А. Р. АгееўУДК 908 (476) ББК 26.89 (2Б) А23 Друкуецца па рашэши...

А. Р. Агееў

ГІСТАРЫЧНАЕ КРАЯЗНАУСТВА БЕЛАРУСІ

(па матэрыялах Магілёўшчыны)

Электронный архив

библиотеки

МГУ

имени А

.А. Кулешова

МІНІСТЭРСТВА АДУКАЦЫІРЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ

Установа адукацыі “МАГІЛЁЎСКІ ДЗЯРЖАЎНЫ ЎНІВЕРСІТЭТ

імя А. А. КУЛЯШОВА”

А. Р. Агееў

ГІСТАРЫЧНАЕ КРАЯЗНАУСТВА БЕЛАРУСІ

(па матэрыялах Магілёўшчыны)

Вучэбна-метадычныя матэрыялы

кйААКупешова\ /

М агілёў М ДУ імя А. А. Куляшова



МГУ

имени А


УДК 908 (476) ББК 26.89 (2Б)

А23

Друкуецца па рашэши рэдакцыйна-выдавецкага савета МДУ імя Л. А. Куляшова

Р э ц э н з е н ткандидат гістарычных навук, дацэнт кафедры гуманітарных дысцыплін

Магілёўскага дзяржаўнага ўніверсітэта харчавання I, Л. Пушкін

Агееў, А. Р.А23 Гістарычнае краязнаўства Беларусі (па матэрыялах Магілёў-

шчыны) : вучэбна-метадычныя матэрыялы для слухачоў спецыяль- насці перападрыхтоўкі “Менеджмент турысцкай арганізацыі” і аду- кацыйных курсаў экскурсазнаўства, студэнтаў гістарычнага факультэ- та / А. Р. Агееў. - Магілёў: МДУ імя А. А. Куляшова, 2015. - 124 с .: іл.

ISBN 978-985-568-052-0

Вучэбна-метадычныя матэрыялы да курса ‘Тістарычнае краязнаўства Беларусі” распрацаваны ў адпаведнасці з палажэннямі дзяржаўнага адукацыйнага стандарту і вучэбнай праграмай дысцыпліны. Яны адрасаваны слухачам спецы- яльнасці перападрыхтоўкі “Менеджмент турысцкай арганізацыі” і адукацыйных курсаў экскурсазнаўства, сіудэнтам гістарычнага факультэта I курса стацыянара і аддзялення завочнага навучання гістарычнага факультэта і прызначаны аблегчыць засваенне імі вучэбнага матэрыялу і падрыхтоўку да іспытаў. У іх даецца змест праграмнага матэрыялу вучэбнай дысцыпліны, кароткія метадычныя рэкаменда- цыі да тэм праграмы, крыніцы і асноўная літаратура, нарыс гістарычнага развіцця Магілёўшчыны. Апошні дапамагае зарыентавацца ў актуальных напрамках гісто- рыка-краязнаўчай гіраблематыкі, ведаць асноўныя асаблівасці і тэндэнцыі сучас- нага этапу развіцця гістарычных даследаванняў рэгіёну, прымяняць атрыманыя тэарэтычныя веды па краязнаўству ў прафесійнай вобласці.

УДК 908 (476)ББК 26.89 (2К)

Малюнак на вокладцы В. Камарова “Г'орад, якога няма”

ISBN 978-985-568-052-0© Агееў А. P., ?,()I.S © МДУ імя А. А. Куичшика, 2015



МГУ

имени А


УВОДЗІНЫ

У сучасных умовах станаўлення нацыянальнай дзяржавы значна ўзрас- ла цікавасдь да айчыннай гісторыі, да культуры свайш народа і свайш краю. Адначасова ў глабалізаваным свеце назіраецца ўстойлівая тэндэнцыя знач- нага росту ўнутранага і міжнароднага пазнавальнага турызму. Заканамерна, што «Краязнаўства» стала адной з асноўных спецыяльных вучэбных дыс- цыплін, якая вызначае прафесійную падрыхтоўку настаўніка гісторыі, геаг- рафіі, музейнага работніка, экскурсавода ў адпаведнасці з патрабаваннямі кваліфікаіц>ійных характарыстык спецьшльнасцей. Невыпадкова вучэбная дысцыпліна ўюпочана ў склад цыклу агупьнапрафесійных дысцыплін пры падрыхтоўцы спецыялістаў у галіне турысцкай дзейнасці.

Краязнаўства - гэта спосаб комплекснага, усебаковага вывучэння таго ці іншага рэгіёну. Яно ў самой сваёй сутнасці комплексная дысцыпліна і ахоп- лівае некалькі сфер ведаў: гістарычныя (гісторыка-кулыурньм, гісторыка-эка- намічныя), геаграфічныя і прыродазнаўчыя. Вывучэнне дысцьшліны дапама- гае будучым працаўнікам турысцкай галіны, адукацыі і культуры скласці ўяў- ленне аб асаблівасцях прыродных умоў і рэсурсаў, ландшафтах, асяродцзі пражывання, гісторыі, кулыуры, гаспадарчай дзейнасці, побыце народа, які пражьшае на тэрыторыі канкрэтнай вёскі, горада, вобласці, рэгіёна.

Краязнаўства з’яўляецца тым відам дзейнасці, у развіцці якога зацікаў- леныя ўстановы навукі, культуры, адукацыі, аховы здароўя, турызму. Нека- торыя з іх выкарыстоўваюць у сваёй дзейнасці вынікі краязнаўчых пошу- каў, іншыя ўжываюць прыёмы і метады краязнаўчай працы і г.д. Такім чы- нам, краязнаўства шматфункцыянальнае і валодае сур’ёзным патэнцыялам для вырашэння многіх сацыяльных і эканамічных задач рэгіёнаў.

Сістэматычны занятак краязнаўствам фарміруе трывалы навуковы і культурны патэнцыял геаграфічных, гістарычных, культуралагічных, эка- намічных ведаў, дазваляе слухачам і студэнтам набыць уменні і навыкі, якія неабходны ў далейшай турысгычнай, навуювай, педагагічнай ці іншай прак- тычнай дзейнасці. Гэта асабліва важна сёння, калі ў адпаведнасці з адука- цыйным стандартам Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь спецыяліст павінен не толькі мець высокі ўзровень гуманітарных, сацыяльных, агуль- нанавуковых, агульнапрафесійных, спецыяльных ведаў, але і назапашваць практычныя навыкі, якія дазваляюць здзяйсняць актыўную прафесійную дзейнасць.

Краязнаўства - самы масавы від навукі. Як сукупнасць навуковых дыс- цыплін, якія адлюстроўваюць рэгіянальныя асаблівасці таш, ці іншага краю, краязнаўства з ’яўляецца найбольш даступнай формай далучэння слухачоў да самастойнай пазнавальнай і навукова-даследчай дзейнасці, адным з най-

3



МГУ

имени А


больш эфеггаўйых сродкаў сувязі вышэйшай школы з жыццём і культурай рэгіёна. Абапіраецца краязнаўства на міждысцыплінарныя навуковыя сувязі, улічвае не толькі высновы навуковых тэорый, але і першасныя назіранні жыццёвых практык.

Гісторыя краю, або гістарычнае краязнаўства, - адзін з самых цікавых накірункаў сучаснай навукі. Гістарычнае краязнаўства гэта адначасова:

- засваенне мясцовага гістарычнага вопыіу - галіна ведаў аб мінулым роднага краю;

- найважнейшая дзейнасць, накіраваная на выяўленне, захаванне і вы- вучэнне культур най і прыроднай спадяыны;

- вызначэнне, зыходзячы з лакальных умоў і традыцый, канкрэтных шляхоў у будучыню;

- метад гістарычнага даследавання;- форма грамадскай дзейнасці, дачыненне да якой маюць не толькі на-

вукоўцы-спецыялісты, але і значна больш шырокае кола асоб (пераважна мясцовых жыхароў);

- адзін з элементаў гістарычнай адукацыі і адна з найважнейшых галін школьнага краязнаўстаа, і сродак сувязі школы з жыццём.

ГІстарычнае краязнаўства спрыяе фарміраванню натуральна-гістарыч- нага і сацыяльна-эканамічнага даляпхяду ў слухачоў спецыяльнаснд пера- падрыхтоўкі «Менеджмент турысцкай арганізацыі» і слухачоў адукацыйных курсаў экскурсазнаўства з мэтай прымянення атрыманых ведаў у далейшай практычнай дзейнасці - арганізацыі новых турысцкіх прадукгаў на канк- рэтнай тэрыторыі.

Курс гістарычнага краязнаўства Беларусі мае вялікае выхаваўчае зна- чэнне і з ’яўляецца адной з крыніц узбагачэння ведамі пра гісторыю роднага краю, сродкам патрыятычнага выхавання і фарміравання грамадзянскіх па- чуццяў, паняццяў і якасцяў. Наўмысна ці міжволі, але заўжды, пад час за- няткаў вялікая ўвага надаецца выхаванню любові да свайго краю, да Баць- каўшчыны і яе гісторыі, да традыцый беларускага народа і яго духоўнай і матэрыяльнай гісторыка-культурнай спадчыны. Лекцыйныя і семінарскія заняткі курса пашыраюць даляіляд слухачоў і студэнтаў, дазваляюць канк- рэтызаваць гістарычныя веды, убачыць, як гістарычныя працэсы выяўля- юцца ў рэгіянальнай гісторыі, праламляюцца ў лёсе людзей, як мянялася іх штодзённае жыццё ў розньм гістарычныя эпохі, як дасягненні і набыткі міну- лага дапамагаюць нам сёння наладжваць жыццё. Сацыякультурны аспект розных мясцовых праблем разглядаецца практычна ў кожнай тэме курса.

Праграма вучэбнай дысцыпліны «Краязнаўства» (гістарычнае краязнаў- ства, геаграфічнае краязнаўства) складзена ў адпаведнасці з адукацыйным стандартам перападрыхтоўкі кіруючых работнікаў і спецыялістаў па спецы-

4



МГУ

имени А


яльнасці 1-89 02 71 «Менеджмент турысцкай арганізацыі» (Зацверджаны і ўведзены ў дзеянне пастановай Міністерства адукацыі Рэспублікі Беларусь ад 2013/07/12 №47).

Аб’ект курса «Гістарычнае краязнаўства» - месца, край, а прадметам курса з’яўляецца пазнанне мясцовай гісторыі і тэарэтыка-метадычная база яе вывучэння. Улічваючы спецыфіку падрыхтоўкі асноўная ўвага пад час выкладання курса надаецца лакальным праявам гісторыі культуры (гісто- рыка-культурнай сгадчыне), метадычным прынцыпам і падыходам у дас- ледчай практыцы ў гэтай сферы.

Мэтай дысцыпліны з’яўляецца фарміраванне ў слухачоў і студэнтаў цэласнага ўяўлення аб гістарычным краязнаўстве, як інструменце фарміра- вання гістарычнай свядомасці, засваенне краязнаўчых ведаў аб родным краі, асэнсаванне іх значнага патэнцыялу для выяўлення, захавання і шырокага выкарыстання гісторыка-купьтурнай і прыроднай спадчыны.

Вывучэнне курса накіравана на рашэнне ўзаемазвязаных адукацыйных, навуковых, вучэбна-метадычных і выхаваўчых задач:

- фарміраванне ўяўлення аб гісторыі зараджэння і асноўных этапах раз- віцця краязнаўства, яго структуры, паняційным апараце, знаёмства слуха- чоў з асноўнымі групамі крыніц, што выкарыстоўваюцца ў краязнаўчых даследаваннях;

- замацаванне тэарэтычных ведаў па гісторыі Беларусі і ўзбагачэнне іх новымі ведамі шляхам вывучэння прыроды, гісторыі і культуры роднага краю, пашырэнне гістарычных і геаграфічных уяўленняў;

- раскрыццё асноўных прынцыгаў краязнаўчага падыходу да вывучэння аб’екта, метадычных прыёмаў комплекснага краязнаўчага даследавання асобнага рэгіёну, населенага пункта і г.д.;

- развіццё гістарычнага мыслення, выяўленне сувязей паміж гістарыч- нымі заканамернасцямі развіцця краіны і асаблівасцямі рэгіянальнага раз- віцця, набыццё ўмення самастойнага аналізу гістарычнага краязнаўчага матэрыялу і навыкаў вывучэння роднага краю;

- азнаямленне з формамі і метадамі краязнаўчай работы ў школе (для студэнтаў гістарычнага факультэта);

- вывучэнне экспазіцый, знаёмства з фовдамі, часовымі і перасоўнымі выставамі лепшых музеяў Магшёва, з методыкай збору, набьшдя і апрацоўкі музейных калекцый, з пошукава-збіральніцкай, атрыбутыўнай і даследчай практыкамі ў музеях, установах, якія займаюізда экскурсійна-турыстычнай дзейнасцю, навуковых краязнаўчых цэнтрах;

- выхаванне ў слухачоў і студэнтаў пачуцця адказнасці за зберажэнне гісторыка-культурнай спадчыны і павагі да гісторыі нашага рэгіёна і Радзі- мы, спрыянне фарміраванню іх актыўнай грамадзянскай пазіцыі, адказнасці

5



МГУ

имени А


за сваю краіну, паважлівых адносін да сваёй і іншых культур праз далучэнне да краязпаўчых даследаванняў па выяўленню і захаванню культурнай і пры- родаай спадчыны;

- развіцце цікавасці да вывучэння традыцыйнай культуры народа, які пражывае на вывучаемай тэрыторыі, да яго гістарычных і культурных каш- тоўнасдей.

Вывучэнне дадзенай вучэбнай дысцыпліны мае міждьісцьіплінарнае значэнне, бо яно забяспечвае падрыхтоўку да вывучэння такіх дысцыплін, як: «Менеджмент турысцкай арганізацыі», «Экскурсазнаўства».

Выкладанне курса будуецца на спалучэнні лекцый і семінарскіх занят- каў. У ходзе лекцый і правядзення семінарскіх заняткаў з выкарыстаннем акгыўных метадаў навучання, мяркуецца шырокае выкарыстанне мульты- медыйнага суправаджэння курса. ГГрадугаеджаны індывідуальныя заданні, якія прадугаеджваюць самастойную працу слухачоў.

У выніку вывучэння дьісцышііны слухач павінен:мець уяўленне:- аб прадмеце і метадах гістарычнага краязнаўства;- аб значэнні тэрыторыі ў сістэме дзяржаўнага падзелу правді;- пра асаблівасці развіцця турызму ў рэгіёне, аб значэнні мясцовага

турызму ў эканамічным развіцці суб’єкта;ведаць:- асноўныя прынцыпы краязнаўчага падыходу да вывучаемага рэгіёну;- этапы станаўлення і развіцця краязнаўства як навукі;- асноўньм асаблівасці і тэндэнцыі сучаснага этапу развіцця гістарыч-

ных даследаванняў рэгіёну;- паказчыкі ацэнкі помнікаў прыроды, гісторыі і культуры для развіцця

турызму і рэкрэацыі ў рэгіёне;- месца і ролю суб’єкта ў развіцці турызму ў краіне;умець:- арыентавацца ў актуальных напрамках гісторыка-краязнаўчай праб-

лематыкі, прымяняць атрыманыя тэарэтычныя веды па краязнаўстве ў пра» фесійнай вобласці;

- прафесійна выкарыстоўваць паняційны апарат і методыку даследа- ванняў, выкарыстоўваць прыёмы і метады для ацэнкі гісторыі развіцця тэ- рыторыі, асаблівасцяў насельніцтва, яго складу і рассялення; традьшый, звы- чаяў у мэтах развіцця турызму ў рэгіёне;

- даваць ацэнку развіыдю музейнай справы, ўзроўню развіцпя народ- най творчасці, масавай культуры, мастацгву на вывучаемай тэрыторыі;

- параўноўваць узровень сацыяльна-эканамічнага і культурнага развіцця вывучаемага рэгіёну ў розныя перыяды часу;

6



МГУ

имени А


- прапаноўваць перспективы развіцця турыстычнай дзейнасці ў рэгіё- не і развіцця новых відаў турысцкіх прадуктаў на аснове выкарыстання мяс- цовых турысцкіх рэсурсаў;

валодаць:- навыкамі працы з навуковай літараіурай і крыніцамі з сумежных галін

ведаў (археалогіі, этнаграфіі, тапанімікі, кушлурнай антрапалогіі і інш.);- навыкамі вядзення дыскусіі, палемікі, дыялогу па асаблівасцях раз

віцця свайго краю;- навыкамі ацэнкі дзейнасці прадпрыемства турызму і рэкрэацыі з пун

кту іледжання выкарыстання мясцовых рэсурсаў рэгіёну.



МГУ

имени А


ЗМЕСТ ІІРАГРАМНАГА ВУЧЭБНАГА МАТЭРЫЯЛУ ДЫСДЫПЛІНЫ

Тэма 1: Аб’ект, ирадмет і заданы гістарычнага краязнаўства.Віды і формы арганізацыі краязнаўчай дзебнасці

Уводзіны. Паняцце «краязнаўства». Грамадска-палітычнае, кулыурна- асветніцкае значэнне краязнаўства. Аб’ект і прадмет курса. Віды краязнаў- чай дзейнасці і вопыт іх юіасіфікацыі. Галіновае краязнаўства: геаграфіч- нае, гістарычнае, этнаграфічнае, літаратурнае, тапанімічнае краязнаўства. Гістарычнае краязнаўства і яго крыніцы. Рэчавыя (помнікі матэрыяльнай кулыуры), вусныя і пісьмовыя крыніцы. Формы арганізацыі краязнаўчай працы. Дзяржаўнае, грамадскае і школьнае краязнаўства.

Тэма 2: Гісторыя развіцця краязнаўства яа беларускіх землях

Перыядызацыя краязнаўчага вывучэння Беларусі. Летапісы і хронікі, заканадаўчыя і актавыя матэрыялы, дзённікі і запіскі падарожнікаў, гаспа- дарчыя матэрыялы, як крыніцы краязнаўства. Назапашванне краязнаўчага матэрыялу ў EX - XVIII стст. Збіральніцкая дзейнасць магйатаў Беларусі.

Станаўленне краязнаўства Беларусі ў XIX - пачатку XX ст. Першыя спробы навуковага вывучэння Беларусі. Дзейнасць археаграфічнай і археа- лагічнай камісій, Рускага геаграфічнага таварыства і іншых грамадскіх ар- ганізацый. Краязнаўчы матэрыял у перыядычным друку. Фарміраванне эт- награфіі Беларусі як самастойнай навукі ў першай палове XIX ст. «Залаты вею> беларускай зтнаграфіі. Беларускія этнографы і краязнаўцы XIX - пачатку XX ст. Выданне зборнікаў дакументаў і матэрыялаў: «Витебская старина», «Могилевская старина», «Минская старина» і інш.

Савецкі перыяд у гістарычным краязнаўстве Беларусі. Уздьім краязнаў- ства і палітыка беларусізаныі. Інстытут беларускай культуры. Краязнаўчыя канферэнцыі і з’езды. Часопіс «Наш край». Краязнаўства ў школе. Засна- ванне краязнаўчых музеяў. Краязнаўства ў Заходняй Беларусі. Згортванне краязнаўчай работы ў 1930-я г. Рэпрэсіі супраць беларускіх этнографаў і краязнаўцаў. Аднаўленне краязнаўчай работы ў пасляваенны час. Турысц- кае і школьнае краязнаўства, пошукавая праца. Дзейнасць таварыства аховы помнікаў гісторыі і кулыуры.

Гістарычнае краязнаўства Беларусі на сучасным этапе. Дзейнасць Таварыства беларускай мовы імя Ф. Скарыны, Беларускага фонду культуры, Беларускага краязнаўчага таварыства і іншых грамадскіх аб’яднанняў. Значэнне выдання шматтомнай серыі кніг «Памяць», краязнаўчых часопісаў і альманахаў. Магілёўскія краязнаўчыя таварыствы і выданні.



МГУ

имени А


Тэма 3: Нарыс гістарычнага развіцця МагілёўшчыныПерыядызацыя старажытнай гісторыі Беларусі. Першыя дзяржавы на

тэрыторыі Беларусі. Праблема заснавання шрада Магілёва.Уваходжанне Магілёўшчыны ў склад ВКЛ. Побыт і асноўныя заняткі

насельніцтва. Магдэбургскае права. Росквіт сярэднявечнага Магілёва. На- ведванне гарадской ратушы. Асаблівасці функцыянавання магілёўскага га- радскога самакіравання. Выявы гербаў гарадскіх цэхаў, асноўныя этапы бу- даўніцтва і існавання будынка гарадской ратушы.

Магілёўшчына ў складзе Рэчы Паспалітай. Лёс краю ў вайне Масквы іРэчыПаспалітай 1654-1667 гг.МагілёўшчьшаўчасіпасляПаўночнайвайны. Культура XV - XVIII стст. Наведванне экспазіцый абласнога краязнаўчага музея. Гісторыя рэгіёна ад засялення Магілёўшчыны чалавекам і да сучаснасці.

Магілёўшчына ў складзе Расійскай імперыі. Палітыка расійскага ўрада на далучаных землях Рэчы Паспалітай. Вайна 1812 г. на Магілёўшчыне. Магілёў губернскі: гарадская планіроўка, гаспадарка. Пачатак фарміраван- ня сучаснай гарадской інфраструкіуры. Культура рэгіёну. Асноўныя культа- выя будынкі горада. Магілёўшчына ў пачатку XX ст. Лютаўская рэвалюцыя на Магілёўшчыне. Наведванне экспазіцыі «Магілёў губернскі» філіяла абласнога краязнаўчага музея імя Е. Р. Раманава - музея этнаграфіі.

Савецкі перыяд гісторыі Магілёўшчыны. Кастрычніцкая рэвалюцыя і наш край. Грамадзянская вайна і іншаземныя інтэрвенцыі (1918-1920 гг.). Уваходжанне ў склад БССР і палітыка беларусізацыі. Сацыялістычнае бу- даўніцтва ў рэгіёне. Вялікая Айчынная вайна на Магілёўшчыне. Пасляваен- нае аднаўленне і развіццё Магілёўскай вобласці. Наш край у перыяд дзяр- жаўнай незалежнасці Рэспублікі Беларусь.

Гісторыя дзяржаўных гербаў Беларусі. Гербы гарадоў Беларусі і Магі- лёўшчыны. Асабістыя гербы.

Формы назваўтварэнняў геаграфічных аб’ектаў. Гісторыя Беларусі ў тапаніміцы. Урбанонімы Магілёўшчыны. Методыка складання рэгіяналь- нага тапанімічнага слоўніка.

Тэма 4: Гісторыка-архітэктурная спадчына і садова-паркавае мастацтва Беларусі і Магілёўшчыны.

Архітэктурныя стылі Еўропы і БеларусіЗначэнне гісторыка-культурнай спадчыны Беларусі ў развіцці краязнаў-

ства і турызму. Тыпы археалагічных помнікаў і іх выкарыстанне ў краязнаў- чай працы. Паняцце «помнік архітэктуры». Тыпалогія помнікаў архітэкіу- ры і горадабудаўніцтва. Помнікі горадабудаўніцтва і архітэктуры Беларусі. Помнікі культавай архітэктуры.

9



МГУ

имени А


Зараджшие архітэктуры. Ордэрная сістэма старажытнай Грэцыі, Развіццй архітэктуры ў старажытным Рыме. Антычная спадчына ў архітэк- туры Беларусі.

Архітэктурныя стьші сярэднявечча і іх адметнасці на Беларусі. Візан- тыйская і раманская архітэктура на беларускіх землях. Будаўнічыя матэры- ялы і канструкцыі. Архітэктура і горадабудаўніцгва ў ХІ-ХІІІ стст. Сафійскі сабор. Полацкая архітэктурная школа. Спаса-Ефрасіннеўская царква. Царк- ва Звеставання (Віцебск). Тураўская царква. Гродзенская архітэктурная школа. Каложская (Барысаглебская) царква. Абарончае дойлідства. Вежы - дан- жоны. Камянецкая і іншыя вежы. Новагрудскі замак.

Готыка на Беларусі. Будаўнічыя матэрыялы і канструкцыі. Троіцкі кас- цёл у Ішкальдзі. Будаўніцхва замкаў агульнадзяржаўнага значэння ў Наваг- рудку, Гродна, Крэва, Лідзе. Храмы абарончага тыпу ў Сынкавічах, Мура- ванке. Мірскі замак. Нясвіжскі замак і гарадскія ўмацаванні.

Рэнесанс і яго асаблівасці. Будаўнічыя матэрыялы і канструкцыі. Рэне- санс на Беларусі. Кальвінскія зборы. Уплыў італьянскай купыуры на развіцце садова-паркавага мастаптва Беларусі XVI ст. «Італьянскія» сады ў Міры, Рад- зівілімонтах.

Барокаі яго асаблівасці. Будаўнічыя матэрыялы і канструкцыі. Барока на Беларусі. Ранняе (канец XVI - першая палова XVII стст.), сталае (другая па- лова XVH - пачатак XVIII стст.) і позняе (Віленскае) (1730-1780 гг.) барока. Культавьм помнікі барока Беларусі. Палацы і сядзібна-паркавыя ансамблі. Фарны касцёл у Нясвіжы, Мікалаеўская царква ў Магілёве, Гродзенскі фарны касцёл. Рэгулярныя паркі этохі барока і французскага класіцызму.

Класіцызм у архітэктуры. Архітэктурна-планіровачныя работы ў кан- цы XVIII - першай палове XIX стст. Рэгулярная планіроўка гарадоў. Палацы ў Гомелі, Жылічах, Снове і інш. Саборы Іосіфа ў Магілёве, Петрапаў- лаўскі ў Гомелі. Пейзажныя паркі перыяду рамантызму.

Архітэктура другой паловы XIX - пачатку XX стст. Гістарычныя стылі: рамантызм, псеўдарускі стыль, неаготыка і г.д. Эклектыка. Пейзажныя на- туралістычныя паркі. Мадэрн. Жылыя дамы ў стылі мадэрн.

Постмадэрн у архітэктуры Беларусі XX ст. Будаўнічыя матэрыялы і канструкцыі. Постмадэрнісцкія напрамкі. Дом урада ў Мінску і Дом Саве-

таў у Магілёве. Дамы-камуны. Зварот да гістарычных стыляў. Архітэктур- ны комплекс праспекта Незалежнасці. Архітэкіура другой паловы ХХ-па- чатку XXI стст.

Садова-паркавае мастацгва Беларусі. Траўнікі. Аптэчньм агароды. Фрук- товыя сады. Беларускія сядзібы. Паркі культуры і адпачынку. Дзіцячыя паркі. Мемарыяльныя паркі. Лесапаркі. Батанічныя сады.

Архітэкіурныя помнікі Магілёва.

10



МГУ

имени А


Тэма 5: Помнікі і памятный мясціны вытворчай дзейнасці, гісторыі, культуры, навукі і мастацтва. Ахова і выкарыстанне

гісторыка-культурнай спадчыныВызначэнне і сутнасць паняцця «помнік гісторыі і купыуры». Класіфі-

кацыя помнікаў гісторыі і культуры Беларусі, іх структура і геаграфічнае размяшчэнне. Адшостраванне ў помніках працоўнай дзейнасці чалавека ў розныя эпохі. Вадзяныя і ветраньш млыны. Помнікі гідратэхнічнага і да- рожнага будаўніцтва. Будынкі мануфактур, фабрык, заводаў.

Помнікі манументальнага мастацтва Беларусі, іх мастацкія асаблівасці (манументальная скульптура, манументальны жывапіс, манументальнае дэ- каратыўна-прыкладное мастацтва). Помнікі выяўленчага мастацтва Беларусі (жывапіс, графіка, скульптура). Культавы і свецкі жывапіс.

Памятныя месцы і мемарыяльныя комплексы Беларусі. Памятныя мяс- ціны, звязаныя з гісторыяй развіцця і выбітнымі нацыянальнымі і сусвет- нымі дзеячамі мастацтва, навукі і культуры. Помнікі і памятныя мясціны вытворчай дзейнасці, гісторыі, культуры, навукі і мастацтва Магілёўшчыны.

Мерапрыемствы па ахове помнікаў у BKJ1 і Рэчы Паспалітай. Ахова помнікаў гісторыі і культуры ў XIX - пачатку XX ст. Дзейнасць губернскіх архіўных камісій, статыстычных камітэтаў. Дзейнасць органаў савецкай улады па ахове помнікаў. Стан захаванасці гісторыка-культурнай спадчыны ў 1920-1930-я гады. Ахова помнікаў у пасляваенныя дзесяцігоддзі. Пры- няцце Закона «Аб ахове помнікаў культуры» ў 1969 г. Закон Беларускай ССР 1978 г. «Аб ахове і выкарыстанні помнікаў гісторыі і культуры». Дзейнасць грамадскіх аб’яднанняў па ахове гісторыка-культурнай спадчыны. Выданне краязнаўчай літаратуры.

Закон Рэспублікі Беларусь «Аб ахове гісторыка-культурнай спадчыны». Паняцце «гісторыка-купьтурная спадчына». Гісторыка-кулыурныя каштоў- насці і іх класіфікацыя. Дзяржаўная інспекцыя. Дзяржаўны спіс гісторыка- культурных каштоўнасцей. Ахоўныя абавязацельствы. Ахоўныя зоны. Кан- сервацыя і рэстаўрацыя помнікаў. Ахова і выкарыстанне археалагічных по- мнікаў Беларусі. Навукова-метадычная палітыка ў вобласці ўліку, аховы, утрымання, аднаўлення, выкарыстання, множання і вяртання гісторыка-куль- турных каштоўнасцей.

Праблема аховы помнікаў гісторыі і культуры на міжнароднай арэне.

Тэма 6: Матэрыялы па гістарычнаму краязнаўству ў дзяржаўных архівах, музеях і бібліятэках

Дзяржаўныя архівы Беларусі, выкарыстанне іх фондаў у краязнаўчай працы. Музеі Беларусі, выкарыстанне іх калекцый у краязнаўчай працы. Экс-

11



МГУ

имени А


пазіцыйігая, павушва-даследчая, фондавая праца краязнаўчых музеяў. Экс- пазіцыя абласпога краязнаўчага музея і яго філіяла - музея этнаграфіі. Экс- пазіцыя музея гісторыі Магілёва і яго філіяла на Буйніцкім полі. Абавязкі навуковага супрацоўніка краязнаўчага музея.

Дзейнасць краязнаўчага аддзела абласной бібліятэкі імя У. І. Леніна: персанал, бібліяграфія, кнігасховішча, карыстанне краязнаўчым каталогам і элекгроннай базай бібліятэкі.

Тэма 7: Формы і метады краязнаўчай работы у школе (вывучаецца студэнтамі гістарычнага факультэта)

Роля краязнаўства ў навучанні і выхаванні школьнікаў. Практыка выка- рыстання краязнаўчага матэрыялу ў вучэбным працэсе устаноў вышэйшай адукацыі. Значэнне гістарычнага краязнаўства ў падрыхтоўцы настаўнікаў гісторыі.

Выкарыстанне краязнаўчага матэрыялу на ўроках гісторыі. Урок-экс- курсія. Краязнаўчы факультатыў і формы яго правядзення. Школьны краяз- наўчы гурток - асноўная форма арганізацыі пазакласнай краязнаўчай работы. Гісторыка-краязнаўчыявечарыны, канферэнцыі, алімпіяды, віктарыны, выстаўкі.

Краязнаўчая экскурсія, паход, экспедыцыя па родным краі: падрыхтоў- ка, правядзенне, падвядзенне вынікаў. Формы правядзення экскурсій. Мета- дычныя прыёмы расказу і паказу аб’ектаў. Тэхніка правядзення экскурсіі. Асноўныя патрабаванні да экскурсавода.

Школьныя музеі і іх профілі. Школьны краязнаўчы музей: этапы ства- рэння і формы дзейнасці. Савет музея. Збор, упік і захаванне матэрыялаў музея. Экспазіцыя ппсольнага музея.

Тэма 8: Выніковы кантроль засваення раздзелаТэст-кантроль: краязнаўчыя паняцці і вызначэнні; асноўныя даты, імёны

і падзеі магілёўскай гісторыі.



МГУ

имени А


МЕТАДЫЧНЫЯ ЎКАЗАНШ I РЭКАМЕВДАЦЬП ПРЫ ВЫВУЧЭННІ КУРСА

Аб’ект, прадмет і задачи гістарычнага краязнаўства.Віды і формы арганізацыі краязнаўчай дзейнасці

Тэарэтычныя матэрыялы і паняційны апарат па тэме даволі падрабязна выкладзены ў выдадзенай літаратуры па гістарычнаму краязнаўству. Паняцце «краязнаўства», актуальнасць, аб’ект і прадмет курса, віды краязнаўчай дзейнасці і іх класіфікацыя, формы арганізацыі краязнаўчай працы, крыніцы гістарычнага краязнаўства разбіраюцца ва ўсіх падручніках і дапаможніках па краязнаўству. У магілёўскіх бібліятэках найболып даступныя з іх:

Ашурков, В. Н. Историческое краеведение: учебное пособие. - В. Н. Ашурков, Д. В. Кацю- ба, Г. Н. Матюшин; под ред. Г. Н. Матюшина. - Москва: Просвещение, 1980. - 192 с.

Даринский, А. В. Краеведение: пособие для учителя / А. В. Даринский. - Москва: Просвещение, 1987,- 158 с.

Историческое краеведение Беларуси: учебное пособие для исторических факультетов вузов республик / под ред. Э. М. Зашрульскош. - Минск: БГУ им. В. И. Ленина, 1980. - 263 с.

Матюшин, Г. Н. Историческое краеведение / Г. Н. Матюшин. - Минск : Просвещение, 1987.-205 с.

Новикова, А. Н. Краеведение: учеб. пособие для высш. пед. учеб. заведений - М. А. Новикова. - Москва: Издательский центр «Академия», 2009. - 192 с.

Преподавание краеведения и москвоведения в высших учебных заведениях. - Москва: «Москвоведение», 2002. - 292 с.

Пры іх чытанні трэба ўлічваць час выдання кніг, бо надрукаваныя ў савецкі час дапаможнікі былі заідэалагізаванымі. Засвойваючы выкладзены ў іх матэрыял трэба ўлічваць камуністычную рыторыку. Яна была дані- най панаваўшай тады ідэалогіі, што ўвогуле не змяншае агульную станоў- чую ацэнку выкладання базісных пытанняў тэмы. Пры карыстанні такімі падручнікамі неабходна праз пошуку інтэрнэце неабходных найноўшых на- вуковых матэрыялаў зменшыць уплыў камуністычных ідэалагічных схем і ўлічваць сучасную запатрабаванасць краязнаўчых даследаванняў не толькі ў Беларусі, але і ў Расіі, Украіне і іншых краінах свету.

Для папіыбленага вывучэння крыніц гістарычнага краязнаўства варта выкарыстоўваць дапаможнікі:

Пракаповіч, I. Сістэма школьнага крыніцазнауства: метадычны дапаможнік / 1. Пракаповіч. - Мінск: ГДА «Пантограф», 2004. - 98 с.

Шмидт, С. О. Краеведение и документальные памятники: учеб. пособие / С. О. Шмидт. - Тверь: Книжное издательство, 1992. - 86 с.

13



МГУ

имени А


Гісторыя развіцця краязнаўства на беларускіх землях

Тэма вьшіадаецца ў пирату краязнаўчых выданняў і практычна ва ўсіх падручніках. 3 дапамогай апошніх неабходна пазнаёміцца з перыядызацыяй краязнаўчагавывучэння Беларусі, этапамі станаўлення і развіцця краязнаўства, як навукі. У агугсьнасаюзных дапаможніках савецкага часу або надрукаваных сёння ў Расіі дадзена агульная гісторыя развіцця расійскага краязнаўства:

Краеведение в России: История. Современное состояние. Перспективы развития. - Москва : АНО ИЦ «Москвоведение», 2004.-304 с.

У беларускіх дапаможніках акцэнт робіцца на мясцовы матэрыял. Рэкамендуюцца падручнікі пад рэдакцыяЙ Г. Н. Мацюшына і Э. М. Загаруль- скага. Звярніце ўвагу на летапісы і хронікі, заканадаўчьм і актавьм матэрыялы, дзённікі і запіскі падарожнікаў, гаспадарчыя матэрыялы, як крыніцы краязнаўства; на дзейнасць археаграфічнай і археалагічнай камісій, Рускага геаграфічнага таварыства і іншых грамадскіх арганізацый ў XIX - пачатку XX ст.; на прычыны ўздыму краязнаўства ў 1920-я г. і заняпаду ў 1930-я; на стан развіцця гістарычнага краязнаўства Беларусі на сучасним этапе.

З навуковых даследаванняў, у якіх спепыялізавана разшядаецца тэма, можна парэкамендаваць наступныя выданні:

Алексеев, Л. В. Археология и краеведение Белоруссии XVI - 30-е годы XX в. / Л. В. Алексеев. - Минск: Беларуская навука, 1996. - 206 с.

Каханоўскі, Г. А Археалогія і гістарычнае краязнаўства Беларусі XVI - XX стст. / Г. А Ка- ханоўскі. - Мінск: Навука і тзхніка, 1984. -118 с.

Папшблена вывучае тэму гістарычнае краязнаўства Беларусі ў другой палове XX ст. віцебскі даследчык Мікола Півавар. Многія матэрыялы яго даследаванняў дасіупныя ў інтэрюце. На кафедры археалогіі і спецыяль- ных гістарычных дысцыплін маецца аўтарэферат яго кандыдацкай дысер- тацыі. 3 апублікаваных у друку артыкулаў рэкамендуюцца:

Півавар, М. В. Грамадскае і школьнае краязнаўства Беларусі ў 60-80-я гады XX ст. // Романовские чтения: сб. трудов Мевдународной науч. конференции / под ред. О. В. Дьяченко. - Могилев : МГУ им. А. А. Кулешова, 2005. - С. 175-178.

Півавар, М. В. Гістарычнае краязнаўства ў Беларусі ў другой палове XX сгагоддзя / М. В. Півавар И Беларускі гістарычны часопіс. - 2005. - № 3. - С. 46-52.

Выкладанне ў школах Магілёва вучэбнага курса «Магілёвазнаўства» пачалося з 1997 г. Першая праграма была распрацавана гісторыкам I. Пуш- кіньш і настаўніцай В. Валадзьковай (гімназія № 4). Гэты курс і сёння маецца ў значнай колькасці магілёўскіх школ. Падобныя курсы ёсць і ў Бялынічах, Шклове ды іншых гарадах вобласці. 3 магілёўскіх даследчы- каў на праблему развіцця школьнага краязнаўства вялікую ўвагу звярнуў краязнавец Мікалай Барысенка:

14



МГУ

имени А


Барысенка, М. С. Шквдьны турьим і краязнаўсіва на Магілёўшчыне (гістарычны нарыс) / М. С. Барысенка. - Магілёў: Магілёў. абл. узбуйн. друк., 2007. -4 8 с.

Нарыс гістарычнага развіцця Магілёўшчыны

Тэма з’яўляецца вельмі важнай у вучэбным курсе. Нягледзячы на наяў- насць шматлікіх краязнаўчых выданняў па гісторыі Магілёва і Магілёўскай вобласці, падручнікі ці кнігі, якія б у дастушай форме і ў адным выдаші раскрывалі змест тэмы, на сённяшні час адсутнічаюць. Калі першабытную гісторьпо краю сіудэнты гістарычнага факультэтамаюць магчымасць выву- чыць у межах курсаў «Археалогія Беларусь, то інфармацыя аб сярэднявеч- най, новай і найноўшай гісторыі Магілёўшчыны расцярушаная па шматлікіх манаграфіях, кнігах і артьікулах.

Асабліва цяжка разабрацца ў гістарьмграфічных інтэрпрытацыях па- дзей мінулага неспецыялістам. Экскурсаводы, работнікі іурбізнесу, якія не маюць профільнай гістарычнай адукацыі, нярэдка ў сваіх гістарычных экскурсах па аб’ектах даўніны абапіраюцца на випадкова трапіўшыя да іх кры- ніцы без іх асэнсавання і карэкцыі ў адзнаках з пазіцый сучаснай навукі. Матэрыялы лекцыі дапамагаюць зарыентавацца ў аюуальных напрамках гісторыка-краязнаўчай праблематыкі, ведаць асноўныя асаблівасці і тэндэн- цыі сучаснага этапу развіцця гістарычных даследаванняў рэгіёну, прымя- няць атрыманыя тэарэтычныя веды па краязнаўству ў прафесійнай вобласці.

Тэма вывучаецца шляхам правядзення лекпый і пракгычных заняткаў. Матэрыялы да лекцыі прыкладаюцца ніжэй. Практычныя заняткі па тэме праводзяцца ў форме экскурсій у краязнаўчыя музеі Магілёва. Пры правя- дзенні экскурсій неабходна занатаваць імёны выбітных асоб Магілёўшчы- ны, асноўныя даты рэгіянальнай гісторыі, звярнуць увагу на паняцці, выз- начэнні і прадметы, якія згадваюцца экскурсаводамі.

У музеі гісторыі Магілёва рэкамендуецца звярнуць увагу на побыт і асноўныя заняткі магілёўцаў, на асаблівасці функцыянавання тагачаснага гарадскога самакіравання - Магдэбургскае права. Таксама неабходна зафік- саваць выявы гербаў гарадскіх цэхаў, асноўныя этапы будаўніцтва і існаван- ня будынка гарадской ратушы, агледзіць унікальныя археалагічныя знаходкі, якія выстаўляюцца ў экспазіцыі.

Пасля экскурсіі неабходна адказаць на пытанні:1. У якім годзе быў заснаваны Магілёў?2. Чаму Магілёў стаў хутка развівацца ў XVI ст.?3.Калі быў пабудаваны новы магілёўскі замак?4. Хто і калі надаў Магілёву Магдэбургскае права?5. Хто такі войг, лешвойт, бурмістр, лаўнікі? Што такое магістрат, ратуша?

15



МГУ

имени А


6. Хто такія краўцы, шаўцы, рымары, седляры?7.Якім быў герб гарадскіх збройнікаў?8.Што такое кісцень, алебарда?9. Калі і ў якім сталі бьша пабудавана мураваная ратуша? Якой вышыні

дасягала яе вежа?10. Чым знакаміты Пара-Левановіч?11. Які кароль і за што даў Магілёву сучасны гарадскі герб?12. Калі і чаму была зруйнаваяа ратуша?13. Калі ратуша бьша адноўлена?14. Якія функцыі сёння выконвае адноўлены будынак ратушы?15. Якія абавязкі выконваюць навуковыя супрацоўнікі музея?Дадатковую інфармацыю прадстаўляе кніга:Агееў А. P., Трусаў A. A. Магілеўская раіуша. Гістарычны лёс і адраджэнне / A. Р. Агееў,

A. А. Трусаў. - Магілеў: Магіл. абл. узбуйн. друк., 2008. - 144 с . : іл.Экспазіцыя Магілёўскага абласнога краязнаўчага музея імя Еўда-

кіма Раманава дапамагае вывучыць гісторьпо рэгіёна ад засялення Магі- лёўшчыны чалавекам і да сучаснасці. Асаблівай увагі патрабуе агляд залаў экспазіцыі, якія паказваюць гісторыю Магілёўшчыны ў складзе Рэчы Пас- палітай, пад час Паўночнай вайны і ў Савецкі перыяд гісторыі вобласці.

Пасля экскурсіі (музей наведваецца самастойна) неабходна адказаць на пытанні:

1 .Якія кіеўскія князі праходзілі па Дняпры каля Магілёва?2.Якое дачыненне меў Леў Сапега да гісторыі нашага рэгіёна?3.Калі казакі Налівайкі захапілі Магілёў?4.Хто такі Стахор Мітковіч?5. Калі ў Магілёве пачало сваю дзейнасць праваслаўнае брацтва?6. Калі бьша заснавана праваслаўная епархія ў Магілёве?7.У склад якога ваяводства ўваходзіў Магілёў?8.Чаму Пётр I называў бітву пры Лясной маткай Палтаўскай перамогі?9. Хто і калі адцаў загад аб спаленні Магілёва, пасля чаго ён надоўга

заняпаў?10. У склад якой губерні ўваходзіў Бабруйск пасля далучэння да Ра

сійскай імперыі?11. У гонар каго быў пабудаваны і дзе знаходзіўся Іосіфаускі сабор?12. Назавіце расійскіх і французскіх палкаводцаў, якія вызначыліся

ў баявых дзеяннях на тэрыторыі Магілёўпгчыны ў 1812 г.?13. Хто перамог ў бітве пры Салтанаущл, і ў чым яе значэнне?14. Якія вядомыя народнікі бьші родам з Магілёўшчыны?15. Калі ў Магілёве з’явілася чыгунка?16. Калі і чаму Магілёў называлі ваеннай сталіцай Расійскай імперыі?

16



МГУ

имени А


17. Чаму некаторыя гісторыкі сцвярджаюць, што лёс Расійскай імперыі ў 1917 г. вырашаўся у Петраградзе, Маскве і Магілёве?

18. Калі Магілёў быў вернута ў склад БССР?19. Калі была ўтворана Магілёўская вобласдь?20. Як Магілёў мог стаць сталіцай БССР?21. У чым значэнне абароны Магілёва ў 1941 г.?22. Якія вуліцы ў Магілёве названы імёнамі герояў Вялікай Айчыннай

вайны? Хто з іх абараняў Магілёў у 1941 г., хто быў падполыпчыкам або партизанам, хто вызваляў горад у 1944 г.?

23. Назавіце нашых землякоў - двойчы герояў Савецкага Саюза.Наведванне экспазіцыі філіяла абласнога краязнаўчага музея этнаг-

рафіі «Магілёў губернски дазваляе падрабязна пазнаёміпда з гісторыяй Магілёўшчыны ў складзе Расійскай імперыі. Пры аглядзе экспазіцыі гэтага музея неабходна запомніць прозвішчы самых знакамітых расійскіх губерна- тараў, вядомых асоб, якія наведвалі Магілёў, асноўныя кугіьтавыя будынкі горада, даты пачатку фарміравання сучаснай гарадсшй інфраструктуры.

Пасля экскурсіі адкажыце на пытанні:1.У якім годзе Магілёў увайшоў у склад Расійскай імперыі?2. У склад якой губерні ўваходзіў Магілёў пасля далучэння да Расійскай

імперыі?3.Якія імператары прыязджалі ў Магілёў у XVIII -X IX стст.?4. У памяць аб якой падзеі быў пабудаваны Іосіфаўскі сабор? Дзе ён

знаходзіўся?5.Пры якім губернатары быў заснаваны магілёўскі музей?6. Калі ў Магілёве пачаў дзейнічаць водаправод?7. Які з губернатараў даўжэй за іншых кіраваў Магілёўскай губерняй?8.Хто быў архітэктарам драматычнага тэатра Магілёва, і калі ён быў

пабудаваны?9. Калі быў пабудаваны мост праз Днепр?10. Калі пачала дзейнічаць гарадская электрастанцыя?11. Калі ў Магілёве быў адчынены першы кінатэатр?12. Калі ў Магілёве пачала дзейнічаць тэлефонная станцыя?13. Якія храмы ўпрыгожвалі гарад у пачатку XX ст.?14. Дзе знаходзіўся езуіцкі касцёл?15. Дзе знаходзіліся Петрапаўлаўская і Траецкая цэрквы?Для болып грунгоўнага вывучэння тэмы рэкамендуецца наступная кра-

язнаўчая літаратура:Агееў, А. Магілёўская даўніна ў питаннях і адказах / А. Агееў, І. Марзалюк, І. Пушкін. -

2-е выд., перапр. і дал. - Магілёў: Б. и., 1999. - 204 с.

17



МГУ

имени А


Агеев, А. Г Перекрестки Могилевской истории / А. Г. Агеев, Я. И. Климуть, И. А. Пушкин. - Минск : Туринфо, 2004. - 224 с .: ил.

Борисенко, Н. С. Могилевщина - мой любимый Приднепровский край : сборник экскурсий / Н. С. Борисенко. - Могилев : Могилевская Облтипография им. Спиридона Соболя, 2007. - 832 с . : ил.

Марзалюк, I. А. Магілёў у XII - XVIII стст. Людзі і рэчы / 1. А. Марзалюк. - Магілёў ; Мінск: Веды, 1998. - 260 с.

Мелешно, В. И. Могилев в XVI - середине XVII вв. / В. И. Мелешко. - Минск : Наука и техника, 1988. - 264 с.

Пушкін, I. А. Гістарычная і культурная спадчына горада Магілёва : курс лекцый / І. А. Пушкін. -М агілёў: УА «МДУХ», 2006. - 150 с.

Гісторыка-архітэктурная спадчына і садова-паркавае мастацтва Беларусі і Магілёўшчыны. Архітэктурныя стылі Еўропы і Беларусі

Значэнне гісторыка-кулыурнай спадчыны Беларусі ў развіцці краязнаў- ства і турызму цяжка пераацаніць. Змест тэмы раскрываецца з дапамогай спе- цыяльнай літаратуры па гісторыі архітэюуры і спецыялізаваных даведніках:

Архітэктура Беларусі: энпыклапедычны даведнік. - Мінск : БелЭн., 1993. - 620 с.Беларусь у малюнках Напалеона Орды. Другая палова XIX стагодцзя. - Мінск, «Урад-

жай», 2001 .- 144.Лазука, Б. А. Слоўніктэрмінаў: Архітэкіура, выяўл. і дэкаратыўн.-прыклад. мастацтва:

дапам. для вучняў / Б. А. Лазука. - Мінск : Беларусь, 2001. - 158 с.Локотко, А И. Архитеиура европейских синагог / А. И. Локотко. - Минск, «Ураджай»,

2002. - 155 с . : ил.Локотко, А. И. Архитектура Беларуси в европейском и мировом контексте I А. И. Локот

ко ; [редколлегия: Т. В. Белова (главный редактор) и др.] / А. И. Локотко. - Минск: Беларуская энцыклапедыя, 2012.-431 с . : ил.

