ΜΑΡΞΙΣΤΕΣΚΑΙ

ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΔιάλογος ή διαμάχη

Πέτρος Μακρής

ΜΑΡΞΙΣΤΕΣΚΑΙ

ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΔιάλογος ή διαμάχη;

Αθήνα 1983

Το σχέδιο του εξωφύλλου το παρεχώρησε ο χαράκτης Α. Τάσσος

ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΑ Ο.Ε. ΑΘΗΝΑ Μαυρομιχάλη 60, Τηλ.: 36.36.083 - 36.07.382

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Νοσταλγίες ανθρώπων, κουρασμένων από αντιπαραθέσεις και ιδεοπολιτικές κρίσεις της μείζονος Αριστεράς; Ντροπα­λές προσχωρήσεις μετανοουσών Μαγδαληνών του μαρξισμού, σε κατ ’ επίφαση ανανεωτικά ρεύματα, προορισμένα να ισο­πεδωθούν στο άνετο πέρασμα του οδοστρωτήρα των ιερα­τείων; «Αποκατάσταση» αντιδραστικών ιεραρχιών της Εκ­κλησίας, εν όψει πολιτικών ζυμώσεων και προοπτικών; Ό ψ ι­μη και κατόπιν εορτής αναζήτηση των ριζών της εθνικής μας ταυτότητας, σε παρωχημένα αριστοκρατικά μεγαλεία; Ή μήπως άνοιγμα σε μια νέα εποχή, ειλικρινούς και τίμιας συνεργασίας χριστιανών και μαρξιστών, σ ’ ένα γεωπολιτικό χώρο, όπου η αμοιβαία δυσπιστία τους κρατούσε, επί μισό και πλέον αιώνα, σε διαφορετικά χαρακώματα;

Τα ερωτήματα αυτά τέθηκαν στο συγγραφέα του βιβλίου «Μαρξιστές και Ορθοδοξία», λίγο πριν αρχίσει, από τις στήλες της «Ελευθεροτυπίας», η έρευνα που δημοσιεύτηκε με τον τίτλο «ΧΡΙΣΤΟΣ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΚΟΤΒΕΝΤΙΑΖΟΤΝ — Ένας διάλογος αρχίζει στην Ελλάδα». Η έρευνα πήρε ανέλ­πιστα μεγάλες διαστάσεις, με έντονους διαλόγους, αλλά και παρεμβάσεις, με κείμενα και επιστολές, από την Ελλάδα και το εξωτερικό, με τις παραπάνω ελπίδες και επιφυλάξεις.

Το πρόβλημα για την Ελλάδα ίσως είναι εν μέρει νέο. Για τους ευρύτερους όμως διεθνοπολιτικούς χώρους είναι παλαιό

και εν μέρει λυμένο. Στη Λατινική Αμερική, κληρικοί και πολιτικοί επαναστάτες βρίσκονται επικεφαλής λαϊκοαπελευ- θερωτικών κινημάτων. Στην Ευρώπη, κατά καιρούς εκδηλώ­νονται προεκλογικές ή μετεκλογικές συμμαχίες, ανάμεσα σε χριστιανοδημοκράτες και σοσιαλιστές, ακόμη και κομμουνι­στές. Και δεν είναι τυχαίο ότι κορυφαίος ηγέτης των Ιταλών χριστιανοδημοκρατών δολοφονήθηκε την εποχή ακριβώς κα­τά την οποία είχε ανοίξει διάλογο με τους κομμουνιστές...

Το εάν ο διάλογος αυτός άργησε και στη χώρα μας, αυτό πρέπει ν ’ αναζητηθεί:

α) Στη μονοπώληση της χριστιανικής παράδοσης από το συντηρητικό και συνάμα αντιδραστικό κατεστημένο μιας ολιγαρχίας του χρήματος, των όπλων και των αρχιερατικών αμφίων, ιδίως στην περίοδο του εμφυλίου πολέμου. Είναι τυχαίο ότι «αντιβασιλέας» του εμφυλιοπολεμικού κράτους ήταν ο προκαθήμενος της ιεραρχίας της Εκκλησίας Δαμασκη­νός; Είναι να ξεχνάει κανείζ τη συνεργασία του τότε αρχιεπι­σκόπου με τα αγγλικά στρατεύματα του Σκόμπυ;

β) Στη μονόπλευρη μεταφυσική διάσταση, που έδιναν και ενδεχομένως και σήμερα δίνουν στην ορθόδοξη παράδοση τα ελεγχόμενα από την οικονομική πλουτοκρατία ιερατεία. Τη διάσταση αυτή την πλασάρισαν αρκετοί ιεράρχες κατά κόρον, για να προσφέρουν, δήθεν εν ονόματι μιας «ψυχοπνευματικής τελειώσεως» το χρυσωμένο χάπι της αιώνιας βασιλείας των ουρανών στους ταπεινωμένους και τους καταφρονεμένους του «λαού της Εκκλησίας».

Πώς μπορεί, λοιπόν, ένας συνειδητός μαρξιστής να προ­χωρήσει σ ’ ένα καλόπιστο διάλογο με μια εκκλησιαστική ιεραρχία, που δεν μας προσφέρει ακόμη τα εχέγγυα μιας αταξικής ιδεολογίας; Και πώς είναι δυνατό ένας ειλικρινής κομμουνιστής να μένει έκθαμβος στο καθεστώς μιας μοναστι­κής κοινοκτημοσύνης, όταν η περιουσία του «λαού της Εκ­κλησίας» —έκφραση του μητροπολίτη Κισσάμου και Σελίνου Ειρηναίου— σε πολλά σημεία της χώρας, ευρίσκεται υπό την

8

διαχείριση μιας υψηλής και πλουτοκρατικής ιεραρχίας και μάλιστα με τη διαρκή ανοχή όλων των μεταπολεμικών κυβερνήσεων;

Κάτω από τα αμείλικτα αυτά ερωτήματα, είναι γεγονός ότι στον διερευνητικό χριστιανοσοσιαλιστικό διάλογο, οι μαρξιστές έχουν μια ενισχυμένη διαπραγματευτική βάση, που θα πρέπει να γίνει σεβαστή από την πλευρά των Ελλήνων χριστιανών. Και η διαπραγματευτική αυτή βάση μεταφράζε­τα ι σε φόρους αίματος, δια βίου διωγμούς και βασανιστήρια στον «ελληνοχριστιανικό» «λάκκο των λεόντων» —για να θυμηθούμε λιγάκι και τις Γραφές...

Δεν πρέπει, ωστόσο, να συμμεριζόμαστε και τη σιωπή που συνοδεύει τον σνομπισμό μιας ελίτ της Αριστεράς και των Ορθοδόξων, που επιμένει ν ’ αντιπαρέρχεται με μειδιά­ματα το παράδειγμα ενός Νίκου Ψαρουδάκη, που ήταν ο πρώτος Έλληνας, ο οποίος κυκλοφόρησε, εντός και όχι εκτός Ελλάδας, άρθρο κατά της τυραννίας των συνταγματαρχών, ή ενός πατρός Πυρουνάκη, που στην καρδιά της δικτατορικής περιόδου, είχε μετατρέψει με τα κηρύγματά του σε μαχητικές επάλξεις άμβωνες των εκκλησιών.

Οι ουσιώδεις αυτές «λεπτομέρειες» αυτομάτως μας ω­θούν σε μια βαθύτερη κριτική για τη σεκταριστική συμπερι­φορά υπεύθυνων κύκλων της παραδοσιακής μας Αριστεράς και της «Ορθοδοξίας», που κοντά στα ξερά των ουσιαστικά αντιχριστιανικών παρεκκλησιαστικών οργανώσεων, καίνε και τα χλωρά των ζωντανών και αποδεδειγμένα μάχιμων κοινω­νικά δυνάμεων του συνόλου των ορθοδόξων της χώρας... Μια τέτοια συμπεριφορά είναι, κατά την επιεικέστερη κρίση, ανεπαρκής επικοινωνία με τη λαϊκή βάση...

Συνεχίζοντας θα πρέπει να μεταφέρουμε εδώ ορισμένες πολύτιμες παρεμβάσεις αναγνωστών στον ελληνικό χριστια- νομαρξιστικό ή μαρξιστοχριστιανικό διάλογο. Ορισμένες πα­ρατηρήσεις, που θα μπορούσαν ν ’ αναλυθούν στις ακόλουθες συγκεκριμένες προτάσεις για έναν ειλικρινή διάλογο:

9

α) Ανεύρεση κοινών σημείων συνεννόησης και δράσης, χωρίς θεωρητικές εμπλοκές για την «πατρότητα» των ιδεών, γ ια τί έτσι θα θυσιαστεί η ουσία για χάρη της διαδικασίας (συνηθέστατο το φαινόμενο στην Ελλάδα)...

β) Σεβασμός στην ιδεοπολιτική αυτοτέλεια των συνομι­λητών. Αυτό προϋποθέτει κατά το δυνατό βαθύτερη γνώση των θέσεων και των αντιλήψεων «εκατέρων των μερών». Η ελλιπής ανίχνευση και γνώση των θέσεων αυτών συνεπάγεται τον κίνδυνο απορροφήσεων ή καπελωμάτων από διάφορες «φωτισμένες» ελίτ, οι οποίες δεν αποκλείεται να διαδραματί­σουν, άθελα ή θεληματικά, ρόλο ηγεμονιστικό, για να μην πούμε ταξικό, για λογαριασμό τους ή για λογαριασμό άλλων.

γ) Αποδογματοποίηση του διαλόγου. Αυτό σημαίνει ότι οι συζητήσεις θα πρέπει να βασίζονται σε μια προηγούμενη διαλεκτική. Και μια τέτοια διαλεκτική εξυπακούει εγκατά­λειψη ορισμών και αφορισμών του τύπου η καθ ’ ημάς «καλή» ανατολή και η... κατ ’ άλλους «κακή» δύση. Α υτά τα τσ ιτάτα μπορεί να είχαν μια κάποια λογική βάση την εποχή που διατυπώνονταν. Σήμερα επομένως δεν τίθεται πρόβλημα εθνικών συσπειρώσεων, όσο πρόβλημα ορθών πολιτιστικών επιλογών, μια και είναι αναπόφευκτη η στενή επαφή και συνύπαρξη σε μια ευρύτερη κοινωνία εθνών.

Ό χι, λοιπόν, συσπειρώσεις, που εν ονόματι ενός εθνικού αυτοπροσδιορισμού μπορούν να μας οδηγήσουν σε εθνική απομόνωση με αντιλαϊκές και εθνικιστικές—σωβινιστικές απολήξεις. Κ άτι παρόμοιο έρχεται σε κατάφωρη αντίθεση προς το λαϊκό αίσθημα του ανώνυμου Έλληνα, που διακρίνε- τα ι για τις εξόχως πλουραλιστικές του αντιλήψεις. Και κάτι ανάλογο μπορεί ν ’ ανοίξει το δρόμο για διακηρύξεις περί «μοναδικότητας ενός περιουσίου Γένους» του θεού...

Στο πλαίσιο της ίδιας αποδογματοποίησης του διαλόγου, και οι μαρξιστές θα πρέπει ν ’ ακολουθήσουν ένα δυναμικότε­ρο σε διαδικασίες και πιο ευέλικτο σε προσεγγίσεις τρόπο. Πρέπει δηλαδή, και από την πλευρά αυτή να εγκαταλειφθούν

10

αφορισμοί του τύπου: «Χριστιανός, άρα θεοκράτης», «Ορθό­δοξος, άρα αντικομμουνιστής και φασίστας».

Μαρξιστές, αλλά και χριστιανοί θα πρέπει ν ’ αντλήσουν τα επιχειρήματα του διαλόγου, όχι τόσο από τα εγχειρίδια του Μαρξ, του Ένγκελς, του Λένιν, του Πλεχάνωφ ή τις αμύθητες βιβλιοθήκες του Αγίου Όρους, όσο από το λαϊκό αίσθημα και τον «κοινόν νουν» της βάσης, αν και οι μεν και οι δε επιθυμούν να μην οδηγηθούν οι πρωτοβουλίες τους σε ναυάγιο... Αυτό βέβαια προϋποθέτει υπεύθυνο διάλογο και όχι δημοκοπία, που θ ’ απογοητεύσει γ ια μια ακόμη φορά ένα καλόπιστο λαό...

Σ ’ αυτό το βιβλίο χρησιμοποιήσαμε σαν ζύμη τον πολυ- φωνικό διάλογο ανάμεσα σε πανεπιστημιακούς, φιλοσόφους, θεολόγους, συγγραφείς και άλλους διανοούμενους ή καλλιτέ­χνες που εκφράζουν από διαμετρικά αντίθετες μέχρι συγγε­νείς αντιλήψεις.

Απευθυνθήκαμε σ ’ αυτούς με την ελπίδα και την πεποί­θηση ότι θα δώσουμε μια κατά το δυνατό σφαιρική αντίληψη του θέματος. Ταυτόχρονα, κρίναμε σκόπιμο να φιλοξενήσου­με και τοποθετήσεις προσώπων, όπως αυτές, κατά καιρούς, έχουν περάσει σε διάφορα έντυπα για μια πληρέστερη εικόνα των αντιλήψεών τους.

Έ να ειδικότερο κεφάλαιο του βιβλίου παρουσιάζει σε όλο του το εύρος τον ιδιαίτερα οξύ διάλογο ανάμεσα στους Ευτύχη Μπιτσάκη και Χρήστο Γιανναρά, καθώς ανάμεσα και στους Ευτύχη Μπιτσάκη και Κωστή Μοσκώφ.

Στο τέλος αυτής της δουλειάς μας, φιλοξενούμε μερικές από τη σωρεία των επιστολών που συνοδεύουν το διάλογο. Και όπως ο αναγνώστης θα διαπιστώσει, ορισμένες από αυτές δίνουν ουσιαστικότερη πορεία στη συζήτηση.

Ευχαριστούμε θερμά όλους εκείνους, που με εθελοντική διάθεση και αληθινό πνευματικό κέφι στοιχειοθέτησαν το διάλογο. Πέτρος Μακρής

Νέα Σμύρνη, Οκτώβρης 1983

11

ΙΑ.)'

■J=·CL·

b MfT 3-β »> β2 * b <if s'F- Μ.ΓP o H ic

v8 Ό « Γ ® ^

. 3 O aQ - > ^K κ ;-> k ̂S" 0 o»* y 'q-Ό .2 <Ω- l·; w ±SOW *C I·* O ti *S Φ ωΗ O2: ̂£ ^ c~ CNo C 1l' "<ΓX ? 01

'« '3 * b £ r* o e c g-Xi d s .xO w ^K 5 =*-8 3 £ /< o -3 o<1 fc —

0 1 ΘΕΣΕΙΣ

ΚΩΣΤΗΣ ΜΟΣΚΩΦ

Στην Ορθοδοξία υπάρχει το βίωμα της θέωσης, δηλαδή η δυνατότητα του ανθρώπου «να γίνει θεός», να κατακτήσει την απόλυτη ελευθερία και λύτρωση, μέσα από το Λόγο;

Το βίωμα της θέωσης που υπάρχει μόνο στις χώρες της καθ ’ ημάς Ανατολής επιταχύνει την εξέλιξη της κοινωνίας, μόλις εμφανιστεί ο φορέας της ριζοσπαστικής αλλαγής, το κίνημα της εργατικής τάξης, που στοχεύει στον ίδιο με την Ορθοδοξία αλλά τώρα πραγματοποιήσιμο στόχο—κοινωνική αναδόμηση της ζωής, κατάργηση της βίας, ενσάρκωση της ύλης — που τώρα μέσα από το φορέα αλλαγής της ιστορίας γίνεται επιτέλους πραγματοποιήσιμη, μέσα βέβαια από την πάλη των τάξεων, μέσα από τους νόμους κίνησης της ιστο­ρίας, που αποσκοπούν στην κατάργηση της ταξικής κοι­νωνίας.

Ναι, αλλά πώς συμπεριφέρεται μέσα στο προοδευτικό κίνημα η εκκλησία;

Ο Γιεφτουσένκο, ο αγαπημένος ποιητής του ρωσικού λαού, μιλάει για την «αγάπη του, την γκρεμισμένη εκκλη­σία», γκρεμισμένη από το ιερατείο, που στη μεγάλη του πλειονότητα λησμόνησε το Λόγο του, το λόγο της Ορθοδο­ξίας, και συντάχτηκε με τη συντήρηση.

Η ουσία της Ορθοδοξίας, ωστόσο, είναι ιστορικά, μέσα από τις εκάστοτε δυνατότητες της ιστορίας, ριζοσπαστικά

2 17

επαναστατική. Η εκκλησία δεν είναι σύστημα στην Ορθοδο­ξία, αλλά, αντίθετα με τη Δύση, είναι το σύνολο του λαού. Γι ’ αυτό νομίζω ότι ο συνεπής ορθόδοξος είναι αυτός που παρεμβαίνει δυναμικά και παραμερίζει με αγώνες τη συντή­ρηση που ηγεμονεύει στο ιερατείο του. Είναι δηλαδή αυτός που γίνεται συνεπής επαναστάτης, δίπλα στους αγώνες του προοδευτικού κινήματος. Και αυτό το πράγμα έχει γίνει άλλωστε στην ιστορία μας. Προοδευτικοί Ορθόδοξοι πήραν μέρος στην Αντίσταση, ακόμα και ιεράρχες.

Προοδευτικοί Ορθόδοξοι υπάρχουν σήμερα και μάλιστα όλο και πιο πολλοί. Στην Αντίσταση, έχουμε τον Ιωακείμ Κοζάνης, αλλά και τον παπά-Ανυπόμονο του Βελουχιώτη. Υπάρχουν τα βαθιά δημοκρατικά παιδιά του χριστιανικού κινήματος στο πανεπιστήμιο, υπάρχουν και γνωστοί προο­δευτικοί Ορθόδοξοι δημοσιογράφοι και Ορθόδοξοι προοδευ­τικοί στοχαστές.

Ο προοδευτικός Ορθόδοξος είναι δίπλα στο εργατικό κίνημα, που έχει μια δική του, διαφορετική, ιδεολογία στο 19ο αιώνα, μια δική του συμβολική, αλλά μοιράζεται ο>ς βασικό σκοπό της ζωής του την απελευθέρωση του ανθρώ­που, μέσα από την ερωτική στάση-πράξη, ως προς τον Ά λλο , την πυρπόληση για τον Ά λλο.

Ο σκοπός, που δεν είναι τώρα πια έγκλειστος στο Λόγο αλλά είναι δυνατό να γίνεται επαναστατική πράξη, μέσα από τους νόμους κίνησης της ύλης, μέσα από τους τρόπους και τις δυσκολίες της ιστορίας.

Πώς εντάσσετε το εγχείρημά σας στην ιδεολογία σας:Η διερεύνηση των ιδιομορφιών κάθε χώρας, η γνωριμία με

την ιστορία της είναι, όπως είχε πει ο Λένιν, αναγκαία προϋπόθεση για να ξεπεραστούν οι δυσπλασίες της ιστορίας της κάθε χώρας, για να πραγματοποιηθεί μέσα από την επαναστατική πρακτική, σε κάθε πεδίο κίνησης της ζωής, μέσα από την πάλη των τάξεων, η κατάργηση της κοινωνίας των τάξεων, η είσοδος στην πραγματική ανθρώπινη ιστορία.

18

Η γνωριμία με τον κόσμο και το λόγο της Ορθοδοξίας είναι λοιπόν ένα πρωταρχικό καθήκον για ένα μαρξιστή-λενινιστή. Ά λλο αν στη διαδικασία αυτή της διερεύνησης καταργηθεί και η εκατέρωθεν καχυποψία, αν μέσα από την ανάγνωση του λόγου των δύο διαφορετικών αυτών κόσμων, μπορούν να διαπιστωθούν κρυμμένα, κάτω από τα ιδεολογικά σχήματα και σύμβολα, και άλλα κοινά σημεία...

Πώς εξηγείτε τις αντιδράσεις, δηλαδή το ότι η διερεύνηση έγινε επίκεντρο μιας συζήτησης, με θετικές ή αρνητικές στάσεις;

Πραγματικά, η πρωτοβουλία μας προκάλεσε πολλές συ­ζητήσεις, τοσο τη θετική συναίνεση πολλών, όσο και την αμηχανία ή την εχθρική στάση άλλων. Κάποιοι μας συνέτα­ξαν στους προσήλυτους κάποιας δήθεν νεορθοδοξίας. Κάποιοι πάλι μας κατηγόρησαν ως δάκτυλο της Παγκόσμιας Μόσχας, που αποβλέπει δήθεν με την προσέγγιση ν ’ αποτρέψει μία ορθόδοξη Πολωνία... Πολλά τέτοια άστοχα ακούστηκαν και αρκετά ανόητα. Η προσέγγιση γνωριμίας μπορεί να γίνει ένα γεγονός σημαντικό, όχι μόνο στο πεδίο της ιδεολογίας, αλλά και για το πεδίο της πολιτικής ζωής. Οι αντιδράσεις οφείλο- νται στην πανταχού διείσδυση της εξάρτησης, στη συντριβή της παραδομένης ιδεολογίας από το λόγο της μητρόπολης, στη λήθη των παραδοσιακών συμβόλων μας και της ζωντανής σημασίας τους σαν εκφραστών της πράξης του λαού μας.

Η άρχουσα τάξη και οι υποτελείς της μιλούν τη γλώσσα της εξάρτησης συντηρητικά, φιλελεύθερα, κάποτε και... μαρ- ξίζοντα. Δεν κατανοούν έτσι τη σημασία μιας μαρξιστικής διερεύνησης της παραδομένης ιδεολογίας μας, δηλαδή του θρησκευτικού λόγου. Δεν κατανοούν ότι μια διερεύνηση δεν αποσκοπεί βέβαια στην αναβίωση παρωχημένων σχημάτων, αλλά στον εντοπισμό των θετικών σημείων της συντριμμένης σήμερα από τον ιμπεριαλισμό εθνικής ταυτότητάς μας. Και ως πιθανό, αλλά όχι αναγκαστικό επακόλουθο, αποσκοπεί στη συμπαράταξή τους στο όλο προοδευτικό μας κίνημα. Ο διαλεκτικός υλισμός δεν είναι βέβαια μυστικισμός. Ο διαλε­

19

κτικός υλισμός όμως δεν είναι και θετικισμός. Στοχεύει στην ανίχνευση κάθε σημείου του συλλογικού μας γίγνεσθαι στην ιστορία του, στοχεύει στην κριτική πρόσκτηση και συμπαρά­ταξη κάθε στοιχείου αυτού του γίγνεσθαι, που να επιταχύνει την απελευθέρωση της ζωής, να επιταχύνει τη μετουσίωση της απρόσωπης διαλεκτικής σε μία με επίκεντρο τον άνθρω­πο, τους καημούς και τα όνειρά του ενοποίηση της ύλης. Στοχεύει σε μία ενσάρκωση της διαλεκτικής της ύλης, σύμ­φωνα με τους τρόπους βέβαια της ιστορίας, μέσα από την επαναστατική πράξη.

Πώς βλέπετε εσείς το λόγο της Ορθοδοξίας;Η Ορθοδοξία διατυπώνεται μέσα στην κοινωνία, μέσα

από τους νόμους κίνησης της κοινωνίας. Τελικά μέσα από την πάλη των τάξεων, που είναι ο κινητήριος μοχλός της ιστο­ρίας. Έ τσι, άλλη είναι η ανάγνωση των σχηματοποιημένων σε δόγματα βιωμάτων που θα πραγματοποιήσουν τα συντη­ρητικά και άλλη αυτή που θα πραγματοποιήσουν τα προοδευ­τικά στρώματα του λαού μας.

Θεμελιακά το χριστιανικό βίωμα εκφράζει τη συμμετοχή όλων των ανθρώπων δυνάμει στην κοινωνία, συμμετοχή που πραγματοποιείται με την κατάρρευση του αρχαίου δουλοκτη­τικού συστήματος, όταν οι δούλοι, η μεγάλη τότε πλειονότη­τα του λαού, αποκτούν την τυπική ελευθερία τους, μέσα στα πλαίσια βέβαια της τότε κοινωνίας. Δ ίπλα στον παλιό θεό, πατέρα, μονάρχη του Ισραήλ, στην ενοποίηση μέσα από την κοινωνία των σχημάτων, δημιουργείται έτσι ως έκφραση της νέας κατάστασης, το σχήμα του υιού, δηλαδή του όλου ανθρώπου, ως ομοούσιου με τον πατέρα.

Η Ορθοδοξία είναι λοιπόν διαφορετική από το χριστιανισμό της Λύσης;

Η Ορθοδοξία, αντίθετα προς τη χριστιανική Δύση, βάζει σαν στόχο του ανθρώπου τη θέωση, τη συμμετοχή του Ανθρώπου μέσα από την ένταση της ερωτικής, ως προς τον

20

Ά λλο , πράξης κ α τ ’ ενέργεια στο σχήμα της θεότητας. Στοχεύει δηλαδή η Ορθοδοξία στην πλήρη απελευθέρωση του ανθρώπου, στην ενοποίηση της ύλης με τον όλο άνθρωπο σαν επίκεντρο. Η χριστιανική Δύση δεν έχει αντίθετα τέτοιους στόχους. Στην παράδοσή της δεν υπάρχει η δυνατότητα θέωσης για τον άνθρωπο, που μένει, όπως θα πει ο Πασκάλ, «σταυρωμένος ως το τέλος της ιστορίας».

Αυτή η διαφορετική αίσθηση του ανθρώπου στην καθ ’ ημάς Ανατολή, αυτή η αναγνώριση μέσα από τα δρώμενα της καθολικής απελευθέρωσής του, που υπάρχει με θεολογικό λόγο, που κυριαρχούσε 1.500 χρόνια μόνο στις χώρες της Ορθοδοξίας, πηγάζει από το γεγονός ότι ο άνθρωπος, στο δικό μας χώρο, δρα ως πρόσωπο, δηλαδή ως κάποιος που είναι εστραμμένος προς τον άλλο. Δρα ως πράξη για τον άλλο, πράξη μετουσίωσης του άλλου, μέσα από το εγώ σε εμείς. Πηγάζει μέσα από τον ερωτισμό, τη διαρκή γονιμο­ποίηση του γύρω χώρου, που είναι η ουσία της ελληνικής πράξης, μέσα στην ιστορία.

21

ΕΤΤΤΧΗΣ ΜΠΙΤΣΑΚΗΣ

Πώς κρίνετε γενικότερα την πρωτοβουλία για ένα χριστιανο-μαρζι- στικό διάλογο;

Το φαινόμενο, αν και φαίνεται νέο, δεν είναι νέο. Και όπως ξέρετε, η ελληνοχριστιανική ιδεολογία ήταν κυρίαρχη στο φεουδαρχικό Βυζάντιο και έγινε και η ιδεολογία της ελληνικής αστικής τάξης στην αντεπαναστατική της φάση. Δηλαδή υπήρξε η ιδεολογία του εμφύλιου πολέμου και των μετέπειτα χρόνων, αλλά και η ιδεολογία της χούντας. Το νέο στοιχείο σ ’ αυτό το φαινόμενο είναι ότι στο διάλογο και στο «ελληνο-ορθόδοξο» ρεύμα —όπως λέγεται— έχουν μπει πλέ­ον και αριστεροί και αυτό είναι το κυρίως ενδιαφέρον πρό­βλημα.

Ειδικότερα για τις σχετικές πρωτοβουλίες των αριστερών τι έχετε να μας πείτε;

Αυτό νομίζω πως εκφράζει την κρίση της νεοελληνικής κοινωνίας. Μια κρίση που κρατάει από την Κατοχή και τον εμφύλιο πόλεμο, όταν ξεριζώθηκαν οι αγροτικοί πολιτισμοί και αποσαθρώθηκε η παλιά αγροτική οικονομία και εντάθηκε στα επόμενα χρόνια, για να φτάσει στο αποκορύφωμά της σήμερα, στην Αθήνα των τεσσάρων εκατομμυρίων, με την έλλειψη ουσιαστικής επικοινωνίας και κοινωνικής ζωής και την κρίση του συνόλου των αξιών του πολιτισμού μας.

Ταυτόχρονα το γεγονός ότι ένας αριθμός ανθρώπων της

22

Αριστεράς συμπορεύονται, κατά κάποιο τρόπο, μ ’ αυτό το ρεύμα, νομίζω ότι εκφράζει την ανεπάρκεια της συγκεκρι­μένης ιδεολογικής δουλειάς της ελληνικής Αριστεράς. Συνε­πώς, τα α ίτια είναι κατά βάση αντικειμενικά και αν θέλουμε να διευρύνουμε το φαινόμενο, θα το εντάξουμε στη γενικό­τερη κρίση των αξιών της αστικής κοινωνίας και την αδυνα­μία μιας μερίδας διανοουμένων να βρουν μια διέξοδο στη σοσιαλιστική προοπτική. Αυτό τους κάνει ν ’ αναδιπλώνονται σε παρωχημένες ιδεολογίες και, στην περίπτωση της έρευνάς σας, στη χριστιανική ιδεολογία.

Για όσους ανήκουν στο νεοχριστιανικό ρεύμα και δεν είναι μαρξιστές, δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα. Δεν ξέρω όμως πώς μπορούν μαρξιστές να συνδυάζουν τη συλλογική απόρρι­ψη των επιτευγμάτων του καπιταλισμού στον τεχνικο-επι- στημονικό και βιολογικό τομέα με την ιδιότητα του μαρξιστή και του κομμουνιστή.

Παρά τις διαφορές μεθόδων ανάλυσης ανάμεσα στους μαρξιστές και τους ορθόδοξους θεολόγους, είναι γεγονός ότι ο διάλογος υπάρχει και μάλιστα συνεχίζεται. Το θεωρείτε φυσικό αυτό το φαινόμενο και αν ναι, πού το αποδίδετε;

Είμαι υπέρ του διαλόγου και στο ιδεολογικό και στο θεωρητικό επίπεδο και υπέρ της συνεργασίας με τους χρι­στιανούς σε θεμελιώδη προβλήματα, όπως η ειρήνη, ο πόλε­μος, η καπιταλιστική εκμετάλλευση, η αλλοτρίωση των σημερινών ανθρώπων και η συμπαράταξη στην πολιτική μάχη για ένα καθεστώς δημοκρατικό, καθώς και για την ολοκλήρωση της δημοκρατίας και της εθνικής ανεξαρτησίας στην Ελλάδα. Νομίζω όμως ότι οι μαρξιστές πρέπει να προχωρούν στην πραγματοποίηση αυτών των επιδιώξεων ξεκαθαρίζοντας και βαθαίνοντας τις δικές τους μαρξιστικές θέσεις και όχι προσπαθώντας να κάνουν ένα είδος αμαλγάμα­τος ανάμεσα στο μαρξισμό και στο χριστιανισμό.

Δηλαδή κάνετε νύξη για ένα είδος άστοχης ιδεολογικής γενετικής επιμειξίας;

23

Ναι, δεν ξέρω αν μπορούμε να την πούμε άστοχη. Υπάρ­χει π.χ. η περίπτωση του καλού και πάντα αγαπητού φίλου Κωστή Μοσκώφ, που είναι κομμουνιστής μαρξιστής και υλιστής και το δηλώνει. Νομίζω όμως ότι τα γραφτά του, από την εποχή των «Δοκιμίων» μέχρι σήμερα, μαρτυρούν μια αντίφαση ανάμεσα σ ’ αυτό που δηλώνει και στον τρόπο που σκέφτεται και γράφει. Οι έννοιες και οι κατηγορίες που- χρησιμοποιεί είναι κατά βάση εγελιανές και χριστιανικές και οι καθαυτό μαρξιστικές κατηγορίες δε λειτουργούν στα κεί­μενά του. Οι έννοιες του «καθ ’ όλου», η «βρώση και πόση» του κόσμου, η «κάρπωση της ύλης», το «βίωμα της θέωσης», ο «νέος Μεσσίας που ταυτίζετα ι με το προλεταριάτο», το «Ό ργανο» που ταυτίζετα ι με το κόμμα, η «Ανάσταση» που ταυτίζετα ι με την Επανάσταση, ο «εξωτικός άνθρωπος», ο «αγαπητικός άνθρωπος», η «καθ’ ημάς ανατολή», ο «ελλαδι- κός άνθρωπος» είναι έννοιες χριστιανικές, δεν είναι μαρξιστι­κές και δεν μπορούν να λειτουργήσουν μαρξιστικά.*

Πού αποδίδετε εσείς τη συγγραφική, ας πούμε, αυτή συμπεριφορά του Κωστή Μοσκώφ;

Νομίζω ότι ο Μοσκώφ προσπάθησε να ξεπεράσει μια απλοϊκή και σχηματική αντίληψη του μαρξισμού, πράγμα που είναι ανάγκη για το μαρξισμό συνολικά και ειδικότερα για τον ελληνικό μαρξισμό. Αλλά, κατά τη γνώμη μου, έχει πέσει σ ’ ένα θεμελιακό λάθος που φαίνεται και πριν από την εποχή των «Δοκιμίων» του. Ο Μοσκώφ δε βλέπει ότι η θεμελιακή αντίθεση της κοινωνίας είναι η αντίθεση ανάμεσα στην αστική τάξη, το προλεταριάτο και τις υπόλοιπες τάξεις που υφίστανται την καπιταλιστική εκμετάλλευση. Θεωρεί ότι η κυρίαρχη αντίδραση στην Ελλάδα είναι η εξάρτηση. Κατά τη γνώμη μου, η εξάρτηση ήταν συνέπεια της υποανά- πτυξης του ελληνικού καπιταλισμού και της επέκτασης του ιμπεριαλισμού, εξυπηρέτησε τον ελληνικό καπιταλισμό και

* Η απάντηση του Κωστή Μοσκώφ στη σελ. 103

24

συνεχίζει να τον εξυπηρετεί. Δηλαδή, η εξωτερική αντίθεση δεν είναι η κυρίαρχη, αλλά παράγωγη και περνάει μέσα από τις αντινομίες του ελληνικού καπιταλισμού. Εκεί λοιπόν βρίσκεται το λάθος του Μοσκώφ.

Ταυτόχρονα, ο Μοσκώφ εξωραΐζει τον «ελλαδικό» και το «βυζαντινό» άνθρωπο και έτσι κάνει μια μονόπλευρη και περίπου μηδενιστική κριτική του αστικού ορθολογισμού της αστικής επιστήμης, του κεφαλαιοκρατικού τρόπου ζωής. Έ τσ ι λοιπόν, με τον εξωραϊσμό του παρελθόντος μας, νομίζει ο Κωστής Μοσκώφ ότι μπορεί να συνενώσει τα καλύτερα στοιχεία της Ορθοδοξίας με το μαρξισμό και συνεπώς να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για μια καινούρια ελληνική πραγματικότητα, όπου ο σοσιαλισμός θα είναι, με βάση τα γραπτά του, στην ουσία ένα είδος «χριστιανικού σοσιαλισμού» —και χρησιμοποιεί τον όρο όχι με την τρέχου- σα πολιτική σημασία.

Βλέπετε παρ ' όλα αυτά να διανοίγεται η προοπτική ενός διαλόγου;Το επαναλαμβάνω ότι βλέπω τη δυνατότητα συνεργασίας

ανάμεσα στους κομμουνιστές και τους χριστιανούς. Ά λ λ ω ­στε το φαινόμενο δεν είναι ελληνικό. Είναι παγκόσμιο. Η συνεργασία όμως αυτή πρέπει να επιδιωχθεί από σαφείς και επεξεργασμένες μαρξιστικές θέσεις. Αναγνωρίζουμε το θετι­κό, ως ένα βαθμό, ρόλο της Χριστιανοσύνης στην ανάπτυξη και τη διατήρηση του ελληνικού έθνους. Από αυτό όμως μέχρι που να λέμε ότι η «Χριστιανοσύνη είναι η κιβωτός» του ελληνικού έθνους, όπως κάνει ο Μίκης Θεοδωράκης, υπάρχει μεγάλη απόσταση. Αναγνωρίζω τα θετικά στοιχεία που υπάρχουν στα κείμενα, αλλά και στην πράξη, κυρίως του κατώτερου κλήρου και εδώ πρέπει να θυμηθούμε και την Αντίσταση και τον εμφύλιο πόλεμο. Αλλά από το σημείο αυτό, μέχρι του να θεωρούμε ότι η Εκκλησία και ο Χριστιανι­σμός είναι επαναστατικά στοιχεία νπάρχει μεγάλη απόστα­ση. Πού βλέπω τη δυνατότητα συνεργασίας χριστιανών και κομμουνιστών; Η ανάπτυξη των αντιθέσεων του καπιταλι­

25

σμού πραγματικά φέρνει αντιμέτωπο το σύνολο των εθνών προς τα συμφέροντα πραγματικά μιας μικρής οικονομικής ολιγαρχίας.

Από την αντικειμενική αυτή αντίθεση ξεπηδάει αυτόματα μια συνειδητοποίηση της ουσίας των αντιθέσεων και της δυνατότητας για να ξεπεραστούν. Δηλαδή, η οικονομική αλλοτρίωση που είναι βάση του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής συνεπάγεται την ιδεολογική και θρησκευτική αλλοτρίωση. ’Θα μπορούσα να πω ότι η λύση του νεορθόδοξου ρεύματος είναι μια φενακισμένη ψευδής λύση ενός πραγματι­κού προβλήματος.

Περιττό όμως να σας υπενθυμίσω ότι και ορισμένοι από εκείνους που ήδη έχουν λάβει την πρωτοβουλία του διαλόγου, προβάλλουν το επιχείρημα της «καταθλιπτικής αυταρχικότητας» του κράτους στις χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού. Μια αυταρχικότητα, που όπως λένε «δεν αφήνει να καρποφορήσει ο διάλογος με τους χριστιανούς...»

Ο υπαρκτός σοσιαλισμός δεν φτιάχτηκε, αλλά φτιάχνεται. Και φτιάχνεται μέσα από αντιθέσεις, λάθη και τραγωδίες. Η δουλειά μας δεν είναι να περιμένουμε μια αγγελική κοινωνία μέσα σε 40 ή σε 80 χρόνια και επειδή δεν τη βρίσκουμε ν ’ απελπιζόμαστε και να γινόμαστε μυστικιστές. Η δουλειά μας είναι να μη δούμε μόνο τα θετικά, αλλά και τα αρνητικά και να εξηγήσουμε και τα μεν και τα δε.

Η δουλειά μας είναι να δουλέψουμε εκεί όπου μας πέφτει λόγος, στην Ελλάδα, να φτιάξουμε σοσιαλισμό ο οποίος δεν θα επαναλάβει λάθη ή θα επαναλάβει τα λιγότερα δυνατά λάθη, που έγιναν στα πρώτα χρόνια της οικοδόμησης των σοσιαλιστικών κοινωνιών.

