ΠΑΤΡΑ 2012

Σωτηροπούλου Δροσοπούλου Χριστίνα

Πανεπιστήμιο Πατρών

ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ

ΔΙΑΤΡΙΒΗ

ΝΕΥΡΟΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΩΝ

ΠΑΡΑΤΑΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ:

Μια μελέτη περίπτωσης ασθενή με ‘neglect dyslexia’

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ

ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ

Π.Μ.Σ: «Σύγχρονες Προσεγγίσεις στη Γλώσσα και τα Kείμενα»

Τ Ο Μ Ε Α Σ Γ Λ Ω Σ Σ Ο Λ Ο Γ Ι Α Σ

ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΜΕ ΤΙΤΛΟ:

Νευρογλωσσολογική Προσέγγιση των Παρατακτικών Συνθέτων

της Νέας Ελληνικής:

Μια μελέτη περίπτωσης ασθενή με ‘neglect dyslexia’

Σωτηροπούλου Δροσοπούλου Χριστίνα

Επόπτης: Δρ. Χριστίνα Μανουηλίδου

Συνεπόπτης: Καθ. Αγγελική Ράλλη

ΠΑΤΡΑ

ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2012

- 1 -

Τριμελής Συμβουλευτική Επιτροπή:

Δρ. Χριστίνα Μανουηλίδου

Καθ. Αγγελική Ράλλη

Δρ. Γεώργιος Ι. Ξυδόπουλος

This research has been funded by the Alexander S. Onassis Public Benefit

Foundation.

- 2 -

A teacher sent the following note home with a six-year-old boy: “He is too stupid to learn.”

That boy was…

Thomas A. Edison.

The most prolific inventor of all time

was…dyslexic.

“The brain can be developed just the same as the muscles can be

developed,

if one will only take the pains to train the mind to think."

~ Thomas A. Edison ~

- 3 -

Συντομογραφίες

CVP Convenient Viewing Position

FS Family Size

n αριθμός συμμετεχόντων

ΝD Neglect Dyslexia

ΔΕΣΟ Δυνατότητα Εναλλαγής της Σειράς των Όρων

[ΕΕ] (σύνθετα της κατηγορίας) [Επίθετο Επίθετο]

ΕΠΣ Επιθετικά Παρατακτικά Σύνθετα

ΕΥΣ Επιθετικά Υποτακτικά Σύνθετα

[ΘΘ] (σύνθετα του τύπου) [Θέμα Θέμα]

[ΘΛ] (σύνθετα του τύπου) [Θέμα Λέξη]

ΚΕ Αρχικά ασθενούς

ΚΝΕ Κοινή Νέα Ελληνική

ΚΤ Κλιτική Τάξη

Μ.Ο Μέσος Όρος

[ΟΟ] (σύνθετα της κατηγορίας) [Ουσιαστικό Ουσιαστικό]

ΟΠΣ Ονοματικά Παρατακτικά Σύνθετα

ΟΥΣ Ονοματικά Υποτακτικά Σύνθετα

ΧΠΣ Χαλαρά Πολυλεκτικά Σύνθετα

Σύμβολα

* αντιγραμματικότητα

(?) αμφισβητούμενη αντιγραμματικότητα (δομή μη αποδεκτή από ένα μέρος μόνο

των φυσικών ομιλητών)

/ όταν διαχωρίζει αριθμούς, διαχωρίζει τον αριθμό σωστών ή λανθασμένων

εκφορών της ασθενούς από το σύνολο του δείγματος των λέξεων-στόχων.

Ισοδυναμεί με το ‘από’.

π.χ. ‘3/10 παρατακτικά σύνθετα’ = ‘3 από τα 10 παρατακτικά σύνθετα’

- 4 -

Ευχαριστίες

Ένα θερμότατο ευχαριστώ ανήκει στην επόπτρια καθηγήτρια της εν λόγω

διατριβής, Δρ. Χριστίνα Μανουηλίδου, για τις καίριες παρατηρήσεις, υποδείξεις και

διορθώσεις της. Η συνεχής προθυμία και θετική της διάθεση συνέτεινε στην

καλύτερη κατανόηση του θέματος που μελετούσα και, βέβαια, στη βελτίωση της

εργασίας. Θα ήθελα, επίσης, να ευχαριστήσω την συνεπόπτρια καθηγήτρια της

διατριβής, καθ. Αγγελική Ράλλη, για τις πάντα εύστοχες συμβουλές της αλλά και για

την παρότρυνσή της να ασχοληθώ νευρογλωσσολογικά με τη συγκεκριμένη

κατηγορία συνθέτων.

Ακόμα, ευχαριστώ την νευροψυχολόγο Εύη Κουρτίδου και τον επικ. καθ.

νευρολογίας Κωνσταντίνο Πόταγα για την πολύτιμη βοήθειά τους σε ό,τι αφορά την

εύρεση και την διάγνωση / εξέταση της ασθενούς στο Αιγινήτειο Νοσοκομείο

Αθηνών. Παράλληλα, θα ήθελα να ευχαριστήσω τους καθηγητές του Πανεπιστημίου

του Potsdam, την Prof. Ria de Bleser, για τις παρατηρήσεις και τα σχόλιά της σχετικά

με τον τρόπο προσέγισης των δεδομένων από ασθενείς με ‘neglect dyslexia’, καθώς

και τον Prof. Harald Clahsen, για την προθυμία του να πιστοποιήσει την

παρακολούθηση σχετικών μαθημάτων και τη συγγραφή μέρους της παρούσας

διατριβής στο Πανεπιστήμιο του Potsdam, στο πλαίσιο του προγράμματος Erasmus.

Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω το Κοινωφελές Ίδρυμα Αλέξανδρος Σ.

Ωνάσης για την οικονομική στήριξη που μου παρείχε για την ολοκλήρωση των

μεταπτυχιακών μου σπουδών.

Τέλος, είμαι ευγνώμων στο σύντροφό μου, Χρήστο Ταρατόρη, για την

αμέριστη συμπαράστασή του καθ’ όλη τη διάρκεια των σπουδών μου, καθώς και

στους γονείς μου, Γιάννη Σωτηρόπουλο και Άντα Δροσοπούλου, για την αγάπη και

την συνεχή κατανόησή τους.

- 5 -

Περίληψη

Αντικείμενο μελέτης της παρούσας εργασίας αποτελεί ο βαθμός επιρροής της

κεφαλής κατά την ανάγνωση παρατακτικών συνθέτων από ασθενείς με neglect

dyslexia (ND). Ενώ η πλειοψηφία των συνθέτων της ελληνικής, τα επονομαζόμενα

‘υποτακτικά’ (subordinative compounds), υπακούουν στον νόμο της δεξιόστροφης

κεφαλής (Williams, 1981) (π.χ. ελαφο-κυνηγός), τα παρατακτικά σύνθετα

(coordinative compounds) δεν εμφανίζουν αυτή την κανονικότητα στη θέση της

κεφαλής τους (π.χ αλατο-πίπερο). Κάποιοι θεωρητικοί μορφολόγοι θεωρούν ότι

κανένα από τα δύο συστατικά δεν αποτελεί τη βάση του συνθέτου, ούτε μορφολογικά

ούτε σημασιολογικά (Ralli, 2005: 174), άλλοι υποστηρίζουν ότι τα παρατακτικά

εμφανίζουν δύο κεφαλές, τόσο στο α’ όσο και στο β’ συνθετικό (Kageyama, 2009),

ενώ δεν λείπουν και αυτοί που επιχειρηματολογούν για την υπεροχή του δεύτερου

συστατικού, λόγω του ότι αυτό καθορίζει το γένος, τον αριθμό και την πτώση των

συνθέτων (Guevara & Scalise, 2008).

Στο πλαίσιο αυτό, θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε στο ερώτημα της

θεωρητικής μορφολογίας σχετικά με τη θέση της κεφαλής στα παρατακτικά [ΟΟ] και

[ΕΕ] σύνθετα της Νέας Ελληνικής, καθώς και στο ερώτημα της κλινικής

γλωσσολογίας σχετικά με το ρόλο της κεφαλής στην ανάκληση και επεξεργασία των

συνθέτων από ασθενείς με neglect dyslexia.

Ένα ιδιαίτερα σημαντικό χαρακτηριστικό των ασθενών με ND είναι η

ικανότητά τους να αναγνωρίζουν και να σέβονται τα όρια των δύο συστατικών κατά

την ανάγνωση των συνθέτων (Behrmann et al., 1990). Επιπλέον, οι Semenza et al.

(2011) αναφέρουν για τα Ιταλικά ότι τα λάθη στο α’ συνθετικό είναι πολύ πιο συχνά

στα σύνθετα των οποίων η κεφαλή συμπίπτει με το β’ συνθετικό, παρά όταν

συμπίπτει με το πρώτο. Ο εξισορροπητικός ρόλος της κεφαλής ως προς την εμφάνιση

λαθών πάνω στο συστατικό της, αναμένουμε να έχει αντίκτυπο και στη δική μας

περίπτωση: τα υποτακτικά σύνθετα με την κεφαλή στα δεξιά θα πρέπει να

εμφανίζουν περισσότερα λάθη στο α’ συνθετικό από τα παρατακτικά, εφόσον τα

τελευταία έχουν δύο κεφαλές.

Στο πείραμα ανάγνωσης που σχεδιάσαμε, συμπεριλάβαμε 31 παρατακτικά

σύνθετα, ονοματικά και επιθετικά (π.χ. ψωμοτύρι ‘bread-cheese’ και κοντόχοντρος

αντιστοίχως) και 32 υποτακτικά σύνθετα, επίσης ονοματικά και επιθετικά (π.χ.

- 6 -

ερημονήσι και χοντροαλεσμένος αντιστοίχως), τα οποία είχαμε ελένξει ως προς όλες

τις σημαντικές ψυχογλωσσολογικές και μορφολογικές παραμέτρους ανά γραμματική

κατηγορία. Το πείραμα αυτό το διεξάγαμε σε μία ασθενή 79 ετών, η οποία έχει

υποστεί ΔΕ αγγειακό εγκεφαλικό επεισόδιο (ΑΕΕ) και με βάση την επίδοσή της στο

BELLS test έχει διαγνωσθεί με left-sided neglect dyslexia.

Ενώ στα παρατακτικά σύνθετα της ονοματικής κατηγορίας, η ασθενής τείνει

να παραλείπει ή να υποκαθιστά το α΄συστατικό των συνθέτων αυτών εξίσου συχνά με

αυτό των υποτακτικών, δεν ισχύει το ίδιο και για τα επιθετικά παρατακτικά, κατά την

ανάγνωση των οποίων ο ασθενής κάνει στατιστικά σημαντικά λιγότερα λάθη στο α’

συστατικό απ’ ότι στην ανάγνωση των αντίστοιχων υποτακτικών ( x²= 3.970, p <

0.05).

Η συμβολή της παρούσας μελέτης μπορεί να συνοψιστεί στα ακόλουθα

σημεία: Πρώτον, αποδεικνύεται ότι οι λεξικοί παράγοντες μπορούν να επηρεάσουν

την επιλεκτική προσοχή σε μεγάλο βαθμό. Δεύτερον, παρέχονται τεκμήρια ότι η

θεωρητική έννοια της κεφαλής έχει επίδραση στην επεξεργασία των συνθέτων, καθώς

η εστίαση της προσοχής επηρεάζεται από και επικεντρώνεται στο συστατικό που

λειτουργεί ως κεφαλή, έπειτα από την σιωπηρή ανάγνωση ολόκληρης της λέξης.

Τρίτον, ως προς την επίδραση της κεφαλής στα παρατακτικά σύνθετα της ΚΝΕ, από

την έρευνά μας προκύπτει ότι ένας διαχωρισμός ανάμεσα στα ονοματικά και τα

επιθετικά παρατακτικά σύνθετα, με τα πρώτα να συμπεριφέρονται όπως τα

υποτακτικά, ενώ τα δεύτερα να εμφανίζουν μια διευκόλυνση στην ανάγνωση ως

απόρροια της ύπαρξης δύο κεφαλών. Στην τελευταία αυτή περίπτωση, ίσως η

ανάγνωση επηρεάζεται από την δυνατότητα εναλλαγής της σειράς των όρων

ορισμένων επιθετικών παρατακτικών συνθέτων (π.χ. μακρόστενος ~ στενόμακρος),

αλλά αυτό είναι κάτι που απαιτεί περαιτέρω μελέτη.

- 7 -

Abstract

Reading coordinative compound words is investigated in neglect dyslexia in

order to assess the influence of ‘headedness’. While the majority of Modern Greek

compounds, the so called ‘subordinative compounds’, comply with Williams’ (1981)

‘Righthand Head Rule’ (e.g. elafo-kinigos ‘deer-hunter’), coordinative compounds do

not demonstrate clear headedness (e.g. alato-pipero ‘salt-pepper’). Some theoretical

morphologists argue that none of the two constituents serves as the basis of the

formation, neither morphologically nor semantically (Ralli, 2005: 174), others attest

that the formations’ head coincides with their second constituent, because of the

second’s constituent inflectional suffix which determine the gender, number and case

of the compound (Guevara & Scalise, 2008), while others argue that coordinative

compounds are double-headed (Kageyama, 2009).

In this context, the theoretical morphology’s question regarding the position of

the head in coordinative [NN] and [AA] Greek compounds will be addressed, as well

as the question about the function of headedness in compounds’ retrieval and

processing by patients suffering from neglect dyslexia.

When reading compounds in neglect dyslexia, a common finding is that

patients seem to respect the boundaries between the first and the second component

(Behrmann et al., 1990). Moreover, Semenza et al. (2011) ascertained that left-headed

Italian compounds are read better than right-headed compounds, indicating that the

appearance of head on the first constituent, counterbalance the deficit at the processing

of this first constituent. According to these findings, it seems reasonable to

hypothesize that, if coordinative compounds are indeed headless or double-headed,

patients with neglect dyslexia will make fewer mistakes in reading their left

constituents compared to subordinative compounds, which have a clear head.

A female 79-year old patient, who suffered RH damage and was affected by

left-sided neglect dyslexia as diagnosed based on BELLS test, had to read 32

subordinative [NN] and [AA] compounds (e.g. domatosalata ‘tomato-salad’ and

piknokatikimenos ‘densely populated’ respectively) and 32 coordinative [NN] and

[AA] compounds (e.g. psomotiri ‘bread-cheese’ and glikopikros ‘sweet-bitter’

respectively). Compounds and their constituents were matched for frequency,

familiarity, imageability, age of acquisition and orthographic neighbors.

- 8 -

Patient performed significantly fewer substitution and omission errors on the

left constituent of coordinative compounds when reading compound adjectives (x²=

3.970, p < 0.05), but the same amount of errors in subordinative and coordinative

compounds when reading compound nouns.

The contribution of the study can be summarized in the following points: First,

it showed that lexical factors can influence selective attention to a great extent.

Second, it showed that the theoretical concept of headedness does have a processing

effect, with the head capturing more attention after implicit reading of the whole word.

Third, as for headedness in Greek coordinative compounds, the study revealed a

dissociation depending on grammatical class (adjectival vs. nominal compounds) with

adjectival coordinative compounds behaving as double-headed while nominal

coordinative compounds patterning with subordinative ones. A key factor here might

be the interchangeable word order that characterizes adjectival coordinative

compounds (e.g makrostenos ‘long-narrow’ ~ stenomakros ‘narrow-long’), but this is

something that requires further research.

- 9 -

Περιεχόμενα

Συντομογραφίες ........................................................................................................ - 3 - Σύμβολα .................................................................................................................... - 3 -

Ευχαριστίες ............................................................................................................... - 4 - Περίληψη .................................................................................................................. - 5 - Abstract ..................................................................................................................... - 7 - Περιεχόμενα .............................................................................................................. - 9 - ΕΙΣΑΓΩΓΗ ............................................................................................................. - 11 -

I ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ...................................................................................... - 14 - 1. ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ .............................................................................................. - 14 -

1.1 Βασικές κατηγορίες συνθέτων ................................................................. - 14 - 1.2 Παρατακτικά σύνθετα .............................................................................. - 16 -

1.2.1 Διαφορετικές ονομασίες παρατακτικών συνθέτων – Ορισμός τους . - 16 - 1.2.2 Tαξινόμηση των παρατακτικών συνθέτων ....................................... - 17 - 1.2.3 Η έννοια της κεφαλής ....................................................................... - 20 -

2. ΝΕΥΡΟΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑ ................................................................................... - 26 - 2.1 Η νοητική αναπαράσταση των συνθέτων και της κεφαλής τους ............. - 26 - 2.2 Η αλληλεπίδραση ανάμεσα στη νοητική αποθήκευση και την επεξεργασία

των συνθέτων ...................................................................................................... - 27 -

2.3 Αποκλεισμός αφασικών και ανοιακών ασθενών – Λόγοι επιλογής ασθενών

με neglect dyslexia .............................................................................................. - 29 -

2.3.1 Η συνειδητή ανάλυση της δομής των συνθέτων .............................. - 29 - 2.3.2 Ο διαχωρισμός της επίδρασης που έχει η θέση των συστατικών

(Position-in-the-string effect) από την επίδραση της κεφαλής (Headedness

effect) - 30 -

2.3.3 Οι περιορισμοί που συνεπάγονται οι πειραματικές μέθοδοι ............ - 33 - 3. NEGLECT DYSLEXIA ................................................................................. - 35 -

3.1 Ορολογία – Ορισμός – Γενικά χαρακτηριστικά ....................................... - 35 -

3.2 Το προφίλ των ασθενών με neglect dyslexia ........................................... - 37 - 3.3 Διάγνωση - Διαφοροδιάγνωση της neglect dyslexia ................................ - 38 - 3.4 Παραμετροποίηση / ποικιλότητα συμπτωμάτων της neglect dyslexia - Αίτια -

40 - ΙΙ ΤΟ ΠΕΙΡΑΜΑ ΜΕ ΤΗΝ ΑΣΘΕΝΗ ................................................................... - 41 -

4. ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ - ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ...................................................................... - 41 - 4.1 Ερωτήματα ............................................................................................... - 41 -

4.2 Υποθέσεις ................................................................................................. - 41 - 5. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ............................................................................................... - 43 -

5.1 Η μεθοδολογία συλλογής των δεδομένων ............................................... - 43 - 5.1.1 Καταγραφή των stimuli .................................................................... - 43 - 5.1.2 Καταχώρηση των stimuli σε βάση δεδομένων - Κριτήρια διάκρισης των

stimuli σε κατηγορίες ...................................................................................... - 46 - 5.2 Τελικές προπαρασκευαστικές διαδικασίες πριν το πείραμα .................... - 52 -

5.2.1 Έλεγχος προβλεψιμότητας του α’ συνθετικού (first constituent

guessing) ......................................................................................................... - 53 - 5.2.2 Έλεγχος ηλικίας κατάκτησης (age of acquisition) και δυνατότητας

απεικόνισης (imageability) των συνθέτων και των συστατικών τους ............ - 54 -

- 10 -

5.2.3 Επίδραση των προπαρασκευαστικών ελέγχων στην διαμόρφωση των

stimuli του τελικού πειράματος – Ο αποκλεισμός των ρηματικών συνθέτων από

το τελικό πείραμα ........................................................................................... - 56 - 5.3 Η πειραματική διαδικασία ........................................................................ - 56 -

5.3.1 Το υλικό ............................................................................................ - 56 -

5.3.2 Έλεγχος των τελικών stimuli σε υγιή υποκείμενα ............................ - 56 - 5.3.3 Η συμμετέχουσα ασθενής ................................................................. - 57 - 5.3.4 Η πειραματική διαδικασία συλλογής των δεδομένων ...................... - 58 -

6. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ............................................................................................ - 60 - 6.1 Επίδραση της κεφαλής ............................................................................. - 61 -

6.2 Επιρροή της γραμματικής κατηγορίας των συνθέτων ............................. - 62 - 6.3 Επίδραση της δυνατότητας εναλλαγής της σειράς των όρων .................. - 62 -

6.4 Επίδραση της δομής των συνθέτων ......................................................... - 64 - 6.5 Οι λεξικές παράμετροι που δεν επηρεάζουν την ανάγνωση των συνθέτων- 66

- 6.5.1 Απουσία επιρροής του ‘Word Effect’ των συνθέτων ....................... - 66 - 6.5.2 Απουσία επιρροής της σημασιολογικής κατηγορίας των παρατακτικών

συνθέτων ......................................................................................................... - 67 - 6.5.3 Απουσία επιρροής του αριθμού και του γένους των ονοματικών

συνθέτων ......................................................................................................... - 68 - 6.6 Ποσοτική ανάλυση των λαθών της ασθενούς .......................................... - 69 -

6.6.1 Ερμηνεία αυξημένου ποσοστού λαθών ............................................ - 70 - 6.7 Ποιοτική ανάλυση του τύπου των λαθών της ασθενούς .......................... - 71 -

6.7.1 Διάκριση με βάση των τύπο των λαθών ........................................... - 71 -

6.7.2 Διάκριση με βάση την παραγωγή υπαρκτών ή μη λέξεων ............... - 74 -

7. ΕΡΜΗΝΕΙΑ .................................................................................................... - 78 - 7.1 Ερμηνεία επίδρασης της κεφαλής ............................................................ - 78 - 7.2 Ερμηνεία επίδρασης της δυνατότητας εναλλαγής της σειράς των όρων . - 81 -

7.3 Ερμηνεία της επίδρασης της δομής των συνθέτων .................................. - 85 - 7.4 Ερμηνεία της επικράτησης λαθών αποκοπής ........................................... - 86 -

7.4.1 Τύπος λαθών (class of neglect errors) .............................................. - 86 - 7.4.2 Θεωρητικό πλαίσιο για ερμηνεία της επικράτησης λαθών αποκοπής -

Ερμηνεία ......................................................................................................... - 86 -

7.5 Συνδυαστική ερμηνεία λεξικών επιδράσεων και λαθών αποκοπής ......... - 87 - 7.5.1 Το θεωρητικό πλαίσιο ....................................................................... - 87 -

7.5.2 Συνδυαστική ερμηνεία αποτελεσμάτων του δικού μας πειράματος . - 89 - 8. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ....................................................................................... - 90 -

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ .................................................................................................... - 93 - Ελληνόγλωσση .................................................................................................... - 93 - Ξενόγλωσση ........................................................................................................ - 93 - Ηλεκτρονικές πηγές .......................................................................................... - 101 -

Παράρτημα Α_Stimuli .......................................................................................... - 102 -

Παράρτημα Β_Θεωρητικές έννοιες / Συμπληρωματικές διευκρινιστικές αναλύσεις

ανά κεφάλαιο ........................................................................................................ - 104 - Συμπληρωματική Βιβλιογραφία Παραρτήματος Β .......................................... - 121 -

- 11 -

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η σύνθεση θεωρείται διαγλωσσικά η πλέον βασική διαδικασία σχηματισμού

λέξεων, καθώς προσφέρει τον πιο εύκολο και αποτελεσματικό τρόπο για τη

δημιουργία και μεταφορά νέων νοημάτων. Δεν είναι τυχαίο ότι τόσο γενικότερα τα

σύνθετα, όσο και τα μορφολογικά σχήματα και οι δομικοί περιορισμοί που

επηρεάζουν την αντίληψη και κατανόησή τους, κατακτώνται ήδη από την

προσχολική ηλικία (Jarema, 2006: 58-59).

Επιπλέον, τα σύνθετα εμφανίζουν ένα συνδυασμό ιδιοτήτων της παραγωγικής

προσφυματοποίησης, που μελετάται από τη μορφολογία, και των προτάσεων, που

μελετώνται από τη σύνταξη, με αποτέλεσμα ως δομές να δίνουν την εντύπωση ότι

βρίσκονται στο όριο των λέξεων και των προτάσεων, χωρίς, όμως, παράλληλα να

παύουν να αντανακλούν τα θεμελιώδη μορφολογικά χαρακτηριστικά της γλώσσας

στην οποία ανήκουν (Manouilidou et al., 2009: 1-2).

Στο πλαίσιο αυτό, η μελέτη των συνθέτων αναδεικνύεται ιδιαίτερα πολύτιμη,

καθώς συνεπάγεται τόσο τη μελέτη των βασικών μορφολογικών χαρακτηριστικών

μιας γλώσσας, όσο και την εξερεύνηση της δημιουργικής μας ικανότητας για

μορφολογική επεξεργασία και αναπαράσταση (Libben, 2006a: 2-3).

Τέλος, η μελέτη των συνθέτων μπορεί να είναι διαφωτιστική όχι μόνο για

τους παράγοντες που συμβάλλουν στην ανάκληση και παραγωγή τους, αλλά και

γενικότερα για τον τρόπο με τον οποίο οι πολυμορφηματικές λέξεις γίνονται

αντικείμενο επεξεργασίας (Jarema, 2006: 46).

Παρά τα παραπάνω οφέλη που προκύπτουν από τη μελέτη της σύνθεσης, οι

νευρογλωσσολογικές έρευνες για την πρόσβαση και την αναπαράσταση των λεξικών

στοιχείων στο νοητικό λεξικό έχουν εστιάσει κυρίως σε δομές της κλίσης και της

παραγωγής, σε αντίθεση με αυτές της σύνθεσης1, οι οποίες έχουν γίνει αντικείμενο

μελέτης μόλις τα τελευταία χρόνια, αφήνοντας έτσι πολλά ερωτήματα της

θεωρητικής μορφολογίας νευρογλωσσολογικά ανεξερεύνητα. Έτσι, στην παρούσα

εργασία, ένας επιπρόσθετος λόγος για τη μελέτη των συνθέτων είναι, πέραν των

1Το επίπεδο ανάλυσης της μορφολογίας διαχωρίζεται σε τρείς βασικούς τομείς, την κλίση, την

παραγωγή και την σύνθεση. Στην παρούσα εργασία θα εστιάσουμε αποκλειστικά στον τομέα της

σύνθεσης. «Σύνθεση είναι η διαδικασία σχηματισμού λέξεων, η οποία δημιουργεί μορφολογικά

πολύπλοκα στοιχεία από θέματα ή ολόκληρες λέξεις, ανάλογα με την υπό εξέταση γλώσσα» (Ράλλη,

2005: 164, Ράλλη, 2007: 18).

- 12 -

γενικότερων ιδιοσυγκρασιακών χαρακτηριστικών τους, η ανάγκη προσέγγισης μέσω

πειραματικών νευρογλωσσολογικών διαδικασιών ενός καίριου ερωτήματος της

θεωρητικής γλωσσολογίας, και συγκεκριμένα της μορφολογίας, σχετικά με μια ειδική

κατηγορία σύνθετων δομών, τα παρατακτικά σύνθετα (coordinated compounds).

Ο βασικός στόχος της παρούσας εργασίας είναι η προσέγγιση και ανάλυση

των θεωρητικών ερωτημάτων που προκύπτουν απο την μελέτη των παρατακτικών

συνθέτων σχετικά με τη θέση και το ρόλο της κεφαλής μέσα από πειραματικά

νευρογλωσσολογικά δεδομένα, και συγκεκριμένα, μέσα από δεδομένα, όπως

προκύπτουν από την ανάγνωση συνθέτων από ασθενή με ‘neglect dyslexia’ (ND).

Πιο συγκεκριμένα, οι επιμέρους στόχοι μας είναι τρείς: πρώτον να

προσδιορίσουμε την επίδραση της θεωρητικής έννοιας της κεφαλής κατά την

ανάγνωση και άρα την επεξεργασία των συνθέτων, δεύτερον, να μελετήσουμε την

κεφαλή ιδιαίτερα για τα ελληνικά παρατακτικά σύνθετα αναφορικά με θέση που

καταλαμβάνει μέσα στα όρια των σχηματισμών, και τρίτον να διερευνήσουμε το

βαθμό στον οποίο οι λεξικοί παράγοντες, όπως η επίδραση της κεφαλής, η

δυνατότητα εναλλαγής της σειράς των συστατικών, η δομή των συνθέτων κ.α,

μπορούν να επηρεάσουν την επιλεκτική προσοχή των ασθενών με ND.

Ως προς την τελευταία πτυχή της μελέτης, το πλούσιο μορφολογικό σύστημα

της ΚΝΕ μας δίνει τη δυνατότητα να αξιολογήσουμε την επίδραση πολλών

λεξικών/μορφολεξικών παραμέτρων των συνθέτων2 στην ικανότητα ανάγνωσης των

ND ασθενών, και άρα να ερευνήσουμε ενδελεχέστερα τον τρόπο αλληλεπίδρασης της

διαδικασίας λεξικής πρόσβασης με την οπτικοχωρική προσοχή (Vallar et al., 2010:

224).

Η εργασία χωρίζεται σε δύο μέρη.

Στο πρώτο μέρος, θα γίνει μια ανασκόπηση της απαιτούμενης για την κατανόηση του

στόχου μας βιβλιογραφίας. Αρχικά, θα αναφερθούμε στη μορφολογική θεωρία με

σκοπό την κατανόηση της φύσης των παρατακτικών συνθέτων και την διατύπωση

υποθέσεων σχετικά με τη θέση της κεφαλής τους (πρώτο κεφάλαιο). Στο επόμενο,

δεύτερο κεφάλαιο, θα παρουσιάσουμε τις νευρογλωσσολογικές προσεγγίσεις σχετικά

με την λεξική πρόσβαση, στο πλαίσιο των οποίων θα επιχειρήσουμε να

αιτιολογήσουμε την επιλογή ασθενών με neglect dyslexia και όχι ασθενών με κάποια

άλλη διαταραχή (π.χ. αφασικών ή ανοιακών). Το τελευταίο κεφάλαιο του θεωρητικού

2 Συγκεκριμένα, πέραν της διαφοροποίησης σε παρατακτικά και υποτακτικά, συνεξετάζουμε και

περαιτέρω διαφορποιήσεων ανάλογα με τη δομή ή τη σημασία των συνθέτων (δες 1ο κεφάλαιο).

- 13 -

πλαισίου της διατριβής (τρίτο κεφάλαιο) λειτουργεί εν είδει εισαγωγής για την

ασθένεια του υποκειμένου του πειράματος, καθώς παρουσιάζεται η φύση και τα

ιδιότυπα χαρακτηριστικά της ND.

Το δεύτερο μέρος της διατριβής θα αφιερωθεί σε ό,τι σχετίζεται άμεσα με το πείραμα

(υποθέσεις, μεθοδολογία, αποτελέσματα και ερμηνεία). Στο τέταρτο κεφάλαιο, θα

διατυπώσουμε τα ερευνητικά ερωτήματα και τις αντίστοιχες υποθέσεις τους, όπως

προκύπτουν από το θεωρητικό πλαίσιο των δύο πρώτων κεφαλαίων. Στο επόμενο,

πέμπτο, κεφάλαιο, θα αναφερθούμε στη μεθοδολογία συλλογής και ελέγχου των

stimuli του πειράματος, καθώς και στην ίδια τη διαδικασία του πειράματος με την

ασθενή. Στη συνέχεια (έκτο κεφάλαιο) θα παρουσιάσουμε τα αποτελέσματα του

πειράματος, ενώ στο έβδομο κεφάλαιο επιχειρείται η ερμηνεία των αποτελεσμάτων

και γίνονται παράλληλα κάποιες προτάσεις για μελλοντικό τους έλεγχο. Στο

τελευταίο, όγδοο, κεφάλαιο γίνεται μια ανασκόπηση στα βασικότερα σημεία των

επιμέρους κεφαλαίων της εργασίας, ενώ παράλληλα παρατίθενται τα συμπεράσματα

που προκύπτουν από αυτά τα σημεία.

Όσον αφορά τα παραρτήματα στο τέλος της εργασίας, στο πρώτο παραθέτουμε τα

τελικά stimuli που χρησιμοποιήθηκαν στο πείραμα με την ασθενή (Παράρτημα Α),

ενώ στο δεύτερο γίνεται μια εκτενέστερη ανάλυση και παρέχονται διευκρινίσεις για

σημαντικες θεωρητικές έννοιες και ποσοτικές αναλύσεις δεδομένων ανά κεφάλαιο

(Παράρτημα Β).

- 14 -

I ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

1. ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ

1.1 Βασικές κατηγορίες συνθέτων

Η διάκριση ανάμεσα στα παρατακτικά και τις υπόλοιπες κατηγορίες συνθέτων

είναι θεμελιώδης για την πληρέστερη κατανόηση και προσέγγιση του βασικού

ζητήματος που πραγματεύται αυτή η εργασία.

Ο Pānini (όπως αναφέρεται στον Kiparsky, 2009: 2) στη γραμματική του για

τα Σανσκριτικά υποστηρίζει ότι η μορφολογική δομή ενός συνθέτου καθορίζεται από

τη σχέση μεταξύ των δύο συστατικών του. Με βάση τη σχέση αυτή ως προς την

κεφαλή, προτείνει την εξής τριμερή ταξινόμηση των συνθέτων:

1) Προσδιοριστικά σύνθετα (determinative ή “subcompounds”): σύνθετα με μία

κεφαλή

2) Παρατακτικά σύνθετα (dvandvas ή “co-compounds”): σύνθετα με δύο ή

περισσότερες κεφαλές

3) Εξωκεντρικά σύνθετα (“bahuvrīhis”): σύνθετα στα οποία κανένα συστατικό δεν

αποτελεί κεφαλή (externally headed compounds), και είναι τα μορφολογικά

αντίστοιχα των αναφορικών προτάσεων.

H Olsen (2001: 279, 2004: 87) σε μια πιο συγχρονική προσέγγιση επισημαίνει

ότι οι τελευταίες μελέτες που εξετάζουν το σχηματισμό λέξεων συνήθως

κατηγοριοποιούν τα σύνθετα σε τρεις βασικές κατηγορίες.3

1) προσδιοριστικά/ υποτακτικά (determinative) π. χ. coffee cup

2) παρατακτικά (copulative) π. χ. poet-doctor

3) κτητικά/ υποτακτικά (possessive) π. χ. greybeard

Ως προσδιοριστικά κατηγοριοποιεί τα σύνθετα των οποίων τα συστατικά έχουν

υποτακτική σχέση. Το πρώτο συστατικό λειτουργεί ως προσδιοριστής του δεύτερου,

το οποίο σημασιολογικά και μορφολογικά λειτουργεί ως κεφαλή (π.χ. computer-

monitor). Στην περίπτωση των παρατακτικών συνθέτων, η σχέση ανάμεσα στα δύο

3 Κυρίως λόγω της ιστορικής σημαντικότητας για τη γραμματική της Σανσκριτικής.

- 15 -

συνθετικά είναι παρατακτική και προσδιορίζουν και τα δύο ισόποσα την ίδια

οντότητα (π.χ. bartender-psychologist). Tέλος, όπως και στα προσδιοριστικά, έτσι και

στα κτητικά σύνθετα, η σχέση ανάμεσα στα δύο συστατικά είναι υποτακτική, με τη

διαφορά ότι αυτά επεκτείνουν τη σημασία τους σε μια τρίτη οντότητα. (π.χ. bonehead

σημαίνει κεφάλι από κόκκαλο, αλλά ο κουφιοκέφαλος).

Η πλέον πρόσφατη κατηγοριοποίηση των συνθέτων έχει προταθεί από τους

Bisetto & Scalise (2005). Σύμφωνα με τους εν λόγω ερευνητές, με βάση το κριτήριο

της γραμματικής σχέσης που υπάρχει μεταξύ των συστατικών, τα σύνθετα μπορούν

να διακριθούν σε τρείς μακρο-τύπους (macro-types): 1) υποτακτικά (subordinate), 2)

επιθετικά/προσδιοριστικά, (attributive) 3) παρατακτικά (coordinate).

Ως υποτακτικά, κατηγοριοποιούν τα σύνθετα τα οποία εμφανίζουν σχέση

υπόταξης/συμπλήρωσης (complementation) ανάμεσα στην κεφαλή και την μη

κεφαλή (1), ως επιθετικά/προσδιοριστικά αυτά στα οποία η μη κεφαλή

τροποποιεί/προσδιορίζει (modify) την κεφαλή4 (2), ενώ ως παρατακτικά αυτά των

οποίων τα συστατικά συνδέονται μεταξύ τους με σχέση παράταξης (3).

(1) κουρτινόξυλο < κουρτίνα + ξύλο

(2) ξερόκλαδο < ξερό + κλαδί

(3) αλατοπίπερο < αλάτι + πιπέρι

Τέλος, η Ράλλη (2007: 79-81) αναφερόμενη στην ταξινόμηση των συνθέτων

της Κοινής Νέας Ελληνικής (ΚΝΕ), επισημαίνει ότι τα σύνθετα διαχωρίζονται

ανάλογα με τη λειτουργική σχέση που υπάρχει ανάμεσα στα συστατικά τους, σε:

Α) σύνθετα με σχέση εξάρτησης (dependency relation), τα οποία με τη σειρά τους

διακρίνονται σε Α1) υποτακτικά, των οποίων τα συστατικά συνδέονται με μια σχέση

υπόταξης (subordinative) (1) και Α2) σύνθετα των οποίων τα συστατικά συνδέονται

με μια σχέση απόδοσης ιδιότητας από τη μη κεφαλή στην κεφαλή (attributive) (2),

B) σύνθετα με σχέση παράταξης (coordination relation), τα οποία διακρίνονται σε

Β1) προσθετικά (additive) (3), και Β2) παραθετικά (appositive) (4), ανάλογα με το αν

τα συστατικά τους συνδέονται με σχέση πρόσθεσης ή παράθεσης αντιστοίχως.

(4) actor-author (Αγγλικά) ‘ηθοποιός-συγγραφέας’

Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί ότι στις περισσότερες γλώσσες, όπως στα Αγγλικά, τα

παρατακτικά σύνθετα εμφανίζουν κάποιες ιδιότητες των φράσεων, ενώ οι γλώσσες

στις οποίες τα σύνθετα αυτά εκφράζονται μορφολογικά με μία μόνο λέξη είναι

4 Στον τύπο αυτό των συνθέτων, συνήθως το α’ συστατικό είναι επίθετο.

- 16 -

ελάχιστες, ανάμεσά τους και τα ελληνικά (Wälchli (2005: 4-5). Έτσι, παρατακτικά

περιφραστικά σύνθετα του τύπου του (4) δεν υπάρχουν με την ίδια δομή στα

ελληνικά5.

1.2 Παρατακτικά σύνθετα

Τα παρατακτικά σύνθετα της ΚΝΕ είναι δομές ιδιαίτερα παραγωγικές (Ralli,

2012: 1), οι οποίες, ωστόσο, ως σήμερα δεν έχουν τύχει νευρογλωσσολογικής

μελέτης. Δεδομένης της ιδιαίτερης αυτής παραγωγικότητάς τους, και ιδιαίτερα των

δομών του τύπου [ΟΟ] και [ΕΕ] που απαντούν, έστω και περιορισμένα, και σε άλλες

Ινδοευρωπαϊκές γλώσσες (Ralli, 2009: 49-50, Kiparsky, 2009: 2), κρίνεται ακόμα πιο

σημαντική η νευρογλωσσολογική διερεύνησή τους.

Παρακάτω παραθέτουμε το θεωρητικό πλαίσιο, με βάση το οποίο θα

επεξεργαστούμε και θα επιλέξουμε τις λέξεις-στόχους του πειράματός μας.

1.2.1 Διαφορετικές ονομασίες παρατακτικών συνθέτων – Ορισμός

τους

Στη διεθνή βιβλιογραφία του τομέα της μορφολογίας, στα παρατακτικά

σύνθετα αποδίδονται διαφορετικές ονομασίες. Ο Bauer (2008: 2) υιοθετεί για τις

δομές αυτές τον όρο ‘dvandva’, ο οποίος προέρχεται από τα Σανσκριτικά και

σημαίνει «δυο-δυο» ή «ζεύγος». Επίσης, διευκρινίζει ότι ο όρος από άλλους

γλωσσολόγους έχει αποδοθεί και ως ‘arregative’ (Whitney, 1889), ‘coordinate’

(Quirk et al., 1985), ‘coordinating’ (Quirk et al., 1985), ‘coordinative’ (Bloomfield,

1935), ‘copulative’ (Whitney, 1889 και Bloomfield, 1935) και, τέλος, ‘co-compound’

(Bhatia, 1993 και Wälchli, 2005).

Ως dvandva ορίζονται «τα σύνθετα των οποίων τα συστατικά βρίσκονται σε

παράταξη, δημιουργώντας μια ένωση λέξεων, οι οποίες σε περιβάλλον εκτός

σύνθεσης θα συνδέονταν με τον συμπλεκτικό σύνδεσμο “και” και σπανιότερα με τον

5 Στην ΚΝΕ αντίστοιχες δομές είναι τα Χαλαρά Πολυλεκτικά Σύνθετα (XΠΣ, π.χ. συνθέτης –

τραγουδιστής), τα οποία όντας πολυλεκτικά, εμφανίζουν χαρακτηριστικά τόσο των συνθέτων του

τομέα της μορφολογίας όσο και των φράσεων του τομέα της σύνταξης (Ράλλη, 2007: 81, 221-240), και

άρα δεν θα αποτελέσουν αντικείμενο της παρούσας εργασίας, η οποία θα επικεντρωθεί στην μελέτη

και ανάλυση μόνο των προσθετικών παρατακτικών συνθέτων.

- 17 -

διαζευκτικό σύνδεσμο “ή”» (Whitney, 1889: §1247), ενώ η σημασία τους είναι αυτή

που προκύπτει από το άθροισμα των σημασιών των δύο επιμέρους συστατικών (Ralli,

2012: 2).

Από τη μεριά του ο Wälchli (2005: 1-2) τονίζει ότι τα παρατακτικά σύνθετα

απαρτίζονται από δύο ή περισσότερα μέρη που δηλώνουν «φυσική παράταξη»

(natural coordination). Με τον όρο «φυσική παράταξη» υποδηλώνεται ότι αυτά τα

μέρη εκφράζουν έννοιες οι οποίες είναι σημασιολογικά στενά συνδεόμενες (π.χ.

‘αδελφός και αδελφή’ , ‘πίνω και τρώω’, ‘χέρια και πόδια’ κ.λ.π) και ότι η συνολική

σημασία (π.χ. ‘αδέλφια’, ‘θρέφομαι’ και ‘άκρα’ αντιστοίχως) είναι πιο γενική από τη

σημασία των επιμέρους συστατικών. Επιπλέον, οι σημασίες των επιμέρους

συστατικών του παρατακτικού συνθέτου βρίσκονται σε υπώνυμη σχέση με την όλη

σημασία του συνθέτου, η οποία καλύπτει μία υπερκείμενη-υπερώνυμη έννοια. Υπό

αυτή την έννοια, μάλιστα, αναδύεται η διαμετρικά αντίθετη σημασία των

παρατακτικών συνθέτων αντιπαραβολικά με τα υποτακτικά, των οποίων τα

συστατικά τους επιδεικνύουν μια ιεραρχική σχέση.

1.2.2 Tαξινόμηση των παρατακτικών συνθέτων

1.2.2.1 Μορφολογικά κριτήρια

Οι Manolessou & Tsolakidis (2009) προτείνουν την κατηγοριοποίηση των

παρατακτικών συνθέτων με βάση τρία μορφολογικά κριτήρια.

1ο) Αριθμός λέξεων: Με βάση αυτό το κριτήριο, έχουμε τη διάκριση σε χαλαρά

πολυλεκτικά σύνθετα της μορφής [Ουσιαστικό Ουσιαστικό σε ονομαστική] (5) και

μονολεκτικά παρατακτικά σύνθετα (6). Όπως προαναφέραμε (1.1), τα ΧΠΣ δεν

αποτελούν πρωτοτυπικό τύπο συνθέτων, καθώς είναι της δομής [Λέξη Λέξη]6 και

άρα θα επικεντρωθούμε στη μελέτη των μονολεκτικών παρατακτικών σχηματισμών.