Ткачоў, М. А. Замкі і людзі. / М. А. Ткачоў. - Мінск : Навука і тэхніка, 1991. - 184 с.Федорук, А. Т. Садово-парковое искусство Белоруссии / А. Т. Федорук. - Минск: «Урад

жай», 1989.-247 с . : ил.Целеш, В. Гарады Беларусі на старых паштоўках / В. Целеш. - Мінск: «Беларусь», 1998. -

256 с.Чантурия, В. А. История архитектуры Белоруссии (дооктябрьский период) / В. А. Чан

турия. - Минск: «Вышэйшая школа», 1985. - 296 с.Чантурия, В. А. Памятники архитеюуры и градостроительства Белоруссии / В. А. Чан

турия. - Минск, Полымя, 1986. - 240 с . : ил.Чантурия, В. А., Чантурия, Ю. В. Памятники и памятные места Беларуси : путеводи

тель по культурно-историческим памятникам / В. А. Чантурия, Ю. В. Чантурия. - Смоленск: Русич, 2007. - 414 с . : ил.

18



МГУ

имени А


Асаблівую ўвагу трэба ўдзяліць засваенню агульнаеўрапейскіх тэндэн- цый і беларускіх асаблівасцей архітэктурных стыляў. Слабае валоданне гэ- тым матэрыялам прьшодзіць да шматлікіх метадалагічных і факталагічных памылак экскурсаводаў, канцэшуальна не вывераных рашэнняў пры ства- рэнні турыстычных прадукгаў. Веданне архітэктурных тэрмінаў, тыпалогіі помнікаў архітэкіуры і горадабудаўніцтва, асаблівасцяў будаўнічых матэ- рыялаў і канструкцый, архітэкіурных дэталяў, якія ўласцівыя пэўнаму сты- лю, дазваляе правільна арыентавацца ў гісторыка-архітэктурнай спадчыне, даваць верныя гістарычныя ацэнкі і прымаць дакладныя кіраўніцкія рашэнні.

Вельмі важна мець трывалыя ўяўленні аб паслядоўнасці стылёвых змен у дойлідстве нашай краіны: аб візантыйскай і раманскай архітэкіуры на беларускіх землях, беларускай готыцы, адметнасцях мясцовага рэнесансу, раннім, сталым і познім барока, класіцызме, рамантызме, псеўдарускім стылі, псеўдаготыцы, эклектыцы, мадэрне і постмадэрне ў архітэктуры Беларусі.

Пры вывучэнні садова-паркавага мастацтва Беларусі неабходна звяр- нуць увагу на тыпалогію паркаў, на ўплыў італьянскай купыуры на і развіццё садова-паркавага мастацтва Беларусі, на рэгулярныя паркі эпохі барока і франпузскага класіцызму, пейзажныя паркі перыяду рамантызму, натуралі- стычныя паркі і г.д.

Пракгычныя заняткі па тэме праводзяцца ў форме экскурсіі па цэнт- ральнай гістарычнай частцы шрада Магілёва. Галоўнай мэтай экскурсіі з ’яў- ляецца атрыманне экскурсантамі навыкаў падрыхгоўкі і правядзення экс- курсій, адпрацоўка тэхнікі правядзення экскурсіі праз вывучэнне і паказ архитектурных помнікаў Магілёва. Сіудэнты і слухачы пад час самастойнай пазааўдыторнай работы рыхіуюць экскурсійныя паведамленні па асобных архітэкгурных і гістарычных аб’ екгах горада:

1.Археалагічныя помнікі г. Магілёва.2.Паходжанне назвы г. Магілёва.3.Магілёўскі Замак.4. Будынак жаночага епархіяльнага вучылішча.5.Барысаглебская царква.6.Гісторыя Савецкай плопічы.7.Магілёўская ратуша.8.Гісторыя будынка Абласнога краязнаўчага музея.9. Будынак гарадской управы.10. Палац Каніскага.11. Будынкі грамадзянскай архітэктуры вул. Ленінская Магілёва XIX

ст. (Ленінская з № 1 і да № 35).12. Фарны касцёл.13. Драмтэатр г. Магілёва.

19



МГУ

имени А


14. Касцбл кармелітаў г. Магілёва.15. Комплекс Магілёўскай Мікалаеўскай царквы.16. Гісторьм Махілёўскага педінстьпута і корпуса№ 2 (буд. Ленінская № 35).17. Будынак музея Бялыніцкага-Бірулі.18. Магілёўская Саборная плошча (Іосіфаўскі сабор).19. Будынкі грамадзянскай архітэктуры вул. Ленінская Магілёва XIX

ст. (ад буд. Ленінская № 35 і далей).20. Будынак пазямельна-сялянскага банка- Абласнога мастацкага музея.21. Гісторьм і архітэктура плошчы Леніна.22. Гісторыя завода Строммашына.23. Царква трох Свяціцеляў.Пад час правядзенні экскурсіі слухачы не толькі адпрацоўваюць мета-

дычныя прыёмы расказу і паказу аб’екгаў, знаёмяцца з асноўнымі патраба- ваннямі да экскурсаводаў, але і вывучаюць помнікі гарадской архітзктуры, сувязь выбітных асоб з гісторыяй шрада, занатоўваюць асноўныя даты рэг- іянальнай гісторыі. Вывучаючы архітэкіурную спадчыну Магілёва рэка- мендуецца звяртацца да наступних навуковых і краязнаўчых выданняў:

Агееў, А. P., Пушкін, I. А Магілеў на скрыжаванні / А. Р. Агееў, І. А. Пушкін. - 2-е выд., перапрац. і дал. - Магілёў : Абласная друкарня, 2000. - 96 с . : іл.

Борисенко, Н. С. Могилёвщина - мой любимый Приднепровский край : сборник экскурсий / Н. С. Борисенко. - Могилев : Могилевская Облтипография им. Спиридона Соболя, 2007. - 832 с . : ил.

Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя. Т. 7. Кн. 3. Магілёўская вобласць / рэдкал.: Т. У Белова (дырэкгар) [і інш.]. - Мінск: Беларус. Эцыкл. імя П. Броўкі., 2009. - 544 с . : іл.

Збор помнікаў гісгорыі і культуры Беларусі: Магілііўская вобласць. - Мінск : Беларус- кая Савецкая Энцыклапедыя, 1986. - 407 с.

Слюньюова, И. Н. Архигекіура городов Верхнего Приднепровья XVII - середины XIX в. / И. Н. Слюнысова. - Минск: Павука і тзхніка, 1992. - 144 с.

Чарняўская, Т. І. Архітектура Магілёва / Т. I. Чарняўская. - Мінск : Навука і тзхніка, 1 9 7 3 .-9 6 с.

Помнікі і памятныя мясціны вытворчай дзейнасці, гісторыі, культуры, навукі і мастацтва.

Ахова і выкарыстанне гісторыка-культурнай спадчыны.

Праграмай прадутаеджваецца вывучэнне класіфікацыі помнікаў гісто- рыі і культуры Беларусі, іх структуры і геаграфічнага размяшчэння; помнікаў манументальнага і выяўленчага мастацтва Беларусі; помнікаў вытворчай дзейнасці, гісторыі, культуры, навукі і мастацтва, памятных мясцін і мема- рыяльных комплексаў Беларусі, звязаных з гісторыяй і выбітнымі нацыя-

20



МГУ

имени А


нальньмі і сусветнымі дзеячамі мастацтва, навукі і культуры. Найперш, увага ўдзяляецца помнікам і памятным мясцінам Магілёўшчыны.

Вялікая ўваганадаеццаразгляду аховы і выкарыстанню гісторыка-куль- турнай спадчыны. Даецца нарыс мерапрыемстваў па ахове помнікаў у BKJI і Рэчы Паспалітай, Расійскай імперыі, СССР, на міжнароднай арэне. На базе вывучэння Закона Рэспублікі Беларусь «Аб ахове гісторыка-культурнай спадчыны» разшядаюцца паняцці «гіс'горыка-культурная спадчына» і «гісторы- ка-культурныя каштоўнасць», дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каш- тоўнасцей, ахоўныя абавязацельствы, ахоўныя зоны, кансервацыя і рэстаў- рацьм помнікаў, навукова-метадычная палітыка ў вобласці ўліку, аховы, ут- рыманні, аднаўленні, выкарыстанні, множанні і вяртанні гісторыка-кулыур- ных каштоўнасцей.

3 навуковых даследаванняў, у якіх спецыялізавана разглядаецца тэма, можна парэкамендаваць наступныя выданні:

Агсеў, А. Р. Папітыка партыйных і даяржаўных органаў па ахове гістарычных, археала- гічных і архітэктурных помнікаў у другой палове 1940-х- 1950-х гадах і Магілёўская ратуша / А. Р. Агееў // Романовские чтения - 4: сб. трудов Международной науч. конференции / под ред. Я. Г. Рыера - Могилев : МГУ им. А. А. Кулешова, 2008 - С. 69-70.

Агееў, А. Р., Трусаў, А. А. Магілёўская ратуша. Гістарычны лес і адраджэнне / А. Агееў, А. Трусаў. - Магілеў: Магіл. абл. узбуйн. друк., 2008.- 144 с . : іл.

Збор помнікау гісторыі і культуры Беларусі: Магілёўская вобяасць. - Мінск : Беларус- кая Савецкая Энцыклапедыя, 1986. - 407 с.

Колосов, А. В. Археологические древности Могилевского Посожья (по материалам экспедиции 2002-2008 гг): монография / А, В. Колосов. - Могилев : УО «МГУ им. А. А Кулешова», 2009.-264 с.: ил.

Конвенция об охране всемирного культурного и природного наследия // Национальный центр опеки наследия [Электронный ресурс]. - 2005. - Режим доступа: http:// www.ntrust.ru.

Копытин, В. Ф. Археологические памятники Могилева и окрестностей / В. Ф. Копьгган. - Могилев, 1993. - 104 с.

Кулажанка, Л. Літаршурныя мясціны Беларусі: краязнаўчы даведнік: дапаможнік для насгаўнікаў. У 3-х кнігах / Л. Кулажанка. - Мінск : БелЭн., 2000. - 286 с.

Магілёўшчына: Назвы населеных пункгаў паводае легендаў і паданняў / склад- А. М. Нена- давец. - Мінск: Беларусь, 2002. - 416 с ,: іл.

Международная конвенция об охране нематериального культурного наследия [Электронный ресурс] // Бюро ЮНЕСКО в Москве [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http:// www.unesco.ni./docs/intangible-convention.pdf.

Несцярчук, Л. М. Ахова гісторыка-культурнай спадчыны Беларусі: асноўныя этапы фар- міравання, сучасны стан і перспекгывы / Л. М. Несцярчук. - Мінск: БЕЛТА, 2003. - 286 с.

Чантурия, В. А. Памятники архитектуры и градостроительства Белоруссии / В. А. Чантурия. -Минск., Полымя, 1986.-240 с . : ил.

21



МГУ

имени А


http://www.ntrust.ru

Шмидт, С. О. Краеведение и документальные памятники: учеб, пособие / С. О. Шмидт. - Тверь:, Книжное издательство, 1992. - 86 с.

У якасці заліковых заданняў па тэме прапануецца выкананне вучэбна- даследчага творчага праекта па актуалізацыі гісторыка-культурнай спадчы- ны, ці ахове, утрыманню, аднаўленню, выкарыстанню, множанню і вяртан- ню гісторыка-культурных каштоўнасцей з мэтай стварэння турыстычнага прадукіу. Аб’ектам праекта можа стаць дзейнасць асоб, якія працавалі на ніве беларускага краязнаўства; дзеячаў беларускай культуры, якія ўнеслі значны ўклад у станаўленне нацыянальнай і сусветнай навукі, літаратуры і мастацтва; замежных падарожнікаў, якія пакінулі каштоўныя апісанні на- шага краю; вядомых асоб, звязаных з канкрэтным рэгіёнам Беларусі, вядо- масць якіх можна выкарыстоўваць у турыстычных мэтах.

У якасці арыенціра прапануецца спіс беларускіх краязнаўцаў, археола- гаў і этнографаў, якія ўнеслі значны ўклад у беларускае краязнаўства: Стан- іслаў Богуш-Сестранцэвіч, Зарыян Даленга-Хадакоўскі, Яўстах і Канстанцін Тышкевічы, Адам Кіркор, Тэадор Нарбут, Іван Грыгаровіч, Міхаіл Без-Кар- ніловіч, Ян Чачот, Ян Барпгчэўскі, Аляксандр Рыпінскі, Арцём Вярыга-Да- рэўскі, Людвіг Кандратовіч (Сыракомля), Павел Шпілеўскі, Павел Шэйн, Іван Насовіч, Мікалай Нікіфароўскі, Адам Багдановіч, Яўхім Карскі, Аляксандр Сержпутоўскі, Мітрафан Доўнар-Запольскі, Аляксандр Дамбавецкі, Аляксей Сапуноў, Еўдакім Раманаў, Уладзімір Пічэта, Ісак Сербаў, Мікалай Нікольскі, Вацлаў Ластоўскі, Дзмітры Даўгяла, Ян Булгак, Канстанцін Пал- ікарповіч, Майсей Грьшблант, Васіль Бандарчык, Ігар Чаквін, Міхаіл Піліпен- ка, Генадзь Каханоўскі, Міхаіл Мельнікаў, Іеранім Філіповіч, Вячаслаў Ка- пыцін, Леанід Лабаноўскі, Майсей Ліўшыц. Падарожнікі з Беларусі выву- чалі і апісвалі розньм часткі свету і краіны: Юзаф Копаць (Камчатка), Іосіф Гашкевіч (Японія, Кітай), Адольф Янушкевіч (Казахстан), Ігнаці Дамейка (Чылі), Міхаіл Урончанка (Турцыя), Восіп Кавалеўскі (Манголія, Кітай), Іван Чэрскі (Сібір). Аб Магілёўшчыне пакінулі запіскі падарожнікй 3. Герберш- тэйн, Б. Танэр, П. Талстой і інш.

У слайдпрэзентацыі праекта павінны быць адпюстраваны наступныя асноўныя блокі: назва праекта; сутнасць прэзентацыі (што менавіта вы жа- даеце прадставіць: праект, стратэгію , кампанію, канцэпцьпо і г.д.); апісан- не праблемы; мэты і задачы (чаму і каму гэты праект неабходны?); час і месца, дзе ідэя павінна рэалізавацца; фармат праекта, яго ўнікальнасць і (ці) неабходнасць; якія рэсурсы вы ўжо маеце і шукаеце (каманда, дзеянні, партнёры, бюджэт); у які орган улады, гаспадарання, турыстычную ці гра- мадскую арганізацыю звяртаецеся; фінальны тэкст прапановы.

22



МГУ

имени А


Матэрыялы па гістарычнаму краязнаўству ў дзяржаўных архівах, музеях і бібліятэках

У залежнасці ад праграмы курса слухачы і студэнты наведваюць гарадскія архівы, музеі і бібліятэкі. У іх яны знаёмяхзда з магчымасцямі выкары- стання фондаў названых устаноў у краязнаўчай працы, вывучаюць экспазі- цыйную, навукова-даследчую, фондавую працу краязнаўчых музеяў, абавязкі навуковага супрацоўніка музея, архіўнага работніка. Пад час наведвання Магілёўскай абласной бібліятэкі імя У І. Леніна студэнты павінны пазнаё- мідца з персаналам, бібдіяграфіяй, кнігасховішчам краязнаўчага аддзела бібліятэкі, навучывда карыстацца яш краязнаўчым каталогам і электрон- най базай, ведаць асноўныя краязнаўчыя бібліяграфічныя крыніцы, умець адказаць на пытанні: Хто пісаў «Магілёўскую хроніку»? Хто напісаў «Во- пыт апісання Магілёўскай губерні...»? Хто з навукоўцаў выпускаў альманах «Могилевская старина»? і г.д.

Формы і метады краязнаўчай работы ў школе(вывучаецца студэнтамі гістарычнага факультэта)

Формы і метады краязнаўчай работы ў школе даволі ўдала і падрабязна выкладзены ў выдадзеных падручніках па гістарычнаму краязнаўству:

Ашурков, В. Н. Историческое краеведение : учебное пособие. - В. Н. Ашурюов, Д. В. Ка- цюба, Г. Н. Мапошин; под ред. Г. Н. Матюшина. - Москва: Просвещение, 1980. -192 с.

Даринский, А. В. Краеведение: пособие для учителя / А. В. Даринский. - Москва: Просвещение, 1987. -158 с.

Историческое краеведение Беларуси: учебное пособие для исторических факультетов вузов республик / под ред. Э. М. Загоруггьского. - Минск: БГУ им. В. И. Ленина, 1980. - 263 с.

Мапошин, Г. Н. Историческое краеведение / Г. Н. Мапошин. - Минск : Просвещение, 1987.-205 с.

3 дапамогай падручнікаў высвятляецца: роля гістарычнага краязнаў- ства ў навучанні і выхаванні школьнікаў, у падрыхтоўцы настаўнікаў гісто- рыі; магчымасці выкарыстання краязнаўчага матэрыялу на ўроках і факультативах; формы арганізацыі пазакласнай краязнаўчай работы ў школе; маг- чымыя варыянты арганізацыі працы школьнага краязнаўчага гуртка; мето- дыку падрыхтоўкі і правядзення краязнаўчай экскурсіі, паходу, экспедыцыі па родным краі; профілі, этапы стварэння і формы дзейнасці школьных края- знаўчых музеяў.

Пры вывучэнні матэрыялаў гэтай тэмы таксама варта ўлічваць час вы- дання кніг, пры чытанні надрукаваных у савецкі час дапаможнікаў неабходна ўлічваць камуністычную рыторыку, а атрыманыя веды ўзбагаціць знаём-

23



МГУ

имени А


ствам з сучаснай дадатковай літаратурай. Пры карыстанні такімі падручні- камі неабходна памятаць, што камуністычныя ідэалагічныя схемы навязва- ліся зверху, як наприклад, планы работы гурткоў, тыпы і тэматыка школьных музеяў. У многіх савецкіх школах былі адкрыты ленінскія музеі, выста- вы, залы, куткі, пакоі баявой і рэвалюцыйнай славы, помнікі юным героям. Сёння шлях стварэння лепшых музеяў, як правіла, супрацьлеглы - не зверху, а знізу. Напачатку працуе іурток, вакол якога групуецца актыў, пачынаец- ца збор матэрыялаў і экспанатаў, а затым выспявае ідэя стварэння кутка, зальг, музея.

Пры падрыхтоўцы да семінарскага занятку паспрабуйце ўзгадаць самыя запамінальныя ўрокі пад час вашай вучобы ў школе і адказаць на пытанні: што зрабіла гэтыя ўрокі запамінальнымі, якія дыдактычныя прыёмы і формы работы прымянялі настаўнікі пры правядзенні такіх удалых урокаў?

Выніковы кантроль засваейня раздзела.

Пры падрыхтоўцы да здачы тэстаў неабходна паўтарыць асноўныя даты, імёньг і падзеі магілёўскай гісторыі, а таксама краязнаўчыя паняцці і вызна- чэнні, веданне якіх прадупіеджана праграмай, якія згадваліся на лекцыях і пры правядзенні экскурсій. Неабходна быць гатовымі адказваць і на праб- лемньм і эўрыстьгчныя пьгтанні вучэбнага курса.



МГУ

имени А


НАРЫС ГІСТАРЬГЧНАГА РАЗВІЦЦЯ МАГІЛЁЎШЧЫНЫ

Матэрыялы да лекцыі ўяўляюць сабой нарыс магілёўскай гісторыі з часоў першабытнасці і да сённяшняга часу. Пад гісторыяй Магілёўшчыны ў дадзеным кантэксце разумеецца гістарычнае мінулае сучаснай Магілёў- скай вобласці і часткова ранейшых адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзі- нак, у якія ўваходзіў рэгіён. Магілёўшчына да пачатку XXI ст. разам са сваёй краінай прайшла доўгі пакручасты шлях развіцця. Гісторыя рэгіёна звя- зана з гісторыяй Хазарскага каганату, Кіеўскай Русі, Полацкага, Тураўскага і Смаленскага княстваў, Вялікага княства Літоўскага, Рэчы Паспалітай, Расійскай дзяржавы, БССР і Рэспублікі Беларусь. Разам са зменай эпох і дзяр- жаў мяняліся і межы Магілёўшчыны. Так, з канца XVIII ст. і да 1919 года у склад Магілёўскай губерні ўваходзіла частка зямель сучасных Гомельскай і Віцебскай абласцей, а Бабруйск адносіўся да Мінскай губерні. У савецкі час тэрыторыя цяперашняй Магілёўскай вобласці ўваходзіла ў розныя дзяр- жаўныя ўтварэнні, губерні, акругі і вобласці. Гэтьм фактары вызначылі гіста- рычныя і геаграфічньм рамкі нашага даследавання. Невыпадкова ў прад- стаўленым выданні сабраны матэрыялы аб даўніне не толькі сучаснай Маг- ілёўскай вобласці, але і часткова некаторых суседніх рэгіёнаў.

Чытаючы матэрыял гэтай лекцыі, важна памятаць, што адной з най- важнейшых першапачатковых задач аўтар лічыў збор у адным месцы матэ- рыялаў па гісторыі Магілёўшчыны, якія расцярушаны ў шматлікіх краяз- наўчых выданнях па гісторыі Магілёва і Магілёўскай вобласці. Гэта шмат у чым і абумовіла характар працы. Паколькі грунтоўным такі тэкст дадзенай лекцыі быць не можа, то прадстаўленая праца - у першую чаргу скарочаны выклад асноўных тэндэнцый, заканамернасцей, лёсавызначальных падзей магілёўскай гісторыі і іх асэнсаванне з пазіцый сучаснай навукі. Аўтар безу- моўна не прэтэндуе на вычарпальнае і падрабязнае асвятленне ўсіх пытан- няў, гісторыі ўсіх гарадоў і раёнаў. Але сабраньм ў адным месцы матэрыялы дапамоіуць чытачам у чымсьці па-новаму паглядзець на гістарычны лёс Магілёўшчыны, выявіць яго спецыфіку і каларыт. Лекцыя дазваляе сфармі- раваць цэласнае ўяўленне аб мінулым нашага краю, дапамагае зарыента- вацца ў актуальных напрамках гісторыка-краязнаўчай праблематыкі, пазна- ёміцца з асноўнымі навуковымі ацэнкамі сучасных гістарычных даследа- ванняў рэгіёна. Большая ўвага мінуламу Магілёва ў тэксце выклікана тым, што ў практычнай дзейнасці экскурсаводы і работнікі турыстычнага бізнесу ўсіх рэгіёнаў вобласці з ім звязаны найчасцей, а Магілёў з канца XVI ст. быў найбуйнейшым гарадскім цэнтрам рэгіёна.

25



МГУ

имени А


Для зручнасці карыстання тэкст лекцыі падзелены на сэнсавыя блокі ў адпаведнасці з храналагічна-тэмашчным прынцыпам выкладання.

Першабытны часДзякуючы археалагічным даследаванням мы ведаем, што першыя людзі

пранікалі на тэрыторьпо сучаснай Магілёўскай вобласці яшчэ ў палеаліце - самым старажытным часе чалавечай гісторыі. Аб гэтым сведчаць знаходкі прылад працы мусцьерскай эпохі (100-35 тыс. гадоў назад) у верхнім Пад- няпроўі, у прыватнасці каля вёскі Абідавічы, што ля Быхава, і Клеевічы Кас- цюковіцкага раёна. Тады вольную ад лёду прастору Еўропы засялялі неан- дэртальцы. Але першыя паселішчы на тэрыгорыі краю з’явіліся значна газней. Недзе 10 тыс. гадоў таму на мяжы верхняга палеаліту і мезаліту іх заснавалі краманьёнцы - людзі сучаснага тыпу. У тыя часы тундравую расліннасць замянілі дрымучыя лясы, па якіх блукалі зубры, туры, ласі. Людзі прыру- чылі сабаку, пачалі карыстацца лукам і стрэламі, лодкамі, паступова пера- ходзілі да аселага ладу жыцця. У эпоху неаліту ў V—III тыс. да нашай эры існавалі ўжо дзясяткі селішчаў, якія час ад часу мянялі сваё месцазнахо- джанне.

Нарэшце, на мяжы ІП—II тыс. да н.э. пачалася эпоха металу, і шматлікія плямёны жывёлаводаў-качэўнікаў засялілі абшары Еўропы. Так у край прыйшлі нашы далёкія продкі-індаеўрапейцы. Культуру бронзавагавеку, якая злучана з імі, назьшаюць сярэднедняпроўскай. Яна роднасная шырокаму кругу культур шнуравой керамікі і баявых сякер, якія ў старажытнасці ахоп- лівалі прасторы ад Фінляндыі і Швецыі на поўначы да Карпат на поўдні, ад Прыўралья на ўсходзе да Рэйна на захадзе. Насельніцтва гэтых культур - продкі славян, балтаў, германцаў і іншых народаў. Сярэднедняпроўцы жылі ў нашым краі амаль тысячагодцзе.

У VIII—VII стст. да нашай эры на тэрыторыі сучаснай Магілёўшчыны людзі авалодалі тэхналогіяй вырабу жалеза. Распачаўся жалезны век. 3 пе- раходам да жалеза тагачаснае насельніцтва рэгіёна апынулася ў больш спры- яльных умовах для атрымання ўласнага металу. У супрацьлеппасць медным і алавяным рудам, якія тут адсутнічалі, наваколлі былі багатыя бурымі жа- лязнякамі, балотнымі, азёрнымі і лугавымі рудамі, прыдатнымі для апра- цоўкі першабытным спосабам. Сляды апрацоўкі металу ў выгаядзе шлаку, крыцы, прыстасаванняў для плаўкі і разліву металу ў ліцейныя формы зас- таліся на старажытных гарадзішчах і паселішчах. Рэшткі сырадутных гор- наў сведчаць аб мясцовым характары металургічнай вытворчасці.

Жалезнымі сякерамі нашы продкі ачышчалі ад лесу значныя ўчасткі для падсечна-агнявога земляробства. Вьфаслі прадукцыйнасць працы і дабра- быт людзей. Жалеза стала асноўным матэрыялам і для якаснай зброі.

26



МГУ

имени А


У наваколлі Магілёва каля Палыкавіч, Буйніч і цэнтры горада захаваліся рэшткі некалькіх гарадзішчаў - умацаваных паселішчаў гэтай эпохі. Яны з’явіліся тут, як і ў іншых рэгіёнах Усходняй Еўропы, у сувязі з назапашван- нем маёмасці першабытных плямёнаў, на якую квапіліся суседзі і якую трэ- ба было ахоўваць. Як правіла, яны размяшчаліся на ўзнёслых мысах ці ўзвыш- шах і мелі выгляд невялікіх крэпасцей з простымі ўмацаваннямі: за ровам на валу ладзіўся частакол ці драўляныя сцены. Пад час вайсковых нападаў у гарадзішчах хаваліся мясцовыя жыхары. У небяспечны час тут м ат і збірац- ца рамеснікі і гандляры. А калі ў ім сяліўся князь са сваёй дружынай, то шанс на тое, што гарадзішча паступова стане горадам быў дастаткова вялікі.

Славяне з сярэдзіны першага тысячагоддзя нашай эры настойліва руха- ліся на поўнач, рассяліліся ў лясных балцкіх і фіна-ўгорскіх землях. На тэ- рыторыі Магілёўшчыны яны паступова змянілі ці асімілявалі балцкія пля- мёны, якія дагэтуль пражывалі тут. Магілёўскае Падняпроўе было межавой зонай, дзе па-суседску жылі розньм славянскія аб’яднанні: крывічы (паў- ночныя раёны), дрыгавічы (басейн Беразіны) і радзімічы (Пасожжа).

Першыя дзяржаўныя ўтварэнніНапрыканцы першага тысячагоддзя ад нараджэння Хрыстова славяне

на тэрыторыі Беларусі ў сваім развіцці дасягнулі ўзроўню цывілізацыі. У іх з’явіліся гарады, дзяржавы і пісьмовасць. Яшчэ ў VIII-IX ст. некаторыя пле- мянныя саюзы ўсходніх славян сталі своеасаблівымі протадзяржаўнымі ўтва- рэннямі - княжаннямі з гарадамі-цэнтрамі. У крывічаў такімі цэнтрамі сталі Полацк і Смаленск, у дрыгавічоў - Тураў. Насельніцгва асобных частак сучаснай Магілёўскай вобласці цягнулася да бліжэйшых да іх цэнтраў. Лёс радзімічаў быў іншым. Яны трапілі ў сферу ўплыву вялізнай дзяржавы Усходняй Еўропы - Хазарскага каганату і плацілі яму даніну.

З’яўленне варагаў ва ўсходняй Еўропе гаскорыла ўтварэнне ў другой палове IX ст. адзінай дзяржавы. У перыяд найвышэйшага росквіту Кіеўская Русь раскінулася ад Прычарнаморскіх стэпаў да Балтыкі і Ладагі і кантралявала гандлёвы шлях «з варагаў у грэкі». І зімой, і летам рэкі тады былі па сутнасці адзінымі надзейнымі дарогамі ў лясной зоне. Дняпро быў найважнейшым з гэтых шляхоў. Па яго рэчышчу купцы везлі свае тавары з далёкіх паўднёвых краін у Паўночную Еўропу і вярталіся назад. 3 самага пачатку ўтварэння гэтага ганддёвага шляху магілёўскае Прыдняпроўе мела важнае транспартнае значэнне і натуральна ўвайшло ў склад Кіеўскай Русі. Пры Уладзіміры Святаславічы канчаткова ў новую дзяржаву ўвайшлі і землі радзімічаў, войска якіх у бітве на рацэ Пяшчань (недзе каля Слаўгарада) у 984 г. было разбіта. У выніку Кіеву падпарадкавалася тэрыторыя і паўднё- ва-ўсходняй частцы Магілёўскай вобласці.

27



МГУ

имени А


Большасць насельніцтва ўсходняй Беларусі займалася земляробствам і жывёлагадоўляй. Сяляне прадавалі ў гарадах харчаванне, самаробныя ткан- іны, дровы, сена і набьшалі прамысловыя тавары. Яны былі свабоднымі абш- чыннікамі, якія ў час палюддзя раз на шд плацілі князю даніну. У Х-ХІ ст. на тэрыторыі нашай вобласці, як і па ўсёй Беларусі, з ’яўляюцца элементы феадальнага грамадства. Працэс феадалізацыі паскараецца ў наступныя два стагодцзі. Паступова ўтвараецца вотчына, заснаваная на ўласнасці на зям- лю феадала. Адначасова паскараецца працэс узнікнення і росту гарадоў. Са- мымі старажытнымі на Магілёўшчыне з ’яўляюцца гарады Прупой (Прапо- шаск, Слаўгарад) (1136), Крычаў (1136) і Мсціслаў (1135-1150, 1156). У адпаведнасці з дэндрахраналагічным аналізам маставых узрост Мсціслава павялічваецца, яго заснаванне можна аднесці, згодна меркаванню I. А. Мар- залюка, да 1098 г.

Рост гарадоў, развіццё феадалізму, узмацненне асобных княстваў і іх знаці, якая імкнулася выйсці з-пад васальнай залежнасці ад кіеўскіх князёў, сталі прычынамі распаду Кіеўскай Русі. Полацк першым пачаў працэс ад- дзялення ад Кіева ў першай чвэрці XI ст. разам з тэрыторьмй паўночна- заходняй Магілёўшчыны, якая ў XII ст. уваходзіла ў склад удзельнага Друц- кага княства.

Друцкае княства было адным з найбольш старажытных феадальных уладанняў на тэрыторыі Беларусі. Яно ўзнікла ў працэсе драблення Полац- кай зямлі на ўдзелы. Княства кантралявала басейн ракі Друць і грала важную ролю ва ўнутрыпалітычнай барацьбе полацкіх князёў. Княства з цэнт- рам у г. Друцку (цяпер вёска ў Талачынскім раёне) у XII-XVI стст. размяш- чалася на тэрыторыі сучасных Крухлянскага, Талачынскага і Крупскага ра- ёнаў. Паводае спрэчнага сведчання Друцкага Евангелия, у 1001 г. у горадзе была пабудавана адна з першых на беларускіх землях хрысціянскіх цэркваў. Рэшткі дзядзінца і вакольнага горада старажытнага Друцка - адны з най- лепш захаваных сярэднявечных умацаванняў Беларусі - захапляльны і лёгкадаступны турыстычны аб’екг для жыхароў вобласці.

Да сярэдзіны XII ст. Кіеўская Русь фактична распалася на паўтара дзя- сяткі самастойных княстваў. Тураўскае і Смаленскае княствы разам з паўд- нёва-заходняй і ўсходняй часткамі нашага рэгіёну таксама сталі самастой- нымі. Ва ўсіх княствах пачынаецца працэс феадальнай раздробленасці. У 1180 г. утвараецца ўдзельнае Мсціслаўскае княства.

Пачатак хрысціянізацыі і пісьменстваУ ходзе хрышчэння Русі ва ўсіх яе землях была ўстаноўлена ўлада пра-

васлаўных епіскапаў, якія падпарадкоўваліся кіеўскаму мітрапаліту. Пры- няцце хрысціянства па Візантыйскім абрадзе і ўтварэнне Полацкай (992)

28



МГУ

имени А


і Тураўскай (1005) єпархій спрыялі распаўсюджанню лепшых дасягненняў культуры на беларускіх землях.

Помнікаў пісьменства пачатку другога тысячагоддзя эры Хрыстовай на Магшёўшчыне захавалася няшмат. Але знойдзеныя пры раскопках у Мсцісла- ве крыж-складзеньХІІ ст., вырабы кастарэзаў, берасцяньм граматы ХІІ-ХІІІ ст. сведчаць аб высокім узроўні прыкладнога мастацтва і развіцці пісьмен- насці. Большасць твораў мастацтва было звязана з новай рэлігіяй, з яе культам.

Найважнейшьші цэнтрамі асветы і культуры на сучасных землях Ма- гілёўскай вобласці ўжо ў ХІІ-ХІІІ стст. былі Мсціслаў, Крычаў, Прапошаск (Слаўгарад) і Магілёў. Безумоўна, першае месца ў гэтым спісе належыць Мсціславу - сталіцы ўдзельнага княства ў складзе Смаленскай зямлі.

Археалагічныя раскопкі на Замкавай гары дзяцінца Мсціслава, праве- дзеныя пад кіраўніцтвам маскоўскага і магілёўскага археолагаў JI. Аляксее- ва і І. Марзалюка, дазваляюць з упэўненасцю казаць пра высокі ўзровень культуры гэтага горада, а таксама аб распаўсюджанні пісьменнасці сярод жыхароў старажытнага Мсціслава. Менавіта тут, у час археалагічных рас- копак 1980 г. сядзібы 20-30-х гг. XIII ст. на Замкавай Гары, знойдзена другая ў Беларусі берасцяная грамата, а раскопкі 2014 г. падарылі знаходку яшчэ адной берасцянай граматы.

Аб пісьменнасці жыхароў Мсціслава ў той час сведчаць і іншыя зна- ходкі, якія прадстаўлены знойдзенымі пісаламі і эпіграфічнымі матэрыя- ламі. Так, у 1979 г. пры раскопках у Мсціславе было знойдзена каменнае кола, зробленае з ружовага оўручскага сланцу. Знаходкадатуецца 1260-1270 гг. Наколе захаваўся надпіс: «ЖАТИ» (націснуць). Кірылічныя надпісы зна- ходзяцца таксама на нагруд ных крыжах, крыжах-энкалпіёнах і абразках, зной- дзеных пры раскопках на Мсціслаўшчыне. У культурным пласце XII - пер- шай паловы XIII стст. знойдзены фрагмент жаночага бранзалета, на ўнутра- ным баку якога на метале былі выбітыя чатыры літары, якія ўтвараюць слова «ЖЕОД» - кірылічны варыянт напісання ірэцкага слова «geoid», «geoides» - земляны. Ha тэрыторыі вобласці на сённяшні дзень пісалы знойдзены ў Мсціславе (3 асобнікі) і Прапошаске (Слаўгарадзе) (1 жалезны асобнік).

Усе гэтыя разнастайныя археалагічныя знаходкі сведчаць аб тым, што ў X II-X IV стст. пісьменнасць была здабыткам не толькі знаці, але і простых людзей, што паралельна з ростам гарадоў, іх эканомікі і культуры расла колькасць пісьменнага гандлёва-рамеснага насельніцгва. Вялікія га- рады, высокае ваеннае майстэрства, шырокае распаўсюджванне пісьменства, развітае прыкладное мастацтва сведчыць аб тым, што культура нашых зя- мель знаходзілася на ўзроўні тагачасных перадавых краін Еўропы.

29



МГУ

имени А


Нараджэнне МагілёваМагілёў адносіцца да ліку тых месцаў, абставіны нараджэння якіх губ-

ляюцпа ў сівой даўніне. У летапісы гарады трашіялі дзякуючы дзейнасці князёў, ці з нагоды здарэння нечага незвычайнага. Не «пашчасціла» Магілё- ву быць спаленым, як Менску ў 1067 г., або мець моцную княжацкую династию, як Полацку, таму ён і не мае дакладнай даты нараджэння.

У сярэдзіне XIX ст. тутэйшыя даследчыкі палічылі 1267 г. годам засна- вання Магшёва. Сур’ёзнага навуковага абгрунтавання гэтая дата не мела, але паступова замацавалася і стала афіцыйнай, хаця ў пісьмовых крыніцах, якія дайшлі да нашага часу, горад пачынае згадвацца толькі з канца XIV ст. Неабходна прызнаць, што час узнікнення Магілёва - пытанне, якое сёння немагчыма вырашыць з дапамогай пісьмовых крыніц. А вось археалогія дае багатую ілебу для разважанняў аб болыпай старажытнасці Магілёва, пры- намсі аб дзесяці стагоддзях гарадской гісторыі.

З усіх магілёўскіх паселішч найбольш вядомае Пелагееўскае гарадзішча ва ўрочышчы Змяёўка. Знаходзілася яно на правым беразе р. Дубровенка (каля маста па праспекце Міра) адносна недалёка ад Дняпра, мела моцныя ўмацаванні, мае сляды жыцця з III па XI ст. і цесна звязана з найстаражыт- нейшай гісторыяй горада Магілёва. Пласт попелу ад пажару амаль па ўсёй даследаванай частцы помніка ў трэцяй чвэрці першага тысячагоддзя эры Хрыстовай дазваляе вучоным звязваць пажар з нападам ваяўнічых авараў у 602 г. на антаў. Авары - качэўнікі, аб’яднаныя ў вялікі племянны звяз, асноўную частку якога складалі цюркамоўныя плямёны. Аварскі каганат у тыя часы быў маіутным дзяржаўным утварэннем, якое спаборнічала з Візан- тыйскай імперыяй. У адказ на напад рамераў (візантыйцаў) авары выправі- ліся на землі іх саюзнікаў антаў і знішчалі іх найбуйнейшыя цэнтры. Невы- падкова ў Падняпроўі менавіта ў VII ст. былі знішчаны Стары Шклоў, Нікад- зімаўскае ля Горак і іншыя гарадзішчы. У іх попелу знаходзяць шматлікія аварскія трохлопасцевыя наканечнікі стрэл. Заняпад жыцця на Пелагееўскім гарадзішчы пасля пажару не дазволіў яму стаць цэнтрам фарміравання бу- дучага Магілёва.

Найбольш падыходзіць наролю паселішча, з якогаўзнік Магілёў, колі- шняе магілёўскае замчыш ча- гара «Магіла» (у раёне парка імя Горкага) на ўзвышшы пры ўпадзенні р. Дубравенкі ў Днепр. Археолагі знайшлі тут фрагменты ляпной керамікі з расчэсамі III—IV стст. нашай эры, але артэфактаў V-VII стст. на гары Магіла і прылеглых тэрыторыях не сустракаецца. Людзі відаць сышлі і адтуль. А зноў вярнуліся ў сувязі з новай хваляй рассялення славян.

Сёння, на думку археолагаў, ёсць падставы лічыць, што з прыходам славян звязана ўзнікненне ці адраджэнне гарадзішча «Магіла». Побач з гара-

30



МГУ

имени А


дзішчам у пойме Дняпра месцілася селішча. Знаходжанне гарадзішча на ган- длёвым шляху «з варагаў у грэкі» спрыяла росту горада. Аб гэтым сведчаць знаходкі старажытных манет і скарбаў у наваколлі горада. З пачаткам утва- рэння гэтага гандлёвага шляху магілёўскае Прыдняпроўе заимела важнае транспартнае значэнне і натуральна ўвайшло ў склад Кіеўскай Русі. Не дзіва, што археалагічнымі раскопкамі выяўлены ў цэнтры Магілёва рэчы ІХ-ХІІІ, а ўмацаванні Х-ХІІІ стст., і сярод іх керамічныя сасуды з клеймамі князёў Улад- зіміра Святаслававіча і Усяслава Ізяслававіча. Асаблівую цікавасдь выклікае апошняе кляймо, бо яно дазваляе звязваць нараджэнне Магілёва з 1003 годам.

Падсумоўваючы, можна зрабіць вывад, што град Магілёў узнік у сувязі з новай хваляй рассялення славян і ўсталяваннем гандлёвага шляху «з варагаў у грэкі». Тым не менш, час заснавання Магілёва застаецца спрэчным пытан- нем. Дакладна ясна, што ўжо ў ІХ-Х стст. тэрыторыя сучаснага Магілёва інтэн- сіўна асвойваенда славянамі. Напачатку тут існавала вясковае паселішча кры- вічаў ля Дняпра з умацаваннем на гары Магіла. Першапачаткова гэта было звычайнае паселішча, якое расло, паступова абрасло ўмацаваннямі, стала шра- дам на гандлёвым шляху «з варагаў у грэкі», у XI ст. цэнтрам феадальнай адміністрацыі, а ў XII ст. ўжо дасягнула ўзроўню протагарадскога цэнтра. Сляды будаўніптва ў канцы XII ці пачатку XIII ст. мураванай царквы на зам- чышчы, якія бьші ў апошнія гады адкрыты магілёўскім археолагам I. Марза- люком, пэўна сведчаць аб значнасці і заможнасці гэтага паселішча, якое фактична дасягнула гарадскіх маштабаў.

Такім чынам, Магілёў узнік на гары пры ўпадаенні рай Дубравенкі ў Дняпро недзе ў канцы I - пачатку II тысячагоддзя нашай эры. На сённяшні дзень най- больш падыходзіць для мяркуемай даты заснавання 1003 г., з якім звязваецца кляймо князя Усяслава Ізяслававіча на донцы сасуда.

Адпаведна народнаму паданню назва Магілёва пайшла ад месца паха- вання асілка, або ў іншым варыянце разбойніка Машэкі, якое названі «Магі- лай Льва». Паводле іншай версіі, горад атрымаў імя ў гонар князя Льва Дані- лавіча Могія (Магутны Леў), які нібыта тут пабуцаваў замак у 1267 г. Згодна геаграфічнай версіі “магіла”ў славянскіх мовах - пагорак, асобная гара, насып, курган. У магілёўскім кантэксте - гэта узвышаша над Дняпром.

Уваходжанне ў склад Вялікага княства ЛітоўскагаУ XIII ст. дзве страшныя небяспекі пагражалі ўсходнеславянскім зем

лям. 3 захаду славян ваявалі нямецкія крыжаносцы, за усходу - мангола- татарскія орды. Батыева нашэсце з большага абмінула беларускія землі. Але апошнія археалагічныя даследаванні паказваюць, што верагодна ў першай палове XIII ст. мангола-татары спалілі Магілёў і Свіслач (Асіповіцкі раён). Безумоўна пацярпелі і блізкія да іх вясковыя паселішчы. У другой палове

31



МГУ

имени А


сташддзя жыхары ўсходняй Магілёўшчыны (Мсціслаўскія і Прапойскія землі), відаць, плацілі разам з усім Смаленскім княствам даніну Залатой Ардзе.

Ва умовах неабходнасці яднання для барацьбы з чужынцамі і пад уплы- вам сацьіяльна-эканамічных факгараў на беларускіх і літоўскіх землях утва- рылася новая дзяржава, якая пазней стане магутнай і будзе называцца Вялі-

кае княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае і іншых зямель. Новае дзяржаўнае ўтварэнне аб’яднала народы сучаснай Беларусі, Літвы, а пасля, часткова Украіны і Расіі. Большасць беларускіх зямель або добраахвотна, або мірна ўвайшла ў новую дзяр- жаву. Ужо пры Гедыміне ў першай палове XIV ст. ВКЛ кантралявала Друцкае і Свіслацкае княствьх і ўсё дняпроўскае правабярэжжа Магілёўшчыны. А вялікі князь Альгерд аб’яднаў і надзейна абара- няў усе беларускія і большую частку ўкраінскіх зямель. Пры ім у 1358 г. і Мсціслаўскае княства ўвай- шло ў склад ВКЛ. У XIV ст. жыццё на замчышчы

Магілёва аднавілася, і ў канцы сташддзя горад ужо згадваецца ў пісьмовых крыніцах. Паступова Магілёў набывае дамінуючае становішча сярод нава- кольных вёсак, становіцца цзнтрам магілёўскай воласці і адным з надзелаў вялікага князя Альгерда. Пасля яш смерці, у 1377 г., Магілёў перайшоў у валоданне яго сына Ягайлы. 3 гэтага часу горад з воласцю становіцца аса- бістым спадчынным упаданнем кіруючай дынастыі Ягелонаў. Пасля Крэўс- кай уніі 1385 г. воласць належала каралеве Ядвізе.

Нашы продкі разам з ваярамі іншых зямель ВКЛ удзельнічалі ў шматлікіх ваенных паходах і бітвах, якія вяла гэта вялікая еўрапейская дзяржава. Перамога Альгерда над татарамі ў бітве на Сініх Водах (1362) падарвала магутнасць Залатой Арды і паклала пачатак вызваленню ўсход- неславянскіх народаў ад золатаардынскага ярма, спрыяла далучэнню ўкраінскіх зямель да ВКЛ, падаравала надзею на незалежнасць маскоўскім землям, на доўгі час ліквідавала пагрозу набегаў качэўнікаў на паўднёвую частку дзяржавы. Тройчы - у 1368, 1370 і 1372 г. з вялікім князем Альгер- дам выпраўляліся жыхары ўсходняй Беларусі на Маскву.

Пасля Крэўскай уніі аб’яднаныя сілы Вялікага княства Літоўскага і Каралеўства Польскага ў 1410 г. ў рашаючай бітве на грунвальдскім полі дашчэшу разбілі крьшацкія войскі Тэўтонскага ордэна. У крытычны мо- мант бітвы выключную мужнасць паказалі воіны аршанскай, мсціслаўскай і смаленскай харугваў на чале з князем Сямёнам (Лугвенам) Альгердавічам,

32



МГУ

имени А


якія не пахіснуліся нават тады, калі польскае войска апынулася на мяжы разгрому. їх трываласць стала адным з вырашальных фактараў перамогі. Параза крыжакоў пад Грунвальдам на пяць сташддзяў прыпыніў нямецкую агрэсію на ўсход.

Не толькі войны, але і паморкі з’яўляліся страшным ліхам тых часоў. У сярэдзіне XIV ст. у Еўропе лютавала чума. Гэта самая жахлівая ў сярэдня- вечнай Еўропе эпідэмія каштавала жыцця кожнаму трэцяму еўрапейцу. Не абышла яна і наш край. Перш наперш, ад паморка выміралі гараджане, рэшта якіх ратуючыся збягала ў вёскі. У блізкім да нас Смаленску пад час эпідэміі, калі верыць летапісу, у жывых засталося пяць чалавек, якія «выйшлі і зачынілі шрад, напоўнены трупамі». Паморкі ў выгаядзе чумы, воспы, грыпуі г.д. наведвалі абшары паміж Сожам і Беразіной і пазней. Вясковыя паселі- шчы таксама цярпелі ад эпідэмій, але шанцаў выжыць тут было болей. Пас- ля заканчэнне «пошасці» выхадцы з вёскі складалі значную колькасць на- сельніцтва адроджаных гарадоў.

Развіццё краю ў складзе BKJIВялікае княства Літоўскае дастаткова надзейна абараняла беларускія

землі ад ворагаў. Невыпадкова ў XV - першай палове XVII ст. у ВКЛ назіра- ецца значны ўздым гаспадаркі, рост колькасці гарадскіх і вясковых паселі- шчаў. У гэты час пашыраюода гандлёвыя сувязі з заходнімі краінамі, дзе быў добры попыт на збожжа, павялічваецца колькасць насельніцтва, назіра- ецца рост не толькі вёсак, але і гарадоў.

У XV ст. вялікі князь Казімір дає граматы магілёўскім месцічам (гарад- жанам) і магілёўскаму намесніку і старцам. Пачынае фарміравацца гарадс- кая тэрыторыя, пра што сведчыць культурны слой XV ст. на тэрыторыі Ган- длёвай плошчы (зараз Савецкая) і іншых месцах сённяшняга гарадскога цэнтра. Складваецца тыповы комплекс сярэднявечнага беларускага горада: замак - гандлёвая плошча - пасады. Магілёў пачынае станавіцца буйным гандлёвым і рамесным цэнтрам Беларусі і найбуйнейшым горадам краю.

На тэрыторыі сучаснай Магіпёўскай вобласці ў сярэдзіне XVII ст. ужо налічвалася каля 40 гарадоў і мястэчак. У Быхаве і Мсціславе жыло ад 5 да 8 тыс. чалавек. Вылучаліся таксама Бабруйск і Крычаў, у якіх жыло ад 2 да 5 тыс. чалавек. Трэба адзначыць высокі ўзровень развіцця гарадоў Беларусі. У гэты час у гарадах і мястэчках краіны жыло 12-13 % насельніцтва. Для параўнання, у суседняй Расійскай дзяржаве гарадское насельніцтва складала 5-6 %.

33



МГУ

имени А


Найвялікшым адміністрацыйным цэшрам сярод га- радоў Магілёўшчыны быў Мсціслаў, які ў XVI-XVIII стст. быў цэнтрам ваяводства. Яго буйнымі мястэчкамі былі Дрыбін, Крычаў, Радамля, Радзівілаў, Расна, Хаславічы, Шумячы. У склад Аршанскага павету Віцебскага ваяводства ўваходзілі Быхаў, Горы, Kpymae, Магіпёў, Ча- вусы, Чэрыкаў, Шклоў. А Бабруйск, Свіслан, Прапойск належалі Менскаму ваяводству. Глуск адносіўся да На- вагрудскага ваяводства.

