زانستی نوێ ژمارە ١٢

29
www.facebook.com/lvinscience2 رەنگی چاوت بگۆڕە بۆ هەمیشە بۆقەکانرزەش سێ رۆژ لە بومەلە پێ جێدەهێڵن ئەو ناوچەیە دینار)2000( نرخ2012 نی دووهمی، کانو)12( ژمارهNew Science ردنی مەمکورەک ئایا گەبێتە هۆی شێرپەنجە؟ دەەکانی لەشمە سەرنجڕاکێش پەیا قاچەمریشک شۆربایی خوێن پەستانردەکاتسە چارەامرن؟ ن زۆمبییەکان بۆچین بەدواینی بێوچا گەڕا تەنۆلکەی خودا2012 زدا مالەبەران گیانو هەستیرزە بومەلە جەنگێکی ئاڵۆزوندایەو لەنزیکماتو پێشکەو

description

زانستی نوێ ژمارە ١٢ یان لڤینی زانستی

Transcript of زانستی نوێ ژمارە ١٢

Page 1: زانستی نوێ ژمارە ١٢

www.facebook.com/lvinscience2

رەنگی چاوت بۆ هەمیشە بگۆڕە

پێش سێ رۆژ لە بومەلەرزە بۆقەکان ئەو ناوچەیە جێدەهێڵن

ژماره )12(، کانونی دووه می 2012 نرخ )2000( دینارN e w S c i e n c e

ئایا گەورەکردنی مەمک دەبێتە هۆی شێرپەنجە؟

شۆربای قاچەمریشک پەیامە سەرنجڕاکێشەکانی لەشپەستانی خوێن چارەسەردەکات

بۆچی زۆمبییەکان نامرن؟

گەڕانی بێوچان بەدوای تەنۆلکەی خودا

مازدا 2012

بومەلەرزەو هەستی گیانلەبەران

جەنگێکی ئاڵۆزو پێشکەوتوو لەنزیکماندایە

Page 2: زانستی نوێ ژمارە ١٢

سه‌رنووسه‌ر

)زانستی‌ ژمارە‌)١٢(،‌گۆڤاری‌ بەباڵوبوونەوەی‌نوێ(‌پێدەنێتە‌ساڵی‌دووهەم.‌گۆڤارێک‌کە‌بۆ‌ئەوە‌کوردی‌ کۆمەڵگایی‌ پێشکەشی‌ نوێ‌ شتێکی‌ هاتووە‌‌)٢٠١١ ساڵی)‌ )١(ی‌ مانگی‌ گۆڤارە‌ ئەم‌ بکات.‌یەکەم‌ژمارەی‌لەژێرناوی‌)لڤین‌زانست‌و‌تەکنەلۆژیا(ب��اڵوک��رای��ەوەو‌ل��ەژم��ارە‌)٢(ت��اوەک��و‌ژم���ارەی‌)٩((بەدواوە‌ ‌١٠( لەژمارەی‌ و‌ زانستی(‌ )لڤینی‌ بەناوی‌ئەم‌ نوێ(.‌ )زانستی‌ بە‌ گۆڕدرا‌ بۆهەمیشە‌ ناوەکەی‌گۆڤارە‌بەهەر‌ناونیشانێکەوە‌بێت،‌پرۆژەیەکە‌لەالیەن‌زانستی‌ مەودایی‌ پڕکردنەوەی‌ بۆ‌ )لڤین(‌ کۆمپانیای‌پرۆژەیەکە‌ زانکۆکان،‌ و‌ کوردی‌ کۆمەڵگایی‌ نێوان‌زمانێکی‌کوردی‌سادە‌ بە‌ زانستی‌رۆژ‌ بۆ‌گەیاندنی‌بەپرسیارە‌ واڵمدانەوە‌ بۆ‌ پرۆژەیەکە‌ هاواڵتیان،‌ بە‌بۆ‌ پرۆژەیەکە‌ ک��وردی،‌ کۆمەڵگایی‌ زانستییەکانی‌گەنجانی‌کورد.‌ دروستکردنی‌خولیایی‌گەورە‌الی‌هەم‌ ویستویەتی‌ لەمساڵەدا‌ نوێ(‌ )زانستی‌ گۆڤاری‌نوێ‌بێت‌وهەم‌لەچوارچیوەی‌کاری‌رۆژنامەوانییدا‌کاربکات.‌دەستی‌نووسەرانی‌زانستی‌بگرێت‌و‌هەلی‌نووسینیان‌بۆ‌برخسێنێت‌و‌پاداشتیان‌بکات،‌بەکورتی‌ئاگاداری‌ هەوڵیداوە‌ دروستبکات.‌ زانستی‌ قەڵەمی‌و‌ بێت‌ سەردەم‌ جیهانی‌ زانستییەکانی‌ گۆڕانکارییە‌بەپێی‌توانا‌بەدواداچوون‌بۆ‌ئەوگۆڕانکاریانە‌بکات.‌هەندێکجار‌ بوونی‌ لۆکاڵی‌ تازەکاریی‌و‌ سەرەڕایی‌لەگەیاندنی‌هەواڵ‌و‌روداوە‌گرنگەکان،‌تەنانەت‌پێش‌جیهان‌ زانستییەکانی‌ گۆڤارە‌ لەناسراوتریین‌ هەندێک‌

کەوتووە.لەمساڵەدا‌کێشەمان‌زۆر‌بوو،‌بەشێک‌لەکێشەکان‌کوردییەکانە‌ باڵوکراوە‌ هەموو‌ هاوبەشی‌ کێشەیی‌تایبەتە‌ بەشێکیتریش‌ نازانستییەوە،‌ ب��ەزان��س��ت��ی‌و‌بنێت‌ بنیاد‌ تەنها‌ دەیەوێت‌ کە‌ زانستی‌ بەگۆڤارێکی‌

بن.‌ لەئیمڕۆ‌ زاناتر‌ لەسبەییدا‌ بدات‌ خەلک‌ وهانی‌ستافیمان‌و‌ کەم‌ سەرەڕایی‌ تازەکارییمان،‌ سەرەڕایی‌ئەو‌ هەموو‌ جەستەیمان‌ م��ادی‌و‌ زیانی‌ س��ەرەڕای��ی‌دەتوانیین‌ ئێستا‌ تێپەڕاند.‌ لەمساڵەدا‌ کێشانەمان‌)٥(ی‌ ه��ەم��وو‌ بکەینەوە‌ دڵنییا‌ ک��ورد‌ خوێنەری‌زانستییەکانی‌ مانگێک‌نەک‌هەموو‌هەواڵ‌و‌رووداوە‌زانستییەکان‌ گۆڕانکارییە‌ گرنگتریین‌ بەڵکو‌ جیهان،‌کە‌کارییگەریان‌لەسەر‌داهاتوویی‌مرۆڤایەتی‌دەبێت‌منداڵەکانیاندا‌ لەگەڵ‌ کە‌ زمانەیی‌ بەو‌ گۆڤارەدا‌ لەم‌هەموویی‌ کە‌ دڵنییابێت‌ بخوێنێتەوەو‌ پێدەدوێت‌

راستە.بۆ‌ تایبەتیمان‌ سوپاسی‌ ساڵەدا‌ ئەم‌ لەکۆتایی‌لڤین(‌ )کۆمپانیای‌ کارمەندانی‌ هەموو‌ بەڕێوەبەران‌و‌)هێمن‌ کاک‌ میرە(و‌ )ئەحمەد‌ مامۆستا‌ بەتایبەتی‌پاڵنەری‌ هەم‌ پرۆژەکەن‌و‌ داهێنەری‌ هەم‌ کە‌ باقر(‌

مەعنەویی‌و‌هەم‌تاکە‌پشتیوانی‌مادیمان‌بوون.‌پرۆفشناڵ‌و‌ دلێرو‌ رۆژنامەنووسانی‌ بۆ‌ سوپاس‌رۆح��س��ووک��ی‌گ��ۆڤ��اری‌)ل��ڤ��ی��ن(‌ک��ە‌ه��ەم��وو‌دەم‌لەڕاپەراندنی‌کارەکانماندا‌هاوکارو‌هاوڕێمان‌بوون.‌)لڤین(‌ گۆڤاری‌ هونەریی‌ بەڕێوەبەری‌ بۆ‌ سوپاس‌ژم��ارەی��ەک‌ ه��ەم��وو‌ ک��ە‌ ک��اک‌)شێرکۆ‌خ��ان��زادی(‌گۆڤارەکەمان‌بەهونەری‌نایابی‌خۆی‌دەنەخشێنێت.‌خۆشەویستانە‌ نووسەرە‌ ئەو‌ هەموو‌ سوپاسی‌بەخامە‌ راب���ردوودا‌ یەکساڵی‌ لەماوەی‌ کە‌ دەکەین‌لەکۆتاییدا‌ کردیین.‌ هاوکارییان‌ زانستییەکانیان‌سوپاس‌و‌سەالم‌بۆ‌ئەو‌)٢٠٠٠(‌کەسە‌زانستخوازە‌مانگێک‌ هەموو‌ کە‌ دەنێرین‌ واڵتمان‌ دەگمەنەی‌بەچاویی‌ هەندێکجار‌ ماڵەوەو‌ دەبەنەوە‌ گۆڤارەکەمان‌ئ��اگ��ادارم��ان‌دەک��ەن��ەوە‌ کەموکوڕییەکانمان.‌رەخ��ن��ەوە‌سەیری‌دەک���ەن‌و‌ لەهەڵەو‌

ساڵیادی زانستی نوێ

www.facebook.com/lvinscience2

فایلی تایبه ت به نۆبڵی 2011

وه ک ده رمانی ئاوهه موو ده ردێک

مه ترسی نوێی حه پی مه نع

مه ترسییه کانی ئه نفلۆنزای باڵنده زیاد ده کات

هۆکاری بوومه له رزه که ی وان

به‌چی‌ده‌ڵێن‌موعجیزه‌‌؟

بۆ‌گه‌اڵی‌دره‌خته‌کان‌زه‌رد‌ده‌بن‌‌؟

Nژماره )10(، تشرینی دووه می 2011 نرخ )2000( دینار e w S c i e n c e

میراتگری

لڤینی

زانستییه

له روانگه ی زانست و ئایینه وه

نه خۆشییه کانی جنۆکه

جنۆکه‌‌چییه‌؟

شه رمنه کان خۆشه ویستن

وره ش سپیها ککه ری

www.facebook.com/lvinscience2

چیده کات؟له سه ر مه ریخ کیوریاسیتی

ورده کاریی زیانه کانی به کارهێنانی له یزه رچی له ده رونمان ده کات؟خواردنه وه ی ساردی

ژماره )11(، کانونی دووه می 2011 نرخ )2000( دینار

N e w S c i e n c e

به ره و هه ساره ی مه ریخورده کاریی گه شتی نۆ مانگه

بچووکبوونه وه ده چنگیانله به ران به ره و

ته مه ن درێژ ده کاتته کنه لۆژیای نانۆ؛

گه وره ئاماده بکه نخۆتان بۆ کاره ساتێکی

له یزه ر له هۆڵه کانی سلێمانی

بومه له رزه کانی زانستی فیزیا به رده وامه

www.lvinpress.com/science magazine نرخ )2000( دینار ژماره 6، ته موزی 2011

داگیرساندنی جگه ره یه ک پیشوازییه له )4000( ماده ی کیمیاوی

ویکیلیکس: شه ڕی واڵته زلهێزه کان

له سه ر یاقوتی به سته ڵه کی باکور سه رهه ڵده دات

له ته کنه لۆجیاشدا له هه موو هه ورێک باران نابارێت

له رێگه ی مریشکه وه ئه گه ری دوباره دروستکردنه وه ی داینه سوره کان هه یه

له هاویندا ئاگاداری چاوو پێستان بن

www.lvinpress.com/science magazine

نرخ )2000( دینارژماره 7، ئابی 2011

ره مه زانداتینوێتی له مانگی بۆ که مکردنه وه ی رێگه یه کی زانستی سێگۆشه ی مه رگبه‌رمۆدا

به شێرپه نجه زیاتره ئه گه ری تووشبوونیان ژنه بااڵبه رزه کان

خۆشه ویستی ئازار که مده کاته وه شه شه م چاالکده کاتچاویلکه یه ک هه ستی

ده ناسرێنه وه به ئێسکه په یکه ری روخساریان پیاوانی الده ری سێکسی

www.facebook.com/lvinscience

2

نرخ )2000( دینارژماره 9، تشرینی یه که می 2011

ردستان‌ده‌شێت؟ئایا‌بالک‌بێری‌بۆ‌کو

ه‌مانگی‌رابردوودا‌بۆ‌ل

هیچ‌رووینه‌دا؟

کۆتایی‌جیهان

ئایفۆن

تیۆر ی رێژه یی ئه نیشتایین له رزیی

وناکی‌دۆزرایه‌وه‌اتر‌له‌خێرایی‌رو

ته‌نۆلکه‌ی‌خێر

ه‌نیشتایین‌هه‌مان‌ئایا‌ئ

ی‌نیوتنی‌ده‌بێت؟چاره‌نووس

‌خوێن‌مه‌به‌خشنئیتر

ه‌ودوا‌خواردنی‌له‌م

ئێکسپایه‌ر‌ناخۆن

ئه‌و‌جاسوسه‌ی

ه‌میشه‌‌له‌گه‌ڵتدایه‌ه

له کاتی شۆفێریدا

ئاگاداری شێرپه نجه بن

www.facebook.com/lvinscience2

نرخ )2000( دینار

سیحربازییژماره 8، ئه یلولی 2011

ئه و هاککه ره ی نوێنه ری حکومه تی هه رێمی هاککرد؛ بۆ لڤینی زانستی ده دوێت

زانست یان ئایین؟

ئایا سه رکرده کان باری به شێرپه نجه ده کاتسه گ هه ست چۆن له یه ک کاتدا له دوو ده روونییان ته واوه ؟

شوێنی جیاواز ده بیت؟

ده ته وێت بزانیت دڵ ده بیت؟که ی تووشی جه ڵته ی

چۆن خۆمان له هاککه ره کان بپارێزین؟

چۆن له ئینته رنێتدا به دوای سه یرکردنی ته له فزیۆن زانیاریی راستدا بگه ڕێین؟

هێنده ی کێشانی جگه ره زیانی هه یه

راستییه کانی سێگۆشه ی به رمۆدا

Page 3: زانستی نوێ ژمارە ١٢

www.facebook.com/lvinscience2

گۆڤارێکی‌مانگانه‌یه،‌کۆمپانیای‌لڤین‌‌ده‌ریده‌کات‌خاوه‌نی‌ئیمتیاز:‌کۆمپانیای‌لڤین‌بۆ‌چاپ‌و‌باڵوکردنه‌وه‌

‌سه‌رنووسه‌ر‌:‌حسێن‌حسێنی

‌به‌ڕێوه‌به‌ری‌هونه‌ری:‌شێرکۆ‌خانزادی

Tel: 07701991949www.issuu.com/[email protected]

‌ناونیشان:‌‌نووسینگه‌ی‌سه‌ره‌کی.کوردستان.‌سلێمانی.‌گه‌ڕه‌کی‌عه‌لی‌ناجیسه‌روو‌نه‌خۆشخانه‌ی‌عه‌لی‌ناجیچاپ:‌چاپخانه‌ی‌پیره‌مێردکۆمپانیای‌)باڵڤ‌پەیک(‌باڵویده‌کاته‌وه‌ No.12, January 2012

www.facebook.com/lvinscience2

رەنگی چاوت بۆ هەمیشە بگۆڕە

پێش سێ رۆژ لە بومەلەرزە بۆقەکان ئەو ناوچەیە جێدەهێڵن

ژماره )12(، کانونی دووه می 2012 نرخ )2000( دینارN e w S c i e n c e

ئایا گەورەکردنی مەمک دەبێتە هۆی شێرپەنجە؟

شۆربای قاچەمریشک پەیامە سەرنجڕاکێشەکانی لەشپەستانی خوێن چارەسەردەکات

بۆچی زۆمبییەکان نامرن؟

گەڕانی بێوچان بەدوای تەنۆلکەی خودا

مازدا 2012

بومەلەرزەو هەستی گیانلەبەران

جەنگێکی ئاڵۆزو پێشکەوتوو لەنزیکماندایە

30

18 16

38

Page 4: زانستی نوێ ژمارە ١٢

نزیكەی یەك میلیارد كەس واتە )یەك لەسەر حەوتی( سەرگۆی زەوی گیرۆدەن خوێنەوە و ب��ەرزی پەستانی ب��ەدەس��ت لەهەڵكشانە، روو رێژەكەیان ب��ەردەوام ئەم چ��ارەس��ەری ی��ان كۆنتڕۆڵكردن پەستانە یەكێكە لەكێشە سەرەكییەكانی تەندروستییدا، لەبواری مرۆڤایەتی دڵ و نەخۆشییەكانی دەب��ێ��ت��ەه��ۆی جەڵتەی رودان��ی ئەگەری دەم��ارو، زی�����اددەك�����ات، م��ێ��ش��ك دڵ و گرنگ دەوری خواردەمەنییەكان ل��ەك��ۆن��ت��ڕۆڵ و چ��ارەس��ەری ئەم لەراستیدا دەبینن، نەخۆشییەدا رێ��ج��ی��م��ی خ����ۆراك ب��اش��ت��ری��ن پەستانی كۆنتڕۆڵی بۆ رێگەیە خۆراكە ل��ەو یەكێك خوێن، گونجاوانە، شۆربای مریشكە، س����وودەك����ان����ی ش���ۆرب���ای مریشك زۆرە، یەكێك لەوان چ��ارەس��ەری یارمەتیدانی

سەرماخوردەییە.

شۆربای مریشك تەنیا سەرماخوردەیی چ��ارەس��ەری یارمەتی دادەب��ەزێ��ن��ێ��ت، خوێنیش زختی بەڵكو ن���ادات، توێژەرانی ژاپۆنی كە لەسەر رێجیمی خواردەمەنی كاریگەر لێكۆڵینەوە دەكەن، دەڵێن "پروتینەكانی نێو درێژخایەنیان كاریگەری مریشك قاچی شۆربای

هەیە.زۆر ژم��ارەی��ەك��ی ه��ەڵ��گ��ری مریشك ق��اچ��ە پەستانی چ��ارەس��ەری دەرم��ان��ی وەك��و پروتینە، خوێن كاردەكەن. توێژینەوە جیاوازەكانی پێشتری توێژەرانی ژاپۆنی كە كار لەسەر رێجیمی خواردنی ئ��ەوەی خوێندەكەن، پەستانی لەسەر كاریگەر ئیجابی كاریگەری مریشك شۆربای سەلماندبوو شێوازی هەڵبەت هەیە. خوێن پەستانی لەسەر

ئامادەكردنی شۆرباكە زۆر گرنگە.جیاوازی شۆربای سنگی مریشك و قاچی مریشك

تەنیا مریشك سنگی ش��ۆرب��ای ب��ۆن��م��وون��ە بۆماوەیەكی كەم كاریگەری لەسەر پەستانی خوێن دادەنێت. یەكێك لەپرۆتینەكانی ناو شۆربای سنگی دابەزینی دەبێتەهۆی كالژنە پرۆتینی مریشك، )ACE(. كۆنتڕۆلی )ACE( دەبێتەهۆی كۆنتڕۆڵی قەبارەی كەمكردنەوەی لەكۆتاییدا دڵ و لێدانی

خوێنی گواستراوە لەناو دەمارە خوێنبەرەكان.سنگی لەشۆربای پرۆتینە ئەم بڕی چونكە شۆربایە ئ��ەم خ��واردن��ی ك��ەم��ە، زۆر مریشكدا

ك���اری���گ���ەری ئ����ەوت����ۆی ل��ەس��ەر ژاپۆنی توێژەرانی نابێت. خوێن پەستانی لەتوێژینەوەكانی خۆیاندا لێكۆڵینەوەیان لەسەر مریشك قاچی ران و ش��ۆرب��ای ك��اری��گ��ەری

لەسەر پەستانی خوێن كردووە.ناشیرینیەوە رواڵەتی بەهۆی شۆربایە ئەم هەڵبەت نییە، لەخواردنی زۆر كەس حەزیان كە تاقیگەییەكان مشكە لەسەر لەسەرەتادا تاقیكرایەوە. هەبوو بەرزیان خوێنی پەستانی ژاپۆنی توێژەرانی لێكۆڵینەوەیە ئەم ئەنجامی

تووشی سەرسووڕمان كرد.تێكەڵەیەك لەچوار پرۆتینی كاریگەر

شۆربای مریشك جیا لەوەی سەرچاوەیەكی خۆراكی گونجاوە بۆ دابیینكردنی ڤیتامینەكانی كە تێدایە پرۆتینیشی چوار كالسیۆم، )D(و رۆڵێكی گرنگیان لەكۆنتڕۆڵی پەستانی خوێندا درێژخایەنیان كاریگەری پرۆتینانە ئەم هەیە، لەهەندێك ه��ەی��ە و خوێن پەستانی ل��ەس��ەر بەرز خوێنی پەستانی تاقیگەییەكاندا، لەمشكە

بەتەواوەتی چارەسەر دەكات.پێشتر ژاپۆنی توێژەرانی لێكۆڵینەوەی كاریگەرییەكانی ماسی تۆن و ماسی ساردینیان سەلماندبوو. خ��وێ��ن داب��ەزان��دن��ی ل��ەس��ەر مریشك قاچە شۆربای دەكرێت لەئێستادا بۆ خ���وێ ك���ەم خ��واردەم��ەن��ی بەرێجیمی دەرمانی لەوانەیە خوێن و پەستانی كۆنتڕۆڵی

كۆتایی، زیاد بكرێت.

دادەبەزێنێتشۆربای قاچە مریشك زەختی خوێن

تەندروستی 4

Page 5: زانستی نوێ ژمارە ١٢

تووشـبـووان بەئایـدز مـنداڵـیان دەبێـت؟و: زانستی نوێ

بڵڵەربڵڵاوی بەکارهێنانی دەرمانەکانی دژە )رتروڤایرۆس( بڵڵووە بەهۆی ئڵڵەوەی ژمڵڵارەی )HIV( بەنەخۆشی تووشبوان لڵڵڵەسڵڵڵەرانڵڵڵسڵڵڵەری جڵڵیڵڵهڵڵانڵڵدا ژیانی بارودۆخی کەمببێتەوە، کڵڵۆمڵڵەاڵیڵڵەتڵڵی تڵڵەنڵڵدروسڵڵت و تەنانەت دروستکردنی بنەماڵە بۆ ئەم جۆرە کەسانە مژدەبەخشە.

سڵڵڵێ دەیڵڵڵڵە لڵڵەوەوپڵڵێڵڵش باوبوویەوە، لەجیهاندا ئایدز چوارەمدا دەیڵڵەی لەسەرەتای بەسفرگەیاندنی دروشڵڵڵمڵڵڵی ژمڵڵڵارەی تڵڵووشڵڵبڵڵووان، بەسفر مڵڵردووان، ژمڵڵارەی گەیاندنی هڵڵەاڵواردنڵڵی بەسفرگەیاندنی کڵڵۆمڵڵەاڵیڵڵەتڵڵی بڵڵڵەهڵڵڵۆی ئڵڵەم نەخۆشییەوە، بووە بە دروشمی کە پالنێک بەپێی سڵڵەرەکڵڵی. تووشبووان ژمڵڵڵارەی دانڵڵڵراوە بەهۆکاری کرداری سێکسییەوە لەساڵی )٢٠١٥(دا دەبێت ببێت لەدایکبووانی ئەگەری بەنیوەو ببێت ئڵڵڵایڵڵڵدزی کڵڵۆڕپڵڵەڵڵڵەی بۆ کارییگەر دەرمانی بەسفرو چارەسەری )١٥( میلیۆن کەس فەراهەمبکرێت. لەتووشبوان هڵڵەروەهڵڵا تڵڵڵۆری پڵڵارێڵڵزگڵڵاری کۆمەاڵیەتی بۆ تووشبووانی ئەم

نەخۆشییە دابینبکرێت.ڤایرۆسی گڵڵواسڵڵتڵڵنڵڵەوەی بۆ نەخۆشەوە لەدایکی ئایدز لەرێگەکانی یەکێکە کۆرپەڵە تووشبوون بە نەخۆشی ئایدز. مێردی ژن و لڵڵەگڵڵەڵڵڵئڵڵەوەشڵڵدا یان یەکێکیان کڵڵە هڵڵەن زۆر هڵڵڵەردووکڵڵڵیڵڵڵان تڵڵووشڵڵبڵڵوویڵڵی منداڵیان بڵڵڕیڵڵاردەدەن ئایدزن و منداڵی لەهەندێککاتدا ببێت. ساخ دروستدەبێت و لەهەندێک بارودۆخدا ئەگەری تووشبوونی )HIV( بەڤایرۆسی منداڵەکە

هەیە لەبەر ئەم هۆکارانە:ئایدزی دایڵڵک ئەگەر -١ئەم بێت: سڵڵاغ بڵڵاوک بێت و پیتاندنی باشتروایە مێردە ژن و

لە)٣٠%(و ئەگەری تووشبوونی سکپڕییدا لڵڵەکڵڵاتڵڵی کڵڵۆرپڵڵەڵڵڵە ئەگەری ٢٠%(و تاوەکو ١٥(تووشبوون لەکاتی لەدایکبووندا

.)%٥٠(لێکۆڵینەوەکان پیشانیدەدەن لەسەر کڵڵاریڵڵگڵڵەری سکپڕی پڵڵڵڵڵرۆسڵڵڵڵڵەی نڵڵەخڵڵۆشڵڵیڵڵەکڵڵە نڵڵڵابڵڵڵێڵڵڵت، بڵڵڵڵڵڵڵەاڵم دەبڵڵڵێڵڵڵت بڵڵەهڵڵۆی کڵڵەمڵڵبڵڵوونڵڵەوەی کاتی )T+CD4( )لنفوسیتەکانی( )HIV( بڵڵەهڵڵۆی پێشتر کڵڵە لەدایکانی الوازبڵڵڵڵڵوون. وە تووشبوو بەئایدز، کەمبوونەوەی )CD4+T( ژمارە لنفوسیتەکان )٢٠٠( بڵڵڵۆ دادەبڵڵڵڵڵەزێڵڵڵڵڵت لەهەر دانڵڵە )٢٥٠( تڵڵاوەکڵڵو مەترسی بۆیە لیترێکدا، میلی هەوکردن زیاد دەکات. ژمارەی لەکەسێکی لنفوسیتانە ئڵڵەم )١٥٠٠(دانڵڵە نزییکەی ساخدا

لەهەر میلیمیتر خوێندا.چ فاکتەرگەلێک لەگواستنەوەی ڤایرۆس لەدایکەوە بۆ منداڵ

کارییگەرە؟لێکۆلینەوەکان پیشانیدەدەن شانسی کە فاکتەر گرنگتریین )HIV( بڵڵڵڵە تڵڵڵڵووشڵڵڵڵبڵڵڵڵوون )ڤیروال( ئاستی دیاریدەکات، لەهەر ڤایرۆسەکان )ژمڵڵارەی

لەم ئەنجامبدەن. دەستکرد شڵڵڵڵێڵڵڵڵوازەدا بڵڵڵڵاوک تڵڵووشڵڵی نەخۆشی نابێت، بەاڵم ئەگەری بەهۆی منداڵەکە هەیە ئڵڵەوە دایکەوە لەشی شلەمەنییەکانی

تووشی نەخۆشی ببێت.ئایدزی بڵڵاوک ئەگەر -٢لەم بێت: سڵڵاغ دایڵڵک بێت و بڵڵڵارودۆخڵڵڵەدا زۆربڵڵڵڵەی کات کە سپێرم شڵڵتڵڵنڵڵەوەی دوایڵڵڵی بریتییە لەجیاکردنەوەی لەشلەی مەنی و لێکۆڵینەوە لەسەر ئەوەی دوایی نا؟ یان ڤایرۆسییە ئایا منداڵدان نێو پیتاندنی ئڵڵەوە ئەنجامدەدرێت بڵڵەدەسڵڵتڵڵکڵڵرد یڵڵڵان سڵڵپڵڵێڵڵرم راسڵڵتڵڵەوخڵڵۆ بۆ دەگوازرێتەوە. منداڵدان نێو شتنەوەی سپێرم رێگەیەکی زۆر کەمکردنەوەی بۆ کارییگەرە

ئەگەری تووشبون بەئایدز.ئڵڵڵەم رێڵڵگڵڵایڵڵانڵڵە تڵڵەنڵڵانڵڵەت پێشکەوتووەکانیشدا، لەواڵتە بۆ گرانن. زۆرەو تێچوویان شێوازانە ئڵڵەم جێگرتنەوەی لەدەرمانەکانی دژە رتروڤایرۆسی )Tenofovir( وەکڵڵڵڵڵڵڵو سڵڵوود )Emtricitabine(ووەردەگیرێت، دەتوانێت ئەگەری نەخۆشییەکە بڵڵە تڵڵووشڵڵبڵڵوون تڵڵاوەکڵڵو )٤٤%(دابڵڵبڵڵەزێڵڵنڵڵێڵڵت.

ئڵڵڵەم دەرمڵڵڵانڵڵڵانڵڵڵە لڵڵەقڵڵۆنڵڵاغڵڵی بۆیە تاقیکردنەوەدان، سێهەمی وەکو لەواڵتانی بەکارهێنانیان تایلەندو زیمبابۆی و کینیا قسەی ئەخالقی پزیشکی و زۆری

لێکەوتووەتەوە. باوک دایڵڵک و ئەگەر -٣هەردووکیان ڤایرۆسی بن: لەم هەردوو باشتروایە بارودۆخەدا پێکەوە سڵڵڵەرەوە مێتۆدەکەی

ئەنجامبدرێت. سکپڕی لەژنانی تووشبوو

)HIV( بەڤایرۆسیستوونی گڵڵواسڵڵتڵڵنڵڵەوەی یەکێکە لەناسراوتریین شێوەکانی .)HIV( گواستنەوەی ڤایرۆسیئڵڵڵڵەم ڤڵڵڵایڵڵڵرۆسڵڵڵە دەتڵڵوانڵڵێڵڵت لەکاتی سکپڕیداو لەسەردەمی منداڵبوون و سەردەمی شیرداندا بۆ ئڵڵالڵڵودەوە دایکی لەرێگەی ئەویش بگوازرێتەوەو منداڵ لەئیمڕۆدا بەاڵم تووشبکات. رێنماییەکان و بەبەکارهێنانی بێبەشکردنی دەرمڵڵڵانڵڵڵەکڵڵڵان و ئەگەری دایک لەشیری منداڵ )HIV(بڵڵە منداڵ تووشبوونی لە)١%(. کەمتر بۆ دادەبەزێت ئەگەری پیشاندەدەن ئامارەکان )HIV(بڵڵە منداڵ تووشبوونی بریتیە دایکەوە شیری بەهۆی

دایک و خوێندا(ی لیتر میلی ژمڵڵڵڵڵڵڵارەی لڵڵنڵڵفڵڵوسڵڵیڵڵتڵڵەکڵڵانڵڵی لەشیەتی. نێو )CD4+T(ژمارەی هەرچەند بەواتایەکیتر خڵڵانڵڵە بڵڵەرگڵڵریڵڵیڵڵەکڵڵان زیڵڵاتڵڵرو ڤایرۆسەکان کەمتربێت، شانسی بەدنیاهاتنی منداڵی ساخ زیاترە. دەتڵڵوانڵڵێڵڵت کڵڵە فاکتەرێکیتر منداڵەکە ساغبوونی یارمەتی لەکورتکردنەوەی بریتیە بدات، کڵڵاتڵڵی دڕانڵڵڵڵڵی )ئڵڵامڵڵنڵڵیڵڵون(و بۆ منداڵەکە. لەدایکبوونی ئەم مەترسی کەمکردنەوەی لە)٤( کەمتربێت دەبێت کاتە

کاتژمێر.دایک و گشتی تەندروستی کاتی گڵڵونڵڵجڵڵاوو خڵڵڵواردنڵڵڵی سکپڕی و حەسانەوەی پێویست و قەرەبووکەرەوەکان و وەرگرتنی بڵڵەکڵڵارنڵڵەهڵڵێڵڵنڵڵانڵڵی وەرزش و جگەرەو کەمکردنەوەی کافیین لەسەر کاریگەری دەتوانێت

تەندروستی کۆرپەڵە هەبیت.هڵڵەوکڵڵردنڵڵەکڵڵان دەتڵڵوانڵڵن کۆرپەڵە تووشبوونی ئەگەری )HIV(زیادبکەن. بەڤایرۆسی بڵڵۆنڵڵمڵڵوونڵڵە ئڵڵەگڵڵەر دایڵڵکڵڵەکڵڵە هەبێت )C( هیپاتیی نەخۆشی ڤایرۆس گواستنەوەی ئەگەر

دووبەرامبەر دەبێتەوە.

