Γραμματική E΄ και Στ΄ Δημοτικού · 2017-07-31 · σε όλα τα...

20
Γραμματική E΄ και Στ΄ Δημοτικού 100138 ����������.indd 1 10/4/2013 1:23:07 μμ

Transcript of Γραμματική E΄ και Στ΄ Δημοτικού · 2017-07-31 · σε όλα τα...

Page 1: Γραμματική E΄ και Στ΄ Δημοτικού · 2017-07-31 · σε όλα τα επίπεδα λόγου (π.χ. διαφορετικούς τρόπους έκφρασης

ΓραμματικήE΄ και Στ΄ Δημοτικού

100138 ����������.indd 1 10/4/2013 1:23:07 µµ

Page 2: Γραμματική E΄ και Στ΄ Δημοτικού · 2017-07-31 · σε όλα τα επίπεδα λόγου (π.χ. διαφορετικούς τρόπους έκφρασης

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ Ειρήνη Φιλιππάκη-Warburton, ΟμότιμηΚαθηγήτρια ΠανεπιστημίουReadingU.K. Μιχαήλ Γεωργιαφέντης, Γλωσσολόγος Γεώργιος Κοτζόγλου, Γλωσσολόγος Μαργαρίτα Λουκά, Εκπαιδευτικός

ΚΡΙΤΕΣ-ΑΞΙΟΛΟΓΗΤΕΣ Γεωργία Κατσιμαλή, ΑναπληρώτριαΚαθηγήτρια ΠανεπιστημίουΚρήτης Χρήστος Γκόλιαρης, τ.ΣχολικόςΣύμβουλοςΠ.Ε. Βασιλική Παναγιώτου,Εκπαιδευτικός

ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ Πέτρος Μπουλούμπασης,Εικονογράφος–Σκιτσογράφος

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Θεοδώρα Τσίγκα, Φιλόλογος

ΥΠΕΥΘΥΝΟΙΤΟΥΜΑΘΗΜΑΤΟΣ Πέτρος Μπερερής, ΣύμβουλοςτουΠαιδαγωγικούΙνστιτούτουΚΑΤΑΤΗΣΥΓΓΡΑΦΗ Χρήστος Παπαρίζος, Σύμβουλοςε.τ.τουΠαιδαγωγικούΙνστιτούτου

ΥΠΕΥΘΥΝOΣΤΟΥΥΠΟΕΡΓΟΥ Χρήστος Παπαρίζος, Σύμβουλοςε.τ.τουΠαιδαγωγικούΙνστιτούτου

ΠΡΟΕΚΤΥΠΩΤΙΚΕΣΕΡΓΑΣΙΕΣ ACCESS ΓΡΑΦΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ Α.Ε.

Γ~ Κ.Π.Σ. / ΕΠΕΑΕΚ ΙΙ / Ενέργεια 2.2.1/ΚατηγορίαΠράξεων2.2.1.α:«Αναμόρφωσητωνπρογραμμάτωνσπουδώνκαισυγγραφήνέωνεκπαιδευτικώνπακέτων»

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ Δημήτριος Γ. Βλάχος ΟμότιμοςΚαθηγητήςτουΑ.Π.Θ. ΠρόεδροςτουΠαιδαγωγικούΙνστιτούτου

Πράξημετίτλο: «Συγγραφήνέωνβιβλίωνκαιπαραγωγή υποστηρικτικούεκπαιδευτικούυλικούμεβάση τοΔΕΠΠΣκαιταΑΠΣγιατοΔημοτικόκαιτοNηπιαγωγείο»

ΕπιστημονικόςΥπεύθυνος Έργου Γεώργιος Τύπας ΣύμβουλοςτουΠαιδαγωγικούΙνστιτούτου

ΑναπληρωτήςΕπιστημονικόςΥπεύθυνος Έργου Γεώργιος Οικονόμου ΣύμβουλοςτουΠαιδαγωγικούΙνστιτούτου

Έργο συγχρηματοδοτούμενο 75% από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο και 25% από εθνικούς πόρους.

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΠΑΝΕΚΔΟΣΗΣ

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΡΧΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

ΕΚΣΥΓΧΡΟΝΙΣΜΟΣ ΨΗΦΙΑΚΗΣ ΜΑΚΕΤΑΣ,

ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗ ΑΛΛΑΓΩΝ ΒΑΣEI ΥΠΟΔΕΙΞEΩΝ

ΤΟΥ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟΥ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟΥ,

ΠΡΟΕΚΤΥΠΩΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ:

ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΚΔΟΣΕΩΝ / Ι.Τ.Υ.Ε. «ΔΙΟΦΑΝΤΟΣ»

100138 ����������.indd 2 10/4/2013 1:23:07 µµ

Page 3: Γραμματική E΄ και Στ΄ Δημοτικού · 2017-07-31 · σε όλα τα επίπεδα λόγου (π.χ. διαφορετικούς τρόπους έκφρασης

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ

Ειρήνη Φιλιππάκη-Warburton Μιχαήλ Γεωργιαφέντης

Γεώργιος Κοτζόγλου Μαργαρίτα Λουκά

ANAΔOXOΣΣYΓΓPAΦHΣ:

ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΩΝ ΚΑΙ ΕΚΔΟΣΕΩΝ «ΔΙΟΦΑΝΤΟΣ»

ΓραμματικήE΄ και Στ΄ Δημοτικού

100138 ����������.indd 3 10/4/2013 1:23:07 µµ

Page 4: Γραμματική E΄ και Στ΄ Δημοτικού · 2017-07-31 · σε όλα τα επίπεδα λόγου (π.χ. διαφορετικούς τρόπους έκφρασης

