Φ. Ένγκελς - Ο Πόλεμος Των Χωρικών Στη Γερμανία -...

Ο πόλεμος των χωρικών στη Γερμανία

β _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _Η μετάφραση έγινε από την έκδοση: Friedrich Engels, Der deutsche Bauernkrieg, Marx-Engels Werke, τόμ. 7, 16, 18 Επιμέλεια: Δέσποινα Μάρκου Τυπογραφική διόρθωση: Στέλιος Στεμνής Εξώφυλλο: Εύα Μελά ISBN 960-224-273-6 © Εκδόσεις: «Σύγχρονη Εποχή» ΕΠΕ Σόλωνος 130, 10681 Αθήνα Τηλ.: 3620 835, 3623 649

ΦΡΙΝΤΡΙΧ ΕΝΓΚΕΛΣ

Ο πόλεμος των χωρικών στη Γερμανία

Μετάφραση: Θανάσης Παπαρήγας

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ ΑΘΗΝΑ 1991

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΗ

'Οταν ο Ένγκελς γράφει τον Πόλεμο των χωρικών στη Γερμανία είναι ήδη 30 ετών. Πίσω του έχει την πρώτη του σοβαρή πολιτική δοκιμασία, την Επανάσταση του 1848, που κατέληξε σε ήττα. Οπως ο ίδιος λέει, το έργο γράφτηκε «κάτω από την ακόμη άμεση εντύπωση της αντεπανάστασης που μόλις είχε ολοκληρωθεί».

Ο πόλεμος των χωρικών στη Γερμανία είναι αδιάρρηκτα δεμένος μ’ αυτή την τραγική περιπέτεια. Η Επανάσταση του 1848 στη Γερμανία ναυάγησε πάνω στην άρνηση της αστικής τάξης να υποστηρίξει τα συμφέροντα της αγροτιάς. Ο Ένγκελς ξέρει καλά ότι η αστική τάξη δεν μπορεί, στις συνθήκες της εποχής, να είναι πια συνεπής επαναστατική δύναμη -και το λέει στο έργο του αυτό και σε άλλα. Ποια, όμως, είναι η κατάσταση της αγροτιάς απ’ αυτή την άποψη;

Εδώ βρίσκεται η πρώτη μεγάλη προσφορά του Πολέμου των χωρικών στη Γερμανία. Στο ότι, ακριβώς, βλέπει -και είναι ένα από τα πρώτα έργα της σοσιαλιστικής φιλολογίας σ’ αυτό- το επαναστατικό δυναμικό της αγροτιάς. Είναι χαρακτηριστικό ότι, με τα χρόνια, ο Ένγκελς όχι μόνο δεν αλλάζει γνώμη, αλλά και στον Πρόλογο στη 2η έκδοση (1870 -20 ολόκληρα χρόνια μετά την πρώτη) επανέρχεται στο θέμα και ασχολείται μ’ αυτό ακόμη διεξοδικότερα.

Η αλήθεια είναι ότι η διαπίστωση του επαναστατικού δυναμικού της αγροτιάς δε λέει -σαν ιδέα- πολλά πράγματα στον


σύγχρονο αναγνώστη. Μάλλον κοινότοπη του φαίνεται. Δεν είναι, όμως, έτσι αν ανατρέξουμε στις συνθήκες της εποχής. Η εποχή του Ένγκελς είναι η εποχή της ανόδου της αστικής τάξης και της αστικής κοινωνίας. Η αστική τάξη, που ανέρχεται, δένει στο άρμα της με διάφορους τρόπους το μικροαγρότη ειδικά και το μικροϊδιοκτήτη γενικότερα, κάνοντάς τους πολύτιμους συμμάχους της. Και, καθώς οι αντιθέσεις της αστικής κοινωνίας έχουν ήδη φανεί καθαρά, οι σύμμαχοι αυτοί γίνονται το αξιόμαχο πεζικό της αστικής τάξης στον πόλεμο όχι μόνο ενάντια στον εχθρό της του παρελθόντος, δηλαδή τη φεουδαρχική κοινωνία και τις δυνάμεις που την εκπροσωπούν, αλλά και στον πόλεμο ενάντια στον εχθρό του μέλλοντος, δηλαδή ενάντια στο προλεταριάτο.

Έτσι, δημιουργείται και ριζώνει βαθύτατα, τόσο βαθιά ώστε εμφανίζεται ακόμη και η άποψη ότι ο μικροϊδιοκτήτης γενικά και, πολύ περισσότερο, ο αγρότης είναι πάντα και οπωσδήποτε σταθερός σύμμαχος της αστικής τάξης. Πολλοί, μάλιστα, νομίζουν ότι οι κοινωνικές αυτές κατηγορίες αποτελούν πάντα, από την ίδια τους τη φύση, μια δύναμη συντηρητική, αν όχι ανοιχτά αντιδραστική.

Ο Ένγκελς απορρίπτει αυτή την ιδέα. Κατ’ αυτόν, ο μικροϊ- διοκτήτης και ο μικροαγρότης αποτελούν, εφόσον έχουν ωριμάσει οι συνθήκες, σύμμαχο, (και, μάλιστα, αναγκαίο σύμμαχο) του προλεταριάτου. Εδώ αξίζει να σημειώσουμε ότι ο Ένγκελς εννοεί -και το κάνει σαφέστατο- μια αναγκαία συμμαχία συμφερόντων και όχι μια «καθαρή» ηθικοπολιτικοϊδεολογική συμμαχία. Η συμμαχία προλεταριάτου-μικροαγροτών δε σημαίνει καθόλου, για τον Ένγκελς, ότι οι τελευταίοι απαλλάσσονται από τις προλήψεις, τις ταλαντεύσεις ή ακόμη και τη ροπή της συμφιλίωσης με την αντεπανάσταση.

Από τότε έχουν γίνει πολλές αλλαγές και ιδιαίτερα σημαντικές υπήρξαν αυτές που επέφερε το πέρασμα του καπιταλισμού στον ιμπεριαλισμό. Είναι, όμως, χαρακτηριστικό ότι όλες και πάντα έγιναν προς την κατεύθυνση της αντίληψης του Ένγκελς και ποτέ προς την αντίθετη.

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΩΝ ΧΩΡΙΚΩΝ ΣΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ

Εκτός από τα παραπάνω, ο Ένγκελς γράφει στον Πόλεμο των χωρικών στη Γερμανία μερικές θαυμάσιες σελίδες (και, ασφαλώς, από τις καλύτερες που έχουν ποτέ γραφτεί για το θέμα αυτό) σχετικά με τη σχέση ανθρώπου-πραγματικότητας και με την έκφραση της πραγματικότητας μέσω της ανθρώπινης δράσης. Ο Ένγκελς απορρίπτει αποφασιστικά την αντίληψη που κυριαρχεί στην εποχή του ότι η ιστορία δημιουργείται, σαν μεγαλοφυής σύλληψη καλλιτεχνικής αρμονίας, από εξέχοντες εγκεφάλους. Σ ’ αυτή την αντίληψη, ο Ένγκελς αντιτάσσει έναν παράγοντα που στην εποχή του φαίνεται σαν να έχει ξεχαστεί: την υλική πραγματικότητα. Αυτή εκφράζεται, γράφει ο Ένγκελς, μέσα από την ανθρώπινη πράζη. Εκφράζεται αναγκαστικά, είτε το θέλει ο άνθρωπος είτε όχι, είτε το καταλαβαίνει είτε το αγνοεί. Καμιά πράξη δεν μπορεί να της ξεφύγει, όσο μέγας κι αν είναι ο αυτουργός του.

Ο πόλεμος των χωρικών στη Γερμανία και, πιο συγκεκριμένα, ο πρόλογος της 2ης έκδοσής του, αποτέλεσαν επίσης ευκαιρία μιας εμπεριστατωμένης ανάλυσης και μιας ιστορικής μαρτυρίας του φαινομένου που έμεινε στην ιστορία ακριβώς σαν «πρωσικός δρόμος ανάπτυξης του καπιταλισμού». Ο Ένγκελς αναφέρει, λεπτομερειακά και γλαφυρά, τη διαδικασία επικράτησης του καπιταλισμού στη Γερμανία των ημερών του, μέσω της μετατροπής του απολυταρχικού αριστοκρατικού κράτους σε αστικό, της πολύ αργής εξάλειψης εκείνων των στοιχείων του που δεν μπορούν να αφομοιωθούν από την αστική τάξη, αλλά και την αφομοίωση όσων μπορούν να γίνουν στήριγμα της κυριαρχίας της.

Με την ευκαιρία της αναφοράς σ’ αυτό, ο Ένγκελς παρατηρεί ότι η αστική τάξη προσπαθεί να βρει καινούργιους συμμάχους. Αλλά, λέει, οι σύμμαχοι αυτοί «είναι όλοι αντιδραστικής φύσης». Δεν ήταν λίγο να διατυπώνει κανείς μια τέτοια άποψη στην εποχή του Ένγκελς, εποχή του ιλίγγου της αισιοδοξίας της αστικής κοινωνίας. Από την άλλη μεριά, ο σημερινός αναγνώστης, μάρτυρας και θύμα του ολοκληρωτικού αντιδραστικού εκφυλισμού της αστικής κοινωνίας στην περίοδο της ιστο

9


ρικής της σήψης, δεν μπορεί να μη γελάσει με τη σκέψη ότι υπήρχαν, ασφαλώς, και χειρότερα, πολύ χειρότερα.

Στο έργο του Ένγκελς που έχουμε μπροστά μας, νομίζουμε ότι εύκολα διακρίνεται ένα στοιχείο γνώριμο σ’ αυτόν: το πάθος. Πράγματι, ας δούμε πώς περιγράφει τις προσπάθειες της αγροτιάς του ύστερου Μεσαίωνα για την απελευθέρωσή της. Η εικόνα, έστω και μόνο ναυτική, του κουρελιάρικου ωκεανού που ορμά ακράτητος για την κατάκτηση του Κράτους του θεού στη Γη θα πρέπει να μίλησε κατευθείαν οτην καρδιά του νεαρού προδότη της τάξης του που είδε σ’ αυτό τον ωκεανό τη μόνη ελπίδα του μέλλοντος.

Στον Πόλεμο των χωρικών στη Γερμανία, ο Ένγκελς, στην ουσία, οραματίζεται την εποχή όπου οι απόγονοι του «Παπουτσιού της Ένωσης» θα στήσουν, μαζί με τους νέους πληβείους το Κράτος του θεού στη Γη. Μένει, όμως, πιστός στον εαυτό του και στην επιστημονική ακρίβεια. Οι οραματισμοί του δεν τον εμποδίζουν καθόλου να επισημάνει, π.χ., την ταξική στενότητα της μεσαιωνικής αγροτιάς. Ο ανυπόκριτος θαυμασμός για τον Τόμας Μίντσερ, που συνόδευσε τον Φ. Ένγκελς ως τον τάφο, δεν έκρυψε καθόλου από τα μάτια του το ότι οι ιδέες του Μίντσερ ήταν μια ανεφάρμοστη «φαντασίωση» για την εποχή που εμφανίστηκαν.

Εδώ επιβάλλεται να προσέξει ο αναγνώστης και κάτι άλλο: Όπως φαίνεται καθαρά από το κείμενο, ο Πόλεμος των χω

ρικών στη Γερμανία δεν αγκάλιασε καθόλου όλη τη Γερμανία. Οι περιοχές όπου εξαπλώθηκε ήταν ο Νότος και οι νοτιοδυτικές περιοχές της. Στις τελευταίες, έφτασε στο ανώτερο σημείο από πολιτικοϊδεολογική (αλλά όχι στρατιωτική) άποψη. Αντίθετα, ο Βορράς και οι βορειοανατολικές περιοχές της Γερμανίας έμειναν τελείως ή σχεδόν τελείως έξω α π’ αυτόν.

Σ ’ αυτό θα πρέπει να δούμε το ρόλο της μεγάλης διαφοράς στην ανάπτυξη των διάφορων περιοχών που εδώ εκφράζεται μέσω της διαφοράς στην εξέλιξη δύο κυρίως παραγόντων:

α) Σταθερότητα των φεουδαρχικών θεσμών. Στις περιοχές που αγκάλιασε ο πόλεμος ήταν πολύ ισχυρότεροι οι παράγοντες

10

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΟΝ ΧΟΡΙΚΟΝ ΣΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ

που οδηγούσαν σε οξυμένες συγκρούσεις στη φάση της πρώιμης εμφάνισης των καπιταλιστικών σχέσεων. Στο Βορρά, η κατάσταση ήταν διαφορετική. Οι έμποροι των παράλιων ή παραποτάμιων πόλεων ήδη κατείχαν ισχυρές θέσεις στην πολιτική διοίκηση κι έτσι δεν αισθάνονταν τώρα έντονη την ανάγκη αλλαγών. Άλλωστε, το ανθηρό εξωτερικό εμπόριο αποτελούσε σοβαρή ασφαλιστική δικλείδα για πλατιά στρώματα του πληθυσμού. Σοβαρές συγκρούσεις θα γίνουν στο Βορρά μόνο μετά την οριστική ήττα των χωρικών το 1525, όταν θ’ αρχίσουν να φαίνονται οι δυσκολίες της μετατόπισης της κύριας κατεύθυνσης του εμπορίου με την ανακάλυψη της Αμερικής, αλλά και όταν οι διάφοροι πρίγκιπες, ξεθαρρεμένοι οστό τη νίκη τους, αρχίσουν να βάζουν χέρι και στις βόρειες εμπορικές πόλεις. Έτσι εξηγούνται φαινόμενα όπως η «Κομμούνα» του Μίνστερ (1534). Στο Βορρά, πάντως, οι ταραχές ήταν βίαιες αλλά σύντομες και περιορίστηκαν αποκλειστικά σε μερικές πόλεις και την άμεση περιφέρεια τους. (Μίνστερ, Οσναμπρικ, Κολονία, Ντόρτμουντ).

β) Εθνική σύνθεση του πληθυσμού. Δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε αυτό που επισημαίνει ο Φ. Ένγκελς: ο πόλεμος των χωρικών ήταν μια πολύ σοβαρή «εθνική» κρίση, όπως, άλλωστε, όλη η Μεταρρύθμιση. Με άλλα λόγια, σχετίζεται με ορισμένη φάση διαμόρφωσης του γερμανικού έθνους. Ωστόσο, οι διάφορες περιοχές βρίσκονται σε τελείως διαφορετική κατάσταση από αυτή την άποψη. Οι βόρειες και, πριν απ’ όλα οι βόρειο- ανατολικές περιοχές ήταν, στην πραγματικότητα, περιοχές στρατιωτικής εποίκισης, σχετικά πρόσφατα κατακτημένες από τους Σλάβους. Στην περιοχή που βαθμιαία θα αποτελέσει την κατοπινή Πρωσία, στην Πομερανία, στη Σιλεσία κλπ. το σλαβικό στοιχείο είναι ακόμη ισχυρό και, καθόλου σπάνια, κυρίαρχο. Οι γερμανοί αγρότες που κατοικούν εδώ είναι κυρίως μετανάστες από τη Δύση. Ζουν σε συνθήκες στρατιωτικής εποίκισης. Οι στρατιωτικές συνθήκες και, ίσως, οι προσπάθειες δημιουργίας κινήτρων για μετανάστευση εμπόδισαν τη στερέωση της δουλοπαροικίας, που εδώ, δε θα επικρατήσει παρά μόνο μετά το τέλος του 30ετούς Πολέμου (1648). Γενικά, η κατάστα

11


ση των αγροτών εδώ, τόσο υλικά όσο και από άλλες απόψεις, είναι, στον 16ο αιώνα, καλύτερη από τη Νότια και Νοτιοδυτική Γερμανία. Πέρα απ’ αυτό, εδώ τα προβλήματα της εξέλιξης της φεουδαρχικής κοινωνίας συμπλέκονται με τις πολιτικές επιπτώσεις των εθνικών και πολιτιστικών αντιθέσεων. Ξέρουμε ότι η περιοχή αυτή υπήρξε για πολλούς αιώνες θέατρο μιας άγριας προσπάθειας εκγερμανιαμού ή και πλήρους εξόντωσης του σλαβικού πληθυσμού, που θα αφήσει βαθύτατα ίχνη και θα οδηγήσει σε πολύ οδυνηρά αποτελέσματα. Στην περίοδο του πολέμου των χωρικών, εξεγέρσεις ή παρόμοιες εκδηλώσεις ανα- φέρονται στην Εσθονία, τη Λιβονία και τη Σαμλανδία*, περιοχή όπου ο γερμανικός εποικισμός πολύ μικρή έκταση κι επιτυχία είχε.

Ο Τσίμερμαν αναφέρει αυτές τις περιοχές «όπου ο Πρώσος γειτονεύει με τον Πολωνό ή τον Μαζούρο και η Βαλτική γλείφει τη γερμανική αμμουδιά». Δείχνει, έτσι, να καταλαβαίνει την ιδιαίτερη σημασία του εθνικού προβλήματος, αλλά πουθενά δεν κάνει λόγο για την εθνική καταπίεση. Δε βλέπει τον εθνικό παράγοντα που φαίνεται να είναι η αιτία του ιδιαίτερα άγριου μίσους που, κατά τον Τσίμερμαν, αισθάνονταν οι αστοί, οι αγρότες και οι ψαράδες της Βαλτικής ενάντια στην έγγεια αριστοκρατία. Τονίζει, όμως, κάτι που έρχεται και από άλλες πηγές: τον ιδιαίτερο ρόλο των μοναχοστρατιωτικών ταγμάτων, ιδιαίτερα του Τάγματος, των Τευτόνων Ιπποτών. Όπως έδειξαν τα γεγονότα του Χάιλμπρον, το Τάγμα αυτό είχε δημιουργήσει πολλούς εχθρούς και στη Δυτική Γερμανία. Εδώ, όμως, έκανε τη ζωή των υποτελών του τελείως αφόρητη. Ο Τσίμερμαν, συ- γκρίνοντας με τις δυτικές περιοχές της Γερμανίας, γράφει ότι «σ’ αυτές τις ακραίες περιοχές της Γερμανίας, η καταπίεση και η προσβολή του λαού σε όλα του τα αισθήματα ήταν πολύ πιο αδίστακτη».

Αξίζει να σημειωθεί ότι η εξέγερση στην Ανατολική Βαλτική

•Σαμλανδία. ^ωπίωκΐ) -χερσόνησος της παλιός Ανατολικής Πρωσίας, βόρεια του Κένιγκσμπεργχ (σημερινό Καλίνινγκραντ στο έδαφος της ΕΣΣΔ).

12


γίνεται μέσα σε συνθήκες όπου ο τοπικός κοσμικός ηγεμόνας (Αλμπρεχτ του Βρανδεμβούργου, αδερφός του Καζιμίρ) έχει προσχωρήσει στη λουθηρανική μεταρρύθμιση και προσπαθεί να την επιβάλει στην επικράτειά του. Όμως, οι αγρότες της Εσθονίας, της Λιβονίας και της Σαμλανδίας τη δέχονται μεν, αλλά την ερμηνεύουν με τον τρόπο τους. Ίσως σ’ αυτή την ιδιόμορφη εθνολογική και πολιτική πραγματικότητα να οφείλεται το γεγονός ότι «στη Βαλτική, οι κύριοι υποκινητές αναμφίβολα δεν ήταν λουθηρανοί προσηλυτιστές αλλά ιεροκήρυκες και, ωστόσο, ούτε καν αναβαπτιστές» (Τσίμερμαν). Ο Αλμπρεχτ, με μια εκκαθαριστική περιοδεία, που άρχισε στις 5 του Νοέμβρη 1525, κατέπνιξε άγρια κάθε κίνηση «αν και οι αγρότες ως τώρα δεν είχαν χύσει ούτε σταγόνα αίμα» (στο ίδιο).

Παραμένει, πόντιος, το γεγονός ότι η μη εξάπλωση του πολέμου των χωρικών στο Βορρά υπήρξε ένα από τα αποφασιστικά αίτια της ήττας των αγροτών.

Ας έρθουμε τώρα στο μεταφραστικό μέρος:Συγγραφέας γλαφυρός και ευπροσήγορος, ο Φ. Ένγκελς δεν

μπορούμε να πούμε ότι είναι από τους γλωσσικά δυσκολότερους. Αυτό, όμως, δε σημαίνει ότι είναι τελείως απαλλαγμένος από μεταφραστικά προβλήματα κι εμπόδια.

Αυτό κυρίως αφορά έννοιες που ή δεν υπάρχουν ή δεν συνηθίζονται. Τα πιο πολλά απ’ αυτά τα σημεία είναι:

-Η απόδοση των λέξεων «αστός, αστικός» κλπ. Στον Πόλεμο των χωρικών, οι λέξεις αυτές εμφανίζονται με τρεις έννοιες:

α) Με την έννοια των αστικών στοιχείων που εμφανίζονται και ωριμάζουν μέσα στα πλαίσια του μεσαιωνικού προνομια- κού-συντεχνιακού καθεστώτος. Η έννοια αυτή αποδίδεται με τις λέξεις Bürger, Bürgerschaft κλπ.

β) Με την έννοια της αστικής τάξης της καπιταλιστικής εποχής. Η έννοια αυτή αποδίδεται με τις λέξεις Bourgeois, Bourgeoisie κλπ.

γ) Με τη γεωγραφική έννοια, δηλαδή με την έννοια αυτού που ανήκει στην πόλη. Αυτή η έννοια αποδίδεται με τη λέξη städtisch.

Στην ελληνική δεν υπάρχει η αναγκαία λεκτική διάκριση.

13


Έτσι, προτιμήσαμε, στις δύο πρώτες περιπτώσεις, να αναφέρουμε στο κείμενο, όπου χρειάζεται, και τη γερμανική λέξη, ενώ, στην τρίτη, ακολουθούμε την περιφραστική μετάφραση.

-Η απόδοση των τάξεων Klasse και Stand.Στην πρώτη περίπτωση, έχουμε την έννοια της τάξης από

την άποψη της σχέσης με τα μέσα παραγωγής. Στη δεύτερη περίπτωση, έχουμε την έννοια της τάξης από την άποψη της μεσαιωνικής ιεραρχίας, ιδιαίτερα της Κεντρικής και Δυτικής Ευρώπης. Αυτό καθόλου δεν σημαίνει ότι οι δύο έννοιες πάντα συμπίπτουν, θαυμάσια μπορεί δύο τελείως ξεχωριστές Stände να μην είναι τίποτε περισσότερο από ιδιαίτερες μερίδες μιας και της αυτής Klasse. Υπάρχουν κατηγορίες που αποτελούν μια τάξη από την άποψη των σχέσεων με τα μέσα παραγωγής, αλλά όχι από την άποψη της ιεραρχίας. Υπάρχουν, από την άλλη μεριά, ιεραρχικές τάξεις που δεν αποτελούν καθόλου τάξη από την άποψη των σχέσεων με τα μέσα παραγωγής.

Ο γόρδιος δεσμός ήταν, ομολογουμένως, πολύπλοκος. Σαν λύση φυγής, διαλέξαμε τη χρησιμοποίηση της λέξης «τάξη» στην περίπτωση της Klasse και της έκφρασης «κλειστή τάξη» στην περίπτωση της λέξης Stand. Αυτό, φυσικά, δεν μας απάλλαξε από τον πονοκέφαλο της μετάφρασης των περιπτώσεων εκείνων (πολύ λίγων, ευτυχώς) όπου ο συγγραφέας χρησιμοποιεί το σύμπλεγμα «Klassen und Stände», δηλαδή τάξεις και με τη μία έννοια και με την άλλη. Αυτό που κάναμε σ’ αυτή την περίπτωση, ας το κρίνει ο αναγνώστης.

-Η απόδοση των λέξεων Ketzerei και Sekte.Η πρώτη σημαίνει «αίρεση» με την έννοια του ιδεολογικού

περιεχομένου. Η δεύτερη σημαίνει «αίρεση» με την έννοια των προσώπων ή της ομάδας που ασπάζεται, ακολουθεί ή προπαγανδίζει το περιεχόμενο. Στην περίπτωση αυτή, ακολουθήσαμε μια οδό διαφορετική από την προηγούμενη, μεταφράζοντας παντού «αίρεση». Και, φυσικά, κι εδώ υπάρχει το πρόβλημα της μετάφρασης του συμπλέγματος Ketzereien und Sekten.

Ας έρθουμε τώρα σε μερικές εκφράσεις ή όρους που ίσως δημιουργήσουν ερωτηματικά στον αναγνώστη.

14


Κατ’ αρχήν, ας ερμηνεύσουμε τον όρο εκλέκτωρ. Οπως δείχνει και ο ίδιος ο όρος, σημαίνει εκλογέας, αυτός που παίρνει μέρος στην εκλογή. Ο τίτλος αυτός δόθηκε με τη Χρυσή Βούλα του αυτοκράτορα Καρόλου του 4ου (1356) σε μια ομάδα πριγκίπων οι οποίοι απέκτησαν, έτσι, το δικαίωμα να εκλέγουν και να καθαιρούν τον αυτοκράτορα. Η Βούλα καθόριζε εφτά τέτοιους πρίγκιπες: Τρεις εκκλησιαστικούς (τους αρχιεπισκόπους της Μαγεντίας, της Κολονίας και του Τριρ) και τέσσερις λαϊκούς (το βασιλιά της Βοημίας, το δούκα της Σαξονίας, τον κόμητα του Βρανδεμβούργου και τον ιππότη-ηγεμόνα του Ρήνου). Σημειώνουμε ότι ο βασιλιάς της Βοημίας δεν είναι Γερμανός, αλλά Σλάβος.

-Η Βούλα, κατά τα άλλα, καθόριζε αυστηρές διαδικασίες εκλογής, αλλά και πολύ αυστηρή ιεράρχηση των ίδιων των εκλεκτόρων. Ο αρχιεπίσκοπος της Μαγεντίας απέκτησε το προνομιακό δικαίωμα να συγκαλεί το κολέγιο των εκλεκτόρων στη Φραγκφούρτη (Μάιν) και ορίστηκε αρχηγός των εκκλησιαστικών εκλεκτόρων. Ο βασιλιάς της Βοημίας ορίστηκε αρχηγός των λαϊκών εκλεκτόρων. Η εκλογή του αυτοκράτορα γινόταν κατά πλεισψηφία. Στα 1648, η Ειρήνη της Βεστφαλίας προήγα- γε σε εκλέκτορα και το δούκα της Βαυαρίας.

Η Βούλα είχε, από ιστορική άποψη, πολύ σοβαρές συνέπειες. Υπέταξε, τουλάχιστον τυπικά, την αυτοκρατορική εξουσία στους πρίγκιπες, εξασθένησε παραπέρα την ήδη εξασθενημένη κεντρική διοίκηση, δυνάμωσε τις κεντρόφυγες τάσεις και διαθέσεις. Γι’ αυτό, ο Κ. Μαρξ την ονόμασε «σύνταγμα της γερμανικής πολυαρχίας». Από την άλλη μεριά, η Βούλα προκάλεσε σοβαρές διαφοροποιήσεις μέσα στους ίδιους τους πρίγκιπες. Μια περιορισμένη ομάδα τους αποκτά τώρα πραγματικές αντι- βασιλικές αρμοδιότητες, ανάμεσα στις οποίες και το δικαίωμα της έκδοσης νομίσματος. Ίσως αυτό αποσκοπούσε στη διάσπαση των πριγκίπων, εμποδίζοντας, έτσι, την ενιαία αντιπαράτα- ξή τους στην αυτοκρατορική εξουσία.

Από μεταφραστική άποψη, σημειώνουμε ότι ο ελληνικός τίτλος εκλέκτωρ (λατ. Elector) αποδίδει με ακρίβεια τον γερμανι-

15


χό KurfUrst (από το παλαιογερμανικό Κυτ=εκλογή και ΡΙΐΓΛ=πρίγκιπας, ηγεμόνας).

Ένας άλλος όρος είναι η λέξη Γκάου (Gau). Πρόκειται για διοικητική-εδαφική μονάδα, που θα μπορούσαμε να αποδώσουμε με τη λέξη νομός. Με τον καιρό, η λέξη έγινε και κατάληξη γεωγραφικών ονομάτων σαν αυτά που βλέπουμε στο κείμενο και πολλά άλλα. Η έκφραση Γκόι (Gäu) πρέπει να αποτελεί συγκοπή της λέξης Gäue, πληθυντικού τύπου της λέξης Gau. Δεν είναι τυχαίο ότι ο τελευταίος τύπος εμφανίζεται στο Άλγκοϊ (Allgäu) που σημαίνει «όλα τα Γκάου».

Τελικός κριτής της προσπάθειάς μας θα είναι ο αναγνώστης. Με αυτή τη σκέψη, και τη βεβαιότητα ότι Ο Πόλεμος των χωρικών στη Γερμανία είναι ένα βιβλίο πολλαπλά ωφέλιμο, αφήνουμε το μικρό μας έργο στην κρίση του.

Θανάσης Παπαρήγας

16

ΠΡΟΛΟΓΟΣ[ΣΤΗ ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΚΔΟΣΗ (1870)]»

Η παρακάτω εργασία γράφτηκε στο Λονδίνο, το καλοκαίρι του 1850, ακόμη κάτω από την άμεση εντύπωση της αντεπανάστασης που είχε μόλις ολοκληρωθεί. Δημοσιεύτηκε στα τεύχη 5 και 6 της εφημερίδας Νέα Εφημερίδα του Ρήνου. Πολιτικοοικονομική Επιθεώρηση, που εξέδωσε ο Μαρξ στο Αμβούργο το 1850. Οι πολιτικοί μου φίλοι στη Γερμανία θέλουν να επανεκ- δοθεί και εγώ ανταποκρίνομαι στην επιθυμία τους, γιατί αυτή η εργασία, δυστυχώς, είναι και σήμερα ακόμη επίκαιρη.

Δεν έχει αξιώσεις να προσφέρει υλικό που να προέρχεται από αυτόνομη έρευνα. Αντίθετα, όλο το υλικό που έχει σχέση με τις αγροτικές εξεγέρσεις και τον Τόμας Μίντσερ ανήκει στον Τσίμερμαν. Το βιβλίο του, με όλα του τα κενά εδώ κι εκεί, παραμένει ακόμη η καλύτερη παρουσίαση των γεγονότων. Παράλληλα, ο γερο-Τσίμερμαν απόλαυσε το θέμα του. Το ίδιο επαναστατικό ένστικτο, το οποίο παίρνει εδώ παντού τη θέση της καταπιεζόμενης τάξης, τον έκανε αργότερα έναν από τους καλύτερους της άκρας Αριστερός στη Φραγκφούρτη*.

Αν, αντίθετα, η παρουσίαση του Τσίμερμαν δεν περιέχει την εσωτερική σχέση· αν δεν πετυχαίνει να δείξει τις θρησκευτικο- πολιτικές διαμάχες (έριδες) εκείνης της εποχής σαν την αντανάκλαση των τότε ταξικών αγώνων· αν σ’ αυτούς τους ταξι-

*(1875) προστίθεται: από τότε θα πρέπει ασφαλώς να έχει γεράσει λίγο.

17


κούς αγώνες βλέπει μόνο καταπιεστές και καταπιεζόμενους, κακούς και καλούς και τον τελικό θρίαμβο των κακών· αν η διείσδυσή του στις κοινωνικές συνθήκες, οι οποίες καθόρισαν τόσο την έναρξη όσο και την έκβαση της πάλης, είναι εξαιρετικά ελλιπής, γ ι’ αυτό φταίει η εποχή στην οποία γράφτηκε το βιβλίο. Αντίθετα, για την εποχή του, το βιβλίο είναι μια ένδοξη εξαίρεση μέσα στη γερμανική ιδεαλιστική ιστοριογραφία, εξαίρεση που διακρίνεται μάλιστα, για το ρεαλισμό της.

Η δική μου παρουσίαση προσπάθησε, απλώς σκιαγραφώντας τα βασικά σημεία της ιστορικής εξέλιξης της πάλης, να εξηγήσει την πηγή του πολέμου των χωρικών, τη θέση των διάφορων κομμάτων που συμμετείχαν σ’ αυτόν, τις θρησκευτικές και πολιτικές θεωρίες με τις οποίες αυτά τα κόμματα προσπαθούν να ξεκαθαρίσουν τη θέση τους και, τελικά, το αποτέλεσμα της ίδιας της πάλης σαν αναγκαία κατάληξη που επέβαλαν οι τότε ιστορικές συνθήκες διαβίωσης αυτών των τάξεων. Δηλαδή, την τότε πολιτική συνταγματική δομή της Γερμανίας, τους ξεσηκωμούς ενάντιά της, τις πολιτικές και θρησκευτικές θεωρίες της εποχής, όχι σαν αιτίες, αλλά σαν αποτέλεσμα της βαθμίδας ανάπτυξης, στην οποία βρίσκονταν τότε στη Γερμανία η γεωργία, η βιομηχανία, οι οδικές και υδάτινες συγκοινωνίες, οι εμπορευματικές και χρηματικές σχέσεις. Αυτή, η μοναδική υλιστική θεώρηση της ιστορίας, δεν προέρχεται από μένα αλλά από τον Μαρξ και βρίσκεται και στα έργα του για τη γαλλική επανάσταση του 1848-49 στην ίδια εκείνη Επιθεώρηση2 και στη 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκον Βοναπάρτη.

Οι παραλληλισμοί ανάμεσα στη γερμανική επανάσταση του 1525 και σ’ αυτή του 1848-49 ήταν πολύ φανεροί για να μπορέσουν τότε να παρασιωπηθούν εντελώς. Πλάι στην ομοιομορφία της πορείας τους, στην οποία ένας και πάντα ο ίδιος στρατός των πριγκίπων συνέτριβε, τη μια μετά την άλλη, διάφορες τοπικές εξεγέρσεις, πλάι στη συχνά κωμική ομοιότητα της εμφάνισης των αστών των πόλεων ^ώΛεδΙΙ^βτ) και στις δύο περιπτώσεις, πρόβαλε, ωστόσο, καθαρά και με σαφήνεια και η διαφορά:

18


«Ποιος επωφελήθηκε από την επανάσταση του 1525; Οι πρίγκιπες. -Ποιος επωφελήθηκε από την επανάσταση του 1848; Οι μεγάλοι πρίγκιπες, η Αυστρία και η Πρωσία. Πίσω από τους μικρούς πρίγκιπες του 1525 βρίσκονταν οι μικροί φιλισταίοι (Kleine Spiessbllrger) έχοντας δεμένους τους πρώτους μέσω των φόρων, πίσω από την Αυστρία και την Πρωσία, υποτάσσοντάς τες γρήγορα μέσω του δημόσιου χρέους, βρίσκονται οι σύγχρονοι μεγάλοι αστοί. Και πίσω από τους μεγάλους αστούς, βρίσκονται οι προλετάριοι.»*

Με λύπη μου πρέπει να πω ότι με αυτή τη φράση αποδίδεται υπερβολικά μεγάλη τιμή στη γερμανική αστική τάξη. Είχε την ευκαιρία, τόσο στην Αυστρία όσο και στην Πρωσία «να υποτάξει γρήγορα μέσω του δημόσιου χρέους» τη μοναρχία. Αυτή η ευκαιρία δε χρησιμοποιήθηκε ποτέ και πουθενά.

Η Αυστρία έπεσε σαν δώρο στην αγκαλιά της αστικής τάξης με τον πόλεμο του 1866. Αλλά αυτή δεν τα καταφέρνει να κυβερνήσει, είναι αδύναμη και ανίκανη για όλα. Ένα μόνο μπορεί να κάνει: να χτυπά τους εργάτες, μόλις αυτοί κινηθούν. Στο τιμόνι παραμένει μόνο γιατί τη χρειάζονται οι Ούγγροι.

Και στην Πρωσία; Ναι, το δημόσιο χρέος έχει, αναμφίβολα, ορμητικά αυξηθεί, το έλλειμμα έχει κηρυχθεί μόνιμο, οι δημόσιες δαπάνες αυξάνονται από χρόνο σε χρόνο, οι αστοί έχουν την πλειοψηφία στο Κοινοβούλιο, χωρίς αυτούς δεν μπορούν ούτε φόροι να αυξηθούν ούτε δάνεια να συναφτούν -αλλά πού είναι η εξουσία τους πάνω στο κράτος; Πριν λίγους μήνες ακόμη, όταν πάλι υπήρχε έλλειμμα, βρίσκονταν στην καλύτερη θέση. Μπορούσαν να αποσπάσουν ουσιαστικές παραχωρήσεις, μόνο με λίγη επιμονή. Τι κάνουν; θεωρούν αρκετή παραχώρηση το ότι η κυβέρνηση τους επιτρέπει να προσφέρουν στα πόδια της γύρω στα 9 εκατομμύρια, όχι για ένα χρόνο, όχι, κάθε χρόνο και για πάντα.

Δε θέλω να κατηγορήσω του καημένους τους «εθνικοφιλε

*Βλ. σ' αυτή την έκδοση σελ. 163.

19


λεύθερους»3 της Βουλής περισσότερο από όσο τους αξίζει. Ξέρω ότι αυτοί που βρίσκονται πίσω τους, η μάζα της αστικής τάξης, τους έχει εγκαταλείψει. Η μάζα αυτή δε θέλει να κυβερνήσει. Το 1848 τη βασανίζει ακόμη.

Το πού οφείλεται αυτή η παράξενη δειλία της γερμανικής αστικής τάξης θα το δούμε παρακάτω.

Κατά τα άλλα, η παραπάνω φράση έχει επαληθευθεί τελείως. Από το 1850, όλο και πιο αποφασιστική υποχώρηση των μικρών κρατών, που η μόνη τους πια χρήση είναι του μοχλού για τις πρωσικές ή τις αυστριακές μηχανορραφίες, όλο και πιο σκληρές συγκρούσεις μεταξύ Πρωσίας και Αυστρίας για την αποκλειστική κυριαρχία, τελικά η βίαιη αναμέτρηση του 1866, ύστερα από την οποία η Αυστρία διατηρεί τις δικές της επαρχίες, η Πρωσία υποτάσσει έμμεσα ή άμεσα ολόκληρο το Βορρά και τα τρία νοτιοδυτικά κράτη αφέθηκαν προσωρινά εκτεθειμένα.

Από όλες αυτές τις ενέργειες των κρατών και των αρχηγών τους, για τη γερμανική εργατική τάξη εκείνα που έχουν σημασία είναι τα εξής:

Πρώτο, ότι οι εργάτες έχουν πετύχει, μέσω του καθολικού εκλογικού δικαιώματος, να μπορούν να αντιπροσωπευθούν άμεσα στη Νομοθετική Συνέλευση.

Δεύτερο, ότι η Πρωσία δημιούργησε ένα καλό παράδειγμα και καταβρόχθισε άλλα τρία στρέμματα Ελέω θεού4. Οτι μετά από αυτή τη Διαδικασία διαθέτει το ίδιο ακηλίδωτο Ελέω θεού στέμμα, που διεκδικούσε πρώτα, αυτό ούτε οι εθνικοφιλελεύθε- ροι δεν το πιστεύουν.

Τρίτο, ότι στη Γερμανία υπάρχει ακόμη ένας μόνο σοβαρός αντίπαλος της επανάστασης -η πρωσική κυβέρνηση.

Και, τέταρτο, ότι οι Γερμανοαυστριακοί πρέπει πια να βάλουν στον εαυτό τους το ερώτημα τι θέλουν να είναι: Γερμανοί ή Αυστριακοί; Τι θέλουν περισσότερο -τη Γερμανία ή τα εξω- γερμανικά υπερλειθανικά εξαρτήματά της5; Το ότι θα αναγκαστούν να παραιτηθούν από το ένα ή από το άλλο, ήταν ήδη από καιρό αυτονόητο, πάντα, όμως, συγκαλυπτόταν από τη μικροαστική δημοκρατία.

20


'Οσον αφορά τα υπόλοιπα επίμαχα ζητήματα του 1866, που από τότε διαπραγματεύονται μέχρι φορτικού σημείου οι «εθνι- κοφιλελεύθεροι», από τη μια μεριά, και το «Λαϊκό Κόμμα»6, από την άλλη, η ιστορία των επόμενων ετών θα έδειχνε ότι η διαμάχη αυτών των δύο απόψεων ήταν τόσο σκληρή μόνο και μόνο επειδή οι δύο πόλοι της αντιπαράθεσης είναι εξίσου στενοκέφαλοι.

Στις κοινωνικές συνθήκες της Γερμανίας, το 1866 δεν άλλαξε σχεδόν τίποτε. Οι μερικές αστικές μεταρρυθμίσεις -καθιέρωση ενιαίων μέτρων και σταθμών, ελεύθερη εκλογή εγκατάστασης, ελευθερία άσκησης του επαγγέλματος κλπ., όλα μέσα στα πλαίσια που έχει θέσει η γραφειοκρατία- δε φτάνουν ούτε καν όσα η αστική τάξη άλλων δυτικοευρωπαϊκών χωρών κατέχει από πολλά χρόνια και αφήνουν άθικτο το βασικό πρόβλημα, το σύστημα των γραφειοκρατικών παραχωρήσεων7. Άλλωστε, η τρέχουσα αστυνομική πρακτική κάνει τελείως απατηλή για το προλεταριάτο κάθε ελευθερία εγκατάστασης και ιθαγένειας, την κατάργηση των διαβατηρίων και όλους τους άλλους νόμους.

Πολύ μεγαλύτερη σημασία από τις ενέργειες των κρατών και των αρχηγών τους στα 1866 έχει η ανάπτυξη της βιομηχανίας και του εμπορίου, των σιδηροδρόμων, των τηλεγραφικών επικοινωνιών και της υπερωκεάνιας ατμοπλοΐας στη Γερμανία από το 1848. Αν και αυτή η πρόοδος βρίσκεται ακόμη πίσω από αυτή που παρουσιάστηκε την ίδια περίοδο στην Αγγλία, ή ακόμη και στη Γαλλία, για τη Γερμανία είναι πρωτοφανής και έχει πετύχει πιο πολλά μέσα σε είκοσι χρόνια, από όσα είχαν επιτευχθεί σε έναν ολόκληρο αιώνα. Η Γερμανία τραβιέται τώρα για πρώτη φορά σοβαρά και αμετάκλητα στο παγκόσμιο εμπόριο. Τα κεφάλαια των βιομηχάνων αυξήθηκαν με ταχύτητα, η κοινωνική θέση της αστικής τάξης ανέβηκε αντίστοιχα. Το πιο ασφαλές χαρακτηριστικό βιομηχανικής άνθισης, η κερδοσκοπία, έχει πάρει μεγάλες διαστάσεις και έχει αλυσοδέσει κόμητες και δούκες στο άρμα του θριάμβου της. Το γερμανικό κεφάλαιο εγκαθιστά τώρα τους ρωσικούς και τους ρουμανικούς σιδηροδρόμους -α ς είναι ελαφρό το χώμα του!- ενώ πριν δεκαπέντε

21


μόλις χρόνια ζητιάνευε σιδηροδρόμους από άγγλους επιχειρηματίες. Πώς είναι δυνατό να μην έχει κατακτήσει η αστική τάξη και την πολιτική κυριαρχία, να δείχνει τέτοια δειλία απέναντι στην κυβέρνηση;

Η γερμανική αστική τάξη έχει την ατυχία να έρχεται, κατά τον γνωστό γερμανικό τρόπο, πολύ αργά. Η εποχή της άνθισής της πέφτει σε μια περίοδο στην οποία η αστική τάξη των άλλων δυτικοευρωπαϊκών χωρών έχει ήδη περάσει στην πολιτική της πτώση. Στην Αγγλία, η αστική τάξη δεν μπόρεσε να φέρει αλλιώς τον ουσιαστικό της εκπρόσωπο, τον Μπράιτ, στην κυβέρνηση παρά με μια διεύρυνση του εκλογικού δικαιώματος, η οποία θα πρέπει να έχει σαν συνέπεια τον τερματισμό ολόκληρης της κυριαρχίας της αστικής τάξης. Στη Γαλλία, όπου η αστική τάξη σαν τέτοια, σαν τάξη στο σύνολό της, κυριάρχησε μόνο για δύο χρόνια, το 1849 και το 1850, στην περίοδο της δημοκρατίας, μπόρεσε να παρατείνει την κοινωνική της ύπαρξη μόνο με την παραχώρηση της πολιτικής της κυριαρχίας στον Λουδοβίκο Βοναπάρτη και το στρατό. Και μέσα στην όλο και μεγαλύτερη αλληλεπίδραση των τριών πιο προοδευμένων ευρωπαϊκών χωρών, δεν είναι πια δυνατό σήμερα να πάρει στη Γερμανία η αστική τάξη την πολιτική κυριαρχία με όλη της την άνεση, όταν αυτή η κυριαρχία έχει φάει τα ψωμιά της στην Αγγλία και τη Γαλλία.

Εδώ έχουμε μια ιδιομορφία της αστικής τάξης απέναντι σε όλες τις προηγούμενες κυρίαρχες τάξεις: στην εξέλιξή της υπάρχει ένα σημείο καμπής, πέρα από το οποίο κάθε παραπέρα αύξηση των μέσων εξουσίας της, κατ’ αρχήν του κεφαλαίου της, έχει σαν μόνο αποτέλεσμα να την κάνει όλο και πιο ανίκανη για πολιτική κυριαρχία. «Πίσω από τους μεγάλους αστούς βρίσκονται οι προλετάριοι». Στο βαθμό που η αστική τάξη αναπτύσσει τη βιομηχανία της, το εμπόριό της και τα μέσα κυκλοφορίας της, στον ίδιο βαθμό δημιουργεί προλεταριάτο. Και σε κάποιο σημείο -που δεν είναι ανάγκη να είναι παντού ταυτόχρονο ή να εμφανίζεται στο ίδιο επίπεδο ανάπτυξης- αρχίζει να παρατηρεί ότι αυτός ο προλεταριακός της σύνοδοιπό-

22


ρος την έχει ξεπεράσει. Από τη στιγμή αυτή, χάνει τη δύναμη που χρειάζεται για την αποκλειστική της πολιτική κυριαρχία: Αρχίζει να αναζητεί συμμάχους με τους οποίους, ανάλογα με την κατάσταση, ή μοιράζεται την κυριαρχία της ή τους την παραχωρεί ολοκληρωτικά.

Στη Γερμανία, αυτό το σημείο καμπής για την αστική τάξη εκδηλώθηκε ήδη το 1848. Και, μάλιστα, η γερμανική αστική τάξη τρομοκρατήθηκε τότε όχι τόσο από το γερμανικό όσο από το γαλλικό προλεταριάτο. Η παρισινή μάχη του Ιούνη του 1848 της έδειξε τι την περίμενε· το γερμανικό προλεταριάτο ήταν ήδη αρκετά αναστατωμένο για να της αποδείξει ότι και εδώ είχε πέσει στο έδαφος ο σπόρος μιας τέτοιας σοδειάς- από εκείνη την ημέρα η πολιτική δράση της αστικής τάξης έχασε την ορμή της. Αναζήτησε συμμάχους, διαπραγματεύθηκε μαζί τους με κάθε αντάλλαγμα -και ακόμη και σήμερα δεν έχει προχωρήσει ούτε βήμα παραπέρα.

Αυτοί οι σύμμαχοι είναι όλοι αντιδραστικής φύσης. Σ’ αυτούς βλέπουμε τη μοναρχία με το στρατό και τη γραφειοκρατία της, τη μεγάλη φεουδαρχική αριστοκρατία, τους μικροευγενείς «της λαχανίδας», ακόμη και τους παπάδες. Η αστική τάξη συμμάχησε με όλους αυτούς και συμφώνησε μαζί τους, μόνο και μόνο για να σώσει το τομάρι της, μέχρι που δεν της έμενε πια τίποτε άλλο να παζαρέψει. Και όσο πιο πολύ το προλεταριάτο αναπτυσσόταν, όσο περισσότερο άρχιζε να νιώθει και να δρα σαν τάξη, τόσο πιο λιγόψυχοι γίνονταν οι αστοί. Όταν η θαυμαστά κακή στρατηγική των Πρώσων στη Σάντοβα» νίκησε τη θαυμαστά ακόμη χειρότερη στρατηγική των Αυστριακών, είναι δύσκολο να πούμε ποιος ανάσανε με μεγαλύτερη ανακούφιση -ο πρώσος αστός, που είχε και αυτός ηττηθεί στη Σάντοβα, ή ο αυστριακός.

Οι μεγάλοι αστοί μας (grosse BUiger) ενεργούν το 1870 ακριβώς όπως οι μέσοι αστοί (Mittelblliger) του 1525. Οσο για τους μικροαστούς (Kleinbürger), χειροτέχνες και μικρεμπόρους, αυτοί θα παραμείνουν οι ίδιοι. Ελπίζουν να αναρριχηθσύν στη μεγαλοαστική τάξη (GrossbUrgertum), φοβούνται μήπως ξεπέσουν

23


στο προλεταριάτο. Μεταξύ φόβου και ελπίδας, θα σώσουν, στη διάρκεια της πάλης, το πολύτιμο τομάρι τους και, μετά την πάλη, θα συμπαραταχθούν με το νικητή. Αυτή είναι η φύση τους.

Με την ανάπτυξη της βιομηχανίας από το 1848, ανέβηκε αντίστοιχα η πολιτική και κοινωνική δραστηριότητα του προλεταριάτου. Ο ρόλος που παίζουν σήμερα οι γερμανοί εργάτες στα συνδικάτα τους, τους συνεταιρισμούς τους, τις πολιτικές ενώσεις και συγκεντρώσεις τους, στις εκλογές και στο λεγόμενο Ράιχσταγκ αποδείχνει και μόνος του ποια τεράστιο αλλαγή έγινε τα τελευταία είκοσι χρόνια στη Γερμανία, έστω κι αν πέρασε απαρατήρητη. Και είναι προς μεγάλη τιμή των γερμανών εργατών το ότι αυτοί μόνοι κατόρθωσαν να στείλουν στο Κοινοβούλιο εργάτες και εκπροσώπους των εργατών, ενώ οι Αγγλοι και οι Γάλλοι δεν το κατάφεραν ως τώρα.

Και το προλεταριάτο, όμως, δεν είναι απαλλαγμένο ακόμη από παραλληλισμούς με το 1525. Η τάξη που ζει αποκλειστικά και ισόβια από το μεροκάματο κάθε άλλο παρά αποτελεί, και σήμερα ακόμη, την πλειοψηφία του γερμανικού πληθυσμού. Στρέφεται, λοιπόν, και αυτή προς συμμάχους. Και αυτοί οι σύμμαχοι μπορούν να αναζητηθούν μόνο ανάμεσα στους μικροαστούς, ανάμεσα στο λούμπεν προλεταριάτο των πόλεων, ανάμεσα στους μικροαγρότες και τους μισθωτούς εργάτες γης.

Για τους μικροαστούς ήδη μιλήσαμε. Είναι εξαιρετικά αναξιόπιστοι, εκτός εάν η νίκη έχει επιτευχθεί, οπότε οι κραυγές τους στα καπηλειά δεν έχουν όμοιό τους. Παρ’ όλα αυτά, υπάρχουν ανάμεσά τους πολύ καλά στοιχεία που προσχωρούν από μόνα τους στους εργάτες.

Το λούμπεν προλεταριάτο, σκουπιδοτενεκές των ξεπεσμένων στοιχείων όλων των τάξεων, που έχει στήσει την έδρα του στις μεγάλες πόλεις, είναι ο χειρότερος από όλους τους ενδεχόμενους συμμάχους. Είναι ένας συρφετός που εξαγοράζεται με τη μεγαλύτερη ευκολία και διακρίνεται για την απειθαρχία του. Αν οι γάλλοι εργάτες σε κάθε επανάσταση έγραφαν στους τοίχους: Mort aux voleurs! (θάνατος στους κλέφτες!), ή και του- φέκισαν μερικούς, δεν το έκαναν από έγνοια για την ιδιοκτη-

24


αία, αλλά από τη σωστή αντίληψη ότι πρώτα απ’ όλα αυτό το σινάφι πρέπει να κρατηθεί γερά από το λαιμό. Κάθε ηγέτης των εργατών που χρησιμοποιεί αυτό το ξεπεσμένο πλήθος σαν σωματοφυλακή ή στηρίζεται σ’ αυτό αποδείχνεται, απ’ αυτό και μόνο, προδότης του κινήματος.

Οι μικροί αγρότες -γιατί οι μεγαλύτεροι ανήκουν στην αστική τάξη- παρουσιάζουν διαφορά μεταξύ τους. Μπορεί να είναι φεουδαρχιχά εξαρτημένοι αγρότες (ΡεικώΙδβιιεΓ), οπότε είναι αναγκασμένοι να προσφέρουν αγγαρείες στον ελεήμονα κύριό τους. Αφού η αστική τάξη παρέλειψε να κάνει το χρέος της, δηλαδή να απελευθερώσει αυτούς τους ανθρώπους από τη σκλαβιά της αγγαρείας, δεν θα είναι δύσκολο να πειστούν ότι τώρα μόνο από την εργατική τάξη μπορούν να περιμένουν σωτηρία.

Μπορεί να είναι επίμορτοι (παχτωτές). Στην περίπτωση αυτή, έχουμε μια σχέση συνήθως ίδια με αυτή που υπάρχει στην Ιρλανδία. Το νοίκι γίνεται τόσο ψηλό που ο αγρότης και η οι- κογένειά του, σε περίπτωση μέτριας σοδειάς, μόλις και καταφέρνουν να ζήσουν και, σε περίπτωση κακής σοδειάς, σχεδόν πεινάνε. Δεν μπορούν να πληρώσουν το νοίκι και έτσι πέφτουν στην πλήρη εξάρτηση από το έλεος του γαιοκτήμονα. Γι’ αυτούς η αστική τάξη κάνει κάτι μόνο αν είναι αναγκασμένη. Από ποιον μπορούν να περιμένουν σωτηρία αν όχι από τους εργάτες;

Απομένουν οι αγρότες που εκμεταλλεύονται τη δική τους μικρή έγγεια ιδιοκτησία. Αυτοί βαρύνονται στην πλειοψηφία τους τόσο πολύ με υποθήκες, ώστε εξαρτώνται από τους τοκογλύφους όσο οι επίμορτοι από τους γαιοκτήμονες. Κι αυτοί δεν έχουν τίποτε άλλο από ένα μικρό, και μάλιστα, εξαιτίας των καλών και των κακών σοδειών, εξαιρετικά ανασφαλές, μεροκάματο. Αυτοί είναι εκείνοι που έχουν να ελπίζουν λιγότερο από όλους από την αστική τάξη, γιατί το δικό τους αίμα το ρουφούν οι αστοί, οι τοκογλύφοι καπιταλιστές. Είναι, όμως, πολύ στενά προσκολλημένοι στην ιδιοκτησία τους, αν και αυτή ανήκει, στην πραγματικότητα, όχι σ’ αυτούς, αλλά στον τοκογλύφο. Πρέπει, ωστόσο, να πεισθούν ότι μόνο τότε θα μπορέσουν να απελευθερωθούν από τον τοκογλύφο, όταν μια κυβέρ

25


νηση που να εξαρτάται από το λαό μετατρέψει όλα τα χρέη των υποθτριών σε δημόσιο χρέος κι έτσι μειώσει και το επιτόκιο. Και αυτό μπορεί να το καταφέρει μόνο η εργατική τάξη.

Παντού όπου κυριαρχεί η μεσαία και η μεγάλη ιδιοκτησία, η πιο πολυάριθμη τάξη του χωριού είναι οι εργάτες γης. Αυτό συμβαίνει σε όλη τη Βόρεια και Ανατολική Γερμανία και εδώ βρίσκουν οι βιομηχανικοί εργάτες των πόλεων τους πιο πολυάριθμους και πιο φυσικούς συμμάχους τους. Η σχέση γαιοκτήμονα ή μεγαλοπαχτωτή και εργάτη γης είναι η ίδια με τη σχέση καπιταλιστή και βιομηχανικού εργάτη. Τα ίδια μέτρα που βοηθούν τον έναν πρέπει να βοηθήσουν αναγκαστικά και τον άλλο. Οι βιομηχανικοί εργάτες μπορούν να απελευθερωθούν μόνο εάν το κεφάλαιο των αστών, δηλαδή οι πρώτες ύλες, οι μηχανές και τα εργαλεία και τα τρόφιμα, που απαιτούνται για την παραγωγή, μετατραπούν σε ιδιοκτησία της κοινωνίας, δηλαδή σε δική τους, που θα τη χρησιμοποιούν οι ίδιοι από κοινού. Κατά τον ίδιο τρόπο, οι εργάτες γης μπορούν να απολυτρωθούν από τη φρικτή αθλιότητά τους μόνο εάν το βασικό αντικείμενο της εργασίας τους, η ίδια η γη, αφαιρεθεί από την ιδιωτική ιδιοκτησία των μεγαλοαγροτών και των ακόμη πιο μεγάλων φεουδαρχών και μετατραπεί σε κοινωνική ιδιοκτησία και καλλιεργηθεί από συνεταιρισμούς εργατών γης για το κοινό τους όφελος. Και εδώ ερχόμαστε στην περίφημη απόφαση του Διεθνούς Εργατικού Συνέδριου της Βασιλείας: η κοινωνία έχει συμφέρον να μετατραπεί η ιδιωτική γαιοκτησία σε κοινή, εθνική ιδιοκτησία9. Αυτή η απόφαση αφορά κυρίως τις χώρες όπου υπάρχει μεγάλη γαιοκτησία και, σε συνάρτηση μ’ αυτή, εκμετάλλευση μεγάλων νοικοκυριών και μέσα σ’ αυτά ένας κύριος και πολλοί εργάτες γης. Αυτή η κατάσταση, πάντως, κυριαρχεί βασικά ακόμη στη Γερμανία και γ ι’ αυτό η απόφ<\ση, εκτός από την Αγγλία, είναι εξαιρετικά επίκαιρη ακρφώς για τη Γερμανία. Το αγροτικό προλεταριάτο, οι μισθωτοί εργάτες γης -να ποια είναι η τάξη από την οποία στρατολογείται η μεγάλη μάζα των στρατών των πριγκίπων. Αυτή είναι η τάξη η οποία, χάρη στο γενικό εκλογικό δικαίωμα, στέλνει τώρα τη μεγάλη μάζα

26


των φεουδαρχών και των γιούνκερ10 στο Κοινοβούλιο· αυτή, όμως, είναι επίσης η τάξη που βρίσκεται πιο κοντά απ’ όλες στους βιομηχανικούς εργάτες των πόλεων, που συμμερίζεται τις ίδιες μ’ αυτούς συνθήκες διαβίωσης, που, μάλιστα, είναι βυθισμένη βαθύτερα απ’ αυτούς στην αθλιότητα. Το να ζωντανέψει και να προσελκυστεί στο κίνημα αυτή η τάξη, που είναι αδύναμη επειδή είναι κατακερματισμένη και διασκορπισμένη, της οποίας την κρυφή δύναμη η κυβέρνηση και οι ευγενείς γνωρίζουν τόσο καλά ώστε την κρατούν επίτηδες σε απόσταση από τα σχολεία για να μείνει στην αμάθεια, είναι το επόμενο, το πιο επείγον καθήκον του γερμανικού εργατικού κινήματος. Από την ημέρα που η μάζα των εργατών γης θα μάθει να ξεχωρίζει τα ίδια της τα συμφέροντα, από την ημέρα αυτή μια αντιδραστική, φεουδαρχική, γραφειοκρατική ή αστική κυβέρνηση θα είναι αδύνατη στη Γερμανία.

Γραμμένο γύρω στις II του Φλεβάρη 1870 Πηγή: Friedrich Engels,Der deutsche Bauernkrieg, δεύτερη έκδοση, Λειψία 1870.

27

ΣΥΜΠΛΗΡΩΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΛΟΓΟΥ ΤΟΥ 1870 ΣΤΟΝ «ΠΟΛΕΜΟ ΤΩΝ ΧΩΡΙΚΩΝ ΣΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ»11

Οι παραπάνω γραμμές γράφτηκαν πριν από τέσσερα και πάνω χρόνια. Εξακολουθούν να ισχύουν και σήμερα. Εκείνο που ίσχυε μετά τη Σάντοβα και τη διαίρεση της Γερμανίας, επιβεβαιώνεται και μετά το Σεντάν και τη δημιουργία της Αγίας Γερμανικής Αυτοκρατορίας του Πρωσικού Έθνους. Δεν είναι και μεγάλες οι αλλαγές που κατορθώνουν να προκαλέσουν οι «κοσμοϊστορικές» ενέργειες της λεγάμενης μεγάλης πολιτικής των κρατών και των αρχηγών τους στην κατεύθυνση της κίνησης της ιστορίας.

Εκείνο, αντίθετα, που καταφέρνουν αυτές οι ενέργειες είναι η επιτάχυνση αυτής της κίνησης. Και, σ’ αυτόν τον τομέα, οι αυτουργοί των παραπάνω «κοσμοϊστορικών γεγονότων» σημείωσαν αθέλητη επιτυχία, που ήταν για τους ίδιους ασφαλώς εξαιρετικά ανεπιθύμητη, αλλά που, θέλουν, δε θέλουν, είναι υποχρεωμένοι να επωμισθούν.

Ήδη ο πόλεμος του 1866 συγκλόνισε συθέμελα την παλιά Πρωσία. Είχε χρειαστεί ήδη πολύς κόπος για να ξαναμπεί μετά το 1848 στην παλιά στρούγκα το ανυπότακτο βιομηχανικό -τόσο αστικό όσο και προλεταριακό- στοιχείο των δυτικών επαρχιών- πάντως έγινε, και τα συμφέροντα των γιούνκερ των ανατολικών επαρχιών, μαζί με του στρατού, κυριάρχησαν και πάλι στο κράτος. Το 1866, όλη σχεδόν η βορειοδυτική Γερμανία έγινε πρωσική. Πέρα από την ανεπανόρθωτη ηθική μείωση που έπαθε το Ελέω θεού πρωσικό στέμμα, καταβροχθίζοντας άλλα τρία Ελέω θεού στέμματα12, μετακινήθηκε τώρα και το κέντρο βά-

28


ρους της μοναρχίας σε σημαντικό βαθμό προς τη Δύση. Τα πέντε εκατομμύρια των Ρηνανών και Βεστφαλών ενισχύθηκαν κατ’ αρχήν με τα τέσσερα εκατομμύρια των Γερμανών που προ- σαρτήθηκαν άμεσα και τα έξι εκατομμύρια που προσαρτήθηκαν έμμεσα, μέσω της Βορειογερμανικής Ένωσης13. Και το 1870 προστέθηκαν τα οχτώ εκατομμύρια Γερμανοί των νοτιοδυτικών περιοχών14, έτσι ώστε τώρα, στη «Νέα Αυτοκρατορία», στα δε- κατεσσερισήμισι εκατομμύρια των παλαιών Πρώσων (από τις έξι επαρχίες ανατολικά του ποταμού Έλβα, στους οποίους συ- μπεριλαμβάνονται επιπλέον και δύο εκατομμύρια Πολωνοί) αντιπαρατίθενται είκοσι πέντε εκατομμύρια, απαλλαγμένα από πολύ καιρό από την παλαιοπρωσική φεουδαρχία των γιούνκερ. Έτσι, οι ίδιες οι νίκες του πρωσικού στρατού μετατόπισαν ολόκληρη τη βάση του πρωσικού κρατικού οικοδομήματος· η κυριαρχία των γιούνκερ έγινε όλο και πιο αφόρητη ακόμη και για την ίδια την κυβέρνηση. Αλλά, ταυτόχρονα, η ορμητική βιομηχανική ανάπτυξη αντικατέστησε την πάλη ανάμεσα στους γιούνκερ και τους αστούς με την πάλη ανάμεσα στους αστούς και τους εργάτες, με τρόπο ώστε η κοινωνική βάση του παλιού κράτους άλλαξε τελείως και στο εσωτερικό της. Η μοναρχία, που από το 1840 περνά μια διαδικασία αργής σήψης, είχε σαν βασικό της όρο την πάλη ανάμεσα στην αριστοκρατία και την αστική τάξη, όπου αυτή κρατούσε την ισορροπία. Από τη στιγμή που τα πράγματα έφτασαν στο σημείο να μην υπερασπίζει πια την αριστοκρατία ενάντια στην επίθεση της αστικής τάξης, αλλά το σύνολο των ιδιοκτητριών τάξεων ενάντια στην επίθεση της εργατικής τάξης, η απόλυτη μοναρχία ήταν αναγκασμένη να περάσει ολοκληρωτικά στην κρατική μορφή που είχε δημιουρ- γηθεί ακριβώς γ ι’ αυτό το σκοπό: στη βοναπαρτιχή μοναρχία. Έχω αναλύσει αυτή τη μετάβαση της Πρωσίας στο βοναπαρτισμό σε άλλη ευκαιρία («Ζήτημα της κατοικίας», 2ο τεύχος, σελ. 26 κ.επ.*). Εκείνο που δεν ήταν αναγκαίο να τονιστεί εκεί, εί

*Βλ. Φρ. Ένγκελς. Για το ζήτημα της κατοικίας, εκό. «Σύγχρονη Εποχή», σελ. 79 κ.επ.

29


ναι, όμως, πολύ ουσιαστικό για εδώ, είναι ότι αυτή η μετάβαση ήταν η π ω μεγάλη πρόοδος που σημειώθηκε στην Πρωσία από το 1848- τόσο πολύ είχε μείνει η Πρωσία πίσω από τη σύγχρονη εξέλιξη. Στο κάτω κάτω, ήταν ακόμη ένα μιαοφεουδαρχικό κράτος και ο βοναπαρτισμός είναι, όπως και να το κάνουμε, μια σύγχρονη κρατική μορφή που έχει σαν προϋπόθεσή της την κατάργηση της φεουδαρχίας. Η Πρωσία πρέπει, λοιπόν, να αποφασίσει να ξεκαθαρίσει τα πολυάριθμα φεουδαρχικά της υπολείμματα, να θυσιάσει το σύστημα των γιούνκερ σαν τέτοιο. Φυσικά, αυτό γίνεται με την ηπιότερη μορφή και στον πιο προσφιλή ρυθμό: Εμπρός, αλλά πάντα αργά1*! Αυτό, για παράδειγμα, γίνεται με την πολυδιαφημισμένη διάταξη των περιφερειών1«. Αυτή καταργεί τα φεουδαρχικά προνόμια του μεμονωμένου γιούνκερ στο νοικοκυριό του μόνο για να τα αποκαταστήσει πάλι σαν προνόμια του συνόλου των μεγαλογαιοκτημόνων για ολόκληρη την περιφέρεια. Το ζήτημα παραμένει, μόνο μεταφράζεται από τη φεουδαρχική στην αστική διάλεκτο. Ο παλιός πρώσος γιούνκερ μετατρέπεται αναγκαστικά σε κάτι σαν άγγλο σκουάιρ17 και δε χρειάστηκε και τόση προσπάθεια, γιατί ο ένας είναι τόσο βλάκας όσο κι ο άλλος.

Έτσι, η Πρωσία είχε το ιδιόμορφο πεπρωμένο να ολοκληρώσει την αστική επανάστασή της, που άρχισε στα 1808-13 και το 1848 προχώρησε λίγο παραπέρα, με την ευχάριστη μορφή του βοναπαρτισμού στα τέλη αυτού του αιώνα. Και αν όλα πάνε καλά και ο κόσμος δεν παρουσιάσει αναταραχές και φτάσουμε σ’ αυτή την ηλικία, τότε μπορεί ίσως να δούμε το 1900 την κυβέρνηση της Πρωσίας να καταργεί πραγματικά όλους τους φεουδαρχικούς θεσμούς και να φτάνει, επιτέλους, η Πρωσία στο σημείο όπου βρισκόταν η Γαλλία το 1792.