5ته‌ندروستی

Page 6: زانستی نوێ ژمارە ١٢

تەندروستی 7تەندروستی6

هه‌ندێك‌له‌و‌نیشانانه‌:ئ��ازار دروستبوونی -١بۆ نیشانه یه كه له قوله پێدا به وته ی كۆلسترۆڵ، كێشه ی ئێش ب���وون���ی ش����اره زای����ان ل��ه ق��ول��ه پ��ێ��دا و ئ��ام��اژه ی��ه ك��ه سه ره تایی نیشانه ی ده توانێت له زیادبوونی بۆماوه یی ئاستی بێت، خ��وێ��ن ك��ۆل��س��ت��ڕۆڵ��ی ل��ه راس��ت��ی��ی��دا دروس��ت��ب��وون��ی ك���ۆل���س���ت���ڕۆڵ ل���ه ن���اوچ���ه ی ده بێته هۆی ئاكهیل زه ردی

دروستبوونی ئه م ئازاره .چاره سه ر:

به بوونی هه ستان ئه گه ر ئ���ازار ب��ۆم��اوه ی س��ێ رۆژ كرد له قوله پێدا زی��ات��ر ی��ان كۆلسترۆڵ بۆتاقیكردنه وه ی بكه ن و پزیشك س��ه ردان��ی پێشینه ی ئ��ه گ��ه ر به تایبه تی له ناو دڵ نه خۆشییه كانی

بنه ماڵه كه تاندا هه یه . ٢-به هێز بوونی سییه كان، پ��ی��ش��ان��ده ری ك��ه م��ب��وون��ه ی ئ����ه گ����ری ت���ووش���ب���وون���ن یان )ئه ڵزایمه ر( به نه خۆشی

)خه ڵه فان(ه .ل���ێ���ك���ۆڵ���ی���ن���ه وه ك���ان پ��ی��ش��ان��ی��ده ده ن ك��ه چ��االك��ی س���س���ت و ن�����ه خ�����وازراوی ئه وه ی ده بێته هۆی سییه كان بگات ك��ه م��ت��ر ئۆكسیجنی ب��ه م��ێ��ش��ك، ب��ۆی��ه م��ه ت��رس��ی یان به خه ڵه فان تووشبوون

ئه ڵزایمه ر زیاد ده كات.چاره سه ر:

بۆ قه ره بووی ئه م كێشه یه ق��ووڵ هه ناسه ی تێبكۆشن )5( ب��ۆم��اوه ی هه ڵكێشن و هه ناسه ك����رداری خ��ول��ه ك ه��ه ڵ��م��ژی��ن و ه��ه ن��اس��ه دان��ه وه ئ��ه ن��ج��ام��ب��ده ن، ئ���ه م ك���اره ده ب��ێ��ت��ه ه��ۆی ب��ه ه��ێ��زب��وون��ی س��ی��ی��ه ك��ان، چ��ون��ك��ه ئ��ه م��ه ده ب��ێ��ت��ه ه��ۆی ب��ه ه��ی��زب��وون��ی س���ی���ی���ه ك���ان و گ��ه ی��ان��دن��ی به مێشك. زیاتر ئوكسیجنی ئ���ه گ���ه ر ئ���ه م���ك���اره ش��ه ش ئه نجامبده ن ل���ه رۆژدا ج��ار )٢٠( ل��ه س��ه دا سییه كانتان

به هێزتر ده بێت.پێش قژ سپیبوونی –٣

چاره سه ر:ده كرێت پێشنیار بۆیه گۆره وه ی له پێ بكه ن و دڵنیابن به گه رمهێشتنه وه ی كه له وه ی به رگری سیسته می پێكانتان

له شتان به باشی كارده كات.٦- پێكه نین دوای هه موو ژه م��ێ��ك��ی خ������واردن و ب��ڕی شه كری خوێن داده به زێنێت. ش��اره زای��ان ل��ه و ب��ڕوای��ه دان بۆ ئێمه كه ئه ندامانه ی ئه و به كاریانده هێنیین پێكه نین شه كری وزه ، وه رگرتنی بۆ خ���وێ���ن ب���ه ك���ارده ه���ێ���ن���ن و ئ����ه م پ���رۆس���ه ی���ه م��ه ت��رس��ی ت���ووش���ب���وون ب��ه ن��ه خ��ۆش��ی ته نانه ت قه ڵه وی و شه كره و له شێرپه نجه كان ه��ه ن��دێ��ك

كه مده كاته وه .چاره سه ر:

خ��واردن��ی دوای ب��ۆی��ه نانی شه و به ئارامی ته واوه وه له سه ر قه نه فه كه تان دابنیشن و ك��ۆم��ی��دی فیلمی س��ه ی��ری

بكه ن.قسه كردن پ��ی��اس��ه و -٧ئ��ازاری ده بێته هۆی پێكه وه

پشت. ده كه ین و پیاسه كاتێك ق��س��ه ی��ش ده ك���ه ی���ی���ن ئ��ه م ك���اره ده ب��ێ��ت��ه ه��ۆی ئ���ه وه ی هه نگاونانمان ه��ه ن��اس��ه دان و ه����اوك����ات ن���ه ب���ێ���ت، ئ���ه م ده بێته هۆی ناهاوئاهه نگییه ئه وه ی به شێك له و زه ربانه ی ك��ه ب��ه ه��ۆی ه��ه ن��گ��اون��ان��ه وه ده ك��ه وێ��ت ل����ه زه وی، ئ��ازار

به پشت بگه ێنێت.چاره سه ر:

ده كرێت پێشنیار بۆیه ئه گه ر رێڕۆیشتندا له كاتی لێدرا موبایله كه تان زه نگی ب��ده ن��ه وه و واڵم��ی دانیشن و به پیاسه كه تان درێژه ئه مجار

بده ن.پێیه كان ف��ش��اردان��ی -٨پێشبه ی���ه ك���ت���ری ل���ه س���ه ر الوازی و بێتاقه تی ده گرێت. ئه گه ر دوای ئه وه ی خێرا هه ستان س��ه رپ��ێ و هه ستانه تاریكبوونی ب��ه گ��ێ��ژب��وون و ب��ه رچ��اوت��ان ك��رد ب��ه م جوڵه

په یامه سه رنجراكێشه كانی له شی مرۆڤ بۆ نه خۆشییه كان

)٣٠( ب��ه ت��ه م��ه ن��ی گه یشتن گرنگ نیشانه یه كی س��اڵ��ی، به كێشه ب����وون ل���ه ت���ووش

تیروییدییه كانه .)تیرویید( ش��اره زای��ان��ی ل��ه س��ه ر ئ���ه و ب���ڕوای���ه ن كه ن��اه��اوس��ه ن��گ��ی ل��ه چ��االك��ی )ت��ی��روی��ی��دا( ده ب��ێ��ت��ه ه��ۆی دروس����ت����ب����وون����ی ك��ێ��ش��ه ل���ه دروس���ت���ب���وون���ی دان����ه سه لكی ل��ه ن��او ره نگییه كان

قژه كه دا. چاره سه ر:

له ته مه نی قژتان ئه گه ر هه روه ها ب��ووه ، سپی كه مدا ئ���ه م���ه و ل���ه گ���ه ڵ ن��ی��ش��ان��ه ی كێش و دابه زینی وه ك ت��ری سوڕی تێكچوونی كێشه ی مانگانه )له ژنان(دا، ده بێت بۆ رژێنه كان، سه ردانی پشكنینی شاره زایه كی ئه م بواره بكه ن.)پ��ووك( نه خۆشی -٤ ترسناكه و ئه گه ری منداڵبوونی زووت������ر ل�������ه واده ی خ��ۆی

لێده كه وێته وه .ب���ه ك���ت���ری���اك���ان���ی ن���او ده بنه هۆی نه خۆش، پووكی ك������اردان������ه وه ی ده رگ�����ای منداڵدان و زوتر له كاتی خۆی

كرانه وه ی.چاره سه ر:

به كره رۆژێ���ك ه��ه م��وو بهێنن و به كار ددانه كانتان بۆ ژن����ی دووگ����ی����ان ده ب��ێ��ت پزیشكی سه ردانی ب��ه رده وام لێكۆڵینه وه كان بكات، پسپۆر نه خۆشییه كانی پیشانیده ده ن منداڵبوونی ئه گه ری پ��ووك زووت���ر ل����ه واده ی خ��ۆی له

)٧٠%( به رزده كاته وه . هێشتنه وه ی گ���ه رم -5پ���ێ، ئ��ه گ��ه ری ت��ووش��ب��وون ب�����ه س�����ه رم�����اخ�����ورده ی�����ی كه مده كاته وه . كاتێك پێیه كان سارد ده بنه وه و خوێنبه ره كانی ن����او ل����ووت داده خ����رێ����ن و گ���رژ ده ب����ن، ب��ۆی��ه خ��رۆك��ه ن��اوچ��ه ی��ه ئ���ه م سپییه كانی له گه ڵ ده ستله به ربه ركانێ رێگه هه ڵده گرن و هه وكردندا بۆ هاتنی میكرۆبه كان بۆ ناو

له ش ئاوه اڵ ده بێت.

خوێن ده ت���وان���ن س���اده ی���ه ، به مێشكتان بگه ێنن و الوازی و گ��ێ��ژب��وون��ه ك��ه ت��ان چ��اره س��ه ر

بكه ن.چاره سه ر:

پێتان ه���ه ردوو س��ه ره ت��ا له سه ر زه وی دابنێن، له دواییدا یه كێك له پێكانتان بخه نه سه ر ئ��ه وی ت��ر ل��ه و ب��ارودۆخ��ه دا فشار به پێكانتان تاده توانن بۆماوه ی بكه ن، له یه كتری درێ���ژه ئ��ه م��ه چ��رك��ه )٣٠(پ��ێ��ب��ده ن ت���اوه ك���و خ��وێ��ن��ی به مێشكتان و پێویستده گات ه��ه س��ت ب��ه ب��اش��ی خ��ۆت��ان

ده كه ن.ف��ه رام��ۆش��ك��ردن��ی -٩ئازاری پشت مه ترسی له سه ر

مێشك دروستده كات:تێگه یشتوون پزیشكه كان ئ���ه وك���ه س���ان���ه ی ك��ه زی��ات��ر ل���ه ی���ه ك���س���اڵ ت���ووش���ب���وون له )١١%( پشته وه ، به ئازاری مێشكیان خ��ان��ه ك��ان��ی ی په یوه ندیداره كه له وناوچه ی ب��ه ك��ۆن��ت��ڕۆڵ��ی ف��ێ��رب��وون��ه وه ، فشاری وادی��اره تیاده چێت. پشتئێشه ، له سه ر ك��اردان��ه وه ئه م كارییگه رییه خراپه له سه ر خانه كانی مێشك داده نێت.

چاره سه ر:ئ�����ه گ�����ه ر پ��ش��ت��ئ��ێ��ش��ه خێرا ده ب��ێ��ت دروستببێت، پسپۆڕ پزیشكی س��ه ردان��ی پشتئێشه كان زۆرب��ه ی بكه ن، ئه گه ر زوو سه رنجی بدرێتێ،

چاره سه ر ده كرێت.ئه گه ری قه ڵه وی، -١٠روودان�������ی س��ه رئ��ێ��ش��ه ك��ان دووقات زیاد ده كات، كێشی هه وكردنی ده بێته هۆی زی��اد سه ر ناوچه ی خوێنبه ركانی بۆ ه��ۆك��اره گرنگتریین ك��ه

سه رئێشه .چاره سه ر:

ئێشه كان، دابه زاندنی بۆ بۆ داببه زێنن و خۆتان كێشی سه رئێشه كان كه مكردنه وه ی رێگای سروشتی به كار بهێنن، ب��ه ك��اره��ێ��ن��ان��ی ب���ه رده وام���ی هێواشكه ره وه كان ده رم��ان��ه ل���ه ڕاس���ت���ی���ی���دا ب���ۆخ���ۆی

ده بێته هۆی سه رئێشه .كێشه یه ك ئ��ه گ��ه ر -١١پیاواندا نێرینه ی له ئه ندامی ببێته هۆی له وانه یه هه بێت،

كێشه بۆدڵ.لێكۆڵینه وه كان دوای��ی��ن الوازی پ���ی���ش���ان���ی���ده ده ن، س���ێ���ك���س���ی ل����ه پ����ی����اوان����دا ب��ه ه��ۆی ت��ه س��ك��ب��وون��ه وه ی خوێنبه ره كانه وه یه ، زۆر پشت میدیا ئینته رنێت و به رێگه ی مه به ستن، به ڵكو بۆ پشكنینی پزیشكی س��ه ردان��ی ت���ه واو

شاره زا بكه ن.حه زتان چه مانه وه ، -١٢ب���ۆ خ����واردن����ی ش��ی��ری��ن��ی

زیادده كات.وایه بڕوایان پزیشكه كان چوونی ب��ڕی چه مانه وه كه خوێن بۆمێشك كه مده كاته وه ، بۆیه حه ز به ماده شه كرییه كان كاتێك چونكه ده كات، زیاد ب����ڕی خ��وێ��ن ل���ه ن���اوه ن���دی مێشك ل���ه خ���واردن���ی ح���ه ز كه مده بێته وه ، گلۆكۆزی كه متر ده گاته ئه م ئه ندامه سه ره كییه ، گرنگترین گلۆكۆز له كاتێكدا

خوارده مه نی مێشكه . چاره سه ر:

رێكدانیشن و ب���ه رده وام پ��ێ��ك��ان��ت��ان س����اف ل��ه س��ه ر ف��ه ق��ه رات��ان داب��ن��ێ��ن، زه وی ببه نه سكتان رێكبوه ستێنن و به شێوه یه ك كه مه رتان ناوه وه ، كورسییه كه پشتی ب����ه ره و

رابكێشرێت.چ��اره س��ه ره ك��ان��ی -١٣كارییگه ری سه رماخورده یی و خراپ له سه ر توانای زاوزێ

داده نێت:ئ��ه و ده رم��ان��ان��ه ی كه بۆ وشككردنی رێژنه كانی لووت له هه مانكاتدا به كارده هێنرێن و ده ت�����وان�����ن ب���ب���ن ب���ه ه���ۆی رژێنه كانی ك��ه م��ب��وون��ه وه ی له كۆتاییدا م��ن��دااڵن و ده م��ی توانای زاوزێ داده به زێنێت.

چاره سه ر:بۆیه باشتر وایه له ده رمانی ئاسایی وه ك )ڤیكس( سوود

وه ربگیرێت.Daily Mirror : سه رچاوه

له‌شی‌مرۆڤ‌رێگه‌ی‌سه‌یرو‌سه‌رنجڕاكێشی‌بۆ‌ناردنی‌نیشانه‌كانی‌ئاگاداركردنه‌وه‌‌هه‌یه‌،‌ئه‌م‌نیشانانه‌‌له‌راستییدا‌هه‌ندێك‌نهێنی‌له‌ش‌ده‌گێڕنه‌وه‌،‌بۆ‌نموونه‌‌ئایا‌ده‌زانن‌پێكه‌نین‌دوای‌هه‌ر‌ژه‌مه‌‌خواردنێك‌چ‌كارییگه‌رییه‌ك‌له‌سه‌ر‌له‌ش‌داده‌نێت؟‌ئایا‌ده‌زانن‌سپی‌

بوونی‌قژی‌سه‌ر‌نیشانه‌ی‌چ‌پرۆسه‌یه‌كه‌‌له‌ناو‌له‌شدا؟.له‌شی‌مرۆڤ‌به‌درێژی‌ته‌مه‌نی‌كه‌سه‌كه‌‌و‌نیشانه‌ی‌زیره‌كانه‌ی‌هۆشیاركردنه‌وه‌‌پیشانده‌دات،‌به‌اڵم‌زۆربه‌ی‌خه‌ڵك‌به‌هۆی‌

تێنه‌گه‌یشتنیان‌له‌نیشانه‌‌و‌په‌یوه‌ندییه‌كاننیان‌و‌په‌یامه‌‌گرنگه‌كانی‌له‌ش،‌ئه‌و‌ده‌رئه‌نجامه‌‌له‌بیر‌ده‌كه‌ن‌كه‌‌ده‌بێته‌‌هۆی‌‌تێكچوونی‌باری‌ته‌ندروستی.

Page 7: زانستی نوێ ژمارە ١٢

ژیانێکی چاالکی کۆمەاڵیەتی دەبێتەهۆی دابەزاندنی کێشی لەش

گەورەدا بوو، لەنێو قاپەکاندا ئامێرەکانی وەرزشی و تونێل وخانووی بچووک و ئامێری ی���اری داری��ی��ن��ی ت��وێ توێ

دانرابوو.نەتەنها ژی��ن��گ��ەی��ە ئ���ەم کێشەی بیرکردنەوەی زیاتری دروستدەکرد، مشکەکان بۆ ئەوەی بەهۆی دەبوو بەڵکو لە کۆمەاڵیەتی پ��ەی��وەن��دی

نێوانیاندا زۆرتر ببێت. س����������ەرەڕای ئ�����ەوەی مشکەکان ه��ەردووگ��روپ��ی ومشکی ئاسایی –مشکی ن��اوەن��دێ��ک��ی ل��ە نێشتەجێ – دەژی��������ان دا ب���ەپ���ی���ت خ���واردەم���ەن���ی ب��ێ��س��ن��ووری بەاڵم هەبوو، یەکیان چوون بەرچاو کێشیان ج��ی��اوازی لەجۆر جیاوازییە ئەم بوو. چ���ەوری س��ت��راک��چ��ەری و جەستەی پاشەکەوتکراوی مشکەکاندا خۆی پیشاندەدا.پ��رۆف��ی��س��ۆر )دوری��ن��گ( بە سەرسامبووم " دەڵێت: لەناو چەورییەی ئ��ەو ب��ڕی تەنها مشکەکان چ���ووە". ژی��ان حەفتە چ��ەن��د دوای���ی بەشێوەی بەپیتدا، لەژینگەی ژێر چ��ەوری )%٥٠( تیکڕا

سکی خۆیان لەدەستدا.ه������ەروەه������ا ک��ات��ێ��ک م��ش��ک��ەک��ان خ��واردەم��ەن��ی چ���ەوری���ان پ���ێ���دەدرا، ئ��ەو ژینگەکەیان ک��ە مشکانەی ب���ی���رک���ردن���ەوەی و ک��ێ��ش��ە ک��ەم��ت��ر زۆر ت����ێ����داب����وو وەزن���ی���ان زی����ادی دەک���رد. پ��ل��ەی گ���ەرم���ی ب���ەرزت���ری ج��ەس��ت��ەی ئ����ەم م��ش��ک��ان��ە پ��ی��ش��ان��دەری س��ووت��ان��دن��ی قاوەیی پڕبایەخ�ی چ��ەوری بووکەدەبوو بەهۆی دابەزینی

کێش.وروژاندنی مێشک

ت��ی��م��ە ساڵی ئ���ەم ه���ەر کە بوو پیشانیاندا راب��ردوو ژی��ن��گ��ەی��ەک��ی ک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی بەهۆی دەب��ێ��ت پ��ڕ ج��ووڵ��ە ت����ەن����دروس����ت����ی م��ێ��ش��ک��ی بەهۆی ئەمە . مشکەکان بەرهەمهاتنی مادەیەکە بەناوی

تەندروستی 09تەندروستی08

نوێ لێکۆڵینەوەیەکی ژیانێکی ک��ە پیشانیدەدات لەنێو کۆمەاڵیەتی چاالکی بەهۆی دەبێت مشکەکاندا س���وت���ان���دن���ی چ������ەوری و

دابەزینی کێشت���وێ���ژەران ل��ەزان��ک��ۆی )ئوهایو(لەئەمریکا ویالیەتی پەیوەندی بەبوونی هەستیان ل���ەن���ێ���وان ب����ڕی چ��االک��ی ژیانی لەژینگەی کۆمەاڵیەتی م��ش��ک��ەک��ان و ک��ێ��ش��ەک��ەی��ان

کردووە.ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا ق���ەڵ���ەوی سەراسەری لەکۆمەڵگاکانی دەبێت خەریکە جیهاندا، ب��ەک��ێ��ش��ەی��ەک��ی س���ەرەک���ی ئ��اب��وری؛ ت��ەن��دروس��ت��ی و ب����ەاڵم ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ەوەی��ەک��ی زان����ک����ۆی )ئ���وه���ای���و(ک���ە ل���ەگ���ۆڤ���اری ب��ەن��اوب��ان��گ��ی )Cell Metabolism(لەوانەیە ب��اوب��ووەت��ەوە، دا نوێ ئیستراتیژی رێگەیەکی ب��ۆ چ��ارەس��ەر دۆزی��ب��ێ��ت��ەوە پەیوەندییە لەسەر بەندە کە

کۆمەاڵیەتییەکان.چ��ەوری��ی��ەک��ان دەک��رێ��ت دو جۆر بن: چەوری سپی دەکات پاشەکەوت وزە کە وزە کە قاوەیی چ��ەوری و

دەسووتێنێت.لەنێو ئێمە لەکاتێکدا سپیمان چ��ەوری لەشماندا هەیە، چەوری قاوەیی کە بۆ پێویستە کەمکردنەوەی کێش

بە زەحمەت دروستدەبێت.ت��وێ��ژەران تیمی ب���ەاڵم پروفیسۆر بەسەرپەرشتیاری گەیشتن دوری��ن��گ( )ماتیو گوڕانێکی ئەنجامەی ب��ەو جەستەیی لەژیانی بچووک ک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی ژی��ن��گ��ەی و بەهۆی دەب��ێ��ت مشکەکان ئەوەی چەوری سپی لەشیان بگۆڕێت بەچەوری قاوەیی.

گروپی مشکەکانی تاقیگە مشکەکانیتر -بەپێچەوانەی ک��ە ژی��ان��ێ��ک��ی وەس��ت��اوی��ان هەبوو-لەژینگەیەکی )بەپیت()١٥( ژمارەیان دەژی��ان، دا قاپی لەنێو مشک )٢٠( بۆ

BDNF( )Brain-Derived( )Neurotrophic Factor

گەیشتوون ئ��ەوان ئێستا ب���ەو ئ��ەن��ج��ام��ەی ک���ە ئ��ەم لەدەستپێکی بەرپرسە مادەیە چ��ەوری گۆڕینی پ��رۆس��ەی

سپی بە چەوری قاوەیی.بەم زانیارییەوە، توێژەران بکرێت دەبێ����ت دەڵ��ێ��ن گ���ۆڕان ل��ەش��ێ��وازی ژی��ان��دا ب��گ��ی��ری��ەت، یان ل��ەب��ەرچ��او گ��ۆڕان دەس��ک��رد بەشێوەی چاالک جەستەدا لەچەوری

بکرێت.جەستەی )BDNF(لەنێو هەیە،بەاڵم ب��وون��ی م��رۆڤ��دا ت��وێ��ژی��ن��ەوەک��ان دەرب����ارەی مێشک ن��ێ��وان پ��ەی��وەن��دی هێشتا ل���ەش چ�����ەوری و

لەقۆناغی سەرەتاییدایە.ه��ەرچ��ەن��د چ���ارەس���ەرە هێشتا س��ادەک��ان دەرم��ان��ی��ی��ە ناتوانن و دروستکەرن کێشە مێشک ن��ێ��وان پ��ەی��وەن��دی ئامانج، بکەنە چ���ەوری و )دورینگ(هیوادارە پرۆفیسۆر بەرهەمهێنانی وروژاندنی بە ب���ک���رێ���ت )BDNF(بچووک ل��ەن��ەش��ت��ەرگ��ەری

سوود وەربگیریەت.

تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکان

س������ەرەڕای������ی تاقیکردنەوانە ئ���ەم

ل���ەس���ەر م��ش��ک��ەک��ان، ئ������ەم دۆزی�����ن�����ەوان�����ە

ن��اس��ی��ن��ێ��ک دەرب������ارەی تەنهایی نێوان پەیوەندی

دروستدەکات، نەخۆشی و

زیادبوونی کە پەیوەندییەک ق��ەڵ��ەوەی دەگ��ەڕێ��ن��ێ��ت��ەوە بۆ و ئینتەرنێت ب��وون��ی پ��ەی��دا کۆمەاڵیەتییەکان،مرۆڤ تۆڕە لەجیاتی پەیوەندی کۆمەاڵیەتی زی���ن���دوو پ��ەی��وەن��دی��ێ��ک��ی��ت��ری بۆ کەهۆکارە دروستکردووە

قەڵەوی. ئەم توێژینەوانە دەرخەری پەیوەندییە کە راستییەیە ئەو زیندووەکان کۆمەاڵیەتییە ت��ۆڕێ��ک ه��ێ��ش��ت��ن��ەوەی و لەهاوڕێیان دەتوانێت فشاری ئەم دروستبکات. رۆح��ی فشارە بۆ لەش سوودمەندەو

دروستبوونی بەهۆی دەبێت چەوری گۆڕانی )BDNF(و ق��اوەی��ی و سپی بە چ���ەوری قەڵەوی کۆببێتەوەو ناهێڵێت

دروستبکات. دەڵێت دورینگ پروفیسۆر "نەتەنها تۆڕە کۆمەالیەتییەکەتان

گ��رن��گ��ە ب��ەڵ��ک��و ق��وڵ��ی و رادەی ئاڵۆزییەکەی و

ب���ەش���داری ئ��ێ��وە خۆی گرنگی

هەیە"

ئ������ەو ه������ی������وادارە ک��ە ت��وێ��ژی��ن��ەوەک��ان��ی ب��ت��وان��ێ��ت بۆدەرخەستنی یارمەتیدەربێت ک��اری��ی��گ��ەری دەرون���ن���اس���ی کۆمەاڵیەتی لەسەر تەندروستی

لەداهاتودا.

Page 8: زانستی نوێ ژمارە ١٢

تەندروستی 11تەندروستی10

بەلەیزەر چاوە قاوەییەكان بۆ هەمیشە دەكرێن بەشین

پ��زش��ك��ێ��ك��ی ئ��ەم��ری��ك��ی بەپێشڕەوی ببێت دەیەوێت گ���ۆڕان���ی رەن���گ���ی چ���اوی بەبەكارهێنانی نەخۆشەكانی

نەشتەرگەری لەیزەر.هومەر( )گریك دكتۆر بەبەكارهێنانی "تەنیا دەڵێت )٢٠( ل���ەم���اوەی ل���ەی���زەر چ���رك���ەدا دەك���رێ���ت رەن��گ��ە بسڕێتەوە و چاو قاوییەكانی بەرەبەرە چاو رەنگی پاشان دەگ���ۆڕێ���ت ب����ەرەو رەن��گ��ی

شین.

ئەم پزیشكە بۆ درێژەدان كلینیكییەكانی بەتاقیكردنەوە ت������اوەك������و ئ�������ەم ش���ێ���وە لەنەشتەرگەری بەكار بهێنێت، )٧٥٠( ب��ە پێویستی تەنیا ئەمریكی دۆالری ه���ەزار

وەك سەرمایە هەیە.ل����ەه����ەم����ان����ك����ات����دا، دەڵێن چ��او پسپۆڕانیتری "دەبێت لەمبارەوە زۆر ئاگادار ب��ی��ن، چ��ون��ك��ە ل��ەن��اوب��ردن��ی بە پەیوەندی چ��او، رەنگی كە هەیە، روناكییەوە هاتنی چاو، گلێنەی ن��او بۆ دێ��ت بۆ بینایی كێشەی لەوانەیە

نەخۆش دروستبكات.ك��ۆم��پ��ان��ی��ای دەرم���ان���ی دكتۆر مدیكال(كە )ستۆرما )ه���وم���ر( س��ەرۆك��ی��ی��ەت��ی، دەیەوێت ئەم پرۆسەیە بخاتە

بواری بازەرگانییەوە.ئەم كۆمپانیایە بەراوردی قۆناغەكانی ك��ە ك����ردووە ئ���ەن���ج���ام و ت���ەواوك���ردن���ی بۆ پێویستەكان، تاقیكردنەوە لەتەندروستی و ب��وون دڵنییا ب��ێ��م��ەت��رس��ی ب���وون���ی ئ��ەم ( النییكەم نەشتەرگەرییە

١٨( مانگ دەخایەنێت.

گۆڕێنی رەنگی چاو بۆ هەمیشە

ل��ەو پ��رۆس��ەی ك��ە ئەم پزیشكە الی وایە دەبێتەهۆی گ��ۆڕێ��ن��ی رەن���گ���ی چ���اوی سكانی سیستەمێكی خەڵك، بەكاردەهێنرێت كۆمپیۆتەری وێنە ل��ەگ��ل��ێ��ن��ەی چ���او ك��ە ئەو ل��ەدوای��دا هەڵدەگرێت و خااڵنە دیاریدەكات كە دەبێت

تیشكی لەیزەری لێبدرێت.ل��ەق��ۆن��اغ��ی دوای���ی���دا، لەرێچكەیەكی لەیزەر تیشكی

دی����اری����ك����راوەوە دەدرێ����ت لەچاو. ئەم تیشكە هەرجارەو خاڵێكی بچوك لەگلێنەی چاو

دەكاتە ئامانج.ك����ات����ێ����ك ت��ی��ش��ك��ی ل���ەی���زەر دەدرێ�����ت ل��ەخ��اڵ��ە پرۆسەكە دی��اری��ك��راوەك��ان، چەندینجار دووبارە دەبێتەوە.ئەمانەشدا هەموو لەگەڵ هەموو نەشتەرگەرییەكە )٢٠( چركە درێژە دەكێشێت، دكتۆر "تیشكی دەڵ��ێ��ت )ه��وم��ەر( لەیزەر خاڵە رەنگییەكانی چاو

دەوروژێنێت و گلێنە لەسەر دەیخاتە جووڵە".

ئەو هەروەها دەڵێت "ئێمە لەدوو لەرەلەر كەخاڵە رەنگییە تاریكەكان هەڵیدەمژن، سوود وەردەگرین، لەئەنجامدا هەموو تیشكەكە هەڵدەمژرێت و هیچ بەشەكانیتری بۆ مەترسییەك چ���او دروس��ت��ن��اك��ات، ل��ەم پ���رۆس���ەدا )س��ت��رك��ت��ۆرە(ی دەگ��ۆڕێ��ت و چ���او گلێنەی شانەكان وادەزانێت، مێشك

زی���ان���ی���ان ب��ێ��گ��ەی��ش��ت��ووە، ئەو بۆ پروتین لەئەنجامدا شانانە ئەم دەچێت و خانانە مولكیولییەكانیاندا لەقەبارە

هەرس دەبن "."یەك حەفتە ئەو بەوتەی رەنگی نەشتەرگەری، دوای چونكە دەب��ێ��ت، لێڵتر چ��او گۆڕینی خەریكی شانەكە، بەاڵم تایبەتمەندییەكانییەتی، لەكۆتایدا لەدوای یەك حەفتە

بۆ سێ حەفتە، رەنگی شینی چاو دەدەكەوێت.

ئەم پزیشكە دەڵێت "بەهۆی رەنگییەكانی چاو دانە ئەوەی )مالنین(، دەوت��رێ��ت پێی كە جارێكی تر دروستنابنەوە، ئەم شێوەیە لەچارەسەر پرۆسەیەكە ن��اگ��ەڕێ��ت��ەوەو دواوە ب��ۆ ك��ە شین رەنگی واتە هەمیشەییە،

بۆ هەمیشە دەمێنێتەوە".

