� � � � � � � � � � � � � � � �� � � � � � � � � � � � �

� � � � � � � � � � � � �

� - �. . at� � � � � � �. - �. . at’�t e- gp a. n’nte’İt�

� � � � özOBv�

B�

1- GİRİŞ :

§ Küreselleşmeninetkisiyle2000’liyıllarınbaşındaKamuSektörüenerjiüretimindençekildi.Enerjiaçığıgündemegelince“olmayanenerjienpahalıenerjidir”sloganıileönceOSB’lerhızlıkurulabilenithalNafta/LNG ile çalışan gaz santralleri yatırımlarına başladı. Hazine garantilibüyükgüçlüYİDveyaYİdoğalgazsantrallerikuruldu.

§ Sisteminsürdürülebilirolmadığıaçıktı.ElektriküretimininözelsektörebırakılmasıveJeotermaldenüretilecekenerjiyedolarbazındayüksekYEKDEM teşvikleri, jeotermal kaynaklarda hızlı ve ciddi miktardayatırımanedenoldu.

2

Jeotermalde YEKDEM : §  Jeotermal kaynaklardan üretilecek elektrik enerjisini Devlet, 10,5cent/kwhbedelle10yılalımgarantisiverdi.

§  Ekolarakyatırımdakullanılacak“YerliAksamİlaveBedeli“ olarakektürbin için 1.3, generatör için 0,7 olmak üzere toplam 2 cent/kWh5yıllıkdesteklemeöngörüldü.Böylece1kWhenerji12,5centoldu.

§ “Kamumalıjeotermalhavzaları”mızharaçmezat49yıllığınasatıldı.

§  Böylece tarihte Kaliforniya’da yaşanan “altına hücum” a benzer biryeni furya bu defa YEK alanlarında yaşanmaya başlandı. FırtınaVadisi’inde yapılmak istenen HES’ler, Çeşme Yarımadası’nı kaplayanRES’ler gibi,Aydınovasındapıtrak gibi çoğalan JES’lergündemimizegirdi.

3

2- JEOTERMAL KAYNAKLARIN KULLANIMI :

•  Yaklaşık13yılda48JESkuruldu.2018sonundakurulugücümüz1347MW’aulaştı.YEKDEM’in2020yılındasonaereceğibeklendiğinden,Ekimsonunakadardevreyegirecek223MWgücünde7 santral ilebirlikte1570MW’aulaşılacaktır.

•  RES,GESSantrallerininemre-amadelikoranı%30-40kadariken,jeotermalenerjisantralininyıllıküretimi%98veüstündedir.

•  RES ve GES santrallerinin sistem stabilitesine olumsuz katkısına karşılık,jeotermaldekalitelienerjiüretilir.BazyüksantraliolanJeotermalinkurulugüçteki payı 06/2019 sonu itibariyla %1,5 iken, tüketimdeki payı %2,9olarakgerçekleşmiştir.

4

5

Ø  Bu avantajlara rağmen özvarlığımız olan jeotermalde kaynakları mızı doğru kullanabildik mi?

2.1- COĞRAFİ KONUM : §  Jeotermal kaynaklar fay hatlarının bulunduğu çökelti (graben) bölgelerinde

bulunuyor.§  MTAdahaçokBüyükMenderesgrabeniile(Kızıldere,Aydın,Germencik),Gediz

grabeninde (Turgutlu, Salihli , Alaşehir) bölgelerinde sınırlı sondaj çalışmalarıyaparakbusahalarıöncelikleihaleyeçıkardı.

§  55adetJESağırlıklıolarakAYDINbölgesibaştaolmaküzereManisaveDenizlibölgelerindeyoğunlaştı.

§  Yasalara aykırı şekilde nitelikli tarım arazilerinin verimlerini etkileyebilecekşekildelisanslarverildi.

§  Yüksek YEKDEM teşvikleri yatırımcıları harekete geçirdi ve sahalar büyükbedellerle alındı. Dolarla borçlanan yatırımcı en kısa sürede üretime geçerekYEKDEM fiyatlarından yararlanabilmek için, yeterli etüt planlama yapmadanhareketegeçti.

6

7

8

§ Oysa bu dönemde Ülkemizde jeotermal rezervuarlarınözelliklerini bilen, saha geliştirme, sondaj elemanları veekipmanlarısınırlı,sahaverileriazdı.

§  Bir bölümü MTA’nın bilgisi dışında, gereğinden çok sondajyapıldı. “Toplam kuyu sayısının 900 ve sondaj miktarının1,900,000molduğutahminedilmektedir.