Κατάργηση της φεουδαρχίας σημαίνει, από τη θετική άποψη, δημιουργία αστικών συνθηκών. Στο βαθμό που εξαφανίζονται τα προνόμια της αριστοκρατίας, η νομοθεσία αστικοποιείται. Και εδώ ερχόμαστε σε επαφή με τον πυρήνα των σχέσεων της γερμανικής αστικής τάξης με την κυβέρνηση. Είδαμε ότι η κυβέρνηση είναι αναγκασμένη να εφαρμόσει αυτές τις αργές και

30


μικρές μεταρρυθμίσεις. Στην αστική τάξη, όμως, παρουσιάζει καθεμιά απ’ αυτές τις μικροπαραχωρήσεις σαν θυσία προς τους αστούς, σαν παραχώρηση που έχει αποσπαστεί με πολύ κόπο από το θρόνο, για την οποία πρέπει τώρα και αυτή, η αστική τάξη, να κάνει κάποια παραχώρηση στην κυβέρνηση. Και οι αστοί, αν και ξέρουν καλά τι γίνεται, δέχονται αυτή την απάτη. Έτσι δημιουργήθηκε εκείνο το σιωπηλό συμβόλαιο, το οποίο αποτελεί βουβή βάση όλων των κοινοβουλευτικών συζητήσεων στο Βερολίνο: Από τη μια μεριά, η κυβέρνηση μεταρρυθμίζει τη νομοθεσία με ρυθμό χελώνας προς όφελος της αστικής τάξης, παραμερίζει τα εμπόδια που δημιουργούσαν στη βιομηχανία η φεουδαρχία και ο μικροκρατικός κατατεμαχισμός, καθιερώνει την ενότητα νομίσματος, μέτρων και σταθμών, καθιερώνει την ελευθερία της άσκησης επαγγέλματος κλπ., θέτει στην απεριόριστη διάθεση του κεφαλαίου το εργατικό δυναμικό της Γερμανίας μέσω της ελευθερίας επιλογής εγκατάστασης, ευνοεί το εμπόριο και την κερδοσκοπία. Από την άλλη μεριά, η αστική τάξη αφήνει στην κυβέρνηση κάθε πραγματική πολιτική εξουσία, ψηφίζει για φόρους, δάνεια και στρατιωτικές δαπάνες και βοηθά να συνταχθούν όλοι οι νέοι νόμοι κατά τέτοιον τρόπο, ώστε η παλιά αστυνομική εξουσία να παραμένει ακέραια πάνω στα αντιπαθή σ’ αυτήν άτομα. Η αστική τάξη εξαγοράζει τη βαθμιαία κοινωνική της χειραφέτηση με την άμεση παραίτηση από μια δική της πολιτική εξουσία. Το βασικό κίνητρο που κάνει την αστική τάξη να αποδεχτεί μια τέτοια συναλλαγή δεν είναι, φυσικά, ο φόβος της κυβέρνησης, αλλά ο φόβος του προλεταριάτου.

Όσο, όμως, αξιοθρήνητη και αν είναι η αστική μας τάξη στον πολιτικό τομέα, δεν μπορούμε να αρνηθούμε ότι, στον βιομηχανικό και εμπορικό τομέα, εκπλήρωσε, επιτέλους, την αποστολή της. Η ανάπτυξη της βιομηχανίας και του εμπορίου, στην οποία αναφέρθηκε η εισαγωγή στη δεύτερη έκδοση, προχώρησε από τότε με πολύ περισσότερη ορμή. Αυτό που έγινε σχετικά στη βιομηχανική περιοχή της Ρηνανίας-Βεστφαλίας από το 1869 είναι πραγματικά πρωτοφανές στη Γερμανία και

31


θυμίζει την ανάπτυξη των αγγλικών βιομηχανικών περιοχών στις αρχές του αιώνα. Και το ίδιο θα γίνει και στη Σαξονία, την Ανω Σιλεσία, το Βερολίνο, το Ανόβερο και τις παραθαλάσσιες πόλεις. Έχουμε, επιτέλους, ένα παγκόσμιο εμπόριο, μια πραγματικά μεγάλη βιομηχανία, μια πραγματικά σύγχρονη αστική τάξη· γ ι’ αυτό, όμως, είχαμε και ένα πραγματικό κραχ18 και έχουμε επίσης και ένα πραγματικό, δυνατό προλεταριάτο.

Για τους μελλοντικούς ιστοριογράφους, οι κεραυνοί των μαχών του Σπίχερν, του Μαρς-Λα-Τουρ και του Σεντάν1’, και όσα σχετίζονται μαζί τους, θα έχουν πολύ μικρότερη σημασία για την ιστορία της Γερμανίας, από το 1869 ως το 1874, από όση η σεμνή, σιωπηλή αλλά σταθερή ανάπτυξη του γερμανικού προλεταριάτου. Ακριβώς το 1870 οι γερμανοί εργάτες πέρασαν από μια βαριά δοκιμασία: τη βοναπαρτική πολεμική πρόκληση και τη φυσική της επίδραση -τον γενικό εθνικό ενθουσιασμό στη Γερμανία. Οι γερμανοί σοσιαλιστές εργάτες δεν επέτρεψαν να τους παρασύρουν ούτε για μια στιγμή. Δεν αισθάνθηκαν κανένα ρίγος εθνικού σόβινισμού. Μέσα στους πιο τρελούς επινίκιους πανηγυρισμούς, παρέμειναν ψύχραιμοι, ζήτησαν «ο- λιγοδάπανη ειρήνη με τη Γαλλική Δημοκρατία, χωρίς προσαρτήσεις»20 και ακόμη και η κατάσταση πολιορκίας δεν μπόρεσε να τους επιβάλει σιωπή. Η πολεμική δόξα, οι λόγοι για τη γερμανική «αυτοκρατορική μεγαλοπρέπεια» δεν τους άγγιξαν: μοναδικός τους στόχος παρέμεινε η απελευθέρωση όλου του ευρωπαϊκού προλεταριάτου. Μπορούμε, πράγματι να πούμε: Σε καμιά άλλη χώρα οι εργάτες δεν υποβλήθηκαν σε τόσο βαριά δοκιμασία και δεν την πέρασαν τόσο λαμπρά.

Την κατάσταση πολιορκίας της πολεμικής περιόδου διαδέχθηκαν οι δίκες για εσχάτη προδοσία, για προσβολή του βασιλικού θεσμού και των κρατικών υπαλλήλων, οι αστυνομικές διώξεις της περιόδου της ειρήνης που γίνονται όλο και μεγαλύτερες. Η εφημερίδα Φόλκστάατ είχε, κατά κανόνα, τρεις ή τέσσερις συντάκτες ταυτόχρονα στη φυλακή και ανάλογα και τα άλλα έντυπα. Κάθε κάπως γνωστός εκπρόσωπος του κόμματος σερνόταν τουλάχιστον μια φορά το χρόνο στα δικαστήρια,

32


όπου σχεδόν πάντα καταδικαζόταν. Οι απελάσεις, οι κατασχέσεις, οι διαλύσεις των συγκεντρώσεων ακολουθούσαν βροχή η μια την άλλη. Μάταια. Στη θέση κάθε φυλακισμένου ή διωγμένου έμπαινε αμέσως ένας άλλος- για κάθε συγκέντρωση που διαλυόταν, συγκαλούνταν δύο καινούργιες, και η αστυνομική αυθαιρεσία έλιωνε στα πόδια της από το ένα μέρος στο άλλο μέσα από την επιμονή και την ακριβή τήρηση των νόμων. Όλοι οι διωγμοί πετύχαιναν το ακριβώς αντίθετο από το σκοπό που επιδίωκαν: αντί να τσακίσουν ή τουλάχιστον να λυγίσουν το εργατικό κόμμα, του έφερναν όλο και καινούργιους μαχητές και εδραίωναν την οργάνωσή του. Στην πάλη τους με τις αρχές, όπως και με τους μεμονωμένους αστούς, οι εργάτες φάνηκαν παντού διανοητικά και ηθικά ανώτεροι και απέδειξαν, ιδιαίτερα στις συγκρούσεις τους με τους λεγάμενους «εργοδότες», ότι αυτοί, οι εργάτες, είναι τώρα οι μορφωμένοι και οι καπιταλιστές οι άξεστοι. Έδωσαν, μάλιστα, τη μάχη τους με τέτοια διάθεση που αποτελεί την καλύτερη απόδειξη για το πόσο βέβαιοι είναι για την υπόθεσή τους και πόσο έχουν συνείδηση της υπεροχής τους. Ένας αγώνας που γίνεται με τέτοιον τρόπο, πάνω σε ένα ιστορικά προετοιμασμένο έδαφος, πρέπει να δώσει μεγάλα αποτελέσματα. Οι επιτυχίες στις εκλογές του Γενάρη21 αποτελούν μοναδικό ως τώρα παράδειγμα στην ιστορία του σύγχρονου εργατικού κινήματος, και η έκπληξη που προκάλε- σαν σε όλη την Ευρώπη ήταν απόλυτα δικαιολογημένη.

Οι γερμανοί εργάτες έχουν σε σχέση με τους εργάτες της υπόλοιπης Ευρώπης δύο ουσιαστικά πλεονεκτήματα. Πρώτο, ότι ανήκουν στον πιο θεωρητικό λαό της Ευρώπης και διατηρούν εκείνη την αίσθηση της θεωρίας που έχει τόσο ολοκληρωτικά χαθεί στους λεγάμενους «μορφωμένους» της Γερμανίας. Αν δεν είχε προηγηθεί η γερμανική φιλοσοφία, ιδιαίτερα του Χέγκελ, δεν θα είχε γεννηθεί ποτέ ο γερμανικός επιστημονικός σοσιαλισμός -ο μοναδικός επιστημονικός σοσιαλισμός που έχει ποτέ υπάρξει. Χωρίς την αίσθηση της θεωρίας των εργατών, αυτός ο επιστημονικός σοσιαλισμός ποτέ δεν θα γινόταν σάρκα από τη σάρκα τους, όπως συμβαίνει τώρα. Και πόσο ασύγκριτο

33


πλεονέκτημα είναι αυτό, το βλέπουμε, από τη μια μεριά, στην αδιαφορία απέναντι σε κάθε θεωρία, πράγμα που αποτελεί μία από τις βασικές αιτίες για τις οποίες το αγγλικό εργατικό κίνημα εξελίσσεται τόσο αργά, παρά την εξαιρετική οργάνωση των επιμέρους κλάδων, και, από την άλλη μεριά, στην αταξία και τη σύγχυση που δημιούργησε ο προυντονισμός, στην αρχική μορφή του, στους Γάλλους και τους Βέλγους και, στη μορφή στην οποία τον γελοιογράφησε παραπέρα ο Μπακούνιν, στους Ισπανούς και τους Ιταλούς.

Το δεύτερο πλεονέκτημα είναι ότι οι Γερμανοί ήρθαν χρονικά στο εργατικό κίνημα σχετικά πρόσφατα. Όπως ο γερμανικός θεωρητικός σοσιαλισμός ποτέ δεν θα ξεχάσει ότι ακουμπά- ει πάνω στους ώμους του Σεν-Σιμόν, του Φουριέ και του Όσυεν, τριών ανθρώπων που, με όλη τους τη φαντασιοπληξία και τον ουτοπισμό ανήκουν στα σημαντικότερα κεφάλια όλων των εποχών και έκαναν αναρίθμητες μεγαλοφυείς προβλέψεις, που την ορθότητά τους αποδείχνουμε εμείς τώρα επιστημονικά, έτσι και το γερμανικό πρακτικό εργατικό κίνημα δεν επιτρέπεται ποτέ να ξεχάσει ότι αναπτύχθηκε πάνω στους ώμους του αγγλικού και του γαλλικού κινήματος και μπόρεσε να αξιοποι- ήσει απλά την πείρα που εκείνα πλήρωσαν πολύ ακριβά και να αποφεύγει τώρα τα λάθη τους, στο μεγαλύτερο μέρος τους αναπόφευκτα τότε. Αν δεν είχαν προηγηθεί τα αγγλικά τρέιντ γι- ούνιονς και οι γαλλικοί πολιτικοί εργατικοί αγώνες, χωρίς τη γιγαντιαία ώθηση που έδωσε ιδιαίτερα η Παρισινή Κομμούνα, πού θα βρισκόμασταν σήμερα;

Πρέπει να αναγνωριστεί στους γερμανούς εργάτες ότι αξιο- ποίησαν τα πλεονεκτήματα της κατάστασής τους με σπάνια κατανόηση. Για πρώτη φορά από τότε που υπάρχει εργατικό κίνημα, η πάλη διεξάγεται και στις τρεις πλευρές της -τη θεωρητική, την πολιτική και την πρακτικοοικονομική (αντίσταση ενάντια στους καπιταλιστές)- συντονισμένα, σε συνάρτηση και σχεδιασμένα. Σ ’ αυτήν ακριβώς την, ας πούμε, επικεντρωμένη επίθεση βρίσκεται ακριβώς η δύναμη και το ακατανίκητο του γερμανικού κινήματος.

34


Από τη μια μεριά, εξαιτίας της πλεονεκτικής τους αυτής θέσης και, από την άλλη, εξαιτίας των νησιωτικών ιδιομορφιών του αγγλικού και εξαιτίας της άγριας καταπίεσης του γαλλικού κινήματος, οι γερμανοί εργάτες βρίσκονται για την ώρα στην πρωτοπορία της προλεταριακής πάλης. Για πόσο καιρό ακόμη θα τους αφήσουν τα γεγονότα αυτή την τιμητική θέση, δεν μπορούμε να το προβλέψουμε. Όσο, όμως, την κατέχουν, ας ελπίσουμε ότι θα ανταποκρίνονται σ’ αυτήν όπως πρέπει. Γι’ αυτό χρειάζεται διπλασιασμός των προσπαθειών σε όλους τους τομείς της πάλης και της ζύμωσης. Οι ηγέτες, ιδιαίτερα, έχουν το καθήκον να διαφωτίζονται όλο και πιο πολύ για όλα τα θεωρητικά ζητήματα, να απελευθερώνονται όλο και περισσότερο από την επιρροή ξεπερασμένων φράσεων που ανήκουν στην παλιά κοσμοθεωρία και να μην ξεχνούν ούτε στιγμή ότι ο σοσιαλισμός, από τη στιγμή που έγινε επιστήμη, θέλει και να αντιμετωπίζεται σαν επιστήμη, δηλαδή να μελετιέται. Πρέπει η όλο και πιο σαφής αντίληψη που έχει αποκτηθεί με τέτοιον τρόπο να διαδοθεί με ακόμη μεγαλύτερο ζήλο ανάμεσα στις μάζες των εργατών, να συσπειρώνεται όλο και περισσότερο η οργάνωση του κόμματος και των συνδικάτων. Έστω και αν οι σοσιαλιστικοί ψήφοι του Γενάρη αποτελούν ήδη έναν καλό στρατό, απέχουν ακόμη πολύ από το να αποτελούν την πλειο- ψηφία της γερμανικής εργατικής τάξης. Και όσο ενθαρρυντικές και αν είναι οι επιτυχίες της προπαγάνδας ανάμεσα στον αγροτικό πληθυσμό, μένουν ακόμη πάρα πολλά να γίνουν σ’ αυτό τον τομέα. Δεν πρέπει, λοιπόν, να υποχωρήσουμε στον αγώνα, πρέπει να αποσπούμε από τον εχθρό τη μια πόλη μετά την άλλη, τη μια εκλογική περιφέρεια μετά την άλλη. Κυρίως, όμως, πρέπει να διαφυλάξουμε το πραγματικά διεθνιστικό πνεύμα, που δεν επιτρέπει να εμφανιστεί πατριωτικός σοβινισμός και χαιρετίζει με χαρά κάθε νέο βήμα στο προλεταριακό κίνημα, από οποιοδήποτε έθνος κι αν προέρχεται. Αν οι γερμανοί εργάτες προχωρήσουν έτσι, τότε δεν θα βαδίζουν βέβαια επικεφαλής του κινήματος -και δεν είναι προς το συμφέρον αυτού του κινήματος να βαδίζουν επικεφαλής του οι εργάτες οποιουδήποτε μεμο

35


νωμένου έθνους- θα κατέχουν, όμως, μια τιμητική θέση στην πρώτη γραμμή του πυρός. Και θα βρίσκονται πάνοπλοι στη θέση τους, όταν ή απρόσμενα σκληρές δοκιμασίες ή σοβαρά γεγονότα απαιτήσουν απ’ αυτούς αυξημένο θάρρος, αυξημένη αποφασιστικότητα και δράση.

Φρίντριχ ΈνγκελςΛονδίνο, 1 του Ιούλη 1874 Πηγή: Friedrich Engels,Der deutsche Bauernkrieg, τρίτη έχόοση. Λειψία 1875.

36


Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΩΝ ΧΩΡΙΚΩΝ ΣΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ22

Ο γερμανικός λαός έχει κι αυτός την επαναστατική του παράδοση. Υπήρξε εποχή όπου η Γερμανία ανέδειξε προσωπικότητες που μπορούν να σταθούν πλάι στις καλύτερες προσωπικότητες των επαναστάσεων άλλων χωρών, όπου ο γερμανικός λαός έδειξε αντοχή και ενεργητικότητα που, σε ένα πιο συγκεντρωμένο έθνος, θα είχαν δώσει τα μεγαλειωδέστερα αποτελέσματα και όπου γερμανοί αγρότες και πληβείοι εμπνεύστηκαν ιδέες και σχέδια μπροστά στα οποία οι απόγονοί τους αρκετά συχνά υποχωρούν τρομοκρατημένοι.

Είναι καιρός, μπροστά στην τωρινή χαλάρωση που παρουσιάζεται σχεδόν παντού μετά από δύο χρόνια πάλης, να παρουσιάσουμε στον γερμανικό λαό τις άτσαλες, αλλά ισχυρές και σκληροτράχηλες μορφές του μεγάλου πολέμου των χωρικών. Από τότε έχουν περάσει τρεις αιώνες και αρκετά πράγματα έχουν αλλάξει- αλλά και, πάλι, ο πόλεμος των χωρικών δεν είναι και τόσο μακριά από τους σημερινούς μας αγώνες, και οι αντίπαλοι που πρέπει να πολεμήσουμε είναι, στο μεγαλύτερο μέρος τους, οι ίδιοι. Τις τάξεις και τις μερίδες των τάξεων που πρόδωσαν παντού το 1848 και ’49, τις βρίσκουμε σαν προδότες ήδη το 1525, έστω και σε χαμηλότερη βαθμίδα ανάπτυξης. Και το ότι ο ρωμαλέος βανδαλισμός του πολέμου των χωρικών παρουσιάστηκε μόνο σποραδικά στο κίνημα των τελευταίων χρόνων, στο 'Οντενβαλντ, στον Μέλανα Δρυμό, στη Σιλεσία, αυτό, οπωσδήποτε, δεν είναι προτέρημα της σύγχρονης εξέγερσης.

39

[Η οικονομική κατάσταση και η κοινωνική διαστρωμάτωση της Γερμανίας]

Ας αρχίσουμε με μια σύντομη αναδρομή στις συνθήκες της Γερμανίας στις αρχές του δέκατου έκτου αιώνα.

Η γερμανική βιομηχανία είχε παρουσιάσει σημαντική ανάπτυξη τον δέκατο τέταρτο και δέκατο πέμπτο αιώνα. Στη θέση της φεουδαρχικής, τοπικής βιομηχανίας του χωριού, μπαίνει η συντεχνιακή επαγγελματική επιχείρηση της πόλης, που παράγει για ευρύτερες περιφέρειες ή ακόμη και για πιο απομακρυσμένες αγορές. Η παραγωγή χοντρών μάλλινων και λινών υφασμάτων είναι τώρα ένας καθιερωμένος, πλατιά διαδομένος βιομηχανικός κλάδος· ακόμη και μ ά ΰ ινα και λινά καλύτερης ποιότητας, καθώς και μεταξωτά, παράγονταν ήδη στο Άουγκσ- μπουργκ. Παράλληλα με την υφαντουργία, ιδιαίτερη ανάπτυξη παρουσίασε και η σχετική με τις καλές τέχνες βιομηχανία, η οποία τροφοδοτήθηκε από την εκκλησιαστική και κοσμική πολυτέλεια του ύστερου Μεσαίωνα: η κατεργασία του χρυσού και του αργύρου, η γλυπτική και η χαρακτική, η χαλκογραφία και η ξυλογραφία, η οπλουργία*, η λεπτουργία**, η κατεργασία του ξύλου***, κλπ., κλπ. Μια σειρά περισσότερο ή λιγότερο σημα

*(1850) λείπει: οπλουργία.«Κ ατά λέξη: η κατασκευή μεταλλίων.

***Κατά λέξη: η τέχνη των τορναδόρων ξύλου.

40


ντικών εφευρέσεων, ανάμεσα στις οποίες οι κορυφαίες ήταν η εφεύρεση της πυρίτιδας* και της τυπογραφίας, είχε συντελέσει ουσιαστικά στην ανάπτυξη των διάφορων επαγγελμάτων. Το εμπόριο ακολουθούσε κατά πόδας τη βιομηχανία. Η Χάνσα23, μέσω του εκατοντάχρονου θαλάσσιου μονοπωλίου της, είχε εξασφαλίσει την έξοδο όλης της Βόρειας Γερμανίας από τη μεσαιωνική βαρβαρότητα· και αν ακόμα, ήδη από το τέλος του δέκατου πέμπτου αιώνα, η Χάνσα είχε αρχίσει να υποκύπτει με γρήγορους ρυθμούς στον ανταγωνισμό των Αγγλων και των Ολλανδών, παρ’ όλα αυτά, ο μεγάλος δρόμος του εμπορίου από την Ινδία προς το Βορρά περνούσε, παρά τις ανακαλύψεις του Βάσκο ντα Γκάμα, από τη Γερμανία και έτσι, το Αου- γκσμπουργκ ήταν πάντα η μεγάλη αγορά για τα ιταλικά μεταξωτά, τα ινδικά μπαχαρικά και τα προϊόντα του Λεβάντε. Οι πόλεις της Ανω Γερμανίας, ιδιαίτερα το Αουγκσμπουργκ και η Νυρεμβέργη, ήταν τα επίκεντρα ενός πλούτου και μιας πολυτέλειας πολύ αξιόλογων για τα μέτρα της εποχής. Η παραγωγή πρώτων υλών είχε επίσης αυξηθεί σημαντικά. Οι γερμανοί ανθρακωρύχοι ήταν, στον δέκατο πέμπτο αιώνα, οι καλύτεροι του κόσμου και η άνθιση των πόλεων είχε αποσπάσει τη γεωργία από τον πρώτο μεσαιωνικό πρωτογονισμό. Οχι μόνο είχαν γίνει καλλιεργήσιμες μεγάλες εκτάσεις, αλλά και καλλιεργούνταν και χρωστικά φυτά για βαφές, καθώς και άλλα εισαγόμενα φυτά, των οποίων η προσεκτική καλλιέργεια είχε γενικότερα ευνοϊκή επίδραση στη γεωργία.

Παρ’ όλα αυτά, η ανάπτυξη της εθνικής παραγωγής της Γερμανίας πάντα υστερούσε σε σχέση με την ανάπτυξη άλλων χωρών. Η γεωργία της ήταν πολύ πίσω από την αγγλική και την ολλανδική, η βιομηχανία της ήταν πίσω από την ιταλική, τη φλαμανδική και την αγγλική και, στο θαλάσσιο εμπόριο, οι

•Η πυρίτιδα, όπως έχει τώρα αναμφίβολα αποδειχθεί, ήρθε από την Κίνα μέσω της Ινδίας στους Άραβες και α π’ αυτούς, μαζί με τα πυροβόλα όπλα, ήρθε στην Ευρώπη μέσω Ισπανίας (υποσημείωση του Ένγκελς στην έκδοση του 1875).

41


Αγγλοι και ιδιαίτερα οι Ολλανδοί είχαν ήδη αρχίσει να εκτοπίζουν τους Γερμανούς. Ο πληθυσμός εξακολουθούσε να είναι πολύ αραιά διεσπαρμένος. Ο πολιτισμός υπήρχε στη Γερμανία μόνο σποραδικά, συγκεντρωμένος γύρω από μεμονωμένα κέντρα της βιομηχανίας και του εμπορίου. Τα συμφέροντα και αυτών ακόμη των μεμονωμένων κέντρων δεν συνδυάζονταν και μόλις και είχαν κάποια σημεία επαφής εδώ κι εκεί. Ο Νότος είχε τελείως διαφορετικές εμπορικές σχέσεις και εξαγωγικές αγορές από το Βορρά· η Ανατολή και η Δύση βρίσκονταν σχεδόν έξω από κάθε επικοινωνία. Καμιά πόλη δεν ήταν σε θέση να γίνει βιομηχανικό εμπορικό κέντρο ολόκληρης της χώρας, όπως, π.χ., ήταν ήδη για την Αγγλία το Λονδίνο. Όλη η εσωτερική συγκοινωνία περιοριζόταν σχεδόν αποκλειστικά στην ακτοπλοΐα και την ποταμοπλοΐα και στους λίγους μεγάλους εμπορικούς δρόμους από το Αουγκσμπουργκ και τη Νυρεμβέργη μέσω Κολονίας προς την Ολλανδία και μέσω Ερφούρτης προς το Βορρά. Μακριά από τους ποταμούς και τους εμπορικούς δρόμους βρισκόταν ένας αριθμός πιο μικρών πόλεων, οι οποίες, αποκλεισμένες από τη μεγάλη κυκλοφορία, εξακολουθούσαν να φυτοζωούν ανενόχλητες στις συνθήκες του ύστερου Μεσαίωνα, χρειάζονταν λίγα ξένα εμπορεύματα και έδιναν και λίγα εξαγωγικά προϊόντα. Το μόνο τμήμα του πληθυσμού της υπαίθρου που ερχόταν σε επαφή με ευρύτερους κύκλους και νέες ανάγκες ήταν η αριστοκρατία. Η μάζα των αγροτών ποτέ δεν ξεπερνούσε τις άμεσες τοπικές σχέσεις και τον τοπικό ορίζοντα που συνδεόταν μ’ αυτές.

Ενώ στην Αγγλία και τη Γαλλία η ανάπτυξη του εμπορίου και της βιομηχανίας είχε σαν αποτέλεσμα την αλληλοσύνδεση των συμφερόντων σε όλη τη χώρα και, έτσι, την πολιτική συ- γκεντροποίηση, στη Γερμανία η ανάπτυξη αυτή οδήγησε μόνο στη συσπείρωση των συμφερόντων κατά επαρχίες, απλώς γύρω από τοπικά κέντρα, κι έτσι στον πολιτικό κατακερματισμό: έναν κατακερματισμό που σύντομα σταθεροποιήθηκε ακόμη πιο πολύ με τον αποκλεισμό της Γερμανίας από το διεθνές εμπόριο. Στο βαθμό που διαλυόταν η καθαρά φεουδαρχική αυτοκρατο

42


ρία, διαλύονταν και οι δεσμοί της ενότητας της αυτοκρατορίας γενικά, οι μεγάλοι κάτοχοι αυτοκρατορικών τιμαρίων μετατρέπονταν σε περίπου ανεξάρτητους πρίγκιπες και οι αυτοκρατο- ρικές πόλεις24, από τη μια μεριά, και οι ιππότες της αυτοκρατορίας, από την άλλη, έκλειναν συμμαχίες πότε ο ένας ενάντια στον άλλο, πότε ενάντια στους πρίγκιπες ή τον αυτοκράτορα. Η αυτοκρατορική εξουσία, σε σύγχυση και η ίδια για τη θέση της, ταλαντευόταν αβέβαια ανάμεσα στα διάφορα στοιχεία που αποτελούσαν την αυτοκρατορία και έτσι έχανε όλο και πιο πολύ το κύρος της. Η απόπειρά της να επιβάλει συγκεντρωτική εξουσία του τύπου Λουδοβίκου 11ου μόλις που κατάφερε, παρ’ όλες τις μηχανορραφίες και τις βιαιοπραγίες της, να διατηρήσει τη συνοχή των αυστριακών κληρονομικών γαιών25. Εκείνοι που κέρδισαν τελικά και που ήταν μοιραίο να κερδίσουν μέσα σ’ αυτή τη σύγχυση και τις αναρίθμητες και αλληλοδιασταυ- ρούμενες συγκρούσεις, ήταν οι εκπρόσωποι της συγκεντροποί- ησης μέσα στα πλαίσια του κατατεμαχισμού, της τοπικής και επαρχιακής συγκεντροποίησης, δηλαδή οι πρίγκιπες, πλάι στους οποίους ο ίδιος ο αυτοκράτορας γινόταν όλο και πιο πολύ ένας πρίγκιπας όπως οι άλλοι.

Στις συνθήκες αυτές, άλλαξε σημαντικά η θέση των τάξεων που προέρχονταν από το Μεσαίωνα και, πλάι στις παλιές, δη- μιουργήθηκαν και νέες τάξεις.

Από την ανώτατη αριστοκρατία, προήλθαν οι πρίγκιπες. Αυτοί ήταν ήδη σχεδόν τελείως ανεξάρτητοι από τον αυτοκράτορα και κατείχαν τα πιο πολλά κυριαρχικά δικαιώματα. Έκαναν πόλεμο και ειρήνη από μόνοι τους, διατηρούσαν μόνιμους στρατούς, συγκαλούσαν επαρχιακές συνελεύσεις και επέβαλλαν φόρους. Είχαν ήδη μετατρέψει σε υποτελείς τους ένα μεγάλο μέρος της κατώτερης αριστοκρατίας και των πόλεων· χρησιμοποιούσαν συνεχώς κάθε μέσο για να ενσωματώσουν στην κυριαρχία τους όσες πόλεις και βαρονίες απόμεναν ακόμη στην αυτοκρατορική εξουσία. Απέναντι σ’ αυτές υποστήριζαν τη συ- γκεντροποίηση, στον ίδιο βαθμό που απαιτούσαν αποκέντρωση από την αυτοκρατορική εξουσία. Προς το εσωτερικό, η κυβέρ

43


νησή τους ήταν ήδη πολύ αυταρχική: Συγκαλούσαν τις συνελεύσεις των κλειστών τάξεων μόνον όταν δεν έβρισκαν τρόπο να τα βγάλουν πέρα αλλιώς. Επέβαλλαν φόρους και εισέπρατταν χρήματα, όποτε τους βόλευε. Το δικαίωμα έγκρισης των φόρων από τη συνέλευση των κλειστών τάξεων αναγνωριζόταν σπάνια και ακόμη σπανιότερα εφαρμοζόταν. Αλλά και τότε ακόμη, ο πρίγκιπας διέθετε συνήθως την πλειοψηφία μέσω των δύο κλειστών τάξεων που δεν πλήρωναν φόρους και επωφελούνταν απ’ αυτούς, των ιπποτών και των ανώτερων κληρικών. Οι ανάγκες των πριγκίπων σε χρήμα μεγάλωναν με την πολυτέλεια και την επέκταση των αυλών τους, με τους μόνιμους στρατούς, με τα αυξανόμενα έξοδα διακυβέρνησης. Οι φόροι γίνονταν όλο και πιο καταπιεστικοί. Απέναντί τους, οι πόλεις προστατεύονταν συνήθως με τα προνόμιά τους. Ολο το βάρος των φόρων έπεφτε στους αγρότες, τόσο σ’ αυτούς που ανήκαν άμεσα στους πρίγκιπες όσο και τους δουλοπάροικους, τους υποτελείς και τους επίμορτους αγρότες των ιπποτών που ήταν υποτελείς στους πρίγκιπες. Όπου δεν έφτανε η άμεση φορολογία, έμπαινε σε ενέργεια η έμμεση. Χρησιμοποιούνταν τα πιο εκλεπτυσμένα τεχνάσματα της φορολογικής τέχνης για να γεμίσει το τρύπιο δημόσιο ταμε.ίο. Και όταν όλα αυτά δεν έφταναν, όταν δεν έμενε πια τίποτε να ενεχυριαστεί και καμιά ελεύθερη αυτοκρατο- ρική πόλη δεν ήθελε να δώσει άλλη πίστωση, τότε οι πρίγκιπες κατέφευγαν σε νομισματικές επιχειρήσεις του χειρίστου είδους, έκοβαν νοθευμένο νόμισμα, όριζαν πολύ ανεβασμένες ή πολύ χαμηλές αναγκαστικές τιμές κυκλοφορίας, ανάλογα με το τι εξυπηρετούσε το ταμείο τους. Το εμπόριο των προνομίων των πόλεων και άλλων προνομίων, που αφαιρούνταν κατόπιν με το ζόρι για να ξαναπουληθούν στη συνέχεια πανάκριβα, η εκμετάλλευση κάθε απόπειρας αντίστασης για επιβολή προστίμων και λεηλασίες κάθε είδους κλπ. κλπ. ήταν επίσης επικερδείς και καθημερινές πηγές εισοδήματος για τους πρίγκιπες της εποχής εκείνης. Και η δικαιοσύνη ήταν ένα μόνιμο και όχι ασήμαντο εμπορεύσιμο είδος για τους πρίγκιπες. Με λίγα λόγια, οι τότε υπήκοοι, που, εκτός από τα παραπάνω, έπρεπε να ικανοποιή


σουν και την πλεονεξία των τοποτηρητών και των υπαλλήλων των πριγκίπων, γεύονταν όλα τα αγαθά του «πατρικού» συστήματος διακυβέρνησης.

Από τη φεουδαρχική ιεραρχία του Μεσαίωνα είχε σχεδόν τελείως εξαφανιστεί η μεσαία αριστοκρατία: ή είχε αναδειχθεί σε ανεξάρτητους μικρούς πρίγκιπες ή είχε ξεπέσει στις γραμμές της κατώτερης αριστοκρατίας. Η κατώτερη αριστοκρατία, οι ιππότες, ξέπεφτε γρήγορα. Ένα μεγάλο μέρος είχε κιόλας φτωχύνει τελείως και ζούσε μόνο από την υπηρεσία που πρόσφερε στους πρίγκιπες σε στρατιωτικά ή πολιτικά αξιώματα· ένα άλλο ήταν υποτελές στους πρίγκιπες και το μικρότερο μέρος βρισκόταν κάτω από την άμεση αυτοκρατορική εξουσία. Η ανάπτυξη των πολεμικών μέσων, η αύξηση της σημασίας του πεζικού και η τελειοποίηση των πυροβόλων όπλων παραμέρισαν τη σημασία των στρατιωτικών τους επιδόσεων σαν βαρέος ιππικού και ταυτόχρονα κατάργησαν την ασφάλεια των πύργων τους. Ακριβώς όπως οι χειροτέχνες της Νυρεμβέργης, με την ανάπτυξη της βιομηχανίας οι ιππότες έγιναν περιττοί. Η ανάγκη των ιπποτών για χρήματα συντέλεσε πολύ στην παρακμή τους. Η πολυτέλεια των πύργων, ο ανταγωνισμός σε λαμπρότητα στους αγώνες και τις γιορτές, η τιμή των όπλων και των αλόγων αυξάνονταν με τις προόδους της κοινωνικής εξέλιξης*. ενώ οι πηγές εσόδων των ιπποτών και των βαρόνων αυξάνονταν ελάχιστα ή και καθόλου. Οι διαμάχες με τις απαραίτητες λεηλασίες και επιβολές προστίμων, οι ληστείες στους δρόμους και οι παρόμοιες ευγενείς ασχολίες γίνονταν με τον καιρό υπερβολικά επικίνδυνες.

Τα δοσίματα και οι υπηρεσίες των υποτελών τους δεν έδιναν περισσότερα από πρώτα. Για να καλύψουν τις όλο και μεγαλύτερες ανάγκες τους, οι ελεήμονες κύριοι ήταν υποχρεωμένοι να καταφεύγουν στα ίδια μέσα με τους πρίγκιπες. Τα βάσανα των αγροτών με την αριστοκρατία μεγάλωναν χρόνο με το χρόνο. Η αριστοκρατία ρουφούσε το αίμα των δουλοπάροι-

*(1850) τις προόδους του πολιτισμού.

45


κων ως την τελευταία σταγόνα, στους υποτελείς αγρότες επιβάλλονταν νέα δοσίματα και υποχρεώσεις με κάθε είδους πρόσχημα και διάφορες ονομασίες. Οι αγγαρείες, τα δοσίματα, οι έγγειοι πρόσοδοι, οι φόροι πώλησης γης, ο ι φόροι σε περίπτωση κληρονομιάς, οι φόροι προστασίας κλπ. αυξάνονταν αυθαίρετα και αντίθετα με όλες τις ως τότε συμφωνίες. Η δικαιοσύνη δεν αποδιδόταν ή και εξαγοραζόταν και, όπου ο ιππότης δεν μπορούσε να ιδιοποιηθεί το χρήμα του αγρότη με άλλον τρόπο, τον έκλεινε χωρίς περιστροφές σ’ έναν πύργο και τον ανάγκαζε να του δώσει λύτρα για να τον αφήσει.

Η κατώτερη αριστοκρατία δεν τα πήγαινε καλά ούτε με τις άλλες κλειστές τάξεις. Το τμήμα της αριστοκρατίας που ήταν υποτελές στους πρίγκιπες προσπαθούσε να μπει κάτω από την άμεση αυτοκρατορική εξουσία, ενώ το αυτοκρατορικό τμήμα προσπαθούσε να διαφυλάξει την ανεξαρτησία του· απ’ αυτό δημιουργούνταν πολλές προστριβές με τους πρίγκιπες. Ο κλήρος, που στην τότε υπεροπτική του μορφή φαινόταν στον ιππότη σαν μια καθαρά περιττή κλειστή τάξη, προκαλούσε το φθόνο του με τη μεγάλη περιουσία του, με τον πλούτο που είχε συσσωρεύσει μέσω της αγαμίας και των εκκλησιαστικών κανονισμών. Με τις πόλεις, ο ιππότης ήταν συνεχώς στα μαχαίρια. Τους χρωστούσε λεφτά, ζούσε από τη λεηλασία των εδαφών τους, από τη ληστεία των εμπόρων τους, από τα λύτρα όσων είχε συλλάβει αιχμαλώτους σε συγκρούσεις. Και η πάλη των ιπποτών ενάντια σε όλες αυτές τις κλειστές τάξεις γινόταν σφοδρότερη, όσο το πρόβλημα των χρημάτων γινόταν ζωτικό και γ ι’ αυτούς.

Ο κλήρος, ο εκπρόσωπος της ιδεολογίας της μεσαιωνικής φεουδαρχίας, ένιωθε την επίδραση της ιστορικής στροφής με την ίδια οξύτητα. Η τυπογραφία και οι ανάγκες του πιο εκτεταμένου εμπορίου του είχαν αφαιρέσει το μονοπώλιο όχι μόνο της γραφής και της ανάγνωσης, αλλά και της ανώτερης μόρφωσης. Ο καταμερισμός της εργασίας άρχισε να εισβάλει και στον πνευματικό τομέα. Η νεοεμφανιζόμενη κλειστή τάξη των νομομαθών έδιωχνε τον κλήρο από μια σειρά από τα πιο σημαντικά

46


αξιώματα. Ο κλήρος άρχισε να γίνεται κι αυτός περιττός και αυτό το έδειχνε κι ο ίδιος μέσω της όλο και μεγαλύτερης οκνηρίας και αμάθειός του. Όσο πιο περιττός γινόταν, όμως, τόσο γινόταν και πιο πολυάριθμος χάρη στα τεράστια πλούτη του, τα οποία δεν έπαυε να αυξάνει με όλα τα δυνατά μέσα.

Μέσα στον κλήρο, υπήρχαν δύο τελείως ξεχωριστές τάξεις. Η πνευματική φεουδαρχική ιεραρχία αποτελούσε την αριστοκρατική τάξη: τους επισκόπους, αρχιεπισκόπους, αβάδες, ηγουμένους και άλλους ιεράρχες. Αυτοί οι υψηλοί αξιωματούχοι της Εκκλησίας ή ήταν οι ίδιοι πρίγκιπες της αυτοκρατορίας ή κατείχαν σαν φεουδάρχες, κάτω από την κυριαρχία άλλων πριγκίπων, μεγάλες εκτάσεις γης με πολυάριθμους δουλοπάροικους και υποτελείς. Εκμεταλλεύονταν τους κατωτέρους τους όχι μόνο το ίδιο αμείλικτα με την αριστοκρατία και τους πρίγκιπες, αλλά και πολύ πιο αναίσχυντα. Πλάι στην ωμή βία, κινητοποιούσαν και όλα τα τεχνάσματα της θρησκείας, πλάι στο φόβο των βασανιστηρίων, έβαζαν όλους τους φόβους του αφο- ρισμού και της άρνησης της άφεσης αμαρτιών, όλες τις μηχανορραφίες του εξομολογητηρίου, για να αποσπάσουν από τους υπηκόους τους και την τελευταία τους πεντάρα ή για να αυξηθεί το μερίδιο κληρονομιάς της Εκκλησίας. Η πλαστογράφηση πιστοποιητικών ήταν συνηθισμένο και προσφιλές μέσο απάτης γ ι’ αυτούς τους αξιότιμους ανθρώπους. Αλλά, παρ’ όλο που, εκτός από τους συνηθισμένους φεουδαρχικούς φόρους και τα δοσίματα, εισέπρατταν και τη δεκάτη, όλα αυτά τα έσοδα ποτέ δεν ήταν αρκετά. Κατέφευγαν στην κατασκευή θαυματουργών εικόνων και λειψάνων, την οργάνωση ευλογημένων προσευχη- ταρίων, το εμπόριο με τα συγχωροχάρτια, για να αποσπάσουν από το λαό περισσότερα δοσίματα και για πολύ καιρό με ιδιαίτερη επιτυχία.

Αυτοί οι ανώτεροι κληρικοί και η πολυάριθμη χωροφυλακή τους από μοναχούς, που δυνάμωνε διαρκώς με τη διάδοση των πολιτικών και θρησκευτικών διώξεων, ήταν ο στόχος πάνω στον οποίο συγκεντρωνόταν το μίσος ενάντια στους παπάδες όχι μόνο του λαού, αλλά και της αριστοκρατίας. Στο βαθμό

47


που βρίσκονταν άμεσα κάτω από την αυτοκρατορική εξουσία, μπλέκονταν στα πόδια των πριγκίπων. Η αργόσχολη καλοζωία των παχουλών επισκόπων και των αβάδων και του μοναστικού στρατού τους προκαλούσε το φθόνο της αριστοκρατίας και εξόργιζε το λαό, που έπρεπε να πληρώνει το κόστος της, πολύ περισσότερο μάλιστα που αυτό ερχόταν σε κραυγαλέα αντίθεση με τα κηρύγματά τους.

Η πληβειακή μερίδα του κλήρου αποτελούνταν από ιεροκήρυκες της υπαίθρου και της πόλης. Αυτοί βρίσκονταν έξω από τη φεουδαρχική εκκλησιαστική ιεραρχία και δεν είχαν κανένα μερίδιο στα πλούτη της. Η δουλειά τους ελεγχόταν λιγότερο και, όσο σημαντική κι αν ήταν για την Εκκλησία, άμεσα ήταν πολύ λιγότερο απαραίτητη από τις αστυνομικές υπηρεσίες των στρατωνισμένων μοναχών. Γι’ αυτό πληρώνονταν πολύ χειρότερα και τα εισοδήματά τους ήταν, στις περισσότερες περιπτώσεις, πολύ ισχνά. Αστικής ή πληβειακής καταγωγής, βρίσκονταν αρκετά κοντά στις συνθήκες ζωής των μαζών, ώστε να διατηρούν τις συμπάθειας τους ανάμεσα στους αστούς και τους πληβείους, παρ’ όλο το ιερατικό τους σχήμα. Η συμμετοχή στα κινήματα της εποχής, ενώ για τους μοναχούς ήταν εξαίρεση, γ ι’ αυτούς ήταν κανόνας. Από αυτούς βγήκαν οι θεωρητικοί και οι ιδεολόγοι του κινήματος, και πολλοί απ’ αυτούς, εκπρόσωποι των πληβείων και των αγροτών, πέθάναν γ ι’ αυτό στο ικρίωμα. Το λαϊκό μίσος ενάντια στους παπάδες στρέφεται εναντίον τους μόνο σε μεμονωμένες περιπτώσεις.

Όπως πάνω από τους πρίγκιπες και την αριστοκρατία στεκόταν ο αυτοκράτορας, έτσι στεκόταν πάνω από τους ανώτερους και κατώτερους κληρικούς ο πάπας. Όπως πληρωνόταν στον αυτοκράτορα η «κοινή δεκάρα»26, οι φόροι της αυτοκρατορίας, έτσι πληρώνονταν στον πάπα οι γενικοί εκκλησιαστικοί φόροι, με τους οποίους εκείνος χρηματοδοτούσε την πολυτέλεια στη Ρωμαϊκή Αυλή. Σε καμιά χώρα αυτοί οι εκκλησιαστικοί φόροι δεν εισπράττονταν με μεγαλύτερη ευσυνειδησία και αυστηρότητα -χάρη στη δύναμη και τον αριθμό των παπάδων- απ’ όσο στη Γερμανία. Αυτό συνέβαινε ιδιαίτερα με τα «αννά-


τα»27, όταν απονέμονταν οι επισκοπές. Με την άνοδο των αναγκών, εφευρέθηκαν νέα μέσα για τον προσπορισμό χρημάτων: το εμπόριο με λείψανα και συγχωροχάρτια, οι εισφορές ιωβηλαίων κλπ. Έτσι, τεράστια ποσά έφευγαν κάθε χρόνο από τη Γερμανία προς τη Ρώμη και η αύξηση της πίεσης όχι μόνο δυνάμωνε το μίσος ενάντια στους παπάδες, αλλά και προκαλούσε το εθνικό αίσθημα, ιδιαίτερα της αριστοκρατίας, της τότε πιο εθνικής κλειστής τάξης.

Από τους αρχικούς αστούς των πασσάλων2* των μεσαιωνικών πόλεων, αναπτύχθηκαν, με την άνθιση του εμπορίου και της χειροτεχνίας, τρεις αυστηρά διαχωρισμένες μερίδες.

Στην κορυφή της κοινωνίας των πόλεων, βρίσκονταν οι οικογένειες των πατρικίων, οι λεγόμενοι «πρόκριτοι». Ήταν οι πλουσιότερες οικογένειες. Μόνο αυτοί συμμετείχαν στο συμ- βόύλιο και τα άλλα αξιώματα της πόλης. Έτσι, όχι μόνο διαχειρίζονταν τα έσοδα της πόλης, αλλά τα έτρωγαν κιόλας. Ισχυροί μέσω του πλούτου τους, μέσω της πατροπαράδοτης και αναγνωρισμένης από τον αυτοκράτορα και την αυτοκρατορία αριστοκρατικής τους θέσης, εκμεταλλεύονταν με κάθε τρόπο τόσο την κοινότητα της πόλης όσο και τους υποτελείς στην πόλη αγρότες. Έκαναν τοκογλυφία με τα σιτηρά και τα χρήματά, σφετερίζονταν για τον εαυτό τους κάθε είδους μονοπώλια, αφαιρούσαν από την κοινότητα το ένα μετά το άλλο όλα τα δικαιώματα κοινής χρήσης των δασών και των λιβαδιών της πόλης και τα χρησιμοποιούσαν κατευθείαν για δικό τους όφελος, επέβαλλαν αυθαίρετα δασμούς για τους δρόμους, τις γέφυρες και τις πύλες και άλλους φόρους και εμπορεύονταν τα συντεχνιακά προνόμια, τα δικαιώματα των αρχιτεχνιτών και των αστών καθώς και τη δικαιοσύνη. Απέναντι στους αγρότες της περιοχής της πόλης δεν κρατούσαν καλύτερη στάση από την αριστοκρατία ή τον κλήρο. Αντίθετα, οι τοποτηρητές των πόλεων και οι υπάλληλοι στα χωριά, όλοι πατρίκιοι, πρόσθετον στην αριστοκρατική σκληρότητα και απληστία, και μια κάποια γραφειοκρατική ακρίβεια στην είσπραξη των φόρων. Τα έσοδα της πόλης που συγκεντρώνονταν έτσι, τα διαχειρίζονταν με τον

49


πιο αυθαίρετο τρόπο. Η λογιστική ενημέρωση των βιβλίων των πόλεων, μια καθαρή τυπικότητα, παραλειπόταν ή παραχαρασ- σόταν κατά το δυνατό. Οι καταχρήσεις και οι ταμειακές ανωμαλίες ήταν στην ημερήσια διάταξη. Το πόσο εύκολο ήταν τότε να πλουτίσει σε τεράστιο βαθμό από τα έσοδα της πόλης μια κάστα, που περιβαλλόταν από παντού με προνόμια, ολιγάριθμη και σφιχτοδεμένη με συγγένειες και συμφέροντα, το καταλαβαίνει κανείς αν σκεφθεί τις πολυάριθμες καταχρήσεις και απάτες που έφερε στο φως το 1848 σε τόσο πολλές διοικήσεις πόλεων.

Οι πατρίκιοι είχαν φροντίσει να αφήσουν να ατονήσουν παντού τα δικαιώματα των κοινοτήτων των πόλεων, ιδιαίτερα στις οικονομικές υποθέσεις. Μόνο αργότερα, όταν οι απάτες αυτών των κυρίων παράγιναν εξοργιστικές, κινήθηκαν και πάλι οι κοινότητες για να αναλάβουν τουλάχιστον τον έλεγχο της διοίκησης της πόλης. Στις περισσότερες πόλεις απέσπασαν πράγματι πίσω τα δικαιώματά τους. Αλλά, με τις αιώνιες αντιδικίες ανάμεσα στις συντεχνίες, με την επιμονή των πατρικίων και την προστασία που έβρισκαν στην αυτοκρατορία και στις κυβέρνήσεις των συμμαχικών πόλεων, οι πατρίκιοι γρήγορα ξανακέρδισαν την παλιά τους αποκλειστική κυριαρχία, είτε με την πονηριά είτε με τη βία. Στις αρχές του δέκατου έκτου αιώνα, οι κοινότητες σε όλες τις πόλεις βρίσκονταν πάλι στην αντιπολίτευση.

Η αντιπολίτευση της πόλης ενάντια στους πατρικίους διαιρούνταν σε δύο μερίδες που εκδηλώνονται πολύ καθαρά στον πόλεμο των χωρικών.

Η αστική αντιπολίτευση, ο πρόδρομος των σημερινών φιλελευθέρων μας, περιλάμβανε τους πλουσιότερους και τους μεσαίους αστούς (BUrger), καθώς και ανάλογα με τις τοπικές συνθήκες, ένα μεγαλύτερο ή μικρότερο μέρος των μικροαστών (Kleinbürger). Οι διεκδικήσεις τους έμεναν σε καθαρά συνταγματικό έδαφος. Απαιτούσαν τον έλεγχο της διοίκησης της πόλης και ένα μερίδιο της νομοθετικής εξουσίας είτε μέσω της ίδιας της κοινοτικής συνέλευσης είτε μέσω εκπροσώπησης της κοινότητας (μεγάλο συμβούλιο, επιτροπή πόλης). Παραπέρα

50


απαιτούσαν περιορισμό του νεποτισμού των πατρικίων και της ολιγαρχίας μερικών οικογενειών, η οποία ξεχώριζε όλο και πιο καθαρά ανάμεσα στους ίδιους τους πατρικίους. Το πιο πολύ που ζητούσαν ήταν, εκτός απ’ αυτά, και η κατάληψη μερικών θέσεων στο συμβούλιο από αστούς από τις γραμμές τους. Αυτό το κόμμα, που εδώ κι εκεί περιλάμβανε και τη δυσαρεστημένη και ξεπεσμένη μερίδα των πατρικίων, είχε τη μεγάλη πλειοψη- φία σε όλες τις τακτικές συνελεύσεις της κοινότητας και τις συντεχνίες. Οι οπαδοί του συμβουλίου και η ριζοσπαστικότερη αντιπολίτευση μαζί αποτελούσαν σε μεγάλο βαθμό τη μειοψηφία ανάμεσα στους πραγματικούς αστούς (Bürger).

θ α δούμε, πώς στη διάρκεια του κινήματος του δέκατου έκτου αιώνα, αυτή η «μετριοπαθής», «νομοταγής», «εύπορη» και «έξυπνη» αντιπολίτευση παίζει ακριβώς τον ίδιο ρόλο, και με την ίδια ακριβώς επιτυχία, με τον κληρονόμο της, το Συνταγματικό Κόμμα, στο κίνημα του 1848 και 1849.

Κατά τα άλλα, η αστική αντιπολίτευση καταφερόταν πολύ σοβαρά ενάντια στους παπάδες, που η οκνηρή καλοζωία και τα χαλαρά ήθη τους της προκαλούσαν μεγάλη οργή. Ζητούσε μέτρα ενάντια στη σκανδαλώδη διαβίωση αυτών των αξιοσέβα- στων ανδρών. Απαιτούσε την κατάργηση της ιδιαίτερης δικαιοδοσίας και της εξαίρεσης των παπάδων από τους φόρους και ιδιαίτερα τον αυστηρό περιορισμό του αριθμού των μοναχών.

Η πληβειαχή αντιπολίτευση αποτελούνταν από τους ξεπεσμένους αστούς και τη μάζα των κατοίκων της πόλης που ήταν αποκλεισμένη από τα αστικά δικαιώματα: τους καλφάδες, τους μεροκαματιάρηδες και τους πολυάριθμους προδρόμους του λού- μπεν προλεταριάτου, που βρίσκονταν ακόμη και στις χαμηλότερες βαθμίδες της εξέλιξης των πόλεων. Το λούμπεν προλεταριάτο είναι γενικά ένα φαινόμενο που παρουσιάζεται, περισσότερο ή λιγότερο σχηματισμένο, σε όλες σχεδόν τις ως τώρα φάσεις της κοινωνίας. Το πλήθος των ανθρώπων χωρίς καθορισμένο επάγγελμα ή μόνιμη κατοικία αυξήθηκε πολύ ακριβώς τότε εξαι- τίας της παρακμής της φεουδαρχίας σε μια κοινωνία μέσα στην οποία κάθε επαγγελματικός κλάδος, κάθε τομέας της ζωής ήταν

51

ΦΡΙΝΤΡ1Χ ΕΝΓΚΕΛΣ

ακόμη οχυρωμένος πίσω από αναρίθμητα προνόμια. Σε όλες τις αναπτυγμένες χώρες, ο αριθμός των αγυρτών ποτέ δεν ήταν τόσο μεγάλος όσο στο πρώτο μισό του δέκατου έκτου αιώνα. Ένα μέρος αυτών των αλητών κατατασσόταν στους στρατούς σε περιόδους πολέμων, ένα άλλο περιπλανιόταν στην ύπαιθρο ζητιανεύοντας και, τέλος, το τρίτο προσπαθούσε να επιζήσει στις πόλεις με το μεροκάματο ή με οτιδήποτε άλλο δεν ήταν τελείως στα χέρια των συντεχνιών. Και τα τρία μέρη παίζουν ρόλο στον πόλεμο των χωρικών: το πρώτο στους στρατούς των πριγκίπων που νίκησαν τους αγρότες, το δεύτερο στις αγροτικές συνωμοσίες και τα αγροτικά αποσπάσματα, όπου η αποσυνθετική του επιρροή εκδηλώνεται την κάθε στιγμή, το τρίτο στις συγκρούσεις των κομμάτων των πόλεων. Δεν πρέπει, άλλωστε, να ξεχνάμε ότι ένα μεγάλο μέρος αυτής της τάξης, ιδιαίτερα εκείνο που ζούσε στις πόλεις, διέθετε ακόμη τότε ένα σημαντικό πυρήνα υγιούς αγροτικού χαρακτήρα και δεν είχε ακόμη αναπτύξει καθόλου την εξαγορά και τη διαφθορά του σημερινού πολιτισμένου λούμπεν προλεταριάτου.

Όπως βλέπουμε, η πληβειακή αντιπολίτευση των τότε πόλεων αποτελούνταν από πολύ ετερογενή στοιχεία. Ένωνε στις γραμμές της τα ξεπεσμένα συστατικά στοιχεία της παλιάς φεουδαρχικής και συντεχνιακής κοινωνίας με το ακόμη όχι αναπτυγμένο προλεταριακό στοιχείο που μόλις ξεπρόβαλλε, της σύγχρονης αστικής κοινωνίας που γεννιόταν. Ξεπεσμένοι αστοί των συντεχνιών που ακόμη ήταν προσκολλημένοι μέσω των προνομίων στην υπάρχουσα τάξη πραγμάτων της πόλης, από τη μια μεριά- διωγμένοι αγρότες και άνεργοι υπηρέτες, που δεν μπορούσαν ακόμη να γίνουν προλετάριοι, από την άλλη. Ανάμεσα στους δύο, οι καλφάδες, για την ώρα έξω από την επίσημη κοινωνία, που πλησίαζαν τις συνθήκες ζωής του προλεταριάτου, τόσο όσο αυτό ήταν δυνατό με την τότε βιομηχανία και στις συνθήκες των συντεχνιακών προνομίων- αλλά, ταυτόχρονα, σχεδόν όλοι μελλοντικοί αστοί αρχιτεχνίτες, με βάση αυτό το ίδιο το συντεχνιακό προνόμιο. Η κομματική τοποθέτηση αυτού του κράματος ήταν, έτσι, κατ’ ανάγκην εξαιρετικά ασταθής

52


και διαφορετική κατά τόπους. Πριν από τον πόλεμο των χωρικών, η πληβειακή αντιπολίτευση δεν εμφανιζόταν στους πολιτικούς αγώνες σαν κόμμα, αλλά σαν ουρά της αστικής αντιπολίτευσης, που αγαπούσε τη φασαρία και το πλιάτσικο και την κέρδιζες ή την έχανες με μερικά βαρέλια κρασί. Μόνο οι εξεγέρσεις των αγροτών την έκαναν κόμμα και ακόμη και τότε εξαρτάται σχεδόν παντού στις διεκδικήσεις της και την εμφάνισή της από τους αγρότες -μ ια αξιοσημείωτη απόδειξη για το πόσο εξαρτημένη ήταν τότε η πόλη από την ύπαιθρο. Στο βαθμό που παρουσιάζεται αυτοτελής, απαιτεί να επεκταθούν και στην ύπαιθρο τα μονοπώλια των χειροτεχνιών της πόλης, δεν θέλει να ακούσει λέξη για μείωση των εισοδημάτων της πόλης από την κατάργηση των φεουδαρχικών φόρων στην αγροτική επικράτεια της πόλης κλπ. Με λίγα λόγια, στο βαθμό αυτό, είναι αντιδραστική, υποτάσσεται στα ίδια της τα μικροαστικά στοιχεία, δίνοντας, έτσι, μια χαρακτηριστική πρώτη εικόνα της τραγικο-κωμωδίας που παίζει εδώ και τρία χρόνια η σύγχρονη μικροαστική τάξη κάτω από τον τίτλο της δημοκρατίας.

Μόνο στη θουριγγία, κάτω από την άμεση επιρροή του Μί- ντσερ, και σε μερικά άλλα μέρη κάτω από την επιρροή των μαθητών του, η πληβειακή μερίδα των πόλεων παρασύρθηκε τόσο πολύ· από τη γενική θύελλα, ώστε το εμβρυακό προλεταριακό στοιχείο στο εσωτερικό της πήρε πρόσκαιρα το πάνω χέρι απέναντι σε όλες τις άλλες μερίδες* του κινήματος. Αυτό το επεισόδιο, που αποτελεί το αποκορύφωμα ολόκληρου του πολέμου των χωρικών και στρέφεται γύρω από τη μεγαλύτερη μορφή του, τον Γόμας Μίντσερ, είναι, ταυτόχρονα, το πιο σύντομο. Εννοείται ότι, αναγκαστικά, θα καταρρεύσει πολύ γρήγορα, ότι, ταυτόχρονα, παρουσιάζει έναν ιδιαίτερα έντονο φανταστικό χαρακτήρα και ότι η έκφραση των διεκδικήσεων του θα παρα- μείνει εξαιρετικά ασαφής· ακριβώς αυτή η μερίδα βρήκε το λιγότερο σταθερό έδαφος στις τότε συνθήκες.

Κάτω από όλες αυτές τις τάξεις, με εξαίρεση την τελευταία.

*(1850) τους παράγοντες.

53


βρισκόταν η μεγάλη μάζα του έθνους που ήταν θύμα εκμετάλλευσης: οι αγρότες. Πάνω στον αγρότη έπεφτε το βάρος όλων των στρωμάτων της κοινωνίας: πριγκίπων, υπαλλήλων, αριστοκρατίας, παπάδων, πατρικίων και αστών. Είτε ήταν υποτελής ενός πρίγκιπα, είτε ενός βαρόνου της αυτοκρατορίας, ενός επισκόπου, ενός μοναστηριού, μιας πόλης, παντού τον μεταχειρίζονταν σαν πράγμα, σαν μεταφορικό ζώο κι ακόμη χειρότερα. Αν ήταν δουλοπάροικος, βρισκόταν πέρα για πέρα στο έλεος του αφέντη του. Αν ήταν υποτελής, έφταναν οι νόμιμες, συμβατικές υποχρεώσεις για να τον τσακίσουν· αλλά κι αυτές οι υποχρεώσεις αυξάνονταν μέρα με τη μέρα. Το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου του έπρεπε να δουλεύει στα κτήματα του κυρίου του· απ’ αυτά που κέρδιζε στις λίγες ελεύθερες ώρες του, έπρεπε να πληρωθούν η δεκάτη, τα δοσίματα, η έγγεια πρόσοδος, οι φόροι γάμου, οι οδικοί (πολεμικοί), οι επαρχιακοί και οι αυτοκρατορικοί φόροι. Δεν μπορούσε να παντρευτεί ή να πε- θάνει χωρίς να πληρωθεί ο κύριός του. Ήταν υποχρεωμένος, πέρα από τις κανονικές αγγαρείες, να μαζεύει σανό, φράουλες, βατόμουρα, σαλιγκάρια, να προγκάει τα άγρια ζώα για το κυνήγι, να κόβει ξύλα κλπ. για τον ελεήμονα κύριο. Το ψάρεμα και το κυνήγι ανήκαν στον αφέντη. Ο αγρότης ήταν αναγκασμένος να βλέπει ατάραχος το κυνήγι να καταστρέφει τη σοδειά του. Τα κοινοτικά λιβάδια και τα δάση των αγροτών είχαν αφαιρεθεί σχεδόν παντού από τους αφέντες με τη βία. Και όπως με την περιουσία του αγρότη έτσι έκανε ο αφέντης ό,τι ήθελε και με τον ίδιο τον αγρότη, τη γυναίκα του και την κόρη του. Είχε το δικαίωμα της πρώτης νύχτας. Τον έριχνε στη φυλακή όποτε του άρεσε, όπου τον περίμεναν τα βασανιστήρια με την ίδια βεβαιότητα που σήμερα περιμένει ο ανακριτής. Τον χτυπούσε μέχρι θανάτου ή έβαζε να τον αποκεφαλίσουν, όποτε του άρεσε. Από εκείνα τα διδακτικά κεφάλαια της Καρολίνα29 που πραγματεύονται γύρω από την «αποκοπή των αυτιών», «αποκοπή της μύτης», «εξόρυξη οφθαλμών», «πελέκημα των δακτύλιον και των χεριών», «αποκεφαλισμό», «τροχό», «κάψιμο», «πιάσιμο με καυτές λαβίδες», «κόψιμο στα τέσσερα» κλπ. δεν

54


υπάρχει ούτε ένα που να μην το χρησιμοποίησε όποτε ήθελε ο ελεήμων κύριος και προστάτης ενάντια στους αγρότες του. Ποιος θα προστάτευε τον αγρότη; Στα δικαστήρια κάθονταν βαρόνοι, παπάδες, πατρίκιοι ή νομομαθείς οι οποίοι ήξεραν, βέβαια, πολύ καλά γιατί πληρώνονταν. Όλες οι επίσημες κλειστές τάξεις της αυτοκρατορίας ζούσαν έτσι κι αλλιώς από την απομύζηση των αγροτών.

Οι αγρότες, σφίγγοντας τα δόντια κάτω από το τρομακτικό βάρος, ήταν, παρ’ όλα αυτά, δύσκολο να ξεσηκωθούν. Ο κατακερματισμός τους δυσκόλευε εξαιρετικά κάθε κοινή συμφωνία. Η μακρόχρονη συνήθεια της υποταγής που εμφυτευόταν από γενιά σε γενιά, η απώλεια της συνήθειας χρήσης των όπλων σε πολλές περιοχές, η, ανάλογα με την προσωπικότητα του αφέντη, άλλοτε αυξημένη κι άλλοτε μειωμένη σκληρότητα της εκμετάλλευσης συντελούσαν στο να κρατιούνται ήσυχοι οι αγρότες. Γι’ αυτό βρίσκουμε στο Μεσαίωνα τοπικές εξεγέρσεις των αγροτών σε μεγάλο αριθμό, αλλά -τουλάχιστον στη Γερμανία- δε βρίσκουμε πριν από τον πόλεμο των χωρικών καμιά γενική, πανεθνική αγροτική εξέγερση. Οι αγρότες δεν ήταν μόνοι τους σε θέση να διεξάγουν μια επανάσταση, όσο απέναντι τους βρισκόταν σε στενή συμμαχία η οργανωμένη δύναμη των πριγκίπων, της αριστοκρατίας και των πόλεων. Μόνο σε συμμαχία με άλλες τάξεις μπορούσαν να έχουν κάποια πιθανότητα νίκης. Αλλά πώς να συνδεθούν με άλλες τάξεις, αφού όλες τους εκμεταλλεύονταν το ίδιο;

Όπως βλέπουμε, οι διάφορες κλειστές τάξεις της αυτοκρατορίας, πρίγκιπες, αριστοκρατία, ανώτερος κλήρος, πατρίκιοι, αστοί, πληβείοι και αγρότες, σχημάτιζαν στις αρχές του δέκατου έκτου αιώνα μια εξαιρετικά μπερδεμένη μάζα με τις πιο διαφορετικές ανάγκες που διασταυρώνονταν προς όλες τις κατευθύνσεις. Κάθε τάξη έμπαινε στο δρόμο της άλλης, βρισκόταν με όλες τις άλλες σε μια μόνιμη, πότε ανοιχτή, πότε καλυμμένη, σύγκρουση. Κάθε διάσπαση όλου του έθνους σε δύο μεγάλα στρατόπεδα, όπως έγινε με το ξέσπασμα της πρώτης επανάστασης στη Γαλλία, όπως γίνεται σήμερα σε μια ανώτερη βαθμίδα

55


ανάπτυξης σας πιο προοδευμένες χώρες, ήταν, σ’ αυτές τις συνθήκες, καθαρά αδύνατη. Κάτι παρόμοιο, θα μπορούσε να γίνει μόνο αν ξεσηκωνόταν το κατώτατο στρώμα του έθνους, εκείνο που το εκμεταλλεύονταν όλες οι άλλες τάξεις, δηλαδή, οι αγρότες και οι πληβείοι, θ α καταλάβει κανείς καλύτερα τη σύγχυση των συμφερόντων, απόψεων και προσπαθειών της εποχής εκείνης, αν θυμηθεί ποια σύγχυση έχει προκαλέσει στα τελευταία δύο χρόνια η σημερινή, πολύ λιγότερο πολύπλοκη σύνθεση του γερμανικού έθνους από τη φεουδαρχική αριστοκρατία, την αστική τάξη, τη μικροαστική τάξη, την αγροτιά και το προλεταριάτο.

56

[Οι μεγάλες ομάδες της αντιπολίτευσης και οι ιδεολογίες τους -Λούθηρος και Μίντσερ]

II

Η συσπείρωση των τότε τόσο ανομοιογενών κλειστών τάξεων σε μεγαλύτερα σύνολα είχε γίνει σχεδόν αδύνατη από την αποκέντρωση και την τοπική κι επαρχιακή αυτονομία, από τη βιομηχανική και εμπορική αποξένωση των επαρχιών μεταξύ τους, από την κακή κατάσταση των συγκοινωνιών. Αυτή η συσπείρωση διαμορφώνεται για πρώτη φορά με τη γενική διάδοση επαναστατικών θρησκευτικοπολιτικών ιδεών κατά την περίοδο της Μεταρρύθμισης. Οι διάφορες κλειστές τάξεις που προσχώρησαν σ’ αυτές τις ιδέες ή αντιπαρατάχθηκαν σ’ αυτές συγκεντρώνουν, αν και ασφαλώς πολύ δύσκολα και ανολοκλήρωτα, το έθνος σε τρία μεγάλα στρατόπεδα, στο καθολικό ή αντιδραστικό, στο λουθηρανικό αστικομεταρρυθμιστικό και στο επαναστατικό. Αν σ’ αυτή τη μεγάλη διαίρεση του έθνους ανακαλύπτουμε λίγη συνέπεια, και αν στα δύο πρώτα στρατόπεδα βρίσκουμε κατά κάποιον τρόπο τα ίδια στοιχεία, αυτό εξηγείται από την κατάσταση της διάλυσης στην οποία βρίσκονταν οι περισσότερες επίσημες κλειστές τάξεις που προέρχονταν από το Μεσαίωνα, καθώς και από την αποκέντρωση, η οποία υπέβαλε σ’ αυτές τις ίδιες κλειστές τάξεις, σε διαφορετικές περιοχές, αντίθετες κατευθύνσεις. Στα τελευταία χρόνια, είχαμε την ευκαιρία να δούμε παρόμοια γεγονότα τόσο συχνά στη Γερμανία, ώστε ένα τέτοιο φαινομενικό ανακάτωμα των τάξεων, κλειστών και πραγματικών, στα πλαίσια των πολύ

57


πιο πολύπλοκων συνθηκών του δέκατου έκτου αιώνα, δεν πρέπει να μας προκαλεί έκπληξη.