Каб забяспечыць гараджан харчаваннем і сельскагаспадарчай сыраві- най неабходна было мець развітую сельскую гаспадарку. Гарады папросту не магаі б так хутка развівацца без вялікай колькасці вёсак. Мноства сучас- ных населеных пунктаў Магшёўшчыны першы раз згадваюцца як вёскі ме- навіта ў XVI-XVII стст. Імкліва расло прыватнае землеўладанне свецкіх фе- адалаў - шляхты. Але ў нас - на ўсходзе Беларусі яшчэ доўгі час заставалася вялікая колькасць дзяржаўных уладанняў і гаспадарскіх зямель.

Распаўсюджванне Мащэбургскага права ў Беларусі.Магдэбургскае ці майдэборскае права ўзнікла ва ўсходненямецкім го-

радзе Маідэбуріу ў XIII ст. і з’яўлялася зводам правоў і прывілеяў жыхароў еўрапейскага феадальнага горада. Юрыдьгчныя нормы, замацаваныя ў Маг- дэбургскім праве, спрыялі развіццю эканамічнай і грамадска-палітычнай дзейнасці гараджанаў, вызначалі іх стан і маёмасныя правы. Потым яно распаў- сюдзілася на розныя гарады Паўночнай Еўропы і Прыбалтьші, паступова прый- шоўшы на тэрыторыю Польшчы і Вялікага княства Літоўскага.

У ВКЛ граматы на Магдэбургскае права або прывілеі дзяржаўным га- радам давалі вялікія князі, а прыватнаўласніцкім - уладальнікі гарадоў ці вялікія князі паводле іх хадайніцгва. Першым з сённяшніх беларускіх гара- доў Магдэбургскае права ў 1390 г. атрымала старажытнае Бярэсце. За не- калькі гадоў да гэтай падзеі, у 1387 г., Ягайла адпаведным прывілеям надаў Магдэбургскае права сталіцы ВКЛ гораду Вільні. У XV ст. права на самакі- раванне набываюць буйныя гарады цэнтральнай і паўночнай часткі краіны, а ў XVI ст. - усходняй Беларусі. У XVII-XVIII стст. магдэбургскімі стано- вяцца многія сярэднія і малыя гарады.

Магдэбургскія гарады стаялі на адной роўніцы са славутымі гарадамі Старога Свету ў сэнсе самакіравання. Горад, які атрымліваў нямецкае Магдэбургскае права, меў магчымасць ствараць выбарны орган самакіравання - магістрат, які дзяліўся на раду і лаву. У яго склад уваходзілі заможныя ган-

Герб Мсціслава 1634

34



МГУ

имени А


дляры і рамеснікі. Магістрат кіраваў усім жыццём у горадзе і размяшчаўся звычайна ў спецыяльным будынку - ратушы. Ратуша (Rathaus) у перакпадзе з нямецкай азначае «дом сходаў». Першыя такія «дамы» з ’явіліся ў Заход- няй Еўропе ў XIII ст. і з часам набывалі ўсё больш манументальныя формы.

Будынак ратушы з’яўляўся сімвалам вольнага горада. Быў ён звычайна прамавушльнай формы, будаваўся ў цэнтры горада, на месцы, дзе адбыва- ліся кірмашы. Яго амаль заўсёды ўпрыгожвала вежа, якая выконвала ролю назіральнай вышкі (у выпадку пажару альбо варожага нападу). Галоўным памяшканнем ратушы была зала пасяджэнняў магістрата на другім паверсе асноўнага будынка. Вакол ратушы мясціліся гандлёвыя рады і крамы.

Запазычанае ў Еўропе Магдэбургскае права ў XVI-XVIII стст. мелі практична ўсе вялікія, сярэднія і значная частка дробных беларускіх гарадоў. Яно забяспечвала гарадам развіццё рамяства і гандлю, вызначала месца і стан гараджан у феадальным грамадстве, бараніла мяшчан ад уціску шляхты і велікакняжацкай адміністрацыі, спрыяла саслоўнаму адзінству. На Ма- гілёўшчыне Магдэбургскае права атрымалі Магілёў (1577), Крычаў (1633), Бялы нічы (1634), Мсціслаў (1634), Чавусы (1634), Ч эры каў (1641), Ш клоў (1762).

Уплыў руска-літоўскіх войнаў XVI ст. на прыдняпроўскія гарады

Мірнаму жыццю насельніцтва ўсходняй Беларусі замінаў перманентны канфлікт вялікіх княстваў Літоўскага і Маскоўскага за першынства ва ўсходняй Еўропе. Пасля таго, як ў 1480 г. Масква канчаткова вызвалілася ад ардынскай няволі, яна пачала перыяд няспынных войнаў з Вільняй, які пра- цягваўся добрых два стагоддзі. Ад гэтага канфлікту перш-наперш пакута- валі жыхары прыгранічных да Маскоўскага княства рэгіёнаў. У 1502 г. мас- коўскія ваяры спустошылі ваколіцы Оріпы і Мсціслава, у 1507 г. ад іх мужна абараніліся жыхары Крычава, Мсціслава і сяляне навакольных вёсак. Пад- няпроўе зведала буйныя напады суседзяў таксама ў 1514,1516,1535,1562, 1580,1633 гг. У сваю чаргу з Магілёва на рускія землі рушылі вялікія войскі нашай дзяржавы ў 1534, 1609, 1618 гг. Нямала нашых землякоў хадзілі на Маскву з І і II Лжэдзмітрыямі. Дарэчы, па некаторых звестках апошні быў да сваёй авантуры настаўнікам у Магілёве і Шклове.

Войны прывялі да павышэння падатковага ціску на насельніцтва і пры- мушалі жыхароў гарадоў умацоўваць абарончыя збудаванні. Беларускія гарады XVI-XVII стст. можна ўмоўна падзяліць на дзве катэшрыі: гарады Заходняй Беларусі (Гародня, Ваўкавыск, Слонім), якія не мелі гарадскіх ума- цаванняў, і гарады цэнтральнай, паўночнай і ўсходняй частак краіны (По-

35



МГУ

имени А


лацк, Слуцк, Нясвіж, Мір, Менск, Магілёў, Мсціслаў, Быхаў), якія былі абнесены магутнымі землянымі валамі і мураванымі брамамі.

Планіровачная структура гарадоў з умацаваннямі была падпарадкава- на замку і лініям умацаванняў, што абкружалі горад. Найболын яскрава яе можна прасачыць на прыкладзе Магілёва, які ў канцы XVI ст. стаў самым вялікім беларускім горадам. У 1526 г. у ім на месцы старога гарадзішча быў пабудаваны новы Магілёўскі замак. Магутнае ўмацаванне мела плош- чу каля 2 га, а ў плане ўяўляла замкнёны пяцівугольнік з драўляных сцен - гародняў і васьмігранных трох-чатырохпавярховых вежаў. Гародні - гэта двух’ярусныя драўляньм зрубы з тоўстых бярвенняў, набітыя каменнем і зямлёй. Каб засцерагчы замак ад пажару, вежы і гародні абмазваліся гаінай. Замак стаў цэнтрам планіровачнай структуры Магілёва, да яго сыходзяцца галоўныя гарадскія вуліцы. Гэта вуліцы Шклоўская (зараз Першамайская)1 Ветраная (зараз Ленінская). Яны перасякалі тэрыторыю горада з поўна- чы на поўдзень.

У XV-XVI стст., апрача замка, у Магілёве фарміруецца і другі гарадскі цэнтр - гандлёвая плошча. У 1604 г. яна займала тэрыторыю, большую за2 гектары, і з’яўлялася няправільным шматвуголыгікам. На плошчы размяш- чалася 26 радоў крамаў, якія належалі не толькі купцам і рамеснікам, але і духавенству і нават шляхце. Тут жа паўстала і першая драўляная ратуша.

У сапраўдную крэпасць ператварьшіся ўмацаванні, у тым ліку мурава- ныя, Быхава, які з 1561 г. перайшоў да Яна Ераміна Хадкевіча - «графа на Шклове, Быхаве, Глуску і Мышы». Прадстаўнік гэтага слаўнага беларускага магнацкага роду Ян Кароль Хадкевіч быў вялікім палкаводцам XVII ст. Нашы продкі пад яго кіраўніцтвам неаднаразова разбівалі большыя па коль- касці шведскія войскі, а неўміручую славу набьші ў бітве 1621 г. пад Хоці- ным, дзе 60 тыс. ваяроў Рэчы Паспалітай месяц адбівалі атакі 150 тыс. суп- танскай арміі. Упершыню пасля пачатку турэцкай агрэсіі ў Еўропе галоў- ньм сілы турэцкага войска не змаші атрьмаць перамогі.

Р о ск в іт М а г іл ё в а ў X V I - п ерш ай п алове Х У Л стст.Геапалітычная сітуацыя істотна змяняецца ў першай палове XVI ст.,

калі Вялікае княства Літоўскае страціла Смаленск, а Мсціслаў і Орша былі не раз спалены маскоўскімі войскамі. Узяцце маскавітамі Смаленска ў 1514 годзе і пераход яго амаль на стагоддзе пад уладу Вялікага княства Маскоўскага далі магчымасць Магілёву пераняць некаторыя функцыі гэтага горада. Магілёў вымушана становіцца галоўным цэнтрам ВКЛ на ўсхо- дзе краіны. Паспрыяў уздыму Магілёва і пераезд у яго многіх смаленскіх купцоў. Яны не толькі прывезлі сюды свае капіталы, але і пераадрасавалі са Смаленска ў Магілёў свае гандлёвыя справы і сувязі. Выгаднае транспарт-

36



МГУ

имени А


нае становішча горада на Дняпры, зручнае ваенна-стратэгічнае размяшчэн- не ў баку ад галоўных ваенных дарог, прадпрымальнасць мясцовых і прыш- лых купцоў паступова ператварылі Магілёў у найбуйнейшы на ўсходзе BKJI гандлёвы цэнтр.

Магілёўскае купецтва было шматлікім, мела свае арганізацыі, гандля- вала з Прыбалтыкай, Польшчай, Расіяй, Украінай і Чэхіяй. Рамеснікі Магі- лёва аб’ядноўваліся ў канцы XVI ст. у 12, а ў першай палове XVII ст. у 17 цэхаў, якія ўюпочалі майстроў каля 70-80 рамесных спецыяльнасцей. Горад стаў буйным гандлёвым і рамесным цэнтрам Беларусі і паводле рэес- тру 1552 г. выйшаў на другое месца пасля Вільні па суме ваенных плацяжоў. Мяшчане ўносілі 150 коп. грошай, а сталіца- 300.

У 1561 г. Магілёў па грамаце Жыгімонта II Аўгуста атрымаў права на войтаўства. Магілёўцы падпарадкоўваліся войту, які прызначаўся каралём. Гаражане залежалі ад замкавай адміністрацыі, але вызваляліся ад шэрагу сялянскіх павіннасцей.

Яшчэ болыл узрастае роля Магілёва пасля заняпаду Полацка ў час Лівон- скай вайны. Горад вылучаюць са складу воласці, і ён атрымоўвае Магдэбур- гскае права. Дамагаючыся Магдэбургскага права, магілёўцы скардзіліся ка- ралю на злоўжыванні каралеўскіх службоўцаў і патрабавалі самакіравання.

У выніку 28 студзеня 1577 г- кароль Рэчы Паспалітай Стэфан Баторый выдаў Магілёву прывілей на Магдэбургскае права. Яго атрыманне было вялікім дасягненнем. Яно не толькі сведчыла пра эканамічную сілу Магілё- ва, але і заклала падмурак яшчэ болып хуткага развіцця горада ў канцы XVI- пачатку XVII стст., вызваліла гараджан ад феадальнай і чынавенскай са- маўпраўнасці. Горад займеў герб і дазвол на пабудову раіушы.

Пасля атрымання Магдэбургскага права горад хутка развіваўся. У 1577 г. у Магілёве меўся 1261 дом і пражывала каля 10 тыс. жыхароў, а ў пачатку XVII ст. - ужо 2121 дом і каля 17 тыс гараджан. Для прыкладу, у гэты час адзін з самых буйных гарадоў цэнтральнай Еўропы славутая бліскучая Прага - рэзідэнцыя імператара Свяпічэннай Рымскай імперыі Рудольфа II была толькі ў тры разы большай і налічвала каля 60 тыс. жыхароў.

Тэрыторыя Магілёва дзялілася на пасады і сотні. їх колькасць расла. У межах Нагорнага пасада (стары горад) знаходзіліся Астрогская і Нагор- ская сотні, далей на ўсход - Ледькоўская сотня. На правым беразе Дняпра быў Пакроўскі пасад, за Дубравенкай - Задубравенскій пасад, які складаўся з Папінскай, Трысненскай, Коскаўскай, Даброслаўскай еоцен. Задняпроўскі пасад - з Троіцкай і Лупалаўскай еоцен.

У першай палове XVII ст. Магілёў ужо меў тры паясы магутныхумаца- ванняў. Замак агінаў Замкавы вал. Вакольны вал бараніў Стары горад, які

37



МГУ

имени А


склаўся ў XV-XVI стст. У ім былі чатыры каменныя вежы-брамы: Ветра- ная, Каралеўская, Алейная і Дубравенская. Ад Дубравенскай брамы да замка ішла мураваная сцяна з амбразурамі. Новыя, болып далёкія гарадскія па- сады акаляў Палявы, або Дальні вал даўжьгаёй болыы за 5 км. Яго праразалі восем драўляных брамаў.

Пачатак кнігадрукаванняУ XVI - пачатку XVII стст. старабеларуская культура перажывала пе-

рыяд росквіту. Эпоха Адраджэння спрыяла распаўсюджванню на Магілёў- шчыне ідэй гуманізму і рэфармацыі, навуковых ведаў па геаграфіі, гісторыі, прыродазнаўстве, медыцыне, зараджэнню рацыяналізму. Эканамічнае, пал- ітычнае, кулыурнае развіццё выклікала рост грамадскай неабходнасці ў кнізе і цікавасць да яе. Невыпадкова ў XVI ст. у Вялікім княстве Літоўскім актыўна пачало развівацца кнігадрукаванне.

Унеслі свой важкі ўклад у распаўсюджванне новага спосабу асветы і напхы землякі. Ураджэнец Мсціслава Пётр Мсціславец - беларускі кніга- друкар і гравёр і Іван Фёдараў адкрылі друкарні і працавалі ў Маскве, Вільні, Заблуцаве. У 1564 г. яны надрукавалі ў Маскве першую дакладна датаваную рускую друкаваную кнігу «Апостал», а ў наступным 1565 г. - два выданні «Часоўніка». Пасля другога выдання пад націскам кансерватыўнага расійска- га духавенства абодвум першадрукаром прыйшлося пакінуць Маскву. Яны заснавалі друкарню ў Заблуцаве Гродзенскага павета, у маёнтку гетмана літоў- скага і рупліўца праваслаўя Рыгора Хадкевіча, дзе ў 1569 г. выпусцілі «Евангелие вучыцельнае». У сярэдзіне 1570 г. у Вільні Пётр Мсціславец заснаваў на сродкі беларускіх друкароў братоў Мамонічаў знакамітую друкарню, якая дзейнічала да 1623 г. Яна адыграла важную ролю ў культурным і грамадскім жыцці Беларусі.

Брацкія друкарні Украіны і Беларусі выдалі вялікую колькасць вучэб- ных дапаможнікаў для школ. Першыя ў Беларусі друкарні з’явіліся разам з Вільняй, Брзстам і Нясвіжам наўсходзе краіны ў КуцеЙна пад Оршай (1630- 1654), Буйнічах (1635) і Бялынічах (1638-1653) пад Магілёвам. Асабліва актыўна мясцовае кнігадрукаванне пачало развівацца з пачатку XVII ст., калі ў 1616 г. была створаная друкарня пры Магілёўскім брацтве, якая з пера- пынкамі працавала да 1773 г. Магілёў і Куцейна сталі галоўнымі цэнтрамі кірылічнага кнігадрукавання Беларусі з другой чвэрці XVII ст.

Магілёўскія друкарні бьші вядомы далёка за межамі нашага рэгіёна і надалей. З канца XVII і на працягу XVIII ст. толькі ў Магілёўскай брацкай друкарні выдадзена мноства царкоўна-службовых кніг: «Псалтыры», «Ча- сасловы», «Акафісты», «М алітвасловы», «Катэхізісы», «Ірмалоі» і інш. У XVIII ст. М агілёўская брацкая друкарня засталася адзінай

38



МГУ

имени А


у Беларусі. У ёй было надрукавана больш за 300 кніг на стараславянскай мове, у тым ліку па замовах старавераў. Магілёўскія выданні шырока выка- рыстоўваліся ў школьнай адукацыі, у тым ліку ва Украіне.

Станаўленне школьнай адукацыіУ XVI - пачатку XVII стст. на беларускіх землях фарміруецца сістзма

асветы, адпаведная Новаму часу: узнікаюць пратэстанцкія, каталіцкія і праваслаўныя школы. Яны ўсё шырэй адкрываюцца пры манастырах, са- борах, цэрквах і зборах. Аб дзейнасці перших навучальных устаноў на Ма- гілёўшчыне засталося вельмі мала сведчанняў.

Першапраходцамі новага этапу развіцця асветы і адукацыі на беларускіх землях можна лічыць кальвіністаў і арыян, якія здолелі стварыць у другой палове XVI - пачатку XVII стст. сваю школьную сетку. На ўсходніх землях Беларусі найбольш шырокае распаўсюджванне сярод пратэстанцкіх плы- няў атрымаў кальвінізм. Гэтага веравызнання сталі прытрымлівацца многія багатыя і ўплывовыя князі і магнаты, якія выдавалі кнігі, адкрывалі школы, садзейнічалі вывучэнню роднай мовы. У 1570 г. у Беларусі налічвалася 163 кальвінскіх зборы. На Магілёўшчыне яны дзейнічалі ў Магілёве, Оршы, Шклове.

Каталіцкія навучальныя ўстановы на тэрыторыі Беларусі бьші прадстаў- лены саборньші, кафедральнымі, манастырскімі, дыяцэзіяльнымі школамі. Магнатаў абслугоўвалі прьшатныя педагогі. Станаўленню навукі, развіццю еўрапейскай сістэмы адукацыі ў Беларусі садзейнічала дзейнасць каталіц- кай арганізацыі «Таварыства Езуса». У XVII ст. намаганнямі езуітаў школы і калегіумы былі створаны ў Оршы, Бабруйску, Магілёве, Мсціславе і іншых гарадах усходняй Беларусі. Невялікія ппсолы існавалі пры езуіцкіх рэзідэн- цыях і місіях у Клімавічах і Расна. Езуіцкія школы давалі агульнадаступ- ную, бясплатную адукацьпо на вельмі высокім узроўні. 3 мэтай прыцягнен- ня моладзі ў езуіцкія школы навучанне ў іх вялося не толькі на лацінскай, польскай, але і на беларускай мовах.

Праваслаўнае насельніцтва не жадала саступаць прадстаўнікам іншых веравызнанняў як у плане матэрыяльнага дабрабыту, так і ў духоўнай сферы. Пры падтрымцы праваслаўнай шляхты ў канцы XVI - пачатку XVII ст. у Вільне, Львове, Брэсце, Луцку, Кіеве, Мінску, Пінску, Полацку Слуцку, а адначасоваў Магілеве, Галоўчыне, Крычаве, Мсціславе, Оршы, Ш клове і іншых беларускіх і ўкраінскіх гарадах утвараюцца буйныя праваслаў- ныя брацтвы, якія арганізуюць свае брацкія школы. У 1585 г. была адкрыта брацкая школа ў Вільні, а ў 1586 г. пачала працаваць Львоўская школа, якая стала першай брацкай школай ва ўкраінскіх землях. На пачатку XVII ст. у Рэчы Паспалітай існавала ўжо каля трыццаці такіх школ. 3 пункту глед-

39



МГУ

имени А


жання агульнаеўрапейскіх працэсаў іх узнікненне можна разгаядаць у кан- тэксце станаўлення гарадскіх і цэхавых школ Еўропы.

Магілёў дазвол на стварэнне гарадской школы атрымаў разам з надан- нем яму Магдэбургскага права ў 1577 г., але ва ўмовах Лівонскай вайны го- рад не здолеў ім скарыстацца. Толькі ў 1590-1592 гг., але ў ліку першых на беларускіх землях, магілёўскія мяшчане стварылі ў горадзе братэрства і ад- крылі брацкую школу пры Спаскім манастыры. У Магілёўскай, як і ў Вілен- скай школах, з самага пачатку выкладалі чатыры мовы: царкоўнаславян- скую, «простую мову» (беларускую), латьінь і польскую, а таксама выву- чалі: дыялектыку, рыторыку, арыфметыку, геаметрыю, астраномію, геагра- фію. Навучанне вялося на царкоўна-славянскай і беларускай мовах. Выкладанне ў магілёўскай школе з моманту заснавання лацінскай і польскай моў вылучае яе з ліку іншых брацкіх школ на тэрыторыі Беларусі.

У Магілёўскай брацкай школе ў 20-я г. XVII ст. вучыліся вядомыя пра- васлаўныя дзеячы Ігнат і Фама Іеўлевічы. Узровень атрыманых ведаў даз- воліў ім паступіць адпаведна ў Замойскую і Кракаўскую акадэміі. Фама Якаўлевіч Іеўлевіч (Еўлевіч) - культурны і рэлігійны дзеяч Рэчы Паспалі- тай, польскамоўны паэт, гуманіст нарадзіўся ў Магілёве, у 1628-1631 гг. быў рэктарам Кіеўскай брацкай школы. Пасля ўтварэння Кіева-Магілянскага калегіума вярнуўся ў Магілёў.

У гэты ж перыяд узнікаюць брацкія школы ў Шклове, пры Баркала- баўскім манастыры, у Куцейна пад Оршай і Буйнічах пад Магілёвам. У школах навучаліся дзеці розных слаёў гарадскога насельніцтва. Вьшіадалі ім самыя вядомыя педагогі. Першымі настаўнікамі ў магілёўскай школе былі ў асноўным выхадцы з Кіева. Сярод выбітных асоб асветы і школьнай адука- цыі перш наперш вылучаюцца імёны Лаўрэнція Зізанія, Мялеція Сматрыц- кага, Спірыдона Собаля.

На мяжы XVI-XVII стст. у Буйнічах пад Магілёвам настаўнічаў бела- рускі і ўкраінскі асветнік, педагог царкоўны дзеяч Лаўрэнці Зізаній. Ён пра- цаваў выкладчыкам брацкіх школ у Львове, Брэсце, Вільні, хатнім настаў- нікам сына крычаўскага старасты Б. Саламярэцкага (1597-1600), дзяцей князя А. К. Астрожскага, пасля князя Я. Карэцкага на Валыні. У 1596 г. у Вільні Зізаній надрукаваў першую ў Беларусі і Украіне азбуку «Наука ку читаню и розуменю писма словенскаго». У гэтым жа годзе бьша ім выдадзена «Грам- матіка словенска...». «Буквар» і «граматыка» Зізанія мелі значны ўшіыў на развіццё мовазнаўчай навукі ўсходніх і паўднёвых славян.

Свой уклад у развіццё брацкіх школ Беларусі ўнёс беларускі і ўкраінскі асветнік, пісьменнік-палеміст, царкоўны і грамадскі дзеяч, аўтар вядомай «Граматыкі славенскай...» Мялеці Сматрыцкі. Вядома, што з 1600 г. Смат- рыцкі жыў і настаўнічаў у князя Б. Саламярэцкага ў вёсцы Баркалабава на Магілёўшчыне (па іншых звестках у Буйнічах).40



МГУ

имени А


Яскравим прикладам сувязяў і ўзаемаабагачэння школьных сістэм Магілёўшчыны і Кіеўшчыны з’яўляецца біяграфія беларускага асветніка XVII ст. Спірыдона Собаля. Будучы рэктар Магілёўскай і Кіеўскай брацкіх школ нарадзіўся ў Магілёве ў сям’і магілёўскага бурмістра Б. І. Собаля ў канцы XVI ст. Верагодна, адукацыю атрымаў у Кіеве. У Магілёўскай брацкай школе пачаў працу настаўнікам, а затым стаў яе рэктарам. 3 1624 г. па- чынаецца яго настаўніцкая праца ў Кіеўскай брацкай школе, дзе ў 1626 г. яго абіраюць яе рэктарам. У 1628-1630 гг. у Кіеве Спірыдон Собаль друка- ваў кнігі ў доме мітрапаліта Іова Барэцкага. 3 1630 г. у Куцейна пад Оршай, а затым у Буйнічах пад Магілёвам каля 1635 г. Собаль прымае ўдзел у засна- ванні друкарняў, у якіх працягвае друкаваць кнігі. Спірыдон Собаль не толькі надрукаваў першы «Буквар» у Куцейна ў 1631 і 1636 гг. і ў Магілёўскай брацкай друкарні ў 1636 г., але і ўпершыню ўвёў ва ўжытак само слова «Буквар», якое пазней замацавалася як назва першага падручніка, па якім дзеці пачы- наюць вучыцца чытаць і пісаць. «Буквар» Собаля можна лічыць першым беларускім спецыялізаваным падручнікам.

Плённасць украінска-магілёўскіх культурных сувязяў засведчана часам. Своеасаблівым метадычным узорам для магілёўскай брацкай школы быў статут Львоўскай брацкай школы, а пазней праграмы кіеўскага калегіўуму. Відавочна, што для праваслаўнай школьнай адукацыі XVII-XVIII стст. цэн- трам падрыхтоўкі школьных кадраў стаў Кіеў. Існаваў адзіны рынак працы настаўнікаў. Назіралася ўзаемная ратацыя настаўнікаў, пры гэтым перава- жаў рух настаўнікаў з Кіева на Магілёўшчыну. У выданні вучэбных дапа- можнікаў вялікую ролю сыгралі магілёўскія друкарні.

Беларуска-літоўскае летапісанне і МагілёўшчынаЯркай з’явай у старабеларускай літаратуры стала беларуска-літоўскае ле-

тапісанне. Развіццё сістэмы адукацыі, павелічэнне колькасці пісьменных лю- дзей прывяло да з’яўлення ў XVII-XVIII стст. на Магілёўшчыне ўнікальных летапісных помнікаў. Першым мясцовым летапісам, у якім дадзены звесткі пра шматаікія бакі жыпця вяскоўцаў Магілёўшчыны, з’яўляецца «Баркалабаўская хроніка». Яна была напісана ў перыяд з канца 1580 па 1608 гады, найболей верагодна свягаром Фёдарам Філіповічам. Хроніка ахошіівае падзеі болып за стогадовы перыяд. Несумнеўна, першапачатковьм звесткі аўтар браў з нейкіх крыніц, але болыпасць падзей захавана непасрэдным іх сведкам. Найвялікшую каштоўнасць у летапісе ўяўляе інфармацыя пра паўсядзённае жыццё простых людзей Беларусі. У ёй падрабязна апісана гаспадарчае становішча і побыт беларускіх сялян, паведамляецца пра час і ўмовы пасяўных прац, пра кошты на пра- дукпыю сельскай гаспадаркі. Гэтай інфармацыі вельмі мала ў іншых тагачас- ных крыніцах не толькі Беларусі, але і Расіі, і Украіны.

41



МГУ

имени А


Найбольш каштоўным помнікам гарадскога летапісання XVII-XIX стст. і апошнім беларускім летапісным зводам з ’яўляецца «Магілёўская хроніка Трафіма Раманавіча Сурты і Юрыя Трубніцкага». Яна напісана на прадягу жыцця некалькіх пакаленняў жыхароў г. Магілёва і ахоплівае падзеі з 1526 да 1856 гады. У ёй усебакова адлюстраваны падзеі гарадскога жыцця на- сельніщва Магілёва, Быхава, Шклова і іншых гарадоў, змешчаны цікавы матэрыял па гісторыі беларускага народа, Рэчы Паспалітай, Украіны, Расіі, а таксама аб міжнародных адносінах у XVII-XVIII стст. Верагодна, перша- пачаткова хроніка пісалася па-беларуску, а пасля кімсьці з Трубніцкіх бьша перапісана ўжо па-польску. Пры напісанні хронікі аўтары праявілі яркі пісьменніцкі талент; многія яе месцы ўспрымаюцца як асобныя навелы са сваёй фабулай і яркімі каларытнымі фігурамі.

Нарастание супярэчнасцей і ўнутраных канфліктаўДругая палова XVI ст. стала пераломнай у гісторыі Вялікага княства

Літоўскага. Няспынныя войны з Расіяй спрыялі канчатковаму аб’яднанню ВКЛ і Полыпчы ў адзіную дзяржаву - Рэч Паспалітаю абодвух народаў, якое бьшо замацавана Люблінскай уніяй 1569 г. Стаїут 1588 г. стаў дасканалым на той час зводам законаў, які два з паловай стагоддзі рэгупяваў прававое жыццё беларускіх зямель. Ён захаваў самастойнасць княства ў межах Рэчы Паспалітай, але ж і канчаткова замацаваў запрыгоньванне сялянства. Брэсцкая ўнія 1596 г. арганізацыйна аб’яднала каталіцкую і пра- васлаўную цэрквы. 3 1582 г. нашы продкі пачынаюць пераходзіць на новы грыгарыянскі каляндар. Такія рэзкія змены не маглі не парушыщ. палітыч- ны, сацыяльна-эканамічны і рэлігійны баланс у грамадстве.

У канцы XVI - пачатку XVII стст. узрастаюць падаткі і павіннасці, уз- мацнілася феадальна-прышнная эксплуатацыя сялян. Не дзіва, што калі ка- зацкі атрад Севярына Налівайкі ў 1595 г. з’явіўся каля Бабруйска і Магілёва, то атрымаў падтрьмку бядняцкага насельніцтва. Войска Налівайкі 13 снеж- ня штурмам авалодала Магілёвам. У выніку да 40% гарадской забудовы бьшо спалена. Праз два тыдні казацкі табар увесь дзень адбіваў атакі ўрадавага войска на чале з Буйвідам. У прыцемках казакі адышлі ад Магілёва на Па- лессе.

Напачатку выбарчая сістэма гарадскіх органаў самакіравання не бьша дасканалай, гарадскія нізы не мелі значнага ўплыву на палітыку гарадскіх улад. У гарадах абвастрьшіся сацыяльныя супярэчнасці паміж простымі мяшчанамі і гарадскімі вярхамі. Найбольш востра яны выявіліся ў Магі- лёўскіхпаўстаннях 1606-1610 гг.,каліпаўстанцыначалесаСтахорамМітко- вічам скінулі старую гарадскую раду і пэўны час кіравалі горадам. Іх пры- чынай сталі злоўжыванні ўладай, якія дапускаў магістрат, вялікія падаткі

42



МГУ

имени А


і грашовыя таборы. Сотні гараджан збіраліся каля ратушы і патрабавалі спыніць злоўжыванні. Урэшце 12 ліпеня 1606 г. яны ўварваліся ў ратушу, скінупі старую раду і абралі новы склад магістрату. Але выбары праходзілі з парушэннем правіл, устаноўленых каралеўскімі граматамі. Пачаліся судо- выя спрзчкі, якія дайшлі да караля. Рашэннем ягамосці Жыгімонта III Вазы канфлікт павінен быў вырашацца ў каралеўскім судзе. 22 жніўня 1608 г. ў канцылярыі BKJI пры ўдзеле старасты магілёўскага Льва Сапегі паміж упаўнаважанымі абодвух складаў магістрата была падпісана дамова. У ад- паведнасці з ёй новая рада да лістапада дабыла свой тэрмін, а потым пера- дала ўладу старой. Але выступленні гарадскіх нізоў працягваліся да 1610 г. «Магілёўскія паўстанні» выразна сведчаць не толькі пра імкненне гараджан да справядпівасці, але і пра жаданне вырашаць канфлікты ў межах прававо- га поля, магчымасць рэалізоўваць якое і давала Магдэбургскае права.

Узмацнілася і рэлігійная барацьба. Мяшчане стварылі ў горадзе для абароны праваслаўя брацтвы, адкрываецца брацкая школа, а ў 1616 г. - маг а с с к а я брацкая друкарня.У І6І8г. магілёўцы не пусцілі ў горад уніяцкага архіепіскапа Я. Кунцэвіча.

Пашырэнне і ўдасканаленне магілёўскага самакіраванняПадчас Смаленскай вайны 1632-1634 г. з Расіяй, магілёўцы змаглі ар-

ганізаваць хуткую і, самае галоўнае, своечасовую дапамогу Смаленску, а таксама гараджанам Крычава, Мсціслава і Радомлі. Магілёўскія купцы за свой кошт паставілі порах і купі, што спрыяла арганізацыі абароны гэтых гарадоў да падыходу асноўных сіл Рэчы Паспалітай. Дапамога Магілёва так высока была ацэнена каралеўскай упадай, што Уладзіслаў IV ураўнаваў правы горада з правамі сталіцы Вялікага княства Вільні. Ён жа прыняў у 1632 г. рашэнне аб стварэнні Магілёўскай епархіі, што зрабіла Магілёў цэнтрам праваслаўя на Беларусі. У час і пасля Смаленскай вайны атрымалі Магдэбургскае права і прывілеі некаторыя іншыя гарады ўсходняй Беларусі: Крычаў (1633), Бялынічы (1634), Мсціслаў (1634), Чавусы (1634).

Выступленні магілёўскіх мяшчан у першай палове XVII ст., якія дазва- лялі сучаснікам называць Магіпёў сталіцай літоўскіх бунтаў, прымусілі ўдас- канальваць выбарчую сістэму гарадскіх органаў самакіравання. Да 1636 г. Магіпёўскі магістрат выбіраўся на два гады. Выбары праходзілі на агуль- ным сходзе гараджан, дзе адначасова выбіраліся два поўныя склады рады, кожны з якіх пасля прынясення прысягі войту кіраваў горадам на працягу года.

3 1636 г. выбары гарадской рады ўрачыста праходзілі ў снежні: 18 снежня мяшчане выбіралі па 12 «лепшых мужоў» ад купцоў і цэхавых рамеснікаў, а 20-га абраныя «мужы» збіраліся ў памяшканні ратушы на сесію магістра-

43



МГУ

имени А


та і выбіралі 12 «паспалітых» - па 6 ад купцоў і рамеснікаў. Яны разам са старой радай выбіралі новую. Прьгчым, цяпер адразу выбіраліся не два, як раней, а пяць змен рады, кожная з якіх кіравала горадам год. Змены ў выбар- чай сістэме відавочна рабіліся з улікам выступленняў гараджан, з мэтай пра- духілення злоўжыванняў і незадаволенасці магілёўцаў.

Кожная рада прыносіла прысягу. Перадача ўлады праходзіла ва ўрачы- стых абставінах і ў прысутнасці ўсіх змен магістрата. Стары склад рады рабіў фінансавую справаздачу за год, перадаваў справы, ключы ад касы магістрата, пячатку новаму складу рады. Гэты дзень з’яўляўся святочным днём для жыхароў горада. Як бачна, склад магістрата мяняўся што год.

Рада складалася з намесніка войта, двух бурмістраў, чатырох лаўнікаў і чатырох радцаў, пісарчука, 12 паспалітых і 4 скарбнікаў. Гарадская рада кіравала ўсім жыццём горада, займалася адміністрацыйнымі, гаспадарчымі, су- довымі пытаннямі. На пасяджэннях рады разптядаліся пытанні і выносіліся пастановы аб парадку падаткаабкладання насельніцтва і грашовых збораў, аб перадачы ў арэнду гарадскіх уладанняў. Рабіліся запісы ў актавую кнігу аб продажу, завяшчаннях, зацвярджаліся цэхмістры, цэхавыя пастановы, гандлёвьм і крэдытныя ўмовы. На пасяджэнні рады па чацвяргах а 18 га- дзіне ў ратушы павінны былі з’яўляцца не толькі ўсе яе чальцы, але і паспа- літыя, сотнікі, а таксама адмыслова запрошаныя службовыя асобы.

Войны сярэдзіны ХУЛ ст.Ва ўмовах вострых супярэчнасцей паўстанне на Украіне казакоў на чале

з Багданам Хмяльніцкім стала штуршком да антыфеадальных выступлен- няў на Беларусі. Казацкія загоны былі тут падтрыманы сялянствам і га- радскімі нізамі. Паўстанцы змагаліся супраць феадальнага прыгнёту і сва- вольства адміністрацыі, за «паказачванне» сялян і вынішчэнне шляхты - кры- ніцы зла. У кастрычніку 1648 г. казацкі атрад Крывашапкі заняў Чэрыкаў, адкуль рабіў набегі на шляхецкія маёнткі Мсціслаўскага ваяводства, а загон Паддубскага пры падтрымцы гараджан авалодаў Бабруйскам.

Су праць паўстанцаў выступала шляхецкае апалчэнне на чале з Яну- шам Радзівілам. У пачатку 1649 г. буйнейшыя цэнтры паўстання былі занятия ўрадавымі войскамі. Абодва бакі не вызначаліся літасцю да пераможа- ных. Асабліва лютавалі казакі, якія шляхту і жыдоў высякалі «ў пень», не шкадуючы ні немаўлят, ні старых. Шляхецкія атрады пасля сваей перамогі таксама бязлітасна каралі паўстанцаў. Узброеная грамадзянская барацьба працягвалася па 1651 г., калі паўстанне ахапіла раён Мсціслаўля - Прапой- ска. Яна прывяла да шматлікіх чалавечых ахвяр і завяршылася перамогай шляхты.

44



МГУ

имени А


Унутраным аслабленнем Рэчы Паспалітай скарысталася Расія, якая пад марісай абароны праваслаўя і беларусаў распачала ў 1654 г. чарговую наступальную вайну. Мужна абаранялі ад расіян свой горад мсціслаўцы, але 22 ліпеня войскі Трубяцкога захапілі замак і ўчынілі «трубяцкую разню», пад час якой па рускіх дадзеных было вьшішчана 15 іыс чалавек. Ужо ў першы год расійскія войскі занялі ўсё левабярэжжа Дняпра: Мсціслаў, Крычаў, Шклоў, Новы Быхаў. Здаўся на ўмовах захавання сваіх прывілеяў і Магілёў.

Поспеху расіян спрыяла ідэалагічная апрацоўка беларускага насельні- цхва, шматлікія царскія лісты, у якіх абяцалася захаванне прывілеяў. Частка насельніцтва прыхільна сустрэла рускія войскі. У 1655 г. рускі гарнізон Магілёва вытрымаў аблогу і штурмы войска Януша Радзівіла. Летам гэтага года расіяне, выкарыстаўшы наступ шведаў у Рэчы Паспалітай, занялі амаль усю Беларусь. На ўсходзе толькі гарнізон Старога Быхава трымаў шматлікія абілогі да 1659 г. У 1657-1658 гг. прийшла на Беларусь і іншая бяда- эпідэ- мія, якая выкасіла насельніцтва многіх паветаў. Паступова настрой насель- ніцтва змяніўся на антымаскоўскі. Марадзёрства, няспраўджаныя чаканні, цяжар вайны выклікалі шляхецка-сялянскі партызанскі рух і антырасійскія паўстанні, у тым ліку і ў Магідёве ў 1661 г.

Шэсць гадоў у час вайны Рэчы Паспалітай з Расіяй 1654-1667 гг. Магілёў знаходзіўся пад расійскай упадай. На пачатку вайны магілёўцы без супраціву адкрылі свае брамы і ўпусцілі маскоўскае войска. Нягледзячы на абяцанні цара захаваць у непарушнасці Магдэбургскае права, нормы гарад- скога кіравання, вайсковая адміністрацію груба ўмешвалася ў гарадскія справы, імкнулася дыктаваць сваю волю магістрату. Маскоўскія стральцы, запа- рожскія казакі грабілі насельніцтва. Рабаваліся нават праваслаўныя храмы, царкоўную маёмасць якіх вывозілі ў Маскву. Магілёўская праваслаўная брац- кая школа была разрабавана цалкам. Вывезлі кнігі, друкарскае абсталяван- не, настаўнікаў.

Усё гэта не магло не выклікаць абурэння вольналюбівых магілёўцаў і прывяло да паўстання, якое таємна рыхтаваў магістрат. Магілёўцы толькі чакалі зручнага моманіу, каб выгнаць чужынцаў. Пачалося паўстанне 1 лю- тага 1661 г., калі на рынку маскоўскія стральцы пачалі крыўдзіць і знева- жаць магілёўскіх гандлярак. На дапамогу мяпманам прыйшлі вызваленыя з астрогу ваеннапалонныя, і за некалькі гадзін двухгысячны маскоўскі гарнізон быў знішчаны амаль дарэшты, ацалела толькі некалькі чалавек.

Пасля Магілёўскага адбыліся паўстанні і ў іншых гарадах усходу Беларусі. Быў пакладзены пачатак вызваленню краіны. За свой учынак многія магілёўцы атрымалі шляхецгва, горад ізноў ураўнавалі ў правах са сталіцай Вільняй. Магілёву быў нададзены і новы герб, які і сёння з яўляецца га- радскім гербам. Адбылося гэта ў чэрвені 1661 г., калі кароль Рэчы Паспалі-

45



МГУ

имени А


тай Ян Казімір пацвердзіў права мяшчан выбіраць войта і даў гораду герб: на блакітным полі тры ся- рэбраньи гарадскія вежы, у сярэдняй, адкрытай, браме - рыцар з узнятым мячом. Над варотамі вісіць шчыт з малюнкам «Пагоні». З 2005 г. гэты герб зацвер- джаны ў якасці афіцыйнага герба горада Ма-гілёва.

Вайна 1654-1667 стала адным з самых трагічних перыядаў нашай гісторыі. Насельніцтва Беларусі скарацілася напалову ў выніку ваенных дзеянняў, не-

дароду, голаду і эпідэмій. Мноства беларусаў было прымусова вьшезена ў Расію. Асабліва моцна пацярпелі ўсходнія раёны Беларусі. У Мсціслаўскім павеце населышдва зменшылася на 71%, у Аршанскім - на 69%. Да таге ж Рэч Паспалітая ў другой палове XVII-XVIII стст. перажывала працягаы пал- ітычны крызіс. Шляхецкія саюзы - канфедэрацыі перыядычна ваявалі адна з адной. Найважнейшыя дзяржаўныя рашэнні не прымаліся своечасова.

Магілёўшчына пад час Пауиочнай вайныНовае стагоддзе, як часта бывала ў нашай гісторьгі, распачалося з раз-

буральнага ваеннага канфлікту. Не ласпела Беларусь загаіць раны ад войнаў XVII ст., як началася Паўночная вайна. Геаграфічнае становішча «усходняй брамы» ВКЛ на шляху ў Маскву прадвызначьша асаблівае месца горада ў планах Расіі і Швецыі падчас Паўночнай вайны 1700-1721 гг. Каб збераг- чы горад ад знішчэння, магілёўцам нічога не заставалася, як з пакораю карміць войскі варагуючых бакоў і сустракаць у прамым сэнсе «дарагіх» як чужаземных, так і сваіх рэчапаспалітаўскіх гасцей.

У час вайны нашай саюз ніцай у барацьбе са Швецыяй бьша Расія. Частка шляхты начале з Сапегамі, маючы намер утварыць незалежнае ВКЛ, перай- пша на бок шведаў. На ўсходзе Беларусі ля Галоўчына і Быхава Сапегі ўтва- рьші сялянска-казацкія атрады, якія бьші разбіты ў 1702 г. Буйных ваенных дзеянняў да 1708 г. на тэрыторыі Магілёўшчыны не вялося. Але шматлікія пастоі шляхецкіх атрадаў, рускай арміі, сустрэчы Пятра І і яго паплечнікаў вялікім цяжарам ляпіі на плечы народа.

Прыкладам могуць служыть наступныя факгары, 21 чэрвеня 1706 г. Пётр I прыбыў з Оршы ў Магіпёў на байдаку і стаў ва ўрочышчы Грабёж каля рачулкі Дзебра. Гарадскі магістрат, сустракаючы цара, на сярэбраных з па- залотай падносах паднёс яму вялікі каравай і сітны хлеб. Цар распарадзіўся даставіць хлеб на кватэру, а сам адразу накіраваўся да войска. Аб’ехаўшы палкі, Пётр паехаў са сваёй світаю ў горад. Пры ўездзе ў Магілёў цара сус- трэў гарматны салют з усіх бастыёнаў. Калі ён праязджаў праз Алешею браму і выязджаў да гарадской ратушы, прагучаў другі залп салюту з гармат

46



МГУ

имени А


каля ратушы. Ад такой урачыстасці Пётр I наваг некалыгі разгубіўся, прамо- віўшы: «Праю, изрядно».

Месяца сакавіка 14 дня 1708 года Аляксавдр Данілавіч Меншыкаў, мас- коўскі князь і першы царскі дарадца з вельмі пышнай кавалькадай і помпай, многімі вайсковымі аксесуарамі і з немалой вайсковай світай уехаў у Магі- лёўскі замак. Горад, сціснуты адусюль бедамі, мусіў, што толькі было з хар- чоў, выдаваць і карміць князя і яго войска. Нягледзячы на добразычлівы прыём, Меншыкаў, ужо на балю, які быў зладжаны магістратам у ратушы ў гонар расейцаў, выказаў думку пра тое, што Магілёў варта спаліць. Прычы- най яго нянавісці да горада былі ўспаміны аб магілёўскім паўстанні 1661 г., калі месцічы вьфазалі каля 2000 маскоўскіх стральцоў. Яму запярэчыў іншы расійскі палкаводзец Барыс Шарамецеў, які ўказаў на добры прыём гараджан. Паводле народных паданняў, толькі заступніцтва іконы Маці Божай уратавала тады Магілёў.

Шведскі карольКарл XII у чэрвені 1708 г. пачаў наступна Маскву. Каля мястэчка Галоўчын 3 ліпеня адбылася вялікая бітва, у якой шведа атрымалі апошнюю ў гісторыі Швецыі бліскучую перамоіу. Расійскае войска было разбіта і ў паніцы адступіла. Праз чатыры дні шведы занялі Магілёў. Карл XII урачыста ўехаўу горад праз Віленскую браму 7 ліпеня. Сябры магістра- та паднеслі каралю хлеб і соль, а таксама ўручылі ключы ад горада. На на- ступны дзень магістрат, адпаведна шведскім крыніцам, арганізаваў баль у яго гонар. Шведы размясціліся на правым беразе Дняпра на вышынях Буй- ніцкага поля. Па прычыне правядзеннярасейцамі тактыкі<<оголоженйя» мяс- цовасці наступаўшыя на Магілёў шведскія войскі сустракалі выпаленыя вёскі і татальную пустэчу. Не дзіва, што ў адпаведнасці са шведскай вайсковай традыцыяй, на горад былі ўскладзены вялікія грашовая і харчовая кантры- буцыі для шведскага войска. Карл XII растлумачыў магістрату неабходнасць кантрыбуцыі: «Паколькі давалі вы правіянт маскалям, трэба, каб далі і мне...».

Пасля пяцітыднёвага магілёўскага адпачынку, абабраўіпы горад і ад- карміўшы сваю згаладалую армію, Карл XII рушыў у накірунку Мсціслава. Пастой шведаў, паводле падлікаў магілёўскага храніста і сябра магістрата Трафіма Сурты, абышоўся гораду ў 100 000 талераў. Выходзячы з места, шведы пабралі з горада шмат правіянту. Забралі яны ў няволю і чальцоў гарадскога магістрата, якіх толькі за выкуп удалося вярнуць у Магілёў

Адступаючы, рускія знішчалі запасы фуражу і харчавання, спалілі шэ- раг гарадоў, у тым ліку Дрыбін і Мсціслаў. Спалілі войскі Пятра І і Магілёў. Гэтыя падзеі магілёўскі летапісец з болем апісваў так:

«У год 1708 месяца верасня 8-га дня... горад Магілёў, дарма што быў зрабаваны шведам, але, застаючыся забудаваным дамамі, крамамі, на Божае

47



МГУ

имени А


свята абярнуўся за адзін дзень праз агонь у попел і тло, бо паводпе указа цара Пятра Аляксеевіча масква, калмыкі, татары... роўна з усходам сонца акружьші горад з усіх бакоў. Пазачынялі брамы, па трывозе ўдарылі ў барабаны, а калі заўважылі—замак ужо гарыць. Адчынілі брамы, прасілі літасці, але дарэмна, толькі далі гадзіну вольнага часу і прыставілі варту, пакуль пазносілі з ратушы ў склеп гарадскія кнігі. Тут калмыкі крамы разбіваюдь, рабуюць, з другога канца паляць, заўважым між іншым, людзей з адзення абіраюць, грошы мацаюць, цэрквы адбіваюць, рабуюць... У гэты час набожны і акамянелы люд мусіў выплакаць апошнія слёзы, бачачы, як багата аз- добныя Божыя святыні гараць, арнаментаваныя крыжы, Божыя цэрквы пат- poxy, заняўшыся агнём, валяцца на зямлю, царкоўныя купалы, адрамантава- ныя з немалымі выдаткамі, гараць, а бляхі ад агнёвага шалу лётаюць па па- ветры, як птушкі, званы самі звоняць, гаспадарскія дамы без аніякага пара- туніу ў тло абарочваюцца...»

Вайна працягвалася. Лёсавызначальнай стала бітва каля вёскі Лясная ля Прапойска 28 верасня 1708 г. Тут войска Пятра І разбіпа шведскі корпус Левенгаўтгга. У той час шведская армія лічылася лепшай у Еўропе. Бітва пры Лясной стала першай значнай перамогай рускіх, якая ўзняла іх мараль- ны дух. Да 200-годдзя бітвы на поле бою ўзведзена капліца і помнік з над- п ісам: «В память сражения при Лесной - матери Полтавской победы». Пасля разгрому ў 1709 г. пад Палтавай шведаў буйных ваенных дзеянняў на тэрыторыі ўсходняй Беларусі не вялося.

Для Беларусі вынікі чарговай вайны былі зноў трагічнымі. Загінула трэцяя частка яе жыхароў. Зноўку асабліва моцна пацярпела Мсціслаўшчы- на. У магілёўскай дзяржаўнай эканоміі пустымі былі звыш за 1500 валок, што складала каля 25% апрацаванага ворыва.

Павольнае аднаўленне ХУШ ст.Пасля Паўночнай вайны полымя вялікіх войнаў амаль стагоддзе абмі-

нала наш край. Адносна мірны перыяд спрыяў аднаўленню і развіццю эка- номікі, росту насельніцтва. Толькі шляхецкія разборкі ды інтэрвенцыі рускіх войскаў, якія ўводзіліся для адстойвання інтарэсаў Расіі, перыядычна пару- шалі спакой.

