және жетілдіруде, әсіресе қошқар

ӛндірушінің тұқым қуалаушылық сапасына баса назар аударған жӛн. Қазіргі

заман талаптарында бірде-бір тұқым, тұқымдық топ, жоғары ӛнімділігі бар отар

немесе зауыттық із тұқымқуалаушылық белгілерін зерттемей қой тұқымын

шығармаған.

Қазіргі кезде фенотипі және генотипі бойынша таңдау жалпы қабылданған

әдіс болып саналады. Ол ӛнімді жоғары беретін жұптардың негізінде

таңдалады. Бұл кӛп жылғы селекция жұмыстарының тәжірибесінде негізделген,

ол мал топтарының немесе қошқарлардың жетілдіру немесе шығарудағы

маңызын кӛрсетеді.

Еркек қошқарды таңдаудың да маңызы зор, себебі жүз саулыққа бір

немесе бірнешеуін ғана қалдырады. Сондықтан да қошқарларды ұрғашы

қойдан қарағанда таңдау коэфициенті кӛбірек.

Қошқардың ұрпағының сапасын бағалау - селекция жұмысында басты

негіздеме. Ол екі негізгі әдістен тұрады: анасымен қызы және құрдастар. Қой

шаруашылығында кең тараған әдіс құрдастар. Ол барлық шаруашылыққа

лайықты және тексеріске түскен қошқардың бірдей шарттарда генотипін нақты

салыстыруға мүмкіндік береді. Екі әдістің ерекшелігі бағалау нәтижесінің

дұрыстығын қамтамасыз ету: сыртқы орта факторларының әсерлерінің

максималды теңесуі, тӛлдік тексеріске түскен қошқардың саулығы, ӛзіндік

жүйесі бар, тӛлдік сапасының ӛзара байланысын кӛрсетеді. Қошқардың

ұрпағының сапасын бағалаған кезде, барлық зоотехникалық шаралардың

нәтижесін есепке, тіркеуге алмаса ол тиімсіз немесе қажеті жоқ шара десе де

болады.

Оңтүстік қазақ мериностарының асылдандыру және ӛнімдік сапасын

жетілдіру кезінде ұрпақтың ӛнімділігін жоғарлата алатын асылдандырылған

қошқарларды ӛсірудің маңызы ӛте зор. Бұл мәселені шешуде асылдандыру-

селекцияның жұмысының негізі қошқар жасқартушы таңдауы жатады.

Асылдандыру шаруашылықтарында қошқарлар ӛзінің ӛнімділігімен және

тӛлдік сапасы бойынша бағаланады.

Ӛзінің ӛнімділігі және шығу тегі бойынша таңдау, тӛлдің сапасының

негізіндегі тұқымқуалаушылық қасиетіне бастамасы болып табылады.

Жасқартушы шығаруда бұл әдіс тәжірибеде кеңінен қолданады [46].

Кӛптеген ғалымдардың мәліметтеріне сүйенсек қошқар жақсартушы мен

қоса шаруашылық-ұйымдастыру шараларымен пйдалану малдың ӛнімділік

сапасын жоғарлатуға әсерін тигізеді [ 47, 48, 49, 50, 51,52 ].

Ұрпақтық ерекшеліктерін тексеру барысында ӛнімділігі жоғары белгілері

болғанымен олар асылдандыру-ӛндіруші бола алмайтынын кӛрсетті «Куюк»

19

№54014 асылдандыру зауытында тірі салмағы 72 кг және жүн қырқымы 9 кг (1

жылдық жас) 1 класс саулықтармен шағылыстырғанда 1 жылдық жас

аралығында тірі салмағы 42 болатын қой жүннің қырқымы 3,8 кг болды. Сол

уақытта №5108 қошқары тірі салмағы 71 кг және жүн қырқымы 6,6 кг тура

сондай саулықтармен шағылыстырғанда, олардан 4,5 кг жүн қырқымы алынып

және тірі салмағы 42 кг болатын қойлар алынды.

Осындай мысалдар кавказ тұқым қойларында да келтірілген, К.Д.

Филянский, Я.Л., Глембоцкий, Е.К. Дейхман, Г.А. Окулевич авторлары

«Котовский» зауытында алтай тұқымында да Г.А. Стакан, Л.А. Соскина осы

мысалдарды айтқан. «Куюк» асылдандыру зауытында 4-4,5 айлығында ремонт

қошқарларын таңдап алады, яғни жақсы нәтиже берген ӛндірушілерден таңдап

алынады [53,54,55].

Бағаланып отырған қошқарлардың асылдандыру құндылығын

дұрыстығын байқау үшін, қолдан ұрықтандыру пунктінде алынатын қозылар

бір жас аралығында болуын ұйымдастыруын қаматамасыз ету керек. Әр

қошқардың ұрығымен саулықтарды күнделікті ұрықтандырып тұру керек. Егер

бұл ереже сақталмаса тӛлдік сапасы қошқарлардың дұрыс емес нәтижеге

әкеледі, себебі сол қошқардан тараған қозылар тӛл уақытында сапасы бойынша

улкен айырмашылық болуы мүмкін. Тӛлдік сапасын қошқарлардың

жылдамырақ бағалау мақсатында олардың тӛлінің сапасын 4-4,5 жас

айлығында енесінен айырғанда бағалайды және осының негізінде

асылдандырудың сапасына алдан - ала баға бере алады [56].

Мысалы: 1988 жылы тӛлдің сапасын бағалау нәтижесінде енесінен

айырған кездегі 1986 ж туылған 34 қошқар бағаланды, 1967 ж олардың орташа

тірі салмағы кӛктем кезінде 70,9 кг, күзде 78,6 кг, жүн қырқымы 7,5 кг, бокс

бойынша ұзындығы 11,97, және арқасы бойынша 10,81 см.

4-4,5 айлық жасында тӛл терінің қатпарлығымен, дамуымен, тірі салмағы,

жүннің ұзындығы, жіңішкелігі, қалыңдығы бойынша бағаланады. Барлық осы

белгілер қойдың сапасын айтуға негіз болады, кӛптеген зерттеушілердің

мәліметі бойынша олар 1 жылдық жасында және тӛлді енесінен айырған

уақытта олардың жоғары ӛзара байланысын кӛрсетеді.

«Куюк» асылдандыру зауытында оңтүстік қазақ асыл тұқымды

қошқарлардың енесінен айырған уақыттағы және 1 жас аралығындағы ӛзара

байланысы +0,761, ал шала будан австралия-оңтүстік қазақ шала будан

құрдастарында +0,603, ал жүннің ұзындығы бойыншы сәйкесінше +0,665 және

+0,572. Қойларды енесінен айырған уақытта және де одан жоғары жаста да

шаруашылыққа пайдалы белгілерін зерттеген уақытта ӛзара жоғары

коэфициенттік байланысын кӛрсетті, таза тұқымды малдарда тірі салмағы

бойынша 4,5 ай және 1 жаста +0,629, жүн ұзындығы бұл кезеңде +0,944, тірі

салмағы мен жүн ұзындығы бойынша ӛзара байланысы сәйкесінше 0,667;

+0,723; 0,452 ; + 0,337 [57].

Мерке асылдандыру зауытында және «Қазақстан» асыл тұқымды

фермаларында жыл сайын 10-12 асылтұқымды қошқардың ұрпағының сапасын

тексереді. Жоғары ӛнім беретін жұптардан саулықтардың селекциялық

20

отарлары қалыптастырылған. Осы отарлардан жүннің, дене бітімінің, сыртқы

пішіні, тегінің сапасы бойынша тӛлдік сапасын бағалағанға қошқарларды

таңдап алады [58].

Оңтүстік-қазақ мериностарының жетілдіруінде ұрпағы сапасының мәні

зор, әсіресе асыл тұқымды қойлардан жыл сайын жүздеген қозы алады.

Мал шарушылық тәжірибесі кӛрсеткендей қойлардың жеке сапалық

қасиеттері (фенотипі) бойынша таңдау тұқымды жетілдірудің негізгі әдісі

болып саналады. Әсіресе, қошқарлардың фенотиптік бағалануының мәні зор,

яғни бір белгісі бойынша (жүннің ұзындығы, қырқымы, қойдың үлкендігі)

немесе түгелдей бір кешенімен (жүннің ұзындығы мен салмағы, тірі салмағы,

жүн қырқымының шығымы. Рекордшы-қошқарлардың жекелей сапасын

бағалағанда кӛп мән беру қажет. Фенотип бойынша таңдап селекция жұмысын

жүргізу оңтүстік қазақ мериностарының отарларын тез жақсарту ең жақсы

әдісі емес. Түр сипаты және ӛнімділігі жақсы қойларды таңдағанда да ұрпақтық

ерекшеліктерін кейде дұрыс анықтай алмаймыз [59].

1.3 Асылдандыру жұмысының негізі қошқарларды ұрпақтарының

сапасы бойынша тексеру

Қошқарлардың асыл тұқымдық сапасын тексергенде маңызды сәті

олардың тегін бағалау, яғни жұптың таңдау әдісімен ӛнімділік сапасын зерттеу

нәтижесінде зерттеліп отырған ӛндірушінің жұбын бағалау.

Генеалогиялық мәліметтері бойынша малдың бағалануы жұптың ӛз

ұрпағымен ұқсастығымен негізделеді. Ӛнімділік сапасы жақсы жұптардан

жақсы тӛл алуға болады. Жоғары ӛнімділігі бар малдарды алу практика

кӛрсеткендей жақсы жұп таңдағаннан және жағымды жағдайларда ӛсіргеннен

аламыз. Алайда, кейде тӛлдің орташа кӛрсеткіштерге қайта оралуы, селекция

темпінінің жақсаруының бәсеңдігін кӛрсетеді.

Қойларды бағалағанда олардың ата - анасының ӛнімділік кӛрсеткішіне

аса маңызды кӛңіл бӛлінеді. Сонымен қатар, сол қошқардың аталығы мен

аналығын таңдау түріне және ата тұқымының ӛнімділігіне де назар аударады.

Тегі бойынша таңдау оның асылтұқымдық қасиетін алдан - ала талдау

жасауына негіз бола алады. Тегі малды таңдау барысындағы зоотехникалық

жұмысты кӛрсетіп тұрады. Сол малдың шежіресі бойынша оның тұқымын

айтуға болады. Егерде үш ұрпақ бойы таза тұқымды қойлар болса немесе 7/8

оңтүстік қазақ мериносының қаны болса, онда осы тұқымға сай қасиеттер

ұрпақтан - ұрпаққа жалғасатынына кәміл сегуге болады. Жұптық шежіресі жоқ

қойларды асылтұқымды қойларға жатқыза алмаймыз. Ондай қошқарларды

отарларда ӛсірудің еш қажеті жоқ. Сондықтан да алғашқы зоотехникалық

тіркеуді жүргізудің мәне ӛте зор. Асылдандыру жайлы карточкаларды,

шағылыстыру жайлы журналды ұқыпсыз толтыру, асылдандыру жұмысының

қателіктеріне жол береді.

21

Тегі бойынша қошқарларды бағалау - таңдау жүйесі жайлы және соның

нәтижесіндегі жоғары ӛнімділік жайлы ұрпақтық қасиеттері жайлы

мәліметтермен таныса аламыз.

Қошқарларды тек тегі мен фенотипі бойынша таңдау олардың

асылтұқымдық құндылығын толықтай сиапаттай алмайды. Асылтұқымдық

құндылығын ӛндірушінің тек ұрпағының сапасын тексергеннен кейін ғана

дұрыс анықтай аламыз. Қошқардың ұрпағының сапасын тексеруді табын

толықтырушы қошқарлардан бастау қажет [60].

Оңтүстік қазақ меринос қойларымен айналысатын асылдандыру

зауыттарында, фермаларында, отарларда табын толықтырушы 2-3 апта

жасында бірінші рет қошқарларды таңдап алады. Ӛнімділігі жоғары жұптардан

туған қошқарды (элита және I класс) бірінші кезекте іріктеліп қалдырады.

Іріктеліп алынған қозы - қошқарлармен, аналарымен бірге бӛлек топтарға

орналастырып, жақсы азықтандыру қажет. Қозыларды таңдауда олардың

денсаулығына, ӛлшеміне, дене бітіміне, сыртқы пішініне және жалпы дамуына

мән береді. Тәжірибе кӛрсеткендей ірі қозылардан жақсы ӛнім беретін қойлар

шығады. Сондықтан да, табын толықтыру үшін туылған кезде тірі салмағы 4

кг-нан асатын қозыны таңдау қажет. Отардың ӛнімділігін жоғарлату

мақсатында егер егіз қозы тӛлдесе неғұрлым ірісін таңдау қажет, кішісінен

кейде жақсы ӛнім беретін қой шықпайды. Қозыларда жеткілікті тері жиынтығы

қоры болғаны дұрыс, яғни 2-3 толық немесе толық емес қатпар мойын жағында

немесе денесінде ұсақ немесе ірі әжімдері болуы тиіс. Құйрық жағында үлкен

емес жүн орайы болуы мүмкін. Ірі, мықты дене бітімі бар қозыларды да отарға

қалдырады, тері қатпарлары жеткіліксіз болса да. Ал, дене бітімі нәзік,

денесінде, басында, сирақтарында қара немесе сары теңбілдері болса, оларды

отарда қалдырмайды.

Қозылардың жүн түктері мериностық сипатта болу керек: ұсақ, орташа,

қалың және тығыз бұйраларымен. Қылшық жүнді талшықтары сирағында

немесе денесінде аз мӛлшерде болса қошқарларды жарамсыз деуге болмайды.

Қозы қылшық жүні кӛп мӛлшерде болса оны отарда қалдырмайды. Табын

толықтыруға арналған қозы қошқардың саны 7-8 еседен аса асу керек.

Екінші рет қозыларды отарға 4-4,5 жас ай аралығында таңдайды, яғни

енесінен айырған мезгілінде. Ӛнімді жоғары беретін жұптан, жүнділігіне,

түріне, дамуына қарай таңдайды. Жеке дара қозылардың байланысын

(сипаттамасын) келесі белгілері бойынша анықтайды: дене бітімін, (тері

қатпарлығын), жүннің қалыңдығын, ұзындығын, жіңішкелігін, қарындағы

қылдардың ӛсуін қарайды. Тірі салмағын анықтайды да, бес баллдық жүйе

бойынша тӛлге баға береді. Сапалары бір болса тӛлдің ата-аналығының

ӛніміділігі қайсы жоғары болса соған таңдау жасалынады. Табын толықтыруға

топтағы 4-4,5 жас ай аралығында қозылардың ірісін және жақсы жетілгенін,

жүнінің ӛнімі жақсы бере алатынын бірақ әр қошқар-әкесінен алынғанын

таңдаймыз. Әр қошқардан туылған бірнеше қозыны таңдаған жӛн, кейін ең

жақсысын қалдырамыз, себебі түрлі себеппен малдың жоқ болуы мүмкін.

Қозылардың сүйектері жақсы дамуы қажет, енесінен айырған кезде 32-35 кг

22

салмақта болу керек, бұл жаста жүн ұзындығы 3,5-4 см кем болмау керек.

Қарын жағындағы жүннің ӛсуіне, біркелкілігіне, қалыңдығына ерекше назар

аударады. Қажет мӛлшерде жүні ӛспесе немесе қарын жағында жүн қатты

бұйра болса оны асылдандыру тобына алмайды. Тәжірибе кӛрсеткендей егерде

қозының 4-4,5 айларында жүні қатты бұйра болса, ол ӛскенде оның

жабағысында бұйралары тым нашар болып кетеді. Табын толықтыру

қозыларына енесінен айырған кезде азықтандырудың жақсы жағдайларын

жасайды. Оларды жақсы жайлымдарда бағып, аз топтармен негізігі қошқар-

ӛндірушілерден бӛлек ұстайды.

Үшінші рет қозыларды 7,0 айлық жасында таңдау жасайды. Қозылардың

денесі жақсы дамыған, ірілігіне, жүн жабындысы 5,5-6,0 см кем болмайтын, тірі

салмағы 40-42 кг, яғни ересек қойлардың 47-50% құрайтындарды табын

толықтыру үшін таңдайды.

Келесі іріктеуді қошқарлардың бір жасқа толған мезгілінде жасайды.

Олардың жүн ӛнімділігі 7 кг-нан кем емес, (3-3,5 таза талшық) тірі салмағы -55

кг-нан кем болмау қажет [61].

Жеке бонитировкалау барысында табын толықтыруға арналған

қошқарлардың арқа, бүйір, қарын жағындағы жүн ұзындығына назар аударады.

Арқа жүні 6 см-ден кем болса оны табын толықтырушы топқа алмайды.

Шайырының сапасы нашар болса немесе мӛлшері аз болса, оларды да табын

толықтыру тобына қалдырмайды. Ата тұқымдарына қарағанда қозылардың

үлкенірек тенденциясы бар. Табын толықтыру тобы тӛлдің айқын кӛрініп

тұрған белгілерімен таңдау мен қатар әкесінің және жақын туыстарының ӛте

жоғары ӛнім кӛрсеткіштері есептеледі.

Асыл тұқымды қошқарлардың қасиеттерін бағалау ең дұрыс әдісі-

ұрпағының сапасы бойынша бағалау. Ұрпақтың сапасын бағалауды туылған

күнінен бастау керек. Ол үшін мал тӛлдеген кезде қозыларды күнделікті нақты

нӛмірлейді. Қозыларды күн сайын нӛмірлеумен қатар тіркейді. Қозыларды

туылғаннан бастап салмағын ӛлшеп дене тұрқысының сипаттамаларын

жазады.

Қошқарларды бағалаған кезде туылғандағы барлық жағдайын ескеру

керек, яғни экстерьері жағынан ауытқулары мен кемтар болғандарды.

Денесінде дақтар болса (сирағында, құлағында, басқа да дене мүшелерінде) түсі

біркелкі қара немесе әртүрлі түс болса оны тіркеуге алу қажет [62].

Табын толықтыру үшін тұқымға сәйкес, ең жақсы, ӛнімділігі бойынша I

кластың зауыттық тұқымдардың минимальдық талаптарына сәйкес келетін

қошқарларды қалдырады.

Қойларды асылдандыру жұмысында ең алдымен бағалау ол қошқарларды

дұрыс таңдай білу және дұрыс бағалау болып табылады. Олай болу себебі,

мақсатты селекция нәтижесінде, әр ӛнім түрлерінің ӛсіміне кӛбейуіне олардың

80-90% -дық үлесі болады. Бұл жағдайда жақсы нәтиже шығару үшін

қошқарларды дұрыс бағалануынан және жақсартқыш қошқарларды тиімді

пайдалануға байланысты. Тәжірибелік селекцияда асылтұқымды қошқарларды

тегіне, ӛз ӛнімділігіне, ұрпағының сапасы негізінде анықтайды. Ұрпағының

23

сапасын бағалау басты орын алады және тұқым қуалаушылық қасиетін

анықтағанда соңғы кезең болып саналады. Қошқарлардың генетикалық

қасиеттерін анықтау, қолдан ұрықтандыру әдісінің үлкен мүмкіндіктеріне

байланысты [63].

Қошқарларды пайдалану мақсатына байланысты әр елде әр түрлі әдіспен

оларды ӛз ӛнімділіктері бойынша бағалайды. Мысалы, (ГДР) Шверин

аймағында қарабасты қойлардың ет сапасы және бордақылауды жақсарту

бағдарламасы бойынша басқа тұқым қойларының генетикалық потенциалын

қолдану және селекция арқылы жасалады [64].

Асыл тұқымды қошқарларды ӛзіндік ӛнімділіктері бойынша екі әдіспен

сұрыптау ӛткізіледі: 120 күнге дейінгі аралығында ӛсу қарқындығының

негізінде және 60-120 күн жас аралығында сынақ станцияларында. 1974 жылы

аймақта ӛз ӛнімі бойынша 604 қошқар бағаланды, 1976 жылы -791 және 1979

жылы-818 қошқар, бағалау кезіндегі орташа тәуліктік массасының ӛсімі

сәйкесінше, 339 және 393 г, ӛмір сүру кезеңінде -314, 362, 358 г. Басқа

мәліметтерге сүйенсек ГДР-да жас қошқарларды жуылған талшығына, жүн

қырқымына, штапельдің биіктігіне, жүн талшықтарының қалыңдығына және

шәует ӛнімінің сапасына қарай бағалайды. Биязы жүнді қошқарларды ӛз

ӛнімділігі бойынша 5-6 ай кезінде бағалайды. Мамандардың пікірі бойынша

тірі салмағы кӛбейген сайын жуылған талшық жүн қырқымы азаяды,

сондықтанда аталған белгілері бойынша берілген белгіге 13%-дан асатындай

қошқарларды табын толықтыруға қалдыру қажет. 1975 ж қошқарларды таңдау

интенсивтілігі ӛз ӛнімі бойынша 0,50, ал 1980 ж ол 0,67-ге дейін ӛсті, яғни

сыналған 3 қошқардан табын толықтыруға біреуі ғана қалдырылған.

АҚШ-ның Огайо шататында қошқарларды ӛз ӛнімділіктері бойынша

бағалауды мына кӛрсеткіштер бойынша іріктейді: сынау мезгіліндегі ӛсу

жылдамдығы, артқы сандарының бұлшықтануы, майлылығының қалыңдығы,

түрі тұқымдыққа ұқсастығы, денсаулығы және сүйектерінің мықтылығына [65].

Осындай бағалаудың негізінде сыналатын қошқарлардың 75%-ға дейін

табын толықтыруға іріктеледі. Артқы сандардың бұлшықтануын олардың

орташа бӛліктеріндегі бұлшықтарының қалыңдығынан анықтайды. Сандармен

бел омыртқалардың бұлшық еттерінің дамуының арасында жағымды

байланысы бар екені анықталған. Қорытынды бағалау ретінде 12-ші мен 13-ші

қабырғалардың аралығында майлылықтың қалыңдығын ультрадыбыс арқылы

ӛлшейді, нәтижесінде бұл кӛрсеткіш 0,75см кем болмау қажет. Қошқарлардың

тұқым қуалаушылық қасиеттері бірқалыпты, я болмаса жоғары болса сонда

ғана оларды асыл тұқымдық бағалылығын ӛз ӛнімдері бойынша бағалау

маңызды. Бір жасар кезінде тірі салмағы, таза жүн салмағы, жүн ұзындығы,

терісінің қатпарлығы, тұмсығының жүндесі және кӛз бұлшығы ауданы тұқым

қуалаушылық коэффициенттері жоғары болады. Ұрықтануы, ұрықшылдығы,

тірі салмағы мен қозылардың қоңдылығы анасынан 60 күнде ажырату

мезгілінде тӛмен тұқым қуалаушылық қасиеттерін білдіреді. Туылған және 10

күндік мезгілдерінде тірі салмағы, сүт ӛнімділігі, сойыс салмағы, бұлшық

кӛзінің үстіндегі майлылықтың қалыңдығы қалыпты тұқым қуалаушылықпен

24

сипатталады. Ұрпақтарының және туыстастарының (толық сибстер, жартылай

сибстер) ӛнімділіктері бойынша бағалау, ӛмірлерінің ұзақтылығын анықтайтын

жалғыз әдіс, себебі кӛрсеткіштері жыныстығымен шектеледі, сонымен қатар ол

кӛрсеткіштер малдың тірі кезінде ӛлшеуге мүмкіндік болмайды, тӛмен тұқым

қуалаушылық кӛрсеткіштеріне ӛз ӛнімділігі бойынша бағалауға қосымша

маңызы бар [66,67].

Австралияда бірінші бонитировкалы және зертханада зерттеуге жүн

үлгілерін қошқарлардың 18 ай мезгілінде алынады [68].

Алғашқыда қошқарларды ең жоғары кір және таза жүн салмағы бойынша

іріктейді. Одан кейін жүн ұзындығы бойынша бағалайды, бұл кӛрсеткіш

топтағы орта кӛрсеткіштен тӛмен болмау қажет. Одан соң жүннің жіңішкелігі

бойынша сұрыптайды, егерде ауытқуы бір қалыпты болса, қошқарды келесі

іріктеуге қалдырады, егерде зертханалық зерттеулердің нәтижесінде ауытқуы

үлкен болса, онда соңғы бағалауда ол қошқар күдіктілердің қатарына

бағаланады. Одан соң жүн талшықтары бойынша біркелкілігін бағалайды, егер

ауытқу коэффициенті жоғары болса, ондай қошқарды жарамсызға шығарады.

Кешенді бағалау нәтижесінде табын толықтыруға ең жақсы, мықты

қошқарларды іріктеп таңдалады. Табында ӛнімдерінің сапасы жылдан-жылға ең

жоғары 140 % генетикалық жақсаруы 100 аналыққа 100 қозы алынған мезгілде

болады және 50% қошқарлар ауыстырылады.

ГДР-да Орталық асылдандыру станциясында (Лааго) қой шаруашылығы ет

орталығында қошқарларды бағалау объективті әдіс жасалынды. 1964 ж жас

қошқарлардың туылған мезгілінде 60, 90, 120, 180 және 365 күндіктерінде тірі

салмақтарын, сонымен қатар 60, 365 күндерінде дене ӛлшемдерін анықтады.

Станцияға қозылар асыл тұқымды шаруашылықтардан 40-45 күндіктерінде, тірі

салмақтары 17 кг-нан жеткізілген. Туылған түрі (тип) мен генетикалық

жағдайлардың әсерлерінің ескерумен бағалауды күтіп-бағу бірдей

жағдайларында ӛткізілген. Туылған түрі (тип) тірі салмағына ең үлкен әсері 60

күндігінде болды-11,3-17,2%, ал 60-120 күндігінде бұл кӛрсеткіш - 0,345%

болды. Сондықтан 120 күндік жасында жас қошқарлардың туылған түрін (типі)

бағалау мезгілінде ескермеуге болады. Әкелерінің ең үлкен әсері 60 күндігінде

(4,66-24,1%) анықталды және 90 күндігінде (7,7%), содан соң 120-150

күндіктерінде кӛп тӛмендеп 0,5% аспады. Етті меринос тұқымының 6

қошқардың шәуеттері зерттелінді [69].

Қошқардың ең алғашқы рет шәуеттері 14 айлық жасында алынды. Шәует

екі жыл бойы бір апта аралығымен алынды. Тәжірибе кезеңінде 1400 шәуеттер

алынды, олардың мына кӛрсеткіштері зерттелінді: кӛлемі, шәуеттің

тығыздығымен белсенділігі, шәуеттегі фруктозаның мӛлшері, фруктозаның

индексі және шәуеттегі сперматозоидтардың саны, шәуеттің ең үлкен кӛлемі

наурыз және тамыз айларында (1,45 мл), ең кіші (1,15мл) сәуір мен мамыр

айларында болды. Шәуеттің ең максималды белсендігі тамыз (73,96%) айында,

ал минимальды-қаңтар айында болды. Шәуеттегі сперматозоидтардың ең кӛп

саны-қазан (6,04х109) мен наурыз (5,88х109) айларында, ал ең тӛмен мамыр

(2,8-109) айында болды, қазан айына дейін біраз кӛбейді. 1 мл шәуетте

25

сперматозоидтардың тығыздығы ең жоғарғысы-қазан (4,29х1 Об), ал ең

тӛменгісі мамыр (2,44х1 Об) айларында болды.

Ӛсірілетін қойлардың сапалықтарын жетілдіруде сұрыптаудың, бағыттап

ӛсірудің, қошқарларды ұрпақтарының сапасы бойынша тексерудің және оларды

дұрыс пайдаланудың үлкен маңызы бар. Осы мақсатта жоғары ӛнімді ұнамды

типті (элита, I класс) саны жеткілікті болатындай саулықтарды ӛсіруді

қамтамасыз ету қажет, сонымен қатар, ұрпақтарының сапасы бойынша

тексерілген ӛте жақсы қошқарлардың табынын құрастыру керек [70].

Кӛп сатылы сұрыптаудың, жас тӛлдердің барлық ӛсіру кезеңдерінде

оларды күтіп-бағу мен азықтандырудың деңгейіне тікелей байланысты екенін

білу қажет. Биязы жүнді жас қошқарларды туылғаннан, ұрпақтарының сапасы

бойынша тексеруге дейін бағыттап ӛсіру олардың жоғары ӛнімділігімен жақсы

дамуын қамтамасыз етеді. БОҚЕШҒЗИ-ның тәжірибелерінде жас қошқарлар

бағыттап ӛсіру мезгілінде, бір жасар кезінде тірі салмақтары 85,3 кг, жүн

қырқымы - 11,3 кг, жүн ұзындығы - 9,2 см болды. Ӛздерінің құрдастарынан,

орта деңгейде азықтандыру кезеңінде, салмақтары бойынша - 82,7%, жүн

қырқымы - 86,8%, ал жүн ұзындығы бойынша - 14,3% жоғары болды.

Табынды толықтыруға арналған қошқарларды бағыттап ӛсірудің негізгі

мақсаты, сол кезеңде максимальды түрде тәуліктік салмақ қосуы. Алғашқы

айларда биязы жүнді қой тұқымдарының қозылары жақсы азықтандырудың

кезінде тәулігіне 350-400 г салмақ қосады. Мұндай кӛрсеткіштер барлық

шаруашылықтарда болу қажет. Бірақ та әрдайым есте болу қажет, тек жақсы

азықтандырудың арқасында жоғары ӛнімді қошқарларды ӛсіру мүмкін емес.

Жақсы күтіп-бағу, азықтандыру мен қатар кӛптеген кешенді шаралар қажет.

Бұлар: толық құнды азықтандыру, рациондағы азықтардың әртүрлілігі, еселі

азықтандыру, азықтарды даярлау, дұрыс ұйымдастырылған рацион тағы басқа

кӛптеген шаралар [71].

Қошқарларды тексеру жұмыстарын әр қошқардың ұрпақ құрдастарын бір-

бірімен салыстыру негізінде жүргізілген жӛн, сонымен қатар бұрын ұрпағының

сапасымен тексерілген ең жақсы ересек қошқарды салыстыру тобына кіргізген

жӛн. Қошқарларды бағалау олардың ұрпақтарының бонитировка нәтижесі

бойынша класс топтарына бӛлінуі, тұқымға ұқсастығы, сонымен қатар 4, 5, 7

және 18 айлық мезгілдеріндегі тірі салмақтары, таза және қырқылған жүн

ӛндіруі, жүннің ұзындығы мен жіңішкелігі негізінде жүргізілген жӛн.

Қошқарларды бағалау мезгілінде ұрпақтарының жоғарыда аталған

кӛрсеткіштері бойынша барлық топтағы қошқарлардың ұрпақтарының

ӛнімділіктері мен бір-бірімен ӛзарада салыстырумен қатар топтың орта

кӛрсеткішімен салыстыру қажет, сонымен қатар әр қошқардан қаншасы

ӛсірілгенін ескерген жӛн [72].

Қой шаруашылығында асылдандыру жұмысының негізгі жоғары ӛнімді,

ұрпақтарына сапалы нәсілдік қасиеттерінің тұрақты беруі қойларды іріктеу

болып табылады. Мұндай сұрыптау тек қошқарларды ұрпақтарының сапасын

тексеру арқылы жүргізуге болады. Тексеру нәтижесінде жақсартушы деп

анықталған қошқарларды қой шаруашылығында кеңінен қарқынды

26

пайдаланумен қатар, олар табынның ӛнімділік және асыл тұқымдық

қасиеттерін жылдам жетілдіруге мүмкіндік береді.

Қошқарларды ұрпағының сапасы бойынша тексеру әдісінің негізгі

міндеттерін биязы жүнді қой шаруашылығының негізінде академик Иванов

М.Ф. әзірлеген. Сол қағидалар қазіргі қошқарларды ұрпағының сапасы

бойынша тексеру әдісінің қой шаруашылығы барлық салаларында (биязы,

бизылау, ұяң және қылшық жүнді шаруашылықтарда) негізгі болып табылады.

М.Ф. Иванов тексеруге арналған қошқарлардың ұрпақтарының сыртқы түр-

тұлғасына үлкен мән беретін.

Қазіргі заманда қошқарларды ұрпақтарының сапасы бойынша тексерудің

негізгі әдісі-құрдастар әдісі болып табылады. Бұл әдістің негізіне әр қошқардан

алынған ұрпақтарының жағымды малдардың үлесі болып табылады, сонымен

қатар әр қошқардың ұрпақтары бір-бірімен салыстыру мен топ бойынша орта

кӛрсеткіштермен салыстырылады.

Құрдастардың әдісіне негізіне олардың ӛнімділік кӛрсеткіштерін бір-

бірімен салыстырумен қатар маңызды элементтерінің бірі-олардың аналықтары

бірдей сапалы және ұрпақтардың барлықтары күтіп-бағу мен азықтандыру

жағдайлары бірдей болып, олардың ӛсіп-дамуын қамтамасыз ету қажет.

