ανασκόπηση του βόρειου φωνηεντισμού,Christodoulou

Ἀνασκόπηση τοῦ βόρειου φωνηεντισμοῦ

Proceedings of the 7th International Conference on Greek Linguistics

1


Νίκη Μ. Χριστοδούλου Thesaurus Linguae Cypriae Graecae

Ὑποψήφια διδάκτωρ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν

Under the notion of the so called vocalism of Northern Greek in the modern Greek language we mean the fronting of unstressed /e/ and /o/ to [i] and [u] respectively and the loss of unstressed /i/ and /u/. This change is attested today or was attested in earlier times in Central and Northern Greece, Ipeiros, Thrace, islands of the Aegean Sea and at the area of modern Turkey. The phenomenon is so widely spread that we assume it has to be relatively old. This paper dates this change and assumes it belongs to the modern language and is parallel to the phenomenon of synizesis. This paper also gives an explanation of this change as a tendency to raise unstressed vowels in these dialects. The raising of vowels also affects preceding consonants which as a result show palatalization. Unstressed /i/ and /u/ become semi-vowels [y] and [w] when raised. Semi-vowels can not be associated to a preceding consonant so they are dismissed. But in the case that a semi-vowel is adjacent to a vowel it can be assosiated to it creating a diphthong. At this point there is a connection of this phenomenon to Synizesis because in Synizesis we also have vowel raising and association of semi-vowel to vowel. Unstressed /e/ and /o/ become [i] and [u] respectively after raising. Vowel loss and vowel raising affected vowels simultaneously and in an evolutionary manner. Raising of unstressed /e/ to [i] was distinguished from semi-vocalization and loss of unstressed /i/ because the secondary [i], which comes from the raising of /e/, was not further raised to become a semi-vowel. This paper also re-examines some other phenomena of the vocalism of Northern Greek such as forms like Θανάσης > Θανάις [θanάsis > θanάys], παίζεις > παίις [pézis > péys].

Βόρειος φωνηεντισμὸς στὴ Διαλεκτολογία τῆς νέας Ἑλληνικῆς γλώσσας ὀνομάζεται ἡ κώφωση τῶν ἄτονων [i] καὶ [u] καὶ ἡ στένωση τῶν ἄτονων [e] καὶ [ο] σὲ [i] καὶ [u]. Ἔλαβε αὐτὴ τὴν ὀνομασία, διότι συναντᾶται στὰ ἰδιώματα τῆς νέας Ἑλληνικῆς γλώσσας ἀπὸ τὸν Κορινθιακὸ κόλπο μέχρι τὰ βόρεια σύνορα τῆς ἑλληνοφωνίας καὶ τὸ βόρειο Αἰγαῖο, ἐκτὸς ἀπὸ ὡρισμένες νησῖδες. Στὴν πραγματικότητα πρόκειται περὶ ὑψώσεως καὶ ἡμιφωνοποιήσεως ἄτονων φωνηέντων.



2

Ἐρευνητὲς κατατάσσουν παρόμοια φαινόμενα τῶν πελοποννη-σιακῶν ἰδιωμάτων στὸν βόρειο φωνηεντισμό, καὶ προσπαθοῦν νὰ τὰ ἑρμηνεύσουν μὲ μετανάστευση πληθυσμῶν ἀπὸ τὴ Στερεὰ Ἑλλάδα. Ἀλλὰ γιὰ παρόμοια φαινόμενα τῶν μικρασιατικῶν ἰδιωμάτων διαφωνοῦν ἂν ὑπάγωνται στὸν βόρειο φωνηεντισμὸ ἢ ὄχι.

Ὁ ἀοίδιμος καθηγητὴς Νικόλαος Π. Ἀνδριώτης καταρτίζει μία κλίμακα ὅλης τῆς νέας Ἑλληνικῆς γλώσσας, στὴν ὁποία ἐμφανίζονται σποραδικὰ ἢ μὲ σύστημα τὰ φαινόμενα τοῦ βόρειου φωνηεντισμοῦ. Γράφει σχετικά:

«Ἡ φωνητικὴ τῆς νέας Ἑλληνικῆς ἀποτελεῖ ὡς πρὸς τὰ φαινόμενα τῆς κωφώσεως καὶ ἀποβολῆς τῶν κλειστοτέρων φθόγγων μίαν νοητὴν κλίμακα, τῆς ὁποίας τὴν κορυφὴν κατέχουσιν τὰ νοτιώτατα ἰδιώματα (τῆς Κύπρου, Δωδεκανήσων, Κρήτης, Πελοποννήσου καὶ νοτίων Κυκλάδων), τὸ μέσον τὰ λεγόμενα ἡμιβόρεια ἰδιώματα (Ἀνατολικῆς Ῥουμελίας, Ἀνατολικῆς Θρᾴκης, Βορείων Σποράδων καὶ ἐνιαχοῦ τῆς Ἠπείρου καὶ Μακεδονίας), τὸ κάτω μέρος τὰ συντηρητικώτερα τῶν βορείων ἰδιωμάτων καὶ τὴν κατωτάτην τὰ μείζονα ἐξέλιξιν ἐμφανίζοντα ἀκραιφνῶς βόρεια (τῆς Στερεᾶς Ἑλλάδος, Θεσσαλίας κ.ἄ.). Καὶ εἰς μὲν τὰ νότια ἰδιώματα τὰ φαινόμενα ταῦτα ἐμφανίζονται ἀργὰ καὶ σποραδικῶς, ὑποβοηθούμενα ὑπὸ ὡρισμένους ὅρους, εἰς τὰ ἡμιβόρεια καὶ συντηρητικὰ βόρεια ἐμφανίζονται ὡς τείνοντα νὰ διαμορφωθοῦν εἰς νόμους φωνητικούς, εἰς δὲ τὰ ἀκραιφνῶς βόρεια ὡς νόμοι γενικὴν ἔχοντες ἰσχὺν» (ΑνΝο 184).

Ὁ ἴδιος θεωρεῖ καὶ τὰ παρόμοια φαινόμενα τῶν μικρασιατικῶν ἰδιωμάτων ὡς αὐτοτελῆ καὶ ἄσχετα πρὸς τὸν βόρειο φωνηεντισμό. Ἐκφέρει τὴν ἀκόλουθη κρίση:

«Ἀπὸ τὴν ἄποψη τοῦ βόρειου φωνηεντισμοῦ ὑπάρχει καὶ μιὰ τέταρτη κατηγορία ἰδιωμάτων, πιὸ περιωρισμένη καὶ ποὺ δὲν τῆς ἔχει δοθῆ ἀκόμα ὄνομα ξεχωριστό, ἐκείνων δηλαδὴ ποὺ παρουσιάζουν κι αὐτὰ μόνο ἕνα ἀπὸ τὰ δυὸ γνωρίσματα τῶν βόρειων, ὄχι τὴν ἀποβολὴ τῶν ἀτόνων i καὶ u, ὅπως αὐτά, ποὺ ὀνομάζουμε ἡμιβόρεια, παρὰ τὴν τροπὴ τῶν ἀτόνων e καὶ ο σὲ i καὶ u. Τὸ φαινόμενο αὐτὸ παρουσιάζεται:

1. Στὸ Λιβύσσι τῆς Λυκίας καὶ τὸ ἐπίνειό του Μάκρη, ἀντίκρυ στὴ Ῥόδο…Ἔχω σχηματίσει τὴν πεποίθηση πὼς τὸ ἰδίωμα αὐτό, τόσο συγγενικὸ κατὰ τὰ ἄλλα του στοιχεῖα μὲ τὰ ἰδιώματα τῶν γειτονικῶν Δωδεκανήσων καὶ τῆς Κύπρου, καμμιὰ σχέση δὲν ἔχει μὲ τὰ βόρεια, καὶ πὼς τὸ φαινόμενο τῆς τροπῆς τῶν ἀτόνων e καὶ ο, ποὺ ἔχει κοινὸ μὲ τὰ βόρεια, δὲν μπορεῖ νὰ ἐξηγηθῇ παρὰ γιὰ αὐτοτελὴς ἀνάπτυξη. Τὸ ἴδιο ἄλλωστε φαινόμενο παρουσιάζεται… καὶ στὴν Καππαδοκικὴ διάλεκτο, ποὺ εἶναι ἀκόμα πιὸ ἄσχετη καὶ ἀπομακρυσμένη ἀπὸ τὰ βόρεια. 2. Στὰ ἰδιώματα τῆς Μαλακοπῆς καὶ τοῦ Μιστιοῦ τῆς Καππαδοκίας καὶ στὸ ἰδίωμα τῆς Σίλλης, ΒΔ τοῦ Ἰκονίου, ὄχι ὅμως κανονικά, καὶ