Феадальныя зямельныя ўласнікі ў першай палове стагоддзя, як і пасля вайны 1654—1667 гг.,змэтайадраджэнняразбуранайугадыПаўночнайвайны гаспадаркі, праводзілі палітыку ільгот. Яны часцяком пераводзілі сялянства з паншчыны на чынш, дазвалялі апрацоўваць пустьія землі на ільготных умовах, вызвалялі сялян ад пэўных павіннасцяў праз увядзенне слабод на тэрмін ад 5 да 15 гадоў. Г эта спрыяла адраджэнню сельскагаспадарчай выт- ворчасці. Але пасля яе аднаўлення феадалы зноў павялічвалі эксплуатацыю

48



МГУ

имени А


сялянства. Буйнейшым на Беларусі ў XVIII ст. антыфеадальным выступлением сялянства стала Крычаўскае паўстанне 1743-1744 гг. пад кіраўніцтвам Васіля Вашчылы.

Марудна адбудоўваліся гарады Магілёўшчыны і аднаўлялася гарад- ская гаспадарка. Прычынай заняпаду «праваслаўнай сталіцы Рэчы Паспалітай» бьшо не толькі спаленне горада ў 1708 г., але і фактычная забарона Пятром І замежнага гандлю з Заходняй Еўропай праз усе парты і гарады за выюпочэннем Санкт-Пецярбурга. Каб квітнела заснаваная ім новая сталіца Расіі, імператар ахвяраваў дабрабытам іншых расійскіх гарадоў і іх замеж- ных партнёраў. Роля пасрэдніцкага гандлю з Расіяй пасля пераносу яе стал- іцы з Масквы ў Санкт-Пецярбург ужо не мела тато значэння, што раней. Крызіс перажываў не толькі Магілёў, іншьм гарады ўсходняй Беларусі, але і, напрьшіад, расійскі Архангельск. У выніку Магілёў назаўсёды страціў значэнне буйнейшага гандлёвага цэнтра Усходняй Еўропы, канкурэнта Данцигу, Рыгі, Вільні і Масквы. Гарады ўсходняй Беларусі вельмі марудна пе- раадольвалі заняпад, выкліканы папярэднімі войнамі. Тым не менш, пасту- пова адраджалася рамяство. У краіне з’яўляюцца першыя мануфактуры.

Войны сярэдзіны XVII - пачатку XVIII стст. перш-налерш вынішчалі гарадское насельніцтва Беларусі. Гэта стала мацнейшым ударам па старабе- ларускай культуры. Аслабленне палітычнай і культурнай праваслаўнай элі- ты, антымаскоўскія настроі спрыялі пераходу праваслаўных ва ўніяцгва і каталіцгва. Вясковае насельніцтва Магілёўшчыны ў XVIII ст. стала пера- важна ўніяцкім, а вось жыхары Магілёва даволі трывала трымаліся правас- лаўя. Нездарма Магілёў быў цэнтрам, адзіным на гэты час, на Беларусі, пра- васлаўнай епархіі.

Палітычнае жыццё Магілёва і ў другой палове стагоддзя не бьшо надта спакойным. Барацьба гараджан супраць падатковага і павіннаснага ўціску, беззаконняў і самавольства магістрата пры размеркаванні і зборы падаткаў, злоўжыванняў уладаў час ад часу выяўлялася ў канфліктах. У 1742 і 1744 гг. гараджане Магілёва не заплацілі належнай сумы грашовага збору, адмовіл- іся яго ўносіць, а таксама падпарадкоўвацца гарадской радзе. Магістрат пры- няў меры ў адносінах да арганізатараў супраціўлення. Многія рамеснікі былі прыцягнуты да суда, а шэсць чалавек зняволены ў турму. Унутры цэхаў на- зіралася супрацьстаянне майстроў і цэхавых старшыняў з аднаш боку і чаляднікаў і вучняў - з друшга. Апошнія накіроўвалі скаргі ў магістрат, ар- ганізоўвалі адкрытыя выступленні.

У XVIII ст. назіраецца далейшае пагаыбленне палітычнага крызісу Рэчы Паспалітай. Палітычная анархія, шляхецкае свавольства ў Рэчы Паспалітай таксама прыводзілі да здарэнняў, якія нават адлюстроўваліся ў гарадской хроніцы: «У гэтым жа годзе (1745) быў у горадзе войтам Базыль Аляксанд-

49



МГУ

имени А


равіч Бацвінка, не так улады, як амбіцыі поўны... А калі памерла яго жонка, невядома з якой прычыны, ці з п’янства, ці з роспачы, альбо з шупства і памяшання ў галаве, стаў ён хадзіць у ратушу пры шаблі і з паляўнічым нажом. Кожнага, на каго толькі трапляў, зневажаў, кожнага біў, і мусілі людзі ад яго ўцякаць, бо парываўся да шаблі. У час сесії, калі ў ратушы таксама ўсіх зневажаў, шаблю і палку ў яго забралі. Потым ноччу напаў на замак, там яго і закавалі. Назаўтра прывезлі яго ў карэце да сабору, каб быў пакара- ны епіскапам. Але прасядзеўшы там некалькі дзён акаваным, быў адпушча- ны дадому. Потым на генеральнай сесії яго з войтаўства знялі.».

Грамадзянскае і культавае дойлідстваУ канцы XVII ст. пасля спусташальнай вайны паміж Расіяй і Рэччу Пас-

палітай 1654-1667 гг., падчас якой Магілёву больш пашанцавала, чым суседнім беларускім гарадам, яш заможньм жыхары будуюць мураваную двухпавяр- ховую ратушу з высокай васьмікутнай вежай на Гандлёвай плошчы.

Выклікана будаўніцтва было, як пыхлівасцю магілёўцаў, якія ганары- ліся багаццем, славаю свайго горада і хацелі мець матэрыяльнае ўвасаблен- не велічы свайго горада, так і практычнай неабходнасцю мець мураваны пажарабяспечны будынак для магістрату. Сыграў сваю ролю прывілей 1661 г. караля Яна Казіміра, які за арганізацыю ў тым годзе знакамітага Магілёў- скага паўстання надаў многім магілёўцам шляхецтва, горад ураўнавалі ў правах са сталіцай Вільняй, даў новы герб і прывілеі, і каралеўскі загад мяш- чанам адбудаваць мураваную ратушу. У Магілёва з’явіўся юрыдычны аба- вязак будаўніцтва і сродкі для яго здзяйснення. Першы камень у падмурак новай ратушы быў урачыста закладзены ў верасні 1679 г.

У лістападзе 1681 г. ратушу асвяцілі святары з Брацкага манастыра. 3 гэтага часу яна стала функцыянаваць. У 1682 г. было пачата будаўніцтва ратушнай вежы пад кіраўніцгвам майстра Крузберга з Быхава. Але праз ча- тыры гады 1 верасня 1686 г. каменная вежа, збудаваная на вышыню 40 локцяў вышэй за саму ратушу (каля 26 метраў) абвалілася. 3 цагаянага развалу і друзу спрытныя магілёўцы збудавалі непадалёку цэйхгауз для гарма- таў. Магілёўскі магістрат на гэтым не супагаіўся і ў ліпеню 1692 г. зноў распачаў будаўніцтва вежы перад ратушным будынкам. У 1698 г. будаўніцт- ва ратушы з васьміграннай вежай завяршылася. Пабуцова мела простая і строгія формы. Выхпыня вежы разам са шпілем складала 46 метраў. Яе Уда- лае размяшчэнне на верхняй тэрасе Дняпра зрабіла будынак галоўнай га- радской дамінантай у сілуэце Магілёва.

Будаўніцтва каменнай ратушы мела вялікае значэнне для горада. Узвя- дзенне ратушы і культавых будынкаў канчаткова зрабіла Гандлёвую плошчу галоўным адміністрацыйным і грамадскім цэнтрам Магілёва. Роля замка

50



МГУ

имени А


стала паступова змяншацца. Будынак ратушы сведчыў аб багацці, значнасці горада і заможнасці яго жыхароў. Самымі высокімі магілёўскімі вертыка- лямі з гэтага часу сталі васьмігранная ратушная вежа і чатырох’ярусная зва- ніда брацкага манастыра. Сваімі памерамі, месцазнаходжаннем, а таксама стромкай высокай вежай магілёўская ратуша вылучалася сярод іншых беларускіх будынкаў ратуш. Магілёўцы па праву ганарыліся ёй і лічьші найпры- гажэйшай на Беларусі.

Магілёў у канцы XVII ст. быў вельмі заможным горадам, а яго магістрат меў дастаткова грошай, каб не толькі будаваць ратушу, але і набываць прыгарадныя землі, будаваць там неабходныя гораду гаспадарчыя пабудо- вы. Так ЗО жніўня 1676 г. пачалося будаўніцтва гарадскога млына ў Любу- жы, якое завяршьшася летам 1679 г. Млын здавалі ў арэнду, і даваў ён гораду відаць неблагія прыбыткі. Праз 20 гадоў Магілёў пабудаваў у Любужы новы млын.

У адрозненне ад Гродна і Слоніма каталіцкія храмы ў Магілёве не зай- малі пануючага становішча і іх было няшмат. Значную плошчу ў цэнтраль- най частцы (Старым горадзе) займалі ансамблі аднаго з найбуйнейшых на Беларусі Брацкага і Спаскага праваслаўных манастыроў і фарнага касцёла. Самым прыгожым будинкам Магілёва XVII ст. быў Багаяўленскі сабор брацкага манастыра, збудаваны ў 1633-1636 гг. Гандаёвая плошча перад рату- шай была забудавана аднапавярховымі мураванымі і драўлянымі крамамі. Тут жа знаходзіўся гарадскі арсенал.

За межамі гарадскіх умацаванняў у пойме Дняпра ў XVII ст. узнік Міка- лаеўскі манастыр з цэлым комплексам культавых, жылых і гаспадарчых бу- дынкаў. Тэрыторыя манастыра была абнесена мураванай агароджай з уяз- ной брамай. У цэнтральнай частцы манастыра ў 1669-1672 гг. была збуда- вана царква св. Мікалая. Гэта трохапсідная крыжова-купальная базіліка з васьмігранным светлавым барабанам. Галоўны фасад царквы аздоблены ляпным раслінным арнаментам у стылі беларускага барока. Інтэр’еры царквы вылучаюцца фрэскавым роспісам канца XVII ст. і чатырох’ярусным разным пазалочаным іканастасам.

Магілёўскі кармеліцкі касцёл Успення Маці Божай (Станіслаўскі) быў узведзены ў стылі барока. У гэтым жа стылі ўзводзяцца і касцёл Св. Фран- цыска Ксаверыя і Анёлаў Ахоўнікаў (Езуіцкі), многія прыватньм камяніцы. Пад патранажам праваслаўнага епіскапа Г. Каніскага будуецца выдатны помнік позняга барока Спаская царква.

У другой палове XVII-XVIII стст. пашыраецца будаўніцтва мураваных бажніц у гарадах Падняпроўя. Шмат храмаў на Магілёўшчыне пабудавалі манахі езуіцкага і кармеліцкага ордэнаў, у тым ліку ў Бабруйску, Магілёве, Мсціславе. Шматлікія кляштары і манастыры былі цэнтрамі асветы дня сва-

51



МГУ

имени А


ёй акругі. У храмах шырока вяліся манументальныя размалёўкі ў стылі барока. Вызначаліся багаццем размалёўкі магілёўская Мікалаеўская царква, кармеліцкія касцёлы ў Бялынічах, Магілёве, Мсціславе. Прапойская царква Раства Багародзіцы ў стылі ранняга класіцызму мела каля 60 сюжэтаў на тэму Старога і Новага запаветаў. Маштабнаму буцаўніцгву спрыяла ажыў- ленне гарадской гаспадаркі з сярэдзіны стагоддзя.

Нараджэнне тэатраЗ канца XVII ст. на Магілёўшчыну з Захаду прыйшоў новы від мастац

тва - школьная драма. Яна напачатку развівалася ў езуіцкіх калегіумах, як сродак выхавання, а затым стала даволі пераканаўчым сродкам міжканфес- ійнай барацьбы. У Беларусь яго таксама прынеслі езуіты, якія імкнуліся па- шырыць свой уплыў шляхам арганізацыі розных відовішчаў. Каталіцызм паступова губляў манаполію на школьны тэатр. Прадстаўленні пачынаюць арганізоўваць таксама ўніяцкія і праваслаўньм школьныя ўстановы. Не быў выюпочэннем у гэтым хшане і наш край.

Школьны тэатр у Магілёве ўзнік у канцы XVII ст. Існаваў ён пры езуіц- кай рэзідэнцыі, што пацвярджаецца трыма вядомымі друкаванымі прагра- мамі, якія адносяцца да 1722-1732 г. У канцы XVIII ст. на беларускіх землях менавіта на Магілёўшчыне мелася болын за ўсё тэатраў. Тут дзейнічалі школьныя, прыгонныя, гарадскія і асабістыя тэатры. Прычым школьныя часта пераўзы ходзілі па якасці пастановак іншыя тэатры. У Бабруйску, Магшёве, Мсціславе, Шклове існавалі школьныя і прыватныя тэатры. Танцоўшчыкаў рыхтавала балетная школа ў Шклове. Спектаклі ставшіся і ў навучальных установах, і ў прыватных дамах.

Рэпертуар езуіцкага школьнага тэатра складаўся з трагедый, камедый, трагікамедый, літаратурных драм, інсцэніровак, дыспутаў і судовых пася- джэнняў. Межы паміж гэтьімі жанрамі былі даволі ўмоўнымі, рухомымі, таму часта ў адньм і тым жа творы злучалася трагічнае і камічнае. Усё дзей- ства ішло на лацінскай, пазней і польскай мове, а ўстаўкі - на беларускай. Вядома болын за 100 лацінскіх і польскіх драм, пастаўленых у школьных езуіцкіх тэатрах Беларусі.

Цэнтральная фігура інтэрмедый - селянін-беларус, які уступає ў роз- ныя ўзаемаадносіны з прадстаўнікамі іншых грамадскіх саслоўяў, груп, кла- саў, прафесій, нацыянальнасцей. Інтэрмедыі ў асноўным пісаліся на мясцо- вым матэрыяле, таму таксама мелі павучальны характар. Таленавіта напіса- ныя інтэрмедыі часцей за ўсё разам з выкладчыкамі пераходзілі ў навучаль- ныя ўстановы іншых гарадоў, станавіліся агульнавядомымі.

52



МГУ

имени А


Далучэнне прыдняпроўскіх зямель да РасііУнутраная слабасць Рэчы Паспалітай і агрэсіўная захопніцкая паліты-

ка яе суседзяў прывялі да падзелаў дзяржавы Аўстрыяй, Прусіяй і Расіяй. У 1772 г. у выніку першага падзелу землі на ўсход ад Друці і Дняпра пе- райшлі да Расійскай імперыі. Магілёў стаў цэнтрам Магілёўскай губерні, якая распасціралася ад ваколіц Віцебска да Гомеля, а з 1778 г. - цэнтрам магілёўскага намесніцгва. У 1793 г. да Расіі адышла цэнтральная Беларусь, пасля чаго Бабруйскі павет увайшоў у склад Мінскай губерні.

Пасля далучэння да Расійскай імперыі ў гарадах Прыдняпроўя бьшо практычна ліквідавана самакіраванне. Расійскія ўлады неўзабаве распачалі добраўпарадкаванне гарадоў губерні, якое праводзілі ў адпаведнасці са сваімі ўяўленнямі аб ідэальнай планіроўцы ў стылі класіцызму. Рэгулярная пера- планіроўка гарадоў закранула многія месцы. Напрыклад, па-новаму былі пракладзены вуліцы старажытнага Мсціслава.

У губернскім Магілёве адразу пачалося вялікае будаўніцгва. На гандлё- вай плошчы, недалёка ад ратушы, будуюць палац іубернатара і будынкі розных устаноў: будынкі губернскай канцылярыі, дом віцэ-іубернатара і гасці- ны двор. У час будаўніцтва новага адміністрацыйнага цэнтра ў канцы XVIII ст. былі выкананы першьм вялікія нівеліроўкі Гандпёвай плошчы. Менавіта тады знеслі многія старыя пабуцовы і ўзвялі новыя. Драўляньм крамы часткова знішчаюцца, але функцыя плошчы пакуль застаецца ранейшай. Яна прыз- начана для продажу «съестных припасов». У 1773 г. карэннай перабудове ў стылі класіцызму падлягае і ратуша. Перабудова ратушы і пабудова побач шэрагу манументальных буцынкаў абапал Гандлёвай плошчы прывялі да ўзнікнення ў Магілёве першага завершанага комплексу адміністрацыйна- грамадскіх будынкаў.

Мясцовая шляхта, якая прысягала на вернасць расійскай імператрыцы, захавала свае маёнткі. Тьм, хто не прысягаў павінны былі пакінуць межы краю. Вялікая частка дзяржаўных і былых магнацкіх зямель на Магілёў- шчыне царскім урадам была разам з сялянамі падаравана расійскім двара- нам. Фаварытам Кацярыны II графу Пацёмкіну і графу Зорычу дасталіся адпаведна Крычаўскае староства і Шклоў, князю Галіцыну - Прапойскае староства. Кіравала краєм руская адміністрацыя.

Магілёў у гэты час заставаўся цэнтрам адной з буйных праваслаўных єпархій Расіі і адначасова стаў цэнтрам усіх рыма-каталікоў вялізнай Расійскай імперыі. Станіслаў Богуш-Сестранцэвіч ачольваў найбуйнейшую ў свеце єпархію. У склад Магілёўскай мітраполіі ўваходзілі касцёлы ад Бялыніч і Магілё- ва да Ціхага акіяну, падпарадкоўваліся ўсе католікі да мяжы з Канадай.

У маі 1780 г. у Магілёве адбылася сустрэча расійскай імператрыцы Кацярыны II і аўстрыйскага імператара Іосіфа II. Апошні прыбыў у Ра-

53



МГУ

имени А


сійскую імперыю інкогніта пад іменем графа Фалкенпггэйна. Расійская імпе- ратрьща Кацярына П прыбыла ў Магілёў 24 мая. Губернскія ўлады, чыноўнікі і дваранства наладзілі ўладарцы Расіі раскошную сустрэчу. У Магілёве ад- бываліся афіцыйныя сустрэчы, у тым ліку перамовы з Іосіфам II, кожны вечар ладзіліся балы, феерверкі, гулянні... У памяць аб падзеі быў закладзе- ны Іосіфаўскі сабор.

Не менш шыкоўнае тэатральнае відовішча, на якім прысутнічаў увесь расійскі двор, з нагоды сустрэчы імператрыцы Кацярыны II і аўстрыйскага імператара Іосіфа II зладзіў ЗО мая 1780 г. у Шклове С. Зорыч. На сродкі ўладара Шклова быў заснаваны знакаміты прыватны тэатр, а ў 1778 г. Шклоў- скае высакароднае вучылішча - першая навучальная установа, якую можна лічыць свецкай сярэдняй школай. Вучылішча было адкрыта для дзяцей бедных дваран, а ў 1799 г. пераўтворана ў кадэцкі корпус. Пасля шэрагу пера- соўванняў яно стала 1-м Маскоўскім кадэцкім корпусам.

Далучэнне беларускіх зямель да Расіі мела як станоўчыя, так і адмоў- ныя бакі. Так, скончыліся шляхецкія міжусобіцы, будаўніцтва дарог і ра- сійскія ваенныя заказы ў пэўнай ступені спрыялі развіццю вотчыннай мануфактуры і гандлю. Але Расія бьша адной з самых адсталых у сацыяльна- эканамічньш плане краін Еўропы. Пасля далучэння да яе на Беларусі ўзмац- нілася прыгоннае права, большасць магілёўскіх сялян паступова бьша пера- ведзена з аброку на паншчыну. За першую палову XIX ст. іх эксплуатации ўзрасла ў 1,5 разы. Шэраг мястэчак быў ператвораны ў вёскі, а іх мяшчане сталі сялянамі. Факгычна бьшо ліквідавана мясцовае самакіраванне, у тым ліку Магдэбургскае права ў гарадах. Шляхта атрымала такія ж саслоўныя правы, як і расійскае дваранства, але яна бьша пазбаўлена шматлікіх палі- тычных правоў, у тым ліку права выбару ў сейм-парламент Рэчы Паспалі- тай. Да таго ж ей трэба бьшо даказаць сваё шляхецтва. Насельніцтва Беларусі бьшо ўцягнута ў шматлікія войны Расіі. Бьші ўведзены рэкруцкія наборы, якіх раней не бьшо ў Рэчы Паспалітай.

Магілёўская губерня3 зямель былых Мсціслаўскага, Віцебскага і Мінскага ваяводстваў BKJI

8 чэрвеня 1772 г. бьша ўтворана Магілёўская губерня, у склад якой увайшлі Аршанская, Магілёўская, Мсціслаўская і Рагачоўская правінцыі. У 1777 г. губерня бьша падзелена на 12 паветаў: Магілёўскі, Бабінавіцкі, Старабы- хаўскі, Капыскі, ЬСлімавіцкі, Мсціслаўскі, Чавускі, Чэрыкаўскі, Рагачоўскі, Беліцкі, Аршанскі, Сенненскі. Магілёў з ’яўляўся цэнтрам Магілёўскай пра- вінцыі і Магілёўскай губерні, з 1778 г. - Магілёўскага намесніцтва, з 1796 г. - павета Беларускай губерні.

54



МГУ

имени А


У 1796 г. была ўтворана Беларуская губерня зГерб Магілёўскай губерні, 1778

.v * , цэнтрам у Віцебску, у якую ўвайшлі землі Полацка-га і Магілёўскага намесніцтваў. У 1802 г. у выніку падзелу Беларускай губерні на Магілёўскую і Віцеб-

■ ' и -;1, I .*/ скую Магілёў зноў стаў губернскім шрадам. Абед-4і V ■>' h зве губерніўваходзілі ў склад Беларускагагенерал-

губернатарства.У 1802 г. Магілёўская іуберня была адноўле-

на ў складзе ранейшых 12 паветаў, падзеленых на 39 станаў і 147 валасцей. У 1840 г. Бабінавіцкі павет быў скасаваны і далучаны да Аршанскага,

у 1852 г. Беліцкі павет перайменаваны ў Гомельскі павет, Старабыхаўскі - у Быхаўскі. У 1861 г. Капыскі павет быў ліквідаваны, а яго тэрыторыя пад- зелена паміж паветамі Сенненскім, Аршанскім і новаствораным Гарэцкім.

3 верасня 1917 г. Магілёўская губерня ўвайшла ў склад Заходняй вобласці, з сакавіка 1918 г. яна ўваходзіла ў склад абвешчанай БНР, са студзеня 1919 г. - у БССР, з лютага - у РСФСР. 11 ліпеня 1919г. Магілёўская губерня была скасаваная, 9 яе паветаў увайшлі ў новаўтвораную Гомельскую губер- ню, Мсціслаўскі павет перададзены Смаленскай, а Сенненскі - Віцебскай губерні.

Напалеонаўскія войны і МагілёўшчынаПачатак стагодцзя ў гісторыі Еўропы быў адзначаны буйнейшымі ва-

еннымі падзеямі Напалеонаўскай эпохі. У іх актыўна ўдзельнічала і Расія, якая была на баку антыфранпузскай кааліцыі. Расійскі ўрад актыўна рыхта- ваўся да вайны з Францыяй. На месцы спецыяльна зруйнаванага старажыт- нага Бабруйска бьша пабудавана крэпасць. Пад час вайны 1812 г. дапамога гарнізона крэпасці значна паскорыла рух адступаючай арміі Баграціёна.

У 1812 г. дзве страшныя ваенныя хвалі прайшлі праз Беларусь: адна летам на Маскву, другая восенню - назад у Еўропу. Маршал Даву, нягледзя- чы на нядоўгі супраціў гарнізоннага батальёна, уступіў са сваім корпусам у Магілёў 8 (20) ліпеня. Пры ўездзе ў горад маршала сустрэў маршалак два- ранства П. Кроер. Насупраць ратушы на губернатарскай плошчы прад- стаўнікі гарадскіх улад віталі французаў і ўручылі госцю ключы ад горада. Даву выс'іупіў перад гараджанамі з прывітальнай прамовай.

Праз тры дні, 11 (23) ліпеня, каля вёскі Салтанаўка адбылася найбуй- нейшая з пачатку кампанії бітва паміж французскімі войскамі маршала Даву і расійскім корпусам генерала Раеўскага. Гарматная страляніна была добра чутна не толькі на губернатарскай плошчы Магілёва, а нават і за 40 км ад

55



МГУ

имени А


поля бою ў Чавусах. У Магшёве ж чутны былі не толькі гарматныя выбухі, але і стрэлы з ружжаў. Абедзве арміі паказалі добрую вывучку і мужнасць. Раеўскі адступіў (а не атрымаў перамогу, як пісалі раней), але даў магчы- масць асноўным сілам арміі Баграціёна пераправіцца цераз Днепр ля Нова- га і Старога Быхава і злучыцца з арміяй Барклая дэ Толі ў Смаленску. Гэта мела важнае стратэгічнае значэнне для ходу кампанії.

Пасля адступлення рускіх у другой палове ліпеня амаль уся сучасная Магілёўшчына была занятая французамі. Жадаў таго Напалеон ці не, але яго армія несла з сабой ідэі французскай рэвалюцыі: свабоды, роўнасці, бра- тэрства. Шляхта і гараджане пераважна з радасцю сустрэлі прыход рэвалю- цыйнай арміі. Шляхта падтрымала Напалеона, бо звязвала з ім мары аб ад- наўленні сваіх вольнасцяў і Рэчы Паспалітай. Многія шляхцічы ўдзельні- чалі ў паходзе на Маскву. Касцёл, паводле сведчанняў мемуарыстаў, адразу «стаў на бок непрыяцеля» і маліўся за перамоіу французаў. Мноства расійскіх чыноўнікаў і нават праваслаўны архіепіскап Варлаам разам з большасщо свайго кліру таксама прысягнулі на вернасць Напалеону. У многім такая пазіцыя насельшцгва была звязана з чаканнем свабоды, аднаўлення Рэчы Паспалітай і гарадскога самакіравання.

Сяляне напачатку звязвалі з рэвалюцыйнай французскай арміяй надзеі на вызваленне ад прыгону і адмаўляліся выконваць феадальныя павіннасці. Тым не менш, шырокага антыфранцузскага руху на Маіілёўшчыне, як лічаць многія сучасныя беларускія і расійскія вучоныя, не было нягледзячы на тое, што французы бязлітасна эксплуатавалі рэсурсы краю. Так, у Магілёўскай губерні не было ніводнага сялянскага партызанскага атрада. У Барысаўскімі Ігуменскім паветах Менскай губерні толькі ў некаторых лясістых раёнах дзейнічалі ўзброеныя сяляне, якія хутчэй нападалі на мясцовых памешчы- каў, чым ваявалі з французамі. Па сутнасці, сяляне вялі барацьбу за выжы- ванне сваіх сем’яў. Відавочна і тое, што ўзброены сялянскі рух у Беларусі быў значна слабейшы, чым у расійскіх землях. Як лічаць шматлікія расійскія гісторыкі, шырокі народны супраціў французы пачалі сустракаць пасля Смаленска, калі ўступілі ў велікарускія землі. Прычыны слабасці народнага супраціву французам на беларускіх землях у 1812 г. бачацца ў тым, што бе- ларускі народ пяць сташддзяў жыў асобным дзяржаўным жыццём ад наро- даў Расіі. I кароткае знаходжанне ў складзе Расійскай імперыі бьшо вельмі мальм часам для таго, каб насельніцтва ўспрымала Расію, як сваю Айчыну. У той жа час у складзе рускай армії ваявала шмат рэкрутаў з Беларусі. Боль- шасць рэкрутаў бьші сялянамі.

Маскоўская кампанія пакінула вялізныя разбурэнні на нашых землях. Восенню ваенныя дзеянні моцна апалілі паўночную частку губерні. Адсту- паўшыя французы і наступаўшыя рускія забіралі ў сялян апошняе харчаван-

56



МГУ

имени А


не. Голад, тыф касіў не толькі вайскоўцаў, але і тутэйшых жыхароў. І праз чатыры гады пасля вайны ў Магілёўскай губерні было на 1/5 менш насель- ніщва чым да яе. Вайна не спраўдзіла надзеі «ні вярхоў, ні нізоў». Рэч Пас- палітая не была адроджана. Расія здолела перамагчы наймацнейшага зава- ёўніка XIX ст., але перамога прыпыніла рэформы, адтэрмінавала адмену прыгону і запаволіла развіццё краіны.

Застойный дзесяцігоддзіПасля перамогі над Напалеонам у Магілёве да 1830 г. знаходзілася га-

лоўная кватэра штаба Першай рускай арміі. Многія героі 1812 г. прыяз- джалі са сваіх палкоў на нарада ў штаб арміі, здымалі кватэры ў горадзе, аглядалі горад і яго наваколле. 3 1816 па 1818 гг. пражываў на Шклоўскай (Першамайскай) вуліцы і камандуючы арміяй знакаміты расійскі палкавод- зец Барклай дэ Толі.

Амаль дзесяцігоддзе пасля 1812 г. гаспадарка Магілёўшчыны вельмі павольна аднаўляла свой патэнцыял. Звязана гэта было і з вывяржэннем у 1815 г. вулкана Тамбора на інданэзійскім востраве Сумбава. Гэта найбуй- нейшае ў сучаснай гісторыі Зямлі вывяржэнне спрыяла ўтварэнню аэразо- ляў у атмасферы і неўраджаям па ўсім свеце. Але яшчэ ў большай ступені развідцю вёскі заміналі састарэлыя сацыяльна-эканамічныя адносіны. У сярэдзіне XIX ст. Расія была адзінай у Еўропе краінай, у якой сяляне зна- ходзіліся ў прыгоннай залежнасці ад памешчыкаў. Спробы рэформы дзяр- жаўнай вёскі і люстрацыі памешчыцкіх маёнткаў істотних вынікаў не далі. Сельская гаспадарка і прамысловасць краіны ўсё болей адставала ад пера- давых краін Еўропы.

Статус цэнтра губерні ў пэўнай ступені спрыяў развіццю Магілёва. Горад яшчэ болып абганяе іншыя гарады краю, якія развіваюцца вельмі павольна. У 1825 г. у Магілёве пражывала каля 12 тыс жыхароў, налічвалася 51 мураваны і 1506 драўляных дамоў, 18 цэркваў, 5 кляштараў, 7 навучальных і 9 богаўгодных устаноў, 81 фабрыка і завод, 260 крамаў, карчма, 150 піцейных дамоў, 8 лазняў. 3 1802 г. у Магілёве пачала дзейнічаць гарадская бальніца, а ў 1809 г. была адкрыта мужчынская гімназія, ў 1833 г. - першая публічная бібліятэка (60 кніг), у 1838 г. пачала выходзіць газета «Могилёвские губернские ведомости». Горад наведвалі папулярныя расійскія тэатраль- ныя трупы тага часу. У сярэдзіне стагоддзя магілёўцы навучаліся не толькі ў гімназіі, але і ў павятовым і прыхадскім вучылішчах, трох прыватных жаночых школах.

Насельніцтва Магілёва, паводле перапісу 1841 г., вырасла да 20 тысяч жыхароў. У цэнтральнай частцы горада мноства будынкаў ужо былі мурава- нымі. Вуліц было 24, у тым ліку 9 брукаваных. Грамадскі і 241 прыватны сад

57



МГУ

имени А


квітнелі вясной. У гэтым шдзе ў шрадзе быў пабудаваны адзін з першых на Беларусі мукамольных заводаў, які меў паравы рухавік. У 1854 годзе праца- валі 27 цагельных заводаў, 4 мукамольна-крупадзёрныя прадпрыемствы, ле- салілка, 34 невялікія маслабойні, развівалася ганчарная, піваварная, суконная, тытунёвая і іншыя галіны вытворчасці.

У XIX ст. праз Магілёўшчыну праходзілі важныя пшяхі зносін Расійскай імперыі. КанстанцІнопальскі тракт вёў са сталіцы Расіі на поўдзень у Ас- манскую імперыю. У сярэдзіне стагоддзя наш горад атрымаў бальшакі но- вага тыпу, якія болып надзейна звязвалі яго з іншымі гарадамі. Беларускі тракт Санкт-Пецярбург - Кіеў ужо меў абочыны, кюветы, спланаванае са шчэбеню палатно дарогі шырынёй 2,5 сажні (5,25 м). У 1849 г. адкрыўся рух па ўчастку шашы Магілёў - Віцебск, а ў 1851 г. - Магілёў - Доўск. Такога ж тыпу дарога была адкрыта ў 1850 г. на Бабруйск. Праз Крычаў, Чэрыкаў, Прапойск, Бабруйск праходзіў і Маскоўска - Варшаўскі тракт. Днепр па-ранейшаму заставаўся надзвычай важнай транспартнай артэры- яй. Пасля 1860 г. рух людзей і транспаріу праз Магілёў яшчэ болып павялі- чыўся. Да гэтага года цераз раку існавала толькі паромная пераправа. Нама- ганнямі начальніка адцзялення Магілёўскай акругі шляхоў зносін Мікалая Ястрэбскага быў узведзены 190-мятровы мост, які стаў упрышжаннем горада і палегчыў жыццё гараджан і падарожнікаў.

Візіты знакамітых асоб на МагілёўшчынуЗнаходжанне на скрыжаванні шляхоў прьюяло да тато, што шмат вядо-

мых асоб, у тым ліку каранаваных, праязджалі і прыпыняліся ў гарадах Ма- гілёўшчыны. Ашядалі Магілёў і любаваліся гарадской архітэкіурай расійскія імператары: Павел I, Аляксандр І, Мікалай I, Аляксандр П, Мікалай II. Ратуша была найлепшьм пунктам атяду шрада і яго ваколіц. Многія госці горада імкнуліся атрымаць асалоду ад разптядвання з вышыні птушынага палёту тады не тагога вялікага як сёння, але вельмі прыгожага Магілёва.

15 чэрвеня 1802 г. у горад прыбыў імператар Аляксандр I. На наступны дзень манарх выехаў на Лупалаўскае поле, дзе правёў ашяд фанагрыйскага палка, які тут кватараваў, пасля чаго рушыў у Санкт-Пецярбург.4 верасня 1931 г. праз Александрию, Шклоў, Магілёў і Быхаў у крэпасць Бабруйск прыязджаў Мікалай І. Нягледзячы на тое, што манарх збіраўся толькі «перамяніць коней і рушыць далей», да яго прыезду рыхтавалася ўся іуберня. Адразу пачаўся тэрміновы рамонт дарог, мастоў, гацей, падрых- тоўка неабходнай колькасці коней... Нават некалькі гадзін знаходжання “аў- іусцейшай асобы” літаральна ўзрушылі іуберню. У 1839 г. у Магілёве паўтара месяца хварэў наследнік прастола Вялікі князь Аляксандр Мікалаевіч -

58



МГУ

имени А


будучы імператар Аляксандр II, які жыў у доме дваранства. У час хваробы паводле яго загаду магілёўцам у якасці міласціны было раздадзена 20 тысяч рублёў асігнацьіямі і створаны стыпендыяльны фонд у 1500 рублёў

Наведвалі горад такія расійскія і ўкраінскія пісьменнікі, як Гаўрыла Дзяржавін, Тарас Шаўчэнка, Мікалай Гогаль і іншыя выбітныя прадстаўнікі культуры. Так, у дваццатыя гады праз Магілёў двойчы праязджаў славуты рускі паэт Аляксандр Пушкін. Першы раз заснавальнік новай рускай літара- туры наведаў Магілёў у красавіку 1820 г., калі накіроўваўся з Пецярбурга ў Кішынёў. Аб гэтым візіце сведчанняў не захавалася. Другі раз, 6 - 7 жніўня 1824 г., шлях паэта ляжаў назад пад наглядам паліцыі ў сяло Міхайлаўскае. Мемуарысты згадвалі, што магілёўцы адразу звярнупі ўвагу на Пушкіна, які хадзіў па горадзе, апрануты ў рускую кашулю і боты. На яго плечы быў накінуты ваенны шынель, на галаве была ярмолка. Побач з ім звычайна шпацыраваў слуга, апрануты турчанём. Эпатажны выгляд прыцягнуў увагу да Аляксандра Пушкіна. Частка афіцэраў мясцовага гарнізона, даведаўшы- ся аб прыбыцці паэта, падрыхтавала яму ўрачыстую сустрэчу.

Бачылі Магілёўшчыну і першыя расійскія рэвалюцыянеры. У 1825 г. у Магілёве пэўны час дзейнічала Магіпёўская ўправа Паўночнага таварыства дзекабрыстаў. Пасля падаўлення ў снежні 1825 г. паўстання на Сенацкай плошчы Санкт-Пецярбурга і выступления Чарнігаўскага палка на Украіне царскі ўрад жорстка расправіўся з удзельнікамі выступления. У 1826 г. гараджане бачылі, яку горад увезлі болып за 40 расійскіх рэвалюідоянераў-дзекабры- стаў, якіх этапам накіравалі з Украіны ў Санкт-Пецярбург. Частку з іх дапыт- валі ў Магілёве. У будынку штаба Першай расійскай арміі засядаў ваенны суд. У скляпеннях калегіума езуітаў (зараз музей этнаграфіі па вул. Перша- майскай) каля 70-ці ўдзельнікаў дзекабрысцкага руху трымалі некалькі дзён. 3 нашым горадам звязаяы трагічныя старонкі жыцця дзекабрыстаў: М. Бяс- тужава-Руміна, С. Мураўёва-Апостала, які, дарэчы, браў удзел у вызваленні Магілёва ад французаў у лістападзе 1812 г., і інш.

Духоўная і свецкая адукацыя першай паловы XIX ст.Царызм прыняў у склад Расійскай дзяржавы дастаткова развітыя ў эка-

намічным і культурным дачыненні землі. Высокую для таго часу адукава- насць мела шляхта, духавенства, мяшчане. Маладыя людзі з забяспечаных сем’яў часта атрымлівалі адукацьно ў Еўропе. Школы рэгіёну належалі пе- раважна каталіцкай і праваслаўнай цэрквам. У 1776 г. у Магілёўскай губерні налічвалася 32 школы: 21 школу ўтрымлівала праваслаўнае духавенства, 1 1 - каталіцкае.

Магілёўская духоўная семінарыя, якую яшчэ ў 1759 г. заснаваў Георгій Каніскі, працягвала дзейнічаць. Каніскі ўнікаў ва ўсе пытанні шко-

59



МГУ

имени А


лы: запрашаў выкладчыкаў з Кіева, складаў праграмы, друкаваў падручнікі, прызначаў дараванне настаўнікам, размяркоўваў курсы навучання, ставіў на чале семінарыі вопытных кіраўнікоў. Пры ім былі пабудаваныя не толькі знакамітыя магілёўскія помнікі архітэкіуры - архірэйскі палац, Спаса-Прааб- ражэнская царква, але і палата будаўніцгва асноўнага навучальнага корпуса1 дома-інтэрната семінарыі. Па праекце архітэкгара М. Львова ў 1780-1785 гг. узводзіцца навучальны корпус у стылі ранняга класіцызму.

У Магілёве, Мсціславе, Гомелі і Оршы дзейнічалі павятовыя духоўныя вучэльні. Магілёўскае духоўнае вучылішча размяшчалася ў адным доме з семінарыяй, а з 183 8 г. мела свой дом, размешчаны на гарыстым Быхаўскім плато. Мсціслаўскае духоўнае вучылішча было адкрыта 9 сіудзеня 1810 г. У вучылішчы было пяць класаў. П а штаце мелася 4 настаўнікі:2 старэйшых і 2 малодшых.

Духоўныя навучальныя ўстановы пакінулі гаыбокі след у асвеце народа. Варта адзначыць, што Магілёўскую духоўную семінарыю скончылі: I. На- с о в іч -этнограф, фалыотарыст, «бацька беларускай лексікаграфіі»,Я. Маш- коўскі (1776) - першы дьфэктар Кіеўскай гімназіі, бацька галоўнага канст- рукгара ракетных сістэм СССР акадэміка С. Каралева (1895), будучы педа- гог-наватар М. Лепяшынскі, а ў пачатку XX ст. вядомыя беларускія пісьменнікі Андрэй Мрый, Васіль Шашалевіч, Міхась Зарзцкі і многія іншыя вядомыя дзеячы культуры.

З імем Станіслава Богуш-Сестранцэвіча - каталіцкага архіепіскапа, энцыклапедычна адукаванага чалавека, волата асветы і навукі звязана зас- наванне ў Магілёве каталіцкай семінарыі. У 1778 г. ім адкрываецца духоў- ная семінарыя, якая рыхтуе юнакоў не толькі для манаскіх ордэнаў, але і манахаў -выкладчьпсаў для школ. Дыяцэзія мела не толькі семінарыю, але і акадэмію, якія (семінарыя з 1847 г., акадэмія з 1882 г.) размяшчаліся ў Санкг-Пецярбургу, але называліся «магілёўскімі» да 1918 г. Езуіцкія калегіу- мы дзейнічалі да закрыцця ордэна ў 1820 г. Пасля паўстання 1830-1831 гг. і іншьм каталіцкія навучальньм ўстановы былі ліквідаваны, альбо ператво- раны ў парафіяльныя, павятовыя вучылішчы і гімназіі.

Габрэйская рэлігійная адукацыя ў Магілёўскай губерні развівалася разам з павелічэннем габрэйскага насельніцтва. Хедары- прыватныя пачатко- выя яўрэйскія рэлігійная школы дзейнічалі ва ўсіх кагалах і прыкагалках. Існавалі і бясплатньм грамадскія школы для сірот і дзяцей беднякоў - талмуд-торы. Ешыбот - габрэйская школа болып высокага ўзроўню дзейнічала ў Магілёве са жніўня 1849 г.

Пачала развівацца і свецкая адукацыя. Магілёўскае галоўнае народнае вучылішча было адкрыта ў 1789 г. Гэта была першая навучальная ўстанова за кошт казны на тэрыторыі нашай вобласці. Паступова народный вучэльні

60



МГУ

имени А


адкрываліся і ў іншых населеных пунктах Магілёўшчыны. Малыя народ- ныя вучылішчы пачалі працу ў Копысі (1791-1797), Оршы (1791-1821), Мсціславе (1791-1830), Чавусах (1791-1830), Чэрыкаве (1791-1837).

У народным двухютасным вучьшішчы г. Бабруйска, адкрытым у 1801 г. вывучаліся польская і лацінская мовы, нрававучэнне, геаграфія, арыфметы- ка, чыстапісанне. Веды, атрыманьш ў Бабруйскім павятовым вучылішчы, дапамагаі знакамітаму беларускаму пісьменніку Вікенцію Іванавічу Дуні- ну-Марцінкевічу працягнуць вучобу ў Віленскай школе, на медфаке Пецяр- бургскага ўніверсітэта, пісаць свае вечныя творы.

Нягледзячы на пэўныя поспехі, на мяжы XVIII-XIX стст. сетка наву- чальных устаноў заставалася слаба развітай і вельмі неаднароднай. Рэформа адукацыі, неабходнасць якой у Расіі даўно наспела, бьша праведзе- на ў пачатку XIX ст. Па новаму Статуту пачалі стварацца павятовыя вучыл- ішчы і гімназіі. У 1809 г. было адкрыта прыходскае вучылішча ў Магілёве, у 1816 г. - у Быхаве. У 1828 г. адкрыліся павятовьм вучылішчы ў Бабруйску, Касцюковічах (замест Клімавіцкага, адкрытага ў 1820 г.), Мсціславе, Магі- лёве, Чэрыкаве (адкрыта ў 1830 г.), Чавусах.

Магілёўскае Галоўнае народнае вучылішча было ўрачыста пераўтво- рана ў Магілёўскую губернскую трохкласную мужчынскую гімназію 15 ве- расня 1809 г. У канцы лета 1830 г. гімназія перасялілася ў будынак Г алоўнай кватэры 1-й Арміі, якая знаходзілася на лепшай гарадской вуліцы, у цэнтры горада. Разам з ёю ў гэтых жа будынках змясціліся павятовае вучылішча і ланкастэрская школа. У 1877-1879 гадах корпус гімназіі быў зболынага пе- рабудаваны і стаў нагадваць у плане літару «Г». Менавіта гэты будынак па вул. Ленінскай, 41 захаваўся да нашых дзён.

У пачатку XIX ст. у болынасці навучальных устаноў Віленскай наву- чальнай акругі асноўнай мовай выкладання заставалася польская. Гэта ў пэўнай ступені спрыяла паланізацыі насельніцтва.

Пачатак русіфікацыі краюРасійская ўлада праводзіла на Беларусі вялікадзяржаўную нацыяналь-

ную палітыку. Была ўведзена мяжа яўрэйскай аселасці. Яўрэяў прымусова сялілі ў гарады. У выніку гэтага да канца XIX ст. яны ўжо складалі палову, а ў такіх гарадах, як Быхаў, так і большую палову насельніцтва гарадоў Ма- гілёўшчыны. Беларусаў за асобны народ улады ўвогуле не лічылі. Пасля антырасійскага паўстання 1830-1831 гг. рэзкаўзмацніласяпалітыкарусіфі- кацыі краю. У 1839 г. было ліквідавана ўніяцтва.

Чарговае нацыянальна-вызваленчае паўстанне 1863-1864 гг. у Польпічы, Літве і на Беларусі ахапіла і Магілёўшчыну. У красавіку 1863 г. каля Магілёва дзейнічаў Чарнаруцкі паўстанцкі атрад. А атрад Звяждоўска-

61



МГУ

имени А


га здолеў з дапамогай студэнтаў захапіць павятовы цэнтр Горкі. Паўстанцы выеіупалі з лозунгам «За нашу і вашу свабоду», жадаючы волі ад самадзяр- жаўя і рускаму народу. У Літве, Беларусі і правабярэжнай Украіне быў уста- ляваны жорсткі ваенна-паліцэйскі рэжым. Увесь край быў абвешчаны на ваенным становішчы.

У самім Магілёве, які меў вялікі гарнізон, да выступления справа не дайшла. Тым не менш, следчая камісія высвятляла, чаму так шмат магілёўскіх гімназістаў і чьшоўнікаў знаходзілася ў самавольных адпучках у перыяд паў- стання. Пасля разгрому паўстанцаў непадалёк ад ратушы ў астрозе каля Дняпра ўлады трымалі зняволеных. У горадзе былі расстраляны чатыры афіцэры, у тым ліку і браты Мандэвічы, якія змагаліся на баку паўстанцаў. Падтрымліваў паўстанне старшыня палаты крымінальнага суда ў Магілёве, прадстаўнік старажытнага шляхецкага роду Ігнацій Валовіч, які быў высланы ў далёкую Енісейскую губерню ў чэрвені 1864 г.

Паўстанні сталі прыкладам для барацьбы адраджэнцаў XX ст., але па- ражэнне паўстання выклікала новую хвалю русіфікацыі. 3 прыходам на па- сады генерал-губернатара М. Мураўёва пачынаецца чарговая кампанія ўзмац- нення палітыкі «русіфікацыі адукацыі» і «адраджэння рускай справы». Горы- Горацкі земляробчы інстьпуту 1864 г. быў пераведзены ў Санкт-Пецярбург. Баючыся распаўсюджвання рэвалюцыйнай заразы ў краі, які менш, чым за стагоддзе тройчы ўздымаўся на паўстанні супраць расійскага панавання, царскі ўрад так і не рашыўся адкрыць вышэйшую навучальную ўстанову ні ў Магілёўскай губерні, ні ў Беларусі. Былі ліквідаваны дваранскія вучыліш- чы, у якіх займаліся пераважна дзеці шляхты. Адкрываліся толькі рускія школы, а заснаванне беларускіх шюл забаранялася.

Меры, прынятыя ў 1860 г. пасійскімі і мясцовымі ўладамі супраць панавання ў гімназіях Беларусі «ольскага элемента», шмат у чым дублявалі палітыку 1830-х г., толькі праводзіліся болын настойліва. Усё выкладанне павінна было весціся выключна на расейскай мове. Настаўнікі-каталікі ў 1864 г. былі звольненыя, а на іх месца прызначаліся настаўнікі праваслаў- нага веравызнання, якіх імкнуліся падбіраць з «унутраных губерняў».З мэтай прыцягнення чыноўнікаў, духавенства і настаўнікаў з цэнтральнай Расіі для іх былі ўсталяваныя розныя льготы, у тым ліку 50% грашовыя над- баўкі да акладаў. Нават мясцовыя праваслаўныя кандыдаты ў настаўнікі праходзілі дбайную праверку на добранадзейнасць.

Пры гэтым царскім урадам ігнараваліся нацыянальныя інтарэсы не толькі польскамоўнага насельніцгва, але і беларускага народа. Пытанне аб вывучэнні беларускай мовы або выкладанне прадметаў на беларускай мове ў навучальных установах Беларусі міністэрствам народнай асветы нават не разглядалася, няпіедзячы на тое, што беларуская мова была найболыл рас-

62



МГУ

имени А


паўсюджанай. У 60-х г. XIX ст. расійскія ўлады пайшлі на некаторыя няз- начныя саступкі «беларускай гаворцы» рэкамендаваўшы настаўнікам «пры тлумачэнні незразумелых слоў карыстацца роднай беларускай мовай народа». Але галоўнай мэтай было навязванне рускай мовы. У студзені 1864 г. па распараджэнні міністэрства адукацыі ў сценах навучальных устаноў заба- ранялася размаўляць на родных мовах: беларускай, польскай, яўрэйскай і г.д. Дазвалялася гаварыць, нават на перапынках, толькі на рускай. У 1867 г. ад- мысловым указам было забаронена друкаванне кніжак на беларускай мове. Такая палітыка паслядоўна праводзілася доўгія гады. Толькі ў 1904 г. былі адменены абмежаванні адносна «мясцовых» моў у дзевяці заходніх губер- нях Расіі, у тым ліку ў Магілёўскай, але праблемы стварэння беларускамоў- най школы царызм так і не вырашыў.

