Φ Ι Λ Ο Λ Ο Γ Ι Κ Ο Ι *ΥΛΛΟΓΟ< ' Ρ Α Ρ Ν Α ^ Ο *

Π Α Ρ Ν Α Σ Σ Ο Σ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΝ ΣΥΓΓΡΑΜΜΑ

ΚΑΤΑ ΤΡΙΜΗΝΙΑΝ ΕΚΔΙΔΟΜΕΝΟΝ

Π Ε Ρ Ι Ο Α Ο Ι Λ Ε Υ Τ Ε Ρ Α

ΤΟΜΟΣ Α' ΑΡ. 3 (ΙΟΥΛΙΟΣ-ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 1959)

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Γ. ΠΑΝΤΑΖΗ . . ,. "Ο υπερπληθυσμός της γης ώς βιολογικόν πρόβλημα ( Μελέτη ) Ι. Μ. ΠΑΝΑΓΙΟΤΟΠΟΥΛΟΥ . ."» Το λουλούδι της φρίκης (Διήγημα) Φ. Κ. ΜΠΟΥΜΠΟΥΛΙΔΟΥ . . . . . Μιχαήλ - Έρμόδωρος Λήσταρχος, "Έλλην λόγιος

τοϋ IT' αιώνος ( Μελέτη ) ΚΩΣΤΗ ΜΠΑΣΤΙΑ Ένώπιος ένωπίω ( Αφήγημα ) Γ. Κ. ΣΤΑΜΠΟΛΗ Μνημοσύνη (Ποίημα) ΜΑΡΙΝΟΥ ΣΙΓΟΥΡΟΥ Ή Ζακυθινή παράδοση (Μελέτη) ΑΘΗΝΑΣ ΤΑΡςΟΥΛΗ Λάρνακα ( Ταξιδιωτικές εντυπώσεις ) Γ. Θ. ΖΩΡΑ . "Αγνωστος παραλλαγή τοΰ « Θρήνου της Κωνσταντινουπόλεως > ( Μελέτη ) G. ΡΑΡΙΝΙ ( Μτφρ. ΑΛΚ. ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΥ ) Ό Διάβολος ( Δοκίμιο ) Σ Τ . ΣΠΕΡΑΝΤςΑ . . . . . . . . "Η ανθρωπολογία στα ελληνικά αγγεία ( Μελέτη ) Ε Φ Η ς ΑΙΛΙΑΝΟΥ Dies irae (Ποίημα) Κ. ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΥ Ή κατάλυσις τοΰ χρόνου (Μελέτη) Δ. ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΥ Το διεθνές συνέδριον ερευνητών λαϊκών διηγήσεων

τοΰ Κίελου - Κοπεγχάγης ( Χρονικόν ) Φ. Κ. ΜΠΟΥΜΠΟΥΛΙΔΟΥ . . Βιβλιογραφικον δελτίον Μεσαιωνικής και Νεοελληνικής

Φιλολογίας κατά το έτος 1959. ΧΡΟΝΙΚΑ

Γ. θ . Ζ. Σημείωμα Τ. ΓΡΙΤΣΟΠΟΥΛΟΥ ■ Φ. Κ. ΜΠΟΥΜΠΟΥΛΙΔΟΥ ■ Ι. Σ. ΜΑΡΚΑΝΤΩΝΗ - Ε Λ . ΚΟΥΚΚΟΥ

Κριτική Βιβλίων Σπ . ΠΑΝΑΠΩΤΟΠΟΥΛΟΥ . . . . · . . . ΕΙκαστικαί τέχναι Γ. ΣΚΛΆΒΟΥ Μουσική if Ή κίνησις τοΰ Παρνασσού — Νέα Βιβλία.

Π Α Ρ Ν Α Σ Σ Ο Σ ΠΙΡΙΟΔΙΚΟΝ ΣΥΓΓΡΑΜΜΑ

ΚΑΤΑ ΤΡΙΜΗΝΙΑΝ ΕΚΔΙΔΟΜΕΝΟΝ Γ ρ α φ ε Τ α : ΠλατεΤα Άγ. Γεωργίου Καρύτση 8 — 'Αθήναι

ΔΙΕΥΘΥΝΟΥΣΑ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΘΡΑΣ. ΒΛΗΣΙΔΗΣ : Πρόεδρος Φιλολογικοί} Συλλόγου Παρνασσός ΓΒΡ. ΚΟΝΙΔΑΡΗΣ : Γεν. Γραμματεύς Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός Γ. Θ. ΖΩΡΑΣ : Πρόεδρος Φιλολογικού τμήματος Παρνασσού,

'Υπεύθυνος περιοδικού Φ. Κ. ΜΠΟΥΜΠΟΥΛΙΔΗΣ : Γραμματεύς συντάξεως

ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ ( συμπεριλαμβανομένων και των ταχυδρομικών ) : 'Εσωτερικού Δρχ. 60 'Εξωτερικού Δολ. 4

Δια συλλόγους και σχολεία Δρχ. 80 Δι* οργανισμούς Δρχ. 120 Τιμή εκάστου τεύχους Δρχ. 15

Χειρόγραφα δημοσιευόμενα ή μή δεν επιστρέφονται. Διευθύνσεις συμφώνως τω Νόμφ 1092/1938 "Αρθρ. 6 § 1 :

'Υπευθύνου περιοδικού, Γ. Θ. ΖΩΡΑ : Πολυτεχνείου 5« 'Αθήναι. Προϊσταμένου τυπογραφείου, Ι. Δ. ΜΥΡΤΙΔΗ : Σεϊζάνη 5 'Αθήναι.

ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ ΤΟΜΟΣ Α' ΙΟΥΛΙΟΣ-ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 1959 ΑΡΙΘ. 3

ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΙΪΑΝΤΑΖΗ Καφηγητοΰ τοϋ Πανεπιστημίου ΆΦηνών

0 ΥΠΕΡΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΤΗΣ ΓΗΣ ΩΣ ΒΙΟΛΟΓΙΚΟΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑ

Μεταξύ των προβλημάτων τα όποια απασχολούν και εμπνέουν άνησυ­

χίαν εις την σημερινήν πολιτισμένην ανθρωπότητα, δυο κυρίως είναι εκείνα τα οποία έχουν παγκόσμιον σημασίαν και των όποιων ή άντιμετώπισις απαι­

τεί την συνεργασίαν πολιτικών και επιστημόνων εΐς διεθνές επίπεδον. Το πρώτον τών προβλημάτων τούτων άφορφ εις τον κίνδυνον αφανισμού του ανθρωπίνου γένους εξ ενδεχομένης άφρονος χρησιμοποιήσεως της πυρηνικής ενεργείας. Το δεύτερον πρόβλημα με το όποιον 0 ' άσχοληθώμεν ενταύθα, άφορα εΐς τον κίνδυνον μελλοντικής ασφυξίας τών κατοίκων του πλανήτου μας ένεκα του ραγδαίως αυξάνοντος ανθρωπίνου πληθυσμού τής γής.

Έ κ στατιστικών εκτιμήσεων προκύπτει δτι το άνθρώπινον γένος αυξά­

νει κατά τους τελευταίους ιδίως αιώνας με ιλιγγιώδη καΐ άσυγκράτητον ρυθμόν. Οΰτω, ενώ κατά την εποχήν του Χρίστου ό πληθυσμός ολοκλήρου τής γής δεν υπερέβαινε τα τριακόσια εκατομμύρια, σήμερον έχει φθάσει τα δυο δισεκατομμύρια επτακόσια εκατομμύρια. 'Υπολογίζεται δτι με τον σημε­

ρινον ρυθμόν αυξήσεως ( 123000 γεννήσεις ημερησίως ) ή άνθρωπότης θα φθάση μετά 25 ετη τα τέσσαρα δισεκατομμύρια, το 2000 μ.Χ. τα εξ δισε­

κατομμύρια, το 2100 μ.Χ. τα τριάντα δισεκατομμύρια και το 2200 μ.Χ. τα διακόσια δισεκατομμύρια.

Που οφείλεται δμως ή ραγδαία αΰτη αΰξησις του ανθρωπίνου πληθυ­

σμού τής γής και διατι δεν παρατηρείται ανάλογόν τι και με τους πληθυ­

σμούς τών άλλων φυτικών και ζωικών ειδών τών κατοικοΰντων επι του πλανήτου μας ; Εις τους βιολόγους είναι γνωστόν δτι αί πληθυσμιακά! δια­

κυμάνσεις εν τή φύσει είναι συνάρτησις δυο κυρίως παραγόντων, ήτοι τής γονιμότητος μιας φυλής ή ενός είδους και τής θνησιμότητος τών αποτελούν­

των τάς ομάδας ταύτας ατόμων. ΜεταβολαΙ τής γονιμότητος παρατηρούνται πολλάκις εις τάς φυλάς και τα ε'ίδη, οφείλονται δε κυρίως εις γενετικά αϊτια. Ά φ ' ετέρου ή θνησιμότης τών ατόμων μιας φυλής ή ενός είδους εξαρτάται

' . 17

— 250 —

πρωτίστως από την δράσιν της φυσικής επιλογής, ή οποία τείνει να διατή­

ρηση εις την ζωήν εκείνα μόνον τα άτομα, τα οποία είναι καλλίτερον εξω­

πλισμένα δια τήν'άντιμετώπισιν του αγώνος περί υπάρξεως και εμφανίζουν την καλλιτέραν προσαρμογήν προς το εκάστοτε περιβάλλον. Τοιουτοτρόπως εκ των απειραρίθμων απογόνων, οι όποιοι γεννώνται υπό τών διαφόρων φυτικών καΐ ζωικών οργανισμών, τεράστιος αριθμός αποθνήσκει λόγω της δράσεως της φυσικής επιλογής, ολίγοι δε σχετικώς κατορθώνουν να επιζή­

σουν, να ενηλικιωθούν και να αναπαραχθούν. Οΰτως οι πληθυσμοί διατη­

ρούνται κατά το μάλλον ή ή"ττον σταθεροί και δεν δημιουργείται κίνδυνος πληθωρισμοί' εν τη φΰσει.

Γενικώς ή δράσις του αμείλικτου δπλου τής φύσεως, το όποιον καλεί­

ται φυσική επιλογή, δεν επιτρέπει μεγάλας πληθυσμιακός διακυμάνσεις εν τη φΰσει. 'Από τοϋ κανόνος τούτου ουδεμία τών μέχρι σήμερον γνωστών μορ. φών τής ζωής εξαιρείται, συμπεριλαμβανομένου του είδους Homo sapiens, εφ' δσον βεβαίως τοΰτο ζή υπό φυσικάς συνθήκας. Πράγματι εφ' όλων τών πρωτογόνων άν\^ρώπων ή φυσική επιλογή εξακολουθεί να δρα κατά τον αυτόν τρόπον ως και επί τών λοιπών μορφών τής ζωής, άποκτείνουσα δηλαδή με τον αυτόν σκληρόν αλλ' άποτελεσματικόν τρόπον τήν πλειονότητα τών γεννωμένων απογόνων. Ούτως εις τάς ιθαγενείς απολίτιστους φυλάς τής 'Αφρικής εν μόνον εκ πέντε νεογνών έχει τήν πιθανότητα να φθάση τήν ενηλικίωσιν. 'Ομοίως εις πολλάς περιοχάς τής 'Ασίας ή απεριόριστος αναπα­

ραγωγή εξακολουθεί να συνοδεΰηται ύπό σχετικώς υψηλού ρυθμού βρεφικής θνησιμότητος. Το βιωτικόν έπίπεδον τής πλειονότητος τών ανθρώπων τού­

των είναι τρομακτικώς χαμηλόν, εν τούτοις όμως εις τούτους δεν υπάρχει εύγονικόν πρόβλημα.

Συμφώνως αρα προς τα δεδομένα ταύτα θα επρεπεν οι εκ τής φυσικής επιλογής επιβαλλόμενοι περιορισμοί εις τάς μεγάλας πληθυσμιακός διακυμάν­

σεις να ισχύουν και δια τον άνθρωπον. Πλην όμως το πολιτιστικόν έπίπε­

δον τών διαφόρων λαών τής γής δεν είναι το αυτό καΐ εάν δι' αρκετούς εξ αυτών ή φυσική επιλογή εξακολουθεί να δρφ άμειλίκτως, εις πολλούς άλλους, μεταξύ τών οποίων πρωτοποριακήν θέσιν κατέχουν οι λαοί τοϋ εύρωποει­

δοϋς κλάδου, ό πολιτισμός έδημιοΰργησε παράγοντας, οι όποιοι τείνουν να μειώσουν σημαντικώς τήν δράσιν τής φυσικής επιλογής. "Ας εξετάσωμεν συντόμως μερικούς τών παραγόντων τούτων. Ώ ς γνωστόν κατά τον παρελ­

θόντα αιώνα μεγάλαι πρόοδοι επετελέσθησαν εΐς τήν ιατρικήν επιστήμην, έκτοτε δε νέαι συνεχώς άνακα?ιΰψεις γίνονται εις τον τομέα τούτον, με απο­

τέλεσμα τήν αΰξησιν τής πιι^ανότητος επιβιώσεως τών ανθρώπων. Πολλά! από τάς λοιμώδεις νόσους, αϊ όποΐαι εις το παρελθόν άπέκτεινον μυριάδας ανθρωπίνων υπάρξεων, καταπολεμούνται ήδη επιτυχώς δια τών διαφόρων άντιβιωτικών.Έξ άλλου ή προληπτική ιατρική δια τών εμβολιασμών, τής άπο­

— 251 —

μονώσεως και των άλλων υγειονομικών μέτρων εμείωσε σημαντικώς τους κίν­

δυνους μολύνσεως από σοβαράς λοιμώδεις νόσους. Τέλος α! πρόοδοι της χει­

ρουργικής επιτρέπουν σήμερον την επιβίωσιν και την άναπαραγωγήν πολλών ατόμων φερόντων σωματικός ανωμαλίας, αΐ όποΐαι εις εν φυσικον περιβάλλον ■θα συνεπήγοντο την δια της φυσικής επιλογής εκκαθάρισιν τών ατόμων τούτων.

"Ολαι αΰταί αι πρόοδοι τής ιατρικής προσέφερον και προσφέρουν αμέ­

τρητα καλά εις την ανθρωπότητα. Ή βρεφική καΐ ή παιδική θνησιμότης ήλαττώθησαν μεγάλως και ό μέσος δρος επιβιώσεως του ανθρώπου ηΰξήθη σημαντικώς. Βεβαίως τα εΰεργήματα ταϋτα τής ιατρικής δεν είναι εξ ϊσου κτήμα όλων τών ανθρώπων λόγω τής διαφοράς του πολιτιστικοί] επιπέδου αυτών καΐ συνεπώς και ή άπήχησις αυτών επί τοΰ πλη{)υσμιακοΰ προβλή­

ματος δεν είναι ή αυτή. Τοΰτο καταφαίνεται αν λάβωμεν ενα εκ τών συντελε­

στών εκείνων οι όποιοι επηρεάζονται υπό τών προόδων τής ιατρικής και δη τον μέσον δρον επιβιώσεως τοΰ ανθρώπου εις διαφόρους χώρας. Ούτω βλέ­

πομεν δτι ενφ εις τα Σκανδιναυϊκά κράτη ό μέσος δρος επιβιώσεως υπερέβη το 70òv έτος τής ηλικίας, εις τα Μεσογειακά κράτη τής Ευρώπης είναι το 65ο ν δια τους άρρενας και το 69ο ν δια τους θήλεις, εις δε τάς 'Ινδίας μόλις φθάνει το 35ο ν έτος τής ηλικίας. Πάντως δμως τα στατιστικά δεδομένα απο­

δεικνύουν δτι ό πολιτισμός ήρχισε να εΐσδΰη, τουλάχιστον δσον άφορα εις τα ιατρικά και υγειονομικά μέτρα, βαθμηδόν και εις τάς υπανάπτυκτους χώρας με αποτέλεσμα την αΰξησιν τοΰ μέσου δρου επιβιώσεως και την σχετικήν ελάττοοσιν τής θνησιμότητος. Συγκριτικώς αναφέρω δτι το 1925 ό μέσος δρος επιβιώσεως εις τάς 'Ινδίας ήτο το 28ο ν έτος τής ηλικίας, δηλαδή δσος υπολογίζεται δτι ήτο εις την άρχαίαν Ελλάδα και Ρώμην.

Έκ τών ανωτέρω, προκύπτει δτι ως πρώτον αποτέλεσμα τοΰ εκπολιτι­

σμού τοΰ ανθρώπου διαπιστοΰται ή ελάττωσις τής δράσεως τής φυσικής επιλογής, ή οποία, ώς εΐδομεν, ελέγχει τον ενα εκ τών δυο παραγόντων τών ρυθμιζόντων τάς πληθυσμιακάς διακυμάνσεις, ήτοι την θνησιμότητα· Ή ελάττωσις αΰτη τής θνησιμότητος είναι ανάλογος προς τον βαθμόν πολιτι­

σμού μιας χώρας. Οΰτως ή παγκόσμιος στατιστική τοποι^ετεΐ τον συντελε­

στήν θνησιμότητος δια το 1958 δια μεν την Εύρώπην εις τα 10 τοις χιλίοις, δια δέ τάς υπανάπτυκτους χώρας εις τάς 20 τοις χιλίοις.

Εύνόητον είναι δτι ώς αποτέλεσμα τής ελαττώσεως της θνησιμότητος, ήτις παρατηρείται παγκοσμίως, προκΰπτει μία βαθμιαία αΰξησις τοΰ πληθυ­

σμοΰ τής γής εφ' δσον βεβαίως ή γονιμότης τών ανθρώπων εξακολουθεί να παραμένη ή αυτή. Ή αΰξησις αυτή υπολογίζεται σήμερον δια μεν την Εύρώπην εις τα 8 τοις χιλίοις, δι' όλόκληρον δέ τον κόσμον εις τα 16 τοις χιλίοις ετησίως. 'Εάν ό παγκόσμιος οΰτος ρυθμός αυξήσεως διατηρη{)ή, τότε ό πληθυσμός τής γής θα διπλασιασθή εντός 43 ετών. Συγκριτικοί πίνα­

κες τής διεθνοΰς στατιστικής δίδουν δια την περίοδον 1930­1956 μίαν

— 252 —

παγκόσμιον αΰξησιν του πληθυσμοί) κατά 36%· Κατά την αυτήν περίοδον δ πληθυσμός της Ευρώπης ηΰξήθη κατά 1 6 % . ο πληθυσμός της 'Αφρικής κατά 41 % κ α ι ο πληθυσμός της 'Ασίας κατά 42 %· Έκ τών αριθμών τού­

των δύναται να πρόκυψη το εσφαλμένον συμπέρασμα δτι ή γονιμότης τών λευκών ήλαττώθη ή δτι ή γονιμότης τών εγχρώμων ηΰξήθη. Λαμβανομένου μάλιστα υπ' όψιν δτι ή θνησιμότης τών λευκών είναι πολύ μικρότερα τής τών εγχρώμων, οι ανωτέρω αριθμοί επιτείνουν τήν εντΰπωσιν ταΰτην. Πρά­

γματι ή γεννητικότης τών περισσοτέρων λαών τοϋ εύρωποειδοΰς κλάδου εμφανίζεται ήλαττωμένη, ουχί δμως λόγω μειώσεως τής γονιμότητος αυτών, άλλα λόγω του εθελουσίου περιορισμού τών γεννήσεων δια προλήψεως τής συλλήψεως, δι' εκτρώσεων ή δι' αποχής. Εύγλωττος είναι ή εικών τήν οποίαν μας δίδει ή διεθνής στατιστική δια τήν γεννητικότητα εις τα διάφορα κράτη. Οΰτως ή γεννητικότης εις τήν Εΰρώπην γενικώς ανέρχεται εις 15 τοις χιλίοις, εις τήν Σοβιετικήν Ρωσίαν εις 26 τοις χιλίοις, εις τήν Πολωνίαν εις 29 τοις χιλίοις και εις τήν Έθνικιστικήν Κίναν εις 45 τοις χιλίοις. Το δτι ή μειω­

μένη γεννητικότης τών περισσοτέρων λευκών δεν οφείλεται εις έλάττωσιν τής γονιμότητος αυτών αλλ' εις εκοΰσιον περιορισμον τών γεννήσεων αποδεικνύε­

ται εκ του γεγονότος δτι εις κράτη εις τα όποια είχε σημειωθή σημαντική μείωσις τών γεννήσεων κατά τάς αρχάς του αιώνος μας, ή υπό τής πολιτείας θέσπισις μέτρων προστασίας και υλικής ενισχύσεως τών πολυτέκνων οικογε­

νειών ήγαγεν εις σημαντικήν αΰξησιν τών γεννήσεων. Χαρακτηριστικώτατον εν προκειμένω είναι το παράδειγμα τής Γαλλίας. Εις Ήνωμένας μάλιστα Πολιτείας το σύστημα τής πριμοδοτήσεως τών πολυτέκνων ώδήγησεν άρκετάς αγάμους γυναίκας εις το να αποκτούν το εν μετά το άλλο εξώγαμα τέκνα, δια να επιτύχουν τα υλικά ώφέλη τής πο?απεκνίας.

Ό περιορισμός τών γεννήσεων είναι και αυτός αποτέλεσμα τών οικονο­

μικών και κοινωνικών συνθηκών, τάς οποίας δημιουργεί ό πολιτισμός. Στα­

τιστικοί υπολογισμοί αποδεικνύουν δτι το μέτρον ασκείται κυρίως από τάς πλέον μορφωμένας και τας εύπορωτέρας τάξεις τής κοινωνίας, ενφ αϊ αμόρ­

φωτοι και άπορώτεραι τάξεις δέχονται μοιρολατρικώς ή εξ ανάγκης δσα παι­

διά τους δώση ό Θεός. Οι λόγοι τής διαφοράς ταύτης είναι εύλογοι. Έ ν πρώτοις ό μορφωμένος αναλογίζεται και υπολογίζει τί δαπανάς απαιτεί σήμε­

ρον ή καλή ανατροφή και μόρφωσις του τέκνου του, το όποιον επιθυμεί να ϊδη καλλίτερον αΰτοΰ άναδεικνυόμενον εν τη κοινωνία και οΰτως άγεται εις τήν άπόφασιν του περιορισμού του άριθμοΰ τών τέκνων του. Έξ άλλου ή επιτεινομένη δυστυχώς χαλάρωσις τών οικογενειακών δεσμών και ό εγωιστι­

κός προσανατολισμός τών ατόμων προς δσον το δυνατόν μεγαλυτέραν υλικήν άπόλαυσιν με ταυτόχρονον περιορισμόν τών ευθυνών, τών υποχρεώσεων και τών καθηκόντων, έχει ως αποτέλεσμα και πλοΰσιαι ακόμη οικογένειαι να άσκοΰν πλήρη ή μερικον περιορισμόν τών γεννήσεων. 'Αντιθέτως αί άμόρ­

— 253 —

φωτοι και αι άπορώτεραι τάξεις της κοινωνίας, αΐ όποΐαι κατά το πλείστον κατοικούν, παρ' ήμΐν τουλάχιστον, εις την ΰπαιθρον, ασκούν λίαν περιωρι­

σμένον έ'λεγχον τών γεννήσεων. Τούτο οφείλεται κυρίως εις οΐκονομικήν άδυναμίαν να προσφύγουν εις τα διάφορα γνωστά μέτρα περιορισμοί) τών γεννήσεων, εις αγνοιαν περί την χρήσιν αυτών, εις θρησκευτικός επιδράσεις και εις οικογενειακός παραδόσεις. "Ας μη λησμονώμεν άλλωστε δτι δια τάς τάξεις ταύτας και ιδίως δια τους κατοικοΰντας εις χωρία ή μόνη άδάπανος και συνεπώς προσιτή εις τους πτωχούς άπόλαυσις είναι ή επίδοσις εις την διαιώνισιν του είδους...

Συνοψίζοντες τα ανωτέρω δυνάμεθα να εΐπωμεν δ'τι ό πολιτισμός εκκι­

νήσας από τους ανθρώπους της λευκής φυλής ήρχισε να κατακτά βαθμιαίως όλόκληρον τον κόσμον, μεταβάλλων τας φυσικάς συνθήκας του ανθρωπίνου πληθυσμοί) δια τής μειώσεως αφ* ενός τής θνησιμότητος, εις τήν οποίαν ήτο εκτείνει μένος εν τή φΰσει λόγω τής δράσεως τής φυσικής επιλογής, καΐ δια ελαττώσεως τής γεννητικότητος αφ' ετέρου. Έ κ τών δυο τοΰτων επιδράσεων του πολιτισμοί) ή μεν πρώτη ταχύτατα εξηπλώθη επί τής πλειονότητος τών κατοίκων τής γης, εξακολουθεί δμως να εχη διάφορον άπήχησιν επί του πληθυσμιακοί) προβλήματος εκάστου λαοΰ, αναλόγως τοΰ πολιτιστικοί) του επιπέδου, ή δέ δευτέρα, δηλαδή ή ελάττωσις τής γεννητικότητος είναι ακόμη περιωρισμένη εις τους κατ' εξοχήν πολιτισμένους λαούς του εΰρωποειδούς κλάδου, μόλις δέ έπ' εσχάτο>ν ήρχισε να προπαγανδίζεται και εις τάς υπανά­

πτυκτους περιοχας τάς κατοικουμένας υπό λευκών, ενώ οι έγχρωμοι εξακο­

λουθούν, ως εΐδομεν, να εμφανίζουν λίαν ύψηλόν συντελεστήν γεννητικότη­

τος. Τελικον αποτέλεσμα τών επιδράσεων τοΰτων τοΰ πολιτισμού είναι δτι ό πληθυσμός τής γής αυξάνεται ραγδαίως μέν, άνίσως δμως δσόν άφοροι εις τους τρεις μεγάλους κλάδους τού είδους Homo sapiens, και τούτο διότι οι μέν δύο έγχρωμοι κλάδοι, ό μογγολοειδής και ό νεγροειδής, διατηρούντες ύψηλόν εισέτι ρυθμον γεννητικότητος με ταυτόχρονον ελάττωσιν τής θνησιμό­

τητος, αυξάνονται ταχΰτερον, ενώ ό εύρωποειδής κλάδος παρά τήν μεγάλην ελάττωσιν τής θνησιμότητος αυξάνεται βραδύτερον λόγω τού ασκουμένου περιορισμού τών γεννήσεων. Ούτω, ενφ από τοΰ 1800 μέχρι τού 1900 οι μέν λευκοί είχον αύξηθή κατά 130%, οι δέ έγχρωμοι κατά50°/οι <*π0 τοΰ 1920 μέ­

χρι σήμερον οι μέν λευκοί ηύξήθησαν κατά 36,8 %, οι δέ έγχρωμοι κατά 50 °/ο· 'Ανεξαρτήτως δμως τής φυλετικής ανισορροπίας εις τήν οποίαν οδηγεί

ο σημερινός ρυθμός αυξήσεως τής άνθρωπότητος, ή δράσις τών πολιτιστι­

κών παραγόντων, οι όποιοι μειώνουν τήν δράσιν τής φυσικής επιλογής επί τών ανθρώπων, δημιουργεί εύγονικά προβλήματα. Εις μίαν πρωτόγονον κοι­

νωνίαν πάμπολλα άτομα βεβαρυμένα κληρονομικώς εκκαθαρίζονται δια τής φυσικής επιλογής, ενώ σήμερον, χάρις εις τάς προόδους τής ιατρικής και τα κοινωνικά μέτρα, ταύτα δύνανται να επιζήσουν και να αναπαραχθούν. Ούτω

— 254 —

γνωρίζομεν σήμερον δτι ή ευπάθεια προς πολλας νόσους είναι κληρονομική. Δια της διασώσεως δμως τοιούτων ευπαθών ατόμων επιτρέπομεν εις γονί­

δια, τα όποια άλλως θα είχον εκκαθαρισθή δια φυσικής επιλογής, να διαιω­

νίζωνται. "Αλλοτε, βρέφη έμφανίζοντα π.χ. συγγενή άνωμαλίαν τής καρδίας συνισταμένην εΐς επικοινωνίαν τών δυο κοιλιών αυτής ήσαν καταδικασμένα εις θάνατον, ενφ σήμερον αι πρόοδοι τής χειρουργικής τής καρδίας επιτρέ­

πουν εις αυτά να επιζήσουν, να ενηλικιωθούν και να αναπαραχθούν. Δια του τρόπου τοΰτου δμως διαιωνίζονται δλα εκείνα τα γονίδια τα όποια συμ­

βάλλουν εις τον σχηματισμον τής ανωμαλίας ταύτης τής καρδίας. Βεβαίως ουδείς δύναται να καταδικάση την εΰεργετικήν εν προκειμένω δια τα άτομα δράσιν τής ιατρικής, αλλ' ό εύγονιστής οφείλει να άντιμετωπίζη και τα εκ ταύτης δημιουργούμενα δια τας επερχομένας γενεάς προβλήματα, τα όποΐα δύνανται να συνοψισθούν ώς εξής : Ή συνεχιζόμενη ευεργετική δράσις τής ιατρικής επί τοΰ ανθρωπίνου πληθυσμού τής γης πληρώνεται ακριβά, διότι αΰτη προκαλεί βαθμιαίαν αΰξησιν τοΰ αριθμού τών ατόμων εκείνων, τα όποΐα δεν δύνανται να ζήσουν χωρίς την βοήθειάν της. Είναι προφανές δτι εκ τής δράσεως ταύτης dà πρόκυψη τελικώς εΐς πληθυσμός, τοΰ οποίου κάθε μέλος θα φέρη μίαν ή περισσότερος κληρονομικός ανωμαλίας, αί όποΐαι άνευ τής παρεμβάσεως τής ιατρικής θα προκαλούν τον θάνατον του. Με αλλάς λέξεις ή ιατρική επιστήμη δια τής δράσεως της αυξάνει το βάρος, το όποιον θα είναι ήναγκασμένη να φέρη επί τών ώμων της εις το μέλλον­

Παραλλήλως με την ιατρικήν δράσιν και τα υπό τών πολιτισμένων χωρών θεσπισθέντα μέτρα κοινωνικής προνοίας δημιουργούν επίσης εύγονικά προβλήματα. Οΰτω, ενφ εις τάς πρωτογόνους κοινωνίας τα διανοητικώς ή φυσικώς ανίκανα να φροντίσουν δι* εαυτά άτομα είναι καταδικασμένα να αποθάνουν εξ ασιτίας ή εγκαταλείψεως, εΐς τα πολιτισμένα κράτη σημαντικά ποσά εκ τοΰ κρατικού προϋπολογισμοΰ καΐ τής ιδιωτικής οικονομίας διατί­

θενται δια την περίθαλψιν, στέγασιν κλπ. αυτών. Και είναι μεν αληθές δτι αρκετά τών δυστυχοΰντων τούτων ατόμων έ'παθον λόγω ατυχημάτων ή άλλων επιγενών ατυχών περιστάσεων, πάμπολλα δμως φέρουν κληρονομικός ανωμα­

λίας, αι όποΐαι συμβάλλουν εις τήν ανικανότητα των προς εργασίαν. Το ύφιστάμενον σΰστημα κοινωνικής προνοίας τών πλείστων κρατών επιτρέπει εις τα άτομα ταΰτα όχι μόνον να επιζήσουν άλλα και να αναπαραχθούν. Δια τοΰ τρόπου τοΰτου δμως αυξάνεται ό αριθμός τών κληρονομικώς ανικάνων προς εργασίαν ατόμων και ή κοινωνία καλείται να εΰρΰνη συνεχώς τήν πρό­

νοιάν της εϊς βάρος τής οικονομίας της. Υπάρχουν βεβαίως και οι ΰποστηρίζοντες δτι το ρητον mens sana in

corpore sano δέν έ'χει πάντοτε εφαρμογήν και δτι άτομα με ήλαττωμένην φυσικήν ΐδιοσυστασίαν είναι δυνατόν να είναι ιδιοφυείς ή και μεγαλοφυείς. Συνεπώς κατά τήν ά'ποψιν ταΰτην ή κοινωνία έχει πάν συμφέρον να βοηθή

— 255 —

τα σωματικώς ευπαθή ταΰτα άτομα προς επιβίωσιν καί άναπαραγωγήν, επί σκοπώ διαιωνίσεως τών ελεγχόντων τάς διανοητικός ταύτας ικανότητας γονι­

δίων. 'Ανεξαρτήτως δ'μως του δτι ή βοήθεια αυτή παρέχεται σήμερον εις πολύ εύρυτέραν κλίμακα, ή διάφορος μεταχείρισις των προνομιούχων τούτων ατόμων επί σκοπώ διαιωνίσεως των ευεργετικών των γονιδίων προσκρούει αφ' ενός μεν εις γενετικάς δυσχέρειας, αφ' ετέρου δε εις την ελευθερίαν του άνθρωπου να εκλέγη τον σΰντροφον της ζωής του και να αναπαράγεται κατ' ιδίαν του βούλησιν. Εις τα σημερινά χριστιανικά καί δημοκρατικά κράτη δεν είναι δυνατόν να διανοηθή τις την δημιουργίαν εξωοικογενειακών πειραματι­

κών πεδίων αναπαραγωγής τών καλλίτερων ατόμων τής κοινωνίας, ως τούτο επεχειρήθη εν Γερμανία κατά την διάρκειαν τού Β' παγκοσμίου πολέμου...

"Ας εγκαταλείψω μεν δμως τα εΰγονικά προβλήματα και ας επανέλθωμεν εις το πρόβλημα τής ραγδαίας αυξήσεως του πληί)υσμοΰ τής γής, ώς τοΰτο αντιμετωπίζεται από οικονομολογικής πλευράς. "Ηδη από του 1798 ό "Αγγλος ιερεύς και οικονομολόγος Th. Malthus εις το σύγγραμμα του « Essay on the Principle of Population » διετύπωσε την άποψιν δτι οι άνθρωποι πολ­

λαπλασιάζονται ταχΰτερον από δτι δύναται να άποδώση ή προσπάθεια των προς αΰξησιν τών πλουτοπαραγωγών δυνατοτήτων του χώρου διαβιώσεως των. Έ φ ' δσον κατά τον Malthus αί γεννήσεις παραμένουν απεριόριστοι, ή δυσαναλογία μεταξύ αριθμού των κατοίκων καί χοόρου διατροφής των θα συνεπάγεται αθλιότητα του πληθυσμού υπό μορφήν νόσων, πολέμων, λιμού και πτώχειας. "Ή άνθρωπότης θα δυνηθή νά εξέλθη από την αθλιότητα μόνον εάν άποφασίση νά εγκατάλειψη την άπεριόριστον εκτέλεσιν τής συνου­

σίας, έπιβάλλουσα εν είδος « Moral Restraint » υπό μορφήν όψιμου γάμου, αποχής εν τφ γάμω και αγαμίας ενός μέρους των ανθρώπων. Αι απόψεις αύται τοΰ Malthus εΰρον μεγάλην άπήχησιν κατά τον 19ον αιώνα ιδία εις την Δυ­

τικήν Εύρώπην, εις την οποίαν περί το τέλος τού αιώνος εδημιουργήθη μία σοβαρά Νεομαλθουσιανή κίνησις. Ή διαφορά τής κινήσεως ταύτης από τών αρχικών ιδεών τού Malthus ήτο ή εγκατάλειψις τής Ιδέας τού περιορισμού και τής αποχής από τής συνουσίας και ή ύποστήριξις τής τεχνητής αποφυ­

γής τής συλλήψεως, την οποίαν ό Malthus είχε καταδικάσει ώςσυνεπαγομέ­

νην ΰποπληθυσμον και δυσμενή επίδρασιν επί τού πολιτισμού. 'Αλλά και προ τού Malthus ακόμη, άλλοι φυσιοδίφαι ώς δ Benjamin

Franklin ( 1751 ), ό Wallace ( 1753) κ.ά. είχον αναγνωρίσει την στενότητα τού βιωτικού χώρου ώς αίτιον τής ανθρωπινής άθλιότητος. Ή αξία δμως τού έργου τού Malthus συνίσταται εις το δτι ούτος υπεστήριξε την άποψιν ταΰτην δια πλουσιωτάτου στατιστικού υλικού, διό και το ανωτέρω αξίωμα εξακολουθεί και σήμερον νά είναι γνωστόν ώς ό νόμος τού Malthus. "Εκτοτε καί άλλοι οικονομολόγοι ήσχολήθησαν με το πρόβλημα τής στενό­

τητος τού βιωτικού χώρου καί εν ό'ψει τού επερχομένου υπερπληθυσμού διε­

— 256 —

τύπωσαν άλλοι μεν αισιόδοξους και άλλοι απαισιόδοξους προβλέψεις δια το μέλλον της άνθρωπότητος.

Πριν ή άσχοληθώμεν δμως με τάς διϊσταμένας ταύτας απόψεις τών οικονομολόγων ας ΐδωμεν ποία είναι ή σημερινή κατάστασις του κόσμου από απόψεως διατροφής. 'Από στατιστικός διαπιστώσεις προκύπτει δτι τα δυο τρίτα περίπου τής σημερινής άνθρωπότητος (περί τα 1.850 εκατομμύ­

ρια) υποσιτίζονται, λαμβάνουν δηλαδή ολιγωτέρας των 1500 θερμίδων ημε­

ρησίως, έναντι των 2600 αί όποΐαι αντιπροσωπεύουν την κανονικήν δίαιταν. Άλλα τα δυο αυτά ακριβώς τρίτα τής άνθρωπότητος είναι εκείνα τα όποια παρουσιάζουν τον μεγαλΰτερον συντελεστήν αυξήσεως. Και τοΰτο δημιουργεί ενα φαΰλον κΰκλον: "Οσον περισσότερον πεινά ένας λαός, τόσον περισσότε­

ρον πληθύνεται" άλλα και δσον περισσότερον πληθύνεται τόσον περισσότερον πεινά. Αί χώραι εκεΐναι ακριβώς, αί όποΐαι έχουν περισσότερον ανάγκην βελτιώσεως τής υλικής των στάθμης, εκμηδενίζουν με την εκκρηκτικήν άνα­

παραγωγήν των κάθε προσπάθειαν προς τήν κατεΰθυνσιν ταΰτην. Διότι τα αγαθά αποτελέσματα οιουδήποτε προγράμματος οικονομικής αναπτύξεως ανα­

τρέπονται από τήν αμετρον αΰξησιν του πληθυσμού, ή οποία ΰπερφαλαγγίζει κάθε βελτίωσιν. Προσφάτως ό πρωθυπουργός τών 'Ινδιών Παντιτ Νεχρού διεκήρυσσεν ενώπιον τής συγκληθείσης εις Νέον Δελχί Διεθνούς Διασκέψεως περί τής έσχεδιασμένης τεκνοποιίας, δτι εάν δεν επιτευχθή σημαντικός περιο­

ρισμός τών γεννήσεων εις εθνικήν κλίμακα, τα αγαθά αποτελέσματα του πεν­

ταετούς σχεδίου οικονομικής αναπτύξεως 'Ινδιών θα εκμηδενισθούν. Οι άπαισιοδοξώτεροι τών οικονομολόγων κρούουν ήδη τον κώδωνα του

κίνδυνου και θεωροΰντες τα καθαρώς οικονομικά μέτρα ανεπαρκή ν ' αντιμε­

τωπίσουν το κακόν, στρέφονται προς τους βιολόγους και ζητούν τήν λήψιν δραστικών μέτρων περιορισμού τών γεννήσεων. Δι'άλλην μερίδα οικονομολό­

γων ό νόμος του Malthus δεν έχει παγκόσμιονεφαρμογήν. Είναι αληθές λέγουν οί κύκλοι οΰτοι δτι υπάρχουν περιοχαΐ τής γής δια τας οποίας αί Μαλθουσια­

ναι απόψεις ισχύουν και εις τάς οποίας ενδείκνυται ή άμεσος λήψις συνδε­

δυασμένων μέτρων οικονομικής αναπτύξεως και περιορισμού τών γεννήσεων, ώς λ.χ. εις τάς 'Ινδίας. Δι' άλλας δμως χώρας εις τάς οποίας το βιωτικον επίπεδον είναι ΰψηλόν και ό πληθυσμός αυξάνεται βραδέως, ως λ.χ. εις τον Καναδάν και τήν Αύστραλίαν, ό νόμος του Malthus δεν εφαρμόζεται, ουδε­

μία δε ανάγκη υφίσταται, προς το παρόν τουλάχιστον, εφαρμογής του ελέγ­

χου τών γεννήσεων. "Αλλοι αίσιοδοξώτεροι οικονομολόγοι πιστεύουν δτι δια τών νέων επιστημονικών ανακαλύψεων καΐ δη και τής πυρηνικής ενεργείας, δια τής εκτελέσεως μεγάλων έγγειοβελτικών έργων ανά τον κόσμον ( άξιο­

ποίησις έρημων, άποξήρανσις θαλασσών κ.ά. ) καί μιας προσεκτικωτέρας κατανομής του βιωτικου χώρου, ή γή μας έ'χει περιθώρια να διαθρέψη μέχρι 10­12 δισεκατομμύρια πληθυσμού. Εύνόητον είναι δτι ή τελευταία αΰτη

— 257 —

άποψις μεταθέτει το πρόβλημα της αντιμετωπίσεως του υπερπληθυσμού εις το άπώτερον μέλλον, όποτε δμως και πάλιν, εάν δ ρυθμός αυξήσεως της άνθρω­

πότητος εξακολούθηση να είναι ο αυτός, θα κληθούν οι ειδικοί να αποφα­

σίσουν επι τών ληπτέων μέτρων. Έ κ τών ανωτέρω προκύπτει δτι ή μερική ή καθολική άντιμετώπισις

του προβλήματος ταϋ υπερπληθυσμού δεν δύναται να γίνη μονοπλεΰρως δια πενταετών ή δεκαετών προγραμμάτων οικονομικής αναπτύξεως, εάν δεν συνο­

δεύεται και υπό βιολογικών μέτρων. Ποία δμως πρέπει να είναι τα βιολο­

γικά ταΰτα μέτρα και ποία ή εκτασις αυτών ; Εις το σημεΐον τοΰτο αί γνώμαι τών βιολόγων διίστανται δπως και αί γνώμαι τών οικονομολόγων/Άς ΐδωμεν εν πρώτοις τήν επικρατούσαν τάσιν. 'Υπό τήν επίδρασιν νεομαλθουσιανών ιδεών ήρχισε καλλιεργούμενη εις άγγλοσαξωνικούς κατά πρώτον κύκλους ή ιδέα τοΰ ελέγχου τών γεννήσεων ή δπως τελευταίως αποκαλείται της προγραμ­

ματισμένης οικογενείας. Συμφώνως προς τήν ΐδέαν ταΰτην κάθε ά'τομον έχει το δικαίωμα να καθορίζη αναλόγως τών οικονομικών του κυρίως δυνατοτήτων το μέγεθος της οικογενείας του δια της κατά βοΰλησιν ασκήσεως τοΰ ελέγχου τών γεννήσεων. Ό έλεγχος οΰτος δέον να άσκήται οΰχι δι' εκτρώσεων ( αΰται τυγχάνουν απολύτως άπορριπτέαι), άλλα δια της χρησιμοποιήσεως προφυλα­

κτικών από της συλλήψεως μέσων, τόσον εκ μέρους τοΰ ανδρός δσον και έκ μέρους της γυναικός, και δια αποφυγής της συνουσίας κατά τάς γονίμους ημέρας της γυναικός. Ή επιτυχία τοΰ ελέγχου τούτου τών γεννήσεων εξαρ­

τάται ως είναι εΰνόητον από τήν διαφώτισιν τοΰ εΰρέος κοινοΰ ως προς τάς γονίμους ημέρας τοΰ καταμηνίου κΰκλου της γυναικός άφ' ενός και τήν οικονομικήν προσιτότητα τών προφυλακτικών μέσων δια τάς πτωχοτέρας τάξεις άφ' ετέρου. Προς τήν κατεΰθυνσιν ταΰτην ήρχισεν από ετών ευρύτατη κίνησις με τήν ϊδρυσιν Διεθνών 'Οργανώσεων, τήν σΰγκλησιν διεθνών δια­

σκέψεων και τον προπαγανδισμόν τών μέτρων και μεταξύ τών υπανάπτυκτων λαών. Συμβουλευτικά ιατρεία ϊδρΰθησαν πολλαχοΰ και ειδικοί επιστήμονες διεσπάρησαν ανά τον κόσμον προπαγανδίζοντες τήν επιτακτικήν ανάγκην τοΰ οικογενειακού προγραμματισμοΰ και εξηγοΰντες τον τρόπον χρησιμοποιήσεως τών προφυλακτικών μέτρων.

Ώ ς είναι εΰνόητον ή κίνησις αΰτη εΰρε κατά πρώτον άπήχησιν μεταξύ τών εύπορωτέρων καΐ μορφωμένων τάξεων της κοινωνίας τών διαφόρων λαών, αι δποΐαι και γνωρίζουν και δύνανται να αξιοποιήσουν τα προταθέντα μέτρα ελέγχου τών γεννήσεων. Προκειμένου δμως περί τών άπορωτέρων τάξεων, δια τας οποίας κυρίως προορίζονται τα προταθέντα μέτρα, αί δυσχέ­

ρειαι αξιοποιήσεως τούτων είναι μεγάλαι. Έ ν πρώτοις ή προτεινομένη αποχή κατά τάς γονίμους ημέρας της γυναικός, δεδομένης της ατομικής ποικιλίας και τών ανωμαλιών ώς προς τήν ήμέραν της ώορρηξίας, πρέπει να διαρκή αρκετός ημέρας προ και αρκετός ημέρας μετά τάς ύποτιθεμένας γονίμους

— 258 —

ημέρας. Tò γεγονός τοΰτο καθιστά την μέθοδον άνεφάρμοστον δι' ενα πλη­

θυσμόν, δια τον οποίον πολλάκις ή μοναδική άπόλαυσις είναι ή σεξουαλική ομιλία. Έ ξ άλλου τα διάφορα προφυλακτικά μέσα δεν είναι προσιτά εις τάς απόρους τάξεις, αί δποΐαι προτιμούν να χρησιμοποιούν τάς πενιχράς των άπολαυας δια τήν διατροφήν των. Ή μόνη λΰσις εν προκειμένω θα ήτο να διανέμονται δωρεάν εις τους απόρους, πράγμα το όποιον κανέν σοβαρον κρά­

τος δεν άντιμετώπισεν ακόμη... Πλην των γενικών τούτων δυσχερειών δμως, ή εξάπλωσις της ιδέας του ελέγχου τών γεννήσεων προσκρούει και εις άλλα εμπόδια απορρέοντα εκ τών θρησκευτικών πεποιθήσεων τών κατά τόπους πληθυσμών. Τέλος δέον να τονισθή δτι και από ιατρικής πλευράς ή άποτε­

λεσματικότης τών μέτρων τούτων είναι σχετική, διότι ουδεμία μέθοδος κατο­

χυρώνει 1 0 0 % από τής πιθανότητος συλλήψεως μεταεπισυμβάσαν συνουσίαν. Γεννάται ήδη το ερώτημα, εάν αί ανωτέρω δυσχέρειαι παρακαμφθούν

κάποτε και ό έλεγχος τών γεννήσεων γίνη κτήμα και τών άπορωτέρων τάξεων, ποία θα είναι ή άπήχησις εκ τής εφαρμογής αΰτοΰ επί τοϋ πληθυ­

σμιακού προβλήματος ; 'Εάν μεν το μέτρον εφαρμοσθή εξ ίσου εφ' δλων τών λαών και εις τήν ,αΰτήν κλίμακα, ασφαλώς ή άπήχησίς του θα είναι ευεργετική, διότι οΰτω θα άνασταλή ό ασυγκράτητος ρυθμός τής αυξήσεως τοϋ πληθυσμού τής γής, εν συνδυασμφ δε προς τα μέτρα πολιτιστικής και οικονομικής αναπτύξεως ή άνθρωπότης θα δυνηθή να προσβλέψω προς μίαν μελλοντικήν εύημερίαν. Είναι φανερόν δμως δτι ή πραγματοποίησις του ονείρου τούτου είναι δυσχερέστατη αν δχι αδύνατος. Και τοΰτο διότι το πολιτιστικον επίπεδον είναι και θα εξακολούθηση να είναι διάφορον εις τους λαούς του κόσμου και ούτω, ενώ οι περισσότερον πολιτισμένοι θα επιτείνουν τον ήδη εφαρμοζόμενον υπ' αυτών έλεγχο ν τών γεννήσεων, οι άλλοι, οι δλι­

γώτερον ή ουδόλως πολιτισμένοι, οι όποιοι είναι και οι πολυαριθμώτεροι, θα συνεχίσουν τήν άκράτητον άναπαραγωγήν των με αποτέλεσμα να άνα­

τραπή ή υπάρχουσα Ισορροπία. Συγκεκριμένως το θέμα άφορφ πρωτίστως εις τήν λευκήν φυλήν, ή οποία ως άθροισμα λαών και ως αναμφισβήτητος δημιουργός πολιτισμοί, αποτελεί μίαν πραγματικότητα και μίαν ποιότητα, δια τήν οποίαν θεμιτόν είναι να ενδιαφέρωνται τουλάχιστον εκείνοι, οι όποιοι τήν απαρτίζουν. "Ηδη οι πρότερον δοθέντες αριθμοί καταδεικνύουν δτι ή πληθυσμιακή αΰξησις τών διαφόρων φυλών είναι άνισος, με σαφή άνοδον τών εγχρώμων και πτώσιν τών λευκών. 'Ιδιαιτέρως άνησυχαστικά είναι τα συμβαίνοντα εις τήν Κομμουνιστικήν Κίναν. Ή ημερησία αΰξησις του πλη­

θυσμού της ανέρχεται εις 35000 άτομα, τα όποια υπερβαίνουν το εν τρίτον τής παγκοσμίου ημερησίας αυξήσεως. Ό πληθυσμός τής Κίνας ανέρχεται σήμερον εις 650 εκατομμύρια και αυξάνει κατά εν εκατομμΰριον μηνιαίως. 'Ανάλογος είναι και ή γονιμότης εις τήν Ίαπωνίαν. Ή ακριβής εΐκών του δυναμισμού τής λευκής και τής κίτρινης φυλής προκύπτει από τα εξής δεδο-

— 259 —

μένα : Έ ν φ εις την Δ. Εύρώπην δ πληθυσμός αυξάνει κατά 7 τοις χιλίοις ετησίως καί εις τάς Ήνωμένας Πολιτείας και την Σοβιετικήν "Ένωσιν κατά 15 τοις χιλίοις, εις την Κίναν αυξάνει κατά 25 τοις χιλίοις. Οι αριθμοί οΰτοι δεικνύουν σαφώς δτι ή λευκή φυλή αντιμετωπίζει την άπειλήν κατακλυσμού της εκ μέρους της εκκρηκτικώς πολλαπλασιαζόμενης κίτρινης φυλής. "Οτι κατά τα τέλη του 19ου αιώνος εθεωρήθη ως άναξία συζητήσεως υπερβολή — δ περίφημος « κίτρινος κίνδυνος » — σήμερον αποδεικνύεται από τα στατι­

στικά δεδομένα ως αναμφισβήτητος πραγματικότης. Τα δεδομένα ταύτα καθιστούν σαφές δ'τι δ έλεγχος τών γεννήσεων εις

διεθνή όμοιόμορφον κλίμακα δεν είναι πραγματοποιήσιμος υπό τάς σημερι­

νός συνθήκας καΐ ως εκ τούτου ή εφαρμογή αΰτοΰ πρέπει να περιορισθή ει δυνατόν εις εκείνους μόνον τους λαούς του Εύρωποειδοΰς κλάδου, οι οποίοι εμφανίζουν οξύ πληθυσμιακον πρόβλημα, ως λ.χ. τάς 'Ινδίας, να καταβληθή δε μεγάλη προσπάθεια εισαγωγής του μέτρου εις τάς έγχρωμους φυλάς, πριν ή αύται προλάβουν να καταπνίξουν δια της υπερπαραγωγής των τήν βραδυπο­

ρούσαν εις τον τομέα τούτον λευκήν φυλήν, δια τήν δποίαν ή γενίκευσις του ελέγχου τών γεννήσεων ­θα άποβή καταστρεπτική.

Έξεταστέον ήδη κατά πόσον, ανεξαρτήτως τής ανωτέρω διεθνούς άπη­

χήσεώς του, το μέτρον τού περιορισμού τών γεννήσεων δύναται να υίοθε­

τηθή εντός τών εθνικών μας πλαισίων προς άντιμέτώπισιν υφισταμένων προβλημάτων πληθυσμιακού πληθωρισμού. Εις τήν Ελλάδα δ πληθυσμός, δ δποΐος κατά το 1958 ανήρχετο εις 8214000, αυξάνει ετησίως κατά 95000 ψυχάς. Ό αριθμός τών άνεργων ανέρχεται εις 1 5 % . αριθμός αρκούντως μέγας εάν δεχθώμεν ως μέγιστον άνεκτον διεθνώς δριον ανεργίας το 3°/ο· Βελτίωσις τής καταστάσεως ταύτης δεν προβλέπεται προ τής παρόδου 20­25 ετών, δπότε θα έχουν δλοκληρωθή τα μεγάλα παραγωγικά έργα. Συνεπώς, παρά το γεγονός ό'τι ή μετανάστευσις άπορροφεΐ κατ' έτος 35000 άτομα, εις τήν Ελλάδα υφίσταται πρόβλημα πληθυσμιακού πληθωρισμού, δια τήν άντι­

μέτώπισιν τού οποίου μερικοί επρότεινον τήν εισαγωγήν τού μέτρου τού περιορισμού τών γεννήσεων. "Αλλη μερις δμως, εις τήν δποίαν ανήκει και δ γράφων, άντετάχθη κατά τού μέτρου με τα εξής επιχειρήματα. Εις τάς μεγά­

λος πόλεις, εις τάς δποίας ή γεννητικότης ανέρχεται εις 19 τοις χιλίοις ετη­

σίως, ασκείται ήδη συστηματικώς έλεγχος τών γεννήσεων, άδιάφορον αν ού­

τος περιλαμβάνει εν πολλοίς καΐ τήν καταδικαστέαν μέθοδον τής εκτρώσεως, ή δποία αν και τιμωρείται βαρύτατα ποινικώς (εφ' δσον δεν στηρίζεται εις ιατρικήν ενδειξιν), εν τούτοις εκτελείται κρυφίως εις εύρεΐαν κλίμακα.'Ιδίως μεταξύ τών εύπορωτέρων τάξεων καΐ τών πλέον μορφωμένων δ αριθμός τών παιδίων κατ' οΐκογένειαν είναι κατά κανόνα μικρότερος τών τριών, δηλαδή κάτω τού απαιτουμένου δια τήν άντικατάστασιν τής οικογενείας. Το αποτέ­

λεσμα είναι δτι ή εις τάς μεγάλας πόλεις εγκατεστημένη ιθύνουσα τάξις τής

— 260 —

κοινωνίας έχει συνεχές έ'λλειμα, tò όποιον καλύπτεται εκ των δυναμικών στοι­

χείων της υπαίθρου. Εις ταΰτην ή γεννητικότης ανέρχεται εις 21,5 τοις χιλίοις ετησίως και εκάστη οικογένεια έ'χει πλέον των τριών τέκνων. Δεδομένου δτι αι εις την ΰπαιθρον κατοικοΰσαι οΐκογένειαι είναι και άπορώτεραι, ή υπ' αυ­

τών ασκησις ελέγχου τών γεννήσεων είναι περιωρισμένη. "Αν λάβωμεν δε υπ9 όψιν δτι το πολιτιστικον επίπεδον τών κατοίκων της υπαίθρου υπολεί­

πεται σημαντικώς του τών πόλεων, θα ΐδωμεν δτι εκεί ή φυσική επιλογή ασκεί εν τινι μέτρφ τήν δρασίν της και οΰτω διηθεί τρόπον τινά προς τάς πόλεις καλλίτερον ύλικόν. Τοιουτοτρόπως ή συμβολή της υπαίθρου εις τήν άνανέωσιν της κοινωνίας τών πόλεων είναι και ποσοτική και ποιοτική. Εύ­

νόητον είναι δτι υπό τάς συνθήκας ταύτας πάσα ιδέα προπαγανδίσεως και εφαρμογής του μέτρου του περιορισμού τών γεννήσεων είναι απορριπτέα. "Ετι επιτακτικωτέραν καθιστά τήν άντένδειξιν τής εφαρμογής τοιούτων μέ­

τρων ή κατά τα τελευταία έ'τη παρατηρούμενη τάσις αστυφιλίας, ή οποία κινδυνεύει να απογύμνωση τήν ΰπαιθρον χρησίμων εις αυτήν στοιχείων. Συνεπώς αντί βιολογικών μέτρων, ή άντιμετώπισις παρ' ήμιν του πληθυ­

σμιακού πληθωρισμού απαιτεί τήν επίτασιν τής οικονομικής αναπτύξεως εν συνδυασμώ προς μίαν ύποβοήθησιν τής μεταναστευτικής τάσεως, αν και το τελευταΐον τοΰτο μέτρον έχει πολλούς πολεμίους μεταξύ τών οικονομολόγων και κοινωνιολόγων, καθότι αποστερεί τήν χώραν του σφριγηλωτέρου ανθρω­

πίνου ύλικοϋ. Συνοψίζοντες τα ανωτέρω, διαπιστοΰμεν δτι το πρόβλημα του επερχο­

μένου ύπερπληθωρισμοΰ τόσον εις διεθνές δσον και εις εθνικον επίπεδον δεν δύναται να άντιμετωπισθή υπό τάς ύφισταμένας τουλάχιστον συνθήκας μέ το προταθέν βιολογικόν μέτρον του ελέγχου τών γεννήσεων, χωρίς κίνδυνον φυλετικής ανισορροπίας ή κοινωνικής αναταραχής. Το πρόβλημα πολύ απέχει από του να είναι άπλόν και ουδεμία απολύτως ικανοποιητική λύσις διαφαί­

νεται προς το παρόν. Ή μόνη αμυδρά ελπίς, ή οποία στηρίζεται επί τής εμπειρίας τών τελευταίων χρόνων, είναι ή διαπίστωσις δτι δταν μία χώρα εκπολιτίζεται τότε παραλλήλως και ό ρυθμός τών γεννήσεων περιορίζεται. Τοΰτο ίσως αποτελεί μίαν άπάντησιν εις το αγωνιώδες ερώτημα του μέλ­

λοντος τής άνθρωπότητος. Ή εξάπλωσις δηλαδή του πνευματικού και υλικού πολιτισμού εις τάς υπανάπτυκτους και απολίτιστους χώρας θα έ'χη ώς αποτέ­

λεσμα το να γεννώνται δλιγώτεροι άνθρωποι, το να ζουν οι άνθρωποι περισ­

σότερον χρόνον και να διαβιούν υπό συνθήκας πολύ καλλιτέρας εκείνων αΐ όποϊαι επικρατούν σήμερον εις τας ιδίας περιοχάς. Άραγε ή ταχΰτης τής εισδύσεως ταύτης τού πολιτισμού θα προλάβη τα ολέθρια αποτελέσματα, τα όποια αναμένονται εκ τής ταχύτητος αναπαραγωγής τού ανθρωπίνου γένους ; Εις το ερώτημα τούτο τήν άπάντησιν θα δώση ό χρόνος και ή σύνεσις τών κυβερνώντων τα μεγάλα κράτη.

Ι. Μ. ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

ΤΟ ΛΟΥΛΟΥΔΙ ΤΗΣ ΦΡΙΚΗΣ

Μια ιστορία και τοΰχη — από τον πόλεμο πού άρχισε στα σαράντα, μέσα στο χειμώνα, μέσα στο χιόνι. Άπάνου στην Πίνδο, το μεγάλο βουνό, και στ' άλλα βουνά, ίσαμε τ ' άξενα σπλάχνα της 'Αρβανιτιάς. Με καρδιά καΐ με πίστη τον πολέμησε τοΰτον τον πόλεμο ο λαός. Στο τέλος, τον έχασε. Κι άρχισε ή τραγωδία, πού, έχει τ' δνομα «Κατοχή». Ή πεΐνα, ό θάνατος της κάθε στιγμής. Ό καταδιωγμός, ό αφανισμός, το κυνήγι του ανθρώπου από τον άνθρωπο. Κι ανάμεσα στ' άλλα, να μη μείνη σε τοΰτη την πλάση — και στο δικό μας τον τόπο Όβριος ζωντανός. Τους ξεσπίτωναν, τους ανέβαζαν στα καμιόνια, τους έστελναν μακριά, κανένας δεν ήξερε πιά, αν ζουν, αν πεθαίνουν. Και το βέβαιο ήταν πώς πέθαιναν. Κ'έλαχε, μια φορά, ώρα περασμένη, σε μικρή πολιτεία ελληνική, ένας γείτονας, "Ivo τον έλεγαν, 'Οβριός, να χτυπήση τήν πόρτα χήρας γυναίκας, της Μαρουδιάς, και να ζητήση καταφυγή.

—"Ανοιξε, τής είπε, για μια νΰχτα μονάχα κι αύριο χαράματα φεύγω. "Ανοιξε τήν πόρτα, είδε τον άνθρωπο ή Μαρουδιά να τρέμη από νύχια

σε κορφή, τα δόντια του να χτυπούν καθώς μοναχικού στρατοκόπου στο καταχείμωνο.

Μπήκε ό "Ivo, έκλεισε πίσω του τήν πόρτα, σωριάστηκε, άδειο σακ­

κούλι, στην άντρομίδα. —'Αφήσαμε τα σπίτια μας, τ' αγαθά μας, μηδέ λαγούμια να σκάψουμε

δεν προφταίνουμε να χαθούμε από το πρόσωπο τής γής. Ήταν ήσυχος γείτονας ό "Ivo, κακό ανθρώπου δεν είχε κάμει. Ή ρ θ ε κι ό γιος, ό Λευτέρης, δεκάξι χρονώ, δεν ήξερε τί να πράξη ή

Μαρουδιά. — Μάνα, τής είπε, ό τόπος ολόγυρα γέμισε παγάνες, δε θ ' αφήσουν

'Οβριό για 'Οβριό. Ό "Ivo καθόταν στην άντρομίδα, τους κοίταζε καθώς το δαρμένο

σκυλί. — Καλά, τους είπε, ας φεύγω ! Και δέ σάλευε, μόνο τους κοίταζε με τόσο φόβο, με τόση θλίψη, πού

ανθρώπου καρδιά τή ματιά του να τήν άντικρύση δέν το μπορούσε. "Ερημος

— 262 —

και μόνος ήταν δ "Ivo και φτωχοζούσε από λιγοστή πραμάτια και να πού τώρα θα έπρεπε να πάη στο καλό του, μέσα στή νΰχτα, να πέση στα χέρια της παγάνας.

— Μάννα, είπε ο γιος, ό Λευτέρης, δεν το βαστάει ή καρδιά μου να τον αφήσω. Δός του να φάη, δός του να πιή, ρίξε και στή σοφίτα ενα στρω­

μάτσο. "Εφερε τήν τάβλα ή μάννα, τήν έ'βαλε καταμεσίς, έ'κοιμε το ψωμί, έ'φερε

και μια γαβάθα μ' ελιές κ' ενα κομμάτι τυρί, κάθησαν σταυροπόδι κ' οι τρεις ολόγυρα. Κ' ή νΰχτα να βαθαίνη συλλογισμένη. "Ερημοι δρόμοι, να μήν ακούγεται φωνή, να μήν ακούγεται τίποτα. Άπόςραγαν, ήπιαν κ' ενα ποτήρι κρασί, να στυλωθούν, ανέβασαν το στρωμάτσο στή σοφίτα, ξάπλωσε δ "Ivo, έσβησαν και τή λάμπα και κάθησαν δλοι, μέσα στο σκοτάδι, μέ τα μάτια ολάνοιχτα, να βολοδέρνουν μέ τόνα, μέ τ' άλλο. "Οπου, περασμένα μεσάνυχτα, πάταγος πολύς σιμώνει στην πόρτα. Ήταν ή παγάνα — καί το καμιόνι. "Αρχισαν να φωνάζουν και να χτυπούν, να σπάσουν τήν πόρτα. Σηκώνεται ή Μαρουδιά, τί να κάμη ; ανοίγει, σηκώνεται κι δ Λευτέρης. Ό Ρωμιός, δ σπιούνος, σπορά τού διαόλου, προβαίνει πρώτος. Τον ακολου­

θούν δυο στρατιώτες μέ το πιστόλι στο χέρι. — Μαζώνουμε τους Όβριοΰς, να ξεβρωμίση δ τόπος ! "Αν ήρθε κανέ­

νας εδώ, να ζήτηση βοήθεια, να μας το πήτε. Δέν έ'χετε να πάθετε τίποτα ! Κοίταζαν μέσα κ5 οι τρεις ξεσκαλίζοντας τή Μαρουδιά, το Λευτέρη, τα

πάντα. — Τί λέτε, χριστιανοί μου, παλαβώσαμε μαθές να βάλουμε τήν πανού­

κλα στο σπίτι ; αποκρίθηκε ή Μαρουδιά θαρρετά. Ό σπιούνος κοίταξε το Λευτέρη : —"Ωστε δέν υπάρχει εδώ Όβριός ; Καλά, θα το ιδούμε. Κι άρχισε να

γυροφέρνη τή ματιά στην κάμαρη, καθώς το σκυλί πού δσμίζεται κυνήγι. Οι στρατιώτες τον παρακολουθούσαν μέ το πιστόλι στο χέρι. "Ανοιξε τήν πόρτα τού μαγεριού, γύρισε πίσω. Βρίσκει το παραπορτάκι στο βάθος.

— Κ' εκεί πέρα τί είναι ; — Ή αποθήκη, αποκρίνεται ή Μαρουδιά κ' ήταν ή καρδιά της να

σπάση. « Χριστέ μου, βόηθα με ! », παρακαλούσε από μέσα της, « βόηθα με να σταθώ, να το ξετελέψω τούτο το πράμα ! ».

— Ή αποθήκη ! Κ' έκαμ' ενα βήμα μπροστά. "Οπου εκείνη τή στιγμή, τή δύσκολη, δ

Λευτέρης τρελλαίνεται. 'Απλώνει τα χέρια να τον εμπόδιση. — Πίσω ! τού φωνάζει. Μάνα δέ σέ γέννησε σένα ; Σπλάχνος δέν έ'χεις

για το συντοπίτη, το γείτονα ; Οι στρατιώτες κοιτάζουν. Κι ανοίγει ξαφνικά το παραπορτάκι και στο

κατώφλι, σαν από άλλους κόσμους φερμένος, όρθιος, ασάλευτος, ήσυχος, μέ

— 263 —

τα μάτια χαμένα, με τα χείλη αποφασισμένα για ζωή και για θάνατο, τυλι­

γμένος στο βρώμικο μποξαδάκι του, παρουσιάζεται ό "Ivo. Οι στρατιώτες κατεβάζουν τα πιστόλια, χαμογελούν ευχαριστημένοι.

— Πάμε! μουρμουρίζει ό "Ivo—μόλις πού ακούγεται. —"Ελα και συ ! φωνάζει ό σπιούνος στο Λευτέρη. Ή Μαρουδιά δεν ξέρει πια τίποτα, δεν καταλαβαίνει πια τίποτα. —"Ελα και σΰ ! φωνάζει ό σπιούνος και πάλι. Φωνάζουν ώργισμένοι

κ' οι στρατιώτες και προβαίνουν στη μέση της κάμαρας και τον αρπάζουν τον "Ivo και τον αρπάζουν και το Λευτέρη, μισόγυμνο, άλαλιασμένο, και τους φορτώνουν στο καμιόνι καΐ φεύγουν.

Ή Μαρουδιά είναι πεσμένη κατάχαμα. Μαζώνονται οι γειτόνοι. Ή νΰχτα είναι κρΰα, ουδέτερη, μια νΰχτα χωρίς συμπόνια. Κι δσο μαζώνονται οι γειτόνοι, τόσο πιο άδειο, πιο μοναξιασμένο γίνεται το σπίτι. Κανένας άλλος δεν υπάρχει εκεί παρά ή ορφάνια της γυναίκας, πού έχει χάσει τον άντρα από κακή αρρώστια, πού χάνει τώρα και το μοναχογιό.

— Μήν κάνης έτσι, κυρά μου, δπου και νάναι το παιδί θα γυρίση. 'Αφού τον έπιασαν τον 'Οβριό, ξεθύμαναν πιά, το παιδί ­θα τ' αφήσουν.

Με τοϋτα πάσκιζε να τήν παρηγόρηση ό γείτονας ό τσαγκάρης. Ή Μαρουδια στύλωνε τή ματιά πότε δώ, πότε κει και μήτε πού έδειχνε, αν άκουγε τίποτα. Και τί ν' άκοΰση ; Τί τήν ενιαζε, τί φλυαρούσε ό ένας κι ό άλλος, άφοΰ ό Λευτέρης δεν έλεγε να φανή ; "Ετσι τήν πέρασε κείνη τή νΰ­

χτα, κατάχαμα, βουβή, ασάλευτη, μήτε νερού σταλαματιά να μή βάλη στο στόμα της, ανάμεσα στις γειτόνισσες, δυο τρεις, πού είχαν απομείνει ίσαμε το τέλος σιμά της, να παραστέκουν στον πόνο της καΐ να σιγοθρηνούν και κείνες. Κ* έπεσε μέσα στην κάμαρη το ψυχρό φώς της αυγής κ' ή μέρα προ­

χώρησε και το πήρε απόφαση ή Μαρουδια να πάη να προσπέση δπου μπό­

ρεση για να τής δώσουν πίσω το γιό. "Εμαθε, πώς δσους συμμαζώνουν τους βάζουν στα σύρματα, εξω από τή μικρή πολιτεία, για μια νΰχτα, για δυό, καμμια φορά καΐ για βδομάδα ολάκερη, κ' ύστερα τους φορτώνουν και πάλι στα καμιόνια και τους πάνε στα ξένα, να δουλεύουν, μ' ενα κομμάτι ψωμί, με μια κούπα νερό, σκλάβοι άλευτέρωτοι να δουλεύουν.

Σηκώθηκε, πήρε ενα μεγάλο κομμάτι ψωμί και τυρί κ' ενα σακκάκι, έφυγε μισόγυμνο το παιδί, τάχωσε σ' ενα ταγάρι, περπάτησε ώρα πολλή, έφτασε σε σκοπιά αρματωμένη, να τήν άντικρύζης και να σου πιάνεται ή ψυχή. Στρατιώτης αλύγιστος, καθώς χυμένος στο σίδερο, κι αγέλαστος κι αμίλητος, φρουρούσε εκεί. "Αρχιζαν τα σύρματα. Μεγάλος τόπος άδειος, μηδέ χορτάρι να μή φυτρώνη, κι άλλα σύρματα ύστερα κι όλογύρα σκοπιές κ' ενα σωρό στρατιώτες, χτισμένοι και τούτοι στο σίδερο, και μια παράγκα στο βάθος, ολόισια, μακρόστενη και κάπου να μαυρίζη λαός, άνθρωποσύ­

— 264 —

ναξη. Τη γλώσσα δεν ήξερε να πή στο φρουρό το ζήτημα της. Και μήτε κείνος, απ' όσα κι αν του έλεγε στη δική της τή γλώσσα, θα καταλάβαινε τίποτα. Συμμάζωξε λοιπόν τή δύναμη στη ματιά της και σύρθηκε χάμου και του άγγιξε τα πόδια παρακαλεστικά και θέλησε με νοήματα να του δώση να νιώση, πώς έχασε το γιο της και τον γυρεύει. "Εμεινε ώρα πολλή πε­

σμένη στην κρΰα τή γης με την καρδιά γεμάτη αναφιλητά κι δ στρατιώτης να κοιτάζη μπροστά, να μή λέη να λυγίση, μονάχα να ξεστομίζη βαριές κουβέντες, μπορεί καΐ βρισιές. Ή Μαρουδιά ήταν ολότελα χαμένη. "Ωσπου νά και φανερώνεται ό σπιούνος, λες και τον ξέβρασε ή Κόλαση. "Ερχεται χαμογελαστός, καλοντυμένος, καλοφάγω μένος.

— Τί θέλεις εσύ εκεί πέρα ; φωνάζει. Σηκώνεται ή γυναίκα, πηγαίνει σιμά του' αυτός είναι συντοπίτης, είναι δικός της, να τοϋ μιλήση, να του κλαφτη, να νιώση τον πόνο της.

— Μήν κάνης έτσι, κυρά μου, της αποκρίνεται ό σπιούνος. Έμεΐς ξεκαθαρίζουμε τον τόπο από τή χολέρα τους Όβριοΰς.

—'Εμείς δεν εΐμα σ τ ε 'Οβριοί, αφέντη μου, δικοί σας είμαστε, Χριστια­

νοί. Τί το θέλετε το παιδί το Λευτέρη ; — Και ποιο είναι το παιδί ; λέει ό σπιούνος. — Ό Λευτέρης είναι το παιδί. Δεν το πήρατε από το σπίτι τή νύχτα

μαζί με τον "Ivo τον Όβριό ; — Διακόσιους μαζέψαμε τή νΰχτα και θές, κυρά μου, να θυμάμαι το

παιδί το Λευτέρη ; Και χαμογέλασε τοϋ φρουρού κ' ήταν πολύ ευχαριστημένος ό σπιούνος. — Καλά, το παίδι δεν το θυμάσαι, τον "Ivo τον Όβριό δεν τον θυμά­

σαι ; Τον γυρεύατε από σπίτι σε σπίτι. — Και σύ τον έκρυβες, αϊ ; Δίνε του τώρα, μή σε πιάσουν και σένα,

αποκρίνεται θυμωμένος ό σπιούνος. — Να με πιάσουν, χίλιες φορές να μέ πιάσουν, πές μου, πού να το

πώ, για να μέ πιάσουν, να πάω σιμά στο παίδι το Λευτέρη. Σκύλας γέν­

νημα, μάνα δέν ξέρεις τί θα πή ; Κ' έ'πεσε χάμου και χτυπιόταν. Ό σπιούνος, αντί να θυμώση πιο πολύ,

έδειξε, πώς τή συμπονούσε τή Μαρουδιά. —"Ελα, πάμε, της είπε. . "Αρχισαν να γυροφέρνουν το σύρμα. "Ελιωναν τα πόδια της Μαρου­

διας. Ό σπιούνος περπατούσε μέ το κεφάλι ψηλά, καλοντυμένος, καλο­

φαγωμένος. Δούλευε για τήν καινούρια τάξη τού κόσμου. Στο δρόμο της έλεγε :

— Οι 'Οβριοί είναι το σαράκι, πού μας ροκάνισε τόσα χρόνια. Κατα­

ραμένοι από το Χριστό, πού τον σταύρωσαν. 'Αντίχριστοι, σπορά τού διαό­

λου. Οι ΌβριοΙ είναι σκύλας γεννήματα, οχ ι εγώ, πού πασκίζω για το σωστό

— 265 —

καί tò δίκιο. Κι' άλλη φορά, κυρά μου, να τή συμμαζώνης τή γλώσσα σου, μη σου λάχη συμφορά μεγαλύτερη.

— Μάνα πονεμένη είμαι, παιδί μου· "Αν είπα κ' ενα λόγο παραπανίσο, συχωρά με. Είσαι παντρεμένος, γιέ μου, έχεις παιδιά ;

Ό σπιούνος κοίταζε πέρα. —"Αν έχεις παιδιά, τον ξέρεις τον πόνο τους. Ό σπιούνος και πάλι δε μιλούσε. Πέρασαν κι άλλη σκοπιά, υστέρα

άλλη. "Εφτασαν σε μια πόρτα μεγάλη, με πολλούς στρατιώτες. Ό σπιούνος είπε :

— Στάσου παράμερα. Περίμενε, θάρθω. Βρήκε κάπου μια πέτρα, ή μέρα ήταν μελαγχολική, κάθησε ν ' άνα­

σάνη και να προσμένη. Οι ώρες περνούσαν, ό σπιούνος δέν έλεγε να qpavfj. Ή γυναίκα άρχισε ν' απελπίζεται. Ή τ α ν και νηστική, μήτε νερό δέν είχε βάλει στο στόμα της, ό κόσμος ήταν μια σφεντόνα πού γύριζε, γύριζε, κά­

που να πέση, να γίνη κομμάτια καί κείνη μαζί του. Τέλος, κάποιος της έγνεψε. Μέσ' από το σΰρμα. Είδε το σπιούνο, σε μεγάλη απόσταση. Συμμά­

ζωξε τή δΰναμή της, πήγε σιμά. Ό σπιούνος από μέσα, ή Μαρουδιά άπόξω. — Κιντυνεύω το κεφάλι μου, της είπε. Πώς τον λένε το γιό σου ; — Λευτέρη τον λένε, Λευτέρη Γιαννακά. —· Καλά, περίμενε. Περίμενε καί περίμενε. Χιλιάδες χρόνια. Τέλος, έρχεται δ σπιούνος, με

το παιδί. Μισόγυμνο, άλαλιασμένο, καθώς το πήραν τή νύχτα. — Γιέ μου, τού φωνάζει, Λευτέρη μου σπλάχνο μου. Το παιδί το παίρνουν τα κλάματα. — Μήν κάνετε έτσι, λέει ό σπιούνος. Έδώ συμμαζώνουν τους 'Οβριούς.

Το απομεσήμερο θα πάη στην ανάκριση. Το βράδι θάναι στο σπίτι. — Το βράδι θάμαι στο σπίτι, λέει κι ό Λευτέρης. "Ετσι καθώς το είχε

ακουστά να το λέη ό σπιούνος. "Ανοιξε ή Μαρουδιά το ταγάρι, να περάση μέσ' από το σύρμα το "ψωμί, το τυρί, το σακκάκι, είχαν μελανιάσει τα χέρια τα χείλη τού Λευτέρη από την ψύχρα, δε μπόρεσε τίποτα.

—"Αφησε τα, από το σύρμα δε γίνεται, θάρθω να τα πάρω καί τού τα δίνω. "Ελα τώρα, Λευτέρη, πήγαινε μαζί με τους άλλους. Το βράδι θάσαι στο σπίτι, είπε ό σπιούνος και το χτύπησε στον ώμο φιλικά το παιδί.

—"Αμποτε να δώση ό Θεός, αποκρίθηκε ή Μαρουδια και στο πρόσωπο της άστραψε, για λίγο, μαλακό φως.

— Γεια σου, μάνα, λέει το παιδί. Και στύλωσε τα μάτια του σ' εκείνο το φώς. "Υστερα, έστριψε τή ράχη καί χάθηκε στο μάκρος, σιγά σιγά. Ή μάννα, χωρίς να νιώση γιατί, χωρίς να ξέρη γιατί, στάθηκε ώρα πολλή να το κοιτάζη, να κοιτάζη τή ράχη του, πού σβηνόταν στο μάκρος.Ήρθε ό σπιού­

νος, πήρε το ταγάρι, « άντε λοιπόν στο καλό σου, κυρά Μαρουδια, ό Λευτέ­

18

— 266 —

ρης το βράδι θάναι στο σπίτι». "Εφυγε ή κυρά Μαρουδιά, πήγε στο σπίτι, έσφαξε ενα κοτόπουλο, έστρωσε το τραπέζι, έ'βαλε κ' έ'να μπουκάλι κρασί, ας ήταν πια ώς εδώ το κακό, δίκιο είχε ό άνθρωπος, τους 'Οβριούς συμμα­

ζώναν, ας παν στα κομμάτια, μόνο να τον αφήσουν γρήγορα το Λευτέρη, ό καιρός γέρνει στη βροχή, μη λάχη και τον πετΰχη στο δρόμο. Ήρθαν κ* οι γειτόνισσες, να προσμένουν κ' εκείνες. "Επιασε να νυχτώνη, άνοιγε την πόρτα ή Μαρουδιά, κοίταζε πέρα, ησυχία δεν είχε.

— Αΰριο πρωί πρωί θάναι δω, ξεθαρρεύτηκε να πή μια γειτόνισσα. —'Απόψε θαρθή, μου το βεβαίωσαν, είπε με πείσμα ή Μαρουδιά. Τέν­

τωνε τ' αΰτι καθώς το σκυλί το λαγωνικό ν ' άκούση ανθρώπου περπατησιά να σιμώνη. Δεν άκουγε τίποτα. Το τραπέζι ήταν στρωμένο, ή πιατέλα με το κοτόπουλο, του άρεσε τόσο του Λευτέρη, ή μπουκάλα με το κρασί, το φρέσκο ψωμί, το τυρί. "Αστραψε στο φεγγίτη, ή μπόρα ερχόταν, το σκοτάδι γινόταν βαθύ, γεμάτο θλίψη και πανικό. Κι ό Λευτέρης πουθενά να φανή. Τότε βόγγηξε ή μάνα κ' έβγαλε μεγάλη φωνή, να σειστή το σπίτι συθέμελα, τόσο πού άνατρόμαξαν κ' οι γειτόνισσες και βάλθηκαν να θρηνούν, απελ­

πισμένες κ' εκείνες. — Σκύλας γέννημα ! Είχε το σπιούνο στο νού της. Το κοτόπουλο πρόσμενε στην πιατέλα

του θλιβερό, παγωμένο. "Ακουσαν το ρολόι της εκκλησιάς να σημαίνη μεσά­

νυχτα. Ή βροχή είχε ξεσπάσει, ενα νερό θυμωμένο, πού έκαμε ποτάμι το δρόμο. Τήν άκουγαν να χτυπάη τα παράθυρα, να κυλιέται στο λούκι, σιμά στο κατώφλι, να « μεγαλώνη τή μοναξιά τού ανθρώπου, μια βροχή γεμάτη ψυχή. Οι γυναίκες καθισμένες σταυροπόδι κατάχαμα θρηνολογούσαν και καρτερούσαν. "Υστερα, ή βροχή καταλάγιασε, λάλησαν οι πετεινοί, μια γει­

τόνισσα σηκώθηκε και συμμάζωξε το τραπέζι. — Θα πάω στα σύρματα, είπε ή Μαρουδιά, να ιδώ γιατί δεν τόστειλαν

το παιδί. Σηκώθηκε, πήρε και πάλι το δρόμο, μέσα στή λάσπη. Τύλιξε το κοτό­

πουλο σε μια φημερίδα και το ψωμί και το τυρί, να το πάη στο παιδί. "Εφτασε στα σύρματα. Ό ουρανός ήταν καθάριος. Ό ήλιος έλαμπε παν­

τού, χρυσός. Πήρε να γυροφέρνη τον τόπο, αναζητώντας τή χτεσινή κοσμο­

σύναξη και το σπιούνο, πού τήν είχε αποκοιμίσει με τα ψέματα του, να τού βγάλη τα μάτια. Δεν είδε τίποτα. Άπόβροχο και γαλήνη. Μονάχα οι φρου­

ροί, μπροστά στις σκοπιές τους, συλλογισμένοι κι ασάλευτοι, κοίταζαν πέρα, λες κ' είχαν έ'να σπίτι και τούτοι και πάσκιζαν μέσ' από τον πάταγο τού πολέμου να το θυμηθούν. Τόση ησυχία, τόση απουσία — δλο τούτο είχε μια γεύση θανάτου. Ή Μαρουδιά ένιωσε να τρέμουν τα σπλάχνα της, άλλο δεν ήθελε παρά να πεθάνη, να μή συλλογιέται. Στάθηκε να κοιτάζη κ' εκείνη, μή λάχη καΐ ξεχωρίση σχήμα ανθρώπου μέσα στο ατέλειωτο άδειο διάστημα.

— 267 —

eH μεγάλη πόρτα ήταν σιμά. "Εβλεπε τους στρατιωτικούς να μπαίνουν, να βγαίνουν, να χτυπούν τα τακουνιά, να χαιρετιούνται, να χάνωνται, ναρχων­

ται, χωρίς να κυματίζη στο πρόσωπο τους είτε συμπόνια, είτε στοχασμός, είτε τίποτες άλλο. Το άπόβροχο περπατούσε στα κόκκαλά της, σεργιάνιζε στην καρδιά της, δλο καταλαγιασμένο νερό μεταμορφωμένο σε πηχτή λασπουριά. Κίνησε να φύγη, σαν είδε το σπιούνο νάρχεται καταπάνου της, με το καλύ­

τερο του χαμόγελο. —Ήρθε διαταγή, της είπε, να τους πάνε στην 'Αθήνα, στο Χαϊδάρι.

Θα γίνη εκεί ή ανάκριση. Κάλλιο έτσι, θα ιδή δ Λευτέρης και τήν 'Αθήνα. Λευτέρης Γιαννακάς, είπες. Δε θάργήση πολΰ, αΰριο μεθαύριο θάν' εδώ.

