เมทาดาทา

สภาพร ชยธมมะปกรณ

ความหมายของเมทาดาทา

คาวา “เมทาดาทา” (Metadata) เปนคาทวงการบรรณารกษศาสตรและ สารสนเทศศาสตร ใหความสนใจกนเปนอยางมากในชวงทศวรรษ 1990 ทง ๆ ท คาวา “เมทา” (Meta) นน เปนคาศพททางคอมพวเตอร ซงหมายความถง ขอมลของขอมล มการใชความหมายนเปนครงแรกในหนงสอชอ NASA’s Directory Interchange Format Manual ซงตพมพในป ค.ศ. 1988

เหตทมการตนตวเรองเมทาดาทากนมาก เนองจากในชวงดงกลาว มสารสนเทศจานวนมหาศาลในเวลดไวดเวบ ทงทเปนขอมล รปภาพ เสยง วดทศน หลากหลายทงรปแบบและภาษาทแตกตางกน ซงเปนเอกสารทเจาของผลงานผลตขนเองโดยใชเพยงภาษาเอชทเอมแอลในการกาหนดรปแบบการแสดงผลและเชอมโยงขอมลเทานน ไมมโครงสรางมาตรฐานสาหรบสบคนทระบเขตขอมล ทาใหเสรชเอนจน เชน ยาฮ อลตา วสตา สามารถสบคนใหแบบระดบกวางเทานน และไมตรงกบความตองการเทาใดนก จงเกดความเคลอนไหวในเรองเมทาดาทาขน

คาวาเมทาดาทามการใชกนอยางหลากหลายตามความแตกตางของสถานทนาไปใช บางแหงใชเมทาดาทาเพอหมายถงสารสนเทศทเครองสามารถเขาใจได ขณะทบางแหงใชในการอธบายทรพยากรสารสนเทศอเลกทรอนกส หรอใชเมทาดาทาในการอธบายใหทราบรายละเอยดของขอมลในเวบ เชนเดยวกบการทารายการ (Catalog) ของหนงสอ การอธบายเวบเพจวาใครเปนเจาของงานนน งานนนชออะไร มหวเรอง คาสาคญอยางไร เพอใหสามารถสบคนขอมลสาระทตองการไดโดยสะดวก และมลกษณะเปนอะไร สวนใหญเปนไฮเปอรเทกซ (Hypertext) ทจะคลกเขาสเนอหาของขอมล โดยทเนอหาตาง ๆ เหลานนอยในเวบนนเอง

ความหมายของเมทาดาทา อกความหมายหนงคอนขางจะกวางและหลากหลายกวา การทารายการทวไป เพราะวา สามารถทารายการทรพยากรสารสนเทศทมอยในรปของมลตมเดย และรปภาพตาง ๆ ไดดวย รวมทงสามารถทาดชนใหกบสอทกรปแบบ โดยมการจดขอมลซงใชระบบทมโครงสรางทเปนมาตรฐาน เพอทจะใหสบคนไดโดยระบจากเขตขอมลหรอประเดนทตองการจะคน และสามารถเรยกดสารสนเทศทอางถงในแตละเรองทคนมาได ซงจะสามารถเชอมโยงไปดสารสนเทศนนได ทสาคญในตวเมทาดาทาเปนแหลงอางองเหมอนกบเปนบรรณานกรมของขอมลทอยในอนเทอรเนต

เมทาดาทา 1

แทจรงแลว เมทาดาทา เปนเรองทวงการบรรณารกษศาสตรคนเคยเปนอยางด ในสวนของการลงรายการของทรพยากรสารสนเทศของหองสมดทงทเปนสารสนเทศประเภทสงพมพ หรอ สารสนเทศดจทล โดยมการลงรายการแบบมารก 21 (MARC 21) และรปแบบการลงรายการ แบบแองโกลอเมรกน ฉบบพมพครงท 2 (Anglo-American Cataloging Rules II – AACR 2) เปนมาตรฐานในการลงรายการ

เมทาดาทา จงไมจากดเฉพาะอยแตกบสารสนเทศทเปนดจทลเทานน ไมวาจะอยใน สอรปแบบใด แตเมทาดาทาจะตองมคณสมบต 2 ประการ คอ ประการทหนง เปนขอมลทม โครงสราง และประการทสอง เมทาดาทาตองอธบายถงทรพยากรสารสนเทศนน ๆ

ความจาเปนทตองมเมทาดาทา เกดขนเนองจากสารสนเทศทสรางขนมสวนประกอบ 3 ลกษณะ คอ

1. เนอหา (Content) ของงาน เกยวกบ ชอเรอง หวเรอง ตนฉบบ (แหลงทมา) ภาษา เรองทเกยวของ และขอบเขต

2. บรบท (Context) ของสารสนเทศ เกยวกบทรพยสนทางปญญาของงาน เชน ผเขยน ผสรางสรรคผลงาน สานกพมพ ผมสวนรวมในผลงาน และสทธในงานนน ๆ

3. โครงสราง (Structure) ของขอมล เกยวกบ วน เดอน ป ทสรางผลงาน ประเภทของเนอหา รปแบบของการนาเสนอผลงาน และตวบงชหรอตวระบถงทรพยากร

การพฒนาเมทาดาทาทางหองสมดเปนการพฒนาทเรมเปนวงการแรกสดในการจดหา การเขาถงทรพยสนทางปญญาและขอมลทางกายภาพของเนอหา เมทาดาทาของหองสมด หมายรวมถงดรรชน สาระสงเขป และระเบยนบรรณานกรมทถกสรางขนตามกฎเกณฑการลงรายการตามโครงสรางและมาตรฐานของมารก รวมทงรปแบบของหวเรอง เชน หวเรองของหองสมดรฐสภาอเมรกน (Library of Congress Subject Headings) หรอ ศพทสมพนธทางศลปะและสถาปตยกรรม (AAT – Art & Architecture Thesaurus) และมการใชเมทาดาทากบระเบยนทางบรรณานกรมใหเหมาะกบแหลงเกบ (Repositories) และผใชสามารถใชผานระบบหองสมดอตโนมต และฐานขอมลเชงพาณชย

