eZRvneba uwmidesisa da unetaresis, sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqis,

ilia II-isaRsaydrebidan 30 da dabadebidan 75 wlisTavs

bolnisis sionidaviT episkoposis warwera. V s.

mixeil qurdiani

qarTuli enada

damwerloba

Tbilisi, saqarTvelo 2008

4

labsyaldis oTxTavi. xelnaweris gverdiXII-XIII s.s.

5

qarTul enas saxelmwifo enis statusi miniWebuli hqonda da aqvs saqarT-

velos absoluturad yvela konstituciiT: saqarTvelos demokratiuli respub-

likis konstituciiT (1921 wlis 21 Tebervali, muxli 3), saqarTvelos sabWoTa

socialisturi respublikis konstituciebiT (1922 wlis 25 Tebervali, muxli 6;

1926 wlis 5 ivlisi, muxli 10; 1937 wlis 13 marti, muxli 156; 1978 wlis 15

aprili, muxli 75), saqarTvelos moqmedi konstituciiT (1995 wlis 24 agvisto,

muxli 8).

sruliad qarTuli saxelmwifos calkeul samefo-samTavroebad danawevrebis

periodebSi, ugamonaklisod yvela am politikur erTeulSi qarTuli inarCunebda

saxelmwifo enis statuss da, amdenad, qarTuli enis oficialuri funqcionirebis

arealis sazRvrebi erTiani saqarTvelos saxelmwifos sazRvrebad aRiqmeboda;

magaliTad: “iverielTa erTobis traxtati”, xelmowerili 1790 wels qarTvelTa

mefe-mTavrebis mier, Tavis preambulaSi gvamcnobs “erTobis” safuZvels: “vinaidan

yovelTave iverielTa, msaxlobelTa samefosa Sina qarTlisa, kaxeTisa, imerTa, odiSi-

sa da guriisaTa aqvsT erTmorwmuneoba, arian Svilni erTisa kaTolike eklesiisagan

Sobilni da erTisa enisa mqonebelni (xazgasma Cemia m.q.), aqvsT mavasxeblobiTica

siyvaruli viTarca sisxliT naTesavTa da moyvrobiT SekrulTa urTierTTa So-

ris.”

mefeTmefe farnavazis mier Zv.w. 284 wels saxelmwifo enad gamocxadebuli

qarTuli _ gaxda saelmwifo ena ara mxolod am sityvis viwro mniSvnelobiT, anu

arTuli enis statusi. qarTuli ena qarTveli eris, yovelTa

qarTvelTa erovnuli ena _ saqarTvelos saxelmwifo enaa.

saqarTvelos saxelmwifo enis statusi qarTul enas mieniWa

jer kidev elinistur epoqaSi, Zv. w. 284 wels, rodesac

erovnuli matianis “qarTlis cxovrebis” Tanaxmad, pirveli

sruliad qarTuli saxelmwifos mefeTmefe farnavazma “ga-

navrco ena qarTuli da arRara izraxeboda sxva ena qarTlsa

Sina Tvinier qarTulisa”. es TariRi, rogorc umniSvnelovane-

si istoriuli niSansveti, daedo safuZvlad qarTul erovnul

welTaRricxvas.

6

samefo kancelariis ena, aramed is aRiWurva polivalenturi funqciiT da gaxda

ganaTlebis, mecnierebis, literaturis, kulturisa da religiis erTaderTi ena

qarTul saxelmwifoSi da asea dRemde.

farnavazma Tavis tommraval saxelmwifoSi SemoiRo erTiani poliTeisturi pan-

Teoni da daakanona erTenovani RvTismsaxureba: “aramc Tu sazogadod yvela qarT-

vel tomTaTvis, maT Soris megrelTa da svanTaTvis saerTo warmarToba arsebobda,

aramed warmarTobis saerTo terminologiac, saerTo enac qarTuli hqonda.” (ivane

javaxiSvili)

saqarTveloSi sadac, bizantiuri wyaroebis Tanaxmad, pirvel saukuneSi qristianoba

iqadages mociqulebma andria pirvelwodebulma, svimon kananelma, mataTam, Tadeozma

da barTlomem, qristianoba saxelmwifo religiad 326 wels gamocxadda, wminda mefe

mirianis (sasanidTa dinastiidan) zeobisas, anu daarsda saqarTvelos samociqulo

eklesia (guram narsiZe), romlis RvTismsaxurebis ena imTaviTve qarTuli iyo.

qarTuli ena _ saqarTvelos samociqulo avtokefaluri marTlmadidebeli ekle-

siis oficialuri enaa.

Sua saukuneebidan moyolebuli qarTuli saxelmwifos calkeul samefo-samTav-

roebad danawevrebis periodebSi ugamonaklisod yvela am politikur erTeulis

teritoria rCeboda erTi _ saqarTvelos samociqulo avtokefaluri marTlma-

didebeli eklesiis iurisdiqciaSi da ramdenadac IV msoflio saeklesio krebis

kanonis Tanaxmad adgilobrivi eklesiis sazRvrebi saxelmwifo sazRvrebs unda

damTxveoda, qarTulenovani liturgiis funqcionirebis arealis, anu saqarTvelos

eklesiis iurisdiqciis sazRvrebic erTiani saqarTvelos saxelmwifos sazRvrebad

aRiqmeboda “...qarTlad friadi queyanaÁ aRiracxebis, romelsaca Sina qarTuliTa

eniTa Jami Seiwirvis da locvaÁ yoveli aResrulebis...” (giorgi merCule, 951 w.).

amasTan dakavSirebiT xazgasmiT unda iTqvas, rom qarTulenovani RvTismsaxurebis,

qarTuli enisa da damwerlobis farTod gavrcelebis TvalsazrisiT saqarTvelos

eklesiis iurisdiqciasa da qarTul saxelmwifoebriv sivrceSi Sedioda Cr-

diloeT kavkasiis centraluri da aRmosavleTi regionebis mniSvnelovani nawili

(givi RambaSiZe), maT Soris sariris (xunZTa anu avarTa) samefo (V_XIII s.), rom-

lis mmarTveli dinastia sparsuli warmoSobis qarTvel sasanidTa samefo saxls

ekuTvnoda da romlis teritoriazec saqarTvelos samociqulo avtokefaluri

marTlmadidebeli eklesiis iurisdiqcia vrceldeboda, metic, XIV saukuneSic ki,

monRolTa uRlisagan kavkasiis Tavdaxsnis Semdegac mTian daRestanSi saqarTvelos

eklesiis 3 saepiskoposoa cnobili: xunZaxis, anwuxis, waxuris, xolo XV saukuneSi

saqarTvelos eklesias xunZeTSi sulac sakaTalikoso aqvs daarsebuli (es misi

mesame sakaTalikosoa, pirveli aRmosavleT saqarTveloSi hqonda, meore _ dasavleT

saqarTveloSi anu afxazeTSi, esec XV saukunidan) da samRvdelmTavro taxtze

xunZeli kaTalikosi, saxelad oqropiri uzis. sxvadasxva dros saqarTvelos ekle-

7

siis eparqiebi funqcionirebda ZurZukeTSic (CeCneT-inguSeTi) da sxv..