§ Her kuyudelinmesi çevresel kirlilik nedenidir. Kuyu testlerindeakışkan çevreye salınmaktadır. Kuyu sayısının artması isalehatlarının uzaması ile verimli tarımsal alanlarında ciddi üretimkaybınanedenolmaktadır.

v�

10

§  MTA doğal rezervuar alanlarını jeolojik formasyonauygun olarak değil, daha çok parçaya bölüp, daha çoközelleştirme geliri elde etmeye yönelik tespit etti[Resim].

§  Böylece ruhsat sahaları iç içe geçti [Şekil-1]. Korumaalanları da kesin belirlenmediğinden, üretim ve geribasımkuyularınınoptimizasyonimkanıazaldı.

11

BÜYÜKMENDERESGREBENİ–MTARUHSATSAHALARI

12

SALİHLİ–ALAŞEHİRRUHSATSAHALARI

2.2- MTA RUHSAT İHALE YÖNTEMİ :

§  MTA ruhsat verdiği alanlarda 1-2 kuyuluk sınırlı etütlerle Ruhsatbedellerinitespitetti.Böylecebazıbölgelerdedüşük,bazıbölgelerdeyüksekİhalebedellerioluştu.

§  Oysasahalardaönceuzundönemrezervuarıtanımavemaksimumverimle işletebilme için başlangıçta küçük ünite yatırımları ilesahayıöğrenmekfaydalıolacaktı.

§  İhaleyöntemiHES’teuygulandığışekilde,birbazbedel“Jeotermalalan katkı payı” ile üretilen enerjiden kWh başına alınacak“akışkan kullanım bedeli” şeklinde sahalar özel sektöre deviredilmişolsadahauygunolabilirdi.

§  Baştan havzayı yeterince tanımadan belirlenen ilk ihalebedellerininbir anlamı yoktu.Hemkamuyararı hemde yatırımcıaçısından ihalede gerçekleşecek performansa paralel bedellerdahauygunolabilirdi. 13

2.3- JES’LERİN SİSTEME ERİŞİMİ- ETKB - TEDAŞ - TEİAŞ’IN GÖREVLERİ :

• Doğal kaynaklarımızı ülke yararına verimli şekilde işletebilmek içinETKBaşağıdakiönlemlerialmalıydı:

Ø MTAjeotermalrezervuaralanlarınıdoğalsınırlarınıdoğrutespitetmeli,ihaleler bunauygungerçekleşmeliydi.

Ø B.MenderesveGedizgrabenindekurulabilecekjeotermalsantrallerinkümülatifçevreseletki değerlendirilmesi etüt edilmeli, bölgelerde tesis edilecek toplam santral sayısı veçevreseletkileridoğrudeğerlendirilmeli,Ülkemizinenzengintarımsalüretimalanlarıolasızararlardankorunabilirdi.

Ø TEİAŞveTEDAŞYatırımcı ileeşzamanlıolarak, sistemeenjekteedilecekgüçlerinerişimiiçinbölgeselplanlamayaparakaltyapıhazırlanmalıidi.

Ø Bu planlama yapılmadığı gibi, her Lisans için ağır Bağlantı Anlaşması koşulları dikteettirildi.OysaYEKtesislerindesistemeerişimhattıyatırımbedellerinidevletüstlenmişti.

Ø YEK üretiminin ana fikri olan, üretimin tüketim barasına bağlanması ilkesine uyulmadı.Tüketimveüretimbaralarıbirbirindenayrıldı.33kVgerilimkademesindenbağlananYEKüretimi 154 kV üzerinden Dağıtıma sunuldu. Böylece Enerji Verimliliği ve mühendislikilkeleriçiğnendi.

14

3- JEOTERMAL AKIŞKANDA CO2 SORUNU :

§  Ülkemizde en çok çalışılan jeotermal sahalar Aydın, Manisa, Denizli’debulunmaktadır.BüyükMenderesveGedizgrabenindekarbonatlıbirimlerdengeçenjeotermalakışkaniçinde,kütleselolarak%1,5-2oranındaçözünmüşCO2gazıbulunmaktadır.Budarezervuardankuyuyadoğruakışıbaşlatırveüretimsağlanır.

§  Ancak yaşanan deneyle 3-5 yıl içinde akışkan içindeki CO2 oranı hızlaazalmakta ve %0,01’lere kadar düşmektedir. Bu halde kuyu basıncı dadüşmekteakışkanmiktarıveüretilebilenenerjideazalmaktadır.