رەنگی چاوت ل���ەئ���ێ���س���ت���ادا بگۆڕە

ل������ەل������ەی������زەر ب��ۆ هەندێك لەناوبردنی ژێر وردی لەخاڵی پ���ێ���س���ت س������وودی بەتایبەت لێدەبینرێت، ئەو خااڵنەی كەبەهۆی دروستدەبن زیپكەوە ب��ە ل��ەی��زەر چ��ارەس��ەر

دەكرێن.نیگەرانییەكان

لەپزێشكەكانی هەندێك ش���ارەزای چ��او، دەرب���ارەی ش��ێ��وازە ئ��ەم بەكارهێنانی ب��ۆ گ��ۆڕی��ن��ی رەن��گ��ی چ��او

نیگەرانییان هەیە.)ل������ۆری ب��ن��ج��ام��ی��ی��ن( بەریتانی چ���اوی پزیشكی رەنگییانە، دان��ە "ئ��ەم دەڵێت بوونیان تایبەتی بەهۆكاری

ه��ەی��ە، ئ��ەگ��ەر ل��ەن��او بچن، لەوانەیە خەڵك كێشەی وەك

دوانبینی بۆ دروستببێت.ب�����ەاڵم دك���ت���ۆر ه��ۆم��ر ل���ەم���ب���ارەوە دەڵ���ێ���ت "ل���ەم ئەو تەنیا نەشتەرگەرییەدا، كەلەسەر رەنگیانەی خاڵە روبەری چاون الدەبرێن نەك نەشتەرگەرییەدا لەم ئەوانیتر، تەنیا یەك لەسەر سێ تاوەكو رەنگیانە خانە ئ��ەو ن��ی��وەی لەپشتی ك��ە ك���اردەك���رێ���ت گلێنەدان و لەپزیشكیدا گرنگی زۆریان نییە"، هەوەرها دەڵێت شێوەیە ك��ەب��ەم "كەسانێك دەگ��ۆڕێ��ت، چ��اوی��ان رەنگی بەشێوەی ئ��ەوان��ەی ل��ەچ��او كەمتر شینە چاویان زگماك بەڕوناكی هەستیار دەبن". تاقیكردنەوە لەمەكسیك

دەڵێت ه��وم��ەر دك��ت��ۆر خاوەنداریەتی مافی "یەكەم لەنەشتەرگەری شێوازە ئەم لەساڵی ئ�����ەوەوە ل���ەالی���ەن ت��ۆم��ارك��راوە، )٢٠٠١(دا )٢٠٠٤( ل�����ەس�����اڵ�����ی ل��ەس��ەر ت��اق��ی��ك��ردن��ەوەی دا گ��ی��ان��ل��ەب��ەران ئ��ەن��ج��ام��داوە، ه��ەروەه��ا دەڵ��ێ��ت "ت��اوەك��و دارای��ی لەسەرچاوەی ئێستا میلیۆن و دو جۆربەجۆرەوە پینج سەد هەزار دۆالری بۆ بەئەنجامگەیاندنی تاقیكردنەوە ك���ۆك���ردووەت���ەوە، ب���ەاڵم بۆ درێژەدان بەتاقیكردنەوەكانی،

پێویستی بەپارەی زیاترە".لەسەر تاقیكردنەوەكان تەنیا ل��ەس��ەرەت��ادا م���رۆڤ، ل��ەس��ەر الش���ەی م����ردووان لەئاگۆستی ئ��ەن��ج��ام��دراوە و نەشتەرگەری )٢٠١٠(دا ل��ەس��ەر ك��ەس��ان��ی زی��ن��دوو ل�������ەواڵت�������ی م���ەك���س���ی���ك تائێستا) بەئەنجامگەیشت، ل��ەم��ەك��س��ی��ك ك����ەس )١٧ئ����ەم ن��ەش��ت��ەرگ��ەری��ی��ەی��ان بینینی ئاستی . ب��ۆك��راوە نزمبوو زۆر ك��ەس��ان��ە ئ��ەم ئەم ئەنجامدانی لەپاداشتی نەشتەرگەری نەشتەرگەرییە، )ع��ەدەس��ە(ی هاوێنە دانانی

چاویان بەخۆڕایی بۆكراوە.

Page 9: زانستی نوێ ژمارە ١٢

نەشتەرگەریی بەخۆڕایی بۆ ژنانی فەڕەنسی کە مەمکی دەستکردیان داناوە

حکومەتی بەرپرسانی ل��ە)٣٠( داوای���ان فەرەنسا ه�����ەزار ژن����ی ئ���ەوواڵت���ە ک�����ردووە ک��ە ب��ۆ ج��وان��ی ناستاندەریان سیلیکۆنی بەکارهێناوە لەسەر خەرجی ح��ک��وم��ەت ئ���ەم م��ادەی��ە لەلەشی خۆیان دەربهێنن.

تەندروستی بەرپرسانی هەرچەند دەڵێن فەرەنسا پشتڕاستکراوە بەڵگەیەکی س���ەب���ارەت ب���ە ئ��ەگ��ەری بەشێرپەنجە ت��ووش��ب��وون بوونی نییە، لەگەڵ ئەوەشدا ئەم تێچوویی حکومەت

نەشتەرگەرییە دەدات. ئەو لەفەرانسا پێشتر شانە کە هەبوو نیگەرانییە پەیوەندییەکانی، سیلیکۆنییە

مادەیە لەئاردا نییە. ب��������ەراورد دەک���رێ���ت )٤٠( بەریتانیا ل��ەواڵت��ی نەشتەرگەری ژن ه���ەزار ج���وان���ک���اری م��ەم��ک��ی��ان

ئەنجامدابێت.)ئەندرۆ لنزلی( وەزیری ت��ەن��دروس��ت��ی ب��ەری��ت��ان��ی��ا دەڵێت: "لەئێستادا ئێمە هێچ لەبەردەستدا بەڵگەیەکمان دەری��ب��خ��ات ت��اوەک��و نییە لەمادەکانیتر م��ادەی��ە ئ��ەم بەشێرپەنجە بۆتووشبوون بۆیە بێت. مەترسیدارتر بوونی لەمبارەوە نیگەرانی نییە تاوەکو بە خەلک بڵێین بۆدەرهێنانی نەشتەرگەری

ئەم مادەیە ئەنجامبدەن.چاودێری فەرمانگەی

PIP Poly( کۆمپانیای کە )Implant protheseن��اوەن��دەک��ەی ل��ەم��ارس��ەی ف���ەرەن���س���ەی���ە، ل��ەوان��ەی��ە ب��ب��ن ب���ەه���ۆی ت��ووش��ب��ون

بەشێرپەنجە.ت��ائ��ێ��س��ت��ا )٨(ک�����ەس ل��ەو ژن��ان��ەی ک��ەئ��ەم شانە بەکارهێناوە سیلیکۆنییەیان تووشی شێرپەنجە بوون.

ن��ی��گ��ەران��ی ه��ەی��ە کە هۆکاری سیلیکۆن لەوانەیە

ئەم شێرپەنجانە بێت.)خ����اوێ����ر ب���رت���ران���د( وەزی�������ری ت��ەن��دروس��ت��ی ژنانە لەو داوای فەرەنسا سیلیکۆنەیان ئەم کە کرد ب���ەک���اره���ێ���ن���اوە وەک����و ئەم پێشگیری رێگەیەکی

دەرب��ک��ەن لەلەشیان م��ادە دەڵێت ئ��ەو ه��ەرچ��ەن��د .بەنەشتەرگەری پێویست

بەپەلە ناکات.نەشتەرگەری تێچوویی ، سیلیکۆن دەره��ێ��ن��ان��ی فەرەنسا گشتی تەندروستی دەیدات و تێچووی دوبارە تەنها سیلیکۆن دانانەوەی کە دەدرێ���ت کەسانە ب��ەو جێگەی ب��ۆپ��ڕک��ردن��ەوەی سیلیکۆنە ئ��ەم شێرپەنجە تەنها ن��ەک بەکاردەهێنن

بەمەبەستی جوانکاری. ح��ک��وم��ەت��ی ب��ەری��ت��ان��ی��ا پ��ش��ت��گ��ی��ری ل���ەم ب��ۆچ��وون��ە ب��ۆه��اواڵت��ی��ان��ی ن���اک���ات و رایگەیاندووە هیچ بەڵگەیەکی ئەم مەترسی لەبارەی بەهێز

ل��ەس��ەر دەرم����ان و م��ادە بەریتانیا تەندروستییەکانی پێویست کە رایگەیاندووە ن��اک��ات ئ���ەو ژن��ان��ەی کە )PIP( ل��ەس��ی��ل��ی��ک��ۆن��ی س����وودی����ان وەرگ����رت����ووە ئ���ەگ���ەر و دەری���ب���ه���ێ���ن���ن هەیە نیگەرانیان لەمبارەوە باشتر وایە سەردانی پزیشک

بکەن تاوەکو دڵنییاببنەوە.سیلیکۆنییەکانی جیلە لەالیەن )PIP( کۆمپانیای نەشتەرگەرانی جوانکارییەوە جیهاندا ل��ەس��ەرت��اس��ەری

بەکاردەهێنرێت.ت�������وێ�������ژی�������ن�������ەوە ئ�����ەن�����ج�����ام�����دراوەک�����ان ل�����ەالی�����ەن ک���ۆم���ەڵ���ەی پالستیکی نەشتەرگەرانی ف���ەرەن���س���ی ل���ەس���ااڵن���ی راب������ردودا پ��ی��ش��ان��ی��دەدات شانە ب��چ��ڕان��ی ئ���ەگ���ەری کۆمپانیای سیلیکۆنییەکانی )PIP(ل�������ەچ�������او ش��ان��ە دەس��ک��ردەک��ان��ی��ت��ر زی��ات��رە بەکارهاتوو سیلیکپنی و بۆ دەس��ک��ردان��ە شانە ل��ەم پزیشکی ب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ی

گونجاو نیین.ش���ان���ە س��ی��ل��ی��ک��ۆن��ی��ە کۆمپانیای پەیوەندییەکانی )PIP(ب��������������ە ی���ەک���ێ���ک شانەکان ل��ەه��ەرزان��ت��ری��ی��ن بۆ و دەک���رێ���ت ه���ەژم���ار لەواڵتانی زۆر بەشێکی

جیهان نێردراوە.ب����ەپ����ێ����ی دوای�����ی�����ن ه����ەواڵ����ەک����ان پ��ۆل��ی��س��ی )ئینتەرپۆل( ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی قۆڵبەستکردنی ب��ەدوای��ی )PIP(دام�����ەزرێ�����ن�����ەریم���اس���ی( ک���ل���ود )ژان کە ساڵەوەیە حەفتاودوو خۆی لەکۆستاریکا ئێستا

شاردوەتەوە.

تەندروستی 12

Page 10: زانستی نوێ ژمارە ١٢

ب��ووم��ەل��ەرزە )٩( ئ��ەو ساڵی ئ���ازاری مانگی ک��ە ری��خ��ت��ەری��ەی پێنجەمین ل���ەرزان���د ژاپ��ۆن��ی راب�����ردوو بوومەلەرزەی بەهێز بووە کە تاوەکو ئێستا بەشێوەیەک بوومەلەرزە ئەم تۆمارکراوە چڕی لۆکاڵی بەرەستایی زەوی گۆڕیوە ئ���ەوەی کێشکردن ب��ەه��ۆی ب��ووە ک��ە لەناوەندی نزیک ناوچەی لەهەندێک بوومەلەرزەکە گۆڕانی بەسەردابێت.

بەندە زەوی کێشکردنی هێزی بەهۆی تەنەکە. بەرەستایی لەسەر بەشێوە زەوی بەرەستایی ئ��ەوەی هێزی باڵونەبووەتەوە، چوونیەک شوێندا لەهەندێک کێشکردن شوێندا لەهەندێک بەهێزترو

الوازترە.زان����ای����ان ب����ۆئ����ەوەی ب���زان���ن ئ��ەم لەم رادەی���ەک چ��ڕی زەوی ت��اچ ب��ووم��ەل��ەرزەی��ە بەناوی دەستکرد لەمانگێکی گۆڕیوە ناوچەیەدا Gravity Recovery and Climate(گ���ری���سپێش و ، کێشکردن بڕی پێوانی بۆ )Experiment

دوایی بوومەلەرزەکە سوودیان وەرگرتووە.ئەوان بەشیکاری داتاکانی ئەم مانگی دەستکردە تێگەیشتن؛ بوومەلەرزەکەی ژاپۆن بواری کێشکردنی زەوی لەوناوچەیەدا لەدوایی تەنککردنەوەی توێکڵی زەوی بەتێکڕایی دومیلیۆنمی گال )یەک گال بریتیە میتر سانتی بەیەک بەرامبەرە ت��اودان و لەیەکەی لەسەر دووجای چرکە( کەمکردوەتەوە. بۆ ئەوەی هێزی بزانن باشتروایە بگەن ژمارەیە لەم باشتر

کێشکردنی زەوی بەتێکڕایی )٩٨٠( گالە. )کوجی ماتسو(، زەویناس لەزانکۆی هوکایدوی دۆزینەوەیە ئەم "گرنگی دەڵێت لەمبارەوە ژاپۆن، لەسەر نەتەنها ب��ووم��ەل��ەرزەی��ە ئ��ەم کە ل��ەوەدای��ە

رووبەری زەوی بەڵکو لەسترکتۆرەی ژێرزەوینی ژاپۆنیشدا گۆڕانی دروستکردووە. مانگی دەستکردی گریس پێش ئەمە گۆڕانی )٩.١( بوومەلەرزە لەکاتی کێشکردنی هێزی لەساڵی سوماترا ئندمانی ریختەری و)٩.٤( بوومەلەرزەیە ئەم تۆمارکردووە. )٢٠٠٤(دا تۆمارکراوی بەهێزی بوومەلەرزەی سێهەمیین

جیهان بووە.ئ���ەم م��ان��گ��ە دەس��ت��ک��ردە زان��ی��اری��ی��ەک��ان��ی پەیوەندیدار بە بوومەلەرزە )٨.٨( ریختەریەکەی هەشتەمیین ک��ە )٢٠١٠(دا لەساڵی شیلی ئەم تۆمارکردووە. بەهێزبووە بوومەلەرزەی ژاپۆن بوومەلەرزەکەی وەک بوومەلەرزانەش لەو زەوی کێشکردنی گۆڕانی بەهۆی بوون

ناوچەنەدا.لێکۆڵینەوە خەریکی لەئێستادا توێژەران ل��ەس��ەر ئ����ەوەن ک��ە ئ��ای��ا دەت���وان���ن گ��ۆڕان��ی لەکاتی ب��ووم��ەل��ەرزە دوای��ی کێشکردنەکانی ناوچەنەدا ل��ەو زەوەی توێکڵی نێشتنەوەی

بپێون؟.

گۆڕانی کێشکردنی زەوی بەهۆی بوومەلەرزەکەی ژاپۆن

13فیزیا

Page 11: زانستی نوێ ژمارە ١٢

ده‌رونناسی 15ده‌رونناسی14

ب��ەب��ەرپ��اب��وون��ی ج��ەژن��ی )ه�����ال�����ووی�����ن( ل����ەواڵت����ە ئەمریكا، یەككگرتووەكانی یەكێك لەو جالنەی كە خەڵك دووبارە لەبەریانكردەوە، بریتی ب���وو ل��ەج��ل��ی زۆم��ب��ی��ی��ەك��ان، ب��ەت��ەواوب��وون��ی ج��ەژن��ەك��ان زۆمبییەكان روخساری جل و وەالن����ان����رێ����ن، ل��ەراس��ت��ی��دا ل���ەس���ەران���س���ەری ج��ی��ه��ان��دا لەفیلمەكان زۆم��ب��ی��ی��ەك��ان دەرەوە و ه����ات����وون����ەت����ە میوانییەكان و لەجەژنەكان و ت��ەن��ان��ەت ل��ەڕێ��پ��ێ��وان��ەك��ان��دا دەردەكەون، بەكارهێنانی دەبێت بەاڵم گشتی، بەبەكارهێنانێكی زۆمبییەكان چیرۆكی بۆچی

توێژەری رایلی برندون كۆلۆمبیای لەكۆلیجی میدیا لەو "یەكێك دەڵێت شیكاگۆ ش��ت��ان��ەی ك��ەم��ن دەرب�����ارەی حەزلێیە، زۆرم زۆمبییەكان ئەوەیە كە ئەوان هەمیشە یەك لەڕاستییدا پێشاننادەن، شت بۆ شیكردنەوەی هەموو كێشە فەرهەنگی و جۆربەجۆرەكانی ك���ۆم���ەاڵی���ەت���ی، ئ���ام���رازی

سوودمەندن".زۆمبییەكان لەكوێوە

پەیدابوون؟ هەندێك لەتوێژەرانی وەك كۆمەڵناس و پ��ێ��رس(، )نیك م����رۆڤ����ن����اس ل���ەزان���ك���ۆی دەڵێت بەریتانیا )دوره��ام��ی( زۆمبییەكان یەكەمی "ن��ەوەی لەوەوپێش ساڵ لەسەد زی��اد لەهایتی )وودو( لەكلتوری

وەرگیراون.هایتییەكان لەناو كلتورێكی لەفەرهەنگەكان و جۆراوجۆر بڕوایەن ئەو لەسەر دینەكان، كە سیحرباز دەتوانێت نەفرەتی خۆی بنێرێت بۆ مردووەكان و بەشێوەیەك بۆ ژیانیان بگێڕێتەوە تا وەكو عەبد بەكاربهێنرێن.

راپۆڕت لەهایتی هەندێك زۆمبییەكان ئ���ەوەی ل��ەس��ەر هەڵبەت لەبەردەستایە، بینراون شیكاری پزیشكی و دەرمانناسی بۆ ئەمە بوونی هەیە، هەرچەند هایتی ل��ەخ��ەڵ��ك��ی ب��ەش��ێ��ك بەڕاستی بڕوایەن ئەو لەسەر هەیە، ب��وون��ی��ان زۆمبییەكان لەراستییدا )پێرس( بەوتەی كەس لەزۆمبی ناترسێت، بەڵكو

لەوە دەترسن ببن بەزۆمبی.)1929(دا ل���ەس���اڵ���ی لەالیەن هایتی ئ��ەوەی دوای داگیركرا، ئەمریكییەكانەوە دورگ���ەی ب���ەن���اوی كتێبێك ماناو باڵوكرایەوە، سیحراویی بەجیهان زۆم��ب��ی مەفهومی لەمبارەوە فیلمێك ناساند و ب����ەن����اوی )زۆم����ب����ی س��پ��ی( لەئەمریكا )1932(دا لەساڵی

بەرهەمهێنرا. ئەمریكیییەكان فیلمە هەر زۆمبییەكانیان لەسەرەتادا لەهایتیدا كە مەفهوومەی بەو

بۆچی زۆمبییەكان نامرن؟

ك��ۆت��ای��ی��ی��ان پ��ێ��ن��ای��ەت و ئ��ەم بوونەوەرانە نامرن؟

ت�������وێ�������ژەران ل���ەس���ەر كلیلی ك���ە ب����ڕوای����ەن ئ����ەو توانایی زۆمبییەكان مانەوەی بەكارهێنانە خۆگونجاندن و بەبەراورد جۆراوجۆرەكانیانە، ل���ەگ���ەڵ خ��وێ��ن��خ��ۆرەك��ان و زۆمبییەكان لەگورگچووەكان، شتانەی ئەو هەموو دەتوانن بۆ تۆقیین ب��ەت��رس و دەب��ێ��ت ل��ەدەی��ان پێشانبدەن، م��رۆڤ زۆمبییەكان راب���ردوودا ساڵی نێوان پ��ەی��وەن��دی توانیویانە رەگ���ەزەك���ان و ج��ەن��گ��ەك��ان و ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ەك��ان و...ه��ت��د،

بگوازنەوە.

فیلمەكە پ��ی��ش��ان��دەدا، ه��ەب��وو لەشوێنێكی ئیستوایی رویدەدا و شەیتانی كەسایەتێكی هەمیشە )وودو(، س��ی��ح��رب��ازی وەك دەكرد كۆنتڕۆڵ زۆمبییەكانی ترسناك زۆر ك��اری ت��اوەك��و

ئەنجامبدەن.ب����ەوت����ەری )رای����ل����ی(، بەڕونی سەرەتاییەكان زۆمبییە پ��ی��ش��ان��دەری ت��رس��ێ��ك ب��وو، كەمایەتی سپیپێست لەڕاپەڕینی ه���ەژارەك���ان پ��ێ��س��ت��ە رەش خەڵكی زۆرب���ەی هەیانبوو، لەدەیەی رەشپێستبوون، هایتی زۆمبییەكان )1960(ەك���ان���دا تریان نیگەرانییەكانی بەرەبەرە راپەڕینە ل��ەگ��ەڵ پ��ی��ش��ان��دەدا، ڤێتنام، جەنگی رەگەزییەكان و ترسی پیشاندەری زۆمبییەكان

زۆر زیاتر بوون. لەسەر زۆرك���ەس ب��ەاڵم ئەو رایە نیین كە زۆمبییەكانی هایتی ئەوانەی نەوەی ئەمڕۆ دامەزرێنەر و موك(، )مت بن، ئەنجوومەنی ب��ەڕێ��وەب��ەری زۆمبی ل��ەس��ەر لێكۆڵینەوە "لەتێڕوانینی دەڵێت لەمبارەوە ئاینیدا، مرۆڤناسی و مێژوویی و لەنێوان پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك هیچ بوونی )وودو( ئێستا و زۆمبی جیاوازن زۆر دوانە ئەم نییە،

لەیەكترییەوە".جیا لەڕیشە، فیلمی شەوی زی���ن���دوو( ساڵی )م�����ردووی وەرگ��ەڕان خاڵێكی )1968(زۆمبییەكاندا، لەمێژووی بوو لەم فیلمەدا نۆرمە حكومەتی و كۆمەاڵیەتییەكان رەگ���ەزی و لەجیاتی لێدەگیرێت، رەخنەی ناوچەی ئیستوایی، زۆمبییەكان پینسیلڤانیادا شاری لەناوەندی گرنگتر دەڕۆیشتن، بەڕێگەدا زۆمبییەكان ئیتر لەهەمووی، ل���ەالی���ەن س��ەردەس��ت��ەی��ەك��ی شەیتانییەوە كۆنتڕۆل نەدەكران. سەركەوتنەكانی لەكاتی فیلمە ترسناكەكاندا، زۆمبییەكان لەهێزی سەربەخۆ رۆڵێكی س��ەروت��ری��ان ب��ۆ دروس��ت��ب��وو، بۆیە لەئێستادا لەوانەیە بترسین كاتێك لەبازاڕێكی كۆن پیاسە بەزۆمبی، ببین لەپڕ دەكەین

ه���ەروەه���ا ل���ەو ب��ەاڵی��ان��ەش تر زۆمبییەكانی لەوانەیە كە

بەسەرمانبهێنن دەترسیین. )پیرس( دەڵێت "لەئەمڕۆدا، قسەكە ئەوە نییە ئێمە لەالیەن ه��ێ��زێ��ك��ی ش���ەڕەن���گ���ێ���زەوە كۆنتڕۆڵدەكرێین، بەڵكو هەموو سەربەخۆ بەشێوەی كەسێك بەزۆمبییەكی ببێت دەتوانێت

بێمێشك".ل����ەگ����ەڵ روخ����س����اری ق�����ێ�����زەون و ت��رس��ن��اك��ی��ان، زۆمبییەكان بەشێوازێك دۆخی پ��ەی��داك��ردووە، تەرفیهیشیان الیەنگری زۆمبی لەئەمڕۆدا لەشەوێكی تەنانەت زۆرە و لەسەر ئ��ۆك��ت��ۆب��ەردا مانگی شەقام پێكەوە كۆدەبنەوە. ئایا بۆچی خەڵك ئەم كۆبوونەوانە زۆمبی وەك خۆیان دەك��ەن و

دەڕازێننەوە؟لەسەر )م��وك( )پیرس(و خەڵكی، ك��ە ب���ڕوای���ەن ئ���ەو خۆیان رازاندنەوە بەپۆشین و چونكە ب��ەزۆم��ب��ی، دەك����ەن دەیانەوێت الوازن، دەزان���ن رەنگە بكەن، بەهێزتر خۆیان ئەوان تەنیا چێژ لەوە وەربگرن هەموو گروپێكن، كەئەندامی

كەسێك وەردەگرێت. "كاتێك دەڵ��ێ��ت م���وك زۆم��ب��ی��ی��ەك��ان ب��ەڕێ��دەك��ەون، زانكۆ مامۆستای دەبینیت لەگەڵ گەنجەكان و منداڵەكان و لەگەڵ ئەو وەرزشكارانەی كە لەشی خۆیان خااڵوی كردووە لەناو تەنانەت دەڕۆن، پێكەوە دەبینیت كەسانێك ئ��ەوان��ەدا ك���ە ب���ەش���ێ���وەی س��روش��ت��ی چاوەڕواننەكرا و لەناو ئەواندابن، زۆمبییەكان لەكۆتاییدا دەتوانن ببن بەهاوڕێتان، ئەوان هەموو خۆیاندا لەگروپەكەی كەسێك واب��ەرچ��او بۆیە وەردەگ����رن. مانەوەی هۆكاری دەكەوێت بنچینەكەیان زۆم��ب��ی��ی��ەك��ان، مرۆڤناسی و ب��ۆ ب��گ��ەڕێ��ت��ەوە دژایەتیكردنی كۆمەڵناسی و كە سەركوتكارەكان ن��ۆرم��ە لەهەموو سەردەمێكی مێژووییدا

بوونیان هەیە. Discovery :سەرچاوە

زۆمبییەكان دەیان ساڵە نەك تەنیا لەنێو فیلمەكاندا، بەڵكو لەنێو جەژنەكان و كۆبوونەوەكاندا بوونیان هەیە، بەاڵم چ شتێییەك زۆمبییەكانی تائەو رادەیە خۆشەویستكردووە لەالی خەڵك كە كۆتاییان پێنایەت.

Page 12: زانستی نوێ ژمارە ١٢

لەجیهاندا، ب��ۆی��ەك��ەم��ج��ار جۆربەجۆر سكانەری بەبەكارهێنانی توێژەرەان خەوبینیندا ل��ەك��ات��ی مێشك چ��االك��ی��ی��ەك��ان��ی تۆماردەكەن، كاتێك لەخەودا كەسێك پەنجەكانی لەمێشك زی��ات��ر بەشگەلێكی ك��ۆدەك��ات��ەوە، بەخەبەربووندا كاتی لەچاو دەرگ��ی��ردەب��ن،

پەنجەكان كۆبكرێنەوە.قفڵی جیهانی نەناسراوی خەوبینینەكان ئایدیا ل��ەالی��ەن دەم��ارن��اس��ان و ب��ەزووی��ی داهێنەرەكان بۆ گەیشتن بەو جیهانە پڕ نهێنییە توانیبوویانە پێشتر توێژەران دەشكێت، ل��ەب��ەخ��ەب��ەرب��وون��دا خ��ەون��ەك��ان نهێنی دەربخەن، ئەمجار بەشێوەیەكی هاوشێوە دەیانەوێت رێگەیەك بۆ كردنەوەی نهێنی

خەوبینییەكانی شەوان بدۆزنەوە.هاوكارەكانی درسلر( و )مارتین ئەنستیتۆی دەروون��ن��اس��ی لەبەشی )ماكس پالنك( لەمونیخی ئەڵمانیا، ئەگەری لەسەر لێكۆڵینەوە بۆ بەكارهێنانی سكانەرەكانی مێشكی ش��ی��ك��ەرەوەی خ��ەوەن��ەك��ان بۆ لەریزێك خ��ەو، خوێندنەوەی

تەكنەلۆژیای ئەو لەسەر مێشك، چاودێری كەسانەی كە دەتوانن خەوی ناڕوون ببینن، سوودیان

وەرگرت.)درسلر( دەڵێت "خەوی ناڕوون یان خەوی هۆشیارانە بەخەوێك دەوترێت كە لەودا كەسەكە دەزانێت خەرییكە خەو دەبینێت". ئەم توانا كەم نموونەیە ،تێیدا كەسەكە دەتوانێت كۆنتڕۆڵی هەستێت و لەخەو نووستووە، هێشتا لەكاتێكدا دەكات لەئەستۆبگرێت،كەسەكە خەوبینیەكانی كارەكان و كەسانە، ئەم خ��ەو. بۆتوێژەرانی زۆرب��اش بەبەربژارێكی دروست پەیوەندی كەدەیبینن خەوەی ئەو لەگەڵ دەتوانن بكەن و ئەم كارەش زۆرتر بەجوڵەی چاو لەخەودا ئەنجام

دەدەن . تاقیكردنەوەیە درسلرو هاوكارەكانی بۆئەنجامدانی ئەم توانایی خەوبینینی هۆشیارانەیان- بەكارهێنا كە ٦ كەسیان

بەدرێژی شەو هەبوو شەبەنگی وەرگرتنی ل���ە)MRI( و ل��ەس��ەرەت��ادا ئ��ەوان هەركام مێشكی چاالكییەكانی ب��ەراوردی بۆ س��وور ژێر كۆكردوەتە دەستی پەنجەكانی لەكاتێكدا لەبەشداربوان، سوودیان وەرگرت . لەقۆناغەكانی دواییدا بەچاالكی مێشكی بەراورد بەخەبەربووندا لەكاتی خەوندا و لەكاتی كەسەكە پەنجەكانیان كەبەشداربووان لەوكاتەی تێگەیشتن كرد.

كۆكردوەتەوە كارێكی ئاسان نەكردووە. ئەم گروپە بۆ دۆزینەوەی كاتی قۆناغی )REM( ،بەشێك لەشێوەی چاودایە، خێرایی جووڵەی لەگەڵ كە لەخەوە چاودێری سوودیان وەرگرت كە پێیدەوترێت پلیسومنوگرافی .

ئ���ەم لەپێوانی بریتییە مێتۆدە چاو و جوڵەی چاوەدێری مێشك و چاالكی لەقۆناغی ئەمانە چەناكە، ماسولكەكانی ك���رداری

)REM(دا بەتەواوەتی بێجووڵەن.ج��اروب��اری بەبەكارهێنانی گروپەكە ه��اوك��ات چاودێری ژێرسوور وەرگ��ی��راوی )MRI(وشەبەنگی دەك���رد. ب��ەش��دارب��ووان��ی مێشكی چاالكیییەكانی نێوخوێن ئۆكسیجنی بڕی بەپێوانی تەكنییكانە ئەم ناوچەی مێشك خەرییكی چاالكی كام پیشانیدەدات

كردنە. خەوی نێو دەچنە كاتێك لەبەشداربووانكرا داوا قۆناغی هۆشیارانە بۆ چەندیینجار چاوەكانیان لەچەپەوە كە لەوكەسانەی هیچكام . بجووڵێنن بەرەوڕاست لەكاتی نەیانتوانی كۆدەكردەوە پەنجەكانیان لەخەودا هەموو بكاتەوە.لەگەڵ دووب��ارە ئەمە بەخەبەربووندا ئ��ەم��ان��ەدا دوو ك��ەس ل��ەب��ەش��دارب��ووان ت��اڕادەی��ەك��ی بتوانرێت تاوەكو مانەوە )REM(دا لەقۆناغی زۆر لەسەر لێكۆڵینەوەی باشتر مێشكییان چاالكییەكانی بكرێت . دەرئەنجامی ئەم تاقیكردنەوەیە پیشانیدەدات پەنجەكانەوە، بەكۆكردنەوەی خ��ەو بینینی لەكاتی پەنجەكانە كۆكردنەوەی هاوشێوەی زۆر تاڕادەیەكی لەدۆخی بێداری، بەو جیاوازییەوە كە ناوچەیەكی فراونتر ئیرالكەر لەمێشك خەرییكی چاالكی دەبن . دانیەل لەزانكۆی بێرنی سویسرا، كە ئەم تاقیكردنەوەیە بەبێهاوتا چاالكییەكانی بتوانیین "ئەگەر : دەڵێت باسدەكات مێشك بخوێنینەوەو تێبگەیین هەركامێكیان دەرئەنجامی چ وێنەیەكن،بەسادەیی دەستمان دەگات بەخەونەكان ".

New Scientist :سەرچاوە

خەوەكانتان بخوێننەوە

ده‌رونناسی 16

Page 13: زانستی نوێ ژمارە ١٢

میراتی سەرۆکی کۆچکردووی کۆریای باکور

دی��ک��ت��ات��ۆری ک��ۆری��ای کرد دوای��ی کۆچی باکور ک����ورەک����ەی ج��ێ��گ��ەک��ەی گ��رت��ەوە )ب��اوک��ی��ش��ی هەر ب����ەو ش���ێ���وەی���ە گ��ەی��ش��ت ب���ە ف���ەرم���ان���ڕەوای���ی ئ��ەو جەنگی لەدوایی واڵت��ە(. کۆریا دووه���ەم جیهانی قورس جەنگێکی دوای��ی ک���ە ب��ەم��ی��ل��ی��ۆن��ه��ا ک��ەس��ی ت��ێ��دا ت��ی��اچ��وون ب��ەه��ۆی زلهێزەکانی دەستتێوەردانی ب��ل��ۆک��ی خ���ۆره���ەاڵت و خ���ۆرئ���اوای���ی س��ەردەم��ی بەدوو بوو س��ارد جەنگی باکور کوریای ب��ەش��ەوە. خۆرهەاڵت بلۆکی سەربە باشور کوریای ماییەوەو ب���ە پ��ش��ت��ی��وان��ی ئ��ەم��ری��ک��ا

رون��اک��ەک��ان پ��ی��ش��ان��دەری شارەکانن.