Η γερμανική ιδεολογία εξακολουθεί παρά τις νεότερες εμπειρίες να μη βλέπει στους αγώνες που εκτόπισαν το Μεσαίωνα παρά μόνο σκληρούς θεολογικούς καβγάδες. Αν οι άνθρωποι της εποχής εκείνης είχαν κατορθώσει να συνεννοηθούν σχετικά με τα επουράνια, τότε δεν θα υπήρχε, κατά την άποψη που είχαν οι πατριώτες ιστοριοδίφες και κρατικοί εγκέφαλοί μας, κανένας λόγος να τσακώνονται για τις υποθέσεις αυτού του κόσμου. Αυτοί οι ιδεολόγοι είναι αρκετά εύπιστοι ώστε να παίρνουν τοις μετρητοίς όλες τις αυταπάτες που έχει μια εποχή για τον εαυτό της ή που έχουν γ ι’ αυτή την εποχή οι ιδεολόγοι της. Η ίδια κατηγορία ανθρώπων δε βλέπει, για παράδειγμα, στην Επανάσταση του 1789 τίποτε άλλο από μια κάπως φλογερή συζήτηση σχετικά με τα πλεονεκτήματα της συνταγματικής απέναντι στην απόλυτη μοναρχία, στην επανάσταση του Ιούλη30 μια πρακτική διχογνωμία σχετικά με το αστήριχτο του «Ελέω θεού» Δικαίου, στην επανάσταση του Φλεβάρη31 την προσπάθεια λύσης του προβλήματος «Δημοκρατία ή Μοναρχία;» κλπ. Για τους ταξικούς αγώνες που διεξάγονται σ’ αυτούς τους συγκλονισμούς, όπου η κάθε φορά γραμμένη στη σημαία πολιτική φράση δεν είναι παρά η απλή έκφραση αυτών των αγώνων, γ ι’ αυτούς τους ταξικούς αγώνες και σήμερα ακόμη οι ιδεολόγοι μας δεν έχουν ιδέα, αν και η ενημέρωση γ ι’ αυτό αντηχεί αρκετά καθαρά όχι μόνο από το εξωτερικό, αλλά και από το γογγυσμό και την αγανάκτηση πολλών χιλιάδων ντόπιων προλετάριων.

Και οι λεγόμενοι θρησκευτικοί πόλεμοι του δέκατου έκτου αιώνα, αφορούσαν πολύ θετικά υλικά ταξικά συμφέροντα και αυτοί οι πόλεμοι ήταν ταξικοί αγώνες, όπως ακριβώς οι κατοπινές εσωτερικές συγκρούσεις στην Αγγλία και τη Γαλλία. Αν αυτοί οι ταξικοί αγώνες είχαν τότε θρησκευτικά συνθήματα, αν τα συμφέροντα, οι ανάγκες και οι διεκδικήσεις των μεμονωμένων τάξεων καλύπτονταν κάτω από θρησκευτικό μανδύα, αυτό κατά τίποτε δεν αλλάζει την υπόθεση και εξηγείται εύκολα από τις περιστάσεις της εποχής.

58


Ο Μεσαίωνας αναπτύχθηκε κυριολεκτικά από το μηδέν. Είχε τελείως εξαφανίσει τον παλιό πολιτισμό, την παλιά φιλοσοφία, πολιτική και επιστήμη του δικαίου, για να ξαναρχίσει σε όλους τους τομείς και πάλι από την αρχή. Το μόνο που παρέλαβε από τον παρακμασμένο αρχαίο κόσμο ήταν ο χριστιανισμός και ένας αριθμός μισοκαταστρεμμένων, τελείως στερημένων από τον πολιτισμό τους πόλεων. Το αποτέλεσμα ήταν ότι, όπως σε όλες τις αρχικές βαθμίδες εξέλιξης, οι παπάδες πήραν το μονοπώλιο της πνευματικής μόρφωσης, και έτσι η ίδια η μόρφωση πήρε ένα χαρακτήρα βασικά θεολογικό. Στα χέρια των παπάδων, η πολιτική και η επιστήμη του δικαίου, όπως και όλες οι άλλες επιστήμες, παρέμειναν απλοί κλάδοι της θεολογίας και αντιμετωπίζονταν με βάση τις ίδιες αρχές που ίσχυαν γ ι’ αυτή. Τα εκκλησιαστικά δόγματα ήταν, ταυτόχρονα, πολιτικά αξιώματα και τα αποσπάσματα της Βίβλου είχαν ισχύ νόμου σε κάθε δικαστήριο. Ακόμη και όταν διαμορφώθηκε ιδιαίτερη κλειστή τάξη νομικών, η επιστήμη του δικαίου παρέμεινε για πολύ καιρό ακόμη κάτω από την κηδεμονία της θεολογίας. Και αυτή η υπεροχή της θεολογίας σε όλο το χώρο της πνευματικής δραστηριότητας ήταν ταυτόχρονα η αναπόφευκτη συνέπεια του γεγονότος ότι η Εκκλησία ήταν η ανώτερη σύνθεση και επικύρωση της υπάρχουσας φεουδαρχικής κυριαρχίας.

Είναι φανερό ότι, έτσι, όλες οι γενικά εκφρασμένες επιθέσεις, ενάντια στη φεουδαρχία, ιδιαίτερα οι επιθέσεις ενάντια στην Εκκλησία, όλες οι επαναστατικές, κοινωνικές και πολιτικές θεωρίες ήταν ταυτόχρονα αναγκαστικά κυρίως θεολογικές αιρέσεις. Για να μπορέσει κανείς να θίξει τις υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις, έπρεπε να τους αφαιρέσει το φωτοστέφανο.

Η επαναστατική αντιπολίτευση ενάντια στη φεουδαρχία διαπερνά όλο το Μεσαίωνα. Εκδηλώνεται, ανάλογα με τις περιστάσεις της εποχής, σαν μυστικισμός», σαν ανοιχτή αίρεση, σαν ένοπλη εξέγερση. Οσον αφορά το μυστικισμό. ξέρουμε πόσο εξαρτώνταν απ’ αυτόν οι μεταρρυθμιστές του δέκατου έκτου αιώνα: και ο Μίντσερ πήρε πολλά απ’ αυτόν. Οι αιρέσεις ήταν, κατά ένα μέρος, έκφραση της αντίδρασης των πατριαρχικών βο

59


σκών των Αλπεων ενάντια στη φεουδαρχία, η οποία πήγαινε να τους καταβροχθίσει (βαλδίνοι33)· κατά ένα μέρος της αντιπολίτευσης ενάντια στη φεουδαρχία από μέρους των πόλεων που είχαν αναπτυχθεί παραπάνω από όσο χωρούσαν τα πλαίσιά της (αλβιγινοί34, Άρνολντ της Μπρέσια κλπ)· και κατά ένα μέρος άμεσων εξεγέρσεων των αγροτών (Τζον Μπολ, ο μάστορας από την Ουγγαρία*, στην Πικαρδία κλπ). Την πατριαρχική αίρεση των βαλδίνων, όπως και την εξέγερση των Ελβετών, μπορούμε να τις αφήσουμε εδώ κατά μέρος, σαν μια αντιδραστική στη μορφή και στο περιεχόμενο και μόνο τοπικής σημασίας απόπειρα απομόνωσης από την κίνηση της Ιστορίας. Στις δύο άλλες μορφές μεσαιωνικής αίρεσης, βρίσκουμε ήδη στον δωδέκατο αιώνα τους προπομπούς της μεγάλης αντίθεσης μεταξύ αστικής και αγροτικής-πληβειακής αντιπολίτευσης, που οδήγησε σε αποτυχία τον πόλεμο των χωρικών. Αυτή η αντίθεση διαπερνάει όλο τον ύστερο Μεσαίωνα.

Η αίρεση των πόλεων -και αυτή είναι η κατ’ εξοχήν επίσημη αίρεση του Μεσαίωνα- στρεφόταν κύρια ενάντια στους παπάδες των οποίων χτυπούσε τα πλούτη και την πολιτική τοποθέτηση. Όπως τώρα η αστική τάξη ζητά ένα gouvernement à bon marché, μια φτηνή κυβέρνηση, έτσι διεκδικούσαν οι αστοί του Μεσαίωνα κυρίως μία église à bon marché, μια φτηνή εκκλησία. Αντιδραστική στη μορφή της, όπως κάθε αίρεση που μπορεί να δει στην παραπέρα εξέλιξη της Εκκλησίας και των δογμάτων μόνο εκφυλισμό, η αστική αίρεση απαιτούσε την εφαρμογή των απλών εκκλησιαστικών κανόνων του πρωτοχρι- στιανισμού και την κατάργηση της αποκλειστικής ιεροσύνης. Αυτός ο φθηνός θεσμός καταργούσε τους μοναχούς, τους ανώτερους κληρικούς, τη ρωμαϊκή αυλή, με λίγα λόγια όλα όσα έκαναν την Εκκλησία δαπανηρή. Οι πόλεις, που ήταν δημοκρατίες** οι ίδιες, ακόμη κι όταν βρίσκονταν κάτω από την προ

•Γιάκομπ.**Με την έννοια της ανεξάρτητης αβασίλευτης επικράτειας (Republik) και

άχι του δημοκρατικού καθεστώτος (Demokratie) (σημ. της ελλ. έκδ.).

60


στασία των μοναρχών, εκφράζανε για πρώτη φορά σε γενική μορφή, με τις επιθέσεις τους ενάντια στον παπισμό, το γεγονός ότι η ομαλή μορφή κυριαρχίας της αστικής τάξης είναι το ρε- πουμπλικανικό καθεστώς. Η εχθρότητά τους απέναντι σε μια σειρά δόγματα και εκκλησιαστικούς κανονισμούς εξηγείται, κατά ένα μέρος από όσα είπαμε παραπάνω και, κατά ένα άλλο μέρος από τις υπόλοιπες συνθήκες ζωής τους. Γιατί, για παράδειγμα, αντιτάσσονταν τόσο έντονα στην αγαμία του κλήρου; Κανείς δε δίνει καλύτερη απάντηση σ’ αυτό από τον Βοκκάκιο. Ο Άρνολντ της Μπρέσια στην Ιταλία και τη Γερμανία, οι αλ- βιγινοί στη Νότια Γαλλία, ο Τζον Ουάικλιφ35 στην Αγγλία, ο Χους και οι καλιξτίνοι* στη Βοημία ήταν οι κύριοι εκπρόσωποι αυτής της κατεύθυνσης. Το ότι η αντιπολίτευση ενάντια στη φεουδαρχία εκδηλώνεται εδώ μόνο σαν αντιπολίτευση ενάντια στην εκκλησιαστική φεουδαρχία εξηγείται πολύ απλά από το γεγονός ότι οι πόλεις ήταν ήδη παντού αναγνωρισμένη κλειστή τάξη και μπορούσαν να πολεμήσουν ικανοποιητικά την κοσμική φεουδαρχία με τα προνόμιά τους, με τα όπλα ή με τις συνελεύσεις των κλειστών τάξεων.

Και εδώ βλέπουμε ήδη, τόσο στη Νότια Γαλλία, όσο και στην Αγγλία και τη Βοημία ότι το μεγαλύτερο μέρος της κατώτερης αριστοκρατίας προσχώρησε στις αιρέσεις και στην πάλη των πόλεων ενάντια στους παπάδες -ένα φαινόμενο που εξηγείται από την εξάρτηση της κατώτερης αριστοκρατίας από τις πόλεις και από την κοινότητα των συμφερόντων και των δύο απέναντι στους πρίγκιπες και τους ανώτερους κληρικούς και που θα ξαναβρούμε στον πόλεμο των χωρικών.

Τελείως διαφορετικό χαρακτήρα είχε η αίρεση που αποτελούσε την άμεση έκφραση των αγροτικών και πληβειακών αναγκών και συμμετείχε σχεδόν πάντα σε κάποια εξέγερση. Συμμεριζόταν, βέβαια, όλες τις διεκδικήσεις της αστικής αίρεσης σχετικά με τους παπάδες, τον παπισμό και την αναβίωση των πρωτοχριστιανικών εκκλησιαστικών κανόνων, αλλά, ταυτόχρονα, προχωρούσε απείρως μακρύτερα. Απαιτούσε την εγκαθίδρυση της πρωτοχριστιανικής σχέσης ισότητας ανάμεσα στα μέλη της κοι

61


νότητας και την αναγνώρισή της σαν κανόνα και για τον αστικό κόσμο. Από την «ισότητα των τέκνων του θεού» έβγαζε το συμπέρασμα της πολιτικής ισότητας και μάλιστα, εν μίέρει, και της ισότητας των περιουσιών. Εξίσωση της αριστοκρατίας με τους αγρότες, των πατρικίων και των προνομιούχων αστών με τους πληβείους, κατάργηση των αγγαρειών, των εγγείων προσόδων, των φόρων, των προνομίων και τουλάχιστον των πια κραυγαλέων περιουσιακών ανισοτήτων ήταν αιτήματα που προβάλλονταν με περισσότερη ή λιγότερη σαφήνεια και θεωρούνταν σαν αναγκαίες συνέπειες της πρωτοχριστιανικής διδασκαλίας. Αυτή η αγροτική-πληβειακή αίρεση, η οποία, στην εποχή της άνθισης της φεουδαρχίας, π.χ. στους αλβιγινούς, δεν μπορεί να ξεχωρι- στεί από την αστική, εξελίσσεται στον δέκατο τέταρτο και τον δέκατο πέμπτο αιώνα σε μια καθαρά διαφορετική κομματική άποψη, όπου, συνήθως, εκδηλώνεται τελείως αυτόνομη πλάι στην αστική αίρεση. Έτσι γίνεται με τον Τζον Μπολ, τον ιεροκήρυκα της εξέγερσης του Ουάτ Τάιλερ37, πλάι στο κίνημα του Ουάικλιφ, έτσι γίνεται με τους ταμπορίτες» πλάι στους καλιξ- τίνους στη Βοημία. Στους ταμπορίτες, μάλιστα, εκδηλώνεται κάτω από το θεοκρατικό μανδύα και η ρεπουμπλικανική τάση, η οποία θα διαμορφωθεί παραπέρα στα τέλη του δέκατου πέμπτου και στις αρχές του δέκατου έκτου αιώνα, στη Γερμανία από τους εκπροσώπους των πληβείων.

Σ’ αυτή τη μορφή αίρεσης προστίθενται οι οραματισμοί μυστικιστικών αιρέσεων όπως οι μαστιγούμενοι39, οι λολάρδοι40 κλπ., οι οποίες στις εποχές της καταστολής μεταδίδουν την επαναστατική παράδοση.

Οι πληβείοι ήταν τότε η μόνη τάξη που βρισκόταν τελείως έξω από την επίσημη, υπάρχουσα κοινωνία. Βρίσκονταν έξω από τον φεουδαρχικό και έξω από τον αστικό σχηματισμό. Δεν είχαν ούτε προνόμια, ούτε ιδιοκτησία· δεν είχαν, όπως οι αγρότες και οι μικροαστοί, ούτε καν μια ιδιοκτησία φορτωμένη με πιεστικά βάρη. Ήταν από κάθε άποψη χωρίς περιουσία και χωρίς δικαιώματα. Οι συνθήκες διαβίωσής τους δεν έρχονταν καν σε άμεση επαφή με τους υπάρχοντες θεσμούς, από τους οποίους αγνοούνταν


τελείως. Ήταν το ζωντανό σύμπτωμα της διάλυσης της φεουδαρχικής και συντεχνιακο-αστικής κοινωνίας και, ταυτόχρονα, ο πρώτος πρόδρομος της σύγχρονης αστικής κοινωνίας.

Αυτή η θέση εξηγεί γιατί η πληβειακή μερίδα από τότε κιόλας δεν μπορούσε να περιοριστεί στην απλή καταπολέμηση της φεουδαρχίας και των αστών των πασσάλων, γιατί, τουλάχιστον στο χώρο της φαντασίας, έπρεπε να βγει από τα πλαίσια ακόμη και της σύγχρονης αστικής κοινωνίας που μόλις ξεχώριζε, γιατί σαν τελείως ακτήμων τάξη έπρεπε να αμφισβητήσει θεσμούς, θεωρίες και αντιλήψεις, κοινές σε όλες τις κοινωνίες που στηρίζονται στις ταξικές αντιθέσεις. Οι χιλιαστικοί οραματισμοί41 της πρωτοχριστιανικής περιόδου πρόσφεραν εδώ το κατάλληλο σημείο σύνδεσης. Ταυτόχρονα, όμως, αυτό το ξεπέρασμα όχι μόνο του παρόντος αλλά ακόμη και του μέλλοντος μπορούσε να είναι μόνο βίαιο και φανταστικό και, αναγκαστικά, με την πρώτη απόπειρα πρακτικής εφαρμογής, θα ξανάπεφτε στα στενά πλαίσια, τα μόνα που επέτρεπαν οι τότε συνθήκες. Η επίθεση ενάντια στην ιδιωτική ιδιοκτησία, το αίτημα της κοινότητας των αγαθών αναγκαστικά θα κατέληγε σε μια πρωτόγονη οργάνωση αγαθοεργίας· η αόριστη χριστιανική ισότητα θα μπορούσε το πολύ πολύ να καταλήξει στην αστική «ισότητα απέναντι στο νόμο». Η κατάργηση κάθε εξουσίας μετατρέπεται τελικά σε εγκαθίδρυση ρεπουμπλικανικών κυβερνήσεων, εκλεγμένων από το λαό. Η προαίσθηση του κομμουνισμού μέσω της φαντασίας έγινε στην πραγματικότητα προαίσθηση των σύγχρονων αστικών συνθηκών.

Αυτή τη βίαιη, αλλά, ωστόσο, εύκολα εξηγήσιμη από τις συνθήκες ζωής της πληβειακής μερίδας προαίσθηση της κατοπινής ιστορίας, τη βρίσκουμε κατ’ αρχήν στη Γερμανία, στον Γόμας Μίντσερ και το κόμμα του. Και στους ταμπορινούς είχε εμφανιστεί, βέβαια, ένα είδος χιλιαστικής κοινότητας των αγαθών, αλλά μόνο σαν καθαρά στρατιωτικό μέτρο. Μόνο στον Μίντσερ γίνονται αυτές οι κομμουνιστικές απηχήσεις έκφραση των προσπαθειών ενός πραγματικού τμήματος της κοινωνίας, μόνο σ’ αυτόν διατυπώνονται με μια κάποια σαφήνεια και, με

63


τά απ’ αυτόν, τις βρίσκουμε και πάλι σε κάθε μεγάλη λαϊκή αναταραχή, μέχρι τη βαθμιαία συγχώνευσή τους με το σύγχρονο προλεταριακό κίνημα. Ακριβώς όπως στο Μεσαίωνα οι αγώνες των ελεύθερων αγροτών ενάντια στη φεουδαρχική κυριαρχία που τους στρίμωχνε όλο και πιο πολύ, συγχωνεύονται με τους αγώνες των δουλοπάροικων και των υποτελών για την πλήρη καταστροφή της φεουδαρχικής κυριαρχίας.

Ενώ στο πρώτο από τα τρία μεγάλα στρατόπεδα, στο σνντη- ρητικό-καθολικό, συγκεντρώνονταν όλα τα στοιχεία που ενδιαφέρονταν για τη διατήρηση της υπάρχουσας κατάστασης, δηλαδή η εξουσία της αυτοκρατορίας, οι θρησκευτικοί και ένα μέρος των κοσμικών πριγκίπων, το πλουσιότερο τμήμα της αριστοκρατίας, οι ανώτεροι κληρικοί και οι πατρίκιοι των πόλεων, γύρω από τη σημαία της αστιχής-μετρωπαθούς λουθηρανικής μεταρρύθμισης συγκεντρώνονταν τα εύπορα στοιχεία της αντιπολίτευσης, η μάζα της κατώτερης αριστοκρατίας, οι αστοί και ακόμη και ένα τμήμα των κοσμικών πριγκίπων που έλπιζε να πλουτίσει μέσω της κατάσχεσης της εκκλησιαστικής περιουσίας και ήθελε να αξιοποιήσει την ευκαιρία να αποσπάσει μεγαλύτερη ανεξαρτησία από την αυτοκρατορία. Οι αγρότες και οι πληβείοι, τέλος, προσχώρησαν στο επαναστατικό κόμμα, του οποίου τα αιτήματα και οι θεωρίες εκφράστηκαν πιο καθαρά μέσω του Μίντσερ.

Ο Λούθηρος και ο Μίντσερ εκπροσωπούν απόλυτα ο καθένας το κόμμα του, τόσο από την άποψη της θεωρίας του, όσο και από την άποψη του χαρακτήρα και της συμπεριφοράς τους.

Ο Λούθηρος πέρασε στην περίοδο 1517-1525 τις ίδιες ακριβώς μεταβολές τις οποίες πέρασαν οι σύγχρονοι γερμανοί συνταγματικοί από το 1846* ως το 1849 και τις οποίες περνάει κάθε αστικό κόμμα που, μπαίνοντας για μια στιγμή επικεφαλής του κινήματος, υπερφαλαγγίζεται σ’ αυτό το ίδιο το κίνημα από το πληβειακό ή προλεταριακό κόμμα που βρίσκεται πίσω του.

Όταν ο Λούθηρος τάχθηκε το 1517 για πρώτη φορά ενάντια

*(1850) 1847.

64


στα δόγματα και τους κανονισμούς της Καθολικής Εκκλησίας, η αντιπολίτευσή του δεν είχε ακόμη κανένα συγκεκριμένο χαρακτήρα. Χωρίς να προχωράει πέρα από τις διεκδικήσεις της προηγούμενης αστικής αίρεσης, δεν απέκλειε καμιά απολύτως πιο προχωρημένη κατεύθυνση και δεν θα μπορούσε να το κάνει. Στην πρώτη στιγμή, όλα τα αντιπολιτευόμενα στοιχεία έπρεπε να ενωθούν, έπρεπε να χρησιμοποιηθεί η πιο αποφασιστική επαναστατική δραστηριότητα, έπρεπε να παρουσιαστεί ολόκληρη η μάζα των ως τότε αιρέσεων απέναντι στην καθολική ορθοδοξία. Κατά τον ίδιο ακριβώς τρόπο, οι φιλελεύθεροι αστοί μας ήταν το 1847 ακόμη επαναστάτες, ονόμαζαν τους εαυτούς τους σοσιαλιστές και κομμουνιστές και ονειροπολούσαν γύρω από τη χειραφέτηση της εργατικής τάξης. Η ρωμαλέα αγροτική φύση του Λούθηρου ξέσπασε σ’ αυτή την πρώτη περίοδο της εμφάνισής του με τον πιο ασυγκράτητο τρόπο.

«Αν η λυσσασμένη τρέλα τους [των παπάδων της Ρώμης] πρόκειται να συνεχιστεί, μου φαίνεται ότι δεν θα υπήρχε καλύτερη συμβουλή και γιατρειά για να αναχαιτιστεί από το να συμβάλουν βασιλιάδες και πρίγκιπες με τη βία, να εξοπλισθούν, να επιτεθούν σ’ αυτά τα επιζήμια άτομα που δηλητηριάζουν όλο τον κόσμο και να βάλουν κάποτε ένα τέλος στο παιχνίδι, με τα όπλα, όχι με τα λόγια. Αφού τιμωρούμε τους κλέφτες με το σπαθί, τους δολοφόνους με το σκοινί*, τους αιρετικούς με τη φωτιά, γιατί δε ριχνόμαστε πολύ περισσότερο σ’ αυτούς τους βλαβερούς δασκάλους της διαφθοράς, τους πάπες, τους καρδινάλιους και όλο το πλήθος των ρωμαϊκών Σοδόμων με χάθε είδους όπλα, πλένοντας τα χέρια μας στο αίμα τους;»*2

Αυτός ο πρώτος επαναστατικός ζήλος, όμως, δεν κράτησε πολύ. Ο κεραυνός που έριξε ο Λούθηρος, χτύπησε. Ολόκληρος

*Στον Τσίμερμαν: τους κλέφτες με το σκοινί, τους δολοφόνους με το σπαθί (σημ. της αγγλ. έκδ.).

65


ο γερμανικός λαός μπήκε σε κίνηση. Από τη μια μεριά, αγρότες και πληβείοι είδαν στις εκκλήσεις του ενάντια στους παπάδες, στο κήρυγμά του για τη χριστιανική ελευθερία, το σύνθημα της εξέγερσης· από την άλλη μεριά, οι μετριοπαθείς αστοί και ένα μεγάλο μέρος της κατώτερης αριστοκρατίας συσπειρώθηκαν γύρω του. Το ρεύμα παρέσυρε ακόμη και πρίγκιπες. Οι μεν π ίστευαν ότι ήρθε η ώρα να ξεκαθαρίσουν τους λογαριασμούς τους με όλους τους καταπιεστές τους, οι δε ήθελαν μόνο την κατάργηση της εξουσίας των παπάδων, της εξάρτησης από τη Ρώμη και της καθολικής ιεραρχίας και να πλουτίσουν από την κατάσχεση της εκκλησιαστικής περιουσίας. Τα κόμματα ξεχώρισαν και βρήκαν τους εκπροσώπους τους. Ο Λούθηρος έπρεπε να διαλέξει ανάμεσά τους. Ο προστατευόμενος του εκλέκτορα της Σαξονίας*, ο επιφανής καθηγητής της Βιτεμβέργης, που έγινε μέσα σε μια νύχτα ισχυρός και διάσημος, ο μεγάλος άντρας που τον περιέβαλλε ολόκληρος κύκλος εξαρτημένων πλασμάτων και κολάκων, δε δίστασε ούτε στιγμή. Παράτησε τα λαϊκά στοιχεία του κινήματος και προσχώρησε στην αστική, αριστοκρατική και πριγκιπική πλευρά. Οι εκκλήσεις για αγώνα εξόντωσης ενάντια στη Ρώμη σταμάτησαν. Ο Λούθηρος κήρυχνε τώρα την ειρηνική εξέλιξη και την παθητική αντίσταση (π.χ. «Στην αριστοκρατία του γερμανικού έθνους», 1520, κλπ.). Στην πρόσκληση του Χούτεν να έρθει σ’ αυτόν και στον Ζίκινγκεν στο φρούριο του Έμπερν, το κέντρο της συνωμοσίας της αριστοκρατίας ενάντια στους παπάδες και τους πρίγκιπες, ο Λούθηρος απάντησε:

«Δε θα επιθυμούσα την υπεράσπιση του Ευαγγελίου με τη βία και την αιματοχυσία. Ο κόσμος κατακτήθηκε με το Λόγο, ο Λόγος διατήρησε την Εκκλησία, ο Λόγος θα την ξαναφέρει στη θέση της και ο Αντίχριστος, όπως απέκτησε όσα έχει χωρίς βία, θα πέσει χωρίς βία.»«

66


Από αυτή τη στροφή, ή μάλλον από αυτή τη σαφέστερη διατύπωση της κατεύθυνσης του Λούθηρου, άρχισε εκείνο το παζάρεμα για το ποιοι θεσμοί και δόγματα έπρεπε να διατηρηθούν ή να μεταρρυθμιστούν, εκείνοι οι αποκρουστικοί διπλωματικοί ελιγμοί, παραχωρήσεις, μηχανορραφίες και συμφωνίες που είχαν σαν αποτέλεσμα την Ομολογία του Αουγκσμπουργκ44, τον κανονισμό που κατόρθωσε τελικά να παζαρέψει η μεταρρυθμισμένη αστική εκκλησία. Είναι ακριβώς το ίδιο παζάρεμα που επαναλήφθηκε μέχρι αηδίας, με πολιτική μορφή, τελευταία, σε γερμανικές Εθνικές Συνελεύσεις, Συνελεύσεις Συμφωνίας, Αναθεωρητικές Βουλές και Κοινοβούλια της Ερφούρτης. Ο φιλισταϊ- κός-αστικός χαρακτήρας της επίσημης Μεταρρύθμισης εκδηλώθηκε ολοκάθαρα σ’ αυτές τις διαπραγματεύσεις.

Ο Λούθηρος, σαν διακηρυγμένος στο εξής εκπρόσωπος της αστικής Μεταρρύθμισης, είχε βάσιμους λόγους να κηρύχνει την πρόοδο στα πλαίσια του νόμου. Ο μεγάλος όγκος των πόλεων ήταν υπέρ της μετριοπαθούς Μεταρρύθμισης· η κατώτερη αριστοκρατία προσχωρούσε σ’ αυτή όλο και περισσότερο, ένα μέρος των πριγκίπων συμφωνούσε, ένα άλλο ταλαντευόταν. Η επιτυχία της ήταν σχεδόν εξασφαλισμένη, τουλάχιστον σε ένα μεγάλο μέρος της Γερμανίας. Αν συνεχιζόταν η ειρηνική εξέλιξη, οι υπόλοιπες περιοχές δεν θα μπορούσαν, μακροπρόθεσμα, να αντέξουν στην πίεση της μετριοπαθούς αντιπολίτευσης. Κάθε βίαιη αναστάτωση, όμως, θα έφερνε αναγκαστικά σε σύγκρουση το μετριοπαθές κόμμα με το ακραίο, πληβειακό και αγροτικό κόμμα, θα αποξένωνε από το κίνημα τους πρίγκιπες, την αριστοκρατία και μερικές πόλεις και θα άφηνε μόνο την πιθανότητα ή να υπερφαλαγγιστεί το αστικό κόμμα από τους αγρότες και πληβείους ή να κατασταλούν όλα τα κόμματα του κινήματος από την καθολική παλινόρθωση. Και για το πώς τα αστικά κόμματα, μόλις πετύχουν έστω και την πιο ασήμαντη νίκη, προσπαθούν να ελιχθούν, μέσω της προόδου στα πλαίσια του νόμου, ανάμεσα στη Σκύλλα της επανάστασης και τη Χάρυβδη της παλινόρθωσης, έχουμε τον τελευταίο καιρό αρκετά παραδείγματα.

67


Καθώς στις γενικές κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες της τότε εποχής, τα αποτελέσματα κάθε αλλαγής αναγκαστικά θα ωφελούσαν τους πρίγκιπες και θα αύξαιναν την εξουσία τους, έτσι και η αστική μεταρρύθμιση, όσο πιο καθαρά χωριζόταν από τα πληβειακά και αγροτικά στοιχεία, τόσο περισσότερο ήταν αναγκασμένη να πέφτει κάτω από τον έλεγχο των μεταρρυθμιστών πριγκίπων. Ο ίδιος ο Λούθηρος έγινε όλο και πιο πολύ δούλος τους και ο λαός ήξερε πολύ καλά τι έκανε, όταν έλεγε ότι έγινε υπηρέτης των πριγκίπων όπως οι άλλοι και όταν τον έδιωχνε με τις πέτρες στο Ορλαμίντε.

Όταν ξέσπασε ο πόλεμος των χωρικών, και, μάλιστα, σε περιοχές όπου πρίγκιπες και αριστοκρατία στο μεγαλύτερο μέρος τους ήταν καθολικοί, ο Λούθηρος προσπάθησε να πάρει μεσολαβητική θέση. Επιτέθηκε αποφασιστικά στις κυβερνήσεις. Έλεγε ότι είναι υπεύθυνες για την ανταρσία με τις αυθαιρεσίες τους. Ότι δεν ξεσηκώθηκαν εναντίον τους οι αγρότες, αλλά ο ίδιος ο θεός. Βέβαια και η ανταρσία είναι ενάντια στη θέληση του θεού και στο Ευαγγέλιο, έλεγε από την άλλη μεριά. Τελικά, συμβούλεψε και τα δύο κόμματα να υποχωρήσουν και να έρθουν σε φιλική συνεννόηση μεταξύ τους.

Η εξέγερση, όμως, παρ’ όλες τις καλοπροαίρετες απόπειρες μεσολάβησης, εξαπλωνόταν γοργά, αγκάλιασε, μάλιστα, και προτεσταντικές περιοχές, όπου κυριαρχούσαν οι λουθηρανοί πρίγκιπες, αφέντες και πόλεις και βγήκε γρήγορα από τα πλαίσια της «μυαλωμένης» αστικής μεταρρύθμισης. Στη γειτονιά του Λούθηρου, στη θουριγγία, έστησε το στρατηγείο της η πιο αποφασιστική μερίδα των εξεγερμένων με επικεφαλής τον Μίντσερ. Λίγες επιτυχίες ακόμη και όλη η Γερμανία θα τυλιγόταν στις φλόγες, ο Λούθηρος θα βρισκόταν από παντού περικυκλωμένος και ίσως και να τον κυνηγούσαν σαν προδότη, η αστική μεταρρύθμιση θα σαρωνόταν από τη θύελλα της αγροτικής-πληβεια- κής επανάστασης. Εδώ δε χρειαζόταν πια περίσκεψη. Μπροστά στην επανάσταση, ξεχάστηκαν όλες οι παλιές έχθρες. Σε σύγκριση με τα στίφη των αγροτών, οι υπηρέτες των ρωμαϊκών Σοδό- μων ήταν άκακα αρνάκια, αγαθα τέκνα του θεού. Αστοί και

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ TON ΧΟΡΙΚΩΝ ΣΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ

πρίγκιπες, αριστοκρατία και παπάδες, Λούθηρος και πάπας* συμμάχησαν «ενάντια στα δολοφονικά και ληστρικά στίφη των αγροτών»«.

«Πρέπει να τσακιστούν, να στραγγαλιστούν, να σφαχτούν φανερά και κρυφά απ’ όποιον μπορεί να το κάνει, όπως θα σκότωνε κανείς ένα λυσσασμένο σκυλί», κραύγαζε ο Λούθηρος. «Γι’ αυτό, αγαπητοί κύριοι, ελευθερώστε εδώ, σώστε εκεί, σφάξτε, τσακίστε, στραγγαλίστε τους, όποιος μπορεί, και αν πεθάνετε πάνω σ’ αυτό, είστε ευλογημένοι. Καλύτερο θάνατο ποτέ δεν θα μπορούσατε να βρείτε.»

Προπάντων, δεν έπρεπε να επιδειχθεί ψεύτικη ευσπλαχνία απέναντι στους αγρότες. 'Οποιος λυπάται εκείνους που δε λυπάται ο θεός, που θέλει να τιμωρηθούν και να εξοντωθούν, συμπεριλαμβάνεται και ο ίδιος στους στασιαστές. Αργότερα, οι αγρότες θα μάθουν να ευχαριστούν το θεό, όταν θα είναι υποχρεωμένοι να δώσουν τη μια αγελάδα τους για να χαρούν ανενόχλητα την άλλη. Και οι πρίγκιπες θα αναγνωρίσουν μέσω της εξέγερσης το πνεύμα του όχλου, ο οποίος πρέπει να κυβερνιέται μόνο με τη βία.

«Οι σοφοί λένε: Cibus, onus et virga asino** -ο αγρότης χρειάζεται μόνο άχυρο, δεν εισακούουν το Λόγο και είναι άμυαλοι και γ ι’ αυτό πρέπει ν ’ ακούν τη virgam, τα τουφέκια, και καλά να πάθουν. Πρέπει να παρακαλούμε γ ι’ αυτούς να είναι υπάκουοι: γ ι’ αυτούς που δεν είναι, δε χρειάζεται πολλή ευσπλαχνία. Ας ακούσουν τώρα τη βροντή των τουφεκιών, γιατί αλλιώς θα κάνουν χίλιες φορές χειρότερα πράγματα.»«

•Κλήμης 7ος.• ‘ «Χορτάσματα, ράβδος και φορτία άνω» (Τροφή, βέργα και φορτία στο

γαϊδούρι). Απόσπασμα από τη «Σοφία Σειράχ» της Παλιάς Διαθήκης.

69


Ακριβώς έτσι μιλούσαν οι πάλαι ποτέ σοσιαλιστές και φιλάνθρωποι αστοί μας, όταν το προλεταριάτο ήρθε, μετά τις μέρες του Μάρτη, να ζητήσει το μερίδιό του από τους καρπούς της νίκης.

Ο Λούθηρος είχε δώσει στο πληβειακό κίνημα ένα ισχυρό εργαλείο μεταφράζοντας τη Βίβλο. Στη Βίβλο είχε αντιπαραθέ- σει στον φεουδαρχοποιημένο χριστιανισμό της εποχής τον με- τριόφρονα χριστιανισμό των πρώτων αιώνων, στη φεουδαρχική κοινωνία που παράκμαζε την εικόνα μιας κοινωνίας που δε γνώριζε τη διακλαδωμένη και περίτεχνη φεουδαρχική ιεραρχία. Οι αγρότες είχαν χρησιμοποιήσει ολόπλευρα αυτό το εργαλείο ενάντια στους πρίγκιπες, την αριστοκρατία, τους παπάδες. Τώρα, ο Λούθηρος το έστρεφε εναντίον τους και συνέταξε με βάση τη Βίβλο, ένα αληθινό διθύραμβο για την εξουσία που έχει επιβάλει ο θεός, τέτοιον που δεν είχε ποτέ κατορθώσει να συντά- ξει κανένας τσανακογλείφτης της απόλυτης μοναρχίας. Η «Ελέω θεού» εξουσία των πριγκίπων, η παθητική υπακοή, ακόμη και η δουλοπαροικία καθαγιάζονταν με τη Βίβλο. Έτσι απορριπτόταν όχι μόνο η εξέγερση των αγροτών, αλλά και ολόκληρη η ανταρσία του ίδιου του Λούθηρου ενάντια στην πνευματική και κοσμική εξουσία· όχι μόνο το λαϊκό κίνημα αλλά και το αστικό προδινόταν έτσι στους πρίγκιπες.

Μήπως χρειάζεται να πούμε τα ονόματα των αστών που μας έδωσαν κι αυτοί τελευταία πάλι παραδείγματα τέτοιας άρνησης του ίδιου τους του παρελθόντος;

Ας αντιπαραθέσουμε τώρα στον αστό μεταρρυθμιστή Λούθηρο τον πληβείο επαναστάτη Μίντσερ.

Ο Τόμας Μίντσερ γεννήθηκε στο Στόλμπεργχ του Χαρτς, γύρω στο 149847. Ο πατέρας του φαίνεται ότι πέθανε στην αγχόνη, θύμα της αυθαιρεσίας του κόμητα του Στόλμπεργκ. Από τα δεκαπέντε του κιόλας χρόνια, ο Μίντσερ οργάνωσε μια μυστική εταιρία στη Σχολή του Χάλε ενάντια στον αρχιεπίσκοπο του Μαγδεβούργου* και γενικά την Καθολική Εκκλησία. Η πο-

♦Ερνέστος 2ος.

70


λυμάθειά του στην τότε θεολογία του εξασφάλισε από νωρίς το βαθμό του διδάκτορα και μια θέση εφημέριου σε ένα γυναικείο μοναστήρι του Χάλε. Ήδη εκεί αντιμετώπιζε δόγματα και τελετουργίες της Εκκλησίας με τη μεγαλύτερη περιφρόνηση, στη διάρκεια της λειτουργίας, παρέλειπε τελείως τα λόγια της μετουσίωσης και όπως αφηγείται γ ι’ αυτόν ο Λούθηρος, κατάπινε το σώμα και το αίμα του θεού χωρίς να τα ευλογήσει48. Βασικό θέμα των μελετών του ήταν οι μεσαιωνικοί μυστικιστές, ιδιαίτερα τα χιλιαστικά κείμενα του Ιωακείμ από την Καλαβρία. Η χιλιόχρονη Βασιλεία, η Ημέρα της Κρίσης της εκφυλισμένης Εκκλησίας και του ξεπεσμένου κόσμου, που εκείνος ο μυστικι- στής προανάγγελνε και περιέγραφε, φαίνονταν κοντινά στον Μίντσερ, με τη Μεταρρύθμιση και τη γενική αναστάτωση της εποχής. Έκανε κηρύγματα στα περίχωρα με μεγάλη επιτυχία. Το 1520, πήγε στο Τσβίκαου, σαν πρώτος ευαγγελικός κήρυκας. Εκεί, βρήκε μία από εκείνες τις οραματιστικές χιλιαστικές αιρέσεις που εξακολουθούσαν να υπάρχουν σιωπηρά σε πολλά μέρη, κρύβοντας πίσω από την προσωρινή ταπεινοφροσύνη και αυτοαπομόνωσή τους την υπόκωφη αντιπολίτευση των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων ενάντια στην υπάρχουσα κατάσταση, και που τώρα έβγαιναν στο φως της ημέρας όλο και πιο ανοιχτά κι επίμονα με την προπαγάνδα που απλωνόταν. Ήταν η αίρεση των αναβαπτιστών, που είχε επικεφαλής τον Νίκλας Στορχ*9. Κήρυσσαν ότι πλησιάζει η Ημέρα της Κρίσης και της Χιλιόχρονης Βασιλείας. Είχαν «οράματα, εκστάσεις και το πνεύμα της προφητείας». Γρήγορα ήρθαν σε σύγκρουση με το Συμβούλιο του Τσβίκαου. Ο Μίντσερ τους υποστήριξε, αν και ποτέ δεν είχε προσχωρήσει ανεπιφύλακτα σ’ αυτούς, αλλά μάλλον τους έβαλε κάτω από την επιρροή του. Το Συμβούλιο προχώρησε δραστήρια εναντίον τους. Αναγκάστηκαν να εγκαταλεί- ψουν την πόλη και, μαζί τους, και ο Μίντσερ. Αυτό έγινε στα τέλη του 1521.

Πήγε στην Πράγα και προσπάθησε, αποχτώντας σύνδεση με τα υπολείμματα του χουσιτικού κινήματος, να κερδίσει έδαφος εκεί. Αλλά η Διακήρυξή του50 είχε σαν μόνο αποτέλεσμα να

71


αναγκαστεί να φύγει και από τη Βοημία. Στα 1522, έγινε κήρυ- κας στο Αλστεντ της θουριγγίας. Εδώ, το πρώτο που έκανε ήταν η μεταρρύθμιση της λατρείας. Πριν ακόμη τολμήσει ο Λούθηρος να φτάσει ως εκεί, αυτός είχε τελείως καταργήσει τα λατινικά και τους έβαζε να διαβάζουν όλη τη Βίβλο και όχι μόνο τα καθορισμένα κυριακάτικα ευαγγέλια και τις επιστολές. Ταυτόχρονα, οργάνωσε την προπαγάνδα στα περίχωρα. Από παντού ο λαός έτρεχε να τον ακούσει και γρήγορα το Αλστεντ έγινε το κέντρο του λαϊκού αντικληρικού κινήματος όλης της θουριγγίας.

Ο Μίντσερ ήταν ακόμα, πριν απ’ όλα, θεολόγος. Οι επιθέσεις του στρέφονταν ακόμη σχεδόν αποκλειστικά ενάντια στους παπάδες. Αλλά δεν κήρυχνε, όπως ήδη έκανε ο Λούθηρος, τις ήρεμες συζητήσεις και την ειρηνική πρόοδο, αλλά συνέχιζε τα προηγούμενα βίαια κηρύγματα του Λούθηρου και κα- λούσε τους πρίγκιπες της Σαξονίας και το λαό στην ένοπλη επίθεση ενάντια στους παπάδες της Ρώμης.

«Και λέει ο Χριστός: Δεν ήρθα για να φέρω ειρήνη αλλά το σπαθί*. Τι πρέπει να κάνετε εσείς [οι πρίγκιπες της Σαξονίας] μ’ αυτό; Τίποτε άλλο από το να εξοντώσουμε και να απομονώσουμε τους κακούς που εμποδίζουν το Ευαγγέλιο, αν, βέβαια, θέλετε να είστε υπηρέτες του θεού. Ο Χριστός διέταξε πολύ σοβαρά: Πάρτε τους εχθρούς μου και σφάξτε τους μπροστά μου**. Μη μας φέρνετε ανόητες προφάσεις ότι αυτό πρέπει να το κάνει η δύναμη του θεού χωρίς τη συμβολή του σπαθιού σας που μακάρι, τότε, να σκουριάσει στη θήκη του. Αυτούς, που αντιτίθενται στην Αποκάλυψη του θεού, πρέπει να τους εξοντώσουμε αμείλικτα, όπως ο Ιεζεκιήλ, ο Κύρος,

* «Μη νομισητέ ότι ήλθον βαλείν ειρήνην επί την γην- ουχ ήλθον βαλείν ειρήνην, αλλά μάχαιραν.» (Ματ. 10. 34).

** «Τους εχθρούς μου αγάγετε ώδε και κατασφάξατε έμπροσθέν μου.» (Λουκάς 19. 27).

72


ο Ωσηέ, ο Δανιήλ και ο Ηλίας εξόντωσαν τους ιερείς του Βάαλ, αλλιώς η χριστιανική Εκκλησία ποτέ δεν θα επιστρέφει στις ρίζες της. Τα ζιζάνια πρέπει να ξεριζωθούν από την άμπελο του θεού στην εποχή του τρύγου. Ο θ ε ός είπε στο 5ο βιβλίο, 7ο κεφάλαιο του Μωυσή: Δεν πρέπει να δείχνετε οίκτο για τους ασεβείς. Συντρίψτε τους βωμούς τους, τσακίστε τις εικόνες τους και κάψτε τις για να μην οργιστώ μαζί σας.»*

Αλλά αυτές οι εκκλήσεις προς τους πρίγκιπες έμειναν χωρίς αποτέλεσμα, ενώ ταυτόχρονα μεγάλωνε μέρα με τη μέρα μέσα στο λαό, η επαναστατική αναταραχή. Ο Μίντσερ, του οποίου οι ιδέες αποκτούσαν όλο και περισσότερη οξυδέρκεια και τολμηρότητα διαχώρισε τώρα αποφασιστικά τη θέση του από την αστική μεταρρύθμιση και εμφανίστηκε από εκείνη τη στιγμή άμεσα και σαν πολιτικός διαφωτιστής.

Η θεολογικο-φιλοσοφική του θεωρία έκανε επίθεση σ’ όλα τα βασικά σημεία όχι μόνο του καθολικισμού, αλλά και του χριστιανισμού γενικά. Δίδασκε με χριστιανική μορφή έναν πανθεϊσμό που έχει μια περίεργη ομοιότητα με τον σύγχρονο τρόπο θεώρησης*2 και σε μερικά του, μάλιστα, σημεία άγγιζε τον αθεϊσμό. Απέρριπτε τη Βίβλο τόσο σαν αποκλειστική όσο και σαν αλάνθαστη αποκάλυψη. Η ουσιαστική, η ζωντανή αποκάλυψη είναι η λογική, μια αποκάλυψη που υπήρξε και υπάρχει ακόμη σε κάθε εποχή και σε όλους τους λαούς. Η αντιπαράθεση της Βίβλου στη λογική σημαίνει δολοφονία του πνεύματος από το γράμμα. Γιατί το Αγιο Πνεύμα, για το οποίο μιλά η Βίβλος, δεν είναι κάτι που υπάρχει έξω από μας· το Αγιο Πνεύμα είναι ακριβώς η λογική. Η πίστη δεν εί

* «Ου διαθήση προς αυτούς διαθήκην ουδέ μη ελεήσητε αυτούς (...) και ορ- γισθήσεται θυμώ κύριος εις υμάς και εξολοθρεύσει σε το τάχος. Αλλ' ούτως ποιήσετε αυτοίς- τους βωμούς αυτών καθελείτε και τας στήλας αυτών συντρίβετε και τα άλση αυτών εχκόφετε και τα γλυπτά των θεών αυτών κατακαύσετε πυρί.» (Δευτερονάμιον. 7, 2-4-5)5,.

73


ναι τίποτε άλλο από την αφύπνιση της λογικής στον άνθρωπο και, γ ι’ αυτό και οι ειδωλολάτρες θα μπορούσαν να έχουν π ίστη. Μέσω αυτής της πίστης, μέσω της αφυπνισμένης λογικής, ο άνθρωπος θεοποιείται και καθαγιάζεται. Έτσι, ο ουρανός δεν είναι κάτι που βρίσκεται στο υπερπέραν, πρέπει να τον αναζητήσουμε σ’ αυτή τη ζωή και καθήκον των πιστών είναι η καθιέρωση αυτού του ουρανού, της βασιλείας του θεού, εδώ στη Γη. Όπως δεν υπάρχει Ουρανός στο υπερπέραν, έτσι δεν υπάρχει ούτε Κόλαση ή καταδίκη. Επίσης δεν υπάρχει Διάβολος, παρά κακές επιθυμίες και απληστία των ανθρώπων. Ο Χριστός ήταν άνθρωπος σαν κι εμάς, προφήτης και δάσκαλος, και ο Δείπνος του είναι ένα απλό μνημόσυνο δείπνο, όπου καταναλίσκεται άρτος και οίνος χωρίς άλλα μυστικιστικά καρυκεύματα.

Αυτές τις διδαχές τις κήρυχνε ο Μίντσερ καλυμμένες κάτω από την ίδια χριστιανική φρασεολογία, κάτω από την οποία αναγκαζόταν να κρύβεται η νεότερη φιλοσοφία για κάποιο διάστημα. Αλλά η αρχιαιρετική βασική του σκέψη προβάλλει παντού από τα γραπτά του και φαίνεται καθαρά ότι έδινε πολύ λιγότερη σημασία στον βιβλικό μανδύα από ό,τι μερικοί μαθητές του Χέγκελ στη νεότερη εποχή. Και, ωστόσο, μεσολαβούν τριακόσια χρόνια ανάμεσα στον Μίντσερ και τη σύγχρονη φιλοσοφία.

Η πολιτική του διδασκαλία συνδεόταν πολύ στενά μ’ αυτές τις επαναστατικές θρησκευτικές απόψεις και ξεπερνούσε τις άμεσα υπάρχουσες κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες όσο και η θεολογία του ξεπερνούσε τις ισχύουσες αντιλήψεις της εποχής του. Όπως η θρησκευτική φιλοσοφία του Μίντσερ άγγιζε τον αθεϊσμό, έτσι και το πολιτικό του πρόγραμμα άγγιζε τον κομμουνισμό και δεν ήταν λίγες οι σύγχρονες κομμουνιστικές αιρέσεις (Sekten), ακόμη και στα πρόθυρα της επανάστασης του Φλεβάρη, που δεν είχαν πλουσιότερο θεωρητικό οπλοστάσιο από τους «μιντσερικούς» του δέκατου έκτου αιώνα. Αυτό το πρόγραμμα, λιγότερο σύνθεση των διεκδικήσεων των τότε πληβείων και πιο πολύ μεγαλοφυής προαίσθηση των όρων χει

74


ραφέτησης των προλεταριακών στοιχείων που μόλις άρχιζαν να αναπτύσσονται ανάμεσα σ’ αυτούς τους πληβείους -αυτό το πρόγραμμα απαιτούσε την άμεση εγκαθίδρυση της Βασιλείας του θεού, της Χιλιετούς Βασιλείας των προφητειών στη Γη, με επιστροφή της Εκκλησίας στην αρχική της κατάσταση και κατάργηση όλων των θεσμών που έρχονταν σε αντίθεση μ’ αυτή την υποτιθέμενη πρωτοχριστιανική, αλλά στην πραγματικότητα πολύ νέα εκκλησία. Σαν Βασιλεία του θεού, όμως, ο Μίντσερ δεν εννοούσε τίποτε άλλο από ένα κοινωνικό καθεστώς στο οποίο δεν υπάρχουν πια ταξικές διαφορές, ιδιωτική ιδιοκτησία και κρατική εξουσία αυτόνομη και ξένη προς τα μέλη της κοινωνίας. Όλες οι υπάρχουσες εξουσίες, στο βαθμό που δεν θα ήθελαν να υποταχθούν και να προσχωρήσουν στην Επανάσταση, θα έπρεπε να ανατραπούν, όλες οι εργασίες και τα αγαθά να μοιράζονται από κοινού και να καθιερωθεί η πιο πλήρης ισότητα. Επρεπε να οργανωθεί μια ένωση (Bund) για να τα επιβάλει όλα αυτά όχι μόνο σε όλη τη Γερμανία, αλλά σε ολόκληρη τη χριστιανοσύνη- οι πρίγκιπες και οι αφέντες θα έπρεπε να κληθούν να προσχωρήσουν- όπου δεν δεχθούν, η Ένωση θα πρέπει, με την πρώτη ευκαιρία, να τους ανατρέψει με τα όπλα ή να τους σκοτώσει.

Ο Μίντσερ άρχισε αμέσως να οργανώνει αυτή την Ένωση. Τα κηρύγματά του πήραν έναν ακόμη πιο βίαιο και επαναστατικό χαρακτήρα- πλάι στις επιθέσεις ενάντια στους παπάδες, κεραυνοβολούσε με το ίδιο πάθος τους πρίγκιπες, την αριστοκρατία, τους πατρικίους, περιέγραφε με φλογερό τρόπο την υπάρχουσα καταπίεση, αντιπαραθέτοντας τη φαντασίωσή του για τη χιλιετή Βασιλεία και την κοινωνικο-ρεπουμπλικανική ισότητα. Ταυτόχρονα, δημοσίευε το ένα επαναστατικό φυλλάδιο μετά το άλλο και έστελνε εκπροσώπους προς όλες τις κατευθύνσεις, ενώ ο ίδιος οργάνωνε την Ένωση στο Άλστεντ και τη γύρω περιοχή.

Ο πρώτος καρπός αυτής της προπαγάνδας ήταν η καταστροφή του παρεκκλησίου της Παναγίας του Μέλερμπαχ του Αλστεντ, σύμφωνα με την εντολή: «Καταστρέψτε τους βωμούς

75


τους, τσακίστε τις στήλες τους και κάψτε τα είδωλά τους, γιατί είσθε άγιος λαός.»*

Οι πρίγκιπες της Σαξονίας ήρθαν οι ίδιοι στο Αλστεντ για να καταστείλουν την αναταραχή και κάλεσαν τον Μίντσερ στον πύργο. Εκεί, τους έκανε ένα κήρυγμα54 το οποίο δεν το είχαν συνηθίσει από τον Λούθηρο, «την τρυφηλή σάρκα της Βιτεμ- βέργης»55, όπως τον ονόμαζε ο Μίντσερ. Επέμενε ότι οι άθεοι αξιωματούχοι, ιδιαίτερα οι παπάδες και οι μοναχοί, που αντιμετώπιζαν το Ευαγγέλιο σαν αίρεση, έπρεπε να θανατωθούν και ανέτρεξε γ ι’ αυτό στην Καινή Διαθήκη. Οι άθεοι δεν έχουν δικαίωμα να ζουν, εκτός κι αν έχουν δείξει έλεος απέναντι τους οι εκλεκτοί. Αν οι πρίγκιπες δεν τιμωρήσουν τους άθεους, τότε ο θεός θα τους αφαιρέσει το σπαθί, γιατί όλη η κοινότητα έχει την εξουσία του σπαθιού. Η ρίζα της τοκογλυφίας, της κλοπής και της αρπαγής είναι οι πρίγκιπες και οι αφέντες· αρπάζουν για τον εαυτό τους όλα τα πλάσματα, τα ψάρια στο νερό, τα πουλιά στον αέρα, τα φυτά στη γη. Κι ύστερα κάνουν και κήρυγμα στους φτωχούς με την εντολή: Ου κλέψεις, οι ίδιοι, όμως, αρπάζουν ό,τι βρουν, γδέρνουν τον αγρότη και το χειροτέχνη. Αν, όμως, αυτός απλώσει χέρι στο παραμικρό, τότε τον κρεμούν και έρχεται μετά κι ο δρ. Ψεύτης και λέει: Αμήν.

«Οι αφέντες κάνουν μόνοι τους εχθρό τους τους φτωχούς. Αφού δεν θέλουν να καταργήσουν την αιτία της αναταραχής, πώς μπορεί να βγει καλό στο τέλος; Αχ, αγαπητοί κύριοι, τι ωραία που θα τσακίσει ο θεός όλα αυτά τα παλιοτετζερικά με ένα σιδερένιο λοστό!** Όταν το λέω, θεωρούμαι ταραχοποιός. Ας είμαι!» (Βλέπε Ζϊπιπιβπηάηη, ΒΆυεπιλπεβ, II, σελ. 75156.

‘ «Τους βωμούς αυτών καθελείτε και τας στήλας αυτών συντρίψετε και τα άλση αυτών εκκόψετε και τα γλυπτά των θεών αυτών κατακαύσετε πυρί ότι λαός άγιος ει Κυρίω τω θεώ σου και σε προείλατο Κύριος ο θεός σου είναι σε αυτώ λαόν περιούσιον παρά πάντα τα έθνη, όσα επί προσώπου της Γης.» (Δευτερονόμιον, 7, 5-δ)53.

“ «Ποιμανείς αυτοίς εν ράβδω σιδηρά ως σκεύος κεραμέως συντρίψεις αυτούς.» (ΨΑΛΜΟΣ Β ).

76


Ο Μίντσερ τύπωσε το κήρυγμα· ο τυπογράφος του στο Αλστεντ αναγκάστηκε από το δούκα Ιωάννη της Σαξονίας να εγκαταλείψει τη χώρα και ο ίδιος υποχρεώθηκε να υποβάλλει όλα του τα κείμενα στη λογοκρισία της κυβέρνησης του Δουκάτου της Βαϊμάρης. Δεν σεβάστηκε, όμως τη διαταγή αυτή. Αμέσως μετά, τύπωσε ένα εξαιρετικά εμπρηστικό κείμενο στην αυ- τοκρατορική πόλη του Μίλχάουζεν57, όπου προέτρεπε το λαό

«να μεγαλώσει την τρύπα από όπου όλος ο κόσμος να μπορεί να δει και να καταλάβει ποιοι είναι αυτοί οι μεγαλόσχημοι που μετέτρεψαν βλάσφημα το θεό σε ζωγραφιστό ανθρωπάκι»,

και το οποίο έκλεινε με τα λόγια:

«Όλος ο κόσμος πρέπει να δεχτεί ένα γερό χτύπημα, θ α γίνει τέτοια φασαρία, που οι άθεοι θα πέσουν από το θρόνο, ενώ οι ταπεινοί θα ανυψωθούν.»*

Σαν σύνθημα έγραψε στον τίτλο «Ο Τόμας Μίντσερ με το σφυρί»:

«Κοίταξε! Έβαλα τα λόγια μου στο στόμα σου, σε έβαλα σήμερα πάνω από τους ανθρώπους και πάνω από τους πλούσιους** για να ξεριζώσεις, να συντρίψεις, να διασκορπίσεις και να ανατρέψεις και να χτίσεις και να φυτέψεις***. Έχει υψωθεί σιδερένιο τείχος ενάντια στους βασιλιάδες, τους πρίγκιπες, τους παπάδες και ενάντια στο λαό. Ας πολεμήσουν, η νίκη είναι θαυμαστή με την πτώση των δυνατών και άθεων τυράννων.»

•«καθείλε δυνάστας από θρόνων χαι ύψωσε ταπεινούς» (Λουκάς, Α. 46.52).**(1875) λείπει: σε έβαλα σήμερα πάνω από τους ανθρώπους και πάνω

από τους πλούσιους.***«Ιδού δέόωκα τους λόγους μου εις το στόμα σου1 ιδού κατέστηκά σε σή

μερον επί έθνη και επί βασιλείας εκχριζούν και χατασκάπτειν και απολύειν και καταφυτεύειν.» (Ιερεμίας Α, 9-10).

77


Η ρήξη του Μίντσερ με τον Λούθηρο και το κόμμα του είχε από καιρό συντελεστεί. Ο Λούθηρος είχε αναγκαστεί να αποδεχθεί και ο ίδιος ορισμένες εκκλησιαστικές μεταρρυθμίσεις, τις οποίες ο Μίντσερ είχε ήδη εφαρμόσει χωρίς να τον ρωτήσει. Παρατηρούσε τη δραστηριότητα του Μίντσερ με την οργισμένη δυσπιστία του μετριοπαθούς μεταρρυθμιστή ενάντια στο πιο δραστήριο κόμμα που οδηγεί παραπέρα. Ήδη την άνοιξη του 1524, ο Μίντσερ είχε γράψει στον Μελάγχθωνα, αυτό το πρότυπο φιλισταίου και ένθερμου αρτηριοσκληρωτικού, ότι αυτός κι ο Λούθηρος δεν καταλάβαιναν καθόλου το κίνημα. Ότι προσπαθούσαν να το πνίξουν στη βιβλική κειμενολατρία, και ότι όλη τους η διδασκαλία ήταν σκουληκοφαγωμένη.

«Αγαπητοί αδερφοί, πάψτε να περιμένετε και να διστάζετε. Είναι καιρός, το καλοκαίρι βρίσκεται προ των πυλών. Μην έχετε φιλίες με τους άθεους, εμποδίζουν το Λόγο να δράσει με όλη του τη δύναμη. Μην κολακεύετε τους πρίγκιπές σας, αλλιώς θα χαθείτε κι εσείς οι ίδιοι μαζί τους. Καλομαθημένοι γραμματιζούμενοι, μην είστε απρόθυμοι, δεν μπορώ να κάνω αλλιώς.»5»

Ο Λούθηρος προκαλεί επανειλημμένα τον Μίντσερ σε ανοιχτή συζήτηση. Εκείνος, όμως, έτοιμος να φέρει σε οποιαδήποτε στιγμή την πάλη μπροστά στο λαό, δεν είχε την παραμικρή διάθεση να μπλεχτεί σε θεολογικούς καβγάδες μπροστά στο προκατειλημμένο κοινό του πανεπιστημίου της Βιτεμβέργης. Δεν ήθελε «να φέρει τη μαρτυρία του Πνεύματος αποκλειστικά μπροστά στη Μεγάλη Σχολή»59. Αν ο Λούθηρος ήταν ειλικρινής, τότε έπρεπε να χρησιμοποιήσει την επιρροή του για να σταματήσουν οι στρεψοδικίες ενάντια στον τυπογράφο του Μίντσερ και να καταργη- θεί η εντολή λογοκρισίας, ώστε να μπορεί να αναπτυχθεί η πάλη ανεμπόδιστα μέσα από τον τύπο.

Τώρα, μετά την επαναστατική μπροσούρα του Μίντσερ που αναφέραμε, ο Λούθηρος τον καταγγέλλει ανοιχτά. Στην έντυπη «Επιστολή προς τους πρίγκιπες της Σαξονίας ενάντια στο

78


πνεύμα της ανταρσίας»*, κήρυξε τον Μίντσερ όργανο του Σατανά και προέτρεπε τους πρίγκιπες να επέμβουν και να διώξουν από τη χώρα τους υποκινητές της αναταραχής, γιατί αυτοί δεν αρκούνται να κηρύχνουν τις ολέθριες διδασκαλίες τους, αλλά και καλούν σε εξέγερση και σε βίαιη αντιπαράθεση ενάντια στην εξουσία.

Την 1η Αυγούστου, ο Μίντσερ έπρεπε να απολογηθεί μπροστά στους πρίγκιπες στον πύργο της Βαϊμάρης κατηγορούμενος για στάση. Εναντίον του υπήρχαν στοιχεία εξαιρετικά ενοχοποιητικά- είχαν ανακαλύψει τα ίχνη της μυστικής του οργάνωσης, καθώς και το χέρι του στις συνδέσεις των εργατών ορυχείων και των αγροτών. Τον απειλούσαν με εξορία. Μόλις επέστρεψε στο Αλστεντ, έμαθε ότι ο δούκας Γεώργιος της Σαξονίας ζητούσε την έκδοσή του- είχαν πιαστεί γράμματα της Ένωσης γραμμένα με το χέρι του, με τα οποία καλούσε τους υπηκόους του Γεωργίου σε ένοπλη αντίσταση ενάντια στους εχθρούς του Ευαγγελίου. Το Συμβούλιο θα τον είχε εκδώσει αν δεν έφευγε από την πόλη.

Στο μεταξύ, η ένταση της αναταραχής ανάμεσα στους αγρότες και τους πληβείους είχε διευκολύνει εξαιρετικά την προπαγάνδα του Μίντσερ, που είχε βρει στους αναβαπτιστές ανεκτίμητους φορείς για αυτή την προπαγάνδα. Αυτή η αίρεση, χωρίς καθορισμένη θετική διδασκαλία, δεμένη μόνο με την κοινή της αντίθεση ενάντια σε όλες τις κυρίαρχες τάξεις και με το κοινό σύμβολο του δεύτερου βαπτίσματος, ασκητικά αυστηρή στον τρόπο ζωής της, ακούραστη, φανατική και άφοβη στην προπαγάνδα της, είχε συσπειρωθεί όλο και πιο πολύ γύρω από τον Μίντσερ. Στερημένη από κάθε μόνιμη κατοικία λόγω των διωγμών, γύριζε σε όλη τη Γερμανία, κηρύχνοντας παντού τη νέα διδασκαλία, με την οποία ο Μίντσερ της είχε ξεκαθαρίσει τις ίδιες τις επιθυμίες και τις ανάγκες της. Αναρίθμητοι βασανίστηκαν, κάηκαν στην πυρά ή εκτελέστηκαν με άλλους τρόπους, αλλά το θάρρος και η αντοχή αυτών των απεσταλμένων δεν

»Brief an die Fürsten zu Sachsen wider den aufrührerischen Geist.

79


κλονίζονταν και η επιτυχία της δραστηριότητάς τους, μέσα στην ταχεία άνοδο της λαϊκής αναστάτωσης, ήταν απροσμέτρητη. Γι’ αυτό ο Μίντσερ, όταν έφυγε από τη θουριγγία, βρήκε το έδαφος παντού έτοιμο και μπορούσε να στραφεί όπου ήθελε.

Στη Νυρεμβέργη, όπου πήγε πρώτα ο Μίντσερ«0, δεν είχε περάσει ούτε μήνας που είχε καταπνίγει μια αγροτική εξέγερση. Ο Μίντσερ έκανε εδώ την προπαγάνδα του κρυφά. Γρήγορα εμφανίστηκαν άνθρωποι που υπερασπίζονταν τις πιο τολμηρές θεολογικές του απόψεις για τη μη δεσμευτικότητα της Βίβλου και τη μηδαμινότητα των μυστηρίων, που θεωρούσαν τον Χριστό απλό άνθρωπο και χαρακτήριζαν άθεη τη βία των κοσμικών αρχών. «Εδώ φαίνεται να τριγυρίζει ο Σατανάς, το πνεύμα από το Άλστεντ!»«1, κραύγαζε ο Λούθηρος. Εδώ στη Νυρεμβέργη, ο Μίντσερ τύπωσε την απάντησή του στον Λούθηρο«2. Τον κατηγόρησε ακριβώς ότι κολακεύει τους πρίγκιπες και ότι βοηθάει το αντιδραστικό κόμμα με τη μεσοβέζικη στάση του. Ο λαός, όμως, παρ’ όλα αυτά θα ελευθερωθεί και ο δόκτωρ Λούθηρος θα την πάθει σαν την αιχμάλωτη αλεπού.

Το κείμενο κατασχέθηκε με εντολή του Συμβουλίου και ο Μίντσερ αναγκάστηκε να εγκατάλείψει τη Νυρεμβέργη.

Τώρα πήγε μέσω Σβάμπεν στην Αλσατία, την Ελβετία και πίσω στον Ανω Μέλανα Δρυμό, όπου ήδη πριν λίγους μήνες είχε ξεσπάσει η εξέγερση, την οποία, σε μεγάλο βαθμό, είχαν επισπεύσει οι αναβαπτιστές απεσταλμένοι του. Αυτό το προπαγανδιστικό ταξίδι του Μίντσερ είναι φανερό ότι συντέλεσε ουσιαστικά στην οργάνωση του λαϊκού κόμματος, στην καθαρή διατύπωση των αιτημάτων του και στην τελική γενική έκρηξη της εξέγερσης τον Απρίλη του 1525. Ιδιαίτερα καθαρά εκδηλώθηκε εδώ η διπλή επίδραση του Μίντσερ, από τη μια μεριά στο λαό, στον οποίο μιλούσε στη γλώσσα της θρησκευτικής προφητείας που ήταν τότε η μόνη κατανοητή γλώσσα, και από την άλλη μεριά στους μυημένους, στους οποίους μπορούσε να εκ- φράσει τον τελικό του σκοπό. Αν στη θουριγγία είχε ήδη από παλιότερα συγκεντρώσει γύρω του έναν κύκλο από τους πιο αποφασισμένους ανθρώπους όχι μόνο από το λαό, αλλά και

80


από τον κατώτερο κλήρο και τους είχε βάλει επικεφαλής της μυστικής οργάνωσης, εδώ γίνεται το επίκεντρο ολόκληρου του επαναστατικού κινήματος της Νοτιοδυτικής Γερμανίας, οργανώνει τη σύνδεση της Σαξονίας και της θουριγγίας μέσω του Φράνκεν και του Σβάμπεν ως την Αλσατία και τα σύνορα της Ελβετίας και περιλαμβάνει ανάμεσα στους μαθητές του και στους αρχηγούς της Ένωσης προπαγανδιστές της Νότιας Γερμανίας, σαν τον Χούμπμάγερ στο Βάλντσχουτ, τον Κόνραντ Γκρέμπελ της Ζυρίχης, τον Φραντς Ρέμπμαν στο Γκρίσεν, τον Σάπελερ στο Μέμινγκεν, τον Γιάκομπ Βέε στο Λάιπχάιμ, τον δόκτορα Μάντελ στη Στουτγάρδη, στο μεγαλύτερο μέρος τους επαναστάτες κληρικούς. Ο ίδιος έμεινε κυρίως στο Γκρίσεν, στα σύνορα του Σάφχάουζεν και από εκεί περιόδευσε στο Χέ- γκαου, στο Κλέτγκαου κλπ. Οι αιματηροί διωγμοί που άρχισαν παντού οι θορυβημένοι πρίγκιπες και αφέντες ενάντια σ’ αυτή τη νέα πληβειακή αίρεση συντέλεσαν όχι και λίγο στην υποδαύλιση του πνεύματος της εξέγερσης και στη συσπείρωση της Ένωσης. Έτσι προπαγάνδιζε ο Μίντσερ για πέντε μήνες στην Ανω Γερμανία και καθώς πλησίαζε ο καιρός να ξεσπάσει η εξέγερση, επέστρεψε πάλι στη θουριγγία, όπου ήθελε να καθοδηγήσει ο ίδιος την εξέγερση και όπου θα τον ξαναβρούμε.