(5) αρτοποιείο – ζαχαροπλαστείο

(6) λαδόξιδο

6 Όπως παρατηρεί η Ralli (2009: 48-49), μόνο τα αγγλικά σύνθετα είναι της μορφής [ΛΛ] π.χ. table

cloth, car wash κ.α.

- 18 -

Τα μονολεκτικά παρατακτικά σύνθετα, όπως και όλα τα σύνθετα της ΚΝΕ, είναι της

δομής [Θέμα Θέμα] ([ΘΘ]) (7) ή [Θέμα Λέξη] ([ΘΛ]) (8). Βασικά κριτήρια για το

διαχωρισμό τους σε [ΘΘ] και [ΘΛ] είναι η μορφή του κλιτικού επιθήματος και η

θέση του τόνου. Στα [ΘΘ] σύνθετα το κλιτικό επίθημα προστίθεται σε όλο το

σύνθετο, ενώ στα [ΘΛ] στο τέλος του δεύτερου συστατικού. Επίσης, δομές [ΘΘ]

τονίζονται στην προπαραλήγουσα, σε αντίθεση με σύνθετα τύπου [ΘΛ], στα οποία ο

τόνος διατηρείται στη θέση του δεύτερου μέρους τους (Ράλλη, 2007: 159-165).

(7) [αλατ-ο-πίπερ]-ο

(8) πηγαιν-ο-έρχομαι

2ο) Ταύτιση της γραμματικής κατηγορίας του α΄ και β΄συστατικού τους: Με βάση

αυτό το κριτήριο, διακρίνονται σε ουσιαστικά της δομής [ΟΟ] (9), επίθετα [ΕΕ] (10)

και ρήματα [ΡΡ] (11) (Ralli, 2012: 2). Θα πρέπει, ωστόσο, να σημειωθεί ότι στην

ΚΝΕ απαντώνται σχηματισμοί του τύπου [ΟΟ] που δεν είναι dvandva αλλά

υποτακτικά σύνθετα (12).

(9) χιονόβροχο < χιόνι + βροχή

(10) πικρόγλυκος < πικρός + γλυκός

(11) ανοιγοκλείνω < ανοίγω + κλείνω

(12) βουνοκορφή < βουνό + κορφή

Κοινός παρονομαστής των ονοματικών και επιθετικών παρατακτικών

συνθέτων είναι η τάση τους να είναι της δομής [ΘΘ], σε αντίθεση με τα ρηματικά

παρατακτικά σύνθετα που είναι πάντα της δομής [ΘΛ] (Ralli, 2012: 3).

Επιπλέον, οι Manolessou & Tsolakidis (2009: 25-26) εντάσσουν στους

παρατακτικούς σχηματισμούς και μονολεκτικές δομές του τύπου [ΕΠΙΡ ΕΠΙΡ] (13),

οι οποίες, όμως, όπως σωστά σημειώνει η Ralli (2012: 2), είναι δευτερογενείς

σχηματισμοί οι οποίοι προέρχονται από επίθετα με την προσθήκη του παραγωγικού

επιθήματος –α και άρα δεν μπορεί να θεωρηθούν ότι αποτελούν απόρροια

παρατακτικής σύνθεσης.

(13) κουτοπόνηρα < κουτ(ά) + πονηρά < [κουτ(ός) + -α] + [πονηρ(ός) + -α]

- 19 -

Τέλος, θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι θα επικεντρωθούμε στο θεωρητικό

πλαίσιο και θα μελετήσουμε την επεξεργασία ιδιαίτερα των ουσιαστικών [ΟΟ] και

των επιθέτων [ΕΕ], καθώς δεν καταφέραμε να συγκεντρώσουμε επαρκή αριθμό

παρατακτικών ρηματικών λέξεων-στόχων, ελεγμένων ως προς όλες τις απαραίτητες

για τη μελέτη μας μεταβλητές (δες επίδραση ελέγχων στα τελικά stimuli, 5.2.3).

3ο) Αριθμός: Και τα δύο συστατικά των παρατακτικών συνθέτων είναι του ίδιου

αριθμού, είτε ενικού είτε πληθυντικού. Με βάση, λοιπόν, το κριτήριο αυτό,

διακρίνονται δύο ιδιαίτερες κατηγορίες παρατακτικών συνθέτων.

Η πρώτη κατηγορία είναι τα επονομαζόμενα ‘pluralia tantum’ (14), τα οποία

είναι παρατακτικά σύνθετα που δεν εμφανίζουν ενικό αριθμό (Ράλλη, 2005: 175,

2007: 98) και, όπως σωστά παρατηρεί η Αναστασιάδη – Συμεωνίδη (1996: 101) είναι

συνήθως ουδετέρου γένους. Τα σύνθετα αυτά αναφέρονται σε ένα σύνολο οντοτήτων

και συνιστούν τα πρωτοτυπικά ονοματικά παρατακτικά σύνθετα (Manolessou &

Tsolakidis, 2009: 27-28).

(14) γυναικόπαιδα < γυναίκες + παιδιά *γυναικόπαιδο

Μια άλλη κατηγορία την οποία επισημαίνουν οι Manolessou & Tsolakidis

(2009: 27-28) είναι τα επονομαζόμενα ‘singularia incomputabilia’ (15), τα οποία

σχηματίζουν μόνο ενικό αριθμό, ενώ τα συστατικά τους υποδηλώνουν μη μετρήσιμα

ουσιαστικά, τα οποία είναι είτε υλικά είτε έννοιες.

(15) λαδόξιδο < λάδι + ξίδι *λαδόξιδα

1.2.2.2 Σημασιολογικά κριτήρια

Τα παρατακτικά σύνθετα, ανάλογα με τη σημασιολογική σχέση των δύο

συστατικών τους διακρίνονται στις ακόλουθες κατηγορίες (Μanolessou & Tsolakidis,

2009, Ralli, 2012: 9-13)7:

α) Προσθετικά: Eίναι αυτά των οποίων η σημασία προκύπτει από το άθροισμα των

σημασιών των επιμέρους συστατικών τους (16). Σύμφωνα με τον Wälchli (2005: 137-

7 Για τη ταξινόμηση αυτή, βασίζονται στις αντίστοιχες των Bauer (2008) και Wälchli (2005), με

παραδείγματα από τα Ελληνικά.

- 20 -

139) πρόκειται για τον πλέον πρωτοτυπικό τύπο παρατακτικών συνθέτων. Στην

κατηγορία αυτή εντάσσονται επίσης όλα τα ‘pluralia tantum’ καθώς και τα ‘singularia

incomputabilia’ ονοματικά σύνθετα (Ralli, 2012: 10).

(16) ψωμοτύρι < ψωμ(ί) τυρί

β) Περιεκτικά: Aναφέρονται σε μια υπερκείμενη έννοια που δεν περιορίζεται σε αυτή

που απορρέει από το άθροισμα των συστατικών (17).

(17) μαχαιροπίρουνα8 < μαχαίρ(ια) πιρούν(ια)

γ) Συνωνυμικά: Στα σύνθετα αυτά, τα δύο συστατικά έχουν παρόμοια ή και

ταυτόσημη σημασία (18).

(18) μαντηλοτσέμπερα < μαντήλ(ια) τσεμπέρια

δ) Ενδιάμεσα: Σύμφωνα με τον Bauer9 (2008: 10) και τους Manolessou & Tsolakidis

(2009: 30-31), η σημασία τους συνιστά μια έννοια ανάμεσα στα δύο συστατικά (19).

(19) κιτρινοπράσινος < κίτριν(ος) πράσινος

ε) Αντωνυμικά: Τα σύνθετα αυτά προκύπτουν από την ένωση δύο αντωνυμικών

τύπων, ενώ το συνολικό τους νόημα είναι είτε προσθετικό είτε ενδιάμεσο (20).

(20) μερόνυχτο < μέρ(α) νύχτ(α)

1.2.3 Η έννοια της κεφαλής

1.2.3.1 Ορισμός της έννοιας της κεφαλής – Η θέση της στα υποτακτικά σύνθετα

Η κεφαλή (head) είναι μία έννοια η οποία, αν και ‘κατασκευασμένη’ από τη

θεωρητική μορφολογία, θεωρείται εξαιρετικά σημαντική. Η κεφαλή, ακόμα και μέσα

στα πλαίσια του ίδιου επιπέδου ανάλυσης, εν προκειμένω της μορφολογίας, δεν

συνδέεται με έναν καθολικό νόμο αλλά υπόκειται σε παραμετροποίηση ανάλογα με

8 Εν προκειμένω, ο όρος αυτός δεν αναφέρεται μόνο στα μαχαίρια και τα πιρούνια, αλλά και στα

κουτάλια. 9 O Bauer τα ονομάζει προσαρμοζόμενα (compromises), αλλά η σημασία που τους αποδίδει αντιστοιχεί

στα ενδιάμεσα (intermediate) ή παραθετικά (appositive) των Manolessou & Tsolakidis.

- 21 -

α) τη μορφολογία της εκάστοτε γλώσσας, β) τη φύση της διαδικασίας σχηματισμού

λέξεων, και γ) τον τύπο των συστατικών, π.χ. αν το πρόσφυμα είναι πρόθημα ή

επίθημα (Ράλλη, 2005: 253).

Ειδικότερα στη σύνθεση, το συστατικό που αναλαμβάνει το ρόλο της κεφαλής

παίζει κυρίαρχο ρόλο στο χαρακτηρισμό ολόκληρου του συνθέτου (Lieber, 1980).

Πιο συγκεκριμένα, η κεφαλή αναφέρεται στο συστατικό εκείνο του συνθέτου το

οποίο μεταφέρει (percolate/transfer) σε ολόκληρο το σύνθετο πρωτίστως τα

γραμματικά του χαρακτηριστικά, όπως το γένος και τη γραμματική του κατηγορία

(π.χ. ουσιαστικό, επίθετο κ.α), ορισμένα μορφοσυντακτικά του χαρακτηριστικά,

αλλά και προσδίδει στο σύνθετο τη βασική του σημασία (Ράλλη, 2005: 251-252,

2007: 86, 92, Scalise & Fábregas, 2010)10

.

Σε αντίθεση με τους συντακτικούς σχηματισμούς, οι οποίοι εμφανίζουν την

κεφαλή είτε στα δεξιά (21α) είτε στα αριστερά (21β), τα σύνθετα με σχέση εξάρτησης

της ΚΝΕ υπακούουν στο νόμο της δεξιόστροφης κεφαλής (righthand head rule) του

Williams (1981), σύμφωνα με τον οποίο η κεφαλή βρίσκεται στα δεξιά των

σχηματισμών (22α) και όχι στα αριστερά (22β) (Ράλλη, 2007: 89).

(21α) άγριος άνθρωπος (21β) άνθρωπος άγριος

(22α) αγριάνθρωπος (22β) *ανθρωποάγριος

Επιπλέον, στα αριστερά των υποτακτικών συνθέτων διακρίνεται η μη-κεφαλή (non-

head). Το συστατικό αυτό, οριζόμενο αντιστικτικά με την κεφαλή, είναι αυτό που

προσδίδει στο συνολικό σχηματισμό του συνθέτου χαρακτηριστικά δευτερεύουσας

σημασίας, κυρίως σημασιολογικά11

(Ράλλη, 2005: 255). Για παράδειγμα στο (22α), η

μη-κεφαλή ‘άγριος’ προσδίδει μια σημασιολογική ιδιότητα στην κεφαλή ‘άνθρωπος’,

που είναι υπεύθυνη για τη βασική σημασία και τα μοργολογικά χαρακτηριστικά του

συνθέτου.

10

Λόγω της σημαντικότητας αυτού του στοιχείου, έχει διατυπωθεί και η αρχή της κεφαλής (headedness

principle), σύμφωνα με την οποία η κεφαλή είναι το συστατικό αυτό που είναι υπεύθυνο για τα βασικά

μορφολογικά και σημασιολογικά χαρακτηριστικά του συνθέτου (Ράλλη, 2007: 72). 11

Ο ρόλος αυτός της μη κεφαλής οδήγησε τους Di Sciullo & Williams (1987) στη διατύπωση της

αρχής της σχετικοποιημένης κεφαλής (relativized-head percolation principle), σύμφωνα με την οποία

σημασιολογικά αλλά και μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά που είναι απαραίτητα για το

χαρακτηρισμό του συνθέτου μπορεί να προέρχονται από τη μη-κεφαλή.

- 22 -

1.2.3.2 Υποθέσεις για τη θέση της κεφαλής στα παρατακτικά σύνθετα

Στον αντίποδα των υποτακτικών συνθέτων, τα παρατακτικά διαφοροποιούνται

τόσο ως προς τη θέση που καταλαμβάνει η κεφαλή, εφόσον αυτή εντοπίζεται

πράγματι μέσα στα όρια του συνθέτου (Ralli, 2012: 13). Η αμφισβητούμενη θέση της

κεφαλής στα παρατακτικά σύνθετα αποτελεί και το πλέον σημαντικό σημείο

διαφοροποίησής τους από τα υποτακτικά. Παρακάτω, παρατίθενται οι υποθέσεις που

έχουν διατυπωθεί σε σχετικές μελέτες.

1η

Υπόθεση: Ύπαρξη δύο κεφαλών. Την άποψη αυτή έχουν υποστηρίξει κατεξοχήν ο

Ten Hacken (2000), στηριζόμενος σε σημασιολογικά κριτήρια σύνδεσης των δύο

συστατικών, αλλά και ο Kageyama (2009), έχοντας ως δεδομένα ρηματικά

παρατακτικά σύνθετα της Ιαπωνικής.

2η Υπόθεση: Απουσία κεφαλής: Σύμφωνα με την υπόθεση αυτή, στα παρατακτικά

σύνθετα η κεφαλή δεν έχει νόημα (Ράλλη, 2007: 91).

Τόσο η πρώτη όσο και η δεύτερη υπόθεση απορρέουν από την κατηγοριακή και

σημασιολογική ισότητα των δύο συστατικών των παρατακτικών συνθέτων.

Ειδικότερα, η κατηγοριακή ισότητα προκύπτει από το γεγονός ότι τα δύο συστατικά

είναι της ίδιας γραμματικής κατηγορίας ([ΟΟ], [ΕΕ], [ΡΡ]), ενώ η σημασιολογική

ισότητα συνδέεται με την εφάμιλλη σημασιολογική συνεισφορά των δύο συστατικών

στη συνολική σημασία του συνθέτου (Ralli, 2012: 13).

3η Υπόθεση: Η κεφαλή συμπίπτει με το β’ συστατικό. Σύμφωνα με την υπόθεση

αυτή, ο νόμος της δεξιόστροφης κεφαλής (Williams, 1981) βρίσκει εφαρμογή όχι μόνο

στα υποτακτικά σύνθετα της ΚΝΕ αλλά και στα παρατακτικά. Σύμφωνα με τη

μορφολογική θεωρία, είναι η πλέον ενδεδειγμένη λύση (Ράλλη, 2007: 91), καθώς:

α) με βάση το μορφολογικό κριτήριο της κλιτικής τάξης (ΚΤ), η κλιτική τάξη του

συνθέτου καθορίζεται από το β’ συστατικό (Guevara & Scalise, 2008).

Ωστόσο, όπως παρατηρεί η Ralli (2012: 13-16):

- αυτό συμβαίνει μόνο στα ρηματικά παρατακτικά σύνθετα και σε ορισμένα

ονοματικά και επιθετικά που έχουν τη δομή [ΘΛ] (23). Ακόμα, όμως, και σε αυτές τις

- 23 -

περιπτώσεις, το σύνθετο υιοθετεί την ΚΤ του β’ συστατικού, επειδή το συστατικό

αυτό είναι Λέξη (και όχι Θέμα), και όχι επειδή είναι η κεφαλή του συνθέτου.

- το κριτήριο της ΚΤ δεν ισχύει στην πλειοψηφία των ονοματικών και επιθετικών

παρατακτικών συνθέτων που είναι της δομής [ΘΘ], καθώς, σε αυτές τις περιπτώσεις,

η ΚΤ του β’ συστατικού διαφοροποιείται από αυτή του συνθέτου (24).

(23) [ΘΛ] αιγοπρόβατα ΚΤ5 < αίγ(ες) ΚΤ3 + πρόβατα ΚΤ5

(24) [ΘΘ] ανεμόβροχο ΚΤ5 < άνεμ(ος) ΚΤ1 + βροχ(ή) ΚΤ3

Επομένως, το κριτήριο της ΚΤ δεν φαίνεται επαρκές κριτήριο για την αξιολόγηση της

θέσης της κεφαλής, αφού πρωταρχικά συνδέεται με τη δομή [ΘΘ] ή [ΘΛ] του

συνθέτου.

β) σε αρκετές περιπτώσεις όπου τα συνθετικά μέρη είναι ουσιαστικά διαφορετικού

γένους, υπεύθυνο για το γένος του συνθέτου είναι το β’ συστατικό (Ράλλη, 2007: 91)

(25).

(25) γυναικόπαιδα ΟΥΔ. < γυναίκ(ες) ΘΗΛ. + παιδιά ΟΥΔ.

γ) τα σύνθετα με σχέση εξάρτησης έχουν πάντα ως κεφαλή το β’ συστατικό, και άρα

θα μπορούσαμε να πούμε ότι το ίδιο συμβαίνει και στα παρατακτικά, ‘συμβατικά και

χάριν συμμετρίας’ (Ράλλη, 2007: 91).

1.2.3.3 Η σειρά των συστατικών στα παρατακτικά σύνθετα – Η σύνδεσή της με

την κεφαλή

Η παράμετρος της σειράς των συστατικών σχετίζεται άμεσα με το ερώτημα

για τη θέση της κεφαλής, καθώς, αν όντως υπάρχει ισότητα μεταξύ των δύο

συστατικών, και άρα αν ισχύει μια από τις δύο πρώτες ανωτέρω υποθέσεις, τότε θα

πρέπει τα παρατακτικά σύνθετα να εμφανίζουν τη δυνατότητα εναλλαγής της σειράς

των συστατικών τους. Πράγματι τα περισσότερα παρατακτικά [ΕΕ] σύνθετα

επιδεικνύουν ελεύθερη σειρά των όρων (26) (Ράλλη, 2005: 175). Ωστόσο, δεν ισχύει

το ίδιο στα [ΟΟ] (27) και τα [ΡΡ] παρατακτικά σύνθετα, των οποίων η σειρά των

συστατικών τους εμφανίζεται παγιωμένη, καθώς και στη μειοψηφία των [ΕΕ]

συνθέτων (28).

(26) πικρόγλυκος ~ γλυκόπικρος

μακρόστενος ~ στενόμακρος

- 24 -

(27) ψωμοτύρι ~ *τυροψώμι

(28) γαλλοϊταλός ~ (?) ιταλογάλλος

Την προτίμηση των φυσικών ομιλητών προς μια συγκεκριμένη σειρά των

συστατικών μπορούν να καθορίσουν είτε φωνολογικοί παράγοντες, είτε

πραγματολογικοί, και άρα όχι αυστηρά γλωσσολογικοί (Ράλλη, 2005: 175-176).

Αναλυτικότερα, ο Kiparsky (2009: 2-3), επισημαίνει ότι τα παρατακτικά

ρηματικά σύνθετα υπακούουν σε ένα φωνολογικό περιορισμό, τον επονομαζόμενο

“Προτεραιότητα του Βραχύτερου Όρου” (Shortest First), σύμφωνα με τον οποίο το

μικρότερο σε μήκος συνθετικό προηγείται του μεγαλύτερου.

Ανάλογη παρατήρηση κάνει και η Ράλλη (2005) και για τις ονοματικές αλλά και

επιθετικές δομές με καθορισμένη σειρά των όρων (29). Επίσης, για τις επιθετικές

αυτές δομές η Ράλλη (2007: 99) διευκρινίζει ότι πέραν του φωνολογικού

περιορισμού, η καθορισμένη σειρά των όρων είναι ενίοτε και αποτέλεσμα

λεξικοποίησης, καθώς τα σύνθετα έχουν αποκτήσει ήδη ιδιάζουσες σημασίες (30).

(29) βορειοανατολικός ~ (?) ανατολικοβόρειος

(30) γλυκανάλατος12

~ *αναλατόγλυκος

Ως προς τους πραγματολογικούς περιορισμούς, η Αναστασιάδη – Συμεωνίδη

(1996: 108) επισημαίνει ότι η απουσία της δυνατότητας εναλλαγής των όρων σε

ορισμένα παρατακτικά σύνθετα οφείλεται στην αυξημένη λογική σημαντικότητα (31)

ή χρονική προτεραιότητα (32) του α’ έναντι του β’ συστατικού. Σε σχετικές

παρατηρήσεις περί χρονικής προτεραιότητας του α’ συστατικού ιδιαίτερα για τα [ΡΡ]

σύνθετα, προβαίνουν και ο Ανδριώτης (1960), ο Li (1993), και ο Kiparsky (2009). Ο

Kiparsky (2009: 2-3) μάλιστα επικαλείται τον σημασιολογικό περιορισμό της

“Εικονικότητας” (Iconicity), σύμφωνα με τον οποίο τα συνθετικά των παρατακτικών

τοποθετούνται στη φυσική σειρά13

(“natural order”) των δηλουμένων ενεργειών, που

αντιπροσωπεύουν (20).

(31) αλατοπίπερο < αλάτι + πιπέρι

(32) μπαινοβγαίνω < μπαίνω + βγαίνω

Σχετικά με την ιεράρχηση των δύο παραμέτρων, ο Kiparsky επισημαίνει ότι

και στις τρείς γλώσσες που μελετά (Ελληνικά, Αγγλικά, Σανσκριτικά), το

12

Εν προκειμένω, το σύνθετο φέρει την ιδιάζουσα σημασία «αυτού που δεν έχει ενδιαφέρον» και όχι

αυτού που είναι ‘γλυκός και ανάλατος μαζί’. 13

Η φυσική αυτή σειρά στα ρηματικά dvandva προσδιορίζεται ως η κανονική χρονική αλληλουχία των

γεγονότων που δηλώνονται από το σύνθετο (Κiparsky, 2009: 3).

- 25 -

σημασιολογικό κριτήριο υπερτερεί του φωνολογικού (21). Ωστόσο, η Ralli (2009: 56,

2012: 19) επισημαίνει ότι ακόμα και για τον περιορισμό της “Εικονικότητας”

υπάρχουν αντιπαραδείγματα αντλημένα από τις νεοελληνικές διαλέκτους (22), και

άρα ότι θα ήταν πιο συνετό να εξάγουμε το συμπέρασμα ότι η καθορισμένη σειρά

των όρων είναι αποτέλεσμα σύμβασης.

(21) πηγαινοφέρνω

(22) παντρευοαρραβωνιάζομαι *αρραβωνιοπαντρεύω

Επίσης, η λογική ή χρονική αυξημένη σημαντικότητα του α’ συστατικού σε κάποια

παρατακτικά σύνθετα δεν μας επιτρέπει την υπόθεση περί λειτουγίας του α’

συστατικού ως κεφαλής στους συγκεκριμένους σχηματισμούς, καθώς το α’

συστατικό δεν πληρεί τα βασικότερα κατηγοριακά και μορφοσυντακτικά κριτήρια γι’

αυτό το σκοπό (καθορισμός γένους, ΚΤ και αριθμού του συνθέτου).

Συμπερασματικά, τα μορφοσυντακτικά και τα σημασιολογικά κριτήρια δεν

επαρκούν ούτε για τον προσδιορισμό της θέσης της κεφαλής των παρατακτικών

συνθέτων, ούτε για την αιτιολόγηση της παγιωμένης σειράς των συστατικών

ορισμένων εκ των παρατακτικών συνθέτων, και άρα μια νευρογλωσσολογική

προσέγγιση επί αυτών των ερωτημάτων καθίσταται αναγκαία.

- 26 -

2. ΝΕΥΡΟΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑ

Στο παρόν κεφάλαιο, αφού κάνουμε μια επισκόπηση της υπάρχουσας

βιβλιογραφίας σχετικά με την νευρογλωσσολογική προσέγγιση για την ανάκληση και

επεξεργασία των συνθέτων, θα δούμε πώς η μελέτη παθολογικών πληθυσμών μπορεί

να μας βοηθήσει να αποκτήσουμε πειραματικές ενδείξεις για τον τρόπο επεξεργασίας

των παρατακτικών συνθέτων και των συστατικών τους και θα προσδιορίσουμε τον

λόγο επιλογής ασθενών με neglect dyslexia και όχι με κάποια άλλη ασθένεια (π.χ.

κάποιον τύπο αφασίας).

2.1 Η νοητική αναπαράσταση των συνθέτων και της

κεφαλής τους

O Libben (2006a: 19) επισημαίνει ότι στη νοητική αναπαράσταση των

συνθέτων και στον τρόπο επεξεργασίας τους καθοριστικό ρόλο παίζουν:

1) η σειρά των συστατικών

2) η κεφαλή

3) η λεξική κατηγορία των συστατικών

4) η ιεραρχική δομή

Τους παραγοντες αυτούς θα πρέπει και εμείς να τους συνυπολογίσουμε για τον

ορθότερο σχεδιασμό και έλεγχο των πειραμάτων μας.

Ειδικότερα για την νοητική αναπαράστασή της κεφαλής, ο Libben (2006a: 17-

18) αριθμεί δύο πιθανές υποθέσεις:

1η) Η έννοια της κεφαλής δεν αποτελεί ιδιότητα της λέξης, άρα και δεν

αναπαρίσταται, αλλά είναι απόρροια της ασυνείδητης γνώσης του φυσικού ομιλητή

για τα χαρακτηριστικά της γλώσσας του. Για παράδειγμα, στην περίπτωση των

Αγγλικών, ο φυσικός ομιλητής γνωρίζει την καθολική ιδιότητα των συνθέτων να

φέρουν την κεφαλή στο β’ συστατικό τους και έτσι μπορεί να εντοπίσει την κεφαλή

‘house’ στο ‘boathouse’14

, και την κεφαλή ‘boat’ στο ‘houseboat’15

.

14

Το ‘boathouse’ είναι είδος σπιτιού, και συγκεκριμένα σημαίνει το ‘λεμβοστάσιο’, το σπίτι / μέρος

όπου είναι συγκεντρωμένα τα σκάφη. 15

Το ‘houseboat’ είναι είδος βάρκας, και συγκεκριμένα σημαίνει το ‘πλωτό σπίτι’, η βάρκα που

χρησιμεύει ως σπίτι.

- 27 -

Ωστόσο, θεωρεί ότι η υπόθεση αυτή δεν μπορεί να ισχύει, αφού υπάρχουν γλώσσες

όπως τα Γαλλικά ή τα Ιταλικά, στις οποίες η κεφαλή δεν ταυτίζεται σταθερά με ένα

και μόνο συστατικό π.χ. στα Γαλλικά, άλλοτε έχουμε την κεφαλή στο α’ συστατικό

(23) και άλλοτε στο β’ συστατικό (24).

(23) Maison Blanche ‘Λευκός Οίκος’

(24) grandmère ‘γιαγιά’

2η) Η έννοια της κεφαλής αποτελεί μέρος της αναπαράστασης του συνθέτου.

Αν ισχύει αυτή η υπόθεση, τότε αυτό σημαίνει αύξηση των λεξικών αναπαραστάσεων

στο νοητικό λεξικό από τις δομικές ιδιότητες (structural properties) που

χαρακτηρίζουν κάθε πολυμορφηματική λέξη και συγκεκριμένα από πληροφορίες

τόσο για την θέση της κεφαλής, όσο και για την λεξική κατηγορία του κάθε

συστατικού. Η περίπτωση αυτή, σύμφωνα με την οποία το νοητικό λεξικό

συνυπολογίζει τις δομικές αυτές ιδιότητες των συνθέτων και δεν περιέχει απλώς

νοητικές αναπαραστάσεις τους, είναι και η επικρατέστερη. Με την υπόθεση αυτή

άλλωστε συγκλίνουν και τα πορίσματα νευρογλωσσολογικών μελετών (δες

υποκεφάλαιο 2.3, ιδιαίτερα τα άρθρα των Semenza et al., 1997 και Mondini et al.,

2004).

2.2 Η αλληλεπίδραση ανάμεσα στη νοητική αποθήκευση

και την επεξεργασία των συνθέτων

Στο πλαίσιο μελέτης της λεξικής πρόσβασης και αναπαράστασης των

συνθέτων, θα πρέπει να δώσουμε και τη δέουσα έμφαση στην εξέταση του

συσχετισμού της νοητικής αποθήκευσης με την επεξεργασία των συνθέτων. Για την

καλύτερη κατανόηση αυτού του φαινομένου, θα πρέπει πρώτα να αναφερθούμε στο

κομμάτι που προηγείται της λεξικής ανάλυσης, και συγκεκριμένα στον τρόπο

επίτευξης της λεξικής πρόσβασης. Η επικρατούσα θεωρία είναι αυτή των δύο

σταδίων του Levelt (1989). Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, σε ένα πρώτο στάδιο

επιλέγεται το κατάλληλο λεξικό τεμάχιο, το οποίο ονομάζεται λήμμα (lemma) και

συνδέεται με την ενεργοποίηση σημασιολογικών αρχικά, και συντακτικών στη

συνέχεια πληροφοριών. Σε ένα δεύτερο στάδιο, ανακαλούνται οι συγκεκριμένες

φωνολογικές ιδιότητες του τεμαχίου, το οποίο τώρα ονομάζεται λέξημα (lexeme).

- 28 -

Κατα τους εισηγητές αυτού του θεωρητικού πλαισίου, τα περισσότερα σύνθετα που

είναι διαφανή16

αναλύονται ως ένα λήμμα-πολλαπλές μορφηματικές ρίζες17

, ενώ τα

αδιαφανή σύνθετα18

μπορούν να γίνουν αντικείμενο πιο οικονομικής επεξεργασίας ως

ένα λήμμα-μία μορφηματική δομή.

Όσον αφορά τον τρόπο αναπαράστασης των συνθέτων στο νοητικό λεξικό

έχουν διατυπωθεί τρείς, ανταγωνιστικές μεταξύ τους, υποθέσεις (Mondini et al.,

2004: 471, Semenza & Mondini, 2010:337-338, El Yagoubi et al., 2008: 560). Η

πρώτη (full listing models) ορίζει ότι τα σύνθετα αποθηκεύονται και ανακαλούνται με

τη μορφή ολόκληρων λέξεων (Butterworth, 1983), κάτι το οποίο, όμως, θα ερχόταν

σε αντίθεση με την αρχή της οικονομίας του γλωσσικού συστήματος, δεδομένης

μάλιστα της ιδιαίτερης παραγωγικότητας της σύνθεσης ως διαδικασίας σχηματισμού

λέξεων19

. Η δεύτερη (full decomposition models) προβλέπει ότι τα σύνθετα δεν είναι

καταχωρημένα στο νοητικό λεξικό αλλά είναι αποτέλεσμα εφαρμογής λεξικών

μορφολογικών κανόνων (Taft & Forster, 1976), υπόθεση, όμως, η οποία δεν θα

μπορούσε να βρεί εφαρμογή σε σύνθετα αδιαφανή ή δομικά ιδιοσυγκρασιακά. Η

τελευταία υπόθεση (dual route ή horse-race models) προβλέπει ότι τα σύνθετα άλλοτε

γίνονται αντικείμενο επεξεργασίας ως ολόκληρες λέξεις και άλλοτε αναλύονται στα

συστατικά τους (Baayen et al., 1997, Jackendoff, 1975, Pollatsek et al., 2000). Η

υπόθεση αυτή, αποτελώντας συνδυασμό των δύο παραπάνω, αποφεύγει την

επανάληψη των προβλημάτων τους και αναδεικνύεται ως η επικρατέστερη20

. Επίσης,

η υπόθεση αυτή προϋποθέτει την ισχύ της πρότασης του Libben (2006a: 6, 9 και

2006b: 8, 11) η οποία ονομάζεται ‘Αρχή της Mεγιστοποίησης των Δυνατοτήτων’

(Maximization of Opportunity). Σύμφωνα με αυτή την Αρχή, ο νοητικός λεξικός μας

επεξεργαστής προτιμά τόσο να αποθηκεύει όσο και να επεξεργάζεται τους

γλωσσικούς τύπους όσο το δυνατόν περισσότερο. Δηλαδή στην περίπτωση των

συνθέτων, στο νοητικό λεξικό αναπαριστώνται και ολόκληρα τα σύνθετα και τα

συστατικά τους, τόσο με τη μορφολογική δομή τους, όσο και με συνδέσεις με τις

μονομορφηματικές αναπαραστάσεις τους, γεγονός που συνδέεται με την αξιοποίηση

16

Για παράδειγμα το αγγλικό sunshine ή το ελληνικό ασπρόμαυρος. 17

Εδώ καλύτερα θα ήταν, αντί του όρου ρίζα, να χρησιμοποιούσαμε τον όρο θέμα. Εντούτοις,

προτιμήσαμε να κάνουμε πιστή μετάφραση του όρου της αρχικής θεωρίας του Levelt (1989). 18

Για παράδειγμα το αγγλικό passport ή το ελληνικό ελαφρόμυαλος. 19

Το αντεπιχείρημα αυτό ενισχύεται σε γλώσσες συγκολλητικές, όπως τα τουρκικά, όπου ο

συνδυασμός μορφημάτων μπορεί να οδηγήσει στην παραγωγή άπειρων λεξικών τύπων. 20

Ωστόσο, η υπόθεση αυτή είναι σχετικά ασαφής ως προς το ποιές είναι οι λέξεις που γίνονται

αντικείμενο επεξεργασίας με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο (El Yagoubi et al., 2008: 560).

- 29 -

όλων των δυνατών πληροφοριών, όπως των ιδιοτήτων των συστατικών, κατά την

επεξεργασία των συνθέτων.

2.3 Αποκλεισμός αφασικών και ανοιακών ασθενών – Λόγοι

επιλογής ασθενών με neglect dyslexia

Γενικά οι αφασικές συνθήκες μπορούν να μας δώσουν πολύ σημαντικές

πληροφορίες για τη μορφολογική αναπαράσταση και επεξεργασία των συνθέτων, και

ιδιαίτερα ο αγραμματισμός, η φωνολογική ή βαθιά δυσλεξία, η δυσγραφία και η

βαθιά δυσφασία. Συχνά, μάλιστα, οι συνθήκες αυτές απαντούν όλες μαζί στην αφασία

(Semenza & Mondini, 2010: 333).

Ωστόσο, οι ασθενείς με αφασία δεν κρίνονται ως οι πλέον κατάλληλοι για τη

διερεύνηση του βασικού μας ερωτήματος σχετικά με το ρόλο και τη θέση της

κεφαλής στα παρατακτικά σύνθετα της ΚΝΕ. Στο υποκεφάλαιο αυτό, θα

αναφερθούμε στους λόγους που μας οδήγησαν στον αποκλεισμό αυτό των ασθενών

με αφασία ή άνοια από την αξιοποίησή τους στο πείραμά μας, και συνακόλουθα

στους αντίστοιχους λόγους συμβατότητας της ND με τους σκοπούς της μελέτης μας.

2.3.1 Η συνειδητή ανάλυση της δομής των συνθέτων

Η γνώση της δομής των συνθέτων και των κανόνων σχηματισμού τους που

αναπαρίσταται ανεξάρτητα από τη γνώση για τη φωνολογική λέξη ονομάζεται

“compound effect” (Semenza & Mondini, 2010: 331, 336).

Για τη διερεύνηση του βασικού μας ερωτήματος στην παρούσα εργασία είναι

καθοριστικό το υποκείμενο-ασθενής του πειράματος να έχει γνώση της δομής των

συνθέτων, ώστε τα λάθη του να ‘σέβονται’ τα όρια των δύο συστατικών και έτσι να

υποδεικνύουν τον τρόπο της διακριτής επεξεργασίας των συστατικών αυτών ανάλογα

με το αν συνιστούν ή όχι την κεφαλή των συνθέτων.

Τα λάθη στην παραγωγή του λόγου των αφασικών δείχνουν σε άλλες μελέτες

ότι οι ασθενείς γνωρίζουν τη μορφολογική δομή του στόχου που πρέπει να

πραγματώσουν και άρα προβαίνουν σε μορφολογική ανάλυση (morphological

- 30 -

parsing) κατά την επεξεργασία των συνθέτων (μεταξύ άλλων Kudo, 1992, Hittmair-

Delazer et al., 1994, Semenza et al., 1997 και Mondini et al., 2004), ενώ σε άλλες

μελέτες (Blanken, 2000, Mondini et al., 2002) οι ασθενείς δεν εμφανίζονται να έχουν

μια τέτοιου τύπου γνώση (δες αναλυτικά, Παράρτημα Β, 1: 104-106). Η

αμφιλεγόμενη αυτή δυνατότητα για ανάλυση της δομής των σύνθετων δομών από

ασθενείς με αφασία, αλλά και από ανοιακούς ασθενείς (Chiarelli et al., 2007) (δες

αναλυτικά, Παράρτημα Β, 2: 106) καθιστά ιδιαίτερα επισφαλή την αξιοποίηση

ασθενών με αφασία ή άνοια για τους σκοπούς της παρούσας μελέτης.

Αντίθετα, οι ασθενείς με ΝD εμφανίζουν εν γένει την ικανότητα συνειδητής

ανάλυσης της δομής των συνθέτων και συγκεκριμένα την ικανότητα διάκρισης των

δύο συστατικών τους, όπως προκύπτει από τις παραλείψεις ή υποκαταστάσεις

συγκεκριμένων συνθετικών, ανάλογα με την περιοχή του εγκεφάλου που έχει υποστεί

την κάκωση (Behrmann et al., 1990).

2.3.2 Ο διαχωρισμός της επίδρασης που έχει η θέση των συστατικών

(Position-in-the-string effect) από την επίδραση της κεφαλής

(Headedness effect)

Όπως στις ψυχογλωσσολογικές έρευνες (Jarema et al., 1999, Libben et al.,

2003), έτσι και στις νευρογλωσσολογικές, είναι πάρα πολύ δύσκολο να

απομονώσουμε την επίδραση που ασκεί η κεφαλή από αυτή της θέσης των

συστατικών, γεγονός που δυσχεραίνει μελέτες που έχουν ως στόχο την

αποκωδικοποίηση του ρόλου της κεφαλής, όπως η δική μας.

Ως προς τον τύπο των ασθενών που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως

υποκείμενα στο πείραμα, ενδιαφέρον θα είχαν οι αφασικοί, κυρίως με αφασία του

Broca, λόγω των συχνών λαθών και υποκαταστάσεων, αλλά και του Wernicke ή

ανομικοί αφασικοί, για λόγους σύγκρισης. Αυτό που θα άξιζε να μελετήσουμε σε

αυτές τις περιπτώσεις, είναι η θέση του συστατικού όπου εμφανίζονται τα

περισσότερα λάθη.

Οι μελέτες που έχουν γίνει για παθολογικούς πληθυσμούς πάσχοντες από

αφασία δείχνουν τη σημαντικότητα του α΄συστατικού κατά την αριστερά προς δεξιά

επεξεργασία των συνθέτων (Position-in-the-string effect), όπως δηλαδή ακριβώς και

- 31 -

στους μη παθολογικούς πληθυσμούς (Taft & Forster, 1976, Kehayia et al., 1999,

Libben et al., 2003). Στις περισσότερες μελέτες για τα Αγγλικά και τα Γερμανικά

(Rochford και Williams, 1965, Αhrens, 1977, Stark & Stark, 1990, Blanken, 2000), η

υπεροχή του α’ συστατικού γίνεται ορατή κυρίως από το γεγονός ότι για την

ανάκληση του συνθέτου καθοριστική είναι η συχνότητα εμφάνισης του πρώτου και

όχι του δεύτερου συνθετικού, το οποίο στις γλώσσες αυτές είναι και η κεφαλή του

συνθέτου. Με άλλα λόγια, όσο μεγαλύτερη είναι η συχνότητα του α’ συστατικού-μη

κεφαλής, τόσο λιγότερα είναι τα λάθη κατα την πραγμάτωση του συνθέτου, κάτι το

οποίο δεν παρατηρείται αναλόγως και για το β’ συστατικό-κεφαλή. Τα αποτελέσματα

αυτά οδήγησαν τους παραπάνω ερευνητές στο συμπέρασμα ότι τα πρώτα συστατικά

θα πρέπει να είναι αυτά που ηγούνται της διαδικασίας ανάκλησης των συνθέτων, ενώ

η κεφαλή τείνει να παραλείπεται (δες αναλυτικότερα Παράρτημα Β, 3: 106-108). Άρα

στην περίπτωσή μας, αν όντως τα παρατακτικά εμφανίζουν δύο κεφαλές, θα

περιμέναμε ισόποση κατανομή των λαθών στα δύο συνθετικά, ενώ στα υποτακτικά

θα περιμέναμε αυξημένα λάθη στο β’ συστατικό, το οποίο φέρει και την κεφαλή.

Ωστόσο, η τάση αυτή παράλειψης του β’ συστατικού από τους αφασικούς δεν

είναι σταθερή σε όλους τους ασθενείς ούτε διαγλωσσικά αλλά ούτε και στο πλαίσιο

της ίδιας γλώσσας, καθώς αλληλεπιδρά με τον εξέχοντα ρόλο που εμφανίζει το

συστατικό που φέρει την κεφαλή του συνθέτου (Headedness effect).

Όσον αφορά τη διαγλωσσική διαφοροποίηση, χαρακτηριστική είναι η έρευνα

των Delazer & Semenza (1998) για τα Ιταλικά, οι οποίοι παρατηρούν ότι η κεφαλή

υποκαθίσταται εξίσου με την μη κεφαλή, γεγονός που τους οδηγεί στο συμπέρασμα

ότι, στις δομές που μελετούν, η επίδραση της κεφαλής στην ανάκληση των συνθέτων

είτε απουσιάζει εντελώς είτε έχει ιδιαίτερα περιορισμένο ρόλο (Hittmair-Delazer &

Semenza, 1998: 58, 61).

Χαρακτηριστικό παράδειγμα του δυσδιακριτού ρόλου της κεφαλής ακόμα και

στα πλαίσια μελετών που αφορούν την ίδια γλώσσα, αποτελούν οι

νευρογλωσσολογικές έρευνες για τα Γερμανικά. Ο Blanken (2000: 94-95)

αναλύοντας τα λάθη των αφασικών κατά την παραγωγή σημασιολογικά διαφανών

συνθέτων, παρατηρεί την υπεροχή του β’ συστατικού, ιδιαίτερα κατά τις παραλείψεις

(δες αναλυτικά Παράρτημα Β, 4: 108), την οποία αποδίδει στο γεγονός ότι το β’

συστατικό με τα πιο γενικά σημασιολογικά χαρακτηριστικά είναι και η κεφαλή του

συνθέτου (Blanken, 2000: 86). Αντιστοίχως, η έρευνα για τα Γερμανικά των

Ηittmair-Delazer et al. (1994), έπειτα από σχετικά αποτελέσματα με αυτά του

- 32 -

Blanken (2000), διαπίστωσε την γενικότερη υπεροχή του β΄ συστατικού. Ωστόσο,

άλλες μελέτες με Γερμανούς αφασικούς (Stark & Stark, 1990) είδαμε ότι

διαπίστωσαν υπεροχή του α’ συστατικού, δηλαδή της μη κεφαλής του συνθέτου

(Παράρτημα Β, 3: 106-108).

Τα πορίσματα των μελετών για αφασικούς ασθενείς αντικατοπτρίζουν τη

δυσκολία διαχωρισμού της επίδρασης που έχει η κεφαλή από την επίδραση της θέσης

των συστατικών, και έτσι αποκτούν ιδιαίτερη βαρύτητα για την παρούσα εργασία,

καθώς θα πρέπει να λάβουμε υπόψιν μας και κατά το δυνατόν να ελένξουμε την

υπεροχή που εμφανίζει το α’ συστατικό λόγω της θέσης του έναντι της κεφαλής. Στο

πλαίσιο αυτό, η επιστράτευση στο πείραμά μας ασθενών με αφασία, όπως αυτών των

ανωτέρω μελετών, αναδεικνύεται επισφαλής.

