حاضر‌عصر‌در‌ايران‌جامعه‌اجتماعي‌_‌اقتصادي‌شرايط‌و‌تاريخي‌هاي‌ويژگي

‌نيا‌مهدوي‌طاهره

مقدمه

ه رويدادهاي گيرد، بلكه امروزه مراد از تاريخ نوعي رويكرد و نگاه ويژه ب تاريخ در مفهوم مدرن آن، تنها رويدادهاي گذشته را در برنمياندیشکده روابط بین الملل:

گيرد. گذشته است كه بدون آن رويكرد ويژه، اساسا تاريخ به معناي جديد آن شكل نمي

هاي جهان كشور ايران امروز در زمره سرزمين اجتماعي ايران است. اگر _هاي تاريخي شرايط اقتصادي گيرد نگاهي به ويژگي آنچه در مقاله پيش رو مورد بررسي قرار مي

شود، تحت تأثير شرايط تاريخي است. تاريخ ديروز ما، وضعيت امروز را به وجود آورده است. اينجاست كه نقش شرايط و تأثير سومي ناميده مي ذار از جهانسوم يا در حال گ

توان مي "شود بيرون مغلوب نمي يك تمدن بزرگ تا از درون مفهوم نشده از"گويد: يافتگي يا عدم توسعه يافتگي جوامع شخص خواهد شد. ويل دورانت مي آن در توسعه

ها ابتدا نگاهي به بيرون بيندازيم. آنچه يافتگي ها يا توسعه ماندگي يابي عقب گفت رشد و استحكام يك تمدن هم بايد در بطن همان جامعه شكل بگيرد. نبايد براي علت

باشد. نگاه به بيرون جامعه وقتي انجام مي اقتصادي بيروني جوامع مي _تماعي براي يك ملت حايز اهميت است شرايط اقتصادي اجتماعي حاكم بر آن و نه وضعيت اج

اجتماعي دروني آن را اما آنگاه كه _ نگريم و شرايط اقتصادي را مي "ايران"شود كه درون را كامال كاويده باشيم و سپس به برون نظر افكنيم. در بررسي تاريخي ايران،

گوييم. ساير جوامع داشته باشيم، از نقش آنها و شرايط اقتصادي اجتماعي كه بر آن جوامع حاكم است، بر خودشان و بر ايران مياي ميان ايران و بخواهيم مقايسه

و در اين مسير يافتگي اقتصادي و اجتماعي در ايران نيز اشاره شود رو عدم توسعه اجتماعي امروز و موانع پيش _در ادامه مقاله سعي بر اين است كه به وضعيت اقتصادي

اين موضوع را از ديد تاريخي هم مورد بررسي قرار خواهيم داد.

هاي تاریخي ایران نگرشي به فرصت

هاي بزرگ جهان بود، حتي گاهي در توليد مواد غذايي، تأمين بهداشت و رفاه حال مردم خود دچار مشكل مي چرا امروز ايران، كشوري كه روزگاري مهد يكي از تمدن

شود؟ هاي اقتصادي است كه بر وي تحميل مي كند و نگران تحريم د؟ هنوز هم فقر از جمله معضالتي است كه با آن دست و پنجه نرم ميشو

هضم نشده و تأثير فرهنگ چرا ايران با وجود برخورداري از فرهنگ اصيلي كه ريشه در ادب، هنر، تاريخ و كتابت و ... دارد به عنوان كشوري مطرح است كه گاهي تحت

شود، گويي اينكه از خود چيزي اي تبديل مي دهد . به مقلد چشم بسته اي از اصالت فرهنگي خود را از دست مي عاريت گرفته غرب قرار گرفته و به راحتي بخش عمده

گردد. خود خالي مي هاي شود و به تدريج از داشته ندارد، مظروفي تهي است كه به راحتي از محتواي ديگري پر مي

يابد از بيرون از حلي مي گردد. و گاهي كه راه چرا هنوز هم در برقراري مناسبات اجتماعي از جمله سياست، فرهنگ، قوانين، دين ، حقوق زنان و .. به دنبال راه چاره مي

هاي كشاورزي گسترده، دانشمندان و پژوهشگراني كه در حوزه هايي مطلوب از قبيل وضعيت اقليمي )چهار فصل( مطلوب، زمين گيرد؟ از طرفي داراي ويژگي جامعه وام مي

اند است. دانش و پژوهش به پايگاهي مطلوب رسيده

هاي تاتار و مغول از شمال و شرق به اين كشور سرزمين ايران از ديرباز محل تاخت و تاز اقوام گوناگون از شمال، جنوب، شرق و غرب بوده است. گاهي تركمانان و قوم

ها از شرق اين سرزمين را زير سم اسبان خود مورد تاخت و تاز قرار دادند. حمالت اين اقوام در كنار ها از غرب و سپس افغان كردند و چندي بعد ترك يحمله م

هاي تر بافت اجتماعي و از آن مهمهاي شماري به بافت هايي كه سرشت ملي نداشتند و نيز خود قومي بودند مانند سلجوقيان، سامانيان، غزنويان و .. صدمات بي حكومت

ها را نيز از دست داد. اقتصادي ايران وارد آورد. اما گذشته از عوامل بيروني كه بر اجتماع و اقتصاد كشور تأثير گذاشت، ايران برخي فرصت