Кӛптеген зерттеушілер мен тәжірибелеушілер қошқарларды ұрақтарының

сапасы бойынша тексеруді I класқа сәйкес келетін саулықтармен ӛткізуді

ұсынады, себебі ондай саулықтар жоғары ӛнімді және жағымды типтегі малдар

болып табылады Сондай-ақ әдістердің бірі жиынтық корреялция әдістері болып

табылады [73].

Жиынтық корреляция әдістері арқылы қой шаруашылығының ӛнімділігін

ғана емес экономикалық жағынан да математикалық тұрғыдан нақты есебін

алған болар едік. Экономикалық таңдауларда жиынтық корреляция

коэффициенті арқылы негізгі үш мәселе шешіледі:

1) Құбылыстардың арасындағы байланыстарды теңдеулер арқылы

есептеу, яғни байланыс тығыздығын және оның түрін анықтау;

2) Осы теңдеулер параметрлерінің сандық мәндерін есептеп табу;

3) Нәтижелі белгіле әсерін тигізетін факторларды жеке қарастыру.

Организм белгілерінің арасындағы байланыс әр қилы болып ӛзгереді.

Мысалы, мал саны құндылығының бір бірлікке артуы мал салмағының әр қилы

ӛзгеруіне әкеледі. Біреулерінің салмағы күрт артса, басқаларының салмағының

артуы соншалықты, ал кейбіреулерінің салмағы ӛзгеріссіз қалуы немесе

тӛмендеуі де мүмкін. Ондай организмдердің айнымалы шамалары (белгілері)

арасындағы тәуелділік корреляция болады.

Белгілер арасындағы корреляциялық байланыстың ӛзгермелі сипатына

орай селекцияда байланыстың бағытын және дәрежесін нақты білу үшін

корреляция коэффициенті (r) табылады.

Корреляция коэффициентінің мәні 0 ± 1 аралығында ауытқиды. Бір белгі

мәнінің артуы сонымен байланысқан екінші белгінің мәнінің артуына әкелсе,

онда мұндай байланыс оң корреляция деп аталады. Ал теріс корреляция деп бір

белгі мәні кемісе, екіншісінікі - артады. Оң байланыста корреляция

27

коэффициенті 0-ден +1, теріс байланыста 0-ден -1 аралығында ауытқиды.

Белгілер арасындағы байланыстың күші артқан сайын корреляция

коэффициентінің де мәні арта түседі. Байланыстың күшін салыстырмалы түрде

коэффициентті абсолюттік мәніне байланысты анықтауға болады. Егер оның

мәні 1-ге тең болса (r=+ 1), онда толык оң немесе теріс корреляция байқалады,

ал оның мәні нӛлге тым жақындаса, онда белгілер арасындагы байланыс

бейтарап (белгілердің бір-біріне тәуелсіз ӛзгеруі) болып саналады. Жоғары

байланыс: r > + 0,7 жэне r < - 0,7; әлсіз байланыс: r < + 0,3 жэне r > -0,3; орташа

байланыс: 0,4 - 0,6-ға тең болса.

Биологиялық процестер ӛте күрделі жэне олар организмнің ішкі

байланыстарымен жэне оның сырткы ортамен әрекеттесуінде туындайтын

тәуелділіктермен сипатталады. Сондықтан практикалық жұмыстарда бірнеше

белгілер арасындағы байланысты анықтау кажеттігі туындайды [74].

А. Нартбаев және Э.Б. Асылбекованың зертеулерінде селекциялық

топтағы аталық тұқымды саулықтардың тірілей салмағы мен жүн ұзыдығының

арасындағы корреляция +0,25-0,43 дейн құрады. Ал одан жа жоғарырақ

(0,39±0,09 және 0,43±0,08) болып аталық тұқымды денелер ірі ауыр салмақты

саулықтарда байқалды [75].

Б.Б. Траисов және басқалардың тәжірибелерінде ақжайық етті-жүнді

биязылау жүнді қой тұқымында 1 жасар ұрғашы тоқтылардың жүн

талшығының жіңішкелігі мен ұзындығы арасындағы коррелятивтік байланыс

зерттелді [76].

Қазіргі кезде қой шаруашылығында оның бағытын кӛрсететін белгілерінің

бірі - жүннің коэффициенті (қойдың тірілей 1 кг салмағына шаққанда түскен

таза талшық мӛлшері).

Меринос жүнін ондіру бағытында ӛсірілетін қойлар үшін бүл кӛрсеткіш,

шамамен 50-60 гр жүнді-етті қой үшін 40-50 гр, етті-жүнді қой үшін 30-35 гр.

Жүргізілген зерттеулер мәліметі бойынша оңтүстіктегі ӛсіріліп жатқан

биязы жүнді малдардың жүнінің ұзындығына қарап таңдап алу, оның ӛнімін

арттыруға кӛмектеседі. Айта кететін бір жағдай, биязы жүнді қой жүнінің

ұзындығы мен қалыңдығының арасында теріс корреляцияның қалыптасқанын

да ұмытуға болмайды. Дегенмен республикамызда ӛсіріліп жатқан биязы жүнді

койларды, австралия мериносымен жақсарту тәжірибесі, жүннің ұзындығының

едәуір арттыру арқылы, оның қалыңдығын жақсы болуын сақтау мүмкін

екендігіне, яғни биязы жүнді қой түқымдарының кӛпшілігінде бар бүл

белгілердің арасындағы корреляцияны қалыптастыру бағытындағы жүргізілген

селекция жұмысы дұрыс нәтиже берді. Сонымен, жоғары онім беретін

малдарды ӛсіру үшін селекциялык тәсілдерді кеңінен колдану қажет.

Белгілер арасындағы корреляциялар ежелден калыптасқан және

ұнамдырақ жағына тұрақты ӛзгерген малды анықтап, оларды түқымның

ӛзгелекшеліктерін сақтау және жетілдіру мақсатында барынша кең пайдалану

болып табылады.

Біздің зерттеулер нәтижелерімізге қарағанда, бір жасар тоқтылардың тірі

салмақтары мен жүн түсімдерінің (0,412 - 0,593 аралығында) және жүн

28

түсімдері мен олардыц ұзындықтары (0,436 - 0,616 аралығында) арасындағы

корреляция коэффициенті жеткілікті деңгейде жоғары екендігін байқауға

болады. Тоқтылардың жынысына байланысты олардың негізгі шаруашылыққа

пайдалы белгілерінің арасындағы корреляциялық байланыс кӛрсеткіштеріне

айтарлықтай ерекшеліктерді байқауға болады. Соныц ішінде еркек

тоқтылардың тірі салмақтары мен жүн түсімі және жүн ұзындығы мен оның

түсімі арасындағы корреляциялық байланыстарды, ұрғашы құрдастардың

осындай кӛрсеткіштеріне қарағанда айтарлықтай деңгейде жоғары болып отыр.

Бұл дегеніміз, еркек тоқтылардың, зерттеліп отырған белгілері бойынша

болашақта осындай ұнамды үйлесімділіктермен жақсы жетістіктерге жетуге

жэне оларды ары карай шыңдастыруға мүмкіндіктің зор екендігін кӛрсетеді. Ал

тоқтылардың тірі салмақтары мен олардың жүн ұзындықтары арасынан (0,115-

0,184 аралығында) әлсіздеу корреляция байланысы байқалуда, бұл кӛрініс

біздің кӛз қарасымыз бойынша онтогенездің постнатальді кезеңіндегі малдың

жүн ұзындықтарының қалыптасуы - яғни жүн талшықтарының толық ӛсіп бітуі,

тірі салмаққа қарағанда ерте аяқталуымен байланысты деп немесе мұны табиғи

заңдылық деп қарауға болады.

Жаңа қой тұкымын шығару және оның жоғары ӛнімділіктерін шыңдастыру

мен, мал организмінде жүретін барлық процесстерді бақылай отырып,

генетикалық жүйелерді қайта құрудың арасында тығыз байланыс бар.

Селекиционер малды асылдандыру үшін ӛте маңызды болып саналатын

шаруашылыққа пайдалы белгілерін ажырата білуі керек және де оның тұқым

қуалаушылық ерекшелігін, сыртқы орта әсерінің ықпалына байланысты

ӛзгергіштік деңгейін анықтай білгені жӛн [77].

Малдарды бағалау кезінде біздерге ӛте қажетті кӛрсеткіштерге ерекше

кӛңіл бӛлу қажет. Асыл тұқымды шаруашылықтарда негізгі қошқарлардың

ерекше ӛнімділігі олардың тірі салмақтары, себебі олардың ұрпақтары осы

ӛнімділігі бойынша сұрыптап іріктеудің жұмыстары жоғары деңгейге жеткізеді.

Мыңбаев атындағы тәжірибелік шаруашылықта осындай сұрыптау

арқылы қазақтың биязы жүнді қой тұқымының негізгі қошқарлардың табыны

ӛзгеруін байқайық. Қошқарлардың салмағы 104,7 кг-нан 112,7 кг-ға дейін, яғни

7,6 %-ға, ал қырқылған кір жүн ӛнімі 2,26 кг, яғни 38,4%-ға және саулықтардың

-0,76 кг, яғни 18%-ға ӛсті. Қошқарлардың таза жүн шығымы 20,3%-ға ӛсті. Бұл

кӛрсеткіштер қошқарлардың тірі салмақтың ӛсуі жүн ӛнімділігіне қысқа

мерзімде тікелей әсер ететінін дәлелдейді. Сұрыптауға бағыттап ӛсіруге,

қошқарларды ұрпағының сапасы бойынша бағалауға, сонымен қатар жақсы

қошқарларды толығымен пайдалануға әрдайым және күнделікті кӛңіл бӛлу

нәтижесінде, елімізде ӛсірілетін қой тұқымдардың ӛнімділігімен асыл

тұқымдық сапаларын толық жетілдіруге болады [78].

Қазіргі заманда қой шаруашылығы дамыған елдерде шаруашылықтың

интенсифтендіру тенденциялары бақыланады, сондықтан қошқарлардың асыл

тұқымдық қасиеттерін тексеруге арналған әдістеріне ұйымдастыруына қатаң

талаптар қойылады.

29

Асылдандыру жұмысының негізгі бӛлігі, ол жақсартушы қошқарларды

ерте алдын-ала жан-жақты бағалап, барынша кеңінен пайдалану болып

табылатыны белгілі, себебі табынның генетикалық жетілуі 80-90%-ды

қошқарлардың сапасына тікелей байланысты. Кӛбінесе ӛз ӛнімділігі және ата-

тегі бойынша бағалап қошқарларды асыл тұқымды жұмыстарында

пайдаланады. Мұндай бағалау әдіс әрине бағалы, бірақ қошқарлардың нәсілдік

қасиеттерін толық сипаттамайды, себебі ӛздерінің ӛнімділіктерінің жоғары

болғанмен олардың ұрпақтарында ӛзгерістер болуы мүмкін. Фенотип бойынша

бағаланған генотиптік қателері малдардың генотиптік айырмашылықтарына

байланысты. Генотиппен белгіленетін кӛп қойлардың ӛнімділік

кӛрсеткіштерінің фенотиптік ӛзгеруінің үлесі 0,2-0,6 аралығында болады. И.М.

Ларнер американдық генетиктің есептері бойынша мұндай нәсілдік

кӛрсеткіштер кезінде қошқарларды ұрпағының сапасы бойынша сұрыптау ӛз

ӛнімділігі бойынша бағалаудан 1,5-2 есе тиімді болады. Қошқарларды бағалау

мен сұрыптау кешенді түрде жүрсе, ӛз ӛнімділігі, ата-тегі және ұрпағының

сапасы бойынша, сонда ғана селекциялық асылдандыру жұмысының тиімділігі

жоғары болады. Ӛз ӛнімділігі мен ата-тегі бойынша сұрыптауды қошқарларды

ұрпағының сапасы бойынша тексеруге бағалау алдында ӛткізілетін қажетті

шаралардың негізі болып табылады.

Сондықтан асыл тұқымды қошқарларды жас мезгілінде, 7 айда

саулықтардың қашырым науқанына пайдаланып, олардың нәсілдік қасиеттерін,

ұрпақтарының 4,5 ай мезгіліндегі салмақтары мен бонитировка арқылы класс

топтарына бӛлінуі бойынша алдын-ала бағалап, интенсивті технологияның

элементтерін енгізу арқылы, 2 жыл бұрын анықталған жақсартушы

қошқарларды келешектегі қашырым науқандарын да қарқынды және тиімді

пайдалануға болады.

30

2 ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ТӘСІЛДЕРІ

Т.И. Есполовтың (2012 ж.) мәліметтері бойынша Республикамыздың қой

шаруашылығының перспективті бағытта табысты дамыту үшін селекция,

технология, биотехнология және агробиологиялық ғылыми зерттеулердің

негізінде ӛндірісті интенсивтендіру қажет [79].

К.У. Медеубеков, Г.С. Бейсембай, А.К.Смагуловтар (2005) рынок

жағдайында ӛндірілетін ӛнімдердің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету үшін

ӛнімнің сапасы ӛте жоғары болу керек, сондықтан қазіргі кезеңде қой

шаруашылығы дамудың тенденцияларының бірі, ол нарықтың негізі азық-

түліктер қой еті, қойдың құйрық майы, қой сүті сонымен қатар шикі заттары-

жүн, терілері-осылардың барлығы приотиптеттің бағыттарды қамтамасыз етеді

деп санайды [80].

Оңтүстік қазақ меринос қойлары Қазақстанның ӛте континентальды ауа-

райына жақсы бейімделген, сонымен қатар ӛте жақсы ӛміршеңдігімен және

жоғары жүн-етті ӛнімділігімен ерекшеленеді.

Биязы жүнді қойлардың арасында шағын салмақтарымен ерекшеленетін

тұқымдар бар-грознен тұқымының саулықтарының орта салмақтары 48-53 кг

болады, сонымен қатар кӛптеген тұқымдар (кавказ, аскания, алтай) ірі

салмақтарымен сипатталады, саулықтарының орта салмақтары 60-65 кг-ға

дейін болады.

Бірақта бір тұқымда және бір табында малдардың ірілігімен тірі

салмақтарында едәуір ӛзгерістер болады. Кӛптеген зерттеушілердің мәліметтері

бойынша қойларда тірі салмағының тұқым қуалаушылық коэффициенттері

деңгейі 36-54%-дың аралығында ауытқиды. Бұл бағыттағы селекциялық

жұмыстың табысты болуына мүмкіндігін білдіреді. Сонымен қатар малдардың

салмақтары жоғары деңгейге жетуі неғұрлым жас кезінде болуымен олардың

тез жетілгіштігімен қатар ілесу қажет.

Тірі салмақтың тұқым қауалаушылық кӛрсеткіштері, тұқымдардың

ерекшеліктерімен қатар малды жасына байланысты ауытқулары едәуір жоғары

болады. Биязы жүнді қой табындарында бұл кӛрсеткіштің алуан-түрлі ӛзгеруіне

малды азықтандыру деңгейімен сыртқы жағдайлардың әсері даусыз.

Қошқарларды ұрпағының сапасы бойынша тексеру олардың асыл

тұқымдық қасиеттерін анықтайтын негізгі әдіс болғандықтан, осы тақырып

бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу қажеттілігі негізделді. Жаңа

Зеландияда Dr.Andy Bray (2010) қошқарларды ұрпақтарының құрдастарының

ӛсуі мен еттік кӛрсеткіштерінің сапаларының дамуын салыстырмалы

салыстырған [81].

Қошқарлардың асыл тұқымдық қасиеттерін бұрынғы әдістерін қолдану,

олардың сапалық кӛрсеткіштерін анықтаудың мерзімдерін ұзартады, сонымен

қатар нарықтық жағдайда тексерілмеген қошқарларды күтіп-бағу, ӛндірілетін

ӛнімдердің құндылығын жоғарлатумен қатар нашарлатушы қошқарлар

табынның асыл тұқымдық сапасын қатты тӛмендетеді, сондықтан

31

қошқарлардың асыл тұқымдық және ӛнімділік қасиеттерін жас мезгілінде

алдын-ала бағалау үлкен ӛзектілік пен тәжірибелік маңызы бар.

Зерттеулердің деректері болып Оңтүстік Қазақстан облысы, Қазығұрт

ауданының «Шарбұлақ» асыл тұқымды ӛндірістік кооперативінде ӛсірілетін

оңтүстік қазақ меринос қой тұқымы болды, табындағы қошқарлар мен

саулықтардың ӛнімділік кӛрсеткіштері толығымен зерттелінді.

Сонымен қатар жұмыстың тақырыбы бойынша 7 айлық жасында

саулықтардың ұрықтандыру науқанына пайдаланған қошқарлардың

ұрпақтарының тірі салмақтары, қырқылған жүн мӛлшерімен оның ұзындығы,

бақылау сойыс кӛрсеткіштерімен бонитировка нәтижесі бойынша кластарға

бӛлінуі зерттелінген.

Барлық зерттеулер бұрынғы одақтағы және республикалық ғылыми-

зерттеулердің әдістемелеріне сәйкес мына тӛмендегі сызба бойынша ӛткізілген

(1 - сызба).

2012 жылғы тәжірибе сызбасы

Х

Қошқарларды жас мезгілінде жақсартушы нәсілдік қасиеттерін анықтап,

оларды интенсивті түрде пайдалануды, ғылыми-зерттеу мен эксперименталдық

жұмыстарды ӛткізу қой шаруашылығы ӛнімдерін интенсивті ӛндірудің негізіне

жатады.

Тәжірибелік топтардағы қой бірнеше жылдар бойы олардың ӛсіп-жетілуі,

ӛнімділік сапалығы, ӛміршеңдігі және басқа да кӛрсеткіштері бойынша

7 айлық

қошқар

сақа

саулықтар

Жүн

ұзындығы

Тірі

салмағы

Қырқылған

жүн

салмағы

4,5

ай

лы

қ

7 а

йлы

қ қ

озы

жүн

і

7 а

йлы

қ

Ту

ылға

н

кез

інд

е

7 а

йлы

ғын

да

7 а

йлы

ғын

да

4,5

ай

лы

ғын

да

ұрпағы

Сойыс

кӛрсеткіштері

32

зерттелінді. Қой олардың физиологиялық және жыныстық талаптары бойынша

нормаларға сәйкес азықтандырылды.

Қойлардың ӛнімділіктерін анықтау және оларды жеке кӛрсеткіштері мен

кешенді бағалау, яғни бонитировкаға сәйкес кластарға бӛлу бекітілген, биязы

жүнді қой тұқымдарына арналған нұсқаулар бойынша ӛткізілді.

Ет ӛнімділігінің сапасы жеке бақылау сойыс нәтижелері арқылы Бүкіл

Одақтық Мал шаруашылығы Институтының нұсқаулары бойынша жасалынды

(Томмэ М.Ф. және басқалар 1956) [82].

Бақылау сойыс зерттеулері нәтижесінде 4,5 және 7 айлық еркек

қозылардың соның сояр алдындағы салмағы, ұша салмағы мен шығымы және

басқа кӛрсеткіштері анықталды.

Зерттеулердің барлық мәліметтері Н.А. Плохинский 1965; О.А. Иванов пен

Кравченко Н.А. 1967 ж., жұмыстарындағы нұсқаулар бойынша статистикалық

ӛңдеулерден ӛткізілді, соның нәтижесінде тірі салмақтары, жүн ӛнімділігінің

және бақылау сойыс кӛрсеткіштерінің арифметикалық орта кӛрсеткіші, оның

қатесі, ауытқу коэффициенті, кӛрсеткіштердің сенімділігі анықталды [83,84,85].

Қошқарларды ұрпағының сапасы бойынша бағалау үшін, олар I класс

ұнамды типтегі сақа саулықтармен шағылыстырылды, бір қошқармен 60

саулық қашырылды [86,87,88,89].

Қошқарлардың нәсілдік қасиеттерінің сапалары ұрпақтарының 4,5 және 7

ай мезгілдерінде алдын-ала бағалау және ұрпақтарының 12 айлық ӛнімділік

кӛрсеткіштері бойынша қорытынды бағалау анықталды.

2012 жылы қазан айында «Шарбұлақ» ӛндірістік кооперативінде 7 айлық 5

жас қошқар ұрыққа пайдаланылды, әр қошқармен I класты 60 саулық

ұрықтандырылды [90,91].

2013 жылы қошқарлар ұрпақтарының 4,5 және 7 ай жасындағы

ӛнімділіктері бойынша бағаланды, сонымен қатар 7 ай мезгілінде бағалауға

арналған қошқарлардың, 5 еркек ұрпағына бақылау сойыс жүргізіліп, ет

ӛнімділіктерінің сапасы анықталды.

2013 жылы қазан айында салыстырмалы кӛрсеткіштері бойынша

қошқарларды бағалау үшін 2012 жылы ұрықтануға пайдаланылған бес

қошқармен қатар, олардың қатарластарынан тағы 18 айлық 5 қошқар жасында

саулықтардың ұрықтандыруға пайдаланылды. 2014 жылы 10 бас қошқар

ұрпақтарының 4,5 және 7 ай жасындағы ӛнімділіктері бойынша бағаланды,

сонымен қатар 2014 жылы қазан айында 10 қошқардың ұрпақтарынан әр

қайсысынан 3 еркек ұрпағына бақылау сойыс жүргізіліп, ет ӛнімділіктерінің

сапасы анықталды.

2.1 Табиғи – климаттық жағдайға қысқаша сипаттама

Асыл тұқымды «Шарбұлақ» ӛндірістік кооперативі Қазығұрт ауданының

солтүстік - шығыс бӛлігінде аудан орталығынан 15 км, облыс орталығы

Шымкенттен 50 км қашықтықта орналасқан. Шаруашылықтың орталық

қонысы «Шарбұлақ» мекенінде жерді пайдаланудың орталық бӛлігінде

33

орналасқан. Шаруашылықтың орталық қонысынан облыс және аудан

орталығымен транспорттық байланысы асфальтты жол арқылы жүзеге асады.

Шаруашылықтың топырақ қабаты тасты - құмды сұр топырақтан тұрады.

Бұл азық қоры 5-10 ц/га құрайтын жақсы жайылым. Мұнда жыл бойы

пайдаланылатын бұталы - эфемерлі - жусанды жайылым бар. Ӛсімдік

жамылғысында басты құрайтындары болып табылады: қалың - сексеуілді

тоғайлар, жусанды - астықты алуан шӛп түрлері, жусанды - эфемерлі тоғайлар,

ең тӛменгі қабатта ажырық ӛседі, жантақ әжептәуір жиі кездеседі. Адырлы

және жүйекті құмдар қысқы жайылым ретінде пайдаланылады. Құмда

жайылымның басты типтері және ассоцияциялары болып сұрғылт - жусанды -

теріскенді жайылыммен алмасатын әртүрлі бұталы - қияқты - қурайлы

ӛсімдіктер табылады.

Топырақтың қасиетіне байланысты шабындықта сұрғылт жусан, тасбүрген

және басқада біржылдық шырынды сораңдарды кездестіруге болады. Ақ

сортаңда және сортаңды топырақта аздап шырында сораңды ӛсімдіктер

байқалады.

Шаруашылық пайдалану бойынша бұл территория кӛктем - күз, әсіресе күз

маусымында жақсы ӛріс болып саналады. Бұл жайылымдарда азық қоры орта

есеппен 2,5-3,0 ц/га тең.

Қазығұрт ӛсімдік жамылғысы бойынша оңтүстік шӛлді аймақтың солтүстік

атырабына жатады, яғни топырақ қабатының сипатына толығымен сәйкес

келеді. Бірқатар жағдайларға және гидрологиялық режимге байланысты

шаруашылықтың территориясында бірнеше белгілі ӛсімдік топтамалары

таралған.

Шаруашылықтың территориясынан Қазығұрт ӛзені ағады, егісті суару осы

ӛзеннен жүргізіледі. Жылқылар үшін сумен жабдықталған кӛзі болып жерасты

грунттық сулары табылады - шахталы және құбырлы құдықтар, тереңдігі 5- тен

50 м - ге дейін және одан да тереңдері кездеседі, су негізінен жануарлар ішу

үшін жарамды.

Адамдар ішуге арналған тұщы су артезианды және арнайы су

құрылыстарынан әкелінеді.

Қазығұрт ӛзенінен тау жаққа қарай алыстаған сайын, құдықтардың

тереңдігі және судың минералдану деңгейі айтарлықтай ӛседі. Территорияда

құбырлы және бірнеше шахталы құдықтар кездеседі. Қабылданған нормалар

бойынша территория суландырылмаған болып саналады, құдықтар жетіспейді,

сондықтан жайылым әрқалай пайдаланылады.

Мал шаруашылығын дамытудың негізі болып орнықты азық базасы

табылады. Тұқымдардың сапалық құрамын жақсарту азықтандыру және күтіп-

баптау жағдайын ұдайы жақсартумен бірге жүрді, ӛйткені, малдардың ӛнімділік

деңгейі жоғары болған сайын, олар талғампаз келеді.

Жауын - шашын мӛлшері аз әрі лезде континентальды және жоғары

температуралы климат тәлімі егісі толығымен дерлік азық ӛндірісінен

айырды. Қой шаруашылығы үшін бірден - бір азық базасы болып табиғи

жайылымдар табылады. Алайда шаруашылық жайылымы азыққа деген

34

қажеттілікті әрдайым қанағаттандыра бермейді. Аса қиын маусым - ерте

кӛктем. Сақтайтын азықтың қажетті кӛлемін дайындау, табиғи

шабындықтардың есебінен қамтамасыз етіледі. Құнарландырылған азықты

басқа жақтардан сатып алады.

Қойлар үшін қыс мерзімінде негізгі жайылымдық азықтық ӛсімдіктер

ретінде жантақ, қияқты - қонақотты кешен, ебелек және басқалары

пайдаланылады. Желінетін массаның ӛнімділігі 1,5 ц/га.

Кӛктемгі пішен, негізінен, қонақотынан, қияқтан және басқада

эфемерлі және бұршақты шӛп түрлерінен тұрады, желінетін массаның

орташа ӛнімділігі 5-7 ц/га.

Жаз мерзімі бойы қойлар үшін азықтық құндылық келесідей: қияқты -

қонақотылы кешен, құс қарақұмығы, мия, бидайық және басқалары.

Желінетін массаның ӛнімділігі 3 ц/га құрайды. Жылдың басқа мерзімдеріне

қарағанда азықтың қоректілігі жоғары.

«Угам» астықты - бозды - бетегелі - жайылымында (құрғақ массаның

ӛнімділігі 8 ц/га дейін) негізінен ӛсетіндері: мысыққұйрық, баданалы қоңырбас,

қылтанақсыз арпабас, бозоты және басқа ӛсімдіктер. Бұл учаске ӛріске 15

маусымнан тамыздың соңына дейін пайдаланылады [92].

Территорияның климаттық жағдайы бойынша «Шарбұлақ» ӚК асыл

тұқымды фермасы теңіз деңгейінен 800-1100 м жоғары биіктікте құрғақ ыстық

тау бӛктері аумағына жатады және лезде континентальды климатымен

сипатталады. Шаруашылықтың климаттық жағдайын сипаттау үшін орта

есеппен соңғы 10 жылда Қазығұрт жақын метеостанциясынан мәліметтер

жүргізіледі.

Жылына аса кӛп жауын - шашын мӛлшері қысқы - кӛктемгі кезеңге

келеді. Кӛктемгі айларда жауын - шашынның жалпы кӛлемі орта есеппен

297 мм тең және де олардың айтарлықтай бӛлігі нӛсерлі жауын түрінде

түседі.

Жауын - шашын қыркүйек айында түсе бастайды. Кӛктемнен кейін,

түсетін жауын - шашынның суммасы бойынша, қыс (252 мм) және күз (164

мм) келеді.

Жазғы уақытта жауын - шашынның жиынтық мӛлшері 32 мм құрайды.

Қыста жауын - шашын негізінен қар түрінде түседі. Қар жамылғысы 60 см

дейін жетеді, егістің үсіп кетуі ӛте сирек байқалады.

Қар жамылғысының пайда болуы ең ерте мерзімі 28 қараша және қардың

кеш еруі 12 наурыз. Аязсыз кезеңнің ұзақтығы 170 -180 күнге тең. Үстем және

залалды желдер болып солтүстік бағыттағы желдер табылады.

Асыл тұқымды ферма орналасуы бойынша ірі шӛптесін және ірі астықты

жартылай орналасқан - ӛсімдіктердің түрлік құрамы рельефке және топыраққа,

ылғалдану жағдайына және гидротермиялық жағдайға байланысты ӛзгереді.

Мұнда астықты - алуан шӛпті қаумдастық кеңінен тараған, басты астықтылар

бетеге, тұмсықты арпа. Алуан шӛптілерден таспашӛп, сәбізшӛп, эфемерлер

және басқалары басым келеді.

35

Жаздың ең ыстық айларында (маусым - шілде) жазғы жауын - шашынның

аздығына және температураның жоғарылығына байланысты дала куаңданып

кетеді, сарғаяды және тек ошаған, сәбізшӛп, түйетікен сияқты ӛсімдіктердің

жеке түрлері және кейбір жартылай бұталар ғана күзге дейін жасыл болып

қалады. Аталған аумақ үшін ең таралғаны болып парсы раушаны табылады.

Арамшӛптерден тәлімі жерлерде жиі кездесетіні: жабысқақ бидайық, кӛктікен,

ал суармалы жерлерде - сүттіген [93].

Асыл тұқымды ферманың территориясындағы гидрографиялық желі

бастауын Қазығұрт тауынан алатын бұлақтардың қалың желісінен тұрады.

Барлық негізгі бұлақтар Келес ӛзеніне құяды. Су кӛздерінің ағу режимі

зерттелмеген, гидрометрикалық бекеттер жоқ, сондықтан оның шығынына

бақылау жүргізілмейді. Су кӛздеріндегі судың аздығына қарамастан, олар

шаруашылықтың тіршілігінде үлкен шаруашылық - экономикалық мәнге ие.

Асыл тұқымды ферманың орналасқан аумағының табиғи - климаттық

және шаруашылық жағдайы азықтық дақылдарды негізінен тәлімі жерде

ӛсіруге себепші болып отыр. Ӛсірілетін дақылдардың ӛнімділігінің жылдың

қалыптасқан жағдайына кӛп байланыстылығына қарамастан мұнда жыл

сайын қатаң азықтардың және жемшӛптің қажетті мӛлшерін сақтауға нақты

мүмкіндік бар.

Қойлардың қоректік заттарға деген орташа жылдық қажеттілігін 442 деп

қабылдай отырып, асыл тұқымды ферманың қой шаруашылығы ӛнімді

табиғи жайылымның есебінен 43-44%-ға беретінін анықтауға болады. Бұл

мәліметтер кӛпжылдық шӛптердің, жүгеріні сүрлемге ӛсіруге кӛңіл бӛлуге

қорытынды шығаруға мүмкіндік береді.

Шаруашылықтың территориясындағы ӛсімдіктер әр түрлі.

Суайырықтарында, тау бӛктерлері мен белестерінде, жотаның құлама етегінде

бидайықты - алуан шӛпті ӛсімдіктер таралған. Кейде пішен бұталанса, ал

оңтүстік бастама бӛліктің тау бӛктерлері қара жемісті раушанмен бұталанады.

Ерте кӛктемнен кеш күзге дейін малдың барлық түрі белсенді жайылатын

кейбір учаскелерде у кекіре мен жебіршӛп кӛп кӛлемде кездеседі. Суармалы

учаскелер егістік шырмауықпен, қара бүлдіргенмен және жалаңаш миямен

арам шӛппен шӛптенеді.

Шаруашылықтың жер пайдаланудың тау бӛктері және дала бӛліктерінде

ерте кӛктемнен қалың эфемерлі ӛсімдіктер ӛседі, құрамында баданалы

қоңырбас, кӛктікен, жұқа сабақты кӛктікен және басқалары басым келеді,

бұлардың вегетациясы мамырдың соңында және маусымның басында

аяқталады. Бұташықтардан жыңғыл және жүзгін кездеседі.

Жаздың соңында, эфемерлер қуаңданған кезде, құс қарамық және

басқалары ӛсе бастайды. Олар терең тамыр жүйесіне ие және құрғақшылыққа

жақсы бейімделген.

Жайылымдардың және табиғи шабындықтардың ӛнімділігі жылдың

жағдайына қарай ӛзгереді және 69 ц/га құрғақ массаны құрайды.

36

Егілген дақылдардан кең тараған ӛсімдіктер, жайылымдық райграс, ақ

беде, жоңышқа, тарғақ шӛп, қылтанақсыз арпа, шалғындық бозоты. Бұл

ӛсімдіктер суармалы шабындықтарда және жайылымдарда ӛсіріледі.