Η μόνη περίπτωση στην οποία ο ρόλος της κεφαλής μπόρεσε να παρατηρηθεί

με σχετικά μεγαλύτερη ακρίβεια είναι κατά την εξέταση των εκφορών ασθενών με

neglect dyslexia σε σύνθετα αντλημένα από τα Ιταλικά, στα οποία η κεφαλή

βρίσκεται άλλοτε στο α’ και άλλοτε στο β’ συστατικό των συνθέτων. Πιο

συγκεκριμένα, οι Semenza et al. (2011), μελετώντας την τρόπο ανάγνωσης συνθέτων

από Ιταλούς ασθενείς με left sided neglect dyslexia, παρατηρούν ότι οι ασθενείς

κάνουν, όπως ήταν αναμενόμενο λόγω της ασθένειάς τους, περισσότερα λάθη στο α’

συνθετικό. Τα λάθη όμως αυτά δεν εμφανίζονται εξίσου σε όλους τους τύπους των

συνθέτων, αλλά είναι πολύ πιο συχνά στα σύνθετα των οποίων η κεφαλή συμπίπτει

με το β’ συνθετικό, παρά όταν συμπίπτει με το πρώτο. Θα λέγαμε, λοιπόν, ότι σε

αυτές τις περιπτώσεις ο ρόλος της κεφαλής είναι ιδιαίτερα σημαντικός, καθώς δρά

εξισορροπητικά στην εμφάνιση λαθών πάνω στο συστατικό της (εν προκειμένω στο

α’ συστατικό). Οι ερευνητές, μάλιστα, τονίζουν ότι ο εξέχων αυτός ρόλος της

κεφαλής παρατηρήθηκε στην παραγωγή όλων των συμμετεχόντων, χωρίς καμμία

εξαίρεση.

Τα αποτελέσματα της παραπάνω έρευνας επιβεβαιώνονται και από αυτή των

Marelli et al. (2009), η οποία έγινε πάλι σε ασθενείς με neglect dyslexia, με μοναδική

μεθοδολογική διαφορά την προσθήκη της μέτρησης του χρόνου κατά την εκφορά των

συνθέτων.

- 33 -

2.3.3 Οι περιορισμοί που συνεπάγονται οι πειραματικές μέθοδοι

Γενικότερα, οι δημοφιλέστερες νευρογλωσσολογικές μέθοδοι για τη μελέτη

των συνθέτων είναι η ονομασία εικόνων (picture naming), η επανάληψη λέξεων

(word repetition), η ανάγνωση και, σπανιότερα, το γράψιμο (El Yagoubi et al., 2008:

560)21

.

Με βάση την υπάρχουσα βιβλιογραφία, η μέθοδος που θα μπορούσε να

χρησιμοποιηθεί για το σκοπό μας έχοντας ως υποκείμενα αφασικούς ασθενείς, είναι

αυτή της ονομασίας εικόνων ή, συμπληρωμαατικά, η μέθοδος των ακουστικά

παρουσιασμένων παραφράσεων, όπου ζητείται από τους ασθενείς να κατονομάσουν

τη λέξη-στόχο αφού ακούσουν πρώτα την παράφρασή του (Blanken, 2000: 91).

Ωστόσο, η μέθοδος κατονομασίας εικόνων συνεπάγεται τα stimuli να είναι εφικτό να

απεικονιστούν και να γίνουν αντιληπτά (Semenza et al., 1997: 36). Επίσης, και στις

δύο μεθόδους είναι απαραίτητο πριν το βασικό πείραμα να γίνεται έλεγχος της

σύνδεσης εικόνας – στόχου ή παράφρασης – στόχου, μέσω της εφαρμογής του

πειράματος σε υγιή άτομα, που δεν εμφανίζουν κάποια γλωσσική διαταραχή

(Blanken, 2000: 87). Στην παρούσα εργασία, η πολυμορφηματική φύση των υπό

εξέταση δομών καθιστά την απεικονισιμότητα των συνθέτων και τη σύνδεση εικόνας

– συνθέτων ή παράφρασης – συνθέτων εξαιρετικά δύσκολη έως αδύνατη. Έτσι, η

πιθανότητα να μην εξασφαλίσουμε τις δύο ανωτέρω συνθήκες σε επαρκή αριθμό

stimuli είναι ιδιαίτερα αυξημένη, και άρα η αποτελεσματικότητα της αξιοποίησης

αυτών των μεθόδων, και συνακόλουθα αυτού του παθολογικού πληθυσμού, είναι

αμφισβητούμενη.

Αντίθετα, τα πειράματα με ND ασθενείς δεν θέτουν τέτοιους περιορισμούς

στην επιλογή των stimuli, καθώς η μέθοδος που χρησιμοποιείται κατεξοχήν σε

αυτούς τους ασθενείς είναι η μέθοδος της (δυνατής) ανάγνωσης. Η μέθοδος αυτή

υπαγορεύεται σε αυτούς τους ασθενείς από τη φύση της διαταραχής τους, διότι το

πλέον βασικό γνώρισμά τους είναι η δυσανάγνωση γραμμάτων, λέξεων ή

αλληλουχίας λέξεων που καταλαμβάνουν την αντίθετη πλευρά του οπτικού χώρου

από αυτή της εγκεφαλικής κάκωσης (Semenza et al., 2011: 3116) (δες αναλυτικότερα

στο επόμενο κεφάλαιο).

21

Xαρακτηριστικό παράδειγμα εφαρμογής και των τεσσάρων μεθόδων σε ένα μόνο πείραμα είναι η

έρευνα των Hittmair-Delazer & Semenza (1998: 56).

- 34 -

Μέσα, λοιπόν, από την ανασκόπηση των νευρογλωσσολογικών πειραματικών

δεδομένων της σχετικής βιβλιογραφίας, καταλήξαμε ότι η καλύτερη δυνατή μέθοδος

προσδιορισμού της κεφαλής των παρατακτικών είναι αυτή της ανάγνωσης των

συνθέτων από ασθενείς με neglect dyslexia.

- 35 -

3. NEGLECT DYSLEXIA

3.1 Ορολογία – Ορισμός – Γενικά χαρακτηριστικά

Η ακριβής μετάφραση της neglect dyslexia θα ήταν ‘παραμελημένη

δυσλέξια’. Ωστόσο, για την ασθένεια αυτή δεν υπάρχει μια καθιερωμένη μετάφραση

για τα ελληνικά., οπότε στην παρούσα εργασία θα προτιμήσουμε να αναφερόμαστε

σε αυτή με τον αγγλικό της όρο ή τη συντομογραφία της (ND).

Η ‘neglect dyslexia’ παραδοσιακά ορίζεται ως ‘διαταραχή της επιλεκτικής

προσοχής’ (Mozer & Behrmann, 1990: 96) ή ‘διαταραχή κωδικοποίησης της θέσης

των γραμμάτων’ (Patterson & Wilson, 1990).

H ND είναι μια επίκτητη διαταραχή ανάγνωσης. Υπάγεται στις επίκτητες

δυσλεξίες (acquired dyslexias), οι οποίες ορίζονται ως διαταραχές ανάγνωσης που

απορέουν από μια εγκεφαλική κάκωση σε προηγουμένως πλήρως

εγγράματους/μορφωμένους ανθρώπους (fully literate people) (Patterson, 1981,

Shallice, 1981).

Η εγκεφαλική κάκωση από την οποία προκαλείται η ND, συνήθως εντοπίζεται

στον κροταφικό, βρεγματικό και ινιακό λοβό (temporo-parietal-occipital regions), σε

ελάχιστες περιπτώσεις και στον μετωπιαίο (frontal lobe)22

(Takeda & Sugishita, 1995,

Stenneken et al., 2008) (εικόνα 1).

22

Από αυτά τα δεδομένα αναδεικνύεται και ο βασικός ρόλος των οπίσθιων περιοχών του εγκεφάλου

στην διαδικασία της ανάγνωσης (Vallar et al., 2010: 232).

- 36 -

Εικόνα 1. Συστήματα ανάγνωσης του εγκεφάλου (προσαρμογή από S. Shaywitz,

2003 [1]).

Επιπλέον, ακολουθώντας τη διάκριση των ίδιων των επίκτητων δυσλεξιών σε

περιφερειακές (peripheral) και κεντρικές (central), η εν λόγω ασθένεια συνιστά

περιφερειακό τύπο δυσλεξίας. Ως τέτοιος τύπος δυσλεξίας, επηρέαζει τα πρώϊμα

στάδια της οπτικής επεξεργασίας των γραφηματικών μονάδων, καθώς δυσχεραίνει

την διαδικασία αναγνώρισης των γραμμάτων η οποία προηγείται της ανάγνωσης και

άρα συνιστά πρόβλημα κυρίως αντιληπτικό (perceptual)23

. Πιο συγκεκριμένα, η ND

πηγάζει από διαταραχή των διαδικασιών που είναι υπεύθυνες για την πρόσβαση στην

οπτική μορφή (visual word form) της υπό ανάγνωση λέξης (Warrington, 1991: 203).

Κατ’ αυτό τον τρόπο διαφοροποιείται από τις κεντρικές δυσλεξίες που επηρεάζουν

βαθύτερα και πιο εξειδικευμένα συστατικά του συστήματος της ανάγνωσης, καθώς το

πρόβλημα δεν εντοπίζεται στο οπτικό ερέθισμα αλλά στην αναγνώριση των

23

Εκτός από την neglect dyslexia, στην ίδια υποκατηγορία περιφερειακών δυσλεξιών υπάγονται και η

‘ανάγνωση ανά γράμμα’ (“letter-by-letter reading” / “spelling dyslexia” / “word blindness ” / “global

alexia” / “agnosic alexia”, Kinsbourne & Warrington, 1962b), η πιο δυσεύρετη ‘δυσλεξία προσοχής’

(“attentional dyslexia”), και η ‘οπτική δυσλεξία’ (“visual dyslexia”) (Ellis et al., 1987: 440, Vallar et

al., 2010: 221).

- 37 -

αλληλουχιών γραμμάτων, στη σημασιολογική ή τη φωνολογική επεξεργασία τους24

(Vallar et al., 2010: 221).

3.2 Το προφίλ των ασθενών με neglect dyslexia

Τα πιο συνηθισμένα συμπτώματα που παρουσιάζουν οι πάσχοντες από ND

είναι η αδυναμία να δούν α) τη μία πλευρά ενός αντικειμένου, β) τις πρώτες ή τις

τελευταίες λέξεις της γραμμής ενός κειμένου, γ) τα πρώτα ή τα τελευταία γράμματα

μιας μεμονωμένης λέξης (Caplan, 1987, Ellis et al., 1987: 440), όπου στις

περισσότερες περιπτώσεις (συγκεκριμένα στο 80%, Vallar et al., 2010: 223) η πλευρά

της λέξης/αντικειμένου όπου εμφανίζεται το ‘neglect’ (δεξιά vs αριστερά) είναι η

αντίθετη από την πλευρά της κάκωσης του εγκεφάλου25

(contralesional). Ειδικότερα,

όσον αφορά τη σχετική ορολογία, ο χωρικός προσδιορισμός δίπλα από το όνομα της

ασθένειας (π.χ ‘left-sided ND’) δηλώνει την πλευρά των λέξεων/αντικειμένων την

οποία επηρεάζει η διαταραχή (π.χ εδώ την αριστερή), και όχι την αντίθετη πλευρά

του εγκεφάλου, στην οποία εντοπίζεται η κάκωση (εδώ την δεξιά) (εικόνα 2).

Εικόνα 2. Αντιγραφή σκίτσου από ασθενή με left-sided ND ([2]).

24

Στην υποκατηγορία αυτή των κεντρικών δυσλεξιών υπάγονται η ‘επιφανειακή δυσλεξία’ (surface

dyslexia), η ‘φωνολογική δυσλεξία’ (phonological dyslexia), η ‘δυσλεξία σημασιολογικής πρόσβασης’

(semantic access dyslexia) και η ‘βαθιά δυσλεξία’ (deep dyslexia) (Shallice & Warrington, 1980). 25

Ωστόσο, σε ελάχιστες περιπτώσεις ασθενών (και συγκεκριμένα στο 20%, Vallar et al., 2010: 223), η

πλευρά των stimuli όπου εμφανίζονται τα συμπτώματα της διαταραχής είναι η ίδια με αυτή της

εγκεφαλικής κάκωσης, σε όλες τις περιπτώσεις η αριστερή. Το όνομα που φέρει σε αυτές τις

περιπτώσεις η ND είναι ‘positional dyslexia’ ή ‘position-specific neglect’ (Patterson & Wilson, 1990)

ή ‘ipsilateral neglect’ (Kwon & Heilman, 1991).

- 38 -

Eιδικότερα για την ανάγνωση, ο πλέον συνηθισμένος και ‘βαρύς’ τύπος της

‘neglect dyslexia’ είναι η εμφάνιση λαθών στην αριστερή περιφέρεια των λέξεων, ως

αποτέλεσμα κάκωσης στην δεξιά πλευρά του εγκεφάλου (Kinsbourne & Warrington,

1962a, Baxter & Warrington, 1983, Ellis et al., 1987). Αντίθετα, πιο δύσκολα

ανιχνεύσιμη και πιο σπάνια είναι η δυσλεξία που αποτελεί προϊόν κάκωσης του

αριστερού ημισφαιρίου του εγκεφάλου, επηρεάζοντας το δεξί μέρος των λέξεων

(Ogden, 1987).

Tέλος, δεν λείπουν και οι περιπτώσεις όπου η εγκεφαλική κάκωση έχει

επεκταθεί και στα δύο ημισφαίρια (bilateral). Στους ασθενείς αυτούς οι διαταραχές

‘neglect’ εμφανίζονται σχεδόν πάντα (4 στις 5 περιπτώσεις) στην αριστερή πλευρά

των stimuli, γεγονός που υποδεικνύει τον βασικό ρόλο του δεξιού ημισφαιρίου στην

εμφάνιση της ασθένειας (Vallar et al., 2010: 223, 231).

3.3 Διάγνωση - Διαφοροδιάγνωση της neglect dyslexia

Oι σημαντικότερες δοκιμασίες στα κλινικά τέστ για τη διάγνωση της ‘neglect

dyslexia’ είναι δύο α. αντιγραφή σκίτσου/αντικειμένου (“copy of a drawing”, Benton

Visual Retention Designs test), και β. “line bisection” (Costello & Warrington, 1987a:

1112, Riddoch et al., 1990: 504, Patterson & Wilson, 1990: 450).

Από τον τύπο των παραπάνω δοκιμασιών, είναι φανερό ότι η διαδικασία της

ανάγνωσης περιλαμβάνει την επιστράτευση όχι μόνο γλωσσικών δεξιοτήτων, αλλά

και οπτικών δεξιοτήτων, οι οποίες αναμένουμε να αξιοποιούνται, λιγότερο ή

περισσότερο, και σε άλλες οπτικές δραστηριότητες (Patterson & Wilson, 1990: 448).

Για αυτό το λόγο, η ‘neglect dyslexia’ είναι μια ασθένεια, η οποία μπορεί είτε να

συνοδεύεται είτε να διαχωρίζεται από άλλες εκδηλώσεις οπτικοχωρικού ελλείμματος

(Vallar et al., 2010).

Για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα η “neglect dyslexia” θεωρείτο μια

διαταραχή ανάγνωσης που αποτελούσε ένα από τα πλέον σημαντικά συμπτώματα του

“visual hemineglect syndrome” (VHS). Ο λόγος για αυτή τους τη σύνδεση ήταν ότι οι

δύο διαταραχές έχουν παρόμοια συμπτώματα26

, ενώ δεν λείπουν και οι περιπτώσεις

26

Είναι ενδεικτικό ότι το πλέον βασικό χαρακτηριστικό αυτού του συνδρόμου είναι ότι οι ασθενείς

έχουν την τάση να ‘παραμελούν’ και έτσι να κάνουν λάθη στο μέρος των λέξεων που βρίσκεται

- 39 -

όπου πράγματι συνεμφανίζονται. Η ομοιότητά τους αυτή οδήγησε σε μια κοινή

ερμηνεία τους ως διαταραχών που απορρέουν από ένα έλλειμμα στην κατανομή της

προσοχής στην αντίθετη μεριά από αυτή της εγκεφαλικής κάκωσης (Arguin & Bub,

1997: 766). Ωστόσο, παρά τις περιπτώσεις αυτές σύνδεσης των δύο διαταρχών

υπάρχουν και περιπτώσεις όπου τα συμπτώματα της ND διαφοροποιούνται από αυτά

του VHS.

Η neglect dyslexia θα πρέπει επίσης να διακριθεί από την “homonymous

hemianopia” (HH), στην οποία γίνονται επίσης οπτικά λάθη (visual errors) που

μοιάζουν με αυτά των ασθενών που πάσχουν από neglect dyslexia (neglect-type

errors), αλλά α) για την εμφάνιση αυτού του τύπου λαθών θα πρέπει ο χρόνος

παρουσίασης των stimuli να είναι αυξημένος τόσο ώστε να επιτρέπει τις κινήσεις των

ματιών, β) η πλευρά των λέξεων/αντικειμένων στην οποία εμφανίζονται τα λάθη αυτά

δεν είναι η αντίθετη από αυτή της εγκεφαλικής κάκωσης, γ) το έλλειμμα είναι

περισσότερο αισθητηριακό27

(sensory) και δεν σχετίζεται τόσο με την προσοχή

(attentional), όπως στην ND (Kinsbourne & Warrington, 1962a, Ishiai et al., 1987,

Vallar et al., 2010: 220).

Τέλος, η ND συχνά συνδέεται με την “unilateral spatial neglect” (USN),

οδηγώντας κάποιους ερευνητές να θεωρούν ότι οι δύο ασθένειες συνεμφανίζονται,

ιδιαίτερα η αριστερή ND έπειτα από κάκωση στο δεξί ημισφαίριο με την αριστερή

USN28

(Kinsbourne & Warrington, 1962a), ή ότι η ND αποτελεί μέρος της USN

(Vallar, 1998). Ωστόσο, οι περισσότεροι ερευνητές διαφωνούν με αυτή την

προσέγγιση και υποστηρίζουν ότι οι δύο ασθένειες είναι ανεξάρτητες μεταξύ τους

(Costello & Warrington, 1987a, Cubelli et al., 1991), αφού υπάρχουν ακόμα και

περιπτώσεις θεραπείας του ασθενή από την ‘neglect dyslexia’ αλλά διατήρησης των

συμπτωμάτων της USN.

αντίθετα από τη μεριά της κάκωσης, όπως ακριβώς συμβαίνει και με τη “neglect dyslexia” (Arguin &

Bub, 1997: 766). 27

Πιο συγκεριμένα, οι ασθενείς με HH χαρακτηρίζονται από διαταραγμένο έλεγχο των κινήσεων των

ματιών για ανάγνωση. 28

Η διαφοροδιάγνωση των δύο αυτών διαταραχών είναι σχετικά απλή: στην πρώτη παρατηρείται

έλλειμμα στην επεξεργασία των γραμμάτων, του οποίου η σοβαρότητα είναι κλιμακούμενη από τα

δεξιά προς τα αριστερά, ενώ στην αριστερή USN το έλλειμμα αφορά μόνο το πρώτο γράμμα των

λέξεων (Vallar et al., 2010: 231).

- 40 -

3.4 Παραμετροποίηση / ποικιλότητα συμπτωμάτων της

neglect dyslexia - Αίτια

Ιδιαίτερα σημαντικό χαρακτηριστικό της “neglect dyslexia”, το οποίο θα

πρέπει αργότερα να λάβουμε υπόψιν και για την ερμηνεία των αποτελεσμάτων μας,

είναι ότι το συγκεκριμένο οπτικοχωρικό έλλειμμα (neglect) που την χαρακτηρίζει δεν

αποτελεί ένα ενιαίο φαινόμενο, καθώς στη διεθνή βιβλιογραφία συχνά παρατηρείται

διαφοροποίηση των συμπτωμάτων της διαταραχής, αλλά και των ιδιοτήτων των

λέξεων-στόχων που επηρεάζουν την επίδοση των ασθενών (Mozer & Behrmann,

1990: 102, Arguin & Bub, 1997: 767) (αναλυτικά για τις παραμέτρους

παραμετροποίησης της ασθένειας, δες Παράρτημα Β, 5: 108-110).

Δεδομένης της ποικιλότητας των συμπτωμάτων της ασθένειας, η “neglect

dyslexia” δεν μπορεί να προέρχεται από ένα λειτουργικό έλλειμμα σε μία μόνο

περιοχή του εγκεφάλου (Arguin & Bub, 1997: 767), αλλά θα πρέπει να οφείλεται σε

κάκωση πολλαπλών περιοχών και των δύο ημισφαιρίων (Posner & Peterson, 1990).

Έτσι, η φύση αυτής της διαταραχής (δηλαδή η αιτιολογία της) παραμένει

αδιευκρίνιστη (Behrmann et al., 1990: 1164). Το μόνο σίγουρο είναι ότι η ασθένεια

οφείλεται σε ένα γενικότερο οπτικό έλλειμμα (visual neglect), γι’ αυτό και δεν

περιορίζεται στο να επηρεάζει μόνο τη διαδικασία της ανάγνωσης (Εllis et al., 1987:

460). Επιπλέον, οι περισσότεροι ερευνητές συμφωνούν ότι το γενικότερο αυτό οπτικό

έλλειμμα των ασθενών προέρχεται από μια διαταραγμένη κατανομή της χωρικής

προσοχής (‘spatial attention’) στη μία πλευρά των ερεθισμάτων, προυποθέτωντας ότι

η προσοχή μπορεί να επηρεάσει διαφορετικά επίπεδα της οπτικής επεξεργασίας

(ενδεικτικά Caramazza & Hillis, 1990, Farah et al., 1990)29

. Ιδιαίτερα για την

επεξεργασία των λέξεων, η ασθένεια ίσως συνιστά αποτέλεσμα μιας αποτυχίας

αλληλεπίδρασης ανάμεσα στις λεξικές διαδικασίες και στην προσοχή, κατά την

αναγνώριση των λέξεων (Riddoch et al., 1990: 479) (πιο αναλυτικά για τα αίτια της

ND δες Παράρτημα Β, 6: 110-111).

29

Ωστόσο, ο ρόλος της χωρικής προσοχής κατά την ανάγνωση αμφισβητείται από ορισμένες μελέτες

σε υγιείς πληθυσμούς, τα αποτελέσματα των οποίων υποδεικνύουν ότι η διαδικασία της λεξικής

αναγνώρισης είναι μια διαδικασία αυτόματη, στην οποία η προσοχή δεν διαδραματίζει κανένα ρόλο

(McCann et al., 1992, όπως αναφέρεται στους Arguin & Bub, 1997: 767).

- 41 -

ΙΙ ΤΟ ΠΕΙΡΑΜΑ ΜΕ ΤΗΝ ΑΣΘΕΝΗ

4. ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ - ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ

4.1 Ερωτήματα

Στο πλαίσιο των μορφολογικών και νευρογλωσσολογικών προσεγγίσεων που

είδαμε στο πρώτο μέρος της εργασίας, θα προσπαθήσουμε να δώσουμε απάντηση στο

βασικό ερώτημα της θεωρητικής μορφολογίας σχετικά με τη θέση που καταλαμβάνει

η κεφαλή στα ονοματικά ([ΟΟ]) και επιθετικά ([ΕΕ]) παρατακτικά σύνθετα της νέας

ελληνικής. Συμπληρωματικά, θα εξετάσουμε:

Α) το καίριο νευρογλωσσολογικό ερώτημα σχετικά με τη λειτουργία της θεωρητικής

ένοιας της κεφαλής στην ανάκληση και επεξεργασία συνθέτων από ασθενείς με

neglect dyslexia, και συγκεκριμένα αν ο εξέχων ρόλος του συστατικού που φέρει την

κεφαλή αντισταθμίζει το έλλειμμα της χωρικής προσοχής των ασθενών, έχοντας

θετικά αποτελέσματα στην ανάγνωση.

Β) το ερώτημα κατά πόσον άλλοι λεξικοί παράγοντες πέραν της πιθανής επιρροής της

κεφαλής, όπως η δυνατότητα αντιστροφής των συστατικών, η σημασιολογική

κατηγορία, η δομή των συνθέτων ή ο αριθμός (ενικός ή πληθυντικός) των

συστατικών τους, μπορούν να επηρεάσουν την επιλεκτική προσοχή των ασθενών με

ND και άρα την ανάγνωση των σχηματισμών.

4.2 Υποθέσεις

Η μελέτη της οποία τα πορίσματα υπήρξαν καταλυτικά για τη διατύπωση των

υποθέσεων του πειράματός μας είναι αυτή των Semenza et al. (2011) για τους

ασθενείς με ‘left sided neglect dyslexia’. Η μελέτη αυτή χρησιμοποιεί ως stimuli

Ιταλικά σύνθετα, των οποίων η κεφαλή συμπίπτει άλλοτε με το δεξί και άλλοτε με το

αριστερό συστατικό. Λαμβάνοντας υπόψιν στην ανάλυση των λαθών μόνο αυτά που

αφορούν το α’ συστατικό30

, οι ερευνητές παρατηρούν ότι τα λάθη στο α’ συνθετικό

30

Είναι το ‘προβληματικό’ για τους ασθενείς συτατικό με βάση τη φύση της διαταραχής τους (left-

sided ND).

- 42 -

των ασθενών με ‘left sided neglect dyslexia’ είναι πολύ πιο συχνά στα σύνθετα των

οποίων η κεφαλή συμπίπτει με το β’ συνθετικό, παρά όταν συμπίπτει με το πρώτο.

Με βάση το πόρισμα αυτό, μπορούμε να υποθέσουμε ότι η κεφαλή, όντας

μαρκαρισμένη, γίνεται πιο εύκολα αντικείμενο προσοχής από το άλλο συστατικό του

συνθέτου και έτσι δρά αποτρεπτικά ως προς την εμφάνιση λαθών πάνω στο

συστατικό της. Έτσι, όταν η κεφαλή συμπίπτει με το α’ συστατικό, εμφανίζονται μεν

λάθη σε αυτό (είναι αναπόφευκτο λόγω της φύσης της ασθένειας), αλλά είναι

ιδιαίτερα περιορισμένα, σε σχέση με τα σύνθετα των οποίων η κεφαλή εντοπίζεται

στο δεξί συστατικό.

Ο εξισορροπητικός ρόλος της κεφαλής ως προς την εμφάνιση λαθών πάνω

στο συστατικό της λογικά θα έχει αντίκτυπο και στη δική μας περίπτωση:

- Αν τα παρατακτικά σύνθετα έχουν δύο κεφαλές ή αν κανένα από τα δύο συστατικά

τους δεν είναι η κεφαλή του συνθέτου, τότε αναμένουμε η προσοχή των ασθενών να

μοιράζεται εξίσου στα δύο συστατικά, και έτσι να κάνουν στατιστικώς σημαντικά

λιγότερα λάθη στο α’ συστατικό των παρατακτικών συνθέτων απ’ ότι στο α’

συνθετικό των υποτακτικών, των οποίων το β’ συστατικό-κεφαλή συγκεντρώνει

κατεξοχήν την επιλεκτική προσοχή (selective attention) των ασθενών, οδηγώντας σε

εμφάνιση αυξημένων λαθών στο α’ συστατικό-μη κεφαλή.

- Αν, ωστόσο, η κεφαλή των παρατακτικών συμπίπτει με το β’ συστατικό, όπως και

στα υποτακτικά, περιμένουμε ισόποση κατανομή των λαθών στις δύο ευρύτερες

κατηγορίες των stimuli (παρατακτικά και υποτακτικά).

Αναφορικά με τα συμπληρωματικά ερωτήματα της μελέτης,

Α) με βάση τα πορίσματα των παλαιότερων μελετών που προαναφέραμε σε ασθενείς

με ND (Marelli et al., 2009, Semenza et al., 2011) αναμένουμε επίδραση της κεφαλής

(Headedness effect) στην ανάκληση και επεξεργασία συνθέτων από ασθενείς με

neglect dyslexia.

Β) αναμένουμε την επίδραση και άλλων λεξικών παραγόντων, πέραν της πιθανής

επιρροής της κεφαλής, στην επεξεργασία και ανάγνωση των συνθέτων, χωρίς όμως

να μπορέσουμε να κάνουμε υποθέσεις με ακρίβεια, λόγω της πλήρους έλλειψης

σχετικών μελετών για την επεξεργασία συνθέτων της ΚΝΕ από ασθενείς με ND.

Σχετικές υποθέσεις γίνονται, όπου είναι εφικτό, στο υποκεφάλαιο παρουσίασης

αυτών των παραμέτρων (5.1.2).

- 43 -

5. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ

Σε συνθήκες καθημερινής χρήσης της γλώσσας, η αναγνώριση των λέξεων

γίνεται εξαιρετικά γρήγορα, ασυνείδητα, και σχεδόν χωρίς καθόλου κόπο. Η εύρεση

των κατάλληλων μεθόδων για την ανάλυση των δεδομένων μας δίνει τη δυνατότητα

να αποκρυπτογραφήσουμε αυτή την ασυνείδητη υπολογιστικού τύπου επεξεργασία

των γλωσσικών δεδομένων και να δούμε ενεργέστερα το γεγονός ότι στην ανθρώπινη

νόηση οι διαδικασίες που φαίνονται να γίνονται εύκολα, δεν είναι απαραίτητα και

απλές (Libben, 2006a: 22).

Ωστόσο, η εύρεση και εφαρμογή των μεθόδων αυτών δεν είναι καθόλου απλή,

καθώς οι τεχνικές θα πρέπει να μπορούν να ελέγχουν αρκετές παραμέτρους κατά το

σχεδιασμό των πειραμάτων (Libben, 2006b: 4-5). Στην παρούσα εργασία, η

πολυμορφηματική φύση των υπό εξέταση δομών είναι εξ’ ορισμού πιο πολύπλοκη

από αυτή των μονομορφηματικών, καθιστώντας έτσι το σχεδιασμό, τον έλεγχο και

την ανάλυση των πειραμάτων αρκετά πιο δύσκολα.

Στόχος αυτού του κεφαλαίου είναι η κατά το δυνατόν ενδελεχέστερη

παρουσίαση της μεθοδολογίας την οποία ακολουθήσαμε για τη διενέργεια του

πειράματος ανάγνωσης με την ασθενή.

5.1 Η μεθοδολογία συλλογής των δεδομένων

5.1.1 Καταγραφή των stimuli

Για την εύρεση των stimuli τόσο για τα παρατακτικά, όσο και για τα

υποτακτικά, αποδελτιώσαμε το λεξικό του Ιδρύματος Μ. Τριανταφυλλίδη ‘Λεξικό

της Κοινής Νεοελληνικής’ στην ηλεκτρονική μορφή του [3], αλλά και το λεξικό του

Μπαμπινιώτη ‘Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας’ στην έντυπη μορφή του

(Μπαμπινιώτης, 1998). Από τη συνθετική αυτή αναζήτηση καταγράψαμε 244

παρατακτικά σύνθετα και 934 υποτακτικά. Ο μεγάλος αυτός αριθμός των αρχικών

δεδομένων μας έδωσε αυξημένα περιθώρια επιλογής των κατάλληλων τελικών

stimuli που να πληρούν συγκεκριμένα κριτήρια (δες παρακάτω).

- 44 -

Πιο συγκεκριμένα, ήδη από την πρώτη αυτή φάση συλλογής των δεδομένων

μας, αποκλείστηκαν:

1) τα παρατακτικά (25) και τα υποτακτικά σύνθετα (26) τα οποία έχουν μεταφορική

σημασία.

(25) γαϊδουρομούλαρο: ο σχηματισμός του από δύο σημασιολογικά ισοδύναμα

συστατικά λειτουργεί προς επίταση της σημασίας ‘για πολύ αγενή άνθρωπο’

(Μπαμπινιώτης, 1998: 396)

(26) χαζοκούτι: μειωτικός/ειρωνικός χαρακτηρισμός της τηλεόρασης (Μπαμπινιώτης,

1998: 1924).

2) τα παρατακτικά τα οποία έχουν τόσο κυριολεκτική, παρατακτικού τύπου

σημασία31

, αλλά και ταυτόχρονα μεταφορική, που στα περισσότερα περιβάλλοντα

υπερισχύει της κυριολεκτικής (27).

(27) γλυκανάλατος: σύμφωνα με το λεξικό του Μπαμπινιώτη (1998: 425) σημαίνει «1.

αυτός που δεν έχει αρκετά αλμυρή γεύση, που μοιάζει να είναι γλυκός, ενώ θα έπρεπε

να είναι αλμυρός (μτφ) 2. (μειωτ) αυτός που χαρακτηρίζεται από επιτηδευμένο,

κούφιο συναισθηματισμό 3. αυτός που είναι άχαρος στην προσπάθειά του να φανεί

χαριτωμένος»32

Κατά τον ίδιο τρόπο αποκλείστηκαν και τα αντίστοιχου τύπου

υποτακτικά (28).

(28) παγοκολόνα: σύμφωνα με το λεξικό του Μπαμπινιώτη (1998: 1297) σημαίνει «1.

τεμάχιο πάγου ορθογώνιου παραλληλεπίπεδου σχήματος 2. (μτφ.) πρόσωπο που

συμπεριφέρεται ψυχρά, χωρίς να εκδηλώνει συναισθήματα».

3) σύνθετα υποτακτικά των οποίων ένα εκ των δύο συστατικών χαρακτηρίζεται ως

λόγιο (29), καθώς ούτε παρατηρούνται αντίστοιχα λόγιου τύπου παρατακτικά, αλλά

και λόγω της σχετικής σημασιολογικής αδιαφάνειας του λόγιου συστατικού και άρα

της αυξημένης δυσκολίας ανάκλησης του πλήρους αρχικού τύπου του συστατικού

αυτού (30).

(29) οφθαλμαπάτη (30) οφθαλμός

31

Σημασία, δηλαδή, που απορρέει από την ισότιμη συμβολή της κυριολεκτικής σημασίας και των δύο

συστατικών. 32

Ενδεικτικό της επικράτησης της μεταφορικής σημασίας είναι και το γεγονός ότι το ηλεκτρονικό

λεξικό του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη αναφέρει μόνο τη μεταφορική σημασία («αυτός που δεν έχει

χάρη, γοητεία· άνοστος, άχαρος: ~ άνθρωπος, γλυκανάλατα αστεία, γλυκανάλατοι στίχοι» [4]).

- 45 -

θυροτηλέφωνο θύρα

Πιο συγκεκριμένα, ανεξαρτήτως του τρόπου νοητικής αναπαράστασης των συνθέτων

που εμφανίζουν σημασιολογική αδιαφάνεια33

, κοινός παρονομαστής στην

επεξεργασία τους είναι η αδυναμία σύνδεσης των σημασιών των επιμέρους

συστατικών με τη σημασία του συνθέτου (δες αναλυτικά Παράρτημα Β, 7: 111-112).

Αυτό αυτομάτως μας οδηγεί στον αποκλεισμό τους από την παρούσα μελέτη, καθώς

ζητούμενο είναι η ενεργοποίηση των σημασιών και των δύο συνθετικών και η

ανίχνευση της πιο ισχυρής σύνδεσης με τη συνολική σημασία του συνθέτου (Libben,

2006a: 12-14).

4) εξωκεντρικά σύνθετα, τόσο παρατακτικά (31), όσο και υποτακτικά (32).

(31) κοντοστούμπης, μαστροχαλαστής (32) δασύτριχος, λιθόστρωτος

Τα παρατακτικά εξωκεντρικά σύνθετα πληρούν μεν το βασικό κριτήριο των

παρατακτικών, και συγκεκριμένα της ίδιας σημασιολογικής συμβολής των δύο

συστατικών τους στην τελική σημασία του συνθέτου, αλλά ταυτόχρονα φέρουν και

το βασικό γνώρισμα της εξωκεντρικότητας, δηλαδή της απουσίας ενός συστατικού,

που θα είναι υπεύθυνο για τη γραμματική κατηγορία, τα μορφοσυντακτικά και

κάποια σημασιολογικά χαρακτηριστικά του συνθέτου (π.χ. γένος, βασική σημασία

κ.λπ) (Ράλλη, 2007: 91-92, 190).

5) υποτακτικά σύνθετα (33) των οποίων το α’ συστατικό δεν είναι σαφές ως προς την

γραμματική κατηγορία στην οποία εντάσσεται (ουσιαστικό (33α) ή επίθετο (33β)).

(33) γυναικοδουλειά (33α) (δουλειά για) γυναίκα (33β) γυναικεία (δουλειά)

Σχετική με αυτό τον περιορισμό είναι η παρατήρηση του Libben (2006a: 19), ο

οποίος τονίζει ότι, σε αντίθεση με τα Αγγλικά όπου τα όρια των συστατικών είναι

σαφή καθώς αποτελούν ξεχωριστές λέξεις, σε γλώσσες όπως τα Γερμανικά, και στη

δική μας περίπτωση τα Ελληνικά, τα συστατικά των συνθέτων δεν διαχωρίζονται

μεταξύ τους με κενά, με αποτέλεσμα η δομή των συνθέτων να μην είναι τόσο εύκολα

αναλύσιμη. Θα πρέπει λοιπόν να φροντίσουμε ώστε τα δεδομένα μας να είναι

ξεκάθαρα ως προς τη δομή και την ανάλυσή τους σε επιμέρους συστατικά, ώστε να

33

Τέσσερεις δυνατές περιπτώσεις αναπαράστασης (Libben, 2006a: 13-14).

- 46 -

μην έχουν τα υποκείμενα επιπρόσθετη δυσκολία, πέραν του ασυνείδητου εντοπισμού

της κεφαλής, στον εντοπισμό των συστατικών τους.

6) υποτακτικά σύνθετα των οποίων το α’ συστατικό δεν αποτελεί καθαρή περίπτωση

θέματος, αλλά βρίσκεται στο στάδιο της γραμματικοποίησης, δηλαδή σε μία φάση

απόκτησης λειτουργικού χαρακτήρα, αντίστοιχου με αυτού των προθημάτων (34)

(Γιαννουλοπούλου, 2000).

(34) μικροάνοιγμα, ψευδοαναρχικός, ψιλοάσχετος.

Όλα τα άλλα παρατακτικά και υποτακτικά σύνθετα καταγράφηκαν,

ανεξαρτήτως της συχνότητας εμφάνισής τους, της γραμματικής τους κατηγορίας, της

σημασιολογικής τους κατηγορίας, της δομής τους, του γένους, της φωνής τους, του

μήκους τους, του αριθμού (ενικός ή πληθυντικός) στον οποίο βρίσκονται τα

συστατικά τους, ή της εμφάνισής ή όχι σε αυτά του ‘word effect’. Η διάκρισή τους με

βάση αυτές τις παραμέτρους και η συνακόλουθη κατηγοριοποίησή τους έγινε αφότου

καταχωρήθηκαν σε μία βάση δεδομένων.

5.1.2 Καταχώρηση των stimuli σε βάση δεδομένων - Κριτήρια

διάκρισης των stimuli σε κατηγορίες

Τα stimuli που συγκεντρώσαμε με τα παραπάνω κριτήρια, τα καταχωρήσαμε

σε ένα λογιστικό φύλλο excel, το οποίο θα μας χρησίμευε ως βάση δεδομένων για την

επεξεργασία και την τελική επιλογή των δεδομένων. Έπειτα, τα stimuli αυτά τα

χαρακτηρίσαμε και τα κατηγοριοποιήσαμε με βάση συγκεκριμένες παραμέτρους, των

οποίων ο συνυπολογισμός οδήγησε στην επιλογή των τελικών stimuli του

πειράματος. Παρακάτω παραθέτουμε αυτές τις παραμέτρους και, όπου είναι εφικτό,

γίνονται και οι αντίστοιχες υποθέσεις.

1) Συχνότητα συνθέτου και συστατικών του: Όπως και στις περισσότερες

νευρογλωσσολογικές έρευνες με ασθενείς, έτσι και εδώ η συχνότητα είναι ο πλέον

σημαντικός παράγοντας για το βαθμό εμφάνισης λαθών κατά την παραγωγή των

συνθέτων, καθώς όσο αυξάνεται η συχνότητα ολόκληρων των συνθέτων, τόσο

- 47 -

αυξάνεται και η πιθανότητα σωστής ανάγνωσής τους34

(word frequency effect,

Arduino et al., 2002, Stenneken et al., 2008, Semenza et al., 2011).

Εν προκειμένω, καταγράψαμε τη συχνότητα τόσο των συνθέτων, όσο και των

συστατικών τους, αξιοποιώντας τη βάση δεδομένων των Dimitropoulou et al. (2010),

που φέρει το όνομα SUBTLEX [5]. Η βάση αυτή έχει δημιουργηθεί έπειτα από

αποδελτίωση του λεξιλογίου (27 εκατομμύρια λέξεις) που χρησιμοποιείται

συγχρονικά σε υπότιτλους ταινιών, και επεισοδίων ξένων σειρών, αξιοποιώντας έτσι

εμμέσως για την εξαγωγή των συχνοτήτων, λέξεις του προφορικού λόγου με το οποίο

είναι εξοικειωμένος ο μέσος ομιλητής της Νέας Ελληνικής (Dimitropoulou et al.,

2010: 11). Δεδομένου ότι στο SUBTLΕX υπήρχε συχνότητα μόνο για τα πιο συχνά

εμφανιζόμενα σύνθετα, ενώ για τα άλλα δεν υπήρχε καθόλου, προσπαθήσαμε ή

δυνατόν να δίνεται συχνότητα για τα σύνθετα που θα καταχωρούσαμε στην τελική

βάση δεδομένων. Ο πλέον, όμως, βασικός μας στόχος, ήταν ο μέσος όρος της

συχνότητας εμφάνισης των παρατακτικών συνθέτων να συμπίπτει με αυτόν των

υποτακτικών, ανά γραμματική κατηγορία (ουσιαστικά, επίθετα και ρήματα).

2) Family Size των συστατικών του συνθέτου: Πρόκειται για το μέγεθος της

οικογένειας ενός τύπου, ή, με άλλα λόγια, τον αριθμό των ομόρριζων με αυτόν

τύπων.

Στη συγκεκριμένη μελέτη αποτελεί εξαιρετικά σημαντικό κριτήριο, καθώς οι

ασθενείς με “neglect dyslexia” διαβάζουν πιο εύκολα λέξεις των οποίων οι

ορθογραφικά συγγενείς τύποι είναι λίγοι, ενώ οι λέξεις με περισσότερους

ορθογραφικά συγγενείς τύπους τους δυσκολεύουν στην ανάγνωση περισσότερο35

(orthographic neighborhood effect / N-size effect / lexical constraints effect) (Riddoch

et al., 1990: 488, Patterson & Wilson, 1990: 451, 454). Μάλιστα οι Arguin & Bub

(1997: 787) παρατήρησαν ότι οι ασθενείς με ND κάνουν περισσότερα λάθη κατά την

ανάγνωση λέξεων οι οποίες έχουν πολλούς ορθογραφικά συγγενείς τύπους ιδιαίτερα

34

Ωστόσο, στη μελέτη των Riddoch et al. (1990: 485) η τάση των ασθενών για σωστή εκφορά λέξεων

υψηλής συχνότητας παρά χαμηλής δεν βρέθηκε να είναι στατιστικά σημαντική, υποδεικνύοντας για

άλλη μια φορά την ετερογένεια των συμπτωμάτων της ασθένειας. 35

Το φαινόμενο αυτό είναι αναμενόμενο, αν αναλογιστούμε ότι κατά τη διαδικασία της οπτικής

αναγνώρισης των λέξεων, η αλληλουχία γραμμάτων που βλέπει το υποκείμενο κωδικοποιείται και

συσχετίζεται με την αποθηκευμένη γνώση για τις αναπαραστάσεις άλλων σχετικών (οπτικά ή

ορθογραφικά) λέξεων, οι οποίες θα πρέπει σταδιακά να απορριφθούν έπειτα από ανταγωνισμό μεταξύ

τους. Ο ανταγωνισμός που συνεπάγεται αυτή η διαδικασία, όπως είναι φυσικό, επηρεάζει ιδιαίτερα τη

διαδικασία της ανάγνωσης (Arguin & Bub, 1997: 771-772).

