Бишкек 2017

УДК 631.563ББК 41.47 И 87

Исламов А., Майборода О.И 87 Азыктарды үй шартында сактоо. – Б.: 2017. – 84 б.

ISBN 978-9967-11-592-7

Бул басылма Америка Кошмо Штаттарынын Эларалык өнүктүрүү агенттиги (USAID) аркылуу

Америка элинин жардамыменен ишке ашырылды. Басылманын мазмунуүчүн SPRING

жооптуу жана ал USAID же Америка Кошмо Штаттарынынөкмөтүнүн көз карашын сөзсүз

түрдө чагылдыруусу шарт эмес.

И 3704040000-17 УДК 631.563ББК 41.47

ISBN 978-9967-11-592-7

3.5. ТУЗДОО...............................................................................................................КАПУСТА.....................................................................................................................ШПИНАТ......................................................................................................................ІV БӨЛҮК. КУРАМЫНДА БЕЛОК КӨП БОЛГОН АЗЫК-ТҮЛҮКТӨРДҮ САКТОО ЖАНА КАЙРА ИШТЕТҮҮ............................................................................................УН ЖАНА АКШАКТАР..................................................................................................СҮТ..............................................................................................................................ЖУМУРТКА.................................................................................................................ЭТ (УЙ ЭТИ, ТОПОЗ ЭТИ, ӨРДӨК, КАЗ, ҮНДҮК).......................................................ТИРКЕМЕ 1.................................................................................................................ТИРКЕМЕ 2.................................................................................................................ТИРКЕМЕ 3.................................................................................................................Колдонулган адабияттардын тизмеси ....................................................................

666668

697071757678828385

МАЗМУНУ

КИРИШ СӨЗ................................................................................................................. 6І БӨЛҮК. ТАМАКТАНУУ ЖАНА ТАМАКТАНУУ РАЦИОНУНУН АР ТҮРДҮҮЛҮГҮ..... 8ІІ БӨЛҮК. АЗЫК-ТҮЛҮК САКТОО ЖАНА КОНСЕРВАЦИЯЛОО МЕТОДДОРУ..........13ІІІ БӨЛҮК. ӨСҮМДҮК ӨНҮМДӨРҮН САКТОО ЖАНА КАЙРА ИШТЕТҮҮ.................203.1 ЖАШЫЛЧА МӨМӨ-ЖЕМИШТЕРДИ ЖАҢЫ ТҮРҮНДӨ САКТОО........................21САБИЗ.......................................................................................................................... 24КАРТОШКА................................................................................................................... 28АШКАНА КЫЗЫЛЧАСЫ............................................................................................... 30ТУРП............................................................................................................................. 31КАПУСТА...................................................................................................................... 32ПОМИДОР..................................................................................................................... 34БАДЫРАҢ..................................................................................................................... 36ТАТТУУ КАЛЕМПИР...................................................................................................... 37КАБАКЧА......................................................................................................................38АШКАБАК..................................................................................................................... 39ПИЯЗ............................................................................................................................ 40САРЫМСАК.................................................................................................................. 41АЛМА............................................................................................................................ 43АЛМУРУТ...................................................................................................................... 45АЙВА............................................................................................................................45ТӨӨ БУРЧАК................................................................................................................ 46ЖАШЫЛЧА МӨМӨ – ЖЕМИШТЕРДИ МУЗДАТКЫЧТА САКТОО................................ 473.2. КУРГАТУУ ............................................................................................................ 49Электрокургаткычта кургатуу.................................................................................... 49Адаттагыдай (ачык абада же духовка менен) кургатуу ......................................... 503.3. КЫЯМ...................................................................................................................57КАРА ӨРҮКТӨН............................................................................................................ 58МАЛИНАДАН............................................................................................................... 58КУЛПУНАЙДАН............................................................................................................ 59АЛЧАДАН.....................................................................................................................60ӨРҮКТӨН...................................................................................................................... 603.4. ТОҢДУРУЛГАН..................................................................................................... 61КӨК ЧӨПТӨР............................................................................................................... 61ТҮСТҮҮ КАПУСТА........................................................................................................ 62КАБАКЧА ЖАНА БАКЛАЖАН......................................................................................62БРОККОЛИ................................................................................................................... 62ЖАШЫЛ СПАРЖА ТӨӨ БУРЧАГЫ (ЖАНДО).............................................................63ШПИНАТ....................................................................................................................... 63МАЛИНА....................................................................................................................... 64ПОМИДОР.................................................................................................................... 64ТАТТУУ КАЛЕМПИР......................................................................................................65КАРА КАРАГАТ.............................................................................................................. 65

КИРИШ СӨЗ.................................................................................................................І БӨЛҮК. ТАМАКТАНУУ ЖАНА ТАМАКТАНУУ РАЦИОНУНУН АР ТҮРДҮҮЛҮГҮ.....ІІ БӨЛҮК. АЗЫК-ТҮЛҮК САКТОО ЖАНА КОНСЕРВАЦИЯЛОО МЕТОДДОРУ..........ІІІ БӨЛҮК. ӨСҮМДҮК ӨНҮМДӨРҮН САКТОО ЖАНА КАЙРА ИШТЕТҮҮ.................3.1 ЖАШЫЛЧА МӨМӨ-ЖЕМИШТЕРДИ ЖАҢЫ ТҮРҮНДӨ САКТОО........................САБИЗ..........................................................................................................................КАРТОШКА...................................................................................................................АШКАНА КЫЗЫЛЧАСЫ...............................................................................................ТУРП.............................................................................................................................КАПУСТА......................................................................................................................ПОМИДОР.....................................................................................................................БАДЫРАҢ.....................................................................................................................ТАТТУУ КАЛЕМПИР......................................................................................................КАБАКЧА......................................................................................................................АШКАБАК.....................................................................................................................ПИЯЗ............................................................................................................................САРЫМСАК..................................................................................................................АЛМА............................................................................................................................АЛМУРУТ......................................................................................................................АЙВА............................................................................................................................ТӨӨ БУРЧАК................................................................................................................ЖАШЫЛЧА МӨМӨ – ЖЕМИШТЕРДИ МУЗДАТКЫЧТА САКТОО................................3.2. КУРГАТУУ ............................................................................................................Электрокургаткычта кургатуу....................................................................................Адаттагыдай (ачык абада же духовка менен) кургатуу .........................................3.3. КЫЯМ...................................................................................................................КАРА ӨРҮКТӨН............................................................................................................МАЛИНАДАН...............................................................................................................КУЛПУНАЙДАН............................................................................................................АЛЧАДАН.....................................................................................................................ӨРҮКТӨН......................................................................................................................3.4. ТОҢДУРУЛГАН.....................................................................................................КӨК ЧӨПТӨР...............................................................................................................ТҮСТҮҮ КАПУСТА........................................................................................................КАБАКЧА ЖАНА БАКЛАЖАН......................................................................................БРОККОЛИ...................................................................................................................ЖАШЫЛ СПАРЖА ТӨӨ БУРЧАГЫ (ЖАНДО).............................................................ШПИНАТ.......................................................................................................................МАЛИНА.......................................................................................................................ПОМИДОР....................................................................................................................ТАТТУУ КАЛЕМПИР......................................................................................................КАРА КАРАГАТ..............................................................................................................