اقتصادي ، هم ازنظر قدرت توليد ، اين توانائي را داشت كه بسترلحاظ اين دوره هم از رفت. ايران در فرصت اول ، دردوراني بود كه اقتصاد اروپا به سمت صنعتي شدن مي

، پيوستگي اقتصاد ايران با نظام جهاني اين فرصت ژه سلطنت شاه عباس اول مصادف بوداين دوره كه با دوران حكومت صفويه به وي به سمت صنعتي شدن حركت كند. در

ل كند.طالئي را دراختيار ايران قرار داد كه اقتصادش را متحو

را به سمت صنعتي شدن حركت توانست اقتصاد خود هاي تاريخي درآن زمان ايران هم ازلحاظ منابع و هم ازلحاظ ارتباطات بازرگاني به طور بالقوه مي اساس بررسي بر

) مقارن با ،ش(1079تا 979، ايران سده هفدهم )فوراناثر جان "تاريخ تحوالت اجتماعي ايران"ارتباط با اين موضوع ذكر اين نكته كافي است كه بنا بر نوشته دهد.در

شد. دوران شاه عباس اول ( به عنوان امپراتورجهاني درعرصه خارجي طبقه بندي مي

ن حجم مبادالت اين دورا اوايل حكومت مظفرالدين شاه به ويژه دوره مشروطيت پيش آمد. در در دوران قاجاريه به ويژه اواخر عصر ناصرالدين شاه و دومين فرصت در

گران ايران تحليل به اعتقاد برخي از بازرگانان براي تاسيس كارخانجات و ورود توليدات صنعتي به كشور قابل توجه است و آن عزم جدي برخي از مهم تر از تجاري ايران و

صنعتي شود. توانست با ايجاد يك بستر مناسب وارد اقتصاد مي

راه "هاي كالن نفتي رشد باالئي به دست آورد و عمال اين دوران اقتصاد ايران توانست بدون اتكاء به درآمد اعالم كنيم . در 1340دهه سومين فرصت را شايد بتوانيم اواخر

ران به وجود آورد كه اين انحراف جدي را دراقتصاد اي را براي اقتصاد صنعتي همواركند. اما اين آرزو با تزريق درآمدهاي كالن نفتي به اقتصاد كشور به ياس تبديل شده و

انحراف كماكان ادامه دارد.

نگرش اجتماعي به تاریخ ایران

ها سازندگان دهند، نه در طبيعت. انسان هاي اجتماعي در بطن جامعه رخ مي شناسان وقايع تاريخي مشخص هستند و نه مجدد و در پيوند تاريخي با ديگر پديده از نظر جامعه

ها در شود. انسان ها در هر مقطع تاريخي وجود دارد، ناشي مي ص هستند. چگونگي وقايع تاريخي از ارتباط و پيوندي كه ميان انسانتاريخ خويش در شرايطي مشخ

ين معنا كه آنها كنند هم مشخص است. بد هاي اجتماعي در بروز وقايع تاريخي ايفا مي هاي تاريخي منفعل نيستند بلكه فاعلند، اما نقشي كه افراد و گروه دهي واقعه شكل

محصولي از دوران خود هستند.

آفرينند ها مي هاي تاريخي زاييده مناسبات ناهمگوني است كه انسان يابند. فراز و نشيب وقايع تاريخي و اجتماعي به صورت خط مستقيم و همواره در يك جهت تكامل نمي

تاريخ و علوم اجتماعي يك "گويد توان گذشت. همان گونه كه والرشتاين مي اند نمي را منجر شدههاي تاريخي هاي اجتماعي كه دگرگوني . اما به طور كلي از واقعيت

(1387)علمداري، كاظم/ "موضوع واحدند

گيرند و بررسي قرار مي تاريخي وجود ندارد. از طرفي وقايع تاريخي آن چنان كه هست مورد نويسد: تمام تاريخ بر اساس علم اجتماعي است به عبارت ديگر پديده غير او مي

ها در يك اي از روابط زنده جاري ميان انسان نه آن گونه كه بايد باشد و بدين ترتيب جامعه نه به عنوان يك نظام غير قابل انعطاف )سيستم بسته( كه به عنوان مجموعه

و قواعد با هم در حال مراوده هستند، در نظر گرفته مي شود. اين نگرش عمل داري، عقايد، اعتقادات، عاليق، منابع بافت اجتماعي، شامل مناسبات توليدي، روش حكومت

جامعه بايد به عنوان جرياني درك شود كه از نظر تاريخي توسط افرادي ساخته شود كه آنها هم از نظر تاريخي "فردي و ساختار اجتماعي را به هم ارتباط مي دهد يعني

/روزنامه دانشگاه كرنل(1982شناسي تاريخي/ اهام / جامعه.)فيليپ آبر"شوند توسط جامعه ساخته مي

نظرگاه

هايي كه در تاريخ رشد تر اين است كه با وجود فرصت آيد و از همه آنها مهم با در نظر گرفتن موضوعاتي كه در دو مبحث پيشين مطرح شد سؤاالتي ديگر به ميان مي

ل رشد برساند چرا آنگونه كه بايد اتفاق نيفتاد و ايران نتوانست به كشوري كه رشد يافته است تبديل شود؟ آيا به جز ا توانست كشور را به ايده اقتصادي اجتماعي ايران مي