เมอมการใชเมทาดาทา นอกเหนอจากการเปนแหลงเกบ คาวา เมทาดาทา จงเปนคาทกวางกวาทเคยใช ผทสรางสารสนเทศทางอนเทอรเนตอาจใชเมทาดาทาเพอหมายถงขอมลทถกฝงในเอชทเอมแอล โดยมวตถประสงคในการสรางเวบใหหางายขน การทาภาพดจทล อาจใช เมทาดาทาใสในเขตขอมลสวนบนของแฟมขอมลดจทล เพอบนทกขอมลเกยวกบภาพ การประมวลผลภาพ และสทธในภาพนนๆ นกจดหมายเหตทางสงคมศาสตรอาจใชเมทาดาทาอางถงระบบและขอมลเอกสารการวจยทจาเปนในการดาเนนการ การแปลความและการตความ เทปแมเหลกทประกอบในขอมลดบของการวจย นกจดหมายเหตอเลกทรอนกสอาจใชเพออางถงบรบททงหมด กระบวนการ และ

เมทาดาทา 2

การใชสารสนเทศ เพออธบายขอบเขตของเนอหา ความนาเชอถอ และความถกตองของระเบยนทางจดหมายเหตในระบบ Electronic recordkeeping เมทาดาทาจงไมใชเพยงการบงบอกลกษณะ การอธบายลกษณะสารสนเทศ แตยงทาหนาทเปนตวสรางความสมพนธกบสารสนเทศอนๆ อกดวย

การสรางและจดทาเมทาดาทา ดเหมอนวาเปนเรองทมกระบวนการซบซอนและยงยาก เนองจากตองสรางขนมาเพอใหตรงกบความตองการทหลากหลายและแตกตางกนออกไป ยกตวอยาง ในรปน

รปท 1 วฏจกรของสารสนเทศดจทล

เปนรปแสดงวฏจกรของตวเนอหาในระบบสารสนเทศดจทล ซงมตงแตการสราง การทาซา (Creation & Multiversioning) การจดระบบ (Organization) การจดเกบและการสบคน (Searching & Retrieval) การนาไปใช (Utilization) และการสงวนรกษา (Preservation & Disposition) ซงการจดทาเมทาดาทา ตองใหครอบคลมถงสงเหลาน

ประเภทและหนาทของเมทาดาทา

การสรางเมทาดาทา ตองมความเขาใจในหนาท และประเภทของเมทาดาทาอยางถองแท ประเภทของเมทาดาทา สามารถจาแนกไดตามลกษณะทแตกตางกนตามหนาท เปน 3 ประเภท ดงน

1. เมทาดาทาเชงการบรหาร (Administrative metadata)2. เมทาดาทาเชงพรรณนา (Descriptive metadata)3. เมทาดาทาเชงโครงสราง (Structure metadata)

เมทาดาทา 3

ประเภท ความหมาย ตวอยางเมทาดาทาเชงการบรหาร(Administrative metadata)

เมทาดาทาทแสดงถงการจดการทรพยากรสารสนเทศ ทงในระยะสนและระยะยาว

- ขอมลเกยวกบการจดหา (สารสนเทศ นนสรางขน เมอใด สรางอยางไร มการปรบปรง เมอใด) - ความเปนเจาของ สทธ การอนญาตใหเขาใช การผลตซา ใครเปนผมสทธใช และใชเพอวตถประสงค ใด- สถานทเกบสารสนเทศ เชน ยอารแอล เลขเรยกหนงสอ - การจดการการใชสารสน-เทศใดทมการนาไปใช เมอใด ใครเปนผนาไปใช- ขอมลการสงวนรกษา เชน ขอมลสภาพทางกายภาพ ขอมลเกยวกบการยายขอมล การซอม เปนตน

เมทาดาทาเชงพรรณนา(Descriptive metadata)

เมทาดาทาทอธบายลกษณะของสารสนเทศนนๆ

- การลงรายการ (ชอเรอง ชอผแตง ปทพมพ หวเรอง การจดหมวดหม)- การทาดรรชน- การเชอมโยงระหวางทรพยากรสารสนเทศ เชน บรรณนทศนสาหรบผใชขอมล เมทาดาทาสาหรบRecordkeeping

เมทาดาทาเชงโครงสราง (Structural metadata)

เมทาดาทาทแสดงและนาสารสนเทศไปถงผใช

- ฮารดแวร ซอฟตแวร - ขอมลทางเทคนค (เชน ขนาดของแฟมขอมล รปแบบ ความยาวของบต เวลาใน การเลน ขอมลเกยวกบการบบอดขอมล) - รน หรอ version (เชน รนใดทยงมใชในปจจบน)- รปแบบดจทลอนๆ (เชน เอชทเอมแอล หรอ พดเอฟ และจฟ หรอเจเปค)- ขอมลทระบถงอปกรณหรอ เครองทใชในการอานภาพ หรออานขอมล - ขอมลการแปลงเปนดจทล - ขอมลทเกยวกบการสรางภาพดจทล - ขอมลการมสทธในการเขาใชและความปลอดภย เปนตน

เมทาดาทา 4

ลกษณะของเมทาดาทา

การทาเมทาดาทาสามารถใสรวมกบสารสนเทศดจทลหรอทาเมทาดาทาแยกจาก สารสนเทศดจทล โดยสวนมากมกทาเมทาดาทาในเอกสารเอชทเอมแอลและบนสวนหวของแฟมรปภาพ การใสเมทาดาทาไปกบสารสนเทศ เพอใหแนใจวาเมทาดาทานนจะไมสญหาย เปนการปองกนปญหาการเชอมโยงระหวางขอมลและเมทาดาทา และใหแนใจวาทงตวขอมลและเมทาดาทาจะถกทาใหทนสมยไปดวยกน อยางไรกตาม กไมสามารถใสเมทาดาทาในตวสารสนเทศบางประเภทได เชน สงประดษฐ สวนการเกบเมทาดาทาแยกทาใหการจดการเมทาดาทางายขนและเปนการอานวยความสะดวกในการสบคน เพราะฉะนน จงเปนเรองธรรมดาของการทาเมทาดาทาในระบบฐานขอมลและเชอมโยงไปยงสารสนเทศนนๆ