Для яўрэйскага насельніщва гарадоў пытанне аб даступнасці сярэдняй адукацыі таксама было даволі складаным. У пачатку XX ст. працягвалі дзейн- ічаць працэнтныя нормы для паступлення габрэяў у сярэднія і вышэйшыя навучальныя ўстановы, уведзеныя ў сярэдзіне 80-х гадоў XIX ст. Габрэяў у гімназіі не маілі прымаць звыш 15% ад агульнай колькасці вучняў.

Прамысловы пераварот, урбанізацыя, змяненне гарадской інфраструктури

Шасцідзесятыя гады XIX ст. сталі часам важных сацыяльна-эканаміч- ных і палітычных рэформ у Расійскай імперыі. Царскі ўрад падазрона ста- віўся да прапаноў правесці ліберальныя, на яго погляд, рэформы ў непакор- ным рэгіёне. У Паўночна-заходнім краі (так афіцыйна называліся беларус- кія і літоўскія губерні ў дакументах расійскай адміністрацыі XIX - пач. XX стст.) большасць рэформ праводзілася са значнымі абмежаваннямі і спаз- неннем у параўнанні з велікарускімі губернямі.

Тьм не менш, адмена прыгону ў 1861 г., буржуазныя рэформы 1860-х гг. у Расіі сталі мацнейшым імпульсам для развіцця эканомікі рэгіёна. Да канца XIX ст. і сельская гаспадарка і прамысловасць Магілёўшчыны ў сваім развіцці зрабілі значны крок наперад. Рэзка паскараюцца тэмпы тэх- нічнага прагрэсу. Павялічылася прымяненне тэхнічных прыладаў і машын, у тым ліку паравых. Па ступені выкарыстання тэхнікі ў сельскай гаспадарцы беларускія губерні былі сярод самых перадавых губерняў Расійскай імперыі.

Да пачатку XX ст. фабрыкі і заводы давалі ўжо каля паловы прамысло- вай прадукцыі. Развівалася харчовая, тэкстыльная, гарбарная, а асабліва шпарка - дрэваапрацоўчая прамысловасць. Па Дняпру, Бярэзіне, Сажу па- чалі рэгулярна хадзіць параходы. У 1872-1873 гг. Лібава-Роменская чыгун- ка прайшла праз Асіповічы, Бабруйск, Гомель. У 1902 г. чыгуначная лінія Пецярбург-Адэса прайшла праз Оршу, Шклоў, Магілёў, Быхаў. Развіццё

63



МГУ

имени А


транспартнай сеткі, а па шчыльнасці чыгунак Беларусь выйшла на адно з першых месцаў у Расіі, спрыяла пашырэнню аб’ёмаў унутранага і замежна- га гандлю. Сярод знешнегандлёвых партнёраў Беларусі на першае месца ўстойліва выходзіць Германія.

Магілёў рос і развіваўся. У XIX ст. найвялікшы росквіт горада прыпаў на час кіравання Магілёўскай губерняй Аляксандра Дамбавецкага. За двац- цаць адзін год дзейнасці губернатара (1872-1893) горад атрымаў Магілёў- скую цэнтральную фельчарскую школу і Магілёўскае рэальнае вучылішча, адметныя будынкі гарадскога тэатра (1888) і жаночай гімназіі, водаправод і першыя тэлефоны. Менавіта ён спрыяў правядзенню археалагічных дас- ледаванняў і станаўленню першага музея. Пры ім з 1883 г. пачаў выходзіць часопіс «Магілёўскія епархіяльныя ведамасці», у 1882-1884 гг. пад яго рэ- дакцыяй быў выдадзены “Опыт описания Могилевской губернии...“ ў трох тамах і г.д.

Развіпдё эканомікі, пэўны рост дабрабыту, паляпшэнне санітарных умоў жыцця і медыцынскага абслугоўвання спрыялі хуткаму найболып інтэнсіў- наму за ўсю гісторыю Беларусі росту насельніцтва нашага рэгіёну ў канцыXIX - пачатку XX стст. Паскараецца ўрбанізацыя насельніцтва вобласці. У 1897 г. у Магілёве пражывала 43,1 тыс. жыхароў, а ў 1913 г. - 69,7 тыс, у Бабруйску 34,3 тыс. і 41,3 адпаведна. У іншых павятовых гарадах у ся- рэднім жыло 4-10 тыс. чалавек. У гарадах будуюцца водаправоды (у Магі- лёве з 1879 г.). У 1859 г. у Бабруйску, а потым і ў Магілёве пачынае дзейні- чаць тэлеграф. У 1912 г. тэлеграфныя лініі ў Магілёўскай губерні мелі пра- цягласць 15 тыс. вёрст. У 1904 г. у Магілёве запрацавала тэлефонная стан- цыя, а ў пачатку Першай сусветнай вайны тэлефонныя лініі пракладзены ў самыя аддаленыя валасньм цэнтры Магілёўскага ўезда, а тэлефонная стан- цьм мелася і ў Бабруйску. У пачатку XX ст. у Магілёве пушчана лінія конкі, з’явіліся аўтамабільныя маршруты таксі, адбыліся першыя дэманстрацыі кінематографа. У 1910 г. у губернскім цэшры пачала выпрацоўваць электра- энергію гарадская электрастанцыя і з“явілася электрычнае асвятленне.

У гарадах пашыраецца мураванае будаўніцтва. Ужо ў сярэдзіне XIX ст. кожны трэці будынак у Магілёве быў каменны, а ў пачатку XX ст. амаль ўвесь цэнтр горада забудаваны мураванымі дамамі. У 1886-1888 гг. у Магі- лёве быў на сродкі месцічаў узведзены прыгожы будынак тэатра, які стаў адным з першых мураваных гарадскіх тэатраў не толькі ў Расійскай імпе- рыі, але і ва ўсходняй Еўропе. Пасля страшных пажараў 1901 і 1902 гг., якія знішчылі цэнтр Бабруйска, і гэты горад таксама імкліва ўпрыгожваецца му- раванымі будынкамі.

64



МГУ

имени А


Адукацыя ў другой палове X IX - пачатку XX стагоддзяўШкольная рэформа 1860-х гг. XIX ст. праходзіла ў Беларусі пад асаблі-

ва строгім кантролем царскага ўрада. Звязана гэта было з рэакцыйнай палі- тыкай царызму ў краі пасля падаўлення паўстання 1863-1864 г. пад кіраўн- іцтвам К. Каліноўскага. Прагрэсіўнае для таге часу «Палажэнне аб пачатко- вых народных вучьшішчах», зацверджанае ў 1864 г., на губерні Беларусі не распаўсюджвалася. ДляВіпенскай, Ковенскай, Мінскай, Магілёўскай і Віцеб- скай губерняў 23 сакавіка 1863 г. былі зацверджаны «Часовыя правілы для народных школ».

У 1865 г. спыніла сваю працу пяцікласнае дваранскае вучылішча ў Мсціславе, трохкласнае - у Касцюковічах, Чэрыкаве. Замест іх былі зас- наваны двухкласныя павятовыя вучылішчы ў Магілёве, Чавусах, Быхаве, Чэрыкаве, Мсцісяаве, ЬСлімавічах са зменамі для навучання дзяўчынак. Дваранскае вучьшішча Бабруйска, было рэарганізавана ў чатырохкласнай пра- гімназію, а ў Гомелі на базе трохкласнага дваранскага вучьшішча адкрыва- ецца мужчынская прагімназія.

На 1 студзеня 1866 г. у Магілёўскай губерні мелася 33 штатных вучыл- ішчы, у тым ліку адно жаночае ў Чэрыкаве і 49 другаразрадных. Было арга- нізавана харчаванне дзяцей аднолькавае для ўсіх. 1860-1890 г. сталі часам нараджэння мноства вясковых школ Магілёўшчыны. Навучанне ў пачатко- вых вучылішчах машо быць платным ці бясплатным, па меркаванні тых ве- дамстваў, таварыстваў і асоб, за коштякіх вучылішча ўтрымліваліся. Збор з дзяржаўных сялян на ўтрыманне вучэльняў у Магілёўскай губерні ў 1868 г. складаў 74 капейкі з душы.

Частка павятовых вучылішчаў была ператворана ў 1870-х гг. у гарадс- кія вучылішчы. Яны бьші школамі павышанага ўзроўню і давалі найболыд высокі ўзровень пачатковай адукацыі. У Магілёўскай губерні да 1887 г. было дзевяць павятовых вучылішчаў: Быхаўскае, Клімавіцкае, Магілёўскае, Мсціслаўскае, Аршанскае, Рагачоўскае, Сенненскае, Чэрыкаўскае і Чавус- кае. Гарадскімі з іх сталі толькі Магілёўскае, Мсціслаўскае, Аршанскае і Рагачоўскае. Магілёўскае гарадское вучылішча бьшо чатырохкласным (кла- сы маглі быць разлічаны на два ці тры гады навучання). Пры ім у 1883 г. бьші адкрыты рамесныя класы, дзе вучылі слясарнаму, кавальскаму, шавец- каму і башмачнаму майстэрству. Падобныя класы былі адкрыты і пры Маг- ілёўскім прыходскім вучылішчы ў 1873 г.

У 1885 г. у іуберні ў ведамстве дырэкцыі народных вучылішч ужо праца- валі школы: Магілёў - 72, Магілёўскі павет - 30; Быхаў - 12, Быхаўскі павет- 36; Горкі - 16, Горацкі павет - 35; Клімавічы - 13, Клімавіцкі павет - 48; Мсціслаў - 15, Мсціслаўскі п ав ег- 23; Чавусы - 12, Чавускі павет - 16; Чэрыкаў - 9, Чэрыкаўскі павет -4 0 . У гэты час на Магілёўшчыне адкрыўся

65



МГУ

имени А


шэраг новых спецыялізаваных навучальных устаноў: Магілёўская цэнтраль- ная школа пав пух (1865), Магілёўская цэнтральная фельчарская школа (1875), Горацкае рамеснае вучьшішча (1872) - першае на Беларусі прафе- сійна-тэхнічнае вучьшішча, Магілёўскае рэальнае вучьшішча (1885), Магі- лёўскі настаўніцкі інстьпут (1913), Аршанская, Рагачоўская, Гомельская жаночая і Мсціслаўская (якая ў 1915 г. была эвакуіравана з Панявежыса) настаўніцкія семінарыі і г. д.

Павялічылася колькасць дзяржаўных і прыватных гімназій. Бабруй- ская мужчынская гімназія была заснавана ў 1823 г. як трохкласная павято- вая вучэльня, у 1865 г. ператворана ў чатырохкласную прагімназйо, а з 1902 па 1920 гг. працуе Бабруйская мужчынская васьмікласная гімназія. Мужчынская приватная гімназія ў Бабруйску адкрыта ў 1900 г. З 1903 г. працава- ла Аршанская жаночая гімназія. У 1906 г. у Рагачове была адкрыта жаночая сямікласная гімназія, ператвораная з прыватнага жаночага пансіёну, а ў Мсціславе - мужчынская гімназія. У верасні 1908 г. была адкрыта праг- імназія ў Клімавічах. У Быхаве ў 1914 г. адкрываецца мужчынская грамад- ская гімназія, а з 1915 г. і жаночая гімназія. У 1916 г. пачынаюць працаваць гімназіі ў Глуску і ў м. Свіслач (Асіповіцкі раён).

Са сцен найстарэйшай Магілёўскай мужчынскай гімназіі выйшлі вядо- мыя навукоўцы, лекары, вайскоўцы: Міхаіл Урончанка - вядомы географ, які адкрыў еўрапейцам Малую Азію; М. С. Кутарга - гісторык, прафесар Пецяр- бургскагаўніверсітэта; Д. I. Дубяга-астраном, рэктар Казанскагаўніверсітэ- та; браты Гранат - выдаўцы энцыклапедычнага слоўніка; I. П. Лазарэвіч - буйны вучоны, прафесар Харкаўскага ўніверсітэта; Е. В. Касценіч - афталь- молаг, які зрабіў аперацыю і выратаваў Д. І. Мендзялееву зрок. У гімназіі ву- чыўся палярны даследчык, матэматык, астраном О. Ю. Ш міт- акадэмік, док- тар навук, Герой Сацыялістычнай працы.

3 агляду Магілёўскай губерні за 1895 г. бачна, што ў Магілёўскай губерні было 2807 навучальных устаноў, у якіх вучылася 62 746 чалавек, у тым ліку 55 276 хлопчыкаў і 7470 дзяўчынак. У новае XX ст. Магілёўшчы- на ўступала са школай, якая дынамічна развівалася. Але ахоп навучаннем дзяцей школьнага ўзросту ў беларускіх губернях усё яшчэ быў невысокі і адставаў ад велікарускіх. Так, калі ў сярэднім па губернях еўрапейскай Расіі на мяжы стагодцзяў навучалася 42% дзяцей, то ў чатырох беларускіх вучылася толькі кожнае трэцяе дзіця. Рэакцыйная палітыка царызму ставіла на- цыянальныя раёны ў горшае становішча, у параўнанні з метраполіяй.

Усяго ў Магілёўскай губерні на 1907 г. мелася 2049 навучальных уста- ноў, у якіх навучалася 109 тыс. навучэнцаў. Паступова пачала змяншацца непісьменнасць насельніцтва. У Магілёве каля 80% хлопцаў і болыы за 60% дзяўчат ва ўзросце ад 10 да 19 гадоў ужо валодала граматай. У 1914 г. было

66



МГУ

имени А


22 вышэйшых пачатковых вучылішча: 13 мужчынскіх, 9 змешаных і 1 пры Магілёўскім настаўніцкім інстытуце, з чатырохгадовым навучаннем. Вы- шэйшыя вучылішчы працавалі ў Горках, Раманавічах, Прапойску (жаночае), Дрыбіне, Чэрыкаве, Мсціславе і іншых населених пунктах.

Расея па-ранейшаму значна адставала ад еўрапейскіх краін па ўзроўні пісьменнасці насельніцтва. Усеагульны перапіс 1897 г. паказаў, што толькі чвэрць насельніщва Расеі была пісьменнай. У краінах заходняй Еўропы адукаванасць насельніцтва складала каля 90%. Спрабуючы падняць узро- вень народнай адукацыі, урад Расіі з 1900 г. па 1914 г. павялічыў выдаткі на патрэбы Міністэрства народнай асветы ў 4,75 разы. Да 1907 г. з-за палітыч- ных абмежаванняў адсутнічалі земскія школы. 3 утварэннем земства іх коль- касць пачала імюііва расці і ў гады вайны яны становяцца асноўным тыпам навучальных устаноў. Нават ва ўмовах вайны земства ставілі задачу переходу да ўсеагульнай адукацыі ў Магілёўскай губерні. Меркавалася да 1918 г. ажыццяўляць агульнадаступнае пачатковае навучанне дзяцей.

Сетка навучальных устаноў Магілёўшчыны ў 1913-1916 гг.

Тып установы Усяго Усяго навучэнцаў Настаўнікаў

Сярэднія навучальных устаноў 13 6044 186Вышэйшыя вучылішчы 22 1478 76Народныя пачатковьм школы 957 58324 1325Земскія школы 1336 108,2

тыс.2159

ЦПШ і школы граматы 1022 Каля 25 тыс.

1200

Яўрэйскія ніжэйшыя школы - хедэры

45 Болш 1000 45

Табліца складзена на падставе дадзеных музея гісторыі адукацыі Магілёўскай вобласці.

Пачатак жаночай адукацыіНавучанне дзяўчат у шляхетных сем’ях і кляштарах практыкавалася

здаўна. Дзяўчыны вышэйшай шляхты выхоўваліся і навучаліся дома. Невя- лікія жаночыя манастырскія пансіёны ў канцы XVIII ст. марыявіткі мелі ў Мсціславе, Оршы, Галоўчыне, Бабруйску і іншых месцах. У Віцебскай і Магілёўскай губернях у пачатку XIX ст. было 9 адукацыйных устаноў (6 манастырскіх і 3 прыватных), у якіх вучылася 150 дзяўчат. Да пачатку 1860 г. па распараджэнню улад усе жаночыя адукацыйныя ўстановы пры каталіцкіх манастырах бьші зачынены.

67



МГУ

имени А


Пачатак праваслаўных жаночых духоўна-навучальных у станоў быў пак- ладзены ў 1830-х гг. калі пры жаночых манастырах было адкрыта некалькі школ-прытулкаў для дзяўчынак-сірот духоўнага звання. 3 1843 г. адкрыва- юцца школы для «бедных дзяўчат». Асноўнымі прадметамі ў гэтых элементарных школах бьші Закон Божы, чытанне і пісьмо. З 1844 г. у Беларусі ства- раюцца жаночыя епархіяльныя вучылішчы для дачок духавенства, у тым ліку ў Магілёве. Да 1845 г. на беларускіх землях дзейнічала ўжо 40 жаночых адукацыйных устаноў: 10 вышэйшага, 21 сярэдняга і 9 элементарнага раз- раду. У 1835 г. пры Буйніцкім жаночым манастыры быў створаны прытулак для дзяўчынак-сірот духоўнага звання. У 1863 г. прытулак быў ператвораны ў Магілёўскае жаночае вучылішча духоўнага звання. Да 1892 г. вучылішча знаходзілася ў Буйнічах, а з і 892 г. - у Магілёве.

Статут 1789 г. адкрыў дарогу ў народньм вучылішча не толькі хлопчы- кам, але і дзяўчынкам, а статут 1828 дазваляў дзяўчынкам з 11 гадоў вучыц- ца разам з хлопчыкамі ў парафіяльних вучылішчах. Паводле «Часовых правшах» 1863 г. дзяўчынкі мелі права вучыцца ў народных вучылішчах на- роўні з хлопчыкамі, у царкоўнапрыходскія школы і школы граматы дапус- каліся дзяўчынкі да 12 гадоў. Пры вучылішчах адкрываліся жаночьм змены. У 1865 г. ў Віцебскай і Магілёўскай губернях была адкрыта 21 жаночая зме- на. У Магілёве з 1853 г. працаваў прыватны трохкласны жаночы пансіён Яноўскай, з 1859 г. - М. Баярынавай. Прыватныя школы ў Клімавічах утрымлівала В. Крывіцкая (1861), у Касцюковічах - Е. Бараноўская (1857). З 1857 г. у Магшёве працаваў жаночы пансіён Н. Бельскай, з 1859 г. - Магілёў- скае чатырохкласнае жаночае вучылішча з падрыхтоўчымі класам (225 навучэнцаў). У канцы 1860-х г. у Бабруйску быў адкрыты жаночы прыватны пансіён.

У студзені 1865 у г. Магілёве была адкрыта жаночая гімназія. Яе ад- крыццю папярэднічала ўтварэнне прыватнага пансіёну ў 1826 г. блізу Пра- пойска спадарыняй Савіч на яе ўласныя сродкі. У 1832 г. паступіў вышэй- шы загад аддаць пад гэты пансіён дачу Піпенберг, якая належала на той момант ваеннаму ведамству. Знаходзілася дача на высокім беразе даліны Дняпра, недалёка ад мястэчка Буйнічы. Неўзабаве Піпенбергскі пансіён зра- біўся цэнтрам жаночай адукацыі і выхавання для значнай часткі заходняга краю. У 1837 г. ён атрымаў назву «ўзорны» і стаў чатырохкласнай дзяржаў- най навучальнайустановай. Загад аб адкрыцці ў г. Магілёве жаночай гімназіі быў аддадзены 23 верасня 1864 г. Яна насіла назву Марыінскай. Усяго за перыяд дзейнасці гімназіі навучанне прайшло болып за тры тысячы наву- чэнцаў. Апошні выпуск вучаніц адбыўся ў маі 1918 г.

Прыватная гімназія В. Н. Касовіч была заснавана ў 1859 г. як двухклас- нае жаночае вучылішча, ператворанае ў 1872 г. ў чатырохкласнае, аў 1904 г. -

68



МГУ

имени А


у сямікласнае, у 1906 г. стала прыватнай гімназіяй, з 1911 г. атрымала правы дзяржаўнай гімназіі. У пачатку XX ст. у Магілёве працавалі тры прыватныя жаночыя гімназіі. У 1907 г. адкрыліся гімназіі В. С. Раманоўскай і С. Л. За- лескай. Бабруйская жаночая Аляксееўская гімназія адкрыта ў 1906 г., як ся- мікласная, у 1908 г. утвораны восьмы педагагічны і падрыхтоўчы класы. Жаночая прьшатная гімназія ў Бабруйску рэарганізавана ў 1910 г. з прыват- най прагімназіі М. І. Іллінскай. Па заканчэнні дадатковага старэйшага курса выпускніцы гімназій атрымлівалі дыплом хатніх настаўніц і тым маглі забяспечыць сабе стабільны самастойны заробак.

Абвастрэнне сацыяльных супярэчнасцей і рост рэвалюцыйных настрояў

Магілёўшчына жыла напружаным працоўным і крыху правінцыяльна- патрыярхальным жыццём. Але эканамічныя буры, палітычныя, ваенныя ка- таклізмы, стыхійныя бедствы таксама не абміналі наш край. Яны ўзмацня- ліся тым, што эканамічны рост не суправаджаўся неабходнымі палітычнымі рэформамі. Расія заставалася адзінай буйнай Еўрапейскай краінай, якая не мела свайго парламента. Узнікаўшыя праблемы своечасова не абмяркоўва- ліся і не вырашаліся. Рэформы 1860-х г. не мелі свайго лагічнага працягу.

У другой палове XIX ст. на Магілёўшчыне актыўна дзейнічалі народ- ніцкія арганізацыі. У 1870-1880-я гг. ў горадзе дзейнічала па некалькі нелегальных гурткоў, у якія ўваходзіла да 50 чалавек. Члены гурткоў вялі прапа- ганду ў Магілёве і навакольных вёсках, распаўсюджвалі нелегальную літа- ратуру. Цэнтрам пашырэння народніцкіх ідэй у горадзе была мужчынская гімназія, а адным з найболып актыўных і папулярных народнікаў - гімназіст Забела, які дасканалаведаў беларускую мову. Падобны гурток існаваў у Горках. Магілёўцы Р. Ісаеў, С. Кавалік і М. Судзілоўскі сталі аднымі з самых актыўных і вядомых народнікаў Расіі. Ураджэнец Клічаўскага раёна Ігнат Грынявіцкі 1 сакавіка 1881 г. забіў імператара Расіі Аляксандра II.

Народнік Мікалай Судзілоўскі нарадзіўся ў Магілёве і адсюль пачаў сваю кругасветную вандроўку даўжынёй у жыццё. Пасля заканчэння гімназіі ён вучыўся ў Санкг-Пепярбурзе і Кіеве. Узначальваў кіеўскую студэнцкую камуну. Хадзіў у народ. З-за пераследу паліцыі апынуўся ў эміграцыі. Стаў адным з заснавальнікаў сацыялістычнага руху ў Румыніі і Балгарыі. Жыў і працаваў у Швейцарыі, Францыі, Англіі, ЗША. На Гавайях, тады яшчэ не далучаных да Злучаных Штатаў, ён стаў лідэрам краіны - быў абраны прэ- зідэнтам Сената. Потым жыў у Японіі, на Філіпінах. Паўсюдна, куды лёс заносіў Судзілоўскага, ён лячыў людзей, абараняў абяздоленых, займаўся публіцыстычнай і навуковай дзейнасцю. У 1930 г. ў Кітаі скончылася падоб-

69



МГУ

имени А


нае на авантурны раман жыццё нашага земляка. Мікалай Судзілоўскі стаў першым магілёўцам — кіраўніком асобнай краіны.

З канда XIX ст. зноў абвастраецца аграрнае пытанне. Усё новыя пака- ленні сялян уступалі ў самастойнае жыццё. Магілёўскія сяляне сталі аднымі з самых малазямельных на Беларусі. У той жа час, каля 40% зямлі ўсё яшчэ належала памешчыкам. Сусветны аграрны крызіс 1880-1890 гг. падштурхо- ўваў да пераўтварэнняў у сельскай гаспадарцы. 3 1890-х гг. пачаў назіраецца рост забастовачнай барацьбы рабочых, якія былі незадаволены параўнальна нізкімі заробкамі, цяжкімі ўмовамі працы і жыцця. У 1898 г. баставалі гарба- ры Магілёва, у наступным шдзе - рабочыя шклянога завода ў Быхаўскім па- веце. Сусветны прамысловы крызіс 1900-1903 гг. прывёў да закрыцця многіх дробных прадпрыемстваў, зрабіў становішча рабочых яшчэ болын цяжкім, забастоўкі -рэгупгарнымі. Усё гэта, а таксама нявырашанасць нацыянальнага пытання, адсутнасць палітычных свабод у Расіі прыводзіла да ўтварэння шматлікіх нелегальных рэвалюцыйных гурткоў, арганізацый, а затым і партый.

У канцы стагоддзя народніцкія арганізацыі перажывалі ідэйны і арга- нізацыйны крызіс, які завяршыўся стварэннем на іх базе ў 1902 г. партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў (эсэраў). Яна адстойвала інтарэсы сялянства і стала найболын папулярнай на Магілёўшчыне рэвалюцыйнай партыяй.

У 1890-х гг. ст. на тэрыторыі Магілёўскай вобласці з’явіліся першыя са- цыял-дэмакратычныя гурткі. У Магілёве з іх угварылася група, ж ая вырасла ў 1899 г. у арганізацыю з 80 чалавек. Найболып уплывовымі сярод сацыял- дэмакратычных былі арганізацыі БУНДа - усеагульнага яўрэйскага рабочага саюза, што адлюстроўвае факт пераважна яўрэйскага складу рабочага юіаса Магілёўшчыны. У Бабруйску, Магілёве дзейнічалі прафсаюзныя аргашзацыі, якія кантраляваліся БУНДам, а ў 1903 г. быў утвораны Магілёўскі сацыял- дэмакратычны камітэт БУНДа. У гэтым жа годзе ў Лупалаўскім прадмесці Магілёва ўзнікла група РСДРП, ж ая да вясны 1904 г. стала агульнагарадской і падпарадкоўвалася Палескаму камітэту. Арганізацыі РСДРП дзейнічалі ў Быхаве, Горках, Мсціславе, Шклове. Уплыў бальшавікоў у іх быў невялікім.

У пачатку XX ст. на Магілёўшчыне дзейнічаў і шэраг іншых яўрэйскіхі беларускіх рэвалюцыйных арганізацый, у тым ліку Беларуская сацыялі- стычная грамада. Нядзіўна, што ўжо напярэдадні рэвалюцыі ў 1904 г. палі- тычныя забастоўкі прайпші ў Бабруйску, Шклове, Магілёве, у апошнім мітынг перарос у сутыкненні з паліцыяй.

Рэвалюцыя 1905-1907 г.Магілёўшчьша была тыповьм рэгіёнам заходняй ускраіны Расійскай імпе-

рыі. Стыль і тэмп жыцця мала адрозніваўся ад парэформенных гадоў папя- рэдняга стагодцзя. Тым не менш, подых перамен ужо лунаў у паветры і тут.

70



МГУ

имени А


У пачатку стагодцзя ў свеце панавалі імперыі, было ўсяго пяць з паловай дзесяткаў асобных краін, з якіх 5 - паўкалоній і 5 - дамініёнаў. Увесь астатні свет падзялілі імперскія дзяржавы. Але час іх сыходзіў. Нацыянальныя рухі ўсё мацней патрабавалі культурнай і палітычнай аўтаноміі, а затьім і неза- лежнасці. Паўсюдна ў Еўропе назіралася нацыянальнае абуджэнне, а на сцэну гісторыі замест старых імперый усё настойлівей імкнуліся выйсці нацыянальныя дзяржавы. Не была выключэннем і Расійская імперыя. У ёй назбіралася зашмат нявырашаных праблем. Палітычнае, аграрнае, рабочае, рэлігійнае і нацыянальнае пытанні патрабавалі, але не знаходзілі адэкват- ных часу адказаў з боку самадзяржаўя.

У студзені 1905 г. Магілёў назіраў дагэтуль нябачаныя антыўрадавыя выступленні гарадасан. «Крывавая нядзеля» - расстрэл 9 (22) студзеня мірнай дэманстрацыі пецярбуржцаў абудзіў каласальную рэвалюцыйную энергію. Па ўсёй Расіі пракацілася хваля пратэстаў. У канцы месяца ў Магілёве бас- тавала болып за 1000 яўрэйскіх і беларускіх рабочых. Паліцыя на гэта адка- зала арыштамі, разгонам дэманстрантаў і забастоўпічыкаў, а рэвалюцыяне- ры распачалі тэрор. Эсэры ў студзені прастрэлілі ў некалькіх месцах карэту магілёўскага паліцмайстра, у сакавіку стралялі ў яго памочніка, у жніўні быў забіты гарадавы.

I надалей магілёўцы актыўна ўдзельнічалі ў рэвалюцыйных падзеях. Хвалі забастовак і мітынгаў пракаціліся па гарадах і мястэчках нашага краю ў студзені, красавіку, маі, кастрычніку і снежні 1905 г. У іх акгыўна ўдзель- нічалі рабочыя і навучэнцы, сяляне і прадпрымальнікі. Асабліва магутнай была ўсерасійская кастрычніцкая стачка 1905 г., у якой прымала ўдзел каля2 млн чалавек. Рэвалюцыйных выступленняў такіх памераў свет яшчэ не бачыў. У 1905 г. моцньм сялянскія хваляванні адбыліся ў вёсках Быхаўска- га, Горацкага, Клімавіцкага, Чэрыкаўскага паветаў. Выступление ў в. Кіш- чыцы (зараз Дрыбінскі раён) было падаўлена ротай расійскіх салдат, у выніку чаго загінула 8 і было паранена 16 сялян. У лістападзе 1905 г. ічэрвені 1907 г. адбылісярэвалюцыйныявыступленнісалдат дысцыплінар- нага батальёна Бабруйскай крэпасці, якія былі жорстка падаўлены. Забас- тоўкі, мітынгі, дэманстрацыі, хваляванні працягваліся да лета 1907 г. але ўжо не дасягалі памераў першага года рэвалюцыі.

Рэвалюцыя 1905-1907 гг. не змагла вырашыць тых праблем, ыгго стаялі перад Расіяй у пачатку XX ст. Але яна падштурхнула змены ў грамадстве. Пад час рэвалюцыі цар вымушаны быў абвясціць дэмакратычныя свабоды, надзяліць дзяржаўную думу заканадаўчымі паўнамоцтвамі, афіцыйна даз- воліць дзейнасць прафсаюзаў. У 1911 г. у Магілёўскай, Мінскай губернях уводзіццамясцовае самакіраванне ў форме земства. Пачалася Сталыпінская аграрная рэформа, у выніку якой на Магілёўшчыне ўжо да 1915 г. з абшчыны

71



МГУ

имени А


выйшла каля 60% сялян. Шпарка пайшоў працэс утварэння хутарской ся- лянскай гаспадаркі. Многія сялянскія сем’і з дапамогай урада перасяля- юцца на новыя землі ў Сібір і Далекі Усход.

Перадваенны ўздым (1908-1913)Магчыма, найболей спакойным быў час з 1908 па 1913 гг., калі пасля

рэвалюцыі і эканамічнай дэпрэсіі пачаўся перыяд бурнага эканамічнага ўзды- му, палепшыўся дабрабыт насельніцтва, крыху пацішэлі класавыя супярэч- насці. Па сваім добраўпарадкаванні і тэхнічным стане Магілёў імкнуўся не адставаць ад іншых губернскіх гарадоў Беларусі і Расіі. У пачатку XX ст. горад меў водаправод, тэлеграф, тэлефон, электрычнае асвятленне, чыгун- ку. Не толькі возчыкі, але і конка развозілі пасажыраў па горадзе. Прыдняп- роўскі горад хутка развіваўся. Утвараліся новыя прамысловыя прадпрыем- ствы, расла колькасць крамаў.

У Магілёве з 1911 г. з ’явіўся новы від пасажырскіх перавозак. Ад рату- шы да вакзала і міма яе на Лупалава сталі курсіраваць таксі. Плата за праезд ад вакзала да ратушы на таксі складала 15 кап., што па кошту прыблізна адпавядала двум фунтам (бохану) белага хлеба, або фунту (409,5 г.) цяляці- ны. Для параўнання, за паездку на коннай чыгунцы, якая з 1910 г. працавала ў Магілёве, прыйшлося б выкласці 5 кап.

Транспартнае значэнне Дняпра хаця і зменшылася, але рака па-раней- шаму заставалася эканамічнай воссю Магілёўскай губерні. Магілёўскі порт іграў важную ролю як у пасажырскіх, так і ў таварных перавозках. Знахо- дзіўся ён вышэй маета на правьм беразе ракі каля схілу магілёўскіх гор. Ратуша і Спаская царква маляўніча ўзвышаліся над портам. Ужо з 1860 г. горад вітаў сваім гудком параход «Русалка», які хадзіў паміж Магілёвам і Шкловам. Яшчэ больш інтэнсіўна зносіны ажыццяўляліся з партамі, што знаходзіліся ніжэй па Дняпры, у тым ліку з Кіевам. У 1907 г., напрыклад, за навігацьно, якая працягвалася з 30 сакавіка па 26 кастрычніка, па Дняпры ў межах губерні было перавезена 56 406 чалавек і 229 457 пудоў грузу. Рэйсы здзяйснялі 11 грузапасажырскіх параходаў.

З параходным рухам звязана і знаходжанне на працягу трох дзён 1910 г. ў Магілёве ракі са святымі мошчамі Прападобнай князёўны Еўфрасінні. З Кіеўскіх пячор яна перавозілася на параходзе па Дняпры да Оршы, затым вернікі неслі святыню на руках да Віцебска, а потым у Полацк. А трэцяй гадзіне 30 красавіка да прыстані наблізіўся казённы параход «Галавачоў» са святымі мошчамі. Яго сустрэлі спевы хору. Пад гукі званоў і ваеннага арке- стра рака са святымі мошчамі была знесена на магілёўскую зямлю. На спе- цыяльных насілках яе ўрачыста панеслі да Іосіфаўскага сабора. Паводпе пад- лікаў сучаснікаў, у Магілёве за тры дні ўрачыстасцей пабывала больш за 75 000 багамольцаў.

72



МГУ

имени А


З 1908 па 1913 гг. прамысловасць рэгіёна перажывала перыяд бурнага росту вытворчасці. Утвараюцца новыя фабрыкі і заводы. Так, у 1913 г. пачаў даваць прадукцьпо чыгуна-медналіцейны завод у Магілёве, які сёння вядо- мы як знакамітае вытворчае аб’яднанне «Строммашына», у 1915 г. - Магі- лёўская панчошная фабрыка. Павялічваецца колькасць акцыянерных прад- прыемстваў, сярод якіх была і Шклоўская папяровая фабрыка. Пачаўся па- вольны рост рэальнай зарплаты, якая павялічылася ў 1913 г. на 1/10-ю (з улікам роста цэн) у параўнанні з 1900 г. Сярэднегадавыя заробкі па губерні выраслі ад 139 да 198 руб. Станоўчыя тэндэнцыі ў эканоміцы былі прыпынены пачаткам Першай сусветнай вайны.

У 1913 г. у Магілёве адбылося пампезнае і вялікае паводле маштабаў святкаванне 300-годдзя дынастыі Раманавых. Урачыстыя шэсці, дэманстра- цыя сілы падчас ваеннага парада, малебны і натоўпы верных манархістаў наГубернатарскайплошчы, здавалася, адназначна сведчылі аб непахіснасці і шчаслівым лёсе манархіі і ў наступныя стагоддзі. Мала хто мог уявіць, што адна з самых моцных у свеце манархій праіснуе менш, чым чатыры гады.

Першая сусветная вайнаЛетам 1914 г. у Еўропе пачалася імперыялістычная вайна паміж аўст-

ра-германскім і анша-франка-расійскім (Антанта) ваенна-палітычнымі бло- камі. У навуковай літаратуры яна атрымала назву “Першая сусветная вайна”. Беларускія губерні ўжо ў яе першыя дні бьші абвешчаны на ваенным становішчы. Пад сцягам абароны Айчыны на Магілёўшчыне, як і ў іншых рэгіёнах Расіі, у ліпені - жніўні 1914 г. пракацілася хваля «патрыятычных» сходаў, малебнаў і маніфестацый. Да ахвяр і грамадскай згоды ў імя пера- могі заклікалі мясцовыя газеты. У сувязі з абвяшчэннем ваеннага становіш- ча забараняліся забастоўкі, дэманстрацыі, якія маглі пагражаць «грамадска- му спакою», уводзілася ваенная цэнзура.

У ліпені пачаліся першыя мабілізацыі. Усяго за гады вайны ў дзеючую армію было прызвана ля паловы ўсіх працаздольных мужчын беларускай вёскі. Каля трэці ўсіх сялянскіх гаспадарак засталіся пад апекай жанчын. Гэта, а таксама бясконцыя рэквізіцыі коней, буйнай рагатай жывёлы, зерня, фуражу, прымусовыя работы, у тым ліку ахова чыгунак, падвоз грузаў, бу- даўніцтва на патрэбы расійскай арміі падрывалі ўстойлівасць сялянскіх гаспадарак. У выніку праз два гады ваенных дзеянняў амаль на трэць скараці- ліся зборы жыта, удзельная вага бескароўных гаспадарак у губерні ўзрасла ў 8,2 разы.

Летам 1915 г. у сувязі з ваеннымі паразамі расіян Стаўка Вярхоўнага галоўнакамандуючага рускай арміі была пераведзена ў «тылавы Магілёў»,

73



МГУ

имени А


які меў добрыя транспартныя сувязі, быў роўнаадцалены ад франтоў і сталіц. Яна знаходзілася ў горадзе з 8 (21) жніўня 1915 г. і па 25 лютага 1918 г. Стаўка з’яўлялася вышэйшым органам упраўлення дзеючай арміяй. Пры ёй знаходзіліся місіі краін Антанты - хаўруснікаў Расіі. Тут абмяркоўваліся стратэгічныя задумы, планаваліся і распрацоўваліся ваенныя аперацыі, уз- гадняліся дыпламатычныя і ваенныя дзеянні саюзных дзяржаў. Так Магілёў апынуўся ў цэнтры гістарычных падзей еўрапейскага і сусветнага значэння. У Магілёве не раз праходзілі пасяджэнні Дзяржаўнага савета Расіі. Лёс свету вырашаўся не толькі ў Парыжы, Лондане ці Берліне, але і ў Магілёве. Горад апынуўся ў цэнтры ўвагі інфармацыйных агенцгваў усяго свету.

Сама стаўка размясцілася каля ратушы ў будынках Губернатарскай плошчы. У доме губернскага праўлення знаходзілася ўпраўленне генерал- кватэрмайстра па аператыўных пытаннях, пражывалі начальнік Генераль- нага штаба генерал М. Аляксееў і вышэйшыя афіцэры штаба. Тут жа быў і рабочы кабінет цара. У будынку цяперашняга краязнаўчага музея размяш- чаліся ўпраўленне дзяжурнага генерала, начальнік ваенных шляхоў зносін, ваенна-марское ўпраўленне і камендант галоўнай кватэры, якому падпарад- коўваліся ўсе вайскоўпы ў раёне Стаўкі і ўстановы сувязі. Імператар з на- следнікам жылі ў доме губернатара.

У жніўні 1915 г. ва ўмовах ваенных паражэнняў імператар Расіі Міка- лай II уступіў у Вярхоўнае камандаванне арміяй. Начальнікам штаба Вяр- хоўнага галоўнакамандуючага быў генерал Аляксееў - таленавіты рускі пал- каводзец, які фактычна і кіраваў арміяй. Гасудар жа прыкрываў яго дзеянні сваім аўтарытэтам і браў на сябе адказнасць. Імператар і яго наследнік Аляк- сей падоўгу жылі ў доме Магілёўскага губернатара. Цар любіў здзяйсняць з сынам прагулкі на аўто або яхце каля Магілёва. Яму вельмі падабаўся сас- новы лес каля вёскі Салтанаўка. Наведваў ён і Палыкавіцкую крыніцу. Не- аднаразова прыязджалі ў Магілёў і іншыя прадстаўнікі «Дома Раманавых», у тым ліку Гасударыня і княжны. Дочкам цара вельмі падабаліся гэтыя па- ездкі, якія ўносілі перамену ў іх аднастайнае жыццё, і сам Магілёў. Яны размаўлялі з бежанцамі, сем’ямі чыгуначнікаў, удзельнічалі ў культурных мерапрыемствах. У Магілёве яны жылі ў цягніку, бо жанчын, у адпавед- насці з традыцыяй, у Стаўку не дапускалі.

Рэвалюцыя 1917 г.1917 г. стаў пераломным як у жыцці Расіі, Магілёўшчыны, так і лёсе

дынастыі Раманавых. У Петраградзе пачалася рэвалюцыя. Яе галоўнай пры- чынай стала вайна, цяжар якой абвастрыў і ўсе іншыя супярэчнасці і праб- лемы, якія Расія так і не змагла або не паспела вырашыць ні пад час рэвалю- цыі 1905 г., ні ў ходзе сталыпінскіх рэформ. 28 лютага (13 сакавіка) царскі

74



МГУ

имени А


цягнік пакінуў Магілёў і накіраваўся ў Петраград. Але шлях у сталіцу ўжо быў перакрыты. Рэвалюцыя перамагла, і 2 (15) сакавіка Мікалай II адрокся ад прастола. Сам ён вярнуўся ў стаўку і заставаўся ў Магілёве да свайго арышту і ад’езду ў сталіцу 8 (21) сакавіка.

У выніку лютаўскай рэвалюцыі 1917г. самадзяржаўе было скінута і да ўлады ў Расіі прыйшоў буржуазны Часовы ўрад. Расія стала адной з самых дэмакратычных краін свету. Усюды адбываліся стыхійныя мітынгі, партыі выходзілі з падполля, палітычных зняволеных вызвалілі з турмаў. Ў Магілё- ве 3 сакавіка адбылася масавая дэманстрацыя салдат з чырвонымі сцягамі, а 22 сакавіка быў утвораны Магілёўскі Савет рабочых і салдацкіх дэпута- таў, у якім пераважалі эсэры і меншавікі.

На працягу сакавіка- красавіка ўтвараюцца мясцовыя Саветы салдацкіх, рабочых, батрацкіх і сялянскіх дэпутатаў. У межах Магілёўскай і Мінскай губерняў былі створаны асобныя Саветы сялянскіх дэпутатаў і Саветы рабочых і салдацкіх дэпутатаў. У абодвух губернях Часовы ўрад зацвердзіў губернскіх, а ў паветах павятовых камісараў. У канцы сакавіка ў будинку ратушы быў утвораны Магілёўскі гарадскі савет. У прэзідыум Выканаўчага камітэта Савета ўваходзілі 6 чалавек - па тры ад рабочых і салдацкіх дэпу- татаў. Савет размясціўся ў адным будынку з Гарадской управай у памяш- канні былой ратушы. Саветы на Беларусі ў болынасці прызналі Часовы ўрад і яго мясцовыя органы, і ў адрозненне ад Петраграда двоеўладдзя тут не існавала.

Па ініцыятыве М. Кахановіча ў апошні дзень сакавіка ў кватэры пры- сяжнага паверанага I. Рэута адбыўся арганізацыйны сход гуртка магілёўскіх патрыётаў-беларусаў. Удзельнікі сходу вырашылі прыняць удзел у з’ездзе беларускіх арганізацый і партый. Ддя пашырэння свайго ўплыву магілёў- скія патрыёты 15 красавіка 1917 г. стварылі ў горадзе Беларускі нацыяналь- ны камітэт - беларускую грамадска-палітычную і культурна-асветніцкую арганізацыю, што дзейнічала ў нашым горадзе ў 1917-1918 гг.

Па сваіх рухаючых сілах лютаўская рэвалюцыя была агульнанароднай. У ёй удзельнічалі чыноўнікі і буржуазія, рабочыя і сяляне, інтэлігенцыя і салдаты. Усе гэтыя сацыяльныя пласты цяпер былі ахоплены самымі разна- стайнымі самадзейнымі арганізацыямі: дзейнічалі Саветы і прафсаюзы, сал- дацкія і фабрычна-завадскія камітэты, саюзы і партыі. Лёгкасць перамогі парадзіла надзеі на хуткасць змен да лешнага ў жыцці. Але новая ўлада не мела вопыту кіравання, праяўляла слабасць і ваганні. Праблемы, якія стаялі перад краінай, па-ранейшаму не вырашаліся. Крызіс нарастаў.

Летам пачалося размежаванне палітычных сіл. На Магілёўшчыне дзейнічалі губернскія арганізацыі агульнарасійскіх партый: анархістаў, балына- вікоў, кадэтаў, меншавікоў, народных сацыялістаў, эсэраў і інш. Існаваў

75



МГУ

имени А


шэраг яўрэйскіх арганізацый і партый, адрадзілася Беларуская сацыялістыч- ная грамада, якая стала агульнабеларускай партыяй і выступала за аўтано- мію краю. Найболып уплывовымі палітычнымі сіламі на ўсходзе Беларусі былі эсэры ў вёсцы, меншавікі і яўрэйскія арганізацыі ў гарадах.

У Магілёве па-ранейшаму размяшчалася Стаўка Вярхоўнага галоўна- камандуючага расійскай арміі. У гэты час у яе ўваходзілі 15 упраўленняў, 3 канцылярыі, 2 камітэты. Усяго ў іх працавалі болып за 2 тыс. генералаў, афіцэраў, чыноўнікаў і салдат. З фронту на нарада прыязджалі і іншыя вай- скоўцы і палітыкі. Гэта спрыяла таму, што ў горадзе жылі і працавалі пэўны час, або наведваліся з візітамі такія вядомыя асобы, як кіраўнік Часовага ўрада эсэр А. Керанскі, эсэр-тэрарыст Б. Савінкаў і іншыя вядомыя палі- тыкі таге часу. Генералы А. Брусілаў, JI. Карнілаў, А. Дзянікін не раз пра- гульваліся па горадзе.

У жніўні 1917 г. наш край зноў апынуўся ў эпіцэнтры падзей агульна- расійскага значэння. Магілёў стаў цэнтрам «карнілаўшчыны» - няўдалай спробы галоўнакамандуючага расійскай арміяй генерала Л. Г. Карнілава з дапамогай адцаных яму вайсковых часцей адхіліць урад А.Ф. Керанскага ад улады. Рэвалюцыйныя сацыялістычныя партыі ўсталі на абарону рэвалю- цыі, узнялі народныя масы на барацьбу з мяцежнікамі. Антыкарнілаўскія камітэты былі створаны ў Бабруйску, Гомелі, Магілёве, Оршы, Рагачове. У выніку энергічнай дзейнасці ўрада і паспяховай агітацыі ліквідацьм мя- цяжу адбылася бяскроўна. Салдаты батальёна георгіеўскіх кавалераў ды іншых вайсковых частак Магілёўскага гарнізона адмовіліся падпарадкоўвац- ца сваім камандзірам. Карнілаў і яго бліжэйшыя паплечнікі былі арыштава- ны і змешчаны ў Быхаўскую турму, адкуль уцяклі ў лістападзе 1917 г.

Сацыялістычныя партыі не змаглі скарыстаць перамогу над мяцежні- камі. Працягвалася вайна з Германіяй. Шматлікія ахвяры і эканамічныя цяж- касці рабілі яе ўсё болып непапулярнай у народзе. Крызіс паглыбляўся, аў- тарытэт сацыялістычных партый змяншаўся. На іх фоне ўзмацніўся ўплыў беларускіх нацыянальных арганізацый і асабліва моцна ў сталіцах і на франтах павялічваецца колькасць бальшавікоў, якія прапанавалі народу простыя рашэнні самых складаных праблем. Ленін і яго партыя адкрыта рыхтавалі ўзброенае паўстанне, якое пачалося ў ноч на 25 кастрычніка (7 лістапада) у Петраградзе.

Весткі аб звяржэнні Часовага ўрада, змесце дэкрэтаў аб міры і зямлі спрыялі хуткаму ўсталяванню Савецкай улады ў болыпасці гарадоў Беларусі. А вось Магілёў стаў адным з цэнтраў антыбальшавіцкага руху. Ад па- зіцыі Стаўкі, ад здольнасці балыдавікоў нейтралізаваць яе дзеянні залежаў лёс кастрычніцкага перавароту. Антыбальшавіцкія сілы, што групаваліся вакол Стаўкі, намагаліся пераўтварыць Магілёў у цэнтр барацьбы супраць

76



МГУ

имени А


Савецкайулады. Прадстаўнікі дэмакратычных партый спрабавалі стварыць тут агуньнарасійскі ўрад на чале з эсэрам Чарновым. Іх падтрымлівалі Ма- гілёўскі Савет рабочых і салдацкіх дэпутатаў, Выканкам губернскага Саве- та сялянскіх дэпутатаў. Выконваючы абавязкі галоўкаверха, генерал М. Ду- хонін адмовіўся пачаць перамовы з Германіяй аб перамір’і і звярнуўся да арміі з заклікам выступіць супраць бальшавікоў.

У адказ Савецкі ўрад змясціў з пасады Духоніна і прызначыў Вярхоў- ным галоўнакамандуючым бальшавіка прапаршчыка М. Крыленка. Баль- шавікі аказаліся болып рашучымі і энергічнымі. У ноч на 20 лістапада (3 снежня) пад націскам рэвалгацыйных салдат Магілёўскі Савет рабочых і салдацкіх дэпутатаў прызнаў Савецкую ўладу. Былы галаўком М. Духонін на чыгуначным вакзале быў па-зверску забітьі азвярэлымі ад улады рэвалю- цыйнымі салдатамі. Стаўка была занята атрадам рэвалюцыйных войск на чале з новым галаўкомам і рэарганізавана. Начальнікам генштаба Галоўка- верха стаў генерал М. Бонч-Бруевіч. Ліквідацыя Стаўкі, як антыбалыпавіц- кага цэнтра, спрыяла ўсталяванню Савецкай уяады на ўсёй тэрыторыі Расіі.

Некаторыя аддзелы Магілёўскага губернскага ваенна-рэвалюцыйнага камітэта, які быў створаны для арганізацыі ўзброенай барацьбы з антыбаль- шавіцкімі сіламі і інтэрвентамі, знаходзіліся ў памяшканні ратушы. У Ма- гілёве пачаліся першыя сацыялістычныя пераўтварэнні: уводзіўся працоў- ны кантроль над вытворчасдю, 8-гадзінны працоўны дзень, пачалася нацы- яналізацыя прамысловых прадпрыемстваў, транспарту і банкаў.