مروايي كارانه بر نظام جامعه حك هاي خرافي و نامعقول و محافظه مايه شد ريشه دوانده بود؟ ها مي گرايي اين بود كه در متن جامعه اعتقاد و باورهايي كه ناشي از سنت

نه فقط قدرت، بلكه قدرت خودكامه را در انحصار "كرد؟ همه اين موارد حاكي از جنبه شخصي، فردي، خودكامه و نقش استبدادي دولت بود. جايي كه دولت ايران مي

ير افراد و جانشين خدا در روي زمين و برگزيده او ( . شاه برتر از سا1366)محمدعلي كاتوزيان / "داشت و نه قدرت مطلق قانونگذاري كه قدرت مطلق اعمال قانونگذاري

گرفت. نتيجه اين نگرش اين بودكه شاه منشاء و كه فقط در برابر خدا مسؤول بود نه در برابر خلق و مشروعيت او از اين برگزيدگي يعني داشتن فره ايزدي نشأت مي

دهد و حرف او قانون است و قانون حرف او )كاتوزيان ، محمدعلي گيرد و به هر كه بخواهد مي مي سرچشمه دارايي و مقام و قدرت اجتماعي مردم است و از هر كه بخواهد

اين رشد را توان با وجود اين شرايط حاكم بر جامعه به رشد اجتماعي و اقتصادي جامعه فكر كرد؟ و اگر چنانچه فردي در اين ميان وظيفه انديشيدن به ( چگونه مي1380/

خواهد نه مردم؟ اش همه چيز را براي خود مي قدرت حاكمه باشد، مگر نه اين است كه با توجه به ذات اخالق شاهانه داشته باشد شاه و

يا پدرساالري، پدرشاهي و سلطانيسم كه همگي حاكي از جنبه شخصي، فردي، خودكامه "پاتريمونياليسم"، "استبداد شرقي"، "شيوه توليد آسيايي"تعابير و مفاهيمي چون

كرد. باشد بيداد مي ها و طبقات اجتماعي و فقدان حقوق، قانون و مالكيت خصوصي و مستقل نبودن جامعه از دولت مي استبدادي دولت، جدايي و استقالل آن از گروهو

داد و هر زمان هم صورت تيول و اقطاعات ميداري وجود داشت و شاه زمين، مقام و منزلت را به افراد و فرماندهان نظامي به در عرصه مسايل ارضي، نوعي سيستم تيول

شد، بنابراين انباشت رفت و مازاد حاصل شده غارت مي كنندگان از بين مي توانست آن را پس بگيرد. بدين ترتيب هر گونه انگيزه براي كار و توليد در توليد كرد مي اراده مي

سرمايه شكل نگرفت.

نمودند، هاي اجتماعي براي اصالح و تغيير وضع موجود در پوشش تشيع )زيديه، اسماعيليه و اثني عشري( رخ مي جنبش در شرايط ضعف و زوال دولت مركزي در ايران،

قي ماند و ساختار و ماهيت قدرت نيز مانند ساختارهاي اجتماعي بدون تغيير اساسي با اي از دولتمردان، حركت آنان نيز ناكام مي طلبانه عده هاي اصالح ولي همانند تالش

هاي اجتماعي شيعي به تشكيل دولت صفويه ختم شدند و با وجود اصالحات گسترده و مهم شاه عباس براي تقويت ها در ايران، جنبش ماند. پس از زوال قدرت مغول مي

ن و دولت مانع تداوم آن اصالحات شدند و زمينه دولت مركزي و پيشرفت كشور، نيروهاي غير مولد حاكم بر ساختار اجتماعي و نيروهاي گريز از مركز، با تعامل تخريبي دي

ها در ايران و نيز دوره هاي قبل و بعد نظير دوره صفويه، زماني كه اصالحات مقامات اي كلي همانند دوره مغول ها فراهم كردند. طبق قاعده سقوط صفويه را با هجوم افغان

هاي خارجي فراهم هاي داخلي يا به واسطه هجوم تضعيف دولت مركزي زمينه سقوط آن يا از طريق شورش بين دولتي براي تقويت جامعه و دولت ناكام مي ماند، با روشن

مي شود و اين دور تخريبي همواره در تاريخ ايران وجود داشته است.

ها مقايسه كرده و داراي اثرهاي ان آن را با هجوم مغولها به ايران و حكومت كوتاه هفت ساله آنان آثار بسيار مخربي براي ايران داشت، به حدي كه جان فور هجوم افغان

هاي بازرگاني خارجي در اين دوره هاي اقتصادي ايجاد شده بيش از همه آسيب ديد و فعاليت تري دانسته است، به ويژه كه بخش شهرنشين كشور از نابساماني بس مخرب

( 1377تقريبا به طور كامل متوقف شد. )فوران، جان/

اي به سرزمينش پا پس كشيده اما ضعف دولت مركزي اختالفات داخلي به ويژه در دوران قاجار فساد، يافتگي ايران تحت تأثير هجوم غريبه اي از توسعه هر دوره اگرچه در

ازدياد قدرت و امنيت، فقر و فالكت و تنگي داري( براي ها از سوي اربابان )تيول خواري و ناكارآمدي، قراردادهاي تحميلي، زور، سركوب، تحت كنترل درآوردن زمين رشوه

معيشت روزافزون ساكنان ايالت و عشاير همگي زوال دولت و در نتيجه عدم توسعه اقتصادي و اجتماعي را موجب شده است.