3

συχνότερα σὲ καταλήξεις (π.χ. ἄλουγου, ἔρχουμι, τοὺ μύλου, τόπους, ἄρτουπους, ποίκιν, ἔμασι, νίγιτι (=γίνεται). Καὶ στὰ ἰδιώματα αὐτὰ ἡ τροπὴ δὲν μπορεῖ, παρὰ νὰ θεωρηθῇ ἀνεξάρτητη ἀπὸ τ’ ἄλλα βόρεια ἰδιώματα, ἀλλὰ σχετικὰ μὲ τὴν ἴδια τροπή, ποὺ παρουσιάζεται στὸ ἰδίωμα τοῦ Λιβυσσιοῦ, γιατὶ τὰ μικρασιατικὰ ἰδιώματα ἦταν σὲ παλαιότερη ἐποχὴ πολὺ πυκνότερα καὶ πιθανὸ εἶναι νὰ ὑπῆρχε γεωγραφικὴ συνοχὴ τοῦ ἰδιώματος τῆς Σίλλης, ποὺ εἶναι τὸ δυτικώτερο τῆς κεντρικῆς Μικρᾶς Ἀσίας μὲ τὸ ἰδίωμα τοῦ Λιβυσσιοῦ καὶ τῆς Μάκρης» (ΑνΟρ 138-139).

Μετὰ ἀπὸ τὶς κρίσεις αὐτὲς ἑνὸς θεράποντα τῆς Ἑλληνικῆς Γλωσσολογίας προβάλλουν ἐρωτήματα, ὅπως τὰ ἀκόλουθα:

Ὑπάρχουν κριτήρια, μὲ τὰ ὁποῖα μποροῦν νὰ διακριθοῦν ποιὰ ἰδιώματα μὲ παρόμοια φαινόμενα ἀνήκουν στὸν βόρειο φωνηεντισμὸ καὶ ποιὰ ὄχι;

Ποιὰ κριτήρια κατατάσσουν ἕνα ἰδίωμα μὲ παρόμοια φαινόμενα στὸν βόρειο φωνηεντισμό;

Ἡ ἀπάντηση στὰ ἐρωτήματα αὐτὰ προϋποθέτει λύση τῶν προβλημάτων ποῦ ὀφείλεται ὁ βόρειος φωνηεντισμὸς καὶ πότε χρονολογεῖται. Οἱ ὅροι στένωση καὶ κώφωση ἔδωσαν ἤδη μιὰ ἀπάντηση στὴν αἰτία τοῦ φαινομένου. Ἀλλὰ οἱ προτάσεις γιὰ τὴ χρονολόγησή του αἰωροῦνται σὲ μιὰ ἄβυσσο ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τῶν Θρᾳκῶν, τῶν Μακεδόνων καὶ τῶν Αἰολέων, τῶν Βλάχων καὶ τῶν Ἀλβανῶν μέχρι τοῦ δεκάτου ἕκτου αἰώνα μ.Χ. Ἡ σχετικὴ βιβλιογραφία βρίσκεται στὴ μελέτη τοῦ καθηγητῆ Γεωργίου Μπαμπινιώτη «Τὸ πρόβλημα τῆς χρονολογήσεως τῶν κωφώσεων στὰ βόρεια ἑλληνικὰ ἰδιώματα» (Α’ Συμπόσιο Γλωσσολογίας τοῦ Βορειοελλαδικοῦ Χώρου, Ἤπειρος – Μακεδονία - Θρᾴκη, 28-3-Ἀπριλίου 1976, Θεσσαλονίκη, 1977, σσ. 13-21). Ἔτσι:

Ὁ Gustav Meyer ἀποδίδει τὸ φαινόμενο σὲ ἐπίδραση ἑνὸς μὴ ἑλληνικοῦ γλωσσικοῦ ὑποστρώματος, γιὰ τὸ ὁπιοῖο ὁ Albert Thumb ὑποθέτει ὅτι ἐννοεῖ τὸ θρᾳκικό.

Ὁ Karl Dieterich χρονολογεῖ τὸ φαινόμενο στοὺς πρώτους χριστιανικοὺς αἰῶνες.

Ὁ Γεώργιος Π. Ἀναγνωστόπουλος χρονολογεῖ τὸ φαινόμενο πρὸ τοῦ δεκάτου αἰώνα.

Ὁ Νικόλαος Π. Ἀνδριώτης, ἀκολουθῶντας τὴ θεωρία τοῦ Ῥουμάνου Th. Capidan ὅτι οἱ Ἀρωμοῦνοι, οἱ ὁποῖοι δανείστηκαν ἑλληνικὲς λέξεις χωρὶς κώφωση, κατῆλθαν στὴν Ἑλλάδα κατὰ τοὺς τελευταίους αἰῶνες τῆς πρώτης χιλιετηρίδας, χρονολογεῖ τὸ φαινόμενο μετὰ τὸν δέκατο αἰῶνα.

Ὁ Albert Thumb ἀποδίδει τὸ φαινόμενο στὴν παρεμβολὴ τῶν Ἀλβανῶν, ἡ ὁποία διέσπασε τὴν ἑνότητα βορείων καὶ νοτίων Ἑλλήνων.

Ὁ Γεώργιος Ν. Χατζιδάκις χρονολογεῖ τὸ φαινόμενο τὸν δέκατο ἕκτο αἰῶνα.



4

Ὁ καθηγητὴς Γεώργιος Μπαμπινιώτης γράφει σχετικῶς: «Ὁπωσδήποτε πιστεύω κι ἐγὼ βάσει τῶν συλλογισμῶν καὶ τῶν

ἐνδείξεων, ποὺ ἀναφέραμε, ὅτι τὸ φαινόμενο εἶναι πολὺ παλιότερο ἀπὸ τὸν δέκατο αἰῶνα καὶ ὅτι ἡ ἀρχή του θὰ πρέπει νὰ ἀναζητηθῇ κάπου στὸν ἕκτο αἰῶνα ἢ λίγο ἀργότερα, πρᾶγμα ποὺ θὰ συμφωνοῦσε καὶ μὲ τὴν ἄποψι τῆς πρώιμης διαλεκτικῆς διαφοροποιήσεως τῆς μεσαιωνικῆς Ἑλληνικῆς καὶ τῆς ἀρκετὰ παλιᾶς καταγωγῆς τῶν περισσοτέρων νεοελληνικῶν ἰδιωμάτων» (ΜπΧρ 20).

Ὁ καθηγητὴς Ἀ. Ἰ. Θαβώρης, ἐτυμολογῶντας λέξεις τῆς ἀρχαίας Μακεδονικῆς διαλέκτου μὲ νόμους τῶν βορείων ἰδιωμάτων, ὅπως τὸ Ἄρτεμιν Βλουρεῖτιν ἀπὸ τὸ Ἄρτεμιν Φιλορεῖτιν, θεωρεῖ τὸ φαινόμενο κατάλοιπο τῆς ἀρχαίας Μακεδονικῆς, ἡ ὁποία, ὅπως πιστεύει, ἀπήρτισε μιὰ αἰολικὴ ζώνη στὴν κοινή, καὶ τὸ χρονολογεῖ τὸν τρίτο αἰῶνα π.Χ. Γράφει σχετικῶς:

«Στὸ μεταξὺ ὁ Ἀ. Γ. Τσοπανάκης (1955) διερωτήθηκε, μήπως, ἂν ἡ γνώμη τοῦ Κ. Dieterich [γιὰ χρονολόγηση τὸν δεύτερο αἰῶνα π.Χ.] εἶναι σωστή, θὰ μπορούσαμε νὰ δεχτοῦμε καὶ τὴν ὕπαρξη μιᾶς ζώνης, ὅπου ἐπικρατοῦσε μιὰ αἰολικὴ κοινή, καὶ νὰ τὴ συσχετίσουμε μὲ τὴ σημερινὴ ζώνη τῶν βορείων νεοελληνικῶν ἰδιωμάτων.