Шаруашылықтың сумен қамтамасыз етілуі Келес ӛзенінен, бірқатар

арналардан, бастаулардан және Келес ӛзені бассейінінің бұлақтарынан жүзеге

асырылады.

Малардарды суару үшін Келес ӛзенінің суы, сонымен қатар артезиан және

шахталы құдықтар пайдаланылады [94].

Келес ӛзенінің қоректенуі аралас келеді: қардың еруінен және жер асты

суларының дренажы есебінен. Ӛзендегі су тұщы, ішуге жарамды.

Асыл тұқымды «Шарбұлақ» ӛндірістік кооперативінде азықтық базаны

нығайту бойынша жұмыстар ұдайы жүргізіледі, бұл негізінен кӛпжылдық

шӛптерді егу жолымен табиғи жайылымдарды жақсарту, жазғы айларда биік

таулы альпілік шалғынды пайдалану.

37

3 ӚЗІНДІК ЗЕРТТЕУЛЕР

3.1 Тексеруге арналған жас қошқарлардың ӛнімділіктері

Тұқымдарды жетілдіру деңгейі пайдаланылатын қошқарлардың сапасына

едәуір байланысты. Ауыл шаруашылығы малдарының селекциялық

жұмыстарында тұқымдық еркек малдарды ұрпағының сапасы бойынша

бағалауға ерекше орын бӛлінеді, себебі бұл тұқымдағы селекциялық прогресті

жылдамдатуға ықпал етеді. Сонымен қатар ұрпақтарының кӛптеген

ӛнімділіктерінің кӛрсеткіштері бойынша тексеру жұмысы арқылы бағалау ӛте

күрделі және қиын [95].

Ата-тегінің ӛнімділіктері қошқарлардың асыл тұқымдық қасиеттерін толық

сипаттамайтыны мәлім, олардың кӛрсеткіштері қошқарлардың жоғары

ӛнімділігін ғана болжауға мүмкіндік береді. Егерде саулықтардың қашырым

науқанында ұрпақтарының сапасы бойынша тексерілмеген қошқарлар

пайдаланылса табынның сапасы еш уақытта жоғарыламайды.

Ұрпақтарының сапасы бойынша тексерілген қошқарлар міндетті түрде

жақсартушыға, ілгерілеу тұрақтанады. Сондықтан селекциялық жұмыстардың

тиімділігін жоғарылату үшін жақсартушы қошқарларды анықтап оларды

неғұрлым қарқынды пайдалану қажет [96].

Зоттехниялық тәжірибеде қошқарлардың асыл тұқымдық қасиеттерін

анықтау бірнеше кезеңде ӛткізіледі.

Бірінші кезеңде қошқарларды ата-тегінің ӛнімділігімен асыл тұқымдық

қасиеттері бойынша сұрыптайды.

Екінші кезеңде қошқарлардың ӛздерінің ӛнімділігі, ӛсіп-жетілуі, тірі

салмағы және сырт пішіні бойынша сұрыптайды.

Үшінші кезеңде қошқарларды ұрпақтарының сапасы бойынша тексеріп

сұрыптайды.

Селекциялық жұмыстың табысты болуы жақсартушы қошқарларды

барынша интенсивті пайдалануға байланысты.

Біздің зерттеулердің негізгі мақсаты оңтүстік қазақ меринос тұқымының

жас қошқарларын 7 айлық жасында саулықтарды ұрықтандыру науқанына

пайдаланып, олардың нәсілдік кӛрсеткіштерін ерте жасында анықтап, асыл

тұқымдық қасиеттерін алдын-ала ерте болжау және қошқарларды бірінші

ұрықтандыру науқанында - 7 айлық жасында, екінші - 18 айлық жасында

пайдалану нәтижесіндегі ұрпақтарының салыстырмалы түрде ӛнімділіктерін

зерттеу, сонымен қатар 18 айлық қатарлас қошқарлардың ұрпақтарымен

аталған әдіспен салыстыра зерттеу болып табылады.

Жас қошқарларды ұрпақтарының сапасы бойынша бағалау үшін,

тәжірибелік екі топқа оларды ата-тегі және ӛздерінің ӛнімділіктері мен ӛсіп-

дамуы, туылған, 4,5 және 7 айлық жасында тірі салмақтары бойынша

сұрыпталып алынды. Бірінші топтағы бес 7 айлық қошқар 2012 жылы қазан

айында саулықтарды ұрықтандыру науқанына және 2013 жылы 18 айлық

жасында пайдаланылды, ал екінші топтағы 5 қошқар ұрықтандыру науқанына

тек 2013 жылы 18 айлық жасында пайдаланылды.

38

Тӛмендегі кестеде бірінші топтағы қошқарлардың туылғаннан 7 айлық

мезгіліне дейінгі ӛнімділік кӛрсеткіштері келтірілген.

Кесте 1 - 2012 жылы саулықтарды ұрықтандыру науқанына пайдаланған 7

айлық қошқарлардың ӛнімділік кӛрсеткіштері

Рет

саны

№

Қошқарлар

дың жеке

нӛмірі

Туылған

мезгілін

де

4,5 -ай

жасындағы

7- ай жасындағы

Тір

і са

лм

ағы

, к

г

Тір

і са

лм

ағы

, кг

Жүн

ұзы

ды

ғы, см

Тір

і са

лм

ағы

, к

г

Жүн

ұзы

нд

ығы

, см

Шәу

ет кӛ

лем

і, см

3

Шәу

ет с

апас

ы, б

алл

1 209620 4,3 31,5 4,5 40,7 5,7 0,7 Г-9

2 200279 4,3 32,0 4,2 41,0 5,2 0,6 Г-10

3 200297 4,4 33,2 4,3 41,1 5,6 0,8 Г-9

4 203383 4,1 33,0 5,0 41,6 6,0 0,7 Г-9

5 219683 4,5 32,2 5,2 42,4 5,8 0,6 Г-10

± 4,3 32,38 4,64 41,36 5,66 0,68

±mх ±0,09 ±0,35 ±0,22 ±0,28 ±0,15 ±0,04

Сv, % 4,4 2,2 9,5 1,3 5,3 11,8

Кестенің мәліметтері бойынша ұрпақтарының сапасын бағалауға арналған

7 айлық жас бес қошқардың туылған кезіндегі тірі салмақтары орташа 4,32 кг

болды, ауытқу коэффициенті 4,4%, бұл кӛрсеткіші арқылы туылған мезгілінде

қошқарлардың салмақтары біркелкі деп айтуға болады, себебі бұл ауытқу

кӛрсеткіші тӛмен болып есептелінеді. Ал қошқарлардың 7 айлық жасында орта

салмақтары 41,36 кг, ауытқу коэффициенті 1,3% аралығында болды. Сонымен

қатар қошқарлардың 7 айлық жасында шәует кӛлемі орта есеппен 0,68 см3

болып, оның сапасы 9-10 балл бағаланды.

1-кестеде келтірілген қошқарлардың ӛнімділіктері оңтүстік қазақ меринос

қой тұқымының стандарттық талаптарына толық сәйкес келеді, оларды

ұрпақтарының ӛнімділік кӛрсеткіштері бағалау (тірі салмағы, жүн ұзындығы,

4,5 айлық жасында қысқаша бонитировка) нәтижесіменде №209620; 200279;

219683 қошқарлар жақсартушы, №209297 қошқар бейтарап және №203383

қошқар нашарлатушы деп анықталды.

39

Тӛмендегі 2- кестеде екінші топтағы бес қошқардың туылғаннан - 7 айлық

жасына дейінгі ӛнімділік кӛрсеткіштері келтірілген, бұл топтағы қошқарлар

2013 жылы 18 айлық жасында ұрықтандыру науқанына пайдаланылды.

Кесте 2- Ұрпағының сапасы бойынша бағалауға арналған қошқарлардың 7

айлық жасындағы ӛнімділік кӛрсеткіштері

Рет

саны

№

Қошқарлар

дың жеке

нӛмірі

Туылған

мезгілінде

4,5 –ай

жасындағы

7- ай жасындағы

Тір

і са

лм

ағы

, к

г

Тір

і са

лм

ағы

, кг

Жүн

ұзы

нд

ығы

, см

Тір

і са

лм

ағы

, кг

Жүн

ұзы

нд

ығы

, см

1 214571 4,3 32,5 4,6 41,7 5,4

2 215310 4,0 32,0 4,2 40,8 5,4

3 215329 4,2 31,2 4,4 41,0 5,5

4 215511 4,5 33,3 4,7 41,2 5,7

5 220919 4,1 31,8 5,0 42,3 5,8

М± 4,22 32,16 4,58 41,40 5,56

±m ±0,095 0,39 0,15 ±0,30 ±0,09

Сv% 4,5 2,5 6,5 1,5 3,2

2- кестенің мәліметтері бойынша екінші топтағы қошқарлардың орта

салмақтары туылған мезгілінде 4,22 кг болды, яғни бірінші топтағы

қошқарлардан 2,4% тӛмен, ал 7 айлық жасында екінші топтағы қошқарлардың

салмақтары, бірінші топтағы қошқарлардан жоғары 0,1% болды. Бұл ауықту

айырмашылығы кӛрсеткіштері дәлелсіз, себебі сенімділік коэффициенттері

тӛмен [97].

Сурет 1- Бірінші топтағы қошқарлардың ӛсуі

40

0

4

8

12

16

20

24

28

32

36

40

44

48

52

56

60

64

№209620 №200279 №200297 №203383 №219683

Тір

і са

лм

ағы

, кг

туғандағы салмағы

4,5 айлық

7 айлық

12 айлық

18 айлық

41

Сурет 2- Екінші топтағы қошқарлардың ӛсуі

0

4

8

12

16

20

24

28

32

36

40

44

48

52

56

60

64

№214571 №215310 №215329 №215511 №220919

Тір

і са

лм

ағы

, кг туғандағы салмағы

4,5 айлық

7 айлық

12 айлық

18 айлық

Жоғарыда 1 және 2 суреттерде келтірілген мәліметтерде ұрпағының

сапасы бойынша тексеруге арналған қошқарлардың салмақтары және

шәуетінің кӛлемі мен сапасы келтірілген. Тірі салмақтары бойынша туылғанда,

4,5 ай, 7 ай, 12 ай және 18 айлық жасында екі топтағы қошқарлардың

салмақтары ұқсас болды. №209620, 200279, 200297, 203383, 219683 қошқарлар

2012 жылы 7 айлық жасында ұрықтандыру науқанында пайдаланылды,

сонымен қатар 2013 жылы жоғарыда аталған 5 қошқар және №214571, 215310,

215329, 215531, 220919 қошқарлар ұрықтандыру науқанына 18 айлық жасында

пайдаланылды [98].

Бірінші топтағы 5 қошқар 7 айлық жасында ұрықтандыруға

пайдаланылғаны, олардың ӛсуіне тежелдеу әсерін тигізуден мүмкіндігін

анықтау үшін, екі топ қошқарларды ӛзара туылғаннан 18 ай жасына дейінгі

салмақ қосуын зерттедік.

Кесте 3-Тәжірибелік топтардағы қошқарлардың туылғаннан - 18 ай жасына

дейінгі салмақ қосу кӛрсеткіштері

То

п

n, б

ас

Ту

ылға

н

кез

інд

егі

салм

ақ, кг

Әр

кез

еңд

егі

салм

ақ,

кг

Аб

солю

ттік

са

лм

ақ

қо

су, кг

Сал

ыст

ыр

мал

ы

ӛсу

і,

%

Ӛсу

ко

эфф

иц

енті

,

бір

лік

Тәу

лік

тік

салм

ақ

қо

су, г

Мау

сым

ны

ң

ұза

қты

лы

ғы,

тәу

лік

Туылғаннан 4,5 айлық жасына дейін 135

I 5 4,3 32,4 28,1 753,4 7,5 208,1

II 5 4,2 32,2 28,0 766,6 7,7 207,0

Туылғаннан 7 айлық жасына дейін 212

I 5 4,3 41,4 37,1 962,8 9,6 175,0

II 5 4,2 41,4 37,2 985,7 9,8 175,5

Туылғаннан 12 айлық жасына дейін 365

I 5 4,3 52,1 47,8 1211,6 12,1 130,9

II 5 4,2 52,8 48,6 1257,1 12,6 133,1

Туылғаннан 18 айлық жасына дейін 545

I 5 4,3 60,2 55,9 1400,0 14,0 102,6

II 5 4,2 60,6 56,4 1442,8 14,4 103,5

Қошқарлардың ӛсіп-дамуын, негізінен, олардың абсолюттік салмақ

қосуымен, салыстырмалы ӛсуімен және тәуліктік салмақ қосу бойынша

анықтадық.

42

Сурет 3- Ұрпақтарының сапасы бойынша тексеруге арналған қошқарлардың ӛсіп-дамуы

43

4

8

12

16

20

24

28

32

36

40

44

48

52

56

60

64

туылғанда 4,5 ай

7 ай 12 ай

18 ай

Тір

і са

лм

ағы

, кг

Мал жасы

ұрғашы

еркек

Біздің тәжірибелеріміздің нәтижесі бойынша екі топтағы қошқарлардың

ӛсуі, жоғарыда кӛрсетілгендей ӛсу кӛрсеткіштері екінші топтағы қошқарлардың

салыстырмалы ӛсуі, туылғаннан 18 айға дейін - 40 % жоғары болғанмен,

тәуліктік қосуы не бары 0,9 г артық болды, сондықтан бұл екі топтағы ӛсу

кӛрсеткіштері бірдей болды деп тұжырымдауға болады [99].

Екі тәжірибелік топ қошқарлардың 4,5 айдан 18 айға дейінгі ӛсуі

кӛрсеткіштері тӛмендегі кестеде келтірілді.

Кесте 4-Тәжірибелік топтардағы қошқарлардың 4,5 ай жасынан 18 ай жасына

дейінгі салмақ қосу кӛрсеткіштері

То

п

n, б

ас

Мау

сым

ны

ң

бас

тап

қы

кез

інд

егі

салм

ақ, кг

Әр

кез

еңд

егі

салм

ақ, кг

Аб

солю

ттік

са

лм

ақ

қо

су, кг

Сал

ыст

ыр

мал

ы

ӛсу

і, %

Ӛсу

ко

эфф

иц

енті

,

бір

лік

Тәу

лік

тік

салм

ақ

қо

су, г

Мау

сым

ны

ң

ұза

қты

ғы, т

әулік

4,5 ай жасынан 7 ай жасына дейін 75

I 5 32,4 41,4 9,0 127,8 1,3 120,0

II 5 32,2 41,4 9,2 128,6 1,3 122,7

4,5 ай жасынан 12 ай жасына дейін 228

I 5 32,4 51,2 18,8 158,0 1,58 82,4

II 5 32,2 52,8 20,6 163,9 1,64 90,3

4,5 ай жасынан 18 ай жасына дейін 409

I 5 32,4 60,2 27,8 185,8 1,8 57,9

II 5 32,2 60,6 28,4 188,2 1,9 69,4

7 ай жасынан 12 ай жасына дейін 152

I 5 41,4 51,2 9,8 123,6 1,2 64,5

II 5 41,4 52,8 11,4 127,5 1,3 75,0

12 ай жасынан 18 ай жасына дейін 183

I 5 51,2 60,2 9,0 117,5 1,1 49,2

II 5 52,8 60,6 7,8 114,8 1,1 42,6

Кестенің кӛрсеткіштері бойынша бірінші топтағы қошқарлардың

салыстырмалы ӛсу кӛрсеткіші 4,5 айдан 7 айға дейін 0,8 % кем болса, 12 айдан

18 ай жасына дейін 2,7 % артық болды, яғни тәуліктік қосу осы мезгілде 6,6 г

салмақ қосуы артық болды. Сондықтан қошқарларды жас мезгілінде (7 ай)

қашырым науқанына пайдалану олардың ӛсіп-дамуына ӛсуіне кері әсер

тигізбейді деп тұжырымдауға болады [100].

44

45

3.2 Жас қошқарлардың ұрпақтарының ӛнімділіктері

3.2.1 Тірі салмақтары

Қойлардың тірі салмағының шаруашылық және биологиялық маңызы

үлкен. Ұнамды типтегі ірі малдар дене бітімдері мықты, тӛзімді және

ӛнімділіктері жоғары болады. Малдың ӛсіп - даму барысында тірі салмақтары

сыртқы жағдайға, күтіп бағуына байланысты ӛзгеріп отырады.

Қозылардың туылған кезіндегі тірі салмақтары олардың

постэмбриональдық кезеңіндегі ӛсіп-дамуының нәтижесі болып табылады,

сонымен қатар бұл кӛрсеткіш сыртқы жағдайлармен тығыз байланысты

[101,102].

Бірінші тәжірибелік топтағы 7 айлық жас қошқарлардың ұрғашы және

еркек ұрпақтары 2013 жылы, кӛктемдегі қой тӛлдеу кезінде сұрыпталып, тірі

салмақтары анықталды. Әрбір қошқардан 30 бас ұрғашы және 30 бас еркек

ұрпақтары алынды.

Туылған мезгілінде 5 қошқардың ұрғашы қозыларының салмақтары 3,72 кг

болды, №209620; 200279; 219683 қошқарлардың ұрғашы қозыларының

салмақтары орта кӛрсеткіштері 1,0-3,5%-ға дейін жоғары болды, ал №200297;

203383 қошқарлардың ұрпақтары 1,9-3,3%-ға дейін тӛмен болды. Еркек

қозылардың кӛрсеткіштері де дәл солай болып, артықшылығы-1,5-2,0%-ғай

дейін, ал тӛмендігі-0,8-2,2% шамасында болды. Бұл кӛрсеткштердің

айырмашылығы дәлелді, себебі сенімділдік коэффиценті Р>0,95 жоғары.

Салмақтың жоғарлауы - әр малдың жеке ӛсуінің ерекшелігі. Біздің

зерттеулердің нәтижесінде туылғаннан - 4,5 ай жасына дейін ұрғашы

қозылардың абсолюттік салмақ қосуы-27,13 кг, ал салыстырмалы ӛсуі-835,2 %

болса, еркек қозылардың бұл кӛрсеткіштері, тиісінше-27,74 кг және -74,9 %

болды. Абсолюттік ӛсуі бойынша еркек қозылардыкі 0,61 кг артық болғанмен

салыстырмалы ӛсуі бойынша - 60,3% кем болды.

Сонымен қатар тәуліктік салмақ қосуы ұрғашы қозыларда-290,9 г, ал

еркек қозыларда-205,5 г, яғни соңғыларында 29,4% кем болды.

Ұрғашы мен еркек қозылардың жынысына байланысты тірі

салмақтарының айырмашылығы шет елдік ғалымдарменде дәлелденген

(Mohammadi A.R., 2009, Afolayan R.A., 2006 и Lachari M.H., Tasawar Z. 2013)

себебі еркек қозылар туылған кезінде ірі болып туылды, сол артықшылығы 5-6

ай жасына дейін тиімді сақталады [103,104,105].

Қошқарларды ұрпақтарының сапасы бойынша тексеру олардың әр

мезгілдегі ӛсуінің бақылауын талап етеді. Сондықтан тәжірибелік топтағы

қозылар туылғаннан кейін бір жағдайда ӛсіріліп бағылды. Қозыларды

саулықтардан 4,5 ай жасында ажыратып бӛлек топтар құрылды. Саулықтардан

қозыларды ажырату мезгілінде олардың салмақтары мен жүн ұзындығы

анықталып қысқаша кілтпен бонитировкасы жасалынып, класқа бӛлінді.

Тӛменде қозылардың салмақ кӛрсеткіштері келтірілген.

46

Кесте 5 - 7 ай жасында қашырымға пайдаланылған қошқарлардың

ұрпақтарының 4,5 ай жасындағы тірі салмақ кӛрсеткіштері

№ Қошқарлардың

жеке нӛмірі

Тірі салмағы, кг

Ұрғашы қозылар n=150 Еркек қозылар n=150

±mx Cv, % ±mx Cv, %

1 209620 31,39±0,64 10,93 32,79±0,48 8,53

2 200279 30,93±0,67 12,44 32,33±0,52 8,90

3 200297 30,04±0,62 11,51 31,53±0,56 10,06

4 203383 29,53±0,47 9,34 29,64±0,56 10,00

5 219683 31,99±0,62 10,50 33,13±0,50 8,73

орташа 30,82±0,28 11,37 31,85±0,24 9,88

№209620; 200279; 219683 қошқарлардың ұрғашы қозыларының

салмақтары орта кӛрсеткіштен 1,8-3,8%-ға дейін жоғары болды, ал №200297;

203383 қошқарлардың ұрғашы қозыларының салмақтары-2,5-4,4%-ға дейін

тӛмен болды, бұл айырмашылықтардың сенімдік коэффициенттері бірінші

деңгейден жоғары ( Р>0,95).

Тексеруге қойылған №209620; 200279; 219683 қошқарлардың еркек

қозыларының салмақ кӛрсеткіштері 1,5-4,0%-ға дейін жоғары болды, ал №

200297 және 203383 қошқарлардың еркек ұрпақтарының салмақтары орта

кӛрсеткіштен - 1,0-7,4 %-ға дейін тӛмен болды, осының нәтижесінде

ұрпақтарының 4,5 ай жасындағы салмақтары бойынша №209620; 200279;

219683 қошқарлар жақсартушы, ал №200297 және 203383 қошқарлар

тӛмендетуші деп бағаланды.

Кесте 6 - 7 ай жасында ұрықтандыруға пайдаланылған қошқарлардың

ұрпақтарының 7 айлық жасында тірі салмақ кӛрсеткіштері

№ Қошқарлардың

жеке нӛмірі

Тірі салмағы, кг

Ұрғашы қозылар n=143 Еркек қозылар n=143

±mx Cv, % ±mx Cv, %

1 209620 38,05±0,77 11,30 38,85±0,52 6,89

2 200279 37,47±0,86 9,32 38,29±0,52 7,25

3 200297 36,35±0,88 11,95 36,91±0,54 8,38

4 203383 35,69±0,72 8,72 37,50±0,66 7,04

5 219683 37,92±0,73 7,93 38,41±0,41 7,76

орташа 36,58±0,26 10,15 37,99±0,24 7,63

Тексеруге арналған қошқарлардың, 7 айлық жасындағы салмақ

кӛрсеткіштері, 4,5 ай мезгіліндегідей кӛрсеткіштерді анықтады, №209620;

200279; 219683 қошқарлардың ұрпақтары ұрғашы, еркек қозылар орта

47

кӛрсеткіштен 2,3-4,0 %-ға дейін жоғары болды, №203383 қошқарлардың

ұрпақтары-2,9% тӛмен болды, ал №200297 қошқардың ұрғашы қозылары орта

кӛрсеткіштен 0,5%-ға ғана тӛмен болды, осының нәтижесінде №209620;

200279; 219683 қошқарлар ұрпақтарының салмақтары бойынша-жақсартушы,

№200297-қошқар-бейтарап, ал №203383 қошқар - нашарлатушы деп бағалауға

толық болады [106].

Қойлардың тірі салмақтарының биологиялық және ӛндірістік маңызы ӛте

үлкен, себебі қой етін ӛндірудегі негізгі кӛрсеткіш болып табылады.

Тӛменде кестеде ұрпақтардың тірі салмақ кӛрсеткіштерімен

динамикасының сызбасы келтірілген.

Кесте 7- Ұрпақтарының тірі салмақ кӛрсеткіштері

№ Жастары Ұрғашы қозылар Еркек қозылар

n, бас ( ±mx) кг n, бас ( ±mx) кг

1 Туылғанда 150 3,69 ± 0,06 150 4,11±0,07

2 4,5 ай 150 30,82±0,28 150 31,85±0,24

3 7 ай 143 36,58±0,26 143 37,99±0,24

Ұрпақтарының тірі салмақтары бойынша еркек қозылардың салмақтары

туылғанда-11,4%, 4,5 айда-3,2%, 7-айда-3,8% ұрғашы қозыларда жоғары болды,

бірақ ӛсе келер бұл айырмашылықтары азайды, себебі бір жағдайда күтіп-

бағылғанда ұрғашы қозылар қарқынды ӛседі.

Сурет 4- Тірі салмақтардың динамикасы

туылғанда 4,5 ай 7 ай

ұрғашы тоқтылар 3,69 30,82 36,58

еркек тоқтылар 4,11 31,85 37,99

-2147

1013161922252831343740

ұрғашы тоқтылар еркек тоқтылар

48

Ұрпақтарының салмақтары бойынша сызбада ӛсу динамикасы ұрғашы

мен еркек қозылардың туылғаннан, 4,5 айға дейін жоғары болды, тәуліктік

салмақ қосулары 200,9 және 205,5 г болды, ал 4,5 айдан-7 айға дейін ӛсу

қарқыны ұрғашыларда 2,6 есе, ал еркек қозыларда 2,5 есе тӛмендеп тәуліктік

салмсақ қосуы 76,8 және 81,8 г болды.

3.2.2 Жүн ӛнімділіктері

Оңтүстік қазақ меринос қой тұқымының негізгі тиімділік бағыты биязы

жүн болып табылады, ал жүн ӛнімділігінің негізгі кӛрсеткіштерінің бірі ол

жүннің ұзындығы.

Тәжірибелік топтарда жүннің ұзындығын 4,5 және 7 айлық мезгілдерінде

анықтадық.

Кесте 8 - 7 ай жасында қашырымға пайдаланған қошқарлардың ұрпақтарының

4,5 ай жасында жүн ұзындығының кӛрсеткіштері

№ Қошқарлардың

жеке нӛмірі

Жүн ұзындығы, см

Ұрғашы қозылар

n=150

Еркек қозылар

n =150

±mx Cv, % ±mx Cv, %

1 209620 3,02 ± 0,15 26,53 3,49 ± 0,08 20,97

2 200279 3,45 ± 0,11 18,78 3,65 ± 0,15 23,87

3 200297 2,77 ± 0,18 36,00 3,38 ± 0,02 17,65

4 203383 2,45 ± 0,13 29,11 2,85 ± 0,03 20,55

5 219683 3,73 ± 0,12 19,35 3,76 ± 0,13 19,86

Орташа 2,88 ± 0,04 27,8 3,38 ± 0,05 22,81

Ұрпағының сапасы бойынша тексеруге арналған қошқарлардың ұрғашы

ұрпақтарының жүн ұзындығы 4,5 айда орташа есеппен 2,88 см болды.

№209620; 200279; 200279; 219683 қошқарлардың ұрғашы ұрпақтары бұл

кӛрсеткішпен 4,9-29,5%-ға дейін жоғары болды.

Сенімділік коэффициенті Р>0,95 және Р<0,99 бірінші және екінші

деңгейден жоғары болды, ал №200297 және 203383 қошқарлардың ұрғашы

қозылардың жүн ұзындықтары 4,0-17,5%-ға дейін тӛмен болды, бұл

кӛрсеткіштерінде сенімділік коэффициентінің Р<0,95 және Р >0,99 бірінші

және екінші деңдейден тӛмен болды, сондай-ақ жүн ұзындығының

кӛрсеткіштері бойынша №209620; 200279; 219683 қошқарлардың еркек

қозыларының кӛрсеткіштері 3,2-11,2 %-ға дейін орта кӛрсеткіштен жоғары

болды, бұл жағдайда Р>0,95 және Р<0,99 болды, ал №200297 қошқардың еркек

ұрпақтарының жүн ұзындығы орта кӛрсеткішпен бірдей болды, №203383

қошқардың еркек ұрпақтарының жүн ұзындығының кӛрсеткіші 18,6%-ға дейін

тӛмен болды.

7 ай жасындағы жүн ұзындығы бойынша тексеруге арналған

қошқарлардың ұрпақтарын талқылап сипаттайық.

49

Кесте 9 - 7 ай жасында қашырымға пайдаланған қошқарлардың ұрпақтарының

7 ай жасындағы жүн ұзындығының кӛрсеткіштері

№

Қошқарлардың

жеке нӛмірі

Жүн ұзындығы, см

Ұрғашы қозылар

n=125

Еркек қозылар

n=125

±mx Cv, % ±mx Cv, %

1 209620 5,59±0,13 13,03 6,03±0,04 8,79

2 200279 5,31±0,11 14,88 5,41±0,05 11,66

3 200297 4,71±0,12 13,88 5,39±0,11 11,76

4 203383 4,09±0,12 17,10 4,53±0,05 17,28

5 219683 5,39±0,10 12,00 6,17±0,11 10,21

Орташа 5,01±0,06 17,69 5,31±0,05 15,85

Жүн ұзындығының орта кӛрсеткіші ұрғашы ұрпақтарында 7 ай жасында

анықтағанда 5,01 см болды, №209620; 200279; 219683 қошқарлардың ұрғашы

ұрпақтары орта кӛрсеткіштен 5,9-11,6 %-ға дейін жоғары болды, сенім

коэффициентінің Р>0,95 және Р>0,99 болды, яғни бірінші және екінші

деңгейден жоғары, ал №200297 және 203383 қошқарлардың ұрғашы

ұрпақтарының жүн ұзындығының кӛрсеткіштері 6,4-22,5%-ға дейін тӛмен

болды, бұл деген Р<0,95 және Р<0,99 болды.

Еркек қозылардың жүн ұзындығының орта кӛрсеткіші 5,31 см болды.

№209620; 200279; 219683 қошқарлардың ұрпақтарының жүн ұзындықтары 2,5-

13,6%-ға дейін жоғары, ал №200297 қошқардың ұрпақтары -12%-ға жоғары,

сонымен қатар №203383 қошқардың ұрпақтарының кӛрсеткіші 17,2% тӛмен

болды.

Жалпы 4,5 және 7 ай жасында жүн ұзындығы бойынша№209620; 200279;

219683 қошқарлар-жақсартушы, №200297 қошқар-бейтарап, және №203383

қошқар-нашарлатушы болып бағаланады. Сонымен қатар жүннің абсолюттік

ӛсуі, жүн ӛніміне тікелей байланысты, біздің зерттеулер бойынша 4,5 айдан-7

айға дейін ұрғашы топтарда жүннің абсолюттік ӛсуі-2,13 см болды,

салыстырмалы ӛсуі-219,7% болды, ал еркек қозылардың абсолюттік жүн ӛсуі-

1,93 см болғанмен, салыстырмалы ӛсуі-275,7 % болды, яғни еркек қозылардың

жүннің ӛсу қарқындығы 56%-ға жылдам болды.

Шет елдің ғалымдары Picering N.K, Blair N.T., Hickson R.E., Dodds K.G.,

Johnson P.L. and Mcewan J.C. (2013) биязы жүнді қой тұқымдарының негізгі

ӛнімділігі биязы жүн алуды кӛздейді деп дәлелдейді [107].

Биязы жүн жеңіл ӛнеркәсіпке шикізат ретінде ӛте қажетті және тиімді

пайдаланылады. Сондықтан зерттеулерді ӛткізу барысында, 7 айлық

қозылардың қозы жүннің мӛлшерін анықтадық.

50

Кесте 10 - 7 ай мезгілінде қашырымға пайдаланған қошқарлардың

ұрпақтарының жүн ӛнімділігінің кӛрсеткіштері

№ Қошқарлардың

жеке нӛмірі

Қырқылған жүн, кг

7 ай жасында, қозы жүні

Ұрғашы қозылар

n=15

Еркек қозылар

n=15

1 209620 2,50±0,11 2,54±0,11

2 200279 2,54±0,10 2,60±0,12

3 200297 2,31±0,07 2,36±0,08

4 203383 2,25±0,08 2,28±0,04

5 219683 2,61±0,08 2,74±0,05

Орташа 2,44±0,02 2,50±0,03

Биязы жүнді қой тұқымдары үшін жүн ӛнімділігі негізгі ӛнімділік болып

табылады, зерттеулердің нәтижесінде №209620; 200279; 219683 қошқарлардың

ұрпақтарының (ұрғашы, еркек қозыларының) жүн ӛнімділіктері орташа

кӛрсеткіштерден 2,4-9,6%-ға дейін жоғары болды, бұл сенімділік

коэффициентінің Р>0,95 және Р>0,99 бірінші және екінші деңгейін жоғары

екенін дәлелдейді, ал №200297 және №203383 қошқарлардың ұрпақтарының

жүн ӛнімділіктері 5,6-9,6%-ға дейін тӛмен болды, қорыта айтқанда, жүн

ӛнімділігі бойынша №209620; 200279; 219683 қошқарлар - жақсартушы, ал

№200297 және 203383 қошқарлар-нашарлатушы болып бағаланады.

Селекциялық негізгі кӛрсеткіштердің бірі болып жүн ұзындығы мен

қырқылған жүн ӛнімділігі болып есептелінеді.