- 48 -

μεγάλης (και όχι μικρής) συχνότητας ή οπτικά πολύ κοντινούς τύπους οι οποίοι

διαφοροποιούνται από αυτές (τις λέξεις-στόχους) στο πρώτο (και όχι στο δεύτερο)

γράμμα.

Εν προκειμένω, η μέτρηση του FS έγινε για κάθε τύπο ξεχωριστά, βάζοντας το

θέμα/ρίζα του στην αναζήτηση του ηλεκτρονικού λεξικού του Τριανταφυλλίδη και

μετρώντας όλες τις σχετικές λέξεις που περιλαμβάνουν αυτό το θέμα. Από τη σχετική

καταμέτρηση εξαιρέθηκαν οι ορθογραφικά συγγενείς λέξεις που έχουν μεν το ίδιο

θέμα με τον αρχικό τύπο αλλά διαφορετική σημασία (περιπτώσεις πολυσημίας). π.χ.

στην καταμέτρηση του FS για το συστατικό μήλο του συνθέτου ξινόμηλο δεν

υπολογίζονται τα μηλαδέρφι και μηλωτή, των οποίων η σημασία δεν έχει καμία σχέση

με αυτή του μήλου.

3) Αριθμός: Πρόκειται για τη διάκριση των παρατακτικών ουσιαστικών που

βρίσκονται άλλα σε ενικό αριθμό (35), όπως και τα υποτακτικά, και άλλα σε

πληθυντικό (36) (δες 1.2.2.1).

(35) αλατοπίπερο

(36) γυναικόπαιδα

4) Γραμματική κατηγορία συνθέτου: Στη βάση δεδομένων μας συμπεριλάβαμε

παρατακτικά σύνθετα, και άρα ως control και τα αντίστοιχα υποτακτικά, που ανήκαν

στη γραμματική κατηγορία του ουσιαστικού, του επιθέτου ή του ρήματος.

Ωστόσο, αποκλείσαμε τα σύνθετα που ανήκαν στην κατηγορία του επιρρήματος (δες

1.2.2.1 και Παράρτημα Β, 8: 112-113).

Η διάκριση των υπό μελέτη συνθέτων στις τρείς παραπάνω λεξικές κατηγορίες (Ο, Ε,

Ρ) και η συνακόλουθη ξεχωριστή ανάλυσή τους είναι ιδιαίτερα σημαντική, καθώς και

μόνο αυτή η διαφοροποίηση συνεπάγεται διαφορετικές πληροφορίες στην

αναπαράστασή τους και διαφορετικές ψυχολογικές ιδιότητες κατά την αναγνώρισή

τους (Libben, 2006a: 18). Iδιαίτερα για τους ασθενείς με neglect dyslexia, οι Vallar et

al. (2010: 224) επισημαίνουν ότι τα ουσιαστικά διαβάζονται με μεγαλύτερη ακρίβεια

σε σχέση με τα επίθετα και τα ρήματα (grammatical class effect), κάτι το οποίο

υποθέτουμε ότι θα συμβεί και στην δική μας περίπτωση.

- 49 -

5) Δομή: Στη βάση δεδομένων μας, ο χαρακτηρισμός των συνθέτων ως προς τη δομή

τους αφορά τη διάκρισή τους σε αυτά που συνδυάζουν συστατικά που ανήκουν και τα

δύο στην κατηγορία του Θέματος ([ΘΘ]) και σε αυτά των οποίων τα συστατικά

ανήκουν σε διαφορετικές κατηγορίες ([ΘΛ])36

.

Όπως προείπαμε, στην περίπτωση των παρατακτικών συνθέτων, τα ουσιαστικά και τα

επίθετα είναι συνήθως της δομής [ΘΘ], ενώ τα ρήματα είναι πάντα της δομής [ΘΛ]

(Ralli, 2012: 3). Από την άλλη μεριά τα υποτακτικά τα επιλέξαμε έτσι ώστε να

εμφανίζουν κατά το δυνατόν παρόμοια αναλογία [ΘΘ] ή [ΘΛ] δομής με τα

παρατακτικά της αντίστοιχης γραμματικής κατηγορίας (ουσιαστικά και επίθετα)37

.

Θα πρέπει να επισημανθεί ότι η αντιστοίχιση παρατακτικών-υποτακτικών ως προς

αυτή τη μεταβλητή δεν είναι πάντα εφικτή. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση των

υποτακτικών επιθετικών συνθέτων: τα περισσότερα από αυτά τα σύνθετα, όταν δεν

είναι εξωκεντρικά38

, φέρουν ως β’ συστατικό μια μετοχή που λειτουργεί ως επίθετο

και χρησιμοποιείται με αυτή ακριβώς τη μορφή και ανεξάρτητα στο λόγο ως Λέξη.

Για αυτό το λόγο, αναγκαστικά όλα τα υποτακτικά επιθετικά σύνθετα είναι της δομής

[ΘΛ], εν αντιθέσει με τα αντίστοιχα επιθετικά παρατακτικά σύνθετα, των οποίων η

δομή είναι συνήθως [ΘΘ].

Θεωρητικά, η αντιστοίχιση αυτή παρατακτικών-υποτακτικών με βάση αυτό το

κριτήριο δεν θα πρέπει να αποτελεί πρωταρχικό μας μέλημα, καθώς επηρεάζει το β’

συστατικό των συνθέτων, ενώ το πρώτο συνθετικό, το οποίο είναι και το

σημαντικότερο για την πάθηση των υπό εξέταση ασθενών, διατηρεί σταθερά τη δομή

του Θέματος. Ωστόσο, δεδομένης της επιρροής της δομής των συνθέτων ([ΘΘ] ή

[ΘΛ]) σε μορφολογικά χαρακτηριστικά όπως η ΚΤ (δες 1.2.3.2), ενδιαφέρον θα είχε

να μελετήσουμε αν η μεταβλητή αυτή της δομής επηρεάζει και την επεξεργασία των

παρατακτικών συνθέτων. Προς την παρατήρηση αυτή συνάδουν και τα αποτελέσματα

παλαιότερων νευρογλωσσολογικών μελετών. Πιο συγκεκριμένα, υπάρχουν μελέτες

(Kinsbourne & Warrington, 1962a, Friedland & Weinstein, 1977) οι οποίες

επισημαίνουν ότι τα αρχικά γράμματα των υπό ανάγνωση λέξεων παραλείπονται

(deletions) πιο συστηματικά στις περιπτώσεις όπου το υπόλειμμα των λέξεων συνιστά

36

Για εκτενέστερη αναφορά στον τρόπο διάκρισης των Θεμάτων από τις Λέξεις και τους μεταξύ τους

συνδυασμούς τους δες Ράλλη, 2005: 190-199. 37

Τα ρηματικά υποτακτικά σύνθετα δεν χρειάστηκε να επιλεγούν ώστε να είναι [ΘΛ], όπως και τα

παρατακτικά, καθώς στο συγκεκριμένο σχήμα εντάσσονται όλα τα σύνθετα με δεύτερο συνθετικό

ρήμα. 38

Όπως είπαμε παραπάνω, από τα stimuli τόσο τα παρατακτικά όσο και τα υποτακτικά, θα

αποκλείσουμε αυτά τα οποία ανήκουν στην κατηγορία των εξωκεντρικών.

- 50 -

υπαρκτή λέξη (π.χ. clever ‘έξυπνος’ ever ‘πάντα’), παρατήρηση η οποία θα

μπορούσε να επεκταθεί και για το α’ συστατικό των συνθέτων της δομής [ΘΛ]

(σύνθετα πιο επιρρεπή σε λάθη απαλοιφής του α’ συστατικού τους). Από την άλλη

μεριά, τα σύνθετα της δομής [ΘΘ] αναμένουμε να επηρεάζονται από την γενικότερη

και πιο ισχυρή τάση των ασθενών να υποκαθιστούν (substitutions) τα γράμματα (και

εν προκειμένω και ολόκληρα τα α’ συστατικά) της αριστερής περιφέρειας των λέξεων

(Ellis et al., 1987: 446). Μένει, λοιπόν, να δούμε το ποσοστό εμφάνισης λαθών στο α΄

συστατικό, ανάλογα με τη δομή των συνθέτων.

6) Word Effect: Οι Kehayia et al. (1999: 374, 376-377) σε μελέτες για online

πειράματα έχουν επισημάνει ότι το συνδετικό φωνήεν -ο- μπορεί να έχει ως

αποτέλεσμα την εμφάνιση του λεγόμενου “word effect”, καθώς ο συνδυασμός του με

το α’ συνθετικό δημιουργεί μια λέξη ομόγραφη/ ομόφωνη προς μια πραγματική λέξη.

Παρακάτω παρουσιάζονται αντιπαραβολικά παραδείγματα εμφάνισης (37) και

απουσίας του word effect (38) σε δύο υποτακτικά σύνθετα

(37) χορτό-πιτα = Θέμα (χορτ-) + ΣΦ (-ο-) χορτο = ομόγραφο

(38) ντοματο-σαλάτα = Θέμα (ντοματ-) + ΣΦ (-ο-) ντοματο = μη υπαρκτή

λέξη

Οι Kehayia et al. βρήκαν ότι σύνθετα του τύπου του (37) αναγνωρίζονταν πολύ πιο

γρήγορα απ’ ότι σύνθετα του τύπου του (38).

Αν το αποτέλεσμα αυτό των online πειραμάτων μεταφερθεί στην περίπτωση του

δικού μας πειράματος, και δεδομένου ότι το “word effect” επηρεάζει την αντίληψη

του α’ συνθετικού, το οποίο είναι και αυτό στο οποίο εστιάζει το πρόβλημα των

ασθενών με neglect dyslexia, αναμένουμε ότι τα stimuli που εμφανίζουν το “word

effect” θα εμφανίζουν, αναλογικά με αυτά που δεν το φέρουν, αρκετά λιγότερα λάθη

στο α’ συστατικό τους.

7) Γένος: Όπως και ο αριθμός, αφορά μόνο τα ουσιαστικά, τα οποία θα διακρίνονται

σε αρσενικά, θηλυκά και ουδέτερα. Όσον αφορά τα επίθετα, όλα παρουσιάστηκαν σε

αρσενικό γένος (π.χ. βορειοανατολικός) για να διατηρηθούν οι αρχικοί τύποι με βάση

- 51 -

τους οποίους γίνεται η ανάκληση των συστατικών του συνθέτου (βόρειος και

ανατολικός)39

.

8) Σημασιολογική κατηγορία: Σύμφωνα με τους Μanolessou & Tsolakidis (2009) και

τη Ralli (2012: 9-13), τα παρατακτικά σύνθετα, ανάλογα με τη σημασιολογική σχέση

των δύο συστατικών τους διακρίνονται σε προσθετικά, περιεκτικά, συνωνυμικά,

ενδιάμεσα και αντωνυμικά (δες 1.2.2.2). H σημασιολογική αυτή κατηγοριοποίηση

δεν βρίσκει εφαρμογή στα υποτακτικά, όπως στα παρατακτικά. Ο λόγος, λοιπόν,

ύπαρξής της δεν είναι η σημασιολογικού τύπου αντιστοίχιση παρατακτικών-

υποτακτικών, αλλά η αιτιολόγηση πιθανών διαφοροποιήσεων στο ποσοστό των

λαθών μέσα στην ομάδα των παρατακτικών.

9) Αριθμός γραμμάτων: Αφορά το μήκος των συνθέτων (word length effect).

Πρόκειται για αμφιλεγόμενης σημασίας παράμετρο, καθώς άλλες μελέτες αναφέρουν

ότι το μεγαλύτερο μήκος των λέξεων δυσκολεύει την ανάγνωση των δομών τους από

ασθενείς με neglect dyslexia (Behrmann et al., 1990, Warrington, 1991, Takeda &

Sugishita, 1995, Arguin & Bub, 1997), ενώ άλλες δεν εντοπίζουν κάτι σχετικό

(Behrmann et al., 199040

, Riddoch et al., 1990, Αrduino et al., 2005). Μάλιστα,

εντύπωση μας προκαλεί η αντιστροφή του ‘word length effect’ στη μελέτη των

Costello & Warrington (1987a: 1113), όπου βρέθηκε το ποσοστό λαθών του

ασθενούς να είναι σημαντικά χαμηλότερο για τις λέξεις με το μεγαλύτερο αριθμό

γραμμάτων (inverse word length effect). Τέλος, στα Ιαπωνικά όπου οι λέξεις μπορούν

να γράφονται είτε από αριστερά προς τα δεξιά είτε το αντίστροφο, διατηρώντας την

ίδια σημασία και την ίδια σειρά στα γράμματα, και άρα το ίδιο μήκος, οι ασθενείς

κάνουν περισσότερα λάθη στην ανάγνωση των ίδιων λέξεων από αριστερά προς τα

δεξιά, παρά από δεξιά προς αριστερά, υποδεικνύοντας έτσι τη μειωμένη

σημαντικότητα της παραμέτρου του αριθμού των γραμμάτων (Takeda & Sugishita,

1995).

39

Κάποιος θα μπορούσε να ισχυριστεί ότι θα έπρεπε να παρουσιάσουμε τα επίθετα στο ουδέτερο γένος

τους (π.χ. βορειοανατολικό), καθώς με αυτό τον τρόπο θα μπορούσαμε να αυξήσουμε την επίδραση

του WE, συμβάλλοντας στην διακριτή εμφάνιση και συνακόλουθη αναγνώριση και επεξεργασία των

δύο κεφαλών-ισοδύναμων σημασιολογικά αλλά και μορφικά συστατικών (βόρειο και ανατολικό).

Ωστόσο, ο παράγοντας της μορφικής ισοδυναμίας των σύνθετων τύπων με των κατά την ανάκληση

επιμέρους συστατικών τους κρίνεται σημαντικότερος από αυτόν της αύξησης της επιρροής του WE. 40

Στη συγκεκριμένη μελέτη, εμφανίζονται διαφορετικά αποτελέσματα σε κάθε έναν από τους δύο

μελετώμενους ασθενείς.

- 52 -

10) Αντιστρέψιμη σειρά των όρων: Πρόκειται για φαινόμενο το οποίο δεν απαντάται

στα υποτακτικά σύνθετα, παρά μόνο στα επιθετικά παρατακτικά, τα οποία επιτρέπουν

την αντιστροφή των όρων τους. Στο πλαίσιο αυτό, αξιομνημόνευτη είναι η

παρατήρηση του Libben (2006a: 19-20) ότι η σύνθεση, σε αντίθεση με την

παραγωγή, παρουσιάζει μια ιδιαίτερη «μορφολογική ελευθερία», η οποία βοηθάει

ιδιαίτερα στις μελέτες για την κατανόηση της λειτουργίας των συνθέτων. Ως

χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της ελευθερίας αναφέρει τον σχεδόν χωρίς

περιορισμούς συνδυασμό συνθετικών μεταξύ τους, σε σημείο που να επιτρέπεται

μέχρι και η αντιστροφή των συστατικών μεταξύ τους. Στην περίπτωση, λοιπόν, των

παρατακτικών συνθέτων κρίνεται ιδιαίτερα σημαντικό να εκμεταλλευτούμε αυτή την

ελευθερία ώστε να ελέγξουμε αποτελεσματικότερα την επίδραση από τη θέση του α’

συστατικού στο οποίο παρουσιάζουν πρόβλημα οι ασθενείς με left-sided neglect

dyslexia. Για αυτό το λόγο, στην τελική βάση δεδομένων προσπαθήσαμε να

συμπεριλάβουμε όσο το δυνατόν περισσότερα επιθετικά παρατακτικά σύνθετα τα

οποία επιτρέπουν την αντιστροφή των όρων τους.

Τέλος, για κάθε ένα stimulus δίνονται και πιο γενικές πληροφορίες, όπως η

μορφολογική του κατηγορία (σε όλες τις περιπτώσεις έχουμε μόνο σύνθετα), ο τύπος

του συνθέτου (παρατακτικό ή υποτακτικό), καθώς και αν χρησιμεύει ως στόχος

(target) ή control, δηλαδή αν είναι παρατακτικό ή υποτακτικό αντιστοίχως.

5.2 Τελικές προπαρασκευαστικές διαδικασίες πριν το

πείραμα

Έχοντας ήδη ελένξει τα παρατακτικά και υποτακτικά stimuli ανά γραμματική

κατηγορία ως προς τις προαναφερθείσες παραμέτρους και έχοντας ήδη φτιάξει ένα

κατάλογο με τα πιθανά stimuli του τελικού πειράματος, θεωρήθηκε απαραίτητο να

δοθούν αυτά τα stimuli σε κάποιες ομάδες ελέγχου (υγιείς πληθυσμοί-control groups).

Σκοπός ήταν να ελεγχθεί αν οι δύο μελετώμενοι τύποι συνθέτων είναι

συμβατοί/ταιριάζουν ανά γραμματική κατηγορία ως προς κάποιες επιπλέον

παραμέτρους, οι οποίες πιθανώς, αν δεν είχαν ελεγχθεί, να επηρέαζαν τα

αποτελέσματα του πειράματος στον ασθενή.

- 53 -

5.2.1 Έλεγχος προβλεψιμότητας του α’ συνθετικού (first constituent

guessing)

Πριν το βασικό πείραμα, είναι απαραίτητο να γίνει έλεγχος του κατά πόσον

υπάρχει η δυνατότητα κάποιος να μπορεί να μαντέψει το πρώτο συνθετικό ενός

οποιουδήποτε stimulus όταν του δίνεται το β’ συστατικό. O συγκεκριμένος έλεγχος

κρίνεται ως ο πλέον σημαντικός για το πείραμά μας, λόγω του οπτικοχωρικού

ελλείματος των ασθενών με left-sided neglect dyslexia. Επιπλέον, η ανάγκη αυτής της

αξιολόγησης, πηγάζει από την αυξημένη ικανότητα των ασθενών με neglect dyslexia

να συνάγουν το κομμάτι της λέξης στο οποίο παρουσιάζουν πρόβλημα ανάγνωσης,

ιδιαίτερα όταν η λέξη αυτή είναι υπαρκτή, όπως στη δική μας περίπτωση, και όχι μη

πραγματική (nonword), καθώς και όταν η λέξη είναι μεγάλου μήκους ή έχει

περιορισμένους ορθογραφικά συγγενείς τύπους (Patterson & Wilson, 1990: 451). Η

ικανότητά τους αυτή να μαντεύουν το προβληματικό γι’ αυτούς κομμάτι των

υπαρκτών και όχι των ανύπαρκτων λέξεων οφείλεται στις ορθογραφικές συμβάσεις

του γραπτού λόγου ή αλλιώς στους περιορισμούς που επιβάλλονται από τη λεξική

γνώση των συμμετεχόντων και όχι στην επιστράτευση κάποιας συνειδητής

στρατηγικής (Patterson & Wilson, 1990: 453-454). Ωστόσο, ειδικότερα για τα

σύνθετα δεν έχει βρεθεί κάποια περαιτέρω διευκόλυνση εκ μέρους των ασθενών στην

πρόβλεψη μέρους της δομής τους, σε σχέση με τη δομή των μονολεκτικών

σχηματισμών (Siéroff et al., 1988, Riddoch et al., 1990).

Για την ανωτέρω αξιολόγηση αξιοποίηθηκαν 10 υγιή άτομα, φυσικοί ομιλητές

της ελληνικής, που δεν εμφάνιζαν κάποια γλωσσική διαταραχή (n=10, Μ.Ο ηλικίας

26,5 χρόνια, Μ.Ο εκπαίδευσης 18,5 χρόνια) .

Τα stimuli είχαν τυχαιοποιηθεί στη σειρά εμφάνισής τους. Τα β’ συστατικά τους

παρουσιάζονταν στον κάθε συμμετέχοντα σε μια οθόνη 17 ιντσών, σε γραμματοσειρά

Times New Roman, μεγέθους 32, με μικρά γράμματα μαύρου χρώματος σε άσπρο

φόντο.

Πρίν από τα β’ συστατικά υπήρχαν σε όλα τα σύνθετα τρείς τελείες, ώστε να

υπενθυμίζουν στους συμμετέχοντες την απουσία μέρους της λέξης. Ακολουθώντας

την λογική που εφάρμοσαν στο σχετικό πείραμα ελέγχου οι Ellis et al. (1987: 453),

θα μπορούσαμε να αντικαταστήσουμε τα γράμματα των πρώτων συστατικών με

- 54 -

ισόποσο αριθμό από παύλες, δίνοντας έτσι στους συμμετέχοντες μια αριθμητικού

τύπου πληροφορία σχετικά με τον αριθμό γραμμάτων που θα πρέπει να

χρησιμοποίησουν για τις λέξεις των α’ συστατικών. Ωστόσο, θεωρήσαμε ότι οι

ασθενείς δεν θα είχαν απαραίτητα πρόσβαση σε τέτοιου τύπου πληροφορίες41

και άρα

ότι η τέτοιου τύπου προσομοίωση του τελικού πειράματος στους υγιείς

συμμετέχοντες θα ήταν άστοχη. Για τον ίδιο λόγο, η μόνη πληροφορία που επιλέξαμε

να φέρει ο τρόπος παρουσιάσης των stimuli ήταν η θέση του τόνου: τα β’ συστατικά

παρουσιάζονταν είτε τονισμένα (39) είτε άτονα (40), ανάλογα με το αν έφεραν ή όχι

τόνο κατά την σύνθέσή τους με το ζητούμενο συστατικό.

(39) ...τύρι (ψωμοτύρι) (40) ...μαυρος (ασπρό-μαυρος)

Οι τελείες σε συνδυασμό με τα β’ συστατικά παρουσιάζονταν στο κέντρο της οθόνης.

Πρίν ξεκινήσει το πείραμα, ενημερώναμε τους πληροφορητές ότι οι εμφανιζόμενες

λέξεις αποτελούν συστατικά συνθέτων, και τους ζητούσαμε να μαντέψουν το α’

συστατικό (Semenza et al., 2011: 3117). Κατόπιν, τους δινόταν ένα παράδειγμα

(‘...κεφτές’ ‘πατατοκεφτές’), και ενημερώνονταν ότι μπορούν να πούν πάνω από

ένα σύνθετο-λέξη που τους έρχεται άμεσα στο μυαλό.

Ως σωστή δεν εκλαμβάνονταν μόνο η πρώτη απάντηση, αλλά υπολογίζονταν

όλα τα σύνθετα που μπορούσαν να εκφέρουν μέσα σε πέντε το πολύ δευτερόλεπτα.

Σκοπός μας ήταν να υπάρχει ισόποση κατανομή των σωστών απαντήσεων ανάμεσα

στα σύνθετα με σχέση παράταξης και σε αυτά με σχέση υπόταξης, αντίστοιχα για

κάθε γραμματική κατηγορία (ουσιαστικά, επίθετα, ρήματα).

5.2.2 Έλεγχος ηλικίας κατάκτησης (age of acquisition) και

δυνατότητας απεικόνισης (imageability) των συνθέτων και των

συστατικών τους

Και εδώ σκοπός μας ήταν τα παρατακτικά σύνθετα και τα συστατικά τους να

έχουν κατά το δυνατόν ταυτόσημους μέσους όρους στη βαθμολόγηση τους με τα

αντίστοιχα υποτακτικά, τόσο ως προς την δυνατότητα απεικόνισης όσο και ως προς

την ηλικία κατάκτησής τους. Αν και η απουσία πλήρους σύμπτωσης των μέσων όρων

41

Η υπόθεσή μας αυτή, όπως θα δούμε, επιβαιώθηκε από τα αποτελέσματα του τελικού πειράματος

(αυξημένα λάθη αποκοπής και όχι υποκατάστασης).

- 55 -

τους δεν θα απέκλειε την αξιοποίηση των συγκεκριμένων stimuli στο πείραμά μας42

,

ο έλεγχός τους κρίθηκε σημαντικός, ώστε να αποκλείσουμε την πιθανότητα επιρροής

οποιουδήποτε παράγοντα πέραν της κεφαλής.

Για τον έλεγχο των παραπάνω δύο παραμέτρων, ακολουθήσαμε τη μέθοδο

των στοχευμένων ερωτήσεων κλειστού τύπου. Η ερώτηση στο τέστ για την ηλικία

κατάκτησης ήταν ‘Κατά τη γνώμη σας, πόσο νωρίς στη ζωή σας μάθατε την κάθε

λέξη;’, ενώ για το τέστ απεικονισιμότητας ήταν ‘Κατά τη γνώμη σας, πόσο εύκολα

κρίνετε ότι μπορεί να απεικονιστεί η κάθε λέξη;’. Ακολουθώντας πάλι τη μέθοδο των

Semenza et al. (2011), τόσο ολόκληρα τα σύνθετα όσο και τα συστατικά τους

βαθμολογήθηκαν ως προς τις παραπάνω δύο μεταβλητές σε μια κλίμακα (Likert

scale) με ανώτατο όριο το 5: στην περίπτωση του τέστ για την ηλικία κατάκτησης το

0 σήμαινε ‘πολύ νωρίς’ και το 5 ‘πολύ προσφατα’, ενώ στην περίπτωση του τέστ για

τη δυνατότητα απεικόνισης, το 0 σήμαινε ‘πολύ εύκολα’ και το 5 ‘πολύ δύσκολα’.

Και στις δύο περιπτώσεις, οι αριθμοί 1, 2, 3, 4 χρησιμοποιούνταν για να δηλώσουν τα

ενδιάμεσα στάδια. Πριν ξεκινήσει το πείραμα, δινόταν στα υποκείμενα ένα σχετικό

παράδειγμα για την εκάστοτε μεταβλητή και τύπο λέξης. Τρείς διαφορετικές ομάδες,

η καθε μία αποτελούμενη από 12 πληροφορητές (n = 12), βαθμολόγησαν είτε τα

σύνθετα είτε ένα από τα δύο συστατικά τους ως προς τις δύο παραμέτρους.

Τα stimuli είχαν τυχαιοποιηθεί πάλι ως προς τη σειρά εμφάνισής τους. Όσον

αφορά τα α’ συστατικά των συνθέτων, αλλά και τα β’ συστατικά που ανήκαν στην

κατηγορία του θέματος, αυτά δίνονταν προς βαθμολόγηση στους πληροφορητές

έχοντας τη μοφή ελεύθερης λέξης ((41) και (42) αντιστοίχως).

(41) λεμόνι (λεμονό-πιτα) (42) πιπέρι (αλατο-πίπερο)

42

Αυτό υποδεικνύεται από την επιτυχία του πειράματος των Semenza et al. (2011: 3117), το οποίο

αξιοποιούσε δεδομένα που δεν συμφωνούσαν σε αυτές τις δύο μεταβλητές. Επίσης, σύμφωνα με τους

Riddoch et al. (1990: 484), η επίδοση των ασθενών με neglect dyslexia κατά τη διαδικασία της

ανάγνωσης μεμονωμένων λέξεων δεν επηρεάζεται ιδιαίτερα από το βαθμό απεικονισιμότητας των

stimuli.

- 56 -

5.2.3 Επίδραση των προπαρασκευαστικών ελέγχων στην

διαμόρφωση των stimuli του τελικού πειράματος – Ο αποκλεισμός

των ρηματικών συνθέτων από το τελικό πείραμα

Έπειτα από τον έλεγχο (matching) των stimuli με βάση αυτές τις παραμέτρους

στις δύο κατηγορίες συνθέτων ανά γραμματική κατηγορία χρειάστηκε να

αφαιρέσουμε κάποια σύνθετα από το υπάρχον σώμα δεδομένων. Ωστόσο, τα ήδη

αριθμητικά περιορισμένα σύνθετα της ρηματικής κατηγορίας μειώθηκαν πλέον

αισθητά (6 παρατακτικά vs 8 υποτακτικά), γεγονός που μας οδήγησε στο να

αποφασίσουμε τον ευρύτερο αποκλεισμό τους από το τελικό πείραμα. Έτσι, τα

σύνθετα τα οποία περιλάμβανε το πείραμα με την ασθενή ήταν αποκλειστικά

ουσιαστικά και επίθετα.

5.3 Η πειραματική διαδικασία

5.3.1 Το υλικό

Μετά το ‘φιλτράρισμα’ των stimuli μέσα από τις τελικές προπαρασκευαστικές

διαδικασίες και την επιλογή των τελικών δεδομένων πριν το πείραμα (δες 5.2),

καταλήξαμε στην διαμόρφωση ενός τελικού corpus δεδομένων για τη χρήση τους στο

τελικό πείραμα με την ασθενή. Το σώμα αυτό περιλάμβανε 63 συνολικά stimuli, και

συγκεκριμένα 32 υποτακτικά (22 ονοματικά και 10 επιθετικά) και 31 παρατακτικά

(15 ονοματικά και 16 επιθετικά).

5.3.2 Έλεγχος των τελικών stimuli σε υγιή υποκείμενα

Τα τελικά stimuli δόθηκαν για ανάγνωση, πριν το πείραμα με την ασθενή, σε

δύο υγιείς συμμετέχοντες, τον ΑΧ, 77 ετών, και την ΕΣ, 83 ετών. Και οι δύο

συμμετέχοντες δεν έχουν ιστορικό διάγνωσης οποιούδηποτε οπτικοχωρικού

ελλείμματος. Τα τελικά stimuli παρουσιάστηκαν στα υποκείμενα στις ίδιες συνθήκες

με αυτές του τελικού πειράματος (δες παρακάτω 5.3.4). Τόσο ο ΑΧ όσο και η ΕΣ

ανέγνωσαν τα stimuli σε φυσιολογικό χρόνο (~9 λεπτά και ~11 λεπτά αντιστοίχως),

- 57 -

και με απόλυτη ακρίβεια, γεγονός που υποδεικνύει την απουσία δυσπρόφερτων

φθόγγων ή άλλων παραγόντων που θα μπορούσαν να επηρεάσουν την μετέπειτα

ανάγνωση της ασθενούς.

5.3.3 Η συμμετέχουσα ασθενής

Λόγω της σπανιότητας εμφάνισης ασθενών με neglect dyslexia, είναι

αξιομνημόνευτο ότι στις περισσότερες έρευνες των οποίων η πειραματική διαδικασία

έχει ως συμμετέχοντες ασθενείς με τη συγκεκριμένη διαταραχή, δεν δίνεται έμφαση

στην εξέταση μεγάλου αριθμού συμμετεχόντων43

. Είναι μάλιστα ιδιαίτερα

συνηθισμένες οι μελέτες μεμονωμένων περιπτώσεων, ενός (Costello & Warrington,

1987a, 1987b, Ellis et al., 1987, Warrington, 1991) ή δύο ασθενών (Behrmann et al.,

1990, Riddoch et al., 1990). Ωστόσο, στην πλέον προσφατή σχετική μελέτη με

τέτοιου τύπου ασθενείς (Semenza et al., 2011) πήραν μέρος 18 συμμετέχοντες, ίσως

διότι, τουλάχιστον, η left-sided neglect dyslexia που αποτελούσε το αντικείμενο

μελέτης στους Semenza et al., όπως και σε εμάς, είναι πιο συνηθισμένο σύνδρομο

συγκριτικά με τη right-sided neglect dyslexia άλλων μελετών (Warrington, 1991:

193). Από αυτό προκύπτει ότι θα ήταν εφικτό και επιθυμητό να εξασφαλίσουμε σε

μεταγενέστερη φάση ελέγχου των αποτελεσμάτων μας έναν σχετικά μεγάλο αριθμό

συμμετεχόντων (n>2), χωρίς αυτό να σημαίνει ότι το αντίθετο (n=1) αναιρεί την

αξιοπιστία των αποτελεσμάτων μας.

Στην περίπτωσή μας, η ασθενής ΚΕ είναι 79 ετών, απόφοιτος Δημοτικού.

Έχει υποστεί ΔΕ αγγειακό εγκεφαλικό επεισόδιο (ΑΕΕ) στη μέση εγκεφαλική

αρτηρία, επεισόδιο το οποίο έλαβε χώρα 4 μήνες πριν την εξέτασή της. Επίσης,

σύμφωνα με την επίδοσή της στο Βells Τest έχει διαγνωσθεί με σημαντική διαταραχή

οπτικής προσοχής για το ΔΕ οπτικό πεδίο. Τέλος, έχει ήπια δυσαρθρία και δεν

παρουσιάζει διαταραχή προσανατολισμού στο χώρο και τον χρόνο.

43

Ένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικό των ασθενών με ND είναι ότι δεν έχουν επίγνωση ότι νοσούν από

αυτή τη διαταραχή (anosognosia, Kinsbourne & Warrington, 1962a), και ίσως έτσι έρχονται πιο

δύσκολα σε επικοινωνία γι’ αυτό τους το πρόβλημα.

- 58 -

5.3.4 Η πειραματική διαδικασία συλλογής των δεδομένων

Τα stimuli παρουσιάστηκαν στην ασθενή με τυχαία σειρά, στο κέντρο μιας

οθόνης ηλεκτρονικού υπολογιστή, με μαύρη Αrial γραμματοσειρά, μεγέθους 44, και

σε λευκό φόντο. Σε αντίθεση με άλλες σχετικές μελέτες (Semenza et al., 2011) τα

stimuli παρουσιάστηκαν με μικρά, και όχι κεφαλαία γράμματα, καθώς με αυτό τον

τρόπο διατηρείται ο τόνος, διευκολύνοντας έτσι την λεξική πρόσβαση για την

ανάγνωση των συνθέτων (accent mark effect, Rusconi et al., 2004)44

. Ωστόσο, θα

πρέπει να αναφέρουμε ότι σε γλώσσες των οποίων οι λέξεις δεν αποτυπώνουν τον

τόνο στο γραπτό λόγο, και συγκεκριμένα για τα Αγγλικά, έχει επισημανθεί η

διευκόλυνση των ασθενών με neglect dyslexia να διαβάζουν λέξεις παρουσιασμένες

με κεφαλαία γράμματα παρά με μικρά (Patterson & Kay, 1982, Patterson & Wilson,

1990).

Ιδιαίτερα σημαντική είναι και η παράμετρος της στοίχισης των λέξεων-

στόχων σε σχέση με ένα σταθερό σημείο (fixation point), κατά την παρουσίασή τους

στους ασθενείς (Behrmann et al., 1990: 1177). Η συνθήκη αυτή κρίνεται ιδιαίτερα

σημαντική αν λάβουμε υπόψιν και το συμπέρασμα παλαιότερων μελετών (Elllis et

al., 1987, Riddoch et al., 1990: 499-500) ότι η διαδικασία ανάγνωσης λέξεων των

ασθενών με neglect dyslexia επηρεάζεται πιο πολύ από τη θέση των γραμμάτων στο

οπτικό πεδίο των ασθενών, παρά από τη θέση τους μέσα στη λέξη45

.

Ειδικότερα ως προς την στοίχιση στο κέντρο της οθόνης, οι Semenza et al.

(2011: 3117) επέλεξαν την παρουσίαση των stimuli σε δύο συνθήκες:

α) κεντραρισμένα στην οθόνη ανάλογα με το φυσικό μήκος τους (όπως εμφανίζεται

με βάση την παράμετρο ‘αριθμός γραμμάτων’, δες παραπάνω)

β) κεντραρισμένα στην οθόνη ανάλογα με τη μορφηματική δομή τους (morphemic

structure), ανάλογα, δηλαδή, με τη θέση του ορίου των δύο συστατικών τους.

44

Θα πρέπει, ωστόσο, να διευκρινίσουμε ότι ο διευκολυντικός αυτός ρόλος του τόνου δεν απαντάται σε

όλους τους ασθενείς (Cubelli & Beschin, 2005). 45

Στην πρώτη χρονικά σχετική μελέτη (Elllis et al., 1987), κατέληξαν σε αυτό το συμπέρασμα έπειτα

από την παρατήρηση ότι η υπό εξέταση ασθενής όταν διάβαζε λέξεις γραμμένες ανάποδα (π.χ. αντί

τυρι ιρυτ) εξακολουθούσε να κάνει λάθη στην αριστερή περιφέρεια των λέξεων, μολονότι τώρα σε

αυτή εμφανίζονταν τα γράμματα του δεξιού μέρους των λέξεων. Συμπληρωματικά, οι Behrmann et al.

(1990: 1177) υπογράμμισαν ότι αν και το βασικό έλλειμμα σχετίζεται με την οπτικοχωρική προσοχή

(‘visual spatial attention’), η θέση εμφάνισης των stimuli μέσα στο κλιμακούμενο πεδίο της προσοχής

(σχετικά με αυτό, δες Παράρτημα Β, 9: 113) καθορίζει την ποσότητα των πληροφοριών που θα δοθεί

προσοχή κατά την ανάγνωση και άρα τον βαθμό του ‘neglect’.

- 59 -

Ωστόσο, δεν βρήκαν κάποια διαφορά στο ποσοστό λάθών ανάλογα με τον τρόπο

παρουσίασης των συνθέτων, πιθανώς λόγω της μικρής διαφοράς μεταξύ των δύο

συνθηκών (Semenza et al., 2011: 3118).

Για τον λόγο αυτό, επιλέξαμε στο πείραμά μας την σταθερή παρουσίαση των

λέξεων-στόχων στο κέντρο της οθόνης, ανάλογα με το φυσικό μήκος τους (1η

συνθήκη).

Τέλος, δεδομένου ότι οι οδηγίες προς τους ασθενείς μπορούν να επηρεάσουν

την κατανομή της προσοχής και άρα την επίδοσή τους στην εκάστοτε δραστηριότητα

(Behrmann et al., 1990: 1178, Mozer & Behrmann, 1990: 104), προσέξαμε ιδιαίτερα

οι οδηγίες στην δική μας ασθενή να μην περιλαμβάνουν κανενός τύπου στοιχείο που

θα υποδείκνυε τον στόχο του πειράματος και θα την καθοδηγούσε σε μια πιο σωστή

ανάγνωση. Κατ’ αυτό τον τρόπο, η μόνη οδηγία που της δόθηκε στην ΚΕ ήταν να

επιχειρήσει να διαβάσει δυνατά όλες τις παρουσιαζόμενες λέξεις με όσο το δυνατόν

μεγαλύτερη ακρίβεια. Η πειραματιστής αφού κατέγραφε την απάντηση, έπειτα

προχωρούσε στο επόμενο stimulus.

- 60 -

6. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

Γενικότερα βλέπουμε να επιβεβαιώνεται η παρατήρηση των Behrmann et al.

(1990: 1173) για την τάση των ασθενών με ND να διατηρούν την ικανότητα

μορφολογικής ανάλυσης των λέξεων-στόχων, καθώς σέβονται τα όρια ανάμεσα στα

δύο συστατικά των συνθέτων46

.

Δεδομένης αυτής της τυπικής τάσης για ασθενή με ND, την αξιοποιήσαμε για

να προχωρήσουμε σε ανάλυση των δεδομένων λαμβάνοντας υπόψιν μόνο τα λάθη

που εντοπίζονται στο αριστερό, α’ συστατικό των συνθέτων και στον συνακόλουθο

αποκλεισμό αυτών που αφορούν ολόκληρο το σύνθετο ή το δεξί συστατικό του

(Semenza et al., 2011: 3117).

Θα πρέπει επίσης να διευκρίσουμε ότι η εμφάνιση περιορισμένου αριθμού

λαθών στην δεξιά περιφέρεια των σχηματισμών47

είναι συμβατή με τη συνήθη

γλωσσική συμπεριφορά των πασχόντων από left-sided neglect dyslexia (Arguin &

Bub, 1997: 775, Semenza et al., 2011: 3117). Ωστόσο στην παρούσα εργασία, θα

αρκεστούμε σε μια ποσοτική καταγραφή τους και δεν θα προβούμε σε κάποια

περαιτέρω ανάλυσή τους.

Τέλος, είναι πολύ βασικό να προσδιορίσουμε αν λάβαμε υπόψιν μας την

πρώτη ή κάποια μεταγενέστερη απάντηση των ασθενών, καθώς αυτός είναι ένας

παράγοντας που μπορεί να επηρεάσει καθοριστικά τα αποτελέσματά μας48

. Aυτό που

ενδείκνυται σε αυτές τις περιπτώσεις είναι να υπολογίζουμε την πρώτη προσπάθεια,

και αν υπάρξει αυτοδιόρθωση να μετρήσουμε το πολύ μέχρι και την δεύτερη

απάντηση. Εμείς υπολογίσαμε μόνο την πρώτη ανάγνωση των ασθενών, και όχι τη

μία ή τις περισσότερες αυτοδιορθώσεις τους. Επιπλέον, δεν υπήρξε περιορισμός στο

χρόνο απάντησης των ασθενών (self-paced reading aloud).

46

Μοναδικές περιπτώσεις σχετικής παραβίασης, στάθηκαν 2/39 λάθη (~5,1%), τα οποία είχαν βέβαια

ως αποτέλεσμα μη υπαρκτές λέξεις: 1) “..σινοκί” (πρασινοκίτρινος), 2) “...οσκο..μένος”

(αδικοσκοτωμένος). 47

4/39 αφορούν το β’ συστατικό και 2/39 αφορούν τόσο το α’ όσο και το β’ συστατικό. 48

Ενδεικτικό της σημαντικότητας αυτής της παραμέτρου είναι ότι έχει θεωρηθεί υπεύθυνη για τα

διαφορετικά αποτελέσματα μελετών με αφασικούς πληθυσμούς, όπως για τα διαφορετικά

αποτελέσματα των Hittmair-Delazer & Semenza (1998: 56) από αυτά του Blanken (2000: 87, 97).

- 61 -

6.1 Επίδραση της κεφαλής

Για να μπορέσουμε να απαντήσουμε στο βασικό ερώτημα-στόχο του

πειράματος, συγκρίναμε ποσοτικά τα λάθη στο α’ συνθετικό που παρατηρούνται στα

παρατακτικά και τα υποτακτικά σύνθετα, ανάλογα με τη γραμματική τους κατηγορία

(παρατακτικά ουσιαστικά vs υποτακτικά ουσιαστικά, παρατακτικά επίθετα vs

υποτακτικά επίθετα). Με βάση λοιπόν αυτή τη διάκριση, παρατηρούμε ότι, ενώ στα

παρατακτικά σύνθετα της ονοματικής κατηγορίας οι ασθενείς έχουν την τάση να

παραλείπουν ή να υποκαθιστούν το α΄συστατικό των συνθέτων αυτών εξίσου συχνά

με αυτό των υποτακτικών, αντίθετα στα επίθετα βλέπουμε μια στατιστικά σημαντική

τάση των ασθενών να διαβάζουν καλύτερα τα παρατακτικά σύνθετα έναντι των

υποτακτικών, υποδεικνύοντας έτσι τον εξισορροπητικό ρόλο της κεφαλής κατά την

ανάγνωση των συνθέτων (σχήμα 1).

Σχήμα 1: Ο αριθμός λαθών επί τοις εκατό (%) στο αριστερό συστατικό των συνθέτων.

Η εμφάνιση της κεφαλής και στα δύο συστατικά θα πρέπει να λειτουργεί ως λεξική

πληροφορία που βοηθά στην ανάκληση των συστατικών του σύνθετου σχηματισμού

και άρα τη σωστή εκφορά του. Κατ’ αυτό τον τρόπο, η επίδραση της κεφαλής

λογίζεται ως λεξική επίδραση και ως τέτοια θα αναλυθεί και θα ερμηνευθεί στο

επόμενο, έβδομο, κεφάλαιο.