МАЗМУНУ

6813202124283031323436373839404143454546474949505758585960606161626262636364646565

3.5. ТУЗДОО............................................................................................................... 66КАПУСТА..................................................................................................................... 66ШПИНАТ...................................................................................................................... 68ІV БӨЛҮК. КУРАМЫНДА БЕЛОК КӨП БОЛГОН АЗЫК-ТҮЛҮКТӨРДҮ САКТОО

ЖАНА КАЙРА ИШТЕТҮҮ............................................................................................ 69УН ЖАНА АКШАКТАР..................................................................................................70СҮТ.............................................................................................................................. 71ЖУМУРТКА................................................................................................................. 75ЭТ (УЙ ЭТИ, ТОПОЗ ЭТИ, ӨРДӨК, КАЗ, ҮНДҮК)....................................................... 76ТИРКЕМЕ 1................................................................................................................. 78 ТИРКЕМЕ 2................................................................................................................. 82 ТИРКЕМЕ 3................................................................................................................. 83 Колдонулган адабияттардын тизмеси .................................................................... 85

КИРИШ СӨЗ

Бул китепче SPRING долбоорунун алкагында толук баалуу тамактануу боюнча иштелип чыккан басмала-рына кошумча окуу куралы болуп иштелип чыкты. Китепченин негизги максаты сизге жана сиздин үй-бүлөңүздүн ден соолугуна пайдалуу, ошондой эле витаминге жана микро элементтерге бай азыктар менен тамактануу боюнча рацион түзүүгө жардам берүү. Буга чейин SPRING долбоору “Балдар жана үй-бүлө үчүн туура тамактануу” (рецепттер китеби) иштелип чыккан. Бул рецепттер китеби эки жашка чейин балдар-дын тамактануусу жөнүндө рецепт-терди, кыргыз дасторконуна таан-дык тамак-аштардын азыктуулугу тууралуу маалымат жана үй-бүлөнүн ар түрлүү тамактануу рационуна арналган көп түрдүү рецептер берилген. Бул китепче, рецепттер китеби боюнча жасалуу-чу азыктардын туура сакталышы жана консервациялоо жөнүндө үй шартына ыңгайлаштырылган жө-нөкөй методдор менен бөлүшүүгө арналган. Азыктардын туура сактоо жана консервациялоо методдору менен колдонуп сиз үйүңүздө жыл бою витаминдүү жана микро элемент-терге бай азыктарды колдоно аласыз.

Китепченин биринчи бөлүгү ар түрдүү тамактануунун маанилүү-лүгүн, ошондой эле жашылча-жемиштердин жана ар түрдүү азыктардын кандай витаминдерге жана микро элементтерге бай экендигин маалымдайт. Экинчи бөлүгү Кыргызстандагы үй-бүлөлөр колдонулуучу жалпы көп каражат талап кылбаган сактоо жана консервациялоо методдору сүрөттөлөт. Үчүнчү жана акыркы бөлүктөрү тандалган азыктарды сактоо жана консервациялоо жөнүндө бир нече баскычтан турган инструкцияны сунуштайт.

6

Бул китепче SPRING долбоорунун алкагында толук баалуу тамактануу боюнча иштелип чыккан басмала-рына кошумча окуу куралы болуп иштелип чыкты. Китепченин негизги максаты сизге жана сиздин үй-бүлөңүздүн ден соолугуна пайдалуу, ошондой эле витаминге жана микро элементтерге бай азыктар менен тамактануу боюнча рацион түзүүгө жардам берүү. Буга чейин SPRING долбоору “Балдар жана үй-бүлө үчүн туура тамактануу” (рецепттер китеби) иштелип чыккан. Бул рецепттер китеби эки жашка чейин балдар-дын тамактануусу жөнүндө рецепт-терди, кыргыз дасторконуна таан-дык тамак-аштардын азыктуулугу тууралуу маалымат жана үй-бүлөнүн ар түрлүү тамактануу рационуна арналган көп түрдүү рецептер берилген. Бул китепче, рецепттер китеби боюнча жасалуу-чу азыктардын туура сакталышы жана консервациялоо жөнүндө үй шартына ыңгайлаштырылган жө-нөкөй методдор менен бөлүшүүгө арналган.Азыктардын туура сактоо жана консервациялоо методдору менен колдонуп сиз үйүңүздө жыл бою витаминдүү жана микро элемент-терге бай азыктарды колдоно аласыз.

Китепченин биринчи бөлүгү ар түрдүү тамактануунун маанилүү-лүгүн, ошондой эле жашылча-жемиштердин жана ар түрдүү азыктардын кандай витаминдерге жана микро элементтерге бай экендигин маалымдайт. Экинчи бөлүгү Кыргызстандагы үй-бүлөлөр колдонулуучу жалпы көп каражат талап кылбаган сактоо жана консервациялоо методдору сүрөттөлөт. Үчүнчү жана акыркы бөлүктөрү тандалган азыктарды сактоо жана консервациялоо жөнүндө бир нече баскычтан турган инструкцияны сунуштайт.

КИРИШ СӨЗ

6

9

Ар түрдүү тамактануунун маанилүүлүгү

Дени сак адамга таза, ден соолукка пайдалуу жашоо шарт талап кылынат. Бул өз кезинде жыл бою пайдалуу жана азыктандыруучу тамак-аш жана таза суу менен тамактануу дегенди түшүндүрөт. Пайдалуу тамак-аш бул - жегенге коопсуз, курамына ден соолукка керектүү болгон пайдалуу заттар-ды камтыган ар түрдүү азык-түлүктөн турган тамак-аш эсепте-лет. Бул мындан тышкары тамак-ашка колдонулуучу ар кандай азык-түлүк жыл бою колдонулуп турушу дегенди да билдирет.

Адам өмүр сүрүү үчүн болжол менен адамга 100гө жакын пайдалуу заттар талап кылынат. Алардын ичинен 50гө жакыны өтө маанилүү деп эсептелип, аларды биздин организмибизге иштеп чыгара албагандыктан, биз аларды тамак-ашка колдонгон азык-түлүктөрдөн жана суусундуктардан ала алабыз. Ал эми калган 50 пайдалуу зат, эгер биз тамак ашка керектүү ар түрдүү азык-түлүктөрдү жана суусундуктарды колдонсок, биздин организм

6аркылуу иштелип чыгат.

Кыскасы, организмге керектүү болгон пайдалуу заттар белоктор, минералдар, көмүртектер, майлар, витаминдер жана суу болуп көптөгөн категорияларга бөлүнөт. Негизги дан-азыктардан же көмүртектерден турган чоң тамак-аштар менен тамактануу жалпы жонунан адамды ток алып жүрөт. Бирок ошентсе да, мындай тамак-ашты күнүмдүк колдонууда пайда-луу заттар өтө аз өлчөмдө жана биздин ден-соолугубуз чың жана күчтүү болушу үчүн организм талап кылган керектүү негизги пайдалуу заттар - белоктор, майлар, минералдар жана вита-миндер жетишээрлик деңгээлде эмес.

Энелер жана 6 айдан 23 айга чейинки ымыркайларга, өзгөчө адамдын өрчүп-өсүшүнө жана когнитивдик өнүүгүсүнө керектүү болгон негизги витаминдер жана

6маалыматтын булагы – Нардин Стасия колдонмосу “Толук баалуу азыктануунун маа-нилүүлүгү” 2-чи басмасы, Дүйнөлүк Азыктандыруучу Программасы, 2016

I БӨЛҮК ТАМАКТАНУУ ЖАНА ТАМАКТАНУУ РАЦИОНУНУН АР ТҮРДҮҮЛҮГҮ

I БӨЛҮКТАМАКТАНУУ ЖАНА ТАМАКТАНУУ РАЦИОНУНУН АР ТҮРДҮҮЛҮГҮ

Ар түрдүү тамактануунун маанилүүлүгү

Дени сак адамга таза, ден соолукка пайдалуу жашоо шарт талап кылынат. Бул өз кезинде жыл бою пайдалуу жана азыктандыруучу тамак-аш жана таза суу менен тамактануу дегенди түшүндүрөт. Пайдалуу тамак-аш бул - жегенге коопсуз, курамына ден соолукка керектүү болгон пайдалуу заттар-ды камтыган ар түрдүү азык-түлүктөн турган тамак-аш эсепте-лет. Бул мындан тышкары тамак-ашка колдонулуучу ар кандай азык-түлүк жыл бою колдонулуп турушу дегенди да билдирет.

Адам өмүр сүрүү үчүн болжол менен адамга 100гө жакын пайдалуу заттар талап кылынат. Алардын ичинен 50гө жакыны өтө маанилүү деп эсептелип, аларды биздин организмибизге иштеп чыгара албагандыктан, биз аларды тамак-ашка колдонгон азык-түлүктөрдөн жана суусундуктардан ала алабыз. Ал эми калган 50 пайдалуу зат, эгер биз тамак ашка керектүү ар түрдүү азык-түлүктөрдү жана суусундуктарды колдонсок, биздин организм аркылуу иштелип чыгат.6

Кыскасы, организмге керектүү болгон пайдалуу заттар белоктор, минералдар, көмүртектер, майлар, витаминдер жана суу болуп көптөгөн категорияларга бөлүнөт. Негизги дан-азыктардан же көмүртектерден турган чоң тамак-аштар менен тамактануу жалпы жонунан адамды ток алып жүрөт. Бирок ошентсе да, мындай тамак-ашты күнүмдүк колдонууда пайда-луу заттар өтө аз өлчөмдө жана биздин ден-соолугубуз чың жана күчтүү болушу үчүн организм талап кылган керектүү негизги пайдалуу заттар - белоктор, майлар, минералдар жана вита-миндер жетишээрлик деңгээлде эмес.