100138 ����������.indd 4 10/4/2013 1:23:07 µµ

Page 5: Γραμματική E΄ και Στ΄ Δημοτικού · 2017-07-31 · σε όλα τα επίπεδα λόγου (π.χ. διαφορετικούς τρόπους έκφρασης

Πρόλογος

Στόχοςτουεγχειριδίουείναιναοδηγήσειμετρόποευχάριστοκαιπαιγνιώδητουςμικρούςμαθητέςστησυνειδητοποίησητουσυστηματικούχαρακτήρατηςγλώσσας.Ηηλικίατωνμαθη-τών,απότημίαπλευρά,καιηφύσητουβιβλίουαυτούωςεγχειριδίουαναφοράς(σύμφωναμετοΑναλυτικόΠρόγραμμαΣπουδών),απότηνάλλη,κατεύθυνανσεμεγάλοβαθμότιςεπιλογέςμας.Σκοπόςμας,λοιπόν,είναιναπροσφέρουμεστουςμαθητέςκαιτουςδασκάλουςέναευσύνοπτο,εύχρηστοκαιμεθοδικόδιδακτικόεργαλείο.

ΤαιδιαίτερααυτάχαρακτηριστικάτουβιβλίουΓραμματικήΕ~ καιΣτ~ Δημοτικούυπαγόρευ-σανκάποιεςαπαραίτητεςαπλοποιήσειςαλλάκαι ορισμένεςσημαντικέςδιαφοροποιήσειςστοπεριεχόμενοτουεγχειριδίουτόσοαπότιςσύγχρονεςγλωσσολογικέςμελέτεςγιατηνελληνικήγλώσσα(πουαπευθύνονταισεειδικούς)όσοκαιαπότιςπαραδοσιακέςγραμματικές.Έτσι,γιαπρώτηφοράεισάγονταισετέτοιοεγχειρίδιοκεφάλαιαγιατηνΠραγματολογία/γλωσσικήχρήση,τηΣύνταξηκαιτηΣημασιολογία.Επίσης,σεόλοτοβιβλίοέχειγίνειπροσπάθειανααξιοποιηθούνταπορίσματα τηςγλωσσολογικήςέρευναςκαιπεριγραφής τηςελληνικήςγλώσσαςπουείναιαπαραίτητακαιστονβαθμόπουκάτιτέτοιοείναιπαιδαγωγικάεφικτό.Προσφέρεται,γιαπαράδειγ-μα,μιανέαπεριγραφήτουρηματικούσυστήματος(μεέμφασηστηδιάκρισηχρονικήςβαθμίδας/ποιούενεργείαςκαιμεεπαρκέστερηανάλυσητωντύπωντηςυποτακτικής),συνοπτικήεισαγωγήστηνέννοιατηςδομήςτωνφράσεωνκαιτωνπαραγόντωνπουεπηρεάζουντησειράτωνσυστα-τικών της πρότασης, και πλήθος άλλων βελτιώσεων στη γραμματική ανάλυση της γλώσσας.Απότηνάλληπλευρά,ορισμέναδύσκολαγλωσσικάφαινόμεναπαρουσιάζονταισεεξαιρετικάαπλουστευμένημορφήστοεγχειρίδιο,ώστεοιμικροίμαθητέςναπάρουνμόνομιαπρώτηγεύσηγιαγλωσσικέςέννοιεςτιςοποίεςθαδιδαχθούναναλυτικότερασεμεγαλύτερησχολικήβαθμίδα.Έτσι, γιαπαράδειγμα,στηνενότητα3,ενώπαρουσιάζουμε ταφωνήματα τηςελληνικής,χρη-σιμοποιούμε τονόροφθόγγοι για νααποφύγουμε τη χρήση τηςαφηρημένης γλωσσολογικήςέννοιαςφώνημα.Ωστόσο,δενεξετάζουμελεπτομερώςτουςφθόγγουςτηςγλώσσαςμας,γιατίδεθέλουμεναπροκαλέσουμεσύγχυσησεμαθητέςκαιδασκάλουςμετηνανάλυσηφαινομένωναλλοφωνίας.

Στο σύνολό της, η Γραμματική Ε~ και Στ~ Δημοτικού ακολουθεί τις αρχές της σύγχρονηςανάλυσηςτηςγλώσσας.Δίνειπροτεραιότηταστημελέτητουπροφορικούλόγουκαιστηχρήσητηςγλώσσαςωςεργαλείουσκέψηςκαιεπικοινωνίας.Έτσι,τονίζεταιοδημιουργικόςχαρακτήραςτηςγλώσσας,ηοποίαπροσφέρειστονομιλητή τηδυνατότηταναεκφράσει τομήνυμάτουμεεναλλακτικούς τρόπους,γλωσσικάσυναφείςαλλάκαιεπικοινωνιακάδιακριτούς.Στοπλαίσιοαυτό,στόχοςτουεγχειριδίουείναιναεξοικειωθείομικρόςμαθητήςμεφαινόμεναπολυτυπίας

5

100138 ����������.indd 5 10/4/2013 1:23:07 µµ

Page 6: Γραμματική E΄ και Στ΄ Δημοτικού · 2017-07-31 · σε όλα τα επίπεδα λόγου (π.χ. διαφορετικούς τρόπους έκφρασης

σεόλαταεπίπεδαλόγου(π.χ.διαφορετικούςτρόπουςέκφρασηςτωνίδιωνλεκτικώνπράξεων,πολυτυπίαστιςμορφολογικέςκαταλήξειςτωνκλιτώνμερώντουλόγου,διαφορετικούςτρόπουςγραμματικήςαπόδοσηςτωνίδιωνσυντακτικώνλειτουργιώνκαιδιαφορετικάεπίπεδαύφουςανά-λογαμετηνεπικοινωνιακήπερίσταση).