qarTuli enis gavrcelebis geografiuli areali. qarTuli enis gavrcelebis

geografiuli areali ZiriTadad moicavs samxreT kavkasiaSi sruliad qarTuli

saxelmwifos istoriul teritorias, romlis mkvidri qarTveluri tomebi mis av-

toqtonebs warmoadgenen. es aris: a) amJamindeli saqarTvelos saxelmwifo; b) tao-

klarjeTi (amJamad TurqeTis SemadgenlobaSia); g) saingilo (amJamad azerbaijanis

SemadgenlobaSia) da sxv. istoriuli saqarTvelos sazRvrebs gareT qarTulenovani

tomi kompaqturad cxovrobs iranSi (provincia fereidani).

elinisturi xanidan moyolebuli TiTqmis XIX saukunis bolomde, vidre mas

rusuli ar Caenacvla, qarTuli ena iyo erTaSorisi urTierTobis ena (Lingua Fran-ca) mTel kavkasiaSi:. `qarTuli dRevandlamde tomobrivi ki ara, aramed erovnuli

enaa... qarTuli sazogadod kavkasiis sazogadoebriobis enaa.~ (niko mari)

qarTul enaze metyvelTa saerTo raodenoba. saqarTvelos misaxleoba 2002

wlis aRweris mixedviT 4 371 535 kacs Seadgens, romelTagan qarTul enaze metyve-

lebs 3 898 128 kaci, anu qveynis mosaxleobis 84,1% (maTgan 3 661 173 kaci, anu

qveynis mosaxleobis 83,7% erovnebiT qarTvelia). qarTul enaze metyvelTa saerTo

raodenoba saqarTvelos sazRvrebs gareT dabejiTebiT cnobili ar aris.

qarTuli enis adgili msoflio enaTa Soris. qarTuli enis warmoSobisa da

misi adgilis Sesaxeb enaTa genealogiur klasifikaciaSi rogorc evropel, aseve

qarTvel enaTmecnierTa Soris didxans arsebobda azrTa sxvadasxvaoba. amJamad

istoriul-SedarebiTi meTodis gamoyenebiT dadgenilia, rom qarTuli ena ganekuT-

vneba iberiul-kavkasiur enaTa ojaxis baskur-qarTvelur enaTa jgufs:

iberiul-kavkasiur enaTa genealogiuri xe

saerTo iberiul-kavkasiuri ena

saerTo-afxazur-adiRuri

saerTo adiRur-ubixuri

saerTo baskuri

saerTo naxuri

saerTo afxazur-abazuri

saerTo qarTveluri

saerTo daRestnuri

saerTo-baskur-qarTveluri saerTo-naxur-daRestnuri

8

mcxeTa. wm. jvris taZari. qristes winaSe muxlmodrekili stefanoz patrikiosis warweraVI-VII s.s. mijna

9

qarTuli enis absoluturi qronologia. qarTuli ena cocxal enaTa Soris

erT-erTi uZvelesia msoflioSi, am sityvis pirdapiri da ara metaforuli gage-

biT: saerTo-qarTveluri fuZe-ena Tanaarsebobda sivrcesa da droSi saerTo-indo-

evropul da saerTo-semitur fuZe-enebTan, razedac calsaxad metyvelebs enobrivi

kontaqtebis Sedegad urTierTnasesxobaTa povniereba fuZe-enaTa qronologiur

doneze; saerTo-qarTveluri fuZe-enis istoriulad dadasturebul enebad difer-

enciaciis, ufro zustad, saerTo-qarTveluri fuZe-enidan qarTuli enis gamoyofis

TariRad, enobrivi monacemebis, maT Soris enobrivi kontaqtebis kvalis, mixedviT, Zv.

w. V-IV aTaswleulebis mijna unda iqnes miRebuli. am periodidan iwyeba sakuTriv

qarTuli enis damoukidebeli istoria. qarTuli enis gansakuTrebul siZveleze

metyvelebs enobrivi kontaqtebis mravalricxovani faqtebi; magaliTad: sakuTriv

qarTuli enidan nasesxebi leqsika saerTo-ariul (resp. saerTo-indo-iranul) fuZe-

enaSi, magaliTad: kac-i `adamiani~ da sxv.

qarTuli saliteraturo enis istoria. qarTuli saliteraturo (resp. saxelm-

wifo) enis Seqmnisa da Camoyalibebis procesi uSualod ukavSirdeba mefeTmefe

farnavazis mier sruliad qarTuli saxelmwifos formirebis epoqas. qarTuli

saliteraturo enis safuZveli gaxda qarTuli zedialeqturi koine _ dedaqalaqis

metyveleba. sruliad saqarTvelos pirveli dedaqalaqi _ mcxeTa _ Tavisi mdebare-

obis strategiuli mniSvnelobis gamo, jer kidev farnavazis mier calkeul qarTul

samefoTa erT saxelmwifod gaerTianebamde, kavkasiis umniSvnelovanes ekonomikur

da kulturul centrs warmoadgenda, is akontrolebda samxreT kavkasiaSi gamaval

saqaravno gzaTa umravlesobas, maT Soris e.w. `didi abreSumis gzas~, romlis funq-

qarTvelur enaTa genealogiuri xe

saerTo-qarTveluri ena

saerTo-svanur-zanuri

svanuri zanuri qarTuli

da axlomonaTesave svanur da zanur (resp. megrul-lazur) enebTan erTad qmnis

qarTvelur enaTa qvejgufs:

10

cionirebac, rogorc savaWro-satranzito magistralisa, arqeologiuri monacemebis

Tanaxmad, jer kidev brinjaos xanaSi unda dawyebuliyo; akontrolebda agreTve,

zafxulisa da zamTris saZovrebze cxvris gadasarek trasebs, rasac kavkasiis

ekonomikisTvis tradiciulad hqonda gadamwyveti mniSvneloba da a.S. am mizezTa

gamo xalxmraval antikur da elinistur mcxeTaSi qarTvelebTan erTad ramdenime

angariSgasawevi diaspora binadrobda: ebraelTa, sparsTa, berZenTa, somexTa da sxv.