جمعیت ایران

ها و .... آميختند و نژاد كنوني ايران نتيجه مختلف، نظير اعراب و ترك ها در حدود هزاره دوم قبل از ميالد، در ايران مسكن گزيدند و در طول تاريخ، با اقوام و طوايف آريايي

كنند. مي هاي ارمني، آسوري، گرجي و ... زندگي آن آميزشهاست و در كشور ايران عالوه بر كرد و لر و بختياري، عناصر ترك و تركمن و عرب ، بلوچ و اقليت

شين بودند.درصد سكنه ايران روستان 70از لحاظ توزيع جمعيت،

مختصات سیاسي و اجتماعي مردم ایران

ي اخالق و سنن ، زبان و نژاد ايران چه در دوران قبل از اسالم و چه بعد از آن، هيچ گاه يك واحد سياسي هماهنگ و يكپارچه نبود، يعني اهالي و سكنه اين سرزمين دارا

اي كه در شهرها و دهات بسر مي بردند و طبقه ديگر چادرنشين بودند. دسته اول قسمت عمده سال را در طبقه تقسيم كرد. عده 2توان واحدي نبودند. جمعيت ايران را مي

كردند و در فصل بهار گله و رمه خود را به بردند در فصول مختلف سال از محلي به محل ديگر حركت مي هايي كه در چادرها به سر مي كردند. قبيله محل خود زندگي مي

سرايت . در اين ميان وضعيت بهداشت عمومي مردم ممكن بود به مخاطره بيفتد و اگر چنانچه امراض در ميان ايشان بود، به راحتي از يكي به ديگريبردند مراتع مي

يافت به ويژه كودكان در معرض خطر بودند. مي

ميليون جمعيت دارد ... ثروت عمومي بسيار كم است، فقط اقليتي 7ش از مملكت ايران بي "گويد: احمد امين كه در اواخر سلطنت ناصرالدين شاه به ايران آمد، مي

ثروتمندند و طبقه عوام در نهايت درجه فقير و محتاجند.

وند و اين روش ر گيرند كه افراد نحيف و مريض آنها از بين مي دهد: تمام كودكان در ايران از دوران طفوليت در معرض چنان زندگي سختي قرار مي در بخش ديگر ادامه مي

چنان بوده است كه گويي آيين اسپارتي كه بنا بر آن تمام اطفال ضعيف امكان رشد و زندگي نداشتند در ميان آنان هنوز باقي است.

يكي از علل مهم اين تقليل محيط رود. نويسد: جمعيت ايران دائما رو به تقليل مي در عهد مظفرالدين شاه به ايران آمد ، ميكه پيرامون جمعيت ايران هانري رنه آلماني

نمايند و آنها مجبورند دوره شير دادن به كودكان را طوالني كنند و در نتيجه كنند . دختران را در صغر سن وادار به ازدواج مي آوري است كه زنان در آن امرار حيات مي رقت

بهداشتي موجب توليد افكار موهوم و خرافاتي شده است و در موقع بروز امراض مسريه مانند، دهند. عدم نظافت و ندانستن دستورهاي خيلي زود نشاط جواني را از دست مي

(. 3/1357شوند )راوندي، مرتضي/ جلد تيفوس و اسهال، وبا و طاعون و مخصوصا آبله كه قاتل كودكان است به چيزهاي موهومي متوسل مي

هاي فئودالي، حمله بيگانگان، گاه در اثر جنگ رفته و گاه و بي مغول، به نحوي معتدل و با كندي رو به افزايش مياما سير جمعيت ايران از دوره سامانيان تا آغاز حمله

شد و اي از مردم به ديار نيستي رهسپار مي شوند و سير تصاعدي جمعيت براي مدتي دستخوش ركود مي هاي هيأت حاكمه عده قحطي و وبا و طاعون و مظالم و بيدادگري

هاي اجتماعي نهاد. پس از حمله مغول و تيمور در اثر كشتار يگر همين كه امنيت و آرامش نسبي پديدار شد، جمعيت در نقاط مختلف كشور به كندي رو به افزايش ميبار د

و فقدان امنيت اقتصادي و ظلم و بيدادگري عمال حكومت، جمعيت ايران رو به كاهش نهاد.