Τοβιβλίοαυτόχωρίζεταισεπέντεμέρη(α.Πραγματολογία,β.Φωνητική–Φωνολογία,γ.Κλιτικήμορφολογία,δ.Σύνταξη,ε.Σημασιολογία–Σύνθεση–Παραγωγικήμορφολογία), ταοποίαέχουνωςαφετηρίατααντίστοιχαεπίπεδαγλωσσικήςανάλυσης.

Αςδούμετώρατουςκεντρικούςχαρακτήρεςτουβιβλίου:

Κι εγώ είμαι ο Βρασίδας.

Συχνά, βοηθάω τον Ορέστη να

εξιχνιάσει τα μυστήρια της γλώσσας και

του εξηγώ τους κανόνες της

γραμματικής.

Είμαι ο

Ορέστης και

θέλω να

ανακαλύψω πώς

λειτουργεί η ελληνική

γλώσσα. Συχνά

αναρωτιέμαι και

ψάχνω.

Αν δεν ξέρω κάτι, με

βοηθούν ο θείος

μου και το

χελωνάκι.

Κι εγώ επισημαίνω

μερικά δύσκολα σημεία και

κάποιες εξαιρέσεις.

6

100138 ����������.indd 6 10/4/2013 1:23:08 µµ

Page 7: Γραμματική E΄ και Στ΄ Δημοτικού · 2017-07-31 · σε όλα τα επίπεδα λόγου (π.χ. διαφορετικούς τρόπους έκφρασης

7

ΠεριεχόμεναΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣΧρησιμοποιώ τη γλώσσα για να επικοινωνήσωΠραγματολογία – Γλωσσική χρήση

Ενότητα 1:Τικάνωμεταλόγια;................................................................................................ Εύχομαι,υπόσχομαι,δηλώνω,συμβουλεύω,παρακαλώ–ζητώ,διατάζω– απαγορεύω,εκφράζωφιλικήκαιευγενικήδιάθεση(π.χ.έπαινο,συμπάθεια)

Ενότητα 2:Πώςδημιουργώένακείμενο;..................................................................................2.1Αναγνωρίζωταείδητωνκειμένων....................................................................................... Περιγράφω,αφηγούμαι,δίνωοδηγίες,χρησιμοποιώεπιχειρήματα2.2Συνθέτωκείμενο............................................................................................................... Συνθέτωπαράγραφο,κειμενικοίδείκτες2.3Επιλέγωτοκατάλληλούφοςανάλογαμετηνπερίσταση...................................................... Επίσημο(τυπικό)–ανεπίσημο(οικείο)ύφος2.4Ακολουθώκανόνεςστηνεπικοινωνία................................................................................. Κανόνεςσυνεργασίας,κανόνεςσυμπεριφοράς

ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣΜιλώ και γράφω - Φθόγγοι, γράμματα και συλλαβέςΦωνολογία και γραφή

Ενότητα 3:Πώςδημιουργώλέξεις;..........................................................................................3.1Φθόγγοι...........................................................................................................................3.2Γράμματα.........................................................................................................................

Ενότητα 4:Πώςπροφέρωκαιγράφωλέξειςκαιφράσεις;..........................................................4.1Λέξεις,συλλαβές,συλλαβισμός........................................................................................4.2Απαλοιφήφωνήεντος........................................................................................................4.3Τόνοςκαιάλλαορθογραφικάσημεία................................................................................. Έγκλισητουτόνου,διαλυτικά–απόστροφος–υποδιαστολή4.4Σημείαστίξης...................................................................................................................4.5Τελικό-ν.........................................................................................................................

ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣΣχηματίζω λέξειςΚλιτική μορφολογία

Ενότητα 5:Πώςσχηματίζωλέξεις;............................................................................................5.1Ταμέρητουλόγου.............................................................................................................

12

2020

25

28

29

343439

44444648

5255

5858

100138 ����������.indd 7 10/4/2013 1:23:08 µµ

Page 8: Γραμματική E΄ και Στ΄ Δημοτικού · 2017-07-31 · σε όλα τα επίπεδα λόγου (π.χ. διαφορετικούς τρόπους έκφρασης

5.2Tύποιτωνλέξεων-Θέμα,κατάληξη...................................................................................5.3Γένος,αριθμός,πτώση.....................................................................................................5.4Ταάρθρα.........................................................................................................................

Ενότητα 6:Μιλώγιαανθρώπους,ζώα,πράγματα,ενέργειες,καταστάσειςκαιιδιότητες..............................................................................................................................Τοουσιαστικό6.1Είδηουσιαστικών.............................................................................................................6.2Κλίσηουσιαστικών........................................................................................................... ΑΑρσενικά.................................................................................................................. Α.1Ισοσύλλαβασε-ης,-ας,-ος................................................................................. Α.2Ανισοσύλλαβασε-ας,-ης,-ες,-ους....................................................................... Α.3Ανώμαλααρσενικά................................................................................................

ΒΘηλυκά.....................................................................................................................Β.1Ισοσύλλαβασε-α,-η,-ω......................................................................................Β.2Ανισοσύλλαβασε-α,-ου.......................................................................................Β.3Λόγιακλίσηθηλυκώνσε-ος................................................................................Β.4Ουσιαστικάκοινούγένους.....................................................................................

ΓΟυδέτερα.................................................................................................................. Γ.1Ισοσύλλαβασε-ο,-ι,-ος.....................................................................................Γ.2Ανισοσύλλαβασε-μα,-ιμο,-ς,-ν,-υ....................................................................