Σὲ δημοσίευμά μου, σχετικὸ μὲ τὴν παλιότητα τῶν δύο αὐτῶν γνωρισμάτων, ἀπὸ ἀφορμὴ μιὰ λέξη τοῦ ποιητῆ τῆς Ἀλεξανδρινῆς ἐποχῆς (τρίτος αἰῶνας π.Χ.) Ἡρώνδα, τὴ λέξη προύν(ε)ικος, ὑποστήριξα τὴν ὑποψία αὐτὴ τοῦ Τσοπανάκη μὲ συκγεκριμένα στοιχεῖα, καὶ τοποθέτησα τὴν ἀρχή του τὸν τρίτο αἰῶνα π.Χ.» (ΘαΜα 203).

Ὅπως φαίνεται ἀπὸ ἀναφορὰ σὲ μελέτη τοῦ René Hodot, καὶ ὁ Cl. Brixhe πιστεύει σὲ Μακεδονικὴ κοινή, ἡ ὁποία συνεισέφερε στὸν φωνηεντισμὸ τῶν βορείων ἰδιωμάτων.

«Ὁ Brixhe (1999) ἀναγνωρίζει σὲ πρόσφατα δημοσιευμένα μακεδονικὰ ἐπιγραφικὰ κείμενα μιὰ τάση γιὰ κλείσιμο τῶν μεσαίων φωνηέντων, χαρακτηριστικὸ ποὺ συνεισέφερε ἡ Μακεδονικὴ στὴν τοπικὴ κοινὴ καὶ ποὺ σήμερα τὸ μοιράζεται “μὲ μιὰ μεγάλη ζώνη, ποὺ περιλαμβάνει τὴν Ἀττική, τὴ Βοιωτία καὶ τὴ Θεσσαλία”» (ΗοΔι 33).

Οἱ δικές μας ἀρχὲς μελέτης τῆς νέας Ἑλληνικῆς γλώσσας δὲν ἀναγνωρίζουν τὴ διατήρηση ζωνῶν ἀπὸ ἀρχαῖες ἑλληνικὲς διαλέκτους. Ἡ ὑποστήριξη τῆς ὑπάρξεως ζωνῶν ἀπὸ τὶς ἀρχαῖες διαλέκτους στὴ νέα Ἑλληνικὴ γλῶσσα, ὅπως Δωρική, Αἰολικὴ καὶ ἄλλες, ἀποτελεῖ ἀναβίωση μὲ ἄλλο σχῆμα τῆς περιβόητης Αἰολοδωρικῆς θεωρίας.

Ὅλες οἱ ἀνωτέρω χρονολογήσεις τοῦ φαινομένου στηρίζονται σὲ ἐξωτερικὰ τεκμήρια, πραγματικά, φαινομενικὰ ἠ ὑποθετικά. Ὑπάρχει μεγάλη διάσταση ἀπόψεων ὡς πρὸς τὴ χρονολόγησή του. Ἀλλὰ ὑπάρχει καὶ ὡς πρὸς τὸ περιοχόμενό του. Ἀκαδημαϊκοὶ ἐπιστήμονες μὲ κῦρος, τοὺς



5

ὁποίους δὲν μποροῦμε νὰ παραβλέψωμε, συμπεριλαμβάνουν στὸν βόρειο φωνηεντισμὸ κάθε φαινόμενο τῆς καθολικῆς Ἑλληνικῆς γλώσσας, τὸ ὁποῖο φαίνεται νὰ ὁμοιάζῃ. Π.χ.:

«Ἀλλὰ καὶ ἡ ἴδια ἡ νέα Ἑλληνικὴ (Νεοελληνικὴ κοινή, ἰδιώματα καὶ διάλεκτοι) μᾶς διδάσκει ὅτι τὸ φαινόμενο τῆς τροπῆς ἀτόνων ο (ο, ω) σὲ ου (=u) πρέπει νὰ ἦταν ἐπίσης γενικώτερο γνώρισμα ὡρισμένων βορείων ἑλληνικῶν περιοχῶν, ὅπως τῆς Θεσσαλίας, Μακεδονίας, Θρᾴκης κ.ἄ., καὶ κατὰ τὶς παλαιότερες περιόδους τῆς ἱστορίας τῆς γλώσσας μας καὶ ὅτι ἀπὸ τὶς περιοχὲς αὐτὲς μπῆκαν λέξεις μὲ ου ἀντὶ ο (ο, ω) καὶ στὴ νέα Ἑλληνικὴ (Νεοελληνικὴ κοινὴ καὶ ἰδιώματα» (ΘαΠρ 415-416).

Ἐπίσης: «Πηγὴ τοῦ φαινομένου [τῆς τροπῆς τοῦ ο σὲ ου] εἶναι, τοὐλάχιστο

ἀπὸ τὴν ἑλληνιστικὴ περίοδο καὶ ἑξῆς, οἱ βόρειες ἑλληνικὲς περιοχές, καὶ κυρίως οἱ αἰολικὲς διάλεκτοι τῆς Βοιωτίας, Θεσσαλίας καὶ Μακεδονίας, ὅπου ἴσχυε ὡς νόμος, καὶ ὅτι ἀπὸ τὶς περιοχὲς αὐτὲς μπῆκαν πολλὲς διαλεκτικὲς λέξεις καὶ στὶς περιοχὲς τῶν ἄλλων διαλέκτων, καθὼς καὶ στὴν Ἑλληνιστικὴ κοινή. Ἑπομένως τὸ φαινόμενο σ’ αὐτὲς τὶς ἄλλες διαλέκτους ἦταν καὶ τότε «σποραδικό», ὅπως εἶναι καὶ σήμερα στὶς νοτιώτερες ἑλληνικὲς περιοχὲς (στὴν Κύπρο π.χ. σήμερα λέγουν λουβdjά, ψαρμουδιά, ῥουβίθθιν, ἀλλὰ καὶ ῥογχαλίζω, γοράζω, ξιμολοῶ κλπ.). Ἐπίσης «σποραδικὸ» ἦταν καὶ στὴν Ἑλληνιστικὴ κοινή, γι’ αὐτὸ καὶ ἔτσι παρουσιάζεται στὴ Μεσαιωνικὴ καὶ στὴ Νεοελληνικὴ κοινή. Γενικὰ ἡ ἰσχύς του, ὡς νόμου σήμερα στὰ βόρεια νεοελληνικὰ ἰδιώματα, ἐξηγεῖται, ὡς συνέχεια ἀπὸ τὴν ἀρχαιότητα» (ΘαΠρ 419).