1. การกาหนดเมทาดาทาฝงไปกบตววตถ (Objective metadata) เชน การระบเมทาดาทาไปกบแฟมขอมลทสรางขน ซงจะกอใหเกดประโยชนเปนอยางยงเมอใชกบโปรแกรมทสามารถดงเมทาดาทาทฝงไปกบแฟมขอมลออกมาได ทาใหไมตองเสยเวลาหรอลดเวลาในการกาหนดเมทาดาทาในฐานขอมล

ตวอยาง เมทาดาทาทฝงไปกบแฟมขอมล

รปท 2 การใสเมทาดาทาฝงไปกบแฟมขอมล

เมทาดาทา 5

รปท 3 การใสเมทาดาทาในเอกสารเวบ

2. การใสเมทาดาทาแยกจากสารสนเทศ (Subjective metadata) �ปนการใสเมทาดาทาของสารสนเทศในระบบการจดเกบ แยกการจดเกบสารสนเทศไวตางหาก หรอดวยลกษณะของทรพยากรสารสนเทศ ไมเออในการฝงเมทาดาทาได มกใสเมทาดาทาลงบนแบบฟอรมหรอแผนกรอกขอมลของระบบเพอใชในการจดเกบและคนคนสารสนเทศนนๆ

รปท 4 การใสเมทาดาทาบนแผนกรอกขอมล

������������� ��� �

เหตผลสาคญของการสรางเมทาดาทา คอ เพอชวยคนหาสารสนเทศ (Resource discovery) นอกจากน เมทาดาทาเปนตวชวยจดการทรพยากรสารสนเทศอเลกทรอนกส (Organizing electronic resources) การใชงานไดหลายหลายระบบ (Interoperability) การบงช

เมทาดาทา 6

ลกษณะทางดจทล (Digital identification) การสนบสนนการเกบถาวร (Archiving) และ การสงวนรกษา (Preservation)

1. การคนหาสารสนเทศ เมทาดาทาทาหนาทในการคนหาสารสนเทศ เชนเดยวกบการลงรายการทางบรรณานกรมนนเอง กลาวคอ ชวยใหผใชหาสารสนเทศทตองการโดยท เมทาดาทาเปนตวชวยการคนหา เปนตวบงชลกษณะของสารสนเทศ (การลงรายการทางบรรณานกรม) เปนตวชวยใหผใชเลอกสารสนเทศ (ในเรองของภาษา ครงทพมพ หรอความตองการของระบบ)

2. การจดการทรพยากรสารสนเทศอเลกทรอนกส ตามททราบกนดวา ทรพยากรสารสนเทศบนเวบเตบโตขนอยางรวดเรว เวบพอรทลตางกพยายามจดการเชอมโยงไปยง สารสนเทศตาง ๆ ตามกลมเปาหมายและตามหวขอซงสรางในลกษณะทเปนสตาตคเวบ มชอ และ ทอยในเอชทเอมแอล ซงจะเปนประโยชนและประสทธผลมากขนอยางยงถาเวบเพจเหลานถกสรางเปนแบบไดนามกเวบจากเมทาดาทาทเกบในฐานขอมล โดยการใชโปรแกรมหรอเครองมอในการดงและการปรบรปแบบใหม (Reformat) ได 3. การใชงานไดหลากหลายระบบ (Interoperability) ดวยความแตกตางทางฮารดแวร ซอฟตแวร โครงสรางขอมลและสวนตอประสาน การกาหนดใชเมทาดาทา โปรโตคอลทใชในการแบงปนขอมล และ Crosswalk ระหวางเคาราง (Schema) สามารถชวยใหการสบคนขามระบบหรอทาใหความแตกตางดงกลาวไมเปนอปสรรคอกตอไป ซงสามารถทาได 2 แนวทาง คอ

3.1 การสบคนขามระบบ (Cross-system search) โดยมโปรโตคอล Z39.50 เปนโปรโตคอลทใชในการสบคนขามระบบ การนา Z39.50 ไปใชไมใชเปนการแบงปนเมทาดาทาแตเปนการ Map คาคน

3.2 การเกบเกยวเมทาดาทา (Metadata harvesting) Open Archives Initiative (OAI) โครงการรเรมของสหรฐอเมรกา เปนงานวจยทไดรบทนสนบสนนจาก National Science Foundation ดาเนนงานโดยมหาวทยาลยคอรแนล OAI พฒนามาตรฐานและสงเสรมการใชมาตรฐานสาหรบการทางาน เครอขายขอมลตางระบบโดยมจดมงหมายทจะชวยใหการเผยแพรเนอหาความรเปนไปไดงายและสะดวก เรมมาจากการทมสงพมพวชาการในรปอเลกทรอนกสมากขน และการสรางสรรคสารสนเทศวชาการเหลานลวนดาเนนไปอยางอสระโดยเจาของผลงานมสวนสรางสรรค OAI เสนอกลไกสาหรบเจาของสารสนเทศใหเปดเผยเมทาดาทาทใช เพอใหระบบสามารถใชเทคโนโลยในการคนและเขาถงขอมลทเผยแพรในเวลดไวดเวบได

OAI จงเปนการหาขอมลทงหมด จากนนจงแปลเมทาดาทาของเดม (Native metadata) ไปเปนหนวยขอมลทใชกนโดยทวไป และนาออกเพอการเกบเกยว (Harvesting) ตวใหบรการคาคนจะรวบรวมเมทาดาทาเขาไปเกบไวในดรรชนสวนกลาง (คลงเกบคาคนสวนกลาง) เพอใหมการสบคนขามแหลงเกบนได