ΔΑνώμαλαουσιαστικά..................................................................................................

Ενότητα 7:Δίνωπερισσότερεςπληροφορίεςγιαανθρώπους,ζώα,πράγματακαικαταστάσεις.....................................................................................................................Τοεπίθετο7.1Κλίσηεπιθέτων.................................................................................................................ΑΕπίθετασε-ος,-η/-α,-ο...........................................................................................ΒΕπίθετασε-ος,-ια,-ο................................................................................................ΓΕπίθετασε-ύς,-ιά,-ύ...............................................................................................ΔΕπίθετασε-ής,-ιά,-ί..............................................................................................ΕΕπίθετασε-ης,-α,-ικο.............................................................................................ΣΤΕπίθετασε-άς/-ής,-ού,-άδικο/-ούδικο/-ήδικο........................................................ΖΕπίθετασε-ων,-ούσα,-ονκαισε-ων/-ονας,-ον.......................................................ΗΕπίθετασε-ύς,-εία,-ύκαισε-ης,-ες.....................................................................ΘΤοεπίθετοπολύς.....................................................................................................7.2Άκλιταεπίθετα...............................................................................................................7.3Παραθετικάεπιθέτων.....................................................................................................ΑΒαθμοίσύγκρισηςτωνεπιθέτων................................................................................ΒΣυγκριτικόςβαθμός.................................................................................................ΓΥπερθετικόςβαθμός................................................................................................ΔΕξαιρέσειςσταπαραθετικά........................................................................................

Ενότητα 8:Μιλώγιαανθρώπους,ζώα,πράγματακαικαταστάσειςμεάλλοτρόπο.......................Οιαντωνυμίες8.1Προσωπικέςαντωνυμίες..................................................................................................8.2Κτητικέςαντωνυμίες........................................................................................................8.3Αυτοπαθείςαντωνυμίες....................................................................................................8.4Οριστικέςαντωνυμίες......................................................................................................8.5Δεικτικέςαντωνυμίες.......................................................................................................8.6Αναφορικέςαντωνυμίες...................................................................................................8.7Ερωτηματικέςαντωνυμίες................................................................................................8.8Αόριστεςαντωνυμίες.......................................................................................................

8

595960

63

646465657172737378798182828691

93

96969899100101102103104105105107107108108110

112

114115116117118119120121

100138 ����������.indd 8 10/4/2013 1:23:09 µµ

Page 9: Γραμματική E΄ και Στ΄ Δημοτικού · 2017-07-31 · σε όλα τα επίπεδα λόγου (π.χ. διαφορετικούς τρόπους έκφρασης

Ενότητα 9:Μετρώ,δηλώνωποσότητακαισειρά........................................................................Τααριθμητικά9.1Απόλυτααριθμητικά...........................................................................................................9.2Τακτικάαριθμητικά...........................................................................................................9.3Πολλαπλασιαστικάαριθμητικά...........................................................................................9.4Αναλογικάαριθμητικά.......................................................................................................9.5Περιληπτικάαριθμητικά.....................................................................................................

Ενότητα 10: Κάνωκάτι,παθαίνωκάτιήβρίσκομαισεμιακατάσταση..........................................Τορήμα10.1Γενικάχαρακτηριστικά..................................................................................................... ΑΠρόσωποκαιαριθμός............................................................................................... ΒΠοιόνενεργείαςκαιχρόνοι......................................................................................... ΓΦωνήκαιμεταβατικότητα............................................................................................ ΔΈγκλιση.....................................................................................................................10.2Κλίσητουρήματος........................................................................................................... ΑΤορήμαέχω.............................................................................................................. ΒΑ~συζυγία.................................................................................................................. ΓΒ~συζυγία.................................................................................................................. ΔΣχηματισμόςρημάτωνσε-άγω,-βάλλω....................................................................... ΕΣυνηρημέναρήματα.................................................................................................... ΣΤΕλλειπτικά,απρόσωπα&ανώμαλαρήματα...................................................................

Ενότητα 11:Δίνωπερισσότερεςπληροφορίεςγιαανθρώπους,ζώα,πράγματακαικαταστάσειςμεένανακόμητρόπο.............................................................................................Οιμετοχές11.1Κλιτήμετοχή....................................................................................................................11.2Άκλιτημετοχή..................................................................................................................

Ενότητα 12:Δίνωπερισσότερεςπληροφορίεςγιαμιαενέργειαήκατάσταση...............................Τοεπίρρημα12.1Είδηεπιρρημάτων...........................................................................................................12.2Επιρρήματασε-ακαι-ως................................................................................................12.3Παραθετικάεπιρρημάτων.................................................................................................

Ενότητα 13:Δηλώνωσχέσειςανάμεσασεφράσεις....................................................................Ηπρόθεση13.1Απλέςκαισύνθετεςπροθέσεις.........................................................................................13.2Λόγιεςπροθέσεις.............................................................................................................

Ενότητα 14:Πώςενώνωλέξεις,φράσειςκαιπροτάσεις;...........................................................Σύνδεσμοικαιμόρια14.1Σύνδεσμοι....................................................................................................................... ΑΠαρατακτικοίσύνδεσμοι............................................................................................... ΒΣύνδεσμοιπουεισάγουνεξαρτημένεςδευτερεύουσεςπροτάσεις...................................14.2Μόρια..............................................................................................................................