Энелер жана 6 айдан 23 айга чейинки ымыркайларга, өзгөчө адамдын өрчүп-өсүшүнө жана когнитивдик өнүүгүсүнө керектүү болгон негизги витаминдер жана

6маалыматтын булагы – Нардин Стасия колдонмосу “Толук баалуу азыктануунун маа-нилүүлүгү” 2-чи басмасы, Дүйнөлүк Азыктандыруучу Программасы, 2016

9

11

Азык түлүк Баалуулугу

Алма C витамини

Өрүк A, K, Co витаминдери

Төө бурчак B витамини, Темир (Fe), Co

Уй эти В12 витамини, Fe, Zn

Карагат C витамини, Co, Cu

Брокколи C витамини

Болгар калемпири C витамини

Кара куруч (гречка) B2, B6, PP витаминдери жана кремний (Si), темир (Fe), жез (Cu) микроэлементтери

Май A витамини, D витамини

Капуста C витамини

Сабиз A витамини

Түстүү капуста C витамини

Сыр A витамини, B12 витамини, PP витамини, (Ca) кальций

Алча C витамини, Cr микроэлементтери

Бадыраң Калий, A витамини, C витамини

Жумуртка Белок темирди сиңирүүгө жардам берет

Баклажан B витамини, (Cu) жез

Кой эти B6 витамини, B12 витамини, темир (Fe),

Таблица 1. Азыктардын баалуулугу

A витамини, кальций (Ca) микроэлементи

B1, B5, B6 жана темир (Fe)

Сүт

Бурчак

минералдар маанилүү деп эсептел-ген биринчи 1000 күндүн ичинде үзгүлтүксүз негизде ар түрдүү тамактануу талап кылынат. Бул маанилүү пайдалуу заттардын кээ бирлери: темир, цинк, А витамини, белок жана ошондой эле “Балдар жана үй-бүлө үчүн туура тамакта-нуу” китебинде көрсөтүлгөн суюк-туктарды өзүнө камтыйт. Бул

Жыл бою ар түрдүү тамактануу рационуна керектүү жана маанилүү ингредиенттер

Бул китепчеде биз энелер жана өспүрүмдөр үчүн жыл бою пайдалуу тамактанууга өз салымын кошо алат деп ишенген азык-түлүктөргө токтолобуз. Алар “Балдар жана үй-бүлө үчүн туура

маанилүү пайдалуу заттар жыл бою колдонулуп туруусу абзел, ошон-дуктан буларды камтыган азык-түлүктөр үй-бүлөлөргө түшүм жыйналганга чейин эле жеткилик-түү болушу керек.

тамактануу” китебинде сунуштал-ган кошумча тамак-аштарды даяр-доо учурунда өзгөчө маанилүү ролду ойнойт. Төмөндөгү таблица-да курамына пайдалуу заттарды өзүнө камтыган азык-түлүктөр жана “Балдар жана үй-бүлө үчүн туура тамактануу” рецепттер китебинде көрсөтүлгөн башка пайдалуу заттарды сиңирүүгө көмөк көрсөтүүчү азык-түлүктөр менен бирге көрсөтүлгөн.

минералдар маанилүү деп эсептел-ген биринчи 1000 күндүн ичинде үзгүлтүксүз негизде ар түрдүү тамактануу талап кылынат. Бул маанилүү пайдалуу заттардын кээ бирлери: темир, цинк, А витамини, белок жана ошондой эле “Балдар жана үй-бүлө үчүн туура тамакта-нуу” китебинде көрсөтүлгөн суюк-туктарды өзүнө камтыйт. Бул маанилүү пайдалуу заттар жыл бою колдонулуп туруусу абзел, ошон-дуктан буларды камтыган азык-түлүктөр үй-бүлөлөргө түшүм жыйналганга чейин эле жеткилик-түү болушу керек.

Жыл бою ар түрдүү тамактануу рационуна керектүү жана маанилүү ингредиенттер

Бул китепчеде биз энелер жана өспүрүмдөр үчүн жыл бою пайдалуу тамактанууга өз салымын кошо алат деп ишенген азык-түлүктөргө токтолобуз. Алар “Балдар жана үй-бүлө үчүн туура тамактануу” китебинде сунуштал-ган кошумча тамак-аштарды даяр-доо учурунда өзгөчө маанилүү ролду ойнойт. Төмөндөгү таблица-да курамына пайдалуу заттарды өзүнө камтыган азык-түлүктөр жана “Балдар жана үй-бүлө үчүн туура тамактануу” рецепттер китебинде көрсөтүлгөн башка пайдалуу заттарды сиңирүүгө көмөк көрсөтүүчү азык-түлүктөр менен бирге көрсөтүлгөн.

Таблица 1. Азыктардын баалуулугу

11

Азык түлүк Баалуулугу

Алма C витамини

Өрүк A, K, Co витаминдери

Төө бурчак B витамини, Темир (Fe), Co

Уй эти В12 витамини, Fe, Zn

Карагат C витамини, Co, Cu

Брокколи C витамини

Болгар калемпири C витамини

Кара куруч (гречка) B2, B6, PP витаминдери жана кремний (Si), темир (Fe), жез (Cu) микроэлементтери

Май A витамини, D витамини

Капуста C витамини

Сабиз A витамини

Түстүү капуста C витамини

Сыр A витамини, B12 витамини, PP витамини, (Ca) кальций

Алча C витамини, Cr микроэлементтери

Бадыраң Калий, A витамини, C витамини

Жумуртка Белок темирди сиңирүүгө жардам берет

Баклажан B витамини, (Cu) жез

Кой эти B6 витамини, B12 витамини, темир (Fe),

A витамини, кальций (Ca) микроэлементи

B1, B5, B6 жана темир (Fe)

Сүт

Бурчак

АЗЫК-ТҮЛҮКТӨРДҮ САКТОО ЖАНА КОНСЕРВАЦИЯЛОО ЫКМАЛАРЫ

БӨЛҮК IIКалий (К), С витамини

B1, B5, B6 витаминдери

C витамини

A витамини, B9 жана B12 витамини, C витамини, темир ( Fe)

C витамини

C витамини, жез (Сu), кремний (Si) микроэлементтери

C витамини, молибден (Mo) микроэлементи

A витамини

A витамини, C витамини, темир (Fe)

C витамини

Калий, С витамини

C витамини, кобальт (Co), молибден (Mo) микроэлементтери

Кулпунай

Кызылча

Күрүч

Ит мурун

Шпинат

Алмурут

Кара өрүк

Ашкабак

Айва

Помидор

Чамгыр

Малина

Калий (К), С витамини

B1, B5, B6 витаминдери

C витамини

A витамини, B9 жана B12 витамини, C витамини, темир ( Fe)

C витамини

C витамини, жез (Сu), кремний (Si) микроэлементтери

C витамини, молибден (Mo) микроэлементи

A витамини

A витамини, C витамини, темир (Fe)

C витамини

Калий, С витамини

C витамини, кобальт (Co), молибден (Mo) микроэлементтери

Кулпунай

Кызылча

Күрүч

Ит мурун

Шпинат

Алмурут

Кара өрүк

Ашкабак

Айва

Помидор

Чамгыр

Малина

АЗЫК-ТҮЛҮКТӨРДҮ САКТОО ЖАНА КОНСЕРВАЦИЯЛОО ЫКМАЛАРЫ

БӨЛҮК II

Бирок ошентсе да тизмеде көрсө-түлгөн көптөгөн азык-түлүктөр, мисалы: алма, брокколи, капуста, түстүү капуста, бадыраң, ашкабак, помидор, турп жана кызылча сыяктуу жашылча-жемиштер сак-тоо шартын туура колдонуу менен тоңдуруу же кургатуусуз эле түздөн-түз ороолордо сактоого мүмкүн. Корнелл айыл чарба кон-сультациялык кызматтар боюнча кооперативи (Cornell Cooperative

5Extension) кантип сапатты жак-шыртуу жана бузулууну азайтуу тууралуу атайын колдонмолорду иштеп чыгарган.џ Мөмө-жемиштерди жана жашыл-чаларды жакшы бышканда же мүмкүн болушунча жыйнаганга жарактуу мезгилде гана жыйноо керек. џ Көзгө көрүнөөрлүк чириги жок же оорубаган түшүмдөрдү гана жый-нагыла. џ Курт-кумурска жеп кеткен жашылча, мөмө-жемиштерди жый-наганга болбойт. џ Түшүмдү жыйнагандан кийин аны этияттык менен урунуп калбагыдай кылып жылдыруу керек. џ Жашылча-жемиштер чирип же кургап кетпеси үчүн алардын араларын ачык калтыргыла. џ Жашылча-жемиштердин кеч бышкан сорттору сактаганга жак-шы жана ылайыктуу.