Кесте 11 - Ұрпақтардың жүн ұзындығымен қырқылған жүн салмағы

№ Жастары n Ұрғашы

қозылар

( ±mx)

n Еркек

қозылар

( ±mx)

1 Жүн

ұзындығы

(см)

4,5 айлық

150 2,88 ± 0,04 150 3,38 ± 0,05

7 айлық 125 5,01±0,06 125 5,31±0,05

2 Қырқылған жүн (кг) 15 2,44±0,02 15 2,50±0,03

Жүн ӛсуінің қарқындағы 4,5 айдың 7 айға дейін ұрғашы қозыларда 42,5%,

ал еркек қозыларда 36,4% болды, бірақта сол мезгілдегі еркек қозылардың жүн

ұзындығы 5,9-17,4% ұрғашы қозылардан жоғары болды, сонымен қатар

қырқылған қозы жүн ӛнімділігінен еркек қозылардың 2,4% артық болды [108].

51

3.2.3 Бонитировка нәтижесі

Ұрпақтарының сапасы бойынша бағалауға арналған қошқарларды ерте

бағалау мақсатында, олардың ұрпақтарын саулықтардан ажырату мезгілінде -

4,5 айда қысқаша кілтпен бонитировкадан ӛткізілді, соның нәтижесінде

қошқарлар алдын-ала бағаланды.

Бонитировка қойларды ӛнімділіктерімен сырт кӛрінісіне байланысты

қорытынды бағалау, соның нәтижесінде оларды стандартқа сәйкес келген

класқа жатқызады. 4,5 ай мезгіліндегі бонитировка ӛткізу барысында денесі ірі,

дене құрылысы үйлесімді, аяқтары мықты, түзу, дұрыс қойылған, жүн

ұзындығы 4 см, жоғары, еркек қозылардың жүн талшықтарының жіңішкелігі 58

сападан, ұрғашылардікі 60 сападан тӛмен емес, иректілігі ірі, анық кӛрінеді,

жүн ұзындығымен жіңішкелігі бойынша біркелкі, бауыр жүні жақсы ӛсіп-

дамыған, зауыттық бағалауы 000 және 000+ қозылар элита классына

белгіленеді.

Дене бітімі мықты, экстерьері жақсы қанағатты, жүн ұзындығың 3,5 см кем

емес, жүн ұзындығы мен жіңішкелігі біркелкі, бауыр жүні жақсы ӛсіп дамыған,

қанағатты, зауыттық бағалауы 000 және 000 сипатталатын қозылар бірінші

классқа белгіленеді.

Бірінші класқа тірі салмағы, жүн ұзындығымен тығыздығы және басқа да

кӛрсеткіштері бойынша сәйкес келмейтін, сырт пішінінің кейбір ауқаулықтары

бар, бірақ тауарлы ӛнім ӛндіруге жарайтын қозыларды екінші класқа

белгілейді.

Биязы жүнді қой шаруашылығында қошқарларды ұрпақтарының сапасы

бойынша бағалауға арналған әдістемелік нұсақаулар бойынша элита мен

бірінші классқа белгіленген ұрпақтарының үлестері 70% жоғары болса, онда ол

қошқардың сапасы ӛте жақсы деп бағаланады, ал егерде элита мен I класс

ұрпақтарының үлесі 60-69%-ға дейін болса, онда ол қошқардың сапасы жақсы

деп бағаланады, егерде элита мен I класс ұрпақтарының үлесі 50-59%-ға дейін

болса, онда ол қошқардың сапасы қанағатты деп белгіленеді [109].

Қошқарларды ұрпақтарының сапасы бойынша бағалау олардың ұрғашы

мен еркек қозыларының жеке және кешенді ӛнімділік кӛрсеткіштері бойынша

бағалап, ұрпақтарының жағымды типтегі малдардың үлесі, яғни элита мен I

класқа жатқызған мал саны бойынша қорытынды бағаланды.

Осыған сәйкес біздің зерттеулердің нәтижесінде жас қошқарлардың

ұрпақтарының бонитировкасының қорытынды бағалануы тӛмендегі кестеде

келтірілген.

52

Кесте 12- Жас қошқарларды 7 айлық жасында қашырым науқанына

пайдаланған ұрпақтарының 4,5 жасындағы бонитировкасы бойынша

класстарға бӛлінуі

Қошқарлардың

жеке нӛмірі

Бонитировканың классы

Элита I класс II класс

жарамсыз

бас % бас %

бас % бас %

Еркек қозылар

209620 9 30,0 13 43,4 4 13,3 4 13,3

200279 7 23,3 14 46,6 6 20,0 3 10,1

200297 6 20,0 10 33,3 8 26,7 6 20,0

203383 5 16,6 12 40,0 7 23,4 6 20,0

219683 9 30,0 12 40,0 5 16,6 4 13,4

барлығы 36 24,0 61 40,6 30 20,0 23 15,4

Ұрғашы қозылар

209620 8 26,6 14 46,6 5 16,6 3 10,2

200279 9 30,0 13 43,3 6 20,0 2 6,7

200297 7 23,3 11 36,6 10 33,3 2 6,8

203383 6 20,0 10 33,3 8 26,6 6 20,1

219683 10 33,3 13 43,3 4 13,3 3 10,1

барлығы 40 26,6 61 40,6 33 22,0 16 10,8

Сурет 5- Еркек тоқтылардың ұрпақтарының бонитировкасының

кӛрсеткіші

101520253035404550

Тір

і с

алм

ағы

Қошқарлардың жеке нӛмері

элита

I класс

53

Тексеруге арналған жас қошқарлардың ұрпақтарының бонитировкасының

нәтижесінде №209620; 200279 және 219683 қошқарлардың ұрпақтарының элита

мен I класс үлестері 69,9-76,6%-ға дейін болды, сондықтан бұл қошқарлар

жақсы және ӛте жақсы жақсартушылар, ал № 200297 және 203383

қошқарлардың ұрпақтарының элита мен I класс үлестері 53,3-59,9% болды,

сондықтан олар қанағатты деп бағаланып, бейтарап қошқарлық сапасына

жатқызылады.

Сурет 6- Ұрғашы тоқтылардың ұрпақтарының бонитировкасының

кӛрсеткіші

3.2.4 Ұрпақтарының бақылау сойыс нәтижелері

Қазақстанда қой шаруашылығы халық шаруашылығы дамуына маңызды

рӛл атқарады. Қой шаруашылығының сапасын жақсартуда асыл тұқымдық

жұмыстарын жоғары деңгейде жетілдіру, тез арада тӛмен ӛнімді отарлары

азайтып және таза тұқымды қой шаруашылығын ұлғайту қажет. Соның

нәтижесінде асыл тұқымды селекциялық жұмыстарын күшейтіп ӛнім ӛндіру

үшін біртекті малдардың типтерін кӛбейту керек. Қошқарларды ұрпақтарының

сапасы бойынша бағалау, бонитировка мәліметтері мен ұрпақтарының тірі

салмағы және жүнінің салмағымен ұзындығы, ӛнімділігінің кешенді кӛрсеткіші

болып табылатын-кластық құрамы, сонымен қатар қошқарлардың бағалауын

олардың ұрпақтарының ет сапасы, яғни тоқты қошқарларды бақылау сойысы

бойынша бағаланады.

Ет ӛнімдерін тұтынудың тӛмендеуіне байланысты, халықтың

қоректенуінде ақуыздың жетіспеушілігі туындайды, бұл елдің азық - түлік

қауіпсіздігі ғана емес, ұлттың саулығына кері әсер етеді [110].

элита

1 класс 0

20

40

60

209620 200279200297

203383219683

Тір

і са

лм

ағы

209620 200279 200297 203383 219683

элита 26,6 30 23,3 20 33,3

1 класс 46,6 43,3 36,6 33,3 43,3

Қошқарлардың жеке нӛмері

54

Қойлардың ет ӛнімділігі, басқа үй жануарлары сияқты, бірқатар

кӛрсеткіштермен анықталады: сойыс алдындағы тірі салмағы, ұша және сойыс

салмағы мен сойыс шығымы, сүйекпен жұмсақ еттің арақатынасы, етпен

майының ара қатынасы, қойдың және еттің семіздігі, еттің және ұшаның түрлі

сорттарының шығымы, майдың жайылтпаушылығы, ішкі мүшелердің ӛнім

шығымы мен сапасы, еттің қоректілігі және диеталық қасиеті.

Қой шаруашылығының ет ӛнімі, оның сапасы және кӛлемі негізінен келесі

факторларға байланысты: 1) қойлардың генетикалық ерекшеліктеріне;

2) олардың азықтандыру және күтіп – бағу жағдайына, малдың жынысы

мен жасына, сыртқы ортаның жағдайына 3) қой шаруашылығын жүргізу

технологиясының қабылданған жүйесіне, қой қашыру мен қоздату мерзіміне

және осы мерзіміне байланысты малдарды етке сатуға.

Қой шаруашылығы рентабельдігін жоғарылату жолдарының бірі, етті

ӛндірудің технологиясы болып табылады, оның ішінде қозы еті, халықтың

үлкен сұранысына ие және саланың 70-80% -ға дейін пайдасын келтіреді,

сондықтан жас қозы етін ӛндіру технологиясы тиімді болып табылады.

Қазіргі уақытта қой етінің ӛндірісі негізінен 1 жасқа дейінгі жас

тоқтылардың сойысына негізделген. Туылған жылы қозыларды етке союдың

себебі, ерте жасында ӛнімділігін жоғары, азықты тиімді

пайдаланылатындығына байланысты, осы жаста алынатын ет ӛнімі жоғары

сапалығымен ерекшеленеді. Қозылардың алғашқы 8 айлық мезгілінде еттің

аса бағалы құрамы - жануартекті ақуыздың бӛлінуі ӛте қарқынды жүреді. Одан

ересек жасында қой ұшасының салмағының ӛсуі кӛбінесе майдың бӛлінуінің

есебінен жүреді. Бұл еттің биологиялық құндылығын және оның ӛнімділігінің

экономикалық тиімділігін тӛмендетеді [111].

Тірі салмағы - малдардың ет ӛнімділігінің маңызды кӛрсеткіші. Тірі

салмағы ұлғайған сайын, ұшаның салмағы жоғарылайды. Әртүрлі тұқымды

қозылардың дене және ұша салмақтарының арасындағы корреляция

коэффициенті жоғары - 0,85 - 0,95 [112,113].

Кесте 13- Жас қошқарлардың ұрпақтарының 7 ай мезгіліндегі ұша салмағы мен

шығымының кӛрсеткіштері

№ Қошқарлар

дың жеке

нӛмірі

n

Сояр алдындағы

тірі салмағы, кг

Ұша

салмағы,

кг

δ

Ұша

шығымы

%

δ

1 209620 5 38,8±0,20 19,6±0,20 0,45 50,5±0,29 0,65

2 200279 5 38,3±0,25 19,4±0,23 0,52 50,6±0,29 0,64

3 200297 5 36,9±0,19 19,0±0,27 0,61 51,4±0,70 0,44

4 203383 5 37,5±0,27 19,2±0,22 0,49 51,3±0,36 0,78

5 219683 5 38,4±0,43 19,8±0,20 0,45 51,6±0,34 1,05

орташа 25 38,0±0,18 19,4±0,11 0,56 51,0±0,17 0,87

55

Кестеде келтірілген мәліметтер бойынша бақылау сойысқа арналған

қозылардың сояр алдындағы салмақтары орташа 38,0 кг болды, ең ірі қозылар

ол №209620 қошқардың ұрпақтары болды, олар 2,1% жоғары кӛрсеткіштерге

ие, яғни Р>0,99, №200279; 219683 қошқарлардың ұрпақтарының кӛрсеткіштері

0,8-1,2%-ға жоғары болды, бірақ бұл кӛрсеткіштер дәлелді емес, яғни Р<0,95, ал

№200297 және 203383 қошқарлардың ұрпақтары 1,4-2,9% болды, бұл

кӛрсеткіштер тӛмен салмақтарды дәлелдейді, яғни Р>0,99.

Ұша салмағы бойынша №219683 және 209620 қошқарлардың ұрпақтары

орта кӛрсеткіштерден 1,1-2,1% жоғары болды, №200279 қошқардың

ұрпақтарының ұша салмақтары, орта кӛрсеткішпен бірдей болуы, ал №200297

және 203383 қошқарлардың ұрпақтарының ұша салмақтары, орта кӛрсеткіштен

1,1-2,1%-ға дейін тӛмен болды, сонда №219683 және 209620 қошқарлар-

жақсартушы, №200279 қошқар-бейтарап, ал №200297 және 203383 қошқарлар -

нашарлатушы болып бағаланды.

Келесі кестеде бақылау сойыс нәтижесінде ұша салмағы, іш май салмағы,

ӛкпе-бауыр салмақтарымен шығындары келтірілген.

Мәліметтер бойынша кестеде №209620; 200279 және 219683

қошқарлардың ұрпақтарының іш майы салмақтары орта кӛрсеткіштен 3,2-8,0%-

ға жоғары және дәлелді, яғни Р>0,95-0,99, ал бұл кӛрсеткіш бойынша №200297

және 203383 қошқарлардың ұрпақтары, орта кӛрсеткіштен 2,8-13,5%-ға дейін

тӛмен.

Жалпы сойыс ӛнімдері бойынша №209620; 200279 және 219683

қошқарлардың ұрпақтарының кӛрсеткіштері, орта кӛрсеткіштерден 1,1-3,4 %

жоғары болды, ал №200297 және 203383 қошқарлардың кӛрсеткіштері 1,4-2,9%

тӛмен болды.

Қорыта айтқанда бақылау сойыс нәтижесінде абсолюттік кӛрсеткіштері

бойынша №209620; 200279 және 219683 қошқарлар - жақсартушы, №203384

қошқар-бейтарап, ал №200297 - нашарлатушы болып бағаланды, ал

салыстырмалы түрде айтарлықтай айырмашылығы жоқ.

Жалпы қорыта айтқанда 7 ай мезгілінде жас қошқарларды саулықтардың

қашырым науқанына пайдаланған нәтижесінде, ұрпақтарының сапасы бойынша

барлық ӛнімділіктерімен бағалағанда №209620; 200279 және 219683

қошқарлар-жақсартушы деп бағаланды, ал №200297-бейтарап болып

бағаланды, №203383 қошқар негізгі кӛрсеткіштер бойынша - нашарлатушы

болып бағаланды [114].

Кесте 14- Жас қошқарлардың ұрпақтарының 7 ай жасындағы бақылау сойыс кӛрсеткіштері

Қошқарлардың

жеке нӛмірі

Сойыс нәтижелері

Ұша

салмағы,

кг

Іш май

салмағы,

кг

Іш май

шығымы,

%

Ӛкпе-

бауыр

салмағы,

кг

Ӛкпе-бауыр

шығымы,

%

Сойыс

ӛнімдері, кг

Сойыс

ӛнімдерінің

шығымы,

%

209620 19,6 ±0,20 0,549±0,008

2,8±0,056 4,43±0,071 22,6±0,426 24,58±0,217 63,3±0,283

200279 19,4±0,23

0,535±0,018 2,6±0,081 4,47±0,068 23,0±0,171 24,38±0,294 63,6±0,372

200297 19,0±0,27

0,448±0,013 2,3±0,040 4,31±0,057 22,6±0,298 23,71±0,326 64,2±0,834

203383 19,2±0,22

0,507±0,010 2,6±0,040 4,32±0,060 23,3±0,239 24,07±0,240 64,1±0,395

№219683 19,8±0,20

0,563±0,010 2,8±0,040 4,86±0,154 23,8±0,383 25,24±0,339 65,7±0,747

орташа 19,4±0,11

0,518±0,011 2,7±0,040 4,47±0,052 23,1±0,160 24,4±0,160 64,2±0,290

56

3.3 Тексеруге арналған қошқарлар мен саулықтардың ӛнім кӛрсеткіштері

Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында еліміздегі ет

пен жүн рыногын реттеу және дамыту үшін жеңіл ӛнеркәсіп мекемелерінің

жұмысын жандандырып, жүнді шикізат деңгейінде қалдырмай, оны ӛңдеп,

тауар ретінде сыртқа шығаруға әрекет жасау керек. Бұл ретте, әр түрлі ӛнім

бағытындағы қойлармен жүргізілетін селекциялық асылдандыру және ӛндірісті

ұйымдастыру жұмыстарынан ӛзге, жеңіл ӛнеркәсіпке қажетті жүн шикізатының

сапасымен ӛндірісте пайдалану бағытын анықтайтын оның физика

технологиялық қасиеттерін зерттеудің маңызы зор. Қой шаруашылығынан

алынатын ӛнімді кӛбейту және еңбек шығынын азайту бүгінгі таңда

жекелендірілген мал шаруашықтарын ӛркендету жолындағы аса маңызды

мәселе. Қазіргі заманғы ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерін қой

шаруашылығына біртіндеп енгізу жӛнінде соңғы жылдары бастапқы қадам

жасалды [115].

Қазақстан үшін асыл тұқымды мал ӛсіру - халық шаруашылығының

экономикалық тиімділігін қарқындата арттырудың маңызды алғы шарттарының

бірі екені белгілі. Бүгінгі заман талабына сай елімізде асыл тұқымды мал ӛсіру

ісін ұйымдастыруға, мал тұқымдарын жақсартуға, олардың селекциялық

белгілерін жетілдіріп, ӛнімдік қасиеттерін арттыруға бағытталған мақсатты

шаралар жасалуда. Соның нәтижесінде соңғы 6-7 жылда республикада ӛсіріліп

отырған мал саны мен ӛндірілген ӛнім айтарлықтай деңгейге кӛтеріліп,

бұрынғы жылдары материалдық жағдайы мүлде құлдырап кеткен халқымыздың

мал шаруашылығымен айналысатын үлкен бір бӛлігінің әл-ауқаты бірте-бірте

жақсарып келеді.

Асыл тұқымды мал зауыттары мен шаруашылықтарда ӛсіріліп отырған

жануарлардың сапалық кӛрсеткіштерін жоғарылату мүмкіндіктері бар. Мұнда,

біріншіден, аналық малдың үлес салмағын кӛтеру қажеттігі, екіншіден жалпы

мал ішіндегі жоғары класты жануарлар санын арттыру қажеттігі айқын

кӛрінеді.

Асыл тұқымды жануарлардың саны мен сапасын aрттыруда аналық малды

қолдан жасанды ұрықтандыру жұмысын жеткілікті дәрежеде ұйымдастырудың

маңызы үлкен екенін естен шығармау қажет. КСРО ыдырағаннан кейінгі

шаруашылықтардың экономикалық тоқырау кезеңінде республикамыздың

барлық жерінде дерлік бұл әдісті пайдалануды тоқтатқаны белгілі. Осы

мерзімде мал шаруашылығына келген азаматтар, фермерлер аталған әдісті

пайдалануды кӛрмеген, кӛрсе де күмәнмен қарайды десе болады.

Мұндай пункттердің жеткілікті болмауы аталықтарды ұрпағының

сапасына қарай бағалау жұмысын қиындатады. Ал ұрпағының сапасы бойынша

тексеріліп «жақсартқыш» ретінде танылмаған аталықтарды пайдалану арқылы

жылдан-жылға мал ӛнімінің саны мен сапасын үздіксіз арттыру мүмкін еместігі

анық.

57

58

Мал тұқымын асылдандыру жұмысына және қолда бар тектік қорды

сақтап, әрі қарай ӛркендетуге мемлекет тарапынан жасалған кӛмек жылдан-

жылға кӛбейіп отыр.

Нақтырақ айтсақ, 2007 жылы сатылатын асыл тұқымды мал үшін 123,8 млн

теңге, жұмыртқа үшін 70 млн теңге және аталық мал ұрықтарына 47,6 млн

теңге қаржылық кӛмек (дотация) бӛлініп отыр. Кӛмек қаржының бӛлінуіндегі

басты мақсат - жоғары сапалы ӛнім беретін асыл тұқымды малды кез-келген

отандық тауар ӛндірушінің арзандатылған бағамен сатып алуына жағдай жасау.

Осы мақсатпен бүгінде мемлекетіміз асыл тұқымды шаруашылықтарда мал

ӛсіруге кеткен шығынның 30-40 пайызын ӛз мойнына алып отыр [116].

Малдарды іріктеу олардың тірі салмақтары және сырт пішіні дамуы

нәтижесі бойынша жүргізіледі. Малдарды сояр алдында жеке азықтандырғанға

дейін ӛлшейді. Қозыларды туған кезінде, аналықтарынан айырып алған кезде

және сояр алдында немесе асыл тұқымдыққа сатар мезгілінде 0,5 кг

дәлдікпен ӛлшейді.

Қой шаруашылығын тиімді ету әрқашан малдың асыл тұқымды деңгейі

мен оның ӛнімділігіне ӛте тығыз байланысты екені даусыз. Осы

кӛрсеткіштердің негізгісі-қойдың тірілей салмағы.

Малдың ӛсіп-дамуының негізгі кӛрсеткіші оның тірі салмағының

динамикасы. Ол ағзаның тұқым қуалаушылығымен, азықтану жағдайымен және

сыртқы орта факторларының ықпалынан ӛзгеріп отырады. Малдың ӛсіп-

дамуын туған кезінен олардың үлкейгенге дейінгі аралықтағы әр кезеңдегі

тәуліктік ӛсімін зерттеу теориялы және практикалық маңызды. Себебі, осының

негізінде олардың ӛсу кезеңдерінің ерекшелігін есепке алып, тәуліктік ӛсімін

түсірмей азықтандыру, деңгейін реттеуге болады.

Биязы жүнді қой шаруашылығының тиімділігі де жалпы мал

шаруашылығы сияқты, кӛбейгіштік және ӛсіп-ӛнгіштік қабілеттеріне

байланысты. Бұндағы негізгі ӛнімділік кӛрсеткіштері ретінде ӛсіп-дамумен

қатар саулықтардың ұрықтану мен тӛлдегіштік ерекшеліктерінің маңызы зор.

Сондықтан тӛл алу және оны ойдағыдай ӛсіріп, сақтау шаруашылықтың негізгі

міндеттерінің бірі.

Қозылардың тірілей салмағы малдың ӛнімділігін арттыруға және оны

анықтауға әсерін тигізетін кӛрсеткіштің бірі болып саналады [117].

Қошқарларды ұрпағының сапасы бойынша асыл тұқымдық қасиеттерін

анықтау мақсатында тәжірибелік зерттеулерді ӛткізу үшін, 2013 жылы қазан

айында 18 айлық, 10 қошқар қашырым науқанына пайдаланылды, оларды бес

қошқардан екі топқа бӛлдік.

59

2013 жылғы тәжірибе сызбасы

Х

Биязы жүнді қойларын ӛсіруде олардың ӛсіп-жетілуі ӛте маңызды. Ерте

жетілудің негізгі кӛрсеткіштері туылғанда, 4,5 ай, 12ай, 18 айлығындағы тірі

салмақтары болып табылады.

Кесте 15- Ұрпағыныңы сапасы бойынша тексеруге арналған қошқарлардың

ӛнім кӛрсеткіштері 2013 жылы ұрықтандыру науқанына пайдаланылды

То

п

№

Жеке

нӛмері

Тірі салмағы, кг Шәует

кӛлемі,

см3

Шәует

сапасын

бағалау

Туған мезгілінде 7 ай 18 ай 18 ай 18 ай

1 209620 4,3 40,7 59,7 1,2 Г-9

2 200279 4,3 41,0 59,3 1,2 Г-10

3 200297 4,4 41,1 59,8 1,4 Г-9

4 203383 4,1 41,6 61,5 1,3 Г-9

5 219683 4,5 42,4 60,7 1,3 Г-10

М± m 4,3±0,07 41,4±0,30 60,2±0,40 - -

6 214571 4,3 41,7 59,8 1,5 Г-9

7 215310 4,0 40,8 60,1 1,4 Г-10

8 215329 4,2 41,0 60,8 1,4 Г-10

9 215531 4,5 41,2 61 1,5 Г-9

10 220919 4,1 42,3 61,5 1,3 Г-10

М± m 4,2±0,09 41,4±0,27 60,6±0,31 - -

18 айлық қошқарлар

I топ-5 бас 2012

ж.пайдаланылған

II топ-5 бас алғаш

пайдаланылған

2013ж.

сақа

саулықтар

Жүн

ұзындығы

Тірі

салмағы Қырқылған

жүн

салмағы

4,5

ай

лы

қ

7 а

йлы

қ қ

озы

жүн

і

7 а

йлы

қ

I және II

топтар ұрпағы

Сойыс

кӛрсеткіштері

Ту

ылға

н

кез

інд

е

4,5

ай

лы

ғын

да

7 а

йлы

ғын

да

7 а

йлы

ғын

да

60

Жоғарыдағы кестеде ұрпағының сапасы бойынша тексеруге арналған

қошқарлардың салмақтары мен шәует кӛлемі және оның сапасы келтірілген.

Тірі салмақтары бойынша туылғанда, 7 ай және 18 ай жасында екі топтағы

қошқарлардың салмақтары біріңғай болды. Салмақтарының айырмашылығы

0,7-2,3% -ға дейін екенін дәлелдейді, бұл айырмашылық сенімсіз дәлел.

№209620, 200279, 200297, 203383, 219683 қошқарлар 2012 жылы 7 айлық

мезгілінде қашырым науқанында пайдаланылды, оның нәтижесі бойынша

№209620, 200279, 219683 қошқарлар - жақсартушы, № 200297 қошқар -

бейтарап, ал № 203383 қошқар - нашарлатушы болып анықталды. Сонымен

қатар 2013 жылы жоғарыда аталған 5 қошқар №209620, 200279, 200297,

203383, 219683 екінші рет, ал №214571, 215310, 215329, 215531, 220919

қошқарлар ұрықтандыру науқанына бірінші рет 18 айлық жасында

пайдаланылды [118].

Тӛмендегі кестеде жоғарыда аталған қошқарлармен ұрықтандырылған

саулықтардың ӛнімділік кӛрсеткіштері келтірілген.

Кесте 16 - 18 айлық қошқарлармен ұрықтандырылған саулықтардың ӛнім

кӛрсеткіштері

№ Қошқарлар

дың нӛмірі

Сау-

лықта

р

саны

Саулықтардың ӛнімділігі

Тірі салмағы,

кг

Жүн

қырқымы, кг

Жүн

ұзындығы, см

1 209620 60 61,2±0,33 4,8±0,09 9,7±0,06

2 200279 60 59,9±0,98 4,9±0,08 9,5±0,07

3 200297 60 60,9±0,40 4,9±0,08 9,5±0,08

4 203383 60 59,0±0,94 4,7±0,08 9,4±0,10

5 219683 60 60,5±0,41 5,0±0,07 9,4±0,09

6 214571 60 60,7±0,35 5,1±0,07 9,5±0,09

7 215310 60 61,4±0,44 4,9±0,09 9,5±0,08

8 215329 60 60,5±0,32 5,2±0,08 9,1±0,09

9 215531 60 60,7±0,40 5,1±0,09 9,5±0,09

10 220919 60 61,3±0,37 5,0±0,08 9,7±0,09

орташа 600 60,5±0,11 4,9±0,02 9,48±0,01

Сv% 4,62 12,43 5,46

Кестенің мәліметтері бойынша саулықтардың орта салмақтары 60,5 кг

болды, қырқылған жүн салмағы 4,9 кг, ал жүн ұзындығы 9,48 см, вариация

коэффициенттері тиісінше 4,62; 12,43; 5,46% болды, бұл кӛрсеткіштер

саулықтар тірі салмағымен жүн ұзындығы бойынша біркелкі екенін дәлелдейді.

Сонымен қатар саулықтардың бұл ӛнім кӛрсеткіштері оңтүстік қазақ меринос

қой тұқымдарының стандарт бойынш I класс талаптарына толық сәйкес

келетіндігін дәлелдейді [119].

61

3.4 Қошқарлардың ұрпақтарының ӛнімділіктері

3.4.1 Тірі салмақтары

Тәжірибе топтағы қозылардың тірі салмағының туылғаннан 7 айға дейінгі

динамикасы кестелерде келтірілген, бірінші топтағы қошқарлардың ұрғашы

ұрпақтарының туылған мезгіліндегі салмағы 3,6±0,13, 4,5 ай жасында

31,4±0,78, 7 ай жасында 38,0±0,59, ал екінші топтағы қошқарларлдың ұрғашы

ұрпақтарының салмақтары тиісінше 3,6±0,09; 30,8±0,47; 37,2±0,62 болды, бұл

кӛрсеткіштер бойынша ұрғашы ұрпағының сапасы бойынша тексеруге арналған

қошқарлардың ұрпақтарының салмақтары біріңғай екенін білдіреді.

Туылған мезгілінде №209620; 200279; 219683; 215329; 220919

қошқарлардың ұрпақтарының ұрғашы қозыларының салмақтары орта

кӛрсеткіштен 2,7-11,1% артық болды, 4,5 ай жасында жоғарыда аталған

қошқарлардың ұрпақтары 0,8-5,4% артық болды, сонымен қатар 7 айлық

жасында осы қошқарлардың ұрпақтарының салмақтары орта кӛрсеткіштен 1,3-

3,1% артық болды, сондықтан бұл қошқарларды салмағы бойынша

жақсартушы деп белгілеуге болады.

Кесте 17- Ұрғашы қозылардың тірі салмақтары

Топ

№

Жеке нӛмері Ұрғашы қозылардың тірі салмағы, кг

Туған мезгілінде

4,5 ай 7 ай

n,

бас

±mx n,

бас ±mx n,

бас ±mx

1 209620 30 3,8±0,07 30 32,5±0,45 29 39,0±0,53

2 200279 30 3,7±0,06 30 33,1±0,46 29 39,2±0,38

3 200297 30 3,4±0,07 30 30,4±0,30 29 37,0±0,50

4 203383 30 3,3±0,07 30 28,8±0,27 29 36,2±0,50

5 219683 30 4,0±0,07 30 32,0±0,28 29 38,5±0,34

Орташа

3,6 ±0,13 31,4±0,78 38,0±0,59

6 214571 30 3,4±0,08 30 29,3±0,40 29 35,5±0,54

7 215310 30 3,6±0,08 30 30,8±0,69 29 37,0±0,49

8 215329 30 3,9±0,07 30 32,0±0,38 29 38,5±0,53

9 215531 30 3,5±0,06 30 30,5±0,39 29 36,2±0,43

10 220919 30 3,8±0,06 30 31,6±0,37 29 38,6±0,51

Орташа 3,6±0,09 30,8±0,47 37,2±0,62

Барлығының

орташасы 3,6±0,13 31,4±0,78 38,0±0,59

62

№215310 қошқардың ұрғашы ұрпақтарының салмақтары туған кезіндегі

салмақтың орта кӛрсеткіштерімен бірдей болды, 4,5 және 7 ай жасында бұл

қошқардың ұрпақтарының салмақтары орта кӛрсеткіштен 1,9-2,7 % кем болды,

сондықтан бұл қошқарды бейтарап деп белгілеуге болады. Ал, № 200297;

203383; 214571; 215531 ұрпақтарының салмақтары туылған мезгілінде орта

кӛрсеткіштен 2,8-9,0 %-ға дейін тӛмен болды, 4,5 және 7 ай жасында жоғарыда

аталған қошқарлардың ұрпақтарының салмақтары 2,9-9,0% және 2,7-7,0%

тӛмен болды.

Сондықтан бұл қошқарларды ұрғашы қозыларының салмақтары

бойынша- нашарлатушы деп белгілеуге болады.

Кесте 18 - Еркек қозылардың тірі салмақтары

То

п

№

Жеке нӛмері Еркек қозылардың тірі салмағы, кг

n Туған

мезгілінде

±mx

n 4,5 ай

±mx

n 7 ай

±mx

1 209620 30 4,6±0,09 30 35,0±0,45 29 39,7±0,48

2 200279 30 4,7±0,06 30 34,1±0,38 29 39,2±0,42

3 200297 30 4,2±0,11 30 32,0±0,47 29 38,0±0,43

4 203383 30 4,1±0,08 30 30,5±0,30 29 37,0±0,58

5 219683 30 4,5±0,10 30 35,5±0,56 29 40,0±0,40

орташа 4,4±0,12 33,4±0,94 38,8±0,56

6 214571 30 4,0±0,13 30 31,0±0,36 29 37,5±0,58

7 215310 30 4,2±0,12 30 32,5±0,40 29 38,3±0,53

8 215329 30 4,5±0,12 30 34,0±0,45 29 39,1±0,82

9 215531 30 4,4±0,15 30 31,5±0,51 29 37,9±0,54

10 220919 30 4,6±0,12 30 35,0±0,45 29 39,0±0,52

орташа 4,3±0,11 32,8±0,75 38,4±0,31

Барлығының

орташасы

4,4±0,12 33,4±0,94 38,8±0,56

Біздің зерттеулердің нәтижесі бойынша бірінші топтағы қошқарлардың

еркек ұрпақтарының туылған мезгіліндегі салмағы 4,4±0,12, 4,5 ай жасында

33,4±0,94, 7 ай жасында 38,8±0,56, ал екінші топтағы қошқарлардың еркек

ұрпақтарының салмақтары тиісінше 4,3±0,11; 32,8±0,75; 38,4±0,31 болды, бұл

кӛрсеткіштер, бойынша еркек қозылар салмағы бойынша тексеруге арналған

қошқарлардың ұрпақтарының салмақтары біріңғай екенін білдіреді.