θ α δούμε πόσο πιστά ο χαρακτήρας και η συμπεριφορά των δύο κομματικών ηγετών αντανακλούν τη στάση των ίδιων των κομμάτων τους. Πώς η αναποφασιστικότητα, ο φόβος μπροστά στο ίδιο το κίνημα που έπαιρνε σοβαρή τροπή, η δειλή δουλο- πρέπεια απέναντι στους πρίγκιπες του Λούθηρου ταίριαζαν απόλυτα στην ταλαντευόμενη, διφορούμενη πολιτική των αστών και πώς η επαναστατική ενεργητικότητα και αποφασιστικότητα του Μίντσερ αναπαράγονται στο πιο αναπτυγμένο τμήμα των πληβείων και των αγροτών. Η διαφορά είναι μόνο ότι, ενώ ο Λούθηρος αρκέστηκε να εκφράσει τις αντιλήψεις και επιθυμίες της πλειοψηφίας της τάξης του και, έτσι, να αποκτήσει μια πολύ φτηνή δημοτικότητα, ο Μίντσερ, αντίθετα, πήγε πολύ μακρύτερα από τις άμεσες αντιλήψεις και απαιτήσεις των πληβείων και αγροτών, δημιουργώντας από το καλύτερο κομ

81


μάτι των τότε επαναστατικών στοιχείων ένα κόμμα, το οποίο, άλλωστε, όσο στεκόταν στο ύψος των ιδεών του και συμμεριζόταν την ενεργητικότητά του, έμεινε πάντα μια μικρή μόνο μειοψηφία της εζεγερμένης μάζας.

82

Ill[Πρόδρομοι του μεγάλου πολέμου των χωρικών

μεταξύ 1476 και 1517]

Πενήντα χρόνια περίπου μετά την καταστολή του χουσιτικού κινήματος, φάνηκαν τα πρώτα συμπτώματα του επαναστατικού πνεύματος που γεννιόταν ανάμεσα στους γερ- μανούς αγρότες*.

Στην επισκοπή του Βίρτσμπουργκ, μια επισκοπή που είχε εξαθλιωθεί ήδη από τους χουσιτικούς πολέμους «από κακή διακυβέρνηση, από πολλούς φόρους, δοσίματα, διαμάχες, εχθρότητες, από τον πόλεμο, τη φωτιά, τους σκοτωμούς, τις φυλακές και τα παρόμοια»« και λεηλατούνταν αδιάντροπα συνέχεια από επισκόπους, παπάδες και αριστοκρατία, εμφανίστηκε το 1476 η πρώτη αγροτική συνωμοσία. Ένας νεαρός βοσκός και οργανοπαίχτης, ο Χανς Μπέχάιμ από το Νίχλασχάουζεν, γνωστός και σαν Τυμπανιστής και Πφάιφερχένσλαϊν (Γιαννάκης ο Γκαϊντατζής), παρουσιάστηκε ξαφνικά σαν προφήτης στην κοιλάδα του Τάουμπερ. Διηγήθηκε ότι του παρουσιάστηκε η Παρθένος Μαρία· τον διέταξε να κάψει το τύμπανό του, να πάψει να υπηρετεί το χορό και τις άλλες αμαρτωλές απολαύσεις, και

•Ακολουθούμε στις χρονολογίες τα στοιχεία του Τσίμερμαν στα οποία στρεφόμαστε εξαιτίας της έλλειψης επαρκών πηγών στο εξωτερικό και τα οποία είναι πλήρως επαρκή για το σκοπό αυτού του άρθρου (υποσημείωση του Φρ. Ένγκελς στην έκδοση του 1850).

83


να καλεί το λαό σε μετάνοια. Έτσι θα απαλλαγεί ο καθένας από τις αμαρτίες του και από τις μάταιες επιθυμίες αυτού του κόσμου, θα εγκαταλείψει κάθε κόσμημα και στολίδι και θα προσκυνήσει την Παναγία από το Νίκλασχάουζεν για να λάβει άφεση αμαρτιών.

Εδώ βρίσκουμε κιόλας, στον πρώτο πρόδρομο του κινήματος, εκείνον τον ασκητισμό τον οποίο συναντάμε σε όλες τις μεσαιωνικές εξεγέρσεις με θρησκευτική απόχρωση και στη νεότερη εποχή στις αρχές κάθε προλεταριακού κινήματος. Αυτή η ασκητική αυστηρότητα των ηθών, αυτή η απαίτηση εγκατάλειψης όλων των απολαύσεων και των διασκεδάσεων της ζωής αντιπαραθέτει από τη μια μεριά στις κυρίαρχες τάξεις την αρχή της σπαρτιάτικης ισότητας και, από την άλλη, αποτελεί αναγκαίο μεταβατικό στάδιο, χωρίς το οποίο το κατώτερο στρώμα της κοινωνίας ποτέ δεν μπορεί να μπει σε κίνηση. Για να αναπτύξει την επαναστατική του ενέργεια, για να συνειδητοποιήσει και το ίδιο την εχθρική του στάση απέναντι σε όλα τα άλλα στοιχεία της κοινωνίας, για να συσπειρωθεί σαν τάξη, πρέπει να αρχίσει απομακρύνοντας όλα εκείνα που θα μπορούσαν να το συμφιλιώνουν ακόμη με την υπάρχουσα κοινωνική κατάσταση, πρέπει να απαρνηθεί τις λίγες χαρές που θα μπορούσαν να κάνουν την άθλια ζωή του έστω και για μια στιγμή υποφερτή και τις οποίες ακόμη και η σκληρότερη καταπίεση δεν θα μπορούσε να του αποσπάσει. Αυτός ο πληβει- ακός και προλεταριακός ασκητισμός διαφέρει, τελείως, τόσο από την άποψη της άγριας φανατικής μορφής του όσο και από την άποψη του περιεχομένου του, από τον αστικό ασκητισμό, όπως τον κήρυχναν η αστική, λουθηρανική ηθική και οι άγγλοι πουριτανοί (σε διάκριση από τους ανεξάρτητους«4 και τις πιο προωθημένες αιρέσεις), και του οποίου όλο το μυστικό είναι η αστική (bürgerlich) φιλαργνρία. Εννοείται, άλλωστε, ότι αυτός ο πληβειακός προλεταριακός ασκητισμός χάνει τον επαναστατικό του χαρακτήρα στο βαθμό που από τη μια μεριά, η ανάπτυξη των σύγχρονων παραγωγικών δυνάμεων αυξάνει σε τεράστιο βαθμό τα υλικά μέσα της ικανοποίησης, κάνοντας πε

84


ριττή τη σπαρτιάτικη ισότητα, και, από την άλλη, η θέση του προλεταριάτου στην κοινωνία και, έτσι, το ίδιο το προλεταριάτο γίνεται όλο και πιο επαναστατικό. Τότε, εξαφανίζεται βαθμιαία από τις μάζες και, στα μέλη των αιρέσεων που εμμένουν σ’ αυτόν, καταλήγει άμεσα σε αστική φιλαργυρία, είτε σε μεγαλόστομη ηθικολογία, πράγμα που, στην πράξη, καταλήγει πάλι στο φιλισταϊσμό ή στη συντεχνιακή τσιγκουνιά. Η μάζα του προλεταριάτου δε χρειάζεται τα κηρύγματα απάρνησης, πολύ περισσότερο αφού δεν έχει πια σχεδόν τίποτε που να μπορεί να απαρνηθεί.

Το κήρυγμα της μετάνοιας του Πφάιφερχένσλαϊν βρήκε μεγάλη απήχηση· όλοι οι προφήτες της εξέγερσης άρχιζαν μ’ αυτό και, πραγματικά, μόνο μια τεράστια προσπάθεια, μια ξαφνική απαλλαγή από όλο τον συνηθισμένο τρόπο ζωής θα μπορούσε να θέσει σε κίνηση αυτή τη διασκορπισμένη, αραιή, μαθημένη στην τυφλή υποταγή αγροτική μάζα. Αρχισαν προσκυνήματα στο Νίκλασχάουζεν και γρήγορα πήραν έκταση· και όσο πια μαζική ήταν η λαϊκή προσέλευση τόσο και πια ανοιχτά εξέθετε ο νεαρός αντάρτης τα σχέδιά του. Η Παναγία του Νίκλασχάουζεν του είπε, κήρυχνέ, ότι από τώρα και στο εξής δε θα έπρεπε να υπάρχει αυτοκράτορας ή πρίγκιπας, ούτε πάπας ούτε άλλη εκκλησιαστική ή κοσμική εξουσία- ο καθένας έπρεπε να είναι αδερφός του άλλου, να κερδίζει το ψωμί του με τα χέρια του και να μην έχει κανείς περισσότερα από τον άλλο. Όλα τα νοίκια, οι έγγειοι πρόσοδοι, ο ι αγγαρείες, οι δασμοί, οι φόροι και τα άλλα δοσίματα σε χρήμα ή δουλειά έπρεπε να καταργη- θούν για πάντα και τα δάση, τα νερά και τα λιβάδια να είναι παντού ελεύθερα.

Ο λαός δέχτηκε αυτό το νέο Ευαγγέλιο με χαρά. Γρήγορα η φήμη του προφήτη, «του μηνύματος της Δέσποινάς μας», απλώθηκε μακριά. Από το Όντενβαλντ, από τον Μάιν, τον Κόχερ και τον Γιαγκστ, ακόμη και από τη Βαυαρία, το Σβάμπεν και τον Ρήνο έρχονταν πλήθη προσκυνητών. Διηγόνταν για θαύματα που έλεγαν ότι είχε κάνει· γονάτιζαν μπροστά του και προσεύχονταν σαν μπροστά σε άγιο- αφαιρούσαν τούφες από την

85


κάπα του σαν να ήταν ιερό λείψανο ή φυλακτό. Του κάκου οι παπάδες εκστράτευαν εναντίον του, παρουσιάζοντας τα οράμα- τά του σαν οφθαλμαπάτη του Σατανά και τα θαύματά του σαν αγυρτείες της Κόλασης. Η μάζα των πιστών αυξανόταν ασυγκράτητα, η επαναστατική αίρεση άρχισε να διαμορφώνεται, τα κυριακάτικα κηρύγματα του επαναστάτη βοσκού συγκέντρωναν στο Νίκλασχάουζεν πλήθη από 40.000 και πάνω ανθρώπους.

Πολλούς μήνες κράτησε το κήρυγμα του Πφάιφερχένσλαϊν προς τις μάζες. Δε σκόπευε, όμως, να μείνει στο κήρυγμα. Είχε μυστικές συνεννοήσεις με τον εφημέριο του Νίκλασχάουζεν και με δύο ιππότες, τον Κουντς φον Τούνφελντ και το γιο του, που ακολουθούσαν τη νέα διδασκαλία και επρόκειτο να γίνουν οι στρατιωτικοί ηγέτες της εξέγερσης που προετοιμαζόταν. Τελικά, την Κυριακή του Αγίου Κιλιανού, όταν η δύναμή του έμοιαζε να είναι αρκετά μεγάλη, έδωσε το σύνθημα:

«Και τώρα», κατέληξε στο κήρυγμά του, «πηγαίνετε στο σπίτι σας και συλλογιστείτε τι σας αποκάλυψε η Παναγία και αφήστε το επόμενο Σάββατο τις γυναίκες, τα παιδιά και τους γέρους στο σπίτι, αλλά εσείς οι άντρες ελάτε πάλι στο Νίκλασχάουζεν την ημέρα της Αγίας Μαργαρίτας, δηλαδή το Σάββατο που μας έρχεται· και φέρτε μαζί σας τα αδέρφια και τους φίλους σας, όσους μπορείτε. Μην έρθετε, όμως, με το ραβδί του προσκυνητή, αλλά με τα όπλα, με το κερί του προσκυνήματος στο ένα χέρι και με το σπαθί, το κοντάρι ή το τσεκούρι στο άλλο. Και η Παναγία θα σας αναγγείλει μετά ποιο είναι το θέλημά της και τι πρέπει να κάνετε.»45

Πριν, όμως, συρρεύσουν οι αγρότες, οι ιππότες του επισκόπου* είχαν συλλάβει τη νύχτα τον προφήτη της ανταρσίας και τον είχαν μεταφέρει στον πύργο του Βίρτσμπουργκ. Την καθορισμένη ημέρα συγκεντρώθηκαν γύρω στις 34.000 ένοπλοι

•Ροδόλφος 2ος του Σέρενμπεργκ.

86

Ο ΠΟΛΕΜΟΙ ΤΩΝ ΧΩΡΙΚΩΝ ΣΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ

αγρότες, αλλά η είδηση αυτή επέδρασε αποθαρρυντικά πάνω τους. Το μεγαλύτερο μέρος διαλύθηκε- οι πιο μυημένοι συγκράτησαν γύρω στις 16.000 και παρατάχθηκαν μαζί τους μπροστά στον πύργο, με επικεφαλής τον Κουντς φον Τούνφελντ και το γιο του Μιχαήλ. Ο επίσκοπος κατάφερε να αποσυρθούν με διάφορες υποσχέσεις- μόλις, όμως, άρχισαν να διασκορπίζονται, οι ιππότες του επισκόπου τους επιτέθηκαν και αιχμαλώτισαν πολλούς. Δύο αποκεφαλίστηκαν, ενώ ο ίδιος ο Πφάιφερχένσ- λαϊν κάηκε στην πυρά. Ο Κουντς φον Τούνφελντ δραπέτευσε και ξανάγινε δεκτός μόνο ύστερα από την παραχώρηση όλης της περιουσίας του στα εκκλησιαστικά ιδρύματα. Τα προσκυνήματα στο Νίκλασχάουζεν κράτησαν λίγο καιρό ακόμη, αλλά, στο τέλος, καταπνίγηκαν κι αυτά.

Μετά απ’ αυτή την πρώτη απόπειρα, η Γερμανία έμεινε για αρκετό καιρό πάλι ήσυχη. Μόνο με το τέλος της δεκαετίας του ενενήντα άρχισαν νέες εξεγέρσεις και συνωμοσίες των αγροτών.

Παρερχόμαστε την ολλανδική αγροτική εξέγερση του 1491- 92, που καταπνίγηκε τελικά από το δούκα Αλμπρεχτ της Σαξονίας στη μάχη του Χέεμσκερκ, την ταυτόχρονη εξέγερση των αγροτών του Αβαείου του Κέμπτεν στο Ανω Σβαμπεν και την εξέγερση στο Φρίσλαντ με επικεφαλής τον Σιάαρντ Αιλβα γύρω στα 1497, που κι αυτή την κατέπνιξε ο Αλμπρεχτ της Σαξονίας66. Αυτές οι εξεγέρσεις, κατά ένα μέρος, βρίσκονται πολύ μακριά από τα θέατρα του καθαυτό πολέμου των χωρικών και, κατά ένα μέρος, είναι αγώνες ως τώρα ελεύθερων αγροτών ενάντια στην προσπάθεια επιβολής σ’ αυτούς της φεουδαρχίας. Περνάμε κατευθείαν στις δύο μεγάλες συνωμοσίες που προετοίμασαν τον πόλεμο των χωρικών: στο Παπούτσι της Ένωσης (Bundschuh) και στον Φτωχό Κόνραντ (Armer Konrad).

Οι ίδιες ανατιμήσεις, που προκάλεσαν την αγροτική εξέγεροη στις Κάτω Χώρες, δημιούργησαν το 1493 στην Αλσατία μια μυστική ένωση αγροτών και πληβείων, στην οποία συμμετείχαν και άνθρωποι της απλής αστικής αντιπολίτευσης και την οποία, μάλιστα, συμπαθούσε λίγο πολύ και ένα μέρος της κατώτερης αριστοκρατίας. Έδρα της Ένωσης ήταν η περιοχή

87


της Σλέτσταντ, του Ζουλτς, του Ντάμπαχ, του Στότσχαϊμ, του Σερβάιλερ κλπ., κλπ. Οι συνωμότες ζητούσαν λεηλασία και εξόντωση των Εβραίων, των οποίων η τοκογλυφία ήδη από τότε, όπως και σήμερα, απομυζούσε τους αλσατούς αγρότες, καθιέρωση ιωβηλαίου έτους, με το οποίο θα παραγράφονταν όλα τα χρέη, κατάργηση των φόρων, των δασμών και άλλων βαρών, διάλυση του εκκλησιαστικού και του (αυτοκρατορικού) δικαστηρίου του Ρότβαϊλ67, δικαίωμα έγκρισης των φόρων, περιορισμό των παπάδων σε εκκλησιαστικό εισόδημα 50-60 φλουριών ο καθένας, κατάργηση της ψιθυριστής εξομολόγησης και καθιέρωση ιδιαιτέρων, αιρετών δικαστηρίων για κάθε κοινότητα. Το σχέδιο των συνωμοτών ήταν, μόλις γίνονταν αρκετά ισχυροί, να καταλάβουν το οχυρωμένο Σλέτσταντ, να κατάσχουν τα ταμεία των μοναστηριών και της πόλης και από εκεί να ξεσηκώσουν όλη την Αλσατία. Η σημαία της Ένωσης, που θα ξεδιπλωνόταν τη στιγμή της εξέγερσης, παρίστανε ένα παπούτσι αγρότη με μακριά κορδόνια, το λεγόμενο Παπούτσι της Ένωσης, που από εκείνη τη στιγμή έδωσε στις αγροτικές συνωμοσίες για τα είκοσι επόμενα χρόνια σύμβολο και όνομα6».

Οι συνωμότες συνήθιζαν να κάνουν τις συναντήσεις τους τη νύχτα στο μοναχικό Χούνγκερμπεργκ. Η εισδοχή στην Ένωση περιλάμβανε τις πια απόκρυφες τελετές και τις φοβερότερες απειλές τιμωρίας για τους προδότες. Παρ’ όλα αυτά, όμως, η υπόθεση μαθεύτηκε ακριβώς τότε που θα έπρεπε να δοθεί το χτύπημα ενάντια στο Σλέτσταντ, γύρω στη Μεγάλη Εβδομάδα του 1493. Οι αρχές κινήθηκαν γρήγορα- πολλοί από τους συνωμότες πιάστηκαν και βασανίστηκαν, ορισμένοι τεμαχίστηκαν στα τέσσερα ή αποκεφαλίστηκαν και άλλοι, με κομμένες παλάμες ή δάκτυλα, διώχτηκαν από τη χώρα. Ένας μεγάλος αριθμός απ’ αυτούς δραπέτευσε στην Ελβετία.

Αλλά το Παπούτσι της Ένωσης σε καμιά περίπτωση δεν εξολοθρεύτηκε μ’ αυτό το πρώτο πλήγμα. Αντίθετα, εξακολούθησε μυστικά την ύπαρξή του, ενώ οι πολυάριθμοι φυγάδες που είχαν διασκορπιστεί στην Ελβετία και τη Νότια Γερμανία, έγιναν και ισάριθμοι προπαγανδιστές, οι οποίοι, βρίσκοντας


παντού όπου υπήρχε παρόμοια καταπίεση την ίδια διάθεση για εξέγερση, διέδωσαν το Παπούτσι της Ένωσης σε όλη τη Βάδη. Η επιμονή και η αντοχή με την οποία συνωμοτούσαν οι αγρότες της Ανω Γερμανίας από το 1493 και για τριάντα χρόνια μετά, με τις οποίες ξεπέρναγαν τα εμπόδια προς μια πιο μεγάλη, πιο συγκεντρωτική οργάνωση, που προέρχονταν από τον αγροτικό διεσπαρμένο τρόπο ζωής, και με τις οποίες πάντα συνωμοτούσαν ξανά και ξανά, ύστερα από αναρίθμητα πλήγματα, ήττες, εκτελέσεις των ηγετών τους, μέχρι να φτάσει, τελικά, η ευκαιρία για τη μαζική εξέγερση -αυτή η επιμονή είναι πραγματικά αξιοθαύμαστη.

Το 1502, στην επισκοπή του Σπάιερ, που τότε περιλάμβανε και την περιοχή του Μπρούχζαλ, εκδηλώθηκαν σημάδια ενός μυστικού κινήματος ανάμεσα στους αγρότες. Το Παπούτσι της Ένωσης είχε πράγματι αναδιοργανωθεί εδώ με σημαντική επιτυχία. Στην οργάνωση ανήκαν κάπου 7.000 άτομα, με κέντρο το Ούντεργκρόμπαχ, ανάμεσα στο Μπρούχζαλ και το Βάινγκάρ- τεν, και με διακλαδώσεις πέρα από τον Ρήνο ως τον Μάιν, που έφταναν ως την κομητεία της Βάδης. Τα άρθρα περιλάμβαναν: καμιά πια πληρωμή δοσίματος ή δεκάτης, φόρου ή δασμού σε πρίγκιπες, αριστοκρατία και παπάδες- κατάργηση της δουλοπαροικίας και απαλλοτρίωση και διανομή στο λαό των μοναστη- ριών και των άλλων θρησκευτικών περιουσιών και άρνηση αναγνώρισης οποιουδήποτε άλλου κυρίου εκτός από τον αυτο- κράτορα.

Εδώ βρίσκουμε για πρώτη φορά στους αγρότες τα δύο αιτήματα της απαλλοτρίωσης της εκκλησιαστικής περιουσίας προς όφελος του λαού και της ενιαίας και αδιαίρετης γερμανικής μοναρχίας· δύο αιτήματα που εμφανίζονται στο εξής συνεχώς στην πιο αναπτυγμένη μερίδα των αγροτών και πληβείων, μέχρι ο Τόμας Μίντσερ να μετατρέψει τη διανομή των εκκλησιαστικών περιουσιών σε δήμευσή τους προς όφελος της κοινοτικής περιουσίας και την ενιαία γερμανική αυτοκρατορία σε ενιαία και αδιαίρετη δημοκρατία (Republik).

Το ανανεωμένο Παπούτσι της Ένωσης είχε, όπως και το


παλιό, το μυστικό του τόπο συγκεντρώσεων, τον όρκο της σιωπής, τις τελετές εισδοχής και τη σημαία με το παπούτσι και την επιγραφή: «Τίποτε εκτός από τη Δικαιοσύνη του θεού!» Το σχέδιο δράσης έμοιαζε με των Αλσατών. Το Μπρούχζαλ, όπου η πλειοψηφία των κατοίκων ανήκε στην Ένωση, επρόκει- το να καταληφθεί, θα οργανωνόταν εκεί ένας στρατός της Ένωσης και θα στελνόταν σαν κινητό σημείο συγκέντρωσης στα γύρω πριγκιπάτα.

Το σχέδιο προδόθηκε από έναν κληρικό, στον οποίο το είχε εξομολογηθεί ένας συνωμότης. Οι αρχές πήραν αμέσως αντίμετρα. Η έκταση της διάδοσης της Ένωσης φαίνεται από το φόβο που κατέλαβε τις διάφορες αυτοκρατορικές κλειστές τάξεις της Αλσατίας και την Ομοσπονδία του Σβάμπεν». Συγκέντρωσαν στρατεύματα και άρχισαν μαζικές συλλήψεις. Ο αυτοκράτορας Μαξιμι- λιανός, ο «τελευταίος ιππότης», διέταξε τα αιματηρότερα μέτρα τιμωρίας ενάντια στις ανήκουστες ενέργειες των χωρικών. Εδώ κι εκεί, έγιναν συγκεντρώσεις και προβλήθηκε ένοπλη αντίσταση· ωστόσο, οι μεμονωμένες αγροτικές συγκεντρώσεις δεν κράτησαν πολύ. Μερικοί συνωμότες εκτελέστηκαν, άλλοι δραπέτευσαν το μυστικό, όμως, είχε κρατηθεί τόσο καλά, ώστε οι περισσότεροι, ακόμα και οι αρχηγοί, μπόρεσαν να μείνουν τελείως ανενόχλητοι είτε στα μέρη τους ή σε περιοχές γειτονικών ηγεμόνων.

Μετά τη νέα αυτή ήττα, οι ταξικοί αγώνες πέρασαν πάλι μια μακριά περίοδο φαινομενικής ησυχίας. Αλλά, η υπόγεια δουλειά συνεχίζονταν. Στο Σβάμπεν, δημιουργήθηκε, προφανώς σε σύνδεση με τα διασκορπισμένα μέλη του Παπουτσιού, από τα πρώτα κιόλας χρόνια του δέκατου έκτου αιώνα, ο Φτωχός Κόνραντ στον Μέλανα Δρυμό, το Παπούτσι εξακολουθούσε να υπάρχει με τη μορφή μεμονωμένων μικρότερων κύκλων μέχρι που ύστερα από δέκα χρόνια ένας δραστήριος ηγέτης των αγροτών κατόρθωσε να ενώσει πάλι τα μεμονωμένα νήματα σε μια μεγάλη συνωμοσία. Και οι δύο συνωμοσίες, η μια μετά την άλλη, βγήκαν στην επιφάνεια και εκδηλώθηκαν στα ταραγμένα χρόνια 1513-15, στα οποία οι ελβετοί, ούγγροι και σλοβένοι αγρότες κάνουν ταυτόχρονα μια σειρά σημαντικές εξεγέρσεις.

90


Το Παπούτσι της Ένωσης του Ανω Ρήνου αναδιοργάνωσε ο Γιος Φριτς από το Ούντεργκρόμπαχ, πρόσφυγας της συνωμοσίας του 1502, πρώην στρατιώτης και από κάθε άποψη εξέχου- σα φυσιογνωμία. Μετά τη δραπέτευσή του, είχε μείνει σε διάφορα μέρη μεταξύ Μπόντενζεε και Μέλανα Δρυμού και, τελικά, εγκαταστάθηκε στο Λέεν κοντά στο Φράιμπουργκ στο Μπράισ- γκαου, όπου είχε γίνει, μάλιστα, και δασοφύλακας. Για το πώς αναδιοργάνωσε από εδώ τις συνδέσεις, πώς κατόρθωσε να στρατολογήσει επιδέξια τους πιο διαφορετικούς ανθρώπους, τα ντοκουμέντα των ανακρίσεων μας δίνουν τις πιο ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες. Το διπλωματικό ταλέντο και η ακούραστη αντοχή αυτού του υπόδειγματικού συνωμότη κατόρθωσαν να συμπεριλάβουν στην Ένωση έναν εξαιρετικά μεγάλο αριθμό ατόμων από τις πιο διαφορετικές τάξεις: ιππότες, παπάδες, αστούς, πληβείους και αγρότες- και φαίνεται σχεδόν βέβαιο ότι οργάνωσε και πολλά περισσότερο ή λιγότερο αυστηρά διαχωρισμένα κλιμάκια της συνωμοσίας. Όλα τα χρήσιμα στοιχεία χρησιμοποιήθηκαν με τη μεγαλύτερη περίσκεψη και επιδεξιότη- τα. Εκτός από τους μυημένους απεσταλμένους, οι οποίοι περιόδευαν τη χώρα κάτω από τις πιο διαφορετικές μεταμφιέσεις, χρησιμοποιήθηκαν σε κατώτερες αποστολές και οι περιπλανώ- μενοι και οι ζητιάνοι. Ο Γιος είχε άμεση επαφή με τους βασιλιάδες των ζητιάνων και, μέσω αυτών, έλεγχε ολόκληρο τον πολυάριθμο περιπλανώμενο πληθυσμό. Αυτοί οι βασιλιάδες των ζητιάνων παίζουν σημαντικό ρόλο στη συνωμοσία του. Ήταν εξαιρετικά ασυνήθιστοι τύποι: Ο ένας περιπλανιόταν με ένα κοριτσάκι, ζητιανεύοντας για τα άρρωστα, υποτίθεται, πόδια του- στο καπέλο του είχε πάνω από οχτώ σημάδια, τους δεκατέσσερις σωτήρες, την Αγία Οτιλία, Παναγίες κλπ., μια μακριά κόκκινη γενειάδα, και ένα μεγάλο ραβδί με ρόζους, με εγχειρίδιο και κάμα ένας άλλος, που ζητιάνευε στο όνομα του Αγίου Βέλτεν, πουλούσε μπαχαρικά και σκουληκοβότανο, φορούσε ένα μακρύ φόρεμα βαμμένο στο χρώμα του σιδήρου, έναν κόκκινο σκούφο και από πάνω το βρέφος του Τριντ, ένα σπαθί στο πλευρό του και πολλά μαχαίρια και ένα εγχειρίδιο

91


στη ζώνη· άλλοι είχαν τεχνητά διατηρημένες πληγές και παρόμοιες γραφικές ενδυμασίες. Υπήρχαν τουλάχιστον δέκα απ’ αυτούς. Είχαν αναλάβει, αντί αμοιβής 2.000 φλουριών να πυρπολήσουν ταυτόχρονα την Αλσατία, την κομητεία της Βάδης και το Μπράιαγκαου και μαζί με τουλάχιστον 2.000 δικούς τους να μπουν κάτω από τις διαταγές του Γκέοργκ Σνάιντερ, ενός πρώην λοχαγού των μισθοφόρων, στο Ρόζεν την ημέρα της ενορια- κής γιορτής του Τσάμπερν για να καταλάβουν την πόλη. Ανάμεσα στα καθαυτό μέλη της Ένωσης δημιουργήθηκε από σταθμό σε σταθμό υπηρεσία διαβιβάσεων και ο Γιος Φριτς και ο επικεφαλής απεσταλμένος του, ο Στόφελ φον Φράιμπουργκ, ταξίδευαν με το άλογο συνεχώς από μέρος σε μέρος και έκαναν νυχτερινές επιθεωρήσεις των νεοστρατολογημένων. Για την εξά- πλωση της Ένωσης στον Ανω Ρήνο και στον Μέλανα Δρυμό τα έγγραφα της ανάκρισης δίνουν αρκετές μαρτυρίες* περιέχουν αναρίθμητα ονόματα μελών, μαζί με τις περιγραφές τους, από τα πιο διαφορετικά μέρη εκείνης της περιοχής. Οι πιο πολλοί είναι καλφάδες, μετά έρχονται οι αγρότες και οι ταβερνιάρηδες, μερικοί αριστοκράτες, κληρικοί (όπως αυτός από το ίδιο το Λέεν) και πειναλέοι μισθοφόροι. Σ’ αυτή τη σύνθεση βλέπει κανείς την πολύ μεγαλύτερη ανάπτυξη που πήρε το Παπούτσι της Ένωσης κάτω από την ηγεσία του Γιος Φριτς· το πληβειακό στοιχείο των πόλεων άρχισε να επιβάλλεται όλο και περισσότερο. Οι διακλαδώσεις της συνωμοσίας εκτείνονταν σε όλη την Αλσατία, τη σημερινή Βάδη, μέχρι τη Βιρτεμβέργη και τον ποταμό Μάιν. Από καιρό σε καιρό γίνονταν σε απομακρυσμένα βουνά, στο Κνίμπις κλπ., κλπ. ευρύτερες συγκεντρώσεις για τη συζήτηση των υποθέσεων της Ένωσης. Οι συσκέψεις των αρχηγών, στις οποίες παραβρίσκονταν συχνά τοπικά μέλη καθώς και αντιπρόσωποι των απομακρυσμένων περιοχών, γίνονταν στο Χάρτμάτε κοντά στο Λέεν και εδώ εγκρίθηκαν και τα δεκατέσσερα άρθρα της Ένωσης: Κανένας κύριος εκτός από τον αυτοκράτορα και (για μερικούς) τον πάπα· κατάργηση του Δικαστηρίου του Ρότβαιλ και περιορισμός του Εκκλησιαστικού Δικαστηρίου στα εκκλησιαστικά θέματα· κατάργηση όλων των

92

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΟΝ ΧΩΡΙΚΩΝ ΣΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ

τόκων που έπρεπε να πληρώνονται μέχρι να φτάσουν το κεφάλαιο· ανώτατο ύψος τόκου πέντε τοις εκατό- ελευθερία του κυνηγιού, της αλιείας, της χρήσης των λιβαδιών και της ξύλευσης· περιορισμός των παπάδων σε ένα εκκλησιαστικό εισόδημα ο καθένας· κατάσχεση των εκκλησιαστικών περιουσιών και των τιμαλφών των μοναστηριών υπέρ του πολεμικού ταμείου της Ένωσης· κατάργηση κάθε άδικου φόρου ή δασμού· αιώνια ειρήνη σε όλη τη χριστιανοσύνη· αποφασιστική παρέμβαση ενάντια σ’ όλους τους αντιπάλους της Ένωσης· επιβολή φορολογίας υπέρ της Ένωσης· κατάληψη μιας οχυρωμένης πόλης -του Φράιμπουργκ- που θα χρησίμευε σαν κέντρο της Ένωσης- έναρξη διαπραγματεύσεων με τον αυτοκράτορα μόλις συγκεντρωθούν οι δυνάμεις της Ένωσης, και με την Ελβετία, σε περίπτωση άρνησης του αυτοκράτορα -αυτά είναι τα σημεία στα οποία επιτεύχθηκε συμφωνία. Απ’ αυτά φαίνεται πόσο, από τη μια μεριά, τα αιτήματα των αγροτών και των πληβείων έπαιρναν μια όλο και πιο σαφή και σταθερή μορφή, και πώς, από την άλλη μεριά, έπρεπε να γίνουν στον ίδιο βαθμό παραχωρήσεις στους μετριοπαθείς και τους ταλαντευόμενους.

Το χτύπημα θα δινόταν γύρω στο φθινόπωρο του 1513. Το μόνο που έλειπε ήταν η σημαία της Ένωσης και ο Γιος Φριτς πήγε στο Χάιλμπρον για να την ετοιμάσει. Η σημαία περιείχε, κοντά σε κάθε είδους εμβλήματα και εικόνες, το Παπούτσι της Ένωσης και την επιγραφή: «Κύριε, βοήθησε τη θεία σου δικαιοσύνη». Ενώ, όμως, αυτός έλειπε, έγινε πρόωρη απόπειρα κατάληψης του Φράιμπουργκ, και αποκαλύφτηκε πριν της ώρας της. Μερικές απερισκεψίες στην προπαγάνδα βοήθησαν το Συμβούλιο του Φράιμπουργκ και τον κόμητα της Βάδης* να βρουν τα σωστά ίχνη, και η προδοσία δύο συνωμοτών ολοκλήρωσε τη σειρά των αποκαλύψεων. Αμέσως, ο κόμης, το Συμβούλιο του Φράιμπουργκ και η αυτοκρατορική κυβέρνηση έστειλαν στο Ένζισχαϊμ τους κατασκόπους και τους στρατιώτες τους· ένα μέρος των μελιάν της Ένωσης πιάστηκαν, βασανίστηκαν και

•Χριστόφορος 1ος.

93


εκτελέστηκαν· ωστόσο και αυτή τη φορά γλίτωσαν οι περισσότεροι και κυρίως ο Γιος Φριτς. Οι ελβετικές αρχές καταδίωξαν αυτή τη φορά τους φυγάδες με μεγάλη αγριότητα και εκτέλεσαν πολλούς· όπως, όμως, και οι γείτονές τους, δεν μπόρεσαν να εμποδίσουν το μεγαλύτερο μέρος των φυγάδων να εξακολουθήσει να παραμένει κοντά στην ως τώρα κατοικία του και, μάλιστα, να επιστρέφει σιγά σιγά. Τη μεγαλύτερη μανία την έδειξε η αλσατική κυβέρνηση το Ένζισχαϊμ™· με διαταγή της, πάρα πολλοί αποκεφαλίστηκαν, τσακίστηκαν στον τροχό ή τεμαχίστηκαν στα τέσσερα. Ο ίδιος ο Γιος Φριτς έμεινε τον περισσότερο καιρό στην ελβετική όχθη του Ρήνου, περνούσε, όμως, συχνά στον Μέλανα Δρυμό, χωρίς ποτέ να μπορέσουν να τον συλλάβουν.

Την αιτία της συνεργασίας αυτή τη φορά των Ελβετών με τις γειτονικές κυβερνήσεις ενάντια στο Παπούτσι τη δείχνει η αγροτική εξέγερση που ξέσπασε τον επόμενο χρόνο, το 15147', στη Βέρνη, το Ζόλοτουρν και τη Λουκέρνη και είχε σαν αποτέλεσμα την εκκαθάριση των αριστοκρατικών κυβερνήσεων και του πατρικιάτου γενικά. Εκτός απ’ αυτό, οι αγρότες επέβαλαν και μερικά προνόμια για τους εαυτούς τους. Αν πέτυχαν αυτές οι ελβετικές τοπικές εξεγέρσεις αυτό οφείλεται απλά στο ότι στην Ελβετία υπήρχε πολύ λιγότερη συγκέντρωση από ό,τι στη Γερμανία. Τους τοπικούς αφέντες τους οι αγρότες τους κατά- φεραν παντού το 1525, αλλά υπέκυψαν στις οργανωμένες μάζες των στρατευμάτων των πριγκίπων και αυτές ακριβώς ήταν που δεν υπήρχαν στην Ελβετία.

Ταυτόχρονα με το Παπούτσι της Ένωσης στη Βάδη και προφανώς σε άμεση σύνδεση μαζί του, σχηματίστηκε στη Βιρτεμ- βέργη μια δεύτερη συνωμοσία. Στα χαρτιά υπήρχε ήδη από το 1503, και καθώς η ονομασία Παπούτσι της Ένωσης είχε γίνει πολύ επικίνδυνη μετά τη συντριβή των συνωμοτών του Ού- ντεργκρόμπαχ, πήρε την ονομασία Φτωχός Κόνραντ. Επίκεντρό της ήταν η κοιλάδα του Ρεμς στους πρόποδες του Χόεν- στάουφενμπεργκ. Η ύπαρξή της ήταν γνωστή από καιρό, τουλάχιστον στο λαό. Η αδιάντροπη καταπίεση της κυβέρνησης

94


του Ούλριχ και μια σειρά χρόνια πείνας, που είχαν συντελέσει πολύ στο να ξεσπάσουν τα κινήματα του 1513 και 1514, είχαν αυξήσει τον αριθμό των μελών της Ένωσης. Οι νέοι φόροι στο κρασί, το κρέας και το ψωμί καθώς και ένας φόρος επί του κεφαλαίου από ένα πφένιχ σε κάθε φλουρί το χρόνο προκάλεσαν την έκρηξη. Η πόλη Σόρντορφ, όπου συγκεντρώθηκαν οι αρχηγοί της συνωμοσίας στο σπίτι του μαχαιροποιού Κάσπαρ Πρέ- γκιτσερ, έπρεπε να καταληφθεί πρώτη. Την άνοιξη του 1514 ξέσπασε η εξέγερση. Τρεις χιλιάδες, κατ’ άλλους πέντε χιλιάδες αγρότες μπήκαν στην πόλη, πείστηκαν, όμως να αποσυρθούν με τις γλυκομίλητες υποσχέσεις των υπαλλήλων του δούκα: ο δούκας Ούλριχ έσπευσε επιτόπου με 80 ιππείς, αφού συμφώνησε με την κατάργηση των νέων φόρων και λόγω αυτής της υπόσχεσης τα βρήκε όλα ήσυχα. Υποσχέθηκε να συγκληθεί τοπική συνέλευση όπου θα ερευνώνταν όλα τα παράπονα. Οι αρχηγοί, όμως, της Ένωσης ήξεραν πολύ καλά ότι ο Ούλριχ δεν είχε υπόψη του τίποτε άλλο από το να κρατήσει το λαό ήσυχο όσο χρειαζόταν, για να βρει και να συγκεντρώσει αρκετές στρατιωτικές δυνάμεις για να παραβεί την υπόσχεσή του και να εισπρά- ξει τους φόρους με τη βία. Γι’ αυτό από το σπίτι του Κάσπαρ Πρέγκιτσερ, «τη καγκελαρία του Φτωχού Κόνραντ», κάλεσαν σε συνέδριο της Ένωσης, πράγμα που υποστήριξαν απεσταλμένοι προς όλες τις κατευθύνσεις. Η επιτυχία της πρώτης εξέγερσης στην κοιλάδα του Ρεμς είχε ανεβάσει παντού στο λαό το γόητρο του κινήματος. Οι εκκλήσεις και οι απεσταλμένοι βρήκαν παντού πρόσφορο έδαφος και, έτσι, το συνέδριο, που έγινε στις 28 του Μάη στο Ούντερτίρκχαϊμ, είχε πολυάριθμες αντι- προσωπίες από όλη τη Βιρτεμβέργη. Αποφασίστηκε να προχωρήσουν αμέσως στην προπαγάνδα και με πρώτη ευκαιρία να χτυπήσουν στην κοιλάδα του Ρεμς ώστε να εξαπλωθεί από εκεί η εξέγερση. Ενώ ο Μπάντελχανς από το Ντέτινγκεν, ένας πρώην στρατιώτης, και ο Ζίνγκερχανς από το Βίρτινγκεν, ένας ευυπόληπτος αγρότης, έφερναν στην Ένωση τον Ιούρα στο Σβά- μπεν, ξέσπασε παντού η εξέγερση. Ο Ζίνγκερχανς, βέβαια, πιάστηκε αιχμάλωτος, αλλά οι πόλεις Μπάκνανγκ, Βίνεντεν,

95


Μάρκγκρένινγκεν έπεσαν στα χέρια των αγροτών που είχαν συμμαχήσει με τους πληβείους και ολόκληρη η χώρα, από το Βάινσμπεργκ ως το Μπλάουμπόιρεν κι από εκεί ως τα σύνορα της Βάδης, ήταν σε ανοιχτή εξέγερση, ο Ούλριχ αναγκάστηκε να υποχωρήσει. Ενώ, όμως, συγκαλούσε την τοπική συνέλευση για τις 25 του Ιούνη, έγραφε ταυτόχρονα στους γύρω πρίγκιπες και τις ελεύθερες πόλεις, ζητώντας βοήθεια ενάντια στην εξέγερση η οποία, όπως έλεγε, απειλούσε όλους τους πρίγκιπες, τις αρχές και τους προκρίτους της αυτοκρατορίας και «είχε μια παράξενη ομοιότητα με το Παπούτσι της Ένωσης».

Στο μεταξύ, συνήλθε ήδη στις 18 του Ιούνη στη Στουτγάρδη η τοπική συνέλευση, δηλαδή οι αντιπρόσωποι των πόλεων και πολλοί εκπρόσωποι των αγροτών, που διεκδικούσαν κι αυτοί έδρα στη συνέλευση. Οι ανώτεροι κληρικοί δεν είχαν έρθει ακόμη, οι ιππότες δεν είχαν καν προσκληθεί. Η αντιπολίτευση της πόλης της Στουτγάρδης, καθώς και δύο απειλητικές αγροτικές δυνάμεις εκεί κοντά, στο Λέονμπεργκ και την κοιλάδα του Ρεμς, υποστήριζαν τις διεκδικήσεις των αγροτών. Η αντιπρο- σωπία τους έγινε δεκτή και αποφασίστηκαν η καθαίρεση και τιμωρία των τριών μισητών συμβούλων του δούκα (Λάμπαρτερ, Τουμπ και Λόρχερ) ο διορισμός ενός συμβουλίου για το δούκα από 4 ιππότες, 4 αστούς και 4 αγρότες, ο καθορισμός συγκεκριμένης χορηγίας για το δούκα και η δήμευση των περιουσιών των μοναστηριών και των εκκλησιαστικών ιδρυμάτων υπέρ του κρατικού θησαυροφυλακίου.

Ο δούκας Ούλριχ αντιπαρέταξε σ’ αυτές τις επαναστατικές αποφάσεις ένα πραξικόπημα. Στις 21 του Ιούνη, πήγε μαζί με τους ιππότες και τους συμβούλους του στο Τίμπινγκεν, όπου τον ακολούθησαν και οι ανώτεροι κληρικοί, διέταξε τους αστούς να έρθουν κι αυτοί εκεί, πράγμα που έγινε, και συνέχισε τη σύνοδο της τοπικής συνέλευσης χωρίς τους αγρότες. Σ ’ αυτό το σημείο οι αστοί, κάτω από τη στρατιωτική τρομοκρατία, πρόδωσαν τους συμμάχους τους, τους αγρότες. Στις 8 του Ιούλη, επιτεύχθηκε η συμφωνία του Τίμπινγκεν που επέβαλε στη χώρα περίπου ένα εκατομμύριο χρέη του δούκα, στο δούκα με

96


ρικούς περιορισμούς που ποτέ δεν τήρησε, και τάισε τους αγρότες με μερικές κενές και γενικόλογες φράσεις και έναν πολύ συγκεκριμένο νόμο ενάντια στην εξέγερση και τις οργανώσεις. Φυσικά, δε γινόταν πια λόγος για εκπροσώπηση των αγροτών στην τοπική συνέλευση. Η αγροτιά έβαλε τις φωνές ότι επρόκειτο για προδοσία- αλλά, καθώς ο δούκας, μετά την ανάληψη των χρεών του από τις κλειστές τάξεις, είχε πάλι π ίστωση, συγκέντρωσε γρήγορα στρατεύματα και οι γείτονές του, ιδιαίτερα ο εκλέκτορας του Παλατινάτου*. έστειλαν βοηθητικά στρατεύματα. Έτσι, μέχρι το τέλος Ιούλη, η συμφωνία του Τί- μπινγκεν έγινε αποδεκτή από όλη τη χώρα και δόθηκε ο νέος όρκος. Μόνο στην κοιλάδα του Ρεμς πρόβαλε αντίσταση ο Φτωχός Κόνραντ. Ο δούκας, ο οποίος πήγε και πάλι ο ίδιος εκεί, λίγο έλειψε να σκοτωθεί και δημιουργήθηκε στο Κάπελ- μπεργκ ένα στρατόπεδο αγροτών. Αλλά, καθώς η υπόθεση παρατραβούσε σε μάκρος, οι περισσότεροι αντάρτες διασκορπίστηκαν και πάλι λόγω έλλειψης τροφίμων και οι υπόλοιποι επέστρεψαν στα σπίτια τους, ύστερο από μια διφορούμενη συμφωνία με μερικά μέλη της τοπικής συνέλευσης72. Ο Ούλριχ, του οποίου ο στρατός ενισχύθηκε στο μεταξύ και από τις μονάδες εθελοντών των πόλεων, που τώρα, μετά την ικανοποίηση των αιτημάτων τους, στράφηκαν με φανατισμό ενάντια στους αγρότες, χτύπησε, παρά τη συμφωνία την κοιλάδα του Ρεμς, λεηλατώντας τις πόλεις και τα χωριά. Χίλιοι εξακόσιοι αγρότες πιάστηκαν αιχμάλωτοι, από τους οποίους οι δεκαέξι αποκεφαλίστηκαν αμέσως και οι υπόλοιποι καταδικάστηκαν κυρίως σε βαριές χρηματικές ποινές προς όφελος του ταμείου του Ούλριχ. Πολλοί έμειναν στη φυλακή για πολύ καιρό. Ενάντια στην αναβίωση της οργάνωσης, ενάντιο σε κάθε συγκέντρωση των αγροτών ψηφίστηκαν αυστηροί νόμοι και οι ευγε- νείς του Σβάμπεν δημιούργησαν ειδική ένωση γιο την καταστολή κάθε απόπειρας εξέγερσης.

Οι αρχηγοί του Φτωχού Κόνραντ στο μεταξύ, είχαν κατορ-

•Ο Λουδοβίκος 5ος.

97


θώσει να διαφύγουν στην Ελβετία και από εκεί επέστρεψαν ύστερα από μερικά χρόνια στα σπίτια τους, οι πιο πολλοί μεμονωμένα.

Ταυτόχρονα με το κίνημα της Βιρτεμβέργης, φάνηκαν συμπτώματα νέας δραστηριότητας του Παπουτσιού της Ένωσης στο Μπράισγκαου και στην κομητεία της Βάδης. Στο Μπιλ έγινε τον Ιούνη απόπειρα εξέγερσης, αλλά ο κόμης Φίλιππος την κατέπνιξε αμέσως και ο ηγέτης της Γκούγκελ Μπάστιαν πιάστηκε στο Φράιμπουργκ και αποκεφαλίστηκε.

Τον ίδιο εκείνο χρόνο του 1514, επίσης την άνοιξη, ξέσπασε ένας γενικός αγροτικός πόλεμος στην Ουγγαρία. Είχε κηρυχθεί σταυροφορία ενάντια στους Τούρκους και, όπως γινόταν συνήθως, είχαν δώσει υποσχέσεις ελευθερίας στους δουλοπάροικους και τους υποτελείς που θα συμμετείχαν σ’ αυτή. Συγκεντρώθηκαν γύρω στις 60.000 και μπήκαν κάτω από την αρχηγία του Γκέοργκ Ντόζα, ενός Σέκλου™ που είχε διακριθεί ήδη σε προηγούμενους πολέμους ενάντια στους Τούρκους και είχε πάρει και τίτλο ευγένειας. Αλλά, οι Ούγγροι ιππότες και οι μαγνάτοι έβλεπαν με δυσαρέσκεια αυτή τη σταυροφορία που απειλούσε να τους αφαιρέσει την περιουσία τους, τους δουλοπάροικούς τους. Κυνήγησαν τα μεμονωμένα αποσπάσματα των αγροτών και πήραν πίσω με τη βία και με κακοποιήσεις τους δουλοπάροικους. Όταν αυτό μαθεύτηκε στο στράτευμα, ξέσπασε η οργή των καταπιεσμένων αγροτών. Δύο από τους πιο ενθουσιώδεις κήρυκες της σταυροφορίας, ο Λαυρέντιος [Μέτσαρος] και ο Βαρνάβας, με τους επαναστατικούς τους λόγους δυνάμωσαν ακόμη περισσότερο το μίσος ενάντια στους ευγενείς στο στρατό. Ο ίδιος ο Ντόζα συμμεριζόταν την οργή των στρατιωτών του ενάντια στην προδοτική αριστοκρατία. Το στράτευμα της σταυροφορίας έγινε στρατιά της Επανάστασης και αυτός μπήκε επικεφαλής αυτού του νέου κινήματος.

Στρατοπέδευσε με τους αγρότες του στην πεδιάδα Ράκος κοντά στην Πέστη. Αρχισαν οι εχθροπραξίες με συμπλοκές με τους ανθρώπους του κόμματος των ευγενών στα γειτονικά χωριά και στα προάστια της Πέστης· τα πράγματα έφτασαν γρή

98

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΟΝ ΧΩΡΙΚΟΝ ΣΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ

γορα σε συγκρούσεις και, τελικά, σε ένα Σικελικό Εσπερινό74 όλων των ευγενών που έπεσαν στα χέρια των αγροτών και στην πυρπόληση όλων των γύρω πύργων. Η Αυλή απειλούσε, αλλά του κάκου. Όταν έγιναν οι πρώτες πράξεις λαϊκής δικαιοσύνης ενάντια στην αριστοκρατία κάτω από τα τείχη της πρωτεύουσας, ο Ντόζα προχώρησε σε νέες επιχειρήσεις. Διαίρεσε το στράτευμά του σε πέντε φάλαγγες. Δύο στάλθηκαν στα βουνά της Ανω Ουγγαρίας για να τους ξεσηκώσουν όλους και να εξοντώσουν την αριστοκρατία. Η τρίτη, με επικεφαλής τον Αμπρος Σάλερεσι, έναν αστό της Πέστης, έμεινε στο Ράκος για να επιτηρεί την πρωτεύουσα. Η τέταρτη και η πέμπτη οδηγήθηκαν από τον Ντόζα και τον αδερφό του Γκρέγκορ ενάντια στο Σέγκεντιν* **.

Στο μεταξύ, συγκεντρώθηκε η αριστοκρατία στην Πέστη και κάλεσε σε βοήθεια το βοεβόδα της Τρανσυλβανίας Γιάνος Ζά- πολια. Η αριστοκρατία, σε συνεργασία με τους αστούς της Βουδαπέστης, χτύπησε και εκμηδένισε το σώμα που στρατοπέδευε στο Ράκος, αφού ο Σάλερεσι μαζί με τα αστικά στοιχεία του αγροτικού στρατεύματος πέρασε στον εχθρό. Μεγάλο μέρος των αιχμαλώτων εκτελέστηκαν κατά τον πιο φρικτό τρόπο, οι υπόλοιποι στάλθηκαν σπίτι τους με κομμένες μύτες κι αυτιά.

Ο Ντόζα απέτυχε στο Σέγκεντιν και κατευθύνθηκε προς το Τσάναντ, το οποίο και κατέλαβε, αφού νίκησε μια στρατιά της αριστοκρατίας με επικεφαλής τον Μπάτορι Ίστβαν και τον επίσκοπο Τσάκι και αφού εφάρμοσε αιματηρά αντίποινα για τις ωμότητες στο Ράκος ενάντια στους αιχμαλώτους, ανάμεσα στους οποίους συγκαταλέγονταν και ο επίσκοπος και ο βασιλικός θησαυροφύλακας Τέλεκι. Στο Τσάναντ, ανακήρυξε τη δημοκρατία, την κατάργηση της αριστοκρατίας, τη γενική ισότητα και την κυριαρχία του λαού και μετά στράφηκε ενάντια στο Τέμεσβαρ*·, όπου είχε κλειστεί ο Μπάτορι. Ενώ, όμως, αυτός πολιορκούσε επί δύο μήνες το φρούριο και ενισχύθηκε με ένα

*Το ουγγρικό όνομα της πόλης είναι Σέγκεντ.**Το ρουμανικό όνομα της πόλης είναι Τιμιοοάρα.

99

ΦΡΙΝΤΡΙΧ ΕΝΓΚ.ΕΛΣ

νέο στράτευμα με επικεφαλής τον Άντον Χάσου, τα δύο στρατιωτικά τμήματα της Ανω Ουγγαρίας ηττήθηκαν σε πολλές μάχες από την αριστοκρατία και ο Γιάνος Ζάπολια, μαζί με τις τρανσυλβανικές δυνάμεις, στράφηκε εναντίον του. Οι αγρότες δέχτηκαν την επίθεση του Ζάπολια και τσακίστηκαν, ο ίδιος ο Ντόζα πιάστηκε αιχμάλωτος, ψήθηκε πάνω σε έναν καυτό θρόνο και φαγώθηκε ζωντανός από τους ίδιους του τους ανθρώπους, που γλίτωσαν τη ζωή τους μόνο μ’ αυτό τον όρο. Οι διασκορπισμένοι χωρικοί, τους οποίους συγκέντρωσαν και πάλι ο Λαυρέντιος [Μέτσαρος] και ο Χόσου, ηττήθηκαν άλλη μια φορά και όποιος έπεσε στα χέρια του εχθρού παλουκώθηκε ή κρεμάστηκε. Κατά χιλιάδες κρέμονταν τα πτώματα των αγροτών κατά μήκος των δρόμων ή στις εισόδους των καμένων χωριών. Τα θύματα των μαχών και των σφαγών υπολογίζονται σε 60.000. Η αριστοκρατία, πάντως, φρόντισε στην επόμενη τοπική συνέλευση να αναγνωριστεί η δουλοπαροικία των αγροτών ξανά σαν νόμος της χώρας.

Η εξέγερση των αγροτών στη «βιντική κομητεία», δηλαδή στην Κορινθία, την Καρνία και τη Στυρία, που ξέσπασε ταυτόχρονα, στηριζόταν σε μια συνωμοσία του τύπου του Παπουτσιού που είχε δημιουργηθεί ήδη από το 1503 και είχε καλέσει σε εξέγερση σ’ αυτή την απομυζημένη από την αριστοκρατία και τους αυτοκρατορικούς υπαλλήλους, ερημωμένη από τις επιθέσεις των Τούρκων και ταλαιπωρημένη από τους λιμούς περιοχή. Οι σλοβένοι αγρότες της περιοχής αυτής σήκωσαν πάλι, όπως και οι Γερμανοί, ήδη το 1513 την πολεμική σημαία των stara prawa (παλαιών δικαιωμάτων) και, αν άφησαν εκείνο το χρόνο να τους ηρεμήσουν, αν το 1514, που προχώρησαν σε μαζικές συγκεντρώσεις, πείστηκαν να διαλυθούν με τη ρητή δήλωση του αυτοκράτορα Μαξιμιλιανού ότι τα παλαιό δικαιώματα θα αποκατασταθούν, την άνοιξη του 1515 ο πόλεμος για εκδίκηση του μόνιμα εξαπατημένου λαού ξέσπασε ακόμη βιαιότερος. Οπως στην Ουγγαρία, οι πύργοι και τα μοναστήρια καταστράφηκαν παντού και οι αιχμάλωτοι αριστοκράτες δικάστηκαν από αγρότες ένορκους και αποκεφαλίστηκαν. Στη Στυ-

100


ρία και την Κορινθία, ο λοχαγός του αυτοκρατορικού στρατού Ντίτριχστάιν κατόρθωσε να καταπνίξει γρήγορα την εξέγερση. Στην Καρνία, αυτό κατορθώθηκε μόνο με την επίθεση ενάντια στο Ράιν (φθινόπωρο του 1516) και με αναρίθμητες αυστριακές ωμότητες που ακολούθησαν και που ήταν καθ’ όλα αντάξιες με τις αισχρότητες της ουγγρικής αριστοκρατίας.

Καταλαβαίνει κανείς ότι, μετά από μια σειρά τόσο αποφασιστικές ήττες και μετά από αυτές τις μαζικές φρικαλεότητες της αριστοκρατίας, οι αγρότες στη Γερμανία έμειναν ήσυχοι για μεγάλο διάστημα. Κι όμως, οι συνωμοσίες και οι τοπικές εξεγέρσεις δεν σταμάτησαν τελείως. Ήδη το 1516 επέστρεψαν οι πιο πολλοί φαγάδες του Παπουτσιού της Ένωσης και του Φτωχού Κόνραντ στο Σβάμπεν και τον Ανω Ρήνο και το 1517 το Παπούτσι ήταν σε πλήρη δράση στον Μέλανα Δρυμό. Ο ίδιος ο Γιος Φριτς, που είχε πάντα την παλιά σημαία του Παπουτσιού της Ένωσης του 1513 κρυμμένη στο στήθος του, τριγύριζε πάλι στον Μέλανα Δρυμό και ανέπτυσσε έντονη δραστηριότητα. Νέα συνωμοσία οργανωνόταν. 'Οπως πριν από τέσσερα χρόνια, έγιναν πάλι συγκεντρώσεις στο Κνίμπις. Αλλά δεν τηρήθηκε η μυστικότητα, οι αρχές πληροφορήθηκαν την υπόθεση και πήραν μέτρα. Πολλοί πιάστηκαν κι εκτελέστηκαν. Τα πιο δραστήρια και συνειδητά μέλη αναγκάστηκαν να φύγουν, ανά- μεσά τους και ο Γιος Φριτς, που ούτε αυτή τη φορά κατόρθωσαν να τον πιάσουν και που φαίνεται να πέθανε ύστερα από λίγο στην Ελβετία, γιατί από τότε και στο εξής δεν αναφέρεται πια πουθενά.

ΙΟΙ

ιν[Η εξέγερση της αριστοκρατίας]

Την ίδια περίοδο που στον Μέλανα Δρυμό καταπνιγόταν η τέταρτη συνωμοσία του Παπουτσιού της Ένωσης, ο Λούθηρος έδινε στη Βιτεμβέργη το σύνθημα για το κίνημα που θα παρέσυρε στη δίνη του όλες τις κλειστές τάξεις και θα συγκλόνιζε ολόκληρη την αυτοκρατορία. Οι θέσεις του Αυγουστινιανού από τη θουριγγία75 άναψαν φωτιά σαν κεραυνός σε πυριτιδαποθήκη. Οι πολλαπλά διασταυρούμενες βλέψεις των ιπποτών και των αστών, των αγροτών και των πληβείων, των πριγκίπων που ζητούσαν κυριαρχία και του κατώτερου κλήρου, των μυστικιστικών κρυφών αιρέσεων και της λόγιας αντιπολίτευσης των συγγραφέων σατιρικών-κωμικών κειμένων74, βρήκαν σ’ αυτές τις θέσεις μια κατ’ αρχήν κοινή και γενική έκφραση, γύρω από την οποία συσπειρώθηκαν με εκπληκτική ταχύτητα. Αυτή η συμμαχία απ’ τη μια στιγμή στην άλλη όλων των στοιχείων της αντιπολίτευσης, όσο μικρή και αν ήταν η διάρκειά της, φανέρωσε ξαφνικά την τεράστια δύναμη του κινήματος και το ώθησε, έτσι, πολύ πιο γρήγορα προς τα μπρος.

Ωστόσο, ακριβώς αυτή η ταχεία ανάπτυξη του κινήματος θα ανέπτυσσε αναγκαστικά πολύ γρήγορα τα έμβρυα της διχόνοιας που εμπεριέχονταν σ’ αυτό ή τουλάχιστον θα χώριζε και πάλι τα συστατικά μέρη της ξεσηκωμένης μάζας, τα οποία από την ίδια τους τη θέση στη ζωή αντιτίθονταν άμεσα το ένα στο άλλο, και θα τα έφερνε στη φυσιολογική εχθρική τους κατάσταση.

102


Αυτή η πόλωση της ποικιλόχρωμης μάζας της αντιπολίτευσης γύρω από δύο κέντρα έλξης εκδηλώθηκε από τα πρώτα κιόλας χρόνια της Μεταρρύθμισης- αριστοκρατία και αστοί συσπειρώθηκαν ανεπιφύλακτα γύρω από τον Λούθηρο- αγρότες και πληβείοι, χωρίς να βλέπουν ακόμη στον Λούθηρο έναν άμεσο εχθρό, αποτελούσαν, όπως πρώτα, ένα ιδιαίτερο, επαναστατικό κόμμα της αντιπολίτευσης. Μόνο που τώρα το κίνημα ήταν πολύ γενικότερο, πολύ βαθύτερο από ό,τι πριν τον Λούθηρο και ήταν δεδομένη η αναγκαιότητα να εκφραστεί με οξύ τρόπο η αντίθεση και να συγκρουστούν άμεσα τα δύο κόμματα μεταξύ τους. Αυτή η άμεση αντίθεση εμφανίστηκε γρήγορα. Ο Λούθηρος και ο Μίντσερ συγκρούστηκαν από τον τύπο και από τον άμβωνα και τα στρατεύματα των πριγκίπων, των ιπποτών και των πόλεων, που στο μεγαλύτερο μέρος τους αποτελούνταν από λουθηρανικές ή τουλάχιστον από δυνάμεις που έτειναν προς το λουθηρανισμό, τσάκισαν τα πλήθη των αγροτών και των πληβείων.

Το πόσο διαφορετικά ήταν τα συμφέροντα και οι ανάγκες των διάφορων στοιχείων που είχαν αποδεχθεί τη Μεταρρύθμιση φαίνεται, πριν ακόμη από τον πόλεμο των χωρικών, στην απόπειρα της αριστοκρατίας να επιβάλει τις διεκδικήσεις της απέναντι στους πρίγκιπες και τους παπάδες.

Παραπάνω είδαμε ποια θέση κατείχε η γερμανική αριστοκρατία στις αρχές του δέκατου έκτου αιώνα. Λίγο ήθελε ακόμη για να χάσει την ανεξαρτησία της προς όφελος των όλο και πιο ισχυρών κοσμικών και εκκλησιαστικών πριγκίπων. Στο βαθμό που η ίδια κατέρρεε, έβλεπε να καταρρέει και η αυτοκρατορική εξουσία και να διαλύεται η αυτοκρατορία σε έναν αριθμό κυρίαρχων πριγκιπάτων. Κατά την άποψή της, η παρακμή της θα έπρεπε να σημάνει την παρακμή των Γερμανών σαν έθνους. Επιπλέον, η αριστοκρατία, ιδιαίτερα το υποτελές στον αυτοκρά- τορα τμήμα της, ήταν εκείνη η κλειστή τάξη, η οποία, τόσο μέσω του στρατιωτικού της επαγγέλματος όσο και μέσω της θέσης της απέναντι στους πρίγκιπες, εκπροσωπούσε πιο πολύ την αυτοκρατορία και την αυτοκρατορική εξουσία. Ήταν η πιο εθνική

103


κλειστή τάξη, και όσο πιο ισχυρή ήταν η αυτοκρατορική εξουσία, όσο πιο αδύνατοι και λιγότεροι ήταν οι πρίγκιπες, όσο πιο ενιαία ήταν η Γερμανία, τόσο πιο ισχυρή ήταν η ίδια. Αυτό ήταν η αιτία για τη γενική δυσαρέσκεια των ιπποτών από την αξιοθρήνητη πολιτική κατάσταση της Γερμανίας, από την αδυναμία της αυτοκρατορίας προς τα εξω, η οποία μεγάλωνε στο βαθμό που ο Αυτοκρατορικός Οίκος προσαρτούσε μέσα από κληρονομιές, τη μια επαρχία μετά την άλλη στην αυτοκρατορία ή από τις μηχανορραφίες ξένων δυνάμεων στο εσωτερικό της Γερμανίας και από τις συνωμοσίες γερμανών πριγκίπων με το εξωτερικό ενάντια στην αυτοκρατορική εξουσία. Τα αιτήματα της αριστοκρατίας θα έπρεπε, λοιπόν, να συγκεντρωθούν κυρίως στο αίτημα μιας μεταρρύθμισης της αυτοκρατορίας της οποίας θύματα θα ήταν οι πρίγκιπες και ο ανώτερος κλήρος. Αυτή τη σύνθεση ανέλαβε ο Ούλριχ φον Χούτεν, θεωρητικός εκπρόσωπος της γερμανικής αριστοκρατίας, σε συνεργασία με τον Φρα- ντς φον Ζίκινγχεν, στρατιωτικό και πολιτικό εκπρόσωπό της.

Ο Χούτεν έκφραζε, στο όνομα της αριστοκρατίας, πολύ καθαρά και συνέλαβε πολύ ριζοσπαστικά τη μεταρρύθμιση της αυτοκρατορίας που ζητούσαν. Δεν επρόκειτο για τίποτε λιγότερο από την εξάλειψη όλων των πριγκίπων, την κατάσχεση όλων των εκκλησιαστικών πριγκιπάτων και περιουσιών, για την εγκαθίδρυση μιας δημοκρατίας της αριστοκρατίας (ΑΜ εόαηοΙανίϊε) με μοναρχική κορυφή, όπως περίπου υπήρξε στις καλύτερες ημέρες της πάλαι ποτέ πολωνικής δημοκρατίας. Μέσω της εγκαθίδρυσης της κυριαρχίας της αριστοκρατίας, της κατ’ εξοχήν στρατιωτικής τάξης, μέσω της εξάλειψης των πριγκίπων, των φορέων του κατακερματισμού, μέσω της κατάργησης της εξουσίας των παπάδων και της απόσπασης της Γερμανίας από τη θρησκευτική κυριαρχία της Ρώμης, οι Χούτεν και Ζίκινγκεν πίστευαν ότι θα έκαναν την αυτοκρατορία πάλι ενιαία, ελεύθερη και ισχυρή.