Ενότητα 15:Πώςδηλώνωσυναισθήματα;................................................................................Επιφωνήματα

9

122

123124127128128

130

131131131138141142143144149153155155

158

160160

162

163164165

167

167168

169

169170171171

173

100138 ����������.indd 9 10/4/2013 1:23:09 µµ

Page 10: Γραμματική E΄ και Στ΄ Δημοτικού · 2017-07-31 · σε όλα τα επίπεδα λόγου (π.χ. διαφορετικούς τρόπους έκφρασης

ΤΕΤΑΡΤΟ ΜΕΡΟΣΣυνθέτω φράσεις και προτάσειςΣύνταξη

Ενότητα 16:Πώςσυνθέτωφράσειςκαιπροτάσεις;...................................................................16.1Μετηνπρότασησυνδέωδύοφράσεις..............................................................................16.2Ταείδητωνφράσεων...................................................................................................... ΑΟνοματικήφράση....................................................................................................... ΒΡηματικήφράση........................................................................................................ ΓΠροθετικήφράση....................................................................................................... ΔΕπιρρηματικήφράση..................................................................................................16.3Ταείδητωνπροτάσεων................................................................................................... AΞεχωρίζωτιςπροτάσειςμεβάσητασυστατικάτους...................................................... Α.1Ησειράτωνσυστατικώντηςαπλήςπρότασης....................................................... ΒΞεχωρίζωτιςπροτάσειςανάλογαμετοανεξαρτώνταιαπόάλλεςήόχι..........................16.4Εξαρτημένες/δευτερεύουσεςπροτάσεις.......................................................................... ΑΕιδικέςπροτάσεις....................................................................................................... ΒΠλάγιεςερωτηματικέςπροτάσεις................................................................................. ΓΒουλητικέςπροτάσεις................................................................................................ ΔΕνδοιαστικέςπροτάσεις.............................................................................................. ΕΑναφορικέςπροτάσεις................................................................................................ ΣΤΥποθετικέςπροτάσεις................................................................................................. ΖΧρονικέςπροτάσεις.................................................................................................... ΗΑιτιολογικέςπροτάσεις............................................................................................... ΘΕναντιωματικέςπροτάσεις–παραχωρητικέςπροτάσεις.................................................. ΙΤελικέςπροτάσεις..................................................................................................... ΙΑΑποτελεσματικέςήσυμπερασματικέςπροτάσεις..........................................................16.5Ευθύς–πλάγιοςλόγος..................................................................................................

ΠΕΜΠΤΟ ΜΕΡΟΣΒρίσκω τις σχέσεις των λέξεωνΠαραγωγική μορφολογία – Σύνθεση – Σημασιολογία

Ενότητα 17:Πώςφτιάχνωνέεςλέξεις;....................................................................................Παραγωγικήμορφολογία–Σύνθεση17.1Παραγωγή.....................................................................................................................17.2Σύνθεση........................................................................................................................17.3Αρκτικόλεξα–Συντομογραφίες.......................................................................................

Ενότητα 18:Tισημαίνουνοιλέξεις;........................................................................................Οισημασίεςτωνλέξεων18.1Κυριολεξία–Μεταφορά..................................................................................................18.2Συνώνυμα–Αντώνυμα(αντίθετα)......................................................................................18.3Ομώνυμα–Παρώνυμα..................................................................................................18.4Πολύσημα.....................................................................................................................

ΠαραρτήματαΑ.Πίνακαςανώμαλωνρημάτων..............................................................................................Β.Γλωσσάρι..........................................................................................................................

10

176176181181182184184185185188190192192193193194195196196197198199199200

202

203206207

209

209210210211

213217

100138 ����������.indd 10 10/4/2013 1:23:09 µµ

Page 11: Γραμματική E΄ και Στ΄ Δημοτικού · 2017-07-31 · σε όλα τα επίπεδα λόγου (π.χ. διαφορετικούς τρόπους έκφρασης

Πραγματολογία - Γλωσσική χρήσηΧρησιμοποιώ τη γλώσσα για να επικοιvωνήσωΠΡΩΤΟ ΜΕΡOΣ

100138 ����������.indd 11 10/4/2013 1:23:09 µµ

Page 12: Γραμματική E΄ και Στ΄ Δημοτικού · 2017-07-31 · σε όλα τα επίπεδα λόγου (π.χ. διαφορετικούς τρόπους έκφρασης

XÚËÛÈÌÔÔÈÒ ÙË ÁÏÒÛÛ· ÁÈ· Ó· ÂÈÎÔÈÓˆÓ‹ÛˆXÚËÛÈÌÔÔÈÒ ÙË ÁÏÒÛÛ· ÁÈ· Ó· ÂÈÎÔÈÓˆÓ‹Ûˆ

12

Τι κάνω με τα λόγια;ENOTHTA 1

Τιπαράξενοπράγμαπουείναιηγλώσσα!Όλοιγεννιόμαστεμεαυτή…

Mετηγλώσσααφηγούμαστεγεγονόταήπεριγράφουμεπρόσωπα,ζώακαιπράγματα. Αλλάμετηγλώσσαμπορώεπίσηςνακάνω

πράγματα:να καλέσω τουςφίλουςμου,να τους ευχηθώ, να υποσχεθώκάτιστημαμάμου,να δώσω συμβουλέςστημικρήμουαδερφή, να της ζητήσωνακάνεικάτικαι–τοσπουδαιότερο–να της απαγορεύσωναμπαίνειστοδωμάτιόμουχωρίςναμερωτήσει.Κάθεφοράπουμπαίνειφέρνεικαταστροφή!

…τηχρησιμοποιούμεκάθεστιγμή,μεαυτήσκεφτόμαστεκαιεπικοινωνούμεμετουςγύρωμας.

