Лабзина В.П. Язык манинка. Тексты. Словарь.

В.П. ЛАБЗИНА

ЯЗЫК МАНИНКА

А К А Д Е М И Я Н АУ К СССРИ НСТИ ТУТ ЭТНОГРАФИИ

им. Н. Н. МИКЛУХО-МАКЛАЯ

В. П. ЛАБЗИНА

ЯЗЫК МАНИНКА

Тексты, словарь

И3Д А Т Е Л Ь С Т В О « Н А У К А » ГЛАВНАЯ РЕДАКЦИЯ ВОСТОЧНОЙ ЛИТЕРАТУРЫ

МОСКВА 1973

4И

Л 12

Ответственный редактор Д. А. О Л Ь Д Е Р О Г Г Е

Книга представляет собой первое публикуемое у нас собрание текстов на одном из самых распространенных языков Западного Судана — языке манинка. Этот язык мало изучен, письменность для него создается лишь в настоящее время. Собранные в книге тексты значительно пополняют количество письменно зафиксированных материалов на этом языке. К текстам приложен словарь. Книга рассчитана на специалистов, изучающих языки народов Африки, а также может быть полезна в работе африканистов различных профилей.

0714-2058042(02)—73 2 0 -7 2

ТЕКСТЫ

I. A BARA DJAMANA

NAFAYA

1.

Alu y ’i tolomalo n’ ye kuma la Gine le ma! Gine!Alu y’ i tolomalo, n’ ye kuma la Gine le ma! Ginel A! Gine, ne ma djii i la, Gine,Al Gine, ne ma nya i ко, Gine.

Rusilu tami ka: “N’ye wo la Gine le!” Gine!Tjelcilu tamt k&: “ N’ye wo la Gine le!” Gine!Aliménu tamt ka: “ N’ye wo la Gine le!” Gine!

Ni Ala s6na ’ma, Parti miriya bee di ke Farafina, Ginel A! Gine, ne koni ma nya i ко, Gine!

2.

I baa bè ke ml di: “ N’ woto Banékoro le,Banakoro teni ne,”

I baa Ьё moso mi di: “N’ woto Banakoro le,Banakoro teni ne.”

Nelu toni wo le ro BanÉ wuyani ne,Banékoro teni ne.

Dolu ye yele la, dolu ye kasi la;Banakoro te ко béni ne?

A! Ne ma nya i ко, Gine,A! Gine ne ye wo la le, Gine.

A BARA DJAMANA TOOMASERE (I)

Repibiliki Gine ye Farafina tele-be le ro, koo-dji ba m! too Osea Atlatiki, wo too fe. A djamana logba ka dja, ka ba ka wo rokuruni ke, yo kalani. A laminini djamana gbere menu la, wolu le: a duu la Liberiya ni Saralo, a tele-bo ro Koteware. A duu-kolo la rowasa ka kilometere kare 246.000 bo, y’a lo, moo te a fo, ka’fo wo ye djamana doomani suu wo di. 1958 saviye tele folo la, a djamana moo bee ladeni tere moo 2.509.000 di, koni bi-bi te a moo bara tami 3.000.000 la.

3

Wo ко fana, a djamana too nyi ко Gine, wo yc kuma koro- koro ba le di, folo ко ba. Folo soni do le tere, a too tere ко Djcne, wo tere Djeliba ba da fe so do Ic di. Awa, waati sera sa, Djene soni wo too bora koscbe, kamasoro djulaya sila fe, bawo a tere djamana ba le ro, n’a ye Gana di, mi faka tu ka bo wo tuma, a too ka bo, a loni, bawo a nafolo tu ka siya. La- rabu ко кого sebelila do k’afo ко: "Larabulu ni Bereberelu ka ye djamana wo le т а ко Genoa, a djamana moolu too Djenne". Portugelu ni fara-gbe tolu ka а т а ко "Djinea” note “ Ginea” ... Wo djamana kele ne ye Djeliba fa fila, fe wo di ka bo a ku ma, ha bila-diva koo-dji ro. Wo too mayelema too yelema siyama ma sa. Farafina djamana tele-be nyi fe-fe tere ka bo safe 12° latitid ma ka bila a duula 6° latitid ma, wo bee ka Gine too nyi ta iara-gbe bolo sa. Awa, koloniyalistilu ba Farafina rotala la alu nyo wo te, alu la naafiya kiya nyi nunaboni ma, alu ka Gine too to djamana saba ku, ka ba ka alu djere la djamanalu too la wo too fe. Wo djamana saba le too tere: Gine Portugese, Gine Espaniyoli ani Gine Farasesi. N’ka te atoo fila ma sa, koni a sabana, Gine Farasesi. 1958, wo la politiki kiya warara koloniyalisti Farase ta ma. 1958, wo ka a la djonya djulu tee, 1958, wo ka a yiraka Farase la, ka’ fo de te a to a ba ma: ” N* na i kana n’deme taama la, i kana n’na taama” , koni, ni de sera waati ro, a yere bara a tee a da la, ka’fo a di se taama la butu a yere nye. Ni de ba te a ta gbere ro, a ka ka ka de bila, a ye taama a yere nye. Wo nya, ka’ta Gine kera Repibiliki di, ni a ka a fo dununya bee nye, ka’fo a le be se taama la a yere nye, ka’sii bi la, a ye taama ka, yo a ka di a nye nya mi, a ye taama wo la sila ka, a ye taa !a yorolu ro, a y’a fe ka wo menu ka di ■a nye. A se ma lata folo, a bolo ma lata, a ma be. Alu ye wo le S2na la la ко: “ Tje kise, ni i ma faa djona, i di ke fe di” .

Alu ye nyinikali minu djabi:

1. Gine Repibiliki ye djamana djo no?2. A ye djamana wo fa kele djo no?3. A djamana lamintni djamana gbere djonu la?4. A djamana duu kolo la rowasa ye metere kare djeli di?5. A djamana moolu ye djeli di bi te?6. A le djamana nyt too sera a ma di?7. Folo a baa fo ко Djinea, wo djamanalu tere mi?8. Gine too ye djamana saba la. Dj6nu?9. Djamana wolu ro a djo folo ka a djere soro?

10. A na djamana ka a djere soro sa djo na?11. I be se ka mu fo djamana nyi na djere soro no?

Moo te djii la koloniyalisti Faraselu la, alu tere a fo mi ke la, ко djamana fe-fe ye alu bolo Farafina, Gine nyo te alu ro, ко alu la nafolo boroni ne a di. Ka’ta alu naraGine XlXsiyekile bato la, ka’sii alu wo nyi na alu bara kori ma alu ma, yoro kele ye lo kele djamana nyi do, ni alu di a fo mi ma, a tono te a la. Moo di a fo le ka’fo: “ M’ma Gine lo, koni ka’fo: “ N’ ka’ lo, a yoro nyi tono te a la” ,— wuya le wo di. Woko fana, menu alu miri la, ka’fo djamana duukolo baa dooya, a la ко bee di dooya, a baa bunya, a la ко bee di be, wo fana ye wuya le di. Fe na bunya wo, a la dooya wo, wo do-do te, ко di baraka le nyo te. Moo be se ka djama kilo kele bila i djufa ro, wo nya a ye fe-de-nidi. Mu ne ka a ke feba di? Baraka, a tono te se bila djufa kele no, a ka bo wo ma. Gine ye djamana le di Farafina, Ala ka mi so haridjee siyama na. A duu-kolo-koro, la, nafolo suu bee do ye ye. A kolu ni a balu ka siya, minu di se kura di la djamana fa bee ma; wo ко fana, wolu lelu te ba sene la, bawo alu ka bo; wo ко, wolu ro iko djee be se ka mina wolu ro, a te ba. Wo ко fana, djamana kele nyi do, i di i miri yiri suu- suu ma, wo bee do ye ye. Wo yirilu be se ke la fe bee do di. Yo n’ka’fo nya mi ma sise, djamana nyi ni a la dooya, fe suu bee do ye ye, duu suu bee ye ye, tu ye ye, tini balu, ko-folonu, lelu, faralu, burunu, fualu, a bee do ye ye. A djamana fana Ala ka a rofara yoro ba naani ne di: Koodjidala, Futa, Gbekana ani Tu- Icorola. Awa, m’be na wo djamana fa kele-kele bee toomasere fo, sebe gberelu ro.

Alu ye nyintkali minu djabi:

1. Muna kolonyialistilu tere a fo la ко Gine ka fisa alu la djamana bee di?

2. Kuma wo ye tinya le di. Muna?3. Gine ye djamana barakani di duu ta fa no. Di?4. A barakani fana, moolu ta fa no? Di?5. Mu ye fé dent ke la, fe ba di? Yo mfi?6. Gine haridjee ka bo, mfl ni mfl no?7. Mu ni mu be ye a duu kolo кого?8. Mu ni mu be ye a duu kolo ко ka?9. A kono moolu ye mu ni mu baara la?

10. Mu be se ke la a kolu la?11. Ко wolu tono ka bo, a ka siya. Nya djo ma?

KOODJIDALA

1 baa me Koodjidala, wo ye Gine djamana yoro do le di, mi lani Osea Atlatiki da fe. A la rofere ye kilometere 50 note 100 di. A ye le ba le di djamana tele-be ro. A duu-korola lafani

A BARA DJAMANA TOOMASERE (2)

5

kaba кого-кого balu le la yo kaba-yeleninu, garanili, nes sisiti. A djamana duula sa, kaba-kuru wolu ba matuni duu fua-fua la. Ka bo a safe ka sii a duula wo ye kilomcterc 350 nyo di. Djamana le a di, koo-dji bara a no la mi na kosebe, bawo ba-bolo ka siya a ro, duu-bolo kasiya fana, duu lakorini dji la fana ka siya. Ко sere menu fana bilani koo-dji ma ye, wolu bara ko-bolo balu lada. Wo kolu bara a ke sisa Gine danu, ni a porilu bara siyaya. Koodjidala kolu ni a balu ni alu la siyaya wo: Kokure, Rio Nunes, Rio Poko, Rio Kopani, wolu bee ko-ku ye Futa le. Alu baa tami tini kara-kara siyama na, alu ye tami na dji kudu tee la menu ro, alu di na alu masuma lelu ro butu. Alu ni alu la surunya wo, alu dji-fonyo ka bo kosebe. Wo nya moo be se ka a fo sini alu be se ka kura-idroelekitriki Iada. Bi-bi te wo baara do ke, wo ye Kokure. Samadji ro i baa ко wolu dji ye, i d’a fo yo kafe kamasoro limo, duula-diya ye lo na wo mi ma, wo basani alu nyana. Ba wolu baa limonu bila yoro minu ro sa, yoro wolu di ke ba tinye balu di, menu ye batonu bori-ko gbeleya la ко wolu ka, waati dolu la, ka a soro, alu konoro ka bo: kilometere bi yirika dja. Koodjidala nyi fanayoro le di, mi yilini Farafina yoro siyama di. Fonyo su mani ka danatami fe-fe boto Koodjix ro, wolu le bee nato djamana kuna ka yelema sa- dji di ka djii. Wo nya sa kele кого sadji ye na la fa wo ro tele 150 le ro. Wo sa-djilu ye damina la le ka a ba novambre ma. Sama wo fana bee ye ke la sa-dji ba gbasa ne di, sa-fonyo ba ye ke la mi кого. Sa-ba-na fanaye ke la djamana to ro suluye ni sebtaburu le кого. A nene waati ye uut di. Teremometere di +22° note +25° yira. Tara waati yere fana ye avril di, wo le telema tuma di. Wo tuma taperaturi ye +28° note +35° di. Wo nya moo te a fo dafarabo ba ye telema ni sama te, bawo a ma tami 10° la. Folo djamana wo yoro mi gbakunni tere Koodjidala, tu kudu gbasa ne tere wo di. Bi, Koodjidala wo ye fara gbasa ne di, i be se ka foni fe, malo fe, namasa fe, djibibi fe; ani yiri lata siyama fe ye menu го. I baa tami yiri fe wolu la, ka i mabo Koodjidala la ka tami do na djamana kono, i di folo tini miseninu ni duu suu gberelu ye la, Futa damina le w’o di.


1. A bara yoro djo too ко Koodjidala?2. Koodji djo gbakuni a bara la?3. Мй ye yoro wo duu кого la ro?4. Ka bo a safe ka bila a duula la, wo ye kilo djeli di?5. Ко ba djeli bilani Koodji ma ye? Alu too di?6. Ко wolu tono ni alu la fe ye mu di?7. A le ко wolu bee ro, a djo ye kura di la sisa?8. Мйпа a bara so siyama siini ко wolu toofe?9. Muna sa-dji ka siya Koodjidala?

6

10. Duu kolo ni yirilu ye di Koodjidala?11. Sfibana ye ke la yé tuma djo na?12. Tèperaturu ye degere djeli di telema ro?

FUTA (1)

Ni moo ka a mafele seolosi sila fe, Futa ye djamana le di, mi duu-kolo korotani nike, ka a duu-kolo wo fana ke kaba- kudunu di, ni alu too ко “ gre” . Wo gre kudu mi narani tere i nyo ma folo, bi wolu bara rotee ka bo i nyo bolo, sa milio yirika dja tamini sa-dji bolo. Sisa, fosi te ye butu fo tini ku-kudu dafa- raboni tini kara-karanu la, kolu ye woyo la kara-kara menu folo no. Wo tini ku-kudu wolu ni alu kara-karanu le bee ladeni bara Futa ke tini djamana di bi. Koni, ni moo yelera tini wo kele kuno ka a tolu mafele, i di a tere tini wolu bee kuno kama, ka alu ke yo fe nofedeni kele, fo alu kele-kele menu nunaboni ka tami dolu ka. Wo nya a djamana yele woro butu, yo tini ba kele kara-karama fila, kara-kara menu ma ka. Ko-dji lafa kara- kara wo djiini ne keleni yo bo dana, koni djamana to lafa, tini wo malani ne ka tami madjii la dooni-dooni. A tini ba ma yoro sa, wo le ye a temala di. Yetini dolu ye, ye menu logba di metere 1000 bo, yo Dalaba, Labe, Mali ni Tibi tinilu. Atini bee ro djama ye Tika tini di: metere 1400. A tini misenu ro sa yo Tibo, Koi, Fukuba, Poredaka, Futa tele-bo ro, wolu matamimetere 500 note 750 la. I baa tami wo tini mise wolu la nike, i di bila Gbekana lelu ro damina. Futa duula tele-bo lafa Liberiya ni Saralo tinilu fana damina ye ye. Futa kilima ka nyi, a sumani ka tami djamana to bee ta ka. A yilini te, a kalama te, a sa ко fana te wo nya. Ka’bo me ma ka’sii oktobere la, a sa na waati le wo di. Wo waati boni a ro, a to bee ye telema le di. A taperaturi ко sa, wo yelema duma kosebe. Tele ro, i be se +25° note +30° ye, koni suro ani subama wo be djii fo + 4 ° note +6°. M’ ba, a yoro wolu bee ro, mi ta taperaturi suduma fadagbelu bara la, a nene ко ro, wo le ye Dalaba di; tuma-tuma nene le ye.

FUTA (2)

A m’a fo gbasa, ко Futa ye Farafina tele-be kele nyi dji-buru ne di. Ba balu,yo Bafi ni Gabi, ’ lu ye alu ku ta la ye ne. Djeliba fana wo mi ye Farafina tele-be ba bee nye bunya ni djaanya ro, wo boni ye ne, a duula tele-bo ro fa no. Awa, a ко mise to nyilu fe-fe wo, a ba mise sa wo, wolu fana bee ye bo la Futa sano tele-bo lafa tini nyilu le ro, ka bila ba ba saba menu ma.A ba menu fana ye bo la Futa tinilu duula tele-be ro fa no,wolu bee ye djii la i кого ka bila Osea Atlatiki le ma. Wo bakuba balu le too fora a bolo, Koodjidala la kuma ro. Dji-kalimaani dji-wuru ba la masilani, ka siya Futa kolu ro. A ко wolu do

7

lu be se se ka 'lu sa tee tini kara-karanu la, metere kerne note keme fila nyo na, ka na ’ lu rokadi kaba-kudunu ka. Folo, Futa iana tere tu gbasa ne di, yo Koodjidala, koni bi wo tulu siyama bara folo tunu na, alu ye ye la yoro menu ro, butu wolu ka doo. Bi tini wolu kutema la bara ke ti-lolu ni tu kudu-kuduni miseni nu di. A tini kara-kara kele-kelenu folo no, moo be se ka tu ni dalu ye ye, biyanu be se ka bi soro menu ко ro, wo tulu fana siyama ye ba dalu le fe. N i ka ye fana Futa duu-kolo tu bara folo yelema na ka ke folo kudunu ni tini kara-karanu, duu ma- wasani ni djara di, ко gbere ma wo ke fo alu tu wolu bee tunu. I tu be se ka yoro dolu ye, wolu duu-kolo bara dja fo ka a seke. Koni bi, baaralu bara damina ka tulu lasei alu no кого ro. Yani sa dama, a duu be na yelema ka sei a la nyumaya ro. A Futa tini fana doofe sa, duu nyuma gbasa ne wo di. Sene fe suu bee do ye ye, i baa tami wolu ladooni ka wo djamana tema, i di bila Gbekana damina ro.


1. A bara djamana yoro filana ye mi? A too?2. Kaba suu djo ye a duu kolo кого?3. Sa-djilu bara mfl ke kaba wolu la?4. Mfl ко suu kelè ye Futa duu toomasere di?5. A tini ba ma yoro ye mt yé?6. Tini wolu too ka siya? Dolu too di?7. Djamana gbere djonu ye Futa toofe, a duu la fa fe?8. Futa kilima ni a taperaturu la ко ye di?9. Mfl ко gbere ye Futa toomasere ba di, iko?

10. Farafina bee ka Futa lo a la ко kolu fe. Muna?11. Ко wolu ye suu djeli di?12. Ко wolu bee ro, a djaamanu ye djonu di?13. Futa tere di folo tu ко sila fe?14. Mfl baara suu ye i ro Futa bi te, tu ко ro?

GBEKANA (1)

1 baa me ко Gbekana, Gine yoro do le wo di, mi ye Futa tele-bo ro fa no: Koni, ni i k’a ye a ye fo la ко Gbekana wo masoroni ne, bawo a le gbakuni a na djamana yoro gbere le, mi too ко Tukorola. Gbekana ye le duu le di, mi na alititudi ma tami metere 500 ka. ka a mala nike ka bo Futa tinilu ni Liberiya ni Saralo ta ma, ha ka wo bila Suda le la. Yoroni dolu ro. i be se ka gbukuni dolu ye, bi si te menu ku no. Gbekana keni bumsa yere le di, sama baa do voro mi do, bi djololu di wili ka se moo logba no. Yoro ni yoro ro i be se ka tu ku-kuduni dolu ve, moo te se a fo la ко yiri le wolu di, bawo alu yirilu ma bo, a te se ke la foi di, fo tibili-ke fe, loo djara. Telema ro

8

sa, bini bee di dja, ka wulé yo nere dji, yiri balu fana bulu di budu, yoro bee di tjedjuuya. Wo waati le fana ye ke la, ta bo tuma di. Wo talu fana te bo alu djere ma, moolu le alu lamene na, ka yiri djaranu bo ye. K’a lo fana ka’ fo ta djani wo ye ко djuu ba le di, wo keni ко nyi ne la. Sisa, bee bara a lo, ко ta djani ye yiri siyama tinya la, ka tu ni suma siyama tinya. Sisa, ta djani bara tami dooya la. Ta djani fana baa ke, yoro bee di rofi, buudi gbe di yorolu noo, yiri djanininu fana loni, dolu lani, yoro bee di rosuma, i te fosi ye, i te fosi ka me, sula wo, konyo wo, mina, dagbe, kami wo, n’a fo tu, sobo bee di tunu. Wo waati djuu fana baa tami, wanya di sei damina a nya koroma. Binu fede kuralu di bo, yirilu naro kuralu fana di bo. Moo di л у о waati la mi ma fadagbelu bara ya, foni wo kera pereta di, bawo fe bee nhi ye bila a ro wo tuma le.

A lu ye nyinikali minu djabi:

1. A bara djamana yoro sabana too di?2. A ye fo la wo ma, ко Gbekè kamasor6 mi) fe?3. Gbekana la alititudi boba ye djeli di?4. A le toomasere ba ye mil di? Djamana djdnu ye a toofe?5. Yiri ye djamana wo ro, muna te fo la a ma, ко tukorola?6. Telema ro, binu ye di? Sama ro do?7. Ta djani ye ко djuu ba le di Gbeka? MOna?8. Mflna ta djani bara madooya sisa?9. Muna yoro bee ye tjaduuya la ta djant ко?

10. Yorolu ye tjénya la waati dj6na wo ro? MOna?

GBEKANA (2)

Gbekana kilima ye le yo Suda fafela ta. Telema ni sama boni ne i nyo ma fe-fe, wo ко telema ka dja sama di. Foobo-da la fonyo gbe do di tee ka bo Suda fa fe ka na. Wo fonyo, wo ye te la desabre ni fevirie le wo te. Wo tuma, neneni di moolu mina, moo fadi di dja i ka, i da-gbololu ni i da-fudulu di tc, awa, dawura tuma le wo di. Gbagbanu ka siya wo tuma, tele tee moo robo la kosebe, sa-dji fana te na la wo tuma. Wo waati fana ye baara dolu ke tuma ie di, yo ku se, ni ti ka, ni malo, ni foni ka, ni wo tee. Wo ко fana dala-monu ni kosorilu ye ke la wo tuma kele ne la, Lekoli deni bee ka wo waati nyi lo, bawo nene ka siya, sooma-sooma sani ka alu do kara-bo na, alu di tida djara buduni wolu lade ka ta bila wolu la, к 'alu madja. Wo ко fana* alu k’a lo ко lekoli bee ye laka la, ka kara damina wo karoiu la, peremise ba tuma le wo di, bee ku gbilima i la wo tuma le. Gbekana sama dji ke la me ni okitebere le wo te. A sa ba na, wo ye ke la uut ni sebutabere le la. A taperatyure wo ye 20° ni 22° le di. Sa wo fana te na la nya kele ma yoro

9

bee го. dolu ta ka siya kosebe, dolu ta ma siya. Gbekana fanate voro la djani suu wo di, ко balu ni balu ka siya. Wo balu le:Djeliba, Nvada, Milo, Djoo, Sakarani, Tekiso, Wasulubale ni Guala di. Sama ro, ba wolu bee di bo, ka yoro bee lafa, ka domalolu кого lelu ro. Telema ro sa, alu bee di dja. Ba wolu niко wolu tono ka siya Gbekana ka. Gbeka moolu la nafolo siyama ye bo la ко wolu le ro, kamasoro alu lelu fe.


1. Gbekana kilima boni djamana gbere djo ta la?2. A fo GbekSna sama ni a telema bee boni ne i ny6 na?3. Mu ye waati fila wolu bo la alu nyo ma?4. Мй ni mu ye Gbekana telema ni a sama toomasere di?5. Fonyo gbe ye tee la karo djo na GbekS?6. Baara djonu ni kewoli gbere djonu ye ke la wo tuma?7. A sama-dji bee ladeni ye ke la waati djo na?8. Gbekana sa-dji ba ye na la tuma dj6 na?9. A taperatyure ye suu dj6 di? Wo degere djeli di?

10. A fo Bbekana ye yoro ladjani kele ne di?11. Ba djuma ni djumS ye уё?12. Ba wolu tono ye GbekÉna ka kosebe. Muna?

TUKOROLA

Gine tele-bo ro fa, ka ’ la wo a duula ma, wo le too ко Tu- koro. Wo ni yoro tolu fe-fe ma ka. Tini djamana bisiki le Tuko- rola di. M’bara djamana tini bee ro boba ni djaama, mo Neba (1854m) logbatii, ye Tukorola kele nyi ne ro. Alu bee ka tini wo lo. A le le boni Saralo, ka tami Liberiya ni Gine ka, ka wo Koteware. Koni a fa ba ye Gine le. Tukorola kilima wuye ye a la ka ba ka a yili. A sa-dji ко ka siya fo ka da natami. Waati dolu la sama tema sa be se ka tele saba ke, a ye na ka, a ma tee. A la yili wo koso, Tukorola keni yoro le di, mi duu-kolo ka nyi. Bi suu-suu,yiri suu-suu,suma suu-suu,a bee do ye so na Tujoro kele nyi do. A yoro dolu yere ye ye, yo Dyani “ Tu lamaraninu” ni Djeke ta, wolu ye dibini ne, moo te se do na minu ro, Sisa, wolu baaralu bara wili i ro N’zere-kore, ka alu ke djamana nafolo dolu di. Tukoro fana balu ka siya. Wo balu, yo Milo, Bale, Kowa ye bila la Djeliba ro, dolu fana, yo Moa, Lofa, Dyani ani misemani gberelu, wolu ye bila la Osea Atilatiki ro. Wo safe ко wolu ni a duula ta wolu fe-fe ye wo di sa, fe mi ye wolu la wo le, bawo kulu te se bori la alu ka, wo nya, alu tono ka doo. Yiri balu, minu di ke bo yirilu ni mako siyamanu di wolu teeni ka bo a la yiri tonoma suu gbere siyama ye Tukoro. Wo yirilu: ti-dju, bana, woro, kafe, gbei-dju, kakao-djulu, bee ye Tukorola ke la nafoloma yoro di. Tukorola ro sa balo suu10

bee do ye ye, koni a balo yere-yerelu ye malo, banaku, wuse, ni namasa le di. Wanya no sobo ka siya Gine djamana ro, koni Tukorola ta le ka siya a bee di. Tukoro fa fe i be se ka solilu, hi siilu, ni lelu, ni wodo, ni sula, ni konyo suu bee do ye. Kono suu bee do fana ye Tukorola kele nyi do: wolo, kami, poro-poro, sele, bibi ni naanaalenu.


1. Ni i ka’ me ко Tukorola, wo ye è na djamana yoro do le di, a yoro djo ye wo di?

2. Djamana gbere djonu gbakflni Tukorola la?3. Tukorola toomasere ba ye mfl di?4. Mfl ni т й ко ba gberelu ye Tukorola la geogarafi ro?5. A na djamana tini bee ro b6ba ye yè ne? A too di?

A logba?6. Tukorola kilima ye di? A sa-dji ко do?7. Tukorola ye yoro yilini ne di? Мйпа?8. Mflna sa-dji ye na la уё yo Koodjidala?9. Ко ba djonu ni djonu ye Tukoro?

10. “ Tu lamarani” djeli ye Tukoro уё? Alu ye ml?11. Mfl baara ba bara damina Tukoro ye yirilu ka?12. Mfl ye Tukorola fisaya la yoro dolu di?13. Sobo kflba ka siya Tukoro. Djonu ni djOnu?

KONAKRI (1)

A na djamana faamaya so le Konakri di. A na kutii ba ye ye ne, a na nyemoo siyama fana ye ye ne. Moo di a fo tu ко Konakri ye so kuda le di, bawo a sa 70 le ni. A na kapitali yeyoro, mi no te, 1885, soni fila le tere ye, kele too tere Konakri,do too tere Bulbine. Bi Konakri no soni doomani wo le kele too ta la, a soni to kele fana too ye kuda do la, Konakri tele-bo ro fa no. Koloniyalistilu ma Konakri ke a ha djamana kapitali di gbasa, bawo, Konakri pori lo-diya le ka nyi ka tami yoro siyama ta ka. Konakri bunya duma kobida siyama di. Moo minu k’a ye saro, wolu baa a ye nyina, wolu di fili a ma. A na so ba nyi siini koo-dji bolo do le ka, mi logba di kilo 3,5 bo. 1891 koodji bolo wo ni duu tolu bilara i nyo ma digi do bolo. Bi, a leili Tubo wo ni duu to bilani i nyo ma digi saba le bolo. Nee-■sila ye tami na wo digi le do ka. 1960 digi wolu fila wo te gbede na duu la, bawo, biro siyama ba le loto ye. Tubo ni duu to bee bara bolo do i nyo bolo. A na kapitali wo ye so tje ba le di. A silalu ka bo, alu teleni, sila wolu bee ni alu ta nimoro. Wo ко tele te moo djani na yo a ye fo la nya mi ma. Fa bee, makoro-djulu ni kokodjulu dule ye moolu sutura la, wo teeni ka bo a la, fonyo duma ye bo la koo-dji ro kudei ka na moo ma.

11

So ni a la bunya wo fana, wo liee lamini sila ba kele na, mi too Kornisi. Wura la, baaralu bee baa ba, moolu di alu la watirilu ta ka wo alu rotaama ye, dolu ye alu se ma, alu ni alu la debava. Alu di wo domuni miseninu ke ye, moo dolu fana di alu ко. bawo, pilasi ka siya. Su baa folo na la alu di alu kosei alu la lulu ma.

KONAKRI (2)

Konakri la tjenya, a la baraka, a kolu benya, anu menu la so ye, anu menu la kapitali ye, anu da ka doo wo koma ro, anu ka ka k’a to, Iola menu ye a ye la, wolu ye a nyafo, anu baa a fo nya do ma, a di fo ко a bara le. Wo nya, kuma ye lolanu bolo. Ili Tubo toofe sa, a tele-be ro fa no, duu lakorini dolu ye ye n’ a ye ili de Loslu di. Wolu bee ro, Kasa le suduma kapitali la, 4 kilo. Kasa ye ili le di mi logba di kilo 7,5 bo. Wo ко fana, tinima yoro le, a duu fana ye nee-duu le di. Ili de Los wolu la kuma кого ka siya, a makini-kinini fana. Awa, djonya ye ke la fadagbeni djuulu bolo tuma mi na, a bade fadafi do lu, menu tu bara mina, wolu tere wo la ladaro la ili Rum no ye ne, ka alu taa tuma makono Ameriki. Wolu siyama fana tere faa la ye ne toroya, ni koko, ni maloya bolo. Djunyaro, moo si te a lo, farafi bereya mi faara tubabulu bolo alu la djonya sila wo fe, alu la kelelu ro, ani alu la toroya tolu bolo, alu ka menu la Farafina ka. Moo di a fo tu ka fo moo miliyo sere le faara. Wo farafi djulaya ke tubabunenu fana tere tono ba le bo la a bara moolu го. Ко кого fola dolu ye a fo la ко ali bi, wo faragbene dolu la nafolo to djiini alu ко duu ro ili Los yoro dolu ro ye. Waati se fana, akilelu ka ili de Los mina, ka bo siyama lo. Ali bi wo bo dolu ku-kuduninu ye ye. XX siyekile la koloniyalisti faraselu la ili mina. Wolu fana na miriya folo ma ke fosi di fo ka kaso- bo lo ili Tamara ka. Farafina fa fe-fe tere alu bolo; alu tere wo bee kaso la moo lataa la ye ne. Wo nya, ili de Los tere yoro masilani ba le di. Ka’fo wo masila ye bo a la, ka alu ke yoro nyuma ni baara-ke yoro di, fo ana djere soro ke mi keni nyi di. Bi, moo siyama ye wo la ili de Los wolu mafele la, k’ alu kosei, dolu fana siini ye ka baara ke. Ili de Los Farafi de kasara yoro, ili de Los Farafi de baa i lo yoro mi no ka a miri faragbelu ma, a di alu suu lo, ili de Los yoro mi ye yoro di Farafina nyemoo siyama faara yoro mi no, ili de Los ye yoro le di, a te se a mafele la gbasa te ni nya-dji ma bo.

Alu ye ny in ika l i minu djabi:

1. A na djamana kutiiya so ye mi?2. So wo ye a na djamana yoro djo kele no?3. So wo "kuda le baa, baa a koroma? A sa djeli ye tè?4. Soni siinya, kuma кого ka siya nike? Di?

12

5. Ili djo ni djonu ye Konakri telebe ro?6. Faraft de bee ka Ili Tamara ni Kasa 16. Mflna?7. Ili wolu ye mu di butfl?8. A badéma djonu tere taa la ili Rum na?9. Ili de Los fana ta kuma ka siya kosebe. Mflna?

10. Mflna ili de Los nyi diyara faragbelu nye kosebe?11. Konakri ye so tje ba le di. Mfl ni mfl no?

II. A NA DJAMANA MOOLU

1Moo suu siyama ne a na djamana kono. Folo, koloniyalisti

tu bara moo wolu bee ко do i nyo bolo, ka badenya bo moolu wo te, ka nyakunaya lado. Koni bi, kata a na djamana ka a djere soro, a ka a faka ba ко folo mi na, wo le kera, ka fara- fassiya bo moolu wo te, ka nyakunaya ni djuuya ni besekoni- teya bo moolu wo te, ka badenya ni be, ni nyiya lado bee wo te, ka bee ke kele di. N’ na Peresida djere ka’ fo a la kuma do ro ко: “ Bi, lola ba, duure ba, moo si ma ka butu ka’fo Gine: “ Ne ye Soso le di, ne ka fisa tolu di, note, ne ye Manika le di, ne ka fisa do lu di, ne ye Fula le di, ne ka fisa dolu di.” Bi djamana kono Manikaya te ye, Fulaya te, Kisiya te, Sosoya te, Gbe- reseya te, Tomaya te, Konoya te ye. Bee ye moo le di, bee ye Adama de ne di, bee ye Gine de ne di, badema kele ne bee di. Wo ко fana, moo minu boni djamana gberelu ro ka na a bara yo Wolofo, Moosi, Bawule, wolu fe-fe fana ye wo di.wolu bee ye a la bara le Gine kono. Wo moo wolu fe-fe ye wo di, wo do-do ma ka ka a yere mi na lola di a bade ne bee wolu bee di” . Wo nya ma, i baa wo Gine bi, i be se ka moo suu siyama ye ye, Ala ka dafarabo bila menu wo te, koni siyama no. Koni wo moo fe-fe ye wo di menu ni menu ye dina kele no wo, alu te dina kele no wo, menu ni menu ye alu nyo ka me na wo, menu ni menu te alu nyo ka me na wo, bee beni ко kele no, bee dumai nyo ne, bee kudu ye i nyo kana, bee djatoni i nyo no, bee ba- demaya sii ro i nyo toofe, bee miriya ye ко kele ne di, djamana ye yiriwa, ka wo nyefe.


1. A fo, moo suu kelè ne a na djamana ro?2. Kolonyalistilu ka mfl nad6 moolu wo te folo? Mflna?3. Kabi djamana ka a djere soro, mfl kera?4. Kfltii balu djere ye mfl fo la, ka bila moolu wo te ma?5. Djamana moo dolu tere alu miri la di folo?6. Moo be se ka moo gbere suu djonu ye a bara?7. Moo wolu ye alu bara le a bara. Mflna?