§  İlk dönemlerde performansı yüksek olan Santrallerde üretim kapasitesi bugünlerde%70’leredüştü.

15

3.1- ÇIKIŞ YOLU – DENEMELER :

§ Kuyulardaki basınç kaybını önlemek için yapay yolla akışkanı basınçlandırmatekniği uygulanmakta. Bu amaçla Kuyu İçi Dalgıç Pompa (Electrical SubmersiblePumps-ESP)kullanarakdebiyiarttırmaçabalarıvar.

§ Ancak petrol kuyuları için geliştirilmiş olan EPS pompalar maksimum 1500C yekadarverimliçalışabiliyor.Oysajeotermalkuyudibisıcaklıklar1800Cveüstündeolabiliyor.

§ Dalgıç pompalar, enerji verimliliğini sağlamak ve debi ayarı yapabilmek içinfrekanskonvertörü ilesürülüyor.Motorlaryüksekgerilim(3-4kV) ilebesleniyor.İnvertörçıkışlarındayoğunharmonikoluştuğundanzaman içindehızla izolasyonyaşlanması, pompa rotorunda titreşim, besleme kablosu arızaları vb.. sorunlaryaşanmakta.

16

17

§  Bir çalışmada akışkanı NCG (CO2, N2, H2S vb.. atmosfere atılan yoğunlaştırıla-mayan gazlar) çift faza ayrışmadan, 20 bar üstünde bir basınçla eşanjörleregöndermeyöntemidenenmektedir.

§  Buyöntemreenjeksiyonaçısındanuygunolsada; buhaldedekuyuiçindeESPpompa kullanmak gerektiğinden yardımcı serviste kullanılan enerji miktarıartmaktadır.

§  Bu sistemin rantabl olabilmesi için kuyu sıcaklığı ve basıncının yüksek olmasıgereklidir.ESPpompalar150-1800Cüstündesağlıklıçalışmamaktadır.

§  Bir başka çalışmada NCG’ den çıkan CO2 tutup, bir kompresörle basınçlan-dırarak reenjeksiyon akışkanın içinde tekrar rezervuara enjekte etme denemeaşamasındadır.

§  Özetle kuyulardaki basınç düşmesini önleyecek güvenilir bir yöntem henüzsağlanmışdeğil.Yatırımcıdenetimsizşekildeyenikuyulardelereküretimkaybınıgidermeye çalışabiliyor. Bu da rezervuarın sağlığına etkileyebileceği gibi dahaçokçevrekirlenmesivedahaçokyatırımharcamasıdemek.

Description : Responsible to supply :Responsible for service : Sub-contractor Service :

1. Power supply (Step Down Transformer) CustomerCustomer N/A

2. Cabling between power supply & VSD CustomerCustomer N/A

3. Variable Speed Drive (VSD) Baker Hughes - ALS

Baker Hughes - ALS N/A

4. Cabling between VSD & Step Up XFMR CustomerCustomer N/A

5. Step Up Transformer Baker Hughes - ALS

Customer N/A

6. Centinel SIP or WellLIFT HVI Panel Baker Hughes - ALSBaker Hughes - ALS N/A

7. Cabling between SIP/HVI & SU XFMR Baker Hughes - ALSBaker Hughes - ALS N/A

8. Cabling between SIP/HVI & VSD Baker Hughes - ALSBaker Hughes - ALS N/A

9. Junction Box Baker Hughes - ALSCustomer N/A

10. Cabling between SU XFMR & Junction Box CustomerCustomer N/A

11. Wellhead feedthrough / Pack-off Baker Hughes - ALSBaker Hughes - ALS N/A

12. Cabling between wellhead feedthrough & JB Baker Hughes - ALS

Customer N/A

13. Cabling for customer interface with VSD CustomerCustomer N/A

14. Downhole main power cable Baker Hughes - ALSBaker Hughes - ALS N/A

15. Motor Lead Extension (MLE) cable Baker Hughes - ALSBaker Hughes - ALS N/A

16. Electrical Submersible Motor Baker Hughes - ALSBaker Hughes - ALS N/A

17. Downhole sensor gauge Baker Hughes - ALSBaker Hughes - ALS N/ANote: Data mentioned on this sheet can vary during installation

…Customer GREENECOWell GRN-1-4-3-41Job Ref. OPERATION PUMPS, AYDIN IN TURKEYDate July 27, 2015

KUYU İÇİ DALGIÇ POMPA PRENSİP ŞEMASI

START

STOP

ENTERMENU

�

�

�

�

�� �

�

� �

� � � �

�

�

� �

� �

�

BD�

4- JEOTERMAL ENERJİ ve ÇEVRE : §  Jeotermal enerji yatırımlarının kısa sürede gerçekleşmesi, sondajlar

sırasındameydanagelebilenbazıkazalar,çoksayıdakuyudelinmesi,kuyutestleri döneminde ve bazı JES’lerin sürekli olarak çevreye akışkanbırakmasıçevrekirliliğiyaratmaktadır.