Ἐμεῖς, μπροστὰ στὴν τόσο μεγάλη διάσταση ἀπόψεων, γιὰ νὰ ὁρίσωμε καὶ νὰ χρονολογήσωμε τὸ φαινόμενο, θὰ στρέψωμε τὴν προσοχή μας, ὅσο εἶναι δυνατό, σὲ ἐσωτερικὰ στοιχεῖα καὶ θὰ θέσωμε ἀρχές. Ἂν μερικὰ φαινόμενα δὲν ἀνήκουν στὸν βόρειο φωνηεντισμό, πρέπει νὰ εὑρεθῇ ὁ λόγος, γιὰ τὸν ὁποῖο δὲν ἀνήκουν. Θέτομε λοιπὸν τὶς ἀκόλουθες ἀρχές:

Ἀρχὴ πρώτη: 1. Γιὰ νὰ ἀνήκουν στὸν βόρειο φωνηεντισμὸ οἱ ὑψώσεις [e] καὶ [ο] σὲ [i]

καὶ [u], πρέπει νὰ ἀποτελοῦν κανόνα. Στὴν καθολικὴ Ἑλληνικὴ γλῶσσα ὑπάρχουν τροπὲς φωνηέντων, κυρίως [ο], σὲ [u], ἀλλὰ αὐτὲς δὲν ἀποτελοῦν κανόνα. Ὅπως γιὰ πολλὲς ἑρμηνεύθηκε ἤδη, αὐτὲς ὀφείλονται σὲ ἐπίδραση χειλικῶν συμφώνων, σὲ ἐπίδραση οὐρανικῶν συμφώνων, σὲ ἀναλογία, σὲ ἀφομοίωση, σὲ ἐξομάλυνση καταληκτικῶν, σὲ διάδοση στὴν κίνηση τοῦ παραδείγματος, σὲ ὕψωση στὴν ἀρχὴ τῶν λέξεων, σὲ φωνηεντικὲς ἀκολουθίες, οἱ ὁποῖες ἀποτελοῦν οὐρανωτικὰ περιβάλλοντα, σὲ τροπὴ παρὰ τὰ συριστικὰ καὶ τὸ τσ, σὲ κληρονομία ἀπὸ τὴν Ἀλεξανδρινὴ κοινή. Πολλὲς ἀπὸ τὶς τροπὲς



6

αὐτὲς δὲν ἀποτελοῦν χαρακτηριστικὸ μόνο τῶν λεγομένων νοτίων διαλέκτων, ἀλλὰ ὑπόκεινται καὶ στὶς βόρειες. Οἱ τροπὲς αὐτὲς συμβαίνουν κατὰ περίπτωση, δὲν ἀποτελοῦν κανόνα, ὥστε δὲν ὑπάγονται στὸν βόρειο φωνηεντισμό.

Κατὰ ταῦτα τὰ φαινόμενα τῶν πελοποννησιακῶν ἰδιωμάτων εἶναι περιπτωσιακὰ λόγῳ εἰδικῶν λόγων, ἄρα ἄσχετα πρὸς τὸν βόρειο φωνηεντισμό, πρὸς τὸν ὁποῖο συνδέονται ἀπὸ μερικούς. Ὁ καθηγητὴς Νικόλαος Παντελίδης καταγράφει ἀπὸ τὸ ἰδίωμα τῆς Πυλίας στὴν Πελοπόννησο στένωση τοῦ [ο], ἀλλὰ ἀποφεύγει νὰ τὴ συνδέσῃ πρὸς τὸν βόρειο φωνηεντισμό. Γράφει:

«Στὸ ἰδίωμα τῆς Πυλίας διαπίστωσα δύο τύπους κωφώσεως τοῦ ἄτονου /ο/: Ἡ πρώτη μπορεῖ νὰ περιγραφῇ ὡς «ἀτελής», καὶ περιλαμβάνει τροπὴ τοῦ /ο/ σὲ ἕνα φωνῆεν ἐνδιάμεσο μεταξὺ /ο/ καὶ /u/ (ἕνα «πολὺ κλειστὸ» [ο], σύμβολο στὸ παρὸν κείμενο: ο), ἐνῷ ἡ δεύτερη θὰ μποροῦσε νὰ περιγραφῇ ὡς «πλήρης», καὶ περιλαμβάνει τροπὴ τοῦ ἄτονου /ο Ò / σὲ

/u/… Καὶ οἱ δύο τύποι κωφώσεως παρατηρήθηκαν στὰ ἴδια περίπου περιβάλλοντα. Σὲ ὡρισμένες περιπτώσεις μάλιστα στὸ ἴδιο στοιχεῖο πρατηρήθηκε ἄλλοτε «ἀτελὴς» καὶ ἄλλοτε «πλήρης» κώφωση, π.χ. ‘βδομηdαπένdε, ἀλλὰ ἑβδουμῆdα, δύο, ἀλλὰ καὶ δύου κλπ.» (ΠαΜε 482). Τὸ κλειστὸ /ο Ò /, τὸ ὁποῖο καταγράφει ὁ καθηγητὴς Νικόλαος

Παντελίδης στὸ ἰδίωμα Πυλίας, ἀποτελεῖ μιὰ ἐλεύθερη ποικιλία τοῦ /ο Ò /, καὶ

δὲν ὑπάγεται σὲ καμμιὰ τάξη. Δὲν σχετίζεται πρὸς τὰ παρακείμενα φωνήεντα, οὔτε πρὸς προηγούμενο ἢ ἑπόμενο τόνο. Συναντᾶται ἐκ παραλλήλου πρὸς τὸ /ο/, ἀκόμη καὶ στὴν ἴδια λέξη.

Εἶναι χαρακτηριστικὸ ὅτι παράλληλη στένωση τοῦ /e/ καὶ τροπή του σε /i/ δὲν καταγράφεται στὸ ἰδίωμα Πυλίας.

Κατὰ ταῦτα, οὔτε τὸ φαινόμενο, ποὺ καταγράφει ὁ καθηγητὴς Νικόλαος Παντελίδης, συνδέεται πρὸς τὸν βόρειο φωνηεντισμό.

Ἀρχὴ δευτέρα: 2. Γιὰ νὰ ἀνήκουν στὸν βόρειο φωνηεντισμὸ οἱ ὑψώσεις [e] καὶ [o] σὲ [i]

καὶ [u], πρέπει νὰ εἶναι ἐλεύθερες, ὄχι συνδεδεμένες. Ἡ διαδικασία τῶν συνιζήσεων τονούμενου [e] σὺν ἀνοικτὸ φωνῆεν

προϋποθέτει τὴν τροπὴ τοῦ [e] σε [i], τὸν καταβιβασμὸ τοῦ τόνου καὶ τὴ συνίζηση. Ἡ τροπὴ αὐτὴ γίνεται λόγῳ τοῦ οὐρανωτικοῦ περιβάλλοντος, ποὺ δημιουργεῖ ἡ ἀκολουθία τῶν φωνηέντων. Τύποι τροπῆς τονισμένου [e]



7

σὲ [i] διατηροῦνται σήμερα στὰ ἰδιώματα τῆς Τσακωνιᾶς καὶ τῆς Ζακύνθου, ὅπως ἀμυγδαλέα - ἀμυγδαλία, πετρέα – πετρία. Παρόμοια εἶναι παραδείγματα ἀπὸ νότια ἰδιώματα, ὄπως γραῖα – γρία (ΑnSa 171), λέγω – λέω – λίω (ΑnSa 176), μέγας – μέας – μίας (ΑnSa 172), φλέβα – φλέα – φλία (ΑnSa 172).

Μαρτυρεῖται ἐπίσης, λόγῳ τοῦ οὐρανωτικοῦ περιβάλλοντος, ποὺ δημιουργεῖ ἡ ἀκολουθία τῶν φωνηέντων, καὶ τροπὴ τοῦ [ο] σὲ [u] μπροστὰ ἀπὸ α, ὅπως ἄλογα - ἄλοα - ἄλουα (ΑnSa 166), λαγὸς – λαὸς – λάους (ΑnSa 167), πόδας – πόας – πούας (ΑnSa 166), πρόβατο – πρόγατο – πρόατο –προύατο (ΑnSa 166).

Γιὰ τὸν ἴδιο λόγο, δηλαδὴ τὸ οὐρανωτικὸ περιβάλλον, ποὺ δημιουργεῖ ἡ φωνηεντικὴ ἀκολουθία, φωνηεντόληκτα ῥήματα σὲ -ω τρέπονται σὲ -ου, ὅπως γελάω – γελάου (ΑnSa 168), λέω – λέου, πάω – πάου (ΑnSa 168). Σὲ ἰδιώματα τῆς Πελοποννήσου ἀπαντοῦν ῥήματα σὲ -ου, ὅπως γράφω – γράφου, σχηματισμένα κατὰ τὴν κίνηση, ὅπως γράφουνε – γράφουμε – γράφου, καὶ ῥήματα μὲ τονισμένο -οῦ, σχηματισμένα ὁμοίως, ὅπως ἀγαποῦμε - ἀγαποῦ, νὰ ποῦμε – νὰ ποῦ.