- 62 -

6.2 Επιρροή της γραμματικής κατηγορίας των συνθέτων

Στο σχήμα 1., βλέπουμε επίσης να επιβαιώνεται το “grammatical/word class

effect”, καθώς τα ουσιαστικά (παρατακτικά και υποτακτικά) εμφανίζουν στο σύνολό

τους λιγότερα λάθη από τα επίθετα, όπως προβλέπεται από το θεωρητικό μας πλαίσιο

(Vallar et al., 2010: 224) (δες και Πίνακα 1).

Συνολικός αριθμός

συνθέτων στο πείραμα

Σωστά εκφερόμενα

σύνθετα στο πείραμα

Ουσιαστικά 37 22 (59%)

(Παρατ. + Υποτ.)

Επίθετα 26 6 (23%)

(Παρατ. + Υποτ.)

Πίνακας 1: Κατανομή σωστών απαντήσεων ανάλογα με την γραμματική κατηγορία των

συνθέτων.

6.3 Επίδραση της δυνατότητας εναλλαγής της σειράς των

όρων

Ιδιαίτερα σημαντική στην επίδοση της ασθενούς φαίνεται να είναι η

δυνατότητα ορισμένων συνθέτων για εναλλαγή στη σειρά των όρων τους (ΔΕΣΟ),

καθώς το 45% των συνθέτων με αυτή την δυνατότητα πραγματώθηκαν σωστά, εν

αντιθέσει με τα [- ΔΕΣΟ] σύνθετα, από τα οποία μπόρεσαν να διαβαστούν σωστά

μόλις το 20% (Πίνακας 2).

- 63 -

Αριθμός συνθέτων επί του

συνόλου των παρατακτικών

επιθέτων

Σωστά εκφερόμενα

σύνθετα

Παρατακτικά Επίθετα

[- ΔΕΣΟ]

5

1 (20%)

Παρατακτικά Επίθετα

[+ ΔΕΣΟ]

11

5 (45%)

Σύνολο

16

6

Πίνακας 2: Κατανομή σωστών απαντήσεων ανάλογα με την [ ΔΕΣΟ] παράμετρο.

Επίσης, από τα έξι σωστά εκφερόμενα επιθετικά παρατακτικά σύνθετα, τα

πέντε (83%) ανήκουν σε σύνθετα που παρουσιάζουν δυνατότητα εναλλαγής της

σειράς των όρων τους ([+ ΔΕΣΟ] σύνθετα).

Από τα πέντε σωστά εκφερόμενα [+ ΔΕΣΟ] επίθετα, τα τρία απαντώνταν στο

πείραμά μας και με τις δύο δυνατές εκδοχές τους. Θα πρέπει, λοιπόν, να δούμε αν η

σωστή εκφορά του α’ συστατικού οφείλεται σε ενδεχόμενο priming αυτού από το β’

συστατικό του ίδιου συνθέτου αλλά με διαφορετική τη σειρά των συστατικών του.

Παρακάτω παρατίθενται τα ζεύγη των συνθέτων που απαντούν στο corpus με τα

παρουσιάσμενα stimuli στον ασθενή προς ανάγνωση, ενώ δίπλα σε κάθε ένα από

αυτά δίνεται η σειρά εμφάνισής του στο πείραμα και κωδικοποιείται η σωστή (Σ) ή

μη (Λ) εκφορά του α’ συστατικού τους (43).

(43) πικρόγλυκος (10) (Λ) ~ γλυκόπικρος (41) (Σ)

μακρόστενος (9) (Σ) ~ στενόμακρος (37) (Λ)

γαλαζοπράσινος (24) (Λ) ~ πρασινογάλαζος (35) (Σ)

Από τα παραπάνω δεδομένα, βλέπουμε ότι μόνο δύο από τα τρία σωστά εκφερόμενα

σύνθετα (γλυκόπικρος, πρασινογάλαζος) έπονται της παρουσίασης της εναλλακτικής

παρουσίασης του συνθέτου, και άρα θα μπορούσε κάποιος να υποστηρίξει ότι η

- 64 -

παραγωγή του α’ συστατικού τους είναι αποτέλεσμα ενός είδους priming από την

προγενέστερη εμφάνιση του συστατικού αυτού ως β’ συστατικού. Ωστόσο, και στις

δύο περιπτώσεις το ‘prime’ εμφανίζεται πολύ νωρίτερα από το σωστά εκφερόμενο

συστατικό (>10 stimuli, ιδιαίτερα στην περίπτωση του πικρόγλυκος)49

. Άρα η

υπόθεση σωστής εκφοράς ορισμένων α’ συστατικών λόγω του τρόπου παρουσίασης

των stimuli δεν μπορεί να υποστηριχτεί, και συμπεραίνουμε ότι θα πρέπει να

αναζητήσουμε την ερμηνεία της σωστής εκφοράς συνθέτων με δυνατότητα

εναλλαγής της σειράς των όρων τους σε άλλες θεωρητικού τύπου προσεγγίσεις (δες

7.2).

6.4 Επίδραση της δομής των συνθέτων

Παρατηρούμε μια τάση των ασθενών για σωστή εκφορά των α’ συστατικών

των συνθέτων, όταν τα σύνθετα είναι της δομής [ΘΘ] παρά της δομής [ΘΛ], όταν

δηλαδή τα β’ συστατικά ανήκουν στην ίδια δομική κατηγορία, αυτή του θέματος, με

τα α’ συστατικά (Πίνακας 3).

Δομή

συνθέτων

Συνολικός αριθμός

συνθέτων στο πείραμα

Σωστά εκφερόμενα

σύνθετα στο πείραμα

Ουσ. Παρατ. [ΘΘ] 11 7 (63%)

[ΘΛ] 4 2 (50%)

Ουσ. Υποτ. [ΘΘ] 16 11 (68%

[ΘΛ] 6 2 (33%)

Επιθ. Παρατ. [ΘΘ] 8 4 (50%)

[ΘΛ] 8 2 (25%)

Επιθ. Υποτ [ΘΘ] 0 -

[ΘΛ] 10 0 (0%)

Πίνακας 3: Κατανομή σωστών απαντήσεων ανάλογα με τη δομή των συνθέτων.

49

Θα είχε, ωστόσο, ενδιαφέρον, σε μεταγενέστερη μελέτη να εντάξουμε στα stimuli του πειράματος

και κάποια επιπλέον υποτακτικά σύνθετα, ώστε να υπάρχει ακόμα μεγαλύτερη απόσταση μεταξύ των

εν λόγω παρατακτικών συνθέτων. Τα επιπλέον αυτά σύνθετα δεν έχει σημασία να είναι ελεγμένα

(matched) με τα υπόλοιπα stimuli του πειράματος, καθώς θα λειτουργούν ως ‘παρελκυστικές λέξεις’

(fillers), και άρα δεν θα ληφθούν υπόψιν στην τελική ανάλυσή μας.

- 65 -

Το αποτέλεσμα αυτό προκύπτει ανεξαρτήτως της γραμματικής κατηγορίας

(ουσιαστικά και επίθετα) των παρατακτικών και υποτακτικών συνθέτων (Πίνακας 4),

αφού σε όλες τις περιπτώσεις η ασθενής με neglect dyslexia έχει την τάση εμφάνισης

του ίδιου σχήματος υπεροχής των [ΘΘ] συνθέτων.

Δομή

συνθέτων

Συνολικός αριθμός

συνθέτων στο πείραμα

Σωστά εκφερόμενα

σύνθετα στο πείραμα

Παρατακτικά [ΘΘ] 19 11 (57%)

(Ουσ. + Επίθ.) [ΘΛ] 12 4 (33%)

Υποτακτικά [ΘΘ] 16 11 (68%)

(Ουσ. + Επίθ.) [ΘΛ] 16 2 (12%)

Πίνακας 4: Κατανομή σωστών απαντήσεων ανάλογα με τη δομή των συνθέτων, ανεξαρτήτως

γραμματικής κατηγορίας.

Επίσης, η τάση της ΚΕ για σωστή ανάγνωση των [ΘΘ] δομών, παρατηρείται

στα σύνθετα, ανεξαρτήτως και από την τυπολογική κατηγορία τους (υποτακτικά και

παρατακτικά (Πίνακας 5).

Δομή

συνθέτων

Συνολικός αριθμός

συνθέτων στο πείραμα

Σωστά εκφερόμενα

σύνθετα στο πείραμα

Ουσιαστικά [ΘΘ] 27 18 (67%)

(Παρατ. + Υποτ.) [ΘΛ] 10 4 (40%)

Επίθετα [ΘΘ] 8 4 (50%)

(Παρατ. + Υποτ.) [ΘΛ] 18 2 (11%)

Πίνακας 5: Κατανομή σωστών απαντήσεων ανάλογα με τη δομή των συνθέτων, ανεξαρτήτως

τυπολογικής κατηγορίας.

Η παρατήρηση αυτή βρίσκει εφαρμογή και στα παρατακτικά επίθετα των

οποίων η σειρά των όρων μπορεί να αλλάξει: από τα τρία ζεύγη παρατακτικών που

απαντώνται στα δεδομένα μας και με τις δύο εκδοχές τους (ως προς τη σειρά των

όρων τους) (43), μόνο οι όροι του ζεύγους γαλαζοπράσινος ~ πρασινογάλαζος

- 66 -

εμφανίζουν διαφοροποίηση ως προς τη δομή τους, με τον όρο γαλαζοπράσινος της

δομής [ΘΛ] να μην μπορεί να διαβαστεί σωστά από τον ασθενή, ενώ ο ισοδύναμός

του όρος πρασινογάλαζος της δομής [ΘΘ] να μην δυσκολεύει τον ασθενή κατά την

ανάγνωση.

6.5 Οι λεξικές παράμετροι που δεν επηρεάζουν την

ανάγνωση των συνθέτων

Στο υποκεφάλαιο αυτό θα αναφερθούμε στις λεξικές παραμέτρους που δεν

βρέθηκαν να επηρεάζουν την ανάγνωση των συνθέτων, και συγκεκριμένα στην

ύπαρξη ή μη του WE, στη σημασιολογική κατηγορία των παρατακτικών συνθέτων,

στο γένος των ονοματικών (παρατακτικών και υποτακτικών) συνθέτων, και, τέλος,

στον αριθμό των ονοματικών παρατακτικών συνθέτων.

6.5.1 Απουσία επιρροής του ‘Word Effect’ των συνθέτων

Παρατηρούμε ότι η εμφάνιση ή μη του ‘Word Effect’ στις σύνθετες λέξεις δεν

φαίνεται να επηρεάζει την σωστή εκφορά του α’ συστατικού των συνθέτων από την

ασθενή με ND (Πίνακας 6). Αυτό είναι αξιοσημείωτο, δεδομένης της επιρροής αυτής

της παραμέτρου στους υγιείς πληθυσμούς σε online πειράματα (Κehayia et al., 1999).

[ Word Effect] Συνολικός αριθμός

συνθέτων στο πείραμα

Σωστά εκφερόμενα

σύνθετα στο πείραμα

Ουσ. Παρατ. [+ Word Effect] 6 3 (50%)

[- Word Effect] 9 6 (66%)

Ουσ. Υποτ. [+ Word Effect] 13 7 (54%)

[- Word Effect] 9 6 (66%)

Επιθ. Παρατ. [+ Word Effect] 15 6 (40%)

[- Word Effect] 1 0 (0%)

Επιθ. Υποτ [+ Word Effect] 8 0 (0%)

[- Word Effect] 2 0 (0%)

Πίνακας 6: Κατανομή σωστών απαντήσεων ανάλογα με την παράμετρο [ Word Effect].

- 67 -

6.5.2 Απουσία επιρροής της σημασιολογικής κατηγορίας των

παρατακτικών συνθέτων

Στην ανάγνωση των παρατακτικών συνθέτων, τόσο των ονοματικών όσο και των

επιθετικών, δεν φαίνεται να επηρεάζει ιδιαίτερα η σημασιολογική κατηγορία στην

οποία εντάσσονται οι σχηματισμοί. Μοναδική εξαίρεση, θα μπορούσαμε να πούμε ότι

αποτελούν τα περιεκτικά ονοματικά παρατακτικά σύνθετα (π.χ. αυγολέμονο), τα

οποία βλέπουμε να λειτουργούν διευκολυντικά στην ανάγνωσή τους από τους

ασθενείς (Πίνακας 7), καθώς πραγματώνονται σωστά και τα 3 (το 1/3 επί του

συνόλου των σωστών (9) απαντήσεων). Ωστόσο, θα περιμέναμε τα περιεκτικά

σύνθετα να εμφανίζουν περισσότερα λάθη σε σχέση με τα πρωτοτυπικά παρατακτικά

σύνθετα της προσθετικής σημασιολογικής κατηγορίας (π.χ. αλατοπίπερο), καθώς, σε

αντίθεση με τα τελευταία, εμφανίζουν σχετικά μεγαλύτερο βαθμό σημασιολογικής

αδιαφάνειας (Ράλλη, 2005: 172-173).

Σημασιολογική

κατηγορία

Συνολικός αριθμός

συνθέτων στο πείραμα

Σωστά εκφερόμενα

σύνθετα στο πείραμα

προσθετικά 9 4

Παρατ. Ουσ. περιεκτικά 3 3

αντωνυμικά 1 1

ενδιάμεσα 1 1

προσθετικά 5 2

Παρατ. Επίθ. περιεκτικά - -

αντωνυμικά 1 0

ενδιάμεσα 10 4

Πίνακας 7: Κατανομή σωστών απαντήσεων ανάλογα με την σημασιολογική κατηγορία των

παρατακτικών συνθέτων.

- 68 -

6.5.2.1 Ερμηνεία του αποτελέσματος για τη σημασιολογική κατηγορία των

συνθέτων

Η απουσία ιδιαίτερης επιρροής αυτού του παράγοντα εικάζουμε ότι θα πρέπει

να δικαιολογείται από τον τύπο του ελλείματος των ασθενών, καθώς η οπτικοχωρική

διαταραχή τους δεν επηρεάζεται από τόσο λεπτούς σημασιολογικούς παράγοντες: δεν

επηρεάζεται, δηλαδή, από τον ακριβή σημασιολογικό τρόπο σύνδεσης των δύο

συστατικών (σύγκριση επιμέρους σημασιολογικών κατηγοριών μέσα στην ευρύτερη

κατηγορία των παρατακτικών), αλλά μόνο από τη γενικότερη σημασιολογική

βαρύτητα των δύο συστατικών και άρα από το βαθμό συνεισφοράς τους στο γενικό

νόημα του συνθέτου (σύγκριση υποτακτικών-παρατακτικών).

Όσον αφορά τα ονοματικά παρατακτικά σύνθετα των οποίων τα συστατικά

συνδέονται με μια περιεκτικού τύπου σχέση, θα μπορούσαμε να πούμε ότι

λειτουργούν σχετικά διευκολυντικά λόγω του συσσωρευμένου σημασιολογικού

φορτίου και των δύο συστατικών τους, τα οποία εμπεριέχουν και την σημασία ενός ή

παραπάνω απόντων συστατικών. Θα μπορούσαμε, δηλαδή, να πούμε ότι σε αυτή την

περίπτωση, ίσως τα ονοματικά παρατακτικά σύνθετα να λειτουργούν όπως τα

επιθετικά παρατακτικά σύνθετα, με τα δύο συστατικά τους να λειτουργούν εξίσου ως

κεφαλές.

Ωστόσο, σε κάθε περίπτωση, τα περιορισμένα σύνθετα ανά σημασιολογική

κατηγορία δεν μας επιτρέπουν να βγάλουμε ασφαλή συμπεράσματα.

6.5.3 Απουσία επιρροής του αριθμού και του γένους των ονοματικών

συνθέτων

Μετά από τη σχετική ανάλυση, παρατηρούμε ότι:

Α) η επεξεργασία των παρατακτικών ουσιαστικών δεν φαίνεται να επηρεάζεται από

την διαφοροποίηση που παρουσιάζουν μεταξύ τους ως προς τον αριθμό (Πίνακας 8)

Β) η επεξεργασία των ονοματικών συνθέτων (παρατακτικών και υποτακτικών) δεν

φαίνεται να επηρεάζεται από την διαφοροποίησή τους ως προς το γένος50

(Πίνακας

9).

50

Όπως είπαμε σε προηγούμενο κεφάλαιο, τα επίθετα παρουσιάζονταν όλα σε αρσενικό γένος.

- 69 -

Παρατακτικά

Ουσιαστικά

Συνολικός αριθμός

συνθέτων στο πείραμα

Σωστά εκφερόμενα

σύνθετα στο πείραμα

Ενικού αριθμού 10 6

Πληθυντικού αριθμού 5 3

Πίνακας 8: Κατανομή σωστών απαντήσεων ανάλογα με τον αριθμό των παρατακτικών

ονοματικών συνθέτων.

Γένος Συνολικός αριθμός

συνθέτων στο πείραμα

Σωστά εκφερόμενα

σύνθετα στο πείραμα

αρσενικό 2 0

Παρατ. Ουσ. θηλυκό 2 1

ουδέτερο 11 8

αρσενικό 4 2

Υποτ. Ουσ. θηλυκό 3 2

ουδέτερο 15 9

Πίνακας 9: Κατανομή σωστών απαντήσεων ανάλογα με το γένος των ονοματικών συνθέτων.

6.6 Ποσοτική ανάλυση των λαθών της ασθενούς

Από τα 63 συνολικά stimuli, η ασθενής έκανε 39 λάθη, ανεξαρτήτως του

τύπου του λάθους και του σημείου στο οποίο εντοπίζεται μέσα στη λέξη (‘error rate’:

~ 62%). Αν βέβαια αφαιρέσουμε από το σύνολο των λαθών τα λάθη που έγιναν στο

δεξί συστατικό και σε ολόκληρο το σύνθετο (6/39), τότε το ‘error rate’ των πλέον

σημαντικών λαθών του α’ συστατικού αναδιαμορφώνεται στο ~52%.

Το ποσοστό αυτό λαθών είναι ιδιαίτερα αυξημένο συγκριτικά με αυτό

αντίστοιχων ερευνών π.χ. 6-8% στη μελέτη των Ellis et al. (1987: 444) ή 15% σε

αυτή των Arguin & Bub (1997: 789). Εντύπωση μας προκαλεί μάλιστα η επισήμανση

- 70 -

των Arguin & Bub (1997: 786, 789) ότι το error rate είναι πολύ μεγαλύτερο για τις μη

υπαρκτές λέξεις (46%) σε σχέση με αυτό για τις υπαρκτές (15%) (lexicality effect),

με το ποσοστό των μη υπαρκτών λέξεων να προσεγγίζει πολύ το ποσοστό των

υπαρκτών του δικού μας πειράματος.

6.6.1 Ερμηνεία αυξημένου ποσοστού λαθών

Σε ένα θεωρητικό πλαίσιο, η παρατηρούμενη σε παλαιότερες έρευνες

διαφοροποίηση στα ποσοστά λαθών των υπαρκτών και των μη υπαρκτών λέξεων

ερμηνεύεται από τους ερευνητές με βάση την ‘word-to-letter feedback hypothesis’

(McClelland & Rumelhart, 1981, δες 7.1.): η μερική καταγραφή των ιδιοτήτων των

αρχικών γραμμάτων στις μη υπαρκτές λέξεις έχει ως αποτέλεσμα την πρόσβαση σε

λιγότερες πληροφορίες σχετικά με το σχήμα των αρχικών γραμμάτων (σε σχέση με το

τι συμβαίνει στις υπαρκτές λέξεις), λόγω της μειωμένης αλληλεπίδρασης των μη

υπαρκτών λέξεων με ορθογραφικά συγγενείς τύπους στο επίπεδο της λέξης (Arguin

& Bub, 1997: 790-791). Με άλλα λόγια, τα περιορισμένα συμπτώματα της ND στην

ανάγνωση υπαρκτών λέξεων-στόχων οφείλονται πιθανότατα στην ενεργοποίηση

ορθογραφικών λεξικών αναπαραστάσεων που επιτυγχάνεται μέσω της περιορισμένης

έστω κωδικοποίησης των γραμμάτων του εκάστοτε stimulus, και συνακόλουθα στην

ανατροφοδότηση που δίνει αυτή η λεξική πρόσβαση στο ‘σύστημα αναγνώρισης των

γραμμάτων’ (letter recognition system) (Arguin & Bub, 1997: 794).

Στο πλαίσιο αυτό, η διαφορά του δικού μας ποσοστού λαθών από τα

αντίστοιχα παλαιότερων μελετών και η ομοιότητά του με το ποσοστό των μη

υπαρκτών λέξεων ίσως οφείλεται α) στην αυξημένη συνδυαστικότητα (πολλές

επιλογές στον αναταγωνισμό) των συνθέτων έναντι των απλών μονολεκτικών δομών,

το οποίο πρακτικά σημαίνει ότι οι ορθογραφικά συγγενείς τύποι είναι ακόμα

περισσότεροι απ’ ότι στις μονολεκτικές λέξεις-στόχους, β) στην μικρή συχνότητα των

συνθέτων σε σχέση με τις μονολεκτικές δομές που τα κάνει πιο επιρρεπή σε λάθη

(δες παράμετρο συχνότητας στα κριτήρια επιλογής των stimuli).

Τέλος, την ίδια δυσκολία στην κατονομασία συνθέτων, σε σχέση με απλές

λέξεις είχαν εντοπίσει για έναν αφασικό ασθενή και οι Hittmair-Delazer & Semenza

- 71 -

(1998)51

. Δεδομένου ότι το αντιληπτικό-σημασιολογικό σύστημα του ασθενή δεν

παρουσίαζε κανένα πρόβλημα (δες αναλυτικότερα Παράρτημα Β, 10: 113), οι

ερευνητές απέδοσαν το έλλειμά του στη δυσκολία πρόσβασής του στο επίπεδο του

λήμματος, δηλαδή στο ενδιάμεσο στάδιο ανάμεσα στη σημασιολογία και τη

φωνολογία, και έκαναν την υπόθεση ότι για την ανάκληση των συνθέτων

εμπλέκονταν δύο ξεχωριστά λήμματα (Delazer & Semenza, 1998: 60).52

Με βάση τα

υπάρχοντα δεδομένα του πειράματος σχετικά με την αυξημένη εμφάνιση λαθών και

δεδομένης της απουσίας σημασιολογικού ελλείμματος στους ND ασθενείς, θα

μπορούσαμε να προβούμε και εμείς σε μια αντίστοιχου τύπου υπόθεση για τον τρόπο

ανάκλησης των συνθέτων από την ND ασθενή μας.

6.7 Ποιοτική ανάλυση του τύπου των λαθών της ασθενούς

Η ποιοτική ανάλυση του τύπου των λαθών της ασθενούς δεν εντάσσεται

άμεσα στους βασικούς στόχους της εργασίας. Ωστόσο, δεδομένου ότι ό τύπος των

λαθών των ασθενών με ND παρουσιάζει μεγάλη διαφοροποίηση από ασθενή σε

ασθενή και δεδομένου ότι πολλοί ερευνητές συσχετίζουν τον τύπο των λαθών με την

εμφάνιση λεξικών επιδράσεων, όπως στην περίπτωσή μας, κρίνουμε ότι θα είχε

ενδιαφέρον μια σχετική αναφορά, έστω και πιο περιορισμένη.

6.7.1 Διάκριση με βάση των τύπο των λαθών

Ακολουθώντας τη διάκριση των Semenza et al. (2011: 3117-3118),

προχωρήσαμε σε ανάλυση των λαθών που έκανε η ασθενής, διακρίνοντάς τα σε τρείς

ευρύτερες κατηγορίες:

Α) Λάθη αποκοπής/παράλειψης (“omission errors” ή, κατά την ορολογία των Hillis &

Caramazza (1990), “neglect errors”): Σε αυτή την κατηγορία καταχωρούνται σύνθετα

51

Το ίδιο διαπίστωσε, αλλά λιγότερο ξεκάθαρα, και ο Badecker (2001). 52

Με άλλα λόγια, το “compound effect” αποδίδεται σε έλλειμα όσον αφορά την ενεργοποίηση της

φωνολογικής μορφής του συνθέτου, δηλαδή του λεξήματος και στην παράλληλη διατήρηση ανέπαφου

του λήμματος, το οποίο περιλαμβάνει σωστές μορφολογικές πληροφορίες για τη λέξη-στόχο (Semenza

& Mondini, 2010: 336-337).

- 72 -

των οποίων έχει παραλειφθεί είτε ολόκληρο το α’ συστατικό (π.χ. πίτα αντί για χορτό-

πιτα) (Α1) είτε μέρος του (π.χ. τό-πιτα αντί για χορτό-πιτα) (Α2).

Β) Λάθη υποκατάστασης (“substitution errors” ή, κατά την ορολογία των Hillis &

Caramazza (1990), “backward completion errors”): Διακρίνονται σε δύο

υποκατηγορίες:

α) Λεξικά λάθη (“lexical errors”): Εδώ καταχωρούνται σύνθετα των οποίων

ολόκληρο το α’ συνθετικό έχει υποκατασταθεί είτε με μία άλλη υπάρχουσα λέξη που

απαντάται αυτόνομη στο λόγο (π.χ. τυρό-πιτα αντί για χορτό-πιτα), είτε με ένα θέμα

(π.χ. ψυχ(ο)- στα σύνθετα ψυχο-θεραπεία ή ψυχ-ιατρείο αντί για ακτινο-θεραπεία ή

κτην-ιατρείο αντιστοίχως). Επιπρόσθετα, σε κάθε περίπτωση καταγράφουμε αν η

υποκατάσταση στην οποία προβαίνει ο ασθενής έχει ως αποτέλεσμα την παραγωγή

υπαρκτής (τυρό-πιτα) (Βα1) ή μη υπαρκτής λέξης (τουβλό-πιτα) (Βα2).

Β) Oπτικο-ορθογραφικά λάθη (“visual-orthographic errors”): Σε αυτή την

υποκατηγορία καταχωρούνται 1) σύνθετα στα οποία ένα γράφημα53

του α’

συστατικού τους είτε έχει υποκατασταθεί από ένα άλλο γράφημα (π.χ. φυμα-φάρμακο

αντί για φυτο-φάρμακο) (Ββ1α) είτε έχει διαγραφεί (π.χ. φυ-φάρμακο, αντί για φυτο-

φάρμακο) (Ββ1β), 2) καθώς και αυτά στα οποία έχει διαγραφεί ένα μέρος του β’

συστατικού ή έχει εισαχθεί ένα νέο, όχι όμως στην αριστερή περιφέρεια του συνθέτου

(π.χ. αντί για λεμονό-πιτα, λεμονό-τα (Ββ2α) ή λεμονο-κί-πιτα αντιστοίχως (Ββ2β)).

Όλα τα λάθη αυτής της υποκατηγορίας καταλήγουν στην παραγωγή μη υπαρκτών

λέξεων. Τα λάθη αυτά που ισοδυναμούν με οπτικο-ορθογραφικές δυσκολίες των

ασθενών (visual-orthographic difficulties, Semenza et al., 2011: 3118), δεν

προέρχονται από διαταραχές στην ομιλία τους54

, αλλά από το οπτικο-χωρικό έλλειμμά

τους (visuo-spatial neglect, Vallar et al., 2010).

Γ) Λάθη μη κατηγοριοποιήσιμα (“non-classifiable errors”): Σε αυτή τη κατηγορία

καταχωρούνται σύνθετα στα οποία έχουν γίνει λάθη που δεν εντάσσονται σε κάποια

από τις παραπάνω κατηγορίες55

(Γα) ή που ανήκουν ταυτόχρονα σε παραπάνω από

μία από αυτές τις κατηγορίες (Γβ) π.χ. αντί για πυκνο-κατοικημένος, ν-οικημένος,

53

Το γράφημα είναι η ‘ελάχιστη αντιθετική μονάδα στο σύστημα γραφής μιας γλώσσας’ (Κρύσταλ,

2003: 100). 54

Ο λόγος των ασθενών με neglect dyslexia είναι φυσιολογικός (Semenza et al., 2011: 31180). 55

Εδώ προσέξαμε να μην κατηγοριοποιήσουμε ως λάθη των ασθενών με neglect dyslexia, αυτά που δεν

πληρούν τα κριτήρια υποκατάστασης, παράλειψης και προσθήκης γραμμάτων, όπως διατυπώθηκαν από

τους Ellis et al. (1987: 444-447) και Arduino et al. (2002).

- 73 -

δηλαδή συνδυασμός α) απαλοιφής του α’ συστατικού (Α1), β) απαλοιφής μέρους του

β’ συστατικού (Ββ2α), και γ) εισαγωγής ενός νέου γραφήματος στη δεξιά περιφέρεια

του συνθέτου (Ββ2β).

Με βάση την ανωτέρω κατηγοριοποίηση, στον παρακάτω πίνακα παρουσιάζεται η

κατανομή των λαθών στις τέσσερις μελετώμενες κατηγορίες συνθέτων (με γαλάζιο

μαρκάρονται αυτά που αφορούν το β’ συστατικό ή ολόκληρο το σύνθετο τόσο στον

Πίνακα 10, όσο και παρακάτω στον Πίνακα 11).

Τύπος

Λαθους

Ουσιαστικά

Παρατακτικά

(15)

Ουσιαστικά

Υποτακτικά

(22)

Επίθετα

Παρατακτικά

(16)

Επιθετα

Υποτακτικά

(10)

Α1 5 5 8 8

Α2 1

Βα1 1

Βα2 1

Ββ1α

Ββ1β 1 2

Ββ2α 1

Ββ2β

Γα 1 2 1 1

Γβ 1

Πίνακας 10: Κατανομή σωστών απαντήσεων ανάλογα με το γένος των ονοματικών

συνθέτων.

Με βάση τα παραπάνω, και μη λαμβάνοντας υπόψιν μας τα μαρκαρισμένα με γαλάζιο

λάθη, παρατηρούμε με σειρά σημαντικότητας ότι:

- η ασθενής, ανεξαρτήτως γραμματικής κατηγορίας (ουσιαστικά vs επίθετα) και τύπου

συνθέτου (παρατακτικά vs υποτακτικά), έχει την τάση να προβαίνει σε πολλά λάθη

αποκοπής, κυρίως ολόκληρου του α’ συνθετικού (λάθη Α1), αλλά και ενός μέρους του

(λάθη Α2, Ββ1β).

- δεν υπάρχει σημαντική ποιοτική διαφοροποίηση των λαθών ανάμεσα στα

παρατακτικά και τα υποτακτικά σύνθετα ανά γραμματική κατηγορία.

- 74 -

- απουσιάζουν πλήρως λάθη του τύπου Ββ2β, δηλαδή η ασθενής δεν προβαίνει σε

προσθήκες (additions), πέραν μίας μόνο περίπτωσης (συνδυαστικό λάθος Γβ)56

.

- τα λάθη υποκατάστασης είναι πάρα πολύ περιορισμένα: γίνονται μόνο δύο τέτοιου

τύπου λάθη, τα οποία μάλιστα αφορούν ολόκληρο το α’ συστατικό (Βα1 και Βα2),

ενώ δεν γίνεται κανένα λάθος υποκατάστασης που να αφορά μέρος αυτού (λάθη

Ββ1α).

Επιπλέον, με βάση περαιτέρω ανάλυση, παρατηρήσαμε ότι δεν συσχετίζεται ο

τύπος των λαθών με κάποια άλλη παράμετρο των stimuli (σημασιολογική κατηγορία,

word effect, γένος κ.α).

6.7.2 Διάκριση με βάση την παραγωγή υπαρκτών ή μη λέξεων

Όσον αφορά τη διάκριση ανάμεσα σε λάθη που οδηγούν στο σχηματισμό

υπαρκτών λέξεων και σε αυτά που οδηγούν στο σχηματισμό μη υπαρκτών, βλέπουμε

ότι τόσο στα παρατακτικά όσο και στα υποτακτικά σύνθετα ανά γραμματική

κατηγορία σημειώθηκαν πολύ περισσότερα λάθη που οδήγησαν στην παραγωγή

υπαρκτών λέξεων, παρά λάθη που οδήγησαν στην παραγωγή μη υπαρκτών, και

μάλιστα με σχεδόν την ίδια αναλογία ανά κατηγορία συνθέτου (παρατακτικά

ουσιαστικά και επίθετα vs υποτακτικά ουσιαστικά και επίθετα αντιστοίχως, δες τον

συγκεντρωτικό Πίνακα 8 στο τέλος του υποκεφαλαίου). Ο ιδιαίτερα περιορισμένος

αριθμός λαθών που οδηγούν στο σχηματισμό μη υπαρκτών stimuli (28%) είναι

αναμενόμενος με βάση τα πορίσματα παλαιότερων μελετών (Ellis et al., 1987: 447,

Arguin & Bub, 1997: 776).

6.7.2.1 Τύπος λαθών που οδηγούν στο σχηματισμό υπαρκτών λέξεων

Από τα 28 συνολικά λάθη αυτού του τύπου, μόνο το ένα αφορά το β’

συστατικό, και άρα θα εστιάσουμε στα υπόλοιπα 27. Aπό τα λάθη αυτά, τα

περισσότερα ήταν αυτά της διαγραφής/αποκοπής (25/27)57

και όχι της υποκατάστασης

56

Η ιδιαίτερα περιορισμένη εμφάνιση τέτοιου τύπου λαθών έχει γίνει αντικείμενο παρατήρησης και

παλαιότερων μελετών (Ellis et al., 1987: 453). 57

Για λόγους ακρίβειας παράθεσης των αποτελεσμάτων, θα πρέπει να σημειώσουμε ότι το ένα από

αυτά τα 27 λάθη συνδύαζε την αποκοπή με το φαινόμενο της επένθεσης (αντί για πυκνοκατοικημένος

νοικημένος).

- 75 -

(2/27), ιδιαίτερα σε λέξεις της δομής [ΘΛ] και όχι [ΘΘ]: Από τα 25 λάθη διαγραφής,

18 έγιναν σε σύνθετα της δομής [ΘΛ] και τα 7 σε σύνθετα της δομής [ΘΘ]). Τα δύο

μοναδικά λάθη υποκατάστασης που οδήγησαν στην παραγωγή υπαρκτής λέξης,

έγιναν τόσο σε δομή [ΘΘ] (‘ποταμόπλοιο’), όσο και σε [ΘΛ] (‘νυχτοφύλακας’).

Με βάση αυτά τα αποτελέσματα, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι στα

σύνθετα αφενός επιβεβαιώνεται η παρατηρούμενη από τη βιβλιογραφία τάση για

αποκοπή των αρχικών γραμμάτων των λέξεων όταν το υπόλειμμά τους συνιστά

υπαρκτή λέξη (Kinsbourne & Warrington, 1962a, Friedland & Weinstein, 1977),

χωρίς όμως να βλέπουμε στους υπό μέλέτη σύνθετους σχηματισμούς και επιβεβαίωση

του πιο ισχυρού μοτίβου υποκατάστασης μέρους των μονολεκτικών δομών (Costello

& Warrington, 1987a, Ellis et al., 1987): η αποκοπή είναι πιο συχνό φαινόμενο ακόμα

και στα σύνθετα του τύπου [ΘΘ] (8/9 φαινόμενα αποκοπής και 1/9 υποκατάσταση),

όπου θα περιμέναμε επικράτηση λαθών υποκατάστασης. Ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι

το γεγονός ότι το μοτίβο αυτό των λαθών (κυρίαρχο ποσοστό αποκοπών, πολύ

λιγότερες υποκαταστάσεις και ανυπαρξία λαθών προσθήκης) παρατηρήθηκε σε

παλαιότερες μελέτες κατά την ανάγνωση αριθμών (Ellis et al., 1987: 454) ή μη

υπαρκτών λέξεων (Arguin & Bub, 1997: 777) (δες αναλυτικότερα στην ερμηνεία

7.3.2).

6.7.2.2 Τύπος λαθών που οδηγούν στο σχηματισμό μη υπαρκτών λέξεων

Από τα 11 συνολικά λάθη αυτού του τύπου, τα τρία αφορούν το β’ συστατικό,

τα δύο επηρεάζουν τόσο το α’ όσο και το β’ συστατικό, ενώ τα υπόλοιπα 6 αφορούν,

όπως είναι αναμενόμενο, μόνο το α’ συστατικό. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός

ότι τα γενικότερα πιο σπάνια λάθη στα β’ συστατικά των συνθέτων υπάγονται σχεδόν

όλα (5/6) σε αυτή την κατηγορία λαθών που οδηγούν στο σχηματισμό μη υπαρκτών

λέξεων.

Επιπλέον, εστιάζοντας την ανάλυσή μας αποκλειστικά στα λάθη που αφορούν

το α’ συστατικό, βλέπουμε ότι και τα 6 λάθη αυτής της κατηγορίας είναι λάθη

αποκοπής σε δομές [ΘΘ]. Μάλιστα, εν αντιθέσει με τις δομές [ΘΘ] της

προηγούμενης κατηγορίας (6.7.2.1), των οποίων η αποκοπή του α’ συστατικού

συνεπάγετο την παραγωγή υπαρκτής λέξης (44), λόγω του ότι το β’ συστατικό

μπορούσε να αποτελεί ελεύθερη λέξη αν ήταν φορέας τόνου, σε αυτή την περίπτωση

- 76 -

η αποκοπή οδηγούσε σε αντιγραμματικό αποτέλεσμα, καθώς το β’ συστατικό δεν θα

μπορούσε να αποτελεί ελεύθερη λέξη λόγω του διαφορετικού του κλιτικού

επιθήματος από αυτό που φέρει κανονικά όταν βρίσκεται σε καθεστώς ελέυθερης

λέξης (45).

(44) χωρόχρονος χρόνος

(45) λαδολέμονο *λεμόνο (και όχι λεμόνι)

Η επικράτηση, λοιπόν, λαθών αποκοπής ακόμα και σε περιπτώσεις που οδηγεί στην

παραγωγή αντιγραμματικών σχηματισμών, είναι ενδεικτική της ιδιαίτερα έντονης,

γενικότερης τάσης της ασθενούς για λάθη αποκοπής και όχι υποκατάστασης.

Ιδιαίτερα χαρακτηριστική είναι η περίπτωση όπου η αποκοπή οδήγησε στην

παραγωγή μη υπαρκτής λέξης (46α), ενώ αν είχε προτιμηθεί η υποκατάσταση το

αποτέλεσμα θα ήταν γραμματικό/αποδεκτό (46β).

(46α) *λεμόνο (αντί για λαδο-λέμονο)

(46β) αυγο-λέμονο (αντί για λαδο-λέμονο)

Με βάση τα παραπάνω, δεν επιβεβαιώθηκε σε εμάς η παρατήρηση των Arguin & Bub

(1997: 777) περί σύνδεσης του τύπου των λαθών με τη ‘λεξικότητα’ της απάντησης

(δες 7.2.1), καθώς ανεξαρτήτως του αν η απάντηση ήταν υπαρκτή λέξη ή μη, ο

επικρατέστερος τύπος λαθών ήταν οι αποκοπές. Αυτό θα μπορούσαμε να πούμε ότι

αποτελεί ένα επιπλέον τεκμήριο για την ετερογένεια των συμπτωμάτων της ND.

Τέλος, από τον Πίνακα 11 παρατηρούμε ότι:

Α) τα παρατακτικά και υποτακτικά ουσιαστικά φέρουν το ίδιο ποσοστό λαθών (40%

και 41% αντιστοίχως), ενώ τα παρατακτικά επίθετα φέρουν σχεδόν το μισό ποσοστό

λάθών από τα αντίστοιχα υποτακτικά (56% και 90% αντιστοίχως), αποτέλεσμα που

συνδέεται με το βασικό στόχο του πειράματος και υποδεικνύει την διευκόλυνση της

ανάγνωσης των παρατακτικών επιθετικών έναντι των υποτακτικών επιθετικών

συνθέτων (επίδραση της κεφαλής, δες και παραπάνω σχήμα 1).

Β) τα παρατακτικά σε σχέση με τα υποτακτικά (ιδιαίτερα τα ουσιαστικά, αλλά και τα

επίθετα) εμφανίζουν περισσότερα λάθη που έχουν ως αποτέλεσμα την παραγωγή μη

υπαρκτών λέξεων. Ακόμα, τα ουσιαστικά εν γένει (παρατακτικά και υποτακτικά)

- 77 -

εμφανίζουν τέτοιου τύπου λάθη σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από τα επίθετα (Πίνακας

12).

Τύπος

Συνθέτου

Λάθη που οδηγούν σε

υπαρκτές λέξεις

(Σύνολο)

Λάθη που οδηγούν σε

μη υπαρκτές λέξεις

(Σύνολο)

Σύνολο Λαθών ανα

Τύπο Συνθέτου

_Ποσοστό Λαθών

Ουσιαστικά

Παρατακτικά

3Α1, 1Γα

(3)

2Α1, 1Ββ1β (3) 6/15_40%

Ουσιαστικά

Υποτακτικά

5Α1, 1Βα1, 1Βα2

(7)

2Γα, 2Ββ1β (2) 9/22_~41%

Επίθετα

Παρατακτικά

8Α1

(8)

1Α2, 1Ββ2α, 1Γα (1) 9/16_~56%

Επίθετα

Υποτακτικά

8Α1, 1Γβ

(9)

1Γα (0) 9/10_90%

Πίνακας 11: Κατανομή λαθών, ανάλογα με τον τύπο τους και την παραγωγή υπαρκτών ή μη

λέξεων, στις διαφορετικές κατηγορίες των συνθέτων.

Τύπος Συνθέτου Σύνολο Λαθών που οδηγούν σε

μη υπαρκτές λέξεις

Ποσοστό Λαθών

Ουσιαστικά Παρατακτικά 3/15 20%

Ουσιαστικά Υποτακτικά 2/22 ~9,1%

Επίθετα Παρατακτικά 1/16 ~6,2%

Επίθετα Υποτακτικά 0/10 0%

Πίνακας 12: Κατανομή λαθών, ανάλογα με την παραγωγή υπαρκτών ή μη λέξεων, στις

διαφορετικές κατηγορίες των συνθέτων.

- 78 -

7. ΕΡΜΗΝΕΙΑ

Στο παρόν κεφάλαιο γίνεται μια προσπάθεια ερμηνείας των λεξικών

παραμέτρων (λεξικές επιδράσεις) που είδαμε να επηρεάζουν την ανάγνωση της ΚΕ

στο προηγούμενο κεφάλαιο, ενώ παράλληλα προτείνονται, όπου είναι δυνατόν,

πειραματικοί τρόποι ελέγχου των υποθέσεων που κάνουμε για την ερμηνεία των

αποτελεσμάτων. Επίσης, γίνεται μια σύντομη αναφορά στην ερμηνεία τουν τύπου

των λαθών της ασθενούς. Τέλος, επιχειρείται μια συνδυστική ερμηνεία των λεξικών

επιδράσεων και του τύπου λαθών της ασθενούς.

7.1 Ερμηνεία επίδρασης της κεφαλής

Σύμφωνα με τις υποθέσεις μας:

η παραγωγή στατιστικά σημαντικών λιγότερων λαθών στο α’ συστατικό των

επιθετικών παρατακτικών συνθέτων έναντι των επιθετικών υποτακτικών συνθέτων

υποδεικνύει ότι τα παρατακτικά σύνθετα που ανήκουν στην γραμματική κατηγορία

του επιθέτου είτε έχουν δύο κεφαλές είτε δεν έχουν καμία κεφαλή. Δεν θεωρούμε,

Ωστόσο, θεωρούμε ότι τα παρατακτικά επιθετικά σύνθετα έχουν δύο κεφαλές:

1ον

) λόγω της απόλυτης σημασιολογικής ισοδυναμίας των δύο συστατικών τους,

2ον

) λόγω της δομικής ισοδυναμίας των δύο συστατικών τους, τα οποία α) συνήθως

ανήκουν στην ίδια κατηγορία, αυτή του θέματος ([ΘΘ]), β) (το κυριότερο) μπορούν

να βρεθούν είτε σε θέση α’ είτε σε θέση β’ συστατικού (δυνατότητα αντιστροφής της

σειράς των όρων των συνθέτων, δες 7.2).