— Και τους πήρανε ; ρώτησε, με κομμένη ανάσα, ή Μαρουδιά. — Ναί, αποκρίθηκε ό σπιούνος. Απόψε τη νΰχτα. Ήρθαν τα καμιό­

νια, τους πήρανε. Χριστιανούς, Όβριοΰς, σιμώνει μεσημέρι, και κοίταξε το ρολόι του, τώρα θα βρίσκωνται στην 'Αθήνα, στο Χαϊδάρι.

— Τον είδες το Λευτέρη, το γιό μου ; είπε ή Μαρουδιά. — Τον είδα νωρίς. Πες χαιρετίσματα στη μάνα μου, έτσι μοϋ είπε, καΐ

να μην εχη τήν εγνια μου. Σέ μια δυο μέρες θα είμαι σιμά της. — Και που το ήξερε να το πή το παιδί, πόσες μέρες θα λείψβ ; —Έγώ ό ίδιος τους τόπα. Μ' έβαλε ό διοικητής να τους το πώ. Σε

μια δυο μέρες, ας ποΰμε σε πέντε, σε μια βδομάδα. "Ετσι τους είπα. Τα φίδια τήν έζωσαν τή Μαρουδιά. —'Ανάκριση είναι αυτή, δεν είναι νερό να το πιής, είπε και πάλι ό

άνθρωπος. Διακόσιοι νομάτοι. 'Από τοΰτα δώ τα χωριά. Βάλε κι από τους τόπους τους άλλους, χιλιάδες λαός, κι δλους να τους πηγαίνουν στο Χαϊδάρι !

Κ' έφυγε. Και τον χώνεψε ή μεγάλη πόρτα. Κάθησε τότε και συλλογί­

στηκε ή Μαρουδιά : « Τούτος ό άνθρωπος είναι ψεύτης. "Ατιμος είναι και φονιάς και ψεύτης. Τουλάχιστο να λέη τήν αλήθεια, πώς τους πήγαν στην 'Αθήνα, στο Χαϊδάρι ; ». Γύρισε στο σπίτι, με το γεμάτο ταγάρι, άνοιξε το φορτσέρι, έβγαλε τα πατρογονικά της γιορντάνια, τα τύλιξε σ' ενα μαν­

τήλι, ανέβηκε στο σπίτι τοΰ Καραβέλα. Ή τ α ν δ μόνος πού είχε στον τόπο λεφτά.

— Χάνω το παιδί μου, τοΰ είπε. Κράτησε τα άμανάτι και δός μου να πάω στην 'Αθήνα.

Ό Καραβέλας τα κοίταξε, τα ξανακοίταξε, τα ζύγιασε στην άπαλάμη, να ιδη τί βαραίνουν.

— Τί τα κοιτάζεις ; τοΰ είπε ή Μαρουδιά. 'Ατόφιο χρυσάφι. —Άφοΰ είναι για το παιδί... "Εβγαλε μια φούχτα χαρτιά από ενα συρτάρι. —"Ενα μήνα διορία. Ή μου τα φέρνεις διπ'λά ή κρατάω τα γιορντάνια.

— 268 —

— Δός μου να πάω στο παιδί μου κα! νάν τα φέρω διπλά και τρίδι­

πλα. Να βρω το παιδί μου και να ρογιαστώ στη δούλεψη σου για μια ζωή, Καραβέλα, του είπε ή Μαρουδιά.

— Πάντα σου άράθυμη ήσουν, πού να σε πάρη ό κόρακας, αποκρίθηκε ό Καραβέλας. Και τί ξέρεις εσύ από 'Αθήνα, έρμη γυναίκα ;

—"Ολα τα μαθαίνει δ άνθρωπος, Καραβέλα. "Ισαμε τώρα έκλαψα, βόγ­

γηξα, έσκουξα, χτυπήθηκα, δυο μερόνυχτα εχω να βάλω στο στόμα μου μπουκιά, να πιω νερό. Έσύ κοιμόσουν στο γιατάκι σου σαν αγάς. Τώρα θα παλαίψω με θεούς και δαιμόνους να βρω το παιδί μου. Τοίρα κάτι μου λέει πώς μπορεΐ και να χαθη το παιδί μου. Λοιπόν, θα πάω και στην 'Αθήνα και στην άκρη τοΰ κόσμου. Έσύ τον πόνο του παιδιού δεν τον ξέρεις. Γεια σου καΐ καλή αντάμωση, Καραβέλα !

Πήγε στον αστυνόμο, ζήτησε την άδεια να πάη στην 'Αθήνα. — Κα! πώς θα πάς ; τη ρώτησε συλλογισμένος δ αστυνόμος. — Πώς θα πάω ; Όπως πάνε κ' οι άλλοι, του αποκρίνεται ή Μαρου­

διά. Κα! μέ τα πόδια μπορεΐ. Μ' δ,τι λάχη. — Κα! τί θα κάμης στην 'Αθήνα ; τη ρώτησε και πάλι συλλογισμένος

δ αστυνόμος. Έκεΐ πεθαίνουν σαν τα κοτσύφια οι άνθρωποι. Σαν τα κοτσύ­

φια στην παγωνιά. —"Αν είναι, θα πεθάνω κ' εγώ. Τί να την κάμω τέτοια ζωή ; — Κι αν τον αφήσουν στο αναμεταξύ το Λευτέρη ; —"Ας τον αφήσουν κι ας κακοπάθω ! — Τί τον ήθελες να τον βάλης στο σπίτι εκείνον τον "Ivo ; Δεν τόχες

μάθει, πώς τους κυνηγούσαν τους 'Οβριούς, να τους στείλουν μακριά να δουλέψουν ;

—"Ανθρωπος δεν είναι κι ό "Ivo ; Και τί να δούλεψη δ "Ivo, στα πόδια του δε μπορεΐ να σταθή. Κα! σάμπως είχαμε τους πολλούς Όβριούς εδώ πέρα ; Είπα να φυλάξουμε κ' έναν για δείγμα.

—Όρεξη έχεις για χωρατά, λέει ό αστυνόμος. — Τόση δρεξη νάχουν κα! τούτοι πού μας παιδεύουν σαν το Χριστό

τον αφέντη, είπε ή Μαρουδιά. Κα! πέρασε τέτοια φρίκη στο πρόσωπο της, πού τα πάντα άλλιώτεψαν

από τα φρύδια 'ίσαμε το πηγούνι. Ό αστυνόμος την ήξερε κα! τη συμπο­

νούσε τή Μαρουδιά. "Αναντρη γυναίκα κα! κράτησε την τιμή της άμόλευτη κι ανάθρεψε μέ το αίμα της καρδιάς της το γιό.

Πήρε τήν άδεια, έφυγε. Βρήκε έ'να σαράβαλο φορτηγό, γεμάτο κού­

τσουρα, για τήν 'Αθήνα. 'Ακριβοπλήρωσε, τήν πήραν μαζί τους. Πέρασαν τον κάμπο, είδε τα σύρματα από μακριά, έπιασαν τα βουνά, εδώ να πέση, εκεί να πέσχ) το φορτηγό. Είχαν ανοίξει τόπο ανάμεσα στα ξύλα, έβαλαν κα! μια κουρελού, της έδωσαν κα! μια παλιά νιτσεράδα, μη λάχη κα! βρέξη.

— 269 —

Μπροστά στον οδηγό ήταν άλλοι δυο καθισμένοι. Ήταν κ' ένας άλλος σκαρ­

φαλωμένος, ψηλά στο σωρό. — Κατά που πέφτει ή 'Αθήνα ; είχε ρωτήσει ή Μαρουδιά. Της έδειξαν, κατά το νοτιά, τα μεγάλα βουνά. Στύλωσε τα μάτια της

κατά το νοτιά, να ίδή καμμιά φορά την 'Αθήνα. Το σαράβαλο πάθαινε συγκοπή κάθε τόσο. Τους άφηνε στις πλαγιές, στις λαγκαδιές, σε φτωχά ερημωμένα χωριά. Ή Μαρουδιά καρτερούσε ώρες ολάκερες να το διορθώ­

σουν δπως δπως, να ξεκινήσουν και πάλι. Κι ό οδηγός κ* οι άλλοι τή συμ­

πόνεσαν και τήν καμάρωσαν τή γυναίκα με τή γενναία καρδιά. Τή δεύτερη μέρα, προς το βράδι, μπήκαν στή Λειβαδιά. Τήν τρίτη στην 'Αθήνα. Ό οδηγός είχε στην 'Αθήνα αδερφή παντρεμένη.

— Θάρθης μαζί μου, είπε στή Μαρουδιά. Ή αδερφή μου έχει τόπο στο σπίτι της. "Αμαθη γυναίκα, ποΰ να πάς και που να σταθης !

Ή αδερφή άκουσε τήν ιστορία της, τήν πήραν τα δάκρυα. Μονάχα ή γυναίκα νιώθει τή γυναίκα.

— Θα πάμε μαζί στο Χαϊδάρι, της είπε. Ή Μαρουδιά ήταν άποκαμωμένη. "Εβαλε στο στόμα της μια μπου­

κιά, τήν πήρε ό ΰπνος. Είδε το γιο το Λευτέρη, μέσα σ' έ'να καράβι, ν' άρ­

μενίζη σε μεγάλη θάλασσα. Καί τα κύματα να το χτυπούν το καράβι κι άνά­

μεσ* από τους άσπρους αφρούς να προβαίνουν θυμωμένα σκυλόψαρα με ολάνοιχτο στόμα. Τέτοιο ήταν το όνειρο και στέναζε καί βογγοΰσε ή Μα­

ρουδιά και στριφογύριζε, καθώς οι κολασμένες ψυχές, στο κρεββάτι της. "Εδωσε δ Θεός και ξημέρωσε. Το σπίτι ήταν χτισμένο ψηλά, στην ανηφο­

ριά τοϋ Φιλοπάππου. "Οπου κάνη να κοιτάξη από το παράθυρο ή Μαρου­

διά κι άντικριίζει το πέλαγο τα σπίτια μέ τους μεγάλους δρόμους και τις εκκλησίες Μα! σαστίζει δ νους της.

— Μιλλιοΰνια κόσμος, της λέει ή αδερφή του δδηγοΰ, ή Ευτέρπη. Σφίγγεται ή καρδιά της, να συλλογιέται, πώς το πήραν καί τόρριξαν

το παιδί της μέσα σε τούτο το χάος. Ό άντρας της Ευτέρπης ήταν παπου­

τσής. Είχε το μαγαζί σιμά στο σπίτι. Ό αδερφός της ξύπνησε πρωί. — Μέ τ' άλλο ταξίδι θα σε πάρω, είπε της Μαρουδιας. Μακάρι νάχης

βρή και το γιό, να πάμε μαζί. Ήταν οι άνθρωποι πολύ καλοί. Ή Ευτέρπη είχε, δεν είχε πατήσει τα

τριανταπέντε, μα δεν της έδινες παραπάνου από τριάντα. Το κορμί της ήταν θρεμμένο καί το πρόσωπο της είχε μια νοστιμιά, πού πιπέριζε. "Ηξερε καί κάποιο στρατιώτη, Φριτς τ* δνομά του, στο Χαϊδάρι κ' έβγαινε καμμιά φορά μαζί του σεργιάνι. Ό τσαγκάρης ήταν πολύ άφωσιωμένος στην τσαγκαρική του. Είχε πέσει πολλή δουλειά, συμμάζωνε τα λάστιχ' από τ' αυτοκίνητα, να βάζη σόλες, λοιπόν ποΰ να καθήση να ψιλολογήση τόνα και τ' άλλο της Ευτέρπης !

— 270 —

Πήρε ή Ευτέρπη τή Μαρουδιά, πήγε στο Χαϊδάρι. Στάθηκαν στη μεγάλη αύλόθυρα, σιμά στη σκοπιά, να καρτερούνε το Φρίτς. "Ηξερε την ώρα του ή Ευτέρπη. Στο αναμεταξύ ένας άλλος στρατιώτης τή σίμωσε την Ευτέρπη, να τής χαϊδέψη το μάγουλο. "Απλωσε και στον κόρφο της άγαρμπο χέρι και πήγε να πεθάνη από ντροπή κι από φόβο ή Μαρουδιά. Τέλος, ήρθε ό Φρίτς. Τσάτρα ­ πάτρα ή Ευτέρπη του ξήγησε τήν υπόθεση. Ό Φρίτς ήταν έ'να καλό παιδί, ζεστό και γελοΰμενο. Κρεμούσε από τα πόδια τους « κρα­

τουμένους » καΐ τους έδερνε με συρματόσκοινο. "Η τους ξεκλείδωνε τις μασέλες με μια γροθιά. Κατά τ' άλλα, ήταν ενα πολύ καλό παιδί. 'Αγαπούσε τή μουσική, τα βιβλία και τα ωραία κορίτσια. Κι ολοένα γελούσε. Έφυγε, πήγε να ΐδή τους καταλόγους, να ψάξη για το Λευτέρη. "Εκαμε ώρα πολλή να γυρίση. Τίποτα, τίποτα ! ο Λευτέρης ό Γιαννακάς ήταν άγνωστο πρό­

σωπο στο Χαϊδάρι. Φαίνεται, πώς τους έστειλαν απευθείας στή Γερμανία. — Μα το παιδί μου είναι Ρωμιός, Χριστιανός, είπε ή Μαρουδιά συν­

τριμμένη. Ό Φρίτς τους έδωσε να καταλάβουν, πώς στέλνουν και Χριστιανούς

στή Γερμανία, να δουλέψουν στις φάμπρικες. 'Ακόμα μπορεί και να τον σκότωσαν, αν ήταν το φταίξιμο του πολύ βαρΰ. Αυτό δεν το είπε στή Μαρουδιά. Μόνο στην Ευτέρπη. Βέβαια τους περνούν από δίκη κι αν είναι το φταίξιμο τους βαρύ, πολύ βαρΰ, τους δικάζουν σε θάνατο.

— Κι αν τον πήγαν στις φυλακές τής Βουλιαγμένης ; αναρωτήθηκε ή Ευτέρπη. Δεν τους πηγαίνουν δα κι δλους στο Χαϊδάρι.

Πήρε τή Μαρουδιά, περπάτησαν, περπάτησαν, έφτασαν στην οδό Βου­

λιαγμένης, στις φυλακές. Χτύπησαν τήν πόρτα, τους άνοιξε κάποιος Ρωμιός, σπιούνος και τούτος. Τον παρακάλεσαν να ρωτήση, να μάθη. "Ελειψε ώρα πολλή ό Ρωμιός, δέν έμαθε τίποτα.

— Μπορεί να τον πήγαν στο Χαϊδάρι, τους είπε. —"Οχι, δέν τον πήγαν, ερχόμαστε από κει. — Τότε θα είναι στού 'Αβέρωφ. Πήραν και πάλι τα πόδια τους, έφτασαν στις φυλακές τού 'Αβέρωφ,

τις έδιωξαν κι από κει. Δυο έρμες γυναίκες, έλιωσαν στα πόδια τους να βολο­

δέρνουν στην τρομαγμένη 'Αθήνα, ίσαμε τ' απομεσήμερο. Ή Ευτέρπη ήταν έ'νας πολύ καλόκαρδος άνθρωπος και τήν είχε αληθινά συμπονέσει τή Μαρου­

διά. Καπότες έφτασαν στο σπίτι, ξεθεωμένες από τήν κούραση, απελπισμέ­

νες. Ό τσαγκάρης τις περίμενε νηστικός. — Και τώρα, τί θ ' άπογίνη ; είπε ή Μαρουδιά. — Θα περιμένης καθώς τόσες άλλες, αποκρίθηκε φιλοσοφικά ό τσαγκά­

ρης. Πόλεμος είναι, δέν είναι παιγνίδι. Βγαίνεις από το σπίτι σου καΐ δέν το ξέρεις, αν θα γυρίσης. "Εχε τήν ελπίδα σου στο Θεό και περίμενε.

Ή Ευτέρπη έστρωνε στο αναμεταξύ το τραπέζι. Τί απόγινε ό Λευτέ­

— 271 —

ρης ; αναρωτιόταν ή Μαρουδιά. Ποϋ βρισκόταν, ποΰ κακοπάθαινε δ Λευτέ­

ρης ; "Ενας κόμπος της έφραζε το λαιμό, μήτε να φάη μήτε να πιή. Ήταν κ ή Ευτέρπη συλλογισμένη. Τέλος, ό τσαγκάρης βρήκε τη λΰση :

— Να πάτε στο Βουρλοπόταμο, στην καφετζού, τη Σμυρνιά, θάματα κάνει με τους χαμένους.

Ή Ευτέρπη άρχισε τότε να διηγιέται στη Μαρουδιά το πώς και το τί κι αποφάσισαν να σηκωθούν την άλλη μέρα πρωί, να πάνε στο Βουρλο­

πόταμο. Μακρύς ό δρόμος, να φουσκαλιάζουν του ανθρώπου τα πόδια. Κάπου πέτυχαν ενα γκαζοζέν, ανέβηκαν, έφτασαν στο Παλιό Φάληρο, πήραν τον ανήφορο για το Βουρλοπόταμο. Μπροστά στην πόρτα της καφετζούς της Σμυρνιας ήταν πολύς συμμαζωμένος κόσμος, μικρά παιδιά και γυναίκες, οι πιο πολλές μαυροφορεμένες. Μια λυπητερή λιτανεία, αμίλητη, έτσι πού να ραγίζεται ή καρδιά του ανθρώπου. Στή μέσα κάμαρη, σε παχιά μαξιλά­

ρια, ανάμεσα στα μαγικά σΰνεργά της, καθόταν σταυροπόδι μια κρεατωμένη γυναίκα, μισόκοπη, με πολλά βραχιόλια στα χέρια της. Το στόμα της, φου­

σκωμένο και μαλλιασμένο, ήταν το στόμα του Θεοΰ. "Ερριχνε και τα χαρτιά ή Σμυρνιά. "Ηξερε έ'να σωρό ξόρκια, έδινε και βότανα για τήν πασαν αρρώ­

στια. Κα! να προσμένη λαός και λαός ν ' άκοΰση το λόγο της, έ'νας συφορια­

σμένος, κατατρεγμένος λαός, ορφανός από γονιό, από γιό. Ή ρ θ ε κάποτε και της Μαρουδιάς ή σειρά και πέρασε μέσα — με τήν Ευτέρπη. Ή γυναίκα έ'ρ­

ριξε μια πολύπειρη ματιά στην Ευτέρπη, υστέρα πήρε παράμερα τή Μαρουδιά. — Το παιδί μου, ποϋ βρίσκεται το παιδί μου ; ρώτησε αγκομαχώντας

ή Μαρουδιά κ' ήταν βέβαιη πιά, πώς θάπαιρνε τή σωστή απόκριση. Ή γυναίκα έβρασε τον καφέ, κοίταξε τις φουσκαλίδες προσεχτικά,

υστέρα τον έδωσε στή Μαρουδιά να τον πιή", τέλος αναποδογύρισε το φλυν­

τζάνι, απόμεινε συλλογισμένη ώρα πολλή να ξεσκαλίζη τα κατακάθια. — Σε τόπο μακρυνό, γεμάτο συννεφιά καΐ βροχή βρίσκεται το παιδί

σου, τής είπε. — Είναι γερό, θα γυρίση, τή ρώτησε και πάλι αγκομαχώντας ή Μα­

ρουδιά. Και ποιος είναι ό τόπος, κυρά μου ; — Τ' δ'νομά του δεν το γνωρίζω, είπε με πολύ επίσημο τρόπο ή κρεα­

τωμένη γυναίκα και στύλωσε ξανά τή ματιά της στην Ευτέρπη — και μάλι­

στα στο φουσκωμένο της κόρφο, πού έκανε τα χέρια τ' αρσενικά να μερμη­

διάζουν, έτσι πού ήταν θρεμμένος και στρογγυλός καΐ κρουστός. — Και θ ' άργήση πολύ να γυρίση ; —"Οχι, δε θ ' άργήση. Σε τρία, σε τέσσερα τέρμενα θάν* εδώ, μόνο να

ύπομονέιρης λιγάκι, πόλεμος είναι τοϋτος, άλλοι χάνουν τον άνθρωπο τους και μήτε φωνή δεν ακούγεται. Εσένα το παιδί θα γυρίση, να κοίτα τοΰτα δώ τα σημάδια, γρήγορο γυρισμό θέλουν να πουν. Σε τρία, σε τέσσερα τέρ­

μενα, αυτό είναι δλο.

— 272 —

Τώρα πήρε παράμερα την Ευτέρπη. — Σε περιμένω αΰριο το βραδάκι, της είπε. Για το καλό σου. "Εχω

πολλά να σου πώ. — Και σαν τί έ'χεις να μου πής, αφού δε με ξέρεις, μήτε καΐ τί καπνό

φουμάρω, ρώτησε ή Ευτέρπη. — Σε περιμένω αύριο το βραδάκι, τής είπε ξανά ή γυναίκα, χωρίς να

προσέξη την απόκριση τής Ευτέρπης. Τί δουλειά κάνει, κυρά μου, δ άντρας σου ; Παντρεμένη σε βλέπω, φοράς δαχτυλίδι.

Ή Ευτέρπη λίγο έλειψε να τα χάση. — Τσαγκάρης, τής είπε ΰποταχτικά. —"Εχεις παιδιά ; —"Οχι, δέν έκαμα. — Κ' είσαι χρόνια πολλά παντρεμένη ; — Είμαι καμπόσα. — Και δέν έχεις κάμει παιδιά ; Τέτοια μορφιά, τέτοιο πρόσωπο, καί

δέν έχεις κάμει παιδιά ; "Ελα να σέ μάθω, πώς τα κάνουν τα παιδιά, προ­

κομμένη μου ! τής είπε περιγελαστικα ή γυναίκα. — Την τέχνη θα μοΰ μάθης ; Την ξέρω. — Μπορεί και να μην την ξέρης, κι ας το καυχιέσαι. "Εχω τρόπους

εγώ, πού δέν μπορεί να τους χωρέσ^ ό νους. Κι άπλωσε το χέρι να την χαϊδέψη, καθώς ό στρατιώτης στο Χαϊδάρι.

Κ' ήταν ή ματιά της γεμάτη αγάπη και καλοσύνη. Κανένας δέν έμαθε ποτέ, αν ξαναπήγε ή Ευτέρπη σέ κείνο το σπίτι.

Μα το βέβαιο είναι, πώς πήγε.

"Υστερ' από λίγο ήρθε ό οδηγός, ό αδερφός της, και την πήρε παρηγορη­

μένη τη Μαρουδιά. Κι άρχισε δ καιρός να διπλώνεται στον καιρό κ' ή Μα­

ρουδιά να οσμίζεται καθώς το λαγωνικό τον αγέρα καί να προσμένη. Τρία, τέσσερα τέρμενα, αυτό ήταν δλο. Μα πόσο μπορεί να βαστάξη το τέρμενο ; Οι γειτόνισσες έλεγαν μια βδομάδα, το πιο σωστό ενα μήνα. Μα έ'νας γεί­

τονας, άνθρωπος πού ήξερε από τέτοια, είπε πώς το τέρμενο βρίσκεται στα χέρια του Θεού. Και κατά την περίσταση άλλοτε το κονταίνει κι άλλοτε το μακραίνει και πότε το κάνει βδομάδα και πότε το κάνει κι ολάκερη χρονιά δ Θεός. Καί καταπώς φαίνεται, τούτα τα τέρμενα ήταν χρονιές.

— Να φας τη γλώσσα σου, πού είναι χρονιές, του αποκρινόταν ή Μαρουδιά, καθώς τον άκουγε να ξεστομίζη τούτα τα λόγια.

Κι ωστόσο, έκλεισε ή πρώτη χρονιά κι δ γιος μήτε φωνή μήτε ακρόαση. Στέρεψαν τα μάτια τής Μαρουδιας, το πρόσωπο της σταφίδιασε, άρχισαν τα συλλοϊκά της να σαλεύουν. Σαν πόσο μπορεί να προσμένη δ μαύρος δ άν­

θρωπος, σα λάχη κιόλας κ* είναι χήρα γυναίκα κ' έχει χαμένο το μονάχο­

— 273 —

γιο; "Υστερα έμαθαν, πώς τους πηγαίνουν στις φάμπρικες τους 'Οβριούς, στους ξένους τόπους και τους βάζουν να δουλεύουν νυχτόημερα ίσαμε πού να λιώσουν στα πόδια τους. Τέλος, τους κάνουν σαπούνι.

— Καλά να τους κάνουν, τέτοιοι πού είναι ! είπε ή Μαρουδιά, τόσο τους είχε μισήσει, πού έγιναν αφορμή να χάση το γιο το Λευτέρη. Εκείνος ό "Ivo, εκείνο το κάθαρμα, τα έφταιξε δλα !

— Και τους Χριστιανούς τί τους κάνουν ; ρωτούσε απελπισμένη ή Μαρουδιά.

Και ποιος να της δώση απόκριση ; "Ελαχε κιόλας να γίνη μεγάλος σαματάς στον περίγυρα τόπο. "Αρχισε να πολεμάη το αντάρτικο και να πληθαίνη μέρα τή μέρα. Να κατεβαίνη στον κάμπο, ν ' άρπάζη ζωοθροφές από τα καμιόνια του στρατού, πού περνούσαν φορτωμένα νύχτα και μέρα. "Εκαμε γιουρούσι καΐ στο στρατόπεδο, πάτησε τα σύρματα, σκότωσε τους βαρδιάνους και λευτέρωσε κάμποσους «κρατούμενους». Τότε πια λύσσαξαν οι εχθροί και παραφύλαξαν στή δημοσιά κ' έπιασαν δσους χωριανούς συνα­

πάντησαν, ανθρώπους φαμελίτες, καλοσυνάτους, καμμιά πενηνταριά, καΐ τους έβαλαν να σκάψουν το λάκκο τους και τους κρέμασαν σε σύδεντρο, από τα κλαριά, κι απλώθηκε δ θρήνος πολύς σε καλύβι και σπίτι. Και μέσα σ' εκείνη τή φουσκοθαλασσιά του θανάτου άπολησμονήθηκε το παιδί δ Λευτέρης και κάνεις πια δεν έπαιρνε άπάνου του τον κόπο και τήν ευθύνη να ρωτήση για δαύτο. Κ' ένιωσε λιγώτερο κ' ή Μαρουδιά τον πόνο της, αν γινόταν να λιγοστέψη. "Ετσι, ίσαμε πού τέλειωσε πια δ πόλεμος.

"Εφυγε δ εχτρός, νικημένος. Κι αυτό έγινε, χωρίς καλά καλά να το νιώση ψυχή. Ήταν μια νύχτα φθινοπωρινή, πού άφησαν τους « κρατού­

μενους » να πάνε στα σπίτια τους — κ' εκείνοι πια να μήν το πιστεύουν. Πήραν και το σπιούνο και τον ερριξαν σε βαθύ ξεροπήγαδο, να σπάσουν τα κόκκαλά του. "Αχρηστος ήταν πια δ σπιούνος, λοιπόν τον ερριξαν στο ξεροπήγαδο, σώριασαν καΐ τις πέτρες, δσες βρήκαν, άπάνου του και πέθανε άθλια δ άθλιος ! "Υστερα, έφυγαν οι στρατιώτες. Ήρθαν και τους πήραν τα καμιόνια, πού έπαιρναν τους «κρατούμενους», και τους πήγαν στο τραίνο. Κα! το τραίνο ξεκίνησε — και μήτε πού τδ'νιωσε, μήτε πού τδ'μαθε κανείς, πώς καΐ πότε τους πήρε το τραίνο, πώς και πότε άδειασε το στρα­

τόπεδο κι απόμειναν τα σύρματα μέσα σε πολλή μοναξιά. Τέλος, χτύπησαν οι καμπάνες, γέμισαν τα μπαλκόνια σημαίες, ξεχύθηκε δ κόσμος στους δρό­

μους, έβγαλε κι δ δήμαρχος ενα λόγο κι αναγάλλιασαν οι καρδιές. Πέρασε και κάποιος καιρός ίσαμε πού να γονατίση δλότελα δ εχτρός,

καΐ στους άλλους τόπους και στο δικό του. Και τότε άρχισαν να κατηφο­

ρίζουν δσοι γλύτωσαν, άρρωστοι, σακατεμένοι, χλομοί, με τα μάγουλα ρουφηγμένα, με μια μεγάλη θημωνιά θλίψη μέσα τους. Κ* ή Μαρουδιά πήρε ανάσα και συλλογίστηκε, πώς, δπου καΐ νάταν, θα γύριζε κι δ

— 274 —

Λευτέρης — κι ας ήταν καί χειρότερα από δαύτους, όπως κι αν ήταν. —"Ας έρθη κι ας είναι και μισός ! "Ας έρθη κι ας είναι δχι άνθρω­

πος, ιδέα ανθρώπου ! Ή Μαρουδιά θα τον ξαναγεννοϋσε, θα τον κανάκευε, θα τον μεγά­

λωνε, θα τον ανάσταινε άλλη μια φορά, καθώς τον ανάστησε από την κού­

νια και τον έκαμε άντρα. Και βάλθηκε να γυροφέρνη τον τόπο το σιμοτινό, δπου μάθαινε άνθρωπο λυτρωμένο, και να πασκίζη να μάθη για το παιδί.

— Μην τον είδατε το Λευτέρη ; Μαυροδεμένος ήταν και λιγερός κι αψηλός, πρώτο μπόι, και τα μάτια του έκαιγαν καθώς τ* άστρα της νύχτας.

"Ετσι ρωτούσε — να το τραγουδη το χαμένο παιδί. —"Οχι, κυρά μου, δεν τον είδαμε ! Κ' υστέρα πήγαινε άλλου και ρωτούσε : — Το Λευτέρη το Γιαννακά, μην τον είδατε ; —"Οχι, κυρά μου, κανένα Λευτέρη Γιαννακά δεν είδαμε. Έκεΐ πέρα

έχανε το σκυλί τον αφέντη του, χιλιάδες και χιλιάδες λαός. "Αφησε το σπίτι έ'ρμο και σκοτεινό. "Εβαλε το ταγάρι με το ψωμί

παραμάσκαλα, ή Μαρουδιά ή θλιμμένη κ' έγινε ό στρατοκόπος της ερημιάς, ο ζητιάνος της πολιτείας. "Ωσπου κάποτε κάπου, σε βουνίσιο χωριό, σε πλαγιά γυμνή και απότομη, εμαί)ε πώς έφτασε άνθρωπος, μ* ένα χέρι, μ' ένα πόδι, με λιγοστό φως, έ'νας άνθρωπος, πού είχε πάθει πολλά κ* ήξερε για τους πάντες και τα πάντα, Όβριος το γένος. Όβριος και να γλυτώση από το στόμα του Χάρου, πολύ αλλόκοτο ήταν τούτο το πράμα ! Πήγε, από πόρτα, νά τον ανακάλυψη ή Μαρουδιά. Τον βρήκε να κονεΰη σε θλιβερό χαμώγι.

—"Ανθρωπε μου, του είπε, οποίος κι αν είσαι, θανάτωσα το γιό μου, το Λευτέρη το Γιαννακά, για ενα δικό σας. Μήν έλαχε κ' έμαθες τίποτα για το έρμο παιδί ;

— Κάθησε, κυρά μου, της είπε ό άνθρωπος κ' έσπρωξε μπροστά της σκαμνί χαμηλό, στο χαμώγι. Και τί τον έχεις εσύ αυτό το Λευτέρη το Γιαν­

νακά— πώς τον είπες ; — Μάννα του είμαι, πού νά μήν ήμουν, ή βαριόμοιρη ! Τόπο, μοϋ

είπαν, πώς πέρασες πολΰ, και βουνά και λαγκάδια, και πώς έζησες ανάμεσα σε λαούς και λαούς και πώς έφτασες στην άκρη στο θάνατο καί πάλι γύρισες πίσω κ' έχεις για τους πάντες καί για τα πάντα νά μολογάς, λοιπόν ξεσκά­

λισε, καθώς με πυρωμένο δαυλί, τη θύμηση σου και πές μου, αν το συνα­

πάντησες πουθενά το παιδί, το Λευτέρη το Γιαννακά. Και τήν πήραν ποτάμι τα δάκρια, καθώς τήν έπαιρναν την πάσα στι­

γμή. Ό άνθρωπος έκλεισε τα μάτια, χαμένος μέσα στους διαλογισμούς του. —Ήταν ένα παιδί μαυροδέματο, ξερακιανό καί ψηλό, με μια ελιά στή

ραχιά ;

— 275 —

— Noti, με μια ελιά στη ραχιά ! Και που την είδες εσύ την ελιά ; — Που την είδα, στο μπάνιο ! Μας έ'ρριχναν μαζί, σε μεγάλη χαβούζα

χιλιάδες λαό να πλυθούμε. Κι δλο έκλαιγε το παιδί, από φόβο κι ορφάνια. "Εσπασαν τα φυλλοκάρδια της Μαρουδιάς. "Επεσε από το σκαμνί στο

γοΰπατο, τον έπιασε τον άνθρωπο από το ενα του πόδι το γερό, το άλλο ήταν στρογγυλό καΐ νεκρό, από ξΰλο, θυμήσου, του φώναξε, κάνε το έλεος και θυμήσου, τί απόγινε το παιδί !

Σώπασε και πάλι ό άνθρωπος, τ' δνομά του Χαΐμης, να περπατήση μέσα στην πονεμένη του θύμηση.

—"Ημαστε στο Μόναχο, είπε. —Γ Και τί είναι τοΰτο το Μόναχο ; ρώτησε ή βαριόμοιρη ή Μαρουδιά. — Στη Γερμανία, στον πέρα κόσμο. Μας έβαλαν να δουλεύουμε σε

φάμπρικα, ήταν εκεί κι ό Λευτέρης, σιμά μου. Δουλεύαμε στις λαμαρίνες, στη φάμπρικα. Μ' ενα κομμάτι ψωμί, με λίγη γουρουνίσια γλίνα, με δυο βρασμένες πατάτες. Κάθε βδομάδα μας πηγαίνανε στη ζυγαριά. Να ΐδοΰν, αν σουρώσαμε και πόσο, αν μπορούσαμε να δουλέψουμε άλλο. Κ' εμεΐς σου­

ρώναμε και βαστάγαμε. Δουλεύαμε, σουρώναμε και βαστάγαμε ! Καμμια φορά μας έδερναν κιόλας, με καμουτσί, με συρματόσκοινο, έπεφτε ξΰλο αλύπητο.

— Τον έδερναν και το Λευτέρη με συρματόσκοινο ; Ό άνθρωπος έκλεισε το στόμα του, συλλογίστηκε. "Υστερα είπε : — "Οχι, δεν τον έδερναν το Λευτέρη! Ό Λευτέρης ήταν καλός, δεν

έβγαζε από τα χείλη του τσιμουδιά, μόνο έκλαιγε. "Ολοι τον αγαπούσαμε το Λευτέρη, το θυμούμαι καλά.

— Και πόσο δουλέψατε εκεί πέρα, στις λαμαρίνες, καταπώς λές ; — Κανένας δε λογάριαζε τον καιρό. Δεν ξέραμε τί μέρα εΐναι, τί μή­

νας είναι. Μόνο σουρώναμε. — Σουρώνε κι ό Λευτέρης ; ρώτησε πάλι με φρίκη και σπαραγμό ή

Μαρουδιά. Ό άνθρωπος έκλεισε και πάλι τα μάτια και συλλογίστηκε. "Υστερα είπε :

—"Οχι, δε σουρώνε ο Λευτέρης. — Και τί απόγινε ; Που βρίσκεται τώρα, ξαναρώτησε. —"Οσους σούρωναν, τους έπαιρναν, τους πήγαιναν στο Νταχάου, σιμά

στο Μόναχο. — Κ* εκεί τί τους έκαναν ; — Δεν ξέρω, είπε ό Χα'ίμης με μεγάλη απόφαση. — Σε πήγαν και σένα ; —"Οχι, μια νΰχτα πού χτυπούσαν την πολιτεία οι 'Αμερικάνοι, κ' ήταν

θρήνος πολύς και οδυρμός, και σκοτάδι, και χειμώνας βαρΰς, το σκάσαμε καμμια δεκαριά. Το πώς το σκάσαμε καΐ το τί πάθαμε και το πώς απόμεινα

— 276 —

σακάτης ανθρώπου νους των αδυνάτων αδύνατο να το χωρέση. Φώναξα και το Λευτέρη ναρθη μαζί μας. Μα τη στερνή στιγμή, παίδι πράμα ήταν, λύ­

θηκαν οι αρμοί του, απόμεινε. Κι όχι πώς έπαθε τίποτα. Μόνο πού δε μπόρεσε νάρθη μαζί μας.

— Κι αν το πήγανε εκεί πού είπες ; — Στο Νταχάου ; — Ναι, αποκρίθηκε ή Μαρουδιά. Και πάσκισε να το σφήνωση στη

θΰμησή της τ* δνομα τοΰτο το σημαδιακό και τ' αλλόκοτο. —"Οχι, δεν το πιστεύω ! είπε και πάλι ό Χαίμης με μεγάλη απόφαση. Ή Μαρουδιά σύρθηκε σιμότερά του, να τον χαϊδεΰη στο πρόσωπο,

στο άκουρο γένι, το πρόωρα ασπρισμένο, κακοπαθημένο και κείνο: — Κάτι ξέρεις εσύ για τούτον τον τόπο και δεν το λές. Τόπος μαρτυ­

ρίου θα είναι ! —"Αλλα δεν ξέρω, είπε ό Χαΐμης. Ζούσε μονάχος στο θλιβερό του χα­

μώγι. Σηκώθηκε πήγε στή στάμνα, να βάλη σ' έ'να ποτήρι νερό. Σηκώθηκε να τον βοηθήση κ' ή Μαρουδιά.

—"Ας βλέπουμε κάνε τον ήλιο, είπε. "Ετσι είναι ό μαύρος ό άνθρω­

πος : να βλέπη τον ήλιο ! — Λοιπόν, το σκοτώσανε ή δεν το σκοτώσανε το παιδί ; ξαναρώτησε

ή Μαρουδιά. Κι αν δεν το σκοτώσανε, γιατί δε γυρίζει ; —"Αλλα δεν ξέρω. 'Ολοένα γυρίζουν. Μπορεί να γυρίση και το παιδί.

Βάλε σίδερο στην καρδιά σου. Μπορεί να γυρίση. Λαός και λαός περιμένει. Αυτό είναι το χρέος σου. Να περιμένης και σύ.

— Και πώς τον λένε τούτον τον τόπο ; — Νταχάου τον λένε.

"Εφυγε ή Μαρουδιά κι άλλο δε συλλογιόταν παρά τούτο και μόνο : Νταχάου. Αυτό της έδωσε ό Όβριος ό σακάτης, μια λέξη, Νταχάου, κ' ήταν βέβαιη πιά, πώς εκεί το πήγαν, εκεί μπορεί και να το σκότωσαν το παιδί. Κι άρχισε και πάλι να γυροφέρνη να μάθη τί τόπος ήταν αυτό το Νταχάου. Πολλοί το διάβαζαν στις φημερίδες κι ανατρίχιαζαν και κοβόταν ή ανάσα τους, τέτοια κόλαση ήταν. Και περνούσαν οι καιροί κι από το παιδί το Λευτέρη μήτε φωνή μήτε ακρόαση. Δεν άφησε άνθρωπο να μήν τον ρω­

τήση, να μήν τον ξεσκαλίση, δλη ή αγάπη της έγινε αγωνία κι δλη ή αγω­

νία της ένα κορμί πονεμένο, να τ' άγγίζης και να στάζη αίμα κ' ίδρωτα. —"Αν το πήρανε το παιδί μέ τον "Ivo, μήν το προσμένης, της είπε

κάποιος. Μαζί μέ τους 'Οβριούς πήγαν χαμένοι και πολλοί Χριστιανοί. Ποιος να καθήση να καθαρίση τήν αΐρα από το στάρι, της είπε.

"Υστερα ξεστόμισε και τούτος τον ίδιο λόγο : Νταχάου, αυτό το σκιά­

χτρο μέ τη μεγάλη, σιδερένια κοιλιά, μέ το άδειο κεφάλι, μέ τα χίλια δόντια,

— 277 —

με τα χίλια νΰχια, αυτό το τέρας το αποτρόπαιο, πού ανέβαινε άπο την Κό­

λαση καΙΝ στυλωνόταν καταμεσίς στη ζωή της, στον ΰπνο της και στον ξύπνο της και στη πάσα στιγμή της. Κ' έτσι το πήρε απόφαση ή Μαρουδιά, πώς ήταν χαμένο το παιδί ό Λευτέρης και τοβαλε πια σκοπό να μισέψη, να πάη να προσκύνηση τον τάφο του στην άκρη του κόσμου. Και τότε σοφίστηκε τούτο το πράμα : να μάθη τί απόγινε δ "Ivo ό Όβριός, να μάθη τήν τΰχη του, πού ήταν και του γιοι) του Λευτέρη ή τΰχη. Κ' έβαλε να της γράψουν αναφορές στις συναγωγές, δπου και πάλι συμμαζώχτηκαν οι λιγοστοί, πού είχαν γλυτώσει τον κατατρεγμό, καΐ να ρωτήσουν για τον "Ivo το φτωχονοι­

κοκΰρη. Κ' ύστερ' από καιρούς και καιρούς της ήρθε χαρτί με τυπωμένα γράμματα, με σφραγίδες κ' έλεγε για τον "Ivo το χαρτί, πώς βρήκε το θά­

νατο το πικρό στο Νταχάου. Και το σκιάχτρο μεγάλωσε και πλήθυνε μέσα της* και στένεψε ή γης καΐ δεν απόμεινε παρά τούτο το κατατόπι, ή ζωή κι ό χαμός του Λευτέρη. Κα! τότε σοφίστηκε κι άλλο πράμα : να πούληση τ* αμπέλι το πατρογονικό, να συμμαζώξη το διάφορο και να ξεκινήση για τή μεγάλη ξενιτιά, για τον πέρα κόσμο. 'Ανατρίχιασαν δσοι τ' άκουσαν, τήν έρμη γυναίκα, τήν άπραγη και τήν άμαθη, ν ' άφήση τον τόπο της καΐ να πλανηθή, άνοδήγητη, στους άγνωρους δρόμους. Μα κα! κανένας δεν έβαλε στο νου του να τήν άντισκόψη. Τόσο ήταν το πάθος της. Μόνε ό γείτονας ό Γερανής της είπε μια μέρα:

—"Αμα ετοιμαστής, να μου το πής. Θα βρούμε άνθρωπο να σε πάη στή Θεσσαλονίκη. Έκεΐ να κονέψης στην αδερφή μου τή συνονόματη σου, τή Μαρουδιά, πού έχει το λοχαγό. Θα σού δώσω κι από το χέρι μου γραφή να σε βολέψη σιμά σε φοιτητή, πού γυρίζει στις σπουδές του, στους ξένους τόπους.

Ή τ α ν ό μήνας Σεπτέμβρης. "Αρχισε να δροσίζη, να μικραίνουν οι μέ­

ρες, να μεγαλώνουν οι νύχτες. Πούλησε το βιός της τ' αμπέλι ή Μαρουδιά, συμμάζωξε το διάφορο, έγραψε κι ό Γερανής στην αδελφή του τή συνονό­

ματη της, έκαμε το σταυρό της, έσκυψε να προσκύνηση το χώμα του τόπου της, στάθηκε με το χέρι αντήλιο κατά τήν ανατολή, ύστερα κοίταξε το νο­

τιά, το βοριά, άπλωσε τή ματιά της χαϊδευτική στα χωράφια, στα λιοστά­

σια, στ' αμπέλια — κι ό λαός ολόγυρα της να στέκεται αμίλητος και τα δάκρυα να τρέχουν ποτάμι. "Υστερα μπήκε στ' αυτοκίνητο ή Μαρουδιά, να πάη στο σταθμό να πάρη το τραίνο. Κι ολοένα να κοιτάζη τον τόπο πού άφηνε και να ραγίζη ή καρδιά της. "Εκαμε ταξίδι πολύ, έφτασε στή Θεσ­

σαλονίκη. "Εδωσε τή σύσταση, πού της είχε γραμμένη σ' έ'να κομμάτι χαρτί ό Γερανής, χτύπησε τήν πόρτα τοΰ λοχαγού. Είχε κ' ενα καλάθι, να φιλέψη τή λοχαγίνα, να τής θυμίση τον τόπο της. Ή λοχαγίνα ήταν γυναίκα καλο­

στεκούμενη, με διπλό προγούλι, με γκρίζα μαλλιά, ό γιος της τέλειωνε το

— 278 —

πειραματικό, ή κόρη της δούλευε στην Τράπεζα, λοιπόν ό λοχαγός την είχε καλά, να μπαίνη και δεύτερος μισθός στο σπίτι κ' ήταν πολύ ήσυχα μέσα κει, σιμά στην εκκλησιά των 'Αγίων 'Αποστόλων, με τα κόκκινα τουβλάκια, με τα κεντίδια. "Ανοιξε την καρδιά της στη λοχαγίνα ή Μαρουδιά, να πη για το γιο το Λευτέρη, τόσα χρόνια και το χαμένο παιδί να διαφεντεύη τα πάντα μέσα σε κείνη τή μάννα. Ό λοχαγός ήταν βαρύς και λιγομίλητος, καθώς ταιριάζει σε άνθρωπο του πολέμου. Ή Μαρουδιά άναθυμόταν τον πικρό καιρό, το σπίτι στην 'Αθήνα, την παρδαλή την Ευτέρπη, μα είχε τόση νοστιμιά ή ανεπρόκοπη, λες κ' ήταν το πρόσωπο της και το κορμί της ολά­

κερο καμωμένο από χιλιάδες φιλιά, να τή συλλογιέται ό άντρας και να στε­

νάζη, άναθυμόταν τή θλίψη της πολιτείας και το γυναικομάνι, πού καρτε­

ρούσε βοήθεια από τήν πολυμήχανη Σμυρνιά. Κ9 εδώ πέρα να είναι ήσυχα δλα. Ό λοχαγός, βαριεστημένος, ρωτούσε να μάθη και δεν έδειχνε, πώς τούτο το πράμα τόν ενιαζε καί πολύ. "Αλλος ένας χαμένος ! Τόσοι χαμένοι — τί τα θέλεις καί ζητάς ψύλλους στ' άχερα ! "Υστερα είπαν για το φοι­

τητή, αν βρισκόταν κανένας να φεύγη για πέρα. — Κάθε μέρα το τραίνο μερμηγκιάζει άπό πλήθος λαό, αποκρίθηκε ό

λοχαγός. "Ασε να ψάξω, να ρωτήσω καί θα σού πω. "Εψαξε, ρώτησε, ανακάλυψε κάποιο φοιτητή, συγγενικό του παιδί, πού

θάφευγε σε μια βδομάδα. Ή Μαρουδιά είχε βγαλμένα τα χαρτιά της, ας είναι καλά ό Γερανής, ήταν έτοιμη. Και καθώς το είπε ό λοχαγός, σε μια βδομάδα ξεκίνησαν ό φοιτητής, ή Μαρουδιά κ' ενα πλήθος λαός' κ' ήταν θόρυβος πολύς καί καημός κι άναγάλλια μέσα στο τραίνο, τα νέα παιδιά, αγόρια, κορίτσια, πού έφευγαν κ' οι γονιοί ν' απομένουν με σταυρωμένα τα χέρια, με μιαν ερμιά στην καρδιά τους, μεγαλουσιάνοι καί χωριάτες, και μάννες πού ήρθαν από τους κάμπους και τα βουνά νά ξεπροβοδήσουν τα νέα παιδιά. Κ' ήρθε ή νΰχτα και το τραίνο ν ' άφίνη πίσω του τή στερνή πολιτεία και νά χάνεται στον άδειο κάμπο με τα λιγοστά νυσταγμένα φωτάκια και τα πρόσχαρα αγόρια καί τα κορίτσια νά τάχουν δλα πια λησμονήσει καί τίποτες άλλο νά μη συλλογιούνται πάρεξ τήν καινούρια ζωή πού τα πρόσμενε. Κ' ή Μαρουδιά, συμμαζωμένη σιμά στο φοιτητή, άλαλιασμένη, παραλοϊσμένη, νά τα νιώθη ολόγυρα της τούτα τα νιάτα, νά έτσι καθώς τού Λευτέρη, ζωντανά καί γλυκά, κ' ή καρδιά της νά πάη νά σπάση. "Αλλοι τραγουδούσαν, άλλοι χωράτευαν, άλλοι λαγοκοιμόντουσαν, ίσαμε πού μπήκαν στο τραίνο οι Σέρβοι.

— Αύτοι είναι οι Σέρβοι, της είπε ό φοιτητής. Ή Μαρουδιά τους κοίταξε : —"Ανθρωποι είναι καί τούτοι. Καθώς εμείς, είπε ή Μαρουδιά. Ό φοιτητής τήν έβαλε σιμά στο παράθυρο. — Τούτα τα φώτα είναι ή Ελλάδα, της είπε. Είδες, πώς χάνονται

μέσα στη νύχτα ; Τώρα βρισκόμαστε σε ξένο τόπο.

— 279 —

"Ανοιξε το καλάθι του, της έδωσε ψωμί και χοιρομέρι σπιτίσιο — και το ψωμί και το χοιρομέρι. "Ανοιξε και κείνη το μπογαλάκι της.

— Πας για το παιδί σου, κυρά ; τη ρώτησε κάποιος. — Ναί, πάω για το παιδί μου, είπε ή Μαρουδιά και την πήραν ποτάμι

τα δάκρυα. — Πάει για το παιδί της, είπε κι ό φοιτητής κ' έκαμε νόημα να τήν

αφήσουν ήσυχη τή γυναίκα. "Εγειρε, ακούμπησε το κεφάλι της στο νυχτω­

μένο παράθυρο, να τήν πάρη ό ΰπνος. Το κορμί της πονούσε από αγωνία και κούραση. "Εγειραν κ' οι άλλοι, δπου δ καθένας βρισκόταν. Κ' ήρθε ή νΰχτα με τα αιώνια άστρα της τα μακρινά, ή πρώτη νΰχτα του ταξιδιού στους ξένους τόπους. Ή Μαρουδιά αναρωτιόταν, αν ΰπάρχη, αν δεν ύπάρχη, τόσο της φαινόταν παραμύθι απίστευτο δλο τούτο. "Ολη της ή ύπαρξη ήταν συμμαζωμένη σε μια λέξη, βαριά, φαρμακερή, μαγική, γεμάτη τρόμο καί κόλαση :

— Καημένη πατρίδα ! Καημένη και κατακαημένη πατρίδα ! "Εφτασαν, σε μια μεγάλη βροχερή πολιτεία, με δρόμους φαρδιοΰς, με

γκρεμισμένες εκκλησιές, με σπίτια βαριά συλλογισμένα, με χιλιάδες ανθρώ­

πους να σπρώχνωνται, κι ολόγυρα τους να μήν κοιτάζουν. Ό φοιτητής τήν πήρε μαζί του, στην κάμαρη του. Ήταν έ'να καλότατο παιδί, πού κάπως τής θύμιζε το Λευτέρη. Μα πόσο ξένα της ήταν όλα : και το σπίτι το πόλυ­

καιρινό και το φοιτητικό καμαράκι κ' ή μεγάλη θερμάστρα στή γωνιά, ή πήλινη, με τή φουσκωμένη κοιλιά, να τή γεμίζης και χορτασμούς να μήν έ'χη καί να φτάνη κατάψηλα, ίσαμε το μελαγχολικό ταβάνι. Στα παράθυρα ανθούσαν γεράνια, άσπρα και κόκκινα. Κ' ήταν μια παρηγοριά αυτά τα γερά­

νια. Ό φοιτητής άνοιξε το δισάκκι του, να κόψουν το στερνό ψωμί τής πατρίδας. "Εβγαλε καί τυρί καί χοιρομέρι καί μήλα κόκκινα, καθώς τα μάγουλα κόρης. "Εκαμαν το σταυρό τους, έφαγαν, ήπιαν και φράθηκαν. Ό φοιτητής τής έδωσε το κρεββάτι του. Δεν τόθελε, να τον ξεσπιτώση το φοι­

τητή, μα κείνος δεν έπαιρνε από λόγια. "Εστρωσε μιαν άντρομίδα κατάχαμα, να πλαγιάση, να ξαποστάση. Το πρωί έπεσε στην πολιτεία ό ήλιος χαρούμε­

νος. Ζωντάνεψαν τα παλιά κεραμίδια, πήρε βαθύν ανασασμό κ' ή πέτρα ή μαΰρη, γυάλισαν οι δρόμοι, άστραψαν οι στερνές βροχοσταλίδες στις δεν­

τροστοιχίες καί στα περιβόλια. Να παίρνης ανάσα και να συλλογιέσαι, τί χάρισμα είναι ή ζωή, το φως του ήλιου, περίλαμπρο. Κι άπάνου σε τούτα τής είπε ό φοιτητής :

— Δεν είναι μακριά από δω ! Μήτε τ' δνομα, ποιο δεν ήταν μακριά από κεΐ, μήτε άλλοτε τίποτες

είπε. Ράγισαν τα φυλλοκάρδια της ν' άκούση τούτο το λόγο, έλιωσαν τα πόδια της. "Εφτανε ή μεγάλη στιγμή. 'Ακολούθησε το φοιτητή, καθώς θ ' ακο­

λουθούσε το θάνατο, στους τόπους τής νύχτας. Και νάναι τόσο γλυκεία,

— 280 —

τόσο καλωσυνάτη ή μέρα, με ήλιο πολύ, με καθάριο γαλανό ουρανό, καθώς της πατρίδας ! Βγήκαν από την πολιτεία, έπεσαν στα χωράφια, στα λειβά­

δια με τα γελάδια, σε μια πλάση πασίχαρη. Τα πάντα είναι ήσυχα, σιωπηλά, οΐ δρόμοι με τις μεγάλες δεντροστοιχίες, τα σπίτια της εξοχής, τα υποστα­

τικά, οι ξωμάχοι πού πορεύονται, χωρίς να νιάζωνται για το τί έγινε, για το τί μέλλεται ακόμα να γίνη σε τοϋτον τον κόσμο. Και τα παιδιά, με τα τριανταφυλλένια μάγουλα, με τα γαλάζια μάτια, με τα ξανθά μαλλιά, να παίζουν ανάμεσα στις φλαμουριές, στις φτελιές, στα κοπάδια τις χήνες καί στα γελάδια. "Αφησαν πίσω τους, μέσα στον ήλιο της την πολιτεία, σίμω­

ναν τώρα σε μιαν άλλη, γεμάτη σπίτια, γεμάτη φάμπρικες, ό φοιτητής δε μιλούσε, ή Μαρουδιά δεν ήξερε ποΰ βρισκόταν, ήταν χαμένη ολότελα, να τή σέρνης καταπώς σου βολεΐ καί κείνη να ΰποτάζεται, καθώς το φΰλλο στον άνεμο. Κατέβηκαν από τ' αμάξι, στάθηκαν, κοίταξαν πέρα. Ό φοιτητής τήν πήρε από το χέρι :

— Τώρα, τής είπε, θα περπατήσουμε, καθώς περπατούσαν καί κείνοι. Δρόμος ανάμεσα σε μεγάλες δεντροστοιχίες ξετυλιγόταν μπροστά τους.

"Ησυχος, μοναξιασμένος, φαρδύς και μακρύς. Κάπου έ'να σταυροδρόμι. Έκεΐ ανοιγόταν παραδρομάκι καταφρονεμένο, συλλογισμένο, γυμνό. Πήραν το παραδρομάκι. Σε λίγο συναπάντησαν μεγάλη, κατάψηλη σκοπιά, γυμνή καί τοΰτη, παρατημένη, γδαρμένη, ερειπωμένη, σαν ενα σώμα πεθαμένο, ξεκοι­

λιασμένο, αφανισμένο από τα σκουλήκια. Κ' έπειτα έναν τοίχο, ξεγδαρμένον και τούτο και τρυπημένον από μικροσκοπικούς φεγγίτες. Κ' έπειτα μιαν άλλη σκοπιά. Το παραδρομάκι, κ' οι σκοπιές, κ' οΐ φεγγίτες μύριζαν θάνατο. Έκεΐ μέσα, πίσω και κάτου από τους φεγγίτες, σε καμαράκια πού δεν ήταν καμωμένα για να σκεπάσουν ανθρώπους, τους έσπρωχναν, τους αμπάρωναν, συντροφιές, συντροφιές, για μέρες πολλές, έτσι πού μήτε να μπορούν να ξαπλώσουν, μήτε το γόνατο να λυγίσουν, καθώς ήταν δ ένας στριμωγμένος σιμά στον άλλο, κατάσαρκα. Ή Μαρουδιά μονάχα κοίταζε πιά. Δεν ένιωθε, αν είχαν δλα τούτα καμμιά σημασία, αν είχαν καμμιά σχέση με το γιο το Λευτέρη.

—Έδώ είναι το Νταχάου ! τής είπε ό φοιτητής. — Τούτος δ τοίχος ; — Τούτος δ τοίχος ! Και τ' άλλα, πού θέλουν πολύ κουράγιο, για να

μπόρεση ανθρώπου μάτι να τ' άντικρΰση. — Μή σε νιάζει για το κουράγιο. Πήγαινε με μονάχα, να ιδώ τον

τόπο, να χορτάσουν τα μάτια μου θάνατο. Τα λόγια έβγαιναν από τα χείλη της ξεκομμένα, λαχανιασμένα, σαν από

μοναχά τους, τόσο δεν ήταν βέβαιη ή Μαρουδιά, πώς μιλούσε ή ίδια τήν ώρα κείνη. Κ' ή σιωπή, ή τρομερή σιωπή, ολοένα καί πιο πολύ να βαθαίνη. "Εφτασαν στο έμπα τής κόλασης. Είδαν δρόμο στρωμένο, γυαλιστερό κι

— 281 —

ανοιχτό, κα! τόπο δεντρόφυτο και γεμάτο λουλούδια κα! γης πασπαλισμένη με ψιλό χαλίκι κατάμαυρο. Μια πόρτα μεγάλη, κ5 ένα στρατιώτη καλοντυ­

μένο, φρεσκοξυρισμένο, να στέκη στη σκοπιά του ασάλευτος. "Υστερα ενα άγαλμα, σκοϋρο, από χαλκό, πλασμένο με τη φρίκη, πού αναδίνει δλος ό τόπος. Ή τ α ν ό άνθρωπος, ό ένας από την άπειρη θάλασσα των ανθρώπων, πού βρήκαν το θάνατο εκεί μέσα. "Ενας άνθρωπος λιγνός, δλος κόκκαλα, με φαρδιά σερνάμενα παπούτσια, με φαρδιά σερνάμενα πανταλόνια, μ9 ενα τραγικά γελοίο σακκάκι, με ξουρισμένο κεφάλι, με σκαμμένα μάγουλα, με μάτια περίτρομα και θλιμμένα. "Ολη ή φτώχεια, όλη ή πείνα, όλη ή γύμνια, όλη ή μοναξιά, όλος ό πόνος τοϋ κόσμου τούτου ήταν σκαλισμένος σε κείνο το άγαλμα, πού λες και ρωτούσε : « Τί έφταιξα ; ». Προσπέρασαν τ' άγαλμα, μπήκαν στο « κρεματόριο », ενα χτήριο χαμηλό, με ψηλή καμινάδα, ραγι­

σμένη, κατάμαυρη. Τα χωρίσματα ήταν από τσιμέντο και σίδερο. Ό φοι­

τητής διάβαζε τΙς επιγραφές, πού είχαν κρεμάσει οι Αμερικάνοι : « αίθουσα για γδύσιμο», «αίθουσα λουτρού», «αίθουσα θανάτου». Ή στερνή τούτη ήταν τρύπια στο δάπεδο και στην οροφή — να βγαίνη το γκάζι να τους σκοτώνη. Άφοΰ τους σκότωναν, τους έβαζαν άπάνου σε σιδερένια κρεββά­

τια και τους ερριχναν μέσα στους φούρνους, σπρώχνοντας τους με μακριά σιδερένια ραβδιά. "Ολα τούτα τα σύνεργα τα δαιμονικά τα είχαν αφημένα εκεί οι 'Αμερικάνοι, και τα κρεββάτια και τα ραβδιά, να περνάη ό καθέ­

νας, να συλλογιέται και να ντρέπεται, πού τον έπλασε άνθρωπο ό Θεός. «Παναγίτσα μου», παρακαλιόταν ή Μαρουδιά, « δός μου τή δύναμη να το βαστάξω!». Βάλθηκε να κοιτάζη, για ώρα πολλή, τα στόματα τ' άδεια, των φούρνων. « Θεέ μου, εδώ tòv έβαλαν, εδώ τον έκαψαν το Λευ­

τέρη ; ». Τα πόδια της ρίζωσαν, να μή σαλεύουν, να μή σαλεύουν τα μάτια της, έβλεπε το παίδι στο σιδερένιο κρεββάτι, έβγαλε μεγάλη φωνή: «Λευ­

τέρη, παιδί μου ! » κ* έπεσε χάμου, ουρλιάζοντας. Σίμωσε, τή σήκωσε, τήν πήρε μαζί του ό φοιτητής. Κάθησαν κάπου να πάρουν ανάσα· « Πήγαινε με παντού», του είπε ή Μαρουδιά. «Παρακάλεσε τους να μ' αφήσουν να κεί­

τωμαι δώ χάμου, σιμά στο Λευτέρη ! ». Είδαν και το άλλο κρεματόριο, το μικρότερο. Τα καμαράκια για τήν « απολύμανση », μέ τις σιδερένιες πόρτες. Τους «τάφους των αγνώστων», χιλιάδων καΐ χιλιάδων αγνώστων. Τους λάκκους τής στάχτης. Τους τόπους, όπου σκότωναν όσους δεν πρόφταιναν να πνίξουν μέ το γκάζι. Σε κείνους τους τόπους είδαν δέντρο μεγάλο, όπου έστηναν τους μελλοθάνατους και τους τουφέκιζαν. Κι αλλού όχτος μικρός χωματένιος. Έκεΐ τους έσφαζαν, μέ το μαχαίρι, καθώς τα τραγιά. Κα! πίσω από τον όχτο χαντάκι, να τρέχη το αίμα. Κα! τούτο το χαντάκι ήταν γεμάτο λουλούδια, κατακόκκινα, να θυμίζουν το αΐμα. « Μπορεί κα! να τόσφαξαν σε τούτο τον όχτο το παιδί τό Λευτέρη », συλλογίστηκε ή Μαρουδιά. Κι άπλωσε το χέρι τρεμάμενο κ' έκοψε κατακκόκινο λουλούδι, τό λουλούδι τής φρίκης,

19

— 282 —

και τδβαλε στον κόρφο της, να το πάη στην πατρίδα. Κα! κείνη την ώρα κάποια γαλήνη έπεσε μέσα της. Τόσοι νεκροί, να μη μπορή να τους μέτρηση δ νους του άνθώπου. Ό γιος της δεν ήταν άσυντρόφευτος, ό Λευτέρης. « 'Εδώ να μείνω, νάρχωμαι κάθε μέρα σε τοΰτον τον δχτο, να κοιτάζω τα λουλούδια ν' ανθίζουν», πήρε να συλλογιστή ή Μαρουδιά.

Μα δεν ξανάρθε. Ό φοιτητής πολύ επιδέξια τήν έκαμε να το νιώση, πώς διάφορο κανένα δε θαχε από τοΰτη τήν πράξη. Τής βρήκε σύντροφο, έναν εμπορευόμενο, πού γύριζε στην πατρίδα. Κ' έφυγε, με το λουλούδι το κόκκινο στα χέρια, ή Μαρουδιά, τυλιγμένο προσεχτικά σε λαδόχαρτο. Και τδβαλε το λουλούδι ψηλά στα κονίσματα, ανάμεσα στους συλλογισμένους αγίους, τόση άγιωσύνη πού είχε και κείνο, από θλίψη πολλή κι άνυπόφερτη.

Φ. Κ. ΜΠΟΥΜΠΟΥΛΙΔΟΥ Δ.Φ.

ΜΙΧΑΗΛ­ΕΡΜΟΔΩΡΟΣ ΛΗΣΤΑΡΧΟΣ ΕΛΛΗΝ ΛΟΓΙΟΣ TOY IT' ΑΙΩΝΟΣ

Κ Α Τ Α Γ Ω Γ Η

Ό Μιχαήλ ή Έρμόδωρος Λήσταρχος ανήκει εις πάλαιαν ευγενή οικο­

γένειαν τής Ζακύνθου, εγγραφεΐσαν εις τήν Χρυσήν Βίβλον ( L i b r o d ' O r o ) των Ευγενών τω 1507 * καΐ εκπροσωπηθεΐσαν είς το εξ εκατόν και πεντή­

κοντα μελών Συμβοΰλιον τής Μεγαλοπρεπούς Κοινότητος τής Νήσου 2. Το επώνυμον τής οικογενείας ταύτης άπαντα από του τέλους του Ι Ε '

αιώνος ώς Ληστάρχης, Λήσταρχος, Λίταρχος, Λίταρδος και Λιτάρχης3. Φαίνεται δ ' δτι τον τΰπον Λήσταρχος ετήρησεν ό Έρμόδωρος , περί ου δ Μαρτΐνος Κροΰσιος έγραφε προς τον Ί ω . Ζυγομαλαν, από 15 'Απριλίου 1576, σχετικώς προς τήν υπό του Ζακυνθίου λογίου αποσταλεΐσαν προτρε­

πτικήν εις τους σπουδάζοντας νέους τής Κωνσταντινουπόλεως επιστολήν : « Τίς δ Λήσταρχος Έρμόδωρος, δ τα ωφέλιμα τοϊς νμετέροις νέοίς τιαραι­

νέσας ; "Αρχος ληστών εκείνος ην; Ληστής μεν ουν και άναιρέτης κακίας καΐ αγνοίας τοϊν δνοΐν ολεϋ·ρίοιν κακοΐν και δια τοϋτο δικαίως εκείνην τήν έπωννμίαν έσχηκώς» 4.

Είς διασωθέν χειρόγραφον γενεαλογικον δένδρον τής οικογενείας ταΰ­

της, — ήτις εκ Φηλυγονίας κατέρχεται δια των Ά γ γ . Σουμμάκη ( f 1710 ) 5

1. "Ιδ. Λ. Χ. Ζ ώ η, Λεξικόν Φιλολογικον και 'Ιστορικόν Ζακύνθου. Έν Ζα­

κύνθω 1898, σελ. 512. E u g , R i ζ ο ­ R a n g a b é, Livre d'Or de la noblesse Ionienne. Vol. I I I : Zante. Athènes 1927, σελ. 7.

2. Λ. Χ. Ζ ώ η , "Ιστορία τής Ζακύνθου. 'Αθήναι 1955 (1957], σελ. 137. 3. Ν. Κ α τ ρ α μ ή , Φιλολογικά Ανάλεκτα Ζακύνθου. Έν Ζακύνθω 1880, σελ,

240. Λ. Χ. Ζ ώ η , Μιχαήλ ­ Έρμόδωρος Ληστάρχης ­ 'Ιερώνυμος Λίταρχος, « Έπε­

τηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών >, IT' (1940), σελ. 138. 4. M. C r u s i i , Turcograecia... Basileae [1584], σελ. 449. 5. "Ιδ. Σ π. Δέ Β ι ά ζ η , 'Ορθόδοξοι συγγραφείς τή βάσει ανεκδότων εγγρά­

φων: Γ' "Αγγελος Σουμμάκης, «Εκκλησιαστική 'Αλήθεια > (Κωνσταντινουπόλεως), ετ. Γ, άρ. 17 { 25 'Απριλίου 1890), σελ. 133­134. Λ. Χ. Ζ ώ η , Λε|ικόν... Ζακύν­

θου, ενθ' άν., σελ. 1033.

— 284 —

και Άντ. Μαρτελάου ( f 1819)1 μέχρι των τελευταίων ετών του ΙΘ' αιώ­

νος, — εμφανίζεται ως παλαιότερον μέλος αυτής ό ιερεύς Πέτρος Λήσταρ­

χος, αδελφός του Έρμοδώρου, διατελέσας και συμβολαιογράφος2 Ζακύνθου από 24 'Οκτωβρίου 1549 μέχρι 15 'Απριλίου ΐ560."Ετερος δ' αδελφός του αυτοί) Έρμοδώρου, ό 'Ανδρέας Λήσταρχος, αλληλογραφεί μετά διαφόρων λογίων τών χρόνων του, ως τεκμαίρεται εκ διασωθέντων σχετικών κειμένων3.

Μαρτυροΰνται όμως εξ άλλων πηγών, προ του Πέτρου, και οι 'Ιωάν­

νης, Φραγκίσκος και Φίλιππος. Ό πρώτος τούτων εις εκτέλεσιν εντολής του Λεονάρδου δε Τόκκου, από 23 'Απριλίου 1478, προς τον « μαστρομασ­

σάρον » 4 Άμπροϋζον Μοναΰλην, βέβαιοι ενόρκως μετ' άλλων « γερόντων και καλών ανθρώπων του τόπου » τα ανήκοντα εις την μονήν αγίου 'Ιωάν­

νου του Προδρόμου κτήματα5. eO δεύτερος αναφέρεται υπό τοϋ Λ. Χ. Ζώη 6 ώς υιός ή αδελφός του Φιλίππου, ευρισκομένου τω 1531 εν Άγκώνι τής 'Ιταλίας και διατελέσαντος συμβολαιογράφου Ζακύνθου από 1 Αύγου­

στου 1539 μέχρις 9 'Απριλίου 1553 7· Ό Φίλιππος Λήσταρχος, πατήρ τοϋ Έρμοδώρου, είχε τω 1520 τον

εντός τής κώμης Γαϊτάνι ναον τοϋ Σωτήρος8, αναφέρεται δε και εις επι­

στολήν τοϋ Ί ω . Ζυγομαλα9, από 5 Σεπτεμβρίου 1549 προς άνώνυμόν τίνα κληρικον τής Ζακύνθου (« εκ δε τών Ιερέων τον εϋλαβέοτατον παπάν κνριον

1. Περί τοϋ ανδρός ιδ. Φ. Κ. Μ π ο υμ π ου λ ί δ ο υ, Νέαι ερευναι περί τους Ζακυνθίους ποιητάς και πεζογράφους ( "Αγνωστοι πηγα'ι και ανέκδοτα κείμενα ), 'Αθή­

ναι 1959, σελ. 35 κέξ. (μετά τής αυτόθι αναφερομένης βιβλιογραφίας). 2. Περί τοϋ θεσμού τούτου εν Ζακύνθω, άπό Ενετοκρατίας μέχρις 'Ενώσεως,

ΐδ, Φ. Κ. Μ π ο υ μ π ου λ ί δ ο υ, Νοτάριοι Ζακύνθου, « Έπετηρίς 'Αρχείου 'Ιστο­

ρίας 'Ελληνικού Δικαίου», τόμ. 8 (1958), σελ. 112­133. 3. é m . L e g r a n d , Bibliographie Hellénique... aux XV ­ XVI siècles,

tom. I. Paris 1885, σελ. 256. 4. Λ. Χ. Ζ ώ η , Λεξικόν... Ζακύνθου, ενθ' άν., σελ. 590. 5. Λ. Χ. Ζ ώ η , Αί εν Ζακύνθω μοναί. "Εκδοσις Β'. Έ ν Ζακύνθω 1900, σελ.

44 ­46. Πρβλ. και Π. Χ ι ώ τ ο υ , 'Ιστορικά 'Απομνημονεύματα τής νήσου Ζακύνθου. Τόμ. Β'. 'Εν Κέρκυρα 1858, σελ. 557 (ένθα σημειοϋται και ότι « έν τφ κώδικι τής θείας 'Αναλήψεως ( φ. 35 ) αναφέρεται οικοδεσπότης τοϋ ναοΰ ό Μιχαήλ Λήσταρχος > ).

6. Λ. Χ. Ζ ώ η , Μιχαήλ ­ Έρμόδωρος Ληστάρχης..., έ'νθ' άν., σελ. 138. Πρέ­

πει να δεχθώμεν δτι πρόκειται μάλλον περί αδελφού, δεδομένου δτι αυτός ό Ζώης, αμέσως κατωτέρω, σημειοϊ οτι ό Φίλιππος Λήσταρχος < εσχε τρεις υίούς, τους Πέ­

τρον..., Άνδρέαν και Μιχαήλ [ ­ Έρμόδωρον J >. 7. Λ. Χ. Ζ ώ η , Μιχαήλ ­ Έρμόδωρος Ληστάρχης..., ενθ' άν., σελ. 138 σημ. 2. 8. Λ. Χ. Ζ ώ η , Λεξικόν... Ζακύνθου, ενθ' άν., σελ. 1089. Τ ο ϋ Α ύ τ ο ΰ , Βυ­

ζαντινά λείψανα έν Ζακύνθω, « Εκκλησιαστική 'Αλήθεια » ( Κωνσταντινουπόλεως ), τόμ. ΚΓ, άρ. 20 ( 16 Μαΐου 1903 ), σελ. 235 ­ 236.

9. "Ιδ. Km. L , e g r a n d , Notice Biographique sur Jean et Theodose Zy­

gomalas. Paris 1889, σελ. 7­49.

— 285 —

Φίλιππον, πατέρα τον Έρμοδώρου προσκυνώ ») 1. Φαίνεται δ ' ότι οΰτος απέθανε τάς τελευταίας ημέρας του Δεκεμβρίου 1553 ή κατά τάς αρχάς του επομένου έτους, της διαθήκης αΰτοΰ συνταχθείσης τήν 12 Δεκεμβρίου 1553 2 . Μετά δε τήν 2 Σεπτεμβρίου 1554, οπότε συνετάγη ή διαθήκη αυτής, απεβίωσε καΐ ή σύζυγος του Φιλίππου Λήσταρχου, Θεοδώρα, μήτηρ του Έρμοδώρου , καταλιποϋσα μέρος τής περιουσίας εις τα τέκνα της 3 .

Γ Ε Ν Ν Η Σ Ι Σ

Το έ'τος γεννήσεως του Μιχαήλ­Έρμοδώρου 4 δεν είναι γνωστόν. Εις άκριβέστερον δμως προσδιορισμον αΰτοΰ βοηθοΰν στοιχεία τινά περί των σπουδών του : 'Υπό τοΰ Μάρκου 'Αντιμάχου σαφώς αναφέρεται5 δτι δ Λήσταρχος υπήρξε μαθητής τοΰ Ίανοΰ Λασκάρεως' « Hujus [ Lasca r i s ] 6

alumnus discipulus fuit nosier Hermodorus Zacynthius... ». Έ ξ επι­

στολής δε τοΰ Λήσταρχου ( 1533 ) προς τον Κερκυραΐον Ματθαίον Δεβα­

ρ ή ν 7 — μ α θ η τ ή ν τοΰ Λασκάρεως εν τφ Έλλην ικφ Γυμνασίω τής Ρώμης —

1. 'Απόσπασμα τής εν λόγφ επιστολής, εκ τοΰ Cod. Taur. Grsec. LXIV. C. I l l , 7, f. 68v, έδημοσιεύθη υπό É m . L e g r a n d , Bibliographie Hellénique... XV ­ XVI s., torn. Ι, ενθ' αν., σελ. 253 σημ. 4. "Ολόκληρος ή επιστολή εξ ετέρου χειρογράφου έδημοσιεύθη ύπό τ ο ΰ Α ύ τ ο ΰ , Notice Biographique... Zygoinalas, ενθ' αν., σελ. 91 ­ 93.

2. Λ. Χ. Ζ ώ η , Μιχαήλ ­ Έρμόδωρος Λΐ)στάρχης..., ενθ' άν., σελ. 138 σημ. 5. 3. Λ. Χ. Ζ ώ η , Μιχαήλ ­ Έρμόδωρος Ληστάρχης..., ενθ' άν., σελ. 138 σημ. 3.

"Ας προστεθή ένταΰθα δτι ενδιαφέρουσας πληροφορίας περί ετέρων μελών τής οικο­

γενείας άντλοΰμεν εκ τής διαθήκης τοΰ "Ιερωνύμου Λιτάρχη, άνεψιοΰ τοΰ Έρμοδώ­

ρου, αποθανόντος εν Ζακύνθω τή 26 'Οκτωβρίου 1599. νΙδ. Λ. Χ. Ζ ώ η , Ή δια­

θήκη τοΰ "Ιερωνύμου Λιτάρχη ( 1599 ), « Ελληνικά > 15 ( 1957 ), σελ. 54 κέξ. 4. Το όνομα αύτοΰ ήτο Μιχαήλ, μετέβαλε δέ τοΰτο εις Έρμόδωρον, κατά τήν

επικρατούσαν εν έκείνοις τοις χρόνοις τάσιν τοΰ άρχαϊσμοΰ, αναφέρεται όμως δι' έκα­

τέρου των ονομάτων, ή και δι' αμφοτέρων, ό συγγραφεύς εις τάς διαφόρους αύτοΰ ή προς αυτόν έπιστολάς. ( Πρβλ. και Σ. Ι. Κ υ ρ ι α κ ί δ ο υ, Παρατηρήσεις περί των νεοελληνικών βαπτιστικών ονομάτων, < Λαογραφία > Ε' (1915), σελ. 345­346).

5. L , i l i i G r e g o r i i G y r a l d i , Operum tomus secundus, historiam poetarum Grgecorum ac Latinorum... comprehendus. Lugduni Batavorum MDCXCVI, στ. 552 E ( : De poetis suorum temporum dialogue posterior).

6. Περί τοΰ ανδρός ϊδ. τήν τελευταίαν εογασίαν τοΰ B ô r j e K n ô s , Un ambassadeur de l'Héllénisme : I a n u s L a s c a r i s , et la tradition grecoby­

zantine dans l'humanisme français. Paris 1945 ( ένθα και παλαιοτέρα βιβλιο­

γραφία ). 7. Περί τούτου ιδ. P. D e v a r i i 'Αφιερωτική επιστολή « Illustrissimo prin­

cipi Alexandro Farnesio, cardinali S.R.FY. Vicecancellario > προτασσομένη (σελ. α' ­ ς ' ) τοΰ έργου : Μ. D e v a r i i , Liber de Graecae Linguae particulis... Romae MDLXXXVIII. E m . L e g r a n d , Bibliographie Hellénique... aux XV­XVI

— 286 —

συνάγεται δτι παλαιά ΰπήρξεν αυτών ή φιλία καί αναστροφή, ώς ήτο ισχυρά καί ή κλίσις προς τάς φιλολογικός σπουδάς του Κερκυραίου λογίου' « ...τον γαρ φίλτατόν μοι "Αβαριν, τον προς της ανέκαυέν μοι φιλίας μέση ενοι­

κονντα tfj ψνχΫ} προ οφθαλμών περιφερών ουκ εστίν όπως από μνήμης βαλεΐν... πεί&ομαι δέ σε τοντί ασμένως ποιήσειν δια την πάλαιαν ημών έταιρίαν... Ουκ εστί δε αμα&είαν [sic] επισκέψασ&αι, πώς γάρ; δ καί Βροϋτον νενικηκώς συ και Φάλαριν εκείνον, ου καί τάς επιστολάς ετι παις ών άπεμνημόνενσας καί τον περιβόητον εν επιστολαΐς Κέλλερα... » \

Τα στοιχεία ταΰτα επιτρέπουν να συμπεράνωμεν περί συ μ μαθητείας των δυο ανδρών. 'Υπήρξε δέ αΰτη βεβαίως εν Ρ ώ μ η , ένθα ώδηγήθησαν αμφότεροι πιθανόν υπό του Ίανοΰ Λασκάρεως, μετ' άλλων νέων « των μήτε φΰσιν αγενών, μ ή θ ' υπό χάσμης και νωθρότητος εκνεναρκωμένων, αλλ' άγχινοίο; περισήμων καί το ταλαίπωρον εχόντων εν τη ψυχή » 2, δπως εγγράφουν ώς οΐκότροφοι του Ελληνικού Γυμνασίου.

Ή Σχολή αΰτη 3 ιδρυθείσα τφ 1513 υπό του μεγάλου προστάτου των ελληνικών γραμμάτων πάπα Λέοντος Γ « ne l i ngua graeca scite loquen­

t i u m soboles in te r i re t » i και τεθείσα υπό την διεΰθυνσιν του Ίανοΰ Λα­

σκάρεως, κατηργήθη — μετά τον θάνατον ( 1 5 2 1 ) τοΰ ιδρυτού αυτής — αρχομένου τοΰ 1522.

"Ωστε περί το 1513 μετέβη είς Ρώμην ό Λήσταρχος, — « q u o t em­

pore ex v a r u s Orient is locis [ I a n . L a s c a r i s ] i ngenuos p u e r o s delege­

siècles, t. Ι, ενθ' άν., σελ. CXCV ­ CXCVIII. P. d e Ν ο 1 h a c, La Bibliothè­

que de Fulvio Orsini..., Paris 1887, 'ιδία σελ. 159 ­ 161. Ί ω. Κ α λ ι τ σ ο υ ν ά κ η , Ματθαίος Δεβαρής καί το εν Ρώμη Έλληνικον Γυμνάσιον, « 'Αθηνά >, τόμ. ΚΤ' (1914), σελ. 81­108. Γ. Μ. Σ η φ ά κ η , Μάρκου Μουσούρου τοΰ Κρητός ποίημα είς τον Πλάτωνα, «Κρητικά Χρονικά», τόμ. Η' (1954), σελ. 369­370.

1. Èra . L, e g r a n d, Bibliographie Hellénique... aux XVe et XVIe siècles, t. II . Paris 1885, σελ. 351­352.

2. "Ιδ. έπιστολήν M. Μ ο υ σ ο ύ ρ ο υ προς Ίανον Λάσκαριν, προτασσομένην της εκδόσεως τοΰ Παυσανίου (Venetiis... MDXVI, f. 2) καί άναδημοσιευμένην υπό É m . L e g r a n d , Bibliographie Hellénique..., XV ­ XVI s., t. Ι, ενθ' av., σελ. 148.

3. Περί της σχολής ιδ. Ά . Μ ο υ σ τ ο ξ ΰ δ ο υ , Τό εν Ραιμη Έλληνικόν Γυμνά­

σιον, « Έλληνομνήμων », άρ. 4 ( 'Απρίλιος 1843 ), σελ. 231 ­ 235. Ί ω. Κ α λ ι τ σ ο υ ­

ν ά κ η , Ματθαίος Δεβαρής καί το εν Ρώμη Έλληνικόν Γυμνάσιον, ενθ' άν. Ε u g e 1­

b e r t D r e r u p , Die Schulaussprache des Griechischen von der Renaissance bis zur Gegeuwart... Tom. I... Paderborn 1930, σελ. 281­282. Β. K n ò s , Un ambassadeur de l 'Héllénisme..., ενθ' άν., σελ. 140­157.

4. H u m . Η ο d i i, De Graecis illustribus linguae Graecae, litterarumque humaniorum instauratoribus eorum vitis, scriptis et elogiis. Libri Duo. Lon­

dini MDCCXUI , σελ. 253.

— 287 —

r a t » 1 , — ό σ τ ι ς κατά ταΰτα πρέπει να εγεννήθη αρχομένου του I T ' αιώνος ( 1 5 0 0 ­ 1 5 0 5 ) .

Σ Π Ο Υ Δ Α Ι ­ Δ Ρ Α Σ Ι Σ

Μετά την κατάργησιν τοΰ Ελληνικού Γυμνασίου Ρώμης, ό Έρμόδωρος Λήσταρχος παρηκολουθησεν εν Φερράρα μαθήματα ιατρικής, ην βραδΰτερον φαίνεται δτι εξήσκησεν επι μακρόν εν Ελλάδι : Έ ν επιστολή αύτοΰ προς τον Ί ω . Ζυγομαλαν ( 1 1 Αύγουστου 1560) αναφέρεται" « . . .27 δει μακρη­

γορεΐν ; Καί ταϋτα εν φαρ μακοπωλείω καυήμενον και υπό πολλών ενοχλού­

μενον, καί ούτε κάλαμον έχοντα οίον οεί... ώς εκ των γραμμάτων εστίν εΐκάσαι... » 8. Είκοσι δ' ετη κατόπιν δ Θεοδόσιος Ζυγομαλάς3 πληροφορεί δι ' επιστοχής ( 1 Μαρτίου 1581 ) τον Στέφανον Ger lach δτι έπεμψε δια τοΰ Σολομ. S c h w e i g k e r «σημειώματα ιατρικά πονη&έντα Μιχαήλ τω Έρμοδώρω, ίνα δφς τινι των φίλων ιατρών... ώς γαρ τις των ιατρών εβεβαίου μοι, άξια είσί μνημονεύματα τοΰ Έρμοδώρου αυτοί), ον φήμη έμαθες... » 4.