Ὅλες αὐτὲς οἱ τροπὲς εἶναι συνδεδεμένες, ὥστε δὲν ἀνήκουν στὸν βόρειο φωνηεντισμό. Τὴν ὑπαγωγὴ στὸν βόρειο φωνηεντισμὸ ὅσων ἀπὸ τὰ ἀνωτέρω παραδείγματα τονίζονται ἀπαγορεύει καὶ ἡ ἀρχὴ τοῦ βόρειου φωνηεντισμοῦ, κατὰ τὴν ὁποία μόνο ἄτονα φωνήεντα τρέπονται. Τέτοια φαινόμενα, ὅπως τὰ ἀνωτέρω, ὑπῆρξαν καὶ στὸν βόρειο φωνηεντισμό.

Κατὰ ταῦτα οἱ συνδεδεμένες στενώσεις τῶν νοτίων ἰδιωμάτων δὲν ἀνήκουν στὸν βόρειο φωνηεντισμό.

Ἀρχὴ τρίτη: 3. Ἡ ὕψωση τῶν [i] καὶ [u] συνδέεται πρὸς ἡμιφωνοποίηση σὲ [y] καὶ [w].

Ἡ ἀρχὴ αὐτὴ ἀποτελεῖ βασικὸ κριτήριο γιὰ τὴν κατάταξη τῶν ἰδιωμάτων ἢ ὄχι στὸν βόρειο φωνηεντισμό. Σὲ νότια ἰδιώματα παρουσιάζεται, ἔστω καὶ σποραδική, ἐξαφάνιση ἄτονων [i] καὶ [u], ὅπως στὰ βόρεια ἰδιώματα, π.χ.:

α’) Ἐξαφάνιση [i] ἀπηλογειέμαι - ἀπλογειέμαι, ἔρημος - ἔρμος, περιβόλι – περβόλι,

πέρυσι – πέρσι, σημερινὸς – σημερνός, συκαμινιὰ - σκαμνιά, συκιὰ - σκιά, συκώτι – σκώτι, φυλακὴ - φλακὴ

β’) Ἐξαφάνιση [u] ἀκουλουθάου - ἀκλουθάου, Βασιλόπουλος – Βασιλόπλος,

γουρουνοτσάρουχο – γουρνοτσάρουχο, παιδόπουλο – παιδόπλλο, πουλλακίδα – πλλακίδα, σουρουπώνει – σουρπώνει

Τὰ παραδείγματα αὐτὰ εἶναι τελείως ἄσχετα πρὸς τὰ παραδείγματα τοῦ βόρειου φωνηεντισμοῦ, ἂν καὶ μερικὰ ὑπόκεινται καὶ σ’ αὐτόν, διότι αὐτὰ ὀφείλονται σὲ ἔκπτωση, ἐνῷ ἐκεῖνα σὲ ὕψωση καὶ ἡμιφωνοποίηση.



8

Ἡ ἔκπτωση τῶν [i] καὶ [u] γίνεται κατὰ περίπτωση σὲ περιβάλλον ὅμοιων συλλαβῶν καὶ σὲ πολυσύλλαβες λέξεις. Σχετικὸς γιὰ τὴν ἔκπτωση εἶναι ὁ νόμος τοῦ Paul Kretschmer, ὁ ὁποῖος λέγει ὅτι ἀπὸ δύο ὅμοια φωνήεντα σὲ γειτονικὲς συλλαβὲς ἀποβάλλεται τὸ ἄτονο κοντὰ σὲ ἔνρινο ἢ ὑγρὸ σύμφωνο.

Κατὰ ταῦτα ἕνα ἰδίωμα ἀνήκει στὸν βόρειο φωνηεντισμό, ἂν κατὰ τὴν ἐξαφάνιση τοῦ [i] ἐμφανίζει οὐράνωση.

Τὸ φαινόμενο τῆς ὑψώσεως καὶ τῆς οὐρανώσεως τῶν ἄτονων φωνηέντων, ὡς ὀφειλόμενο σὲ μιὰ οὐρανωτικὴ τάση τῆς γλώσσας, εἶναι ἑνιαῖο. Ὅμως κατὰ τόπους ἔλαβε διάφορες μορφὲς ἀναλόγως τῆς οὐρανικότητας τῶν ἰδιωμάτων. Ἰδιώματα μὲ τάση περιορισμοῦ τῆς οὐρανικότητάς τους δὲν μπόρεσαν νὰ ἀναπτύξουν πλήρως τὸ φαινόμενο. Ὑπάρχουν ἰδιώματα, στὰ ὁποῖα ἐμφανίζεται μόνο ὕψωση καὶ οὐράνωση τῶν ἄτονων [i] καὶ [u], καὶ μάλιστα μόνο στὰ καταληκτικά. Τέτοια εἶναι τὰ μικρασιατικὰ ἰδιώματα καὶ τὰ λεγόμενα ἡμιβόρεια, ἀκριβῶς γιατὶ ἐμφανίζουν μερικῶς τὸ φαινόμενο, ὅπως ἰδιώματα τῆς Θρᾴκης καὶ τῆς Ἠπείρου. Ὑπάρχουν καὶ μικρασιατικὰ ἰδιώματα, τὰ ὁποῖα ἐμφανίζουν, καὶ κώφωση, καὶ στένωση, ὅπως τὰ ἰδιώματα τῆς Μαλακοπῆς, τοῦ Μιστίου καὶ τῆς Σίλλης. Τὸ ἰδίωμα τοῦ Λιβισίου ὕψωσε μόνο τὰ ἄτονα [e] καὶ [o] σὲ [i] καὶ [u], ἀλλὰ ἀστόχησε νὰ ὑψώσῃ καὶ ἡμιφωνοποιήσῃ τὰ ἄτονα [i] καὶ [u], γιατὶ ἀναπτύχθηκε σ’ αὐτὸ ἀντιουρανωτικὴ τάση. Στὸ κατωιταλικὸ ἰδίωμα τοῦ Καρδέττο μαρτυρεῖται στένωση τῶν [e] καὶ [ο], ἀλλά, ἐπειδὴ στενώνονται καὶ τὰ τονούμενα καὶ ὑπάρχει ὅμοιο φαινόμενο στὰ ἐκεῖ ἰταλικὰ ἰδιώματα, τὸ φαινόμενο θεωρεῖται ἤδη ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν Gerhard Rohlfs ἄσχετο πρὸς τὸ ἑλληνικό (RoGr 41). Κατ’ ἐξοχὴν βόρεια ἰδιώματα ὀνομάζονται ἐκεῖνα στὰ ὁποῖα κωφοῦνται τὰ ἄτονα [i] καὶ [u] καὶ στενοῦνται τὰ ἄτονα [e] καὶ [o].

Τὰ ἰδιώματα, τὰ ὁποῖα ἐμφανίζουν φαινόμενα ὑψώσεως, χαρακτηρίζονται ἀπὸ οὐρανικότητα. Ὅπου ἐμφανίζεται τάση καταργήσεως τῆς οὐρανικότητας, κυρίως ἀπὸ ἐπίδραση ξένων γλωσσῶν, ὅπως στὸν Πόντο καὶ στὴ Θρᾴκη, παραμένουν ἐν τούτοις φαινόμενα, ποὺ μαρτυροῦν τὴν παλαιότερη λειτουργία οὐρανικότητας. Τύποι, ὅπως βαρέλ καὶ κουδούν ἀπὸ τὸν Πόντο καὶ τὴ Θρᾴκη μαρτυροῦν ἀπώλεια οὐρανικότητας.