پیۆنگ ل��ەوێ��ن��ەک��ەدا، کوریای پایتەختی یانگ کەنارەکانی لەنزییک باکور خ��ۆرئ��اوا دەب��ی��ن��رێ��ت ،کە روناکە خاڵی گەورەتریین دور و بچوک خاڵە لەنێو لەیەکەکان ، کە بەرێکەوت کارەبایان هەیە. لەوێنەکەدا واڵتی روناکەکانی ش��ارە چین ودورگەکانی باشوری کیۆشۆ لەژاپۆن دەبێنرێت. هێڵە روناکەکەی ناوەڕاستی ناوچەی دورگەکە نیمچە ناعەسکەری نێوان کوریای باکورو باشور پیشاندەدات، زۆر درەوش����اوەی����ەک����ی کە رون��اک هێندە رون��اک

رێ����گ����ەی خ���ۆرئ���اوای���ی ه����ەڵ����ب����ژارد. ل���ەدوای���ی سۆڤیەت یەکیەتی روخانی ، خ��ۆره��ەاڵت بلۆکی و بەتەنها ب��اک��ور ک��ۆری��ای م���ای���ەوە، ه��ەرچ��ەن��د ئ��ەم واڵت����ە ل��ەت��ەک��ن��ەل��ۆژی��ای پێشکەوتنی س��ەرب��ازی��ی��دا گ��ەورەی ک��ردووە ، بەاڵم ه���ەم���وو ئ��ەم��ان��ە ل��ەس��ەر ئاسایی ژی��ان��ی حیسابی بووە. واڵتە ئەو خەلکی زۆر سنورداربوونی هەموو ئ��ازادی��ی��ەک��ان و داخ��ران��ی ب���ەت���ەواوەت���ی ئ���ەو واڵت��ە کوریای جیهاندا ب��ەڕوی باکوری کردووە بەواڵتێکی پڕلە نهێنی لەپشت دەرگای ئاسنینەوە.بەاڵم تەنها یەک

دەس��ک��رد مانگی وێ��ن��ەی دەرب�������ارەی ش���ت زۆر خەلکی ژی��ان��ی راس��ت��ی دەردەخات باکور کوریای .پ��ڕن��ه��ێ��ن��ی��ت��ری��ی��ن واڵت���ی جیهان ، تارییکترین واڵتی کە وێنەیە ئەم . جیهانە گیراوە دەسکرد مانگی بە واڵت��ی ئاسایی شەوێکی کوریای باکور پیشاندەدات ئابورییەکانی گ��ەم��ارۆ .ن��ەت��ەوەی��ەک��گ��رت��ووەک��ان و عەسکەرییەکانی خولیا دەس��ەاڵت��داران��ی ک��وری��ای دەستریژییەکانی ب��اک��ورو ل��ەئ��اس��ت��ی ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی��ی��دا ت�����ەن�����ان�����ەت ت�����وان�����ای کارەبایشی بەرهەمهێنانی ل���ێ���س���ت���ان���دووە. خ��اڵ��ە

بەسپی ب��ووە ب��ەت��ەواوەت��ی لەژێر ئەو هێڵەوە دەبینرێت س��ی��ول ش�����اری ئ�����ەوە ،کوریای واڵت��ی پایتەختی کوریای پایتەختی باشورە، پێشکەوتوتریین ب��اش��ور جیهانە، ئەلکترۆنی شاری نێودەولەتییەکان لێکۆڵینەوە پەیوەندی کە پیشانیدەدەن راستەوخۆ لەنێوان روناکایی ئابوری گەشەی شەوانەو هەرچی ه��ەی��ە. واڵت��ان��دا بێت پێشکەوتووتر واڵت ش���ەوەک���ان���ی رون��اک��ت��رەو ب��ەپ��ێ��چ��ەوان��ەوە واڵت��ان��ی شەوەکانیان دواک���ەوت���وو

زۆر تارییکترە.وێنەکە: س��ەرچ��اوەی New Scientist گۆڤاری

17ته‌کنەلۆجیا

Page 14: زانستی نوێ ژمارە ١٢

ژاپۆن لەتەكنەلۆژیای رۆبۆتدا پێش ئەوروپا كەوت

ته‌کنه‌لۆژیا 19ته‌کنه‌لۆژیا18

زۆر روخ���س���اری���ان ك���ە ناوبانگی دەچێت لەخۆی

جیهانی پەیداكرد.رۆب���ۆت���ێ���ك���ی ت���ری ه��ەی��ە ب���ەن���اوی )ژن��وی��د( لەمرۆڤ بەڕادەی���ەك كە یەكەمجار بەبینینی دەچێت كەئایا تێبگەیت ناكرێت ئ���ەم���ە ك��چ��������ۆڵ��ەی��ە ی��ان

رۆبۆت.)ئیشیگور( پرۆفیسۆر ل��ەدروس��ت��ك��ردن��ی رۆب��ۆت��ە ن���وێ���ی���ەك���ەی���دا، ب���ەن���اوی موبایل كەبۆ )تلەنوید(، كاتێكی دی���زای���ن���ك���راوە، جوانكردنی ب��ۆ كەمتری روخ�����س�����اری دان�������اوە و وردەك���������اری ك��ەم��ت��ری ل��ەه��ەڵ��ب��ژاردن��ی ق���ژ ی��ان ئ��ەن��دام��ەك��ان��ی ل��ەش��ی��دا

بەكارهێناوە.رۆڵی گرنگی فێربوونی رۆبۆت لەهاوكارییكردن

لەگەڵ مرۆڤدادروستكردنی پەیوەندی م��رۆڤ مەكینەو ل��ەن��ێ��وان ك��ێ��ش��ەی��ەك��ە ك��ە ت��وێ��ژەرە لەئێستادا ئەڵمانییەكان ت���ەرك���ی���زی���ان ل���ەس���ەری نوێی رۆب��ۆت��ی ك���ردووە. ناوی ئەڵمانی توێژەرانی خڕەو روخساری فلوبییە، دەت��وان��ێ��ت چ����اوو ب��رۆو بجوڵێنێت و برژنگاكانی شادی و وەك هەستەكانی ترس و سەرسوڕمان خەم و

پیشانبدات.س�����ەرەڕای رواڵ����ەت، رۆبۆتەكان هەڵسوكەوتی ل���ەگ���ەڵ وەرگ��رت��ن�����������ی��ان ل����ەالی����ەن م���رۆڤ�����������ەوە تاوەكو ه��ەی��ە، پ��ەی��وەن��دی رۆب����ۆت����ەك����ان ب��ت��وان��ن بنوێنن كردار سەربەخۆتر ئاسانتر خ��ۆی��ان جێگەی

دەكەنەوە. گرنگترین ه��ەڵ��ب��ەت خێرایە، فێربوونی هەنگاو، رۆب�������ۆت ب�����������ۆئ��ەوەی بكات كەسێك ه��اوك��اری دەب���ێ���ت ب��ی��ن��اس��ێ��ت ی��ان النیكەم ناوەكەی فێرببێت.

وش���������ەی رۆب�������ۆت رۆبۆتا( )چیكی لەوشەی بەمانای كارەوە وەرگیراوە و دەوت��رێ��ت مەكینانە ب��ەو مرۆڤ كاری دەتوانن كە

ئەنجامبدەن.ژاپۆنییەكان رۆب��ۆت��ە زۆرە م������اوەی������ەك������ی ج�����ێ�����گ�����ەی خ�����ۆی�����ان ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی لەژی���انی ئ��ەواڵت��ەدا ك��ردووەت��ەوە. ت����وێ����ژەران����ی ئ��ەڵ��م��ان��ی ژاپۆنییەكانەوەن ل���ەدوای ل��ەپ��ێ��ش��ڕەوان��ی زان��س��ت��ی ئەوەدان لەبیری رۆباتیك، بكەن دیزاین رۆبۆتگەلێك ئەوەیان هەبێت توانای كە

هاوكاری مرۆڤ بكەن.ژاپۆن و دوای ئەڵمانیا پێشڕەوە واڵت��ی ئەمریكا رۆبۆتدا. لەتەكنەلۆجیای رۆبۆتە شارەزایان بەوتەی

پێشكەوتوو ئەڵمانییەكان ترن لەرۆب���ۆتە ژاپۆنییەكان، بەاڵم رۆبۆتە ئەڵمانییەك���ان لەبەش��ی چاالكن زۆرت��ر ب���ەاڵم ، ت���وێ���ژی���ن���ەوەدا ل����ەژاپ����ۆن����دا زی������اد ل��ە رۆب����ۆت )370000(ل���ەك���ارەك���ان���ی ن��اوم��اڵ��دا رۆبۆتە دەك��ەن. چاالكی ژاپ��ۆن��ی��ی��ەك��ان ت��ەن��ان��ەت ل��ەك��ش��ت��وك��اڵ��ی ب��رن��ج��دا ك����اردەك����ەن و پ��ێ��ش��وازی ل��ەم��ی��وان��ەك��ان دەك����ەن و جێگەی ل��ەه��ۆت��ێ��ل��ەك��ان��دا

خۆیان كردووەتەوە.كێشەكە لەوەرگرتنی

رۆبۆتەكاندایەلەچاو لەژاپۆن بۆچی واڵت�����ە ئ��ەوروپ��ی��ی��ەك��ان ناو چووەتە زیاتر رۆبۆت خەڵكەوە؟ ئاسایی ژیانی ج������ی������اوازی رۆب����ۆت����ە

ژاپ��ۆن��ی��ی��ەك��ان و رۆب��ۆت��ە لەچییدایە؟ رۆژئاواییەكان رۆب����ۆت����ە ژاپ��ۆن��ی��ی��ەك��ان تواناییەكەیان رواڵ����ەت و چ��ی��ی��ە ك���ەب���ەو ئ��اس��ان��ی��ی��ە

لێدەكرێت؟ پێشوازیان پرۆفیسۆر )هلگەریتر( و تیمی هاوكاری "لەناوەندی ئینتراكتیڤ" و تەكنەلۆژیای توێژینەوەی "ئەنستیتۆی رۆب����ۆت����ی����ك" ل���ەش���اری بەدوای ئەڵمانیا بیلەفڵدی

واڵمی ئەم پرسیارەوەن.ئەنستیتۆیە دوو ئ��ەم جیاوازەكانی بەشە لەگەڵ زان����ك����ۆی ب��ی��ل�����������ەف��ڵ��دا نزیكیان زۆر ه��اوك��اری لەگەڵ بۆنم��وونە هەیە، ب���ەش���ە زان��س��ت��ی��ی��ەك��ان��ی دەمارناسی، ئەنفۆرماتیك، ف���ی���زی���ا، زم���ان���ن���اس���ی و وەرزش، دەرون���ن���اس���ی و

ن���اوەن���دی ت��ەك��ن��ەل��ۆژی��ای بیلەفڵد ئینتراكتی��ڤی چ��ەن��دی��ی��ن س��اڵ��ە ل��ەگ��ەڵ گ��ەورەی ئەستیتۆی دوو زان����س����ت����ی رۆب���ۆت���ی���ك ژاپۆن ئۆزاكای لەزانكۆی ه��اوك��اری��دەك��ات، ش��اری ب��ی��ل��ەف��ڵ��د ل��ەچ��او ش��اری بچووكە شارێكی ئۆزاكا لەشاری بێت هەرچۆنێك ئ���ۆزاك���ادا م��ل��ی��ۆن��ی )٨(

ئایدیاكان خێراتر دەبن.پ��رۆف��ی��س��ۆر )ری���ت���ر( بڕوای وایە لەداهاتوویەكی ن���زی���ك���دا رۆب���ۆت���ەك���ان رۆژئاواییدا لەكۆمەڵگای دەكەنەوە، خۆیان جێگەی )٥٢( پ��رۆف��ی��س��ۆرە ئ���ەم دەكرێت وایە بڕوای ساڵە رۆب��ۆت��ەك�����������ان ب��ۆك��اری ق����ورس ب��ەك��ارب��ه��ێ��ن��رێ��ن، ت���اوەك���و م�����رۆڤ ك��ات��ی

زی���ات���ری ب���ۆ دەرب��ڕی��ن��ی ه���ەس���ت و ه���اوخ���ەم���ی و

هاوڕێیەتی هەبێت.روخسارو كردەوەی وەك

مرۆڤخ���اڵ���ێ���ك���ی گ���رن���گ ل���ەوەرگ���رت���ن���ی رۆب����ۆت روخ�����س�����ارو ڕواڵ����ەت����ی رۆب��ۆت��ەك��ەی��ە، ه��ەروەه��ا لەمەدا تواناییەكانییەتی، ت��وێ��ژەران��������ی ئ��ەڵ��م��ان��ی و هەڵبەت ه��اوڕان، ژاپۆنی پ��رۆف��ی��س��ۆر )ه��ی��رۆش��ی ئ��ی��س��ی��گ��وروی( ژاپ��ۆن��ی ب���ڕوای���وای���ە روخ���س���اری جێگەی تائەو رۆبۆتەكان لەمرۆڤ دەبێت دەكرێت

بچێت.)هیروشی پرۆفیسۆر ب��ەردەوام كە ئیشیگورو( ل��ەب��ەردای��ە، رەش���ی جلی خۆی دوانەكانی بەرۆبۆتە

رۆبۆتەکان ژیانمان داگیردەكەن

بەسەیركردنی ئەم خاتوونە نازانی مرۆڤە

یان رۆبۆت، ئەمە ناوی )ژمینوید ئێف(ەو خەڵكی تۆكیۆیەو

پرۆفیسۆر لەداهێنانی )هیرۆشی ئیشی

گورویە(.

ئارمڕی )٣( پەرداخێ ئاوی بەدەستەوە

گرتووەو پێشكەشی خاوەنەكەی دەكات

خەڵكی زانكۆی كارلسروهەی ئەڵمانیایە.

)مەریخ پێو( كە تاقیگەیەكی تەواوی زانستییە هەڵبژاردەی )تیمبرۆ( لەزانكۆی بۆن بۆ یاریبۆ لێكۆڵینەوە لەسەر مەریخ

)تلەنویید( بڕیارە جێگەی مۆبایل بگرێتەوە

Page 15: زانستی نوێ ژمارە ١٢

بەداهێنانی تەنک زۆر کارەبایی سووڕێکی بەپێستەوە پالستیکی تاتۆی وەک��و کە ن��ەرم و دەلکێندرێت،بەزوویی کۆمپیوتەرو موبایلی تەنک دروستدەکرێت کە دەکرێت لەژێر جلەکانتانەوە

لەسەر پێست دابنرێت.گۆڤاری بەناوبانگی )ساینس( لەراپۆرتێکدا لەمبارەوە دەنوسێت"ئەم ئامێرە تارادەیەکی زۆر دەتوانیین بڵێین شاراوەیەو ئەو زانایانەی کە لەسەر ئەم پرۆژەیە توێژینەوە دەکەن دەڵێن دەتوانێت تەنکە کارەباییە س��وڕە ئ��ەم زۆربەی کارەکانی کۆمپیوتەرێکی بچووک باتری وای���ەرو بێئەوەی ئەنجامبدات

پێویست بێت."دەستپێکی دەتوانێت داهێنانە ئەم س���ەردەم���ێ���ک���ی ن�����وێ ل��ەئ��ام��ێ��رە ئەلکترۆنییەکان بۆ بەکارهێنانی گشتی دەتوانێت تەکنەلۆژیایە ئەم بێت. ل��ەب��وارە ج��ۆرب��ەج��ۆرەک��ان وەک

تاقیکردنەوە کرداری تاوەکو پزیشکییەکان

نهێنی سەربازی بەکاربهێنرێت.پێستەی ئەلکترۆنی "سیستمی کە تەکنەلۆژیایە ئەم سووڕی کۆمەڵێک بەکارهێنانی بە ناویلێنراوە دەرەک��ی" ئەلکترۆنی کە زۆر نەرمە کاردەکات، ئەم سوڕانە بەئاسانی مرۆڤدا لەشی لەگەڵ خۆیان دەگ��ۆڕێ��ت و روخ��س��اری��ان

دەگونجێنن. بێئەوەی لەکارکردندا تووشی کێشە ببن.قەبارەی ئەم ئامێرە بەئەندازەی پولێکەو ئەستورییەکەی تایبەتمەندی بەپێستەوە بۆلکاندنی تەنکترەو قژ لەتاڵێک کولمن" "ت��اد هەیە.پرۆفیسۆر موگناتیسی لێخشاندنی "بەڕای دەڵێت پرۆژەیە ئەم بەرپرسی ئیلینیوزو لەزانکۆی ئێمە ئەم پرۆژەیە پێشکەوتنێکی گەورە لەبواری بەرهەمهێنانی ئامێرە ئەلکترۆنییەکانە کە دەکرێت لەش دابپۆشێت. دەکرێت بەتەواوەتی ئامێرە ئەم کە بەقۆناغێک بگەین لەداهاتوودا هەڵگرەکەی دەتوانێت ئامێرە ئەم بشاردرێتەوە. لەپێشچاو بەجیهانی فیزیایی و جیهانی خەیاڵی ببستێتەوە." بەوتەی ئەم گۆڤارە زانستییە لەبەرکردنی سووڕێکی ئەلکترۆنی لەمجۆرە کەسەکە ماسولکەکانی جووڵەی دڵ و لێدانی دەتوانێت کۆنتڕۆڵ و ئیمڕۆ پزیشکییەکانی ئامێرە هاوشێوەی بەوردی تۆماربکات، بەو جیاوازییەوە کە کێشەکەی تاڕادەیەکی زۆر کەمەو هەمیشە دەکرێت لەلەشی نەخۆش ببسترێت. زانایان

لەداهاتوودا لەوانەیە دەڵێن بکرێت نموونەیتر لەم ئامێرانە دروستبکریت کە بتوانێت جووڵەی قورگی کەسەکان تێبگات و بەوشێوەیە کەسەکە قسەکانی بکرێت وای��ەر بەکارهێنانی بەبێ بنێردرێت تەنانەت ئەگەر ئەو کەسە بەشێوازێکی زۆر

نزم قسەبکات.بۆ دەکرێت ئامێرە ئەم پیشانیداوە توێژینەوەکان کۆنتڕۆڵی یارییە کۆمپیوتەرییەکان کە بەدەنگ کاردەکات بەکاربهێنرێت. یەکێکیتر لەئەگەرەکان ئەوەیە ئەم ئامێرە پۆلیس ئاسایش و پیاوانی لەگەڵ پەیوەندیگرتن بۆ لەکاتێکدا قسەکردن بە مۆبایل و ئامێری بێتەڵ مەترسیدار

بێت، بەکار بهێنرێت.بەپێی راپۆرتی ئەم گۆڤارە، ئەم سوڕە کارەباییانە لەسەر مادەیەکی زۆر تەنک و شێوە پالستیکی دادەبەزێت کە بەباشی بەپێستی مرۆڤەوە دەلکێت. لەو نموونانەیی ئالێرەکانی ترانزیستەر، دروستکراوە، ئامێرە لەم کە بێوایەر، شەپۆل دۆزەرەوەی رادیۆیی، چاوی ئەلکترۆنی و دابەزێنراوە. شەپۆل دۆزینەوەوناردنی بۆ ئامێرەکانیتر "ئێمە دەڵ��ێ��ت پ��رۆژەی��ە ئ��ەم لەبەرپرسانی یەکێک کۆمەڵێکی زۆر پارچەی ئەلکترۆنی و سوڕی پێویست داب��ەزان��دووەو ئامێرەمان ئەم باشتری کارکردنی بۆ ئەلکترۆنییەکان پارچە ژمارەی لەداهاتوودا هیوادارین

زیادبکەین و هەم تواناکانیان بەرزبکەینەوە. Science magazine :سەرچاوە

کۆمپیوتەرێک کۆنترۆڵی مرۆڤ دەکات

ته‌کنه‌لۆژیا 20

Page 16: زانستی نوێ ژمارە ١٢

باترییەک لەکاغەز وزە وەردەگرێتو: زانستی نوێ

ک���ۆم���پ���ان���ی���ای س���ۆن���ی ن���م���ون���ەی���ەک���ی ت��اق��ی��گ��ەی��ی کە پێشکەشکردووە لەباتری وەردەگ��رێ��ت. وزە ل��ەک��اغ��ەز بەوردکردنی تەکنەلۆژیایە ئەم وەکو بەشەکر، کردنی کاغەزو بەکاریدەهێنێت و سووتەمەنی کارەبا دروستدەکات. ئەگەر ئەم ب��ازارەوە بکەوێتە تەکنەلۆژیایە مۆبایلەکانیان دەتوانن خەڵک ف��ڕێ��دراو شەحن ب��ەک��اغ��ەزی

بکەنەوە. پ��رۆژەی��ە ئ��ەم داهێنەرانی بۆ زی��ان��ی باترییە ئ��ەم دەڵ��ێ��ن ژینگە نییەو مادەکیمیایی و کانزا

زیانبارەکان بەکارناهێنێت.ک��ۆم��پ��ان��ی��ای گ�����ەورەی س��ۆن��ی داه��ێ��ن��ان��ەک��ەی خ��ۆی ل���ەم���ان���گ���ی راب�����������ردودا ل��ە ئیکۆ" "بەرهەمەکای پێشانگای

پێشکەشکردووە. ک��ارم��ەن��دەک��ان داوای����ان پارچەی دەک���رد، لەمنداڵەکان شەلەیەک نێو بخەنە کاغەزی دروستببوو، ئانزییم لەئاوو کە ئەوجار رایبوەشێنن. ئەم ئامێرانە پەنکەیەکی بچکۆلەی لێبسترابوو ک���ە دوای�����ی چ��ەن��د خ��ول��ەک

دەستیدەکرد بەخوالنەوە.فێربوون لەسروشت

لەم پرۆسەدا ئانزیمی سلولۆز کاغەزییەکەو م��ادە شیتەڵی بۆ ک���ردن���ی ب��ەش��ک��ری گ��ل��ۆک��ۆز بەکاردەهێنرێت. لەدواییدا ئەمانە لەگەڵ ئۆکسیجن و ئانزیمەکانیتر ی��ەک��دەگ��رێ��ت و ئ��ەل��ک��ت��رۆن و ئ��ای��ۆن��ەک��ان��ی ه��ای��درۆج��ی��ن

دروستدەبێت.ئ��ەل��ک��ت��رۆن ل��ەب��ات��ری��ی��دا ب���ۆ ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان��ی ک��ارەب��ا ترشی ئ��اوو بەکاردەهێنرێت. )گلوکونوالکتۆن(کە بەکارهێنانی ب���ەرب���اوی ل��ەدروس��ت��ک��ردن��ی مادەجوانکارییەکاندا کەمالیات و ئەم الوەک���ی بەرهەمی هەیە،

پرۆسەیە.

تائەو ئامێرە ئەم لەکاتێکدا تاوەکو هەیە توانایی رادەی���ە مۆسیقا پەخشی ئامێرەکانی کارپێبکات، بەاڵم هێشتا لەچاو نێو لەباترییەکانی زۆر بەشێکی

بازار الوازترە.ژینگە چاالکی گروپێکی بەناوی "ئاشتی سەوز" پێشوازی

لەم داهێنانە کردووە.(بەڕێوەبەری ساون )جان "ئاشتی سەوز" لەواڵتی بەریتانیا دەڵ��ێ��ت "ک��ێ��ش��ەی��ەک ک��ە ئێمە باترییەکاندا ل��ەگ��ەڵ هەمیشە

ب��ەپ��ێ��ی وت���ەی ت���وێ���ژەران پ���رۆژەی���ە ئ���ەم میکانیسمی دارو هەرسی پرۆسەی وەک��و لەالیەن وزەی��ە دروستکردنی مێرولە سپیەکان ومۆریانەکانەوە.کۆمپانیای ک����ارەی ئ���ەم س��ۆن��ی ب��ەن��دە ل��ەس��ەر ک��اری بۆ میوە لەئاوی کە پێشوویان پەخشی ئامێرەی وەکارخستنی

واکمەن سوودوەردەگیرا.ت��وێ��ژەری توکیتا ی��وچ��ی توێژینەوەیی لەتاقیگەیی پێشڕەو سوونی پێسکەوتوویی مەوادی

دەڵێت "ئەم باترییە بەبەکارهێنانی )م���ادەی���ەک���ی س��ووت��ەم��ەن��ی( ک��ە ب��ەس��ادەی��ی ئ��ەو ک��ارت��ۆن و دەدەی��ن" فڕێیان کە کاغەزانن بۆ پێویست وزەی دەک��رێ��ت بەکارخستنی پەنکەیەکی بچکۆلە هێشتا هەڵبەت فەراهەمبکات." لەسەرەتادایە تەکنەلۆژیایە ئەم ب�����ەاڵم ت����ەس����ەوری ئ����ەوەی گۆڕانێکی چ دەتوانێت ئەمە بەراستی دروستبکات گ��ەورە سەرسوڕهێنەرو سەرنجراکێشە.

کەم زیان بۆ ژینگە

کیمیاییە م��ادە ئ��ەو هەمانبووە ژەهراویانەیە کە لەدروستکردنی ئ���ەوان���دا ب��ەک��اردەه��ێ��ن��رێ��ت و گەڕاندنەوەیان بۆ ژینگە کارێکی

ئاسان نییەو زۆر ئاڵۆزە".ب��ەرەو کە "هەررێگەیەک بمانبات س��ەوز تەکنەلۆژیای زۆر بۆیە لێدەکەیین، پێشوازی المان سەرنجراکێشەو پێشوازی لێدەکەیین کە کۆمپانیایەکی وەک سۆنی بیر لەوەدەکاتەوە یارمەتی سەوز ئامێری ب���دات و ژینگە

دروستدەکات."

21تەکنەلۆجیا

Page 17: زانستی نوێ ژمارە ١٢

لەنزیک سنورەکانمان جەنگێکی ئاڵۆزو پێشکەوتوو لەئارادایە

جەنگی سایبری؛ یاخود جەنگی جیهانی سێیەم

ته‌کنه‌لۆژیا 23ته‌کنه‌لۆژیا22

Page 18: زانستی نوێ ژمارە ١٢

تەکنەلۆجیا 25تەکنەلۆجیا24

گروپی ب��ەدروس��ت��ک��ردن��ی و )س��ای��ب��ری��ی��ە س����وورەک����ان( دەی���ەوەێ���ت ت��وان��ای��ی��ەک��ان��ی هێرشە ل��ەب��ەرام��ب��ەر خ���ۆی کۆمپیوتەری و ئینتەرنێتییەکان

بەرزبکاتەوە.جەنگی سایبری نێوان ئێران

و ئەمریکارێپێوانەکانی ل��ەک��ات��ی )٢٠٠٩(دا، لەساڵی ئێران گەورەتریین بەرهەڵستکاران و ئینتەرنێت ل��ە س��وودی��ان س��ای��ت��ە ک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ەک��ان��ی فەیسبووک و توویتەر وەک کە ی��اه��وو و مەیل ج��ی و کۆمپانیای ه��ەره��ەم��ووی��ان ئ��ەم��ری��ک��ای��ی��ن وەردەگ�����رت، ب���ۆی���ە ح��ک��وم��ەت��ی ئ��ێ��ران )ئەرتەشی بەدروستکردنی س��ای��ب��ری( دەس��ت��ی��دای��ە دژە کردنی کۆنتڕۆل ک���ردەوەو ئ���ەم���رازەک���ان���ی پ��ەی��وەن��دی ل���ەس���ەر ت�����ۆڕی ج��ی��ه��ان��ی ئ��ی��ن��ت��ەرن��ێ��ت. ک��ۆم��پ��ان��ی��ا بەناوبانگە جیهانییەکانی وەک )گووگڵ( و )تویتەر(و بوون بەئامانجی هاککەرەکانی سەر ئێران. هەر لەو بەحکومەتی ساڵەدا کە سایتی تویتەر لەسەر دەرەوەی وەزارەت���ی داوای کارئاسانیکردن بۆ ئەمریکا ئێرانی بەرهەلستکارانی بۆ ت�����ازەک�����ردن�����ەوەی خ���ۆی )ئەرتەشی لەالیەن راگرتبوو هاککرا. سایبری(ئێرانەوە زنجیرەیەک ئ��ەودا ب��ەدوای��ی غولی گووگڵ، لەهاککردنی ئینتەرنێت جیهانی گ��ەورەی والیەنگەرانی پێکەرد دەستی گووگڵیان ئێران حکومەتی ئەمریکا ب��ۆ جاسووسی ب��ە ئامانج دەک����رد، ت��ۆم��ەت��ب��ار ل��ەه��اک��ک��ردن��ی گ��ووگ��ڵ کە گ��ەورە کۆمەڵیکی ل��ەالی��ەن هاککرەکانی بەتواناتریین لە لێدەکرێت ب��ەرگ��ری جیهان مەیل جی بەسەر دەستگرتن ئیمەیلی خ��وێ��ن��دن��ەوەی و

بەکارهێنەرانی ئێرانی بوو. )ئرییک رۆژان����ەدا ل��ەم ئ��ی��ش��م��ی��ت( ب���ەرێ���وەب���ەری گ���وگ���ڵ ل��ەگ��ف��ت��ۆگ��ەی��ەک

خۆی لەجێگەکەی جارێکیتر دای��ان��ن��اوەت��ەوە ب��ۆ ئ���ەوەی هەستی پێنکرێت.... کەس ئ��ەوان نازانێت ب��ەت��ەواوەت��ی چۆن ئەم کارانەیان کردووە". جگە لەوهێرشە سایبریانە کورەناوکییەکانی بۆسەر کە ئێران و کۆمپانیا ئەمریکییەکان ک���راوەو دەک��رێ��ت م��اوەی��ەک ل����ەوەو پ��ێ��ش ف��رۆک��ەی��ەک��ی ئەمریکایی ب��ێ��ف��رۆک��ەوان��ی )RQ-170(ل��ەالی��ەن بەناوی ئ��ێ��ران��ەوە دەس��ت��ی ب��ەس��ەردا

لەجەنگی تێگەیشتن بۆ )Cyber war( س��ای��ب��ری ل���ەس���ەرەت���ادا ب���ا ب��زان��ی��ی��ن

)Cyber( بەچی دەوترێت:بۆناوە پاشگرێکە سایبر ناوانە ئەم جۆربەجۆرەکان، لەسەر ب��ەن��دەن ه��ەم��ووی��ان ب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ە زۆرەک���ان���ی ک���ۆم���پ���ی���وت���ەر. زۆرب�����ەی بەم ئینتەرنێت بەشەکانی پاشگرە دەناسرێنەوە بۆ نموونە cyber( س��ای��ب��ری ف����ەزای بۆ دەستەواژەیەکە )spaceنافیزیایی واڵتێکی ناساندنی ب��ەه��ۆی ک���ە و خ���ەی���اڵ���ی کۆمپیوتەرییەکانەوە سیستمە فەزاییەدا ل��ەم دروستبووە. ن��اک��رێ��ت ه���ەس���ت ب��ەب��ۆن ب���ک���ەی���ی���ت، ب�������ەاڵم ئ���ەم توخم و هەڵگری واڵت���ەش بەخۆیەتی تایبەت ئ��ام��رازی وەک����و ف��ای��ل��ەک��ان، پ��ەی��ام��ە ک��ارەب��ای��ی��ەک��ان، وێ��ن��ەک��ان دەکرێت فەزاییەدا لەم و.. بەاڵم بگوازرێتەوە، شتەکان راستیی فەزایی بەپێچەوانەی گەڕان و سەیران لەم فەزایەدا فیزیایی لەجووڵەی دوورە لەجێگەی دەک���رێ���ت وات���ە هەموو نەجوڵییت و خ��ۆت گ��ەش��ت��ەک��ان��ت ب��ە م���اوس و

کیبۆرد ئەنجامبدەیت. ج��ەن��گ��ی س��ای��ب��ری زۆر دەتوانێت ب��واردەگ��رێ��ت��ەوە، جەنگێکی دەروونی لەرێگەی بێت ئینتێرنێتیەکانەوە سایتە جەنگێک دەت��وان��ێ��ت ی���ان نێو زانیاری دزینی بۆ بێت دەتوانێت یان کۆمپیوتەرەکان جەنگێک بێت بۆ لەکارخستن و دەستبەسەراگرتنی ئامێرە زۆر هەموو پ��ێ��ش��ک��ەوت��ووەک��ان. ئەم جەنگانە دەتوانێت زیانی گ���ەورەی م��ادی و دروون��ی و تەنانەت گیانی لەدوایی خۆی جەنگێکە ئەمە بەجێبهڵێت. بەرەکانی سادەکانی سەربازە