mcxeTaSi isini kompaqturad, ubnebad iyvnen dasaxlebulni. mcxeTeli qarTvelebi,

da es bunebrivia dedaqalaqisTvis, sxvadasxva qarTuli tomebis konglomerats

warmoadgendnen, da mcxeTis metyvelebac, aqedan gamomdinare, erT romelime, maT

Soris arc adgilobriv dialeqts ar emTxveoda arc fonetikuri Sedgenilobisa

Tu procesebis, da arc leqsikis TvalsazrisiT. masSi warmodgenili iyo mxolod

is bgerebi, fonetikuri procesebi da leqsika, rac saerTo iyo yvela imJamindeli

qarTuli dialeqtisTvis, sxvagvarad rom vTqvaT, dedaqalaqis metyvelebaSi calkeul

dialeqtTa specifika nivelirebuli iyo, anu mcxeTis metyveleba zedialeqtur Tu

interdialeqtur koines warmoadgenda.

magram Tundac zedialeqturi koine, rogori mdidari leqsikac ar unda hqondes

mas, ver itvirTavs saxelmwifo enis funqciebs, radgan masSi ar moipoveba sakmarisi

terminologiuri baza, saxelmwifos funqcionirebis sakancelario-administraci-

uli, diplomatiuri, samxedro, ekonomikuri, saganmanaTleblo, samecniero da sxva

sferoTaTvis. marTalia qarTul enaSi moipoveboda socialur struqturaTa Tu

dasaxlebaTa tipebis aRmniSvneli araerTi termini namemkvidrevi jer kidev saer-

To-qarTveluri fuZe-enidan, magaliTad: mefe `suvereni~; mwereli `klerki~; mezvere

`mebaJe~; mZRoli `beladi~; cixe `citadeli~; yarsi `cixe-qalaqi~ da a.S. magram

terminTa es baza principuli xasiaTis Sevsebasa da gadaxalisebas moiTxovda Tvi-

sobrivad gansxvavebuli epoqis moTxovnebis Sesabamisad. qarTuli enis saxelmwifo

enad gamocxadebas win uZRoda misi terminologiuri uzrunvelyofis intensiuri

procesi, romelic misi funqcionirebis yvela etapze Tansdevda mas da dRemde gr-

Zeldeba. mefeTmefe farnavazis mier organizebuli es terminologiuri muSaoba, rac

terminTqmnadobisa da qarTuli ena-kiloebis dargobrivi leqsikiT terminologiis

Sevsebis paralelurad, ZiriTadad gamoixateboda terminTa sesxebaSi sxvadasxva

enidan, rogorc Cans, es procesi imdenad intensiurad mimdinareobda, rom momdevno

drois qarTveli Tu ucxoeli mematianeebi mas axasiaTeben, rogorc sxvadasxva en-

ebidan qarTuli enis Seqmnas, mag.: `...pirveli qarTveli mefe farnavazi, romelmac

eqvsi enidan Seqmna qarTuli...~ (mxiTar airivaneci)

qarTuli saliteraturo ena, rom marTlac mefe farnavazis zeobisas anu elin-

istur xanaSi yalibdeboda, amisi saukeTeso dasturia Tundac Zveli sparsulidan

nasesxebi qarTuli administraciuli da samxedro terminologia, romelTa fone-

tikuri iersaxe, gamoricxavs maT sesxebas postaqemenidur epoqaSi, mag.: pitiaxS-i

`mmarTveli~, `erisTavi~ (saSuali sparsulidan, anu sasanidebis epoqis sparsulidan

11

sesxebisas iqmneboda: bidiaxS-i. Sdr. somxuri bdeSx `id.~); sardal-i `meTauri~, `be-

ladi~ (saSuali sparsulidan sesxebisas iqmneboda: salar-i, romelic gvaqvs kidec

terminebSi _ spasalar-i da sxv. agreTve gvarsaxelebSi _ salariZe, saraliZe <

salariZe. Sdr. somxuri salar `id.~) da sxv.terminologiur muSaobasTan erTad mimdinareobda saliteraturo enis normaTa

dadgenis procesi. dadgenili saliteraturo normebi mkacrad iyo daculi. mefe

farnavazis epoqaSi Camoyalibebuli normebis mniSvnelovanma nawilma dRemde moaR-

wia, magaliTad, baris dialeqtebis warmomadgnelebis zepirmetyvelebaSi auslautSi

mJRer xSulTa dayruebas (kargad > kargaT; mowmob > mowmof; da a.S.), zogierTi

enobrivi faqtidan gamomdinare, sul mcire ori aTas wliani istoria aqvs anu

saqarTveloSi mociqulTa mier qristianobis qadagebis droisTvis es fonetikuri

procesi enaSi ukve dawyebuli iyo, magram mefe farnavazis dros dadgenil normaTa

dacva imdenad savaldebulod iyo miCneuli, rom literaturul ZeglebSi is faqto-

brivad ar asaxula, Tu mxedvelobaSi ar miviRebT ramdenime uneblie Secdomas fiq-

sirebuls IX saukunis momdevno xelnawerebSi. qarTul axal saliteraturo enaSic

igive, farnavazis droindeli, norma moqmedebs da zepirmetyvelebisas auslautSi

mJRer xSulTa dayrueba werisas dResac ar aisaxeba da Tavs isev Secdomebis saxiT

avlens.

qarTuli saliteraturo enis normebis qristianobamdel epoqaSi dadgenisa da

Semdgom maTi dacvis savaldebulobis ueWveli sabuTia uZvelesi (IV-VII sauku-

neebis) qarTuli qristianuli warwerebi da xelnawerebi e.w. xanmeti teqstebis

korpusi. termini xanmeti, dafiqsirebuli XI saukuneSi, cxadyofs, rom im droisaT-

vis ukve gaugebari da auxsneli iyo Zvel qarTul xelnawerebSi bgera x-s (`xan~-

is) povniereba II subieqturi (magaliTad: x-ar Sen) da III obieqturi (magaliTad:

x-erTvi-s is mas) pirebis niSnad da zedmetobad miiCneoda. magram gansakuTrebuli

yuradRebis Rirsia specialistebis mier dadgenili faqti, rom TviT adreqristian-

uli droisaTvis (IV-V saukuneebi) xanmetoba iyo mkvdari literaturuli norma,

romlis dacvac savaldebulod iyo miCneuli, magram romlis dacvis mcdelobebisas

daSvebuli Secdomebi calsaxad cxadyofen am normis anaqroniulobas (a. arabuli)

da sxv..

aris sxva, damatebiTi argumentebic, magaliTad qarTuli enis fonematuri

sistemis uprecedento konservatizmi: `...fonematuri sistema, saxeldobr kon-

sonantizmi, yvelaze ukeT Senaxula qarTulSi, albaT imitom, rom qarTuli sam-

werlo enaa (da, safiqrebelia, ara mxolod mexuTe saukunidan, romelsac Zveli

dokumentacia ekuTvnis: qarTuli samwerlo ena warmarTobis epoqaSi Seqmnili

Cans, rogorc amas samarTlianad varaudobs rigi avtori).~ (arnold Ciqobava)

qarTuli ena erTaderTia iberiul-kavkasiur enaTa Soris, romlis uwyvetad

fiqsirebuli istoria cnobilia IV saukunidan, zogierTi TvalsazrisiT _ frag-

mentulad I saukunidanac ki (SedarebisTvis: kavkasiis albanelTa enis fiqsirebuli

12

gelaTis oTxTavixelnaweri. XII s.