Με βάση το θεωρητικό μας πλαίσιο για την ND, βλέπουμε ότι στην περίπτωση των

παρατακτικών επιθετικών συνθέτων η προσοχή της ΚΕ μοιράζεται εξίσου στα δύο

συστατικά, και έτσι κάνει στατιστικώς σημαντικά λιγότερα λάθη στο α’ συστατικό

τους απ’ ότι στο α’ συνθετικό των αντίστοιχων υποτακτικών, των οποίων το β’

συστατικό-κεφαλή συγκεντρώνει κατεξοχήν την επιλεκτική προσοχή της ασθενούς,

οδηγώντας σε εμφάνιση αυξημένων λαθών στο α’ συστατικό-μη κεφαλή.

η παραγωγή λαθών εξίσου συχνά στο α’ συστατικό των ονοματικών συνθέτων

τόσο με παρατακτική όσο και με υποτακτική σχέση των συστατικών τους υποδεικνύει

- 79 -

ότι τα παρατακτικά ονοματικά σύνθετα φέρουν την κεφαλή στο β’ συστατικό τους,

όπως και τα αντίστοιχα υποτακτικά.

Συνεπώς στη μελέτη μας επιβεβαιώνεται η επίδραση της κεφαλής

(Headedness effect) στην ανάκληση και επεξεργασία των συνθέτων. Θα μπορούσαμε,

λοιπόν, να πούμε ότι η κεφαλή, ως θεωρητικό κατασκεύασμα της θεωρητικής

μορφολογίας, βρίσκει υπόσταση: εν προκειμένω, με βάση την θέση της κεφαλής και

την επιρροή της στην επεξεργασία των υπο μελέτη συνθέτων, αναδεικνύεται στα

σύνθετα ένα δίπολο, όπου στο ένα άκρο βρίσκονται τα επιθετικά παρατακτικά

σύνθετα που χαρακτηρίζονται από δύο κεφαλές, ενώ στο άλλο άκρο βρίσκονται τα

υποτακτικά εν γένει, καθώς και τα παρατακτικά σύνθετα της ονοματικής κατηγορίας,

τα οποία, πέραν της παγιωμένης σειράς των όρων τους, εμφανίζουν και μια

‘παγίωση’ στη θέση της κεφαλής τους στη δεξιά περιφέρεια των σχηματισμών τους.

Επιπλέον, λόγω του ότι η επίδραση της κεφαλής λογίζεται ως λεξική επίδραση

θα μπορούσε νευογλωσσολογικά να ερμηνευθεί με βάση κάποιο/α από τα μοντέλα

που έχουν προταθεί ειδικά για την εμφάνιση λεξικών επιδράσεων κατά την ανάγνωση

ασθενών με ND. Η ερμηνεία των λεξικών επιδράσεων58

κατά την ανάγνωση ασθενών

με ND συνδέεται πρωταρχικά με την αλληλεπίδραση της προσοχής και της λεξικής

γνώσης (interaction of attention and lexical knowledge). Παρακάτω παρουσιάζονται

τα τέσσερα επικρατέστερα σχετικά μοντέλα, με χρονολογική σειρά εμφάνισης από το

παλαιότερο στο πλέον σύγχρονο.

1) “Μοντέλο αλληλεπιδραστικής ενεργοποίησης για τη λεξική αναγνώριση”

(‘Interactive activation model of word recognition’, McClelland & Rumelhart, 1981,

όπως αναφέρεται στους Vallar et al., 2010: 224, Arguin & Bub, 1997: 770): η

ενεργοποίηση των λεξικών αναπαραστάσεων αλληλεπιδρά με ‘κατώτερες’ μονάδες

(‘lower-order units) που είναι υπεύθυνες για την κωδικοποίηση των γραμμάτων,

δίνοντάς τους ανατροφοδότηση για να ενεργοποιηθούν και αυτές, διευκολύνοντας

έτσι την ταυτοποίηση/αναγνώριση των γραμμάτων, δεδομένου ότι αυτά είναι μέρος

υπαρκτών λέξεων (‘word-to-letter feedback hypothesis’). Αυτός ο μηχανισμός

ανατροφοδότησης ουσιαστικά συνιστά μια ‘υπόθεση διευκόλυνσης των ανώτερων

μονάδων προς τις κατώτερες’ (top-down facilitation hypothesis).

58

Οι πιο σημαντικές λεξικές επιδράσεις που έχουν παρατηρηθεί παρουσιάζονται στο Παράρτημα Β,

11: 113-114.

- 80 -

2) “Πολυεπίπεδο μοντέλο για τη λεξική αναγνώριση” (‘Multistage model of word

recognition’, Caramazza & Hillis, 1990, όπως αναφέρεται στους Vallar et al., 2010:

224, Arguin & Bub, 1997: 768, 769-770, 788): θεωρούν ότι υπάρχουν τρία πλαίσια

αναφοράς (reference frames: 1. retino-, stimulus- και object-centred) και ότι ανάλογα

με το πλαίσιο αναφοράς όπου εμφανίζεται η βλάβη του κάθε ασθενή, στο ίδιο

πλαίσιο μπορεί να εμφανιστούν κάποιες λεξικές επιδράσεις. Επίσης, σύμφωνα με

αυτό το μοντέλο, η δημιουργία των εσωτερικών λεξικών αναπαραστάσεων είναι

εφικτή και μόνο από τις πληροφορίες του ορατού τμήματος των λέξεων, βοηθώντας

έτσι στην σωστή αναγνώριση και ανάγνωση των λέξεων. Θεωρούν, δηλαδή, ότι

ακόμα και η λεξική πρόσβαση που είναι βασισμένη στη μερική κωδικοποίηση των

λέξεων είναι αρκετή για την ορθότερη ανάγνωση των υπαρκτών λέξεων εν συγκρίσει

με των μη υπαρκτών (και άρα για την εξήγηση του φαινομένου του ‘lexicality’).

Τέλος, στην εν λόγω προσέγγιση, και σε αντίθεση με την προηγούμενη και την

αμέσως επόμενη, η ενεργοποίηση της λεξικής αναπαράστασης από το ορατό τμήμα

της λέξης δεν επηρεάζει την ποιότητα κωδικοποίησης των υπολοίπων γραμμάτων ή

την ‘χωρική κατανομή της προσοχής’ (spatial distribution of attention) στην λέξη-

στόχο (Arguin & Bub, 1997: 769-770).

3) “Προσέγγιση ‘πρόβλεψης’” (‘“Guessing” account’, Patterson & Wilson, 1990,

όπως αναφέρεται στους Vallar et al., 2010: 224, Arguin & Bub, 1997: 769, 787, 788):

θεωρούν ότι οι ασθενείς έχουν την ικανότητα να συνάγουν ή να μαντεύουν το

‘neglect’ κομμάτι μιας υπαρκτής λέξης και όχι μιας μη υπαρκτής, λόγω των

ορθογραφικών συμβάσεων του γραπτού λόγου. Κατ’ αυτό τον τρόπο έρχεται σε

αντίθεση με όλες τις άλλες προσεγγίσεις, σύμφωνα με τις οποίες οι λεξικές

επιδράσεις είναι αποτέλεσμα της ‘πρόσβασης σε λεξικο-ορθογραφικές γνώσεις σε

πραγματικό χρόνο’ (on-line access to lexical orthographic knowledge) (Arguin &

Bub, 1997: 788).

4) “Υπόθεση διαμόρφωσης της κατανομής της χωρικής προσοχής με βάση λεξικά

κριτήρια” (‘Hypothesis of lexical modulation of the distribution of spatial attention’,

Brunn & Farah, 1991, όπως αναφέρεται στους Arguin & Bub, 1997:770-771): Η

λεξική πρόσβαση και η αναγνώριση της λεξικότητας (lexicality) του stimulus δίνει

ανατροφοδότηση στον μηχανισμό που είναι υπεύθυνος για την κατανομή της

προσοχής, με αποτέλεσμα τον επαναπροσδιορισμό του μηχανισμού ώστε να είναι σε

θέση συμπεριλάβει όλα τα γράμματα της εκάστοτε λέξης-στόχου. Κοινό σημείο με το

μοντέλο των McClelland & Rumelhart είναι ότι και εδώ η κωδικοποίηση των

- 81 -

γραμμάτων δέχεται επίδραση και βελτιώνεται από τη λεξική υπόσταση της λέξης-

στόχου.

Τα παραπάνω μοντέλα μας βοηθούν στην ερμηνεία εμφάνισης των λεξικών

επιδράσεων κατά την ανάγνωση των λέξεων από ασθενείς με ND, και στην

περίπτωσή μας, στην ερμηνεία της εμφάνισης της επίδρασης της κεφαλής. Ωστόσο,

δεδομένης της ποικιλότητας των λειτουργικών διαταραχών που οδηγούν στην

εμφάνιση της αθένειας, δεν μπορεί να υιοθετηθεί μία μόνο προσέγγιση και να

απορριφθούν όλες οι άλλες, ανεξαρτήτως των μεμονωμένων αποτελεσμάτων του

εκάστοτε πειράματος (Arguin & Bub, 1997: 771).

7.2 Ερμηνεία επίδρασης της δυνατότητας εναλλαγής της

σειράς των όρων

Η τάση για σωστή ανάγνωση των συνθέτων που παρουσιάζουν δυνατότητα

εναλλαγής στη σειρά των συστατικών τους, θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι είναι

αποτέλεσμα είτε ορθής πρόβλεψης του α’ συστατικού είτε επίδρασης πληροφοριών

που φέρουν οι ίδιες οι λέξεις (“lexical effect”)59

.

Η πρώτη υπόθεση δεν θα μπορούσε να ευσταθεί, αφενός λόγω του ελέγχου

προβλεψιμότητας του α’ συστατικού που κάναμε προκαταβολικά στα stimuli του

τελικού πειράματος, αφετέρου λόγω των αυξημένων λαθών αποκοπής (και όχι

υποκατάστασης), που υποδεικνύουν ότι η τάση πρόβλεψης των συστατικών από την

ασθενή βρίσκεται σε ύφεση.

Η δεύτερη υπόθεση αναδεικνύεται ως η επικρατέστερη. Ειδικότερα, η

δυνατότητα και των δύο συστατικών να βρεθούν και στις δύο θέσεις του συνθέτου θα

πρέπει να λειτουργεί ως λεξική πληροφορία που βοηθά στην ανάκληση των

συστατικών του σύνθετου σχηματισμού και άρα τη σωστή εκφορά του. Θα

μπορούσαμε, δηλαδή, να πούμε ότι, όπως και στην περίπτωση εμφάνισης της

κεφαλής και στα δύο συστατικά, προκαλείται η μέγιστη δυνατή λεξική ενεργοποίηση.

Η ‘λεξικότητα’ (lexicality) των εν λόγω stimuli αποτελεί τεκμήριο για την

‘top-down’ επεξεργασία τους από ασθενείς με ND (Riddoch et al., 1990: 510),

59

Κατά ανάλογο τρόπο ερμηνεύτηκε από τους Riddoch et al. (1990: 479) η τάση των ασθενών να

παρουσιάζουν δυσκολία στην ανάγνωση α) μη υπαρκτών λέξεων (nonwords), παρά υπαρκτών λέξεων,

β) λέξεων με πολλούς ορθογραφικά συγγενείς τύπους, παρά λέξεων με λιγότερους σχετικούς τύπους.

- 82 -

σύμφωνα με την οποία πληροφορίες από υψηλότερα επίπεδα μπορούν να επηρεάσουν

τις πληροφορίες σε χαμηλότερα επίπεδα (π.χ. λεξικές πληροφορίες επηρεάζουν την

επιλογή ενός φωνήματος). Εν προκειμένω εικάζουμε την εμφάνιση μιας επίδρασης

από το σημασιολογικό επίπεδο στην αναγνώριση και ταυτοποίηση των υπό άλλες

συνθήκες neglect φωνημάτων.

Επιπλέον, ο ιδιαίτερα περιορισμένος έως ανύπαρκτος αριθμός λαθών κατά

την ανάγνωση ΕΠΣ που παρουσιάζουν τη δυνατότητα εναλλαγής της σειρά των όρων

τους θα μπορούσε ίσως να ερμηνευτεί και ως αποτέλεσμα της ανάγνωσης

μορφημάτων-συστατικών που παρουσιάζουν μεταξύ τους έντονο συσχετισμό.

Πιο αναλυτικά, στους ασθενείς που πάσχουν από neglect dyslexia, το οπτικό

σύστημα όταν έρχεται αντιμέτωπο με δύο μη συνεχή (‘noncontiguous’) τεμάχια (π.χ.

COW BOY) αδυνατεί να εστιάσει την προσοχή σε πάνω από ένα τεμάχιο, και

συγκεκριμένα στο τεμάχιο που βρίσκεται στην αντίθετη πλευρά από αυτή της

εγκεφαλικής κάκωσης, ακόμα και όταν αυτό εμφανίζεται στο οπτικό πεδίο που δεν

χαρακτηρίζεται από κάποιο έλλειμμα. Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται “εξάλειψη”

(extinction), και έχει ως αποτέλεσμα την αυξημένη εμφάνιση λαθών κατά την

ανάγνωση (Behrmann et al., 1990: 1174, Mozer & Behrmann, 1990: 103, 107, 110).

Το φαινόμενο αυτό επηρεάζεται σημαντικά από τη σχέση μεταξύ των

μορφημάτων/λέξεων. Ειδικότερα, η «εξάλειψη», και γενικότερα τα λάθη που

απορρέουν από αυτή, περιορίζεται σημαντικά όταν επιχειρείται η ανάγνωση δύο

λέξεων, οι οποίες μπορούν να συνδυαστούν με τη συγκεκριμένη σειρά για να

σχηματίσουν ένα ενιαίο λεξικό τεμάχιο-σύνθετο (47), παρά όταν επιχειρείται η

ανάγνωση δύο λέξεων, οι οποίες δεν εμφανίζουν μια τέτοια δυνατότητα (48) (effect

of morphemic/semantic relatedness60

, Behrmann et al., 1990: 1174-1175) (Mozer &

Behrmann, 1990: 113, 114).

(47) COW BOY (cowboy) (48) SUN TAX (*suntax)

Συνεπώς, στη δική μας περίπτωση μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο περιορισμένος

αριθμός λαθών στα ΕΠΣ με ΔΕΣΟ οφείλεται στο ότι τα συστατικά τους εμφανίζουν

έναν ιδιαίτερα ισχυρό συσχετισμό, γιατί παρουσιάζουν τη δυνατότητα να

60

Σε αντίθεση με ό,τι θα περιμέναμε με βάση την συγκεκριμένη ονομασία, το φαινόμενο δεν αφορά

σημασιολογικά σχετιζόμενα μορφήματα/λέξεις (Mozer & Behrmann, 1990: 114).

- 83 -

συνδυάζονται για το σχηματισμό όχι μόνο ενός συνθέτου, αλλά δύο, μέσω της

εμφάνισής τους σε διαφορετική θέση μέσα στο σύνθετο.

Σύμφωνα με τους Behrmann et al. (1990: 1175), η πιο εύκολη ανάγνωση

λέξεων όπως του (47) οφείλεται στην δυνατότητα πρόσβασης των ασθενών στην ήδη

αποθηκευμένη λεξική γνώση, και συγκεκριμένα στην πρόσβαση σε μια ενιαία λεξική

αναπαράσταση των δύο τύπων που συναποτελούν το σύνθετο.

Στο πλαίσιο αυτό, τα αποτελέσματά μας είναι σύμφωνα με τις ‘dual route theories’

(δες 2.2) για την επεξεργασία των σύνθετων λέξεων:

- Το γεγονός ότι η ND ασθενής σέβεται τα όρια ανάμεσα στα συστατικά των

συνθέτων φαίνεται να είναι μία ένδειξη ανάλυσης των συστατικών των συνθέτων

κατά την επεξεργασία τους

- Η επίδραση από τον εξέχοντα ρόλο της κεφαλής (head superiority effect) και

η επίδραση από την δυνατότητα εναλλαγής της σειράς των όρων των συνθέτων

φαίνεται να είναι μια ένδειξη της παράλληλης επεξεργασίας ολόκληρων των

συνθέτων (whole word processing).

Θα είχε ενδιαφέρον να ελένξουμε την παρούσα ερμηνεία, βάζοντας σε

ασθενείς με ‘neglect dyslexia’ να διαβάσουν δύο τύπους ζευγαριών λέξεων: α) λέξεις

που εμφανίζονται σε παρατακτικά με δυνατότητα εναλλαγής της σειράς των όρων

τους (49), β) λέξεις που εμφανίζονται σε απλά παρατακτικά σύνθετα, χωρίς τη

συγκεκριμένη δυνατότητα (50), όπου θα αναμέναμε τα ζευγάρια λέξεων της πρώτης

κατηγορίας να γίνονται αντικείμενο ευκολότερης ανάγνωσης απ’ ότι της δέυτερης.

(49) πικρός γλυκός (πικρόγλυκος - γλυκόπικρος)

(50) χαζός χαρούμενος (χαζοχαρούμενος - *χαρουμενοχαζός)

Επίσης, μια άλλη πιθανή ερμηνεία του εν λόγω φαινομένου προέρχεται από το

θεωρητικό πλαίσιο για την ‘επιφανειακή συχνότητα’ (surface or whole-word

frequency, Marelli et al., 2012: 852-853). Ο όρος αυτός αναφέρεται στη συχνότητα

μιας πολύπλοκης, παράγωγης (π.χ. κοινων-ικ-ός) ή σύνθετης (π.χ. κρασ-ο-πότηρο)

λέξης ως όλον, εν αντιθέσει με τη συχνότητα των επιμέρους συστατικών της.

Ωστόσο, η συχνότητα αυτή δεν υποδεικνύει, όπως θα περιμέναμε από την ονομασία

και τον ορισμό της, την λεξική αναπαράσταση ολόκληρου του σύνθετου

σχηματισμού. Πιο συγκεκριμένα, στην περίπτωση των συνθέτων, η επιφανειακή αυτή

συχνότητα συνδέεται πολύ στενά με την πιθανότητα συνεμφάνισης των συστατικών

- 84 -

τους61

και άρα με την γνώση των ίδιων των υποκειμένων για τη δυνατότητα

συνύπαρξης των δύο συστατικών (combinatorial knowledge). Θα μπορούσαμε,

λοιπόν, να πούμε ότι οι λέξεις της ΚΝΕ που εμφανίζουν τη δυνατότητα εναλλαγής

της σειράς των όρων τους χαρακτηρίζονται από ιδιαίτερα αυξημένη ‘επιφανειακή

συχνότητα’, σε σχέση με οποιαδήποτε άλλη λέξη. Με βάση τα αποτελέσματα του

πειράματός μας, η ασθενής με ND όχι απλά διατηρεί αυτού του τύπου την

‘συνδυαστική γνώση’, αλλά εμφανίζεται να επηρεάζεται απο αυτή καθοριστικά για

την ανάγνωση των σύνθετων δομών. Η ερμηνεία αυτή ενισχύεται ακόμα περισσότερο

αν λάβουμε υπόψιν ότι η συχνότητα ολόκληρου του συνθέτου αποτελεί, μαζί με το

βαθμό εξοικείωσης με το α’ συνθετικό, την πλέον σημαντική παράμετρο για την

σωστή ανάγνωση των συνθέτων από τους ασθενείς με left-sided neglect dyslexia

(Semenza et al., 2011: 3119).

Ανεξαρτήτως ερμηνευτικού πλαισίου, για τον έλεγχο της επίδρασης αυτής της

παραμέτρου στην ανάγνωση των ND ασθενών, θα μπορούσαμε να κάνουμε ένα

πείραμα όπου και οι δύο ομάδες συνθέτων προς σύγκριση θα είναι παρατακτικά

επίθετα με μόναδικό διαφοροποιητικό τους χαρακτηριστικό το [ δυνατότητα

εναλλαγής της σειράς των συστατικών τους]62

.

Τέλος, ίσως η παρατηρούμενη διευκόλυνση κατονομασίας των παρατακτικών

επιθέτων έναντι των υποτακτικών να αποτελεί ένα αθροιστικό αποτέλεσμα

(cumulative effect) της διπλής κεφαλής (headedness), της δυνατότητας για εναλλαγή

στη σειρά των όρων και της δομής των εν λόγω συνθέτων ([ΘΘ]). Το μόνο βέβαιο

είναι ότι η εκμετάλευση όλων των παραπάνω ιδιοτήτων των παρατακτικών συνθέτων

και των συστατικών τους για την καλύτερη επεξεργασία και ανάγνωσή τους από τα

υποτακτικά, μας υποδεικνύει την ισχύ της ‘Αρχής της Mεγιστοποίησης των

Δυνατοτήτων’ του Libben (2006a, 2006b, δες 2.2).

61

Όταν πρόκειται για παράγωγες λέξεις, συνδέεται αντίστοιχα με την πιθανότητα συνεμφάνισης των

μορφημάτων τους. 62

Αυτό σημαίνει ότι και οι δύο ομάδες συνθέτων θα έχουν ελεγχθεί ως προς όλες τις σχετικές

παραμέτρους που έχουμε ελένξει και στο πείραμα της παρούσας εργασίας.

- 85 -

7.3 Ερμηνεία της επίδρασης της δομής των συνθέτων

Η τάση σωστής εκφοράς συνθέτων της δομής [ΘΘ] δικαιολογείται από το

έλλειμα προσοχής που χαρακτηρίζει τους ασθενείς με ND, καθώς η δομική

ισοδυναμία των δύο συστατικών λειτουργεί διευκολυντικά στην ανάγνωση του

συνθέτου, ενώ, στην περίπτωση των [ΘΛ] δομών, η δομική ‘υπεροχή’ του δεξί

συστατικού (ως λέξη φέρει πιο έντονα τα χαρακτηριστικά της ελέυθερης λέξης που

μπορεί να προφερθεί μόνη της, χωρίς κάποιο άλλο συστατικό) αποσπά πιο εύκολα

την προσοχή των ασθενών, παρεμποδίζοντας την εκφορά του συστατικού που

προηγείται. Προς επιβεβαίωση αυτής της υπόθεσης, λειτουργούν και οι παρατηρήσεις

μας σχετικά με την αλληλεπίδραση της δομής των συνθέτων ([ΘΘ] ~ [[ΘΛ]) και της

παραγωγής υπαρκτών ή μη λέξεων (δες 6.7.2 και ιδιαίτερα 6.7.2.1).

Επιπλέον, τα παραπάνω αποτελέσματα υποδεικνύουν και τον τρόπο

αναπαράστασης των συνθέτων στο κυρίαρχο θεωρητικό πλαίσιο για τα επίπεδα

αναπαράστασης του λήμματος και του λεξήματος. Θεωρητικά, η δόμηση των

συνθέτων γίνεται μέσω πολλαπλών λημμάτων (multiple lemma architecture), καθώς

στην διαδικασία λεξικής επεξεργασίας εμπλέκονται οι κόμβοι (nodes) των λημμάτων

τόσο των συνθέτων όσο και των συστατικών τους (Marelli et al., 2012: 852).

Ιδιαίτερα η επιρροή της δομής των συνθέτων ([ΘΘ] ή [ΘΛ]) υποδεικνύει ότι οι

γραμματικές ιδιότητες των συστατικών ανακαλούνται και άρα υπάρχει πρόσβαση

στους κόμβους (nodes) των λημμάτων των συστατικών (Marelli et al., 2012: 852).

Δεδομένου ότι όλα τα υποτακτικά επίθετα είναι αναγκαστικά της δομής [ΘΛ]

(αλλιώς είναι εξωκεντρικά π.χ. κοκκινομάλλης), ενώ στα παρατακτικά επίθετα

έχουμε μοιρασμένα stimuli ως προς αυτή την παράμετρο (8/16 [ΘΘ] και 8/16 [ΘΛ]),

θα μπορούσαμε να αξιολογήσουμε την επίδραση της δομής του συνθέτου,

σχεδιάζοντας ένα πείραμα ανάγνωσης μόνο με υποτακτικά σύνθετα. Τα σύνθετα αυτά

θα διακρίνονται σε δύο ομάδες οι οποίες θα είναι μεταξύ τουυς απόλυτα ελεγμένες ως

προς όλες τις παραμέτρους που λάβαμε υπόψιν και εμείς στο αρχικό πείραμά μας,

αλλά θα διαφοροποιούνται μόνο ως προς τη δομή τους ([ΘΘ] vs [ΘΛ]). Επίσης, είναι

αξιοπρόσεχτο ότι τα παρατακτικά επιθετικά σύνθετα δεν διαφοροποιούνται δομικά

σημαντικά από τα αντίστοιχα υποτακτικά επιθετικά, καθώς η [ΘΘ] δομή τους (και

συγκεκριμένα η θεματική φύση του β’ συστατικού τους) δεν έγκειται στην κατάληξη

του β’ συστατικού, αλλά στο γεγονός ότι δεν φέρει τον τόνο στην αναμενόμενη θέση

- 86 -

που θα βρισκόταν αν αποτελούσε ελεύθερο σχηματισμό (π.χ. γλυκό-ξινος ≠ ξινός).

Θα μπορούσαμε, λοιπόν, να ελένξουμε κατά πόσον αυτή η μικρή διαφοροποίηση

επηρεάζει την επίδοση των ασθενών, αν σχεδιάσουμε ένα πείραμα με τα ίδια stimuli,

αλλά χωρίς αυτά να φέρουν τόνο. Κατ’ αυτό τον τρόπο, η διαφοροποίηση της δομής

ανάμεσα στους δύο τύπους συνθέτων της επιθετικής κατηγορίας δεν θα είναι ορατή

στους ασθενείς.

7.4 Ερμηνεία της επικράτησης λαθών αποκοπής

7.4.1 Τύπος λαθών (class of neglect errors)

Ως προς τον τύπο λαθών στον οποίο προβαίνουν συχνότερα οι ασθενείς με

ND, οι περισσότεροι ασθενείς κάνουν κυρίως λάθη υποκατάστασης (Kinsbourne &

Warrington, 1962a, Ellis et al., 1987, Behrmann et al., 1990, Patterson & Wilson,

1990, Riddoch et al., 1990, Warrington, 1991, Tegnér & Levander, 1993), λιγότερο

συχνά σε κάποιους ασθενείς επικρατούν τα λάθη αποκοπής (Takeda & Sugishita,

1995, Arguin & Bub, 1997, Cubelli & Beschin, 2005), ενώ σε όλες τις περιπτώσεις τα

λάθη προσθήκης είναι τα πλέον περιορισμένα (Arduino et al., 2002, Semenza et al.,

2011).

7.4.2 Θεωρητικό πλαίσιο για ερμηνεία της επικράτησης λαθών

αποκοπής - Ερμηνεία

Δεδομένου ότι στις περισσότερες περιπτώσεις επικρατούν τα λάθη

υποκατάστασης και όχι αποκοπής, όπως στο πείραμά μας, θα άξιζε ένα εγχείρημα

ερμηνείας αυτού του ιδιαίτερου φαινομένου. Ωστόσο, το φαινόμενο αυτό δεν

αποτελεί μέρος του βασικού μας ερευνητικού ερωτήματος, οπότε μια πιο αναλυτική

προσέγγισή του δίνεται στο Παράρτημα (Παράρτημα Β, 12: 114-120). Συνοπτικά εδώ

αναφέρουμε ότι η επικράτηση των λαθών αποκοπής συνδέεται τόσο με τις λεξικούς

παραμέτρους, όσο και με παράγοντες σχετικούς με την προσοχή (‘attentional factors’,

Riddoch et al., 1990: 513), στην οποία επικεντρώνεται και το βασικό έλλειμμα των

ασθενών με ND.

- 87 -

7.5 Συνδυαστική ερμηνεία λεξικών επιδράσεων και λαθών

αποκοπής

7.5.1 Το θεωρητικό πλαίσιο

Σε ένα θεωρητικό πλαίσιο, η ύπαρξη ή μη των λεξικών επιδράσεων αποτέλεσε

προϊόν αμφισβήτησης από τους γνωστικούς ψυχολόγους, και συγκεκριμένα ως προς

το αν η εστίαση της χωρικής προσοχής (“selection of spatial attention”) ή αλλιώς η

μη φυσιολογική κατανομή της οπτικής προσοχής (“abnormal distribution of visual

attention”) συμβαίνει σε ένα πρώιμο ή σε ένα μεταγενέστερο στάδιο επεξεργασίας

των οπτικών πληροφοριών (δες την ανασκόπηση της σχετικής βιβλιογραφίας στον

Umiltà, 2001).

Σύμφωνα με τις προσεγγίσεις εστίασης της προσοχής σε ένα πρώιμο στάδιο

(“early selection theory/views”, Broadbent, 1958), η διαταραχή εστίασης της

προσοχής συμβαίνει πριν την αναγνώριση των λέξεων-στόχων και τη σημασιολογική

επεξεργασία τους, και άρα δεν είναι δυνατή η εμφάνιση λεξικών επιδράσεων. Έτσι, η

εστίαση και άρα και η επίδοση των ασθενών βασίζεται σε χαρακτηριστικά κατώτερης

κλίμακας (“low-level features/physical parameters”) (π.χ. μέρος εμφάνισης των

γραμμάτων μέσα στη λέξη, αριθμός, χρώμα και μέγεθος γραμμάτων κ.α),

υποδεικνύοντας την ύπαρξη ‘bottom-up’ επιδράσεων (“data-driven, bottom-up

effects”) (Pashler & Badgio, 1985).

Αντίθετα, σύμφωνα με τις προσεγγίσεις εστίασης της προσοχής σε ένα

μεταγενέστερο στάδιο (“late selection theory/views”, Deutsch & Deutsch, 1963), η

επεξεργασία των λέξεων-στόχων συμβαίνει τουλάχιστον στο στάδιο της αναγνώρισής

τους, και σίγουρα πριν την εστίαση της προσοχής, δηλαδή πριν αρχίσει να παίζει

ρόλο το έλλειμμα της προσοχής, με αποτέλεσμα η ανάγνωση να επηρεάζεται από την

λεξική υπόσταση των λέξεων και να είναι εφικτή η εμφάνιση λεξικών επιδράσεων.

Έτσι, η εστίαση και άρα και η επίδοση των ασθενών βασίζεται σε χαρακτηριστικά

ανώτερης κλίμακας (“high-level/linguistic features”) (π.χ. μορφολογικά και

σημασιολογικά χαρακτηριστικά των λέξεων), υποδεικνύοντας την ύπαρξη ‘top-down’

επιδράσεων (“top-down, conceptual effects”) (Pashler & Badgio, 1985). Με τους

όρους αυτούς, βασικός μας στόχος στην παρούσα εργασία είναι να μελετήσουμε την

- 88 -

πιθανή επιρροή ανώτερης γνώσης (“higher-order knowledge”)63

στην επίδοση των

ασθενών κατά την διαδικασία της ανάγνωσης.

Ωστόσο, σε πειραματικό επίπεδο, ποτέ δεν εμφανίζονται αποτελέσματα που

να υποδεικνύουν με συστηματικό τρόπο την υιοθέτηση μιας μόνο προσέγγισης,

καθώς άλλοτε έχουμε την εμφάνιση λεξικών επιδράσεων και άλλοτε όχι.

Αναφορικά με την αλληλεπίδραση ανάμεσα στον τύπο των λαθών και τις

λεξικές επιδράσεις, οι Vallar et al. (2010: 225-226) επισημαίνουν ότι τα

αποτελέσματα των υπαρχουσών ερευνών επίσης δεν συγκλίνουν μεταξύ τους. Πιο

συγκεκριμένα, η επικράτηση λαθών υποκατάστασης άλλοτε συνοδεύεται από

εμφάνιση κάποιου τύπου λεξικής επίδρασης (Behrmann et al., 1990) και άλλοτε όχι

(Ellis et al., 1987), όπως συμβαίνει και με την παραγωγή περισσότερων λαθών

αποκοπής, που επίσης άλλοτε συνοδεύεται από κάποιο φαινόμενο λεξικής επίδρασης

(Arguin & Bub, 1997), και άλλοτε όχι (Arduino et al., 2002).

Παρ’ όλα αυτά, έγινε μια προσπάθεια συσχετισμού των παραπάνω δύο

παραμέτρων μέσω της σύστασης υβριδικών προσεγγίσεων (“hybrid views”, Van der

Heijden et al., 1984, Navon, 1989, όπως αναφέρεται στους Vallar et al., 2010: 226).

Σύμφωνα με αυτές τις υβριδικές προσεγγίσεις, οι οποίες είναι και οι

επικρατέστερες, τα χαρακτηριστικά ανώτερης κλίμακας που επηρεάζουν την εστίαση

της προσοχής δεν αποκλείουν και την επιρροή χαρακτηριστικών κατώτερης

κλίμακας, καθώς η ασθένεια πηγάζει από ένα και μοναδικό λειτουργικό έλλειμμα

(άνιση κατανομή της προσοχής), του οποίου οι εκδηλώσεις ποικίλουν ανάλογα με τη

σοβαρότητά του (Mozer & Behrmann, 1990: 97-102). Πιο συγκεκριμένα, το

έλλειμμα της προσοχής εμφανίζεται σε ένα πρώιμο στάδιο επεξεργασίας σε όλες τις

περιπτώσεις, και στη συνέχεια, ανάλογα με τη σοβαρότητά του μπορεί να

αλληλεπιδρά ή όχι με τα στάδια μεταγενέστερης επεξεργασίας (Behrmann et al.,1990:

1179-1180).

Κατ’ αυτό τον τρόπο συσχετίστηκαν οι δύο πρώτες παράμετροι, αυτή του

τύπου λαθών και αυτή της εμφάνισης ή μη λεξικών επιδράσεων, με μια τρίτη

μεταβλητή, αυτή της σοβαρότητας της διαταραχής64

. Μάλιστα θεωρήθηκε ότι στην

κλιμάκωση της σοβαρότητας της διαταραχής της κατανομής της προσοχής οφείλεται

63

Πιο συγκεκριμένα, ως ανώτερη γνώση νοείται ο ασυνείδητος εντοπισμός της κεφαλής και

επιπρόσθετα ο εντοπισμός της δυνατότητας εναλλαγής ή μη της σειράς των συστατικών των συνθέτων. 64

Ωστόσο, ο βαθμός κάκωσης επηρεάζει την επίδοση των ασθενών μόνο σε δοκιμασίες σχετικές με

την ανάγνωση και όχι και σε άλλου τύπου δραστηριότητες (Arduino et al., 2002, όπως αναφέρεται

στους Vallar et al., 2010: 226).

- 89 -

και η γενικότερη ετερογένεια των συμπτωμάτων της ND, και όχι στην ύπαρξη

διαφορετικών εστιών/σημείων κάκωσης (Behrmann et al., 1990: 1180, Mozer &

Behrmann, 1990: 102). Ειδικότερα, θεωρήθηκε ότι υπάρχει ένας συσχετισμός των

λαθών αποκοπής με την απουσία λεξικών επιδράσεων, καθώς και τα δύο θεωρήθηκαν

εκδηλώσεις μιας ιδιαίτερα σοβαρής διαταραχής, όπως επίσης και ένας συσχετισμός

των λαθών υποκατάστασης με την επίδραση λεξικών επιδράσεων, καθώς η εμφάνισή

τους θεωρήθηκε αποτέλεσμα της ύπαρξης μιας λιγότερο σοβαρής διαταραχής (Ellis et

al., 1987, Behrmann et al., 1990: 1175, 1179, Arduino et al., 2002).

7.5.2 Συνδυαστική ερμηνεία αποτελεσμάτων του δικού μας

πειράματος

Στο πλαίσιο των επικρατέστερων υβριδικών προσεγγίσεων, παρατηρούμε ότι

τα αποτελέσματα του πειράματός μας εμφανίζουν την παραδοξότητα της συνύπαρξης

λαθών αποκοπής με λεξικές επιδράσεις. Έτσι, δεν μπορούμε να ερμηνεύσουμε τα

αποτελέσματα αυτά ούτε ως απόρροια μιας εκτεταμένης διαταραχής, καθώς σε αυτό

αντιβαίνει η εμφάνιση λεξικών επιδράσεων, ούτε ως αποτέλεσμα μιας πιο

περιορισμένης διαταραχής, καθώς σε αυτό αντιβαίνει η εμφάνιση λαθών αποκοπής.

Θα ήταν, λοιπόν, πιο λογικό να ερμηνεύσουμε την εμφάνιση των δύο

προαναφερθέντων τύπων λεξικών επιδράσεων, ακολουθώντας τις προσεγγίσεις

εστίασης της προσοχής σε ένα μεταγενέστερο στάδιο (“late selection views”), οι

οποίες προβλέπουν την επιρροή τόσο από σημασιολογικά χαρακτηριστικά (ισότιμη

σημασία των δύο συστατικών των παρατακτικών συνθέτων vs ύπαρξη μιας

σημασιολογικής κεφαλής στα υποτακτικά), όσο και από μορφολογικά

χαρακτηριστικά (δυνατότητα αντιστροφής της σειράς των συστατικών μέσα στο

σύνθετο vs παγιωμένη σειρά των συστατικών του συνθέτου).

- 90 -

8. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Στόχος αυτής της εργασίας ήταν η απάντηση στο θεωρητικό μορφολογικό

ερώτημα σχετικά με την θέση της κεφαλής των παρατακτικών συνθέτων της ΚΝΕ

αλλά και στο γενικότερο νευρογλωσσολογικό ερώτημα σχετικά με τον προσδιορισμό

της λειτουργίας της κεφαλής των συνθέτων κατά την ανάκληση και επεξεργασία τους

από ασθενείς με neglect dyslexia.

Στο πρώτο κεφάλαιο, παρουσιάσαμε το θεωρητικό μορφολογικό πλαίσιο των

παρατακτικών συνθέτων, δίνοντας έμφαση στα μορφολογικά και σημασιολογικά

κριτήρια κατηγοριοποίησής τους, καθως και στις υποθέσεις σχετικά με το ρόλο και τη

θέση της κεφαλής τους. Στο δεύτερο κεφάλαιο, αναφερθήκαμε στο

νευρογλωσσολογικό τρόπο προσέγγισης σχετικά με την ανάκληση και την

επεξεργασίας των συνθέτων, και μέσα από την ανασκόπηση των σημαντικότερων

νευρογλωσσολογικών μελετών σχετικά με τους παράγοντες που επηρεάζουν την

επεξεργασία των συνθέτων, προτείναμε την ND ως την πλέον κατάλληλη γλωσσική

διαταραχή για τη διερεύνηση ερωτημάτων σχετικών με την επίδραση της κεφαλής. Το

τελευταίο θεωρητικό, τρίτο κεφάλαιο το αφιερώσαμε στην παρουσίαση των πιο

βασικών χαρακτηριστικών για την κατανόηση ‘neglect dyslexia’, της ασθένειας από

την οποία πάσχει το υποκείμενο του πειράματός μας.

Στο δεύτερο μέρος της διατριβής εστιάσαμε στο εφαρμοσμένο πειραματικό

κομμάτι της έρευνας. Στο τέταρτο κεφάλαιο, διατυπώσαμε τα ερευνητικά ερωτήματα

και τις αντίστοιχες υποθέσεις τους, όπως προκύπτουν από το θεωρητικό πλαίσιο των

δύο πρώτων κεφαλαίων. Έπειτα, στο πέμπτο κεφάλαιο, αναφερθήκαμε στα στάδια

συλλογής των δεδομένων και αναλύσαμε τα κριτήρια κωδικοποίησης των stimuli.

Μέσα από αυτή την ανάλυση, αναδείχθηκε ότι τα κριτήρια αυτά θα μας επιτρέψουν να

διερευνήσουμε όχι μόνο το ανωτέρω ερώτημα της θεωρητικής μορφολογία, αλλά και

το νευρογλωσσολογικό ερώτημα για το βαθμό επίδρασης σημαντικών λεξικών

παραγόντων των συνθέτων (κεφαλή, ΔΕΣΟ, δομή, σημασιολογική κατηγορία

παρατακτικών, word effect, γένος και αριθμός) στην επιλεκτική προσοχή των

συγκεκριμένων ασθενών. Επίσης, περιγράψαμε τις διαδικασίες των ελέγχων

σημαντικών παραμέτρων πριν το πείραμα, αλλά και την ίδια τη διαδικασία του

- 91 -

πειράματος με την ασθενή. Στα επόμενα δύο κεφάλαια, αναφερθήκαμε με ποσοτικά

δεδομένα στα αποτελέσματα του πειράματος (έκτο κεφάλαιο) και έπειτα επιχειρήσαμε

να τα ερμηνεύσουμε (έβδομο κεφάλαιο).

Ως προς το βασικό μας ερώτημα σχετικά με τη θέση της κεφαλής στα

παρατακτικά σύνθετα της ΚΝΕ, διαπιστώσαμε ότι τα επιθετικά παρατακτικά

διαφοροποιούνται από τα ονοματικά παρατακτικά σύνθετα, με τα επιθετικά να

γίνονται αντικείμενο επεξεργασίας σαν να φέρουν δύο κεφαλές, ενώ τα ονοματικά

παρατακτικά να ‘συμπεριφέρονται’ όπως τα υποτακτικά, σαν να φέρουν και αυτά την

κεφαλή στο β’ συστατικό τους. Καταλυτική επίδραση σε αυτό το αποτέλεσμα, ίσως να

φέρει και η δυνατότητα ορισμένων επιθετικών παρατακτικών συνθέτων για εναλλαγή

στη σειρά των συστατικών τους, ωστόσο αυτό είναι κάτι που χρήζει περαιτέρω

διερεύνησης. Επιπλέον, από άποψη μορφολογικής επεξεργασίας, τα αποτελέσματα του

πειράματός μας υποδεικνύουν ότι η σημασία των σύνθετων λέξεων είναι αποτέλεσμα

συνδυασμού των σημασιών των επιμέρους συστατικών.

Από νευρογλωσσολογική άποψη, συμπεράναμε ότι η θεωρητική έννοια της

κεφαλής έχει σημαντική επίδραση κατά την επεξεργασία των συνθέτων, με την

κεφαλή να συγκεντρώνει την αυξημένη προσοχή των ασθενών, οδηγώντας σε

καλύτερη ανάγνωση του συστατικού που την φέρει.