Παρά τις επισημάνσεις που κάνετε για τους οπαδούς του βυζαντι­νού μυστικισμού, οι ίδιοι αυτοί άνθρωποι δεν αποκρύπτουν τη θέλησή τους για την έναρξη ενός διαλόγου. Βλέπετε να υπάρχει, μετά από όσα μας λέτε, μια τέτοια δυνατότητα:

Και εγώ θα το επιθυμούσα αυτό, διότι και στα κείμενα που αποδίδονται στο Χριστό και στα πατερικά κείμενα

26

υπάρχουν θετικά και υλιστικά θα έλεγα στοιχεία. Ας μην ξεχάσουμε το φραγγέλιο, το μαστίγιο που σήκωσε κατά των εμπόρων και των αργυραμοιβών ο Χριστός, όπως και το φιλειρηνικό του κίνημα. Πραγματικά, στους πρώτους αιώνες του χριστιανισμού υπήρξε ένα κίνημα, μια διαμαρτυρία ενά­ντια στη βαρβαρότητα της δουλοκτησίας της ρωμαϊκής αυτο­κρατορίας. Μα ταυτόχρονα ο χριστιανισμός ήταν μια ουτοπι­κή κίνηση, που δεν έβρισκε τρόπους να πραγματωθεί. Νομίζω όμως ότι οι φίλοι μας του νεορθόδοξου ρεύματος ξεχνούν αυτά τα θετικά στοιχεία και μιλούν σ ’ ένα εντελώς αφηρημέ- νο' επίπεδο. Σας παραθέτω ένα σχετικό απόσπασμα του Γιανναρά που λέει: «Η κοινωνική ηθική της Εκκλησίας δεν σκοπεύει στη "βελτίωση” των αντικειμενικών συνθηκών και δομών του κοινού βίου ούτε στη βελτίωση των ατομικών χαρακτήρων. Σκοπεύει να λειτουργήσει η ζωή στα απεριόρι­στα όρια της προσωπικής ελευθερίας, που πραγματώνεται υπαρκτικά μόνο ως γεγονός της κοινωνίας. Με βάση το κριτήριο αυτό μπορεί, στα πλαίσια της οργανωμένης κοινωνι­κής συμβίωσης, η ανοχή της τυραννίας, της αδικίας «και της καταπίεσης να είναι κατόρθωμα ελευθερίας και πραγμάτωση κοινωνίας...»

Δηλαδή, ο Γιανναράς σε αντίθεση με το Χριστό και τους Πατέρες, μπορεί να δέχεται την τυραννία, την αδικία και την καταπίεση, τη δικτατορία ή τον πόλεμο αδιαμαρτύρητα, διότι αυτό μπορεί να είναι «κατόρθωμα ελευθερίας και ...πραγμάτωση κοινωνίας». Ε, όχι. Αυτή την προοδευτικότη- τα του νεορθόδοξου ρεύματος δεν τη δέχομαι ούτε εγώ, ούτε οι χριστιανοί που θα διαβάσουν τυχόν τα γραφόμενα του Γιανναρά και των άλλων...*

Μήπως όμως η επιλογή αυτή. που κάνετε στο έργο του Γιανναρά, είναι αποσπασματική και αποκομμένη από ένα γενικότερο ειρμό σκέψεων, δηλαδή από ένα συνολικότερο έργο, όπου υπάρχουν γενικό­

* Η απάντηση του Χρ. Γιανναρά στη σελ. 107

27

τερα προοδευτικές και επαναστατικές θέσεις: Μήπως αντλώντας επιχειρήματα μέσα από τα κείμενα που αποδίδονται στο Χριστό και τους Πατέρες, ο Γιανναράς θα 'θελε να δηλώσει εδώ την ανάγκη ενός πνεύματος ανοχής κατά το «όστις σε ραπίσει επί την δεξιάν στρέψον αυτώ και την άλλην»;

Το είπε. Και υπάρχουν πολλές αντιφάσεις στα κείμενα που αποδίδονται στο Χριστό. Θα μπορούσα, αν είχα καιρό, να σας μίλαγα μια ώρα με κείμενα του Γιανναρά ή του Ράμφου, όπου μόνο τα προοδευτικά στοιχεία του χριστιανισμού δεν αναδεικνύονται. Στο Γ ιανναρά υπάρχει ένας ανθρωπιστικός μυστικισμός, μπολιασμένος με μια μη υλιστική διαλεκτική και με χριστιανικό υπαρξισμό και στο Ράμφο ένας βαθιά νεοπλατωνικός υπαρξισμός. Μ άλιστα ο Ράμφος μιλάει φανε­ρά και απροκάλυπτα εναντίον του εργατικού κινήματος, των απεργιών και της προοδευτικής πολιτικής ζωής.

28

ΧΡΗΣΤΟΣ ΓΙΑΝΝΑΡΑΣ

Το αναγνωσίικό κοινό δύο τουλάχιστον περιοδικών «ξαφνιάστηκε» διαβάζοντας τις έρευνες τις σχετικές με την Ορθοδοξία και τον Κομμουνισμό. Απο μια προσεκτικότερη όμως μελέτη των σχ{τικών τοποθετήσεων των διανοουμένων που πήραν μέρος στην έρευνα, ανακαλύπτει κανείς ότι οι κύκλοι των δύο μεγεθών (Ορθοδοξία - Κομμουνισμός) αλληλοεφάπτονται. Εσείς θα συμφωνούσατε με αυτή τη διαπίστωση:

Επιτρέψτε μου να θυμίσω ότι ο λατινικός όρος communi- smus αποδίδεται στα ελληνικά με την κοινοκτημοσύνη. Και είναι οπωσδήποτε γνωστό ότι η πρώτη (και μάλλον μοναδι­κή) ιστορική πραγματοποίηση του θεωρητικού αιτήματος της κοινοκτημοσύνης κατορθώθηκε στα πλαίσια ζωής της χριστιανικής Εκκλησίας —στην πρώτη κοινότητα των Ιερο­σολύμων. Αλλά δεν έμεινε ένα αποσπασματικό και μακρινό υπόδειγμα. Το πρωτοχριστιανικό αυτό κορύφωμα του εκκλη­σιαστικού ήθους εξακολούθησε (και εξακολουθεί) να σαρκώ­νεται ιστορικά στο μοναστικό κοινόβιο. Τουλάχιστον εδώ, στο χώρο της ορθόδοξης Ανατολής, ο μοναχισμός είναι η δυναμική κοινωνική πρωτοπορία του εκκλησιαστικού σώμα­τος —πάντοτε ριζοσπαστική και ασυμβίβαστη με σκοπιμό­τητες— και η ακτημοσύνη των μοναχών παραμένει το ιδανικό της χριστιανικής γνησιότητας, στο οποίο προσβλέπει πάντο­τε το εκκλησιαστικό σώμα. Θα τολμούσε, λοιπόν, να ισχυρι­

29

στεί κανείς ότι οι μόνοι που μπορούν να μιλάνε γ·.α υπαρκτό κομμουνισμό είναι οι χριστιανοί.

Αν δεχτούμε αυτή τη θέση σας, είναι φυσικό να ρωτήσουμε: Τι λοιπόν χωρίζει την Ορθοδοξία από τον Κομμουνισμό και ποιο το νόημα του διαλόγου που επιχειρείται σήμερα;

Τπάρχει μια θεμελιώδης διαφορά, όχι ανάμεσα στην Ορθοδοξία και τον Κομμουνισμό, αλλά ανάμεσα στην Ορθο­δοξία και το μαρξισμό: Για την Ορθοδοξία η κοινοκτημοσύνη είναι κατόρθωμα ελευθερίας —γι ’ αυτό και οι μοναχοί μιλάνε σωστότερα για ακτημοσύνη, δηλαδή για τέλεια παραίτηση απο την κτήση υλικών αγαθών, για δίχως όρια ελευθερία. Αντίθετα στο μαρξισμό η κοινοκτημοσύνη είναι η υποχρεωτι­κή κατάληξη μιας μηχανιστικής ιστορικής αναγκαιότητας —ή (όπως σήμερα στις χώρες του λεγάμενου «υπαρκτού σοσιαλισμού») ένα ολοκληρωτικό, άνωθεν επιβαλλόμενο, πρόγραμμα εξουσίας. Αυτό που χωρίζει «καισαρικά» τους χριστιανούς από τα σημερινά Κομμουνιστικά Κόμματα είναι η ασυμβίβαστη εμμονή της Εκκλησίας στην προτεραιότητα της ελευθερίας. Μιας ελευθερίας που σέβεται ακόμα και την αποτυχία-αμαρτία του ανθρώπου. Για τολμήστε να «αμαρτή- σετε» μέσα σε ένα Κομμουνιστικό Κόμμα: διακινδυνεύετε πολλά.

Τότε τι περιθώρια διαλόγου υπάρχουν -είναι το πρώτο που θέλω να σας ρωτήσω. Και το δεύτερο: Με αυτό το σεβασμό της ελευθερίας, δεν αφήνετε ανενόχλητους να «αμαρτάνουν» όλους τους εκμεταλλχυ- τές, τους πλουτοκράτες, τους βασανιστές του «λαϊκού σώματος», για το οποίο μιλά τε:

Ανενόχλητοι όχι. Κάθε ζωντανή εκκλησιαστική κοινότη­τα που σκοπεύει συνειδητά στο μοναστικό πρότυπο της ορθόδοξης πνευματικότητας, είναι πάντοτε μια έμπρακτη ρήξη και ριζοσπαστική αντίθεση σε κάθε μορφή κατεστημέ­νης εκμετάλλευσης —κάθε μορφή ατομικής ή συλλογικής, οικονομικής ή ιδεολογικής καταδυνάστευσης του ανθρώπου. Αλλά η ρήξη και αντίθεση δεν πραγματοποιείται με ιδεαλι-

30

στικές διακηρύξεις «αρχών» και αναμετρήσεις θεωρητικών «προγραμμάτων» (γ ι’ αυτό και η πιο διαστρεβλωτική καρι­κατούρα του χριστιανισμού είναι τα «χριστιανικά» πολιτικά κόμματα). Η Εκκλησία πραγματοποιείται και φανερώνεται στην ευχαριστιακή σύναξη, δηλαδή σε μια αισθητή πράξη βρώσης και πόσης: Κοινωνούμε τη ζωή όχι θεωρητικά και ηθικολογικά, αλλά μέσα από την πρόσληψη της τροφής, τη χρήση υλικών πραγμάτων. Οι ελληνικές κοινότητες της τουρ­κοκρατίας («των Ελλήνων οι κοινότητες» που τραγουδάει ο Σαββόπουλος) έδωσαν ένα συγκλονιστικό υπόδειγμα για το πως αυτή η ευχαριστιακή αντίληψη της ζωής μπορεί να αρθρώσει το σύνολο κοινωνικό, οικονομικό, ακόμα και πολιτι­κό βίο. Η Ορθοδοξία μας δίνει τη δυνατότητα να πιστεύουμε ακόμα σε εκείνο το σοσιαλισμό (κοινωνικοποίηση μεταφρά­ζεται ο όρος στα ελληνικά) που είναι ηθικό κατόρθωμα, κατόρθωμα ελευθερίας και αυθυπέρβασης και όχι αποτέλε­σμα κρατικής βίας ή στυγνής δικτατορίας του κόμματος.

Και ο διάλογος / ιγ . τοιις /κψζιοτΓ.ς:

Ναι, δεν τον ξέχασα. Νομίζω ότι ο διάλογος αυτός μπορεί να γίνει (και αρχίζει να γίνεται) πάνω στη βάση μιας αμοιβαίας αναγνώρισης ή, πιο συγκεκριμένα, μιας κοινής αποδοχής του μαρξιστικού αφορισμού ότι «η θρησκεία είναι το όπιο του λαού». Εμείς οι ορθόδοξοι είμαστε έτοιμοι να αποδεχτούμε αυτό τον αφορισμό, γ ια τί αρχίζουμε να βλέπου­με ότι εκείνο που μας διαφοροποιεί από το δυτικό χριστιανι­σμό είναι ακριβώς η «θρησκειοποίησή» του. Με την εμπειρία του χριστιανισμού που είχε ο Μαρξ από τον άμεσο κοινωνικό του περίγυρο, είχε κάθε δίκιο να τον καταγγέλλει ως «θρη­σκεία» και τη θρησκεία ως όπιο του λαού. Εμείς το δεχόμα­στε αυτό. Αντίστοιχα οι μαρξιστές που προσεγγίζουν την Ορθοδοξία, έχουν αρχίσει να βλέπουν ότι εδώ στην Ανατολή ο χριστιανισμός (παρ’ όλα τα ιστορικά λάθη των χριστιανών)

31

δεν έγινε ποτέ «θρησκεία», έμεινε πάντοτε Εκκλησία, ζωντα­νό λαϊκό σώμα, δυναμικό κοινωνικό γεγονός.

Φοβάμαι πως δεν είστε κατανοητός. Πρέπει να διευκρινίσετε τη διαφορά ανάμεσα στη θρησκεία και την Εκκλησία.

Η θρησκεία είναι ένα ατομικό γεγονός. Προϋποθέτει ατομικές μεταφυσικές πεποιθήσεις, ατομική ηθική, ατομικές ενοχές, ατομικές αξιομισθίες, ατομική υποταγή σε κάποια ορατή αυθεντία. Προϋποθέτει έναν ατομικό Θεό, «ανώτατο Ον», που ο άνθρωπος προσπαθεί να το εξευμενίσει για να το υποτάξει στα συμφέροντά του και στην ανάγκη του για ατομική κατοχύρωση.

Ό λα αυτά βρίσκονται στους αντίποδες της Εκκλησίας. Στην Εκκλησία καλούμαστε να αποβάλουμε καθετί ατομικό, να πάψουμε να είμαστε άτομα, να υπάρξουμε ως πρόσωπα. Πρόσωπο είναι η ύπαρξη που πραγματοποιείται ως κοινωνία και σχέση. Ό χι ένα άτομο που ζει καθεαυτό και επιπλέον σχετίζεται με τους άλλους, αλλά η ίδια η ζωή και ύπαρξη του προσώπου είναι κοινωνία και σχέση. Ό πω ς ένας αληθινά ερωτευμένος δεν υπάρχει, δεν σκέφτεται, δεν ζει, παρά μόνο για τον άλλον. Να ζεις στην Εκκλησία θα πει να είσαι τρελά ερωτευμένος με όλους και με όλα. Ο Ισαάκ ο Σύρος λέει: να καίγεται η καρδιά σου ακόμα και για τα πουλιά και τα ερπετά, ακόμα και για το διάβολο! Αυτή η ερωτική παλαβο- μάρα είναι η Εκκλησία. Και ο θεός της Εκκλησίας δεν είναι μια μονάδα, μια ξεμοναχιασμένη ύπαρξη, είναι τριάδα προ­σώπων, το πλήρωμα της ερωτικής κοινωνίας. Ο μόνος ορι­σμός του Θεού που έχουμε στη Γραφή είναι ότι «ο Θεός αγάπη εστί». Η ίδια η ύπαρξή του είναι αγάπη, σφοδρός έρωτας.

Και πού χωράει μέσα σε όλα αυτά ο Μαρξ;Πιστεύω ότι το ριζικά καινούριο στοιχείο που προσκομί­

ζει ο Μαρξ στο χώρο της δυτικής Φιλοσοφίας (στοιχείο που κατά τη γνώμη μου μένει αναξιοποίητο ή και ακατανόητο ως

32

σήμερα) είναι η εκδοχή της ανθρώπινης ύπαρξης όχι ως ατομικότητας καθεαυτήν, αλλά ως γεγονότος σχέσης. Αυτό που είμαι και αυτό που μπορώ, σε καμιά περίπτωση δεν καθορίζεται από την ατομικότητά μου, λέει ο Μαρξ —η ανθρώπινη ύπαρξη και είναι και πραγματοποιείται ως σχέση με τα υλικά δεδομένα του κόσμου, σχέση με το κοινωνικό γίγνεσθαι, στο οποίο εντάσσεται, σχέση με τον ίδιο τον εαυτό της ως παραγωγό έργου. Και το ζητούμενο, στα νεανικά τουλάχιστον «Χειρόγραφα» του Μαρξ, είναι να προσδιορι­στούν οι παράγοντες που καθιστούν αυτή τη σχέση αλλοτριω­τική του ανθρώπου, αναιρετική της ελευθερίας του. Στο επίπεδο αυτής της προβληματικής, ο διάλογος ορθόδοξων χριστιανών και μαρξιστών μπορεί να έχει μια εκπληκτική δυναμική και απεριόριστες προοπτικές. >

θα μπορούσατε να μας αναφέρετε παραδείγματα της σημερινής ελληνικής πραγματικότητας, που να παντρεύουν τα δύο ρεύματα; Ποιοι διανούμενοι ακολουθούν το νεορΟόδοξο ρεύμα και ποια η απήχησή τους;

Για «πάντρεμα» δεν ξέρω αν μπορούμε ακόμα να μιλή­σουμε. Ίσω ς σε μια μόνο περίπτωση: Αν ξεφύγουμε από το χώρο των διανοουμένων. Στη λαϊκή βάση, όπως λένε σήμερα, υπάρχει πιστεύω ένας σημαντικός αριθμός από τους ψηφοφό­ρους του Κ.Κ. που είναι πιστοί χριστιανοί ορθόδοξοι. Δεν έχουν ιδέα για τις αθεϊστικές προϋποθέσεις του ιστορικού υλισμού, ούτε τους ενδιαφέρει ο Φόυερμπαχ κι ο Μαρξ. Ψηφίζουν κομμουνισμό, γ ια τί πιστεύουν στο όραμα της δικαιοσύνης —να χαίρονται όλοι οι άνθρωποι, ισότιμα, του Θεού τα δώρα. Πηγαίνετε, λ.χ. στη Νέα Ιωνία του Βόλου: Εκεί ψηφίζουν όλοι Κ.Κ., αλλά μην τολμήσετε να τους θίξετε την Ευαγγελίστρια, που την εκκλησία της την έχτισαν μόνοι τους, όταν ήρθαν πρόσφυγες από τη Μικρασία.

Αυτούς τους ανθρώπους τους χωρίζει αγεφύρωτο χάσμα από τους άθεους διανοούμενους της αριστεράς —τις πληκτι­κές γεροντοκόρες που λέει και πάλι ο Σαββόπουλος. Είναι

τόσο ριζικά εκδυτικισμένη η αριστερή διανόηση στην Ελλάδα και τόσο αναχρονιστική, που καταντάει μια σκέτη θλίψη. Ξέρουν τόσα για την πνευματική Παράδοση του τόπου τους, όσα ξέρω εγώ από διοίκηση υποβρυχίου. Ζουν ακόμα στο κλίμα της Ευρώπης του 1925 γ ι ’ αυτό και εξακολουθούν να ομνύουν στο όνομα του ορθολογισμού και της «επιστημονικής αντ ικε ιμεν ικό τητ ας ».

Κι όμως, από αυτούς δεν ξεκίνησε το νεορθόδοξο ρεύμα;Ό χι, ούτε και πρόκειται γ ια «ρεύμα». Είναι μια χούφτα

άνθρωποι, επιστήμονες ή καλλιτέχνες που ξεχώριζαν πάντο­τε, γ ιατί γ ι ’ αυτούς η πολιτική ήταν πάντοτε πρόβλημα υπαρξιακό. Και επειδή είναι τίμ ιοι με τον εαυτό τους, βλέπουν καθαρά το αδιέξοδο της ιδεολογικής κρίσης που μαστίζει τόσο την εκδυτικισμένη όσο και τη δογματική αριστερά. Στρέφονται λοιπόν στις ρίζες του τόπου τους και ανακαλύπτουν όχι μια «νέα» Ορθοδοξία, αλλά την ίδια από αιώνες δυναμική ζύμη, την πάντοτε επίκαιρη, που μεταμορ­φώνει ριζικά τον ανθρώπινο βίο, δίνοντας νόημα και περιεχό­μενο στην καθημερινότητα του ανθρώπου.

Δεν ξέρω τ ι απήχηση έχουν. Είναι τρομακτική η άγνοια που τους περιβάλλει —γ ι ’ αυτό και η κριτική που τους γίνεται από τα αριστερά είναι σε αξιοθρήνητα χαμηλό επίπε­δο. Για να φτάσουμε σε διάλογο, όπως λέτε, Ορθοδοξίας και κομμουνισμού, χρειάζεται ακόμα πολύς δρόμος, πολλή προε­τοιμασία και από τις δύο μεριές. Δεν υπάρχει δογματισμός και εκδυτικισμός μόνο στην αριστερά. Τπάρχει και στους θρησκευτικούς ανθρώπους. Οι θεολογικές σχολές, η πλειοψη- φία των επισκόπων, ίσως και των θεολόγων στα Γυμνάσια εκφράζουν, κατά κανόνα, το «θρησκειοποιημένο» χριστιανι­σμό της Δύσης. Θα έπρεπε να τους κάνει ο Ζουράρις σεμινά­ριο περί Ορθοδοξίας...

Αν δεν υπάρχει απήχηση του νεορθόδοξου ρεύματος, τότε πώς δικαιολογείται ο τόσος θόρυβος;

34

Ο θόρυβος είναι αποτέλεσμα πανικού και μόνο. Μέχρι τώρα ο ισοπεδωμένος και απροβλημάτιστος μαρξισμός των κομμάτων της Αριστεράς είχε το ιδεολογικό μονοπώλιο. Ποιος να του αντισταθεί, αφού η Δεξιά έχει απογυμνωθεί από κάθε ιδεολογικό έρεισμα και ο φιλελευθερισμός του κέντρου καταπόθηκε από τις σκοπιμότητες της εξουσίας. Τώρα λοιπόν που εμφανίζεται κάποιο ίχνος ιδεολογικού αντιπερισπασμού, πέρα και έξω από κομματικές τοποθετή­σεις, ο πανικός των επαγγελματιών της Αριστεράς είναι απροσμέτρητος. Κυρίως, γ ια τ ί η απήχηση του «νεορθόδοξου ρεύματος» απλώνεται ταχύτατα στη φοιτητική νεολαία. Υ­πάρχουν εκκλησίες στην Αθήνα που γεμίζουν ασφυκτικά με φοιτηταριό —πάτε να δείτε τ ι γίνεται.

Και κάτι τελευταίο: Κάντε μας μια αναφορά σε σημεία του έργου σας, που να αναλύουν εκτενέστερα αυτές τις θέσεις σας.

Είναι διάσπαρτες μέσα στα βιβλία μου. Ίσω ς θα μπορού­σε κανείς να ξεκινήσει από τη «Νεοελληνική ταυτότητα», να περάσει στο «Σχεδίασμα εισαγωγής στη Φιλοσοφία», γ ια να καταλήξει στο «Πρόσωπο και έρως» ή στην «Ελευθερία του ήθους». Αυτή τη διαδρομή θα είχα να προτείνω.

35

Πατήρ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΨΑΝΗΣ

Δεν γνωρίζω πολλά πράγματα σχετικά με το διάλογο θεολό­γων και μαρξιστών, διότι εδώ, στο Ά γ ιο ν Όρος, δεν έχουμε τη δυνατότητα να παρακολουθούμε όσα γράφονται και λέγο­νται στον κόσμο και συνεπώς δεν μπορώ να πω πού οφείλεται η τάσις για ένα διερευνητικό διάλογο μεταξύ τους.

Από μερικούς όμως μαρξιστές που περνούν απ ’ εδώ, μου δίνεται η εντύπωση ότι ο διάλογος με την Εκκλησία φαίνεται να εκφράζει κάποια βαθυτέρα πνευματική τους αναζήτηση και ανησυχία.

Εάν ο διάλογος δεν εκφράζει κάτι τέτοιο, αλλά απλώς μία πολιτική σκοπιμότητα, νομίζω ότι θα οδηγήσει σ ’ ένα νέο αδιέξοδο. Νομίζω ότι οι Έλληνες έχουμε πάθει φοβερή ζημιά. Αγνοούμε την Ορθοδοξία, όπως την εκφράζουν οι πατέρες της Εκκλησίας. Οι δυτικές επιδράσεις, όχι μόνο σε μαρξιστές, αλλά και σε θεολόγους και στην όλη πορεία του νεοελληνισμού, μας απεμάκρυναν από την παράδοση του ορθοδόξου λαού μας, μέσα στην οποία πιστεύω ότι βρίσκει τη σωστή και αληθινή ανθρώπινη πίστη, όχι μόνο των κοινωνι­κών του προβλημάτων, αλλά και των βαθυτάτων υπαρξιακών του αναγκών.

Προσωπικά πιστεύω ότι εάν μαρξιστές και μη μαρξιστές δεν μαθητεύσουμε με ταπείνωση, δηλαδή χωρίς την αυτάρ- κεια και έπαρση του ανθρώπου που νομίζει ότι γνωρίζει και

36

τα μπορεί όλα στην παράδοση αυτή, δεν θα μπορέσουμε να εύρουμε την όντως ανάταση και την όντως ελευθερία.

Διάλογος μαρξιστών και θεολόγων σ ’ ένα επίπεδο ιδεο­λογικό, νομίζω ότι είναι ήδη καταδικασμένος. Χρειάζεται να υψωθούμε σ ’ ένα άλλο επίπεδο, όπου πνέει ένας άλλος άνεμος και υπάρχει μια άλλη αίσθηση και ελευθερία.

Στο Ά γιο Όρος, ο διάλογος γίνεται ήδη σιωπηλά...

Ά γ ιο Ό ρος: Η μονή οσίου Γρηγορίου. Ηγούμενος της μονής είναι ο -α τή ρ Γεώ ργιος Καψάνης.

37

ΣΑΒΒΑΣ ΑΓΟΤΡΙΔΗΣ

Πού αποδίδετε την τάση ορισμένων θρησκευτικών και μαρξιστικών κύκλων για ένα διάλογο, με την ελπίδα να βρεθούν κοινά σημεία επαφής, και ποια σχέση έχει η τάση αυτή με τα ελλαδικά πολιτικά δεδομένα;

Δεν νομίζω ότι πρόκειται γ ια πραγματικό διάλογο. Α ­πουσιάζει η επιστημονική μεθοδολογία κι από τις δύο πλευ­ρές και οι όροι που χρησιμοποιούνται (διαλεκτική, αγάπη, ον, γίγνεσθαι, χάρη, αμαρτία κ.λ.π.) νοούνται αλλιώς από δω κι αλλιώς από κει. Πρόκειται, μάλλον, για συζήτηση, στην οποία ρίχνονται ιδέες και δημιουργείται κάποια ατμόσφαιρα φιλική. Ως προς τη μαρξιστική πλευρά, νομίζω πως ο στόχος της επιτυγχάνεται. Παρά το λάθος ότι ταυτίζε ι το χριστιανι­σμό με την ελληνική Ορθοδοξία (όπως κι η άλλη πλευρά), παρότι παρερμηνεύει και χωρία και τη σκέψη των Μυστικών του Βυζαντίου και παρότι ασφαλώς γνωρίζει την ιστορική προέλευση της γλώσσας που χρησιμοποιεί, πετυχαίνει πολ­λά: με την υπαρξιακή-μυστικίζουσα γλώσσα που χρησιμο­ποιεί και με τη γνώση των θεολογικών θεμάτων που διαθέτει, δείχνει πως ο μαρξισμός δεν είναι ένα ξερό σύστημα νόμων που σχετίζονται με την κοιλιά μόνο, όπως πιστεύουν πολλοί εκκλησιαστικοί, α λλ ’ ότι έχει πνευματικές διαστάσεις που ανεβάζουν πολύ ψηλά την αξία τυυ ανθρώπου σαν ατόμου και κοινωνίας —διαστάσεις τέτοιες που μπορούν να εκφρασθούν

38

και σε μια γλώσσα παραπλήσια σε βάθος με τη θρησκευτική. Οι πολιτικές συνέπειες ενός τέτοιου επιτεύγματος είναι προφανείς.

Το λεγόμενο νεορθόδοξο ρεύμα εμφανίζεται σαν η πρωτοπορία στο χώρο των πρωτοβουλιών για διάλογο. Εσείς σαν προοδευτικός διανοούμενος θεολόγος συμφωνείτε;

Τη λεγόμενη «νεορθοδοξία» τη θεωρώ σαν προϊόν του πνευματικού κενού που δημιουργήθηκε από την καθίζηση των θρησκευτικών και εκκλησιαστικών φορέων σε πνευματικότη­τα, καθώς και της θεϊκής αρμονίας που εν τω καιρώ τούτω βασιλεύει μεταξύ Εκκλησίας και Πολιτείας. Δυστυχώς, μόνο στην επίφαση και στη φρασεολογία, όχι στην ουσία, η προ­σπάθεια αυτή παρουσιάζει δυνατότητες αναγεννητικές είτε για την Εκκλησία είτε για την κοινωνία, ό,τι κι αν πιστεύουν γ ι ’ αυτό οι ηγήτορες και οι οπαδοί. Οι καταβολάδες του βυζαντισμού που εκπροσωπεί η λεγόμενη «νεορθοδοξία» βρίσκονται πίσω, στα χρόνια του περιοδικού «Κιβωτός». Θεολόγος, εκλεκτός συνάδελφος, που σχετιζόταν με το πε­ριοδικό αυτό, είχε γράψει τότε πως αυτά που διδάσκουν οι Πατέρες του 4ου και 5ου αιώνα είναι τροφή για νήπια σε σχέση με τη διδασκαλία των Βυζαντινών Μυστικών. Τη θέση αυτή, από μια άλλη άποψη, επιβεβαίωσε η ορθόδοξη θεολογι- κή σκέψη από τον 15 αιώνα και μετά, που κράτησε το δεσμό με την αρχαία πατερική όχι όμως και με τη Μυστική Βυζαντινή θεολογία μέχρι τα χρόνια μας. Έ πειτα η επανεμ­φάνιση της Μυστικής Θεολογίας μεταξύ των εμιγκρέδων θεολόγων του Παρισιού συνδέεται, εκτός των άλλων, με μια πολεμική εναντίον του σοσιαλιστικού κινήματος. Γ ι ’ αυτό δεν καταλαβαίνει κανείς πώς ειδικά αυτή η θεολογική, ας πούμε, έμφαση μέσα από όλη την ιστορία της Ορθοδοξίας, με τόσο έντονο τον ατομιστικό και υπερβατικιστικό χαρακτήρα, μπορεί να νομιμοποιηθεί σαν η μόνη και αυθεντική έκφραση της Ορθοδοξίας, και μάλιστα με σκοπούς ανακαινιστικούς για την Εκκλησία και την κοινωνία.

39

Είστε παρ ’ όλα αυτά αισιόδοξος για την έναρξη μιας σοβαρής συζήτησης και με ποιες προϋποθέσεις;

Ό χι μόνο στην εποχή μας αλλά και στα χρόνια της ακμής της στο Βυζάντιο είχε επιφανείς και πολλούς αντιπάλους. Ούτε τότε μπόρεσε να αναγεννήσει την Εκκλησία ούτε να βοηθήσει την αυτοκρατορία να σωθεί. Θα το κάνει σήμερα; Για πολλούς επιφανείς ιστορικούς πρόκειται για μια ελιτί­στικη θεολογία, ξένη προς τα προβλήματα και τις ανάγκες του λαού, κατάλληλη για μια πνευματική αριστοκρατία, που στήριζε τότε το κράτος μ ’ όλη τη σαθρότητά του και που στην κρίση που ξέσπασε για την αυτοκρατορία, μετά ιδίως τον 11ο αιώνα, προσανατόλισε τον κόσμο προς τα ουράνια αποκλειστικά. Αυτό είναι που θα βοηθήσει το σήμερα; Νομί­ζω πως θα οδηγήσει σε παρόμοιες με τις γνωστές αποτυχίες και απογοητεύσεις.

Γι ’ αυτό ας σταματήσει η «κουβέντα», όσο κι αν είναι ευχάριστη σαν διανοητικό και φραστικό παιχνίδι, κι αν μπορεί ας γίνει σοβαρή συζήτηση σχετικά με το ποιοι είναι οι τομείς και με το ποιες είναι οι εκατέρωθεν προϋποθέσεις για να επιτευχθεί κάποια προσέγγιση και συνεργασία. Αυτό το απαιτεί η σημερινή απειλητική για όλους μας (χριστιανούς και μαρξιστές) πραγματικότητα. Ά λλω στε αυτή την έννοια είχε και εξακολουθεί να έχει ο πραγματικός διάλογος, όπου διεξάγεται, ιδιαίτερα στην Ευρώπη και στη Λατινική Αμε- ρική.

40

ΜΙΚΗΣ ΘΕΟΔΩΡΑΚΗΣ

Μέσα στο μουσικό σύμπαν του Νεοέλληνα, σίγουρα η εκκλη­σιαστική μουσική κατέχει την πρώτη θέση, κι ας μην το συνειδητοποιεί καλά καλά κι ο ίδιος. Δεν έχει γ ι ’ αυτό παρά να αθροίσει τις ώρες που πέρασε μέσα στην εκκλησιά για τον α ή β λόγο. Κι αν είναι κι αν δεν είναι αυτό που λέμε θρήσκος. Βαφτίσια, γάμοι, κηδείες, Μεγάλη Βδομάδα, Κυριακάτικα πρωινά, γιορτές και δοξολογίες. Έ τσ ι το υφαντό της μουσι­κής του μνήμης είναι φτιαγμένο σ ’ ένα μεγάλο βαθμό από τους ήχους της εκκλησίας. Ύμνους, ψαλμούς, ευχολόγια. Ά λλο τε Βυζαντινούς, άλλοτε μεταβυζαντινούς, αυτό που λέμε σύγχρονη εκκλησιαστική μουσική.

Ο νεοέλληνας συνθέτης, θέλει δε θέλει, δέχεται κι αυτός αυτές τις μουσικές επιδράσεις. Ο λαϊκός, αυθόρμητα τις έχει κιόλας περάσει στα τραγούδια του. Ο λόγιος, όπως είπαμε, αυτός που περνά από τα ωδεία, διδάσκεται γ ια να ξεχάσει τις εθνικές μουσικές του μνήμες και ιδιαίτερα τη βαλκανική μουσική παράδοση! Αν είναι δυνατόν να υπάρχουν ελληνικά ωδεία όπου αγνοείται 100% τόσο η βυζαντινή όσο και η δημοτική μας μουσική παράδοση.

Προσωπικά είχα την τύχη να ζυμωθώ από μικρός με τη μουσική της εκκλησίας. Μαθητής του Δημοτικού στο Αργο­στόλι, συμμετείχα στην εκκλησιαστική χορωδία που σχημά­τιζε κάθε χρόνο ο Μητροπολίτης για τα τροπάρια της

41

Μεγάλης Παρασκευής. Τώρα που τα έβαλα ατόφια μέσα στην ΤΡΙΤΗ συμφωνία, μπορώ να πω ότι νιώθω σαν να εκπληρώνω το πιο βαρύ μου χρέος απέναντι σε κείνο που θεωρώ νερομάνα της μουσικής μας —και όχι μόνο μουσικής— μνήμης: τη Βυζαντινή παράδοση.

Μετά το Αργοστόλι, στην Πάτρα και στον Πύργο συμμε­τείχα πάντα σε εκκλησιαστική χορωδία για να καταλήξω στην Τρίπολη (1940-43) να διευθύνω πια ο ίδιος στη χορωδία της Αγίας Βαρβάρας. Τότε έγραψα και τα πρώτα μου εκκλησιαστικά δοκίμια: ΣΕ ΤΜΝΟΤΜΕΝ, ΧΕΡΟΤΒΙΚΑ, ΔΟΞΟ­ΛΟΓΙΑ, με κορύφωμα στα 1942 να συνθέσω την Κασσιανή που και σήμερα την τοποθετώ ανάμεσα στα κορυφαία μου έργα.

Το πρόβλημα για τη σύνθεση μιας ολοκληρωμένης λει­τουργίας με απασχόλησε από εκείνη την εποχή. Μου έλειπε όμως η ωριμότητα μιας και πάντα πίστευα ότι ένα τέτοιο έργο, προορισμένο να ψάλλεται τις Κυριακές στις εκκλησίες θα έπρεπε να είναι εξαιρετικά απλό αλλά και μεστό, «λαϊκό» αλλά μαζί και κατανυκτικό. Να μπορεί να τραγουδιέται από ανθρώπους που να μην έχουν ιδιαίτερες μουσικές γνώσεις. Γ ι ’ αυτό άλλωστε και επέλεξα την τριφωνία. Μια τριφωνία όσο γίνεται περισσότερο απλή προορισμένη πιότερο για τους ερασιτέχνες παρά για τους επαγγελματίες. Φυσικά το κύριο πρόβλημα ήταν να δημιουργήσω ένα μελωδικό κόσμο και σ ’ ένα βαθμό αρμονικό, που να προσφέρει κάτι καινούριο στη μουσική της εκκλησίας, χωρίς ταυτόχρονα να ξεφεύγει από τα πλαίσια της παράδοσης. Γ ι ’ αυτό το τελευταίο η κρίση —αν τελικά το πέτυχα— ανήκει όπως πάντα στο λαό και στο χρόνο.

Δεν μπορώ να πω ότι δεν με απασχολούσε παράλληλα και το πρόβλημα της συνεργασίας μου για την ελληνική εκκλησία δεδομένου ότι, οπαδός της ελληνικής αριστεράς εδώ και 40 χρόνια, ήταν εύκολο και κατανοητό να κατηγορηθώ για βασική αντίφαση στο επίπεδο της ιδεολογίας. Κι όλα αυτά

42

πριν δημιουργηθεί αυτό το «νεορθόδοξο» κίνημα, λίγους μήνες μετά την πρώτη παρουσίαση της ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ μου, στην Μητρόπολη της Τρίπολης (Μάρτης 1983), συμπτωμα- τικά ασφαλώς, πράγμα που μπερδεύει οπωσδήποτε περισσό­τερο την ήδη περιπεπλεγμένη κατάσταση...

f Εδώ θα πρέπει να πω ότι πέρασα από το χριστιανισμό την εποχή της εφηβείας (1940-42). Μ άλιστα τον ίδιο καιρό μοίραζα την αγάπη μου ανάμεσα στο Χριστό και στον Πλάτωνα —ή πιο σωστά το Σωκράτη— και νομίζω ότι ο Μαρξ και ο Λένιν ήρθαν μέσα μου εντελώς φυσιολογικά να ολοκληρώσουν και κυρίως να θεμελιώσουν και τεκμηριώσουν τη βαθύτατη ηθική ψυχική και πνευματική ανάγκη που ένιωθα για τη θεοποίηση του ανθρώπου, για ξεπέρασμα των στενών ατομικιστικών ορίων του ανθρώπου μέσα σε μια κοινωνία, όπου η ελευθερία και ανάπτυξη των άλλων είναι όρος για την ελευθερία τη «δική μου» και αντίστροφα.

Δηλαδή, σε μια κοινωνία κομμουνιστική, που δεν είναι όμως μια υπερβατική σύλληψη ενός «άλλου» κόσμου, αλλά εγκόσμια κατάκτηση μιας κοινωνικής επανάστασης που θα μετασχηματίσει ριζικά όλες τις ανθρώπινες σχέσεις. μ

Μπορώ να πω αβίαστα ότι ο συσσωρευμένος ηθικός πλούτος της παράδοσής μας εξελίσσεται μέσα μου αλματικά προς μια μαχητική ιδεολογία μετασχηματισμού της κοινω­νίας. Νιώθω μέσα μου ένα πάντρεμα ανάμεσα σε μια ηθική και πνευματική παράδοση με θρησκευτικές ρίζες και στον επιστημονικό ορθολογισμό. Αυτό το πάντρεμα με σημαδεύει σαν δημιουργό και αγωνιστή.

Το μήνυμα της ειρήνης και της αγάπης, κοινό για όλους τους πνευματικούς οδηγούς μου που προανέφερα, ήταν ακόμα το θεμέλιο πάνω στο οποίο έχτιζα τις σχέσεις μου με τους άλλους, με την πνευματική αναζήτηση και δημιουργία και κυρίως με τον ίδιο τον εαυτό μου.

Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι ολόκληρο το 1944 (όταν πια ήμουν οργανωμένος, Εαμίτης) συνέθεσα ένα ορατο­

43

ριακό έργο για χορωδία και ορχήστρα εγχόρδων με κείμενα δικά μου όπου αγωνιωδώς αναζητούσα το θεό. Τον αναζητού­σα στο Φως, τον αναζητούσα στο Σκότος. Και τον βρήκα στο τέλος στο πρόσωπο του Ανθρώπου. «Νάτοι τώρα οι προλε­τάριοι που ανεβαίνουν από το βυθό». Και δεν είχα άδικο... Στα σκληρά χρόνια που ακολούθησαν (1945-50), σε πόσες και πόσες περιπτώσεις δεν έζησα αυτό το συγκλονιστικό συναίσθημα που νιώθει κανείς όταν έρχεται πρόσωπο με πρόσωπο με τη θεοποίηση του Ανθρώπου. Δηλαδή την υπέρβαση των ορίων του βιολογικώς επιστητού και την ταύτιση με το πνευματικό ιδεώδες που δεν είναι άλλο παρά η θυσία και ο θάνατος: Σωκράτης—κώνειο, Χριστός—σταύρω­ση, Σύντροφος—εκτέλεση.

Έ τσ ι για μένα δεν υπάρχει καμιά απολύτως αντίφαση σε κανένα επίπεδο. Και κυρίως στο χώρο της ηθικής και ψυχικής ακεραιότητας, χωρίς την οποία είναι αδύνατη η προσπέλαση στο χώρο του δημιουργικού στοχασμού, που είναι βασικά και η καλλιτεχνική δημιουργία. Γ ιατί τη «θρησκευτικότητα» όεν την εγκατέλειψα ούτε μια στιγμή. Δεν την αναζήτησα όμως ούτε στα κείμενα του Αγίου Όρους, ούτε μέσα στις θεολογι- κές συζητήσεις, ούτε στους ανορθολογικούς μυστικισμούς που έρχονται σα μόδα. Αντίθετα τη βίωνα και τη βιώνω κάθε στιγμή —και μπορούσα σε κάθε πρόκληση της ζωής— προ­σπαθώντας να είμαι «ολοκληρωμένος,ακέραιος άνθρωπος» που για μένα σημαίνει ταύτιση με το ιδεώδες, το καθαρό και συγκεκριμένο δηλαδή τη θεοποίηση του ανθρώπου. Ή αν θέλετε στην κοινωνικοποίηση του ανθρώπου και στην ανθρω- ποίηση της κοινωνίας.

Αυτή η δυαδικότητα, θά ’λεγα, ανάμεσα σ ’ ένα παραδο­σιακό θρησκευτικό ή πιο σωστά ηθικό συναίσθημα που περνά μέσα από τη σημερινή ζωντανή εκκλησιαστική λειτουργικό­τητα *αι στην ουμανιστική θρησκευτική θεώρηση της ζωής και των ανθρώπινων σχέσεων, συμβολίζεται με την ταυτό­χρονη σχεδόν σύνθεση και παρουσίαση των δύο ΛΕ1ΤΟVP-

44

ΓΙΩΝ. Η «Λειτουργία για τα παιδιά» σε κείμενα Τάσου Λειβαδίτη παίχτηκε σε πρώτη εκτέλεση στις 7 Μαΐου 1983 στην εκκλησία Αγίου Ιακώβου στη Στοκχόλμη από τη χορω­δία Μοτετ Στοκχόλμης και στις 21 Μαΐου 1983 από τη χορωδία Κρόιτζ Κορ στο Φεστιβάλ της Δρέσδης.

Στα 1977, στο Μουσικό Αύγουστο που οργάνωσα στο Λυκαβητό, παρουσίασα τα «Λυρικά» που αργότερα κυκλοφό­ρησαν και σε δίσκο. Ό μως η μορφή αυτή δεν με ικανοποιούσε πλήρως. Πίσω από τους στίχους του Λειβαδίτη αισθανόμου­να έντονα την παρουσία αυτού του σημαντικού θρησκευτικού συναισθήματος, που έχει ανάγκη από μιαν Εκκλησία στις διαστάσεις της Τφηλίου για να χωρέσει και να εκφραστεί. Σ ’ αυτή την εκκλησία ο Ά γ ιο ς είναι ο καθένας και όλοι —είναι δηλαδή ο απλός άνθρωπος. Είναι ο Τιός του Ανθρώπου. Είναι κυρίως τα σκοτωμένα παιδιά, η Ά ννα Φρανκ, Ο Ιμπραήμ, ο Εμιλιάνο, ο Τσε Γκουεβάρα. Είναι η Αγία μάνα και ο Ά γ ιο ς Παρτιζάνος. Το βασικό θρησκευτικό αίσθημα είναι η πανδη- μιουργός αγάπη όπου γύρω της συμβολικά —στο τέλος του έργου— πέντε παιδιά από τις πέντε ηπείρους πιασμένα χέρι χέρι σκύβουν και φιλούν το χορτάρι... Ας προσθέσω εδώ για την ιστορία ότι το τραγούδι αυτό το έγραψα στα 1944 μέσα στο μυαλό μου, λίγα λεπτά πριν με συλλάβει η Γκεστάπο στη στροφή της Νέας Σμύρνης... Τότε μπροστά στα μάτια μου σκότωσαν βασανίζοντάς τον φρικτά το σύντροφό μου κι εγώ θυμάμαι ότι περιμένοντας τη σειρά μου έφτιαχνα το τραγούδι αυτό με τη βεβαιότητα ότι για άλλη μια φορά μέσα σε εκείνο το σφαγείο ο Άνθρωπος είχε γίνει θεός.

45

Α. ΤΑΣΣΟΣ

Η επαφή μου με την παράδοση οφείλεται σ ’ ένα αίτημα της δικιάς μου της γενιάς και των προβληματισμών της που ξεκινάνε από το 1930 περίπου, όταν φοιτισμένοι καλλιτέχνες και μελετητές αναζήτησαν τις ρίζες της τέχνης μας και τις ρίζες του ίδιου του ελληνισμού. Κόντογλου, Τσαρούχης, Βασιλείου, Αστεριάδης είναι μερικά από τα ονόματα που συνδέονται με την πρωτοβουλία αυτή. Ανάλογες πρωτοβου­λίες εκδηλώνονται στη μουσική και τη λογοτεχνία με κοινό στόχο να επανασυνδεθούμε με την κομμένη παράδοση από την άλωση της Πόλης και μετά. Επακολούθησε μια μακρά περίοδος που στα φαινόμενα τουλάχιστον χάθηκε κάθε έννοια ελληνικής παράδοσης.

Παρόλα αυτά, οι μελέτες απέδειξαν σήμερα ότι τίποτα δεν αποκόπηκε από την πάσα παράδοση του ελληνισμού. Τπήρξε μία συνεχής ροή η οποία κάποτε ξεκίνησε σα χείμαρ­ρος ορμητικός και πλούσιος, που κάποτε στένεψε και έγινε ένα πολύ μικρό ρυάκι, που πολλοί το χάσανε, δεν το βλέπανε ή το αγνοήσανε. 'Ετσι περίπου ανακαλύψαμε και μεις αυτό το ρυάκι της παράδοσης.

Ο Μακρυγιάννης, όταν ζήτησε ένα ζωγράφο για ν ’ απει­κονίσει τις μάχες και τα απομνημονεύματά του, του συστή­σανε έναν ευρωπαίο ζωγράφο, στον οποίο αφηγήθηκε τα συμβάντα από τους αγώνες κατά των Τούρκων. Ο ευρωπαίος

46

ζωγράφος —όπως αφηγείται ο ίδιος ο Μακρυγιάννης— πα­ρουσίασε μερικά μανεκέν, μερικές κούκλες, οι οποίες υποτίθε­ται ότι μάχονταν. Ο Μακρυγιάννης απογοητεύτηκε και ανα­γκάστηκε να ζητήσει τη συνεργασία ενός μανιάτη λαϊκού αγιογράφου. Α υτά δεν είναι τυχαία, αλλά εξηγούν πάρα πολλά. Και γ ια μας όλους που ερευνήσαμε το θέμα ήταν μία αφετηρία για να δούμε εις βάθος τη σημασία της παράδοσης.

Το 1946 συζητούσα με τον Κώστα Βάρναλη τη δυνατότη­τα μιας πολυτελούς έκδοσης της «Λυσιστράτης». Μιλώντας με τον ποιητή είδα ότι θα μπορούσαμε να ανατρέξουμε στις ανεξάντλητες αγγειογραφίες των αρχαίων Ελλήνων, που βρίσκονταν στα διάφορα μουσεία μας. Στις' αγγειογραφίες αυτές υπάρχουν παραδόσεις-ντοκουμέντα από την ερωτική ζωή της αρχαιότητας. Ό ταν ο Βάρναλης μου μίλησε πρώτος για τη δυνατότητα χρησιμοποίησης αυτών των παραστάσεων στην έκδοση της «Λυσιστράτης», με βρήκε απροετοίμαστο, γ ια τ ί ελάχιστοι από μας γνώριζαν το θησαυρό των ελληνικών μουσείων.

Και πώς κατορθώσατε να κάνετε τη γνωριμία με αυτή την παράδοση;

Α υτά όλα τα γνωρίσαμε μέσω της δυτικής τέχνης. Και δεν πρέπει να σας κρύψω εδώ τη συμβολή του ίδιου του Πάμπλο Πικάσο, που σε πολλά έργα του βασίστηκε στην αρχαιοελλη­νική τέχνη. Ακόμη λοιπόν και μέσω της δυτικής τέχνης ανακαλύψαμε τις αφετηρίες και τ ις ρίζες μας. Την εποχή εκείνη, οι περισσότεροι από τους Έλληνες καλλιτέχνες ήταν θύματα της σχολής του Μονάχου και σε πάρα πολλές περι­πτώσεις φωτιστήκαμε από τη γαλλική τέχνη, η οποία αντα­ποκρινόταν καλύτερα σε ουμανιστικά αιτήματα. Καταλαβαί­νετε λοιπόν, ότι αρπαχτήκαμε απ ’ οπουδήποτε για να προ­χωρήσουμε στις έρευνές μας.

Και ποιες είναι οι διαπιστώσεις σας μετά τη μακρόχρονη αυτή διερευνητική προσπάθεια;

47

Η εξέλιξη της ελληνικής καλλιτεχνικής παράδοσης πα­ρουσιάζει μια αδιάκοπη ροή. Η αρχαία ελληνική αντίληψη περνάει μέσα στα έργα των πρωτοχριστιανικών χρόνων. Φιγούρες, εντελώς ειδωλολατρικές, χωρίς ν ’ αλλάζουν σε τίποτε, μετατρέπονται σε χριστιανικές, ακόμη και στην πτυχολογία. Στον Ό σιο Δαβίδ της Θεσσαλονίκης υπάρχει ένας αγένειος Χριστός, σ ’ ένα παμπάλαιο ψηφιδωτό. Δεν είναι τυχαίο αυτό. Οι χριστιανοί ζωγράφοι είχαν σαν πρότυπο τις αρχαίες φόρμες.

Αργότερα αρχίζει μια τυποποίηση, μια κωδικοποίηση θα λέγαμε, του τρόπου της βυζαντινής εικονογράφησης. Έ τσ ι λοιπόν δημιουργείται ένα είδος ακαδημαϊκής τέχνης.

Μ ιλείστε μας για τις ιδεοπολιτικές σας θέσεις και πώς περνούν μέσα από αυτές οι καλλιτεχνικές σας δημιουργίες.

Από τα 16 μου χρόνια, ήμουν οργανωμένος στην ΟΚΝΕ, την κομμουνιστική νεολαία της εποχής. Μελετούσα συστη­ματικά τα μαρξιστικά κείμενα, όσο βέβαια άντεχαν τα κότσια μου και παράλληλα ήμουν ενταγμένος σ ’ όλα τα προοδευτικά κινήματα της Αριστεράς.

Προσπάθησα να απογυμνώσω τα εξωτερικά φαινόμενα, όπως τα δόγματα της χριστιανοσύνης και ό,τι μπορούσε να απασχολεί θεματικά τους παλιούς αγιογράφους, οι οποίοι δούλευαν μόνον «εις δόξαν Κυρίου» και δεν υπέγραφαν, εκτός από ελάχιστους μεταγενέστερους. Έ τσ ι, σχημάτισα την πεποίθηση ότι τα διδάγματα από τις πλαστικές τέχνες, από τα προκλασικά χρόνια, από τους ακίνητους κούρους και τις κόρες των Δωριέων μέχρι και τα βυζαντινά χρόνια της ακμής, παρέμεναν αναλλοίωτα, μεταφερόμενα και αξιοποιούμενα στο διάβα των εποχών.

Μέσα από τη φαινομενική στερεότητα των εξωτερικών γνωρισμάτων της πλαστικής φόρμας, αναζήτησα μια εσωτε­ρικότητα. Και διαπίστωσα ότι η πίεση της εξωτερικής φόρμας προς τα έξω, διαμόρφωνε όλους αυτούς τους χαρα­κτήρες και όλα τα πλαστικά προβλήματα, που εμένα τουλά­

48

χιστο με άγγιζαν, με προβλημάτιζαν και με εδίδασκαν. Έ τσ ι, απέκτησα την επαφή με αυτό που σήμερα μπορεί να πει κανείς ότι ασκεί στο έργο μου μια καθαρά παραδοσιακή επιρροή. Είναι το αποτέλεσμα μιας δουλειάς συγκεκριμένης και συνειδητής και δεν δυσκολεύτηκα καθόλου να μεταφέρω το δικό μου τον προβληματισμό στα διδάγματα αυτά της παράδοσης για να εκφραστούν ανάλογα.

Παραδέχεστε ότι σαν καλλιτέχνης που ερεύνησε την παράδοση, είστε στρατευμένος. Πώς εννοείτε τη στράτευσή σας;

Θεωρώ τον εαυτό μου, με τη σκληρότερη έννοια του όρου, στρατευμένο στην υπόθεση του ουμανισμού, με την πλατύτε­ρη έκφρασή του. Και θεωρώ τη στράτευση αυτή απολύτως θεμιτή και μέσα στην ιστορία και στην παράδοση των καλλιτεχνών. Ας μη ξεχνάμε ότι όταν ο βυζαντινός δούλευε, δούλευε «εις δόξαν Κυρίου». Ό ταν οι δυτικοί έχτιζαν αυτά τα ασύλληπτα μνημεία των μητροπολιτικών ναών, τα δού­λευαν σαν στρατευμένοι και πίστευαν στη «δόξα του Κυρίου». Στα χρόνια του χριστιανισμού η στράτευση έφτασε τα ανώ­τατα όρια απόδοσης.

Ανάλογη όμως υποσυνείδητη στράτευση θα διαπιστώσου­με και στους λαϊκούς τεχνίτες που κράτησαν την ιστορία και την παράδοση της χαμένης μεγάλης τέχνης του Ελληνισμού. Υπήρξε και γι ’ αυτούς μία στράτευση και ένας άξονας επάνω σ ’ ένα πνεύμα που υποσυνείδητα κρυβόταν, αλλά πραχτικά, συνειδητά απέδιδε.

Το να θεωρώ λοιπόν τον εαυτό μου στρατευμένο σημαίνει ότι συνεχίζω μια παράδοση που υπάρχει και συνεχίζεται επί χιλιετίες. Το να λέμε ότι είμαι «απολιτικός» ή ότι δεν έχω καμιά σχέση με την πολιτική, αλλά ασκώ μόνον την τέχνη, αυτό είναι μια φιλολογία. Η ίδια και μόνη η διατύπωση του όρου της απολιτικότητας είναι μια πράξη πολιτική, για την οποία εγώ έχω μια διαφορετική θέση, διότι ειλικρινά και τίμια θεωρώ τον εαυτό μου στρατευμένο για τον κόσμο. Τη στράτευση λοιπόν τη διαπιστώνω διαμέσου των αιώνων ν ’

4 49

ακολουθεί την πορεία της τέχνης, από την εποχή των σπη­λαίων μέχρι σήμερα.

Η διαχρονική εκτίμηση της παράδοσης προφανώς σας οδήγησε σε συνθέσεις αρχαγγέλων, άλλοτε δέσμιων και άλλοτε επαναστατών, με φοβερά μυδράλια. Μ ερικοί ξαφνιάστηκαν. Εγώ προσωπικά όχι. Μ ιλείστε μας λοιπόν και αναλύστε μας εκφραστικά και θεματικά τις συνθέσεις αυτές, που στάθηκαν και η «πέτρα του σκανδάλου», στην Εθνική Πινακοθήκη...

Θα σας απαντήσω ξεκινώντας μ ’ ένα περίεργο, θα λέγα­με, περιστατικό, που συνδέεται με μια συνοπτική έκθεση των έργων μου σε επαρχιακή πόλη. Κάποιος νέος, μέλος της κομμουνιστικής νεολαίας, που είχε ακούσει πιθανώς για τη δική μου ιδεολογία, επισκέφτηκε την έκθεσή μου με την πεποίθηση ότι θα βρει μια απάντηση στο ερώτημα τι είναι σοσιαλιστικός ρεαλισμός. Ο νέος αυτός με είχε εντάξει με τη συνείδησή του σ ’ αυτή την πλευρά.

Ό ταν όμως παρακολούθησε την έκθεση, έκανε την ακό­λουθη κριτική για τη δουλειά μου: «Μα αυτό δεν είναι σοσιαλιστικός ρεαλισμός. Εγώ ήλθα εδώ για να δω έργα σοσιαλιστικά και τώρα βλέπω ότι μπήκα μέσα σε μια εκκλησία».

Η κρίση αυτή του νέου έκρυβε μια αλήθεια. Αλλά αν ζητήσουμε ν ’ αναλύσουμε τι εννοούσε αυτός εκκλησία και τι εννοώ εγώ εκκλησία, θα βρεθούμε σε μια μικρή διάσταση. Αυτός εννοούσε μια παραδοσιακή εκκλησία, με μορφές αγίων σε τέμπλα και σε στήλες. Ο νέος στάθηκε, έμεινε στα εξωτερικά φαινόμενα. Εγώ όμως, από την πλευρά μου, πιστεύω απολύτως ότι συνέθετα την εικονογραφία μιας πραγματικής λαϊκής εκκλησίας. Αυτή η μικρή διαφορά ανά­μεσα στην κρίση του νέου και στη δική μου καλλιτεχνική πεποίθηση θέτει, όπως καταλαβαίνετε, θέμα για μια γενικό­τερη πολιτιστική διαπαιδαγώγηση. Και προς αυτή την κα­τεύθυνση προσπαθούμε ν ’ ανεβάσουμε το κοινό.

Και συνεχίζω την απάντηση στην ερώτησή σας, πώς

50

φτιάχνω αρχαγγέλους με πολυβόλα και φωτοστέφανα ή χαροκαμμένες μάνες σαν του Σωτήρη Πέτρουλα, που μοιά­ζουν με την Παναγία. Είναι πράγματα που δεν μπορούν ν ’ απασχολήσουν τον καλλιτέχνη λογικά. Είναι πράγματα που εδρεύουν εσωτερικά και που περνούν σε μια εξωτερική έκφραση και από κει και πέρα δικαιώνονται διαχρονικά, ανάλογα με την ποιότητα της πλαστικής διατύπωσης.

Ειδικά οι αρχάγγελοί μου ήταν και η μεγάλη «πέτρα του σκανδάλου» όπως σωστά λέτε, στην έκθεση της Εθνικής Πινακοθήκης. Έφτασαν να με ρωτήσουν ορθόδοξοι και δογ­ματικοί επισκέπτες γιατί έβαλα πολυβόλα και αν έχω συνα­ντήσει αρχαγγέλους με πολυβόλα. Και εγώ τους απάντησα ερωτώντας τους, αν αυτοί έχουν δει αρχαγγέλους με ρομ­φαίες. Και συμπλήρωσα ότι αν υπήρχαν πολυβόλα εκείνη την εποχή, που να έκαναν τον αρχάγγελο ακόμα ισχυρότερο, τότε ασφαλώς ο βυζαντινός αγιογράφος θα τους εφόδιαζε με τα όπλα αυτά. Τους εφόδιασε λοιπόν με ρομφαία που ήταν φανταστική, γιατί ήθελε να τους προσδώσει την υπερδύναμη ενός μαχητή.

Βέβαια, στην αποτύπωση της τελικής έκφρασης αυτών των μορφών συνέβαλε σειρά γεγονότων: Τα πάθη ενός λαού στη δικτατορία, η δολοφονία του Τσε Γκεβάρα... Ό ταν αντίκρυσα το γαλλικό περιοδικό «Observateur» με το κεφάλι του νεκρού Γκεβάρα συγκλονίστηκα και αναστατώθηκα. Το γεγονός αυτό μου έδειξε πόσο είχε μικρύνει ο κόσμος και πώς, από την άλλη πλευρά, πορεύονταν παράλληλοι οι βίοι των λαών, μέσα από τις δικές μας αγωνίες για την κατάλυση της ελευθερίας κάτω από το δικτατορικό καθεστώς και για την ανάκτηση αυτής της ελευθερίας. Με τις φιγούρες αυτές ήθελα να δώσω την επέκταση και τη διάσταση της ζωής και του αγώνα. Ο μεν αγωνιστής νεκρός, αλλά ο αγώνας συνεχί­ζεται, πάνοπλος και ακατάλυτος. Το αν η δουλειά μου αυτή δικαιώνεται πλαστικά θα το δείξει τελικά ο χρόνος...

51

Κισσάμου και Σελίνου ΕΙΡΗΝΑΙΟΣ

Σε ποιο σημείο νομίζετε ότι μπορούν να συναντηθούν ο χριστιανισμός με το μαρξισμό;

Εκείνο που ενδιαφέρει το χριστιανισμό και δημιουργεί κάποια σχέση με το μαρξισμό είναι η κοινωνική, η παρούσα ζωή του ανθρώπου και ειδικότερα τα αιτήματα για την κοινωνική δικαιοσύνη, την ελευθερία και την ειρήνη. Για τα ίδια θέματα ομιλεί ο μαρξισμός, αλλά η μέθοδος που ακολου­θεί είναι διαφορετική.

Είναι ευχάριστο το ότι ζούμε σε μια εποχή διαλόγου. Ο Ροζέ Γκαρωντύ, νομίζω, έχει γράψει για το «διάλογο των πολιτισμών». Πιστεύω δε ότι ο χριστιανισμός δεν φοβάται το διάλογο και μπορεί να συνομιλήσει με τον καθένα, μπορεί να εκφράσει την πεποίθησή του και ν ’ ακούσει και τις θέσεις των άλλων.

Σαν χριστιανοί, αναγνωρίζουμε ότι ο μαρξισμός έκανε μια έρευνα στα κοινωνικά προβλήματα. Ο μαρξισμός έχει μια γνωσιολογία της επικοινωνίας.

Στα ζητήματα λοιπόν της δικαιοσύνης ή της Ειρήνης δεν διαπι­στώνετε μια κάποια απουσία της ηγεσίας της εκκλησίας;

Η εκκλησία, με τη γενικότερη έννοιά της, δηλαδή το σύνολο των ανθρώπων, δεν απουσιάζει από τα σοβαρά κοινω­νικά προβλήματα. Με την έννοια αυτή η εκκλησία βοηθεί το διάλογο. Με την ειδικότερη όμως έννοια της ιεραρχίας της

52

εκκλησίας, διαπιστώνουμε μια απόσταση. Η εκκλησία δεν εκφράζεται συλλογικά.

Για φανταστείτε, αν η Ιεραρχία της Εκκλησίας της Ελλάδος σε μια από τις συνεδριάσεις της εξέταζε και τα θέματα των εργαζομένων, των υπαλλήλων και των γεωργών. Μια τέτοια πρωτοβουλία θα είχε πολύ καλήν απήχηση. Δυστυχώς, προς την κατεύθυνση αυτή δεν έχουμε εργαστεί.

Θα μπορούσαν, σε μια Σύνοδο της Ιεραρχίας της Εκκλη­σίας τη£ Ελλάδος, να συμμετάσχουν και λαϊκοί, δηλαδή στελέχη της εκκλησίας από το λαϊκό στοιχείο, οικονομολό­γοι, κοινωνιολόγοι και άλλοι. Η εκκλησία πρέπει να δέχεται και να ευλογεί το διάλογο.

Ή δη έχει αρχίσει εδώ ένας διάλογος. Το θεωρείτε πρόοδο αυτό;Σήμερα υπάρχει μεγάλη διαφορά σε σύγκριση με την προ

πενήντα ετών εκκλησία. Υπάρχει ένα άνοιγμα προς τα κοινω­νικά θέματα. Πρέπει όμως να προχωρήσουμε. Η εκκλησία πιστεύω ότι θ ’ αντλήσει πάρα πολλές δυνάμεις από το λαό της, από το ποίμνιό της. Είναι σφάλμα και αδυναμία της εκκλησίας να είναι απομονωμένη στους ρασοφόρους της και μόνον, τη στιγμή κατά την οποία στο λαό της εκκλησίας υπάρχουν τόσες και τόσες δυνάμεις με χαρίσματα. Ό λες αυτές τις δυνάμεις η εκκλησία πρέπει να τις χρησιμοποιήσει, να τις αγκαλιάσει και να τις αξιοποιήσει.

Για τη συνάντηση ορθοδόξων με μαρξιστές και διανοούμενους άλλω ν χώρων, στην Ορθόδοξη Ακαδημία Κρήτης, τι θα είχατε να μας πείτε;

Η συνάντηση με τους μαρξιστές και άλλους διανοούμενους στο Κολυμπάρι Χανίων ήταν μια άτυπη επαφή. Η όλη βέβαια πρωτοβουλία για ένα διάλογο είναι καλή. Απαιτείται όμως μια σοβαρή προεργασία. Και αν υπάρξει σωστό και αληθινό ενδιαφέρον, θα προκύψει νομίζω κάτι το καλό. Δεν ξέρω αν στην πορεία των πρωτοβουλιών δημιουργηθούν προβλήματα. Γενικά, όμως, η πρωτοβουλία είναι καλή.

53

Πρέπει να γίνουν αρκετές συναντήσεις για μια αλληλο- γνωριμία. Δεν μπορώ να ισχυριστώ ότι ξέρω πάρα πολύ καλά το μαρξισμό, όπως και εκπρόσωποι από την άλλη πλευρά δεν ξέρουν καλά το χριστιανισμό. Αν ανεύρουμε τις αλήθειες του χριστιανισμού και του μαρξισμού, θα μπορούσαμε να βρούμε πώς και πού μπορούμε να συναντηθούμε.

54

ΜΑΝΟΛΗΣ ΜΗΛΙΑΡΑΚΗΣ

Πρώτα πρώτα πρέπει να τονιστεί ότι ο χριστιανομαρξιστικός διάλογος δεν είναι κάτι το καινούριο. Μια πρώτη μορφή του συναντάμε στην περίοδο της Εθνικής Αντίστασης. Κληρικοί όλων των βαθμών, μοναχοί, βαθιά πιστοί λαϊκοί χριστιανοί, βρίσκονται στο ίδιο μετερίζι με μαρξιστές και πολεμούν το φασισμό.

Στην περίοδο της εφτάχρονης δικτατορίας επαναλαμβά­νεται ο «διάλογος». Κληρικοί με τρόφιμα κάτω από τα ράσα τους τροφοδοτούν τους φοιτητές της Νομικής, καταγγέλλουν επώνυμα το «φιάσκο» των πρώτων φοιτητικών «εκλογών» που οργάνωσε η δικτατορία και συνεργάζονται στην αντιδι- κτατορική πάλη μ ’ όλες τις φοιτητικές αντιδικτατορικές παρατάξεις, άρα και με τις μαρξιστικές.

Το χριστιανοσοσιαλιστικό Κίνημα της Χριστιανικής Δη­μοκρατίας εφαρμόζει την ίδια τακτική εκείνη την περίοδο. Η εφημερίδα του «Χριστιανική» με την αρθρογραφία της εκφρά­ζει όλο το αντιδικτατορικό φάσμα. Ηγέτες της Αριστεράς ζητούν και έχουν επαφή με την ηγεσία της Χριστιανικής Δημοκρατίας. Νεολαίοι μαρξιστές (και άλλοι φυσικά) γίνο­νται εθελοντές διανομείς της «Χριστιανικής».

Το πείραμα της «Συμμαχίας» που ακολούθησε το ’77, προϊόν της κοινής αντιδικτατορικής πάλης χριστιανοσοσιαλι- στών, σοσιαλιστών, σοσιαλδημοκρατών και αριστερών του

55

μαρξιστικού χώρου, κατάληξε σε ένα κοινό προεκλογικό πρόγραμμα, ύστερα από πολύμηνο και κοπιαστικό διάλογο.

Τα ιστορικά αυτά προηγούμενα έχουν ένα κοινό παρονο­μαστή. Χριστιανοί και μαρξιστές παραμέρισαν τα «ΕΠΕΙΔΗ» και έψαξαν και βρήκαν τα κοινά «ΔΙΑ ΤΑΤΤΑ». Για άλλους λόγους αντιμαχόταν η Χριστιανική Δημοκρατία τη δικτατο­ρία και για άλλους οι μαρξιστές. Η Χριστιανική Δημοκρατία θα πολεμούσε και μια δικτατορία τύπου Γιαρουζέλσκι, το ΚΚΕ όχι. Ό μω ς το 1967-74 στον τόπο μας είχαμε τη δικτατορία των συνταγματαρχών και έπρεπε να φύγει. Να καθαρίζαμε το ριγκ, όπου θα διεξαγόταν αργότερα η αναμε­ταξύ μας πάλη.

Σήμερα, από τα κείμενα που έχουν παρουσιαστεί, επιχει- ρείται κάτι άλλο. Να παντρέψουν σε κοσμοθεωρητικό επίπε­δο μαρξισμό και ορθοδοξία. Αυτό δεν γίνεται. Γιατί ο μεν χριστιανισμός αποτελεί την αποκάλυψη του άναρχου τριαδι­κού Θεού «ποιητή ορατών τε πάντων και αοράτων», ο δε μαρξισμός είναι μια κοσμοθεωρία —ανθρώπινο δημιούργημα, όπως τόσα άλλα— 'που δέχεται την ύπαρξη μιας μόνης πραγματικότητας· της άναρχης και αυτοεξελισσόμενης υλι­κής. Διαμετρικά αντίθετοι κόσμοι, τόσο από άποψη προέ­λευσης, όσο και από άποψη αφετηριακής σκέψης και τρόπου ζωής.

Ζω μαρξιστικά με συνέπεια σημαίνει ότι μετέχω ενεργά στον ταξικό αγώνα με στόχο να γίνει η τάξη μου κυρίαρχη και να γίνει «δίκαιο» στην κοινωνία η θέληση της τάξης μου. Γι ’ αυτό η νίκη μαρξιστικά είναι πάντα ταξική.

Ζω χριστιανικά με συνέπεια σημαίνει ότι έχω κάνει ζωή μου τη θυσία μέσα στον άλλο και για τον άλλο- είμαι ταγμένος αμετάκλητα σε μια ζωή πρακτικής υπηρεσίας, ενεργητικής συμ-πάθειας: παλεύω σε κάθε επίπεδο, από το αυστηρά προσωπικό ως το καλύτερα οργανωμένο, αντίθετα σ ’ όλες τις μορφές καταπίεσης, αδικίας και εκμετάλλευσης.

Η απόπειρα που γίνεται σήμερα για χριστιανομαρξιστικό

56

διάλογο υπαγορεύεται νομίζω και από τους εξής λόγους:1. Την κρίση που έχει δημιουργηθεί στον κόσμο της

μαρξιστικής αριστεράς που καθημερινά διαπιστώνει ότι ο σοσιαλισμός δεν οικοδομείται απλά και μόνο με αλλαγή των δομών της κοινωνίας, αλλά έχει σαν αναγκαία προϋπόθεση την προσωπική βίωσή του. Και το προσωπικό βίωμα του σοσιαλισμού δεν μπορεί να γίνει από έναν άνθρωπο που ο μαρξισμός τον θέλει ένα φυσικοχημικό σύστημα και μόνο, ένα «ζώο που φτιάχνει εργαλεία». Ο σοσιαλισμός δεν μπορεί να χτιστεί με υποσχέσεις του τύπου: «δουλέψτε και όταν και εφ ’ όσον οι παραγωγικές σχέσεις δώσουν αφθονία υλικών αγα­θών, τότε θα υπάρξει αμοιβή σύμφωνα με τις ανάγκες». ΟΙΚΟΔΟΜΕΙΤΑΙ ΤΩΡΑ ΚΑΙ ΠΑΝΤΟΤΕ με την πίστη και τις συνέπειες της πίστης στον τριαδικό Θεό και την αποκάλυψή του. Ο μαρξισμός δεν θα μπορέσει να πείσει τον άνθρωπο να εργάζεται και αν μπορεί να αποδίδει 100 και να παίρνει 50, εφ’ όσον μόνο αυτές θα είναι οι ανάγκες του. Και ταυτόχρονα να δεχτεί ένας άλλος, που θα παράγει μόνο 50, γιατί τόσο θα μπορεί, να παίρνει 100, γιατί τόσα θα του χρειάζονται. Αυτές οι διαπιστώσεις οδηγούν τους μαρξιστές του καιρού μας σε νέες αναζητήσεις και προβληματισμούς και αναθεωρήσεις της κλασικής μαρξιστικής σκέψης. Στοιχείο οπωσδήποτε θετικό.

2. Την κρίση στον χώρο της χριστιανοσύνης που κοινωνι- κοπολιτικά και σε επίπεδο διοικούσας Εκκλησίας και ακαδη­μαϊκής θεολογίας μετάτρεψε το χριστιανισμό και ειδικά την Ορθοδοξία από επαναστατικό κατά του κόσμου τρόπο ζωής, σε θρησκεία —στήριγμα των κρατούντων και εχθρό του πνεύματος. Η ακαδημαϊκή θεολογία δημιούργησε το τέρας του αστοχριστιανισμού, που οδήγησε στην ιδεολογική κάλυψη όλων των αντιδραστικών δυνάμεων του τόπου (παλάτι, πλου­τοκρατία, δικτατορία κ.λ.π.). Μπροστά στην αντικειμενική αυτή πραγματικότητα —που είναι εξόφθαλμα αντιχριστιανι- κή— οι χριστιανοί που μέχρι τώρα δεν είχαν δώσει ένα αυτόνομο χριστιανοκοινωνικοπολιτικό «παρών» αναζητούν

57

τρόπους διαχωρισμού της θέσης τους από την ιδεολογία του «Ελλάς Ελλήνων Χριστιανών», προσεγγίζοντας το μαρξιστι­κό χώρο, σε αντίθεση με τους χριστιανούς του χθες, που είχαν ταυτιστεί κοινωνικοπολιτικά με την αστική ιδεολογία.

Ποιες προοπτικές βλέπετε στο διάλογο που έχει αρχίσει;Πολλά θα εξαρτηθούν από την ειλικρίνεια και των δύο

πλευρών, τόσο στην διαπίστωση των αντιθέσεων, όσο και στα κοινά σημεία. Και υπάρχουν κοινά σημεία, γιατί ο μαρξισμός έχει αλήθειες που περιέχονται στον χριστιανισμό που είναι η Αλήθεια. Από κει και πέρα θεωρούμε ως θετικό στοιχείο επαφής τη διαπίστωση ορισμένων μαρξιστών, ότι η ορθόδοξη παράδοση και εμπειρία του λαού μας αποτελεί μια πραγματι­κότητα, που δεν μπορεί να παραμεριστεί με ιδεολογικά και εγκεφαλικά κατασκευάσματα. Με αφετηρία το σημείο αυτό μπορούν να βρεθούν και άλλα, πολλά κοινά στοιχεία που να οδηγούν σε ένα σοσιαλισμό που να ανταποκρίνεται στα βιώματα του λαού μας. Έ να χριστιανικό σοσιαλισμό.

Ο στόχος αυτός δεν μπορεί να προωθηθεί μ ε την ένταξη των χριστιανών μέσα στα προοδευτικά κόμματα;

Το πείραμα αυτό έγινε και στο παρελθόν και απέτυχε. Οι χριστιανοί εντάσσονταν στα αστικά κόμματα —που στην εποχή τους ήταν προοδευτικά— με την ελπίδα ότι θα επηρέα­ζαν τη γραμμή και το πρόγραμμά τους, αδιαφορώντας για την εξ ορισμού αντιχριστιανική φύση του αστικού συστήμα­τος. Στο τέλος φτάσαμε στο «Ελλάς Ελλήνων Χριστιανών». Έ τσ ι και τώρα οι χριστιανοί που εντάσσονται σε κόμματα που η κοσμοθεωρία τους αρνείται την Αλήθεια της Εκκλη­σίας, δημιουργούν σύγχυση στον εαυτό τους και στο λαό. Στον εαυτό τους, γιατί αν θέλουν να είναι συνεπείς με το ιδεολογικοφιλοσοφικό «πιστεύω» του κόμματος θα είναι ασυ­νεπείς στο δικό τους «πιστεύω» και αντίστροφα. Στο λαό, γιατί τον αποπροσανατολίζουν με τη μείξη των άμεικτων. Το συνεπές και καθαρό για όλους είναι η ύπαρξη αυτόνομου

58

πολιτικού φορέα των συνειδητοποιημένων κοινωνικοπολιτικά χριστιανών, που θα χρησιμοποιείται ως ένα σοβαρό και αναγκαίο εργαλείο για την προώθηση της λύσης των προβλη­μάτων του τόπου, χωρίς σε καμιά περίπτωση να μπορεί ή να θέλει να υποκαταστήσει την Εκκλησία. Ο φορέας αυτός, χριστιανικά-δημοκρατικά οργανωμένος, θα είναι σε θέση να κάνει ένα ουσιαστικό για τα προβλήματα του τόπου διάλογο και με τους μαρξιστές. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια ότι ο διάλογος δεν μπορεί να γίνεται και από άλλους φορείς ή πρόσωπα, αλλά οι πρακτικές συνέπειές του τότε, πολύ φοβούμαι ότι θα είναι περιορισμένες.

Στη Δυτική Ευρώπη, όπου υπάρχουν χριστιανοδημοκρατικά κόμ­ματα, άλλαξε η κατάσταση υπέρ του λαού;

Έ να κόμμα δεν μπορεί να χαρακτηρίζεται χριστιανικό απλά και μόνο από την ταμπέλα του. Η ευρωπαϊκή χριστια- νοδημοκρατία, συνεπής προς τις κοινωνικές προεκτάσεις του ρωμαιοκαθολικισμού και προτεσταντισμού, δεν μπορούσε παρά να είναι εξ υπάρχής δεξιά, αστική έκφραση, γ ι ’ αυτό και έδωσε τους γνωστούς σαθρούς καρπούς. Στη χώρα μας οι χριστιανοσοσιαλιστές έχουν κοινωνικά πρότυπά τους την πρωτοχριστιανική κοινότητα των Ιεροσολύμων και το κοινω­νικό πνεύμα της Ορθοδοξίας, όπως το συναντάμε στα κοινό­βια του μοναχισμού και στις αυτόνομες κοινότητες που άνθισαν στον τόπο μας πριν τον «μορφώσουν» με τα Δυτικά πρότυπα σκέψης και ζωής.