เมทาดาทา 7

รรปท 5 การเกบเกยวเมทาดาทา

4. การบงชดจทล เคารางเมทาดาทาสวนใหญ มองคประกอบทเปนเลขมาตรฐาน เพอเปนการบงชเฉพาะถงผลงานหรอสารสนเทศทเมทาดาทานนอางถง ทอยหรอตาแหนงของ สารสนเทศดจทลอาจถกกาหนดดวยชอแฟมขอมล ยอารแอลหรอตวบงชถาวร (Persistent identifier) เชน เพรล (PURL หรอ Persistent URL) หรอ DOI (Digital Objective Identifier) ตวบงชถาวรมกถกนามาใช เนองจากทอยของสารสนเทศหรอยอารแอลมกจะเปลยนแปลง นอกจากน การมองคประกอบทมขอมลตวนจะเปนตวชไปยงสารสนเทศ เมทาดาทาสามารถถกรวมไปกบการอธบายตวขอมลดวย

5. การเกบถาวรและการสงวนรกษา สารสนเทศดจทลเปนสงเสยหายงาย ดวยความตงใจหรอไมกตาม หรออาจเกดจากสอทจดเกบ การเปลยนแปลงของเทคโนโลยของฮารดแวร และซอฟตแวร การยายขอมล (Migration) และการทาเลยนแบบ (Emulation) ฮารดแวรและซอฟตแวรในอนาคตเปนสงทาทาย เมทาดาทาเปนกญแจสาคญททาใหแนใจวา สารสนเทศจะถกสามารถเขาใชหรอเขาถงไดอยางตอเนอง

เมทาดาทา 8

องคประกอบทางการจดเกบถาวรและสงวนรกษา จงเปนสงจาเปนเพอตดตามเสนทางของสารสนเทศ (แหลงทมา และประวตการเปลยนแปลง) เพอดรายละเอยดของลกษณะทางกายภาพ และเพอทจะแขงขนหรอพยายามเลยนแบบเทคโนโลยในอนาคต

ลกษณะของเมทาดาทาทด

เมทาดาทา เปนขอมลทมโครงสราง ซงเกยวของกบวงจรชวตของสารสนเทศ ตงแตการสรางสารสนเทศ มการระบชอผแตง ผรวมงาน ในสวนของการจดการตองมเมทาดาทาเกยวกบหวเรองประวตการพมพ กลมเปาหมาย บทคดยอ และในสวนของการเขาถงและการใชสารสนเทศมเมทาดาทาบงบอกสทธในการเขาถงสารสนเทศ สทธในการทาซา และการสงวนรกษา

การพจารณใชเมทาดาทา ควรคานงถงหลกเกณฑ ตอไปน

หลกเกณฑขอท 1: เมทาดาทาทดตองมความเหมาะสมกบทรพยากรสารสนเทศ และผใชทงในปจจบนและอนาคต

การเลอกเคารางเมทาดาทาจะตองสะทอนถงความเหมาะสมของทรพยากรสารสนเทศ ตองใหความสาคญกบการสรางเมทาดาทา ระดบของความชานาญของผสรางเมทาดาทา ความคาดหวงของผใช รวมทงตองคานงถงระดบการลงรายการ และขอบเขตของการเขาถงทรพยากร พจารณาถงเคารางเมทาดาทาทใชในหนวยงานทมความคลายคลงกน การใชเคารางเมทาดาทาทสามารถใชงานไดหลากหลายระบบ (Interoperability) ระหวางทรพยากรสารสนเทศอน ๆ ได ตวอยาง (อานรายละเอยดเพมเตมของตวอยางเมทาดาทาไดทภาคผนวก)

ลกษณะของการใชเมทาดาทา ตวอยางของเมทาดาทา

Metadata for General Purposes - Dubline Core (DC)- MODS และ MARC

Metadata for Cultural Objects and Visual Resources - CDWA- VRA

Metadata for Educational Resources - IEEE-LOM- CanCore- Gateway to Educational Materials (GEM)- Dublin Core Education Application Profile (DE-ED)- SCORM

Archival and Preservation Metadata - The Encoded Archival Description (EAD)

Metadata for Multimedia Objects - MPEG

เมทาดาทา 9

หลกเกณฑขอท 2: เมทาดาทาทดตองสนบสนนการใชงานไดหลากหลาย (interoperability)

ในปจจบนการเรยนการสอนและการวจยเกดขนในสภาพแวดลอมของเครอขายแบบกระจาย จงเปนการทาทายในการหาทรพยากรทอยตางหองสมด หอจดหมายเหต พพธภณฑ และสมาคมทางประวตศาสตร การบรรเทาปญหาน ตองมการออกแบบเมทาดาทาทสนบสนน การใชงานไดหลากหลายของระบบกระจายแบบน

จดมงหมายของการใชงานไดหลากหลาย คอ ชวยใหผใชคนหาและเขาถงตวสารสนเทศทอยขาม/ตางโดเมนกน การใชเคารางเมทาดาทาทเปนมาตรฐานจะชวยอานวยความสะดวกใหมการแลกเปลยนเมทาดาทา หรออกนยหนงการใชงานไดหลากหลายเปนการ Map ขององคประกอบของขอมล

/ Crosswalk ใหผใชของเคารางหนงปรบไปอกเคารางหนงได ซงการ Crosswalk จะไดผลด��������� � ������������������������������������� !� ��������������������"���#$ ���������������������%&�����&���������%&���������������

&������ Crosswalk ������/����$ EAD %�����$� 21

หนวยขอมล Dublin Core EAD MARE21

Title element Title <titleproper> 245 $a Title statement/Title proper)

Author element Creator <author> 100, 110,111,

700, 710, 711

Personal name, added entryCpersonal name

Corporate name, added entry-corporate name

Date created element

Date.Created <unitdate> 260 $c Date of publication

เมทาดาทา 10

ตวอยางของ Crosswalk ไดแก

- Crosswalk ทเกยวกบศลปะ สถาปตยกรรม และมรดกทางวฒนธรรมของ Getty Standards.program (http://www.getty.edu/research/conduting_reearch/standards/intrometadata/3_crosswalks/index.html)

- หองสมดรฐสภาอเมรกน (Library of Congress) ม Crosswalk เปนมารค 21 (http://www.lcweb.loc.gov/marc/marcdocz.html)