13

8. Ala la dfifarabo suu djo ni dj6 be sc do na moolu wo tc?9. A fo, wo dilfarabo di tnoolu kori ke la badéma di?

10. A bara moo bee b£ni ко kclé no? I be wo lo mil ma?11. Djamana kono moo bee ye alu miri la mfl ma?

(A NA DJAMANA MOOLU)

2

Bi-bi te djamana moolu ka siya moo 3.000.000, wo nya ma dasite ye moo 11 Am2 kono. Koni a moo wolu le ma rofara nya suu kele ma duu-kolo fa bee ka. Konakiri kele boni a ro wo mi ye moo 300 di km2 kele kono, yoro minu moo ka siya wo ко wolu le: Futa fa di, Labe dasite tamini moo 50 la km2 kele kono. Wo baa bo ye Tukoro fa, 20, wo baa bo ye, Koodjidala, Konakiri duula nike, 15. Yoro dama wolu bo ко a la, moo ka siya djamana fa menu ro butu, wo basa basani ne. A ka djamana yoro ba naani mi kofo fana, moolu fana nofarani sii-djama naani ne di. A ye wolu moolu too le folo ya tu, a te na do na wolu la situari ro bawo, a te situari sebe la bi. Koodjidala Na- lulu ye Rio Kopani ni Tristao fa fe ye. Mikiforelu ni Ladu- manu ye Boke fa fe. Bagalu ye Konakiri safe fa. Koodjidala moo wolu bee ro, Sosolu le ka siya a bee di. Sosolu ye Made moolu le di, ka bo Suda fa fe, alu nani ко nyi ne la Koodjidala. Futa fana ye Fulalu bara di. Wolu le ka siya a bara djamana moo bee di, 40%. Alu bora Masina le (Suda) ka na ke Djaloke lola di. Ka ba waati se, alu nara ke djamana wo tii di. Alu ka Djalokelu gbe. Nafolobatii le Fulalu di. A bara djamana ro nisi ye alu le bolo ka tami moo bee ka. Wo ко alu le folo ka nisi-daba ко lado djamana kono. A dolu ye senekela, a dolu ye djula balu di. Bi butu Djalokelu ye Dabola, Korosa, ni Labe fanu le ro. Futa safe Gine Portugesi toofe Konyiyagilu ni Ba- sarilu, ni Badyarakelu ye ye. Awa, Gbekana ro sa Manikalu ye ye, wolu boni Suda ne ka na alu sii Djeliba ni a bololu kokofe. Manikalu la situari koroma ka siya, a be na wolu dolu nyafo sebe gberelu ro. Manikalu fe-fe ye wo di, wolu ye baara siyama kelalu di. A siyama ye djulalu di, dolu ye senekela di. Awa, Tukorola ro, Kisidu ni Gbekedu, Kisilu ye ye. Kisilu ye baarakela balu le di. Ко miseni buru-burulu yo taama-taamalu, wo ma di bake alu nye. I baa bo Gbekedu ka na Maseta, ye To- malu bara le wo di. Tomalu ye moolu le di fana, menu masumani, alu limanayani moo siyama di. Kuma siyama ma di alu nye. Ni Toma ka a fo i nya na, ко a be mi ke, fosi te a sa a di wo ke. I baa bo Maseta ka na N’Zeregbere, Gbereselu le ye. Wolu fana ye a bademalu le di, Tubabulu na ma diya menu nye a bara. Tje do tere ye ко N’Zerela Togba, wo ka tubabulu kele Kosebe. Gbereselu ye moolu le di, Kara ka di menu nye a nyama. Bi-bi te i baa wo alu la soni fe-fe na, i di wo lekoli bo tere ye. Wolu fana kofe kalawo Liberiya fa Maananu le ye,14

Djeke fa ka yele ha Liberiya. Maanonu ye moolu le di menu baara ka di alu nye. Ni i bora N’Zeregbere, ко, i ye wo la Kote- ware fa, i baa se Lola i bara se Konolu fana bara. Konolu ni Gbereselu ye moo suu kele ne di. Kono ka ni Gberese ka yele yo Manika ka ni Koninyaka ka. M’ba, wo Gine denu ni alu la siyaya wo, wolu bee miriya ye ко kele ne di. Wolu hami ye ко kele ne di. A na djamana di wo nyefe nya mi ma. I baa tere Konakiri ко mi ma nyi ye. I baa taa a so miseni fe-fe kono, i di wo a tere wo fana ma nyi ye, i baa tere fana ко mi ka nyi a so kele ka nyi a so to bee la. Kata a ka a djere soro, m’ ma la la ni djamana moolu beni a ro ka se Gine denu ro, m’ma la la ni djamana moolu bolo doni i nyo bolo ka se Gine denu ro.


1. A na djamana moolu ye moo djeli di bi té?2. A djamana la dasite ye moo djeli di?3. A fo, moolu be rofarani nya kelé ne ma fS bee?4. Yoro djumanu moolu ka siya kosebe? Muna?5. Koni moolu rofarani siidiya ba djeli di?6. Moo suu djonu ye Konakri fa no?7. Moo suu djonu ye Futa? Gbeka? Tukoro?8. Moo wolu bee ni alu ta baara balu, a suu dj6nu?9. Moo wolu bee ni alu ta djoo balu, a suu dj6nu?

10. Mflna Maano dolu ye Liberiya ka mé na?11. A bara moolu ka siya, koni miriya djeli ye alu la, ka

bila djamana konyalu ma?

III. YIRILU

BANA-DJU

Farafina so siyama ye ni i kera ко lakorosi baa di, i di a tere, yiri-dju ba ye wolu bee tema. A siyama no fana, yiri wo te yiri suu gbere di, fo bana-dju. Bana ye yiri le di, mi dju be se ka bunya bo, mi be se ka djaanya, ka tami yiri siyama na. A bololu ye sari la le fa bee fe. A fidalu ye dibi la le, ka dule ba lada, a lili nu fana ye djii la le duu кого koso-koso, wo nya bana-dju labe sa-fonyo bolo wo ka doo. Sama baa do, bana di a fere ke. Waatini baa tami, a fere wolu di budu, bana denu di bo, ka mo, ka te. Alu baa te, bana kiselu ni alu djolo fuluf.ele- ninu fana di bo. A kise wolu la feyama, fonyo baa tee, wo be se ka taa alu di yoro dja, alu baa be yoro mi do, alu di fede, ka ke bana-dju gberelu di, wanya tema ye. Bana kise wolu

siyama ye fede na ka ke yiri di, koni a dolu fana te bo la a ro, bawo, wanva djolo le wolu mafaa la. Wo yiri sc dolu te tele wuye soro na yiri ba gberelu dule bolo, wo ко fana, biyanu ye asivama domii na Ni menu fana bora wo toroya mise wolu ro, ta djani baa ke, wo dolu di to wo ro. Sani bana ye ke so tema bana di, a fo a bara bo ко siyama do. Sa-fonyo bara kori a la, sa fere bara a makoto, wo nya a be se k’ i lo butu moobayaloli ro. So tema bana fana ye yiri masilani ba le di, ко siyama ye ke la mi nya na. Moo balu ye alu nyonyo na a le le кого, so-kono kuma siyama ye ke la ye ne; so ко кого siyama fana ye nya-bo la a le le кого. So-kono bana na tono siyaya ma, too ко gbara so-kono moolu ко di-di, alu la teera te se la a le ma. A mabunya ni bee bolo, bawo bee beba ka a mabunya.


1. Yiri suu ka siya wa ro, i ka a djo ni djonu 16?2. Yiri suu ka siya fana so kono, ka a djonu lo?3. Yiri dju kelé yorolu ka siya, i be se alu mada na?4. Wa ro yirilu ye bo la toroya siyama ne ro. Dj6nu?5. So kono yirilu misenu fana ye bo la toroya le ro. Dj6nu?6. Yiri suu djonu ye la na so kono? Alu tono?7. So tema yiri ba too ye di?8. Yiri wo ni a tolu te kele di, nya do ma?9. Мй ni т й kolu ye ke la yiri wo кого?

10. Yiri wo, i di a tere, baara ко siyama ye. Mfl ni т й ?11. Мйпа so kono moo bee ye a mabunya la?12. Bana bee tono ye a la. Nya djo?

TI-DJU

Farafina, ti-dju ye yiri tonoma ba le di, moo te se mi tola i ко, ni i ka ke yirilu la kuma ka. Ti-dju ye yiri le di mi ye djaanya la leke-leke, ka ke yo a seto le Ala-kolo ma. A dju yere wo ye ma- nuu na la gbalaku. Barima te ke la a le la. Safe a bolo bee ye lo la i nyo toofe ye ne; ka ba ka a torokoni tudu wolu tema. A fidalu te bunya la, wolu bee misema sere-sere. Ti bulu wolu кого sa, ti nyaranu ye ke la ye ne. Ti nyara wolu mere baa ke, ti-de bee di fi, koni a de wolu baa koo la, alu di yelema ka wule boro-toto. Ti moni wo sa, ni moo ma alu kadi, alu di budu alu djere ne, ka fede, ti-dju gberelu di bo. Ti fe le ladato wo di. Ti fana ye suu fila le di. Ti dja wo siyama ye wili la le a djere nye, ani ti kuruni, wo ye la na moolu le bolo. Ti suu-suu, a bee ye nafolo ba le di. 1 baa ti nyara tee, i di a la fida кого, note ka a tibi. A baa mo, a bu bese ka ke tulu wulu di. Ti kolo menu fana boto tulu wule nada ко, wo ti kolo wolu le teto, ka ti kiseno nabo. Ti kiseni wo, ni i ka a yila, i di ti tulu gbe lada, mi be

16

se kc la mafe suu bee do lulu di. Ti tono da te a de di. A bulu ye tee la, ka wo ke bo ti di. A fidaninu fana dolu ye wo fu bo la ka a boro, ka fe mise siyama nada wo ro yo djolu. Ti-dju djere fana dolu ye yele la wo la, ka taa a bolo dolu tee ka wo fura ye, ka ti-dji labo. Ti-dji wo te ke la fe gbere di alu bolo fo baara tuma, ni tele gbara alu la, mi loo ye alu mina, dji do te alu toofe, alu di i mi wo ti-dji la, ka alu hakili sii. Folo, moolu tu te ti ye la yiri sebe di, koni bi bee bara i sebe do a la ко la. Ti fe ba ye dolu bolo sisa. Ti ye ko-da-fe yiri le di.

A lu ye nyintkali minu djabi:

1. Ti dju ye yiri toomasere dumè ne di? Muna?2. Ti dju kolo ye di? A bululu ye mi?3. A fo, ti dju barima ni a bolo ye ke la a la?4. Мй ye ti bolo yala wo ro?5. Ti ye a de ke la mi? A de wolu too di?6. Ti denu mere fadi ye ke la a ka di?7. Ti denu baa koo, ka mo alu ye ke la di?8. Ti dé wolu tono ye mu ni т й di?9. Tulu wulé ye lada na nya dj6 ma?

10. Tulu wule wo tono ye т й ni т й fe balu di?11. Ti de tono ye т й ni mfi suu gberelu di?12. Ti dju yere fana tono ye dolu ka. Nya djo ma?

KAKAO-DJU

1 di deni moo ta manyinika menu ye sokola domu na ka’fo mu ni mu ye ke la alu la sokola nyi di, a do-do te se i la kuma wo djabi la a nyama. M’ba, deninu, sokola te fe gbere di, fo sukara ni какао muu basani. Какао ye yiri le di, mi ye ye la Farafina ka tami djamana siyama ka. A yiri te djanya la kosebe, a te bunya ba suu wo fana ke la. A fidalu ka kuba. Какао ye yiri masilani ba le fana di ni moo k’ i miri a de ke nya ma. A le ye a de ke la mi? A ye a de ke la le ka bo duu ma ha a yiri sama. De wolu ka kuba, djaanyani, lamoni sule, a fufulu le wolu di. A fufu wolu mere ye lafi na le, koni alu baa koo, a bee di Iawule yo namasa mo. I baa fufu wo le kadi la, ka alu te, i di какао kise labo. Какао moni suma ka di a nyama. Какао ye sene ba ke la a bara djamana mi no, ni a ye Kote- ware di, folo, wolu tere sika la a sene ко ro. Dolu tere alu miri la, ко a la ко ka gbele, dolu tere a fo la, ко a tono ко te te. Koni kata wolu ka na nyaye a la ко т а , wolu ka alu sebe do bere-bere ke. Bi i be se ka какао fe minu di kilo yirika-dja bo ye moolu bolo ye. Wo moo wolu siyama fana bara ke nafolo- tii di yiri nyi bolo.

17

KORONI

Koroni fu fanii ye di la yirint ne bolo ni a ye koroni-dju di. A yiri-dju te djaanya la kosebe, a te bunya la fanA. Koroni fere baa buru na. i di koroni dè gbcdè ftnu ye a dju la. A dè wolu baa koo. alu to-to fi wo le ro ka te. Wo tuma, koroni-dju bee di lagbe koroni fu bolo. Moolu be na seilu di ka koroni bo. Se baa ke so. alu di koroni wolu kolo bo, ka a fu si, ka a da, k’a ke djese di. Kari wo baa siyaya la moo mi bolo, a di taa djesedana bara, wo be na daliba fant nobè a nye. Folo, koroni tere sene la le a bara kosebe, a tono tu ka siya Farafina ka. Koni bi, a la ко te ba ro, ко gbere d6 ma koroni tunfl fo tubabulu na nyt a bara. Kata tubabulu nara, alu ni alu la djulaya babali di, alu kana alu bara fant suu lobali dolu dii a kSna. Kofila, alu la fani wo bee te si soro na. a do kata wolu sa daminara a bara moolu bolo, kata bee darira wo manyere faninu ко la, moo si m’i sebe do koroni sene la wo ко. I bara koroni tununya ye!' Koni yani waati te, a be na a sebe d6 koroni ко la iko bawo,. a ye debava siyama tiilu sutura la a nyama, dentnu fadiyabo ко го, deni do baa sutura, moo balu le sutura ni wo di, bawo moo siyama ye wo di ba bo la alu kfl, alu dénu la fant ко le ro.

KAFE-DJU

Alu ka lo yirilu fana ye suu fila le di, mènu ye wili la alu djere nye ka djaanya, ali moo si ma alu ani moolu ye yiri menu sene la. Wo yiri sene talu ro sa, kafe le wolu bee tonoma ba di. Kafe ye djamana lakalayantnu yiri le di. A dju te bunya la kosebe, a te djaanya la kosebe ka tamt metere naani ka. A bolo misènu ye siyaya la a la. A bulu fana fede ye bunya la. Kafe fana se ye make la le, alu baa bunya nike, i di taa a se wolu siyama la yoro kelé no, wo di ke kafe fe di. Kafe-tii ka ka ne, tuma-tuma, k’a a la kafe korosa, ka i djSto a ro, tinyali fe misémnu la ко la. Kafe dolu ye alu de ke la djona-djona, ka- soro alu djere dju ma bunya kosebe folo. Kafe fere lagbent ne. A fere wo fana te bunya la kosebe. A fere wolu baa budfi damina, kafe gbedé ye, i te a fadi ni fida kede datebo 16. A dé wolu baa bunya sa, ka koo nike alu di wulé damina, alu wule tuma wo sa kafe suma duma ba ye bo ia wo tuma le. Alu baa waatinf ke wule wo ro, kafe-tii ni a la debaya be na alu kadi damina. Alu k’a 16, ni i ma kafe kadi a wule tuma wo, waatint baa tamt wo ко. alu di budfl damina alu djere nye. Kafe kise kele-kele wolubee fana ye alu ta folo no. Alu baa dja, mast be se ka a susuka a folo wolu bo a la. Kafe kise wo le sato loolu ro. Kafe ye djama nafolo ba le di. Alu k’a 16 moo mt bee ye kafe sene la. wo bee te kafe mtna di. Wo ко fana ali wolu baa ke kafe minadi, wolu fe-fe kele te ba a sene kafe fe kelé mi na. Wo nya„

18

kafe wolu ke to di fo ka alu lade djamana bolo ka alu lataa djamana gberelu ro, a di wo fait djamana gberelu ro, a di wo fait djamana nya na fe gberelu la yoro menu ro.

Alu ye nyin ikali minu djabi:

1. Kafe ye yiri кйЬа le di baa yiri misè?2. Kafe ye djamana djonu yiri di?3. Kafe dju ye di? A logba metere djeli di?4. Kafe ye sene la nya djo ma?5. Yiri nyt baara ka siya kosebe. Nya djo ma?6. Kafe lana ka ka ka т й ni mfl baaralu ke kudei?7. Kafe fere ye di? A ye a fere ke la tuma djo?3. Kafe de ye di? A ye yelema na di?9. Kafe baa mo, ni i ma a kadi, mu ye ke la?

10. Kafe denu fana baara ka siya. Nya djo?11. Muna a ye fo la ко kafe ye djama nafolo di?12. A ye djamana bee la nafolo di, di?

IV. WANYA-NO SOBO, DUU-MA NI KABAMA F£NU DOLU

KONYONI

Konyont ye Wanya-no sobolu ro doomant do le di, mi kiyani sobo siyama ka. Ko-da-fe-la le ka di a le nye kosebe. A bololu ye le yo moont ft djere bololu, a be se ka a la domQni fénu ta mi na ka bila a da. A fadi, si ba ye wo mt ma, labani ко gbeleke dj§ ba ma, a be se ka a dfi mt na, yiri bololu la sa. Konyont ye sobo tjedjuu ba le di. A kfint ye a ku yo lèburu kumuni, a nya-kisent fila woni wo ro, a nfini nokadini, a da-gbololu dflni. I ka konyéni ye ко ta, a ye a masa la, bawo karagba le ka siya a ro. Ni i ka konyont masumani ye tfl, a fo ко a ye karagba nyint na a fadi ro, a be se fana ka karagba menu nyimi, ni кбко gbara a la. Konyont fana so ka djuu kosebe. A baa tamt yoro-yoro, a di tinyali ke уё, a be se ka kede, malo, kaba, banaku ni wuselu tinya senelu ro. S6 nyuma kelé mt di ke konyo na wo ro butfl fo a gbe duma mt ke. A baa makani mè tu, a di bori.

NSANI

Nsani fana ye wa ro soboni ne di mi na kiya tamini sobo to bee ta ka. A le ye ye la yoro ladodninu le ro, tulu ro, note yiri wolu ro. I ka nsani mafele tuma-tuma, i di a ye a nya-kise kflba fila ma, ka fo ко le ye a le, kokudei. A tolo-fida dja fila wolu

19

te sii la yoro kelé. A baa fo i кого gbe, wolu di lo yé. Nsant fadi lafini ne yo duu-kolo ta, wo le fanè ye a ke la, a tunfl duma. Nsani te bo la kosebe tele ro, koni wura dona tfl, a di a kfl nabo a la déka ro, ka a nya lo bolo bere la ani bolo numè, a baa 16 butu k’a fo ко djuu si te a nye, a di bo ka bori damina silantnu ka. A toto bori miseni wolu le la sa, ha suba ma, ni a do iko a la déka го. Nsani na ko-ko namana 16 moo bolo, i ka ka na ka a la kiya folo lo. Todi-todi di la, ni sobolu la kiya ко di fo a ro, i di wo nsant too tere wo bee ro. Faka gbere te: nsant na, fo kiya.

MINA

Mina ye wa-го sobo le di mt logba ye yo nisi-de karo kele. A ye sobo dja ne di, a se kuna. A gbelénu ka dja, alu ka mise, kolo gbasa, ka ba ka wolu laba ke toro nflnaboninu di. A fadi wo fana tjenya a ka, wo te ко gbere ro, fo a manyenya gbe ni wule na. A ко fana ma dja. A kfl ka dja, a tolo-fidantnu kamise, a kerelu ka mise. A nya-kise kflba fima ye lo la fa bee la.

Mina na yelema ka a ke so-kono biyS di, wo m l gbelé.


1. Wanya no sobolu ka siya, alu rofarani suu djeli di?2. Konydni ye a suu djonu fe?3. Konyoni ye sobo le di, mt masilani. Mflna?4. Konydni boni moont ft na? Nya djo ma?5. Копуб te sobo nyuma di. Mflna?6. Konyo ni nsani fe djo ka bo?7. Nsani ye sobo suu djo di? A fadi ye di?8. Mflna nsani te bo la gbela tele ro?9. A ye bo la gbeka tuma djona? Mflna?

10. Mina tjè sobo siyama di. Mu no?11. Mina fadi ye di? A nya ye di?12. Mina ni sobo djo boni i nyo na?

SA

Sa keni duu-ma fènu ro fè masilani ba le di. Ni i ka a ye a senetie la duu ma, btnu wo nvala, fo i fadi ma si bee di do i ka. A baa ke taama la, tnaka te a la. a ye nama la le yo dji beko folo no. A baa tamt tele koro. a di menè-menè yo dubale.A baa see, a di a la yoro kelè no. k'i mini-mini yo ka-na kono. Ha! Fè djuu! Moo mi baa tee a djere ro ka a ma do kono suu wo la, a di a rofulè kelèni, ka nyi, a solini baamalu gbagba i ro, wo d6 baa ke. i gbelè di tunu, wo baa bS i wodd di funfl,i ni ko le i ny6 bolo wo di. Dènt, ni sa nara n’a i kt, wo kera

20

sama wo, karoma wo, i kana nyina, i se yoront wo tee nike, i ye i djeli do labo, kosa sa baa do di bo wo fe. I noo da mt lala i la wo di ye i rodja fana ka wo djani ntke nee kalam£ na. Ni a do fanè ka a tere ye yoro mi wi ma dja docotoro-so la, i kaliya ye taa уё. Do otoro be se ka basi pikiri kalima ke i la? Sa ba saba mt fana ka siya a bara, wolu te: maninyè, turu-sa ni bt- kene-sa.

BABA

Baba fana ye duu-ma fè ne di mi ni sa tere na bo i ny6 na. Mi ye alu bo la i nyo ma sa, wo le sè naani ye bSba la, sè do te sa la. Baba tjedjuu n’ nya na fe yeni siyama di. A gbolo wa* nyani a ka a fadalu bolo, a nay-kudu ka Ьб, a nya-kise wulèni yo ta, a da wo ka bo, wo kono lafani te gbere la fo nyt djuu gbasa. A ко ka dja, ka ba ka wo fadalu rogbiliya ka tami sa ta ka. Ni i ka baba masumani lani ye gbere la, i d’a fo ко yiri djara kti-kudfi do le lani. Koni ha, ni a ka soboni do tamito ye wo tuma tfl, a di bori wo ко, ka a da ba nyt gbSgbfl wo ro, ka wo sama, ka taa a di dji ro, bawo a ye a la fè siya mil fan la уб ne. Baba ye gbere ni dji wo te sobo le di. Waati dolu la a ye dji ro, dolu la fana a ye gbere la.

BASA

Basa ye duu-ma fénu ro doomSnt do le di, mi boni bflba la kodju. A ni tjè. A tjemata, wo kit wulèni, ka a kA naft, ka ко kana, wo la burOsani yo buudi gbe. Basa ye duu-ma f6 misfini ne di, mt kfl kéde a tolu siyama di. I baa a ye bori la duu ma fida djaranu tema, i di a fo ко a sè te se la duu ma. A baa mené-menéni mi ye wo tuma, a di а пб nabo, ka wo lakunft. A baa fa la kosebe butfl, a di yele yiri la, ka wo i la уб. Basa ni mulukulu ye badema le di.

LI-KISE

Kabama fè misèninu lank no, li-kise le ye tonoma di. Li-kise ye lu-mooni suu do le di. A ye baara la kosebe. I ka li-kise ye ко ta, a ye yiri ferelu toofe. A baa i sii do la, a di wo s(ibu, a di bo уё, ka wo do gbere la. A baa bé, a la yiri fere siyamè mafele wo la tuma mi, i di a wodo ye, wo ma, gbé-gbSn! suu do ye yè. M ’ba, a tere gba-gbani wo le nyint na yiri ferelu la. A taa to wo gba-gba di mi? A wo to wo di, gboka ne do. Gbéké ye yiri fara suu di le di, note ba bolo dSni, so-kono moolu ml bilala yiri do birima ro. Ni i k’ i lo gboka wo toofe yiri la yé, i di li-kiselu la baara ко 16. A dolu ye do na gbéké kono, a dolu ye alu firt-firt

21

na a da кого, i d’a fo ko wolu te baara la, bawo li-kiselu be se ka wo tii bo alu to na. M’ba, li-kiselu toto gboka wo le ro, tuma- tuma alu ye baara la hS, alu di na a lafa li-fa-fè na, ka b3 ka li-dji ke fa-fa wo dolu ro, ka li-ba ke a dolu fanii 110. Li-kiselu kusa alu la baara rosii la alu nyo te. Gboka kelè no, li-kise ni a la siyaya kelè pe ye kili la ke la ka li-balu lada, baara gbeje te vfo la wo ko. Dolu fana ye уё, wolu le li-dji nilifa-fènu lada na, baara gbere te wolu la wo ko. A tolu sa, wolu ye gbdka kono gbè na. Telema ro sa, gboka tii be taa 16 do ro, ka wo gb6kS mafele. Ni a ka li tere a ro, a di faant koront do lamene, ka wo sisi lawo, li-kiselu ma. Sisi wo baa li-kiselu nya-lamint, wolu ditaa gboka fa kele fe, gboka tii be li-fa-fanu sama ka alu bila ala bara ro. A baa ba li-fa-fa siyama samè na, a di gbokè tufl. A baa na lu ma, a di li-fa-fanu robidi ka li-dji labo, ka ba ka fa-fa nokolonu ke daa do ro, ka ta bila wo la. Wolu ye djnt ka tuma mi na, li-kanya yeléni di djii daa gbere ro, folo кого. Ka- nya wo sa, gboka tii be na wo sa 16 do loo ro. Li-kiselu fana ■be na alu la baara damina iko ka Ii-fa-fa kura ni li-dji kura lada.

Alu ye tiyinikali minu djabi:

1. Likiselu ye sobo kuba le di, baa a mtséma?2. Likiselu ye ye la mi tuma-tuma?3. Muna a ye fo la ko likiselu ye sobont tonoma le di?4. Likiselu ye baara la kosebe. Nya djo ma?5. Likiselu si yoro too di?6. Gboka suu ka siya. I ka a lada nya djo ni djo 16?7. Likiselu rofarani suu saba la di. A folo too di?8. Alu suu filananu ye mfl baara ke la? A sabananu do?9. Ni i ye a fe ka li bo, i be mu ni mu ko ke?

10. Mfl ni mfl fè suu ye ke ia gboka kono?11. Li dji ye lada na di? Li kanya ye lada na di?12. Li kanya tono ve mfl di? Li dji tono ye mu di?J3. Ni i ka likise bèe gbè gboka no, mfl ye ke la wo ro?

TONU

Lo do kara-dénT fila boto karata la, alu k’a ye, sa-kolo ro- fini, yo sa ko be bana ro. Koni, mi ka alu konorofili iko, tara tfl te. Alu do k’a lo, ni sa ye a fe ka na a siyama do, moo di wo 16 sa ko la tara fe. Tara do tfl te. Wo ko fana dentnu konoro- filira kamasorè, iko sama-dji tfl bara ba. Alu konorofilini wo se alu bara tfl, alu ka alu fa manyinika. Fa bo ikoro, ka barika wo mafele, wo kulera ikoro: “ Tonu le!”

M’ba, lamaa le daminani ye té. Kaliyaro a ka a dényolu bee kili. Yani a ye fo, ka’fo waatini bara se, so-kono moolu tfl

22

bara kuma nyi me, a bee tu bara se kenema, ka tonu gbe damina. I k’a 16, tonu ye gbè na maka ne la, maka ma di alu nye. Wo nya so-kono moo bee le i ro nyi di sa. Dolu ye djébe fo la, dolu ye bariko korolu magbasi la koloma la, mosolu ye kule la. Bee ye lamaa wo la, kosa tonu baa wo mè, alu di tami alu kana djii. Koni a ma Ьё. Wo m^ka wo bee ye i ro, tonu ye na ka, alu narani i nyo na, alu ka siya bana kolo ro, fo moo te tele ye la tfl. I baa alu kabalu ka mé i пубпа, i di a fo, ко fonyo le ka ye- tu кого, yirilu fida la. M’ba, to keni alu mafele wo le la, miri ye i ro tuma mi na ka’fo a do be alu tami to le, t6 kelè-keléni dolu ka djii damina, damasa i кого to bee ka djii. Alu djii wo- кого butfl, i baa i nya’ la wo fa-fa, wo bee la, wulèni, tonu la, yiri wo, sene wo, bonu wo, tdnu bir’i m6 a bee ma. A loni butfl ka’fo bé-bé te a ro, t6nu ye a fe ka tinyali ke, moolu fana ka alu te sidi tonu kele la. Tjelu ye tonu faa ka koloma djanu la,, bosa misè ye dolu bolo ka alu gbé, kala menè fanè ye dolu bolo ka alu madjani, déninu fanè ye alu se-titiri ke la ka dolu fede duu la. Koni wo bee ye i ro, a ye yo t6nu faa wo le ye tami na alu la siyaya la. Moolu see tuma butQ sa lere saba toroya kor t6nu djere ka alu wili ka yoro gberelu magbé. Koni sani alu ye wo, alu ka so-kono moolu djei-tee la, bawo alu ka sene fe bee le tinya.


1. Sori ni Awa, kara deni fila ka mfl ye 16 do sila la?2. Muna dèninu к’ a fo ко tonu le?3. Mfl kolu ka deninu konorofili?4. Déni fila ka mu fo alu fa nye?5. De fa ka mfl ke? A ka mfl fo?6. So kono moolu bee ka mu ni mfl ke?7. A fo lamaa-Iamaa ba wolu ka tdnu gbé?8. Tonu ye sobo suu dj6nu di?9. Mflna moo bee ye sila na t6nu nye?

10. Tonu ka waati djeli ke so kono?11. Alu taara mi ke, so ni senelu tere di?

“ NSANI, SULUKU NI DJARA”

Lo do, djakaro ba do ka Djara mina. Wo ke, a ka kela bila sobo bee ma, ко alu ye na, a ye alu manyinika, mflna a le bara djakaro, mfl ka ka fana ka ke, a ye keneya. Wo kuma se sobolu ma, wolu bee ka alu kaliya ka na. Nsani wo, mi k’ i bè na la, wo k’a fo Suluku nye: “N’ te taa la yoro si, nye n’na sene baara la n’te a fe ka bo wo da-кого. Wo ко, dootoro te n’di, n’te se Djara koroni suu nyi basi la.” Sobolu na Djara ka kelé-kelé na bee manyinika. Mina folo ka kuma ta, k’a fo ко: "A na Faama dja-

23

karoni, bawo a yo sobo domfl na kodjuu.” Bflba k’a fo: “ A 11a masake to a ko la kosebe. ko ro. a djfikaroni wo le ro. “ Копуб- ni k'i wili, k’a fo: “A mAsakc djAkaroni tic, bawo a kA-si ro karagba, ni te.de, ni gbagba ka siya ye,” Sa ko, ko so le bara bo alu la nub a ka. Bee bani a djere ma ka da kumani wolu fo la, Suluku hakili te wo mi na, wo k'i wili, ko: “ Djakaro nit ye n’na masa la tè, wo te na la suma la tfl. A na masake ye koro le bolo, a bara koro kodjuu, basi te wo la!” Wo kuma gba ko- djuuva Djara la. wo ka kule Suluku kfl na ko, a baa a sort sor6 wo ro nya mi na sisfi, wo di na a 16 butfl ni a tjemoo sort ne baa dè mise ta. Wo kuma koro te do gbere di, Djara te a fe ka korova kuma le mado a la. Suluku silama sa, wo nara a fo iko: “ A na Faamake ye haketo n’ nye, hakilita ne n’ di. N’ denyo Nsant ne k’a fo n' nye, ko n’ na masake bara koro kodjuu!”

Djara ko, ko k’a na Nsant di. Nsani nara, Djara ka wo manyinika ko muna wo ma na djona, yo sobo tolu? Ko muna fané, a ka a fo Suluku nye ko a le bara koro kodjuu?

Alu k’a lo, kuma suu wro te to la Nsani na. A k’ i wili ikoro, ko Suluku hakili ka doo. Ko Suluku te fosi nya-ye la. Ko a le k’a fo wo nya na le, ko a woto se la dootoro ba do fe, Faama la djakaro ko ro, kosa, a do be, a wo di se sila nyuma bila a ko го. Ko, bawro dootoroke wo bara Djara tje koroba do lakeneya la, ko wo nya, a te kori masa lakeneya la mt dè miseyant, a tje nya yo alu la masa nyt. Ni i ka’ ye n’ toni ko, ko gbere te. dootoro bara le ka dja ya na. M’bara bori, ka bori... Koni n’ na bori ni n’ na toroyalu ma ke ko fuu di tfl, bawo m’ bara basi nyuma di, mt di i lakeneya sisa. Dootoroke ko: “ I la dj§karo ma djuu, a basi te fe gbere fana di, ko i ye i rodja sisa-sisa, ka Suluku do faa bi, ka wo gbolo kene ke duruki di ka wo bila i ka na. Wo baa ke tfl, i di keneya.”

Nsani ba wo kuma fo la, ikoro Djara fana m’a miri ko gbere ma. Tinya le be Nsant fe wo, wuya le be wo, nya gbere ma nvint wro ma. Sobolu ka alu lade, Sulukunt ma ikoro, ka wo faa, ka a gbolo bo. Yala fana Djara la djakaro sumara le wo ro sa bu, a ma keneya le ba, moo t’ i ke a la di ka wo 16.

V. SON I

SOOMA, SO-KONO

Djeliba da fe sont do le te. Tele bara bo. Bo dalu bara laka. Fa bee fe, nakanu, birikanu ni fé misé siyama bara labo tele ro. Déninu fana bara bo fonyo la, alu ye alu nyo kili la, bo ni Ьб te. Alu ye alu nyo nade na, ka wo alu ko ko la. Mosolu fana bara wili, baara-ke fani ye alu ka na, gbese ye dolu da, dolu24

ye alu nyo fo la, alu siyama ye tami na wo la ко го, sawa го. Alu di na fé noo roko ke yé, ka déninu la faninu la ко, ka b§ ka dji ta, ka na so kono. 1 ka wo so-kono silani fe-fe кй, wo bee fani moonifi na, ke ni moso, déni ni mooba, bee ye i nyo fo laT badenya ro, tolo ni sawa ro, ka a djiraka k’a fo: “ Kunfl, a duma tere, bi, a ye wo nya le, sini fanè be na ke tè. “ Lu-lu ma baara- ke, moso dolu fana loni alu la kolo nu toofe, kol6-kal£ ye alu bolo ka kède ni kaba ni foninu susu, ka basilu ni fidilu ni tolu lada. Dolu fana ye malo susu la ka kini tibi, dolu fana ye tiya- dee si la, ani sobo rodjaro la, ni gba notee, ni foroto lakadi, ni tomati ni djaaro mako la, ka na mafè dumanu robe. Alu yere k’a lo, ni i ka djabi, ni nisi tulu, ni sobo, ni koo yilS konyuma, ka wolu ke mafe-dji di, wo ni malo kini ka di de? Sooma-da-la gba na fidi, ni wurala telela lafidi nisi tulu ma, note a tulu wulena ma, note a se tulu la ma do? M’ba, mosolu ye wo le bee baara-ke sooma. De-mosoninu sira ye wolu bolo, ka bonu fida. Kelu ye wo la biyanu labo la were ro, note sulu ro, k’a ba, ka daba ta, ka wo sene ro. Sooma da wo la i be se ka moso dolu bado ka balu mè, ka deninu yele ka me, ka denyerininu kasi ka me, saalu fana ka ye, dodonu be tè. Kolo-kalanu ni numflnu la todi-kudflnu fana maka ye me na, ke-ba-koro ka balu ye bo ia tolo ro... so lamaani.

Tele ro so-kono-la di masuma doi. So-kono moolu di alu masuma, ka alu nyo-nyo bonu la note yirilu dule кого. Biyanu di sunoo. I te se fosi mè wo ro butfl fo, kononi kelé-kelènu ka. Tele kele di ke masa di.


1. So ye lamaa la waati djona kosebe?2. Deninu ye mi wo tuma? Alu ye mu ke la?3. Mosolu ye di? Wolu woto mi? Мйпа?4. So kono silininu ye di wo tuma?5. Moo minu ye alu nyo be na, wolu ye mfl ke la?6. Moso minu ye lu-lu kono, wolu ye mfl na?7. Mosolu ye mu tibili suu ni suu robe na sooma?8. Mfl ye ke la dabo di ya? Mu ye ke la telero di?9. Sooma da la tjelu ye mfl ke la?

10. Biyanu ye wo la mi? Djo ye wo Ia alu siri la ye?11. Mflna moo bee ye i nyo fo la sawa ro?12. Foli ba ka nyi. Mflna?13. So konola ye ke la di tele ro? Mflna?

BONI TJE DO

So kono, boni tjè kelé loni nako ba tema. Silani tjénu, yiri-fere djuninu loni mi kokolu fe, ’ lu bilani a ma. A le loni te yobo tolu, ka a dana gba-gba duu ma kelèni. A bo dju korotani

2&

•doonina duu la metere kolè note fila nyOna. Wo nyama, sA-dji te sc do na a kono. A konoro у iUni te. Ni moo ye a fe ka dO a kono. foni i yelera s3ka>s;1ka la. A le b6 sAtoroko ni ba konoro te bili do robèni ye yiri la, ka Ьй, ka ti ni duu la wo nya ma, kosa a bo konoro di sutura tele wuyè ma. Wo bill ve yo lakoli ta. A le b6 naminini warèda korola ba ma, wo fan& suturani tele ma perstninu bolo. A le b6 konoro ba rofarani b6 misè siyamS di: wo b6 misèninu ro, do ye уё, b6 tii yere ni a la dèbaya ye domuni-ke la уё, do gbere ye уё, ко bado-Ъб, a ni a dènyolu ye alu sii la уё, ko-boni fana loni a ко la, a ye

;a ко la уё, a tolu ye si-bonu di. Wo b6 misè fè-fe, wo bee ni a ta sii-fènu: waani sudunu ni waani djanu, sii di ke mènu ro, tabalilu ni arimorilu, bolo-fenu di bila mènu ro yo fantnu. Bo kelé-kelè wo bee fana ni alu ta da balu ni suda balu. Wurala tele baa madjii, warada la perstni wolu di laka, kosa fonyo du- mani di d6 fa bee fe. Kemoo Kamara ka a fo Sori nye iko ко kobida balu la a le ka bo dolu fana ye, ménu ka bo ka tami so-kono ta wo la, bo тёпи Ъб misèninu sii-siini i nyo кйпо: saka-so le wo di. Ni moo ye a fe ka yele wo Ьб bee safe ta la, a di saka-saka ta mi ka dja kosebe. Koni so-kono toli bo wo tjè a nya mi ma, wo di té. Sori baa ke wo la karata la ко ta, a di

.a nya-bo a fe.