59

ΚΩΣΤΑΣ ΖΟΤΡΑΡΙΣ

Ορισμένοι σε επικρίνουν ότι ανήκεις σε μια «ελίτ» διανοουμένων, που ανέλαβε την πρωτοβουλία του χριστιανομαρξιστικού διαλόγου. Συμ­φωνείς με το χαρακτηρισμό που σου αποδίδουν;

Βέβαια και είναι συζήτηση, σε μια «ελίτ» διανοουμένων και μάλιστα ανάμεσα σε μια παρέα. Ό π ω ς σωστά άλλωστε λέει και ο Σαββόπουλος «στην Ελλάδα οι παρέες κάνουν την ιστορία...» Την ιστορία δεν την κάνουν ούτε τα νεκρά σχήμα­τα ούτε οι απρόσωποι κομματικοί σχηματισμοί ούτε και οι διαμεσολαβήσεις αυτών των νεκρών θεσμών. Γ ι ’ αυτό αν πρέπει να υπάρξει κάτι ζωντανό στην Ελλάδα, αυτό πρέπει ν ’ αρχίσει από παρέες.

Μου λες τον όρο «ελίτ». Απαντώ: Βεβαίως ελίτ, με την έννοια ότι πάντοτε οι άνθρωποι που έχουν κάποια τόλμη είναι μοναχικοί. Η τόλμη είναι μοναχισμός. Και από αυτή την άποψη υπάρχει κάποια απόσταση, διότι οι αδρανείς οργανι­σμοί των μαστοδόντων και των αφασικών μεγαθηρίων για να κουνηθούνε θέλουνε έκρηξη, διάλυση και ποιος ξέρει ακόμη τι...

Και όμως είναι γνωστό ότι ανήκεις στο Κ Κ Ε εσωτερικού. Και σαν μέλος ή στέλεχος ενός κόμματος πρέπει να είσαι σύμφωνος μ ε τη γραμμή του μηχανισμού του κόμματός σου...

Το ΚΚΕ εσωτερικού είναι δέσμιο των προγραμματικών του επιταγών, των ευρύτερων πεποιθήσεών του και επιπλέον

60

δέσμιο των ιστορικών λόγων του δικαίωσαν τη διάσπαση. Δηλαδή, αν π.χ. εγώ είμαι σκοταδιστής, το ΚΚΕ εσ. είναι υποχρεωμένο ν ’ ανεχθεί το σκοταδισμό μου, εφόσον αυτό σημαίνει πολυφωνία ή εφόσον αυτό σημαίνει ότι θα προχωρή­σουμε σε μια σοσιαλιστική κοινωνία, όπου ένας ύποπτος σκοταδιστής είναι εξίσου αξιοσέβαστη και ανεπανάληπτη προσωπικότητα μαζί με το φανταχτερό φωτοδότη. Από αυτή λοιπόν την άποψη, εγώ μεν σε ό,τι αφορά την επαφή μου με την Ορθοδοξία και την ορθόδοξη συνείδησή μου κατά τίποτε δεν θίγω την πολιτική προοπτική του ΚΚΕ εσ. Από την άλλη πλευρά, νομίζω ότι συμβάλλω στη διαμόρφωση μιας πνευμα­τικότητας, η οποία λείπει όχι μόνον από το ΚΚΕ εσ. αλλά και από το σύνολο του κομμουνιστικού κινήματος στην Ελλάδα.

Και όταν λες έλλειψ η πνευματικότητας στο κομμουνιστικό κίνη­μα, εννοείς όλες τις αριστερές δυνάμεις:

Ό ταν μιλάμε για αριστερά κόμματα εννοούμε τα κομμου­νιστικά. Τώρα το ΠΑΣΟΚ και διάφορα άλλα αλαλούμ τα οποία σήμερα είναι και αύριο δεν είναι, αυτά εν πάση περιπτώσει είναι αστειότητες...

Και όμως από την πλευρά του το ΠΑΣΟ Κ, πάνω στο θέμα του χριστιανομαρξιστικού διαλόγου, έκανε μια πολύ ενδιαφέρουσα και τεκμηριωμένη τοποθέτηση με τον υφυπουργό Παιδείας Στέλιο Παπα- θεμελή...

Ναι, αλλά ο Παπαθεμελής δεν προέρχεται από το ΠΑ­ΣΟΚ. Επομένως σαν τι μίλησε; Σαν ορθόδοξος χριστιανός ή σαν υφυπουργός Παιδείας; Έ χω την εντύπωση ότι η πνευμα­τικότητα για την οποία μίλησε δεν μπορεί να υπάρχει στο ΠΑΣΟΚ, γιατί είναι ένας σχηματισμός που δεν τον έχει «γδάρει» η ιστορία. Αν δεν σε γδάρει η ιστορία... Βέβαια δεν μπορώ ν ’ αρνηθώ ότι υπάρχουν μέσα στο ΠΑΣΟΚ και αξιοσέ- βαστοι αγωνιστές σαν πρότυπα μέσα σ ’ αυτό, με μια προσω­πική ιστορία, είτε αυτοί προέρχονται από το κομμουνιστικό κίνημα, είτε από το ΕΑΜ, είτε από τις γενιές του 1-1-4 και Πολυτεχνείου, αλλά το ΠΑΣΟΚ, σαν κίνημα είναι χαρακτηρι­

61

στικό της μεταπολεμικής ασυναρτησίας την οποία και εκφρά­ζει κατά τον αυθεντικό ιερό τρόπο, γι* αυτό άλλωστε και κυβερνάει. Και καλώς κάνει και κυβερνάει από την άποψη αυτή...

Ούτε εσύ μπορείς να το κρύψεις και να το διαψεύσεις, αλλά ούτε και από τη συμπεριφορά σου υπάρχει τρόπος να δείξεις κάτι διαφορε­τικό. Είναι λοιπόν πασίδηλο ότι είσαι ένας διάπυρος οπαδός της ιδέας της χριστιανομαρξιστικής αλληλοπροσέγγισης. Υπό την έννοια αυτή είσαι αισιόδοξος για το διάλογο που έχει αρχίσει;

Δεν τρέφω καμιά αισιοδοξία. Και αυτό, γιατί δεν είναι δυνατό στη σημερινή Ελλάδα να υπάρξουν προσεγγίσεις μεταξύ κρατικών ή διοικητικών μηχανών. Από τη μια πλευρά η διοικούσα Εκκλησία και από την άλλη πλευρά τα κομμουνι­στικά κόμματα είναι διοικητικές μηχανές, θεσμοί απρόσωποι και νεκρωμένοι. Από αυτή λοιπόν την άποψη, οποιαδήποτε συμφωνία θα είναι «συμφωνία κυρίων» η οποία θα γίνει πάνω από τα κεφάλια των ενδιαφερομένων. Μια τέτοια συμφωνία ίσως τους διευκολύνει να διοικήσουν καλύτερα το ...ΙΚΑ ή διάφορα ευαγή ιδρύματα. Και αυτό βέβαια καλό είναι. Αλλά το πράγμα μέχρις εκεί μόνο θα προχωρήσει.

Δεν τρέφεις λοιπόν αισιοδοξία... Διατηρείς ωστόσο ελπίδες; Και αν ναι πού τις στηρίζεις;

Αν υπάρχει μια ελπίδα στην Ελλάδα και γ ι ’ αυτό θα πρέπει να είμαι απολύτως εύελπις, είναι ότι επιτέλους οι Έλληνες, σαν πρόσωπα, θα ξαναβρούνε τη χαμένη ραχοκο- καλιά τους και όσοι είναι κομμουνιστές, μέσα από τον ηρωισμό του κομμουνιστικού κινήματος θα ξαναβρούν τον ηρωισμό της ορθόδοξης παράδοσής μας. Αυτά λοιπόν τα δύο ηρωικά κινήματα θα συναντηθούνε...

Αυτή βέβαια είναι μια προοπτική που κανείς δεν μπορεί να προβλέψει με απόλυτη βεβαιότητα. Ωστοσο δίνεις την εντύπωση ότι ασχολείσαι με το χριστιανομαρξιστικό διάλογο από μια υπαρξιακή ανάγκη. Συμφωνείς;

Ό χ ι από υπαρξιακή ανάγκη, αλλά από υπαρξιακό περίσ­

62

σευμα. Κυρίως όμως κάνω ό,τι κάνω παρωθούμενος από την κοινή λογική, τον «κοινό νου» ο οποίος πολλές φορές απου­σιάζει στην Ελλάδα. Με τον κοινό λοιπόν νου βρίσκω ότι η μεν χριστιανική Ορθοδοξία μας είναι σάρκα και αίμα του ελληνικού λαού και από την άλλη πλευρά το κομμουνιστικό κίνημα, πριν αυτό οδηγηθεί σε γραφειοκρατίες, ήταν επίσης σάρκα και αίμα του ελληνικού λαού. Και επειδή οι δύο αυτές ενσαρκώσεις εκφράζουνε μια ένταση, μια συγκίνηση και ένα νου της ελληνικής κοινωνίας και γενικότερα του γένους —όπως λέει ο Μοσκώφ, του πριν σώματος, του νυν σώματος και του επερχομένου σώματος— γι ’ αυτό νομίζω ότι η κοινή λογική, η παράδοση και η αισιοδοξία για το μέλλον της Ελλάδας επιβάλλει να συνυπάρξουμε, να ενωθούμε σε μια ένωση εντατικής αγάπης και ανευλαβούς κριτικής.

63

Πατήρ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΕΤΑΛΛΗΝΟΣ

Παπά-Γιώργη, αρκετοί από τους συνομιλητές αντικρύζουν πολωτικά το μαρξισμό και το χριστιανισμό και ιδίως την Ορθοδοξία. Σας κάνει να αισθάνεσθε αισιόδοξος αυτή η στεγανοποίηση των θέσεων;

Έ νας συνειδητός —με δυτική νοοτροπία— μαρξιστής, σήμερα είναι αδύνατο να καταλάβει την Ορθοδοξία ως «και- νότητα ζωής» πίσω από τα γυαλιά και τα προδιαγεγραμμένα σχήματα του παρελθόντος και κάτω από το καταθλιπτικό βάρος του «μεταμοσχευμένου» στο χώρο μας δυτικού προ­βληματισμού. Λεν είμαι όμως απαισιόδοξος. Γιατί ένας Έλληνας μαρξιστής, μεγαλωμένος στο ορθόδοξο κλίμα και διασώζοντας τις μνήμες των παιδικών του χρόνων και της ζωής του χωριού του και ο οποίος εντάχτηκε στο χώρο της μαρξιστικής οικογένειας, γιατί βρήκε κοινωνικά στοιχεία που δεν του πρόσφερε σαν διοικητικός οργανισμός και εθιμική θρησκευτικότητα η «Εκκλησία», έχει τις προϋποθέσεις να καταλάβει ότι μπορεί ν ’ αγωνίζεται κανείς για ισότητα και κοινωνική δικαιοσύνη, χωρίς να είναι απαραίτητο να δεχτεί τον ιστορικό και διαλεκτικό υλισμό, που σε τελική ανάλυση δεν είναι γέννημα του ίδιου του Μαρξ.

θέτετε επομένως ζήτημα σωστής μεθόδου για έναν εφικτό διά­λογο;

Βεβαίως. Ο διάλογος πρέπει να επισημάνει ομοιότητες και διαφορές και πάνω στη συζήτηση των διαφορών θα φανεί

64

η εκατέρωθεν ειλικρίνεια και συνεπώς και οι δυνατότητες συνέχειάς του. Πρώτα όμως πρέπει να διορθωθούν τα σφάλ­ματα του παρελθόντος. Να ξεπεραστούν ριζικά και αμετά- κλητα. Στις περασμένες δεκαετίες —και σποραδικά μέχρι πρόσφατα— οι Έλληνες μαρξιστές πιστεύοντας δογματικά και βεβιασμένα ότι η ορθόδοξη Ρωμηοσύνη έχει τα ίδια μεταφυσικά, φιλοσοφικά και κοινωνικά θεμέλια με τη φεου­δαρχική Δύση και τη φραγκευμένη Ρωσία του Μεγάλου Πέτρου, μετέφεραν στο χώρο μας αυτούσιο το δυτικό προ­βληματισμό και το οπλοστάσιο του (δυτικού) μαρξισμού και πολέμησαν μια Ορθοδοξία της φαντασίας τους, που τελείως την αγνοούσαν. Συνάμα όμως, μέσα στη μέθη του ενθουσια­σμού για την παγκόσμια νίκη του προλεταριάτου, δεν μπο­ρούσαν (και δεν είναι μόνο δικό τους σφάλμα) να καταλάβουν ότι άλλο τόσο την αγνοούσαν και οι περισσότεροι από τους επίσημους εκφραστές της, που ήταν και αυτοί εξίσου φορείς του φεουδαρχικού ευρωπαϊκού πνεύματος, το οποίο παρου­σίαζαν σαν Ορθοδοξία. Η σκόπιμη και άνωθεν επιβαλλόμενη, βέβαια, δυσφήμιση του μοναχισμού και μάλιστα του «αγιο- ρείτικου» που δεν έπαυσε ποτέ να διασώζει τα υπαρκτικά θεμέλιά μας, εξυπηρετούσε και αυτή τη σκοπιμότητα.

Π ώ ς εννοείτε εσείς τον ειλικρινή διάλογο, κυρίως από την πλευρά της Ορθοδοξίας;

Με το διάλογο επιδιώκει η Ορθοδοξία να ζωοποιήσει και αναστήσει μέσα στον άνθρωπο την Αλήθεια, καταξιώνοντάς τον σε κατοικητήριο της Τριαδικής παν-Αλήθειας. Παρότι, λοιπόν, δημιούργημα ανθρώπινο και ο μαρξισμός, σαν γέννη­μα μακράς αγωνίας και αγώνα, έχει στοιχεία αλήθειας, που δεν μπορούν να αγνοηθούν. Αυτά ακριβώς τα στοιχεία, αναδυόμενα σε ένα ορθόδοξο μαρξιστικό διάλογο, θα αποτε- λέσουν την κοινή βάση για τη συνέχεια της διαλεκτικής διαδικασίας. Υπάρχουν, λοιπόν, κοινά σημεία μεταξύ μας, που μπορούν να αποτελέσουν τη βάση του διαλόγου μας. Τέτοια —κοινά— σημεία αναζήτησε και ο Απόστολος Παύ­

5 65

λος στην Αθήνα και ο Ά γιος Γρηγόριος Παλαμάς στο μωαμεθανισμό —για να περιοριστούμε σε δυο ιστορικές στιγμές της Εκκλησίας. Μια a priori, λοιπόν, απόρριψη του διαλόγου με το μαρξισμό, θα ισοδυναμούσε με ανορθόδοξη στάση και άρνηση του γεγονότος της Σάρκωσης του Θεού Λόγου.

Πολλοί μαρξιστές, πάλι, και μιλώ πάντα για την Ελλάδα, έχω την υποψία ότι βλέπουν την Ορθοδοξία σαν φιλοσοφικό στοχασμό και κοινωνικοπολιτική συνθηματολογία, που μπο­ρεί να εμπλουτίσει τη δική τους σκέψη και να βοηθήσει στην ανανέωση των μεθόδων και εφαρμογών της ιδεολογίας τους, σε μια ανανέωση δηλαδή του ιστορικού και διαλεκτικού υλισμού. Έ τσ ι, θέλουν να βλέπουν την Ορθοδοξία σαν κοινω­νικό σύστημα και το Χριστό (μόνο) σαν κοινωνικό επαναστά­τη. Αυτό όμως θα ισοδυναμούσε με τραγική αυταπάτη. Το κοινωνικό μήνυμα της Ορθοδοξίας δεν είναι αρχές,και συνθή­ματα, που μπορούν να εφαρμοστούν σε άλλο χώρο, έξω από την ιστορική σάρκα του Χριστού, το Σώμα του, την Εκκλησία (το Λαό του Θεού, δηλαδή). Μόνο μέσα στο σώμα του Χριστού το Πνεύμα ζευγαρώνεται με την ύλη, το αιώνιο με το κτιστό και μεταμορφώνεται και αυτό σε άκτιστο ( Ά γιος Γρηγόριος Παλαμάς).

Δεν έχουμε δικαίωμα να «εξωραΐζουμε» τις διαφορές, όπως —θα προσθέσω— δεν έχουμε δικαίωμα να παραβλέ- ψουμε και τις τυχόν ομοιότητές μας. Προ πάντων πρέπει να αναθεωρηθεί το λάθος του παρελθόντος, να βλέπει κανείς χριστιανισμό (Ορθοδοξία) και μαρξισμό μόνο σαν αντιπαλό­τητες, που μόνο σύγκρουση και πάλη μπορεί να παρεμβάλλο­νται ανάμεσά τους. Γιατί είναι γεγονός ότι πολλοί στο παρελθόν, στηριζόμενοι στις διαφορές, έχασαν την ευκαιρία να ωφεληθούν από τα κοινά σημεία και είδαν την αντίπερα όχθη (χριστιανική ή μαρξιστική) μόνο σαν σκοταδισμό ή αθεΐα και υλοκρατία. Για μας τους Ορθόδοξους μια τέτοια στάση είναι ανεπίτρεπτη, γιατί ο Ορθοδοξία σέβεται την

66

αλήθεια, όπου και αν βρίσκεται. Το ίδιο όμως, ίσως σε τραγικότερη ακόμα μοίρα, συνέβη με τους ( Έλληνες) μαρξι­στές, που έχασαν και αυτοί την ευκαιρία να δουν τον αναζη- τούμενο κοινοβιακό τρόπο ύπαρξης, βιωμένο και πραγματο­ποιημένο —με ισότητα και δικαιοσύνη— μέσα στη συνεπέ­στερη έκφραση «υπαρκτού σοσιαλισμού», στην ορθόδοξη κοινότητα και το μοναχικό κοινόβιο, τη μήτρα και το διαιώνιο πρότυπο της αυθεντικής χριστιανικής ζωής.

Το ορθόδοξο κοινόβιο είναι η αδιάσπαστη συνέχεια της ιεροσολυμιτικής χριστιανικής κοινωνίας του «ην αυτοίς άπα­ντα κοινά» (στη λατινική Βίβλο, τη Βίβλο της Δύσης: ERRANT ILLIS OMNIA COMMUNIA, όπου και η εννοιολογική ρίζα του COMMUNISMUS - ΚΟΙΝΩΝΙΣΜΟΣ - ΚΟΜΜΟΤΝΙΣΜΟΣ). Δεν ξέρω αν θα μπορέσει ποτέ να πραγματοποιηθεί αλλού ο «κοινωνισμός» του ορθόδοξου κοινοβίου, της αγαπητικής αλληλοδιακονίας, της απουσίας κάθε έννοιας κέρδους —και συνεπώς και «υπεραξίας», όπου «καθένας εργάζεται σύμφω­να με τις ανάγκες του». Αν εμείς, λοιπόν, υπήρξαμε ανορθό­δοξοι, απορρίπτοντας ασυζητητί τους μαρξιστές, δέσμιοι των προκαταλήψεών μας, έγιναν και οι μαρξιστές «αντικομμουνι- στές», κλείνοντας τα μάτια μπροστά στον υπαρκτό σοσιαλι­σμό του κοινοβίου της πατερικής Ορθοδοξίας...

67

ΓΙΩΡΓΟΣ ΧΑΤΖΗΙΑΚΩΒΟΤ

Από πότε ουσιαστικά υποχωρεί η καταθλιπτική παρουσία της «κυ­ρίαρχης ιδεολογίας» για να περάσουμε σταδιακά στις σημερινές διαφοροποιήσεις;

Οι δεκαετίες 60-70 οδήγησαν σε σημαντικές διαφορο­ποιήσεις και προβληματισμούς. Οι νέοι θεολογικοί και κοινω- νικοπολιτικοί προβληματισμοί προσώπων που συσπειρώθη­καν γύρω από περιοδικά —προδικτατορικά και μεταδικτατο- ρικά— και την αυθεντική ζωή της εκκλησίας, σε συνδυασμό με τη στάση-πράξη των χριστιανοσοσιαλιστών στα πανεπι­στήμια μετά την πτώση της χούντας, οδήγησαν σε ένα κίνημα που βρίσκεται σε εξέλιξη. Το κίνημα αυτό αποζητά την αναζωπύρωση της ορθόδοξης παράδοσης. Αυτό το κίνημα φαίνεται να διαχέεται από το καθολικό αίτημα να διαλεχθεί με κάθε ριζοσπαστική πρόταση ζωής, από οποιοδήποτε πρόσωπο ή χώρο κι αν προέρχεται.

Η παράλληλη πορεία αναζήτησης την ίδια περίοδο στο χώρο της ελληνικής Αριστεράς, όπου κυριαρχούσε η σταλινι­κή εκδοχή οργάνωσης και κοινωνικοπολιτικής παρέμβασης, έφερε τη διάσπαση του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος. Στα μεταδικτατορικά χρόνια, η ολομέτωπη επίθεση της κυρίαρχης ιδεολογίας βρίσκει την ελληνική Αριστερά όχι μόνο ανέτοιμη αλλά σε φάση προϊούσας κρίσης, να αποζητάει

68

μέχρι σήμερα το πρόσωπό της τόσο σε θεωρητικό όσο και σε πολιτικά πρακτικό επίπεδο.

Οι αριστεροί όμως βιώνουν βαθιά ότι ο μαρξιστικός τους λόγος δεν λειτουργεί και δεν υιοθετείται από την ελληνική κοινωνία, αλλά μένει μετέωρος γιατί δεν δένεται άρρηκτα με το παρελθόν,- τα βιώματα και τις ιδιομορφίες αυτού του τόπου. Έ τσ ι προσπαθούν να πιάσουν επαφή όχι μόνο με αυτά που επιφέρει ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής αλλά με την Ορθοδοξία, που συνέχει και διατηρεί το λαό μας εδώ και 1500 χρόνια και που αρνείται ριζικά το καπιταλιστικό πρότυπο ζωής.

Η επίσημη διδασκαλία των κειμένων της Ορθοδοξίας άφησε, στο επίπεδο τουλάχιστον της Μέσης Εκπαίδευσης, σε ασάφεια τον επανα­στατικό της ρόλο. Έτσι, σήμερα οι μελετητές των πατερικών κειμένων μιλάνε ανεπιφύλακτα για «διαρκή επανάσταση» της Ορθο­δοξίας. Μ πορείτε να μας ρίξετε περισσότερο φως;

Η λειτουργική ευχαριστιακή εμπειρία ενός ορθόδοξου χριστιανού ενισχυμένη από την επαναστατική θεολογική θεώ­ρηση των πατέρων της ανατολικής εκκλησίας για το λειτουρ­γικό ξεπέρασμα της πτώσης και της θέωσης, οδηγεί κάθε φορά σε μια ριζοσπαστική κοινωνικοπολιτική στάση και σε μια διαρκή επαναστατική προοπτική. Εδώ έχουμε μια συναρ­παστικά καθολική θεώρηση της «αμαρτίας», ενώ στο μαρξι­σμό έχουμε περιορισμό της στις κάθε φορά υπαρκτές σχέσεις εκμετάλλευσης.

Είναι πολύ σημαντική εδώ η θεώρηση του Μάξιμου του Ομολογητή για το «κακό» που με την πτώση ριζώνει μέσα στον άνθρωπο αλλά και σ ’ ολόκληρη την κτίση. Στην ανθρώ­πινη κοινωνία όμως υπάρχει μετά την πτώση και μέσα στους θεσμούς της. Το έξω από τον άνθρωπο και το μέσα στον άνθρωπο «κακό» βρίσκονται σε μια διαλεκτική πολλαπλασια­στική σχέση, τέτοια που δεν μπορεί κανείς να περιοριστεί στο χτύπημα του ενός μόνο. Είναι επίσης πολύ σημαντική η βιωματική έκφραση του συγχρόνου μας επισκόπου Διοκλείας

69

Π. Κάλλιστου Γ ου έαρ για τη ζωή της Αγίας Τριάδος που καταλήγει: «Η πίστη μας στην Τριάδα μας υποχρεώνει να παλεύουμε σε κάθε επίπεδο, από το αυστηρά προσωπικό ως το καλύτερα οργανωμένο, αντίθετα σ ’ όλες τις μορφές κατα­πίεσης, αδικίας και εκμετάλλευσης. Στη μάχη μας για κοινω­νική δικαιοσύνη και "ανθρώπινα δικαιώματα” ενεργούμε ιδιαίτερα στο όνομα της Αγίας Τριάδας».

Έ τσ ι λοιπόν, το γνωστό τσιτάτο του μαρξισμού «η θρη­σκεία είναι το όπιο του λαού» που δικαιολογημένα λέχτηκε για τη δυτική θρησκειοποιημένη θεολογία,όχι μόνο είναι άσχετα με τη μύχια ουσία ζωής της Ορθόδοξης Εκκλησίας, αλλά και με το προσωπικό απελευθερωτικό βίωμα κάθε ορθοδόξου μέσα στην εκκλησία.

Και όμως, κατά καιρούς λέγεται και υποστηρίζεται από ορισμέ­νους μαρξιστές, ότι η Ορθοδοξία, εξωραΐζοντας την υπάρχουσα κατάσταση, υποκαθιστά την πάλη των τάξεων από το χριστιανοφανές εύρημα της... αγάπης των τάξεων...

Τίποτα δεν είναι πιο αντίθετο με το πνεύμα και το βίωμα της Ορθόδοξης Εκκλησίας —που καταφάσκει στον κόσμο, τον άνθρωπο και την ιστορία— από την εξιδανίκευση της υπάρχουσας πραγματικότητας. Έ τσ ι οι ορθόδοξοι δεν μπο­ρούμε να αγνοήσουμε την πάλη των τάξεων (ή και πολύ περισσότερο να την αρνηθούμε με το πρόσχημα μιας ιδεαλι- στικής και σχετικά φτωχής αντίληψης για την ιστορία), που εξακολουθεί να υπάρχει στην ανθρώπινη κοινωνία και εκπρο­σωπεί μια από τις εκδηλώσεις της κοσμικής σύγκρουσης και του ανταγωνισμού των αντιθέτων δυνάμεων, όμοια με εκείνη των φύλων και των φυλών. 'Οπως δεν μπορούμε να αγνοή­σουμε την επιθυμία αντιστάθμισης για τα συσσωρευμένα παράπονα και τις εμπειρίες ταπεινώσεων που ξεχειλίζουν από το συλλογικό υποσυνείδητο του κάθε λαού.

Είναι γνωστές οι θέσεις σας εναντίον ενός άκρατου και σωβινιστι- κού ελληνοκεντρισμού, θέλετε να μας μιλήσετε για τους κινδύνους από την ταύτιση της Ορθοδοξίας με τις ελληνοκεντρικές αντιλήψεκ:

70

Στο κίνημα για την επιστροφή στις ορθόδοξες καταβολές και εμπειρίες του λαού παρουσιάζεται βέβαια μια επικίνδυνη τάση ταύτισης του κινήματος με τον εθνικισμό.

Είναι αλήθεια ότι ορισμένοι εκπρόσωποι του λεγόμενου «νεορθοδόξου κινήματος» (όρος μάλλον ατυχής) διακατέχο­νται από έναν έντονο ελληνοκεντρισμό. Προτάσσουν δηλαδή στην Ορθοδοξία την ελληνολατρεία, φτάνοντας στο σημείο να κάνουν την Ορθοδοξία εξάρτημα του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Κύριος εκπρόσωπος της τάσης αυτής είναι ο πρώην αριστερός Στέλιος Ράμφος. Στην πραγματικότητα η Ορθοδοξία υπήρξε κιβωτός όχι μόνο του ελληνισμού αλλά και πολλών άλλων λαών που έχουν παράδοση το ίδιο ισχυρή με τη δική μας. Η Ορθοδοξία είναι για μας η υπέρβαση του στενού εθνικισμού και του ελληνοκεντρικού ρατσισμού, το πιο ισχυρό ενοποιητικό στοιχείο με τους ομόδοξους βαλκανικούς λαούς, από τους οποίους ο αρχαιοελληνισμός προσπαθεί να μας αποκόψει. Το πόσο αντίθετες είναι οι έννοιες εθνικισμός και Ορθοδοξία δείχνει η αντιμετώπιση από την Ορθοδοξία των σλαβικών λαών, τόσο κατά την εκχριστιάνιση όσο και μετέ- πειτα. Στις σχέσεις αυτές η Ορθοδοξία σεβόταν και σέβεται την υποδομή αυτών και όλων των άλλων. Ό σοι ταυτίζουν την Ορθοδοξία με τον εθνικισμό πέρα από την τερατώδη —και ύποπτη πολλές φορές— παραμόρφωση με την οποία απειλούν όλη αυτή τη στροφή, δίνουν έρεισμα στους συνειδη­τούς εχθρούς της Ορθόδοξης Εκκλησίας να συκοφαντούν.

Κατά πόσο οι ορθόδοξοι μπορούν να έχουν μια ιδιαίτερη πολιτική συσπείρωση:

Ο άγιος Ισαάκ ο Σύρος όταν μιλάει για την καρδιά που αγαπάει, μιλάει και για αγάπη ακόμα και των δαιμόνων. Αυτή η «καύσις καρδίας» που καθημερινά αισθάνεται ένας ορθόδοξος λειτουργικά να μετουσιώνεται (ποιοτικά), μέσα από μια σχέση εν ελευθερία παράδοσης στην Εκκλησία, του δίνει τη δυνατότητα για μια ριζικά διαφορετική στάση πάνω

71

στις κυρίαρχες αντιθέσεις του κόσμου, της κοινωνίας και του εαυτού του.

Αυτή η ριζικά διαφορετική στάση είναι αυτή που κάνει αισθητή την ιδιαιτερότητα των ορθοδόξων στην κοινωνικο- πολιτική τους πράξη και επιβάλλει μια ιδιαίτερη σχέση ανταλλαγής αντιλήψεων, βιωμάτων ή ερεθισμάτων μεταξύ τους.

Το κοινό, ορθόδοξο εκκλησιαστικό βίωμα και η κοινή βίωση των κυρίαρχων αντιθέσεων και προβλημάτων του κόσμου από ορθόδοξους, δίνει τη δυνατότητα για μια βασικά κοινή θεώρηση του προβλήματος της κοινωνίας και για μια βασικά κοινή κοινωνικοπολιτική στάση-πράξη και προοπτι­κή. Αν πάρουμε δε υπόψη μας τη σύγχρονη μονοπώληση της πληροφόρησης από τα κρατικά μέσα ενημέρωσης, την ανα­γκαιότητα μιας ιδιαίτερα συντονισμένης παρέμβασης στη σημερινή φάση του καπιταλισμού, όταν υπάρχει άποψη επα­ναστατικής προοπτικής (όχι για να γίνει η γη παράδεισος, μα για να πάψει νά ’ναι κόλαση), γίνεται κατανοητή η ανάγκη για συσπείρωση σε ιδιαίτερες πολιτικές ομάδες ή κόμματα. Είναι, νομίζω, εδώ ανάγκη να θυμίσουμε ότι η σωτηριώδης σχέση είναι μόνο η σχέση με την εκκλησία, δηλαδή με το σύνολο του λαού των ορθοδόξων.

72

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΝΕΛΛΑΣ

Πού αποδίδετε το διάλογο που έχει ήδη αρχίσει ανάμεσα σε μαρξιστές και θεολόγους;

Πραγματικά, τον τελευταίο καιρό γίνεται αρκετός θόρυ­βος με αφετηρία ορισμένες συνεντεύξεις καλλιτεχνών και διανοουμένων, που μιλάνε ανάμεσα σε άλλα και για την Ορθοδοξία. Οι συνεντεύξεις αυτές δημιούργησαν τόσο ξάφ­νιασμα, που μερικά περιοδικά και εφημερίδες έκαναν δρόμο ταχύτητας για να παρουσιάσουν και να «ερμηνεύσουν» το φαινόμενο. Στην έρευνά τους οι δημοσιογράφοι έπεσαν πάνω σε μια πραγματικότητα που δεν την περίμεναν. Νόμιζαν ότι η Εκκλησία είναι κάτι ξεπερασμένο, μια απλή επιβίωση ηθών και εθίμων στο επίπεδο του λαού, ένας μηχανισμός στο επίπεδο των κοινωνικών δομών ή ένα προπύργιο των συντη­ρητικών στο πεδίο της ιδεολογίας και της πολιτικής.

Και βρέθηκαν μπροστά σε μια συγκεκριμένη πραγματικό­τητα σύγχρονη, με αξιοπρόσεχτη ακτινοβολία, με αξιόλογο στοχασμό, με ένα όραμα ζωής, το ευαγγελικό ορθόδοξο όραμα, που, στα μέτρα του δυνατού βέβαια, εμπεριέχει τις πιο ρηξικέλευθες σημερινές αναζητήσεις, όπως της κοινωνι­κής δικαιοσύνης, της ισότητας των ανθρώπων κ.ά. Λόγου χάρη το του Παύλου: «ουκ ένι Ιουδαίος ουδέ Έλλην, ουκ ένι δούλος ουδέ ελεύθερος, ουκ ένι άρσεν και θήλυ- πάντες γαρ υμείς εις εστέ εν Χριστώ, Ιησού» εμπεριέχει —είναι ολοφάνε­

73

ρο— το κίνημα για την κατάργηση των τάξεων, για την ενότητα των λαών, το φεμινιστικό και το αντιιμπεριαλιστικό κίνημα, το πρόβλημα της καταπίεσης και της πείνας στον τρίτο κόσμο.

Πώς βλέπει ο χριστιανός την πάλη των τάξεων;Εκτός από το ότι η φράση του Αποστόλου Παύλου είναι

πολύ πιο ισχυρή και ως λόγος, ως διατύπωση —πράγμα που όσοι ακόμα έχουν σχέση με τη γλώσσα καταλαβαίνουν πόσα δηλώνει— αυτό που λέει ο Παύλος είναι πληρέστερο ως στόχος, ξεπερνάει ποιοτικά τις επιμέρους —νόμιμες στο επίπεδό τους η καθεμιά— σημερινές αναζητήσεις και τις ενοποιεί, υψώνοντάς τες σε άλλο επίπεδο. Ταυτόχρονα ο Παύλος δίνει ένα πολύ αποτελεσματικότερο μέσο για την πραγματοποίηση αυτών των αναζητήσεων: τη λειτουργία εκείνη που διέπει και στοιχειοθετεί τη ζωή στο άλλο επίπεδο, την αγάπη. Και —σήμερα μάλιστα που τα πράγματα έχουν δοκιμαστεί— ποιος δεν καταλαβαίνει ότι η αγάπη είναι αποτελεσματικότερη ως μέσο από την πάλη και τη βία για το ξεπέρασμα του οδυνηρού προβλήματος των τάξεων, από την οικονομική εκμετάλλευση για το ξεπέρασμα του απαράδε­κτου προβλήματος της υπανάπτυξης και της πείνας;

Αλλά και στο φιλοσοφικό επίπεδο, το ευαγγελικό ορθόδο­ξο κοινωνικό όραμα προσφέρει κάτι που θα έλεγα ότι βρίσκε­ται ένα βήμα μπροστά από τα μεγάλα σημερινά φιλοσοφικο- κοινωνικά συστήματα. Τα συστήματα αυτά θέτουν ίσως ως στόχο την αγάπη, αναμφισβήτητα την ισότητα και δικαιοσύ­νη, πράγμα ιδιαίτερα σημαντικό, αλλά θεωρούν ως μέσο τη βία.

Ό ταν όμως το μέσο δεν είναι ομόλογο, της ίδιας φύσης με το στόχο, δεν μπορεί εξ ορισμού να οδηγήσει στο στόχο. Ο στόχος, φιλοσοφικά, είναι χίμαιρα. Και η ιστορική πραγματι­κότητα, που δεν μπορούν να μην τη βλέπουν οι ελεύθερα σκεπτόμενοι άνθρωποι, το επιβεβαιώνει. Το να θέσουμε λοιπόν ως μέσο, ως δρόμο πραγμάτωσης του στόχου, τον ίδιο

74

το στόχο, την αγάπη, είναι το επόμενο ρεαλιστικό βήμα· Μ ’ αυτή την έννοια το ευαγγελικό ορθόδοξο όραμα πάει μπρο­στά, δεν είναι παρελθόν αλλά μέλλον.

Έ να άλλο μεγάλο πρόβλημα της εποχής μας είναι η σχέ­ση προσώπου και κοινότητας. Την κοινότητα σήμερα τη λένε σοσιαλισμό και η πρωτοπορία ζητάει, πολύ ορθά στο επίπεδο που θέτει τα πράγματα, ένα «σοσιαλισμό με ανθρώπινο πρόσωπο». Το ορθόδοξο ευαγγελικό όραμα θεωρεί ότι δεν υπάρχει πρόσωπο έξω από την κοινότητα, ούτε κοινότητα χωρίς πρόσωπα. Αυτή η σε φιλοσοφικό και βιωματικό επίπε­δο διαλεκτική ταυτότητα προσώπου και κοινότητας είναι επίσης ένα βήμα μπροστά από τις σημερινές αναζητήσεις. Γι* αυτή την έννοια η Ορθοδοξία είναι πρωτοπορία.

Οι ορθόδοξοι χριστιανοί, εξάλλου, ελπίζουν ότι η διαλε­κτική πορεία της ανθρωπότητας, με τη βοήθεια του Θεού, ο οποίος ακριβώς προίκισε την ανθρωπότητα με τη δυνατότητα της διαλεκτικής ανάπτυξης, θα διορθώσει τα λάθη που της επέβαλαν αυθαίρετες ιδεολογικές, κ α τ’ ουσία μεταφυσικές —και γι ’ αυτό από τη φύση τους λαθεμένες— πεποιθήσεις, και θα κάνει το επόμενο βήμα.

Πέρα από τα παραδείγματα που μας δώσατε, θα θέλατε να μας πείτε δύο ακόμα λόγια για προγενέστερες προσπάθειες διανοουμένων να περάσουν την προοδευτική τους έκφραση μέσα από την ορθόδοξη παράδοση;

Έδωσα αυτά τα παραδείγματα για να εξηγήσω γιατί πολλοί ευαίσθητοι καλλιτέχνες και διανοούμενοι συγκινήθη- καν συναντώντας την Ορθοδοξία και γιατί οι δημοσιογράφοι βρέθηκαν σε αμηχανία. Το φαινόμενο πάντως δεν είναι νέο. Ανέκαθεν υπήρξαν ευαίσθητοι διανοούμενοι που συγκινήθη- καν από την Ορθοδοξία. Αναφέρω, λίγο πριν από τα χρόνια μας, το Θεοτοκά και τον Πικιώνη. Υπάρχουν και άλλοι που έφτασαν στο βάθος της εκκλησιαστικής ζωής κι έγιναν δυνα­μικοί εκφραστές της, όπως λογουχάρη ο Κόντογλου και στις μέρες μας ο Πεντζίκης.

75

Ξέρετε, οι διανοούμενοι συνήθως βλέπουν στην εκκλησια­στική ζωή την εξωτερική κρούστα μιας ξερής τυπολατρείας, μόλις όμως διατρυπήσουν με μια εμπειρία την κρούστα αυτή, βρίσκονται σ ’ ένα ρεύμα ζωής που τους γοητεύει. Συναντούν το μυστήριο, δηλαδή έναν άλλο τρόπο ύπαρξης και λειτουργι­κότητας των όντων, ένα καινισμό της δημιουργίας που τους ελευθερώνει από τη φθορά της συνθηματολογίας.