Αςμιλήσουμελοιπόνγιατιςλεκτικές πράξεις:Συχνά,χρησιμοποιού-μετηγλώσσαόχιμόνογιανα περιγράψουμεπράγματαήνα αφηγη-θούμε,αλλάκαιγιανα κάνουμε αποτελεσματικά διάφορες πράξεις(π.χ.ναευχηθούμε,νασυμβουλέψουμε,ναυποσχεθούμεκάτι).

Mαμά!

O Oρέστηςμίλησε!

Tα απογεύματαπηγαίνω στα

ξαδέλφια μου μετο καινούριομου πράσινοποδήλατο.

100138 ����������.indd 12 10/4/2013 1:23:11 µµ

Page 13: Γραμματική E΄ και Στ΄ Δημοτικού · 2017-07-31 · σε όλα τα επίπεδα λόγου (π.χ. διαφορετικούς τρόπους έκφρασης

XÚËÛÈÌÔÔÈÒ ÙË ÁÏÒÛÛ· ÁÈ· Ó· ÂÈÎÔÈÓˆÓ‹ÛˆXÚËÛÈÌÔÔÈÒ ÙË ÁÏÒÛÛ· ÁÈ· Ó· ÂÈÎÔÈÓˆÓ‹Ûˆ

13

Εύχομαι

Στέφεται ο δούλοςτου Θεού Κωνσταντίνος

τη δούλη του Θεού Δανάη...

Βαπτίζεται ο δούλος τουΘεού Ορέστης.

Εγκαινιάζεται το υπερωκεάνιοΣΑΝΤΟΡΙΝΗ.

Να χαίρεσαι τον μπαμπάσου, Ορέστη. Κώστα δεν

τον λένε;

Στηγλώσσαμαςέχουμεπολλέςευχές,αλλάαυτέςτιςξέρωκιεγώ!

ΚαλόΣαββατοκύριακο!Καλήεβδομάδα!Καλόμήνα!Καλόχειμώνα!Καλόκαλοκαίρι!Καλόμεσημέρι!Καλόαπόγευμα!Καλόβράδυ!Καλήόρεξη!Καλήξεκούραση!Καλόμάθημα!Καλέςδιακοπές!ΚαλάΧριστούγεννα!Ευτυχισμένοςοκαινούριοςχρόνος!

100138 ����������.indd 13 10/4/2013 1:23:13 µµ

Page 14: Γραμματική E΄ και Στ΄ Δημοτικού · 2017-07-31 · σε όλα τα επίπεδα λόγου (π.χ. διαφορετικούς τρόπους έκφρασης

XXÚÚÚËËËÛÛÈÈÌÌÌÔÔÔÔÈÈÒÒ ÙÙËËË ÁÁÁÏÏÁÏÁÏÒÒÛÛÛÛÛ··· ÁÁÈ· Ó· ÂÈÎÔÈÓÓˆ̂ÓÓ‹‹‹ÛÛˆ̂∂∂∂¡¡¡√√√∆∏∆∞ 1 : ∆È Î¿Óˆ Ì ٷ ÏfiÁÈ·;

14

Μια επιτυχία: Συγχαρητήρια!Καιειςανώτερα!Μπράβοσου!Εξετάσεις:Καλήεπιτυχία!Καλήτύχη!Καλήδύναμη!Καινούριο αυτοκίνητο:Μεγεια!Καλορίζικο!Άφιξη:Καλωσορίσατε!Καλώςήρθατε!Καλήδιαμονή!Αναχώρηση:Καλόταξίδι!Στοκαλόκαιναμημαςξεχάσετε!Γάμος:Ναζήσετε!Νασαςζήσουν!Καικαλούςαπογόνους!Γέννηση: Νασαςζήσειτονεογέννητο!Βάφτιση: Νασαςζήσειτονεοφώτιστο!Ασθένεια: Περαστικά!Γρήγορακαλά!Καλήανάρρωση!Θάνατος: Συλλυπητήρια!Ζωήσελόγουσας!Καλόκουράγιο!Πτυχίο:Καλήσταδιοδρομία!

Νακαιμερικέςευχέςγιαάλλεςπεριστάσεις.

Στιςυποσχέσειςχρησιμοποιούμεσυνήθως:μέλλοντα(βλ.ενότητα10.1)(Θαέρθω.)τορήμαυπόσχομαι+ υποτακτική(Υπόσχομαιναέρθω.)

Υπόσχομαι

Θα σας φέρωπάστες

και σοκολατένιααυγά, Αγγελίνα.

Mαμά,σου υπόσχομαι να

μην ξαναπαίξω μπάλαστον κήπο με τις

γλάστρες. Θα πηγαίνωστο πάρκο.

Κι εγώ θασου φτιάξωκαφέ, γιαγιά.

100138 ����������.indd 14 10/4/2013 1:23:13 µµ

Page 15: Γραμματική E΄ και Στ΄ Δημοτικού · 2017-07-31 · σε όλα τα επίπεδα λόγου (π.χ. διαφορετικούς τρόπους έκφρασης

XXÚÚÚËËËÛÛÈÈÌÌÌÔÔÔÔÈÈÒÒ ÙÙËËË ÁÁÁÏÏÁÏÁÏÒÒÛÛÛÛÛ··· ÁÁÈ· Ó· ÂÈÎÔÈÓÓˆ̂ÓÓ‹‹‹ÛÛˆ̂∂∂∂¡¡¡√√√∆∏∆∞ 1 : ∆È Î¿Óˆ Ì ٷ ÏfiÁÈ·;

15

Δηλώνω

Στιςδηλώσειςσυνήθωςχρησιμοποιούμεοριστική(βλ.ενότητα10.1).(Αγαπώπολύτημουσική.)