13

istoria cnobilia mxolod V-X saukuneebis ZeglebiT, baskuri enisa ki mxolod

XVI saukunidan, mTis kavkasiur enaTagan 14-s mwerloba moepoveba XX saukuni-

dan), amdenad qarTuli enis Cvenebas gansakuTrebuli mniSvneloba eniWeba rogorc

qarTveluri, aseve zogadad iberiul-kavkasiuri enebis istoriis araerTi sakiTxis

garkvevisTvis.

qarTuli enis fiqsirebuli istoriis periodizaciaze aris azrTa sxvadasx-

vaoba, masSi gamoyofen periodebs: ors _ Zveli (V-XI s.) da axali (XII saukunidan

dRemde) qarTuli _ arnold Ciqobava; sams _ Zveli (V-XI s.), saSuali (XII-XVIII

s.) da axali (XIX saukunidan dRemde) _ akaki SaniZe; xuTs _ pirveli (V-XI/XII s.),

meore (XI/XII-XVII/XVIII s.), mesame (XVIII-XIX s. meore naxevramde), meoTxe (XIX

s. 60-iani wlebidan-XX s. dasawyisamde), mexuTe (XX s. 10-iani wlebidan-dRemde) _

besarion jorbenaZe; arsebobs agreTve literaturaTmcodneTa Soris popularuli,

mosazreba, romlis Tanaxmadac qarTuli enis istoriis periodizacia enaTmecni-

erTa mier xelovnurad gamoyofili qronologiuri mijnebia da, rom sinamdvileSi

qarTuli saliteraturo ena aris erTi _ `TxuTmetsaukunovani mTlianoba~ _

revaz TvaraZe.

azrTa am sxvadasxvaobis mTavari mizezi aris ara imdenad periodizaciis safuZ-

vlad aRebuli Tvalsazrisebis sxvaoba, ramdenadac qarTuli saliteraturo enis

uprecedento konservatuloba, Zveli qarTuli da axali qarTuli ar warmoadgenen

or sxvadasxva enas, rogorc mag. Zveli berZnuli da axali berZnuli, laTinuri

da italiuri an Zveli somxuri (grabari) da axali somxuri (aSxarabari) da sxv.

qarTuli saliteraturo ena erTi enaa: `saukuneTa manZilze Zveli qarTuli axali

qarTuliT Seicvala: cvla daetyo leqsikasa da da gramatikas, magram es cvlileba,

metadre gramatikuli sistemisa, mosalodnelze mcirea: ara Tu vefxistyaosani,

aramed ̀ grigol xanZTelis cxovreba~ da ̀ SuSanikis wameba~ (XI s. teqsti) TiTqmis

srulad gasagebia axlandeli kulturuli mkiTxvelisaTvis.~ (arn. Ciqobava), magram

periodizacia xom swored erTi enis istorias sWirdeba. or sxvadasxva enis mag.

laTinurisa da italiuris istoriebs, cxadia, erTi, saerTo periodizacia ver

eqneba.

qarTuli saliteraturo enis istoriis calsaxa periodizaciisTvis angariSga-

sawevia sasuliero da saero mwerlobis Tanaarsebobis faqtebi, sasuliero mwerlo-

ba orientirebuli iyo da nawilobriv amJamadac orientirebulia `Zvel qarTulze~,

saero mwerloba ki ̀ axal qarTulze~ da amas, rogorc Cans, ufro xangrZlivi isto-

ria aqvs, vidre aqamde iyo miRebuli, mag. atenis sionis samxreT afsidis dasavleT

kedelze mignebul iqna qarTuli saliteraturo enis istoriis uklebliv yvela

mecnieruli periodizaciis Tanaxmad Zveli qarTuli enis funqcionirebis klasi-

kur epoqad miCneul IX saukuneSi axali qarTuli eniT Sesrulebuli warwerebi, es

aris qarTuli saero, riTmiani poeziis uZvelesi nimuSebi, daTariRebuli 840-841

wlebiT.

14

,,vefxistyaosani”giorgi XI egzemplari. xelnaweris gverdi. XVII s.

15

qarTuli damwerloba. sami qarTuli anbani (anu fonologiuri damwerloba) arse-

bobs: asomTavruli anu mrgvlovani (grafikulad kapitaluri), nusxuri anu xucuri

(grafikulad kuTxovani kursivi) da mxedruli. miuxedavad TvalsaCino grafikuli

sxvaobisa, isini genetikurad arian erTmaneTze damokidebuli: asomTavruli > nusx-

uri > mxedruli, rac dokumenturadac aris dadasturebuli da mecnieruladac

damtkicebuli (ivane javaxiSvili). isic sabolood garkveulia, rom asomTavruli

erTjeradi SemoqmedebiTi aqtis produqtia, nusxuri (uZvelesi TariRiani nimuSi

_ 835 w. atenis sioni) da mxedruli (875 w. atenis sioni) ki misi evoliuciis

etapobrivi Sedegebi. nusxurisa da mxedrulis uZvelesad miCneuli nimuSebis erTi

da imave saukunis ZeglebSi fiqsireba (Sereuli nusxur-mxedruli warwera VIII

s. damdegi, atenis sioni), ar niSnavs, rom mxedruli nusxuris CamoyalibebisTanave

warmoiqmna misgan, maT Soris xangrZlivi, araerTsaukunovani Sualedia savaraudo,

iseve rogorc nusxuris Camoyalibebidan mis pirvel TariRian xelnaweramde. yovel

SemTxvevaSi somex mematianes movses xorenacis, romelic Tavs V saukunis mema-

tianed acxadebs, Tavisi `somxeTis istoriis~ werisas xelT hqonda nusxuriT

naweri raRac qarTuli istoriuli wyaro, razec calsaxad metyvelebs mis mier

istoriuli qarTuli provinciis aboc-is saxelwodebis araerTgzis moxsenieba

mcdari formiT: aSoc-i, amgvari Secdomis erTaderTi wyaro SeiZleboda yofiliyo

mxolod nusxuri xelnaweri, radgan nusxuri anbanis garda arc erT cnobil an-

banSi ar aris b da S fonemebis aRmniSvneli grafemebis aseTi grafikuli msgavseba,

TiTqmis identuroba (b da S fonemebis aRmniSvneli grafemebis aRrevis faqtebs

vxvdebiT nusxuridan mxedrulze gadmoRebul xelnawerebSic: borena > Sorena an

piriqiT arSak > arbak da sxv.).