Αυτό το ρεύμα της ζωής, κάτω και παρά την κρούστα της συμβατικοποιημένης, τυπολατρικής και θεσμικής θρησκευτι­κότητας, ο λαός το καταλαβαίνει και συνυφαίνει μ ’ αυτό τη ζωή του.

Υπάρχει ένας ειδικότερος λόγος της στροφής των σημερινών, διανοουμένων προς τα μηνύματα της Ορθοδοξίας;

Πρέπει σχετικά να αναφέρω —πράγμα το οποίο αποτελεί και την ιστορική ερμηνεία του φαινομένου για το οποίο με ρωτάτε— ότι από τη Βαυαροκρατία κυρίως και μετά, οι διανοούμενοι, μέσα από τις κρατικές δομές τις οποίες κατέ­λαβαν, προσπάθησαν να επιβάλουν στο λαό ο καθένας την ιδεολογία του. Σήμερα λοιπόν που οι ιδεολογίες αυτές (δια­φωτισμός, μαρξισμός κ.λ.π.) περνάνε κρίση, οι πιο ευαίσθη­τοι και ελεύθεροι από τους διανοούμενους και καλλιτέχνες, μέσα από την επαφή τους με το λαϊκό αίσθημα, ανακαλύ­πτουν αυτό το ρεύμα ζωής και επιδιώκουν να το γνωρίσουν, επειδή βρίσκρυν σ ’ αυτό μια πληρέστερη αντίληψη των πιο μύχιων και γνήσιων αναζητήσεών τους, του ανθρώπου οι ουμανιστές, της κοινωνικής δικαιοσύνης οι μαρξιστές κ,λ.π.

Μ ερικοί επικριτές των πρωτοβουλιών σας λένε ότι επιστρατεύετε παρωχημένες θέσεις της Ορθοδοξίας χω ρίς πρακτική σημασία. Ή τέλος οι ίδιοι λένε ότι ο σχετικός θόρυβος είναι μόδα, καταδικασμένη να περάσει. Συμφωνείτε;

Η Ορθοδοξία, επειδή δεν είναι μεταφυσική ούτε ιδεολο­γία, ούτε έχει κομματικά ενδιαφέροντα, δέχεται με χαρά όλα τα αληθινά στοιχεία του σημερινού κόσμου, όπου κι αν βρίσκονται, όλους τους πόνους και τους καημούς και τους

76

δίκαιους αγώνες των σημερινών ανθρώπων, για να τα προ­σφέρει σαν άλλη Παναγία όλα στο Θεό, για να τα κάνει ο Θεός σάρκα του και να μιλήσει μέσ ’ απ ’ αυτά τα στοιχεία: Τη σάρκα μας που την έκανε δική του —στο σημερινό κόσμο.

Μ ’ αυτή την έννοια η Ορθοδοξία δεν είναι παρελθόν, αλλά καινισμός του εκάστοτε παρόντος. Δεν είναι αλλοτρίωση αλλά πλήρωση —«ουκ ήλθον καταλύσαι αλλά πληρώσαι»— των γνήσιων στοιχείων κάθε εποχής. Γ ι ’ αυτό δεν αποτελεί κλειστό κύκλο αλλά, η εικόνα της Πεντηκοστής, είναι ανοιχτή σε όλους.

Δεν πραγματοποιήθηκε λοιπόν, για να απαντήσω στο τελευταίο σημείο του ερωτήματός σας, καμιά αλλαγή της Ορθοδοξίας στις μέρες μας, ούτε υπάρχει κανένα «νεορθόδοξο ρεύμα». Ίσ ω ς υπάρχει ένα «φιλορθόδοξο ρεύμα», ακριβέστε­ρα μια φιλορθόδοξη στάση πολλών και εξήγησα τους λόγους. Τα όσα είπα δείχνουν εξάλλου ότι η στάση αυτή δεν είναι μόδα αλλά αδήριτη ανάγκη των καιρών, γι ’ αυτό και, κατά τη γνώμη μου, η αναζήτηση δεν θα σταματήσει. Μόδα είναι ο θόρυβος που δημιουργείται σχετικά, και αυτό ασφαλώς —και ευτυχώς— θα περάσει.

77

Σ. ΠΑΠΑΘΕΜΕΛΗΣ*

Σύμφωνα με την αντίληψή σας για το χριστιανισμό, αυτός εμποδίζει τους ανθρώπους να αναζητήσουν μια πιο ανθρώπινη, μια σοσιαλιστι-· κή κοινωνία; Αν όχι, πού τους προτρέπει στην αναζήτησή της;

Νομίζω ότι έκανα κιόλας σαφές ότι ο αυθεντικός χριστια­νισμός είναι εξ ορισμού αντίδικος των δυτικών κοινωνιών, οι οποίες τον επικαλούνται — όταν το κάνουν— σαν άλλοθι για τα εγκλήματά τους. (Δεν μιλώ για τις ανατολικές κοινωνίες, γιατί αυτές δεν κηρύσσουν Χριστόν). Πρέπει να τονίσω ότι οι σύγχρονες τάσεις κοινωνικής διάστασης στο μήνυμα του Ευαγγελίου δεν αποτελούν πρωτοτυπία ή επινόηση των καιρών μας. Είναι συνείδηση της πρώτης Εκκλησίας, κατά- κτηση των πρωτοχριστιανικών κοινοτήτων και επίσης διδα­σκαλία των μεγάλων πατέρων της Εκκλησίας. Δεν υποτιμώ τη σημασία του γεγονότος ότι σε πολλές περιπτώσεις του καιρού μας η μαρξιστική παρουσία προκάλεσε τις υγιείς εκκλησιαστικές αντιδράσεις. Στην πραγματικότητα δεν πρό­κειται για μια «αναθεώρηση» του χριστιανισμού, πρόκειται για επιστροφή στην αυθεντικότητά του, για αναζήτηση των πηγών του, για επιβεβαίωση της Αλήθειας του. Αν λοιπόν θελήσουμε να δούμε το χριστιανισμό στο επίπεδο της αλή-

* Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα από μια συζήτηση με το δημοσιογράφο Π. Π απασαραντόπουλο που δημοσιεύτηκε στη «Θεσσαλονίκη» στις 15/4, 23/4 και 5 /5 /7 6 και εκδόθηκε από τις εκδόσεις «Μήνυμα» το 1977.

78

θείας του και όχι της εμπράγματης διαστρέβλωσής του (άλλωστε και το μαρξισμό στο ίδιο πλάνο τον θεωρούμε, όχι στη σταλινική του έκδοση), τότε θα οδηγηθούμε στο φυσικό συμπέρασμα ότι είναι φορέας και της εγκόσμιας ελπίδας των ανθρώπων.

Δεν πρέπει να μας διαφεύγουν:α) Η εμπειρία της κοινότητας των Ιεροσολύμων από την

οποία απέρρευσε ο κανόνας της αμοιβής ανάλογα με τις ανάγκες του καθενός («διεδίδετο εκάστω καθότι αν τις χρείαν είχε»).

β) Η αρχή ότι η εργασία πρέπει να είναι η μοναδική πηγή εισοδήματος για τον άνθρωπο, («Ο μη εργαζόμενος μηδέ εσθιέτω»). Δεν σας εκπλήσσει ότι αυτούσιο, μέσα σε εισαγω­γικά, βρίσκεται αυτό το ευαγγελικό ρήμα στο 12ο άρθρο του σοβιετικού συντάγματος;

γ) Η καταδίκη των σφετεριστών της υπεραξίας, («Ιδού ο μισθός των εργατών των αμησάντων τας χώρας υμών, ο απεστερημένος αφ’ υμών»). Θα μπορούσα να απαριθμήσω εδώ αναρίθμητα Γραφικά χωρία που αποδεικνύουν ότι αυτό που κατοπινά αποτέλεσε μιαν οδυνηρή πραγματικότητα, ο αποπροσανατολισμός του χριστιανικού μηνύματος, δεν έχει καμιά σχέση με κείνο το ρωμαλέο και συγκλονιστικά επανα­στατικό μήνυμα του Ευαγγελίου. Ο αληθινός χριστιανισμός όχι μόνο δεν εμποδίζει τους ανθρώπους να χτίζουν μια σοσιαλιστική κοινωνία, μα ίσα ίσα τους προτρέπει στην υλοποίηση του οράματος της χριστιανικής κοινωνίας που είναι μετασοσιαλιστικό και μετακομμουνιστικό. Ό τ ι στο διάβα των εποχών καταβλήθηκε από τους «δοκούντας άρχειν των εθνών» συχνά μια προσπάθεια και μάλιστα τελεσφόρα να αγνοηθεί η «παρούσα ζωή» χάριν της «μελλούσης», ότι αυτό ήταν στόχος των κρατουντών γιατί διευκόλυνε τα σχέδια της κυριαρχίας τους, δεν χωρεί αμφιβολία. Είναι, όμως, βέβαιο ότι αυτή η μονόπλευρη εσχατολογική θεώρηση δεν είναι σύμφωνη με το Ευαγγέλιο που κάνει προσευχή καί έργο των

79

πιστών την προέκταση της βασιλείας του Θεού «επί της γης».

Από πάρα πολλές πλευρές τονίζεται ότι το θρησκευτικό στοιχείο σε πολλές περιπτώσεις χρησιμοποιήθηκε από τις άρχουσες τάξεις για αποπροσανατολισμό του λαού. Στρέφοντας τα πνεύματα προς ένα «αλλού», τα διευκόλυνε σε παραίτηση απέναντι στις ευθύνες που πρέπει να αναλάβουν στο «εδώ» και στο «τώρα», στον αγώνα για μια δικαιότερη κοινωνία. Ποια η θέση σας σ ’ αυτή την κατηγορία;

Ναι, είναι αναμφισβήτητο πως στην πορεία της ιστορίας, όχι λίγες φορές, η άρχουσα τάξη, με τη συνενοχή ενός επαγγελματικοποιημένου ιερατείου, συναποφάσισαν και α­περγάστηκαν από κοινού την αποχριστιανοποίηση της Εκ­κλησίας. Και φυσικά επέλεξαν τη χρησιμοποίηση αυτού του «χριστιανικού» εξαμβλώματος για την επιβολή και τη δια­σφάλιση της εξουσίας τους. Η αποδοχή της κοινωνικής αυθαιρεσίας είναι θανάσιμο συλλογικό αμάρτημα της ιστορι­κής χριστιανοσύνης. Είναι οδυνηρό το ότι όλη αυτή η διαστρέ­βλωση έγινε (και γίνεται) σε πείσμα της ολοκάθαρης διδαχής του Ευαγγελίου που καταδικάζει με απολυτότητα, καθώς και οι Πατέρες που εξέφρασαν τη συνείδηση της Εκκλησίας, κάθε μορφή αδικίας, καταπίεσης και αλλοτρίωσης. Μην ξεχνάτε ότι οι κλασικοί εκκλησιαστικοί συγγραφείς εξομοιώνουν την ιδιοκτησία με την κλοπή.

Ο αγώνας για μια δικαιότερη κοινωνία είναι αγώνας ενάντια στο υπαρξιακό όνειδος της αμαρτίας και δεν είναι ο αυθεντικός χριστιανισμός που θα παρότρυνε τους χριστιανούς σε μια παραίτηση από παρόμοιους αγώνες,όπου επιβάλλεται αντίθετα να έχουν την πρωτοπορία.

Δεν μου διαφεύγει ότι θα πλασάρονται πάντοτε εκδοχές ακίνδυνου χριστιανισμού, αλλά θέλω να πιστεύω ότι η επι­βίωσή τους θα γίνεται ολοένα και περισσότερο προβληματι­κή. Αντλώ τις ελπίδες μου από το γεγονός ότι οι νέοι κληρικοί και θεολόγοι άρχισαν να συνειδητοποιούν ό,τι ο Αντόνιο Φραγκόζο με ιδιαίτερη ενάργεια διακηρύσσει στα

80

κείμενά του: «Ο χριστιανός που δεν αγωνίζεται για τη δικαιοσύνη είναι μια μετριότητα, μια γελοιογραφία της εικό­νας του Θεού-Δημιουργού, της καλοσύνης του Πατέρα και της ευσπλαχνίας του Κυρίου». Για πολλά χρόνια, ο Νίκος Ψαρουδάκης σήκωνε ολότελα μόνος αυτό το βάρος. Η θεολο- γική σκέψη και ο άμβωνας βουτούσαν μακάρια στην αυτάρ- κεια του μικροαστικού ρασιοναλισμού και της μονοκόμματης εσχατολογίας.

Η ιδέα μιας πολιτικής προοπτικής πολεμήθηκε από τους θρησκευτικούς αρθρογράφους σαν αμαρτία. Η στάση αυτή εισηχθηκε σαν αποτέλεσμα δυτικών πιετιστικών προτύπων. Είναι τα ίδια εκείνα ατομικιστικά πρότυπα που τροφοδότη­σαν τον περασμένο αιώνα το Μαρξ με επιχειρήματα για τον αλλοτριωτικό ρόλο της θρησκείας.

Στο χώρο ωστόσο της ορθόδοξης ανθρωπολογίας μία αντίληψη υποτονισμού του ανθρώπου σε μέσο δόξας του Θεού είναι εντελώς ξένη. Η διαλεκτική σχέση του Θεού με τον άνθρωπο δεν είναι χριστιανικά σχέση Κυρίου-δούλου, είναι σχέση Αγάπης και στη σχέση αυτή δεν υφίστανται περιθώρια αλλοτριωτικής δράσης.

Ωστόσο οι «θρησκευτικές» ομάδες και οι θεωρητικοί καθοδηγητές τους που είχαν τις τρεις τελευταίες δεκαετίες πολεμήσει την προοπτική μιας δυναμικής χριστιανικής πα­ρουσίας στη δημόσια ζωή, μπορούμε να πούμε πια ότι δεν έχουν «παγάν λαλέουσαν». Με το στίγμα της ευθύνης για τον αποπροσανατολισμό του χριστιανικού μηνύματος, με επίλογο την ολόπλευρη από μέρους τους στήριξη της απριλιανής τυραννίας, θα ήταν δύσκολο να υποθέσει κανείς ότι οι κύκλοι αυτοί θα τολμούσαν χωρίς συνέπειες για τη συνοχή των ομάδων τους να δουλεύουν στον αποπροσανατολισμό. Κάτι τέτοιο θα είναι εσχάτη πλάνη, χείρων — όχι πια της πρώ­της— όλων των προηγουμένων!

Πιστεύω ότι προχωρεί ακάθεκτη η αντίληψη πως δεν μπορεί πια να υπάρξει απολιτική θεολογία, ότι ο άνθρωπος

6 81

αυτοεπιβεβαιώνεται σαν ουσία σε συσχετισμό με τους συναν­θρώπους του και στα πλαίσια ενός συστήματος θεσμικών διαδικασιών. Κάτω από μια τέτοια εξέλιξη διαβλέπω ότι η ελλαδική Ορθοδοξία θα ανακαλύψει τον εαυτό της και θα θελήσει να διαδραματίσει τον πρωτοποριακό της ρόλο στο μετασχηματισμό του κόσμου.

82

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΑΝΙΑΤΗΣ

Κάτω από ποιες προϋποθέσεις νομίζετε ότι μπορεί ν ’ αρχίσει ένας ουσιαστικός διάλογος ανάμεσα σε μαρξιστές και χριστιανούς στη χώρα μας;

Πιστεύω πως ένας τέτοιος διάλογος είναι γενικά εποικο­δομητικός, όταν γίνεται πάνω σε συγκεκριμένα ζητήματα και, φυσικά, όταν δεν προϋποθέτει η δεν στοχεύει στην υποχώρηση των μαρξιστών από την κοσμοθεωρία και τις αρχές τους. Αυτό, όχι γιατί ο μαρξισμός είναι ένα σύνολο δογματικών αντιλήψεων ή αποφάσεων, αλλά γιατί είναι η μόνη συνολική επιστημονική θεωρία, η μόνη φιλοσοφία, που εξετάζει την αντικειμενική πραγματικότητα και τους νόμους που τη διέπουν. Στοχεύει δηλαδή στην αντικειμενική αλή­θεια.

Παράλληλα, υποχώρηση από το μαρξισμό σημαίνει υπο­χώρηση από την υπεράσπιση των συμφερόντων των εργαζο­μένων.

Ο διάλογος είναι και χρήσιμος και αποτελεσματικός, όταν αναφέρεται και σε γενικότερα θεωρητικά ζητήματα. Μ ’ αυτόν τον τρόπο δίνεται η ευκαιρία σ ’ εμάς τους μαρξιστές να κάνουμε πλατύτερα γνωστές, στο «ακροατήριο» του δια­λόγου δηλαδή, τις κατακτήσεις του μαρξισμού σε διάφορους τομείς, με αποτέλεσμα, πολλοί μη μαρξιστές προοδευτικοί επιστήμονες και άνθρωποι γενικά να επηρεάζονται θετικά

8 3

απ ’ αυτόν και να δέχονται όλο και πιο πολύ τις θεμελιακές του θέσεις.

Έ πειτα υπάρχουν ορισμένα πολύ σημαντικά ανθρώπινα ζητήματα —ένα τέτοιο σήμερα είναι το πρόβλημα της ειρή­νης— στα οποία υπάρχουν, σε γενικές γραμμές, κοινά σημεία επαφής ανάμεσα σε ανθρώπους διαφορετικών κοσμοθεωρητι­κών αντιλήψεων και στάσεων.

Επιζητούμε το διάλογο με τους προοδευτικούς κληρικούς ή θεολόγους που συμπάσχουν και αγωνίζονται με το λαό εφαρμόζοντας μερικές αρχές από την κοινωνική και ηθική διάσταση των ευαγγελίων που είναι λαϊκές και όχι τις αντιδραστικές πλευρές τους. Τπάρχουν τέτοιες περιπτώσεις στη χώρα μας, όπως καί σ ' άλλες χώρες με χαρακτηριστικό παράδειγμα τη Λατινική Αμερική, όπου αρκετοί κληρικοί αντιστάθηκαν στον αμερικάνικο ιμπεριαλισμό, ή βουδιστές ιερωμέ.νοι στον αγώνα για την ειρήνη.

Ας μην ξεχνάμε όμως και την αντιδραστική μερίδα της Εκκλησίας, το εκκλησιαστικό κατεστημένο, που ιστορικά συντονίστηκε με την κάθε φορά άρχουσα τάξη και έφτασε μέχρι το σημείο να συνεργαστεί με το φασισμό στον αιώνα μας.

Οι λεγόμενοι «νεορθόδοξοι» προσφέρονται κατά τη γνώμη σας για ένα ουσιαστικό διάλογο;

Στην περίπτωση των λεγόμενων «νεορθόδοξων» θεωρητι­κών τα πράγματα είναι διαφορετικά. Αυτοί δεν ζητούν διάλογο πάνω σε συγκεκριμένα ζητήματα και από συγκεκρι­μένες θέσεις. Αντίθετα, προϋποθέτουν σαν βάση και αφετηρία του διαλόγου την πλήρη υποχώρηση των μαρξιστών από βασικές αρχές του μαρξισμού. Ζητούν, δηλαδή, ένα διάλογο με το μαρξισμό, αφού όμως ο τελευταίος «πάψει» να είναι μαρξισμός.

Αναφερθήκατε στον ανορθόδοξο χαρακτήρα της «νέας Ορθοδο­ξίας». Πως το εννοείτε αυτό;

84

Θα σας αναφέρω μερικά χαρακτηριστικά σημεία. Η «νέα ορθοδοξία» εμφανίζεται, όπως τουλάχιστον διακηρύσσουν οι εκπρόσωποί της, σαν επιστροφή στις ρίζες της ορθόδοξης ελληνικής παράδοσης, στα κείμενα των πατέρων της Ανατο­λής. Στην πραγματικότητα, αυτή η «επιστροφή» γίνεται μέσα από συγκεκριμένο πρίσμα, κάτω από συγκεκριμένη οπτική γωνία που είναι αφενός η ανάγνωση των πατερικών κειμένων από τους εμιγκρέδες Ρώσους θεολόγους, (όλοι το αναγνωρίζουν αυτό, ο Ράμφος μάλιστα θεωρεί ότι σήμερα αυτή την παράδοση των Ρώσων θεολόγων ακολουθεί με συνέπεια ο Σολζενίτσιν!) αφετέρου ο ευρωπαϊκός υπαρξισμός και ιδιαίτερα αυτός του Χάιντεγκερ. Ενώ δηλαδή εμφανίζε­ται σαν ρεύμα που προβάλλει την ελληνικότητά του και διεκδικεί την «αυθεντική» μας παράδοση, στην πραγματικό­τητα, αποτελεί μια τάση της ευρωπαϊκής ανορθολογικής φιλοσοφίας στη θεολογία.

77 υπονοεί αυτή η αντιπαράθεση Ελλάδας - Λύσης;Οι «νεορθόδοξοι» θεολόγοι και «φιλόσοφοι» έχουν μια

μεταφυσική αντίληψη για τον ελληνισμό. Αντιπαραθέτουν αρχικά την Ανατολή στη Δύση, αφού όμως προηγούμενα πάρουν και από τις δύο τις χειρότερες πλευρές τους. Θεωρούν γενικά ό,τι είναι δυτικό σαν αντιδραστικό. Στην ουσία αντι- παραθέτουν τον ανορθόλογο μυστικισμό, που τον θεωρούν σαν ουσία της Ανατολής, στον ευρωπαϊκό ορθολογισμό, στον ευρωπαϊκό διαφωτισμό.

Αρνούνται δηλαδή τις πιο προοδευτικές αξίες του δυτικού κόσμου, αξίες που οι κλασικοί του μαρξισμού αναγνώριζαν τη μεγάλη τους σπουδαιότητα.

Στη συνέχεια αντιπαραθέτουν την Ελλάδα στη Δύση. Ταυτίζουν την Ελλάδα με την κατ ’ αυτούς Ορθοδοξία και τη Δύση με τον ορθολογισμό, την τεχνολογία και την επιστήμη. Μιλάνε για ελληνικές κοινότητες, για τον «κοινοτισμό» σαν την ουσία του ελληνισμού, για την αγροτική φύση του λαού μας κ.λπ. Και ξεχνούν ότι αυτά σε θωρητικό επίπεδο τά

85

’χουν πει προ πολλού, από τον περασμένο ήδη αιώνα, οι Ρώσοι μικροαστοί και τους έκανε κριτική ο Ένγκελς και ο Λένιν.

Για τους «νεορθόδοξους» το πραγματικό πρόβλημα της ιμπεριαλιστικής εξάρτησης της χώρας μας δεν υπάρχει. Τη θέση του έχει πάρει η μεταφυσική διάκριση Ελλάδας - Δύσης, ανορθολογισμού - ορθολογισμού. (Λες και το πρόβλημα δεν είναι ο ιμπεριαλισμός και τα μονοπώλια, αλλά ο Καρτέσιος, ο Ντιντερό και ο Βολταίρος). Ούτε νύξη, φυσικά, κάνουν για τη ντόπια αντίδραση και τον πυρήνα της, τα ντόπια μονοπώλια. Φαίνεται ότι αυτά είναι «ελληνορθόδοξα».

Επομένως, αν στραφούμε στο χριστιανικό ανορθολογισμό, επανακτούμε την επαφή με την παράδοσή μας, ξαναβρίσκου­με τη χαμένη μας ελληνικότητα και ορθωνόμαστε «πάνο­πλοι» και «αυτάρκεις» απέναντι στη Δύση, με «κέντρο» της εθνικής μας ανεξαρτησίας το Ά γιον Όρος.

Ποια είναι η θέση του μαρξισμού απέναντι στη θρησκεία;Η παράδοση του μαρξισμού έχει μελετήσει το πρόβλημα

της θρησκείας. Στη χώρα μας είναι πολύτιμη η συμβολή του Κορδάτου και είναι πραγματικά κρίμα ν ' αγνοείται αυτή η συμβολή. Νομίζω ότι τα έργα του βοηθούν στη σωστή, από μαρξιστική σκοπιά, προσέγγιση, μελέτη του χριστιανισμού. Ο μαρξισμός έ^ει καταδείξει ότι η θρησκεία είναι προϊόν αντιφάσεων, έχει και προοδευτικές και αντιδραστικές πλευ­ρές. Ο Ένγκελς έχει δείξει τις ορισμένες αναλογίες μεταξύ του πρωταρχικού χριστιανικού με το εργατικό κίνημα και ο Μαρξ έδειξε τις πραγματικές διαστάσεις της θρησκευτικής αποξένωσης χωρίς, φυσικά, αυτό να σημαίνει ότι με βάση αυτές τις ορισμένες αναλογίες μπορεί να ισχυρίζεται κανείς, τελείως αντιεπιστημονικά, ότι η κοινοκτημοσύνη εφαρμόζε­ται για πρώτη φορά στο χριστιανισμό αγνοώντας την πραγ­ματική σημασία του όρου και ξεχνώντας την κοινοκτημοσύνη του πρωτόγονου κομμουνισμού των πρωτόγονων αταξικών

86

κοινωνιών. Είναι στην πραγματικότητα ξενόφερτη, είναι προϊόν εισαγωγής με «αγιορείτικη» συσκευασία.

Οι αντιλήψεις της για «βιωματική σχέση», για αναζήτηση του «αυθεντικού είναι», της «αυθεντικής ταυτότητας», η άκριτη «επιστροφή στις ρίζες», ο έντονος εθνικιστικός της χαρακτήρας, η προβολή του εξωλογικού στοιχείου σε βάρος του λογικού, ο αντιιστορισμός, η άρνηση δηλαδή της ύπαρξης ιστορικών νόμων, η άποψη ότι ο άνθρωπος είναι «ριγμένος στον κόσμο», ο αριστοκρατικισμός της, ο φόβος της για τις μάζες και τη μαζοποίηση, η άρνηση της τεχνολογίας γενικά, της μηχανής, είναι στοιχεία που συναντάμε στον ευρωπαϊκό μηδενισμό.

Τέτοιες αντιλήψεις σε χυδαία μορφή βρίσκουμε και στο φασισμό και είναι γνωστή και η εκ των υστέρων σχέση του Νίτσε, αλλά και η στενότατη σχέση του Χάιντεγκερ. Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό ότι από την ορθόδοξη θρησκεία, που όπως και κάθε θρησκεία έχει κι αυτή ένα διάχυτο ανορθολογι- κό χαρακτήρα, οι εκπρόσωποι της «Νέας Ορθοδοξίας» προ­βάλλουν τα πιο ανορθολογικά στοιχεία, το μοναχικό ιδεώδες, τον ησυχασμό κλπ. Φτάνουν μάλιστα στο σημείο, ο κ. Γιανναράς συγκεκριμένα, να θεωρούν ότι η με ορθολογικά κριτήρια αναζήτηση της κοινωνικής και ηθικής διάστασης των ευαγγελίων αποτελεί νοθεία της πραγματικής ουσίας του ορθόδοξου χριστιανισμού.

87

ΣΤΕΛΙΟΣ ΡΑΜΦΟΣ*

Πριν απ ’ όλα μιλείστε μας για την πορεία σας μέχρι σήμερα, για τα γεγονότα εκείνα που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην πνευματική σας διαμόρφωση.

Η πνευματική μου ιστορία αρχίζει πολύ συνηθισμένα: περί τα μέσα της δεκαετίας του ’50, μαθητής ων και διψασμένος για αλήθεια και δικαιοσύνη, γνώρισα τις μαρξι­στικές ιδέες. Με τις απαντήσεις που έχει για όλα, ο μαρξι­σμός δημιουργεί την ψευδαίσθηση απόλυτης επάρκειας, ενώ συγχρόνως αφαιρεί κάθε έννοια προσωπικής υπευθυνότητας, ανάγοντας το κακό στις εξωτερικές συνθήκες. Τι άλλο θέλει ένας έφηβος, που αντιμετωπίζει καθημερινά τό σκληρό δί­λημμα να είναι αυστηρός ή ευχαριστημένος με τον εαυτό του; Από τις ιδέες γρήγορα πέρασα στην πολιτική δράση. Εκεί όμως είδα την κοσμοθεωρία μου στην πράξη και συνειδητο­ποίησα ότι αν ο σκοπός αγιάζει τα μέσα, δεν υπάρχει τίποτε να αγιάζει το σκοπό, οπότε για τον ίδιο λόγο που έγινα μαρξιστής, από ανάγκη δηλαδή αλήθειας και δικαιοσύνης, έπαψα να είμαι. Αυτό συνέβη μεταξύ 1964 και 1965, όταν ήμουν επί πτυχίω φοιτητής της Νομικής Αθηνών. Απαλλαγ­μένος από το ναρκωτικό επηρεασμό της μαρξιστικής ιδεολο­γίας, ανεχώρησα το Σεπτέμβριο 1965 στο Παρίσι, για

* Το κείμενο αυτό δημοσιεύτηκε στα «ΝΕΑ», 3 /10 /83 .

88

φιλοσοφικές σπουδές. Εκεί άρχισα μία προσπάθεια ανασυ- γκροτήσεως και με τη βοήθεια κυρίως των αρχαίων κλασι­κών, βρήκα συν των χρόνω αβίαστα το δρόμο μου. Εντυπω­σιάστηκα από την τεράστια σημασία που αποδίδουν οι Ευρω­παίοι στην ελληνική και δη την πλατωνική σκέψη, και για πρώτη φορά αισθάνθηκα το βάρος της εθνικής μου καταγω­γής. Ό μ ω ς οι ίδιοι αυτοί διανοηταί, που ανέβαζαν την ελληνικότητα στα σύννεφα, κατέληγαν, με επικεφαλής τον Χάιντεγκερ, να την εξορκίζουν ως μεταφυσική και να της φορτώνουν την κρίση της εποχής μας. Αντέδρασα εξ ενστί­κτου και αποφάσισα να εμβαθύνω στους κλασικούς, για να μορφώσω, ει δυνατόν, ιδίαν γνώμη.

Τα πορίσματα της εργασίας αυτής υπήρξαν για μένα σημαντικά. Διαπίστωσα ότι στο πρόσωπο του πλατωνισμού η σύγχρονη φιλοσοφία μάχεται τη σχολαστική νοησιαρχία, δια της οποίος τον παρέλαβε, και όχι το πνεύμα του Πλάτω­νος, όπως αναβλύζει από το κείμενο των διαλόγων. Η διαπίστωση αυτή με οδήγησε στο ακόλουθο ερώτημα: εάν η λογοκρατία είναι συστατικό στοιχείο του ευρωπαϊκού πολιτι­σμού και παραποιεί το κλασικό πνεύμα, πώς υπάρχει ο αρχαίος στοχασμός στον κόσμο της βυζαντινής πνευματικό- τητος;

Ά ρχισα να εργάζομαι προς αυτή την κατεύθυνση και όσο προχωρούσα, ανακάλυπτα ότι οι Βυζαντινοί είχαν πετύχει θαυμαστή αφομοίωση του κλασικού ελληνισμού, εις τρόπον ώστε, μέσα από τη θεολογική τους οπτική, να απαντούν σε ερωτήματα, που η σχολαστική ερμηνευτική είτε δεν υποψια­ζόταν είτε άφηνε αναπάντητα. Τελικά πείσθηκα πως η θεολογία τους ήταν βασιλική οδός για να συλλάβουμε τη σκέψη των αρχαίων στοχαστών, παρά το χάσμα που χωρίζει τους δύο κόσμους.

Αντιλαμβανόμουν το ενδιαφέρον που παρουσιάζει η θέση αυτή για τον ιστορικό, έβλεπα όμως ότι το ουσιώδες βρισκό­ταν πιο πέρα, σε μία συνθετική δηλαδή αντιμετώπιση του

89

ζητήματος, η οποία, εάν καρποφορούσε, θα εθεμελίωνε τη δημιουργία συγχρόνου ελληνικού στοχασμού στη δυναμική της παραδόσεως και θα επέτρεπε γόνιμη συνάντησή του με την προβληματική της Δύσεως. Η ιστορική εξερεύνηση έ­μπαινε πλέον σε δευτέρα μοίρα, και προτεραιότητα αποκτού­σαν αναζητήσεις καθαρά φιλοσοφικές: μου χρειαζόταν ένας ισχυρός πνευματικός πυρήνας, ο οποίος να λειτουργήσει ως σημείο σταθερής αναφοράς και πόλος έλξεως, ώστε τα επιμέρους ιστορικά στοιχεία να συμπήξουν μαζί του ένα ζωντανό σύνολο. Τον πυρήνα αυτόν ένιωσα ότι έπρεπε να ζητήσω εις το παρόν του Νέου ελληνισμού, που βγαίνει από το μεταφυσικό καμίνι της ορθοδοξίας. Η εργασία μου έλαβε νέα τροπή και μετά δεκαετή περίπου διαμονή στο εξωτερικό, γύρισα στην Ελλάδα, για να συνεχίσω επί τόπου. Έ κτοτε ερευνώ προς αυτή την κατεύθυνση.

Λένε ότι στα β ιβλία σας ταυτίζετε τον εθνικισμό με το χριστιανι­σμό, πράγμα το οποίο θα μπορούσε να γίνει αντικείμενο παρεξηγήσε- ως ή ακόμα και πολιτικής εκμεταλλεύσεως, ιδίως από ακροδεξιά στοιχεία. Τι έχετε να πείτε επ ’ αυτού;

Κάθε ιδέα μπορεί να παρεξηγηθεί και φυσικά να γίνει αντικείμενο εκμεταλλεύσεως. Εν ονόματι του χριστιανισμού η Ιερή Εξέταση πυρπολούσε τους αιρετικούς· εν ονόματι της κοινωνικής δικαιοσύνης ο σταλινισμός εξόντωσε αμείλικτα δεκάδες εκατομμυρίων αθώους. Δεν ενδιαφέρει επομένως ποιος θα εκμεταλλευτεί τα λεγόμενά μου, που στο κάτω κά­τω μπορεί εξίσου καλά να τα εκμεταλλευτεί εξυμνώντας τα ή καταγγέλλοντάς τα, αλλά πόση αλήθεια υπάρχει σ ’ αυτά. Επειδή βρίσκεται πάνω από τα συμφέροντα, η αλήθεια δεν κινδυνεύει από την εκμετάλλευση των καλοθελητών, ούτε, κατά συνέπεια, παζαρεύεται.

Ανεξαρτήτως όλων αυτών, το θέμα παραμένει: Ταυτίζε­ται ο χριστιανισμός με τον εθνικισμό; Ασφαλώς όχι. Ό μω ς, επειδή ο χριστιανισμός δεν είναι κοσμοθεωρία και άρα δεν νοείται έξω από τους ανθρώπους οι οποίοι τον ζουν, μόνο σαν

90

Έλληνες μπορούμε να είμαστε χριστιανοί, χωρίς αυτό να σημαίνει αξιολογική υπεροχή του πρώτου επί του δεύτερου, αλλά οργανική προτεραιότητα. Αν ο χριστιανισμός επιδιώκει μια ελεύθερη προσωπική ύπαρξη στους κόλπους της κοινω­νίας, η ύπαρξη αυτή είναι αδιανόητη έξω από τον ορίζοντα της εθνικής ταυτότητας. Ά λλο ζήτημα αν με την εκκοσμί- κευση της Εκκλησίας, το έθνος στις χώρες της Δύσεως τίθεται στην υπηρεσία του κράτους, μεταβαλλόμενο σε ιδεο­λογικό όπλο επιβολής. Στην Ελλάδα, όπου η Εκκλησία ουδέποτε διενοήθη να υπάρξει ως κοσμική δύναμη, το έθνος δηλώνει την κοινωνία πνεύματος εν συνειδήσει κοινής κατα­γωγής και κοινής μοίρας, η δε Εκκλησία ήταν, είναι και θα είναι εθναρχεύουσα.

Ο ελληνοχριστιανισμός σαν όρος και έννοια έχει 130 χρόνια ζωής. Είναι δημιούργημα του σπουδαίου επτανησίου λογίου Σπυρίδωνος Ζαμπελίου και εκφράζει μονολεκτικά την πεποίθηση ότι η Αρχαιότης με το Βυζάντιο αποτελούν ξεχωριστές φάσεις στην αδιάκοπη πορεία του ελληνισμού και ότι στην ορθόδοξη σύνθεσή τους βρίσκεται το μέλλον του Έθνους. Τπ ’ αυτήν τήν έννοια ο ελληνοχριστιανισμός δεν είναι ιδεολογία υπό κατασκευήν, είναι ιστορική πραγματικό- της συνώνυμη της Ρωμιοσύνης και της Ορθοδοξίας, πραγμα- τικότης επί της οποίας και μόνο μπορεί να βασίζεται το Γ ένος.

Εδώ θα μπορούσε κανείς να θίξει το θέμα της Παράδοσης της Ορθοδοξίας, με αφορμή όχι μόνο όσα είπατε λίγο πριν, αλλά και από την τάση για επιστροφή ή στροφή στην Ορθοδοξία, όπω ς χαρακτηρί­στηκαν πρόσφατα στον Τύπο γεγονότα σαν την επίσκεψη στο Ά γ ιο ν Ό ρ ο ς δύο γνωστών διανοουμένων της Αριστεράς, συγκεκριμένα του

Κωστή Μοσκώφ, μέλους του ΚΚΕ, και του Κώστα Ζουράρι, του Κ Κ Ε εσωτ., ή σαν αναφορά της Ορθοδοξίας στα τραγούδια του Διονύση Σαββόπουλου. θ α θέλατε να μας μιλήσετε πάνω σ ’ αυτό τό θέμα;

Ποια είναι η δική μας παράδοση, η προαιώνια εθνική

91

πνευματική επιλογή; Εν αντιθέσει προς την παράδοση της Δύσεως, που είναι η πίστη στον υπεράνθρωπο της μηχανικής οργανώσεως και της τεχνικής, δική μας παράδοση είναι η πνευματική ζωή, η χαριστική πράξις. Στην Αρχαιότητα η παράδοση αυτή εκφράζεται με το αίτημα της αρετής, που ο χριστιανισμός και η πατερική θεολογία μεταμορφώνουν σε καλή ψυχική αλλοίωση. Παράδοση της Ορθοδοξίας είναι ο συντετριμμένος άνθρωπος. Ό χ ι ο κακομοίρης, αλλά εκείνος ο οποίος βλέπει πέρα από τη μύτη του και τον εαυτό του. Παράδοσή μας είναι μ ’ ένα λόγο ο ίδιος ο Χριστός και, κιβωτός της η Εκκλησία —ο άγιος.

Η παράδοση αυτή ουδέποτε έπαψε να λειτουργεί στον τόπο μας. Το Έθνος από κει κρατήθηκε στις φοβερές του περιπέτειες, εκεί βρήκε ο λαός πάντα καταφυγή. Παραγκωνί- σθηκε μόνο από την ηγετική μερίδα της αρχούσης τάξεως και από την προοδευτική λεγόμενη διανόηση, που είχαν τα μάτια στραμμένα στη Δύση.