Жалпылап айтканда бир гана жакшы бышкан түшүм сактаганга ылайыктуу. Бузулган азык-түлүк-төр көгөрүп же чирип кетиши мүмкүн, ошондуктан аны көпкө сактабастан тез аранын ичинде колдонуп же тазалап же болбосо ыргытуу керек. Туура сактоо үчүн оптималдуу температура жана нымдуулук талап кылынат. Ар бир жашылча жана мөмө-жемиш боюнча маалы-мат алуу үчүн төмөндөгү таблица-ны караңыздар.

5маалыматтын булагы Кооператив Корнелли атайын жашылча-жемиштердин сактоолуусу бонча иштелип чыгарылган колдонмодон алынган

15

Азык-түлүктөрдү туура эмес шарт-та сактоо адамдын ден-соолугуна кооптуу коркунучтарды алып келиши мүмүкүн. Мисалы, дан азыктарды жер төлөлөрдө сактоо микотоксиндин жайылышына алып келет. Ал эми үй шартында жасал-ган консервациялар туура эмес даярдоонун кесепетинен жана коопсуз шартта сактоо же даярдоо ыкмаларын так сактабагандыктан ботулин токсининин пайда болу-шуна алып келет. Ошол эле убакта ашыкча кургатуу же ашыкча бышыруу сыяктуу ашыкча даярдоо ыкмалаларынын натыйжасынан улам узак убакка сакталган азык-түлүктөр курамындагы көптөгөн табигый пайдалуу заттарды жого-тушу мүмкүн. Төмөндө бул буклетте көрсөтүлгөн жашылча жер-жемиштерди үй шартында туура консервациялоо жана сактоо боюнча жалпы кеп-кеңештер берилген.

Азык-түлүктөрдү сактоо Кыргызстандын айыл жерлеринде азык-түлүк сактоонун кеңири тара-ган жалпы жөнөкөй ыкмасы болуп жер төлөлөр эсептелет. Кеңири тараган ыкмалардын дагы бири бул – муздаткычтар жана тоңдургучтар, бирок ошентсе да өлкөнүн көпчү-лүк аймактарында электр менен камсыз кылуу дале болсо үзгүлтүк-кө учурап, туруксуз болуп келүүдө. Тизмеде көрсөтүлгөн кээ бир жа-шылча жер-жемиштер сакталаар-дан мурун алдын-ала иштетүүнү талап кылат. Жер-жемиштердин курамында көбүнчө суу болгондук-тан алар кандайдыр бир орточо температуранын астында соолуп, курамындагы пайдалуу заттардын жоголушуна алып келет. Ошондук-тан кээ бир мөмө-жемиштерди же жашылчаларды сактоо алдында алар кургатуу же тоңдуруу сыяктуу атайын процесстерден өтүүсү абзел.

14

Азык-түлүктөрдү туура эмес шарт-та сактоо адамдын ден-соолугуна кооптуу коркунучтарды алып келиши мүмүкүн. Мисалы, дан азыктарды жер төлөлөрдө сактоо микотоксиндин жайылышына алып келет. Ал эми үй шартында жасал-ган консервациялар туура эмес даярдоонун кесепетинен жана коопсуз шартта сактоо же даярдоо ыкмаларын так сактабагандыктан ботулин токсининин пайда болу-шуна алып келет. Ошол эле убакта ашыкча кургатуу же ашыкча бышыруу сыяктуу ашыкча даярдоо ыкмалаларынын натыйжасынан улам узак убакка сакталган азык-түлүктөр курамындагы көптөгөн табигый пайдалуу заттарды жого-тушу мүмкүн.Төмөндө бул буклетте көрсөтүлгөн жашылча жер-жемиштерди үй шартында туура консервациялоо жана сактоо боюнча жалпы кеп-кеңештер берилген.

Азык-түлүктөрдү сактоо Кыргызстандын айыл жерлеринде азык-түлүк сактоонун кеңири тара-ган жалпы жөнөкөй ыкмасы болуп жер төлөлөр эсептелет. Кеңири тараган ыкмалардын дагы бири бул – муздаткычтар жана тоңдургучтар, бирок ошентсе да өлкөнүн көпчү-лүк аймактарында электр менен камсыз кылуу дале болсо үзгүлтүк-кө учурап, туруксуз болуп келүүдө. Тизмеде көрсөтүлгөн кээ бир жа-шылча жер-жемиштер сакталаар-дан мурун алдын-ала иштетүүнү талап кылат. Жер-жемиштердин курамында көбүнчө суу болгондук-тан алар кандайдыр бир орточо температуранын астында соолуп, курамындагы пайдалуу заттардын жоголушуна алып келет. Ошондук-тан кээ бир мөмө-жемиштерди же жашылчаларды сактоо алдында алар кургатуу же тоңдуруу сыяктуу атайын процесстерден өтүүсү абзел.

14

Бирок ошентсе да тизмеде көрсө-түлгөн көптөгөн азык-түлүктөр, мисалы: алма, брокколи, капуста, түстүү капуста, бадыраң, ашкабак, помидор, турп жана кызылча сыяктуу жашылча-жемиштер сак-тоо шартын туура колдонуу менен тоңдуруу же кургатуусуз эле түздөн-түз ороолордо сактоого мүмкүн. Корнелл айыл чарба кон-сультациялык кызматтар боюнча кооперативи (Cornell Cooperative Extension)

5 кантип сапатты жак-шыртуу жана бузулууну азайтуу тууралуу атайын колдонмолорду иштеп чыгарган. џ Мөмө-жемиштерди жана жашыл-чаларды жакшы бышканда же мүмкүн болушунча жыйнаганга жарактуу мезгилде гана жыйноо керек. џ Көзгө көрүнөөрлүк чириги жок же оорубаган түшүмдөрдү гана жый-нагыла. џ Курт-кумурска жеп кеткен жашылча, мөмө-жемиштерди жый-наганга болбойт. џ Түшүмдү жыйнагандан кийин аны этияттык менен урунуп калбагыдай кылып жылдыруу керек. џ Жашылча-жемиштер чирип же кургап кетпеси үчүн алардын араларын ачык калтыргыла. џ Жашылча-жемиштердин кеч бышкан сорттору сактаганга жак-шы жана ылайыктуу.

Жалпылап айтканда бир гана жакшы бышкан түшүм сактаганга ылайыктуу. Бузулган азык-түлүк-төр көгөрүп же чирип кетиши мүмкүн, ошондуктан аны көпкө сактабастан тез аранын ичинде колдонуп же тазалап же болбосо ыргытуу керек. Туура сактоо үчүн оптималдуу температура жана нымдуулук талап кылынат. Ар бир жашылча жана мөмө-жемиш боюнча маалы-мат алуу үчүн төмөндөгү таблица-ны караңыздар.