1. A fo, bo mi loni so tema, wo ni bo tolu ka ké?2. Mflna alu ma ka? Mfl ye alu te?3. A le lonya ye di? Dolu lonya ye di?4. I baa ke do na bo wo kono, i ye mu ke la?5. B6 wo dana ye mfl di? Tifa ye mu di?6. Mfl ye a ke la, tara ma bo bo wo kono?7. A le bo naminini mu bolo?8. A rofarani mfl ni mu di? Wo yorolu too di?9. A bo misèni kelè-kelè bee la mfl ye ye?

10. A bo ni wolu bee ta dalu ni sudalu ye di? Mflna?11. Tele baa ke be la, b6-tii ye mfl ke la?12. Kamara k’ a fo di? Wo bo suulu too ye di?13. Koni Sori ye a miri la mfl ma?

SORI NI AWA LA BO

Sori ni Awa la bo ye bo gbasa ne di: bo kuduni, kiri-kirima te, a loni sila koko fe, wo di ani a tifa nflnaboni di. Tisari ye ti le di, wo la koroya ma, sa-djilu bara wo manufi, fo a di тепё- теп ё sooma tele bee кого. A dana ye baku di, tele bara wo madjani fo a fadi, a koo bee bara yelemS. Sori ni Awa la b6-da madjiini kodjuu, i baa ke d6 na, foni i k’i madjii. A konoro bee rodibini, moo d6 sa kura te fosi lasé na, bawo da kelé ne ye

26

a la. Moo baa mè ntke a le bo kono, i di fè bee ye butu. Dent fila la bo konola rofarani ne bo mise fila di, dana gbere bolo. Wo dana ni b6 yere dana bee ka ka logbè no. A ka dja moo kfl dama di bolokotni saba nyona. A le bo sasara ye bS bololu le di, ka wolu sidi i пубпа, ka wo alu nyo kfl be ke satoroko di. B6- yoro folo mi ye da la fa na, wo ye gba ni biySnu la sulu di. Bolonuma fe, kudflnu gba-gbani ye duu ro ye, saalu ye sidi la wo le la, tele baa be. Bolo-bere la, gba le wo di. Daa ba do siini dana na ye ye, sooma-sooma de-ba ye dji ke la wo ro, wo- toofe mosoya muranu, tibili-fenu siini alu nyona ye: fentnu ni fe balu, boolu, daalu, tasa gbelu ni a ftmanu, kolonu ni kold- kalanu. Gba tema nee daa do lafani mafe-dji la siini gbase- kuru saba ka уё. Ta ye menè na, mlfè ye wuri ka, mafè suma dumant ye wili ka, ka gba lafa. Koni gba sisi bara siyaya, bawo da madjiini; wo sisi bara fè siyama mina. ka alu ft, a ye do na moo nya fana ma. A ye ko bo-da laka, ka d6 si-bo kono. La-fe naani ye yé, dè-fa ta, na ta, Sori ta, ni Awa ta. Folo Sorilu lani tere kanape ni karakalu le кй, koni bi alu bee la la-fenu ye nee- li kalamanu le di. Alu la biya yo- saalu le lani bili ni taafant no butfl. Folo ni bi te kele di. Folo- dolu tere alu la la naka ka. Dè-fa la-diya toofe, kakiralu lalani i ny6 ka, fadiyabolu bee ye wolu le ro. Kakira wolu korota siini. kabalu ka, kosa baa-baalu kana fénu nyimi. Dent fila la b6 f<fc bee sanima. Alu ba ye moso bese ba le di.

Alu ye nyinika l i minu djabi:

1. Sori ni Awa la bo loni mt?2. Alu la b6 tini mfl fè suu kelé na?3. A bo dana ye mu fe di?4. I baa ke do na deni fila la bo na, i ka кй ka mfl ke?'5. Mu ye moo nya dimt na bo kono yé?6. Mflna moo do sa kuru te fosi lasa na?7. A le bo rofarani bo djeli di?8. A le bo sasara ye mfl fe suu di?9. A le bo yoro folo tono ye mfl ni mfl di?

10. I baa ke gba la, ’ye mfl ni mfl fénu ye la yé?11. I ka mosoya muranu djo ni djo 16? Alu tono?12. Mflna sisi te bo la djona bo wolu kono?13. Bo fa kelè tono ye mfl di?14. Mfl ni mfl ye yé? La-fe djeli?15. La-fe wolu ladani di? Mfl ye la-fenu kono?

BO SUU GBERELU (I)

Bo suu bee te yo Sori ni Awalu ta. Kemoo Kamara mt barai dunya taama, wo ka suu gberelu ye. Djamana dolu ro bo kelé- te fara la fila di yo dent fila nytnu ta, koni b6 suu kelé ne-

2T

siyamfi ba ye lo la i ny6 toofe, ka wolu bee ladèni ke lu ba kelè di. Wo bdnu ro i di se ka gba tere a ko la, b6 gbere ye lii'tii tq di, a sabanè ye mosolu ta di, a naaninfl dèntnu ta. Biy&nu, nisilu ni saalu te si la bo kono. Wurala wo di ke alu di alu la togbo кого, were tema yè. Were lamintni kobi-kudil na, note djasa la. A kana ke i nyana ko b6 bee fana danè ye duu le di, a dolu danfi ye ke la bo kala di, note karata, dolu ye fana ke la yiri b6 di. Yoro dolu ro, ya fo yo Futa ffi fe, b6nu tisari ye djii la le fo duu ma. Tisari korola wo di ke warada korola di, mi di nene taka moo ma. Suda fa fe, wo mi ye djamana di, sa- dji te na la kosebe yoro mt do, bo tisari norobila ye bilt ne di. Bili ye bèku fasani ne di, mi nobasèni ti mise ni nisi bo la, saa a di baraka a nya ma, saa a baa dja sa-dji kana se a rosé na. Wo do ye wo nya le, a baa dja, a ye ke la le yo stb6. Wo baku fasani wo ye la la yiri gbagbara note bo gbagbara le ka. A baa ba la la, a di mamu yiri fara suu do susuni dji la. A ni wo baa dja la i nyo ma, a nya ma, a di ke yo stb6 yere-yere. Ni fe mt ka ke wo bo tifa suu la, foni wo ka ke alu la tara ko di. Koni wo fanl basi ye a la.

BO SUU GBERELU (2)

Doome djamana ro ani Koteware fa fe, wolu b6 dolu ye lo la dji yere le kfina. Bo wolu bee loni gbalanu le kfina, ka gball wolu barima ladjii duu ro, dji кого. Niiye a feka dowob6nu kono, foni i yelera saka-slka la. Bo wolu kono, ta ye lada na daa le ro. I baa bo bo do la, i woto do la, foni i do na kulfi no. Wo bo suu menu ko font a bolo wo di, alu djere ka’ 16 wolu barakani te kosebe. Ni kunadiya ma ke, saf6nyo baa tee, wo di a siyama na b e Wo ko, wo bo sufa kono-moolu, fo wolu baa kfinadiya, note djakaro kaliyani moo sorona уё. Tele te dd na yè kosebe, f6nyo ma siya; wo nya ma djakaro kaliyani moo mina la уё. Sosolu ka siya, wo ko biya тёпи ye уё, wolu fan! ye na la karagbalu ni fedelu di. A bo-kono sisi ka b6, wo ye moo nya dimi na. I d6 Ъаа fo, ko i ye sisi labo la, sosolu di na ka i nya gba, ni alu ka i mi, alu be se ka dèbalé di i ma. Wo b6 dolu ye, nee li te уё: ke o, moso o, ali dènu nyatantnu bee lant naka ka duu ma. I do k’a lo, duu fana sumani sama-dji ro. Ni moo ma kunadiya wo ro, i di se ka kolo rodimt, mara, soro. B6 wolu fana na ko mi ka djuu iko, wo le ye ta ko di. Ta baa a bo kele mina, a di tamt bo tifa bee kelé-kelé mina la, ha so bee di djani. Wo ko siyama wolu bara a ke sisé, moo bee ye a fe ka bo nyuma lo, toli bo, sima b6, bo tjènu, bo barakani. Kobida balu la bi, bo dja, toli bo, bo dama siyama ni su dama siyamanu bara siyaya. Wo bo dolu kono, bo mise di ta, mua, note bi saba bo. A dolu ye nee di, dolu ye yiri di, dolu ye kaba di, dolu ye sima ni nee basani di. Dè misé ménu ye karanu la, wolu ka ka alu baa bunya, ka28

ко 16, ка Ь6 nyuma gbèsa ne 16. Wo baa ke, keneya di na, dununya-rotee di sonoya.

A lu ye ny in ikal i minu djabi:

1. A fo, b6 bee ye yo Sori ni Awa ta?2. I ka b6 suu gberelu 16? Wolu ye di?3. Мй ne tolu? Lu kelè Ьбпи ye di?4. I be se ka b6 suu djonu da la kele Ьбпи ro?5. Biyanu ye si la mi ni mt?6. Biyènu ye wo la mi tele ro? Alu ye wo la mi su ro?7. A fo, a le b6 bee dana ye duu le di?8. Bo dolu dana ye ke la mfl di? Dolu do?9. Futa fa fe Ьбпи ye di? Alu tilu ye di?

10. Suda fa fe bonu ye di?11. Ti te wolu кйпа, mfl ye alu ti di? Wo ka nyi?12. Mflna Sudè fa fe Ьбпи tinya wo ka fisa?13. Wo Suda fÉ Ьбпи lonya nyafo n’ nye?

LAHADI LO SO KONO

Lahadi-lahadi, tele baa madjii doonina, so-kono moolu di tolo ke bara ro. Ye ye lamaa la le wo ro, yo sali 16. So-kono moolu, wo tuma alu la fani nyumalu ye alu kana di bara magbè. Alu ye taama la bol6 fe, bitiki dalu кого, alu ye bado la. Dé miseninu fana, dolu siini, dolu nyo-kini, dolu loni ye tol6, ni bori-bori, ni kule, ni пуб-gbé na. So-borila dolu ye tamt-tami na, moto-tii dolu, ni m6bili-tii dolu ye alu la masininu maka balu labo la. Bee sawani wura tele wo la. Folilalu, wolu menu makono ye i ro, wolu fana bara na damina, déninu ye alu ко kule la. Alu na i кого, djama to bee ka alu lamini, ka bara robo tema. Moso saniba-tii dolu ni woriba-tii dolu bara alu lo kiri wo lamini no a kono, kosa alu di ye kosebe, alu ni alu la fani da gbelénu. Kelu ni alu la duruki balu loni ко fe. Tolo bara damina. Djebe folalu ni alu la djebelu ye alu gba na, djébe ye fo la ka a be i nyo ma; mosolu fana ye dokili la la ni tee ro fo la, fuleju ka ye bo la, bee bara sawa, bee ye i lamaa la i se te a ro. Foli diya ma, dé-mosoni tjè ba do bara bo bara ro, ka a gba ka a tudu, ka a mini-mini, ka i lo. A bara bara manya, ka manyere do ke, k’i firi-firi, ka do yere ke a ma. Ke do fana, kabere koni do bara bo ka a gba yo ba-deni, ka kule, ka a te kadi ко saba, ka a kfl yere-yere, ka d6 ke. Korogbelalu bara sawa k’a alu tee gbasi. Djébe folalu fana tara bara te, wolu ka yo alu koni ne, wolu ye foli ka, ali see te a ro. Moso ka duma dolu ye_d6kili la la, ka tami alu ka madjèke-djéke la djama nya кого. Djere lobalini dolu ye alu kfl worini dolu lafili la folilalu ka, yo fé te do wolu bolo. Bee ye a fe butfl ka i do, kama*

29

kiinu ye madjèke la, kflnu ye fod6 na i ny6 na, gbA-gbrt yé wili la. Tele fana wo wuyè ye dooya kii yo ddnalu manytima lie a la. Fonyo dunu\ni ye tee kA, do bara taint diya la.


1. So kono moolu bee ye т й ke la lahadi 16?2. I baa ke bara ro wo 16, i be т й ye?3. Tolo diya wo ro yè, dèntnu be di?4. Tolokelalu baa na, djama to ye т й ke la?5. Moso menu fadivaboni konyuma, wolu ye alu lo la mi?6. Djama to ye alu lo la mi?7. Foli baa ke i ro, mosolu ye т й ke la?8. Waati ni waati, donalu ye mfl ke la?9. Djo folo bora do no? Wo ka mfl ke?

10. Djo bora wo ко? Wo fana ka т й ke?11. Foli baa diya la, moo bee ye mfl ke la?12. Foli-fè suu ka siya Farafina. I ka a dj6 ni djo lo?13. A djo ka di i le nye a bee di?14. Djere lobalint dolu ye mfl ke la foli tuma na?

LOO RO (1)

So bee kono, loo ye lo la gbe kfl mi no, wo le gbe bee ro boba di. Loo lo-diya wo ye lamini na bitikilu la. Wo ко, i baa ke loo ro yé yiri-dju balu ye уё, тёпи dule ye moolu sutura la tele ma. A tema, bo misèninu safa fila loni i nyo djulu ma. Bo misèni wolu te, fe gbere di fo loo-ro gba, a dolu tini ti bulu la, dolu tini ti yere la, dolu fana toli ye wolu k§. Wo gba dolu fana gbu ye yiri gbasa bila-bilani nyo no di. Kabi bi subama, djulalu bara na, alu ye kule la ka moolu kili alu la fere-fènu т а : “ Alu na ya, alu na fantnu mafele! Tasa be ya, sobo, tiya, kaba, sabara be ya. Alu da ka noo. Alu na, alu te nimisa!” Dolu ye masidi fènu kofili la: kononu, dubalénu, kflnobe-fènu, sHtilu. Alu bara wo fe bee rofésè alu nye to nakSnu ka, note tabalilu ka, note kakira кого dolu ka, note baasilu ka. Moso koroni dolu siini alu la gbè-gbede ka, alu fanÉ na ferefènu lani alu nya кого: djee djara, koo, foroto, gba, tomati, djaba, kani, woso, ku, banaku, sara muuni sara nyaama, i di i miri a suu-suu ma, wo bee do ye alu кого. Moso dolu fana ye gbesa kise mayira la, ani foni, malo, kaba, kafe ni woro. Nisi-faa gba кого sobo kenelu dflni djululu la yè. Wolu toofe djula dolu ye misi ni biya misé dolu fere-fo la уё, wolu kofe daa-lolalu ye ye, alu ni daa suu bee do: dji-daa, na-daa, bele, karkuleti. Dè misènt dolu fana, woro gbaani dolu ye alu kfl, ye loo lamini na ka tami a fo la: “ Djo ye woro fe? Woro kurani be уй! Alu te woro sa? Woro bato...!” Kaberènt dolu ni sflkurflnt dolu ye tol6 ni yele

30

la fa do fe. Bee ye kuma la, bado la, yele la. Djula dolu fana yc fa do fe: saalu, balu ni siselu, kaminu ni dokulu ye wolu bolo. S&nilalu ye fere-fenu mafele ka, ka fere-fo, ka sani-ke, ku- malu ye ke la, yele ye ke la. Loo fS fè-fé a bee lamaani. Мака le ba, tol6 te ba.

LOO RO (2)

Ni alu ka alu miri, ka’fo loo ye yoro le di, moolu ye wo la yoro mi do ka fe sa, ka ba k’alu kosei alu bara, alu ma fili, koni alu ka ka ka ko gbere lo, mi ye loo tono di fana. Alu k’a lo moo mi bee ye wo la so-kono loo ro, wo bee te djula di, wo bee te wo la fe sadiya. Wolu ye wo la wo ro mflna? Wolu ye wo la badenya le la. So-kono loo te lo la lo bee, a ye ke la lookfl-loo-кй. Wo nya ma, loo-kfl baa tami, moo dolu di wo loo ro, ka’ fo tfl ko alu woto ka alu bara-moolu ye, minu ye so gbere la. Wo nya ma, loo ye badèmalu nyo ye yoro di. Wo ko fana, loo ro moo ba кого dolu ye na la ka alu sii ka dè misenu mafele alu kewolilu ro, ka ba, ka deni dolu lali, ni a ka tere, wolu ye kewoli djuu kela le di. Wo nya ma, déni fè-fè ni alu ye djamana fa wo fe, wolu bee di alu nyo 16, moo balu fana di alu nyo 16 kosebe, deninu di a 16, ka’fo alu kudu ye moo balu kana, bee hakili di bila i nyo ma, badénya djulu di baraka bee wo te. Loo tono do ye wo di. Wo ko fana, dè misè dolu yo kaberènu ni sflkurunu fana dolu di na alu mataa ma, ka djamana moolu 16. Alu dolu di to wo la, kabere do ni sflkurfl dolu di alu nyo lo diyanye sila ma. Ni alu tora alu nyo ye la té kudei ha ka diya kosebe alu nyo nye, kabere wo di wo bo, sflkurfl wolu bara, lo do ka a bara-moolu fo. Alu baa alu nyo bara-moolu lo, wo nya ma kabere ni sflkurfl be se ka layiri ta i nyo nye, ko alu be na furu ke. Kabere be se wo ro ka woro lado dé-moso ко a bara-moolu fe. Fudu bara do alu tema. De-moso baa bunya butu a sa mi na, ni a la ke bara taa, ka a diya a be na taa yé. Loo tono do ye wo di. Wo ko, loo lo dolu ro djamana nye-moolu be se ka na ka moolu masabari, ka djamana kibaro dolu fo alu nye, yo moolu la here soro-ko. No nya bee ma sa, alu baria ye ka’fo loo lo ye lo ba le di, mi кого ka bo, mi tono ka bo. Wo le bee ye a ke la loo lo so-kono moo bee lamaani, bee sawani. So- kono loo ni kobidalu loo te suu kele di.


1. Mfl ye so kono loo diya lamini na?2. Mfl bo suulu loni i nyo djulu ma loo fe tema?3. Wo bonu ladani mu ni mu fe suu la?4. Djulalu ye na la tuma djo na loo fe ro?5. Fe siyama ye djulalu bolo k’a fere, mfl ni mfl?6. Djula mosomanu fana ye mu ni mfl fere la?

31

7. I baa ke loo ro, i bo шй makA suulu mf'?8. Sobo konc yo s;i na mi?9. Daalolalu ye mfl daa suulu fere la?

10. Dènt misC'iiu mènu fana ye loo ro, wolu ye т й mayira’ la?

11. Mu sosoli suu ye ferekelalu ni sanibalu tema?12. Loo ro taa tono folo ye т й di?13. Koni a fo tono gbere te a la sani ko? Mil?14. Dè-mosoni dolu ni kaberè dolu ye wo la mil na?15. Mooba кого dolu fana ye wo la mflna?16. .Mfl ko balu ye ke la loo 16 dolu ro?

VI. SO BAARA

DJAMA BAARA

So-kono moolu la baara suu ka siya, moo te se ka fo ko i ye a bee lo lo kele, wo ko, baara wolu siyama boni i nyo ma so ni so wo te. Wo baara wo bee ro sa, dolu ye a ro menu kenya ye suu kele di fa bee fe, menu кого ka bo, menu tono ka bo. Wo baara ye djama baara le di, lade baara, ni tubabulu k& ye a ma ko — koperatifu. Mfl ye koperatifu di, a tono ye mfl di so-kono moolu ka, a nye do fo la wo le ro ya. Alu k’a lo, so kele kono baara la suu ka siya: bo-lola, djula, senekela, karadona, yirisala, djesedana, gbolokarala, mobili borilS, yiri senelelu..., bee be se ka ke so kele kono. Ni wo baara suu kelé kelalu bee ka alu lade, ka’fo n’ye m’bolo do nyo bolo, ka baara lade, a’bee ye a’mirt a nyo na kka yira m’ma, n’ye kelè na baara boloka,ka djama baara ke n’ye bo kele nyini, n’di wo a nyo be yoro mt do ka п’кй ka kolu fo, ka djama toroya kolu n’ye ka da, ka baara ke moo kelè bara, ka ba, ka wo fana do bara, kuma la surunya ro, wo lade le too djama baara. A tono ye mfl di? A tono ka siya, moo te ba a bee fo la. Alu djere k’a lo, wo koperatifu djama kele, yo senekelalu ta, rofarani moo sere le di, lu siyama ne di. Wolu kelé minu ye koperatifu ro wo di, ni a ka tere wolu te a ro, i di a tere sisé wo lu dolu, moo kelé, ke kele pe le baara ke la yè a la lu kono moo tolu nye. Wo nya ma, ni ’ lu wo moo kera moo ta di. ke kele mi ye baara-ke la wo ye djakaro sa do la, seneke tuma, sene te ke wo ko. Lu wo te suma soro, toroya di na lu wo kono, ka ke so bee la toroya di, ka ke djamana la toroya di, bawo alu djere k’a lo, moo kelé na toroya be se ka bee lamina, ni moo ka i miri. Koni ni ke kele wo dona koperatifu ro, a la т о о -kelénya bara boloka, a bara ke djamana-tii di, a kudu bara sii bee ka na, a bara ke bee badé ni. Koperatifu moo bee baa wo sene ke a bara ko kele, wo keto le a ma yo a sa kele baara ro. Koperatifu moo, a suu bee kenya le wo di. Wo nya ma, a tono ye mfl di, kuma la surunya ro? Ka mookelenya boloka.

32

ka baara sonoya, ka djama ко ti do bee ro, ka besékonyiteya bo moolu tema. A le le so kele moo bee diyala i nyo nye, ka bee ke badéma di. A le le solu bolo do na о пуб bolo, ka djamana moo bee bolo do i nyo bolo. Wo ко, moo kele ye here mt soro na wo di, wo here le seto lu kono moo bee ma, ka so-kono moo bee lasord, ka djamana moo bee lasoro. A le le bolo- kolonya bo la djamana k£, ka fè-tiiya lad6, ka toroya bo djamana ro, ka fe-tiiya ni here lado. Awa, djama baara nyi tono siyaya ma s&, sisa djamana siyama ba ro wo baara suu damina. Alu d6 k’a lo alu djo le, bawo djama la here di soro nya mi ma, moo ka ka k’i miri wo le ma. Moo kele te dunya di, dunya ye djamana le di. Moo kele na here te dunya la here di, djama la here le dunya la here di, dunya diya di, mooya di.


1. A fo baara suu kele pe le ye so-kono moolu bolo?2. Alu la baaralu ye md ni т й di?3. A fo wo baaralu bee ye ke la nya kele ne ma?4. A baaralu ro, a dj6nu ye ke la nya kele ma yoro bee ro?5. Mu ye djama baara di?6. So kele kono, i be se ka baara la suu dj6 ni djo ye?7. Koperatifulu ye sii la nya djo ma?8. Koperatifu moolu miriya ye mfl di?9. Koperatifu ye moolu ti d6 na i nyo no. Nya dj6 ma?

10. Koperatifu ye moo kelénya bo la moo ka? Nay dj6?'11. Moo kele na toroya ye bee soro na di?12. Mfl ye djamana lawo la nyefe djona?

SENE-KE

Lekoli da baa tufi, sama doto la wo, Sori di taa alu bara, ka wo a fa deme sene ro baaralu la. Wo waati la, sooma-sooma, a di a la dabant ta, ka a la a ka ma yo moo ba кого, ka wo alu la sene ro. Sene le te. Loo-kfl tamini, Sori fa ka sene-ke yoro madjani, a toni a sene yere le ma sa. Baara bara damina. Dent ni a fa bidini, alu ye duu sa kS, gba-gba ye wili la alu kfl na, alu sawani, bawo sooma da la le, tele te foi di, duu fana maa- ma. Koni waatini bara se, tele bara folo bunya la, tara bara siyaya, fotont bara lakolo: wo nya, Sori la daba ka bara lasumaya, dent bara a lo, k’a’ko lawili, k’a bolont kele sii a soro ro, a koni bara see. A fa, mi ye a fe ka deni dari sene baara toroya la, ye a ka nabo Ia a ma so: “ N’fa, a’di? Y’a ka? I rodja de? 1 ka’ Io, denyereni t’ i di butfl, i ma ka ka sila baara see nye. A ye taa’ma!” Sori baa wo rodjali kumaninu me, a di a birt iko, k’a yere ke seebali di. Tele sèku baa se, dé-fa di a fo, ко baara siyama bara ke, ко alu ye wo luma te. Sori sawani ba le i sii

33

la коопб kfina wo ro. A baa ba, a fa la gbodo, ani a fa di na so taa sila ta.

Sene masani baa ba tuma-tuma sa, dent ni a fa di na malo foi sene kfi. Dè-fa ve si foi ka tuma mi; deni di na malo buruku. Tele set nyo burukuli ko, malo di na fede, a se miseni fulu- felelu di na ye. Wo malo fedé wolu fana, fo ka wolu kono gbè, k’alu bi bo, k’alu кого sé, kosa duu yilini di to tuma bee. Malo djuni di na djaanya, ka bunya, 16 do alu di na konota, ka wolo malo djo n v u m a lu di na bo. Dji baa ke malo djo wolu ro, tuma mi, fo kana alu kono gbe i ko konolu ni konyonu tafano. Wo tuma, gballnu di lo sene fa bee, dèninu, kono gbe dènu di na to yoro menu ro ka tafura kaba fili sene fa bee fe. Malo baa na mo tuma-tuma sa, a di na ka. Malo ka 16 wo fana ye 16 ba le di. Wo lo, luma moo bee di na taa sene ro, alu ni alu la malo gbedu muruninu. Malo baa ba gbedu la, a di na sidi sidi siyamanu di, wo sidi misènu di na la gbalanu ka tele кого, ka alu sadja. Karo kelè nyo baa tami, ni a bara 16 ko malo bara dja, bee di fede ta, ka malo gbasi, dolu di fede ta ka malo gbasini wo ro fe. Malo kise madoni baa ke 16 mi ka taa malo ke bono- nu kono, sene baara bani ne wo di. Wo malo kise madoni ye ke la le yo sali lo. Bee sawani bawo malo ba bara sor6, кбко bara gbè, bee sawani, bawo baaralu fana bara dooya.

A lu ye nyin ikali minu djabi:

1. Lekoli da baa tufl, Sori ye т й ke la?2. Dèni ni djo ye taa la baara diya woro?3. Baara damina sa kura, dèni ye di?4. Deni bara see, a fa ka wo 16 di?5. Dè fa te a fe, deni ye а nyonyo, a ye т й fo la a ma?6. Sori fa kiyani, dèni na baara ro. Mflna?7. Tele kuna ro, déni ni a fa ye mfl ke la?8. Malo ye fede na tele djeli кого?9. Malo baa fedè, mfl ni mfl baara ye ke la wo ko?

10. Malo ye kono gbé na ko fila, mflna?11. A ye 16 na mfl т а , ko malo bara mo?12. Malo mo ko, mfl ni mu baaralu toni butfl?

SUSULI

L6-16 tele ro, bana-dju ba dulè кого Awa di kaba susu mt keto wurala di. Sani a ye susuli damina, a di a la kamisoli folo bo a kana, kosa tara-dji kana wo noo. A baa ba wo la, a di a la taafe dja a tema.ka kaba kise ke kolo no, ka kolo-kala gbiti nyi nadjii damina kolo no a faka bee la. I baa wo sflkuruni tere wo tuma, i d’a 16 ka’fo ko a la baara kudu ye a kana. Waati dolu la, ka yiraka ka’ fo a la baara ka di a nye, ka'fo a nhi Iafini te,34

a di kolo-kala nawilini to sèma ka a tee rofo; i baa a bolo fila wolu maka ni a la gbara-gbara gbasini nyonalu kè mè, i, di a fo, ко dent te baara la, ко a ye tolo ne la. Waatini baa se, i baa Awa fadi ye tara-dji bolo, i d’a fo, ко a koni-dji yere le la; koni wo fe-fe te a nya na ко di, bawo a ye a miri la ко mt ma, wo le ka suma duma tibi wura la. A baa doni ke susuli ro, a dikaba rofe, ka bu bo a la. Kaba kise sanima wo sa, a di na worosusu iko, ka bunè, ka ba, ka a tè-tè teme la. A toni basi robe ne ma butfl. A di na nee-daa do sii ta ka, wo kono dji ye wuri lea tuma mt na, Awa di daa-furani nyint, sii nee-daa wo da la. Kaba muu fana, a di djiini fu-fu wo la, ka wo ke kudu misénu di, kaba muu wo le keto nyint kono wo tibi to nee-daa dji wuye ne la. Dji toto ke la, kaba muu wo le ka furuu, ha a di lawule ka mo. Basi bara robe. De-mosont di na a bo, ka a ke boontnu ro, a di nono fana ke booni gberelu ro, wo le keto basi ma-fèdi. Wura la lu ma moo bee di na alu fa Awa tibili no wo ro.


1. Awa fana ye mosoya baara djonu ke la, lekoli baa da tufl?.

2. Dent wo ye a la susuli ke la mi? Mflna?3. Susuli baa damina, a ye mfl ni mfl ke la?4. A ye 16 na mfl ma, ко Awa la baara ka di a nye?5. Mfl ye ye la dent nyt fadi ma susuli tuma?6. Awa ye mfl baara ke la fede la?7. A baa kaba bu bo a ma, a ye mfl ke la a la?8. Mfl baara gberelu keto kaba muu wo la?9. Awa ye a fe ka domflni-fè suu djo nada?

10. A ye a la tibili wo ke la mfl ni mfl fe na?

NUMO-KE BARA

Kunfl sooma, ne le tora so-fe taama la, n’taara b6nt kelé loni tere a ко la so kofe. I baa boni wo ye, i di a fo, ко sulu, i ba' a ye, fana i di a fo loo-lo gba. Mfl tere boni wo di? Nufl MSdja na fa-togbo! N’ dona, k’a fo, ka n’ sii a toofe, k’a mafele a la baara ro. Nufl Madja ne siini tè, a ftni yo fifa baara la, a la duruki, ta-foronyo bara wo rofura fa bee. Duruki wo wolu la, i be se ka tjent tuuka-bulu ye ani a koodarosi nyantba, tara ye a ma yo wo-teela, a nya-kise wuleni a kfl, yo baba ta. I baa a nya-koro sidini simi ye la gbu, i di a lo a ma, ka’fo a ye baara mt na wo kudu ye a kana. A siini, ka nee kudfl mt ye ta ro té, wo wulé ne makono. A toofe a la karana-dént ye fa-gbolo fila koto ka ta lafe. Dent wo koni, wo te fa-fe ni ко gbere ma. A ma- kflni yo da te a ku. A bara ta lafe, wo wuyé bara wili, ta-menè ni sisi ye wili Ia. I baa dént wo fa-fe ka mé, a sawa tuma, i d’

35

a fo ко а уе djèbe le fo ка. NuCi Madjè siini tere ka nee mi ma* kono, wo bara wulé ka gbe yo tele. Keléni numfl-ke bara a la bara ta, ka wo soro ta кого, ka nee wulè nyi ta, k’ a la kura ka. A bolobere la a bara todi-kudfl ta, a la karana-dèni fana bara a ta todi ta, alu bee ye nee kele nyi ne gbasi ka te sa. Ibaa alu nee gbasi ka nyi me, a di ke yo i tolo-de ye bo a ro. Todilu sunya kelè-kelé fé-fé, wolu bee ni alu ta ta-foronyo sere, menu ye sari ia ka fa-togbo yoro bee lafa. Nufl Madja ye пшпй ne di mi kusa ye baara la. Alu la todi, wolu кого nee bara rofede, kadjaanya, ka ke daba di. Nufl Madj§ na keya ma, a be se kamuru suu bee do robe, ka mosolu la masidi-fè bee do fana nobè.


1. Numfl-ke fa-togbo loni mi?2. Numfl-ke too di?3. Numfl-ke la gba ka b6 baa mise?


1. N’ ka mfl ke kunfl sooma?2. Mu fe suu kele loni tere so ko fe?3. Boni wo boni tere bo suu djonu la?4. Dj6 tere baara la boni wo la?5. Numflke ni djo ye baara la i nyo fe?G. Déni, mi tere уё, wo tere mu ke la?7. Baara ka di karana-déni ye. Mflna wo ye fo la?8. Nee wuleni kera, numflke ka mfl ke?9. Numflke ka nee ta mfl fè na?

1 "i. Alu fila ka nee gbasi mfl fè ka?t 1. Numflke be se ka mfl ni mfl nobe?12. A ye a la fè nobèni wolu ke la di?

DAA-LOLA

Faina ye daa-lola lc di. A ye daalu ri belelu ni karkuletilu ni dji daalu le lo la. Sooma, a baa a la seini ta la, a di taa wa ro. ka duu nyini vè. mi di na ke a la traara nyi fènu di. Duu wo ye boo le di, dji naa ke mi nya na, a di maaya ka nama. I baa taa Fama na daa-Io yoro makoro-dju ba кого, i di wo deka ba séni tere yè, a ye boo-baku wolu ke la mi no, ka dji ke a ka, ka a fasa. Boo-baku wo baa nyei kosebe, FamS di a ta a bolo ro, k'a lamaaya, k'a boro. Kaba-kudu misèni nyamani fè-fé baa ke a nyna, a di wolu bee bo vè, wo baa ke, boo bara nufl. Daa-lo djere daminani ne wo di. A di taa nyuma loni кого do ta, kura di la mt na. Daa кого wo, kura lato mi ma, Fama di wo labidi a nyeto, a sè fila wo te. Kuda sa, a di wo bSku ta, damina ka35

w o nara korornÉ ka, ka a madii, ka alu fila lamini-mint, ka a magbasi so. Kuda wo fa ba, a duula fH bee baa Ьй lada na, daalola di alu fila labotele la. Kuda baku baa Iadja nike, a di a samS, ka’bo koroma кйпа, ka na kudato lada butfl. A baa a 16 tuma mi na ka’fo daa fila nyinu bara bo i пубпа, a di kuda sii iko tele la, ka do gbere lada iko. Daa kuda baa siyaya la a bolo butfl, Id do a di ta lamenè, ka alu madjani yè, saa alu di baraka, ka ft, saa dji kana se bo la alu fe. Daa djanini baa siyaya, 16 gbere Fama di taa alu kofili loo ro.


1. Daa-lola too ye di?2. Fama ye т й ni т й lo la?3. Sooma Fama di mt taa a la seini di?4. Daa-lo djere daminani ne mfl di?5. Fama di daa кого nyuma ta mflna?6. Da-lola ye baara suu dj6 ni dj6 ke la?7. A di a la daalu kofili yoro dj6 ro?

A lu ye nyin ika l i minu djabi:

1. Fama ye т й baara suu kele na?2. Sooma da la a ye mfl kolu ke la?3. A ye taa la mfl nyint na wa ro?4. Mflna duu bee te ke la di?5. Fama baa na boo di, a ye mfl ni mfl kolu kc la?6. Mflna Fama ye daa кого sii la a toofe?7. Daa lo ye hakilima baara le di. Mflna?8. Daa siyaml baa lo, ka dja, tje ye mfl kc la alu la?9. Fami ye daa suu dj6 ni djonu lo la?

10. Tjent ye a la daa nyilu bee ke la di?

DJESE-DANA

Bi soo nyi ma, a ye Samba djese-déna bara le. Samba siini a la gba кого, a la kore ye a nyeto. Djese-kise gbemS nosarmlni ve menè-mené na tele кого yo koroni-fu yere. Djese tononi mi nato ke la fant-muu di, wo le wo di. Djese tononi, wo fanai notalani fa fila le di, ka a fa kelé wo bee sidi a ta koloméni na. Samba sé diini kolomSni ménu ké. Samba baa a sé dit kolo- mani wo do ka, djese-kise fè kelé di madii, do di maycle, ka ba iko, alu di sei i no кого ro. Yirint suu do ye Samba bolo, i d’ a fo yo kulflnikari do ye wo kono, yirint wo te fé gbere di fo djese-da kodont. Samba ye mt nafili la kari fede fila nytnu wo te, k’ a lataa bolo питй ani bolo bere la. Karinl ml ye ku- luni no wo di, wo baa basa na kari fede rosamdni fila wolu wo

37

to, ka alu gberene i nyo ma. wolu lo nato ko la fani dAni di. Fant dani wo fana yo djii la seiui do ro. Samba so кого yt\

Samba kelè fana to a la djeso-da nyi baara bee kc la, lu-kono moo bee le yo a demo na. Dolu ye koroni robo la karadaa la, kèda yo mosolu bolo ka koroni-fu roboni wo wuruni. Koroni- bolo kele baa sor6,mi bolo, wo di wo di moo gbere ma, mt di n’ a tono. ka a latami Samba ma. Samba la baara-diya ye yoro la- sawani ba le di, déni wo, moo ba wo, bee ye dè-fa demé ka, lu nafolo nyini no.