طبقات اجتماعي در ایران

كشي از بردگان آغاز شده بود. در اين دوره ن از آغاز هزاره دوم قبل از ميالد به طور محسوسي آثار جامعه طبقاتي آشكار و در درون سازمان جماعت بدوي، بهرهدر ايرا

ر توليد انواع گوناگون مواد خام )مثال فلزات( ها د نخستين تقسيم بزرگ اجتماعي كار صورت گرفت و قبايل شبان پيشه و زراعت پيشه پديد آمدند. از طرف ديگر بعضي قبيله

( .159هاي گوناگون تخصص يافتند و اين تخصص با توجه به ناحيه سكونت آنها بود )تاريخ ماد/ ترجمه كريم كشاورز/ ص پيشه

پرداختند و دادند و ماليات مي هاي توليدي را انجام مي وران فعاليت كشاورزان و پيشهدر دوران ساسانيان وضع و موقعيت هر يك از طبقات مشخص شد، اكثريت مردم يعني

توانست ورزان بود نمي آمدند. تغيير موقعيت اجتماعي طبقات غير ممكن بود كسي كه جزء طبقه كشاورزيان يا پيشه نجبا و اشراف و روحانيان جزء طبقه ممتاز به حساب مي

شدند طبقه اول : اصحاب دين، طبقه دوم جنگجويان، طبقه سوم دبيران و طبقه تقسيم مي 4اسانيان مردم به يا دبيران قدم گذارد. در دوره سدر صف نجبا يا روحانيان

كشيدند. يهاي گوناگون را بر دوش م وران تنها طبقه چهارم در زمره طبقه مولد قرار داستند، و بار سنگين ماليات محاسبان، طبقه چهارم كشاورزان و پيشه

نهد، به طور كلي در جوامع ابتدايي مادامي كه وسايل توليدي و فرهنگ آنچه در جوامع طبقاتي اجازه ظهور مي يابد، تبعيض طبقاتي است كه به سرعت رو به گسترش مي

ايشان به تساوي تقسيم مي شود اما همين كه در اثر تكامل در مرحله ابتدايي باشد، معموال افراد جامعه وضع اقتصادي و اجتماعي يكساني دارند و امكانات اجتماعي بين

هاي برداري كنند به اين ترتيب اختالف طبقاتي و استثمار انساني از انسان اي بر آن مي شوند كه از نيروي كار ديگران بهره ابزارهاي توليدي، توليد اضافي ميسر شود، عده

گيرند . بنابراين در تاريخ ايران پس از آنكه وسايل توليدي د اسيران به غالمي و بردگي برده شده و مورد استثمار قرار ميشود. در اين دوره اگر جنگي پيش آي ديگر آغاز مي

المنافع تقسيم شد. پذير شد، جامعه به طبقات مختلف هاي ديگر امكان كشي انساني از انسان رو به تكامل گذاشت و بهره

و اين موضوع در مورد ايران هم مصداق دارد. "تاريخ كليه جوامع تا امروز، تاريخ مبارزه طبقات است "گويد: ون طبقات چنين ميموريس دوورژه دانشمند فرانسوي پيرام

اردشير بابكان ريبا محال بود.در ايران قبل از اسالم، حدود و مقررات طبقاتي به شدت حكومت مي كرد، انتقال طبقات و تغيير موقعيت اجتماعي و اقتصادي افراد جامعه تق

)نامه تنسر/ "بترسيد از سري كه دم گشته يا از دمي كه سرگشته"نامه خود تأكيد كرده بود كه مقام و موقعيت هر يك از طبقات را ثابت و پابرجا نگاهدارند. در وصيت

(59تصحيح مجتبي مينويي/ ص

ولي با روي كار آمدن انوشيروان و كشتار جمعي وي از مزدكيان بار ديگر وضع سابق تجديد اين حدود با نهضت مزدكي و قيام مردم در عصر قباد، اندكي سستي گرفت.

خورد. شد، در اواخر حكومت ساسانيان، بيش از هر موقع آثار ظلم و تبعيض و اختالف طبقاتي در ميان ملل تابع امپراتوري ساساني به چشم مي

م به حمايت طبقات محروم برخيزد و به اختالف طبقاتي ، پايان بخشد، اما اين آرزو عملي نشد، زيرا اسالمي كه به با پيدايش نهضت اسالمي مردم اميدوار بودند كه اسال

كردند و عمال به هيچ يك از تعاليم اسالم و شود با واقعيتش بسيار فاصله داشت. زمام امور به دست كساني افتاد كه دعوي مسلماني مي وسيله حاكمان آن دوره پياده مي

كردند. ن عمل نمييسنن خلفاي راشد

وضع اقتصادي طبقات در عهد قاجاریه

در ايران مانند تمام كشورهايي كه اصول فئوداليته در آن حكمفرماست، افراد جامعه به دو طبقه "نويسد: شاه به ايران آمده در سفرنامه خود مي دروويل كه در عهد فتحعلي

وران و دهقانان جزو هيچ يك از اين و طبقه به حساب نيامده است زيرا وضع آنها به حدي فالكت بار شود. البته پيشه حال تقسيم مي ثروتمند و مالك بزرگ و مردمان ميانه

ني است كه حقوق دارند. منبع دارايي ثروتمندان معموال مالكيت روستاها و مزارع و رياست بر قبايل چادرنشي است كه حتي غالبا آنها را جزو افراد ملت نيز محسوب نمي

اي از ثروتمندان نيز ثروت خود را از كنند. قبايل چادر نشين به هر جا كه خيمه برافرازند، ناچار از پرداخت حقوق مخصوصي به دولتند. عده مخصوصي از آنان دريافت مي

(113_15)سفرنامه دروويل ص "آورند. مقام مهم دولتي و يا درباري بدست مي

نويسد: همه جا مردم ايران در فشار جهل و ظلم هستند ابدا ملتفت نيستند كه انسان هستند و انسان حقوقي دارد.)خاطرات حاج سياح / كتاب خود مي 173حاج سياح در ص

(65ص

كمبود آب )عنصر طبیعي(

گذاري شده اهميت داشته وجود و يا فقدان پايه كشاورزي بنيان زمين آنچه بيش از ديگر منابع طبيعي در رشد و يا عدم رشد اقتصادي كه بر در تاريخ طبيعي زيستي ايران

منابع آبي و يا كمبود آب بوده است.