Грамадзянская вайна і інтэрвенцыяАпазіцыйныя балынавікам сілы спадзяваліся вырашыць крызіс праз

лістападаўскія выбары ва ўстаноўчы сход. На выбары ў Магілёўскай губерні рашучую перамогу атрымала партыя эсэраў, за якую прагаласавала ў гу- берні 70,6% выбаршчыкаў, у той час, калі за балыпавікоў, што занялі тут другое месца, - толькі 12,8%. Эсэры дабіліся і агульнарасійскай перамогі.

Параза падштурхнуиа паплечнікаў Леніна да канчатковага пераходу на антыдэмакратычныя дыктатарскія метады кіравання. Бальшавікі ў снежні1917 г. разагналі ўсебеларускі з’езд, на якім прапаноўвалася ўвесці нацы- яльна-тэрытарыяльную аўтаномію Беларусі ў складзе Расіі, а ў студзені1918 г. і ўстаноўчы сход Расіі. Новая ўлада стала моцна цэнтралізаванай, аўтарытарнай і мела антыбуржуазны характар. На Магілёўшчыне, як і ва ўсёй Расіі, уводзіўся рабочы кантроль над вытворчасцю, пачалася нацыяна- лізацыя прамысловасці, канфіскацыя памешчыцкіх маёнткаў, ажыццяўлен- не дэкрэта аб зямлі. Усе гэтыя сацыяльна-эканамічныя і палітычныя дзеянні балылавікоў сталі найважнейшай перадумовай разгортвання грамадзянскай вайны ў краіне.

77



МГУ

имени А


Першым на Беларусі на ўзброены супраціў савецкай улады падняўся польскі корпус легіянераў генерала I. Доўнар-Мусніцкага. У студзені 1918 г. польскія часці занялі Рагачоў і Бабруйск. Для барацьбы з імі на працягу адной ночы па ўсёй Магілёўскай губерні ў якасці заложнікаў былі арышта- ваны польскія памешчыкі, ды проста палякі. Пагражаючы рэвалюцыйным судом над імі, Магілёўскі Савет патрабаваў ад Доўнар-Мусніцкага падпа- радкавання рэвалюцыйнай Стаўцы.

Аднак савецкая ўлада на Магілёўшчыне праіснавала нядоўга. У лютьм1918 г. пасля таго як JI. Троцкі сарваў мірньм перагаворы, немцы і іх хаўруснікі пачалі наступление па ўсім фронце ад Балтыкі да Карпат. Польскія легіянеры разбілі чырвоныя атрады ля чыгуначнай станцыі Ясень і Асіповічы і 20 лютага разам з атрадамі Вялікай беларускай рады занялі Мінск яшчэ да ўваходу ў горад германскіх войск. Паўстала рэальная пагроза акупацыі іуберні. Губернскі ваен- на-рэвалюцыйны камітэт нічога не зрабіў для абароны Магілёва. Яго члены, забраўшы банкаўскія каштоўнасці і грашовыя сродкі, збегаі з шрада пятага сакавіка. Чьфвоная армія, якая толькі стварылася, уцякла яшчэ да падыходу пра- ціўніка. Немцы занялі тэрыторыю па лініі Полацк - Орша - Шклоў - Магілёў - Быхаў - Жлобін - Навазыбкаў. Корпус Доўнар-Мусніцкага падпарадкаваўся германскаму камандаванню і заняў Бабруйск і Магілёў. 3 12 сакавіка і да канца мая палякі кантралявалі іубернскі цэнтр і ўсталявалі тут мемарыяльную дошку аб адраджэнні Рэчы Паспалітай. Па горадзе былі развешаны аб’явы з заклікам ісці на абарону айчыны і ўступаць у польскую армію. Летам 1918 г. чырвоныя партызаны актыўна дзейнічалі і ў Бабруйскім павеце, дзе была ўтворана знака- мітая партызанская «Рудабельская рэспубліка».

Падпісанне ў сакавіку Германіяй і Савецкай Расіяй Брэсцкага міру 1918 г., па якому гэтыя краіны падзялялі Беларусь без згоды беларусаў, падштурхнула беларускую эліту да абвяшчэння 25 сакавіка 1918 г. незалежнай нацыяналь- най дзяржавы - Беларускай народнайрэспублікі. Ідэю незалежнасці актыўна

падтрьмалі сябры магілёўскага Беларускага на- цыянальнага камітэта. Іх намаганнямі 31 сака-

- ■> віка 1918 г. у памяшканні Марыінскай гімназіі‘ \ <,' * ^ дэлегаты ад земства, нацыянальных, культурных,. ї / \ ■* Д v С, прафсаюзных арганізацый ухвалілі акт абвяш-

V J 1 чэннянезалежнасціБНР пры двухгаласах суп-раць іх дзевяці, што ўстрымаліся. На тэрыторыіі рэспублікі разгарнуўся масавы культурна-ас- ветніцкі рух. У складаных ваенна-палітычных умовах БНР рэалізаваць ідэю суверэнітэту не змагла, але прадэманстравала волю беларускага народа да свабоды і незалежнасці.

78



МГУ

имени А


На неакупаванай тэрыторыі Магілёўшчыны на ўсход ад Дняпра ў 1918 г. захоўвалася савецкая ўлада. У Мсціславе дзейнічаў часовы губвыканкам. У канцы мая польскі корпус быў расфарміраваны. Часці Доўнар-Мусніцка- га ў Магілёве замянілі войскі кайзераўскай Германіі, якія знаходзіліся ў го- радзе да 31 кастрычніка 1918 г. Паміж Савецкай Расіяй і Германіяй была ўсталявана па Дняпры дэмаркацыйная лінія. У Магілёве стаялі нямецкія часткі, а Лупалава стала памежным савецкім горадам. На дняпроўскім мос- це з савецкага і нямецкага бакоў былі выстаўлены вартавыя. Але стасункам насельніцтва і гандлю тэты кантролъ не замінаў. У выніку лістападаўскай рэвалюцыі ў Германіі і паражэння аўстра-германскага блоку ў Першай сус- ветнай вайне Савецкая Расія анулявала Брэсцкі мір, і да пачатку 1919г. войскі Чырвонай арміі занялі ўсю тэрыторыю сучаснай Магілёўскай вобласці.

Уздым беларускага нацыянальна-вызваленчага руху, дзейнасць кіру- ючых органаў БНР, тэрытарыяльныя прэтэнзіі на землі Беларусі суседніх дзяржаў падшіурхнулі савецкі ўрад да прызнання права беларускага народа на нацыянальную дзяржаўнасць. У Смаленску 1 студзеня 1919 г. было аб- вешчана аб стварэнні Савецкай Сацыялістьічнай Рэспублікі Беларусь, у якую ўвайшла ўся тэрыторыя Магілёўшчыны. Хоць ССРБ і бьша фармальна су- вярэннай дзяржавай, але на практыцы яна была цалкам залежнай ад Маск- вы. Ужо ў пачатку лютага Віцебская, Магілёўская, Смаленская губерні былі па рашэнню ЦК РКП(б) перададзены ў склад РСФСР, а Мінская, Ковенская, Віленская і Гродзенская губерні сталі асновай Літоўска-Беларускай ССР.

3 красавіка 1919 г. большая частка Магілёўшчыны ўваходзіць у склад Го- мельскай губерні, Мсціслаўскі павет перададзены Смаленскай, а Сенненскі - Віцебскай губерні. Органы савецкай улады, як і па ўсёй Расіі, праводзяць тут палітыку «ваеннага камунізму». Жорсткая харчразвёрстка, пазбаўленне значнай часткі сялянства выбарчых правоў, стварэнне для «ворагаў рэвалю- цыі» працоўных лагераў выклікала рост антыбалынавіцкіх выступленняў. Адпраўка мабілізаваных у Чырвоную армію на Усходні фронт, для бараць- бы з войскамі Калчака яшчэ болып узмацняла антыбальшавіцкі настрой беларускага сялянства і чырвонаармейцаў. У 1919 г. у паласе Заходняга фронту пракацілася хваля антыбалыпавіцкіх паўстанняў. Найболып значным з іх быў Стракапытаўскі мяцеж у Гомелі, які паўстанцы ўтрымлівалі некалькі дзён. Актыўных удзельнікаў мяцяжу ваенна-палявы трыбунал 16-й арміі пры- гаварыў у Магілёве да вышэйшай меры пакарання.

У гэтых умовах паспяхова развівалася наступление польскіх войс- каў. Да канца жніўня 1919 г. Чырвоная армія пакінула Асіповічы, Глуск, Бабруйск і адышла за раку Беразіна. Тут працяглы час стаяў савецка- польскі фронт. Паколькі да канца лета практычна ўся тэрыторыя ЛітБела была занятая польскімі войскамі, рэспубліка дэ-факта спыніла існаванне.

79



МГУ

имени А


У Магілёве ў гэты час знаходзіўся штаб 16-й арміі. Ён размяшчаўся ў сён- няшнім будынку абласнога краязнаўчага музея. Вяртанне зямлі памешчы- кам, жорсткі акупацыйны рэжым палякаў у сваю чаргу выклікалі супраціў беларускага насельніцтва. У заходняй частцы Магілёўшчыны дзейнічалі некалі партызанскіх атрадаў, якія знаходзіліся пад кантролем беларускіх эсэ- раў. Шмат было партызан без пэўнай палітычнай арыентацыі, якія фактыч- на з’яўляліся атрадамі самааховы. У некаторых мясцовасцях сяляне змагал- іся як з польскімі, так і з савецкімі войскамі. У раёне Бабруйска дзейнічалі атрады і групы чырвоных партызан.

У ліпеню 1920 г. Заходні фронт Чырвонай арміі перайшоў у наступление, якое было скаардынавана з дзеяннямі партызан. У выніку тэрыторыя Магілёўшчыны была вызвалена з-пад польскай акупацыі. 31 ліпеня зноў была абвехпчана БССР, у склад якой увайшоў Бабруйскі павет. Астатнія магілёў- скія землі заставаліся ў складзе РСФСР.

Пасляваенная разруха і палітыка НЭПаГрамадзянская вайна і ваенная інтэрвенцыя

1918-1820 гг. дорага каштавалі беларускаму народу. Рэзка скарацілася колькасць насельніцтва. Сельская гаспадарка была спустошана, жыхары краю апынуліся на мяжы голаду, тысячы людзей

: : ператварыліся ва ўцекачоў. Вялікую частку зарплаты ў гарадах выдавалі пайкамі. Прамысловая

\ _ у вытворчасць складала толькі пятую частку ад да-~ ] ваеннай. Напрыканцы 1920 г. палітыка «ваеннага

камунізму» дасягнула свайго апагею. Быў заба- V' ронены вольны гандаль, харчразвёрстка перасяг-

нула ўсялякія разумныя межы, у сувязі з чым сяляне напалову скарацілі пасяўныя плошчы. У гарадах пад рэквізіцыі трап- ляла не толькі буржуазія, але і звычайныя мяшчане, у якіх мэблю, прадметы хатняга начыння забіралі да межаў «самага неабходнага».

За час рэвалюцыі і вайны эканоміка Магілёва заняпала. Большасць га- радскіх прадпрыемстваў спыніла сваю дзейнасць з-за адсутнасці сыравіны, паліва або абсталявання. Больш як дзве тысячы рабочых былі беспрацоў- нымі. Пайкі хлеба працуючым магілёўцам выдаваліся нерэгулярна. Гандаль практычна адсутнічаў, а на рынку існаваў просты тавараабмен. Са 139 кра- маў у павеце працавалі толькі чатыры, у якіх тавары першай неабходнасці прадаваліся па звышвысокіх коштах. Разам з холадам і голадам людзей дай- малі хваробы, эпідэміі.

80



МГУ

имени А


З-за матэрыяльных цяжкасцей пачаліся забастоўкі. Па ўсёй Беларусі, у тым ліку наяе ўсходзе, дзейнічала сялянская палітычная арганізацыя «Зя- лёны дуб». Беларускія эсэры вымушаны былі адмовіцца ад супрацоўніцтва з камуністамі і пачалі рыхтаваць узброенае паўстанне. На Беларусі прака- цілася хваля моцных антыбальшавіцкіх паўстанняў. Найбольш моцнымі былі выстулленні сялян Быхаўскага, Чэрыкаўскага, Горацкага паветаў. Паўстан- не ахапіла і тры чвэрці сучаснага Слаўгарадскага раёна. Увесь 1921 г. пра- цягвалася жорсткая барацьба чырвонаармейцаў з паўстанцамі, ці як іх тады называлі - «палітычным і крымінальным бандытызмам».

Стоячы перад рэальнай перспектывай эканамічнага і палітычнага краху, балыпавікі па ініцыятыве Леніна прыпынілі камуністычны эксперимент і адмовіліся ад палітыкі «ваеннага камунізму». У 1921 г. яны правялі шэраг разумных эканамічных мерапрыемстваў, якія атрымалі назву новая экана- мічная палітыка. Замена харчразвёрсткі харчпадаткам, права сялянам выбі- раць формы гаспадарання, дазвол гандшо і дробнага прадпрымальніцтва, допуск капіталістычных элементаў у эканоміку, барацьба з бюракратызмам і гаспадарчы разлік далі станоўчы эканамічны вынік.

У 1921 г. магілёўскія сяляне засеялі ўжо каля 80% пасяўных плошчаў, а ў 1925 г. сельская гаспадарка дасягнула даваеннага аб’ёму вытворчасці. Станоўчае значэнне мела правядзенне землеўпарадкавання. У выніку чаго інтэнсіўна іхшіа хутарызацыя сялянскіх гаспадарак.

Поспехі на вёсцы спрыялі аднаўленню прамысловасці, якая займалася галоўным чынам перапрацоўкай прадукцыі сельскай і лясной гаспадаркі. Пачалося аднаўленне дзейнасці прамысловых прадпрыемстваў. 3-за адсут- насці багатых радовіпгааў карысных выкапняў і блізкасці да дзяржаўнай мяжы на Беларусі праводзілася ўзважаная палітыка развіцця прамысловасці, арыентаванай на мясцовую сыравіну. У 1922 г. пасля капітальнага рамонту дала ток гарадская электрастанцыя Магілёва, пачалі выпускаць прадукцыю швейньм і шавецкія майстэрні, цагельны і тарфяны заводы, каўбасны цэх мясакамбіната. Прыводзіліся ў парадак і рамантаваліся старыя і новыя маеты, у тым ліку цераз Днепр і Дубравенку, шасэйныя дарогі і чьпу нкі. Поспех новай эканамічнай палітыкі прывёў да адраджэння гарадской гаспадаркі і прамысловасціМагілёва, якіяў 1925 г. выйшлі наўзровень 1913 г. У 1926 г. у Бабруйску быў закладзены буйнейшы на той час у Еўропе механізаваны дрэваапрацоўчы камбінат.

У 1924 г. у Магілёве быў створаны гараж. А ў 1925 г. Магілёўскае адд- зяленне «Белаўтапрамторга» мела 4 аўтобусы, 5 аўтамабіляў і было другім за Мінскім па агульнай колькасці аўтамашын. З пачатку 1925 г. ў горадзе пачаліся рэгулярныя гарадскія пасажырскія аўтобусныя перавозкі, якія пра- цягваліся да Вялікай Айчыннай вайны. Здзяйсняліся не толькі гарадскія, але

81



МГУ

имени А


і міжгароднія рэйсы. Асноўным маршрутам доўгія гады быў «Вал - Стан- цыя Магілёў» (іншая назва: «Плошча Свабоды (Савецкая) - Вакзал»),

Паспяховае завяршэнне ў 1924 г. грашовай рэформы пагасіла інфля- цыю і спрыяла росту тавараабароту. Прыватны капітал, якому належала болып за 90% гандлёвых і дробных прамысловых прадпрыемстваў, садзей- нічаў умадаванню эканамічных сувязяў паміж горадам і вёскай. Гэтаму ж спрыяла шырокая сетка кірмашоў, бірж, гандлёвых фірм і прадпрыемстваў. Арэнда прамысловых прадпрыемстваў стала формай дзяржаўнага капіталізму ў прамысловасці. Палітыка НЭПа праводзілася каля сямі гадоў, да на- дыходу «вялікага пералому» 1928-1929 гг.

Ва ўмовах НЭПа з мэтай захавання кантролю над нацыянальнымі раё- намі 30 снежня 1922 г. было абвешчана стварэнне СССР, адной з чатырох дзяржаў, сузаснавальніц якой стала БССР. Саюзная дамова і канстьпуцыя 1924 г., нягледзячы на двойчы да гэтага прызнаную ўрадам РСФСР неза- лежнасць БССР, істотна абмяжоўвалі суверэнітэт рэспублікі. Тым не менш, яна захоўвала пэўную самастойнасць у галіне культуры, адукацыі і эканомікі.

Першыя ж гады існавання БССР паказалі яе нежыццяздольнасць у межах шасці паветаў былой Мінскай губерні. Па ініцыятыве кіраўніцтва рэс- публікі Масква згадзілася на вяртанне Беларусі яе ўсходніх тэрыторый, якія былі перададзены ў 1919 г. у склад РСФСР. У сакавіку 1924 г. 15 паветаў з болынасцю беларускага насельніцтва былі вернута БССР, у тым ліку цэнт- ральная і ўсходняя часткі сучаснай Магілёўскай вобласці. Яе тэрыторыя ў 1924-1930 гг. уваходзіла ў склад Аршанскай, Бабруйскай, Магілёўскай і Калінінскай (цэнтр г. Юіімавічы) акруг, якія ў сваю чаргу дзяліліся на раё- ны. У 1927 г. раёны ліквідаванай Калінінскай акругі бьші далучаны да Ма- гілёўскай. Вяртанне Магілёўшчыны Беларусі стварьша спрыяльныя ўмовы для далейшага развіцця рэгіёну, для атрымання больш значных сродкаў на капітальнае будаўніцтва і расшырэнне прамысловай вытворчасці.

Эканамічны рост спрыяў і пэўнай грамадска-палітычнай стабільнасці ў грамадстве. Да сярэдзіны 1920-х гг. сфарміравалася аднапартыйная сістэ- ма. Яшчэ ў 1921 г. самаліквідаваліся БУНД, Яўрэйская камуністычная партыя, у 1924 - Беларуская партыя сацыялістаў-рэвалюцыянераў. Адзінай кіруючай і накіроўваючай сілай стала Камуністычная партыя.

Культурная рэвалюцыя і палітыка беларусізацыіПасля Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 г. вялікія змены адбыліся ў галі

не культуры. Новая ўлада з рэвалюцыйнай смеласцю ламала старыя і ўво- дзіла новыя формы, установы культуры пад лозунгам набліжэння яе да народу. Ужо ў гады грамадзянскай вайны пашыраецца сетка школ, адчыняюц- ца першыя дашкольныя ўстановы, у былых сядзібах памешчыкаў летам праца-

82



МГУ

имени А


валі дзіцячыя летнікі, як наприклад, у Пашкава і Пячэрску ля Магілёва летам 1919 г. З ’яўляецца вялікая колькасць тэатральных гурткоў, калектываў мастацкай самадзейнасці. Для ліквідавання непісьменнасці дарослых ства- раюцца разнастайныя курсы. У 1920 г. у Магілёўскім павеце было арганіза- вана каля 300 школ для дарослых. У самім горадзе дзейнічала 49 школ 1-й і 22 - 2-й ступені, 43 дашкольныя ўстановы, 5 рабочых ютубаў, народны дом, Дом селяніна, 7 бібліятэк. У Бабруйскім павеце працавала 25 хат-чыта- лен, 2 народных дамы, 10 бібліятэк.

На хвалі рэвалюцыйнага энтузіязму ў гарадах і павятовых цэнтрах Ма- гілёўшчыны ствараліся пралетарскія, сялянскія, народныя ўніверсітэты. Фактычна гэта былі культурна-асветніцкія, а не навучальныя ўстановы, але на лекцыі ў іх збіраліся часам сотні людзей, якія імкнуліся далучыцца да ведаў. У 1920 г. у сувязі з блізкасцю Заходняга фронту ў Магілёве дзейнічаў падобны чырвонаармейскі ўніверсітэт 16 арміі. Усе гэтыя ўстановы ствараліся не толькі з мэтай распаўсюджання ведаў, але і дзеля паскоранага ўкара- нення марксісцкага светапогаяду, норм камуністычнай маралі і прапаганды палітыкі савецкай улады.

Ва ўмовах недахопу сродкаў і кадраў выкладчыкаў многія ўстановы культуры і адукацыі дзейнічалі малаэфектыўна, часта закрываліся. Каб ра- шыць кадравую праблему, у 1918 г. Магілёўскі настаўніцкі інстытут быў пе- раўтвораны ў педагагічны - вышэйшую навуковую ўстанову, якая з 1919 г. называласяінстытутнароднайадукацыі. Ёндзейнічаўдаліпеня 1923 г., пасля чаго перадаў сваю матэрыяльную базу педтэхнікуму. Ствараліся спецыялі- заваныя тэхнікумы і семінарыі. У 1919 г. аднавіў сваю дзейнасць Горы-Го- рацкі сельскагаспадарчы інстьпут- старэйшая вышэйшая навучальная установа нашай краіны.

Каб палепшыць матэрыяльную базу ўстаноў культуры і адукацыі, рабі- ліся рэквізіцыі ў насельніцгва. Органы савецкай улады неаднаразова паве- дамлялі насельніцгву, што ўсе мастацкія каштоўнасці, у тым ліку кнігі, вазы, карціны, музычныя інструмента і г.д. павінны быць «пад страхам адказнасці перад рэвалюцыйным законам» перададзены органам народнай адукацыі. У павятовых гарадах назапасілася вялікая колькасць каштоўнасцей, з якой толькі частка трапіла ў школы, бібліятэкі, музеі. Астатняе было раскрадзе- на, перададзена савецкім установам, пры набліжэнні польскага фронту вывезена ў Гомель, а потым далей - на ўсход.

1920-я г. сталі яшчэ больш плённымі ў нацьганальна-культурным развіцці Беларусі. Пасля вяртання ўсходнебеларускіх зямель, на якіх да 1924 г. па сутнасці працягваўся царскі курс на русіфікацыю беларусаў, у БССР пачала праводзіцца палітыка «беларусізацыі». У выніку яе рэалізацыі напрыканцы 1920-х г. ужо каля 90% навучэнцаў вучылася ў беларускіх школах, 95% вы-

83



МГУ

имени А


данняў газет і часопісаў друкавалася на беларускай мове. Справаводства дзяржаўных устаноў пераводзілася на беларускую мову, якая замацавалася ва ўсіх сферах грамадскага жыцця, у тым ліку і ў беларускіх тэрытарыяль- ных вайсковых фарміраваннях.

Шырокіх памераў дасягнуў краязнаўчы рух, уцзельнікі якога па ўсяму магілёўскаму краю вывучалі мову, гісторыю, культуру, прыроду радзімы, займаліся лектарскай працай і аховай помнікаў. У 1927 г. быў выдадзены краязнаўчы зборнік «Магілёўшчына», літаратурны альманах «Дняпроўскія ўсгшёскі», які выдаў Магілёўскі філіял аб’яднання беларускіх пісьменнікаў «Маладняк». Інтэнсіўна ішоў працэс фарміравання беларускага тэатра, мас- тадтва, музыкі, кінематаграфіі, пашырэння ўстаноў культуры і адукацыі. У 1924 г. у Магілёве была пастаўлена першая савецкая беларуская опера «Выз- валенне працы» М. Чуркіна. Пад уплывам палітыкі беларусізацыі з эміграцыі вярнуўся шэраг дзеячаў беларускай культуры, у тым ліку наш зямляк, ура- джэнец Клічаўшчыны, выдатны географ, першы прафесар геаграфіі А. Смоліч.

Побач і разам з беларускай культурай развівалася і культура нацыяналь- ных меншасцей Беларусі. Статус дзяржаўных пры першынстве беларускай мелі таксама польская, руская і яўрэйская мовы. На ўсіх чатырох мовах выдавался газеты і часопісы. Побач з беларускімі ствараліся нацыянальныя школы і кулыурна-асветніцкія ўстановы. На тэрыторыі Магілёўскай акругі ў сярэдзіне 1920-х гг. было 15 польскіх, 9 рускіх, 16 яўрэйскіх школ. У вёсцы Сафійск дзейнічала літоўская, а ў вёсцы Латролшчы і Грудзінаўка дзве латышскія школы. У 1928 г. з 265 сельсаветаў акругі пяць было нацыя- нальных: польскі, два яўрэйскіх і два латышскіх.

Індустрыялізацыя 1930-х гг.Пасля выхаду на даваенны ўзровень вытворчасці ў прамысловасці быў

узяты курс на паскораную індустрыялізацыю краіны і ў першую чаріу на па- велічэнне выпуску сродкаў вытворчасці і ваеннай тэхнікі. У канцы 1925 г. партыя аб’явіла курс на індустрыялізадьпо народнай гаспадаркі.

У другой палове 1920 г. у Магілёве быў рэканструяваны металаапра- цоўчы завод «Чырвонае адраджэнне», у 1926-1927 гг. пабудавана канды- тарская фабрыка «10-й Кастрычнік», запрацавалі гарбарная і швейная фаб- рыкі. У 1929 г. першамайскія калоны дэманстрантаў г. Магілёва прыйшлі на поле і пад гукі «Інтэрнацыянала» закладі першую цагліну у фундамент фабрыкі штучнага валакна (завод штучнага валакна імя В. Куйбышава). А ўжо праз год пачало даваць прадукцьпо першае ў БССР буйное прадпры- емства хімічнай прамысловасці - галоўны аб’екг першай пяцігодкі ў Магі- лёве. У 1932 г. запрацаваў Магілёўскі трубаліцейны завод імя А. Мяснікова. Магілёў і Мінск злучыла сучасная аўтамагістраль. За гады першых пяціго-

84



МГУ

имени А


дак у горадзе запрацавалі швейная фабрыка імя Валадарскага, аўтарамонт- ны завод імя С. Кірава, мэблевая і касцёваперапрацоўчая фабрыкі. На базе дробных гарбарных арцелей узнік гарбарны завод імя Сталіна. У 1937 г. уступіў у строй косцеперапрацоўчы завод, які пачаў выпускаць клей, касця- вую муку і азотныя ўгнаенні. У 1938 г. ў Магілёве дзейнічалі ўжо 53 прад- прыемствы саюзнага, рэспубліканскага і мясцовага падпарадкавання, на якіх працавала болыд за 14 тыс. чалавек.

Пленум Магілёўскага акружкама партыі ў сакавіку 1928 г. прыняў ра- шэнне аб будаўніцгве сілікатнага завода ў Клімавічах, цаглянага ў Чавусах, вясковай элекграстанцыі ў Бялынічах. У Крычаве ў 1930-я г. пачалі дзейні- чаць цэментны, фасфарытны, мелавы, ільнозаводы, ЦЭЦ. У Бабруйску зап- рацавала вядомая швейная фабрыка імя Ф. Дзяржынскага. Прамысло- выя прадпрыемствы будаваліся і ў іншых гарадах і мястэчках Магілёўшчы- ны. На заводах і фабрыках з мэтай павышэння прадукцыйнасці працы было арганізавана сацыялістычнае спаборніцтва. Напачатку «ўдарнікі», а затым «стаханаўцы» паказвалі прыклады ўдарнай працы. Пад час індустрыяліза- цыі павялічвалася колькасць рабочага кяаса, было ліквідавана беспрацоўе. Тэмпы прамысловасці развіыця ў гады даваенных пяцігодак былі вышэй- шыя за сярэднесусветныя і сярэднесаюзныя.

Для правядзення столь маштабнай індустрыялізацыі неабходна былі вялікія сродкі. 3 1927 г. сталі штогадовымі ўнутраныя пазыкі, якія прыму сова пад кантролем грамадскіх арганізацый размяшчаліся сярод насельніцтва. Часта праводзіліся дні бясплатнай працы - суботнікі, якія адзначаліся як сапраўдныя камуністычныя святы. Рэзка павялічыліся падаткі на прыватны сектар. Была адноўлена дзяржаўная манаполія на гарэлку, валютная мана- полія. Індустрыялізацыя патрабавала вялікай напругі сіл грамадства. Пагор- шылася матэрыяльнае становішча народу і асабліва сялянства. Была зноў уведзена картачная сістэма, якая забяспечвала мінімальны пражытачны ўзро- вень. Рэальная зарплата рабочых толькі ў 1940 г. зноў дасягнула ўзроўню 1928 г.

У сувязі з масавым будаўніцгвам і рэканструкцыяй заводаў і фабрык хутка пачалі расці гарады нашай вобласці. Насельніцгва Магілёва ў 1939 г. дасягнула амаль 100 тыс. Яно падвоілася за перыяд з 1926 па 1941 год. Бабруйска - 85 тыс. чалавек. Паступова да лепшага мяняўся знешні воблік гарадоў.

Калектывізацыя сельскай гаспадаркіСтварэнне моцнай індустрыі, курс на перабудову сацыялістычнага гра

мадства былі, па меркаванню кіраўніцтва кампартыі, немагчымымі без ка- лектывізацыі сельскай гаспадаркі. Першыя сельскагаспадарчыя арцелі і ка-

85



МГУ

имени А


муны, таварыствы па сумеснай апрацоўкі зямлі з ’явіліся ў Горацкім, Бы- хаўскімпаветахяшчэў 1918-1920 гг. У гады правядзенняпалітыкінэпаціка- васць да гэтых форм гаспадарання заставалася пераважна ў беззямельных сялян і батракоў. Тым не менш, рознымі формамі кааперацыі было ахоплена да 50% сельскіх гаспадарак.

У 1929 г. пачалася фарсіраваная калектывізацыя індывідуальных вяс- ковых гаспадарак. Сялян часта прымусам і гвалтам пачалі запісваць у калга- сы. Партыйньм актывісты з гарадоў Расіі і мясцовыя актывісты з бядняцкіх сем’яў пры арганізапыі калгасаў нярэдка праводзілі пагалоўнае абагульнен- не ската, а часам і птушкі. Пачалася практыка ліквідацыі хутароў і ссяленне сялян у вёскі. 3 вялікім спазненнем ад тэмпаў калектывізацыі ствараліся машына-трактарныя станцыі. Першымі ў пачатку 1930-х гг. пачалі праца- ваць Горацкая, Клімавіцкая, Беларуская (Бялыніцкі раён), Цялушская (Баб- руйскі раён) МТС.

У 1930 г. за пасіўнасць у правядзенні калекгывізацыі былі распушчаны мясцовыя Саветы Беларусі. У студзені 1930 г. Магілёўскі і Бабруйскі акруж- камы атрымалі цыркуляр «Аб ліквідацыі кулаптва як класа». Заможных сялян абкладалі надзвычайнымі падаткамі, абвяшчалі кулакамі, высялялі са сваіх двароў, ссылалі ў паўночньм і ўсходнія раёны СССР. Органы дзяржаў- най бяспекі, мясцовыя органы ўлады і актывісты выяўлялі і высялялі кула- коў, канфіскоўвалі не толькі сродкі вытворчасці, але і нярэдка ўсю маёмасць, уюпочаючы прадметы асабістага ўжытку. Усяго з БССР у 1920-1930-ыя гг. было рэпрэсіравана і выселена за межы рэспублікі болып за 250 тыс сялян.

Масавая калектывізацыя выклікала незадаволенасць сялянства. Адна- віліся антысавецкія выступленні сялян: падпалы калгаснай маёмасці, забой- ствы партыйных актывістаў. Супраціўленне сялян працягвалася да сярэдзі- ны 1930-х гг. і жорстка падаўлялася ўзброенай сілай.

Фарсіраваная калектывізацыя выклікала рэзкае скарачэнне пагалоўя жывёлы, дабрабыту жыхароў вёскі. СССР у 1932-1933 гг. ахапіў масавы голад, які ў меншых маштабах, чым Украіну, закрануў паўднёвую частку Магілёўшчыны. Падзенне сельскагаспадарчай вытворчасці прыпынілася толькі праз 5-7 гадоў пасля пачатку масавай калектывізацыі.

Нягледзячы на ўсе цяжкасці курс на калектывізацыю не мяняўся, і да пачатку Вялікай Айчыннай вайны ва ўсходняй Беларусі было абагульнена 93,4% гаспадарак і 96,2% пасяўных плошчаў. Сярэдні памер сельскагаспадарчай арцелі павялічыўся да 75 двароў.

Грамадска-палітычнае жыццёСтаноўчыя эканамічныя і культурныя працэсы 1920-х гг. не былі

ў СССР замацаваны дэмакратызацыяй грамадска-палітычнага ладу. Болып

86



МГУ

имени А


таго, аўтарытарны аднапартыйны рэжым у канцы дзесяцігоддзя перарос у жорсткую дыюшуру Сталіна, што мела відавочна негатыўныя насіупствы для Беларусі. У 1927-1929 гг. узмацніўся ідэалагічны ціск кампартыі на кадры беларускай інтэлігенцыі. Пачалося фактычнае згортванне беларусізацыі, якое пера- расло ў рэпрэсіі 1930 гадоў. У сярэдзіне наступнага дзесяцігодцзя практычна не засталося школ і культурна-асветніцкіх устаноў нацыянальных меншасцяў, бьшо вынішчана краязнаўства. У эканоміцы была звернута палітыка нэпа.

Грамадска-палітычнае і культурнае жыццё Магілёўшчыны ў 1930-я гг. знаходзілася пад татальным кантролем камуністычнай партыі. Праз партый- ныя, прафсаюзныя, камсамольскія арганізацыі, працоўныя калектывы і сродкі масавай інфармацыі кампартыя імкнунася выкараняць усялякае інша- думства ў грамадстве, прапагандавала рэальныя і ўяўныя поспехі сацыялі- стычнага будаўніцтва. Новыя канцэпцыі гісторыі прыніжалі годнасць бела- русаў, з гістарычнай памяці народа імкнуліся выкрасліць імёны Еўфрасінні Полацкай, Ф. Скарыны, К. Каліноўскага, В. Дунін-Марцынкевіча, Ф. Багу- шэвіча ды іншых дзеячаў нацыянальнай культуры.

Пачала змяняцца да горшага і рэлігійная палітыка. Быў узяты курс на канчатковае вынішчэнне рэлігійнасці насельніцтва. 3 канца 1920-х гг. пас- тупова ўлады закрылі ў рэгіёне ўсе без выюпочэння цэрквы, касцёлы, сіна- гогі, афіцыйна ліквідавалі рэлігійныя абшчыны. У 1929-1930 гг. наибольшая колькасць храмаў у Магшёве была канфіскавана на карысць дзяржавы. Напрыклад, у 1929 г. адабралі ў вернікаў Васкрасенскую царкву і сінагогі «Кнэсэс-Ізраіль», «Шыра-Шырым». Усе званы з цэркваў горада знялі 3 сту- дзеня 1930 г. перад Калядамі. 24 студзеня 1930 г. канфіскавалі кафедраль- ныя Спаскі і Іосіфаўскі саборы. Палітыка вынішчэння рэлігійных арганіза- цый працягвалася і ў 1930-я г. Бьші закрыты Трохсвяціцельская царква, Тра- ецкая царква на Лупалава, капліца ў Пячэрску, Мікольская царква. У 1935-1937 гг. зачынілі абодва магілёўскія касцёлы. Ва ўмовах забароны дзейнасці рэлігійныя абшчыны паступова прыходзілі да заняпаду.

Адначасова з першай хваляй калектывізацыі распачаліся масавыя рэп- рэсіі супраць беларускай інтэлігенцыі - так званых «нацыянал-демакратыч- ных укланістаў». Яны працягваліся да пачатку Вялікай Айчыннай вайны. Сотні самых таленавітых і адукаваных сыноў і дачок беларускага народа апынупіся за кратамі, былі сасланы або расстраляны. Рэпрэсаваны і рас- страляны быў і ўраджэнец Мсціслаўскага раёна класік беларускай літарату- ры Максім Гарэпкі. У Магілёве многіх «ворагаў народа» на прыгаворах тройкі без суда расстрэльвалі ў раёне мясакамбіната. Рэпрэсіі закранулі і членаў КП(б)Б, палову якіх у 1935-1937 гг. выключылі з кампартыі. Толькі далучэнне Заходняй Беларусі да БССР у 1939 г. некалькі змякчыла контрбе- ларусізацыю ва ўсходняй Беларусі. Некаторыя нацыянальныя героі мінула- га былі рэабілітаваны.

87



МГУ

имени А


У 1936 г. органы НКВД арыштавалі групу выкладчыкаў і навукоўцаў г. Магілёва, сярод іх быў і выкладчык геаграфіі Магілёўскага педінстьпута, краязнавец, гісторык і публіцист Д. Васілеўскі. Выключэнні з партыі, зваль- ненні з працы і арышты гісторыкаў інстытута прывялі да тато, што ў 1935 г. востра не хапала, а ў 1936-1938 гг. практычна не засталося сваіх лекгараў- гісторыкаў. З-за знішчэння «шкодніцкіх кніг ворагаў народа» востра не хапала гістарычнай літаратуры. Толькі ў 1936/37 навучальным годзе «з інстытута было вынята і асуджана на розныя тэрміны органамі НКВД шэсць чалавек, знята з працы за варожыя, конгррэвалюцыйньм выступлений сем чалавек». Яшчэ больших памераў барацьба з ворагамі народаў дасягнупа ў Горацкім сельскагаспадарчым інстытуце.

Разгортванне ў савеикай краіне трыццатых гадоў барацьбы Сталіна з рэальнымі палітычнымі апанентамі і ўяўнымі ворагамі не магло абмінуць Магілёў. Пэўныя поспехі ў развіцці гарадской інфраструктуры - з характэр- най духу таш часу рыторыкай - звязваліся з вынікамі барацьбы са «шюдн- іцтвам ворагаў народа», з-за дзейнасці і «дыверсійнай работы» якіх раней «наўмысна адсоўваліся на другараднае месца» развіццё жыллёва-камуналь- най гаспадаркі і сацыяльна-купьтурнае будаўніцтва. Падкрэслівалася, што пасля разгрому ў Магілёве ў 1937 г. пад кіраўніцтвам таварыша Сталіна во- рагаў народа адразу ў 1938 г. выраслі асігнаванні на добраўпарадкаванне горада.

Канстытуцыі СССР 1936 г. і БССР 1937 г. абвяшчалі савецкія рэспублікі сацыялістычнымі дзяржавамі. Адначасова яны замацавалі абмежаванне пра- вавога і эканамічнага суверэнітэту БССР. У 1938 г. у Беларусі была праве- дзена адміністрацыйная рэформа. Было ўтворана 5 абласцей, у тьм ліку15 студзеня 1938 г. і Магілёўская з цэнтрам у горадзе Магілёве. Яна ўюпо- чыла ў сябе 21 раён.

Праект пераносу сталіцы БССР у МагілёўУ сувязі з блізкасцю сталічнага Менска да заходняй дзяржаўнай мяжы

ў 1938-1939 гг. распрацоўваўся праект пераносу сталіцы БССР у Магілёў. Бюро ЦК КП(б)Б 19 кастрычніка 1937 г. разгледзела пытанне «Аб сталіцы БССР» і палічыла «палітычна мэтазгодным перанесці сталіцу з Мінска ў Магілёў». Члены бюро ўлічвалі лепшае стратэгічнае становішча Магілёва і тое, што горад па сваіх «прыродных умовах мае болыпыя перспективы для далейшага развіцця». Сапраўды, сталічны Мінск да 1939 г. знаходзіўся ўсяго ў 30 км ад дзяржаўнай мяжы з Полынчай. У выпадку ўзброенага канфлікту Мінск адразу ж мог апынуцца ў цэнтры тэатра баявых дзеянняў. Магілёў знаходзіўся на 200 км далей ад дзяржаўнай мяжы і ў цэнтры тагачаснай тэрыторыі БССР.



МГУ

имени А


Быў прыняты перспектыўны план рэканструкцыі горада. Новая плані- роўка горада павінна была адпавядаць ідэальнаму выгляду сацыялістычнай сталіцы савецкай рэспублікі. Плануемая сталіца мела, на думку камуністыч- нага кіраўніцтва, зашмат рэлігійньіх архітэюгурных помнікаў, якія прапаноў- валася знішчыць. Планавалася знесці да 80% помнікаў дойлідства старога горада: практычна ўсе гарадскія цэрквы і касцёлы, архірэйскі палац, увесь ансамбль былой Губернатарскай плошчы, уключаючы дом губернатара, гу- бернскага праўлення і ратушу. На іх месцы праектавалася будаўніцтва Дома урада, ЦК КП(б)Б, гасцініцы, жылых дамоў для партыйна-савецкай наменк- латуры, бібліятэк, школ, парка і г.д.

Савецкая плошча павінна была стаць значна болынай і называцца «Плошча Перамогі». Усе варыянты рэканструкцыі цэнтральнага раёна пра- дугаеджвалі фактычнае знішчэнне старога горада. Адпаведна канчатковай схеме 1939 г. ў квартале паміж вуліцамі Першамайская і Ленінская мусіў быць пабудаваны вялізны будынак дзяржаўнага драматычнага тэатра. На месцы чароўнага барочнага Спаскага сабора планавалася ўзвесці дом ЦК КП(б)Б. А перад ім на месцы ратушы па схеме месціліся кветкавыя клумбы і пачатак лесвіцы, якая павінна была спускацца да Дняпра ў Цэнтральны парк культуры і адпачынку новай сацыялістычнай сталіцы.

Асновай кампазіцыйнай структуры горада цяпер станавіліся вуліца Першамайская і праспекг Міру. Адпаведна іх перасядэнне - плошча Леніна - галоўным транспартным вузлом горада і цэнтральнай плошчай рэспублікі. На ёй у 1938-1940 гг. быў пабудаваны шэраг будынкаў у тым ліку дом Саве- таў па праекту У. Лангбарда, падобны на Мінскі будынак Савета міністраў. У цэнтры Магілёва за сціслыя тэрміны былі таксама ўзведзены будынак На- роднага камісарыятаўнутраных спраў, кінатэатр «Радзіма», гасцініца «Дняп- ро». Для расчысткі пляцоўкі будаўніцтва гасцініцы ў 1938 г. быў узарваны адзін з самых вядомых гістарычных помнікаў Магілёва - велічны Іосіфаўскі сабор, пабудаваны ў стылі класіцызму знакамітым расійскім архітэктарам М. Львовым.

Праграмагарадскогабудаўніцтваў лютым 1938 г. была выканана толькі на 42%. У многім плануемы перанос сталіцы зацягнуўся з-за нежадання мінскіх чыноўнікаў пераязджаць. У ЦК КП(б)Б было вырашана паскорыць пераезд і завяршыць яго восенню 1939 г. Летам гэтага года пачаўся пераезд шэрагу наркаматаў. У 1938-1941 гг. у Магілёве пераехаў цырк, які з’яўляў- ся славутасцю горада.

У верасні 1939 г., пасля нападу нацысцкай Германіі на Полыпчу, Чыр- воная армія перайшла савецка-польскую мяжу і ўзяла пад кантроль тэрыто- рыю Заходняй Беларусі. У выніку да БССР былі далучаны заходнія беларус- кія землі, дзяржаўная мяжа была адсунута на захад на 300—400 км. Геапалі-

89



МГУ

имени А


тычная абстаноўка рэзка змянілася. Ваенна-стратэгічнай неабходнасці ў пераносе сталіцы ўжо не было. Знікла і ўнутрыпалітычная мэтазгоднасць пераезду. Мінск цяпер знаходзіўся не на ўскрайку тэрыторыі БССР, а ў самым сэрцы Беларусі. Магілёў застаўся абласным горадам, што па сутнасці і ўратавала тады ратушу, як і многія ініпыя архітэюурныя помнікі.

Пачатак Вялікай Айчыннай вайны.Абарона Магілёўшчыны

Магілёву ўсё ж такі давялося стаць часовай сталіцай Беларусі, але ад- былося гэта пасля пачатку Вялікай Айчыннай вайны. Раптоўны напад на- цысцкай Германіі на СССР, памылкі савецкага камандавання і вярхоў партый- нага і дзяржаўнага апарату прывялі да паразы прыгранічных груповак войск Чырвонай Арміі. ЦК Камуністычнай партыі Беларусі, Савет народных ка- місараў БССР былі эвакуіраваны і з 25 чэрвеня па 3 ліпеня 1941 г. знаходзі- ліся ў Магілёве. Тут жа размясціўся першы штаб Заходняга фронту. Ужо ў дзень захопу нацыстамі Мінска 28 чэрвеня танкавыя часці Гудэрыяна ўступілі на тэрыторьпо Магілёўскай вобласці ў раёне Бабруйска.

Магілёўшчына рыхтавалася да барацьбы з гітлераўцамі. На наступны дзень пасля абвяшчэння вайны на ўсіх прадпрыемствах і ў арганізацыях Магілёўшчыны прайшлі сходы, масавыя мітынгі. Адбываўся масавы пры- зыў у Чырвоную Армію ваеннаабавязаных і добраахвотнікаў. На буйных заводах вобласці, у педінстытуце фарміраваліся атрады народнага апалчэн- ня. Усяго на Магілёўшчыне бьшо ўтворана 14 батальёнаў, у якіх бьшо каля 12 тыс. апалчэнцаў. Да 40 тыс. магілёўцаў штодня працавала на будаўніцгве абарончых умапаванняу вакол горада.

Пачалася эвакуацыя прамысловага абсталявання, матэрыяльных каш- тоўнасцей і людзей на ўсход, дня чаго ў Лупалава пад Магілёвам была ство- рана Цэнтральная эвакуацыйная камісія БССР. Адказным за эвакуацыю ў вобласці быў назначаны сакратар абкома Д. С. Маўчанскі. Эвакуацыя насельніцтва і матэрыяльных каштоўнасцей была спалучана з вялікімі цяж- касцямі: чыгуначны транспарт забяспечваў у першую чаргу ваенныя пера- возкі, а большая частка аўтамабіляў па мабілізацыі накіроўвалася ў воінскія часткі. 3-за дэфіцыту часу і транспартных сродкаў, бамбёжак горада і чыгу- начных дарог бьшо эвакуіравана толькі 12 прадпрыемстваў Магілёва.

Сітуацыя была крытычнай. Ад Мінска да Дняпра практычна не было вялікіх баяздольных злучэнняў Чырвонай Арміі. Фактычна без бою 28 чэрвеня фашысты захапіпі Бабруйск. Спроба адбіць Бабруйскую крэпасць у ноч на 30 чэрвеня і арганізаваць абарону на ўсходнім беразе р. Беразіна не Удалася. Часці вермахта пачалі рух на Магілёў і Рагачоў. Савецкае камандаван- не вялікія надзеі звязала з абаронай на рубяжы Дзвіна - Днепр. Падцягну-

90



МГУ

имени А


тыя з усходу вайсковыя злучэнні з дапамогай апалчэнцаў і жыхароў воб- ласці паспрабавалі прыпыніць наступ фашысцкай армады.

У абароне Магілёва з 3 па 26 ліпеня 1941 г. удзельнічалі войскі 61-га стралковага корпуса генерала Ф. Бакуніна. Баі пачаліся 3 ліпеня на дальніх, а 10-16 праходзілі на бліжніх подступах да Магілёва. Непасрэдна горад мужна абаранялі байцы сфарміраваных у Туле 172-й і 110-й стралковых дывізій пад камандаваннем генерала М. Раманава і палкоўніка Хлебцава і народныя апалчэнцы. На першым этапе абароны Магілёва з 3 па 9 ліпеня камандаван- не корпуса і 172 дывізіі высылалі атрады на далёкія подступы да горада з мэтай разведкі і знішчэння перадавых груп праціўніка. Гэта дало час, не- абходны дня падрыхтоўкі абарончых умацаванняў вакол горада. Вьшікам стаў 25-кіламетровы супрацьтанкавы роў, які акружыў горад з захаду, поў- начы і поўдня; болып за 40 км акопаў, мноства бліндажоў, дзотаў, траншэй.

На другім этапе - з 10 па 16 ліпеня 1941 г. другая танкавая група Гудэ- рыяна спрабавала з ходу штурмам авалодаць горадам. Дадзены перыяд ха- рактарызуецца асаблівай бязлітаснасцю баёў, у якіх загінулі смерцю храбрых найбольш мужныя і падрыхтаваныя абаронцы нашага горада. Асабліва напружанымі бьші баі на Буйніцкім поле. Тут салдаты 388-га стралковага палка пад кіраўніцтвам палкоўніка С. Куцепава, паводле звестак штаба дывізіі, падбілі і спалілі да 180 адзінак нямецкай бронетэхнікі. Пасля пяці- дзённых жорсткіх баёў немцы вырашылі абыйсці гарадскія ўмацаванні, пе- раправіліся праз Днепр і ўзялі «у абцугі» часці 13-й арміі, якія абаранялі Магілёў.

Трэці перыяд - з 17 па 26 ліпеня 1941 - самы цяжкі ў гісторыі абароны, бо войскі, якія абаранялі горад, апынуліся ў поўным акружэнні. Яшчэ 10 дзён абаронцы горада мужна адбівалі атакі ворага. Пасля захопу г. Чавусы спыніў- ся падвоз боепрыпасаў і харчавання. Праціўнік, які наступаў з усходу, змог заняць вёскі Грабянёва, Лупалава, Халмы, выйсці да Дняпра і 24-га ліпеня прарвацца на ўскраіны горада. У ноч на 26-га ліпеня частцы савецкіх воінаў удалося вырвацца з варожага кальца.

Магілёўская абарона 1941 г. - гераічная старонка гісторыі горада. У самы страшны, самы трагічны год вайны, жыхары горада разам з байцамі Чырвонай Арміі змаглі выявіць свае лепшыя якасці, у баях за горад пакрылі сябе неўміручай славай. Яны скавалі вялікія сілы фашыстаў, сталі магутнай перашкодай на шляху правага фланга групы арміі «Цэнтр» пад час Смален- скай бітвы, нанеслі адчувальныя страты ўдарным атрадам вермахта. Не- здарма нямецкае камандаванне ў сваіх данясеннях называла Магілёў «крэ- пасцю». Падзеі абароны Магілёва апісаны ў рамане «Жывыя і мёртвыя» зна- камітага савецкага пісьменніка К. Сіманава, які ў дні абароны ў якасці ка- рэспандэнта знаходзіўся ў Магілёве. У адпаведнасці з апошняй воляй

91



МГУ

имени А


пісьменніка яго прах развеяны на Буйніцкім полі. Абарона Магілёва была са- май доўгай і адной з самых разлютаваных на тэрыторыі Беларусі ў 1941 г. і заслугоўвае не меншай уцзячнасці, чьм абарона Брэсцкай крэпасці.