qarTuli damwerlobis warmoSobis Sesaxeb mecnierebaSi araerTi Teoria da

Tvalsazrisi arsebobs, romlebic erTmaneTisgan mkveTrad gansxvavdebian ZiriTadad

qarTuli asomTavruli anbanis prototipis, anbanis Semqmnelis vinaobisa da Seqmnisa

Tu SemoRebis drois Sesaxeb poziciis mixedviT. anbanuri damwerlobis Seqmna

kacobriobis istoriaSi moxda erTxel Zv. w. XIV_XIII saukuneebSi qanaanelebis

mier da msoflios yvela alfabeti modis qanaanuri (resp. finikiuri) anbanidan uSualod an romelime anbanis meSveobiT. moris diunanis samarTliani SeniSvniT,

anbanis gamogoneba `es aris migneba, rac ar SeiZleba orjer moxdes.~ berZnul

tradicias Semonaxuli aqvs anbanuri damwerlobis Semqmnelis saxelic _ palamede,

iseve rogorc saxeli kadmos finikielisa, vinc berZnebs gaacno es anbani.

qarTuli matianeebi qarTuli damwerlobis Semqmnelad erTxmad da ualterna-

tivod asaxeleben pirveli sruliad qarTuli saxelnwifos fuZemdebels warmarT

mefe farnavazs: `da ese farnavaz iyo mefe qarTlsa Sina qarTlosisa naTesavTagani.

aman ganavrco ena qarTuli da arRara izraxeboda sxva ena qarTlsa Sina Tvinier

qarTulisa. da aman Seqmna mwignobroba qarTuli.~(`qarTlis cxovreba~) am trad-

iciuli cnobis samarTlianobaSi qarTvel inteleqtualebs eWvi ar eparebodaT arc

16

SoTa rusTavelis freskaierusalimi. jvris monasteri. XII s.

17

XVII saukuneSi: `ena qarTuli Sesrulebuli da ganvrcelebuli da ganrkveuli

farnavaz qarTvelTa pirvelisa mefisa mier, brZnisa da gonierisa, romeli iyo ZeTa-

gan qarTlosianTa warmarTi~. (sulxan-saba orbeliani, 1658-1725); arc XVIII sauku-

neSi: `ese farnaoz iyo pirveli mefe qarTlisa, man aRaSena da ganavsna qveyana Tvisi,

mozRudna qalaqni da cixeni, ganamagrna da Seqmna wigni qarTuli da ganavrcela ena

qarTuli...~ (vaxuSti bagrationi, 1696-1757). metic, am tradiciuli cnobis sis-

woreSi eWvi arc somex inteleqtualebs eparebodaT: XIII saukunis somexi mematiane

mxiTar airivaneci Tavis ̀ qronografiul istoriaSi~ wers:P`pirveli qarTveli mefe

farnavazi, romelmac eqvsi enidan Seqmna qarTuli, manve [Seqmna] maTi damwerloba.~

mxiTar airivanecis es cnoba upirveles yovlisa imiT aris saintereso da Rire-

bulic ki, rom igi, mecnierebaSi miRebuli Tvalsazrisis sapirispirod, ar eyrdnoba

qarTul matianeebs da sxva wyaroTi Tu tradiciiT sargeblobs. saqme SemdegSia _

qarTuli matianeebi `qarTlis cxovreba~ da `moqcevaÁ qarTlisaÁ~ calsaxad da

ugamonaklisod ukavSireben mefe farnavazis zeobis wlebs aleqsandre makedone-

lis Semdgom dros, sxva sityvebiT rom vTqvaT, mefe farnavazis zeoba `mibmulia~

aleqsandre makedonelze. es ki iseTi mkafio orientiria, rom qarTuli wyaroebiT

sargeblobis SemTxvevaSi mefe farnavazis epoqis gansazRvrisas yovelgvar Sec-

domasa da gaugebrobas gamoricxavs. mxiTar airivaneci ki mefe farnavazis gamefebas

(rasac sinamdvileSi adgili hqonda Zv. w. 303/302 wlebSi) nabuqodonosor II-is

zeobis wlebze (Zv. w. 604-562) debs, kerZod ki _ Zv. w. 586 welze (masTan es 4580

welia somxuri dasabamiTganiT). aseTi principuli xasiaTis Secdoma farnavazis me-

fobis daTariRebaSi metyvelebs imaze, rom somexma mematianem icis mefe farnavazis

mier qarTuli damwerlobis Seqmnis Sesaxeb, magram misi moRvaweobis epoqaze mcdari

warmodgena aqvs, rac, rogorc vTqvi, absoluturad gamoricxuli iqneboda mis mier

qarTuli wyaroebiT sargeblobisas.

mecnierTa erTi nawilis azriT asomTavruli damwerloba qristianul epoqaSia

Seqmnili, ramdenadac maTi azriT saqarTveloSi ar aris aRmoCenili arc erTi

warwera, romlis daTariReba calsaxad xerxdeba qristianobamdeli epoqiT. aseT

pozicias, raTqma unda, aqvs Tavisi raison d’etre, magram, udavo faqtadac rom vaRi-aroT qristianobamdeli xanis warweraTa ararseboba saqarTveloSi, aris sxva, misi

sawinaaRmdego da aranakleb angariSgasawevi, faqti, romelic Tu ar uaryofs, yovel

SemTxvevaSi saeWvod xdis qarTuli anbanis qristianul epoqaSi Seqmnis versias:

qristianobis epoqaSi Seqmnili nebismieri damwerlobis qristiani Semoqmedis

saxeli kargad aris cnobili: goTuri anbanis _ vulfila (IV s.); somxuri ̀ erkaTa-

giris~ _ mesrop maStoci da kaTalikosi sahaki (V s. isic ki cnobilia, rom mana-

mde somxuri anbanis Seqmnis warumatebeli cda hqonda daniel asurel episkoposs);

slavuri anbanebis: ̀ glagolicis~ _ kirile da meTode (IX s.) da ̀ kirilicis~ kli-

ment oxridski da bulgareTis mefe simeoni (IX s.) da aS. gamonaklisia kopturi

anbani (II s.), romlis Semqmnelis vinaoba ucnobia, magram, rogorc Cans, es anbani

18

gnostikosebis wreSia Seqmnili da ara qristianuli eklesiis wiaRSi. qristianul

epoqaSi manamde fonetikuri damwerlobis armqone xalxisTvis qristiani mefis

Tu sasuliero piris an pirebis mier anbanis Seqmna adgilobrivi eklesiis mxri-

dan aRiqmeboda anbanis Semqmnelebze suliwmindis madlis gardamosvlis dasturad,

xolo TviT anbanis Seqmna qristianobis winaSe imdenad didmniSvnelovan Rvaw-

lad iyo miCneuli, rom anbanis SemqmnelT, rogorc wesi, oden am damsaxurebisTvis

eklesia wmindanebad Seracxavda xolme. zemoT CamoTvlili somxuri da slavuri

anbanebis Semqmnelebic adgilobrivi eklesiebis mier wmindanebad arian Seracxilni.