بەڕێوەی بەچەکەکانیان شەڕ لە جەنگێکە بەلکو ن��اب��ەن پ��ش��ت ک��ۆم��پ��ی��ۆت��ەرەک��ان��ەوە زۆر و ب����ەڕێ����وەدچ����ێ����ت ج���ار ه���اوش���ێ���وەی ی��اری��ی��ە

کۆمپیوتەرییەکانە.زۆر ش���ەڕی لەئێستادا ترسناک لەم بوارەدا لەئارادیە بە ڤ��ای��رۆس ن��اردن��ی وەک سایتەکانی تێکدانی مەبەستی روون کە ئەتۆمی و ناوکی تا ئەمەیان ئ��اس��ەواری نییە مەترسی ئ��ای��ا رادەی��ەک��ە چ نا؟. ی��ان دەبێت ژینگە بۆ ژمارەیەک لەواڵتان لەهەوڵدان و بەزلهێز ببن ب���وارەدا ل��ەم ب��وودج��ەی زەب��ەاڵح��ی��ان بۆ

تەرخانکردووە. ه��ەن��دێ��ک ل��ەوک��اران��ەی بەدژی واڵت��ان ماوەیەدا لەم وی��ان ئەنجامیانداوە یەکتر تواناییەکانیان ب��ە پ��ەرەی��ان سایبرییدا ش��ەڕی ل��ەب��واری ک��ردووەت��ە دزەی����ان داوەو رۆژنامەکان رووب��ەرێ سەر ل��ێ��رەدا ب��اس��دەک��رێ��ن. ئ��ەم لەوکارانەی جیاوازە کارانە وەک ه����اک����ک����رەک����ان����ی )وی��ک��ی��ل��ی��ک��س( ل���ەم���اوەی ئەمانە کردوویانە، پێشوودا ب��ەرگ��ری ب��ەش��ی جەنگێکە واڵت�����ان ب�����ەدژی ی��ەک��ت��ری ئ��ەن��ج��ام��ی��دەدەن و زۆرج���ار س�����ەرچ�����اوەی ه��ێ��رش��ەک��ە گومان تەنها یان نەناسراوە سابیری سوپای کە دەکرێت

فاڵن واڵت ئەنجامیدابێت.ئیسرائیل

لەمانگی) ٨(ی) ٢٠١١(تایمز ساندی رۆژنامەی دا چەند ئیسرائییل رایگەیاند ب��ەدژێ سایبری یەکەیەکی ئ��ێ��ران و ب��ۆل��ێ��دان��ی ک��ورە ن��اوک��ی��ی��ەک��ان��ی ل��ەرێ��گ��ەی دروستکردووە، ڤایرۆسەوە لەژێر راستەوخۆ یەکانە ئەم وەزیرانی سەرۆک چاودێری

لەکاری جگە دان ئیسرائیل بۆ کردن هێرش تێکدرانەوە ئینتەرنێتییەکانی سایتە سەر س���ەر ب��ەح��ک��وم��ەت��ی ئ��ێ��ران، کارێکیتری یەکە سایبرییەکانی لەکاری بریتییە ئیسرائییل زان���ی���اری ل��ەرێ��گ��ەی ت��ۆڕە تەنانەت کۆمەاڵیەتییەکانەوە، بۆ ئەو مەبەستە کۆپی ئێرانی ف��ەی��س��ب��ووک��ی��ان ه���اک ک��رد، کۆبوونەوەی لە ناتانیاهوو ح��ک��وم��ەت��ی ئ��ی��س��رائ��ی��ل��دا وتوویەتی دەبێت لەم بوارەدا ب��ب��ی��ی��ن ب��ەزل��ه��ێ��ز. گ��وم��ان )ستاکس ڤایرۆسی دەکرێت )٢٠٠٩ لەساڵی) کە نێت( کۆمپیوتەرەکانی لەنێو دا ناوکییەکانی کورە کۆنتڕۆڵی ئ��ێ��ران ب��اڵوب��ووی��ەوە ک��اری سایبری سوپای ئەویەکانەی هەروەها بووبێت. ئیسرائیل )٢٠١١(دا )١٠(ی لەمانگی مووساد دەزگ��ای سایتەکانی )رێ���ک���خ���راوی ه��ەوڵ��گ��ری ئیسرائیل(و دەزگای ئاسایشی بەهۆی ئ��ەوواڵت��ە ناوخۆیی تووشی سایبرییەوە هێرشی بۆ و ه���ات���ن ت��ێ��ک��چ��وون

ماوەیەک راوەستان. تورکیا

ه���ەرچ���ەن���د ب������ەردەوام ل������ەالی������ەن ه����اک����ک����ەرە دەکرێتە هێرش تورکەکانەوە سەر سایتە کوردییەکان و بە پێچەوانەوەشەوە هاککرەکانی زۆرج��ار )PKK( الیەنگری ئینتەرنێتییەکانی س��ای��ت��ە ح���ک���وم���ەت���ی ت���ورک���ی���ای���ان هاککردووە، بەاڵم لەلەمانگی تورکیا )٢٠١١(دا )١٠(ی بەفەرمی رایگەیاند ئاژانسێکی حکوومی بۆ بەرگری سایبری و )USGKK(دروستکردووە نزییکەی )٢٠٠(هاککەری بۆ ئەم سەرۆکی دامەزراندووە، ئاژانسە دەڵێت تورکیا بەردەوام لەالیەن دوژمنەکانییەوە لەژێر

بۆیە سایبرییدایە هێرشی لەمجۆرە ئاژانسێک بوونی ب��ەم��ەب��ەس��ت��ی پ���ارێ���زگ���اری دیجیتاڵییەکان لەسیستمە

پێویستە. چین

ل�����ەواڵت�����ی چ��ی��ی��ن��ەوە زۆرت��ری��ی��ن ه��ێ��رش ب��ۆس��ەر دیجیتالییەکان دام�����ەزراوە ب������ەه������ۆی ه����اک����ک����ەرە و دەکرێت نەناسراوەکانەوە ب���ەردەوام بەپێچەوانەشەوە ل�������������ەدەرەوەی چ���ی���ن���ەوە دامەزراوەکانی ئەم واڵتە لەژێر هاککەرەکاندایە. هێرشی حکوموتی چین لە پێشبڕکێ و لەئینتەرنێتدا سایبری جەنگی ئەم جەنگە دژی و نیگەرانە لەنێوان هاککەرە نەرمەیە کە ئەمریکاو ن��اف��ەرم��ی��ی��ەک��ان��ی چیین لەئارادایە. چین خۆی قوربانییەکانی لە بەیەکێک دەزانێت سابیرییەکان هێرشە زۆری زیانی وایە ب��ڕوای و پێگەیشتووە. هێرشانەوە لەم لەساڵی ٢٠١٠ دا چوارمێلێۆن کۆمپیوتەر ه���ەزار ٥٠٠ و ڤایرۆسەوە بەهۆی لەچیندا دەرەوەی ک���ەس���ەرچ���اوەی چین بوو تێکچوون.هەروەها داراییەکانی بنیادە ب��ەردەوام ئەمریکا و چین لەژێر هێرشی واڵتە ئەو بۆیە سایبرییدان. دەیەوێت بەهاوکاری ئەمریکا خۆی ئینتەرنێتی ئاسایشی بەرزبکاتەوە. )یان ئاگربڕێک

لەنێو دوواڵتدا رابگەێنن!(روسیا

سایبرییدا ج��ەن��گ��ی ل��ە دەوری روسیاش حکومەتی ب����ااڵی ه���ەی���ە، ب��ەت��ای��ب��ەت��ی سایبری هێرشی ب����ەردەوام ل��ەروس��ی��اوە دەک��رێ��ت سەر دراوس���ێ���ک���ان���ی، ه���ەروەه���ا لەجەنگی هەیە ئەوە گومانی و ئەمریکا ن��ێ��وان سایبری بەشێوەی روس��ی��ا ئ��ێ��ران��دا،

سوپای ی��ارم��ەت��ی تەکنیکی سایبری ئێران بدات.

ئەمریکانیویۆرک راپۆرتی بەپێی ئەمریکا ئ��ەوەی پێش تایمز لیبیا س���ەر ب��ک��ات��ە ه��ێ��رش پ��ان��ی ئ����ەوەی دان���اب���وو بە کۆمپیوتەرەکان هاککردنی ئاسمانی بەرگری سیستمی ئەمە ب��خ��ات. ل��ەک��ار لیبیا جەنگی ی��ەک��ەم دەت��وان��ێ��ت ف��ەرم��ی س��ای��ب��ری واڵت��ێ��ک بێت. واڵتێکیتر دژی ب��ە )وەزارەتی پنتاگۆن لەئێستادا ب��ەوردی ئەمریکا( بەرگری سایبری ج��ەن��گ��ی ت��وان��ای��ی چ��ی��ن، روس��ی��ا و ک��وری��ای لەژێرچاوەدێرییدایە. باکوری کە هێرشانەی ل��ەو یەکێک سایبری ل��ەت��وان��ای ئەمریکا وەرگ���رت زۆری س����وودی )ئ��وس��ام��ە کوشتنی پ��ان��ی بوو. لەپاکستان الدن( بن س��ەرچ��اوەک��ان��ی ن��ی��وی��ۆرک دەک��ەن ئ���ەوە ب��اس��ی تایمز دوای�����ی ئ�����ەوەی ئ��ەم��ری��ک��ا تەکنەلۆژیاکانیتری لەهەموو )ب��ن الدن( دۆزی��ن��ەوەی بۆ ن��ائ��وم��ێ��د ب���وو ب���ڕی���اری دا )ئەلقائیدە( کۆمپیوتەرەکانی

هاک بکات.ئەمریکا کاربەدەستانی ک��ە جەنگی وای���ە ب��ڕوای��ان جەنگی جیهانی سێهەمی بۆیە ه��ەر دەب��ێ��ت، سایبری بۆ گ���ەورەی���ان زۆر پ��ان��ی پ��ەرەپ��ێ��دان��ی ت��ەک��ن��ەل��ۆژی��ای داڕشتووە، سایبری جەنگی ب��ڕوای��ان ل��ەچ��اودێ��ران زۆر )ستاکس ڤ��ای��رۆس��ی وای���ە و دایهێناوە ئیسرائیل نێت( ئەمانجەکەی ب��ەرەو ئەمریکا ل��ەن��اوئ��ێ��ران��دا )وات����ە ک��ورە

ناوکییەکان( ناردوویەتی. ه�����ەروەه�����ا ئ��ەم��ری��ک��ا ل���ەرێ���گ���ەی ه��اوپ��ەی��م��ان��ی )NATO( ئ��ەت��ڵ��ەس��ی��ی��ەوە

)CNN( تەلەفزیونی لەگەڵ لەتوانا خ��ۆی نیگەرانی دا راگەیاند ئێران سایبرییەکانی مەترسیێکی ئ��ێ��ران وت��ی و جیهانی ب���ۆ راس��ت��ەق��ی��ی��ن��ە س��ای��ب��ری��ی��ە. ل����ەدرێ����ژەی دەڵێت ن��اوب��راو قسەکانییدا ت��وان��ی��ب��ووی��ان ئ������ەوان "زیرەکانەوە هاکی لەرێگەی ک���ۆن���ت���ڕۆڵ���ی ه���ات���وچ���وی بکەن، لەدانیمارک زانیاری زانیارییەکانیان بەشێوەیەک گواستوەتەوەو ئێران ب��ەرەو

ئەم گوماندەکرا سەرەتا گیرا، فرۆکەیە بەهۆکارێک کەوتبێتە خ�����وارەوە ب���ەاڵم زان��ی��اری��ی��ە دەڵ��ێ��ن!. شتیتر وردەک�����ان ب��ەپ��ێ��ی راپ���ۆرت���ی گ��ۆڤ��اری توانیویەتی )Weird(،ئ���ێ���ران مانگیدەسکردی پ��ێ��وەن��دی ف��رۆک��ەک��ە ل��ەگ��ەڵ ن��اوەن��دی ئەمجار بپچرێنن، کۆنتڕۆڵ )GPS( شەپۆلی بەناردنی و هەڵخڵتاندووە فرۆکەکەیان لەجیاتی ئەوەی لە ئەفغانستان بنێشێتەوە لەئێراندا نیشتوەتەوە.

کۆتاییباسکرا ل��ێ��رەدا ئ��ەوان��ەی لەو جەنگەی بوو کورتەیەک جیهاندا ل��ەه��ەم��وو ئێستا سنورێک هیچ ل��ەئ��ارادای��ەو جەنگی ئ��ەوی��ش ن��ان��اس��ێ��ت خزمەتی ب��ۆ ه��اک��ک��ەرەک��ان��ە سیاسەتمەدارەکان. ئەم جەنگە لەوانەیە زۆر وێرانکەرتر بێت لەجەنگەکانی پێشوو بەتایبەتی کۆمپانیا ن���اوی ک��ە کاتێک ک��ورە ئابورییەکان و گ���ەورە

ناوکییەکان دێتەکایەوە.

Page 19: زانستی نوێ ژمارە ١٢

ەزدای م

بێوێنەستۆپی

ته‌کنه‌لۆژیا 27ته‌کنه‌لۆژیا26

س���ت���ۆپ���ەک���ان���ی م�����ەزدا ب��ەب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ی ب��ارگ��ەگ��رە ک���ارەب���ای���ی���ەک���ان دوت�����وێ ت���ەک���ن���ەل���ۆژی���ای ب���ات���ری و وزەی کاتی پاشەکەوتکردنی لەستۆپکردن، بەدەستهاتوو ب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ی س��ووت��ەم��ەن��ی لەئۆتۆمبیلەکانی قەمەرە تاوەکو

)١٠%( کەمدەکەنەوە. ه����������ەروەک دەزان�������ن س��ی��س��ت��م��ەک��ان��ی وەس��ت��ان��ی ئ��ۆت��ۆم��ب��ێ��ل )س����ت����ۆپ(ی وزە پێکهاتەیی ک��ارەب��ای��ی و پ��اش��ەک��ەوت��دەک��ەن ت��اوەک��و باترییەکان پ��ڕک��ردن��ەوەی بۆ

باتریانە ئ��ەم بەکاربهێنرێن، مەکینە ب��ۆ پێویست وزەی دابیین دەک��ەن. م��ەزدا یەکەم تەکنەلۆژیا هەمان ئۆتۆمبێلە بەنزینی ئۆتۆمبێلەکانی لەسەر

خۆی دادەبەزێنێت. ئ����ەم وزەی�����ە دەک��رێ��ت پێویست هێزی لەدابیینکردنی کەشی کۆنتڕۆڵی بەشەکانی ئاو هەواو سیستمەکانی دەنگی بەشەکانیتری ئ��ۆت��ۆم��ب��ێ��ل و ک����ارەب����ای����ی ئ��ۆت��ۆم��ب��ێ��ل بەکاربهێنرێت. بەشی سەرەکی ئەم سیستمە کە پێی دەوترێت )i-ELOOP(ی�������ان س��ووڕی

نەبوونە پێویست زیرەکانە، بەباتری یان مەکینەی کارەبایی ت���ای���ب���ەت. ب���ۆ ی��ەک��ەم��ج��ار )٢٠٠٧( ل��ەس��اڵ��ی ت��ۆی��ۆت��ا )٢٤( لەپێشبڕکێکانی و کاتژمێری توکاچی سیستمێکی )i-ELOOP( ه��اوش��ێ��وەی سیستمی ب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ی ب��ە ل��ەس��ەر وزە پ��اش��ەک��ەوت��ی سوپەربارگەگرەکان هایبرییدی بەجیهان )Supra HV-R(ناساند. وابیردەکرایەوە هێنانی ئەم سیستەمە بۆ نێو ئۆتۆمبێلە ئاساییەکان ئاسان نابێت. بەاڵم

تەنها چوار ساڵ دوایی مەزدا توانیویەتی ئەم سیستەمە لەسەر سەرجادەکان ئۆتۆمبێلەکانی سیستەمە ئ��ەم داببەزێنێت. لەجیاتی باتری لەبارگەگرەکان پ��اش��ەک��ەوت��ک��ردن��ی وزە ب��ۆ

سوودوەردەگرێت. ب��ەپ��ێ��ی راگ���ەی���ان���دن���ی ک���ۆم���پ���ان���ی���ای م��������ەزدا، ب��ەس��ەرن��ج��دان ب��ەت��ێ��ک��ڕای��ی ت�����اودان وک��ەم��ک��ردن��ەوەی سیستمە ئ����ەم خ���ێ���رای���ی، )%١٠( ت��اوەک��و دەت��وان��ێ��ت

سووتەمەنی لەبەکارهێنانی )i-ELOOP( کەمبکاتەوە. ب��ۆ پ��اش��ەک��ەوت��ک��ردن��ی ئ��ەم وزەی����ە دی��ن��ام��ۆی ت��ەزووی��ی تاوەکو )١٢( لەنێوان نەگۆڕ بەکاردەهێنێت ڤۆلت )٢٥(بۆ کارەبایی وزەی ت��اوەک��و )بارگە ب��ۆ پ��اش��ەک��ەوت��ک��ردن ت���وێ(ی���ان دوو گ��رێ��ک��ی نزمەوە بەرگری بە )EDLC(دەگوازرێتەوە. ئەم بارگەگرانە لەباترییەکانی خێراتر زۆر بەتاڵدەبنەوە، شەحن دەبنەوەو

ئەم سیستمە دەتوانێت لەماوەی بارگەگرەکە چ��رک��ەدا چەند ب���ەت���ەواوەت���ی پ��ڕب��ک��ات��ەوە. بگوڕدەرێکی قۆناغەدا ل��ەم )DC( ب��ە )AC( ت��ەزووی��ی بۆ ڤۆڵتیەکە ئ����اراوەو دێ��ت��ە دادەب���ەزێ���ت و ڤ��ۆڵ��ت )١٢(کارەبا بەشێوەی راستەوخۆ بە

بەشەکاندا باڵودەبێتەوە.سیستمی ئەمە سەرەڕایی دەت��وان��ێ��ت )i-ELOOP(بۆ ب��ک��ات پێویست ئ��ەگ��ەر

پڕکردنەوەی باتری ئۆتۆمبیلەکە سیستمە ئەم بەکاربهێنرێت. لەگەڵ تەکنەلۆژیایی بێ بارگەی یەکپارچەیەو )i-stop(م���ەزدا دەتوانێت بۆ زیادکردنی کاتی و مەکینە م��ان��ەوەی داگ��ی��رس��او

بەکاربهێنرێت.سیستمە ئەم گەشەپێدانی پیشاندەری ب��ەج��وان��ی نوێیە ئەو لەسەر مەزدا چڕبوونەوەی بەسووتەمەنی کە ئۆتۆمبیالنەیە

کۆمپانیایە ئ��ەم ک���اردەک���ەن. تێکۆشاوە بۆ بەربەرەکانێ لەگەڵ لەسەر ک��ار لەجیاتی تۆیۆتا ئۆتۆمبێلی هیبریدی، مەکینەکانی چاکتربکات. خ��ۆی ئێستای بەپێی راگەیاندنی ئەم کۆمپانیایە ت��ەی��ار ئۆتۆمبیلی ی��ەک��ەم��ی��ن )i-ELOOP( بەسیستمی لەساڵی داهاتوودا دێتە بازارەوە.

GIZ MAG :سەرچاوە

Page 20: زانستی نوێ ژمارە ١٢

ته‌کنه‌لۆژیا 28

ip ی���ان ip address( )number )internet protocolئامێرێكە، ژمارەیی ناونیشانی )IPv4( هەیە ڤێرژنی دوو وە وات��ای��ەك��ی ب��ە .)IPv6( و ژم���ارەی���ەی ل���ەو بریتییە ت��ر ك��ە ل��ە ئ��ی��ن��ت��ەرن��ێ��ت��دا ی���ان لە نێتۆركەكاندا كۆمپیوتەرەكانی پێ ئەناسرێتەوە، هەر كۆمپیوتەرێك ئایپی خ��اوەن��ی ئینتەرنێتدا لە خ��ۆی��ەت��ی و ل��ە ڕێ��گ��ای ئ��ەو ئایپی ئەدرێسەوە ئەناسرێتەوە و ئەدات. ئەنجام پەیوەندییەكان ئەدرێس ئایپی )IPv4(دا ل��ە ب���ەم ش��ێ��وەی��ە ئ��ەن��ووس��رێ��ت: واتە 255.255.255.255چوار گروپی ژمارەیین كە هەر یەكێكیان لە سێ ژمارە پێك دێن، و كە ئەیان كەینەوە بە باینەری )IPv6( ئەبن بە 32 بت. بەاڵمو ئەهێنێت ب��ەك��ار ب��ت 128ئەگرێتەوە هێكساش ژم���ارەی

بۆیە زۆر زۆر فراوانترە.لە)IPv6(دا ئەتوانرێ 340 )undecillion( ئەندیكلیۆن ئەدرێسی جیاواز دابنرێت )واتە پێشی(. لە سفر 36 و 340IPv4 هێشتا بە تەواوەتی كۆتایی كۆتایی كە ب��ەاڵم پێنەهاتووە، تەواوەتی بە ئیتر و هات بەو ئەوكات ك��را، IPv6 ب��ە ك��ار ئایپییەكان بە شێوەیەكی هەست

پێكراو و گ��ەورە دەگ��ۆڕێ��ن و سیستمی IPv6 ئەبن. جیاواز hex� هێكسادیسمەڵ )ممارەیی ئەهێنێت، بەكار )adecimalلە كاتێكا IPv4 بەس دیسمەڵ بەكار ئەهێنێت. هێكسادیسمەڵ سیستمێكی ژمارەیی تێكەاڵو لە ژمارە و پیتەكانە كە بەیسەكەی ئ��ەو بێتو ئ��ەگ��ەر )16(ی�����ە. باینەری شێوەی بە بتە 128 16 بە بیكەین و وەربگرین، بەشەوە، واتە هەشت كۆمەڵەی 16 بەشی یان بتی، ئەوكات هەر بۆ بگۆڕین كۆمەاڵنە لەو یەك سیستمی هێكسا )كە بەیسەكەی 16یە( ئەو كات ئەدرێسێكت بۆ

دەرئەچێت هاوشێوەی ئەمە:32fe:b1:1d4a:0:fe73:ee:2da:2b9a

)ئ��ەم��ە ن��م��وون��ەی��ەك��ە لە بەش ه��ەش��ت ل��ە ك��ە ،IPv6بەشێكیش ه��ەر ه��ات��ووە، پێك ت��ا چ���وار ڕەن����ووس ل��ەخ��ۆی هێكسا شێوەی بە و ئەگرێت لەبەر شێوەیە بەم ئەنووسرێن، گەورەترین هێكسادا لە ئەوەی ژمارە )f( كە لە دیسمەڵ ئەكاتە 15 و بە باینەریش چوار یەكە هەر ل��ە شێوەیە ب��ەم ،1111بەشێك لەو هەشت بەشە چوار كەین بیان ئەگەر هەیە، ژم��ارە بە باینەری، 4)رەنووس لە هەر گروپە( هەشت ل��ەو گروپێك

كەڕەتی 4 )گەورەترین ژمارەی هێكسا بە باینەری ئەكاتە چوار هەر وات��ە ،16 ئەكاتە یەكی( گروپێك لە 16 بت پێك دێت، كەواتە هەیە، گروپمان 8 و كەڕەتی گروپەكان( 8)ژم��ارەی 16 )گەورەترین ژمارەی بتەكان كە دەكرێ لە گروپێكدا هەبێت( دەوترێت بۆیە ،128 ئەكاتە پێك ب���ت 128 ل���ە IPv6دێت، و ئەگەر بمانەوێ بزانین دانەین، ئەدرێس چەن ئەتوانین ئەوا ئەنجامی 2 بە توانی 128 ،3.4e+38 دەربهێنە كە ئەكاتەئەمەش واتە 3.4 و 38 سفری ژمارەیەكی كە دانەین لەبەردەم ئ��ەك��ات. گ����ەورە زۆر زۆر 3.4 كە ئ��ەوەی تێبینی لەگەڵ و وەرگ��ی��راوە نزیككراوەی بە

ژمارەكە لەوە گەورەترە.()xp( ویندۆزی هەروەها یش پشتیوانی لە IPv6 ئەكات و ئەگەر ویستتان ئەتوانن بەكاری ،)DOS( بهێنن. بچنە دۆسەوە )cmd( نووسینی بە ئەویش لە ڕەن��دا، و لە دۆس بنووسن

?/ipv6 )router( ڕاوت���ەر ئەگەر ئەتوانی )ك��ە ئەهێنیت ب��ەك��ار هێڵی ڕاوت��������ەرەوە ب���ەه���ۆی بكەیت داب��ەش ئینتەرنێتەكەت كۆمپیوتەرێكدا، چەند بەسەر

وات����ە ی����ەك ه��ێ��ڵ ل���ە الی���ەن بەكار كۆمپیوتەرێكەوە چەند بەكارهێنانی بە ئەوا بهێنرێت(، فرمانی ipconfig ناتوانی ئای پییەكەی دەرەوەی خۆت بزانیت )ئەو ئای پییەی كە هەموو دنیا ئەو تەنها بەس ئەیبینێت(، وا كە ئ��ەدات پیشان پییەت ئ��ای بۆ نێتۆركە ناوخۆییەكە بەكاری .)local network( ئەهێنیت هەیە، واشت حاڵەتێكی ئەگەر ئەتوانی ئای پییە ڕاستەقینەكەت ببینیتەوە، شێوازێك چەند بە ڕێگایەكی ئاسان ئەوەیە سەردانی www.whatismyip. سایتی

com بكەیت.ڕێگای لە كە ج��ار )زۆر ipconfig فەرمانی بەكارهێنانی لە دۆس سەیری ئای پییەكەمان لە ك��ە و ژم��ارەی��ەك��ە ئەكەین ئینتەرنێت و لە ڕێی ئەو سایتانەی ئای پیمان پێ ئەڵێن ژمارەیەكی ترە، هێڵی ئینتەرنێتەكەی من بەو شێوەیەیە، ئەمە مانای وایە ئێمە گۆڕاوین پییەكی ئای خاوەنی ئایپییە ئەو كە )dynamic ip(تر كاتێكی ب��ۆ كاتێكەوە ل��ە ئەگۆڕێت، هەروەها مانای وایە لە )router( ڕاوت���ەر ئامێری ئەو كردنی داب��ەش و گەیاندن هێڵەدا بەكار هاتووە، كە كاری و ئاراستەكردن ئامێرەش ئەم

گەیاندنی پەیامەكان یان داتاكانە بە باشترین ڕێگەدا. یەكێك لە تواناكانی ڕاوتەر ئەوەیە كە خۆی كۆمپیوتەرانە ئ��ەو بۆ پی ئ��ای

دائەنێت كە لێی بەستراوە.(ئای پی ئەدرێس بە شێوەی بلۆك بەسەر دابینكەرانی نێتۆرك باڵو تایبەتییەكاندا كۆمپانیا یان ڕێی لە ئ��ەوە پاش ئەكرێتەوە، ئەگات. تۆ بە )isp(ییەكەتەوە وەه���ا بیر ل��ە ب��ل��ۆك ب��ك��ەرەوە ك��ە ك��ۆم��ەڵ��ە ژم����ارەی ن��ێ��وان 10.10.10.10 تا 0.0.0.0دەگ���رێ���ت���ەوە، س�����ەرەڕای ئ��ەو بلۆكانەی كە گیراون، بۆ نموونە local( بۆ نێتۆركە ناوخۆییەكانnetworks(. بۆ نموونە ئەگەر ئەوا بەكاربهێنیت، ڕاوت��ەر تۆ ڕاوتەرەكە ئای پی جیاواز ئەدات بەو كۆمپیوتەرانەی لەو نێتۆركەدا نموونە )ب��ۆ ب��ەس��ت��راون. لێی تا 192.168.0.0 بلۆكی لە بەاڵم ،)192.168.255.255)isp(هێشتا تۆ ئای پییەكت لەلە كە ئەدرێت، پێ ییەكەتەوە بە پەیوەندییەكە ئ���ەوەوە ڕێ��ی ئاراستە ڕاوت���ەرەك���ەوە ه��ۆی ئ��ەك��رێ ڕاوت و ئ���ەك���رێ ئەوەی بۆ ئەمەش ،)routed(ئەو هێڵە یان پەیوەندییە بەسەر داب��ەش كۆمپیوتەرێكدا چەند

بكرێتەوە.

ئا: بڕیار عوسمان به شی دووەم

ناونیشانی ئایپی

Page 21: زانستی نوێ ژمارە ١٢

کەرەستەی نییە مەرج گ���ران���ب���ەه���ای ک��ۆم��پ��ان��ی��ا بەکاربهێنرێت، گەورەکان یان بۆ بینینی ئەو فەزا خۆشە گرانبەهاکان لەهۆڵە روو بکرێت یان کەسێک کارتی بنێرێت بۆ بانگهێشتکردنت دەکرێت لەماڵەوە شوێنێکی خۆت بۆ سەرەنجڕاکێش

دروستكردنی تۆپی شوینی دیسكۆ !

ئاهەنگگێڕان هۆڵەکانی ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا ب�������ەردەوام دروستکردنی بۆ لەروناکی ف�����ەزای�����ەک�����ی ج������وان و سەرنجراکێش بۆ میوانەکان س�������وود وەردەگ�����������رن، لەکەرەسە یەکێکە روناکی سەرەکییەکانی رازاندنەوەی

هۆڵەکان.

هاوڕێکانت دروستبکەیت و بینینی بۆ بانگهێشتبکەیت ئ����ەو ی��اری��ی��ک��ردن��ە ب��ەو رون��اک��ی��ی��ەک��ەی ک��ە خۆت

دروستتکردووە.ئەم ئامێرە بەشی زۆری دروستدەکرێت شتانە بەو ک���ە ف���ڕێ���دەدرێ���ن، ب��ۆی��ە تێچوونەکەی زۆر کەمە.

ئەم دروستکردنی بۆ بەتۆپێکی پێوستت ئامێرە شریتی هەندێک ئاسایی و سی دی و دی ڤی دی کۆنە سیکۆتینی ل��ەگ��ەڵ ه��ەی��ە ئ��اس��ای��ی. س��ی��ی��دی��ی��ەک��ان پارچە پ��ارچ��ە بەمقەست تا پارچەکان هەوڵبدە بکە

دەکرێت یەکسان بن.

ه��ەم��وو وەرە دوات����ر بەڕێکوپێکی پ��ارچ��ەک��ان ب��ەس��ی��ک��ۆت��ی��ن��ەک��ە ب���دە هەموو بەمشێوەیە لەتۆپەکە س���ەر روب�����ەری ت��ۆپ��ەک��ە ب��ەپ��ارچ��ەک��ان��ی س��ی دی روناکی ئەمجار دابپۆشە. تۆپەکە ئاراستەی الیتێک

بکەو بزانە چیدەبینی.