5маалыматтын булагы Кооператив Корнелли атайын жашылча-жемиштердин сактоолуусу бонча иштелип чыгарылган колдонмодон алынган

15

Жашыл помидор +10-+21 90 1-3 жума

Бышкан помидор +7-+10 90 4-7 күн

Таблица 4. Салкын жана кургак шартты талап кылган жашылча-жемиштер

Жашылча-жемиш

Сарымсак 0 65-70 6-7 ай

Сактоо мөөнөтү

Пияз 0 65-70 6-7 ай

Жашылча-жемиш Сактоо мөөнөтү

Ашкабак +10 70-75 2-3 ай

Кабакча +10-+13 50-60 2-6 ай

Таблица 5. Жылуу жана кургак шартты талап кылган жашылча-жемиштер

Салышт. нымд., %

Темпе-ратура,°С

Салышт. нымд., %

Темпе-ратура,°С

17

Баардык мөмө-жемиштер жана жашылчалар тирүү өсүмдүк бол-гондуктан аларга температура жана нымдуулуктан башка дем алганга ылайыктуу, тийиштүү вентиляциясы бар караңгы бөлмө-лөр талап кылынат. Алар чычканга окшогон зыяндуу жаныбарлардан жакшылап сакталышы керек. Өнүм тоңуп калбашы үчүн жер төлөлөрдө туруктуу суу болбошу керек. Акырында кошумчалай кетчү нерсе бул - мөмө-жемиштер жашылча-лардын бышып жетилүүсүн тезде-түүчү этилен затын бөлүп чыгар-гандыктан, мөмө-жемиштер жа-шылчалардан бөлүнүп өзүнчө сакталышы керек.

Ийгиликтүү сактоонун дагы бир маанилүү бөлүгү бул убакыт. Мөмө-жемиштер жана жашылчалар жер төлөлөргө суук түшкөндөн кийин, сактоочу жай жетишерлик деңгээл-де салкын болгондон баштап салынышы керек. Оптималдуу сак-тоо шарты бул өнүм оптималдуу бышып жетилип, ошол эле учурда ороолор да тийиштүү темпера-турага жеткен мезгил эсептелет.

Таблица 2. Муздак жана нымдуу сактоо шартын талап кылган мөмө жемиштер жана жашылчалар.

Жашылча-жемиш Темпе-ратура,°С

Салышт. нымд., %

Сактоо мөөнөтү

Алма 0 90 2-3 жума

Ашкана кызылчасы 0 95 2-6 ай

Брокколи 0 95 3-5 ай

Капуста, кеч бышкан 0 95 3-4 ай

Капуста, кытай 0 95 1-2 ай

Сабиз 0 95 4-5 ай

Түстүү капуста 0 95 2-4 жума

Сельдерей 0 95 2-3 ай

Петрушка 0 95 1-2 ай

Алмурут 0 95 2-7 ай

Жашыл бурчак 0 95 1-3 жума

Картошка, эрте бышкан +10 90 1-3 жума

Картошка, кеч бышкан +4 90 4-9 ай

Турп 0 95 2-4 ай

Шпинат 0 95 10-14 күн

Таблица 3 . Салкын жана нымдуу шартты талап кылган жашылча-жемиштер

Жашылча-жемиш Темпе-ратура,°С

Салышт. нымд., %

Сактоо мөөнөтү

Спаржа төө бурчагы

Бадыраң

Баклажан

Дарбыз

Таттуу калемпир

Картошка, эрте бышкан

Картошка, кеч бышкан

+4-+10

+7-+10

+7-+10

+4-+10

+7-+10

+10

+3-+4

95

95

90

80-85

95

90

90

7-10 күн

10-14 күн

1 жума

2-3 жума

2-3 жума

1-3 жума

4-9 ай

16

Картошка, эрте бышкан +10 90 1-3 жума

Картошка, кеч бышкан +4 90 4-9 ай

Турп 0 95 2-4 ай

Шпинат 0 95 10-14 күн

Таблица 2. Муздак жана нымдуу сактоо шартын талап кылган мөмө жемиштер жана жашылчалар.

Жашылча-жемиш Сактоо мөөнөтү

Спаржа төө бурчагы +4-+10 95 7-10 күн

Бадыраң +7-+10 95 10-14 күн

Баклажан +7-+10 90 1 жума

Дарбыз +4-+10 80-85 2-3 жума

Таттуу калемпир +7-+10 95 2-3 жума

Картошка, эрте бышкан +10 90 1-3 жума

Картошка, кеч бышкан +3-+4 90 4-9 ай

Таблица 3 . Салкын жана нымдуу шартты талап кылган жашылча-жемиштер

Жашылча-жемиш Темпе-ратура,°С

Салышт. нымд., %

Сактоо мөөнөтү

Алма 0 90 2-3 жума

Ашкана кызылчасы 0 95 2-6 ай

Брокколи 0 95 3-5 ай

Капуста, кеч бышкан 0 95 3-4 ай

Капуста, кытай 0 95 1-2 ай

Сабиз 0 95 4-5 ай

Түстүү капуста 0 95 2-4 жума

Сельдерей 0 95 2-3 ай

Петрушка 0 95 1-2 ай

Алмурут 0 95 2-7 ай

Жашыл бурчак 0 95 1-3 жума

Салышт. нымд., %

Темпе-ратура,°С

16

Жашыл помидор +10-+21 90 1-3 жума

Бышкан помидор +7-+10 90 4-7 күн

Таблица 4. Салкын жана кургак шартты талап кылган жашылча-жемиштер

Жашылча-жемиш Темпе-ратура,°С

Салышт. нымд., %

Сактоо мөөнөтү

Сарымсак

Пияз

0

0

65-70

65-70

6-7 ай

6-7 ай

Таблица 5. Жылуу жана кургак шартты талап кылган жашылча-жемиштер

Жашылча-жемиш Темпе-ратура,°С

Салышт. нымд., %

Сактоо мөөнөтү

Ашкабак

Кабакча

+10

+10-+13

70-75

50-60

2-3 ай

2-6 ай

Баардык мөмө-жемиштер жана жашылчалар тирүү өсүмдүк бол-гондуктан аларга температура жана нымдуулуктан башка дем алганга ылайыктуу, тийиштүү вентиляциясы бар караңгы бөлмө-лөр талап кылынат. Алар чычканга окшогон зыяндуу жаныбарлардан жакшылап сакталышы керек. Өнүм тоңуп калбашы үчүн жер төлөлөрдө туруктуу суу болбошу керек. Акырында кошумчалай кетчү нерсе бул - мөмө-жемиштер жашылча-лардын бышып жетилүүсүн тезде-түүчү этилен затын бөлүп чыгар-гандыктан, мөмө-жемиштер жа-шылчалардан бөлүнүп өзүнчө сакталышы керек.

Ийгиликтүү сактоонун дагы бир маанилүү бөлүгү бул убакыт. Мөмө-жемиштер жана жашылчалар жер төлөлөргө суук түшкөндөн кийин, сактоочу жай жетишерлик деңгээл-де салкын болгондон баштап салынышы керек. Оптималдуу сак-тоо шарты бул өнүм оптималдуу бышып жетилип, ошол эле учурда ороолор да тийиштүү темпера-турага жеткен мезгил эсептелет.

17

жемиштер эртерээк кургашы үчүн аларды кыргычтан (тёркадан) өткөрүү сунушталат. џ Өнүмдө канчалык суу көп болсо, кургаганда ал ошончолук кичи-рейет. Курамында суу көп болгон-дуктан помидорлор ичке кылып тууралышы керек жана тезирээк кургатуу үчүн аларды өздөрүнүн баштапкы өлчөмүнүн жартысын-дай же андан да кичирээк кылып кесүү керек. џ Кээ бир өнүмдөр кескенден кийин күрөң түскө боёлот, мисалы алма, ошондуктан алар өңүн сактап калыш үчүн аларды цитрус шире-сине малууга болот. џ Жалбырактарды жана чөптөрдү кургатылгандан кийин майдалап же кол менен ушалап койсо болот. џ Картошка, ашкабак, сабиз жана башка суп жашылчаларын курга-тардан мурда аларды майда кылып туураса болот, андан соң аларды суп аралашмасы кылып аралашты-рып же алардан даяр жыттуу татымал/катык баштыкча жасап койсо да болот.

Кургатылган мөмө-жемиштерди жана жашылчаларды пахтадан жасалган баштыкчаларда, капкагы катуу жабылган айнек же темир идиштерде курт-кумурска кирбеги-дей кылып, нымдуу эмес жерлерде сактоо керек.