saqarTvelos eklesias anbanis Seqmnis RvawlisaTvis arc erTi mefe an sasuliero

piri ar Seuracxavs wmindanad, rac sruliad auxsneli iqneboda, qarTuli anbanis

`asomTavrulis~ Seqmna rom qristianul epoqaSi da qristianis mier momxdariyo

(e. xinTibiZe). piriqiT, rogorc vTqvi, yvela Zveli qristianuli wyaro da yvela

qristiani avtori warmarT mefe farnavazs erTxmad da ualternativod acxadebs

qarTuli damwerlobis Semqmnelad.

qarTul paleografiasa da gramatologiaSi sadavod ar miiCneva mefe far-

navazis damsaxureba qarTuli damwerlobis Seqmnis saqmeSi, samagierod arsebobs

azrTa sxvadasxvaoba imis Taobaze, Tu konkretulad damwerlobis ra formiTa

an saxeobiT daudo farnavazma saTave `mwignobroba qarTuls~ man Seqmna an Sem-

oiRo originaluri qarTuli anbani _ mrglovani kapitaluri damwerloba Tu

mwignobrobis Sesaqmnelad man romelime, ukve arsebuli tradiciiT isargebla.

magaliTad akademikos Tamaz gamyreliZis azriT mefeTmefe farnavazs unda mieweros

ara qarTuli asomTavruli anbanis Seqmna, aramed saxelmwifo kancelariis saWiroe-

bisaTvis weris e.w. aloglotografiuli meTodis SemoReba, sadac `Suamaval enad~

arameuli iqneboda gamoyenebuli, iseve, rogorc, vTqvaT, saSuali sparsulisTvis,

xolo sakuTriv `asomTavruli~ warmoadgens qristianuli epoqis Zegls.

qarTuli anu iberiuli (am saxeliT moixsenieben saqarTvelos Zveli berZnebi

da romaelebi) damwerlobis maincadamainc elinistur epoqaSi Seqmnis sasarge-

blod unda metyvelebdes misi ucvleli moxsenieba elinisturi xanidan namem-

kvidrevi da III-XVIII saukuneebis qristianul da iudaistur istoriografiaSi

mudmivganmeorebadi avtoritetuli da popularuli toposi damwerlobis mqone

Tu mcodne 15 xalxis Sesaxeb. es toposi Semonaxulia xalxTa da enaTa bibli-

uri ganyofis nusxebSi (diamerizmebSi) da TiTqmis ucvlelad meordeba berZnul,

laTinur, ebraul, somxur, arabul da sxv. wyaroebSi, `rogorc sayovelTaod aRi-

arebuli aqsioma~ (n. doborjginiZe).

bibliuri noes ZeTa iafetis, qamisa da semis STamomavali es 15 mwignobari xalxi

asea ganawilebuli ZmaTa Soris:

iafetidebi: iberebi (qarTvelebi), laTinebi (romaelebi), espanelebi, berZnebi,

midielebi, somxebi;

qamitebi: finikielebi, egviptelebi, pamfilielebi, frigielebi;

19

semitebi: ebraelebi (iudevelebi), sparselebi, qaldevelebi, indoelebi, sirielebi.

xalxTa da enaTa klasifikacias, romelic am toposSia mocemuli, aranairi mec-

nieruli safuZveli da Rirebuleba rom ar gaaCnia, amaSi gasakviri araferia, radgan

istoriul-SedarebiTi meTodi,romlis saSualebiTac xdeba enaTa naTesaobis dadge-

na, mxolod 1814 wels Seqmna danielma enaTmecnierma rasmus raskma. samagierod

metismetad sando da Rirebulia masSi mowodebuli informacia mwignobrobis (resp. anbanis) mqone 15 xalxis Sesaxeb, radgan is Semowmebadi iyo TanamedroveTa mier.

rac Seexeba sakuTriv qarTul anbanur damwerlobas, mis Sesaxeb cnobili ger-

maneli mecnieri s. krausi, jer kidev 1899 wels werda: `diamerizmebis anbanur dam-

werlobaTa katalogebSi iberiuli damwerloba arsad ar aklia da sayuradReboa

isic, rom bibliur 70 Tu 72 respeqtul enaTa 15 damwerlobas Soris iberiuli

yovelTvis pirvel adgilasaa naxsenebi... Cven mier mimoxiluli wyaroebi imdenad

sandoa, rom gaumarTlebeli xdeba yovelgvari eWvi iberielTa damwerlobis irgv-

liv.~

amJamad msoflioSi ramdenime aTeuli, grafikulad gansxvavebuli, anbanuri damw-

erloba funqcionirebs, maTgan sami qarTulia.

Tanamedrove saqarTveloSi gamoiyeneba samive saxis qarTuli anbani, maTgan mx-

edrulis gamoyenebis sfero SeuzRudavia, asomTavrulsa da nusxurs ZiriTadad da

tradiciulad saqarTvelos marTlmadidebeli eklesia iyenebs Tavis praqtikaSi.

qarTuli mxedruli damwerloba unikaluria msoflio anbanur damwerlobaTa

sistemebSi. amisi mtkicebisTvis arsebobs obieqturi, gramatologiuri kriteriumi:

mxedruli warmoadgens fonologiuri damwerlobis idealuri formulis `erTi

fonema : erTi grafema~ realizaciis erTaderT povnier nimuSs kacobriobis damw-

erlobaTa Soris.

qarTuli mxedruli damwerloba imTaviTve rodi Seesatyviseboda fonologiur

damwerlobaTa idealur formulas, mxedruli damwerloba aseTad iqca ̀ eris mamad~

wodebuli da saqarTvelos eklesiis mier wmindanad Seracxuli qarTveli mwer-

lisa da sazogado moRvawis ilia WavWavaZis (1837-1907) mier XIX saukunis 60-ian

wlebSi gatarebuli enisa da damwerlobis fundamenturi reformis Semdeg, rodesac

man xmarebidan gamodevna da anbanidan amoiRo aso-niSnebi, romlebsac sinqroniaSi

realuri fonetikuri Sinaarsi aRar gaaCnda.

XIX-XX saukuneTa ganmavlobaSi qarTuli damwerlobebis esa Tu is saxeoba

gamoyenebuli iyo kavkasiaSi sxvadasxva enaTa mwignobrobisaTvis, magaliTad nusx-

uri da mxedruli anbanebi ioane iaRluziZis (gabaraTis) mier gamoyenebuli iyo

osuri enisaTvis XIX saukunis ocian wlebSi.