- University of Washington Digital Collections มมาตฐานเมทาดาทาท Maps ใหเปนดบลนคอร (http://www.lib.washington.edu/msd/mig/datadicts/defaut.html)

การเสรมการใชงานไดหลากหลาย คอ การใชเมทาดาทาทสนบสนนโปรโตคอลการเกบเกยวของโครงการรเรมจดหมายเหตแบบเปด (Open Archive Initiative (OAI) ซงจะเปนตวเกบเมทาดาทาจากแหลงตางๆ ทสนบสนน OAI Protocol Metadata Harvesting นาเมทาดาทามารวมในฐานขอมลขนาดใหญและสามารถใหบรการสบคนจากภายนอกได ตวอยางเชน มหาวทยาลยมชแกน (http://oaister.umdl.umich.edu/oaister) มทรพยากรสารสนเทศดจทลทางมรดกวฒนธรรมมากกวา 3 ลานระเบยน ซงเกบมาจากเกอบ 300 collection

การเสรมการใชงานไดหลากหลาย อกวธหนง คอ การใชโปรโตคอลทสนบสนนการคนขามระบบ หรอทเรยกวา เมทาเสรช (Metasearch) ซงระบบการคนของฐานขอมลทเปน local ยอมรบหรอเกบคาคนจากระบบการคนคนจากภายนอก โปรโตคอลซงเปนทรจกกนด คอ Z39.50 (http://lcweb.loc.gov/z39.50/agency) ตวอยางระบบทนา Z39.50 ไปประยกตใชไดแก

- Searchlight (http://searchlight.cdlib.org/cgi-bin/searchlight) - PHAROS (http://pharos.calstate.edu/webpac/pharosstat.html)

Z39.50..International..Next..Generation. (ZING)http://www.loc.gov/z39.50/agency/zing) เปนโปรโตคอลทปรบ z39.50 ใหทนสมยขนสาหรบสภาพแวดลอมของเวบ โดยมมาตรฐาน 2 มาตรฐาน คอ SRW และ SRU ทยอมให Z39.50 เปนทงตวคาถามและตวคนคน แลกเปลยนโดยการใชโปรโตคอลทใชกนอยทวไปบนอนเทอรเนต

เมทาดาทา 11

หลกเกณฑขอท 3: เมทาดาทาทดตองมการควบคมรายการหลกฐาน (Authority control) และมาตรฐานของเนอหา

คณสมบตของสารสนเทศควรแสดงดวยคาศพทควบคม ซงไมเพยงแตชอบคคล นตบคคล ชอสถานท และหวเรอง ระบบจดหมวดหม รปแบบของคาศพทควบคมถกจดกลมใหเกยวของกบทรพยากรสารสนเทศตามโครงสรางทมความสมพนธกนตามลาดบ ซงเปนประโยชนในการเขาถง

การพจารณาเลอกชดคาศพทควบคม เชน ศพทสมพนธ (Thesaurus) อนกรมวธาน (Taxonomy) และ รายการหลกฐาน (Authority files) จะขนอยกบหลายปจจย เชน เคารางเมทาดาทาทใชและทรพยากรสารสนเทศขององคกรทใช ผแตงและผลงเมทาดาทาทไมไดรบการฝกฝนไมสามารถใชคาศพทควบคมไดอยางประสบผลสาเรจ นอกจากจะไดรายการหลกฐาน (authority) ทสนและงายๆ สวนปจจยสาคญอนๆ ไดแก

1. ความคาดหมายของผใช ผใชเปนระดบผใหญ เดก ผเชยวชาญเฉพาะดาน หรอบคคลทวไป ภาษาทใช แหลงสารสนเทศอนๆ ทใช คาศพททใช

2. เครองมอทสนบสนนการใชคาศพท เปนศพทสมพนธทหาไดทางออนไลนสามารถนาไปรวมกบระบบการสบคนของทรพยากรสารสนเทศอนๆ มการทาคาเชอมโยง (Cross-reference) กบคาศพททเกยวของ

3. การบารงรกษา / การรกษาสภาพ คาศพทใหม คาศพทเกา หรอคาโบราณ หรอคาลาสมย ใครเปนผดแลศพท และวธการทาใหทนสมยอยตลอดเวลา

ตวอยางคาศพท - http://www.lub.lu.se/metadata.subject-help.html มรายการคาศพทควบคม

ศพทสมพนธ และระบบการจดหมวดหมจานวนมากตามสาขาวชา - http://www.cdlr.strath.ac.uk/Sources/index.html เปนเวบไซตของ High

Level Thesaurus Project (HILT) เปน clearinghouse ขอมลทางดานคาศพทควบคม รวมทงสารสนเทศอน ๆ ทเกยวของกน

- Getty Vocabulary Program สราง ดแล และเผยแพรศพทสมพนธสาหรบงานทศนศลปและสถาปตยกรรม เชน

- ศพทสมพนธทางดานศลปะและสถาปตยกรรม (Art & Architecture Thesaurus -AAT) http://www.getty.edu/research/conducting_research/vocabularies/aat/

- รวมรายชอศลปน (Union List of Artist Names - ULAN) http://www.getty.edu/research/conducting_research/vocabularies/ulan

- ศพทสมพนธชอทางภมศาสตร (Getty Thesaurus of Geographic Names – TGN) http://www.getty.edu/research/conducting_research/vocabularies/tgn

เมทาดาทา 12

- คาศพทควบคมอน ๆ ไดแก - Library of Congress Authorities files (http://www.authorities.loc.gov) - Medical Subject Heading List (http://www.nlm.nih.gov/mesh/ - Thesaurus for Graphic Materials I: Subject Terms

(http://lcweb.loc.gov/rr/print/tgm1/) - Thesaurus fro Graphic Materials II: Genre and Physical Characteristics - Terms (http://lcweb.loc.gov/rr/print/tgms2/)

- The Geographic Names Information System (http://geonames.usgs.gov/

- ระบบการจดหมวดหมอน ๆ ทสามารถหาขอมลไดจากเวบไซต ไดแก- Dewey Decimal Classification (http://connexion.oclc.org/) ตองบอกรบ