Τα περί της επανόδου τοΰ Λήσταρχου εις την Ελλάδα και εγκαταστά­

σεως του εις Χίον εξιστορούνται υ π ' αΰτοΰ τούτου εν φιλική προν τον Ματ­

θαίον Δεβαρήν επιστολή, από 11 Μαρτίου 1533 : « 'Εγώ δε τοΰ την 'Ελλάδα ισιορήσαι βουλόμενος, ουκ οϊδα τ'ινι τύχη κινηθείς είς το Βυζάντιον εξ ' Αγ κώνος αράς εποντοπόρουν, οΐόμενός τι είναι ταύιην, τη πάλαι φήμη πειθόμενος. Νΰν δε ταύτης άδακρυτι καί μνησθήναι ουκ οίος ειμί εστερη­

μένην ορών πάντων των αγαθών, τνραννουμένην υπό βαρβάρων και βάρ­

βαρον αυτήν άφιεϊσαν φωνήν... Έώ γαρ ταλλα, ίνα μή καθ' εκάστην διο­

λοφνρωμαι. Τούτω τοίνυν τω πόθω συσχεθείς, μακράν άργαλεην τε όδον εξετέλεσα. Το δε νΰν είναι εν Χίω, τη πρότερον μεν επιφανέστατη τών 'Ιώνων νήσω, νΰν δε πάσης της 'Ελλάδος φεΰ ! δια τήν τών πραγμάτων άνωμαλίαν, διάγω, υπό τών ένταΰθα φιλοφρόνως υποδεχθείς και φιλούμε­

νος, μή εαθείς τε προσωτέρω χωρήσαι. Τέως δ' ενταΰθα διατρίψω εως τω τα πάντα οϊκονομοΰντι μεγάλω θεώ και σωτήρι ημών Ίησοΰ Χριστώ άλλως δόξη... » 5.

1. P. D e ν a r i i, 'Αφιερωτική επιστολή «Illustrissimo principi Alexandre) Farnesio... >, έν M. D e v a r i i , Liber de Grsecae Linguae particulis..., ενθ·' άν., σελ. γ'·

2. Μ. C r u s i i , Turcograecia, ενθ­' άν., σελ. 244. 3. É m. L e g r a n d, Notice Biographique... Zygomalas, ενθ·' av., σελ. 50 ­ 81. 4. É m , L e g r a n d , Notice Biographique... Zygomalas, ενθ·' άν., σελ.

164 ­ 165. 5. É m . L e g r a n d , Bibliographie Hellénique... aux XV ­ XVI s., t. II .

Paris 1885, σελ. 351 ­352.

— 288 —

Δεν είναι άπίθανον — ώς παρετήρησε καΐ ο καθηγητής Κ. "Αμαν­

τος1 — ή ά'φιξις του Ζακυνθίου λογίου εις Χίον να οφείλεται εις τον συμ­

πολίτην του Παχώμιον Ρουσάνον2, πρώτον "Ελληνα διδάσκαλον εν τη νήσω ταΰτη. Δεν παρέμεινεν δμως συνεχώς ό Λήσταρχος εκεί : Τον Σεπτέμβριον του 1534 ευρίσκεται εν Treviso της 'Ιταλίας, οπόθεν και επιστέλλει προς τον Νικόλαον Σοφιανόν8. Πότε δ' επανήλϋεν εις Χίον δεν είναι γνωστόν. Παρέ­

μεινεν δμως εν τη νήσφ ταΰτη τουλάχιστον από τοϋ 1539, οπότε δι' επι­

στολής επαινεί τον "Ιλερμον Βουδαΐον, δια το προς την κλασικήν φιλολο­

λογίαν ενδιαφέρον του4, μέχρι του 1541, οπότε — κατά τον Λ. Χ. Ζώην — « είχε πληρώσει τριάκοντα καΐ εν φλωρία δια την εξαγοράν του αιχμαλώτου 'Αντωνίου Ζερβού »5 .

Έ κ Χίου άνεχώρησε πάλιν προς Έσπερίαν ό Λήσταρχος τω 1543, μετά τον Ίανουάριον, οπότε επιστέλλει προς τον Μιχαήλ Σοφιανόν6, καΐ προ του Νοεμβρίου, δεδομένου δτι ό Άλ. Νερουλής 7 γράφων εκ Χίου τήν

1. Κ. Ά μ ά ν τ ο υ, Ή παιδεία εις τήν Τουρκοκρατουμένην Χίον ( 1566 ­ 1822 ), περ. « "Ελληνικά », Γ' ( 1930 ), σελ. 381 [ = Τ ο ΰ Α ύ τ ο ϋ , Τα γράμματα εις τήν Χίον κατά τήν Τουρκοκρατίαν ( 1566 ­1822 ). Σχολεία και λόγιοι. Πειραιεύς 1946, σελ. 6 ] . 'Εφεξής αί παραπομπαί fra άναφέρωνται είς το δεύτερον δημοσίευμα.

2. Περί τούτου ι δ . , Κ. Ά μ ά ν τ ο υ, Παχώμιος Ρουσάνος, περ. « Νέα Ε σ τ ί α », τόμ. Β' , άρ. 2 2 ­ 2 4 (15 Δεκεμβρίου 1927), σελ. 1061­1064 [ = « Μικρά Μελετή­

ματα ­ "Αρθρα και λόγοι» . 'Αθήναι 1940, σελ. 1 8 1 ­ 1 8 8 ] . Ί ω. Ν. Κ α ρ μ ί ρ η , Ό Π. Ρουσάνος και τα ανέκδοτα δογματικά και άλλα έργα αύτοΰ. ( T e x t e und F o r s c h u n g e n zur Byzan t in i sch ­ N e u g r i e c h i s c h e n Phi lo logie , N o 14), A t h e n 1935. Ο. Λ α μ ψ ί δ ο υ , Ό Παχώμιος Ρουσάνος και ό βίος των συγχρόνων του, « Έπετηρίς 'Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών», τόμ. Ι Γ ' ( 1937), σελ. 3 8 5 ­ 3 9 2 .

3. Κ. Σ ά θ α , Νεοελληνική Φιλολογία... Έ ν "Αθήναις 1868, σελ. 141­143 . N i c o l a s S o p h i a n o s , G r a m m a i r e du Grec v u l g a i r e et t r aduc t ion en Grec Vulga i r e du t r a i t é d e P l u t a r q u e sur l ' éducat ion des enfan ts , publ iées p a r E m. L e g r a n d . Par i s M D C C C L X X I V (P re f ace , σελ. 5 κέξ. ). É m . L e g r a n d , Bibl iographie Hellénique. . . X V ­ X V I s., t. Ι, ενθ ' άν., σελ. C L X X X V I I ­ C X C I V .

4. Β ο υ δ α ί ο υ, Έπιστολαί 'Ελληνικοί. Β u d se i, Epistolae Graecae... Par i s M D L X X I I I I , σελ. 2 0 3 ­ 2 0 5 .

5. Λ. Χ. Ζ ώ η , Μιχαήλ ­ "Ερμόδωρος Ληστάρχης.. . , έ'νθ' άν., σελ. 139. 6. Ά . Μ ο υ σ τ ο ξ ύ δ ο υ , Μιχαήλ Λήσταρχος, « Έλληνομνήμων » 1 0 ( 1 8 4 7 ) ,

σελ. 592­594. É m . L e g r a n d , Bibl iographie H e l l é n i q u e . . . X V ­ X V I s., t . I I , ε ν θ ' άν., σελ. 168­ 176. Γ. Ζ ο λ ώ τ α , "Ιστορία της Χίου. . . , τόμ. Γ' , μέρος Α'. Έ ν 'Αθήναις 1926, σελ. 3 7 9 ­ 3 8 0 . Κ. ' Α μ ά ν τ ο υ, Τα Γράμματα ε'ις τήν Χίον κατά τήν Τουρκοκρατίαν.. . , ενθ ' av. , σελ. 4 5 ­ 4 8 ( ένθα και βιβλιογραφία). Πληρέστερα περί τοϋ ανδρός στοιχεία εις προσεχώς δημοσιευθησομένην ε'ιδικήν περί τοϋ Μιχ. Σοφιανού έργασίαν μου.

7. Περί αύτοϋ ιδ . P. C h i o t i , Cenni sopra alcuni codici greci che si t ro­

vano nel le bib l io theche d ' I t a l i a . Siena 1861 (πρβλ. και περ. « Πανδώρα», τόμ. ΙΑ' (1861) , σελ. 4 0 7 ­ 4 0 8 ) . É m . L e g r a n d , Bib l iograph ie H e l l é n i q u e . . . X V ­

— 289 —

26 Νοεμβρίου τοτ5 αΰτοΰ έτους προς τον διδάσκαλόν του σημειοΓ « Χρό­

νος ον μικρός παρήλ&εν εξ δτου περ οϋϋ·* ημείς έδεξάμε&α γράμματα ove' νμεϊς» 1. Τφ 1544 ό Λήσταρχος ευρίσκεται εν Ρώμη ως πληροφορού­

μεθα εξ επιστολής ( 20 Μαΐου 1544 ) του 'Ιακώβου Διασσωρίνου 2 προς τον Άλέξανδρον Νεροΰλην, εκεί δε παρέμεινε τουλάχιστον μέχρι του Νοεμ­

βρίου 1544, ως συνάγεται εξ επιστολής του τελευταίου προς 'Εμμανουήλ τον Καντακουζηνών 3.

Έκ Ρώμης ο Λήσταρχος μετέβη εις Φερράραν, ένθα και εδίδαξεν επί τι διάστημα τα ελληνικά γράμματα. Εκείθεν επιστέλλει τφ 1547 προς Ματ­

θαίον Δεβαρήν. Έ ν Φερράρα δ' ευρισκόμενος έλαβε την παρά του οικου­

μενικού πατριάρχου Διονυσίου Β' επιστολήν4, δι' ης προσεκαλεΐτο ό Λή­

σταρχος ως διδάσκαλος εις Κωνσταντινοΰπολιν. Έάν επραγματοποίησεν οΰτος την επιθυμίαν τοΰ πατριάρχου δεν είναι

γνωστόν. Κατά πληροφορίας πάντως τοΰ Λ. Χ. Ζώη, δ Λήσταρχος άναχω­

ρήσας εξ 'Ιταλίας διήλΦεν εκ Ζακύνθου προς επίσκεψιν των οικείων του, της ευκαιρίας δε ταύτης « επωφεληθεϊσα ή Μπέττα, θυγάτηρ Σίμου Μποΰα καΐ σύζυγος Νικολάου Μαλανδρίνου εξουσιοδότησεν αυτόν... την 22 Όκτω­

X V I s. , t. Ι , ενθ·' αν., σελ. 254­258 , 297­299 . Τ ο ϋ Α ύ τ ο ϋ , Not ice Biogra­

p h i q u e . . . Z y g o m a l a s , ενθ ' άν., σελ. 8 5 ­ 8 6 , 9 3 ­ 9 4 . Λ. Χ. Ζ ώ η , 'Αλέξανδρος Νερουλής, « Έπετηρ ί ς 'Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών», ΙΕ ' (1939) , σελ. 7 9 ­ 8 4 .

1. É m. L e g r a n d , Bib l iog raph ie H e l l é n i q u e . . . X V ­ X V I s., 1.1, έ'νθ' av., σελ. 256 σημ. 1.

2. É m . L e g r a n d , Bibl iographie H e l l é n i q u e . . . X V ­ X V I s., 1.1, ε ν θ ' ά ν . , σελ. 255, 296­302 . Τ ο ϋ Α ύ τ ο ΰ , D e u x vies d e J a c q u e s Basilicos. . . , l ' u n e par J e a n S o m m e r , l ' a u t r e par A. ­ M. G r a z i a n i . . . Par i s 1889, σελ. 217­236 . A r ­

t h u r L u d w i c h , Ein n e u e r Bei t rag zur cha rak te r i s t i k des J a k o b Diassori ­

nos, « Byzan t in i s che Zeitschrift » I ( 1892 ), σελ. 293 ­ 302. M. V ο g e 1 ­ V . G a r­

d t h a u s e n , Die Gr iech i schen S c h r e i b e r der Mit te la l te r s und der R e n a i s ­

s a n c e . Leipz ig 1908, σελ. 152­154 . Σ π. Π. Λ ά μ π ρ ο υ , Σταχυολογία έκ κωδίκων τοϋ Βαταβικοϋ Λουγδούνου, «Νέος Έλληνομνήμων », ΙΔ' (1915) , σελ. 408­410 ( ένθα και αναγραφή παλαιοτέρας βιβλιογραφίας) .

3 . É m. L e g r a n d , Bibl iographie H e l l é n i q u e . . . XV ­ X V I , t . Ι , ενθ·' av., σελ. 256. Περί τοΰ Έ μ μ . Καντακουζηνού ιδ. Ι ο a n C. F i 1 i 11 i, Arch iva G h e o r g h e Grigore C a n t a c u z i n o . Bucureç t i 1919, σελ. XX (ένθα και σχετική βιβλιογραφία) . Τ ο ϋ Α ύ τ ο ϋ , Not i ce sur les C a n t a c u z è n e d u Xle au X V I I siècles, B u k a r e s t 1936, σελ. 12 ­ 1 3 .

4. Ά . Μ ο υ σ τ ο ξ ύ δ ο υ , Μιχαήλ Λήσταρχος, ενθ·' άν., σελ. 5 9 7 ­ 5 9 8 . Περί τοϋ Διονυσίου Β' , ϊδ . Μ. Γ ε δ ε ώ ν , Πατριαρχικοί πίνακες.. . 'Εν Κωνσταντινου­

πόλει 1890, σελ. 504, 5 0 7 ­ 5 1 0 . Μητροπολίτου Σάρδεων και Πισιδίας Γ ε ρ μ α ­

ν ο ύ , Συμβολή εις τους πατριαρχικούς καταλόγους Κωνσταντινουπόλεως άπό της 'Αλώσεως και έξης. Μέρος πρώτον ( 1 4 5 4 ­ 1 7 1 2 ) . ' Ε ν Κωνσταντινουπόλει 1935, σελ. 3 5 ­ 3 6 .

— 290 —

βρίου 1548, ΐνα εξαγοράσουν τον σΰζυγόν της, αιχμάλωτον δντα, άντι εβδο­

μήκοντα φλωρίων » '. Έπί της ανωτέρω μνημονευθείσης επιστολής τοϋ Διονυσίου Β' βασι­

σθείς δ Μ. Γεδεών ΰπεστήριξεν δτι ό Λήσταρχος «εδίδαξεν εν τη πατριαρ­

χική ακαδημία, αγνωστον δμως επί πόσα έ'τη παρέτεινε την διδασκαλίαν »8. Εις την γνώμην ταΰτην άντετάχθη ό Μ. Παρανίκας3 δικαίως ισχυρισθείς, δτι εκ τής εν λόγω προσκλητηρίου επιστολής του Διονυσίου Β' δεν συνάγε­

ται άναγκαίως δτι δ Λήσταρχος ήλθε και εδίδαξεν εν Κωνσταντινουπόλει. "Αλλωστε και δ Θεοδ. Ζυγομαλάς γράφων περί τοΰ Ζακυνθίου λογίου προς τον Κροΰσιον και καταριθμών μαθητάς αΰτοϋ δεν αναφέρει ιδιαιτέρως την Κωνσταντινοΰπολιν, ενφ σημειοΐ την Χίον ώς τόπον διδασκαλίας τοΰ Λήσταρχου4.

Άλλα και δ τον Διονΰσιον Β' διαδεχθείς εις τον πατριαρχικον θρόνον Ίωάσαφ Β' δ Μεγαλοπρεπής5, προσεκάλεσε τον Λήσταρχον εις Κωνσταντι­

νοΰπολιν, ουχί δμως ως διδάσκαλον, αλλ3 ώς ΐατρόν. Τοΰτο ρητώς αναφέ­

ρεται εν επιστολή ( άχρον. ) τοϋ 'Ιωάννου Ζυγομαλα" « ό κοινός παναγιώ­

τατος δεσπότης και οικουμενικός πατριάρχης των προ αύτοϋ πατριαρ­

χών υπερέχει και αυτών · πολλφ τφ μετρώ περιγίγνεται και τοΰτο δήπου έξαίρετον υπάρχει, δτι ΐατρόν οοψώτατον άγων σε με&* εαυτού δια σου πάντως φωτιεϊ και ωφελήσει ημάς τα μέγιστα» 6. Έ π ί πόσον διάστημα

1. Λ. Χ. Ζ ώ η , Μιχαήλ Έρμόδωρος Ληστάρχης.. . , ε ν θ ' άν. , σελ. 139­140 . 2. Μ. Γ ε δ ε ώ ν , Χρονικά τής Πατριαρχικής 'Ακαδημίας ( ' Ιστορικοί ειδήσεις

περί τής μεγάλης τοΰ γένους Σχολής: 1454­1830) . ' Εν Κωνσταντινουπόλει ,αωπγ ' , σελ. 51. 'Επόμενος δ ' ε ι ς τον Μ. Γεδεών και ό Χ ρ υ σ . Π α π α δ ό π ο υ λ ο ς (Περί των μετά την άλωσιν τής Κωνσταντινουπόλεως 'Ελληνικών 'Ακαδημιών, « Πρακτικά > 'Ακαδημίας 'Αθηνών, 2 ( 1927 ), σελ. 220 ) αναφέρει δτι ό Διονύσιος Β ' « εΐχε προσ­

καλέσει εις Κωνσταντινοΰπολιν ώς διδάσκαλον τή υποδείξει τοϋ μητροπολίτου Ναυ­

πλίας Μιχαήλ Σοφιανού τον εκ Ζακύνθου Έρμόδωρον Λήσταρχον >. Θεωρώ σκό­

πιμον να σημεκόσω ενταύθα δτι εν τή επιστολή ρητώς αναγράφεται ' « τοϋ ιερωτάτον μητροπολίτου Ναυπλίας και Μιχαήλον τον Σοφιανού πολλά διεξιόντος οοϋ πέρι... ». Μητροπολίτης Ναυπλίας κατά τήν περίοδον ταύτην ήτο ό Δωρόθεος. "Ιδ. Π. Γ . Ζ ε ρ ­

λ έ ν τ ο υ , 'Ανασύστασις τής μητροπόλεως "Αργούς και Ναυπλίας, κατά το 1541, περ. « ' Α θ η ν ά * 27 ( 1915), σελ. 202­207 .

3. Μ. Π ά ρ α ν ί κ α , Περί τής εν Κωνσταντινουπόλει Πατριαρχικής Σχολής, «Ελλην ικός Φιλολογικός· Σύλλογος Κωνσταντινουπόλεως» ΙΘ' ( 1884 ­ 1885 ), σελ. 4.

4. M. C r u s i i , Turcograecia , ενθ ' άν., σελ. 216. "Ιδ. και Μ. Π α ρ α ν ί κ α , 'Ιωάννης ό Ζυγομαλάς και Μιχαήλ · Έρμόδωρος ό Λήσταρχος, « 'Ελληνικός Φιλολο­

γικός Σύλλογος Κωνσταντινουπόλεως», ΙΑ' ( 1 8 7 6 ­ 1 8 7 7 ) , σελ. 4 2 ­ 4 3 . 5. Περί αύτοΰ ιδ. Μ α ν. Ί ω Γ ε δ ε ώ ν , Ό πατριάρχης Ί ω ά σ α φ Β ' ό Μεγα­

λοπρεπής, « Ήμερολόγιον τής 'Ανατολής » 1883. Έ ν Κωνσταντινουπόλει 1882, σελ. 242 ­ 265.

6. Μ. Π α ρ α ν ί κ α , ' Ιωάννης ό Ζυγομαλάς και Μιχαήλ ­ Έρμόδωρος ό Λή­

σταρχος, ενθ ' άν., σελ. 38. '

— 291 —

παρέμεινεν εν Κωνσταντινουπόλει ό Λήσταρχος δεν είναι εξηκριβωμένον. Βέβαιον δμως είναι δτι τ φ 1560 εΰρίσκετο οΰτος ήδη εν Χίφ , οπόθεν

και εις τον Ί ω ά ν ν η ν Ζυγομαλάν επιστέλλων εγκωμιάζει τον Ί ω ά σ α φ ' «μόνος γαρ εν ούτω δεινή ζάλη σβεσυεΐσαν ηδη την των 'Ελλήνων φωνήν ες πυρσον άνάψαι λαμπρον ετόλμησε πειράσασυαι και παίδευσιν αναζωπυ­

ρήσαι καί λόγον τον άρρητου λόγου Χρίστου του μεγάλου Θεοΰ εκγονον και την Θεώ καί πατρι μόνην πάρεδρον σοφίαν επιδεΐξαι άν&ρώποις ώς ωραία τε καί καλή καί πάντων των καλών τε και αγα&ών μόνη αίτια... » 1.

Δυο ε'τη βραδΰτερον δ Λήσταρχος εκ Χίου αποστέλλει εις την Κων­

σταντινούπολη την περίφημον « Τοις τα 'Ελλήνων μετιονσι και διδασκο­

μένοις μα&ήματα νέοις εύφυέσι τε και εϋγενέσι» προτρεπτικήν επιστολήν2 , κατ' αΐτησιν του ' Ιωάννου Ζυγομαλά, διδάσκοντος εν τη πατριαρχική σχολή. « Καί γαρ — έγραφε προς τον Κροΰσιον δ Θεοδ. Ζυγομαλάς ( 1 5 7 5 ) — χαϊ του έμοΰ κυρίου πατρός επί της πατριαρχείας του μακαρίτου πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως Ίωάσαφ φροντιστήριον έχοντος Έρμόδωρός τις Λή­

σταρχος έγραψε τοις νέοις τοις τότε σπουδάζουσι προτρεπτικώς καί καλόν εκρί'&η καί συμφέρον»3. Την επιστολήν δε ταΰτην καταλλήλως διασκευά­

σας4 δ αυτός Θ. Ζυγομαλάς απέστειλε προς τους υπό τον Κροΰσιον σπου­

δαστας τοΰ Πανεπιστημίου της Τυβίγγης.

Τελευταία γνωστή εις ημάς αποδημία τοϋ Λήσταρχου εκ Χίου επεχει­

ρήθη τω 1563, δπότε δ 'Ιάκωβος Βασιλικός Ηρακλε ίδης 5 προσεκάλεσε τον πρώην διδάσκαλόν του εις Μολδαβίαν. Λόγφ όμως τοΰ αιφνίδιου θανάτου τοΰ « ρηγός της Μπογδανίας » ( 5 Νοεμβρίου 1563) το ταξίδιον τοΰ Λήσταρ­

χου διεκόπη. Ό ' Ιάκωβος Βασιλικός — αναφέρεται υπό τοΰ βιογράφου του Ιο . S o m m e r — « pueritiam exegit in Chio insula, apud Hermodorum, virum eruditum et eloquentem, quern tandem dominas provinciae factus amplissimis proemiis ad se evocabat in Moldaviam, misso ducentorum aureorum viatico ; quibus acceptis ille se itineri jam accin­

xerat. Sed, cum adventus ipsius importune in ipsum obsidionis tem­

1. Μ. Π α ρ α ν ί κ α , 'Ιωάννης ό Ζυγομαλάς καί Μιχαήλ ­ Έρμόδωρος ό Λή­

σταρχος, ενθ·' αν., σελ. 40­41 . 2. Περί της χειρογράφου παραδόσεως της επιστολής ταύτης ιδ. κατωτ. 3. M. C r u s i i , Turcogrsecia, ενθ·' άν., σελ. 433. 4. Συγκριτικώς έδημοσίευσε τα δύο κείμενα ό Μ. Ι Ι α ρ α ν ί κ α ς , 'Ιωάννης ό

Ζυγομαλάς καί Μιχαήλ ­ "Ερμόδωρος Λήσταρχος, ενθ·' άν., σελ. 44­45. "Ιδ. και Β· Α. M y s t a k i d e s , Notes sur Martin Crusius, ses livres ses œuvres et ses manuscrits, « Revue des Études Grecques», t. XI (1898), σελ. 302.

5. Περί αύτοϋ ίδ. É m. L e g r a n d , Deux vies de Jacques Basilicos... Paris 1889. N. J ο r g a, Nouveaux matériaux pour servir a l'histoire de Jacques Basilikos l 'Héraclide, dit le despote prince de Moldavie... Bucarest 1900.

— 292 —

pus incidisset, a Danubio, quo jam pervenerat, in Graeciam celeriter rediisse dicitur... »1.

Τον Δεκέμβριον τέλος του επομένου έτους ( 1564) προτρέπεται δι' επι­

στολής του Ματθαίου Δεβαρή ό Λήσταρχος, όπως καταλιπών την Χίον μεταβη εις Ρώμην, προς όφελος και αΰτοΰ και των οικείων του.

"Εκτοτε χάνονται τα ϊχνη τοϋ Λήσταρχου, όστις εν Χίω εΐχεν ήδη λάβει ως σΰζυγον την Μπεττίναν, αγνώστου επωνύμου, εξ ης απέκτησε θυγα­

τέρα την Θεοδωροΰλαν, σΰζυγον βραδΰτερον του Χίου Όρεγγίου Μαρτινέγ­

κου καΐ μητέρα υίοϋ δνομασθέντος Έρμοδώρου, προς τιμήν τοϋ ενδόξου πάππου του2·

Θ Α Ν Α Τ Ο Σ eO Νικ. Κατραμής3 το πρώτον προσδιώρισε σιωπηρώς τον χρόνον

θανάτου τοϋ Ζακυνθίου λογίου μετά το 1581, χρονολογήσας δια του έτους τούτου επιστολήν δημοσιευθεΐσαν υπό τοϋ Κρουσίου, δι' ης ό Κερκυραίος Δημήτριος Μαρμαράτος παρακαλεί τον εν Χίω Μιχαήλ Νέανδρον να συστήση τον Γάλλον Κατιλίναν Γλυκύν ή Καθαρινον ( Catilinam Dulcem, seu Catharinum, ut se postea appelavit ) εις τον « σοφον άνδρα ονόματι Έρμόδωρον »4 . Τήν πληροφορίαν δμως ταΰτην του Κατραμή ήλεγξε παλαιό­

τερον ως έσφαλμένην ό Λ. Χ. Ζώης5, βασισθείς επι εγγράφων του άλλοτε άρχειοφυλακείου Ζακύνθου, εξ ών προέκυπτεν δτι τω 1581 ό Λήσταρχος δεν εζη πλέον. Άλλα και προσεκτική παρατήρησις επί τών σχολίων του Κρουσίου εις τήν εν λόγω επιστολήν πείθει δτι αυτή άχρονολόγητος οΰσα πρέπει να θεωρηθή προγενεστέρα πάντως τοΰ 1581.

Εις άκριβέστερον προσδιορισμον τοϋ χρόνου θανάτου τοϋ Λήσταρχου συμβάλλει, ως πιστεύω, ή υπό τοϋ Θεοδοσίου Ζυγομαλα εν τφ Όδοιπορικω αϋτοϋ καταχωρισθεΐσα πληροφορία, καθ' ην τφ 1577 εν Χίφ ήσαν « ετι άνδρες σοφοί, ιατροί και διδάσκαλοι, μαΰηταΐ τοϋ μακαρίου ανδρός εκείνου Μιχαήλ τοϋ Έρμοδώρου»6. Κατά ταΰτην πρέπει ό Λήσταρχος να απέθανε προ τοϋ 1577.

'Οφείλω εν τοΰτοις ενταϋθα να σημειώσω δτι εις άχρονολόγητον επι­

στολήν τοϋ Ζακυνθίου λογίου προς τον Ίωάννην Ζυγομαλάν ( ζώντα τούλά­

1. É m . I y e g r a n d , Deux vies de Jacques Basilicos..., ενθ' άν., σελ. 18. Πρβλ. και κατωτ., σελ. 296.

2. Λ. Χ. Ζ ώ η , Μιχαήλ ­ Έρμόδωρος Ληστάρχης..., ενθ' άν., σελ. 140. 3. Ν. Κ α τ ρ α μ ή , Φιλολογικά 'Ανάλεκτα Ζακύνθου, ενθ·' άν., σελ. 242­243. 4. M. C r u s i i , Turcogrsecia, ενθ' άν., σελ. 513. 5. Λ. Χ. Ζ ώ η , Μιχαήλ ­ Έρμόδωρος Ληστάρχης..., ενθ·' άν., σελ. 139 σημ. 4. 6. E m . L e g r a n d , Notice Biographique... Zygomalas, ενθ·'άν., σελ. 126.

— 293 —

χιστον μέχρι τοΰ 1581 ) α , γίνεται «σύστασις ανδρός σοι τε [τφ Ζυγομαλφ] καμοί [ χφ Ληστάρχω ] φιλτάτον, του της μητροπόλεως ασεβώς οϋτω καί πάρα πάντας τους νόμους εκπεπτωκότος, ος ουδέποτε παύεται τα oà δι' επαί­

νου καί τιμής άγων καί άαυμάζων ώς άλλος ουδείς, ενεργέτην και σωτήρα καί μόνον διδάσκαλον άποκαλών » 2. 'Υπό τοΰ Ί ω . Σακελλίωνος δ* επι του χει­

ρογράφου κωδικός υπ ' αριθ. 1896 της 'Εθνικής Βιβλιοθήκης 'Αθηνών 8, ένθα και εΰρηται εν αντιγράφω ή εν λόγω επιστολή τοΰ Λήσταρχου, εσημειώθη ή γνώμη ( φ. 4 0 7 ν ) δτι δια τής ανωτέρω φράσεως δ συγγραφεύς υπαινίσ­

σεται τον μητροπολίτην Χίου Ίππόλυτον 4, δστις καθηρέθη το 1580. 'Ατυ­

χώς ολίγα περί τοΰ βίου τοΰ λογίου τούτου ιεράρχου γνωρίζομεν καί μάλι­

στα κατά τα ετη τών σπουδών αΰτοΰ, ώστε να δυνηθώμεν να ελέγξωμεν ακριβώς τάς ενδεχομένας σχέσεις του προς τον Ίωάννην Ζυγομαλάν 5. Οΰτω δ ' έχουσα ή άχρονολόγητος αΰτη επιστολή τοΰ Λήσταρχου, αναιρεί τήν εκ τοΰ Οδοιπορικού τοΰ Θεοδ. Ζυγομαλα πληροφορίαν περί τοΰ προ τοΰ 1577 επισυμβάντος θανάτου τοΰ Ζακυνθίου λογίου. Πιστεύω εν τούτοις δτι ό Θεοδόσιος Ζυγομαλάς, επισκεφθείς τήν Χίον, θα εγνώριζεν δτι δ Λήσταρ­

χος δεν εύρίσκετο πλέον εν ζωή, δταν έγραφε περί αΰτοΰ ως περί τοΰ «μακαρίου εκείνου»...

Ή άντίφασις λοιπόν μεταξύ τής άχρονολογήτου επιστολής τοΰ Λήσταρ­

χου καί τής πληροφορίας τοΰ Θ. Ζυγομαλα αίρεται, αν δεχθώμεν δτι ή σΰστα­

σις περί τοΰ εκπεπτωκότος μητροπολίτου άφεώρα ουχί εις τον Ίππόλυτον , αλλ' εις ετερόν τίνα μητροπολίτην άλλης περιοχής ή και εις αυτόν τον προ τοΰ ' Ιππολύτου Γαβριήλ Καλικάντζαρον 6, άπομυκρυνθέντα εκ τής επισκοπής

1. É m . L e g r a n d , Notice Biographique... Zygomalas, ενθ' άν., σελ. 167, ένθα επιστολή τοΰ Θεοδοσίου Ζυγομαλα, άπο 1 Μαρτίου 1581 προς Στέφ. Ger­

lach, εις ην αναφέρεται" « ό πατήρ μου ετι ζή εΐ και εν γήρατι ακρω... ». 2. Μ. Π α ρ α ν ί κ α, 'Ιωάννης ό Ζυγομαλάς καί Μιχαήλ ­ Έρμόδωρος ό Λή­

σταρχος, ενθ' άν., σελ. 38­39. É m . L e g r a n d , Notice Biographique... Zygo­

malas, ενθ·' άν., σελ. 193­194. 3. Περί τοΰ κωδικός τούτου ιδ. J. D a r r o u z é s , Notes d'histoire des

textes: Atheniensis 1896, le «manuscrit de Sakellion>, «Revue des Études Byzantines», t. XV (1957), σελ. 171­172.

4. Περί τούτου, ιδ. Ν. Β. Τ ω μ α δ ά κ η , 'Ιππόλυτος Χίου Κρής, περ. «Κρη­

τικά Χρονικά», τόμ. Ζ' (1953), σελ. 36­54 (ένθα καί βιβλιογραφία). 5. Έξ επιστολής πάντως τοΰ Χίου Μανουήλ Μαξίμου προς τόν Θεοδόσιον Ζυ­

γομαλάν (δημοσιευθείσης υπό τοΰ C r u s i i, Turcograecia, ενθ' άν., σελ. 253), ένθα χαρακτηρίζεται ό 'Ιππόλυτος « ήπιος και σοφίας εμπλεως... ως καί αυτός ακρι­

βώς οϊσΰα», ό Ν. Β. Τ ω μ α δ ά κ η ς ( 'Ιππόλυτος Χίου Κρήτης, ενθ' άν., σελ. 42, σημ. 30) συμπεραίνει δτι ό Θεοδ. Ζυγομαλάς εγνώριζε προσωπικώς τον Ίππόλυτον.

6. "Ιδ. περί τούτου: Ά λ. Ν. Π α χ ν ο ΰ , Μελέτιος ό Πηγάς καί οί εν Χίω Ίησου'ΐ'ται, « Χιακά Χρονικά >, άρ. Β'(1914), σελ. 174 ­ 175. Κ. Ά μ ά ν τ ο υ, Άπο τήν εκκλησιαστικήν ίστορίαν τής Χίου, «'Ελληνικά >, Δ' (1931), σελ. 47. Ί ω. Μ.

— 294 —

τον χειμώνα του 1576 ­ 1577 ! . 'Οπωσδήποτε μετά τον θάνατον τοΰ Έ ρ μ ο ­

δώρου Λήσταρχου — κατά πληροφορίας τοΰ Λ. Χ. Ζώη — ή οικογένεια αΰτοΰ μετέβη εις Ζάκυνθον, ένθα ή σύζυγος Μπεττίνα και ή θυγάτηρ Θεοδωροΰλα, μετά τον θάνατον και του συζύγου της τελευταίας, προβαίνουν εις διαφόρους δικαιοπραξίας, μεμαρτυρημένας τουλάχιστον μέχρι της 3 Νοεμβρίου 1595 2.

Μ Α Θ Η Τ Α Ι Τ Ο Υ Λ Η Σ Τ Α Ρ Χ Ο Υ

Κατά το διάστημα της εν Χίω παραμονής του δ Λήσταρχος επεδόθη μετ' ενθέρμου ζήλου εις την διδασκαλίαν των ελληνικών γραμμάτων, πασών τών λοιπών ασχολιών τεθεισών εν δευτέρα μοίρα, ως τεκμαίρεται και εξ επιστολής ( 1543 ) αΰτοΰ προς τον Μιχ. Σοφιανον γράφοντος : « Ουδεμία μοι σχολή το παράπαν εξ ου τών νέων άνεδεξάμην επιμελεϊσ&αι τών εν&άδε καί φροντιστηρίου προΐστασ'&αι δυσκολωτάτου' εν&α καί μικροΰ δεΐν υπό τε τών μερίμνων και της συνεχούς ασχολίας [εμαυτον] κατατετηχ δ δεί­

λαιος... Τούτου δη χάριν... ουδεμία μοι σχολή, ονδε μετά μικρόν, ούχ δπως του κομψώς και άττικώς γράφειν ή άλλως περί λόγους φιλοτιμεϊσΰ·αι, αλλ* ουδέ οπωσδήποτε τοις φιλτάτοις εξεστί μοι δια γραμμάτων εντυχεϊν ή διαλεχ·&ήναι fj δλως προσαγορεϋσαι, αλλ' ουδέ καίπερ πολλών εντεΰϋ'εν δσαι ήμέραι άπαιρόντων περί κατεπειγόντων και αναγκαίων πραγμάτων επιστέλλειν οίος τ' εΙμί... » 3.

Το ενδιαφέρον δ ' ακριβώς τοΰτο τοΰ Λήσταρχου προς μόρφωσιν τών νέων άπέδωκεν αξιόλογα αποτελέσματα, ιδία δια της πλειάδος τών μαθητών αΰτοΰ, οϊτινες καί εν Χίω καί άλλαχοΰ διέπρεψαν.

"Ηδη δ Θεοδ. Ζυγομαλάς επιστέλλων προς τον Κροΰσιον καί σημείων «ονόματα σοφών και λογίων ανδρών» αναφέρει: « ΕΙσιν Έρμοδώρου μα'&ηταϊ εν Χίω τέσσαρες και άλλαχοΰ έκαστος εν ιδία πατρίδι ϋπερ τους δέκα » *. 'Υπό τοΰ L e g r a n d δ' εσημειώθησαν δ και τα ονόματα τεσσάρων εκ τών υπό τοΰ Ζυγομαλά καταριθμουμένων μαθητών τοΰ Λήσταρχου : Ά λ εξ . Ν ε ρ ο υ λ ή ς , Ί ά κ . Δ ι α σ σ ω ρ ΐ ν ο ς , Ί ά κ . Β α σ ι λ ι κ ο ς ­

Ή ρ α κ λ ε ί δ η ς και Δ η μ ή τ ρ ι ο ς . Άλλα και έτεροι σύγχρονοι προς αυτούς

Ά ν δ ρ ε ά δ ο υ , 'Ιστορία της εν Χίφ ορθοδόξου εκκλησίας. Μέρος Α'. 'ΑΦήνησιν 1940, σελ. 74­75.

1. Ν. Β. Τ ω μ α δ ά κ η , 'Ιππόλυτος Χίου Κρής, èVO·* άν., σελ. 43. 2. Λ. Χ. Ζ ώ η , Μιχαήλ ­ Έρμόδωρος Ληστάρχης, ενθ·' αν., σελ. 140. 3. Ά . Μ ο υ σ τ ο ξ ύ δ ου, Μιχαήλ Λήσταρχος, ενθ1'άν., σελ. 592. Γ. Ζ ο λ ώ τ α ,

'Ιστορία της Χίου..., ενθ·' άν., σελ. 379. 4. M. C r u s i i , Turcograecia, ενθ·' άν., σελ. 216. "Ιδ. καί άνωτ., σελ. 290. 5. É m. h e g r a n d, Bibliographie Hellénique... XV ­ XVI s., t. I, êvt>' av.,

σελ. 254. f

— 295 —

γνωστοί λόγιοι διετέλεσαν μαθητού του Ζακυνθίου διδασκάλου, ώς συνάγε­

ται εκ ρητής εκάστοτε διαβεβαιώσεως αυτών, ή εξ εμμέσων πληροφοριών. "Ωστε δ πίναξ των γνωστών εις ημάς — επί τη βάσει διαφόρων στοι­

χείων — μαθητών τοΰ Έρμοδώρου Λήσταρχου έ'χει ώς έπεται : 'Αλέξανδρος Νερουλής

1. Είναι πιθανόν ότι ό Λήσταρχος παρέλαβε

μεθ ' εαυτού τοϋτον κατά την εξ ' Ιταλίας εις Χίον μετάβασίν του ( 1533 ). "Οτι δ ' ό Νερουλής υπήρξε μαθητής τοΰ Ζακυνθίου λογίου γνωρίζομεν εξ επιστολής τοΰ πρώτου, ης απόσπασμα εδημοσιεΰθη υπό τοΰ L e g r a n d : « . . / Ό δε προς ημάς γράφεις δτι διατηρεΐν ανάγκη εστί γράμμασιν την ημών φιλίαν, ίνα μη το τοΰ χρόνου και τόπου διάλειμμα εξαλείψΐ] αύτήνΧ

λέγω δη τ^ ofj ενδοξότητι δτι ούτε χρόνου και τόπου διάστημα, ούτε έτε­

ρον Ισχύσειεν αν εξαλείψαι την αγάπην τοΰ κυρίου και καθηγητού ημών Έρμοδώρου » 2.

'Ιάκωβος Διασσωρϊνος3. Οΰτος διετέλεσε μαθητής τοΰ Λήσταρχου

εν Χίω, ένθα κατέφυγεν ή οικογένεια αΰτοΰ, μετά τήν πτώσιν τής Ρόδου εις χείρας τών Τούρκων ( 1522) . Έ ν ' Ιταλία μεταβάς ό Διασσωρΐνος συνην­

τήθη εκ νέου μετά τοΰ διδασκάλου του, περί ου γράφει εν σχετική προς τον Ά λ . Νεροΰλην επιστολή : « ό εμάς καθηγητής και δεσπότης "Ερμόδω­

ρος... εν Ρώμγι διατριβών απαντάς προσαγορεύει» ( 2 0 Μαΐου 1544 ) 4. 'Ιάκωβος Βασιλικός-'Ηρακλείδης*. "Οτι οΰτος υπήρξε μαθητής

τοΰ Λήσταρχου εν Χίω, εσημείωσεν ήδη ό βιογράφος αύτοΰ Ιο . S o m m e r εν τω ανωτέρω 6 δημοσιευθέντι άποσπάσματι τοΰ βίου τοΰ « ρηγος τής Μπογδανίας ». Έ ν τ α ΰ θ α πρέπει να σημειώσω δτι υπό τοΰ Φ. Μελάγχθονος εγράφη εν επιστολή ( 1556) προς τον βασιλέα τής Δανίας: « ...Aben dieser Jacobus ist als ein junger Knab in Kreta in der Schul gewesen bei Hermodoro, welches Name mir wohl bekannt ist » 7. Ή πληροφορία περί τής εν Κρήτη μαθητείας τοΰ ' Ιακώβου παρά τω Έ ρ μ . Ληστάρχω, οφείλεται πιθανώς εις σφάλμα του επιστολογράφου, δεδομένου δτι δεν γνω­

1. νΙδ. περί τούτου άνωτ., σελ. 288. 2. É m . L e g r a n d , Bibliographie Hellénique... XV ­ XVI s., t. Ι, ενΟ·'άν.,

σελ. 255. 3. "Ιδ. περί τούτου άνωτ., σελ. 289. 4. É m. L e g r a n d , Bibliographie Hellénique... XV ■ XVI s., t. Ι, ενθ' όν.,

σελ. 255. 5. νΙδ. περί τούτου άνωτ., σελ. 291. 6. "Ιδ. άνωτ., σελ. 292. 7. É m . L e g r a n d , Deux vies de Jacques Basilicos..., ενθ·' άν., σελ. 280.

Tò αυτό αναφέρεται και έν επιστολή τοΰ Φ. Μελάνχθονος προς Henricum Busco­

ducensem ( 1556 ) : « ...Ipse puer fuit apud Hermodorum, doctissimum virum, in Creta, ejusque Hermodori nomen nobis notum est. . .» ( É m . L e g r a n d , Deux vies de Jacques Basilicos..., ενθ' άν., σελ. 281).

— 296 —

ρίζομεν αλλοθεν παραμονήν η έ'στω καί μετα'βασιν του Ζακυνθίου λογίου είς Κρήτην *.

Εις σφάλμα επίσης οφείλεται και ή πληροφορία του Θεοδ­ Ζυγομαλά δτι δ ' Ιάκωβος Βασιλικός υπήρξε συμμαθητής τοΰ Έρμοδώρου . Έ ν μετα­

φράσει δηλαδή εις δημώδη γλώσσαν επιστολής του Δημητρίου, γραμματέως του Βασιλικού, « Ύφ οΐκουμενικφ πατριάρχη Ί ω ά σ α φ . . . » ( 1 5 6 0 ) προστί­

θεται υπό του Ζυγομαλά" χάριν του Κρουσίου διασαφητική παράγραφος εν η σημειοΰται : « ην γαρ σοφός και δ δεσπότης ούτος... και συμμαθητής 'Ερμοδώρου, φοιτησάντων αμφω παρά Ίωάννην [ s i c ] τω Λάσκαρι [ s i c ] τφ άνεψιφ Κωνσταντίνου του Λασκάρεως » 2.

Δημήτριος9. Και οΰτος υπήρξε μαθητής του Λήσταρχου, ώς συνάγε­

ται εκ τής ανωτέρω πληροφορίας του Θεοδ. Ζυγομαλά, παρεμβληθείσης εν τη αυτή επιστολή τοΰ Δημητρίου προς τον πατριάρχην Ί ω ά σ α φ , ένθα φέρεται: « ό γαρ γράφων ούτος Δημήτριος, εστίν μεν μαθητής του σοφοΰ Έρμοδώρου, νοτάριος δε του ρηγος τής Μπογδανίας... » 4.

'Ιωάννης Μινδόνιος5. "Οτι οΰτος υπήρξε μαθητής τοΰ Λήσταρχου

τεκμαίρεται εκ τοΰ πολλάκις εκδεδομένου επιγράμματος « τ φ άγιωτάτω άρχιε­

ρεΐ Κωνσταντινουπόλεως Κυρίω Διονυσίφ [ Β ' ] » , τοΰ προταχθέντος τής εκδόσεως τοΰ Μηναίου ' Ιουνίου τοΰ 1588 6, ένθα επαινουμένου τοΰ Έ ρ μ ο ­

δώρου Λήσταρχου προστίθεται :

1. Πρβλ. και Ε m. L e g r a n d , Deux vies de Jacques Basilicos..., ενθ'άν., σελ. XVII. "Ιδ. και άνωτ., σελ. 291.

2. M. C r u s i i , Turcogrœcia, ενθ" άν., σελ. 249.Έκ δημοσιευθείσης υπό Ι ο . I r i a r t e ( Regiae Bibliothecse Matritensis Cod. Graeci Mss. Voi. I Matriti 1769, σελ. 291 ) επιστολής τοϋ Κωνσταντίνου Λασκάρεως « τφ άδελφω 'Ιωάννη » (Cod. Matr. Grsec. 79), φαίνεται δτι ό συγγραφεύς τής Γραμματικής ήτο αδελφός τοΰ περιωνύμου λογίου Ίανοϋ Λασκάρεως. Ή εν τη επιστολή δμως ταύτη προσφώ­

νησις αποτελεί τό μόνον στοιχεΐον προς καθορισμόν τής τοιαύτης συγγενείας. Πρβλ. É m. L e g r a n d , Bibliographie Hellénique... XV ­ XVI s., t. Ι, ενθ' av., σελ. LXXXVII και Β. Κ n o s , Un ambassadeur de l 'Hellénisme..., ενθ' άν., σελ. 19­20. Πρέπει ενταύθα va σημειώσω δτι εκ παραδρομής θεωρείται και υπό Ί ω . Κ α λ ι τ σ ο υ ν ά κ η (Ματθαίος Δεβαρής και το εν Ρώμη ελληνικόν γυμνάσιον, ενθ' av., σελ. 93) « ώς συμμαθητής τοΰ Έρμοδώρου καΐ μαθητής τοΰ "Ι. Λασκά­

ρεως καί τις 'Ιωάννης δεσπότης τής Μολδαυΐας ( « ρήγας τής Μπογδανίας > ) περί ου δεν εχομεν άλλην εϊδησιν ». "Ιδ. καί E m . L e g r a n d , Deux vies de Jacques Basilicos..., ενθ' av., σελ. XVII σημ. 1.

3. "Ιδ. É m . L e g r a n d , Deux vies de Jacques Basilicos..., ενθ' av., σελ. 34, 137.

4. M. C r u s i i , Turcograecia, ενθ' άν., σελ. 249. 5. "Ιδ. περί αύτοΰ : Κ. Ά μ ά ν τ ο υ, Τα γράμματα είς τήν Χίον κατά τήν

Τουρκοκρατίαν..., ενθ' άν., σελ. 45 (ένθα καί παλαιοτέρα βιβλιογραφία). 6. "Ιδ. É m . L e g r a n d , Bibliographie Hellénique .. XV ­ XVI s., t. II,

ενθ' άν., σελ. 186­187.

— 297 —

*Ω πάρα φοιτήσας σοι τάδε γράμματα πέμπω καΐ βίβλον ημεδαπών βάρβιτον Ιερέων.

Θεόδωρος Ρέντιος *. "Οτι οΰτος υπήρξε μαθητής του Λήσταρχου συνάγεται εκ τής δημοσιευθείσης ύπο τοΰ Legrand « Relazione de primi successi del Collegio (Greco)» τοΰ Πέτρου Άρκουδίου, έ'νθα ρητώς ανα­

φέρεται: « Gli alunni del Collegio Greco, dopo il frate mastro et ret­

tore, hebbero nelle lettere greche un maestro nella grammatica et huma­

nità esquisitissimo nominato Theodor ο Renaio Sciotto, discepolo di Hermodoro... »2.

Μιχαήλ Σοφιανός3. Ρητή μαρτυρία δτι οΰτος υπήρξε μαθητής τοΰ

Λήσταρχου εΰρηται εν τω τίτλω ανεκδότου επιστολής (1550) «Γεωργίου κόμητος Κοριν&ίου4, ώς επ' ονόματος Μιχαήλου Σοφιανού προς Έρμό­

δωρον τον διδάοκαλον αντον ». Άλλα και ή διασωθεΐσα αλληλογραφία μεταξύ τών δυο ανδρών, ιδία δε ή συστατική "Ελληνός τίνος επιστολή τοΰ Λήσταρχου προς Λ. Βοναμΐκον5, ήτις κατά τον Γ. Ζολώταν6 άφεώρα εις τον Μιχ. Σοφιανόν, επιτρέπει να συμπεράνωμεν περί τής φιλίας και τής προστασίας, ης ετΰγχανεν δ Μ. Σοφιανός εκ μέρους τοΰ διδασκάλου του.

'Αντώνιος Καλλιάρχης7. Έ κ σημειώματος τών περί το 1560 χρό­

νων, δημοσιευθέντος (εκ τοΰ ύπ* αρ. ΜΑ' ζακυνθινοΰ κωδικός) υπό τοΰ Κατραμή8, παρέχεται ή πληροφορία δτι « τη ιέ τοΰ 'Οκτωβρίου μηνός ημέρα

1. "Ιδ. περί τούτου­. Κ. ' Α μ ά ν το υ, Τα Γράμματα εις τήν Χίον κατά την Τουρκοκρατίαν..., ενθ' άν., σελ. 227­228 (ένθα και παλαιοτέρα βιβλιογραφία).

2. É m . L , e g r a n d , Bibliographie Hellénique... au XVII s., t. III. Paris 1895, σελ. 487.

3. Περί τούτου ιδ. άνωτ., σελ. 288. 4. Περί τούτου ϊδ. : Ά . Μ*ο υ σ τ ο ξ ύ δ ο υ , Γεώργιος Κορίνθιος ­ Μιχαήλ Πα­

ραστάτης ­ Γεώργιος Βάλσαμων, « Έλληνομνήμων », άρ. 6 ( 'Ιούνιος 1843 ), σελ. 336 ­346. Η. O m o n t , Notes sur les manuscrits Grecs du Britisch Museum, « Biblio­

thèque de l'École des Chartes», t. XlyV (1884), σελ. 328. É m . L e g r a n d , Bibliographie Hellénique... XV­XVI s., 1.1, ενθ' άν., σελ. CLXXH ­ CLXXIII , 252­253. P. d e Ν ο 1 h a c, La bibliothèque de Fulvio Orsini, ενθ' άν., σελ. 162. Μ. V o g e l ­ V . G a r d t h a u s e n , Die Griechischen Schreiber des Mit­

telalters und der Renaissance, ενθ·' άν., σελ. 78. 5. Ά . Μ ο υ σ τ ο ξ ύ δ ο υ , Έρμόδωρος Λήσταρχος..., ενθ·' άν., σελ. 598. Γ . Ζ ο ­

λ ώ τ α , "Ιστορία τής Χίου..., ενθ·' άν., σελ. 380. 6. Γ. Ζ ο λ ώ τ α , "Ιστορία τής Χίου..., ενθ' άν., σελ. 379. "Ιδ. και Κ. Ά μά ν­

το υ, Τα Γράμματα εις τήν Χίον κατά τήν Τουρκοκρατίαν..., ενθ' άν., σελ. 46. 7. Π α ν τ. Μ. Κ ο ν τ ο γ ι ά ν ν η , Διονύσιος Καλλιάρχης, περ. «Αθηνά» IH'

(1905), σελ. 146­147. Κ. Ά μ ά ν τ ο υ, ΟΙ Καλλιάρχαι τής Χίου, περ. «"Ελλη­

νικά», τόμ. Η ' (1935), σελ. 73. 8. Ν. Κ α τ ρ α μ ή , Φιλολογικά 'Ανάλεκτα Ζακύνθου, ενθ·' άν., σελ. 190,

192 ­193. 20

— 298 —

τετράδη ώρα ç' γέγραπται παρά 'Αντωνίου Καλλιάρχου Χίου» [εν Ζα­

κ ΰ ν θ ω ] . Ό καθηγητής Κ. "Αμαντος συνδυάζων την πληροφορίαν ταΰτην προς την αλλοθεν γνωστήν 1 δτι κατά τον I T ' αιώνα ΰπήρχεν εν Χίω « Ιερεύς Αντώνιος Καλλίαρχος πνευματικός και πρωτέκδικος», ορθώς συνάγει δτι πιθανώς ό εν λόγω Χίος υπήρξε μαθητής του Λήσταρχου, δι ' δν ίσως και μετέβη εις Ζάκυνθον. 'Οπωσδήποτε το αξίωμα τοϋ πρωτεκδίκον2

και ή αντιγραφή κωδίκων ΰποδηλοΰν δτι οΰτος είχε μόρφωσίν τίνα. Είναι πιθανόν δμως δτι και άλλοι Χΐοι — ως ό Έ μ μ . Γλυζώνιος, δ

Ά λ β . Μαρίνος, δ Ί ω . Κορέσιος, δ Φρ. Δομέστικος Λάσκαρις— υπήρξαν μαθηται του Λήσταρχου 8, αλλ' ατυχώς περί τών σπουδών τούτων δεν εχο­

μεν στοιχεία δυνάμενα να ενισχύσουν τήν πιθανότητα ταΰτην.

Η ΠΕΡΙ ΛΗΣΤΑΡΧΟΥ ΓΝΩΜΗ ΤΩΝ ΣΥΓΧΡΟΝΩΝ ΤΟΥ Ή αξία του Λήσταρχου άνεγνωρίσθη ήδη ζώντος αΰτοΰ και πολλοί

είναι οι έπαινοι, οΐτινες αμέσως ή εμμέσως περί αΰτοΰ διετυπώθησαν. Πρέ­

πει δμως να σημειωθή δτι τήν φήμην του οφείλει μάλλον ως ιατρός και δή και ως διδάσκαλος ή ως συγγραφεΰς, καίτοι παραδίδεται δτι και σχόλια εις αρχαίους συγγραφείς συνέγραψε 4 και ποιήσεις συνέταξε 5.

Οΰτως δ Παχώμιος Ρουσάνος ιδιαιτέρως υπογραμμίζει τήν ευγενή καταγωγήν καΐ τήν σοφίαν τοΰ ανδρός : « 'Αλλ' όντως εύπατρίδην σε όντα εκ τε της χώρας, εκ τε τών φυσάντων, ευσεβέστατων όντων καΐ αίδεσιμω­

τάτων παρά πάντας, τίνι έδει δτι εχρήν άποδοϋήναι ειμή τ·η νήσω Χίων,

1. M. C r u s i i , Turcograecia, ενθ·' άν., σελ. 284. 2. "Ιδ. Κ. Μ. Ρ ά λ λ η , Περί τοΰ εκκλησιαστικοί) αξιώματος τοΰ πρωτεκδίκου,

« Πρακτικά > 'Ακαδημίας 'Αθηνών, τόμ. ΙΑ' (1936), σελ. 286­291. 3. Κ. Ά μ ά ν τ ο υ , Τα Γράμματα εις τήν Χίον κατά τήν Τουρκοκρατίαν...,

Ivt>' άν., σελ. 43 ­ 44. 4. Εις τον κατάλογον τών βιβλίων, άτινα μεθ·' εαυτοΰ εφερεν εκ Κωνσταντινου­

πόλεως'ό Γ. Dousa, σημειοΰται καί : « Demosthenes Hermodori Lsestarchi Annot. illustratus >. "Ο κατάλογος ούτος έδημοσιεύθη εν άρχη της εκδοθείσης τφ 1598 επιστολής τοϋ Μελετίου Πήγα προς Ίανόν Dousa. "Ιδ. Η. Ο m o n t , Martin Cru­

sius, Georges Dousa et Théodose Zygomalas, « Revue des Études Grecques » X (1897), σελ. 70. (Πρβ. και Ί ω. Ζ α β ί ρ α , Νέα Ελλάς, ή Έλληνικόν Θέα­

τρον, εκδοθέν υπό Γ. Π. Κ ρ έ μ ο υ. Άθήνησι 1872, σελ. 122 καί É m . L e g r a n d , Bibliographie Hellénique... XV ­ XVI s., t. IV. Paris 1906, σελ. 346).

5. *Ίδ. L o r . C r a s s o , Istoria de ' poeti Greci, che'n Greca Lingua a han poetato. In Napoli 1678, σελ. 197 : « Ermodoro Zacintio fu discepolo di Giano Lascari e professò la lingua Greca e Latina, e in am endue compose versi e prova ; ma pochissimi componimenti di lui si trovano... ». Πρβλ. καί M a r t i n i ­ B a s s i , Catalogus Codicum Graecorum bibl. Ambrosiana, t. II, Mediolani MCMVI, σελ. 674. (:Cod. Ambros. Graec. 578 (N. 282 sup.» .

— 299 —

πάντων [ s i c ] Ίωνίδων νήσων ύπερευδοκιμούστ] μητρί τε... χρηματισάση τε και χρηματιζονστ] ανδρών επί πάση, συνελόντα φάναι, άρετη περιβόητων ;... Και ουκ εστί χώρα, εις ην τις άφικόμενος ουκ ακούει 'Ερμόδωρον επί σοφία τε καϊ επιεικεία^'&ρυλλούμενόν τε και ϋπερεκϋ·ειαζόμενον... » 1.

Τον συνδυασμόν των ιατρικών γνώσεων προς τάς λογοτεχνικός ικανό­

τητας και τον συναισθηματικόν πλοΰτον του Λήσταρχου εξαίρει ό ' Ιωάννης Ζυγομαλάς, γράφων προς τον Ζακΰνθιον λόγιον : « ου γαρ το εις ϋψος θεω­

ρίας εληλακέναι σε καϊ Ιατρικην την φυσικην άσκεΐν κωλύει σου την χρν­

σήν γλώτταν και τω 'Ερμγι στομωΰεΐσαν του ήδύτερον μέλιτος ή τών σει­

ρηνείων εκείνων αδειν μελών. Άλλα ταΰτα μεν αναντίρρητα, εκείνο δε σοι γνωρίζω, ώς δ σοφώτατος ιατρός Γουλιέλμος παρά της αϋ&εντίας σου κομι­

σάμενος δσα δητα και οία πέπομφας αϋτω, βοτάνας δηλαδή και διασαφη­

τικά δμοϋ και φιλικά γράμματα, οϋχ δπως ευ πεπον&ώς καϊ χάριν λαβών παρά σου χάριτάς σοι πλείστας ομολογεί, αλλ' άμα τω γράφοντί σοι ου παύεται τοις πάσιν άνακηρύττειν οϋχ ήττον την σην σοφίαν και μεγαλόνοιαν ή την πολλην καλοκάγα&ίαν, δτι σου γ ε ούτω ράστα, ούτω κάλλιστα, οϋτω(ς) ελευϋ'εριώτατα εν οις ήπόρει και ήμφισβήτει την εκείνου διάνοιαν στήσαν­

τος, αυτός οΐά τίνων ονείων χρησμών τών σών άκουσας φωνών ηρέμησε... » 2. Άλλα και ό ' Ιωάννης Μινδόνιος, μαθητής τοϋ Λήσταρχου, εμμέτρως

εγκωμιάζων τον οΐκουμενικον πατριάρχην Διονΰσιον Β ' , δράττεται της ευκαιρίας δπως καϊ τον υ π ' εκείνου προσκλη­θέντα εις Κωνσταντινοΰπολιν σοφόν διδάσκαλον επαινέση :

Και γαρ άφ' Έσπερίων κλεινόν μένος Έρμεοδώρου Άτ&ίδος η Σπάρτης εΐκελον ήμιυέοις κέκληκας φιλέων ώς σον παΐδ', ιεροφάντα, Μουσών ελλαδικών χ έσπερίων τρόφιμον ρήτορα δ' εξαπέφηνας άφ' 'Ερμου εξοχον άνδρα ούνομα και πινυτην δεξάμενον σοφίην3.

Παραφωνίαν εις την συγχορδίαν τών επαίνων τούτων αποτελούν οι λόγοι τοΰ ρήτορος της Μεγ. εκκλησίας Θεοφάνους τοΰ Έλεαβοΰλκου 4, δστις

1. Ά . Μ ο υ σ τ ο ξ ύ δ ο υ , Μιχαήλ ­ Έρμόδωρος Λήσταρχος, ενθ' άν., σελ. 582. 2. Μ. Π α ρ α ν ί κ α , 'Ιωάννης ό Ζυγομαλάς και Μιχαήλ ­ Έρμόδωρος Λήσταρ­

χος, ενθ' άν., σελ. 41. 3. É r a . L e g r a n d , Bibliographie Hellénique... XV ­ XVI s., t. Π, ενθ'av.,

σελ. 187. Πρβλ. Γ. Μ. Σ η φ ά κ η , Μάρκου Μουσούρου τοΰ Κρητος Ποίημα εις τον Πλάτωνα, ενθ·' άν., σελ. 370­371.

4. "Ιδ. περί τούτου : Ά . Μ ο υ σ τ ο ξ ύ δ ο υ , Θεοφάνης Έλεαβοϋλκος και μαθη­

ταί αύτοΰ, < Έλληνομνήμων » 10 (1847), σελ. 615­623. Κ. Σ af ta , Νεοελληνική Φιλολογία..., ενθ' άν., σελ. 144 ­145. Ά . Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ ­ Κ ε ρ α μ έ ω ς , Συμ­

— 300 —

εκ προσωπικών ασφαλώς αιτίων κινούμενος μετά πολλής σφοδρότητος κατα­

φέρεται κατά του Λήσταρχου « τοΰ πολυστρόφου καί πολυπλασίου ανδρα­

πόδου » χ, όστις « Ιταμός εξ άμαϋ·είας καί άσωφρόηστος δούλος εκείνου τοΰ Λασκάρεως τα άνω δη κάτω δεικνύει... » 2 .

Ή πικρόχολος όμως οργή και ή εμπάθεια δεν ήδυνήθησαν να επισκιά­

σουν τήν φήμην τοΰ Λήσταρχου, δστις λακωνικώς άλλα και χαρακτηριστι­

κούς άπεκλήθη «σοφός» ΰπο τοΰ Νικ. Σοφιανού 3 .

βολαί εις τήν ίστορίαν της Νεοελληνικής Φιλολογίας. Μέρος Α' ( Έπιστολαί λογίων I T ' ­ ΙΖ' αιώνος), <'Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος Κωνσταντινουπόλεοος >, τόμ. ΙΖ' (1882­1883), σελ. 52­53, 63­65. Τ ο ΰ Α ύ τ ο ϋ , Περί της εν Κωνσταντινου­

πόλει πατριαρχικής σχολής, Αύτόθ·ι, ΙΘ' ( 1884 ­1885 ), σελ. 4. 1. Ι ο . L a m i i , Deliciae eruditorum... (t. XV) Florentise MDCCXUV,

σελ. 176­177. 2. I o . L a m i i , Deliciae eruditorum... <t. XV), ενίΚ άν., σελ. 193. 3. É m , L e g r a n d, Bibliographie Hellénique... XV ­ XVI s., 1.1, ενθ·' άν.,

σελ. 248.

ΚΩΣΤΗ ΜΠΑΣΤΙΑ

ΕΝΩΠΙΟΣ ΕΝΩΠΙΩ

Τί πόνος εΐν' αυτός πού κατασιγάζει έ'να κομμάτι ψωμί ; Τί πόνος είναι αυτός πού μεταλλάζει σέ χαρά χάρις στο χρήμα ; Κι' δμως γνωρίζω έναν πόνο, πού δεν τον κατασιγάζει το ψωμί, ούτε το

πιοτό, ούτε ή γυναίκα. Πόσοι γνωρίσανε έναν τέτοιο πόνο ; Ποίος έζησε αυτόν τον πόνο ;

Τί πόνος εΐν' αυτός πού σβήνει μ' ένα βότανο ; Τί πόνος είναι κείνος πού μαλακώνει μ9 ενα πιάτο ζεστό ή σ' ενα ζεστό

κρεββάτι ; Κι δμως γνωρίζω έναν πόνο πού δεν τον μαλακώνουν, ούτε το πιάτο το

ζεστό, ούτε το ζεστό κρεββάτι, ούτε τα βότανα. Πόσοι άντικρΰσανε έ'ναν τέτοιο πόνο ; Ποίος άντεξε σ* έ'ναν τέτοιο πόνο ;

Κι' δμως έζησα έ'ναν τέτοιο πόνο ! Και γνωρίζω τί είναι κείνο πού πραΰνει τον πόνο, πού δεν τον σιγάζει το

χρήμα, το ψωμί, το βάλσαμο, το ζεστό κρεββάτι κι' ή γυναίκα.

Τον ησυχάζει της Δικαιοσύνης το τελεσίδικο χτύπημα. Τον ησυχάζουν τα ραπίσματα τής αγοράς. Τον ησυχάζει των ισχυρών ή καταφρόνια. Τον ησυχάζουν οι εμπτυσμοι δλου τοϋ κόσμου. Τον ησυχάζει το σώριασμα των στηριγμάτων του. Τον ησυχάζει ή δίψα τής δικαιοσύνης. Τον ησυχάζει το όνειδος. Τον ησυχάζει το πονηρόν ρήμα, πού του πετούν κατά πρόσωπο. Τον ησυχάζει ό διωγμός. Τον ησυχάζουν δσα κάνουν τους καλούς δλου του κόσμου ν' ανησυχούνε. Τον ησυχάζει ή πενία. Ή πενία των πάντων : Ό χαμός του ψωμιού και

των φίλων.

— 302 —

Οι κατηγορίες πού έχουνε όλοι γι' αυτόν, κι αυτός καμμιά για τους άλλους.

Τα παράπονα πού ξεστομίζουνε δλοι γι' αυτόν κι αυτός κανένα για κανέναν.

Τα χέρια του πού θέλουνε ν ' άγκαλιάσουνε τους πάντας, τήν ώρα πού δλοι τον άποδιώκουνε.

Τα χείλη του πού θέλουνε να φιλήσουνε τα χείλη των άλλων, ενφ αυτά τον φτύνουν.

Τον ησυχάζει ή πενία. Τον ησυχάζει δταν πένης χωρίς άρτο, χωρίς πού τήν κεφαλήν κλίνει, χωρίς πόθους, στήθη γυμνός ενώπιος Ένωπίω.

Δεν είναι σίγουρος αν θα δη το Θεό. Είναι σίγουρος δμως πώς ό Θεός θα ρίξη σπλαχνικό το μάτι πάνω του.

Κι' αναπαύεται ! Και ξυπνά. Κι' αγαπά. Δεν έχει ψωμί να προσφέρη στους πεινασμένους. Δεν έχει ρούχα να ντύση τους γυμνούς. Δεν έχει βάλσαμο για τους άρρωστους. Δεν έχει κατάλυμα για τους άστεγους. Δεν έχει νερό για τους διψασμένους.

"Ομως στέκεται ! Θωπεύει με το βλέμμα του τους διαβατικούς... "Ολοι τρέχουνε ενώ αυτός στέκεται. Βλέπει τους φυγάδες του παραδείσου να τρέχουνε.

Αυτός δμως στέκεται ! Και νυχτώνει. Κι' αυτός αδιάκοπα στέκεται.

Τρέχουνε δλοι φοβισμένοι. Τρέχουνε κυνηγώντας το χαμένο εαυτό τους, τη χαμένη γαλήνη τους.

Αυτός δμως στέκεται, ενώ οι φυγάδες του παραδείσου τρέχουνε. Είναι δλοι καλοί. "Εχουν δλοι εναρμονίσει τή ζωή τους με τους νόμους.

Κι' δμως ησυχία δέν έχουνε. Ή αύ'ριο τους φοβίζει. Αυτόν δμως δέν τον φοβίζει ή αύριο. Καί γι' αυτό στέκεται.

Θέλησε να τους φωνάξη : — Σεις πού τρέχετε, γυρίστε πίσω... Ό παράδεισος δέν είναι κατά κει

πού πάτε, άλλα από κει πού φύγατε. Άλλα δέν το φώναξε.

Πάγωσε μόλις άντίκρυσε το βλέμμα τοϋ φρουρού τού νόμου. Κα! στέκεται. Άλλα ό νόμος τον προστάζει να βαδίση. Δέν επιτρέπεται να

στέκεται. Και βαδίζει, άλλα δέν τρέχει. Στέκεται. Στέκεται, καί κει στο έρημο σταυροδρόμι, κάτω από τα ώχρα φώτα πού

άγωνίζουνται να σκορπίσουνε το σκοτάδι στέκεται: ένώπιος Ένωπίω.. .

— 303 —

Γ. Κ. ΣΤΑΜΠΟΛΗ

Μνημοαννη

Καϋ·ώς έκατσε τότες σ3 έναν ξέχωρο ΰρόνο με χρυσές σκαλισιές, που ξαστράφταν σ3 εβένου και μ ' ελέφαντα τόνο τις σπαρμένες σκισιές,

Μ3 αποτείνει το λόγο κ' ήμουν πλέρια χαμένος σ3 δλη αυτή τη σκηνή, τώρα π3 άκουγα, τέτοια, στο νου κ3 εκυαμπωμένος, μια απόκοσμη φωνή :

« ΕΙ μ' ή Θεά Μνημοσύνη, τ3 Ούρανοϋ και της Γαίας γεννημένη σπορά, που σ3 3Εμένα έτσι ενώϋ·η της πιο πρώτης 'Ιδέας ή μορφή κ' ή χαρά !

Τιτανόγεννη ή ορμή μου κι απ* το Χάος πηγμένη, πριν να βγουν ol Θεοί, τη συνείδηση φέρνω σ3 δ,τι βγή, ο' δ,τι μένει, σε μια Πλάση ενδεή.

Δίχως τούτη τη χάρη που τη ρίχνω και τρέχει μέσ3 στ3 'Απείρου το Παν, δλα δίχως πορεία, δίχως μνήμη π3 αντέχει ϋάχαν σβήσει και πάν.

Και γι3 αυτό κι απ3 το Δία, στο δικό μας το γάμο, βγήκαν τέτοια παιδιά, βγήκαν τέλειες ol Μούσες, να μπορώ να συνδράμω τη δική σας καρδιά.

Της κά&ε έμπνευσης τρόπο, κά&ε λόγο και πράξη, κάϋ·ε γέννας καρπό, κάϋ·ε νίκη τ' άνυρώπου, που μπορεί να βαστάξί], την κρατάω με σκοπό.

Μέσ3 στο χάος τού Κόσμου μια συνάρτηση φτιάχνω, μ3 δλο μνήμες πολλές, και το νήμα τού Χρόνου το ρυθμίζω κι αδράχνω των Καιρών τις βουλές.

— 304 —

Θεοί κι αν&ρωποι, αστέρια κι δλη ή κίνηση ακόμα κι δλη ή ενέργεια κι δρμή, με δική μου εξουσία κι από τούτο το στόμα παίρνουν φάσεις, κορμί.

Με της Θέμιδας, βλέπεις, τις πανένδοξες κόρες συγκροτώ το χορό, που την τάξη στηρίζει και με τούτες, τις *Ωρες, φέρνω εδώ το &ωρώ.

Παρελ&δν με ποτίζει, μ" δ,τι γνώρισα κ' είδα, να κρατάω το παρόν και στο μέλλον να δίνω κάποια γεύση κ* ελπίδα μπρος σε φόρτο βαρών,

Πρωτογέννητο πλάσμα κι αυτοδύναμη μένω, σ' δ, τ ι νέο και παλιό, σ' δλα σχήματα δίνω, μέσ' σε φέγγος τα δένω και σε σκότος τα λυώ » !

ΜΑΡΙΝΟΥ ΣΙΓΟΥΡΟΥ

Η ΖΑΚΥΘΙΝΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ*

Μια πόλη έχει την ιστορική της εξέλιξη, καθώς μια ανθρώπινη ζωή τή σταδιοδρομία της.

Θα επιχειρήσω σήμερα έναν ιστορικό συγχρονισμό, να συνοψίσω τή ζακυθινή παράδοση σε λίγα, απομονωμένα, διαμελισμένα και σκόρπια περι­

στατικά, πού θα παρουσιάζουν δμως μια συνολική και αδιαχώριστη συνέχεια. "Ολα τα πάντα, πόλεμοι, ταραχές, επιδρομές, επιδημίες, πυρκαϊές, σει­

σμοί, καταστροφές κάθε λογής αποτελούν τήν αδιάκοπη παράσταση της ανθρώπινης τραγωδίας στο ­θέατρο τοϋ κόσμου. Μή φοβάστε δμως, και ­θα προσπαθήσω τριανταπέντε αιώνες ζακυθινής ζωής να χωρέσουν σε διά­

στημα συντομώτερο τής μιας ώρας, για να μή σας κουράσω. "Αλλως τε, καθώς γράφει ο Γκαίτε στον Δεύτερο Φάουστ « για τον ποιητή ό χρόνος δεν υπάρχει». Θα στίψω τον περασμένο καιρό, από τις μυθικές παραδόσεις ώς τις σημερινές περιπέτειες για να στραγγίσω και να σας κεράσω το από­

σταγμα του. Εΐν' έ'να ποτό πού αντί να μεθΰση ξεκαθαρίζει το νοϋ και φω­

τίζει τή συνείδηση. Ή ανάμνηση νεκρανασταίνει από τα σκοτάδια τοΰ τάφου τους προγόνους μας, οι διάφορες εποχές μας διδάσκουν πώς ή ζωή είναι μια μονότονη επανάληψη και κάθε ύπαρξη έ'να κωμικοτραγικό νευρό­

σπαστο στα χέρια τής σκληρής Ειμαρμένης. Ό χρόνος είναι ένας και αδιαίρετος μέσα στην αιωνιότητα. Το παρελ­

θόν βρίσκεται στην ίδια κατηγορία κ' έχει τήν ϊδια σημασία με το παρόν και με το μέλλον. "Οσο κάνεις εξετάζει καΐ γνωρίζει βαθύτερα το παρελθόν τόσο καθαρώτερα νοιώθει το παρόν. Και ό Φριδερΐκος Schlegel εχαρα­

κτήρισε τον ιστοριογράφο σαν έ'να προφήτη πού μαντεύει το παρελθόν. "Αν ή επιστήμη με τή θαυμαστή πρόοδο της, θα κατορθώση, καθώς

ελπίζουν μερικοί, να νεκραναστήση, να συλλαβή και ν' αποτύπωση, σαν μαγικό θέαμα, δσα έγιναν, τότε οι μακρινοί απόγονοι μας θα βλέπουν στους κινηματογράφους σε μιαν αλληλοδιάδοχη σειρά τα διάφορα περιστατικά τής ζωής τοΰ νησιού μας, από τήν εγκατάσταση τοΰ Ζακύνθου ώς τή φοβερή σεισμική καταστροφή τοΰ 1953. Για τήν ώρα δμως μονάχα εκείνοι πού

* 'Ομιλία εις τήν αίθουσα τοΰ Διοικητηρίου Ζακύνθου (30 'Απριλίου 1959), κατά τον έορτασμον τής Έκατονταετηρίδος από τής εκδόσεως των « Ευρισκομένων » τοϋ Διονυσίου Σολωμού.

— 306 —

έχουν ζωηρή φαντασία και την απαιτουμένη μάθηση θα μπορέσουν ν ' ανα­

παραστήσουν, δσα συνεπήρε το πέρασμα τοΰ χρόνου. Άλλα πρέπει να μπω στο θέμα μου και ν' αρχίσω άγκαλα και γνωρίζω

πώς δλες οι ιστορίες δεν έχουν οΰτε αρχή οΰτε τέλος, γιατί πριν από τήν αρχή κάτι σχετικό υπάρχει κ' ύστερ' από το τέλος κάτι ανάλογο θ ' άκολουθήση.

Τρισήμισυ χιλιάδες χρόνια πέρασαν σαν στιγμές από τότε πού ό Ζάκυν­

θος, στα 1500 προ Χρίστου, έ'καμε τον αποικισμό τοΰ όμορφου νησιού μας. Διονύσιος δ Άλικαρνασεύς ( Ρωμ. 'Αρχ. Α' γ' ) αναφέρει : « Δαρδάνω γαρ τφ Διός και 'Ηλέκτρας της 'Ατλαντίδος δυο γενέσθαι φασίν εκ Βατείας παΐδας, Ζάκυνθόν τε και Έριχθόνιον, ών ό μεν Αινείου πρόγονος ην, Ζά­

κυνθος δε της νήσου κτίστης ». "Ενα βασιλόπουλο, γιος τοΰ φημισμένου βασιλιά της Τροίας φτάνοντας στο νησί μας με τα καράβια και τους άντρες του, τόσο τοΰ άρεσε, τόσο μαγεύτηκε από τις φυσικές ομορφιές του, που αποφάσισε να εγκατασταθή, το διάλεξε για πατρίδα του, και τοΰ χάρισε τ' δνομά του. Πριν τ' ώνόμαζαν Ύρία και ακόμη αρχαιότερα είχε κι' ά'λλα ονόματα πού δεν τα ξέρουμε. 'Ελπίζω να μήν άλλάξη δνομα στο μέλλον.

cO Ζάκυνθος ήταν εγγόνι τοΰ βασιλιά των θεών, τοΰ Διός. Μοΰ φαί­

νεται πώς δεν είναι δυνατό οι συμπολίτες μου να ήθελαν καλύτερο γενάρχη καΐ διαφορετικούς τίτλους ευγενείας. "Αν σφάλλω τότε θα μέ πλανά ή κατα­

γωγή μου, άφοΰ κ' εγώ αν δεν είμαι θεογέννητος είμαι τουλάχιστον απόγο­

νος ενός αγίου. Οι Ζακυθινοί στον Τρωικό πόλεμο ήσαν στρατιώτες τοΰ πολυμήχανου

'Οδυσσέα, καθώς αναφέρει ένας ομηρικός στίχος ( Όδΰσσ. Π, 250) : «Έχ δε Ζακνν&ον εασιν εείκοοι κούροι Αχαιών ». Και στον καιρό της ειρήνης τους άρεσε να γυμνάζουνται, κ' είχαν έ'να στάδιο για τέτοιους αγώνες κοντά στή θέση πού ΰστερ' από πολλούς αιώνες χτίστηκε το Κάστρο. Ή τοποθεσία τοΰ σταδίου τώρα ονομάζεται 'Αρίγκος και είναι κοιμητήρι. Τα ζακυθινό­

πουλα τοΰ καιροΰ εκείνου πήγαιναν μαζί μέ άλλους αθλητές να παλαίψουν στους 'Ολυμπιακούς αγώνες και γύριζαν στους δικούς των στεφανωμένοι μέ κλωνάρι ελιάς από το ιερό άλσος τοΰ Διός. Στην 'Ολυμπία βρέθηκε στα νεώτερα χρόνια ή ακόλουθη επιγραφή :

Η ΠΟΛΙΣ ΖΑΚΥΝΘΙΩΝ ΦΙΛΟΞΕΝΟΝ ΑΠΟΛΛΟΦΑΝΟΥΣ ΖΑΚΥΝΘΙΟΝ

ΝΙΚΗΣΑΝΤΑ ΟΛΥΜΠΙΑ ΠΑΙΔΑΣ ΠΑΛΗΝ ΔΐΙ ΟΛΥΜΠΙΩ

"Οταν πολεμούσαν οι άλλοι "Ελληνες οι Ζακυθινοί τους βοηθούσαν. Στην Αίγινα ήσαν σύμμαχοι τών 'Αθηναίων. Οι Σπαρτιάτες τότε για να τους εκδικηθούν ήλθαν στή Ζάκυνθο κ' έκαμαν μεγάλη καταστροφή.

— 307 —

Χίλιοι Ζακυθινοί οπλίτες πήγαν με τους Κερκυραίους πού πολεμούσαν τους Κορινθίους. Σε άλλη ευκαιρία, στον πόλεμο της Σικελίας, Ζακυθινοί οπλίτες ήσαν μέ τον στρατό τοΰ 'Αλκιβιάδη.

Δεν θα εξιστορήσω τις διάφορες πολιτικές περιπέτειες και άλλαξοκυ­

ριαρχίες πού έπαθε ή Ζάκυνθος στη Ρωμαϊκή εποχή. Στο πέρασμα των αιώνων οι Ζακυθινοί εγνώρισαν πολλές δοκιμασίες

από τους εχθρούς και δταν ήσαν ειδωλολάτρες και δταν έγιναν χριστιανοί, άλλα πάντα ήσαν φιλόθρησκοι και για τοΰτο θα τους προστάτευαν οι διά­

φοροι θεοί τους.Ή σημερινή σφραγίδα τοΰ δήμου Ζακυνθίων έχει έμβλημα τον Απόλλωνα μέ τή λΰρα του, καθώς αρχαία ζακυθινά νομίσματα είχαν το κεφάλι τοΰ 'Απόλλωνα μέ τον δελφικον τρίποδα. Φαντάζομαι πώς ενα τέτοιο συμβιβασμον ειδωλολατρείας και χριστιανισμού θα τον συγχωρή καί ό σημε­

ρινός προστάτης τοΰ νησιοΰ μας "Αγιος Διονύσιος, αυτός πού εσυγχώρεσε και τον δολοφόνο τοΰ αδελφού του.

"Αλλωστε οι Ζακυθινοί και άφοΰ εδέχτηκαν τή χριστιανική θρησκεία, δέν αρνήθηκαν απόλυτα τους αρχαίους θεούς τοΰ 'Ολύμπου. Ή συνύπαρξη εΐδωλολατρείας και χριστιανισμού κράτησε στή Ζάκυνθο ως τον τρίτον αιώνα μ.Χ.

Κατά τήν παλιά παράδοση έφερε στή Ζάκυνθο τή λατρεία τοΰ θεαν­

θρώπου ή Μαρία Μαγδαληνή, και μπορούμε να ύποθέσωμε πώς θα κατοί­

κησε στο χωριό Μαριές πού τιμήθηκε μέ τ' δνομά της. 'Υπάρχει δμως κι' άλλη μια παράδοση κατά τήν οποία τον Χριστιανισμό τον χρεωστούμε στην 'Αγία Βερονίκη. Ή διαφορά συμβιβάζεται αν παραδεχθούμε πώς κ' οι δυό, καθεμιά μέ τή σειρά της, ήρθαν κ' έμΰησαν τους προγόνους μας στή σημερινή μας πίστη. 'Οπωσδήποτε είναι χαρακτηριστικό, αν δχι απόλυτα εξακριβωμένο, πώς τήν αποστολή αυτή τήν ανάλαβε γυναίκα κι' δχι άντρας, καί μάλιστα σ' εποχή πού τα γυναικεία δικαιώματα δέν είχαν τή γενική αναγνώριση πού αποκτήσανε σήμερα.

Καθώς ή ειδωλολατρική Ζάκυνθος το ίδιο και ή χριστιανική δέν εσώθη από επιδρομές καί λεηλασίες, ή χειρότερη έγινε στα 466 μ.Χ. Ό αρχηγός των Βανδάλων Γιζέριχος, μέ τους βάρβαρους στρατιώτες του, γυρίζοντας στην Καρχηδόνα, αφού νικήθηκαν στο Ταίναρο, ήρθαν κι' άραξαν στή Ζά­

κυνθο. Μέ φωτιά καί μέ σίδερο, έσπειραν παντού τήν καταστροφή καί τήν εξόντωση. Στάχτες και ρημάδια απόμειναν υστερ' από το πέρασμα τους, κι' αφού σκότωσαν ανεμπόδιστοι δσους μπόρεσαν, αιχμαλώτισαν και πεντα­

κόσιους προκρίτους πού τους πήρανε στα καράβια τους κ' έφυγαν. Μεσοπέ­

λαγα μήν έχοντας τί να κάμουν οι Βάνδαλοι, έσφαξαν .τους πεντακόσιους Ζακυθινούς κ' έριχναν τα κομμάτια τους στους καρχαρίες πού ακολουθούσαν τον στόλο. Στα χρόνια τοΰ Βυζαντινού κράτους ή Ζάκυνθος συνεχίζει τήν ιστορική διαδρομή της.

— 308 —

Στα 882 ό βυζαντινός ναύαρχος Νάσαρ κατάστρεψε στην ακρογιαλιά της Ζακύνθου τον στόλο τών 'Αράβων.