توانست با استفاده از ها شد. به طوري كه يك فرد مي كرد. اختراع ابزار جديد سبب ساز انفرادي شدن توليد در بعضي تمدن كمبود آب روابط اجتماعي متفاوتي را طلب مي

هاي خود را تأمين كند بلكه به مازاد محصولي نيز دست يابد و با مبادله آن به وابستگي گروهي امر توليد را به انجام برساند و از اين طريق نه تنها نيازمنديخيش و بدون

زار توليد جديد، فرد همچنان به گروه رغم دستيابي به اب تراكم ثروت برسد اين تحول در جوامعي كه مالكيت خصوصي وجود داشت، ممكن شد. اما در جوامعي كه علي

ترين عامل توليد محسوب مي شد، توليد فردي ممكن نبود، زيرا زمين بدون آب ماند فرايند تحول تمدن به چرخه باطلي افتاد. در آن گونه جوامع كه آب اصلي وابسته مي

ري با ديگران عملي نبود.ارزش نداشت و تأمين آب نيز به دليل كمبود و دشواري دسترسي به آن بدون همكا

ابداعات اوليه بشري براي رفع براي مثال اين ضرورت زندگي بود كه ايرانيان باستان را واداشت تا براي مشكل كمبود آب، قنات را اختراع كنند. پديده قنات )كاريز( يكي

ها جديدي حل اي رسيده بود كه به دنبال راه ، يعني زماني كه انسان به مرحلهاش بود. اين پديده پس از انقالب كشاورزي و اختراع خيش به وقوع پيوست مشكالت زندگي

هاي حياتي خود مي شد. براي فراهم نمودن نيازمندي

اي به ست مستبدانهآمد. همين امر، سيا ها از عهده ديوان ساالري دولت برمي شد، سرپرستي از اين قنات داري كاريزها به كار گمارده مي نيروي كار بايد براي ساخت و نگه

هاي كشاورزي شدند. به ها و در رأس آن پادشاه كنترل كننده منابع آب و مالك زمين وجود آورد كه از آن پس اين سياست مانع از رشد توليد بيشتر مي شد. اين دولت

ماند. طوري كه زمين نسل اندر نسل در تملك پادشاه مي

است. اولين تفاوت شرق و غرب در زمينه توليد در ميزان آب براي كشاورزي بوده است. وفور آب در غرب و كمبود آن در خيز وابسته پس كشاورزي به آب و زمين حاصل

شترين نيروي كشاورزان شرق دو نتيجه متفاوت اجتماعي، سياسي و فرهنگي به دنبال داشت. در حالي كه در غرب دسترسي به آب نيازمند نيروي انساني نبود در شرق بي

اشت، شد. به دليل هزينه باال و مشقت فراوان و ناممكن بودن تأمين آب به صورت فردي، نيروي متمركز دولتي كه توان مديريت نيروي انساني را د تأمين آب ميصرف

ون آب تقريبا ارزشي نداشت. بنابراين گرفت. از اين رو، عمدتا دو نوع مالكيت دولتي و جمعي شكل گرفت، در مشرق زمين كشاورزي بد مسؤوليت تأمين آب را به عهده مي

شد. مالكيت زمين به طور عمده منوط به مالكيت آب مي

از "استملك و رعيت همه سلطان "ند. شعار شد شد و كشتكاران همه رعيت شاه محسوب مي دار جامعه مي ترين زمين به همين دليل دولت و در رأس آن سلطان بزرگ

(1387مداري، كاظم / اين واقعيت ريشه گرفته است. )عل

ایران نیمه مستعمره

دسترسي روسيه به هند شد وابستگي ايران به كشورهاي انگلستان و روسيه از زماني آغاز شد كه اشغال نظامي مناطق شمالي ايران توسط روسيه موجب ترس انگلستان از

روسيه به جنوب ايجاد كند. با اين حال حضور نظامي اين دو كشور هر چه بيشتر به حضور و بنابراين انگلستان با حضور در جنوب ايران كوشيد مانعي براي حركت احتمالي

دو كشور تقسيم كردند. استيالي اقتصادي منجر شد تا اينكه روسيه و انگليس با عقد قراردادي ضمن تضمين استقالل و تماميت ايران، آن را به دو منطقه نفوذ ميان

برابر شدن حجم تجارت 12دهد با وجود كند. به اين ترتيب كه فوران نشان مي استفاده مي "توسعه وابسته "دهد از مفهوم اقتصاد ايران ميجان فوران در تصويري كه از

ه است. تركيب اقالم مورد هاي صنعتي در ايران در اختيار اتباع اين دو كشور بود به ميزان بسيار زيادي مبادالت خارجي و حتي فعاليت 1914تا 1800خارجي ايران از سال

(1377اي بود كه موقعيت ايران را در اوايل قرن بيستم به الگوي استعمار كالسيك نزديك كرد. )فوران، جان/ داد و ستد نيز به گونه