Еркек қозылардың салмақтары бойынша туылған кезінде №209620;

200279; 219683; 215329; 220919 қошқарлардың ұрпақтарының салмақтары орта

кӛрсеткіштен 2,3-6,8%-ға дейін жоғары, ал 4,5және 7 ай жасында жоғарыда

аталған қошқарлардың ұрпақтарының салмақтары орта кӛрсеткіштен 2,0-6,3%

63

және 1,6-4,2 % жоғары болды, соның нәтижесінде бұл қошқарлар жақсартушы

деп белгіленеді, сонымен қатар №200297, 215310 қошқардың ұрпақтары

туылған, 4,5 және 7 ай мезгілдерінде орта кӛрсеткіштерден 0,3-4,8% тӛмен

болды, сондықтан бұл қошқарларды бейтарап деп белгілеуге болады, №203383;

214571; 215531 қошқарлардың ұрпақтарының салмақтары туылған кезінде, 4,5

және 7 ай жасында орта кӛрсеткіштерден 1,3-9,5% тӛмен болды, соның

нәтижесінде бұл қошқарлар нашарлатушы деп белгіленеді.

Біздің зерттеулер бойынша ұрпағының сапасы бойынша тексерілген

қошқарлардың ұрғашы қозыларының туылғаннан 4,5 айға дейін салыстырмалы

ӛсуі 872% болса, еркек қозылардың осы кӛрсеткіші 759 %, яғни ұрғашы

қозылар еркек қозылардан 113 % салыстырмалы ӛсуі жоғары болды, сондай-ақ

4,5 айдан 7 айға дейін, салыстырмалы ӛсуі ұрғашы қозылардың 5% жоғары

болды, сонымен қатар еркек қозылар мен ұрғашы қозылардың туылған

кезіндегі салмақтарына келсек еркек қозылардың салмақтары 22,2% , 4,5 ай

жасында 6,4 %, ал 7 ай мезгілінде 1,1 % жоғары болды, мұның нәтижесінде

туылған мезгілінде ұрғашы қозылардың салмақтары тӛмен болғанмен 7 айлық

жасына дейін ӛсуі жылдам болғандығын байқаймыз.

Кӛптеген зерттеушілердің қағидалары бойынша малдардың ӛсуі

интенстивтігі бірқалыпты болмайды, ӛсуі тікелей оның жасына, жынысына

және күтіп-бағуына байланысты, неғұрлым мал жас болса соғұрлым интенсивті

ӛседі, жасы ұлғайған сайын ӛсу жылдамдығы тӛмендейді, сондықтан

малдардың әр мезгілдегі тірі салмағы, олардың ӛсу жылдамдығын сипаттайды

[120,121].

Қошқарлардың ұрпақтарының салмақтары бойынша бағалау мен қатар, біз

зерттеулерімізді еркек қозылардың салмақтары бойынша үш топқа бӛліп

олардың ӛсуін зерттедік. 1 топқа ұсақ еркек қозылар терілді-олардың

салмақтары туылған мезгілінде 3,2-3,5 кг дейін болды, 2 топқа орта салмақты

3,5-4,5 кг дейін, ал 3 топқа ірі салмақты еркек қозылар терілді-4,5 кг жоғары,

олардың салыстырмалы салмақтары тӛменгі кестеде келтірілген.

Кесте 19 - Тәжірибелік топтағы қозылардың тірі салмақтарының салыстырмалы

кӛрсеткіштері

№ Жасы n,

бас

ӛлшемдері Топтар

Ұсақ

салмақты

Орта

салмақты

Ірі

салмақты

1 Туғанда 30 кг 3,51±0,01 4,21±0,02 4,98±0,01

% -19,9% 100% +18,3%

2 4,5ай 30 кг 27,61±0,02 30,32±0,03 32,6±0,04

% - 9,8 100% +7,5%

3 7ай 30 кг 35,57±0,04 38,2±0,05 39,34±0,02

% -7,4% 100% +3,0%

64

Зерттеу тәжірибе бойынша салмақтарына қарай бӛлінген үш топтағы

қозыларды салыстырсақ, орта топтағы қозылардың салмақтарын 100%-ға

теңелген кезде ұсақ топтағы қозылардың салмақтары туған кезінде 19,9 % кем,

4,5 ай 9,8 %- кем, ал 7 айлық жасында -7,4 % кем болды, бұл деген ұсақ топтағы

қозылардың туылған кезінде айырмашылығы сенімділіктің үшінші деңгейінде

болса, 7 айлық жасында бұл айырмашылығы сенімділіктің екінші деңгейінде

болды, яғни ұсақ қозылардың ӛсіп дамуы жылдам, себебі ірі топтағы

қозылардың туған мезгілінде тірі салмақтарының кӛрсеткіштері сенімділіктің

үшінші деңгейінен жоғары болса, 7 айлық жасында айырмашылықтары

сенімділіктің бірінші деңгейінен де кем болды, сондықтан оңтүстік қазақ

меринос қой тұқымының қозылардың ет ӛнімділігіне тікелей әсер ететін

олардың тірі салмақтары біздің зерттеулер нәтижесінде ұсақ салмақты (орта

салмағы-27кг) қозылар анасынан бӛлінген кезде (4-4,5 ай) ет ӛндіруге табында

қалдыруға тиімсіз, себебі 7 айға дейін мұндай қозыларды ұша салмағы тӛмен

және азық артығымен жұмсалады, орта және ірі салмақты қозылар (30-32 кг), 7

айға дейін жайып семірткен мезгілінде ұша салмақтары орта есеппен 19 кг

килограмнан жоғары болады және азық ӛлшемдері кем жұмсалынады,

сондықтан орта және ірі салмақты еркек тоқтылардың ет ӛндіруі жоғары

дәрежеде бәсекеге қабілетті [122].

Сурет 7- Қозылардың салмақтарының салыстырмалы ӛсуі

13579

111315171921232527293133353739

туған мезгілінде 4,5 ай

7 ай

Тір

і са

лм

ағы

, кг

Мал жасы

еркек

қозылар

ұрғашы

қозылар

3.4.2 Қошқарлардың белгілерінің тұқым қуалаушылық

коэффиценттері

Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев, Қазақстан халқына жолдауында «Қазақ елі

мал шаруашылығы саласынан экономикалық серпіліс жасауы шарт» деп айтып

кеткендей, мына әр ӛскелең ұрпақ осы салаға ӛз үлесімізді қосуымыз керек.

Жаңа заманға лайық деп саналатын биолог, селекционерлер, агроном немесе

зоотехник, инженер, дәрігер немесе кез-келген оқытушы мамандығын жақсы

меңгерумен қатар жұмыс барысында жиналған мәліметтерге статистикалық

ӛңдеу жүргізу арқылы ғылыми-зерттеу жұмысымен айналысу керек.

Мал шаруашылығы-ауыл шаруашылығының мал ӛнімдерін ӛндіру үшін

мал ӛсірумен айналысатын саласы болса, ал қой шаруашылығы-мал

шаруашылығының басты саласының бірі болып табылады. Қазақстанның жер

байлығын, табиғи-климаттық ерекшеліктеріне байланысты қой шаруашылығын

ӛркендету республикамыздың ең маңызды салаларының бірі болып саналады.

Бүгінгі таңда қой шаруашылығының ӛнімділігін арттыру түрлі әдістермен

жүзеге асырылуда [123].

Малдардың шаруашылыққа пайдалы белгілері сан қырлы, ӛйткені бұл

сапаның мамандануына орай үлкен айырмашылықтар болады (биязы жүнді,

биязылау, етті-жүнді, етті-майлы, ірі қылшықты, елтірілі бағыттылар).

Биязы жүнді қой тұқымында маңызды селекциялық белгілеріне жүн

түсімі, таза жүн шығымы, талшық ұзындығы, жіңішкелігі, жуандығы, жүннің

тығыздығы, сондай-ақ тірілей салмағы мен тӛлдегіштігі жатады.

Бұл белгілердің арасында белгілі бір айырмашылықтар болады. Мәселен,

меринос қойларда тірілей салмағы бойынша іріктеу онымен байланыстағы

келесі белгі-жүн түсімінің артуына әсер етеді. Ал құйрықты қойларда салмағы

артқан сайын, олардың жүн талшықтары жуандап, бауыр, аяқ жүндерінің

ӛскелеңдігі тӛмендейді және жүн ұзындығы қысқарады. Бұл белгілердің

әрқайсысы кӛптеген генетикалық факторларымен және қоршаған ортамен

байланысты.

Мал тұқымын асылдандыру жұмыстарын ойдағыдай жүргізуге олардың

пайдалы белгілері арасындағы қалыптасқан ӛзара корреляция жүйесін

пайдаланудың мәні зор. Қорреляциялық белгілердің бірін негізгі селекциялық,

ал жекелеген белгілерді жанама селекциялық, яғни қосалқы белгі деп

қарастыру қалыптасқан [73].

Қой малын асылдандыру кезінде оның нақты бір белгісі бойынша тура

сұрыптау ӛте тиімді болады бірақ, басқа да осындай селекциялық белгілер

арасындағы корреляциялық байланыстарды лажсыз ескеру керек.

Оңтүстік- Шығыс Қазақстандық етті-жүнді қой түқымындағы негізгі

селекциялық белгілерін зерттеу кезінде, олардың ішіндегі жүні 60-64 сапаға

жататын малдарды ӛзінің ұнамдылығымен, соның ішінде: жоғары деңгейдегі

тірі салмақ, жүн түсімі және ұзындығы кӛрсеткіштерімен, ерекшеленген.

65

66

Байланыс ӛзгермелі болып келеді, мысалы, белгілі бір белгілер арасында

биологиялық заңдылыққа сәйкес жоғары оң корреляция байқалатын болса,

басқа жағдайда дәл осы белгілер арасындағы байланыс бейтарап, тіпті әртүрлі

себептерге байланысты теріс корреляция болуы мүмкін. Сондықтан да

байланыстағы бағытын және деңгейін сипаттау қажеттілігі туындайды.

Асылдандыру үшін белгілер арасындағы генотиптік байланыстың маңызы

үлкен. Себебі егер белгі арасында генотиптік байланыс болса, бірінші белгі

бойынша сұрыптау екінші белгіге де ӛзгеріс береді.

Кӛптеген асылдандыру белгілері ӛзара тығыз байланысты. Бұл белгілердің

бағыты мен мӛлшері асылдандыру деңгейіне, мал тұқымына және де басқа

кӛптеген жағдайларға байланысты екені кӛптеген ғалымдардың деректерінде

кӛрсетілген. Сондықтан да негізгі шаруашылық пайдалы белгілердің ӛзара

байланыстылығы асылдандыру белгілерін азайтып, ал табындарында

асылдандыру тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Мал асылдандыру

жұмысын ойдағыдай жүргізуге олардың пайдалы қасиеттері арасында

қалыптасқан ӛзара байланыс (корреляция) жүйесін тиімді пайдаланудың мәні

зор. Табиғи сұрыптау селекциялық белгілер арасындағы байланыстың күшеюін

қамтамасыз етеді. Негізінен корреляциялық жұптағы белгілердің бірін басты,

екіншісін қосалқы белгі ретінде қарастыру қалыптасқан.

Селекциялық белгілер арасындағы корреляциялық жүйесін есепке алмай

малды сапалық топта, кластарға бӛлуді ғылыми негіздеу мүлдем мүмкін емес.

Биязы жүнді қой шруашылығында ғылыми негізделген мақсатты

асылдандыру жұмыстары тірілей салмағы мен жүн түсімі және жабағы

біркелкілігі сияқты белгілерді ӛзара ұштастыратын селекциялық тәсілдерді

қолдана отырып, маңызды шаруашылық белгілері арасында байланысы бар

қошқарларды пайдалану жолымен іске асырылады.

Г.А.Стакан алтай қой тұқымында корреляциялық байланыстың келесі

мӛлшерін анықтаған: тірі салмақпен қырқылған жүн арасында +0,45, жүн

ұзындығы -0,31-0,36 және жүн талшықтары -+0,043-0,37.

Австралиялық және әр түрлі зауыттық генотиптіне байланысты негізгі

шаруашылық белгілер арасындағы корреляция коэффициенті зерттеулерімізде

кӛрсетіп кетуді жӛн кӛрдік. Бірқатар ғалымдар, ауыл шаруашылық малдарын

жетілдірудің тиімділігі олардың жас кезінен сұрыптау кезінде артады деген

пікірде [124].

Қозыны енесінен айырғандағы тірілей салмағы мен бір жастағы салмағы

кӛрсеткіштерінің арасындағы корреляция коэффиценті тұсақтар арасында (0,40)

болып айтарлықтай жоғары екендігі байқалды. Қойлардың тірілей салмағына

қарап 4,0-4,5 айлығында таңдап алу малдың тірілей салмағын кӛтеруге септігін

тигізеді деген болжам бар.

Малдардың туған кездегі тірілей салмақтары арасындағы корреляцияның

ең жоғары коэффиценті болуы мүмкін.

Кӛптеген зерттеушілердің деректері бойынша 4,5 ай мерзім ішіндегі

салмақтары ӛсе келе малдың салмағына тікелей әсер етеді, сондай - ақ А.Ф.

Дауылбай зерттеулер дәлелдейді [125].

67

Мал шаруашылығында, соның ішінде қой шаруашылығында ӛнімділік

белгілердің арасындағы ӛзара корреляциялық байланысты және оның ауытқу

деңгейін анықтаудың селекциялық асылдандыру жұмыстарында маңызы зор.

Корреляциялық байланыстарды анықтау нәтижесінде асылдандыру

жұмыстарының қарқынын тездетуге, бағытын анықтауға және экономикалық

тиімділігін арттыруға болатындығы дәлелденген.

Қой шаруашылығында малдың тірілей салмағының үлкен селекциялық

маңызы бар және ол ӛнімділіктің негізгі кӛрсеткіші болып табылады. Тірілей

салмақтың шамасымен кӛптеген селекциялық белгілер мен қасиеттер ең

алдымен ет, жүн және сүт ӛнімділігімен ӛзара байланыста.

Кӛптеген зерттеулердің нәтижесінде туған тӛл ірі болса, онда ол жоғары

жетілумен сипатталады және стандартты кӛрсеткіштерге ертелеу жетеді. Сол

себепті оларды ерте бастан ӛз ӛзінен ӛсіп ӛнуге қосуға болады, соның

арқасында табынмен немесе тұқыммен селекционды процесті жеделдетіп

жүргізуге болады. Әртүрлі топтағы малдар туған кезде тек қана тірідей

анасының біркелкілігімен туғаннан кейін емес, әртүрлі ӛсу энергиясымен

сипатталады, ал ол оның генотипінің және ӛсіру жағдайымен ӛзгешеленеді.

Малдың ӛсіп, ӛну процессі жасқа байланысты ӛзгешеленеді, және де

кӛптеген генотиптік және паратиптік факторлар ықпалында болады, ал олар

іштегі тӛлдерде және туғаннан кейінгі тіршілікте байкалады.

Кӛпке мәлім болғандай, ауыл шаруашылығы малдарының негізгі

шаруашылыққа пайдалы селекциялық белгілері (тірі салмағы, жүн түсімі, ет-

май ӛнімділігі және т.б.), сандық категорияға жатады. Кӛптеген белгілі

мамандардың айтуына қарағанда сандық белгілердің тұқым қуалаушылық

деңгейі кӛп мӛлшердегі аддитивті гендердің ықпалының әсеріне байланысты

болады. Сандық белгілер «кең мӛлшерлі реакцияны» қамтиды, соның ішінде

малдың ӛмір сүру жағдайына байланысты белгілер жетіліп отырса, осының

арқасында популяцияда белгілердің үздіксіз ӛзгергіштігі құрылады. Осыған

байланысты бір белгіге жауап беретін жеке геннің әсерін бӛліп алу

мүмкінділігі жоқ, бұл дегеніміз малдың шаруашылыққа пайдалы белгілерін

генетикалық талдаудың мүмкінділігін сӛзсіз қиындатады. Сол себептенде, мал

шаруашылыгындағы сандық белгілерді талдау кезінде, популяциялық генетика

әдістері қолданылады [126,127,128,129,130,131,132].

Генетико-математикалық әдістер, ауыл шаруашылық малдарының

популяциясындағы, отарындағы, тұкымындағы белгілерінің ӛнімділік

деңгейінің жетілуі барысындагы, генотиппен коршаған орта әсерінен болатын

селекциялық процесстерге талдау жасайды. Қазіргі заман талабына сай, ауыл

шаруашылығы малдарының кез-келген белгілерінің селекциялық тиімділігін

келесі параметрлері бойынша анықтайды: белгінің селекциялы

дифференциалдық ӛзгергіштік деңгейімен, белгінің басқа бір селекциялық

белгімен корреляциясын, белгінің тұқым қуалаушылық және

қайталанушылықпен, сонымен қатар селекциялық тиімділікке, сұрыптаудың

қаркыны мен ықпалы, белгілер саны, ұрпақтар арасындагы алшақтық, т.б. бір

қатар факторлар үлкен әсерін тигізеді.

68

Практикалық селекциялы-асылдандыру жұмысы барысында, ауыл

шаруашылығы малдарының негізгі шаруашылыққа пайдалы белгілерінің тұкым

куалаушылық заңдылықтарын зерттеудің маңызы ӛте зор. Бұл жерде

зерттелініп отырған белгі бойынша сұрыптау мен жұп таңдаудың мақсатқа сай

орындалғандығын анықтауға болады. Тұқым қуалаушылық коэффициенті (Һ2)

малдың генотиптік әркелкілік әсерінен белгінің фенотиптік ӛзгергіштік үлесін

кӛрсетеді. Кӛптеген зерттеушілер, тұқым куалаушылық коэффициентіне әр

түрлі факторлардың (генетикалық және қоршаған орта) әсер ететінін анықтаған

[133,134,135,136,137].

Оның ішінде тұқым қуалаушылық коэффициентінің кӛрсеткіші, жекелеген

шаруашылыққа пайдалы белгілерінің генетикалық әркелкілігі мол мал

топтарында болады.

Түрлі қой тұқымдарының, тұқым ішілік типтерінің және жекелеген

отарлардың шаруашылыққа пайдалы селекциялық белгілерінің тұкым

қуалаушылығын зерттеу кезіндегі кӛрінісі әртүрлі деңгейде болған.

Оның ішінде, ет бағытында ӛсірілетін қой тұқымдары - тірі салмақтары

бойынша, ал жүн ӛнімділігі бағытындағылар - қырқылған жүн түсімі бойынша

жоғары деңгейдегі тұқым қуалаушылық кабілеттерімен ерекшеленген. Бұндай

ерекшеліктер, М.К. Кройтердің тұжырымдауына қарағанда, қой

шаруашылығында жүргізілген селекциялық бағыттарға байланысты болады

[138].

Белгілердің қайталанушылығы - бұл, малдың дара даму процессіндегі

немесе әр-алуан түрлі сыртқы орта жағдайларының әсерінен белгінің жалпы

ӛзгергіштігін және тұрақтылығын сипаттайтын сонымен қатар фенотиптік

әркелкілікке тәуелді болатын бірден бір генетикалық жолмен анықтайтын

кӛрсеткіш болып табылады. Бұл кӛрсеткіш, корреляция коэффициенті сияқты,

зерттелініп отырған малдың дәл осы белгілері мен оның ӛнімділіктері

арасындағы байланыстары бойынша анықталады, бірақ малдың әртүрлі жас

мезгілдеріндегі корсеткіштері олардың негізгі факты болып қаралады.

Белгілердің қайталану коэффициенті бүл мал табынының генетикалық

кұндылығын анықтау кезіндегі ең маңызды кӛрсеткіштердің бірі болып

табылады, және де бұл жерде табынның қайталану кӛлемі неғүрлым жоғарлаған

сайын, малдың зерттелініп отырған белгісі бойынша сұрыптаудың соғұрлым

тиімді болатындығы айдан анық. Қой малының кӛптеген ӛнімділік

белгілерінде қайталану деңгейі кездеседі, соның ішінде әртүрлі ӛнім бағытында

ӛсірілетін тұқым арасында белгілі бір деңгейде бұл кӛрсеткіштің

айырмашылығын айқын байқауға болады. Міне осы белгінің қайталануы,

тұқым қуалаушылық коэффициенті сияқты нақты бір мал табынының және

қоршаған ортаның белгілі бір жағдайындағы белгілерінің қалыптасуы кезіндегі

генотиппен ортаның салыстырмалы қызметін анықтайды

[139,140,141,142,143,144].

Т.С.Садықұловтың деректеріне қарағанда кұйрықты дегерес қой

тұкымының жасына қарай негізгі селекциялық белгілерінің ӛзгергіштіктерін

зерттей келе, нәтижиесінде олардың тірі салмақтары 5,5 жасқа толғанда ғана

69

толығымен салмақтану шыңына жететін болса, ал 3,0 жасқа толғанда ӛміріндегі

ең кӛп жүн қырқылатын кезең екендігін анықтаған. Соның ішінде автор,

бұлардың әртүлі жастағы тірі салмақтарының жүн түсімдерінің қайталану

коэффициенттерінің жоғары болуы бұл белгілердің генетикалақ

қамтылануынан екендігін және бұл кӛрсеткіш арқылы осы малдардың ӛнімділік

қасиеттерін ерте болжауға мүмкіндіктің зор екендігін атап айтқан [145].

Біздің зерттеулер бойынша тексеруге арналған қошқарлардың

ұрпақтарының ӛнімділік кӛрсеткіштерімен қатар қошқарлардың тұқым

қуалаушылық коэффиценттері анықталған. Зерттеулердің нәтижесінде

№209620, 200279, 219683; 215329; 220919 қошқарлардың тұқым қуалаушылық

коэффициенттері (h2) 0,206-0,379-ға дейін болды, бұл кӛрсеткіштер орта болып

есептелінеді, сондықтан жоғарыда аталған қошқарлардың ұрпақтарына

ӛздерінің ӛнім кӛрсеткіштері жақсы беріледі, бұларды жақсартушы деп

есептеуге толық болады, ал №200297; 203383; 214571; 215531; 215310

қошқарлардың тұқым қуалаушылық коэффиценттері 0,034-0,114 - ке дейін

болды, бұл кӛрсеткіштер тӛмен болып есептелінеді, бұл қошқарларды бейтарап

және нашарлатушы деп айтыуға толық мүмкіндік бар.

3.4.3 Тәжірибе топтардың бақылау сойыс нәтижелері

Ауыл шаруашылық экономикасы Қазақстан Республикасының ішкі

нарықтық экономикасының маңызды да тиянақты бір құрамдас бӛлшегі.Олай

болса мал шаруашылығыда ауыл шаруашылығының кем болса болмайтын күре

тамыры болмақ. Ел басымыздың Қазақстан халқына жолдаған жолдауында

айтылғандай, Қазақстан дамыған әлемдегі 50 елдің қатарына қосылу үшін,

отандық тауар ӛндірушілер арасында аграрлық ғылымның соңғы жетістіктеріне

сүйеніп, ӛндірісті технологиялық қайта жабдықтау арқылы, бәсекелестікті

арттырудың приореттілік мәнін айқындау болып табылады.

Қазақстан Республикасында ӛсірілетін қой тұқымдары ӛндірістік

корпоротивтерде, жеке шаруашылықтарда, фермерлер қожалығында кеңінен

етек алдыру арқылы, осы саланың экономикалық тиімділігін кӛтеру

мақсатында қойлардың ет ӛнімін арттыру және ет енімінің сапасын жақсарту

сонымен қатар, жүн түсімін молайту және жүн сапасын жақсарту бүгінгі

нарықтың талабы [146].

Тірілей салмақтың артуы ет мӛлшерінің кӛбеюіне және сүйек үлесінің

азаюына тікелей әсер етеді. Халықтың етке және ет ӛнімдеріне сұранысы

кандай болса, олардың сапасына деген талабы да сондай жоғары болып отыр.

Кӛбіне сұраныста жас малдардың еті дәмді, аса семіз емес, жұмсақ, сіңімді.

Медицина ғылым академиясының тамақ институты құрамындағы майы 9-

12 пайыздан аспайтын ет пайдаланған қолайлы деп белгілеген.

Етінің сапалық кӛрсеткіштеріне май құрамы мен оның мүшелерге бӛлінуі

әсер етеді. Ал, бұлар малдың тұқымына, жасына, қоңдылығына, жынысына

және физиологиялык жағдайына байланысты болады.

А.В. Ланина айтып ӛткендей, жылдың қолайсыз кезеңдерінде май ағзаға

жетіспейтін қоректік заттарды камтамасыз етеді. Ең бірінші кезеңде тері

70

астындағы, ет арасындағы, одан кейін ет астындағы, ең соңында құрсақ

қуысындағы майдың коры жұмсалады [147].

Екі жаска жеткенде бұлшық ет ұлпасы 20-25% суды жоғалтып, оның орны

маймен алмасады. Осыдан кейін еттің нәрлілігі артып, мәрмәрләніп кемеліне

жетеді [148].

Майы бұлшық ет талшықтарына жиналған сиыр еті ӛте кұнды болып

есептелінеді. Мұндай ет ӛзінің жүмсақтылығымен, нәрлілігімен. дәмділігімен

ерекшеленеді. Ал, енді Дж. Хэмондтың кӛрсетуінше майдың мал ағзасында

жиналуының мынадай заңдылыктары бар: ең алдымен ол ішкі ағзаларға, содан

соң тері асты қабатына, ең соңында барып бұлшық ет араларына жиналады

[149].

Руденко Н.П., Багрий Б.А. айтуларынша, жайылымда жайып семірту еттің

қоректілік құндылығын және онын дәмділік сапасын арттырады. Тәжірибе

жолмен ірі қараның бұқашыктарын ӛсіріп-жетлідіріп бордақылағанда

салмақтың тез ӛсуі, малдың денесіндегі ақуыздың ӛсуінен емес, майдын

ӛсуінен болатынын аныктады.

Авторлар қорытындылай келе ет ӛндіру технологиясында ӛсіріліп-

жетілдірілген және бордақылап союға даярланған малдың салмағын жоғарғы

салмаққа жеткізуімен қатар, одан еттегі ақуыздың артуының да маңызды

екендігіні кӛрсетті [150].

Еттің сапасы, тағамдық және азық-түлік шикізаты ретінде тағамдық

бағалылығымен, сенсорлық санитарлық-гигиеналық және технологиялық

кӛрсеткіштерімен қосып кешенді түрде анықталады.

Еттің тағамдық бағалық кӛрсеткішіне мыналар жатады: белоктың /шандыр

белогынан басқа/, майдың, витаминдердің /әсіресе В тобы/, углеводтардың,

макро және микроэлементтердің мӛлшері, органолептикалық корсеткішіне -

сырткы түрі, түсі, мәрмәрлығы, құрылымы, дәмі, исі, консистенпиясы тамақтың

залалсыз екенін анықтайтын саитарлық-гигиеналық корсеткішіне патогендік

микроортанизмдер, ауыр металлдар, тұздары, нитридтар, пестицидтер,

технологиялық кӛрсеткішіне - су ұстау қасиеті, консистенциясы, pH, ұлпалар

мӛлшері, майдың мӛлшері мен жағдайы.

Еттің тауарлы кӛрсеткішіне ӛнімнің сатуға ынғайлы белгілерінің

сипаттамасы және тұтынушылық ӛнім /сыртқы түрі, исі, салмағы, оралуы/

туралы алғашқы кӛзқарастары кіреді.

Ӛнімнің сапасын тексеру кӛптеген сұрақтарды камтиды - оған тексеру

параметрлері, унификациялау тәсілі және оны анықтау, инструментальды

бақылау тәсілдері кіреді. Сату орыңдарына түскен барлык ет түрлері

қондылығына қарай жақсы ӛңделген, белгіленген, міндетті түрде жас болуы

керек.

Қой етін сатуға тұтас ұша күйінде құйрығымен /кейде құйрықсыз да/, ұлпа

ішіндегі бүйрегі, бүйрек майымен бірге, сирақсыз, ішкі ағзаларсыз және іш

майсыз шығарады. Ет сатуға мынандай акауларымен шығарылмайды: ұрылған,

қан ұйыған, қанталаған жері бар, ішкі органдарының, тері, қиқымның

қалдықтары.

71

Арық ет, бір реттен кӛп катырылған, кӛгерген шелмайы бар, бауыздама

түсы қарайган жас ет, тағамға ӛндірістік ӛңдеуден кейін пайдаланылады. Еттің

ең маңызды кӛрсеткіші - оның жастығы. Осыған байланысты етті жас, күдікті

және жас емес деп бӛледі. Еттің сапасын органолептикалык, химиялык және

бактериологиялық зерттеу арқылы анықтайды. Химиялық және

бактериологиялық зерттеу органолептикалык кӛрсеткіштері бойынша күдікті

болган жағдайда жүргізіледі.

Органолептикалык корсеткіштері бойынша жарамсыздыққа шыгарылған

ет химиялық не бактериологиялық зерттеуге жіберілмейді. Органолептикалык

кӛрсеткіштері бойынша еттің сыртқы түрін аныктайды, түрі, түсі,

консистенциясы, исі, шелмайының жағдайы, сүйек майы, тарамыстарын,

буындарын және піскеннен кейінгі сорпасының сапасын анықтайды.

Ұша сыртынан кепкен кұрғақ қабыршағы бар, саусақты немесе сүзгіш

қағазды басқанда ылғал білінбейтін, консистенциясы босаң, бірак серпімді.

Саусақпен етті басқанда пайда болған ұя, тез орнына келеді.

Исі мен түсі малдың түріне, жасына, жынысына, майы ак немесе сарғыш,

ол малдың түріне байланысты. Күдікті не жас емес ет органолептикалык

зерттеуден откізгенде белгілі болады, ондай етті тағамға пайдалануга

болмайды.

Күдікті және жас емес еттің сырты қарайып немесе коңыр түсті, жабысқақ,

ылғалды, кейде зеңдермен жабылып тұрады. Кескендегі беті ылғалды, ал ӛте

катты ыдырағанда - жылымшы, жабысқақ, консистенциясы босаң болады.

Саусақпен етті басканда, қалған із орнына тез келмейді. Исі борсыған, қышқыл,

сырты шіріген болады.

Күдікті еттің қалың жерінде исі дұрыс, майдың түсі күңгірт, сұр, кейде

сырты зеңделген, шырынды болады. Күдікті еттің майы қабырғасынан бӛлініп

тұрады, түсі күңгірт, жылтырамайды [151].

Тӛменде 20-шы кестеде бірінші топ қошқарлардың ұрпақтарының бақылау

сойыс кӛрсеткіштері келтірілген.