Βασισμένη στη δουλοπαροικία, η δημοκρατία της αριστοκρατίας, όπως εμφανίστηκε στην Πολωνία και σε κάπως αλλαγμένη μορφή τους πρώτους αιώνες στα κράτη που είχαν κατα

104


κτήσει οι γερμανικές φυλές, είναι μία από τις πιο πρωτόγονες μορφές κοινωνίας και εξελίσσεται τελείως φυσιολογικά παραπέρα σε ολοκληρωμένη φεουδαρχική ιεραρχία, η οποία είναι ήδη ένα σημαντικά ανώτερο στάδιο. Αυτή η καθαρή δημοκρατία της αριστοκρατίας ήταν, επομένως, αδύνατη στον δέκατο έκτο αιώνα*. Και ήταν αδύνατη, γιατί υπήρχαν στη Γερμανία καθ’ όλα σημαντικές και ισχυρές πόλεις. Από την άλλη, όμως, μεριά, ήταν αδύνατη και εκείνη η συμμαχία της κατώτερης αριστοκρατίας και των πόλεων που στην Αγγλία προκάλεσε τη μετατροπή της φεουδαρχικής μοναρχίας των κλειστών τάξεων σε αστική- συνταγματική. Στη Γερμανία, η παλιά αριστοκρατία είχε διατηρηθεί, ενώ στην Αγγλία είχε εξαλειφθεί, εκτός από 28 οικογένειες, με τον Πόλεμο των Ρόδων77 και είχε αντικατασταθεί από μια νέα αριστοκρατία αστικής προέλευσης και αστικών τάσεων. Στη Γερμανία, η δουλοπαροικία εξακολουθούσε να υπάρχει, και η αριστοκρατία είχε φεουδαρχικές πηγές εισοδημάτων, ενώ στην Αγγλία είχε σχεδόν τελείως εξαφανιστεί, και η αριστοκρατία ήταν ένας απλός αστός γαιοκτήμονας με αστικές πηγές εισοδήματος: τη γαιοπρόσοδο. Τελικά, η συγκεντροποίηση της απόλυτης μοναρχίας, που δημιουργήθηκε στη Γαλλία από την εποχή του Λουδοβίκου του 11ου μέσω της αντίθεσης αριστοκρατίας και αστών και εξακολουθούσε να διαμορφώνεται παραπέρα, ήταν αδύνατη στη Γερμανία ακριβώς γιατί εδώ οι όροι της εθνικής συγκεντροποίησης δεν υπήρχαν καθόλου, ή υπήρχαν μόνο σε ανεξέλικτο βαθμό.

Μέσα σ’ αυτές τις συνθήκες, όσο πιο πολύ έμπαινε ο Χούτεν στην πρακτική εφαρμογή του ιδανικού του, τόσο και πιο πολλές παραχωρήσεις έπρεπε να κάνει και τόσο και πιο αόριστο γινόταν το περίγραμμα της αυτοκρατορικής του μεταρρύθμισης· Η αριστοκρατία δεν ήταν αρκετά δυνατή για να επιβάλει μόνη της το εγχείρημα και αυτό το απέδειξε η όλο και μεγαλύτερη αδυναμία της απέναντι στους πρίγκιπες. Έπρεπε να βρεθούν σύμ-

•Το κείμενο του 1850 γράφει: «στη Γερμανία του δέκατου έκτου αιώνα» (σημ. της αγγλ. έκδ.).

105


μαχοι, και οι μόνοι πιθανοί ήταν οι πόλεις, οι αγρότες και οι ισχυροί θεωρητικοί της Μεταρρύθμισης. Οι πόλεις, όμως, γνώριζαν αρκετά καλά την αριστοκρατία, ώστε να μην την εμπιστεύονται και να απορρίπτουν κάθε συμμαχία μαζί της. Οι αγρότες έβλεπαν με το δίκιο τους στην αριστοκρατία, που τους απομυζούσε και τους κακομεταχειριζόταν, τον χειρότερο εχθρό τους. Και οι θεωρητικοί της Μεταρρύθμισης συμπαρατάσσονταν με τους αστούς, τους πρίγκιπες ή τους αγρότες. Αλλά και τι θετικό να υποσχεθεί η αριστοκρατία στους αστούς και τους αγρότες από μια αυτοκρατορική μεταρρύθμιση της οποίας κύριος στόχος ήταν πάντα η ανύψωση της αριστοκρατίας; Στις συνθήκες αυτές, δεν έμενε στον Χούτεν παρά να λέει ελάχιστα ή τίποτε στα προπαγανδιστικά του κείμενα για τη μελλοντική αμοιβαία σχέση της αριστοκρατίας, των πόλεων και των αγροτών, να ρίχνει όλες τις ευθύνες στους πρίγκιπες και τους παπάδες καθώς και στην εξάρτηση από τη Ρώμη και να αποδείχνει στους αστούς ότι θα ήταν προς το συμφέρον τους να μείνουν τουλάχιστον ουδέτεροι στην επικείμενη πάλη μεταξύ πριγκίπων και αριστοκρατίας. Για κατάργηση της δουλοπαροικίας, και των βαρών, που ήταν υποχρεωμένοι να πληρώνουν οι αγρότες στην αριστοκρατία, ο Χούτεν δε λέει πουθενά τίποτε.

Η στάση της γερμανικής αριστοκρατίας απέναντι στους αγρότες ήταν εκείνο τον καιρό ακριβώς η ίδια με τη στάση της πολωνικής αριστοκρατίας απέναντι στους δικούς της αγρότες στις εξεγέρσεις του 1830-46*. Οπως στις σύγχρονες πολωνικές εξεγέρσεις, έτσι και τότε στη Γερμανία μπορούσε να υπάρξει το κίνημα μόνο μέσω μιας συμμαχίας όλων των κομμάτων της αντιπολίτευσης, και ιδιαίτερα της αριστοκρατίας, με τους αγρότες. Αλλά ακριβώς αυτή η συμμαχία ήταν και στις δύο περιπτώσεις αδύνατη. Ούτε η αριστοκρατία είχε έρθει στην ανάγκη να παραιτηθεί από τα πολιτικά της προνόμια και τα φεουδαρχικά της δικαιώματα απέναντι στους αγρότες, ούτε οι επαναστάτες αγρότες μπορούσαν να συγκατατεθούν με γενικές

*(1850 και 1870) από το 1830.

106


και αόριστες φράσεις σε μια συμμαχία με την αριστοκρατία, δηλαδή με εκείνη ακριβώς την κλειστή τάξη που τους καταπίεζε περισσότερο. Όπως στην Πολωνία το 1830, έτσι και στη Γερμανία το 1522 η αριστοκρατία δεν μπορούσε πια να κερδίσει τους αγρότες. Μόνο η ολοκληρωτική κατάργηση της δουλοπαροικίας και της υποτέλειας, η παραίτηση από όλα τα προνόμια της αριστοκρατίας θα μπορούσαν να ενώσουν τον αγροτικό πληθυσμό με την αριατοκρατία* αλλά, η αριστοκρατία, όπως κάθε προνομιούχα κλειστή τάξη, δεν είχε την παραμικρή διάθεση να παραιτηθεί εθελοντικά από τα προνόμιά της, την εντελώς ιδιαίτερη θέση της και το μεγαλύτερο μέρος των πηγών των εισοδημάτων της.

Έτσι, η αριστοκρατία βρέθηκε τελικά, όταν έφτασε η ώρα της σύγκρουσης, μόνη απέναντι στους πρίγκιπες. Και ήταν εύκολο να προβλέψει κανείς ότι οι πρίγκιπες, που συνεχώς κέρδιζαν έδαφος σε βάρος της επί δύο αιώνες, θα τη συνέτριβαν και αυτή τη φορά χωρίς πολύ κόπο.

Η πορεία* της ίδιας της σύγκρουσης είναι γνωστή. Ο Χούτεν και ο Ζίκινγκεν, που είχε ήδη αναγνωριστεί σαν πολιτικοστρα- τιαπικός αρχηγός της αριστοκρατίας της Κεντρικής Γερμανίας, δημιούργησαν το 1522 στο Λάνταου μια ένωση της αριστοκρατίας του Ρήνου, του Σβάμπεν και του Φράνκεν για έξι χρόνια, υποτίθεται για λόγους αυτοάμυνας. Ο Ζίκινγκεν δημιούργησε στρατό, εν μέρει με δικά του μέσα, εν μέρει σε συνεργασία με τους γύρω ιππότες, οργάνωσε στρατολογίες και ενισχύσεις στο Φράνκεν, τον Κάτω Ρήνο, τις Κάτω Χώρες και τη Βεστφαλία και άρχισε το Σεπτέμβρη του 1522 τις εχθροπραξίες κηρύχνοντας τον πόλεμο, στον εκλέκτορα-αρχιεπίσκοπο του Τριρ**. Αλλά, ενώ βρισκόταν μπροστά στο Τριρ, τα τμήματά του αποκόπηκαν ύστερα από γρήγορη επέλαση των πριγκίπων· ο κόμης της Έσης και ο εκλέκτορας του Παλατινάτου*** έσπευσαν σε βοήθεια του Τριρ

*(1850) απόπειρα αντί πορεία. ••Ρίχαρντ φον Γκράιφενκλάου.

•••Φ ίλιππος Ιος και Λουδοβίκος 5ος.

107


και ο Ζίκινγκεν αναγκάστηκε να κλειστεί στον πύργο του, στο Λάντστουλ. Παρά τις προσπάθειες του Χούτεν και των άλλων φίλων του, οι σύμμαχοί του αριστοκράτες, φοβισμένοι από τη συντονισμένη και γρήγορη δράση των πριγκίπων, τον άφησαν στην τύχη του. Ο ίδιος τραυματίστηκε θανάσιμα, παρέδωσε το Λάντστουλ κι ύστερα από λίγο πέθανε. Ο Χούτεν αναγκάστηκε να καταφύγει στην Ελβετία και λίγους μήνες αργότερα πέθανε στο νησί Ούφναου στη λίμνη της Ζυρίχης.

Με την ήττα αυτή και το θάνατο των δύο αρχηγών, έσπασε η εξουσία της αριστοκρατίας σαν σώματος ανεξάρτητου από τους πρίγκιπες. Στο εξής, η αριστοκρατία εμφανίζεται μόνο στην υπηρεσία και κάτω από την ηγεσία των πριγκίπων. Ο πόλεμος των χωρικών που ξέσπασε λίγο μετά, την ανάγκασε ακόμη περισσότερο να μπει άμεσα ή έμμεσα κάτω από την προστασία των πριγκίπων και, ταυτόχρονα, απέδειξε ότι η γερμανική αριστοκρατία προτιμούσε να συνεχίσει να εκμεταλλεύεται τους αγρότες κάτω από την κυριαρχία των πριγκίπων παρά να ανατρέψει τους πρίγκιπες και τους παπάδες σε ανοιχτή συμμαχία με τους χειραφετημένους αγρότες.

108

[Ο πόλεμος των χωρικών στο Σβάμπεν και το Φράνκεν]V

Από τη στιγμή που η κήρυξη πολέμου του Λούθηρου ενάντια στην καθολική ιεραρχία έθεσε σε κίνηση όλα τα στοιχεία της αντιπολίτευσης στη Γερμανία, δεν πέρασε χρόνος που να μην έγινε και κάποια παρέμβαση των αγροτών με τις διεκδικήσεις τους. Από το 1518 ως το 1523, στον Μέλανα Δρυμό και στο Ανω Σβάμπεν η μια τοπική αγροτική εξέγερση ακολουθούσε την άλλη. Από την άνοιξη του 1524, οι εξεγέρσεις αυτές πήραν συστηματικό χαρακτήρα. Τον Απρίλη αυτού του χρόνου, οι αγρότες του Αβαείου Μάρχταλ αρνήθηκαν τις αγγαρείες και τα δοσίματα. Το Μάη, οι αγρότες του Αγίου Βλάσιου αρνήθηκαν να πληρώσουν το φόρο υποτέλειας των δουλοπάροικων- τον Ιούνη, οι αγρότες του Στάινχαϊμ στο Μέμινγκεν διακήρυξαν ότι δεν θα πληρώσουν τη δεκάτη και άλλους φόρους- τον Ιούλη και τον Αύγουστο, οι αγρότες του Τούργχαου εξεγέρθη- χαν και ειρήνευσαν πάλι κατά ένα μέρος μέσω της μεσολάβησης της Ζυρίχης, κατά ένα άλλο μέρος μέσω της βαρβαρότητας της Ομοσπονδίας (Eidgenossenschaft)*, η οποία εκτέλεσε πολλούς. Τελικά, έγινε στην κομητεία Στίλινγχεν μια αποφασιστική εξέγερση που μπορεί να θεωρηθεί άμεσα σαν αρχή του πολέμου των χωρικών.

Οι αγρότες του Στίλινγχεν αρνήθηκαν ξαφνικά τα δοσίματα

* Eidgenossenschaft: η ελβετική Ομοσπονδία.

109


στον τοπικό κόμητα*, συγκεντρώθηκαν σε μεγάλες ομάδες και τράβηξαν, με επικεφαλής τον Χανς Μίλερ φον Μπούλγκενμπαχ προς το Βάλντσχουτ, στις 24 του Αυγούστου 1524. Εκεί δημιούργησαν, από κοινού με τους αστούς, μια ευαγγελική αδελφότητα. Οι αστοί προσχώρησαν στη συμμαχία με προθυμία, μιας και ταυτόχρονα βρίσκονταν σε σύγκρουση με την προσωαυ- στριακή κυβέρνηση, λόγω θρησκευτικών διώξεων ενάντια στον Μπαλτάζαρ Χούμπμάγερ, τον ιεροκήρυκά τους, φίλο και μαθητή του Τόμας Μίντσερ. Επιβλήθηκε, λοιπόν, φόρος από την Ένωση από τρεις πεντάρες την εβδομάδα -ποσό κολοσσιαίο για την τότε αξία του χρήματος- στάλθηκαν απεσταλμένοι στην Αλσατία, τον Μοζέλα, σε όλο τον Ανω Ρήνο και το Φράνκεν για να βάλουν παντού τους αγρότες στην Ένωση και διακηρύχθηκαν σαν σκοποί της Ένωσης η κατάργηση της φεουδαρχικής κυριαρχίας, η καταστροφή όλων των πύργων και μοναστηριών και η κατάργηση όλων των κυρίων εκτός από τον αυτοκράτο- ρα. Σημαία της Ένωσης ήταν η γερμανική τρίχρωμη™.

Η εξέγερση κέρδιζε γρήγορα έδαφος σε όλη τη σημερινή Ανω Βάδη. Πανικός κατέλαβε την αριστοκρατία του Ανω Σβάμπεν, της οποίας σχεδόν όλες οι στρατιωτικές δυνάμεις ήταν απασχολημένες στην Ιταλία, στον πόλεμο ενάντια στον Φραγκίσκο Ιο της Γαλλίας7». Δεν της έμενε τίποτε άλλο από το να τρενάρει την υπόθεση με διαπραγματεύσεις, μαζεύοντας εν τω μεταξύ χρήματα και συγκεντρώνοντας στρατεύματα μέχρι να γίνει αρκετά ισχυρή για να τιμωρήσει τους αγρότες για την αποκοτιά τους με «καταστροφές και πυρπολισμούς, με αρπαγές και φόνους». Από εκείνη τη στιγμή άρχισε η συστηματική εκείνη προδοσία, η συνεχής εκείνη παραβίαση των υποσχέσεων και δολιότητα, όπου διέπρε- ψαν η αριστοκρατία και οι πρίγκιπες σε όλη τη διάρκεια του πολέμου των χωρικών και που υπήρξε το ισχυρότερο όπλο τους ενάντια στους αποκεντρωμένους αγρότες που ήταν δύσκολο να οργανωθούν. Η Ομοσπονδία του Σβάμπεν, που περιλάμβανε τους πρίγκιπες, την αριστοκρατία και τις αυτοκρατορικές πόλεις

♦Ρονντολφ φον Ζουλτς.

110


της Νοτιοδυτικής Γερμανίας, ανέλαβε μεσολαβητικό ρόλο, αλλά χωρίς να εγγυηθεί πραγματικές παραχωρήσεις στους αγρότες. Οι τελευταίοι παρέμειναν δραστήριοι. Ο Χανς Μίλερ φον Μπούλ- γκενμπαχ προέλασε από τις 30 του Σεπτέμβρη ως τα μέσα του Οχτώβρη μέσα από τον Μέλανα Δρυμό μέχρι το Ούραχ και το Φούρτβάνγκεν, αύξησε τη δύναμή του σε 3.500 άντρες και στρα- τοπέδευσε μ’ αυτούς στο 'Εβατινγκεν (όχι μακριά από το Στίλιν- γκεν). Η αριστοκρατία δε διέθετε πάνω από 1.700 άντρες, κι αυτούς σκόρπιους. Ήταν αναγκασμένη να δεχτεί ανακωχή, η οποία έγινε στο στρατόπεδο του Εβατινγκεν. Στους αγρότες υποσχέθη- καν φιλικό διακανονισμό, είτε άμεσα μεταξύ των ενδιαφερομένων είτε μέσω διαιτησίας, και εξέταση των παραπόνων από το επαρχιακό δικαστήριο του Στόκαχ. Τόσο τα στρατεύματα της αριστοκρατίας όσο και οι αγρότες διαλύθηκαν.

Οι αγρότες συμφώνησαν σε 16 άρθρα, των οποίων θα αποκτούσαν την έγκριση από το δικαστήριο του Στόκαχ. Ήταν πολύ μετριοπαθή: Κατάργηση του δικαιώματος κυνηγιού, των αγγαρειών, των βαριών φόρων και γενικά των προνομίων των ευγενών, προστασία από τις αυθαίρετες συλλήψεις και τα μεροληπτικά δικαστήρια που έβγαζαν αυθαίρετες αποφάσεις. Τίποτε άλλο δε ζητούσαν.

Αντίθετα, η αριστοκρατία απαίτησε, μόλις οι αγρότες επέστρεψαν στα σπίτια τους, την εκπλήρωση πάλι όλων των επίμαχων υποχρεώσεων μέχρι να αποφασίσει το δικαστήριο. Οι αγρότες, φυσικά, αρνήθηκαν και παρέπεμψαν τους αφέντες στο δικαστήριο. Η σύγκρουση ξανάρχισε. Οι αγρότες συγκεντρώθηκαν και πάλι, οι πρίγκιπες και οι αφέντες συγκέντρωσαν τα στρατεύματά τους. Αυτή τη φορά, το κίνημα έφτασε πιο μακριά, μέχρι πέρα από το Μπράιογκαου, βαθιά στο έδαφος της Βιρτεμβέργης. Τα στρατεύματα του Γκέοργκ Τρούχζες φον Βάλντμπουργχ, του Αλμπα του πολέμου των χωρικών, παρακολουθούσαν τους αγρότες, χτυπούσαν μεμονωμένα τμήματα, αλλά δεν τολμούσαν να επιτεθούν ενάντια στον κύριο όγκο. Ο Γκέοργκ Τρούχζες διαπραγματεύονταν με τους αρχηγούς των αγροτών και έκλεινε εδώ κι εκεί συμφωνίες.

111


Στα τέλη του Δεκέμβρη, άρχισε η συζήτηση της υπόθεσης στο τοπικό δικαστήριο του Στόκαχ. Οι αγρότες διαμαρτυρή- θηκαν κατά της σύνθεσης του δικαστηρίου από αριστοκράτες αποκλειστικά. Σε απάντηση, τους διαβάστηκε αυτοκρατορική επιστολή διορισμού. Η συζήτηση της υπόθεσης τραβούσε σε μάκρος και, στο μεταζύ εξοπλίζονταν η αριστοκρατία, οι πρίγκιπες και οι αρχές της Ομοσπονδίας του Σβάμπεν. Ο αρχιδούκας Φερδινάνδος, ο οποίος, εκτός από τις ακόμη αυστριακές κληρονομικές γαίες, είχε κάτω από την κυριαρχία του και τη Βιρτεμβέργη, το τμήμα του Μέλανα Δρυμού που ανήκε στη Βάδη και τη Νότια Αλσατία, διέταξε να επιδειχθεί η μεγαλύτερη αυστηρότητα ενάντια στους στασιαστές αγρότες, θ α συλ- λαμβάνονταν, θα βασανίζονταν και θα εξοντώνονταν αμείλικτα, θα εξολοθρεύονταν με όποιο τρόπο ήταν πιο εύκολο, οι περιουσίες τους θα καίγονταν και θα ερημώνονταν και οι γυναίκες και τα παιδιά τους θα διώχνονταν από τη χώρα. Από αυτό φαίνεται πώς τηρούσαν την ανακωχή οι πρίγκιπες και οι αφέντες και τι εννοούσαν σαν φιλικό διακανονισμό και εξέταση των παραπόνων. Ο αρχιδούκας Φερδινάνδος, παίρνοντας προκαταβολή σε μετρητά από την Τράπεζα Βέλζερ του Άουγκσμπουργκ*°, εξοπλιζόταν βιαστικά* η Ομοσπονδία του Σβάμπεν διέταξε τη συγκέντρωση χρημάτων και στρατευμάτων σε τρεις φάσεις.

Οι εξεγέρσεις μέχρι εκείνη τη στιγμή συνέπεσαν με την πεντάμηνη παρουσία του Τόμος Μίντσερ στο Όμπερλαντ. Δεν υπάρχουν, βέβαιο, άμεσες αποδείξεις της επιρροής που είχε στην έναρξη και την πορεία του κινήματος, η επιρροή, όμως, αυτή έχει έμμεσα διαπιστωθεί πλήρως. Οι πιο αποφασισμένοι επαναστάτες ανάμεσα στους αγρότες είναι κυρίως μαθητές του και εκπροσωπούν τις ιδέες του. Τα Δώδεκα Άρθρα, καθώς και η Επιστολή των Άρθρων των αγροτών του Όμπερλαντ»1, αποδίδονται σ’ αυτόν από όλους τους σύγχρσνούς του, αν και τα πρώτα, τουλάχιστον, είναι βέβαιο ότι δεν τα συνέταξε αυτός. Επιπλέον, μετά την επιστροφή του στη θουριγγία, έστειλε μια εξαιρετικά επαναστατική επιστολή στους εξεγερμένους αγρότες»2.

112

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΩΝ ΧΩΡΙΚΩΝ ΓΓΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ

Την ίδια περίοδο, ο δούκας Ούλριχ, ο οποίος είχε εξορισθεί από το 1519 από τη Βιρτεμβέργη, μηχανορραφούσε για να κερδίσει και πάλι την περιουσία του με τη βοήθεια των αγροτών. Πράγματι, από τότε που εξορίστηκε, προσπαθούσε να χρησιμοποιήσει το επαναστατικό κόμμα και το υποστήριζε συνεχώς. Στις περισσότερες τοπικές ταραχές που έγιναν το 1520-24 στον Μέλανα Δρυμό και στη Βιρτεμβέργη, αναφέρεται και το όνομά του και τώρα εξοπλιζόταν ο ίδιος για μια κατευθείαν επίθεση ενάντια στη Βιρτεμβέργη από τον πύργο του στο Χόεντβιλ. Ωστόσο, απλώς χρησιμοποιούνταν από τους αγρότες, οι οποίοι ποτέ δεν επηρεάστηκαν απ’ αυτόν και ακόμη λιγότερο τον εμπιστεύθηκαν.

Έτσι πέρασε ο χειμώνας, χωρίς να γίνει τίποτε αποφασιστικό από οποιαδήποτε πλευρά. Οι πρίγκιπες κρύβονταν, η αγροτική εξέγερση απλωνόταν. Το Γενάρη του 1525, ολόκληρη η περιοχή ανάμεσα στους ποταμούς Δούναβη, Ρήνο και Λεχ βρισκόταν σε πλήρη αναβρασμό και το Φλεβάρη ξέσπασε η θύελλα.

Ενώ το ένοπλο τμήμα του Μέλανα Δρυμού-Χέγκαου, με επικεφαλής τον Χανς Μίλερ φον Μπούλγκενμπαχ, συνωμοτούσε με τον Ούλριχ της Βιρτεμβέργης και εν μέρει ακολουθούσε την ανώφελη εκστρατεία του στη Στουτγάρδη (Φεβρουάριος και Μάρτης 1525), οι αγρότες ξεσηκώθηκαν στο Ριντ, πάνω από το Ουλμ, στις 9 Φλεβάρη, συγκεντρώθηκαν σ’ ένα στρατόπεδο κοντά στο Μπάλτρινγκεν που ήταν σκεπασμένο από έλη, έστησαν την κόκκινη σημαία και σχημάτισαν με επικεφαλής τον Ούλριχ Σμιντ, το ένοπλο τμήμα του Μπάλτρινγκεν. Είχε δύναμη 10.000 ως 12.000 άνδρες.

Στις 25 του Φλεβάρη, το τμήμα του Άνω Άλγκοϊ, με δύναμη 7.000 άνδρες, ακούγοντας τη φήμη ότι τα στρατεύματα προχωρούσαν ενάντια στους δυσαρεστημένους που είχαν εμφανιστεί κι εκεί, στράφηκε ενάντια στο Σούσεν. Οι κάτοικοι του Κέ- μπτεν, που βρίσκονταν σε διαμάχη με τον αρχιεπίσκοπό τους*

♦Τον Σεμπάσηαν φον Μπράιτενστάιν.

113


όλο το χειμώνα, συγκεντρώθηκαν στις 26 του μήνα και ενώθηκαν μαζί τους. Οι πόλεις Μέμινγκεν και Κάουφμπόιρεν προσχώρησαν, με ορισμένους όρους, στο κίνημα· ωστόσο, από τώρα κιόλας εκδηλώθηκε η διφορούμενη στάση που πήραν οι πόλεις σ’ αυτή τη σύγκρουση. Στις 7 του Μάρτη, εγκρίθηκαν στο Μέμινγκεν τα Δώδεκα Άρθρα του Μέμινγκεν για όλους τους αγρότες του Άνω Άλγκοϊ83.

Τα μηνύματα του Άλγκοϊ οδήγησαν στο σχηματισμό στη Άί- μνη της Κωνσταντίας του ένοπλον τμήματος της Λίμνης, μ£ επικεφαλής τον Άιτελ Χανς. Και αυτή η ομάδα δυνάμωσε γρήγορα. Το αρχηγείο ήταν στο Μπέρματινγκεν.

Οι αγρότες εξεγέρθηκαν και στο Κάτω Άλγκοϊ, στην περιοχή του Όξενχάουζεν και του Σέλενμπεργκ, στο Τσάιλ και το Βάλντμπουργκ, τις κτήσεις του Τρούχζες, και, μάλιστα, από τις πρώτες κιόλας μέρες του Μάρτη. Αυτό το ένοπλο τμήμα του Κάτω Άλγκοϊ, με δύναμη 7.000 άνδρες, στρατοπέδευε κοντά στο Βούρτσαχ.

Αυτές οι τέσσερις ομάδες αποδέχθηκαν όλες τα Άρθρα του Μέμινγκεν, που άλλωστε, ήταν πολύ πιο μετριοπαθή από του Χέγκαου και που εμφάνιζαν και στα σημεία που σχετίζονταν με τη στάση των οπλισμένων ομάδων απέναντι στην αριστοκρατία και τις αρχές μια αξιοπρόσεκτη έλλειψη αποφασιστικότητας. Η αποφασιστικότητα, όπου εμφανίστηκε, εμφανίστηκε μόλις στη διάρκεια του πολέμου, αφού οι αγρότες απέκτησαν την εμπειρία του τρόπου δράσης των εχθρών τους.

Ταυτόχρονα μ’ αυτά τα ένοπλα τμήματα, δημιουργήθηκε και ένα έκτο στο Δούναβη. Από ολόκληρη την περιοχή από το Ουλμ ως το Ντόναουβερτ, από τις κοιλάδες του Ίλερ, του Ροτ και του Μπίμπερ, ήρθαν οι αγρότες στο Λάιπχάιμ και έστησαν εκεί στρατόπεδο. Από 15 μέρη έφτασε κάθε άνδρας ικανός να φέρει όπλα, από 117 ήρθαν αντιπροσωπίες. Αρχηγός του ένοπλον τμήματος τον Λάιπχάιμ ήταν ο Ούλριχ Σεν και ιεροκήρυ- κάς του ο Γιάκομπ Βέε, ο ιερέας του Λάιπχάιμ.

Έτσι, στις αρχές του Μάρτη, υπήρχαν στα όπλα 30.000- 40.000 εξεγερμένοι αγρότες του Άνω Σβάμπεν σε 6 στρατόπεδα.

114


Ο χαρακτήρας αυτών των αγροτικών στρατευμάτων ήταν ανάμεικτος. Το επαναστατικό κόμμα του Μίντσερ ήταν παντού στη μειοψηφία. Παρ’ όλα αυτά, αποτελούσε παντού τον πυρήνα και το στήριγμα των στρατοπέδων των αγροτιάν. Η μάζα των αγροτών ήταν πάντα πρόθυμη να δεχθεί συμφωνία με τους αφέντες, αν της εγγυώνταν τις παραχωρήσεις που έλπιζε να επιβάλει με την απειλητική της στάση. Πέρα απ’ αυτό, καθώς το πράγμα παρατραβούσε σε μάκρος και πλησίαζαν και τα στρατεύματα των πριγκίπων, βαρέθηκε τον πόλεμο και εκείνοι που είχαν ακόμη κάτι να χάσουν πήγαν στο μεγαλύτερο μέρος τους στο σπίτι τους. Επιπλέον, στα στρατεύματα προσχώρησε μαζικά και το περιπλανώμενο λούμπεν προλεταριάτο, που δυσκόλευε την πειθαρχία, υπονόμευε το ηθικό των αγροτών κι επίσης ερχόταν κι έφευγε συχνά. Αυτά και μόνο εξηγούν το ότι οι αγρότες έμειναν στην αρχή παντού στην άμυνα, το ηθικό τους στα στρατόπεδα έπεσε και, πέρα από τις τακτικές τους ανεπάρκειες και την απουσία καλών αρχηγών, δεν ήταν ισάξιοι σε καμιά περίπτωση με τις στρατιές των πριγκίπων.

Ενώ ακόμη μαζεύονταν τα ένοπλα τμήματα ο δούκας Ούλ- ριχ, με στρατό που είχε συγκεντρώσει και με μερικούς αγρότες του Χέγκαου, ξεκίνησε την επέλασή του από το Χόεντβιλ προς τη Βιρτεμβέργη. Η Ομοσπονδία του Σβάμπεν θα ήταν χαμένη, αν οι αγρότες επιτίθονταν από την άλλη μεριά ενάντια στα στρατεύματα του Τρούχζες φον Βάλντμπουργκ. Αλλά, με την καθαρά αμυντική στάση των ένοπλων τμημάτων, ο Τρούχζες γρήγορα κατόρθωσε να κλείσει ανακωχή με τους αγρότες του Μπάλτρινγκεν, του Άλγκοϊ και της Λίμνης, να αρχίσει διαπραγματεύσεις και να καθορίσει προθεσμία διακανονισμού της υπόθεσης για την Κυριακή της Κρίσης (2 του Απρίλη*). Εν τω μεταξύ μπόρεσε να προχωρήσει ενάντια στο δούκα Ούλριχ, να καταλάβει τη Στουτγάρδη και να τον αναγκάσει να εγκαταλείψει και πάλι τη Βιρτεμβέργη στις 17 του Μάρτη. Μετά, στρά-

•Sonntag Judika (από το Ιιι<1βχ=δικαστής, κριτής) -η πέμπτη Κυριακή της Σαρακοστής.

115


φηκε ενάντια στους αγρότες- αλλά, μέσα στα ίδια του τα στρατεύματα, στασίασαν οι μισθοφόροι και αρνήθηκαν να επιτεθούν εναντίον τους. Ο Τρούχζες κατόρθωσε να κατευνάσει τους στασιαστές και, στη συνέχεια, προχώρησε προς το Ουλμ, όπου συγκεντρώνονταν και άλλες ενισχύσεις. Κοντά στο Κίρχάιμ στον Τεκ άφησε φρουρά.

Η Ομοσπονδία του Σβάμπεν που είχε τα χέρια της επιτέλους ελεύθερα και είχε συγκεντρώσει τις πρώτες της στρατιωτικές δυνάμεις, πέταξε τώρα το προσωπείο και δήλωσε ότι «ήταν αποφασισμένη να μεταβάλει με τα όπλα και τη βοήθεια του θεού αυτό που οι αγρότες είχαν κάνει αυθαίρετα»84.

Οι αγρότες, στο μεταξύ, είχαν τηρήσει αυστηρά την ανακωχή. Είχαν διατυπώσει τα αιτήματά τους, τα περίφημα Δώδεκα Άρθρα, για τις διαπραγματεύσεις της Κυριακής της Κρίσης. Ζητούσαν εκλογή και δυνατότητα ανάκλησης των κληρικών από τις κοινότητες, κατάργηση της μικρής δεκάτης και χρήση της μεγάλης85 για δημόσιους σκοπούς, ύστερα από παρακράτημα της αμοιβής των κληρικών, κατάργηση της δουλοπαροικίας, του δικαιώματος κυνηγιού και αλιείας και της φορολογίας θανάτου, περιορισμό των υπερβολικών αγγαρειών, φόρων και εγ- γείας προσόδου, επιστροφή στις κοινότητες και στα άτομα των δασικών εκτάσεων, λιβαδιών και προνομίων που τους είχαν αφαιρεθεί με τη βία και κατάργηση της αυθαιρεσίας στη δικαιοσύνη και τη διοίκηση. Φαίνεται καθαρά ότι το μετριοπαθές, συμβιβαστικό κόμμα υπερείχε ακόμη σημαντικά μέσα στα ένοπλα τμήματα των αγροτών. Το επαναστατικό κόμμα είχε κιόλας προηγούμενα εκθέσει το πρόγραμμά του στην «Επιστολή των Άρθρων». Αυτή η ανοιχτή επιστολή προς όλη την αγροτιά την καλεί να προσχωρήσει στη «Χριστιανική Ένωση και Αδελφότητα» για την κατάργηση όλων των βαρών είτε με το καλό, «πράγμα μάλλον απίθανο», είτε με τη βία και απειλεί όσους αρνηθούν με «κοσμικό αφορισμό», δηλαδή με αποκλεισμό από την κοινωνία και από κάθε επαφή με τα μέλη της Ένωσης. Όλοι οι πύργοι, τα μοναστήρια και τα εκκλησιαστικά ιδρύματα θα τιμωρηθούν με κοσμικό αφορισμό, εκτός κι αν η αριστοκρα

1 16

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΩΝ ΧΩΡΙΚΩΝ ΓΓΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ

τία, οι παπάδες και οι μοναχοί τα εγκαταλείψουν εθελοντικά και μετακομίσουν σε κανονικά σπίτια, όπως όλος ο κόσμος, και προσχωρήσουν στη Χριστιανική Ένωση.

Σ’ αυτό το ριζοσπαστικό μανιφέστο, το οποίο είναι ολοφάνερο ότι έχει συνταχθεί πριν από την εξέγερση της Ανοιξης του 1525, γίνεται λόγος, λοιπόν, πριν απ’ όλα για την επανάσταση, την ολοκληρωτική συντριβή των ακόμη κυρίαρχων τάξεων και ο «κοσμικός αφορισμός» αφορά μόνο τους καταπιεστές και τους προδότες που πρέπει να θανατωθούν, τους πύργους που πρέπει να πυρποληθούν, τα μοναστήρια και τα εκκλησιαστικά ιδρύματα που πρέπει να κατασχεθούν και να μετατραπούν οι θησαυροί τους σε χρήμα.

Προτού, ωστόσο, οι αγρότες προφτάσουν να καταθέσουν τα Δώδεκα Αρθρα τους στους ένορκους διαιτητές, έμαθαν ότι η Ομοσπονδία του Σβάμπεν παραβίασε τη συμφωνία κι ότι πλησιάζουν τα στρατεύματα. Αμέσως πήραν τα μέτρα τους. Συγκλήθηκε γενική συνέλευση των αγροτών του Αλγκοϊ, του Μπάλτρινγκεν και της Λίμνης στο Γκάισμπόιρεν. Τα τέσσερα ένοπλα τμήματα συγχωνεύθηκαν και απ’ αυτά οργανώθηκαν τέσσερις νέες φάλαγγες, ενώ αποφασίστηκαν η κατάσχεση των εκκλησιαστικών περιουσιών και η εκποίηση των κειμηλίων τους υπέρ του πολεμικού ταμείου και η πυρπόληση των πύργων. Έτσι, κανονισμός της διεξαγωγής του πολέμου έγινε, πλάι στα επίσημα Δώδεκα Αρθρα, και η Επιστολή των Αρθρων, ενώ η Κυριακή της Κρίσης,,η ημέρα που είχε ορισθεί για τη σύναψη ειρήνης, έγινε η ημέρα της γενικής εξέγερσης.

Ο αναβρασμός που δυνάμωνε παντού, οι συνεχείς τοπικές συγκρούσεις των αγροτών με την αριστοκρατία, η είδηση για την εξέγερση στον Μέλανα Δρυμό που εδώ κι έξι μήνες συνεχώς μεγάλωνε και είχε εξαπλωθεί ως τον Δούναβη και τον Λεχ, αρκούν οπωσδήποτε για να εξηγήσουν τη γρήγορη αλληλοδιαδοχή των αγροτικών εξεγέρσεων στα δύο τρίτα της Γερμανίας. Η ύπαρξη, όμως, στην κορυφή του κινήματος προσώπων που το είχαν οργανώσει μέσω αναβαπτιστών και άλλων απεσταλμένων αποδείχνει το γεγονός της ταυτόχρονης έκρηξης όλων των

117


μεμονωμένων εξεγέρσεων. Στο δεύτερο μισό του Μάρτη, είχαν ήδη ξεσπάσει ταραχές στην περιοχή της Βιρτεμβέργης, στον κάτω Νέκαρ, το 'Οντενβαλντ, το Κάτω και Κεντρικό Φράνκεν. Παντού, όμως, είχε δοθεί ήδη από τα πριν η ημέρα 2 του Απρίλη, η Κυριακή της Κρίσης, σαν ημέρα της γενικής εξέγερσης, και παντού το αποφασιστικό χτύπημα, η μαζική εξέγερση, ξε- σπά την πρώτη βδομάδα του Απρίλη. Και οι αγρότες του Αλγκοϊ, του Χέγκαου και της Λίμνης κάλεσαν στο στρατόπεδο με κωδωνοκρουσίες και μαζικές συγκεντρώσεις όλους τους άν- δρες που μπορούσαν να φέρουν όπλα και άρχισαν, ταυτόχρονα με τους αγρότες του Μπάλτρινγκεν, τις εχθροπραξίες ενάντια στους πύργους και τα μοναστήρια.

Στο Φράνκεν, όπου το κίνημα συσπειρώθηκε γύρω από έξι κέντρα, η εξέγερση ξέσπασε παντού τις πρώτες μέρες του Απρίλη. Στο Νέρντλινγκεν, δημιουργήθηκαν τις μέρες εκείνες δύο αγροτικά στρατόπεδα, με τη βοήθεια των οποίων το επαναστατικό κόμμα της πόλης, του οποίου αρχηγός ήταν ο Άντον Φόρ- νερ, πήρε το πάνω χέρι και επέβαλε το διορισμό του Φόρνερ στη θέση του δημάρχου, καθώς και την προσχώρηση της πόλης στους αγρότες. Στο Ανσμπαχ, οι αγρότες ξεσηκώθηκαν παντού από την 1 ως τις 7 του Απρίλη και η εξέγερση απλώθηκε από εδώ ως τη Βαυαρία. Στην περιοχή του Ρότενμπουργκ, οι αγρότες είχαν πάρει τα όπλα ήδη από τις 22 του Μάρτη. Στην πόλη Ρότενμπουργκ, ανατράπηκε η εξουσία των προκρίτων από τους μικροαστούς και τους πληβείους, με επικεφαλής τον Στέφαν φον Μ έντσινγκεν αλλά, καθώς εδώ τα κύρια έσοδα της πόλης προέρχονταν ακριβώς από τα δοσίματα των αγροτών, η νέα κυβέρνηση κράτησε πολύ ταλαντευόμενη και διφορούμενη στάση απέναντι στους αγρότες. Στο Βίρτσμπουργκ που διοικούσε η μητροπολιτική σύνοδος, ξεσηκώθηκαν στις αρχές του Απρίλη οι αγρότες και γενικά οι μικρές πόλεις και στην επισκοπή της Βαμβέργης*, η γενική εξέγερση ανάγκασε μέσα σε πέντε ημέρες τον επίσκοπο να υποχωρήσει. Τέλος, στο Βορρά, στα σύνορα

•Επίσκοπος ο Βάιγκαντ φον Ρέντβιτς.

118


της θουριγγίας, δημιουργήθηκε το ισχυρό αγροτικό στρατόπεδο τον Μπίλντχάουζεν.

Στο Όντενβαλντ, όπου επικεφαλής του επαναστατικού κόμματος ήταν ο Βέντελ Χίπλερ, ευγενής και πρώην καγκελάριος του κόμητα Χόενλόε, και ο Γκέοργκ Μέτσλερ, πανδοχέας στο Μπάλενμπεργκ του Κράουτχάιμ, η θύελλα ξέσπασε ήδη στις 26 του Μάρτη. Οι αγρότες τραβούσαν από παντού προς τον Τάου- μπερ. Μ’ αυτούς ενώθηκαν και 2.000 άνθρωποι* από το στρατόπεδο του Ρότενμπουργκ. Ο Γκέοργκ Μέτσλερ ανέλαβε την αρχηγία και, αφού έφτασαν όλες οι ενισχύσεις, βάδισε στις 4 του Απρίλη προς το μοναστήρι του Σένταλ στον ποταμό Για- γκστ, όπου ενώθηκε με τους αγρότες από την κοιλάδα του Νέ- καρ. Αυτοί, με αρχηγό τον Γέκλαϊν Ρόρμπαχ, πανδοχέα στο Μπέκινγκεν του Χάιλμπρον, είχαν κηρύξει την Κυριακή της Κρίσης στο Φλάιν, το Ζόντχαϊμ κλπ. την εξέγερση, ενώ παράλληλα ο Βέντελ Χίπλερ μαζί με έναν αριθμό συνωμοτών καταλάμβανε με αιφνιδιασμό το Έρινγκεν και παρέσυρε στο κίνημα και τους γύρω αγρότες. Στο Σένταλ, εγκρίθηκαν από τις δύο αγροτικές φάλαγγες, που είχαν συνενωθεί στο Φωτεινό Ένοπλο Τμήμα, τα Δώδεκα Αρθρα και οργανώθηκαν επιδρομές ενάντια στους πύργους και τα μοναστήρια. Το Φωτεινό Ένοπλο Τμήμα είχε δύναμη 8.000 αντρών και διέθετε κανόνια και 3.000 μουσκέτα. Σ ’ αυτό προσχώρησε και ο Φλόριαν Γκάιερ, ένας ιππότης από το Φράνκεν, που σχημάτισε το Μαύρο Ένοπλο Τμήμα, ένα επίλεκτο σώμα84 -κυρίως από τον εφεδρικό στρατό του Ρότενμπουργκ και του Έρινγκεν.

Ο διοικητής της Βιρτεμβέργης στο Νέκαρσούλμ, κόμης Λούντβιχ φον Χέλφενστάιν, άρχισε τις εχθροπραξίες. Χωρίς πολλά λόγια, διέταξε να σκοτώνουν όλους τους αγρότες που έπεφταν στα χέρια τους. Το Φωτεινό Ένοπλο Τμήμα στράφηκε εναντίον του. Οι σφαγές αυτές, καθώς και η είδηση, που μόλις έφτασε, για την ήττα του στρατού του Λάιπχάιμ, για την εκτέλεση του Γιόκομπ Βέε και τις ωμότητες του Τρούχζες, εξόργι-

*(1850) 2.000 αγρότες από το Όρενμπουργχ.

119


σαν τους αγρότες. Ο Χέλφενστάιν, ο οποίος είχε κλειστεί στο Βάινσμπεργκ, πολιορκήθηκε. Την έφοδο στον πύργο έκανε ο Φλόριαν Γκάιερ*7, η πόλη καταλήφθηκε ύστερα από παρατετα- μένο αγώνα και ο κόμης Λούντβιχ πιάστηκε αιχμάλωτος μαζί με αρκετούς ιππότες. Τη επόμενη ημέρα, 17 του Απρίλη, ο Γέ- κλαϊν Ρόρμπαχ, μαζί με τους πιο αποφασισμένους από το ένοπλο τμήμα έκανε δικαστήριο για την τύχη των αιχμαλώτων και καταδίκασε δεκατέσσερις απ’ αυτούς, με πρώτο τον Χέλφεν- στάιν, σε θάνατο περνώντας τους ανάμεσα σε δύο σειρές λογχοφόρων -στον πιο ταπεινωτικό θανατο που θα μπορούσαν να βρουν. Η κατάληψη του Βάινσμπεργκ και η τρομοκρατική εκδίκηση του Γέκλαϊν ενάντια στον Χέλφενστάιν δεν έμειναν χωρίς επιπτώσεις στην αριστοκρατία. Οι κόμητες του Λέβενστάιν προσχώρησαν στην οργάνωση των αγροτών και αυτοί του Χό- ενλόε, που είχαν προσχωρήσει νωρίτερα αλλά δεν είχαν δώσει καμιά βοήθεια, έστειλαν αμέσως τα κανόνια και την πυρίτιδα που τους είχαν ζητήσει.

Οι αρχηγοί συσκέφτονταν για το αν θα έπρεπε να κάνουν διοικητή τους τον Γκετς φον Μπέρλιχινγκεν «μιας και θά μπορούσε να φέρει σ’ αυτούς την αριστοκρατία». Η πρόταση βρήκε απήχηση· ο Φλόριαν Γκάιερ, όμως, που έβλεπε σ’ αυτές τις διαθέσεις των αγροτών και των αρχηγών την αρχή μιας αντίδρασης, αποχώρησε με το Μαύρο Ένοπλο Τμήμα από τη στρατιά και στην αρχή γύριζε μόνος του στην περιοχή του Νέκαρ και μετά στην περιοχή του Βίρτσμπουργκ, καταστρέφοντας παντού τους πύργους και τα εκκλησιαστικά ιδρύματα.

Η υπόλοιπη στρατιά στράφηκε στην αρχή προς το Χάιλ- μπρον. Σ’ αυτή την ισχυρή, ελεύθερη αυτοκρατορική πόλη βρίσκονταν αντιμέτωπες με τους προκρίτους, όπως σχεδόν παντού, μια αστική και μια επαναστατική αντιπολίτευση. Η επαναστατική αντιπολίτευση, σε μυστική συνεννόηση με τους αγρότες, άνοιξε ήδη στις 17 του Απρίλη, στη διάρκεια μιας αναταραχής, τις πύλες στον Γκέοργκ Μέτσλερ και στον Γέ- κλαϊν Ρόρμπαχ.

Οι ηγέτες των αγροτών και οι δυνάμεις τους κατέλαβαν την

120


πόλη, η οποία έγινε δεκτή στην Αδελφότητα και πρόσφερε 1.200 φλουριά σε χρήμα, καθώς και ένα σώμα εθελοντών. Μόνο οι περιουσίες της εκκλησίας και του Τάγματος των Τευτόνων Ιπποτών“ λεηλατήθηκαν. Στις 22 του μήνα, οι αγρότες αποσύρθηκαν και πάλι, αφού άφησαν μια μικρή φρουρά. Το Χάιλ- μπρον θα γινόταν το κέντρο των διάφορων ένοπλων τμημάτων που έστειλαν πραγματικά αντιπροσώπους τους εκεί όπου και συσκέφτηκαν για κοινές ενέργειες και κοινές διεκδικήσεις των αγροτιάν. Αλλά, η αστική αντιπολίτευση και οι πρόκριτοι, που είχαν συμμαχήσει μαζί της από την προέλαση των αγροτών, είχαν και πάλι το πάνω χέρι στην πόλη, εμποδίζοντας κάθε αποφασιστικό βήμα και περιμένοντας απλώς την προσέγγιση των πριγκιπικών στρατευμάτων για να προδιόσουν οριστικά τους αγρότες.

Οι αγρότες στράφηκαν προς το 'Οντενβαλντ. Στις 24 του Απρίλη, ο Γκετς φον Μπέρλιχινγκεν, που πριν λίγες μέρες είχε προσφέρει τις υπηρεσίες του στην αρχή στον εκλέκτορα του Πα- λατινάτου [Λουδοβίκος 5ος], μετά στους αγρότες και μετά πάλι στον εκλέκτορα, αναγκάστηκε να προσχωρήσει στην Ευαγγελική Αδελφότητα και να αναλάβει την ανώτατη διοίκηση του Ανοι- χτόχρωμου Φωτεινού Ένοπλου Τμήματος (σε αντιδιαστολή προς το Μαύρο του Φλόριαν Γκάιερ). Ταυτόχρονα, όμως, ήταν αιχμάλωτος των αγροτών, οι οποίοι τον επιτηρούσαν με δυσπιστία και του επέβαλαν το συμβούλιο των αρχηγών, χωρίς το οποίο δεν μπορούσε να κάνει τίποτε. Ο Γκετς και ο Μέτσλερ στράφηκαν τώρα με τη μάζα των αγροτών μέσω του Μπούχεν προς το Αμορμπαχ, όπου έμειναν από τις 30 του Απρίλη ως τις 5 του Μάη, ξεσηκώνοντας όλη την περιοχή του Μάιντς. Η αριστοκρατία αναγκάστηκε παντού να προσχωρήσει και έτσι γλίτωσαν οι πύργοι της. Μόνο τα μοναστήρια πυρπολήθηκαν και λεηλατήθηκαν. Το ηθικό του στρατεύματος είχε ολοφάνερα εξασθενήσει. Οι πιο δραστήριοι άνδρες είχαν φύγει με τον Φλόριαν Γκάιερ ή τον Γέκλαϊν Ρόρμπαχ, γιατί και ο τελευταίος είχε αποχωρήσει μετά την κατάληψη του Χάιλμπρον, προφανώς γιατί δεν μπορούσε αυτός, ο δικαστής του κόμητα Χέλφενστάιν, να

121


μείνει σε ένα στρατό που ήθελε να συμφιλιωθεί με την αριστοκρατία. Αυτή η παρόρμηση για συνεννόηση με την αριστοκρατία ήταν ήδη ένα δείγμα πτώσης του ηθικού. Αμέσως μετά ο Βέντελ Χίπλερ πρότεινε μια πολύ σωστή αναδιοργάνωση του ένοπλου τμήματος: Να προσληφθούν οι μισθοφόροι που πρόσφεραν καθημερινά τις υπηρεσίες τους και το ένοπλο τμήμα να μην ανανεώνεται όπως μέχρι τότε κάθε μήνα με στρατολόγηση νέων και απόλυση των παλιών τμημάτων, αλλά να διατηρούνται οι άν- δρες που βρίσκονταν στα όπλα και είχαν κατά κάποιον τρόπο εξασκηθεί. Αλλά, η συνέλευση της κοινότητας απέρριψε και τις δύο προτάσεις- οι αγρότες είχαν ήδη ζωηρέψει και έβλεπαν όλο τον πόλεμο σαν εκστρατεία για λάφυρα, στην οποία δεν μπορούσαν να δεχτούν τον ανταγωνισμό των μισθοφόρων και όπου έπρεπε να είναι ελεύθεροι να πάνε σπίτι τους, μόλις γέμιζαν οι τσέπες τους. Στο Άμορμπαχ τα πράγματα έφτασαν, μάλιστα, στο σημείο να επιβάλει ο Χανς Μπερλίν8’, μέλος του συμβουλίου του Χάιλμπρον, στους αρχηγούς και τους συμβούλους του στρατεύματος τη «Διακήρυξη των Δώδεκα Αρθρων» ένα ντοκουμέντο, όπου αμβλύνονταν ακόμη και οι τελευταίες αιχμές των Δώδεκα Αρθρων και έβαζε στο στόμα των αγροτών μια δουλοπρεπή ικετευτική γλώσσα. Αυτή τη φορά, ωστόσο, το πράγμα πάραπήγαινε για τους αγρότες- απέρριψαν τη διακήρυξη με πολύ θόρυβο και επέμειναν στα αρχικά άρθρα.

Στο μεταξύ, στην περιοχή του Βίρτσμπουργκ παρουσιάστηκε μια αποφασιστική καμπή. Ο επίσκοπος*, ο οποίος στην πρώτη αγροτική εξέγερση στις αρχές του Απρίλη είχε αποσυρθεί στο οχυρό Φράουενμπεργκ κοντά στο Βίρτσμπουργκ και έγραφε προς όλες τις πλευρές ζητώντας, του κάκου, βοήθεια, είχε τελικά αναγκαστεί σε προσωρινή υποχώρηση. Στις 2 του Μάη, άρχισε τις εργασίες της μια τοπική συνέλευση, όπου εκπροσωπούνταν και οι αγρότες. Αλλά, προτού επιτευχθεί οποιοδήποτε αποτέλεσμα, κατασχέθηκαν επιστολές που απέδειχναν τις προδοτικές ραδιουργίες του επισκόπου. Η συνέλευση διαλύθηκε

♦Κώνραντ 3ος.

122


αμέσως, και άρχισαν οι εχθροπραξίες ανάμεσα στους ξεσηκωμένους κατοίκους των πόλεων και αγρότες από τη μια, και τους οπαδούς του επισκόπου από την άλλη. Ο ίδιος ο επίσκοπος δραπέτευσε στις 5 του Μάη στη Χαϊδελβέργη. Την άλλη κιόλας μέρα, ήρθαν στο Βίρτσμπουργκ ο Φλόριαν Γκάιερ και το Μαύρο Στράτευμα, και μαζί τους το Ένοπλο Τμήμα του Τάουμπερ τον Φράνκεν, που είχε δημιουργηθεί από αγρότες του Μέργκεντχάιμ, του Ρότενμπουργκ και του Ανσμπαχ. Στις 7 του Μάη, προέλασε και ο Γκετς φον Μπέρλιχινγκεν με το Ανοιχτόχρωμο Φωτεινό Ένοπλο Τμήμα και άρχισε η πολιορκία του Φράουενμπεργκ.

Στην περιοχή του Λίμπουργκ και στην περιοχή του Έλβάν- γκεν και του Χαλ, δημιουργήθηκε το ένοπλο τμήμα του Γκάιλ- ντορφ ή Κοινό Ανοιχτόχρωμο Ένοπλο Τμήμα, ήδη από τα τέλη Μάρτη-αρχές Απρίλη. Έκανε μια πολύ βίαιη εμφάνιση, ξεσήκωσε όλη την περιοχή, έκαψε πολλά μοναστήρια και πύργους, ανάμεσά τους και τον πύργο Χόενστάουφεν, ανάγκασε όλους τους αγρότες να συνεκστρατεύσουν, καθώς και όλους τους ευ- γενείς ακόμη και τους ταβερνιάρηδες του Λίμπουργκ, να προσχωρήσουν στη Χριστιανική Αδελφότητα. Στις αρχές του Μάη, έκανε επιδρομή στη Βιρτεμβέργη, πείστηκε, όμως, να υποχωρήσει. Ο τοπικισμός των γερμανικών μικροκρατιδίων δεν επέτρεπε τότε, όπως και το 1848, την κοινή δράση των επαναστατών διάφορων επικρατειών. Οι δυνάμεις του Γκάιλντορφ, περιορισμένες σε μια μικρή περιοχή, διαλύθηκαν αναγκαστικά, αφού συνέτριψαν κάθε αντίσταση σ’ αυτή την περιοχή. Ήρθαν σε συμφωνία με την πόλη Γκμιντ και διαλύθηκαν αφήνοντας μόνο 500 ένοπλους.

Στο Παλατινάτο, είχαν δημιουργηθεί αγροτικά στρατεύματα και στις δύο όχθες του Ρήνου στα τέλη του Απρίλη. Κατέστρεψαν πολλούς πύργους και μοναστήρια και κατέλαβαν, την 1 του Μάη, το Νόισταντ στον ποταμό Χάαρντ, αφού πρώτα οι αγρότες του Μπρούχράιν, που είχαν περάσει από την άλλη μεριά του ποταμού, είχαν υποχρεώσει την προηγούμενη μέρα το Σπάιερ σε συμφωνία. Ο στρατάρχης φον Χάμπερν δεν μπορού

123


σε να κάνει τίποτε εναντίον τους με τις λίγες δυνάμεις που διέθετε και, στις 10 του Μάη, ο εκλέκτορας αναγκάστηκε να κλείσει συμφωνία με τους εξεγερμένους αγρότες, όπου τους εγγυό- ταν ικανοποίηση των παραπόνων τους μέσα από μια τοπική συνέλευση.

Στη Βιρτεμβέργη, τέλος, η εξέγερση είχε κιόλας ξεσπάσει από νωρίς σε μεμονωμένες περιοχές. Στον Ιούρα του Ούραχ, οι αγρότες είχαν δημιουργήσει ήδη από το Φλεβάρη ένα σύνδεσμο ενάντια στους παπάδες και τους αφέντες και, στα τέλη του Μάρτη, ξεσηκώθηκαν οι αγρότες του Μπλάουμπόιρεν, του Ούραχ, του Μίνζινγκεν, του Μπάλινγκεν και του Ρόζενφελντ. Οι δυνάμεις του Γκάιλντορφ εισέβαλαν στο Γκέπινγκεν, ο Γέκλαϊν Ρόρμπαχ στο Μπράκενχάιμ, τα υπολείμματα του ηττημένου ένοπλου τμήματος του Λάιπχάιμ στο Πφούλινγκεν της περιοχής της Βιρτεμβέργης και ξεσήκωσαν τους αγρότες. Σοβαρές ταραχές ξέσπασαν και σε άλλες περιοχές. Από τις 6 του Απρίλη κιόλας, το Πφούλινγκεν αναγκάστηκε να συνθηκολογήσει με τους αγρότες. Η κυβέρνηση του αυστριακού αρχιδούκα* βρισκόταν σε πολύ δύσκολη θέση. Δεν είχε καθόλου χρήματα και ελάχιστα στρατεύματα. Οι πόλεις και οι πύργοι βρίσκονταν σε άθλια κατάσταση και δεν είχαν ούτε στρατό ούτε πυρομαχικά. Ακόμη και το Ασπεργκ ήταν σχεδόν ανυπεράσπιστο.

Η απόπειρα της κυβέρνησης να καλέσει τις εφεδρείες των πόλεων ενάντια στους αγρότες, επέφερε την προσωρινή της ήττα. Στις 16 του Απρίλη, οι εφεδρείες του Μπότβαρ αρνήθηκαν να βαδίσουν και στράφηκαν, αντί προς τη Στουτγάρδη, προς το Βούνενστάιν κοντά στο Μπότβαρ, όπου δημιουργήθηκε ο πυρήνας ενός στρατοπέδου αστών και αγροτών, ο οποίος γρήγορα μεγάλωσε. Την ίδια μέρα, ξέσπασε η εξέγερση στο Τσάμπεργκόι- το μοναστήρι του Μάουλμπρον λεηλατήθηκε και καταστράφηκε τελείως ένας αριθμός πύργων και μοναστηριών. Από το γειτονικό Μπρούχράιν ήρθαν ενισχύσεις στους αγρότες του Γκόι.

Επικεφαλής του ένοπλου τμήματος στο Βούνενστάιν μπήκε

•Φερόινάνδος 1ος.

124


ο Μάτερν Φόιερμπάχερ, μέλος του συμβουλίου του Μπότβαρ, ένας από τους ηγέτες της αστικής αντιπολίτευσης, αλλά αρκετά εκτεθειμένος, ώστε να είναι αναγκασμένος να πάει με τους αγρότες. Έμεινε, πάντως, πάντοτε πολύ μετριοπαθής, εμπόδισε την εφαρμογή της Επιστολής των Άρθρων για τους πύργους και προσπάθησε παντού να μεσολαβήσει ανάμεσα στους αγρότες και τους μετριοπαθείς αστούς. Εμπόδισε τη συνένωση των αγροτών της Βιρτεμβέργης με το Ανοιχτόχρωμο Φωτεινό Ένοπλο Τμήμα και αργότερα έπεισε και τους αγρότες του Γκάιλ- ντορφ να αποσυρθούν από τη Βιρτεμβέργη. Εξαιτίας των αστικών του τάσεων, καθαιρέθηκε στις 19 του Απρίλη, αλλά την επόμενη κιόλας μέρα διορίστηκε πάλι αρχηγός. Ήταν απόλυτα αναγκαίος και ακόμη και όταν ο Γέκλα'ίν Ρόρμπαχ με 200 αποφασισμένους άνδρες εισέβαλε στην περιοχή της Βιρτεμβέργης στις 22 του μήνα, δεν του έμενε τίποτε άλλο να κάνει από το να τον αφήσει στη θέση του και να περιορισθεί στην αυστηρή επιτήρηση των ενεργειών του.

Στις 18 του Απρίλη, η κυβέρνηση προσπάθησε να διαπραγ- ματευθεί με τους αγρότες που ήταν στο Βούνενστάιν. Οι αγρότες επέμειναν ότι η κυβέρνηση έπρεπε να αποδεχτεί τα Δώδεκα Αρθρα και αυτό οι εκπρόσωποί της δεν μπορούσαν, φυσικά, να το δεχτούν. Το ένοπλο τμήμα μπήκε τώρα σε κίνηση. Στις 20 του μήνα, βρισκόταν στο Λάουφεν, όπου αποκρούστηκαν για τελευταία φορά οι εκπρόσωποι της κυβέρνησης. Στις 22, βρισκόταν, με δύναμη 6.000 ανδρών, στο Μπίτιχάιμ και απειλούσε τη Στουτγάρδη. Εκεί είχε τραπεί σε φυγή το μεγαλύτερο μέρος του συμβουλίου και είχε τοποθετηθεί επικεφαλής της διοίκησης μια επιτροπή αστών. Ανάμεσα στους πολίτες υπήρχαν οι ίδιες παραταξιακές διαιρέσεις σε πρόκριτους, αστική αντιπολίτευση και επαναστάτες πληβείους, όπως παντού. Οι τελευταίοι άνοιξαν τις πύλες στους αγρότες στις 25 του Απρίλη και αμέσως καταλήφθηκε η Στουτγάρδη. Εδώ, ολοκληρώθηκε η οργάνωση του Φωτεινού Χριστιανικού Ένοπλου Τμήματος, όπως ονομάζονταν τώρα οι εξεγερμένοι της Βιρτεμβέργης, και επιβλήθηκαν αυστηροί κανόνες στις αμοιβές, τη διανομή των λαφύρων, τη

125


διατροφή κλπ. Προσχώρησε ένα απόσπασμα κατοικίαν της Στουτγάρδης, με επικεφαλής τον Τόις Γκέρμπερ.

Στις 29 του Απρίλη, ο Φόιερμπάχερ με ολόκληρο το ένοπλο τμήμα προέλασε ενάντια στις δυνάμεις του Γκάιλντορφ, που είχαν εισβάλει στο Σόρντορφ της Βιρτεμβέργης, έβαλε όλη την περιοχή στο σύνδεσμο και έπεισε, έτσι, τις δυνάμεις του Γκάιλντορφ να οπισθοχωρήσουν. Εμπόδισε, με αυτό τον τρόπο μια επικίνδυνη ενίσχυση του επαναστατικού στοιχείου στο ένοπλο τμήμα του, επικεφαλής του οποίου ήταν ο Ρόρμπαχ μέσω της συγχώνευσης με τις δυνάμεις του αμείλικτου Γκάιλντορφ. Από το Σόρντορφ, μαθαίνοντας ότι ο Τρούχζες πλησίαζε, κατευθύν- θηκε εναντίον του και στρατοπέδευσε την 1 του Μάη κοντά στο Κίρχάιμ κάτω από τον Τεκ.

Ως τώρα, περιγράψαμε την αρχή και την εξέλιξη της εξέγερσης σε εκείνο το τμήμα της Γερμανίας που πρέπει να θεωρηθεί έδαφος της πρώτης ομάδας των αγροτικών ένοπλων τμημάτων. Πριν στραφούμε προς τις άλλες ομάδες (θουριγγία και Έση, Αλσατία, Αυστρία και Αλπεις), πρέπει να αναφέρουμε την εκστρατεία του Τρούχζες, στην οποία αυτός, στην αρχή μόνος και αργότερα με την υποστήριξη διάφορων πριγκίπων και πόλεων, εκμηδένισε αυτή την πρώτη ομάδα των εξεγερμένων.

Αφήσαμε τον Τρούχζες κοντά στο Ουλμ, όπου είχε στραφεί στα τέλη του Μάρτη, αφού άφησε κοντά στο Κίρχάιμ κάτω από τον ποταμό Τεκ ένα τμήμα παρατηρητών με επικεφαλής τον Ντίτριχ Σπετ. Το σώμα του Τρούχζες, συμπεριλαμβανομένων και των ενισχύσεων της Ένωσης που είχαν συγκεντρωθεί στο Ουλμ και δεν έφταναν τους 10.000 άνδρες από τους οποίους 7.200 ήταν το πεζικό, ήταν η μόνη διαθέσιμη δύναμη για επίθεση ενάντια στους αγρότες. Οι ενισχύσεις έρχονταν πολύ αργά στο Ουλμ, ως ένα βαθμό λόγω των δυσκολιών στη στρατολογία στις εξεγερμένες περιοχές, της έλλειψης χρημάτων των αρχών και γιατί παντού τα λίγα στρατεύματα ήταν παραπάνω από αναγκαία για την επάνδρωση των φρουρίων και πύργων. Είδαμε ήδη πόσο λίγες δυνάμεις διέθεταν οι πρίγκιπες και οι πόλεις που δε ανήκαν στην Ομοσπονδία του Σβάμπεν. Όλα,

126


επομένως, εξαρτώνταν από τις επιτυχίες που θα σημείωνε ο Γκέοργκ Τρούχζες με το στρατό της Ομοσπονδίας.

Ο Τρούχζες στράφηκε κατ’ αρχήν ενάντια στο ένοπλο τμήμα του Μπάλτρινγχεν, που είχε στο μεταξύ αρχίσει να καταστρέφει πύργους και μοναστήρια στα περίχωρα του Ριντ. Οι αγρότες που υποχώρησαν με την προσέγγιση των στρατευμάτων της Ομοσπονδίας ή υπερφαλαγγίστηκαν και εκδιώχτηκαν από τους βάλτους, πέρασαν τον Δούναβη και βγήκαν στους λόγγους και τα δάση του Ιούρα του Σβάμπεν. Εδώ, όπου το ιππικό και το πυροβολικό, η κύρια δύναμη του ομοσπονδιακού στρατού, δεν μπορούσαν να προσφέρουν τίποτε, ο Τρούχζες δε συνέχισε την καταδίωξη. Στράφηκε ενάντια στις δυνάμεις του Λάιπχάιμ, που τις αποτελούσαν 5.000 άνδρες κοντά στο Λάιπχάιμ, 4.000 στο Μίντελταλ και 6.000 κοντά στο Ίλερτισεν, οι οποίοι ξεσήκωναν όλη την περιοχή, κατέστρεφαν μοναστήρια και πύργους και προετοιμάζονταν να εκστρατεύσουν με τρεις φάλαγγες κατά του Ουλμ. Και εδώ φαίνεται ήδη να εμφανίστηκε κάποια πτώση του ηθικού των αγροτών, που εκμηδένισε τη στρατιωτική αξιοπιστία του ένοπλου τμήματος. Γιατί ο Γιάκομπ Βέε προσπαθούσε από την αρχή να διαπραγματευθεί με τον Τρούχζες. Αυτός, όμως, τώρα που είχε πίσω του αρκετή στρατιωτική δύναμη, δε δέχτηκε τίποτε απολύτως, αλλά επιτέθηκε στις 4 του Απρίλη ενάντια στο κύριο στράτευμα στο Λάιπχάιμ, και το διέλυσε ολοκληρωτικά. Ο Γιάκομπ Βέε και ο Ούλριχ Σεν, καθώς και δύο άλλοι ηγέτες των αγροτών πιάστηκαν αιχμάλωτοι και αποκεφαλίστηκαν«». Το Λάιπχάιμ συνθηκολόγησε και με μερικές εκστρατείες στα περίχωρα υποτάχθηκε όλη η περιοχή.