29تەکنەلۆجیا

ئا: ئاكۆ موحسین حەسەن

Page 22: زانستی نوێ ژمارە ١٢

کەشتییە سەوزەکان بۆ گواستنەوەی دەریایی بەڕێوەن

دەج���وڵ���ێ���ت. ئ����ەو دەڵ��ێ��ت کانزا دەرهێنانی "کۆمپانیاکانی )%٩٠( نزیکەی پێماندەڵێن ئاسن، بەردی تەنێک تێچووی نرخی ئەو سووتەمەنییەیە کە بۆ

گواستنەوەی بەکاردەهێنرێت".تێچوونانە ب���ەراوردی ئەم رای زەختی زیادبوونی لەگەڵ گشتی سەبارەت بەکەمکردنەوەی ئ��اووه��ەوا، پیسبوونی رادەی رێکخراوی ئەوەی هۆی بووە دەریایی گواستنەوەی جیهانی ئەم بەپێی دابنێت، یاسایەک ساڵی ت��اوەک��و دەبێت یاسایە دروستکردنی ب��ڕی )٢٠٣٠(گازی دووانە ئۆکسیدی کاربۆن )%٣٠( ت��اوەک��و )%٢٥( ب��ۆ

داببەزێت.بەوتەی دین بەبەکارهێنانی چ����ارۆک����ە داپ����ۆش����راوەک����ان ب��ە خ��ان��ەی خ����ۆری، وزەی باترییەکان ب��ۆ بەرهەمهاتوو وزەی هاوکات دەگوازرێنەوەو ب��ای��ش ب��ەک��اردەه��ێ��ن��رێ��ت، ئەو کەشتیانەی کە بۆ گواستنەوەی بەکاردەهێنرێن ئاسن ب��ەردی بەکارهێنانی )%٢٠( نزیکەی

وزەیان کەمدەکات.)Eco Marine( کۆمپانیایژاپۆندایە، لەفوکوکاوای کە رێ��گ��ەی��ەک��ی ه��اوش��ێ��وەی بۆ وزە بەکارهێنانی داب��ەزان��دن��ی ی��ەک��ەم ک������ردووە، پێشبینی ن��م��وون��ەی ئ���ەم���ان ل��ەس��اڵ��ی

)٢٠١٢(دا دەخرێتە دەریاوە.ئ�������ەم رێ����گ����ەچ����اران����ە دەت���وان���ن ب��ۆ ک��ەم��ک��ردن��ەوەی ب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ی س��ووت��ەم��ەن��ی

ژینگە 31ژینگە30

خۆر وزەی بەکارهێنانی بەهۆی خانەروناکییەکانەوە رۆژ دەستێنێت، پەرە رۆژ لەدوایی یەکێک لەو بوارانەی لەداهاتووی ن��زی��ک��دا ئ���ەم ت��ەک��ن��ەل��ۆژی��ای��ە ب����ەت����ەواوی روی��ی��ت��ێ��دەک��ات

پیشەسازی کەشتیسازییە. چارۆکەی بەکارهێنانی بە داپ����ۆش����راو ب���ە پ��ن��ەل��ەک��ان��ی خ����ۆر، ب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ی ه���ەوا، ک���ەم���ک���ردن���ەوەی خ��ێ��رای��ی و داپۆشینی الشەی کەشتییەکە بە ئەوەی دەبێتەهۆی کە پۆلیمەر پێوەی بێبڕبڕەکان گ��ی��ان��دارە کەشتییەکان ک��ارای��ی نەلکێن،

تاوەکو )٣٠%( زیاد دەکات. ه���ەزار دەی����ان کەشتییە ت��ەن��ی��ی��ەک��ان��ی داه���ات���وو وەک کۆن س��ەردەم��ی کەشتییەکانی هەڵبدەن و چ��ارۆک��ە دەت��وان��ن دەری�����اک�����ان ب���پ���ێ���ون. ب���ەو ج��ی��اوازی��ی��ەوە چ��ارۆک��ەک��ان��ی ب��ەخ��ان��ەی رون��اک��ی ت��ەن��راون و کۆدەکرێنەوە. کلیل ب��ەی��ەک بچووکەکانیش کەشتییە ب��ۆ هەوا توێیەک لەسەر جووڵە یان بەکارهێنانی پەرەی تایبەتی ل���ەب���ەرچ���اوگ���ی���راوە، ت��اوەک��و ب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ی س��ووت��ەم��ەن��ی و دروس��ت��ب��وون��ی گ���ازی دووان���ە )%٣٠( بۆ کاربۆن ئۆکسیدی

داببەزێت.ئەگەر سەیری کەشتییەکانی ئەوانەی بکەین،لەگەڵ ئێستا سەردەمی کۆندا زۆر جیاوازیان زۆر ئێستا کەشتییەکانی هەیە، لەهەمانکاتیشدا گ�����ەورەن و ئۆکسیجن دوانەکاربۆنی گازی بڕێکی ک��ە ب��ەره��ەم��دەه��ێ��ن��ن ئێجگار زۆرە کاریگەری لەسەر

گەرمبوونی جیهانی هەیە. ن��رخ��ی ب����ەرزی ن���ەوت و گ���ۆڕان���ی ک��ەش��ی ئ���اوه���ەوا، رێگەی ئ��ەوەی بەهۆی ب��ووە کەمکردنەوەی بۆ جۆربەجۆر تێچووەکان لەبەرچاوبگیرێت. بەڕێوەبەری دین؛ رابرت لەسیدنی )Solar Sailor(ئەو دروس��ت��ک��ەری ئوسترالیا ک��ەش��ت��ی��ان��ەی��ە ک��ە ب��ەی��ارم��ەت��ی پێکهاتەیەک لەهێزی مەکینەکانی خ��ۆر وزەی س��ووت��ەم��ەن��ی و

وەک گ��ەورەک��ان��ی لەکەشتییە کەشتییە )Panamax(و گ���ەورەک���ان���ی ک��ێ��ش��وەرپ��ێ��وی تر کە دەی��ان ه��ەزار ت��ەن بار دەگوازنەوە بەکاربهێنرێت و بڕی کەمبکاتەوە ژینگە پیسبوونی )B9 Energy Group(کە بەریتانیاییە کۆمپانیاییەکی مودێڕن سێدانەیی چارۆکەیی

پێشنیاردەکات.دیزاینی بۆ کۆمپانیایە ئەم مەکینەکانی کەشتییە، ئ���ەم بەکاردەهێنێت )رویلزرویس( کە دەکرێت بۆ گازی سروشتی نەباتی سووتەمەنییەکانی ی��ان سەرەکی بەشی ب��گ��ۆڕدرێ��ت، ه���ێ���زی ج���ووڵ���ێ���ن���ەری ئ��ەم چارۆکە بەیارمەتی کەشتیانە دابیندەکرێت، گ��ەورەک��ان��ی��ان تەنها بە یەک کلیل دەکرێنەوەو کەشتییە وەک بۆیە دادەخرێن، کۆنەکان پێویستی بە مەلەوان و نییە ک��رێ��ک��اری س��ەرک��ەش��ت��ی ئاراستەی چارۆکەکان و تاوەکو بەرزکردنەوەیان لەئەستۆ بگرن. تر کۆمپانیاکانی هاوکات بەشێوەکانی کۆن دەستیانداوەتە بەکارهێنانی ک��ەم��ک��ردن��ەوەی کۆمپانیای نموونە ب��ۆ وزە، )Maersk( کشتی گ���ەورەی بەکەمکردنەوەی خێرایی لە)٤٦( بۆ لەکاتژمێرێکەوە کیلۆمیتەر لەکاتژمێرێکدا )٢٠(کیلۆمیتەر سووتەمەنیان بەکارهێنانی بڕی

بەڕادەی )٣٠%( دابەزاندوە.کۆمپانیاکانی تر بەهەمانشێوە کەشتییەکانیان تەمەنی دەتوانن بەباشتریین ب��ەرزب��ک��ەن��ەوەو

بەکاربهێنن. سووتەمەنی شێوە خەرجییەکانی کەمکردنەوەی باشترکردنی وەک کەشتییەکان وای��ە ئۆتۆمبێلەکان خ��ەرج��ی کاتێک خێراییەکەی بۆ ماکزیمۆم لەکاتژمێردا کیلۆمیتەر )٩٠(

دادەبەزێنرێت.لەشێوازەکانی یەکێکیتر سووتەمەنی ک��ەم��ک��ردن��ەوەی هەوایە تێکردنی کەشتییەکان، بەشی ک��ە ئ���اوەی ئ��ەو بۆنێو خوارەوەی کەشتییەکەی لەئامێز هۆڵەندی کۆمپانیای گرتووە. ش��ێ��وازە ب��ەم )DK Group(دەڵ���ێ���ت "س��ی��س��ت��م��ی دااڵن����ی کەشتییەکان لەسەر ه��ەوا"ی��ی شێوازەدا لەم تاقیکردووەتەوە. بڵقەکانی هەوا لەبنی کەشتییەکەدا رۆیشتنی ک���ە دروس���ت���دەب���ن

کەشتییەکە ئاساندەکاتەوە.لەئێستادا ش��ێ��وازە )ئ���ەم ل���ەس���اروخ���ە پ��ێ��ش��ک��ەوت��ووە بەکاردەهێنرێت و روسییەکاندا خێرایەکی ئ��ەوەی دەبێتەهۆی ب�������ەرزی زی������اد ل��ەئ��اس��ت��ی

چاوەڕوانکراو هەبێت(.لەشێوازەکانی یەکێکیتر وزە کاریگەری بەکارهێنانی وەک بچووکەکانی لەکەشتییە درێژییەکەیان کە )Eiksund()٤٠(م��ی��ت��رە، ب��ەک��اره��ات��ووەو دەک�����رێ�����ت ل����ەداه����ات����وودا گ��ەورەک��ان کەشتییە ل��ەس��ەر

بەکاربهێنرێت.کەشتیانە ئ���ەم پ�����ەڕەی بەپلێتی تیژ کە لەنێو ناوەندێکی بازنەییدا دانراون گۆڕدراوە. ئەم )RDT( پێیدەوترێت کۆمەڵەیە

مەکینەیەکی ل��ەڕاس��ت��ی��ی��دا و کارەباییە کە لەبەشی دەرەوەیدا بوونی کارەبایی موگناتیسێکی ه���ەی���ەو ل��ەن��اوەڕاس��ت��ەک��ەی��دا هەمیشەیی موگناتیسێکی

بەجووڵە دانراوە.)RDT( ل���ە ه����ەرک����ام بەجینراتۆرێکی پێوەستن یەکان کەشتییەکە خێرایی دیزیڵییەوەو ئەم دەرچ��ووی توانایی لەگەڵ بەبەراورد دەگۆڕێت. مەکینانە ل��ەگ��ەڵ پ��ەڕە ک��ۆن��ەک��ان��دا، ئاو ئاسانتر لەم پلێتانەوە تێدەپەڕێت، باشتر سووتەمەنی ه��ەم بۆیە تێچووش هەم بەکاردەهێنێت و

لە سەدا سی دادەبەزێنێت.گیانلەبەرانی لەالیەکیترەوە )ب���ارک���ل( وەک دەری����ای����ی - بڕبڕە بێ جۆرێک - ەک��ان بەالشەی ک��ە س��ەدەف��ەک��ان و دەتوانن دەلکێن، کەشتییەکەوە ببن بەهۆی ئەوەی بەکارهێنانی س��ووت��ەم��ەن��ی ت��ا ل��ەس��ەدا چل ب��ەرزب��ب��ێ��ت��ەوە. ک��ۆم��پ��ان��ی��ای )AkzoNobel( ه��ۆڵ��ەن��دی ک���ە رەن�����گ و داپ����ۆش����ەر بۆ کەشتییەکان بەرهەمدەهێنێت بۆ پێشگیری لەلکانی ئەم گیاندارانە کەشتییەکانەوە ب��ەج��ەس��ت��ەی ج�����ۆرێ�����ک پ���ول���ی���م���ەری���ان لەپلێتی ک��ە دروس��ت��ک��ردووە م��ی��ک��رۆس��ک��ۆپ��ی ش��ەت��رەن��ج��ی راکێشەرو لەمولکیولکەکانی دروستبووە، ئاو دورخ��ەرەوەی کۆمپانیایە ئەم بەرهەمهاتووە. ت��ێ��دەک��ۆش��ێ��ت ت��ەک��ن��ەل��ۆژی��ای پولیمەرە ئ��ەم بەرهەمهینانی

بگەێنێتە ئاستێکی بازەرگانی. دەیڤید سورپالس لەگروپی )B9(دەڵ����ێ����ت "ئ����ەم ج���ۆرە دەستپێدەکات کاتێک لەداهێنان بکەوێتە زۆر پەستانێکی کە سەر تەکنەلۆژیایەک، تائەوکاتەی )١٠٠( س����ن����وری ن������ەوت بەرمیلێک ه��ەر ب��ۆ دۆالری ژینگە پیسبوونی تێنەپەڕاندبوو، بەهۆی گازی دووانە ئۆکسیدی کاربۆن نەهاتبووە ئاراوە، کەس بیری کەشتی لەپیشەسازی بەکارهێنانی لەباشترکردنی

سووتەمەنی نەدەکردەوە." New scientist :سەرچاوە

Page 23: زانستی نوێ ژمارە ١٢

چاوپێکەوتن 33چاوپێکەوتن32

زان����س����ت����ی ن�����وێ: فەرهەنگی زەویناسی بۆ؟

محەمەد د.ئیبراهیم فەرهەنگە ئ��ەم : ج���ەزا درێ����ژەپ����ێ����دەری ئ����ەوەی ك��ە )2002( س���اڵ���ی هاوڕێم دوو بەهاوكاری كەوتە بەچاپمانگەیاندو ب��ەردەس��ت��ی خ��وێ��ن��ەران. ه��ەڵ��ب��ەت ل���ەم م���اوەی���ەدا ك����ت����ێ����ب����ی دووەم�����������م ب��ەن��اون��ی��ش��ان��ی ب��ی��ن��راوەی بەچاپگەیاندو خ��اوەك��ان ك��ەوت��ە )2005( س��اڵ��ی ب��ەردەس��ت��ی خ��وێ��ن��ەران كە بۆ مەنهەجییە كتێبێكی دووەم پۆلی خوێندكارانی ل���ەب���ەش���ی زەوی���ن���اس���ی. )2007( لەساڵی پ��اش��ان لەالیەن تر فەرهەنگێكی جەمال بەرێز مامۆستای عەبدول بەناوی فەرهەنگی زەوی���زان���ی دەرچ�����وو كە ئینگلیزی و بەزمانی تیایدا ع������ەرەب������ی و ك������وردی زەوی��ن��اس��ی��ی��ەك��ان زاراوە

نووسرابوون. فەرهەنگە ئەم ئ��ەوەی تازەیە جیادەكاتەوە لەو دوو ئەوەیە پێشوو فەرهەنگەی كتێبە ئ���ەم ب��ەڕاس��ت��ی ك��ە زۆرترە الپەڕەدا لەژمارەی وات��ە ژم���ارەی زاراوەك���ان زیاترەو هاوكات زاراوەكان بە وردی ڕوونكراونەتەوەو ه����ەوڵ����دراوە ن��م��وون��ەی ك�����وردس�����ت�����ان زی����ات����ر ت��ی��ش��ك��ب��خ��رێ��ت��ە س����ەری و لەمانەش گرنگتر ئەوەیە كە زۆرێك لەزاراوەكان بەوێنە ئەمەیان كە پاڵپشتكراون بەبڕوای بەندە زۆر گرنگەو ماناو بەئاسانی خوێنەر ل��ێ��ك��دان��ەوەی زاراوەك����ان ت���ێ���دەگ���ات ك���ە ئ��ەم��ەش ئ��ام��ان��ج��ی ك��ت��ێ��ب��ەك��ەی��ە. خ���اڵ���ێ���ك���ی ت����ری����ش ك��ە فەرهەنگانەی لەو جیاوازە لەكۆتایی ك��ە ئ��ەوەی��ە ت��ر پاشكۆی شەش كتێبەكەدا زەوی���ن���اس���ی���ی ه���ەی���ە كە تایبەتن بە كاتیی جیۆلۆجی

دانەری فەرهەنگی زەویناسی بۆ زانستی نوێ دەدوێت

ی��ەك��ەس��ەرەك��ی��ی��ەك��ان��ی و پ�����ێ�����وان�����ەو خ��ش��ت��ەی��ی خ���ول���ی���ی ت���وخ���م���ەك���ان و كریستاڵەكان و سیستەمی گرنگتر ل��ەه��ەم��ووش��ی��ان دوورو خ���ش���ت���ەی���ەك���ی درێ���ژی خ���اوە ب��اوەك��ان لەڕێگەی خوێندكار ك��ە خەسڵەتە سەرەكییەكانیانەوە

بیاننساێتەوە. دەتوانێت زانستی نوێ: سوودی

ئەم كتێبە چییە؟محەمەد د.ئیبراهیم ئاشكرایە وەك : ج���ەزا ف����ەره����ەن����گ ه��ەم��ی��ش��ە ه��اوك��اری��ی��ە ب��ۆ خ��وێ��ن��ەر كتێبێكی ك��ەل��ەك��ات��ێ��ك��دا ت����ای����ب����ەت ب����ەب����وارێ����ك بێگومان دەخ��وێ��ن��ێ��ت��ەوە) كتێبێكی مەبەستم ل��ێ��رەدا لەوانەیە ئەوا زەویناسییە( ه��ەن��دێ��ك ل��ە زاراوەك�����ان تێیان چ��اوی پێش كەدێتە لەوكتێبەشدا و ن��ەگ��ات ڕوون��������ك��������ردن��������ەوەی ب��ۆن��ەك��راوە،ب��ۆی��ە ل��ێ��رەدا بە پ��ێ��وی��س��ت��ی خ���وێ���ن���ەر ف��ەره��ەن��گ��ێ��ك��ە ك���ە ئ��ەو بۆلێكبداتەوە زاراوەی����ەی م��ان��اك��ەی ب��ەس��اك��اری و لەم ب��ەردەم��ی. بۆبخاتە خوێندكارانی ڕووانگەیەوە ب�����ەش�����ی زەوی����ن����اس����ی سەركیین س��وودم��ەن��دی كەسانی كتێبە،هەڵبەت لەم دەكرێت كە زۆرن تریش سوود لەم كتێبە ببینن وەك فەرمانگە زەویناسەكانی كەسانی یان حكومییەكان لێرە ئێستادا لە كە بیانی و دەكەن زەویناسی كاری دەیانەوێت فێری زاراوەكان ب��ب��ن ب��ەزم��ان��ی ك���وردی. بۆئەم قۆناغە چینێكی زۆر پێویستییان كە هەیە گرنگ ئەویش ه��ەی��ە كتێبە ب��ەم خوێندنگە مامۆستایانی بەتایبەتی بنەڕەتییەكانن، زانست بابەتی ئ��ەوان��ەی پۆلەكانی لە ب��ۆه��ەم��ووان ح���ەوت���ەم و ه��ەش��ت��ەم و ئێستا دەڵێنەوە،كە دا نۆیەم

بەشێكی پ��رۆگ��رام��ەدا ل��ەو ب��اش ل��ە زەوی��ن��اس��ی هەیە دەیخوێنن. قوتابییان و بكرێت ئ��ەگ��ەر ه��ەڵ��ب��ەت وەزارەت����ی پ����ەروەردە ئەم بكاتەوە چ��اپ فەرهەنگە قوتابییانیش دەكرێت ئەوا لەكاتی و بن مەند سوود پێویستدا بگەڕێنەوە بۆی.

ئایا ن����وێ: زان��س��ت��ی خ���وێ���ن���دك���اری زان���ك���ۆ

دەیخوێننەوە؟محەمەد د.ئیبراهیم ناتوانم هەڵبەت : ج��ەزا لێدوان ئ��ەوان��ەوە ب��ەن��اوی ب�������دەم،ب�������ەاڵم ئ�����ەوەی ب��ەئ��اش��ك��راو دی�����ارە ل��ەم ڕۆژەدا كە خوێنەر بەگشتی ب��ۆه��ەر ئیتر ك��ەم��ب��ۆت��ەوە ب��اب��ەت��ێ��ك ب��ێ��ت،ل��ەوان��ەی��ە ئینتەرنێت سەر خوێنەری بەاڵم زۆربن فەیسبووك و بەتایبەتی كتێب خوێنەری ل��ەس��ەر ك��اغ��ەز ئ��ەوا كەم دەكرێت یان و بوونەتەوە بڵێین خوێنەر خۆی بەوەوە

بێت ش��وێ��ن��ێ��ك ل���ەه���ەر لەنووسینگە بەكاریبهێنیت، لە لەپاركێكدا پاس لەناو گەشتدا، س��ەی��ران و كاتی

تاد... نوێ:بەبڕوای زانستی كوردیی بەزمانی كتێب تۆ لەبوارە پێویستە،بەتایبەتی

زانستییەكاندا؟د.ئ����ی����ب����راه����ی����م ئەمە : ج���ەزا م��ح��ەم��ەد ی��ەك��ێ��ك��ە ل��ەوك��ێ��ش��ان��ەی لەكوردستاندا ئێستا ك��ە ب���ەت���ای���ب���ەت���ی ل����ەب����واری ف��ێ��رك��ردن��دا دووچ�����اری زانكۆ دەبین،خوێندكارانی ل��ەڕووی پەیمانگاكان و الوازن زۆر زمانەوانییەوە كاتێك دێنە زانكۆو تووشی لەگەڵ دەبن بەریەككەوتن وانەكان كەبەزمانی بیانییە. پێویستە لەم كاتەدا زۆر ئا كتێب و فەرهەنگ بەزمانی ك����وردی ه��ەب��ێ��ت ت��ا ئ��ەو شۆك تووشی خوێندكارە بەردەوامییەكی و نەبێت هەبێت و ڕێژەی تێگەشتنی ئ��ەوب��اب��ەت��ە ت��ازان��ەی ب��ەرز پەڕتوكانە ئەم بێت،كاتێك خوێندكار یەكسەر و نەبن بابەتێكی بیانی زمانی بە تازە وەردەگرێت زۆر گران دەب��ێ��ت ب��ۆی و ل��ەوان��ەی��ە ئیتر وەخ���ت���ەوە ل��ەوس��ات��ە وانەكە ب��ۆ خۆشەویستی

كەم ببێتەوە.ئایا ن����وێ: زان��س��ت��ی كوردی بەزمانی نووسین زانستییەكانی ب��اب��ەت��ە ل��ە

تریشدا كەمە؟محەمەد د.ئیبراهیم كە ب��ێ��گ��وم��ان : ج����ەزا لەهەندێك بواردا دەگمەنەو لەهەندێكی تریشدا دانەدانە یەك تر هەندێكی هەیەو كتێب نییە بەزمانی كوردی، ئەمەش سەرەكی هۆكاری مامۆستایان و كەمتەرخەمی پ��س��پ��ۆڕان��ی ب�����واری ئ��ەو ه��ەوڵ��ن��ادەن ك��ە زانستەیە بنووسن، كوردی بەزمانی بەبیانوی جارێك جائیتر

ئ����ەوەی ك��ە زاراوەك������ان یان ك��وردی بەزمانی نییە نایخوێنێتەوە كەس دوایی ی���ان ل���ەن���او ك��ۆب��وون��ەوە نییە ب��رەوی زانستییەكاندا بیانووانە.. جۆرە لەو و نووسین كەكاری ئەوانەی دان���ان و وەرگ����ێ����ڕان و دەك���ەن ب��ەزم��ان��ی ك��وردی و زانكۆ لەناو زۆرك��ەم��ن بەتایبەتی و پەیمانگاكاندا

زانستییەكاندا. لەبوارە زانستی نوێ: پرۆژەی داه����ات����ووت چ��ی��ی��ە ل��ەم

بوارەدا؟محەمەد د.ئ��ی��ب��راه��ی��م ئ��ێ��س��ت��ادا ل����ە : ج������ەزا كتێبێكی دانانی سەرقاڵی بەناونیشانی زەویناسییم كە زەوی��ن��اس��ی بنەماكانی ڕەش���ن���ووس���ەك���ەی ت���ەواو ب����ووە و ك����اری دی��زای��ن م���اوە م��ۆن��ت��اج��ك��ردن��ی و و ه��اوڕێ��ی��ەك��ی زەوی��ن��اس ئ��ەو ك��اران��ەی ب��ۆدەك��ات. ه���ەوڵ���دەدات كتێبە ئ���ەم بنەماكانی س���ەرەت���او ك��ە زەوی���ن���اس���ی ب���ۆ خ��وێ��ن��ەر ڕوونیبكاتەوەو شیبكاتەوەو دەی���ان ب��ە ب��ێ��ت پاڵپشت وێنەی ستانداردو وێنەی كوردستان كە پەیوەندیدارن كتێبەكەوە. بابەتەكانی بە ه��ەوڵ��م��داوە كتێبەدا ل��ەم ساكارو كوردی بەزمانێكی بەبەكارهێنانی ئ��اس��ان و كوردییانەی زاراوە ئ��ەو ك���ە ل���ە ف��ەره��ەن��گ��ەك��ەدا ڕوون���ك���راون���ەت���ەوە ه��ەر دروستبوونی ل��ەس��ەرەت��ای گ���ۆی زەوی���ی���ەوە ق��س��ەی ل���ەس���ەر ب���ك���ەم و پ��اش��ان خ��اوەك��ان و ك��ەڤ��رەك��ان و زەویناسییەكان و ك���ردارە ك��ات و زەوی و ج��ووڵ��ەی بەبەردبووەكان بە شێوەیەكی ساكار شیبكەمەوەو لەكوێدا نموونە بەڵگەو توانیبێتم خۆمانم ل��ەم��ەڕ وێ��ن��ەی و ب��ەك��اره��ێ��ن��اوە، ه��ی��وادرام بەسوود بێت بۆ خوێنەرانی

كوردستان.

هەر لەسەرەتای دەستپێكردنەوەی خوێندنی ئەمساڵ)2011-2012( وەك دیارییەك بۆ خوێندكارانی كوردستان، فەرهەنگێك لەبواری زەویناسیدا بەزمانی )ئینگلیزی - كوردی( كەوتە بەردیدەی خوێنەران. ئەم كتێبە لەدانانی د.ئیبراهیم محەمەد جەزا محێدین كە پرۆفیسۆری یاریدەدەرە

لەبەشی زەویناسی لەسكوڵی زانست. فەرهەنگەكە لە )269( الپەڕە پێكهاتووەو شەش پاشكۆش لەخۆدەگرێت كە تایبەتە بەهەندێك لەیەكە باڵوەكان و خشتەی كاتیی جیۆلۆجی و سیستەمی بلوورەكان و خشتەی خولیی توخمەكان و خەسڵەتە فیزیایی و كیمیاییەكانی ژمارەیەك

لەخاوە باڵوەكان. هەوڵدراوە كە لێكدانەوەو شیكردنەوەی زاراوە زەویناسییەكان پاڵپشت بێت بەوێنەو هێڵكاری گونجاو كە زۆرێك لەو وێنانە لەسروشتی

كوردستانەوە وەرگیراون نامۆنین بەخوێنەرانی كوردستان.ئەم پەڕتووكە پاش ئەوەی كە لەالیەن زانكۆی سلێمانییەوە ئەركی لەچاپدانی ئەنجامدرا ئێستا لەكتێبخانەی ناوەندیی زانكۆو كتێبخانەی

سكوڵی زانست دەستدەكەوێت و خوێندكاران دەتوانن بەوەرگرتنی سوودمەند ببن.بۆ زانیاری زیاتر سەبارەت بەم پەڕتووكە تازەو بەنرخە پێمانخۆش بوو ئەم چاوپێكەوتنە لەگەڵ دانەری كتێبەكە ئەنجامبدەین:

بەشی ئەوە هەیە ڕێز لەكتێب بگرێت و بیخوێنێتەوەو سوودی

لێوەربگرێت، ئەوە بەخوێندكاران دەڵێم

كە دەكرێت كتێب لەهەر شوێنێك بێت

بەكاریبهێنیت

بەڵكو ن���اك���ات م���ان���دوو و دەكات فیلمێك سەیری

بەس!ل���ەگ���ەڵ ئ��ەم��ان��ەش��دا ئەوە بەشی بەندە بەبڕوای هەیە كە ڕێز لەكتێب بگرێت بیخوێنێتەوە هەوڵبدات و لێوەربگرێت. س��وودی و هەمیشە ئەوە بەخوێندكاران كتێب دەكرێت كە دەڵێم

Page 24: زانستی نوێ ژمارە ١٢

گیانلەبەران پێشبینی روودانی بوومەلەرزە دەکەن

ت�����وێ�����ژەران ب���ەدوای���ی ئ���ەوەوەن ب��زان��ن چ��ۆن بوو ب���ۆق���ەک���ان پ��ێ��ش رودان����ی ب����ووم����ەل����ەرزە ل��ەی��ەک��ێ��ک لەساڵی ئیتالیادا لەشارەکانی زەل���ک���اوەک���ەی )٢٠٠٩(بەجێهێشت، ژیانیان شوێنی ب���ۆی���ە ه���ەن���دێ���ک ک���ەس ت��وێ��ژی��ن��ەوەی��ان دەرب�����ارەی کیمیاییەکان گۆڕانکارییە

دەستپێکردووە.رەن��گ بێ دەڵێن ئ��ەوان گیانلەبەران رەفتاری بکرێت لەرێگەکانی یەکێک وەک پێشبینی بوومەلەرزە لەبەرچاو

بگریین .لەمبارەوە توێژینەوەیەک ل���ەگ���ۆڤ���اری ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی ت���وێ���ژی���ن���ەوەک���ان���ی ژی��ن��گ��ە گ��ش��ت��ی��دا ت���ەن���دروس���ت���ی و

باڵوبووەتەوە.راپۆرتەدا لەم لەبەشێک میکانیزمێکیان ت���وێ���ژەران باسکردووە کە لەودا پەستان لەسەر بەردەکانی نێو توێکڵی ب��ەه��ۆی دەب���ێ���ت زەوی دەستبکەن ئایۆنەکان ئەوەی ب��ە ک��ارل��ێ��ک ل��ەگ��ەڵ ئ��اوە

ژێرزەوینییەکان . کە گیانلەبەرانەی ئ��ەو لەنزییک ئاوە ژێرزەمینیەکاندا دەژی���ی���ن ب���ە ه��ەرچ��ەش��ن��ە کیمیایی گ��ۆڕان��ک��اری��ێ��ک��ی

جیۆلۆجی 35جیۆلۆجی34

ئ���ەگ���ەری ئ����ەوە ه��ەی��ە بوومەلەرزە رودانی پێشبینی رەفتاری لەسەر بەلێکۆلینەوە ئەو بکرێت. گیانلەبەران گیانلەبەران کە هەیە ئەگەرە کیمیاییەکانی لەگۆڕانکارییە پێش بوومەلەرزە ، کە لەئاوە رودەدات، زەمینیەکاندا ژێر دەڵێن زان��ای��ان . تێبگەن گۆڕانە ئ��ەم ه��ەر ل��ەوان��ەی��ە هۆکاری ل��ەئ��اودا، کیمیاییە سەیرەکانی رەفتارە رودان��ی

گیانلەبەران بێت.

ه��ەس��ت��ی��ارن، ب��ۆی��ە ئ���ەوان لەوانەیە چەند رۆژ پێشئەوەی ب�����ەردەک�����ان ب���ل���ەرزێ���ن و هەستی روبدات بوومەلەرزە

پێبکەن.ت��ی��م��ی ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ەوەک��ە ب��ەرێ��ب��ەرای��ەت��ی )ف��رای��دم��ەن ریچل )ن��اس��ا(و) لە فراند( ئازادی لە)زانکۆی گرانت( ئەم ه��ی��وادارن ، (بەریتانیا گ��ری��م��ان��ەی��ە رێ��پ��ی��ش��ان��دەری زەوی و زی��ن��دەوەرن��اس��ان بە ت��اوەک��و بێت ن��اس��ەک��ان یەکتری ک��ردن��ی ه��اوک��اری ب���ت���وان���ن ل���ەه���ەس���ت���ی���اری هەڵهاتنیان و گیانلەبەران بوومەلەرزە رودان��ی لەپێش بوومەلەرزە بۆپێشبینیکردنی

سوود وەربگرن. رەفتاری سەیر

تەنها بۆقە ئیتالییەکان نیین بوومەلەرزە رودان��ی کەپێش لەخۆیان سەیریان رەفتاری پیشانداوە . بەدرێژایی مێژوو دەرب����ارەی زۆر راپ���ۆرت���ی رەفتاری سەیری خشۆکەکان، ماسییەکان و ژیانییەکان دو ب��ووم��ەل��ەرزە رودان���ی پێش

تۆمارکراوە. ب���ۆ ن��م��وون��ە ل��ەس��اڵ��ی )١٩٧٥(دا لە هایچنگی چین چەند لەخەلک زۆرێ���ک ،بوومەلەرزە پێشئەوەی مانگ

روبدات شایەدی ئەوە بوون لەکوونەکانیان مارەکان کە سەیر زۆر ئەمە . دێنەدەر ب���وو چ��ون��ک��ە ئ���ەم م��اران��ە کاتێک و زستاندا ل��ەوەرزی زستانە خ���ەوی خەرییکی بوون لەکونەکانیان هاتنەدەر، پلەنزمەی ل���ەو ک���ارە ئ���ەم گ���ەرم���ادا ب��ۆ خ��ش��ۆک��ەک��ان

بەواتای خۆکوشتنە.ه��ەرک��ام ل��ەم روداوان���ە خشوکەکان هەستانی وەکو لەخەوی زستانە ، یان سەرئاو قواڵیی ماسییەکانی کەوتنی خەلکی بینینەکانی دەری���ا، بوومەلەرزەکان و ئاسایین لێکۆڵینەوە و دەگمەنن زۆر نییە. ئاسان روداوان���ە ل��ەم بۆقەکانی روداوی ب���ەاڵم

ئیتالیا زۆر جیاواز بوو. )ریچل گرانت(لەزانکۆی ئازادی بەریتانیا لەوساڵەدا کە ئەم کۆچەی بۆقەکان روییدا لە لێکۆڵینەوە خ��ەری��ی��ک��ی نامەی بۆ بۆقەکان ژم��ارەی

دکتۆراکەی بوو.زۆر " دەڵ���ێ���ت: ئ���ەو سەیر بوو تەنها لەسێ رۆژدا )٩٦( لە بۆقەکان ژم��ارەی

دانەوە گەیشت بە سفر."دوایی باڵوکردنەوەی ئەم بینینە بوو لەناساوە پەیوەندی پێوەدەکەن. زانایانی ئاژانسی

ف���ەزای���ی ئ��ەم��ری��ک��ا )ن��اس��ا( لێکۆڵینەوەیان لەسەر گۆڕانی پەستان ب��ەه��ۆی کیمیایی ل��ەس��ەر ب��ەردەک��ان دەک���رد ، ئەمە ئایا بزانن دەیانویست بەکۆچی پەیوەندی دەکرێت ب��ەک��ۆم��ەڵ��ی ب��ۆق��ەک��ان��ەوە

هەبێت؟. )ف����رای����دم����ەن ف���ران���د( لەمبارەوە لەناسا زەویناس رودانی پێش کاتێک دەڵێت ب���ووم���ەل���ەرزە ب��ەردەک��ان��ی ژێ������رزەوی دەک���ەون���ە ژێ��ر ل���ەڕوب���ەری و پ��ەس��ت��ان��ەوە زەوی نزییکدەبنەوە، مادەیەک ل���ەه���ەوادا ب���اڵودەک���ەن���ەوە ک��ە م��ول��ک��ی��ول��ەک��ان��ی ه��ەوا دەک�����ات ب���ە ئ���ای���ۆن، ئ��ەم م����ادان����ە دەب���ێ���ت ب��ەه��ۆی سەرئێشەو رشانەوە لەمرۆڤدا هۆرمۆنی ودروس��ت��ک��ردن��ی لەنێو ت���رس و ن��ی��گ��ەران��ی گیانلەبەراندا،دکتۆر خوێنی ف��ران��د دەڵ��ێ��ت ک��ە رەف��ت��اری گ��ی��ان��ل��ەب��ەران دەت��وان��ێ��ت پ���ەی���وەن���دی ب��ەپ��ێ��ش��ب��ی��ن��ی

بوومەلەرزەوە هەبێت.لەدرێژەی قسەکانیدا ئەو دەڵێت : " ئەگەر ئێمە بتوانیین نیشانانە لەم پێنچ یان چوار ئەو جار ، ببستینەوە پێکەوە روداوێ��ک بڵێین دەتوانیین

خەرییکە رودەدات."