Ακόμα, πέραν της επίδρασης της κεφαλής, διαπιστώσαμε και την επίδραση

άλλων λεξικών παραμέτρων στην επιλεκτική προσοχή της ασθενούς, όπως την

επίδραση της δυνατότητας εναλλαγής της σειράς των όρων, καθώς και την ευκολότερη

ανάγνωση συνθέτων της δομής [ΘΘ]. Η ασθενής μας, δηλαδή, έχει τη δυνατότητα να

αξιοποιεί την αποθηκευμένη λεξική γνώση για την ερμηνεία των stimuli και την

καλύτερη ανάγνωσή τους. Σε ένα πρώτο επίπεδο, η δυνατότητα αυτή της ΚΕ για

ανάκληση σημασιολογικών, μορφολογικών και δομικών ιδιοτήτων, μας υποδεικνύει

ότι οι ασθενείς με ND δεν έχουν ένα απλό οπτικό έλλειμμα, αλλά η επίδοσή τους

χαρακτηρίζεται από λεξικο-μορφολογικές επιδράσεις (lexical-morphological effects,

Vallar et al., 2010: 219). Επιπλέον, η δυνατότητα αυτή μας παρέχει επιβεβαίωση για

τη δυνατότητα πρόβασης στο επίπεδο του λήμματος των επιμέρους συστατικών

(constituent lemma-nodes, Marelli et al., 2012: 852). Τέλος, η εμφάνιση αυτών των

λεξικών επιδράσεων κατά την ανάγνωση των συνθέτων του πειράματός μας αφενός

αποτελεί τεκμήριο υπέρ των ‘dual-route theories’ για την επεξεργασία των συνθέτων,

αφετέρου επιβεβαιώνει τις προσεγγίσεις εστίασης της προσοχής σε ένα μεταγενέστερο

στάδιο (“late selection theory/views”). Όσον αφορά τις τελευταίες, το γεγονός ότι η

- 92 -

επίδοση του ασθενή μας επηρεάστηκε από τη λεξική και μορφολογική υπόσταση των

λέξεων-στόχων αποτελεί τεκμήριο για την υποστήριξη της υπόθεσης ότι η

επιλεκτικότητα της προσοχής συντελείται σχετικά αργά, αφότου οι λέξεις έχουν

αναγνωριστεί και έχουν ληφθεί υπόψιν τα ψυχογλωσσολογικά χαρακτηριστικά τους.

Δεδομένου ότι έχουμε ενδείξεις για επιρροή της μορφολογικής σύνθεσης των stimuli

στην επίδοση των ασθενών, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η διαταραχή της

προσοχής συμβαίνει σε μεταγενέστερα στάδια επεξεργασίας, χωρίς να μπορούμε να

αποκλείσουμε μόνο από τη συγκεκριμένη μελέτη τα ευρήματα ερευνών που

υποδεικνύουν είτε την διαταραχή της προσοχής σε ένα πρώιμο στάδιο είτε τα υβριδικά

μοντέλα.

Επιπλέον, διαπιστώσαμε την εμφάνιση πολλών λαθών (αυξημένο error rate)

στην ανάγνωση των σύνθετων λέξεων, εν αντιθέσει με αυτό που θα περιμέναμε από

παλαιότερες μελέτες, και συγκεκριμένα την επικράτηση λαθών αποκοπής,

ανεξαρτήτως της δομής των συνθέτων ([ΘΘ] ή [ΘΛ]).

Ως προς τις υπόλοιπες λεξικές παραμέτρους που λάβαμε υπόψιν μας κατά την

επιλογή των stimuli, όπως από τη σημασιολογική κατηγορία των παρατακτικών

συνθέτων, το word effect, το γένος και τον αριθμό, δεν βρήκαμε την ανάγνωση της

ασθενούς να επηρεάζεται από αυτές.

Τέλος, παράλληλα με την προσπάθεια ερμηνείας των λεξικών παραμέτρων που

είδαμε να επηρεάζουν την ανάγνωση της ασθενούς, προτείναμε, όπου ήταν δυνατόν,

για μια μελλοντική εργασία, πειραματικούς τρόπους ελέγχου των αποτελεσμάτων και

των υποθέσεων που κάναμε για την ερμηνεία τους.

- 93 -

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ελληνόγλωσση

Αναστασιάδη - Συμεωνίδη, Ά. (1996). Η νεοελληνική σύνθεση. Στο Γ.

Κατσιμαλή & Φ. Καβουκόπουλος (επιμ.), Ζητήματα νεοελληνικής γλώσσας: Διδακτική

προσέγγιση, 97-120. Ρέθυμνο: Πανεπιστήμιο Κρήτης.

Aνδριώτης, Ν. (1960). Τα παρατακτικά ρηματικά σύνθετα στην ελληνική

γλώσσα. Αφιέρωμα στη μνήμη του Μανόλη Τριανταφυλλίδη, 43-61. Θεσσαλονίκη:

Πανεπιστήμιο Θεσαλλονίκης.

Γιαννουλοπούλου, Γ. (2000). Μορφοσημασιολογική Σύγκριση Παραθημάτων

και Συμφυμάτων στα Νέα Ελληνικά και τα Ιταλικά. Θεσσαλονίκη.

Κρύσταλ, Ν. (2003). Λεξικό Γλωσσολογίας και Φωνητικής (μτφρ. Γ.

Ξυδόπουλος). Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη.

Μπαμπινιώτης, Γ. (1998). Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας. Αθήνα:

Κέντρο Λεξικολογίας.

Ράλλη, Α. (2005). Μορφολογία. Αθήνα: Πατάκης.

Ράλλη, Α. (2007). Η Σύνθεση Λέξεων: Διαγλωσσική Μορφολογική

Προσέγγιση. Αθήνα: Πατάκης.

Ξενόγλωσση

Ahrens, R. (1977). Wortfindungsstörungen für zusammengesetzte Worte

(Nomina Composita) bei Aphasien. Archiv für Psychiatrie und Nervenkrankheiten

224, 73-87.

Αrduino, L. S., C. Burani & G. Vallar (2002). Lexical effects in left neglect

dyslexia: a study in italian patients. Cognitive Neuropsychology 19, 421-444.

Arduino, L. S., R. Daini & M. C. Silveri (2005). A stimulus-centered reading

disorder for words and numbers: is it neglect dyslexia? Neurocase 11, 405-415.

Arguin, M. & D. Bub (1997). Lexical constraints on reading accuracy in

neglect dyslexia. Cognitive Neuropsychology 14, 765-800.

- 94 -

Badecker, W. (2001). Lexical composition and the production of compounds:

Evidence from errors in naming. Language and Cognitive Processes 16, 337-366.

Bayeen, R. H., T. Dijkstra & R. Schreuder (1997). Singulars and plurals in

Dutch: Evidence for a parallel dual route model. Journal of Memory and Language

37, 94-117.

Bauer, L. (2008). Dvandva. Word Structure 1(1), 1-20.

Baxter, D. M. & E. K. Warrington (1983). Neglect dyslexia. Journal of

Neurology, Neurosurgery & Psychiatry 46, 1073-1078.

Behrmann, M., M. Moscovitch, S. E. Black & M. Moser (1990). Perceptual

and conceptual factors in neglect dyslexia: Two contrasting case studies. Brain 113,

1163-1183.

Bhatia, T. K. (1993). Punjabi. London & New York: Routledge.

Bisetto, A. & S. Scalise (2005). The Classification of Compounds. Lingue e

Linguaggio 2, 319-322.

Blanken, G. (2000). The production of Nominal Compounds in Aphasia. Brain

and Language 74, 84-102.

Bloomfield, L. (1935). Language. London: Allen & Unwin.

Broadbent, D. E. (1958). Perception and Communication. London: Pergamon

Press.

Βrunn, J. L. & M. J. Farah (1991). The relation between spatial attention and

reading: evidence from the neglect syndrome. Cognitive Neuropsychology 8, 59-75.

Butterworth, B. (1983). Lexical representation. In B. Butterworth (ed.),

Language production, 257-294. New York: Academic Press.

Caplan, B. (1987). Assessment of unilateral neglect: A new reading test.

Journal of Experimental and Clinical Neuropsychology 9, 359-364.

Caramazza, A. & A. E. Hillis (1990). Levels of representation, co-ordinate

frames, and unilateral neglect. Cognitive Neuropsychology 7, 391-445.

Chiarelli, V., A. Menichelli & C. Semenza (2007). Naming compounds in

Alzheimer’s disease. The Mental Lexicon 2, 259-269.

Costello, A. De L. & E. K. Warrington (1987a). The dissociation of

visuospatial neglect and neglect dyslexia. Journal of Neurology, Neurosurgery &

Psychiatry 50, 1110-1116.

- 95 -

Cubelli, R., P. Nichelli, V. Bonito, A. De Tanti & M. G. Inzaghi (1991).

Different patterns of dissociation in unilateral spatial neglect. Brain & Cognition 15,

139-159.

Cubelli, R. & N. Beschin (2005). The processing of the right-sided accent

mark in left neglect dyslexia. Brain and Language 95, 319-326.

Deutsch, J. A. & D. Deutsch (1963). Attention: some theoretical

considerations. Psychological Review 70, 80-90.

Di Sciullo, A. M. & E. Williams (1987). On the Definition of the Word.

Cambridge, Mass.: MIT Press.

Dimitropoulou, M., J. A. Duñabeitia, A. Avilés, J. Corral & M. Carreiras

(2010). Subtitle-based word frequencies as the best estimate of reading behavior: the

case of Greek. Frontiers of Psychology 1 (218), 1-12.

El Yagoubi, R., S. Mondini, G. Perrone, M. Danieli & C. Semenza (2008).

Neural correlates of Italian nominal compounds and potential impact of headedness

effect: An ERP study. Cognitive Neuropsychology 25(4), 559-581.

Ellis, A. W., B. M. Flude & A. W. Young (1987). “Neglect Dyslexia” and the

Early Visual Processing of Letters in Words and Nonwords. Cognitive

Neuropsychology 4 (4), 439-464.

Farah, M. J., J. L. Brunn, A. B. Wong, M. A. Wallace & P. A. Carpenter

(1990). Frames of reference for allocating attention to space: Evidence from the

neglect syndrome. Neuropsychologia 28, 335-347.

Friedland, R. P. & E. A. Weinstein (1977). Hemi-inattention and hemisphere

specialization: Introduction and historical review. In E. A. Weinstein & R. P.

Friedland (eds.), Advances in neurology, 18, 1-31. New York: Raven Press.

Guevara, E. & S. Scalise (2008). Searching for universals in compounding. In

S. Scalise, E. Magni, E. Vineis & A. Bisetto (eds.), Universals of Language, 1-28.

Amsterdam: Springer.

Hillis, A. E. & A. Caramazza (1990). The effects of attentional deficits on

reading and spelling. In A. Caramazza (ed.), Cognitive Neuropsychology and

neurolinguistics: advances in models of cognitive function and impairment. Lawrence

Erlbaum, Hillsdale, N. J., 221-275.

Hittmair-Delazer, M., B. Andree, C. Semenza, R. De Bleser & T. Benke

(1994). Naming by German compounds. Journal of Neurolinguistics 8, 27-41.

- 96 -

Hittmair-Delazer, M. & C. Semenza (1998). The Processing of Compound

Words: A Study in Aphasia. Brain and Language 61, 54-62.

Ishiai, S., T. Furukawa & H. Tsukagoshi (1987). Eye-fixation patterns in

homonymous hemianopia and unilateral spatial neglect. Neuropsychologia 25, 675-

679.

Jackendoff, R. S. (1975). Morphological and semantic regularities in the

lexicon. Language 51, 639-671.

Jarema, G., C. Busson, R. Nikolova, K. Tsapkini & G. Libben (1999).

Processing Compounds: A cross-Linguistic Study. Brain and Language 68, 362-369.

Jarema, G. (2006). Compound Representation and Processing: A cross –

language perspective. In G. Libben & G. Jarema (eds.), The Representation and

Processing of Compound Words. Oxford: Oxford University Press, 45-70.

Kageyama, T. (2009). Japanese compounds. In R. Lieber & P. Štekauer (eds.),

The Oxford handbook of compounding. Oxford and New York: Oxford University

Press, 512–526.

Kehayia, E., G. Jarema, K. Tsapkini, D. Perlak, A. Ralli & D. Kadzielawa

(1999). The Role of Morphological Structure in the Processing of Compounds: The

Interface between Linguistics & Psycholinguistics. Brain and Language 68, 370-377.

Kinsbourne, Μ. & Ε. Κ. Warrington (1962a). A variety of reading disability

associated with right hemisphere lesions. Journal of Neurology, Neurosurgery, and

Psychiatry 25, 339-344.

Kinsbourne, Μ. & Ε. Κ. Warrington (1962b). A disorder of simultaneous form

perception. Brain 85, 461-486.

Kiparsky, P. (2009). Verbal co-compounds and subcompounds in Greek.

Proceedings of the Workshop in Greek Syntax and Semantics at MIT (June 2007).

MIT Working Papers in Linguistics 57.

Kwon, S. E. & K. M. Heilman (1991). Ipsilateral neglect in a patient following

a unilateral frontal lesion. Neurology 41, 2001-2004.

Levelt, W. J. M. (1989). Speaking: From intention to articulation. Cambridge,

MA: MIT Press.

Li, Y. (1993). Structural head and aspectuality. Language 69, 480-504.

- 97 -

Libben, G., M. Gibsou, Y. B. Yoon & D. Sandra (2003). Compound fracture:

The role of semantic transparency and morphological headedness. Brain and

Language 84, 50-64.

Libben, G. (2006a). Why Study Compound Processing? An overview of the

issues. In G. Libben & G. Jarema (eds.), The Representation and Processing of

Compound Words. Oxford: Oxford University Press, 1-22.

Libben, G. (2006b). Everything in Psycholinguistics: Material and

Methodological Considerations in the Study of Compound Processing . The Canadian

Journal of Linguistics/ La revue canadienne de linguistique 50, 267-283.

Lieber, R. (1980). On the Organization of the Lexicon. Ph.D. Diss., MIT.

Manolessou, I. & S. Tsolakidis (2009). Greek coordinated compounds:

synchrony and diachrony. Patras Working Papers in Linguistics 1, 23-39.

Manouilidou, C., V. Fyndanis, E. Kehayia & A. Ralli (2009). Processing

Thematic Features: From Derivation to Compounding. Available on line:

www.linguist-uoi.gr/cd_web/docs/english/024_manouilidou/CGL08.pdf

Marelli, Μ., S. Aggujaro, F. Molteni & C. Luzzatti (2009). Morphological

structure and neglect dyslexia: A study on compound-word reading. In MOPROC 6th

morphological processing conference June 14-17, Turku, Finland.

Marelli, M., S. Aggujaro, F. Molteni & C. Luzzatti (2012). The multiple-

lemma representation of Italian compounds: A single case study of deep dyslexia.

Neuropsychologia 50 (5), 852-861.

McCann, R. S., C. L. Folk & J. C. Johnston (1992). The role of spatial

attention in visual word processing. Journal of Experimental Psychology: Human

Perception and Performance 18, 1015-1029.

McClelland, J. L. & D. E. Rumelhart (1981). An interactive activation model

of context effects in letter perception: Part 1. An account of the basic findings.

Psychological Review 88, 375-407..

Mondini, S., G. Jarema, C. Luzzatti, C. Burani & C. Semenza (2002). Why is

‘Red Cross’ different from ‘Yellow Cross’? A neuropsychological study on noun-

adjective agreement within Italian compounds. Brain and Language 81, 621-634.

Mondini, S., C. Luzzatti, G. Zonca, C. Pistarini & C. Semenza (2004). The

mental representation of Verb – Noun Compounds in Italian: Evidence from a

multiple single-case study in aphasia. Brain and Language 90, 470-477.

- 98 -

Mozer, M. C. & M. Behrmann (1990). On the Interaction of Selective

Attention and Lexical Knowledge: A Connectionist Account of Neglect Dyslexia.

Journal of Cognitive Neuroscience 2, 96-123.

Navon, D. (1989). Attentional selection: early, late or neither? European

Journal of Cognitive Psychology 1, 47-68.

Ogden, J. A. (1987). The “neglected” left hemisphere and its contribution to

visuospatial neglect. In M. A. Jeanerrod, (ed.), Neurophysiological and

neuropsychological aspects of spatial neglect. Amsterdam: North Holland.

Olsen, S. (2001). Copulative compounds: a closer look at the interface

between morphology and syntax. In G. Booij & J. van Marle (eds.), Yearbook of

morphology 2000, 279-320. Dordrecht: Kluwer.

Olsen, S. (2004). Coordination in morphology and syntax. In A. ter Meulen &

W. Abraham (eds.), The composition of meaning, 17-38. Amsterdam / Philadelphia:

John Benjamins.

Pashler, H. & P. C. Badgio (1985). Visual attention and stimulus

identification. Journal of Experimental Psychology: Human Perception and

Performance 11, 105-121.

Patterson, K. (1981). Neuropsychological approaches to the study of reading.

British Journal of Psychology 72, 151-174.

Patterson, K. & B. Wilson (1990). A ROSE is a ROSE or a NOSE: a deficit in

initial letter identification. Cognitive Neuropsychology 7 (5/6), 447-477.

Posner, M. I. & S. E. Peterson (1990). The attention system of the human

brain. Annual Review of the Neurosciences 13, 25-42.

Pollatsek, A., J. Hyönä & R. Bertram (2000). The role of morphological

constituentsin reading Finnish compound words. Journal of Experimental

Psychology: Human Perception & Performance 26, 820-833.

Quirk, R., S. Greenbaum, G. Leech & J. Svartvik (1985). A comprehensive

grammar of the English language. London & New York: Longman.

Ralli, A. (2009). Modern Greek [VV] Dvandva Compounds: A Linguistic

Innovation in the History of the Indo-European Languages. Word Structure 2 (1): 48-

68.

- 99 -

Ralli, A. (2012)65

. Compounding in Modern Greek. Springer.

Riddoch, J., G. Humphreys, P. Cleton & P. Fery (1990). Interaction of

attentional and lexical process in neglect dyslexia. Cognitive Neuropsychology 7

(5/6), 479-517.

Rochford, G. & M. Williams (1965). Studies in the development and

breakdown of the use of names. Part IV. The effect of word frequency. Journal of

Neurology, Neurosurgery & Psychiatry 28, 407-413.

Scalise, S. & A. Fábregas (2010). The head in compounding. In Scalise, S. and

I. Vogel (eds.), Cross-Disciplinary Issues in Compounding. Amsterdam /

Philadelphia: John Benjamins, 109–126.

Semenza, C., C. Luzzati & S. Carabelli (1997). Morphological representation

of compound nouns: a study on Italian aphasic patients. Journal of Neurolinguistics

10 (1), 33-43.

Semenza, C. & S. Mondini (2010). Compound Words in Neuropsychology.

Linguistische Berichte Sonderheft 17, 331-348.

Semenza, C., G. Arcara, S. Facchini, F. Meneghello, M. Ferraro, L. Passarini,

C. Pilosio, G. Vigato & S. Mondini (2011). Reading compounds in neglect dyslexia:

The headedness effect. Neuropsychologia 49, 3116-3120.

Shallice, T. & E. K. Warrington (1980). Single and multiple component

central dyslexic syndromes. In M. Coltheart, K. Patterson & J. C. Marshall (eds.),

Deep dyslexia. London: Routledge & Kegan Paul.

Shallice, T. (1981). Neurological impairment of cognitive processes. British

Medical Bulletin 37, 187-192.

Siéroff, E., A. Pollatsek & M. I. Posner (1988). Recognition of visual letter

strings following injury to the posterior visual spatial attention system. Cognitive

Neuropsychology 5, 427-449.

Stark, J. & H. K. Stark (1990). On the processing of compound nouns by a

Wernicke’s aphasic. Grazer Linguistische Studien 35, 95-113.

Stenneken, P., L. van Eimeren, I. Keller, A. M. Jacobs & G. Kerkhoff (2008).

Task dependent modulation of neglect dyslexia? Novel evidence from the viewing

position effect. Brain Research 1189, 166-178.

65

Λόγω του ότι το συγκεκριμένο βιβλίο είναι υπό έκδοση, οι παραπομπές σε συγκεκριμένες σελίδες

αφορούν το Κεφάλαιο 7, το οποίο φέρει τον τίτλο “Coordinative Compounds” (σσ. 1-33) , και όχι το

βιβλίο από την αρχή.

- 100 -

Taft, M. & K. I. Forster (1976). Lexical storage and retrieval in

polymorphemic and polysyllabic words. Journal of Verbal Learning and Verbal

Behaviour 15, 607-620.

Takeda, K. & M. Sugishita (1995). Word length and error types in Japanese

left-sided neglect dyslexia. Clinical Neurology and Neurosurgery 97, 125-130.

Tegnér, R. & M. Levander (1993). Word length coding in neglect dyslexia.

Neuropsychologia 31, 1217-1223.

Ten, Hacken, P. (2000). Derivation and compounding. In G. Booij, C.

Lehmann, and J. Mugdan (eds.), Morphologie- Morphologie: Ein Handbuch zur

Flexion und Wortbildung - A Handbook on Inflection and Word Formation, 349-359.

Berlin: Walter de Gruyter.

Vallar, G., C. Burani & L. S. Arduino (2010). Neglect dyslexia: A review of

the neuropsychological literature. Experimental Brain Research 206, 219-235.

Van der Heijden, A. H. C., R. Hagenaar & W. Bloem (1984). Two stages in

postcategorial filtering and selection. Memory & Cognition 12, 458-469.

Wälchli, B. (2005). Co-compounds and natural coordination. Oxford / New

York: Oxford University Press.

Warrington, E. K. (1991). Right Neglect Dyslexia: A Single Case Study.

Cognitive Neuropsychology 8 (3/4), 193-212.

Whitney, W. D. (1889). Sanskrit grammar. Leipzig: Brietkopf and Härtel, 2nd

ed.

Williams, E. (1981). On the Notions of ‘Lexically Related’ and ‘Head of the

Word’. Linguistic Inquiry 12, 245-274.

- 101 -

Ηλεκτρονικές πηγές

[1] http://health-fts.blogspot.gr/2012/02/dyslexia.html [τελευταία πρόσβαση:

6/8/2012].

[2] http://www.acbrown.com/neuro/Lectures/Assc/NrAsscPrtl.htm [τελευταία

πρόσβαση: 3/8/2012].

[3] Ίδρυμα Μ. Τριανταφυλλίδη. Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής.

Στο http://www.greek-

language.gr/greekLang/modern_greek/tools/lexica/triantafyllides/index.html

[τελευταία πρόσβαση: 8/3/2012].

[4] http://www.greek-

language.gr/greekLang/modern_greek/tools/lexica/triantafyllides/search.html?lq=%C

E%B3%CE%BB%CF%85%CE%BA%CE%B1%CE%BD%CE%AC%CE%BB%CE

%B1%CF%84%CE%BF%CF%82&dq [τελευταία πρόσβαση: 29/2/2012].

[5] http://www.bcbl.eu/images/docs/subtlex_gr/SUBTLEX-GR_CD.txt [τελευταία

πρόσβαση: 8/3/2012].

Οι εικόνες του εξωφύλλου και του Εdison έχουν αντληθεί από τους ιστοτόπους

http://www.sciencephoto.com/media/266964/enlarge

και

http://projectshum.org/society/people/thomas-edison/

αντιστοίχως [τελευταία πρόσβαση: 10/8/2012 και 25/8/2012 αντιστοίχως].

- 102 -

Παράρτημα Α_Stimuli

Ουσιαστικά

Παρατακτικά Υποτακτικά

αγγουροντομάτα αγριογούρουνο

αγοραπωλησία ασπρόρουχα

αδερφοξάδερφα ερημονήσι

αλατοπίπερο κοκκινόχωμα

ανεμόβροχο μαυροτσούκαλο

αυγολέμονο ξερόβηχας

λαδολέμονο ξινόμηλο

λεμονοπορτόκαλα πικραμύγδαλο

μαχαιροπίρουνα γυναικοκατακτητής

μερόνυχτα ελαιόλαδο

μπλουζοφόρεμα κρασοπότηρο

πορτοπαράθυρα κυνηγόσκυλο

χωρόχρονος λασπόλουτρο

ψυγειοκαταψύκτης λεμονόπιτα

ψωμοτύρι λαδοκούλουρο

ντοματοσαλάτα

νυχτοφύλακας

ξυλοκατασκευή

ποταμόπλοιο

σκουπόξυλο

υπνόσακος

φυτοφάρμακο

- 103 -

Επίθετα

Παρατακτικά Υποτακτικά

γαλαζοπράσινος αδικοσκοτωμένος

γλυκόξινος αδικοχαμένος

γλυκόπικρος ασπροντυμένος

κιτρινοπράσινος ερωτοχτυπημένος

κοινωνικοοικονομικός μαυροντυμένος

κοντόχοντρος πυκνογραμμένος

μακρόστενος πυκνοκατοικημένος

μαυρόασπρος σαρακοφαγωμένος

μουσικοχορευτικός χοντροαλεσμένος

οικονομικοπολιτικός ψιλοκομμένος

πικρόγλυκος

πρασινογάλαζος

πρασινοκίτρινος

στενόμακρος

φυσικομαθηματικός

χαζοχρούμενος

- 104 -

Παράρτημα Β_Θεωρητικές έννοιες / Συμπληρωματικές

διευκρινιστικές αναλύσεις ανά κεφάλαιο

1

Συνειδητή ανάλυση της δομής των συνθέτων από αφασικούς ασθενείς:

Από τις πρώτες έρευνες που έγιναν για την απόδειξή της ήταν αυτή του Kudo

(1992), ο οποίος μελέτησε τη δυνατότητα ή μη αφασικών ασθενών να αναλύσουν

συγκεκριμένους τύπους συνθέτων. Αυτό που διαπίστωσε ήταν ότι, παρά τις

αδυναμίες τους στην επιλογή και παραγωγή των λέξεων, οι επιδόσεις τους σε αυτό

που τους ζητήθηκε ήταν εφάμιλλες με αυτές των υγιών συμμετεχόντων,

υποδεικνύοντας έτσι ότι στην αφασία η γνώση της εσωτερικής δομής των λέξεων

διατηρείται.

Ιδιαίτερα σημαντική κρίνεται και η μελέτη των Hittmair-Delazer et al. για τα

Γερμανικά (1994), σύμφωνα με την οποία οι αφασικοί συχνά υποκαθιστούσαν τις

σύνθετες λέξεις με παραφασίες ή νεολογισμούς οι οποίοι ήταν ενδεικτικοί της δομής

των ζητούμενων συνθέτων. Επίσης, παρατήρησαν ότι σε όλες τις περιπτώσεις, οι

παραγωγές των αφασικών ήταν σύμφωνες με τους κανόνες σύνθεσης των

Γερμανικών. Το συμπέρασμα στο οποίο κατέληξαν ήταν ότι ενώ το στο επίπεδο του

λήμματος δεν υπήρχε κανένα πρόβλημα, θα πρέπει να είχαν επηρεαστεί από την

ασθένεια τα σύνθετα είτε στο επίπεδο του λεξήματος είτε στο ενδιάμεσο στάδιο από

το λήμμα στο λέξημα. Με άλλα λόγια, στους αφασικούς υπήρχε ένας διαχωρισμός

ανάμεσα στο επίπεδο του λήμματος και αυτό του λεξήματος.

Το πλέον ισχυρό τεκμήριο προς επίρρωση της θέσης ότι οι ασθενείς

γνωρίζουν τη δομή των συνθέτων, το παρουσιάζουν δύο έρευνες για τα Ιταλικά

(Semenza et al., 1997 και Mondini et al., 2004), Η πρώτη, η οποία εξετάζει την

ικανότητα αφασικών στην κατονομασία συνθέτων, παρατηρεί ότι οι ασθενείς με

αφασία Broca παρουσιάζουν μεγαλύτερη δυσκολία συγκριτικά με άλλους αφασικούς

να πραγματώσουν το ρηματικό συστατικό των συνθέτων του τύπου [ΡΟ]. Η δυσκολία

τους αυτή αποκτά ιδιαίτερη σημασία αν ληφθεί υπόψιν ότι οι οι συγκεκριμένου τύπου

αφασικοί, αν και είναι καλοί στην κατονομασία ουσιαστικών, και άρα στην

κατηγορία που ανήκουν τα υπό μελέτη σύνθετα και το β’ συστατικό τους,

παρουσιάζουν γενικότερα πρόβλημα στην κατονομασία ρημάτων, δηλαδή στην

κατηγορία που ανήκει το α’ συνθετικό τους. Όπως σωστά επισημαίνουν, αν τα

- 105 -

συγκεκριμένα σύνθετα επεξεργάζονταν ως ολόκληρες λέξεις, δεν θα υπήρχε λόγος οι

ασθενείς με αφασία Broca να παραλείπουν το ρηματικό συνθετικό πιο συστηματικά

από τις άλλες κατηγορίες αφασικών ασθενών. Επιπλέον, τονίζουν ότι το φαινόμενο

αυτό δεν θα μπορούσε να αποδοθεί σε επίδραση της θέσης του ρηματικού συνθετικού

(position-in-the-string effect), καθώς οι αφασικοί του Broca δεν παρέλειπαν

αντιστοίχως το α’ συστατικό στις άλλες κατηγορίες συνθέτων ([ΟΟ], [ΕΟ], [ΟΕ],

[Επιρ Επιρ]) (Semenza et al., 1997: 37, 41).

H έρευνα των Mondini et al. (2004) επικεντρώνεται στην σύγκριση της

δυνατότητας κατονομασίας διαφορετικών τύπων συνθέτων (εδώ [ΡΟ] και [ΟΟ]) από

όλες τις κατηγορίες αφασικών ασθενών. Έπειτα από τη σχετική ανάλυση της

παραγωγής των ασθενών, διαπιστώθηκε ότι όχι μόνο οι ασθενείς με αφασία Broca

(τρείς με Broca), που πρωτοτυπικά παρουσιάζουν διαταραχή κατα την ανάκληση των

συνθέτων (verb retrieval deficit), αλλά και άλλοι αφασικοί ασθενείς (δύο με ανομία

και ένας με Wernicke), κατά την κατονομασία [ΡΟ] συνθέτων παρέλειπαν ή

υποκαθιστούσαν περισσότερο το ρηματικό συγκριτικά με το ονοματικό συνθετικό66

.

Προφανώς, λοιπόν, στους ασθενείς αυτούς η ανάκληση του συνθέτου εξαρτάται από

την ξεχωριστή επεξεργασία του α’ και του β’ συστατικού. Επίσης, οι ερευνητές

διευκρινίζουν ότι το παρατηρούμενο αποτέλεσμα δεν μπορεί να είναι απόρροια της

θέσης του ρηματικού συνθετικού μέσα στο σύνθετο, καθώς στην κατονομασία των

[ΟΟ] συνθέτων οι παραπάνω ασθενείς έκαναν περισσότερα λάθη στο δεύτερο και όχι

στο πρώτο συνθετικό. Αυτό που θεωρούν ως πιο πιθανή εξήγηση είναι η οργάνωση

των ρηματικών συνθέτων πάνω στη βάση πολλαπλών λημμάτων, καθώς η δυσκολία

κατονομασίας του ρηματικού συνθετικού δεν θα πρέπει να πηγάζει από το επίπεδο

του λήμματος (lemma level), όπου τα δύο συνθετικά φέρουν ακόμα τα γραμματικά

τους χαρακτηριστικά, αλλά από το επίπεδο του λεξήματος (lexeme level) (Mondini et

al., 2004: 473-474, 476).

Μη συνειδητή ανάλυση της δομής των συνθέτων από αφασικούς ασθενείς:

Στον αντίποδα όλων των παραπάνω ερευνών εμφανίζεται αυτή του Blanken

(2000: 97), σύμφωνα με την οποία οι απαντήσεις των ασθενών στις ερωτήσεις

κατονομασίας δεν διατηρούσαν τη δομή των συνθέτων. Σε αυτό το συμπέρασμα

συνηγορεί ιδιαίτερα ο μεγάλος αριθμός σημασιολογικών παραφασιών, μη

66

Πιο συγκεκριμένα, παρατηρούν ότι η διαταραχή κατονομασίας ρημάτων εμφανίζεται και σε

αφασικούς ασθενείς με ρέοντα λόγο, όπως στην ανομία και την αφασία του Wernicke (Mondini et a.,

2004: 476).

- 106 -

χαρακτηριζόμενων από δομή αντίστοιχη με της λέξης-στόχου. Ωστόσο, ο Blanken

διευκρινίζει ότι η διαφοροποίηση των αποτελεσμάτων του από αυτά των

προηγούμενων μελετών μπορεί να οφείλεται στο γεγονός ότι στις ερωτήσεις

κατονομασίας των προηγούμενων μελετών οι ερευνητες λάμβαναν υπόψιν τους την

τελευταία απάντηση των ασθενών, ενώ ο ίδιος λαμβάνει υπόψιν του μόνο την πρώτη.

Αντίστοιχη με την έρευνα του Blanken (2000) ως προς το ρηξικέλευθο των

αποτελεσμάτων της, ήταν και αυτή των Mondini et al. (2002). Στην έρευνα αυτή, τα

δύο υποκείμενα (Ιταλοί αγραμματικοί ασθενείς) δεν μπορούσαν να σχηματίσουν

σωστά κλιτικά επιθηματοποιημένα επίθετα ως προς το γένος, όταν αυτά έπρεπε να

συνδυαστούν με ουσιαστικά για το σχηματισμό ονοματικών φράσεων, ενώ όταν τα

επίθετα αυτά έπρεπε να συνδυαστούν με ουσιαστικά67

για την παραγωγή συνθέτων, η

κλιτική επιθηματοποίησή τους ήταν επιτυχής. Σύμφωνα με τους ερευνητές, στην

περίπτωση των ονοματικών φράσεων χρειάζονται μορφοσυντακτικοί κανόνες

συμφωνίας του γένους, συχνά διαταραγμένοι στους αγραμματικούς ασθενείς, ενώ στα

σύνθετα, μια ολιστική επεξεργασία τους θα μπορούσε να εξηγήσει την “προσπέραση”

των κανόνων αυτών και τον ορθό μορφοσυντακτικά σχηματισμό τους.

2

Αμφιλεγόμενη δυνατότητα για ανάλυση της δομής των σύνθετων δομών από

ανοιακούς ασθενείς:

Οι Chiarelli et al. (2007), μελετώντας την κατονομασία συνθέτων από

ασθενείς με Alzheimer, επισημαίνουν ότι, σε αντίθεση με την επικρατέστερη θέση για

τους αφασικούς ότι διατηρούν τη γνώση της δομής των συνθέτων, οι ανοιακοί

ασθενείς έχουν την τάση να υποκαθιστούν μεν τις μονομορφηματικές λέξεις με άλλες

μονομορφηματικές στην πλειοψηφία των περιπτώσεων, τις σύνθετες όμως λέξεις να

τις υποκαθιστούν με άλλες σύνθετες μόνο στις μισές περίπου των περιπτώσεων,

αντανακλώντας έτσι την πιθανή απουσία γνώσης της δομής των συνθέτων.

3

Position-in-the-string effect

Οι πρώτες έρευνες που έφεραν στο φώς δεδομένα υπέρ της εξέχουσας θέσης

του α’ συστατικού κατά την παραγωγή συνθέτων από αφασικούς, ήταν αυτές των

67

Τα ουσιαστικά μάλιστα, ανεξαρτήτως της σειράς των όρων ([ΕΟ], [ΟΕ]]), είχαν το ρόλο της

κεφαλής των συνθέτων.

- 107 -

Rochford και Williams (1965, όπως αναφέρεται στον Blanken, 2000:85, και στους

Semenza & Mondini, 2010: 334), οι οποίοι συμπέραναν ότι καθοριστική για την

ανάκληση του συνθέτου είναι η συχνότητα εμφάνισης του πρώτου και όχι του

δεύτερου συνθετικού, αλλά και η έρευνα του Αhrens (1977, όπως αναφέρεται στη

Jarema, 2006: 54, στον El Yagoubi et al., 2008: 3, και στους Semenza & Mondini,

2010: 334) για τα Γερμανικά, σύμφωνα με τoν οποίo:

α) όταν πραγματωνόταν μόνο το ένα εκ των δύο συστατικών του συνθέτου, τότε

αυτό ήταν συνήθως το πρώτο, δηλαδή η μη-κεφαλή68

β) όσο μεγαλύτερη είναι η συχνότητα του πρώτου συστατικού, τόσο λιγότερα είναι τα

λάθη κατα την πραγμάτωση του συνθέτου, κάτι το οποίο δεν παρατηρούμε αναλόγως

και για το β’ συστατικό.

Η αρκετά μεταγενέστερη έρευνα του Blanken (2000) αν και συμφωνεί με τα

αποτελέσματα της παραπάνω έρευνας περί κρισιμότητας του ρόλου που έχει η

συχνότητα του α’ συστατικού, δεν γενικέυει την παρατήρηση αυτή για να αναδείξει

τη σημαντικότητα του α’ έναντι του β΄συστατικού. Πιο συγκεκριμένα, υποστηρίζει

ότι διατηρώντας σταθερή τη μεγάλη συχνότητα εμφάνισης του α΄συστατικού και

αλλάζοντας τη συχνότητα του β’ συστατικού προέκυψαν διαφορές οριακά στατιστικά

σημαντικές, κάτι που σημαίνει ότι και η συχνότητα του β’ συστατικού έχει κάποια

επίδραση στην λεξική πρόσβαση, όχι όμως στο βαθμό που επιδεικνύει το α’

συστατικό69

. Από την άλλη μεριά, κατά τις περιφράσεις (elaborations) και τις

απλοποιήσεις στην παραγωγή των συνθέτων, η πρόσβαση στο δεύτερο συστατικό

ήταν ευκολότερη από αυτή του πρώτου, καθώς, σε αντίθεση με το πρώτο,

πραγματωνόταν σχεδόν πάντα70

(Blanken, 2000: 94, 96-97). Άρα τα πειραματικά

δεδομένα του Blanken συμφωνούν με το ‘β’ αποτέλεσμα του Ahrens και τη θέση των

Rochford και Williams, όχι όμως και με το ‘α’ αποτέλεσμα του Ahrens.

Την υπεροχή του α’ συστατικού έναντι του δεύτερου ανέδειξε και η μελέτη

των Stark & Stark (1990) οι οποίοι εξέτασαν την παραγωγή ενός Γερμανού ασθενή

με αφασία του Wernicke. Ο ασθενής αυτός, όταν του ζητήθηκε να παράγει σύνθετα

68

Στα Γερμανικά η κεφαλή βρίσκεται στο β’ συστατικό των συνθέτων. 69

Στο συμπέρασμα αυτό μας οδηγεί και η παρατήρηση του Blanken (2000: 96) ότι όταν η συχνότητα

του α΄συστατικού που κρατάμε σταθερή είναι μικρή και αλλάζουμε τη συχνότητα του β’ συστατικού,

δεν σημειώνονται και εδώ, έστω οριακές, στατιστικά σημαντικές διαφορές, και έπομένως ο ρόλος της

συχνότητας του β’ συστατικού αναδεικνύεται ξεκάθαρα υποδεέστερος από αυτόν του α’ συστατικού. 70

Δεν συνέβαινε το ίδιο και στις υποκαταστάσεις, όπου α’ και β’ συστατικό συμμετείχαν στη

διαδικασία ισόποσα.

- 108 -

των οποίων η σειρά των συστατικών μπορούσε να αντιστραφεί (twin compounds)71

,

αν και είχε επίγνωση της δομής του συνθέτου, έτεινε να παραλείπει, ανεξαρτήτως της

σειράς των όρων, το β’ συνθετικό και να κάνει σε αυτό τα περισσότερα φωνολογικά

λάθη. Δεδομένου ότι τα γερμανικά σύνθετα, όπως και τα ελληνικά, υπόκεινται

σταθερά στην αρχή της δεξιόστροφης κεφαλής, το αποτέλεσμα της παραπάνω

έρευνας μπορεί να ανασημασιοδοτηθεί ως υπεροχή της σειράς των συστατικών

έναντι της θέσης της κεφαλής κατά την λεξική πρόσβαση.

Τα αποτελέσματα αυτά οδήγησαν τους παραπάνω ερευνητές στο συμπέρασμα

ότι τα πρώτα συστατικά θα πρέπει να είναι αυτά που ηγούνται της διαδικασίας

ανάκλησης των συνθέτων.

4

Headedness effect

Ο Blanken (2000: 94-95) αναλύοντας τα λάθη των αφασικών κατά την

παραγωγή σημασιολογικά διαφανών συνθέτων, παρατηρεί ότι στις υποκαταστάσεις

(substitutions) δεν υπήρξε επίδραση από τη θέση των συστατικών, δηλαδή

σημειώθηκε σχεδόν ισόποση υποκατάσταση του πρώτου και του δεύτερου

συστατικού, ενώ στις παραλείψεις (omissions) συστατικών και στις περιφράσεις

(elaborations)72

διαπιστώθηκε σαφής υπεροχή του δεύτερου έναντι του πρώτου

συστατικού, δηλαδή αφενός τάση παράλειψης του α’ συστατικού και αφετέρου

σωστή εκφορά του δεύτερου συστατικού με τις περιφράσεις να εμφανίζονται κυρίως

στα πρώτα συστατικά. Επίσης, σημειώνει ότι κατά την κατονομασία συνθέτων οι

ασθενείς είχαν την τάση να πραγματώνουν πρώτα το β’ συστατικό.

5

Παράμετροι παραμετροποίησης της ND:

1) Οι ασθενείς άλλοτε εμφανίζουν ευαισθησία στο να προσέξουν μια συγκεκριμένη

περιοχή του χώρου (Humphreys & Riddoch, 1990, Riddoch & Humphreys, 1987,

Posner et al., 1984), και άλλοτε παρουσιάζουν δυσκολία στο να απομακρύνουν την

71

Το Γερμανικό παράδειγμα είναι Orangesaft ~ Saftorangen. Ένα αντίστοιχο ελληνικό είναι το

πικρόγλυκος ~ γλυκόπικρος. 72

Στις περιφράσεις (elaborations), μόνο ένα από τα δύο συστατικά ονομάζεται, ενώ το άλλο δίνεται

στη συνέχεια με τη μορφή περίφρασης (Blanken, 2000: 94).

- 109 -

προσοχή τους από ένα συγκεκριμένο αντικείμενο (Humphreys et al., 1989,

Kinsbourne & Warrington, 1962b).

2) Ενώ σε κάποιες περιπτώσεις τα προβλήματα ανάγνωσης αποτελούν μόνο μια

εκδήλωση ενός γενικότερου “neglect syndrome” και άρα θα μπορούσαν να

θεωρηθούν απλά ως ένα παράδειγμα οπτικού ελλείμματος (visual neglect)

(Kinsbourne & Warrington, 1962a73

, Ellis et al., 1987), σε άλλες περιπτώσεις η

“neglect dyslexia” εμφανίζει πιο ‘εξειδικευμένες’ εκδηλώσεις, διαφοροποιούμενη με

αυτό τον τρόπο και από το VHS. Στις τελευταίες αυτές ‘ιδιαίτερες’ περιπτώσεις, η

ND α) περιορίζεται μόνο στη διαδικασία ανάγνωσης (reading-specific neglect) και

επηρεάζει μόνο λεκτικού τύπου stimuli (λέξεις και κείμενο) (Baxter & Warrington,

1983, Riddoch et al., 1990, Patterson & Wilson, 1990), β) επηρεάζει διαφορετικές

περιοχές (αριστερά ή δεξιά) των λέξεων/αντικειμένων, ανάλογα με τη δοκιμασία που

υποβάλλονται οι ασθενείς: δηλαδή επηρεάζει τη μία μεριά των λεκτικού τύπου

stimuli κατά τη διαδικασία της ανάγνωσης, και την αντίθετη μεριά των μη λεκτικού

τύπου stimuli μέσω άλλων οπτικών δοκιμασιών (Costello & Warrington, 1987a,

Cubelli et al., 1991). Αναλυτικότερα, σύμφωνα με τους Costello & Warrington

(1987α: 1114), ο υπό εξέταση ασθενής έκανε λάθη στην αριστερή περιφέρεια των

λέξεων κατά την ανάγνωσή τους, αλλά στα κλασικά κλινικά τέστ με τις

οπτικοχωρικές δοκιμασίες (π.χ. τέστ αντιγραφής εικόνων, copying tasks) έτεινε να

κάνει περισσότερα λάθη στην δεξιά περιφέρεια των stimuli. Επίσης, χαρακτηριστικά

είναι και τα πορίσματα των Baxter & Warrington (1983), οι οποίοι παρατήρησαν ότι

η εμφάνιση ‘neglect dyslexia’ σε ένα υποκείμενο δεν συνεπάγεται και την εμφάνιση

γενικότερων συμπτωμάτων ‘neglect’.