Στον καιρό τών Σταυροφόρων ό Ρογήρος κυριεύει τή Ζάκυνθο στα 1147. "Οταν οι Λατίνοι στα 1204 πήραν την Κωσταντινούπολη, περνούν και

κατακτούν τή Ζάκυνθο διάφοροι πολέμαρχοι τυχοδιώχτες. Στα 1353 αρχί­

ζει ή δυναστεία τών Τόκκων πού κρατεί ώς τα 1484. Στα 1479 δμως, χίλια χρόνια ύστερ' από τή μεγάλη συφορά πού έπαθαν οι ζακυθινοί από τους Βανδάλους, δέχτηκαν άλλους βαρβάρους. Ό βεζΰρης 'Αχμέτ έφτασε με τον τουρκικό στόλο. Βγήκαν στρατιώτες με κανόνια για να πάρουν το Κάστρο. Ό Πέτρος Μπούας, με πεντακόσια παληκάρια, τους χτύπησε, τους κυνή­

γησε με ορμή, ελευθέρωσε τους αιχμαλώτους, έσφαξε πολλούς Τούρκους και του έμειναν τα κανόνια πού δεν πρόφτασαν να μπάσουν στα καράβια τους. "Υστερ' από καιρό ξαναγύρισαν οΐ Τούρκοι και κατάφεραν αυτή τή φορά να πάρουν τή Ζάκυνθο γιατί ό τελευταίος δυνάστης Τόκκος είχε φΰγει. Άλλα στα 1484 οΐ Τούρκοι τήν παραχωρήσανε στους Βενετούς, ώστε τήν προσωρινή εκείνη βάρβαρη κατοχή μπορούμε να μή τήν λογαριάσουμε και να βρούμε μιαν αισθηματική, αν οχι ιστορική, δικαιολογία για τον 'Ανδρέα Κάλβο πού γράφει στην ωδή του πώς ή πατρίδα μας :

δεν εγνώρισε ποτέ την οκληράν μάστιγα εχϋ'ρών τυράννων.

"Ας θεωρήσουμε αυτή τήν ανακρίβεια σαν μια ποιητική άδεια. Ό απολίτιστος 'Ασιάτης κι' αν επέρασε από εδώ δεν ερίζωσε, δεν έμειναν τα σημάδια του.

Πέντε αιώνες κοντεύουν να περάσουν από τότε πού ήρθαν οι Βενετοί. Οι στόλοι τών Τούρκων και τών Βενετών κάθε τόσο πολεμούσαν.

"Οταν οι Τούρκοι πολιόρκησαν τήν Κέρκυρα στα 1537 οι συμπολίτες μας έτρεξαν να βοηθήσουν τους Βενετούς και αναφέρονται στην ιστορία με τ' ακόλουθα λόγια :' « Ό άρχιναύαρχος 'Ιερώνυμος Πέζαρος έ'λαβεν εις βοή­

θειαν διαφόρους ζακυνθίους, μεθ' ων και τον περιώνυμον Μαρΐνον Σιγού­

ρον μετά τού κάτεργου του, τον συντελέσαντα λίαν εν τή περιπτώσει εκείνη ». (ΐδε Πανδώρα, τόμ. 18, Πολιορκία Κερκύρας).

Στα 1538 ό τούρκος ναύαρχος Μπαρμπαρόσας αφάνισε και λαφυραγώ­

γησε τή Ζάκυνθο. Στα 1571 τριακόσια τούρκικα καράβια βγάλανε στή Ζάκυνθο πολεμό­

χαρο στρατό ώς δώδεκα χιλιάδες πού διασκορπίστηκαν σε όλο το νησί, άρχι­

σαν λεηλασίες και πολιόρκησαν το κάστρο. Οι κάτοικοι έκαμαν ηρωική αντί­

σταση και κατώρθωσαν να διώξουν τον εχθρό. "Ενα μήνα κράτησε ή φοβερή επιδρομή, πού ήταν μια από τις αφορμές τής ναυμαχίας τής Ναυπάκτου.

— 309 —

Στην τρομερή εκείνη σύγκρουση καταστράφηκε ό στόλος των Τούρκων. Οι Ζακυθινό! εκδικήθηκαν γιατί ανάμεσα στον συμμαχικό χριστιανικό στόλο του Δον Ζουάν πολέμησαν ζακυθινές γαλέρες με σοπρακόμιτους, κυβερνή­

τες, τον Μαρίνο Σίγουρο, τον Ά . Κουτοΰβαλη, τον Ν. Φωσκάρδη, τον Ν. Μοντίνο. Και νίκησαν οι Χριστιανοί τους Τοΰρκους και κυρίεψαν τη ναυαρ­

χίδα κ' έκοψαν το κεφάλι τοΰ ναυάρχου. Πτώματα πολεμιστών κυματόφερτα έφτασαν στο ακρογιάλι τοΰ νησιοΰ μας καΐ τα έθαψαν εδώ. Στα 1826 σκά­

φτοντας βρήκαν κοντά στο ναό τοΰ Σταυρωμένου σκελετούς με περικεφα­

λαίες και οικόσημα Ισπανών και Βενετών νεκρών τής ηρωικής νίκης. Τή δοξασμένη αύτη μέρα (7 'Οκτωβρίου 1571) τή γιόρταζαν για πολλά χρόνια οι Ζακυθινοί. Οι Ζακυθινοί, καθώς στη Ναύπακτο, πολέμησαν τους Τούρ­

κους καΐ στην 'Αμμόχωστο τής Κύπρου κι' άλλου, γιατί ή Ζάκυνθος, ΰστερ' από την άλωση τής Πόλης, έγινε το φυτώριο τής νεοελληνικής στρατιωτι­

κής αναγέννησης. Πάντα διάφοροι ζακυθινοί υπηρέτησαν στα στρατιωτικά σώματα πολεμώντας στον Μοριά, στην Στερεά Ελλάδα, στην Πρέβεζα κι' ακόμα στη Βενετία και στή Νεάπολη τής 'Ιταλίας. Στον τουρκοβενετικο πόλεμο τοΰ 1687 ό βενετός ναύαρχος Φραγκίσκος Μοροζίνης είχε στον στόλο του ζακυθινές γαλέρες κάνοντας απόβαση στην Πάτρα και στην 'Αθήνα. Στο Ρίο και Άντίριο έδιωξε τους Τούρκους από τα κάστρα μέ τή βοήθεια Ζακυθινών πολεμιστών πού βγήκαν από τή γαλέρα τοΰ 'Αγησίλαου Σίγου­

ρου. Ζακυθινοί στρατιώτες πολέμησαν τους Τούρκους στο Ναύπλιο, σχήν Κόρινθο, στον Πειραιά και στην 'Αθήνα, τότε πού βομβαρδίστηκε ό Παρ­

θενώνας. Είχαν οπλαρχηγούς ζακυθινούς τον Νικόλαο Λογοθέτη, τους Κα­

ψοκέφαλους πατέρα και γιό, τους αδελφούς Νεράντζη, τον "Αγγελο Νέγρη, τον Καπνίση και τον Παύλο Μακρή, πού βρήκε ηρωικό θάνατο στην πολιορ­

κία τοΰ Ευρίπου. Τότε οι Ζακυθινοί πολεμιστές βοηθήσανε τή Βενετία να δίωξη τους Τούρκους από το Μοριά, καί, μέ τή συνθήκη τοΰ Κάρλοβιτς, στα 1699, πάψανε να πληρώνουν τον φόρο πεντακοσίων δουκάτων πού έδινε ή Βενετία στην Τουρκία για την παραχώρηση τής Ζακύνθου.

Στον τουρκοβενετικο πόλεμο τοΰ 1715 ό προβλεπτής έγραφε στην κυ­

βέρνηση του πώς ή Ζάκυνθος ξεπέρασε τάλλα νησιά τοΰ 'Ιονίου προσφέρον­

τας εξακόσιους άντρες εθελοντές για να πολεμήσουν μέ δικά τους έξοδα, χωρίς κανένα βάρος τοΰ δημοσίου ταμείου. Κα! δταν στα 1716 ό τουρκικός στόλος πολιόρκησε τήν Κέρκυρα έτρεξαν τα ζακυθινά παληκάρια, μέ αρχη­

γούς τον Ρώμα και τον Καψοκέφαλο, να χτυπήσουν τους Τούρκους. "Οταν στα 1769 κατέβηκε ό ρωσικός στόλος μέ αρχηγό τον Όρλώφ

κ' επαναστάτησαν οι Μοραΐτες, δυο χιλιάδες Ζακυθινό! πήγαν να συμπολε­

μήσουν μέ αρχηγούς τον Μακρή, τον Μοτσενίγο κα! τον Καπνίση. Άλλα το κίνημα εκείνο είχε οικτρή αποτυχία, οι Ρώσοι φύγαν δπως ήρθαν, κα! πεντακόσιοι Ζακυθινό! πολιορκηθήκανε από τους Τούρκους στον Πύργο,

— 310 —

διακόσιοι αιχμαλωτίσθηκαν κ' ύστερ' από φοβερά βασανιστήρια τους έκο­

ψαν τα κεφάλια και τα σώριασαν για τρόπαιο της τουρκικής νίκης. Στα 1797 καταλύθηκε ή Βενετική Πολιτεία και ή Ζάκυνθος παραχω­

ρήθηκε στους Γάλλους πού έμειναν ως τα 1798. Οι Ζακυθινοί χαιρέτησαν μ9 ενθουσιασμό το συμβολικό δέντρο της Ελευθερίας πού φύτεψαν οι στρα­

τιώτες στην Πλατεία του 'Αγίου Μάρκου. Ό λαο^ ήταν πάντα φιλελεύθε­

ρος, καΐ στα 1628 είχε ξεσηκωθή με το Ρεμπελιο των Ποπολάρων. Στα 1800 ιδρύθηκε ή « Επτάνησος Πολιτεία» κάτω από τους Ρωσο­

τούρκους και στα 1807 τα Εφτάνησα παραχωρήθηκαν στή Γαλλία. Στις 19 Σεπτεμβρίου 1809 τρεις χιλιάδες αγγλικού στρατού έκαμαν

απόβαση στή Ζάκυνθο. Με τήν κατοχή αυτή ή Ζάκυνθος ανακηρύχτηκε πρωτεύουσα του 'Ιονίου κράτους, ως τα 1814, πού οι "Αγγλοι πήραν τήν Κέρκυρα και τήν έκαμαν πρωτεύουσα. Για τέσσερα χρόνια οι Ζακυθινοί ήσαν πρωτευουσιάνοι. "Ενας και μισός αιώνας πέρασε από τότε.

"Οταν οι "Αγγλοι κατακτήσανε τή Ζάκυνθο τή θεωρούσαν δλοι, δικοί μας και ξένοι, το « "Ανθος της 'Ανατολής » ( Fior di Lavante ) γιατί ήταν ή καλύτερη ελληνική πόλη στον πλούτο, στίς τέχνες, στα γράμματα, στον πολιτισμό. Ούτε ή Κέρκυρα δεν παράβγαινε εμπρός της. Ή 'Αθήνα τότε ήταν ε να χωριό με τέσσερες ­ πέντε χιλιάδες κατοίκους. Ό πολυάριθμος ελλη­

νικός πληθυσμός της Κωσταντινούπολης και τής Σμύρνης δεν μπορούσε να συγκριθή στο παραμικρό με τον ζακυθινό πού ήταν εξευρωπαϊσμένος. Κάτου από τήν κυριαρχία τής Γαληνότατης Δημοκρατίας ή Ζάκυνθος, πρέπει να το ομολογήσουμε, εγνώρισε τον πνευματικό, τον καλλιτεχνικό, τον εμπο­

ρικό, τον κοινωνικό πολιτισμό. Ή ανεξίθρησκη και φιλελεύθερη Βενετία άφινε ανεπηρέαστες τήν πίστη, το εθνικό φρόνημα καΐ τή γλώσσα τοΰ τόπου. Δεν ακολουθούσε τή σκληρόκαρδη κατακτητική πολιτική πού γυρεύει ν ' αφομοίωση τον υπόδουλο λαό. Το μυστικό τής επιβολής καΐ τής δύναμης τής βενετικής κυριαρχίας ήταν να συμβιβάζεται μέ τα τοπικά ήθη, να μήν εΐσάγ^ νεωτερισμούς πού πληγώνουν, να μήν εφαρμόζη περιττά πιεστικά μέτρα, να είναι ανεκτική κ' έτσι να γίνεται ανεκτή.

Οι Βενετοί, πού είχαν τή βυζαντινή επίδραση κι' ωφελήθηκαν απ' αυτή, δσο καιρό έμειναν στή Ζάκυνθο σεβάστηκαν τους θεσμούς, τα έθιμα, τις παραδόσεις. 'Εγκαθίδρυσαν το Συμβούλιο τών Ευγενών δίνοντας του μεγάλα διοικητικά προνόμια, εκάλεσαν να εγκατασταθούν στο αραιοκατοικημένο νησί πληθυσμούς από διάφορα ελληνικά μέρη, και τους εχάριζαν "κτήματα, αλλά το σπουδαιότερο είναι πού άφησαν κυρίαρχη τήν ελληνική γλώσσα σε δλα, ως καί στα συμβόλαια και στις ληξιαρχικές πράξεις. 'Από τα 1576 οι ιερείς μισθοδοτούμενοι από τήν κοινότητα διδάσκανε τα ελληνικά γράμματα όχι μονάχα στα ζακυθινόπουλα άλλα καί στα παιδιά τών πολυαρίθμων προσ­

φύγων. Στο σχολείο δώσανε μέ έρανο χίλια δουκάτα και κάθε μοναστήρι

— 311 —

πλήρωνε για τον ίδιο σκοπό 150 δουκάτα το χρόνο. Οι ευγενείς είχαν ιδιω­

τικούς δασκάλους. Ίδρύθησαν καΐ κάποια εκπαιδευτήρια συντηρούμενα με κληροδοτήματα πλουσίων Ζακυθινών. Ή Βενετία με τα ελληνικά τυπογρα­

φεία της καί την περίφημη σχολή πρέπει να θεωρηθή σαν ελεύθερη πρω­

τεύουσα του υπόδουλου ελληνισμού, πνευματική εστία των σκλάβων, άφοϋ ή Κωσταντινοΰπο?αι βρισκόταν κάτου από το βαρύν 'ίσκιο της τυραννίας.

Ή Ζάκυνθος, στο πέρασμα των αιώνων, κατακτήθηκε από τους Μακε­

δόνες, τους Ρωμαίους, τους 'Αχαιούς, τους Βυζαντινούς, τους Νορμανδούς, τους Παλατινούς κομήτες, τους Καταλάνους, τους Τόκκους, τους Τούρκους, τους Βενετούς, τους Γάλλους, τους "Αγγλους καί στις ημέρες μας από τους Ίταλογερμανούς. "Αλλοι από αυτούς έμειναν περισσότερο και άλλοι λιγότερο καιρό, άλλα ό ελληνικός ζακυθινός πληθυσμός ωφελήθηκε από την πλού­

σια επίδραση, πολιτική και κοινωνική και πνευματική των Βενετών, κι' ας ήσαν ολιγάριθμοι καί περαστικοί, κι' αντί ν ' αφομοιώσουν τον λαό μας αφομοιώθηκαν απ9 αυτόν κ' εξελληνίστηκαν δσοι έμειναν εδώ. Αυτή είναι ή καθαρή κι' ακαταμάχητη αλήθεια.

Ό ζακυθινός πολιτισμός καί με τήν αγγλική προστασία εμέστωσε κι' αύ'ξησε και διατηρήθηκε ως τήν εποχή πού ή Έφτάνησος ενώθηκε με τήν Ελλάδα (1864). 'Από τότε άρχισε να σιγοσβήνη ως πού εξει|τυχησε ολότελα και θάφτηκε οριστικά κι' ανεπίστροφα κάτου από τα ρημάδια καί τ'αποκαΐδια τοϋ μεγάλου σεισμού καί της μεγαλύτερης πυρκαϊάς τού Αύγου­

στου 1953. Μαζύ με τή στάχτη της διασκορπίστηκε στους τέσσερους άνε­

μους ή ζακυθινή καλλιτεχνική ψυχή. Διαφορετικός, ακόμη κι' από τών άλλων ιονικών νησιών τον πολιτι­

σμόν, ό ζακυθινός καλλιτεχνικός καί πνευματικός πολιτισμός εδέχτηκε άλλοιώτικη τήν επίδραση 'Ανατολής καί Δύσης, καί είχε πρωτοτυπότερες εκδηλώσεις στις μορφές της κοινωνικής ζωής του, διασκεδάσεις, πανηγύρια, θρησκευτικές τελετές, υπαίθριες θεατρικές παραστάσεις με τίς αποκριάτικες ομιλίες κλπ.

Τέτοιος ήταν ό παλιός ζακυθινός πολιτισμός, ώστε ξένοι περιηγητές καί πρόσφυγες έφταναν στο νησί μας για να το γνωρίσουν. Στις 19 'Ιουνίου 1813 ήρθε στολίσκος πού συνόδεψε τήν Καρολίνα, εξόριστη βασίλισσα τών δύο Σικελιών με τον γιό της Λεοπόλδο καί τους αυλικούς. Ή Καρολίνα ήταν αδελφή της βασίλισσας της Γαλλίας Μαρίας Άντωανέττας, άλλα δεν είχε τόσο σκληρή τύχη. "Εμεινε δυο εβδομάδες στον εξοχικό πύργο Πιριπιμπή. Πολλοί καί διάφοροι επίσημοι ξένοι, ως τίς ήμερες μας, ήλθαν στή Ζά­

κυνθο. 'Από αυτούς χρεωστούμε ν ' αναφέρουμε τον άλησμόνητον αύστρια­

κόν αρχιδούκα Λουδοβίκο Σαλβατώρ, πού έμεινε πολύ καιρό, αγάπησε τον τόπο, έγραψεν ένα δίτομο εικονογραφημένο έργο για τή Ζάκυνθο κ' έδωσε γυναίκα τή φυσική του κόρη σ' ενα ζακυθινόπουλο.

— 312 —

Ή 'Αγγλική Προστασία εκυβέρνησε με αυστηρότητα, άλλα έφερε την τάξη και την πρόοδο. Συχνά τιμωρούσε με σκληρότητα τους Ζακυθινούς πού δεν ήσαν ού'τε φιλήσυχοι, ού'τε υπάκουοι. Οι "Αγγλοι δταν ήρθαν στή Ζά­

κυνθο ώργάνωσαν ελληνικό στρατιωτικό σώμα, πού εχαροποίησε τον λαό, γιατί οι Ζακυθινοί δσο κι' αν τραγουδούν κι' αν τους αρέσουν τ' άστεΐα, δμως από τον Τρωικό πόλεμο ως τα σήμερα, έδειξαν αγάπη και στα δπλα και πολέμησαν σε κάθε περίσταση.

Δυσαρεστήθηκαν δταν είδαν στις 6 Φεβρουαρίου 1821 τήν χάλκινη προτομή του Μαίτλανδ στημένη έξω από το ναό τών 'Αγίων Πάντων. Ό φιλότουρκος αυτός "Αγγλος αρμοστής ήταν μισητός στον λαό. Άλλα ύστερ' από 47 μονάχα ημέρες έφτασε από τον Μοριά είδηση χαρμόσυνη. Οι ραγιά­

δες ύψωσαν τή σημαία της Ελληνικής Επανάστασης. Πολλοί Ζακυθινοί έτρεξαν εκεί να πολεμήσουν. Ό Διονύσιος Ρώμας με άλλους βοηθούσαν με κάθε τρόπο τον αγώνα, τόσο πού ή πατρίδα μας αξιώθηκε τότε να λάβη τον τιμητικό τίτλο « ΰπερελληνική Ζάκυνθος ».

Στις 15 Ιουνίου 1828 βγήκε στή Ζάκυνθο δ 'Ιωάννης Καποδίστριας. ΠρΙν φτάση στην ελευθερωμένην Ελλάδα ο πρώτος αρχηγός τού κράτους επάτησε το ιερό χώμα πού δ εθνικός ποιητής ύμνησε τήν ελευθερία. Και στις 7 Σεπτεμβρίου 1833 ήρθε δ βασιλιάς "Οθωνας. Οι κάτοικοι τού άγγλο­

κρατουμένου νησιού χαιρέτησαν μ' ενθουσιασμό πρώτα τον κυβερνήτη κ' ύστερα τον βασιλιά, περιμένοντας να σημάνη και γι' αυτούς ή ώρα της ελευτεριάς. Ή Ζάκυνθος τότε ζούσε πλούσιες κ' ευτυχισμένες ημέρες, κ' ένοιωθε το γαλήνιο αίσθημα τής ειρήνης, της ασφάλειας και της ξεγνοια­

σιάς. Ή τ α ν μια μικρή πόλη πού αμέσως γινόταν συμπαθητική στον ξένο για τήν παλαιική ομορφιά της, για τήν καλλιτεχνική χάρη της, για τον πολιτισμό της. Πολύχρονοι και διαφορετικοί συντελεστές εδημιούργησαν αυτόν τον πολιτισμό, κ' έκαμαν να βλάστηση καΐ να μοσκοβολήση το ηθικό άνθος τής τέχνης. Ποίηση, ζωγραφική, άργυρογλυφία, μουσική, αρχιτεκτο­

νική, ιστορία, είναι οι συμβολικές εκδηλώσεις τής πλούσιας και αρμονικής ζακυθινής ψυχής. Τόση αγάπη κ' εκτίμηση ένοιωσε δ "Αγγλος περιηγητής S. T. Hughes (Travels in Sicily, Greece and Albania. London 1820, τόμ. Α', σελ. 330) πού επροσπάθησε να ίδρυση Πανεπιστήμιο στή Ζά­

κυνθο, τότε πού ήταν πρωτεύουσα. Για ν' άγαπηθή ένας τόπος και να μένη αλησμόνητος σε δσους τον

είδαν, μαζί με τή φυσική ομορφιά χρειάζεται και κάτι άλλο, λαός εξευγενι­

σμένος, κτίρια, τέχνη, πνεύμα κι' αυτά δέν έλειπαν από τήν παλιά Ζάκυνθο. Καθώς ή φύση έχει τήν άνοιξη της, έτσι κ' ή τέχνη έχει τήν άνθιση

της κ' ένας λαός τήν ακμή του κ' ένας άνθρωπος τή νιότη του, και μια τέτοια περίοδος δέν ξανάρχεται.

"Εναν αιώνα έκράτησε το άνθισμα τού ζακυθινού πολιτισμού, από τα

— 313 —

1750 ώς τα 1850, όλα τότε ήσαν καλλιτεχνικά, άλλα στο λαμπρό κατακό­

ρυφο της ακμής του, στην πνευματικώτερη στροφή του έφτασε στα 1800 ώς τα 1850. Διάφοροι ζακυθινοί της εποχής εκείνης ήσαν σημαντικοί, θ ' ανα­

φέρω μονάχα μια δωδεκάδα, κατά χρονολογική σειρά, και χωρίς να τους αξιολογήσω :

Νικόλαος Κουτούζης (1741­1813). 'Αντώνιος Μαρτελάος (1754­

1819 ). Νικόλαος Καντοΰνης ( 1768 ­1834). Διονύσιος Ρώμας ( 1771 ­1857 ). Οΰγος Φώσκολος ( 1779­ 1829). 'Ανδρέας Κάλβος ( 1792­1869). 'Αντώνιος Μάτεσης (1794­1875) . Διονύσιος Σολωμός (1798­1857). Γεώργιος Τερ­

τσέτης ( 1800­ 1874). Έρμάνος Λούντζης ( 1806­1868). Παναγιώτης Χιώ­

της ( 1814­1896). Κωσταντΐνος Λομπάρδος ( 1820­1888). Δεν πιστεύω καμμιά άλλη ελληνική πόλη να εχη μέσα σε διάστημα

πενήντα χρόνων τόσους έξοχους χαρακτηριστικούς τύπους στις τέχνες, στα γράμματα, στην πολιτική, στή φιλοπατρία.

Ποίηση και ιστορία είναι οι προσφιλέστερες ασχολίες τής ζακυθινής σκέψης, κ' έδωσαν αξιόλογους καρπούς στην νεοελληνική φιλολογία. "Ολοι στην παλιά Ζάκυνθο αγαπούσαν τους λυρικούς και τους σατιρικούς στίχους άλλα καΐ τήν ιστορία καθώς αποδείχνουν και τα τόσα χρονικά, τοϋ Σουμ­

μάκη, τοϋ Μάτεση, τοϋ Βαρβιάνη και άλλων. Μπορούμε να ποϋμε πώς κ' οι παλιές ζακυθινές εφημερίδες ακόμα είναι κείμενα ιστορικά, καθώς και οι διάφοροι έμμετροι και πεζοί λίβελοι πού κυκλοφορούσαν τις παραμονές των εκλογών και σε άλλες ευκαιρίες.

'Αλλά ή ζακυθινή σκέψη είναι πλούσια και πολυποίκιλη. "Υστερ' άπο τα γνωστά ονόματα ποιητών και ιστοριογράφων πρέπει να μή λησμονούμε πώς ό Φραγκίσκος Σκούφος έγραψε μια Τέχνη Ρητορική ( 1681 ), ό Πανα­

γιώτης Γριτζάνης ( 1835­ 1898) μια Στιχουργική, ό Νικόλαος Κούρτσολας ( f 1652 ) μια Θεολογία, ό 'Ιωάννης Λίτινος ( 1731 ­ 1805 ) μια Χριστιανική Η θ ι κ ή Ζωή καΐ πώς Ζακυθινοί ήσαν εκκλησιαστικοί ρήτορες σαν τον 'Αντώνιο Κατήφορο (1685­1763), τον Ίωάσαφ Κορνήλιο ( f l 7 9 2 ) , τον Διονύσιο Λάτα ( 1835­1894).

Δέν θα έχουμε όλοκληρωμένην εΙκόνα τού ζακυθινού πολιτισμού αν παραλείψουμε ν ' αναφέρουμε τα σαλόνια με τον πλούσιο καΐ καλαίσθητο διάκοσμο, μ' έργα τέχνης Ζακυθινών καΐ 'Ιταλών ζωγράφων, μέ αξιοθαύμα­

στα κομψοτεχνήματα, δλα χάρμα τού νού καΐ τών ματιών, αλλά προ πάντων μέ τους χαριτωμένους, πολύξερους και θυμόσοφους ανθρώπους, πού τα σύχναζαν και πού μπορούσαν να μιλήσουν σύντομα και διασκεδαστικά για δλα τα θέματα, παλιά και καινούργια και ν ' ανιστορήσουν περίεργα τοπικά ανέκδοτα. Έπρόφθασα δυο τέτοια σαλόνια τής Λοΐζας 'Ιουλίου Τυπάλδου πού κράτησε για χρόνια φιλολογικό σαλόνι καΐ μέσα στή Φλωρεντία, και τής 'Ασπασίας Ρώμα.

21

— 314 —

Δεν είναι μονάχα οι λίγοι πού ξεχώριζαν, δλος δ λαός, άρχοντας η ερ­

γάτης, σοφός η αγράμματος, πλούσιος ή φτωχός, χωραίτης ή χωριάτης, ό Ζακυθινός ήταν το ίδιο αισθηματικός, ιδεολόγος και θυμόσοφος, ένοιωθε κι* αγαπούσε το Ώραΐο σε κάθε πνευματικό φανέρωμα του, στις τέχνες δσο καΐ στην καθημερινή ζωή, στους χαριτωμένους τρόπους, στα νοστιμόλογα, στα τραγούδια, τοϋ άρεσαν ή χάρη κ' ή εξυπνάδα και περιφρονούσε την ασκήμια και τήν κουταμάρα. Καθώς μια μοσκοβολισμένη κι' ανάλαφρη πνοή ήταν διάχυτη στην ατμόσφαιρα, το ίδιο μια πρόσχαρη διάθεση, μια σκέψη αρμονική ζωογονούσε και τήν ανθρώπινη ψυχή πού έδειχνε τόσες αντιθέ­

σεις, παρασυρμένη πότε από το πνεύμα, πότε από τήν ΰλη. Τις γόνιμες αυ­

τές δυνάμεις πού κάποτε συνεργάζονται, κάποτε αντιμάχονται, τις παρατη­

ρούμε τόσο έντονες στους Ζακυθινούς γιατί τον πληθυσμό του νησιού μας τον έχουν αποτελέσει στους τελευταίους αιώνες μετανάστες από το Βυζάντιο, από τήν 'Αθήνα, από τήν "Ηπειρο, από τήν Κρήτη, από τή Μεθώνη, από το Μοριά, από τή Μάνη, από τή Βενετία κι* από αλλού. Οι μετανάστες αυτοί επλούτισαν τή γλώσσα, τα έθιμα, το αίμα τού λαού καΐ σε λίγες γενεές ερίζωσαν κι' αποκτήσανε ντόπια ψυχή, ζακυθινή συνείδηση. Τόσες πολυ­

ποίκιλες διαθέσεις και κλίσεις ήσαν καλόδεχτες κ' έθρεψαν με γόνιμο φυλε­

τικό χυμό τή ρίζα της ζακυθινής ψυχής κ' εμέστωσαν το άνθισμα της, χαρί­

ζοντας της δύναμη, λεπτότητα, ζωηρότητα, χάρη. Οι Ζακυθινοί μαζί μέ τις καλές τέχνες αγάπησαν και τήν καλλιέργεια

της γης, πάντα, καθώς φαίνεται κι' από αρχαίο νόμισμα της Ζακύνθου μέ τή μορφή τού Βάκχου πού κρατεί σταφύλι. "Αλλα νομίσματα είχαν το κε­

φάλι τού "'Απόλλωνα, της Άρτέμιδας ή τού Έρμη. Στή βιομηχανία κάπως διακρίθηκε άλλοτε ή Ζάκυνθος μέ τα κομψά

μικρά χαλιά πού τα έπλεκαν από τρίχα γίδας και τα έ'στελναν στή Βενετία για να στρώνουν τις γόνδολες, μέ τήν υφαντουργία, μέ τα ωραία μεταξωτά μαντήλια, μέ τα περίφημα μέρλα, μέ τήν ξακουστή πούδρα καΐ μέ τα καλά σαπούνια.

"Οσους γνώρισα στην πολυτάξιδη ζωή μου, πού έ'τυχε να περάσουν από το μαγικό νησί, δεν το λησμονούσαν ποτέ. ΠρΙν ακόμα σιμώση το πλοίο μοσκοβολούσε το αγέρι από τΙς ανθοστόλιστες βάρκες πού βγαίναν για να συναπαντήσουν τους ξένους και να τους πουλήσουν ματζέτα από μπουγαρί­

νια, τζαντσαμίνια, γιούλια, γαζίες και τα τόσα άνθη των ζακυθινών περι­

βολιών. Συμπαθητική εντύπωση έκαναν σέ οποίον τριγύριζε στους δρόμους τ' αρχοντικά, μέ τα οικόσημά τους, μεγαλόπρεπα, κλειστά, σιωπηλά, τα φτωχικά σπίτια μέ τ' ανθοστόλιστα παράθυρα και μέσα μέ τους άργα­

λιούς πού δούλευαν και τραγουδούσαν ό'μορφες υφάντρες, τ' αργαστήρια πολυθόρυβα, τα μαγαζιά, οι ταβέρνες, οι λαϊκοί καφενέδες, οι αριστοκρα­

τικές λέσχες. Οι αμέτρητες εκκλησιές μέ τα \^ηλα καμπαναριά τους, πού

— 315 —

ανυμνούσαν σαν μυριόηχη ορχήστρα το ξύπνημα κάθε Κυριακής, ήσαν για τους Ζακυθινούς ή σύνοψη στο διαπασών δλης της παναρμόνιας μουσικής του κόσμου :

Τής Κυριακής το ξύπνημα με λειώνει, μ& τρελλαίνει, ν3 άκοϋς γιονλάκια όλόμπλαβα κι3 δ "Αγιος να σημαίνη...

Άλλα δεν εσήμαινε μόνος δ "Αγιος προστάτης του νησιού, μαζί του έσήμαιναν ρυθμικά, γοργά, αργά, αδιάκοπα σε χίλιους μελωδικούς τόνους και δλοι οι άλλοι Άγιοι , μικροί και μεγάλοι, από τον Ά γ ι ο Λάζαρον ώς τους Αγίους Πάντες, από τον "Αγιο Χαραλάμπη ώς την Αγία Τριάδα, από τη μια ως την άλλη άκρη τής χώρας ! Ή Ζάκυνθος, στη χώρα και στα χω­

ριά, είχε τόσες εκκλησιές δσες ήμερες ό χρόνος· Κα! τί ήσαν αυτές οι εκκλησιές ! Πελεκημένο αγκωνάρι απέξω, και μέσα

σκαλισμένο ξΰλο, ζωγραφιές λαμπρές, άργυρόχρυσα πλούσια πολυκάντηλα, πολύτιμα και καλλίτεχνα ιερά σκεύη από το δισκοπότηρο ώς τα καλύμματα του Ευαγγελίου και τα θυμιατήρια. Χάρη και μεγαλοπρέπεια με αρχιτεκτο­

νική συμμετρία, με αναλογία και αρμονία εξωτερική κ' εσωτερική στον διά­

κοσμο, στις οροφές, στα στασίδια, στους καγκελόφραχτους γυναικωνίτες, στον άμβωνα και στα κουβούκλια. 'Ιερείς και ψάλτες γλυκόφωνοι, πού ένό­

μιζαν πώς ή καλαισθησία τής ιεροτελεστίας είναι απαραίτητη στή λατρεία του Θεού, πώς ή ομορφιά δυναμώνει τήν πίστη. Τήν ίδια γνώμη είχε κι' δλος ό λαός. Τόσο πού κάποτε στο μέσο τής λειτουργίας διαμαρτυρή­

θηκε κάποιος εργάτης σ' έναν ιεροψάλτη για έναν παρατονισμο πού είχε κάμει : — Μωρέ, στονάρεις, τού είπε.

Ή Ζάκυνθος ειχεν αξιοθαύμαστες αγιογραφίες, καλύτερες δεν υπάρχουν στή νεοελληνική χριστιανική τέχνη. Ό Μόσχος, ό Δοξαράς, ό Πλακωτός, ό Κοράης, ό Κουτούζης, ό Καντούνης και τόσοι άλλοι εστόλισαν τους ναούς πού ήσαν τόσα μικρά μουσεία. Ό περιηγητής Saint Sauveur έγραψε στα 1804 : « Γενικώς δλες οι ζακυθινές εκκλησιές είναι μεγαλύτερες, πλου­

σιώτερες και καλύτερα διακοσμημένες από τήν άλλη Έφτάνησο ». Και έ'νας άλλος περιηγητής, ό Spon, είχε γράψει στα 1678: « Ή Ζάκυνθος ειν' ένας επίγειος Παράδεισος δπου δλα αφθονούν ».

Οι ξένοι αγαπούσαν και θαυμάζανε τή Ζάκυνθο σαν έ'να φυσικό κομ­

ψοτέχνημα. Γή, θάλασσα, ουρανός ήσαν ζωγραφιά και μουσική μέσα στο μυστήριο ενός ονειρόκοσμου. "Ενα μόνον εχτρό έχει, έ'ναν άλλα τρομερό, τον Έγκέλαδο, πού δέν σέβεται και δε συμπονεΐ τίποτε και ώργισμένος τήν ταράζει κάθε τόσο.

Άλλα δεν πρέπει ν' αποσιωπήσουμε και τα ελαττώματα των Ζακυθι­

νών. Ό Γερμανός περιηγητής Bramsen, στα 1814, έγραψε πώς οι κάτοικοι τού νησιού είναι « ακαμάτες, ζηλιάρηδες και φιλεκδικοι », και αναφέρει πώς

— 316 —

είδε « στην κορυφή τοΰ λόφου πάνω από τον πόλη έναν άνθρωπο στην κρε­

μάλα καΐ στην Πλατεία Ροΰγα ένα κεφάλι ανθρώπινο μπηγμένο σ' έ'να παλούκι ». "Ετσι τιμωρούσε τους κακούργους ή δικαιοσύνη της 'Αγγλικής Προστασίας.

Οι Ζακυθινοί είναι ακαμάτες, αγαπούν το dolce far niente, να τρα­

γουδούν και να λένε μπαρτζολέτες. Είχαν δυο μεγάλα δημοτικά ρολόγια, το έ'να στο καμπαναριό τοϋ Παντοκράτορα και το άλλο στοΰ "Αη Λεφτέρη, πού ανώφελα χτυπούσαν τις ώρες, οι ζακυθινοί πάντα ξέγνιαστοι και πρόσ­

χαροι αδιαφορούσαν για το πέρασμα τοΰ χρόνου, και είχαν αλλιώς καθορί­

σει τον ρυθμό της ζωής. "Ένας νόμος στην αρχαία Σέριφο τιμωρούσε μ' εξορία τους ακαμάτες,

φοβούμαι πώς, αν είχε αυστηρή εφαρμογή παρόμοιος νόμος στή Ζάκυνθο, θα κινδύνευε να ελαττωθή σημαντικά ό πληθυσμός της.

Οι Ζακυθινοί είναι φιλέκδικοι και σκοτώνουνται συχνά δίχως κανένα λόγο και καμμιάν αιτία, δσο κι' αν είναι καλόκαρδοι, έξυπνοι κι' ευγενικοί άνθρωποι. Κάποτε στην εγκληματική στατιστική της Ελλάδας ή Ζάκυνθος είχε τήν πρώτη θέση. Ό 'Ιταλός περιηγητής Coronelli γράφει στα 1686 πώς οι ζακυθινοί άγαποΰν περισσότερο τα δπλα παρά τα γράμματα, και ό Γάλλος Saint Sauveur, έναν αιώνα αργότερα, στα 1782, παρατηρεί πώς «οι πιστόλες και τα μαχαίρια είναι το απαραίτητο συμπλήρωμα της φορεσιάς των Ζακυθινών », και ό "Αγγλος Chandler στα 1766 γράφει πώς « οι Ζακυ­

θινοί για να εκδικηθούν σκοτώνουν καΐ μέσα στίς εκκλησιές ». Κι' αυτό θα έ'τυχε κάποτε, άλλα δεν είναι σωστό να το θεωρήσουμε σαν γενική συνήθεια.

Πρέπει δμως να διαμαρτυρηθώ, έστω και τόσο αργά, ύστερ' από ενά­

μισυ αιώνα, για τήν παρατήρηση τοΰ Γερμανού Bramsen πώς οι Ζακυθινοί είναι « ζηλιάρηδες », τέτοια διαπίστωση δεν τήν έκαμαν ούτε ό 'Ιταλός Coronelli, οΰτε ό Γάλλος Saint Sauveur, οΰτε ό "Αγγλος Chandler πού έδειξαν βαθύτερη διαγνωστικήν ικανότητα.

Ό Ζακυθινός δεν είναι, καΐ δέν μπορεί να είναι, ζηλιάρης γιατί έχει φυσικό ειρωνικό πνεύμα, χωρίς ποτέ να γίνεται σαρκαστικό. "Ενας σύντο­

μος αναστεναγμός ανάμεσα σε δυο χαριτωμένα χαμόγελα είναι συνηθισμένη έκφραση, φυσική στον λαό. Ή πρόσχαρη περιγελαστική διάθεση κ' ή ποιη­

τική σκέψη διώχνουν τον φθόνο πού χαρακτηρίζει τους ανόητους και τους στενόκαρδους. Ό Tissot ( Traité des nerfs ) παρατηρεί πώς ζηλιάρηδες είναι δσοι έχουν άξεστους τρόπους κ α! κατώτερο πολιτισμό. Ό Ζακυθινός ειν' ευγενικός και μεγαλόψυχος και δ'χι μόνο δέν ζηλεύει άλλα χαίρεται για τή χαρά τοΰ άλλου σαν να ήταν δική του. Τον ευχαριστεί να βλέπη τήν ξένη επιτυχία καθώς τοΰ αρέσουν και μια ήλιοφώτιστη μέρα, έ'ν' ανθισμένο περι­

βόλι, ένα όμορφο πρόσωπο. Μέ το ειρωνικό πνεύμα του ξέρει να παρωδή και να σατιρίζη, ξεχωρίζει το άξιοκαταφρόνητο και το κωμικό, δπου κι' αν

— 317 —

ύπάρχη, και στις επισημότερες περιστάσεις. Μοΰ έτυχε ν' ακούσω χωριάτες, αμόρφωτους, να εκφράζουν τα δυσκολότερα πράγματα μ' ευχάριστο και φυσικό τρόπο, με ­θυμόσοφο πνεύμα, και να περιγράφουν τ' άπλα και τα συνηθισμένα σαν απίθανα και υπερβολικά για να ξεφαντώσουν με τα παρά­

ξενα κι' αξιογέλαστα της ζωής. Τέτοιος είναι ο ζακυθινός ανθρώπινος τΰπος καθώς τον εζωντάνεψαν

ό Μάτεσης στον Βασιλικό, ό Γουζέλης στον Χάση, ό Τσακασιάνος στους Σπουργίτες, ό Ξενόπουλος στο Φιόρο τοϋ Λεβάντε, ό Ρώμας στη Ζακυθινή σερενάδα, πότε διαχυτικός και τρυφερός, πότε ορμητικός και σκληρός, εύκολα ενθουσιάζεται κ' εΰκολώτερα απογοητεύεται, δεν τοϋ αρέσουν έργα πού απαιτούν πολύχρονο κόπο κ' επιμονή. Ό Ζακυθινός έχει γοργό στοχα­

σμό κ' αισθηματική ψυχή, διάθεση φανταστική μαζύ με παρατηρητικήν ικανότητα. Δεν έχει δμως το πρακτικό πνεύμα πού διακρίνει τον Μοραΐτη, τον πεζό υπολογισμό πού ξεχοορίζει το κατορθωτό από το ακατόρθωτο. Και για τοΰτο δεν έχει εμπορικές επιτυχίες. Συχνά ξεγελιέται γιατί νομίζει πώς αρκεί ν' άπλώση το χέρι του για να κατάκτηση εκείνο πού ποθεί. Οι απο­

τυχίες δέν του βάζουν γνώση. Μιλώ για τους παλιούς Ζακυθινούς πού ξέρω, για τους σημερινούς δεν

έχω γνώμη. Ή συνομιλία τους είχε έ'ναν ιδιαίτερο τόνο, με καθαρή τρα­

γουδιστή φωνή έλεγαν τ' ανείπωτα και τ' αφάνταστα, με άφθαστη χάρη, γιατί είχαν φυσική καλαισθησία, φλογερή ψυχή, περιπαθή καρδιά, γνω­

στικό νοϋ. Οι παλιές ζακυθινές καντάδες, οι σερενάδες καθώς τις έλεγαν άλλοτε, έμεναν αλησμόνητες σέ δσους τις άκουσαν, στίς άστροφέγγαρες ήρε­

μες νύχτες ν' άργοπερνοΰν από τα στενά καντοΰνια και ν ' ανεβαίνουν προς τα μισάνοιχτα παράθυρα πού αγρυπνούσαν μέσα κάποιες πεντάμορφες μ' ερωτοχτυπημένες καρδιές. Φαίνεται πώς οι πεντάμορφες δέν έλειψαν ποτέ στή Ζάκυνθο, από την αρχαία εποχή. 'Αναφέρει ό 'Ηλιόδωρος στα Αιθιο­

πικά, πώς κάποιο καράβι φοινικικό άραξε στή Ζάκυνθο κι' ό αρχηγός των πειρατών είδε τή Χαρίκλεια και τήν ερωτεύθηκε. "Ισως κι' αυτός καμιά νύχτα πήγε και τραγούδησε τον πόθο του.έξω από το παράθυρο της. Το τραγούδι έχει φτερά και δέν έχει χαλινάρι. "Οταν ξεχύνεται από το πλημμύ­

ρισμα της ψυχής κι' αντιλαλεί κυρίαρχο συναρπάζει δσους το ακούνε. Ή Ζάκυνθος έχει μια τιμητική θέση σττ)ν ελληνική μουσική, από τήν αρχαιό­

τητα πού ό ζακυθινός μουσικός Πυθαγόρας ετελειοποίησε το εφτάχορδο τού Τερπάνδρου ώς τον Παύλο Καρρέρη πού επρόσεξε πρώτος από τους "Ελληνες συνθέτες τή λαϊκή μελωδία τονίζοντας το τραγούδι τοϋ Γέρο Δήμου.

"Οσο για τήν ποίηση ό Διονύσιος Σολωμός εξασφαλίζει στή Ζάκυνθο τήν πρώτη θέση. Τον ακολουθούν δυο αξιόλογοι δορυφόροι ό Ούγος Φώσκο­

λος και δ 'Ανδρέας Κάλβος. Ό Σολωμός είναι δ άρχηγέτης, δ πνευματικός δεσμός πού ενώνει τήν αρχαία μέ τή νεοελληνική ποίηση, είναι στον ίδιο

— 318 —

καιρό ή παράδοση κ' ή αναγέννηση, ξαναδημιούργησε την ποίηση στην πα­

τρίδα της' το είπε κι' ό ίδιος :

φιλελεύθερα τραγούδια σαν τον Πίνδαρο εκφωνώ.

Ό "Υμνος στην Ελευθερία είναι ή δΰναμη της ζακυθινής ψυχής πού έγινε πανελλήνιο πολεμικό κήρυγμα, κ* εγονιμοποίησε κ' εξευγένισε το νεοελληνικό πνεύμα. "Ετσι, με δλο το μεγαλόπνοο ε'ργο του Σολωμού, ή ζακυθινή "ψυχή, απλώθηκε στή χώρα μας σαν ά'σβυστη φλόγα. Ό λόγος τοϋ Σολωμού αξίζει δσο το σπαθί των αγωνιστών κ' ή ηρωική θυσία του Κα­

ποδίστρια, — με αυτές τΙς τρεις δυνάμεις άρχισε τον δρόμο της ή σημερινή Ελλάδα.

Στην αρχαιότητα ό ζακυθινός ραψωδός Σιμωνίδης καθισμένος σε θρόνο έψαλλε τα ομηρικά επη, κ* ένας άλλος Ζακυθινός, ό Νικόλαος Λουκάνης είναι ό πρώτος πού υστερ' από τή μεσαιωνική νύχτα, έχει παραφράσει τήν Ίλιάδα σε νεοελληνικούς στίχους. Αυτό το έργο είναι το πρώτο βιβλίο πού τυπώ­

θηκε σε απλή γλώσσα στή Βενετία, στα 1526. "Ενας άλλος Ζακυθινός, ό Δημήτριος Ζήνος έχει μεταφράσει τή Βατραχομυομαχία, πού τήν έτΰπωσε ό Κροΰσιος στην Τουρκογραικία στα 1580. Κ' ένας τρίτος Ζακυθινός, δ Τζάνες Κορωναΐος (1480), είναι δ πρώτος πού έγραψε στή νεοελληνική γλώσσα επικό ποίημα, τ' ανδραγαθήματα του Μερκουρίου Μποΰα.

Ή μικρή μας πατρίδα δεν είναι αμέτοχη στην αναγέννηση της Ελλά­

δας. Άλλα δεν είναι μονάχα οι ευγενείς πού καταγίνονταν με τα γράμματα' στην παλιά Ζάκυνθο, κ' οι καλόγεροι στα μοναστήρια μελετούσαν, άντιγρά­

φανε κώδικες, συνάζανε βιβλία, διδάσκανε δσους θέλανε να μορφωθούν. Ό Παχώμιος Ρουσσάνος (1470­1553) ταξίδεψε σε διάφορες ελληνικές πόλεις κάνοντας συγκριτική έρευνα της ζωντανής γλώσσας τοϋ λαού. Στή Μαρκιανή βιβλιοθήκη τής Βενετίας είδα κώδικες καΐ άλλα χειρόγραφα πού τα πήραν από το ζακυθινό μοναστήρι τοϋ 'Αγίου Γεωργίου στα τελευταία χρόνια τής Βενετοκρατίας. Καί το μοναστήρι τών Στροφαδιών είχε πλοι'σια βιβλιοθήκη σπανίων χειρογράφων καί βιβλίων πού ταφησαν έκεΐ διάφοροι ζακυθινοί λόγιοι μαζύ μέ ανέκδοτα έ'ργα τους.

"Ολα, κινητά κι' ακίνητα, δσα έδειχναν τον ζακυθινό πολιτισμό, κατα­

στράφηκαν από τον σεισμό και τή φωτιά, εκείνα πού δέν άλλαξαν είναι ό κάμπος, οι λόφοι, τα βουνά και τ' ακρογιάλια, άλλα καί σ' αυτά κάποιοι φιλοπρόοδοι θέλουν να δώσουν άλλα ονόματα. "Ετσι, μέ τήν έγκριση τοϋ κράτους, το Μπελοϋσι μεταβαφτίστηκε σέ Κυψέλη, το Κοιλιωμένο σε Ά γ ι ο Νικόλαο, το Ρόϊδο σέ Αμπελοκήπους, το Κοΰκεσι σέ Καλλιθέα, το Φαγιά σέ Αγία Μαρίνα. "Αν είναι κολλητική αυτή ή αρρώστια δέν θ ' αργήσουν καί τ' άλλα ζακυθινά χωριά ν' αρνηθούν τ ' δνομά τους !

— 319 —

"Οταν από το σπίτι μου στο "Ακρωτήρι άντικρύζω την Μπόχαλη, πού μοιάζει με συμβολικό στολίδι, πάνω από την πόλη και κάτου από το Κά­

στρο, συλλογίζομαι μήπως την ξαναβαφτίσουν κι' αυτή, μη γνωρίζοντας ποΰθε κρατά ή σκουφιά της και τί σημαίνει μια τέτοια λέξη. Το χειρότερο είναι δταν ό αμαθής φιλοδοξεί να γίνη και φιλοπρόοδος, δέν σέβεται τίποτε γιατί δέν γνωρίζει τίποτε. Άλλα τί σημαίνει αύτη ή λέξη Μπόχαλη δέν το ξέραμε ού'τε κ' οι μορφωμένοι, και με συγκίνηση το έμαθα εδώ και λίγο καιρό πού έτυχε να διαβάζω τον βυζαντινό ιστορικό Λαόνικο Χαλκοκονδύλη. Ή οικογένεια Μπόχαλη είναι δοξασμένο ιστορικό ο'νομα των τελευταίων χρόνων της Βυζαντινοκρατίας. Ό Μανουήλ Μπόχαλης ήταν γαμπρός του Γεωργίου Παλαιολόγου. "Οταν δ Θωμάς και Δημήτριος Παλαιολόγοι, αδελ­

φοί τοϋ τελευταίου αυτοκράτορα, άλληλομαχούσαν, δ Μανουήλ Μπόχαλης ήταν σύμμαχος του Δημητρίου. "Οταν στα 1460 Μωάμεθ δ Β' πήγε σαν κατακτητής καΐ στην περιοχή τής Μεγαλούπολης σφάζοντας, εκεί μονάχα, έ'ξη χιλιάδες Μοραΐτες, δ Μανουήλ Μπόχαλης επολέμησε, και ακόμη στα 1466 πολεμούσε με τον Πέτρο Μποΰα, στο τέλος νικήθηκε στα 1468, σε μια ηρωική αντίσταση κ' αιχμαλωτίστηκε από τους Τούρκους πού έσφαξαν τους τριακόσιους συμπολεμιστές του, κι' αυτόν τον έδιχοτόμησαν ζωντανό. Για δσους απορήσουν πώς, αφού βρήκε τέτοιο μαρτυρικό θάνατο, έγινε κτηματίας στή Ζάκυνθο, θα δώσουμε τήν ακόλουθη απάντηση. Στα σκο­

τεινά εκείνα χρόνια οι αρχηγοί, πού αποφάσιζαν στην ώρα τοϋ κινδύνου να θυσιάσουν τή ζωή τους, εφρόντιζαν να σώσουν τις αγαπημένες υπάρξεις και τους θησαυρούς των. Μπορούμε να υποθέσουμε πώς δ Μπόχαλης πριν φτάση δ εχτρός θάστειλε στην Ζάκυνθο τήν οικογένεια του με ό'σα πλούτη κινητά θα είχαν. Ό συμπολεμιστής του Πέτρος Μπούας, πού γνώριζε καλά τή Ζάκυνθο, ίσως τού σύστησε ν ' άγοράση αυτό το κτήμα. "Αλλος Μπόχα­

λης, δ Θεόδωρος, στα 1454, ύστερ' από τήν άλωση, δταν οι 'Αρβανίτες είχαν επαναστατήσει κατά των Παλαιολόγων στο Μοριά, ελευθέρωσε τον τοπάρχη Κορίνθου Νικηφόρο Λουκάνη, πού τον κρατούσαν αιχμάλωτο στο Χλουμοϋτσι.

Θυμούμαι τους Μποχαλιώτες πού έφερναν στην πόλη και πουλούσαν ανθοδέσμες από τα περιβόλια τους. Το μοσκοβόλημά τους ήταν σαν εθνικό λιβάνι στή μνήμη τού αγωνιστή Μανουήλ Μπόχαλη, πού βρήκε μαρτυρικό θάνατο πολεμώντας τον βάρβαρο εχτρό. Πρέπει να μένουν σεβαστά τα διά­

φορα παλιά τοπωνυμικά γιατί αποτελούν τήν ιστορική αλυσίδα τής εθνικής μας ζωής. Και πρέπει στην κοινοτική σφραγίδα και στα δημόσια έγγραφα να μή γράφουν Πόχαλη, πού δέν σημαίνει τίποτε, άλλα Μπόχαλη γιατί ειν' ενα από τα ήρωϊκα ονόματα πού εδόξασαν το ψυχομάχημα τής ελληνικής φυλής.

"Ολα θυμίζουν κάτι σε δσους γνωρίζουν τήν παλιά εθνική παράδοση.

— 320 —

Ή Παναγία τοΰ Πικρίδη, κάτου από το Κάστρο και την Μπόχαλη, είναι χτισμένη στο χώρο πού βρισκόταν δ ναός τοΰ Βάκχου κατά την αρ­

χαιότητα. Στο προαύλιο ήταν τοποθετημένη μια μαρμαρένια στήλη, και στον καιρό τών Βενετών έβαζαν τις νύχτες φανάρι.

Και ό Πικρίδης είναι δνομα ιστορικό. 'Ομώνυμη τοποθεσία βρισκόταν στην Κωσταντινοΰπολη και στο μέρος εκείνο κατά την πολιορκία ό Μωά­

μεθ Β ' έστησε κινητή γέφυρα πάνω στή θάλασσα για να ενώση τις δυο δχθες τοΰ Κερατίου κόλπου. Κάποιος Πικρίδης σαν Βυζαντινός πρόσφυγας θα βρήκε καταφύγιο στή Ζάκυνθο κι5 οι απόγονοι τ,ου έχτισαν τήν εκκλησιά δπου ό Κολοκοτρώνης, στα προεπαναστατικά χρόνια, πήγαινε μέ το γιό του, γεννημένο στή Ζάκυνθο, και τοΰ έδειχνε τον σκλαβωμένο Μοριά.

Δεν ξέρω γιατί έδωσαν τ' δνομα Χαμουζάς στην εξοχική εκείνη τοπο­

θεσία, ξέρω μόνο πώς οι βυζαντινοί χρονογράφοι τον αναφέρουν σαν σατράπη της Καλλίπολης, ναύαρχο τοΰ τούρκικου στόλου κατά τήν "Αλωση, κυβερνήτη τοΰ Μοριά στον καιρό τοΰ σουλτάνου Μωάμεθ τοΰ Β'.

Άλλα φτάνουν αυτά. ΚαΙ δσοι ακόμη άγνοοΰν ή περιφρονοΰν τήν ιστο­

ρία θαυμάζουν δμως τις πρόσχαρες και μαγευτικές ζακυθινές τοποθεσίες. Τήν παλιά Ζάκυνθο τήν εχαρακτήριζε μια πατριωτική υπερηφάνεια

κ' ενα κληρονομικό ενδιαφέρον για τήν τοπική παράδοση, πού ή σημερινή ανήσυχη και παράτολμη εποχή τή θεωρεί περιττή και ίσως εμπόδιο για τήν αυριανή πρόοδο. "Οσοι βρίσκουν πώς δέν είναι αρκετός αυτός ό κόσμος δεν πρέπει να λησμονούν πώς ή ανθρώπινη "ψυχή μένει ίδια κι' απαράλλαχτη από τήν εποχή τοΰ Ίκαρου και τών 'Αργοναυτών, και δλες'οί ανακαλύψεις και οι εφευρέσεις είναι μια συνέχεια της προαιώνιας Παράδοσης. Το παρόν βλασταίνει από τους μυστικούς σπόρους τοΰ παρελθόντος. "Ολοι είμαστε παιδιά τών πατέρων μας και δέν πρέπει να τους αρνηθούμε.

Χωρίς παράδοση το ανθρώπινο πνεύμα ξεπέφτει στην αβεβαιότητα και στην αγωνία. Ή Παράδοση δέν είναι οπισθοδρόμηση και απολίθωση, άλλα είναι το ά'παρτο κάστρο της 'Ιστορίας. Εκεί μέσα καταφεύγουν τα μεγάλα κατορθώματα, πολεμικά, πνευματικά, καλλιτεχνικά, επιστημονικά, κοινω­

νικά, πολιτικά, και δημιουργούν τα αιώνια ιδανικά, τή σταθερή βάση πού θεμελιώνεται πάνω της κάθε προσπάθεια κι' αναζήτηση.

Για ενα τέτοιο σκοπό ηθέλησα τώρα να πραγματοποιήσω μια παλιά μου σκέψη, τήν ίδρυση «Μουσείου Σολωμού και επιφανών Ζακυνθίων». "Αν οι αρχαίοι Αιγύπτιοι εμπαλσάμωναν τους διάσημους προγόνους των για να διαφυλάξουν αυτούσια τα κορμιά τους, εμείς τώρα θα διατηρήσουμε τήν ανάμνηση τους ιδρύοντας ενα μουσείο, δχι σαν ιστορικό κοιμητήριο, άλλα σαν ενα φυτώριο νέας πνευματικής ζωής τοΰ τόπου μας. Βρέθηκαν κι' άλλα ε'ίκοσι πρόσωπα πού δέχτηκαν πρόθυμα να μέ βοηθήσουν σ' αυτή τήν τε­

λευταία προσπάθεια της ζωής μου, κι' ό Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης θα

— 321 —

μας δωρήση tò οικόπεδο τοϋ ναού του Παντοκράτορα για να γίνη το κτίριο. Κάθε πόλη έ'χει μια πλατεία πού τή χαρακτηρίζει και τη συνοψίζει,

και τέτοια ήταν στην παλιά Ζάκυνθο ή Πλατεία τοϋ 'Αγίου Μάρκου. Έκεΐ πέρασαν τόσες ιστορικές, θρησκευτικές, πολιτικές, κοινωνικές εκδηλώσεις, εκεί βρισκόταν το οικογενειακό σπίτι των Σολωμών, εκεί με τον ίδιον αρχι­

τεκτονικό ρυθμό θα χτίστη και το Μουσείο. Οι δημιουργοί του ζακυθινού πολιτισμού, γνωστοί και άγνωστοι, μεγάλοι και μικροί, δοξασμένοι και τα­

πεινοί, θα συγκεντρωθούν εκεί μέσα, σε μια μεταθανάτια ισοπολιτεία, κάτου από τον 'ίσκιο του 'Εθνικού Ποιητή.

Κάθε νέα γενεά τους νεκρούς αυτούς συμπολίτες μας πρέπει να τους θεωρεί πάντα ζωντανούς, να προσεχή τή σκέψη τους, ν* άκούη τή φωνή τους σαν αντίλαλο, σαν συμβουλή από τα βάθη του περασμένου καιρού, να μελετά το έργο τους, να μή λησμονή το παράδειγμα τους. Κα! ας ελπίσουμε πώς σε κάθε γενεά θα παρουσιάζεται κάποιο ζακυθινόπουλο, προικισμένο από τή φύση και προωρισμένο από τή Μοίρα, να κληρονομήση, ν' άντικα­

ταστήση και να συνέχιση τήν επιδίωξη τους. "Ετσι ή Παράδοση δεν είναι τάφος, τέλος, εμπόδιο, άλλα ρίζα τής ζωής και είναι προπαρασκευή και βοήθεια για έ'να νέο ξεκίνημα.

Στή ζωή των λαών παρελθόν και μέλλον σμίγουν σε μιαν ιδανική πρα­

γματικότητα. Κάθε πήδημα προς το μέλλον θα στηριχθή στο παρελθόν, και το μέλλον θα γίνη κι' αυτό κάποτε παρελθόν. Κάθε σημερινή αξία είναι καρπός μιας περασμένης προσπάθειας. Χωρίς τήν Παράδοση δ άνθρωπος είναι πρόσκαιρο παιγνίδι τής ανάγκης, τής στιγμής, τής μοίρας, τοϋ ανέμου πού τον συνεπέρνει σαν σκουπίδι...

Με τέτοια υψηλή και φωτισμένη συνείδηση ένας ζακυθινός γιατρός, δ Διονύσιος 'Αβραμιώτης ( 1770­ 1835), πριν δημιουργηθή το ελληνικό κρά­

τος, στα 1813, ίδρυσε μαζύ με λίγους φίλους του, μέσα στην τουρκοσκλα­

βωμένη 'Αθήνα, τή « Φιλόμουσον Εταιρία » πού το καταστατικό της είχε κύριο σκοπό « τήν καλλιέργειαν καΐ τον φωτισμόν τοϋ ελληνικού πνεύματος και τήν συλλογήν των αρχαιοτήτων». 'Εκείνος δ Ζακυθινός, στα σκοτεινά χρόνια τής σκλαβιάς, ποθούσε τή διάσωση τών αρχαίων μνημείων κι' ονει­

ρευόταν τήν πνευματική ανάσταση τής φυλής, συνταιριάζοντας έ'τσι αδιαχώ­

ριστα το παρελθόν με το μέλλον. Ό σεισμός κ' ή φωτιά καταστρέψανε τήν παλιά Ζάκυνθο και πάνω

στον τάφο της χτίστηκε μια καινούργια και διαφορετική. "Αν μπορούσαν να προσωποποιηθούν, σ' ενα φανταστικό χώρο, έ'ξω τόπου και χρόνου, και να σταθούν αντιμέτωπες ή Ζάκυνθος δπως ήταν πριν από το 1953 και ή Ζά­

κυνθος δπως είναι σήμερα δεν θ ' αναγνώριζε και δεν θα ένοιωθε ή μια τήν άλλη. Θα ήσαν δυο ξένες πού έ'χουν άλλη μορφή και μιλούν άλλη γλώσσα.

Ή ψυχή τής παλιάς Ζάκυνθος δεν μπορεί βέβαια να ξυπνήση στή νέα

— 322 —

Ζάκυνθο. Ή ζωή καί το ποτάμι δεν γυρίζουν ποτέ ξανάστροφα προς την πηγή τους. Μέσα στους νέους τρόπους της ζωής, στο διαφορετικό περιβάλ­

λον, στις πολυποίκιλες τάσεις κ' επιδιώξεις, ή νέα γενεά με αδέσμευτη συνεί­

δηση, με ελεύθερο πνεϋμα πρέπει να μήν ξεριζωθή από τήν παλιά ζακυθινή Παράδοση πού ήταν οδηγήτρια δύναμη, δημιουργική πνοή, πνευματική φλόγα. Πρέπει να προχώρηση εμπρός σε κάθε πρόοδο και κατάκτηση κρα­

τώντας τήν ΐδιαν ά'σβυστη λαμπάδα, συμφωνά με τα λόγια του Πλάτωνα : « Καθάπερ λαμπάδα τον βίον παραδίδοντας άλλοις εξ άλλων ». "Ετσι ή Πα­

ράδοση δεν εξυπηρετεί το παρελθόν άλλα το παρόν. Ά π ο τήν ιστορία ξέρουμε πώς τα πραγματικά περιστατικά και ή τυφλή θέληση της Μοίρας δημιουργούν τήν ακμή και τήν παρακμή τόπων και ανθρώπων. Οι συνθή­

κες κ' οι συντελεστές πού ευνόησαν και βοήθησαν τήν προσπάθεια των προ­

γόνων μας για να δημιουργήσουν τον ζακυθινό πολιτισμό, δέν υπάρχουν για τους απογόνους. "Ολες οι ενέργειες των ατόμων ή τών λαών είναι υπο­

ταγμένες στην αναπόδραστη δύναμη κάποιας ανώτερης ανάγκης φυσικής, πολιτικής, κοινωνικής. Κάθε ακμή είναι άνθος πολύχρονης προπαρασκευής. Ή εποχή μας είναι άστοργα νεωτεριστική και ακαλαίσθητη και της αρέσει να καταπατή με ασέβεια και να εκμηδενίζη το ιστορικό παρελθόν, και για τούτο πρέπει, συχνά κ' επίμονα, να της το θυμίζουμε.

Ό ανθρώπινος νους στή φύση αντικρύζει συμβολικές εκφράσεις, φανερά μυστικά τής "Αγνωστης Δύναμης πού κυβερνάει τα πάντα, καί το βουνό του Σκοπού, το σβυσμένο αυτό ηφαίστειο, μου φαίνεται σαν ενα σύμβολο τής προαιώνιας ζακυθινής ψυχής. Στην αρχαιότητα τ* ονόμαζαν "Ελατο και ήταν ιερό, με άλση καί ναούς, αφιερωμένο στή λατρεία τής "Αρτεμης, και στα χρόνια τής Βενετοκρατίας ήταν το μοναστήρι τής Παναγίας τής Σκο­

πιώτισσας. Μια μέρα κοίταζα, από το σπίτι μου στο 'Ακρωτήρι, κάτου στην κατα­

στρεμμένη πόλη, μια θλιβερή έκταση, στάχτες και ρημάδια, με το Κάστρο πίσω της κ' εμπρός της τον Σκοπό. Ξαφνικά ήρθε στο νοΰ μου ο παράτολ­

μος εκείνος αρχαίος καλλιτέχνης πού ήθελε να σκαλίση κατάκορφα στον "Αθωνα το άγαλμα τού Μεγάλου Αλεξάνδρου, σύμβολο τής ελληνικής μεγα­

λοπραγμοσύνης. Κα! τότε ό συνειρμός τών ιδεών μ' έκαμε να φαντασθώ στημένη στην κορφή τού Σκοπού τήν προτομή τοΰ Ζακύνθου. Ό ιδρυτής μιας νέας πατρίδας, ό πρωτοπόρος μιας νέας παράδοσης θάξιζε τέτοια τιμή.

Τρισήμισυ χιλιάδες χρόνια θα κοίταζαν από εκεί πάνω τή σημερινή πόλη.

'Εκείνος πού δέν γνωρίζει τήν προαιώνια ζακυθινή παράδοση δέν μπο­

ρεί να νοιώση μιαν από τις χαρακτηριστικότερες εκδηλώσεις τής ελληνικής φυλής.

ΑΘΗΝΑΣ ΤΑΡΣΟΥΛΗ

ΛΑΡΝΑΚΑ

Ή άρχοντοπολιτεία της Λάρνακας, πρωτεύουσα της ομώνυμης επαρχίας της Κύπρου, πού κρατεί θέση περίβλεπτη στα νότια της μεγαλονήσου, στον μυχό ενός άφρόλουστου κόλπου, είναι μία από τις ωραιότερες πόλεις της « μακάριας » καΐ « αιθέριας » γης τοΰ Στασίνου και του Ευαγόρα, με δική της ξέχωρη σφραγίδα, πού την χαρακτηρίζει, δπως μια παλιά βασιλοπούλα τοΰ παραμυθιού, ιδιαίτερη ευγένεια και χάρη, μέσ' από το λεπτό μύρο των περασμένων μεγαλείων της και της ιστορικής της ζωής.

'Αποτελείται από την πόλη τής Λάρνακας πού, κατά την παράδοση, τ' δνομά της προέρχεται από το πλήθος των αρχαίων τάφων πού αποκαλύ­

φθηκαν σε δλη τη γύρω έκταση, και από τη Σκάλα, δηλ. το επίνειο της, χτι­

σμένο κατά μάκρος τής παραλίας, δπου αράζουν στ' ανοιχτά — ό κόλπος είναι άλίμενος — τα βαπόρια κι' απ' δπου γίνεται το διαμετακομιστικό εμπόριο με τ' άλλα λιμάνια τής Μεσογείου, μα και με μακρυνότερες ακόμα χώρες.

Τα δυο αυτά τμήματα πού με το πέρασμα τού χρόνου δ πληθυσμός τους αυξήθηκε καταπληκτικά, συγχωνεύτηκαν κ' ενώθηκαν οργανικά σε μια αρμονική συμβίωση, ώστε, δταν λέμε Λάρνακα ή Σκάλα, να εννοούμε την ίδια πολιτεία τής ελληνικώτατης αυτής γωνιάς τής μεγαλονήσου. Θεμελιωμένη κοντά στο πανάρχαιο Κίτιον, πού εστάθηκε ή δοξασμένη πατρίδα τού μεγά­

λου φιλοσόφου τής αρχαιότητας, Ζήνωνος τού Κιτιέως (336 ­264 π.Χ. ),— πού ελάμπρυνε το αρχαίο ελληνικό πνεύμα με την ίδρυση τής Στωικής Φιλο­

σοφικής του Σχολής, στην 'Αθήνα, το 310 π.Χ. καΐ ύψωσε με την υπέροχη διδασκαλία του το ηθικό και το πνευματικό επίπεδο των αρχαίων Ελλή­

νων,— ή αρχοντική πολιτεία τής Λάρνακας, με τους ιστορικούς τίτλους τιμής πού την περιβάλλουν, διατηρεί γύρω της ενα φεγγοβόλο φωτοστέφανο πού μέσ' από την προοπτική των αιώνων δεν παύει ν ' αντανακλά την ακτινοβολία του και στη σύγχρονη ζωή δπως καΐ στους ανθρώπους τού τόπου, πού με περιφάνεια προσονομάζονται Λαρνακεΐς ή Σκαλιώτες.

Το φρόνημα τους, δπως δλων των Κυπρίων, είναι υψηλό, γιατί νιώ­

θουν βαθιά πώς είναι γνήσιοι απόγονοι τού αρχαίου μεγάλου "Ελληνα στωι­

κού πού τού έχουν στήσει σ' ενα σταυροδρόμι καλλιμάρμαρη προτομή,

— 324 —

εύγλωττο δείγμα της αγάπης και τοΰ θαυμασμού των στον φημισμένο τους πρόγονο. "Αλλη επιβλητική προτομή, πάνω σε ψηλή μαρμαροκολώνα και σε λευκά βάθρα και υπόβαθρα, υψώνεται ή αγέρωχη μορφή τοϋ ηρωικού 'Αθη­

ναίου στρατηγού Κίμωνος με περικεφαλαία, ακουμπισμένη σε αετό μέ ανοιχτά φτερά, πού συμβολίζουν τήν ορμητική και άέτεια ψυχή εκείνου πού έγινε ολοκαύτωμα για τή λευτεριά της Κύπρου, νικώντας τους Πέρσες στην πο­

λιορκία του Κιτίου, δπου και πέθανε το 449 π.Χ. Κάτω από τήν προτομή πού δεσπόζει ανάμεσα στις « φοινικοΰ(δ)ες » ( φοίνικες ) της παραλίας μέ φόντο τή γαλάζια θάλασσα, είναι χαραγμένη μέ χρυσά γράμματα ή φράση τούτη : « καΐ νεκρός ένίκα τους εχθρούς του ».

Ή Λάρνακα, από τήν ενετική εποχή άλλα και ως τα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας, δταν ήταν στή μεγάλη της ακμή συνεκέντρωνε τα σπου­

δαιότερα ελληνικά και ξένα εμπορικά ιδρύματα, τράπεζες, ευρωπαϊκούς οργα­

νισμούς, πρακτορεία, δπως και τα προξενεία, « κουσουλάτα », δλων των ευρωπαϊκών δυνάμεων. Σαν εμπορικό και διπλωματικό κέντρο, σημείωνε και ιδιαίτερη κοσμική κίνηση στα μεγάλα σαλόνια τών τοπικών αρχόντων της και τών ξένων προξενείων, τα στολισμένα μέ ζωγραφικούς πίνακες, μέ πολύ­

χρωμους τάπητες της 'Ανατολής, μέ αστραφτερούς πολυέλαιους και μέ βαρύ­

τιμα χρυσοποίκιλτα έπιπλα... Ή εμπορική άνθηση της Λάρνακας διατηρή­

θηκε για χρόνια και πέρ' από τήν αγγλική κατοχή (1878). "Οταν δμως έγινε ό σιδηρόδρομος πού ένωσε τή Λευκωσία μέ τή Λεμεσό και τήν 'Αμμό­

χωστο — και πού τώρα έχει καταργηθή — ή Σκάλα έ'χασε τήν πρώτη της ικμάδα. Ή ωραία δμως πολιτεία τοΰ Κιτιέως μέ τή φιλόμουση κοινωνία της δεν έ'χασε τίποτα από τήν πρωτινή της ευγενική σφραγίδα μέ τήν εκεί παρουσία τών πλουσιόσπιτων μέ τους δροσερούς πυκνόδενδρους κήπους, τις μαρμάρινες σκαλιστές κρήνες και τους πίδακες, πού κλείνουν πλούσιες αρχαιο­

λογικές συλλογές δπως το αρχοντικό τοΰ Ζήνωνος Πιερίδη κ.ά. Βλέπει ακόμη κανείς, περιδιαβάζοντας τήν πολιτεία, παλιά σπίτια από τα χρόνια της Τουρ­

κοκρατίας μέ κιόσκια ξυλόγλυπτα ( μπαλκόνια στεγασμένα ) πού ή αρχιτεκτο­

νική τους παρουσιάζει πολλή γραφικότητα. Στον πνευματικό τομέα ή Λάρνακα άμιλλαται μέ τις άλλες μεγαλοπολι­

τεϊες της Κύπρου. Κορυφαίος πνευματικός της σταθμός είναι το << Παγκύ­

πριον Ίεροδιδασκαλεΐον », ισόβαθμο μέ τήν εδώ Ριζάρειο Σχολή. Πλήθος εκπαιδευτικά ιδρύματα, λύκεια, σχολές, καλλιτεχνικοί σύλλογοι, δπου καλ­

λιεργούνται τα Γράμματα και οι Τέχνες μέ ζήλο και μέ θαυμάσια αποτελέ­

σματα, λέσχες μέ πλατύτερους κοινωνικούς σκοπούς, δημιουργούν στή Λάρ­

νακα μια εξαιρετική ατμόσφαιρα πνευματικού πολιτισμού. Πατρίδα τοΰ μεγάλου εθνικού και ειδυλλιακού ποιητή Δημήτρη Λιπέρτη, μας έχει δώσει τους υπεράξιους σύγχρονους λυρικούς ποιητές Παύλο Βαλδασερίδη, Ξάνθο

— 325 —

Λυσιώτη κ.α., άλλα και πεζογράφους, ιστορικούς, όπως τον Ι. Τσικνόπουλο, τον αείμνηστο λαογράφο Κυριαζή κ.α.

Ή επαρχία της Λάρνακας είναι καταστόλιστη από εκκλησίες και μονα­

στήρια, όπως το ιστορικό Σταυροβοϋνι, πού τόχτισε ή 'Αγία Ελένη δταν εγΰ­

ρισε από τα Ιεροσόλυμα. "Ομως δ κυρίαρχος μεγαλόπρεπος ναός της πρω­

Άρχοντικο με ξυλόγλυπτο « κιόσκι » στην Λάρνακα, άπό την εποχή της Τουρκοκρατίας.

Σχέδιο ΑΘΗΝΑΣ ΤΑΡΣΟΥΛΗ

τεΰουσας είναι δ αφιερωμένος στον τετραήμερο φίλο του Χρίστου, τον "Αγιο Λάζαρο, τον πολιούχο και προστάτη του τόπου. Με βαθύτατη πίστη κ' ευ­

λάβεια ό Κυπριακός λαός λατρεύει τον νεκραναστημένο από τον Κΰριο πιστό του φίλο πού κατέβηκε στον "Αδη, δπου

« είδε φόβους, είδε τρόμους είδε βάσανα καί πόνους»,

κ' υστέρα ανέβηκε πάνω στη γη πανένδοξος, για να λαμπρΰνχι επί τριάντα ολόκληρα χρόνια τον πρώτο επισκοπικό θρόνο τοΰ Κιτίου.

'Από τις ωραιότερες ακόμη εκκλησίες, εξω από τη Λάρνακα, στο χωριό Κίτι, είναι ή « 'Αγγελόκτιστη », ονομαστή για το παμπάλαιο ψηφιδωτό της

— 326 —

κόγχης του 'Ιερού της, πού tò αναφέρουν οι διασημότεροι βυζαντινολόγοι του κόσμου στα συγγράμματα τους.

"Ας μιλήσουμε τώρα καΐ για μια από τις άπειρες φυσικές ομορφιές τις Λάρνακας. Για τη λίμνη της 'Αλυκής της. "Υστερ' από μικρή διαδρομή από τήν πόλη, μας παρουσιάζεται σαν τεράστιος κρυστάλλινος καθρέφτης ή φημισμένη λίμνη τής 'Αλυκής στην κυκλική της έκταση, χωρισμένη από τη θάλασσα με χαμηλές άγονες στεριές. "Ενα σΰδεντρο τοπίο με χτίρια και τζαμί, μαυσωλείο τής Οΰμ Χάραμ, άνηψιας του Μωάμεθ, σχεδιάζεται προς το βάθος τής λίμνης. Είναι το λεγόμενο «Τεκκέ». Σέ δποια ώρα τής ημέ­

ρας και αν βρεθούμε στις δχθες της, δέν χορταίνουμε ν ' αναπαύουμε το βλέμμα καΐ τήν ψυχή στην ασάλευτη και κρυστάλλινη διαφάνεια της, δπου ανάλογα μέ το πέρασμα των ωρών και μέ τις αλλαγές τής ατμοσφαίρας ζωγραφίζονται στις νερένιες ανταύγειες της, σαν σε αρμονική χρωματική πανδαισία, οι πιο ασύλληπτες φιγούρες τής παλέττας τ' ουρανού, από το ιρι­

δόχρωμο τής αυγής ώς το θαλασσογάλανο του μεσημεριού, από τα χρυσά­

φια και τα φλόγινα βελούδα τών δειλινών ώς τα βαθυγάλαζα πέπλα τής νύ­

χτας μέ τις διαμαντόπετρες τών αστεριών. Ή λίμνη τής Λάρνακας δέν αποτελεί μονάχα μία από τις εξοχώτερες

φυσικές καλλονές τής Κύπρου. Είναι ταυτόχρονα και μία πλουτοπαραγωγική πηγή του τόπου. Ά π ό τήν προαιώνια γένεση της έ'χει το φυσικό προνόμιο να βγάζη αλάτι σέ τεράστιες ποσότητες. 'Ολόκληρα κατάλευκα όρη από στι­. βαγμένο αλάτι, άλλα μυτερά σαν πυραμίδες κι" άλλα σαν τετραγωνισμένοι πελώριοι κΰβοι αποκρυσταλλωμένοι, δπου ανεβαίνουν μέ ψηλές άνεμόσκαλες οι εργάτες, στέκουν αραδιασμένοι στην δχθη τής λίμνης, περιμένοντας τα μεγάλα βαπόρια πού θα τα φορτώσουν για το εξωτερικό...

3 Αν για τους γεωλόγους καΐ τους χημικούς το φαινόμενο τής 'Αλυκής τής Λάρνακας παρουσιάζει ιδιαίτερο επιστημονικό ενδιαφέρον, ή λαϊκή φαν­

τασία πού δέν σκοτίζεται για τα προβλήματα τής επιστήμης, έ'χει δημιουρ­

γήσει τήν ακόλουθη παράδοση σχετικά μέ τήν λίμνη τής Λάρνακας : "Οταν ό "Αγιος Λάζαρος, υστέρα από τήν ανάσταση του, διώχθηκε από τους 'Εβραίους τής Βιθυνίας, πού τον θεωρούσαν, για τα θαΰματά του, σαν ζων­

τανό σύμβολο τής θρησκείας τοΰ Θεανθρώπου, ήρθε στην Κύπρο και απο­

βιβάστηκε έ'ξω από τή Λάρνακα, ή λίμνη τής 'Αλυκής τότε δέν υπήρχε. Στην ίδια θέση ήταν αμπέλια θαλερά πού έβγαζαν γλυκόχυμα σταφύλια/Έτσι πού καθώς ήταν κουρασμένος από το ταξίδι του και πεινασμένος δ "Αϊ Λάζαρος περνώντας από κεΐ μπήκε σέ μια καλύβα δπου κατοικούσε μια « κοτσιά­

καρη » (κυπρ. σημαίνει γρια) πού ήταν ιδιοκτήτρια τών αμπελιών. Τής εζήτησε έ'να τσαμπί σταφύλι να δροσίση τον φλεγόμενο λάρυγγα του. "Ομως εκείνη του το αρνήθηκε λέγοντας ψέμματα δτι τα αμπέλια είχαν ξεραθή.

— 327 —

Θυμωμένος δ "Αγιος για την σκληρότητα καί την ψευτιά της, της έ'ρριξε τοΰτη την κατάρα : « Άπο δω και μπρος τ° αμπέλια σου να ξεραθούν στ' αλη­

θινά και στη θέση τους να βγή μια λίμνη άλατερή ». Το θαΰμα έγινε παρευ­

θΰς. Τ' αμπέλια εξαφανίστηκαν σαν να τα κατάπιε ή γης και στη θέση τους είδαν οι άνθρωποι ν ' άπλο')νεται μια απέραντη λιμνοθάλασσα πού στέγνωσε μονομιάς, αφήνοντας στο βυθό της απέραντες άσπρες κρυσταλλιασμένες εκτάσεις...

Το αλάτι της λίμνης σχηματίζεται στον πυθμένα της σε παχιά στρώ­

ματα' δταν, με την πολλή ζέστη του καλοκαιριού, λιγοστεύει το νερό και ή λίμνη ξεραίνεται, μία ολόκληρη εργατειά, αρματωμένη με πλατιά φτυάρια, με σιδερένιους λοστούς κι' ά'λλα βαριά εργαλεία, δουλεύει — ιδίως της φεγ­

γαρόλουστες νύχτες πού ή αφόρητη ζέστη γίνεται ελαφρότερη — μαζεύοντας τον ολόλευκο αυτό θησαυρό τοϋ τόπου, πού σελαγίζει σαν χιλιάδες μυριάδες διαμαντόπετρες κάτω από τις ήλιαχτΐνες και το φεγγαρόφως.

Ή θαυμαστή τούτη λίμ^νη της Λάρνακας, δταν κατά το φθινόπωρο τα νερά της υψώνονται και μπορούν να τη διαπλεύσουν οι μικρές βάρκες των ψαράδων, δέχεται ταχτικούς της επισκέπτες τους « φλαμίγκο » πού κάθε τέτοια εποχή επιχειρούν το τουριστικό τους ταξίδι στην Κύπρο καΐ διαλέ­

γουν γΓ άραξοβόλι τους τή λίμνη της Λάρνακας. Ποιοί είναι λοιπόν οι εξωτικοί και από άγνωστα μέρη ερχόμενοι στο

νησί μυστηριώδεις ξένοι ; Είναι κάτι μεγάλα αποδημητικά υδρόβια πουλιά πού γι' αυτά οι πτηνολόγοι μας δίνουν τήν εξήγηση : « ...ονομασία των καλοβατικών πτηνών τού γένους φοινικόπτερος ό ροδόχρους ». Μοιάζουν με λελέκια, έχουν μακρότατο λαιμό πού τον κουλουριάζουν σα φίδι, ψιλόλιγνα σαν καλαμένια πόδια, ράμφος γαμψό και μακρύ, σαν αεικίνητες χάντρες μα­

τάκια. "Οταν ξεκινούν, εναέρια καραβάνια, από βορειότερες χώρες κ' έρχον­

ται να ξεπεζέψουν από το αιθέριο τους ά'ρμα στο μακάριο νησί της 'Αφρο­

δίτης, διαλέγουν πάντα για τήν ετήσια χειμερινή τους διαμονή τήν απάνεμη λιμνοθάλασσα της Λάρνακας.