Σήμερα όμως, τα πράγματα παίρνουν καινούρια τροπή: Η αμείλικτη ιστορική ετυμηγορία έφερε στην επιφάνεια το ουσιαστικό κενό που υπάρχει πίσω από την υλική ευημερία του αστικού καθεστώτος και την οικονομική εσχατολογία των μαρξιστών κι έκανε για πολλούς από εκείνους οι οποίοι τις είχαν πιστέψει, έντονη την ανάγκη επιστροφής στη μετα­φυσική δική μας ρίζα. Η πνευματική κυριαρχία της Δύσεως στην Ελλάδα αρχίζει να εμφανίζει ρωγμές, με άδηλες απώτε­ρες συνέπειες. Δ ιότι δεν πρόκειται περί στροφής σε κάποια χριστιανικά ιδεώδη γενικά, αλλά στην Ορθοδοξία. 'Ανθρωποι ποικίλων πολιτικών κατευθύνσεων —κι όχι μόνο από το χώρο της Αριστεράς, όπως υπογραμμίσατε— και πνευματικών προσανατολισμών επίσης ποικίλων, οδεύουν καθημερινά προς την έπαλξη της ζωντανής μας παραδόσεως, το 'Αγιον Όρος. Σημείο των καιρών! Δεν έχει σημασία αν δίνουν στα κίνητρά τους ιδεολογικό ή φιλοσοφικό περιεχόμενο, αν τους ωθεί πολλές φορές μιμητικό ενδιαφέρον. Η Ορθοδοξία δεν φοβάται

92

το συρμό. Ο συρμός αφορά κατιτί πρόσκαιρο, αλλά τό πρόσκαιρο δεν μπορεί να είναι σύγχρονο, γιατί χάνεται μέσα στο χρόνο· σύγχρονο είναι μόνο το αιώνιο, γιατί αυτό δη­μιουργεί το χρόνο.

Η σημερινή κρίση οφείλεται κατά πρώτο λόγο εις το γεγονός ότι το θεμέλιο αυτό της εθνικής μας υποστάσεως, που διατηρεί στο λαό πάντα τεράστιο κύρος, έχει εγκαταλει- φθεί από την πολιτική ηγεσία και την προοδευτική λεγόμενη διανόηση, εις όφελος χρεωκοπημένων, ξενικής προελεύσεως, ιδεών. Το ξενικό δεν με βρίσκει αντίθετο από ιδεολογία —γιατί να μη δεχθώ κάτι καλό; —αλλά από επίγνωση των δυσκολιών κάθε μεταφυτεύσεως, η οποία προϋποθέτει αφ’ ενός γεωργημένο έδαφος, αφ’ ετέρου δε καλή ποιότητα και προσαρμοστική ικανότητα του φυτού.

Κάτι άλλο, επίσης, που ακούει κανείς από αναγνώστες των βιβλίω ν σας, είναι ότι προσπαθείτε να φωτίσετε την κοινωνική και την πνευματική ζωή γενικά μ ε αμιγώς ελληνορθόδοξα κριτήρια. Το δέχεστε; Αν ναι, πώ ς το αιτιολογείτε;

Ερευνώ την πνευματική μας φυσιογνωμία και είναι εύλο­γο να το επιχειρώ, κατά δύναμιν, με κριτήρια ελληνικά. Λέω «κατά δύναμιν», γιατί δεν είναι απλό πράγμα, εφ’ όσον ο νεοελληνικός στοχασμός βρίσκεται στα σπάργανα και τα διαθέσιμα εργαλεία είναι ευρωπαϊκά. Δεν θα ήταν λάθος να χρησιμοποιώ, παραδείγματος χάριν, αφηρημένες ή ιστορικές κατηγορίες, όπως το Πνεύμα ή το Κεφάλαιο, ή. ακόμη υπαρξιακές, όπως η Υποκειμενικότης, τη στιγμή που όλα στον τόπο μας, από τις περιουσίες έως τη σχέση με την κρατική εξουσία, είναι προσωπικά, ο δε υποκειμενισμός, ως απόλυτη ατομικότης, εκφράζει εις τα καθ ’ ημάς μία συνθήκη άκρως νοσηρή, αφού ο Θεός είναι διαρκώς παρών για το Ρωμιό στη ζεστασιά του άλλου; Εάν κάποια από τα συμπε­ράσματα έχουν καθολική ισχύ, τόσο το καλύτερο. Η επικοι­νωνία των λαών δεν μπορεί να βασίζεται σε συμβάσεις προσχωρήσεως, αλλά στην καθολικότητα των εθνικών πολι-

93

τισμών. Καθολικότητα διαθέτω όταν βυθισμένος στη ρίζα, προσφέρομαι στην κοινωνία των πάντων και όχι όταν επικοι­νωνώ με τα πέρατα της υφηλίου τηλεφωνικώς. Μόνο η πυρηνική συγκέντρωση εκλύει πυρηνική ενέργεια.

Εκτός από τα προβλήματα της παιδείας και της γλώσσας, ιδιαίτερα σας απασχολεί η παράδοση. Τη θεωρείτε πρωταρχικό στοιχείο και αναγκαίο όρο της εθνικής μας ζωής. θέλετε να μας μιλήσετε γ ι ' αυτό το θέμα;

Παράδοση δεν είναι η επιβίωση στο ιστορικό παρόν ενός αδρανούς ή νεκρού παρελθόντος· δεν είναι, πολύ περισσότερο,, η πεισματική προσήλωση σε μια εμπειρία που μεταδόθηκε από γενιά σε γενιά, όπως η παράδοση των Ελβετών στην ωρολογοποιία, δεδομένου ότι κάθε νέα εμπειρία ανατρέπει την προηγούμενη, θέλοντας και μη. Παράδοση δεν είναι ούτε οι παραδόσεις του λαού —τα τραγούδια, οι χοροί, οι τέχνες, τα έθιμά του. Οι λαϊκές παραδόσεις μορφώνονται από την Παράδοση, κι εν τούτοις η τύχη τους δεν ταυτίζεται με τη δική της τύχη. Τπάρχει μάλιστα το ενδεχόμενο αυτές να εκφυλιστούν οριστικά, όταν ο δεσμός τους με την Παράδοση στην πράξη καταλύεται. Σε μια τέτοια περίπτωση, οι παρα­δόσεις καταντούν διατηρητέα γραφικότης και υπάγονται στην αρμοδιότητα κάποιου υπουργείου, χωρίς να παρασύρουν ανα­γκαστικά στην πτώση τους τη μεγάλη παράδοση. Οι παραδό­σεις είναι ενεργήματα της Παραδόσεως.

Η Παράδοση συμπυκνώνει το εθνικό πνεύμα ζωής, το λόγο εκείνο και σκοπό υπάρξεως, που ως ηθική πια δύναμις στηρίζει ένα έθνος, προσφέροντάς του ιστορική ταυτότητα και πρακτικό κανόνα βίου· οι παραδόσεις εισάγουν στο πνεύμα αυτό τους ανθρώπους ψυχή τε και σώματι, όπως ακριβώς οι νηστείες ή οι μετάνοιες εισάγουν το θρησκευόμενο σωματικά στο χώρο της πίστεώς του. Ό ταν το σώμα δεν ακολουθεί, η προθυμία του πνεύματος είναι ματαιότης.

Το κενό των εφθαρμένων παραδόσεων αναπληρώνει επί­πονη αναφορά της ανερμάτιστης κοινωνικής ζωής στη μεγάλη

94

παράδοση. Δεν πρόκειται για εκ προοιμίου καταδικασμένη σε παροδικότητα ανανέωση μορφών, πρόκειται για καθολική επάνοδο στο σταθερό πυρήνα της Παραδόσεως, επάνοδο η οποία είναι τόσο δημιουργική, ώστε να αποκλείει τη στείρα προγονοπληξία και την παθητική απομίμηση. Εάν υπάρχει λοιπόν θέμα παραδόσεως, η θεραπεία δεν θα επέλθει με το να εισαγάγω στη Θεία Λειτουργία μεταφράσεις των ιερών κειμένων ή μουσικά όργανα για να καταστρέψω μ ’ αυτό τον τρόπο το μυσταγωγικό και κατανυκτικό χαρακτήρα της και να εξοκείλω ως αναπαυμένο εγώ στο ψυχρό νόημα και το γλυκερό συναίσθημα, θα επέλθει όταν αποκαταστήσω ζωντα­νή και αμεσίτευτη σχέση με το πνεύμα της. Ιδού η Ρόδος, ιδού και το πήδημα.

95

ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΣΑΒΒΟΠΟΤΛΟΣ*

Ο Κωστής Μ οσκώφ σε μια συνέντευξή του όχι μόνο σε εντάσσει στο νεορθόδοξο ρεύμα αλλά, στο διαχωρισμό που κάνει ανάμεσα σε προοδευτικούς και «άλλους», σε βάζει με το Ράμφο τον οποίο θεωρεί «από τους άλλους».

Α, ώστε είμαι δεξιός, ε; Ώ στε είμαι ένας εθνικόφρων δεξιός. Τι του απαντάς τώρα; Δεν ξέρει τ ι λέει εν τη αφελεία του. Με ξέρετε και με ακούτε, τ ι σχέση μπορεί να ’χω εγώ μ ’ αυτά; Πρώτα πρώτα οι δεξιοί είναι εντελώς στραμμένοι προς την Ευρώπη. Τη δική της οργάνωση ζηλεύουν, τα δικά της τα μεγαλεία. Αλλά επειδή η Ευρώπη τους έχει και μια δυσάρεστη γ ι ’ αυτούς πλευρά, δηλαδή το διαφωτισμό, την αθεΐα, τον κομμουνισμό, γι ’ αυτό λένε «εμείς είμαστε ιδιό­μορφοι», και τότε θυμούνται την Ελλάδα και τις παραδόσεις και τα έθιμα. Από σκέτη συμφεροντολογία δηλαδή. Αλλά κι ο πατριωτισμός της Αριστεράς παρόμοια με αηδιάζει. Ο αρι­στερός πατριώτης είναι ένα μελόδραμα. Καταρχήν δεν δέχε­ται πατρίδες και μιλάει σε στιλ ένας είναι ο κόσμος, μία η εργατική τάξη, ένας ο ταξικός εχθρός. Αίφνης ανασύρεται η θεωρία ότι οι εργάτες των χωρών του περιφερειακού καπιτα­λισμού έχουνε να παλέψουν έναντια στα ξένα μονοπώλια,

* Απόσπασμα από συνέντευξη στο περιοδικό «Σχολιαστής», τεύχ. 6, Σεπτέμβριος 1983.

96

μάλλον, παρά στους ντόπιους λακέδες τους. Γ ια να ενδυνα­μωθεί λοιπόν ο εργάτης στην πάλη του ενάντια στους ξένους, ανασύρονται τα δημοτικά τραγουδάκια, τα φρέσκα φασολά­κια κι άλλα τέτοια φολκλορικά. Εγώ αγαπώ τον τόπο μου, έτσι δωρεάν! Για μένα η Ελλάδα είναι ένα καινούριο γοητευ­τικό πρόσωπο που ήρθε στην παρέα και για το οποίο φήμες λένε ότι έχέι πολύ ευγενικό παρελθόν. Έ χω τρελαθεί απ ’ τη γνωριμία. Αν μπορούσα θα της τηλεφωνούσα κάθε μέρα. Θα ’θελα να τη βλέπω κάθε νύχτα. Νιώθω και πάλι το πνεύμα μου ερωτευμένο εξαιτίας της. Μην περιμένετε όμως να βγάλετε κάτι «χρήσιμο» α π ’ αυτό. Ζω ασκόπως.

Δεν απάντησες όμως σ ' αυτό που λέει ο Μ οσκώφ ότι επηρεάζεσαι α π ' το Ράμφο.

Να τ ’ αφήσει αυτά ο Μοσκώφ. Στο Ράμφο χρωστάω μεγάλη χάρη γιατί έγινε αφορμή να επισκεφτώ το Ά γιο Όρος. Αυτοί οι καλόγεροι, τ ι καταπληκτικό πράγμα. Είναι οι πιο ακραίοι άνθρωποι που έχω γνωρίσει. Μ ’ αρέσει να συζητώ μαζί τους, μ ’ αρέσει να τους ακούω να διηγούνται. Τπάρχει ένας γλυκύτατος αναρχισμός μέσα σ ’ όλα αυτά. Ναι, είναι αναρχικοί που όμως έφτασαν τόσο μακριά ώστε δεν τους χρειάζεται πια να ’ναι επιθετικοί. Έ τσ ι με το τίποτα, εννοώ χωρίς κανένα επιχείρημα, σου φανερώνουν ένα δρόμο όπου μπορείς ελεύθερα και προσωπικά να εναρμονιστείς με την κοινή εμπιερία. Μ ’ αρέσουν τα μάτια τους, το ψωμί τους, το κρασί τους.

Μια φορά ο Βασίλειος* έλεγε ότι δεν διαφέρουν από τ ’ άλλα παιδιά των χωριών και των πόλεων παρά μόνο σε τούτο: «τ ’ άλλα παιδιά τα φωνάζει το βράδυ η μάνα τους μέσα, και σταματάνε το παιχνίδι. Οι καλόγεροι όμως που δεν έχουν μάνα —μάνα τους, λένε, είναι η Παναγία!— μπορούν να συνεχίζουν το παιχνίδι επειδή δεν υπάρχει κανείς να τους φωνάξει». Και συνεχίζουν με διάφορες ολονυχτίες κλπ. Έ τσ ι

* Βασίλειος Γοντικάκης, ηγούμενος της Μονής Σταυρονικήτα.

97

είναι. Ο τόπος στον οποίο θέλουν να φτάσουν οι καλόγεροι είναι κιόλας ο δρόμος που περπατάνε. Το μέσον κι ο σκοπός είναι το ίδιο. Πρώτη φορά βλέπω κάτι τέτοιο.

θ ες όμως να ξαναγυρίσουμε στο Ράμφο και το Μοσκώφ:Κοιτάξτε, ο Ράμφος είναι ένας από μας. Γι ’ αυτό έχει

ενδιαφέρον. Αν δεν ήταν ένας από μας, δεν θα μας ενδιέφεραν τα βιβλία του, ή θα τα βλέπαμε όπως τα βιβλία του Φράγκου ή του Τσιρόπουλου. Αυτό όμως, τό ότι είναι ένας από μας, εμείς το ξέρουμε, αλλά δεν το βλέπω μες στα βιβλία του. Δεν βλέπω εκεί μέσα τίποτε α π ’ τις συζητήσεις μας στο A'» Πανσπουδαστικό συνέδριο της ΕΦΕΕ. Τίποτα από το 114. Τίποτε από το Παρίσι όπου είμαστε το ’68. Η ιστορία του έγινε αόρατη. Από φιλοσοφία βέβαια δεν καταλαβαίνω και τέτοια βιβλία με κουράζουν. Απορώ όμως: ως «ποιος», ως «τι» συναντιέται με την πνευματική παράδοση του τόπου του; Έ τσ ι απρόσωπα; Μα τότε κι η ορθοδοξία του φοβάμαι ότι είναι απρόσωπη, ιδεολογική κι ουρανοκατέβατη.

Τι να σας πω; Μετά το Μάη του ’68 στο Παρίσι χαθήκαμε. Συναντηθήκαμε το ’75 μια φορά που πήγαμε στο Ά γιο Όρος. Εκείνος, ο Κυριτσόπουλος κι εγώ. Με τον Κυριτσόπουλο συναντιόμαστε πολύ συχνά, αλλά με το Στέλιο έχουμε να μιλήσουμε από τότε. Τι θέλει και μας μπερδεύει ο Μοσκώφ; Είμαι υπό την επήρεια των άλλων, λέει, των συντηρητικών. Αυτός βλέπεις προσπαθεί να ψήσει τους καλό­γερους να μπουν στο ΚΚΕ. Και δεν έχει, λέει, ούτε το πράσινο ούτε το κόκκινο φως από το κόμμα του, έχει μόνο κίτρινο. Και μένα η φαντασία μου μου λέει άλλα. Μου λέει ότι η Μόσχα θα καλόβλεπε ένα καπέλωμα της ορθοδοξίας. Πάντα ήθελε να αισθάνεται ότι είναι η μεγάλη αυτοκρατορία που κληρονομεί την Ανατολή από το Βυζάντιο, μετά την πτώση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Τι νομίζετε;

Γιατί οι Έλληνες κομμουνιστές είναι στη συντριπτική τους πλί;οψηφία φιλορώσοι; Διότι τό ’χουμε μέσα μας να ονειρευόμαστε μόνιμα τη Μεγάλη Αυτοκρατορία της Ανατο­

9 8

λής. Κι άρχισαν τώρα εκεί να ανασύρουν τα παλιά σλόγκαν, «ο πρώτος σοσιαλιστής ήταν ο Χριστός» και πράσινα άλογα, «η εκκλησία κράτησε το φρόνημα του λαού ψηλά ώσπου να νικήσει το κόμμα» κι «αποτελεί το προηγούμενό μας σώμα». Αρλούμπες. Αν η Μόσχα κατάφερνε να καπελώσει την ορθοδοξία, θ ’ αποκτούσε συν τοις άλλοις μία τεράστια πολιτιστική βάση απέναντι στον ανατολικό και ισλαμικό εθνικισμό, και απέναντι στη Δύση θα μπορούσε να λέει ότι άλλων παραδόσεων είσαστε εσείς οι καπιταλιστές κι άλλων εμείς. Σιγά σιγά θα μας πούνε ότι ο φορέας της πίστης μας και της παράδοσής μας είναι το Πατριαρχείο της Μόσχας ή η Ακαδημία των Επιστημών. Ε, λοιπόν, όχι! Το Ά γιο Όρος είναι το επίκεντρο αυτού του προβλημο(τισμού μας. Το Ά γιο Ό ρος είναι η Ορθοδοξία. Ά λλη ορθοδοξία δεν ξέρω, ούτε μ ’ ενδιαφέρει.

9 9

Ο ΔΙΑΛΟΓΟΣ ΜΟΣΚΩΦ - ΜΠΙΤΣΑΚΗ ΜΠΙΤΣΑΚΗ — ΓΙΑΝΝΑΡΑ

Ο Κ Ω Σ Τ Η Σ Μ Ο Σ Κ Ω Φ απαντάστον Ε ΥΤΥΧΗ Μ Π ΙΤΣΑΚΗ

Οι βασικοί στόχοι της προσέγγισης που κάνω με την Ορθοδο­ξία, είναι μια από πλευρά του διαλεκτικού υλισμού και του προοδευτικού κινήματος γνωριμία με την παραδόμένη ιδεο­λογία μας, ιδίως όπως αυτή συμπυκνώνεται με το θεολογικό λόγο που είχε χρόνια το λόγο της Ορθοδοξίας. Είναι μια γνωριμία μ ’ αυτή την παράδοση με σκοπό, καταρχή, να διαλυθεί αυτή η αμοιβαία καχυποψία που υπάρχει από τη μη γνώση του λόγου του Άλλου, ανάμεσα σε νεορθόδοξους και μαρξιστές.

Τώρα αν μέσα από τη γνωριμία, πέρα από τη διάλυση της καχυποψίας, που αυτόματα γίνεται, βρεθούν και άλλοι συ- μπαραταχτικοί στόχοι σε θέματα κοινού ενδιαφέροντος, όπως ήδη υπάρχει π.χ. στον αγώνα κατά των βάσεων στην Κρήτη με πρωτεργάτη τον μητροπολίτη Ειρηναίο και τους Σφακια- νούς παπάδες, και αν υπάρξουν τέτοιοι στόχοι και στα θέματα ειρήνης και δικαιοσύνης, ακόμη καλύτερα.

Όσον αφορά τη δική μου πλευρά, πρόκειται για μια προσωπική επιστημονική διερεύνηση, που δεν αποτελεί τμή­μα οργανωμένης παρέμβασης κανενός κομματικού χώρου και η οποία έχει αρχίσει εδώ και πάρα πολλά χρόνια και βρίσκε­ται διατυπωμένη στο βιβλίο μου «Δοκίμια».

Απαντώντας τώρα σε μερικές τοποθετήσεις που έγιναν στο διάλογο της εφημερίδας σας και ιδίως στον Ευτύχιο

103

Μπιτσάκη, θα ’θελα να πω ότι ο Μπιτσάκης μπορεί να ξέρει πάρα πολύ καλά τη Φυσική και τις σύγχρονες τάσεις, αλλά αγνοεί τελείως τη Φιλοσοφία και ιδίως αγνοεί το μαρξισμό- λενινισμό.

Και αγνοεί τη βασικότερη ίσως θέση του λενινισμού, που είν('.ι η γνωριμία με τις ιδιομορφίες κάθε χώρας, ώστε να ξεπεραστούν μέσα από αυτή τη γνώση των ιδιομορφιών οι δυσπλασίες και οι δυσκολίες στην πορεία αυτής της χώρας.

Ό ταν λοιπόν ο Ευτύχιος Μπιτσάκης μιλάει για μένα και λέει ότι αγνοώ τη θεμελιακή αντίθεση και μιλάω για την κυριαρχική αντίθεση, δηλαδή ότι αγνοώ την πάλη των τάξεων και μιλάω για την εξάρτηση, θα ’λεγα ότι αυτός αγνοεί όλη τη μαρξιστική διερεύνηση που υπάρχει πάνω στο θέμα των αντιθέσεων. Αυτό σημαίνει ότι δεν ξέρει το λενινισμό. Κι έτσι φαίνεται ότι ο μαρξισμός του κυρίου Μπιτσάκη είναι ανάπη­ρος μαρξισμός, και οπωσδήποτε δεν είναι λενινισμός.

Σε ό,τι αφορά ορισμένους άλλους που μιλήσανε, θα ’λεγα περίπου το ίδιο πράγμα και γ ι ’ αυτούς. Ο μαρξισμός τους πάσχει από άγνοια της βασικής λενινιστικής επιταγής: «Γνω- ρίστε τις ιδιομορφίες, για να ξεπεράσετε τις δυσπλασίες και τις ανωμαλίες κάθε χώρας».

Σχόλιο του ΕΥΤΥΧΗ Μ Π ΙΤΣΑΚΗ στην απάντηση του Κ Ω Σ Τ Η Μ Ο ΣΚ Ω Φ

Ο Κ. Μοσκώφ αναφέρεται στην κριτική που του έκανα χωρίς ωστόσο να απαντήσει στα προβλήματα που έθεσα. Ο Μο­σκώφ, πράγματι, αρκείται να προσδιορίσει το βαθμό της αμάθειάς μου: «Αγνοεί τελείως τη Φιλοσοφία, και ιδίως αγνοεί το μαρξισμό-λενινισμό... Δεν ξέρει λενινισμό... Αγνοεί όλη τη μαρξιστική διερεύνηση που υπάρχει στο θέμα των αντιθέσεων. Αυτό σημαίνει ότι δεν ξέρει το λενινισμό» κ λπ. Αλλά το «δέν ξέρει» αποτελεί απάντηση;

Δεν θα προσπαθήσω βέβαια να βελτιώσω τη «βαθμολο-

104

γίαι» μου. Θα ξαναθέσω μόνο στο φίλο μου το Μοσκώφ τα ερωτήματα στα οποία δεν απάντησε.

1) Πιστεύει ότι μπορεί να αρθρωθεί μαρξιστικός λόγος με θεολογικές και εγελειανές ένοιες; Εγώ λέω όχι. Γ ι ’ αυτό δεν θεωρώ τα «Δοκίμια» μαρξιστικό έργο. Θα χαιρόμουν να μου αποδείξει το αντίθετο.

2) Είμαστε υπέρ του διαλόγου με το προοδευτικό χρι­στιανικό ρεύμα. Με ποιες αρχές θα γίνει ωστόσο ο διάλογος και ποιοι μπορεί να είναι οι στόχοι και τα όρια μιας ενδεχόμε­νης συνεργασίας; Ελπίζει ο Μοσκώφ ότι οι χριστιανοί θα μετακινηθούν από τις οντολογικές παραδοχές τους; Αν όχι, τι πετυχαίνει ο ίδιος με τη χριστιανική του γλώσσα, που δεν είναι απλά «γλώσσα», αλλά τρόπος σκέψης και κοσμοθεώ-

Ρησης’3) Δεν είπα ότι ο Μοσκώφ αγνοεί την πάλη των τάξεων (ας ξαναδεί τη συνέντευξή μου). Ισχυρίζομαι μόνο ότι ανα­λύει λαθεμένα το πρόβλημα των αντιθέσεων της νεοελληνικής κοινωνίας: ότι κάνει ^ύγχιση ανάμεσα στη θεμελιακή και στην κυρίαρχη (ή δεσπόζουσα) αντίθεση. Θεμελιακή είναι η αντίθεση αστικής τάξης — προλεταριάτου. Αυτή τροφοδοτεί μια σειρά δευτερεύουσες και παράγωγες αντιθέσεις και ταυ­τόχρονα αποκτά συγκεκριμένη υπόσταση μέσα σ ’ αυτό το συγκεκριμένο πλέγμα αντιθέσεων. Μια δευτερεύουσα ή πα- ράγωγη αντίθεση μπορεί σε μια ιστορική στιγμή να γίνει κυριαρχική. Η νεοελληνική εξάρτηση είναι παράγωγη αντίθε­ση και δεν είναι καν κυριαρχική. (Κυριαρχική έγινε στην Κατοχή, αλλά τότε δεν επρόκειτο απλά για εξάρτηση). Η εξάρτηση δεν προσδιόρισε την κυριαρχική αντίθεση ούτε τον καιρό του εμφυλίου πολέμου, γιατί και τότε το βάθεμα της εξάρτησης, η λ ε γ ά μ εν η υποτέλεια, εξυπηρέτησε πριν απ ’ όλα την εγχώρια ολιγαρχία, και μαζί μ ’ αυτήν και τα ξένα συμφέροντα. Η εξάρτηση συνεπώς λειτουργεί μέσα από την εσωτερική δυναμική (τις αντινομίες) του ελληνικού κοινωνι­κού σχηματισμού, την επηρεάζει και τροφοδοτείται απ ’

105

αυτήν. Γο εσωτερικό πλέγμα αντιθέσεων είναι συνεπώς το πρωταρχικό και το «εξωτερικό», οι συνθήκες, δρουν μέσα από τις δομές και τη δυναμική του. (Είναι φανερό ότι το ζήτημα αυτό δεν είναι απλά «θεωρητικό»: η ορθή λύση του αποτελεί προϋπόθεση για μια ορθή στρατηγική του προοδευτικού κινήματος). Με την αναστροφή των σχέσεων εσωτερικών­εξωτερικών παραγόντων, ο Μοσκώφ περιγράφει, σε τελευ­ταία ανάλυση, τις ιστορικές ευθύνες της ελληνικής αστικής τάξης. Πού είναι λοιπόν η συγκεκριμένη, «λενινιστική» ανά­λυση στα «Δοκίμια»;

4) Η αντίθεση «Δύσης» και «καθ’ ημάς Ανατολής» μυστικοποιείται στα κείμενα του Μοσκώφ. Αλήθεια, σε ποιο επίγειο ιστορικό σχηματισμό αντιστοιχεί η έννοια της «καθ ’ ημάς Ανατολής», όπου και μόνο υπάρχει προνομιακά το «βίωμα της θέωσης»; Και η αναγωγή της «αντίθεσης» Δύσης - ’Ανατολής σε κυριαρχική, δεν υπηρετεί το σύγχρονο ανορ- θολογισμό; (Η θεούσα Ανατολή απέναντι στην κακή τεχνο- κρατική-ορθολογική Δύση). Ταυτόχρονα δεν υποβαθμίζεται σε δευτερεύουσα η αντίθεση καπιταλισμού-σοσιαλισμού και δεν επικαλύπτονται οι πραγματικές ρίζες της αλλοτρίωσης; Ο σοσιαλισμός, όπου η Ανάσταση, ο Μεσσίας, η θέωση, η βρώση και η πόση, δηλαδή οι χριστιανικές κατηγορίες, αντι­καθιστούν τη μαρξιστική λενινιστική ανάλυση και προοπτική, είναι η συνέπεια της «συγκεκριμένης» ανάλυσης του Μοσκώφ;

Στα ζητήματα αυτά έπρεπε να απαντήσει ο Μοσκώφ αντί να με «βαθμολογεί». Εδώ τελειώνει οριστικά ο διάλογος μαζί του, σ ’ αυτό το επίπεδο. Αλλά είμαι πρόθυμος να συζητήσου­με, στο θεωρητικό επίπεδο, τα προηγούμενα ζητήματα. Οι φίλοι και οι συναγωνιστές του θα χαρούμε να δούμε το Μοσκώφ να επιστρέφει στην πρώτη πηγή της σκέψης του: στο μαρξισμό.

106

Ο ΧΡ. ΓΙΑΝ ΝΑΡΑΣ απαντά στον Ε. Μ Π ΙΤΣΑΚΗ

Ο καθηγητής Ευτύχης Μπιτσάκης σχολιάζει ένα απόσπασμα από το βιβλίο μου «Η Ελευθερία του ήθους». Η φράση που αποσπά έχει ακριβώς το ίδιο νόημα με τη θέση που εκπροσώ­πησε και ο «αντιδραστικός» Sartre ότι «ακόμα και στα χέρια του δημίου του, ο άνθρωπος μπορεί να είναι ελεύθερος». Αλλά τέτοιοι φιλελευθερισμοί είναι τελείως ακατανόητοι για τους δογματικούς κάθε απόχρωσης, γι ’ αυτό και ο κύριος Μπιτσά- κης χρησιμοποιεί το ακρωτηριασμένο απόσπασμα προκειμέ- νου να με εμφανίσει ως εθελόδουλο. Ευτυχώς υπάρχει τυπω­μένο το βιβλίο ως τεκμήριο της ερμηνευτικής ευσυνειδησίας του κυρίου Μπιτσάκη, και παραθέτω εδώ ολόκληρη τη σχετική ενότητα, προκειμένου να κρίνουν οι αναγνώστες και τη δική μου θέση και την ερμηνεία της από τον κύριο Μπιτσάκη.

Πρόκειται για την αρχή της σελίδας 75 που έχει τον τίτλο: Η ευχαριστιακή αφετηρία κοινωνικών μετασχηματι­σμών. Και λέει:

«Η κοινωνική Ηθική της Εκκλησίας δεν σκοπεύει ούτε στη "βελτίωση” των αντικειμενικών συνθηκών και δομών του κοινού βίου, ούτε και στη "βελτίωση” των ατομικών χαρα­κτήρων. Σκοπεύει στην ανάγκη να λειτουργήσει η ζωή στα απεριόριστα όρια της προσωπικής ελευθερίας που πραγμα­τώνεται υπαρκτικά μόνο ως γεγονός κοινωνίας. Αυτό το ένα και μοναδικό κριτήριο εκκλησιαστικού ήθους σημαίνει την πιο ριζοσπαστική ανατροπή των συμβατικών κανόνων ηθικής συμπεριφοράς, τη δυναμική απροσδιοριστία της ζωής όταν ελευθερώνεται *πό τη δουλεία στην αντικειμενικότητα και τον ατομοκεντρι,σμό. Μέ βάση αυτό το κριτήριο, μπορεί —στα πλαίσια της οργανωμένης συμβίωσης— η ανοχή της τυραννίας, της αδικίας και της καταπίεσης να είναι κατόρθω­μα ελευθερίας και πραγμάτωση κοινωνίας. Ό π ω ς μπορεί και η εξέγερση ενάντια στην τυραννία και την καταπίεση να είναι

107

επίσης κατόρθωμα αυταπάρνησης και ακραία διακινδύνευση αγάπης, πάλι γεγονός ελευθερίας και κοινωνίας. Τι είναι σωστό και τι είναι λάθος κάθε φορά, τι καλό και τι κακό, κρίνεται μόνο με το μέτρο πραγμάτωσης της ελευθερίας που είναι θυσιαστική αυθυπέρβαση και άθλημα κοινωνίας».

Και σε υποσημείωση αναφέρεται ως ιστορικό παράδειγμα αυτού του ήθους της ελευθερίας, που μένει αδούλωτο τόσσ κάτω από την τυραννία όσο και στην εξέγερση για την ανατροπή της, η περίπτωση των ορθόδοξων λαών της Βαλκα­νικής στους αιώνες της Τουρκοκρατίας και στις ένοπλες εξεγέρσεις τους.

Ας κρίνουν λοιπόν οι αναγνώστες αν πρόκειται γιά κήρυγ­μα εθελ/>δουλείας.

...Και ακολουθεί απάντηση του Ε. Μ ΠΓΓΣΑΚΗ

Ο κύριος Γιανναράς με κατηγορεί ότι παρερμηνεύω τη σκέψη του, με βάση απόσπασμα από το βιβλίο του «Η Ελευθερία του Ήθους», που αναφέρω. Ας δούμε λοιπόν αν το πλήρες κείμενο ανατρέπει το συμπέρασμά μου, ότι δηλαδή η θέση του συγγραφέα έρχεται σε αντίθεση με το προοδευτικό ρεύμα της χριστιανικής παράδοσης. Και με την ευκαιρία, ας δούμε και μερικά γενικότερα προβλήματα που αφορούν το διάλογο μαρξιστών-χριστιανών.

Το κείμενο που παραθέτω τελειώνει με τη φράση: «Με βάση αυτό το κριτήριο, μπορεί —στα πλαίσια της οργανωμέ­νης συμβίωσης— η ανοχή της τυραννίας, της αδικίας και της καταπίεσης να γίνει κατόρθωμα ελευθερίας και πραγματικής κοινωνίας». Η συνέχεια, που την παραθέτει στην επιστολή του ο κύριος Γ ιανναράς, είναι η ακόλουθη: « Ό π ω ς μπορεί και η εξέγερση ενάντια στην τυραννία και την καταπίεση να είναι επίσης κατόρθωμα αυταπάρνησης και ακραία διακινδύ- νευση αγάπης, πάλι γεγονός ελευθερίας και κοινωνίας. Τι είναι σωστό και τι είναι λάθος κάθε φορά, τι καλό και τ ι κακό,

108

κρίνεται μόνο με το μέτρο της πραγμάτωσης της ελευθερίας, που είναι Ουσιαστική αυθυπέρβαση και άθλημα κοινωνίας» (σελ. 281-283).

Τι νέο λοιπόν μας λέει ο κύριος Γιανναράς, που θα μπορούσε να στηρίξει το κολακευτικό «δογματικός» με το οποίο με στολίζει;

Οι τυραννίες είναι συγκεκριμένες. Τις ζήσαμε και τις ζούμε. Η «ελευθερία» του κυρίου Γ ιανναρά, αντίθετα, χάνε­ται στο χώρο της μεταφυσικής. Παραταύτα, η θέση του κειμένου είναι σαφής: Μπορούμε να ανεχόμαστε την τυραννία και η ανοχή μας να αποτελεί πραγμάτωση»—ελευθερίας. Το ίδιο καλά μπορούμε και να εξεγερθούμε εναντίον της. Ό π ω ς μας αρέσει: πρόβλημα «ελεύθερης βούλησης». Αντικειμενικό κριτήριο που θα καθορίσει τη στάση μας δεν υπάρχει.

Αλλά εδώ ίσως αδικώ πάλι τον κύριο Γ ιανναρά, γιατί πράγματι στη συνέχεια του κειμένου τονίζει ότι το σωστό κρίνεται «με το μέτρο πραγμάτωσης της ελευθερίας που είναι θυσιαστική αυθυπέρβαση και άθλημα κοινωνίας». Αν επιχει­ρήσουμε ωστόσο να αναλύσουμε ουσιαστικά το προηγούμενο κριτήριο, θα δούμε ότι είναι λόγος κενός. Αν πάλι το αναλύ­σουμε τυπικά, θα φανεί ότι ο συλλογισμός του Λποτελεί φαύλο κύκλο: Το κατόρθωμα ελευθερίας κρίνεται με την πραγμάτωση της ελευθερίας. Ο κύριος Γιανναράς δεν ορίζει το περιεχόμενο των εννοιών του. Μ ’ αυτό τον τρόπο μπορεί να ακροβατεί στους μεταφυσικούς χώρους, προτείνοντας φα­νατισμένες «λύσεις» σε συγκεκριμένα προβλήματα. Έ τσ ι την ανάγκη για στράτευση εναντίον του συγκεκριμένου κακού, ο κύριος Γ ιανναράς τη μετατρέπει σε πρόβλημα υποκειμενικής υπαρξιακής επιλογής, στα πλαίσια μιας ανορθολογικής «πραγμάτωσης—ελευθερίας» που είναι «θυσιαστική αυθυπέρ­βαση» κλπ. κλπ.

Ο κύριος Γ ιανναράς επικαλείται και την υποσημείωση του βιβλίου του (σ. 282), όπου εισάγει κάποιο κριτήριο της πράξης, και αναφέρεται στο ηθικό μεγαλείο των αγωνιστών

109

του 1821. Ωστόσο ο αναγνώστης του βιβλίου θα διαπιστώσει ότι ο συγγραφέας λησμόνησε να παραθέσει και την αρχή της υποσημείωσής του, όπου καταδικάζει ,τη «θεολογία της επανάστασης», που θα επέτρεπε «σε όσους χριστιανούς ζουν κάτω από ανελεύθερα καθεστώτα (ιδιαίτερα στο λεγόμενο "τρίτο κόσμο” ) να στρατευτούν ενεργά, αλλά και εξασφαλι­σμένοι "θεολογικά” στα επαναστατικά και απελευθερωτικά κινήματα που συνήθως μονοπωλούνται από μαρξιστές».

Ο κύριος Γιανναράς απορρίπτει μια τέτοια «θεολογική κατοχύρωση» των θρησκευόμενων αγωνιστών, σαν «ατομο­κεντρική»: Αυτή η ανάγκη μιας a priori αντικειμενικής θεολο- γικής κατοχύρωσης των προσωπικών ηθικών διακινδυνεύσε- ων, είναι τυπικό γνώρισμα του ατομοκεντρικού χαρακτήρα κάθε υλιστικής ηθικής». Έ τσ ι τα θύματα της αποικιοκρατίας μπορούν να υπομένουν χριστιανικά την τυραννία, «πραγμα­τώνοντας» την ελευθερία τους. Αν όμως θελήσουν να εξεγερ- θούν και ζητήσουν κάποια θεολογική κάλυψη, τότε ενεργούν «ατομοκεντρικά» και τέτοια κάλυψη δεν πρέπει να τους δοθεί. Ναι λοιπόν στην υποταγή, όχι στην αντίσταση. Αλλά και η ηθική επιδοκιμασία των αγωνιστών του 21 από τον κύριο Γιανναρά δεν είναι τυχαία: Εδώ χρησιμοποιείται ένα ιστορικό γεγονός, κοιταγμένο κι αυτό με τον παραμορφωτικό φακό του μυστικισμού για να καταδικαστεί η αγωνιστική πράξη των χριστιανών θυμάτων της σημερινής αποικιοκρα­τίας.