Азык-түлүктүтөрдү тоңдуруу Тоңдуруу деп өнүмдөрдүн темпе-ратурасын төмөндөтүү эсептелет, тоңдурууда өнүмдө болгон бакте-

риялар өмүр сүрө албай токтоп калат. Бул курамына табигый пайдалуу заттарды камтыган жашылча-жемиштерди жана мөмө-лөрдү жана алардын табигый жытын жана даамын кетирбей жаңы бойдон сактоонун бирден бир натыйжалуу жолдорунун бири. Төмөндө жашылча жемиштерди жана мөмөлөрдү тоңдуруу боюнча жалпы кеп-кеңештер берилген: џ Өнүм ээригенде клетка структу-раларын толук сактап калыш үчүн, аларды тез аранын ичинде тоңдуруу керек. Тез арада тоңдуруу үчүн, өнүм муздаткычтын ичинде жалпак кылып жайылып, мүмкүн болушунча эң төмөн температурага коюлушу керек.џ Өнүмдү тоңдурардын алдында сорттоп, тазалап, кылдаттык менен жууп жана кургатуу керек.џ Өнүм табигый өңүн сактап калыш үчүн, аны бир аз ысык сууга кармап, андан соң тез аранын ичинде муздак сууга салып музда-туу керек.џ Бышкан мөмөлөрдү эзилген пюре же шире түрүндө да тоңдурса болот.

Тоңдурулган мөмөлөр жана жашылча-жемиштер пластик баштыктарда аба кирбегендей болуп сакталышы керек. Ээриген өнүмдү тез аранын ичинде колдонуу кажет жана аны кайрадан тоңдурууга болбойт.

19

Азык-түлүктөрдү сактоо

Бул китепчеде көрсөтүлгөн азык-түлүктөрдү приоритеттөө макса-тында биз азык түлүктөрдүн сак-тоосунун эки ыкмасын колдо-нобуз: Азык-түлүктөрдү кургатуу Мөмө-жемиштерде жана жашылча-ларда болгон баардык сууларды бөлүп чыгаруу жана кургатуу аркылуу азык-түлүктөрдү кийин келечекте колдонуу үчүн сактоого болот. Суу, азык-түлүктөрдөгү бактериялардын өсүшүнө керек болгондуктан кургатуу жолу аркы-луу аларда болгон баардык микроорганизмдерди жок кылууга болот. Эгер азык-түлүктөр күнгө кургатылса, жетишерлик деңгээл-де күн нуру, печкада кургатылса үзгүлтүксүз электроэнергия болсо анда кургатуу бул жеңил жана көп убакытты талап кылбаган, арзан процесс болуп эсептелет.

Мөмө, жер-жемиштерди жана жашылчаларды кантип, кандай кургатуу боюнча жалпы кеп-кеңештер иштелип чыккан. Жыйналгандан кийин жашылча-жемиштердин курамында суу көп болгондуктан, алар кургатардын алдында өтө кылдаттык мамилени жана кошумча иштетүү процессте-рин талап кылат. Ар бир өнүм үчүн атайын өзүнчө кеңештер колдону-

5Nordin, Stacia. ibid.

лат, бирок төмөндө Туруктуу тамактануу боюнча колдонмо 5

китебинен алынган жалпы кеңеш-тер сунушталат

џ Жакшы бышкан жана катуу түшүмдөрдү гана жыйнагыла. Жетилип бышуу түшүмдүн кура-мындагы кантты жогорулатып, аны коңур түскө боеойт, мисалы поми-дордун өңүндөй. џ Эң биринчи өнүм, суу, иштеген адамдар жана иштөөчү жай таза болушу керек. Көптөгөн өнүмдөрдү таза суу менен жууш керек, ошондой эле иштөөчү жайда курт-кумурска, жаныбар, акыр-чикир-дин калдыктары болбошу зарыл. џ Жашылча, мөмө-жемиштин кабы-гында пайдалуу заттар бар, ошон-дуктан аларды аарчудан мурун ойлонуңуз. Кээ бир жемиштер аарчылгандан кийин жакшы курга-са, кээ бирлери кабыгы менен кошо жакшы кургайт, мисалы, помидор, сабиз, алма жана картошка. џ Кургатардын алдында аларды ичке кылып кесиңиз. Айрым бир өнүмдөр бүтүн бойдон жакшы кургайт, мисалы кичинекей жер жемиштер, мөмөлөр жана жашыл-көк жалбырактар. Кээ бирлери бирдей убакта кургагандай болуп бирдей өлчөмдө кесилиши керек. Чоң өлчөмдө кесилгендер жайы-раак кургайт. Катуу жер-жемиштер мисалы, ашкабак, тамырлуу жер-

18

Азык-түлүктөрдү сактоо

Бул китепчеде көрсөтүлгөн азык-түлүктөрдү приоритеттөө макса-тында биз азык түлүктөрдүн сак-тоосунун эки ыкмасын колдо-нобуз: Азык-түлүктөрдү кургатуу Мөмө-жемиштерде жана жашылча-ларда болгон баардык сууларды бөлүп чыгаруу жана кургатуу аркылуу азык-түлүктөрдү кийин келечекте колдонуу үчүн сактоого болот. Суу, азык-түлүктөрдөгү бактериялардын өсүшүнө керек болгондуктан кургатуу жолу аркы-луу аларда болгон баардык микроорганизмдерди жок кылууга болот. Эгер азык-түлүктөр күнгө кургатылса, жетишерлик деңгээл-де күн нуру, печкада кургатылса үзгүлтүксүз электроэнергия болсо анда кургатуу бул жеңил жана көп убакытты талап кылбаган, арзан процесс болуп эсептелет.

Мөмө, жер-жемиштерди жана жашылчаларды кантип, кандай кургатуу боюнча жалпы кеп-кеңештер иштелип чыккан. Жыйналгандан кийин жашылча-жемиштердин курамында суу көп болгондуктан, алар кургатардын алдында өтө кылдаттык мамилени жана кошумча иштетүү процессте-рин талап кылат. Ар бир өнүм үчүн атайын өзүнчө кеңештер колдону-

лат, бирок төмөндө Туруктуу 5тамактануу боюнча колдонмо

китебинен алынган жалпы кеңеш-тер сунушталат

џ Жакшы бышкан жана катуу түшүмдөрдү гана жыйнагыла. Жетилип бышуу түшүмдүн кура-мындагы кантты жогорулатып, аны коңур түскө боеойт, мисалы поми-дордун өңүндөй. џ Эң биринчи өнүм, суу, иштеген адамдар жана иштөөчү жай таза болушу керек. Көптөгөн өнүмдөрдү таза суу менен жууш керек, ошондой эле иштөөчү жайда курт-кумурска, жаныбар, акыр-чикир-дин калдыктары болбошу зарыл. џ Жашылча, мөмө-жемиштин кабы-гында пайдалуу заттар бар, ошон-дуктан аларды аарчудан мурун ойлонуңуз. Кээ бир жемиштер аарчылгандан кийин жакшы курга-са, кээ бирлери кабыгы менен кошо жакшы кургайт, мисалы, помидор, сабиз, алма жана картошка.џ Кургатардын алдында аларды ичке кылып кесиңиз. Айрым бир өнүмдөр бүтүн бойдон жакшы кургайт, мисалы кичинекей жер жемиштер, мөмөлөр жана жашыл-көк жалбырактар. Кээ бирлери бирдей убакта кургагандай болуп бирдей өлчөмдө кесилиши керек. Чоң өлчөмдө кесилгендер жайы-раак кургайт. Катуу жер-жемиштер мисалы, ашкабак, тамырлуу жер-

5Nordin, Stacia. ibid.