"Ετσι καθώς οι φλαμίγκο πλησιάζουν κάτω από τον ουρανό της, μοιά­

ζουν με τριανταφυλλένιο σύννεφο πού ζυγίζεται ανάλαφρα στο κενό, όσο πού σε λίγο αρχίζει σιγά σιγά να κατεβαίνη, άπαλοσκεπάζοντας τα νερά. Τότε ή λίμνη παρουσιάζει έ'να φαντασμαγορικό θέαμα. Νομίζει κανείς πώς ή υγρή της επιφάνεια στολίστηκε ξαφνικά από ροδόλευκα και κοκκινωπά νούφαρα, πού κάποιο αόρατο και μυστηριακό χέρι κέντησε στο γιαλιστερό της ατλάζι, με τα πιο φίνα μετάξια, με τήν πιο άφθαστη, σε διακοσμητική σύλληψη, μαεστρία. Και τούτο εξηγείται γιατί τα πουπουλόφτερα των φλα­

μίγκο, έχουν, κατά το περισσότερο, λευκορόδινες αποχρώσεις, ενφ οι μεγά­

λες τους φτερούγιες είναι κόκκινες. 'Αφού, σύμφωνα μέ το δρομολόγιο της

— 328 —

πορείας των, πού κανονίζεται από το ένστικτο της μετεωρολογικής τους διαί­

σθησης, καταλάβουν πώς ό χειμώνας τελειώνει και πώς ή άνοιξη πλησιάζει, οι φλαμίγκο ξεσηκώνονται αθόρυβα και φεύγουν ομαδικά μια νύχτα, γι' άλλα κλίματα δπου σε άλλους πιο κατάλληλους λιμιώνες θ ' αράξουν τα τριαντα­

φυλλιά τους καραβάκια. Οι άνθρωποι του τόπου ξυπνούν έ'να πρωΐ καΐ βλέπουν τη λίμνη τους

άδεια και βυθισμένη στην πρωτινή μελαγχολική της γαλήνη. Πάνω της είναι χαραγμένη ή νοσταλγία ενός ροδόλευκου ονείρου, πού έγινε για κάμποσο καιρό πραγματικότητα και πού την έζησε εντατικά, μα πού αναπάντεχα δια­

λύθηκε σαν δράμα φευγαλέο και σκορπίστηκε στα σύννεφα και στους ανέμους, πάνω από βουνά και θάλασσες κι' ωκεανούς. "Ομως κάτω από τή μελαγχο­

λική της οψη ή λίμνη φυλάει την κρυφή ελπίδα πώς πάλι θά 'ρθη ο καιρός πού θα τή θυμηθούνε οι καλοί της φίλοι, πώς πάλι θα ξανάρθουν να τή στολίσουν με τήν πλουμιστή τους φορεσιά και να της ξανανεώσουν με τον ολόδροσο παλμό τους τή ράθυμη και μονότονη ζωή της.

ΓΕΩΡΓΙΟΥ Θ. ΖΩΡΑ ΚαΦηγητοΰ τοϋ Πανεπιστημίου

ΑΓΝΩΣΤΟΣ ΠΑΡΑΛΛΑΓΗ ΤΟΥ « ΘΡΗΝΟΥ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ »

(κατά τον Άθηναΐκον κώδικα 3113)

Μεταξύ των εις δημώδη γλώσσαν λογοτεχνικών έργων, τα όποια εγρά­

φησαν κατά τους μετά την αλωσιν χρόνους, ΐδιαίτερον ενδιαφέρον παρου­

σιάζουν οι « θρήνοι » \ διεκτραγωδούντες εις δραματικον τόνον την ά'λωσιν της βυζαντινής πρωτευούσης καΐ τής επακολουθησάσης γενικής καταστροφής τας θλιβερός συνεπείας.

Ή κατά την 291Ίν Μαΐου 1453 συντελεσθείσα κατάλυσις τής άλλοτε εκτε­

ταμένης και πανίσχυρου αυτοκρατορίας ήσκησεν εύρυτάτην επί τάς ψυχας των Ελλήνων επίδρασιν, διό το θέμα τούτο άπησχόλησεν επανειλημμένως κατά τους μακρούς τής δουλείας αιώνας και την δόκιμον και την λαϊκήν μούσαν 8.

« Πολλαι πόλεις έπεσαν — γράφει ό Ρούσσος8—, αλλ' ουδεμία εθρηνήθη τοσούτον, δσον ή Κωνσταντινούπολις υπό τού ελληνικού λαού' καΐ δικαίως, διότι με την πτώσιν τής Κωνσταντινουπόλεως δεν εχάνετο μόνον ή αυτο­

κρατορία, ετραυματίζετο καιρίως ολόκληρος κόσμος ιδεών — ό ελληνικός κόσμος—, εθραΰετο αλυσις θρησκευτικών παραδόσεων πολλών εκατονταετη­

ρίδων. Ή εΐς τσαμίον μετατροπή τής Αγίας Σοφίας, εν fi ό χριστιανικός Ελληνισμός ετέλεσε τα μεγαλείτερα ιστορικά γεγονότα τού θρησκευτικού αυτού βίου επί αιώνας, μεταβάλλει άρδην την όψιν τής 'Ανατολής. "Ελεγοι

1. Περί των θρήνων βλ. Κ ρ ο υ μ β ά χ ε ρ , 'Ιστορία τής Βυζαντηνής Λογοτε­χνίας, μετάφρασις Γ. Σωτηριάδου, 'Αθήναι 1897, τόμ. Γ', σελ. 111­115, Σ π. Λάμ­πρου, Μονωδίαι και θρήνοι επί τή αλώσει τής Κωνσταντινουπόλεως, Νέος Έλλη­νομνήμων, τόμ. Ε', 1908, σελ. 190­269, Ή λ. Β ο υ τ ι ε ρ ί δ η , 'Ιστορία τής Νεοελ­ληνικής Λογοτεχνίας, 'Αθήναι 1924, τόμ. Β', σελ. 198 έπ., Γ. Θ. Ζω ρ α, Βυζαν­τινή ποίησις, Βασική βιβλιοθήκη, αριθ. 1, 'Αθήναι 1956, σελ. 36 έπ.

2. Βλ. Γ. Θ. Ζω ρ α, Πόνοι και ελπίδες των υποδούλων, 'Ελληνική Δημιουρ­γία, τόμ. Γ', 1949, σελ. 415 έπ.

3. Δ. Ρούσσου , Θρήνος ανωνύμου ποιητοΰ επί τχ\ αλώσει τής Κωνσταντι­νουπόλεως, εφ. Πατρίς (Βουκουρεστίου), 29ης Μαΐου 1903.

22

— 330 —

εγράφησαν υπό λογίων, θρήνους εψαλεν ή δημώδης μοΰσα, θρύλοι παρεδό­

θησαν από γενεάς εις γενεάν, χΰνοντες βάλσαμον εις την άπαρηγόρητον καρδίαν του λαού και κρατΰνοντες την ελπίδα, ότι : πάλε με χρόνους με καιρούς, πάλε δικά μας είναι ».

Μεταξύ τών θρήνων τούτων καταλέγεται και το γνωστόν υπό τον τίτλον « Θρήνος της Κωνσταντινουπόλεως » Χ βραχύ στιχοΰργημα, δπερ δύναται να θεωρηθη ώς εκ τών καλυτέρων καΐ δραματικωτέρων του είδους του. Κατά τον Βουτιερίδην : « Το ποίημα τούτο διακρίνεται δια την καθαρότητα του ύφους, την τεχνικήν στιχουργίαν, τάς συχνάς ποιητικας εικόνας και την δραματικότητα. "Ισως είναι το καλλίτερον εκ τών τοιούτων ποιημάτων. "Εχει τον τόνον αληθούς θρήνου, υψηλού και επιβλητικού » 2.

Το στιχοΰργημα, εξ 128 κατά μίαν και εξ 140 κατ' ά'λλην παραλλαγήν συγκείμενον στίχων, έχει γραφή εις το σύνηθες δεκαπεντασύλλαβον πολιτι­

κον μέτρον3, στερείται δε ομοιοκαταληξίας. Ή γλώσσα αυτού είναι ή δημώ­

δης τής εποχής, μετά τίνων αρχαϊσμών και ιδιωματισμών, οπωσδήποτε δμως πολύ ανωτέρα και περισσότερον ομοιόμορφος τής γλώσσης τών πλείστων στιχουργημάτων τής περιόδου εκείνης.

Ό στιχουργός, προφανώς δια λόγους ασφαλείας — ώς και εΐς πάντας σχεδόν τους λοιπούς θρήνους — παρέμεινεν άγνωστος4, ουδεμία δε περί αυτού παρέχεται άμεσος ή έμμεσος πληροφορία. Είναι πολύ πιθανόν, δτι ούτος ήτο ιερωμένος, ώς μαρτυρεί ή παρ' αυτού διατυπωθείσα γνώμη, καθ' ην ή ά'λωσις ήτο έργον θείας τιμωρίας δια τας αμαρτίας τών κατοί­

κων, και αί συχναι επικλήσεις προς τον Θεόν, 'ίσως δε έζησε και εγνώρισεν ιδίοις δμμασι τα ιστορικά γεγονότα, τα όποια περιγράφει μετά πολλής ζωη­

1. Περί τοΰ « Θρήνου τής Κωνσταντινουπόλεως » βλ. Α. Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ ­

Κ ε ρ α μ έ ω ς , Θρήνος τής Κωνσταντινουπόλεως, Byzantinische Zeitschrift, τόμ. IB', σελ. 267­272, Δ. Ρ ο ύ σ σ ο υ , Θρήνος ανωνύμου ποιητοΰ επί τή αλώσει τής Κωνσταντινουπόλεως, ενθ' άν., Σ π. Λ ά μ π ρ ο υ , Μονωδίαι και θρήνοι επί τή αλώ­

σει τής Κωνσταντινουπόλεως, ενθ' άν., σελ. 267 ­ 268, Τ ο ΰ α ύ τ ο ΰ, Ό εν τφ Χρη­

σμολογίω τοΰ Λιγαρίδου θρήνος τής Κωνσταντινουπόλεως, Νέος Έλληνομνήμων, τόμ; ΙΕ', 1921, σελ. 292­293, Ή λ. Β ο υ τ ι ε ρ ί δ η , 'Ιστορία τής Νεοελληνικής Λογο­

τεχνίας, ενθ' άν., τόμ. Β', σελ. 209 ­210, Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, Βυζαντινή ποίησις, ενθ' άν., σελ. 39 και σελ. 200 ­ 203.

2. Ή λ. Β ο υ τ ι ε ρ ί δ η , 'Ιστορία τής Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, ενθ' άν., τόμ. Β' , σελ. 209.

3. Κατά κανόνα ή μετρική τοΰ στιχουργήματος είναι ορθή' τα παρατηρούμενα μετρικά σφάλματα, οφειλόμενα πιθανώς εις άπροσεξίαν τοΰ άντιγραφέως, δύνανται να διορθωθοΰν ευχερώς.

4. Οί συγγραφείς τών θρήνων και άλλων Ιστορικών στιχουργημάτων, άφορών­

των εις βιαιοπραγίας και βαρβαρότητας τών κατακτητών, εφρόντιζον να αποκρύπτουν τό δνομά των, φοβούμενοι την όργήν τών κατακτητών, Γ. Θ. Ζ ώ ρ α , Πόνοι και ελπίδες τών υποδούλων, 'Ελληνική Δημιουργία, ενθ' άν., σελ. 415 έπ.

— 331 —

ρότητος, επιμένων ιδιαιτέρως εις δσα ενεποίησαν μεγαλυτέραν εντΰπωσιν εις τους συγχρόνους, ώς ή ύπερνεώλκησις των τουρκικών πλοίων, ή χρησιμο­

ποίησις της ισχυράς λουμπάρδας, κ.λ. Τέλος, ή εκτίμησις και δ ­θαυμασμός, τον όποιον αισθάνεται προς την σοφίαν και τα γράμματα, ακόμη δε και ή επιτυχής χρήσις της γλώσσης καΐ τοϋ μέτρου, μαρτυρούν, δτι δεν εστερεΐτο εύρυτέρας μορφώσεως' αναμφιβόλως δε πρέπει να εγνώριζε τα σημαντικώ­

τερα στιχουργήματα της εποχής του και τήν δημοτικήν ποίησιν, προς τήν οποίαν συγγενεύουν στίχοι του θρήνου αΰτοΰ 1.

Κατά τον Ροΰσσον : « "Αν ό ανώνυμος θρηνωδος εΐχεν υπ* δψει τον θρήνον του Ψευδό ­ Γεωργιλλά" ή δχι δεν δΰναταί τις να άποφανθη μετά βεβαιότητος' εκφράσεις τινές του ημετέρου θρήνου ΰπομιμνήσκουσιν όμοιας εκφράσεις εν τφ θρήνω του Ψευδό ­ Γεωργιλλά, άλλα πιθανόν ή σΰμπτωσις να προέρχηται εκ της όμοιότητος τοΰ ­θέματος »2.

"Αγνωστος παραμένει και ή εποχή της συγγραφής. Ή ελλειψις ομοιο­

καταληξίας επιτρέπει — εκ παραλλήλου προς αλλάς μνημονευθείσας ήδη μαρ­

τυρίας— να συμπεράνωμεν δτι εγράφη κατά τους αμέσους μετά τήν ά'λωσιν χρόνους. Κατά τον Ροΰσσον : « Πότε εγράφη ό θρήνος οΰτος και ΰπο τίνος είναι ά'γνωστον. Πιθανόν να εγράφη περί τα μέσα τής 1 6 ^ εκατονταετηρί­

δος' ό Πα'ισιος Λιγαρίδης τουλάχιστον περισυνέλεξε τον θρήνον προ τοΰ 1656, δτε έγραψε το Χρησμολόγιόν του ( "Ιδε Παπαδ. Κεραμέως, Ίεροσολ. Βιβλιοθήκη, τόμ. 1, 255 και 3, 327) »8 . Φρονοϋμεν, δτι ό θρήνος εγράφη πολύ ενωρίτερον.

Ό θρήνος παρεδόθη άτιτλος' μόνον βραδΰτερον ό καταγράψας αυτόν μη­

τροπολίτης Γάζης Παΐσιος Λιγαρίδης υιοθέτησε τον τίτλον « Θρήνος τής Κων­

σταντινουπόλεως, ανωνύμου ποιητοΰ », υπό τον όποιον είναι έκτοτε γνωστός. "Οσον άφορα εις το περιεχόμενον, ό θρήνος είναι συγγενής προς τους

άλλους ήδη γνωστοΰς, περιγράφων τα αυτά περίπου προς εκείνους θέματα 4. 'Αντί δμως τής απλής άφηγήσεως, ό ποιητής τοΰ στιχουργήματος τούτου προτιμά τον διάλογον.

Έ κ των μέχρι τοΰδε γνωστών περί τήν ά'λωσιν θρήνων, δυο είναι οι έχοντες διαλογικήν μορφήν5 : ό υπό τον τίτλον « Θρήνος των τεσσάρων πα­

1. Βλ. κατωτέρω, σημειώσεις. 2. Δ. Ρ ο ύ σ σ ο υ , Θρήνος ανωνύμου ποιητοΰ επί τη αλώσει τής Κωνσταντινου­

πόλεως, ενθ* άν. 3. Δ. Ρ ο ύ σ σ ο υ , Θρήνος ανωνύμου ποιητοΰ επί τη αλώσει τής Κωνσταντινου­

πόλεως, ενθ·' άν. 4. Βλ. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α , Πόνοι και ελπίδες των υποδούλων, ενθ' άν. 5. Πλην των καθαρώς διαλογικών θρήνων, διάλογοι άπαντοΰν και εις τινας

των λοιπών, κατ' εξοχήν αφηγηματικών, θρήνων ( βλ. π.χ. Άνακάλημα τής Κωνσταν­

τινουπόλεως ).

— 332 —

τριαρχείων, Κωνσταντινουπόλεως, 'Αλεξανδρείας, 'Αντιοχείας και 'Ιεροσο­

λύμων », εν τω δποίφ και τα τέσσαρα ταΰτα πατριαρχεία διεκτραγφδοΰν εκ περιτροπής την κατάπτωσιν και παρακμήν των 1, και ό ΰπο μελέτην « Θρή­

νος τής Κωνσταντινουπόλεως », εν τφ όποίω τα διαλεγόμενα πρόσωπα είναι ή Κωνσταντινούπολις και ή Ένετία.

Έ ν αρχή του στιχουργήματος, ό άγνωστος ποιητής ομολογεί την άδυ­

ναμίαν του, δπως επαξίως περιγράψη το γεγονός τής αλώσεως, διό καλεί τα στοιχεία τής φύσεως να αναλάβουν αυτά τονθρήνον καΐ συμμετάσχουν εις τήν γενικήν θλΐψιν δια τήν άπώλειαν τής πόλεως του Κωνσταντίνου. Έ ν συνε­

χεία εξυμνεί τήν παλαιοτέραν δόξαν και τα μεγαλεία τής άλλοτε περίφημου πρωτευούσης, εκ παραλλήλου δε περιγράφει τάς ανήκουστους συμφοράς, τάς οποίας υπέστη αΰτη υπό των Τούρκων, δ'τε « αμέτρητα φουσσάτα » του εχθρού επέπεσαν ως « ακρίδες άγριοι » και « σφήκες φαρμακεμένες », κατα­

στρέφοντα τα πάντα καί φονεύοντα ανηλεώς ανυπεράσπιστους γυναίκας και αθώα βρέφη. Τήν κοινήν μοΐραν ήκολοΰθησε καί ό αυτοκράτωρ, του οποίου « άνεκατώθην το αίμα του με τών πολλών το αίμα ».

'Ακολούθως αρχίζει ό διάλογος. Ή Ένετία, πληροφορηθεΐσα τήν κατα­

στροφήν, πλέκει το εγκώμιον τής Βασιλίδος τών πόλεων, εκδηλώνει δ' εν ταύτω καί τον πόνον της δια τάς θλιβερός ταλαιπωρίας αυτής καί τήν δήω­

σιν τοσούτων θαυμαστών μνημείων, εις τήν περιγραφήν τών οποίων επιμέ­

νει δια μακρών. Εις άπάντησιν, ή Κωνσταντινούπολις μνημονεύει και αύτη το ενδοξον παρελθόν της καί τήν άκατάβλητον ΐσχΰν, τήν οποίαν εκέκτητο, εφ' δσον ετέλει υπό τήν προστασίαν τής Παναγίας. Τώρα δμως, ένεκα τών πολλών αμαρτιών τών κατοίκων, εγκατελείφθη παρ' αυτής και περιήλθεν εις χείρας τών εχθρών. Δια μακρών αφηγείται τας βιαιοπραγίας, τάς δηώ­

σεις, τάς άρπαγας, τους εμπρησμούς, τους φόνους, ιδιαιτέρως δε αναφέρει τήν αΐχμαλωσίαν τής κυράς Ειρήνης, ήτις προφανώς προσλαμβάνει άλληγο­

ρικήν τρόπον τινά σημασίαν. Τέλος, ως εν αρχή, διατυπώνει εν βραχεί επιλόγω τήν άδυναμίαν αΰτοΰ,

δπως περιγράψη « μοναχός » το μέγεθος και τήν τραγικότητα τών φρικια­

στικών σκηνών καί τών θλιβερών γεγονότων.

Το στιχοΰργημα ήτο γνωστόν εκ δυο μόνον χειρογράφων, σωζόμενων εν τή Βιβλιοθήκη τών Ίεροσολΰμων καί εν τω Μουσείω τών 'Αρχαιοτήτων του Βουκουρεστίου.

Έ κ του πρώτου κωδικός εξέδωκε πρώτος τον θρήνον δ Α. Παπαδό­

1. Βλ. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α , Βυζαντινή ποίησις, ενθ' άν., σελ. 40 καί σελ. 204­207.

— 333 —

πουλος ­ Κεραμεΰς, παρέχων τάς εξής περί του χειρογράφου πληροφορίας: « Τοις θρήνοις τούτοις προσθετέος έκτος εις έτερος, ου την διάσωσιν οφεί­

λομεν εις τον εν τφ 17Φ αιώνι άκμάσαντα Παΐσιον Λιγαρίδην' επιγράψας δε τούτον αυτός "Θρήνος της Κωνσταντινουπόλεως ανωνύμου ποιητοΰ", κατεχώρισεν εν τφ εισέτι τΰποις άνεκδότω αύτοΰ "Χρησμολογίφ Κωνσταν­

τινουπόλεως", ου κάλλιστον άντίγραφον ευρίσκεται εν τφ 160Φ πατριαρχικφ κώδικι τής εν Ίεροσολΰμοις βιβλιοθήκης. Τον θρήνον τούτον είδε το πρώ­

τον εν τφ αΰτφ Χρησμολογίφ δ 'Ρώσος Πορφΰριος Οΰσπένσκης, δστις και εξέδωκε τους πρώτους τεσσάρας αΰτοΰ στίχους' είτα δε περιγράψαντες ημείς το αυτό Χρησμολόγιον εξεδώκαμεν εκ του θρήνου 25 στίχους ( Ίεροσολυμ. Βιβλιοθήκη, τόμ. 1, σ. 256­257. Πρβ. τόμ. 3, σ. 327­ 328) »*.

Έ κ του δευτέρου κωδικός εξέδωκε τον θρήνον ό "Ελλην καθηγητής τής Βυζαντινής καΐ τής Νέας Ελληνικής φιλολογίας εν τφ Πανεπιστημίφ του Βουκουρεστίου Δ. Ρούσσος, μετά τσιγκογραφήματος πανομοιότυπου δυο σελίδων του ποιήματος καί τίνων σχολίων, παρέχων τάς εξής περί τοϋ χει­

ρογράφου πληροφορίας : « Έ ν τφ υπ' αριθ. 279 χειρογράφω τοϋ ενταύθα Μουσείου τών Αρχαιοτήτων, το όποιον περιέχει Χ ρ η σ μ ο λ ό γ ι ο ν Κων­

σ τ α ν τ ι ν ο υ π ό λ ε ω ς π α ρ φ χ η μ έ ν ο ν , ε ν ε σ τ ώ ς κ α ι μ έ λ λ ο ν π α ρ ά τ ο υ σ ο φ ω τ ά τ ο υ μ η τ ρ ο π ο λ ί τ ο υ Γ ά ζ η ς κ υ ρ ί ο υ Π α Ί­

σ ι ο υ ( Λ ι γ α ρ ί δ ο υ ) , εν σελ. 294 υπάρχει έτερος θρήνος επί τη αλώσει τής Κωνσταντινουπόλεως υπό μορφήν διαλόγου. Τον θρήνον τούτον άντι­

γράψας μεταδίδω κατωτέρω εις τους άναγνώστας τής Πατρίδος » 2. Το κείμενον τοϋ θρήνου αμφοτέρων τών χειρογράφων τούτων σύγκει­

ται εξ 128 άνομοιοκαταλήκτων δεκαπεντασυλλάβων στίχων καί είναι το αυτό, με ελαχίστας καί δλως επουσιώδεις διαφοράς, εκτός του εν τφ χειρο­

γράφφ του Μουσείου τών 'Αρχαιοτήτων τοϋ Βουκουρεστίου — ένεκα προφα­

νούς παραδρομής—συμφυρμοϋ τών στίχων 3­4 τοϋ χειρογράφου τών 'Ιεροσολύμων :

εσείς, βουνά, θρηνήσετε καί, πέτραι, ραγισ&ήτε καί, ποταμοί, φνράσετε καί, βρύσες, ξεραϋήτε,

εις ε να μόνον στίχον: εσείς, βουνά, θρηνήσετε καί, βρύσες, ξεραΰ·ήτε.

Εις τα μνημονευθέντα δυο χειρόγραφα, τα όποια έχουν κοινήν την

1. Α. Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ ­ Κ ε ρ α μ έ ω ς , Θρήνος τής Κωνσταντινουπόλεως, à'vfr' άν., σελ. 268­269.

2. Δ. Ρ ο ύ σ σ ο υ , Θρήνος ανωνύμου ποιητοΰ επί τή αλώσει τής Κωνσταντινου­

πόλεως, ενθ* άν.

— 334 —

προέλευσιν και αποτελούν ενιαίαν παραλλαγήν, προστίθεται τώρα νέα παραλ­

λαγή, περιεχόμενη εν τφ κώδικι υπ' αριθ. 3113 της Εθνικής βιβλιοθήκης των 'Αθηνών, ήτις, έχουσα διάφορον προέλευσιν, παρουσιάζει αισθητός διαφοράς, και κατά την εκτασιν και κατά το περιεχόμενον, από τα προη­

γούμενα κείμενα. Ό εν λόγω κώδιξ περιήλθεν εις την Έθνικήν βιβλιοθήκην των 'Αθη­

νών εκ του ιδιωτικού αρχείου του καθηγητού Κ. Άμάντου, δστις είχε περι­

γράψει παλαιότερον αυτόν εν τω περιοδικά» « Ελληνικά » '. Ό θρήνος δμως δεν αναφέρεται εν τη περιγραφή ταύτη, διότι, ων άτιτλος, εξελήφθη ως συνέχεια του προηγουμένου κειμένου, περιέχοντος εκλογήν ιατροσοφίων2. Καταλαμβάνει τα φΰλλ. 262r ­ 263 ν ( φΰλλ. 132r ­ 133ν παλαιάς αριθμή­

σεως), έχει δε γραφή καταλογάδην, άνευ σημείων στίξεως. Το χειρόγραφον γραφέν παρ' άμοιρου ουχί μόνον ποιητικής τέχνης, άλλα και τής γλώσσης άντιγραφέως, γέμει ορθογραφικών και μετρικών σφαλμάτων, φέρει δε και χάσματα, τών οποίων ή συμπλήρωσις καθίσταται ενίοτε δυσχερής.

Ή παρούσα παραλλαγή είναι ή εκτενεστέρα γνωστή, συγκειμένη εξ 140 δεκαπεντασυλλάβων άνομοιοκαταλήκτων στίχων, παρουσιάζει δέ, ως ελέχθη ανωτέρω, αισθητός διαφοράς από τάς τών άλλων χειρογράφων : ούτω περιέ­

χει ϊκανον αριθμόν στίχων μη υπαρχόντων εις εκείνας, μεταβάλλει την σειράν του κειμένου και διαιρεί τήν όμιλίαν τής Ένετίας εις δυο χωριστά μέρη, παρεμβαλλόμενης τής ομιλίας τής Κωνσταντινουπόλεως' αντιθέτως, παραλείπει στίχους τινάς και το υπό τΰπον επιλόγου τελευταΐον τμήμα του στιχουργήματος.

Δεν αποκλείεται εν τούτοις οι τελευταίοι οΰτοι στίχοι — ίσως δέ και άλλοι — να περιείχοντο εις απολεσθέντα φΰλλα του κολοβού 'Αθηναϊκού κωδι­

κός. Έ ν τοιαύτη περιπτώσει πρέπει να συμπεράνωμεν, δτι ή εκτασις τοΰ θρήνου ήτο πολύ μεγαλύτερα.

Κατά ταΰτα, αι μεταξύ τών παραλλαγών τοΰ θρήνου διάφορα! είναι σημαντικαί' τούτο δέ καθιστά πιθανήν τήν ΰπόθεσιν, δτι ουδεμία εξ αυτών διέσωσε πλήρες το άρχικον κείμενον και δτι το πρωτότυπον ήτο εκτενέστε­

ρον. Όπωσδήποτε ή 'Αθηναϊκή παραλλαγή είναι ή διασωθείσα πληρε­

στέρα, ενώ ή υπό τοΰ Παϊσίου Λιγαρίδου καταγραφείσα είναι ή μετρικώς καΐ γλωσσικώς καλύτερα.

Δημοσιεΰομεν κατωτέρω το κείμενον του 'Αθηναϊκού κωδικός, ως και βραχείας τινάς σημειώσεις :

1. Κ. Ά μ ά ν τ ο υ , Τρεις άγνωστοι κώδικες τοΰ Χρονογράφου, "Ελληνικά, τόμ. Α', 1928, σελ. 64 έπ.

2. Τήν ύπόδειξιν τοΰ θρήνου οφείλω εις τον κ. Γ. Κουρνοϋτον, τον όποιον και ευχαριστώ εγκαρδίως.

— 335 —

Θρήνος της Κωνσταντινουπόλεως (Διάλογος Ένετίας καϊ Κωνσταντινουπόλεως)

φ. 262r Ti άξιοπρεπέστατον καί φοβερον καϊ μέγα, τι άλλον πολντίμητον έπαινος νά σε γράψω, τι ξένον και παράδοξον λόγον να στιχοπλέξω,

> καϊ ποίος νους καϊ λογισμός λεπτογραφεΐν καί λέγειν; 5 Νά καταλέξω αστοχώ την φοβερήν την Πόλιν.

"Ορη, βουνά, θρηνήσετε καί, πέτρες, ραγιστήτε, καί, ποταμοί, φυράσετε καί, βρύσες, ξηραν&ήτε, κ* εσύ, σελήνη τ3 ουρανού, την γήν μην την φώτισης, κ' εσείς, νερά τρεχάμενα, σταϋ·ητε, μην κινήουε,

10 καί, θάλασσα, βρυχήσυησε 'ς την συμφοράν της Πόλης. Την εκατεπολέμησαν την δόλιαν Έπταλόφον και την έκατεδίκασεν υ^ηρίον δεινον καϊ μέγα, και την επαραπέσασιν αμέτρητα φουσσατα, καί την εκατατρύπησαν οι μύριοι τρυπητάδες,

15 καϊ την εκληρονόμησαν το Άγαρηνδ το γένος· τους έσπα&οκατέλυσαν οι σκύλοι οι γιανιτζάροι, εσκότωσαν τον βασιλιά όσα και αν άντρειωνέτον, καί άνεκατώ&ην το αίμα του με των πολλών το αίμα' κ' εσκότωσαν τους άρχοντες τους βαρυρογεμένους

20 καί τους άπομενάμενους αρατους να τους ποίσουν, να περπατούν, να διακονούν εις τους αλλότριους κόσμους, νά 'χουν δνειδισιες πολλές και άποκρουσμους μεγάλους, να χύνουν δάκρυα πύρινα, πικρά φαρμακωμένα. Πάλαι φωστήρα τ' ουρανού, άστρα της 'Αφροδίτης,

25 Αυγερινέ ξεκά&αρε, όπου έφεγγες τον κόσμος, δπδφεγγες κ' εδρόσισες δλην την οικουμένην, δπδφεγγες την Γένουβαν καί την Άλαμανίαν, και πέραν την Άνατολήν, κάτου την Άντιοχείαν. Της 'Αντιοχείας δ επίσκοπος, της Βενετίας δ πάπας,

30 τα τέσσερα πατριαρχεία δια ενα επροσκυνοΰσαν, δια ενα επροσεύχουνταν, νά 'χουν Ρωμαΐον αφέντη, διά νά 'χουν αυτοκράτορα καϊ βασιλέα στεμμένον, δια νά μην περιφρονε&ής, δσο νά στέκι] δ κόσμος.

1 άξιοπρεπέστατον : αξιαώπρεπέστατον cod. 4 λέγειν : λόγον cod. 11 Έπταλό­

φον : επταλάφον cod. 25 ξεκάθαρε : πεκάΰαρε cod. έφεγγες ; εεφγγες cod. 27 post και delevi ώλην 33 post àia. delevi οεν

— 336 —

Και άκουσε τί έμήνυσεν ή Βενετία την Πόλιν : 35 « Πόλι, το πάσχεις πάσχω το, και το πονεΐς πονώ το,

και την πολλήν σου συμφοράν κ3 εμεν πικρον μ" εφάνη, φ. 262ν διατ3 ήσουν ξενοδόχισσα, κυρα των αιχμαλώτων,

χριστιανών το καύχημα και τών αγίων ή δόξα, τών ξένων και τών ορφανών ή παρακαταθήκη'

40 οπού 'χες χίλιες εκκλησιος καΐ χίλια μοναστήργια, δλα τετραπεντάτουρλα, υπό δολίων κτισμένα, είχες σπίτια δίπατα και αυλός μαρμαρωμένες, είχες νερά τρεχάμενα, είχες πανώριες βρύσες, περιβόλια πανήδονα μα τα καρπίσια δένδρα,

45 καί τον Χριστό τον Κρεμαστό, όπου εβλεπεν την Πόλιν. Εϊχες και την Άγια Σοφιά, το κήρυγμα του κόσμου, αυτόν δπου έδιδάχθηκαν οι ρήτορες το γράμμα, αϋτοΰ δπου εσοφίστηκε πάσα σοφία του κόσμου, αυτού δπου έπληρώνουνταν πατριαρχική ή πίστι.

50 Μάλιστα γούν εφέρνασιν και του Χριστού τα πάθη, χριστιανοί έσωρεύουνταν δια να τα προσκυνούσιν, να χύνουν δάκρυα πύρινα, πικρά φαρμακωμένα. Προδότρια έπρόδωκες, κ' επίβουλη επλανέθης εχάλασες τα τείχη σον, κ' εσέβασες τονς Τούρκονς,

55 κ' εγέμωσαν οι εκκλησίες τους τουρκοκαλογέρονς' και απέσω 3ς την Άγια Σοφιά λαλούν οι ταλασμάνοι, καί είς της κεράς μας τον ναόν οι τονρκοκαλογέροι ».

Καϊ άκουσε την Έπτάλοφον, θρηνώντα επηλογήθη : «Αλήθεια λέγεις, Βενετία, καί δίκαια με άνειδίζεις'

60 άμμ' άφηκροϋ με να σε πώ, ρώτα με να σε λέγω. Έγω χιλίων χρόνων είμαι, καί πλέον από τους χίλιους' εμεν αφον με εκτισεν δ Μέγας Κωνσταντίνος, εποϊκεν επιτρόπισσαν κυραν την 'Οδηγήτρια, να με τηρά εις τα πονώ, να με θωρη είς τα πάσχω.

65 Μα την αλήθεια την καλήν, πάντα έφύλαττέ με, και δσα φονσσάτα κίνησαν πάντα έτζάκισά τα. Καί τώρα ετοντον τον καιρόν, πικροκατακαμένον, εϊδεν δ Θεός την συφοράν και τών πολλών το κρίμα,

34 τί ex π» 44 a n t e περιβόλια delev i κε 57 post και delevi άπάνο 59 post αλήϋεια delev i με 66 και δσα ψονοαάτα κίνησαν δλα έτζάκισά τα : κε είς τας φουσάτο κίνιααν πανταεψίλατέ με cod. 67 a n t e πικροκατακαημένον de­

levi τον

— 337 —

και ΰψώυην ή Πανάχραντος "ς τους ουρανούς απάνω. 70 Κ' ενα σκυλϊν Άγαρηνόν, αδιάντροπον κωπέλλιν,

του Μεχεμέτη άπόγονον καί του δαιμόνου σπέρμα, εξέβηκεν σοφώτερον από τον κόσμον δλον, εγινεν δοκιμώτερος, εγινεν πολέμαρχος'

φ. 26Zr τ ' αριστερά του τείχου μου, δεξιά της γειτονιάς μου 75 καί αντίκρυ τοϋ προσώπου μου, αντίκρυ εις τά τείχη,

κάστρον επήγεν κ ' εκτισεν δια δικόν μου πάΰος, καί δια τους δόλιους χριστιανούς, για νά ντούςε χαλάσγ} καί *ς το πλευρόν μου άκκούμπησεν κ3 εκατεπλήγωνέν με, έξέβην κ ' εγεβεντιζεν σταυρόν 'ς τον κόσμον δλον.

80 "Οα' άστρα εις τον ούρανον και φύλλα εις τά δένδρη, δαα πουλλίτζια πέτονται εις τους αλλότριους κάμπους, τόσα φουσσάτα εσυρνεν και πεζικούς επήρεν, τόσες τεντίτζες εστηαεν, τόσα κατουνοτόπια. Κ' εκείνος ο παράνομος ώς δράκος έμορφώΰη,

85 έδειξε δράκου σχήματα, εδειξεν λεου φοβέρας, εδειξεν πέντε κεφάλας ώς των φιδιών το γένος' έγύρισεν τΙς δίπλες του κ' εγέμισεν τάς σούδας, κ' εϋ'εκεν το κεφάλιν του αντίκρυ 'ς το Κοσμίδι

και την ούράν του ήπλωσεν ώς την Χρυσέαν την πόρταν 90 καί έμούγκριζεν ό λέοντας κ5 εσφύριζεν δ δράκων,

κ* έγρίωνεν τά μάτια του κ ' εδερνεν την ούράν του, αχ την φοβέραν την πολλήν ρηγάτα επροσκυνοΰσαν, καί κάστρη έπαρεδίδουνταν και οι χώρες έξοικοϋσαν, και ol άτυχοι οι χριστιανοί επήρασιν τον κόσμον,

95 'ς τα μοναστήρια έσέβαιναν καί μετάνοιες έκαμαν' δ κόσμος έσωρεύονταν εις τοϋ Χριστού την χώραν, και τον Θεον έδέουνταν μη να ντους συμπαϋ'ήστ).

Άμμ' ο Θεός ôèv ήϋ·ελεν, άμμ" ήσαν ώργισμένοι. Ούδε αστραπή τους ε'καψεν, ου δε βροντή τους ηυρεν,

100 ούδε ΰεώτατη οργή να ντους καταπόντιση. Άμμή πάλι έγεβέντισεν σταυρόν 3ς το κάστρον δλον, οπού 'τον κλέπτης εδραμεν, οπού 'τον άνελεήμων' ol αβυχοι άζάπη,δες και οι καστροτρυπητάδες

69 ουρανούς ex correctione 75 κι αντίκρυ εϊς τα τείχη addidi ego 77 va : νο cod. 79 'ς τον : ιτον cod. 90 ante εμονκριζεν delevi όταν 92 ante ρηγάτα delevi τα 95 έκαμαν : εκάμας cod. 96 τοϋ : την cod. 101 πάλι : πάλιν cod. 'ς το : ιτο cod. 103 ante άζάπηδες addidi αβυχοι

— 338 —

δλοι δια έμεναν ήρτασιν, δια το εδικόν μου πάΰ·ος. 105 Τις εΐδεν και τις ηκονσεν 'ς την θάλασσα γιοφύρι,

να περπατούν τα κάτεργα 'ς τον Γαλατά τους κάμπους, αγνάντια εις το Σκουτάρι, εις τον "Αγιον Κωνσταντίνο ; Τριγΰρο μου εσκομίσ&ησαν ώς φίδια εις το λιβάδι, αλλ' δσα και αν με έκαμε, τίποτες ôèv το είχα'

110 δ δόλιος δ σκευγάτορας, δ ψνχοπαραδότης, φ. 263ν δ χαλασμός των χριστιανών καϊ χάρος των αρχόντων,

αυτός όπου εκατάδειξεν την δόλιαν την λουμπάρδα, εκεί αυτήν εστήαασιν αντίκρυ είς τα τείχη.

"Εδε αστραπές κ' εδε βροντές, τους εσνρνεν δ σκύλος, 115 εδε λιϋοβολήματα 'ς τις στεγωσες της Πόλης'

εδε πικρία και συφορά, την εϊχεν ή ώρα εκείνη, εδε κλαημους και δάκρυα καϊ βρουχισμος μεγάλος. "Οταν οι Τούρκοι ένέβαιναν 'ς τα αρχοντικά τα σπίτια, τα παρα&ύρια ετζάκιζαν, τις πόρτες εχαλούσαν,

120 και απ' τα κοινόβια εξέβαζαν και άπε τα μοναστήρια αρχόντισσες ευγενικές, εύχίστρες, μετανοίστριες, καλογριοπούλες τρυφερές, αρχόντων θυγατέρες.

"Εδε πικριάν και συφοράν την είχε ή Τρίτη εκείνη' εδε πικριάν και ερωταν την είχε ή κερά Ρήνη,

125 δταν την εκατέβαζαν οι Τούρκοι άπα τον πύργον, δταν την έκατέσυρναν άπέσω από το κάστρον, δταν την εξεζώνασιν είς το κατουνοτόπι, δταν την έξηγύμνωναν και παν να ντην πωλήσουν εδε πικριάν καϊ συφοράν την εϊχεν ή ώρα εκείνη,

130 δταν άπεχωρίζονταν ol μάννες τά παιδιά τους ». « Πόλι, μά τά 'πιτίμια σου καϊ μά την συμφοράν σου,

μα το σπαϋ·ί πού βρίσκεται 3ς τον βασιλιά απάνω, τον κόσμον ετριγύρισα, την γήν τροχον έποικα, τόπον ουκ ηύρα πέπετα δια νά σε σουσουμιάσω,

135 νά 'χη τΙς καλωσύνες σου, νά 'χγ\ τάς ήδονάς σου. Πόλι, με το βασίλειο σου τον ούρανον ομοιάζεις,

104 εμέναν : τεμεναν cod. 110 a n t e ο δόλιος delevi οΐμοι 113 αυτήν : την cod. 118 'ζ : είς cod. 120 απ' : απο cod. 122 καλογριοποΰλες : καλογριωπίλες cod. 123 είχε ; οΐχεν cod. 124 είχε : οι'χεν cod. 126 την ; τις cod. 127 την ; τις cod. 128 έξηγύμνωναν : έξηοίμνόνασιν cod. 128 την : τις cod. ντην ; ντεις cod· 130 άπεχωρίζονταν : επεχορήζονταν cod. 131 πόλι : πόλιν cod. συμφοράν ; σινφο­

ρες cod.

— 339 —

και πάλε με την κλήρα σου το τάγμα των αγγέλων, καϊ τον Άφράτην ποταμον με τις αρχόντισσες σον.

Ή ηδονή σου εδιέβηκεν, οι παρρησιες παρήλ&αν, 140 τα πράγματα σου επέμειναν εις των Τούρκων τα χέρια ».

139 post παρρησιες delevi σου

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Στίχ. 1. Το ποίημα διεσώθη εν τφ Ά θ η ν α ϊ κ φ κώδικι άτιτλον. Διετηρήσαμεν τον η δη καθιερωμένον τίτλον, προσθέσαντες τον ύπότιτλον « Διάλογος Ένετ ίας και Κωνσταντινουπόλεως >, προς διάκρισιν άπο των λοιπών θρήνων. Πιθανώς δ κώδιξ διεσώθη κολοβός, απολεσθέντων οΰτω τών τελευταίων στίχων τοΰ θρήνου. "Ως ανω­

τέρω ελέχθη, μέτρον τοΰ ποιήματος είναι ό δεκαπεντασύλλαβος άνομοιοκατάληκτος, κατ' εξοχήν εν χρήσει μέχρι τών μέσων του ΙΕ ' αιώνος. Το στοιχεΐον τοΰτο αποτε­

λεί κατά τον Λάμπρον ασφαλή μαρτυρίαν περί της εποχής της συγγραφής τοΰ στι­

χουργήματος : «Λαμβάνοντες ύπ ' δψιν — γράφει — τήν ελλειψιν ομοιοκαταληξίας, δικαιούμεθα ν ' άναγάγωμεν το στιχούργημα "εις χρόνον ολίγα μόνον ετη απέχοντα αυτής της αλώσεως > ( Μονωδίαι και θρήνοι επί τη αλώσει τής Κίονσταντινουπόλεως, ενθ ' όν . , σελ. 268 ). Βλ. και ανωτέρω, σελ. 331.

Στίχ. 1 ­ 4. Κατά τον αυτόν ακριβώς τρόπον άρχεται και τό μεταξύ τών ετών 1461 ­ 1465 γραφέν στιχούργημα Παρασπονδύλου Ζωτικού, « Μάχη τής Βάρνης > ( β λ . Ι ο υ λ ί ο υ M o r a v c s i k , Έλληνικόν ποίημα Περί τής μάχης τής Βάρνης, B u d a p e s t 1935, σελ. 1 4 ) , στίχ. 1 ­ 4 :

Ti άξιοπρεπεστατον και &αυμαστον και μέγα, ' τί άγαν πολντίμητον έπαινος να σνγράψω, τι ξένον και παράδοξον, φρικτον να στιχοπλέξω, και ποίος νους να δυνηϋη λεπτογραφεΐν και λέγειν ;

Οί στίχοι οΰτοι δεν υπάρχουν είς τάς παραλλαγάς τών χειρογράφων τών 'Ιερο­

σολύμων και τοΰ Βουκουρεστίου και δέν δυνάμεθα να γνωρίζωμεν αν εγράφησαν υπό τοΰ ποιητοΰ τοΰ θρήνου ή προσετέθησαν βραδύτερον υπό άντιγραφέως τινός, κατ ' άπομίμησιν.

Στίχ. 4. Αϊ άλλαι δύο παραλλαγαί τοΰ θρήνου άρχονται δια τών εξής :

Ό νους μου και ο λογισμός συγχύζεται να γράψη, να ατιχοπλεξη αστοχεί την αλωσιν τής Πόλης

( στίχ. 1 ­ 2 ).

Στίχ. 6 έπ. Οί στίχοι οΰτοι — ώς και άλλοι κατωτέρω — έχουν καθαρώς φυσιο­

λατρικήν πνοήν και ενθυμίζουν, ώς παρατηρεί και ό Ροΰσσος, ανάλογα στιχουργή­

ματα και δημοτικήν ποίησιν (βλ. D. R u s s o , Studi i istorice Greco ­ r o m à n e , Bucure§t i 1939, Ι, σελ. 126, σημ. 1 ) :

Στιχούργημα τοΰ Σταυριανοΰ ("Διήγησις ωραιότατη τοΰ Μιχαήλ Βοϊβόνδα, κ.λ.

— 340 —

εκδ. É m . L e g r a n d , Recue i l de poèmes his to r iques en grec v u l g a i r e relatifs à la T u r q u i e et a u x pr inc ipau té s D a n u b i e n n e s , Par i s 1877, στίχ. 1 1 3 9 ­ 1 1 4 0 ) :

ώ πέτρες νυν ραγίσετε, δένδρα ξερριζω&ήτε, και σεις βουνά θρηνήσατε, καΐ κάμποι λνπηυήτε

και εν τή δημοτική ποιήσει :

βουνά, να μη χιονίσετε, κάμποι, μη παχνιασ&ήτε, βρυσούλες με το κρύο νερό να μη κρνσταλλισαήτε.

Ό Ρούσσος ( ενθ ' αν. ) μνημονεύει και άλλα παράλληλα χωρία. Στίχ. 11. την δόλιαν Έπταλόφον, εννοείται ή Κωνσταντινούπολις. Στίχ. 12. &ηρΙον δεινον και μέγα, δηλ. ό Τοΰρκος κατακτητής. Στίχ. 13. Ό ποιητής αναβιβάζει τάς έχθρικάς δυνάμεις εις « αμέτρητα φουσ­

σάτα >, βλ. και κατωτέρω, στίχ. 80 έπ. Περί τοΰ υπό των θρήνων υπολογισμού των τουρκικών δυνάμεων βλ. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, Πόνοι και ελπίδες των υποδούλων, έ'νθ' άν.

Στίχ. 1 7 ­ 1 8 . Κατά. τον ποιητήν τοΰ παρόντος θρήνου, ό Κωνσταντίνος Παλαιο­

λόγος απέθανε μαχόμενος εν τω μέσω των στρατιωτών του, το δέ αίμα του « άνεκα­

τώθην με τών πολλών το αίμα », είς τρόπον ώστε εχάθησαν τα ίχνη αύτοϋ. Κατ' άλ­

λους θρήνους άνηρπάγη υπό θείων δυνάμεων ή έζήτησε να σωθή, αποκρύβεις, ίνα μη περιπέση εις χείρας τών απίστων.

Στίχ. 19. βαρυρογεμένους· ορθώς εν τω χειρογράφω. Γράφει σχετικώς ό Ρούσ­

σος (Θρήνος ανωνύμου ποιητοΰ επί τη αλώσει της Κωνσταντινουπόλεως, ε ν θ ' ά ν . ) : « Το παρά Παπαδοπούλφ ­ Κεραμεϊ β α ρ υ γ ο γ ε μ έ ν ο υ ς είναι άκατάληπτον, ορθώς : β α ρ υ ρ ο γ ε μ έ ν ο υ ς = έχοντας μεγάλους μισθούς. Ρόγα ( λατ. eroga t io ), ρογεύω, ρογεμένος, ρογάτορας, λέξεις συχνά άπαντώσαι >.

Στίχ. 21 έπ. Οί στίχοι ούτοι ενθυμίζουν παράλληλα χωρία τών ποιημάτων περί της ξενιτείας. Βλ. Ί ω. Κ α λ ι τ σ ο υ ν ά κ η , "Η εξ 'Αθηναϊκού κωδικός παραλλαγή τοΰ « Περί ξενιτείας » ποιήματος, Πραγματεΐαι της 'Ακαδημίας 'Αθηνών, 'Αθήναι 1930, τόμ. Α ' , αριθ. 6 και Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, Άλφάβητος της ξενιτείας (κατά τον Άθηναϊκόν κώδικα 535 ), Σπουδαστήριον Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας τοΰ Πανεπιστημίου 'Αθηνών, 'Αθήναι 1955.

Στίχ. 23. "Ο αυτός στίχος επαναλαμβάνεται και κατωτέρω, στίχ. 52. Στίχ. 25 επ. Ό ποιητής πλέκει το εγκώμιον τής Κωνσταντινουπόλεως, περιγρά­

φων τάς καλλονάς και την δύναμιν αυτής. Έ π ί τοΰ θέματος επανέρχεται καΐ κατωτέρω. Στίχ. 34 έπ. Ό ποιητής από τοΰ σημείου τούτου παρουσιάζει διαλεγομένας τήν

"Ενετίαν και τήν Κωνσταντινούπολιν. Ή πρώτη ιστορεί τήν παλαιοτέραν δόξαν τής βυζαντινής πρωτευούσης, ή δέ δευτέρα διεκτραγωδεί τήν θλιβεράν κατάστασιν, ε'ις τήν οποίαν περιέπεσε μετά τήν υπό τών Τούρκων άλωσιν αυτής.

Στίχ. 63 έπ. Ή Κωνσταντινούπολις λέγει, δτι άπό τής ιδρύσεως της είχε τεθή υπό τήν προστασίαν τής Παρθένου, ήτις έπί χίλια δλα ετη έφύλαττεν αυτήν άγρύ­

πνως, αποκρούουσα πάσαν έπιδρομήν. Δυστυχώς, ένεκα τών αμαρτιών και τής ασε­

βείας τών πολλών, ή Παναγία εγκατέλειψε τήν πόλιν, τήν οποίαν ούτως άκωλύτως κατέλαβεν απόγονος τοΰ Μωάμεθ. Περί τής αποδόσεως τής αλώσεως τής βυζαντινής πρωτευούσης είς τάς αμαρτίας τών κατοίκων βλ. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, Πόνοι και ελπίδες τών υποδούλων, ενθ* άν.

Στίχ. 66. Ό στίχος, ως έχει εν τω χειρογράφω, είναι δυσνόητος' διώρθωσα έπί τη βάσει τών άλλων χειρογράφων.

Στίχ. 69. Γράφει ό Ρούσσος ( Θρήνος ανωνύμου ποιητοΰ έπί τη αλώσει τής

— 341 —

Κωνσταντινουπόλεως, ενθ ' άν. ) : « Ώ ς ή Τροία εθεωρείτο απόρθητος ενόσω έφυλάτ­

τετο επί της ακροπόλεως αυτής τό Παλλάδιον, εδέησε δε, καθά λέγει ή παράδοσις, να ύποκλέψωσι κρύφα αυτό ό 'Οδυσσεύς και ό Διομήδης και οΰτως έκυριεύθη ή Τροία, ανάλογος παράδοσις έθεώρει και την Κωνσταντινούπολη» άπόρθητον ενόσω ή Θεοτόκος, ή Κ υ ρ ά ή ' Ο δ η γ ή τ ρ ι α , το χριστιανικόν Παλλάδιον της Κωνσταντι­

νουπόλεως, εσκεπεν αυτήν. Έπιστεΰετο μάλιστα, δτι, και άν είσήρχοντο οί Τοϋρκοι εις Κωνσταντινούπολιν, θα εφθανον μέχρι τοΰ κίονος τοΰ Κωνσταντίνου, δπου άγγε­

λος εξ ουρανού κατερχόμενος θ ά έδιδε ρομφαίαν εις ε π α ί τ η ν, εκεί που εύρισκό­

μενον, επιτάσσων αύτώ να εκδίκηση τον λαόν τοΰ Κυρίου, δτι δε ό επαίτης εκείνος θα έξεδίωκε της Ευρώπης τους Τούρκους ε'ις το Μονοδένδριον, εις τήν κ ό κ κ ι ν η μ η λ ι ά . Προ της σκληρός δμως πραγματικότητος έπρεπε να ευρέθη έξήγησις της αλώσεως και ή λαϊκή φαντασία απέδιδε τήν άλωσιν εις το δτι ή ' Ο δ η γ ή τ ρ ι α ά ν ε λ ή φ θ η ε ι ς τ ο υ ς ο υ ρ α ν ο ύ ς , εγκαταλιποϋσα τήν πόλιν ένεκα των ανο­

μιών των κατοίκων της :

Πλην τώρα τοΰτον τον καιρόν, τον πικραημένον ΰψώϋ·η ή Πανάχραντος 'ς τους ουρανούς επάνω, για τα πολλά μου κρίματα και τες παρανομίες,

διότι οί στίχοι ούτοι τοΰ δημοσιευομένου θρήνου είναι έξάπαντος άπήχησις δημώ­

δους παραδόσεως ». Στίχ. 75. Ό στίχος, ώς έχει εν τω χειρογράφω, είναι ελλιπής* συνεπλήρωσα

κατά το νόημα. Στίχ. 79. Ό στίχος επαναλαμβάνεται σχεδόν αυτούσιος και κατωτέρω, στίχ. 101. Στίχ. 103. Ό στίχος μετρικώς ελλιπής" συνεπλήρωσα δια της λέξεως <άβυχο ι» ,

επιθέτου υπάρχοντος είς τα χειρόγραφα των 'Ιεροσολύμων και τοΰ Βουκουρεστίου, καίτοι το νόημα αύτοΰ δεν είναι σαφές. Γράφει σχετικώς ό Φ. Κ ο υ κ ο ύ λ ε ς (Διορθώσεις είς τάς Μονφδίας επί τη αλώσει, Νέος Έλληνομνήμων, τόμ. Τ ' , 1909, σελ. 116 ) : « Μή αντί τοΰ αβυχοι πρέπει να γραφή "Αβνλλοι ; Κατά Στέφανον τον Βυζάντιον "Αβνλλοι, ε&νος παρά τον Νεϊλον. Και ημείς τους 'Αράπηδες δέν θεωροΰ­

μεν μάλλον εξ Αιγύπτου προερχομένους ; ». Στίχ. 105. Ό ποιητής αναφέρεται είς τό γεγονός της ύπερνεωλκήσεως τοΰ τούρ­

κικου στόλου, δπερ κατέπληξε τους συγχρόνους. Στίχ. 110. οκενγάτορας· οΰτως εν τω κειμένω και των τριών χειρογράφων. Ό

Παπαδόπουλος ­ Κεραμεύς ( ένθ ' άν. ) διώρθωσεν είς « σκυλλάτορας ». Ή λέξις δμως σκευγάτορας έχει καλώς, ώς παρατηρεί και ό Ροΰσσος : « Ό κώδιξ τοΰ ενταύθα Μου­

σείου έχει σκενγάτορα' ό κ. Παπαδόπουλος ­ Κεραμεύς έξέδωκε σ κ υ λ λ ά τ ο ρ α ς , ουχί ορθώς νομίζω. Δια τοΰ σκευγάτορας ό ποιητής εννοεί εξάπαντος τον κ α τ α­

σ κ ε υ α σ τ ή ν τ ώ ν τ η λ ε β ό λ ω ν (τον Ούρβανόν, δστις κατεσκεύασε τό τεράστιον τηλεβόλον τοΰ οποίου τό βλήμα εζύγιζε 700 χιλιόγραμμα ), ώς δείκνυται εκ τοΰ στίχ. 106 : αυτός οπού κατάδειξεν τήν τρομερήν λομπάρδαν. Τα τηλεβόλα ό μέν Φραντζής καλεί Έλεβόλεις, ό Δούκας Χωνείας, ό Χαλκοκονδύλης Τηλεβόλους, κοινώς δε εκα­

λοΰντο σκευαί. ν Ιδ . Κριτοβουλ. ( His to r . b i b . I, X X X , ed C. Muller ) : Ά λ λ ' ουδέ δνομα παλαιόν ευρίσκεται ταύτη τη μηχανή, ε'ι μή πού τις αυτήν έλιόπολιν εΐποι ή άφετήριον, κοινώ δε ονόματι ταύτην καλοΰσι πάντες οί νΰν σ κ ε υ ή ν » ( Δ . Ρ ο ύ σ ­

σ ο υ , Θρήνος ανωνύμου ποιητοΰ επί τη αλώσει της Κωνσταντινουπόλεως, ενθ ' άν. ). Στίχ. 116. Ό στίχος επαναλαμβάνεται και κατωτέρω, στίχ. 123 και 129. Στίχ. 132. Ό στίχος, ώς έχει εν τφ χειρογράφω, είναι ελλιπής" διώρθωσα κατά

τό νόημα.

— 342 —

Στίχ. 139. παρρησιες. Ώ ς παρατηρεί ό Ροΰσσος ( Θρήνος ανωνύμου ποιητοΰ επί τή αλώσει της Κωνσταντινουπόλεως, ενθ ' αν. ), ή λέξις « από της σημασίας της ελευ­

θεροστομίας, τοΰ θάρρους κατήντησεν εις την σημασίαν : μ ε γ α λ ε ί ο ν, α ρ χ ο ν ­

τ ι ά , δ ό ξ α , π λ ο ύ τ ο ς , ε ύ τ υ χ ί α > . Στίχ. 140. Ό θρήνος τερματίζεται άποτόμως' πιθανώς συνεχίζετο εις άπολε­

σθεΐσαν σελίδα. Εις τα χειρόγραφα τών 'Ιεροσολύμων και τοΰ Βουκουρεστίου ό θρήνος ςρέρει, εν εΐδει επιλόγου, τους κάτωθι στίχους, δι ' ών ό ποιητής επαναλαμβά­

νει — ώς εν τη" άρχη — ότι αδυνατεί να περιγράψω το θλιβερόν γεγονός της αλώσεως ( Γ . Θ. Ζ ώ ρ α , Βυζαντινή ποίησις, ε ν θ ' άν., σελ. 2 0 3 ) :

κλανοετε δλοι, κλαύσετε τήν αλωοιν τής Πόλης· της νέας 'Ιερουσαλήμ θρηνήσατε την τνχην, γιατί άπα τον πόνον μου λεπτογραφεΐν δεν εχω και μοναχός δεν δύνομαι δλα να στιχοπλέξω

( στίχ. 125 ­ 128 ).

Ά λ λ α και ή υπό τοΰ Παϊσίου Λιγαρίδου παραδοθείσα παραλλαγή τερματίζε­

ται κατά τρόπον βεβιασμένον. Γράφει σχετικώς ό Ροΰσσος ( Θρήνος ανωνύμου ποιη­

τοΰ επί τη αλώσει της Κωνσταντινουπόλεως, ενθ ' άν. ) : « Ό θρηνωδος εν άρχη και εν τέλει τοΰ ποιήματος του θρηνεί το άποπτάν μεγαλεΐον τής βασιλίδος τών πόλεων, άλλα τό κέντρον τοΰ ποιήματος αποτελεί διάλογος μεταξύ Κωνσταντινουπόλεως και Βενετίας. Ή Βενετία εκφράζει συμπάθειαν δια τα δεινά τής αναξιοπαθούσης Κων­

σταντινουπόλεως, ένθα εΰρισκον άσυλον πάντες, πλέκει το έγκώμιον αυτής και εκφρά­

ζει τήν λύπην της, διότι τοιαύτα αγαθά περιήλθον εις τάς χείρας τών Τούρκων ή Κωνσταντινούπολις διηγείται εις τήν Βενετίαν τα κατά τήν άλωσιν, τήν στρατιωτι­

κήν ύπεροχήν τών εχθρών, τάς καταστροφάς και βεβηλώσεις τοΰ κατακτητοΰ. Ό αδέ­

ξιος ποιητής μας τελειόνει άποτόμως τον θρήνόν του ζητών συγγνώμην δ ι α τ ί ά π ò τ ο ν π ό ν ο ν μ ο υ λ ε π τ ο γ ρ α φ ε ΐ ν δ έ ν ε χ ω > .

GIOVANNI PAPINI

Τζιοβάννι Πατύνι. 1881 ­ 1957. 'Εξαιρετική μορφή στα ιταλικά γράμματα' από τους ευφυέστερους και μαχητικώτερους ανακαινιστές των αισθητικών και ηθικών άξιων στις άρχες τον αιώνα μας. "Ιδρυσε το 1903 με τον ΠρετσολΙνι το περιοδικό « Λεονάρ­

ντο >· το 1908 το περιοδικό « Φωνή », το 1913 το περιοδικό « Αατσερμπα ». Σε δλες τις πολεμικές, τΙς κριτικές και τις μελέτες του είναι χαρακτηριστική ή διαύγεια τοΰ πνεύ­

ματος, ή ευστοχία των παρατηρήσεων. 'Από τα πιο γνωστά μεταφρασμένα στην ελληνική έργα του είναι : *Ή ιστορία τον Χρίστου », «"Ενας εξωφλημένος άνθρωπος », < Γκόγκ ». Πολυγραφότατος έδωσε μεταξύ πολλών άλλων έργων τον τον « "Αγιο Αυγουστίνο », τον « Ζωντανό Δάντη », τον « Ουρανό και Γη » ώς και ποιήματα και διηγήματα ιδιόρρυθμα. « Ό Διάβολος » (Σημειώσεις για μια μελλοντική διαβολολογία) είναι το τελευταίο έργο πού δημοσιεύτηκε πρίν άπα το θάνατο του. Α. Γ.

ο ΔΙΆΒΟΛΟς

(Σημειώσεις για μια μελλοντική Διαβολολογία)

'Ανάγκη να γνωρίσουμε ιόν Διάβολο Πρόθεση τοΰ συγγραφέα

'Υπάρχει στον κόσμο των μεγάλων θρησκειών ενα "Ον ξεχωριστό. "Ον, πού οΰτε κτήνος είναι ούτε άνθρωπος' κι ακόμη λιγώτερο Θεός. 'Ωστόσο τοΰτο το "Ον εξυπηρετείται από τα κτήνη, υποδουλώνει τους ανθρώπους κι έχει το θράσος ν ' αναμετριέται με το Θεό. Είναι, συμφωνά με το Χρι­

στιανικό δόγμα, ένας άγγελος, πού δεσπόζει πάνω σε μια λεγεώνα αγγέλων. "Αγγελος δμως ξεπεσμένος, παραμορφωμένος και καταραμένος.

Είναι μισητός ώς και σ' εκείνους, πού υποσχέθηκαν να αγαπούν τους εχθρούς τους' τον φοβούνται εκείνοι πού περισσότερο διαφέρουν και μακρύ­

τερα βρίσκονται απ' αυτόν: οι "Αγιοι' τον υπακούουν και μιμούνται ακρι­

βώς οι άνθρωποι πού δεν πιστεύουν ή λένε πώς δεν πιστεύουν στην ύπαρξη του.

Άπο μερικούς αιώνες, μόλις και μετά βίας κάτι ψιθυρίζουνε γι' αυτόν οι θεολόγοι, σαν να αισχύνωνται να πιστέψουν στην « πραγματική παρουσία του » ή σαν να φοβούνται να τον ατενίσουν, να βυθομετρήσουν τήν ουσία του. Οι Πατέρες τής 'Εκκλησίας καΐ οι « Σχολαστικοί » τού Μεσαίωνα συζητούσαν εν « εκτάσει » γι' αυτόν και τού αφιέρωναν ολόκληρες μελέτες. Σήμερα αντίθετα οι συνεσταλμένοι διάδοχοι τους αρκούνται να μιλούν

— 344 —

γι' αυτόν παροδικά, στο Κεφάλαιο των 'Αγγέλων και τοϋ προπατορικού αμαρτήματος, θαρρείς από ατολμία κι αΐδημοσΰνη, ωσάν ανησυχώντας μη σκανδαλίσουν τα « ελευθέρα πνεύματα » πού έξωβέλισαν από την « Καλή Κοινωνία » της « Διανόησης » ( Ίντελιγκέντσια ) τις «Μεσαιωνικές δεισι­

δαιμονίες ». Κι αλήθεια, σχεδόν ποτέ δέν καταδέχονται οι φιλόσοφοι ν ' αποκαλέ­

σουν τούτο το "Ον μέ το πραγματικό του δνομα, μολονότι δέν μπορούν να μη μιλήσουνε γι' αυτό, χρησιμοποιώντας δμως ονόματα περισσότερο αφηρη­

μένα κι έτσι πιο « ευπρεπή ». "Ενας από τους πολλούς, ό περίφημος Alain, έγραφε μέ ΰφος ικανοποιημένο στα 1921 πώς «έλαχε του Διαβόλου, ή ίδια τΰχη τών οπτασιών... Ά π ' δσα είδα οΰτε ό πόλεμος δέν ξανανάστησε το Διάβολο και τα κερατά του... » (Alain «Λόγια για τη Θρησκεία» Παρίσι, ε'κδ. Rieder 1937, σελ. 64). Γιατί 6 Διάβολος, για τούτον τον άγριωπό και κατηγορηματικον ορθολογιστή ήταν « οπτασία », κάτι, δηλαδή, ορατό στίς αισθήσεις" κι επειδή μήτε το ρύγχος του δείχνει πια τρίζοντας τα δόντια, μήτε τις τραγήσιες πατούσες, σημαίνει πώς έπαψε να υπάρχω ! Καθώς γνω­

ρίζουμε ή ελαφρότητα τών βαθυστόχαστων φιλοσόφων είναι τόσον άπροσμέ­

τρητη, πού μόνον το άπειρον "Ελεος τοϋ Θεού την ξεπερνάει. Οι ποιητές δμως και οι πεζογράφοι, οι καλλιτέχνες δηλαδή, περισσό­

τερο ευαίσθητοι στα πνευματικά κύματα, πού γνωρίζουν την ανθρώπινη και την ύπερανθρώπινη ζωή από κοντά και πολύ καλύτερα από τους ταχυδα­

κτυλουργούς τών «επινοήσεων», δέν έ'χουν την ίδια γνώμη. 'Από μερικούς αιώνες οι ποιητές πήρανε τη θέση από δπου λιποτάκτησαν οι Θεολόγοι και οι φιλόσοφοι. Αιώνες τώρα τους ελκύει ή τρομακτική μορφή του μεγάλου 'Αντιπάλου, το ζοφερό μεγαλείο του, ή σπαρακτική κατήφειά του. Και σή­

μερα ακόμη, στα πιο εμπνευσμένα ποιήματα, στίς πιο έντονες τραγωδίες, στα πιο ενδοσκοπικά μυθιστορήματα, στις πιο εκλεπτυσμένες μυθοπλοκές τών ηθικολόγων και τών άνηθικολόγων, κι ώς τις εξαίρετες ή τις αγοραίες κινη­

ματογραφικές ταινίες, ό κεραυνωμένος άγγελος είναι παρών, ομιλών σέ δποια στάση και μέ δποια αμφίεση. Ό λαός τον θυμάται αδιάκοπα' προφέρει καθημερινά τα ονόματα του, έ'στω κι αν δέν έχει πάντα τή συναίσθηση πώς ζη κάτω από τήν κυριαρχία του.

Πρόσφατα ακόμη — πριν από τριάντα χρόνια — οι λεγόμενοι « μορφω­

μένοι », οι επίτροποι της διανοήσεως, δέν ασχολούνταν μέ αυτόν η υποδέ­

χονταν το δνομά του σαρκάζοντας άκατάδεκτοι ωσάν να ήταν δνομα ενός απηρχαιωμένου προσώπου τοϋ κουκλοθέατρου. Σήμερα ωστόσο αλλάξανε τα πράγματα. Και οι ίδιοι οι επιχειρηματίες τού «άδολου πνεύματος », οι ίδιοι μελετητές πού τίθενται στή διάθεση τοϋ « Καλού Κόσμου » πάψανε να μει­

διούν. *Ώς καΐ οι θεολόγοι άρχισαν να συζητάν φανερά γι' αυτόν χωρίς συνετές εύφημιστικές εκφράσεις. Ό Δαίμονας επανέκτησε τα δικαιώματα

— 345 —

πολιτογραφήσεως του στη δημοκρατία της « Μορφώσεως ». "Επειτα από τους δυο Πολέμους, έπειτα από τα όργια μίσους και αγριότητας, έπειτα από τόσες αποδείξεις και διαπιστώσεις της επιρροής και της δύναμης του, ό Σα­

τανάς αναγνωρίζεται δχι μονάχα σαν ποιητική δημιουργία, αλλά καί σαν ένας απ' τους πρωταγο)νιστές της Ιστορίας.

Παρ' δλη εν τούτοις τήν καινούργια του εμφάνιση στον κόσμο της αλή­

θειας ή της αληθοφάνειας, ό Διάβολος παραμένει ελάχιστα γνωστός. Τούτο το επονείδιστο κι ωστόσο φημισμένο "Ον, αόρατο κι όμως πανταχού παρόν, πού άλλοτε το απαρνούνται κι άλλοτε το λατρεύουν, πότε το φοβούνται καί πότε το εξευτελίζουν, πού είχε τους ύμνητές καί τους λειτουργούς του, τους αυλικούς και μάρτυρες του, είναι ακόμη περισσότερο « λαϊκευμένο » παρά νοητό, περισσότερο «παράσταση», «εικόνα», παρά ουσιαστική γνώση. Πρέπει να τον δοϋμε με καινούργια μάτια, να τον πλησιάσουμε με το πνεύμα. "Οχι πια με τή δουλικότητα του Μάγου πού ζητάει να έπωφεληθή απ' αυ­

τόν ή με τον τρόμο του ευσεβούς, πού πασχίζει ν ' άμυνθή ενάντια του, άλλα με τα μάτια και το πνεύμα τοΰ Χριστιανού, πού θέλει να είναι Χρι­

στιανός ώς τα άκρα, ώς τις πιο ριψοκίνδυνες συνέπειες τοΰ Χριστιανισμού. 'Ονομάζεται εβραϊκά « Σατάν », δηλαδή ό «Αντίπαλος», ό 'Εχθρός.

'Ονομάζεται ελληνικά Διάβολος, δηλαδή Κατήγορος, Συκοφάντης. Άλλα είναι επιτρεπτό σε έ'να Χριστιανό να μισή τον 'Εχθρό ; 'Επιτρέπεται σε τίμιους να συκοφαντούν το συκοφάντη ;

Οι Χριστιανοί εως τώρα δεν φάνηκαν αρκετά Χριστιανοί αντίκρυ στο Σατανά. Τον φοβούνται, τον αποφεύγουν ή προσποιούνται πώς τον αγνοούνε. Άλλα αν δ φόβος μπορεί κάποτε να τους σο')ση από τους πειρασμούς του, δεν είναι και δπλο για τή σωτηρία τού μέλλοντος καί για το υπόλοιπο των ανθρώπων. Ό Χριστός, θείον υπόδειγμα τού Χριστιανού, μίλησε με το Σατανά σαράντα ήμερες, καί δέχτηκε τον ασπασμό εκείνου πού διάλεξε δ Σατανάς να ένσαρκωθή, για να δδηγήση το Ναζωραΐο στο θάνατο.

Πιο επικίνδυνη ακόμη από το φόβο είναι ή αδιαφορία, πού καταλήγει τις περισσότερες φορές ένοχη συνεργασία στις διαβολικές επιθέσεις. "Οποιος δεν αγρυπνεί εύκολώτερα καταβάλλεται κι αιχμαλωτίζεται. Καί τούτην ακόμη τή φορά, έ'νας ποιητής μάντεψε τήν αλήθεια. « Ή πιο πετυχημένη πονηριά τού Διαβόλου — έγραψε δ Baudelaire — είναι να μας πείση πώς δεν υπάρχει ».

Ούτε με το φόβο ούτε με τήν άγνοια μπορούμε να καταργήσουμε τον "Αρχοντα τούτου τού κόσμου, πού ολοένα κάνει πιο αισθητή τήν τρομα­

κτική κυριαρχία του. Για να ελευθερωθή για πάντα δ Χριστιανικός Κόσμος από τον Δαίμονα, είναι πολύ πιο κατάλληλη καί μάλλον σύμφωνη στην Ευαγ­

γελική εντολή της Αγάπης ή προσπάθεια να τον γνωρίσουμε ακριβέστερα καί πιο βαθιά, δχι βέβαια για να μπλέξουμε στα δίχτυα του ή να συμβά­

23

— 346 —

λουμε στη δράση του, άλλα για να προφυλαχτούμε καλύτερα, για να προσ­

παθήσουμε να τον επαναφέρουμε στην αρχική του φΰση. Ή κατανόηση είναι πορεία προς την 'Αγάπη. Ό Χριστιανός δεν μπο­

ρεί ούτε κι επιτρέπεται ν* άγαπήση στο Σατανά την ανταρσία, το κακό και την αμαρτία, άλλα μπορεί και οφείλει να άγαπήση σ' αυτόν το πιο φρικτά δυστυχισμένο πλάσμα δλης της Πλάσης, τον αρχηγό, το σύμβολο δλων τών εχθρών, τον αρχάγγελο πού κάποτε ήταν ό πλησιέστερος στο Θεό. "Ισως μόνον ή αγάπη μας θα τον βοηθήση να σωθή, να ξαναγίνη δ,τι ήταν στην αρχή, το τελειότερο από τα ουράνια πνεύματα. Λυτρώνοντας τον από το μίσος δλων τών Χριστιανών, δλοι οι άνθρωποι θα λυτρωθούν από το μίσος το δικό του.

Ό Χριστός αγάπησε τους ανθρώπους καί τους αποστάτες και τους διε­

φθαρμένους και τους άποκτηνωμένους, ώς το σημείο να άρη αυτός δλες τις αμαρτίες μας, ώς το σημείο να δεχτή, Αυτός για μας, ένα θάνατο ατιμωτικό. 'Αποκλείεται τάχα να θέλησε τον λυτρωμό μας από τη σκλαβιά στον δαί­

μονα, ελπίζοντας πώς οι άνθρωποι, θα μπορούσαν μέ τη σειρά τους να λυτρώσουν τον δαίμονα από την καταδίκη του ; Μήπως αποκλείεται να ελευ­

θέρωσε τους ανθρώπους ό Χριστός, ώστε ακολουθώντας αυτοί την παραίνεση « αγαπάτε τους εχθρούς σας » να γίνουν άξιοι και να προσδοκάν μια μέρα τον λυτρωμό του πιο απαίσιου καί πεισματωμένου εχθροΰ ;

Ό αληθινός Χριστιανός δεν πρέπει να είναι μοχθηρός οΰτε μέ τους μοχθηρούς' δεν πρέπει να είναι άδικος οΰτε μέ τους άδικους" δεν πρέπει να είναι άσπλαχνος μέ τους άσπλαχνους' οφείλει να είναι « πειρασμός » προς το καλό καί μπρος στον πειρασμό για το κακό. 'Οφείλουμε να πλησιάσουμε τον Σατανά μέ πνεύμα ευσπλαχνίας και δικαιοσύνης, δ'χι για να γίνουμε θαυμαστές και μιμητές του, άλλα μέ την πρόθεση και την ελπίδα να λυτρώ­

σουμε τον ίδιον άπό τον εαυτόν του, καί μ' αυτόν τον τρόπο εμάς τους ίδιους άπ' εκείνον. "Ισως δεν περιμένει παρά μια δικιά μας λέξη ελέους για να ξαναβρη εντός του τη δύναμη ν' άπαρνηθη το μίσος του, για να ελευθέ­

ρωση δηλαδή τον Κόσμον δλον άπό την κυριαρχία του Κακοΰ...

Μετάφρασις ΑΛΚ. ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΥ

/

ΣΤΕΛ. ΣΠΕΡΑΝΤΣΑ Καθηγητού τοϋ Πανεπιστημίου

Η ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΑΓΓΕΙΑ

"Αν δ ευτυχής κλήρος ενός πολιτισμού, δπως παρατηρεί καΐ ό πολύς επιγραφολόγος καΐ νομισματολόγος W. Froehner, είναι το έμφυτο αίσθημα τής ποιήσεως, οι αρχαίοι προγονοί μας το αίσθημα αυτό το διέθεταν πλού­

σιο. Όλήκληρη ή ζωή των ήταν ποιητικά ώργανωμένη. "Ετσι παρουσιαζό­

ταν ή ανάγκη, ή ανεξήγητη στους άλλους λαοΰς, να δίνουν ατομικότητα και στ* αντικείμενα τής καθημερινής χρήσεως, να δίνουν σώμα και καρδιά στή στέγη πού τους σκέπαζε, στο πλοίο πού τους πήγαινε σε μακρινά ακρογιά­

λια, στα όπλα των, στα εργαλεία τής δουλειάς των, δπως είναι το πελέκυ τοϋ ξυλοκόπου, το αλέτρι τοϋ γεωργού ή το αδράχτι των γυναικών των. eH γλώσσα των υποχωρούσε σ' αύτη τήν ανάγκη, δίνοντας σε κάθε αντικείμενο κι έ'να ώρισμένο γένος, σαν να ζητούσε να δημιουργήση, εκτός από τήν κοινωνία τών ανθρώπων, και μια πλατειά κοινωνία πραγμάτων.

Πρέπει όμως να τονισθή, δτι σε κανέναν άλλο κλάδο τής τέχνης ή τής βιομηχανίας ή προσωποποίηση δεν προωθήθηκε τόσο, δσο στην κεραμεική. Ή φαντασία στην κεραμεική ξεπέρασε τή λογική και ή σύγκριση τοϋ σώμα­

τος τών αγγείων με τήν κατασκευή τοϋ ανθρωπίνου σώματος έφτασε ώς στις τελευταίες λεπτομέρειες.

Για μας σήμερα τα αρχαία αγγεία είναι περισσότερο μνημεία τέχνης, πού απεικονίζουν με ακρίβεια και πίστη τα ήθη και τα έθιμα τής εποχής των, διακοσμημένα με παραστάσεις αγώνων, θυσιών, παιγνιδιών, εορτών κλπ., ή με παραστάσεις από τή θαλασσινή ζωή, παραστάσεις φυτών, πουλιών κλπ.

Πολυάριθμα είναι τα ονόματα τών αρχαίων αγγείων. Και βέβαια δεν σώθηκαν ώς στις ημέρες μας δλα τα ονόματα. Ώς τόσο δεν είναι λίγα, δσα μας διετήρησαν ώς στα σήμερα μερικοί αρχαίοι συγγραφείς, δπως π.χ. ό 'Αθηναίος στο 11° βιβλίο του. Κάθε αγγείο είχε τον τύπο του, το σχήμα του, τή μορφή του, σαν μια ύπαρξη ζωντανή, πού οι προγονοί μας τής έδι­

ναν τήν ίδια περιγραφή, πού έδιναν και στο ανθρώπινο σώμα. 'Ας μιλήσωμε πιο λεπτομερειακά. Το κέρας, πού χρησιμοποιούσαν για να πίνουν, στην αρχή ήταν έ'να

αληθινό βοδινό κέρατο. 'Αργότερα πήρε τ' δνομα και το ποτήρι, πού είχε

. — 348 —

το σχήμα κεράτου και ήταν διακοσμημένο με προτομές διαφόρων ζώων. Στο μυτερό του μέρος είχε μια τρΰπα, απ' όπου έτρεχε το ποτό στο στόμα όποιου το κρατούσε. Γι' αυτό το κέρας πήρε υστέρα και τ' ό'νομα ρντόν. Τέτοιου αγγείου απεικονίσεις βρέθηκαν στην Πομπηία. Μα και ό Δημο­

σθένης το αναφέρει στον «Κατά Μειδίου » λόγον του (565). Το επάνω μέρος κάθε αγγείου, όπως και κάθε πράγματος, το ώνόμαζαν οι

πρόγονοι μας κεφαλή. Κεφαλή τοϋ τρίποδος ήταν ή λεκάνη του, όπως της κολώ­

νας ήταν το κιονόκρανο. Το εσωτερικό ενός κυπέλλου ήταν το πρόσωπο του. Στην «'Οδύσσεια» ( Γ ) του Όμηρου το σκέπασμα του κρατήρα παρο­

μοιάζεται με κρήδεμνο, δηλ. κεφαλόδεσμο. Λόγος γίνεται άλλου για πινάκια uè χρνσες μίτρες ( Άθήν. IV, 5). Ό δίσκος είχε το διάδημα του. Σ ' έναν αμφορέα, πού προοριζόταν για τή λατρεία, κάποιος 'Αθηναίος σοφός έδωκε μέτωπον κρόκιον, δηλ. κίτρινο, σαν να τόδινε σε μια κόρη των 'Ινδιών με μπρούντζινη όψη, πού πήγαινε να θυσιάση στα εΐδωλά της. Ό Λουκιανός ( Λεξιφάνης, 7 ) κάποιο αγγείο με γυρισμένα τα χείλη το χαρακτηρίζει κρν­

ψιμέτωπον, σαν να ήταν το γύρισμα του, κόμη, πού εσκέπαζε το μέτωπο τοΰ αγγείου.

Ό λύχνος των αρχαίων, πήλινος ή μετάλλινος, είχε μια ή περισσότερες τρύπες στρογγυλές, απ' όπου περνούσαν τα φιτίλια. Οι τρύπες αυτές είχαν τ' όνομα μνκτήρες κι αντιστοιχούσαν με τα ρουθούνια τής ανθρώπινης μύ­

της. Πρέπει κάνεις να έ'χη πολύ έξοικειωθή με το πνεύμα των αρχαίων, για να μή τον ξενίζουν τα φυσικά επακόλουθα, πού προΛυπτουν από τή σχετική παρομοίωση. Γιατί για τους "Ελληνες το φιτίλι αποτελούσε τή βλέννα τής μύτης τού λύχνου. Κι όταν ό ?ύχνος ήταν δίμνξος, δηλ. με διπλό φιτίλι, αναπόφευκτα θα τους έφερνε στο νού τα φαινόμενα μιας καταρροής. Ή λατινική λέξη nasiterna, πού σημαίνει αγγείο με τρεις μύτες, ταιριάζει στην οινοχόη, πού είχε τρίλοβο στόμα, ήταν δηλ. σαν το φύλλο τού τριφυλλιού.

Τα αγγεία είχαν και τ' αυτιά τους ( τα ώτα ή ώτία ή ώτάρια ), απ' όπου καΐ τα έπιαναν, όταν ήθελαν να τα σηκώσουν. Ό "Ομηρος αναφέρει τρί­

ποδα ώτώεντα ( Ίλ. Σ 378, Ψ 264, 513). Ό Σιμωνίδης αναφέρει οκνφον οϋατόεντα, δηλ. κύπελλο με αυτιά. 'Υπήρχαν άγγεΐα μόνωτα ή μονονατα, δίωτα, αμφωτα, τετράωτα, βραχνωτα. Έθαύμαζαν οι αρχαίοι τα λεπτουρ­

γημένα αύτάκια, τα όμοια με τ' αυτιά τής 'Αφροδίτης των Συρακουσών' μα δεν περιφρονούσαν καΐ τα πλατιά, τα φουσκωμένα αυτιά, πού έμοιαζαν με τα κακοποιημένα αυτιά τών παλαιστών και των πυγμάχων. Για να δώσουν πραγματικώτερη τήν παρομοίωση, δεν ήταν σπάνιο από τ' αυτιά τών αγγείων να κρεμούν και διάφορα εξαρτήματα, κρίκους κλπ., ως είδος σκουλαρικιών.

Οί αρχαίοι "Ελληνες είχαν, φαίνεται, μια περίεργη συνήθεια. "Οταν επρόκειτο να φιλήσουν ένα αγαπημένο πρόσωπο στο μέτωπο, το έπιαναν από τ' αυτιά και το έφερναν κοντά τους. « Δεν αγαπώ πια τήν Άλκίππη μου,

— 349 —

φωνάζει κλαίοντας ό αιγοβοσκός του Θεόκριτου' γιατί, όταν τελευταία της έφερα έ'να περιστέρι, δεν μ* έπιασε από τ' αυτιά, για να με φιλήση ». ( Eέ

δΰλλ. V, 132­133). Άπό τα ουσιώδη μέρη τοϋ δοχείου είναι και το στόμα (στόμιον).

Τοΰτο, με τη θέση πού κατέχει και με την υπηρεσία πού προσφέρει, προ­

καλεί την σύγκριση του με το ανθρώπινο στόμα. 'Υπήρχαν αγγεία μεγαλό­

στομα, ενρνστομα, στενόστομα, παχνστομα, ενστομα. Μερικά είχαν δύο στό­

ματα (αμφίστομα) ή και περισσότερα. Ειδικώτερα στο στόμα διακρίνονται τα χείλη, πού άλλοτε είναι κανο­

νικά και άλλοτε το ενα υπερβαίνει το άλλο. Είναι στιγμές, πού εκείνος πού πίνει, κολλά τα χείλη του στα χείλη του ποτηριού, δπως τα κολλούν δύο ερωτευμένοι. Τα χείλη του αγγείου είναι κάποτε ζαρωμένα (χείλη γηραιά). "Αν είναι νέα καΐ λεία σε στόμα μακρουλό (φοξίχειλον), μοιάζουν με χείλη, πού εκλιπαρούν ενα φίλημα.