เปนสมาชกกอนถงเขาใชได - Library of Congress Classification (http://classweb.loc.gov) ตองบอกรบ

เปนสมาชกกอนถงเขาใชได

หลกเกณฑขอท 4: เมทาดาทาทดตองมความชดเจนในเรองของเงอนไขการใชทรพยากรสารสนเทศดจทล

เงอนไขของการใชหมายถง สทธทางกฎหมาย เชน การใชโดยชอบธรรม (Fair use) การไดรบอนญาต และการจากดในการใช ผใชควรไดรบการแจงถงสทธการเขาใช หรอขอจากดในการใช ขอตกลงทางเทคนคพเศษในการใช เชน ควรมการระบตวอานทตองใชไวดวย เชน Florida Heritage Collection ของ Florida state university libraries ท http://palmm.fcla.edu/fh/ มการใหขอมลเกยวกบสทธโดยใหคลกท copyright information

หลกเกณฑขอท 5: เมทาดาทาทดตองสนบสนนการบรหารจดการทรพยากรสารสนเทศในระยะยาว

เมทาดาทาเชงบรหารเปนขอมลทชวยในเรองการบรหารจดการสารสนเทศ ซงไดแก เวลาทสรางสารสนเทศ วธการสราง ผรบผดชอบในการควบคมการเขาถง วธการควบคมหรอกระบวนการใดทเกยวของกบขอจากดการเขาใช รวมทงรปแบบ ขนาดของแฟมขอมล เปนตน ลวนเปนเรองจาเปนเพอใหแนใจถงความสามารถในการใชสารสนเทศดจทลไดอยางตอเนอง หรอการสรางสารสนเทศขนมาใหม

เมทาดาทา 13

การลงเมทาดาทาเพอสงวนรกษาเปนสวนยอยของเมทาดาทาเชงบรหารมวตถประสงคเฉพาะเพอการสนบสนนการรกษาหรอคงสภาพของสารสนเทศ โดยรวมถงขอมลทเกยวของกบการจดการสทธ record keeping ประวตการจดการ ประวตการเปลยนแปลงของสารสนเทศ ตวอยางของโครงการทเกยวกบการสงวนรกษาในระยะยาวไดแก

- An OCLC/RLG Working Group called PREMIS (Preservation Metadata: Implementation Strategies) (สามารถดรายละเอยดไดท http://www.oclc.org/research /projects/pmwg )

- The PADI (Preserving Access to Digital Information) http://www.nla.gov.au/padi

- NISO Z39.87 (AIM 20-2002) เปนเมทาดาทาสาหรบรปภาพดจทลทเปนภาพนง สามารถดรายละเอยดไดท http://www.niso.org/standards/resourses/Z39_87_trial_use.pdf

- Recordkeeping Metadata Standards http://www.naa.gov.au/recordkeeping/control/rkms/summary.htm

- Australian Recordkeeping Metadata Schema. http://www.sims.monash.edu.au/research/rcrg/research/spirt/

ถาสารสนเทศประกอบดวยรปภาพจานวนมาก ตองมขอมลทางกายภาพของแฟมขอมลรปภาพอยางชดเจนพอทจะรกษารปภาพ เชน ขอมลทเกยวของกบลาดบของแฟม (เลขหนา) และความเกยวของทางโครงสรางของหนงสอ (สารบญ) มมาตรฐาน 3 รปแบบ เชน METS http://www.loc.gov/standards/mets ถกนามาใชกนอยางแพรหลายในหมของเมทาดาทา วฒนธรรม โดยใชเอกซเอมแอลแสดงเมทาดาทาเชงโครงสรางของสารสนเทศ

หลกเกณฑขอท 6: เมทาดาทาทด คอ ตวสารสนเทศนนเอง สารสนเทศจาตองมคณภาพทด มความนาเชอถอ ความถกตอง ความเปนของแท ความเปนจดหมายเหต ความคงทนถาวร และการระบทมลกษณะเฉพาะ

เนองจากเมทาดาทาเปนตวนาขอมลทรบรองถงแหลงกาเนด / ทมา และความนาเชอถอของสารสนเทศ ความนาเชอถอของเมทาดาทาจงตองมดวยตวของมนเองดวย เมทา-เมทาดาทา (Meta-Metadata) หรอตวเกบเกยวกบขอมลของเมทาดาทา ควรรวมถงการระบ/บงชคณลกษณะขององคกรทสรางเมทาดาทาและใชมาตรฐานใดในการสราง องคกรควรใหขอมลอยางเพยงพอทใหผใชเขาถง วธการสราง (อตโนมต หรอดวยมอ) รวมทงคาศพททใช

ความผดพลาดทเกดจากเมทาดาทา (Metadata errors) อาจเกดจากหลายสาเหต เชน เกดจากลงเมทาดาทาผด การทเมทาดาทาสรางโดยอตโนมตจากโปรแกรม ซงโปรแกรมคอมพวเตอรไม

เมทาดาทา 14

สามารถแยกความแตกตางระหวางคาได การใช Crosswalk เปนอกสาเหตหนงททาใหเมทาดาทาผดพลาดได รวมทงการเกบเกยวเมทาดาทา (Metadata harvesting) ซงอาจเกดจากความผดพลาดระหวางการสงขอมลตางระบบกน รวมทงผสรางเนอหาหรอผลงาน ควรไดรบการฝกฝน เพอใหเขาใจเมทาดาทา คาศพทควบคมอยางถองแท รวมทงการใชซอฟตแวรทใชลงเมทาดาทาดวย

เมทาดาทา 15

ภาคผนวก

ดบลนคอร (Dublin Core)การจดทาดบลนคอรเมทาดาทานน เกดขนเนองจากมสารสนเทศจานวนมหาศาลในเวลดไวด