Кесте 20- Қозылардың 7 ай жасындағы бақылау сойыстың кӛрсеткіштері

№ Кӛрсеткіштер Қошқарлардың жеке нӛмерлері

Орташа

№209620 №200279 №200297 №203383 №219683 1 Сойылған қозы саны, бас 3 3 3 3 3 15 2 Сояр алдындағы тірі

салмағы, кг

38,5 ±0,17 38,3±0,26 36,9±0,29 35,9±0,03 38,6±0,17 37,7±0,29

3 Ұша салмағы, кг 18,7±0,14 18,8±0,09 17,8±0,17 17,2±0,03 19,0±0,11 18,3±0,19 4 Ұша шығымы, % 48,6±0,22 49,1±0,09 48,3±0,09 47,9±0,03 49,3±0,09 48,7±0,13 5 Іш майының салмағы, кг 0,52±0,02 0,52±0,02 0,46±0,01 0,47±0,01 0,56±0,01 0,5±0,01 6 Іш майының шығымы, % 1,4±0,05 1,4±0,05 1,3±0,01 1,3±0,02 1,5±0,03 1,4±0,02 7 Сойыс салмағы, кг 19,2±0,16 19,3±0,12 18,3±0,01 17,7±0,03 19,6±0,12 18,8±0,20 8 Сойыс шығымы, % 50,0±0,26 50,4±0,04 49,6±0,11 49,2±0,05 50,7±0,12 50,0±0,15 9 Ішкі мүшелер

ӛнімдерінің салмағы, кг

3,1±0,08 3,1±0,08 2,6±0,04 2,9±0,04 3,2±0,04 3,0±0,06

10 Ішкі мүшелер

ӛнімдерінің салмағы, кг

8,1±0,18 8,0±0,16 7,2±0,04 8,0±0,11 8,3±0,07 7,9±0,12

11 Сойыс ӛнімдерінің

салмағы, кг

22,3±0,24 22,4±0,20 20,9±0,22 20,6±0,07 22,8±0,16 21,8±0,25

12 Сойыс ӛнімдерінің

шығымы, %

58,1±0,43 58,5±0,12 56,7±0,14 57,2±0,15 59,1±0,16 57,9±0,25

13 Қанның салмағы, кг 2,1±0,03 2,0±0,04 1,9±0,04 1,9±0,03 2,3±0,05 2,0±0,04 14 Қанның шығымы, % 5,4±0,06 5,3±0,08 5,1±0,08 5,4±0,08 5,9±0,14 5,4±0,08

72

Кесте 21-Қозылардың 7 ай жасындағы бақылау сойыстың кӛрсеткіштері

№ Кӛрсеткіштер Қошқарлардың жеке нӛмерлері орташа

№214571 №215310 №215329 №215531 №220919

1 Сойылған қозы саны,

бас

3 3 3 3 3 15

2 Сояр алдындағы тірі

салмағы, кг

36,6±0,33 37,4±0,29 37,7±0,42 36,9±0,29 38,0±0,44 37,3±0,20

3 Ұша салмағы, кг 17,6±0,25 18,0±0,19 18,4±0,24 17,9±0,16 18,6±0,20 18,1±0,13

4 Ұша шығымы, % 48,2±0,29 48,1±0,15 48,9±0,12 48,5±0,09 48,9±0,15 48,5±0,11

5 Іш майының салмағы,

кг

0,41±0,02 0,46±0,01 0,51±0,01 0,42±0,01 0,50±0,01 0,5±0,01

6 Іш майының шығымы,

%

1,1±0,05 1,2±0,03 1,4±0,03 1,1±0,02 1,3±0,02 1,2±0,03

7 Сойыс салмағы, кг 18,0±0,27 18,5±0,20 19,2±0,41 18,3±0,17 19,1±0,21 18,6±0,17

8 Сойыс шығымы, % 49,3±0,34 49,4±0,17 51,0±0,74 49,8±0,10 50,3±0,12 49,9±0,22

9 Ішкі мүшелер

ӛнімдерінің салмағы, кг

2,8±0,03 2,9±0,03 2,9±0,11 2,8±0,06 3,1±0,07 2,5±0,22

10 Ішкі мүшелер

ӛнімдерінің салмағы,

кг

7,6±0,03 7,7±0,01 7,7±0,21 7,5±0,12 8,1±0,09 7,6±0,69

11 Сойыс салмағы, кг 21,2±0,08 21,3±0,23 22,1±0,49 21,1±0,23 22,2 ±0,21 21,4±0,16

12 Сойыс шығымы, % 57,9±0,67 57,1±0,18 58,7±0,81 57,1±0,18 51,6±0,09 56,5±0,69

13 Қанның салмағы, кг 1,9±0,02 1,9±0,02 2,1±0,06 1,9±0,04 2,1±0,09 2,0±0,03

14 Қанның шығымы, % 5,3±0,02 5,1±0,02 5,4±0,10 5,1±0,08 5,6±0,18 5,3±0,06

73

74

20-шы кесте сойыс кӛрсеткіштері бойынша, сояр алдындағы тірі салмағы

№209620; 200279; 219683 қошқарлар топта орта кӛрсеткіштен 1,6-2,4%-ға дейін

артық болды, ал №200297; 203383 қошқарлардың ұрпақтары орта кӛрсеткіштен

2,2-5,0% тӛмен болды, сондай ақ сойыс ӛнімдерінің салмағы бойынша тиісінше

2,3-4,6%-ға дейін артық болды, 4,3-5,8%-ға дейін тӛмен болды, сондықтан

№209620; 200279; 219683 қошқарларды сойыс кӛрсеткіштері бойынша

жақсартушы, ал №200297; 203383 қошқарларды нашарлатушы деп белгілеуге

болады.

21-ші кесте бақылау сойыс нәтижесінде екінші топтағы қошқарлардың

№214571; 215531 ұрпақтарының сояр алдындағы тірі салмақтары орта

кӛрсеткіштен 1,1-1,9%-ға дейін кем болды, нашарлатушы топқа белгіленеді,

№215310 қошқардың ұрпақтарының жоғарыда аталған кӛрсеткіштер бойынша

0,2% жоғары болды, сондықтан бұл бейтарап болып есептелінеді, ал №215329;

220919 қошқарлардың ұрпақтарының осы кӛрсеткіштер бойынша 1,1-1,9%

артық болды, сондықтан бұл қошқарларды жақартушы тобына белгіленеді.

Сонымен қатар сойыс ӛнімдерінің салмақтары бойынша №214571; 215531;

215310 қошқарлар нашарлатушы тобына жатады, себебі осы кӛрсеткіштер

бойынша 0,5-1,4% кем, ал №215329; 220919 қошқарлардың ұрпақтарының

сойыс ӛнімдерінің салмағы бойынша 3,3-3,8% артық болды, сондықтан олар

жақсартушы тобына жатқызылады [152,153].

75

4 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ

Қой ӛсіретін мамандандырылған шаруашылықта жоспар бойыша ӛнім

кӛрсеткіштерін орындау арқылы пайданың мӛлшері кӛп болса, шаруашьшық

саласы ойдағыдай тиімді, рентабельділігі де жоғары болады. Ӛндірістің

рентабельдік дәрежесі процент есебімен белгіленеді. Ол таза пайданың,

тауарлы ӛнімінің ӛзіндік кұнының қатынасына тең болады.

Бұрынғы одақ кезінде мал мемлекеттікі саналса, ал дәл қазіргі кезде жеке-

шаруа қожалығынікі болып саналады. Сондықтан да бүгінгі күнгі

шаруашылық есеп, нарык заманында малдардан алынатын ӛнімдерді ӛндіру

технологиясын дұрыс жолға қойып пайдаланса, онда жеке шаруа-кожалықтары

пайда кӛреді.

Малдардан алынатын ӛнімдер: - тӛл, жүн, сүт, май, ет, тері. Осы аталған

ӛнімдердің жаңа тиімді технологиясын тауып шаруашылықта пайдалану қажет.

Жоғарыда аталған мал ӛнімдері негізі - мал санына (ірі қара, уақ мал) жер

кӛлеміне, экономикалық жағдайына байланысты.

Қой етінің ӛндіру кӛлемін кӛбейту, сапасын арттыру, ӛзіндік құнын

кемітуде қойларды етке ӛткізу мерзімін анықтау, ет ӛндірудің экономикалық

тиімділігіне үлкен әсері бар. Қазіргі таңда шет және ТМД елдерінде қозыларды

туылған жылы етке ӛткізу кеңінен тарады, себебі мұндай шараларды қолдану

шаруашылықтағы қойларды ӛсіруге кеткен қаржымен еңбек шығынын азайтуға

мүмкіндік береді, сонымен қатар шаруашылықтағы саулықтардың санын

кӛбейтіп, олардан жылда қозы алып, жүн ӛнімдіділігін мейлінше кӛбейтуге

жағдай туғызады. Қозыларды туылған жылы жоғары деңгейлі сапалы мен

жоғары салмақта етке ӛткізуді, ғылыми негізінде бордақылау мен жайып

семіртуді ұйымдастыру жағдайлары ықпал етеді. Бальмонт В.А., А.Г.

Племянников (1970), А.З. Гребенюк (1974), М.М. Кройтер (1983), А.Г.

Племянников, Ш.Н. Зарпуллаев (1994) және басқалары зерттеулері бойынша

қозыларды жайылым жағдайында 15-16 айға дейін ӛсіру экономикалық

тұрғыдан тиімділігі тӛмен, керісінше қозыларды анасынан ажыратқан соң

оларды жайып семірту арқылы етке 6-7 айда ӛткізу ет ӛндірісінің

экономикалық тиімділігін арттырады.

Жоғарыда аталған авторлардың зерттеулері бойынша 4,5 ай жасында

қозыларды етке тапсыру 15,7, ал 7 ай жасында 6,5%-ға, 16 айлық қозыларды

етке ӛткізуден рентабельдігі жоғары екенін кӛрсетеді.

Біздің зерттеулеріміз бойынша жас қошқарларды ұрпақтарының сапасы

бойынша тексеру олардың ерте бастан нәсілдік қасиеттерін бағалау және 7 ай

мен 18 айға дейін күтіп-бағу шығындарының айырмашылығын анықтау болды.

Тӛмендегі кестеде жас қошқарларды 7 ай мен 18 айға дейін күтіп-бағуға

азықтандыруына кеткен қаржымен еңбек шығыны есептелінген, сонымен қатар

олардан алынған ӛнімдерін сату арқылы алынған барлық қаржы кӛрсетілген.

76

Кесте 22- Зерттеулердің экономикалық тиімділігі

Кӛрсеткіштер Ӛлшем

кӛрсеткіштері

Қошқарларды ӛсіру

жастары

7 айға

дейін

толық

18 айға

дейін

толық

1 Сояр алдындағы салмағы кг 37,5 60,4

2 Ұша салмағы кг 18,2 31,2

3 Ұша шығымы % 48,5 51,6

4 1 кг қой етін сату бағасы теңге 1100 1100

5 Қырқылған жүн ӛнімділігі кг - 6,6

6 1 кг қой жүнінің

құндылығы

теңге - 250

7 1 қошқарды туылғаннан 7

айға дейін ӛсіруге кеткен

шығын

теңге 14200 14200

8 1 қошқарды туылғаннан

18 айға дейін ӛсіруге

кеткен шығын

теңге - 19260

9 Ӛсіруге кеткен барлық

шығын

теңге 14200 33460

10 Қой ӛнімдерін сатудан

алынған барлық қаржы

теңге 20020 35970

Оның ішінде:

еттен

жүннен

теңге

20020

34320

теңге - 1650

11 Алынған таза пайда теңге 5820 2510

12 Рентабельділіктің деңгейі % 29,1 7,5

Біздің зерттеулер бойынша шаруашылық жағдайында қошқарларды 7 мен

18 айға дейін күтіп-бағу нәтижелері едәуір әртүрлі болды, 7 ай жасына дейін

қошқарларды ӛсіруге жалпы шығыны 14200 теңге болды, 18 айға дейін

қошқарларды ӛсіруге 33460 теңге болды, 7 айлық қошқарлардан алынған

ӛнімдерін (ет) сату арқылы 20020 теңге, ал 18 айлық қошқарлардан алынған

ӛнімдерін (ет, жүн) сату арқылы 35970 теңге алынды, соның нәтижесінде

қошқарларды 7 айға дейін ӛсіру рентабельділігі 29,1%, ал қошқарларды 18 айға

дейін ӛсіру рентабельділігі 7,5% болды. Сонда қошқарлар 7 айға дейін ӛсіру

рентабельділігі 21,6% жоғары болды, сонымен қатар 7 айда нашарлатушы мен

бейтарап деп анықталған қошқарлар табыннан шығарылып малдардың асыл

тұқымдық қасиеттеріне зиян келтірмейді.

77

ҚОРЫТЫНДЫ

Оңтүстік қазақ меринос қой тұқымының асылдандыру жұмыстарын

жетілдіру мақсатында, жас қошқарларды 7 айлық жасында алғашқы рет

шағылыстыруға пайдалану және оларды ұрпақтарының сапасын бағалау

нәтижесінде, қошқарлардың 18 ай жасына дейін нәсілдік қасиеттерін толық

анықтау мен бірге, бейтарап пен нашарлатушы қошқарларды екі жыл бұрын

табыннан жарамсыздыққа шығару, оларды күтіп-бағу шығынын үнемдеу,

инновациялық технологиясының элементтерін енгізу нәтижесінде мынадай

қорытынды жасауға болады.

1. Зерттеулерге пайдаланылған саулықтардың орта салмақтары 60,5 кг

болды, қырқылған жүн салмағы 4,9 кг, ал жүн ұзындығы 9,48 см, вариация

коэффициенттері тиісінше 4,62; 12,43; 5,46% болды, бұл кӛрсеткіштер

саулықтар тірі салмағымен жүн ұзындығы бойынша біркелкі екенін дәлелдейді.

Сонымен қатар саулықтардың бұл ӛнім кӛрсеткіштері оңтүстік қазақ меринос

қой тұқымдарының стандарты бойынша I класс талаптарына толық сәйкес

келетіндігін дәлелдейді.

2. Ұрпағының сапасы бойынша тексеруге арналған қошқарлардың

салмақтары мен шәует кӛлемі және оның сапасы бірдей болып, салмақтарының

айырмашылығы 0,7-2,3% -ға дейін екендігін дәлелдейді, бұл айырмашылық

сенімсіз дәлел.

3. Тәжірибе топтағы қозылардың тірі салмағының туылғаннан 7 айға дейінгі

динамикасы келтірілген, бірінші топтағы қошқарлардың ұрғашы

ұрпақтарының туылған мезгіліндегі салмағы 3,6±0,13, 4,5 ай жасында

31,4±0,78, 7 ай жасында 38,0±0,59, ал екінші топтағы қошқарларлдың ұрғашы

ұрпақтарының салмақтары тиісінше 3,6±0,09; 30,8±0,47; 37,2±0,62 болды, бұл

кӛрсеткіштер бойынша ұрғашы ұрпағының сапасы бойынша тексеруге арналған

қошқарлардың ұрпақтарының салмақтары біріңғай екенін білдіреді.

4. Қозылардың салмақтары бойынша туылған кезінде №209620; 200279;

219683; 215329; 220919 қошқарлардың ұрпақтарының салмақтары орта

кӛрсеткіштен 2,3-11,3%-ға дейін жоғары, ал 4,5және 7 ай жасында жоғарыда

аталған қошқарлардың ұрпақтарының салмақтары орта кӛрсеткіштен 0,8-6,3%

және 1,3-4,2 % жоғары болды, соның нәтижесінде бұл қошқарлар жақсартушы

деп белгіленеді, сонымен қатар №200297; 215310 қошқардың ұрпақтары

туылған, 4,5 және 7 ай жасында орта кӛрсеткіштерден 0,3-4,8% тӛмен болды,

сондықтан бұл қошқарларды бейтарап деп белгілеуге болады, №203383;

214571; 215531 қошқарлардың ұрпақтарының салмақтары туылған кезінде, 4,5

және 7 ай жасында орта кӛрсеткіштерден 1,3-9,5% тӛмен болды, соның

нәтижесінде бұл қошқарлар нашарлатушы деп белгіленеді.

5. Біздің зерттеулердің нәтижесі бойынша бірінші топтағы қошқарлардың

еркек ұрпақтарының туылған кезіндегі салмағы 4,4±0,12, 4,5 ай жасында

33,4±0,94, 7 ай жасында 38,8±0,56, ал екінші топтағы қошқарлардың еркек

ұрпақтарының салмақтары тиісінше 34,3±0,11; 32,8±0,75; 38,4±0,31 болды, бұл

78

кӛрсеткіштер, бойынша еркек қозылар салмағы бойынша тексеруге арналған

қошқарлардың ұрпақтарының салмақтары біріңғай екенін білдіреді.

6. Зерттеулер бойынша ұрпағының сапасы бойынша тексерілген

қошқарлардың ұрғашы қозыларының туылғаннан 4,5 айға дейін салыстырмалы

ӛсуі 872% болса, еркек қозылардың осы кӛрсеткіші 759 %, яғни ұрғашы

қозылар еркек қозылардан 113 % салыстырмалы ӛсуі жоғары болды, сондай-ақ

4,5 айдан 7 айға дейін, салыстырмалы ӛсуі ұрғашы қозылардың 5% жоғары

болды, сонымен қатар еркек қозылар мен ұрғашы қозылардың туылған

мезгіліндегі салмақтарына келсек еркек қозылардың салмақтары 22,2% , 4,5 ай

жасында 6,4 %, ал 7 ай жасында 1,1 % жоғары болды, мұның нәтижесінде

туылған мезгілінде ұрғашы қозылардың салмақтары тӛмен болғанмен 7 айлық

жасына дейін ӛсуі жылдам болғандығын байқаймыз.

7. Бірінші топтағы 5 қошқардың 7 айлық жасындағы ұрпақтарының

сапасын бағалау нәтижелері бойынша №209620; 200279; 219683 қошқарлар

жақсартушы, №200297 қошқар-бейтарап, ал №203383 қошқар-нашарлатушы

болып анықталды, осы 5 қошқарларды 18 айлық жасында ұрпақтарының

сапасы бойынша бағалау нәтижесінде жоғарыда келтірілген нәтижелер

дәлелденді, сондықтан 7 айлық мезгілінде қошқарларды қашырымға пайдалану,

жас қошқарлардың нәсілдік қасиеттерін толық анықтауға болады, жасы

ұлғайғанда, 18 айда ұрықтануға пайдалану уақытында, ұрпақтарының сапасы

бойынша, сол нәсілдік қасиеттері құпталады.

8. Тексеруге арналған қошқарлардың ұрпақтарының ӛнімділік

кӛрсеткіштерімен қатар қошқарлардың тұқым қуалаушылық коэффиценттері

анықталған. Зерттеулердің нәтижесінде №209620, 200279, 219683; 215329;

220919 қошқарлардың тұқым қуалаушылық коэффициенттері (h2) 0,206-0,379-

ға дейін болды, бұл кӛрсеткіштер орта болып есептелінеді, сондықтан

жоғарыда аталған қошқарлардың ұрпақтарына ӛздерінің ӛнім кӛрсеткіштері

жақсы беріледі, бұларды жақсартушы деп есептеуге толық болады, ал

№200297; 203383; 214571; 215531; 215310 қошқарлардың тұқым қуалаушылық

коэффиценттері 0,034-0,114 - ке дейін болды, бұл кӛрсеткіштер тӛмен болып

есептелінеді, бұл қошқарларды бейтарап және нашарлатушы деп айтыуға толық

мүмкіндік бар.

9. Сойыс кӛрсеткіштері бойынша, сояр алдындағы тірі салмағы №209620,

200279, 219683; 215329; 220919 қошқарлардың тәжірибе топтағы ұрпақтары

орта кӛрсеткіштен 1,1-2,4%-ға дейін артық болды, ал №200297; 203383; 214571;

215531; 215310 қошқарлардың ұрпақтары орта кӛрсеткіштен 1,1-5,0% тӛмен

болды, сондай ақ сойыс ӛнімдерінің салмағы бойынша тиісінше 2,3-4,6%-ға

дейін артық болды, 0,5-5,8%-ға дейін тӛмен болды, сондықтан №209620,

200279; 219683; 215329; 220919 қошқарларды сойыс кӛрсеткіштері бойынша

жақсартушы, ал №200297; 203383; 214571; 215531; 215310 қошқарларды

нашарлатушы деп белгілеуге болады.

10. Зерттеулер бойынша шаруашылық жағдайында қошқарларды 7 мен 18

айға дейін күтіп-бағу нәтижелері едәуір әртүрлі болды, 7 ай жасына дейін

қошқарларды ӛсіруге жалпы шығыны 14200 теңге болды, 18 айға дейін

79

қошқарларды ӛсіруге 33460 теңге болды, 7 айлық қошқарлардан алынған

ӛнімдерін (ет) сату арқылы 20020 теңге, ал 18 айлық қошқарлардан алынған

ӛнімдерін (ет, жүн) сату арқылы 35970 теңге алынды, соның нәтижесінде

қошқарларды 7 айға дейін ӛсіру рентабельділігі 29,1%, ал қошқарларды 18 айға

дейін ӛсіру рентабельділігі 7,5% болды. Сонда қошқарлар 7 айға дейін ӛсіру

рентабельділігі 21,6% жоғары болды, сонымен қатар 7 айда нашарлатушы мен

бейтарап деп анықталған қошқарлар табыннан шығарылып малдардың асыл

тұқымдық қасиеттеріне зиян келтірмейді.

80

ӚНДІРІСКЕ ҰСЫНЫС

Оңтүстік қазақ меринос қойларының асыл тұқымды жұмыстарын

жетілдіру мақсатында, жас қошқарларды 7 айлық жасында алғашқы рет

шағылысқа пайдалану қажет, себебі 18 ай жастарына жеткен мезгілде, олардың

ӛнімділік кӛрсеткіштерімен бірге нәсілдік қасиеттерін толық анықтауға

мүмкіндік болады, сонымен 7 айдан 18 айға дейін шаруашылықтарда, жас

мезгілінде тексерілмеген қошқарлардың арасында нашарлатушы мен бейтарап

қошқарларды табындағы асылтұқымдық қасиеттерін нашарлату мен қатар

ӛнім кӛрсеткіштерін тӛмендетеді, сондай-ақ қошқарларды 18 айға дейін күтіп-

бағу шаруашылыққа тікелей шығындарын ұлғайта түседі. Қорыта айтқанда

қошқарларды алғашқы шағылысқа 7 ай жасында пайдалану әрбір қошқарды

күтіп-бағу құндылығының рентабельділігін 21,6%-ға жоғарылатады, соның

нәтижесінде жалпы еңбек пен қаржы шығындарын тӛмендетеді.

81

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Назарбаев Н.А. Новый Казахстан в новом мире // Стратегия «Казахстан-

2030» на новом этапе развития Казахстана. Послание президента РК народу

Казахстана. – Алматы 2007 г. - С . 66 .

2. Тореханов А. Пути научного обеспечения развития животноводства и

кормопроизводства //материалы Международной научно-практической

конференции по проблемам животноводства, посвященной 75-летию

Казахского Национального аграрного университета и академика НАН РК и

Российской академии сельскохозяйственных наук К.У. Медеубекова. –

Алматы, 2004 г. - С. 19.

3. Медеубеков К.У., Смагулов А.К., Бесенбей Г.С. Кластерная система

производства и переработки высококачественной баранины и шерсти овец

Казахстана // материалы Международной научно-практической конференции.

Кластерно-индустриальное развитие аграрного производства: Основные

проблемы и перспективные направления. Алматы, Изд-во «Агроуниверситет»,

2005 г.- С. 152-155.

4. Медеубеков К.У., Бейсембай Г.С. Аспекты кластерного производства,

стандартизации и сертификации мясной, молочной и шерстной продукции овец

в условиях рыночной конкуренции. Материалы международной научно-

практической конференции. Кластерно-индустриальное развитие аграрного

производства: Основные проблемы и перспективные направления. Алматы,

Изд-во «Агроуниверситет», 2005 г.- С. 156-159.

5. Бальмонт В.А. Характеристика исходных пород. Научны отчет Южно-

Казахстанской опытной стации животноводства за 1933 г. Капланбас, рукопись.

- С.16.

6. Мухамедгалиев Ф.М. и другие «Гетерозис в животноводстве». Алма-Ата

1974 г. - С. 254.

7. Ермеков М.А. Опыт качественного преобразования овцеводства в

Казахстане. Доклад на соискание ученой степени доктора

сельскохозяйственных наук г. Фрунзе, 1968 г. - С. 77.

8. Елеманов А.Е., Ермеков М.А. Овцеводство. 1954г. - С. 318.

9. Елеманов А.Е., Башлиев Н.К. «Мериносовое стадо Бикарагайского

племенного завода» Труды Казахского научно-исследовательского института

животноводства. Т VIII. Алма-Ата, 1969 г. - С. 389.

10. Козыбаков Б.А., Амарбаев А-Ш.М. Некоторые аспекты состояния

генофонда тонкорунных овец в Казахстане «Вестник сельскохозяйственной

науки Казахстана», 2003-№2. - С. 37-38.

11. Тойшибеков М.М. Изменчивость посанального онтогенеза и

продуктивность мясо-шерсных овец Издательство: Наука Алма-Ата, 1983.- С19.

12. Шыныбаев Д.С., Токтамысова Н. Современное состояние и пути

улучшения продуктивных качеств южноказахских мериносов на юге

Казахстана. Международная научно-практическая конференция по проблемам

животноводства, посвященная 75-летию Казахского национального аграрного

82

университета и академика НАН РК и Российской Академии

сельскохозяйственных наук К.У. Медеубекова. Алматы, 2004.- С. 331.

13. Карпова О.С., Зулаев М.С. Совершенствование мериносов в Каимыкии //

Научно-производственный журнал. Овцы. Козы. Шерстное дело. – 1966.-№2-3.

-С.48.

14. Roberts N.F., Dunlop A.A. Relations between crimp and fineness in Australian

Merinos. Aust. J. Agric. Res., 8. 1957. -Р.524-546.

15. Федоров В.И. Рост, развитие и продуктивность животных. – М. – Колос,

1973. - С. 17.

16. Мынбаев К.М., Сапаргалиев Г.К. Аналитический обзор. – Алма-Ата,

1989. - С. 16-19.

17. Гребенюк А.З. Тонкорунные овцы – основные производители баранины и

высокачественной шерсти в сельхозпредприятиях // Научно-производственный

журнал. Овцы. Козы. Шерстяное дело.- 2003.-№3.-С.52.

18. Николаев А.И., Ерохин А.А. Овцеводство-М. Колос -1987. -С. 98-105.

19. Марзанов Н. В мире растет интерес к мериносам // Животноводство

России. -2003 г.-№1.-С. 48.

20. Кругляк И.И. «О состоянии племенной работы и мерах организации

оценки производителей по потомству и широкому их использованию

«Материалы Всесоюзного совещания-семинара по организации проверки и

использованию производителей, оцененных по качеству потомства» с 16 по 22

марта 1964 г. «Колос» М-1965. - С. 3-19.

21. Аскаров А.А. Интенсификация на юге Казахстана. «Кайнар» Алма-Ата-

1984 г. - С. 5-42.

22. Васильев Н.А. Совершенствование существенных и создание новых

пород овец.- Проблемы интенсификация овцеводства, 1974 г. т.1. - С.29-37.

23. Маркс К. «Капитан» Госпромиздат. 1953 г. часть II. -С. 79.

24. Глешбоцкий Я., Дейхман Е., Окуличев Г. Племенное дело в

чистопородном тонкорунном овцеводстве. «Сельхозгиз». М. -1941 г. - С. 114-

117.

25. Санников М.И и др. Результаты скрещивания баранов австралийский

меринос с матками ставропольской породы //В книге: Промышленная

технология овцеводства. Разведение овец и коз с основами шерстоведения. –

Ставрополь, 1976 г. – С. 64-66.

26. Кундрюков Н.Н., Павленко А.И. Качество потомства от баранов

австралийский меринос и маток грозненской породы // Труды ВНИИОК. –

Ставрополь, 1975. – Вып.37, т. I. – С. 33-39.

27. Берус В.К., Метлицкий А.В. Некоторые особенности генотипа

австралийских баранов при скрещивании с южноказахскими мериносами //

Известия АН КазССР. Серия биологическая. - №6. – 1977. – С. 74-78.

28. Цой Л.И., Ахметжанов Д.К., Шыныбаев Д.С. Племенные и продуктивные

качества южноказахских мериносов, полученных от вводного скрещивания //

Труды АЗВИ и СЗВИ «Совершенствование существующих» выведение новых

пород с.-х. животных в Казахстане. - Алматы, 1985. - С.3-7.

83

29. Васильев Н.А. Племенную работу на более Высокий уровень.-

Овцеводство, 1974 г. №6. - С. 1-5.

30. Сабденов К.С. и др. Рационализация технологии искусственного

осеменения овец в условиях фермерских хозяйств юга и юго-востока

Казахстана // материалы Международной научно-практической конференции

по проблемам животноводства, посвященной 75-летию Казахского

Национального аграрного университета и академика НАН РК и Российской

академии сельскохозяйственных наук К.У Медеубекова. – Алматы, 2004 г. -

С.141-143.

31. Петров А.И., Метлицкий А.В., Есалиев О.Е., Цой Л.И., Сенник Н.К.

Рекомендации по совершенствованию и размножению южноказахских

мериносов // Алматы «Кайнар», 1968 г. – С. 28.

32. Нартбаев А., Аязов Г., Жапсарбаев А. Совершенствование

североказахских мериносов // Вестник сельхоз науки Казахстана. – Алма-Ата,

1987 г. – С. 55-57.

33. Сабденов К.С., Шыныбаев Д.С. Эффективность использования баранов-

улучшателей при формировании заводских линий овец породы южноказахский

меринос // Повышение продуктивных и племенных качеств

сельскохозяйственных животных: сборник трудов Алма-Атинского

зооветеринарного института. - Алматы, 1993 г.- С. 810.

34. Шыныбаев Д.С. Создание селекционного стада южноказахских

мериносов в АО «Казына» на юге Казахстана // Состояние и перспективы

аграрной науки Казахстана и Западной Сибири: материалы Межд. науч.-практ.

конф., посвящ. 40-летию Северного НИИ животноводства и ветеринарии.- 21-

22 августа.- Петропавловск, 2002 г. - Том-1.- С.283-287.

35. Иванов М.Ф. Выведение новых пород овец и их совершенствование //

избранное сочинение. Том 1. – Москва: Сельхозгиз, 1949 г. – С. 245-370.

36. Бальмонт В.А. Методические вопросы совершенствования тонкорунных

пород овец // Вестник сельхоз науки Казахстана. – Алма-Ата, 1958. - № 7-8. – С.

17-39.

37. Литовченко Г.Р. Методы выведения алтайской породы овец // Москва:

Сельхозгиз, 1950. – С. 120.

38. Волосиков В.Н., Емкулов А. Использования баранов породы

австралийский меринос в Южно-Казахстанской области. Шымкент, 1993 г. - С.

141.

39. Магомедов З.З., Ашурбеков А.А. Подготовке баранов – особое внимание

// Овцеводство. - № 1. – 1990 г. – С. 19-20.

40. Цюкша Л.В., Волгаева Е.Е. Оценка баранов по качеству потомтсва на

племенных фермах Латвийской ССР. Животноводство, 1974 г, №5. - С. 37-39.

41. Хинковски Цено, Лазаров Веселин, Стоянов Ангел, Насев Димитър.

«Селскостоп. Наука», 1988, 26, №2. С.-78-86.

42. Мырзабеков С.Ш., Жораев Ж., «Сб. Научн. Статей. Казахск. НИИ

каракулевод», 1980. С-59-62.

43. Долинг С.Х. Разведение мериносов. М. «Колос» 1974 г. - С. 8-9.

84

44. Берус В.К. «Наследственные качества ЮКМ меркенского

внутрипородного типа». Журнал «Вестник сельскохозяйственной науки

Казахстана», С. 56-58 №4/2003 г. - С. 80.

45. Есенбаев А.А. Рост и развитие молодняка австралийских мериносов,

полученного в условиях юго-востока Казахстана // «Вестник

сельскохозяйственной науки Казахстана», 1999-№11, 12. - С. 91-143.

46. Волосиков В.Н., Ожерельев Г.Ф., Омаров М. «Мериносы юга

Казахстана», Шымкент 1994 г.- С. 89. С-152.

47. Бальмонт В.А. «Отбор выращивание и проверка по качеству потомтсва

племенных баранов и их использование» М. колос. 1965 г. С. 246.

48. Есалиев О.Е., Волосиков В.Н. «К оценке баранов по качеству потомства»

«Вестник сельскохозяйственной науки Казахстана», 1971, №2.- С. 45-48.

49. Кулинич Н.А. «Некоторые вопросы проверки баранов по качеству их

потомства. // Материалы Всесоюзного совещания-семинара по организации

проверки и использованию производителей, оцененных по качеству

потомства». М. «Колос» 1965 г. - С. 271-276.

50. Лущихин М.Н. «проверка баранов по качеству потомства» //Материалы

Всесоюзного совещания-семинара по организации проверки и использованию

производителей, оцененных по качеству потомства». М. «Колос» 1965 г. - С.

232-237.

51. Метрицкий А.В., Петров А.И., Аспетов А. «Оценка баранов по качеству

потомства» Алматы «Кайнар», 1968. С- 27.

52. Семенов С.И., Граудынь Н.И., Гимашев И.З. «Отбор выращивание,

проверка по качеству потомства тонкорунных баранов» // Материалы

Всесоюзного совещания-семинара по организации проверки и использованию

производителей, оцененных по качеству потомства». М. «Колос» 1965г. - С.

252-263.

53. Филянский К.Д. «Заметки овцеводства» М. –Сельхозгиз, 1948. - С. 98.

54. Глибецкий Я.А., Дейхман Е.К., Окулевич Г.А. «Племенное дело в

тонкорунном овцеводстве» М. Сельхозгиз, 1947 г. – С.320.

55. Стакан Г.А., Соскин А.А. Наследуемость хозяйственно-полезных

признаков и тонкорунных овец. Новосибирск, 1965г. - С. 130.