Ο κύριος Γ ιανναράς γράφει στο σημείωμά του ότι τον εμφανίζω σαν εθελόδουλο. Ούτε χρησιμοποιώ ούτε εξυπονοώ αυτή τη λέξη. Αν ωστόσο η μη αντίσταση στο κακό είναι η λογική συνέπεια της ηθικής του βιβλίου του, τότε ας μην αιτιάται άλλους για τη δική του στάση. Αλλά ο κύριος Γ ιανναράς προχωρεί παραπέρα: Συσχετίζει την άποψή του με μια φράση του Σαρτρ, για να με κατηγορήσει έμμεσα ότι θεωρώ αντιδραστικό το Γ άλλο φιλόσοφο. Αλλά με ποιο δικαίωμα ο κύριος Γ ιανναράς προεξοφλεί την άποψή μου για

110

το Σαρτρ; Και με ποια λογική συσχετίζει τη θεολογία του με το έργο και τη ζωή ενός στοχαστή, που βρέθηκε πάντα στην πρώτη γραμμή των αγώνων κατά του ναζισμού, του ιμπερια­λισμού, του γαλλικού κεφαλαίου, υπέρ των αγωνιστών της Αλγερίας, του Βιετνάμ, υπέρ της ειρήνης, των δικαιωμάτων του ανθρώπου και υπέρ του σοσιαλισμού; Νομίζει ο κύριος Γ ιανναράς ότι η φράση του Σαρτρ: «Ακόμα και στα χέρια του δημίου του ο άνθρωπος μπορεί ναι είναι ελεύθερος», φράση σύμφωνη με την πράξη εκατομμυρίων αγωνιστών, κομμουνι­στών και μη, έχει οποιαδήποτε σχέση με τις δικές του κονφορμιστικές ωραιολογίες;

Ο θεολόγος Γ ιανναράς, πράγματι, μετατρέπει το αίτημα της ελευθερίας σε υποκειμενικό πρόβλημα, αποκομμένο από τους αντικειμενικούς όρους της ύπαρξης. Αλλά έτσι το πρόβλημα διαλύεται στην ομίχλη του μυστικισμού. Ο Σαρτρ αντίθετα, κύριος εκπρόσωπος του άθεου υπαρξισμού, σύνδεσε το αίτημα της ελευθερίας με τους κοινωνικούς όρους για την πραγμάτωσή της, και ειδικά με το σοσιαλισμό. Το ιδανικό του κυρίου Γ ιανναρά δεν είναι ο σοσιαλισμός. Είναι η «ακτη­μοσύνη». (Αλήθεια, πού και πότε πραγματώθηκε αυτό το ιδανικό; Ή μήπως οι τεράστιες περιουσίες της Εκκλησίας διαμέσου των αιώνων είναι έκφραση ακτημοσύνης; Και ποιο ιδανικό ζωής μας προτείνει ο κύριος Γ ιανναράς; Την «ακτη­μοσύνη», τον ησυχασμό και την «αγγελική» ζωή των μοναχών του Αγίου Όρους;) Αντίθετα, το ιδανικό του Σαρτρ είναι η κοινοκτημοσύνη, και το ιδανικό αυτό θα πραγματωθεί με το σοσιαλιστικό μετασχηματισμό των κεφαλαιοκρατικών κοι­νωνιών. Μπορεί να μας πει ο κύριος Γ ιανναράς αν είναι εναντίον του κεφαλαίου; Γιατί η «ακτημοσύνη» του μοιάζει να στρέφεται όχι εναντίον της κεφαλαιοκρατικής ιδιοκτησίας, αλλά εναντίον του σοσιαλισμού. Γενικότερα, η «αντιδωτική» στάση που χαρακτηρίζει τους «νεορθόδοξους» δεν ενοχλεί διόλου την εγχώρια και ξένη πλουτοκρατία: Ο ανορθολογι- σμός και η αρνητική αντιμετώπιση της επιστήμης έχουν σαν

111

ουσιαστικό τους στόχο τη σοσιαλιστική θεωρία και πράξη.Ο Σαρτρ συγκεκριμενοποιεί τους όρους της ανελευθερίας

και της ελευθερίας: «Δεν είμαι "ελεύθερος’' να διαφύγω από την τύχη της τάξης μου, του έθνους μου, της οικογένειάς μου». Γ ι ’ αυτό συνδέει το αίτημα της ελευθερίας με την πράξη. Το αίτημα αυτό ανακύπτει μέσα από τις αντιθέσεις του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής και δεν αφορά αόριστα τον άνθρωπο. Αφορά πρώτα και κύρια τους σύγχρο­νους προλετάριους. «Ο εργάτης, γράφει ο Σαρτρ, μπορεί να θέσει την οδύνη του σαν ανυπόφορη οδύνη και να την κάνει κίνητρο της επαναστατικής του δράσης». Η πράξη, κατά τον Σαρτρ, είναι η έκφραση της ελευθερίας. (Βλ. L’fitre et le Neant, 4o μέρος, Κεφ. 6). Τι σχέση έχει η αγωνιστική θέση του Σαρτρ με το κήρυγμα της ανοχής της τυραννίας, που γίνεται... «κατόρθωμα ελευθερίας;».

Ο κύριος Γ ιανναράς αυτοπροσδιορίζεται φιλελεύθερος και αδέσμευτος. Αλλά πώς συμβιβάζονται η χριστιανική αγάπη, ο φιλελευθερισμός και ο αντιδογματισμός του με τις φράσεις που χρησιμοποιεί, σαν φανατικός κάποιου κόμματος, ενα­ντίον των διανοουμένων της Αριστεράς; Ο φιλελευθερισμός του, ισχυρίζεται, «είναι ακατανόητος για τους δογματικούς κάθε απόχρωσης». Γ ι ’ αυτόν, οι «άθεοι» διανοούμενοι της Αριστεράς είναι «πληκτικές γεροντοκόρες» (που λέει και ο Σαββόπουλος).

Εδώ οφείλω να ανταποδώσω τη φιλοφρόνηση: Γεροντο­κόρη σημαίνει ανέραστο πλάσμα. Ο κόσμος των θεολογού- ντων μπορεί να ερωτεύεται «τα ερπετά» (Ισαάκ ο Σύρος), αλλά αυτό αρκεί για να πάψουν τα θεολογικά κείμενα και οι ίδιοι οι θεολογούντες να είναι συνήθως θανάσιμα ανιαροί;

Η θεολογική σκέψη, πράγματι, είναι εξ ορισμού δογματι­κή. Αλλά η σκέψη του θεολόγου Γιανναρά εδώ είναι μόνο δογματική; Εδώ διαθέτει και την αρετή του συγκεκριμένου. Είναι αόριστη και ωραιοπαθής, ενώ ταυτόχρονα ασκεί, εξ αντικειμένου, μια συγκεκριμένη κοινωνική λειτουργία: Μετα­

112

θέτοντας το κοινωνικό πρόβλημα στη σφαίρα της ουτοπίας, συμβάλλει —στο μέτρο των δυνάμεων της— στη διατήρηση της κεφαλαιοκρατικής εκμετάλλευσης.

Ο «αδέσμευτος» κύριος Γιανναράς χρησιμοποιεί μια γλώσσα, που η ταυτότητά της είναι γνωστή. Έ τσ ι τη συζήτηση για το «νεορθόδοξο» ρεύμα τη θεωρεί αποτέλεσμα «πανικού και μόνο» ...της Αριστεράς. Γράφει λοιπόν: «Μέχρι τώρα ο ισοπεδωμένος και απροβλημάτιστος μαρξισμός των κομμάτων της Αριστεράς είχε το ιδεολογικό μονοπώλιο. Τώρα λοιπόν που εμφανίζεται κάποιο ίχνος ιδεολογικού αντιπερισπασμού, πέρα και έξω από κομματικές τοποθετή­σεις, ο πανικός των επαγγελματιών της Αριστεράς είναι απροσμέτρητος».

Αλήθεια, πού βρήκε ο κύριος Γ ιανναράς ότι σε μια ταξική κοινωνία το ιδεολογικό μονοπώλιο το έχει η δυναστευόμενη τάξη; Οι αριστερές ιδέες μπόρεσαν να ριζώσουν στη χώρα μας μέσα από τη φωτιά και το σίδερο και ενάντια στο μονοπώλιο της κυρίαρχης ιδεολογίας. Έ τσ ι, παρ ’ όλους τους διωγμούς, αν υπάρχει σήμερα μια αναγέννηση της πνευματι­κής μας ζωής, αυτή οφείλεται ακριβώς στους αριστερούς διανοούμενους. Τέλος, τ ι θα πει «επαγγελματίες της Αριστε- ράς»; Ο ελεύθερος κόσμος του κυρίου Γιανναρά περιλαμβάνει τους επαγγελματίες του χρήματος, της πολιτικής και της θρησκείας. Στο χώρο της Αριστεράς υπάρχουν αγωνιστές. Η σιωπή, σ ’ αυτή την περίπτωση, θα ήταν «χρυσός».

Ο θεολόγος Γ ιανναράς παρουσιάζεται κήρυκας της αγά­πης: «Να ζεις στην εκκλησία θα πει να είσαι τρελά ερωτευμέ­νος με όλους και με όλα. Ο Ισαάκ ο Σύρος λέει: να καίγεται η καρδιά σου ακόμα και για το διάβολο. Αυτή η ερωτική παλαβομάρα είναι η Εκκλησία». Λοιπόν, πώς η καρδιά του κυρίου Γ ιανναρά, που καίγεται και για τα ερπετά και για το διάβολο, μπορεί να κρύβει τόση κακία για τα κόμματα της Αριστεράς, τις ιδέες της και τους ανθρώπους της; Ο δογματι­σμός και η κακία ήταν συχνά το σύνδρομο της ψυχολογίας του

Η 113

ιερατείου. Ας διερωτηθεί ο θεολόγος Γ ιανναράς μήπως τα χαρακτηριστικά αυτά είναι «εγγεγραμμένα» στο γενετικό κώδικα της βιοθεωρίας του.

Συμπερασματικά: Θέλει διάλογο ο κύριος Γ ιανναράς; Θα τον έχει. Αλλά αν θέλει να μας πείσει για τη χριστιανική του τοποθέτηση, ας πάρει θέση στα πολύ συγκεκριμένα ζητήματα των πυρηνικών βάσεων, του αφοπλισμού, της κεφαλαιοκρατι­κής εκμετάλλευσης και της ιμπεριαλιστικής εξάρτησης. Ας αφήσει τις «κουβέντες» (Αγουρίδης) και ας τοποθετηθεί συγκεκριμένα. Αλλιώς τα μεγάλα λόγια του θα συνεχίσουν να υπηρετούν το «δυτικό» κεφαλαιοκρατικό κατεστημένο που υποτίθεται ότι καταδικάζει.

Ο διάλογος ανάμεσα στους μαρξιστές και τους χριστια­νούς είναι και αναγκαίος και δυνατός. Αλλά με μια προϋπόθε­ση: Ό χ ι με το να ζητούν οι μεν από τους δε την εγκατάλειψη της κοσμοθεωρίας τους, αλλά με τον κοινό αγώνα απέναντι στον κοινό εχθρό: τον ιμπεριαλισμό. Μαρξιστές και χριστια­νοί μπορούν να αγωνιστούν μαζί ακόμα και για το σοσιαλι­σμό, οι πρώτοι με βάση τη θεωρία του Μαρξ, οι δεύτεροι βλέποντας στην κοινοκτημοσύνη την πραγμάτωση, σε άλλες εποχές και με άλλες κοινωνικές δυνάμεις, ενός από τα ευγενικότερα στοιχεία της διδασκαλίας του Χριστού.

Και πάλι ο ΧΡ. ΓΙΑΝ Ν ΑΡΑΣ

Πιστεύω πως για να γίνει διάλογος ανάμεσα σε συνειδητούς ορθόδοξους χριστιανούς και συνειδητούς μαρξιστές, πρέπει να υπάρξει και από τις δυο μεριές μια, έστω και στοιχειώδης, «ανακάλυψη» του άλλου, μαζί με κάποια ρωγμή στις καταρ- χήν διαμορφωμένες πεποιθήσεις του καθενός.

Τη δική μου «ρωγμή» την εξέθεσα ανοιχτά στο πρώτο μου κείμενο: Είναι η ανακάλυψη της εικόνας του μαρξισμού που βγαίνει από τα νεανικά «Χειρόγραφα» του Μαρξ, είναι η δικαίωση (στα δικά μου μάτια) της πολεμικής του Μαρξ

114

ενάντια στη θρησκεία όπως τη γνώρισε στον κοινωνικό του περίγυρο, είναι η ανακάλυψη της κοινωνικής δυναμικής που εκφράζει το ορθόδοξο ιδανικό της «ακτημοσύνης», είναι ακόμα οι ορθόδοξοι χριστιανοί κομμουνιστές της Νέας Ιωνίας του Βόλου ή όποιας άλλης ελληνικής γωνιάς.

Αυτά καταρχήν (γιατί ο χώρος είναι στενός) συνιστούν τη δική μου «ρωγμή». Ρωγμή στην ομολογημένη αντίθεσή μου στο δογματικό ντετερμινισμό του μαρξισμού, όπως και στην ιστορική μετατροπή του σε ολοκληρωτικό σύστημα εξουσίας και ιμπεριαλιστική «υπερδύναμη».

Θα παρακαλούσα τον αναγνώστη να κρίνει, αν αντίστοι­χες «ρωγμές» εμφανίζουν και τα κείμενα συμμετοχής του κυρίου Μπιτσάκη στο διάλογο Ορθοδοξίας και μαρξισμού. Η προσωπική μου εντύπωση (πιθανόν εσφαλμένη) είναι ότι δε βρίσκει τίποτε «συγγενικό» στις απόψεις των ορθοδόξων. Το μόνο θετικό στοιχείο που θα μπορούσε να τους αναγνωρίσει (αν τον ερμηνεύω σωστά), θα ήταν η στράτευσή τους «σε θεμελιώδη προβλήματα, όπως η ειρήνη, ο πόλεμος, η καπιτα­λιστική εκμετάλλευση, η αλλοτρίωση των σημερινών ανθρώ­πων».

Συμβαίνει, ωστόσο, η προσωπική μου περίπτωση να ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις του κυρίου Μπιτσάκη —αλ­λά σε επίπεδο σπουδής και ανάλυσης, όχι συνθηματολογικών διακηρύξεων. Είκοσι χρόνια τώρα, με βιβλία, άρθρα, επιφυλ­λίδες, εκδόσεις περιοδικών, σχολική και πανεπιστημιακή διδασκαλία, σε αυτά τα «θεμελιώδη προβλήματα» αφιερώθη­κα και στρατεύθηκα. Φοβάμαι ότι ο κύριος Μπιτσάκης ή αγνοεί τη δουλειά μου ή (το πιθανότερο) δεν αναγνωρίζει καμιά άλλη μορφή στράτευσης, έξω από μία: «τη συμπαρά­ταξη στην πολιτική μάχη», όπως λέει.

Αλλά η επιδίωξη κοινών στόχων θα μπορούσε να θεωρη­θεί ακόμα και σαν «πολιτική συμπαράταξη», εκτός αν με αυτή την έκφραση εννοούμε μόνο την κομματική ένταξη ή έστω τη «συνοδοιπορία» (που εξασφαλίζει σήμερα τόσες

115

διευκολύνσεις, ιδιαίτερα στον πανεπιστημιακό χώρο). Οδη- γούμαι στο συμπέρασμα ότι ο κύριος Μπιτσάκης υιοθετεί το κομματικό μονόδρομο, γιατί διαπιστώνω στο κείμενό του μια λανθάνουσα αδιαλλαξία: Η πάλη για την ελευθερία, την ειρήνη, την κοινωνική δικαιοσύνη, η καταγγελία και ανατομία της αλλοτρίωσης, της βίας, της αστυνόμευσης, της καταπίε­σης, αν δεν έχουν ως θεωρητική αφετηρία τον ιστορικό υλισμό, είναι για τον κύριο Μπιτσάκη «κονφορμιστικές ω- ραιολογίες, μετάθεση του κοινωνικού προβλήματος στη σφαί­ρα της ουτοπίας, αόριστη ωραιοπάθεια, ομιχλώδης μυστι- κισμός».

(Θα ήθελα σε παρένθεση να πω ότι αυτός ο δύστυχος «μυστικισμός» έχει γίνει τελευταία η εύκολη ετικέτα για την εξουδετέρωση κάθε άποψης ή μεθόδου που θέλει να διασώσει την προσωπική ετερότητα και ελευθερία του ανθρώπου. Κάθε κριτική στάση απέναντι στο «φετιχισμό της επιστήμης» ή στον ορθολογισμό ως «λογική της κυριαρχίας», παίρνει αμέ­σως την ετικέτα του «μυστικισμού» προκειμένου να περισω- θούν τα είδωλά της επιστημονικής και ρασιοναλιστικής «απο- τελεσματικότητας» και η επενέργεια της γοητείας τους για την ιδεολογική αποχαύνωση των οπαδών).

Αν βγάζω λαθεμένα συμπεράσματα από το κείμενο του κυρίου Μπιτσάκη, θα ήμουν πραγματικά υπόχρεος σε όποιον θα έκανε τον κόπο να μου το υποδείξει. Δεν αποκλείεται, άθελά μου και σε επίπεδο ψυχολογικό, να συγχέω τις απόψεις του κυρίου Μπιτσάκη με τα όσα γενναιοφρόνως συνεισέφερε στο «διάλογό» μας ο κύριος Γ. Μανιάτης δηλώνοντας κατη­γορηματικά ότι «ένας τέτοιος διάλογος είναι εποικοδομητι­κός, όταν δεν προϋποθέτει την υποχώρηση των μαρξιστών από την κοσμοθεωρία και τις αρχές τους», γιατί «ο μαρξι­σμός είναι η μόνη συνολική επιστημονική θεωρία» (sic) και «το διάλογο τον χρειαζόμαστε για να κάνουμε πλατύτερα γνωστές στο ακροατήριο του διαλόγου τις κατακτήσεις του μαρξισμού, ώστε να επηρεάζονται και να δέχονται όλο και

116

πιο πολλοί τις θεμελιακές του θέσεις». Ο έστι μεθερμηνευό- μενον: Σας ρίχνουμε στάχτη στα μάτια με τον «διάλογο», εμείς τις θέσεις μας δεν τις συζητάμε γιατί είναι «άνωθεν» αποκεκαλυμμένες, εκμεταλλευόμαστε όμως τη διαλογική σας ευήθεια για να κάνουμε προσηλυτισμό. Είναι οδυνηρά τραγι­κό —δεν κάνω χιούμορ: τέτοια νοοτροπία τη συναντάει κανείς μόνο σε περιπτώσεις ακραίας θρησκευτικής παθολογίας, σε κάτι χιλιαστές ή μορμόνους.

Θα μπορούσα να σταματήσω εδώ. Να αφήσω αναπάντητη και τη συμπληρωματική ερμηνεία του κυρίου Μπιτσάκη στο απόσπασμα του βιβλίου μου «Η Ελευθερία του ήθους» —από εμπιστοσύνη και μόνο στην ευθυκρισία και νοημοσύνη των αναγνωστών. Αλλά μη μου καταλογιστεί —προς Θεού— ότι αντιπαρέρχομαι ή υποτιμώ την κριτική του κυρίου Μπιτσά- κη. Προτιμώ να εξηγήσω τα αυτονόητα.

Λέω, λοιπόν, σε αυτό το απόσπασμα ότι η ελευθερία δεν μπορεί να είναι μια κενή λέξη, μια «κονφορμιστική ωραιολο- γία», αλλά υπάρχουν κριτήρια ελευθερίας που κάνουν κατάδη­λη την καπηλεία της από χείλη δικτατόρων ή διοικητών των διαφόρων «Γκουλάγκ». Και πρώτιστο κριτήριο είναι «να λειτουργεί η ζωή στα απεριόριστα όρια της προσωπικής ελευθερίας που πραγματώνεται υπαρκτικά μόνο ως γεγονός κοινωνίας». Αν απορρίψουμε αυτό το κριτήριο, τότε η εξέ­γερση ενάντια στην τυραννία και την καταπίεση μπορεί να είναι απλώς μια συντονισμένη έκρηξη του θηριώδους ενστί­κτου αυτοσυντήρησης, που εύκολα υπόκειται σε καπηλεία και εκμετάλλευση για να καταλήξει σε μεταλλαγή τυράννων. Αντίθετα, αν αυτό το κριτήριο βιώνεται και πραγματώνεται από μια κοινωνική ομάδα, τότε ακόμα και η ανοχή της τυραννίας, της αδικίας και της καταπίεσης από αυτή την ομάδα οδηγεί όχι στην εθελοδουλεία, αλλά σε ένα κατόρθωμα διάσωσης του ανθρώπου ως ελεύθερης προσωπικής ύπαρξης, κατόρθωμα ριζοσπαστικής αντίστασης στην αλλοτρίωση των συνειδήσεων από την τυραννία, ετοιμότητας για την καθολική

117

εξέγερση που θα αφανίσει (και δεν θα μεταλλάξει απλώς) την τυραννία. Κορυφαίο ιστορικό παράδειγμα θεωρώ τις ελληνι­κές κοινότητες της τουρκοκρατίας —και θα μπορούσα να προσθέσω τημερα την «Αλληλεγγύη» στην Πολωνία.

Επομένως, τι είναι λάθος κάθε φορά και τ ι σωστό, τι είναι κοινωνικά καλό και τι κακό, δεν μπορεί να κρίνεται με βάση τη συμπτωματική φαινομενολογία της επανάστασης, αλλά με βάση το κριτήριο κοινωνικής πραγμάτωσης της ελευθερίας. Ο συλλογισμός του αποσπάσματος δεν είναι όπως τον εμφανίζει ο κύριος Μπιτσάκης, δηλαδή ότι «το κατόρθωμα της ελευθε­ρίας κρίνεται από την πραγμάτωση της ελευθερίας». Ο συλλογισμός είναι ότι: η ανοχή της τυραννίας ή η εξέγερση ενάντια στην τυραννία κρίνονται όχι ως συμπτώματα καθεαυ- τά, με βάση μια φαινομενολογική αξιολογία, αλλά με μοναδι­κό κριτήριο την πραγμάτωση της ελευθερίας. Γ ι ’ αυτό, ακόμα και στα χέρια των δημίων του, ένας άνθρωπος ή ένας λαός μπορεί να είναι ελεύθερος.

Ό σο για την υποσημείωση, όπου καταδικάζω, κατά τον κύριο Μπιτσάκη, «την αγωνιστική πράξη των χριστιανών θυμάτων της σημερινής αποικιοκρατίας» —σ ’ αυτό όχι, δεν θα απαντήσω, γιατί υπάρχουν επιτέλους και κάποια όρια στην ευήθεια. Καθένας που γνωρίζει στοιχειωδώς ανάγνωση, μπορεί να κρίνει το διαυγέστατο νόημα της παραπομπής μου και να αξιολογήσει κατάλληλα την ερμηνευτική του κυρίου Μπιτσάκη.

Απομένει η «ανοιχτή» και βαρύγδουπη «πρόκληση» που μου απευθύνει ο κύριος Μπιτσάκης, να κάνω «δήλωση» ότι «αποκηρύσσω μετά βδελυγμίας» τις πυρηνικές βάσεις, τους εξοπλισμούς, την κεφαλαιοκρατική εκμετάλλευση και την ιμπεριαλιστική εξάρτηση. Μόνο τότε θα μου αναγνωρίσει «χριστιανική τοποθέτηση» και θα δεχτεί διάλογο μαζί μου.

Μα σοβαρολογεί ο κύριος Μπιτσάκης; Δεν καταλαβαίνει ότι εγώ είμαι πανέτοιμος για μια τέτοια δήλωση, ενώ ο ίδιος θα βρεθεί μάλλον εκτεθειμένος; Γιατί εγώ αντιτίθεμαι σε

118

όλες τις πυρηνικές βάσεις, δεν τις διακρίνω μανιχαϊστικά σε «καλές» και «κακές». Ζητάω αφοπλισμό όλων των κρατών που διαθέτουν καταρχήν πυρηνικά όπλα, δεν τα βάζω μόνο με τους «κακούς» αφήνοντας τους «καλούς» πάνοπλους. Αρνού- μαι την κεφαλαιοκρατική εκμετάλλευση όπου κι αν συμβαίνει —την αλλοτρίωση του εργάτη κάτω από τις συνθήκες παρα­γωγής που επιβάλλει το ιδιωτικό κεφάλαιο, αλλά και τον αποκλεισμό των εργατών από τη διαχείριση των μέσων παραγωγής όταν είναι κρατικό το κεφάλαιο. Με παρακολου­θεί ο κύριος Μπιτσάκης; Δεν θα ήταν απλοϊκό, μιλώντας για ιμπεριαλισμό να αναφερόμαστε μόνο στη μία από τις δύο «υπερδυνάμεις»; Θα θεωρήσουμε ως «καλό» ιμπεριαλισμό τη στρατιωτική επέμβαση που έπνιξε στο αίμα την καθολική εξέγερση των εργατών στην Ανατολική Γερμανία, την Ουγ­γαρία, την Τσεχοσλοβακία; Θα λησμονήσουμε το μεγαλειώ­δες κορύφωμα εργατικής αυτοδιαχείρισης που κατορθώθηκε στην Πολωνία από την «Αλληλεγγύη» και που στραγγαλίζε­ται κάτω από την πιο ωμή στρατιωτική δικτατορία;

Ας μη γελιόμαστε, ο κύριος Μπιτσάκης ξέρει πολύ καλά ότι τέτοια προβλήματα δεν λύνονται με διαφημιστική συνθη­ματολογία αποκηρύξεων. Αν είμαστε ερευνητές με τίμια χρήση του ορθού λόγου (και όχι δογματικοί «θεολόγοι» του μαρξισμού ή του αντιμαρξισμού), θα αναγνωρίσουμε την πολυπλοκότητα των προβλημάτων και την αφέλεια ή την απάτη που υποκρύπτουν οι απαντήσεις κάθε ιδεολογικού μονόδρομου. Επιτέλους, ο μαρξισμός είναι κάτι πολύ πιο ενδιαφέρον από μια εμπορευματική διακίνηση απατηλών συνθημάτων «ειρηνισμού» και κουτοπόνηρης αφοπλιστικής φιλολογίας. Είναι κρίμα να τον λανσάρουμε για αρωματική οδοντόπαστα, ενώ πρόκειται μάλλον για δραστικό καθαρτικό.

Νέα απάντηση του Ε. Μ ΠΓΓΣΑΚΗ

Στην απάντησή του ο κύριος Γ ιανναράς θέτει ορισμένα ουσιαστικά ζητήματα —στα σημεία που δεν υποβαθμίζει την

119

επιχειρηματολογία του σε φτηνή προπαγάνδα. Θα απαντήσω επιγραμματικά στα κυριότερα (ο χώρος δυστυχώς δεν επι­τρέπει κάποια διεξοδική ανάπτυξη).

1. Ο κύριος Γ ιανναράς αναφέρεται στη δική του «ρωγμή», για να μπορέσει να ανακαλύψει «τον άλλο». Δικαίωμά του. Εγώ δεν χρειάζομαι «ρωγμή», γιατί ο μαρξισμός είναι εξ ορισμού κριτικός και αναζητεί να γνωρίσει και να αξιολο­γήσει κάθε διαφορετικό ιδεολογικό ρεύμα. Φοβάμαι όμως πως η ρωγμή του κυρίου Γ ιανναρά, απ * όπου βλέπει μόνο τα «Χειρόγραφα» του 1844 και τους «χριστιανούς-κομμουνι-, στές» του Βόλου, δεν του επιτρέπει να δει το πραγματικό πρόσωπο του μαρξισμού. Γι ’ αυτό βλέπει κάποιο αναπό­φευκτο «δογματικό ντετερμινισμό του μαρξισμού», που υπο­τίθεται ότι τον μετατρέπει σε «ολοκληρωτικό σύστημα εξου­σίας και ιμπεριαλιστική υπερδύναμη». Φοβάμαι ότι η «ρωγ­μή» του κυρίου Γ ιανναρά δεν είναι ρωγμή καλοπροαίρετης γνωριμίας, αλλά «πολεμίστρα».

2. Χαίρομαι που ο κύριος Γ ιανναράς βεβαιώνει για την αντικαπιταλιστική του τοποθέτηση. Εγώ δεν του ζήτησα (βλ. το κείμενό μου) ούτε πολιτική, ούτε κομματική ένταξη, ούτε «κομματικό μονόδρομο» (και με ποιο δικαίωμα;). Ω­στόσο, πρώτο, μόνο η θεωρητική τοποθέτηση δεν αρκεί, και δεύτερο, οι θεωρητικές αναλύσεις του κυρίου Γ ιανναρά είναι ανώδυνες για τον καπιταλισμό, γιατί το ιδανικό στο οποίο αποβλέπουν είναι ουτοπικό και πάντως προκαπιταλιστικό. Θα χαρώ να δω τον κύριο Γ ιανναρά να μετέχει στο αντικα- πιταλιστικό κίνημα της εποχής μας, χωρίς να γίνει μαρξιστής και χωρίς να ενταχθεί ...στο ΚΚΕ.

3. Ο μαρξισμός δεν είναι επιστημονισμός. Ό ντας επι­στημονική κοσμοαντίληψη, υπερβαίνει τις απολυτοποιήσεις του αστικού ρασιοναλισμού και του επιστημονισμού. Οι πραγματιστικές θεωρίες της «αποτελεσματικότητας» είναι αστικά ιδεολογήματα και όχι μαρξισμός. Τα περί «απο­χαύνωσης των οπαδών» είναι ανάξια για συζήτηση.

120

4. Η ελευθερία, οπως ορίζεται ςανα από τον κύριο Γ ιανναρά, παραμένει οικονομικά, κοινωνικά, πολιτικά και ηθικά απροσδιόριστη. Ο κύριος Γ ιανναράς δεν απαντά στην τεκμηριωμένη απάντησή μου σχετικά με το Σαρτρ και το μαρξισμό. Για τους μαρξιστές δεν υπάρχει «φαινομενολογία της επανάστασης», αλλά επαναστατική πράξη, κορυφαία στιγμή της ενότητας θεωρίας και πρακτικής, κορυφαία πολι­τική και ηθική στιγμή. Αντίστοιχα, το δικό του «κριτήριο κοινωνικής πραγμάτωσης της ελευθερίας» είναι αόριστο, άτολμο, ανίκανο να αντιμετωπίσει την τραγικότητα του ιστορικού γίγνεσθαι.

5. Δεν ζήτησα από κανένα, ούτε φυσικά από τον κύριο Γ ιανναρά, να «αποκηρύξει μετά βδελυγμίας» τις πυρηνικές βάσεις κλπ. (από μας ζητούσαν κάποτε να αποκηρύξουμε μετά βδελυγμίας τον εαυτό μας, και όσοι δεν το κάναμε, αντιμετωπίσαμε το μοναδικό τίμημα: θάνατος). Και αν θα είχα το δικαίωμα να του ζητήσω κάτι, τότε η «αποκήρυξη» δεν θα έφτανε: θα χρειαζόταν η ενεργητική συμμετοχή στο αντιπολεμικό κίνημα. Πού είναι λοιπόν η συμμετοχή του χριστιανού κύριου Γ ιανναρά στο κίνημα που εναρμονίζεται με μία από τις βασικές επιταγές της διδασκαλίας του Χριστού;

6. Πού βρήκε ο κύριος Γ ιανναράς ότι τα βάζω «μόνο με τους κακούς», αφήνοντας τους «καλούς πάνοπλους»; Πού βρήκε ότι χωρίζω τις βάσεις σε καλές και κακές; Αν υπάρχει ωστόσο μανιχαϊσμός, αυτός βρίσκεται από την πλευρά του, όταν εξισώνει τον ιμπεριαλισμό που απειλεί να αφανίσει την ανθρωπότητα, με τη Σοβιετική Ένωση. Ο κύριος Γιανναράς όφειλε να κάνει τη διάκριση ανάμεσα στις δυο «υπερδυ- νάμεις», γιατί ασφαλώς γνωρίζει τις φιλειρηνικές σοβιετικές προτάσεις για πλήρη και παγκόσμιο αφοπλισμό που χρο­νολογούνται από την εποχή του Χρουστσώφ, και που δια­τυπώθηκαν έκτοτε πολλές φορές, σαν πάγια θέση της εξω­τερικής πολιτικής της Σοβιετικής Ένωσης.

7. Ο κύριος Γ ιανναράς νομίζει ότι θα βρεθώ «μάλλον

121

εκτεθειμένος» αν μιλήσει για κρατικό κεφάλαιο, Ανατολική Γερμανία, Ουγγαρία, Τσεχοσλοβακία και «Αλληλεγγύη». Μπορώ να τον καθησυχάσω ότι δεν διατρέχω τέτοιο κίνδυνο. Ό σοι αγωνιζόμαστε για τα ιδανικά που θεωρητικοποίησε ο Μαρξ, δεν αρκούμαστε ούτε στην άφωνη αποδοχή, ούτε στην κραυγαλέα, άκριτη και αντιεπιστημονική «διαμαρτυρία», δεν παριστάνουμε τις ευαίσθητες ψυχές που κόπτονται για «τις σφαγές» των αθώων. Εμείς που αγωνιζόμαστε για το σο­σιαλισμό είμαστε οι πιο ευαίσθητοι στα λάθη και στις τραγωδίες που δημιουργούνται κατά την οικοδόμησή του. Αλλά αντί να γινόμαστε τυφλοί αρνητές, αγωνιζόμαστε για την κατανόηση των λαθών, την εξάλειψη των αιτιών και για να κάνουμε λιγότερο οδυνηρό το δρόμο προς τη σοσιαλιστική κοινωνία, που όπως πρόβλεψε ο Μαρξ, θα είναι μακρύς και επίπονος.

8. Αν «εκτίθεται» κάποιος, αυτός είναι ο κύριος Γιαν- ναράς, όταν μιλάει σαν ο πιο φτηνός προπαγανδιστής της δεξιάς, για ολοκληρωτισμό, ιμπεριαλιστική υπερδύναμη, Γκουλάγκ, αποχαύνωση οπαδών, συνοδοιπορία που εξασφα­λίζει διευκολύνσεις στον πανεπιστημιακό χώρο, θεολόγους του μαρξισμού κλπ., κλπ. Γιατί ο στοχαστής κύριος Γιαν- ναράς κατεβαίνει στο επίπεδο των φτηνότερων εφημερίδων της άκρας δεξιάς και των αντικομμουνιστικών φυλλαδίων; Δεν νομίζει ότι, αν μη τι άλλο, θα έπρεπε να προφυλάξει το κύρος και την αξιοπρέπειά του;

122

ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ

Ανεξάρτητα με τη δημοσιογραφική σας δεοντολογία για μια πραγματική μεθοδολογία ενός διερευνητικού διαλόγου ανά­μεσα στο μαρξισμό και το χριστιανισμό που επιχειρείτε με την έρευνά σας, ως και του παραπλανητικού ρεύματος, που άθελά σας θα δημιουργηθεί στους αναγνώστες σας από ένα είδος αμαλγάματος και μιας άστοχης επιμειξίας, θα ήθελα γι ’ αυτό να υπογραμμίσω την σύγχυση και το αδιέξοδο των σημερινών διανοουμένων, όχι τόσο για τον πλασματικό διά­λογο που επιχειρούν, όσο για την εγκλωβισμένη επιστήμη των (όποια και νά ’ναι) υπό το θεοκρατικό πνεύμα, που εδώ και αιώνες τους καταδυναστεύει. Είναι χαρακτηριστικό ότι και τον πιο δραστικό παράγοντα, που είναι ο χρόνος, κατόρ­θωσε υπό το βάρος της καταθλιπτικής αυταρχικότητάς του να παραποιήσει. Τόση δε είναι η πνευματική αιχμαλωσία των διανοουμένων και το πνεύμα τους ζει υπό τέτοια κατοχή, ώστε για να πάρουν το πτυχίο τους, για να διδάξουν και να ομιλούν, πρέπει να εναποθέσουν το χέρι των επί του Ευαγγε­λίου δια του λόγου το ...ασφαλές! Ένας μάλιστα από αυτούς, ο κύριος Γ ιανναράς, έφτασε σε σημείο, μεταξύ Σαββόπουλου και ...Νέας Ιωνίας Βόλου, να διαβλέπει καθαρά το αδιέξοδο όχι της ιδεολογικής κρίσης του χριστιανισμού (με τους ...χρυ­σούς αιώνες) αλλά την ...κρίση του μαρξισμού, επειδή κατόρ­θωσε σε 66 μόνο έτη να γίνει η μεγάλη δύναμη που υπάρχει

125

σήμερα στον κόσμο. Δεν μας είπε όμως τι διάλογος μπορεί να γίνει μεταξύ προόδου και μεσαιωνισμού. Θα χρειαστεί είπε ...πολλή προετοιμασία. Στο διάστημα όμως αυτό, μπορεί ·να μας αναπτύξει το πώς θα ήταν σήμερα ο κόσμος μας χωρίς την ύπαρξη ή την επιτυχία του μαρξισμού;

Για ιδεολογία μιλάμε κι όχι για θεοκρατία.Πάνος Βασιλείου

Υπάρχει ένα πολύ ενδιαφέρον φιλοσοφικό αίνιγμα στην όλη ιστορία της συνάντησης του μαρξισμού—χριστιανισμού: Ο μαρξισμός πρεσβεύει την αναρχία της ύλης, ο χριστιανισμός την αναρχία του Θεού, μα, παραταύτα, δυσκολεύονται να συνεννοηθούνΙ Δείτε λοιπόν ότι ανέλαβαν να τους φέρουν σε συνεννόηση οι περισσότερο χαριτωμένοι καταλύτες: Οι αναρ­χικοί της πολιτικής (ιδίως αυτοί της σχολής του Διονύση Σαββόπουλου) και οι αναρχικοί της κοσμικής ηθικής, δηλαδή οι καλόγεροι (του Αγιονόρους κυρίως).

Δεν είναι τυχαίο ότι αυτό συμβαίνει μόνο στην Ελλάδα. Στη Δύση, ανάλογες πρωτοβουλίες «διαλόγου» χριστιανών και μαρξιστών προήλθαν από επίσημες πολιτικές και εκκλη­σιαστικές πηγές· άλλωστε οι ρωμαιοκαθολικοί ελέγχουν πολ­λά πανεπιστήμια και μεμονωμένες σχολές, ώστε να αποβαί­νει ευχερέστατη η διοργάνωση σχετικών εκδηλώσεων.

Από την άποψη αυτή, ο ελληνικός διάλογος μαρξισμού— χριστιανισμού είναι εκπληκτικά γνησιότερος, αφού δεν είναι πλαστός και εκ των άνω, αλλά προέρχεται εκ των κάτω και παρίσταται σαν καρπός ιστορικών συγκυριών.

Ιστορικών; —θα ρωτήσετε. Μα είναι γεγονός ότι χρειά­ζονταν κάποιο αντίσωμα, κάποιος προειδοποιητικός πυρετός στον οργανισμό της χώρας, τώρα ακριβώς, που ο λαός της οδηγείται ακάθεκτα στην ευρωπαϊκή αφομοίωση. Ξέρετε, ό,τι δεν κατόρθωσαν σιδερόφρακτοι εισβολείς με πόλεμο αίματος το 1940-41, είναι επί θύραις να το κατορθώσουν σε

126

συνθήκες ειρήνης και με πλήρη την ανοχή της «κοσμικής ηθικής» και της «κοσμικής πολιτικής» των αρχόντων μας. Δεν βρίσκετε λοιπόν σκόπιμη μιαν «αναρχική γροθιά» σε όλα αυτά;

Προσέξτε ότι: Ενώ η Κυβέρνηση της Αλλαγής έχει τη λεβεντιά να λέει πάμπολλα στρατιωτικοπολιτικά «όχι» στους δυτικούς εταίρους της, δεν έχει πει, μέχρι στιγμής, ούτε ένα «όχι» στις πολιτιστικές απαιτήσεις τους: Προσαρμόζει την κοινωνική ζωή στο δυτικό πρότυπο, φέρνει την (Εβραία!) Σιμόν Βέιλ να επιστατήσει στην τροποποίηση του οικογε­νειακού δικαίου κατά τις πιέσεις του Ευρωκοινοβουλίου, μεταρρυθμίζει για αντίστοιχους λόγους το πνεύμα και τον τρόπο της γενικής εκπαίδευσης, αφήνει να εισβάλουν στα μέσα ενημέρωσης τα κύματα της συνειδησιακής και στοχα­στικής αλλοτρίωσης. (Κατά τα άλλα, έχουμε βέβαια και πολλή φιλολογία περί «παράδοσης» για να πιπιλίζει η Φω­τεινή ...Πιπιλή εθουσιωδώς στα φεμινιστικά ρεπορτάζ της...).