Page 25: زانستی نوێ ژمارە ١٢

گەڕان بەدوای تەنۆلکەی خودا )بۆزۆنی هیگز(

دەرئ����ەن����ج����ام����ەک����ان����ی ئ�����ەم ت���اق���ی���ک���ردن���ەوەی���ە ئەویش کە واپیشاندەدات )١٢٥(ئەلکترۆن نزییکەی بۆیە دۆزی��وەت��ەوە. ڤۆلتی بۆ دروستبووە دڵخۆشی )٢٠١٢( لەساڵی ئ��ەوەی تەنۆلکەی هیگز بەتەواوەتی بدۆزرێتەوە. تاقیکردنەوەی بەرستایی مەودای ئەتڵەس لەنێوان هیگزی ب��ۆزۆن��ی )١٣٠( ت��اوەک��و )١١٥(ڤۆلت ئ��ەل��ک��ت��رۆن گیگا تاقیگەی هەڵسەنگاندوەو )CMS(ئ�����ەم م��ەودای��ەی تاوەکو )١١٧( ل��ەن��ێ��وان

)١٢٧( هەڵسەنگاندووە.ئ����ەت����ل����ەس ب��ڕێ��ک��ی )١٢٥(تاوەکو بە یەکسان ئەلکترۆن گیگا )١٢٦()٣.٦( بەجیاوازی ڤۆڵتی )الدان ب����ەرام����ب����ەری Standard()ل��ەس��ت��ان��دەرdeviation(و )CMS(بڕی ئەلکترۆن گیگا )١٢٤( )٢.٦( بەجیاوازی ڤۆڵت )الدان ب����ەرام����ب����ەری ل���ەس���ت���ان���دەر( پ��ێ��ش��ن��ی��ار دەک�������ات. س���ت���ان���دەری زان��س��ت��ی ب��ۆ دۆزی��ن��ەوەی زان��س��ت��ی پ��ش��ت��ڕاس��ت��ک��راو، بەرامبەری )٥( جیاوازی

)الدان لەستاندەر(ە.ب��ە ش��ی��ک��اری ه��ەم��وو فیزیای زانایانی دات��اک��ان س���ێ���ڕن گ��ەی��ش��ت��ن ب���ەو دەرئ��ەن��ج��ام��ەی ب��ۆزۆن��ی ١٣٠( ل���ەن���ێ���وان ه��ی��گ��ز ت��اوەک��و )٦٠٠(گ��ی��گ��ا )ئەلکترۆن ڤۆڵتدا بوونی نییە میلیارد( بە یەکسانە )گیگا دەبێت هەبێت ئەگەر بۆیە تاوەکو )١١٥( ل��ەن��ێ��وان ئەلکترۆن گیگا )١٣٠(

ڤۆڵت دا بێت.ه�����ەرب�����ەم پ���ێ���وان���ە، لەوانەیە هیگز تەنۆلکەی )١٢٦(جار )١٢٤(تاوەکو ق��ورس��ت��ر لەپرۆتۆن بێت. وادیارە لەمانگەکانی هیگز تەنۆلکەی داهاتوودا )LHC( ت��اق��ی��گ��ەی ل���ە

فیزیا 37فیزیا36

فیزیا زانایانی کوردستان کۆبوونەوەیەکی لەسێڕن

ئەنجامدا. گرنگیان ل����ەم ک���ۆب���ۆن���ەوەی���دا س����ەرەت����ا )ج���ی���ان���وت���ی( تاقیکردنەوەی وت��ەب��ێ��ژی خۆی راپۆرتێ )ATLAS(بەکارەکانیان س��ەب��ارەت دواییدا مانگەی چەند لەم لەکۆتاییدا پێشکەشکردو رای���گ���ەی���ان���د،ه���ەرچ���ەن���د پ��ێ��ش��ک��ەوت��ن��ی گ����ەورە بۆ تەنۆلکەیە ئەم دۆزینەوەی ت��ەن��ان��ەت و ل���ەئ���ارادای���ە ه��ەن��دێ��ک ن��ی��ش��ان��ەش لە ئەلکترۆن )١٢٦(گ��ی��گ��ا ڤ���ۆڵ���ت ک���ە ل���ەب���ۆزۆن���ی لەئارادایە. دەچێت هیگز )ت��ەن��ۆل��ەک��ان ل��ەف��ی��زی��ادا –سپین سپینەکانیان بەپێی ب��ری��ت��ی��ە ل��ە خ���والن���ەوەی بەدەوری تەنۆلکەکە زاتی دیاردەیەکی کە خۆییدا، دەب��ن کوانتەمییە-دابەش بۆزۆن گروپدا دو بەسەر ب��ۆزۆن��ەک��ان ف��رم��ی��ۆن، و سپینەکانیان ژمارەی رێکەو سپینەکانیان فرمیۆنەکان هێشتا ب����ەاڵم ک���ەرت���ە(، پ��ێ��وی��س��ت بۆ زان����ی����اری سەبارەت کۆتایی بڕیاری ب��ە دۆزران����ەوەی ل��ەئ��ارادا یەکسانە گیگا )یەک نییە. یەک و میلیارد ی��ەک ب��ە یەکسانە ڤۆڵت ئەلکترۆن بە )١.٦×١٠-١9(جول.

ل��ەدوای��ی��دا )گ��وی��ی��دو ت����ون����ل����ی( وت����ەب����ێ����ژی )CMS( ت��اق��ی��ک��ردن��ەوەی وێ���ن���ەی���ەک ل��ەئ��ەن��ج��ام��ی ب����ەدەس����ت����ه����ات����وو ل��ە پ��رۆت��ۆن- بەریەککەوتنی پ���رۆت���ۆن���ی پ��ی��ش��ان��دا. لەوێنەکەدا چوار ئەلکترۆنی دەبینرا)چوار وزە پڕ زۆر وێنەکە( سەوزەکەی هێڵە تایبەتمەندییەکانیان ک��ە ئ��ەو ت��ای��ب��ەت��م��ەن��دی وەک بەهۆی ک��ە تەنۆلکانەیە Decay(ه���ەڵ���وەش���ان���ەوەه��ی��گ��زەوە ت��ەن��ۆل��ک��ەی )دروس����������ت دەب�����ێ�����ت.

دەدۆزرێتەوە، جیهانی فیزیا )تەنۆلکەی دۆزینەوەی بۆ

خودا( لەسەر ئاگرە.بۆزۆنی هیگز چییە؟

)ب�����ۆزۆن�����ی ه��ی��گ��ز( نەناسراوی ئەندامی تاکە )م���ۆدێ���ل���ی س���ت���ان���دەر(ە بنچینەییداییە. لەفیزیای ئ�����ەم ت���ی���وری���ی���ە ب��اس��ی کارلەیەکردنی چۆنیەتی بنچینەییەکان ت��ەن��ۆل��ک��ە E l e m e n t a r y (particles(وه����ێ����زەک����ان تەنۆلکەیە ئ��ەم دەک���ات. دروستبوونی ب��ەه��ۆک��اری ب���ەرەس���ت���ای���ی ل��ەه��ەم��وو دەزانرێت، تەنۆلکەکانیتر تیورییە ئ��ەم هێشتا ب��ەاڵم ب���ەت���ەواوەت���ی ن��ات��وان��ێ��ت هیگز بۆزۆنی بەرەستایی

دیاریبکات.دواییدا، سااڵنەی لەم فیزیا زانایانی و توێژەران )پ��ێ��ک��دادەری )LHC( ل��ە لەسێڕن هادرۆنی گەورەی ل��ەس��ەر ب���ەت���ەواوەت���ی )هیگز بۆزۆنی دۆزینەوەی چڕبوونەتەوە. وەک باسکرا لەپرۆسەی دۆزینەوەی ئەم زۆر پێشکەوتنی بۆزۆنەدا

دروستبووە. ب�������ۆزۆن�������ی ه��ی��گ��ز خۆی دەتوانێت لەکوێدا

شاردبێتەوە؟هەیە ئەوەیە ئەگەری لەکەرتێکی تەنۆلکەیە ئەم تەنۆلکە لەکاتێکدا چرکەدا بەخێرایی بنچینەییەکان بەیەکداو دەکێشرێن بەرز ه��ەڵ��دەوەش��ێ��ن دروس���ت

ببن. تائێستا فیزیاییەکان چەندیین تاقیکردنەوەیان بۆ تەنۆلکەیە ئەم دەرخستنی لەپێشدا باسمان کرد وەک ئەنجامداوە. ئەو راپۆرتانە )٣٠٠( دەرئ���ەن���ج���ام���ی بەریەککەوتنی م��ی��ل��ی��ارد

سەرەتاییەکانە. تەنۆلکە ئەگەر ئەم تەنۆلکە نەدۆزرێتەوە چی

ڕوودەدات؟

)گ���ووی���ی���دو ت��ان��ل��ی(تاقیکردنەوەی وت��ەب��ێ��ژی "دڵنییایین )CMS(دەڵ��ێ��ت بۆزۆنی ج��ار ئ��ەم ئ��ەگ��ەر دەبێت نەدۆزرێتەوە، هیگز بەدوایی لێبشۆیین دەستی بۆ رێ���گ���ەچ���ارەی���ەک���ی���ت���ر سەرچاوەیی چ��ارەس��ەری ب���ەرەس���ت���ای���ی ت��ەن��ۆل��ک��ە سەرەتاییەکاندا بگەڕیین. "ئایا رێگەچارەی تر

هەیە؟)س��ت��ی��ڤ��ن وای��ن��ب��رگ(نۆبڵی خ��ەاڵت��ی ب����راوەی زانکۆی مامۆستای فیزیاو کە لە)ئاوستین( تگزاس لەگەڵ ١9٦٠دا لەدەیەی )عەبدوسەالم( )گالشو(و م��ودێ��ل��ی س��ت��ان��داردی��ان داه���ێ���ن���اوە ل���ەم���ب���ارەوە دەڵ���ێ���ت "م����ن پ��ێ��م��وای��ە هیگز ب��ۆزۆن��ی بۆ دەبێت ج��ێ��گ��رەوەی��ەک��ی��ت��ر ب��وون��ی هەبێت، فەرامۆشکردنی ئەم رێگە لەوانەیە تەنۆلکەیە تەنۆلکەیتر بۆدۆزینەوەی نوێ وزەی��ەک��ی بکاتەوەو تەنۆلکە بەفیزیای ب��دات

سەرەتاییەکان". پێویستیمان ئایا

بەتەنۆلکەی بۆزۆنی هیگز هەیە؟

ستراسلێر(زانای )مت لەزانکۆی تیوری فیزیای لەنیوجیرسی )روت��گ��رز( ل��ەم��ب��ارەوە دەڵ��ێ��ت "ن��ە، لەراستییدا هیگز بۆزۆنی بواری لە شەپۆلێکە تەنها ه���ی���گ���زدا. ئ����ەم ب����وارە لەڕاستییدا فەرامۆشکراوە! ت��ێ��دەک��ۆش��ێ��ت گ����ەردوون بکات، رزگار لەکارەسات بەو ئەگەر رۆژێک بگەیین تەنۆلکەیە ئەم ئەنجامەی بوونی نەبووە، هیچ شتێک فیزیاییەکان ن��اگ��ۆڕێ��ت. ب��ەه��ۆی ئ���ەوەوە ب���ەدوای هیگزەوەن چونکو بۆزۆنی بۆ رێگەیە کورتتریین ئەمە گەیشتن بەو بوارە. ئەگەر نەدۆزرێتەوە تەنۆلکەیە ئەم ئەنجامەی ب��ەو دەگ��ەی��ی��ن

نییە ئەوە رێک ب��وارە ئەم مودێلی و دەیزانیین ک��ە دەکات. پێشبینی ستاندەر ب��وارەدا ل��ەم تەنۆلکەکان وەک شەپۆلە بچووکەکانی رووبارێک وان. بۆ نموونە شەپۆلەکانی )فۆتۆن(ەکان )کارۆموگناتیسی( ب��واری شەپۆلەکان دەزانیین ین. ک��ە چریان ل��ەو ش��الن��ەی دەچن. لەناو زوو ب��ەرزە بۆ بارۆدۆخێکیش وەه��ا لەئارادایە. هیگز ب��واری فیزیاییە ب��ارودۆخ��ەدا ل��ەم لەئەگەری روو تیورییەکان س����ەرن����ج����راک����ێ����ش و وەکو دەک��ەن هەستبزوێن تەنۆلکەیترو کایەی هێنانە

هێزی سروشتیتر". رێ��گ��ەی هێشتا ئ��ای��ا

کەمان لەبەردەمدا ماوە؟ بوونی هێزێکی نوێ کە پێی دەوترێت هێزی رەنگی )Technicolor(، دەتوانێت ب��ەب��ێ ن��ی��از ب��ە ب��ۆزۆن��ی بە بدات بەرەستایی هیگز هێزانە ئەم تەنۆلکەکان. ڤێژەنێکی وەک دەت��وان��ن ب��ەه��ێ��زی ه��ێ��زی ن��اوک��ی Nuclear Strong( بەتیینForce(ک������ە ل��ەن��اووک��دا )Quarks(ک����وارک����ەک����انل���ەالی ی���ەک رادەگ��رێ��ت هێزە ئ��ەم بکات. رەفتار دەت���وان���ێ���ت ب���ە ج���ووت و پڕبکات ف��ەزا تەنۆلکە بەرزەوە بەچڕی ناوەندێک دروس���ت���ب���ک���ات، ک��ات��ێ��ک ت��ەن��ۆل��ک��ەک��ان ب��ەن��اوی��ی��دا بۆ ب��ەراس��ت��ی��ی��ان دەڕۆن

دروستدەبێت.وای����ن����ب����رگ دەڵ���ێ���ت "ئەگەر هیگز بوونی نەبێت، هەیە بوونی جێگرەوەیەک ک���ە )LHC(دەت����وان����ێ����ت

بیدۆزێتەوە."ب���ۆ ن��ووس��ی��ن��ی ئ��ەم سایتی ل��ە س���وود ب��اب��ەت��ە گۆڤاری سێڕن، ناوەندی نەیچێرو نیوساینتست و ئ���اژان���س���ک���ان���ی ه�����ەواڵ

وەرگیراوە

گەردووندا لەخەڵقەتی کاتێک بۆ نزیک لەتەقینەوە )Big Bang(گ����ەورەک����ەن���زی���ک( زۆر )زۆر زۆر پرسیار دەگەڕێنیەوە یەکێک دروس��ت��دەب��ێ��ت. چۆن ئەوەیە لەپرسیارەکان بەرەستاییان تەنۆلکەکان وەرگ���رت���ووە؟ وات��ە چۆن م��ادی؟ بەجسمی ب��وون��ە ی��ەک��ێ��ک ل����ەو ت��ی��وری��ی��ە ب���ەه���ێ���زان���ەی ک���ە ب��اس��ی ئ��ەم��ە دەک�����ات و وەاڵم���ی

دەداتەوە، مۆدێلی ستاندەرە کە )Standard Model(بوارێکی بوونی پێشبینی ت��ەن��ۆل��ک��ەی زۆر ب��ەه��ێ��زو زۆر لەوزەی قورسدەکات ب����ەرزدا ک��ە ه��ۆک��ارن بۆ بەرەستایی دروستبوونی ل��ەس��ەرەت��ای گ��ەردوون��دا، لەپێکدادەری زانایان ئێستا )LHC( سێرن ه��ادرۆن��ی ب����ەدوای����ی واڵم�����ی ئ��ەو پ���رس���ی���ارە ب����ەک����رداری دەگ���رێ���ن. ئ��ەن��ج��ام��ەک��ان

س��ەرن��ج��راک��ێ��ش��ن. ئ��ێ��وەو زانستی گۆڤاری راپۆرتی

نوێ لەمبارەوە. لەدوو دەڵێن توێژەران ج��ی��اوازدا تاقیکردنەوەی نێشانەگەلێک ل��ە)س��ێ��ڕن( کە بینراوە لەتەنۆلکەیەک هاوشێوە بەرەستاییەکەیان تەنۆلکەی لەوانەیە بووەو بووبێت. )Higgs(ه��ی��گ��زدۆزی���ن���ەوەی ت��ەن��ۆل��ک��ەی یەکێک دەت��وان��ێ��ت هیگز گرنگەکان و لەدەستکەوتە

زانستی پێشکەوتنەکانی ل�������ەم )٦٠(س�������اڵ�������ەی دوای���ی���دا دەب���ێ���ت. ئ��ەم ئێستا ت��اوەک��و تەنۆلکەیە فیزیادا لەتاقیکردنەوەکانی ن��ەب��ی��ن��راوەو دۆزی���ن���ەوەی زانیاری ئەوەی دەبێتەهۆی چۆنیەتی دەرب��ارەی زیاتر دروس��ت��ب��وون��ی گ���ەردوون

بەردەستبکەوێت.ب��ەپ��ێ��ی ت��ی��وری��ی��ەک��ان یەکەم هیگز ت��ەن��ۆل��ک��ەی تەنۆلکەیە کە لەدوایی بیگ

گەورەکە( )تەقینەوە بانگ بەهۆی بووە دروستبووەو دروس��ت��ب��وون��ی گ����ەردون ئێستایی. ش��ێ��وەی��ی ب��ەم سێڕن تاقیگەیی ل���ەدوو ئەتڵەس و تاقیگەیی وات��ە تەریب بەشێوەی سمس بەدوایی ساڵە لەدوو زیاد ئەم ب��وون��ی نیشانەکانی

تەنۆلکەیەوەن.ک�����ات�����ژم�����ێ�����ر)٤(ی )١٣( رۆژی دوان��ی��وەڕۆ ب��ەک��ات��ی دی��س��ام��ب��ەر ی

Page 26: زانستی نوێ ژمارە ١٢

ژینگه‌ 39ژینگه‌38 شارستانیەت 39شارستانیەت38

بەفڕۆكە گەشتیار كاتێك تێدەپەڕێت بەسەرناوچەكەدا دیمەنێكی هەورەكاندا بەناو س��ەرن��ج��ڕاك��ێ��ش دەب��ی��ن��ێ��ت، ئەتڵەسی و زەری��ای دیمەنی زەریای ئارام لەیەك كاتدا، لەم كۆمەڵێك ن��اوازەی��ەدا دیمەنە دەری��اچ��ەو ب��ەن��داوی ئ��اوی بەستراون كەپێكەوە درێ��ژ زیودا زنجیرەیەكی لەشێوەی ناوچەیەكی كەبەچواردەوریدا هەیە، وەك فراوانی سەوزای تابلۆیەكی هونەری دەبینرێت، زەوی( )دڵ��ی ناوچەیە ئ��ەم ی��اخ��ود )ك��ەن��اڵ��ی پ��ەن��ەم��ا(

ناونانەش ئەم هۆكاری یە، ب���ەه���ۆی پ��ێ��ك��ەوەگ��رێ��دان��ی ه���ەردوو زەری���ا گ��ەورەك��ەی تاكە )پەنەما( جیهانەوەیەو زەریای كە دونیایە واڵتێكی 50( تەنیا ئەتڵەسی ئ��ارام و

میل( لێوەی دوورن.یەكێكە پ��ەن��ەم��ا واڵت���ی باشور، ئەمریكای لەواڵتانی كم )78200( ڕوب��ەرەك��ەی لەباكوریەوە چوارگۆشەیە، دەری����ای ك��اری��ب��ی و زەری���ای ئ��ەت��ڵ��ەس��ی، ل��ەب��اش��وری��ەوە لەباشوری ئ���ارام و زەری���ای كۆلۆمبیا، خ��ۆره��ەاڵت��ی��ەوە

واڵتی خۆرئاواوە لەباكوری كۆستاریكایە.

پ���ەن���ەم���ا دەك���ەوی���ت���ە وشكانییەی ل���ەو ب��ەش��ێ��ك ه���ەردوو كەپێكگەیەنەری ئەمریكای باكور و ئەمریكای لە زیاتر درێژیەكەی باشورە، )770كم (ە، لەدیوی زەریای ئ��ەت��ڵ��ەس��ی��ەوە، )417ك����م(ە ئارامەوە، زەری��ای دی��وی لە پەنەما واڵتێكی دریژ كۆلەیە و )80(بۆ لەنێوان پانییەكەشی

)190( كم دایە.پایتەختی پەنەما ش��اری

س���ی���اس���ی و ڕۆش��ن��ب��ی��ری و هێمایەكە واڵت��ە و كارگێڕی ب���ۆ ن��وێ��ب��ون��ەوە و ل��ەس��اڵ��ی وەك 2003(زای����ن����ی����دا (پایتەختی ڕۆشنبیری ئەمریكی

هەڵبژێردرا.جیۆلۆجیای زەوییەكانی پەنەما

یاخود پەنەما بەرزەخی بەرزەخی مێژووییەكەی ناوە تەسكی شریتێكی داری����ن، نێوان كەدەكەوێتە وشكانییە )زەریای )كاریبی(و دەریای ئارام(و پردی پەیوەندی نێوان

ئەمریكای باكور و ئەمریكا باشورە.

زەوی���ی���ەك���ان���ی واڵت���ی )3( پێش ئێستا، پ��ەن��ەم��ای م��ل��ێ��ۆن س���اڵ ل���ە )چ��اخ��ی دروستبووە و پاڵیۆسینی(دا پ����ێ����ش دروس����ت����ب����وون����ی ئ���ەوزەوی���ی���ەی ئ��ێ��س��ت��ا، ئ��ەم بەئاوێك هەمووی ناوچەیە بە كەناسرابوو داپۆشرابوو )دەریای كاریبی ناوەڕاست(، ه�����ەردوو زەری�����ای ئ���ارام و هیچ ب��ێ ئەتڵەسی زەری���ای

دەكرد، تێكەاڵو بەربەستێك دووپلێتی زەوی��ەدا ئەم لەژێر ه��ەب��وون زەوی گ�����ەورەی لەیەكتر ووردە ووردە ك��ە ن���زی���ك���دەب���وون���ەوە، ل��ەگ��ەڵ ڕوودانی پیاكێشان لەنێوانیاندا چووە ئ��ارام زەری���ای پلێتی پەستان و كاریبی و ژێرپلێتی بەرهەمهاتوو گەرمی پلەی لەم بەریەك كەوتنە بووبەهۆی بوركانەكان دروس��ت��ب��وون��ی

لەژێر ئاودا.

بوركانە بەهێزەكان مادەو وزەكانیان گەشتە سەر ڕووی ساڵ، )15(ملیۆن ئاوەكان و لەمەوبەر كۆمەڵە دوورگەكانی پلێتەكان جوڵەی دروستكرد، بوەهۆی دواتردا لەماوەكانی هەندێك ب���ەرزك���ردن���ەوەی ناوچە و مەوادی زۆر بۆ سەر

ڕووی ئاوەكان.ب��ەت��ێ��پ��ەڕب��وون��ی ك��ات و زۆری ب���ڕێ���ك���ی ه���ات���ن���ی

لەهەردوو نیشتەنی م��ەوادی باشورەوە، باكور و ئەمریكای نێوان كەلەبەرەكانی درز و ئ������ەودوورگ������ەو زەوی���ان���ە ملیۆن )3( پێش پڕبونەوە و ساڵ لەمەوبەر ئەم بەرزەخەی

ئێستای دروسكرد.ئەم گەشەكردنی زانایان لەڕووداوە بەیەكێك بەرزەخە گرنگە جیۆلۆجییەكانی زەوی

پەنەمادڵی

گەردوون

دادەنێن، چونكە لەگەڵ ئەوەی ك��ەڕووب��ەرێ��ك��ی ب��چ��ووك��ی كاریگەری ب��ەاڵم وشكاییە، گ�������ەورەی ه���ەی���ە ل��ەس��ەر بەتایبەت جیهان، بارودۆخی

لەڕووی ئاوهەوایەوە.لەوانە:

كە جیاكەرەوەیەكە .1زەریاكە دوو چیتر ناهێڵێت

تێكەاڵوببن.

ن�����اوچ�����ەك�����ە .2ب��ووەت��ەپ��ردێ��ك��ی زەم��ی��ن��ی و ب��ەه��ۆی��ەوە ت��ەوژم��ە ه��ەوای ئاڕاستە دووب���ارە زەری��اك��ان زەریای تەوژمی وەردەگرن. لەگەڵ دەشڵەژێت و ئەتڵەسی ب��ەرك��ەوت��ن��ی ب����ەم ن��اوچ��ە ب��ەرەو ن��اچ��ارە وشكانییەدا ب��اك��ور ب����ڕوات و ڕووب��ك��ات��ە

ئا: هاجەر خلیل داودی

Page 27: زانستی نوێ ژمارە ١٢

شارستانیەت 41شارستانیەت40

بەسەرپەرشتیكردنی هەستا ك���ەن���اڵ���ەك���ە، ب��ەئ��وم��ێ��دی بەدەستهێنانی ئەوسەركەوتنەی كە كەناڵی سوێس لەمێژوودا

بەدەستیهێنابوو.ویالیەتەیەكگرتووەكانی ئ��ەم��ری��ك��ا پ��اڵ��پ��ش��ت��ی��ك��ەری پەنەمایەكان بوو بۆ جیابوونەوە ل���ەك���ۆڵ���ۆم���ب���ی���ا، ل��ەس��اڵ��ی پەنەماییەكانیش )1903(دا، بەپێدانی ڕازیبوون لەدواتردا بەئەمریكییەكان هەموومافێك

لەدروستكردنی كەناڵەكەدا.

كردن گۆڕانكاری بۆ قۆناغ، لەڕێگەی ئاوەكەیدا لەئاستی گ����ەورەی ئ����اوی ژووری دەستە واتەسێ تایبەتییەوە، ناسراوە كە جیاواز ژووری گەنجینەی )أه���وس���ە( ب���ە كەهەڵدەستن ئاوكۆكەرەوە، كەشتی و ب��ەب��ەرزك��ردن��ەوەی گەنجینەكان نزمكردنەوەی، بەشێوەی جووت بوونیاتنراون بەمەبەستی تێپەڕكردنی كەشتی لەیەككاتدا بەئاڕاستەی هاتوو

ڕۆشتوو.