56. Новикова Н.А., Семенов С.И. методические указания по проверке

тонкорунных баранов-производителей по качеству потомтсва. Ставрополь,

1967 г. - С. 20.

57. Подтягин М.Е. Математическая обработка агрономических и

зоотехнических наблюдений. Краснодар, 1965 г.- С. 84-85.

58. Петров А.И., Меттлицкий А.В. Методы селекции южно-казахских

мериносов. «Кайнар». Алма-Ата. 1981 г. С. 16-17.-С-152.

59. Цой Л.И., Есалиев О.Е., Тикунов И.П. Южноказахский меринос. Алма-

Ата «Кайнар» 1974 г. - С. 73-198.

60. Борисенко Е.Я. Разведение сельскохозяйственных животных М. «Колос»,

1967 г. С. 282-283. – С.463.

85

61. Литовченко Г.Р., Есаулов Г.А. Овцеводство М. т. 2, «Колос» 1972г. С.

131-132.-С .567.

62. Васильев Н.А. Производство шерсти и баранины в тонкорунном и

полутонкорунном овцеводстве. М. «Колос», 1969 г. - С. 219-272.

63. Николаев А.Н., Ерохин А.И. Овцеводство. М. «Колос», 1987. - С. 86-88.

С.320.

64. Eikje E.O. The Norwegian Sheep breedingprogramme estimation of genetic

chage.-Rep25th Annual meeting of the EAAP Copengagen, Denmark, 17th.

20august. 1974 Р.36-38.

65. Dahman I.I., Hulet C.V. Boost profits by breeding ewe lambs.-University of

Idaho College of Agriculture. 1974, №247, Р. 11- 12.

66. Taneja G.C. The relative importance of heredity and environment in body

weight inerements at different ages in Australian Merino Sheep Austral. J.Agr.Res.

1985. 6. P.-2.

67. Глембацкий Я.Л. и Г.В. Боголюбова. Связь веса ягнят при рождении с их

следующим ростом. Вестник сельскохозяйственной науки. Животноводство.

1990. Вып.2. - С. 41.

68. Pattie W.A. Breeding and geneties. - The Pastral industries Australia, 1973.

P.303-323.

69. Ралчев Г.К. Увеличивание добива и подобряване качество на вълната от

овцете. София. 1984. - С. 61-62.

70. Бальмонт В.А. «Отбор выращивание и проверка по качеству потомства

племенных баранов и их использование». Материалы Всесоюзного совещания –

семинара по организации проверки и использованию производителей,

оцененных по качеству потомства. М. «Колос» 1965.- С. 246.-296.

71. Семенов С.И., Граудынь Н.И., Тимашев Н.З. «Отбор, выращивание,

проверка по качеству потомства тонкорунных баранов и их использование».

Материалы Всесоюзного совещания – семинара по организации проверки и

использованию производителей, оцененных по качеству потомства. М. «Колос»

1965 г.- С. 256-296.

72. Бальмонт В.А. Материалы Всесоюзного совещания – семинара по

организации проверки и использованию производителей, оцененных по

качеству потомства. М. «Колос» 1965, С. 251-296.

73. Буйлов С.В. «О методике проверки баранов по качеству потомства».

Материалы Всесоюзного совещания – семинара по организации проверки и

использованию производителей, оцененных по качеству потомства. М. «Колос»

1965 г.- С. 238.

74. Бегімқұл Б.К. Биометрия. Алматы, Нур-Принт. 2012 ж.

75. Нартбаев А., Асылбекова Э.Б. Продуктивные показатели и

коррелятивные связи между основными хозяйственно полезными признаками

у линейных животных селекционной группы //Вестник с.-х. Науки Казахстана.-

Алматы: Бастау, 2003.-№7.-С.55-58.

76. Траисов Б.Б., Трентьев В.В., Баяхов А.А., Жигалина С.А. Фенотипические

и генотипические разнообразие хозяйственнополезных признаков ажаиских

86

мясо-шерстных овец //Вестник с.-х. Науки Казахстана.-Алматы: Бастау, 2001.-

№9.-С.48-49.

77. Егоров В.В. Наследование длины шерсти у овец горьковской породы при

различных вариантов подбора. -В кн: труды Горьковского с.х. ин-та. –Горький,

1971. Вып. 35 -С. 113-118.

78. Бальмонт В.А. Материалы Всесоюзного совещания – семинара по

организации проверки и использованию производителей, оцененных по

качеству потомства. М. «Колос» 1965 г. - С. 247-296.

79. Есполов Т.И. Новый уровень развития животноводства // Материалы

Международный научно-прпактический конференции «Ветеринария и

животноводства: теория, практика и инновации» посвященная 80-летию

академика К.Сабденова., Издательство КазНАУ, Алматы 2012 г.- С.4-7.

80. Медеубеков К.У., Смагулов А.К., Бейсембай Г.С. Кластерная система

производства и переработки высококачественной баранины и шерсти овец

Казахстана // материалы Международной научно-практической конференции.

Кластерно-индустриальное развитие аграрного производства: Основные

проблемы и перспективные направления. Алматы, Издательство

«Агроуниверситет», 2005 г. - С. 152-155.

81. Andy Bray, Journal Central Progeny Test Results, New Zealand 2010.- Р.3-5

82. Томмэ М.Ф. Методика изучения убойных выходов и мяса. М.1956г. -С.32.

83. Плохинский Н.А. Руководство по биометрии для зоотехнии. – Москва:

«Колос», 1969 г. – С. 256.

84. Меркурьева Е.К. Биометрия в селекции и генетике сельскохозяйственных

животных. – Москва: «Колос», 1970 г. – С.423.

85. Иванова О.А. Генетика. – Москва: «Колос», 1974 г. – С.431.

86. Инструкция по проверке баранов тонкорунных и полутонкорунных пород

по качеству потомства. Москва. 1979 г. – С.12.

87. Рекомендации по улучшению племенного дела в тонкорунном

овцеводстве. Шымкент. 1992 г. – С. 7.

88. Методические указания по определению племенной ценности

тонкорунных баранов, проверяемых по качеству потомства. Шымкент, 2000 г. –

С.10.

89. Правила проведения экспертизы и испытания селекционных достижений

в животноводстве Республики Казахстан на патентоспособность и

хозяйственную полезность. Астана. 2001 г. – С.21.

90. Инструкция по искусственному осеменению овец и коз. М. «Колос» 1972.

– С.42.

91. Ильинская Т.П. Справочник техника по искусственному осеменению. М.

«Урожай». 1967 г. – С.222.

92. Зыков Д.А. Кормопроизводство в Казахстане «Кайнар». Алма-Ата, 1969 г.

– С.252.

93. Рекомендации по системе ведения сельского хозяйства // Чимкенская

область. - Алма-Ата, 1967 г.- С. 259-450.

87

94. Рекомендации по системе ведения сельского хозяйства // Чимкенская

область. - Алма-Ата, 1977 г.-С. 10. –С. 389.

95. Абугалиев С.К., Шамшидин А.С. Племенные качества быков-

производителей ТОО «Айршир». Международная научно-практическа

конференция «Инновация в аграрном секторе в Казахстане», посвщеннная 75-

летию академика К.С. Сабденова. Алматы, 2008, Том1.-С. 41-43.

96. Сатыгул С.Ш., Пшембаев К.К., Сагинбаев А.К Оценка быков-

производителей важный этап в селекции молочного скота. Международная

научно-практическа конференция «Инновация в аграрном секторе в

Казахстане», посвщеннная 75-летию академика К.С. Сабденова. Алматы,

Казахстан 2008, Том1.-С. 439.

97. Жумагалиева Г.М., Шыныбаев Д.С. Ранее прогнозирование племенных

качеств баранчиков // Материалы V Международный научно-прпактический

конференции «Фундаментальные и прикладнве исследования в современном

мире» Санкт-Петербург 2014 г.- С. 120 -122.

98. Плохинский Н. А. Уч: Биометрия.-Издательство Московского

университета, 1970.-С. 366.

99. Меркурьева Е.К. Биоемтрия в селекции и генетике сельскохозяйственных

животных. –Москва: Колос, 1970-С.409.

100. Жумагалиева Г.М., Шыныбаев Д.С. Ұрпағының сапасы бойынша

тексерілетін қошқарлардың ӛсіп-дамуы. Семей қаласының Шәкәрім атындағы

мемлекеттік университетінің хабаршысы. Семей, 2015 г.-С.250-254.

101. Иванов М.Ф. Рост и развитие // Полное собрание сочинений. – Т 4. –

Москва: «Колос», 1964. –С. 52. -779 с.

102. Смагулов Ш.Б., Тулешов М.Т. Зимнее ягнение овец. Алматы: «Кайнар»,

1989 34-36 стр.

103. Mohammadi A.R., Abbasi M.A., Moghaddam A.A. and A. Zare Shahneh ,

Estimation of Growth Traits in Iranian Afshari Sheep Breed Under Rural Production

System. Journal of Animal and Veterinary Advances, 2009. Volume 8: -Р.1449-1454.

104. Afolayan R.A., Adeyinka I.A., Lakpini C.A. The estimation of live weight

from body measurements in Yankasa sheep. Czech Journal of animal science 51

(2006) Р. 343-348.

105. Lachari M.H., Tasawar Z. Genetic potentials of Lochi sheep of Multan,

Pakistan. Scientific Journal of Animal Science Vol 2, №9 (2013) September Р. 253-

264.

106. Жумагалиева Г.М., Шыныбаев Д.С., Дойчо П.Д. // Материали за XI

международна Научна практична конференция «Новината за напреднали Наука

- 2015» 17 - 25-ти май, 2015 Том 15 София «Бял ГРАД-БГ» ООД 2015 г. -С. 61-

65.

107. Picering N.K, Blair N.T., Hickson R.E., Dodds K.G., Johnson P.L. and

Mcewan J.C. Animal Genetics- Quantitative Genetics: Genetic relationships between

daginnes, brech bareness, and wool traits in New Zealand dual-purpose sheep. Janim

SCI October 2013 .

88

108. Жумагалиева Г.М. Прогнозирование племенных качеств баранчиков

породы южноказахского мериноса /Халықаралық ғылыми-практикалық

конференция материалдары бойынша ғылыми мақалалар жинағы/ Алматы,

2014 ж. 15-158 б.

109. Медеубеков К.У., Нартбаев А.. и др. Инструкция по бонитировке

тонкорунных овец. Астана-2000. - С. 30.

110. Сабденов К.С., Шыныбаев Д.С. Племенная ценность баранов-

производителей-основной фактор повышения продуктивности южноказахских

мериносов. Сборник материалов международной научно-практической

конференции на тему: «Повышение конкурентоспособности

сельскохозяйственного производства Казахстана: проблемы, пути решения»

(18-19 октября 2007 года). Алматы -2007 г. - С. 132-133.

111. Мизамбекова Ж. К. Приоритетные направления индустриального

развития мясной отросли Республики Казахстан Кластерно-индустриальное

развитие аграрного производства:основные проблемы и перспективы

направления. Материалы международной научно-практической конференции. г.

Алматы, 30 июня-1 июля 2005 г. - С. 166-167.

112. Тоқтамысова Н. М., Оспанбеков К. Ж., Шыныбаев Д. С. Убой молодняка

овец южноказахских мериносов разных внутрипородных типов, Исследования,

результаты. Алматы, «Агроунивер»2008 г. №2 - С.130.

113. Исламов Е.И., Сабденов К.С., Садыкулов Т.С. Мясная продуктивность

помесных полутонкорунных ягнят. Қазақ Ұлттық аграрлық университетінің

Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым, Ресей ауыл шаруашылық ғылымдары

академиясының академигі Қ.У. Медеубековтың 75 жылдығына арналған мал

шаруашылығы проблемалары жӛніндегі халықаралық практикалық

конференция Қазақстан, Алматы 2004 жыл 260 бет.

114. Gulshat M. ZhumagaliyevaGulshat, Dinislam S. Shynybayev, Doytcho

P.Dimov Dzh Anarbekova and Nazim Akimzhan Biosciences Biotechnology

Research Asia, April 2015. Vol. 12(1), 453-457 DOI:

htpp://dx.doi.org/10.13005/bbra/1685.

115. Сабденов Қ.С., Кадыкен Р., Исламов Е,И., Аманжолова Б.Т. Қазақтың

етті-биязылау жүнді шу сүлесіне жататын қой тұқымдық әр түрлі аталық іздері

бойынша тӛлдерінің тірілей салмақ кӛрсеткіштерін дисперсиялық әдіс бойынша

талдау //Академик Қ.С. Сабденовтың 80 жылдығына арналған «Ветеринария

және мал шаруашылығы: теория, практика және инновациялар» атты

Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары, Алматы, 2012

ж. -62 б.

116. Бегімбеков Қ.Н., Нұрғазы Қ.Ш. Мал асылдандыру - маңызды міндет //

Академик Қ.С. Сабденовтың 75 жылдығына арналған «Қазақстанның

аграрлық секторындағы инновация» атты Халықаралық ғылыми-практикалық

конференция материалдары, Алматы, 2008 ж. -120 б.

117. Тастанов С., Қаңсейтов Т. Атырау қой тұқымы будан ұрпақтарының ӛсіп-

дамуының биологиялық ерекшеліктері. «Мал шаруашылығы және мал азығы

89

ӛндірісі: Ғылым, тәжірибе және инновация» халықаралық ғылыми-тәжірибелік

конференция 2013 ж. 45-347 б.

118. Жумагалиева Г.М., Шыныбаев Д.С. Жас қошқарлардың ұрпақтарының

салмақ кӛрсеткіштері. Ізденістер, Нәтижелер №1 Алматы, 201. -78-79 б.

119. Жумагалиева Г.М., Шыныбаев Д.С. //Сборник статей XXX

международной научно-практической конференции «Инновации в Науке». г.

Новосибирск, 2014 №2 (27) Часть 2. -С. 9.

120. Саниязова А.Ж. Живая масса каракульских и курдючных ягнят при

разных сроках отбивки. Алматы: Вестник сельскхозяйсвенной науки

Казахстана, №9-2012 г. –С. 145-146.

121. Dun R.B. An interaction between strain of Merino ewe and season of joining

// Proc. Aust. Soc. Anim. Prod., 6. 66-68, 1966.

122. Шыныбаев Д.С., Жумагалиева Г.М. Туған салмағына байланысты қозы

етінің сапасы. Қазақстар Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының

хабарлары. Алматы, ҚРҰҒА 2014 ж. 52-55 б.

123. Ұлттық Энциклопедия. Нысанбаев Ә. Алматы «Қазақ энциклопедиясы»,

1998 ЫСБН 5-89800-123-9, В том.

124. Стакан Г.А., Соскина А.А. Наследуемость хозяйственно-полезных

признаков у тонкорунных овец.-Новосибирск, 1965.-С.1951.

125. Дауылбай А.Д. Оңтүстік қазақ мерионосының күйік тұқымішілік типі

малдарының әр түрлі жүптаудағы ұрпақтарының сапасы. Шымент, 2009. 84 б.

126. Садыкулов Т.С. Методы соверщенствования дегересской мясо-шерстной

породы овец: автореф...... док. с.х. наук:. Алма-Ата, 1985.С.-186-193.

127. Гельдыев К., Логвинов Л. Повышения племенных и продуктивных

качеств сараджиннских овец. //Овцеводство.-1981. № 5. С. 20-21.

128. Садыкулов Т.С. Изменчивость селекционируемых признаков курдючных

овец разных генотипов. //Межвузовскии сборник 6 научных трудов,

посвяшенный 150 летию Абая Кунанбаева. -Семипалатинск, 1995. Часть 3, (Б).

129. Бекбосынов К., Бегембеков К. Особенности наследования длины шерсти

у дегересской мясо-шерстной породы овец. // Вестник с-х науки Казахстана,

Алматы, -2000. № 12. С. 52-54

130. Егоров В.В. Наследование длины шерсти у овец горьковской породы при

различных вариантов подбора. -В кн: труды Горьковского с.х. ин-та. –Горький,

1971. Вып. 35 -С. 113-118.

131. Пименов А.Г.Корреляция между показателями продуктивности у баранов

кавказской породы.: сб. Вопросы технологии производства и баранины. –

Дубровицы, 1970. -С. 74-77.

132. Жайлыбаев А.Ш. Влияние генотипических и паратипических факторов на

рост, развитие и шерстную продуктивность овец породы южно-казахский

меринос: автореф....канд. с.х. наук:. -Алма-Ата, 1983. -21с.

133. Плохинский Н.А. Наследуемость. //СО АН СССР. –Новосибирск, 1964. -

196 с.

134. Ермеков М.А., Макбузов С.М. О повышении естественного многоплодия

казахских курдючных овец. //Овцеводство, -1966. №2. –С. 10-11.

90

135. Куц Г.А., Сакалов В.В. Мясо-шерстное овцы прекос.-М.: Колос, 1979. -

206 с.

136. Метлицкии А.В. Селекционно-генетические основы соверщенствования

южноказахских мериносов: автореф..... докт. с.х. наук:. –Краснодар, 1984. -45 с.

137. Раушенбах Ю.О. Экогенез домашных животных. //Генетико-

физиологическая природа адаптивной реакции. М.: Наука, 1985. с. 196.

138. Кройтер М.К. Создание стада кроссбредных овец Восточном Казахстане.

//Кроссбредное овцеводство на юго-Востоке Казахстана. –Алматы: Кайнар,

1983. –С. 75-136.

139. Красота В.Ф., Лобанов В.Т., Джапаридзе Т.Г. Разведение

сельскохозяйственных животных М.: Колос, 1983. –С. 91-99.

140. Шотаев А.Н. Наследуемость основных селекционируемых признаков

кроссбредных овец при породообразовательном скрещивании //Метериалы

республиканскии КазВОГОС.-Алматы, 1990. –С. 193-195.

141. Стакан Г.А., Соскин А.А. Наследуемость хозяйственно-полезных

признаков тонкорунных овец.-Новосибирск,1965.-118 с.

142. Bogess M., Wilson D.E., Morrical O.C. National Sheep improvement program

development udate. //lova State univ,-1989. -Р.9-10.

143. Dromard T., Latete aux performfnces.-New.Agritical,-1989.-40 р.

144. Sada J., Vohradsku., Sharkowa L. The phenotupig correlations of performance

charfccteristics in merino shep. Arg.trop. subbtrop/-phana.-1985.-Р.13-22.

145. Садыкулов Т.С. Методы совершенствования дегересской мясо-шерстной

породы овец: дисс....... д. с.х. наук:. Алма-Ата, 1985. С. 186-193.

146. Қазақтың етті-биязылау жүнді қошқарларының ӛнімділіктері. Сәбденов

ҚС., Исламов Е.И., Қадыкен Р., Есенкулова Л. //Академик Қ.С. Сабденовтың

75 жылдығына арналған «Қазақстанның аграрлық секторындағы инновация»

атты Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары, Алматы,

2008 ж. -402 б.

147. Ланина А.В. Мясное скотоводство.-М: Колос, 1973.-С. 279.

148. Нуралиев С. Влияние факторов микроклимата на некоторые

физиологияеские показатели и продуктивность бычков // Вопросы зоогигиены

и основы ветеринарии: тр. МВА.-1973.-6-17 б.

149. Хэммонд Дж. Рост и развитие мясности у овец. М., 1937 г.-С. 121-122.

150. Руденко Н.П., Багрий Б.А. Мясное скотоводство Росии. Москва.

Россельхозиздат. 1981. -79 б.

151. Сағадиев К., Смагулов А.., Барақбаев Б., Қалиев А. Сертификаттау.

Алматы 2000, 82-83 б.

152. Шыныбаев Д.С., Жумагалиева Г.М. Ұрпағының сойыс кӛрсеткіштері

бойынша қошқарларды бағалау // Қазақтың ұлы ғалымы, тарихшы, этнограф,

саяхатшы және ағартушы Ш.Уалихановтың 180 жылдығына арналған «Шоқан

Оқулар-19» Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция, Кӛкшетау, 2015.-

56-57 б.

153. Инновациялық алдын-ала патент «Биязы жүнді жас қошқарларды

ұрпағының сапасы бойынша ерте жаста бағалау әдісі» 2014/0905.1 2015 ж.

91

ҚОСЫМША А

92

93

ҚОСЫМША Б

7 ай жасында пайдаланылған қошқарлардың ұрпақтарының тірі салмақтары

Кӛрсеткіш

тердің

белгілері

Ұрғашы қозылардың туылғандағы тірі салмағы, кг

№

209620

№

200279

№

200297

№

203383

№

219683

2,5 2,5 2,1 2 2,5

3 3,2 2,6 2 3

3,5 3,3 3,5 3,1 4,1

3,6 3 3,6 3,6 4

3,5 3,5 2,5 2,6 4,7

2,8 3,6 4,5 4,1 2,6

4,4 2,6 2,7 4,6 5,5

4 3,2 4,7 4,6 5,1

3 3,1 4 2,2 3,6

4,5 2,6 4,3 4,6 5,1

3,3 3,6 3,1 4 2,6

4,4 2,6 3 4,7 3,1

3,9 3,7 2,2 3,2 4,6

3 4 4,4 4,1 4,1

4,3 2,7 4,6 3,6 3,7

3,4 4,6 4 2,5 2,6

4 3,7 3,2 4,6 3,1

5,5 5 2,8 4,1 4,4

3,9 3 3,8 3,8 3,8

4,9 5,5 4,3 4,1 2,7

3,5 4,2 3,2 2,6 3,6

4,7 5,1 3,6 3,7 3,2

4,2 5 4,6 4,5 4,2

3,8 3,9 3,5 3 5

3,5 5,1 3,7 5 3,6

4,5 4,1 4,2 3,5 2,7

3,7 3,8 3,5 4,3 4,5

4 4,1 3,8 3,7 3,2

5 4,5 4,4 3,1 3,8

4,6 3,7 5 2,6 3,1

M 3,8 3,7 3,6 3,6 3,7

n 30,00 30,00 30,00 30,00 30,00

m 0,12 0,16 0,14 0,16 0,16

δ 0,68 0,86 0,78 0,87 0,87

Cv 17,80 23,20 21,47 23,79 23,22

94

7 ай жасында пайдаланылған қошқарлардың ұрпақтарының тірі салмақтары

Кӛрсеткі

штердің

белгілері

Еркек қозылардың туылғандағы тірі салмағы, кг

№

209620

№

200279

№

200297

№

203383

№

219683

2,5 2,5 2,5 2,5 2,5

3,5 3,2 3,1 3,1 3,3

3,3 3,7 3,7 3,8 3,6

3,6 3,1 4,2 3,7 4,1

3,9 4,9 4,9 4,8 5,4

3,9 5,3 2,7 5,3 2,7

4,3 2,6 3,2 2,6 3,1

4,6 3,3 3,8 3,3 4,2

5 3,9 4,3 3,7 4,2

5,3 4,2 5 4,1 5,5

5,7 4,6 2,9 4,6 3

3 5,6 3,5 5,2 3,7

3,4 2,9 3,9 2,9 4,3

3,2 3,5 4,4 3,5 5

3,7 3,9 5 3,9 5,3

4 4,3 3 4,2 3,2

4,1 5 3,4 5 3,8

4,4 5,8 3,9 5,4 4,3

4,7 3,4 4,5 3 4,7

5,1 3,7 5,3 3,6 6

5,4 4,5 3,5 4 3,1

6 4,6 4 4,3 3,8

3,5 5 4,5 5,3 4,1

3,8 5,8 5,5 5,5 4,6

4 3,5 4,4 2,7 5,8

4,2 3,6 5,8 3,8 3,5

4,5 3,4 4,3 3,6 4

4,8 4,1 6,5 4,5 4,5

5,2 5 4,5 5,5 5

5,5 5,3 4,4 6 5,8

M 4,2 4,1 4,0 4,0 4,1

n 30,00 30,00 30,00 30,00 30,00

m 0,16 0,17 0,17 0,17 0,17

δ 0,85 0,93 0,94 0,92 0,93

Cv 20,45 22,91 23,23 22,80 22,39

95

7 ай жасында пайдаланылған қошқарлардың ұрпақтарының тірі

салмақтары

Кӛрсеткіш

тердің

белгілері

Ұрғашы қозылардың 4,5 ай жасындағы тірі салмағы, кг

№

209620

№

200279

№

200297

№

203383

№

219683

23 24 25 25,5 24

26 27 26,5 26,5 27

26 28,5 28,5 28,5 29

26,5 30,5 30,5 30,5 30,5

28 32,5 32,5 31,5 33

28 35 34,5 24,5 34,5

27,5 37 24,5 26,5 26

29 24,5 27 29 28

30 26,5 29 30,5 29

30 29 31 32 32

31 31,5 32,5 25 32,5

32 33 33,5 28 35

31,5 36 25 29 28,5

32 37,5 27,5 31 31

32,5 24,5 29,5 31 34

33,5 28 30,5 25 35

33 29 33 27 29,5

34 32 36 31 31

33,5 33 25 31 34

34 36,5 28 26 34,5

32,5 36,5 30 30 30

33,5 27 31 31 32

34,5 29 34 32 33,5

35 30,5 38 31 36

36 33,5 26 34 32,5

35,5 30,5 27 32 36,5

35 30,5 32 30 32,5

34,5 31 30,5 35 37

36,5 32 31,5 30,5 37

36,5 33 31,5 31 38

M 31,3 30,9 30,0 29,5 31,9

n 30,00 30,00 30,00 30,00 30,00

m 0,63 0,70 0,63 0,50 0,61

δ 3,42 3,84 3,46 2,75 3,35

Cv 10,93 12,44 11,51 9,34 10,50

96

7 ай жасында пайдаланылған қошқарлардың ұрпақтарының тірі салмақтары

Кӛрсеткіш

тердің

белгілері

Еркек қозылардың 4,5 ай жасындағы тірі салмағы, кг

№ 209620 № 200279 № 200297 № 203383 № 219683

28 26 26 24,5 28,5

30,5 28,5 30,5 26,5 30,5

32,5 30,5 33,5 30,5 32,5

34,5 27 26 32 34

38 29 31 32 28,5

28,5 31 34 26 31

30,5 28 26,5 27 33

33 30 30,5 31 35

34,5 30,5 33 32 29

39 33 27,5 30,5 31,5

28,5 30 31 25 33

31 32 33,5 28 35

33 33,5 27 31,5 30

35 34 31,5 30,5 31

29 32 33 31,5 33,5

31 32,5 28,5 26 35

34 33 32 28 29,5

34,5 36 32,5 30,5 32

30 32,5 29 30,5 32,5

32 34 31,5 34 36

33 36,5 32,5 25,5 30,5

35 33 29 29 33,5

30 35 32,5 31,5 35

31,5 35,5 34,5 31,5 37

34 33 29,5 36 40

36 35 33,5 24,5 32,5

33,5 37,5 36,5 30,5 34,5

34,5 34,5 35,5 32 36,5

35 33,5 37 31,5 38

34 34,5 37,5 38 33,5

M 32,7 32,2 31,5 29,6 33,1

n 30,00 30,00 30,00 30,00 30,00

m 0,51 0,52 0,58 0,54 0,53

δ 2,79 2,86 3,17 2,96 2,89

Cv 8,53 8,90 10,06 10,00 8,73

97

7 ай жасында пайдаланылған қошқарлардың ұрпақтарының тірі салмақтары

Кӛрсеткіш

тердің

белгілері

Ұрғашы қозылардың 7 ай жасындағы тірі салмағы, кг

№ 209620 № 200279 № 200297 № 203383 № 219683

30,5 27 29 30 33

34 33,5 32 32,5 34

36 36 33,5 34,5 37

38,5 38 36,5 36,5 37

39 39,5 39,5 37 38,5

44,5 40 43,5 38 40

33 30 37 39,5 41

34,5 33,5 32,5 36,5 33,5

36,5 34 34,5 28 35,5

38 38 38,5 34 36

41 41 40 34,5 36,5

45,5 38,5 45,5 35 39

32,5 30,5 33,5 37,5 38,5

35,5 35,5 33 39 41,5

37,5 37 38,5 38 34

40 36,5 36,5 31,5 35

41,5 39 40,5 32 36,5

45,5 41,5 46 34 38

31 34 29,5 37 39

35,5 35 35,5 37 40

37 36 35 39 43

40,5 36,5 41,5 39,5 35

41,5 39 41,5 33 36

31,5 39,5 40 32,5 37

40,5 35,5 34,5 35,5 38,5

38 35,5 37,5 38 39,5

40 36,5 39,5 36,5 41

44 36,5 43 35,5 45,5

41 41,5 41,5

M 38,0 36,3 37,4 35,6 37,9

n 28,00 29,00 28,00 29,00 29,00

m 0,81 0,63 0,85 0,58 0,56

δ 4,29 3,39 4,47 3,11 3,01

Cv 11,30 9,32 11,95 8,72 7,93

98

7 ай жасында пайдаланылған қошқарлардың ұрпақтарының тірі салмақтары

Кӛрсеткіш

тердің

белгілері

Еркек қозылардың 7 ай жасындағы тірі салмағы, кг

№ 209620 № 200279 № 200297 № 203383 № 219683

34,5 39,5 37,5 36,5 36,5

42,5 38,5 38 36,5 42,5

44 34 36,5 33 36,5

36,5 40 32,5 37,5 36

36 43 33,5 36,5 41

34,5 35,5 34,5 38 34,5

36,5 40,5 34,5 39,5 36,5

34 34,5 39 34,5 40,5

39,5 37 32 37,5 35,5

38 36 36 37,5 32,5

40 34,5 42 35 42

36 35 35 32 38

40,5 41 37,5 39 38,5

36 37 41,5 36 38

40 44,5 37,5 39,5 33,5

40,5 40 37 38 33

42 40,5 41,5 38,5 42

42 43 33,5 35 43,5

42,5 37 36,5 34 38,5

38 37 32 39 39,5

38 34 33,5 40 38,5

38,5 37,5 35,5 38 40,5

40 39 37,5 35 36

39,5 39 34,5 36 39,5

43 40 36,5 39,5 39,5

39 38 42 41,5 40

38,5 38 41 42 39,5

38 38,5 40,5 40 42

38,5 40 43

M 38,8 38,3 36,9 37,5 38,4

n 29,00 28,00 29,00 29,00 28,00

m 0,50 0,52 0,57 0,49 0,56

δ 2,68 2,78 3,09 2,64 2,97

Cv 6,89 7,25 8,38 7,04 7,76

99

18 ай жасында пайдаланылған қошқарлардың ұрпақтарының тірі салмақтары

Кӛрсеткіш

тердің

белгілері

Ұрғашы қозылардың туылғандағы тірі салмағы, кг

№ 209620 № 200279 № 200297 № 203383 № 219683

4,2 3,8 3,9 2,9 3,7

3,1 3,1 3,1 2,6 4

4,1 3,1 3,1 3,1 3,1

3,7 3,9 2,9 3,9 3

3,9 3,6 3,5 3,5 4,3

4 3,7 3,5 2,9 4

3,7 3,5 2,8 3,5 3,5

4,1 3,3 3,1 3,2 4

3,5 3,6 3,6 3 3,9

4,3 3,5 3,7 2,9 4

3,9 3,3 3,9 3 4,1

3,9 4,1 2,7 3,5 4,5

3,5 3,7 3,6 3,1 3,9

4,1 3,8 3,1 3,9 4,2

3,3 3,4 3,2 3,6 3,8

4,3 3,8 3,1 3,1 4,4

3,6 3,9 4,1 3,1 4,3

3,9 3,6 3,7 3,7 3,9

3,8 3,7 3,8 2,9 3,8

4,1 4,2 2,9 3,2 3,7

3,1 3,4 3,5 3,4 3,9

3,9 3,3 3,1 3,2 3,8

4 4 3,1 3,9 4,2

4,1 4,1 3,5 3,9 4,3

3,1 3,9 4 3,4 3,9

4,2 3,6 3,3 3,7 4,3

3,9 3,9 4,1 2,8 4,1

3,3 4,3 3,1 2,9 3,7

3,5 3,5 3,7 3,1 4,5

3,9 4,2 3,7 3,6 4,5

M 3,8 3,7 3,4 3,3 4,0

n 30,00 30,00 30,00 30,00 30,00

m 0,07 0,06 0,07 0,07 0,07

δ 0,36 0,31 0,40 0,38 0,36

Cv 9,43 8,54 11,79 11,57 9,02

100

18 ай жасында пайдаланылған қошқарлардың ұрпақтарының тірі салмақтары

Кӛрсеткіш

тердің

белгілері

Еркек қозылардың туылғандағы тірі салмағы, кг

№ 209620 № 200279 № 200297 № 203383 № 219683

4,6 4,6 4,1 3,3 4,7

5 4,3 3,4 3,9 4

4,6 4,5 3,7 3,8 3,9

4,2 4,9 3,3 3,3 4,5

5,6 5 4,2 3,8 4,9

4 4,5 5,1 3,9 5,6

3,9 4,3 3,7 4 3,9

5,5 4,9 3,9 4,1 4,3

4,6 4,6 4 4,9 4,8

5,2 5 4,1 4,7 5,1

4 4,2 4,6 3,8 4

3,9 5,1 5 4 4,1

4 4,3 3,9 3,6 3,7

4,3 4,5 3,7 5 5,1

4,9 4,9 3,8 3,8 5,1

4,1 4,6 4 3,8 4

4,5 4,1 5,1 3,7 4,1

4 4,8 4,9 4 4,2

4,6 4,5 3,5 4,1 4,8

5,1 5 3,9 4,8 5

4,8 5,1 4,1 4,5 4,2

4,1 5 3,5 4 3,9

4,9 5,1 5,1 3,9 4,5

4,6 5,1 5,4 3,7 4,1

4,2 3,9 3,7 4,5 5,4

5,5 4,5 4 4,2 3,9

4,6 4,5 3,9 4,4 4,5

5,1 4,5 4,6 3,9 4,7

4,8 5 5,1 4,1 5,1

4,9 5,3 4,8 5,4 3,5

M 4,6 4,7 4,2 4,1 4,5

n 30,00 30,00 30,00 30,00 30,00

m 0,09 0,06 0,11 0,08 0,10

δ 0,50 0,34 0,60 0,44 0,52

Cv 11,01 7,28 14,44 10,95 11,65

101

18 ай жасында пайдаланылған қошқарлардың ұрпақтарының тірі салмақтары

Кӛрсеткіш

тердің

белгілері

Ұрғашы қозылардың 4,5 ай жасындағы тірі салмағы, кг

№ 209620 № 200279 № 200297 № 203383 № 219683

31 32,5 30,5 28 31

29,5 30 30 27,5 32

27,5 28 30 25,5 30

30 33,5 28,5 28,5 30

31 31,5 31 30 32

30 35,5 27 28 31

32,5 37,5 28 30 30

30 39,5 30 26,5 33

34,5 28,5 29 29 30

36,5 30,5 32,5 28,5 31,5

32,5 32,5 29 30 31

33 34 29,5 27,5 34

30,5 36,5 33 28,5 33

35,5 33,5 31 32 34

30 32 31 27 33

31 34 30 30 32,5

32,5 33,6 33,5 27,5 29

33,5 36 28,5 30,5 32,5

31 30,5 32 27,5 32

30,5 33,5 29 29 31,5

33,5 31 29 29,5 31

32 33,5 30 30,5 32

31,5 32,5 31 28,5 33

38 33 31,5 30 35

35,5 31,5 33 29,5 33

34,5 34 31 31 30,5

33 34,5 28,5 27,5 31

36 33,5 31,5 28,5 34

33,5 32 32 31 34,5

35,5 33,5 29,5 30,5 35,5

M 32,5 33,1 30,4 28,8 32,0

n 30,00 30,00 30,00 30,00 30,00

m 0,45 0,46 0,30 0,27 0,28

δ 2,45 2,50 1,63 1,47 1,53

Cv 7,54 7,55 5,37 5,12 4,78

102

18 ай жасында пайдаланылған қошқарлардың ұрпақтарының тірі салмақтары

Кӛрсеткіш

тердің

белгілері

Еркек қозылардың 4,5 ай жасындағы тірі салмағы, кг

№ 209620 № 200279 № 200297 № 203383 № 219683

39 36 32 30,5 39 35 33,5 33 29 31,5 31,5 36,5 30 29 31,5 32 34,5 33 31 34 33,5 33,5 31,5 34 36 39,5 33,9 27,5 31 31,5 37,5 32 31 32 33,5 38,5 34,5 28,5 32,5 36 34,5 30 32,5 31 39,5 40 34 33,5 29 32,5 34 31 26,5 29,5 31 33,5 35,5 35,9 30 35,5 31 31,5 32,5 31,5 35 34,5 32 31,8 31 40 35 37 32,5 29 33,5 33,5 33,5 30 28 40 35,5 35 33,5 32 39,5 34 34 30,5 31,5 32,5 33 36,5 29 30,5 32 32,5 39 33,5 31 35,5 34 35,8 34 30 35,5 35 36,5 31,5 33 35,5 37 35 33,5 28 41,2 34,5 32 34,5 28 34 31 32,5 38 28 34,5