Τουλάχιστον το Αγιονόρος μας θυμίζει πως: δεν ανήκουμε στην Δύση, ανήκομε στα Βαλκάνια. Δεν είμαστε —φυσικά— Σοβιέτ, είμαστε όμως ομόδοξοι του μεγάλου αδελφού ρωσι­κού λαού, που είναι και παραμένει ορθόδοξος. Δεν είμαστε υπήκοοι του Πλήθωνα του Γεμιστού και του «περιοδεύοντος Αμερικανού πλασιέ» σημερινού Πάπα, που με ευχαρίστηση ο Γεμιστός —αν ήταν στο χέρι του— θα τον ενθρόνιζε και στον Αη-Δημήτρη της Θεσσαλονίκης ή στην Ευαγγελίστρια της Τήνου...

Ό ποιος έχει ώτα ακούειν, ακουέτω!...Δημήτρης Σέργιος, δικηγόρος

Το φαινόμενο της «νεορθοδοξίας» μπορεί να χαιρετιστεί σαν θετική εξέλιξη, στο ποσοστό που η ίδια απαρνείται τους θεοκρατικούς βυζαντινισμούς και αναλαμβάνει την υποχρέω­

127

ση να εξοικειώσει τον ορθόδοξο κόσμο της Ελλάδας με την πραγματικότητα μιας συνθετικής σύγχρονης ελληνικής κοι­νωνίας.

Συγκεκριμένα για το χριστιανομαρξιστικό διάλογο μπο­ρούμε να πούμε ότι πέρα από κάθε πρόθεση καλής θέλησης γνωριμίας και αποκατάστασης ενός απαράδεκτου παρελθό­ντος, ο χριστιανομαρξιστικός διάλογος στην Ελλάδα δεν πρέπει να εκφυλιστεί σε επίδειξη διανοουμενίστικου εκ- κεντρισμού και αναρχικής εκτόνωσης.

Πρέπει να αναζητηθούν με σοβαρότητα οι κοινές βάσεις ενός τέτοιου διαλόγου για να μην καταντήσει ούτε συνά­θροιση κουφών ούτε θέατρο κινέζικων φιλοφρονήσεων.

Ο Σίσυφος— Άνθρωπος, τόσο ο ελλαδικός όσο και ο παγκόσμιος, περνά σε μια νέα φάση αβεβαιότητας και κινδύ­νων. Στην Ευρώπη —δυτική και ανατολική— ο διάλογος έχει αρχίσει εδώ και 25 χρόνια χωρίς να εκφυλιστεί, όπως συμ­βαίνει με πολλά ξεκινήματα στην Ελλάδα, αλλά προχώρησε σε συγκεκριμένες μορφές συνεργασίας για τα κοινωνικά προ­βλήματα, τη δημοκρατία και την ειρήνη. Το ίδιο και στη Λατινική Αμερική.

Από το 4978 που είμαι μέλος της Διεθνούς Γραμματείας της Χριστιανικής Διάσκεψης Ειρήνης η οποία εδρεύει στην Πράγα, ζω στην πράξη τόσο την ιδεολογική αντιπαράθεση όσο και τη συμπαράταξη για τη διάσωση της παγκόσμιας ειρήνης. Αν έχει ένα καλό η πολεμική υστερία των διεθνών γερακιών, είναι το γεγονός ότι συσπειρώνει όλους τους ανθρώπους καλής θέλησης, που αγαπούν τον Άνθρωπο, τη Ζωή και τον Πολιτισμό.

Ηλίας Φιλιππίδης Δικηγόρος

Ανάμεσα στους αυτοπροσδιοριζόμενους ως «μαρξιστές» και «ορθόδοξους» ξεκίνησε εδώ και μήνες ένας διάλογος. Το θέμα: ο μαρξισμός των «μαρξιστών» θα έδινε χεράκι στην ανάπηρη φαίνεται «ορθοδοξία». Θεωρήθηκε —ή καλύτερα

1 28

προβλήθηκε ως βαρυσήμαντο γεγονός. Τυμπανοκρουσίες δη­μοσιογραφικές από παντού. Τα ονόματα των «μαρξιστών» Μοσκώφ — Ζουράρι ήρθαν στο προσκήνιο αφού οι ίδιοι πρώτα περάσανε από το προσκύνημα του Αγίου Όρους, και η λάμψη της δημοσιότητας θάμπωσε και αδρανοποίησε την καθαρή σκέψη. Η προσοχή της διανόησης πέρασε μέσα από τα κανάλια της εκλογής Γιανναρά στο «πρόβλημα», όπως το χαρακτήρισε η ίδια, του διαλόγου μαρξιστών και ορθοδόξων.

Πάλι η «αριστερή» διανόηση κάτω από το πρόσχημα του προβληματισμού αναλίσκεται στα λόγια. Αυτή τη φορά σε θεωρίες περί ορθόδοξου ή ανορθόδοξου μαρξισμού. Δεν συ­νήλθε από τα παλιά σφάλματά της που οδήγησε σε αδιέξοδο όσους κάποτε συμμεριστήκανε τους δήθεν προβληματισμούς της και σε μερικές περιπτώσεις έφερε την ανία και την αυτοκτονία.

Θεωρώ τεχνητό το πρόβλημα διαλόγου ορθοδοξίας— μαρξισμού. Η ορθοδοξία και ο μαρξισμός δεν έχουν ανάγκη από διαλόγους. Ο λόγος τους είναι σαφής: «αγαπάτε αλλή- λους» στην πράξη όχι στα λόγια. Οι μαρξιστές όμως και οι ορθόδοξοι τροφοδοτούν το μίσος και τη διάσπαση μέσα από το στείρο ατομικισμό τους. Η ορθοδοξία και ο μαρξισμός σηκώνουν τη σημαία της ενότητας, της ειρήνης. Οι μαρξιστές και οι ορθόδοξοι της βίας, της διάσπασης και του ολοκληρω­τισμού. Ας θυμηθούμε τους ιστορικούς κακούς δρόμους τόσο των ορθόδοξων όσο και των μαρξιστών. Χούντες από τη μια, ατ.οτυχημένες ή προδομένες επαναστάσεις από την άλλη.

Ο μονόλογος χρειάζεται σήμερα, όχι ο διάλογος, με ταυτόχρονο ξεσκέπασμα της ανηθικότητας και της κουφό­τητας που κρύβεται κάτω από το σχήμα των «φορέων» της ορθοδοξίας και του μαρξισμού. Ό χ ι πια! Τα υπαρξιακά προβλήματα των διαστρεβλωτών της ορθοδοξίας και του μαρξισμού ας λυθούν με την αυτοκριτική τους ή τη μεταξύ τους κουβέντα στα σαλόνια, όχι όμως σε λαϊκή βάση. Της αμβλύνανε αρκετά την ακοή, δεν χρειάζεται άλλο. Κάποτε ο

9 129

λαός ήξερε να κάνει την αντίστασή του γιατί άκουγε τους πονηρούς και υποχθόνιους κρότους των φασιστών ιμπερια­λιστών τόσο των ξένων όσο και των ντόπιων συνεργατών τους. Τότε ήταν η «αντίσταση» γιατί η ακοή λειτουργούσε, τώρα μας κουφάνανε. Τότε δεν ήταν οι μαρξιστές ή οι ορθόδοξοι που σήκωναν την ψυχή τους υπερήφανα, ήταν ο ορθόδοξος έλληνας λαός.

Κάποτε μαρξιστές και ορθόδοξοι χωρίς εισαγωγικά μπο­ρούσαν να ισχυρίζονται ότι είναι το αλάτι της γης. Τώρα όμως «το άλας εμωράνθη». Αν διαπιστωθεί έγκαιρα, υπάρχει ελπίδα ο κόσμος να γίνει καλύτερος. Τότε δεν θα χωρούν υποκατάστατα τύπου «διάλογος ορθοδοξίας—μαρξισμού», τότε ο κόσμος θα είναι ενωμένος. Φτάνουν οι διασπάσεις, προς Θεού, όχι άλλες!

Στην άποψή μας —ότι το πρόβλημα μαρξισμός-ορθοδο- ξία είναι ψευτοπρόβλημα— όπως τουλάχιστον το ανοίξανε εδώ και καιρό οι στήλες των περιοδικών που φιλοξένησαν διαμετρικά αντίθετες απόψεις κατά συνέχειες και που η «Ελευθεροτυπία» εντόπισε την επικαιρότητά τους και άρχισε την έρευνά της, —όπως φαντάζομαι—, συνηγορεί και ένα πολύ διαφωτιστικό δημοσίευμα της δημοσιογράφου της «Ε­λευθεροτυπίας» Μαρίας Νεοφώτιστου (22 Αυγ. 1978, Πρωι­νή) με τίτλο: «Η αλήθεια για τη ζωή στη Σοβιετική Ένωση» και υποτίτλους «θρησκευτική ελευθερία», «η θέση της θρη­σκείας» και «στη γη η βασιλεία του θεού». Η Μ. Νεοφώτι­στου είχε συνομιλία πάνω σ ’ αυτά τα θέματα στο Κίεβο με τον Μητροπολίτη Φιλάρετο. Μεταφέρω ένα απόσπασμα αυτής της συνομιλίας: Μ.Ν. —Επιμένω, θρησκεία και σοσια­λισμός πρέπει να είναι ασυμβίβαστα πράγματα. Κι ο Φιλά­ρετος: —Καταλαβαίνω. Σας έχει επηρεάσει η δυτική προ­παγάνδα, που, όμως, δεν αντανακλά την αλήθεια... Εδώ ο χριστιανισμός παίρνει τις αληθινές διαστάσεις του και το «αγαπάτε αλλήλους» εκφράζεται στην πράξη όχι στα λόγια... Σοσιαλιστές είναι και οι πιστοί της Εκκλησίας. Θέλω να

130

τονίσω, συνεχίζει ο Φιλάρετος, ότι η λειτουργία του χριστια­νισμού είναι ιδανική σε όλες τις σοσιαλιστικές χώρες. Γιατί το σύστημα σε πολλά σημεία αντανακλά τα χριστιανικά ιδεώδη, κυρίως σε ό,τι αφορά το σωστό καταμερισμό των αγαθών της γης και την ανάπτυξη του ανθρώπου. Ο χριστια­νισμός δεν σκοπεύει στην εκμετάλλευση ανθρώπου από άν­θρωπο. Είναι θρησκεία ουμανιστική. Ουμανιστικός είναι ο σοσιαλισμός που, όμως, μπορεί και αποκλείει την εκμετάλ­λευση.

Μαρία Μαντουβάλου

Μέρες τώρα διαβάζω τις απόψεις των διαφόρων κυρίων γύρω α π ’ το ασυμβίβαστο σχήμα που προτάξατε: Μαρξισμός- Ορθοδοξία. Και αναρωτιέμαι: Τι δουλειά έχει ο Φάντης με το ρετσινόλαδο;

Κι αυτό γιατί απ ’ τη μια μεριά έχουμε μια οικονομικο- κοινωνική θεωρία, που όσο περνάει ο καιρός τόσο βελτιώ­νεται ο προβληματισμός του σκεπτόμενου ανθρώπου γύρω απ ’ την ουσία της και τόσο αποδεικνύεται η ορθότητά της, ενώ α π ’ την άλλη, σαν αχόρταγο θεριό, σαν τερατώδης δράκος, στέκεται ο μαυροντυμένος Μεσαίωνας, το εργαλείο της καταπίεσης και της εκμετάλλευσης του ανθρώπου εδώ και δυο χιλιάδες χρόνια.

Τι σχέση μπορούν να έχουν ανάμ^σά τους αυτά τα δυο ετερόκλητα πράγματα; Μόλις ακόμη χθες, στο βασανισμένο τόπο μας, ο μαρξισμός ήταν «απαγορευμένος καρπός». Ενώ α π ’ την άλλη, ο σκοταδισμός κατασπαταλά ακόμη σήμερα τον ανθρώπινο μόχθο για να χτίζει εκκλησίες, για να πλου­τίζει μοναστήρια, για να διδάσκεται υποχρεωτικά στα σχο­λεία, για να αλλοτριώνει τον παρθένο νου κάθε αθώου παιδιού. Και ρωτάω: Τι δουλειά έχει η θεωρία που αποβλέπει στην απελευθέρωση του ανθρώπου από την εκμετάλλευση, με το θολό εβραίικο παραμύθι που εκπροσωπείται από πάμ-

131

πλουτα μοναστήρια, χρυσοστόλιστους ναούς, μεγαλόσχημου; δεσποτάδες;

Ο ελληνικός λαός θρησκεύεται; Και βέβαια. Ό π ω ς ανέ­καθεν. Γύρω α π ’ τους φόβους του, τον αγώνα του για επιβίωση, το υπαρξιακό του άγχος, γενάει καθημερινά θεούς — αγίους και καλιεργεί μαζί τους πολύμορφες σχέσεις. Είναι καθαρά θέμα πολιτιστικού επιπέδου για να κόψει αυτή την παιδική συνήθεια. Είναι θέμα μόρφωσης να πάρει κάποια στιγμή την ευθύνη του φιλοσοφικού του προβληματισμού με κέντρο τον εαυτό του και την ανεπανάληπτή του. ύπαρξη.

Στο μεταξύ τι γίνεται; Η επιβεβλημένη και συνάρχουσα θρησκεία τον αλλοτριώνει και τον εκμεταλλεύεται. Ό π ω ς ανέκαθεν. Και φυσικά δεν του αποκαλύπτει ποτέ το γεγονός ότι επιβλήθηκε στον τόπο του με το μαχαίρι και τη φωτιά. Τον στήνει κατάπληκτο αντίκρυ στα συντρίμια του πνεύ­ματος των προγόνων του, γενήματα της ελεύθερης φιλοσο­φικής σκέψης και της δημοκρατικής ζωής, κι ούτε στιγμή δεν του ομολογεί πως αυτή τα γκρέμισε όλα.

Γιατί όποιος ψάξει λίγο παραπάνω το πράγμα μαθαίνει πως η τυχαία εβραίικη αίρεση απ ’ τη στιγμή που ντύθηκε το μανδύα της εξουσίας των Ρωμαίων αυτοκρατόρων, γκρέμισε τους Παρθενώνες, έκαψε τα βιβλία, δολοφόνησε τους σοφούς, καταδίωξε την επιστήμη, διαπόμπεψε την τέχνη, άρπαξε τους αγρούς και τις περιουσίες, ακρωτήριασε το νου με την απαγόρευση των «εγκοσμίων», ακρωτήριασε το σώμα με την απαγόρευση της ομορφιάς και του έρωτα.

Σήμερα διακυρήσσεται συχνά πως χάρη στην Ορθοδοξία ο Ελληνισμός διατήρησε την ταυτότητά του. Ποτέ δεν ακού- στηκε μεγαλύτερο ιστορικό ψέμα. Σ ’ όλη τη διάρκεια του βυζαντινού Μεσαίωνα, η λέξη «Έλληνας» ήταν βρισιά. Σ ’ όλη τη διάρκεια της τουρκοκρατίας, ο κλήρος απόλαυσε προνόμια και οφίτσια που δεν τα είχε ονειρευτεί ούτε στον καιρό των αυτοκρατόρων. Κι όταν ξέσπασε η Επανάσταση, κι ο Κολοκοτρώνης ξανάπε τους ρωμιούς ραγιάδες « Έ λ ­

132

ληνες», η Εκκλησία την αφόρησε, την καταράστηκε, την καταδίκασε.

Αργότερα έρχεται ο Μαρξ. Αντλεί τις εμπνεύσεις του απ ’ τους ξεχασμένους και περιφρονημένους υλιστές φιλοσό­φους της Ελλάδας, το Δημόκριτο, τον Επίκουρο, τον Πρω­ταγόρα, στρέφει τα νώτα στον αριστοκράτη «λακωνίζοντα» Πλάτωνα και στο σφουγκοκωλάριο του μακεδονικού θρόνου Αριστοτέλη, που μπαλώσαν με την ιδεαλιστική σκέψη τους τα κενά της εβραιοχριστιανικής ασυναρτησίας, και ερμηνεύει τους νόμους της εκμετάλλευσης. Καταγγέλλει την εκμετάλ­λευση του ανθρώπου α π ’ τον άνθρωπο, στιγματίζει τους κλέφτες του ανθρώπινου μόχθου, υποδεικνύει τα σχέδια μιας νέας κοινωνικής διάρθρωσης βασισμένης στη δημοκρατία και την ισότητα και βροντοφωνάζει: «Η θρησκεία είναι το όπιο του λαού».

Κι έτσι οι λαοί, μετά από αιώνες κτηνωδίας αρχίζουν και πάλι ν ’ ανασαίνουν. Χάρη στο Μαρξ, που ξανάβαλε τον 'Ανθρωπο στη θέση που του αξίζει: στο κέντρο του κόσμου, εκεί α π ’ όπου ακριβώς τον είχε διώξει με τις κλοτσιές η εβραίικη μονοθεΐα, η περιφρόνηση του «σαρκίου», η θολή και κίβδηλη «χριστιανική αγάπη».

Είναι καιρός ν ’ αρχίσουμε να ψάχνουμε μέσα μας, από πού πηγάζει αυτή η «τρυφεράδα» μας απέναντι στη θρησκεία, που μας κάνει να κλείνουμε τα μάτια στα έκτροπα —γνωστά, πασίγνωστα— των εκφραστών της. Και ψάχνοντας θα βρού­με —είμαι βέβαιος— πως η ρίζα του κακού βρίσκεται στην έννομη επιβολή της κατήχησης, στον υποχρεωτικό «εκκλη­σιασμό», στο πιπίλισμα του παιδικού μυαλού με τα θρησκευ­τικά μαθήματα, στους αγιασμούς, στα κάλαντα, στις ανα­στάσεις και στα κόκκινα αυγά.

Καιρός λοιπόν ν ’ απαλλαγούμε α π ’ το Μεσαίωνα, το ρασοφορεμένο σκοταδισμό, που διαβλέποντας τους κινδύνους που αντιπροσωπεύει για την υπόστασή του ο ανθρωποκεντρι­κός μαρξισμός, προσπαθεί σήμερα να επιβιώσει με ασυνάρ­

133

τητους «διαλόγους», με ιστορικούς «συμβιβασμούς», με «χρι- στιανοσοσιαλιστικές» θολούρες, ενώ παράλληλα συνεχίζει να βαφτίζει υποχρεωτικά, να συσσωρεύει χρήμα, να εκμεταλ­λεύεται την άγνοια, να θαυματολογεί, να υπονομεύει κάθε βήμα προς την πρόοδο και τον εξανθρωπισμό του Ανθρώπου.

Εφόσον οι συνθήκες αρχίζουν να το επιτρέπουν ήρθε ο καιρός ν ’ απορρίψουμε μια για πάντα το ξένο για τον ελληνισμό εβραιορωμαϊκό δόγμα που σκοτίζει εδώ και αιώνες το νου, το σώμα, τη ζωή μας, ξεκινώντας την κάθαρση πρώτα μέσα μας, με τον υπεύθυνο φιλοσοφικό προβληματισμό, κι ύστερα έξω, στο κοινωνικό επίπεδο με νόμους, που να διαχωρίσουν επιτέλους την Πολιτεία α π ’ την Εκκλησία. Νόμους που θ ’ απαλλοτριώσουν την εκκλησιαστική περιου­σία —προϊόν αρπαγής, εκμετάλλευσης και εκδούλευσης στους δυνάστες του ελληνικού λαού—, νόμους που θ ’ απομονώσουν στο περιθώριο τα «προσκυνήματα», τα «πανηγύρια», τα «θαύματα», τις αγυρτίες.

Καμιά δουλειά δεν έχει ο Φάντης με το ρετσινόλαδο. Μ ’ άλλα λόγια δεν υπάρχει ούτε τόπος ούτε χρόνος διαλόγου και συμβιβασμού ανάμεσα στον μαρξισμό και την ορθοδοξία. Ο ένας είναι το ελπιδοφόρο μέλλον της ανθρωπότητας. Η άλλη το βαρυμένο με αμορφωσιά, αίμα και έγκλημα, παρελθόν.

Μάριος Βερέττας Λογοτέχνης

Πολύ ενδιαφέρων και σημαντικός, σχεδόν αναγκαίος, ο διά­λογος από τις στήλες της «Ελευθεροτυπίας».

Είναι αξιοσημείωτο, ότι για πρώτη φορά σε διάλογο, δεν αντιπαρατίθενται ο μαρξισμός και ο χριστιανισμός γενικά, όπως έγινε στο παρελθόν στη Δύση, αλλά ο μαρξισμός και η Ορθοδοξία, δηλαδή ο χριστιανισμός μέσα στη γνησιότη :α και αυθεντικότητά του. Η δυναμική της ορθόδοξης παράδοσης μπορεί και πρέπει να μπολιάσει κάθε μορφή ζωής και σκέψης στον τόπο μας. («Το πνεύμα όπου θέλει πνει»).

134

Ειδικότερα, στον πρακτικό τομέα, η προσέγγιση ανθρώ­πων καλής προαίρεσης, με διαφορετικά «πιστεύω» πάνω σε τρέχοντα καυτά προβλήματα της εποχής μπορεί να αποβεί σωτήρια. Αλλά για μας τους ορθόδοξους χριστιανούς παρα­μένει η απορία: Πώς θα επικρατήσει η Ειρήνη στον κόσμο, όταν πεισματικά αρνούμαστε Εκείνον, που είναι η Ειρήνη και η Ζωή του κόσμου; Για μας η Ειρήνη, η Δικαιοσύνη, η πραγμάτωση της αυθεντικής Ζωής, ξεκινούν από την Ευχα­ριστιακή Σύναξη, γύρω από το Θυσιαστήριο. Στη δική μας ευθύνη εναπόκειται να μεταφέρουμε αυτή τη θεία δυναμική σε κάθε πτυχή τη ζωής. Τότε θα φανούν ασήμαντες οι κοσμο- θεωρικές διαφορές και κάθε θεωρητικός διάλογος με λόγια θα είναι περιττός, γιατί σημασία έχει να επικοινωνούμε στο ρυθμό της Αγάπης Του...

Μητροπολίτης Θήβας και Λειβαδιάς Ιερώνυμος

Ή ταν το 1974, μετά την κατάρρευση της δικτατορίας, μια χούφτα φοιτητές, που επιχείρησαν το τόλμημα να υπερα­σπιστούν την εκκλησία στο χώρο της πιο ριζικής (αλλά και τυφλής αλίμονο) άρνησής της, το Πανεπιστήμιο.

Ή ταν μια χούφτα φοιτητές που αρνήθηκαν με επιμονή και πείσμα αλλά και αγάπη την ταύτιση του χριστιανισμού με την καταπίεση, την ταύτιση του χριστιανού με το φασίστα και αντιπαράταξαν στο «ο Χριστός προστάτης των ισχυρών» το λόγο του Αποστόλου «...εαυτόν εκένωσε μορφήν δούλου λαβών, εν ομοιώματι ανθρώπων γενόμενος υπήκοος μέχρι θανάτου, θανάτου δε σταυρού».

Ή ταν μια χούφτα φοιτητές, που μέσα στην αθλιότητα του εαυτού τους, που δεν αγνοούσε την αθλιότητά του, μιλούσαν για τον Ιησού Χριστό σε μια γενιά που αγνόησε το Χριστό, μιλούσαν για τον Ιησού Χριστό σε μια γενιά που απέστρεφε το πρόσωπό της στο άκουσμα του ονόματός Του και απο- φλεγμάτιζε το σταυρό Του και χλεύαζε και ονείδιζε τον λόγο Του.

135

Ή ταν μια χούφτα φοιτητές που υπέστησαν τις ύβρεις, τους γέλωτες, την ειρωνεία, την περιφρόνηση, τον εμπαιγμό γιατί δεν έκλιναν το γόνυ στη γηραλέα ιδεολογία που υπο- σχέθηκε τη μετάβαση από το βασίλειο της αναγκαιότητας στο βασίλειο της ελευθερίας, και κατόρθωσε τελικά να εξασφαλίσει τη μετάβαση από το βασίλειο της αναγκαιό­τητας στο βασίλειο της τυραννίας!

Ο διάλογος, για τον οποίο γίνεται σήμερα θόρυβος πολύς, άρχισε τότε χωρίς τυμπανοκρουσίες. Στα πανεπιστήμια, στους διαδρόμους και στα προαύλια, στα αμφιθέατρα και στις σκάλες. Ή ταν ένας διάλογος σκληρός, τραχύς, «βίαιος».

Οι επιπτώσεις όμως της παρέμβασης των ολίγων αυτών φοιτητών υπήρξαν, παρά τα τεράστια σφάλματα και την άγνοιά τους, αποφασιστικές. Η αντίθεση που εισήγαγαν τότε σ ’ ένα χώρο μονολιθικό, συνέβαλε για ν* ανοίξει σιγά σιγά η ρωγμή. Η σφήνα άρχισε να κομματιάζει τον ιδεολογικό ογκόλιθο της αριστεράς. Σήμερα, οι χριστιανοί διανοούμενοι διατυπώνουν με θαυμαστή καθαρότητα το αίτημα της ζωής, που ορθώνει το ανάστημά του στη μηχανική επιταγή της επιβίωσης· οι αρνητικοί προφήτες περιμένουν την ταφή τους, εκατοντάδες φοιτητές πλημμυρίζουν τα αμφιθέατρα για ν ’ ακούσουν έναν καλόγηρο... Στο τέλος του 20ού αιώνα το Ευαγγέλιο αποτελεί την ελπίδα!

Λευτέρης Κουσούλης

136

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑ

ΑΓΟΤΡΙΔΗΣ ΣΑΒΒΑΣ, καθηγητής της Ερμηνευτικής και Ερμηνείας της Καινής Διαθήκης στο Πανεπιστήμιο των Αθηνών, γεννήθηκε το 1919 στην Αθήνα, όπου τελείωσε τις πανεπιστημιακές του σπουδές. Στο διάστημα 1956—1968 ήταν καθηγητής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλο­νίκης. Έ χε ι συγγράψει τα «Απόκρυφα της Παλαιός Διαθήκης», «Εισα­γωγή στην Καινή Διαθήκη», «Ευαγγελιστής Ιωάννης», «Υπόμνημα» σε επιστολές του Ιωάννη. Είναι μέλος του Novi testament! Societas, του Παγκοσμίου Συμβουλίου Εκκλησιών, της Ελληνικής Ανθρωπιστικής Ε ται­ρείας, Πρόεδρος Συνδέσμου Φιλίας Ελλάδας—Λαϊκής Δημοκρατίας της Γερμανίας και άλλων οργανώσεων.

ΓΙΑΝΝ ΑΡΑ Σ Χ ΡΗ ΣΤΟ Σ. Σπούδασε Θεολογία στην Αθήνα, Φιλοσοφία στη Βόννη και στο Παρίσι. Δίδαξε τρία χρόνια Φιλοσοφία στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Κρήτης, αφού είχε διατελέσει επί τέσσερα χρόνια Επισκέπτης - Καθηγητής στο Παρίσι και στη Γενεύη. Βιβλία του έχουν μεταφραστεί στα γαλλικά, γερμανικά, ιταλικά και αγγλικά, ενώ στα ελληνικά κυκλοφορούν δεκαπέντε τίτλοι. Γεννήθηκε το 1935 στην Αθήνα.

Κισσάμου και Σελίνου ΕΙΡΗΝΑΙΟΣ. Γεννήθηκε το 1911. Αφού τελείωσε τη Θεολογική Σχολή στην Αθήνα, σπούδασε κοινωνιολογία στη Γαλλία και παιδαγωγική στη Γερμανία. Δίδαξε δεκαπέντε χρόνια στη Μέση Εκπαί­δευση και το 1958 έγινε Επίσκοπος Κισσάμου και Σελίνου. Μητροπολίτης Γερμανίας από το 1971 μέχρι το 1980, έγινε το 1981 Μητροπολίτης Κισσάμου και Σελίνου. Έ ργα του: «Πολιτική ευθύνη του Χριστιανισμού» κ.ά.

ΖΟΤΡΑΡΙΣ ΚΩΣΤΑΣ. Καθηγητής κοινωνιολογίας σε Πανεπιστήμιο του Παρισιού, μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ εσωτερικού και της συντακτικής επιτροπής του περιοδικού «Πολίτης».

ΘΕΟΔΩΡΑΚΗΣ ΜΙΚΗΣ, συνθέτης. Γεννήθηκε το 1925. Σπούδασε στα Ωδεία Αθήνας και Παρισιού. Το 1960 άρχισε να εφαρμόζει τη θεωρία του «μουσική για τις μάζες» μελοποιώντας έργα γνωστών ποιητών. Μέλος της ΕΠΟΝ, εξορίστηκε στην Ικαρία και Μακρόνησο. Πρόεδρος της Δημοκρα­

1 39

τικής Νεολαίας Λαμπράκη, βουλευτής της ΕΔΑ, ιδρυτής του ΠΑΜ στη διάρκεια της δικτατορίας, είναι σήμερα βουλευτής του ΚΚΕ.

ΚΑΨΑΝΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ. Γεννήθηκε στο Παλαιό Φάληρο το 1935, όπου τελείωσε το γυμνάσιο. Σπούδασε στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστη­μίου Αθηνών και έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στις Η.Π.Α. Επιστρέ- φοντας στην Ελλάδα ανέγραψε τη διδακτορική του διατριβή με θέμα «Η ποιμαντική μέριμνα της Εκκλησίας υπέρ των φυλακισμένων». Ιερούργησε στο Παλαιό Φάληρο και στις λειτουργίες του είχε καταργήσει το «Πολυ­χρόνιον» της βασιλικής οικογένειας, ερχόμενος για το λόγο αυτό σε διάσταση με το εκκλησιαστικό κατεστημένο. Κατά τη διάρκεια της δικτατορίας συμπαραστάθηκε στον αγώνα των φοιτητών της Νομικής και την ίδια περίοδο αποσύρθηκε στο Ά γ ιο Ό ρος, όπου έγινε ηγούμενος στη Μονή Οσίου Γρηγορίου.

ΜΑΝΙΑΤΗΣ ΓΙΩ ΡΓΟ Σ, συγγραφέας. Γεννήθηκε το 1949 στην Αθήνα. Σπούδασε Φιλοσοφία στην Αθήνα και στην Αγγλία. Είναι μέλος της Συντακτικής Επιτροπής του περιοδικού «Επιστημονική Σκέψη». Έ χε ι δημοσιεύσει άρθρα και μελέτες πάνω σε ζητήματα κοινωνικής και πολι­τικής Φιλοσοφίας και Αισθητικής.

Μ ΕΤΑΛΛΗΝΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ. Ιστορικός και λέκτορας στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθήνας, γεννήθηκε στην Κέρκυρα το 1940. Πτυχιούχος Θεολογίας και Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθήνας, συνέ­χισε τις σπουδές του στη Γερμανία, όπου σπούδασε Ιστορία, Θεολογία και Κοινωνιολογία. Είναι διδάκτορας Θεολογίας (Αθήνα) και Φιλοσοφίας (Κολωνία). Έ χε ι δημοσιεύσει πολλές μελέτες και άρθρα, θεολογικού, ιστορικού και κοινωνικού περιεχομένου, και ασχολείται επιστημονικά με την ιστορία και τον πνευματικό και κοινωνικό βίο της Ελλάδας, δημο­σιεύοντας πρωτότυπες εργασίες με βάση τις πολυχρόνιες αρχειακές του έρευνες στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Έ χε ι ειδικευθεί στην περίοδο της Τουρκοκρατίας και ιδιαίτερα στον Ι Η ' και ΙΘ ' αιώνα.

Μ Η ΛΙΑ ΡΑΚ ΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ. Γεννήθηκε το 1940 στο χωριό Καλλονή Ηρακλείου Κρήτης. Σπούδασε Φυσικός στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ιδρυ­τικό Μέλος της Νεολαίας της Χριστιανικής Δημοκρατίας, της ΕΧΟΝ,

140

αρθρογραφούσε στη «Χριστιανική» στην περίοδο της δικτατορίας. Μετα­πολιτευτικά ανέλαβε τη διεύθυνση της «Χριστιανικής», που έχει μέχρι σήμερα.

ΜΟΣΚΩΦ ΚΩΣΤΗΣ. Γεννήθηκε το 1939 στη Θεσσαλονίκη, όπου περά­τωσε τις νομικές του σπουδές. Σε πανεπιστήμιο του Παρισιού έκανε τη διδακτορική του διατριβή με θέμα την ιστορία του εργατικού κινήματος. Έ ργα τον: «Η διαμόρφωση της εθνικής και κοινωνικής συνείδησης στην Ελλάδα» (1972)· «Ιστορία της τουρκοκρατούμενης Θεσσαλονίκης — Τομή της μεταπρατικής πόλης» (1974)· «Η κοινωνική συνείδηση στην ποίηση της Θεσσαλονίκης» (1976)' «Εισαγωγικά στην ιστορία του κινήματος της εργατικής τάξης στην Ελλάδα» (1979)' και «Δοκίμια» (1980).

ΜΠΙΤΣΑΚΗΣ ΕΤΤΤΧΗΣ. Γεννήθηκε το 1927 στο χωριό Κάδρος των ΧανΙων. J o 1946 μπήκε στη Φυσικομαθηματική Σχολή του Πανεπιστη­μίου Αθηνών. Δύο χράνια αργότερα συνελήφθη για πολιτική δράση και έμεινε εφτάμισι χρόνια στη φυλακή. Μετά την αποφυλάκισή του πήρε το δίπλωμα του φυσικού και λίγο αργότερα πήγε στο Παρίσι όπου σπούδασε Φυσική και Φιλοσοφία. Είναι διδάκτορας στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού και διδάκτορας Επικρατείας. Στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού έχει διδάξει Μαθηματικά και Φιλοσοφία. Σήμερα είναι τακτικός καθηγητής της Φιλο­σοφίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων και άμισθος επίκουρος καθηγητής της Θεωρητικής Φυσικής στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας.

ΝΕΛΛΑΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ. Διδάκτωρ της Θεολογίας. Σπούδασε στην Αθήνα και στο εξωτερικό και στους θεολογικούς κύκλους της Ευρώπης είναι γνωστός για σειρά από δημοσιεύματά του. Θεωρείται ως ο κύριος μελετητής του βυζαντινού μυστικού θεολόγου Αγίου Νικολάου Καβάσιλα. Έ χε ι επίσης γράψει αρκετά για τη σχέση της Ορθοδοξίας με τα σύγχρονα φιλοσοφικά και κοινωνικά ρεύματα. Εκδίδει το περιοδικό «Σύναξη».

ΠΑΠΑΘΕΜΕΛΗΣ ΣΤΕΛΙΟΣ. Γεννήθηκε το 1938. Δικηγόρος και βου­λευτής Θεσσαλονίκης από το 1974, είναι σήμερα Υφυπουργός Παιδείας. Κυριότερα έργα του: «Τίμιος με την Ελευθερία» (1971), «Φαύλοι κύκλοι της βίας» (1972), «Για τον εκδημοκρατισμό της εργατικής νομοθεσίας» (1974) κ.ά.

141

ΡΑΜΦΟΣ ΣΤΕΛΙΟ Σ. Γεννηθηκε στην Αθήνα το 1939. Αποφοίτησε από τη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών το 1965. Σπούδασε και δίδαξε, μεταξύ 1969-70 και 1973-74 στο Παρίσι (Πανεπιστήμιο Βενσέν) φιλο­σοφία.

ΣΑΒΒΟΠΟΤΑΟΣ ΔΙΟΝΤΣΗΣ. Γεννήθηκε το 1941 στη Θεσσαλονίκη όπου τελείω σε το γυμνάσιο. Συνέχισε τ ις σπουδές του στη Νομική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Στην Αθήνα εγκαταστά­θηκε το 1964, κάνοντας τότε την εμφάνισή του στο μουσικό στερέωμα με το «Φορτηγό».

ΤΑΣΣΟΣ Α. (Αναστάσιος Αντ. Αλεβίζος), χαράκτης. Γεννήθηκε το 1914. Εκτός από το πλούσιο καλλιτεχνικό έργο του, έχει γράψει και πολλές μελέτες για θέματα τέχνης. Είναι μέλος του Πανελληνίου Πολιτιστικού Κινήματος.

142

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Π ρόλ ογος ...................................................................................................... σελ. 7Θ έ σ ε ις ............................................................................................................ σελ. 15ΚΩΣΤΗΣ ΜΟΣΚΩΦ ...................................................................................σελ. 17ΕΪΎΤΧΗΣ Μ Π ΙΤΣΑ Κ Η Σ.........................................................................σελ. 22ΧΡΗΣΤΟΣ ΓΙΑΝΝΑΡΑΣ .........................................................................σελ. 29ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΨΑΝΗΣ.............................................................................σελ. 36ΣΑΒΒΑΣ Α Γ Ο Τ Ρ ΙΔ Η Σ .............................................................................σελ. 38ΜΙΚΗΣ Θ ΕΟ Δ Ω ΡΑ Κ Η Σ...........................................................................σελ. 41Α. Τ Α Σ Σ Ο Σ .................................................................................................. σελ. 46ΚΙΣΣΑΜΟΥ ΚΑΙ ΣΕΛΙΝΟΤ Ε ΙΡ Η Ν Α ΙΟ Σ ......................................... σελ. 52ΜΑΝΟΛΗΣ ΜΗΛΙΑΡΑΚΗΣ..................................................................... σελ. 55ΚΩΣΤΑΣ Ζ Ο Τ ΡΑ Ρ ΙΣ .................................................................................σελ. 60Π α τή ρ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΕΤΑΛΛΗΝΟΣ................................................... σελ. 64ΓΙΩΡΓΟΣ ΧΑΤΖΗΙΑΚΩΒΟΓ................................................................... σελ. 68ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Ν ΕΛ Λ Α Σ.........................................................................σελ. 73ΣΤΕΛΙΟΣ ΠΑΠΑΘΕΜΕΛΗΣ...................................................................σελ. 78ΓΙΩΡΓΟΣ Μ Α Ν ΙΑ ΤΗ Σ.............................................................................σελ. 83ΣΤΕΛΙΟΣ ΡΑΜ ΦΟΣ...................................................................................σελ. 88ΔΙΟΝΤΣΗΣ ΣΑΒΒΟΠΟΤΛΟΣ................................................................. σελ. 96Ο δ ιά λ ο γο ς ΜΟΣΚΩΦ-ΜΠΙΤΣΑΚΗ, ΜΠΙΤΣΑΚΗ—ΓΙΑΝΝΑΡΑσβλ. 101Ε π ισ τ ο λ έ ς .................................................................................................... σελ. 123Β ιογρ α φ ικ ά σ η μ ε ιώ μ α τ α ..................................................................... σελ. 137

143