Δόντια δεν αναφέρονται στα αγγεία. Ώς τόσο υπάρχει ή λατινική λέξη tridental, πού οι λεξικογράφοι τήν εξηγούν με τή φράση « αγγείο με τρία πτερύγια », δηλ. με τρία χερούλια.

Ό λαιμός, 6 τράχηλος, ο αϋχην του αγγείου διατήρησε πάντα τήν πρω­

ταρχική του ονομασία. Με ειδικά επίθετα χαρακτηρίζονται αγγεία μακρο­

τράχηλα, στενοτράχηλα, νψαύχενα, στρεψαύχενα κλπ. Μα δεν θ* άξιζε τάχα σ' ενα ωραίο λαιμό κι ενα περιδέραιο ; Τα κεραμεικά σκεύη, ζωγραφισμένα ή κοσμημένα με ανάγλυφα, μας κάνουν να το σκεφθούμε κι αυτό, αν και τα κείμενα δεν αναφέρουν τέτοια λεπτομέρεια. "Οσο για το φάρυγγα, ταιριάζει στα αγγεία για το κρασί, γιατί καταπίνει το υγρό τοΰ Βάκχου σαν έ'νας φάρυγγας καλού κρασοπατέρα (Λάγηνος μακροφάρνγξ).

"Οπως ό ανθρώπινος κορμός, έτσι και ό κορμός τοΰ αγγείου παρου­

σιάζει ώμους, στήθος, πλευρές, ράχη, κοιλιά, αφαλό. Δεν έχει ίσως μαστούς καί, πράγμα λιγώτερο λυπηρό, δεν έχει καρδιά. Άλλα πόσο βαθιά εστοχά­

ζονταν οι εργάτες τής αρχαιότητος ! Κατεσκεύαζαν ποτήρια και αμφορείς με τήν ίδια ύλη, με τήν οποία καί δ Προμηθέας κατεσκεύασε τους πρώτους ανθρώπους, κάνοντας τους αναίσθητους στον πόνο. Νά γιατί καί το αγγείο, αναίσθητο στον πόνο, δέχεται ασυγκίνητο να το τυλίξη ή φλόγα στο καμίνι, δέχεται αδιαμαρτύρητα δλους τους χειρισμούς τοΰ ανθρώπου, ακόμα και το κομμάτιασμα, πού τού κάνει απάνω σ' ενα γλέντι του. Άλλα και ή χύτρα, γεμάτη νερό στή φωτιά, μήπως βασανίζεται ή αγωνιά ; Ανεπηρέαστα τρα­

γουδεΐ, κοχλάζοντας. Ά π ο νεκρόπολη τής Κύπρου προέρχονται αρχαιότατα αγγεία, με μορφή

προτομής γυναικών, πού από τους μαστούς των ά'φιναν να εκφεύγη το υγρό, πού περιείχαν. Πρωτόγονα ίσως θήλαστρα, πού διηγούνται σιωπηλά, δσα παρέλειψαν να μας πουν οι αρχαίοι συγγραφείς.

— 350 —

Ό 'Αθηναίος, στο «Συμπόσιον των σοφιστών», αναφέρει τους δυο ώμους άμφορέως. Κι οι Μεγαρείς παραβάλλουν το στήθος κα! τή ράχη των αγγείων με τα δυο μέρη, από τα δποΐα αποτελείται δ πολεμικός θώρακας. Ό Σοφοκλής στην « Ήλεκτρα » του ομιλεί για μια κάλπη με τυπωμένα χάλκινα πλευρά (χαλκόπλευρον τύπωμα).

Ή κοιλιά (γαστήρ, γάστρα) αποτελεί το κΰριο στοιχείο του αγγείου, του δοχείου. Και για να εκπληρώνη τελειότερα τον προορισμό του το αγγείο πρέπει προ παντός να έχη την απαιτουμένη χωρητικότητα. Κι ας είναι κάπως προσβλητικά τα επίθετα κοιλαράς, προγάστωρ, γαστρόεις, πού δίνομε στον άνθρωπο και πού οι αρχαίοι συγγραφείς έδωκαν σε μερικά αγγεία. "Οσο για τον αφαλό, παρατηρείται κι αυτός στο κέντρο μερικών δοχείων προωρι­

σμένων για τις θυσίες. "Ετσι έχομε και το επίθετο μεσόμφαλος. Δεν είναι βέβαιο, αν τα χερούλια τών μικρών αγγείων, λ.χ. του κώδω­

νος, πού ήταν ένα ποτήρι λακωνικό, τα εξωμοίωσαν με χέρια. Ώ ς τόσο το ποτήρι, με το όποιο έπιναν, ήταν εφωδιασμένο με δάχτυλα (δακτυλωτόν)· καΐ ή κοτύλη, ή κοιλότητα της φούχτας, έδωκε τ5 ό'νομά της σ' ολόκληρη κατη­

γορία μικρών κυπέλλων. Και το χερούλι τών κυπέλλων, με τα όποΐα οι νέοι τών 'Αθηνών έπαιζαν τον κότταβον, είχε τ' ό'νομά αγκύλη, πού είναι κάτι ανά­

λογο με τή λέξη άγκώνα.Ό κότταβος ήταν ένα παιγνίδι, πού είχε εισαχθή από τή Σικελία. Μετά κάθε συμπόσιο, οι νέοι έρριχναν από κάποια απόσταση το υπόλοιπο του κρασιού, πού έμενε στο ποτήρι τους, μέσα σε μια μετάλλινη λεκάνη, προσπαθώντας να μή πέση έξω μήτε στάλα.'Εκείνη τή στιγμή εμελε­

τούσαν και τ' δνομα της αγαπημένης των. Κι από τον μεγάλο ή το μικρό κρότο, πού έκανε το κρασί στή λεκάνη, καταλάβαιναν το βαθμό της αφοσίωσης της.

'Υπολείπεται να εξετάσωμε, αν τα άγγεΐα είχαν πόδια. Άλλα ποιος μπο­

ρεί να πη το έναντίο ; Γιατί σ' αυτά στηρίζονταν τα διάφορα άγγεΐα. Τί­

ποτα κοινότερο από τον τρίποδα, πού τ' ό'νομά του μόνο φτάνει, για να δώση τήν ιδέα της μορφής του : σκεύος με τρία πόδια. Μοναχά δ πίϋος, πού είναι ένα κολοσσιαίο προϊόν τών αρχαίων κεραμέων, δεν είχε τήν ό'ρεξη να βαδίζη κι έτσι έμεινε δίχως πόδια. Και οι προγονοί μας, δταν ήθελαν να σημάνουν κάτι το ανύπαρκτο, έλεγαν « πίθου πόδες ». Κάτι ανάλογο με το δικό μας « Πιάσε τον ξυπόλυτο, πάρε τα παπούτσια του ».

"Οσο για το κέρας, για να μπορη κι αυτό να στέκεται όρθιο, χρειαζό­

ταν να ύπάρχη ένας κρίκος στερεωμένος σε κάποιο υπόβαθρο. Αυτόν τον κρίκο τον παραβάλλομε με τήν περιοκελίδα, πού ήταν ένα κόσμημα γύρω από τήν κνήμη, κάτω από το γόνατο. "Η ακόμα και με το περισφύριον, πού ήταν επίσης ένας κρίκος μετάλλινος ή άλλο κόσμημα γύρω από τους αστραγάλους τών γυναικών, ό'πως είναι τα βραχιόλια γύρω στα χέρια. Ή 'Αριάδνη μιας τοιχογραφίας της Πομπηίας παρουσιάζεται καί με περισφΰ­

ρια και με βραχιόλια.

— 351 —

ΕΦΗΣ ΑΙΛΙΑΝΟΥ Dies irae

Στο ξερό χώμα δεν φυτρώνει πια δ ϋάκιν&ος, κ* οι πύλες έκλεισαν του ονείρου. Στον γκρίζο απέραντο γρανίτη, ωσάν μια θάλασσα που ακινητει κι ανήλεη παραμονεύει τίγρης, φύκια ξερά, παράξενα, κι όστρακα πε&αμένα, λείψανα μύρια σκελετών πού γλύφει ή αρμύρα. Στη λάμψη τη μεταλλική της αστραπής σβησμένοι ολάνοιχτοι κρατήρες, κι άπαν' απ* δλα, ασώπαστη ή κραυγή : « Φύλακες, γρηγορείτε ».

Για ποών να τραγουδήσουμε τον ίμερο; Για ποιον φυλάξαμε το μυρωμένο άγιασμα ; Και ποιόν, τις νύχτες που αγρυπνούσαμε, προσμέναμε ; Σκέλε&ρα, χά&ηκαν οι σύντροφοι κι δ,τι είχαμε μαζί τους μοιραστή μακριά το παίρνει δ αγέρας. ΟΙ γλαυκές θύμησες άπόσβησαν στο ρημαγμένο σώμα κι ώς φάντασμα πλανιέμαι στην ερμιά.

Ό κουρνιαχτος βαραίνει το μανδύα μου κ* ή &λίψη, βράχος, την καρδιά μου.

Μόνο κάποτε μες στ3 όνειρο ενα κύμα ζεστό πάλλεται μέσα μου. Πώς να ξεφύγω την ανάγκη τής τρυφερότητας ; Είναι μπρούτζινα τα τείχη δλόγυρα, κ3 οι αν&ρωποι — σπασμέν* ανδρείκελα — μορφάζονν στις επάλξεις. Μετάλλινες λαβίδες γίνηκαν τα χέρια τους, κάστρο απροσπέλαστο ή καρδιά τους, κι αχ, ή σφραγίδα ή &εϊκιά στο μέτωπο τους ε α βησ εν, ακέρια, ή προαιώνια. Άπόστρεψον το πρόσωπο σου. Άπόστρεψον το πρόσωπο.

Κι δμως, είχαν κάποτε στα χείλη τους έναν κόμπο δροσιάς, κ' ή καρδιά τους, άλικο τριαντάφυλλο κυμάτιζε ανοιχτό στους πέντε ανέμους.

— 352 —

Ή στάχτη τώρα επλή&υνε περίσσεψε κι δ κάματος « κ3 είναι ή ψυχή τους ώς γη άνυδρος ». Για ποιον ή άαώπαστη κραυγή : « Φύλακες, γρηγορείτε » ; Δεν εϊμ' εγώ το ασάλευτο στην πηγή δίπλα δένδρο, « αλλ' ώσεί χνοΰς δν εκρίπτει δ άνεμος από προσώπου γης».

'Αδερφέ μου, τα βλέπω που σαλεύουνε τα χείλη σου. Τα λόγια σου δμως χτύπησαν στον κάβο ξεκομμένον στο λιοπύρι ώς τέρας μυ&ικό, και δεν βολεΐ τ' ολάκερο νόημα τους να σύλλαβο). Σπασμένοι αντίλαλοι δλοτρόγυρα, σκόρπια ξυλάρμενα του καραβιού πού εβούλιαξε.

"Ισως καΐ συ να μην ύπαρχος πιά, παρά σαν ενα βέλος τον στόχο του πού αστόχησε, κ' έρμο πλανιέται τώρα στο άπειρο, φύκια ξερά κι δράματα πού οι στρατοκόποι βλέπουν της ερήμου. Φύλακες, γρηγορείτε...

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΥ Ύφηγητοΰ της Φιλοσοφίας

Η ΚΑΤΑΛΥΣΙΣ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ

1. Τα γνωρίσματα τοΰ χρόνου.

Ό χρόνος ουδέν ύλικον στοιχεΐον παρουσιάζει δια να καταστή αισθη­

τός. Διέπει εν τούτοις οΰτος τα αισθητά και τα γεγονότα της ζωής, ά'τινα προς άλληλα και κατά τήν διάρκειαν αυτών υπό τούτου προσδιορίζονται. Δια τοΰτο μόνον δια μέσου εκείνων καθίσταται συνειδητός. Οΰτω τα δημιουργήματα τοΰ ανθρώπου, αί καταστάσεις τής ψυχής αΰτοϋ, αί προσδο­

κίαι και αί βλέψεις του, οι σκοποί του και α! επιτεύξεις του κ. τ.τ. καθο­

ριζόμενα δια χρονικών προσδιορισμών αποτελούν τους δείκτας, οϊτινες δημιουργούν εις τήν συνείδησιν τήν παρουσίαν τοΰ χρόνου. Συμβολικώς παρί­

σταται δ χρόνος δια συνεχοΰς γραμμής, εν τή οποία ή μία στιγμή ακολου­

θεί διαδοχικώς τήν προηγουμένην άδιακόπως ύπο τον αυτόν ρυθμον και ακα­

ταπαύστως, χωρίς αΰται να συμπίπτουν καΐ χωρίς εις το διάστημα να συναν­

τώνται. Ή σΰνδεσις όμως τών στιγμών τούτων μετά τών γεγονότων τής ζωής παρέχει τήν εΰχέρειαν εκείθεν αί ΐδιαι να χρωματίζωνται. Οΰτως αν τα γεγονότα τής ζωής είναι ευχάριστα, εύθυμίαν και χάριν δοκιμάζομεν κατά τον άντίστοιχον χρόνον, αν δε φέρωσιν αυτά κακοτυχίαν, θλΐψις καΐ πόνος συνοδεύουν τήν βίωσιν τούτου. 'Αποτελούν συνεπώς τα γεγονότα τής ζωής όχι μόνον μέσον δια τήν συνειδητοποίησιν τοΰ χρόνου άλλα καΐ αιτίαν δια­

φοροποιήσεως αΰτοΰ. Γεννάται δμως το ζήτημα : Δύναται δ χρόνος να νοηθή καθ' εαυτόν

ανεξαρτήτως τών περιστατικών τής ζωής ; Έκ πρώτης όψεως φαίνεται δτι, αν οΰτος άπομονωθή εκ τών γεγονό­

των τής ζωής και τεθή υπό ερευναν, άποτε?».εΐ κάτι, δ'περ δια τον κοινόν νουν θεωρείται ασημον και άστάθμητον. "Αν δηλαδή αποκοπή από τα βιώ­

ματα τής ζωής, θα άποτελή ΰπόστασιν χωρίς ποιον καΐ θα θεωρήται ασα­

φής πραγματικότης, διότι θα παρίσταται άθικτος καΐ ασάλευτος εκ τών επιρ­

ροών τών έργων τών ανθρώπων, αδιάφορος προς τα ελατήρια και τους μόχθους τής ζωής καί, εφ' δσον δεν θα παγιδεύεται δια τών δρίων τής ιστο­

ρικής σκέψεως, ανέπαφος καί ακάλυπτος υπό τών ιστορικών προσδιορισμών.

— 354 —

Οΰχι δμως δλιγώτερον καί ή πραγματικότης της ζωής υπό την άπομό­

νωσιν τοΰ χρόνου αποβαίνει ατελής και ακαθόριστος. Διότι άνευ του χρόνου δεν θα καθίσταται δυνατός οΰτε ό προσδιορισμός τής εκτάσεως των επί μέ­

ρους περιστατικών αυτής οΰτε ή συστηματική κατάταξις αυτών. Ευρίσκεται συνεπώς ό χρόνος είς στενην οννάρτησιν μετά τών φαινομένων τής ζωής και άνευ βαθυτέρας σκέψεως μετά δυσχέρειας εν τη συνειδήσει μεμονωμένως συγκρατείται.

Δεν σημαίνει βεβαίως τοΰτο δτι ό χρόνος δεν αποτελεί ιδιαιτέραν αντι­

κειμενικότητα διάφορον τών φαινομένων τής ζωής. "Αν προσδιορίζηται και χρωματίζηται εκ του ποιου εκείνης, συνειδητοποιείται εν τούτοις κατόπιν βαθυτέρας θεωρήσεως ώς ίδιον σύστημα, όπερ διέπεται υπό ιδίων νόμων. Είναι το σύστημα, το όποιον ή ανθρωπινή διάνοια κατώρθωσε δι' ωρισμέ­

νων οργάνων, τών ωρολογίων, να θέση υπό μέτρησιν, καθορίσασα οΰτως αντικειμενικώς, αντιστοίχως προς το μήκος τής γραμμής του, τα διάφορα χρονικά διαστήματα, τα μέρη του χρόνου. Έ ν δε τφ συστήματι τοΰτω, προς ορθοτέραν συνειδητοποίησίν του, άπεκάλυψεν αΰτη τα εξής γνωρίσματα :

α) "Εχει ό χρόνος άπειρον εκτασιν, ενώ εξ άλλου πάντα τα τμήματα αΰτου είναι ομοειδή. Δια τοΰτο, ώς ό 'Αριστοτέλης ετόνισεν, είναι οΰτος διαιρετός (446 Β). Έ κ τοΰ γεγονότος δτι οΰτος έχει άπειρον εκτασιν καθί­

σταται φανερον δτι ή μέτρησις τοΰ χρόνου δεν καλύπτει την εκτασιν ταΰτην αλλ' εκείνην μόνον, ήτις συνδέεται μετά τών φαινομένων τής ζωής.

β) 'Εκλαμβάνεται ό χρόνος ώς σύστημα, δπερ επι μεν τοΰ χώρου απο­

τελεί την τετάρτην διάστασιν, την διάστασιν τής κινήσεως, δεδομένου δτι δυνάμεθα να προεκτείνωμεν τάς τρεΐς διαστάσεις τοΰ χώρου καΐ προς την κατεΰθυνσιν τής χρονικής εξελίξεως. Το ίδιον δμως σύστημα τοΰ χρόνου πλαισιοΰμενον υπό τοΰ χώρου κτάται δι' εκείνου την δευτέραν διάστασιν, τήν διάστασιν τής εκτάσεως, δεδομένου δτι δυνάμεθα κατά την διαδρομήν τοΰ χρόνου να επισημαίνωμεν, εκάστοτε οριζοντίως, τα ταυτοχρόνως και εις το βάθος τοΰ χώρου επιτελούμενα περιστατικά τής ζωής.

γ) 'Υπάρχει ό χρόνος οΰτος ανεξαρτήτως τών συνθηκών τής ζωής, εξ ου λόγου και ό ' Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς χαρακτηρίζει αυτόν ώς « άγέννητον » (Θ.Ι . 251 Β 16).

2. Ή παρουσία του χρόνου εις τήν ζωήν. 'Ανωτέρω ετονίσθη δτι πάσα στιγμή τοΰ χρόνου προσδιορίζεται δια τών

επί μέρους γεγονότων τής ζωής, δτι ό χρόνος ευρίσκεται εις στενην συνάρ­

τησιν μετ' αυτής και δτι δια τον λόγον τοΰτον διευκολύνεται ό άνθρωπος δια μέσου τών περιστατικών εκείνης εις τήν άπόκτησιν τής αντιλήψεως τοΰ χρόνου. 'Επιτυγχάνεται δε τοΰτο μόνον υπό τής ανθρωπινής ψυχής, διότι

— 355 —

τα ζφα, ώς στερούμενα της ικανότητος της γνώσεως, δεν έχουν, ώς δ 'Αρι­

στοτέλης διδάσκει, αΐσθησιν τοΰ χρόνου ( 450 Β ). Έ ξ ίσου δμως και ή ζωή εξυπηρετείται εκ της συμβολής τοΰ χρόνου καΐ ή εντατικωτέρα συμπαράστα­

σις τούτου οδηγεί εις τήν σοβαρωτέραν καταξίωσιν εκείνης. 'Οφείλεται δε τοΰτο εις το γεγονός δτι τα πάντα εν χρόνφ επιτελούνται. Οΰτως αι επιδιώ­

ξεις, τάς οποίας δ άνθρωπος έχει, οι σκοποί, τους οποίους θέτει, αι δάςρναι, τάς οποίας επιτυγχάνει, και γενικώς δλαι αι ενέργειαι, τάς οποίας αναλαμ­

βάνει, άπαιτοΰν χρόνον και μόνον εν τή πορεία τούτου επιτυγχάνονται και δια των δρίων τοΰ ιδίου συνειδητοποιούνται.

Πέραν δμως τής συμπαραστάσεως ταύτης τοΰ χρόνου ή συμβολή τούτου καταφαίνεται και εκ τής παρεχομένης κατ' αυτόν δυνατότητος προς καλλιέρ­

γειαν τής προοδευτικής δραστηριότητος τής ζωής. Ή συνοχή τοΰ χρόνου, συγκρατοΰσα δια τής συνειδήσεως των ανθρώπων τα επιτεύγματα τοΰ παρελ­

θόντος και τήν υπό των ανθρώπων επί τή βάσει των επιτευγμάτων τούτων δημιουργηθεΐσαν νέαν άπαίτησιν, προβάλλει ταΰτην ώς αίτημα των νέων καιρών, ώς χρέος τής νέας γενεάς, και προσδιορίζει έκτοτε τήν δημιουργίαν τοΰ παρόντος. Ούτω δια γονίμου χρόνου εκτρέφονται και καλλιεργοΰνται αΐ παραδόσεις, αιτινες εύνοοΰν τήν γνησιότητα τής δημιουργίας και δράσεως των ανθρώπων. Έ ν τή δημιουργική εξελίξει τούτου σφυρηλατοΰνται τα αιτή­

ματα τής ζωής, δια των δποίων συναγείρονται αΐ συνειδήσεις των ατόμων δια τήν ασκησιν των υποχρεώσεων αυτών. Έ ν τή επωφελεΐ χρησιμοποιήσει τοΰ ιδίου κτώνται οί άνθρωποι τήν εΰχέρειαν, επιτυγχάνοντες τήν ώρίμαν­

σιν τής σκέψεως, να καλλιεργώσι το καλΰτερον και δια των τιθεμένων σκο­

πών να επιφέρωσιν εν τή ζωή τήν ορθήν τομήν τοΰ υψηλότερου. « Οΰτοι απ' αρχής πάντα θεοί θνητοϊς υπέδειξαν, άλλα χρόνω ζητοΰντες εφευρίσκου­

σιν αμεινον »1. Μόνον τέλος υπό τον φωτισμον τοΰ χρόνου θεμελιοΰται το κΰρος τών κοσμοθεωριών, δια τών δποίων επηρεάζεται ή ζωή καΐ επιτελοΰν­

ται τα κοσμοϊστορικά γεγονότα. Οΰτω δια μέσου τοΰ χρόνου παραδόσεις και αιτήματα ζωής, ώρίμανσις

τής σκέψεως καΐ κοσμοθεωρίαι, από κοινοΰ τήν ψυχήν τών ανθρώπων κατευ­

θΰνουσαι, άσκοΰσι τήν επιλογήν προς εκείνην τήν δημιουργίαν, ήτις κατα­

δεικνύει αφ' ενός μεν γνησιότητα, διότι εναρμονίζεται αΰτη προς τήν κλήσιν τοΰ παρελθόντος και προς τα αιτήματα τοΰ παρόντος, αφ' ετέρου δε ωριμό­

τητα, διότι εν αυτή συνεργάζεται ή πείρα τής ατομικής και κοινωνικής ζωής. Και δσον δ χρόνος ΰπό τήν εκτενεστέραν διάρκειαν και ούσιαστικωτέραν ασκησιν τών ανθρωπίνων δυνάμεων ευρίσκεται εις τήν διάθεσιν τής δημιουρ­

γίας, επί τοσοΰτον και ή δημιουργία αΰτη κρατΰνεται και επιβάλλεται ( «έτι δε και δ χρόνος συνών μεν εκάστω έργω και πράγματι πολύς και δια

1. H e r m. Die Is, Fragmente der Vorsokratiker, 1954, Ι, σ. 133, 13­14.

— 356 —

μακροί) κρατΰνει το άσκοΰμενον, δ δε ολίγος χρόνος ου δύναται τοΰτο άπεργάζεσθαι » ) *.

Έκτος συνεπώς του καθαρού χρόνου, όστις νοείται ανεξαρτήτως των γεγονότων της ζωής καΐ ούτινος τα γνωρίσματα ανωτέρω εμνημονεΰσαμεν, εχομεν καί τον εν συναρτήσει με την ζωήν εΰρισκόμενον χρόνον, τον βιοΰ­

μενον υπό των ανθρώπων χρόνον, δστις δια της ζωής συνειδητοποιείται και την ζο)ήν εξυπηρετεί. Ό χρόνος οΰτος, ό συνυφασμένος μετά των ανθρωπί­

νων πραγμάτων, παρουσιάζει τάς ποικιλίας άλλα και την μοΐραν των ανθρω­

πίνων. Ό ίδιος οΰτος χρόνος, ό εν τή ζωή βιοΰμενος, παΰει πλέον να εχη την άνεξαρτησίαν του καθαρού χρόνου, έχει άνατολήν και δΰσιν κατά τα ανθρώπινα. Δια τοϋτο ό χρόνος οΰτος, ό έ'χων παρουσίαν εις την ζωήν, προσδιορίζεται δια των εξής γνωρισμάτων :

α) "Εχει περιωρισμένην ε'κτασιν. Δεν είναι δηλονότι οΰτος άπειρος, αλλ* έ'χει τόσην διάρκειαν δσην έ'χουσι τα μεθ' ών συνδέεται γεγονότα. Δια τον λόγον αυτόν και ή φιλοσοφική σκέψις των 'Αρχαίων Ελλήνων συνήγαγε το συμπέρασμα δτι ό χρόνος ό προ τής δημιουργίας του κόσμου δεν δύνα­

ται να νοηθή. Ούτως ό μεν ' Α ν α ξ α γ ό ρ α ς αναφέρει δτι « απ' αρχής χρό­

νου δοκοΰσι λέγειν γεγονέναι τον κόσμον »2 . Ό δε Π λ ά τ ω ν ταυτίζει τον χρόνον μετά τοΰ κόσμου διδάσκων δτι ό χρόνος δεν υπήρχε πριν δημιουρ­

γηθή ό ουρανός και δτι μετά τοΰ κόσμου ό χρόνος οΰτος θα εξαλειφθή. « Ημέρας καί νύκτας και μήνας και ενιαυτοΰς, ουκ δντας πριν οΰρανον γενέ­

σθαι, τότε ά'μα εκείνω ( τω κόσμω ) ξυνισταμένω τήν γένεσιν αυτών μηχα­

νάται ( Ό γεννήσας πατήρ)' ταΰτα δε πάντα μέρη χρόνου, και το τ' ην το τ' έ'σται χρόνου γεγονότα είδη, α δη φέροντες λανθάνομεν επί τήν άΐδιον οΰσίαν ουκ ορθώς...

» Χρόνος δ' οΰν μετ' οΰρανοΰ γέγονεν, ίνα ά'μα γεννηθέντες ά'μα και λυθώσιν, αν ποτέ λΰσις τις αυτών γίγνηται » 3.

Είναι δε καταφανές δτι, αν δια τον κόσμον γενικώς ή περιορισμένη έ'κτασις τούτου έχει δρια τήν αρχήν και το τέλος τοΰ κόσμου, δια τον επι μέρους ά'νθρωπον, ό βιοΰμενος χρόνος βραχΰνεται έτι περαιτέρω μη δυνά­

μενος να εκταθή πέραν τών ορίων τής ζωής αΰτοΰ. β) "Εχει άνομοειδή τμήματα. Κατανοοΰμεν τοΰτο εκ τών διαφορών,

τάς οποίας παρουσιάζουν αί περίοδοι τής ιστορικής εξελίξεως τών ανθρώ­

πων ή τα χρονικά διαστήματα τής ατομικής ζωής τούτων. Εΰτυχίαι καί δυστυχίαι, προσδοκίαι και απογοητεύσεις, πολιτιστικά! ανθήσεις και παρακ­

μαί καί γενικώς αί διάφοροι καταστάσεις τών ανθρώπων χρωματίζουν και

1. H e r m . Di e l s , Fragmente der Vorsokratiker, 1956, II, σ. 401, 6 ­ 7 . 2. H e r m . D i e l s , Fragmente der Vorsokratiker, 1956, Π, σ. 21, 36. 3. Πλατ. Τίμαιος, 37e ­ 38c.

— 357 —

τάς αντιστοίχους χρονικός περιόδους. Τόση δε είναι ή διαφοροποίησις τού­

των ώστε κατ' άποδιδομένην εις τον Ή ρ ά κ λ ε ι τ ο ν άντίληψιν «πάντων χρόνος υστατον καΐ πρώτον εστί, καν εαυτώ παντ' έ'χει κοίστιν εις κοΰκ εστίν. Άει δε εξ εόντως οΐχεται και πάρεστιν αυτός αύτφ την εναντίην όδόν· Αύριον γαρ ήμΐν έργω χθες, το δε χθες αύριον »1 .

Ό βεβιωμένος, συνεπώς, χρόνος δια τών γεγονότων της ζωής διαπι­

στούμενος καΐ την ζωήν έξυπηρετών, προσδιορίζεται κυρίως δια τών γνω­

ρισμάτων εκείνης.

3. Ό υποκειμενικός καΐ αντικειμενικός χρόνος. Ή ζωή όμως δεν έχει μόνον τας ποικιλίας της. "Εχει και τα διαφέ­

ροντα, ά'τινα, εφ* δσον κινούνται προς την πραγματοποίησιν αξιών, προκα­

λούν, λόγω τής επιρροής εκείνων, την ανθησιν και εξύψωσιν αυτής. Εις τήν περίπτωσιν αυτήν ό βαθμός τής άνθήσεως ταύτης εξαρτάται εκ του βαθμού τής εντάσεως τών διαφερόντων και τής βαθύτητος τών αντιστοίχων αξιολο­

γικών συναισθημάτων. Δεν παρουσιάζουν εν τούτοις πάντα τα διαφέροντα τήν κοινωνικότητα ταΰτην. "Αλλα μεν εκ τούτων είναι καθαρώς υποκειμε­

νικά, ώς εξυπηρετούντα το ύποκείμενον μόνον, άλλα δε αντικειμενικά, ώς αποβλέποντα εις τήν ύγιεστέραν έξέλιξιν τής όλότητος. 'Οφείλονται δηλαδή τα γεγονότα τής ζωής άλλα μεν εις βιώματα διεπόμενα υπό υποκειμενικών επιδιώξεων καΐ άποσκοποΰντα εις τήν εκπλήρωσιν προσωπικών τοΰ υποκει­

μένου φιλοδοξιών, άλλα δε εις βιώματα σχετιζόμενα προς το ύπερατομικον συνειδέναι και καλλιεργοΰντα τήν θεμελίωσιν τής άνυψώσεως τής όλότητος. Έξ αιτίας τοΰτου και ό χρόνος, δστις πλαισιοΰται δια τών βιωμάτων τού­

των, χαρακτηρίζεται ως υποκειμενικός και αντικειμενικός. Ή διάκρισις αΰτη δεν προσδιορίζει βεβαίως τον καθαρόν χρόνον, τον νοοΰμενον άνευ τοΰ δεσμοϋ μετά τών γεγονότων τής ζωής, άλλα τον βεβιωμένον χρόνον, δστις εξυπηρετεί τα αντικειμενικά και υποκειμενικά διαφέροντα. Ή δέ άντίθεσις τούτων εν τη κοινωνική ζωή κατάδηλοι και τήν σοβαράν διαφοράν, ήτις παρουσιάζεται μεταξύ και τοΰ μετά τούτων συνδεομένων αφ' ενός μεν υπο­

κειμενικού αφ' ετέρου δέ αντικειμενικού χρόνου. Δια να κατανοήσωμεν ήδη τήν διαφοράν ταΰτην είναι ανάγκη να εξε­

τάσωμεν τάς αντιστοίχους προς αυτούς εκδηλώσεις τής ψυχής. Κα! είναι τούτο φυσικόν, διότι αμφότεροι ώς βεβιωμένοι χρόνοι μόνον δια τών οικείων εκδη­

λώσεων τής ψυχής δύνανται να διακριθώσιν. Ούτως ό αντικειμενικός χρόνος διεπόμενος υπό βιωμάτων εξυπηρετούν­

των το ΰπερατομικον συνειδέναι γίνεται αντιληπτός δια τών εξής :

3. H e r m. Di e l s , Fragmente der Vorsokratiker, 1954, Ι, σ. 190, 1­5.

— 358 —

α) Δια τών επιτελουμένων έργων. Ταΰτα υπό περισσοτέρων ατόμων θεωρούμενα και κτώντα ως εκ τούτου αντικειμενικότητα εντάσσονται και ταξινομούνται υπό τούτων εν χρόνω. Είναι τα γεγονότα, ατινα καταλαμβά­

νουν τον χώρον της 'Ιστορίας ή τα περιστατικά, ατινα προσδιορίζουν την μορφήν της κοινωνικής και γενικώτερον πολιτιστικής ζωής, και ατινα ή διά­

νοια του ανθρώπου δια την άσφαλεστέραν διάρθρωσιν καΐ συγκράτησιν τού­

των συνδέει μετά χρονολογικών προσδιορισμών. Ή υπό τοΰτων τών έργων δια τών χρονολογικών αυτών ορίων καταληφθεΐσα χρονική έκτασις, υπό πλειόνων ατόμων αναγνωριζομένη, καταδεικνύει τον άντικειμενικον χρόνον. Οΰτως, κοινον ών κτήμα δλων τών ανθρώπων, δσοι την οΐκείαν πραγματι­

κότητα ζώσι, καταλαμβάνει πάντοτε ωρισμένην έκτασιν, δεδομένου δτι ουδέν γεγονός συντελείται εν τφ μηδέν! του χρόνου.

β) Δια του προσδιορισμού, εν τή εξελίξει τών δντων, τών διακρίσεων τοΰ παρελθόντος - παρόντος - μέλλοντος. Αί διακρίσεις αΰται, αϊτινες διαφο­

ροποιούν τον χρόνον, αν καί χαρακτηρίζωσι τάς εξελίξεις δλων τών έμψυχων δντων, συνειδητοποιούνται μόνον υπό του ανθρώπου, διότι ουδέν άλλο τών εμβίων δντων έχει παράστασιν του παρελθόντος αύτοϋ. 'Επισημαίνονται δέ αί διακρίσεις αΰται υπό τών ατόμων και αποτελεί τοΰτο λόγον αναγνωρί­

σεως ετέρας μορφής του αντικειμενικοί) χρόνου. y) Δια τής εποπτικής κατηγορίας, ήτις κατά την γνωστικήν λειτουρ­

γίαν προσδιορίζει τήν έμπειρίαν χρονικώς. Ή κατηγορία αΰτη χρησιμο­

ποιούμενη υπό τής ψυχής ευθύς μετά τον έρεθισμόν, τον όποιον προκαλεί εν ταΰτη το εκ τών αισθητηρίων οργάνων προερχόμενον αίσθημα, προσδιο­

ρίζει, όμοϋ μετά τής κατηγορίας του χώρου, το περιεχόμενον τοϋ αισθήμα­

τος, την παράστασιν, και ούτω κινείται το συνειδός προς το ελατήριον του ερεθισμού, οπότε κτάται ό άνθρωπος την αισθητήν εικόνα τοΰ αντικειμένου. Δεν είναι δηλαδή ενταύθα ό χρόνος, ως και ό χώρος, μορφαί, αϊτινες έρχον­

ται εκ τοϋ αντικειμένου, οΰτε ιδιότητες εκείνου, άλλα τρόποι ή προσδιορι­

σμοί, οϊτινες ως a priori στοιχεία τής εποπτείας αναφαίνονται ώς αυθόρ­

μητα ερωτήματα τοϋ ατόμου αμέσως μετά το αίσθημα και τίθενται εις κίνησιν υπό τής εποπτικής δυνάμεως τής ψυχής ημών λόγω τής συνθετικής ικανότητος ταύτης άποβλεποΰσης εΐς τον σκοπόν να δημιουργηθή ή επο­

πτεία και επέλθη ή κατάληψις τής υποστάσεως τοϋ έξωτερικοϋ αντικειμένου. Οΰτως ένταϋθα το σΰστημα τοϋ χρόνου, όμοϋ μετά τοϋ συστήματος τοΰ χώρου, αφ' ενός μέν φέρει ταξινόμησιν εΐς το χάος τών αισθητικών στοι­

χείων, τών εν τή ψυχή τοϋ υποκειμένου υπαρχόντων, δια τής υπ' αυτών διαρθρώσεως δια μέσων τοΰτων τής παραστάσεως τοϋ έξωτερικοϋ αντικει­

μένου, αφ' ετέρου δέ προκαλεί τήν συνειδητοποίησιν τοΰτου, δεδομένου δτι δια τών προκαλουμένων αυθορμήτων ερωτημάτων τής ψυχής τοϋ ατόμου και τής εκ τοΰτου αναλώσεως ιδίων δυνάμεων τοϋ υποκειμένου διαδηλοϋται ή

— 359 —

συμμετοχή του εις την γνώσιν. Παράγονται δε ύπο της ψυχής απεριορίστως, άτελειώτως και άνεξαντλήτως τα ερωτήματα ταΰτα τοϋ χρόνου, ώς καί τοϋ χώρου, δταν κινήται ή εποπτική του ατόμου δΰναμις. Τοΰτο δε σημαίνει δτι εις τήν εφεσιν προς γνώσιν ουδέποτε σημειοΰται τέρμα.

Άλλα καΐ χαρακτήρα τίνα άντικειμενικότητος δημιουργεί δ προσδιορι­

σμός οΰτος του χρόνου, ώς και του χώρου, διότι αν καί αποτελεί έκαστος εκ τούτων ιδίαν εκδήλωσιν τής ατομικής ψυχής, εν τούτοις επειδή ή ενέργεια των ακολουθεί τήν αυτήν πορείαν δι' δλας τάς εποχας καί εις δλα τα άτομα, αποβαίνει καί το εξωτερικον άντικείμενον, προς δ στρέφεται ή γνώσις τών ατόμων, μορφή τις αντικειμενική. Έ κ τοΰ λόγου τούτου και δ χρόνος οΰτος, δστις αποτελεί δημιούργημα τής ψυχής ημών, έχει το γνώρισμα του αντι­

κειμενικού χρόνου. δ) Δια τοϋ ρνθ'μοϋ τής ζωής τής εξωτερικής πραγματικότητος ή του

εσωτερικού και ψυχικού ημών κόσμου. Έ ν φ δηλαδή ή ροή του καθαρού χρόνου είναι αμετάβλητος κατά τον ρυθμόν της και σταθερά, ακολουθούσα τήν υπό τών ανθρώπων προσδιορισθεΐσαν συστηματικήν αύτοΰ διάρθρωσιν εις ε'τη, μήνας, ημέρας κλπ., ή ροή του εσωτερικού και εξωτερικού γίγνεσθαι ακολουθεί, ώς επι το πολΰ, 'ίδιον ρυθμόν, ταχΰτερον ή βραδΰτερον, μη συμπίπτοντα προς τον υπό τής ανθρωπινής διανοίας καθορισθέντα ρυθμόν ροής του καθαρού χρόνου. Έκ τούτου ανακύπτει εκάστοτε ίδιος ρυθμός κινήσεως δι' εκαστον περιστατικόν. Το φαινόμενον τοΰτο συνειδητοποιοΰ­

μενον υπό τών ανθρώπων δδηγεΐ εις την εκτίμησιν τοΰ υπό του γίγνεσθαι τούτου χρησιμοποιουμένου χρόνου και εις τον χαρακτηρισμον αύτοΰ ώς ταχέος ή βραδέος. Ή δε εκτίμησις αΰτη, ώς τυγχάνουσα τής κοινής υπό τών ανθρώπων αναγνωρίσεως, παρουσιάζει άλλην τέλος μορφήν τοΰ άντικειμενι­

κοΰ χρόνου. Οΰτως δ αντικειμενικός χρόνος πληρούται εξ δλων εκείνων τών περιστα­

τικών, δια τα δποΐα υπάρχει ή συνείδησις τών ανθρώπων δτι επιτελούνται υπό τάς αύτας συνθήκας καί ύπο τήν αυτήν μορφήν.

Ή αιτία τούτου ευρίσκεται εις το ύπερατομικον συνειδέναι τών ατόμων. Διότι καθ' δλας τάς μνημονευθείσας περιπτώσεις τοΰ αντικειμενικού χρόνου τα άτομα κινούνται ουχί κατά το ύποκειμενικον αυτών συμφέρον άλλα λογι­

κώς καί τοΰτο σημαίνει δτι τα κίνητρα τής ­ψυχής αυτών εν τη εξυπηρετή­

σει τής δλότητος συμπίπτουν. Τουναντίον δια τον νποκειμενικον χρόνον, δστις πλαισιούται δια βιω­

μάτων εγωκεντρικών, διαφοροποιούνται αΐ συνθήκαι αύται και μεταβάλλον­

ται αί μορφαΐ κατά τάς εκάστοτε διαθέσεις τών υποκειμένων. Ή ποικιλία δηλονότι τών εγωκεντρικών διαθέσεων, αϊτινες από ατόμου εις οίτομον άλλα καί από στιγμής εις στιγμήν διηνεκώς εναλλάσσονται, αποτελεί αιτίαν να καταστρέφεται και αφανίζεται ή δμοιότης τών συνθηκών καί ή ταΰτισις τής

— 360 —

αντιλήψεως των ανθρώπων επι τών περιπτώσεων τοϋ αντικειμενικού χρόνου. Ούτως εξ αιτίας τών παραλλαγών τών ψυχικών αυτών διαθέσεων οΰτε

αί αντιλήψεις επι τών επιτελουμένων έργων συμπίπτουν, οΰτε αί αποχρώ­

σεις τών διακρίσεων του χρόνου ως παρελθόντος, παρόντος και μέλλοντος τυγχάνουν της αυτής εκτιμήσεως, οΰτε ή εποπτική ικανότης της ψυχής ή προσδιορίζουσα τον χρόνον κινείται όμαλώς και δμοιομόρφως, οΰτε τέλος δ ρυθμός τής ζωής τών δντων προκαλεί την κοινήν συναντίληψιν. Τα πάντα διαφοροποιούνται κατά τήν εφήμερον εκάστοτε ΰποκειμενικήν διάθε­

σιν τής ι^υχής. Και είναι βεβαίως αληθές δ'τι και επί τών περιστατικών τοϋ αντικειμε­

νικού χρόνου ευρίσκεται ή αφετηρία εις τα βιώματα τών επί μέρους υπο­

κειμένων. Δεν σημαίνει δμως τοΰτο δτι τα βιώματα αυτά τών επί μέρους υποκειμένων καλλιεργούν τον χαρακτήρα του υποκειμενικού χρόνου. Διότι, εφ* δσον τα βιώματα ταΰτα δεν προσδιορίζονται υπό αντίξοων προς το ύπε­

ρατομικον συνειδέναι κινήτρων, άλλα διέπονται υπό τών νόμων τών αξιολο­

γικών και καθαρών εφέσεων τής ψυχής, δχι μόνον στηρίζουν τάς περιπτώ­

σεις του αντικειμενικού χρόνου, αλλ' έ'τι πλέον αποτελούν τήν γέφυραν τής συμμετοχής τών ατόμων εις τήν άξιολογικήν δημιουργίαν τής ζωής. Δια τοϋτο ό βαθμός τοϋ βάθους και τής εντάσεως τών αξιολογικών τούτων βιω­

μάτων προσδιορίζει και το ΰψος τής αξιολογικής δημιουργίας. Έ κ τοϋ λόγου τούτου τα βιώματα ταύτα αποτελούν τήν ΰποκειμενικήν βάσιν τον αντικει­

μενικού χρόνον. "Αν δμως τα βιώματα αυτά εξυπηρετούν το ύποκειμενικον μόνον συμ­

φέρον, δπερ διίσταται προς το ΰπερατομικον συνειδέναι, τότε αντιτιθέμενα ταύτα προς τάς συνθήκας και τάς μορφάς τών περιπτώσεων τοϋ αντικειμε­

νικού χρόνου οδηγούν εις το παρανοεΐν. Εις τήν περίπτωσιν αυτήν το ά'το­

μον δεν κινείται προς έγκυρα δημιουργήματα άλλα προς τίνα επιτήδευσιν, ήτις εξυπηρετεί άλλοτρίαν σκοπιμότητα.

3Ή δηλονότι κινείται ό λόγος αυτού δια να άρέση εις το πολύ πλήθος, οπότε αναπτύσσεται ή ρητορική επίδειξις, δι' ης με ήδυπάθειαν και τρυφήν εξυπηρετείται το πλήθος τοϋτο, ή ενεργεί ό άνθρωπος κατά τήν τυφλήν ανάγκην καΐ τάς τύφλας ορμάς, οπότε ή φιληδονία κυριαρχεί εις τήν ψυχήν, ή αι αισθησιακά! χορδαι ταύτης δια τών αιτημάτων αυτών δημιουργούν τήν ροπήν προς τα πρόσκαιρα και άσημα.

Ταύτα δε χαρακτηρίζονται τον νποκειμενικον χρόνον καταδεικννονν το παρανοεΐν, εις το όποιον οδηγούν τα βιώματα τούτον.

Πλην δμως τοϋ παρανοεΐν ό υποκειμενικός χρόνος παρουσιάζει και τα εξής γνωρίσματα :

α) Μόνιμον στροφήν τοϋ άτομου προς τάς γοητείας της ζωής. Αι προσωπικά! φιλοδοξίαι τών ατόμων ουδέποτε ευρίσκουν το τέρμα των. Άδιά­

— 361 —

κόπος είναι ή προσπάθεια αυτών τα τερπνά καί θελκτικά, ά'τινα θεραπεύουν τάς καθαρώς ΰποκειμενικάς των βλέψεις, να συγκρατήσωσι καθ' δλην την διαδρομήν της ζωής των. Οΰτω τα χειροκροτήματα και ή εύφημος μνεία, εκ τών οποίων δοκιμάζουν εις τίνα στιγμήν άγαλλίασιν, αΐ προσωπικά! επι­

τυχίαι, αιτινες συνοδεύουν τήν δράσίν των, ή συναρπαστική γοητεία, τήν οποίαν κατά τας βιώσεις τών φιλοδοξιών των συναποκομίζουν, καί γενικώς πάν θέλγητρον καί παν γοητευτικόν, εφ' δσον κοσμεί τήν ατομικότητα των και θεραπεύει τάς καθαρώς υποκειμενικός τάσεις της ψυχής των, δημιουρ­

γεί και τον άχαλίνωτον πειρασμόν, τήν βίωσιν ταΰτην να καταστήσουν μό­

νιμον αγαθόν. Δι' δ καί μοχθεί το ά'τομον τήν γοητείαν, ην εκ τίνος θέσεως δοκιμάζει, ουδέποτε να χάση, εκ της μαγείας τών επιδείξεων πάντοτε να ηλεκτρίζεται και προς τήν προσωπικήν δόξαν διαρκώς να προσηλοΰται. Οΰτω δάφναι καί γοητεϊαι, ήδοναί και απολαύσεις καθαρώς προσωπικά! αποτελούν τα μόνιμα αιτήματα τοΰ υποκειμενικού χρόνου.

Δια τήν ήδονοπλήγα δμως ψυχήν κόρος δεν υπάρχει. "Οσοι τροφοδο­

τούν τήν ψυχήν αυτών διαρκώς δια τών ηδονών, εις αυτούς δχι μόνον ή εκ τούτων τέρψις ταχέως παρέρχεται καί οι πόνοι πολλαπλασιάζονται, αλλ' ετι πλέον καί θλιβερώτερον αναπτύσσονται εντόνως at επιθυμίαι τής βιώσεως τών ιδίων τέρψεων, αΐτινες κα! αύτα! τάχιστα άντιπαρερχόμεναι καθιστούν τήν ψυχήν θήραμα τοΰ πάθους. ( « "Οσοι από γαστρος τάς ήδονάς ποιέον­

ται ύπερβεβληκότες τον καιρόν επ! βρώσεσιν ή πόσεσιν ή άφροδισίοισιν, τοΐσι πάσιν at μεν ήδονα! βραχεΐαί τε κα! δι' ολίγου γίγνονται, όκόσον αν χρόνον εσθίωσιν ή πίνωσιν, αί δε λΰπαι πολλαί. Τούτο μεν γαρ το επιθυ­

μεΐν άε! τών αυτών πάρεστι κα! όκόταν γένηται όκοίων έπιθυμέουσι, δια ταχέος τε ή ηδονή παροίχεται, κα! ουδέν εν αΰτοίσι χρηστόν εστίν αλλ' ή τέρψις βραχεία, κα! αΰθις τών αυτών δε ι» ) 1 .

β) Στροφήν τής ψυχής τον ατόμου προς εφήμερα άγαΰ'ά. Τα βιώ­

ματα δμως τής υποκειμενικής εξυπηρετήσεως, ως είναι φυσικόν, προσκρούοντα προς τάς ΰψηλάς επιδιώξεις τής όλότητος, προσκαίρως μόνον κυριαρχούν. Το κοινόν συμφέρον άλλα κα! ή φΰσις τοΰ τερπνοΰ κα! εΰαρέστου γίνονται αιτία να ακολουθούν κα! ταΰτα τήν μοΐραν τοΰ χρόνου, μεθ' ου συναλλάσ­

σονται. Τα πρόσκαιρα θέλγητρα, ώς ανταποκρινόμενα προς εγωκεντρικά αιτήματα τοΰ υποκειμένου κα! δή προς αιτήματα προκαλοΰντα τήν διάβρω­

σιν τής κοινωνίας αφ' ενός κα! ώς ίκανοποιοΰντα αφ' ετέρου τάς πρόσκαι­

ρους κα! παροδικός τάσεις τής ψυχής, δεν δύνανται να δεσπόζουν επ! μακρόν αλλ' υπόκεινται εις τήν φθοράν τοΰ χρόνου. Κα! να! μεν επιζητεί το ατο­

μον δια τεχνικών μέσων (φωτογραφιών, γραπτών μνημείων κ.τ.τ. ) να κρά­

τηση εις τήν ψυχήν του τήν ΰπόστασίν των. Κρατεί δμως δια τούτων ουχί

1. H e r m . Di e Is, Fragmente der Vorsokratiker, 1956, II, σ. 192, 8­17. 24

— 362 —

την παρουσίαν των άλλα την νοσηράν άνάμνησίν των, δεδομένου δτι δ παν­

δαμάτωρ χρόνος καταπνίγει το κλέος τούτων καί ώς ό Πυθαγορικός "Ιππα­

σος είπε « χρόνον ωρισμένον είναι της του κόσμου μεταβολής και πεπερα­

σμένον είναι το παν και άεικίνητον » ! . Δια τοΰτο ο υποκειμενικός χρόνος γέμει επιβλαβών ματαιοδοξιών.

Ούτως ο υποκειμενικός χρόνος προσδιοριζόμενος μόνον υπό διαφερόν­

των, το ά'τομον καθ' εαυτό εξυπηρετούντων, παρουσιάζει άκαρπους φιλοδο­

ξίας και ματαιοδοξίας, των οποίων τα επιτεύγματα θάττον ή βράδιον την ψυχήν του υποκειμένου αφανίζουν και δια των σμικρών και ευτελών διαβι­

βρώσκοντα αυτήν στερούν τής ελευθερίας και αυτάρκειας.

4. Ή σημασιολόγησις τον χρόνου. Ή μνημονευθείσα διάκρισις του χρόνου εις ύποκειμενικόν και άντικει­

μενικόν, εφ' δσον εξυπηρετούνται δια μεν του πρώτου τα εγωκεντρικά αισθή­

ματα του ατόμου, δια δε τοΰ δευτέρου το ΰπερατομικον συνειδέναι, παρου­

σιάζει τον μεν ύποκειμενικόν, δι' ους λόγους εΐδομεν, κατεργαζόμενον τα ταπεινά και εφήμερα, τον δε άντικειμενικόν, θεραπεΰοντα τα σταθερά και κρείττω. cO προσδιορισμός οΰτος καταδεικνύει την διαφοράν τής σημασίας άλλα και τής αξίας εκατέρου τούτων. Ούτω :

α) Κατά τον ύποκειμενικόν χρόνον, εφ' δσον ή πρόσκαιρος γοητεία δμοΰ μετά τοΰ οικείου χρόνου παρέρχεται, ή τραυματισθείσα ψυχή δυσθυ­

μοΰσα δια τήν άπουσίαν τών βιωμάτων τούτων δχι μόνον επιζητεί την γοη­

τείαν ταΰτην δια παντός να συγκράτηση άλλα και νοσταλγεί τήν επαναβίω­

σιν τών χρονικών εκείνων ορόσημων, άτινα συνυφαίνονται μετά τής παρελ­

θούσης τέρψεως. Τα διαφέροντα της ουδέν άλλο προσδιορίζουν ει μή τον άδιάλειπτον πόθον τοΰ άτομου να επαναφέρη εις το παρόν τον χρόνον τοΰ τερπνού και εύαρέστου, να διασφάλιση τήν παράτασιν και το άσάλευτον εκεί­

νου και δια παντός να εξαφάνιση το γνώρισμα τής παροδικότητος τοΰ χρό­

νου. Τοιουτοτρόπως ό χρόνος εκείνος, κρατών εις τήν περίπτωσιν αυτήν νουν και καρδίαν τοΰ υποκειμένου, καθηλώνει τάς σκέψεις τοΰ ιδίου και γίνεται δυναμική ΰπόστασις, ήτις προσδιορίζει δλον το πλαίσιον τής ζωής του. Ό χρόνος οΰτος, ό μετά τών εΰαρέστων βιωμάτων συνδεθείς, ηλεκτρί­

ζει δια παντός τήν ψυχήν του. Ούτος δ υποκειμενικός χρόνος εξνψονμένος êv τη σημασία τον δεσπόζει εις τήν συνείδησιν τοΰ ατόμου.

Ή τοιαύτη δμως άνΰψωσις τοΰ χρόνου παρουσιάζει τα εξής μειονε­

κτήματα : αα) Δεν έτι ιού ρε ι τήν κα&ολικήν έκτίμησιν, καθ' δσον δεν άναγνω­

1. H e r m . Di e l s , Fragmente der Vorsokratiker, 1954, Ι, σ. 107, 19.

— 363 —

ρίζεται υπό πάντων των ανθρώπων. Ή εκτίμησίς του εΐναι μερική και μάλιστα ατομική, κυριαρχούσα εις τήν συνείδησιν εκείνου μόνον του υπο­

κειμένου, δπερ ηλεκτρίζεται υπ' αΰτοϋ. Ό υποκειμενικός χρόνος, ανταπο­

κρινόμενος προς τα διαφέροντα τοΰ επι μέρους ατόμου, δχι μόνον παραμέ­

νει άσημος και ανωφελής δια τους άλλους ανθρώπους καΐ δή δια τους τε­

λοϋντας εις ψυχικήν άνάτασιν, αλλ' έρχεται εις αντίθεσιν προς το ΰπερατο­

μικον συνειδέναι. Δια τοΰτο ουχί σπανίως ή χρονική αυτή περίοδος, ή προσ­

πορίζουσα το τερπνόν καΐ εΰάρεστον εις τον τρυφώντα, επισύρει το μίσος και τήν περιφρόνησιν των άλλων, ιδία εις τάς περιπτώσεις εκείνας, καθ' ας ή υπό τοΰ χρόνου τούτου εξυπηρέτησις ενός μόνον ατόμου συνδέεται με στε­

ρήσεις και καταπιέσεις των άλλων. "Οσον μάλιστα περισσότερον τα άλλα άτομα συνθλίβονται εκ της ευεξίας και ευημερίας τοΰ ενός, επι τοσοΰτον και ή άπαξίωσις τοΰ χρόνου τούτου εΐναι μεγα?ιυτέρα.

ββ) Ή εκτίμησις αΰτη, δσον και αν ικανοποιή τάς επιθυμίας τοΰ ατό­

μου, δεν εΐναι σταθερά. 'Εξετέθη ανωτέρω δτι ή συνεχής υπό τίνος ατόμου βίωσις τοΰ εΰαρέστου οδηγεί εις κορεσμόν ή εις εξιν, εξ ης αιτήματα προ­

βάλλουν διαδοχικώς διηνεκοΰς επιτάσεως τοΰ εύαρέστου. Τοΰτο δμως δεν αποτελεί πάντοτε προϋπόθεσιν ικανοποιήσεως τοΰ ατόμου. Δι' δ αναφαίνε­

ται δχι μόνον το άνικανοποίητον της ψυχής άλλα και ή άμβλυνσις τής εκτι­

μήσεως τοΰ βιωθέντος εύαρέστου. "Ο&εν απατηλή είναι ή γοητεία τον υπο­

κειμενικού χρόνου. Άλλα και τοΰ ατόμου ουχί ολιγώτερον ή γοητεία αυτή περιστέλλει τήν

άξιοπρέπειαν. Οΰτως εξ αιτίας τής γοητείας ταΰτης δεσμεύεται ή ψυχή του εξ ώρισμένων χρονικών σταθμών, οϊτινες άσκοΰν μαγικήν επιρροήν επ' αΰ­

τοΰ. Ώ ς και εν τη ζωή τών πρωτογόνων, προσβλέπονται οι σταθμοί οΰτοι με ιδιαίτερον κΰρος και σοβαρότητα και εκ τών φανταστικών ενεργειών αυτών διατυπώνονται δια μέσου οραμάτων ζωτικά δια τήν ψυχήν του προ­

μηνύματα, ά'τινα προσδιορίζουν και το πλαίσιον τής ζωής του. Τοιουτοτρό­

πως δια το ά'τομον τοΰτο προσλαμβάνουν οι σταθμοί οΰτοι δεισιδαίμονα και προληπτικον χαρακτήρα. Τέλος και τήν άσημότητα τοΰ ατόμου κατεργάζε­

ται ή γοητεία τοΰ ύποκειμενικοΰ χρόνου. Άποσπώμενον τοΰτο από τας ΰψη­

λάς επιδιώξεις τών άλλων ανθρώπων και τροφοδοτοΰμενον μόνον εκ τών πρόσκαιρων αγαθών, άτινα δια τοΰ χρόνου αφανίζονται, κτάται άσημον οντότητα, άφανιζομένην με τήν πάροδον τοΰ χρόνου. Ζών εν χρόνω και καλ­

λιεργοΰν τάς δυνάμεις τής ψυχής, τάς το πρόσκαιρον θεραπευοΰσας, κατα­

στρέφει τον χαρακτήρα τοΰ ανθρωπίνου προορισμοΰ, χάνει τήν ιστορικό­

τητα αΰτοΰ και μεταβάλλεται εις κατώτερον δν, δπερ δεν κινείται κατά τάς ύψηλάς αρχάς τοΰ ανθρωπίνου γένους άλλα κατά τάς απαιτήσεις τών κατω­

τέρων αΰτοΰ ενστίκτων. Κατά ταϋτα ô υποκειμενικός χρόνος αποκτά μεν δια της γοητείας, την

— 364 —

οποίαν προκαλεί, δεοπόζουοαν οημασίαν, ώς υποκείμενος δμως εις την ροήν παρασύρει και το ατομον εις άοημότητα και αφάνειαν.

β) Κατά δε τον άντικειμενικον χρόνον έπιτελοΰνται, ώς εΐδομεν, περιστατικά, ά'τινα προκαλούμενα υπό τοΰ ΰπερατομικοΰ συνειδέναι συγκρο­

τούν άντικειμενικήν πραγματικότητα εχουσαν γενικον κύρος. Ό χρόνος εν­

ταΰθα, δστις συνυφαίνεται μετά της πραγματικότητος ταύτης, δεν είναι χρό­

νος τοΰ υποκειμένου αλλά χρόνος, τοΰ οποίου την βίωσιν έχει ή όλότης. Είναι ό χρόνος, όστις διατίθεται δια την θεμελίωσιν της ιστορικής ζωής εκάστου λαοΰ, ό χρόνος, όστις αναλίσκεται δια την επίτευξιν των πολιτιστι­

κών δημιουργημάτων, και γενικώς ό χρόνος, δστις πλαισιώνων τα περιστα­

τικά της ζωής τών ανθρώπων αποτελεί το βάθρον τής προς αλλήλους επι­

κοινωνίας. 'Ασφαλώς ό αντικειμενικός χρόνος δεν αποτελεί αμεσον επίτευγμα τής

προσπάθειας τών ανθρώπων. Το πρώτον κτήμα τούτων, είναι ό υποκειμε­

νικός χρόνος, διότι αυτός μόνον συνειδητοποιείται ύπ' αυτών κατά τήν βίω­

σιν τών εγωκεντρικών των επιδόσεων. Βαθμηδόν δμως διαρθροΰται ό αντι­

κειμενικός χρόνος και συμβάλλουν εις τοΰτο τα εξής : αα) Ή λειτουργία της λογικής ακέψεως. Ή ώριμότης ταύτης πιστο­

ποιεί τήρησιν υπό τοΰ ατόμου κοινών αρχών νοήσεως και επομένως όμοιό­

μορφον νοητικήν λειτουργίαν, άποδεκτήν υπό πάντων τών ανθρώπων. Δια τοΰτο καί τα δημιουργήματα, τα εκ ταύτης προερχόμενα, είναι

ασάλευτα από τών αυθαιρεσιών και ιδιοτροπιών τών επί μέρους ατόμων. ββ) Το ϋ'ηαανριαμα τών παραδόσεων. Ούτως οι σκόπιμοι αγώνες

τών επι μέρους ατόμων και τών διαδοχικών γενεών, τών κινουμένων προς ιδεώδη κατεΰθυνσιν, προσδιοριζόμενοι ώς εκ τούτου δια τών γνωρισμάτων τής γνησιότητος και τής γονιμότητος, συναπαρτίζουν τα μεγάλα αιτήματα τών αιώνων, τάς μεγάλας επιταγας τοΰ ανθρωπίνου προορισμοΰ, προς τάς οποίας, εφ' δσον ήθελον έναρμονισθή αϊ δημιουργίαι τών ανθρώπων, κρα­

τοΰν αΰται άναμφισβήτητον κΰρος. Ή πίστις τών ατόμων προς τήν άξίαν τούτων είναι ασάλευτος.

"Οθεν ή ενέργεια τοΰ λόγου καί τα γνήσια αιτήματα τών αιώνων, τα δια τών αγνών παραδόσεων αποκαλυπτόμενα, ανυψώνουν βαθμηδόν τήν συνεί­

δησιν τών ατόμων εκ τοΰ ΰποκειμενικοΰ χρόνου εις τον άντικειμενικον χρό­

νον. Τούτου αί μορφαι ώς ΰπερατομικαί θεωροΰνται υπερβατικοί. Πρώτον κίνητρον εις τοΰτο αποτελεί ή εφεσις τοΰ καλυτέρου. Έ ξ αιτίας ταύτης ή ψυχή κινείται διηνεκώς προς το ύπερατομικόν. Παράγοντα δμως, δστις καλ­

λιεργεί τήν βαθμιαίαν άνΰψωσιν, θεωροΰμεν τον φωτισμον τοΰ ιδεώδους. Οΰτος είναι βεβαίως απροσδιόριστος, διότι ουδεμία εποχή δύναται να κάλυψη το πλαίσιον τούτου δια τών γνωρισμάτων της, προκαλεί δμως το ίδιον ιδεώ­

δες τήν διαλεκτικην κίνησιν τής ψυχής, ήτις γονιμοποιεί εν τη εξελίξει τους

— 365 —

προσδιορισμούς τους ασκούμενους εκ του ιδεώδους φωτισμού. Έ κ τούτου ανέρχεται ή ψυχή προς το ιδεώδες. Επειδή δε τοΰτο βαθμηδόν επιτελείται, είναι και αί βαθμίδες της ΰπερβατικότητος ανυπολόγιστοι.

Ώ ς ΰψίστην βαθμίδα θεωροΰμεν εκείνην, ήτις υπό του ανθρώπου απο­

καλυπτόμενη πιστοποιεί τοιαΰτην ώρίμανσιν καΐ άνύψωσιν της ψυχής τού­

του, ώστε ή βοΰλησίς του να ταυτίζεται με τήν βοΰλησιν του 'Υψίστου. Εις τήν περίπτωσιν αυτήν οΐ σκοποί πάντων των αιώνων, των το ΐδα­

νικον καλλιεργοΰντων, συγκλίνουν εΐς μίαν ενότητα, εν η αί αντιθέσεις υπο­

κειμένου καΐ αντικειμένου αμβλύνονται, αί προσδοκίαι ατόμου και συνόλου ταυτίζονται και γενικώς παρουσιάζεται το κράτος των ιδεών. Τοΰτο πλέον παριστά τον χρόνον τής αΐωνιότητος.

Γεννάται όμως το ζήτημα : 'Υπάρχει χρόνος υπό το γνώρισμα τής αΐω­

νιότητος ; Δυνάμεθα δηλαδή να αποδεχθώμεν δτι θα ελθη μία εποχή, ήτις θα διαδηλοΐ τήν ενότητα αυτήν τής υψίστης ύπερβατικότητος ; Πρόκειται ενταύθα περί σταθμού, δστις αναφέρεται εις τελείωσιν, καθ' ην παύουν τα περαιτέρω στάδια τής εξελίξεως και τελείωσιν, ήτις προϋποθέτει τήν εξόν­

τωσιν του πάθους τής ΰλης, τήν έκμηδένισιν των τάσεων τής υποκειμενικής φιλαυτίας και γενικώς τήν κατάλυσιν τών διαφερόντων τής ζωής. Σταθμός δμως υπό τα γνωρίσματα αυτά σημαίνει και κατάλυσιν αυτού τούτου του φαινομένου τής ζωής.

Διότι δεν νοείται ζωή χωρίς διαφέροντα και χωρίς τήν διαλεκτικήν ενέργειαν τής ψυχής, τήν επιτελουμένην μεταξύ τών απαιτήσεων τοΰ εγώ. καΐ τών απαιτήσεων τής όλότητος ώς καί μεταξύ τοΰ πειρασμού τής ΰλης και τοΰ φωτισμού τών ιδεών. Ζωή, και δή γόνιμος ζωή, σημαίνει διηνεκή μόχθον δια τήν εξουδετέρωσιν τοΰ κακού, δια τήν εμπέδωσιν τοΰ αγαθού, δια τήν άνάπτυξιν τοΰ πνεύματος, και γενικώς επίμονον προσπάθειαν δια τήν προσέγγισιν τής βουλήσεως τοΰ ανθρώπου προς τήν βοΰλησιν τοΰ 'Υψί­

στου. Δια τούτο και ή αποδοχή τοΰ τελικού εκείνου σταθμού τής εξελίξεως, ήτοι μορφής ζωής, εΐς τήν οποίαν ήθελεν άμβλυνθή ή διαλεκτική αύτη προώθησις τής ανθρωπινής ψυχής και ήθελε τοποθετηθή το τέρμα τής προς τα άνω εφέσεως τοΰ ανθρωπίνου γένους, θα ήτο εσκεμμένη πλάνη.

'Αδιανόητος συνεπώς είναι καί ο χρόνος, δστις πλαισιώνει τήν ενότητα τής υψίστης υπερβάσεως. Δία τοντο ανύπαρκτος και ανυπόστατος θεωρεί­

ται δ χρόνος τής αίωνιότητος. Η ανθρωπινή δμως σκέψις δια τήν άσκησιν τής γονίμου εξελίξεως τοΰ

φαινομένου τής ζωής αποδέχεται τήν τελείωσιν ταύτην και προσδέχεται εκεί­

θεν τήν επιρροήν τοΰ φωτισμού της. Είναι ό τελικός σταθμός τοΰ μέλλον­

τος, ό άνεπίτευκτος καί εν τούτοις εύεργετικώς ισχύων. Διαφαίνεται δε ή ισχύς αυτού εΐς τήν οίκείωοιν, τήν οποίαν εκάστοτε

επιτυγχάνει ή ψυχή τών επι μέρους ατόμων, οσάκις ταύτα απαλλασσόμενα

— 366 —

από τοΰ πάθους της ΰλης και του εγωκεντρισμού συναλλάσσονται ΐδεωδώς με το κράτος τοΰτο της υψίστης υπερβατικής ενότητος.

Γέφυρα εις τοΰτο είναι ή καθαρότης της ψυχής, ήτις πιστοποιεί ε'μμο­

νον ΰπόστασιν εν αύτη τοΰ ιδεώδους. Έκ τών ανωτέρω καταφαίνεται, εις άπάντησιν τοΰ ερωτήματος ημών,

δτι δεν υπάρχει μεν ή εποχή πραγματοποιήσεως τής ενότητος τής υψίστης ύπερβατικότητος, βιοΰται δμως εκάστοτε αΰτη υπό τών ατόμων, οσάκις ταΰτα παρουσιάζουν τήν κατάλληλον οικείωσιν τής ψυχής.

Ή αντινομία αΰτη μεταφέρεται ήδη και επί τοΰ χρόνου. Οΰτω δεν υπάρχει βεβαίως χρόνος υπό το γνώρισμα τής αΐωνιότητος, διότι αντιτίθε­

ται τοΰτο προς τήν ποικιλίαν τών διαφερόντων τών εκάστοτε εποχών, τα άτομα εν τοΰτοις δύνανται να επικοινωνώσι μετά τής αΐωνιότητος ταύτης, δταν ό μόχθος τής ζωής και ή καλλιέργεια τής ψυχής, εξασφαλίζουν τήν κατάλληλον τελείωσιν. Το φέγγος τής αιωνιότητος ταύτης, διατηρούμενο? άμείωτον εκ τών αντίξοων βιωμάτων τών ανθρώπων, φωτίζει κατ' οΐκεϊογ φωτισμόν τάς επιτυγχανομένας εκάστοτε ιδανικός καταστάσεις τής ψυχής κα', ασκεί γοητείαν καλλιεργοΰσαν τήν άνθησιν τής ζωής.

"Αν δμως δ χρόνος τής αΐωνιότητος αποτελεί ΐδανικήν μεν πλην άνΰ· παρκτον διάστασιν τής ζωής, ποίαν θέσιν παρουσιάζει ό αντικειμενικός χρόνος προ τών αξιολογικών επιτεύξεων τής ψυχής, αϊτινες ήλεκτρίζοντα, ύπο τοΰ χρόνου τής αιωνιότητος ; Ποίαν σχέσιν κρατοΰν τα βιώματα τής προωθήσεως και άνθήσεως τής ψυχής προς τον χρόνον, δστις διατίθεται ôic τας αντιστοίχους πολιτιστικός δημιουργίας αυτής ; Δεσπόζει οΰτος εις τή·» συνείδησιν και συναγείρει τήν ψυχήν τοΰ ατόμου, ώς δ υποκειμενικός χρό­

νος, ή τουναντίον αμβλύνεται και αφανίζεται προ τών πολιτιστικών εξάρ­

σεων τής ψυχής ; Ή μοίρα τοΰ χρόνου τής αΐωνιότητος διέπει και τον αντικειμενικό?

χρόνον. "Οπως ό χρόνος τής υψίστης ΰπερβατικότητος είναι ανύπαρκτος κα. αδιανόητος, οΰτω και δ χρόνος τής αξιολογικής προωθήσεως τών ανθρώπων δ χρόνος τής έμμονου υποστάσεως εν τη ψυχή τούτων τοΰ ιδεώδους, ω; παρουσιάζων οικείωσιν προς το απόλυτον, υπόκειται εις άφάνειαν και εκμη· δένισιν. Ό χρόνος τότε, δ αντικειμενικός χρόνος, αποτελεί άσημον διάστα­

σιν τής ζωής, προς τήν δποίαν το άτομον μένει άδιάφορον, διότι δεν ήλεκτρί· ζεται από τήν διάστασιν ταΰτην αλλ' από τα εσωτερικά ιδανικά κίνητρα Διό και έχει τοΰτο αΰτονομίαν ζωής και εσωτερικήν ελευθερίαν, άποκα· λΰπτουσαν φωτοβόλον δημιουργικότητα εναρμονιζομένην προς τήν μορφή1

τοΰ απολύτου. "Οθεν εις τήν περίπτωσιν αυτήν το άτομον δεν ρυμουλκείτα, από τάς διακυμάνσεις, τάς οποίας παρουσιάζει δ χρόνος, άλλα δια τών πόνω1

και μόχθων άνυψωθέν εις το στάδιον τοΰ φορέως τών αξιών τούτων κρατε', τήν γοητείαν αυτών και δρα κατά το απόλυτον κΰρος τών ιδίων. Ή σήμα

— 367 —

σία του χρόνου, ενταύθα, δαμάζεται εκ τών πλεονεκτημάτων της άνθοΰσης •ψυχής. Κα! ναι μεν συνήργησεν οΰτος εις την άνοδον ταύτης, εις την επί­

•τευξιν της δόξης και την πραγματοποίησιν τών αξιών. Άσκήσας δμως οΰτος την γονιμότητα της ψυχής δεν αποτελεί πλέον γοητείαν δια τήν ζωήν. Ή πνευματική γοητεία τών αξιών κυριαρχήσασα οδηγεί τήν συνείδησιν προς δημιουργίαν ενηρμονισμένην οΰχι πλέον προς τάς επιταγάς του χρόνου, αλλά, εφ' όσον ή ψυχή έχει τήν οικείωσιν προς το απόλυτον, προς τήν φωνήν της εσωτερικής τελειώσεως.

Οΰτω το ά'τομον κα! κατά τήν βίωσιν του αντικειμενικού χρόνου άφι­

στάμενον βαθμηδόν από τών γηΐνων συλλέγεται εις εαυτό και κινοΰμενον κατά τον εσωτερικον φωτισμον ασκεί τήν αΰτόνομον ζωήν κρατούν τήν βίω­

σιν του ΰπερατομικοΰ ιδεώδους και του αιωνίου. Εις τήν περίπτωσιν αυτήν τιθασσεΰονται τα διαφέροντα του χρόνου, εκμηδενίζεται ή ύπόστασίς του, πραγματοποιείται ή κατάλνσίς του.

Τοιουτοτρόπως, δσον περισσότερον άνυψοΰται το ά'τομον προς τήν βίω­

σιν της αΐωνιότητος, τόσον περισσότερον, δεδομένου δτι τοϋτο κινείται κατά τα βιώματα του απολύτου, αφανίζεται και καταλύεται ή διάστασις του χρόνου.

Ή κατάλυσις αΰτη δεν αποτελεί φανταστικήν εικόνα του μετά τοϋ φωτός του ιδεώδους επικοινωνούντος και εξ εκείνου φωτιζόμενου ατόμου αλλά άναμφισβήτητον πραγματικότητα, θεμελιουμένην εν τη ψυχή πάντων τών εν ίση βαθμίδι φωτιζόμενων, και δή πραγματικότητα άλώβητον, εφ' δσον ανθεί εν τή ψυχή ή έμμονος αξιολογική αρχή και αδρανούν αΐ αντίξοοι δυ­

νάμεις της ζωής. Συνοδεύεται δε ή κατάλυσις του χρόνου εν αντιδιαστολή προς τα βιώ­

ματα τοϋ υποκειμενικού χρόνου υπό τών εξής συμπτωμάτων : α) Δεν προσκολλάται το ά'τομον εις τον χρόνον, ουδέ καταξιώνει αυτόν,

εκ τοϋ λόγου δτι εκείνος μόνον προσκομίζει εις αυτό εξωτερικά θέλγητρα, τα γήινα αγαθά, αλλ' έ'χον άδιαφορίαν το άτομον προς αυτόν, λόγω τής ευτέλειας εκείνων, τροφοδοτείται υπό τών αμείωτων εις άξίαν αγαθών τής εσωτερικής του τελειώσεως.

β) Δεν δεσμεύεται τοϋτο εκ τών περιορισμών τών κατά τόπον κα! χρό­

νον αιτημάτων τής ζωής, άλλα ζή τήν άχρονον πραγματικότητα, μεθιστά­

μενον εις χώρους υπερβατικούς, ένθα οΰτε δ χρόνος οϋ'τε ο τόπος παγιδεύουν τα βιώματα τής ψυχής.

y) Δεν δοκιμάζει τα χάσματα τών εφήμερων ικανοποιήσεων, τα οποία δημιουργοϋνται εις τήν πάροδον τοϋ χρόνου, ουδέ οδΰρεται εκ τών φευγα­

λέων τέρψεων τοϋ χρόνου, αλλ' άπολυτροΰμενον εκ τών αγωνιών κα! τών επισφαλών διακυμάνσεων τούτου άγάλλεται κα! εξαϋλοϋται κατά τήν μόνιμον χάριν τής εσωτερικής τελειώσεως.

δ) Δεν αγωνίζεται δια τήν προβολήν κα! έπιβολήν εΐς το κοινωνικόν

— 368 — \

του πλαίσιον της προσωπικής του φιλοδοξίας, άλλα καλλιεργούν την άνθη­

σιν της πνευματικής ζωής πληρούται υπό βιωμάτων της ψυχικής ταύτης άνθήσεως, καθ' ην λόγος και συναίσθημα, εμπειρία και θεωρία ιδεωδώς συμπίπτουν. Σφυρηλατούν δ' εκ τούτου το άτομον του πνεύματος την άθα­

νασίαν, δια των δημιουργημάτων του και το ϊδιον απαθανατίζεται· Δια τοΰτο και δ θάνατος, δστις θέτει τέρμα εις τα διαφέροντα του χρόνου, απο­

τελεί δια το ά'τομον, δπερ εκπληροΰν την άποστολήν του άνυψοΰται εις τον ΰψιστον σταθμον τής ΰπερβατικότητος, άδιάφορον περιστατικόν, άνάξιον προσοχής, διότι μεταπηδά τοΰτο ψυχικώς εκ του χρόνου τής ζωής εις το αχρονον τής αθανασίας. Ό χρόνος τότε ευρίσκει την πλήρη κατάλυσίν τον.

ε) Δεν δημιουργείται εκ τής ζωής το άπατηλον νόημα τής επιδιώξεως πλουτισμού μόνον ή επιδείξεως ή ευμάρειας, ουδέ προσβλέπεται εν τή απο­

στολή τής ιστορίας σκοπός υλιστικός ή ωφελιμιστικός, άλλα τίθεται ώς μέλημα εις την ζωήν και εις την ΐστορίαν ή άνέλιξις προς αντικατοπτρισμούς του Έπέκεινα, προς πραγμάτωσιν δηλονότι σταθμού, ένθα ή ανθρωπινή βοΰλησις θα ανταποκρίνεται κατ' εσωτερικήν επιταγήν προς την θείαν βοΰ­

λησιν. Και τοΰτο σημαίνει δτι δέν άγεται ή θεία δημιουργία δια τών πόνων και τοΰ μόχθου τοΰ χρόνου προς αΰτοκαταστροφήν, ώς υπό τίνων διδάσκε­

ται, αλλ' εξουδετερώνουσα αΰτη δια τών μόχθων τούτων το εν εαυτή κακόν καλλιεργεί δυνάμεις αύτοεξελίξεως προς ιδεώδη κατεΰθυνσιν. ( Άποκάλυψις 'Ιωάννου, Κεφ. Ι ' στ. 5 ­ 8 ).

Τοιουτοτρόπως δια τής άνυψώσεως ταύτης άγεται το μεν αν&ρώπινον γένος προς την α&ανασίαν δ δε χρόνος προς κατάλυσίν.

Δ. Α. ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΥ

ΤΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟΝ ΕΡΕΥΝΗΤΩΝ ΛΑΪΚΩΝ ΔΙΗΓΗΣΕΩΝ ΤΟΥ ΚΙΕΛΟΥ­ΚΟΠΕΓΧΑΓΗΣ

Ή μεταπολεμική περίοδος με τα συχνά συνέδρια, πού κάθε τόσο εξαγ­

γέλλονται στις διάφορες χώρες, μπορεί να χαρακτηριστώ ως περίοδος των διεθνών συνεδρίων. 'Από την άποψη τών σκοπών τους τα συνέδρια είναι επαγγελματικά, πολιτικά καΐ επιστημονικά. Τα πρώτα αποβλέπουν στην καλΰτερη εξυπηρέτηση τών συμφερόντων ώρισμένων επαγγελματιών' ή ρύ­

θμιση πολιτικών καΐ εθνικών ζητημάτων είναι δ σκοπός τών πολιτικών συνεδρίων. Ευρύτερο είναι το πρόγραμμα τών επιστημονικών, πού αποβλέ­

πουν σε πανανθρώπινο πολιτιστικό αγαθό, τήν επιστημονική έρευνα. Στην τρίτη αύτη κατηγορία ανήκει και το Α' διεθνές συνέδριο ερευνητών λαϊκών διηγήσεων ( Internationaler Kongréss der Volkserzâhlungsforscher), πού συνήλθε στο Κίελο της βορείου Γερμανίας στίς 19­ 26 Αύγουστου 1959, καΐ συνέχεια ( 2 7 ­ 2 9 Αύγουστου ) στην Κοπεγχάγη. Ή σύγκληση του συνε­

δρίου οφείλεται στην πρωτοβουλία της Γερμανικής 'Ομοσπονδίας τών Λαο­

γραφικών Ενώσεων ( τής Στουτγάρδης), του Σκανδιναβικού 'Ινστιτούτου Λαογραφίας (τής Κοπεγχάγης), του Λαογραφικού 'Ινστιτούτου τού Πανεπι­

στημίου τού Κιέλου, τής Γερμανικής Εταιρείας για τή φροντίδα τού παρα­

μυθιού τών ευρωπαϊκών λαών. Ή γενική οργάνωση είχε άνατεθή στον καθη­

γητή τού Πανεπιστημίου τού Κιέλου Kurt Ranke, ή δε επιστημονική επι­

τροπή είχε άποτελεσθή από αντιπροσώπους διαφόρων χωρών, μεταξύ τών οποίων καΐ ό αντιπρόσωπος τής Ελλάδος καθηγητής Γ. Α. Μέγας.

Καθώς δείχνει και δ τίτλος, πρόγραμμα τού συνεδρίου ήταν ή έρευνα τών προβλημάτων τών λαϊκών διηγήσεων. Ό δρος λαϊκή διήγηση, μετά­

φραση τού γερμανικού Volkserzâhlung, αναλυτικά πρέπει ν' άποδοθή στην ελληνική με τους όρους παραμύθι, μύθος, παράδοση.

Ή έννοια παραμύθι στή συνείδηση δλων μας είναι συνυφασμένη με τήν έννοια φανταστική διήγηση για παιδιά. Στους φανταστικούς κόσμους τού παραμυθιού κινείται δ άνθρωπος στην παιδική του ηλικία με τήν ακα­

τάσχετη δρμη για τή ζωή, τήν έλλειψη πρακτικής πείρας, τήν αχαλίνωτη φαντασία' τέρπεται το παιδί με τις αφελείς άλλα και παράξενες παραμυθία­

— 370 —

κές καί μυθολογικές διηγήσεις, ζή έντονα τις περιπέτειες των παραμυθια­

κών ηρώων, ανθρώπων ή ζώων, διδάσκεται απ' αυτές μέ τα παραδείγματα, καλά ή κακά, πού ασυνείδητα αποταμιεύει για τη μετέπειτα πορεία της ζωής του. Σπάνια θα βρής ανθρώπους πού πέρασαν τα παιδικά τους χρόνια χωρίς τη δίψα και την τέρψη τοϋ μΰθου και του παραμυθιού, και οι άνθρωποι αύτοι δέν θα είναι ασφαλώς από τους πλέον ομαλούς στην ιδιωτική ή τήν κοινωνική τους ζωή.

Έκτος από τήν έννοια αύτη και τη σπουδαία παιδαγωγική σημασία, το παραμύθι παρουσιάζει και άλλες σοβαρώτατες επιστημονικές απόψεις. Πρώτα πρώτα το φαινόμενο της ομοιότητας πολλών θεμάτων (μοτίβων) παραμυθιών σε πλείστους λαοΰς, πού τους χωρίζουν μεγάλες τοπικές απο­

στάσεις, έχει προκαλέσει τήν προσοχή τών ερευνητών και διάφορες σχετικές θεωρίες, καθώς είναι γνωστό, έχουν διατυπωθή. Οι αδελφοί Grimm, πού μέ το έργο τους εθεμελίωσαν τήν επιστημονική παραμυθολογική .έρευνα, είχαν τή γνώμη, δτι τα παραμύθια είναι υπολείμματα από παλαιούς ινδοευ­

ρωπαϊκούς μύθους και οι ήρωες τους αλλοιωμένες μορφές θεών και ηρώων της αρχέγονης ινδοευρωπαϊκής λατρείας. cO Th. Benfey είναι εισηγητής τής θεωρίας δτι ή 'Ινδική είναι ή αρχική πατρίδα τών παραμυθιών καΐ δτι από εκεί τα προϊόντα αυτά τής λαϊκής φιλολογίας μέ τή γραπτή καΐ προφο­

ρική παράδοση διαδόθηκαν στην Ευρώπη ύστερα από τον ΙΑ' αιώνα. Κατά τήν αγγλική ανθρωπολογική σχολή ( Tylor, Lang ) τα παραμύθια είναι επι­

βιώσεις από παλαιές πολιτιστικές καταστάσεις και μπορούσαν να γεννηθούν ταυτόχρονα σέ πολλούς τόπους. Σήμερα επικρατεί ή άποψη τής Φινλανδικής σχολής, πού έχει υιοθετήσει τή γεωγραφικοϊστορική μέθοδο στην έρευνα τών παραμυθιών· Μόνον μέ τή μελέτη του κάθε τύπου παραμυθιού χωριστά, τή συγκέντρωση παραλλαγών του από διαφόρους τόπους, τήν ανάλυση και τή σύγκριση, θα φτάσουμε σέ θετικά και γενικώτερα συμπεράσματα.