To βιβλίοτης Πηνελόπης Δέλτα

“Ο Τρελαντώνης”μου άρεσε πολύ.

Δε θα σε ξαναπάρωμαζί μου στο πάρκο

αν γκρινιάζειςόλη την ώρα. Εσύ φταις που

γκρινιάζω. Κι εγώ, όμως,δε θα σε ξαναφωνάξωόταν σoυ τηλεφωνούν

οι φίλοι σου.

Συμβουλεύω

Πρόσεχε,Αγγελίνα, όταν βγαίνεις

στον δρόμο. Να περπατάςπάντα στο πεζοδρόμιο και να

μην περνάς απέναντι ότανείναι αναμμένο το κόκκινο

φανάρι.

Σε συμβουλεύω να προσέχειςτα λίπη, Δανάη. Να χρησιμοποιείς μόνο

ελαιόλαδο και να αποφεύγεις το βούτυροκαι τη μαργαρίνη.

Εδώσυχνάχρησιμοποιούμε:προστακτική (Πήγαινεστονγιατρό!)καιυποτακτική(Ναπαςστονγιατρό!)

100138 ����������.indd 15 10/4/2013 1:23:14 µµ

Page 16: Γραμματική E΄ και Στ΄ Δημοτικού · 2017-07-31 · σε όλα τα επίπεδα λόγου (π.χ. διαφορετικούς τρόπους έκφρασης

XXÚÚÚËËËÛÛÈÈÌÌÌÔÔÔÔÈÈÒÒ ÙÙËËË ÁÁÁÏÏÁÏÁÏÒÒÛÛÛÛÛ··· ÁÁÈ· Ó· ÂÈÎÔÈÓÓˆ̂ÓÓ‹‹‹ÛÛˆ̂∂∂∂¡¡¡√√√∆∏∆∞ 1 : ∆È Î¿Óˆ Ì ٷ ÏfiÁÈ·;

16

Παρακαλώ – Ζητώ

Διατάζω – Απαγορεύω

Moυ κάνεις μια χάρη;Μου δίνεις εκείνο το βαζάκι

από το τελευταίο ράφι;

Nα μην πεις στην αδερφή σουτο μυστικό που σου είπα.

Αγγελίνα, βγες αμέσως έξω!Θέλω να κοιμηθώ.

Κι εσύ δώσεμου

το ηλεκτρονικόσου παιχνίδι!

Σε παρακαλώ,μαμά, αγόρασέ μουεκείνες τις καραμέλες.

Στιςπαρακλήσειςχρησιμοποιούμεκυρίωςπροστακτικήήερωτήσεις.Επίσης,ακολουθούμετουςκανόνεςσυμπεριφοράςστηνεπικοινωνία(βλ.ενότητα2.4).(Σεπαρακαλώ...Μουκάνετετηχάρη...Μουδίνετε...Θαήθελα...Θαμπορούσατενα...)

100138 ����������.indd 16 10/4/2013 1:23:15 µµ

Page 17: Γραμματική E΄ και Στ΄ Δημοτικού · 2017-07-31 · σε όλα τα επίπεδα λόγου (π.χ. διαφορετικούς τρόπους έκφρασης

XXÚÚÚËËËÛÛÈÈÌÌÌÔÔÔÔÈÈÒÒ ÙÙËËË ÁÁÁÏÏÁÏÁÏÒÒÛÛÛÛÛ··· ÁÁÈ· Ó· ÂÈÎÔÈÓÓˆ̂ÓÓ‹‹‹ÛÛˆ̂∂∂∂¡¡¡√√√∆∏∆∞ 1 : ∆È Î¿Óˆ Ì ٷ ÏfiÁÈ·;

17

Εκφράζω φιλική και ευγενική διάθεση (π.χ. έπαινο, συμπάθεια)

Οιλεκτικέςπράξειςείναιπολύσημαντικέςγιατηνκαθημερινήεπικοινωνία.Είναιόμωςκαιπολύκαλήευκαιρίαγιαπαιχνίδι!

Εδώσυχνάέχουμεχρήση:προστακτικής(Πήγαινεστοδωμάτιόσου!)καιυποτακτικής(Ναπαςστοδωμάτιόσου!)

Tι ωραίο κουστούμι,θείε Βρασίδα!

Μπράβοσας, κυρία Ευτέρπη!Υπέροχο το γλυκό!

100138 ����������.indd 17 10/4/2013 1:23:16 µµ

Page 18: Γραμματική E΄ και Στ΄ Δημοτικού · 2017-07-31 · σε όλα τα επίπεδα λόγου (π.χ. διαφορετικούς τρόπους έκφρασης

XXÚÚÚËËËÛÛÈÈÌÌÌÔÔÔÔÈÈÒÒ ÙÙËËË ÁÁÁÏÏÁÏÁÏÒÒÛÛÛÛÛ··· ÁÁÈ· Ó· ÂÈÎÔÈÓÓˆ̂ÓÓ‹‹‹ÛÛˆ̂∂∂∂¡¡¡√√√∆∏∆∞ 1 : ∆È Î¿Óˆ Ì ٷ ÏfiÁÈ·;

18

Γενέθλια Ονομαστική εορτή Χριστούγεννα

Καλή χρονιά! Καλή Ανάσταση! Ευτυχισμένος ο καινούριος χρόνος! ΧριστόςΑνέστη! Χρόνια πολλά! Να ζήσεις! Αληθώς Ανέστη! Να τα εκατοστήσεις! Να σεχαιρόμαστε! Καλά Χριστούγεννα! Και του χρόνου! Καλό Πάσχα! Καλές γιορτές!Να χαίρεσαι τη γιορτή σου!