ن��اوچ��ەی��ەك��ی ت��ر ك��ەل��ەوێ��دا بەتەوژمی كەنداو دەناسرێت.ئ����ەوەی ب���ەه���ۆی .3تەوژمی ئاوی گەرمی دەریای ك��ردووەت��ە ڕووی ك��اری��ب��ی زەریای خۆرهەاڵتی باكوری كاریگەری ئەمەش ئەتڵەسی، ئەوروپا ئ��اووه��ەوای لەسەر دروس���ك���ردووە، وای��ك��ردووە ك��ە ب��اك��وری خ��ۆره��ەاڵت��ی ئەگەر گەرمبێت، كشوەرەكە گەرمانە ئاوییە تەوژمە ئەم نەبونایە پلەی گەرما لەزستانی پلەی )10( ب��ۆ ئ���ەروپ���ادا

سەدی دادەبەزی.ب����ەرزەخ����ە ئ�����ەم .4ئاسانكردنی ب��ووەت��ەه��ۆی ج������وڵ������ەو ه����ات����وچ����ۆی هەردوو لەنێوان گیانلەبەران لەزانستی ئەمەش ئەمریكادا و بەبەردبووەكاندا بەگۆڕینەوەی

ئەمریكای گەورە ناسراوە.ب������ەرزەخ������ی پ���ەن���ەم���ا ك����اری����گ����ەری ب���ەش���ێ���وەی ڕاس��ت��ەوخ��ۆ و ن��اڕاس��ت��ەوخ��ۆ ل��ەس��ەر ئ���اوه���ەوای زەری���او ژیانی و دەریاكان و ڕووپۆشی داب��اری��ن و پلەی بڕو ج��ۆری

گەرمی ناوچەكە هەیە.جوگرافیای مرۆیی

پەنەما واڵت��ی م��ێ��ژوو: ئیسپانییەكانەوە ل��ەالی��ەن )16(دا س���ەدەی ل��ەم��اوەی لەساڵی داگیركرا دۆزرایەوە و هەرێمێك ب��ووە )1821(دا پەنەمای ش��اری لەكۆڵۆمبیا، اغسگس )15( لە پایتەخت ب���ون���ی���ادن���را، )1519(دا تەنیا بەدانیشتوانی ژم��ارەی وەك )100ك����ەس(ی����ی����ەوە، هەمیشەی ش����اری ی��ەك��ەم

لەسەر زەریای ئارام ناسرا.دوای )1989( س��اڵ��ی پەیوەندییەكانی ئاڵۆزبوونی نی كا ە و تو كگر یە تە یە یال و وسەرۆكی پەناما، ئەمریكا و )ج��ۆرج لەوكاتەدا ئەمریكا ب���ۆش���ی ب������اوك( ب���ڕی���اری ئەو دەسەاڵتی لەكارخستنی )مانویل كەژەنەراڵ واڵتەیدا نوریغا( سەركردایەتی دەكرد، لەئەنجامی ش��ەڕ، بەڕێگەی

زۆری ب��ەش��ێ��ك��ی ش�����ەڕدا ناوچەكە كە میژوویەكی كۆنی دروسكرابوو ل��ەدار هەبوو، س��وت��او ل��ەن��اوچ��وو، ب��ەاڵم باشبوونی پ��اش ل���ەدوات���رو )USA( پەیوەندیەكانیان، لەبونیادنانەوەی هاوكاربوو ب��اڵ��ەخ��ان��ەی ف����راوان و ب��ەرز بۆجێگرتنەوەی لەناوچەكەدا واڵتی وێرانبووەكان، ناوچە )USA( بەیارمەتی پەنەما نۆڤەمبەری لە )3( ی توانی ل��ەك��ۆڵ��ۆم��ب��ی��ا )1903(

جیابێتەوە.پەنەما حكومەتی دوات��ر لەگەڵ م��ۆرك��رد پەیمانێكی وی��الی��ەت��ەی��ەك��گ��رت��ووەك��ان��ی بوو ڕازی تێیدا ئەمریكا، پەنەما كەناڵی بەهەڵكەندنی دەستگرتی ئەمریكاو لەالیەن ئەمریكا بەسەر ئەو زەوییانەی كەدەكەونە كەناری كەناڵەكە، )10( كەناڵەكە هەڵكەندنی س��اڵ��ی خ���ای���ان���د، ل��ەس��اڵ��ی دوای )1904-1914( و چەند دانیشتن و وتوێژ لەنێوان USA(دا پ��ەن��ەم��او )واڵت���ی ڕێكەوتننامەیەك مۆركرا لە)9()1977( سێبتەمبەری ی ك��ەب��ەه��ۆی��ەوە دەس��ەاڵت��ی دا سەروەری كەناڵەكە لەئەمریكا

گەڕایەوە، پەنەما واڵت��ی بۆ )31( لە ڕێكەوتننامەیە ئەم )1999( دی��س��ەم��ب��ەری ی جێبەجێكراوپەنەما سەربەستی

تەواوی بەدەستهێنا.دانیشتوانی واڵت

دان���ی���ش���ت���وان���ی واڵت���ی لەدانیشتوانە بریتین پەنەما ڕەس�������ەن�������ەك�������ان و ئ����ەو لەالیەن كەدواتر كۆچەرانەی ئیسپانییەكانەوە دۆزەرەوە ه��ات��ن��ەن��اوچ��ەك��ە. ئ��ەم��ەش ه���ۆك���اری دروس��ت��ب��وون��ی ج��ی��اوازە ڕەگ��ەزێ��ك��ی چەند

لەواڵتەكەدا كە بریتین لە: )%70( م���س���ت���ی���زو )%14( ه��ن��دی��ی��ەس��وورەك��ان هندییەكان )%10( ق��ەوق��از

)6%( و.. هتد. ل�������ەڕووی ئ��ای��ن��ی��ەوە، )%93( مەسیحی - )ئۆرشا كاسۆلیكن و دانیشتوان ی پ��رۆت��س��ت��ان��ت��ن، )6%(ی ئ���ای���ن���ی ئ��ی��س��الم��ی��ش ك��ە بەخێرای لەجیهاندا ئەمڕۆ لەمێژوویەكی باڵودەبێتەوە ن����ادی����ارەوە ك���ە ه��ەن��دێ��ك ب��ۆ س���ەرەت���ای دۆزی���ن���ەوی بۆ ت��ر هەندێكی واڵت��ەك��ەو كەناڵەكەی هەڵكەندنی كاتی دەگ���ەڕێ���ن���ن���ەوە گ��ەش��ت��ۆت��ە

ناوچەكە.ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا ژم�����ارەی موسوڵمانان ڕوو لەزیادبوونەو ل��ەش��ارەگ��ەورەك��ان��ی واڵت��دا وەك )پەنەماستی( و )كۆڵۆن(، تایبەتی و مزگەوت بۆ بنكەی

موسوڵمانان كراوەتەوە.جوگرافیای ئابوری

زەوی ك���ش���ت���وك���اڵ: گ���ون���ج���او ب��ۆك��ش��ت��وك��اڵ واڵت����ە خ���اك���ی )6%(ی دەڕوێنرێت، تێدا ك��ەم��ۆزی ئ���ەوەش���ی ك��ەدەم��ێ��ن��ێ��ت��ەوە . نە كا ڵییە كا كشتو مە هە ر بەئەنەناس، )كاكاو، ئەوانیش گەنمەشامی، هندی، گوێزی برنج، شەكر، قامیشی ق��اوە، توتن، گ��وڵ��ەب��ەڕۆژە، گ��ەن��م، س����ەوزە، م��ی��وەی ن��اوچ��ەی

كەمەرەی.لەپەنەمادا ئ��اژەڵ��داری: )م���ان���گ���ا و ب������ەرازو ب���زن( لەلەوەڕگای بەخێودەكرێن،

نوێی دروستكراودا.دەرام���ەت���ەك���ان���ی ت��ر: م��اس��ی، ڕاوی م���ەگ���اگ،

تەختەی دارستانەكان.كەناڵی پەنەما )دڵی گەردوون(

دروستكردنی م��ێ��ژووی بیرۆكەی پ��ەن��ەم��ا: كەناڵی

كەناڵە ئ��ەم دروس��ت��ك��ردن��ی دەگەڕێتەوە، )19( بۆسەدەی فەڕەنسییەكان ك��ە كاتێك )1869-1859( لەسااڵنی نۆكەندی سوێسیان هەڵكەند، پێكەوەبەستنی كەبووەهۆی )دەری��������ای ن����اوەڕاس����ت و دەری���ای س���ور(، ب��ووەه��ۆی ك���ەم���ك���ردن���ەوەی ڕێ��گ��ای م���ێ���ژووی ن��ێ��وان ه����ەردوو

قاڕەكەو دونیاش.فەڕەنسییەكان ئەمە پاش بەلێكۆڵینەوە دەستیانكرد ل��ەخ��ۆرئ��اوا، بۆ دۆزی��ن��ەوەی ك�����ورت�����ری�����ن رێ����گ����ا ب��ۆ پ��ێ��ك��ەوەب��ەس��ت��ن��ی ه����ەردوو واڵتێك كاتەدا لەم ئەمریكا، ب��ەو ن��اوەوەب��وون��ی ن��ەب��وو، بەڵكو زەویەكانی بەشێكبوون ل����ەواڵت����ی )ك��ۆڵ��ۆم��ب��ی��ای )كریستۆڤەر بەناوی گەورە( دۆزەرەوەی كۆڵۆمبۆس(ی

ئەمریكا.)19(دا ل�����ەس�����ەدەی ب��ی��رۆك��ەی دروس��ت��ك��ردن و ه��ەڵ��ك��ەن��دن��ی ك��ەن��اڵ��ێ��ك كە وشكانیدا ماوەی لەكورترین لەیەكتر ئەمریكای ه��ەردوو

جیابكاتەوە ڕونبویەوە.دیلسبس( )ف��ردی��ن��ان��د سوێس كەناڵی دامەزرێنەری

ن����ەخ����ش����ەك����ێ����ش����ان و ج��ێ��ب��ەج��ێ��ك��ردن��ی پ��رۆژەك��ە ق��ورس و قۆناغی بەگەڵێك بەهۆیەوە تێپەڕی، ئ��اڵ��ۆزدا چ��ەن��دی��ن ك����ەس گ��ی��ان��ی��ان هاتنی تاكۆتایی لەدەستدا و ئ��ەم پ��رۆژەی��ە، ب��ڕی پ��ارەی نزیكەی گەیشتە خەرجكراو دۆالری م��ل��ی��ۆن )380(

ئەمریكی.كاركردنی كەناڵی پەنەما:ك���ەن���اڵ���ەك���ە ت���وان���ای تێپەڕاندنی كەشتی هەیە بە)3(

ی���ەك���ەم )گ��ەن��ج��ی��ن��ە(ی ب��ەك��اره��ێ��ن��راو دووری��ەك��ەی پ��ان��ی��ی��ەك��ەی )300م(ە و )20م(، قوڵییەكەی )34م( و ق���ەب���ارەی )گ��ەن��ج��ی��ن��ە(ك��ان كەشتیانە ئ���ەو ق���ەب���ارەی دی����اری����دەك����ەن ك��ەدەب��ێ��ت بەكەناڵەكەدا بڕوات، بۆنموونە گەورەنەوتییەكان گوێزەرەوە یاخود كەشتییە فڕۆكەهەڵگرە دەریایی هێزی گەورەكانی ئ��ەم��ری��ك��ا، ن���ات���وان���ن ب��ەم ئەمەش تێپەڕبن، ك��ەن��اڵ��ەدا

كەناڵەكە بەكەموكورتییەكی دادەن���رێ���ت، گ���ەورەك���ردن و كەناڵەكەش كردنی ف��راوان زۆر بەتێچوونێكی پێویستی ب��ۆ واڵتەكە ئ��ەم��ەش ه��ەی��ە،

تێچونێكی گەورەیە.ك��ەش��ت��ی��ی��ەك��ان��ی ن���او لەڕێگەی ئەتڵەسی زەری��ای دێنە )لیمۆن(ەوە ك��ەن��داوی ن���اوك���ەن���داوەك���ەوە، ل��ێ��رەدا لەئاوێكی هێشتا كەشتیەكە

قوڵدایە.شارەزا كەسێكی لێرەوە دەبێتە بچوكدا لەبەلەمێكی ڕێنیشاندەر لەكاتی تێپەڕبوونی

كەشتییەكە بەكەناڵەكەدا.ت���ێ���پ���ەڕب���وون دوای دەروازەی ب��ەڕێ��گ��رەك��ان و بەرەو كەشتییەكە كەناڵەكەدا ب���اش���وور دەك���ەوێ���ت���ەڕێ و دەبێت ل��ەڕێ��گ��ادا )11ك���م( تادەگاتە گەنجینەی )جاتن(.گەنجینەی ئاوكۆكەرەوەی جاتن

بەكارێكی ئەم گەنجینەیە ئ��ەن��دازی��ی��اری زۆرگ�����ەورە دەن��اس��رێ��ت و پ��ێ��ك��دێ��ت لە كە چیمەنتۆ، ژووری )3(بەرزكردنەوەی بۆ كاردەكەن ك��ەش��ت��ی��ی��ەك��ان ب���ەڕووب���ەری لەئاستی )26م( ن��زی��ك��ەی ب��ۆئ��ەوەی دەری����اوە، ڕووی ك��ەش��ت��ی��ی��ەك��ە ب��گ��ەی��ەن��ن��ە )دەریاچەی جاتن(، لەكەناری گ��ەن��ج��ی��ن��ەك��ان��دا ف��ارغ��ۆن��ی بەتەوژمی كە هەیە بچووك ك���ارەب���ای���ی ك����اردەك����ەن و لەسەر بە)بغال(و ن��اون��راون س��ك��ەی ئ��اس��ن دەج��وڵ��ێ��ن، لەكاتی تێپەڕبوونیاندا كەشتییە دەكەن و ڕێنمایی بچوكەكان هەڵیدەگرن و خۆیاندا لەناو كەشتییە گەورەكانیش بەهێزی خ���ۆی���ان ب��ەگ��ەن��ج��ی��ن��ەك��ان��دا

تێدەپەڕن.ب��چ��ووك��ەك��ان كەشتییە ب��ەن��زی��ك��ب��وون��ەوە ل���ەژووری ی���ەك���ەم دەوەس����ت����ن، ب���ەاڵم ك���ەش���ت���ی���ی���ە گ�����ەورەك�����ان ب�����ەردەوام�����ن ل���ەج���ووڵ���ە، ك���ارك���ەران���ی ن��اوك��ەن��اڵ��ەك��ە ه��ەڵ��دەس��ت��ن ب��ەب��ەس��ت��ن��ەوەی زن���ج���ی���رەك���ان���ی ف��ارغ��ۆن��ە

Page 28: زانستی نوێ ژمارە ١٢

شارستانیەت 42

بەكەشتییەكەوە، گ��ەورەك��ان هەڵدەستن فارغۆنەكانیش ب���ەڕاك���ێ���ش���ان���ی ك��ەش��ت��ی��ی��ە ب��چ��وك��ەك��ان و دەس��ت��دەك��ەن كەشتییە ب��ەی��ارم��ەت��ی��دان��ی گەورەكان بۆ ژووری یەكەم و پۆاڵینەكانی دەرگ��ا لەگەڵیدا ی��ەك��ەم��ی ب��ەش��ی دواوەی

كەناڵەكە دادەخرێن.كەناڵەكە ك��ارك��ەران��ی ه��ەڵ��دەس��ت��ن ب��ەك��ردن��ەوەی لێوەی كە ئاوییەكان زمانە جاتن( )دەری���اچ���ەی ئ���اوی لەڕێگەی ژوورەك���ە دێتەناو لەبەشی ك��ون��ێ��ك��ەوە، چ��ەن��د خ�������وارەوەی ژوورەك�������ەدا دەقیقەدا )15-8( لەماوەی بەهێواشی هەڵقواڵوەكە ئاوە ب��ەرزدەك��ات��ەوە، كەشتییەكە ل���ەوك���ات���ەی ك���ە ئ���اوەك���ە ئ��اس��ت��ەك��ەی ب��ەرزدەب��ێ��ت��ەوە ت��ائ��اس��ت��ی ئ���او ل�����ەژووری دووەمدا دەرگاكانی پێشەوەی ك��ەش��ت��������ی��ەك��ە دەك���رێ���ت���ەوە ب��ەڕاك��ێ��ش��ەرەك��ان��ی ك��ەن��اری كەناڵەكە )قاسرەكان( یارمەتی بۆچوونە دەدەن كەشتییەكان

ناو ژووری دووەمەوە.ج��اری��ك��ی ت���ر ئ��اس��ت��ی ئەم بەرزدەكرێتەوەو ئاوەكە سێیەمیشدا ل���ەژووری ك��ارە ئاستی تا دەبێتەوە دووب��ارە دەریاچەی دەگەیەنێتە ئاوەكە كاركەرانی لێرەدا )ج��ات��ن(، ك���ەن���اڵ���ەك���ە ه��ەڵ��دەس��ت��ن ب����ەك����ردن����ەوەی زن��ج��ی��رە كەشتییەكە ب��ەس��ت��راوەك��ان و دەس���ت���دەك���ات ب��ەڕۆی��ش��ت��ن، تادەگاتە دەریاچەی )جاتن(.

شایەنی باسە ئەم بەنداوە )18( لەخۆگرتنی ت��وان��ای ملیۆن مەتر چوارگۆشە ئاوی لەگەورەترین یەكێكە هەیە و ب����ەن����داوەك����ان����ی دون���ی���او دروستكردنی ب��ووەت��ەه��ۆی دەری����اچ����ەی )ج���ات���ن( كە كم )422( ڕووب���ەرەك���ەی دووج����ای����ە، ك���ۆك���ەرەوەی )شاجریز( ڕووب���اری ئ��اوی كەناڵەكەدایە، لەكۆتایی كە دەڕژێتە زەریای ئەتڵەسییەوە.دەگاتە كەشتییەكە دواتر

ب����اش����وری خ���ۆره���ەاڵت���ی دەچێتە )جاتن( و دەریاچەی ن��او ڕێ���ڕەوی )ج��ی��راڵ��د( كە پانییەكەی و درێ��ژی��ەك��ەی و قوڵییەكەی لەكەمترین قوڵیدا.گەنجینەی ئاو كۆكەرەوەی )بیدرۆ میغویل و میرافرۆلیس(

دەرچ�����وون�����ی دوای ك��ەش��ت��ی��ی��ەك��ە ل����ەڕێ����ڕەوی )ج�����ی�����رالرد( ج��وڵ��ێ��ن��ەرە هەڵدەستن ئۆتۆماتیكییەكان یارمەتیدانی ب��ەڕاك��ێ��ش��ان و ناو چ��وون��ە ب��ۆ كەشتییەكە گەنجینەی )بیدرۆ میغویل(.

ئ���ەم ئ���اوك���ۆك���ەرەوەی���ە ب��ەداب��ەزان��دن��ی هەڵدەستێت ئ��اس��ت��ی ئ����او ل��ەق��ۆن��اغ��ی ی���ەك���ەم���دا ب���ۆ )9(م���ەت���ر، بچێتە كەشتییەكە ب��ۆئ��ەوەی ئاوكۆكەرەوەی گەنجینە ناو

)میرافرۆلیس(.ژوور دوو ل����ێ����رەدا ه��ەڵ��دەس��ت��ن ب��ەداب��ەزان��دن��ی ئاستی بەپێی ئاوەكە ئاستی ه��ەڵ��ك��ش��ان و داك���ش���ان بۆ

چونەناو زەریای ئارامەوە.پ����اش����ان ك��ەش��ت��ی��ی��ەك��ە ڕوودەك������ات������ە ك��ەن��اڵ��ێ��ك ك��ەدرێ��ژی��ی��ەك��ەی )13ك���م(ە ل��ەن��ێ��وان ئ��اوك��ۆك��ەرەوەی كۆتایی )م��ی��راف��رۆل��ی��س( و

گەشتەدا، ل��ەم ك��ەن��اڵ��ەك��ەدا، ك��ەش��ت��ی��ی��ەك��ە ت��ێ��دەپ��ەڕێ��ت )الدوكا( و )بالبوا(و بەشاری

بەرزایەكانی )بالبوا(.ڕێنیشاندەرەكە پ��اش��ان ناو دەگەیەنێتە كەشتییەكە كەشتییەكە پەنەما و كەنداوی ب��ەرەو وەردەگ��رێ��ت ئاڕاستە

زەریا كراوەكە.ل����ێ����رەدا ك��ەش��ت��ی��ی��ەك��ە ڕووبەری زیاتر لە )80كم(ی ئارام و زەریای لەنێوان بڕیوە بەماوەی ئەتڵەسیدا زەری��ای

)8(كاتژمێر.كەناڵی پەنەمای نوێ

)1986(زاینیدا، لەساڵی پەنەما، ی��اب��ان و )USA(و بەلێكۆڵینەوە دەستیانكرد لەوپێشنیارانەی كە بۆیانكرابوو كەناڵەكە و فراوانكردنی بۆ نوێ، كەناڵێكی هەڵكەندنی كەهەبوو ئەوكەناڵەی چونكە ئ��ەوەن��دە ف���راوان ن��ەب��وو، كە لەهەردوو ئاڕاستەكەدا كەشتی

پێیدا تێپەڕێت.ل����ەڕاس����ی����دا زۆرێ�����ك زەب��ەالح��ەك��ان لەكەشتییە ن�������ەی�������ان�������دەت�������وان�������ی بەئاوكۆكەرەوەكانی ئەو كاتەدا )1992( لەساڵی ت��ێ��پ��ەڕن، بەكاركردن دەسكرا زاینیدا

كەناڵەكە، فراوانكردنی بۆ ل���ە)14(ی 20س���اڵ و دوای دیسێمبەری )1999( زاینیدا و ب��ەئ��ام��ادەب��وون��ی س��ەرۆك��ی )مایریا پ��ەن��ەم��ا ئ��ەوك��ات��ەی لەئاهەنگێكی مۆسكۆزۆ( و كەناڵی دووب����ارە گ����ەورەدا باسە شایانی كرایەوە، پەنەما كار ب��ەردەوام ئەمڕۆكەش تا دەوروب����ەری لەناوچەكانی ك���ەن���اڵ���ەك���ە دەك����رێ����ت و هەوڵدەدرێت بۆ گەورەكردن و

فراوانكردنی كەناڵەكە.بایەخەكانی كەناڵی پەنەما:

پ��ەن��ام��ا ك���ەن���اڵ���ی -1هەیە گ���ەورەی گرنگییەكی ل��ەئ��اس��ان��ك��ردن��ی پ��ەی��وەن��دی ل���ەن���ێ���وان خ����ۆره����ەاڵت و ئەمریكییەكاندا، خ��ۆرئ��اوای ئەوروپاو خۆرئاوای لەنێوان خ���ۆره���ەاڵت و خ���ورئ���اوای

هەردوو ئەمریكادا. 2- كەناڵەكە ڕۆڵی هەیە تێچوونی لەكەمكردنەوەی گ��واس��ت��ن��ەوەو ب��ەش��دارب��ووە گەشەپێدانی ل��ەب��ون��ی��ادن��ان و زەری��ای خورئاوای واڵتانی التیندا لەئەمریكای ئ���ارام

بۆنموونە:1. كەناڵەكەدوری نێوان بەندەری )نیورك(و بەندەری

)ك��وای��اك��ی��ل(ی )ئ��ی��ك��وادۆر()19،100ك�����������م( ل����ە ی بۆ ك���ەم���ك���ردووەت���ەوە ەوە

)3500كم(.ن��ێ��وان دووری .2ب������ەن������دەری )ن�����ی�����ورك()ف��ل��ب��اری��زوی ب���ەن���دەری و ش��ی��ل��ی( ل����ە)15،500ك����م(ك����ەم����ك����ردووەت����ەوە ەوە

بۆ)8500كم(.پ��ەن��ەم��ا ك���ەن���اڵ���ی -3كەمكردنەوەی بووەتەهۆی ئ���ەوم���اوەی���ەی ك��ە پ��اپ��ۆڕو كەشتییەكان دەیانبڕی لەنێوان ك���ەن���ارەك���ان���ی ڕۆژئ������اوای ئ����ەوروپ����او ك��ەن��ارەك��ان��ی ڕۆژئ����������اوای ئ��ەم��ری��ك��ای لەپێشتردا دەب����وو الت��ی��ن، )م��اج��ەالن(دا بەتەنگەبەری باشوری كەدەكەوێتە تێپەڕن

ئەمریكای باشورەوە.ج�����گ�����������ە .3مەوداكان لەكەمكردنەوەی بووەتە هۆی دووركەوتنەوەی ك���ەش���ت���ی���وان���ی ن���اوچ���ەك���ە پێشتر ك��ە گ��رف��ت��ان��ەی ل���ەو ل��ەت��ەن��گ��ەب��ەری )م��اج��ەالن(لەوانە دەب���وون ت��ووش��ی دا ب��وون��ی ڕەش���ەب���او )زۆری سەهۆڵی ب��ەف��ری��ن و ش��اخ��ی سەرئاو كەوتوو و...هتد(.

Page 29: زانستی نوێ ژمارە ١٢

هه‌موو‌ژماره‌یه‌کدکتۆر‌ڕێبوار‌فەتاح‌ده‌ینوسێت زانست بۆ گشت

کاری‌ کە‌ ئەمەریکی‌ سیڤڵی‌ ئاژانسێکی‌ ناسا،‌توێژینەوەی‌بۆشای‌گەردونە،‌لە‌نۆڤەمبەردا‌ڕۆبۆتێکی‌تاقیگەی‌ بە‌ ناسرا‌ کیریۆستی،‌ ن��ارد.‌ م��ارس‌ بۆ‌زانیاریە‌ کۆکردنەوەیەی‌ ئامانجی‌ م��ارس،‌ زانستی‌لەسەر‌مارس‌بە‌هیوای‌بە‌فەڕکردنی‌زانینمان.‌ئەم‌چەتەوڵە‌‌٩٠٠کیلۆگرامە،‌گەر‌بە‌ساغی‌بنیشێتەوە،‌مارس‌بەڕێ‌دەکات‌و‌دەکەوێتەکار.پاش‌هەشت‌مانگ‌و‌نیو‌‌٥٧٠ملیۆن‌کیلۆمەتر‌ڕێی‌زانستی‌ ئەزمونی‌ چەند‌ ئاڵۆزە‌ ئامێرە‌ ئەم‌ ئایا‌چ‌ ئایا‌ بوە؟‌ بەرجەستە‌ تێدا‌ مرۆی‌ تەکنەلۆجی‌ و‌جۆرە‌زانیاریەك‌دەنێرێتەوە‌بۆمان؟‌ئایا‌ئەم‌زانیاریە‌ڕەنگە‌ خ��ۆ‌ دەب��ێ؟‌ ئێستامان‌ زانینی‌ پێچەوانەی‌زۆربەی‌ ڕۆبۆتەدا‌ لەم‌ بڵێین‌ گەر‌ نەبێ‌ نادروست‌ئەزمونی‌پەرتی‌زانست‌و‌تەکنەلۆجی‌مرۆڤ‌یەکیان‌دەیبینێتەوە،‌ کە‌ زان��ی��ارەی��ەش،‌ ئ��ەو‌ و‌ گ��رت��وەت��ەوە‌تێگەیشتمان‌پوچ‌ناکاتەوە‌بەڵکو‌بە‌فەڕی‌دەکات.

لە‌چەند‌ لە‌سروشت‌ مرۆ‌ تێگەیشتنی‌ و‌ زانین‌دەدەن‌ نیشان‌ وای‌ کە‌ کۆبونەتەوە،‌ زانسستێکدا‌سروشتیش‌وەك‌زانینی‌ئێمە‌پەرتە.‌هەڵبەت‌یەکبون‌کە‌ دیاردانەی‌ لەو‌ یەکیەکە‌ سروشت‌ پەرتبونی‌ یان‌لە‌سەرەتای‌مێژوەوە‌قوتابخانەی‌فەلسەفی‌جیاوازی‌هێناوەتە‌کایەی‌هزری‌مرۆڤەوە.‌خۆ‌ڕەنگە‌سروشت‌خۆی‌سەری‌لە‌مرۆ‌تێکدابێ‌بەوەی‌کە‌لە‌دیاردەی‌جیاوازدا‌خۆی‌دەنوێنێ،‌وەك‌باران،‌جوانی،‌هەتاو،‌دیاردانەی‌ ئەم‌ مێژودا‌ لە‌ م��رۆڤ‌ تد.‌ ئاگر،‌ ئ��او،‌پێویستیش‌ کە‌ هەر‌ کردوە.‌ مامەڵە‌ لەیەك‌ جودا‌ بە‌بوبێ‌خودێیەکی‌بۆ‌دیاردەیەك‌تەرخان‌کردوە،‌وەك‌نواندوە‌ دیاردەکەی‌ ناسنامەی‌ کە‌ جوانی،‌ خودێی‌فرەخودێیان‌ ئاینی‌ ب��اوەڕی‌ بەمەش‌ ه��زری��دا.‌ لە‌داهێناوە.‌دواتر،‌لە‌هەندێك‌کولتوردا،‌ئەم‌خودێیانە‌هەمو‌ نوێنەری‌ بوەتە‌ خودێیەك‌ تاکە‌ و‌ یەکخراون‌کاریگەری‌ لە‌ نەیانتوانیوە‌ ئەمانیش‌ ت��ر.‌ ئەوانی‌ئاینانە‌ ئەم‌ خودێی‌ چونکە‌ ببن،‌ قورتار‌ فرەخودێی‌بگرنەوە؛‌ تر‌ خودێکانی‌ هەمو‌ جێی‌ نەیانتوانیوە‌کە‌ لەخۆگرتوە،‌ شەیتانیان‌ و‌ فریشتە‌ کۆمەڵێك‌ و‌گ����رتبێتەوە‌ فرەخودێکانیان‌ جێی‌ پێدەچێ‌ لەنێو‌ئاینە‌تاکخودێکاندا.‌ئەمانیش‌دیارە‌باوەڕی‌ئاینی‌سەرەتای‌تێگەیشتنی‌مرۆ‌بوە‌لە‌دەوروبەری؛‌هەربۆیە‌لێکدانەوەکانی‌بە‌پێوانەی‌زانستی‌ئەمڕۆ‌ساکارن‌و‌ڕۆڵی‌ئاین‌لە‌ژیانی‌مرۆدا‌بە‌درێژی‌مێژو‌گۆڕانکای‌گ����ەورەی‌بەسەردا‌هاتوە.‌‌زانست‌قۆناغێکی‌ترە‌لە‌تێگەیشتنی‌سروشت.‌خۆ‌هەم‌ مرۆ،‌ ڕوانینەی‌ دو‌ ئەم‌ نێوان‌ ناکۆکی‌ ڕەنگە‌ئاین‌هەم‌زانستی‌لە‌قاڵب‌دابێ.‌هەردوك‌گۆڕاون،‌بەاڵم‌لەو‌ناکۆکیە‌دورودرێژەدا‌هیچیان‌جێی‌ئەوی‌بۆ‌ هەردوکیان‌ ڕەنگە‌ خۆ‌ نەگرتوەتەوە.‌ ئارامی‌مرۆ‌پێویست‌بن.تریانی‌بەجۆرێك‌ هەریەکەیان‌ سروشتیەکان‌ دی��اردە‌

زانستیان‌ کۆمەڵێك‌ و‌ داوەت��ەوە‌ ڕەنگیان‌ مرۆ‌ الی‌پەرتی‌ ڕوکەشی‌ نواندنی‌ ڕەنگە‌ کە‌ چەسپاندوە،‌جیاواز‌ ئەمانیش‌ مرۆڤدا.‌ هزری‌ لە‌ بن‌ سروشت‌بۆ‌ کە‌ ل��ەوەدا‌ فرەخودێی‌ ئاینی‌ تێگەیشتنی‌ لە‌ نین‌فیزیك،‌ وەك‌ س��روش��ت،‌ دی���اردەی‌ ج��ۆرێ��ك‌ ه��ەر‌زانستێك‌داهێنراوە.‌تا‌تێگەیشتنی‌مرۆ‌بۆ‌سروشت‌هەم‌ هەڵدەپژێن:‌ پێکدا‌ زۆرتر‌ زانستەکان‌ بخەمڵێ،‌بەرباڵو‌دەبن‌–‌لقوپۆپیان‌لێدەبێتەوە،‌هەم‌لێکنزیك‌دەبنەوە.‌بەمپێیە‌زانستە‌کالسیکیەکانی،‌وەك‌فیزیك،‌لێبوەتەوە،‌ بایلۆجی،‌هەم‌چەندین‌لقی‌تریان‌ کیمیا،‌کە‌لەیەکی‌نزیککردونەتەوە.‌بۆ‌نمونە‌فیزیك‌پەرت‌کارەبا،‌ میکانیك،‌ کوانتەم،‌ ئەستێرەناسی،‌ بۆ‌ بوە‌لە‌ فیزیك‌ ئەوانی‌تر؛هاوکات،‌ مەگناتیز،‌ڕوناکی‌و‌لە‌ وەك‌ نوێکانەوە‌ زانستە‌ لەڕێی‌ نزیکبوەتەوە‌ کیمیا‌و‌زۆری‌تر.‌فیزیای‌کیمیاوی،‌کیمیای‌کوانتەم،‌کیمیای‌مەگناتیزم‌زۆرج���ار‌س��ەرم��ان‌دەس��وڕم��ێ‌ل���ەوەی‌ک��ە‌لە‌دەکرێ‌ کە‌ دەبینیەوە،‌ لێکچون‌ هەندێك‌ سروشتدا‌ببینرێن.‌ سروشت‌ ڕێکەوتێكی‌ وەك‌ لەڕوکەشدا‌ئەوەمان‌لە‌یاد‌دەچێ‌کە‌سروشت‌خۆی‌یەکەیەکە‌و‌ئێمە‌لە‌هزرماندا‌پارەپارەمان‌کردوە،‌چونکە‌گەر‌تەنیا‌ نیە‌ چارمان‌ تێبگەین،‌ سروشت‌ لە‌ بمانەوێ‌دواتر‌ کە‌ کۆنسێپتێکدا،‌ چەند‌ لە‌ نەبێ‌ پارچەکردنی‌هەم‌ کە‌ بەوهیوایەی‌ هەڵبکێشینەوە‌ لێکیان‌ دەتوانین‌پێشبینیمان‌ هەم‌ لێکبدەنەوە،‌ بۆ‌ ترمان‌ بۆ‌بکەن.‌دیاردەکانی‌مانا‌ ت���ەواو‌ دی��اردەک��ان‌ زانستدا‌ هەندێك‌ ل��ە‌سروشتیەکان‌ون‌دەکەن‌و‌لێیان‌دادەبڕێن.‌لە‌زانستە‌سروشتیەکاندا‌ڕەنگە‌ئاشکرا‌بێ،‌کە‌ئەم‌کۆنسێپتانە‌ئێمەدا،‌ هزری‌ لە‌ سروشتە‌ دیاردەیەک�����ی‌ دابڕانی‌ناوەرۆکە‌سروشتیەکەی‌ لە‌ دیاردەکە‌ بەاڵم‌زۆرجار‌دادەبڕێ‌و‌تەنی���ا‌دەبێ‌بە‌مەشقێکی‌هزری‌ڕوت،‌وەك‌ژمارە‌ و‌ هێما‌ کۆمەڵێك‌ دەیبینین.‌ ماتماتی����کدا‌ لە‌بەچەند‌ڕێیەکی‌ڕێپێدراودا‌تێکهەڵدەکێشین‌بۆئەوەی‌دیاردەیەکی‌ ڕەنگە‌ کە‌ دەربچێ،‌ بۆ‌ ئەنجامێکمان‌هزری‌ مەشقێکی‌ تەنیا‌ یان‌ لێکبداتەوە‌ سروشتی‌بێ.‌بەاڵم‌نابێ‌لە‌یادی‌بکەین‌کە‌ڕێپێدراوەکان‌و‌و‌دواتر‌لە‌سروشت‌ڕوتکراونەتەوە.هێماکان‌لە‌سەرەتاوە‌لە‌سروشتەوە‌سەریان‌هەڵداوە‌کە‌ کیریۆسیتیدا،‌ ڕۆبۆتی‌ داهێنانی‌ لە‌ دی��ارە‌زۆر‌ هێجگار‌ ژمارەیەکی‌ نێراوە،‌ م��ارس‌ سەر‌ بۆ‌بە‌ ک��راون‌ و‌ لێکدراون‌ زانستیەکان‌ کۆنسێپتە‌ لە‌بەتوانای‌ چەتەوڵێکی‌ کە‌ بۆئەوەی‌ لەوجۆرەی‌لێدەربچێ.تەکنەلۆجیەك‌قەتیس‌ سروشت‌ لە‌ مرۆ‌ تێگەیشتنی‌ هەڵبەت‌نابێ‌و‌هەربەردەوام‌دەبێ،‌کە‌ئەمیش‌هەم‌پەیوەستە‌هەم‌ لە‌سروشت،‌ مرۆ‌ تێگەیشتنی‌ بەردەوامبونی‌ لە‌بەردەوام‌گوڕانی‌سروشت.بە‌

یەکبوونی سروشت