Και άλλες ακόμη απόψεις και προβλήματα παρουσιάζει το παραμύθι, καΐ γενικώτερα ή λαϊκή διήγηση, ως λογοτεχνική ενότητα, πού συνδέεται μέ τή φιλολογία, τήν ιστορία κλπ.

Ή συμβολή του συνεδρίου τού Κιέλου ­ Κοπεγχάγης στην έρευνα τών ποικίλων αυτών απόψεων και προβλημάτων τών παραμυθιών υπήρξε ση­

μαντική, καθώς φαίνεται καΐ από τήν αθρόα συμμετοχή αντιπροσώπων από πολλές χώρες και από τα ανακοινωθέντα θέματα. Περισσότεροι από 200 αντιπρόσωποι Πανεπιστημίων, 'Ακαδημιών, Μουσείων και άλλων επιστημο­

νικών ιδρυμάτων από τις ευρωπαϊκές χώρες, τήν 'Αμερική, τήν 'Ασία, τήν 'Αφρική, έλαβαν μέρος στις εργασίες τού συνεδρίου. Τήν Ελλάδα αντιπρο­

σώπευσαν ό καθηγητής τής Λαογραφίας στο Πανεπιστήμιο 'Αθηνών Γ. Α. Μέγας και ό γράφων το σημείωμα τούτο. 'Εδώ είναι δίκαιο να σημειώσουμε, δτι ή οργάνωση από τεχνική άποψη, μέ τή δραστηριότητα τής οργανωτικής

371 —

επιτροπής, και προπάντων τοΰ καθηγητού Κ. Ranke και του γραμματέως του συνεδρίου διδάκτορος Fritz Harkort , ΰπήρξεν υποδειγματική.

'Από τους αντιπροσώπους διαφόρων χωρών, καθώς και από τους δυο "Ελληνες αντιπροσώπους, άνεκοινώθησαν περί τα 65 επιστημονικά θέματα. Δεν είναι δυνατό ν ' αναγράψουμε εδώ δλους τους τίτλους τών θεμάτων' σημειώνουμε μόνον δτι από την άποψη τοΰ περιεχομένου τους ανήκουν σε τρεις κατηγορίες, ανάλογα άλλωστε και προς το πρόγραμμα καΐ τις επιδιώ­

ξεις τοΰ συνεδρίου. Στην πρώτη, πού είναι καΐ ή μεγαλύτερη, ανήκουν τα θέματα τα αναφερόμενα στη συγκέντρωση τοΰ ύλικοΰ τών λαϊκών διηγή­

σεων στίς διάφορες χώρες, την καταγραφή, του και κατάταξη συμφωνά με τους διεθνείς καταλόγους Aarne ­ Thompson. Πολλές από τις άνοκοινώσεις αυτές δέν είχαν μόνον πληροφοριακό χαρακτήρα, άλλα επεκτείνονταν και σέ παρατηρήσεις για το είδος και τη σημασία τών λαϊκών διηγήσεων πού απαντούν σέ μια χώρα, καθώς και για τίς επιδράσεις από άλλους λαοΰς. Δεύτερη ομάδα ανακοινώσεων είναι εκείνες πού ερευνούν παραμυθιακούς τύπους μέ διεθνή εξάπλωση, την αρχική προέλευση τών τύπων αυτών, καθώς καΐ τίς τυχόν αλλοιώσεις και μεταμορφώσεις πού παρουσιάζουν από τόπο σέ τόπο εξ αιτίας διαφόρων ιστορικών ή κοινωνικών συνθηκών. Τρίτη τέλος ομάδα αποτελούν οι ανακοινώσεις οι αναφερόμενες στην έρευνα τού παραμυ­

θιού ώς λογοτεχνικού και φιλολογικού κειμένου, πού παρουσιάζει ώρισμένη εξέλιξη καΐ ώρισμένες επιδράσεις στην φιλολογία και στην τέχνη.

Ό χώρος δέν επιτρέπει ευρύτερη και ειδική ανάλυση τών ανακοινώ­

σεων. Το συμπέρασμα είναι δτι οι πολλές αυτές εργασίες τών ερευνητών, πού, προερχόμενοι από τα πέρατα της γης, συναντήθηκαν στη βόρεια Γερ­

μανία και τη Δανία, για ν' αλλάξουν γνώμες και σκέψεις, δείχνουν τη σημα­

σία πού αποδίδεται στην έρευνα τοΰ παραμυθιού' και είναι απόλυτα δικαιο­

λογημένη ή επίδοση στην έρευνα αυτή, αν λάβουμε υπ' δψει, δτι το παρα­

μύθι είναι κοινό γνώρισμα στην πνευματική ζωή δλων τών λαών' είναι από τα στοιχεία εκείνα πού μαρτυρούν, δτι δλοι οι άνθρωποι στο αρχικό στάδιο τού πολιτισμού τους έχουν τίς ίδιες περίπου πνευματικές ανησυχίες και ανα­

ζητήσεις. Οι σύνεδροι πολλά διδάχτηκαν για τήν ώς τώρα επιστημονική τους έρευνα καθώς καΐ για τους δρόμους πού οφείλουν ν' ακολουθήσουν στο μέλλον.

"Ας σημειωθή δτι το πρόγραμμα τού συνεδρίου δέν έξαντλήθη μόνον μέ τις συνεδριάσεις καΐ τίς επιστημονικές ανακοινώσεις' μέ τήν κατάλληλη καθοδήγηση έγιναν ομαδικές επισκέψεις λαογραφικών μουσείων και αρχείων ώς τού προϊστορικού μουσείου τοΰ Schleswig, τοΰ υπαιθρίου μουσείου ( Frilands ­ Museet ) και τοΰ Λαογραφικού 'Αρχείου της Κοπεγχάγης.

Κατά τήν τελευταία συνεδρίαση στην Κοπεγχάγη, μαζί μέ άλλες απο­

φάσεις πού ελήφθησαν, καταρτίστηκαν και δύο επιτροπές, ή μία για να

— 372 —

καθορίση tò χρόνο και τον τόπο όπου θα συνέλθχ) το προσεχές συνέδριο καί να το παρασκευάσω, και ή άλλη για την οργάνωση 'Ινστιτούτου για την έρευνα των λαϊκών διηγήσεων στις χώρες της ανατολικής Ευρώπης1.

Στην ομάδα των χωρών πού άφορ$ ή τελευταία απόφαση του συνεδρίου ανήκει και ή δική μας. Με την ιδιάζουσα θέση της ώς γέφυρα ανάμεσα Ευ­

ρώπη, 'Ασία, 'Αφρική, τη μακρά πολιτιστική της ιστορία καΐ τα πλούσια κατάλοιπα του παρελθόντος, έρχεται πάντοτε στην πρώτη γραμμή του παγκό­

σμιου επιστημονικοί) ενδιαφέροντος. Γι'αυτό ακριβώς είχε πρωτεύουσα θέση και στα επιστημονικά ανακοινωθέντα του συνεδρίου, τα σχετιζόμενα με ανα­

τολικούς λαούς. Ή επίγνωση της ιδιαίτερης αυτής σημασίας πού κατέχει ή χώρα μας

στην επιστημονική έρευνα, άλλα καί το καλώς εννούμενο εθνικό συμφέρον, μας επιβάλλουν την κατάλληλη ενεργό αντιπροσώπευση καί συμμετοχή στή διεθνή επιστημονική κίνηση. Το επιστημονικό και εθνικό τούτο χρέος βαρύ­

νει κατά κύριο λόγο τα πνευματικά ιδρύματα τής χώρας μας.

1. Βλ. και σχετικό άρΰ·ρο Γ. Α. Μέγα στην εφημερίδα « Καθημερινή » τής 23 ­ 9 ­ 1959.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟΝ ΔΕΛΤΙΟΝ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ

ΚΑΤΑ ΤΟ ΕΤΟΣ 1959

Ι.

Α' Γενικά Δημοσιεύματα 1. ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗ Η . Ν., Συμπληρώματα στην 'Ανθολογία. 'Αθήναι . Βιβλιοπωλεΐον

της « 'Εστίας » ( 1959 ] ( σχ. 8ον, σ . 162 ). Πλην νέων τινών προσθηκών είς την άνθολόγησιν έργων ποιητών της « στερεο­

τύπου » Ε' εκδόσεως της « 'Ανθολογίας > (1708­1952) Άποστολίδου, ανθολογούν­

ται νΰν και οί : Ά ρ . 'Αλεξάνδρου, Ν. "Ασλάνογλου, "Ολγα Βατίδου, Α. Βουγιούκας, Δ. Δετζώρτζη, Φ. Διαλεισμάς, Λ. Ζενάκος, Π. Θαλασσινός, Λ. Θεοδωρακόπουλος, Β. Θεοδώρου, Ν. Καλλέργης, Π. Κανελλόπουλος, Ν. Καρούζος, Σπ . Κατσίμης, Γ. Καφταντζής, Κ. Κουλουφάκος, Μ. Κρασσά­Ζώρα, Τ. Λειβαδίτης, Γ. Αιακός, Ζ. Μα­

νάρης, Ν. Μεσσηνέζης, Μ. Μουντές, Ι . Παπαδημητρίου, "Αγγ. Παρθένης, Τ. Πατρί­

κιος, Γ. Ν. Πολίτης, Γ. Ριζόπουλος, Μ. Σερβάκη, Τ. Σπυρόπουλος, Δ. Σταθόπουλος, Π . Τακόπουλος, Κ. Ταχτσής, Λ. Χατζοπούλου, Κ. Χρυσάνθης. 2. ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΥ Π Α Ν . , Ποίηση και 'Αλήθεια στή Νεοελληνική ζωή, « Νέα 'Εστία >

65 (1959) , σ. 2 5 7 ­ 2 7 1 . 'Ομιλία γενομένη ( 10 ' Ιανουαρίου 1959 ) εν τφ πανεπιστημίω τοΰ M a r b u r g ,

κατά τον έορτασμον της < 'Ελληνικής 'Εβδομάδος > :■ Κριτικόν σχεδιάγραμμα της πορείας τοΰ Νεοελληνικού λόγου, από τών χρόνων της Τουρκοκρατίας μέχρι σήμερον. 3. ΣΑΧΙΝΗ ΑΠ., Τ Ο Νεοελληνικό μυθιστόρημα. 'Αθήνα 1958. Βιβλιοκρισία .· ΓΙΑΝΝΗ

Χ Α Τ Ζ Ι Ν Η , «Νέα Ε σ τ ί α » 65 ( 1 9 5 9 ) , σ. 6 6 ­ 6 7 .

Βιογραφίαι ­ Νεκρολογίαι 4. ΚΑΛΒΟΚΟΡΕΣΗ Α., 'Ανδρέας Ζανή Μάμουκας, « Δελτίον 'Ιστορικής και 'Εθνο­

λογικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς » Ι Γ ' ( 1 9 5 9 ) , σ. 384­414 . Βιογραφία εκτενής τοΰ Χίου λογίου ( 1801 ­ 1884 ) στηριζομένη και επί ανεκδό­

των πηγών. ' Ιδιαιτέρως ενδιαφέροντα τα άφορώντα είς τάς σχέσεις τοΰ Μάμουκα προς τον Καλλ. Κρεατζούλην και τήν εκδοσιν Τών μετά θάνατον τοΰ Κοραή, ώς συνάγεται μάλιστα εκ τής δημοσιευομένης ανεκδότου επιστολής τοΰ βιογραφουμένου (9 Μαρτίου 1862) προς· τον άνεψιον τοΰ Καλλινίκου, Ί ω . Κρεατζούλην. 5. ΠΕΤΡΟΧΕΙΛΟΥ MIX., Βιογραφικά τοΰ [ Α. ] Φατσέα [ 1821 ­ 1879 ] , « Νέα Ε σ τ ί α »

65 ( 1959 ), σ. 724 ­ 725. 6. Β Α Μ Π Ο Υ Λ Η Λ Α Μ . Χ., Αχιλλέας Α. Τζάρτζανος ( Σ κ ι α γ ρ α φ ί α ] , «Θεσσαλικά Χρο­

νικά» Ζ ' ­ Η ' (1959) , σ. 1 5 ­ 1 7 . 7. ΓΕΩΡΓΟΥΛΗ Κ., Άνήρ δίκαιος, φιλόπατρις και φιλόλογος (κριτική μελέτη τοΰ

έργου τοΰ Ά χ . Τζαρτζάνου J, « Θεσσαλικά Χρονικά » Ζ' ­ Η' ( 1959 ), σ. 40 ­ 69.

— 374 —

8. ΛΟΥΚΑΤΟΥ ΔΗΜ. Σ. , "Η Λαογραφική προσφορά τοΰ Ά χ . Τζαρτζάνου [ Μ ε λ έ τ η ] , « Θεσσαλικά Χρονικά > Ζ' ­ Η' ( 1959 ), σ. 88 ­ 93.

9. ΤΖΑΡΤΖΑΝΟΥ ΝΑΣΟΥ, Τριάντα γράμματα προς τον 'Αχιλλέα Τζάρτζανο, « Θεσ­

σαλικά Χρονικά » Ζ ' ­ Η ' ( 1959 ), σ. 385 ­ 400. Δημοσιεύονται καταλλήλως εσχολιασμέναι έπιστολαί τών : Κ. Άμάντου , D . C.

H e s s e l i n g , Φ. Κουκουλέ, Σ. Κουγέα, Α. Κεραμοπούλου, Δ. Τσαμασφύρου, Ι. Συ­

κουτρή, Α. Σιγάλα, R. C a r p e n t e r , Χ. Θεοδωρίδη, Χρ. 1. Σούλη, P . Pavol in i , Γ. Μέγα, Δ. Ποταμιάνου, Α. D e b r u n n e r , H e d . L u d e k e , Γ. Σωτηριάδου, Ε. Κακού­

ρου, Ι . Δοανίδου, Τ. "Αγρα, Σ. 'Αντωνιάδη, Κ. Πέτσα, C. Tare l l i , Μ. Τσολάκη, Π. Παλαιολόγου, της περιόδου 1929 ­ 1938. 10. Τ ς Ο Υ Ρ . Ν Ι Κ . , Φώτος Πασχαλινός, «Νέα Ε σ τ ί α » 65 ( 1 9 5 9 ) , σ. 133.

Σύντομον βιογραφικόν κα'ι κριτικόν σημείωμα περί τοΰ Θεοδ. Ί ω . Ζώρα ( 1 9 1 3 ­ 1943).

11. Α Γ Γ Ε Λ Ο Μ Α Τ Η Χ Ρ . Ε Μ . , Κώστας Καρκαβίτσας [Νεκρολογία] , «Νέα 'Εστία > 65 (1959) , σ. 818­819 .

12. Μ Ω Ρ Α Ϊ Τ Ο Υ ­ ΒΑΣΣΟΥ Ε Υ . , Γιάννης Κλ. Ζερβός [Νεκρολογ ία] , «Νέα Ε σ τ ί α » 65 (1959), ο. 763­765 [Δημοσιεύεται και φωτογραφία τοΰ ποιητοϋ ].

13. Π Ε Ρ Ι Δ Η M I X . , Νικόλαος Καραβιάς [Νεκρολογία] , «Νέα Ε σ τ ί α > 65 ( 1 9 5 9 ) , σ. 687 ­ 688.

14. ΧΑΡΗ ΠΕΤΡΟΥ, Μανόλης Τριανταφυλλίδης [Νεκρολογ ία ] , «Νέα Ε σ τ ί α > 65 (1959) , σ. 614.

Β' Δημώδης Μεσαιωνική Λογοτεχνία 15. ΓΛΥΚΑ ΜΙΧΑΗΛ, Στίχοι ους έγραψε καθ ' δν κατεσχέθη καιρόν. Κριτική έκδοση

Ε ύ δ ό ξ ο υ Θ. Τ σ ο λ ά κ η . Θεσσαλονίκη 1959 (σχ. 8°·ν, σ. ι ε ' + 4 2 ). "Εν τη εισαγωγή εξετάζονται τα άφορώντα εις τον ποιητήν και τό κείμενον προ­

βλήματα, μετ' αναγραφής τής σχετικής βιβλιογραφίας, εις ην ας προστεθή κα'ι Π. Ν. Π α π α γ ε ω ρ γ ί ο υ , Κριτικόν σημείωμα εις Μιχ. Γλυκάν, «'Εκκλησιαστική Α λ ή ­

θ ε ι α » 18 (1898) , σ. 443­444 . Τ ο ΰ Α υ τ ο ύ , Κριτικόν παραχορήγημα είς Μιχ. Γλυκάν, «Νέα Ή μ ε ρ α » , άρ. 1297 (8/20 'Οκτωβρίου 1899) . Τ ο ΰ Α ύ τ ο ϋ , Περί τοΰ χρονογράφου Μιχαήλ τοΰ Γλυκά, « Α λ ή θ ε ι α » (Θεσσαλονίκης) , 1, 16, 19, 21 'Ιουνίου 1907. Ά . Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ ­ Κ ε ρ α μ έ ω ς , Μιχαήλ γραμματικός ό ιερο­

μόναχος, « Byzant in i sche Zeitschrif t » XX ( 1911 ), σ. 131 ­ 136. S. ­ G. M e r c a t i , In to rno a Μιχαήλ Γραμματικός ό ιερομόναχος, « Bessar ione » XXXIII ( 1917 ), σ. 199 ­ 207.

Ή εκδοσις τοΰ κειμένου εγένετο επί τη βάσει νέας αναγνώσεως τοΰ χειρογρά­

φου, ελήφθησαν όμως υπ' όψιν και αί προγενέστεροι έργασίαι τών L,egrand, Εύστρα­

τιάδου, Χατζιδάκη, Pe rno t . Περίεργος είναι ή άνευ τίνος αξιολογήσεως διάταξις τών γραφών εν τώ κριτικφ ύπομνήματι. Ε'ις τήν εκδοσιν τοΰ κειμένου σημειώ τάς έπομέ­

νας παρατηρήσεις : Στίχ. 148 e d . : ϋροεΐ σε Γραπτ. : ϋροεΐσαι (βλ. στ. 332 : μη ϋροηϋ^ς). Στίχ. 150 ed. : φοβεΐ αε Γραπτ. : φοβεΐοαι ( βλ. στ. 152 : φοβείσαι ) . Στίχ. 256 e d . : πώς ου πλαντάς, παράδοξον ; Γραπτ. : πώς ου πλαντάς ; παράδοξον. Στίχ. 370 ed. : όλον υστέρου Γραπτ. ίσως : ολονυστέρον ( βλ. « τον όλοϋστερινοϋ

βασιλέως », Παλαιολ. Πελοπονν., 2, σ. λθ ' , « ή όλοΰστερή τον » Γύπαρις, Γ 38 ). Στίχ. 558 ed. : και το μωρον σαμάριν' Γραπτ. ίσως : και τοΰ μωρον σαμάριν,

ως δηλ. ή φράσις αΰτη άπαντα παροιμιακώς εν τω « Περί Ξενιτείας » ποιήματι (εκδ.

— 375 —

Ι . Καλιτσουνάκη ), στ. 57 και εν τω « Ά λ φ α β ή τ φ της Ξενιτείας > ( εκδ. Γ. Θ. Ζώρα ), στ. 16.

'Ενδιαφέρον το καταχωριζόμενον εν τέλει γλωσσάριον, οπόθεν δμως παραλεί­

πεται ή αναγραφή ή έξήγησις λέξεων τινών. Βιβλιοκρ. αημείωμα : F . D[ÔIVGE;R], « Byzan t in i sche Zeitschrif t » 52 ( 1 9 5 9 ) ,

σ. 148. 16. ΖΩΡΑ Γ. Θ., "Ο Πωρικολόγος (κατ ' αγνώστους παραλλαγάς ). 'Αθήναι 1958.

Βιβλιοκρ. αημείωμα : F . D [ Ò L G E R ] , « B y z a n t i n i s c h e Zei tschr i f t » 52 (1959) , σ. 150.

17. ΖΩΡΑ Γ . Θ. , Ι σ τ ο ρ ί α τοΰ Πτωχολέοντος (κατά άνέκδοτον παραλλαγήν τοΰ νεα­

πολιτικοΰ κωδικός I I I . Α.α. 9 ) (Σπουδαστήριον Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας Πανεπιστημίου Α θ η ν ώ ν ) , 'Αθήναι 1959 ( σχ. 8 ο ν , σ. 40) . Μετά βραχεΐαν ε'ισαγωγήν περί των άφορώντων εις τήν μορφήν, τήν παράδο­

σιν τοΰ έργου και το περιεχόμενον αύτοΰ προβλημάτων, εκδίδεται το κείμενον τοϋ στιχουργήματος και έπονται σημειώσεις επί τίνων χωρίων αύτοϋ.

' Εν _ προγενεστέρα μελέτη τοΰ αύτοΰ συγγραφέως (< Κρητικά Χρονικά» Ζ ' 1953), σ. 2 6 7 ­ 2 9 5 ) περί τής <'Ιστορίας τοΰ Πτωχολέοντος», τα άφορώντα εις τον

ποιητήν και το έργον, Ιδία δ ' εις τάς προς άλλήλας σχέυεις των τεσσάρων τότε έκδε­

δομένων παραλλαγών, προβλήματα εΐχον έξετασθή λεπτομερέστερον. Ή πέμπτη αΰτη παραλλαγή παρουσιάζει μεγίστην άναλογίαν προς τήν τοΰ

Βιενναίου κωδικός ( εκδοθεΐσαν υπό W a g n e r ) , άφ ' ής αφίσταται κυρίως κατά τους στίχους, δι* ων ό γέρων εκθέτει προς τον βασιλέα τα στοιχεία επί τή βάσει των οποίων έγνώρισε τήν καταγωγήν τής υποψηφίου νύμφης (στ. 624 ­ 683 Βιενν. παραλλ. ), καί κατά τον επίλογον ( στ. 934 ­ 939 τής αυτής παραλλαγής ). Κατά τους λοιπούς στίχους αί διαφοραί είναι μικραί, παρέχουν δε πληρέστερον νόημα ή διασώζουν άκρι­

βέστερον το άρχικόν κείμενον ποΰ μεν αί γραφαί τοΰ κωδικός Νεαπόλεως ποΰ δε αί τοΰ Βιενναίου.

Ευχής εργοΛ» θ α ήτο ή επί τή βάσει νέας συγκριτικής μελέτης τών διαφόρων παραλλαγών οριστική κριτική έ'κδοσις τοΰ εν λόγω στιχουργήματος.

Βιβλιοκρ. σημείωμα: F . D[ÔI<GER] , « Byzan t in i sche Zeitschrif t > 52 (1959) , σ. 149 ­ 150. 18. ΖΩΡΑ Γ. Θ., Χρονικόν περί τών Τούρκων Σουλτάνων. 'Αθήναι 1958. Βιβλιοκρ.

σημείωμα: R. G ( U I L L A N D ] , « Byzant inos lav ica > X X (1959) , σ. 133. 19. ΠΟΛΙΤΗ Α., Παρατηρήσεις σε κρητικά κείμενα, « Κρητικά Χρονικά » I B ' ( 1958 )

[ 1959], σ. 300­320 . Δια τοΰ δημοσιεύματος τούτου α ) επανεκδίδεται κριτικώς καί μετά σχολίων υπό

τον τίτλον « Ή απαρνημένη τών Χανίων» λυρικόν στιχούργημα τών άρχων τοΰ I T ' αιώνος εκ τοΰ Cod. Barocc . 216, f. 177r, β ) καταχωρίζονται παρατηρήσεις άφορώ­

σαι εις τήν υπό τοΰ Λ. 'Αλεξίου γενομένην εκδοσιν τής « Φυλλάδας τοΰ Γαϊδάρου » («Κρητ ικά Χρονικά» Θ' (1955) , σ. 8 1 ­ 1 1 8 ) καί γ ) ελέγχονται σχόλια τοΰ Στ. 'Αλεξίου ( < Κρητικά Χρονικά » Η' ( 1954 ), σ. 133 ­ 134 καί 244 ­ 253 ) επί τοϋ κει­

μένου τής « Έρωφίλης » κατά τήν εκδοσιν Στ. Ξανθουδίδου (1928).

— 376 —

Γ' Δημώδη φσματα. Μνημεία λαϊκού λόγου 20. ΙΪΕΤΡΟΠΟΥΛΟΥ Δ Η Μ . Α., 'Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια. Τόμ. Α'. 'Αθήναι

1958 (σχ. 8<>ν, σ . λα ' + 274). Τόμ. Β'. 'Αθήναι 1959 ( σχ. 8<>ν, σ . κ ζ ' + 287 ) (Βασική Βιβλιοθήκη « Ά ε τ ο ΰ » , αρ. 4 6 ­ 4 7 ) . 'Από του παρελθόντος αιώνος έξεδόθησαν, ως γνωστόν, πολλαί συλλογαί δημω­

δών φσμάτων, αιτινες διέσωσαν πολύτιμον ύλικόν, οί εκδόται δμως αυτών δεν άπέ­

βλεψαν εις τήν έπιστημονικήν συγκρότησιν τούτου και μάλιστα δσον άφορα είς το θέμα της εκλογής, κατατάξεως και υπομνηματισμοί) τών κειμένων. "Η σοβαρωτέρα εργασία καΐ από της απόψεως ταύτης έγένετο παρά τοΰ θεμελιωτοΰ της ελληνικής λαογραφικής επιστήμης Νικολάου Πολίτου, έκδώσαντος « Έκλογάς από τα τραγού­

δια τοΰ ελληνικού λαού », τω 1914. Ή εκδοσις αΰτη επομένη είς τήν μέθοδον εκδόσεως φιλολογικών κειμένων παρουσιάζει σφάλματα τίνα και ελλείψεις, αΐτινες ύπεγραμμίσθησαν παρά τοΰ Γιάννη 'Αποστολάκη και άλλων ερευνητών. Ειδικώς ασχολούμενος περί το θέμα τών δημωδών ασμάτων ό συγγραφεύς τοΰ εν τίτλω βιβλίου και εχ(ον βαθεϊαν γνώσιν τών μέχρι τοΰδε εργασιών, προσφέρει νέαν εκδοσιν άρτιω­

τέραν και άπηλλαγμένην τών σφαλμάτων τοΰ παρελθόντος. Είς τήν είσαγωγήν τοΰ πρώτου τόμου ( ζ' ­ λα' ) αναλύεται διεξοδικώς το νόημα

και ή σημασία τών ελληνικών δημωδών ασμάτων εν συγκ*ρίσει προς τα αντίστοιχα άσματα άλλων χωρών, και μελετώνται τα προβλήματα τα άφορώντα είς τήν έκλογήν τών κειμένων, τήν διαίρεσιν και κατάταξιν, και τήν καταγραφήν αυτών. "Επονται δέ τα δια τον τόμον τοΰτον επιλεγέντα κείμενα, τα έχοντα ίστορικήν τίνα βάσιν, ήτοι : Ι 'Ακριτικά, ΰποδιηρημένα είς δύο κατηγορίας ( Κύκλος Διγενή και άσματα ετέρων ακριτικών θεμάτων ), II Παραλογαί, ύποδιηρημέναι εις κατηγορίας ανάλογους προς το περιεχόμενόν των, I I I Ίατορικά τών τελευταίων βυζαντινών και τών νεωτέρων χρό­

νων, κατά χρονολογικήν σειράν, και IV Κλέφτικα, κατεταγμένα επίσης εις κατηγο­

ρίας. Πρέπει δέ να σημειωθή δτι εκάστου δημοσιευομένου κειμένου προηγείται σύν­

τομος κατατοπιστικός υπομνηματισμός. Λυρικού χαρακτήρος κείμενα περιλαμβάνει ό δεύτερος τόμος, κατά τήν εξής

σειράν: Ι Θρησκευτικά ­ Λατρευτικά, II 'Ερωτικά, I I I Τον γάμου, IV Νανουρίσματα ­

Ταχταρίσματα, V Τής ξενιτειάς, VI Της εργασίας, της έξοχης και της θαλάσσης, V I I Γνωμικά ­ διδακτικά ­ στοχασμοί, V I I I Σατιρικά, I X Μοιρολόγια και τραγούδια τον Χάρου. Περί μιας εκάστης τών κατηγοριών γίνεται διεξοδική άνάλυσις εν τή εισα­

γωγή ( σ. ζ' ­ κζ' ), ένθα σημειοΰνται παρατηρήσεις περί τοΰ περιεχομένου τών ασμά­

των, περί τής αισθητικής των αξίας, ώς και περί τής μακράς παραδόσεως τοΰ θέμα­

τος και τής μορφής τίνων εξ αυτών, τών οποίων ή αρχή ανάγεται είς τήν άρχαίαν και μεσαιωνικήν Ε λ λ ά δ α .

Δια τής εν λόγω δίτομου εκδόσεως, ήτις ανταποκρίνεται προς τάς συγχρόνους επιστημονικός απαιτήσεις, τα δημώδη άσματα άποκτοΰν τήν άτομικήν τα>ν φυσιογνω­

μίαν και εμφανίζονται ώς λογοτεχνικά και ιστορικά κείμενα, ανταποκρινόμενα προς ώρισμένην κοινωνικήν κατάστασιν και διερμηνεύοντα εθνικούς πόθους και ιδεώδη.

Ή επιστημονική αΰτη έ'κδοσις πιστεύομεν δτι θ α άποτελέση υπόδειγμα δι* όμοιας εργασίας τοΰ μέλλοντος, αϊτινες θ α πρέπη ίσως να περιλαμβάνουν και τήν μουσικήν καταγραφήν τών κειμένων, άναγκαίαν προς όλοκλήρωσιν τής εκδόσεως τών ελληνικών δημωδών ασμάτων, < κτήμα εσαεί » τοΰ ελληνικού λαοΰ. 21 . Π Ε Τ Ρ Ο Π Ο Υ Λ Ο Υ Δ. Α., Πελοποννησιακά δημοτικά τραγούδια, « Πελοποννησιακή

Πρωτοχρονιά» 1959, σ. 49­64 . Μετ' είσαγωγήν, εν ή μελετώνται τα στοιχεία τα συντελοΰντα εις τον ακριβέ­

— 377 —

στερον προσδιορισμον τών τοπικών ασμάτων, εκδίδονται υπέρ τα είκοσι δημώδη άσματα ( ' Ιστορικά και Κλέφτικα ) άφορώντα είς Πελοποννησιακοί^ τόπους ή πρό­

σωπα, ατινα έζησαν και έδρασαν εν Πελοποννήσω. 'Αναδημοσιεύονται ταΰτα μετά σχολίων εκ της εκδόσεως τοΰ αύτοΰ συγγραφέως : « 'Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια > Α' (Βασική βιβλιοθήκη < Ά ε τ ο ΰ » , αρ. 46) , 'Αθήναι 1958. 22. ΛΑΠΠΑ ΤΑΚΗ, Το παραξηγημένο τραγούδι, < Ρουμελιώτικο 'Ημερολόγιο » 1959,

σ. 17 ­ 20. 'Αναδημοσιεύεται (εκ της συλλογής Ν. Πολίτου) τό δημώδες άσμα « Σαράντα

παλληκάρια απ ' τή Λειβαδειά » και υποστηρίζεται ότι κακώς εν παραλλαγαΐς τού­

του αναφέρεται ή Τριπολιτζά· « τα σαράντα παλληκάρια δεν ξεκίνησαν άπ ' τή Λει­

βαδιά για πλιατσικολόγημα, μα για να βγούνε στο κλαρί κλέφτες, να χτυπήσουν τον Τούρκο ». 23. ΘΗΛΥΚΟΥ ΑΣΤΕΡΙΟΥ, Τ Ο τραγούδι « ό Μαυρουδής>, « Σερραϊκά Χρονικά» Γ '

( 1959 ), σ. 289 ­ 290. 24. Λ Α Ζ Α Ρ Ι Δ Η ΚΩΣΤΑ, 'Ανατυπώσεις δημοτικών τραγουδιών, « 'Ηπειρωτική Ε σ τ ί α »

Η ' ( 1959), σ. 1 6 9 ­ 1 7 1 . Έ π ' ευκαιρία; της άνατυπώσεως τών συλλογών F a u r i e l και Passow, υποστηρί­

ζεται ή ανάγκη άνατυπώσεως όλων τών παλαιοτέρων συλλογών δημωδών ασμάτων. 25. ΟίΚΟΝΟΜΙΔΟΥ ΛΕΩΝ. Ε . , Τέσσαρα δημοτικά τραγούδια της επαρχίας Τυρνάβου,

« Θεσσαλικά Χρονικά » Ζ' ­ Η' ( 1959 ), σ. 381 ­ 384. Κείμενον τών ασμάτων μετ ' αναγραφής τής μουσικής αυτών είς βυζαντινήν

παρασημαντικήν. 26. ΠΑΠΑΚΩΣΤΑ ΑΓΓΕΛΟΥ, 'Ηπειρώτικα τραγούδια Λαζάρου, < 'Ηπειρωτικά Χρο­

νικά » Η' ( 1959), σ. 303 ­307. 27. ΦΤΕΡΗ Γ., Το τραγικό ήθος τής Μάνης, « Πελοποννησιακή Πρωτοχρονιά » 1959,

σ. 16 ­ 18. Περί τοΰ άσματος « Τοΰ Δηροΰ » και τών μοιρολογιών τής Μάνης. Εξετάζεται

γενικώς ό « ακατάλυτος δεσμός τοΰ ζωντανού μέ τον πεθαμένο ».

Δ' "Ελληνες λόγιοι μετά την "Αλωσιν 28. ΚΑΛΛΕΡΓΗ ΝίΚ., Λαόνικος Χαλκοκονδύλης, ό ' Ιστορικός­ 'Αθηναίος, « Τα Α θ η ­

ναϊκά», άρ. 12 (Πάσχα 1959) , σ. 3 7 ­ 4 1 [ Ή μελέτη συνεχίζεται]. 29. ΜΠΟΥΜΠΟΥΛΙΔΟΥ Φ Α Ι Δ . Κ., Μιχαήλ ­ Έρμόδωρος Λήσταρχος. "Ελλην λόγιος

τοΰ IT ' αΐώνος (Σπουδαστήριον Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας τοΰ Πανεπιστημίου Α θ η ν ώ ν ) , 'Αθήναι 1959 ( σχ. 8°ν, σ. 48 + 1 πίναξ ). Βιογραφείται ό Ιατρός και διδάσκαλος τοΰ IT ' αιώνος Μιχαήλ ­ Έρμόδωρος

Λήσταρχος, ερευνάται τό θέμα τών εν 'Ελλάδι μαθητών αύτοΰ και καταχωρίζεται συστηματικός πίναξ τής αλληλογραφίας του, μετά μνείας τών χειρογράφων καί εκδό­

σεων τών επιστολών. 'Εν παραρτήματι δέ εκδίδονται ανέκδοτοι επιστολαί τοΰ Λή­

σταρχου ή ετέρων ( Γεωργίου κόμητος Κορινθίου καί Ματθαίου Δεβαρή ) προς τον Λήσταρχον, καταλλήλως έσχολιασμέναι, καί δημοσιεύεται γενεαλογικόν δένδρον τής οικογενείας αύτοΰ. 30. G E A N A K O P L O S D . J . , A Byzan t ine Looks a t t h e R e n a i s s a n c e . T h e Att i tude

of Michae l Apostol is t o w a r d t h e Rise of I t a ly to Cul tu ra l E m i n e n c e . < G r e e k a n d B y z a n t i n e S t u d i e s » 1 ( 1958 ), σ. 157 ­ 162. Βιβλιοκρ. σημείωμα .· F . D J Ô L G E R ] , «Byzant in i sche Zeitschrift » 52 (1959) , o. 147­148 .

25

— 378 —

31. ΚΩΝΣΤΑ Κ. Σ., "Ο πάτερ ­ Κοσμάς ό Αιτωλός, ό άναγεννητής της Βορείου 'Ηπεί­

ρου, « 'Ηπειρωτικά Χρονικά» Η ' ( 1 9 5 9 ) , σ. 2 6 5 ­ 2 7 1 , 3 6 4 ­ 3 7 3 . Μελέτη περιλαμβάνουσα τα επόμενα κεφάλαια : "Η Βόρειος "Ηπειρος μετά το

1453. Έμφάνισις και περιοδεΐαι του Κοσμά. "Ιδρυσις σχολείων. Το μαρτυρικόν τέλος του. Άποτίμησις τοΰ έργου του Κοσμά. Ό Κοσμάς και οί σύγχρονοι του. 32. ΤΣΑΚΩΝΑ Δ Η Μ . Γ Ρ . , "Η κοινωνιολογία τοΰ Κοσμά Αιτωλού, « 'Ηπειρωτική

Ε σ τ ί α » Η ' (1959) , σ. 1 ­ 4 , 114­125 [ Ή δημοσίευσις της μελέτης διεκόπη, προ της ολοκληρώσεως της],

33. ΠΑΥΛ1ΔΟΥ Γ Ε Ω Ρ Γ . Δ., 'Επίσκεψις εις την έ'δραν της σχολής των 'Αγράφων, « Θεσσαλικά Χρονικά » Ζ' ­ Η' ( 1959 ), σ. 221 ­ 277. Μελέτη περιλαμβάνουσα τα επόμενα κεφάλαια : Το μονύδριον της 'Αγίας Παρα­

σκευής, "Αλλοι ναοί Βραγγιανών, Τρεις καταστραφέντες ναοί, Έξαφάνισις δλων των παλαιών οικογενειών τοΰ χωρίου, Ή συγκινητική φιλοπατρία τοΰ Άναστ. Γορδίου, Μερικά άγνωστα σημεία της δράσεως τοΰ 'Αναστ. Γορδίου, Ειδήσεις περί τοΰ Ευγε­

νίου Γιαννούλη και τοΰ 'Αναστασίου Γορδίου εκ των μονών Πελεκητής, Κορώνας και Δουσίκου. 34. ΓκίΟΛΑ ΜΑΡΚΟΥ, Λαϊκός διαφωτισμός στην Τουρκοκρατούμενη Ευρυτανία,

« Ρουμελιώτικο 'Ημερολόγιο » 1959, σ. 101 ­ 108. Γενικά περί τής σχολής 'Αγράφων, κύκλου "Αν. Γορδίου, Εύγ. Γιαννούλη κλπ.

35. ΧΑΤΖΗΓΙΑΝΝΗ Δ Η Μ . , Θεσσαλοί Λόγιοι, «Θεσσαλικά Χρονικά» Ζ ' ­ Η' (1959) , σ. 287 ­ 305. Ό συγγραφεύς πραγματεύεται δ ι ' ολίγων περί τών : Ί ω . Πεζάρου, Κ. Κούμα,

'Αλεξ. Τυρναβίτου, Βησσαρίωνος, Ί ω . Οικονόμου, Κ. Οικονόμου, Ά ν θ . Γαζή και Γρηγ. Κωνσταντά. 36. ΚΟΥΓΕΑ ΣΩΚΡ. Β., Τυρναβίτες πνευματικοί πρόγονοι του Άχιλλέως Τζαρτζά­

νου, « Θεσσαλικά Χρονικά » Ζ' ­ Η' ( 1959 ), σ. 355 ­ 378. Μελέτη επί τή βάσει τοΰ άποκειμένου εν τή 'Εθνική Βιβλιοθήκη 'Αθηνών

( υ π ό στοιχεΐον Ρ ) αρχείου περί τών : ' Ιωάννου Πεζάρ Οικονόμου, Δημητρίου ' Ιωάν­

νου Πέτζαρη Οίκονομίδου, 'Αλεξάνδρου Οικονόμου ή Οίκονομίδου Πεζάρ και τών καταλοίπων αύτοΰ, Δημητρίου Κωνσταντίνου και τών υιών Δημητριάδου, μετά δημο­

σιεύσεως σχετικών προς τους βιογραφουμένους εγγράφων εκ τοΰ εν λόγω αρχείου. 37. ΕΝΕΠΕΚΙΔΟΥ ΠΟΑ. Κ., 'Ανέκδοτοι έπιστολαί 'Ανθίμου Γαζή και Κωνσταντίνου

Κούμα προς τον F r i e d r i c h T h i e r s c h , «Θεσσαλικά Χρονικά» Ζ ' ­ Η ' ( 1959), σ. 321 ­ 354. 'Εκδίδονται, εκ τών άποκειμένων εν τή 'Εθνική Βιβλιοθήκη τοΰ Μονάχου αυτο­

γράφων, δέκα και οκτώ έπιστολαί τοΰ 'Ανθίμου Γαζή τής περιόδου 1814 ­1828 και δέκα και τέσσαρες έπιστολαί τοΰ Κωνστ. Κούμα τής περιόδου 1814 ­1834. 38. ΠΥΡΡΟΥ ΔΙΟΝ., Περιηγήσεις, « Τα 'Αθηναϊκά» αρ. 12 (Πάσχα 1959), σ. 5 1 ­ 5 4 .

Μετά βραχεΐαν είσαγωγήν τής διευθύνσεως τοΰ περιοδικού, δημοσιεύεται « τό πρώτον περί 'Αθηνών κεφάλαιον τοΰ βιβλίου ». 39. ΔΙΑΜΑΝΤΗ ΚΩΝΣΤ. Α Θ . , ° 0 Χριστόφορος Φιλητάς εις τήν Έσπερίαν, « 'Ηπει­

ρωτικά Χρονικά» Η' (1959) , σ. 2 9 0 ­ 2 9 4 , 383­387 | Ή μελέτη συνεχίζεται] . 40. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΠΑΝΟΥ Ι . , "Αγνωστα επιγράμματα τοΰ Παναγ. Παλαμά, * Νέα

Ε σ τ ί α » 65 (1959 ), σ. 796. Μετά στοιχειώδη και ατελή περιγραφήν δύο κωδίκων τής συλλογής Γ. Ί α τ ρ ί ­

δου, εκδίδονται τα « Προς Ίωάννην » και « Προς Μελέτιον » επιγράμματα τοΰ Π. Παλαμά.

— 379 —

E' Oi προ της 'Αναγεννήσεως 41 . ΚΟΡΑΗ Α Δ . , Έπιστολαί προς τον Πρωτοψάλτην ( Ε π ι λ ο γ ή ) . Εισαγωγή, σημειώ­

σεις και επιμέλεια Λ. Ι. Β ρ α ν ο ύ σ η (Σύλλογος προς διάδοσιν ωφελίμων βιβλίων, περίοδος Β' , άρ. 4 ) , 'Αθήναι 1959 (σχ. 8<>ν μ., σ. λ ' + 1 1 1 ) . 'Επανεκδίδεται επιλογή επιστολών τοΰ Ά δ . Κοραή προς τον πρωτοψάλτην Σμύρ­

νης Δ. Λώτον — εκδοθείσα το πρώτον υπό τοΰ αύτοΰ Συλλόγου τφ 1910, πλουτισθεΐσα δμως νυν δια περισσοτέρων κειμένων, πληροφοριακών τινών σημειώσεων και εισα­

γωγής, εν η εξετάζεται εν γενικαΐς γραμμαΐς ή προσωπικότης τοΰ επιστέλλοντος και καταχωρίζεται πίναξ τών κυριωτέρων αυτοτελών δημοσιευμάτων τοΰ Κοραή και συν­

τομωτάτη περί αυτοΰ βιβλιογραφία. Βιβλ. σημείωμα : Ν. Β. ΤΩΜΑΔΑΚΗ, < Δελτίον "Ιστορικής και 'Εθνολογικής

Ε τ α ι ρ ε ί α ς » , ΙΓ ' ( 1959), σ. 476. 42. ΔΟΥΚΑΤΟΥ Σ η . , 'Ανέκδοτος επιστολή Νεοφύτου Βάμβα, «Δελτίον 'Ιστορικής και

'Εθνολογικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς » Ι Γ ' (1959) , σ. 431­436 . Μετ' είσαγωγήν περί τής προσωπικότητος τοΰ έπιστέλλοντος εκδίδεται επιστολή

τοΰ Ν. Βάμβα ( 10 Σεπτεμβρίου 1826) προς τον Ζανήν Βλαστόν, εν η εκτίθενται αι. απόψεις τοΰ "Ελληνος διδασκάλου περί τοΰ τρόπου τής ορθής μορφώσεως τών παί­

δων. Παράλειψις τοϋ εκδότου δτι δεν σημειοΰται ποΰ απόκειται ή εν λόγο.) επιστολή. 43. ΤΣΟΥΦΗ ΑΝΑΣΤ. Ε Υ Θ . , Κωνσταντίνος Οικονόμος ό εξ Οικονόμων ( επί τη συμ­

πληρο'ισει έκατονταετηρίδος από τοΰ θανάτου του) , « Πλάτων » Ι ( 1958) [ 1959 J, σ. 380 ­ 384.

Τ' Επτανήσιοι Ποιηταί και Πεζογράφοι 44. Ζ Ω Ρ Α Γ. Θ., "Επτανησιακά Μελετήματα: Β ' Σολωμός ­ Τερτσέτης ­ Τυπάλδος ­

Βαλαωρίτης ­ Μαρκοράς ­ Θωμαζαΐος ­ Σύμμεικτα (Σπουδαστήριον Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας τοΰ Πανεπιστημίου Α θ η ν ώ ν ) , 'Αθήναι 1959 (σχ. 8°ν, σ . η ' + 4 0 4 ). 'Υπό τον ως ανω τίτλον συγκεντροΰνται διάφοροι μελέται τοΰ συγγραφέως άφο­

ρώσαι εις τον έθνικόν ποιητήν και ετέρους "Επτανησίους ποιητάς, ή είς ξένους στε­

νότατα μετά τής 'Επτανήσου σχετιζομένους άνδρας. Το μεγαλύτεραν τμήμα ( σ. 1 ­ 208 ) καταλαμβάνουν αί είκοσι και επτά εργα­

σίαι περί τοΰ Διονυσίου Σολωμού, μεταξύ τών οποίων άξιαι ιδιαιτέρας μνείας είναι αί υπό τίτλους: « Ό εθνικός ποιητής τής Νεωτέρας Έλλλάδος» , « Σολωμός και Σο­

λωμικοί μελέται», « Σολωμός και Σλοβάτσκι », « Το άποσπασματικόν τών Σολωμι­

κών έργων », « Αί επαναλήψεις εις το έργον τοΰ Σολωμόΰ ». Δια τής πρώτης επιχει­

ρείται γενική έπισκόπησις τοΰ έργου τοΰ έθνικοΰ ποιητοΰ. Δια τής δευτέρας, ήτις δύναται να χαρακτηρισθή και ως εισαγωγή εις τήν μελέτην τοΰ Σολωμικοΰ έργου, υπογραμμίζεται ή ανάγκη συστηματικής έρεύνης αναφερομένης είς τον βίον, τήν μορ­

φήν ( γλώσσα και στίχος ) και το περιεχόμενον ( εσωτερικά στοιχεία, επιδράσεις κλπ. ) τών έργων, ετι δε και είς το πρόβλημα τής εκδόσεως τών « 'Απάντων » τοΰ Σολω­

μού. Δια τής τρίτης εργασίας εξετάζεται ή σημασία τών κρίσεων τοΰ Ίουλ . Σλοβάτσκι περί τοΰ Σολωμοΰ — μεθ' ου συνεταξίδευσεν ό ποιητής άπό Κερκύρας είς Ζάκυνθον, τω 1836 — και υποστηρίζεται δτι ή υπό τίτλον < Τό δνειρον » σάτιρα έγράφη ουχί κατά τοϋ 'Ιωάννου, αλλά κατά τοΰ 'Αντωνίου Μαρτινέγκου. Δια τής τετάρτης εργα­

σίας μελετάται τό πρόβλημα τής απώλειας χειρογράφων και τής αποσπασματικής παραδόσεως τών έργων τοΰ Σολωμοΰ και δια τής πέμπτης ερευνάται τό θέμα τών

— 380 —

επαναλήψεων ( ιδεών, εικόνων και εκφράσεων ) εις την Σολωμικήν ποίησιν. Ά λ λ α και αϊ λοιπαί περί τοΰ εθνικού ποιητοΰ μελέται αποκαλύπτουν άγνωστα ή λανθά­

νοντα στοιχεία τοΰ βίου του και κρίνουν ή διαφωτίζουν διάφορα σημεία τοΰ έργου του ( « T i S a l u t a D . S a n t o >, κλπ.)·

Tò ύπόλοιπον τμήμα τοΰ βιβλίου ( σ. 209 ­ 399 ) καταλαμβάνουν μελέται τοΰ συγγραφέως περί τοΰ Γ. Τσερτσέτου ( άνάλυσις τοΰ ποιήματος « Το δνειρον τοΰ Βα­

σιλέως » ), τοΰ Ίουλ . Τυπάλδου ( γενική έξέτασις τοΰ έργου του και έρευνα περί των σχέσεων του προς τον Θωμαζαΐον ), τοΰ Ά ρ ι σ τ . Βαλαωρίτου ( Ιδία δημοσίευσις ανεκ­

δότων επιστολών), τοΰ Γ. Μακορά ( μελέτη τών σχέσεων του προς τον Κάννα), τοΰ Ν. Θωμαζαίου ( έξέτασις τών σχέσεονν του προς τον Φωριέλ και άνάλυσις τοΰ υπό τίτλον « S c i n t i l l e » δοκιμίων τοΰ Δαλματοΰ φιλέλληνος ), τοΰ Νικ. Κουτούζη (έρευνα της επιδράσεως, ήν υπέστη εκ τοΰ κρητικοΰ κειμένου « Ή Βοσκοπούλλα > ), της συλ­

λογής « Ά ν θ η ευλάβειας » [ 1708 J ( τών σπουδαστών τοΰ Φλαγγινιανοΰ σπουδαστη­

ρίου), τών δημοσιογραφικών ανταποκρίσεων τοΰ Α. Κάλβου περί Κερκύρας και τοΰ ποιητικοΰ έργου τοΰ Γρ . Ξενόπουλου.

Αϊ πλείστοι τών εργασιών τούτων στηρίζονται επί ανεκδότων ή άγνωστων στοι­

χείων και διαφωτίζουν Ικανά σημεία τοΰ έργου τών κυριωτέρων εκπροσώπων τής "Επτανησιακής Σχολής, εις τήν μελέτην τής οποίας και παρέχουν συμβολήν άξιόλογον. 45. ΓΕΩΡΓΑΚΑ Δ· , Τα λόγια γλωσσικά στοιχεία στο έργο τοΰ Σολωμοΰ. Α θ ή ν α 1959

( σχ. 8ον, σ . 13 ). « Σχεδίασμα μελέτης τών λογίων γλωσσικών στοιχείων στο έργο τοΰ Σολωμοΰ,

γραμματικών και λεξιλογικών τύπων », κατά μετάφρασιν Ά λ. Γ. Π α π α γ ε ω ρ ­

γ ί ο υ. Ή εν λόγω εργασία εδημοσιεύθη το πρώτον άγγλιστί υπό τίτλον « T h e lear ­

n e d l inguist ic e lemen t s in Dionysios Solomos ' W o r k s » εν τώ προς τιμήν τοΰ καθηγητοΰ D. Moore Robinson εκδοθέντι τόμω ( Sa in t L o u i s 1953, σ. 7 3 2 ­ 7 4 2 ) .

Βιβλ. σημείωμα: Τ. Α Θ . Γ[ΡΐΤΣΟΠΟΥΛθΥ], « Δελτίον 'Ιστορικής και 'Εθνολο­

γικής Ε τ α ι ρ ε ί α ς » Ι Γ ' ( 1959), σ. 4 7 2 ­ 4 7 3 . 46. ΑΒΛΙΧΟΥ ΜίΚΕΛΗ, Τα ποιήματα. Κριτικό σημείωμα Κ ω σ τ ή Π α λ α μ ά . Α θ ή ­

ναι 1959 (σχ . 8<>ν, σ . 1 ς ­ ' + 8 0 ) . Ή έκδοσις έγένετο τη επιμέλεια Χ α ρ. Λ ι ν α ρ δ ά τ ο υ . Προλογικώς δημο­

σιεύεται τό υπό τίτλον « Οί παραγκωνισμένοι » άρθρον τοΰ Κ. Παλαμά ( « 'Εμπρός », 19 Δεκεμβρίου 1917 ) και σύντομον μελέτημα περί τοΰ Κεφαλλήνος σατιρικού ύπό Έ π α μ. Ι. Μ α λ α ί ν ο υ. Παραλείπεται όμως και ή στοιχειώδης περί τοΰ βίου και τοΰ έργου τοΰ Άβλίχου βιβλιογραφία, εξ ής πολλά θα ήδύναντο να διδαχθοΰν και ό επιμελητής τής εκδόσεως και ό εν τή εισαγωγή μελετητής τοΰ ποιητοΰ.

ΑΙ ποιήσεις διακρίνονται είς « Λυρικάς » και « Σατιρικάς », ή κατάταξις δμως αυτών εν εκάστη κατηγορία δέν σημειοΰται επί τή βάσει τίνων στοιχείων έπραγμα­

τοποιήθη ( χρονολογική, ειδολογική κλπ. ). Πολλά τών ποιημάτων ελήφθησαν ουχί εκ τής α' εκδόσεως — ζώντος τοΰ ποιητοΰ — άλλ' εξ αναδημοσιεύσεων αυτών. Παρα­

λείπεται επίσης ή αναγραφή τών μεταξύ χειρογράφων και εντύπων εκδόσεων παρα­

τηρουμένων διαφορών. Φαίνεται δ ' δτι υπό τοΰ εκδότου δέν έγένετο ή απαραίτητος συστηματική έρευνα προς άναζήτησιν τών χειρογράφων τοΰ Άβλίχου .

Είναι βεβαίως χρήσιμος ή συγκέντρωσις τών διεσκορπισμένων είς περιοδικά και εφημερίδας ή τών ανεκδότων ποιημάτων τοΰ Άβλίχου — ό κ. Μάλαινος (σ . ιε' ) πλη­

ροφορεί δτι « στον τόμο τοΰτον περιέχεται ολόκληρο [ το έργο ] ή σχεδόν » ! Ευχής έργον όμο>ς θα ήτο αν ό εν λόγω τόμος έπλήρου τάς προϋποθέσεις φιλολογικής, κριτικής εκδόσεως τών έργων τοΰ Κεφαλλήνος ποιητοΰ, από τής οποίας πράγματι πόρρω απέχει.

— 381 —

Ζ' Ποίησις και Πεζογραφία 1880 ­1940 47. ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗ ­ Ν Ό Β Α Γ. , 'Αθανασίας Μνημόσυνο, «Παρνασσός» Α' ( 1 9 5 9 ) ,

σ. 3 9 ­ 5 7 . 'Ομιλία εν τω Φιλολογικά) Συλλόγω « Παρνασσός » εις τήν σειράν των εκδηλώ­

σεων τοΰ « Έ τ ο υ ς Παλαμά >. Έ ν συνεχεία ( σ. 5 7 ­ 5 8 ) δημοσιεύεται υπό τον αυτόν και ή ομιλία τίτλον < ωδή στα εκατό χρόνια. . . τοΰ Κ. Παλαμά» . "Αμφότερα άνετυ­

πώθησαν καί εν περ. «Πορε ία» ( Μεγαλοπόλεως ) Δ' (1959), σ. 7 2 2 ­ 7 3 6 . 48. ΒΑΦΟΠΟΥΛΟΥ Γ. Θ., Μνήμη Κωστή Παλαμά ( το χρονικό μιας πίστης και μιας

«αποστασ ίας» ) , «Νέα Ε σ τ ί α » 65 (1959) , σ. 356­366 [Δημοσιεύεται και φωτογραφία εκ της επισκέψεως τοΰ Κ. Παλαμά ε'ις Θεσσαλονίκην, 19 Δεκεμ­

βρίου 1927. "Ιδ. καί σημείωμα, Αυτόθι, σ. 4 1 5 ] , 49. Γ Έ Ρ Ο Ν Τ Α Δ Η Μ . , Ό Παλαμάς καί ή 'Αθήνα, « Τ α 'Αθηναϊκά », άρ. 12 (Πάσχα

1959), σ. 4 2 ­ 4 6 . 50. ΓίΑΚΟΥ ΔΗΜ., Κωστής Παλαμάς, ό ποιητής τοΰ έθνους του, « Πορεία » Δ'

(1959), σ. 7 4 8 ­ 7 5 5 . 51 . ΔΑΝΤΗ Ξ Ε Ν Ο Φ . , Ή « Σκοτεινή » ποίηση τοΰ Κ. Παλαμά, « Πορεία», Δ' (1959) ,

σ. 7 6 4 ­ 7 6 5 . 52. ΔΟΞΑ T. , Ό κορυφαίος τοΰ Λυρισμού, « Πορεία » Δ' ( 1959 ), σ. 740 ­748 [ Ε ξ ε ­

τάζεται το λυρικόν έργον τοΰ Κ. Π α λ α μ ά ] , 53. ΚΑΡΑΝΤΩΝΗ ΑΝΔΡΕΑ, Γύρω στον Παλαμά. Α' ( Πρώτη σειρά ). Βιβλιοπωλειον

τής « 'Εστίας ». 'Αθήνα 1959 ( σχ. 8°·ν, σ. 200 ). 'Επανεκδίδονται, μετά προσθηκών νέων τινών κεφαλαίων, « τα πρώτα μελετή­

ματα » τοΰ συγγραφέως «γύρω άπό το έργο τοΰ Κωστή Παλαμά». Μετά το υπό τίτλον « 'Εγκώμιο καί Κριτική » είσαγωγικόν κεφάλαιον, καταχωρίζονται κριτικοί έργα­

σίαι άφορώσαι εις τα επόμενα έργα τοΰ βάρδου τής νεωτέρας ελληνικής ποιήσεως : «Δειλοί καί Σκληροί στίχοι» , « "Ο Κύκλος τών Τετραστίχων», «Περάσματα καί Χαιρετισμοί», « Ο ι Νύχτες τοΰ Φήμιου», « Ή Τρισεύγενη», « Οί Χαιρετισμοί τής 'Ηλιογέννητης», « Ό Δωδεκάλογος τοΰ Γύφτου», « Ή Φλογέρα τοΰ Βασιλ ιά» , ως καί βιβλιοκρισίαι τών έργων Β. R é c a t a s , < I > ' H y m e n L i b é r a t e u r de Costis P a l a m a s », Ά . Χ α λ ά , « Τ α Σατιρικά γυμνάσματα τοΰ Κ. Παλαμά καί ή Σωκρα­

τική παράδοσις » καί Κ. Τ σ ά τ σ ο υ , «Κωστής Παλαμάς». 54. ΚΟΚΟΡΟΒΙΤΣ ΚΩΣΤΗ, Ό « Τ ά φ ο ς » τοΰ Παλαμά, « Π ο ρ ε ί α » Δ' (1959) , σ.

760 ­ 763. 55. ΚΟΥΛΟΥΡΗ XP. Ν. , Κωστής Παλαμάς, ό οικοδόμος, ό οραματιστής, ό άνθρω­

πος, « Πορεία » Δ' ( 1959 ), σ. 756 ­ 759. 56. ΜΕΛΑ Σ Π . , Κωστής Παλαμάς, ό άνθρωπος, ό ποιητής, το έργο του, « Π ο ρ ε ί α »

Δ' ( 1959), σ. 7 0 9 ­ 7 2 1 . Άνατύπωσις εκ τοΰ «Πανθέου 'Ελλήνων Συγγραφέων», 'Αθήνα 1943 ( σχ.

8°ν, σ. 32) ή εκ τοΰ περ. « 'Ελληνική Δημιουργία» Ι ' (1952), σ. 5 1 3 ­ 5 2 8 . 57. Π Α Ν Α Π Ω Τ Ο Π Ο Υ Λ Ο Υ Ι. Μ., Ό Παλαμάς ποιητής τοΰ έθνους, «Παρνασσός» Α '

( 1959), σ. 2 9 ­ 3 7 . 'Ομιλία εν τω Φιλολογικά) Συλλόγω Παρνασσός, κατά τήν πανηγυρικήν εναρ­

ξιν τοΰ εορτασμού τοΰ « Έ τ ο υ ς Παλαμά ». 'Εξετάζεται ή « σχέσις τοΰ Παλαμά προς τήν έννοια τοΰ Έ θ ν ο υ ς καί προς τήν εθνική ιστορία ». 58. Π Α Π Π Α Δ Η Μ . Ι . , Ή ιστορική αξία τοΰ Παλαμικού έργου, « Πορεία» Δ' (1959) ,

σ. 766 ­ 768. 59. Τ Ω Μ Α Δ Α Κ Η Ν. Β . , Ή « Φλογέρα τοΰ Βασιλιά » τοΰ Κ. Παλαμά, « Παρνασσός »

— 382 —

A' (1959) , σ. 5 9 ­ 7 4 [ = ίδιαίτερον άνάτυπον, σχ. 8°ν, σ. 22, εν φ καταχω­

ρίζεται και « Το Συναξάρι τοΰ ζωγράφου με τους κρίνους », εκ τοΰ Η' Λόγου της «Φλογέρας τοΰ Β α σ ι λ ι ά » ] . "Ομιλία εν τω Φιλολογικφ Συλλόγω « Παρνασσός » εις την σειράν των εκδηλώ­

σεων του « "Ετους Παλαμά ». Μετ' είσαγωγήν περί των προβλημάτων και τοΰ φιλο­

λογικοΰ είδους τοΰ ποιητικοΰ τούιου κειμένου, αναλύεται συστηματικώς ή « Φλογέρα τοΰ Βασιλιά » και κρίνεται γενικοότερον το έργον.

"Ο συγγραφεύς αναγγέλλει πρόθεσίν του φιλολογικής εκδόσεως τοΰ ποιήματος. 60. ΦΤΕΡΗ Γ., Ό Παλαμάς δημοσιογράφος, « Π ο ρ ε ί α » Δ' (1959) , σ. 737­739 . 61. ΠΕΡΑΝΘΗ Mix., Πρώτες επήρειες στην ποιητική διαμόρφωση τοΰ Κρυστάλλη,

« 'Ηπε ιρωτική Ε σ τ ί α » Η' (1959) , σ. 5 0 4 ­ 5 0 9 . 'Απόσπασμα εκ της εισαγωγής εις τον τόμον τών « 'Απάντων ». 'Υποστηρίζεται

δτι ό Κρυστάλλης πριν στραφή προς τήν δημώδη ποίησιν υπέστη τήν έπίδρασιν της συγχρόνου του δημιουργίας, ιδία. δε τοΰ έργου τοΰ Βηλαρά, τών Ρωμαντικών και τοΰ Βαλαωρίτου. 62. ΧΑΡΗ Π Έ Τ Ρ Ο Υ , Τα πρωτόλεια, «Νέα Ε σ τ ί α » 65 (1959) , σ. 2 8 2 ­ 2 8 3 .

"Αρθρον εν φ δημοσιεύονται ώς άγνωστα — κατ ' άνακοίνωσιν Ά λ. Χ α ρ ο κ ό­

π ο υ — τρία ποιήματα τοΰ Γρ. Ξενόπουλου. Ταΰτα δμοος είναι ήδη γνωστά εξ αναδη­

μοσιεύσεων. "Ιδ. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α , Ό Ξενόπουλος ποιητής, « Ε λ λ η ν ι κ ή Δημιουργία» Ζ' ( 1951 ), σ. 205 ­ 206 ( = Τ ο ΰ α ύ τ ο ΰ , « 'Επτανησιακά Μελετήματα » Β ' . . . Ά θ ή ­

ναι 1959, σ. 3 9 3 ­ 3 9 6 ) . 63. Φ Τ Έ Ρ Η Γ., Ή Κρήτη και ό Κονδυλάκης, « Νέα Ε σ τ ί α » 65 ( 1959 ),.σ. 248 ­ 249.

"Αρθρον, κατ' άναδημοσίευσιν εκ της έφημ. « Το Βήμα », 1 Φεβρουαρίου 1959. 64. ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗ ­ ΝΟΒΑ Θ Ε Μ . , Μνημόσυνο 'Αθανασίου Κυριαζή, « Ρουμελιώτικο

Ημερολόγ ιο» 1959, σ. 8 9 ­ 9 2 . Κρίνεται γενικώς το ποιητικόν έργον τοΰ Κυριαζή και εξαίρεται το πηγαΐον και

ειλικρινές τής εμπνεύσεως. "Εμμεσος επίθεσις κατά ιστορικών λογοτεχνίας,' ο'ίτινες άγνοοΰν το έργον τοΰ Κυριαζή. 65. ΚΛΑΡΑ ΜΠΑΜΠΗ, Καζαντζάκης ό παραβάτης και ό μΰθος τής απελπισίας,

« Νέα Ε σ τ ί α » 65 ( 1959 ), σ. 393 ­ 394. "Αρθρον, κατ' άναδημοσίευσιν εκ τής έφημ. « Βραδυνή », 4 Μαρτίου 1959.

66. ΠΡΕΒΕΛΑΚΗ Π . , Ό ποιητής και το ποίημα ιής « 'Οδύσσειας» Ν. Καζαντζάκης [ 'Αθήναι 1958] , Βιβλιοκρισία : ΓΐΑΝΝΗ Χ Α Τ Ζ Ι Ν Η , «Νέα Ε σ τ ί α » , 6 5 ( 1 9 5 9 ) , σ. 2 7 8 ­ 2 8 0 .

67. ΦΩΤΕΙΝΟΥ ΚΩΣΤΑ, Ρήγας Γκόλφης ( ό ποιητής ­ ό μαχητής ­ ό άνθρωπος ), « Ρου­

μελιώτικο 'Ημερολόγιο » 1959, σ. 54. Νεκρολογικόν σημείωμα. Έ ν συνεχεία δημοσιεύονται, κατ' άνακοίνωσιν Δ η μ .

Γ ι ά κ ο υ τα υπό τίτλους « Π ο ρ ε ί α » , «Τής αγάπης φώς », «Τραγούδι γαλήνιο» ποιήματα τοΰ Ρ. ΓΚΟΛΦΗ. 68. ΒΟΥΤΥΡΑ ΔΗΜΟΣΘ., Αυτοβιογραφία, «'Ηπειρωτική Εστ ία» Η ' (1959), σ. 411 ­ 416.

Το αυτό κείμενον είχε δημοσιευθή έν περ. « Νέα Ε σ τ ί α » 63 ( 1958), σ. 603 ­

605, οπόθεν καί ασφαλώς ελήφθη, χωρίς τοΰτο να σημειωθη. 69. ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗ ΤΑΣΟΥ, Προσωπογραφία τοΰ Κ. Καρθαίου, « Νέα Ε σ τ ί α » 65

( 1959 ), σ. 75 ­ 76. Σκιαγραφία τής ηθικής καί πνευματικής προσωπικότητος τοΰ μεταφραστοϋ τοΰ

Θερβάντες. 70. ΚΑΡΑΒΙΑ Π., Κώστας Ούράνης.. . "Αθήναι 1958. Βιβλιοκρισία: ΓΙΑΝΝΗ ΧΑ­

ΤΖΙΝΗ, «Νέα Ε σ τ ί α » 65 (1959), σ. 3 4 5 ­ 3 4 6 .

— 383 —

71. ΒΕΚΡΗ ΝΙΚΟΥ, Κ. Ν. Κωνσταντινίδης. "Ο ποιητής ­ ό λογοτέχνης ­ ό πατριώτης (Τιμητικον αφιέρωμα Συλλόγου 'Ελλήνων Επιστημόνων « Πτολεμαίος ό Α' ») 'Αλεξάνδρεια 1959 (σχ. 8 0 ν , σ. 2 0 4 + 1 : είκών τοϋ τιμωμένου). Είσαγωγικώς δημοσιεύονται αί μελέται τ ω ν : Χ ρ. Π. Κ υ ρ ί τ σ η ( « Είσήγη­

σις >, κατά τον έορτασμόν προς τιμήν τοϋ Κ. Ν. Κωνσταντινίδου ), Β. Κ α ν α β ά τ η ( < Τό πεζογραφικό και θεατρικό έ'ργο τοϋ ποιητή > ), και Ν. Β ε κ ρ ή ( « Ό ποιη­

τής Κ. Ν. Κωνσταντινίδης και τό έργο του » ). Καταχωρίζονται δ ' εν συνεχεία απο­

σπάσματα δημοσιευθεισών κατά καιρούς κριτικών ή ανεκδότων γνωμών 'Ελλήνων και ξένων περί τοΰ έργου τοϋ τιμωμένου. 72. ΡΟΝΤΗΡΗ ΓΙΑΝΝΗ, Στους εξωμάχους, « Ρουμελιώτικο 'Ημερολόγιο > 1959,

σ. 124. Άνέκδοτον ποίημα, κατ ' άνακοίνωσιν Γ ι ά ν ν η Γ α ϊ τ ά ν η , ούτινος και επι­

τάσσεται σύντομον βιο­βιβλιογραφικόν σημείωμα περί τοΰ Γιάννη Ροντήρη ( 1 8 8 3 ­

1957 ). 73. ΓίΑΚΟΥ ΔΗΜ., 'Ανέκδοτα ποιήματα τοΰ Στάθη Ζαρκιά, «Ρουμελιώτικο 'Ημε­

ρολόγιο » 1959, σ. 141­144. Εισαγωγικόν σημείωμα περί τοΰ Ρουμελιώτου λυρικού ( 1903 ­ 1948 ) και εκδοσις

τών υπό τίτλους « Οί ερχόμενοι », « Φιλική κουβέντα », < P a u v r e a m o u r », ποιημάτων. 74. ΚΟΥΦΟΥ Ι . Ν. , Γιάννης Καρασήμας, «Ρουμελιώτικο Ημερολόγ ιο» 1959, σ.

121 ­ 124. ΕΙσαγωγικόν σημείωμα περί τοΰ αποθανόντος ( 1952 ) λογίου και εκδοσις τών

υπό τίτλους « Ξεκίνημα » και « 'Ικεσία » ποιήσεων. 75. [ ΑΝΩΝΥΜΩΣ J, Τα τριαντάχρονα της ποιήτριας Χρυσάνθης Ζιτσαίας, « 'Ηπε ιρω­

τική Ε σ τ ί α » Η' (1959), σ. 260­261 .

Η' Κατάλογοι χειρογράφων καΐ Βιβλιογραφία 76. B E H Ν. Α., Τέσσαρες εκθέσεις περί τών είς τα Μετέωρα και την λοιπήν Θεσ­

σαλίαν αποστολών μου [ 1945], « Θεσσαλικά Χρονικά » Ζ' ­ Η' ( 1959 ), σ. 18 ­ 39. 77. R I C H A R D M A R C E L , R é p e r t o i r e des bib l io thèques et des ca t a logues de Ma­

nusc r i t s g r e c s . . . Par i s 1958. Βιβλιοκρισία: Ο. ΛΑΜΨΙΔΟΥ, « Άρχε ίον Πόν­

του », 22 ( 1958 ) [ 1959 J, σ. 273 ­ 280. 78. ΜΠΟΥΜΠΟΥΛΙΔΟΥ Φ. Κ., Τα λυτά έγγραφα της Βιβλιοθήκης Σπ . Λοβέρδου,

« Δελτίον ' Ιστορικής και 'Εθνολογικής "Εταιρείας» Ι Γ ' (1959) , σ. 4 1 9 ­ 4 2 6 . 'Εκτίθεται εν συντομίςι τό περιεχόμενον τών εννέα τμημάτων, εις τα όποια

κατενεμήθησαν τα λυτά έγγραφα της βιβλιοθήκης Σπ. Λοβέρδου, άτινα και αναφέ­

ρονται είς τους επαναστατικούς και μεταγενεστέρους χρόνους της ελληνικής ιστορίας ή είς πρόσωπα της νεωτέρας ελληνικής φιλολογίας. 79. AsTRuc C H . , L e s a r c h i v e s m é d i é v a l e s de l ' A c a d é m i e d ' A t h è n e s et leur

« A n n u a i r e », περ. « Bullet in de l 'Associat ion G u i l l a u m e Budé », Q u a t r i è m e se r i i e , no 2, ( J u i n 1959), σελ. 302­305 . Μετά βραχείαν ε'ισαγωγήν περί της συντελούμενης εν τω « Μεσαιωνικω Ά ρ χ ε ί ω »

εργασίας, αναγράφεται τό περιεχόμενον τών εκδοθέντων επτά τόμων της επετηρίδος, μετά συντομωτάτης — ενίοτε απλώς ενδεικτικής — αναλύσεως τοΰ περιεχομένου. Παρα­

λείπεται ή μνεία τών εν τω πρώτω τόμω βιβλιοκρισιών και της εν τω εκτω τόμω μελέτης τού Φ. Κ. Μ π ο υ μ π ο υ λ ί δ ο υ , «'Ανέκδοτα στιχουργήματα εκ Ζακυνθι­

νών χειρογράφων ».

— 384 —

80. ΜΠΟΥΜΠΟΥΛΙΔΟΥ Φ. Κ., Βιβλιογραφικον δελτίον Μεσαιωνικής και Νεοελληνι­

κής Φιλολογίας, κατά το έτος 1958, «Παρνασσός» Α' (1959) , σ. 2 1 5 ­ 2 2 6 . 8 1 . Δ Ε Λ Τ Ι Ο Ν Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Ή ς Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ί Α ς , 'Εκδίδεται άνα δίμηνον (Ύπουργεΐον

Προεδρίας Κυβερνήσεως — Γενική Διεύθυνσις Τύπου — Διεύθυνσις Μελετών). Α θ ή ν α ι 1959. Ά ρ . 1 ( σχ. 4ον, σ . 28). 'Αρ. 2 ( σχ. 4°ν, σ . 8 0 ) . [ "Εκδοσις πολυγραφημένη ] .

82. Κ Α Τ Σ Ί Μ Π Α Λ Η Γ . Κ., Βιβλιογραφία Ν. Καζαντζάκη. Α' 1906­1948. Α θ ή ν α . Δε­

κέμβρης 1958 (σχ. 8°ν, σ. 62) . Συστηματική αναγραφή των αυτοτελών εκδόσεων και τών εν τω περιοδικοί και

ήμερησίφ τύπω δημοσιευμάτων (πρωτοτύπων και μεταφράσεων) τοϋ Νικ. Καζαντζάκη, ώς και τών περί τοΰ βίου και τοΰ έργου του άρθρων και μελετών, κατά τήν εν τώ τίτλω περίοδον. Εις τα περί τοΰ έργου « "Οφις και Κρίνος » βιβλιογραφούμενα δημο­

σιεύματα προσθέτω — ρώγας καλαμωμένος — και τήν υπό τύπον επιστολής ενδιαφέ­

ρουσαν κριτικήν τοΰ Σ τ . Μ α ρ τ ζ ώ κ η , περ. « Αί Νΰμφαι » (Ζακύνθου) , άρ. 7 (Μάϊος 1920), σ. 1 5 ­ 1 6 .

Έ ν σ. 61 ­ 62 αναγράφεται πίναξ βιβλιογραφικών εργασιών Γ. Κ. Κατσίμπαλη. Το βιβλίον εκυκλοφορήθη μεσοΰντος τοϋ 1959. "Ιδ. και Α. ΚΑΡΑΝΤΩΝΗ, Μία βιβλιο­

γραφία για τον Καζαντζάκη, εφ. « Καθημερινή », 13 Αυγούστου 1959, σ. 1 ­ 2 . 83. ΣΤΕΦΑΝΙΔΟΥ ΜΙΧΑΗΛ, ΤΟ έργον μου και ή κριτική. Άνάτυπον εκ της Γενικής

Ιστορίας τών 'Επιστημών. 'Αθήναι 1959 (σχ. 4°ν, σ. Ί β ' ) · Προλογικώς δημοσιεύεται νεκρολογία τοΰ Μιχαήλ Στεφανίδου ( 1868 ­ 1957 ) υπό

Σ τ . Ε. Π α π α δ ά κ η , έπεται πίναξ δημοσιευμάτων και κατάλογος ανεκδότων έργων τοϋ νεκρολογουμένου, μετά βραχυτάτης αναλύσεως τών κυριωτέρων εξ αυτών και καταχωρίζονται κριτικαί 'Ελλήνων και ξένων επιστημόνων περί τοΰ έργου τοϋ Μ. Στεφανίδου ώς και αλληλογραφία αύτοΰ μετά τοΰ G. Sar tor i .

ΦΑΙΔΩΝ Κ. ΜΠΟΥΜΠΟΥΛΙΔΗΣ

Χ ρ ο ν ι κ α

Τ Η Σ Σ Υ Ν Τ Α Ξ Ε Ω Σ

'Ενθουσιώδης ύπήρξεν ή υποδοχή τον πρώτον τεύχους τον περιοδικού * Παρνασ­

σός » και εκ μέρονς των παλαιοτέρων μελών τον Σνλλόγον — τα όποΐα μετά συγκινή­

αεως εΐδον να επανεκδίδεται το προσφιλές περιοδικον — άλλα και εκ μέρους τών νεωτέ­

ρων, πολλά τών οποίων έσπευσαν δι' επιστολών η δια ζώσης να εκφράσουν την ίκανο­

ποίησιν και την σνμπαράστασίν των. Πάντας τους καλούς τούτους φίλους ή διεύθννσις τον περιοδικού ευχαριστεί θερμότατα.

'Από πολλά μέρη της επαρχίας ώς και από ελληνικας παροικίας τον εξωτερικού καταφθάνουν συγχαρητήρια γράμματα δια την καθιέρωσιν τον « "Ετους Παλαμά » και πληροφορίαι περί οργανώσεως εορτών και άλλων σχετικών εκδηλώσεων. Περί τούτων θα γίνχι λόγος εν καιρφ.

Το προσεχές τεύχος του « Παρνασσού », ιό οποίον uà κυκλοφορήσει κανονικώς μετά τρίμηνον, ήτοι κατά τα Χριστούγεννα τρέχοντος έτους, εκτός της άλλης επιστημονι­

κής και λογοτεχνικής ϋλης, θα περιέχτ) μελετάς Ιστορικού, φιλολογικού και καλλιτεχνι­

κού περιεχομένου, άφορώσας είς την Γέννησιν του Θεανθρώπου. 'Επί τ·η ευκαιρία τής συμπληρώσεως τεσσαρακονταετίας από του θανάτου τον εκ τών

ιδρυτικών μελών του Φιλολογικού Σνλλόγον Παρνασσός και διαπρεπούς καθηγητού τον Πανεπιστημίου 'Αθηνών Σπυρίδωνος Λάμπρου, δ Σύλλογος Παρνασσός και το περιοδι­

κόν απεφάσισαν να όργανώσονν είδικήν τελετήν, 01 επιθυμούντες να αναγγέλλεται ή εκδοσις βιβλίων άπα τών στηλών τον « Παρ­

νασσού », παρακαλούνται να άποατέλλονν άντίτυπον τών έργων των είς την αύνταξιν αυτού. Ή διεύθννσις επιφυλάσσεται να κρίνη εξ αυτών όσα παρονσιάζονν ενρύτερον ενδιαφέρον <5*à tò άναγνωστικον κοινον τοΰ περιοδικού.

Γ. Θ. Ζ.

Β Ι ΒΛ Ι ΟΚ Ρ Ι ΣΙ ΑΙ

ΓΙΑΝΝΗ ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΥ, ΟΙ χαιρετισμοί τής Παναγίας. Κείμενο καΐ ποιητική απόδοση στα Νεοελληνικά, συμφωνά με το τονικό μετρικό σύστημα τοΰ πρωτότυπου. 'Αθήναι 1959, σσ. 61 + 3 α.ά., 16°.

Ό φιλόλογος καθηγητής Γιάννης 'Αναγνωστόπουλος επεχείρησε μέγα εγχείρημα ν ' άποδώση έμμέτρως τον Άκάθιστον "Υμνον εις τήν δημοτικήν γλώσσαν. "Ως εξη­

γεί είς το προτασσόμενον προλογικόν σημείωμα (σελ. 4 ­ 6 ) ό μεταφραστής δεν ήγνόη­

σεν ούδ' ύπετίμησε τάς δυσκολίας τοΰ εγχειρήματος, δια τήν μεταφοράν ενός ποιη­

τικού κειμένου μέ το πλήθος τών σχημάτων τοΰ λόγου και το ίδιότυπον τονικόν μετρικόν σύστημα, ετι μάλλον δέ μέ τον στενον τοΰ ίεροΰ τούτου κειμένου σύνδεσμον προς τήν λατρείαν και τήν πίστιν τοΰ ορθοδόξου λαοΰ, πού το έχει υπό τήν ύπάρ­

χουσαν μορφήν του συνυφάνει μέ αυτήν τήν ζωήν του. Παρά τάς δυσκολίας δμως ό

26

— 386 —

μεταφραστής έτόλμησε. Και ύπερνικών τους ιδίους δισταγμούς έδοκίμασε τάς δυνά­

μεις του δια δυο κυρίως λόγους, ώς λέγει. Πρώτον δια να χάρη ό ίδιος είζ την γλώσ­

σάν μας μεταφερόμενον το ποιητικώτατον κείμενον, πού είναι θρησκευτικός ΰμνος και μέρος της χριστιανικής λατρείας και δεύτερον δια να δώση τήν εύκαιρίαν εις τους άναγνοίστας του να διαστείλουν τήν ύποβολήν πού ασκεί μόνον του το ιερόν κείμενον είς τα πλαίσια τής ειδικής λατρείας, από τήν γενικωτέραν συγκίνησιν πού προκαλεί τοΰτο είς τον άνθρωπον από πολλάς πλευράς τής αξίας του, — μορφή, νόημα, ποίη­

σις, θρησκευτικότης— και ταύτα εν μεταφορά εις σύγχρονον γλωσσικόν όργανον, ώστε να πρόκυψη παραλλήλως προς το πρωτότυπον και χάριν αύτοΰ εν άλλο ποιητι­

κόν κείμενον, διάφορον ώς προς τήν μορφήν άλλα μέ το αυτό περιεχόμενον. ° 0 μεταφραστής δέχεται δτι ή μεταφορά των θρησκευτικών ύμνων και τών κει­

μένων γενικώς του μεσαιωνικού ημών λυρικού λόγου εΐνακ δια πολλούς λόγους απεί­

ρως δυσκολωτέρα από τήν άπόδοσιν ενός χορικού αρχαίας τραγωδίας ή μιας φδής τοϋ Πινδάρου είς τήν γλώσσάν μας. Πιστεύει δμως δτι ή γνώσις « του ιστορικού εαυτοί) μας θ ά ύστερη δσο θ ά παραμένη άμετουσίωτη στή γλωσσά μας ή κύρια προσ­

φορά τοΰ μεσαιωνικοί) ελληνισμού στο λυρικό λόγο, ή ύμνογραφία >. Και βέβαια οί ύμνοι τής ορθοδόξου 'Εκκλησίας δεν είναι αρχαία τραγωδία,

ούτε πινδαρικοί φδαί. Ό λόγος τής διαφοράς φυσικά δεν είναι μόνον ή γλώσσα, είναι προ πάντων οί διάφοροι κόσμοι πού εγέννησαν το κάθε είδος. Δια να γίνουν πνευματική μας άπόλαυσις ή αρχαία τραγωδία και αί πινδαρικοί ώδαί δεν εμποδίζει μόνον ή γλωσσική των μορφή, διότι απέχουν άπό τους συγχρόνους ημάς τόσον πολύ. Ή άναβίωσίς των προϋποθέτει ύπαίθριον θέατρον ή στάδιον και τότε ημπορούν να ομιλήσουν σύμφωνα μέ το πνεύμα πού περικλείουν και από το όποιον ημείς άπέχο­

μεν πολλάς παρασάγγας. 'Απεναντίας οί εκκλησιαστικοί ύμνοι είναι γεννήματα άλλων καιρών, αντιπροσωπεύουν άλλο πνεύμα, έχουν μορφήν διάφορον εντελώς και προϋ­

ποθέτουν θόλον βυζαντινού ναού, ήμίφως, μουσικήν, χορόν και θρησκεύοντα άνθρω­

πον, χριστιανόν. Ό χριστιανισμός είν' εγγύτατα προς ημάς τους συγχρόνους και έχει δημιουργήσει βιώματα εκ τής λατρείας και τής ροπής τοΰ ορθοδόξου άνθρωπου. Οί ύμνοι είναι 'ίσως ή γέφυρα ή μετάγουσα τύν χριστιανόν προς τό θείον, αυτοί υπηρε­

τούν το δόγμα, γράφονται είς γλωσσικόν ιδίωμα καταληπτόν οπωσδήποτε άπό τους περισσοτέρους και γενικώς αποτελούν τα πλαίσια τής καθ* δλου θρησκευτικής ζωής τών ορθοδόξων Ελλήνων . Αί απηχήσεις τών ύμνων είναι αυτή ή εσωτερική ζωή τής 'Εκκλησίας. Πάσα άνάτασις ποιητική αυτών δέν είναι προσφορά νέων Ιδεών και μηνύματα πνευματικά ίσως άγνωστα, είναι προ πάντων μορφικοί άκροβασίαι, ύπη­

ρέτησις τοΰ δόγματος, ευχαριστήριος επικοινωνία τοΰ άνθρωπου προς τό θείον, ποιη­

τική δημιουργία δεσμευμένη, έ'τοιμος να διαλυθή ώς ιστός αράχνης αν χάση τήν μορφήν της. Τέρπει και συγκινεί ή θρησκευτική ποίησις τον βυζαντινόν "Ελληνα καί τόν μεταβυζαντινόν καί τον σύγχρονον καί καλύπτει άνάγκας λειτουργικός. "Αν άπο­

βάλη αυτόν τόν χαρακτήρα, τόν βασικόν, δέν υπάρχει πλέον. Είναι λοιπόν μορφή, μορφή γλωσσική καί μετρική μέ δλα τα γνωρίσματα της ώς άμετάπλαστον πρωτότυ­

πον καί άνεπανάληπτον κείμενον. "Αρα δέν μεταφράζεται. Καί αν προσφερθή μεταφρασμένος ό 'Ακάθιστος "Υμνος, δέν τόν δέχεται ή

θρησκεύουσα χριστιανική ψυχή, τόν απωθεί μία εσωτέρα άντίδρασις. Πάσα μετάφρα­

σις τοϋ "Υμνου θ α είναι άλλο πράγμα, δέν θ α είναι "Αγγελος πρωτοστάτης ούρανό­

θεν πεμφθείς . . . "Αν κρατείται ό "Υμνος, δέν είναι δι ' δ,τι λέγει άλλα δια τό πώς θαυμασίως τό λέγει. 'Επομένως ή μετάφρασίς του δέν είναι νοητόν να μας προσφέρη τό ϊδιον ακριβώς περιεχόμενον, καλύτερον. Θα μας τό δώση διαφορετικώτερα. Καί δι ' αυτό ακριβώς επαναστατεί ή ακοή τοΰ καθηλωμένου, δι ' ους λόγους είπομεν καί

— 387 —

ό μεταφραστής δεν αγνοεί, χριστιανού εις το υπάρχον ύπέροχον, άθάνατον και ά μ ε­

τ ά φ ρ α σ τ ο ν κείμενον. Νομίζομεν δτι αυτός εΐναι ό λόγος πού δεν επετεύχθη κ α θ ' όσον γνωρίζομεν

εν τω συνόλω ή μετάφρασις τοΰ 'Ακάθιστου "Υμνου. Ό Παλαμάς έχει ελευθέρως σποράδην μεταφράσει στίχους. 'Αλλ ' αυτά είναι δοκιμαί και απηχήσεις. Ώ ς τοιαύτην δοκιμήν πρέπει να θεωρήσωμεν και τήν προκειμένην προσπάθειαν τοϋ καθηγητού Άναγνοιστοπούλου. "Αλλως τε ή γλώσσα των ύμνων εν γένει ευρίσκεται εγγύτατα προς τήν λαλουμένην, ώστε και δσα σημεία ό σύγχρονος "Ελλην μέσης μορφώσεο^ς δεν εννοεί, να διαισθάνεται εκ της πολλής έξοικειώσεως προς αυτά και τής θρησκευ­

τικής πείρας. Δια τοΰτο κατ ' αρχήν δέν διατίθεται κανείς εύνοϊκώς προς μεταφρα­

στικός απόπειρας τής ύμνογραφίας. Παρά ταΰτα ή μεταφραστική προσπάθεια τοϋ 'Ακάθιστου "Υμνου, περί τής

οποίας ενταύθα πρόκειται, δέν είναι άστοχος και δέν προδίδει καταφανώς το κείμε­

νον. Εις τίνα σημεία μάλιστα βλέπει κάνεις παραλλαγήν τοϋ πρωτοτύπου και κομψήν άπόδοσιν αύτοΰ υπό το πνεϋμα τοΰ προλόγου, δηλ. κατανόησίν του δια τής παραλ­

λήλου αναγνώσεως τής μεταφράσεως. Τα σημεία δμως ταύτα δέν είναι πολλά. Διότι ό μεταφραστής αναγκάζεται, δια να μεταφέρη εις το αυτό μέτρον και είς 'ίσην χωρη­

τικότητα στίχου τάς πυκνάς εκφράσεις ενός ιδιότυπου ποιητοΰ, να τον εγκαταλείπη συχνά και πολλάκις να τον προδίδη βιαζόμενος άπό τήν άνεπάρκειαν των γλωσσικών τύπων τής αναλυτικώς και περιφραστικώς εκφραζόμενης δημοτικής, χωρίς απαρέμ­

φατα και μετοχάς, χωρίς σύνταξιν μιας βασικής κυρίας προτάσεως, δορυφορουμένης από άλλας δευτερεύουσας κλπ.