Μια νέα ανταρσία των μισθοφόρων, με αφορμή την απαίτηση για λεηλασία και έκτακτη αμοιβή, καθυστέρησε και πάλι τον Τρούχζες ως τις 10 του Απρίλη. Μετά, στράφηκε νοτιοδυτικά ενάντια στις δυνάμεις του Μπάλτρινγκεν, που στο μεταξύ είχαν επιτεθεί ενάντια στις κτήσεις του στο Βάλντμπουργκ, το Τσάιλ και το Βόλφεγκ και πολιορκούσαν τους πύργους του. Και εδώ βρήκε τους αγρότες κατακερματισμένους και τους χτύπησε, τον ένα μετά τον άλλο, στις 11 και 12 του Απρίλη σε χωριστές μά

127


χες, και στις οποίες διέλυσε ολοκληρωτικά και το τμήμα του Μπάλτρινγκεν. Οι υπόλοιποι αποσύρθηκαν προς το ένοπλο τμήμα της Λίμνης, με επικεφαλής τον παπά Φλόριαν [Γκράιζελ]. Ο Τρούχζες στράφηκε τώρα εναντίον του. Το ένοπλο τμήμα της Λίμνης, που στο μεταξύ όχι μόνο είχε κάνει εκστρατείες, αλλά και είχε φέρει στην Αδελφότητα και τις πόλεις Μπούχορν (Φρί- ντριχσχάφεν) και Βόλμάτινγκεν, συγκάλεσε στις 13 του μήνα μεγάλο πολεμικό συμβούλιο στο μοναστήρι Ζάλεμ και αποφάσισε να εκστρατεύσει ενάντια στον Τρούχζες. Αμέσως κηρύχθηκε παντού συναγερμός και 10.000 άνδρες, ανάμεσά τους και οι ηττη- μένοι του Μπάλτρινγκεν, συγκεντρώθηκαν στο στρατόπεδο του Μπέρματινγκεν. Στις 15 του Απρίλη, έδωσαν μια ευνοϊκή μάχη με τον Τρούχζες, ο οποίος δε διακινδύνευσε εδώ το στρατό του σε αποφασιστική μάχη και προτίμησε τις διαπραγματεύσεις, πολύ περισσότερο αφού έμαθε ότι πλησίαζαν και οι δυνάμεις του Αλγκοϊ και του Χέγκαου. Έκλεισε, λοιπόν, στις 17 του Απρίλη με τους αγρότες της Λίμνης και του Μπάλτρινγκεν μια φαινομενικά αρκετά ευνοϊκή γ ι’ αυτούς συμφωνία στο Βάινγκάρτεν, την οποία οι αγρότες αποδέχθηκαν χωρίς επιφυλάξεις. Κατάφε- ρε παραπέρα να εγκρίνουν αυτή τη συμφωνία και οι εκπρόσωποι των αγροτών του Ανω και Κάτω Αλγκοϊ και μετά αποσύρθηκε προς τη Βιρτεμβέργη.

Η πανουργία του Τρούχζες τον έσωσε εδώ από βέβαιη καταστροφή. Αν δεν είχε καταφέρει να εξαπατήσει τους αδύναμους, στενοκέφαλους αγρότες, που στο μεγαλύτερο μέρος τους είχαν ήδη χάσει το ηθικό τους, και τους κατά το μεγαλύτερο μέρος τους ανίκανους, άτολμους και επιρρεπείς στην εξαγορά ηγέτες τους, θα κλεινόταν με τον μικρό του στρατό ανάμεσα σε τέσσερις φάλαγγες με συνολική δύναμη τουλάχιστον 25.000-30.000 άνδρες και σίγουρα θα χανόταν. Αλλά, η στενοκεφαλιά των εχθρών του, πάντα αναπόφευκτη στη μάζα της αγροτιάς, του επέτρεψε να τους ξεφορτωθεί ακριβώς τη στιγμή που θα μπορούσαν να τελειώσουν ολόκληρο τον πόλεμο με ένα χτύπημα, τουλάχιστον στο Σβάμπεν και το Φράνκεν. Οι αγρότες της Λίμνης τήρησαν τη συμφωνία, με την οποία, φυσικά, εξαπατήθη-

128


καν στο τέλος, τόσο αυστηρά, ώστε αργότερα πήραν τα όπλα ενάντια στους ίδιους τους συμμάχους τους, τους αγρότες του Χέγκαου. Οι αγρότες του Άλγκοϊ, που οι ηγέτες τους τους είχαν εμπλέξει στην προδοσία, την απαρνήθηκαν, βέβαια, αμέσως, αλλά στο μεταξύ ο Τρούχζες είχε ξεφύγει τον κίνδυνο.

Οι αγρότες του Χέγκαου, αν και δεν περιλαμβάνονταν στη συνθήκη του Βάινγκάρτεν, έδωσαν αμέσως μετά μια νέα απόδειξη της απεριόριστης τοπικιστικής στενότητας και του πεισματικού επαρχιωτισμού που κατέστρεψαν όλον τον πόλεμο των χωρικών. Αφού ο Τρούχζες διαπραγματεύτηκε μαζί τους μάταια και αποσύρθηκε στη Βιρτεμβέργη, τον ακολούθησαν μένοντας συνεχώς στις δύο πλευρές του· δεν τους πέρασε, όμως, από το μυαλό να ενωθούν με το Ανοιχτόχρωμο Χριστιανικό Ένοπλο Τμήμα της Βιρτεμβέργης, και μάλιστα, λόγω του ότι και οι κάτοικοι της Βιρτεμβέργης και της κοιλάδας του Νέκαρ τους είχαν ήδη αρνηθεί μια φορά τη βοήθεια. Έτσι, μόλις ο Τρούχζες απομακρύνθηκε αρκετά από την πατρίδα τους, επέστρεψαν ήσυχοι και στράφηκαν ενάντια στο Φράιμπουργκ.

Αφήσαμε τους αγρότες της Βιρτεμβέργης, με επικεφαλής τον Μάτερν Φόιερμπάχερ, στο Κίρχάιμ του Τεκ, από όπου το απόσπασμα των παρατηρητών με επικεφαλής τον Ντίτριχ Σπετ, που είχε αφήσει ο Τρούχζες, είχε αποσυρθεί στο Ούραχ. Μετά από μια μάταιη προσπάθεια στο Ούραχ, ο Φόιερμπάχερ στράφηκε προς το Νίρτινγκεν και έστειλε επιστολές προς όλα τα γειτονικά ένοπλα τμήματα των εξεγερμένων να τον βοηθήσουν για την αποφασιστική μάχη. Πράγματι, ήρθαν σημαντικές ενισχύσεις τόσο από την περιοχή της Κάτω Βιρτεμβέργης όσο και από το Γκόι. Συγκεκριμένα, ήρθαν οι αγρότες του Γκόι, που είχαν συγκεντρώσει σε δύο ισχυρά ένοπλα τμήματα τα υπολείμματα των δυνάμεων του Λάιπχάιμ μετά την υποχώρησή τους ως τη Δυτική Βιρτεμβέργη και είχαν ξεσηκώσει όλη την κοιλάδα του Ανω Νέκαρ και του Νάγκολντ μέχρι το Μπέμπλινγκεν και το Λέονμπεργκ, και ενώθηκαν στις 5 του Μάη στο Νίρτιν- γκεν με τον Φόιερμπάχερ. Στο Μπέμπλινγκεν, ο Τρούχζες έπεσε πάνω στο ενιαίο ένοπλο τμήμα. Η αριθμητική του δύναμη, το

129


πυροβολικό του και η θέση του τον αιφνιδίασαν. Κατά τη γνωστή του μέθοδο, άρχισε αμέσως διαπραγματεύσεις και έκλεισε ανακωχή με τους αγρότες. Μόλις εξασφάλισε με αυτόν τον τρόπο την κατάσταση, επιτέθηκε ενάντιά τους στις 12 του Μάη, στη διάρκεια της αναχιοχής, και τους ανάγκασε να δώσουν αποφασιστική μάχη. Οι αγρότες πρόβαλαν παρατεταμένη και γενναία αντίσταση μέχρι που τελικά το Μπέμπλινγκεν παραδόθηκε στον Τρούχζες από προδοσία των αστών. Η αριστερή πτέρυγα των αγροτών έχασε, έτσι, ένα σημείο στήριξης, αποκρούστηκε και υπερφαλαγγίστηκε. Έτσι κρίθηκε η μάχη. Οι απείθαρχοι αγρότες αποδιοργανώθηκαν και γρήγορα τράπηκαν σε άτακτη φυγή. Όσοι δε σκοτώθηκαν από το ιππικό της Ομοσπονδίας ή δεν αιχμαλωτίσθηκαν, πέταξαν τα όπλα και γύρισαν σπίτι τους. Το «Ανοιχτόχρωμο Χριστιανικό Ένοπλο Τμήμα» και μαζί του η εξέγερση σε ολόκληρη τη Βιρτεμβέργη εξοντώθηκαν τελείως. Ο Τόις Γκέρμπερ δραπέτευσε στο Έσλιν- γκεν, ο Φόιερμπάχερ δραπέτευσε στην Ελβέτία, ο Γέκλαϊν Ρόρ- μπαχ πιάστηκε αιχμάλωτος και μεταφέρθηκε αλυσοδεμένος στο Νέκαργκάρταχ, όπου ο Τρούχζες διέταξε να τον αλυσοδέσουν σε έναν πάσσαλο, να στοιβάξουν γύρω του ξύλα και να τον ψήσουν ζωντανό σε σιγανή φωτιά, ενώ ο ίδιος, γλεντοκοπώντας με τους ιππότες του, απολάμβανε αυτό το ιπποτικό θέαμα.

Από το Νέκαργκάρταχ, ο Τρούχζες υποστήριξε τις επιχειρήσεις του εκλέκτορα του Παλατινάτου [Λουδοβίκος 5ος] εισβάλλοντας στο Κράιχγκάου. Ο τελευταίος, που στο μεταξύ είχε συγκεντρώσει στρατεύματα, αμέσως μόλις έμαθε τις επιτυχίες του Τρούχζες, έσπασε τη συμφωνία με τους αγρότες και επιτέθηκε στις 23 του Μάη στο Μπρούχράιν, κατέλαβε και πυρπόλησε το Μαλς ύστερα από σκληρή αντίσταση, λεηλάτησε μια σειρά χωριά και κατέλαβε το Μπρούχζαλ. Ταυτόχρονα, ο Τρούχζες επιτέθηκε ενάντια στο Έπινγκεν και έπιασε αιχμάλωτο τον εκεί αρχηγό του κινήματος Αντον Αίζενχουτ, τον οποίο ο εκλέκτορας διέταξε να εκτελέσουν αμέσως, μαζί με μια δωδεκάδα άλλους ηγέτες των αγροτών. Έτσι, το Μπρούχράιν και το Κράιχγκάου ειρήνευσαν και αναγκάστηκαν να πληρώσουν

130


αποζημίωση περίπου 40.000 φλουριά. Τα δύο στρατεύματα, του Τρούχζες -που οι ως τώρα μάχες το είχαν μειώσει στους 6.000 άνδρες- και του εκλέκτορα (6.500 άνδρες) ενώθηκαν τώρα και στράφηκαν ενάντια στους αγρότες του Όντενβαλντ.

Η είδηση της ήττας του Μπέμπλινγχεν είχε σπείρει τον πανικό παντού στις γραμμές των εξεγερμένων. Οι ελεύθερες αυ- τοκρατορικές πόλεις που είχαν περιέλθει κάτω από το βαρύ χέρι των αγροτιάν, ανάσαναν ξαφνικά και πάλι. Το Χάιλμπρον ήταν η πρώτη πόλη που έκανε βήματα προς την κατεύθυνση της συμφιλίωσης με την Ομοσπονδία του Σβάμπεν. Στο Χάιλμπρον, η καγκελαρία των αγροτών και οι εκπρόσωποι των διάφορων ένοπλων τμημάτων κάθισαν να συσκεφτούν για τις προτάσεις που θα υποβάλλονταν, στο όνομα όλων των εξεγερμένων αγροτών, στον αυτοκράτορα* και την αυτοκρατορία. Σ ’ αυτές τις διαπραγματεύσεις, οι οποίες έπρεπε να έχουν ένα γενικό αποτέλεσμα που να ισχύει για όλη τη Γερμανία, αποδείχτηκε άλλη μια φόρά ότι καμιά μεμονωμένη κλειστή τάξη, ούτε οι αγρότες, δεν είχε αναπτυχθεί αρκετά ώστε, ξεκινώντας από τις δικές της αντιλήψεις, να αναμορφώσει τις συνθήκες όλης της χώρας. Φάνηκε αμέσως ότι για το σκοπό αυτό έπρεπε να κερδηθεί η αριστοκρατία και ιδιαίτερα οι αστοί. Έτσι, ο Βέντελ Χ ίπλερ πήρε στα χέρια του τις διαπραγματεύσεις. Ο Βέντελ Χίπλερ καταλάβαινε τις υπάρχουσες συνθήκες πισ καλά από όλους τους αρχηγούς του κινήματος. Δεν ήταν επαναστάτης, με πλατιούς ορίζοντες, όπως ο Μίντσερ, ούτε εκπρόσωπος των αγροτών, όπως ο Μέτσλερ ή ο Ρόρμπαχ. Η πολύπλευρη πείρα του, η πρακτική του γνώση για τη θέση της κάθε κλειστής τάξης απέναντι στην άλλη τον εμπόδιζαν να εκπροσωπήσει αποκλειστικά μια τάξη από όσες είχαν εμπλακεί στο κίνημα ενάντια στις άλλες. Ακριβώς όπως ο Μίντσερ, σαν εκπρόσωπος της τάξης που βρισκόταν τελείως έξω από τη μέχρι τότε επίσημη κοινωνική δομή, του πρωτοεμφανιζόμενου προλεταριάτου, σπρωχνόταν προς την προαίσθηση του κομμουνισμού, έτσι και ο Χίπλερ, ο εκ

* Κάρολος 5ος.

131


πρόσωπος, ας πούμε, του μέσου όρου όλων των προοδευτικών στοιχείων του έθνους, έτεινε προς τη σύγχρονη αστική κοινωνία. Οι αρχές που εκπροσωπούσε και τα αιτήματα που έβαζε δεν ήταν, βέβαια, κάτι άμεσα εφικτό, ήταν, όμως, το κάπως εξι- δανικευμένο, αναγκαίο αποτέλεσμα της συντελούμενης διάλυσης της φεουδαρχικής κοινωνίας. Και οι αγρότες, μόλις ανέλα- βαν να συντάξουν σχέδια νόμων για ολόκληρη την αυτοκρατορία, ήταν αναγκασμένοι να το δεχτούν. Έτσι, η συ- γκεντροποίηση που απαιτούσαν οι αγρότες πήρε στο Χάιλ- μπρον πιο σαφή μορφή, αλλά η μορφή αυτή απείχε παρασάγγες από την ιδέα που είχαν γ ι’ αυτήν οι αγρότες. Για παράδειγμα, η συγκεντροποίηση αυτή φάνηκε πιο καθαρά στην καθιέρωση ενιαίων νομισμάτων, μέτρων και σταθμών, στην κατάργηση των εσωτερικών τελωνείων κλπ., με λίγα λόγια, σε διεκδικήσεις που εξυπηρετούσαν πολύ περισσότερο τα συμφέροντα των αστών των πόλεων παρά των αγροτών. Έγιναν, λοιπόν, παραχωρήσεις στην αριστοκρατία που μοιάζουν σημαντικά με τις σύγχρονες εξαγορές* και που καταλήγουν στην τελική μετατροπή της φεουδαρχικής γαιοκτησίας σε αστική. Με λίγα λόγια, μόλις τα αιτήματα των αγροτών συγκροτήθηκαν σε μια «μεταρρύθμιση της αυτοκρατορίας», αναγκάστηκαν να υποτάσσονται όχι στα άμεσα αιτήματα, αλλά στα τελικά συμφέροντα των αστών.

Ενώ στο Χάιλμπρον συνεχιζόταν η συζήτηση γ ι’ αυτή τη μεταρρύθμιση της Αυτοκρατορίας, ο συντάκτης της «Διακήρυξης των Δώδεκα Αρθρων», ο Χανς Μπερλίν, πήγε να βρει τον Τρούχζες για να διαπραγματευθεί στο όνομα των προκρίτων και των αστών την παράδοση της πόλης. Αντιδραστικά κινήματα στην πόλη υποστήριζαν την προδοσία, και ο Βέντελ Χίπλερ αναγκάστηκε να φύγει μαζί με τους αγρότες. Πήγε στο Βάιν- σμπεργκ, όπου προσπάθησε να συγκεντρώσει τα υπολείμματα των αγροτών της Βιρτεμβέργης και τις λίγες κινητές δυνάμεις του Γκάιλντορφ. Η προσέγγιση, όμως, του εκλέκτορα του Πα-

♦ΑΜ&ιιηβεη -κατάργηση των φεουδαρχικών προνομίων με συνήθως υπέρογκη αποζημίωση.

132


λατινάτου και του Τρούχζες τον έδιωξαν και από εκεί και, έτσι, αναγκάστηκε να πάει στο Βίρτσμπουργκ για να κινητοποιήσει το Ανοιχτόχρωμο Φωτεινό Ένοπλο Τμήμα. Τα στρατεύματα της Ομοσπονδίας και του εκλέκτορα υπέταξαν στο μεταξύ όλη την περιοχή του Νέκαρ, ανάγκασαν τους αγρότες να ορκιστούν και πάλι υποταγή, έκαψαν πολλά χωριά και κατέσφαξαν ή κρέμασαν όλους τους δραπέτες αγρότες που έπεφταν στα χέρια τους. Το Βάινσμπεργκ κάηκε ολοκληρωτικά, σαν εκδίκηση για την εκτέλεση του Χέλφενστάιν.

Στο μεταίξύ, τα ένοπλα τμήματα που είχαν συγκεντρωθεί μπροστά από το Βίρτσμπουργκ είχαν πολιορκήσει το Φράουεν- μπεργκ και στις 15 του Μάη πριν ακόμη ανοίξει κάποιο ρήγμα στο φρούριο, επιχείρησαν μια γενναία, αλλά μάταιη, έφοδο ενάντιά του. Τετρακόσιοι από τους καλύτερους άνδρες, στο μεγαλύτερο μέρος τους από την ομάδα του Φλόριαν Γκάιερ, έπεσαν νεκροί ή πληγωμένοι μέσα στις τάφρους®1. Δύο ημέρες αργότερα, στις 17, έφτασε ο Βέντελ Χίπλερ και συγκάλεσε πολεμικό συμβούλιο. Πρότεινε να μείνουν μπροστά στο Φράουενμπεργκ μόνο 4.000 άνδρες και όλη η κύρια δύναμη, γύρω στους 20.000 άνδρες, να στρατοπεδεύσει κοντά στο Κράουτχάιμ στον ποταμό Γιαγκστ, κάτω από τη μύτη του Τρούχζες, όπου θα μπορούσαν να συγκεντρωθούν όλες οι ενισχύσεις. Το σχέδιο ήταν θαυμάσιο· μόνο κρατώντας συγκεντρωμένες τις μάζες και εξασφαλίζοντας αριθμητική υπεροχή μπορούσαν να ελπίζουν ότι θα νικήσουν τα πριγκιπικά στρατεύματα που τώρα αριθμούσαν περίπου 13.000 άνδρες. Η πτώση του ηθικού, όμως, και η αποθάρρυνση ανάμεσα στους αγρότες είχαν προχωρήσει πάρα πολύ, ώστε να μην επιτρέπουν οποιαδήποτε δραστήρια ενέργεια. Ο Γκετς φον Μπέρλιχινγκεν, που γρήγορα θα αποκαλυπτόταν σαν προδότης, ίσως συνετέλεσε στην ακινητοποίηση του ένοπλου τμήματος και, έτσι, το σχέδιο του Χίπλερ ποτέ δεν εφαρμόστηκε. Αντί γ ι’ αυτό, τα ένοπλα τμήματα, όπως πάντα, διασκορπίστηκαν. Μόνο στις 23 του Μάη μπήκε σε κίνηση το Ανοιχτόχρωμο Φωτεινό Ένοπλο Τμήμα, αφού οι αγρότες του Φράνκεν τους υποσχέθηκαν ότι θα ακολουθούσαν το γρηγορό

133


τερο. Στις 26, το σώμα της μαργραβίας του Άνσμπαχ, που στρατοπέδευε στο Βίρτσμπουργκ, ανακλήθηκε, όταν έφτασε η είδηση ότι ο μαργράβος* είχε ξεκινήσει τις εχθροπραξίες ενάντια στους αγρότες. Το υπόλοιπο πολιορκητικό στράτευμα, μαζί με το Μαύρο Στράτευμα του Φλόριαν Γκάιερ, πήρε θέσεις κοντά στο Χάιντινγκσφελντ, όχι μακριά από το Βίρτσμπουργκ.

Το Ανοιχτόχρωμο Φωτεινό Ένοπλο Τμήμα έφτασε στο Κρά- ουτχάιμ στις 24 του Μάη, σε ελάχιστα ετοιμοπόλεμη κατάσταση. Εδώ άκουσαν πολλοί ότι στο μεταξύ τα χωριά τους είχαν υποταχθεί στον Τρούχζες και το χρησιμοποίησαν αυτό σαν δικαιολογία για να πάνε σπίτια τους. Το ένοπλο τμήμα συνέχισε την πορεία του προς το Νέκαρσούλμ και, στις 28 του μήνα, άρχισε διαπραγματεύσεις με τον Τρούχζες. Ταυτόχρονα, στάλθηκαν αγγελιοφόροι στους αγρότες του Φράνκεν, της Αλσατίας και του Μέλανα Δρυμού-Χέγκαου για να ζητήσουν γρήγορη βοήθεια. Από το Νέκαρσούλμ, ο Γκετς [φον Μπέρλιχινγκεν] επέστρεψε στο Έρινγκεν. Το ένοπλο τμήμα συρρικνωνόταν μέρα με την ημέρα- ο ίδιος ο Γκετς φον Μπέρλιχινγκεν εξαφανίστηκε στη διάρκεια της πορείας- είχε επιστρέφει στο σπίτι του, έχοντας, ήδη από νωρίτερα, διαπραγματευθεί με τον Τρούχζες μέσω του παλιού συμπολεμιστή Ντίτριχ Σπετ το πέρασμά του με την άλλη πλευρά. Στο Ερινγκεν, ύστερα από ψεύτικες πληροφορίες ότι πλησιάζει ο εχθρός, πανικός κατέλαβε ξαφνικά την αμήχανη και άτολμη μάζα. Το ένοπλο τμήμα διαλύθηκε με πλήρη αταξία και με κόπο κατάφεραν ο Μέτσλερ και ο Βέντελ Χίπλερ να συγκρατήσουν γύρω στους 2.000 άνδρες τους οποίους οδήγησαν πάλι στο Κράουτχάιμ. Στο μεταξύ, οι ενισχύσεις από το Φράνκεν, μια δύναμη 5.000 άνδρες, έφτασαν, αλλά, εξαιτίας μιας πλάγιας πορείας που είχε διατάξει με προδοτικό, προφανώς, σκοπό ο Γκετς, μέσω Λέβενστάιν προς το Έρινγκεν, δε συνάντησε το Φωτεινό Ένοπλο Τμήμα και τράβηξε προς το Νέκαρσούλμ. Αυτή την κωμόπολη, που την κατείχαν μερικές μονάδες του Ανοι-

•Ο Καζιμίρ. μαργράβος του Βρανδεμβούργου που κατείχε και το Άνσμπαχ και το Μπάιρόιτ (αγγλ. έκδ.).

134


χτόχρωμου Φωτεινού Ένοπλου Τμήματος, την πολιορκούσε ο Τρούχζες. Οι αγρότες του Φράνκεν έφτασαν τη νύχτα και είδαν τις φωτιές του στρατοπέδου της Ομοσπονδίας· οι ηγέτες τους, όμως, δεν είχαν το θάρρος να τολμήσουν επίθεση και επέστρε- ψαν στο Κράουτχάιμ όπου, τελικά, συνάντησαν το υπόλοιπο Ανοιχτόχρωμο Φωτεινό Ένοπλο Τμήμα. Το Νέκαρσούλμ παραδόθηκε στις 29 του μήνα στην Ομοσπονδία, καθώς δεν έρχονταν ενισχύσεις. Ο Τρούχζες εκτέλεσε αμέσως δεκατρείς αγρότες και μετά, καίγοντας, λεηλατώντας και σφάζοντας, στράφηκε ενάντια στο ένοπλο τμήμα. Κατά μήκος των κοιλάδων του Νέκαρ, του Κόχερ και του Γιαγκστ, σωροί ερειπίων και αγρότες κρεμασμένοι στα δέντρα έδειχναν το δρόμο του.

Κοντά στο Κράουτχάιμ, ο ομοσπονδιακός στρατός έπεσε πάνω στους αγρότες, οι οποίοι, αναγκασμένοι από μια πλάγια κίνηση του Τρούχζες, είχαν αποσυρθεί στο Κένινγκσχόφεν στο Τάουμπερ. Εκεί κατέλαβαν θέσεις, 8.000 άνδρες με 32 κανόνια. Ο Τρούχζες τους πλησίασε κρυμμένος πίσω από λόφους και δάση, έστειλε φάλαγγες να τους περικυκλώσουν και τους επιτέθηκε στις 2 του Ιούνη με τέτοια υπεροχή και ενεργητικότητα ώστε, παρά την ιδιαίτερα πεισματική άμυνα που κράτησε ως τη νύχτα, πολλές φάλαγγες τσακίστηκαν τελείως και διαλύθηκαν. Όπως πάντα, έτσι κι εδώ το ιππικό της Ομοσπονδίας, «ο θάνατος των αγροτών» έπαιξε κύριο ρόλο στην εξόντωση του στρατεύματος των εξεγερμένων, καθώς ρίχτηκε πάνω στους κλονισμένους από το πυροβολικό, τα πυρά των όπλων και τις λόγχες αγρότες, τους διέλυσε τελείως και τους εξόντωσε μεμονωμένα. Το είδος του πολέμου που έκανε ο Τρούχζες με το ιππικό του φαίνεται και από την τύχη των 300 πολιτών του Κένιγκσχόφεν, που ήταν στο στράτευμα των αγροτών. Σκοτώθηκαν στη μάχη όλοι εκτός από δεκαπέντε και απ’ αυτούς τους δεκαπέντε τέσσερις αποκεφαλίστηκαν εκ των υστέρων.

Αφού ξεμπέρδεψε έτσι με τους αγρότες του Όντενβαλντ, της κοιλάδας του Νέκαρ και του Κάτω Φράνκεν, ο Τρούχζες ειρή- νευσε ολόκληρη τη γύρω περιοχή με εκστρατείες, εμπρησμούς ολόκληρων χωριών και αναρίθμητες εκτελέσεις και τράβηξε για

135


το Βίρτσμπουργκ. Στο δρόμο, έμαθε ότι το δεύτερο ένοπλο τμήμα του Φράνκεν, με επικεφαλής τον Φλόριαν Γκάιερ και τον Γκρέγκορ φον Μπούργκμπέρνχάιμ, βρισκόταν κοντά στο Ζούλτσντορφ και αμέσως στράφηκε εναντίον τους.

Ο Φλόριαν Γκάιερ, ο οποίος από τη μάταιη έφοδο ενάντια στο Φράουενμπεργκ ασχολούνταν κυρίως με διαπραγματεύσεις με τους πρίγκιπες και τις πόλεις, ιδιαίτερα με το Ρότενμπουργκ και το μαργράβο Καζιμίρ του Άνσμπαχ, για να προσχωρήσουν στην αδελφότητα των αγροτών, ανακλήθηκε ξαφνικά όταν μαθεύτηκε η ήττα του Κένιγκσχόφεν. Με το ένοπλο τμήμα του ενώθηκαν και οι δυνάμεις του Ανσμπαχ, με επικεφαλής τον Γκρέγκορ φον Μπούργκμπέρνχάιμ. Αυτό το ένοπλο τμήμα είχε σχηματισθεί μόλις πρόσφατα. Ο μαργράβος Καζιμίρ, με τρόπο τυπικό για τους Χόεντσόλερν, είχε κατορθώσει να κρατήσει υπό έλεγχο στην περιοχή του την αγροτική εξέγερση, ως ένα βαθμό με υποσχέσεις και ως ένα βαθμό με απειλητικές μάζες στρατευμάτων. Κρατούσε απόλυτη ουδετερότητα απέναντι σε όλα τα ξένα ένοπλα τμήματα εφόσον δεν προσέλκυαν στις γραμμές τους υπηκόους του Ανσμπαχ. Προσπαθούσε να στρέψει το μίσος των αγροτών κύρια ενάντια στις εκκλησιαστικές περιουσίες που με την οριστική κατάσχεσή τους έλπιζε ότι θα μπορούσε να πλουτίσει. Ταυτόχρονα, εξοπλιζόταν συνεχώς και περίμενε να δει πώς θα εξελιχθούν τα γεγονότα. Μόλις ήρθε η είδηση της μάχης του Μπέμπλινγκεν, άρχισε αμέσως τις εχθροπραξίες ενάντια στους εξεγερμένους αγρότες του, λεηλάτησε κι έκαψε τα χωριά τους και σκότωσε και κρέμασε πολλούς απ’ αυτούς. Οι αγρότες, ωστόσο, συγκεντρώθηκαν γρήγορα και τον νίκησαν στις 29 του Μάη κοντά στο Βίντσχάιμ, με επικεφαλής τον Γκρέγκορ φον Μπούργκμπέρνχάιμ. Ενώ ακόμη τον καταδίωκαν, έφτασε σ’ αυτούς η έκκληση των αγροτών του 'Οντεν- βαλντ που πιέζονταν σοβαρά και αμέσως στράφηκαν προς το Χάιντινγκσφελντ κι από εκεί με τον Φλόριαν Γκάιερ πάλι προς το Βίρτσμπουργκ (2 του Ιούνη). Εδώ άφησαν, πάντα χωρίς καμιά είδηση από τους αγρότες του Όντενβαλντ, 5.000 αγρότες και συνέχισαν την πορεία τους με 4.000 άνδρες -ο ι υπόλοιποι

136


είχαν διαλυθεί. Νομίζοντας ότι είχαν εξασφαλισθεί, ύστερα από ψεύτικη είδηση για την έκβαση της μάχης του Κένιγκσχό- φεν, δέχτηκαν την επίθεση του Τρούχζες κοντά στο Ζούλτσ- ντορφ και ηττήθηκαν ολοκληρωτικά. Όπως πάντα, το ιππικό και οι μισθοφόροι του Τρούχζες προχώρησαν σ’ ένα τρομαχτικό λουτρό αίματος. Ο Φλόριαν Γκάιερ συγκρότησε ό,τι έμεινε από το Μαύρο Στράτευμα, 600 άνδρες, και άνοιξε δρόμο πολεμώντας προς το χωριό Ίνγκολστάντ. Διακόσιοι άνδρες κατέλαβαν την εκκλησία και το προαύλιό της, τετρακόσιοι τον πύργο«. Οι δυνάμεις του Παλατινάτου τον καταδίωξαν, μια φάλαγγα 1.200 ανδρών κατέλαβε το χωριό και έβαλε φωτιά στην εκκλησία· όσοι δεν κάηκαν, σκοτώθηκαν. Μετά, οι δυνάμεις του Παλατινάτου άνοιξαν με τα κανόνια ρήγμα στο ετοιμόρροπο τείχος του πύργου και επιχείρησαν έφοδο. Αφού απο- κρούσθηκαν δύο φορές από τους αγρότες, που είχαν καλυφτεί πίσω από ένα εσωτερικό τείχος, έριξαν με τα κανόνια τους κι αυτό το δεύτερο τείχος και επιχείρησαν κατόπιν την τρίτη έφοδο, η οποία και πέτυχε. Οι μισοί άνδρες του Γκάιερ εξοντώθηκαν· ο ίδιος διέφυγε με τους τελευταίους διακόσιους. Αλλά, την επόμενη κιόλας μέρα (Δευτέρα της Πεντηκοστής) το κρησφύγετό του ανακαλύφθηκε· οι δυνάμεις του Παλατινάτου περικύκλωσαν το δάσος όπου κρυβόταν, και εξόντωσαν όλο το ένοπλο τμήμα. Μόνο 17 αιχμάλωτοι πιάστηκαν αυτές τις δύο ημέρες. Ο Φλόριαν Γκάιερ, με λίγους από τους πιο αποφασισμένους, διέφυγε και πάλι και κατευθύνθηκε τώρα προς τους αγρότες του Γκάιλντορφ, που είχαν φτάσει πάλι τους 7.000 άνδρες. Αλλά όταν τους έφτασε, τους βρήκε και πάλι διαλυμένους στο μεγαλύτερο μέρος τους, σαν συνέπεια των αποθαρρυ- ντικών ειδήσεων που έρχονταν απ’ όλες τις πλευρές. Έκανε ακόμη μια προσπάθεια να συγκεντρώσει στα δάση τους διασκορπισμένους, αλλά στις 9 του Ιούνη αιφνιδιάστηκε από στρατεύματα κοντά στο Χαλ και σκοτώθηκε πολεμώντας».

Ο Τρούχζες, ο οποίος αμέσως μετά τη νίκη στο Κένιγκσχό- φεν, είχε ειδοποιήσει τους πολιορκημένους του Φράουενμπεργκ, στράφηκε τώρα προς το Βίρτσμπουργκ. Το συμβούλιο συνεν-

137

ΦΡΙΝΤΡΙΧ ΕΝΓΚΕΛΣ "

νοήθηκε μυστικά μαζί του, έτσι ώστε, ο στρατός της Ομοσπονδίας μπόρεσε να περικυκλώσει, στις 7 του Ιούνη, τη νύχτα την πόλη μαζί με τους 5.000 αγρότες που βρίσκονταν μέσα σ’ αυτή και να μπει μέσα το επόμενο πρωί από τις πύλες που είχε ανοίξει το συμβούλιο, χωρίς να χρειαστεί ούτε να βγάλει τα σπαθιά από τη θήκη. Με αυτή την προδοσία των «προκρίτων» του Βίρτσμπουργκ, αφοπλίσθηκε το τελευταίο αγροτικό ένοπλο τμήμα του Φράνκεν και πιάστηκαν αιχμάλωτοι όλοι οι ηγέτες. Ο Τρούχζες διέταξε αμέσως τον αποκεφαλισμό ογδόντα ενός απ’ αυτούς. Εδώ στο Βίρτσμπουργκ ήρθαν ο ένας μετά τον άλλο οι διάφοροι πρίγκιπες του Φράνκεν: ο επίσκοπος του ίδιου του Βίρτσμπουργκ*, ο επίσκοπος της Βαμβέργης** και ο μαργράβος του Βρανδεμβούργου-Ανσμπαχ***. Οι ελεήμονες κύριοι μοίρασαν τους ρόλους μεταξύ τους. Ο Τρούχζες εκστράτευσε με τον επίσκοπο της Βάμβέργης, ο οποίος τώρα παραβίασε αμέσως τη συμφωνία που είχε κλείσει με τους αγρότες του και παρέδωσε την περιοχή του στις μανιασμένες δολοφονικές ορδές του ομοσπονδιακού στρατού. Ο μαργράβος Καζιμίρ ερήμωσε ο ίδιος την περιοχή του. Το Ντάινινγκεν κάηκε· αναρίθμητα χωριά λεηλατήθηκαν ή πυρπολήθηκαν. Επιπλέον, ο μαργράβος έστησε και ένα αιματηρό δικαστήριο σε κάθε πόλη. Στο Νόισταντ στον ποταμό Αις αποκεφάλισε δεκαοχτώ, στο Μπέργκελ σαράντα τρεις εξεγερμένσυς. Από εκεί, τράβηξε προς το Ρότενμπουργκ, όπου οι πρόκριτοι είχαν ήδη κάνει αντεπανάσταση και είχαν συλλά- βει τον Στέφαν φον Μέντσινγκεν. Οι μικροαστοί και οι πληβείοι του Ρότενμπουργκ θα πλήρωναν τώρα ακριβά την τόσο διφορούμενη στάση τους απέναντι στους αγρότες, την ως το τέλος άρνησή τους να τους δώσουν οποιαδήποτε βοήθεια, την εμμονή τους, μέσα στην τοπικιστική τους ιδιοτέλεια, στην κατάργηση των αγροτικών χειροτεχνιών προς όφελος των συντεχνιών της πόλης και την απρόθυμη παραίτησή τους από τα έσο-

♦Κόνραντ 3ος φον Τίνγκεν. •«Βάιγκαντ φον Ρέντβιτς.

♦♦♦Καζιμίρ.

138

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΟΝ ΧΩΡΙΚΟΝ ΣΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ

δα της πόλης που έβγαιναν από τα φεουδαρχικά δοσίματα των αγροτών. Ο μαργράβος διέταξε να αποκεφαλίσουν 16 απ’ αυτούς, πρώτο πρώτο φυσικά, τον Μέντσινγκεν.

Ο επίσκοπος του Βίρτσμπουργκ [Κόνραντ 3ος] διέσχισε, κατά τον ίδιο τρόπο, την περιοχή του, παντού λεηλατώντας, κα- ταστρέφοντας και καίγοντας. Στη διάρκεια της νικηφόρας πορείας του, εκτέλεσε 256 εξεγερμένους και έστεφε το έργο του, κατά την επιστροφή του στο Βίρτσμπουργκ, με τον αποκεφαλισμό άλλων δεκατριών κατοίκων της πόλης αυτής.

Στην περιοχή του Μάιντς, ο τοποτηρητής επίσκοπος Βίλ- χελμ φον Στράσμπουργκ*. αποκατέστησε την ηρεμία χωρίς αντίσταση. Εκτέλεσε μόνο τέσσερις. Το Ράινγκαου, όπου επίσης είχε παρατηρηθεί αναταραχή, αλλά όπου από καιρό όλοι είχαν πάει στα σπίτια τους, δέχτηκε εκ των υστέρων την έφοδο του Φρόβιν φον Χούτεν, ξαδέλφου του Ούλριχ, και «ηρέμησε» πλήρως την περιοχή με την εκτέλεση δώδεκα πρωταίτιων. Η Φραγκφούρτη, που είχε και αυτή ζήσει σημαντικά επαναστατικά κινήματα, κρατιόταν κάτω από έλεγχο στην αρχή με την υπο- χωρητικότητα του συμβουλίου της και αργότερα με μισθοφορικά στρατεύματα. Στη Ρηνσνία-Παλατινάτο, μετά την παραβίαση της συμφωνίας από τον εκλέκτορα, είχαν πάλι συγκεντρωθεί γύρω στις 8.000 αγρότες και είχαν αρχίσει ξανά να καίνε μοναστήρια και πύργους· αλλά ο αρχιεπίσκοπος του Τριρ** κάλε- σε σε βοήθεια το στρατάρχη φον Χάμπερν και τους χτύπησε ήδη στις 23 του Μάη στο Πφέντερσχάιμ. Μια σειρά αγριοτήτων (82 εκτελέσεις μόνο στο Πφέντερσχάιμ) και η κατάληψη του Βάισενμπουργκ στις 7 του Ιούλη, έβαλαν εδώ τέλος στην εξέγερση.

Από όλα τα στρατεύματα δύο μόνο έμενε ακόμη να εξουδετερωθούν: του Χέγκαου-Μέλανα Δρυμού και του Άλγκοϊ. Ο αρχιδούκας Φερδινάνδος έκανε τις μηχανορραφίες του και με τα δύο. Όπως ο μαργράβος Καζιμίρ και άλλοι πρίγκιπες προ-

•Βίλχελμ φον Χόνστάιν. "Ρ ίχα ρ ντ φον Γκράιφενχλάου.

139


σπάθησαν να χρησιμοποιήσουν την εξέγερση για την ιδιοποίηση των εκκλησιαστικών κτήσεων και πριγκιπάτων, έτσι και αυτός προσπαθούσε να τη χρησιμοποιήσει για να μεγαλώσει την εξουσία του Οίκου της Αυστρίας. Είχε συνεννοηθεί με τον αρχηγό του Άλγκοϊ Βάλτερ Μπαχ και του Χέγκαου Χανς Μίλερ φον Μπούλγκενμπαχ, για να καταφέρει τους αγρότες τα ταχθούν υπέρ της ένωσης με την Αυστρία, αλλά, παρ’ όλο που και οι δύο αρχηγοί ήταν εύκολοι στην εξαγορά, δεν μπόρεσαν να επιβάλουν τίποτε παραπάνω στο ένοπλο τμήμα, εκτός από μια σύναψη ανακωχής του Αλγκοϊ με τον αρχιδούκα και την τήρηση ουδετερότητας απέναντι στην Αυστρία.

Οι αγρότες του Χέγκαου, κατά την υποχώρησή τους από την περιοχή της Βιρτεμβέργης, είχαν καταστρέψει έναν αριθμό πύργων και είχαν τραβήξει μαζί τους ενισχύσεις από τις επαρχίες της μαργράβίας της Βάδης. Στις 13 του Μάη, βάδισαν ενάντια στο Φράιμπουργκ, άρχισαν να το πυροβολούν στις 18 και μπήκαν μέσα με υψωμένες τις σημαίες τους στις 23, αφού συνθηκολόγησε η πόλη. Από εκεί προχώρησαν στο Στόκαχ και το Ρά- ντολφτσέλ και διεξήγαγαν έναν παρατεταμένο και άκαρπο πόλεμο φθοράς* ενάντια στις δυνάμεις κατοχής αυτών των πόλεων. Οι τελευταίες, όπως και η αριστοκρατία και οι γύρω πόλεις, κάλεσαν, με βάση τη συμφωνία του Βάινγκάρτεν, τους αγρότες της Λίμνης σε βοήθεια και οι πρώην εξεγερμένοι του ένοπλου τμήματος της Λίμνης ξεσηκώθηκαν, 5.000 άνδρες, ενάντια στους συμμάχους τους. Τόσο μεγάλη ήταν η τοπικιστική στενοκεφαλιά αυτών των αγροτών. Μόνο 600 αρνήθηκαν, θέλησαν να ενωθούν με τους αγρότες του Χέγκαου και κατακρεουρ- γήθηκαν. Ωστόσο, οι αγρότες του Χέγκαου, με προτροπή του πουλημένου Χανς Μίλερ φον Μπούλγκενμπαχ94, είχαν ήδη άρει την πολιορκία και, ενώ ο Χανς Μίλερ δραπέτευσε αμέσως μετά, διαλύθηκαν στο μεγαλύτερο μέρος τους. Οι υπόλοιποι οχυρώθηκαν στην πλαγιά του Χίλτσινγκεν, όπου τους επιτέθηκε και τους εξόντωσε στις 16 του Ιούλη ο στρατός που είχε δημι-

»ΚΙείηλΓΐες. ανταρτοπόλεμος.

140


ουργηθεί στο μεταξύ. Οι ελβετικές πόλεις μεσολάβησαν για μια συνθήκη με τους αγρότες του Χέγκαου, η οποία, ωστόσο, δεν εμπόδισε τη σύλληψη και τον αποκεφαλισμό του Χανς Μίλερ, παρά την προδοσία του στο Λάουφενμπουργκ. Στο Μπράισγ- καου, αποχώρησε τώρα και το Φράιμπουργκ (17 του Ιούλη) από την Ένωση των αγροτών και έστειλε στρατεύματα εναντίον τους. Αλλά και εδώ, λόγω της αδυναμίας των ένοπλων δυνάμεων των πριγκίπων, επιτεύχθηκε στις 18 του Σεπτέμβρη η συμφωνία του 'Οφενμπουργκ95, στην οποία περιλήφθηκε και το Ζούντγκάου. Οι οχτώ ομάδες του Μέλανα Δρυμού και οι αγρότες του Κλέτγκαου, που δεν είχαν ακόμη αφοπλισθεί, οδηγήθηκαν και πάλι σε εξέγερση από την τυραννία του κόμητα του Ζουλτς και ηττήθηκαν τον Οχτώβρη. Στις 13 του Νοέμβρη, οι αγρότες του Μέλανα Δρυμού αναγκάστηκαν να κάνουν συμφωνία, και στις 6 του Δεκέμβρη έπεσε το Βάλντσχουτ, το τελευταίο προπύργιο της εξέγερσης στον Ανω Ρήνο96.

Οι αγρότες του Άλγχοϊ, μετά την αποχώρηση του Τρούχζες, είχαν αρχίσει και πάλι την εκστρατεία τους ενάντια σε μοναστήρια και πύργους και επέβαλαν σκληρά αντίποινα για τις ωμότητες των δυνάμεων της Ομοσπονδίας. Απέναντι τους είχαν λίγα στρατεύματα, τα οποία επιχειρούσαν μόνο μεμονωμένες μικροεπιθέσεις, αλλά δεν μπορούσαν ποτέ να τους ακολουθήσουν στα δάση. Τον Ιούνη, ξέσπασε στο Μέμινγκεν, που είχε μείνει σχετικά ουδέτερο, κίνημα ενάντια στους προκρίτους, που καταστάλθηκε μόνο από την έγκαιρη βοήθεια προς τους προκρίτους ενός στρατιωτικού τμήματος της Ομοσπονδίας που έτυχε να βρίσκεται εκεί κοντά. Ο Σάπελερ, ο κήρυκας και ηγέτης του κινήματος των πληβείων, διέφυγε στο Σανκτ Γκάλεν. Οι αγρότες έφτασαν μπροστά στην πόλη και ετοιμάζονταν να αρχίσουν τον κανονιοβολισμό για να ανοίξουν ρήγμα, όταν έμαθαν ότι προέλαυνε ο Τρούχζες από το Βίρτσμπουργκ. Στις 27 του Ιούλη, βαδισαν εναντίον του σε δύο φάλαγγες μέσω Μπάμπενχάουζεν και Όμπεργκίντσμπουργκ. Ο αρχιδούκας Φερδινάνδος προσπάθησε άλλη μια φορά να κερδίσει τους αγρότες υπέρ του Οίκου της Αυστρίας. Με βάση την ανακωχή

141


που είχε υπογράψει μαζί τους, ζήτησε από τον Τρούχζες να μην προχωρήσει άλλο εναντίον τους. Η Ομοσπονδία του Σβάμπεν, ωστόσο, τον διέταξε να τους επιτεθεί και να αποφύγει μόνο τις λεηλασίες και τις πυρπολήσεις. Ωστόσο, ο Τροΰχζες ήταν πολύ έξυπνος για να παραιτηθεί από το πρώτο και πιο αποφασιστικό του όπλο, ακόμη και αν υποθέσουμε ότι θα μπορούσε να συγκρατήσει τους μισθοφόρους του που είχαν διασχίσει όλη την περιοχή από τη λίμνη της Κωνσταντίας ως τον ποταμό Μάιν, πέφτοντας από ακρότητα σε ακρότητα. Οι αγρότες κατέλαβαν θέσεις πίσω από τον ποταμό Ίλερ και τον Λόιμπας, με δύναμη 23.000 άνδρες. Ο Τρούχζες στεκόταν απέναντι τους με 11.000 άνδρες. Οι θέσεις και των δύο στρατευμάτων ήταν ισχυρές- το ιππικό δεν μπορούσε να κινηθεί σ’ αυτό το έδαφος- και αν οι μισθοφόροι του Τρούχζες υπερτερούσαν σε οργάνωση, πηγές στρατιωτικής βοήθειας και πειθαρχία απέναντι στους αγρότες, οι αγρότες του Αλγκοϊ διέθεταν κι αυτοί πολλούς πρώην στρατιώτες και πεπειραμένους αρχηγούς στις γραμμές τους και πολυάριθμο πυροβολικό με καλή επάνδρωση. Στις 19 του Ιούλη, οι ομοσπονδιακοί άρχισαν τον κανονιοβολισμό, ο οποίος συνεχιζόταν και από τις δύο πλευρές στις 20 του μήνα, αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Στις 21, ενώθηκε με τον Τρούχζες ο Γκέοργκ φον Φρούντσμπεργκ με 3.000 μισθοφόρους. Ήξερε πολλούς από τους αρχηγούς των αγροτών, που είχαν υπηρετήσει κάτω από τις διαταγές του στις εκστρατείες στην Ιταλία και άρχισε διαπραγματεύσεις μαζί τους. Εκεί όπου δεν έφταναν τα στρατιωτικά μέσα, πέτυχε η προδοσία. Ο Βάλτερ Μπαχ και πολλοί άλλοι αρχηγοί και επικεφαλής πυροβολικού εξαγοράστηκαν. Έβαλαν φωτιά σε όλα τα αποθέματα πυρίτιδας των αγροτών και έπεισαν το ένοπλο τμήμα να αρχίσει κίνηση παράκαμψης. Μόλις, όμως, βγήκαν οι αγρότες από την οχυρή θέση τους, έπεσαν στην παγίδα που τους είχε στήσει ο Τρούχζες σε συνεννόηση με τον Μπαχ και τους άλλους προδότες. Δεν μπορούσαν να αμυνθούν, πολύ περισσότερο που οι αρχηγοί τους, τους είχαν προδώσει και με το πρόσχημα αναγνωριστικής επιχείρησης, τους είχαν εγκαταλείψει και βρίσκονταν ήδη στο

142


δρόμο για την Ελβετία. Δύο από τις φάλαγγες των αγροτών εκμηδενίστηκαν τελείως, ενώ η τρίτη, με επικεφαλής τον Κνοπφ φον Λόιμπας, κατόρθωσε να υποχωρήσει με τάξη. Κατέλαβε θέση στο Κόλενμπεργκ κοντά στο Κέμπτεν, όπου την περικύκλωσε ο Τρούχζες. Ούτε εδώ τόλμησε να της επιτεθεί- της έκοψε κάθε πρόσβαση και προσπάθησε να υπονομεύσει το ηθικό της, καίγοντας πάνω από 200 χωριά στα περίχωρα. Η πείνα και το θέαμα των σπιτιών τους που καίγονταν οδήγησε τελικά τους αγρότες να παραδοθούν (25 του Ιούλη). Πάνω από είκοσι εκτε- λέστηκαν αμέσως. Ο Κνοπφ φον Λόιμπας, ο μόνος αρχηγός αυτού του ένοπλου τμήματος που δεν είχε προδώσει, κατέφυγε στο Μπρέγκεντς- αλλά, εκεί τον έπιασαν και τον κρέμασαν ύστερα από μακρόχρονη φυλάκιση.

Έτσι, τέλειωσε ο πόλεμος των χωρικών στον Μέλανα Δρυμό και το Φράνκεν.

143

[Ο πόλεμος των χωρικών στη θουριγγία, την Αλσατία και την Αυστρία]

VI

Αμέσως με το ξέσπασμα των πρώτων κινημάτων στο Σβάμπεν, ο Τόμας Μίντσερ είχε επιστρέφει πάλι στη θουριγγία και σαν κατοικία του είχε διαλέξει από τα τέλη Φλεβάρη ή τις αρχές Μάρτη, την ελεύθερη αυτοκρατορική πόλη Μίλχάουζεν, όπου το κόμμα του ήταν πιο δυνατό. Κρατούσε όλα τα νήματα του κινήματος. Ήξερε ποια γενική θύελλα θα ξεσπούσε στη Νότια Γερμανία και είχε αναλάβει να μετατρέψει τη θουριγγία σε κέντρο του κινήματος για τη Βόρεια Γερμανία. Βρήκε εξαιρετικά εύφορο έδαφος. Η ίδια η θουριγγία, η βασική έδρα του κινήματος της Μεταρρύθμισης, ήταν αναστατωμένη σε πολύ μεγάλο βαθμό- και η υλική ανέχεια των καταπιεσμένων αγροτών είχε προετοιμάσει και τις γειτονικές επαρχίες, την Έση, τη Σαξονία και το Χαρτς, για μια γενική εξέγερση τουλάχιστον όσο και οι επαναστατικές, θρησκευτικές και πολιτικές ιδέες που κυκλοφορούσαν. Στο Μίλχάουζεν ιδιαίτερα, ολόκληρη η μικροαστική μάζα είχε κερδηθεί από την ακραία τάση του Μίντσερ και δεν έβλεπε την ώρα να δείξει στους αλαζόνες πρόκριτους τι σήμαινε η αριθμητική της υπεροχή. Ο ίδιος ο Μίντσερ, για να μη γίνουν πρόωρες ενέργειες, αναγκάστηκε να κατευνάσει τα πνεύματα- ωστόσο, ο μαθητής του Πφάιφερ, που καθοδηγούσε εδώ το κίνημα, είχε τόσο εκτεθεί, ώστε δεν μπόρεσε να συγκρατήσει την έκρηξη και ήδη στις 17 του Μάρτη 1525, πριν ακόμη από τη γε-

144


νική εξέγερση στη Νότια Γερμανία, το Μίλχάουζεν έκανε την επανάστασή του. Το παλιό συμβούλιο των πατρικίων ανατράπηκε και η κυβέρνηση πέρασε στα χέρια του νεοεκλεγμένου «αιωνίου συμβουλίου», του οποίου πρόεδρος ήταν ο Μίντσερ97.

Το χειρότερο που μπορεί να συμβεί στον ηγέτη ενός ακραίου κόμματος είναι να αναγκαστεί να αναλάβει τη διακυβέρνηση σε μια εποχή όπου το κίνημα δεν είναι ακόμη ώριμο για την κυριαρχία της τάξης που εκπροσωπεί και για την εφαρμογή των μέτρων που απαιτεί η κυριαρχία αυτής της τάξης. Εκείνο που μπορεί να κάνει, δεν εξαρτάται από τη θέλησή του, αλλά από το σημείο στο οποίο έχει φτάσει η αντίθεση των διάφορων τάξεων και από το βαθμό ανάπτυξης των υλικών συνθηκών ύπαρξης, των σχέσεων παραγωγής και κυκλοφορίας, πάνω στον οποίο στηρίζεται ο κάθε φορά βαθμός ανάπτυξης των ταξικών αντιθέσεων. Εκείνο που πρέπει να κάνει, εκείνο που απαιτεί απ’ αυτόν το κόμμα του, ούτε αυτό εξαρτάται απ’ αυτόν, αλλά ούτε κι από το βαθμό ανάπτυξης της ταξικής πάλης και των όρων της. Συνδέεται με τις μέχρι τώρα θεωρίες και διεκδικήσεις του, που κι αυτές δεν προέρχονται από τη θέση των κοινωνικών τάξεων μεταξύ τους αυτή τη στιγμή και από τη λίγο πολύ τυχαία κατάσταση των σχέσεων παραγωγής και κυκλοφορίας αυτή τη στιγμή, αλλά από την ευρύτερη ή στενότερη αντίληψή του για τα γενικά αποτελέσματα του κοινωνικού* και πολιτικού κινήματος. Βρίσκεται, έτσι, αναγκαστικά σε ένα άλυτο δίλημμα: Εκείνο που μπορεί να κάνει, έρχεται σε αντίθεση με ολόκληρη την ως τώρα στάση του, τις αρχές του και τα άμεσα συμφέροντα του κόμματός του. Εκείνο που πρέπει να κάνει, δεν μπορεί να γίνει. Είναι, με λίγα λόγια, αναγκασμένος να εκπροσωπεί όχι το κόμμα του και την τάξη του, αλλά εκείνη την τάξη για την κυριαρχία της οποίας είναι ακριβώς ώριμο το κίνημα. Για το συμφέρον του ίδιου του κινήματος είναι αναγκασμένος να προωθεί τα συμφέροντα μίας ξένης προς αυτόν τάξης και να ξεπετάει τη δική του τάξη με φράσεις και υποσχέσεις, και με τη διαβεβαίωση

*(1850) βιομηχανικού.

145


ότι τα συμφέροντα αυτής της ξένης τάξης είναι τα δικά της συμφέροντα. Οποιος έρθει σ’ αυτή την άχαρη θέση, είναι χαμένος χωρίς ελπίδα. Παραδείγματα είχαμε και στη νεότερη εποχή. Αρκεί να θυμίσουμε τη θέση που πήραν οι εκπρόσωποι του προλεταριάτου στην τελευταία γαλλική προσωρινή κυβέρνηση98, αν και αυτοί οι ίδιοι εκπροσωπούσαν μια πολύ χαμηλή βαθμίδα ανάπτυξης του προλεταριάτου. Όποιος ύστερα από τις εμπειρίες της κυβέρνησης του Φλεβάρη -και ούτε λόγος να γίνεται για τις δικές μας άξιοσέβαστες γερμανικές προσωρινές κυβερνήσεις και αυτοκρατορικές αρχές- μπορεί ακόμη να εποφθαλμιά επίσημα πόστα, πρέπει ή να είναι υπέρμετρα στενοκέφαλος ή να ανήκει στο ακραίο επαναστατικό κόμμα, στην καλύτερη περίπτωση, μόνο στα λόγια.

Η θέση, πάντως, του Μίντσερ επικεφαλής του αιωνίου συμβουλίου του Μίλχάουξεν ήταν πολύ πιο επισφαλής από τη θέση οποιοσδήποτε σύγχρονου επαναστάτη κυβερνήτη. Όχι μόνο το τότε κίνημα, αλλά ολόκληρος ο αιώνας του δεν ήταν ώριμος για την εφαρμογή των ιδεών που και ο ίδιος μόλις είχε αρχίσει θολά να διαισθάνεται. Η τάξη που εκπροσωπούσε μόλις άρχιζε να εμφανίζεται και ήταν ακόμη πολύ μακριά από το να έχει πλήρως αναπτυχθεί και να είναι ικανή να υποτάξει και να μεταβά- λει* ολόκληρη την κοινωνία. Η κοινωνική μεταβολή που έπλαθε η φαντασία του, βασιζόταν τόσο λίγο στις υπάρχουσες υλικές συνθήκες, ώστε αυτές προετοίμαζαν ένα κοινωνικό σύστημα που ήταν ακριβώς αντίθετο απ’ αυτό που ονειρευόταν. Αυτός, όμως, έμεινε πιστός στα ως τότε κηρύγματά του για τη χριστιανική ισότητα και την ευαγγελική κοινότητα των αγαθών· έπρεπε τουλάχιστον να προσπαθήσει να τα εφαρμόσει. Διακηρύχθηκαν η κοινότητα όλων των αγαθών, η ίδια υποχρέωση όλων στην εργασία και η κατάργηση κάθε εξουσίας99. Στην πραγματικότητα, όμως, το Μίλχάουξεν έμεινε μια ρεπουμπλικανική αυτοκρατορι- κή πόλη με κάπως πιο εκδημοκρατισμένο σύνταγμα, με μια Γερουσία που είχε προέλθει από το γενικό εκλογικό δικαίωμα και

*(1850) λείπει: να μεταβάλει.

146


βρισκόταν κάτω από τον έλεγχο του εκλογικού σώματος και με μια βιαστικά αυτοσχεδιασμένη φυσική διατροφή των φτωχών. Η κοινωνική ανατροπή, που φαινόταν τόσο φρικαλέα στους προ- τεστάνιες αστούς της εποχής, στην πραγματικότητα δεν ξεπέρα- σε ποτέ μια ασθενική και ασυνείδητη απόπειρα πρόωρης εγκαθίδρυσης της ύστερης αστικής (bürgerlich) κοινωνίας.

Ο ίδιος ο Μίντσερ φαίνεται ότι αισθάνθηκε το μεγάλο χάσμα ανάμεσα στις θεωρίες του και την άμεσα υπάρχουσα πραγματικότητα, που ήταν τόσο φανερότερο σ’ αυτόν όσο πιο παραμορφωμένα αντανακλώνταν οι μεγαλοφυείς του οραματισμοί στα ακατέργαστα κεφάλια της μάζας των οπαδών του. Ρίχτηκε στη διάδοση και οργάνωση του κινήματος με ένα ζήλο πρωτοφανή ακόμη και γ ι’ αυτόν. Έγραφε επιστολές και έστελνε αγγελιοφόρους και αντιπροσώπους προς όλες τις κατευθύνσεις. Τα γραφτά του και τα κηρύγματά του αποπνέουν έναν επαναστατικό φανατισμό που ξαφνιάζει ακόμη και σε σύγκριση με τα προηγούμενα κείμενά του. Το αφελές νεανικό πνεύμα των επαναστατικών* φυλλαδίων του Μίντσερ εξαφανίζεται τελείως· ο ήρεμος επεξηγηματικός λόγος του στοχαστή, που πρώτα δεν του ήταν ξένος, τώρα δεν εμφανίζεται πια. Ο Μίντσερ γίνεται πια ολοκληρωτικά προφήτης της Επανάστασης· υποδαυλίζει ασταμάτητα το μίσος ενάντια στις κυρίαρχες τάξεις, κεντρίζει τα αγριότερα πάθη και μιλά πια μόνο με τις βίαιες φράσεις, που έβαζε στο στόμα των προφητών της Παλαιάς Διαθήκης το θρησκευτικό και εθνικό παραλήρημα. Από το ύφος, με το οποίο έπρεπε τώρα να εξοικειωθεί, βλέπουμε σε ποιο μορφωτικό επίπεδο βρισκόταν το κοινό στο οποίο έπρεπε να επιδράσει.

Το παράδειγμα του Μίλχάουζεν και η διαφώτιση του Μίντσερ επέδρασαν γρήγορα σε μεγάλη έκταση. Στη θουριγγία, στο Άιχσφελντ, στο Χαρτς, στα δουκάτα της Σαξονίας, στην Έση και στη Φούλντα, στο Άνω Φράνκεν και στο Φόγκτλαντ οι αγρότες ξεσηκώνονταν παντού, συγκεντρώνονταν σε ένοπλα τμήματα και έκαιγαν πύργους και μοναστήρια. Ο Μίντσερ είχε λίγο πολύ

*(1850) προ Επαναστατικών.

147


αναγνωρισθεί σαν ηγέτης ολόκληρου του κινήματος και το Μίλ- χάουζεν παρέμεινε το επίκεντρό του, ενώ στην Ερφούρτη νίκησε ένα καθαρά αστικό κίνημα και το κόμμα που κυριαρχούσε εκεί κράτησε διφορούμενη στάση απέναντι στους αγρότες.

Στη θουριγγία, οι πρίγκιπες ήταν στην αρχή εξίσου αμήχανοι και αδύναμοι απέναντι στους αγρότες όσο και στο Φράνκεν και το Σβάμπεν. Μόλις τις τελευταίες μέρες του Απρίλη κατόρθωσε ο κόμης της 'Εσης να συγκεντρώσει ένα σώμα -ο ίδιος αυτός ο κόμης Φίλιππος που τόσο πολύ εγκωμιάζουν για την ευσέβειά του οι προτεσταντικές και αστικές ιστορίες της Μεταρρύθμισης και για του οποίου τις αθλιότητες ενάντια στους αγρότες θα πούμε αμέσως δύο λόγια. Ο κόμης Φίλιππος γρήγορα υπέταξε με γοργές κινήσεις και αποφασιστικές ενέργειες το μεγαλύτερο μέρος των επαρχιών του, πήρε νέες ενισχύσεις, και, σε συνέχεια, στράφηκε προς την περιοχή του αβά της Φούλντα*, του ως τότε φεουδάρχη κυρίου του100. Χτύπησε το ένοπλο τμημάτων των αγροτών της Φούλντα στις 3 του Μάη στο Φράουενμπεργκ, υπέταξε ολόκληρη την περιοχή και χρησιμοποίησε την ευκαιρία όχι μόνο για να απαλλαγεί από την κυριαρχία του αβαείου, αλλά και για να μετατρέψει το αβαείο της Φούλντα σε υποτελή της Εσης -με προοπτική την κατοπινή του κατάσχεση φυσικά. Μετά κατέλαβε το Αιζεναχ και το Λάνγκενζάλτσα και τράβηξε, μαζί με τα στρατεύματα του δούκα της Σαξονίας, ενάντια στο βασικό κέντρο της ανταρσίας, το Μίλχάουζεν. Ο Μίντσερ συγκέντρωσε τις ένοπλες δυνάμεις του, γύρω στους 8.000 άνδρες με λίγα κανόνια, κοντά στο Φράνκενχάουζεν. Το ένοπλο τμήμα της θουριγγίας βρισκόταν πολύ μακριά από τη μαχητική ικανότητα που είχε δείξει ένα μέρος των ένοπλων τμημάτων του Ανω Σβάμπεν και του Φράνκεν απέναντι στον Τρούχζες. Ήταν άσχημα εξοπλισμένο και άσχημα πειθαρχημένο, διέθετε λίγους πρώην στρατιώτες και δεν είχε καθόλου αρχηγούς. Ο ίδιος ο Μίντσερ, προφανώς, δεν είχε καθόλου στρατιωτικές γνώσεις. Ωστόσο, οι πρίγκιπες προτίμησαν να χρησιμοποιήσουν και εδώ την τακτική που είχε τόσο συχνά

'Γ ιόχαν Χένεμπεργκ.

148


βοηθήσει τον Τρούχζες να νικήσει: την παραβίαση των συμφωνιών. Στις 16 του Μάη, άρχισαν διαπραγματεύσεις, έκλεισαν ανακωχή και ξαφνικά ρίχτηκαν στους αγρότες πριν λήξει η ανακωχή.

Ο Μίντσερ βρισκόταν με τους δικούς του στο βουνό που ακόμη και σήμερα λέγεται Σλάχτμπεργκ*, οχυρωμένος πίσω από μια σειρά αμαξιών. Η αποθάρρυνση μέσα στο ένοπλο τμήμα αυξανόταν ήδη πολύ. Οι πρίγκιπες υποσχέθηκαν αμνηστία αν το ένοπλο τμήμα τους παρέδινε ζωντανό τον Μίντσερ. Ο Μίντσερ μάζεψε τους ανθρώπους του σε κύκλο κι έβαλε σε συζήτηση τις προτάσεις των πριγκίπων. Ένας ιππότης και ένας παπάς υποστήριξαν τη συνθηκολόγηση· ο Μίντσερ τους οδήγησε αμέσως μέσα στον κύκλο και διέταξε να τους αποκεφαλίσουν. Αυτή η ενεργητική τρομοκρατική πράξη, που έγινε δεκτή με επευφημίες από τους αποφασιστικούς επαναστάτες, συγκρότησε κάπως το ένοπλο τμήμα. Αλλά και πάλι θα διαλυόταν τελικά στο μεγαλύτερο μέρος του χωρίς αντίσταση, αν δεν διαπίστωναν ότι οι μισθοφόροι των πριγκίπων, αφού περικύκλωσαν ολόκληρο το βουνό, πλησίαζαν σε κλειστές φάλαγγες παρά την ανακωχή. Γρήγορα παρατάχθηκαν κατά μέτωπο πίσω από τα αμάξια, αλλά ήδη τα κανόνια και τα τουφέκια χτυπούσαν τους μισοανυπεράσπιστους, ασυνήθιστους στις μάχες αγρότες και οι μισθοφόροι έφταναν στα αμάξια. Ύστερα από σύντομη αντίσταση, η γραμμή των αμαξιών έσπασε, τα κανόνια των αγροτών καταλήφθηκαν και αυτά, οι ίδιοι διαλύθηκαν. Τράπηκαν σε άτακτη φυγή, για να πέσουν έτσι ακόμη πιο σίγουρα στα χέρια των φαλάγγων περικύκλωσης και του ιππικού που εξαπόλυσαν ένα ανήκουστο λουτρό αίματος. Από οχτώ χιλιάδες αγρότες σκοτώθηκαν πάνω από πέντε χιλιάδες. Οι υπόλοιποι έφτασαν ως το Φράνκενχάουζεν και μαζί τους έφτασε και το ιππικό των πριγκίπων. Η πόλη καταλήφθηκε. Ο Μίντσερ, πληγωμένος στο κεφάλι, ανακαλύφθηκε σε κάποιο σπίτι και πιάστηκε αιχμάλωτος. Στις 25 του Μάη, παραδόθηκε και το Μίλχάουζεν. Ο Πφάκρερ, που είχε μείνει εκεί, διέφυγε, αλλά πιάστηκε στο Αιζεναχ.

♦Βουνό της μάχης.

149


Ο Μίντσερ βασανίστηκε και μετά αποκεφαλίστηκε, παρουσία των πριγκίπων. Πήγε στο θάνατο με το ίδιο θάρρος, με το οποίο είχε ζήσει. Οταν εκτελέστηκε, ήταν το πολύ είκοσι οχτώ χρονών. Αποκεφαλίσττριε και ο Πφάιφερ. Εκτός, όμως, απ’ αυτούς τους δύο, έγιναν αναρίθμητες άλλες εκτελέσεις. Στη Φούλ- ντα, είχε αρχίσει το δικαστήριο του αίματος ο άνθρωπος του θεού, ο Φίλιππος της Έσης- αυτός και οι πρίγκιπες της Σαξονίας σκότωσαν με σπαθί, ανάμεσα στα άλλα, 24 στο Αιζεναχ, 41 στο Λάνγκενζάλτσα, 300 μετά τη μάχη του Φράνκενχάουζεν, πάνω από 100 στο Μίλχάουζεν, 26 κοντά στο Γκέρμαρ, 50 κοντά στην Τίνγκεντα, 12 κοντά στο Ζάνγκερχάουζεν, 8 στη Λειψία, χωρίς να αναφέρουμε καθόλου τους ακρωτηριασμούς και τις άλλες επιεικείς ποινές, τις λεηλασίες και τους εμπρησμούς χωριών και πόλεων.

Το Μίλχάουζεν έχασε την αυτοκρατορική ελευθερία του και προσαρτήθηκε στις περιοχές της Σαξονίας, ακριβώς όπως το Αβαείο της Φούλντα στην κομητεία της Έσης.

Οι πρίγκιπες κατευθύνθηκαν τώρα προς τον θουριγγικό Δρυμό, όπου αγρότες του Φράνκεν από το στρατόπεδο του Μπίλνιχάουζεν είχαν ενωθεί με τους αγρότες της θουριγγίας και είχαν κάψει πολλούς πύργους. Η μάχη έγινε έξω από το Μάινινγκεν. Οι αγρότες ηττήθίριαν και υποχώρησαν προς την πόλη. Η πόλη ξαφνικά τους έκλεισε τις πύλες και απείλησε να τους επιτεθεί από πίσω. Το ένοπλο τμήμα, που βρέθηκε στρι- μωγμένο ύστερα από αυτή την προδοσία των συμμάχων του, συνθηκολόγησε με τους πρίγκιπες και διασκορπίστηκε στη διάρκεια ακόμη των διαπραγματεύσεων. Το στρατόπεδο του Μπίλντχάούζεν είχε από καιρό διασκορπιστεί και, έτσι, με τη συντριβή αυτού του ένοπλου τμήματος εκμηδενίστηκε ό,τι είχε απομείνει από τους εξεγερμένους της Σαξονίας, της Έσης, της θουριγγίας και του Ανω Φράνκεν.