1938-1954 wlebSi qarTuli mxedruli damwerlobis grafikul safuZvelze

afxazuri da osuri enebisTvis Seqmnili anbanebi oficialurad funqcionirebda

saqarTvelos sabWoTa socialisturi respublikis avtonomiebSi _ afxazeTis av-

tonomiur respublikasa da oseTis avtonomiur olqSi.

20

alaverdis oTxTavixelnaweris gverdi. XI s.

21

jruWis II oTxTavixelnaweris gverdi. XII s.

22

uZveles qristianul qarTul warwerebad miCneulia palestinaSi italieli vir-

jilio korbos mier aRmoCenili warwerebi, romelTagan erTs aTariReben 429 wliT,

meores ki 444 wliT. da bolnisis sionis samSeneblo warwera (xanmeti), romelsac

aTariReben 493 wliT; xolo uZveles TariRian qristianul warwerad miCneulia

wyisis cixeSi giorgi boWoriZis mier mignebuli jvris kvarcxlbekze 616/619

wlebSi amokveTili haemeti warwera.

sxva TvalsazrisiT, uZveles warwerad, romelic Sesrulebulia asomTavruli

anbaniT unda CaiTvalos, akademikos levan WilaSvilis (1930-2004) mier elinis-

turi xanis naqalaqaris _ nekresis gaTxrebisas 1986 wlis 16 agvistos aRmoCenili

oTxstriqoniani warwera #1, Sesrulebuli qviSaqvaze, romalic, rogorc dadginda

warmarTuli kalendari yofila da TariRdeba 81 wlis 24 ivnisiT (nodar gaf-

rindaSvili). nekresSi aRmoCenilma mravalricxovanma asomTavrulma warwerebma,

romlebic TariRdebian I-III saukuneebiT, Seqmnes mTeli korpusi qristianobamdeli

epigrafikisa da axali mniSvneloba mianiWes pavle ingoroyvas mier aRmoCenil

asomTavrul ligaturebs erisTav Wargasis e.w. `gamarjvebis stelaze~ (I s.) da

bercum pitiaxSis langarze (III s.).

uZveles qristianul qarTul xelnawerebad miCneulia xanmeti palimfsestebi (V-

VI s.), uZvelesi TariRiani xelnaweria adiSis oTxTavi gadawerili 897 wels.

pirveli qarTuli nabeWdi wignebia 1629 wels romSi gamocemuli `qarTuli

anbani locvebiTurT~ da `leqsikoni qarTuli da italiuri, Sedgenili stefano

paolinis mier, qarTvel nikifore irbaxis, wminda basilis (wesis) beris daxmarebiT

_ saxmarad sarwmunoebis gamavrcelebeli sasuliero sazogadoebis misionerTa~

(3084 sityva); orive wigni dabeWdilia `propaganda fides~ kongregaciis stam-

baSi.

qarTuli enis dialeqtebi. bunebrivi ena empiriaSi gveZleva ara sxvagvarad, Tu

ara dialeqtebis saxiT. dialeqti enis sistemis variantia, gavrcelebuli garkveul

teritoriaze da am teritoriis mkvidrTaTvis is warmoadgens maTi tomobrivi

identobis relevantur markers erovnuli erTobis SigniT. calkeuli Taname-

drove qarTuli dialeqtebisTvis damaxasiaTebeli fonetikuri procesebis kvali

povnieria mkacrad normirebuli Zveli qarTuli saliteraturo enis ZeglebSi

gaparuli iSviaTi Secdomebis saxiT, romelTa mixedviT SesaZlebeli xdeba xel-

nawerTa avtoris, mTargmnelisa Tu gadamweris tomobriv-dialeqturi kuTvnilebis

amocnoba, rac imas gvafiqrebinebs, rom Tanamedrove qarTuli dialeqtebis istoria

ufro xangrZlivi unda iyos, vidre aqamde aris miCneuli.

Tanamedrove qarTuli dialeqtebis ramdenime mecnieruli klasifikacia arsebobs

(a.SaniZis, arn. Ciqobavasi, S.ZiZiguris, b.jorbenaZis), romelTa mixedviTac gamoiyofa

11-dan 17 dialeqtamde. qarTuli enis dialeqtTa gamoyofasa da klasifikaciebs

sxvadasxva Tvalsazrisi udevs safuZlad (fonetikuri, morfologiuri, leqsikuri,

23

teritoriuli...) winamdebare klasifikacia warmoadgens prof. besarion jorbenaZi-

seuli klasifikaciis erTgvar modifikacias:

1. aRmosavleT saqarTvelos dialeqtebi:

1.1. mTis dialeqtebi:

1.1.1. xevsuruli

1.1.2. fSauri

1.1.3. TuSuri

1.1.4. moxevuri

1.1.5. mTiulur-gudamayruli

1.2. baris dialeqtebi:

1.2.1. qarTluri

1.2.2. kaxuri (qiziyuriTurT)

1.2.3. ingilouri

1.2.4. fereidnuli

2. samxreT-dasavleT saqarTvelos dialeqtebi:

2.1. mesxuri (samcxur-javaxuri)

2.2. imerxevuli (SavSur-klarjuli)

2.3. taouri

3. dasavleT saqarTvelos dialeqtebi:

3.1. mTis dialeqti:

3.1.1. mTaraWuli

3.2. baris dialeqtebi:

3.21. raWuli

3.2.2. margvuli (`zemoimeruli~)

3.2.3. imeruli (`qvemoimeruli~)

3.2.4. leCxumuri

3.2.5. guruli

3.2.6. aWaruli

qarTuli saliteraturo enis Zeglebi. qarTuli qristianobamdeli literaturis

Zeglebs, lapidarul warweraTa da qristian mematianeTa TxzulebebSi CarTuli

eqscerptebis garda, Cvenamde ar mouRwevia. samagierod qarTul saliteraturo

enas qristianobis SemoRebis xanidan dRemde funqcionirebis uwyvetad fiqsire-

buli tradicia aqvs.

qarTuli Zveli saliteraturo enis, da qarTuli sasuliero mwerlobisa, is-

toriul-biografiuli, Teologiuri, iuridiuli Tu samecniero memkvidreobis um-

niSvnelovanesi Zeglebia: `SuSanikis wameba~ iakob xucesisa (V s. moRweulia XI s.

nusxiT), `habos wameba~ iovane sabanisZisa (VIII s.), `grigol xanZTelis cxovreba~

24

davaTis qvasvetiabecederiumi. XI s.