Τέτοιου τύπου φαινόμενα μας υποδεικνύουν ότι η ‘neglect dyslexia’ διαχωρίζεται

από τα γενικότερα συμπτώματα οπτικού ελλείμματος (‘visual neglect’) και άρα ότι η

υπόθεση ύπαρξης ενός κοινού προβληματικού μηχανισμού, υπεύθυνου για όλα

ανεξαιρέτως τα συμπτώματα ‘neglect’ (Ellis et al., 1987), δεν μπορεί να ευσταθεί.

3) Ενώ οι περισσότεροι ασθενείς με ND κάνουν λάθη κατά την ανάγνωση τόσο

μεμονωμένων λέξεων όσο και κειμένου (ενδεικτικά Kinsbourne & Warrington,

1962a, Ellis et al., 1987, Behrmann et al., 1990, Caramazza & Hillis, 1990, Riddoch

et al., 1990), άλλοι ασθενείς περιορίζονται σε λάθη κατά την ανάγνωση μόνο

73

Συγκεκριμένα, οι Kinsbourne & Warrington (1962a) θεώρησαν ότι υπάρχει μια σύνδεση ανάμεσα

στο ‘neglect’ κατά την ανάγνωση και το ‘neglect’ που εμφανίζεται σε άλλες οπτικές δοκιμασίες, αλλά

ότι η σύνδεση αυτή είναι πολύ χαλαρή.

- 110 -

μεμονωμένων λέξεων (Costello & Warrington, 1987a, Patterson & Wilson, 1990,

Riddoch et al., 1990) ή μόνο κειμένου (και όχι μεμονωμένων λέξεων, ακόμα και

συνθέτων, Kartsounis & Warrington, 1989).

4) Ενώ συνήθως η ανάγνωση υπαρκτών λέξεων συνοδεύεται από λιγότερα λάθη απ’

ότι η ανάγνωση μη υπαρκτών λέξεων (“lexicality effect”), σε κάποιες περιπτώσεις

δεν εμφανίζεται το φαινόμενο αυτό (Ellis et al., 1987).

5) Ενώ στις περισσότερες μελέτες οι ασθενείς με ND δεν παρουσιάζουν προβλήματα

στην ορθογραφία (neglect in spelling), οι Caramazza & Hillis (1990) αναφέρουν την

περίπτωση ενός ασθενή που εκτός των διαταχών ανάγνωσης, εμφάνιζε και δυσκολίες

στην ορθογραφία, γεγονός που ερμηνεύτηκε ως ύπαρξη μιας κοινής λεξικής

απεικόνισης που μεσολαβεί τόσο για την ορθογραφία όσο και για την ανάγνωση

(Riddoch et al., 1990: 514).

6) Παραμετροποίηση στον τύπο λαθών των ασθενών (δες 7.4.1).

6

Πιθανά αίτια της ND

Η ασθένεια αυτή μπορεί να πηγάζει από:

α) μια διαταραχή στο επίπεδο διέγερσης του εγκεφάλου. Σύμφωνα με αυτή την

γενική προσέγγιση, είτε το ημισφαίριο που παρουσιάζει την κάκωση υπολειτουργεί,

αδυνατώντας να επεξεργαστεί ικανοποιητικά τις εισερχόμενες πληροφορίες (Heilman

et al., 1985), είτε υπάρχει διαταραχή στην ‘επικοινωνία’ των δύο ημισφαιρίων, με

αποτέλεσμα η προσοχή των ασθενών να εστιάζει στην ίδια μεριά των

λέξεων/αντικειμένων με τη μεριά του ημισφαιρίου που παραμένει άθικτο

(Kinsbourne, 1987).

β) κάποιο πρόβλημα στην κωδικοποίηση της χωρικής σχέσης διαφορετικών

αντικειμένων (π.χ. λέξεων σε μια σελίδα) ή/και διαφορετικών μερών ενός μόνο

αντικειμένου (π.χ. γραμμάτων σε μια λέξη) (Riddoch et al., 1990: 480-481).

γ) ελλειπής αναπαράσταση πληροφοριών για τα οπτικά ερεθίσματα στο ένα από τα

δύο ημισφαίρια (Bisiach et al., 1979, 1981) – έλλειμμα στην εσωτερική/ ορθογραφική

αναπαράσταση της εκτυπωμένης λέξης74

(Costello & Warrington, 1987a). Μάλιστα,

όπως επισημαίνουν οι Riddoch et al. (1990: 482), δεδομένης της ετερογενούς φύσης

74

Σύμφωνα με τους Patterson & Wilson (1990: 473), η ύπαρξη αναπαραστάσεων στο επίπεδο της

λέξης (word-level representations) επιβεβαιώνεται από α) το orthographic neighborhood effect (για

ορισμό του δες 5.1.2), β) την καλύτερη επίδοση των ασθενών σε λέξεις υπαρκτές απ’ ότι σε μη

υπαρκτές (nonwords) (“lexicality effect”).

- 111 -

της συγκεκριμένης πάθησης, θα μπορούσαμε να αναμένουμε διαταραχή σε

διαφορετικά επίπεδα αναπαράστασης (για τα διαφορετικά επίπεδα επεξεργασίας και

συνακόλουθα οπτικής αναπαράστασης, δες αναλυτικότερα Caramazza & Hillis,

1990).

δ) κάποια προβλήματα σύνδεσης οπτικά κωδικοποιημένων αναπαραστάσεων με τις

αντίστοιχες ενέργειες (Riddoch et al., 1990: 480-481) - εσφαλμένη μεταφορά

πληροφοριών από ένα πρώιμο στάδιο οπτικής επεξεργασίας75

στο σύστημα

σχηματισμού των λέξεων (Costello & Warrington, 1987a: 1114).

ε) ελλειπής επεξεργασία των προσλαμβανόμενων οπτικοχωρικών πληροφοριών (Ellis

et al., 1987). Η απόδοση της ‘neglect dyslexia΄ σε αυτή την αιτία σημαίνει την κοινή

της ‘βάση’ με τα άλλα χαρακτηριστικά του οπτικοχωρικού ‘neglect’, και άρα την

συνεμφάνισή τους.

στ) εσφαλμένη πρόσβαση στο σύστημα σχηματισμού λέξεων (word form system), το

οποίο υπάρχει ως διακριτό-ξεχωριστό στάδιο κατά τη διαδικασία της ανάγνωσης

(Costello & Warrington, 1987a: 1114).

7

Σημασιολογική διαφάνεια-αδιαφάνεια.

Ο Sandra (1990), κάνοντας μια από τις πρώτες μελέτες σχετικά με την

ενεργοποίηση των συνθετικών με βάση τη σημασιολογική τους διαφάνεια, κατέληξε

στο συμπέρασμα ότι μόνο τα σημασιολογικά διαφανή σύνθετα αναλύονται στα

συστατικά τους κατά τη διάρκεια της λεξικής αναγνώρισης.

H πρόταση αυτή αργότερα ‘αμβλύνθηκε’ από την Zwitzerlood (1994), η οποία

υποστήριξε ότι εκτός από τα πλήρως διαφανή σύνθετα (fully transparent)76

,

αναλύονται στα συστατικά τους και τα μερικώς διαφανή (partially transparent)77

σύνθετα.

Για την παρούσα μελέτη, όμως, ιδιαίτερα σημαντικό κρίνεται το αποτέλεσμα

ερευνών οι οποίες εξετάζουν τον τρόπο επεξεργασίας αδιαφανών συνθέτων από

ασθενείς. Τα δεδομένα μας δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να χαρακτηρίζονται από

σημασιολογική αδιαφάνεια, καθώς οι αφασικοί ασθενείς προβαίνουν πάντα σε

75

Το σύστημα οπτικού σχηματισμού των λέξεων ‘τεμαχίζει’ (parse) την αλληλουχία γραμμάτων των

λέξεων σε μια σειρά από οικείες μονάδες, τις οποίες έπειτα κατηγοριοποιεί οπτικά (Costello &

Warrington, 1987a: 1114). 76

Είναι σύνθετα των οποίων και τα δύο συνθετικά είναι διαφανή. 77

Είναι σύνθετα των οποίων το ένα συνθετικό είναι διαφανές και το άλλο αδιαφανές.

- 112 -

ανάγνωσή τους σαν τα συστατικά τους να ήταν διαφανή, και άρα σε λανθασμένη

ερμηνεία τους (Jarema, 2006: 52). Χαρακτηριστική είναι η έρευνα του Libben (1998)

κατά την οποία το υποκείμενο (RS) που νοσούσε από μεικτή αφασία (mixed aphasia)

δεν μπορούσε να εμποδίσει τη σύνδεση ανάμεσα στη μορφή του συστατικού και την

κυριολεκτική του σημασία. Για παράδειγμα, στην ζητούμενη παράφραση του

μερικώς αδιαφανούς ‘blueprint’ (‘προσχέδιο’) απαντούσε ‘a print that is blue’ (‘ένα

σχέδιο που είναι μπλέ’), αδυνατώντας να εμποδίσει τη σύνδεση του τύπου ‘blue’ από

το αντιληπτικό επίπεδο (conceptual level) με την αναπαράστασή του στο λεξικό

επίπεδο (lexical level)78

.

Επιπλέον, τα αδιαφανή δεδομένα καθιστούν ιδιαίτερα δύσκολη τη

μορφολογική ανάλυση της δομής των συνθέτων, για αυτό, άλλωστε, όσο υψηλότερος

είναι ο βαθμός σημασιολογικής αδιαφάνειας των συνθέτων που πρέπει να παράγουν

οι ασθενείς, τόσο λιγότερες είναι οι υποκαταστάσεις και απλοποιήσεις των

συστατικών τους (Blanken, 2000: 97)79

.

8

Οι λόγοι που αποκλείσαμε τα σύνθετα που ανήκαν στην κατηγορία του επιρρήματος

ήταν ότι α) στις περισσότερες περιπτώσεις, τα παρατακτικά σύνθετα επιρρηματικού

τύπου απαρτίζονται από δύο ξεχωριστές φωνολογικές λέξεις, δηλαδή είναι της δομής

[Λέξη Λέξη] (Ralli, 2012: 8-9), β) στις υπόλοιπες περιπτώσεις όπου τα επιρρήματα

είναι μονολεκτικά, αποτελούν δευτερογενείς σχηματισμούς, καθώς δεν απορρέουν

από το συνδυασμό δύο επιρρηματικών συστατικών αλλά από το συνδυασμό ενός

θέματος που ανήκει στη γραμματική κατηγορία του επιθέτου με το παραγωγικό

επίθημα -α (Ράλλη, 2007: 119, Ralli, 2012: 2, 8-9) π.χ. ακριβοδίκαια <

ακριβοδίκαι(ος) + -α, βορειοανατολικά < βορειοανατολικ(ός) + -α. Για τους σκοπούς

της παρούσας έρευνας, η μελέτη της επιπρόσθετης επεξεργασίας που απαιτούν σε

σχέση με αυτή των επιθετικών παρατακτικών κρίνεται περιττή και πλεοναστική, γ) τα

μονολεκτικά παρατακτικά σύνθετα επιρρηματικού τύπου που εντοπίσαμε ήταν

συνολικά μόνο τέσσερα, και άρα κρίναμε ότι ο περιορισμένος αριθμός τους δεν θα

78

Για τα τρία επίπεδα του Libben (1998) ‘stimulus level’, ‘lexical level’ και ‘conceptual level’, δες

αναλυτικά στη Jarema (2006: 48-49). 79

Ωστόσο, ο Blanken (2000: 95, 97-98) παρατηρεί ότι ακόμα και στα σύνθετα με πολύ μεγάλο βαθμό

σημασιολογικής αδιαφάνειας, η ύπαρξη υποκαταστάσεων, «διευρύνσεων» (elaborations) και

απλοποιήσεων κατα την παραγωγή των συνθετικών τους δείχνει ότι δεν έχουμε ολιστική επεξεργασία

(holistic processing) αλλά μάλλον επεξεργασία των συνθέτων βασισμένη στα επιμέρους τους

μορφήματα (morpheme-based processing).

- 113 -

υποδείκνυε κάποια στατιστικά σημαντική και άξια αναφοράς τάση ανάγνωσης εκ

μέρους των ασθενών80

.

9

Κλιμακούμενο πεδίο της προσοχής

Σύμφωνα με την ‘υπόθεση της κλιμακούμενης/διαβαθμισμένης προσοχής’

(‘Hypothesis of gradient attention’), η προσοχή μειώνεται όσο μετακινούμαστε προς

την αντίθετη μεριά των λέξεων από τη μεριά της κάκωσης του εγκεφάλου, δηλαδή

προς την περιοχή της βέλτιστης προσοχής (‘area of optimal attention’) (Behrmann et

al., 1990: 1177).

10

Οι Hittmair-Delazer & Semenza (1998: 59) απέδειξαν ότι τα αυξημένα λάθη στα

σύνθετα από τους αφασικούς ασθενείς δεν ήταν απόρροια ούτε της φύσης των

δεδομένων ούτε του αντιληπτικού-σημασιολογικού συστήματος του ασθενή, καθώς:

α) επεδείκνυε καλή κατανόηση των συνθέτων, τα προσδιόριζε κατάλληλα και ήταν σε

θέση να διακρίνει τα υπαρκτά από τα κατασκευασμένα σύνθετα.

β) διατηρούσε τη γνώση του για τους κανόνες σχηματισμού συνθέτων, για αυτό

άλλωστε μπορούσε να διακρίνει ανάμεσα στους νεολογισμούς ποιός ήταν σύμφωνος

με τους κανόνες της σύνθεσης (legal) και ποιός όχι (illegal).

γ) η δυσκολία του στην παραγωγή των συνθέτων δεν επηρεαζόταν από το μήκος ή τη

συχνότητά τους, αφού μπορούσε να ανακαλέσει σωστά μεγάλου μήκους ή μικρής

συχνότητας μονομορφηματικές λέξεις, καθώς και περίπλοκες λέξεις για αριθμούς.

11

Οι πιο σημαντικές λεξικές επιδράσεις που έχουν παρατηρηθεί είναι οι ακόλουθες

(Vallar et al., 2010: 224):

Lexicality effect/Word superiority effect: η ανάγνωση υπαρκτών λέξεων

συνοδεύεται από λιγότερα λάθη απ’ ότι η ανάγνωση μη υπαρκτών λέξεων81

(Sieroff

80

Επίσης λίγα σε αριθμό είναι και τα ρηματικά παρατακτικά σύνθετα, όχι όμως τόσο λίγα όσο τα

επιρρηματικά. Μάλιστα, όπως διευκρινίζει η Ράλλη (2007: 112) ο περιορισμένος αυτός αριθμός των

ρηματικών παρατακτικών συνθέτων δικαιολογείται από το γεγονός ότι το ρήμα διακρίνεται από

πλούσιες λειτουργίες και χαρακτηριστικά, με αποτέλεσμα η σύμπλεξη των δύο ρηματικών συστατικών

τους να καθίσταται δύσκολη. 81

Υπάρχουν, ωστόσο, μελέτες (π.χ. Ellis et al., 1987), στα αποτελέσματα των οποίων δεν εντοπίζεται

το εν λόγω φαινόμενο.

- 114 -

et al., 1988, Brunn & Farah, 1991, Arduino et al., 2002, Rusconi et al., 2004, Cubelli

et Beschin, 2005, Stenneken et al., 2008).

Word concreteness effect: οι ασθενείς κατά την ανάγνωση σημασιολογικά

συγκεκριμένων (concrete) λέξεων παράγουν λιγότερα λάθη απ’ ότι κατά την

ανάγνωση αφηρημένων (abstract) λέξεων82

.

Word regularity effect: οι ομαλές στο συλλαβισμό τους λέξεις διαβάζονται πιο

εύκολα από τις μη ομαλές.

Η επίδοση των ασθενών κατά την ανάγνωση εξαρτάται από τη μορφολογική

σύνθεση/πολυπλοκότητα των λέξεων-στόχων, δηλαδή από το βαθμό εμφάνισης

μορφολογικών μονάδων (ριζών, προσφυμάτων ή λέξεων στα σύνθετα) μέσα στα

stimuli (Behrmann et al., 1990, όπως αναφέρεται στους Mozer & Behrmann, 1990:

97).

Word frequency effect, Grammatical class effect και Orthographic

neibourhood/N-size effect/ lexical constraints effect (δες 5.1.2).

12

Θεωρητικό πλαίσιο για ερμηνεία της επικράτησης λαθών αποκοπής – Ερμηνεία

Παρακάτω παρουσιάζουμε τις σχετικές με την ερμηνεία που αναζητούμε

προσεγγίσεις, σε κάθε μία από τις οποίες θα υποδεικνύουμε την σύνδεση ή μη με την

παρατηρούμενη σε εμάς επικράτηση λαθών αποκοπής.

Α) Η επικράτηση λαθών αποκοπής κατά την ανάγνωση συνθέτων έχει

παρατηρηθεί και στη μελέτη των Behrmann et al. (1990: 1173-1174). Πιο

συγκεκριμένα, όταν το δεξί συστατικό των συνθέτων θα μπορούσε να εμφανιστεί και

ανεξάρτητα στο λόγο, ο ασθενής τους H.R. έτεινε να εκφέρει μόνο το β’ αυτό

συστατικό (‘right sided response’, 65%) π.χ. COWBOYboy. Ωστόσο, οι ίδιοι

ερευνητές παρατηρούν ότι η ευαισθησία του ασθενή αυτού στην μορφολογική

σύνθεση των λέξεων δεν είναι γενικεύσιμη στους ασθενείς με ND, καθώς ο δεύτερος

ασθενής που εξετάσανε (A.H.) ανεξαρτήτως της μορφολογικής δομής των stimuli δεν

παρουσιαζόταν να εκφέρει ποτέ ‘right sided responses’.

82

Δεδομένου ότι τα παρατακτικά σύνθετα είναι στην πλειοψηφία τους συγκεκριμένα σημασιολογικά,

στο πείραμά μας εντάξαμε για λόγους ομοιογένειας, μόνο σύνθετα (παρατακτικά και υποτακτικά)

σημασιολογικά συγκεκριμένα.

- 115 -

Η ερμηνεία που δίνουν για αυτή τη διαφοροποίηση των ασθενών είναι ότι το

έλλειμμα της προσοχής διέφερε στους δύο ασθενείς ως προς τη φύση και τη

σοβαρότητά του, προσέγγιση που φαινομενικά θυμίζει τις ‘hybrid views’. Πιο

αναλυτικά, θεώρησαν ότι ο ασθενής H.R. που έκανε τα περισσότερα λάθη αποκοπής

(right sided responses)83

είχε μικρότερο έλλειμμα προσοχής από τον ασθενή με τα

περισσότερα λάθη υποκατάστασης, καθώς ο τελευταίος είχε πρόσβαση σε πολύ

περιορισμένες πληροφορίες για το αριστερό συστατικό των stimuli, οι οποίες δεν

ήταν αρκετές για να ενεργοποιήσουν τις υπάρχουσες λεξικές και μορφηματικές

αναπαραστάσεις. Αντίθετα, ο ασθενής H.R., όπως και ο δικός μας, είχε μεν και αυτός

μερική πρόσβαση στα χαρακτηριστικά του αριστερού συστατικού, αλλά αυτά ήταν

επαρκή για την ενεργοποίηση της απαιτούμενης ‘top-down’ γνώσης (Behrmann et al.,

1990: 1174-1175, 1179). Αυτό έρχεται σε αντίθεση με την παραδοσιακή θεώρηση

των ‘hybrid views’, σύμφωνα με τις οποίες τα λάθη αποκοπής (τουλάχιστον στους

μονολεκτικούς σχηματισμούς) συνδέονται με μια σοβαρότερη διαταραχή της

προσοχής και απουσία λεξικών επιδράσεων (δες στην συνδυαστική ερμηνεία των

αποτελεσμάτων στο 7.4.1).

Β) Οι Ellis et al. (1987) και οι Behrmann et al. (1990) επισημαίνουν ότι το

σύστημα οπτικής ανάλυσης (visual analysis system) θα πρέπει να κωδικοποιεί τα

γράμματα μιας λέξης τόσο ως προς την ταυτότητά τους (identity), όσο και ως προς

την θέση τους (position) μέσα στη λέξη. Στα υγιή υποκείμενα, οι πληροφορίες

σχετικά με τη θέση των γραμμάτων διατηρούνται πιο δύσκολα συγκριτικά με τις

αντίστοιχες πληροφορίες σχετικά με την ταυτότητά τους (Long, 1980). Ωστόσο, οι

Ellis et al. (1987: 457), προκειμένου να εξηγήσουν την επικράτηση λαθών

υποκατάστασης και όχι αποκοπής, θεωρούν ότι στους ασθενείς με neglect dyslexia

συμβαίνει ακριβώς το αντίστροφο: η ασθένειά τους επηρεάζει την κωδικοποίηση της

ταυτότητας των αρχικών γραμμάτων, αλλά διατηρεί ανέπαφη την κωδικοποίηση της

θέσης τους84

, αφήνοντας ένα ίχνος κάποιου γράμματος αγνώστου ταυτότητας και

ευνοώντας έτσι τη διαδικασία της υποκατάστασης. Με την ίδια λογική, οι Riddoch et

al. (1990: 489) θεωρούν ότι η επικράτηση λαθών υποκατάστασης οφείλεται στο

γεγονός ότι οι ασθενείς κωδικοποιούν σωστά το μήκος των λέξεων.

83

Ο ίδιος ασθενής είναι αυτός που επηρεαζόταν περισσότερο από την συνδυαστικότητα στη σειρά των

όρων (δες στο 7.2 για το ‘extinction’). 84

Για παράδειγμα, η κωδικοποίηση της λέξης ΛΕΜΟΝΙ στο σύνθετο ‘λεμονόπιτα’ δεν θα είναι Ε (1),

Μ (2), Ο (3), Ν (4), Ι (5), αλλά –(1), Ε (2), Μ (3), Ο (4), Ν (5), Ι (6).

- 116 -

Με βάση, λοιπόν, τον τύπο λαθών που είδαμε να επικρατεί στα δικά μας

δεδομένα, θα μπορούσαμε να υποθέσουμε τα κατωτέρω:

1) Θα μπορούσαμε να υιοθετήσουμε την ερμηνεία που δίνουν οι Ellis et al. (1987:

458) για τους αριθμούς, όπου, όπως και στην περίπτωσή μας, τα λάθη αποκοπής είναι

πολύ περισσότερα από αυτά της υποκατάστασης, και να την προσαρμόσουμε στα

σύνθετα. Θα μπορούσαμε, δηλαδή, να θεωρήσουμε ότι η κωδικοποίηση της θέσης

των γραμμάτων του α’ συστατικού των συνθέτων, συγκριτικά με αυτή των

μονολεκτικών δομών, αποτελεί μια διαδικασία πιο δύσκολη, λιγότερο

αυτοματοποιημένη, και άρα πιο αργή και λιγότερο αποτελεσματική, λόγω της

επεξεργασίας δύο διαφορετικών μονολεκτικών σχηματισμών ταυτόχρονα85

. Με άλλα

λόγια, θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε ότι τα λάθη αποκοπής των αρχικών

γραμμάτων οφείλονται σε διαταραχή του μηχανισμού που ελέγχει την απόδοση

γραμμάτων στη σειρά των διαθέσιμων θέσεων του εκάστοτε stimulus (Patterson &

Wilson, 1990: 472). Στο ίδιο πλαίσιο, οι Patterson & Wilson (1990: 473)

επισημαίνουν ότι στο επίπεδο της λέξης (word level) δεν διατηρούνται ακριβείς

πληροφορίες για το μήκος των λέξεων.

2) Σε αντίθεση με την παραπάνω υπόθεση, που συνεπάγεται διαταραχή στην

κωδικοποίησης της ταυτότητας, αλλά διατήρηση της δυνατότητας κωδικοποίησης της

θέσης των γραμμάτων (έστω και αν η κωδικοποίηση αυτή γίνεται με μεγαλύτερη

δυσκολία), θα μπορούσαμε να υποθέσουμε την πλήρη διαταραχή κωδικοποίησης, όχι

μόνο της ταυτότητας των αρχικών γραμμάτων, αλλά και της θέσης τους/του μήκους

της λέξης-στόχου, διατηρώντας έτσι θεωρητικά τη διάκριση/διαχωρισμό των

διαδικασιών υπολογισμού του μήκους των λέξεων και της ταυτότητας των

γραμμάτων τους, όπως υπέθεσαν οι Ellis et al.

Τεκμήριο προς την επικράτηση της 2ης

έναντι της 1ης

ερμηνείας δίνουν και οι

Arguin & Bub (1997: 778, 788), οι οποίοι διευκρινίζουν ότι οι ασθενείς, παρά το ότι

γνώριζαν από τις οδηγίες στην αρχή αλλά και από τακτικές υπενθυμίσεις κατά τη

διάρκεια της δοκιμασίας, ότι τα stimuli απαρτίζονταν από τέσσερα γράμματα,

προτιμούσαν να διαβάσουν μόνο αυτό που έβλεπαν, κάνοντας κατεξοχήν λάθη

αποκοπής, παρά να ρισκάρουν να μαντέψουν το ‘neglect’ κομμάτι των λέξεων, οπότε

και θα έκαναν περισσότερα λάθη υποκατάστασης. Στο πλαίσιο αυτό, θα είχε

85

Προς αυτή την υπόθεση συγκλίνει η παρατήρηση του Mozer (1988, όπως αναφέρεται στους Mozer

& Behrmann, 1990: 96) ότι κατά την επεξεργασία πληροφοριών καθοριστικός είναι ο ρόλος της

προσοχής (attention), η οποία, διαθέτοντας περιορισμένες δυνατότητες επεξεργασίας, μπορεί να

εστιάσει σε περιορισμένο αριθμό λέξεων σε μια δεδομένη χρονική στιγμή.

- 117 -

ενδιαφέρον σε μελλοντικό πείραμα να συμπεριλάβουμε στις οδηγίες την πληροφορία

ότι η δοκιμασία αφορά την ανάγνωση συνθέτων και να διαπιστώσουμε αν η επίδοση

των ασθενών διαφοροποιείται και ποσοτικά (εμφάνιση λιγότερων λαθών) και

ποιοτικά (ύπαρξη περισσότερων υποκαταστάσεων, ως αποτέλεσμα πρόβλεψης του α’

συστατικού).

Επιπλέον, οι παραπάνω δύο ερμηνείες προυποθέτουν μια αυξημένη δυσκολία

στην επεξεργασία των σύνθετων έναντι των μονολεκτικών δομών. Θα πρέπει,

ωστόσο, να διευκρινίσουμε ότι ορισμένοι ερευνητές (Costello & Warrington, 1987a,

Warrington, 1991: 201, 204) αναφέρουν ότι στις περιπτώσεις αριστερής ND, όπως

της δικής μας, αλλά και σε περιστατικά δεξιάς ND, οι σύνθετες λέξεις διαβάζονται

καλύτερα από τους μονολεκτικούς σχηματισμούς που είναι και μικρότεροι σε μήκος

και μεγαλύτερης συχνότητας. Σύμφωνα μάλιστα με τη Warrington (1991: 204), το

φαινόμενο αυτό οφείλεται στους περιορισμούς που διαμορφώνονται ανάλογα με τον

αριθμό των λέξεων που θα μπορούσαν να ταιριάζουν (“map”) για τη σύνθεσή τους

και έτσι το σχηματισμό των πολύπλοκων μορφολογικά δομών.

Γ) Ιδιαίτερα σημαντική είναι η παρατήρηση των Arguin & Bub (1997: 777, 786-

787) ότι ο τύπος των λαθών δεν επηρεάζεται από τη ‘λεξικότητα’ (lexicality) της

λέξης-στόχου (αν δηλαδή είναι υπαρκτή ή μη υπαρκτή λέξη) αλλά ότι συνδέεται με

τη ‘λεξικότητα’ της απάντησης της λέξης-στόχου. Πιο συγκεκριμένα, εντόπισαν ότι

από τα λάθη που οδηγούσαν στο σχηματισμό υπαρκτών λέξεων (απάντηση =

υπαρκτή λέξη), τα περισσότερα ήταν υποκαταστάσεις, ενώ αντίθετα από τα λάθη που

οδηγούσαν στο σχηματισμό μη υπαρκτών λέξεων (απάντηση = μη υπαρκτή λέξη), τα

περισσότερα ήταν αποκοπές. Στο πλαίσιο αυτό, το μοτίβο των λαθών του δικού μας

πειράματος θα περιμέναμε να συνδέεται με την παραγωγή κυρίως μη υπαρκτών

λέξεων, κάτι που ασφαλώς δεν ισχύει (δες 6.7.2).

Οι Arguin & Bub (1997: 793) ερμηνεύουν την εμφάνιση πολλών λαθών

αποκοπής που έχουν ως αποτέλεσμα την παραγωγή μη υπαρκτών λέξεων θεωρώντας

ότι η απάντηση των ασθενών σε αυτές τις περιπτώσεις δεν βασίζεται σε κανενός

τύπου λεξική ενεργοποίηση ή ότι η λεξική ενεργοποίηση είναι πολύ ασθενής. Σε

εμάς, όμως, τα λάθη αυτά έχουν ως αποτέλεσμα την παραγωγή υπαρκτών λέξεων, και

άρα η ερμηνεία αυτή δεν θα μπορούσε να ισχύει.

- 118 -

Δ) Οι Friedmann & Gvion (2005, όπως αναφέρεται στους Vallar et al., 2010:

226) παρατηρούν για τα Εβραϊκά ότι η επίδοση των ασθενών κατά την ανάγνωση των

λέξεων εξαρτάται σημαντικά και από τις ορθογραφικές πληροφορίες που δίνονται

από το ορατό τμήμα των λέξεων. Στην δική μας περίπτωση, ίσως η τάση για λάθη

αποκοπής να μην σχετίζεται συγκεκριμένα με τη φύση των συνθέτων, αλλά με τις

αυξημένες ορθογραφικές συμβάσεις της ελληνικής σε σχέση με αυτές της αγγλικής

π.χ. στο σύνθετο ‘ψωμοτύρι’ το α’ συστατικό ‘ψωμί’ ‘- (1), Ω (2), Μ (3), Ι (4)’ δεν θα

μπορούσε να είναι ‘ Ω (1), Μ (2), Η (3)’, αλλά ούτε και κάποια υπαρκτή λέξη μέσω

της διαδικασίας της υποκατάστασης. Άρα οι πλούσιες ορθογραφικές συμβάσεις της

ελληνικής καθιστούν τους ασθενείς πιο επιρρεπείς σε λάθη (more error-prone) σε

λάθη αποκοπής, αφού της υποκατάστασης αποκλείονται πολύ πιο έυκολα.

Η ανυπαρξία σχετικών πειραμάτων έστω για μονολεκτικούς σχηματισμούς

της ελληνικής, δεν μας επιτρέπει να συναγάγουμε ασφαλή συμπεράσματα. Θα είχε

ενδιαφέρον ένα πείραμα ανάγνωσης α) μόνο για τα α’ συνθετικά των συνθέτων, ώστε

να δούμε αν τα λάθη κατά την ανάγνωσή τους σχετίζονται με αυτά των αντίστοιχων

συνθέτων (όπως είδαμε και για τη διάκριση των υποθέσεων 1 και 2), β)

μονολεκτικών λέξεων που μπορούν να διαβαστούν με βάση και τα 2 λάθη.

Ε) Οι Ellis et al. (1987: 443, 460) παρατηρούν ότι οι ασθενείς με neglect dyslexia

επεξεργάζονται διαφορετικά τις μεμονωμένες λέξεις από τις προτάσεις:

o στην περίπτωση των μονολεκτικών σχηματισμών η ασθένεια επηρεάζει

συνήθως μόνο το πρώτο γράμμα τους, ανεξαρτήτως του μήκους που έχουν. Επίσης,

κυριαρχούν τα λάθη υποκατάστασης του πρώτου γράμματος των λέξεων.

o στην ανάγνωση κειμένων επηρεάζεται περίπου το πρώτο μισό των

προτάσεων, ενώ τα λάθη στις μεμονωμένες λέξεις του κειμένου ήταν συνήθως λάθη

αποκοπής και δεν επηρέαζαν μόνο το πρώτο γράμμα, αλλά μέρος της αρχής της λέξης

(π.χ. upgrade “parade”). Επίσης, κατά την ανάγνωση του κειμένου, δεν

παρατηρήθηκε τάση υποκατάστασης ολόκληρων λέξεων.

Σύμφωνα με τους παραπάνω ερευνητές, οι παρατηρήσεις αυτές υποδεικνύουν

την εμπλοκή διαφορετικών μηχανισμών κατά την επεξεργασία μεμονωμένων λέξεων

και κειμένων, κάτι που θα μπορούσαμε και εμείς να υποθέσουμε για την επεξεργασία

των συνθέτων.

Η παρατήρηση αυτή συνιστά και τεκμήριο του γεγονότος ότι τα σύνθετα δεν

γίνονται αντικείμενο επεξεργασίας όπως οι μονολεκτικοί σχηματισμοί, ως ένα

- 119 -

μεμονωμένο λήμμα του λεξικού, αλλά ότι τα σύνθετα κατά την επεξεργασία τους

αναλύονται στα δύο συστατικά τους και έτσι, κατά την επεξεργασία τους, οδηγούν σε

εμφάνιση λαθών που βρίσκονται ανάμεσα σε αυτά της επεξεργασίας των

μονολεκτικών σχηματισμών και των προτάσεων. Θα μπορούσαμε, δηλαδή, να

υποθέσουμε ότι για την επεξεργασία των συνθέτων επιστρατεύεται ο συνδυασμός δύο

μηχανισμών επεξεργασίας: αφενός των μονολεκτικών δομών και αφετέρου των

προτάσεων.

Ζ) Η διαφοροποίηση του τύπου των λαθών αυτών από αυτόν των σχετικών

μελετών για ασθενείς με neglect dyslexia δεν θα πρέπει να μας παραξενεύει αν

αναλογιστούμε την ετερογένεια της ασθένειας. Ανάμεσα στις περιπτώσεις

παραμετροποίησης των λαθών των ασθενών, ιδιαίτερη μνεία αξίζει να κάνουμε στα

παρόμοια με τα δικά μας αποτελέσματα των Riddoch et al. (1990: 481). Στη μελέτη

τους επισημαίνουν ότι ο ένας από τους δύο ασθενείς που εξετάσανε (JB) έκανε

ισόποσο αριθμό λαθών υποκατάστασης και αποκοπής, ενώ όταν αυξανόταν το μήκος

των λέξεων-στόχων, επικρατούσαν τα λάθη αποκοπής86

. Δεδομένου ότι και εμείς

παρατηρούμε επικράτηση λαθών αποκοπής σε λέξεις αυξημένου μήκους (τα σύνθετα

έχουν σαφώς μεγαλύτερο μήκος εν συγκρίσει με τους μονολεκτικούς σχηματισμούς),

θα μπορούσαμε να υιοθετήσουμε την ερμηνεία που δίνουν οι Riddoch et al. (1990:

506, 508, 510), στο πλάισιο της “προσέγγισης της προσοχής” (‘attentional

account’)87

: δεδομένου ότι η προσέγγιση αυτή βασίζεται στην κωδικοποίηση του

μήκους της λέξης, ο ασθενής θα πρέπει να υπολογίζει ότι το “πλέον κατάλληλο

σημείο οπτικής εστίασης” στη λέξη (‘Convenient Viewing Position’, στο εξής CVP)88

βρίσκεται πιο δεξιά απ’ ότι πραγματικά είναι, ‘αγνοώντας’ το αριστερό μέρος των

λέξεων, και κάνοντας έτσι περισσότερα λάθη αποκοπής. Με άλλα λόγια, υποθέτουμε

86

Δεδομένου ότι οι σύνθετες λέξεις συνιστούν πάντα, λόγω της φύσης τους, σχηματισμούς μεγάλου

μήκους, θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι στο φαινόμενο αυξημένων λαθών στην ανάγνωση μεγάλου

μήκους λέξεων καθοριστική μεταβλητή είναι το ίδιο το μήκος των λέξεων και όχι η μορφολογική

υπόστασή τους (σύνθετες vs μονολεκτικές δομές) (Takeda & Sugishita, 1995: 129). 87

Σε μια σχετική παρατήρηση είχαν προβεί και παλαιότερα οι Costelo & Warrington (1967a: 1114).

Πιο συγκεκριμένα, απέδοσαν την ασθένεια στην εσφαλμένη κατανομή της προσοχής, κάτι που είχε ως

αποτέλεσμα την ενεργοποίηση ενός λανθασμένου λεξικού τύπου. 88

Σύμφωνα με τους O’Regan & Levy-Schoen (1987, όπως αναφέρεται στους Riddoch et al., 1990:

493), το CVP είναι το σημείο της λέξης όπου εστιάζει το μάτι για ταχύτερη ανάγνωσή της. Στα υγιή

υποκείμενα το σημείο αυτό εντοπίζεται κοντά στο κέντρο των λέξεων, ενώ όσο αυξάνεται το μήκος

της λέξης (όπως στην περίπτωσή μας με τα σύνθετα), το σημείο αυτό μετακινείται προς τα αριστερά

από το κέντρο της λέξης (O’Regan et al., 1984). Στην περίπτωση των ασθενών με ND, το σημείο αυτό

είναι το βέλτιστο σημείο για την εστίαση της ελλειμματικής προσοχής τους (Riddoch et al., 1990:

494).

- 120 -

ότι το σημείο οπτικής εστίασης των ασθενών μετακινείται προς τα δεξιά, στις

περιπτώσεις έκθεσης σε λέξεις μεγάλου μήκους, όπως εδώ στα σύνθετα, και άρα ότι

το μήκος αυτών των λέξεων δεν μπορεί να υπολογιστεί με ακρίβεια.

Με βάση την προσέγγιση αυτή που υιοθετούν οι Riddoch et al. (1990), δεν

αντικρούεται η βασική άποψη για τους ασθενείς με ND ότι διατηρούν την επίγνωση

του μήκους των λέξεων, απλά η επίγνωσή τους αυτή είναι ενεργοποιημένη υπό

όρους, εν προκειμένω ανάλογα με το μήκος των stimuli. Ωστόσο, ο καθοριστικός

ρόλος αυτού του όρου μας υποδεικνύει ότι η εστίαση σε διαφορετικά σημεία μέσα

στη λέξη επηρεάζεται από λεξικούς παράγοντες, κάτι που γίνεται ακόμα πιο ορατό

στο πείραμά μας αν λάβουμε υπόψιν την γλωσσική ‘συμπεριφορά’ της ασθενούς

απέναντι σε σύνθετα που εμφανίζουν δυνατότητα εναλλαγής της σειράς των

συστατικών τους (ο τελευταίος, δηλαδή, συνιστά έναν επιπλέον λεξικό παράγοντα

που επηρεάζει την εστίαση της προσοχής κατά την ανάγνωση των λέξεων και την

ορθή εν προκειμένω ανάγνωσή τους).

Επιπλέον, είναι σημαντικό να διευκρινίσουμε ότι η εν λόγω “προσέγγισης της

προσοχής” δε βρίσκει αντιπαραδείγματα από μελέτες σε υγιή πληθυσμό, σε αντίθεση

με όλες τις παραπάνω υποθέσεις που υποδεικνύουν έλλειμμα στην κωδικοποίηση και

ενεργοποίηση του μήκους των λέξεων (representational or lexical activation account,

Riddoch et al., 1990: 508-509, 511), οι οποίες δεν καταφέρνουν να βρούν

επιβεβαίωση της επιρροής του μήκους των λέξεων στη λεξική ενεργοποίηση και σε

μελέτες με υγιή υποκείμενα (Humphreys et al., 1990)89

.

Συμπερασματικά, είδαμε ότι η διαδικασία λεξικής αναγνώρισης και συνακόλουθα

ορθής ή μη ανάγνωσης των λέξεων επηρεάζεται τόσο από λεξικές παραμέτρους, όσο

και από παράγοντες σχετικούς με την προσοχή (‘attentional factors’).

89

Πιο συγκεκριμένα, οι Humphreys et al. (1990) διαπίστωσαν ότι δεν υπήρχε διαφορετικός βαθμός

‘priming’ ανάλογα με το αν τα ‘primes’ και οι λέξεις-στόχοι ήταν του ίδιου ή διαφορετικού μήκους και

άρα ότι οι πληροφορίες σχετικά με το μήκος των λέξεων δεν επηρεάζουν άμεσα τη λεξική

ενεργοποίηση.

- 121 -

Συμπληρωματική Βιβλιογραφία Παραρτήματος Β

Bisiach, E., C. Luzzatti & D. Perani (1979). Unilateral neglect,

representational schema and consciousness. Brain 102, 609-618.

Bisiach, E., E. Capitani, C. Luzzatti & D. Perani (1981). Brain and conscious

representation of outside reality. Neuropsychologia 4, 543-551.

Βrunn, J. L. & M. J. Farah (1991). The relation between spatial attention and

reading: evidence from the neglect syndrome. Cognitive Neuropsychology 8, 59-75.

Friedmann, N. & A. Gvion (2005). Letter form as a constraint for errors in

neglect dyslexia and letter position dyslexia. Behavioural Neurology 16, 145-158.

Heilman, K. M., R. T. Watson, & E. Valenstein (1985). Neglect and related

disorders. In K. M. Heilman & E. Valenstein (eds.), Clinical Neuropsychology, 2nd

edition. New York: Oxford University Press.

Humphreys, G. W, M. J. Riddoch, A. Davis, P. T. Quinplan & C. J. Price

(1989). On the distinction between object and space based theories of selection:

Neuropsychological evidence. Experimental Psychology Society. Cambridge: June

1989.

Humphreys, G. W. & M. J. Riddoch (1990). Interaction between object and

space systems revealed through neuropsychology. In D. E. Meyer & S. Kornblum

(eds.), Attention and performance XIV. Hillsdale, N. J.: Lawrence Erlbaum

Associates Inc.

Kartsounis, L. D. & E. K. Warrington (1989). Unilateral visual neglect

overcome by cues implicit in stimulus arrays. Journal of Neurology, Neurosurgery

and Psychiatry 52, 1253-1259.

Kinsbourne, M. (1987). Mechanisms of unilateral neglect. In M. Jeannerod

(ed.), Neurophysiological and Neuropsychological Aspects of Spatial Neglect.

Amsterdam: North Holland, 69-86.

Libben, G. (1998). Semantic transparency in the processing of compounds:

Consequences for representation, processing, and impairment. Brain and Language

61, 30-44.

- 122 -

Long, G. M. (1980). Iconic memory: A review and a critique of the study of

short-term visual storage. Psychological Bulletin 88, 785-820.

O’Regan, J. K. & A. Levy-Schoen (1987). Eye-movement strategy and tactics

in word recognition and reading. In Coltheart, M. (ed.), Attention and performance

XII. Hillsdale, N. J.: Lawrence Erlbaum Associates Inc.

Posner, M. I., J. A. Walker, F. J. Friedrich & R. D. Rafal (1984). Effects of

parietal injury on the covert orienting of attention. Journal of Neuroscience 4, 1863-

1874.

Riddoch, J., & G. Humphreys (1987). Perceptual and action systems in

unilateral neglect. In M. Jeanerrod (ed.), Neurophysiological and neuropsychological

aspects of visual neglect. North Holland: Elsevier Science Publishers.

Rusconi, M. L., S. F. Cappa, M. Scala & F. Meneghello (2004). A lexical

stress effect in neglect dyslexia. Neuropsychology 18, 135-140.

Sandra, D. (1990). On the representation and processing of compound words:

Automatic access to constituent morphemes does not occur. The Quarterly Journal of

Experimental Psychology 42a, 529-567.

Zwitserlood, P. (1994). The role of semantic transparency in the processing

and representation of Dutch compounds. Language and Cognitive Processes 9, 341-

368.

- 123 -