Ἡ παροῦσα ἑρμηνεία ἀποδίδει τὸν βόρειο φωνηεντισμὸ σὲ ὕψωση, ἡ ὁποία συμπεριλαμβάνει στένωση, βράχυνση καὶ ἡμιφωνοποίηση. Ὁ Γεώργιος Ν. Χατζιδάκις, ἐπηρεασμένος ἀπὸ τὸν δυναμικὸ τονισμὸ τῆς Γερμανικῆς γλώσσας, ὁ ὁποῖος βραχύνει τὰ φωνήεντα τῶν συλλαβῶν γύρω ἀπὸ τὴν τονιζόμενη, ἀπέδωσε τὸ φαινόμενο τοῦ βόρειου φωνηεντισμοῦ σὲ δυναμικὸ τονισμό.

Ἀρχὴ τετάρτη: 4. Τὸ ἄτονο [u] ὑψώνεται σὲ ἡμίφωνο [w] καὶ ἐκπίπτει.



9

Τὸ ἄτονο [u] λόγῳ τῆς ὑψώσεως τρέπεται σὲ [w]. Ἐπειδὴ τὸ ἡμίφωνο αὐτὸ ἀστοχεῖ νὰ ἀποῤῥοφηθῇ ἀπὸ τὸ προηγούμενο σύμφωνο, ἐκπίπτει, ὅπως τοῦ κήπου – τw κήπw – τ’ κήπ’.

Ἀρχὴ πέμπτη: 5. Τὸ ἄτονο [i] ὑψώνεται σὲ [y] καὶ ἀποῤῥοφᾶται ἀπὸ τὸ προηγούμενο

σύμφωνο. Ἡ ὅλη διαδικασία τῆς ὑψώσεως τοῦ ἄτονου [i] εἶναι ἡ ἀκόλουθος: Tὸ ἄτονο [i] ὑψώνεται σὲ ἡμίφωνο [y]. Τὸ ἡμίφωνο τρέπει σὲ προουρανικὸ τὸ προηγούμενο σύμφωνο. Τὸ προουρανικὸ σύμφωνο ἀποῤῥοφᾷ τὸ ἡμίφωνο. Ἡ τελικὴ διαδικασία εἶναι ἀκριβῶς ἡ ἴδια πρὸς τὴ διαδικασία τῆς

συνιζήσεως. Τὰ προουρανικὰ σύμφωνα εἶναι παραλλαγὲς συμφώνων, τὰ ὁποῖα

μετέχουν κάποιας οὐρανώσεως, ἀλλὰ δὲν εἶναι ἀκόμη οὐρανικά. Αὐτὰ τὰ σημειώνομε μὲ τόνο, ὅπως β’, δ’, ζ’, θ’, μ’, π’, ρ’, σ’, τ’, φ’. Κατὰ τὴν προφορὰ τῶν προουρανικῶν συμφώνων δίνεται ἡ ἐντύπωση ὅτι μετὰ ἀπὸ αὐτὰ ὑπάρχει κάποιο ἴχνος [i]. Μετὰ τὰ κ, γ, χ, τὰ ὁποῖα οὐρανώνονται μπροστὰ ἀπὸ τὰ ἐμπρόσθια [i] καὶ [e], εὐπαθῆ στὴν οὐράνωση εἶναι τὰ λ καὶ ν, τὰ ὁποῖα μπροστὰ ἀπὸ [i] προφέρονται προουρανικὰ λ’ καὶ ν’ ἢ περαιτέρω ὑγρὰ [đ] καὶ [Õ ], ὅπως σὲ πολλὰ νέα ἑλληνικὰ ἰδιώματα. Τὰ [l] καὶ [n]

μπροστὰ ἀπὸ [i] στὴν κοινὴ εἶναι προουρανικά, στὸ Κυπριακὸ ἰδίωμα εἶναι ὑπερωικὰ χωρὶς ἀπήχηση, ὅπως μπροστὰ ἀπὸ τὰ ἄλλα φωνήεντα. Τὰ προουρανικὰ σύμφωνα μποροῦν νὰ ἀποβάλουν τὴν προουράνωσή τους ἢ νὰ τραποῦν περαιτέρω σὲ οὐρανικά, ὅπως ἀbέλ’ - ἀbέλĀ, κουδούν’ – κουδούνĀ, βρύσ’ - βρύσĀ, κορίτσ’α – κορίτσα ἢ κορίτσĀα, νησ’ὰ - νησὰ ἢ νησĀά.

Τὰ δύο μεγάλα φαινόμενα τῆς νέας Ἑλληνικῆς γλώσσας, ἡ συνίζηση καὶ ἡ κώφωση τοῦ ἄτονου [i], ἐμφανίζουν κοινὰ στοιχεῖα, ὅπως ἡ ὕψωση καὶ ἡ ἡμιφωνοποίηση. Στὰ ἀκόλουθα παραδείγματα φαίνεται ἡ κοινὴ διαδικασία τῶν δύο φαινομένων:

λιβάδια – λιβάδyα – λιβάδγyα – λιβάδγ’γ’α – λιβάδγ’α (λιβάδγια) στὸν Πόντο: λιβάδyα – λιβάδ’yα – λιβάδ’δ’α – λιβάδ’α – λιβάδä καὶ στὴ Μάνη: λιβάδ’α - λιβάyδ’α λιβάδι – λιβάδy – λιβάδ’y – λιβάδ’δ’ – λιβάδ’



10

καλάθια - καλάθyÒ α – καλάθχy Ò α – καλάθχ’χ’α – καλάθχ’α

(καλάθχια) στὸν Πόντο: καλάθyÒ α – καλάθ’yÒ α – καλάθ’θ’α – καλάθ’α – καλάθä

καὶ στὴ Μάνη: καλάθ’α – καλάyθ’α καλάθι - καλάθy Ò - καλάθ’y Ò - καλάθ’θ’ – καλάθ’

αὐλάκια – αὐλάκy Ò α – αὐλάκ’κ’α – αὐλάκ’α (αὐλάκια)

αὐλάκι – αὐλάκy Ò - αὐλάκ’κ’ – αὐλάκ’

ἀμπέλια - ἀμπέλyα - ἀμπέλ’λ’α - ἀμπέλ’α (ἀμπέλια) ἀμπέλι - ἀμπέλy - ἀμπέλ’λ’ - ἀμπέλ’ κουδούνια – κουδούνyα – κουδούν’ν’α – κουδούν’α (κουδούνια) κουδούνι – κουδούνy – κουδούν’ν’ – κουδούν’ κεράσια - κεράσy Ò α – κεράσ’yα – κεράσ’σ’α – κεράσ’α καὶ περαιτέρω

κεράσĀα

ἢ κεράσy Ò α - κεράσχ Ò yα – κεράσχ’χ’α – κεράσχ’α (κεράσχια)

κεράσι - κεράσy Ò - κεράσ’y Ò - κεράσ’σ’ – κεράσ’

Ἡ σχέση αὐτὴ τῆς κωφώσεως πρὸς τὴν ὕψωση, τὴν ἡμιφωνοποίηση καὶ τὴν οὐράνωση ἀποκλείει τὴν ἀναγωγὴ τοῦ φαινομένου στοὺς πρὸ τῆς συνιζήσεως χρόνους καὶ τὴν ἀρχαία γλῶσσα. Κατὰ τὴ δική μας ἑρμηνεία τὸ φαινόμενο χρονολογεῖται στὰ πλαίσια τῆς συνιζήσεως. Ἡ συνίζηση ὑπῆρξε μιὰ τάση, ποὺ διαδόθηκε σὲ ὅλη τὴν Ἑλληνικὴ γλῶσσα, ἡ στένωση καὶ ἡ κώφωση ὑπῆρξε μιὰ παράλληλη τάση, ποὺ διαδόθηκε σὲ μεγάλο μέρος τῆς Ἑλληνικῆς γλώσσας, στὴν ἠπειρωτικὴ Ἑλλάδα καὶ στὴ Μικρὰ Ἀσία.