1. Djo tere baara la gba кого?2. Djese dana too ye di?3. Samba siini mt?4. Mu ye a nyeto?5. I baa ke Samba la lu ma, i be тй ni mu ye?6. Djo ni djo di Samba derne a la baara la?7. Samba ye djese-dana kusa ne di. Muna?8. Djese-dana na baara-diya ye yoro djo ne di?


1. Moo djo ye faninu karilu da na?2. Baara la nyt baara diya too di?3. Mu fe dja nosamani a nyeto?4. A siini di? Mfl fé ye a tee ro?5. Djese kari dja nofarani suu fila le di. Mflna?6. Djese da ye tuuna diya baara le di. Mflna?7. Samba ni a la lu kono moo bee le i ro. Nya djo?8. Mfl ni mfl ye ke la, sani ka koroni yelema djese di?9. Djo ye djese da ke la alu bara ya?

10. Samba nato mfl ke la fant dSninu la?

SO DJABA-DO

Alu djere k’ a lo so-kono moolu la baara ba ni a misèma notalani waati ba fila le wo te: sama ni telema. Sama ro ko dolu ye ke la, тёпи te ke la telema ro. Telema fana no ko dolu di ke, тёпи kuma te fo la sama ro. Telema ro sa so-kono moolu kewoli ka siya, moo te se a fo la, mi bee т а ko baara. Wo kewoli dolu le fele, ko-mo, dala-mo ni djaba-donu di. Mfl ye djaba-do di? Djee mina suu do le balu ro ye Djeliba, Milo, Sa- karant, Nyada, Tékiso, Bafi, Kolete ni ko balu ro. Djaba ye yiri misém ne di, so-kono moolu ye mi sene la so koka, yiri suu mt ye fana baa le. Yiri wo baa bunya, ka djaanya, lo do telema ro, so-kono moo bee di wo ka a tee. Wanya no уё so-kono

38

moolu di a susu, a baa ba susu la, alu di a lasiri ti korolu ro ani fidalu ro. Bee di taa domflnike i bara, ka ba tele ro butfl midi tuma, bee di na ka djaba doni, wolu ta ka wo alu di ba da la. Se baa ke ye, moo balu di dfl do kofo, ко ka djaba bila wo stlfe, bawo djee siyama ye уё. Wo baa ke, bee di djii dji ro ka i bila i пуб djuluma, ka i ко do dji la sila la, ka i nye do a wo sila la, ka djaba fufulu bila dji кого. Waatini baa tami, fufulu di lafulé, ka djaba noni dji la. Djaba bara do dji la. Mu toni butfl, ka i lo ka djeelu makono, ka i taama djaba dji ro, djaba di wo ко. Alu ka a 16, bawo djaba ye baa le di, a susu mi kera wo di, a dji djuu wo ni ba dji le basani wo di butfl. A dji wo, mi ye baa dji nyana wo di, ni wo sera djeelu nya ma tfl, note a ye se djee dolu kono, djee wolu di nya-namini, ka bo dji кого, ka alu gba dji kfl ma, ka fonyo nyini. A ye fo la wo djeelu le ma, ко djaba bara alu mina. Alu te alu djere bolo wo tuma, alu ye yo doloto. A ba’ a 16 butfl, ко djaba bara siyama nya-namini, moolu di alu mina damina. Dolu di djee bo soorana, dolu di a mina djo la, note kala, dolu fana gbu di alu minaalu bolo la. To keto, djaba dji wo le ко tè furuu fo fitiri tuma, fo djaba baa bara dooya tuma mi na. Bawo alu ka a lo dji sanima mi ye bo la safe ni wo siyayara djaba ma, wo tuma djee te bo butfl, moolu di taa alu bara.

Wo djaba djee ко nyi sa, kuma siyama te wo ro. Moo mi baa djee mi mina, wo ta le wo di. Wura la a le di taa i ta di i la lu ma. Wo su ro i baa ke so fa-fa fe, i di djee suma mé. Ni moo ménu ma siyama soro, wolu di alu ta nyi tibi ka domfl alu ni alu dé-baya. Ni menu ka siyama soro sa, wolu di se ka alu de- nyolu so, ka do tibi, ka do ladja gbara la. Wo djee mènu ladjalo wo di, alu di na wo wolu kofili loo ro, moolu ma, djaba ma do ménu bara solu la. Wo nya moo bee be se ka do soro djee wo ro, ali ni ко ba te menu bara so la.

A lu ye ny in ika l i minu djabi:

1. A fo, so kono moolu te ко gbere ke la fo baara?2. I ka alu kewoli gbere djonu 16?3. So kono moolu la baaralu rofarani waatilu le te. Djonu?4. I ka Farafina ba ni ко ba djonu 16?5. Mfl ye djaba di? A ye sene la mi?6. Mfl ni mu ye ke la djaba la, sani ka wote ba la?7. So kono moolu baa se ba la, alu ye mfl ke la?8. Mflna djaba ye djeelu mina la?9. Djaba djee ye mina la mfl ni mfl na?

10. Djaba do ka nyi, a ma nyi iko. Mflna?11. Djaba djee ye ke la di so kono moolu bolo?12. A fo, ni ba te menu bara, wolu te djaba djee domfl na?

39

VII. FANtNU

LAS IN Л LA B1T1KI (I)

Lo do Sori ni Awa boni karata la, alu ka alu fa manyinika: “ N’fa, muna a fora kunfl ladc-diya, ко bee ye i la lu saninya, ко ka so yoro bee robé,” — “ Wo кого le, bawo ministiri do nato le ni.” “ N’ka a 16, sali ba le keto wo ro nye!” — Sori bolo, wo tuma a nyakoro dumd, a sawani. Awa ко: “ Koni a te se wo sali ba wo ro, ni fani kura tjénu te a bolo de?” A ka a la taa- feni mafele: wo sanima, koni a bara кого, rokarani fa bee." A djere-tinyèteni,” — a fa bolo. “ I kana gberè, sini ne alimisa di, a di na wo bitikilu la ka fani-muu sa, fani-karala di na bil3- kana-fani nyumalu kara alu nye.”

Sooma djona, Sori ni Awa k’i wili. Alu bara gbere, alu ye a fe ka wo bitiki la sisé-sisé. Alu fa na ikoro, alu taara bitiki dalu la. Lu-kono moo bee taara LSsina la bitiki la, bawo wo le loo-ro bitiki bee nye. I baa do ye, i di tabali dja balu rosa- mani ye i nyeto, alu fa kele da tuflni yo kakira. Fani sè-diya le wolu di. Wolu koto fa fe bitiki nye, fani ferelalu lo-diya le wo di. Tema Lasina djere siini waani ba ro ye. A ka bo, a ka dja, a ye a nyalakala na bolo-bere ni bolo-numa na so, a djatoni bee ro, sanila o, fere-kela o. A nyaani a djere ro, yo masake be a la to no, a la faamaya bo tema. A sii-diya kofe, dana na, yiri-sala ka bolo-fé misé bila-diyantnu ladS ye, fere-fénu lani уё konyuma. Bolo-numa na, domflni-fé sa-diya le уё: sukara pa- kelu, ni potini suu siyama,ni koo borolu, ni ta-kalalu, ni busilu, ni kilasilu ye уё. Wolu toofe, seneke muranu ye уё: pekasi o, muru ba o, muru mise o, daa, fitina ba. Wolu duu la, barikè bele-bele fila sebeni kabalu la уё. Tulu ye kelé no, ta-dji ye do ro.


1. Sori ni Awa ka mfl me lo do?2. Alu ka wo fo alu fa nye, alu djabira mfl na?3. Dèninu ka alu miri mu na?4. Koni mfl ко bilara alu kono?5. Alu bara moolu ka mfl fo wo ro?6. Lu kono moo bee taara mi?7. Mflna alu wora ke wo bara? Wo too di?8. Dèninu ka mfl ye bo wo la?9. Lasina ye di? A ye mfl baara suu la?

10. A le ni moo suu djonu ye уё?11. Mfl fé suu sato ye bitiki la?12. Moo be se ka mfl sa ye? Ya bitiki la do?

40

LASINA LA BITIKI (2)

Koni fe-fe yeni wo di, wo fosi ma Sori ni Awa dija. Déntnt fila nya ye bitiki fa do le fe. Bolo-bere la taserelu ka, fant-muu gbelu rokadini nyumalu la lani i nyo ka ye. Wolu toofe, taafe fani suu bee do ye yè. Wolu duu la, i baa sabarantnu lani ye, i nyo toofe, i di a fo, ko lekoli denu be djarasisi la, suu bee do di soro: sulie faninama, a gbololama o, ke gbaasa ni déni gbaasa nyuma o, moso petu-petu tjenu ni kelu la muye many- ereni o, dosolu ni soborilalu ta booti dja ba, sflkurflnu ta nya na sébarani ba, a suu bee do ye yoro wo ro. Djalant tjé suu do fana ye уё: dolu wiléni; dolu bileni, dolu nere-muulama. Dolu manyéni sawurant tjènu la: yiri-fere sawura o, kono sawura o, firt-firt sawura o, sukara kolo ba, mltarasi ba, wokisi ba, i di i miri djala fasini suu-suu ma, wo bee do ye bitiki kelé nyt na. Kilasi fere-botint do siini slni-yoro ro уё, Lasina bara mosolu la masidi-fè suu bee do bila wo kono: seba nyt kono ba, kono gbasi ba, sant gbara-gbara, wodi gbara-gbara ba, tolorodo sulalama ba, a wodilama ba; sé na gbarl-gbara fuanama ba, tesidi manyerent suu bee, tema kono o, a suu bee do ye botini wo ro. Dèntni toni bitiki nyt na ka tele yelé d6 bitiki la, ka fé tjè minu lamené-menè, fonyo ye d6 djalant tjé mtnu ro, k’alu lafirt-firt konyuma, k’a ke yo déntnu kana bo, fo alu baa bee sa, bawo alu diyara Sori ni Awa nye ko kura.


1. Deninu ka fé menu ye, wo ka alu diya?2. Мй ne ka di alu nye?3. Alu ka т й ye bolo-bere la? Bolo-numa na?4. Fant suu djonu yera alu bolo?5. Slbara ni fuula suu dj6nu yera fanS?6. Djala suu djumani tere уё, ni wo ka alu diya?7. Мй fe ka déntnu lasawa a nyama?8. Masiri-fè suu djo ni djo tere уё?9. Mfl ka dèntnu lasawa kosebe, tele bo mt kera?

10. I le baa wo bitiki la, mfl ye diya la i nye?11. Ya bitiki balu too ye di?

SORI LA FADIYABO

Lasina nani a lo na ko Sori-lu ye fant ko le ro, a ka ferekela do kili, ko wo ye déninu manyintka. Wo ka Sori fa manyintka: “A be di, alu ye mfl fe?” — “N’ ye fant-muu gbema ko le ro, k’ a ke kurusi dji ni forokont di.” Bitikinye ka wo fani suu balo kelé ta ka a la fereke tabali ka. Dè-ba ka a mado, ka fant mafele a bolo la, ka a nya-koro sidi, ka’ fo ko fant wo ma gbilt.

41

Bitikinye nara do gbere di. De-ba ко, ko wo ka nyi, ko: “ A metere ye djeli di?” — “Metere kele ye bi saba ni lolu le di.” Bitikinye fana ko iko: “Alu ye metere djeli fe?” Dè-ba ka Sori mafele ka kote ke a kfl no, ka ba, ka a bolo koini lolu yiraka, ko a ye metere lolu le fe. Bitikinye ka fani nofule, ka a suma, ka siso ta. Gbara-gbani,— metere lolu bara tee a la. "M ’ba, n’ ve seini ani gbaasant ko ro Sori nye,” a fa bolo. “ Wo bee!” —- ‘‘M ’ba, i di i de nodiya bi.” Kata Sori te soro na a tfl ma fuula suu wo ni sabarani wo suu do folo, a kfl na koI6 ni a se no kolo ne tere wo la so fe so. M’Ba, sawa le ko ye te, Sori nani ke nato ye la seini wule feseke bilelama di. M’Ba, were-were ma bila deni na, fo a nani a fa ye la gbaasani nere-muulama ta la, wolu mènu tjè tere, a le sabara to bee di, ko a dé ta le wolu di. Sori k’ i gba sawa kodjuuya ma. Fosi tfl te a kono sa, fo a ye fo ko sali le wo 16 kelè di, saa a di a la fadiyabo kuralu ta.


1. Lasana ka mfl nakorosi deninu fe?2. A ka mfl fo a la baara dè nye?3. Wo ka mfl ke deninu nye?4. Bitikinye la baara ye mfl ni mfl di?5. Déba ka mfl ke fani folo la?6. Mflna fani folo wo ma diya a nye?7. Dèba ka mfl ni mfl sa deninu nye?8. Mflna deninu sawara alu la fant ko la?9. Sori ka mfl ke a la fant bee soroni a bojo?

10. Déntnu tere a fe sali ye ko lo djo? Mflna?

AWA LA FADIYABO

Sori la faninu ba soro na, a tora Awa ta ma. Fo ka fant-muu nyini mt di ke kamisoli di, ni taafe. Wo konya ka gbelè, a ka misC\ wo kuma ka siya, bawo alu k’ a 16, dentnu fadiyabo ko baa wili, dé-mosoninu ta ka gbelé kelu ta di. Kelu, i baa mi di wolu ma, wolu di «awa wo la tè. Mosolu do, wolu ко ko alu nyo kfina ye, alu la fant ye tjènya bee ta di. Suu kelè djuma ta to Awa nye wo ro? Fima mi nyana basani nere-muuni na baa, ni wo tc gbcmii temala bele-beleni? Mt nyana basani fidakenelama ye baa, ni wo te wulema? Awa kont ye a kuru bee do le fe. Nyana ta keli' te a la. diyana ta kelè te a la, nataba la a di yo a donyo sflkurflni toolu. Koni a ba ka na fani gbe many- éni bile la do kofo, ko ka wo ke kamisoli di, a nere-muulama do ko ka wo ke taafe di. wolu teera. De-ba ka na djala manyèni firi-firi sawura la do fanii ta. ko bitikinye ye muye manyèni nyuma, a bee ro doomatii do. fana nabo. Dè-ba ye sabarani wolu mafele la tuma mi na, dt'-fa wora kuma Lasana tolo кого.42

Lasina bora sii-fè ka, ka na, a bunyani fo a te se taama la, a nhilakili bee siini a ku, a nara booti doom an! na ka mosolu la masirilu ye mi no. Lasana ka капа копб kelè ani sani gbara-gbara kelè nabo. Wolu bee ka di Awa nye. Dè-ba ka копб ni gbara-gbara di deni ma, ко a ta ye ke alu di. Awa sawara, ka i do yo djèbe le foni a nye. Sori fana ka i dd, fa ni na yelera. Deni fila la sawa wo ka a bee lasawa.


1. Muna Awa la fani ma sord dj6na?2. Мй ye kelu ni mosolu wo te fan? ко ro?3. De fa ka fani suu djo ta Awa nye?4. Deni nyt tere т й fe?5. Mosolu ye fani suu dj6 ni dj6 ta la?6. Alu ye mu siri la alu кй na, alu bolo la?7. Dè ba ka masiri suu dj6 sii dfi nye?8. Mosolu la masiri ye т й ni mft di?9. Awa ka mfl ke a la fani sor6 ко?

10. Kelu la masiri ye тй di?

KARALILA BARA

Dè-na woto la bo na, a wora djala, ni muyc, ni gbaasa, ni seini, ni kononu, ni taafe fani, ni kamisoli fant di a bolo. Dfi-fn wora kurusi fani, ni duruki fani di karalila bara. Awn wora a na fe, Sori wora a fa fe, bawo alu yc a fc ka fantnu ka- ranya 16.

Karalila la bitiki ye loo fè do fe. Karalila siini a la mflsini toofe. A lamint no, a la karilna-dènu ye baara la yC: Kclft yc duruki kara la, do ye kolont d6-diya robè na, sabanfl ye fant notee la, do gbere ye dalibalu kono kelè-kelènu kara la i пуб ma, bawo wo faninu boni djese-dèna bara Ic. Alu bee yc karali ко la seila na, ka wo dii sori-mado-nee la. Dc wo yc ncenl do le di, karalilalu ye mi do na alu bolo-koini nya ma, kosa seila (li fana fura, k’ a rosé, ka kari sméa, a kana se a bolo ma. Dé-fa see karalila bara, wo ka i wili ka fani mina, ka a rotec kudfl fila di, kelé duruki kele kurusi. A ka кй-кигй kclè ta, ka woda ba bila wo la.- ku di tami mi fe. a ka ladani wo di; ka ba, ka a da bee mala, ka fani bila mèsini na, ka a sè dii mésint ka. Mèsinl mini-mini na, seila ka a madjii, ka a mayele kaliya-kaliya ro, fo nya ma se a lasa na butu. Fénl fané ye tami na паша la masini кого, karalilla ye a latelé na. A fo la tuma mi na ко miniti saba bara tami, a da mala bara b£. MSsint ke yere le! Кагапа-dé keié ka saraba la a kSna, kosa a di baraka, ka djufa ba la, ka duruki fè fila kara, ka bololu labo-diya gbésè to уё, duruki bara ba kara la. Sori ka a la duruki kura bila a

43

kfina, a rowasani, dènf ka a niayclc, a bora a djere nya na mo» ba ta, moo ffikntna la. A bara ke a ta kflberfint di. A bara nya* ale.

Alu yc nyinikali minu djabi:

1. Karalila ye mfl baara ke la?2. A ka ka ka fan! suu djfi kara Awa nye?3. Karalila la bitiki ye mt?4. Muna a wora a la bitiki lo loo ro?5. A lu moo djeli le be baara diya уё?6. Dèni saba wolu ye mfl baara suu le makara na?7. Karalila ka fani ke di? A ka a tee mfl fè na?8. Karana dèninu ye mfl ni mfl baara la?9. Sori la fani bèna ba? I ka wo lo di?

10. Mflna Sori la fani ko ma gbeleya?U. Mflna a kara fana ma gbeleya?

KO-TII LABE

Kabi wo 16 alu bee ka а тё , ко kfl-tii do nato, m’ba, wo Iabé ye bi le. Ali moo mi te ye, bee di se i miri la ka’fo lamaa suu mi ye bi, tolo suu mi ye, sawa suu mi ye, wo ka b6. Kabi subama, moo balu ni alu la djamalu ye bara magbe na. Dolu ye na la so ka, dolu ye na la mobili ro. Dolu ye ke moo ba di, wolu bobo-si ni alu da-silu bara gbe. Dolu ye dè mise kenelu di. Fant nyuma ye alu bee kana. Duruki ba bontnu, ni dara fani, ni siliki nya djalo-djalo, kurusi balu, ni baa duruki, ni gbeli- beni ni pipaolu. I di i miri fadiyabo nyuma suu-suu ma, wo bee do ye moolu kana yoro nyi do. Tubabu fant ye dolu ma, farafi fani ye dolu ma. Alu bee bara alu rofara sila fa fila fe, kobi da кого, sii-fènu ro уё, ménu bilara ye alu nye. FoH-fè-tiilu fana wolu ye a ma. Djebelu ka ba ye bo la, koni misèninu ye kint- kini kanu fo la, filelu kanu ye bo la moo tolo ro, balalu ye dokoli koromalu fo la. Waati ni waati dona dolu di bo bara ro, ka i do, ka i gba, k’ i mint-mini, fanini manyeninu ye alu kana. Wade balu ye dolu kfl na, kosa tele kana alu soro, moo dolu fanS ye na ka, tfl, djama ye bunya kl. Lekoli denu ni alu kara- moo loni sikaliye duu la. Kelu ni mosolu loni sila fa fila fe. Bee ni i la fadiyabo kura, sali fant kura. Taafe tjenu, da-gbelflnu, ni sant, ni wori masiri ye moo siyama ma. Moso dolu ye alu nyalo la alu dényolu ro, ni wolu la fani tjényani kera alu djere talu di. Bee sawani, bee ye bado la, to te lamaa la.Sa n a

Fant na tjénya te moo ke la moo selu di, kewoli le moo ke la a di.

44

1. Мй ka déntnu fa lo fant séba la?2. Sali suu dj6 keto tele fila nyt do?3. I ka muna korosi kabi sooma?4. Djama bee boto mt, woto mi?5. Alu woto mflna bara ro?6. Fani suu djumS ye moolu kana bi?7. Mflna alu bee ye fani suu wo ta la bi?8. Foli-fè djo ni dj6 ye bara ro bi?9. A djo ne ka ka bo a bee di?

10. Foli-fé bee ro, a dj6 ne ka di i le nye? Muna?


VIII. DOMONI-FÉNU

MA-FE-DJU

Kunfl sooma koko ba gbara n’ na. N’ denyo ke moso Nakuda k’a fo, ко n’ ye n’ sii, a ye kini tibi. А ко, ко n’ ye т й -fé suu dj6. fe? N ’ ко: “Мй-fe-dji.” A ka nee-daa ta, ka wo roko fe-fe, ka wo sii ta ka, ka tami ka wo tiya tulu ta, ka wo ke nee-daa ro. Wo ye wuri ka tuma mi na, a ka djaba fana ta, ka wo lakadi, ka a mako k1 a susu, ka wo fana ke tulu ka, ka wolu lamaa. A ba wo la sobo kene, mi noteeni tere a toofe, a ka wo fana mako, ka wo ke tulu ni djaba wo ka. Tulu, ni djaba, ni sobo wolu suma duma bora. A ka wolu lamaa, ka sobo yilS. Sobo wolu ye mo kl tuma mi fana na, a ka tamati wule dolu labo, ka wolu mako, ka ba, k’ alu te dji ro, k’ alu fada ni alu kolo mi- sènu bo a la. Tamati dji wo sa, a ka wo sii nike a toofe, saa a di nyama-lo. Wo ba nyama-lo la, a ka sobo ni tulu lamaa iko, k’ a mafele ni sobo bara mo. A bani a 16 na, ко sobo bara mo„ a ka tamati dji sanima wo ke nee-daa ro. Fe wolu bee ye tibi kÉ tuma mt na, Nakuda ka foroto do labo, ka wo susu ani koo, ka wolu fana ke daa kele nyi do. Wo nya, ma-fé fé bee bara se nee-daa ro, a toni sa, ka i lo nike lere ке1ё пуб, alu ye mo kosebe. Ma-fé ye tibi ka tuma mi na, a ka nee-daa gbere fana sii ta ka, ka dji gbe ke wo ro. Dji gbe wo wurini, a ka malo kise, gbesa, mako, ka wo ke daa filana na. Kini ne wo wurira, a ka wo mafele lere dama tamini, a k’ a 16 mi ke wo bara mo, a ka wo bo daa ro, k’ a ke tasaninu ro. Ma-fè fan& tfl bara mo, a ka wo djii, ka ma-fè sori, ka a rofara kini fe kelé, ma-fé kele. A ka ne ta kini fe ni т а -fé fe di m’ ma, ka kele di a tje ma, do tora alu fana nye, bawo dunya ro mosolu te nyina Ia alu djere ко.

45


t. Mfl tere 11’ na kunrt sooma?2. N’ ka «* na toroya wo nyafo djo nye? Mflna?3. Wo tii ka n’ djabi mfl kuma la?4. Nakuda ka mfl ko ke a la baara folo di?5. A ka mfl ni mfl ko gberelu ke?6. Muna a ka tulu ni sobo folo yila?7. Mflna a ka tamati dji sii doonina?8. A ka nia-fè wolu mo ko lo ko ma?9. Gba konola fara mfl fè kelè suma la?

10. Daa suu djo siira ta ka moso bolo wo ko?11. Ma-fe ni kini ve rofara la di mosolu bolo?

DOMONI SUU GBERELU

Ma-fè-dji kelé te ke la domuni-fenu bee ma-fe di. Fadafi na balo ka siya nya mi, a ma-fénu suu ka siya wo nya le. W o ko, moo bee ni i diyana ma-fe ne di. Ma-fe do ye, wo too tiya-dji. Tiya-dji ye ma-fe ne di, tiya dee ye mi koo ba di. I baa tiya kise yila, i di wo fold bo a ma, ka a susu. I di tiya dee sor6. Tiya dee wo sa, ni i ye a fe ka a domfl ne, foni i ka a si iko. A baa ba si la, i di nee-daa sii ta ka, ka dji gbe ke wo ro. Dji w o baa wuri kosebe, i di foroto ni koo, ni tamatini nyatani ke w o ro. Wolu bee baa mo i nyo ma, ni a ka i diya, i di gbakflni ke a ro, koni forose te wo di. Wo tiya-dji be se ka ke balo siyama ma-fe di. Ma-fè suu gbere fana ye na-fida di. Wo fida ye sene la nako le ro. I baa daa sii ta ka, ka ma-fe mise tolu ke wo ro, i di fida rotee, ka a mako, ka ba ka a ke me-fé to wolu ka. Alu di tibi i nyo fe. Wo baa mo kosebe, a di ke yo fida gbasa ne tibini. Dolu ye seeni ke la wo ro, bawo wo ye fida mo diya la. Fida ma-fe wo ka di moo dolu nye a nya ma, bawo a ye basi le difana. Alu bee k’ a 16, ko fidalu ye ke la moo la djakaro siyamabasi di. Wo ko, alu k’a lo, ka’fo vitamini ye fida kene siyama do. Ma-fe suu gbere fana ye уё, wo too ko gba-bura. W o m2- fe ye ke la gba kene le di. A ye lada na yo fida ma-fé. Gba ne ye ke la a ma-fé koo ba di.

Alu ye minu yelema Manika ka no:

1. A fo ma-fé suu bee ye ma-fè-dji le di?2. Mflna ma-fénu suu ka siya?3. I ka ma-fe-dji djo ni djo lo alu bara ya?4. Tiya dee ye suu djeli di? Alu ladanya?5. Mu ye tiya-dji di? A ladanya ye di?6. Ni i ye a fe ka tiya-dji lada, i be folo mfl ma?7. I be mfl ni mfl ma-fè misè gberelu ke a ro?8. Mflna a ye fo la wo ma-fé bee tibini ma, ko tiya-dji?9. Mflna moolu ye seeni ke la wo fida ro?

46

LOKO

Alu к’ a lo, balo nya ye suu fila le di. Balo ba, yo telero ni wurala, ani balo mise, ni a ye dalamaa-fénu di. Wo dalamaa-fè dolu ye domfl na sooma dabo domfl tuma, dolu ye fan£ domfl na waati rokolonu la. Dalamaa-fe wo le do too ко loko.

Namasa, alu к’ a lo, ye suu fila le fana di: namasa kuduni mi ye domfl na te, a baa mo, ni namasa dja: kana-kana dja. Wo kana-kanS djani ne sa, a baa mo, ni i k’a fo, i ye a domfl na wo nya, a ma di kosebe. A ye domu na di wo ro? A le le la- dana, ka a ke, loko di. Wura-tele la, dè-mosoni sanima dolu, ani moso dolu fana di bo k’ alu sii gbe ba do ro. Wo tuma alu bara ta lada kenema, ka faa sii wo ka, ka tulu wule notee tiya tulu ke faa wo ro. Alu di kooni ni forotoni fana susu ka wo ke tulu wo ka. Wolu ye mo ka tuma mi na, alu di namasa djй masa,— namasa dja moni konyuma,— ka ba, k’ a rotee kfi-kurfl misé di. Wolu le bilato tulu-dji kalama wo ro, ka wolu mayila i nyo fe. Namasa wo baa mo, a di maaya k’ a fadi yelema, ka wo lawulè dooni. Moso wolu di a bo butfl ka a ke piletininu ro, kosaa a di suma nike. Ni moo menu k’ a ke a fe sa. ka do sa, wolu di na ka wo ke. Loko tibibaa fana te siyamS tibi la keleni, ka a sii a toofe, a ye a doo-dooni ke la le, bawo ni a ka siyama tibi keleni, loko di suma, wo do baa ke, a te diya la moolu nye wo ко. Loko tono ye a la kosebe, bawo a ye moo siyama sutura la wura-tele la koko ma.

A lu ye ny in ika l i minu yelemd djabi:

1. Dalamaa-fenu ye domfl na tuma djo na?2. Dalamaa-fenu ye suu djonu ni djonu a bara?3. Loko ye lada na djo bolo?4. Loko ka di deninu nye kosebe. Mflna?5. Namasa suu fila too ye di?6. Loko tono ye a la kosebe. Mflna?7. Namasa kudflni ye domfl na di?

A lu ye ny in ika l i minu djabi:

1. Balo nya ye suu djeli di Farafina?2. A ye suu djeli di alu bara ya?3. Dalamaa-fe ye mfl di a bara? Alu bara do?4. Dalamaa-fe wolu tono ye mfl di moo ka?5. Namasa ye suu djeli di? Alu too ye di?6. Kana-kana dja ye ke la mu fe suu di?7. Loko ye lada na di? Tuma djo na? Mflna?8. Loko ye yila na tulu suu djo na? Mflna?9. A fo, tulu suu gbere te ke la ka a yila? Djo?

10. Mfl ma-fè misènu ye bila la loko ka? Muna?11. Muna loko ka ka ka domfl a kalama?12. Loko ka di moo djonu nye kosebe? .Mflna?

47

KANY/VMUU

Folo domflni-fènu siyamfi bara folo turn! na bi. W o ко suu yc masord na mfl fe? Ко gbere te. Folo, ко dolu tere moolu nya na ко ba di, koni wo te bi-moo nya na fosi di. Wo ко dolu le yo domflni-fènu fanè. M' ba, wo domflni-fè suu do le yo kanya- muu, folo moo balu ni dèntnu le bee tere a domfl na, koni bi, a bara ke dèninu la domflni fè di. Kanya-muu ye ladè na di? Mosolu baa wili kanya-muu lada na, alu di malo gbe susu folo, alu baa ba wo la, alu di wo ke dji ro, saa a di nyei, ka a maaya. A baa maaya kosebe, alu di a bo dji кого, k’ a susu, k’ a bfldé. Malo-muu wo sa, alu di wo ladja nike tele кого. W o ye ladja kè tuma mt na, alu di tiya-dee fana susu. Wo tiya-dee, w o le susuni toto kol6 kono, ka malo-muu wo doo-dooni ke a nyana ani sukara. Mfl toni wo ro butfl, a ye fo ко kanya-muu bara bé? Kanya-muu labèni a la bébaliya, wo bee boto tiya-dee le ro. N’ i ka ke kanya-muu lada na, i ye i rodja, ka tiya-dee siyaya malo- muu ma, wo baa ke, kanya-muu di diya, a bee narani di to alu nyo ma. Wo ко, i baa wo kanya-muu domfl na, i di to i mi na kudei; wo ye le, yo i be domflni la kudei. N’ i do ka malo-muu siyaya tiya-dee ma, kanya-muu te diya. I baa a fo ко, i ye a lade na i nyo ma, a te so. Wo ко, i baa wo domfl na, wo ma nyt moo kono ma. Kanya-muu be se fané ka lada kaba-muu la, koni, wo baara ka siya malo ta di.

Alu ye nyinikali minu djabi:1. Kanya-muu ye domfl na tuma djo na?2. Kanya-muu ladanya ye di?3. Moo balu bee tere kanya-muu domfl na folo, bi di do?4. Kanya-muu tono ye moo ka. Nya djo ma?5. Mfl ni mfl ye ke la sani ka kanya-muu lada?6. I baa kanya-muu domfl na, i di to i mt na kudei. Muna?7. Kanya-muu be se ka lada muu djuma na?8. Malo-muu ni kaba-muu, mfl ka fisa kanya-muu la

danya ro?A lu ye nyinikali minu djabi:1. Mfl fe suu kele ye kanya-muu di?2. A tere ke la di folo? Djonu tere a domfl na?3. Mflna folo ко siyama te fosi di bi?4. Muna sisa a bara ke déntnu ta domflni-fè di?5. Kanya-muu ye lada na mfl ma?6. Mflna a baara ka gbelè nike?7. Kanya-muu labé ye 16 na mfl ma?8. A la bèbaliya ye 16 na mfl ma?9. Mfl ye a ke la kanya-muu ye nara la i nyo ma?

10. Mflna moo ye i mi na kanya domfl ко?11. Kanya tono ye moo ka. Nya djo ma?12. Mflna folo moolu tere kanya-muu fe kosebe?

•iS

IX. LEKOLI

LEKOLI LA TAA

Djeliba da fe son! do le té. Tele bara bo bi ko te wo di. Konolu ye kasi la. So-kono kol6-kalanu be ka kolonu kono yo alu ka wo sumèni ne. Dodonu ni sise-mosolu ye taa ni sei la, alu ye duu makori la alu da-gbala la, tono-kolu ni fe-kiselu ye nyini na.

"El N’ denu, alu wili. E, Sori! E, Awa!”B6 da fe kara-denu na ka alu kili. Sori ni Awa кипйпа, к’ i

wili, alu lani tere naka ml ka; ka wo lamini, ka birtka nokadi, alu k’ i ko fe ro dji la, ka alu la fant bila alu kana, ka kanya kudu fila domU, ani basi, ani namasa, ka bara-moolu fo, ka w o karèta la.

A lu ye nyin ikali minu djabi:

1. Deninu ye wo la karata la tuma djo?2. Tele ye bo la tuma djo na?3. I be taa lu ma waati djo na?4. Mosolu be mere baara ke la sooma?5. Méka suu djuma ye so kono subama?6. Dentnu na ka mere ni mere ke?7. Déni fila ka mere ni mere ke?8. Alu ka siselu ye mere la?9. I le bara ke na la karata la, i be mere ye? Ke?

SO ROTAMI

Sori ni Awa baa ke wo la karata la, alu ye so bee le ro tamt na. Alu di bé mosolu di, wolu boto ko ro, felu ni daalu lafani dji la alu ku. Alu ye senekelalu fana ye la, daba ye wolu ka ma, alu woto sene ro.

“ Woi!” Alu hlkili malo: Karim na mobili nato. “ E! Gba-gbl ko le te!” Dji-talalu ye djii la sila folo no, senekelalu bir’ i lo, l<a masini mafele, sise-moso silani do bara bori, kose djamani do ye woro-wor6 na. Wulu do ye watiri gbe na, ka tamt djamani wo-woni ke la. Ba-dent ye bori la, k’ i gbl a se naani na, tamt sila do yeni djasa wo la, a tunfina yo nyina be déka ro. Sori ni Awa bara yele: maka wo, ni lamaa-lamaa wo, ka alu lasawa kosebe.


1. Sori ni Awa ye tamt na mt sooma?2. Alu ye Ьё na moo suu djonu di?3. Mosolu boto mi? Mu ni т й ye wolu ka?

49

4. Senekelalu woto mt? MO yc wolu kAtna?5. I baa ke na la kar/ita la, i be mfl ye sila fe?6. Mu ka gba-gba nawili sila кй?7. Mosolu ka тй ke wo tuma? Senekelalu ka т й ke?8. Kosent ka тй ke mdbili nato? Wulint ni bant do?9. Kose kasi kè too di? Wulu kasi ka do?

10. Mfl ka dèntnu lasawa kosebe? Mfl ye i le lasawa la kosebe?

LEKOLI BO

Lekoli bo te wo di. A loni tinint kfl no. So ye a duu la dooni na. I baa ke lekoli la, i ri so-kono bo bee lasa fe-fe, alu gbaku-gbakuni i nyo na. Talu bara lamenè. Sisi ye wili la yo b6- buya. Moo te makanu lame na kosebe. Lekoli lo-diya béni. Moo ye baara ke le ye, djusu tuma ro.