18

жемиштер эртерээк кургашы үчүн аларды кыргычтан (тёркадан) өткөрүү сунушталат. џ Өнүмдө канчалык суу көп болсо, кургаганда ал ошончолук кичи-рейет. Курамында суу көп болгон-дуктан помидорлор ичке кылып тууралышы керек жана тезирээк кургатуу үчүн аларды өздөрүнүн баштапкы өлчөмүнүн жартысын-дай же андан да кичирээк кылып кесүү керек. џ Кээ бир өнүмдөр кескенден кийин күрөң түскө боёлот, мисалы алма, ошондуктан алар өңүн сактап калыш үчүн аларды цитрус шире-сине малууга болот. џ Жалбырактарды жана чөптөрдү кургатылгандан кийин майдалап же кол менен ушалап койсо болот. џ Картошка, ашкабак, сабиз жана башка суп жашылчаларын курга-тардан мурда аларды майда кылып туураса болот, андан соң аларды суп аралашмасы кылып аралашты-рып же алардан даяр жыттуу татымал/катык баштыкча жасап койсо да болот.

Кургатылган мөмө-жемиштерди жана жашылчаларды пахтадан жасалган баштыкчаларда, капкагы катуу жабылган айнек же темир идиштерде курт-кумурска кирбеги-дей кылып, нымдуу эмес жерлерде сактоо керек.

Азык-түлүктүтөрдү тоңдуруу Тоңдуруу деп өнүмдөрдүн темпе-ратурасын төмөндөтүү эсептелет, тоңдурууда өнүмдө болгон бакте-

риялар өмүр сүрө албай токтоп калат. Бул курамына табигый пайдалуу заттарды камтыган жашылча-жемиштерди жана мөмө-лөрдү жана алардын табигый жытын жана даамын кетирбей жаңы бойдон сактоонун бирден бир натыйжалуу жолдорунун бири. Төмөндө жашылча жемиштерди жана мөмөлөрдү тоңдуруу боюнча жалпы кеп-кеңештер берилген: џ Өнүм ээригенде клетка структу-раларын толук сактап калыш үчүн, аларды тез аранын ичинде тоңдуруу керек. Тез арада тоңдуруу үчүн, өнүм муздаткычтын ичинде жалпак кылып жайылып, мүмкүн болушунча эң төмөн температурага коюлушу керек. џ Өнүмдү тоңдурардын алдында сорттоп, тазалап, кылдаттык менен жууп жана кургатуу керек. џ Өнүм табигый өңүн сактап калыш үчүн, аны бир аз ысык сууга кармап, андан соң тез аранын ичинде муздак сууга салып музда-туу керек. џ Бышкан мөмөлөрдү эзилген пюре же шире түрүндө да тоңдурса болот.

Тоңдурулган мөмөлөр жана жашылча-жемиштер пластик баштыктарда аба кирбегендей болуп сакталышы керек. Ээриген өнүмдү тез аранын ичинде колдонуу кажет жана аны кайрадан тоңдурууга болбойт.

19

Адамдын ден соолугун чыңдоодо жана иммунитетин көтөрүүдө мөмө-жемиштер абдан маанилүү, чоң роль ойнойт. Алар көмүртек-тердин, минералдык туздардын жа-на витаминдердин, өзгөчө С вита-мининин негизги булагы болуп эсептелет. Тамактанууда ар кандай даам берүүчү жана ароматтык заттардын мааниси өтө зор, себеби алар тамактын даамын жакшыр-тып, сиңирүүгө жардам берет.

Кыргызстанда мөмө жана жашылча жер-жемиштердин төмөндөгүдөй түрлөрү эгилет: помидор, ак коч-андуу капуста, таттуу жана ачуу калемпир, пияз, сарымсак, щавель, жусай, баклажан, сабиз, кызылча, турп, картошка, ашкабак, патиссон, кабакча, дарбыз, коон, айва, алма, алмурут, кара өрүк, алча, өрүк, чие, гилас, шабдалы, малина, кулпунай жана карагат. Жакындан бери түстүү жана кытай капустасын, кольраби, салат, шпинат, жашыл бурчак жана жүгөрүнү да айдап башташты. Алар бышып жетилип жыйналган-дан кийин алардын витамин, макро жана микро элементтер сыяктуу пайдалуу баалуулуктары күн нуру-нун, температуранын, нымдуулук-тун жана ошондой эле микробдор-дун таасири астында узак убакка, көпкө сакталбайт. Жашылча, мөмө-жемиштердин ку-рамындагы витаминдерди жана микроэлементтерди төмөндөгүдөй жолдор менен сактоого болот:

џ Жаңы түрүндөџ Кургатылган түрүндө џ Тоңдурулган түрүндөџ Туздап џ Кум шекер кошуп

3.1 Жашылча, мөмө-жемиштерди жаңы түрүндө сактоо Өсүмдүк өнүмдөрүн жаңы түрүндө сактоо үчүн сакталуучу өнүмдүн биологиялык өзгөчөлүктөрүнө, анын сапатына, сакталуучу мезгилдин сактоо шарттарына жана чөйрөсүнө карата бир нече ыкмалар колдонулат. Өнүмдөрдү узак мөөнөткө жана коопсуз сактоо үчүн баардык керектүү шарттарды (сорт, коргоочу каражаттарды жана жер семирткичтерди колдонуу, түшүм жыйноо жана түшүм жыйноодон кийинки иштер ж.б.у.с) камсыз кылуучу үйүңүздөрдүн жанындагы бакчадан же башка ишенимдүү булактардан алынган гана өнүм-дөрдү колдонуу сунушталат.

21

III БӨЛҮК ӨСҮМДҮК ӨНҮМДӨРҮН САКТОО ЖАНА КАЙРА ИШТЕТҮҮ

III БӨЛҮКӨСҮМДҮК ӨНҮМДӨРҮН САКТОО ЖАНА КАЙРА ИШТЕТҮҮ

Адамдын ден соолугун чыңдоодо жана иммунитетин көтөрүүдө мөмө-жемиштер абдан маанилүү, чоң роль ойнойт. Алар көмүртек-тердин, минералдык туздардын жа-на витаминдердин, өзгөчө С вита-мининин негизги булагы болуп эсептелет. Тамактанууда ар кандай даам берүүчү жана ароматтык заттардын мааниси өтө зор, себеби алар тамактын даамын жакшыр-тып, сиңирүүгө жардам берет.

Кыргызстанда мөмө жана жашылча жер-жемиштердин төмөндөгүдөй түрлөрү эгилет: помидор, ак коч-андуу капуста, таттуу жана ачуу калемпир, пияз, сарымсак, щавель, жусай, баклажан, сабиз, кызылча, турп, картошка, ашкабак, патиссон, кабакча, дарбыз, коон, айва, алма, алмурут, кара өрүк, алча, өрүк, чие, гилас, шабдалы, малина, кулпунай жана карагат. Жакындан бери түстүү жана кытай капустасын, кольраби, салат, шпинат, жашыл бурчак жана жүгөрүнү да айдап башташты. Алар бышып жетилип жыйналган-дан кийин алардын витамин, макро жана микро элементтер сыяктуу пайдалуу баалуулуктары күн нуру-нун, температуранын, нымдуулук-тун жана ошондой эле микробдор-дун таасири астында узак убакка, көпкө сакталбайт. Жашылча, мөмө-жемиштердин ку-рамындагы витаминдерди жана микроэлементтерди төмөндөгүдөй жолдор менен сактоого болот:

џ Жаңы түрүндө џ Кургатылган түрүндө џ Тоңдурулган түрүндө џ Туздап џ Кум шекер кошуп

3.1 Жашылча, мөмө-жемиштерди жаңы түрүндө сактоо Өсүмдүк өнүмдөрүн жаңы түрүндө сактоо үчүн сакталуучу өнүмдүн биологиялык өзгөчөлүктөрүнө, анын сапатына, сакталуучу мезгилдин сактоо шарттарына жана чөйрөсүнө карата бир нече ыкмалар колдонулат. Өнүмдөрдү узак мөөнөткө жана коопсуз сактоо үчүн баардык керектүү шарттарды (сорт, коргоочу каражаттарды жана жер семирткичтерди колдонуу, түшүм жыйноо жана түшүм жыйноодон кийинки иштер ж.б.у.с) камсыз кылуучу үйүңүздөрдүн жанындагы бакчадан же башка ишенимдүү булактардан алынган гана өнүм-дөрдү колдонуу сунушталат.

21

термометрдин көрсөткүчтөрүнүн айырмалары салыштырмалуу ным-дуулуктун көрсөткүчү болуп эсеп-телет, бул төмөндө берилген атайын психрометрикалык табли-цанын жардамы менен аныкталат (таблица 6).