هاي شانزدهم، هفدهم و هجدهم داشت و در سده افزايش گريزناپذير كنترل خارجي بر ايران و ازدياد قدرت خارجيان در برابر ايران باعث شد كه با توجه به موقعيتي كه در

داري جهاني كشانده شد. تبادل فزاينده مواد خام و اوليه رفت به حاشيه نظام سرمايه اوج قدرت صفويه در سده هفدهم كه بخشي از هسته غير اروپايي جهان به شمار مي

ها، حمل و نقل دريايي، حمل و نقل هاي صنعتي اروپا و كنترل اروپائيان بر تجارت، تعرفه م با فراوردهايران برنج، پنبه، گندم، توتون و تنباكو، خشكبار گردو، ابريشم و پش

(. 182اي شدن است. )همان ص هاي آشكار اين الگوي جديد وابسته شدن و حاشيه هاي قدرتمند و نشانه خشكي، همه و همه شاخص

نظرگاه

وضعیت كنوني ایران

ه اجمال بيان شد از عوامل داخلي و خارجي تا محيطي كه در تاريخ ايران رشد و يا كندي رشد اقتصادي اجتماعي اين سرزمين را موجب شده با توجه به موضوعاتي كه ب

شود. در اين جب ميات موتوان به اين موضوع بيش از همه تأكيد كرد كه طبقاتي شدن بافت اجتماعي جامعه، همواره تبعيض و عدم توزيع عادالنه امكانات را ميان طبق مي

ترين هاست. از طرفي يكي از كليدي اي ديگر براي پيشرفت را ندارد محتوم به شكست و تحمل سختي ترند و كسي كه جرأت انتقال به طبقه ميان آنان كه فقيرترند، محتاج

نجات دهد و در عين حال آزادي را كه الزمه رشد "غني"و "قيرف"اي است كه بتواند جامعه را از دو قطبي شدن داليل عدم توسعه اقتصادي اجتماعي آن نبود طبقه

هاي اي است. با حايل شدن ميان دو قشر فقير و غني نه تنها تنش هاي حرفه داري است پاس بدارد. اين طبقه در واقع طبقه متوسط است . اين طبقه دارنده آموزش سرمايه

تواند با پاسداري از حكومت قانون در رشد جامعه است. لكه ميكند ب ميان اين دو طبقه و در نهايت جامعه را كم مي

هاي مناسبي كه در اختيار ايران براي جهاني شدن بود، به علت فقدان اين بخش ميسر نشد. در ايران چه در دوره صفويه و چه در دوره قاجار اين طبقه ايجاد نشد و فرصت

پردازان اقتصادي معتقدند كه در كشورهاي پيشرفته رسالت مدرن كردن ماندن آن بود. نظريه ني عامل ديگر در عقباي بر فرهنگ شهرنشي اي و قبيله تسلط فرهنگ عشيره

اعتنايي به د به طور كلي بياقتصاد بر عهده طبقه متوسط است. در صورت وجود اين شرايط نقد و بررسي براي معادالت سياسي و اجتماعي نيز وجود دارد. برخي نيز معتقدن

هاي ساختاري است كه در كشور ما وجود دارد. افكار عمومي به اين قشر تواند به عنوان طبقه متوسط در كنار دولت قرار بگيرد نيز از جمله ضعف ش خصوصي كه ميبخ

نژاد/مجله كارآفرين/ روزنامه ر موسي غنيبدبين است و در نتيجه اين بخش فاقد پايگاهي است كه بتواند رشد كند و خود را باال بكشد )دكتر فريبرز رييس دانا و دكت

(www.sociologyofiran.com –همشهري

ه عيني است. به همين دليل است به عبارت ديگر طبقه متوسط ايراني هويتي بالقوه دارد و تاكنون به فعليت در نيامده است. اين طبقه فاقد آگاهي الزم و استحكام و پايگا

توان گفت امروزه جامعه شهري ايران يك جامعه شديدا دو قطبي است و هر ي خود در كليه كشورهاي پيشرفته و اقتصادي مدرن باشد. ميتواند ايفاگر نقش تاريخ كه نمي

باز و نقادي بست سياسي قرار دارد. راه خروج از اين بحرات توسعه فضاي آفرين هستيم. جامعه ايران در شرايط كنوني در يك بن ها و برخوردهاي بحران روز شاهد تنش

اي متوسط و محكم دست بزنيم. كشور ما به امنيتي اقتصادي براي بخش خصوصي شود مگر اينكه از دوقطبي بودن طبقات به ايجاد طبقه است كه اين مهم حاصل نمي

ي بسيار حايز اهميت است. اقتصاد صنعتي هنوز در نياز دارد كه اين مهم به وسيله گسترش دموكراسي در كشور عملي است. اجازه مشاركت مردم در فرايند اقتصاد توليد

نيست با آن رقابت كند. ايران ضعيف است. دولت در حال حاضر اقتصاد را در مهار خود دارد . اقتصاد دولتي ايران از امتيازهايي برخوردار است كه بخش خصوصي قادر

عامل : سرمايه، 4درگير فساد مالي و رانت خواري است. توسعه اقتصادي اكنون نياز به بخش خصوصي اكنون درگير بوروكراسي دست و پاگير است. بخش دولتي نيز

جذب نيروهاي متخصص از سوي تكنولوژي، مهارت كاري و مديريتي و بازار جهاني دارد. در عين حال نياز به امنيتي نيز كه قانون و حكومت بايد ايجاد كند، وجود دارد.