Lekoli ni bo tolu te kele di. A ye bo kin-kirima le di. A tisari ye ti le di, a tfiku naani na. A b6-kudfl ye baku di, wolu gbeni boro gbe la. Bolola ka dèkari wulé ba fila tee, kele a duu la, kele a sa fe. Lekoli saninyani, a ro gbe duma. Su da balu ni da ba kelè teera a bo-kudu no, kara-diya rokeneyeni. A lamini no, wara korola ba metere fila nyo, wo ye moo sutura la tele ma.

Sori ni Awa la lekoli tje. Tje-moo Karama mt di kuma kodju, ka a nyafo, ко kobida balu kono a le ka lekoli dolu ye menu tjé ka tami kotuni, kaba ye тёпи Ьб-kudfl di ni tisari tolilama.Koni, Sori ni Awa la so-kono lekoli wo tjenyani alu nya na te.Alu bèni ye.


1. Lekoli bo loni mi?2. I baa ke lekoli lu ma, i b’a mfl ni mfl lasa fe-fe?3. So-kono bo lu loni di? Alu lonya ka nyt?4. Muna moo be se ka baara ke konyuma lekoli la?5. Djo ka kara-bo lo? Dj6 ye bo tolu lo la?6. Kara-bo dana ye mfl di? Bo tilu dana do?7. Mfl ye moo sutura la tele ma?8. Da ba djeli ni su da djeli ye a le kara-b6 na?9. Kara-bo ka nyi mfl gbere ro iko?

10. Koni ke-moo Kamara kumalaba ka a fo di?

LEKOLI LU MA

I baa me lekoli lu ma, lekoli loni-diya, mi no, ani lekoli bo bee le ladeni ко ye wo di. Yoro kelé wo ro, kara-diya ye ye, tolo-diya fana ye уё. Alu bee lamintni djasa la note kobi-kudfl.

50

Subama, i baa ke lekoli lu ma, i ri kara-dènu nato ye, dolu kelé-kele, dolu fila note saba, dolu fana siyama ba di na. Alu baa se lu kono, bee di i tele i la kara-bo na, ka alu la borolu ni alu bolo-fè misenu bila alu sii-diya. Alu di bo sa. N’ i ka alu mafele wo tuma, i di dolu ye tolo na, dolu ye bori-bori la, dolu ye kule la. Alu siyama sawani, bawo sooma da la le kara ka di alu nye. Koni i di dolu fana ye, wolu nyakoro sidini dooni na, i r’ a tere wolu ma, alu la kara durusi kosebe. M’ba, wolu menu ye wo di, buku balu ye wolu le bolo, alu ye a mafele la, alu ye a kara na, ka alu no кого masei, note ka kura makara, sani alu kara-moo na te. Dolu fana ye alu la kaye, alu yere sebeli no ye mi no, kitabu doomani wolu mafele la. Alu k’ alo; alu kara-moo baa na la, wo di alu manyinika, ni alu ka a lu la sebelo. Dént wolu fé-fè wo di, wo bee saninyani, bee fadiyaboni alu falu ni nalu bolo. Alu bee sawani. E le yere gbu baa alu ye la, i di sawa alu fe.


1. I baa me lekoli lu ma, mu ni mfl ko ye wo di?2. Djonu ye tolo ke la tolo-diya wo ro?3. Lekoli lu lamintni mfl fe na?4. I baa lekoli lu ma, i be mu ye sooma djona?5. Dentnu ye na la di, sooma kara-diya?6. Ni i ka alu mafele kosebe, i be mu nakorosi alu fe?7. Mflna dolu nyakoro sidini, dolu sawani?8. Buku ba ye djenelu bolo sooma?9. Sebe suu djo ye dolu fana bolo кого?

KARA-BO

Lekoli lu ma sa, kara-bonu fana loni yé ne. Kara-bo djakele dolu di rofara bo misé saba, naani, note worofila di. A ri sese ka wo bo dja fila note saba da lekoli lu kelé ma. Wo Ic ye ake la lekoli lu dolu ye kara-bo naani, woro note ta di, dolu gbudi wo fo ta ni lolu, dolu ka siya wo di.

Kara-bo kele-kelé bee ni a ta kara-moo. Kara-moo wolu ye na la lekoli la waati nye doonina. A baa na, a di do ka kara- diya mafele, a di bo konola mafele, ni wo fidani kera, ni sii- diyalu saninyani kera. A baa ba wo mafeleli la, a yere di a bolo- тёпи laba, k’ a 16, ni a ma nyina kara-fé ко. A baa a lo, ka’ fo fe bee saninyani, a di tabulo mafele, ni wo masosani, ni sebeli- fènu ye уё, ni sawuralu bee уё. A di bo butu, k’ a dènyolu fo. Sani foli wo ye ba, waati di se, tala di gbasi, bee d’ i lo i la daкого, alu kara-moo di alu lado. Dèntnu baa do kara-moo di, alumafele ni bee sanima kera, ni bee nara. ni тёпи djakaro kera, wolu di wo fo, kara-moo di sebe do wolu bolo, k’ alu lawo basi ko ro labitani.

51

Ni mènu fana djakaroto ко го kera, кагй-moo di wolu lihala manyinika, ni alu bara fisaya, ni wo d6 ma ke, a di wo 16. A di na wo bo wolu fe 16 do. Sani ka karè yere damina te, кагй- moo di a yiraka dèninu la, ka'fo alu karabaa gb3s£ te a di, koni a ye alu faya, alu naya ni alu koroya le la. Wo baa ba, a di dè misènu lali baara kenya dolu ma, ani moo ka kè ka i miri, i na ni i fa, ni i la djamana konyalu ma nya ml ma.


1. Kara bo dja djeli di ke b6 dja kelé kono?2. Lekoli dolu kara bd ye djeli di?3. Kara bo bee ni a ta karS moo djeli?4. Mfl be ke la kara moolu bolo sooma?5. Mflna alu ye yoro bee mafele, sani baara te?6. Djo ka ka ka bdnu lasaninya?7. Déninu baa d6, kara moo ye mfl folo ke la?8. Alu manyinika wo ka nyi kosebe, mflna?9. Déninu ye alu miri la mfl ma wo ro?

10. Dènl djakarotolu ml ke la wo tuma?11. Baara yere ye damina la tuma dj6 na?12. Dénlnu ye alu miri la ко alu kara-moo ye alu mfl di?

LEKOLI LADO

Lekoli sa na ba baa se, кагЗ-dènu di karo saba peremisè soro. Wo masoroto le, saa alu di alu nyd-ny6, ka alu dofule, ka alu bara moolu fo, saa alu kana nyina fana alu bara kolu ко, bawo moo karana di’di kara te dflnya ко bee bèni di, a te a bee Idni di, a koni di moo taama sila saninya, ka a sonoya ко dolu ro, mt di ke bee nSfa ко di. Wo nya ma, alu baa na karo saba wo ke, alu di i kospi, hakili nyuma kuda fana di, ka a bila djamana la yiriwa sila ma. Lekoli dènu kosei wo ye waati lamaani ba le di. Dè falu ni de nalu bee nyagbani wo tuma, bawo bee ye a fe, i denyo kana ye fadiyabo ro, saninya ro, keneya ro. Lekoli dèninu wolu sawani a nya ma, kamasoro, a siyamS do, alu woto le lekoli bo kuralu la, minu kara ka b6 alu sard lekoli bo ta di; dolu fana gbu woto lekoli balu la, ya fo yo kolesilu. Wolu bara alu yere ye moo balu di, moo karani balu di, denlnya ma sa; minu fana woto liselu ni lekoli politekniki la, wolu fana sawani, bawo alu k' a 16, alu bara baara makara damina, alu nato a yiraka la baara mi do, ко djamana kudu ye alu kana, kflba balu sa, djamana bara minu lawo yoro djanu ro kara na. wolu masumani dooni, i k’ a 16, ka’fo dé misé baa lawo a nyafe kara na, a ma ka ka wo ni tolo nade, wo miriya balu ye wolu la. Koni, wo bee ni a ta, wolu sawani alu kono ro, bawo alu52

di na sila soro alu ke ko ma, bee di do sord mt tono ro. Sam'moo sere, wo bee ye a wo yoro sor6, wo le ke la lamaa ba diidjamana fa bee.

A lu ye nyin ika li minu djabi:

1. Kara-dénu ye peremisè soro na tuma djd na?2. Peremise wo masorfito mu fe?3. A masoroto mfl fe iko?4. A fo, kara ne dununya ko bee nya moo bolo?5. I be se ka kara tono dolu fo n’ nye? Mfl?6. I baa wo peremisè na, i ye na la hlkili kuda dj6 di?’7. Mflna dè misé bee ka ka k* i rodja kara k&?8. Dè falu ni da nalu ye di dèntnu taa tuma?9. Wo lamaa suu fana be ke la yè? Yè ta ye di?

10. Mflna deninu la moolu ye nyagba la?11. Kara-denu ye di peremisè bé tuma?12. Alu ye wo la lekoli suu djuml ni djuma na?13. Djènelu sawani? Dj6nu masumani? Mflna?14. Miriya ba ye djénelu la? Miriya suu dj6?15. Mfl miriya suu ye i le la sisé?16. Mflna djamana fa bee ye lamaa la wo waati la?

LEKOLI DENI KURA FILA

Sa-sa Yewo ni Sidiki baa alu korolu woto yc lekoli la, alu di kasi, ko alu fané woto. Koni nyiné, alu sor6-s3 bara se, alu woto le wo ro lekoli la. Kabi wo lo alu fa, Moriba, ka taa labi* tani dentnu la sebe ko ro, a bara alu sor6 sebe labo, a bee bara la i ny6 ka. A toni taali le ma. Sint ne wo lo dumd di. Duusa* gbe, déninu na ka alu lakflnfl, ka alu ko fe-fe; ka ЬА, k’ alu la fani nyuma, a kura, bila alu kana. Wo tuma dénu bara 16, ko alu woto le bi. Alu bara sawa ali dl te wo la. Dent bee ye wo nya le. Damata alu ma wa lekoli la, alu ye kasi la le, bawo alu baa alu dényoninu dokili la ka me so, alu di miri, ko a bee le wo di. Lere sudunya alu fa k’ alu kili, ko alu ye tamt, ko a le yere le woto alu malo folo nyt ke la. Alu sawara iko, ka kule, ka yelev ka do alu fa la m6bili kono. Alu se lekoli la, Moriba ka alu too-sebe ko fo kfl-tii nye, wo kera ikoro. Dèntnu dona, k’ i sii, alu la boro kurani ye alu bolo ani fé miséntnu. Lekoli kara-moo ka yafa alu fa ma, ko wo ye wo, ko baara daminato le. Sani de-fa" ye bo, a k’ i lo da la, ka a dénu fo, ko a le ye wo la le, ko alu ye alu rodja, ko midi na a di na alu ta. A bS kumant makint-kinini wolu fo la a yere k’ i lo da la furuu, k' a miri, ka a nyakoro sidi dooni na, bawo alu ka dé ni fa te loT a denu manyuma tfl bara a mina, a le k’ a Id, fè mi ye lekoli di, a ka gbele nike. Déni fila no alu fa masumani ba ye mi ke.

53

sisé, wo bara ku-tiiya nyani ta. Dinu'nu k’ a 16 butfl, alu fa haniini tere mi na. Yoro mayelema bee le gbelemfi, a djubila tuma.

Kunu alu le tere ni, bori baa alu diya, alu di wo ke, kule baa alu diya, alu di kule, domflni baa alu diya, alu di wo kc, sunoo k’ aiu mina, alu di sunoo, waati te wo doo do ma. Koni bi, wo bee bara sii kala la, ka a bee bè waati ni waati ma, diyana ко ke bara dooya. Alu капа a ye ко le alu Ia dununya yelema mi di, ко mi gbasa te, ко le kasi te mi ba, nyakoro sidi te a ba, ко le fosi te mi ba, fo baara, fo sebe-do, fo hakili-sii, bawo moo ka a dju sii tuma 16, koni i ma a laba tuma lo, n’ a ye kara di. Alu ka wo le ye, ka alu bolo-fenu labo boro ro, k’ alu tolomalo alu kara-moo la, ka baara damina.


1. Sa-sa Yewo ni Sidiki ye alu miri la т й т а ?2. Koni т й keto alu bolo nyina?3. Alu fa bara mfl ke alu la woli ко ro?4. Taali toni lo djuma na?5. Dè ba ka mfl ni mfl ke duusa-gbeni?6. Déninu tere di sooma da la?7. Djo woto alu malo folo nyi ke la? Mflna?8. Dè fa ka mu ke, alu seni karata la?9. Kara-moo’ka mu fo dè fa ma waatini seni?

10. Mflna dé fa k’ i lo ka mi da la?11. Mflna wo tuma deni fila m’ i miri wo ma?12. Alu k’ alu miri tuma djo na? Alu ka mfl 16 butfl?13. Dèni fila ka alu miri mflna alu la dununya yelema mi do?14. Alu tere di kunfl, alu ye di bi?15. Miriya suu djuma bara na alu ma bi?16. Alu kana mfl ко ke alu la miriya laba di?

DOKILI DENI MISENU

A... Dja diya dja bana le...A... Dja diya dja bana le...Déni misenu, djamana ke tuma béto le...Deni misenu, alu djato’ пуб no... E...K^beréni nyumalu, djamana ke tuma bato le...Kaberéni nyumalu, alu djéto’ nyo no...

54

Sflkurflni nyumalu djamana ke tuma blto le... SAkurunt nyumalu, alu djato’ nyo no... E... Moobaya l6to kabi moo dèntto le,Alu miri fa so lo ko ma.Moobaya loto kabi moo dénito le,Alu miri fa so robè ma... E...Dja diya dja bana le, e...Dja diya dja bana le, e...

X. TAAMALU

MOBILI

Saliu ni Seni, Sori lekoli la dényo fila, ka ka nyina, ka wo> kobida ba la. Alu bara ba lekoli doomani, alu la so-kono lekoli kara na. N’ a fora, ko 'lu ye taama wo ke alu se na, foni alu ka tele wooro ke sila la, koni alu sii-nyoo do, mobili-tii do, kor ko alu ye taa a le la m6bili ro. Suba, dént fila k’ i wili ka taa mobili da la, alu taara a soro, kamiyo tfl bara lafa kordni borolu la, a loni ka alu makono. Sofere ka slse ke sase — ke diya, paratt ka pinelu lafa fonyo la. Ko bee bani be na, sofere ni a la dent k’ i sii mobili kabini kono, lekoli dènt fila k’ i sii ko fe, borolu ka. Alu torn уё, motere кй bora, mobili yoro bee k’ i lamaa, taali keni ne a ma wo di. Mobili bori ko djuuya ma, i baa yirilu ye, i d’ a fo, ko wolu fana ye bori le ka ka wo ko fe. Fonyo bara d6 déntnu nya ro, fo alu nya-dji bara bo, fosi te las! na mobili koto, gba-gba na wilini bolo. Alu sera so do toofe. Alu ka moo siyamanu ye, menu woto loo ro, doninu ye alu kfl, dolu ye nee-so ka, dolu so ka fana. Mobili ka bo ikoro, alu k’ i bori, k’ i fili wanyS no, sila koko fila fe, siselu ye kule ka, balu ye alu gba na ka sila rotee mobili nye. Seni ni Saliu bara yele, koni so wo bara latamt, ka wanya damina iko. Sila fa fila fe, dèninu ye konolu ni konyonu mafele ka, ménu tolomaloni fana masint maka ba nyt na. Mdbili ye djii la ka yele tini balu la. Waati dolu la, dèntnu di sill. Alu, toni taali nyt ne ka té furuu, ha lere naani nyo tamt, alu sera kobida la. Alu ma see ali kelena.

A lu ye nyin ika li minu djabi:

1. Saliu ni Seni ye moo suu djonu di?2. Dént fila nytnu taato mt? Mflna?3. Dent fila tfl ka ka ka taama wo ke di?4. Koni alu la taama wo nato ke la di butfl?

55

5. Sooma djomi, dènt fila ka mil ke?6. Mdbili-tii ka déntnu lasii mt?7. Mobili lafani tere mfl fè suu kelé na?S. Deninu ka mfl ni mfl nakorosi mobili taa luma?9. Alu k’ a 16, di ko alu bara se so folo toofe?

10. Deninu sawara mfl ko ni ko la so wo kono?11. Deninu tere sila na mfl ko ro mobili kono?

SISI-KULO

Seni ni Saliu se ikoro so kono, alu k’ i kaliya ka wo gari la. Sofere tu bara a fo déntnu nyana, ko a te mé butfl, sisi-kulfl di na; Seni ni Saliu wolu menu bara tere ko me, alu d6 ma a ye iolo, ye a fe k’ a ye wo ro bi. Alu se gari la, alu taara moo •siyama sor6 ye, taama-rotaala menu ka кй ka tere ta. Dènt fila k’ alu nya gba-gba nee-gbeleke dja ba fila nyi no tere-kfl ni wakonu nato bori la mtnu ka sisa. Fosi ma bila dèntnu kono, fosi ma alu miriya la djafa, fo baara mi kera ka nee-sila nyi nobè. Alu tora miriya wo ro, baara-moo do, kasiketini gbe-tii do, bora ikoro, k’ a fo: "Alu ye alu robe, teré nato le sisa.” Dent fila k’ alu kfl mala sila fe, wulala alu k’ a ye sisint do ye na la, sisint wo tora na ka, ka tami bunya la, hi déntnu ka na tere-ku nyt ni a nya-de bele-bele fila nyt ye. Sufule ka ba ani neelu gbasi-nyoo na maka kule do bora, fo ka duu yere-yere. Deninu silana doont, bawo maka barara alu ro. Tere se gari da кого, a k’ i lo keléni. Wakontnu dalu lakara. Taamala dolu, alu ni alu bolo-fe werelu, bo daminara, dolu fana menu woto, wolu ye yele ka. Dènvoomalu ni bara-moo-nyoma dolu fanè ye alu nyt kili la, yele ni kulelu ye ke la, foli bèbalilu ye i ro, maka bara siyaya. Kulfl-kfl ka tje fila nyagbani i ro baara la ye. Tje fila wolu te moo gberelu di, fo kulfl-borila ni mèkanisè. Wolu ye kulfl fa bee mafele ka. Kulfl-borila bara ta-bono da laka, ka f if a do bila yé. Mékanisé ye tulu ke la yoro dolu ro, a ye dolu masosa la. Wo baaralu ba, kulfl ka a kS bo iko, i baa a maka me, i d’ a fo, ko sobo ba do le ye a nhilakili la. To kera wo ro, maka bee masumara, moo bee bara a sii-diya sor6, bee miri ye taali le di, butfl. Gari kfl-tii ka file fe, kulfl fana ka wo lamina, ka sisi ba labo, teré wilira. Kulfl-kfl ka wakoni nytnu sama damina. Wako wo dolu fani moo la, dolu fere-fé na. Tere ka na bori ba damina, ka tunu.

A lu ye n y in ika li minu djabi:

1. Mfl ko folo kudu kera deni fila kana, alu se so?2. Mflna gari la taa kudu ba tere déntnu kéna?3. Deninu ka mfl korosi, alu se gari la?4. Mu ko ni kolu ka deninu miriya la djafa?

56

5. Tere na ко Iona mfl ni mfl kolu ma?6. Teré ye yoro ba fila le di. Mfl ni mfl? Alu tono?7. WakonTnu laka, mfl ni mfl ко yera déntnu bolo?8. Lamaa tfl ka siya yè. Mfl ni mfl? Mflna?9. Tere taato la, mu ni mfl kolu kera?

10. Abio ni terè, djo ka fisa? Mfl no?11. Wakontnu fani tere mfl ni mfl na?

SAMA-KULO

A tele ta ni lolu le te so-kono moolu ye baara ka, alu djere- ma mt tono lo, alu ye gbe ba do masa ka. Tarawo-moo do, wo ye alu kflna, ka gbe masa ta dénu yiraka alu la. Alu bara yiri ba bee tee k’ a bo gbe wo ro, ka gbu-gburflnu labo, ka wo kflba ni a misèma bee lafa. Gbe ba wo tema, alu ka dakari lamintni ba do lada, ka kaba-kudfl gbemanu la ye. Baara ba, tarawo kfl-tii wo k’ a fo alu nye, ко gbekfl nyi ye séma-kulflni djii-diya le di, ко abi6-so le té, ко lo do alu be na masint ba do a konolama ye, mt boto sama ka djii yè. Kuma wo fo moolu nye, bee sawara, ka gbedè sama-kulflni na ко wo la. Lo do sooma, sama-kulflni nara. Wo 16 sooma solcono moolu bee ka alu nyalo sa-kolo ro. Wulala alu ka rèni ftni do nato ye. Feni wo tora bunya la, ka na ke yo bibi. Kono bele-bele wo nara tami so kflna, sa-fede такй nyt di. Duu ma, a djiya tere bori la, ka tamt bori-fè bee ka. Siseninu ni biya tolu, maka wara ma, wolu k’ alu bori, k’ alu doo. Moo bee k’ i bolo lawili sama. sawa ma. Mast tamtna so kflna, k’ a mataa, a se a djii-yoro, a djiira, a la bunya ma, yiri-yiri tere a koto wolu fe-fe ma yc butfl. Lere fila tami iko, a ka a wili ka taa. So-kono moo bee nara a mafele. I tfl ba’ a ye gbu, i di a fo, ко kono le. A yoro- bee ye mené-mene na tele la, a toofe tje damalu nyagbani tere baarani dolu la. Waati se, tje kele, fila ni sabana yelera, k’ i sii a kfl na fa no. Wo tje kele, a Ia borila le wo di, yo sofere ye mobili ta di nya mi. Dolu tere taamabaalu di. Da tufl, motere ka bora, motere wo kaba, a elisilu, firi-firina. Motere féka wara, gbè-gba ba wilira, abio koto binu k’ alu mala, kaba misenu gbana. Abio ka lamaa ka bori, a se waati ro bori ro, a ka duu bila ka sa ta, ka yele damina, a se waati ro iko, a lakaliya ma, a tunflna moolu ma. Sama-kulflni ye bori-fe ne di mi kalima kosebe. A be se ka kilom. 400—500 ke lere kele kono, dolu yere be se ka tami kilom. 800 na lere kono. Sama-kulflni na kaliya ma dununya fa bee bara bila i nyo ma bi.

A lu ye n y in ika li m inu d jab i:

1. So-kono moolu tele djeli le te baara la?2. So-kono moolu ye mfl baara kele na?3. Djo na siini alu kflna? Mflna?

57

4. Baara nyt кого fora moolu nyo. Waati djO?5. Moolu sawara baara nyi кого la. Mtlna?6. Sama-kuhlni nara 16 dj6?7. Mu ni mil kora a bolo, sani a ye djii?^S. So-kono moolu taara a m a fe le . Alu k* i miri di?9. M oo dj6 tore baara la, abid djiini toofe?

10. Abio ka lere djeli ke, a nato taa la?11. A taato, moolu ka mil ni mil ко lakorosi?12. Abio ко tono ka bo. Mil ni mu no?

XI. MOO

MOO FADI

K’ a bo moo ku temala ma, k’ a sii i s§ teero la, w o le "too — fadi. Fadi wo fana notalani yoro ba saba le di: m oo kfl, m oo fadi tema la ani moo senu ni bololu. Fadi yoro ba saba nyi bee la baara bilani ne i nyo ma. N ’ i do bora a la, tolu di djakaro, fadi bee di wo lo. Ni kfl te moo la, i te se ka baara ke, i te se ka ke moo di. Ni bolo fana te moo la, i te se ka sebeli ke, ka domflni ke, ka bolo la baara si ke. Ni fadi tema la te moo la, i te se ka balo, bawo nhi b6ba ye so ne ro, w o d6 ye m oo tema le, i sisi ro, noo binye, djofo, tegbe, fudu, kuna- kuna bee ye yè ne, ni yoro wo bora moo la, i te se k’a fo i ye fe di. Ni se fila bora moo la, foni i siini tora i no kele no, i tese wo yoro ro, i te se bori, i te se taama la, i te se i gbè na."Wo Ie a ke la, moo fadi yoro do ma fisa do di. Alu bee bilani i nyo ma, a bee tono ye a la, djeli ye bori la a bee ro, a bee ladè- tii na keneya le moo ke la kenema di, nhima di, hakilima di.Alu bee baa kori alu la baara la, saya di na.

A lu ye n y in ika li m inu djabi:

1. M oo fadi dotalani yoro djeli di?2. A fo, moo fadi yoro do baa bo a la, i di ke i diya?3. Mu a do ma ka ka bo a la?4. Koni a yoro djo na bona ka gbele ba ke moo ma?5. Mflna wo laboni ka gbele moo ma ka tamt?6. Kfl tono ye mu di? Bolo ni senu tono ye mu di?7. Mfl ni mfl ye moo sisi kono?8. Sisi ye moo fadi fa djo no?9. Mflna moo fadi yoro do ma fisa do di?

10. Fadi fa bee la keneya ye masoro na mfl fe?11. Fadi yoro bee baa kori mu di ke?

58

к о

Kfi ne moo fadi yoro folo di. 1 bi i nyalo moo kfi no, i di kfi si ye sa fe, a gba-gbani kfi gbolo la. Kfl gbolo fana lani kfl: kolo nya ma, kfl kolo le kfl ne sutura la fe djuulu ma. Kfl fila fe tolo fana ye уё, wolu fila le fenu ka me na. Tolo kele bee ni a ta tolo-fida, tolo-wo, tolo-dé. Tololu narani tama no, ko folo nabani s lfe moo to wo ro, wo sa fe to-bele ye уё. Dolu to nflnaboni, dolu ta rofedeni. Kfl nyefe la le nya-duu ro di. Nya-duu ro sa fe la ye tt di. Si te bo la ti ma. Tt duu la, nya- kirikao fila ye уё ka nya-kise taka gba-gba ma, bawo nya-kirt- kao si ni nya si ye gbS-gba na lo la. Nya-kise fila ye matfl na nya-gbolo bolo. Nya-kise fana ye suu fila le di: nya gbema, wo ye nya-de namint na, nya-de ft tema nya-moont ye nya wo tema ye. I nya b’ i dimi, i nya-dji ni i nyabo di bo nya gbolo koro, ka wo kokofe, ka djii. Nya-kise kelé bee ni a ta nya djulu.

Wo lo, a ka do fo kfl yorolu la ko ro. Bi, a di a to fo. Moo nya-koro la duu la dooni na, nfl gbala ye ye. Nil gbala wo lablni nfl wo fila ma. Nfl-wo fila wolu le fenu suma me na. Nu-wo kele wolu ro, nfl-dji ni nfl silu ye ye, wolu ye fé misenu taka a moo no kono ro ma. Nfl kala fa fila fe, da fudu fila ye уё. Wolu ye da gbasa kololu matfl na. I baa yele, i ri da gbasa fila mabo i nyo ma. Nfl gbala duu la da ye ye. Da damina le da gbolo fila di. Sa fe da gbolo nfl koro si ye wo ma. Duu la ta koro, bobo si ye yè. I baa da gbolo fila bo i nyo na, i ri nytnu ye, wolu gbema gba-gbani tini la. Nytnu rofarani suu saba le di: dala nyi, soli ani saa ro. Wolu bee ni a ta baara. Da dji fana ye bo la ne koro. Da tema, ne gba-gbani da duu la, ka a laba ka were fe ma. Da sa fe la ye naalé di. Né wuleni tuma- tuma, yo djeli le ye a ma. K’ a bo moo ku si ma, k’ a bila bobo ma, kere-keré ma silu loni уё, alu labani bobo si ma. Ku narani. fadi la ka ne bolo.

A h i ye n y in ika li m inu d jab i:

1. Moo fadi yoro folo ye mfl di?2. I be se ka moo kfl yorolu mada?3. Kfl si gba-gbani mfl na? A tono ye mil di?4. Nya kise tono ye mfl di? Nya kise ye suu djeli di?5. Mfl ye moo tama fila ro? Wolu tono ye mfl di?6. Tolo dofadani yoro djeli di?7. Moo kfl ko fe la too di? A nyefela do?8. Gba-gba te moo nyakise soro na. Muna?9. Nya dim! ye moo soro na mfl ko fe?

10. Mflna bee ka ka ka i djato i kfl no?11. Moo mt nya kele bara tinye, wo too di?12. Moo mt nya fila bara tinye, wo too di?13. Ni tolo te moo mt ku butfl, wo too di?

59

BOLOLU NI SENU

Fadi temala damina 1c ye kamfikrt fila di. KamAkfl bee ni a ta kama kolo, ni kamA fc-fe. Wolu korola loo kamA wo. Bolo kelè damina ye tuuka di, bu ba ye ke la wo ma. Tuuka narani bolo ka na пбкб kudu bolo. Fasa siyama ye пбкб kudu ro. Bolo ka nabSni tee fede ma; tee kono gbeni tee komala di. Bolo koini lolu ye tee fede laMni, wolu го кйЬа ye bolo kflkuru ba di. Bolo koini lolu bee labani sort ma. Dolu ye alu fadi masa la alu sort wo le la, ka ba, k’ alu bolo ко, ka noo boye. Bolo fila к г ka ко dolu ro, alu ma ka dolu ro.

Sè fila fana damina le soro di. Wodo kolo gba-gbani gboso ro, gbele kuru ye gbelè ni wolo wo te. Gbelé kolo fila ye nyo bé na sèka na. Seka nabani se fede ma, wolu fana bee ni a ta se sort lolu ni sè koint. Sé koinlnu ro boba ye sé кйкиги ba di. Sè tttiri nflnaboni dooni na. Moo bolo fila ye bolo la baara ke la. Se fila ye se na baara ni taama ke la. Alu bee tono ye m oo ka.

A lu ye ny in ika li minu djabi:

1. Fadi temala damina ye mu di?2. Kama korola too di?3. Мй ne tuuka di?4. N6k6 kudu ye mt?5. Bolo koint tono ye mu di? Alu labSni mfl ma?6. Se nofarani yoro djeli di?7. I be se ka se yorolu madS?8. Bolo koint djeli ye i la?9. Se koint djeli ye i la? Alu ro kflba too di?

FADI TEMALA

Fadi temala damina le kamakfl di, k’ a laba soro ma. Sa fe, sisi ye ye, wo ba le wo di, k’ a da latfi koo barasa kololu la. Koo barasa kolo wolu nyo beni sisi kfl ma. Sisi kono fe siyamS ye уё: a folo le so di, wo le ye djeli labori la fadi fa bee, djeli djululu ro. Sisi kele wo ro, djofo fila ye уё, fè fua-fua le wolu di. Alu le fonyo lado na k’ a bS k’ a labo, nhilakili fe ne alu di. Djofo duula, binye n’ a la kuna-kunS, ni tegbe fana ye ye. Wo ye ke la fe fila tono le di: ka moo konoro suma yelemè, ka noo deme a baara la k* b a ke djeli di. I baa tamt tanadalatuna fudu, mi ye suma nonyimi na, wo bele-bele ba dflni ye. Fudu duula noo mtsè ni noo bakfl moro-moroni i nyo ma ye, wolu bee ye kono fudu ro, kono gbolo кого, bara ye kono koma. Noo bakfl nabani iè kelè fe noo sere dènt na, fè do fe bo da la. Fadi sa fe la le kasaba di, kasaba duula ye soro di. Soro ro, fulu-fele mt ye suuna lamara la, wo ye boront di, ka a laba

60

suuna djulu ma. Soro kele wo kono woro-nyo fila narani ko kolo la. Woro-nyo fila le, djeli saninya la. Soro laba ne dju gbolo fila di.


1. Fadi damina ye т й di?2. Kamakfl djeli le i la?3. Мй ni mfl ye i sisi kono?4. Djofo tono ye mfl di?5. Fudu tono ye mfl di?6. Noo suu djeli ye i la?7. Mu ne suuna lamara la?8. Soro labani mfl ma?9. So ye fadi yoro djuma?

10. Fadi temala yoro balu ye mfl ni mfl di?

KONO N1 FUDU

Kunfl, sali le tere Musalu bara. Musa fa ka saa kflba kele faa, a na ka kini fe ba tibi, ka furu-furu ni womi nada. Wolu domfl tuma seni, Musa ma to wo to to a djere la wo le ro, bawo nooma ba le a di. Bi a kirikoroto nani karata la a J<a, ко a kono a dimina, ko a fi-fini. Musa le siini té gbè-gbèdeni ka, a nyakoro sidini, a ye a djii la a kono ka, wo gbolo rodjani a bolo. "Mu ne i la?” — a kara-moo bolo. “ N’ kono le n’ dimt na, n’ toroni, n’ y ’ a fe ka bo lu ma.” “ Mfl ne ka i kono soro?” Musa m’ i so wo kuma djabi la. Alu k’ a lo, nooma ba le Musa di. Kunfl, domflni ro, a tere sobo kudfl balu le ta la so, ka wolu bila a ny! кого, ka alu ronyimi dooni na ka alu lakunfl. A toni wo le la, suma diya ma, ka a bolo tami, a djere ro, ka kono lafa, ka djakaro. Ni ko su fa te yelerna ko di, a ye moo lali ko le di. Domflni baa diya di’di, moo ka ka k’ a 16, ko noo ye sum! baara la le, wo baara te se ke la, ni suma ka kono lafa kodjuuya. Fudu baa suma nodjaro, a di a lawo noo misémè, wo di a yelema ka do ke djeli di, ka do ke bo di. Ni noolu ma yoro soro ka suma namaa, kono ro suma di toll, i di djékaro. Bee lali ko le Musa ta mi di. Suma ka diya nya-o-nya, moo ka ka k’ i djato i djere ro.


1. Mfl ne tere Musalu bara kunfl?2. Musa fa ka mfl faa?3. A na ka mu tibi?4. Musa ka mfl ke?

61

5. Mu ka Musa soro?6. Musa kara-moo ka mfl fo?7. A fo, domflni ba ka nyt. Mflna a ma nyt?8. Muna moo ma ka ka i kono lafa kodjuuya suma na?

«NATABAYA»

(T a I i)

Senekela do le too tere ko Karibi, a sala fo ka se a da na. Lo do, a k’ i wili ka wo tu ba do ro, ka kule уё ко a le ye a fe ka ke saniba-tii di, kosa a kana baara ke. A ba wo fo la, a ka maka ba me, k’ i nya lakala, ka djina ke djuu ba do loni ye. Karibi silana, koni djina ke ko: “ Karibi, m’ bir’ i kuma ka me. i ye sani ko le ro, i di a soro, i di a soro kosebe, koni i dè fé-fè soroto, wo bee ni a ta sani gbanè di na a fadi ma, wo ko, moo si te se sani wolu bo la alu fadi ma. Karibi, i miri folo, sani i ye layiri ta, bawo i keto le sani-tii di ni, i di ke nyagbato di” .

Karibi ko, n’ a le ka sani soro, a te se ka nyagba. A ka na a bolo la djina ke tee, ka a da dji labo kokofe. Layiri bara ta. Karibi kosei a bara, a ka kakira bele-bele nyi tere уё, к’ о laka, wo fani sani na, a sawara, k’ a bolo fila nyt kuru fili masuba nee wo ro. Tele fila tami, Karibi moso do ka filant fila soro. Djakata daminato te! Dent wo kele nya kelé sorona, bawo sani narani tere nya do la; dè to kele, sant narani tere wo nya fila bee la. Г у ’ a lo, wo kera nyafué di.

Lookfl dama tami, Karibi moso gbere ka de kele soro, wo tologbedè nara, a te fosi mè na. Wo kenya ma, Karibi dénu bee ni a ta sani tere, moo te se ka menu bo alu fadi ma. Dolu ko kuruni alu ta bolo, dolu se narani, dolu noko gbilimè; Karibi de bee ni a ta fe tere.

Lo kele, Karibi k’ i nya lo a déni inakini-kintninu nato ro, do nya kelè, do nya fuye, do dato, do tologbedè, to kelè bolo- kudu. A k’ i sii, ka nimisa. Karibi k’ i kosei tu ro, a ye kasi la, ko a dénu bara toro, ko, moo-moo ka sant wolu bo a dénu fadi ma, a di a la nafolo bee latamt wo tii ma. Wo kuma ba fo la, a ka maka ba me iko, djina ke le tere. Djina ke ko: “ Ke, i manyuma bara m’ mina. Wo i bara, m’ be i la sant bee ta i bolo. Koni m’ be nafolo gbere d’ i ma, mi ka bo nafolo to bee di, nr bara keneya d’ i ma, k’ a di i denu ma.”