Στην Αλσατία, η εξέγερση είχε ξεσπάσει αργότερα από ό,τι στη δεξιά όχθη του Ρήνου. Μόλις γύρω στα μέσα Απρίλη ξεσηκώθηκαν οι αγρότες της επισκοπής του Στρασβούργου και αμέσως μετά α π’ αυτούς οι αγρότες της Ανω Αλσατίας και του

150


Ζούντγκάου. Στις 18 του Απρίλη, ένα ένοπλο τμήμα αγροτών από την Κάτω Αλσατία λεηλάτησε το μοναστήρι Αλτντορφ. Αλλα ένοπλα τμήματα δημιουργήθηκαν κοντά στο Έμπερσχάιμ και το Μπαρ, καθώς και στο Βίλερτάλ και το Ούρμπιστάλ. Συγκεντρώθηκαν γρήγορα στο μεγάλο ένοπλο τμήμα της Κάτω Σαξονίας και οργάνωσαν την κατάληψη των πόλεων και κωμοπόλεων, καθώς και την καταστροφή των μοναστηριών. Παντού επιστρατεύθηκε το ένα τρίτο των ανδρών. Τα Δώδεκα Αρθρα αυτού του ένοπλου τμήματος είναι σημαντικά ριζοσπαστικότερα από του ένοπλου τμήματος του Σβάμπεν και Φράνκεν'ο·.

Ενώ μία φάλαγγα των Κάτω Αλσατών συγκεντρωνόταν κοντά στον Αγιο Ιππόλυτο στις αρχές του Μάη και, ύστερα από ανεπιτυχή προσπάθεια να καταλάβει την πόλη, επέβαλε την εξουσία της στις 10 του Μάη στο Μπέργκχάιμ, στις 13 στο Ρά- πολντσβάιλερ, στις 14 στο Ράιχενβάιερ σε συμφωνία με τους αστούς, μία δεύτερη, με επικεφαλής τον Έρασμο Γκέρμπερ, ξεκίνησε για να καταλάβει το Στρασβούργο. Η προσπάθεια απέ- τυχε, η φάλαγγα στράφηκε τώρα προς τα Βόσγια, κατέστρεψε το μοναστήρι του Μάουρσμίνστερ και πολιόρκησε το Τσάμπερν, που παραδόθηκε στις 13 του Μάη. Από εδώ κατευθύνθηκε προς τα σύνορα της Λορένης και ξεσήκωσε το γειτονικό τμήμα του δουκάτου, ενώ ταυτόχρονα οχύρωνε τα ορεινά περάσματα. Κοντά στο Χέρμπιτοχάιμ στον ποταμό Σάαρ και κοντά στο Νόι- μπουργκ δημιουργήθηκαν μεγάλα στρατόπεδα. Στο Σάαργκεμίντ, οχυρώθηκαν 4.000 αγρότες της γερμανικής Λορένης. Τέλος, δύο προωθημένα ένοπλα τμήματα, του Κόλμπενχάουφεν στα Βόσγια κοντά στο Στίρτσελμπρον και του Κλέεμπουργκ κοντά στο Βάι- σενμπουργκ, κάλυπταν το μέτωπο και τη δεξιά πλευρά, ενώ η αριστερή πλευρά ακουμπούσε στους Ανω Αλσατούς.

Οι τελευταίοι, που είχαν μπει σε κίνηση ήδη από τις 20 του Απρίλη, είχαν αναγκάσει να προσχωρήσουν στην αγροτική αδελφότητα το Ζουλτς, στις 10 του Μάη, το Γκέμπβάιλερ στις 12, το Ζένχάιμ και τη γύρω περιοχή στις 15. Η αυστριακή κυβέρνηση και οι γύρω αυτοκρατορικές πόλεις συμμάχησαν βέβαια αμέσως εναντίον τους, αλλά ήταν πολύ αδύνατες για να

151


προβάλουν σοβαρή αντίσταση, και ούτε λόγος να γίνεται για να τους επιτεθούν. Έτσι, με εξαίρεση λίγες πόλεις, μέχρι τα μέσα Μάη ολόκληρη η Αλσατία ήταν στα χέρια των εξεγερμένων.

Πλησίαζε, όμως, κιόλας ο στρατός που θα τσάκιζε την απο- κοτιά των αγροτών της Αλσατίας. Ήταν Γάλλοι εκείνοι που ολοκλήρωσαν εδώ την παλινόρθωση της κυριαρχίας της αριστοκρατίας. Ο δούκας Αντώνιος της Λορένης ξεκίνησε ήδη στις 6 του Μάη με ένα στρατό 30.000 ανδρών, που περιλάμβανε το άνθος της γαλλικής αριστοκρατίας και ισπανικά, πεδεμοντιακά, λομβαρδικά, ελληνικά και αλβανικά βοηθητικά στρατεύματα. Στις 16 του Μάη, αντιμετώπισε κοντά στο Λούπστάιν 4.000 αγρότες, τους οποίους νίκησε χωρίς κόπο και στις 17 κιόλας ανάγκασε το Τσάμπερν, που το κατείχαν οι αγρότες, να συνθηκολογήσει. Αλλά, ενώ ακόμη έμπαινε ο στρατός της Λορένης στην πόλη και αφοπλίζονταν οι αγρότες, παραβίασαν τους όρους συνθηκολόγησης. Οι μισθοφόροι επιτέθηκαν στους ανυπεράσπιστους αγρότες και σκότωσαν τους πιο πολλούς. Οι υπόλοιπες φάλαγγες της Κάτω Αλσατίας διασκορπίστηκαν και ο δούκας Αντώνιος στράφηκε ενάντια στους αγρότες της Ανω Αλσατίας. Οι τελευταίοι, που είχαν αρνηθεί να βοηθήσουν τους Κάτω Αλσατούς στο Τσάμπερν, δέχτηκαν την επίθεση όλης της δύναμης του στρατού της Λορένης κοντά στο Σέρβάιλερ. Αντι- στάθηκαν με μεγάλη γενναιότητα, αλλά η τεράστια υπεροχή -30.000 ενάντια σε 7.000- και η προδοσία ενός αριθμού ιπποτών, ιδιαίτερα του διοικητή του Ράιχενβάιερ*, εξουδετέρωσαν κάθε γενναιότητα. Ηττήθηκαν ολοκληρωτικά και διαλύθηκαν. Ο δούκας ειρήνευσε τώρα ολόκληρη την Αλσατία με τη συνηθισμένη ωμότητα1®. Μόνο το Ζούντγκάου γλίτωσε την παρουσία του. Η αυστριακή κυβέρνηση, με την απειλή να τον καλέσει στην επαρχία, ανάγκασε στις αρχές Ιούνη τους αγρότες να κλεί- σουν τη συμφωνία του Ένζισχαϊμ. Η ίδια, όμως, παραβίασε αυτή τη συμφωνία αμέσως μετά, κρεμώντας μαζικά τους κήρυ- κες και ηγέτες του κινήματος. Ύστερα απ’ am ó, οι αγρότες

•Ούλριχ φον Ράπολτσιάιν.

152


πραγματοποίησαν και νέα εξέγερση που τελικά έληξε με το να συμπεριληφθούν οι αγρότες του Ζούντγκάου στη συμφωνία του Όφενμπουργκ (18 του Σεπτέμβρη).

Μας μένει τώρα η αναφορά του πολέμου των χωρικών στις Αυστριακές Άλπεις. Αυτές οι περιοχές, καθώς και η γειτονική αρχιεπισκοπή τον Ζάλτσμπουργκ, βρίσκονταν, από την εποχή των ρτβννβ, σε συνεχή προστριβή με την κυβέρνηση και την αριστοκρατία και, έτσι, οι διδασκαλίες της Μεταρρύθμισης βρήκαν κι εδώ εύφορο έδαφος. Οι θρησκευτικοί διωγμοί και οι αυθαίρετες φορολογίες οδήγησαν στο ξέσπασμα της εξέγερσης.

Η πόλη του Ζάλτσμπουργκ, με την υποστήριξη των αγροτών και των μεταλλωρύχων, βρισκόταν, από το 1522 κιόλας, σε διαμάχη με τον αρχιεπίσκοπο* για τα προνόμιά της και για λόγους σχετικούς με την άσκηση της λατρείας. Στα τέλη του 1524, ο αρχιεπίσκοπος επιτέθηκε ενάντια στην πόλη με μισθοφόρους που στρατολόγησε, την τρομοκράτησε με τα κανόνια του πύργου και καταδίωξε τους αιρετικούς κήρυκες. Ταυτόχρονα, επέβαλε νέους υψηλούς φόρους, ερεθίζοντας, έτσι, στο έπακρο ολόκληρο τον πληθυσμό. Την άνοιξη του 1525, ταυτόχρονα με την εξέγερση στο Σβάμπεν και Φράνκεν και στη θουριγγία10», ξεσηκώθηκαν ξαφνικά οι αγρότες και οι εργάτες ορυχείων σε όλη την επαρχία, οργανώθηκαν σε ένοπλα τμήματα, με επικεφαλής τους αρχηγούς Πράσλερ και Βάιτμόζερ, απελευθέρωσαν την πόλη και πολιόρκησαν τον πύργο του Ζάλτσμπουργκ. Δημιούργησαν, όπως οι δυτικογερμανοί αγρότες, μια Χριστιανική Συμμαχία και συγκέντρωσαν τα αιτήματά τους σε άρθρα, που εδώ ήταν δεκατέσσερα.

Οι αγρότες ξεσηκώθηκαν την άνοιξη του 1525 και στη Στν- ρία, την Ανω Αυστρία, την Κορινθία και την Καρνία, όπου νέοι παράνομοι φόροι, δασμοί και διατάγματα είχαν πλήξει σκληρά τα άμεσα συμφέροντα του λαού. Κατέλαβαν έναν αριθμό πύργων και νίκησαν το νικητή των δίωη ρΓε\ν^ τον γέρο-διοικητή Ντίτριχστάιν, κοντά στο Γκόις* **. Αν και οι απατηλές υποσχέ

•Ματέους Λανγκ.**Γκάισχορν.

153


σεις της κυβέρνησης κατόρθωσαν να κατευνάσουν ένα μέρος των εξεγερμένων, ωστόσο ο κύριος όγκος παρέμεινε ενωμένος και ενώθηκε με τους αγρότες του Ζάλτσμπουργκ, έτσι ώστε όλη η περιοχή του Ζάλτσμπουργκ και το μεγαλύτερο τμήμα της Ανω Αυστρίας, της Στυρίας, της Κορινθίας και της Καρνίας βρέθηκε στα χέρια των αγροτών και των εργατών ορυχείων.

Και στο Τιρόλο, οι μεταρρυθμιστικές θεωρίες είχαν βρει πρόσφορο έδαφος· εδώ, μάλιστα, ακόμη περισσότερο α π’ ό,τι στις άλλες αυστριακές επαρχίες των Αλπεων, είχαν δράσει με επιτυχία απεσταλμένοι του Μίντσερ. Ο αρχιδούκας Φερδινάν- δος καταδίωκε και εδώ τους κήρυκες των νέων διδασκαλιών και περιόρισε, μάλιστα, τα προνόμια του πληθυσμού, με νέους αυθαίρετους φορολογικούς κανονισμούς. Το αποτέλεσμα ήταν, όπως παντού, η εξέγερση την άνοιξη του ίδιου χρόνου, του 1525. Οι εξεγερμένοι, των οποίων ανώτατος διοικητής ήταν οπαδός του Μίντσερ, ο Γκάισμάιερ, το μοναδικό σημαντικό στρατιωτικό ταλέντο ανάμεσα σε όλους τους αρχηγούς των αγροτών, κατέλαβαν μια σειρά πύργους και ιδιαίτερα στο Νότο, στην περιοχή του Ετς*. επενέβησαν πολύ δραστήρια ενάντια στους παπάδες. Και οι αγρότες του Φόράρλμπεργκ ξεσηκώθηκαν και ενώθηκαν με τους αγρότες του Αλγκοϊ.

Ο αρχιδούκας, στριμωγμένος από όλες τις μεριές, άρχισε να κάνει τη μια παραχώρηση μετά την άλλη στους αντάρτες που μόλις πριν λίγο ήθελε να εξοντώσει με τη φωτιά, τις λεηλασίες και τους σκοτωμούς. Συγκάλεσε τις τοπικές συνελεύσεις των κληρονομικών κτήσεων και έκλεισε ανακωχή με τους αγρότες ως τη σύνοδό τους. Εν τω μεταξύ εξοπλιζόταν όσο μπορούσε, ώστε να είναι σε θέση, όσο γίνεται πιο γρήγορα να μιλήσει άλλη γλώσσα με τους ασεβείς.

Η ανακωχή δεν τηρήθηκε φυσικά για πολύ. Στα δουκάτα, ο Ντίτριχστάιν, που είχε μείνει χωρίς χρήματα, άρχισε να επιβάλλει φόρους. Τα σλαβικά και ουγγρικά του στρατεύματα, επιπλέον, προχωρούσαν στις πιο αδιάντροπες ωμότητες ενάντια στον

*Το ιταλικό όνομα τον ποταμού είναι ΑΛ|β (Αδίγης).

154


πληθυσμό. Έτσι, οι Στύριοι ξεσηκώθηκαν και πάλι, ρίχτηκαν τη νύχτα της 2ας προς την 3η του Ιούλη, ενάντια στο διοικητή Ντί- τριχστάιν στο Σλάντμινγκ και σκότωσαν όλους όσους δεν μιλούσαν γερμανικά1«. Ο ίδιος ο Ντίτριχστάιν πιάστηκε αιχμάλωτος. Στις 3 του Ιούλη το πρωί, οι αγρότες έστησαν δικαστήριο ενόρκων, το οποίο καταδίκασε σε θάνατο σαράντα τσέχους και κροάτες ευγενείς από τους αιχμαλώτους. Αποκεφαλίστηκαν αμέσως. Αυτό έφερε αποτελέσματα* ο αρχιδούκας ενέκρινε αμέσως όλα τα αιτήματα των κλειστών τάξεων των πέντε δουκάτων (Ανω και Κάτω Αυστρίας, Στυρίας, Κορινθίας και Καρνίας).

Και στο Τιρόλο έγιναν αποδεκτά τα αιτήματα της τοπικής συνέλευσης και, έτσι, ειρήνευσε ο Βορράς. Ο Νότος, ωστόσο, ο οποίος επέμενε στις αρχικές του διεκδικήσεις απέναντι στις διαλλακτικές αποφάσεις της τοπικής συνέλευσης, παρέμεινε στα όπλα. Μόνο το Δεκέμβρη κατόρθωσε ο αρχιδούκας να απο- καταστήσει την τάξη με τη βία. Δεν παρέλειψε να εκτελέσει ένα μεγάλο αριθμό υποκινητών και αρχηγών της αναταραχής που έπεσαν στα χέρια του.

Δέκα χιλιάδες Βαυαροί, με επικεφαλής τον Γκέοργκ φον Φρούντσμπεργκ, ξεκίνησαν τον Αύγουστο ενάντια στο Ζάλτσ- μπουργκ. Αυτή η επιβλητική στρατιωτική δύναμη, καθώς και διχογνωμίες, που είχαν ξεσπάσει ανάμεσά τους, παρακίνησαν τους αγρότες του Ζάλτσμπουργκ σε σύναψη συμφωνίας με τον αρχιεπίσκοπο, η οποία έγινε την 1η του Σεπτέμβρη και την οποία αποδέχθηκε και ο αρχιδούκας105. Οι δύο πρίγκιπες, ωστόσο, που στο μεταξύ είχαν αυξήσει αρκετά τις στρατιωτικές τους δυνάμεις, παραβίασαν πολύ γρήγορα αυτή τη συμφωνία, ωθώντας έτσι τους αγρότες του Ζάλτσμπουργκ σε νέα εξέγερση. Οι εξεγερμένοι κράτησαν όλο το χειμώνα* την άνοιξη, ήρθε και ο Γκάισμάιερ, ο οποίος άρχισε μια λαμπρή εκστρατεία ενάντια στα στρατεύματα που πλησίαζαν από όλες τις μεριές. Σε μια σειρά λαμπρές μάχες, νίκησε το Μάη και τον Ιούνη του 1526 -τον ένα μετά τον άλλο, τους Βαυαρούς, τους Αυστριακούς, τις δυνάμεις της Ομοσπονδίας του Σβάμπεν και τους μισθοφόρους του αρχιεπίσκοπου του Ζάλτσμπουργκ και εμπόδισε

155


για πολύ καιρό τα διάφορα σώματα να ενωθούν μεταξύ τους. Ενδιάμεσα βρήκε ακόμη καιρό να πολιορκήσει και το Ράντστάντ. Περικυκλωμένος στο τέλος από υπέρτερες δυνάμεις από όλες τις πλευρές, αναγκάστηκε να αποσυρθεί, άνοιξε δρόμο και οδήγησε τα υπολείμματα του σώματός του σε βενετικό έδαφος μέσα από τις Αυστριακές Άλπεις. Η Δημοκρατία της Βενετίας και η Ελβετία αποτέλεσαν για τον ακούραστο ηγέτη των αγροτών σημεία αφετηρίας για νέες συνωμοσίες. Για ένα χρόνο ακόμη προσπάθησε να τις παρασύρει σε πόλεμο με την Αυστρία, που θα του έδινε την ευκαιρία νέας αγροτικής εξέγερσης. Στη διάρκεια, όμως, αυτών των διαπραγματεύσεων χτυπήθηκε από το χέρι ενός δολοφόνου. Ο αρχιδούκας Φερδινάνδος και ο αρχιεπίσκοπος του Ζάλτσμπουργκ δεν ησύχαζαν όσο ο Γκάισ- μάιερ ήταν ζωντανός: Πλήρωσαν ένα ληστή κι αυτός κατόρθωσε να σκοτώσει τον επικίνδυνο αντάρτη το 1527106.

156

[Οι συνέπειες του πολέμου των χωρικών]VII

Με την υποχώρηση του Γκάισμάιερ σε βενετικό έδαφος έφτασε στο τέλος του ο τελευταίος επίλογος του πολέμου των χωρικών. Οι αγρότες έπεσαν πάλι παντού κάτω από την κυριαρχία των εκκλησιαστικών, αριστοκρατών ή πατρικίων κυρίων τους. Οι συμφωνίες που είχαν γίνει μ’ αυτούς εδώ κι εκεί παραβιάστηκαν, τα μέχρι τότε βάρη μεγάλωσαν με τις τεράστιες αποζημιώσεις που επέβαλαν οι νικητές τους νικημένους. Η μεγαλειωδέστερη επαναστατική απόπειρα του γερμανικού λαού κατέληξε σε ταπεινωτική ήττα και σε προσωρινά διπλάσια καταπίεση. Μακροπρόθεσμα, ωστόσο, η κατάσταση της αγροτιάς δε χειροτέρεψε με την καταστολή της εξέγερσης. Ό,τι κατόρθωσαν να της πάρουν χρόνο με το χρόνο η αριστοκρατία, οι πρίγκιπες και οι παπάδες, ήδη της το έπαιρναν σίγουρα και πριν τον πόλεμο. Ο γερμανός αγρότης της εποχής είχε με τον σύγχρονο προλετάριο το κοινό γνώρισμα ότι το μερίδιό του στα προϊόντα της εργασίας του περιοριζόταν στο ελάχιστο επίπεδο ύπαρξης, που απαιτούνταν για τη συντήρησή του και την παραπέρα αναπαραγωγή του είδους του. Σε γενικές γραμμές, λοιπόν, δεν υπήρχε τίποτε πια να τους πάρουν. Μερικοί εύποροι μεσαίοι αγρότες ασφαλώς καταστράφηκαν, μια σειρά υποτελείς οδηγήθηκαν αναγκαστικά στη δουλοπαροικία, μεγάλα αγροτεμάχια κοινοτικών γαιών κατασχέθηκαν και ένας μεγάλος

157


αριθμός αγροτών, μέσω της καταστροφής των κατοικιών και της ερήμωσης των χωραφκόν τους καθώς και μέσω της γενικής αταξίας, έπεσαν στην αλητεία ή έγιναν πληβείοι των πόλεων. Αλλά οι πόλεμοι και οι καταστροφές ανήκαν στα καθημερινά φαινόμενα της εποχής εκείνης και γενικά η αγροτιά βρισκόταν ήδη σε πολύ χαμηλό σημείο για μια συνεχή επιδείνωση της κατάστασής της μέσω αυξημένων φόρων. Οι θρησκευτικοί πόλεμοι που ακολούθησαν και, τελικά, ο Τριακονταετής Πόλεμος, με τις επανειλημμένες, μαζικές καταστροφές και εκκενώσεις πληθυσμών, έπληξαν τους αγρότες πολύ περισσότερο από τον πόλεμο των χωρικών. Ιδιαίτερα ο Τριακονταετής Πόλεμος κατέστρεψε το πιο σημαντικό μέρος των παραγωγικών δυνάμεων στον τομέα της γεωργίας, φέρνοντας, έτσι, καθώς και μέσω της ταυτόχρονης καταστροφής πολλών πόλεων, τους αγρότες, τους πληβείους και τους καταστρεμμένους αστούς, για πολύ καιρό, στη χειρότερη μορφή ιρλανδικής εξαθλίωσης.

Εκείνος που υπέφερε περισσότερο από τις συνέπειες του πολέμου των χωρικών ήταν ο κλήρος. Τα μοναστήρια του και τα ιδρύματά του κάηκαν, τα πολύτιμα αντικείμενά του λεηλατήθηκαν, πουλήθηκαν στο εξωτερικό ή τα έλιωσαν, τα αποθέματά του εξανεμίσθηκαν. Παντού, μπόρεσε να προβάλει τη μικρότερη αντίσταση και, ταυτόχρονα, έπεσε πάνω του πιο πολύ όλο το βάρος του λαϊκού μίσους. Οι άλλες κλειστές τάξεις, πρίγκιπες, ευγενείς και αστοί, αισθάνονταν, μάλιστα, μια κρυφή χαρά για τα παθήματα των μισητών ανώτερων κληρικών. Ο πόλεμος των χωρικών είχε κάνει δημοφιλή την ιδέα της κατάσχεσης των εκκλησιαστικών περιουσιών προς όφελος των αγροτών. Οι κοσμικοί πρίγκιπες και εν μέρει οι πόλεις προσπάθησαν να εφαρμόσουν αυτή την κατάσχεση προς το δικό τους όφελος και γρήγορα, στις προτεσταντικές περιοχές, οι περιουσίες των ανώτερων κληρικών είχαν περάσει στα χέρια των πριγκίπων ή των προκρίτων, θίχτηκε και η κυριαρχία των εκκλησιαστικών πριγκίπων, και οι κοσμικοί πρίγκιπες ήξεραν να εκμεταλλευτούν το λαϊκό μίσος προς αυτή την κατεύθυνση. Είδαμε πώς το αβαείο της Φούλντα υποβιβάστηκε από κύριο σε υποτελή του Φι

158


λίππου της Έσης. Έτσι, η πόλη Κέμπτεν ανάγκασε τον αβά*, που ήταν και πρίγκιπας (ΗΙηΗΐκ) να της πουλήσει σε γελοία τιμή μια σειρά πολύτιμα προνόμια που κατείχε στην πόλη.

Σημαντικά υπέφεραν και οι ενγενείς. Οι πιο πολλοί πύργοι τους καταστράφηκαν, πολλές από τις πιο επιφανείς οικογένειες ξέπεσαν και μπορούσαν να βρουν πόρους ζωής μόνο στην υπηρεσία των πριγκίπων. Η αδυναμία τους απέναντι στους αγρότες είχε αποδειχθεί. Είχαν ηττηθεί παντού και είχαν αναγκαστεί σε συνθηκολόγηση. Μόνο τα στρατεύματα των πριγκίπων τους είχαν σώσει. Αναγκαστικά, έχανε όλο και πιο πολύ τη σημασία της σαν κλειστή τάξη κάτω από την άμεση αυτοκρατορική εξουσία και έπεφτε κάτω από την κυριαρχία των πριγκίπων.

Ούτε οι πόλεις είχαν, γενικά, κάποιο κέρδος από τον πόλεμο των χωρικών. Η κυριαρχία των προκρίτων στερεώθηκε πάλι σχεδόν παντού. Η αντιπολίτευση των αστών τσακίστηκε για πολύ καιρό. Ο παλιός βάλτος των πατρικίων σερνόταν έτσι, αλυσοδένοντας απ’ όλες τις πλευρές το εμπόριο και τη βιομηχανία, μέχρι τη Γαλλική Επανάσταση. Επιπλέον, οι πόλεις θεωρήθηκαν από τους πρίγκιπες υπεύθυνες για τις προσωρινές επιτυχίες που είχαν μέσα στους κόλπους τους το αστικό ή πλη- βειακό κόμμα στη διάρκεια του αγώνα. Πόλεις, που από προηγούμενα ανήκαν στα εδάφη των πριγκίπων, φορολογήθηκαν βαριά, έχασαν τα προνόμιά τους και υποδουλώθηκαν κάτω από την άπληστη αυθαιρεσία των πριγκίπων (Φράνκενχάουζεν, Αρνσταντ, Σμάλκάλντεν, Βίρτσμπουργκ κλπ., κλπ.), αυτοκρατο- ρικές πόλεις προσαρτήθηκαν σε πριγκιπικά εδάφη (π.χ. Μίλχά- ουζεν) ή περιήλθαν στην ηθική εξάρτηση όμορφων πριγκίπων, όπως πολλές αυτοκρατορικές πόλεις του Φράνκεν.

Οι μόνοι που μέσα σ’ αυτές τις συνθήκες κέρδισαν από την έκβαση του πολέμου των χωρικών ήταν οι πρίγκιπες. Είδαμε στην αρχή κιόλας της αφήγησής μας πώς η ελλιπής ανάπτυξη της βιομηχανίας, του εμπορίου και της γεωργίας στη Γερμανία έκανε αδύνατη κάθε συγκέντρωση των Γερμανών σε έθνος, πώς

*Σεμπάστιαν φον Μπράιτενστάιν.

159


επέτρεπε μόνο μια τοπική και επαρχιακή συγκέντρωση και πώς, επομένως, οι εκπρόσωποι αυτής της συγκέντρωσης μέσα στον κατακερματισμό, οι πρίγκιπες, αποτελούσαν τη μόνη κλειστή τάξη που αναγκαστικά ωφελούνταν από κάθε αλλαγή των κοινωνικών και πολιτικών συνθηκών που υπήρχαν. Ο βαθμός ανάπτυξης της τότε Γερμανίας ήταν τόσο χαμηλός και, ταυτόχρονα, τόσο ανομοιόμορφος στις διάφορες επαρχίες, ώστε, κοντά στα κοσμικά πριγκιπάτα, μπορούσαν να υπάρχουν και εκκλησιαστικές επικράτειες, πόλεις-δημοκρατίες και κυρίαρχοι κόμητες και βαρόνοι. Ταυτόχρονα, όμως, η ανάπτυξη αυτή έσπρωχνε πάντα, αν και πολύ αργά και αδύναμα, προς τη συγκέντρωση σε επίπεδο επαρχίας, δηλαδή προς την υποταγή των άλλων κλειστών τάξεων της αυτοκρατορίας στους πρίγκιπες. Γι’ αυτό, μόνο οι πρίγκιπες μπορούσαν να έχουν κερδίσει στο τέλος του πολέμου των χωρικών. Κι αυτό συνέβη στην πραγματικότητα. Κέρδισαν όχι μόνο σχετικά, με την εξασθένιση των ανταγωνιστών τους, του κλήρου, της αριστοκρατίας και των πόλεων. Κέρδισαν και απόλυτα, αποσπώντας τα spolia opima (τη μερίδα του λέοντος) από όλες τις υπόλοιπες κλειστές τάξεις. Οι εκκλησιαστικές περιουσίες κατασχέθηκαν προς όφελός τους- ένα τμήμα της αριστοκρατίας, καταστρεμμένο μερικά ή ολικά, αναγκάστηκε σιγά σιγά να δεχθεί την κυριαρχία τους· τα χρήματα των αποζημιώσεων από τις πόλεις και τους αγρότες συνέρρεαν στα ταμεία τους, τα οποία με την κατάργηση τόσων προνομίων των πόλεων είχαν κιόλας αποκτήσει πολύ πιο ελεύθερο πεδίο για τις χρηματιστικές επιχειρήσεις που προτιμούσαν.

Ο κατακερματισμός της Γερμανίας, του οποίου η όξυνση και έδρα ίωση ήταν τα βασικά αποτελέσματα του πολέμου των χωρικών, ήταν, ταυτόχρονα, και η αιτία της αποτυχίας του.

Είδαμε πώς η Γερμανία ήταν κατακερματισμένη όχι μόνο σε αναρίθμητες, ανεξάρτητες, σχεδόν τελείως ξένες μεταξύ τους επαρχίες, αλλά και πώς το έθνος σε καθεμιά απ’ αυτές τις επαρχίες χωριζόταν σε μια πολύπλευρη διάρθρωση κλειστών τάξεων ή τμημάτων κλειστών τάξεων. Εκτός από πρίγκιπες και παπάδες, βρίσκουμε ευγενείς και αγρότες στην ύπαιθρο, πατρί-

160


κιους, αστούς και πληβείους στις πόλεις, όλες κλειστές τάξεις, των οποίων τα συμφέροντα ήταν τελείως ξένα μεταξύ τους, αν δε διασταυρώνονταν ή δεν αντιτίθενταν. Επιπλέον, πάνω από όλα αυτά τα πολύπλοκα συμφέροντα, τα συμφέροντα του αυ- τοκράτορα και του πάπα. Είδαμε πόσο δύσκολα, ανολοκλήρωτα και κατά τόπους με άνομοιογενή τρόπο αυτά τα διαφορετικά συμφέροντα σχημάτισαν τελικά τρεις μεγάλες ομάδες· πώς, παρά την κοπιαστική αυτή συνένωση, κάθε κλειστή τάξη ανατασσόταν στην κατεύθυνση που έδιναν στην εθνική ανάπτυξη οι περιστάσεις, πώς οδηγούσε το κίνημά της μόνη της, και ερχόταν, έτσι, σε σύγκρουση όχι μόνο με όλες τις συντηρητικές, αλλά και με όλες τις άλλες αντιπολιτευόμενες κλειστές τάξεις και, αναγκαστικά, υπέκυπτε στο τέλος. Έτσι έγινε με την αριστοκρατία στην εξέγερση του Ζίκινγκεν, με τους αγρότες στον πόλεμο των χωρικών, τους αστούς σε ολόκληρη την ανούσια μεταρρύθμισή τους. Έτσι,· στα περισσότερα μέρη της Γερμανίας, οι αγρότες και οι πληβείοι δεν κατέληξαν στην κοινή δράση, αλλά στέκονταν ο ένας στο δρόμο του άλλου. Είδαμε επίσης ποιες ήταν οι αιτίες αυτού του κατακερματισμού της ταξικής πάλης και της βέβαιης ολοκληρωτικής ήττας του επαναστατικού κινήματος και της μερικής ήττας του αστικού κινήματος, που αυτός προκάλεσε.

Πώς ο τοπικός και επαρχιακός κατακερματισμός και η τοπική και επαρχιακή στενοκεφαλιά, που προήλθε αναγκαστικά απ’ αυτόν, κατέστρεψε ολόκληρο το κίνημα, πώς ούτε οι αστοί, ούτε οι αγρότες, ούτε οι πληβείοι δεν κατέληξαν σε μια συγκεντρωμένη, εθνική δράση, πώς οι αγρότες, για παράδειγμα, δρούσαν χωριστά σε κάθε επαρχία, αρνούνταν συνεχώς τη βοή- θειά τους στους γειτονικούς εξεγερμένους αγρότες και πώς, γ ι’ αυτό, τσακίστηκαν σε μεμονωμένες αλλεπάλληλες μάχες από στρατεύματα που, στις περισσότερες περιπτώσεις, δεν έφταναν ούτε το ένα δέκατο της συνολικής εξεγερμένης μάζας -αυτά πια πρέπει να είναι καθαρά στον καθένα από την προηγούμενη παρουσίαση. Οι διάφορες ανακωχές και συμφωνίες των μεμονωμένων ένοπλων τμημάτων με τους αντιπάλους τους αποτελούν

161


εξίσου πράξεις προδοσίας της κοινής υπόθεσης και το γεγονός ότι η μόνη δυνατή συνένωση των διάφορων ένοπλων τμημάτων έγινε όχι ανάλογα με τη μεγαλύτερη ή μικρότερη κοινότητα της ίδιας τους της δράσης, αλλά ανάλογα με την κοινότητα του συγκεκριμένου αντιπάλου που τους νίκησε, είναι η πιο χτυπητή απόδειξη του βαθμού αποξένωσης των αγροτών των διάφορων επαρχιών μεταξύ τους.

Και εδώ, η αναλογία με το κίνημα του 1848-50 εμφανίζεται και πάλι από μόνη της. Και το 1848 συγκρούονταν μεταξύ τους τα συμφέροντα των αντιπολιτευόμενων τάξεων και καθεμιά δρούσε για λογαριασμό της. Η αστική τάξη (Bourgeoisie) πολύ αναπτυγμένη για να μπορεί να ανέχεται παραπέρα τη φεουδαρ- χογραφειοκρατική απολυταρχία, δεν ήταν, ωστόσο, αρκετά ισχυρή για να υποτάξει αμέσως τις απαιτήσεις άλλων τάξεων στις δικές της. Το προλεταριάτο, πάρα πολύ αδύνατο για να μπορέσει να υπολογίζει σε μια γρήγορη υπερνίκηση της αστικής (Bourgeois) περιόδου και στη σύντομη δική του κατάκτηση της κυριαρχίας, είχε γνωρίσει πάρα πολύ καλά, από την εποχή της απολυταρχίας ακόμη, τις γλύκες του αστικού καθεστώτος και ήταν γενικά πάρα πολύ αναπτυγμένο για να δει έστω και για μια στιγμή στη χειραφέτηση της αστικής τάξης τη δική του χειραφέτηση. Η μάζα του έθνους, οι μικροαστοί, οι συνάδελφοί τους (χειροτέχνες) και οι αγρότες, εγκαταλείφθηκε από τον ακόμη τότε άμεσα φυσικό σύμμαχό της, την αστική τάξη, σαν ήδη υπερβολικά επαναστατική, και, σε μερικές περιπτώσεις, από το προλεταριάτο, σαν όχι ακόμη αρκετά προχωρημένη- διασπασμέ- νη και αυτή, δεν κατόρθωσε να καταλήξει σε τίποτε και αντιπο- λιτεύθηκε δεξιά και αριστερά τους συναντιπολιτευομένους της. Η τοπικιστική στενότητα, τέλος, ανάμεσα στους αγρότες δεν μπορούσε να ήταν μεγαλύτερη το 1525 από όσο ανάμεσα σε όλες τις τάξεις που πήραν μέρος στο κίνημα του 1848. Οι εκατό τοπικές επαναστάσεις, οι εκατό τοπικές αντιδράσεις που συνδέθηκαν μ’ αυτές και έγιναν κι αυτές ανεμπόδιστα, η διατήρηση των πολλών μικρών κρατών κλπ. κλπ. είναι αποδείξεις που μιλούν πραγματικά αρκετά καθαρά. 'Οποιος μετά τις δύο γερμα-

162


νιχές επαναστάσεις του 1525 και του 1848 και τα αποτελέσματά τους φλυαρεί ακόμη για Ομοσπονδιακή Δημοκρατία, δεν αξίζει να βρεθεί αλλού από το φρενοκομείο.

Οι δύο επαναστάσεις, όμως, του δέκατου έκτου αιώνα και του 1848-50, παρ’ όλες τις αναλογίες τους, έχουν ωστόσο, πολύ ουσιαστικές διαφορές μεταξύ τους. Η επανάσταση του 1848 δεν αποδείχνει, ίσως, τίποτε για την πρόοδο της Γερμανίας, αποδείχνει, όμως, κάτι για την πρόοδο της Ευρώπης.

Ποιος επωφελήθηκε από την επανάσταση του 1525; Οι πρίγκιπες.

Ποιος επωφελήθηκε από την επανάσταση του 1848; Οι μεγάλοι πρίγκιπες, η Αυστρία και η Πρωσία. Πίσω από τους μικρούς πρίγκιπες του 1525 βρίσκονταν, οι μικροί φιλισταίοι (Kleine SpiessbUrger), έχοντας δεμένους τους πρώτους μέσω των φόρων, πίσω από την Αυστρία και την Πρωσία, υποτάσ- σοντάς τες γρήγορα μέσω του δημόσιου χρέους, βρίσκονται οι σύγχρονοι μεγάλοι αστοί. Και πίσω από τους μεγάλους αστούς, βρίσκονται οι προλετάριοι.

Η επανάσταση του 1525 ήταν μια γερμανική τοπική υπόθεση. Αγγλοι, Γάλλοι, Βοημοί, Ούγγροι είχαν ήδη κάνει τους πολέμους των χωρικών τους όταν οι Γερμανοί έκαναν τον δικό τους. Η Γερμανία ήταν, βέβαια, κατακερματισμένη, η Ευρώπη, όμως, ήταν ακόμη περισσότερο. Η επανάσταση του 1848 δεν ήταν γερμανική τοπική υπόθεση, ήταν ένα επιμέρους κομμάτι ενός μεγάλου ευρωπαϊκού γεγονότος. Οι κινητήριες αιτίες της, σε όλη της την πορεία, δεν μπορούν να στριμωχθούν στα στενά πλαίσια μιας μεμονωμένης χώρας, ούτε καν ενός τμήματος του κόσμου. Ναι, οι χώρες που ήταν το θέατρο αυτής της επανάστασης, ελάχιστα συνέβαλαν στη δημιουργία της. Είναι περισσότερο ή λιγότερο ασυναίσθητες και αθέλητες πρώτες ύλες, που μεταμορφώνονται στην πορεία ενός κινήματος στο οποίο συμμετέχει τώρα όλος ο κόσμος, ενός κινήματος που μπορεί, στις υπάρχσυσες κοινωνικές συνθήκες, να μας φαίνεται σαν ξένη μόνο δύναμη, αν και, τελικά, δεν είναι παρά το ίδιο μας το κίνημα. ΓΙ’ αυτό, η επανάσταση του 1848 με 1850 δεν μπορεί να τελειώσει όπως αυτή του 1525.

163

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Ο Ένγκελς έγραψε αυτόν τον πρόλογο για τη δεύτερη έκδοση της εργασίας του Ο πόλεμος των χωρικών στη Γερμανία, που δημοσιεύτηκε τον Οχτώβρη του 1870 στη Λειψία. Ο πρόλογος είχε δημοσιευτεί προηγούμενα στην εφημερίδα Φόλκστάατ, αρ. 27 και 28 από 2 και 6 του Απρίλη 1870. Η αναδημοσίευσή του έγινε το 1875 στην τρίτη έκδοση της εργασίας του Ένγκελς, οπότε και είχε προσθέσει στον πρόλογο αυτό και ένα δεύτερο κομμάτι.

Η έκδοση αυτή γίνεται σύμφωνα με το κείμενο του 1870 σε σύγκριση με το κείμενο του 1875.

2. Πρόκειται για την εργασία του Μαρξ «Οι ταξικοί αγώνες στη Γαλλία από το 1848 ως το 1850» που δημοσιεύτηκε σε σειρά άρθρων από το Γενάρη ως τον Οχτώβρη του 1850 στην εφημερίδα Νόιε Ράινιαε Τσάιτουνγκ Πολίτις-Εχονόμισε Ρεβί που έκδιδε ο Μαρξ.

3. Το Εθνικοφιλελεύθερο Κόμμα, που εκπροσωπούσε τα συμφέροντα της γερμανικής και, πριν απ’ όλα της πρωσικής αστικής τάξης, δημι- ουργήθηκε το φθινόπωρο του 1866, μετά τη διάσπαση του αστικού Προοδευτικού Κόμματος. Οι εθνικοφιλελεύθεροι εγκατέλειψαν τις διεκδικήσεις τους για πολιτική κυριαρχία της αστικής τάξης, για χάρη της ικανοποίησης των υλικών συμφερόντων αυτής της τάξης και θεώρησαν βασικό τους στόχο τη συνένωση των γερμανικών κρατών κάτω από πρωσική ηγεμονία. Η πολιτική τους αντανακλούσε τη συνθηκολόγηση της γερμανικής φιλελεύθερης αστικής τάξης μπροστά στον Μπίσμαρκ.

4. Το 1866, ο Μπίσμαρκ εκθρόνισε, μετά τον πόλεμο της Πρωσίας κατά της Αυστρίας, το βασιλιά του Ανόβερου, τον εκλέκτορα της Έσης και το δούκα του Νάσαου. Οι επικράτειές τους, καθώς και το Σλέσβιχ-Χόλσταϊν και η Ελεύθερη Αυτοκρατορική Πόλη της Φραγκ-

165


φούρτης (Μάιν), προσαρτήθηκαν στην Πρωσία. Με τον πόλεμο είχε πάψει να υπάρχει η Γερμανική Ένωση, που από το 1815 περιλάμβανε όλα τα γερμανικά κράτη, ενώ ο Μπίσμαρκ ίδρυσε τη Βορειογερμανική Ένωση που ένωνε, κάτω από πρωσική ηγεμονία, τα 22 μικρά κράτη, βόρεια του ποταμού Μάιν, ενώ έξω από την Ένωση έμεναν τα τρία νοτιογερμανικά κράτη Βαυαρία, Βιρτεμβέργη και Βάδη, καθώς και ένα τμήμα της Έσης. Η Βορειογερμανική Ένωση έζησε από τις 18.8.1866 ως τις 31.12.1870.

5. «Υπερλειθανικά εξαρτήματα» είναι η Ουγγαρία. Ο ποταμός Λεί- θας (Leitha), παραπόταμος του Δούναβη που διασχίζει την περιοχή νότια της Βιέννης, ήταν ως το 1918 το όριο ανάμεσα στην αυστριακή («Εγγύς» Λειθανία) και την ουγγρική πλευρά (Υπερλειθανία) της Αυστροουγγαρίας (σημ. τ. ελλ. έκδ.).

6. Το Γερμανικό Λαϊκό Κόμμα ιδρύθηκε το 1865. Αποτελούνταν από τα δημοκρατικά στοιχεία της τάξης των μικροαστών, εν μέρει από εκπροσώπους της αστικής τάξης, ιδιαίτερα των νοτιογερμανικών κρατών. Σε αντίθεση με τους εθνικοφιλελεύθερους, το κόμμα αυτό τάχθηκε κατά της ηγεμονίας της Πρωσίας στη Γερμανία και ζητούσε μια Μεγάλη Ομοσπονδιακή Γερμανία, στην οποία θα ανήκε και η Πρωσία και η Αυστρία. Ακολουθούσε αντιπρωσική πολιτική και χρησιμοποιούσε γενικά δημοκρατικά συνθήματα, ενώ ταυτόχρονα ήταν υπέρ των χωριστικών προσπαθειών μερικών γερμανικών κρατών. Προπαγάνδιζε την ιδέα ενός γερμανικού ομοσπονδιακού κράτους, ενώ ταυτόχρονα ήταν κατά της ένωσης της Γερμανίας με τη μορφή μιας ενιαίας, συγκεντρο- ποιημένης, ρεπουμπλικανικής δημοκρατίας.

Το 1866 προσχώρησε στο Γερμανικό Λαϊκό Κόμμα το Σαξονικό Λαϊκό Κόμμα, του οποίου ο πυρήνας αποτελούνταν από εργάτες. Αυτή η αριστερή πτέρυγα του Λαϊκού Κόμματος δεν είχε στην ουσία τίποτε το κοινό με το Λαϊκό Κόμμα, εκτός από την αντιπρωσική στάση και τις προσπάθειες να επιτευχθεί η εθνική συνένωση με δημοκρατικό τρόπο και με ενωμένες δυνάμεις. Στη συνέχεια, η πτέρυγα αυτή αναπτύχθηκε σε σοσιαλιστική κατεύθυνση. Το κύριο τμήμα του κόμματος προσχώρησε τον Αύγουστο του 1869 μετά την απόσπασή του από τους μικροαστούς δημοκράτες, στο Σοσιαλδημοκρατικό Εργατικό Κόμμα (αϊζεναχικοί).

7. Στα μέσα της δεκαετίας του '60 στον 19ο αιώνα υπήρχε στην Πρωσία ένα γραφειοκρατικό ρυθμιστικό σύστημα για τη βιομηχανία. Διάφοροι βιομηχανικοί κλάδοι υπόκεινταν σ’ ένα σύστημα παραχωρή

166


σεων, δηλαδή ειδικών εγκρίσεων, οι οποίες έπρεπε να ζητηθούν κατά την ίδρυση βιομηχανικών επιχειρήσεων από τις κρατικές αρχές. Χωρίς αυτές τις παραχωρήσεις δεν ήταν δυνατή η λειτουργία καμιάς βιομηχανικής επιχείρησης. Αυτά τα φεουδαρχογραφειοκρατικά μέτρα εμπόδιζαν την ανάπτυξη της καπιταλιστικής παραγωγής.

8. Η πιο σημαντική μάχη του πρωσοαυστριακού πολέμου διεξήχθη στις 3 του Ιούλη 1866 στην περιοχή του Κένιγκρέτς κοντά στο χωριό Σάντοβα. Τελείωσε με τη συντριπτική ήττα του αυστριακού στρατού. Στη διάρκεια της μάχης, οι Αυστριακοί κινδύνεψαν να περικυκλωθούν. Ο αρχηγός των πρωσικών ένοπλων δυνάμεων, πρίγκιπας Φρειδερίκος Κάρολος, ωστόσο, έχασε την αποφασιστική ευκαιρία και έδωσε στον αυστριακό στρατό τη δυνατότητα να οπισθοχωρήσει πίσω από τον ποταμό Έλβα στο Όλμιτς.

9. Στο Συνέδριο της Βασιλείας της Διεθνούς ψηφίστηκε στις 10.9.1869 σχετικά με την ιδιοκτησία της γης η παρακάτω απόφαση που είχαν προτείνει οι μαρξιστές αντιπρόσωποι:

«1. Η κοινωνία έχει το δικαίωμα να καταργήσει την ιδιωτική ιδιοκτησία στη γη και να τη μετατρέψει σε συλλογική ιδιοκτησία.

2. Η κατάργηση της ιδιωτικής ιδιοκτησίας, στη γη και η μετατροπή της σε συλλογική ιδιοκτησία αποτελούν ανάγκη.»

10. Ονομασία που επικράτησε να δίνεται στους γέρμα νους ευγε- νείς-μεγαλογαιοκτήμονες. Καθώς οι γιούνκερ πήραν κυρίως σλαβικά και λιθουανικά εδάφη, η φυσιογνωμία τους σαν κατηγορία πήρε και ένα έντονο στρατιωτικό, φεουδαρχικό-εποικιστικό χαρακτήρα που ποτέ δεν έχασαν, (σημ. τ. ελλ. έκδ.)

11. Κατά την προετοιμασία της τρίτης έκδοσης της εργασίας Ο πόλεμος των χωρικών στη Γερμανία, που έγραψε το 1850, ο Ένγκελς συμπλήρωσε τον πρόλογο που είχε γράψει το Φλεβάρη του 1870 για τη δεύτερη έκδοση. Η τρίτη έκδοση αυτής της εργασίας με τον συμπληρωμένο πρόλογο δημοσιεύτηκε το 1875 στη Λειψία.

12. Αναφέρεται στο Βασίλειο του Ανόβερου, το Εκλεκτοράτο Έσης-Κάσελ και το Μεγάλο Δουκάτο του Νάσαου που προσάρτησε η Πρωσία με τον πρωσοαυστριακό πόλεμο του 1866.

13. Μετά τη νίκη της στον πρωσοαυστριακό πόλεμο του 1866, η Πρωσία προσάρτησε το Βασίλειο του Ανόβερου, το Εκλεκτοράτο Έσης-Κάσελ, το Μεγάλο Δουκάτο του Νάσαου, την Ελεύθερη Πόλη της Φραγκφούρτης στον ποταμό Μάιν, τα Δουκάτα του Σλέσβιχ και Χόλσταϊν, καθώς και ορισμένα τμήματα της Βαυαρίας και της Έσης-Ντάρμσταντ.

167


Ταυτόχρονα με την άμεση προσάρτηση, χαι αφού υποχρέωσε την Αυστρία να συμφωνήσει με τη διάλυση της Γερμανικής Ένωσης και με μια νέα μορφή ένωσης των γερμανικών κρατών βόρεια του ποταμού Μάιν χωρίς αυστριακή συμμετοχή, η Πρωσία πέτυχε την υπογραφή συμφωνιών της Ένωσης με 17 βορειογερμανικά μικρά κράτη που είχαν διεξαγάγει τον πόλεμο στο πλευρό της Πρωσίας και στα οποία προστέθηκαν αργότερα και μερικά άλλα γερμανικά κράτη. Με αυτόν τον τρόπο δημιουργήθηκε η Βορειογερμανική Ένωση.

14. Σε σχέση με τις πρωσικές νίκες στον γαλλογερμανικό πόλεμο, τα τέσσερα νοτιογερμανικά κράτη (Βάδη, Έση, Βαυαρία, και Βιρτεμ- βέργη) προσχώρησαν στη Βορειογερμανική Ένωση, και το Νοέμβρη του 1870 κλείστηκαν αντίστοιχες συμφωνίες. Με την προσχώρηση των νοτιογερμανικών κρατών στη Βορειογερμανική Ένωση, η τελευταία άρχισε από τις 15 του Νοέμβρη 1870 να αναφέρεται στα επίσημα κείμενα σαν Γερμανική Ένωση. Στις 9 του Δεκέμβρη 1870, με απόφαση του Ράιχαταγκ, μετονομάστηκε σε Γερμανικό Ράιχ (αυτοκρατορία). Η επίσημη ανακήρυξη του Γερμανικού Ράιχ έγινε με την ευκαιρία της στέψης του αυτοκράτορα στις 18 του Γενάρη 1871 στις Βερσαλλίες.

15. «Εμπρός, αλλά πάντα αργά!» είναι το ρεφρέν του λαϊκού τραγουδιού του 1813 «Το πεζικό του Κρέβινκελ».

16. Πρόκειται για τη διάταξη των περιφερειών για τις επαρχίες της Πρωσίας, του Βραδεμβούργου, της Πομερανίας, του Πόζεν της Σιλε- σίας και της Σαξονίας από τις 13 του Δεκέμβρη 1872, που χρησιμέυσε σαν βάση για τη διοικητική μεταρρύθμιση στην Πρωσία. Κατάργησε το κληρονομικό δικαίωμα της αστυνομίας των γαιοκτημόνων στην ύπαιθρο και εισήγαγε ορισμένα στοιχεία τοπικής αυτοδιοίκησης, όπως για παράδειγμα, τους αιρετούς κοινοτικούς επόπτες, περιφερειακές συνελεύσεις των συμβούλων των κρατιδίων που εκλέγονταν σύμφωνα με το σύστημα των κλειστών τάξεων κλπ. Η μεταρρύθμιση αυτή είχε σαν στόχο την έδρα ίωση της κρατικής μηχανής και την ενίσχυση της κεντρικής εξουσίας προς το συμφέρον των γιούνκερ. Οι γιούνκερ διατήρησαν ουσιαστικά την εξουσία τους στις περιφέρειες και τις επαρχίες, κατέχοντας οι ίδιοι τα περισσότερα αιρετά αξιώματα ή βάζοντας εντεταλμένους τους.

17. Αγγλοι ευγενείς γαιοκτήμονες, μέλη της επαρχιακής αριστοκρατίας (gentry), σε αντίθεση με την ανώτερη αυλική αριστοκρατία (nobility) (Σημ. της ελλ. έκδ.).

18. Με το κραχ του 1873 τέλειωσε στη Γερμανία η περίοδος που

168


ξεκίνησε μετά τον γαλλογερμανικό πόλεμο του 1870-71 των λεγάμενων ιδρυτικών χρόνων, μια εποχή άγριας κερδοσκοπίας και χρηματιστηριακών ελιγμών.

19. Στο Σπίχερν της Λορένης, στις 6 του Αύγουστου 1870, ηττήθηκε από τους Πρώσους το 2ο Σώμα του γαλλικού στρατού που διοικούσε ο στρατηγός Φροσάρ. Η μάχη είναι γνωστή και σαν μάχη του Φόρμπαχ.

Στο Μαρς-Λα-Τουρ, στις 16 του Αυγούστου 1870, ο πρωσικός στρατός απόκρουσε απόπειρα των Γάλλων να αποσυρθούν από το Μετς. Έτσι, ο γαλλικός στρατός (180.000 άνδρες με το στρατηγό Μπα- ζέν επικεφαλής) πολιορκήθηκε στην πόλη και παραδόθηκε στις 28 του Οχτώβρη. Είναι γνωστή και σαν μάχη της Βιονβίλ.

Στο Σεντάν, 250 χλμ. βορειοανατολικά του Παρισιού, ο γαλλικός στρατός έπαθε καταστροφική ήττα και στις 2 του Σεπτέμβρη 1870, 100.000 άνδρες και αξιωματικοί παραδόθηκαν στου Πρώσους. Μεταξύ των αιχμαλώτων ήταν και ο Ναπολέων 3ος, Αυτοκράτορας της Γαλλίας.

20. Το σύνθημα αυτό εμφανίζεται μετά την ήττα του Ναπολέοντα 3ου από τα γερμανικά στρατεύματα στην εφημερίδα Φόλχστάατ από τις 21 του Σεπτέμβρη και πέρα.

21. Στις εκλογές που έγιναν στις 10 του Γενάρη 1874, η σοσιαλδημοκρατία συγκέντρωσε πάνω από 350.000 ψήφους (6%) και κατόρθωσε να στείλει στο Ράιχσταγκ 9 βουλευτές. Ανάμεσά τους συγκαταλέγονταν ο Άουγκουστ Μπέμπελ κι ο Βίλχελμ Λίμπκνεχτ που εκλέχτηκαν βουλευτές ενώ βρίσκονταν στη φυλακή.

22. «Ο πόλεμος των χωρικών στη Γερμανία» γράφτηκε από τον Ένγκελς το καλοκαίρι του 1850 στο Λονδίνο και δημοσιεύτηκε την ίδια χρονιά στα διπλό τεύχος 5-6 της εφημερίδας Νόιε Ράινισε Τσάι- τουνγχ. Πολίτις-Εχονόμισε Ρεβί. Ο Ένγκελς που, όπως φαίνεται, είχε από καιρό την πρόθεση να γράψει για τον πόλεμο των χωρικών στη Γερμανία, γενικεύει σ’ αυτή την εργασία διάφορες εμπειρίες από την αστική επανάσταση του 1848-49 και αναλύει τις αιτίες της ήττας της. Στις αρχές της περιόδου της αντίδρασης, του φαινόταν ενδεδειγμένο να αναφερθεί στις μεγάλες επαναστατικές παραδόσεις του γερμανικού λαού, σε σχέση με τα επαναστατικά γεγονότα του πρώτου μισού του 16ου αιώνα. Ο Ένγκελς χρησιμοποίησε σαν κύρια πηγή για την παρουσίαση των ιστορικών γεγονότων το βιβλίο του Βίλχελμ Τσίμερμαν Γενική ιστορία του μεγάλου πολέμου των χωρικών, τόμ. 1-3, Στουτγάρδη 1841-1843. Το βιβλίο αυτό αποδείχθηκε εξαιρετικά χρήσιμο στον Ένγκελς σαν συλλογή που περιείχε ντοκουμέντα, τα οποία ο Τσίμερ-

169


μαν παραθέτει ολόκληρα ή σε εκτεταμένα αποσπάσματα. Ο Ένγκελς παραθέτει αποσπάσματα από κείμενα του Τόμας Μίντσερ, του Λούθηρου χ.ά., καθώς και προκηρύξεις με τα αιτήματα των εξεγερμένων αγροτών σύμφωνα με το βιβλίο αυτό του Τσίμερμαν. Από την άλλη μεριά, ο Ένγκελς προχώρησε πολύ πέρα από τον Τσίμερμαν, αναποδογυρίζοντας τελείως την ιστορία του πολέμου των χωρικών, με το να εξετάσει για πρώτη φορά τη σημαντική αυτή ιστορική εποχή της Γερμανίας μέσα από το πρίσμα της υλιστικής αντίληψης της ιστορίας.

Η εφημερίδα Τουρν-Τσάιτουνγχ (Νέα Υόρκη) δημοσίευσε την εργασία του Ένγκελς από 1 του Γενάρη 1852 ως 1 του Φλεβάρη 1853. Το 1870, ο Ένγκελς και ο Βίλχελμ Λίμπκνεχτ προμηθεύτηκαν ένα αντίτυπο, που αρχικά δημοσιεύτηκε σε 29 συνέχειες (με μερικές διακοπές) στην εφημερίδα της Λειψίας Φόλχστάατ από τις 2 του Απρίλη μέχρι τις 15 του Οχτώβρη 1870 και αργότερα, τον Οχτώβρη του 1870 σε χωριστό φυλλάδιο. Ο πρόλογος που έγραψε ο Ένγκελς ύστερα από παράκληση του Λίμπκνεχτ γ ι’ αυτή τη δεύτερη έκδοση δημοσιεύτηκε στις 2 και 6 του Απρίλη στην εφημερίδα Φόλχστάατ.

Ήδη το 1874 -και όχι το 1875, όπως αναφέρεται στο εξώφυλλο (το τύπωμα τέλειωσε το πρώτο μισό του Οχτώβρη του 1874)- δημοσιεύτηκε η τρίτη έκδοση χωρίς ουσιαστικές αλλαγές. Πα την έκδοση αυτή ο Ένγκελς έγραψε στον πρόλογο του 1870 ένα συμπλήρωμα, όπου πρό- σθεσε την ημερομηνία 1 του Ιούλη 1874.

Στη δεκαετία του ’80, ο Ένγκελς σκεφτόταν να ξαναγράψει από την αρχή τον Πόλεμο των χωρικών στη Γερμανία. Ο πόλεμος των χωρικών έπρεπε να φανεί «αυτή τη φορά σαν μια καμπή σ' ολόκληρη την ιστορία της Γερμανίας», οπότε το έργο θα έπρεπε να συμπληρωθεί «μπροστά και πίσω με σημαντικές ιστορικές προσθήκες», έγραψε ο Ένγκελς στις 11 του Νοέμβρη 1884 στον Έντουαρντ Μπέρνστάιν. Η έκδοση, ωστόσο, του δεύτερου και του τρίτου τόμου του Κεφαλαίου, καθώς και άλλες εργασίες που δεν επιδέχονταν αναβολή, δεν του επέτρεψαν να πραγματοποιήσει την πρόθεσή του. Ωστόσο διατηρήθηκαν δύο σχέδια ή μάλλον αποσπασματικές σημειώσεις: τα ημιτελή χειρόγραφα «Για την πτώση της φεουδαρχίας και την άνοδο της αστικής τάξης», καθώς και «Για τον πόλεμο των χωρικών». Στη δεκαετία του ’90, λίγο πριν από το θάνατό του, προσπάθησε πάλι να επεξεργαστεί τον Πόλεμο των χωρικών, ωστόσο δεν μπορούσε πια να πραγματοποιήσει το σκοπό του.

Στο βιβλίο αυτό παρουσιάζεται Ο πόλεμος των χωρικών στη Γερ

170


μανία σύμφωνα μ£ την τελευταία έκδοση του 1875 που επεξεργάστηκε ο Ένγκελς. Ουσιαστικές διαφορές στο περιεχόμενο από την πρώτη έκδοση αναφέρονται σε υποσημείωση στο κάτω μέρος της σελίδας.

23. Εμπορική και πολιτική ομοσπονδία γερμανικών πόλεων της Βόρειας και Βαλτικής θάλασσας καθώς και πόλεων στις όχθες ποταμών που κατέληγαν σ’ αυτές. Η Χάνσα κράτησε από τον 13ο ως τον 17ο αιώνα. Στόχος της ήταν η επίτευξη εμπορικού μονοπωλίου στη Βόρεια Ευρώπη. Ήταν ανεξάρτητη πολιτική δύναμη, αλλά μέλος της Γερμανικής Αυτοκρατορίας (σημ. τ. ελλ. έκδ.).

24. Αυτοκρατορικές ονομάζονταν οι πόλεις που ανήκαν κατευθείαν στον αυτοκράτορα και όχι σε τοπικούς ηγεμόνες (σημ. τ. ελλ. έκδ.).

25. Στις αυστριακές κληρονομικές γαίες της δυναστείας των Αψβούργων ανήκαν οι εξής περιοχές: Αρχιδουκάτο της Αυστρίας, Δουκάτα της Στυρίας, της Καρνίας, της Κορινθίας, του Τιρόλου, καθώς και η Πρωσοαυστρία.

26. Η κοινή δεκάρα ήταν ένας άμεσος φόρος της Γερμανικής Αυτοκρατορίας τον 15ο αιώνα, ένας συνδυασμός κεφαλικού φόρου και φόρου περιουσίας.

27. Τα αννάτα (από το λατινικό βηηυπι=έτος) ήταν εισφορά που από τον 14ο αιώνα καταβαλλόταν στον πάπα, ύψους ενός ετήσιου εισοδήματος για την απονομή εκκλησιαστικής προσόδου. Γι’ αυτό και οι κάτοχοι προσόδου αποσπούσαν συνήθως τα πολλαπλάσια από τον πληθυσμό.

28. Σαν αστοί των πασσάλων χαρακτηρίζονταν στο Μεσαίωνα οι κάτοικοι των περιοχών που βρίσκονταν πέρα από τους πασσάλους -όρια της αρχικής έκτασης της πόλης. Οι πόλεις τους παραχωρούσαν πλήρες καθεστώς υπηκόων, κυρίως για να αυξηθεί η αμυντική τους ικανότητα.

29. Εννοεί τον γνωστό για τη σκληρότητά του ποινικό κώδικα του αυτοκράτορα Κάρολου του 5ου (Constitutio criminalis Carolina) που επικυρώθηκε το 1532 από τη σύνοδο του Ράιχσταγκ στο Ρέγκενσ- μπουργκ.

30. Η επανάσταση του Ιούλη στη Γαλλία (27-29 του Ιούλη 1830) ανάτρεψε τη δυναστεία των Βουρβόνων. Στην εξουσία ήρθε ο λεγόμενος αστός βασιλιάς Λουδοβίκος-Φίλιππος.

31. Με τη νικηφόρα εξέγερση των εργατών του Παρισιού και των μικροαστών, ανατράπηκε στις 24 του Φλεβάρη 1848 στη Γάλλία η μοναρχία και ανακηρύχτηκε η Δεύτερη Δημοκρατία.

171


32. Γενικά θεωρείται μυστικισμός μια τάση που υπάρχει σ’ όλες τις θρησκείες με στόχο τη συνένωση του ανθρώπου με το θεό μέσα από την ενόραση, την έκσταση ή τον ασκητισμό. Ο γερμανικός μυστικισμός διαδόθηκε στα τέλη του 13ου αιώνα στη χριστιανική εκκλησία και χωριζόταν σε δύο πτέρυγες, μία προοδευτική και μία συντηρητική. Ο μυστικι- σμός εξυπηρετούσε κυρίως τα συμφέροντα της αστικής τάξης, αφού υποτίθεται ότι έκανε δυνατή τη συνένωση των πιστών με το θεό και επομένως καθιστούσε περιττό τον πολυάριθμο και πολυέξοδο κλήρο.

33. Οι βαλδίνοι ήταν μια κοινότητα που ιδρύθηκε από τον Πέτρους Βάλντους το δεύτερο μισό του 12ου αιώνα στη Λιόν. Στόχος τους ήταν η επιστροφή της εκκλησίας στην αρχική φτώχεια, γ ι’ αυτό και ονομάζονται και οι «φτωχοί της Λιόν». Δε δέχονταν μια σειρά εκκλησιαστικά δόγματα, γ ι’ αυτό και θεωρήθηκαν αιρετικοί και καταδιώ- χθηκαν άγρια. Ωστόσο οι απόψεις τους διαδόθηκαν σε διάφορες χώρες της Ευρώπης, και τον 14ο αιώνα αποτελούσαν την πιο δυνατή αιρετική κοινότητα. Οπαδούς είχαν κυρίως από τους κύκλους των χειροτεχνών και ως ένα βαθμό και από αγρότες. Λόγω των διωγμών αναγκάστηκαν να αποτραβηχθούν σε απομακρυσμένες περιοχές ήδη από τον 15ο αιώνα, όπου και σε ορισμένα μέρη, ιδιαίτερα στη Βόρεια Ιταλία, διατηρούνται μέχρι σήμερα.

34. Κοινότητα αιρετικών που εμφανίστηκε στη Νότια Γαλλία στην πόλη Αλμπί τον 12ο και 13ο αιώνα, κυρίως ανάμεσα σε αστούς που ασχολούνταν με το εμπόριο και τη χειροτεχνία, μεμονωμένα και στους ευγενείς. Οι αλβιγινοί ζητούσαν κυρίως την κατάσχεση των εκκλησιαστικών γαιών. Το 1209, ο πάπας Ιννοκέντιος 3ος οργάνωσε σταυροφορία εναντίον τους και μ’ έναν πόλεμο που κράτησε γύρω στα 20 χρόνια σχεδόν τους εξαφάνισε.

35. Ο Τζσν Ουάικλιφ υπήρξε ο ιδεολόγος του αγγλικού μεταρρυθμι- στικού κινήματος. Στην κριτική του στις απαιτήσεις για κοσμική κυριαρχία και ιδιοκτησία της εκκλησίας, εκπροσωπούσε τα συμφέροντα της αστικής τάξης και της αριστοκρατίας, καθώς και τις φιλοδοξίες της βασιλικής εξουσίας να απελευθερωθεί η αγγλική εκκλησία από την επιρροή του πάπα και να υπαχθεί στο βασιλιά. Η διδασκαλία του Ουάικλιφ απορρίφθηκε το 1415 από τη Σύνοδο της Κωνσταντίας σαν αίρεση.

36. Οι καλιξτίνοι (από το λατινικό εε1ίχ=δισκοπότηρο) ήταν μια μετριοπαθής τάση στο χουσιτικό κίνημα της Βοημίας, που ζητούσαν να γίνεται η θεία μετάληψη και με τις δύο μορφές, δηλαδή, και με τον οίνο (δισκοπότηρο) και για τους λαϊκούς (όχι μόνο για τον κλήρο). Γι’

172


αυτόν το λόγο ονομάζονταν και ουτρακιστές (από το sub utraque specie -και με τις δύο μορφές). Πέρα απ’ αυτό, οι καλιξτίνοι απαιτούσαν τη μεταρρύθμιση της μεσαιωνικής εκκλησίας, την κατάσχεση της περιουσίας της εκκλησίας και μεγαλύτερη ανεξαρτησία από τον πάπα. Οπαδοί τους ήταν πλούσιοι αστοί των τσέχικων πόλεων και τμήματα των τσέχων ευγενών.

37. Το 1381, κάτω από την καθοδήγηση του Ουάτ Τάιλερ και του Τζον Μπολ, ξέσπασε κατ’ αρχήν στις κομητείες του Κεντ και του Έσεξ αγροτική εξέγερση, που σύντομα επεκτάθηκε σε πολλά μέρη της Αγγλίας. Κατά καιρούς, οι εξεγερμένοι κατέλαβαν το Λονδίνο και εξανάγκασαν το βασιλιά σε διαπραγματεύσεις. Μετά τη δολοφονία του Ουάτ Τάιλερ, κατάφεραν να προσελκύσσυν τους αγρότες έξω από το Λονδίνο και να τους συντρίψουν στρατιωτικά.

38. Οι ταμπορίτες ήταν η ριζοσπαστική πτέρυγα του χουσιτικού κινήματος και αποτελούνταν από αγρότες, από τα κατώτερα στρώματα των πόλεων και τους ακτήμονες του χωριού και της πόλης. Κατ' αρχήν ζητούσαν την πλήρη εξάλειψη της φεουδαρχίας, εθνική ανεξαρτησία και ένα ρεπουμπλικανικό κρατικό σύστημα διακυβέρνησης, ενώ από το 1422 ζητούσαν και ριζικές μεταρρυθμίσεις της κοινωνίας και της εκκλησίας. Οι ταμπορίτες αποτέλεσαν τον πυρήνα του χουσιτικού στρατού. Μετά τη συμφωνία της μετριοπαθούς πτέρυγας του χουσιτι- κού κινήματος με τη φεουδαρχική αντίδραση, ηττήθηκαν το 1434 και μετά από μακρόχρονη πολιορκία κατελήφθη το 1452 και το κέντρο τους, η πόλη Ταμπόρ.

