Digitized by 10uk1s

1η έκδοση Δεκέμβριος 1994

1η ανατύπωση Ιανουάριος 1995

2η ανατύπωση Ιανουάριος 1995

3η ανατύπωση Φεβρουάριος 1995

4η ανατύπωση Μάιος 1995

5η ανατύπωση Οκτώβριος 1995

6η ανατύπωση Ιανουάριος 1996

Ο Γιώργος Θεοφάνους Κατραμόπουλος γεννήθηκε στη Σμύρνη το 1904 ο μικρότερος γιος μιας εξαμελούς οικογένειας χρυσοχόων Η Καταστροφή τον βρήκε στα δεκαεφτά του χρόνια Συμμαθητής του Αριστοτέλη Ωνάση στη Σχολή Αρώνη και μετά άριστος μαθητής στην Ευαγγελική Σχολή και στο Αρμοστειακό Γυμνάσιο Σμύρνης μπήκε στο πλοίο της σωτηρίας με όσα χαρτιά και φωτογραφίες χώρεσαν στις τσέπες του την ταυτότητά του για τη νέα πατρίδα

Το αυτοβιογραφικό οδοιπορικό του ξεκινά μέσα από τις φλόγες της καταστροφής ως τη νέα πατρίδα την Ελλάδα στην άλλη πλευρά του Αιγαίου Έγινε και αυτός χρυσοχόος στην Αθήνα στην Περικλέους 40 αρνούμενος να πάρει σύνταξη και να επιβαρύνει αυτήν την πατρίδα που τον δέχτηκε πρόσφυγα Παντρεύτηκε με έρωτα την σμυρναία Ελισάβετ Σπανούδη του Ιωάννου και της Καλλιόπης και ξεκίνησαν τη δική τους οικογένεια

Digitized by 10uk1s

laquoΒρισκόμουνα με μια φωτογραφική μηχανή στη σκάλα του σιδηροδρόμου της Πούντας και έπαιρνα φωτογραφίες βλέποντας τους ρακένδυτους Έλληνες στρατιώτες που προσπαθούσαν να φύγουν από τη Μ Ασία Έρχονται οι Τούρκοι Έρχονται οι Τσέτες Έτρεξα στο σπίτι μου από τα στενά για να πω στη μάνα μου ότι έληξε η ευτυχία μαςraquo Τη μαρτυρία δίνει ο Γιώργος θ Κατραμόπουλος ένας δεκαεφτάχρονος αστός με το μέλλον των σπουδών του εξασφαλισμένο Είχε κερδίσει τον πρώτο αριθμό του Λαχείου του Στόλου και Αρχαιοτήτων το 1921 Χίλια χρυσά εικοσόφραγκα Τα είχε εισπράξει αυτοπροσώπως στην Αθήνα και τα έφερε στη Σμύρνη laquoνα τα δει η οικογένειά μουraquo για να καούν και αυτά μαζί με όλη την περιουσία τους

laquoΠώς να σε ξεχάσω Σμύρνη αγαπημένηraquo ο τίτλος όπως και όλη η αφήγηση βγήκε μέσα από ένα βαθύ αναστεναγμό Στα 90 του χρόνια γεννημένος laquoεν Σμύρνηraquo ο Γιώργος Κατραμόπουλος του Θεοφάνους και της Αθανασίας αποφασίζει να διηγηθεί όλα όσα σφράγισε στη μνήμη του ανεξίτηλα η φωτιά της Καταστροφής Στο τέλος του εικοστού αιώνα στη στροφή του δικού του δρόμου αποφασίζει επειδή δεν βλέπει πια τόσο καλά να αφηγηθεί τα όσα είδε και όσα έμαθε τότε Στη μοναξιά του σαλονιού του στην Αθήνα του 1994 κάθεται δίπλα στο μαγνητόφωνο Σκύβει παίρνει μια βαθιά αναπνοή κοιτάζει μέσα του και γράφει με τη φωνή του το ερωτικό γράμμα στη Σμύρνη την αγαπημένη την αξέχαστη

Τα αυθεντικά χαρτιά που εικονογραφούν αυτήν την έκδοση mdash φωτογραφίες πειστήρια και laquoκαθρέφτεςraquo μιας ποιότητας ζωής που χάθηκε στις φλόγεςmdash και η φωνή του πατέρα μου είναι όλη η πατρίδα μου που απ αυτόν έμαθα να την αγαπώ Όνειρο μακρινό αλλά καταδικό μου

ΕΕΕλλλέέένννηηη ΜΜΜπππ ίίίσσστττ ιιι κκκααα ---ΚΚΚααατττρρραααμμμοοοππποοούύύλλλοοουυυ τττοοουυυ ΓΓΓεεεωωωρρργγγ ίίίοοουυυ κκκαααιιι τττηηηςςς ΕΕΕλλλ ιιισσσάάάβββεεετττ

Digitized by 10uk1s

ΣΣττοονν ππρρώώττοο εεγγγγοοννόό μμοουυ∙∙

ττοονν ΑΑλλέέξξηη

Digitized by 10uk1s

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΜΟΥ ΜΟΥ ΖΗΤΑΝΕ ΠΡΙΝ ΦΥΓΩ φυσικά από αυτό τον κόσμο να τους δώσω μερικές πληροφορίες τόσο για τη ζωή μου όσο και για την περίοδο που έζησα εγώ μαζί με την υπόλοιπη οικογένειά μας τις ημέρες που μπήκαν οι Τούρκοι στη Σμύρνη για τη φωτιά της Σμύρνης και για τον τρόπο που μπορέσαμε και γλιτώσαμε από την αιχμαλωσία στους Τούρκους