Karibi kosei a bara, a ka tere a dé bee kenema, a bee bunyani, bee sawani, sani te kakira ri tu, fé te denu fadi ma, fe te moo si la. Karibi ka na baara damina? Dènu ni alu fa ka baara ke wo nya le ma furuu, ha ka suma ba soro, ka nMolo ba soro. Karibi ka na a ye wo le ro butfl, ko dununya nafolo bee nye ta le keneya di.

62

1. Karibi ye т й baara la?2. A ka т й ke 16 do, a tere mfl fe?3. A ka mfl ye tu ro?4. Djina ke ka т й fo?5. Karibi ka т й tere a bara, a koseini?6. Karibi dénu tere di? Мй ka dènu djakaro?7. Karibi ka sani soro, a kera a diya? A kera di?8. Karibi taara mi iko? A ka т й ye tu ro iko?9. Djina ke ka mfl fo Karibi nye?

10. Karibi nara a bara, a ka mfl ye; denu tere di?11. Deninu ni alu faka mfl ke? Karibi k’ i miri di butfl?


XII. DJAKARO DOLU

DEBALE

Kunfl sooma Musa le woni a béba fo la. Wo ко a nye, ко a le ma kede. Musa ко: “Mfl ne i la?” — “ Debale ne n’ na.” Musa no a foni, ко a le ma wo lo, béba ко: “ M’ makono, n’ ye a nyafo i nye. Debale ye djakaro le di, mi ye bee mina la. A damina ye kfl dimi ne di. Wo baa ke, nene di i mina, i fadi di yere- yere, i suuna dji di lawulè dooni, domflni di gboya i nye. 1 djakaro le wo di butfi. N’ i m’ a basi, a di tami djuuya la,, ha i di kori. A basinya ye fila le di: a baa i diya, i di débale fida wuri, kawo dji mi, dolu ro, i di i djere wusu; a siyama do, wo fida di i lakeneya. A basi filana, mi kalima, wo le labitani taa ■di. I baa wo ye, masoro di i mafele, k’ i djeli fana mafele, k’ a ba, k’ i soo seila na, ka basi dji lawo i fadi ro, i di keneya. M’ ba, a basinya filana, wo ye so bee la bi, bawo dootoro bo ye a bee la.” Musa ко: “M ’ beba, a ye moo mina la mu fe?” — “ A ye moo sor6 na dji noo fe. I baa dji nooni mi, i di a djakaro kise lakunu wo fe. Wo ко, a ye moo soro na i moo nyo fe. Ni a k’ a tere se, debalé ye moo do la, i le ni wo ye sunoo yoro kelè no, i baa me furuu, a di i soro. Wo ко, a ye moo siyama mina la soso le fe, wo la kini bolo. Soso baa debale-tii ki, ka i fana ki, a di djakaroto djeli ke i le kenema djeli ro, i bara a soro. M ’ ba, ni’ k’ a ye; débalé ко bara folo dooya la sise, wo кого Ie — m’ bara djamana yoro bee bara saninya. Sosolu ye alu sii la dji noo, ni kaba bulu, ni tu menu ro so koka, wo bee bara bo уё sise. Dèbalè bara dooya. A siyama do, yani sa dama, dèbalé ко be na ba. Musa, m’ mamare, i ka wo bee nyaye?” — "O ’o n’ ka wo bee nyaye, i ni ke.”

63

1. A\usa taara 111Г kunfl sooma?2. MA ve Musa bèba la?3. Dèbak' ye mfl djakaro suu di? A ye damina la mfl ma?4. Mflna djakaro ye moo kori la?5. Dèbalè basi folo ye mfl di? A basi filanA d6?6. I baa wo masoro bara, wo ye mfl ke la i la?7. Mflna dji noo mi ma nyi?8. Mflna moo ka kS ka tu ni pooti koronu bo i la lu toofe?9. Mflna debate bara dooya sisé?

10. Ni i t‘ a fe ka djakaro soro, i ka ka ka mfl ke?11. Ni moo djakarora, i ka ka ka taa mi? Mflna?

Alu yc nyinikal i minu djabi:

NEREKOROSOLI

Lo gbere, Musa wora se a béba bara, wura la. А ко: “ I ni wura.” Wo ко,— “Tana te i la?” ,— ко tana te a la. Béba ко, tana nyi ye a le la. Musa ко: “Mfl ne i la bi iko?!” — “Nereko- rosoli le n’ na.” Musa nara a beba manyinika w6 djakaro ma. Bèba ко: “ Nerekorosoli ye è bara djakaro djuu ba le di” . A ye damina la, yo deball. Nene di i mina, fe bee di i gboya i da, koni mi ye a ni debale bo la i nyo ma, a le b’ i mina, i te se ka domflni ke, i di yere-yere, ka salaya, i fadi bee di rokumfl i ma, i di baadji. Baadji wo wulèni, yo nere dji. Wo ко nerekorosoli toomasere ye fe gbere di: i nya di wule, suuna di fana wule. I baa wo toomaserelu bee ye moo ma, a fo, i ni djakaro le i nyo na wo di. A basinya fana ye fila le di: kele ye é bara basi fidalu di. Wo fida dolu kaliyani a basi la, ni i k’ a lo, ко nerekorosoli ye i la, i di moolu manyinika; ni mi tii ka a fida do16, wo di wo bo i nye. Moo kele te a fo, ко a le ka a basi tii- tii 16. A fida ka siya, a bonya ka siya, bee fana ni i fadi lakadi le. N’ k’ a 16, wo djakaro te moo faa la a bara ya sisé, bawo bee ka a lo, bee ka a basinya fana lo.

A basi filana ye labitani taa di. I baa wo ye, dootoro di i mafele, ka i suuna dji mafele, ka i fura seila na. Basi dji baa se i bolo кого, a siyama do, i di keneya.

Musa ко a bèba ma iko, ко nerekorosoli ye moo soro na di? A ye moo soro na ко siyama fe. Ko-ko a ro, nerekorosoli ye siya la samadoda le fe, ka masoro sumaya waati le wo di. A djakaro ye soro na domflni fé fe, ya fo yo nisi mi djakaro baa ke, ni wuturunere ma wo nisi mafele folo, nisi faalalu baa nisi sira wo ka natee, ka wo sobo sira sa moolu ma, menu te nisi djakaro ко kalama, i di se ka djakaro soro wo sobo fe. Wo ко, a le djakaro nyi djuu ba ye binye le го. I k’ a lo, binye ka ka ka kuna-kuna dji sama, ka a ke boroni do ro, ka a dji wo lama- ranito binye tema yé. N’ i binye ma a la baara wo ke, kama-64

soro a yere ta djakaro gbere bolo, кипй-кипа dji wo ni djeli baa basi, sum9 te se ke bo di, a te yelema, djeli di ke fè nokeni di, tje ni sii noo ni yoro siyama no, binya di funfl, domflni di gboya i nye. I di bara, ka fasa, ka i fadi gbe i ka. I ni nerekorosoli le i nyo na wo di. I te se ka koma taa ke la, i te se suuna ke la, i ye a 16, i fadi yoro bee le ko bolo wo di. A dolu fana no, ni i sila ko ba do barara i ro, ka i toro wo miriya ro, wo dolu laba di ke nerekorosoli di. Koni wo silè suu ka doo. Wo ko, Musa, sani ka i wili te, n’ d’ a fo i nye, ko nerekorosoli ye suu fila le di. N’ ka mi nyafo mi di a wulema ne wo di, wo lo duma. Nerekorosoli gbema fana ye уё, wo le ka djuu, a ka keli moo faa la bawo wo te lo na djona. Sani i ye a 16, a bara djafa i fe.

A lu ye ny in ika li m inu djabi:

1. Nerekorosoli ye moo mina la di?2. Nerekorosoli toomasere ye mfl di?3. I ka кЙ ka mfl ke, i kana nerekorosoli soro?4. A basi bee ro, djumfi ka fisa?5. Ni i wora labitanf, alu ye mfl ke la?6. I sooto mfl na? Sooli ka di i nye?7. Djakaro ye moo-fadi ke la di?8. Domflni ye diya la moo nye a ro?9. Mfl ye saya surunya la moo la?

DJELIBOKONO

Lo-16 Musa bèba djakaro le. Bi iko Musa bara wo, a lani tere. “M ’ beba, a keni di?” — “M ’ ma kede, djelibokono le n’ na,” — “Mu ne wo di?” — “ E-e, Musa, m’ mamare, i le ma fosilo. M ’ такопб, n’ ye wo fana suu fo i nye. Djelibokono ye djakaro le di mi ye moo siyama mina la sa na ba tuma, sama do da la. Telema baa ke tamt na, noo fé-fè djani tere duu kolo ka, sa-dji folo di wolu bee terene ka alu ladjii ko folo no. I baa dji nooni wo mi, i di djakaro kise ta; wo ko, a baa moo kelé mi na, a di bee lasoro, bawo ni lu-moo k’ i sii djelibokono wo djeli ka yoro, do, k’ a ba k’ i sii i le kenema na suma ka, i baa i la suma tibini wo domfl, i di djakaro soro lo do. Wo ko, a ye soro na tunu mise dolu bolo. Wo tununinu ye moo kono ro. Wo tono ko dolu wuleni, dolu gbeni. Alu bee ye soro na sobo le ro. I k’ a lo, biya dolu, yo kose, ni tono ko wolu le alu fadi ro. Ni i ka wo sobo sa, k’ a domfl, i do ma a tibi kosebe, a siyama do, i di djelibokono soro. A ye damina la konobori gbe le ma folo, wo baa ba, wo di tami i bara la, i kono di na i dimi, a di i tee a ro. Wo tuma i te se fosi labo la i kono butfl, fo djeli. A ye wo nya le.”

65

Musa ко л IhHui та, ко. ni a kuma bara bA. Tje 11100 ко: ".'V' makonè». a to yo yo. 1 tolomalo » ’ na kosebe. M ’ ba, ton6 koni wolu kini lo. moo dinn'na i kono ro wo di, i noo ro. I baa to wo kono dimf bolo, kofc taa loo di i mina tuma-tuma, i baa wo. i to fosi ye fo djeli. Tondkolu la da misèni menu ye i noo ro. wo djeli le wo di. 1 te se ka domflni ke la kosebe, i di bara, ka dja. ka fasA i s£ kflna, i kolo bee di bo. A baa wo nyefe, wo ко. saya le wo di, bawo noolu di toll.

Djelibokono basi ka siya Farafi na, ke koroni siyamè ka a fidalu 16. menu kalima. Koni, a basi kalimè, mi te a mafodo feu, wo ye labitani ne. Dootoro baa i djeli ta, ka a mafele masini na, tonèkoni kelè mi no djakaro di la i ma; wo di lo, wo nya ma. basi do di di i ma, mi di ton6 koni faa, do fana di di i ma, mi di a su labo kono ro. Wo baa ba, basi gberelu di di i ma, mènu di da misénu suma i noo ro, do gbere fana, mi di suma diya i nye. I baa se domflni ke la a nya koroma tuma mi na, Г a la ко i keneyato le wo di. Musa, ni i t’ a fe ka djakaro wo soro, i rodja, ka i mi dji nyabo, ka i domflni suma saninya. Wo ко, i baa sobo soro, i kana gbedè a tibibaa la, a to sobo kene ye moo kati. Wo ко, i kono baa bori nike, taa labitani, ka wo a fele, ni djelibokono nato kera, wo ye 16, k’ a basi djona, sani djakaro ye i see.”

“M’ bèba, i ni ke iko, Ala i so si la, k’ i me а кого.”


1. Mfl ye Musa bèba la iko bi?2. Djakaro djo kalima moo mina la dji fe sama do da la?3. Djelibokono toomasere ye mfl di?4. Djakaro wo ye sord na mfl fe?5. I baa sobo kene soro, i ka ka ka mu ke?6. Nerekorosoli ni djelibokono da tee bo ye mfl di?7. I ka djakaro djuma ni djumanu lo?8. I be se ka wolu toomasere fo?9. Baara bee ro, djene ye djakarolu basi la?

10. I be se ka kumani ke wo la baara kS?

СЛОВАРЬ

О ПОСТРОЕНИИ СЛОВАРЯ

Словарь включает только те слова и только те их значения, которые встречаются в текстах. Слова располагаются в алфавитном порядке. Словарная статья строится следующим образом: основное слово, этимологическая помета, перевод слова, устойчивые сочетания и фразеологические обороты с основным словом.

Если в текстах слово встречается только в производной форме или в сочетании с другими словами, то в словарной статье сначала дастся основная форма этого слова, а потом после двоеточия приводится встречающаяся форма слова или Сочетание и перевод.

В том случае, когда в текстах встречаются слова, обозначающие .африканские реалии, для которых в русском языке нет эквивалентов, они транслитерируются, а в скобках даются пояснения.

Фонетические варианты приводятся рядом с основным словом, отделяясь от него запятой. Кроме того, фонетические варианты даются па своем месте в алфавитном порядке.

Омонимы и квазиомонимы (слова, отличающиеся только тонально) даются в разных словарных статьях под римскими цифрами. Значения слова, принадлежащие к одной части речи, отмечаются арабской цифрой со скобкой. Арабской цифрой без скобки отделяются значения слова, принадлежащие к разным частям речи; за ромбом (О ) приводятся устойчивые словосочетания.

При повторении основного слова в словарной статье оно заменяется тильдой ( ~ ) . Тильда и косая черта указывают на то, что основное слово лишется слитно с аффиксами.

Ниже приводится список сокращений, встречающихся в словаре.

СОКРАЩЕНИЯ

ж.звукоподр.зд.

анат.англ.араб.бот.букв.вопр.восклг.геогр. геол. г ра м. др.

— анатомический— английский язык— арабский язык— ботанический— буквально— вопросительный— восклицательный— город— географический— геологический— грамматика, грамматический— другой, другие— женский— звукоподражательной— здесь

67

— зоологическийл — лицо-л. — -либом ‘ — мужскоймед. — медицинскиймежд. — междометиемест * — местоимение

— множественное числомуз. — музыкальныйнапр. — например„н. — -нибудьо-в — островпр. — прочеер. — рекасм. — смотрисобств. — имя собственноеср. — сравнит. д. — так далеетж. — такжеформ. — форма, формантфр. — французскийэтн. — этнографический

G8

а он, она, оноAdarna (араб.) м., собств. Адам; ^ dè человек, смертный;Ala (араб.) Аллах, бог; ~ kolo небо, небесный свод. ali даже.аИтй (фр.) немец. alimisa (араб .) четверг.alititudi (фр.) высота (положение над уровнем моря). alu I вы. alu II они.Ameriki (фр.) Америка ani и. См. ni II. arimori (фр.) шкаф.Atilatiki, Atldtiki (фр.) Атлантический океан. avril (фр.) апрель.Awa I (араб.) ж. собств. Ава. awa II итак, далее. а мы.dkile (фр.) англичанин.

В

ba I мать; — dè брат, сестра (единоутробные).ba II река; — bolo приток, рукав, реки; ~ kd исток, начало реки; 0ka

~ Ьо отводить воду из реки (с целью орошения прибрежных земель). Ьа III 1) большой, крупный; 2) важный, значительный, великий; О а уе

~ го это важно, это имеет значение. ba IV, baa или.baa I коза; —* dè козленок, козочка.baa II яд, отрава (получаемые из сока дикорастущего ядовитого расте

ния); ~ dji 1. рвотные массы; 2. изрыгать, рвать; ~ djill fè рвотное лечебное средство.

baa III грам. форм. baa IV см. ba IV.baabaa (зоол.) термит, белый муравей.baara I 1. работа; ka — ke работать; ka wili начинать работу.

2. работать. baarakela работник. См. baara. baasi (фр.) 1) покрывало, накидка; 2) брезент.badèma I) семья, родные, 2) родственник, родной; ~1уа родство. См. оа I. bad о I. разговор, беседа ; 2. разговаривать; Ьо помещение для приема

гостей; ka — ke разговаривать, беседовать. badyarake ( этн .) бадьяранкё (народность).Bafi (геогр .) р. Бафинг.

т

А

baga (эти.) бага (народность). bake много, сильно, очень.bald бала (разновидность африканского ксилофона, у которого клавиши

располагаются на планках, укрепленных на деревянной развилке — bala). См. bard, barima.

balani баланнн (двузубый женский гребень). См. bard, barima.Bale (геогр .) р. Бале.balo 1. 1) жизнь, существование; 2) продукты питания» пища; 2, 1) жить,

существовать; 2)*кормить; 3) растить, воспитывать. bald (фр.) рулон материи, ткань в куске. bana; kolo, kulu небо, воздушное пространство. band (б эт .) бавбльннк (тропическое дерево); ~ fulu fele капок (шелко

вистый древесный пух); О so tema место деревенского схода (под баволышком посреди деревни).

Bandkoro (геогр.) г. Бананкоро.bandku (бэт .) маннбка, кассава (съедобный корнеплод). bara I 1) (б эт .) тыква; 2) колебаса, и в частности, имеющая форму фля

ги; 3) (анат.) пуп, пупок; 4) центр, центральное место; 5) открытаяплощадка; свободное пространство; Q ka ~ robo уступать, давать место; ka maniyd выходить в круг, начинать танец.

bara II худеть, становиться тощим, худым. bara III: <> ka i го поражать(ся), удивлять(ся).bara IV у себя, дома; d djamana наша, своя страна, alu moolu

свои, родня, домашние. bara V, biri грам. форм.baraka I, barika (араб.) 1. сила, крепость; 2. 1) быть, становиться силь

ным, крепким; 2) укреплять, делать сильным. baraka II, barika: <> ka bila moo уг приносить благодарность кому-л. barakani могущественность, крепость. См. baraka I. bard щипцы (к др. инструменты, представляющие собой развилку). См.

barima.barikd (фр.) железная бочка, бак.barima, birima 1) вилы; 2) разветвление, развилка дерева.basa ящерица (вообще и, в частности, один из видов крупных ящериц).basari (эти.) басарй (народность).basa смешивать; ~ /л г alu пуапа смешанные, перемешанные друг с

другом.basi I кус-кус (сваренная па пару каша из толченого проса, имеющая

темно-коричневый цвет, которую едят с мясом, овощами и с острой подливой).

basi II 1. 1) лекарство, снадобье, целебное средство; 2) мера защиты, противодействие; 2. лечить; ~ ko лечение, врачевание.

batiri (фр.) батарея, аккумулятор. batd (фр.) судно, корабль. bawo потому что, так как. bawulé (эти .) баулё (народность).bd I (бот.) пальма рафия; — bolo зд. пальмовое волокно (из которого

плетут циновки).ba II 1. I) конец, 2) отказ; 2. 1) кончать(-ся); ka fè та; 2) отказы

в а т ь с я ) ; k'a — далее, потом, наконец; a te ~ бесконечно. bdba крокодил.bdbali бесконечный. См. bd II.bdku банко (глинистая смесь, идущая на строительство). be I падать.be И быть, существовать, иметься. be III грам. форм.bee все; О wo ~ ni a ta в любом случае, что бы ни. bele земляная плошка, миска (распространенная в районе г. Нзерекоре;

теперь для еды не употребляется, используется как сосуд для хранения разных предметов).

70

belcbele толстый; огромный.berebere I хорошо, очень, много, сильно.berebere II (фр., этн.}> бербёр.Ьеге хороший, добрый; О bolo правая рука*bese аккуратный, чистоплотный; 0 muso ~ опрятная женщина, чи

стюля.besèkoniteya ревность, соперничество.bé 1. 1) согласие, 2) понимание; 2. 1) быть в согласии; 2) ладиться,

удаваться; <> berema ni хорошо слаженный; О k' alu пуд ~ встречаться д р уг с другом, ka ~ moo di встречаться с кем-л.

béba дед (по материнской линии). bébaliya несогласие, зд. неудача. См. bè. bènya согласованность. См. bè.bi 1 сейчас, сегодня , теперь; О Ы ~ tè в настоящее время, в этот мо

мент; — ko te wo di давно. bi II: bi saba тридцать. bibi орёл.bidit biri сгибаться, гнуться.bila класть, помещ ать(-ся); О ka fè ~ i kd па надеть что-л. на себя;

— diya устье реки; ka fè та вести к чему-л. (о дороге); иметь касательство, отношение к чему-л.; впадать, вливаться во что-л, (о реке); ka ~ fè го вступать, попадать куда-л.; ka пуд по переплетать.

bile: bilelama 1) голубой, 2) синий.bill, bili били (небольшое возвышение из земли, которое делают на полу

хижины, чтобы ночью и в непогоду там находился мелкий скот). bill 1) навес; 2) потолок.Ыпуе I (анат.) печень. binye II стрела. biri см. bar а V , birika облако. См. birikd. blrima см. barima. biri см. bid!.birikd покрывало, покрышка. biro (фр-) учреждение, бюро. bisiki почти. bitiki (фр.) лавка.bitikinye продавец, приказчик. См. bitikL biyd домашнее животное.Ы трава; — kene sa (зоол.) уж; — djolo стебель травы; ka ~ Ьо вы

палывать траву. bo I бамбук.bo II 1) экскременты, 2) отходы ; — da (анат.) анус.Ьо III 1) выходить, ka ~ f é го выходить из чего-л.; О ka ~ fè та

начинаться от чего-л.; 2) выводить, извлекать, удалять; О ka ~ i пуд bolo расщепляться, разделяться; О ka ~ fè та ka bila ka fè та начиная от чего-л. и кончая чем-л.; 3) распространяться, простираться, длиться; <> ka ~ a fe проникать насквозь; О ka ~ I пуб та разниться, отличаться друг от друга; ka ~ i пуб па быть схожим, походить д р уг на друга.

Boke (г е о гр . ) г. Боке.bolo I, bulu 1) рука; — koini палец; — fènu ручная поклажа, багаж,

мелкие вещи; Ьеге правая рука, ^ bere 1а направо; ^ питй левая рука, — пита па налево; ~ kolo бедный; — kudu криворукий, сухорукий.

bolo II грам. форм.boloka 1) прекращаться, переставать, проходить; 2) оставлять. bond бонбн (зернохранилище, построенное из земли). boo 1) глина г —• gbe мел, известь (для побелки помещений); 2) глиняная

миска.bootii booti dja (фр.) сапог (с высоким голенищем).

71

bori К бег; 2. 1) бегать; 2) н.мнть* уирлтять; <> — fo. срслстио передвижения t транспорт.

borila водитель; л> — яслдник; kulu —■ машинист. См. bori. boro 1 I) месить, 2) смешивать, boro 11, bon5 плести. boromdsd внезапно, вдруг.borototo: wult' borototo ярко-красный, пунцовый. boii (фр.) ящик.Ьд 1 дом; misé комната, часть дома; dju фундамент; kudu сте

на, — kuduni хижина, — yirilu строительный лес; ka ~1о строить дом.

Ьд И быть большим; ка fé та быть больше» чем что-л.Ьд III вышивать.bdba 1) очень большой; 2) толстый; О bee го ~ наибольший вз всех.

См. Ьд II.Ьд-banya делаться большим, толстым, увеличиваться в размерах. См.

Ьд II.Ь51о подбородок; — si борода.ЬдЬоиуа туман.hélola каменщик. См. bo II.Ьдпуа. См. Ьипуа.odsa бэнсан, махалка(прут, ветка и т. п., когда ими отгоняют насекомых). Ьл I мясо, плоть, мякоть. bu II мякина. См. bo II.b’jdH, Ьягй опадать, осыпаться (о листьях, плодах). bjku (англ.) книга.В'лШп* (геогр.) Бульбинё (квартал г. Конакри). b’dlu см. bolo 1.bxné, budé давить, раздавливать (зерно, орехи).binya 1. 1) величина, 2) полнота, толщина; 2. быть большим, увеличи

ваться ) . См. bo II. bura: gbd Ьига пюре из гомбо. См. gbd.Ьагй I см. budii.Ьлгй II, bunlsa брусса, кустарниковая саванна. buruku обрабатывать, разрыхлять землю. burusa см. Ьигй II.Ьагй-Ьигй 1) пыль; 2) незначительный, пустяковый.busi (фр.) свеча.butu теперь, сейчас.buudi: buudi gbe пепел, зола.

D

da I 1) рот, пасть (у животного); ~ duula нижняя челюстЬ; ~ fudu щека; gbala клюв; ~ gbolo губа; ~ sdfela верхняя челюсть; ~ gbasa kolo челюстная кость; — si усы; О k' a tee moo ~ la говорить, произносить что-л.; апи ka doo wo kuma ro у нас нет слов для этого; ~ ro so soli толочь воду в ступе; ka ~ ro gboya злословить; 2) дверь, вход; — korola веранда, терраса; 3) рана; fara болячка.

da II берег, край; рубгц (на ткани); ~ duma острый, режущий fe рядом; О ba fe на берегу реки; ka mala подрубать ткань, делать рубец.

da III квартал, район города.da IV цена; ~ gbele высокая цена; ~ ka noo цена низка, цена неве

лика.daa горшок (глнняныА); — furani горшок с отверстиями в стенках и

дне (для приготовления блюд на пару).daalola горшечник, гончар.

72

daba мотыга; nisi ~ плуг. dabo дабо (второй завтрак).Dabola (reorp.) г. Дабол£.dafa добавлять, пополнять. См. fa II.dagbe (зоол.) антилопа, лань. См. da I.data I озеро; ~ тб даламбн (рыбная ловля в озерах и небольших водое

мах).dala II: data nyt резцы (зубы); <> таа fé закуска, легкая еда.Dalaba (геогр.) г. ДалабД.daliba далиба (полоса тканой материи).dama 1. какой-то, некий; 2. немного, несколько.damdsa вдруг.damdta пока.damina 1. начало; 2. начинать(-ся); ka ~ fé та начинаться с чего-л.

(дата). dana стена.dara (фр.) сукно, драп. darapo (фр.) знамя.dari, deri привыкать; ka ~ fè la привыкать к чему-л., кому-л. dawura (мед.) давура (кожная болезнь, которая распространяется в су

хое время года).dd I граница, край, окраина; О fo ka se а ^ па до предела, a li~ te

безгранично; ka — natamt I. господствовать; <£> ka ~ natamt fè го превосходить что-л.; 2. слишком, чересчур.

da II считать, определять сумму. dd III 1) ткать; 2) плести.ddfarabo 1« разница, различие; О ka bila moo te делать различие

между кем-л., 2. различать. См. dd I. ddkari линия, полоса (тж. взлетная). ddsite (фр.) плотность населения. ddtebo различие, отличие. См. dd I. ddto горбатый. de I (фр.) наперсток. de II именно, же, как раз. См. le III. dee 1) паста; 2) месиво. degere (фр.) градус.demé помогать; ka ~ fè la помогать в чем-л* deri см. dari. desdbre (фр.) декабрь.dè 1) ребенок, дитя; ~ Ъа мать; moso девочка; ~ па мама; ~ пуб,

~ пубта друг, товарищ; 2) плод. débalé (мед.) тропическая лихор. дка; ~ til больной лихорадкой. dèbaya семья, родня, родные. См. dè. déka 1) дыра; 2) яма, нора. dènyertni младенец, малютка. См. dé. di I давать; ka fè —- mco та давать что-л. кому-л. di II нравиться, быть приятным; ka тсо пуе нравиться кому-л. di III как, каким образом; О di ~ по-всякому, по-разному. di IV с, вместе с. di V, ri грам. форма.dibi 1. 1) тень; 2) темнота; О — yelè-yeiè полутень-полусвет; 2. 1) быть

темным; 2) быть густым. digi (фр.) дамба.dii вбивать, вгонять; ka fè тсо kd навязывать чтс-л. кому-л., ka ~

moo(fè) ka-нажимать, напирать на кого-л. (что-л.). dina (араб.) вера, религия.•dimi 1, боль; 2. 1) болеть, испытывать боль; 2) причинять боль;

3) оскорблять, обижать. dinya дружба, симпатия. См. di II. diya 1. удовольствие; 2. нравиться. См. di \I.

73

Diyani (геогр.) p. Дианн.do какой-то, некий, некоторый; <£> а — be может быть; а — do никто,

ни один; ~ / / « го в некоторых случаях, иногда. dofага, dofada делить, разделять; ka fè ~ yoro saba di разделить

что-л. на три части. См. fara II. dofarani составной, отдельный.dofuiè развязывать(-ся); зд. расслабляться , отдыхать. dot тихо, спокойно, потихоньку. doku утка.dolo: doloto охмелевший, опьяневший. domu есть, питаться.domuni еда, питание; fénu продукты питания, провизия; — Ьд сто-

лэвая; ka ~ ke есть, питаться; О ka ~ miséntnu ke закусы вать, перекусывать. См. dom&.

doniy dooni 1. ноша, груз; 2. носить.doo I. маленький; 2. 1) быть маленьким, 2) быть редким, нечастым.doomani маленький. См. doo.Doome (геэгр.) Дагомея.dooni, ~ па немного, несколько; <£> dooni понемногу; мало-помалу.

См. doo.dootoro, ~ ke (фр.) врач, доктор; Ьд больница .dooya I. I) малая величина, 2) • уменьшение; 2• 1) бы ть маленьким,

2) уменьшаться. См. doo. do6 прятать; k' i moo та прятаться за кого-л.dd I 1) входить, вступать; О ka ~ djamana го пройти, пересечь всю

страну; 2) вводить, ka fè ~ moo bolo вручать что-л. кому-л .; О kabolo ~ I пуд bolo понимать друг друга; k ’ i ko ~ тпоо la отворачиваться от кого-л.; 3) наступать, начинаться.

dd II 1. танец; ~ kili песня; ka ~ kili la петь; 2. танцевать; k ’ i ~ пуститься в пляс; ka ~ ke танцевать,

dd 111 однако, же, между тем. dddd петух.ddna танцор, танцовщик. См. dd II. ddso, —* ke охотник. dubalé зеркало. dulè тень.dumd 1) хороший, приятный (о вкусе, запахе); 2) благоприятный. ditnunya, dunya (араб.) свет, мир, вселенная; ~ rotee жизнь, житие;

О —* bee ta kde мировая война; ka ~ taama путеш ествовать по белу свету.

duruki, dur'tki рубаха; ~ Ьа мужская длинная верхняя рубаха , бубу;baa — бубу светло-синего цвета.

durusi 1) рассказывать; 2) повторять наизусть, пересказывать. duu I) земля, kolo земной шар, территория, ландшафт; ~ kolo koro,

korola недра земли; О —* 1а к югу; <> — sa gba на заре; 2) суша, пэчва; — bolo мыс; ~ lakorini dji 1а остров.

duula 1) низ; 2) низовье (реки). С. duu. duu та земной; ~ fèwi (зоол.) пресмыкающиеся. См. duu4 duurè туземец, местный житель. См. duu. d\i висеть, свисать.

Djdja 1. 1) сохнуть; 2) сушить; 3) сжимать(-ся), стяги вать(-ся ) ; О ка ~

i kd ссыхаться (худеть, о человеке); 2* сухой. djaa: djaanya 1. длина; 2. удлиняться; О ka тоо (f è ) la бы ть вда

леке от кого-л., чего-л. djaanyamd длинный, высокий. См. djaanya. djaaro (бот.) баклажан.

/4

djaba ( б о т . ) 1) лук; 2) джаба (ядовитый кустарник), djabi, djebi отвечать. djabibi (б о т . ) ананас.djalodjalo дж алодж алб (шелковая или синтетическая ткань с блестящей

металлической нитью, европейского производства). djaldke ( э ти .) джалонкё, дьялонкё (народность).djama, djamd (ар аб .) толпа, группа; ~ tii человек, имеющий много

знакомых, д рузей ; baara совместная, коллективная работа. djamana (араб .) страна, государство. djamd I (фр.) алмаз. djamd II рычать, урчать (о животных). djani жечь, обжигать, прижигать. djara лев.djarasisi (фр.) гимнастика, физические упражнения. djard сухой , высохший. См. dja. djasa изгородь, загородка, плетень.djd 1. 1) быть длинным, высоким; ka i ~ тянуться, вытягиваться,

2) быть далеким; 2. 1) длинный, высокий; 2) далекий. djafa развиваться, сваливать (о болезни).djakaro 1. болезнь; — Ъа (мед.) проказа; —- kise зд. микроб; ka~ke бо

леть; 2. заболевать. djdkaroto больной.djdkarotola больной, болезненный человек, инвалид. См. djdkaro. djama 1) длинный, 2) высокий, 3) далекий. См. djd, djanya I расти, удлиняться. См. dja . djdnya II рабство.djdto наблюдать; ka f e (moo) го следить за ксм-л., заботиться о

чем-л., ком-л. djebi см. djabi.djee рыба; ~ mina рыбная ловля.djei надежда; О ka ~ tee лишать надежды, обсскуражимать, рас

строить.Djeke ( г е о гр .) г. Джекё.djeli I кровь; — djulu кровеносные сосуды; ~ bo kono (мед.) кровавый

понос, дизентерия. djeli II сколько.Djeliba ( г е о гр .) р. Джолиба (Нигер).Djene (геогр .) г. Дженкё.djene, djéne кто, какой. См. djo II.djere, yere сам, сама, само; ~ tlnyète тщеславный челопск; 0 ka

sor6 обрести себя ( з д . : обрести независимость), О ka I ta (mina) быть о себе высокого мнения; О а ~ впрочем, alu ~ та сами по- себе, самопроизвольно; О ka tee i ~ го потерять контроль над собой,

djereldbali не владеющий собой.djese нить; kari хлопчатобумажная нить; ~ kise пряжа, ~ faahi

хлопчатобумажная материя; ka tono набирать основу на ткацкой станке; ka ~ da ткать.

djesedana ткач. См. djese. djèbe джембё (вид африканского барабана).dji вода; Ьипй водонапорная башня (см. Ьопб)\ ~ daa кувшин;

fonyo поток воды, напор воды; ~ kallmd быстрина (о реке); ~ kudu tee водопад; — па sila верховье реки; wo sila низовье реки; ^ sila канава; silani sere-sere ручеек; ~ wurd омут, воронка.

djii 1) опускаться , приземляться, выпадать (о дожде); 2) опускать, снимать с огня; О ka sè та хромать, припадать на ногу; ka ~ тоо la извериться, потерять доверие к кому-л.

"Уша (ар аб .) пятница.dJiriai dfiaa ke (ар аб .) джин, дух .Vjinea ( г е о гр .) Гвинея.

75

Jjira, djiraka, v/r«i показывать; Лд / 4 ~ moo /а показывать что-л.кому-л.

<///уа 1) тень; 2) силуэт.djo 1 сети, сетка (разная, тж. рыболовная).djo II 1) разумность; 2) справедливость, правота; О I ~ та ты прав. djofo (анат.) легкие.djolo 1, 1) ость (у трав, злаков, птичьих перьев); 2) поросль, раститель

ность; 2* колкий, колючий. djolodjolo гладкий. См. djolo. djona, djdna 1) рано; 2) скоро, быстро.djoo нрав, характер; <£> ka nyuma Ы1а вырабатывать характер .djd I колос.dj6 II кто, какой.djdnya рабство.Djdo (геогр.) р. Джон г.dju 1) днэ, днище; gbolo (анат.) ягодица; О ka Ьо f è la выби

вать дно из чего-л.; 3) ствол дерева; единица дерева; 2) основа; Ь6~ фундамент; Ьа основание, причина.

djubila начало, основа. См. dju. djufa (араб.) карман. djula торговец.djulaya торговля; ka ~ ke торговать.ijulu 1) веревка, цепь; О i пуб ~ та цепочкой, гуськом; 2) узы;

О badènya узы родства; 3) долг, кредит; О ka ~ do доверять, оказывать доверие; предоставлять кредит.

djumd какой. djunyaro никогда.djusu 1) дух, настроение; — gbelè сильный духом; О suma го спо

койно; 2) характер, нрав. djuu I. 1) зло; 2) враг, дурной человек; 2, враждебный, злой, дурной. djuuya 1. зло, вражда; <> ka tan& la ухудшаться, усугубляться;

2. быть злым, враждебным. См. djuu.

Е

е I, i ты. г II. i грам. форм.г III 1) эй! (вэскл. для привлечения внимания); 2) э, эге (для выраже

ния удивления). elisi (фр ) винт (самолета). espaniyoli (фр.) испанский.

F

fa I отец.fa II наполняться), насыщать( -ся).faa I 1) умирать; 2) убивать.faa 11 вождь, господин.faala мясник. См. faa I.faama, ke вождь, господин. См. faa II.faamaya власть, могущество; so столица. См. faa II.faani. См. fant.fada, fara кожа, чешуя, кора.fadafi, farafi черный, африканец.Fadaflna Африка. См. fada.fadagbe, faragba белый, европеец. См. fada.fadi 1) тело; 2) каркас; ~ temala туловище; ~ lakadi выздоровление. fadiyabo 1. одежда, 2. одеваться. См. fadi. fali превращать.