Цяжкія абарончыя баі адбываліся і ўздоўж р. Сож на лініі Крычаў - Чэрыкаў - Прапойск. 25 ліпеня конна-механізаваная група палкоўніка Бац- каловіча нанесла контрудар у раёне Глуск - Старыя Дарогі, адцягваючы на сябе сілы праціўніка. Нягледзячы на мужнасць савецкіх салдат і афіцэраў агульная перавага сіл была на баку вермахта. 15 жніўня савецкія войскі па- кінулі Хоцімск. Магілёўская вобласць апынулася пад пятой нацыстаў.

Акупацыйны рэжымТэрыторыя Магілёўскай вобласці была цалкам акупавана нямецка-фа-

шысцкімі захопнікамі. Яна не бьша ўюпочана ў склад генеральнай акругі «Беларусь», а ўваходзіла ў вобласці аховы тылу групы армій «Цэнтр» (у зоне 203, 221, 286 ахоўных дывізій). Былі ўтвораны Магілёўская і Бабруйская акругі, якія ў сваю чаргу дзяліліся на раёны і воласці. У структуры акруго- вых і раённых упраў былі аддзелы школ і культурных устаноў, якія і сталі займацца адкрыццём так званых «народных школ». Уся паўната ўлады належала ваеннай і цывільнай адміністрацыям. Яв ніжэйшыя звенні - старасты, паліцэйскія фарміраваліся з мясцовых жыхароў.

На захопленай тэрыторыі быў усталяваны жорсткі акупацыйны рэжым. Было абвешчана надзвычайнае становішча і ўведзена сістэма заложнікаў. Ваеннапалонныя ўтрымліваліся ў піматлікіх канцэ нтрацы йных лагерах: Баб- руйскім, Магілёўскім, Лупалаўскім, Грэбяноўскім і інш. Западозраных у сабатажы цывільных грамадзян знявольвалі ў турмы, высылалі ў «працоў- ныя выхаваўчыя лагеры».

Ужо ў першыя дні пасля захопу Магілёва яўрэі былі выгнаны са сваіх дамоў і пераселены ў гета каля ракі Дубравенка. Спецыяльныя каманды з савецкіх ваеннапалонных, яўрэяў з нашытымі зоркамі Давіда, мабілізава- ных немцамі жыхароў горада працавалі на расчыстцы завалаў. Дзеля скара- чэння насельніцтва карныя спецкаманды праводзілі аперацыі па яш знішчэн- ню. У першаю чаргу ізаляваліся і планамерназнішчаліся яўрэі, якія перася- ляліся ў спецыяльныя гета. Яны былі створаны таксама ў Быхаве, Дрыбіне, Клімавічах, Краснаполлі, Крычаве, Магілёве, Шклове, вёсцы Напраснаўка Горацкага раёна. Адным з буйнейшых на Беларусі стала Бабруйскае гета, у якім утрымлівалася 20 тыс. яўрэяў. Ужо ў кастрычніку бьшо знішчана практычна ўсё яўрэйскае насельніцтва Магілёва. Усяго за гады акупацыі на Беларусі загінула каля 400 тыс. яўрэяў.

У красавіку 1942 г. ў Магілёве адбылася яшчэ адна трагічная падзея. Вялікая веснавая вада выклікала сель на Дубравенцы. У 1941 г. чырвона-

92



МГУ

имени А


армейцы ўзарвалі чыіуначны мост цераз раку. Немцы не сталі яго рамантаваць, а толькі паклалі пад насып жалезабетонную трубу. Вясной яе дыяметра стала не хапаць для пропуску вады. Утварылася вялізнае возера, вада якога 10 красавіка змыла насып і 4-5-мятровым валам з хуткасцю кур’ернагацяг- ніка рынулася да Дняпра. Сель змыў мост, лазню на быхаўскім рынку, амаль усе дамы ў пойме ракі, мноства людзей, коней і, па чутках, машыну гітле- раўцаў. Загінула ў гэты нешчаслівы дзень каля 2-х тыс. чалавек.

Нацысты наладзілі сістэму рабавання і каланізацыі беларускіх зямель. На базе калгасаў ствараліся «абшчынныя гаспадаркі». З 1942 г. жыхароў вё- сак надзялілі палоскамі зямлі і абклалі вялікімі падаткамі. Для гараджан была ўведзена працоўная павіннасць. Працягласць рабочага дня складала 10-12 гадзін і магла павялічвацца. Кіраўнікі прадпрыемстваў мелі права фізічна караць работнікаў: біць, саджаць у карцэр і г. д. Прадукгы, сыравіну і маёмасць фашысты вывозілі ў Германію, ці пастаўлялі ў сваю армію. Мо- ладзь шляхам прапаганды і прымусова адпраўлялі на работы ў Нямеччыну.

У той жа час акупанты імкнуліся стварыць станоўчы вобраз нацызму і «новага парадку». Яны адчынілі закрытая пры саветах цэрквы і касцёлы. Паступова наладзілі сістэму пачатковай адукацыі, медыцынскага абслугоў- вання, культурнага жыцця. У Магілёве актыўна дзейнічаў тэатр. Фашысты з’яўляліся нацыянал-сацыялістамі па сваёй ідэалогіі і працягвалі святкаван- не дня працоўных - 1 мая. Нацысцкая контрпрапаганда ўсяляк выкрывала сталінскія рэпрэсіі і паказвала сябе вызваліцелем беларускага народа і г. д. Такія дзеянні захопнікаў, паражэнні Чырвонай Арміі выклікалі стан разгуб- ленасці і пэўнае спачуванне новым уладам у частцы мясцовага населыііцтва ў першыя гады акупацыі.

«Народныя школы» былі пачатковыя і з сямігадовым тэрмінам наву- чання. У іх выкладаліся руская, нямецкая, беларуская мовы, матэматыка, радзімазнаўства, геаграфія, біялогія, спевы, маляванне, фізічная культура, садоўніцтва і рамёствы. У праграмах усіх шюл адсутнічаў такі прадмет, як гісторыя. Сцвярджалася, што «Берлін-сталіцанашайрадзімы». Школы пра- цавалі ва ўсіх раёнах вобласці, акрамя Клічаўскага, дзе ўсе спробы стварэн- ня немцамі народных школ праваліліся. У 1942/43 навучальным годзе ў Бабруйску працавала 14 школ, у якіх навучалася болын за 4 тыс. дзяцей і працавала 146 настаўнікаў.

У Магілёве дзейнічала восем школ: 1 чатырохгадовая, 4 сямігадовых і 3 васьмігадовых з камерцыйным ухілам. Сярод іх было пяць беларускіх і тры рускія. Усяго налічвалася 114 класаў, у якіх выкладалі 146 настаўнікаў. У 1942/43 навучальным годзе пачалі вучобу 3963 вучня, завярніьші 2145. У горадзе дзейнічалі рамеснае і будаўнічае вучылішча, платная музычная школа. А 13 мая 1943 г. уМагілёве ўпамяшканні былой фельчарскай школы пачаў сваю працу медыцынскі інстытут.

93



МГУ

имени А


Цэнтр горада двойчы - у ліпеню 1941 і чэрвені 1944 гг. - знаходзіўся ў зоне баявых дзеянняў. Моцна пацярпелі будынкі на Савецкай плошчы і ад бамбардзіровак савецкай авіяцыі. Магіляўчане згадвалі, як ў ноч на 28 мая 1943 г. савецкія лётчыкі з мэтай знішчэння салдат гітлераўскай дывізіі, якая знаходзілася на адпачынку ў Магілёве, бамбілі цэнтральную частку горада. Разам з гітлераўцамі знішчаліся і гарадскія будынкі, у тым ліку і культавыя. Амаль усе праваслаўныя храмы, частка з якіх у 1941—1944 гг. з дазволу аку- пацыйных уладаў была нанова адкрыта, былі моцна пашкоджаны.

Партызанскі і падпольны антыфашысцкі рухНа Магілёўшчыне стварэнне падпольных партыйных і камсамольскіх

арганізацый пачалося з першых дзён Вялікай Айчыннай вайны. 3 Магілёва ЦК КП (б) Беларусі 30 чэрвеня 1941 г. накіраваў абкамам і райкамам партыі Дырэктыву № 1 «Аб пераходзе на падпольную работу партарганізацый на тэрыторыях, занятых ворагам». Групы актывістаў партыі, якія пакінулі для арганізацыі падпольнай барацьбы, дыверсійна-разведвальныя атрады, ак- ружэнцы сталі арганізоўваць партызанскія атрады і весці бараиьбу з ворагам яшчэ летам 1941 г.

Насельніцтва горада і вобласці хутка разабралася ў сутнасці нацысцка- га парадку. Разгарнуўся масавы партызанскі і падпольны антыфашысцкі рух. Захаваліся звесткі аб тым, што ў гады акупацыі на болынасці прадпрыем- стваў, у рату шы ў памяшканні пральні знаходзіліся падпольньм антыфашыс- цкія арганізацыі. 3 мэтай запалохвання нацысты праводзілі публічныя пака- ранні смерцю. У лістападзе 1941 г. насупраць ратушы на плошчы былі паве- шаны ваенныя ўрачы, а ў красавіку 1942 г. - падполыпчыкі Міхаіл Мяцёлкін, Анатоль Ражкоў, Павел Хахлоў. На шыбеніцы ў цэнтры плошчы такія ката- ванні адбываліся затым неаднаразова.

У Магілёве падпольную арганізацыю пад назвай «Камітэт садзейнічання Чырвонай Арміі» стварыў настаўнік гарадской сярэдняй школы № 17 К. Ю. Мэттэ. У гэтай арганізацыі падпольнай працай займаліся каля 50 пе- дагогаў. У Круглым дзейнічала падпольная група моладзі пад назвай «Арга- нізацьм змагароў за вызвалеше Радзімы». У Бабруйску, Горках, Крутым, Крычаве, Клімавічах, Магілёве, Прапойску ды іншых населеных пунктах актыўна дзейнічала антыфашысцкае падполле.

Жорсткасць акупапыйнага рэжыму, рэпрэсіі нацыстаў не зламалі волі беларусаў, якіяў 1942-1943 гг. усё больш масава сталі папаўняць партызан- скія злучэнні. Партизаны ва ўсіх раёнах вобласці разбуралі склады, падры- валі масты і чыгуначнае палатно, нападалі на фашысцкія гарнізоны, вялі разведвальную работу, каралі стараст і паліцэйскіх. Аднымі з першых у лістападзе 1941 г. у Глускім раёне былі створаны партызанскія атрады імя Шчор-

94



МГУ

имени А


са, Кірава, Чапаева, якія затым увайшлі ў 37-ю партызанскую брыгаду. Парты- занскім краем ў гады Вялікай Айчыннай вайны называлі Клічаўскі раён. У сакавіку 1942 г. група партызанскіх атрадаў пад камандаваннем палкоўн- іка Нічыпаравіча вызваліла райцэнтр Клічаў ад акупантаў. У раёне былі ад- ноўлены органы Савецкай улады, а ў 1943-1944 гт., у лесе, каля в. Усакіна знаходзіўся Магілёўскі падпольны абкам партыі, выдавалася абласная газета «За Радзіму». У суседнім Кіраўскім раёне дзейнічала шэсць партызанскіх атрадаў.

Актыўна дзейнічалі партызанскія атрады Сожа у лясах басейна рэк Проня і Пціч. Наибольшая ж колькасць партызанскіх злучэнняў сканцэнтраваліся ў лясах Быхаўскага, Бялыніцкага, Кіраўскага, Клічаўскага і Кругаянскагараёнаў. Тут бьші вялікія партызанскія зоны, аэрадромы, знаходзіўся Магілёўскі падпольны абкам партыі. У красавіку, жніўні і верасні 1943 г. партызаны паспяхова правялі Бялыніцкія аперацыі па знішчэнню гарнізонаў праціўніка.

Уздым усенароднай бараііьбы супраць нацысцкіх акупантаў, рост парты- занскага руху прывялі да таго, што ў Магілёўскай вобласці з’явіліся тэрыто- рыі і цэлыя раёны, дзе была адноўлена савецкая ўлада. У такіх партызанскіх зонах нярэдка ствараліся лясныя школы. Па ўспамінах партызан некалькі падобных школ працавала ў лясах Клічаўскай партызанскай зоны.

3 жніўня 1943 г. пачалася «рэйкавая вайна» магілёўскіх партызан, якая праводзілася ў некалькі этапаў і спрыяла наступлению Савецкай арміі. Перад вызваленнем ад фашыстаў на тэрыторыі Магілёўшчыны ваявалі 24 партызанскія брыгады, у якіх было болып за 55 тыс. партызан.

ВызваленнеУ выніку Бранскай наступальнай аперапыі (1 жніўня - 3 кастрычніка

1943 г.) войскі Бранскага фронту вызвалілі 26 верасня 1943 г. першы раённы цэнтр Беларусі Хоцімск, а праз два дні - Касцюковічы і Клімавічы. У кастрычніку савецкія часткі ўвайшлі ў Крычаў, Чэрыкаў, Краснаполле і далей выйшлі да ракі Проня. У ходзе Смаленскай наступальнай аперацыі войскаў Заходняга і Калінінскага франтоў 7 жніўня - 2 кастрычніка 1943 г. ад акупантаў была вызвалена Смаленская, частка Калінінскай і ўсходнія раёны Магілёўскай вобласці. Значную дапамогу наступаўшым савецкім войскам аказалі партызаны, якія ў верасні правялі другі этап «рэйкавай вайны» пад назвай «Канцэрт». Каля в. Леніна Горацкага раёна 12-13 кастрычніка адбыўся першы бой Польскай пяхотнай дывізіі імя Т. Касцюшкі. У памяць аб ім у вёсцы дзейнічае Музей савецка-польскай баявой садружнасці. Фронт стабілізаваўся на лініі на ўсход ад Горак, Дрыбіна і далей па рацэ Проня. У выніку Гомельска-Рэчыцкай аперацыі 10-30 лістапада 1943 г. быў вызва- лены Прапойск і частка Быхаўскага раёна.

95



МГУ

имени А


Большая ж частка вобласці бьша вызвалена ў ходзе бліскуча праведзе- най аперацыі «Баграціён» - адной з найбуйнейшых наступальных аперацый Савецкай арміі ў гады Вялікай Айчыннай вайны, якая праводзілася 23 чэр- вені - 29 жніўня 1944 г. Часткай Беларускай аперацыі сталі Магілёўская і Бабруйская наступальныя аперацыі. Раніцай 23 чэрвеня савецкія войскі пе- райшлі ў наступление. Нягледзячы на жорсткае супраціўленне злучэнні 2-га Беларускага фронту прарвалі нямецкую абарону, фарсіравалі Днепр і 28 чэрвеня вызвалілі Магілёў ад гітлераўскіх захопнікаў. Ужо праз дзень ад фашыстаў быў ачышчаны Бабруйск, ля якога было акружана, узята ў палон і знішчана каля 40 тыс. немцаў. Пад Бабруйскам войскі правага флангу 1-га Беларускага фронту атачылі і знішчылі 6 дывізій 9-й нямецкай арміі. Магі- лёўскія партызаны паралізавалі рух на чыгунках, разам з рэгулярнымі час- цямі вызвалялі Асіповічы, Клічаў.

Праз дзевяць месяцаў пасля пачатку вызвалення вобласці 29 чэрвеня 1944 г. у выніісу аперацыі «Баграціён» тэрыторыя Магілёўшчыны была цалкам ачышча- на ад фашысцкіх захопнікаў. 3 ліпеня чыавонаармейцы ўвайшлі ў Мінск, а 28 ліпеня вызваленнем Брэста было завершана выгнанне акупантаў з Беларусі. Разгром германскіх войск на тэрыторыі Беларусі спрыяў наступлению на іншых франтах, вызваленню ўсёй тэрыторыі Савецкага Саюза, а потым і ўсёй Еўропы ад фашызму. Але вайна працягвалася. Тысячы нашых землякоў змагаліся з вора- гам, вызваляючы Беларусь, Украшу, Польшчу, Чэхаславакію, Румынію, Югасла- вію, Балгарыю, Венгрыю і Германію ад германскага фашызму.

Вобласць нарадзіла трох двойчы герояў Савецкага Саюза: I. Гусакоў- скага, С. Шутава, I. Якубоўскага. Усе трое камандавалі танкавымі злучэн- нямі. Ураджэнец Кіраўскага раёна Кірьш Арлоўскі палову свайго жыцця быў знакамітым партызанам. Ваяваў у Польшчы, Іспаніі, Кітаі, Беларусі, стаў героем Савецкага Саюза і Сацыялістычнай працы. Леў Маневіч, які нарадзіў- ся ў Чавусах, стаў вядомым савецкім ваенным разведчыкам.

Вайна прынесла неадноўныя чалавечыя і велізарньм матэрыяльныя страты. На момант вызвалення ў Магілёве жыло менш за 10 тыс. чалавек. Цалкам былі разбуравы 1172 прамысловыя прадпрыемствы, згарэлі бібліятэкі і фонды гістарьгчнага архіва, практьмна не бьшо непашкоджаных мураваных бу- дынкаў. Пасяўныя плошчы па вобласці скараціліся больш чым напалову. Матэрыяльныя страты ў коштах 1941 г. складі 12,5 млд. руб. Вобласць страціла палову свайго нацыянальнага багацця.

Пасляваеннае адраджэнне і развіццё народнай гаспадаркі(1945-1990 гг.)

Першыя пасляваенныя гады бьші дужа цяжкімі і напружанымі для Ма- гілёўшчыны. Тысячы людзей жьші ў зямлянках, не даставала самага неаб-

96



МГУ

имени А


ходнага рыштунку і хатняга начыння. Харчовая сііуацыя ў 1945-1947 гг. была наватгоршайзагады акупацыі, бо баявыя дзеянні 1944 г. канчатковазнясілілі сельскую гаспадарку. Вялікая дапамога Беларусі была аказана з саюзнага бюджэту. 3 усходніх раёнаў СССР у вобласць пастаўляліся машыны і абста- ляванне, прадукты харчавання, пераганялася скаціна. У гарадах інтэнсіўна ішлі рамонтна-аднаўленчыя работы: разбіраліся завалы, пачалі працаваць даваенныя заводы, транспартныя і камунальныя службы. Паступова аднаў- лялі сваю дзейнасць установы адукацыі, медыцыны, культуры. Гераічнымі звышчалавечымі намаганнямі вяскоўцаў і гараджан да канца пасляваеннай «пяцішдкі» была ў асноўным адноўлена сельская гаспадарка і прамысло- васць вобласці. У сярэдзіне 1950-х гг. апошнія сем'і былі пераселены з зям- лянак. Патрыятычны ўздым і гонар за сваю краіну, якая змагла перамагчы самага небяспечнага заваёўніка XX ст., спрыялі поспехам у аднаўленні народная гаспадаркі.

У 1950-1980 гг. значна вырас прамысловы патэнцыял Магілёўскай вобласці. У сувязі са з ’яўленнем у Еўропе братніх для СССР сацыялістычных краін адсунуўся магчымы тэатр ваенных дзеянняў, і кіраўніцтва СССР узяло курс на развіццё ў рэспубліцы цяжкай індустрыі. Атрыманае па рэпара- цыйных пастаўках з Германіі абсталяванне выкарыстоўвалася перш-налерш для развіцця машынабудаўнічых прадпрыемстваў. Паступова сфарміраваў- ся моцны машынабудаўнічы комплекс. У Бабруйску пашыралі вытворчасць, або пачалі працаваць машынабудаўнічы завод імя І. В. Сталіна (пазней В. І. Леніна), заводы вагавымяральных прыбораў, суднарамонтны, трактар- ных дэталяў і агрэгатаў ды інш. У Магілёве працаваў металургічны завод, які доўгі час быў адзіным у рэспубліцы, заводы «Строммашына», які выпус- каў абсталяванне для вытворчасці будматэрыялаў, «Электрарухавік», «Тэх- напрыбор», «Зеніт», «Ліфтмаш», прадукцыя якога працуе ў болынасці вялікіх гарадоў былога СССР, многіх іншых краін, на касмадроме Байканур.

Карысталася попытам і прадукцыя Магілёўскага завода імя С. М. Кіра- ва. Яна нават стала помнікам у іншых краінах свету. Прадпрыемства аднав- іла сваю дзейнасць у 1947 г., як лакамабільны завод пад’ёмна-транспартна- га абсталявання, а з 1958-1959 гг. на заводзе пачаўся выпуск дарожна-бу- даўнічых аўтамабіляў. Магілёўскія скрэйперы шырока выкарыстоўваліся на будаўніцтве Новакахоўскай ГЭС ва Украіне, і адзін з іх быў усталяваны на п едэстал у г. Новая Кахоука. У Раси каля Паўночнабайкальску стаїць пад- земны аўтапоезд, як помнік будаўнікам Байкала-Амурскай магістралі, якія прабівалі тут тунелі скрозь горныя хрыбты.

У 1960-1970 гг. Магілёўшчына стала вобласцю вялікай хіміі. Пачалі дзейнічаць Бабруйскі гідролізны завод, адзін з буйнейшых у Еўропе камбі- нат «Бабруйскшьгаа». На Магілёўскім заводзе штучнага валакна пачалася

97



МГУ

имени А


вытворчасць цэлафану, штапеля. У 1965 г. у Магілёве распачалося будаўніцт- ва буйнейшага ў Еўропе камбіната «Хімвалакно», які стаў дзейнічаць у 1968 г. Шырока вядома прадукцыя і Магілёўскага аб’яднання шоўкавых тканін. На пачатку 1980-х гг. хімічная прамысловасць апярэдзіла машынабудаўніцт- ва і выйшла на першае месца ў аб’ёме прамысловай вытворчасці вобласці.

У райцэнграх развівалася харчовая, будаўнічая і дрэваапрацоўчая прамысловасць, Бабруйск стаў найбуйнейшым цэнтрам апошняй ва ўсёй рэс- публіцы. Крычаў і Касцюковічы - вядучыя цэнтры цэментнай вытворчасці краіны. А прадукцыя Магілёўскіх і Бабруйскіх швейных прадпрыемстваў была шырокавядомая ў многіх краінах свету. Выпрацоўвалі электраэнергію для нрадпрыемстваў цешіаэлектрастанцыі Бабруйска, Крычава і Магілёва, Асіповіцкая, Чыгірынская і Цяцэрынская ГЭС.

Магілёў быў прамысловым лідэрам вобласці. У вялікіх маштабах рэ- канструяваліся, тэхнічна перааснашчаліся, мянялі профіль прадпрыемствы, пабудаваныя раней. Да вышэй пералічаных трэба дадаць хімкамбінат «Зара», завод «Чырвоны металіст», стужкаткацкую фабрыку, будаўнічы трэст №17 «Лаўсанбуд», завод зборнага жалезабетону №7, камбінат сілікатных выра- баў, Магілёўскую ЦЭЦ-2, завод жалезабетонных вырабаў, «Магілёўсельмаш», адзін з першых у СССР завод па перапрацоўцы бытавых адходаў, завод на- пояў, клеявы (жэлацінавы), штучнага валакна, піўны, маторарамонтны, а таксама швейную і абутковую фабрыкі. Шэраг прадпрыемстваў за высокія вытворчыя дасягненні, поспехі ў асваенні новай прадукцыі былі ўзнагаро- джаны ордэнамі СССР: завод «Электрарухавік» і камбінат «Хімвалакно» імя Леніна — ордэнамі Леніна, завод штучнага валакна імя Куйбышава - ордэ- нам Кастрычніцкай Рэвалюцыі, завод «Строммашына» - ордэнам Працоў- нага Чырвонага Сцяга. Ліфтабудаўнічаму заводу было прысвоена званне прадпрыемства высокай культуры вытворчасці.

Сельская гаспадарка вобласці ў пасляваенны час па тэмпам росту выт- ворчасці значна адставала ад прамысловасці, а вёскі па свайму добраўпа- радкаванню - ад гарадоў. Вялізарныя сродкі, якія ўкладваліся ў калгасна- саўгасную сістэму, не давалі неабходнай аддачы. Але дзякуючы ім, былі па- будаваны вялікія, часам гіганцкія, жывёлагадоўчыя комплексы, праведзена меліярацыя зямель, адбылося пераабсталяванне машына-трактарнага парка, хаця і павольна але павялічыўся дабрабыт жыхароў вёскі. Кадры спецы- ялістаў для вёскі паспяхова рыхтавала Горацкая сельскагаспадарчая акадэ- мія. У кожным раёне ствараліся адна-дзве перадавыя гаспадаркі, такія як калгас «Рассвет» Кіраўскага, «Камінтэрн» Магілёўскага, Імя Фрунзе, Імя Кірава Шклоўскага раёнаў, Імя Чкалава Горацкага ды інш. У 1960-1970 гг. пачала рэалізоўвацца праграма зносу “неперспектыўных” вёсак і перася- ленне іх жыхароў у буйныя аграпасёлкі.

98



МГУ

имени А


Рост прамысловасці ў многім прадвызначыў хуткі рост яасельніцтва гарадоў рэгіёна. З канца 1950-х гг. началася газіфікацыя гарадоў і масавае жыллёвае будаўніцтва новых мікрараёнаў. Абласны цэнтр быў найбуйней- шым з гарадоў. Калі ў пачатку 1960-х гг. у горадзе было каля 20 буйных прадпрыемстваў, то за 1960-1990 гг. тут з ’явілася болын як 40 новых пра- мысловых аб’ектаў. Насельніцтва Магілёва вырасла са 120 тыс. чалавек у 1957 г., да 200-х тыс. у напачатку 1970-х гг., праз дзесяцігоддзе яго насельн- іцтва перавысіпа 300 тыс., а напачатку XXI ст. дасягнула 370 тыс. чалавек Адным з буйнейших гарадоў краіны стаў Бабруйск, колькасць жыхароў якога сёння большая за 230 тыс. чалавек. Ва ўсіх гарадах вобласці праводзілася добраўпарадкаванне вуліц, арганізоўваліся аўтобусныя перавозкі, у Магілё- ве і Бабруйску пушчаны тралейбусы.

Станоўча паўплывала на развіццё Бабруйска існаванне з 1944 па 1954 гг. Бабруйскай вобласці. Па магчымасцях тых часоў ішло добраўпарадкаванне горада. Пасля ліквідацыі Бабруйскай вобласці Асіповіцкі, Бабруйскі, Кіраўскі і Клічаўскі раёны былі вернута, а ў 1960 г. Глускіраён перададзены ў склад Магілёўскай вобласці. У 1964 г. сем населеных пункгаў Музыкінскага сель- савета Смаленскай вобласці РСФСР былі далучаны да Мсціслаўскага раёна. Гэта стала вынікам шматлікіх просьбаў беларускага насельніцтва тых прыхранічных раёнаў Смаленшчыны, пгго ў свой час уваходзілі ў склад Рэчы Паспалітай, потым Магілёўскай губерні і жадалі знаходзіцца ў складзе Беларусі. Былі выкананы толькі пажаданні жыхароў тых вёсак, што знаходзі- ліся побач з Мсціславам.

Грамадска-палітычнае жыццё, адукацыя і культураУсе сферы грамадска-палітычнага і сацыяльна-эканамічнага жыцця

вобласці знаходзіліся пад жорсткім кантролем камуністычнай партыі. Гра- мадскія арганізацыі, камсамол, прафсаюзы бьші пазбаўлены самастойнасці. Іншадумства праследавалася і выкаранялася. Толькі ў першыя гады «хруш- чоўскай адоігі» пасля XX з’езду КПСС і развянчаняя «культу асобы Сталіна» (як тады называлі перыяд яго диктатуры) некалькі актывізаваліся твор- чыя і прафесіянальныя саюзы, арганізоўваліся грамадскія арганізацыі на прадпрыемствах. На Магілёўшчыну з лагераў вярнуліся незаконна рэпрэсі- раваныя грамадзяне. Але курс на разгорнутае будаўнінтва камунізму зноў узмацніўролю партыйных органаў. А доўгія гады кіравання СССР Л. Брэж- невым канчаткова фармалізавалі дзейнасць афіцыйных і самадзейных арга- нізацый. Большасць насельніцгва ў той ці іншай ступені знаходзілася пад уплывам камуністычнай ідэалогіі.

Вайна нанесла велізарны ўрон народнай адукацыі вобласці. Бьглі цал- кам знішчаны будынкі 1102 школ, 16 дзіцячых дамоў, 45 дзіцячых садоў,

99



МГУ

имени А


16 раённых і 318 сельскіх бібліятэк, 278 хат-чытальняў. Тым не менш, у лістападзе 1943 г. у вызваленых раёнах вобласці ўжо працавалі 524 школы, у іх навучалася 44 тыс. навучэнцаў, былі адкрыты 18 дзіцячых дамоў, а таксама школа для глухіх дзяцей. Калі пачатковыя школы па вобласці былі адноўлены даволі хутка, то ў 1947 г. у г. Магілёве сярэднюю адукацыю атры- малі ўсяго 36 навучэнцаў, 8 з іх скончылі школу з залатым медалём і 8 са срэбным.

На аснове рашэнняХІХ з’ездаВКП(б) (1952) аб паступовым пераходзе да ўсеагульнай сярэдняй адукацыі павялічыліся тэмпы будаўніцтва школ у гарадах і на вёсцы. Болыпасць школ атрымалі свае ўласныя будынкі. У 1950-1960-я гг. рэзка зніжаецца колькасць пачатковых школ і ўзрастае колькасць няпоўных сярэдніх і сярэдніх школ. Вялікая праца, якую правялі органы народнай адукацыі па рэарганізацыі школьнай сеткі і расстаноўцы педагагічных кадраў, дазволіла ўжо да 1962/63 навучальнага года ўсе сямі- гадовыя школы рэарганізаваць у васьмігадовыя. У гэтым жа годзе ў гарадс- кой мясцовасці быў завершаны пераход да ўсеагульнай сярэдняй адукацыі, восьмымі класамі было ахоплена 99,1% навучэнцаў. У вобласці працавала 465 сярэдніх школ. Прафесійная падрыхтоўка ў іх вялася па 52 прамысло- вым спецыяльнасцям і 12 сельскім.

Пераход ад ўсеагульнай базавай адукацыі да ўсеагульнай сярэдняй аду- кацыі быў завершаны на працягу 1968-1978 гг. Да пачатку 1980-х гг. усе школы ў гарадах, раённых цэнтрах сталі рускамоўнымі. Палітыка перабудо- вы і галоснасці ў другой палове 1980-х гг. прывяла да зменаў у выкладанні многіх гуманітарных прадметаў, асабліва гісторыі. Болыд крытычнае асэн- саванне вопыту развіцця савецкай школы выявіла яе многія недахопы і зага- ны: камандна-адміністрацыйную сістэму кіравання адукацыяй, фармалізм, уніфікацыю навучання, слабасці развіцця сучаснай матэрыяльнай базы і г.д.

У другой палове XX ст. паступова пашыралася сетка тэхнікумаў, ПТВ, бібліятэк, клубаў і дамоў культуры. Павялічыў выпуск спецыялістаў педін- стытут(сёння Магілёўскі дзяржаўны ўніверсітэт), якому ў 1978 г. надалі імя нашага земляка выдатнага беларускага паэта А. Куляшова. У 1960 г. пачаў працаваць машынабудаўнічы (сёння Беларуска-расійскі тэхнічны ўніверсі- тэт), а ў 1973 г. - тэхналагічны (Універсітэт харчавання) інстытуты.

У Магілёве яшчэ ў 1944 г. аднавіў працу прафесійны рускі драматычны тэатр. За адзін сезон бьшо пастаўлена некалькі спектакляў нягледзячы на тое, што самім артыстам прыходзілася ўдзельнічаць у аднаўленні тэатра. Праіснаваў тэатр у нашым горадзе ўсяго толькі адзін год. У гэтым жа годзе аднавіўся Магілёўскі абласны тэатр драмы і камедыі імя В. І. Дуніна-Марц- інкевіча ў Бабруйску. Магілёўскі драматычны тэатр пачаў дзейнічаць толькі

100



МГУ

имени А


ў 1954 г. на аснове пераведзенай з Пінска трупы. Магілёўскі абласны тэатр лялек створаны ў 1976 г. з выпускнікоў Магілёўскага культурна-асветніцка- га вучылішча і ўдзельнікаў мастацкай самадзейнасці.

У 1945 г. у Магілёве быў адкрыты Магілёўскі філіял Саюза мастакоў БССР, куды ўваходзілі жывапісцы, дэкаратары, скульптары і архітэктары. Магілёўскія дзеячы мастацтва прымалі ўдзел у рэспубліканскіх і саюзных выставах, арганізоўвалі ў Магілёве выставы твораў сваіх калег у выставач- най зале, якая функцыянуе з 1966 г. У 1976 г. у Магілёве створана абласная арганізацыя Саюза мастакоў БССР.

У 1950-1980 г. на Магілёўшчыне развіваўся даволі актыўны літаратур- иы рух. Тут жылі вядомыя літаратары В. Матэвушаў, А. Пысін, П. Шасце- рыкоў, удасканальвалі сваё майстэрства I. Аношкін, В. Карпечанка, шматлі- кія пачаткоўцы, што пасля ўзначалілі раённыя літаб’яднанні. У гэтыя гады прыязджалі ў Магілёў, праводзілі літаратурныя вечары беларускія пісьменнікі1. Чыгрынаў, В. Зуёнак, П. Макаль. У канцы 1980-х гг. у Магілёве былі А. Ваз- нясенскі, Р. Казакова, Р. Калядны, I. Шклярэўскі. Сустракаліся з грамадскас- цю В. Быкаў, А. Жук, Р. Барадулін і інш. Даволі інтэнсіўнымі былі сустрэчы магілёўскіх літаратараў з калегамі з Балгарыі і Браншчыны.

Нацыянальная палітыка на тэрыторыі БССР вызначалася ўзмацненнем русіфікатарскіх тэндэнцый. Курс на «зліццё нацый» прывёў да таго, што ў гарадах практычна зніклі беларускамоўныя школы. Руская мова стала вы- конваць функдыі дзяржаўнай. Гэтаму і спрыяў прыток у гарады спецыялістаўз Расіі пасля Вялікай Айчыннай вайны, знаходжанне у гарадах шматлікіх вай- ековых гарнізонаў, асабліва вялікіх у Бабруйску і Быхаве. Трансфармацыя гра- мадства прывяла да сцірання нацыянальных рысаў у абліччы населеных пун- ктаў і ва ўкладзе жыцця іх жыхароў. Кіраўніцтва вобласці вызначалася асаб- лівай прыхільнасцю да ідэй сацыялістычнага інтэрнацыяналізму. Візуальнае асяроддзе гарадоў, навату параўнанні з заходнебеларускім, вызначалася сваей рускамоўнасцю. Усе шыльды гандлёвых прадпрыемстваў, большасць ка- му ністычных лозунгаў на дамах бьші на рускай мове. Рэзкая моўная пераары- ентацыя гараджан, якія так і не змагпі дастаткова поўна засвоіць багатую рус- кую культуру, адсутнасць рэлігійнага выхавання прьшялі да разбурэння сістэ- мы міжпакаленнай этнакулыурнай інфармацыі, знікнення нацыянальных тра- дыцый, да ўзнікнення і паступова паглыблення духоўнага крызісу.

Крызіс позняга сацыялізмуТыя поспехі, якія меліся ў развіцці народнай гаспадаркі вобласці ў пас-

ляваенны перыяд былі вынікам пераважна экстэнсіўнагаразвіцця эканомікі, зксплуатацыі людскіх і матэрыяльных рэсурсаў вёскі. У 1970-я гг. гэтыя крын-

101



МГУ

имени А


іцьі былі вычарпаныя, а пераход да інтэнсіўнага развіцця ва умовах плана- ва-дзяржаўнай сістэмы гаспадарання аказаўся цяжка дасягальным. Тэмпы росту вытворчасці паступова зніжаліся. Гонка ўзбраенняў, арыентацыі заво- даў і фабрык на прадукцыю для ваенна-прамысловага комплексу, адставанне лёгкай прамысловасці прывялі да дэфіцыту многіх тавараў народнага спажы- вання. Абвастрылася жыллёвая праблема. Людзі па 15-20 гадоў стаялі ў чэр- гах на дзяржаўныя кватэры, а кааператыўныя амаль не будаваліся. Доўгія гады эканоміка развівалася без дастатковага ўліку яе ўздзеяння на прыроду. Непрадуманая меліярацыя і хімізацыя сельскай гаспадаркі, неэфектыўнасць ачышчальных збудаванняў жывёлагадоўчых комплексаў і прамысловых прад- прыемстваў - усё гэта стварьша шматлікія экалагічныя праблемы.

Нацыянальнай трагедыяй для беларускага народа стала Чарнобыльская аварыя на атамнай станцыі ў 1986 г. Яе вынікі доўга замоўчваліся партый- нымі і савецкімі органамі, нягаедзячы на тое, што на Магілёўшчыне ад рады- яцыйнага забруджання моцна пацярпелі Быхаўскі, Краснапольскі, Касцюко- віцкі,Слаўгарадскі,Чэрыкаўскі, Чавускі ды іншыя раёны. Толькі з 1989 года была адкрыта інфармацыя аб забруджанасці вобласці, было адселена 174 населеных пункта, 21 тыс. чалавек.

Нявырашанасць шматлікіхэканамічных, сацыяльных, экалагічных праб- лем адставанне ад перадавых краін свету, падппурхнулі КПСС да перабудо- вы ў другой палове 1980-х гг. Зняцце забароны на прыватную маёмасць на- радзіла вялікую прадпрымальніцкую актыўнасць. На Магілёўшчыне пачалі стварадда першыя кааператывы. Але спробы рэфармаваць сацыялізм, лібе- ралізаваць эканоміку прывялі да яшчэ большага паглыблення эканамічнага крызісу, з’яўлення палітычнай апазіцыі і нацыянальных рухаў.

Першым масавым апазіцыйным камуністам рухам у рэгіёне стаў Беларуси народны фронт «Адраджэнне». У 1990-1991 ге у Магілёве пачалі ад- бывацца масавыя мітынгі з патрабаваннем нацыянальнага адраджэння, дэ- макратызацыі, уратавання людзей ад наступстваў Чарнобыльскай катастрофы. У Магілёве, першым з гарадоў Беларусі, была зарэгістравана гарвыкан- камам дэмакратычная партыя.

Палітыка перабудовы і галоснасці, якую праводзіла кіраўніцтва СССР у другой палове 1980-х гг., спрыяла росту цікавасці грамадства да сваёй, у тым ліку страчанай, гістарычнай спадчыны. Напрыканцы існавання СССР каля падмуркаў ратушы і ганку Дома культуры будгрэста № 12 (Палац шлюбу) адбываліся першыя несанкцыянаваныя камуністычнымі ўладамі мітынгі. Сімвалічна, што як і ў магдэбургскія часы гараджане збіраліся на трады- цыйным спакон веку месцы збору - каля ратушы. На мітынгах гучалі новыя нязвыклыя для савецкіх часоў словы аб сапраўднай дэмакратыі, аб неабход-

102



МГУ

имени А


йасці рэабілітацыі ворагаў народу, адраджэння гістарычнай памяці, перада- чы вернікам адабраныя раней храмы. Менавіта тут нараджаўся дэмакратыч- йы рух на Магілёўшчыне.

Магілёўшчына ў час станаўлення незалежнасці БеларусіПасля жнівеньскага путчу 1991 г. і распаду СССР жыхары Магілёў-

шчыны сталі жыць у незалежнай дзяржаве - Рэспубліцы Беларусь. Вынікі паршых гадоў самастойнага жыцця ў суверэннай дзяржаве былі вельмі не- адназначнымі і супярэчлівымі. Напачатку на хвалі энтузіязму рэзка актыві- завалася грамадска-палітычнае і нацыянальна-культурнае жыццё краіны. Ілюзіі аб магчымасці рэфармавання грамадства пры адначасовым павышэнні дабрабьпу насельніцтва хутка прайпші. Стала назірацца стомленасць людней, якія засталіся сам на сам са сваімі штодзённымі праблемамі. Распаліся наладжаныя гадамі эканамічныя сувязі, назіраліся цяжкасці з грашовым аба- рачэннем. Крызісныя з’явы ў эканоміцы 1990-х гг. знізілі рэальныя даходы насельніцтва. Але паступова вытворчыя аб’яднанні і прадпрыемствы пера- арыентуюцца на новью віды прадукцьн, наладзядь новыя, болыы эфектыў- ныя эканамічныя сувязі. У , шющщягад^і ў вобласці назіраецца рост пра- мысловай вытворчасці, нгймжваіцца кааперацыя з замежнымі, перш-на- перш расійскімі фірмамі.

Магілёўшчыне ўдалося захаваць асноўныя галіны прамысловасці, якія дасталіся ёй ад савецкіх часоў, і пачаць развіваць новыя сучасныя накірункі вытворчасці. Высокая канцэнтрацыя прамысловых прадпрыемстваў, а іх у горадзе каля 70, наяўнасць развітай інфрастукгуры і кваліфікаваных пра- цоўных рэсурсаў, добрая транспартная інфраструктура, уключаючы развітыя аўтамабільныя дарогі, чыгуначную сетку, аэрапорт і рачны порт, і сучасныя камунікацыі абумоўліваюць планамерны рост рэальнага сектара эканомікі. Магілёў - трэці па велічыні горад Рэспублікі Беларусь, каля 4% усёй пра- мысловай прадукцыі рэспублікі прыходзіцца на яго прамысловы комплекс. У галіновай структуры магілёўскага прамысловага комплексу дамініру- ючымі з’яўляюцца хімічная (34%), машынабудаўніцтва і металаапрацоўка (30%), харчовая (14,3%) і лёгкая (13,2%) прамысловасць, якія і вызначаюць і ірактычна ўвесь знешнегандлёвы баланс горада. Сёння ў эканоміку рэгіёна ўкладаюць сродкі інвестары больш чым з 20 краін свету: бізнесмени Германії, Італіі, Расіі, Швейцарыі, Літвы, Латвіі, у апошні час - Кітая і Рэс- публікі Карэя.

У цяперашні час у вобласці функцыянуе шэраг палітычных партый і грамадскіх арганізацый, сярод якіх маецца шмат нацыянальных. Зарэгіст- раваньм нацыянальна-культурныя аб’яднання азербайджанцаў, армян, па- лякаў, рускіх, украінцаў, цыган, яўрэяў. Вялікую працу па адраджэнні бела-

103



МГУ

имени А


рускай мовы і нацыянальнай культуры праводзяць гарадская і абласная гра- мадскія арганізацыі «Таварыства беларускай мовы імя Ф. Скарыны» і бела- рускамоўны тэатр «Валянцін» Гарадскога цэнтра культуры і вольнага часу.

Штогод Магілёўшчына становіцца цэнтрам буйных міжнародных ак- цый: фестывалю духоўнай музыкі «Магутны Божа», фестывалю эстрады «Залаты шлягер», міжнароднага моладзевага тэатральнага форуму «М.@й.кантакт» і фестывалю анімацыйнага кіно «Анімаёўка», міжнароднага фестывалю дзіцячай творчасці «Залатая пчолка» ў Клімавічах, міжнароднага фестывалю народнай творчасці «Вянок сяброўства» у Бабруйску, пленэра па жывапісе і інш. Праводзяцца Калядныя, Велікодныя і восеньскія кірмашы, народныя святы і іншыя культурныя мерапрыемствы.

Магілёўшчына - музейны край. Толькі ў адным Магілёве маецца пяць дзяржаўных музеяў: Абласны краязнаўчы музей, Абласны мастацкі музей, музей імя Бялыніцкага-Бірулі, Музей этнаграфіі і Музей гісторыі горада. Да таго ж дзейнічае шэраг музеяў прадпрыемстваў і ўстаноў вобласці. У адным толькі Магілёўскім дзяржаўным універсітэце імя А. А. Куляшова маецца пяць музейных кабінетаў і залаў. Ва ўсіх раённых гарадах дзейнічаюць мясцовыя рэгіянальныя музеі.

На працягу развіцця адукацыі ва ўмовах незалежнасці ў Магілёўскай вобласці назіраецца ўстойпівая тэндэнцыя зніжэння колькасных паказчы- каў стану школьнай адукацыі. Значнае памяншэнне дзяцей школьнага ўзро- сту прывяло да адпаведнага памяншэння колькасці школ усіх тыпаў. Най- болып яркай падзеяй у школьнай адукацыі 1990-х гг. стала з’яўленне навучальных устаноў новага тыпу. У 1990 г. адкрыўся ліцэй № 1 і №2, у 1992 г. - № 3 у г. Магілёве, у 1996 г. -№ 4 у г. Крычаве, у 1998 г. -№ 5 у Быхаве, у 2003 г. - ліцэй пры Беларуска-Расійскім універсітэце. Адкрыты гімназіі ў Магілёве, Горках, Бабруйску. З 2006 г. адкрыты раённыя гімназіі ў Бялыніцкім, Кас- цюковіцкім, Краснапольскім, Шклоўскім, Кіраўскім, Клімавіцкім раёнах, ва ўсіх рэгіёнах працуюць цэнтры па працы з таленавітымі навучэнцамі. У Ма- гілёве рыхтуюць спецыялістаў тры дзяржаўныя ўніверсітэты, у Бабруйску дзейнічае філіял Беларускага Дзяржаўнага эканамічнага ўніверсітэта.

За апошнія гады ў Магілёве былі створаны помнікі народнаму мастаку Беларусі і Расіі В. Бялыніцкаму-Бірулі, народнаму мастаку Беларусі П. Мас- ленікаву, генералу М. Раманаву, мемарыяльны комплекс «Буйніцкае поле», помнік магілёўцам, якія загінулі, выконваючы інтэрнацыянальны абавязак у Афганістане. Адкрыты памятныя дошкі Г. Каніскаму, Спірыдону Собалю, Е. Раманаву, музыканту М. Салдатаву, народнаму паэту Беларусі А. Куляшову. Рэканструяваны і адрэстаўрыраваны комплекс буцынкаў чыгуначнага вакза- ла, праведзена рэстаўрацыя будынкаў-помнікаў архітэктуры XVIII-XIX стст., добраўпарадкавана і набыла статус пешаходнай адна з найстарэйшых вуліц -

104



МГУ

имени А


Денінская (Ветраная - Вялікая Садовая); у выніку перайменавання ў горадзе з’явіліся вупіцы, якія носяць імёны вядомых магілёўцаў і гістарычных падзей

Т. Сурты, Трубніцкіх, I. Чыгрынава, В. Турава, А. Купяшова, А. Пысіна, Грун- вальдская і г.д.

Аднаўленне найвышэйшага дасягнення магілёўскага гарадскога дойлід- ства - гарадской ратушы - пачалося летам 2007 г., праз паўстагоддзе пасля яго варварскага знішчэння ў 1957 г. Будаваць ратушу дапамагаў увесь горад. Пад час святкавання Дня незалежнасці Рэспублікі Беларусь і Дня горада ў чацвер 3 ліпеня 2008 г., адбылася ўрачыстая прэзентацыя для грамадскасці нанава адбудаванай магілёўскай ратушы. Афіцыйная цырымонія адкрыцця Магілёўскай гарадской ратушы прайшла праз два тыдні ў пятніцу 18 ліпеня. Ва ўрачыстасцях прынялі ўдзел не толькі прадстаўнікі магілёўскай грамадскасці, кіраўніцтва вобласці і гораду, але і Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь. Глава дзяржавы Аляксандр Лукашэнка разам са старшынёй абласнога выка- наўчага камітэта Барысам Батурам перарэзаў пунсовую стужку перад ганкам беласнежнага ўнікальнага па сваім архітэктурным і інжынерным ранениям будынка. Сам будынак ратушы перададзены на баланс Музея гісто- рыі Магілёва. У ім на першым паверсе размясціліся экспазіцыя, а на трэцім - службовыя памяшканні музея. Другі паверх функцыянальна падзелены на залу пасяджэнняў гарадскога Савета дэпутатаў, урачыстых прыёмаў і цы- рымоній і памяшканні музея. Адроджана бьша і Шклоўская ратуша.

У апошнія гады Магілёўпгчына відавочна папрыгажэла і ўзбагацілася на мемарыяльныя знакі і культурна-гістарычныя аб’екты. Цяпер экскурса- воды моїуць не толькі з сумам паказваць турыстам месцы, дзе раней стаялі разбураныя часам і чалавечай нядбайнасщо святыні, але і з гонарам пры- песці іх у адрэстаўрыраваныя вернікамі праваслаўныя саборы і каталіцкія касцёлы, правесці па лепшай на Беларусі пешаходнай вуліцы, прапанаваць иаведаць заасад, мемарыяльны комплекс у Буйнічах, палац Пацёмкіна V Крычаве, Мсціслаўскі і Быхаўскі замкі, Бабруйскую крэпасць, з густам створаныя экспазіцыі краязнаўчых і мастацкіх музеяў. Яны маюць магчы- масць не толькі распавядаць аб Магдэбургскім праве, але і паказваць адро- джаныя магілёўскую і шклоўскую ратушы.



МГУ

имени А


ПЫТАННІ ДЛЯ ПАДРЫХТОЎКІ ДА ЗАЛІКУ І ЭКЗАМЕНУ ПА ДЫСЦЫПЛІНЕ

ПЫТАННІ ДЛЯ ПАДРЫХТОЎКІ ДА ЗАЛІКУ ПА КУРСЕ «КРАЯЗНАЎСТВА»

1.Аб’ект і прадмет краязнаўства. Формы і віды арганізацыі краязнаў- чай дзейнасці.

2.Назапашванне этнаграфічных звестак і краязнаўчага матэрыялу ў IX-XVIII стст. Станаўленне краязнаўства Беларусі ў ХІХ-пачатку XX ст.