39. Οι μαστιγούμενοι ήταν οπαδοί ενός κοινωνικοθρησκευτικού κινήματος του 13ου-15ου αιώνα σε μερικές χώρες της Κεντρικής, Δυτικής και Νότιας Ευρώπης. Προσπαθούσαν να πετύχουν άφεση των αμαρτιών τους με αυτομαστίγωση.

40. Οι λολάρδοι αποτελούσαν ένα κοινωνικό και θρησκευτικό κίνημα αρχικά στην Αγγλία και από τον 15ο αιώνα και σε μερικές άλλες χώρες της Ευρώπης, που εκλαΐκευε χυδαία τις απόψεις και σκέψεις του άγγλου μεταρρυθμιστή Τζον Ουάικλκρ. Συμμετείχαν στην εξέγερση του Ουάτ Τάιλερ το 1381 και ζητούσαν μια εκκλησία σύμφωνα με το πρωτοχριστιανικό πρότυπο, ενώ κήρυχναν και κάποιες μυστικιστικές απόψεις για ισότητα όλων των ανθρώπων. Οι λολάρδοι καταδιώχθη- καν από την εκκλησία σαν αιρετικοί.

41. Εννοεί τη μυστικιστική-θρησκευτική διδασκαλία του χιλιασμού (από το ελληνικό χίλια) που υποστηρίζει την επιστροφή του Χριστού

173


στη Γη και την εγκαθίδρυση μιας χιλιόχρονης βασιλείας της ειρήνης και της δικαιοσύνης. Ο χιλιασμός πρωτοεμφανίστηκε στη δουλοκτητική κοινωνία που κατέρρεε, όταν οι καταπιεσμένες και εξαθλιωμένες μάζες ζητούσαν μια διέξοδο σε φαντασιώσεις για μια αλλαγή της πολιτικής και κοινωνικής κατάστασης με τη βοήθεια του Χριστού. Ο χιλιασμός είχε μεγάλη διάδοση και κατά τη διάρκεια της φεουδαρχίας και πολλές φορές (όπως στην περίπτωση των ταμποριτών) αποτέλεσε συστατικό κομμάτι της επαναστατικής ιδεολογίας των αγροτών και πληβείων.

42. Ο Ένγκελς παίρνει τα αποσπάσματα του Λούθηρου από το βιβλίο του Τσίμερμαν, Γενική ιστορία του μεγάλου πολέμου των χωρικών, τόμ. 1, σελ. 364-365. Το συγκεκριμένο απόσπασμα είναι από το Epitoma responsionis ad Martinum Luther του 1520.

Οι υπογραμμίσεις στο κείμενο του Λούθηρου, όπως γενικά όλες οι υπογραμμίσεις ανήκουν στον Φ. Ένγκελς.

43. Ο Ένγκελς αναφέρει το απόσπασμα από τη Γενική ιστορία του μεγάλου πολέμου των χωρικών, τόμ. 1, σελ. 366, του Τσίμερμαν. Το σημείο αυτό είναι παρμένο από μια επιστολή του Λούθηρου στον Ούλριχ φον Χούτεν, που αναφέρεται στην επιστολή του Λούθηρου στον Γκέοργκ Σπάλατιν από 16 του Γενάρη 1521.

44. Σαν Ομολογία του Αουγκσμπουργκ χαρακτηρίζεται το κείμενο με τις βάσεις της διδασκαλίας του Λούθηρου που συνέταξε το 1530 για την τοπική Βουλή του Αουγκσμπουργκ ο Φίλιππος ο Μελάγχθων. Αποτελούσε την προσαρμογή της διδασκαλίας αυτής στα συμφέροντα των πριγκίπων και την οροθέτησή της από τις ριζοσπαστικές-μεταρ- ρυθμιστικές αντιλήψεις του Τσβίνγκλις. Όταν η Ομολογία απορρίφθη- κε από τον αυτοκράτορα, οι λουθηρανοί πρίγκιπες του κήρυξαν τον πόλεμο, ο οποίος τερματίστηκε τελικά το 1555 με τη θρησκευτική Ειρήνη του Αουγκσμπουργκ που καθόριζε το δικαίωμα κάθε πρίγκιπα να ορίζει κατά την κρίση του τη θρησκεία των υπηκόων του.

45. Υπαινιγμός στον τίτλο εξαιρετικά βίαιου φυλλαδίου του Λούθηρου ενάντια στους εξεγερμένους αγρότες, που τυπώθηκε κατ’ αρχήν στη Βιτεμβέργη το Μάη του 1525, μαζί με το «Ermanunge zum fride aufT die zwelfT articled der Bawrschaff ynn Schwaben. Auch Widder die reubischen und mördischen rotten der andern bawren» (Παροτρύνσεις για την ειρήνη σχετικά με τα Δώδεκα Αρθρα της αγροτιάς στο Σβά- μπεν. Και ενάντια στα ληστρικά και δολοφονικά στίφη των άλλων αγροτών). Μετά απ’ αυτό, τυπώθηκε πολλές φορές ακόμη σαν ανεξάρτητο φυλλάδιο. Το απόσπασμα που ακολουθεί έχει πορθεί από τη Γε-

174

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΩΝ ΧΩΡΙΚΟΝ ΣΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ

η χ ή ιστορία του μεγάλου πολέμου των χωρικών, τόμ. 3, σελ. 713, του Τσίμερμαν.

46. Ο Ένγκελς παραθέτει την επιστολή του Λούθηρου προς τον Γιόχαν Ρίελ από τις 30 του Μάη 1525 σύμφωνα με τη Γενική ιστορία του μεγάλου πολέμου των χωρικών, τόμ. 3, σελ. 714, του Τσίμερμαν.

47. Η ημερομηνία γέννησης του Τόμας Μίντσερ είναι άγνωστη. Το πρώτο βιογραφικό στοιχείο που υπάρχει γι' αυτόν είναι η εγγραφή του στο πανεπιστήμιο της Λειψίας τον Οχιώβρη του 1506. Αν ο Μίντσερ είχε τότε την κανονική ηλικία για πρωτοετή φοιτητή του 16ου αιώνα, ήταν δηλαδή 16 χρονών, τότε πρέπει να είχε γεννηθεί γύρω στο 1490. Για να δώσει τη χρονολογία γέννησης ο Ένγκελς στηρίζεται στη Γενική ιστορία του μεγάλου πολέμου των χωρικών, τόμ. 2, σελ. 53, του Τσίμερμαν.

48. Ο Ένγκελς αναφέρεται στο απόσπασμα του Λούθηρου στο βιβλίο του Τσίμερμαν Γενική ιστορία του μεγάλου πολέμου των χωρικών, τόμ. 2, σελ. 55, όπου ο Λούθηρος λέει για τον Μίντσερ: «Απρόθυμα έκανε το καθήκον του να διαβάζει τα λόγια της μετουσίωσης, κρατούσε με ματαιοδοξία τον άρτο και τον οίνο και έτρωγε τους Κυρίους θεούς, όπως ονόμαζε την όστια, ανευλόγητα».

49. Οι αναβαπτιστές ή βαπτιστές εμφανίστηκαν από το 1525 και ζητούσαν να γίνεται η βάφτιση σε μεγάλη ηλικία. Οι οπαδοί του Στορχ, μια αίρεση που επηρεαζόταν από τους ταμπορίτες, αμφισβητούσαν τη βάφτιση σε παιδική ηλικία, αλλά δεν εφάρμοζαν τη βάφτιση ενήλικων.

50. Η Διακήρυξη της Πράγας που συνέταξε ο Μίντσερ και από την οποία έχουν διασωθεί 3 παραλλαγές (λατινικά, γερμανικά και τσέχικα), παρατίθεται στο βιβλίο του Τσίμερμαν Γενική ιστορία του μεγάλου πολέμου των χωρικών, τόμ. 2, σελ. 64-67.

51. Ο Ένγκελς παραθέτει το κήρυγμα του Μίντσερ «Auflegung des andern vnterschyds Danielis dess propheten gepredigt auffm schlos zu Alstet vor den tetigen thewren Herzcogen vnd Vorstehern zu Sachssen durch Thoma MUntzer diener des wordt gottes», Αλστεντ 1524, σύμφωνα με το βιβλίο του Τσίμερμαν Γενική ιστορία του μεγάλου πολέμου των χωρικών, τόμ. 2, σελ. 69.

52. Εννοεί τις απόψεις του ιδεαλιστή φιλόσοφου και δημοσιολόγου Νταβίντ Φρίντριχ Στράους και άλλων νεοεγελιανών που στα πρώτα τους έργα έπαιρναν σε θέματα θρησκείας μια πανθεϊστική θέση.

53. Ο Ένγκελς παραθέτει το απόσπασμα σύμφωνα με το βιβλίο του Τσίμερμαν Γενική ιστορία του μεγάλου πολέμου των χωρικών, τόμ. 2, σελ. 74.

175


54. Ο ΜΙντσερ έχανε το κήρυγμα αυτό στις 13 του Ιούλη 1524 στον πύργο στο Άλστεντ.

55. Ο Ένγκελς παραθέτει από το λόγο του Μίντσερ «Hoch verursachte Schutzrede vnd antwwort wider das Gaistlosse Sanfft lebende fleysch zu Wittenberg welches mit verkSrter weysse durch den Diepstal der heiligen schrift die eibermdliche Christenheit also gatz jämeriichen besudelt hat.»

(Αναγκαίος λόγος υπεράσπισης και απάντηση ενάντια στην αφυή τρυφηλή σάρκα που καλοπερνά στη Βιτεμβέργη και που, με την κλοπή της Αγίας Γραφής, κηλίδωσε αξιοθρήνητα με αδίστακτο τρόπο τον δυστυχισμένο χριστιανισμό). Ο λόγος αυτός συντάχθηκε στο Αλστεντ, αλλά ολοκληρώθηκε αργότερα και τυπώθηκε το 1524 στη Νιρεμβέργη.

56. Το απόσπασμα που παραθέτει ο Ένγκελς από τον Τσίμερμαν αποτελείται από δύο σημεία δύο διαφορετικών λόγων του Μίντσερ: «Hoch verursachte Schutzrede...» και «Ausslegung des andern vnterschyds...»

57. Το κείμενο του Μίντσερ ονομάζεται «Aussgetriickte emplössung des falschen Glaubens der vngetrewen weit durchs gezelignus des Euangelions Luce vorgetragen der elenden erbermlichen Christenheyt zur innerung jres irsals. Ezechie am 8. Cap. Lieben gesellen last vns auch das loch weytter machen auff das alle wellt sehen vnnd greyffen mllg wer vnser grosse Hansen sind die Got also lesteriich zum gemalten mendleyn gemacht haben. Jere. am 23. Cap. Thomas Müntzer mit dem hammer» (Έντυπη απόκρουση της ψεύτικης πίστης του άπιστου κόσμου μέσω της μαρτυρίας του Ευαγγελίου του Λουκά για τη δυστυχισμένη χριστιανοσύνη που υποφέρει, για να καταλάβει το λάθος της. Ιεζεκιήλ, κεφ. 8. Άνθρωποί μου, ας μεγαλώσουμε παραπέρα την τρύπα για να μπορεί να δει και να καταλάβει όλος ο κόσμος ποιοι είναι οι μεγάλοι μας ανόητοι που μετέτρεψαν βλάσφημα το θεό σε ζωγραφιστό ανθρωπάκι. Ιερεμίας, Κεφ. 23. Τόμας Μίντσερ με το σφυρί). Το κείμενο αυτό αναφέρει βέβαια ότι τυπώθηκε το 1524 στο Μίλχάουζεν, αλλά στην πραγματικότητα τυπώθηκε στα τέλη Οχτώβρη του 1524 στη Νυρεμβέργη. Ο Ένγκελς παραθέτει το απόσπασμα από το βιβλίο του Τσίμερμαν Γενική ιστορία του μεγάλου πολέμου των χωρικών, τόμ. 2, σελ. 77-78 και 83.

58. Ο Μίντσερ έγραψε την επιστολή του προς τον Φίλιππο Μελάγ- χθωνα στις 27 του Μάρτη 1522 και όχι 1524. Ο Ένγκελς παραθέτει από τη Γενική ιστορία του μεγάλου πολέμου των χωρικών, τόμ. 2, σελ.

176


76, του Τσίμερμαν, όπου αναφέρεται: «Αγαπητοί αδερφοί, τελείωσε, πάψτε να ανυπομονείτε και να διστάζετε. Είναι καιρός, το καλοκαίρι βρίσκεται προ των πυλών, μην έχετε φιλίες με τους άθεους, εμποδίζουν το λόγο να δράσει με όλη του τη δύναμη. Να μην κολακεύετε τους πρίγκιπές σας, αλλιώς θα δείτε την ίδια σας την καταστροφή. Καλομαθημένοι γραμματιζούμενοι, μην είστε απρόθυμοι, δεν μπορώ να κάνω αλλιώς».

59. Ο Ένγκελς παραθέτει από το κείμενο του Μίντσερ «Aussgetrtlckte emplössung des falschen Glaubens der vngetrewen weit...», σύμφωνα με το βιβλίο του Τσίμερμαν Γενική ιστορία τον μεγάλου πολέμου των χωρικών, τόμ. 2. σελ. 77.

60. Ο Μίντσερ πήγε άπ’ το Αλοτεντ στην αυτοκρατορική πόλη Μίλχάουζεν και από εκεί εκδιώχτηκε το Σεπτέμβρη του 1524 λόγω συμμετοχής στις ταραχές των κατώτερων λαϊκών στρωμάτων των πόλεων. Από το Μίλχάουζεν ο Μίντσερ στράφηκε προς τη Νυρεμβέργη.

61. Ο Ένγκελς παραθέτει το απόσπασμα από την επιστολή του Λούθηρου προς τον Γιόχαν Μπρίσμαν από 4 του Φλεβάρη 1525, σύμφωνα με το βιβλίο του Τσίμερμαν Γενική ιστορία τον μεγάλου πολέμου των χωρικών, τόμ. 2, σελ. 81.

62. Βλ. σημείωση αριθ. 55.63. Ο Ένγκελς παραθέτει από το βιβλίο του Τσίμερμαν Γενική

ιστορία του μεγάλου πολέμου των χωρικών, τόμ. 1, σελ. 118.64. Οι πουριτανοί ήταν οπαδοί ενός εκκλησιαατικού-πολιτικού με-

ταρρυθμιστικού κινήματος του 16ου αιώνα στην Αγγλία και Σκοτία, με ουσιαστική συμβολή στην προετοιμασία και διεξαγωγή της αστικής επανάστασης του Που αιώνα στην Αγγλία. Τα δύο κύρια ρεύματά του ήταν οι πρεσβυτεριανοί (εκπρόσωποι της μεγαλοαστικής τάξης και του ανώτερου στρώματος των ευγενών) και οι ανεξάρτητοι.

Οι πουριτανοί αγωνίζονταν για την κατάργηση των υπολειμμάτων του καθολικισμού στην αγγλικανική εκκλησία και έκφραζαν τη θρησκευτική αντίθεση των αστικών στρωμάτων ενάντια στην απολυταρχία. Κήρυχναν σαν ανώτατη αρετή την αστική λιτότητα και την εμπορική αυστηρότητα προς το συμφέρον μιας γρήγορης πρωταρχικής συσσώρευσης του κεφαλαίου.

Οι ανεξάρτητοι ήταν από τα τέλη του 16ου αιώνα το πιο ριζοσπαστικό ρεύμα του πουριτανισμού στην Αγγλία. Από την αρχή της αστικής επανάστασης του Που αιώνα αποτελούσαν ένα ιδιαίτερο πολιτικό κόμμα, που εκπροσωπούσε τα συμφέροντα της μεσαίας αστικής τάξης

177


του εμπορίου και της μανουφακτούρας, καθώς και της αστοποιημένης μεσαίας αριστοκρατίας. Οι ανεξάρτητοι ήταν η κινητήρια δύναμη κατά την ανατροπή του βασιλιά και την εκτέλεσή του, καθώς και κατά την ανακήρυξη της δημοκρατίας (1649). Οντας, ωστόσο, στην εξουσία, συ- νέτριψαν τα επαναστατικά-δημοκρατικά κινήματα των ισοπεδωτών και των σκαφτιάδων και εγκαθίδρυσαν το 1653 στρατιωτική δικτατορία, το λεγόμενο προτεκτοράτο. Με τον τρόπο αυτό προετοίμασαν το έδαφος για την παλινόρθωση της μοναρχίας (1660).

65. Απόσπασμα από το βιβλίο του Τσίμερμαν Γενική ιστορία του μεγάλου πολέμου των χωρικών, τόμ. 1, σελ. 121-122, απ’ όπου τα λόγια αναφέρονται μόνο στο περίπου. Η έκκληση του Χανς Μπέχάιμ στο Νίκλασχάουζεν βασίζεται σε μια λαθεμένη ερμηνεία μερικών πηγών που ήταν γενικά διαδομένη σε παλιότερες ιστοριογραφίες, όπως και στον Τσίμερμαν. Προφανώς ο επίσκοπος του Βίρτσμπουργκ έδωσε μια τέτοια έκκληση στον Χανς Μπέχάιμ για να δικαιολογήσει τις ενέργειες του εκπροσώπου του.

66. Η εξέγερση των αγροτών στο Φρίσλαντ με επικεφαλής τον Σιά- αρντ Άιλβα ξέσπασε το 1500 ενάντια στον Χάινριχ, το νεότερο γιο του Αλμπρεχτ 2ου, συνετρίβη, όμως, από τον Άλμπρεχτ 3ο. Το έτος 1497 το πήρε ο Ένγκελς από τον Τσίμερμαν.

67. Το αυτοκρατορικό δικαστήριο που υπήρχε μέχρι το 1784 και που από το 1471 ονομάζόταν αυτοκρατορικό δικαστήριο του Ρότβαϊλ, δίκαζε στο όνομα του αυτοκράτορα, βρισκόταν, όμως, κάτω από την κληρονομική προεδρία του κόμητα του Ζουλτς. Στο δικαστήριο αυτό απόκτησε στα τέλη του 15ου αιώνα σημαντική επιρροή η εκδίκαση των υποθέσεων σύμφωνα με το ρωμαϊκό δίκαιο, πράγμα που αρνιόνταν οι αγρότες, που ήταν συνηθισμένοι στο δίκαιο των προγόνων τους.

68. Το Παπούτσι της Ένωσης πρωτοεμφανίζεται σαν σύμβολο στην ταξική πάλη των αγροτών το 1439.

69. Η Ομοσπονδία του Σβάμπεν των πριγκίπων, των μεσαίων και κατώτερων ευγενών και των αυτοκρατορικών πόλεων, κυρίως από τις κατακερματισμένες περιοχές νότια του ποταμού Μάιν, ιδρύθηκε το 1488 και σύντομα έγινε το κύριο όργανο των κυρίαρχων τάξεων για την καθυπόταξη των αγροτών και πληβείων. Η Ομοσπονδία διέθετε δικά της όργανα διοίκησης, δικαστήρια και ένοπλες δυνάμεις. Το 1534 διαλύθηκε λόγω εσωτερικών διαφωνιών.

70. Το Ένζισχαϊμ ήταν το διοικητικό κέντρο των κτήσεων των Αψβούργων που χαρακτηρίζονταν σαν Πρωσοαυστρία. Περιλάμβαναν

178


την Ανω Αλσατία, το Ζούντγκαου, το Μπράισγκαου, ένα τμήμα του Μ έλα να Δρυμού και μερικές πόλεις στο Μπράιαγκαου, όπως η Κων- σταντία και το Φράιμπουργκ.

71. Κατά τον πόλεμο των χωρικών στην Ελβετία (1513-1515) ξεσηκώθηκαν οι αγρότες των περιοχών γύρω από τη Λουκέρνη, τη Βέρνη και το Ζόλοτουρν που ταλαιπωρούνταν ιδιαίτερα από τους πολέμους της Ανω Ιταλίας. Οι αγρότες απαιτούσαν την κατάργηση των νέων δοσιμάτων, και εν μέρει (περιοχή Ζόλοτουρν) την κατάργηση της δουλοπαροικίας. Σαν σύμβολο είχαν το Παπούτσι της Ένωσης. Οι πόλεις αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν στις περισσότερες διεκδικήσεις των αγροτών.

72. Στις 27 του Ιούλη 1514 κλείστηκε στο Κάπελμπεργκ με τους αρχηγούς του Φτωχού Κόνραντ ανακωχή που, ωστόσο, αντιστοιχούσε με υποταγή στη Συμφωνία του Τίμπινγκεν από τις 8 του Ιούλη 1514.

73. Οι Σέκλοι ήταν μια ουγγρική φυλή που κατοικούσε στην Τρανσυλβανία και που ασχολούνταν κυρίως με τη φύλαξη των συνόρων. Μέχρι το 1848 είχαν πολλά προνόμια και θεωρούνταν ευγενείς.

74. Σικελικός Εσπερινός ονομάζεται η λαϊκή εξέγερση στο Παλέρμο της Σικελίας ενάντια στην κυριαρχία των Γάλλων στις 30 του Μάρτη 1282, που ξεκίνησε με σύνθημα τις καμπάνες που σήμαιναν τον εσπερινό. Με την εξέγερση αυτή εξοντώθηκαν αρκετές χιλιάδες ιππότες και μισθοφόροι. Η εξέγερση οδήγησε στην απελευθέρωση ολόκληρης της Σικελίας.

75. Ο Λούθηρος που άρχισε την καριέρα του σαν απλός μοναχός του τάγματος των Αυγουστινιανών τοποθέτησε στην πύλη του Καθεδρικού Ναού της Βιτεμβέργης στις 31 Οχτώβρη 1517 95 θέσεις, με τις οποίες καταφερόταν ενάντια στην άφεση αμαρτιών έναντι πληρωμής και άλλα κακά της καθολικής εκκλησίας. Με τη διάδοση των 95 αυτών θέσεων άρχισε η Μεταρρύθμιση.

76. Οι ανθρωπιστές συγγραφείς της Αναγέννησης χρησιμοποιούσαν συχνά στην κριτική τους στις τότε κοινωνικές συνθήκες και στη συμπεριφορά των κυρίαρχων τάξεων το κωμικό στοιχείο ή τη σάτιρα για να γελοιοποιήσουν τα προσποιητά ήθη της αριστοκρατίας και του κλήρου.

77. Πρόκειται για αγώνες ανάμεσα σε δύο φεουδαρχικές οικογένειες για το θρόνο στην Αγγλία: τους Γιορκ, με έμβλημα ένα λευκό ρόδο και τους Λάνκαατερ, που είχαν ένα κόκκινο ρόδο σαν έμβλημά τους. Γύρω από τους Γιορκ συσπειρώνονταν ένα τμήμα των μεγάλων φεουδαρχών από τον οικονομικά πιο αναπτυγμένο Νότο, οι ιππότες και οι

179


αστοί των πόλεων, ενώ τους Λάνκαστερ υποστήριζε η φεουδαρχική αριστοκρατία των βόρειων κομητειών. Ο πόλεμος άρχισε το 1455 με βασιλιά τον Ερρίκο 6ο από τον Οίκο των Λάνκαστερ και τέλειωσε με την ανατροπή του Ριχάρδου 3ου από τον Οίκο των Γιορκ. Ο Πόλεμος των Ρόδων οδήγησε στην ολοκληρωτική σχεδόν εξόντωση των παλιών φεουδαρχικών οικογενειών και έκλεισε το 1485 με την κατάληψη της εξουσίας από τον Ερρίκο 7ο, από τη δυναστεία των Τιντόρ, που εγκα- θίδρυσε στην Αγγλία την απολυταρχία.

78. Οι αγρότες, σύμφωνα με τα χρονικά εκείνης της εποχής, είχαν στα διάφορα ένοπλα τμήματα λάβαρα με διάφορα χρώματα (κόκκινο- άσπρο, κόκκινο-μαΰρο κ.ά.). Τα χρώματα μαύρο-κόκκινο-χρυσό δεν αναφέρονται σε καμιά πηγή.

79. Πρόκειται για τον πόλεμο του 1521-1525 που διεξήγαγε ο Φραγκίσκος 1ος της Γαλλίας ενάντια στον αυτοκράτορα Κάρολο 5ο για την ανάκτηση της εξουσίας στην Ιταλία. Στη μάχη κοντά στην Πάβια (24 του Φλεβάρη 1525) πιάστηκε αιχμάλωτος ο Φραγκίσκος 1ος και εξαναγκάστηκε να υπογράψει την Ειρήνη της Μαδρίτης, στις 14 του Γενάρη 1526.

80. Ο αρχιδούκας Φερδινάνδος πήρε ακόμη μεγαλύτερες πιστώσεις απ’ ό,τι από τους Βέλζερ, από τον τραπεζικό οίκο των Φούγγερ στο Άουγκσμπουργκ, που διέθεταν γαίες γύρω στο Βάισενχόρν (βόρεια της λίμνης της Κωνσταντίας) και είχαν άμεσο συμφέρον από τη συντριβή της εξέγερσης των αγροτών.

81. Τα Δώδεκα Αρθρα πρωτοτυπώθηκαν γύρω στις 20 του Μάρτη 1525, είχαν συνταχθεί από τον μαθητευόμενο γουναρά Σεμπάστιαν Λό- τσερ από το Μέμινγκεν, με πρόλογο του κήρυκα Κρίστοφ Σάπελερ, τυπώθηκαν τουλάχιστον άλλες 23 φορές στη διάρκεια του πολέμου των χωρικών. Ο Τσίμερμαν παραθέτει τα Δώδεκα Άρθρα στο βιβλίο του Γενική ιστορία τον μεγάλου πολέμου των χωρικών; τ. 2, σελ. 99-105.

Η ακριβής ημερομηνία σύνταξης της Επιστολής των Άρθρων -πρω- τοαναφέρθηκαν οι 11 του Απρίλη 1525- δεν είναι γνωστή, όπως άγνωστος είναι και ο συντάκτης της. Το κείμενό της έγινε για πρώτη φορά γνωστό στις 8 του Μάη 1525, όταν την παρέδωσαν οι αγρότες του Μέ- λανα Δρυμού στην πόλη Βίλινγκεν. Αναφέρεται και από τον Τσίμερ- μαν στο βιβλίο του Γενική ιστορία του μεγάλου πολέμου των χωρικών, τ. 2, σελ. 111-113.

82. Η διαπίστωση αυτή αναφέρεται σε μια έκφραση του Μίντσερ σε μια γραπτή ομολογία που έκανε μετά τα βασανιστήρια από τους

180


πρίγκιπες ότι άφησε στους αγρότες της Νοτιοδυτικής Γερμανίας διάφορα άρθρα για το πώς πρέπει κανείς να κυβερνά. Αυτά, ωστόσο, δεν ταυτίζονται με κανένα από τα γνωστά προγράμματα ή φυλλάδια των αγροτών και δεν έχουν διασωθεί.

83. Στην πρώτη Βουλή των αγροτών του Μέμινγκεν ψηφίστηκε, στις 7 του Μάρτη 1525, ένας ενωσιακός και τοπικός κανονισμός των τριών ένοπλων αγροτικών τμημάτων που συμμετείχαν στη Χριστιανική Ενότητα.

84. Ο Ένγκελς παραθέτει από το βιβλίο του Τσίμερμαν Γενική ιστορία τον μεγάλου πολέμου των χωρικών, τόμ. 2, σελ. 167, την απόφαση της Ομοσπονδίας του Σβάμπεν, που συντάχθηκε το Μάρτη του 1525 στο Ουλμ, σε μια εποχή που οι εκπρόσωποί της διαπραγματεύονται ακόμη με τους αγρότες.

85. Η μικρή και μεγάλη δεκάτη ήταν δύο είδη φεουδαρχικών φόρων που αρχικά εισέπραττε η εκκλησία από τους αγρότες και που στον ύστερο Μεσαίωνα έπρεπε να καταβάλλεται και στους κοσμικούς φεουδάρχες. Το ύψος και ο χαρακτήρας τους ήταν διαφορετικός στις διάφορες περιοχές της Γερμανίας, ωστόσο συνήθως ξεπερνούσε κατά πολύ το ένα δέκατο της αγροτικής παραγωγής. Ιδιαίτερα στον ύστερο Μεσαίωνα, τα δοσίματα αυτά έφταναν το ένα πέμπτο ή το ένα έκτο. Κατά κανόνα, η μεγάλη δεκάτη αφορούσε τα δοσίματα σε σιτηρά και κρασί, ενώ η μικρή δεκάτη επεκτεινόταν στα υπόλοιπα αγροτικά προϊόντα. Υπήρχε, ακόμη, και η λεγόμενη «δεκάτη σε αίμα» που αφορούσε τα δοσίματα σε ζώα και πουλερικά.

86. Δεν υπήρξε Μαύρο Ένοπλο Τμήμα με αυτή τη μορφή σαν επίλεκτο σώμα.

87. Ο Φλόριαν Γκάιερ δεν συμμετείχε στα γεγονότα του Βάιν- σμπεργκ, γιατί ανήκε στο ένοπλο τμήμα του Τάουμπερτάλ και όχι του Νέκαρταλ-'Οντενβαλντ.

88. Γερμανικό μοναστικό τάγμα που ιδρύθηκε στην Παλαιστίνη το 1190, κατά τη διάρκεια της τρίτης σταυροφορίας. Από το πρώτο τρίτο του 13ου αιώνα κατάλαβε όχι μόνο μεγάλες εκτάσεις στην περιοχή του Κάτω Βάιξελ και της λωρίδας Κουρ με επίκεντρο την Ανατολική Πρωσία, αλλά και μεγάλες εκτάσεις σε γερμανικό έδαφος, που ανεξάρτητα από το κράτος του τάγματος υπόκεινταν σ’ έναν αρχιτεύτονα. Μετά την κατάσχεση του πρωσικού κράτους των τευτόνων το 1525 παρέμειναν στην κατοχή του τάγματος.

89. Ανάμεσα στους συντάκτες της Δήλωσης του Άμορμπαχ ήταν

181


και ο συμβολαιογράφος Χανς (Γιοχάνες) Μπερλίν από το Χάιλμπρον, συγγενής του συμβούλου και δημάρχου του Χάιλμπρον Χανς Μπερλίν, που είχε αρχίσει διαπραγματεύσεις με τον Γκέοργκ Τρούχζες φον Βάλντμπουργκ.

90. Εκτός από τον Γιάκομπ Βέε και τον Ούλριχ Σεν, εκτελέστηκαν και οι Μέλχιορ Χάρολτ και Γιεργκ Έμπνερ.

91. Η έφοδος στο Φράουενμπεργκ πραγματοποιήθηκε πιθανά από μισθοφόρους που πολεμούσαν στο πλευρό των αγροτών.

92. Τον πύργο του Ίνγκολστάντ υπερασπίστηκε μια ομάδα μισθοφόρων που πολεμούσε στο πλευρό των αγροτών.

93. Ο Φλόριαν Γκάιερ δολοφονήθηκε στις 10 του Ιούνη 1525 στο δάσος Γκράμσατς κοντά στο Βίρτσμπουργκ με εντολή ενός συγγενή, χωρίς να ξαναπάρει μέρος στις μάχες.

94. Αλλες πηγές δεν παραδέχονται την προδοσία του Χανς Μίλερ φον Μπούλγκενμπαχ.

95. Η Συμφωνία του Όφενμπουργκ κλείστηκε ανάμεσα στους εξε- γερμένους του Μπράισγκαου και την αυστριακή κυβέρνηση στις 18 του Σεπτέμβρη 1525 και προέβλεπε επαναφορά των προηγούμενων υποχρεώσεων των αγροτών. Αυστηρά μέτρα πάρθηκαν κατά των αγροτικών ενώσεων και των αιρέσεων. Η κυβέρνηση υποχρεωνόταν να δώσει αμνηστία στα απλά μέλη του κινήματος και να περιοριστεί σε σχετικά μικρές ποινές. Η αμνηστία δεν κάλυπτε τους αρχηγούς της εξέγερσης. Αλλά ούτε καν αυτή την τόσο δυσμενή για τους αγρότες συμφωνία δεν τήρησαν οι αυστριακές αρχές και οι ντόπιοι φεουδάρχες, που προχώρησαν σε αιματηρά αντίποινα ενάντια στους αγρότες, μόλις αυτοί κατέθεσαν τα όπλα.

96. Οι αγρότες του Μέλανα Δρυμού αναγκάστηκαν να ξαναδώσουν όρκο στους Αψβούργους, να ξαναδεχτούν τα παλιά φεουδαρχικά δοσίματα και να μην αντισταθούν στο αιματηρό ξεκαθάρισμα λογαριασμών ανάμεσα στους νικητές και το κέντρο του κινήματος, την πόλη Βάλντσχουτ. Ωστόσο, οι υπερασπιστές του Βάλντσχουτ κράτησαν πολλές βδομάδες ακόμη. Μόνο με την προδοσία των ανώτερων στρωμάτων της αστικής τάξης αναγκάστηκε η πόλη να παραδοθεί.

97. Στο Αιώνιο Συμβούλιο που εκλέχτηκε στις 17 του Μάρτη 1525 εκπροσωπούνταν τα διάφορα στρώματα της αστικής τάξης που είχε έρθει στην εξουσία. Οι πληβείοι είχαν εξαιρεθεί από το συμβούλιο. Ο Τόμας Μίντσερ δεν ανήκε στο Αιώνιο Συμβούλιο, απλά έπαιρνε μέρος στις συνεδριάσεις του.

182


98. Ο Ένγκελς εννοεί τον μικροαστό σοσιαλιστή Αουί Μπλανκ και τον εργάτη Αλμπέρ που εκπροσωπούσαν το προλεταριάτο στην αστική προσωρινή κυβέρνηση που σχηματίστηκε στη Γαλλία μετά την επανάσταση του Φλεβάρη του 1848.

99. Το Αιώνιο Συμβούλιο, με πίεση των πληβείων που καθοδηγούνταν από τον Τόμας Μίντσερ, μοίρασε τη γη που ανήκε πριν στην εκκλησία και το Τάγμα των Τευτόνων Ιπποτών, καθώς και τα ζώα τους. Προετοίμασε τη σπορά και χώρισε μερικά ταμεία της εκκλησίας. Επίσης καθιέρωσε τη νομική ισότητα όλων των πολιτών. Ωστόσο κράτησε αμφιλεγόμενη στάση απέναντι στη φεουδαρχική εξουσία των γύρω περιοχών.

100. Δεν υπήρχε σχέση υποτέλειας του τοπικού κόμητα της Έσης και του πριγκιπικού αβαείου της Φούλντα. Οι κλειστές τάξεις του αβαείου είχαν εκδιώξει τον κύριά τους το ISIS. Από το 1S21 κυβερνούσε εκεί ο Γιόχαν φον Χένεμπεργκ.

101. Τα Δώδεκα Άρθρα που οι αγρότες της Αλσατίας αναγνώριζαν γενικά σαν βάση για τις διαπραγματεύσεις, είχαν συνταχθεί σε τοπικό επίπεδο πιο ριζοσπαστικά. Παράλληλα, οι απεσταλμένοι των ένοπλων τμημάτων των αγροτών της Αλσατίας είχαν αποδεχθεί στο Μόλσχάιμ διάφορα κοινά άρθρα για τον πόλεμο που πρόσφεραν στους αρχηγούς μια βάση για τη δράση τους.

102. Ο δούκας Αντώνιος της Λορένης δεν προέλασε παραπέρα μέσα από την Αλσατία. Γύρισε αμέσως μετά τη μάχη κοντά στο Σέρβάι- λερ στη Νανσί, περνώντας μέσα από την κοιλάδα του Βόγκελεν. Κι αυτό ως ένα σημείο λόγω των σημαντικών απωλειών που είχε.

103. Η εξέγερση στο αρχιεπισκοπάτο του Ζάλτσμπουργκ άρχισε στις 25 του Μάη 1525, μετά από τις εξεγέρσεις στις περιοχές βόρεια των Αλπεων.

104. Η επίθεση στη Στυρία κοντά στο Σλάντμινγκ από τους αγρότες του Ζάλτσμπουργκ και του Μπέργκνάπεν ήταν η σημαντικότερη στρατιωτική επιτυχία των αγροτών στη διάρκεια του πολέμου των χωρικών.

105. Οι αγρότες του Ζάλτσμπουργκ έκλεισαν συμφωνία στις 31 του Αυγούστου 1525 με το δούκα Λουδοβίκο της Βαυαρίας και τον Γκέ- οργκ φον Φρούντσμπεργκ, αρχηγό του στρατού της Ομοσπονδίας του Σβάμπεν, που αποδέχτηκε και ο αρχιεπίσκοπος του Σάλτσμπουργκ Ματέους Λανγκ.

106. Ο Μίχαελ Γκάισμάιερ δολοφονήθηκε στις 15 του Απρίλη 1532.

183

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΝΟΜΑΤΩΝ

Άιζενχουτ, Άντον (εκτελέστηκε το 1525), κληρικός, ηγέτης της αγροτικής εξέγερσης στο 'Επινγκεν (Παλατινάτο). Σελ. 130

λ ά β α Σιάαρντ, ηγέτης της εξέγερσης των αγροτών του Φρίσλαντ (1497). Σελ. 87

Άιτελ, Χανς, αγρότης από το Μπέρματινγκεν, ηγέτης του ένοπλου τμήματος της Λίμνης στο Σβάμπεν το 1525. Διέλυσε το ένοπλο τμήμα του, αφού υπέγραφε τη συμφωνία του Βάινγκάρ- τεν. Σελ. 114

Άλμπα, Φερνάντο Αλβαρες ντε Τολέδο (1507-1582), ισπανός δούκας, διπλωμάτης και στρατιωτικός. Διοικητής των Κάτω Χωρών στα 1566-68. Σελ. 111

Άλμπρεχτ 3ος (ο θαρραλέος) (1443-1500), δούκας της Σαξονίας (1464-1500). Κατέπνιξε τις αγροτικές εξεγέρσεις στην Ολλανδία (1491-92) και το Φρίσλαντ (1497). Σελ. 13, 87

Αντώνιος (1489-1544), δούκας της Λορένης (1508-1544), αντίπαλος της Μεταρρύθμισης. Κατέπνιξε την εξέγερση των αγροτών της Αλσατίας. Σελ. 152, 182

Άρνολντ της Μπρέσυα (περίπου 1100-1155), ιταλός εκκλησιαστικός μεταρρυθμιστής και πολιτικός ηγέτης. Σελ. 60, 61

Βάιγχαντ φον Ρέντβιτς, επίσκοπος της Βαμβέργης (1522- 1556), αντίπαλος της Μεταρρύθμισης, κατέστειλε άγρια την εξέγερση των αγροτών το 1525. Σελ. 118, 138

Βάιτμόζερ, Έρασμος, ηγέτης των αγροτών και των εργατών ορυχείων του Ζάλτσμπουργκ στον πόλεμο των χωρικών (1525). Σελ. 153

185


Βαρνάβας, Ούγγρος ιερέας, ένας από τους ηγέτες των εξε- γερμένων αγροτών στην Ουγγαρία το 1514. Σελ. 98

Βέε, Χανς-Γιάχομπ, ιερέας από το Λάιπχάιμ, οπαδός του Τόμας Μίντσερ, ένας από τους ηγέτες του ένοπλου τμήματος των αγροτών του Λάιπχάιμ. Μετά την ήττα του ένοπλου αυτού τμήματος, εκτελέστηκε. Σελ. 81, 114, 119, 127

Βέλζερ, γνωστή οικογένεια εμπόρων και τραπεζικών του Αουγκσμπουργκ, πιστωτών πολλών ευρωπαϊκών μοναρχικών οίκων. Σελ. 112

Βοχχάχιος, Ιιαάννης (1313-1375), ιταλός ποιητής και συγγραφέας της Αναγέννησης. Σελ. 61

Γεώργιος (ο Πλούσιος ή ο Γενειοφόρος) (1471-1539), δούκας της Σαξονίας (1500-1539), αντίπαλος της Μεταρρύθμισης, ένας από τους οργανωτές της αιματηρής καταστολής της αγροτικής εξέγερσης στη θουριγγία. Σελ. 79

Γιάχομπ, ιεροκήρυκας, ηγέτης της αγροτικής εξέγερσης των «Βοσκών», στην Πικαρδία της Γαλλίας. Σύμφωνα με τις πηγές της εποχής, καταγόταν από την Ουγγαρία. Σελ. 60

Γιος, Φριτς (πέθανε γύρω στο 1517), αγρότης από το Ού- ντεργκρόμπαχ, οργανωτής αγροτικών συνωμοσιών στον Ανω Ρήνο και στο Σβάμπεν. Σελ. 91,92,93,94,101

Γχάιερ, Φλόριαν (φον Γκάιερσμπεργκ) (σκοτώθηκε στα 1525), ιππότης. Στα 1525, πολέμησε στο πλευρό των αγροτών του Φράνκεν. Αρχηγός του Μαύρου Ένοπλου Τμήματος. Σελ. 119, 120, 121, 123, 133, 134, 136, 137

Γχάισμάιερ, Μίχαελ (γεννήθηκε μεταξύ 1490 και 1495, δολοφονήθηκε το 1527 ή το 1532), γραμματέας του επισκόπου του Τιρόλου, οπαδός του Τόμας Μίντσερ, ηγέτης των αγροτικών εξεγέρσεων του Τιρόλου και της επισκοπής του Ζάλτσμπουργκ. Σελ. 154, 155, 156, 157

Γχέρμπερ, Έρασμος, ηγέτης των αγροτών της Αλσατίας το 1525. Μετά την ήττα της εξέγερσης, κρεμάστηκε στο Τσάμπερν. Σελ. 151

Γχέρμπερ, Τόις, ηγέτης του ένοπλου τμήματος των πληβείων της Στουτγάρδης που προσχώρησε το 1525 στην εξέγερση της Βιρτεμβέργης. Διέφυγε στην Ελβετία. Σελ. 126, 130

186

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ TON ΧΩΡΙΚΟΝ ΣΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ

Γχούγκελ, Μπάστιαν, ηγέτης της αγροτικής εξέγερσης του Μπιλ της Βάδης. Εκτελέστηκε στο Φράιμπουργκ το 1514. Σελ. 98

Γχράιζελ, Φλόριαν, πάστορας από το Αιχστέτεν. Πήρε μέρος στην εξέγερση του 1525 στο Σβάμπεν. Μετά τη συμφωνία του Βάινγκάρτεν, διέφυγε στην Ελβετία. Σελ. 128

Γχρέγκορ φον Μπούργχμπέρνχάιμ, ηγέτης των εξεγερμένων αγροτών της κομητείας του Άνσμπαχ το 1525. Σελ. 136

Γχρέμπελ, Κόνραντ, ηγέτης των αναβαπτιστών στη Ζυρίχη, οπαδός του Μίντσερ, επαναστάτης διαφωτιστής στη Νότια Γερμανία. Σελ. 81

Δανιήλ, βιβλική φυσιογνωμία, βασιλιάς του Ισραήλ και προφήτης. Σελ. 73

Ερνέστος 2ος (1464-1513), αρχιεπίσκοπος του Μαγδεβούρ- γου και πριμάτος της Γερμανίας (1476-1513). Σελ. 70

Ζάπολια, Γιάνος (1487-1540), τρανσυλβανός στρατιωτικός, μετά το 1511 βοεβόδας της Τρανσυλβανίας, ίσως σλαβικής καταγωγής. Επαιξε ηγετικό ρόλο στη συντριβή της αγροτικής εξέγερσης του 1514. Το 1526, στέφθηκε βασιλιάς της Ουγγαρίας. Σελ. 99, 100

Ζίχινγχεν, Φραντς (1481-1523), γερμανός ιππότης, οπαδός της Μεταρρύθμισης, στρατιωτικός και πολιτικός ηγέτης της εξέγερσης της αριστοκρατίας. Σελ. 66,104,107,108,161

ΖίνΥχερχανς, (Ζ(νγχερ Χανς), ένας από τους ηγέτες του Φτωχού Κόνραντ και της αγροτικής εξέγερσης του Ιούρα στο Σβάμπεν το 1514. Σελ. 95

Ζουλτς, Ρούντολφ, κόμης, δικαστής στο Αυτοκρατορικό Δικαστήριο του Ρότβαιλ, ένας από τους οργανωτές της καταστολής της εξέγερσης στη Νότια Γερμανία το 1525. Μετά το 1529, επαρχιακός τοποτηρητής της Ανω Αυστρίας. Σελ. 88, 141, 151

Ηλίας, βιβλική φυσιογνωμία, προφήτης. Σελ. 73 Ιεζεκιήλ, βιβλική φυσιογνωμία, προφήτης. Σελ. 72 Ιωακείμ της Καλαβρίας (περίπου 1132-1202), ιταλός αβάς,

δημιουργός μεσαιωνικών μυστικιστικών θεωριών. Σελ. 71 Ιωάννης (ο Σταθερός) (1468-1532), δούκας της Σαξονίας,

187


από το 1525 εκλέκτορας. Κατεδίωξε τον ΜΙντσερ και κατέπνιξε την εξέγερση των αγροτών στη θουριγγία. Σελ. 77

Καζιμίρ (1481-1527), κόμης του Βραδεμβούργου-Ανσμπαχ- Μπάιρόιτ, εκπρόσωπος του κλάδου των Χόεντσόλερν. Οργάνωσε την καταστολή της αγροτικής εξέγερσης στο Ανσμπαχ και το Ρότενμπουργκ. Σελ. 13, 136, 138, 139

Κλήμης 7ος (1478-1534), πάπας της Ρώμης (1523-1534). Σελ. 69 Κόνραντ 3ος φον Τίνγχεν (περίπου 1466-1540), πρίγκιπας-

επίσκοπος του Βίρτσμπουργκ (1519-1540). Σελ. 122, 138, 139 Κύρος (περίπου 558-529 π.Χ.), ιδρυτής της Περσικής Αυτο

κρατορίας. Απελευθέρωσε τους Εβραίους από τη βαβυλώνεια αιχμαλωσία και ανοικοδόμησε την Ιερουσαλήμ. Σελ. 72

Λάμπαρχερ, Γκρέγκορ (1463-1523), σύμβουλος του δούκα Ούλριχ της Βιρτεμβέργης, αργότερα καγκελάριος. Σελ. %

Λανγκ, Ματέους (περίπου 1468-1540), αρχιεπίσκοπος του Ζάλτσμπουργκ και καρδινάλιος (1519-1540), αδιάλλακτος αντίπαλος τής Μεταρρύθμισης. Σελ. 135, 155, 156

Λέβενστάιν, Λούντβιχ και Φρίντριχ, κόμητες, κυρίαρχοι της κομητείας Λέβενστάιν της περιοχής του Νέκαρ της Βιρτεμβέρ- γης. Σελ. 120

Λίμπουργκ, παλιά οικογένεια κόμητων του Φράνκεν (Βιρ- τεμβέργης). Οι κόμητες του Λίμπουργκ ήταν κληρονομικοί κάτοχοι αυτοκρατορικού τιμαρίου. Σελ. 123

Λόρχερ, σύμβουλος του δούκα Ούλριχ της Βιρτεμβέργης. Σελ. 96 Λουδοβίκος 5ος (1478-1544), πρίγκιπας-εκλέκτορας του Πα-

λατινάτου (1508-1544). Πήρε δραστήριο μέρος στην καταστολή της εξέγερσης της αριστοκρατίας (1522-23) και της αγροτικής εξέγερσης του 1525. Σελ. 97, 107, 121, 122, 130, 139

Λουδοβίκος 11ος (1423-1483), βασιλιάς της Γαλλίας (1461- 1483). Σελ. 43, 105

Λούθηρος. Μαρτίνος (1483-1546), γνωστός εκκλησιαστικός μεταρρυθμιστής στη Γερμανία. Σελ. 57, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 78, 80, 81, 102, 103

Μάντελ, Γιόχαν (περίπου 1468-1530), θεολόγος, ιεροκήρυκας στη Στουτγάρδη, οπαδός του Τόμας ΜΙντσερ. Σελ. 81

188


Μαξιμιλυχνός 1ος (1459-1519), αυτοχράτορας της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας του Γερμανικού Έθνους (1493-1519). Σελ. 90, 92, 100

Μελάγχθων, Φίλιππος (1497-1560), γερμανός θεολόγος, στενός συνεργάτης και ομοϊδεάτης του Λούθηρου. Εχθρικός προς τις ιδέες του Μίντσερ. Σελ. 78

Μένταινγκεν, Στέφαν, ευγενής, έπαιξε ηγετικό ρόλο στην εξέγερση των μικροαστών και των πληβείων του Ρότενμπουργκ. Μετά την ήττα της κυβέρνησης εκτελέσθηκε. Σελ. 118,138,139

Μέτσαρος, Λαυρέντιος (εκτελ. 1514), ιερέας στο Σέγκεντ, ηγέτης της αγροτικής εξέγερσης του 1514. Σελ. 98, 100

Μέτσλερ, Γκέοργκ, ταβερνιάρης στο Μπάλενμπεργκ, ένας από τους ηγέτες της εξέγερσης των αγροτών στο Όντενβαλντ και του Ανοιχτόχρωμου Φωτεινού Ένοπλου Τμήματος. Μετά την ήττα του, διέφυγε. Σελ. 119, 120, 121, 131, 134

Μίλερ, Χανς φον Μπούλγχενμπαχ, ηγέτης των αγροτών του Μέλανα Δρυμού το 1525. Εγκατέλειψε τους αγρότες και, μετά την ήττα της εξέγερσης, εκτελέστηκε. Σελ. 110, 111, 113, 140, 141

Μίντσερ, Τόμας, (περίπου 1490-1525): θεολόγος και ιεροκήρυκας της Γερμανίας, δραστήριος ιδεολογικός και πολιτικός εκφραστής του πληβειακού-αγροτικού επαναστατικού ρεύματος της Μεταρρύθμισης. Σελ. 10, 17, 53, 57, 59, 63, 64, 68, 70-81, 89, 103, 110, 112, 115, 131, 144-50

Μπάντελ, Χανς, αστός από το Ντέτινγκεν, ηγέτης του Φτωχού Κόνραντ στο Ιούρα του Σβάμπεν το 1514. Σελ. 95

Μπάτορι, Ίστβαν (πέθ.1535), γόνος αριστοκρατικής οικογένειας μεγάλων γαιοκτημόνων της Τρανσυλβανίας. Διοικητής στρατεύματος, εκστράτευσε ενάντια στην αγροτική εξέγερση της Ουγγαρίας το 1514. Αυλικός της Ουγγαρίας (1519-1535). Σελ. 99

Μπαχ, Βάλτερ, μισθοφόρος, το 1525 προσχώρησε στην εξέγερση των αγροτών της Νότιας Γερμανίας και έγινε ένας από τους αρχηγούς του αγροτικού ένοπλου τμήματος του Αλγκοϊ. Στην αποφασιστική στιγμή της εξέγερσης πρόδωσε τους αγρότες και κατέφυγε στην Ελβετία. Σελ. 140, 142

Μπερλίν, Χανς , συμβολαιογράφος και εισαγγελέας του

189


Χάιλμπρον. Προσπάθησε να επιβάλει στους εξεγερμένους ένα μετριοπαθές πρόγραμμα. Σελ. 132

Μπερλίν, Χανς, μέλος του Συμβουλίου του Χάιλμπρον. Για λογαριασμό των προκρίτων, έκανε κρυφά από τους αγρότες διαπραγματεύσεις με τον Τρούχζες. Σελ. 122

Μπέρλιχινγχεν Γκετς φον (1480-1562), ιππότης από το Φράν- κεν, προσχώρησε στην αγροτική εξέγερση του 1525 αλλά την πρό- δωσε στην κρίσιμη στιγμή. Διατέλεσε αρχηγός του Ανοιχτόχρω- μου Φωτεινού Ένοπλου Τμήματος. Σελ. 120, 121, 123, 133, 134

Μπέχάιμ, Χανς, βοσκός και ιεροκήρυκας στο Νίκλασχάου- ζεν, ηγέτης του αγροτικού κινήματος στην επισκοπή του Βίρ- τσμπουργκ. Κάηκε ζωντανός το 1476. Σελ. 83-86

Μπράιτ Τζον (1811-1889), άγγλος βιομήχανος και πολιτικός οπαδός της ελευθερίας του εμπορίου, επανειλημμένα υπουργός σε φιλελεύθερες κυβερνήσεις. Σελ. 22

Μ πράιτενστάιν, Σεμπάσηαν, αβάς και πρίγκιπας του Κέμπτεν το 1525. Σελ. 133

Μπολ, Τζον, ιεροκήρυκας και μοναχός, ηγέτης της αγροτικής εξέγερσης της Αγγλίας του 1381. Σελ. 60, 62

Μωυσής, βιβλική φυσιογνωμία, γενάρχης των Εβραίων, οδηγός τους κατά την έξοδο και «μεσολαβητής» για την παραλαβή των 10 Εντολών. Σελ. 73

Ντίτριχατάιν, Ζίγκμουντ (1484-1540), αυστρικός ευγενής, αυτοκρατορικός γενικός διοικητής της Κορινθίας. Κατέστειλε την εξέγερση των αγροτών των Αυστριακών Αλπεων το 1515- 16. Στα 1525, πιάστηκε από τους αγρότες, αλλά αφέθηκε ελεύθερος. Σελ. 101, 153, 154, 155

Ντόζα, Γκέοργκ (περίπου 1474-1514), κατώτερος ευγενής της Τρανσυλβανίας, αρχηγός της αγροτικής εξέγερσης του 1514. θανατώθηκε με φριχτό τρόπο. Σελ. 98-100

Ντόζα, Γκρέγκορ, αδελφός και συνεργάτης του προηγουμένου. Σελ. 99

Όονεν, Ρόμπερτ (1771-1858), άγγλος ουτοπικός σοσιαλιστής. Σελ. 34

Ουάικλιφ, Τζον (περίπου 1324-1384), επιφανής φιλόσοφος,

190


θεολόγος χα ι εκκλησιαστικός μεταρρυθμιστής της Αγγλίας. Σελ. 61, 62

Ούλριχ (1487-1550), δούκας της Βιρτεμβέργης. Το 1519 διώχτηκε από το αξίωμά του από την Ομοσπονδία του Σβάμπεν. Το 1525, προσπάθησε να αξιοποιήσει την αγροτική εξέγερση για να ξαναπάρει τη θέση του. Στα 1534, ανέβηκε και πάλι στο θρόνο της Βιρτεμβέργης. Σελ. 95, 96, 104, 113, 114

Πράσλερ, Κάσπαρ, ηγέτης των εξεγερμένων αγροτών και εργατών ορυχείων της επισκοπής του Ζάλτσμπουργκ. Σελ. 153

Πρέγκιτσερ, Κάσπαρ, μαχαιράς από το Σόρντορφ (Βιρτεμ- βέργη), οργανωτής του Φτωχού Κόνραντ, πήρε μέρος στην εξέγερση των αγροτών και των πόλεων στη Βιρτεμβέργη. Μετά την ήττα, διέφυγε. Σελ. 95

Πφάιφερ, Χάινριχ (εκτελ. 1525), λαϊκός ιεροκήρυκας, οπαδός του Μίντσερ, ένας από τους αρχηγούς της εξέγερσης του πληθυσμού του Μίλχάουξεν. Σελ. 144, 149,150

Ρέμπμαν, Φραντς, λαϊκός κήρυκας του Γκρίσεν, οπαδός του Μίντσερ, συμμετείχε στις εξεγέρσεις των αγροτών και πληβείων στον Μέλανα Δρυμό και το Κλέτγκαου. Το φθινόπωρο του 1525 πιάστηκε αιχμάλωτος και εκτελέστηκε. Σελ. 81

Ρίχαρντ φον Γχράιφενχλάου (1467-1531), εκλέκτορας και αρχιεπίσκοπος του Τριρ (1511-1531), αντίπαλος της Μεταρρύθμισης. Σελ. 107, 139

Ροδόλφος 2ος φον Σέρενμπεργκ (περίπου 1405-1495), πρί- γκιπας-επίσκοπος του Βίρτσμπουργκ (1466-1495). Κατέστειλε την ανταρσία του Χανς Μπέχάιμ (1476). Σελ. 86

Ρόρμπαχ, Γέχλαϊν, ένας από τους ηγέτες της εξέγερσης των αγροτών στο Φράνκεν το 1525. Διακρίθηκε για την αδιαλλαξία του απέναντι στους ευγενείς. Σελ. 119-21, 124-26, 130, 131

Σάλερεσι, Άμπρος, αστός της Πέστης, πήρε μέρος στην αγροτική εξέγερση του 1514, αλλά στην κρίσιμη στιγμή πέρασε στον εχθρό. Σελ. 99

Σάπελερ, Χριστόφορος (1472-1551), θεολόγος, οπαδός του Μίντσερ, ηγέτης του πληβειακού κινήματος στο Μέμινγκεν (Ανω Σβάμπεν). Σελ. 81,141

191


Σεν, Ονλριχ, ένας από τους ηγέτες του ένοπλου τμήματος του Λάιπχάιμ. Σελ. 114, 127

Σεν Σιμόν, Κλοντ-Ανρί ντε Ρουβρουά, κόμης (1760-1825), γάλλος ουτοπικός σοσιαλιστής Σελ. 34

Σμιντ, Γιέργχ (και Κνοπφ φον Λόιμπας), αγρότης από το Ανω Σβάμπεν, ηγέτης του ένοπλου τμήματος του Αλγκόι, μετά την ήττα του ένοπλου τμήματος εκτέλεστηκε (1525). Σελ. 142

Σμιντ, Ούλριχ, ηγέτης του αγροτικού ένοπλου τμήματος του Μπάλτρινγκεν. Σελ. 113

Σνάιντερ, Γχέοργχ, πρώην λοχαγός των μισθοφόρων που ήταν στην υπηρεσία της Γαλλίας. Πήρε μέρος στη συνωμοσία του Παπουτσιού και στην προετοιμασία της αγροτικής εξέγερσης στον Ανω Ρήνο. Σελ. 92

Σπετ, Ντίτριχ (πέθανε το 1536), μεγάλος γαιοκτήμονας, δ ιοικούσε το. 1525 ένα ένοπλο τμήμα της στρατιάς του Τρούχζες. Σελ. 126,129,134

Στόλμπεργχ, Μπόντο, κόμης (1467-1538), αυτοκρατορικός σύμβουλος, διοικητής του μοναστηριού του Μαγδεβούργου και Χάλμπστατ και σύμβουλος του καρδινάλιου Άλμπρεχτ. Σελ. 70

Στορχ, Νίχλας (πέθανε το 1525), υφαντουργός από το Τσβί- καου, επικεφαλής της τοπικής αίρεσης των αναβαπτιστών των αρχών του 16ου αιώνα. Σελ. 71

Στόφελ φον Φράιμπονργχ, ένας από τους οργανωτές του Παπουτσιού στον Ανω Ρήνο και τον Μέλανα Δρυμό. Μετά την αποκάλυψη της συνωμοσίας, διέφυγε. Σελ. 190

Τάιλερ, Ουάτ (δολοφονήθηκε το 1381), ηγέτης της αγγλικής αγροτικής εξέγερσης του 1381. Σελ. 62

Τέλεχι, Ίστβαν, βοεβόδας της Τρανσυλβανίας, βασιλικός σύμβουλος, αργότερα θησαυροφύλακας της Ουγγαρίας. Ηττήθη- κε από τους εξεγερμένους αγρότες το 1514. Σελ. 99

Τουμπ, Κόνραντ (1465-1525), σύμβουλος του δούκα Ούλριχ της Βιρτεμβέργης. Σελ. %

Τούνφελντ, Κουντς, υποτελής του επισκόπου του Βίρτσ- μπουργκ, ένας από τους ηγέτες της αγροτικής εξέγερσης το 1476 στο Νίκλασχάουζεν. Σελ. 86, 87

192


Τούνφελντ, Μίχαελ, γιος του προηγουμένου. Σελ. 86. 87 Τρούχζες φον Βάλντμπονργχ, Γχέοργχ (1488-1531), διοικη

τής των στρατευμάτων της Ομοσπονδίας του Σβάμπεν ενάντια στον Ούλριχ της Βιρτεμβέργης το 1519 και ενάντια στους εξε- γερμένους αγρότες το 1525. Σελ. 11. 114-16. 119. 126-35. 137, 138. 141Α3, 148, 149

Τσάκι, Μίκλος, επίσκοπος του Τσάναντ. Εκτελέστηκε στη διάρκεια της αγροτικής εξέγερσης του 1514 από τους εξεγερμέ- νους. Σελ. 99

Τσίμερμαν, Βίλχελμ (1807-1878): ιστορικός μικροαστός δημοκράτης, συμμετείχε στην επανάσταση 1848-49, βουλευτής στην Εθνοσυνέλευση της Φραγκφούρτης το 1848-49 (αριστερή πτέρυγα), συγγραφέας της Γενικής ιστορίας του μεγάλου πολέμου των χωρικών, που εκδόθηκε το 1841-43. Σελ. 12, 13, 17

Φερδινάνδος 1ος (1503-1564), αρχιδούκας της Αυστρίας και δούκας της Βιρτεμβέργης και του Τεκ. Αυτσκράτορας (1556- 1564). Σελ. 112, 139, 141, 154, 156, 179

Φίλιππος 1ος (1479-1533), κόμης της Βάδης, πήρε μέρος στην καταστολή της αγροτικής εξέγερσης το 1525. Σελ. 98

Φίλιππος 1ος (ο Μεγαλόψυχος) (1504-1567), κόμης της 'Εσης. Πήρε μέρος στην καταστολή της εξέγερσης της αριστοκρατίας το 1522-23 και της αγροτικής εξέγερσης το 1525. Σελ. 107, 148, 150

Φόιερμπάχερ, Μάτερν, μέλος του Συμβουλίου και ηγέτης της αστικής αντιπολίτευσης στο Μπότβαρ (Βιρτεμβέργη), το 1525 επικεφαλής του Ανοιχτόχρωμου Χριστιανικού Ένοπλου Τμήματος. Μετά την ήττα, διέφυγε. Σελ. 125,126,129,130

Φόρνερ, Ανιόν, δήμαρχος της αυτοκρατορικής πόλης Νέρντ- λινγκεν. Προσχώρησε στην αγροτική εξέγερση του 1525 και ηγήθηχε της επαναστατικής μερίδας του πληθυσμού της πόλης. Σελ. 118

Φραγκίσκος Ιος (1494-1547), βασιλιάς της Γαλλίας (1515- 1547). Σελ. 110

Φρειδερίκος 3ος (ο Σοφός) (1463-1525), εκλέκτορας της Σαξονίας (1486-1525), ιδρυτής του πανεπιστημίου της Βιρτεμβέρ- γης. Έδωσε καταφύγιο στον Λούθηρο στον πύργο του Βάρτ- μπουργκ. Κατεδίωξε τον Μίντσερ. Σελ. 66

193


Φρούντσμπεργκ, Γκέοργκ φον (1473-1528), αρχηγός των γερ- μανών μισθοφόρων που υπηρετούσαν στην Ομοσπονδία του Σβάμπεν. Πήρε μέρος στην καταστολή της εξέγερσης στο Σβά- μπεν και στην επισκοπή του Ζάλτσμπουργκ. Σελ. 142, 155

Χάμπερν, Βίλχελμ, αξιωματούχος του Παλατινάτου, στρατιωτικός διοικητής του εκλέκτορα Λούντβιχ του Παλατινάτου. Πήρε μέρος στην καταστολή της εξέγερσης του 1525. Σελ. 123, 139

Χέγκελ, Γκέοργκ Βίλχελμ Φρίντριχ (1770-1831), επιφανής γερμανός φιλόσοφος. Σελ. 33, 74

Χέλφενστάιν, Λούντβιχ φον (περίπου 1498-1525), αυστριακός διοικητής του Βάινσμπεργκ (Βιρτεμβέργη), γνωστός για την παραβίαση των συνφωνιών του με τους αγρότες και τη σκλη- ρότητά του. Εκτελέστηκε το 1525 από τους αγρότες. Σελ. 119- 21, 133

Χίπλερ, Βέντελ, ευγενής, πρώην καγκελάριος του κόμητα του Χόενλόε, ηγέτης των εξεγερμένων αγροτών του Όντενβαλ- ντ το 1525. Εμπνευστής του Προγράμματος του Βίρτσμπουργκ. Μετά την ήττα, διέφυγε αλλά, το 1526, πιάστηκε και πέθανε στη φυλακή. Σελ. 119, 122, 131, 132, 133, 134

Χόενλόε, Άλμπρεχτ και Λέοπολντ, κόμητες, εκπρόσωποι οικογένειας πριγκίπων στο Φράνκεν. Σελ. 119, 120

Χόεντσόλερν, δυναστεία εκλεκτόρων του Βρανδεμβούργου (1415-1701), βασιλέων της Πρωσίας (1701-1918) και αυτοκρα- τόρων της Γερμανίας (1871-1918). Σελ. 136

Χόνστάιν, Βίλχελμ, κόμης της Αλσατίας (περίπου 1470- 1541), επίσκοπος του Στρασβούργου (1506-1541). Από το 1524, διοικητής της Αρχιεπισκοπής του Μάιντς. Κατέστειλε την αγροτική εξέγερση. Σελ. 139

Χάσου, Άντον, ένας από τους ηγέτες της αγροτικής εξέγερσης στην Ουγγαρία το 1514. Σελ. 100

Χούμπμάγερ, Μπαλτάζαρ (περίπου 1480-1528), ιερέας από τον Μέλανα Δρυμό, οπαδός του Μίντσερ και κήρυκας της Μεταρρύθμισης του Λαού. Κάηκε ζωντανός. Σελ. 81, 110

Χονς, Ιιοάννης (περίπου 1369-1415), καθηγητής του πανεπιστημίου της Πράγας, ηγέτης της Μεταρρύθμισης της Βοημίας

194

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΟΝ ΧΟΡΙΚΟΝ ΓΓΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ

και του τσεχικού εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος. Κάηκε στην πυρά σαν αιρετικός. Εθνικός ήρωας των Τσέχων. Σελ. 61

Χούτεν, Ονλριχ (1488-1523), λόγιος και ποιητής, θεωρητικός εκπρόσωπος της αυτοκρατορικής αριστοκρατίας στην περίοδο της εξέγερσης της αριστοκρατίας. Σελ. 66, 104, 108, 139

Χούτεν, Φρόβιν, ξάδελφος του προηγουμένου. Οπαδός του Ζίκινγκεν στη διάρκεια της εξέγερσης της αριστοκρατίας το 1522. Αυλικός του εκλέκτορα του Μάιντς. Το 1525, πήρε μέρος στην καταστολή της αγροτικής εξέγερσης. Σελ. 139

Χριστόφορος 1ος (1453-1527), κόμης της Βάδης (1473-1527). Σελ. 93

Ωσηέ, βιβλική φυσιογνωμία, προφήτης. Σελ. 73

195

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος του μεταφραστή 7Πρόλογος στη 2η έκδοση (1870) 17Συμπλήρωση του προλόγου του 1870στον Πόλεμο των χωρικών στη Γερμανία 28Ο πόλεμος των χωρικών στη Γερμανία 37I. Η οικονομική κατάσταση και η κοινωνικήδιαστρωμάτωση της Γερμανίας 40II. Οι μεγάλες ομάδες της αντιπολίτευσηςκαι οι ιδεολογίες τους -Λούθηρος και Μίντσερ 57III. Πρόδρομοι του μεγάλου πολέμου των χωρικώνμεταξύ 1476 και 1517 83IV. Η εξέγερση της αριστοκρατίας 102V. Ο πόλεμος των χωρικώνστο Σβάμπεν και το Φράνκεν 109VI. Ο πόλεμος των χωρικών στη θουριγγία,την Αλσατία και την Αυστρία 144VII. Οι συνέπειες του πολέμου των χωρικών 157Σημειώσεις 165Ευρετήριο ονομάτων 185

197

Φρίντριχ ΈνγκελςΟ ΠΟΛΕΜ ΟΣ ΤΩΝ ΧΩΡΙΚΩΝ ΣΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ

Φωτοστοιχειοθεσία: Συγκρότημα ΟΤΡ «Σύγχρονη Εποχή» Μοντάζ: Α. Λενής

Εκτύπωση: Λιθογραφία Αθηνών Βιβλιοδεσία: Κ. Ρουμελιώτης

Ιούνης 1991ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ»

Φ. Ένγκελς - Ο Πόλεμος Των Χωρικών Στη Γερμανία -...

Documents

Transcript of Φ. Ένγκελς - Ο Πόλεμος Των Χωρικών Στη Γερμανία -...