7f>

fand тоже, также, еще.fant, faant одежда; ~ karalila портной; ~ тии материя, ткань. fantnarna матерчатый. См. fan!, fara I поле, плантация.far а II, fard 1) разрывать(-ся); 2) разделять(-ся).fara III см. fada.fardfaaslya различие. См. fara II.Farafina Африка. См. fadafi.Fardse (фр.) Франция. fardsesl (фр.) француз. fasa I, fasd месить. fasa II жила, сухожилие. fasint (фр.) фасон, покрой. faya отцовство. См. fa I.fd I направление, сторона, край; — fe сбоку; ~ fila fe по обеим сто

ронам; ~ bee fe повсюду, везде; тоо (fè) ta ~ по в отношении чего-л., кого-л.

fd II, fd tdgbo кузница; ~ gbolo кузнечный мех. fdfela см. fa I. fdka сила, мощь. fdkama сильный, мощный. fe I калебаса.fe II 1) недостаток, дефект; 2) ошибка, просчет. fe Ш 1) поле; 2) плантация. fe IV хотеть, желать. fe V дуть. fe VI с, рядом.fe fe целиком, полностью, вполне. fede I 1, 1) блоха; 2) веялка; 2. раздавливать. fede II, fedè 1. росток, зародыш; 2, прорастать. fele 1) смотреть на что-л.; 2) проверять что-л. fere I цветок; k' i ke цвести.fere II 1. продажа; ~ fèna товар; — botini торговая витрина; ka fo

торговаться; ka ~ ke продавать; — ke taball прилавок; 2, продавать. ferekela продавец. См. fere II. feseke кисточка, помпон. feu никогда. feviriye (фр.) февраль. feya легкость, невесомость.fè предмет, вещь; ~ kise зернышко; — Шуа богатство; О ~ fè 1) что

бы ни; 2) всякий, любой, каждый. fida лист.fidakenelama зеленый. См. fida.fidd мести, подметать; ka ke мести.fidi, fidi фидй (кускус, приготовленный из фонио). См. basi I.fila два.filani близнецы-двойня. См. fila.file см. fule I.fill I дудка, флейта.fill II 1) кидать, бросать; ka fè la впадать во что-л. (о реке);

2) ошибаться, заблуждаться; ka fè та затеряться, заблудиться в чем-л.

firifiri 1, бабочка. 2. k' i качаться, порхать. fisa быть лучше; ka ~ fè di быть лучше чего-л. fisaya 1. 1) улучшение; 2) выздоровление; 3) преимущество; 2, 1) улуч

шаться; 2) поправляться. См. fisa.fitind (араб.) светильник, лампа.

черный, темный; to-to ~ совсем, очень черный, темный;Чветн°и; 2. чернить, делать темным.

/ j / a уголь.

77

f if ini боль, колики.fo I l) говорить; ka — moo ma, ka ~ moo nye говорить кому-л.;

2) звучать (о музыкальных инструментах); 0 а ~ ко значит; ni а —/ га. ni d ~ (д иначе, то есть; f к* а ко если, к' а что; a -w

скажи (в вопросительных предложениях); у* л ~ уо например, как тй.

fo П I) кроме, кроме того, что; за исключением; 2) до, вплоть до.foi I сеять.foi Н ничто, ничего.\fodd стучать, ударять,fo!i 1) приветствие, 2) игра (на музыкальных инструментах); fé му

зыкальный инструмент. foi На музыкант. См. fo I.folo I К первый; 2. начинать; 3. 1) сначала, уже, раньше, прежде;

2) еще; О ~ ко давнее дело, давняя история. folo II г рам. форм.fold I 1) русло (реки), 2) канава, 3) ложбина; ко ~ долина реки. fold II мякоть (плодов, фруктов). foni I. foni (бот.) фбнио (сорт проса).foni II кроме, кроме того, что, за исключением. См. fo II. fonyo 1) воздух; <£> ка bo 1а выходить на улицу, на свежий воздух;

2) ветер; gba харматтан (сухой ветер, дующий из Сахтры); ^ Ьа* га tee ветер дует.

foobdda фобонда (начало сухого времени года). forokoni блуза, верхняя сорочка. forose заставлять. foroto стручковый перец. fosi ничто.fdtoni, futeni жара, зной. fu растительное волокно. faa поляна, прогалин . fuafua мягкий; da а ~ наносная земля. fudnama алюминиевый.fudu I, furu брак, супружество; ka ~ ke вступать в брак. fudu И желудок.fufu мешок, сумка (сплетенная из растительных волокон). См. f u . Fukdba (геогр.) г. Фукунба.Fula (этн.) фульбе (народность). fule I дудка, флейта, свирель. fule И, fule fe (анат.) мочевой пузырь. fund распух ть.furd прокалывать, продырявливать. fur и см. fudu I. furufuru оладья. furuu долго.Futa (геогр.) Фута (р-н Гвинейской Республики Фута-Джаллбн). fuu пустяк, ничтожность, ничто; О ko ~ ничто, пустяк. fuuia мужской головной убор. fuyé: nya fuyé слепой.fufu смачивать, спрыскивать; ka fè la смачивать что-л.

QGana (геогр.) Гана. garaniti (фр.) гранит. gari (фр.) вокзал.Gdbi (геогр.) 1) Гамбия (государство); 2) р. Гамбия. Genoa см. Gine. geografi (фр.) география.

78

Gine, Gine а ( г е о гр .) Гвинея. £ re (Фр.); (геол .) песчаник. Guala ( г еогр .) р.

Obgba I 1) навес, прикрытие от дождя и солнца; 2) ларек; открытая кухня. gba II 1) поражать, одолевать; ka ~ moo 1а одолеть кого-л. (о голоде,

о болезни); 2) обжечь, опалить (о солнце); 3) оскорблять, обижать. gbaani гбаанйн (корзин! для орехов кола). gbaasa сандалии. gbalaka совсем.gbala 1) деревянный настил; помост; 2) перекрытие здания. См. gba. gband 1) единица чего-л., кусок, штука; 2) монета. gbara гбара 1) сушилка (помещение для копчения и хранения рыбы

и д р .) ; 2) форма, модель (для сушения и формовки строительного материала, напр, глины). См. gba I.

gbardgbard браслет.gbasè, gbasé kara очаг (камни, на которые ставится чугунок). gbasi 1) ударять, хлопать; 2) молотить; О ka tee ~ аплодировать, хло

пать в ладоши.gbd I (бот .) гомбо (овощ); ~ kunl гомбо, высушенный и растолченный

в порошок; ~ bara пюре из гомбо. gba И резко ударять, стучать; k* i ~ прыгать; Q k' t ~ k 'i tudu

подпрыгивать и замирать на месте (в танце). gbd gba I пыль.gbdgbd И 1) втыкать, вбивать; 2) бросать, сажать (в землю); О ka

nya долго и пристально смотреть. gbdkd, gbaku примыкать, прилегать.gbe I 1* светлое, открытое место, площадка; ~ kd снаружи; 2, быть

светлым, белым, ясным, чистым; 3. 1) светлый, белый, ясный, чистый; 2) простой.

gbe II гбе (междометие). gbedè I, gberè торопиться.gbedè II 1. делать твердым; 2. зеленый, твердый, незрелый (о плодах).gbedu жать (рис и др. злаки). gbeiy gbei dja каучуковая лиана.Gbeka, Gbekdna (геогр .) Верхняя Гвинея (район Гвинейской Республи

ки). См. gbe I.Obekedu ( г еогр .) г. Гекедугу. gbekd площадь. См. gbe I.gbe-lé I, gberè ногл, лапа, (анат.) голень; ~ kolo (анат.) кость; — ku

du, — kuru колено. gbele II трудный, твердый. См. gbere I. gbelènya^ 1) быть трудным; 2) затруднять. gbelibant гбелибанйн (мужская одежда). gbere I твердая почва, твердь, суша, земля. gbere II другой , иной, другое. gberene жать, сжимать, давить. gberese ( этн .) герзё (народность). gberé см. gbedè I. gbesa рис (сорт белого риса).gbsse зубочистка (сделанная из веток или корней особых кустарников,

сок которых обладает санирующими свойствами). gbé 1. гонение, и згн ж и е; 2. гнать, изгнать, преследовать; Q ka пуд ~

гоняться друг за другом. gbègbede табурет.gbili 1) тяжелый, весомый; 2) прочный, крепкий. gbolo 1) кожа; 2) шкура.

79

gbolokaralila 1) сапожник; 2) кожевенник. См. gbolo. gbololama кожаный. Си. gbolo. gboso (анат.) таз, тазовые кости»gboya быть невкусным; ka ~ тоо пуе быть невкусным для кого-л ., пре

тить кому-л. gbOkd улей. gbu впрочем, однако. gbdgburb пень, чурбан. gbit kit холм, небольшая возвышенность.

Н

ha эй! (вэскл., выражающее предостережение).haketo (араб.) прощать, извинять; О i уе ~ п ’ уе прости меня, извини!. hamt (араб.) 1. забота, беспокойство; 2. заботиться, ka тоо (f è ) la

беспокоиться о чем-л., ком-л. haridjee (араб.) природные богатства. hd, haka вплоть до, пока.h&kili (ap i6 .) 1) ум; 2) настроение, дух; ka — sii I) поумнеть; 2) по

думать; 3) прийти в себя; 0 alu ~ malol внимание! осторож но! hdkilima умный. См. hdkili. hdkili td глупый, неумный. См. hdkili. here (араб.) счастье, благополучие, благосостояние.

I/ I см. е I./ II: i ko 1) еще, снова, опять; 2) тоже, также; i ~ го 1) снова, опять;

2) также; i пуб f e t i nyo kd вместе, друг на д р уге ; i пуб та друг к другу; / пуб too fe рядом друг с другом.

id ro: idroelekitriki (фр.) гидроэлектрический. ili (фр.) остров; — ТйЬо остров Тумбо; ~ de Loslu острова Лос.

К

ka I жать (злаки).ka II г рам. форм.kaba I (бот .) маис, кукуруза,kaba И камень; ^ kurti ~ kudd булыжник; — yeleni литая (зд . кри

сталлическая) скала. kaba III крыло..kabama крылатый, имеющий крылья. См. kaba III. kabi уже, начиная с. kabini (фр.) кабина.kadi, kari 1) отламывать, срывать (растения, фрукты); 2) складывать. kafe (фр.) кофе. kakao (фр.) какао.kala I I) стебель (растения); 2) рукоятка, ручка; 3) лук, дуга. kala II правило, норма; О п' te a ko ~ та я не в курсе его дела. kalamd жаркий, горячий, знойный.kalija быть быстрым, быстродействующий, действенный; О — kaliya

го очень быстро, стремительно; k' i ~ k' a ke торопиться, спешить делать что-л.

Катага м. собств. КамарА.kamasor6, kamasord . . . fe из-за, благодаря.kamd, кй плечо; — fe fe (анат.) лопатка; wo подмышка.kamisoli (фр.) кофта, блузка.kamiy6 (фр.) грузовик.

80

kami (зоол.) цесарка. kana г p i м. форм. kanape (фр.) диван, софа.kand-kand: kand-kand djd (бот .) банан (крупноплодный). kant (б от . ) перец (красный или черный). kanya воск; ~ тии канья (вид закуски). kapitali (фр.) столица. kara I шить.karali шитье; ka — ke шить. См. kara I. karalila портной. См. kara I. kara II: karaddna красильщик. karadaa (фр.) карда, шерсто- и хлопкочесалка. karaka ка рака (вид лежанки из тростника). karat а тростник, камыш.kard (араб .) учение, учеба; — f è учебные принадлежности- — Ьд к л т

сная комната; ~ тоо учитель. ’ dC“kardbaa учитель. См. kard. karagba вошь.kardkara 1) наклон; 2) склон (горы), скат. kardkardma покатый, имеющий наклон. См. kardkard. kardna учение; — dé ученик. См. kard. karat а школа. См. kard.kare (фр.) квадратный; kllometere квадратный километр. kari нитка; — fede один из двух набранных рядов основы.Karibi м. собств. Карибй.Karim (араб.) м. собств. Карим. karkuleti графин, кувшин (сосуд с узким горлышком). karo месяц (единица исчисления времени). karoma ка рома (сухое время года).Kasa ( г е о гр .) о -в Каса. kasaba спина.kasara (араб .) гибель, смерть. kasi плакать; петь (о птицах). kasiketi (фр.) фуражка. kaso (фр.) тюрьма.kati, kari 1) ломать; 2) одолевать (о болезнях). kaye (фр.) тетрадь.kd I 1) голос; 2) звук (вообщ е); 3) речь, язык; О а ~ ••• его речь, он

сказал; п* te а та ko... моя речь не о том, что... kd II шея; ~ si, feleke грива; — werefe горло; ~ па kond ожере

лье, бусы.kd III 1. быть одинаковым, быть равным; 2. одинаковый, подобный,

равный. kd IV, па на, по. kd V грам. форм. kaberè молодой человек, юноша. kdkira сундук, чемодан.ke I 1) мужчина; 2) человек; — тоо старик, старина. См. tje. ke II 1. делание, выполнение (о работе); — woll работа, занятие;

О / ni ~ спасибо; 2. делать(-ся), производить(-ся), превращаться; ka f è di превращаться во что-л.; ka — I nya па напоминать кого-л,;3. находиться, пребывать; О ka ~ sila ka быть в пути.

kede, kède (б от . ) просо. kela I работник. См. ke II.kela II комиссия, поручение; — dè посыльный, посланник; </ ka ~ bila

тоо та давать приказ кому-л. kele 1. воина; 2. воевать.kelé 1. один, ~ kelè bee все по-одному; 2. именно, как раз. kelèna совсем. См. kelé.kelèni 1) одновременно, сразу вместе; 2) вдруг, резко. См. kelè.

81

кете сто.kene I, kéiie К быть здоровым; т' та я болен. 2. снежнй, зеле*-

ный (об овощах)» парной (о мясо, молоке); О dè mise ~ flu зеленая молодежь.

кет И свободное открытое место, площадь; ~ та ил улице, снаружи:. ktnemd здоровый. См. кепе I.keneya К 1) здоровье; 2) лечение; 2. выздоравливать. См, kene I.

рог (животного). keré: keré-keréma si бекенбарды. кеуа умение, мастерство. См. ke II. kéda прялка. kedé I см. кепе I. kede II см. kede. kibaro (араб.) новость. kiiasi (фр,) бутылка.kili звать, призывать; ka тоо f è та привлекать внимание кого-л. к:

чему-л. kilima (фр.) климат. kilo (фр.) килограмм. kilometere (фр ) километр. kini кннин (блюдо из риса). kini kini 1. жалость; 2. жалкий, жалостливый. kirikoro: kirikoroto лихорадочный. kirt круг. kise I храбрый. kise II зерно, семя.kisi (этн.) кией (человек народности киси).Kisidu (геогр .) г. Кисидугу. kitabu (араб.) книга. kiya 1. хитрость; 2. быть хитрым. ki кусать. См. tjt.ko Грека, речка (небольшая); ~ fold русло реки; — Ы исток решТ

~ sorif ~ тб рыбная ловля. ko II 1- дело, вещь, факт; — ko nya дело, факт; — koro fo la t koro

sebelila знаток прошлого; О — djuu очень, слишком; - djuuya чрезмерность; — fila однако; ~ kura снова, еще; — пуита хорошо;— sebe сильно, очень хорошо; ~ td часто, многократно; ~ tuni сильно, очень; 2. говорить, сказать; k'a ~ тоо та {уе) сказать что-л. кому-л.

ko III: 1) мыть; k'i ~ мыться, купаться; 2) стирать.ko IV I. 1) спина, ~ fold часть спины, вогнутая вдоль позвоночника,

— gbeleke хвост; О ka ~ kuru сгорбиться, выгнуть спину колесом;. ka i lawili выпрямиться, разогнуться, ka i sèbe опираться; 2) — fela задняя часть, зад; —■ та двор, улица, внешнее пространство; —' kd округа, пространство вне чего-л.; О ka та taa loo выйти на двор по нужде; 2. потом, после; — f e t ~ to, ~ to fd fe сзади> позади; О wo — потом, более того, далее.

ko V сзади, после.kobi (араб.) административные здания; контора; ~ kudb ограда.kobida город. См. kobi.kodonl ткацкий челнок.kofe см. kafe.kofila однако.kofili см. fill II.kofo говорить.Koi (геогр.) гора Кой. kotni палец; bolo палец на руке. koko (бот.) кокосовая пальма. kolesi (фр.) колледж. kolète (геогр.) р. Колента.

82

koloma, kolomd палка. kolonlyalistl (фр.) колониалист.kolo 1) кость; — rodlmt боль, ломота в костях; 2) зернышко-, косточка

(плода), кусок (сахара). kolont пуговица. См. kolo.kolO 1, деревянная ступа; — kald пест; 2. 1) голый, неодетый; 2) по

лый, пустой. См. kulti,.Konakri, Konakiri (геогр .) г. Конакри. koni I кони (струнный щипковый инструмент). koni II, koni но.koniyagi (этн .) кониягй (народность).koninydka (этн .) кониньянка (человек народности кониньянка). kono 1 птица.kono II 1. (анат.) внутренности, живот; О ~ bori (мед.) понос; ka~~ta

созревать; ka ~ го fill удивляться; 2. внутренний, заключенный внутри; 3. в, внутри.

kono III: konoya (этн.) конб (представитель* народности коно). konolama 1) птичий, 2) птицеподобный. См. kono I. konola внутреннее пространство, интерьер. См. kono II. kond ожерелье, бусы.konyo вид обезьяны (называемой местными жителями «серая обезьяна»)* koo 1 1 . 1 ) (анат.) грудь; da ro si волосы на груди; ~ barasa kolo

ребро; 2) стена, плоскость, поверхность; 2. быть, становиться спелым, зрелым (о плодах), взрослым (о людях).

koo II соль; dji море.Koodjidala (геогр .) Приморская или Нижняя Гвинея (район Гвинейской

Республики). См. koo И. koperatifu (фр.) кооператив. kore ткацкий станок.kori быть непригодным; ka ~ а 1а быть непригодным к чему-л., ka~~ke

делать непригодным; Q i ~ та против воли.Kornisi (фр.) Карниз (название набережной в Конакри). koro I 1. быть старым; 2. старый, старший.koro II 1. 1) основа, низ; 2) причина, основание; 3) польза, значение;

2. использовать, употреблять; 3. внизу, под; <£> sd kele — в течение одного года.

korogbela зритель.korola низ, нижний слой. См. koro И.koroma, koromd старый; О ya fo ~ уо> а пуа ~ по старому, по-преж-

иему, как раньше. См. koro I. koroni (бот .) хлопок; ~ dju хлопчатник; —* fu хлопковое волокно;

~ bolo веретено.koroya 1) старость, старшинство (людей), 2) ветхость (вещей). См.

koro I.Korosa I (геогр .) г. Куруса.korosa II полоть, пропалывать. См. koro II.korosi замечать.korota поднимать, приподнимать. См. koro II. kord см. kold.kosa, kosaa для того чтобы. См. saa II. kose поросенок.kosei 1. возвращение; 2. возвращаться, k' i — тоо та вернуться к

кому-л. koso-koso глубоко-глубоко. kosO из-за, по причине.Kowa (геогр.) р. Кова. kd дощатая дверь. kOko I голод.kdko II: kdko fe со стороны, сбоку, по сторонам.Kékure (геогр.) р. Конкуре.

83

kdtt' (фр,): kdte к? считать, высчитывать.Kdttwarc (фр,; геогр ,) Берег Слоновой Кости. ku (бот .) ямс,kuda, kura 1. быть новым, молодым. 2. новый, молодой. kudei всегда, все время,kudu I. kudu, kuru 1) кусок, обломок; 2) шар. кй ~ кусок. kudu И забота; О уе i пуд kd па заботиться друг о друге. kudu III, kudu 1. код для привязывания животных; 2. о к* a sii а 1а

замолкать.kule 1. крик; 2* кричать, ка ~ тоо кй п& накричать, заорать на кого-л. kolu лодка, судно; — kari ткацкий челнок.kuma I. речь, слово; — кого история; О la surunya го одним сло

вом, короче говоря; ка ta взять слово, начать говорить. 2. говорить, рассказывать; ка — f è та говорить о чем-л.

kumant слово. См. кита, кита быть кислым.кила, kunamd горький; ~ kund dji желчь; О tele ~ го под палящим

солнцем. килй I просыпаться. кипй II см. 1акипй. кипй III вчера.Jbird см. kuda. kurd I наковальня.kura II (фр.) ток. электричество; ~ idro-elekitriki электричество, вы

рабатываемое гидроэлектростанцией. kuru быть, становиться коротким; О а ~ bee в любом случае; ko ^fni

сгорбленная спина. kurusi (араб.) штаны; balu длинные брюки. kusa искусный, опытный.кй 1 . 1 ) голова; — kolo череп; ~ si волосы; —• temala вершина, темя;

tii вождь, da квартал города; О ka ^ dd, ka ~ robè, ka ~ nobo причесываться, приводить голову в порядок; О ~ gbilimd i la .голова идет кругом*; 2) ko ~ исток (реки), начало; О ka td брать начало; 2. — па, ~ по на, над.

кйЬа толстый, большой, крупный; О $о0о~крупны е дикие звери; fidaht ~ мясистые листья.

k&nadiya 1. случай, удача, успех. 2, удаваться, посчастливиться.

L

ta I 1) лежать, ложиться; ~ fè ложе, лежанка; ka f è la быть уверенным, полагаться на что-л., ka fè ~ fè та сравнить что-л. с чем-л. 2) класть, помещать.

la II в.la III грам. форм.labd заканчивать(-ся). См. bd II.Labe I (геогр.) г. Лабё.labe II 1. валка (леса), бросание; 2* валить, бросать. См. be I.labè встреча, прием. См. bè.labidt опрокидывать, перевертывать.labitani (фр.) больница, госпиталь.labo 1) вынимать, выпускать, доставать, извлекать; 2) испускать; diya

пройма (в одежде). См. bo III. ladaro (араб.) охранять(-ся).ladd 1) составлять, образовывать, производить, создавать. ladet ladè собирать, k' I ~ собираться; ~ baara совместная, коллек

тивная работа. ladenl вообще, все вместе взятые. ladoo: ladooni уменьшающийся.

84

ladod: ladoOnl спрятанный, укромный. ladd ниодить. См. d6 I. ladja: ladjanl засушливый. См. dja. ladjll опускать. См. djll,lafa наполнять, заполнять; ka fé la наполнять чем-л. См. fa II. laflll бросать, кидать. См. fill II. lafM firt раскачивать. См. flrtflrt.laft 1. 1) быть черным, темным; 2) чернить; 3) омрачать; 2* мрачный.

См. ft .lafulé 1) развязывать; 2) распаковывать. lagbe 1) быть белым; 2) белить, делать белым. lahadi (араб.) воскресенье (день недели). laka открывать(-ся), растворять(-ся).lakadi чистить, очищать (овощи и др.), лущить (горох, фасоль); О /<*-

di ~ выздоровление, излечение. См. kadi, lakalaya: lakalayani жаркий, djamana ~ / пи тропические страны. См.

kalama.lakeneya вылечивать. См. kene I.lakold 1) опоражнивать, 2) обнажать. См. kold.lakori: lakorini окруженный; duu ^jni dji la остров,lakunti I будить, пробуждать. См. kuna I.lakunu II глотать, проглатывать.tail советовать; ~ ко совет.lamaa двигать(-ся); шевелить(-ся).lamaalamaa движение, шевеление, оживление.lamara 1) хранить, сохранять; 2) собирать.lemené зажигать. См. mené.lamè слышать. См. тё I.lamina охватывать. См. mina.lamini 1) окружать; 2) скручивать; ~ mint вращать; О а — по вокруг;

ка пуа ~ вызывать головокружение. laminimini вращать.lamd; lamdni созревший, зрелый. См. то.lana доверие, вера в кого-л., что-л. См. la I»larabu (араб.) арабский.lasawa радовать. См. sawa.lasd различить, распознать зрением.lasei возвращать. См. sei II.lasii усаживать. См. sii I.lasiri связывать. См. sirl.lasord достигать. См. $ог6.lasumaya умерять, ослаблять. См. sumalata ломать(-ся), бить(-ся).lataa 1. отправление; 2* отправлять, отсылать. См. taa. latami 1) пропускать; 2) проводить. См. tami. latitid (фр.; геогр .) широта. lawili поднимать. См. wili.lawo 1) посылать; 2) (мед.) вводить, впрыскивать. См. wo II. lawulè 1) краснеть, желтеть(-ся). 2) делать красным, желтым. См. wulè. Id высаживать, сажать (в землю).laduma (этн .) ландума (представитель народности ландума).Ldsina м. собств. Лансина.Idyiri обещание; О ka ^ ta i пуд nye дать обещание друг другу. le I 1) равнина; 2) долина (реки). le II кабан.le III именно, как раз, ведь. lekeleke тонко, хрупко, изящно. lekoli (фр.) школа; dé школьник. lere (фр.) час.léburu: léburu kumuni лимон.

85

li I мед; — dji жидкий мед (хмелтюй напиток); — ba неочищенный мед; ~ fd fd пчелиные соты; ~ kanya dock ; — kise пчела.

li II (фр.) кровать (металлическая).Liberiya (фр.» геогр.) Либерия. lihala новость.lili корень (растения, дерева).limanaya: limanayani пользующийся доверием.Нтб (фр.) ил, тина. lise (фр.) лицей.lo 1) стоять, находиться; diya местоположение; 2) остановить; k'

остановиться, 3) установить, устроить; ka loo устраивать рынок. Lofa (геогр .) р. Лофа.logbd 1) высота, 2) длина; ~ til имеющий большую высоту, длину* loko докб (вид закуски).Lola (геогр.) г. Лола. lola чужак, иностранец. lolu пять.loo I рынок; ro gbd рыночный ларь, ларек.loo II дрова.loo III сильное желание.1оокй неделя.Loslu (геогр .) о-ва Лос.16 I день, дата.16 II знать, узнавать; ka пуд ~ знакомиться; i у ’ а — k* а а ~ nl

значит, то есть.Idbaa знакомый (знакомец).Idbali незнакомый, неизвестный.1и двор, усадьба; kono moolu домочадцы, домашние, родня. lumoo муха.

М

т’ см. пг.т'Ьа ну, и, итак.та I на, по.та II, тй грам. форм.таа: таата 1) мягкий; 2) податливый, легкообрабатываемый.таапо (этн .) манб (народность),таауа размягчаться, становиться мягким.mabo отдаляться, удаляться; k' i ~ f è 1а отдаляться от чего-л.; ka~~l

пуд па отдаляться друг от друга. См. bo III. mabunya уважать. См. bunya.madd считать, насчитывать, пересчитывать. См. dd II.madii надавливать. См. dll.madooya уменьшаться. См. doo.madont переносить груз, ношу. См. dont.madd приближаться; ka ~ fè la приближаться к чему-л.madja, madjant жечь, сжигать. См. djani.madjèke наклоняться, сгибаться.madjii опускаться, понижаться, k' I наклоняться, сгибаться. См. djii. mafaa убивать, губить. См. faa I.mafele смотреть; ka f è ~ смотреть на что-л. См. fele. mafodd пренебрегать.magbasl хлопать, ударять по чему-л. См. gbasl.magbè направляться куда-л., к чему-л.; ka bara направляться к пло

щади.makard 1) читать что-л., 2) изучать что-л. См. kard. make распространяться. См. ke I.makinlkint: makintklntni печальный, грустный. См. kintkint*

86

тако I мыть, обмыть. См. ko III.rnako И нужда, необходимость, потребность.такопб ждать.makorl разрывать.makoto помиловать.makt I. молчание; 2. молчать; 3. молчаливый; О a ~fni yo da te a kd

молчать, как рыба (букв, как без рта). mala I сгибать(-ся); изгибать(-ся); спускаться (о склоне горы); О kа

da ~ подрубить ткань, делать шов, рубец; <> ка kd вытягивать шею; k' i наклоняться.

mala II сопровождать.Mali (геогр .) Мали. malo I рис.malo II, maloya стыд.malo III: ka tolo malo moo la слушать кого-л. (навострять уши iia

что-л.)mamarè внук, внучек (при обращении). татй красить. maninyd боа, удав.manika (этн .) манинка, малинкё (человек народности манннка). таппи, тапй 1) быть гладким; 2) полировать, делать гладким. matiiyd обойти вокруг. manyere I вышивать.manyere II (фр.) манерный, претенциозный.manyè: manyèni 1) исполосованный, полосатый, 2) пестрый.manyintka спрашивать.тапуита жалость к кому-л.тага (мед.) ревматизм.masa очищать, чистить (овсщи, фрукты)! k' I ~ чесаться. См. sa II. masabari (ар аб .) успокаивать. См* sabari. masei возвращаться. См. sei II, lasel.Masétd (геогр .) г . Мацента.masidi 1) привязывать что-л., 2) украшать; ~ fè украшение. См. sidi I,

masiri.masild 1. страх; 2. устрашать. См. sild.Masina (геогр .) г. Масина.masini (фр.) машина (вообще), швейная (в частности). masiri украшение; sani ~ золотое украшение. См. masidi* masoro доктор, врач. masosa вытирать, осушать. masuba опасность.masuma 1) быть спокойным, k’ i ~ успокаиваться; 2) тихий, нешумный.

См. suma I.mataa удаляться; О кЧ ~/т а прогуливаться, гулять. См. taa. maid скры вать , прятать. См. tud. mawasd расцарапывать, расщипать. См. wasd. may el е поднимать, подниматься. См. yele II.mayelemd перемена, смена, изменение; too ~ переименование. См.

yele III.mayild поджаривать. См. yild. mayira продавать, пускать в продажу.md I: mdfe соус ; — dji жидкий соус, суп; ~ misè специи, приправы. md II грам. форм. См. та II.mddè (этн .) мандёнг, мандё (название группы народов).Mddjd м. собств. Манджан. mdkd шум.mdkord манго; dju ba манговое дерево.mdsa; ke манса, господин, начальник.mast (фр.) машина. См. masini.mdtarasi мантараей (вид женского головного платка).

87

те (фр.) май. тепетепе муравей. menè гореть; быть зажженным . тгпётепё блестеть, сверкать. теге какой? что?тегё 1) незрелость; 2) незрелый, зеленый.metere (фр.) метр; —* kare квадратный метр.mi I П слышать; 2) обонять, чувствовать; 3) понимать.пи II 1) длиться; 2) пребывать, находиться где-л.mèkanisè (фр.) механик.тёпа См. mi II.midi (фр.) пэлдень.mikifore (этн.) микифорё (народность). тШуб (фр.) миллион.Milo (геогр.) р. Мило.mina 1) ловить, схватывать; 2) ловиться (о рыбе), 3) поражать (о болез

ни); О ka a djere —* тоо di мнить, принимать, считать себ я за кого-л. mind лань.ministiri (<bp.) министр.mintmint I) катать; k'i ~ скатываться, свертываться; 2) вертеться,

крутиться (вжруг собственной оси). miniti (фр.) минута.miri 1. мысль; 2. думать, полагать; k’l ~ f è та подум ать о чем-л.miriya мысль, дума. См. miri.misè 1. быть маленьким, тонким. 2, маленький .mi si корова.mt I 1) пить, k'i — fè la напиваться чего-л., утолять жажду; ~ d ji

питьевая вода, ~ loo жажда; 2) сосать, кусать (о насекомых). mi II тот, который; ~~/пи> тёпа мн. те, которые. mt III где.то 1) созрзвать, становиться зрелым, спелым; 2) делаться готовым,

сваренным, поспевать (о пище).Моа (геогр.) р. Моа.тоо человек; Ьа старый, почтенный человек; ~fnt f t лю ;н, смертные. moobaya 1) мудрость, 2) человечность. См. тоо. moosi (этн.) мбси (народность).Moriba м. собств. Мориба.тоготого свертывать.moso женщина.mosomd женский. См. moso.motere (фр.) мотор.moto мотоцикл; tii мотоциклист.тб I: k’ i тб тоо та нападать, накидываться на кого-л. тб II (фр.) гора.тбЫИ (фр.) автомобиль; ~ til автомобилист. mad двадцать. muiuku ящерица.murd орудие труда, инструмент; mosoya кухонная утварь. muru ножmuu 1) мука; 2) порошок.тиуе бабуши (туфли без задника и каблука).тй что.тйпа почему.

N

па I мать, мама (при обращении).па II соус; daa глимная пэсуда (для приготовления соуса); ~ fida

специи, приправы (в частности, из листьев деревьев и растений). См. md I.

88

na III 1- приход, приезд; 2. приходить, приезжать.па IV грам. форм. См. la III.пауа материнство. См. па I.naafiya обман.naalè (анат .) нёбо.naanaalè ласточка.naani, naant четыре.nabo извлекать, высовывать. См. bo III, labo, mabo. nadd см. dd I, ladd. nadè см. ladè. nadjil см. ladjlLnafat ndfd (араб .) полезный, благодатный; ko полезное дело.nafaya польза, полезность; зд. название песни.nafili см. f i ll II, lafili.naka см. laka.nakadi см. kadi.nako сад, огород.Nakuda ж. еобств. Накуда.nakorosi см. lakorosi.nalu (этн.) налу (человек народности налу).пата скользить.патаа см. lamaa.namasa банан; ~ djd крупноплодный банан; ~ kuduni банан среднего

размера. namlnt см. lamlni.nara прикреплять, склеивать, примазывать; ~fni i пуд па склеенный,

соединенный друг с другом. пагд почка, бутон.nataama водить, помогать ходить. См. taama. nataba жадный, алчный. ? natabaya жадность, алчность. natee перерезывать. См. tee. nawili см. lawili.ndfolo богатство; ~ tii богач; boroni сокровищница.nafoloma богатый.ndkd циновка, мат.ne I л ’ я.ne II см. le III.nee 1) металл; 2) железо; ~~ daa чугунок, ~ duu железоносная земля;

~ gbeleke рычаг; ~ sila железная дорога; so велосипед. лепе 1) холод, прохлада; 2) (мед.) озноб. nenent (мед.) простуда.леге (бот .) каритё (масличное дерево из породы акаций, цветущее

желтыми и оранжевыми цветами). nerekorosoli (мед .) желтуха. См. пеге. neremuulama желтый. См. пеге. nesi (фр., геол.) гнейс. пё (анат.) язык.Nèba (геогр .) г. Нимба.ni I, nhi 1) жизнь; О ~ уе bila а го жизнь возвращается (о природе)*

2) дыхание. /гni II и, если, когда. nilakili 1. дыхание, 2. дышать. nima живот. См. ni I. nimisa сожалеть, огорчаться. nimoro (фр.) номер.nisi корова; dè теленок, ~ daba плуг; ~ tulu коровье молоко. nisifaaia мясник. См. nisi, niwote или.nike немного, несколько.

89

no I 1) место, положение; ко fè lasci i ~ кого го вернуть что-л. пы старое место; 2) след; ka I la fè па оставить свой след на чем-л.

по И см. го. по III грам. форм. nobè делать, изготовлять. См. robè. nodiya доставлять удовольствие, угождать. См. diya. nodjaro 1) размельчаться, расщепляться; 2) (анат.) перевариваться;

3) зд. разлагаться. по/ага разделять. См. dofara, rofara.nofede: nofedeni расплющенный, уплощенный, плоский. См. fede I. по fule развертывать.nokadi: nokadini широкий, расплюснутый. См. rokadi.nokold см. rokolé.none, nont: noneni смешанный.nokold опустошать. См. rokold.nono молоко.попуimi переживать. См. nyimt.noo I (анат.) кишка; — misè тонкая кишка; ~ bakd толстая кишка;

seredè аппендикс. noo II 1. грязь; 2. грязный; 3. загрязнять, пачкать. noo III быть легким, низким (о цене). nooma 1) гурман, лакомка; 2) обжора. См. noo I. по sama натягивать. См. samd. notaia разделять. См. tala I. note, noote или. not ее см. rotee. novdbre (фр.) ноябрь. nokot nokokudu (анат.) локоть, nsant заяц.numd: bolo *** левая рука; bolo ~ fe налево, слева» патй, — ke, пий кузнец. пай быть гладким.пй (анат.) нос; — dji слизь, выделения из носа; ~ gbala, ~ kala пе

реносица; ~ koro si усы; ~ si волосы в носу; ~ wo ноздря* ndnabonl заостренный.N'Zeregbere, N'Zerekore (геогр.) г. Нзерекоре.