Кургак термометрде температура нымдалган термометрге караганда ар дайым жогору болот. Эгер кургак термометр +18ºС көрсөтсө, нымдалган термометрдеги темпе-ратура -+15ºСге төмөнүрөөк болот. Температурадагы айырма - 3ºС. Психрометрикалык таблицадан бизге белгилүү болгон көрсөткүч-төрдүн (15°С и 3°С) жардамы менен ороодогу абанын салыш-тырмалуу нымдуулугун табабыз – жыйынтыгы 71%.

Эскертүү: Ороодо кокусунан термометр сынып калса, кооптуу ууланууну болтурбоо иретинде сымап эмес бир гана спирттүү термометрлерди колдонуу керек. Эгер сымап термометрлер колдонулса, анда алардын механикалык бузулуусу болбогондой коопсуз жерде орнотулушу керек. Эгер имараттагы абанын нымдуу-лугу жогору болсо, анда эшиктерди же атайын вентиляциялык түтүк-төрдү ачып желдетүү жана ошон-дой эле жер төлөгө/ороого нымды сиңирип алчу акиташ (туз, таш көмүр) салынган идиштерди коюу сунушталат. Эгер өнүм сакталган имараттын ичиндеги аба кургак болсо, анда полго суу же жыгачтын нымдуу таарындысын себүү же суу куюлган

0,5 1 2 3 4 5 6 7

90 81 64 50 36 26 16 70

90 82 66 52 39 29 19 111

90 83 69 56 44 34 26 173

91 85 71 59 48 39 30 235

92 86 73 62 52 43 35 287

92 86 75 65 55 47 39 329

Нымдалган термометрдин көрсөткүчү (°С)

Кургак жана нымдалган термометрлердин көрсөткүчтөрүнүн айырмасы (°С)

Таблица 6. Абанын салыштырмалуу нымдуулугун аныктоо

94 88 77 67 58 50 43 3611

94 88 78 69 61 53 46 4013

94 89 80 71 63 55 49 4315

95 90 81 73 65 58 52 4617

95 91 82 75 67 61 55 4920

96 92 84 77 70 64 59 5324

96 92 85 78 71 65 60 5526

96 92 85 79 72 67 62 5728

96 93 86 79 73 68 63 5830

23

Жаңы түрүндө сактоонун методдору:

џ 2-5°С чамасындагы туруктуу температураны жана абанын са-лыштырмалуу нымдуулугун сактоо мүмкүн болгон жерлерде џ 80-90% (температурасы 2°Сдан төмөн түшпөгөн жарыксыз түндүк тарапта жайгашкан бөлмөлөрдө, коридорлордо же кире бериштер-де) џ Жер төлөлөрдө / ороолордо (кээ кезде муз кошуп) џ Үймөктөрдө / атайын казылган чуңкурларда / аңдарда џ Жөөктөрдө џ Муздаткычтарда

Жашылча, мөмө-жемиштерди узак мөөнөткө сактоонун негизги эрежелери Таза, эч кандай механикалык жа-ракаты жок болгон гана жашылча, мөмө-жемиштерди сактоого болот. Жашылча, мөмө-жемиштердин ар түрүн мүмкүн болушунча өз-өзүнчө сактоо керек, бирок пияз менен сарымсакты; сабиз менен кызылча жана башка тамыры жемиш өсүм-дүктөрдү; кызылча менен картош-каны бирге сактаса болот. Өнүмдүн ар бир түрүнүн сактоо шарты оптималдууга жакын болуу-су абзел. Сактоо учурунда абанын температурасы жана салыштырма-луу нымдуулук олуттуу өзгөрүүсүз кармалып туруусу керек. Имараттардын ичиндеги темпера-тураны өлчөө үчүн адатта кеңири сатыктагы термометрлер колдону-

лат. Эгер термометр жок болсо, анда төмөндөгү ыкманы колдонсо болот: кичинекей чөйчөккө суу куюп аны жер төлөнүн/ороонун (же башка атайын сактоочу жай-дын) жакшы көрүнгөн жерине коюп, ага маал-маалы менен, айрыкча аяздуу күндөрдө байкоо жүргүзүп туруу керек. Эгер чөйчөктө муз пайда болсо, анда вентиляциялык түтүктөрдү / те-шиктерди бүтөп же болбосо эски кийиз (жууркан, пальто ж.б.) менен жаап имаратты жылуулоо керек. Нымдуулукту өлчөө үчүн психро-метр колдонулат, бирок бул шайман сатыкта өтө сейрек кездешет. Үй шартында бул шайманды эки спирт (сымап эмес) термометрдин жар-дамы менен жакшыраак көрүнгөн жерге подставкага бирине-бирин жакын орнотуп, механикалык жак-тан бузулбагыдай кылып жасаса болот. Алардын бирөөсүнүн шари-гин ным марли менен болушунча бекемирээк кылып ороп, экинчи-синики кургак болушу керек. Эки

Сүр 1. Эки спирт

(сымап эмес) термометр

22

Жаңы түрүндө сактоонун методдору:

џ 2-5°С чамасындагы туруктуу температураны жана абанын са-лыштырмалуу нымдуулугун сактоо мүмкүн болгон жерлерде џ 80-90% (температурасы 2°Сдан төмөн түшпөгөн жарыксыз түндүк тарапта жайгашкан бөлмөлөрдө, коридорлордо же кире бериштер-де)џ Жер төлөлөрдө / ороолордо (кээ кезде муз кошуп)џ Үймөктөрдө / атайын казылган чуңкурларда / аңдарда џ Жөөктөрдө џ Муздаткычтарда

Жашылча, мөмө-жемиштердиузак мөөнөткө сактоонун негизги эрежелери Таза, эч кандай механикалык жа-ракаты жок болгон гана жашылча, мөмө-жемиштерди сактоого болот. Жашылча, мөмө-жемиштердин ар түрүн мүмкүн болушунча өз-өзүнчө сактоо керек, бирок пияз менен сарымсакты; сабиз менен кызылча жана башка тамыры жемиш өсүм-дүктөрдү; кызылча менен картош-каны бирге сактаса болот. Өнүмдүн ар бир түрүнүн сактоо шарты оптималдууга жакын болуу-су абзел. Сактоо учурунда абанын температурасы жана салыштырма-луу нымдуулук олуттуу өзгөрүүсүз кармалып туруусу керек. Имараттардын ичиндеги темпера-тураны өлчөө үчүн адатта кеңири сатыктагы термометрлер колдону-

лат. Эгер термометр жок болсо, анда төмөндөгү ыкманы колдонсо болот: кичинекей чөйчөккө суу куюп аны жер төлөнүн/ороонун (же башка атайын сактоочу жай-дын) жакшы көрүнгөн жерине коюп, ага маал-маалы менен, айрыкча аяздуу күндөрдө байкоо жүргүзүп туруу керек. Эгер чөйчөктө муз пайда болсо, анда вентиляциялык түтүктөрдү / те-шиктерди бүтөп же болбосо эски кийиз (жууркан, пальто ж.б.) менен жаап имаратты жылуулоо керек. Нымдуулукту өлчөө үчүн психро-метр колдонулат, бирок бул шайман сатыкта өтө сейрек кездешет. Үй шартында бул шайманды эки спирт (сымап эмес) термометрдин жар-дамы менен жакшыраак көрүнгөн жерге подставкага бирине-бирин жакын орнотуп, механикалык жак-тан бузулбагыдай кылып жасаса болот. Алардын бирөөсүнүн шари-гин ным марли менен болушунча бекемирээк кылып ороп, экинчи-синики кургак болушу керек. Эки

Сүр 1. Эки спирт (сымап эмес) термометр

22

термометрдин көрсөткүчтөрүнүн айырмалары салыштырмалуу ным-дуулуктун көрсөткүчү болуп эсеп-телет, бул төмөндө берилген атайын психрометрикалык табли-цанын жардамы менен аныкталат (таблица 6).

Кургак термометрде температура нымдалган термометрге караганда ар дайым жогору болот. Эгер кургак термометр +18ºС көрсөтсө, нымдалган термометрдеги темпе-ратура -+15ºСге төмөнүрөөк болот. Те