เวบ ซงเปนเอกสารทเจาของผลงานผลตขนเองโดยใชเพยงภาษาเอชทเอมแอล (HTML)ใน การกาหนดรปแบบการแสดงผลและเชอมโยง ขอมลเทานน ไมมโครงสรางมาตรฐานสาหรบสบคนทระบเขตขอมล คณะทางานดบลนคอรซงประกอบดวย บรรณารกษ นกเทคโนโลยสารสนเทศและผทางานดานสรางขอมลในเวบของ สหรฐอเมรกา องกฤษ ฝรงเศส ออสเตรเลย และหลายประเทศในยโรปตางประสบปญหาและเหนวาการสรางสารสนเทศอเลกทรอนกสจาเปนตองมการกาหนดคาจากดความตามมาตรฐาน เพอชวยใหสบคนสารสนเทศไดเนอหาตรงกบความตองการได ในป ค.ศ. 1995 คณะทางานดบลนคอรจงไดประชมกนครงแรกทเมองดบลน รฐโอไฮโอ และกาหนดชดหนวยขอมลยอย 15 หนวย สาหรบใชพรรณนาสารสนเทศดจทลเพอใหเจาของผลงานจดทาเมทาดาทาดวยตนเอง และสามารถสบคนรวมกนกบฐานขอมลตางระบบ ปจจบนดบลนคอรไดรบการประกาศ เปนมาตรฐานสากล ISO15836 -2003, February 2003 (http://www.niso.org/international/ SC4/n515.pdf) และมาตรฐานของสหรฐอเมรกา Z39.85-2001,September 2001 (http://www.niso.org/standards/resources/Z39-85.pdf) ผลงานนเกดจากการทางานรวมกนระหวางคณะทางานดบลนคอร ภาคเวลดไวดเวบ และหอสมดรฐสภาอเมรกน โดยการประสานงานกบหนวยงานสารสนเทศระดบชาตจากหลายประเทศ เพอใหมาตรฐานดบลนคอรใชงานไดดในการจดสรางสารสนเทศอเลกทรอนกส บนพนฐานขอมลตางระบบและตางภาษา เพอใหการเขาถงสบคนและแลกเปลยน ตลอดจนสามารถใชสารสนเทศรวมกนอยางกวางขวาง

การใชดบลนคอรเมทาดาทาไดรบความนยม เพราะมจดเดนทโครงสราง 15 หนวยยอย ไมบงคบวาตองใชกฎเกณฑและรายละเอยดทเจาของงานเหนวาไมจาเปน ใชงานได หลากหลายระบบ (Interoperability) และไมจากดวาจะใชอปกรณและโปรแกรมเฉพาะ ผใชงานทวไปเขาใจเนอหางายและไมตองใชเวลาศกษานาน นอกจากน การใชดบลนคอรเรมจาก การทดลองใชภายในกลมทางานและผสนใจ มการประชมเพอปรบปรงแกไขตลอดเวลา และมจดยนทการใชหนวยขอมลยอยพนฐาน 15 หนวย ดงนน แมวาผใชงานจะประยกตรายละเอยด เพมเตมหรอลดจานวนหนวยขอมลยอย ยอมไมมผลตอการพรรณนาลกษณะของสารสนเทศ ตอมามการประยกตสาหรบการพฒนาหองสมดดจทล โดยเฉพาะอยางยงการพมพอเลกทรอนกสเพอเผยแพรในอนเทอรเนต และในการจดเกบเอกสารอเลกทรอนกสทตองรวมแฟมขอมลและแลกเปลยนแฟมขอมลจานวนมาก หนวยงานรฐบาลและหนวยงานเอกชนของหลายประเทศ ตลอดจนองคการระหวางประเทศเรมใชดบลนคอรเมทาดาทา

เมทาดาทา 16

สาหรบจดโครงสราง ฐานขอมลโดยการรวมหลายฐานขอมลใหเสมอนเปนฐานขอมลหนงเดยวเปนชองทางสการเขาถงสารสนเทศงาย เรว และสบคนครงเดยว ไดสารสนเทศทงหมดจากแหลง

Text Encoding Initiative (TEI)เปนโครงการทพฒนาโดยนกวชาการทางมนษยศาสตร ตงแตป ค.ศ. 1988 โดยเปนโครงการ

รวมกนระหวาง Association of Computers in the Humanities, the Association of Computational Linguistics และ Association for Literacy and Linguistic Computing กอนป ค.ศ. 1999 ไดรบเงนทนสนบสนน และมผลงานตพมพ คอ TEI Guidelines โดยม Michael Sperberg-McQueen แหงมหาวทยาลยอลลนอยส มลรฐชคาโก และ Lou Burnard จากมหาวทยาลยออกซฟอรด ซงยงคงเปนบรรณาธการ TEI จนถงปจจบน ในป ค.ศ. 1999 TEI Encoding Initiative เปลยนเปนความรวมมอมศนยกลางอยท 4 สถาบนหลก คอ มหาวทยาลยเบอรเงน ประเทศนอรเวย มหาวทยาลยออกซฟอรด มหาวทยาลยเวอรจเนย และมหาวทยาลยบราวน

Text Encoding Initiative เปนโครงการพฒนาแนวทางในการ mark up ขอมลอเลกทรอนกสประเภท นวนยาย บทละคร และกวนพนธ เพอสนบสนนการวจยทางดานมนษยศาสตร TEI ใชเอสจเอมแอล (SGML) เพออธบายโครงสรางและองคประกอบของเอกสาร ซงเอสจเอมแอลนกลายเปนสวนของสารสนเทศอเลกทรอนกสเองดวย ไดมประยกตใช TEI Lite ขนเพอใชงานไดมากขนทาให TEI Lite ใชกนไดทวไปในหองสมด

Encoded Archival Description (EAD)EAD ถกพฒนาขนมาเปนวธหนงในการ Markup ขอมล เพอชวยในการคนหาและแสดงผล