Πάσχα Πρωτοχρονιά

Διαταγή

Απαγόρευση,Συμβουλή,Υπόσχεση,Δήλωση,Ευχή,Παράκληση,Διαταγή,Έπαινος

Ταιριάζωστοτετράδιόμουτιςευχέςμετιςπεριστάσειςστιςοποί-εςχρησιμοποιούμετιςευχέςαυτές.

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 1

Συζητώστηντάξηκαιβρίσκωτηλεκτικήπράξηπουταιριάζεισεκάθεπερίπτωση.Μετάτηγράφωστοκαρτελάκιτηςκάθεεικόνας.

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 2

Φάεγρήγορα τοαυγό σου!

Συγχαρητήριαγια το νέο σας

βιβλίο!

Δεν επιτρέπεταινα περάσετε.

Να παρακολουθείςτηλεόραση με μέτρο!Αλλιώς, θα χαλάσεις

τα μάτια σου.

Μου δίνεις τηνξύστρα σου;

Πήγαμεστο θέατρο.

Είδαμε το έργο “Οδυσσεβάχ”.Μου άρεσε

πολύ.

Καλό ταξίδι!Καλές διακοπές!Καλή αντάμωση!Καλή επιστροφή!

Θα φάμε καιμετά θα πάμεστο πάρκο μετα ποδήλατα.

100138 ����������.indd 18 10/4/2013 1:23:16 µµ

Page 19: Γραμματική E΄ και Στ΄ Δημοτικού · 2017-07-31 · σε όλα τα επίπεδα λόγου (π.χ. διαφορετικούς τρόπους έκφρασης

XXÚÚÚËËËÛÛÈÈÌÌÌÔÔÔÔÈÈÒÒ ÙÙËËË ÁÁÁÏÏÁÏÁÏÒÒÛÛÛÛÛ··· ÁÁÈ· Ó· ÂÈÎÔÈÓÓˆ̂ÓÓ‹‹‹ÛÛˆ̂∂∂∂¡¡¡√√√∆∏∆∞ 1 : ∆È Î¿Óˆ Ì ٷ ÏfiÁÈ·;

19

Τι θα θυμάμαι για... τις λεκτικές πράξεις

1. Χρησιμοποιώ τη γλώσσα όχι μόνο για να περιγράψωπράγματαήνααφηγηθώγεγονότα,αλλάκαιγιανακάνωδιάφορεςπράξεις.Αυτέςονομάζονταιλεκτικές πράξεις.

2. Μπορώ να ευχηθώ, να υποσχεθώ και να δηλώσω κάτι.Μπορώακόμανα δώσω συμβουλές, να ζητήσω κάτι,να διατάξωήνα απαγορεύσω.Μπορώεπίσηςνα εκφράσω τη διάθεσή μουγιακάποιονήκάτι(συμπά-θεια,έπαινοκτλ.).

3.Τιςπερισσότερεςφορές,στιςλεκτικέςπράξειςχρησιμο-ποιώσυγκεκριμένουςγραμματικούςτύπους(π.χ.οριστι-κή,υποτακτική,προστακτικήέγκλιση,μέλλονταχρόνο)ήσυγκεκριμέναρήματα(π.χ.υπόσχομαι).

100138 ����������.indd 19 10/4/2013 1:23:17 µµ

Page 20: Γραμματική E΄ και Στ΄ Δημοτικού · 2017-07-31 · σε όλα τα επίπεδα λόγου (π.χ. διαφορετικούς τρόπους έκφρασης

20

ENOTHTA 2Πώς δημιουργώ ένα κείμενο;

Εντοπίζωταρήματαστοπαραπάνωαπόσπασμα.Σεποιοχρόνοβρίσκονται;

ΤοεξοχικότηςΑφροδίτηςκαιτουΒασίληβρίσκεταισταΧανιά.Είναιένακάτασπροκαινούριοδιώροφομεκόκκινακεραμίδια.Έχειθαλασσιάξύλινηπόρτακαιδύο

μεγάλαγαλάζιαπαράθυραστονδεύτεροόροφο.Ανάμεσασταπαράθυραυπάρχειέναπανέμορφομπαλκονάκιγεμάτογλαστρούλεςμεάσπρακαικόκκιναγεράνια.

Περιγράφω. . .

XÚËÛÈÌÔÔÈÒ ÙË ÁÏÒÛÛ· ÁÈ· Ó· ÂÈÎÔÈÓˆÓ‹ÛˆXÚËÛÈÌÔÔÈÒ ÙË ÁÏÒÛÛ· ÁÈ· Ó· ÂÈÎÔÈÓˆÓ‹Ûˆ

2.1 Αναγνωρίζω τα είδη των κειμένων

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗΓιαναπεριγράψουμεέναπρόσωπο,έναζώοήένααντικείμενοσυνήθωςχρησιμοποιούμε:•παροντικούςχρόνους(π.χ.ενεστώτα,βλ.ενότητα10.1)•τοπικάεπιρρήματα(βλ.ενότητα12.1)•επίθεταγιαναδώσουμεζωντάνιασ’αυτόπου περιγράφουμε.

Πού είναι χτισμένο το σπίτι; Τι χρώματαέχει; Ποια εντύπωση μας δημιουργείται όταν

το αντικρίζουμε;

Ουφ, κανείς δεν ασχολείται μαζί μουσήμερα. Ο Ορέστης, η Αγγελίνα, ο μπαμπάς και

η μαμά διαβάζουν! Πολύ το αγαπούν τοδιάβασμα σ’ αυτό το σπίτι!

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 3

100138 ����������.indd 20 10/4/2013 1:23:18 µµ