35,5 31 31 31,5 37,5 36 33,5 33,5 30,5 34,5 38,5 33 36 32,5 40 37 34,5 29 32 38 34,5 32 37,5 31 33,5

M 35,0 34,1 32,0 30,5 35,5

n 30,00 30,00 30,00 30,00 30,00

m 0,45 0,38 0,47 0,30 0,56

δ 2,46 2,08 2,57 1,62 3,06

Cv 7,03 6,11 8,02 5,30 8,60

103

18 ай жасында пайдаланылған қошқарлардың ұрпақтарының тірі салмақтары

Кӛрсеткіш

тердің

белгілері

Ұрғашы қозылардың 7 ай жасындағы тірі салмағы, кг

№ 209620 № 200279 № 200297 № 203383 № 219683

38,5 39,5 33,5 33,5 40

35,5 32,5 31,5 33,5 36,5

38,5 39 33 32 39,5

39 39,5 35 34,5 38

40 39 36 35,5 38

42 39,5 39,5 39,5 41

39 38,5 35,5 40 40

42,5 43 34,5 39,5 37,5

34,5 39 41 32,5 39,5

39 43,5 34 38 40

41 41 34 33,5 36,5

43 39,5 41 37 39

33 37 36 40 41

33,5 40,5 40 36 40,5

37,5 37,5 40 39,5 36

39,5 39,5 39,5 33,5 36

40 40 36,5 40 38,5

41 39 34 38 38

39 38 38 35 39

35 37 39 37,5 38

43,5 40 39 34 42

37 38,5 41 38,5 39,5

38,5 40,1 35 31,5 38

38 38 36,5 33,5 36

42 39,5 40 37 35,5

37,5 41,5 37,5 37 36

39,5 39,5 37 38 40,5

42,5 40 39 35,5 40

42,5 36,5 36 39,5 37

M 39,0 39,2 37,0 36,2 38,5

n 29,00 29,00 29,00 29,00 29,00

m 0,53 0,38 0,50 0,50 0,34

δ 2,84 2,03 2,71 2,69 1,81

Cv 7,29 5,18 7,34 7,42 4,70

104

18 ай жасында пайдаланылған қошқарлардың ұрпақтарының тірі салмақтары

Кӛрсеткіш

тердің

белгілері

Еркек қозылардың 7 ай жасындағы тірі салмағы, кг

№ 209620 № 200279 № 200297 № 203383 № 219683

39,5 38,5 37 32,5 40,5 39 36 40,5 40 37,5 39,5 39,5 32,5 42 37,5 38,5 37,5 38 31,5 39,5 38,5 42,5 37,5 30,5 42 39,5 37,5 39 33,5 39 37,5 39,5 39 31 43 40,5 36,5 35,5 33 42 38,5 38 35,5 37 39,5 43,5 39,5 42,5 36,5 35,5 41 37 36,5 35,5 41,5 36,5 40 35,5 38 39 39 37,5 41 40,5 42,5 45 45,5 40,5 37 37,5 39 40,5 37,5 37 42,5 42 42,5 39,5 35,5 38,5 40,5 38,5 38,5 41 44 38,5 43,5 37 40 38,5 35,5 38 36,5 38,5 40 35 40,5 39,5 37,5 40,5 37 36,5 41 36 36,5 36,5 36,5 37 36,5 43 42,5 39 36,5 37,5 38,5 40 40,5 35,5 39,5 41 37,5 39 42,5 40,5 42

44 40,5 37 37 39 42,5 37,5 40 40 38,5 40 38,5 36,5 38,5 42,5 43,5 40,5 37 39,5 39,5

M 39,7 39,2 38,0 37,0 40,0

n 29,00 29,00 29,00 29,00 29,00

m 0,48 0,42 0,43 0,58 0,40

δ 2,56 2,25 2,33 3,13 2,18

Cv 6,47 5,75 6,12 8,45 5,43

105

18 ай жасында пайдаланылған қошқарлардың ұрпақтарының тірі салмақтары

Кӛрсеткіш

тердің

белгілері

Ұрғашы қозылардың туылғандағы тірі салмағы, кг

№ 214571 № 215310 № 215329 № 215531 № 220919

2,6 2,6 3,1 3,5 3,5

2,5 3,5 3,6 3,1 3,9

3,4 3,2 3,5 3,9 4,1

3,7 3,6 3,1 3,3 4,5

3 3,1 3,9 3,5 3,9

3,1 3,5 4,5 3,7 4,1

3,8 3 3,7 4,1 4,2

3,6 3,3 4 3,6 4,2

3,1 3,6 3,5 3,1 3,9

4,2 2,8 4,3 4,1 3,6

3,5 3,3 3,6 3,3 4,2

3,5 3,6 3,9 3,4 4,3

3,5 3,7 3,5 3,2 3,9

3,1 3,9 4,4 3,5 3,6

3,4 3,4 4,1 3,9 3,7

3,9 4 4 2,9 4,1

2,9 3,5 3,6 3,4 3,2

3,6 3,6 3,9 3,1 3,5

3,8 3,1 3,8 3,8 3,8

3,8 4,1 4,3 4,1 3,5

3,6 4 3,9 3,3 3,6

2,9 4,3 3,9 3,1 3,2

3 4 4,6 3 4,1

3,9 3,8 3,9 3,5 4,2

4 3,5 3,7 3,8 4

3,7 4,2 4,2 3,5 3,5

3,9 3,9 3,9 4 4,1

3,5 4 3,8 3,1 3,8

3,8 3,5 4,4 3,4 3,2

3,7 4,1 3,8 3,2 4,5

M 3,4 3,6 3,9 3,5 3,8

n 30,00 30,00 30,00 30,00 30,00

m 0,08 0,08 0,07 0,06 0,06

δ 0,43 0,42 0,37 0,35 0,35

Cv 12,55 11,73 9,51 10,17 9,11

106

18 ай жасында пайдаланылған қошқарлардың ұрпақтарының тірі салмақтары

Кӛрсеткіш

тердің

белгілері

Еркек қозылардың туылғандағы тірі салмағы, кг

№ 214571 № 215310 № 215329 № 215531 № 220919

2,6 2,8 3,6 2,9 5,1

3,2 3,3 3,4 3,2 3,8

3,1 3,8 4 3,7 3,9

3,6 3,3 4,2 3,1 4,5

3,8 4,8 5,6 4,2 5

3,7 5,1 4,8 5,9 5,6

4,2 3,8 3,9 3,7 3,9

4,1 3,5 5,6 3,9 4,5

5,1 3,7 4,5 4 4,8

5,2 4,8 5,1 4,5 5,7

3,8 4,2 4,6 4,6 3,9

3,5 5,1 3,9 5,6 4,7

3,6 3,5 4 3 4,1

3,5 3,5 4,1 3,4 5,1

3,1 4,5 4,8 3,8 5,8

3,5 4,6 4,1 4 3,9

3,7 3,8 3,9 5,1 4,8

4,2 4,8 4 4,5 4,2

4,8 3,9 4,6 3,4 4,1

4,9 3,8 5 3,5 5,9

5,3 4,6 4,8 4,1 4,2

5,1 4,7 4,1 3,5 3,9

3,5 4,9 4,9 5,1 4,5

3,7 5,5 5 5,4 4,1

4,1 3,6 4,1 3,7 5,7

4,2 3,8 5,5 3,9 3,9

4,4 4,7 4,6 3,9 4,5

4,7 4,5 6,1 4,6 4,9

4,1 4,7 4,8 5,1 5,1

5,3 5,3 4,9 4,9 3,1

M 4,0 4,2 4,5 4,1 4,6

n 30,00 30,00 30,00 30,00 30,00

m 0,13 0,12 0,12 0,15 0,12

δ 0,71 0,67 0,64 0,80 0,66

Cv 17,88 16,16 14,42 19,42 14,34

107

18 ай жасында пайдаланылған қошқарлардың ұрпақтарының тірі салмақтары

Кӛрсеткіш

тердің

белгілері

Ұрғашы қозылардың 4,5 ай жасындағы тірі салмағы, кг

№ 214571 № 215310 № 215329 № 215531 № 220919

21 24,1 30,5 26,9 27,5

27,5 26,5 30,2 29,2 29

26 28,3 33 30 28,6

28,5 30,6 31 31 30,6

29,5 31,5 33 31 32,5

28 35,1 30,5 26,8 31,5

30,5 37,2 32,5 29 29,9

28,9 26,5 30,6 30 28,5

29,8 28,5 29,3 30,5 30,2

28,5 30,5 31,5 32,2 31,5

30,5 32,5 32 26,9 32,5

28,9 33,3 33,5 30,2 34,1

28,5 36,5 30,5 33 29

32 37,5 29,8 31,1 31,2

32,2 22,5 30 31 33

30,2 27 31 30,5 32,5

28,6 29,5 32,5 28,8 30

30,5 32,1 36,5 27,9 29

31 33,5 32,1 32,1 33,6

31 33,5 28,5 33 31,5

29,5 36,5 32 29 32,5

30,5 28 32,1 27,3 32

28,5 28,5 34,5 31,2 33

30,5 30 38,2 31,5 36

29,5 31,5 33 33,1 31,5

31,1 30 30,5 32,6 34

31,5 31 33,5 31,5 32,5

28,6 33,5 34 35,2 34

31,5 32 32,6 32,5 33,5

30,1 32,1 31,5 31,5 34,6

M 29,3 30,8 32,0 30,5 31,6

n 30,00 30,00 30,00 30,00 30,00

m 0,40 0,69 0,38 0,39 0,37

δ 2,16 3,76 2,05 2,11 2,05

Cv 7,38 12,21 6,42 6,93 6,48

108

18 ай жасында пайдаланылған қошқарлардың ұрпақтарының тірі салмақтары

Кӛрсеткіш

тердің

белгілері

Еркек қозылардың 4,5 ай жасындағы тірі салмағы, кг

№ 214571 № 215310 № 215329 № 215531 № 220919

28,5 28,5 32,5 26,5 33,5

27,5 30 31,5 30 31,5

29 29,5 35 29,5 36,5

31 36 31 33 34

35,5 33 33 35,5 32,5

31 35 32 28,5 36,5

31,5 31 30,5 31 33,5

32 32,5 31,5 33 38

33,5 31,5 31 32,5 33,5

32,5 32 39,5 29,5 32,5

29,5 31 34 26,5 31

31 30 31,5 29,5 38

32 32,5 33,5 32,5 32

31 33,5 34,5 31 32,5

30 31 35,5 32,5 33,5

29 29,5 30,5 28,5 35

32 35 35,5 28,5 34,5

32,5 35 34 30,5 32,5

31,5 33,5 33 32,5 35,5

31 35 32,5 33,5 36,5

30 30,5 35,5 28,5 35,5

33 37 35 35,5 35,5

28 35 38 33,5 35

27,5 33,5 34,5 32,5 37

32,5 32,5 31 38 40

34,5 31 35,5 29,5 40,5

30,5 34 38 33,5 34,5

31,5 33 34,5 35,5 36,5

33,5 34,5 37 32,5 38

31,5 33,5 37,5 40,5 33,5

M 31,0 32,5 34,0 31,5 35,0

n 30,00 30,00 30,00 30,00 30,00

m 0,36 0,40 0,45 0,51 0,45

δ 1,98 2,19 2,46 2,79 2,45

Cv 6,37 6,72 7,26 8,87 7,01

109

18 ай жасында пайдаланылған қошқарлардың ұрпақтарының тірі салмақтары

Кӛрсеткіш

тердің

белгілері

Ұрғашы қозылардың 7 ай жасындағы тірі салмағы, кг

№214571 № 215310 № 215329 № 215531 № 220919

30,5 32,1 38,5 31,5 32,5

34,1 31,5 36,2 31,5 33

32,5 39,9 35,6 33,6 36,5

33,6 37 39,8 35,6 37,1

38 36,5 40 37,5 38,2

40,1 39,5 41 37,1 39,8

31 38,5 39,8 35,9 40

34 34,5 34,5 34,5 32,5

32,5 36 34,5 35,6 38,5

38,3 38,5 38,5 34 39

33,5 30,5 40,5 34,2 36,5

40 39,5 44 35,9 39

32,5 33,6 33,9 36,4 39

34,5 36 33,9 40,2 40,5

33,5 37,1 37,5 40 38,5

33,9 34,6 36,5 35,9 35,1

40 40 40,5 33,5 36,5

39,4 39,2 43,5 34,8 40,5

35 38,9 39,8 38 39

35,5 35,8 35,5 39 41

34 36,8 36,8 39 42,4

38,5 38,3 37,8 40 36,8

37,2 40,1 38,5 35 39,8

33,6 38,7 38,6 36,5 39,8

37,8 37,7 38,6 35,5 42,5

37 36,9 37,5 38,2 39,5

38,4 37,2 39,5 37 42,5

34,6 40,1 43,5 35,5 40,5

39,5 38,2 42,5 38 41,5

M 35,5 37,0 38,5 36,2 38,6

n 29,00 29,00 29,00 29,00 29,00

m 0,53 0,49 0,53 0,43 0,51

δ 2,84 2,62 2,84 2,31 2,77

Cv 8,00 7,08 7,36 6,39 7,18

110

18 ай жасында пайдаланылған қошқарлардың ұрпақтарының тірі салмақтары

Кӛрсеткіш

тердің

белгілері

Еркек қозылардың 7 ай жасындағы тірі салмағы, кг

№ 214571 № 215310 № 215329 № 215531 № 220919

34 40,5 38 37 35,5

41,5 37,5 39 36,5 41,5

43 35 39,5 32,5 34

31,5 40,5 31,5 38 36,5

31,5 42,5 32,5 37,5 42

33,5 35,5 39,5 39 36,5

32,5 39,5 35,5 38,5 40

33 31,5 40,5 35,5 41,5

38,5 38 39,5 35 35,5

37 35 44,5 31,5 35,5

37 32,5 41 36,5 42,5

38 35,5 35,5 33,5 38,5

40,5 42,5 39,5 41 42,5

38 35 45 40,5 40,5

41 40,5 42,5 40 36,5

38,5 42,5 43,5 39,5 39,5

41 41,5 40,5 40 45,5

40,5 43,5 32,5 36,5 38,5

41 38 31,5 35 40,5

37 38,5 35 40 37,5

36 34,5 32,5 42 36,5

36,5 35,5 35,5 38,5 37,5

37 39 42,5 35,5 38,5

36 40,5 37 36,5 42,5

40,5 39,5 43,5 40 38

37 40,5 45,5 42,5 38,5

39,5 37,5 42,5 43 37

37 39 44,5 39 43,5

39 40 43,5 40 39

M 37,5 38,3 39,1 37,9 39,0

n 29,00 29,00 29,00 29,00 29,00

m 0,58 0,58 0,82 0,54 0,52

δ 3,11 3,12 4,40 2,90 2,83

Cv 8,30 8,15 11,26 7,63 7,24

111

7 ай жасында пайдаланылған қошқарлардың ұрпақтарының жүн ұзындығы

Кӛрсеткіш

тердің

белгілері

Ұрғашы қозылардың 4,5 ай жасындағы жүн ұзындығы, см

№ 209620 № 200279 № 200297 № 203383 № 219683

4,5 2,5 1 1,5 2,5

4,1 2,6 1,1 1,5 2,6

4,2 2,7 1,1 2 2,5

1,5 2,6 1,3 1,6 2,7

2 2,8 2 1,5 2,6

1,6 2,6 1,6 1,6 3

1,7 2,5 1,6 2,5 3,1

2,5 3 2,1 2,1 3,2

2,1 3,5 2,3 2,2 3,1

2,2 3,1 2,1 2,1 3,5

2,1 3,1 2,6 2,3 3,6

3 3,1 2,8 3 4

2,6 3,1 3,2 2,6 3,7

2,7 3,3 3,1 2,7 3,6

2,6 3,2 3,1 2,6 3,6

2,7 3,1 3,2 2,7 3,7

3,5 4 3,1 2,6 3,8

3,1 3,6 3,1 3,1 3,6

3,2 3,7 3,1 3,2 3,6

3,1 3,6 3,8 3,5 3,7

3,1 3,8 3,6 3,1 4,1

3,1 3,6 3,6 3,1 4,2

3,2 3,8 3,6 3,1 4,1

3,3 3,6 3,7 3,2 4,5

4 3,6 3,6 3,1 4,2

3,6 3,7 4,5 3,1 4,6

3,7 4,6 4,1 4 5

3,6 5 4,3 4,5 4,7

3,6 4,1 4,1 4,1 4,6

3,7 4,5 4,2 4,1 4,7

M 3,0 3,4 2,9 2,7 3,7

n 30,00 30,00 30,00 30,00 30,00

m 0,15 0,12 0,19 0,15 0,13

δ 0,80 0,64 1,04 0,82 0,71

Cv 26,53 18,78 36,08 29,82 19,35

112

7 ай жасында пайдаланылған қошқарлардың ұрпақтарының жүн ұзындығы

Кӛрсеткіш

тердің

белгілері

Еркек қозылардың 4,5 ай жасындағы жүн ұзындығы, см

№ 209620 № 200279 № 200297 № 203383 № 219683

2,5 1,5 2 2,5 2

2,7 2,6 2 3 3,1

3,3 3,1 2,6 3,2 3,2

3,5 3,6 2,6 3,3 3,7

3,6 4,1 3,1 3,6 4,1

5,5 4,7 3,1 3,7 4,6

2,6 2,5 2,1 2,6 2,5

3 2,7 2 2,7 3,2

3,3 3,2 2,7 3,5 3,3

3,6 3,7 2,6 4 3,6

3,7 4,3 3,1 3,7 4,3

4,5 4,6 3,1 3,6 4,7

2,5 3 2,2 2,7 3

2,6 2,6 2,3 2,6 3,1

3,2 4 2,7 3,1 3,1

3,6 3,6 2,8 3,6 4,1

3,6 4,5 3,1 3,6 4,1

4,1 4,6 3,2 3,7 4,6

2,7 2,6 2 2,5 2,6

3,1 2,8 2,5 2,5 3,1

3,1 3,6 2,6 3,3 3,6

3,7 4,1 3,5 3,7 4,1

3,8 4,1 3,2 3,8 4,1

4,1 4,7 3,6 4,2 5

2,6 2,7 2,1 2,6 3,5

3,1 3,5 3 3,1 3,7

3,1 3,7 2,7 3,1 4

3,6 4,2 3,1 3,6 4,2

4 4,6 3,1 3,6 4,6

5 5 4,5 5 4,7

M 3,4 3,6 2,8 3,3 3,7

n 30,00 30,00 30,00 30,00 30,00

m 0,13 0,16 0,10 0,11 0,13

δ 0,72 0,86 0,57 0,59 0,74

Cv 20,97 23,87 20,55 17,65 19,86

113

7 ай жасында пайдаланылған қошқарлардың ұрпақтарының жүн ұзындығы

Кӛрсеткіш

тердің

белгілері

Ұрғашы қозылардың 7 ай жасындағы жүн ұзындығы, см

№ 209620 № 200279 № 200297 № 203383 № 219683

4 4,2 3 3,5 4,5

5,1 4 3,5 3,6 4,6

5,2 4,1 3,1 3,7 4,7

5,6 4,1 3 3,6 4,6

6,1 4,1 3,2 4 6

4,3 4,5 3 4,1 4,5

5,1 4,7 4 4,2 5

5,7 4,6 3,6 4,5 4,5

6,1 5 3,6 4,6 4,6

6,2 5,2 3,7 4,7 5,6

4,6 6 3,7 4,6 5,1

5,1 5,6 4,5 4,6 5,2

5,6 5,7 4,1 4,7 5,1

6,5 5,6 4,2 4,8 5,5

6,1 5,7 4,1 5 5,6

4,6 5,6 4,3 5,1 5,3

5,2 5,7 4,1 5,2 5,6

5,6 5,6 4,6 5,1 5,6

6,1 5,8 5 5,1 5,7

6,1 5,9 4,6 5,3 5,7

5 5,6 4,7 5,1 5,6

5,5 5,7 4,8 5,2 5,8

6 5,6 4,7 5,1 5,6

6,2 6,2 4,6 5,5 6,5

7 7 5,5 6 7

M 5,5 5,3 4,0 4,7 5,3

n 25,00 25,00 25,00 25,00 25,00

m 0,14 0,16 0,14 0,13 0,13

δ 0,72 0,78 0,69 0,65 0,64

Cv 13,03 14,88 17,10 13,88 12,00

114

7 ай жасында пайдаланылған қошқарлардың ұрпақтарының жүн ұзындығы

Кӛрсеткіш

тердің

белгілері

Еркек қозылардың 7 ай жасындағы жүн ұзындығы, см

№ 209620 № 200279 № 200297 № 203383 № 219683

4,5 4,5 3,5 4,5 4,5

5,3 4,6 3,6 4,6 5

5,1 4,7 3,5 4,5 5,1

5,6 4,5 3,6 4,6 5,5

5,6 5 4,1 4,5 5,2

5,7 4,6 3,5 4,6 6

5,6 4,5 3,7 5 6,1

5,7 5,1 3,6 5,1 6,1

5,6 5,2 3,6 5,1 6,2

6 5,1 4,1 5,2 6,1

6,1 5,1 4,2 5,5 6,1

6,1 5,3 4,1 5,3 6,1

6,2 5,5 4,2 5,2 6,2

6,1 5,1 4,5 5,1 6,3

6,2 6 6 6 6,2

6,3 5,6 5 5,6 6,5

6,1 5,7 5,1 5,7 6,6

6,1 5,6 5,2 5,6 6,7

6,1 5,6 5,1 5,7 6,6

6,2 5,8 5,1 5,6 6,7

6,5 5,8 5,2 5,8 6,6

6,1 5,6 5,3 5,6 6,8

6,6 6,1 5,1 5,6 6,6

6,6 6,2 5,1 6,5 6,6

7 7 5,4 7 7

M 6,0 5,4 4,5 5,3 6,1

n 25,00 25,00 25,00 25,00 25,00

m 0,10 0,12 0,15 0,13 0,13

δ 0,52 0,62 0,77 0,63 0,63

Cv 8,79 11,66 17,28 11,76 10,21

115

25 бас (7айлық мезгілінде қашырымға пайдаланған қошқарлар) ұрпақтарының

7 айлық мезгіліндегі бақылау сойыс нәтижелері

Жеке нӛмері

және

кӛрсеткіштер

дің белгілері

Сояр

алдындағы

салмағы, кг

ұша

салмағы,

кг

ұша

шығымы,

%

сойыс

ӛнімдері,

кг

сойыс

ӛнімдері,

%

№ 209620 38,5 19,29 50,1 23,94 62,2

39,5 20,3 51,4 24,25 61,4

38,5 19,56 50,8 23,45 60,9

38,5 19,13 49,7 24,18 62,8

39 19,73 50,5 24,69 63,3

38,5 19,71 51,2 23,98 62,3

№ 200279 38 19,11 50,3 23,33 61,4

37,5 18,6 49,6 23,25 62

38,5 19,56 50,8 24,4 63,4

39 19,89 51 23,75 60,9

37,5 19,24 51,3 23,77 63,4

№ 200297 36,5 18,43 50,5 22,88 62,7

37 18,24 49,3 22,64 61,2

36,5 19,13 52,4 23,4 64,1

37 19,73 53,3 23,12 62,5

36,5 18,54 50,8 22,48 61,6

№ 203383 37,5 19,2 51,2 23,36 62,3

38 19,87 52,3 23,14 60,9

37,5 19,46 51,9 23,66 63,1

38 19,15 50,3 23,86 62,8

38 19,46 51,2 23,71 62,4

№ 219683 38,5 19,56 50,8 23,72 61,6

37 19,54 52,8 22,46 60,7

39,5 20,5 51,9 24,53 62,1

39 20,08 51,5 24,57 63

M 38,0 19,4 51,1 23,6 62,2

n 25,00 25,00 25,00 25,00 25,00

m 0,18 0,11 0,20 0,13 0,19

δ 0,91 0,56 0,98 0,63 0,93

Cv 2,39 2,86 1,93 2,67 1,49

116

I топтағы қошқарлардың ӛнім кӛрсеткіштері

Жеке

нӛмері және

кӛрсеткіште

рдің

белгілері

Туылған

дағы тірі

салмағы

4,5 ай

жасында

ғы тірі

салмағы

4,5 ай

жасындағ

ы жүн

ұзындығ

ы

7 ай

жасындағ

ы тірі

салмағы

7 ай

жасында

ғы жүн

ұзындығ

ы

7

айлық

шәует

кӛлемі

№209620 4,3 31,5 4,5 40,7 5,7 0,7

№200279 4,3 32 4,2 41 5,2 0,6

№200297 4,4 33,2 4,3 41,1 5,6 0,8

№203383 4,1 33 5 41,6 6 0,7

№219683 4,5 32,2 5,2 42,4 5,8 0,6

M 4,3 32,4 4,6 41,4 5,7 0,7

n 5,00 5,00 5,00 5,00 5,00 5,00

m 0,07 0,32 0,20 0,30 0,13 0,04

δ 0,15 0,71 0,44 0,67 0,30 0,08

Cv 3,43 2,19 9,47 1,61 5,24 12,30

II топтағы қошқарлардың ӛнім кӛрсеткіштері Жеке

нӛмері және

кӛрсеткіште

рдің

белгілері

Туылғанд

ағы тірі

салмағы,

кг

4,5 ай

жасындағы

тірі

салмағы, кг

4,5 ай

жасындағ

ы жүн

ұзындығы,

см

7 ай

жасындағы

тірі

салмағы,

кг

7 ай

жасындағ

ы жүн

ұзындығы,

см

№214571 4,3 32,5 4,6 41,7 5,4

№215310 4 32 4,2 40,8 5,4

№215329 4,2 31,2 4,4 41 5,5

№215511 4,5 33,3 4,7 41,2 5,7

№220919 4,1 31,8 5 42,3 5,8

M 4,2 32,2 4,6 41,4 5,6

n 5,00 5,00 5,00 5,00 5,00

m 0,09 0,35 0,14 0,27 0,08

δ 0,19 0,79 0,30 0,60 0,18

Cv 4,56 2,45 6,62 1,46 3,27

117

Қошқарлардың ӛнім кӛрсеткіштері

Жек

е н

ӛм

ері

Ту

ылға

нд

ағы

тір

і

салм

ағы

, кг

4,5

ай

жас

ын

дағ

ы

тір

і са

лм

ағы

, кг

4,5

ай

жас

ын

дағ

ы

жү

н ұ

зын

ды

ғы, см

7 а

й ж

асы

нд

апғы

тір

і са

лм

ағы

, кг

7 а

й ж

асы

нд

ағы

жү

н ұ

зын

ды

ғы, см

7 а

йлы

қ ш

әует

кӛ

лем

і, с

м3

18

ай

тір

і са

лм

ағы

,

кг

№209620 4,3 31,5 4,5 40,7 5,7 0,7 59,7

№200279 4,3 32 4,2 41 5,2 0,6 59,3

№200297 4,4 33,2 4,3 41,1 5,6 0,8 59,8

№203383 4,1 33 5 41,6 6 0,7 61,5

№219683 4,5 32,2 5,2 42,4 5,8 0,6 60,7

№214571 4,3 32,5 4,6 41,7 5,4 59,8

№215310 4 32 4,2 40,8 5,4 60,1

№215329 4,2 31,2 4,4 41 5,5 60,8

№215511 4,5 33,3 4,7 41,2 5,7 61

№220919 4,1 31,8 5 42,3 5,8 61,5

M 4,3 32,3 4,6 41,4 5,6 0,7 60,4

n 10,00 10,00 10,00 10,00 10,00 5,00 10,00

m 0,05 0,23 0,11 0,19 0,08 0,04 0,25

δ 0,17 0,72 0,36 0,60 0,24 0,08 0,78

Cv 3,99 2,22 7,75 1,45 4,24 12,30 1,30

118

ҚОСЫМША В

119

120

ҚОСЫМША В

Тақырыпты орындау барысындағы жұмыстар

121

122

123

124

ҚОСЫМША Г

Болгария мемлекеті Пловдив ауыл шаруашылық университетінде ғылыми

тағылымдамадан ӛткендегі туралы сертификат

125

ҚОСЫМША Д

Алматы қаласында халықаралық ғылыми-практикалық конференциясына

қатысқан туралы сертификат

126

ҚОСЫМША Е

Санкт-Петербург қаласында халықаралық ғылыми-практикалық

конференциясына қатысқан туралы сертификат