داران اعث رشد اقتصادي خواهد شد اگرچه دولت در اين كار بسيار موفق نبوده است چه بسا متخصصاني كه توانايي خود را با سرمايهدولت از عوامل ديگري است كه ب

ست در حاليكه گردند. اقتصاد ايران در حال حاضر به صدور نفت متكي ا خارج از كشور تركيب كرده و در خارج از مرزها مشغول فعاليت اقتصادي هستند و حتي ديگر بازنمي

نفت ماده اوليه براي ساخت و توليد كاالهاي صنعتي است. اين كاالست كه بايد صادر شود نه نفت!

ادي حاكم بر جامعه از درون در حال حاضر براي استقالل اقتصادي ايران راهي طوالني در پيش دارد و همانگونه كه در مطالب گفته شده برشمرديم تا زماني كه نظام اقتص

هاي بيمار اقتصاد داخل كه از آن سخن رفت حايز اهميت است. ح نشود نيازي به مطرح شدن در سطح جهاني نيست. براي پيوستن به اقتصاد جهاني ترميم اليهاصال

اقتصادي، به هاي و اولويت مصالح گرفتن و ناديده اقتصاددانان زدگي از سياست ناشي ي تا حد مشكل است. اين اقتصادي و مديريت ريزي برنامه ايران درگير ضعف

در از آب ترين و پرهزينه نارساترين معموالً كه است حل راه ترين آسان از حد قضايا و انتخاب بيش ديدن و ساده گيري سهل سبب ديگر، به است. بخشي جناحي هاي انگيزه

نظام گردد. در حقيقت پديدار نمي اثر مثبتي سال از چندين شود، اما پس مي ها دانسته آن قيمت كار افزودن انرژي، چارة و اتالف نان از اسراف جلوگيري براي آيد. مثالً مي

است. تئوريك توسعه، دچار ضعف و دراز مدت مدت ميان هاي برنامه در تدوين طوالني نسبتاً با سابقة ايران ريزي، اقتصادي برنامه

استنتاج

هاي گوناگون تاريخي در تعادل ميان توزيع ثروت و درآمد بوده است . در دوره اقتصاد ايران آن گونه كه در مطالب تهيه شده از منابع مستند آمده است، از ديرباز درگير عدم

اند. ها، كمتر تالش ورزيده عدالتي و حكمرانان وقت، براي مبارزه با اين بيكشورمان موج تبعيض ميان اقشار و طبقات گوناگون جريان داشته است و در اين ميان دولتمردان

عدالتي تاريخي است. شايد بتوان گفت بيش كردند از جمله نمود بي كننده را در سرزميني متمدن ايفا مي اند و نيروهايي كه تنها طبقه توليد اعتنايي به قشري كه مولد بوده بي

ها بيشتر در ز وضعيت داخلي كشور حايز اهميت باشد، آرايش خارجي سرزمين ما به عنوان دياري متمدن و متجدد مورد توجه بوده است و تالشاز آنچه نمود چهره مثبتي ا

براي توسعه هاي خارجي با ظاهري براي رشد اقتصادي و باطني حتي به قيمت از دست دادن بخشي از سرزمين ايران انجام شده است.. جهت مصالحه و تعامل با طرف

هاي جهاني طي شود. اما فرهنگ جهاني شدن در راستاي اهميت اي وطني وجود ندارد. زيرا ديگر زمان جهاني شدن است و اين مسير بايد با شاخص اقتصادي شايد نسخه

وچك و ضعيف به جلو نه تنها كافي نيست بلكه ما را هاي ك يابد. برداشتن گام تواند كليدي براي رشد در جهات گوناگون باشد، تحقق مي به ايجاد طبقه متوسط كه مي

هاي حل اجتماعي است و همان گونه كه بحث شد ارائه راه _هاي رشد اقتصادي حل راند. از برخي جهات ايران هنوز هم در البالي چرخه تاريخ به دنبال راه تر نيز مي عقب

سنتي ديگر راه گشا نيست.

منابع

/ انتشارات1387ن عقب ماند و غرب پيش رفت/علمداري، كاظم/ چرا ايرا _

/انتشارات پاپيروس1366كاتوزيان ، محمدعلي / اقتصاد سياسي ايران/ _

/ نشر ني1380كاتوزيان، محمدعلي /تضاد دولت و ملت و نظريه تاريخ و سياست در ايران / _

ؤسسه خدمات فرهنگي رسا/ م 1377فوران، جان/ تاريخ تحوالت اجتماعي ايران، ترجمه احمد تدين/ _

/انتشارات سپهر تهران1357/ 3راوندي، مرتضي/ تاريخ اجتماعي ايران جلد _

براي‌تهيه‌کتاب‌"گزينه‌هاي‌راهبردي‌آمريکا‌در‌جهان‌آشوبناک"،‌با‌انديشکده‌روابط‌بين‌الملل‌تماس‌حاصل‌فرماييد.

WWW.IRTT.IR