'Ολίγα δείγματα θ α μας πείσουν περί τής όρθότητος των ανωτέρω παρατηρή­

σεων. Πρώτον τα επιτυχή σημεία. Τρίτος οίκος ( Γ ) :

Χαίρε, το φως άρρήτως γεννησααα, χαΐρε, το πώς μηδένα διδάξασα. Χαΐρε, σοφών υπερβαίνουσα γνώσιν, χαίρε, πιστών κατανγάζονσα φρένας.

Μυστηριακού φωτός ροδοχάραμα άρρητο κι άμα&ήτευτο μάΰημα. Πέρα άπό κά$ε τρεμόφεγγη γνώση, φως, τών πιστών ήλιοφέγγεις τα φρένα.

Οΐκος πέμπτος ( Ε ) : Χαίρε, δτι λειμώνα της τρυφής αναβάλλεις, χαΐρε, δτι λιμένα τών ψυχών ετοιμάζεις.

Λουλουδιάζεις και πάλι της χαράς το περβόλι, στις ψυχές ετοιμάζεις ϋ·εϊκο άραξοβόλι.

Οίκος έβδομος ( Η ) : Χαίρε, δτι τα ουράνια σνναγάλλεται τ­η γ^, χαΐρε, δτι τα επίγεια συγχορεύει ούρανοΐς.

Πώς με μια τα ουράνια σμίγουνε και γιορτάζουν με τη γη, ' πώς χορεύει ή γη πασίχαρη με τους ουρανούς μαζί.

Παραλλήλως όμως προς τα ευάριθμα δείγματα τής επιτυχούς μεταφράσεως, πού ικανοποιεί κατά τίνα τρόπον είς μίαν άνάγνωσιν, υπάρχουν στίχοι με γλωσσικά

— 388 —

Ικριώματα πού εκτελούν το πρωτότυπον. ' Ιδού δείγματος χάριν από τόν πέμπτον οίκον ( Ε ) :

Χαΐρε, δεκτον πρεσβείας ϋ·υμίαμα, χαίρε, παντός τον κόσμου εξίλασμα. Χαΐρε Θεον προς ΰνητοΰς ευδοκία, χαΐρε, ΰνητών προς Θεον παρρησία.

Κάνεις της δέησης ϋεόδεχτο τ' άρωμα, κόσμου σπλαχνιά, τον Θεον μας το Ιλάρωμα, η καλοσννεψη, το γλνκασμά τον ! Σώϋ·η δ ϋνητος απ' τ' ωχρό δείλιασμά τον.

Οί υπέροχοι και αμετάφραστοι στίχοι τοΰ οίκου Ρ, περί της μωρίας των σοφών: Χαΐρε, οτι εμωράν&ηααν οί δεινοί σνζητηταί, χαΐρε δτι έμαράνϋ·ησαν οί των μύ&ων ποιηταί.

Τ' αρματά σας τρώει τ' αντίμαχα, Λόγε 'Αντίλογε ή σκουριά! τα κλαδιά σας, μν&ολονλουδα, φρύγανα στην παραστιά !

Παραθέσαμεν δείγματα προσεγγίσεως ή κακοποιήσεως τοΰ πρωτοτύπου. Το λοι­

πόν πλήθος τών" στίχων της μεταφράσεως αφήνει άδιάφορον τον μεμυημένον είς το κάλλος τοΰ πρωτοτύπου άναγνώστην. Ή προσπάθεια νά δημιουργηθώ ομοιοκαταλη­

ξία αποτελεί ενα επί πλέον φραγμον μαζί μέ τάς αλ,λας δυσχέρειας. "Η επιμονή τοΰ μεταφραστοΰ, δέν είναι δυνατόν να το άρνηθώμεν, είναι αξία θαυμασμού και ανα­

γνωρίσεως. "Αχαρι τό έργον του εν τω συνόλω και μόχθος πολύς χωρίς αποτέλεσμα. Είς τοιαύτας προσπάθειας δέν άρκεΐ ή φιλοτιμία και ή αγάπη ούτ' άλλος φιλολογι­

κός ή λογοτεχνικός οπλισμός. Ή αποτυχία είναι εξησφαλισμένη εκ της φύσεως τοΰ εγχειρήματος. Παραμένει εν τούτοις ώς δείγμα, απόπειρα και δοκιμή δχι προσωπι­

κής ικανότητος άλλα της αδυναμίας να ενδύση τις μέ σύγχρονα ιμάτια γλωσσικά τήν ποιητικήν δημιουργίαν τοΰ άγνωστου ποιητοΰ τοΰ 'Ακάθιστου — ή και οιουδήποτε άλλου — ύμνου. Παράδειγμα προς αποφυγήν λοιπόν.

Μία τελευταία παρατήρησις. Οί οίκοι τοΰ 'Ακάθιστου απετέλεσαν, ώς γνωστόν άπό τών τελευταίων βυζαντινών χρόνων προσφιλές θέμα της βυζαντινής τέχνης ( τοι­

χογραφίας φορηταί, μικρογραφίαι ) και ή τέχνη κατά τρόπον άφθαστον αϊσθητο­

ποιεΐ τό περιεχόμενον τών 24 οίκων είς ισαρίθμους σκηνάς. Χωρίζονται οί οίκοι αναλόγως τοΰ περιεχομένου των είς χριστολογικούς και θεομητορικούς, μέ ιστορικόν ή δογματικόν περιεχόμενον. Και ό μεταφραστής τών Χαιρετισμών ορθώς ποιών προ­

τάσσει εκάστου οίκου, παρά τήν μετάφρασιν — τό κείμενον παρατίθεται είς τάς άρ­

τιας σελίδας και ή μετάφρασις είς τάς περιττάς — υπό μορφήν επιγραφής δι ' ερυθρών γραμμάτων βραχυτάτην περίληψιν εκάστου οϊκου. 'Αλλ* εδώ ακριβώς δια τόν άνα­

γνώστην εχρειάζοντο περισσότερα πράγματα εις τήν γενικήν είσαγωγήν και είς συν­

τομωτέραν έφ ' εκάστου οίκου. Ά π ό τήν έλληνικήν βιβλιογραφίαν λείπει μία εκδοσις φιλολογική τοΰ 'Ακάθι ­

στου ύμνου και του ωραιότατου κανόνος, ή οποία να περιλαμβάνη κατατοπιστικήν είσαγωγήν επί τών διαφόρων προβλημάτων της προελεύσεως αύτοΰ, τοΰ ποιητοΰ του, τοΰ μέτρου του κλπ., ακολούθως μετάφρασιν είς πεζόν λόγον και εικόνας αποδόσεως εκάστου οίκου, προ πάντων δε δαψιλή σχόλια καθ* εκαστον οίκον. Φυσικά ή παρούσα ύπό κρίσιν εκδοσις δέν ήγειρε τοιαύτας αξιώσεις. Είναι όμως κομψή και επιμελούς

— 389 —

εκτυπώσεως και ό μεταφραστής τοϋ "Ακάθιστου φαίνεται Ικανός ν' άναλάβη κάπως ύπεύθυνον και χρήσιμον έπ' αύτοΰ έργασίαν.

ΤΑΣΟΣ ΑΘ. ΓΡ1ΤΣΟΠΟΥΛΟΣ

GUNTER REICHENKRON, Stephanos Sachlikis, Autobiograph und Moralist, Festgabe fur F. Neubert. Berlin 1956, σ. 363­377.

'Υπό τοϋ συγγραφέως μελετάται το έργον τοϋ Στεφάνου Σαχλίκη, επί τη βάσει των γενομένων μέχρι τοΰδε εκδόσεων των κειμένων αύτοϋ υπό Legrand, Wagner και Παπαδημητρίου, και επιχειρείται διατύπωσις γενικοϋ χαρακτηρισμού επί τοΰ περιεχομένου των στιχουργημάτων τοΰ Κρητός ποιητοΰ.

'Υποστηρίζεται δτι ό Στέφανος Σαχλίκης συνεχίζει την βυζαντινήν παράδοσιν αφ' ενός μεν της διδακτικής ποιήσεως, ώς αίίτη εμφανίζεται εις το υπό το δνομα « Σπανέας » έργον, άφ' ετέρου δε της αυτοβιογραφίας, ήτις έκαλλιεργήθη δια τών Προδρομικών ποιημάτων και τοΰ έ'ργου τοϋ Γλυκά. 'Αμφοτέρων δμως τών παραδό­

σεων αφίσταται ό Κρής ποιητής και διότι απουσιάζει από τοΰ έργου του ή ξηρότης της παρά « Σπανέα » άφηγήσεως και διότι τα παρεχόμενα υπό τοΰ Σαχλίκη αυτοβιο­

γραφικά στοιχεία έχουν σκοπόν τήν άπλήν άπεικόνισιν τοϋ άτυχους, δσον και άσω­

του, βίου τοΰ συγγραφέως και ουχί τήν επίκλησιν προς σωτηρίαν έπέμβασιν τοϋ αύτο­

κράτορος ή τήν εμμεσον επαιτείαν. Βασικόν μειονέκτημα της εργασίας αποτελεί το γεγονός δτι ό συγγραφεύς αγνοεί

τήν μετά τον Krumbacher βιβλιογραφίαν ( και μάλιστα τάς εργασίας τών Σ τ. Ξ α ν θ ο υ δ ί δ ο υ , Φ. Κ ο υ κ ο υ λ έ και R. C a n t a r e l l a [ ιδ . Φ. Κ. Μπουμπου­

λίδου, Κρητική Λογοτεχνία (Βασική Βιβλιοθήκη < Άετοΰ >, αρ. 7) 'Αθήναι 1955, σελ. κ' ] ), εξ ης πολλά θα ήδύνατο νά διδαχθη και περί τών ενοτήτων τών κειμένων τοΰ Σαχλίκη και περί άλλων τινών προβλημάτων, ιδία ερμηνευτικών.

Παρά τήν γενικήν δμως ταύτην παρατήρησιν, ή εν λόγω εργασία τοΰ Γερμανοΰ ερευνητού — υποσχόμενου προσεχώς εκτενεστέραν διαπραγμάτευσιν τοΰ θέματος — απο­

τελεί ποιάν τίνα συμβολήν εις τήν μελέτην τοΰ έργου ενός ενδιαφέροντος εκπροσώπου της μεταβυζαντινής γραμματείας.

ΦΑΙΔΩΝ Κ. ΜΠΟΥΜΠΟΥΛΙΔΗΣ

ENRICA F O L L I E R I , Il Teseida Neogreco. Libro I. Saggio di edi­

zione a cura di—. (Testi e Studi Bizantino ­ Neoellenici) Roma ­Atene 1959 ( σχ. 8<>v, σ. Vili + 48 ).

Παραλλήλως προς τήν άπό τοΰ 1953 ίδρυθείσαν σειράν τών εκδόσεων τοΰ « Σπουδαστηρίου Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας τοΰ Πανεπιστημίου Α θ η ­

νών», δια τοΰ εν τφ τίτλω έργου εγκαινιάζεται ανάλογος συλλογή δημοσιευμάτων τοΰ « Σπουδαστηρίου Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών τοΰ Πανεπιστημίου της Ρώμης >.

Έ ν βραχεί προλόγω ( σ. V ­ VI ) υπογραμμίζονται υπό τών διευθυντών τών εν λόγω εκδόσεων, καθηγητών C. G i a n n e l l i και Γ. Θ. Ζω ρ α, δ σκοπός και ή σημασία της δημοσιεύσεως μελετών και ανεκδότων κυρίως κειμένων της βυζαντινής

— 390 —

και νεοελληνικής γραμματείας καί εξαίρονται οί πνευματικοί δεσμοί Ελλήνων και Ι τ α λ ώ ν .

"Επεται εισαγωγική μελέτη ( σ. 1 ­ 6 ) της συγγραφέως κ. E n r . Fol l ie r ì επί των άφορώντων εις το κείμενον της « Θησηΐδος > προβλημάτων καί κριτική εκδοσις (σ. 9 ­ 47 ) τοϋ Α' βιβλίου τοΰ έργου, επί τη βάσει των χειρογράφων κωδίκων Παρι­

σίων (άρ . 2898, 15 ­ 16 αι.) καί Βατικανού ( άρ. 426, 16 αϊ. ) καί της γενομένης τω 1529 εκδόσεως.

"Η «Θησηΐς>, μετάφρασις τοΰ ποιήματος τοϋ Boccaccio αποτελεί ιδιαιτέρως ενδιαφέρον κείμενον των περί το τέλος τοΰ I T ' αιώνος χρόνων καί δια τον γραμματο­

λογικόν του χαρακτήρα καί δια τήν γλώσσαν καί στιχουργίαν του. Είχε δε καί πα­

λαιότερον απασχολήσει τους ερευνητάς, χωρίς καί να πραγματοποιηθή μέχρι τοΰδε συστηματική καί ύφ' δλας τάς επόψεις μελέτη τοΰ έργου, μάλιστα δε κριτική εκδο­

σις αύτοΰ. °Η εργασία της κ. Foll ier i αποσκοπεί είς τήν πλήρωσιν τοϋ κενοΰ τούτου :

'Εξετάζεται κυρίως ή παράδοσις τοΰ κειμένου, χρονολογείται το έργον καί τονίζεται ή σημασία αύτοΰ δια τήν νεοελληνικήν φιλολογίαν. Πρέπει δε να σημειωθή ότι καί ή μετ' επιμελείας γενομένη κριτική εκδοσις τοϋ Α' βιβλίου αποδεικνύει δτι ή συγγραφεύς είναι επαρκώς παρεσκευασμένη προς πραγματοποίησιν τοιούτου έργου.

Εις τήν πλουσίαν βιβλιογραφίαν, σχετικήν προς τάς περί τής « Θησηΐδος » πα­

λαιοτέρας εργασίας καί τήν παράδοσιν τοΰ κειμένου αυτής, ας προστεθούν καί τα επόμενα: Σ π. Λ ά μ π ρ ο υ , Αί κατά των τυπογράφων τής Βενετίας αιτιάσεις τοΰ Καισαρίου Δαπόντε καί τοΰ Παχωμίου Ρουσάνου, « Νέος Έλληνομνήμων > Β' ( 1905), σ. 337 κέξ. ( ι δ ί α , σ. 3 5 1 ) . — Τ ο ΰ Α ύ τ ο ΰ , Καί άλλος εικονογραφημένος λογο­

τεχνικός κώδιξ [ Vat . Gr. 4 2 6 ] , Αυτόθι, ΙΓ" ( 1916 ), σ. 133 ­ 134. — Μ a r t i n i C r u s i i , ^Ethiopicse Hel iodor i Historiae E p i t o m e , cum obse rva t ion ibus ejus­

d e m . . . Francofur t i M D L X X X I I I I , σ. 332­345 [ : « Αίμυλίας προσωπογραφία >, μετ' αποσπάσματος εκ του IB ' βιβλίου τής ελληνικής « Θησηΐδος > ( ιδ . E m . L e g r a n d Bibl. Hell . , X V ­ XVI s . , t . IV, σ. 2 6 9 ­ 2 7 0 ) ] .

Παρά τής συγγραφέως άναμένομεν τήν ύπεσχημένην ήδη έ'κδοσιν πλήρους τοΰ έργου, οπότε θ α είναι δυνατόν να μελετηθή λεπτομερώς τοΰτο καί γλωσσικώς καί υπό τήν έ'ποψιν τής άκριβοΰς σχέσεως τής μεταφραστικής εργασίας τοΰ ανωνύμου "Ελληνος ποιητοΰ προς το ίταλικόν πρωτότυπον.

ΦΑΙΔΩΝ Κ. ΜΠΟΥΜΠΟΥΛΙΔΗΣ

ΣΠΥΡΙΔΩΝΟΣ Μ. ΚΑΛΛΙΑΦΑ, τέως Καθηγητού τής Παιδαγωγικής εν τφ Πανεπιστημίω 'Αθηνών.'Επίτομος Γενική Παιδαγωγική.Έν 'Αθή­

ναις 1958, σσ. 184.

Είς τό άπέριττον μεν είς έμφάνισιν πυκνόν δμως είς νοήματα βιβλίον τοΰτο διε­

ρευνώνται υπό τό φως τών προσφάτων έρευνημάτων των θεμελιωδών εμπειρικών επι­

στημών αί βασικαί έννοια ι καί τα σπουδαιότατα τών θεμάτων τής Παιδαγωγικής. Είς βραχεΐαν είσαγωγήν (σ . 7 ­ 1 3 ) ερευνάται ή έννοια τής αγωγής καί ή προς άλλας επιστήμας συνάφεια τής Παιδαγωγικής. 'Ακολούθως είς μεν τό πρώτον μέρος ( σ. 17 ­ 56 ) συζητείται τό ζήτημα τοϋ σκοπού τής αγωγής' δέχεται δε δ συγγραφεύς ως γενικόν σκοπόν τής αγωγής τήν τοιαύτην τοΰ παιδός άνάπτυξιν, ώστε « ούτος βραδύτε­

ρον να γίνεται σύν τφ χρόνω άξιώτερος τοΰ ονόματος προσωπικότης > ( σ. 52 ). Εις

— 391 —

δέ το δεύτερον μέρος ( σ. 5 9 ­ 6 9 ) εξετάζεται τό περί της δυνάμεως της αγωγής ζή­

τημα, τοΰ συγγραφέως δεχόμενου την μεγάλην της αγωγής δΰναμιν, κ α θ ' όσον « τοΰ άνθρωπου ή άνάπτυξις διορίζεται ουχί μόνον υπό φυσικών, ψυχοσωματικών καταβο­

λών και περιβάλλοντος, ώς τοΰτο συμβαίνει εις το ζωον, άλλα και υπό τρίτου παρά­

γοντος, τοΰ πνεύματος», το όποιον είναι δυνατόν να διαπλάσσεται προς σκοπούς «και ούτοι διαπλασσόμενον να επιδρά πάλιν κατά διάφορον ή μέχρι τούδε τρόπον > ( σ. 66) . Τέλος εις το τρίτον μέρος αναζητούνται τα μέσα προς έπίτευξιν τοΰ τεθέντος σκοπού και δη α ) ή πνευματική μόρφωσις [ λογική ­ καλαισθητική ­ ηθική (ποιναί , άμοιβαί, παράδειγμα, αύτοδιοίκησις, ήθικοθρησκευτική διδασκαλία ) J, β ) ή περί του σώματος μέριμνα, γ ) ή όργάνωσις τής σχολικής παιδείας, δ ) ή παιδεία ενηλί­

κων, ε ) ό παιδαγωγός (οικογένεια, κατ* επάγγελμα παιδαγωγός, ήγέται) . Τό όλον έργον κλείει πραγματεία ήδη παλαιότερον δημοσιευθείσα και νΰν με ελαφράς τρο­

ποποιήσεις εν επιμετρώ προσηρτημένη περί < ψυχικής συστάσεως, χαρακτήρος και αγωγής τοΰ "Ελληνος», δια τής οποίας επιχειρείται άνίχνευσις τών βαθύτερων ψυχι­

κών χαρακτηριστικών τοΰ "Ελληνος, ώς ταΰτα έ'χουν έκδηλωθή άπό τών αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι τών κ α θ ' ημάς.

Παιδαγωγικών συγγραμμάτων και μονογραφιών, ώς γνωστόν, δεν στερείται ή νεωτέρα ελληνική βιβλιογραφία. Είς ικανά τον αριθμόν μεθοδικά έργα τών παιδα­

γωγών μας είναι δυνατόν να παρακολούθηση κανείς τήν έξέλιξιν τής Παιδαγωγικής επιστήμης και να ένημερωθή επαρκώς επί είδικωτέρων θεμελιωδών θεμάτων αναφε­

ρομένων εμμέσως ή αμέσως είς τήν περιοχήν τής παιδολογικής έρεύνης. Δια τούτο ή σημασία τής συμβολής τοΰ καθηγητοΰ κ. Σ. Καλλιάφα δεν είναι δυνατόν να έκτι­

μηθή ορθώς, αν πρόκειται να κριθή απλώς εξ έπόψεως προσφοράς είς τον τομέα τής συστηματικής Παιδαγωγικής και ενημερώσεως επί τών τελευταίων εξελίξεων τής άνά τον κόσμον Παιδαγωγικής κινήσεως. "Αλλωστε δεν θ α ήτο βεβαίως αυτό εκείνο, τό όποιον είς τοιούτο έργον εύρύτερον θ α όνεμένετο άπό παιδαγωγικόν άνδρα, επί ήμισυ αιώνος εν θεωρία και πράξει άναλωθέντα είς τήν ύπηρεσίαν τής ελληνικής παιδείας. Σαφώς ήδη άπό τών πρώτων σελίδων διαφαίνεται, ότι πρόθεσιν ό συγγραφεύς δεν είχε να ικανοποίηση οιανδήποτε βιβλιογραφικήν προσδοκίαν ή τάς άγαθάς ζητήσεις τών εραστών τής συστηματολογίας και τών εξαντλητικών Ιστορικών επισκοπήσεων, άλλ' εν πάση δυνατή συντομία μετά σαφήνειας και ευκρίνειας να διατύπωση εκείνο, είς τό όποιον μετά μακροχρόνιον προσωπικήν μετ' ανησυχίας βίωσιν τών πλέον ζωτι­

κών ανθρωπολογικών ζητημάτων τοΰ αιώνος μας και μετ' εντονον προβληματισμόν επ ' αυτών έχει καταλήξει. Και υπό τήν εποψιν ταύτην τό έργον τοΰτο επέτυχεν τοΰ σκοποΰ του, να βοηθήση δηλαδή πάντα ένδιαφερόμενον περί τής Παιδείας « εις άρ­

τιωτέραν κατανόησιν τών κυριωτέρων θεωρητικών προβλημάτων τής αγωγής, εκ τής όποιας, ώς είναι γνωστόν, εξαρτάται κατά μέγα μέρος ή ορθή παιδαγωγική πράξις» , ώς λέγεται εν τω προλόγφ.

Κεντρικόν θέμα απασχολούν τον συγγραφέα, ένα εκ τών πρώτων εισηγητών τής νέας παιδαγωγικής κινήσεως γνωστής ώς « Σχολείον Ε ρ γ α σ ί α ς » , κατά τήν οποίαν ό τρόφιμος τοΰ σχολείου δεν διαπαιδαγωγείται δια τό σχολείον, άλλα δια τήν ζωήν, δεν είναι τό σχολικόν παιδί εν στενή έννοια και τα προβλήματα του, άλλ' ό άνθρω­

πος, ό άνθρωπος νοούμενος ώς όλότης δυναμική, « ήτις δηλαδή έχει διαρκή τήν τά­

σιν είς τό ποιεΐν ολότητας» (σ . 4 0 ) . 'Αναφορά είς τα επί μέρους προβλήματα τοΰ σχολικού τροφίμου γίνεται επί τοσούτω, κ α θ ' όσον ή ιδιάζουσα αυτή σχολική περίο­

δος αποδεικνύεται κρισιμωτάτη δια τήν περαιτέρω προαγωγήν του εις προσωπικότητα, περί τής όποιας εκτενώς διαλαμβάνει ό συγγραφεύς είς τό οίκεϊον τμήμα τοΰ περί τοΰ σκοποΰ τής αγωγής κεφαλαίου, ορίζων αυτήν ώς «πρόσωπον, τό όποιον άδια­

— 392 —

λείπτως τείνει νά αναπτύσσεται όργανικώς καθ" ώρισμένην κατεύθυνσιν συμφώνως προς αξιώματα εις δσον το δυνατόν άρτιωτέραν ψυχοσωματικήν ολότητα. Άποκτώσα σύν τφ χρόνω σαφεστέραν έπίγνωσιν εαυτής, έχουσα ζωηράν την ήθικήν συνείδησιν και τό συναίσθημα της ευθύνης θεωρεί την ζωήν ώς θείαν εντολήν και δρα κατά τον ιδιάζοντα μεν εις αυτήν τρόπον, αλλ' αποβλέπουσα εις τήν προαγωγή ν τοΰ γενι­

κοί» άγαθοΰ » ( σ. 50) . Είναι εύνόητον, δτι εις τήν μόρφωσιν τοιαύτης προσωπικό­

τητος σημαντικώς συμβάλλονται οι ενήλικοι. Ό καθηγητής κ. Σ. Καλλιάφας εξαίρει ιδιαιτέρως τήν επίδρασιν ταύτην τών ενηλίκων, μάλιστα δε τών πολιτικών ηγετών, εις τους οποίους < ανήκει κατά πρώτον λόγον ή τιμή, αν λαός τις προκόπτη ε'ις λό­

γον πολιτισμοί και ή κατάρα, αν ούτος καταρρέη» ( σ. 144). Ή σημασία, τήν οποίαν ό συγγραφεύς αποδίδει εις τήν ποικιλοτρόπως έκδηλουμένην μέριμναν τών ενηλίκων προς όμαλήν ψυχικήν και σωματικήν άνάπτυξιν τοΰ παιδιού, σαφώς ήδη άπό της εισαγωγής διαφαίνεται, δπου ή αγωγή ορίζεται ώς « έκουσία και συνειδητή επίδρασις τών ενηλίκων επί της αναπτύξεως τών ανηλίκων, ίνα ούτοι ανέλθουν εις βαθμίδα δσον το δυνατόν εγγυτέραν προς τεθέντα υπ ' αυτής σκοπόν ( σ. 7 ). "Οθεν ανακύπτει επιτακτική ή ανάγκη τής παιδείας τών ενηλίκων, ή οποία « επιδιώκει τήν επ ' άγαθώ άνάπτυξιν πασών τών δυνάμεων τοΰ άνθρωπου, αποβλέπει εις τήν καλ­

λιέργειαν τοΰ συναισθήματος ηθικής ευθύνης προς τους άλλους ανθρώπους, εις τήν σταθεράν έμμονήν εν τη όδφ, ήτις οδηγεί εις τήν δσον τό δυνατόν τελειοτέραν πρα­

γμάτωσιν τής Ιδέας τής προσωπικότητος » (σ. 129). "Εργον κύριον τής τοιαύτης παιδείας θεωρείται ή καθοδήγησις εις αύτογνωσίαν, και δή δχι μόνον εις προσωπι­

κήν άλλα και έθνικήν. 'Ακριβώς δε εις τήν ίδέαν ταύτην τής εθνικής αυτογνωσίας υπηρετούσα και ή εν επιμετρώ άναδημοσιευομένη πραγματεία τοΰ συγγραφέως περί « ψυχικής συστάσεως, χαρακτήρος και αγωγής τοΰ "Ελληνος » αποδεικνύεται όργανικώς συνημμένη προς το δλον έργον.

Έ κ τών ανωτέρω συνάγεται, ότι τό έργον τοΰτο φιλοσοφικόν κυρίως χαρακτήρα έχον είναι δυνατόν νά εκτιμηθή ώς ώλοκληρωμενον περί Παιδείας σύστημα, τό όποιον άπό τήν παιδαγωγικήν πράξιν προελθόν και είς αυτήν αποβλέπον, άπηλλαγμένον άπό ύπερβολάς συνήθεις είς πολλά νεώτερα φιλοσοφήματα, οίον τής ούτω καλούμενης φιλοσοφίας τής υπάρξεως, τής φαινομενολογίας κ.ά. , διακρίνεται δια τον σεβασμόν προς τό αυστηρώς κατά τους νόμους τής λογικής διανοεΐσθαι. Συναφές προς ταΰτα είναι και τοΰτο, δτι ή κατ' αρχήν ίδανίζουσα έναντι τών προβλημάτων θέσις τοΰ συγγραφέως δεν είναι συνέπεια ούτε ψιλών θεωρήσεων ενός « Ίδεαλισμοΰ τοϋ μα­

κράν >, ούτε λεπτολόγων στοχαστικών εμβαθύνσεων τοΰ γραφείου. Αυστηρά ακολου­

θία είς τήν έσωτερικήν πορείαν τής σκέψεως, σαφήνεια και ακρίβεια περί τήν χρήσιν τών επιστημονικών δρων και τών εννοιών, συζήτησις τών προβλημάτων μετ' απολύ­

του ιδεολογικής συνεπείας είναι έκ τών αρετών εκείνων, αϊ όποΐαι σπανίως απαντούν και καθιστοΰν τό έργον ύποδειγματικόν.

Ι. Σ. ΜΑΡΚΑΝΤΩΝΗΣ

ΤΑΚΗ ΛΑΠΠΑ, Ρουμελιώτικος τύπος, 1821 ­1880. 'Αθήνα 1959, σ. 167.

Πραγματικώς θα ήτο ευχής έργον, εάν και άλλοι, άπό δλην τήν 'Ελλάδα, έμι­

μοΰντο τό έ'ργον τοΰ κ. Τάκη Λάππα και εκαμον γνωστήν είς δλους μας τήν Ιστορίαν τοΰ τόπου των και τάς ποιχίλας άλλας πνευματικάς εκδηλώσεις του. Πλήθος πολυ­

τίμων πραγμάτων και πληροφοριών άγνοοΰμεν, εσκορπισμένων εις δυσεύρετα περιο­

δικά και βιβλία, διότι δέν ύπήρξεν εκείνος ό όποιος με άγάπην θα τάς συνέλεγε και

— 393 —

θα τάς καθίστα γνωστός. Ή Ρούμελη δμως δεν ημπορεί να παραπονεθώ δια τοιαύτην ελλειψιν εις πολλά θέματα. Εις το πρόσωπον τοϋ κ. Λάππα εύρήκε τον άνθρωπον, ό όποιος την θεωρητικήν του προς αυτήν άγάπην την μετατρέπει συχνά εις εμπρακτον εκδήλωσιν. Τοιαύτην δ' εκδήλωσιν αποτελεί καί το έργον του αυτό, εις το όποιον ερευνάται ή ιστορία τοϋ ρουμελιώτικου τύπου κατά τους επαναστατικούς, τους μετε­

παναστατικούς — βασιλεία "Οθωνος — καί νεωτέρους χρόνους, μέχρι τοϋ 1880. "Ο συγγραφεύς δέν περιορίζεται εις την άπλήν περιγραφήν των τίτλων των

εφημερίδων εκάστης πόλεως της εξεταζόμενης περιφερείας, χρονολογίαν εκδόσεως κ.λ.π. Διανθίζει το έργον του καί με αλλάς ίστορικάς πληροφορίας, συχνά πολύ εν­

διαφέρουσας, με ιστορικά ανέκδοτα σχετικά με την εκδοσιν καί κυκλοφορίαν των καί αλλάς ειδήσεις, ώστε ή άνάγνωσις του βιβλίου αύτοϋ να καθίσταται καί ευχάριστος.

'Ενδιαφέρουσα είναι ή πληροφορία, ότι ή πρώτη ελληνική έφημερίς δέν είναι ή « 'Ελληνική Σάλπιγξ > της Καλαμάτας, όπως εγνωρίζαμεν, άλλα ή κατά εξ μήνας παλαιοτέρα της ρουμελιώτικη, άγνωστου τίτλου, χειρόγραφος, ή οποία είναι γνωστή με το παρωνύμιον « Ψευτοεφημερίς ». Πρωτοεγράφη καί έκυκλοφόρησεν εις Γαλαξεί­

διον, τήν 27 Μαρτίου 1821. Τήν πρώτην δε πληροφορίαν περί της υπάρξεως της όφείλομεν εις τον ιστορικόν Κων. Σάθαν.

Άρκεταί φωτοτυπίαι εφημερίδων, ολοσέλιδοι ή των τίτλων μόνον, καί ονομα­

στικός πίναξ αυτών συμπληρώνουν το μικρό, άλλα χρησιμώτατον βιβλίον. "Οπως καί ό ίδιος ό συγγραφεύς γράφει, πιθανόν ό κατάλογος του να μή είναι

πλήρης. Δέν είναι όμως μικρόν, ότι μέ τήν μελέτην αυτήν γνωρίζομεν τώρα, ότι μέχρι τοϋ 1880 εις τήν Ρούμελην είχον κυκλοφορήσει ή εκυκλοφόρουν ακόμη 31 εφη­

μερίδες : Άγρίνιον 1, "Αμφισσα 3, Βόνιτσα 1, Γαλαξείδι 1, Θήβαι 4, Λαμία 7, Λε­

βάδεια 4, Μεσολλόγι 10. Ε. Ε. ΚΟΥΚΚΟΥ

Ε Ι ΚΑ Σ Τ Ι ΚΑ Ι Τ Ε Χ Ν Α Ι

Καλοκαιρινές εκθέσεις Μέχρι προ δυο ­ τριών χρόνων ή καλλιτεχνική μας κίνηση σταματούσε μέ τις

πρώτες ζέστες για να ξαναρχίση σιγά ­ σιγά τό φθινόπωρο καί να ενταθη τό χειμώνα. Οί θερινές διακοπές, πού αραιώνουν τις τάξεις τών φιλοτέχνων, πού κάνουν τους ζω­

γράφους ν' άπομακρύνωνται άπό τήν πρωτεύουσα ζητώντας εμπνεύσεις στο ύπαιθρο καί ή αφόρητη υψηλή θερμοκρασία συντελοΰσαν στο κλείσιμο τών αιθουσών καί τή διακοπή της επικοινωνίας τών καλλιτεχνών μέ τό κοινό. Τώρα τα πράγματα άλλαξαν γιατί άνοιξαν αίθουσες υπόγειες καί συνεπώς κάπως δροσερές («Ζυγός», « Γκαλερί Σαρλά», « Τέχνη > κλπ.) κ' έτσι μια σημαντική περίοδος, άπό τουριστική ιδίως άποψη, αξιοποιείται. Θα μπορούσε μάλιστα ν5 άναπτυχθη ζωηρότερη κίνηση άν οί αίθουσες τοϋ « Παρνασσού > πλουτίζονταν μ' εγκαταστάσεις κλιματισμού. Τό παρου­

σίασμα σε καθεμιά άπ' αυτές ομοειδών έργων (ελαιογραφιών ή γλυπτών στή μεγάλη αίφνης αίθουσα, υδατογραφιών στή μεσαία καί χαρακτικών στην ισόγειο) ώρισμένης εποχής, τεχνοτροπίας, κατηγορίας κλπ., θά συνέβαλε σημαντικά στην πνευματική καλλιέργεια τοϋ λαοΰ καί θά βοηθούσε τους τουρίστες να γνωρίσουν καλύτερα τήν ελληνική προσφορά στον τομέα τών εικαστικών τεχνών.

Πρωτοπόρος πάντοτε ό ζωγράφος Χρηστάκης, πού είχε τήν έμπνευση νά θέση σέ λειτουργία τό 1957 τήν αίθουσα « Κούρος » μέσ' στο κατακαλόκαιρο, ώργάνωσε τον 'Ιούνιο στο υπόγειο της όδοϋ Κολοκοτρο'ίνη μια ομαδική έκθεση μέ τό γενικό

— 394 —

τίτλο < Τ έ χ ν η κ α ι Ε ι ρ ή ν η » και το ειδικό θέμα «Γυναίκα και πουλί >. Δυστυ­

χώς στην πρόσκληση, πού έστειλε σε 230 καλλιτέχνες, μόνο 25 προθυμοποιήθηκαν ν ' απαντήσουν. Ά π * αυτούς 7 ­ 8 έστειλαν αξιόλογα έργα. Το επιβλητικώτερο ήταν τοΰ Γουναρόπουλου, μια σύνθεση δουλεμένη μέ οίστρο. "Ο Μιγάδης εξέθεσε ένα πίνακα πού είχε στέρεα αρχιτεκτονική κ' ή Ζογγολοπούλου μια ελαιογραφία μέ πολλές χρωματικές αρετές και μέ κάποιες αδυναμίες στη σύνθεση. Ή νέα ζωγράφος Μαίρη Μιχοπούλου παρουσίασε μια ελεύθερη σύνθεση της πού ήταν δείγμα ευαισθησίας ολό­

τελα γυναικείας και προχωρημένης τεχνικής κι ό Χρηστάκης ενα έργο του μέ γερή δομή και ασκητικό ,χρώμα. Συμπαθητικά ήταν και τα έργα των Λεφάκη, Δασκαλά­

κου και Μαρκέτου. Δυο εκθέσεις έργων νέων καλλιτεχνών ώργανώθηκαν στις αίθουσες τοΰ « Ζυ­

γού » και της « Γκαλερί Τέχνης » κατά τις αρχές τοΰ καλοκαιριοΰ. "Ελαβαν μέρος πολλοί γνωστοί και άγνωστοι τεχνίτες της σμύλης, τοΰ χρωστήρα και τοΰ γλυφάνου, κ ' εδόθηκαν βραβεία από επιτροπές αυστηρές.

'Από τους νέους πού στεγάσθηκαν στή « Γκαλερί Τέχνης > ξεχώρισαν οι ζωγρά­

φοι : Μαρία Κωστάκου (Α ' βραβείο), Πάρις Πρέκας ( Β ' βραβείο), Ά σ π . Βασι­

λειάδου ­ Κουγιουμτζάκη, Ν. Γαΐτος, Ί ω . Ζωγράφος, Κ. Μαργελής, Έ . Πετρίτζης, Κ. Συνέσιος, Σάμ Τσίτσης, 'Αλίκη Τόμπρου, Ά . Γεωργιάδου ­ Κωνσταντοπούλου, Μαίρη Μιχοπούλου, Π. Φιλιππίδη, οί γλύπτες "Α. Ζήσης, Π. Τένκινς, Μ. Νουσάκης και Μ. Κουνδάρας κι' οί σκιτσογράφοι Γρ. Μαρκέτος και Ί . Κόκκος.

Στο < Β ' σαλόν νέων καλλιτεχνών» τοΰ « Ζυγοΰ » επεδείχθησαν 56 πίνακες 33 ζωγράφων. Το πρώτο βραβείο απενεμήθη στο Δασκαλάκη ( πού έφοίτησε στο εργα­

στήριο τοΰ Κόντογλου ) για το έργο του « Άστερία ι > — μια σύνθεση μέ κατανυκτική ατμόσφαιρα, διακοσμητικά στοιχεία και αβρούς χρωματικούς τόνους. Οί Ά . Φασια­

νός (έπαινος) , Π. Πρέκας, Γ. Κολέφας, Μ. Κέπετζης, Γ. Καροΰσος, Κ. Βενιέρης, Μαρία Πώπ, Τζ. Παπαδάκη ­ Μελισσηνοΰ, Εύα Μπουλγουρά, Κ. Μπάρμπας, Π. Βα­

λασάκης, Π. Ξαγοράρης, Ά γ γ . Χατζηδάκη, Ά . Μπαχαριάν, Ά . Στριγγάρης, Λ. Βασιλειάδης, Ά λ . Σκουλικίδη, Ί ω . Βοσταντζόγλου, Ν. Γαζεπής, Κ. Γεωργίου, Σόλ. Δασκοπούλου, Τζ. Δρόσου, Γ. Ιωάννου , Ν. Καναγκίνι, Μ. Κοίστάκου, Φ. Μπουκομ­

πίστη, Μ. Μερεμέτη, Σ. Μυλωνάκης, Γ. Σαλοΰστρος και Ζ. Σκιαδαρέσης παρουσία­

σαν ευχάριστες ζωγραφικές σελίδες πού δίνουν θετικές υποσχέσεις. "Η σ η μ α ν τ ι κ ο ά τ ε ρ η κ α λ ο κ α ι ρ ι ν ή έ κ θ ε σ η εΐν' εκείνη πού άνοιξε

στις αίθουσες τοΰ « Ζυγοΰ » πρό μηνός και συνεχίζεται ως τώρα. Συμμετέχουν 15 διαπρεπείς ζωγράφοι και χαράκτες.

Ή Λιλή Άρλ ιώτη αντιπροσωπεύεται άπό δυο μικροΰ σχήματος πίνακες της πού πάλλονται άπό εσωτερική ζωή. "Ο επισκέπτης αιχμαλωτίζεται από τήν ύποβλητικό­

τητα της ατμοσφαίρας, τήν πρωτοτυπία της συνθέσεως και τήν ευγένεια τών χρωμα­

τικών τόνων. Ό Ά γ . Άστεριάδης εκθέτει μια ελαιογραφία, πού δέν είναι άπό τις καλύτερες

του και τρεις αβρές κι αρμονικές τέμπερες. Τα τρία κομμάτια σ' ελαφριά ύλη τοΰ Γιώργου Βακαλό είναι δείγματα γόνιμης

φαντασίας και σπάνιας ευαισθησίας. Ξεχωρίζουν τα διακοσμητικά « Φύκια > μέ το εξαίρετο συνταίριασμα τοΰ βαθυγάλαζου μέ το κίτρινο.

Τ ' άνθη και το τοπίο τοΰ Γ. Γουναρόπουλου έχουν όλη τή δύναμη της ιδιότυ­

πης και πλούσιας σέ ποιητικά στοιχεία τέχνης του, για τήν αξία της οποίας πολλές φορές μας εδόθη ή ευκαιρία να γράψουμε.

Ά π ό τα συρρεαλιστικά έργα τοΰ Ν. Εγγονόπουλου Ιδιαίτερη εντύπωση κάνει ή < Μικρή συναυλία > μέ το ελκυστικό χρώμα.

— 395 —

Ό "Αγγελος Θεοδωρόπουλος αντιπροσωπεύεται άπο δυό μονοτυπίες πού μαρτυ­

ρούν την πλαστική του δύναμη και τή μαεστρία του στην απόδοση των παιχνιδιών του φωτός και της σκιάς.

Ά π ο τά 4 εκζέματα τοϋ Ό ρ . Κανέλλη ξεχωρίζουν ό « Ψ α ρ ά ς » ( α ρ ι θ . 19) με την αφέλεια της γραφής και την άπαλότητα των τόνων και το εκφραστικό « Κορι­

ριτσάκι >. ° 0 Ά λ . Κοντόπουλος έρχεται να μας πείση πώς οι σχέσεις του μέ τον αντικει­

μενικό κόσμο δέν έχουν διακοπή. Και τα τρία εκθέματα του μας φέρνουν μηνύματα από τή Φύση, μελαγχολικά τό φθινοπωρινό και χαρούμενα τό νυχτερινό και το « 'Εξοχικό ».

Ή Κούλα Μαραγκοπούλου συμμετέχει μέ 4 ελαιογραφίες πού έχουν πολλές συν­

θετικές και χρωματικές αρετές. Ή « Κόκκινη βάρκα » και τό « Τοπίο » τοϋ Γιάννη Μηταράκη είναι εντυπώσεις

άπο τό ύπαιθρο διατυπωμένες μ' ελευθερία και σιγουριά. Ό Γιώργος Σικελιώτης εκθέτει 5 αύγοτέμπερες δουλεμένες μέ τή γνώριμη τε­

χνοτροπία του, πού έχει τις ρίζες της στην πανάρχαια τοιχογραφική παράδοση. Ή ειλικρίνεια τής εκφράσεως κ' ή χρωματική εγκράτεια τονίζονται περισσότερο στις συνθέσεις « Μάννα > ( α ρ ι θ . 32) και (Ζευγάρι ) .

Οί δυό εξαίσιες συνθέσεις πού παρουσιάζει ό Γιάννης Σπυρόπουλος αποτελούν επιτεύγματα πρώτης ποιότητος. Για τήν καλλιτεχνική πορεία τοΰ ζωγράφου αύτοϋ, πού μέ μέ τή συμμετοχή του στις εκθέσεις Σύγχρονης "Ελληνικής Τέχνης στή Γαλ­

λία, τήν 'Αμερική κλπ. και τήν ατομική του, πού ώργάνωσε μια από τις σπουδαιό­

τερες « Γκαλερί > τής Ν. "Υόρκης, ετίμησε τή χώρα μας κι απέσπασε ενθουσιώδεις κρίσεις αισθητικών διεθνούς κύρους, έγράψαμε λίγα λόγια στό προηγούμενο τεύχος. Είναι μια πορεία πού σημειώνει συνεχή και σταθερή άνοδο και πού μας κάνει να νοιώθουμε έ'να είδος εθνικής περηφάνειας.

'Από τα 3 εκθέματα τοΰ Π. Τέτση ξεχωρίζει τό ρεαλιστικό « Κρεοπωλείο > μέ τήν ένταση τών ερυθρών τόνων κι από τα γεροδεμένα χαρακτικά τοϋ ' Α . Τάσσου ή έγχρωμη ξυλογραφία μέ τήν πλούσια διακόσμηση και ή υπ ' άρ. 39 < "Υδρα > μέ τήν άναγλυφικότητα και τή λιτότητα της.

Τό περιοδικό « Ναυτιλία » ώργάνωσε προ ημερών στην αίθουσα Σαρλά μια ομαδική έκθεση μέ ν α υ τ ι κ ά θ έ μ α τ α . Συμμετέχουν μερικοί παλιοί, γνωστοί ζωγράφοι και πολλοί νέοι και άγνωστοι.

"Αν έ'κρινε κανείς τή νεοελληνική θαλασσογραφική τέχνη άπο τήν έκθεση αυτή δε θα έσχημάτιζε σπουδαία ιδέα για τήν αξία της. "Εκτός άπο λιγοστές εξαιρέσεις τα εκθέματα είναι φτωχά και ξέπνοα. Κι όμως υπάρχουν σύγχρονοι ζωγράφοι μας πού έχουν γράψει δροσερώτατες θαλασσινές σελίδες. 'Αλλ ' αυτοί, ποιος ξέρει γιατί, δε θέλησαν να δώσουν τό « παρών > στό προσκλητήριο τής « Ναυτιλίας».

'Ακολουθώντας τή σειρά τοΰ καταλόγου σημειώνουμε τα πιο αξιόλογα εκθέματα : "Ο παλαίμαχος έμπρεσσιονιστής Μ. Άξελός εκθέτει 4 πίνακες πού έχουν καλή

δομή κ' ευχάριστο χρώμα. Ξεχωρίζουν τά « Λιμενικά έ'ργα στον Πειραιά » μέ τή σωστή κατανομή τοϋ φωτός και τήν επιτυχημένη απόδοση τών σιδερένιων όγκων.

Οί « Ναΰτες » τής Ρ . Ζαλοκώστα, πού θυμίζουν κάπως τον Τσαρούχη, είναι μια καλοστημένη ηθογραφική σύνθεση.

Τά τρία εκθέματα τοΰ Τ. Μάρθα έχουν τις αρετές τής γνώριμης πρωτοπορεια­

κής τέχνης του. Τό θέμα δέν απασχολεί καθόλου τον καλλιτέχνη, τοϋ δίνει απλώς τήν αφορμή να δημιουργήση ενα δικό του κόσμο εντελώς παραμυθένιο, πού ασκεί βαθειά υποβολή στό θεατή .

— 396 —

Tò < Λιμάνι » και οί < Τρεις φίλοι > της Δώρας Μπούκη μαρτυρούν tò πάθος της ζωγράφου για τη θάλασσα και τήν ικανότητα της να μεταφέρη ζεστές τις εντυ­

πώσεις της στο μουσαμά αποφεύγοντας τήν πιστή — καΐ στεγνή — περιγραφή. "Ο Σώτος Παπασπυρόπουλος εκθέτει ένα καρνάγιο πού διακρίνεται για το έντονο

γεμάτο λάμψη χρώμα και τή γερή αρχιτεκτονική του. Τα δυο έργα τοΰ Φαίδ. Πατρικουλάκη είναι αξιέπαινα δείγματα προσωπικής,

ξένης προς κάθε επίδραση, εκφράσεως. 'Αδρή , σε κυβιστική φόρμα ή σύνθεση « Αναμνήσεις άπό τή θάλασσα » τοΰ

"Αργ. Στριγγάρη, καλοστημένο, μ' ευγενικούς τόνους το < Τουρκολίμανο » της Κατ. Χαριάτη και συμπαθητική ή « Αίγινα > άρ. 35 τοΰ Χρ. Χρηστίδη καθώς και ή έκτος καταλόγου ρακογραφία της Σωτ. Ίατρ ίδου .

Σ Π Υ Ρ Ο Σ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

Μ Ο Υ Σ Ι Κ Η

Ή μουσική κίνησις κατά τήν Φερινήν περίοδον Ή μουσική κίνησις κατά τήν λήξασαν θερινήν περίοδον περιορίζεται εις διά­

στημα δυόμισυ μηνών και μόνον' άπό τάς 15 'Ιουνίου δηλαδή, έως τα τέλη Αύγου­

στου. Αυτήν τήν φοράν έκτος άπό τάς παραστάσεις της 'Εθνικής Λυρικής Σκηνής και τάς Συναυλίας της Κρατικής 'Ορχήστρας είχαμε καί τήν αρκετά πλουσίαν συμ­

βολήν τοΰ Φεστιβάλ 'Αθηνών. Ή συμβολή της 'Εθνικής Λυρικής Σκηνής ήταν μάλλον περιορισμένη εφέτος :

δύο μόνον έργα εδόθησαν στο Ώδεϊον Ήρώδου τοΰ Άττ ικοΰ : ή « "Αλκηστις » τοΰ Γκλούκ πού είναι μια παλιά επιτυχία τοΰ "Εθνικοί) μας Μελοδράματος καί σε πρώτη εκτέλεση ό < Ναβουχοδονόσωρ » — ό « Ναμποϋκο », όπως είναι γνωστός με τήν ιτα­

λική του ονομασία — τοΰ Βέρντι. Τήν μουσική διεύθυνση της « Άλκήστιδος » εΐχεν ό "Αντίοχος Εύαγγελάτος, ό όποιος καί είχε πρωτοπαρουσιάσει το έργο στο άρχαΐο Ώδε ϊον , το 1948. Δεν πρέπει να παροραθή δτι στο αριστούργημα αυτό τοΰ Γκλούκ δύο είναι οί βασικοί παράγοντες : ή "Αλκηστις, τήν οποίαν ύπεδύθη ή Σοΰλα Γλαν­

τζή καί ό Χορός. Καί ή μέν Χορο)δία τής Λυρικής Σκηνής είναι γνωστή άπό τάς παλαιοτέρας συνεχείς επιτυχίας της, δσον δε άφορα τήν Δ δ α Σοΰλα Γλαντζή, πού αρχίζει μόλις τήν μελοδραματική της σταδιοδρομία, είναι προς τιμήν της δτι κατώρ­

θωσε να φέρη εις πέρας — καί με τρόπον πού πολλά υπόσχεται δια το μέλλον — ένα ρόλο τόσο καταθλιπτικό, τον καταθλιπτικότερο ασφαλώς πού υπάρχει μέσα στα πέντε αριστουργήματα τοΰ Γκλούκ. Τους άλλους ρόλους ύπεδύθησαν οί κ.κ. Χατζηνικο­

λάου, Κοκκολιός, Γιαννουλάκος, Καλόγερος, Δουμάνης, Πανταζινάκος καί Ζάκκας, ένφ ή Λέλα Ζωγράφου, έπαιξε καί αυτή σέ μια παράσταση, τον ρόλο τής Άλκήστι ­

δος. Τήν σκηνοθεσία τοΰ έργου εΐχεν ό Φρίξος Θεολογίδης, τήν διεύθυνση τής χορω­

δίας ό Μ. Βούρτσης καί το αρκετά πλούσιο χορογραφικό μέρος ό Ί ω . Μέτσης. Ό νέος σκηνογράφος καί ενδυματολόγος κ. Βασίλ. Φωτόπουλος μας παρουσίασε ένα ωραίο σκηνικό τοΰ αριστουργήματος τοΰ Γκλούκ.

Ό « Ναβουχοδονόσωρ », πού ή Λυρική Σκηνή παρουσίασε για πρώτη φορά, είναι το τρίτο μελοδραματικό έργο τοΰ Βέρντι καί εν τη πραγματικότητι, το πρώτο του μελόδραμα, πού παραμένει στο ρεπερτόριο. Μέ το έργο αυτό αρχίζει ό πραγμα­

τικός Βέρντι* διότι το μέν πραγματικά πρώτο του μελόδραμα ήταν ένα πρωτόλειο, το δε δεύτερο, ή κωμική του δπερα « Μια μέρα βασιλείας », έσημείωσε μια παταγώδη αποτυχία, πολύ φυσικό άφοΰ έγράφη στην πιο τραγική περίοδο τής ζωής τοΰ Βέρντι :

— 397 —

μέσα σε δυο μήνες ό μεγάλος 'Ιταλός μουσουργός έχασε τα δυό του παιδιά και τή γυναίκα του και ακριβώς τότε ήταν υποχρεωμένος από το συμβόλαιο, να γράψη ένα εύθυμο έργο ! Τήν μουσική διεύθυνση του Ναβουχοδονόσωρος εΐχεν ό Τότης Καρα­

λίβανος, τήν σκηνοθεσία ό Λέο Νεντομιάνσκυ, τήν χορωδία ό Μ. Βούρτσης, τάς σκηνογραφίας ό Ί . Στεφανέλλης και τή χορογραφία ό Ί . Μέτσης. Τον βασικό ρόλο τοΰ έργου, τον Ναβονχοδονόαωρα, επαιξεν ένας καταπληκτικός καλλιτέχνης, ό 'Ισπα­

νός βαρύιονος Μανουέλ Άουσένσι, πού συνδυάζει μια θαυμάσια φωνή, με άπειρη μουσικότητα, γοΰστο, ηθοποιία και ωραίο παράστημα. Άλλα και ή κ. Μ. Κερε­

στετζή ­ Βλασταράκη, πού ζή στην "Ιταλία, είναι ήδη μια δόκιμος δραματική σοπράνο, πού ίκανοποίησεν δλους στον ρόλο της Άμπιγκαέλ. Τους άλλους ρόλους ύπεδύθη­

σαν κατ' έναλλαγήν οί καλλιτέχναι : Λέλα Ζωγράφου, Μ. Κορώνης, ­ Γ. Κοκκολιός, "Αννα Μαραγκάκη ­ Ά . Μορφωνιοΰ, Ά . Δρακοπούλου ­ Ε. Δελαζάνου, Α. Πανταζι­

νάκος ­ Ε. Παλαιολόγος, και Έμμ. Δουμάνης ­ Ευ. Μαρσέλλος. Το κοινόν πού κατε­

πλημμύρισε τάς παραστάσεις τοΰ Ναβουχοδονόσωρος απέδειξε, για μια ακόμη φορά, πόσον αγαπά τον Βέρντι.

Ή Κρατική 'Ορχήστρα 'Αθηνών, μεταξύ 15 'Ιουνίου και 27 'Ιουλίου, έδωσε επτά συναυλίες, έξω τοΰ πλαισίου τοΰ Φεστιβάλ. Δύο άπό αύτας διηύθυνεν Ó Θεόδ. Βαβαγιάννης, μίαν ό Άνδρ. Παρίδης, μίαν ό Αυστριακός μαέστρος Otmar Suitner, δύο ό Γερμανός Gustav Kônig και μίαν ό Τσέχος Vaclav Smetacek. Σε δύο μόνον άπό αυτές παρουσιάσθησαν σολίστ : ό παλαιός γνώριμος μας, Γερμανός φλαουτίστας Matthias Rutters, και ό βιολιστής Ruggiero Κίοοΐ.Έπίσης μέσα σέ επτά συναυλίας δέν έχομε παρά τέσσαρες μόνον πρώτες εκτελέσεις : το « Scherzo capriccioso > για ορχήστρα τοΰ Dvorak, τήν « Συμφωνία σέ Ντο > τοΰ Jan Klusak, και τα « Κον­

τσέρτα για φλάουτο και ορχήστρα » των J. J. Quantz και J. Chr. Bach. Ό Μπε­

τόβεν εμφανίζεται μέσα σ' αυτές τις συναυλίες τέσσαρες φορές. Ό Τσαϊκόφσκυ τρεις και εν συνεχεία ό Mozart, ό Schubert, ό Schumann, ό Haydn κ.λ.π. "Εργον έλληνικόν ουδέν !

Έκφεύγουν δμως τοΰ συνήθους οι συναυλίες πού εδόθησαν μέσα στα πλαίσια τοΰ Φεστιβάλ 'Αθηνών. Στάς 5 και 6 Αυγούστου ενεφανίσθη στο άρχαΐον Ώδεΐον ή Φιλαρμονική της Νέας 'Υόρκης. Τήν πρώτην άπό αυτές τις συναυλίες διηύθυνεν ό διαπρεπής μαέστρος Leonard Bernstein, πού εΐναι ταυτοχρόνως συνθέτης, πιανί­

στας και μουσικολόγος. Τήν δευτέραν ό μόλις είκοσι εννέα ετών αρχιμουσικός Tho­

mas Schippers. Ή ποιότης τών μουσικών πού απαρτίζουν τήν Φιλαρμονικήν της Ν. 'Υόρκης είναι τέτοια πού σπανίως μπορεί κανείς να συνάντηση. Το πρώτο δμποε φέρ' είπείν, θα μπορούσε να παρουσιασθη θαυμάσια ως δεξιοτέχνης σολίστ, παρά ως μέλος της ορχήστρας. Τό αυτό θα μποροΰσε να πή κανείς και για τα περισσότερα πνευστά της Φιλαρμονικής. Ή αμερικανική μουσική άντεπροσωπεύθη και στις δυό συναυλίες άπό τον 'Αμερικανό μουσουργό Samuel Barber. Στην πρώτη ακούσαμε τό < 2° Δοκίμιο για ορχήστρα > και στην δεύτερη τους « Λογισμούς και τον χορόν έκδι­

κήσεως της Μήδειας >. Έξ άλλου ό Μπέρνσταϊν έπαιξε κατά τρόπον πράγματι έκπλη­

κτικόν, διευθύνων ταυτοχρόνως τήν όρχήστραν, τό Κοντσέρτο για πιάνο σέ σολ μείζ. τοΰ Μότσαρτ. Τό πρόγραμμα περιελάμβανεν επίσης και τήν Συμφωνίαν άρ. 1 τοΰ Μπράμς. Ή συγκρατημένη ρυθμική αγωγή ήταν για τον υποφαινόμενο ένα υπόδει­

γμα τοΰ πώς πρέπει πράγματι να παίζωνται ώρισμένα έργα, τα όποια πολλοί παρα­

μορφώνουν μέ τους ακατάσχετους ρυθμούς των. Ό Thomas Schippers, πού διηύθυνε τήν δεύτερη συναυλία είναι ακόμη στο

στάδιο της εξελίξεως και τών αναζητήσεων. "Εχει δμως μια Ιδιοσυγκρασία πρα­

γματικού καλλιτέχνου και μια φλόγα πού σπανίως κανείς συναντά. 'Από τις δυό

— 398 —

συμφωνίες πού διηύθυνεν, την 'Ογδόη τον Μπετόβεν και τήν Τετάρτη τοΰ Τσαϊκόφ­

σκυ, ή τελευταία είναι εκείνη πού προσαρμόζεται περισσότερο στην ιδιοσυγκρασία του. Ά φ ' ετέρου στάς 11 και 13 Αύγουστου είχαμε τήν ευκαιρία να άκούσωμε τήν

Φιλαρμονική 'Ορχήστρα ' Ισραήλ. Είναι γνωστή από αρχαιοτάτων χρόνων ή προς τήν μουσικήν εφεσις και το καλλιτεχνικόν δαιμόνιον των τέκνων τοΰ ' Ισραήλ. Γι ' αυτό δεν μας εξέπληξε ό άρτιος τρόπος μέ τον όποιον ή Φιλαρμονική αυτή, υπό τήν διεύ­

θυνσιν τοΰ διαπρεποΰς Γάλλου αρχιμουσικού J e a n M a r t i n o n , μας παρουσίασε τα δυο προγράμματα, πού περιελάμβαναν, το πρώτον τήν Εισαγωγή τοΰ « "Ομπερον » τοΰ Βέμπερ, το Πέμπτο Κονσέρτο για πιάνο, τοΰ Μπετόβεν, τον Ψαλμόν από τήν Συμ­

φωνία αρ. 1 τοΰ 'Ισραηλινού συνθέτου P a u l Ben H a i m , τον « Γελωτοποιόν > τοΰ Προκόφιεφ και « Το Τρίκωχο καπέλλο » τοΰ Μ. ντε Φάλλια. Στην αυτή συναυλία ενεφανίσθη ως σολίστ ή διάσημος πράγματι Έλληνίς πιανίστα Τζίνα Μπαχάουερ, πού τιμά δσον ολίγοι τον τόπον της, στο εξωτερικό, και πού έχει φθάσει στο ύψιστο σημείο της καλλιτεχνικής της εξελίξεως.

Στην δεύτερη συναυλία ακούσαμε, σε πρώτη έκτέλεσι, τήν λίαν ένδιαφέρουσαν « "Εορταστική Εισαγωγή » τοΰ Ίσραηλινοΰ μουσουργού N o a m Sheriff και τά γνω­

στά μας έργα : « Έβδομη Συμφωνία » τοΰ Μπετόβεν, τα « Νυκτερινά > τοΰ D e b u s s y και τό < Δάφνις και Χλόη > τοΰ M. R a v e l . "Εννοείται δτι το αθηναϊκό κοινό είχε τόσον πολύ ένθουσιασθή κατά τάς συναυλίας της Φιλαρμονικής 'Ορχήστρας της Νέας 'Υόρκης και τοΰ 'Ισραήλ, ώστε και αί δύο Φιλαρμονικοί, για να ικανοποιήσουν τους ενθουσιώδεις 'Αθηναίους ύπεχρεώθησαν να παίξουν, έκτος προγράμματος, όλόκληρον σειράν και άλλων έργων.

"Εχομε δμως, μέσα στο Φεστιβάλ 'Αθηνών, τέσσαρες ακόμη συναυλίες της Κρατικής 'Ορχήστρας. Τήν πρώτην άπ ' αύτάς, στάς 3 Αυγούστου, διηύθυνεν ό 'Αν­

δρέας Παρίδης, μέ σολίστ τήν παλιάν γνώριμον τών 'Αθηνών, τήν Αμερικανίδα καλλιτέχνιδα Blanche T h e b o m , πού τραγούδησε τήν ωραιότατη, άλλα και δυσκολω­

τάτη σειρά, « Τραγούδια ενός οδοιπόρου > τοΰ Μάλερ. Στην ίδ ια συναυλία ό κ. Παρίδης μας έδωσε μια εξαιρετική πράγματι ερμηνεία τοΰ έργου τοΰ Καλομοίρη « Μηνάς ό Ρέμπελος >, καθώς και τήν Πέμπτη Συμφωνία τοΰ Προκόφιεφ. Στή συναυ­

λία της 10 Αυγούστου, υπό τήν διεύθυνσιν τοΰ Γερμανοΰ μαέστρου Fr . P a u l Decker είχαμε τήν ευκαιρία ν ' άκούσωμε, μεταξύ άλλων, τήν Δευτέρα Συμφωνία τοΰ Μπράμς, καθώς και τό Κοντσέρτο για βιολί σε Ρε μεΐζ. πού ήρμήνευσεν ό I v r y Git l i s . Ή τρίτη συναυλία εδόθη υπό συνεχή άπειλήν βροχής, στάς 17 Αυγούστου, υπό τήν διεύθυνσιν τοΰ Θεοδώρου Βαβαγιάννη. Σ ' αυτή συμμετέσχεν ως σολίστ, ένας εξαιρετικός πράγματι βιολιστής, ό Ρώσσος J a c o b K r a c h m a l p i c k , πού έπαιξε μέ σπάνια μουσικότητα τό Κοντσέρτο για βιολί τοΰ Μπράμς. Ή « Προσευχή στην 'Ακρό­

πολη » τοΰ Μεν. Παλλαντίου — ένα πραγματικά καλογραμμένο έργον — παίχθηκε βέβαια καλά, μολονότι τό ενδιαφέρον τοΰ κοινού άπεσπάτο, άπό τις ψεκάδες της βροχής, πού κατά τήν έκτέλεσίν του, συνεχώς εδυνάμωναν. Ή βροχή ευτυχώς εκό­

πασε κα'ι έτσι ό κ. Βαβαγιάννης μας παρουσίασε μια εξαιρετική αληθινά εκτέλεση της Πέμπτης Συμφωνίας τοΰ Μπετόβεν. "Ο κύκλος τών Συναυλιών της Κρατικής 'Ορ­

χήστρας έκλεισε στάς 24 Αυγούστου, μέ ένα πρόγραμμα έργων Μπετόβεν (« Ποιμε­

νική Συμφωνία», «Συμφωνία άρ. 1> και « Λεονώρα 3 >, εισαγωγή), τά όποια διηύθυνεν ό Γερμανός αρχιμουσικός G u n t e r W a n d .

Γ Ε Ω Ρ Γ Ι Ο Σ ΣΚΛΑΒΟΣ

— 399 —

Η ΚΙ,ΝΗΣΙΣ ΤΟΥ Π Α Ρ Ν Α Σ Σ Ο Υ

Ύ π ό της Γενικής Συνελεύσεως τοΰ Συλλόγου εξελέγησαν ώς αντεπιστέλλοντα μέλη τοΰ Παρνασσού οί κ.κ. K a a r l o K a j a t s a l o , 'Υπουργός της Παιδείας εν Φινλανδία, O t t o W a r t i o w a a r a , Πρεσβευτής τής Φινλανδίας εν "Ελλάδι, E d w i n L a t o m i e s, Πρύτανις τοΰ Πανεπιστημίου τοΰ Έλσίνσκι, N i a s ­ E r i k W i c k b e r g , Καθηγητής τοΰ Πανεπιστημίου τοΰ Έλσίνσκι, Dr D u n c a n Β. Μ. E m r i c h , Μορφωτικός ακόλουθος τής Πρεσβείας των 'Ηνωμένων Πολιτειών τής 'Αμερικής, E t t o r e P a r a t o r e , Τακτικός Καθηγητής τής Λατινικής Φιλολογίας τοΰ Πανεπιστημίου τής Ρώμης.

Τήν Κυριακήν 21τν ' Ιουνίου εις τήν μεγάλην αίθουσαν τοΰ Παρνασσού εγένετο ή ετήσια εορτή απονομής των βραβείων εις τους κατά τάς εξετάσεις τής Σχολής 'Απόρων Παίδων τοΰ Συλλόγου άριστεΰσαντας μαθητάς. Τήν έορτήν έτίμησε δια τής παρουσίας του ή Α.Β.Υ. ό Διάδοχος Κωνσταντίνος όστις και απένειμε τα βραβεία εις 33 μαθητάς ( εξ ων 14 τής Τ ' τάξεως, 12 τής Ε', 5 τής Δ', 1 τής Γ ' και 1 τής Β' ). Τα βραβεία ήσαν εκλεκτά βιβλία και χρηματικά ποσά εκ κληροδοτημάτων και δωρεών μελών καί φίλων τοΰ Συλλόγου ανερχόμενα συνολικώς είς δραχ. 13.650.

Έξηκολούθησαν αϊ εκδηλώσεις τοΰ "Ετους Παλαμά. Ή 'Επιτροπή εορτασμού τής Έκατονταετηρίδος ώργάνωσεν εκδήλοίσιν τήν 28τν ' Ιουνίου είς Ί θ ά κ η ν , πατρίδα τής μητρός τοΰ ποιητού. Κατ ' αυτήν, μετ' είσήγησιν τοΰ Προέδρου τοΰ Παρνασσοΰ καθηγητοΰ κ. Θ. Βλησίδη, (όμίλησεν ό Λογοτέχνης κ. 'Ανδρέας Καραντώνης μέ θ έ μ α : « Μορφές τοΰ Παλαμά > καί άπήγγειλεν ποιήματα ή κ. Βεατρίκη Μαγουλά.

Και είς άλλας πόλεις τής Ελλάδος εγένοντο υπό διαφόρων οργανώσεων εκδη­

λώσεις κυρίως δ ' είς Λευκάδα, δπου κατά τάς εφετεινάς 'Εορτάς Λόγου καί Τέχνης ώργανώθησαν καί διαλέξεις περί τοΰ έργου τοΰ Κ. Παλαμά.

'Αλλά καί είς το έξωτερικόν συνεχίζονται αϊ εκδηλώσεις. Ούτως ό εν Σαντιάγω τής Χιλής Γενικός Πρόξενος τής 'Ελλάδος κ. Γαβριήλ Κ. Μουστάκης δ ι ' εγγράφου του άνακοινοΐ δτι άρθρα αύτοΰ δια τον Παλαμάν εδημοσιεύθησαν είς τάς τοπικός εφημερίδας τών πόλεων Κονσεψιόν, Τεμούκο και Κοκίμπο. 'Επίσης εγένετο μετάδο­

σις σειράς εκλαϊκευτικών ομιλιών περί Παλαμά είς οκτώ κατά σειράν έκπομπάς τής κατά Κυριακήν μεταδιδόμενης Ελληνικής Ραδιοφωνικής ώρας. ΑΙ όμιλίαι αύται έγράφοντο υπό ελληνομαθούς Χιλιανού συνεργάτου, περιελάμβανον δέ καί μεταφρά­

σεις ποιημάτων τοΰ τιμωμένου ποιητοΰ.

Ό καθηγητής τοΰ Πανεπιστημίου καί Γεν. Γραμματεύς κ. Γερ. Κονιδάρης επανήλθεν εκ τοΰ ταξιδιού του κατά τήν διάρκειαν τοΰ οποίου μετέσχεν ώς παρατη­

ρητής τής εν Ρόδω συσκέψεως τοΰ Παγκοσμίου Συμβουλίου 'Εκκλησιών εν συνεχεία, δέ μετέσχε ενεργώς καί δι ' επιστημονικής ανακοινώσεως τοΰ εν Σελινύ ­ Ποσέ παρά τήν Γενεύην συνεδρίου 'Εκκλησιαστικής 'Ιστορίας υπό τήν αιγίδα τοΰ Παγκοσμίου Συμβουλίου τών 'Εκκλησιών. Ή άνακοίνωσις είχε τον τίτλον « Ό ' Ιστορικός, ή 'Εκκλησία καί τό περιεχόμενον τής παραδόσεως κατά τους δύο πρώτους αιώνας ( άντίθεσις προς H a r n a k ). 'Ακολούθως μετέβη είς Μόναχον καί Βιέννην δια τήν εξέτασιν τών συγχρόνων ερευνών τής Μεσαιωνικής 'Εκκλησιαστικής 'Ιστορίας 'Ανα­

τολής καί Δύσεως.

— 400 —

ΝΕΑ 5 Β Ι Β Λ Ι Α ( Άποσταλέντα είς τό περιοδικόν )

—"Ε φ η ς Κ. Α Ι λ ι α ν ο ΰ , Δώδεκα παραλλαγές στο « Γιοφύρι της "Αρτας » [ Ποιήματα J 'Αετός — 'Αθήνα — 1958 ( σχ. 8°ν, σ . 32 ).

— Κ ο ύ λ η Ά λ έ π η , Χρυσές Μνήμες (Ποιήματα). 'Εκδόσεις « Νέστωρ >· Κα­

λαμάτα 1959 ( σχ. 8ον, σ . 64 ). — Γ ι ά ν ν η ' Α ν α γ ν ω σ τ ο π ο ύ λ ο υ , ΟΙ χαιρετισμοί της Παναγίας. Κείμενο

και ποιητική απόδοση στα Νεοελληνικά, σύμφωνα με το τονικό μετρικό σύστημα τοΰ πρωτοτύπου. 'Αθήναι 1959 ( σχ. Ι6°ν, σ. 64).

— B e r i c h t zum XI Internationalen Byzantinisten ­ Kongress. Miinchen 1958. [ Περιέχει τάς εισηγήσεις είς τα γενικά θέματα τοΰ ΙΑ' έν Μονάχφ συνελ­

θόντος Διεθνούς Βυζαντινολογικοϋ Συνεδρίου των: Α. Pertusi ­ G. Ostrogorsky, S. Kapsomenos ­ D. Tabachovitz, St. Kyriakides, P. Sherwod ­ E. v. Ivânka ­

I. Hansherr, F. Dvornik ­ P. Stephanou ­ K. Bonis, E. Kitzinger ­ R. Bianchi Bandinelli, O. Demus ­S . Radojàic ­ A. Xyngopulos, Pan. J. Zepos ­H . J. Scheltena ­ J. de Malafosse, E. Jammers ­ R. Schlôtterer ­ H. Schmid ­ E. Wael­

t n e r ­ E . Wellesz, E. Kirs ten­D. A. Zakythenos, A. Dain ­C . Giannel l i ­H. Hunger ].

— E n r . F o l l i e r i , Il Teseida Neogreco. Libro I. Saggio di edizione a cura di—. (Testi e Studi Bizantino ­ Neoellenici), Roma ­ Atene 1959 ( σχ. δον, σ. V I I I + 4 8 ) .

— Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, "Επτανησιακά Μελετήματα. Τόμ. Β ' : Σολωμός ­ Τερτσέτης ­Τυπάλδος ­ Βαλαωρίτης ­ Μαρκοράς ­ Θωμαζαΐος ­ Σύμμεικτα (Σπουδαστήριον Βυζαν­

τινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας τοΰ Πανεπιστημίου Αθηνών), 'Αθήναι 1959 (σχ. 8ον, σ . η'+404).

— Γ. Θ. Ζ ώ ρ α , "Ο Κωστής Παλαμάς ποιητής τής εθνικής παραδόσεως (Σπου­

δαστήριον Βυζαντινής καί Νεοελληνικής Φιλολογίας τοΰ Πανεπιστημίου Αθηνών), 'Αθήναι 1959 ( σχ. 8ον, σ. 30).

— Γ. Θ. Ζ ώ ρ α , Αι τελευταίοι προ τής "Αλώσεως δημηγορίαι Κωνσταντίνου τοΰ Παλαιολόγου καί Μωάμεθ τοΰ Πορθητοΰ (Σπουδαστήριον Βυζαντινής καί Νεοελ­

ληνικής Φιλολογίας τοΰ Πανεπιστημίου Αθηνών), 'Αθήναι 1959 ( σχ. 8°^, σ. 36). — Ευ . Δ. Θ ε ο δ ώ ρ ο υ , Ή μορφωτική αξία τοΰ ισχύοντος Τριωδίου. "Εν

'Αθήναις 1958 ( σχ. 8<>ν, σ . 170 ). —Ά ν τ ρ έ α Κ α ρ α ν τ ώ ν η , Γύρω στον Παλαμά. Α' ( Πρώτη σειρά ) Βιβλιο­

πωλεϊον τής «'Εστίας >, 'Αθήνα 1959 (σχ. 8°ν, σ. 200). — Δ η μ ο σ θ . Κ ό κ κ ι ν ο υ , Χωρίς εξώφυλλα (Διηγήματα). Γιάννινα 1958

( σχ. 8ον, σ . 88 ). — Σ π. Δ. Λ ο υ κ ά τ ο υ , Ό 'Ιωάννης Καποδίστριας καί ή "Επτάνησος Πολι­

τεία. Διατριβή επί διδακτορία. 'Αθήναι 1959 ( σχ. 8ον, σ . 142). — Γ λ. Π ρ ω τ ο π α π ά ­ Μ π ο υ μ π ο υ λ ί δ ο υ , Τό θέατρον εν Ζακύνθω από

τοΰ ΙΖ' μέχρι τοΰ ΙΘ' αιώνος ( επί τή βάσει ανεκδότων κειμένων). Διατριβή επί διδα­

κτορία. 'Αθήναι 1958 (σχ. 8°^, σ. 104). •

Α Π Ο ΤΗΝ ΜΙΑ ΩΡΑ ΣΤΗΝ Α Λ Λ Η

Κ Α Ι Ν Ο Υ Ρ Γ Ι Α Ζ Ω Η ΜΕ Ε Ν Α

Α Α Χ Ε Ι Ο Ν Σ Υ Ν Τ Α Κ Τ Ω Ν

Μεγάλα ξεχωριστά κέρδη δια τους τυχερούς τών

Π Ρ Ο Ν Ο Μ Ι Ο Υ Χ Ω Ν 7 Π Ρ Ω Τ Ω Ν ΣΕΙΡΩΝ

πού θα κυκλοφορήσουν ολίγες μόνον ημέρες ακόμη γ ι α τ ί γ ί ν ο ν τ α ι α ν ά ρ π α σ τ α

ΜΕΓΑ ΚΕΡΛΟΣ ΤΟΥ 1ΟΥ ΤΥΧΕΡΟΥ

ΤΩΝ 7 ΠΡΟΝΟΜΙΟΥΧΩΝ ΠΡΩΤΟΝ ΣΕΙΡΩΝ

3 Σ Π Ι Τ Ι Α ΚΑΙ

1 ΑΥΤΟΚΙΝΗΤΟ

-Έκτος άπό τα μεγάλα κέρδη της Γενικής Κληρώσεως πού θα είναι εφέτος πρωτοφανή και καταπληκτικά.

TO

ΕΘΝΙΚΟΝ AAXEION ΠΡΟΧΩΡΕΙ ΔΙΑ ΤΑ ΜΕΓΑΑΑ ΚΕΡΔΗ

'Από της 2 5 ^ Σ ε π τ ε μ β ρ ί ο υ άρχονται cci καθημερινού κληρώσεις

ΔΩΡΟΝ ΑΙΑ TAX 3 ΖΕΙΡΑΖ Δ Ρ Α Χ Μ Δ Ι 3.000.000

Α' λαχνός Δρχ. 1.800.000 Β' » . » 1.200.000

ΣΥΝΟΛΟΝ ΚΕΡΔΩΝ ΔΡΧ. 5 7.315.0 0 0

Ε Ξ Α Σ Φ Α Λ Ι Ζ Α Τ Ε Γ Ρ Α Μ Μ Α Τ Ι Α Κ Α Ν Ε Ι Σ Λ Ε Ν Μ Ε Τ Α Ν Ο Ε Ι

" Ο Φ Ο Ι Ν Ι Ξ „ ΑΝΩΝΥΜΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡ ΙΑ ΓΕΝΙΚΩΝ ΑΣΦΑΛΕΙΩΝ

ΕΔΡΑ ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ: Σοφοκλέους 11, ΜΕΓΑΡΟΝ ΕΜΠΟΡΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ.-Τηλέφωνα. 30.214, 20.215, 30.215.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΑΥΤΟΚΙΝΗΤΩΝ : Παρνασσού 2. - Τηλέφ. : 28543, 28.544, 28.545.

Υ Π Ο Κ Α Τ Α Σ Τ Η Μ Α Τ Α Ε Σ Ω Τ Ε Ρ Ι Κ Ο Υ ΕΝ ΠΕΙΡΑΙΕΙ: Όδός Δημ. Γούναρη 3, Μέγαρον'Εμπορικής Τραπέζης. - Τη-

λέφωνον : 40.784. ΕΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ : Ίωνος Δραγούμη 21, Μέγαρον 'Εμπορικής Τραπέζης. -

Τηλέφωνον: 7?.057. Π Ρ Α Κ Τ Ο Ρ Ε Ι Α Κ Α Θ ' Α Π Α Σ Α Ν ΤΗΝ Ε Λ Λ Α Δ Α

Πράκτορες οΐ κατά τόπους Διευθυντά! τής ΕΜΠΟΡΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ.

Υ Π Ο Κ Α Τ Α Σ Τ Η Μ Α Τ Α Ε Ξ Ω Τ Ε Ρ Ι Κ Ο Υ ΕΝ ΑΙΓΥΠΤΩ : KAÎPON καΐ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑΝ, παρά τή ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΗ

ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ. ΕΝ ΚΥΠΡΩ: ΖΑΚΟ ΛΙΜΙΤΕΔ, ΛΕΥΚΩΣΙΑ.

Α Σ Φ Α Λ Ε Ι Α Ι ZÌÌHZ - ΠΥΡΟΖ - ΜΕΤΑΦΟΡΩΝ — ΑΥΤΟΚΙΝΗΤΩΝ - ΑΤΥΧΗΜΑΤΩΝ C ΕΡΓΑΤΙΚΩΝ - ΠΡΟΣΩΠΙΚΩΝ — ΑΖΤΙΚΗΖ ΕΥΘΥΝΗΖ — ΧΑΛΑΖΗΖ )

Δ Ι Ε Υ Θ Υ Ν Σ Ι Σ

Καθηγητής ΣΤΡΑΤΗΣ ΑΝΔΡΕΑΔΗΣ: Πρόεδρος Διοικ. Συμβουλίου ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΒΟΓΙΑΤΖΑΚΗΣ : Γενικός Διευθυντής ΜΙΧΑΗΛ ΜΟΥΛΑΚΗΣ 1 Α a ι ΚΩΣΤΑΣ ΚΥΡΙΑΚΟΠΟΥΛΟΣ J °