3.Савецкі перыяд у развіцці беларускага гістарычнага краязнаўства.4. Сучасны стан гістарычнага краязнаўства Беларусі.5.Тапаніміка Беларусі. Формы ўтварэння назваў геаграфічных і гіста-

рычных аб’екгаў.6.Тапонімы Магілёўскай вобласці.7.Вобраз краю і яго комплексная краязнаўчая характарыстыка.8. Фізіка-геаграфічнае раянаванне тэрыторыі Беларусі.9. Комплексная эканоміка-геаграфічная характарыстыка раёнаў Беларусі.10. Этнаграфічнае краязнаўства Беларусі.11. Гістарычнае краязнаўства Беларусі. Крыніцы і метады.12. Віды археалагічных помнікаў і іх выкарыстаннеў краязнаўчай дзей

насці. Ахова археалагічных помнікаў Беларусі.13. Першыя дзяржавы на тэрыторыі Беларусі. Праблема заснавання го

рада Магілёва.14. Магілёўшчына ў складзе Вялікага княства Літоўскага і Рэчы Паспа-

літай.15. Магілёўшчына ў складзе Расійскай імперыі ў канцы XVIII - пачат

ку XX стст.16. Лютаўская і Кастрычніцкая рэвалюцыі 1917 г., гады сацыялістыч-

нага будаўніцтва ў міжваенны перыяд на Магілёўшчыне.17. Вялікая Айчынная вайна на Магілёўшчыне.18. Гісторыя Магілёўшчыны ў 1945-2015 гг.19. Архітэкіурныя стылі сярэднявечча і іх асаблівасці на беларускіх землях.20. Рэнесанс, барока, класіцызм і іх асаблівасці на беларускіх землях.21. Архітэктура другой паловы ХІХ-ХХ стст.: гістарычныя стылі, эк

лектика, мадэрн.22. Постмадэрн у архітэктуры Беларусі XX ст.23. Садова-паркавае мастацтва Беларусі. Паркі Магілёўшчыны.24. Памятныя мясціны і мемарыяльныя комплексы Беларусі.25. Архітэктурныя помнікі і памятныя мясціны Магілёўшчыны.

106



МГУ

имени А


26. Тыпалагізацыя помнікаў гісторыі і культуры. Ахова помнікаў гісто- рыі і культуры ў XVI-XX стст.

27. Помнікі і памятныя мясціны вытворчай дзейнасці, культуры, навукі і мастацгва на Магілёўшчыне.

28. Закон Рэспублікі Беларусь «Аб ахове гісторыка-культурнай спадчыны».29. Краязнаўчыя экскурсіі, паходы, экспедыцыі.30. Экспазіцыйная, навукова-даследчая, фондавая работа абласных

і раённых краязнаўчых музеяў. Дзейнасць краязнаўчага аддзела абласной бібліятэкі імя У. І. Леніна.

ПЫТАНШ ДЛЯ ПАДРЫХТОЎКІ ДА ЭКЗАМЕНУ ПА ГІСТАРЫЧНАМУ КРАЯЗНАЎСТВУ БЕЛАРУСІ

ДЛЯ СТУДЭНТАЎ СТАЦЫЯНАРАI АЗН ГІСТАРЫЧНАГА ФАКУЛЬТЭТА

1. Аб’ект і прадмет краязнаўства. Формы і віды арганізацыі краязнаў- чай працы.

2. Значэнне гістарычнага краязнаўства ў навучанні і выхаванні шкодьнікаў.3.Крыніцы і метады гістарычнага краязнаўства.4. Практика выкарыстання краязнаўчага матэрыялу ў вучэбным працэ-

ее устаноў вышэйшай адукацыі.5.Перыядызацыя этнаграфічнага і краязнаўчага вывучэння Беларусі.6.Назапашванне этнаграфічных звестак і краязнаўчага матэрыялу ў

IX XVIII стст.7. Першыя спробы навуковага вывучэння Беларусі. Краязнаўчыя дасле-

даванні першай паловы XIX ст.8.Станаўленне краязнаўства Беларусі ў другой палове XIX ст.9.Краязнаўчыя даследаванні Беларусі ў пачатку XX ст.10. Пачатак савецкага перыяду ў развіцці беларускага гістарычнага кра-

язнаўства. Краязнаўства і палітыка беларусізацыі.11. Згортваннеэтнаграфічныхікраязнаўчыхдаследаванняўу 1930-1940 гг.

Работы беларускіх краязнаўцаў пасляваеннага часу.12. Развіццё беларускага гістарычнага краязнаўства ў 1950-80 гады.13. Сучасны стан гістарычнага краязнаўства Беларусі.14. Тыпалагізацыя помнікаў гісторыі і культуры.15. Мерапрыемствы па ахове помнікаў у ВКЛ і Рэчы Паспалітай.16. Ахова помнікаў гісторыі і культуры ў XIX - пачатку XX ст.17. Дзейнасць органаў савецкай улады па ахове помнікаў.18. Закон Рэспублікі Беларусь «Аб ахове гісторыка-кулыурнай спадчыны».19. Ахова і выкарыстанне археалагічных і архітэкіурных помнікаў Беларусі.

107



МГУ

имени А


20. Засяленне Магілёўшчыны. Археалагічная перыядызацыя яе стара- жытнай гісторыі.

21. Віды археалагічных помнікаў і іх выкарысташе ў краязнаўчай працы.22. Першыя дзяржаўныя ўтварэнні на тэрыторыі Магілёўшчыны. Праб-

лема заснавання горада Магілёва.23. Магілёўшчына ў складзе Вялікага княства Літоўскага.24. Магілёўшчына ў складзе Рэчы Паспалітай.25. Росквіт сярэднявечнага Магілёва.26. Асаблівасці функцыянавання магілёўскага гарадскога самакіраван-

ня. Асноўныя этапы будаўнііітва і існавання будынка гарадской раіушы.27. Магілёўшчына ў складзе Расійскай імперыі ў канцы XVIII - пер-

шай палове XIX стст.28. Магілёўшчьша ў складзе Расійскай імперыі ў другой палове XIX ст.29. Магілёўшчына ў пачатку XX ст.30. Магілёў губернскі: гарадская планіроўка, гаспадарка, культура.31. Лютаўская і Кастрьічніщсая 1917г. рэвалюцыі, грамадзянская вайна

і інтэрвенцыя (1918-1920) на Магілёўшчыне.32. Гады сацыялістычнага будаўніптва ў міжваенны перыяд (1921-1941)

на Магілёўшчыне.33. Баявыя дзеянні ў гады Вялікай Айчыннай вайны на Магілёўшчыне.34. Партызаны і падполыпчыкі Магілёўшчыны ў гады Вялікай Айчын

най вайны.35. Пасляваеннае аднаўленне і развіццё Магілёўшчыны.36. Магілёўская вобласць у перыяд станаўлення Рэспублікі Беларусь

(1991-2015).37. Геральдыка Беларусі ў краязнаўчай працы. Гісторыя дзяржаўных

гербаў Беларусі. Гербы гарадоў Магілёўшчыны.38. Тапаніміка Беларусі. Формы назваўтварэнняў геаграфічных і гіста-

рычных аб’ектаў.39. Архітэктура і дойлідства. Паняцце “помнік архітэктуры”. Зараджэнне

архітэктуры.40. Архітэктурныя стылі і іх адметнасці на беларускіх землях.41. Візантыйская і раманская архітэктуры на беларускіх землях. Архі-

тэктура і горадабудаўніцтва ў ХІ-ХІІІ стст.42. Готыка на Беларусі. Будаўнічыя матэрыялы і канструкцыі.43. Рэнесанс і барока на Беларусі.44. Класіцызм і яго асаблівасці на Беларусі.45. Архітэктура другой паловы XIX - пачатку XX стст.: гістарычныя

стылі, эклектыка, мадэрн.46. Постмадэрн у архітэктуры Беларусі XX ст.

108



МГУ

имени А


47. Памятныя мясціны і мемарыяльныя комплексы Беларусі.48. Архітэктурныя помнікі і памятныя мясціны Магілёва.49. Выкарыстанне краязнаўчага матэрыялу на ўроках гісторыі.50. Краязнаўчы факультатыў і школьны краязнаўчы гурток.51. Школьны краязнаўчы музей: этапы стварэння і формы дзейнасці.52. Краязнаўчая экскурсія, паход, экспедыцыя.53. Экспазіцыйная, навукова-даследчая, фондавая праца абласных і ра-

бнных краязнаўчых музеяў.54. Дзейнасць краязнаўчага аддзела абласной бібліятэкі імя У. І. Лені

на.



МГУ

имени А


КРЫ НІЦЫ І ЛІТАРАТУРА

АсноўнаяАгееў, А. Магілёўская даўніна ў пытаннях і адказах / А. Агееў, I. Марзалюк,

І. Пушкін. - 2-е выд., пералр. і дап. - Магілёў : Б.й., 1999. - 204 с.Лгеев, А. Г. Перекрестки Могилевской истории / А. Г. Агеев, Я. И. Климуть,

И. А. Пушкин. - М инск: Туринфо, 2004. - 224 с . : ил.Агееў, А. Р. Краязнаўства і этналогія Беларусі: метадычныя рэкамендацыі да

семінарскіх заняткаў для студэнтаў I курса стацыянара гістарычнага факультета / А. Р. Агееў. - Магілёў : YA «МДУ імя А. А. Куляшова», 2010. - 32 с.

Алексеев, JI. В. Археология и краеведение Белоруссии XVI - 30-е годы XX в. / JI. В. Алексеев. - М инск: Беларускай навука, 1996. - 206 с.

Ашурков, В. Н Историческое краеведение: учебное пособие. - В. Н. Ашурков, Д. В. Кацюба, Г. Н. Матюшин под рея-Г. Н. Матюшина-Москва: Просвещение, 1980.— 192 с.

Гайдукевич, JI. М. Культурный туризм: теория и практика/JI. М. Гайдукевич. - Минск : Четыре четверти, 2013. - 191 с.

Даринский, А. В. Краеведение : пособие для учителя/А. В. Даринский.-М осква : Просвещение, 1987. - 158 с.

Историческое краеведение : учеб. пособие для истор. фак. пед. ин-тов / ред. Г. Н. Матюшин. - Москва : Просвещение, 1975. - 175 с.: ил.

Историческое краеведение Беларуси: учеб. пособие для исторических факультетов вузов республик / под ред. Э. М. Загорульского. - М инск: БГУ им. В. И. Ленина, 1980.-263 с.

Каханоўскі, Г. А. Археалогія і гістарычнае краязнаўства Беларусі X V I- XX стст. / Г. А. Каханоўскі. - М інск: Навука і тэхніка, 1984. - 118 с.

Марзалюк, І. А. Магілёў у XII-XVIII стст. Людзі і рэчы / І. А. Марзалюк. - Магілёў ; Мінск : Веды, 1998 .-260 с.

Матюшин, Г Н. Историческое краеведение / Г. Н. Матюшин. - Минск : Просвещение, 1987.-205 с.

Мелешко, В. И. Могилев в XVI - середине XVII вв. / В. И. Мелешко. - М инск: Наука и техника, 1988. - 264 с.

Мешечко, Е. Н. Географическое краеведение: учеб. пособие/Е. Н. Мешечко. - Минск.: Экоперспектива, 2002 .-333 с.

Несцярчук, JI. М. Ахова гісторыка-культурнай спадчыны Беларусі: асноўныя этапы фарміравання, сучасны стан і перспектывы / Л. М. Несцярчук. - Мінск : БЕЛТА, 2003 .-286 с.

Новикова, А. Н Краеведение : учеб. пособие для высш. пед. учеб. заведений - М. А. Новикова. - М осква: Издательский центр «Академия», 2009. -1 9 2 с.

110



МГУ

имени А


Савина, Н. В. Экскурсоведение: учеб. пособие/Н. В. Савина, 3. М. Горбылев- ский. - Минск : БГЭУ, 2004. - 335 с.

Самусік, А. Ф. Помнікі гісторыі і кулыуры Беларусі : вучэбны дапаможнік / А. Ф. Самусік. - Мінск : БДЭУ, 2004. - 209 с.

Пракаповіч, I. Сістэма школьнага крыніцазнаўства: метадычны дапаможнік /I, Пракаповіч. - Мінск : ГДА «Пантограф», 2004. - 98 с.

Пушкін, I. A. Гістарычная і культурная спадчьша горада Магілёва : курс лекций / 1. А. Пушкін. - Магілёў : YA «МДУХ», 2006. - 150 с.

Топонимика: учебно-методические материалы / И. Н. Шарухо [и др.] - Могилев : МГУ имени А. А. Кулешова, 2014. - 76 с.

Хомяков, В. Г. Социально-экономическая география мира. Общий обзор: учеб. пособие/ В. Г. Хомяков. - Могилев : МГУ им. А. А. Кулешова, 2001. - 256 с.

Хомяков, В. Г. Социально-экономическая география мира. Страны СН Г: практикум / В. Г. Хомяков. - Могилев : УО «МГУ имени А. А. Кулешова», 2012. - 40 с.

Шарухо, И. Н. Основы культурной географии: метод, реком. / И. Н. Шарухо. - Могилев : МГУ им. А. А. Кулешова, 2008. - 76 с.

ДадатковаяАгееў, А. Р. Палітыка партыйных і дзяржаўных органаў па ахове гістарычных,

йрхеалагічных і архітэктурных помнікаў у другой палове 1940-х - 1950-х гадах 1 Магілёўская ратуша / А. Р. Агееў // Романовские чтения - 4: сб. трудов международной науч. конференции/под ред. Я. Г. Риера-Могилев : МГУ им. А. А. Кулешо- 1(11,2008- С . 69-70.

Агееў, А. Р. Магілёўская ратуша. Гістарычны лес і адраджэнне / А. Агееў, Л. 'Грусаў. - Магілёў : Магіл. абл. узбуйн. друк., 2008. - 144 с . : іл.

Артамонов, В. А. Заря Полтавской победы (1708 - 2008). К 300-летию победы Истра Великого при Лесной / В. А. Артамонов. - Могилев: УО «МГУ им. А. А. Кулешова», 2008. - 112 с . : ил.

Беспамятных, Н. Политика управления этнокультурным разнообразием в Беларуси, Молдове и Украине: между советским наследием и европейскими стандартами / Н. Беспамятных, А. Василевич [и др.]. - Вильнюс : ЕГУ, 2014. - 300 с.

Барысенка, М. С. Школьны турызм і краязнаўства на Магілёўшчыне (гістарыч- пы нарыс) / М. С. Барысенка. - Магілёў : Магіл. абл. узбуйн. друк., 2007. - 48 с.

Болатаў, А. Ахвяруючы сябе Бацькаўшчыне: Аркадзь Смоліч / А. Болатаў, Г. Ры- дзсўскі. - Мінск.: Тэхналогія, 1999. - 61 с., [8] арк. іл.

Борисенко, Н. Днепровский рубеж: трагическое лето 1941 г. / Н. Борисенко. - Могилев, 2005. - 368 с . : ил.

Борисенко, Н. С. По дороге в Лесную: исторический очерк / Н. С. Борисенко,I I. II. Хоботов. - Могилев : АмелияПринт, 2008. - 128 с. : ил.

111



МГУ

имени А


Борисенко, Н. С. Год 1812-й на дорогах Могилевщины/Н. Борисенко - Могилев : АмелияПринт, 2012. — 64 с . : ил.

Борисенко, Н. С. Страницы освобождения Могилева: год 1944-й / Н. С. Борисенко. - Могилев : УПКП «Могил, обл. укрупн. тип. им. Спиридона Соболя», 2004. - 40 с. : ил.

Волчок, Г. И. Оборона Могилева летом 1941 года / Г. И. Волчок - Могилев: МГУ им. А. А. Кулешова, 2003. - 40 с.

Волчок, Г. И. Партизанское движение на территории Могилевской области в годы Великой Отечественной войны / Г. И. Волчок - 2-е., изд., доп. и перераб. - Могилев : МГУ им. А. А. Кулешова, 2008. - 59 с.

История и материальная культура Витебска (X-XVIII вв.) : курс лекций / под ред. Т. С. Бубенько [и др.]. - Витебск : Витебский государственный университет; 200 3 .- 150 с.

Гайдукевич, Л. М. Международный туризм в системе взаимодействия стран Центральной и Восточной Европы в конце XX - начале XXI века / JI. М. Гайдукевич. — М инск: Четыре четверти, 2007. - 300 с.

Грабянчук, I. В. Гісторыка-краязнаўчыя музеі Беларусі ў другой палове XIX - пачатку XX ст. / 1. В. Грабянчук. // Веснік НАН Беларусі. Серыя гуманіт. навук. - 2000 . -№> 1.

Гістарычны факультет. Да 75-шддзя ўтварэння. - Магілёў : УА «МДУ імя Ку- ляшова», 2 0 1 0 .-246 с. : іл.

Грицкевич, А. П. Частновладельческие города Белоруссии в XVT-XVHI вв. (Соц,- экон. исследование истории городов) / А. П. Грицкевич. - М инск: Наука и техника, 1975.-248 с.

Грудзіна, А. «I родныя сэрцу мясціны.. .» (Некалькі нарысаў па гісторыі горада Шклова) / А. Грудзіна. - Шклоў, 2007. - 127 с.

Грьіцкевіч, А. Магілёў як рэлігійны цэнтр у XVII-XVIII стагоддзях / А. Грыц- кевіч // Гісторыя Магілёва: мінулае і сучаснасць : зборнік навуковых прац: 2 ч. Ч. I. / клад: І. Пушкін, В. Юдзін. - Магілёў, 2003. - С. 51 - 57.

Гужалоўскі, А. А. Музеі Беларусі (1941-1991 гп) / А. А. Гужалоўскі. - Мінск : НАРБ, 2004.-2 1 8 с.

Джанджугазова, Е. А. Маркетинг туристских территорий: учеб. пособие для студ. высш. учеб. заведений / Е. А. Джанджугазова. - Москва: Издательский центр «Академия», 2006. - 224 с.

Друцк старажытны: Да 1000-годдзя ўзнікнення горада. - М інск: БелЭн, 2000. - 128 с. : іл.

Жизни основа. 130 лет Могилевскому водопроводу / авт.-сост.: А. И. Чемраев [и д р .] ; под ред. В. Д. Тимошенко. - Могилев : АмелияПринт, 2008. - 140 с.

Заремский, В. К. Могилевская почта в 19 веке / В. К. Заремский // Магілёўская даўніна. - 2001. - № 9. - С. 52-58.

112



МГУ

имени А


Зубовіч, Я. А. Чавусы - горад Святога Марціна / Я. А. Зубовіч. - Магілёў : Ма- гілйўская абласная ўзбуйненая друкарня, 2008. - 256 с.

Историко-культурное и природное наследие Быховского района - основа для развития агроэкотуризма / Проблемы устойчивого развития регионов Республики Беларусь и сопредельных стран. -М огилев: МГУ им. А. А. Кулешова, 2012. -С . 91-96.

Каминский, В. Без права на славу / В. Каминский. - Могилев : УПКП «Моги- неиекая облтипография им. Спиридона Соболя», 2005. - 304 с.

Каханоўскі, Г. А. Вытокі музейнай справы на Беларусі / Г. А. Каханоускі // Бе- лпрускі гістарычны часопіс. - 1994. - № 2.

Климов, С. М. Пустьшский хронограф / С. М. Климов. - Могилев: УПКП «Могилевская областная укрупненная типография им. Спиридона Соболя», 2008. - 80 с.

Костеров, А. П. Бессмертный подвиг защитников Могилева летом 1941 года / А. П. Костеров. - Могилев, УПКП «Могилевская областная укрупненная типография имени Спиридона Соболя», 2004 г. - 208 с., [8] лист. ил.

Краеведение в России: История. Современное состояние. Перспективы развития. - Москва: АНО ИЦ «Москвоведение», 2004. - 304 с.

Кугель, К. 3 гісторыі маёнтку Грудзінаўка / К. Кугель // Магілёўская даўніна. - Мягілёў, 1996.- С . 5 9 -6 4 .

Культурный туризм // Бюро ЮНЕСКО в Москве [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http:// www.unesco.ru.

Курков, И. Н. Мошлевщина: легенды, события, люди / Илья Курков, Игорь Пушкин. - 2-е изд., доп. и перераб. - Минск : Медиафакт, 2008. - 368 с.

Лабаноўскі, Л. В. Бацькаўшчына / Л. В. Лабаноўскі. - Мазыр : Выдавецкі Дом «Белы вецер», 2001. - 360 с.

Лабаноўскі, Л. В. Вайна народная / JI. В. Лабаноўскі. - Мазыр : ТАА ВД «Белы пецер», 2002 .-356 с.

Лабаноўскі, Л. В. Землякі: Гісторыя Краснаполыпчыны ў асобах / Л. В. Лаба- кюўскі. -М азы р : ТААВД «БелыВецер», 2004. - 314 [2] с.

Лабаноўскі, Л. В. У бой ішлі настаўнікі / Л. В. Лабаноўскі. - Мазыр: ТАА ВД «Белы вецер», 2001. - 216 с.

Левко, О. Обзор историко-археологических исследований по Шклову (XVI- XVIII века: версии и реалии) / О. Левко // Гісторыя Магілёва: мінулае і сучаснасць. - Магілёў, 2003. - С. 106-111.

Локотко, А. И. Архитектура европейских синагог / А. И. Локотко. - Минск, Ураджай, 2002. - 155 с . : ил.

Локотко, А. И. Архитектура Беларуси в европейском и мировом контексте /А. И. Локотко; [редкол.: Т. В. Белова (главный редактор) идр.] / А. И. Локотко. -М инск : Беларуская энцыклапедыя, 2012. - 431 с. : ил.

Лыч, Л. Гісторыя культуры Беларусі / Л. Лыч, У. Навіцкі. - М інск: НКФ «Эка- нсрспектыва», 1996.-453 с.

113



МГУ

имени А


http://www.unesco.ru

Лярскі, П. А. Прырода Магілёўскай вобласці / П. А. Лярскі. - Мінск : «Тэкна- логія», 2005. - 383 с., [8] арк. іл.

Магдэбургскае права наМагілёўшчыне: учора, сёння, заўтра: зборнік матэры- ялаў / Садьшльна-культурная установа «Рэгіянальнае бюро стратэгія развіцця і міра»; уклад., аўт. прадмовы І. А. Пушкін, А. Р. Агееў. - Магілёў, 2012. - 88 с.

Магілёўская даўніна. — Магілёў, 1993-2001. - Выпуск 1-9.Магілёўскі дзяржаўны ўніверсітэт імя А. А. Куляшова: мінулае і сучаснасць /

А. Р. Агееў, В. А. Бандарэнка, С. А. Парашкоў, П. Г. Рабзонаў [і інш.]; пад. рэд. М. I. Вішнеўскага - Магілёў : МДУ імя А. А. Куляшова, 2003. - С. 9-34.

Магілёўскі мерыдыян: йататкі Магілёўскага адцзела Беларускага геаграфічна- га таварыства. - Магілёў, 2001-2015.

Магілёўшчына. - Магілёў, 1927, 1991-2011.-В ы пуск І-ХІ.Марзалюк, I. А. Гарадзішча Змяёўка (Пелагееўскае гарадзішча) у Магілёве.

Археалагічнае даследаванне / 1. А. Марзалюк, Я. Р. Рыер. - Магілёў : УА «МДУ імяA. А. Куляшова», 2010. — 68 с. : іл.

Марозаў, В. Ф. ПалацуЖ ылічах=ДворецвЖ йлйчах/В. Ф. Марозаў.-Мінск: «Полымя», 1992. - 76 с . : іл.

Могилевская городская больница скорой медицинской помощи. 200 лет: юбилейный буклет. - Минск : ГУ РНМБ, 2002. - 48 с.

Могилевская область. Республика Беларусь / сост. С. Э. Сомов. - Могилев : Б. и , 2 0 03 .-200 с.

Мяцельскі, А. А. Старадаўні Крычаў: Гіст.-археал. нарыс горада ад старажыт. часоў да канца XVIII ст. / А. А. Мяцельскі; навук. рэд. П. Ф. Лысенка. - Мінск: Бел. навука, 2003. - 167 с . : і л.

Науменко, В. В. Очерки истории образования Могилевщины / В. В. Науменко,B. С. Богданов, А. Р. Агеев, под общ. ред. Л. С. Смотрицкого. - Могилев : МГОИРО, 2 012 .-504 с. : ил.

Ненадавец, А. Крэпасць на Беразіне / А. Ненадавец. - Мінск: Полымя, 1993. - 71 с . : іл.

Несцярчук, Л. М. Ахова гісторыка-культурнай спадчыны Беларусі: асноўныя этапы фарміравання, сучасны стан і перспектывы / Л. М. Несцярчук. - Мінск : БЕЛТА, 2003 .-286 с.

Півавар, М. В. Гістарычнае краязнаўства ў Беларусі ў другой палове XX ста- годдзя / М. В. Півавар // Беларускі гістарычны часопіс. - 2005. - № 3. - С. 46-52.

Півавар, М. В. Грамадскае і школьнае краязнаўства Беларусі ў 60-80-я гадыXX ст. 11 Романовские чтения: сб. трудов Международной науч. конференции / под ред. О. В. Дьяченко. - Могилев: МГУ им. А. А. Кулешова, 2005. - С. 175-178.

Півавар, М. В. Гістарычнае краязнаўства ў Беларусі ў другой палове XX ста- годдзя / М. В. Півавар // Беларускі гістарычны часопіс. - 2005. - № 3. - С. 46-52.

Пирожник, И И. Основы географии туризма и экскурсионного обслуживания / И. И. Пирожник. - Минск: Университетское 1985. - 253 с.

114



МГУ

имени А


Преподавание краеведения и москвоведения в высших учебных заведениях. - Моква: Москвоведение, 2002. - 292 с.

Пушкін, І. А. Асаблівасці фарміравання і развіцця нацыянальна-дзяржаўнай па- лі'гыкі БССР у 1920-я гг. / 1. А. Пушкін // Веенік Магілёўскага дзяржаўнага ўніверсітэ- та імя А. А. Куляшова. Серьш А, Гуманітарныя навукі. -2014. -№ 2. - С. 10-15.

Пушкін, I. А. Гісторыя (гісторыя Беларусі ў кантэксце еўрапейскай цывіліза- нь«У. каяотекг лекцый / 1. А. Пушкін. -Магілёў : МДУХ, 2014. - 138 с.

Рыдзеўскі, Г. Магілёўшчына: губерня, акруга, вобласць: аналіз адміністрацый- нага падзелу /Г. Рыдзеўскі / / Магілёўская даўніна. - 1993. - С. 9-29.

Севастьянов, Д. В. Страноведение и основы международного туризма : учеб. пособие / Д. В. Севастьянов. - СПб.: ЛГУ им. А. С. Пушкина, 2009. - 280 с.

Северная война 1700-1721 гг. и исторические судьбы Европы (к 300-летию со Дня битвы при д. Лесная) : материалы Международной научно-практ. конф. (4 октября 2008 г.). - Могилев : УО «МГУ им. А. А. Кулешова», 2008. - 378 с.

Сидоренко, Б. И. Древний Могилев: Очерки истории города в XIV-XVII вв. / Б. И. Сидоренко. - Минск, 1997. - 150 с . : ил.

Сидоренко, Б. И. Могилевский губернатор Александр Станиславович Дембо- «ецкий него время/Б. И. Сидоренко. - Могилев : Амелия Принт, 2012.-251 с.

Слюнъкова, И. Н. Архитектура городов Верхнего Приднепровья XVII - середины XIX в. / И. Н. Слюнькова. - Минск : Навука і тэхніка, 1992. - 144 с.

Солдатами были все. - Минск: Беларусь, 1972. - 560 с . : ил.Сомов, С. Э. Жизнь и творчество Георгия Конисского: материалы по спецкур

су / С. Э. Сомов. - Могилев : МГУ им. А. А. Кулешова, 2008. - 60 с.Ткачоў, М. А. Замкі і людзі. / М. А. Ткачоў. - Мінск : Навука і тэхніка, 1991. —

184 с.Трафім Сурта і яго час: зборнік матэрыялаў магілёўскіх чытанняў / уклад.

І, Пушкін, С. Бяспанскі. - Магілёў : Абласная друкарня, 1993. - 80 с.Торхова, А. В. Художественное краеведение в воспитании школьников: посо-

Вие для педагогов / А. В. Торхова. - Минск : Беларусь, 2000. - 126 с.Хомяков, В. Г. Экономическая и социальная география стран СНГ и Балтии :

практикум / В. Г. Хомяков. - Могилев : МГУ им. А. А. Кулешова, 2005. - 42 с.Шарухо, И. Н. Практикум по топонимике / И. Н. Шарухо. - Могилев : МГУ

им. А. А. Кулешова, 2006. - 44 с.Шмидт, С. О. Краеведение и документальные памятники: учеб. пособие /

С. О. Шмидт. - Тверь : Книжное издательство, 1992. - 86 с.Шымукенус, М. У. Любуж і наваколле. Час і людзі / М. У. Шымукенус. - Магілёў :

Магілёўская абласная ўзбуйн. друк., 2008. - 64 с.Чантурия, В. А. История архитектуры Белоруссии (дооктябрьский период) /

14. А. Чантурия. - Минск : Вышэйшая школа, 1985. - 296 с.Чантурия, В. А. Памятники архитектуры и градостроительства Белоруссии /

И. Д. Чантурия. - Минск : Полымя, 1986. - 240 с. ил.

115



МГУ

имени А


Чарняўская, Т. I. Архітэктура Магілёва / Т. I. Чарняўская. - Мінск : Навука і тэхніка, 1973. - 96 с.

Федорук, А. Т. Садово-парковое искусство Белоруссии / А. Т. Федорук. - Минск : «Ураджай», 1989. -2 4 7 с . : ил.

Філіповіч, 1.1. Міфы і праўда аб Магілёве / 1.1. Філіповіч. - Магілёў : Магі- лёўскі абласны краязнаўчы музей, 1993. - 142 с.

Этнічная, моўная і культурная разнастайнасць у сучасным грамадстве: зборнік наву- ковых прад уцзельнікаў Міжнар. навук.-пракг. канф., 29-30 мая 2014 г., г. Магіяёў / Маг. дзярж. ун-т харч.; уклад. І. А. Пушкін; рэдкал.: Ю. М. Бубнаў (адк. рэд.) [і інш.]. - Магілёў : УА МДУХ, 2014. - 357 с.

Bienczyk, Grzegorz. Krajoznawstwo ijego zwiazki ztury sty ka.-Warszawa: Wy'isza Szkoia Ekonomiczna, 2003. — 208 s.

Дакументы і матэрыялыАгееў, A. Р. Магілёў на скрыжаванні / А. Р. Агееў, І. А. Пушкін. - 2-е выд., пе-

рапрац. і дап. - Магілёў : Абласная друкарня, 2000. - 96 с . : іл.Баркалабаўская хроніка // Беларускія летапісы і хронікі: пер. са старажытна-

рускай, старажьітнабеларус. і польск. / уклад. У. Арлова; прадм. В. Чамярыцкага. - Мінск : «Беларускі кнігазбор», 1997. - С. 177 - 256.

Беларускія летапісы і хронікі: пер. са старажытнарускай, старабеларускай і польск. / уклад У. Арлова; прадм. В. Чамярыцкага. - Мінск: «Беларускі кнігазбор», 1997.-432 с.

Борисенко, Н. С. Могилевщина - мой любимый Приднепровский край : сборник экскурсий / Н. С. Борисенко. - Могилев : Могилевская Облтипография им. Спиридона Соболя, 2007. - 832 с . : ил.

Гибель местечек Могилёвщины. Холокост Могилевской области в воспоминаниях и документах / сост.: И. М. Шендерович, A. JI. Литин. - Могилев : МГУим. А. А. Кулешова, 2005. - 144 с . : ил.

Гісторыя Магілёўскага дзяржаўнага ўніверсітэта (1913-1940 гг.): дакументы і матэрыялы/ аўт.-склад.: А. Р. Агееу, К. М. Бандарэнка, В. П. Клімковіч; пад агульн. рэд. К. М. Бандарэнкі. - Магілёў : МДУ імя А. А. Куляшова, 2008. - 216 с.

Гісторыя Магілёўскага дзяржаўнага ўніверсітэта (1944-1978) : дакументы і матэрыялы/ аўт.-склад.: А. Р. Агееў, К. М. Бандарэнка, В. П. Клімковіч; пад агульн. рэд. К. М. Бацдарэнкі. - Магілёў : МДУ імя А. А. Куляшова, 2013. - 316 с.

Раманаў, Е.Р. 3 гісторыка-археалагічнай спадчыны: выбраныя творы / Пад- рыхтоўка да публікацыі, уступны тэкст і навуковае рэдагаванне I. А. Марзалюка. - Магілёў : МДУ імя А. А. Куляшова, 2006. - 240 с.

Живописная Россия : Отечество наше в его земельном, историческом, племенном, экономическом, и бытовом значении: литовское и белорусское Полесье. - Репринт. Воспроизведение изд. 1882 г. - Минск : БелЭн, 1993. - 550 с . : ил.

116



МГУ

имени А


Записки игумена Ореста // Археографический сборник документов, относящийся к истории Северо-Западной Руси, издаваемый при управлении Виленского учебного округа.-Вильна, 1867.-Т.2; 1871.-Т . 5.

Зборнік нарматыўных дакументаў і матэрыялаў па арганізацыі дзейнасці муш у устаноў адукацыі. склад. Мітраховіч С. С. - Мінск, 2001.

Колосов, А. В. Археологические древности Могилевского Посожья (по материалам экспедиции 2002-2008 гг.) : монография / А. В. Колосов. - Могилев : УО «МГУ им. А. А. Кулешова», 2009. - 264 с . : ил.

Комплексная Гісторыка-краязнаўчая практика: праграма, палажэнне, інструк- ці.іі для студэнтаў гістарычнага факультэта / склад.: А. Р. Агееў, С. І. Бяспанскі,В, Ф. Капыцін. - Магілёў : МДУ імя А. А. Куляшова, 2002. - 38 с.

Конвенция об охране всемирного культурного и природного наследия // Национальный центр опеки наследия [Электронный ресурс]. - 2005. - Режим доступа: http:// www.ntrust.ru.

История Могилевского еврейства: Документы и люди: науч. популяр, очерки и жизнеописания: 2 кн. Кн. 1 / сост. А. Лигин. - Минск, 2002; Кн. 2, ч. 1,2006; Кн. 2, *!, 2, 2009.

Магілёўская хроніка Трафіма Сурты і Юрыя Трубніцкага // Беларускія летапі- сы і хронікі: пер. са старажытнарускай, старажытнабеларус. і польск. / уклад. У. Арлова; прадм. В. Чамярыцкага. - Мінск, 1997. - С. 281 - 3 90.

Международная конвенция об охране нематериального культурного наследия (Электронный ресурс] / /Бюро ЮНЕСКО в Москве [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http:// www.unesco.ru./docs/intangible-convention.pdf.

Опыт описания Могилевской Губернии.../ под. ред. А Дембовецшго. - Кн. 1 - 3. - Могилев, 1882 - 84 с.

Опыт описания Могилевской Губернии: 3 кн. Кн. 1-3. - Репринт изд. - Могиле», 2007-08.

Памяць: Гіст.-дакум. хронікі гарадоў і раёнаў Беларусі. У 146 тамах. - Мінск, 1991-2005.

Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Маті лева/Беларус. энцыкл.: Г. П. Пашкоў (гл. рад.) [і іиш.] - Мінск: БелЭН, 1998. -496 с . : іл.

Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Магілёўскага раёна/ уклад.: У Ф. Агурцоў, М. П. Хо- Сіш аў. - Мінск: Полымя, 1996. - 660 с .: іл.

Первая всеобщая перепись населения Российской империи, 1897 г. Т. XXIII. Могилевская губерния. - 1903.

Пушкін, I. А. Узброены супраціў ва Усходняй Беларусі (20-30-я гады XX ст.): дшсументы і матэрыялы / 1. А. Пушкін. - Мінск : Медысонт, 2009. - 192 с.

Пракаповіч, I. Сістэма школьнага крыніцазнаўства: метадычны дапаможнік / І. Пракаповіч. - Мінск : ГДА «Пантограф», 2004. - 98 с.

Сабина, П. И. Беларусь живописная = The picturesque Belarus : guidebook: пу- темодитель / П. И. Сабина ; [фото В. Богданов [и др.]]. - Минск : Беларусь, 2007. - 203 с . : ил. - Текст рус., англ.

117



МГУ

имени А


http://www.ntrust.ru

Сборник официальных документов по детско-юношескому туризму, краеведению, организации отдыха детей и молодежи / сост. Ю. С. Константинов. - Москва: ЦДЮТур МО РФ, 1999.-231 с.

Хартия по культурному туризму Международного совета по памятникам и объектам // ЮНЕСКО-КУЛЬТУРА [Электронный ресурс]. —1995. - Режим доступа: http://portal. Unesco.org/culture.

Хроника белорусского города Могилева / пер. Н. Гортынский. - Москва, 1887.

Навукова-даведачныя выданніАдамушко, В. Гербы и Флаги Беларуси / В. Адамушко. - Минск: Беларусь, 2006. -

256 с . : ил.Архітэгаура Беларусі: энцыклапедычны даведнік. - Мінск : БелЭн., 1993. -

620 с.Асветнікі зямлі Беларускай : энцыкл. давед. // рэдкал.: Г. П. Пашкаў [і інш.];

мает. У. М. Жук. - Мінск: БелЭн, 2001. - 496 с.Беларусь у Вялікай Айчыннай вайне, 1941-1945: Эцыкл./ Беларус. Сав. Энцыкл.;

рэдкал.: I. П. Шамякін (гал. рэд.) [іінш.]-Мінск: Бел. СЭ, 1990.-680 с. (4) л. карт.: іл.Беларусь у малюнках Напалеона Орды. Другая палова XIX стагоддзя. - Мн.,

«Ураджай», 2001. -144.Борисенко, Н. С. Чтобы памяць жила: школьные музеи Могилевской области:

справочник : в 2 ч. / Н. С. Борисенко. - Могилев : Круг друзей, 2002. - Ч. 1. - 94 с.Борисенко, Н. С. Чтобы памяць жила: школьные музеи Могилевской области :

справочник : в 2 ч. / Н. С. Борисенко. - Могилев : Круг друзей, 2002. - 4.2. - 94 с.Валаханович, А. И. Кличевщина : ист.-экон. очерк / А. И. Валаханович,

И. И. Савченко. - Минск: Полымя, 1989. - 62 с .: ил.Гарады і вёскі Беларусі : энцыклапедыя. Т. 7. Кн. 3. Магілёўская вобласць /

рэдкал.: Т. У. Белова (дырэктар) [і інш.]. - Мінск : Беларус. Эцыкл. імя П. Броўкі, 2009. - 544 с . : іл.

Геральдические символы Могилевщины / В. С. Бощанов, В. П. Климшвич, К. В. Се- лицкий. - Могилев: Могилев, обл. укрупн. тип. им. Спирвдона Соболя, 2009. -208 с.

Герои Бобруйщины (справочник). - Бобруйск: РУП «Бобруйская укрупненная типография им. А. Т. Непогодина», 2006. - 84 с.

Могилевщина: Памятники бессмерт. славы / Б. П. Гордеев. - Минск: Полымя, 1986.- 143 с.,: 32 л. ил.

Гордость и слава Могилевшины. Ч. 1: Герои Советского Союза / под общ. ред. А. Т. Глаза. - Могилев, 2005. - 184 с . : ил.

Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі: Магілёўская вобласць. - Мінск : Беларуская Савецкая Энцыклапедыя, 1986.-407 с.

Знакомые улицы, забытые названия (библиографический указатель) / Выпуск 1. 2-е изд., переработанное. - Бобруйск, 2007. - 64 с.

118



МГУ

имени А


http://portal

Информационный портал о музеях Республики Беларусь [Электронный ресурс]/ Каталог музеев Беларуси. Минск, 2011. Режим доступа: http:/museum.bv/node/l 2.

Историко-культурное наследие Бобруйска. - Бобруйск, 2006. - 40 с.Копытин, В. Ф. Археологические памятники Могилева и окрестностей /В. Ф. Ко-

пытии.-Могилев, 1993. -104 с.Копытин, В. Ф. Свод памятников археологии чернобыльской зоны Могилев

ской области / В. Ф. Копытин; научн ред. Г. В. Штыхов. - Могилев : Издательство Могилевского государственного университета им. А. А. Кулешова, 1998. - 242 с.

Краснапольская хроніка. Даведачна-інфармацыйны дапаможнік па гісторыі Краснапольшчыны / склад. Л. В. Лабаноўскі - Мазыр : РВФ «Белы вецер», 1998. - 252 с . : іл.

Кулажанка, Л. Літаратурныя мясціны Беларусі: краязнаўчы даведнік : дапаможнік для настаўнікаў. У 3-х кнігах. Кн.1. Брэсцкая, Віцебская і Гомельская воб- лпсці / Л. Кулажанка. - Мінск: БелЭн., 2000. - 286 с.

Лазука, Б. А. Слоўнік тэрмінаў: Архітэктура, выяўл. і дэкаратыўн.-прыклад. мастацтва: дапам. для вучняў / Б. А. Лазука. - Мінск : Беларусь, 2001. - 158 с.

Лившиц, В. М. Горки и окрестности (справочник-путеводитель) / В. М. Лившиц. - Орша, 1993. - 84 с.

Лившиц, В. М. Горки: историко-экономический очерк / В. М. Лившиц. - Минск : Полымя, 1989. - 95 с.

Ліўшыц, У. М. Летапіс горада Горкі / У. М. Ліўшыц. - Горкі, 1995. - 104 с.Магілёў: ілюстраваны альбом / уклад. Г. Карчэўскі; аўтары тэксту І. Пушкін,

У Цярэшчанка. - Мінск: НВТАА «Икеелент», 2003. - 95 с.Магілёўшчына: Назвы населеныхпунктаў паводле легендаў і паданняў / склад.

А, М. Ненадавец. - Мінск: Беларусь, 2002. - 416 с . : іл.Маргайлик, Г. И. Старейший ботанический сад Белоруссии / Г. И. Маргайлик,

Л, А. Кирильчик. - Минск : Полымя, 1984. - 110 с.: ил., 4л. пл.Міхаіл Фёдаравіч Мельнікаў. «Беларуси краязнаўца». Заслужены работнік куль

туры РБ (да 75-годцзя нараджэння і 35-годдзя Крычаўскага музея): бібліяграфічны іікірнік. - Магілёў, 1996 г. - 42 с.

Могилев : энциклопедический справочник / гл. ред. И. П. Шамякин. - Минск: НелСЭ, 1990.-472 с. : ил.

Мысліцелі і асветнікі Беларусі: энцыклапедычны даведнік / Беларус. Энцыкл.; над рэд. Б. Ш. Сачанка(гал. рэд.) [і інш.]; vacr. Э. Э. Жакевіч. - Мінск: БелЭн, 1995.

671 с.Природа Белоруссии: попул. энцикл. /И. П. Шамякин. - Минск: БелСЭ, 1989. -

,199 с. : ил.Путеводитель по городам и районным центрам Республики Беларусь= Guidebook

of the Cities and Regional Centers of the Republic of Belarus / [сост.: А. В. Варивончик I и др.] ; сост. и оформл. карт : А. В. Варивончик, С. В. Бересневич]. - Минск : Хар- нсег, 2004. - 448 с . : ил., карт. - Текст рус., англ.

119



МГУ

имени А


Регион. Могилевская область. 10 лет преобразований / А. Г. Агеев [и др.]; авт. сост. С. Э. Сомов ; под общей ред. А. Т. Глаза. - Могилев : Могилев, обл. укрупн. тип., 2005.-200 с . : ил.

Республика Беларусь. Могилевская область / сост. С. Э. Сомов. - УПКП «Могилевская облтипография им. Спиридона Соболя». - Могилев, 2003. - 200 с.

Рэлігія і царква на Беларусі : энцыкл. давед. // рэд.: Г. П. Пашкаў [і інш.] - Мінск : БелЭн, 2001. — 368 с.

Туристская энциклопедия Беларуси / под общ. ред. И. И. Пирожника. - Минск : БелЭн, 2007. - 648 с.

Целеш, В. Гарады Беларусі на старых паштоўках / В. Целеш. — Мінск : Беларусь, 1998.-256 с.

Цітоў, А. Гарадская геральдыка Беларусі / А. Цітоў. - Мінск: Полымя, 1989. - 207 с. : іл.

Чантурия, В. А. Памятники и памятные места Беларуси: путеводитель по культурно-историческим памятникам / В. А. Чантурия, Ю. В. Чантурия. - Смоленск : Русич, 2007. - 414 с., ил.

Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: у 6 т / Беларус. Энцыкл. - Мінск : БелЭн.Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі : 5 т . - Мінск : БелСЭ, 1986.35 лет Могилевскому университету продовольствия/редкол.: В. А. Шаршунов

(пред.) [и др.] - Минск : Изд. центр БГУ, 2009. - 343 с .: ил.



МГУ

имени А


Змест

УВОДЗІНЫ....................................................................................................................з

ЗМЕСТ ПРАГРАМНАГА ВУЧЭБНАГА МАТЭРЫЯЛУ ДЫСЦЫПЛІНЫ.............. 8

МЕТАДЬІЧНЬІЯ ЎКАЗАННІІ РЭКАМЕНДАЦЫІ ПРЫ ВЬЮУЧЭНШ КУРСА....13

НАРЫС ГІСТАРЫЧНАГА РАЗВІЦЦЯ МАГІЛЁЎШЧЫНЫ...................................25Псршабытны час...................................................................................................26ГІсршыя дзяржаўныя ўтварэнні...........................................................................27Пачатак хрысціянізацыі і пісьменства.................................................................28Нараджэнне Магілёва...........................................................................................ЗОУваходжанне ў склад Вялікага княства Літоўскага............................................31Развіцдё краю ў складзе ВКЛ..............................................................................33Распаўсюджванне Магдэбургскага права ў Беларусі..........................................34Уплыў руска-літоўскіх войнаў XVI ст. на прыдняпроўскія гарады..................35Росквіт Магілёва у XVT - першай палове XVII ст ............................................ 36Пачатак кнігадрукавання......................................................................................38Станаўленне школьнай адукацыі.........................................................................39Беларуска-літоўскае леталісанне і Магілёўшчына............................................. 41Нарастание супярэчнасцей і ўнутраных канфлікгаў..........................................42Пашырэнне і ўдасканаленне магілёўскага самакіравання.................................43Войны сярэдзіны XVII ст.....................................................................................44Магілёўшчына пад час Паўночнай вайны..........................................................46Павольнае аднаўленне XVIII ст...........................................................................48Грамадзянскае і культавае дойлідства.................................................................50Нараджэнне тэатра................................................................................................ 52Далучэнне прыдняпроўскіх зямель да Расіі.......................................................53Магілёўская губерня............................................................................................. 54Мапалеонаўскія войны і Магілёўшчына.............................................................55Застойньм дзесяцігодцзі....................................................................................... 57Візіты знакамітых асоб на Магілёўшчыну..........................................................58Духоўная і свецкая адукацыя першай паловы XIX ст........................................59Пачатак русіфікацыі краю.....................................................................................61

121



МГУ

имени А


Прамысловы пераварот, урбанізацыя, змяненне гарадской інфраструктури.....63Адукацыя ў другой палове XIX - пачатку XX стст.............................................65Пачатак жаночай адукацыі.....................................................................................67Абвастрэнне сацыяльных супярэчнасцей і рост рэвалюцыйных настрояў....69Рэвалюцыя 1905-1907 г..........................................................................................70Перадваенны ўздым (1908-1913)......................................................................... 72Першая сусветная вайна.........................................................................................73Рэвалюцыя 1917 г....................................................................................................74Грамадзянская вайна і інтэрвенцыя...................................................................... 77Пасляваенная разруха і палітыка НЭПа............................................................... 80Культурная рэвалюцыя і палітыка беларусізацыі................................................ 82Індустрыялізацьія 1930-х гг....................................................................................84Калектывізадыя сельскай гаспадаркі....................................................................85Грамадска-палітычнае жыццё................................................................................86Праекг пераносу сталіцы БССР у Магілёў.......................................................... 88Пачатак Вялікай Айчыннай вайны. Абарона Магілёўшчыны............................90Акупацыйны рэжым...............................................................................................92Партызанскі і падпольны антыфашысцкі рух...................................................... 94Вызваленне.............................................................................................................. 95Пасляваеннае адраджэнне і развіццё народнай гаспадаркі (1945-1990 гг.).... 96Грамадска-палітычнае жыццё, адукацыя і культура............................................ 99Крызіс позняга сацыялізму.................................................................................. 101Магілёўшчына ў час станаўлення незалежнасці Беларусі.................................103

ПЫТАННІ ДЛЯ ПАДРЫХТОЎКІ ДА ЗАЛІКУ I ЭКЗАМЕНУПА ДЫСЦЫПЛІНЕ.............................................................................................. 107

КРЫНІЦЫІ ЛІТАРАТУРА......................................................................................... 110



МГУ

имени А


Вучэбнае выданне

Агееў Аляксандр Рыгоравіч

П С Т АРЫ ЧНАЕ КРАЯЗНАЎ СТВА БЕЛАРУСІ

(па матэрыялах М агілёўшчыны)

Вучэбна-метадычныя матэрыялы

Тэхнічны рэдактар А. Л. Пазпякоў Камп’ютарная верстка Я. У. Герман

Карэкггар 1 .1. Талкачова

Падпісана да друку 08.05.2015. Фармат 60x84/16. Гарнітура Times New Roman. Ум.-друк. арк. 7,2.

Ул.-выд. арк. 7,4. Тыраж 62 экз. Заказ Ks 119

Установа адукадыі «Магілеўскі дзяржаўны ўніверсітэт імя А. А. Куляшова», 212022, Магілбў, вул. Касманаўтаў, I.

Пасведчанне аб дзяржаўнай рэгістрацыі выдаўца, вытворцы, распаўсюджвальніка друкаваных выданняў№ 1/131 ад 03.01.2014 г.

Надрукавана ў адцзеле аператыўнай паліграфіі МДУ імя А. А. Куляшова. 212022, Магілёў, вул. Касманаўтаў, 1.



МГУ

имени А


А. Р. АгееўУДК 908 (476) ББК 26.89 (2Б) А23 Друкуецца па рашэши...

Documents

Transcript of А. Р. АгееўУДК 908 (476) ББК 26.89 (2Б) А23 Друкуецца па рашэши...