25

giorgi merCulisa (951 w.), `cxovreba mefeTa~ leonti mrovelisa (XI s.), `gior-

gi mTawmindelis cxovreba~ giorgi mcirisa (1066-1068), `petriwonis monastris

tipikoni~ grigol bakurianis Zisa (XI s.), `galobani sinanulisani~ daviT aRmaSen-

eblisa (XI-XII s.), `sityvaÁ arTronTaTvis~ arsen iyalToelisa (?) (XI_XII s. gra-

matikuli traqtati), `cxovreba mefeT-mefe daviTisi~ anonimi (XII s.), `ganmarte-

bani prokle diadoxosis wignisa `kavSirni RmrTismetyvelebiTni~ ioane petriwisa

(XI-XII s.) da sxv.

calke unda aRiniSnos SoTa rusTavelis poema `vefxistyaosani~ (XII s.), qarTu-

li enisa da literaturis sworupovari Zegli da msoflio poeziis erT-erTi

Sedevri.

qarTuli Zveli Tu axali saliteraturo enis winaSe misi ganviTarebisa da

srulyofis TvalsazrisiT fasdaudebeli Rvawli miuZRviT miqael modrekils (X

s.), ioane minCxs (X s.), eqvTime (955-1028) da giorgi (1009-1065) mTawmindelebs

(qarTuli oTxTavis kanonikuri redaqciebis mTargmnelebi), efrem mcires (XI s.),

sargis Tmogvels (XII s. `visramianis~ mTargmneli), mose xonels (XII s.), ioane Sav-

Tels (XII-XIII s.), CaxruxaZes (XII-XIII s.), Teimuraz I-s (1589-1663), nodar ciciS-

vils (?-1658), sulxan-saba orbelians (1658-1725), daviT guramiSvils (1705-1792),

besiks (1750-1791), nikoloz baraTaSvils (1817-1845), ilia WavWavaZes (1837-1907),

akaki wereTels (1840-1915), iakob gogebaSvils (1840-1912, ̀ deda enis~avtori), ivane

maCabels (1854-1898, Seqspiris mTargmneli), vasil barnovs (1856-1934), vaJa-fSave-

las (1861-1915), niko lorTqifaniZes (1880-1944), mixeil javaxiSvils (1880-1937),

grigol robaqiZes (1880-1962), leo qiaCels (1984-1963), konstantine gamsaxurdias

(1891-1975), polikarpe kakabaZes (1893-1972), galaktion tabiZes (1892-1959), tician

tabiZesa (1895-1937) da qarTveli modernisti poetebis korporacias _ `cisferi

yanwebi~, terenti granels (1897-1934), giorgi leoniZes (1900-1966), simon Ci-

qovans (1903-1966), levan goTuas (1905-1973), ana kalandaZes (1924-2008) da sxv.

da sxv.

qarTuli enis ZeglTa Soris gansakuTrebuli aRniSvnis Rirsia qarTuli enis

ori ganmartebiT leqsikoni: sulxan-saba orbelianis `leqsikoni qarTuli~ (1685-

1715), romelic ufro metad cnobilia misTvis mefe vaxtang VI-is mier Serqmeuli

saxeliT _ `sityvis kona~ (es leqsikoni Seicavs 20 000-mde leqsikur erTeuls)

da `qarTuli enis ganmartebiTi leqsikoni~, rva tomad, romelic 1950-1964 wlebSi

gamoica (mTavari redaqtori arnold Ciqobava). leqsikoni Seicavs 112 949 sityvas.

amJamad mimdinareobs 8-tomeulis axali Sevsebuli redaqciis gamocema (mTavari

redaqtori avTandil arabuli).

ara marto qarTuli, aramed zogadad qristianuli literaturis ZeglTa So-

ris Tavisi uprecedentobiT gamoirCeva qarTuli enis gansakuTrebuli religiuri

misiisadmi miZRvnili sagalobeli, romelmac Cvenamde ioane-zosimes mier gadaw-

26

erili X saukunis nusxiT moaRwia da romelSic gaTvalsaCinoebulia qarTvelTa

damokidebuleba TavianTi erovnuli enisadmi, es sagalobeli ufro metad cnobilia

saxelwodebiT `qebaჲ da didebaჲ qarTulisa enisa~, Tumca uZveles, asomTavruliT

gadaweril, nusxaSi mas saTaurad aqvs `qarTulisa enisaTvis~

qarTulisa enisaTvis

da marxul ars enaჲ qarTuli dRemde meored moslvis misisa sawamebelad, rameTu

yovelsa enasa RmerTman amxilos amiT eniTa.

da ese enaჲ mZinare ars dResamomde. da saxarebasa Sina amas enasa lazare hrqvian.

da axalman nino moaqcia da helene dedofalman da ese arian orni dani, viTarca

mariam da marTaჲ.da megobrobaჲ amisTvis Tqva, rameTu yoveli saidumloჲ amas enasa Sina damarxul

ars.

da oTxisa dRisa mkvdari amisTvis Tqva daviT winaswarmetyvelman, rameTu `aTasi

weli _ viTarca erTi dReჲ~.da saxarebasa Sina qarTulsa, Tavsa xolo maTeჲssa, werili zis, romel asoჲ ars.

da ityvis yovlad oTx aTassa maragsa, _

da ese ars oTxi dReჲ, da oTxisa dRisa mkvdari, amisTvis misTanave dafluli

sikvdiliTa naTlisRebisa misisaჲTa.da ese enaჲ, Semkuli da kurTxeuli saxeliTa uflisaჲTa, mdabali da dawunebuli

_ moelis dResa mas meored moslvasa uflisasa,

da saswaulad ese aqvs: oTxmeocda aToTxmeti weli umetes sxvaTa enaTa qristeჲs moslviTgan vidre dResamomde.

da ese yoveli, romeli weril ars, mowamed warmogiTxras, ese wili anbanisaჲ.

27

ilia WavWavaZe1837-1907 w.w.

28

© saqarTvelos eklesiasTan arsebuli qristianuli kvlevis saerTaSoriso centri

ISBN 978-9941-0-0767-5UDC (uak) 811.353.1.+003.334.2 q-884

avtori: mixeil qurdianiredaqtori: avTandil arabulidizaini: maka WiWinaZe `grafiqs dizain end printingi~kompiuteruli maketi: rusudan erisTavi foto: xelnawerTa erovnuli centrigiorgi CubinaSvilis saxelobis qarTuli xelovnebis istoriisa da ZeglTa dacvis kvlevis erovnuli centrigamomcemloba `artanuji~-s foto arqivibuba kudavaSalva leJava

garekani: alaverdis oTxTavi. xelnaweris gverdis fragmenti. XII s.alaverdis oTxTavi. xelnaweris gverdi. XII s.pirveli gverdi: alaverdis oTxTavi. sazedao aso. XII s.

uwmidesisa da unetaresis, sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqis, ilia II-is aRsaydrebidan 30 da dabadebidan 75 wlis saiubileo komisia