N y

nya I 1) (анат.) глаз; — bo глазные выделения; ~ dè радужная оболочка; ~ dji слеза; ~ gbemd глазной белок; ~ gbolo веко; ~ klrtkad si бровь; — koro лицо; ka koro sidi сморщиться; — kudu морда (о животных); глазное яблоко; ~ moonl кристалик; ~ si ресница;— wo глазная впадина; ka ~ lakald смотреть, искать глазами; ka — lamlnt испытывать головокружение; k* i ~ lo тоо го смотреть на кого-л.: О л' пе ~ па по-моему, на мой взгляд; 2) перёд, лицевая сторона, фасад.

nya II способ, образ, манера; О wo wo ~ та поэтому, таким образом; ~ кого раньше; а ~ koro та по-старому, как раньше.

nyaduuro лицо. См. nya I. nyakorola лицо. См. nya I.пуаа: nyaale довольный; ka ~ I djere го быть довольным самим собой. nyabo 1) выбирать; 2) устраивать. nyafo рассказывать.nyagba I быть занятым делом, заниматься чем-л. nyagba II быть несчастным. nyala среди, между.nyama I мусор, отходы; ka Ьо отстаиваться (о жидкости). nyama II хорошо; О а ~ 1) очень, сильно; 2) целиком, полностью.

90

tiyantba бедный, несчастный. nyard гроздь, кисть.nyaye понимать, знать толк; ka ~ ko do та знать толк в каком-л. деле. Nyddd ( г е о гр .) р. Ньяндан.nydkundnya, nydkundnya 1) злость, злоба; 2) ревность; зависть. nydtant маленький; dè — малыш, малютка.nye I, fe раньше, до, впереди, вперед; ~ тоо ответственное лицо,

начальник. nye II грам. форм., перед. См. nye I. nyefela перед. См. nye I. nyet быть мокрым, смоченным. nyiml грызть. nyitia I крыса.nyina II забывать; ka ~ f è ko забывать о чем-л. nyind настоящий, текущий год. nyinit nyint искать. nyinikali вопрос.nyt I 1. (анат.) зуб ; 2. кусать, жалить (о змеях).nyt II быть хорошим, благоприятным, красивым, быть добрым (о чело

веке).nyt III этот , эта , это.nytnya доброта. См. nyt.nyit смачиваться, пропитываться водой.пуд, nyoo I подобный, похожий, равный; ~ па около, приблизительно,

примерно. пуд, nyoo II грам. форм. nydkini приседать на корточки. пудпуд отдыхать. пуита хороший. пуатауа красота. См. пуита.

О

о ... ли . . . ли.00 угу, да.okitebere, oktobere (фр.) октябрь. osed (фр.) океан.

Р

pake (фр.) пачка, пакет.parati (фр.) ученик, подмастерье.parti (фр.) партия.ре совсем, именно; kelè ~ совсем-совсем один.pekasi (фр.) кирка, мотыга.peremisd, peremisé (фр.) каникулы, отпуск.peresidd (фр.) президент.perètd (фр.) весна.perstni (фр.) жалюзи.petu-petu шлепанцы, сандалии (на двух ремнях).pikiri (фр.) укол.pilasi (фр.) пляж.pileti (фр.) тарелка.pine (фр.) шина, автомобильная камера.pipao пипаб (мужская рубаха с очень длинными рукавами).politekiniki (фр.) политехнический.politiki (фр.) политический.pooti (фр.) пруд.

91

Poredaka (геогр.) г. Порсдака. pori (фр.) порт, гавань. рог о-рог о (зоол.) голубь. portuge (фр.) португалец.Portugese португальский. potinl (фр.) ящик.

R

repibiliki (фр.) республика. ri см. di V-Rio Kdpani (геогр.) p. Рио-Компани.Rio Nunes (геогр.) p. Рио-Нунес.Rio Pdko (геогр.) p. Рио-Понко.го в, внутри.robo уходить, исчезать.rodja 1) собираться с силами; k' I ~ ka fè ke силиться что-л. сделать

2) выпутываться, выходить из затруднительного положения. rodjali подбадривающий. См. rodja. rodjaro раздавливать, измельчать, толочь. ro fara см. do fara. rofede сплющивать. См. fede I.rofedeni плоский, приплюснутый (о носе). См. rofede.ro fere, fere ширина, протяженность, площадь.rofèsè раскладывать, выставлять (товары).roft становиться темным, .черным» .темнеть, чернеть. См. ft .rofo : ka tee rofo хлопать в ладоши, апплодировать.rifulè разворачиваться. См. dofuté.rofurd продырявливать, сверлить, буравить. См. furd.rogbe проветривать. См. gbe I.rogbillya 1) густота; 2) толщина. См. gbllt.rokadi 1) ломать; k' i разбиваться. См. kadi.rokara: rokarani зашитый, заштопанный.rokeneya 1. проветривание; 2. освежать. См. kene I.roko мыть, вымывать, ka ~ ke мыть, промывать.rokolO 1. 1) опустошать; 2) грабить; 2. пустой, незаполненный.rokumd онеметь.rokuru сгибать, искривлять. См. kuru.rosamd натягивать, вытягивать. См. samd.rosd 1) пересекать, пронизывать; 2) проникать.rosii разделять, распределять (обязанности). См. sii I.rosuma затихать, успокаиваться. См. suma I.rotaama прогуливаться. См. taa.rotamt прохождение. См, tamt.rotala 1. разделять; 2- раздел. См. tala.rotee резать, перерезывать; О ka sila пересекать дорогу. См. tee rowasa протяженность, размах, объем. rowasanl широкий, просторный. См. rowasa.Runt (геогр.) о. Рум. rusi (фр.) русский.

S

sa I змея; turu — (зоол.) гадюка; Ы kene ~ уж.sa II 1) скрести; 2) мотыжить (землю).sa Ш умирать.sa IV теперь, сейчас,sa V кажется.saa I овца.saa Н с тем чтобы, для того чтобы.

saaro, saro (анат.) коренной зуб. saba три.sabarl (араб.) успокаиваться. safa 1) линия; 2) ряд; 3) очередь. safina мыло.sake противомоскитная сетка. sala 1) лениться; 2) ленивый. salaya лень. См. sala. sail (араб.) праздник.Saliu м. собств. Салиу. samd тянуть, волочить, тащить.Samba м. собств. Самба.sana% sdna пословица, поговорка.sani, sanika прежде» прежде чем.sant золото; ~ gband золотая монета; ~ ba tii женщина, на которой

много золотых украшений. santnya 1. чистота; ka ~ ke чистить; 2. быть чистым. См. sant, santmd чистый. См. sant.sara I; saramuu табак в порошке; — пуаата табак в листьях. sara II обаяние, очарование. sara III платить, уплачивать. saraba тесьма, сутаж, бейка.Sarald (геогр .) Сьерра-Леоне. sarama обаятельный, очаровательный. См. sara II. sari раскидывать, разбрасывать; ka i 1а раскладываться; раскиды

ваться.sard минувший, прошлый год; ~ sd, si возраст.sawa 1. радость, удовольствие; 2, радоваться, быть довольным.sawd (фр.) ученый.sawura 1) рисунок, изображение; 2) фото; 3) школьное наглядное по

собие.saya смерть. См. sa III.sd I 1) небо; — kolo небо; — fede, ~ fere 1« гром; 2. громыхать;

О ka ~ ta улетать; ka ~ tee низвергаться (о водопаде); 2) дождь; ~ ko туча, дожди; О fe сверху, наверху, наверх.

sd II 1. 1) купля; 2) продажа; ka ke продавать; —- diya прилаиок;2. 1) покупать; 2) продавать.

sd III 1) год; 2) возраст, sard ~ возраст; sd ~ ежегодно; ~ па bd конец года; 3) момент; ~ kura вновь, снова.

sdbana сезон продолжительных дождей. См. sd I. sdbara (араб.) обувь. sdfela 1) верх; 2) север. См. sd I.Sdkaranl (геогр .) р. Санкарани.sdkasdka лестница; — so многоэтажный дом.sdma 1) небо; kuld самолет; 2) дождь, дожди; ~ dji дождь; ~ dji

го период дождей; ~ ddtola конец дождливого периода; — ddda начало дождливого периода; ~ fonyo ураган. См. sd I.

sdna пословица. sdnila покупатель. См. sd II. sdsara остов, каркас, сруб (дома). sdse (фр.) бензин; ~ ke diya бензобак. sdsene полевые работы.s4ti (яз. сусу) сантй (вид женского гребня). sdtoroko конек крыши. См. sa I.sdvive (фр.) январь. , , Аse I I . приход, прибытие; 2. приходить, прибывать; ka ~ / достать

до чего-л.; дотронуться до чего-л., ka ~ f è го доходить до чегоу . « II 1? способность, сила; О I ~ te а го непроизвольно са ^ по сабс

2. мочь, быть в состоянии (сделать что-л.); ka ~ ko ta преуспет в чей-л.

93-

III: tulu млело клрнтё (добмплсмос из плодов дерева, называемоготакже клрпте).

set? I I) бумага (материал для письма); 2) текст, документ, деловая бума га .

sebe И 1) серьезный» вдумчивый; 2) важный, значительный; ka ke становиться серьезным, посерьезннть.

sebedd задуматься; k' i fè la серьезно задуматься над чем-л.; заняться чем-л. См. se.be II.

sebeli писание; ka ~ ke писать; f è письменные принадлежности. См. sebi I.

sebelila 1) писец, пнеарь; 2) писатель. См. sebe I. sebtdburu, sebutd bere (фр.) сентябрь.see 1. усталость; <£> ali ~ te а го без устали, неустанно. 2. 1) уста

вать; 2) утомлять-. seebali неустанный. См. see. seelè ястреб-перепелятник. seeni (хим.) поташ. sei I корзина (из бамбука).sei II возвращаться; ka ~ fè го возвращаться к чему-л. seild игла (швейная и др.) ; dootoro ~ шприц. seint (фр.) сейннн (вид мужского головного убора). sekondi (фр.) секунда.sene 1. поле; ~ baara полевая работа; 2. обрабатывать землю, зани

маться земледелием; ~ ke 1. обработка земли, земледелие; 2* обрабатывать землю, заниматься земледелием.

senekela земледелец; — fè сельскохозяйственная культура. См. sene. senene ползать.Seni ж. собств. Сени.seogarafi (фр.) география.seolosi (фр.) геология.sere 1* группа, масса; 2. многочисленный.seresere: misèmd seresere очень-очень мелкие.

1 нога, лапа (у животных); ~ kd лодыжка; — fede стопа; — tttiri пятка; О k' I ~ tttiri ke раздавливать пяткой; — koint палец на ноге; — kCtkuruba большой палец на ноге; ~ tee го подошва ноги*О — narani колченогий; О ~ та пешком; а ^ kd па стоя , на ногах ’ ka djii — та хромать, припадать на ногу; ka ~ nata спотыкаться* сбивать ноги. '

sè II рыть, копать, выкапывать. sé III см. sa IV. sé IV см. si I. séba слон. См. sé I.sébe 1. 1) (анат.) мозг; 2) сущность; 3) сила; 2. подпирать что-л., при-

слонять(-ся); <> ka ko опираться, прислоняться спиной.séke\ k i sèke растрескиваться, раскалываться.■sii 1. 1) семя, зерно, потомство, жизнь; ka ~ sorO долго жить* О Ala

гтu\ So \ 7 \ дарует тебе Аллах потомство (формула благодарно-сти). 2) (анат.) растительность на теле, волосы, шерсть; О i fadi та ~ be dt dd i k& волосы встают дыбом; 3) очень малая mhkdocko-

.пмческая величина, зд. микроб. 2. никто, ничто. мнкроскоS‘ iiiTh .m j! fCTB0BaTb' б слТЬ; ка кого ~ обращать внимание; 2) проводить ночь, спать, ~ Ьд спальня. *

si IV (фрТ)1РпнлаЧТ° Л' : размельчать в «УХУ- порошок.sibidi (араб.) суббота.slda баобаб (тропическое дерево)

”2!i C M a i'.a i's'S .2’ 2- *« ~ ISidiki м. собств. Сндикм. sifat sufa см. suu.

94

sii I 1. сидение, расположение, поселение (действие); — fè мебель для' сидения; ~ пуоо сосед; 2. 1) садиться, располагаться, поселяться;. 2) усадить, установить.

sii II буйвол.slka сомневаться; ka ~ J è la сомневаться в чем-л.; ka ko do го сом~

неваться в каком-л. деле; в отношении чего-л. slkallye (фр.) лестница.sila 1) дорога, путь; 2) способ; ~ k&td плохая дорога; — kelé fè с од

ной стороны; ~ kdko fè на обочине; ~ kdko fe lа обочина; ka ke~k& быть в пути; ka ke ~ nye быть впереди.

slid 1. страх; 2. испытывать страх; ka ~ fé nye бояться, страшиться- чего-л.

silamd трусливый.sii any а страх; О т9 та ~ sord я не успел испугаться. sillki (англ.) шелк, атлас.Slnakale (фр.; г еогр .) Сенегал.slni, slnl завтра.sira больной.siraya болезнь. См. sira .sird метла.siri I см. sidi.siri II куча, груда. См. sere, sise курица.sisé, sisd теперь, сейчас; ~ sisé тотчас же, немедленно. sisi I 1. 1) грудь; ~ k& грудная кость; 2. складывать: О ka а ~ I пуб

kd класть один на другой. sisi II дым; ~ kulb поезд. siso (фр.) ножницы. sislti (фр.; геол.) сланец.situari (фр.) 1) история (как описание прошлого); 2) история, легенда,

рассказ о прошлом. siya быть многочисленным.siyamdj siyamd ba многие; О а ~ do во многих случаях, по множестве.

См. siya.siyaya множить(-ся), делать(-ся) многочисленным. См. siya. siyekali, siekili (фр.) век, столетие. stbd (фр.) цемент. stmd (фр.) цемент.so I 1) деревня, поселок, город; ~ kono деревенский; ~ kono Ыуй до

машнее животное; ~ ko, ~ ko та за околицей, за деревней. so II лошадь; ~ borila всадник. so III оспа.so IV, sd наделять, одаривать; k ’ fè ~ тоо la одаривать чем-л., кого-л.soto больной оспой. См. so III.sobo 1) дикое животное, зверь; 2) мясо.sofere (фр ) шофер.sokola (фр.) шоколад.soli 1) (анат.) клык; 2) (зоол.) пантера.sol ini зуб (змеи).sonoya 1) быть легким; 2) облегчать; 3) облегчаться, становиться более

легким. soo колоть.sooma утро; О ~ da la рано утром, на заре. soord копье. См. soo.sori лить, выливать; О ka ko осушать русло реки (отводя воду в

другое русло).Sori II м. собств. Сори.sort 1) (анат.) ноготь, коготь; 2) (мед.) чесотка; О ~ та dd nee на-

переток; О ka soro f è го запустить когти во что-л. sого (анат.) таз.

95

sord получать, приобретать, достигать; ка i djere — получить свободу, обрести себя; к' а — 1) оказывается; 2) хотя, и то иромя как.

$о$о I комар.soso 11 (этн .) CYCN4 (человек народности сусу).

1 1. 1) (ан ат ') 'с срдце ; 2) нрав, характер; 2. 1) хотеть; 2) пс возражать; согласиться, благоволить; л* ~~/па я хочу, мне хочется; <£> дг/ -4/а ~~Jna а та\ «Да будет Аллах благосклонен (милостив к нему!)».

sd II часто. sd III см. so IV. sa I ночь.su II 1* труп; 2* мертвый.suba U заря, раннее утро; 2* спозаранку, чуть свет. См. su I. subaa колдун.suda: suda'ma имеющий, снабженный окнами.Sadd (геогр .) Судан.sudu, suda, surd 1) быть коротким; 2) быть узким, нешироким; 3) быть

близким; ка fé la быть близким к чему-л., недалеким от чего-л. sad any а 1. 1) узкое место, быстрина (реки); 2) краткость; <3> кита ta

ro короче говоря. 2. 1) суживаться, 2) сближаться. См. sudti. sufa сорт, вид. См. suu. sufule (фр.) свисток. sakara (фр.) сахар.sala 1) (геол.) медь; 2) (зоол.) вид обезьяны (называемой местными жи

телями «красная обезьяна»). sule очень. sulie (фр.) туфли.salu 1) клетка; 2) клеть, хлев для скота. suluku (зоол.) гиена. suluye (фр.) июль.suma I 1) стынуть, остывать; 2) увлажнять(-ся). suma II запах, аромат. suma III лечить, излечивать.sumani 1) холодный, прохладный; 2) влажный; 3) спокойный (о челове

ке). См. suma I. sumaya 1) прохлада; 2) сырость, влажность. См. suma I. sumd I пища; si семя; ~ nyani хороший урожай. suma II мерить, измерять. suna mope из ямса. sunoo спать. surd: surdnya см. sudd, susu толочь.susuli толчение; ka ~ ke толочь. См. susu.susulila человек, занятый растиранием (букв, толчением) чего-л. в сту

пе. См. susu.sutura 1) защищать, охранять; ka ~ f è та защищать от чего-л.; 2) с о

хранять, сберегать, экономить. suu 1) род, вид; 2) образец; О —- bee do всякого рода, разного рода. suuna, suuna dji моча; ~ djulu (анат.) мочеиспускательный канал; ka

ke мочиться. sdbu собирать пыльцу с цветов (о пчелах). sdkurd девушка.sdkurdbuld девочка-подросток. См. sdkurd. sdkurdnt девочка. См. sdkurd.

Т

ta I 1) огонь; костер; 2) Ьа пожар; bond 1) очаг; 2) топка (локомотива); ~ bo tuma время пожаров в бруссе; — djani лесной пожар; dji керосин; ~ foronyo искра; ~ kala спичка; — kise уголья;

96

~ тепе пламя, спет; О ка ~ bila fè la воспламенять, зажигать- что-л.; ka ~ ladd зажигать огонь; ka lafe раздувать огонь.

ta II брать, принимать; О ka ta с тех пор, как; k' а ~ с тех пор, как. (a III 1) собственность, предмет собственности; 2) грам. форм., указы

вающий на принадлежность. taa 1. уход, отъезд; 2. уходить, уезжать. taall уход, отъезд. См. taa 1.taama 1) хождение, ходьба; 2) прогулка, путешествие, поход; О — ta-

amalu хождение взад и вперед, сутолока; d уе —>! продолжим! См. taa I.

taamabaa путешественник, пассажир.taafe таафе (вид юбки из несшитого куска материи, которым женщины.

плотно обертывают талию и бедра). tabali (фр.) стол. tabulo (фр.) классная доска.tafani тафанйн (часть пола хижины, более низкая, чем bill). См. ЫН,tala I делить; О ka ~ fè la ускользать от чего-л.tala II вторник.tald 1) колокол; 2) звон, бой.Tamara (геогр .) о-в Тамара. tamati см. tomatl. tamd (анат.) висок.tami проходить; ~ diya, ~ sila проход; О ka fè la (kd) превышать

что-л., превосходить над чем-л.; ka ~ f é fe проходить через что-л. tana несчастье, беда; О ~ te i la? Все в порядке? (формула привет

ствия).tanadalatd (анат.) диафрагма. tara 1) жара, зной; 2) пот. tarawo (фр.) общественные работы. tasa (араб.) таз.tasant чашка, миска, плошка. См. tasa. tasere (фр.) этажерка, полка, стеллаж. td десять. tddo поздравлять.tddoli: tddoli ka поздравление. См. tddo. tdfurd праща, рогатка.tdka защищаться, оберегаться; ka тоо ~ fè та защищать кого-л. от

чего-л.taperatyure, tdperaturu (фр.) температура.te I 1. 1) середина; 2) талия; О k' i ~ kadi ko saba согнуться в три

погибели; ~ sidi 3) пояс, кушак; 2. подпоясываться; к' I ~ sidi ko la приготовиться к ка’кому-л. делу («подпоясаться», ср. «засучить рукава»).

te II 1) резать, (мед.) пускать кровь; 2) растрескиваться, расщепляться. te III посреди, между. te IV не быть, не существовать. te V грам. форм.tee 1. порубка, валка; О wa ~ рубка леса; — fede кисть руки; — ко-

malu тыльная часть руки, ~ kono, ~ го , ладонь; О ka ~ ro f о(gbasi) апплодировать, хлопать в ладоши; 2. 1) рубить, вырубать (лес); 2) пересекать, рассекать, сечь, дуть резко (о ветре); О ka ~ i da la произносить, говорить; ka ~ i djere го потерять контроль над собой.

teerd топор. См. tee. tegbe (анат.) поджелудочная железа.tele 1) солнце; séku полдень; ~ Ьг запад; ~ Ьо восток; 2) день,

светлое время суток; 3) день (дата, число). telema сухое время года. См. tele. telero I. обед, дневная еда; 2. днем. См. tele. t$l&> направлять. teléni прямой. См. telè.

97

teltma прямо, немедленно, тотчас же. См. tel 6. tema, temata середина. См. te \. feme сито* решето. teni понедельник.tere I находить, находиться, случаться. tere II грам. Аорм.teremometere (фр.) термометр, градусник. ieri (фр.) поезд; — ki\ локомотив. texatcri (фр ) театр. té\ te так, именно, вот.Tèkiso (геогр.) р. Тенкнсб. tétè просеивать. tétit только.ti 1. солома; ~ 1о заросли высокой травы; 2) соломенная крыша; 2. по

крывать крышу (соломой, железом). tibi готовить, стряпать. tibibaa стряпуха, кухарка. См. tibi.iibiii стряпня, готовка еды; ~ fénu кухонная утварь; ka ke стря

пать. См. tibi. tibiiila стряпуха, кухарка. См. tibi. tifa крыша (соломенная и пр.) См. ti. tii хозяин, владелец, обладатель чего-л.tini I 1) возвышение, холм; 2) гора; — kard склон холма, горы.tini II (анат.) десна.tinima горный, холмистый. См. tint I.tinya I. tinye 1) вредить, наносить вред, ущерб; 2) уничтожать. tinya II, tinye правда, истина.tiny ali вред, ушерб; ka ~ ke наносить вред, ущерб. См. tinya I. tinye песок; ba ~ ba отмель. tisari кровля.tiya (бот.) арахис; ~ dji арахисовый соус, суп; ~ dee арахисовая паста. ti I (анат.) лоб.tt II любовь, привязанность, симпатия, интерес к чему-л.; О ka fé (ko)

~ dd тоо го вызвать интерес к чему-л. у кого-л. tt III (бот .) масличная пальма; ~ dji пальмовая водка, вино; ~ kise,

~ kolo плод масличной пальмы.Ttbl (геогр.) гора Тимбй.Ttka (геогр .) гора Тинк£.to , too I 1) оставаться; оставлять 2) остальной; a -~/ni дело за; а ^flu

остальные, другие; ka fè ~ I ko оставлять без внимания, оставлять в стороне что-л.

to II то (пюре из маниоки).todi I 1) (зоол.) лягушка; жаба; 2) тж. — kudu молот, молоток.todi II, tori сказка; О ka 1а сказку сказывать.toli (фр.) кровельное железо; ~ Ъ6 дом из железа.tolilama железный. См. toll.tolt разлагаться, портиться, гнить.tolo (анат.) ухо; — gbere, ~ kudu глухой, тугоухий (См. gbele III)

dè барабанная перепонка; ~ fida ушная раковина; —* wo ушной канал; ~ ro dd серьга; ka — laft оглушать; k' i malo слушать; О ka bo — го раздаваться в ушах.

tolotd безухий. Си. tolo.told I. развлечение, игра; — diya площадка для игр; 2. играть; ka~ke

играть, развлекаться, k' I —* fé la развлекаться чем-л., играть во что-л.

tomatl, tamati помидор, томат* to та (этн.) тома (народность). tont (фр.) тонна./ o /ю I I * польза, благо; ф ~ ka siya fè kd польза велика для чего-л.;

2. использовать, иметь пользу.

98

tono II: ka djese tono набирать основу на ткацком станке. tonoma полезный. См. tono 1. tontiko (зоол,) червь.too I имя, название; О то° ~ го от имени кого-л.; О ka Ьо быть,-

становиться известным, прославиться. too II см. to I.toomasere I. признак, показатель; 2. описывать, показывать.toro, toroya (араб.) 1. бедствие, несчастье, страдание; 2. 1) страдать;

2) беспокоить, стеснять. toroko вершина, верхушка. tor6 копыто.toto кап-кап, буль-буль (о воде; звукоподр.).16 I жало.td II (зоол.) саранча; ~ kasa разновидность мелкой саранчи. to III (анат.) затылок; bele затылочная кость. tdgbo хижина, лачуга.Tristao (геогр .) 'Гристао.tu лес; ~ bat ~ dlbini дремучий лес, джунгли; ~ kudd роща, лесок

~ koro джунгли; lamarani заповедник. tubabu (араб.) 1. белый, европеец. 2. европейский.tudu I сажать (в землю), втыкать; вкапывать; О k' t gba k' ~ под

прыгнуть и замереть, как вкопанный (в танце). tudu II, tudu sa, turu sa (зоол.) гадюка.Tukorof Tukorola (геогр .) Лесная Гвинея (район Гвинейской Республики). tukoro, tukorola джунгли.tulu масло (растительное); gbe белое пальмовое масло; ~ wulè крас

ное пальмовое масло. tuma время; tuma постоянно, всегда, wo ~ тогда, в таком случае. tunu 1) червь; 2) гусеница. tund исчезать, теряться. tunCtnya исчезновение. См. tund. turu: turu sa см. tudu.tuu: tuu k& (анат.) рука (от плеча до кисти). tuCt закрывать, скрывать. td грам. форм.ТйЬо (геогр .) о-в Тумбо. tdkd вершина, конек (дома).

Tjtje 1) человек, мужчина; 2) муж; moo 1) господин; 2) старик, ста

рина; ~ ba koro мужественный, отважный человек. См. ke I. tjedjuu дурной, некрасивый, уродливый. tjedjuuya становиться некрасивым, дурным. См. tjedjuu. tjeki (фр ) чех. tjè I красивый. tjè II сало, жир.tjèya 1. красота; 2. быть красивым* C\u tje. tjt см. ki.

Uuut (фр.) август.

vltamint (фр.) витамин.

V

У9

w

wa, wot wanyd саванна, брусса; ~ ro (no) sobolu дикие звери. waani стул; dja шезлонг.waati (араб.) время, момент; О dolu иногда, временами, время от

времени. wade зонт (от дождя). wall пли.wanya: wanyani шероховатый, неровный.wara расти, увеличиваться; О Ьа ~ тоо та превосходить кого-л. war Ada (фр.) веранда. wardkoro терраса.Wasalubalé (геогр.) р. У су луба лен. wasd царапать. watiri (фр.) автомашина. wdkO (фр.) вагон. were I загон (для скота). were II многочисленный. werewere большая радость (на языке детей). wili 1) поднимать, подниматься; 2) вырастать, произрастать. wo I 1. отверстие, дыра; (анат.) полость; 2. продырявливать, т о II 1. отправление, уход; 2. отправляться, уходить. wо III тот, та, то; —• ko более того, кроме того, потом; le a ke la

поэтому, таким образом. wo IV см. wa. wo V см. о.wodi, wori 1) серебро (металл); 2) деньги; ~ tli, ~ ba tii богатый че

ловек, денежный человек; зд. женщина, на которой много серебряных украшений; О ka ~ ba bo тоо k& ko г о потратиться сильно на что-л.

wodi lama, worilama серебряный. См. wodi. wodint, worint монета (серебряная). См. wodi. wodo (анат.) бедро; ~ kolo бедренная кость. wodd шимпанзе. woi ой! (междометие). wolo I куропатка.wolo II плодоносить, колоситься (о злаках).-wokisi уокиси (вид ткани домашнего крашения, привозимой в Гвинею

из Ганы и с Берега Слоновой Кости). wolofo (этн.) волоф (человек народности волоф). womt оладья. wonya см. wa. wori см. wodi. woro I шесть.woro II (бот .) 1) дерево кбла; 2) орех кбла; ~ пуо (анат.) почка. wordword хрюкать, урчать (о животных). word fila семь.woso, wuse (бот.) батат (съедобный корнеплод). woyo струиться, течь (о реке). wdwd лаять; ka ~!nl ke лаять. wulala 1) вдаль; 2) вдали, вдалеке.wulè I. краснота, полнота; 2. краснеть, желтеть, быть красным, желтым. wulemd красный, желтый (и др. теплые тона). См. wulè. wulu собака.^wurala ужни, вечерняя еда. См. wura.wura вечер (с 15.оО до 16 часов); <£> tele вечер (после 1 6 ‘ часов);

— la 1) вечером; 2) ужин, вечерняя еда.■wuri 1) кипеть; 2) кипятить. leuruni прясть.Wигй: dji wurd завихрение воды, воронка, омут. wuse см. woso.

300

wusu париться (в бане), пропотевать, тvuturunere (фр.) ветеринар. wuya ложь, неправда.wuyè 1, 1) тепло; 2) жара, зной; 2. теплый, жаркий.

Yуа/а (араб.) извиняться. yala разве.yanl отныне, от (какого-л. времени), через (какой-л. срок).yd здесь.уе 1 видеть.уе II грам. форм.yele I смеяться.yele II 1. подъем; 2. поднимать(-ся).yele III, yelema 1, 1) изменение; превращение; 2) колебание, вариации;

2. 1) изменять(-ся), превращать(-ся); ka — fè dl превратиться во что-л.; 2) таять, плавиться; kaba ~jni кристаллическая скала.

yelè луч; tele солнечный луч. yere см. djere.yereyere 1. дрожь; 2. дрожать; трясти(-сь).Yewo ж. собств. Иевб. уё там.yiild поджаривать.yilt 1, влажность; 2. быть влажным; -~/л/ влажный, сырой (о климате);

мокрый. у ira, yiraka см. djlra.ylraka число* количество; ~ djd счет, ряд (чисел, лет).yiri дерево; ~ fere цветок.yiri sala плотник, столяр. См. yiri.уо как, как например; ~ п' k* a fo nya mt та как я сказал.yiriwa 1. процветание; 2. процветать, развиваться.yoro 1) место, местность; 2) часть; О ~ ni го в некоторых местах,

кое-где.

ПОСЛЕСЛОВИЕ

Издаваемые тексты на языке манника были записаны о 1962 г. В. П. Лабзиной (Токарской), научным сотрудником Института этнографии Академии наук СССР, со слов Курума Фамори, уроженца г. Канкана в Гвинейской Республике.

Курума Фамори был приглашен для преподавания языка манинка в Ленинградский государственный университет, где преподавал в течение шести лет — с 1961-по 1967 г. Его родным языком является манинка, и в частности диалект г. Канкана, считающийся наиболее чистым среди других диалектов этого языка.

В. П. Лабзина специализировалась на изучении языка манинка— о д ного из языков группы манде — в 1960 г, в секторе Африки Института этнографии в Ленинграде. В 1961— 1962 гг. находилась в Гвинейской Республике, где изучала язык манинка, а в 1963— 1964 г г . — в Республике Мали с целью изучения языка бамана (бамбара), также одного из языков группы манде, весьма близкого к манинка. В 1966 г. участвовала в лингвистической конференции в Бамако, где по инициативе ЮНЕСКО состоялось совещание экспертов по выработке единообразной системы письменности для главнейших языков Республики Мали.

Когда составлялся настоящий сборник текстов, не было еще установившейся системы алфавита и орфографии. Составители, учитывая су ществовавшую к тому времени научную литературу, выработали следую щий алфавит, основанный на латинице:

А а В b D d DJ dj E e F fG g Gb gb H h I 1 К k L lМ m N n Ny ny О о P p R гS s T t U u V v W w Y y

Для обозначения назальных гласных был использован надстрочный значок

Все сведения о произношении согласных и гласных звуков в языке манинка, а также о характере звуковых изменений и ударений изложены в работе В. П. Токарской «Язык малинке (мандинго)» (М ., 1964).

Для облегчения пользования текстами сложные слова разделены в записях дефисом на составные части. Например, sisi-kulu 'паровоз ', где первая часть слова sisi ' дым', 'вторая — kulu 'лодка '; koo-d]i 'море*,

102

где koo ’ соль', a dji 'вода '; nya-djl 'слеза', nya * глаза’ , a dji 'вода ' и т. п.

Сборник текстов составлен с таким расчетом, чтобы, изучая язык, можно было получить некоторую информацию о стране и народе, говорящем на манинка. Тексты содержат сведения о разных сторонах жизни и быта народов манде. Так, например, в разделе, посвященном пище, сообщается о приготовлении местных национальных кушаний — локо, канья и др., указывается, какие продукты для этого необходимы. В текстах, посвященных ремеслам — ткачеству, кузнечному и гончарному делу,— даются названия орудий труда ткача, кузнеца, гончара и т. п. Словом, тексты, включенные в эту книгу, позволяют познакомиться с этнографией народов, населяющих Гвинейскую Республику, прежде всего манинка.

Приложенный к текстам словарь дает возможность для самостоятельной работы с текстами.

Л. А Ольдерогге

СОДЕРЖАНИЕ

I. А Вага djamana (Наша Р о д и н а ) ................ • .................................. 3Nafaya (3). A bara djamana toomasere (3). Koodjidala (5).Futa (7). Gbekana (8). Tukorola (10). Konakri (11)

II. A na djamana moolu (Наши лю ди).................... .............................. 13III. Yirilu ( Ф л о р а ) ...................................................................................... 15

Bana— dju (15). T i— dju (16). Какао— dju (17). KoronI (18). Ka- fe— dju (18).

IV. Wanya—no sobo, duu—ma ni kabama fènu dolu (Фауна) . . 19Konydni (19). Nsani (19). Mina (20). Sa (21). B2ba (21). Basa (21). Li— kise (21). Tonu (22). «Nsani, Suluku nl D jara» (23)

V. Soni (Деревня) * ...................................................................................... 24Sooma, so kono (24). Bdni tjè do (25). Sori ni A w a la b6 (26).Bo suu gberelu (27). Lahadl 16 so kono (29). Loo ro (30).

VI. So Baara (Деревенский т р у д ) ........................................................... 32Djama baara (32). Sene— ke (33). Susuli (34); Numfl— ke bara (35). Daa-lola (36). D jese— Dana (37). So d jaba— d6 (38).

VII. Faninu (О деж да).................................................................................. 40Lansina la bi tiki (40). Soli la fadiyabo (41). A w a la fadiyabo (42). Karalila bara (43). Kfl— til labè (44). Sana (44).

VIII. Domuni—Fenu (П и щ а)........................................................... • . . 45Ma— fè— dji (45). Domflni suu gberelu (46). Loko (47). Kanya— muu (48).

IX. Lekoli (Школа)............................................................................ 49Lekoli lataa (49). So rotami (49). Lekoli bd (50). Lekoli lu ma (50). Kara— b6 (51). Lekoli lad6 (52). L ek o li— dèni kura f i la (53). D6kili (54).

X. Taamalu (Средства передвижения)................................................... 55Mèbili (55). S isi— kulfl (57). R2ma— kulfl (56).

XI. MOO (Ч еловек)..................................................................................... 58Moo fadi (58). Kfl (59). Bololu ni senu (60). Fadi temala (60).Kono ni fudu (61). «Natabaya» (Tali) (62).

XII. Djakoro Dolu (Б о л е з н и ) .................................................................. 63Dèbalè (63). Nerekorosoli (64). DJelib6kono (65).

Словарь. : .................................................................................................... 67Послесловие....................................................................................................102

Виктория Петровна Лабзина

Я З Ы К М А Н И Н К А

Тексты, словарьУтверждено к печати Институтом этнографии имени Н. И. Миклухо-Маклая

Академии наук СССРРедактор Е. К. Борисова. Младший редактор Н. П. Губина.

Художественный редактор И. Р. Бескин. Технический редактор З. С. Теплякова Корректор О. Л . Щигорева

Сдано в набор 25/Х 1972 г. Подписано к печати 11/1V 1973 г. A-06G97. Формат 60 X 90'/ie. Бум. № 1. Печ. л. 6,5. Уч.-изд. л. 7,17. Тираж 1000 экз. Изд. № 3002 Зак. 1141. Цена 72 коп. Главная редакция восточной литературы издательства «Наука*. Москва, Центр, Армянский пер., 2. 3-я типография издательства «Наука».

Москва, К-45, Б. Кисельный пер., 4

Лабзина В.П. Язык манинка. Тексты. Словарь.

Documents

Transcript of Лабзина В.П. Язык манинка. Тексты. Словарь.