ทางออนไลนโดยเฉพาะเอกสารจดหมายเหต เอกสารตวเขยน และสงพมพพเศษอนๆ เนองจากการลงรายการจะมลกษณะทเฉพาะกวาเอกสารโดยทวไป เปนโครงการรเรมโดยมหาวทยาลยแคลฟอรเนย เบรกเลย ในป ค.ศ. 1993 โดยผเชยวชาญของมหาวทยาลยเบรกเลย มเดเนยล พตต (Daniel Pitti) เปนหวหนาโครงการไดเลอกเอสจเอมแอล (SGML) ทดลองใชในโครงการน ซงเหมอนกบ TEI Header จงมลกษณะสวนหวทอธบายถงความเปนเครองมอชวยคนหา โดยการใหขอมลตวมนเอง (เชน ใครเปนผเขยน) จากนนจงอธบายถงสารสนเทศโดยรวมและขอมลโดยละเอยดอกครง ถารายการใดมการลงเปนดจทล กสามารถเปนตวชไปถงแฟมขอมลดจทลนน ๆ ดวย

ในเวอรชน 2002 EAD ไดพฒนาใหสนบสนนภาษาเอสจเอมแอลและเอกซเอมแอล มาตรฐาน EAD ไดรบการพฒนาอยางตอเนองโดยหอสมดรฐสภาอเมรกนและสมาคมนกจดหมายเหตแหงสหรฐอเมรกา (Society of American Archivists) มาตรฐาน EAD เปนทนยมใชในหองสมดสถาบนการศกษา สมาคมประวตศาสตร และพพธภณฑทมสงพมพพเศษจานวนมาก และไมมการลงรายการแยกออกมาโดยเฉพาะเหมอนกบหองสมดโดยทว ๆ ไป

เมทาดาทา 17

Visual Resources Association (VRA) Core Categories VRA Core Categories พฒนาโดย Visual Resources Association Data Standards

Committee เปนเคารางทพฒนามาจาก CDWA (Descriptions of Works of Art) ใชในการอธบายทรพยากรสารสนเทศทางศลปะ เชน ภาพวาด ภาพถาย ประตมากรรม งานทางดานสถาปตยกรรม หตถกรรม เปนตน

ONIX (Online Information eXchange)เปนเมทาดาทาทพฒนาในป ค.ศ. 1999 เมอ American Association of Publishers

(AAP) เรยกกลมผคาหนงสอรายใหญ ผคาปลก ผขายหนงสอออนไลน เพอวาง มาตรฐานโดยมแนวคดทวารปแบบของทกสานกพมพ สามารถแลกเปลยนขอมลกนได ONIX เวอรชน 1.0 จงเกดขนในเดอนมกราคม ค.ศ. 2000 โดยใชสงขอมลหนงสอไปยงผคารายใหญ ปจจบนพฒนาเปนเวอรชน 2.1 ภายใตการดแลของ EDItEUR ดวยความรวมมอระหวาง Book Industry Communication (BIC) และ Book Industry Study Group (BISG)

ONIX ใชภาษาเอกซเอมแอลในการ markup ขอมล มการจดทาเปน ONIX for Books และ ONIX for Serials จากการท ONIX พฒนาเพอใชในเชงธรกจการพมพ จงมขอมลทดสาหรบการสรางระเบยนบรรณานกรมของหองสมด ดงนน Bibliographic Enrichment Advisory Team (BEAT) จงตงโครงการทหอสมดรฐสภาอเมรกนในการทดลองการใช ONIX เมทาดาทาจงถกใชในหองสมดเพอการสรางระเบยนบรรณานกรม โดยอนาคตจะมการทา mapping ระหวาง ONIX for Books กบมารค 21 และยนมารคเขาดวยกน สามารถดวธการ mapping ไดท http://www.loc.gov/marc/onix2marc.html

Learning Object Metadata IEEE Learning Technology Standards Committee (LTSC) ไดพฒนา Learning

Object Metadata หรอ LOM ขน ตามมาตรฐานของ IEEE 1484.12.1-2002 เพอใชในการอธบายหรอพรรณนาทรพยากรสารสนเทศทางการศกษา

Metadata Encoding and Transmission Standard (METS)เปนมาตรฐานทพฒนาขนเพอเสรมความตองการใหมโครงสรางมาตรฐานในการลงรายการ

ทรพยากรสารสนเทศของหองสมดดจทลทมความซบซอนมากขน METS ใชเอกซเอมแอล (XML)ใน การแสดงโครงสรางของทรพยากรสารสนเทศดจทล การพรรณนาทเกยวของกน และเมทาดาทาเชงโครงสรางรวมทงชอและทอยของแฟมขอมลของสารสนเทศด จทลนน ๆ

METS เปนโครงการทพฒนามาจาก Making of American II project ซงเปนโครงการแปลงขอมลเปนดจทลของหองสมดวจยในการพยายามทจะลงเมทาดาทา และจดหารปแบบเมทาดาทาของงานทเปนขอความและงานทมพนฐานมาจากรปภาพ

เมทาดาทา 18

บรรณานกรม

Caplan, Priscilla.2003. Metadata fundmentals for all librarians. Chicago : AmericanLibrary Association.

Chopey, Michael A. ed. 2005. Knowledge without boundaries : organizing information for the Future. Chicago : Association for Library Collections & Technical Services.

"DIGITIZATION AND DIGITAL LIBRARIES" Version 1.0. in InformationManagement Resource Kit (IMARK). Food and Agriculture Organization ofthe United Nations.

Gilland-Swetland, Anne. J. 2000. “Setting the Stage” in Introduction to Metadata : Pathways to Digital Information. [Online]. Available from: http://www.getty.edu/research/institute/standard/intrometadata [2000, Nov 2]

Haynes, David. 2004. Metadata for information management and retrieval. London :Facet.

Library of Congress. 2000. Library of Congress Digital Repository Development : Core Metadata Elements. [On-line]. Available from: http://lcweb.loc.gov/standards/metable.html. [April 4, 2002].

National Information Standards Organization. 2004. A framework of guidance for

building good digital collections. 2n ed. Bethesda, MD : National Information

Standards Organization. [Online]. Available from:http://www.niso.org/framework/framework2.html

Taylor, Arlene G. 2004. The organization of information. 2nd ed. Westport, Con. :

Libraries Unlimited.

T.B. Rajashekar. 2005. Metadata and Dublin Core. Bangalore : National Centre for

Science Information, Indian Institute of Science. PowerPoint

เมทาดาทา 19