§  Başlangıçta jeotermalenerjiyesempati ilebakantarımlageçinenhalkgüngüne jeotermale karşı eylemler yapmaya başlamıştır. Bütün yenilenenenerji kaynaklarında olduğu gibi jeotermalde de, aynı bölgeye çok sayıdaSantraltesisedildiğinden,sorunlardahadabüyümektedir.

§  Susoğutmalısantrallerdensalınansubuharıhavadakinemiartıraraküzümveincirdemantarhastalığınanedenolduğuiddialarıyaygındır.

§  Yakın bazı soğuk su kuyularında tuzluluk artışı veya jeotermal sularlakarışımolduğunadairçalışmalardavardır.

§  Kanunlar jeotermal tesisleri koruyucu, teşvik edici hususlar içermekleberaberdenetimlerikonusundayeterlibirmekanizmageliştirilmemiştir.

19

4.1- ALINMASI GEREKLİ ÖNLEMLER :

§  JES’lerin etrafına yeraltı su kalitesi ve hava kalitesini sürekli ölçebilecekistasyonlarkurulmalıdır.

§ NCGemisyonlarınıölçmek,bunlarınçevreyeetkilerinigözlemekgereklidir.§ Daha az toprak kullanımı ve daha kısa boru hatları için projelerde sınırlamalargetirilmelidir.

§  İsalehatlarındanvesantraldensalınanH2SmiktarıilehavadakiCO2düzenliolarakizlenmelidir.

§  Yerleşim yerine yakın santrallerde gürültü seviyesi ve diğer denetlemelerarttırılmalıdır.

§  JES’lerin NCG emisyonları enjekte edilmesi halinde, herhangi bir gaz ya da sıvıatığı olmayan santrallerdir. Üretim ve reenjeksiyon kuyularının yeraltı suları ileilişkisi,iyibirkorumaborusutasarımıveçimentolamailekesilebilir.

20

SONUÇ : § ElektriküretimininözelsektörebırakılmasıveJeotermaldenüretilecekenerjiye dolar bazında yüksek YEKDEM teşvikleri, jeotermalkaynaklardahızlıveciddimiktardayatırımanedenolmuştur.

§ 7,95MW gücündeki ilk özel sektör Santralı DORA-1, 2006 yılındadevreyegirmiştir.Aradangeçen13yıldakurulan48JES’inkurulugücü2018sonuitibariyle1347MW’aulaşmıştır.Buyılyapımıdevamedenve30ekimekadar işletmeyegirecek7 santralın223MWkurulugücüde dikkate alındığında, toplam JES kurulu gücü 1500 MW’ı aşmışolacaktır.

§ Budönemiçerisinde900’denfazlakuyudelinmişve1.9milyonmetresondaj yapılmıştır. Kuyu sayısının artması ve isale hatlarının arazideyoğunlaşmasıçevrekirlenmesiniarttırmıştır.

21

§ JES’lerin ortalama 3 yaşında olmasına karşın, kurulu güçlerinegöre yaklaşık %32 civarında düşük üretime sahiptirler. Sahakapasitesinin üzerinde JES tesisi, NCG azalması nedeniyle kuyubasıncının düşmesi, diğer sahalar ile etkileşimler, ısıdeğiştiricilerde sık bakım yapılmaması sonucunda kabuklaşma,yaz aylarında ortam sıcaklının artması sonucu kondenserlerinveriminindüşmesisonucuelektriküretimidedüşmektedir.

§ Jeotermal santraller mutlaka kuruldukları bölgelerde yapılantarımaolumsuzetkiyaratmayacakşekildeplanlanmalıdır.

§ Söz konusu havzalar üzüm, incir ve zeytin vb.. çok değerliürünlerin yetiştiği bölgelerdedir. Bu ürünler en az enerji kadardeğerlidir.

22

23

TEŞEKKÜRLER