11

Μέσα στὰ πλαίσια τῆς θεωρίας μας θὰ ἑρμηνεύσωμε μερικὰ φαινόμενα τοῦ βόρειου φωνηεντισμοῦ, τὰ ὁποῖα κατὰ τὴ γνώμη μας δὲν ἔχουν ἑρμηνευθῆ μέχρι σήμερα πλήρως:

Ὁ Brian Newton ἑρμηνεύει τύπους, ὅπως παίζεις – παίyζ, θὰ λούσῃς – θὰ λούyς, ὡς ἀκολούθως: παίζεις θὰ λούσῃς Palatalization pézĀis θa lúsĀis High vowel loss pézĀs θa lúsĀs

Voice assimilation pézĀz

Softness dissimilation péγ’z θa lúx’s Consonantality dissimilation péyz θa lúys (NeGe 87)

Στὴν ἑρμηνεία του αὐτὴ παρατηρεῖται ὅτι ὁ Brian Newton δὲν εἰσάγει στὰ δεδομένα του τοὺς προουρανικοὺς φθόγγους καὶ ὅτι εἰσάγει πολὺ ψηλὰ στὴν κλίμακα δασεῖς φθόγγους, ἀπὸ τοὺς ὁποίους παράγει οὐρανικοὺς φθόγγους καὶ ἡμίφωνα.

Τὴν ἑρμηνεία αὐτὴ τοῦ Brian Newton παραλαμβάνουν μὲ κάποια τροποποίηση οἱ Ἀ. Μαλικούτη-Drachman καὶ G. Drachman, ὡς ἀκολούθως:

ἀγοράζεις χάσῃς οὐράνωσις aγorάzĀis xάsĀis ἀποβολὴ φωνήεντος i/u aγorάzĀs xάsĀs

ἀφομοίωσις ἠχηρότητος aγorάzĀz

ἀποσύνθεσις οὐρανώσεως aγorάi Å zz xάiÅ ss

ἁπλοποίησις ὁμοίων συμφώνων aγorάi Å z xάiÅ s (DrΦω40)

Κατὰ τὴ δική μας ἑρμηνεία ἡ ὅλη διαδικασία ὑπῆρξε ἡ ἀκόλουθη:



12

παίζεις – παίζyς – παίζ’yς – παίζ’ζ’ς – παίζ’ς – παίyζς (λύση τῆς ἀκολουθίας ζ’ς διὰ τῆς ἀναπτύξεως ἡμιφώνου καὶ διφθογγοποιήσεως) – παίyζζ - παίyζ

θὰ λούσῃς – θὰ λούσy Ò ς – θὰ λούσ’y Ò ς – θὰ λούσ’σ’ς – θὰ λούσ’ς - θὰ

λούyσς (λύση τῆς ἀκολουθίας σ’ς) – θὰ λούyς ἀγοράζεις - ἀγοράζyς - ἀγοράζ’yς - ἀγοράζ’ζ’ς - ἀγοράζ’ς - ἀγοράyζς

(λύση τῆς ἀκολουθίας ζ’ς) - ἀγοράyζζ - ἀγοράyζ χάσῃς - χάσy Ò ς – χάσ’y Ò ς – χάσ’σ’ς – χάσ’ς – χάyσς (λύση τῆς

ἀκολουθίας σ’ς ) - χάyς Ἐπίσης ὁ Brian Newton ἑρμηνεύει ὡς ἀκολούθως: ἔχυσα ἔσεισα

Palatalization éx’isa ésĀisa

High vowel loss éx’sa ésĀsa

Softness dissimilation éx’sa Consonantality dissimilation éysa éysa (NeGe 87) Ἡ δική μας ἑρμηνεία εἶναι ἡ ἀκόλουθη: ἔχυσα - ἔχyσα - ἔχ’χ’σα - ἔχ’σα - ἔσ’σα - ἔyσσα (λύση τῆς ἀκολουθίας σ’σ) - ἔyσα

ἔσεισα - ἔσy Ò σα - ἔσ’y Ò σα - ἔσ’σ’σα - ἔσ’σα - ἔyσσα (λύση τῆς

ἀκολουθίας σ’σ) - ἔyσα Τὸ ἡμίφωνο στὰ ἀνωτέρω παραδείγματα ἀναπτύσσεται ὡς συνέπεια

τῆς συμπτώσεως προουρανικοῦ καὶ μὴ οὐρανικοῦ συριστικοῦ συμφώνου. Ὅπου δὲν ὑπάρχει τέτοια σύμπτωση, δὲν ἀναπτύσσεται ἡμίφωνο, ὅπως:

παίζει – παίζy – παίζ’y – παίζ’ζ’ – παίζ’ θὰ χάσῃ - θὰ χάσy Ò - θὰ χάσ’y Ò - θὰ χάσ’σ’ – θὰ χάσ’

Ὁ Brian Newton ἑρμηνεύει τύπους, ὅπως μαύρη – μαύιρ, δάφνη – δάφιν, τέχνη – τέχιν, μὲ ἀνάπτυξη φθόγγου [i] μετὰ τὴν κώφωση, ὡς ἀκολούθως:

μαύρη δάφνη τέχνη



13

Palatalization mάvr’i δάfn’ i téxn’ i High vowel loss mάvr’ δάfn’ téxn’ Vowel epenthesis mάvir δάfin’ téxin’ Velar palatalization téx’in’ (NeGe 210) Κατὰ τὴ δική μας ἑρμηνεία ἀναπτύχθηκε φθόγγος μεταξὺ τοῦ συμφωνικοῦ συμπλέγματος καὶ μετὰ ἔγινε ἡ κώφωση, ὡς ἀκολούθως: μαύρη – μαύιρη – μαύιρy - μαύιρ’y - μαύιρ’ρ’ – μαύιρ’

δάφνη – δάφινη – δάφινy - δάφιν’y - δάφιν’ν’ – δάφιν’ τέχνη – τέχινη – τέχινy – τέχιν’y - τέχιν’ν’ – τέχιν’ Ἡ κώφωση τοῦ [i] στὴν παραλήγουσα τῶν τύπων αὐτῶν δὲν

συντελέστηκε, διότι ἔγινε κώφωση τοῦ τελικοῦ [i]. Σὲ περιπτώσεις, ποὺ ἐκπίπτει [u], ἀναπτύσσεται [i] κατ’ ἀναλογία,

ὅπως: ῥίχινει - ῥίχινy - ῥίχιν’y - ῥίχιν’ν’ - ῥίχιν’ καὶ ῥίχνουν - ῥίχνwν - ῥίχν -

ῥίχ’ιν καὶ περαιτέρω ἔχουν - ἔχwν - ἔχν - ἔχ’ιν. Μὲ ὅμοιο τρόπο ἑρμηνεύεται καὶ τὸ κτητικὸ -ιμ, ὅπως ὁ πατέρας ἰμ.

Καὶ στὸ σύμπλεγμα σμ ἀναπτύχθηκε φθόγγος [i], ὅπως ὁ πατέρασιμου. Μετὰ τὴν κώφωση τοῦ τελικοῦ [u] τὸ προηγούμενο [i] διατηρήθηκε. Στὸν πληθυντικὸ τύπο τὸ [i] κωφώθηκε, διότι ἐδῶ δὲν ὑπῆρχε κώφωση στὸ τέλος, ὅπως ὁ πατέρασιμας - ὁ πατέρασ’ μας. Ἡ ἀνάπτυξη τοῦ [i] πρὸ τῆς κωφώσεως [i] δικαιολογεῖ τύπους, ὅπως ὁ πατέρας ἰμ καὶ ὁ πατέραζ ἰμ.

Πολλὲς συζητήσεις προκάλεσε τὸ ἀρσενικὸ ἄρθρο ἱ, τὸ ὁποῖο βρίσκεται σὲ βόρεια ἰδιώματα. Ὁ Χαράλαμπος Π. Συμεωνίδης ἑρμηνεύει τὸ ἄρθρο ἱ μὲ στένωση τοῦ [ο] σὲ [u] καὶ περαιτέρω «ἐξέλιξη /u/ > /i/ μὲ ὡρισμένες προϋποθέσεις» (ΣυΑρ 340-341).

Τὸ ἄρθρο ἱ τῶν βορείων ἰδιωμάτων σῴζεται ὡς ἑ στὸ ἰδίωμα τοῦ Καστελλορίζου, τὸ ὁποῖο εἶναι νότιο, χωρὶς στενώσεις καὶ κωφώσεις, ἄρα ὁ ἀρχικός του τύπος ἦταν ἑ. Τὸ ἑ αὐτὸ ἀντικατέστησε τὸ ὁ σὲ μιὰ τάση ἡ πρόταση νὰ ἀρχίζῃ ἐμπροσθιώτερα, ἤτοι ἑ Κώστας, ἀντὶ ὁ Κώστας. Στὸ ἰδίωμα τῆς Κοζάνης τὸ ἄρθρο ἱ χρησιμοποιεῖται μόνο μὲ κύρια ὀνόματα, διότι ἀκριβῶς τὰ ὀνόματα αὐτὰ λαμβάνονται κατὰ κανόνα στὴν ἀρχὴ τοῦ λόγου.

Ἡ λεγόμενη ἀποβολὴ τῶν νόθων φωνηέντων [i] καὶ [u], δηλαδὴ ἐκείνων ποὺ προέρχονται ἀπὸ στένωση τῶν [e] καὶ [o], ὑπάγεται στὴν ἔκπτωση, ποὺ εἴπαμε ἀνωτέρω, σὲ ὅμοιες συλλαβὲς καὶ πολυσύλλαβες λέξεις.

Παραδείγματα: ἀγελάδα - ἀγιλάδα - ἀγ᾿λάδα – ᾿γ᾿λάδα (ΑνΝο 175), ἀγορολογῶ -

ἀγουρουλουγοῦ - ἀγ᾿ρουλουγῶ (ΑνΝο 175), κουρεμένος – κουριμένους - κουρ᾿μένους (ΑνΝο 175), τυροβόλι - τυρουβόλ᾿ - τυρ᾿βόλ᾿ (ΑνΝο 176), χολοσκάζω – χουλουσκάζω - χ᾿λουσκάζου (ΑνΝο 174).



14

Μὲ τὴ διαδρομὴ στὰ φαινόμενα τῶν νέων ἑλληνικῶν διαλέκτων, ὅπως ἔγινε καὶ στὴν ἀνακοίνωση αὐτή, ἀποδεικνύεται ὅτι ἡ νέα Ἑλληνικὴ γλῶσσα εἶναι μία καὶ ἑνιαία. Μεταξὺ τῶν διαλέκτων της δὲν ὑπάρχουν ἀπέραστα τείχη καὶ ὁδοφράγματα, ἀλλὰ τὰ φαινόμενα περιπλέκονται τὸ ἕνα μαζὶ μὲ τὸ ἄλλο, σὰν τὰ ῥυάκια τῆς πηγῆς, ποὺ διακλαδώνονται μέσα σὲ ὅλο τὸ λιβάδι.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ AnSa Andriotis, N. P. “De quelques faits phonétiques du dialecte moderne de

Samothrace”, Ἀρχεῖον τοῦ Θρᾳκικοῦ Λαογραφικοῦ καὶ Γλωσσικοῦ Θησαυροῦ, τόμος Στ’, ἐν Ἀθήναις, 1939-40, σσ. 153-208 ΑνΝο Ἀνδριώτης, Ν.Π. «Περὶ τῆς ἀποβολῆς τῶν νόθων φωνηέντων i καὶ u ἐν τῇ νέᾳ Ἑλληνικῇ», Ἀθηνᾶ, τόμος τεσσαρακοστὸς τρίτος, Ἀθήνησιν, 1931, σσ. 171-185 ΑνΟρ Ἀνδριώτης Ν. Π., «Τὰ ὅρια τῶν βορείων, ἡμιβορείων καὶ νοτίων ἑλληνικῶν ἰδιωμάτων τῆς Θρᾴκης», Ἀρχεῖον τοῦ Θρᾳκικοῦ Λαογραφικοῦ καὶ Γλωσσικοῦ Θησαυροῦ, τόμος Ι’, ἐν Ἀθήναις, 1943-44, σσ. 131-185

DrΦω Drachman, Α. Μαλικούτη-Drachman, G., «Τύποι φωνολογικῶν νόμων καὶ βόρεια ἰδιώματα», Α’ Συμπόσιο Γλωσσολογίας τοῦ Βορειοελλαδικοῦ Χώρου (Ἤπειρος-Μακεδονία-Θρᾴκη), 28-30 Ἀπριλίου 1976, Θεσσαλονίκη, 1977, σσ. 37-50

ΘαΜα Θαβώρης, Ἀ. Ἰ., «Ἡ ἑλληνικὴ διάλεκτος τῶν ἀρχαίων Μακεδόνων καὶ τὰ σημερινὰ νεοελληνικὰ ἰδιώματα τῆς Μακεδονίας (καὶ τῆς ἄλλης βόρειας Ἑλλάδας)», Ἡ γλῶσσα τῆς Μακεδονίας (ἐπιστημονικὴ ἐπιστασία-εἰσαγωγή: Γεώργιος Μπαμπινιώτης), Ἀθῆνα, 1993, σσ. 195-206

ΘαΠρ Θαβώρης, Ἀ. Ἰ., «Τὸ προύν(ε)ικος τοῦ Ἡρώνδα καὶ ἡ παλαιότητα τῶν γνωστῶν γνωρισμάτων τῶν βορείων νεοελληνικῶν ἰδιωμάτων», Δωδώνη, τόμος ἔνατος, Ἰωάννινα, 1980, σσ. 401-437

ΗοΔι Hodot, René, «Ἀρχαῖες ἑλληνικὲς διάλεκτοι καὶ νεοελληνικὲς διάλεκτοι», Ἡ Ἑλληνικὴ γλῶσσα καὶ οἱ διάλεκτοί της, Ἀθῆνα, 2000, σσ. 29-34

ΜπΧρ Μπαμπινιώτης, Γεώργιος, «Τὸ πρόβλημα τῆς χρονολογήσεως τῶν κωφώσεων στὰ βόρεια ἑλληνικὰ ἰδιώματα», Α’ Συμπόσιο Γλωσσολογίας τοῦ Βορειοελλαδικοῦ Χώρου (Ἤπειρος-Μακεδονία-Θρᾴκη), 23-30 Ἀπριλίου 1976, Θεσσαλονίκη, 1977, σσ. 13-21 NeGe Newton, Brian, The Generative Interpretation of a Dialect, A Study of Modern Greek Phonology, Cambridge, At the University Press, 1972 ΠαΜε Παντελίδης, Νικόλαος, «Φωνητικὲς παρατηρήσεις σὲ ἕνα Μεσσηνιακὸ ἰδίωμα», Πρακτικὰ 4ου Διεθνοῦς Συνεδρίου Ἑλληνικῆς Γλωσσολογίας, Λευκωσία, Σεπτέμβριος 1999, Θεσσαλονίκη, 2001, σσ. 480-486 RoGr Rohlfs, Gerhard, Historische Grammatik der unteritalienischen Gräzität, München, 1950 ΣυΑρ Συμεωνίδης, Χαράλαμπος Π., «Τὸ ἄρθρο i τῶν βορείων νεοελληνικῶν ἰδιωμάτων», Β’ Συμπόσιο Γλωσσολογίας τοῦ Βορειοελλαδικοῦ Χώρου (Ἤπειρος-Μακεδονία-Θρᾴκη), 13-15 Ἀπριλίου 1983, σσ. 329-343

ανασκόπηση του βόρειου φωνηεντισμού,Christodoulou

Technology

Transcript of ανασκόπηση του βόρειου φωνηεντισμού,Christodoulou