Με προτρέπουν οι δικοί μου και προπαντός ο πρώτος εγγονός μου ο Αλέξης να περιγράψω ότι θυμάμαι από την αξέχαστη πατρίδα μου τη Σμύρνη Γι αυτό το λόγο αν αυτά που θ ακούσετε σας αρέσουν να ξέρετε ότι τα αφιερώνω σ αυτόν

Ότι θυμάμαι θα τα πω Χωρίς χρονολογική όμως σειρά Μπορεί να πετιέμαι από το 1922 στο 1913 Τη χρονιά που χάσαμε τον πατέρα μου Έναν πολύ καλό οικογενειάρχη ο οποίος με τα νύχια του κατόρθωσε να μεγαλώσει να σπουδάσει mdashφυσικά εμένα δεν με πρόλαβε γιατί όταν πέθανε ήμουν μικρός πολύmdash τα παιδιά του

Οι γονείς μου είχαν αποκτήσει έξι παιδιά Πέντε αγόρια και ένα κορίτσι Πρώτος ο Χρήστος δεύτερος ο Νίκος τρίτος ο Δημήτρης ο και ήρωας της οικογένειάς μας μετά η Σοφία ο Αντώνης και τελευταίος εγώ

Λέω για τον τρίτο τον Δημήτρη ότι ήταν ο ήρωας της οικογένειάς μας διότι ήταν πατριώτης Στους πρώτους Βαλκανικούς πολέμους το 1912 μόλις τότε δεκαοκτώ χρονών έφυγε κρυφά από τη Σμύρνη για να έρθει στην Ελλάδα να πολεμήσει μαζί με τους άλλους Έλληνες

Φυσικά αν τον έπιαναν οι Τούρκοι στην απόπειρά του να φύγει η εκτέλεσή του θα ήταν άμεση Εν πάση περιπτώσει πολέμησε το 12 το 13 και μόλις τελείωσαν ot Βαλκανικοί πόλεμοι ήρθε στη Σμύρνη και τον χαρήκαμε και εμείς όσο θυμάμαι και προπαντός η μάνα μου διότι εν τω μεταξύ όπως σας είπα το 1913 είχε πεθάνει ο πατέρας μου∙ εγώ ήμουνα τότε οκτώ χρονών

Μόλις κηρύχθηκε όμως ο Πρώτος Παγκόσμιος πόλεμος το 1914 και οι Τούρκοι συμμαχήσανε με τους Γερμανούς πάλι χωρίς να ειδοποιήσει κανέναν από το σπίτι διέφυγε κρυφά από τα Βουρλά στον Τσεσμέ πέρασε απέναντι στη Χίο και πήγε ξανά να πολεμήσει

Δυστυχώς δεν τον ξαναείδαμε διότι πήρε μέρος στην Άμυνα του Βενιζέλου πολέμησε σε όλη τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου και όπως μάθαμε εκ των υστέρων είχε τραυματιστεί σε κάποια μάχη μετεφέρθη εδώ στην Αθήνα τότε ήταν η επιδημία του εξανθηματικού τύφου ένα είδος δάγκειου και κάτι χειρότερο και πέθανε στο Χατζηκυριάκειο του Πειραιά το οποίο από ορφανοτροφείο είχε μετατραπεί τότε σε στρατιωτικό νοσοκομείο

Αυτό ήταν και το τέλος του τρίτου μου αδελφού

Ο πατέρας του πατέρα μου δηλαδή ο παππούς μου ο Χρήστος Κατραμόπουλος είχε γεννηθεί στη Βέροια της Μακεδονίας και νέος είχε καταφύγει στη Σμύρνη διότι εκινδύνευε να τον σκοτώσουν οι κομιτατζήδες οι Βούλγαροι οι οποίοι προσπαθούσαν τότε να εκσλαβίσουν τη Μακεδονία

Εγκατεστάθη όπως είπα στη Σμύρνη παντρεύτηκε τη γιαγιά Σοφία τη νενέ Σοφί όπως τη λέγαμε και απέκτησε και αυτός τρία παιδιά τον Παναγιώτη τον Θεοφάνη τον πατέρα μου και την Αναστασία τη θεία μου σύζυγο κατόπιν του μεγαλοβιομήχανου της Σμύρνης Γιαννακού Γιάννη δηλαδή Τσιντσίνη ο οποίος είχε αποκτήσει τεράστια περιουσία ξεκινώντας τη ζωή του από ξυπόλυτος και έφτασε να είναι

Digitized by 10uk1s

ένας από τους μεγαλύτερους αλευροβιομήχανους της Μικράς Ασίας

Ο πατέρας μου από ότι θυμάμαι ως παιδί και από ότι άκουσα το 1912 μόλις ελευθερώθηκε η Βέροια μάζευε πληροφορίες για να βρει συγγενείς μέσω απογόνων της Σμύρνης και να πάει να προσκυνήσει στην ιδιαιτέρα του πατρίδα τη Βέροια όπως είπαμε

Δυστυχώς τον πρόλαβε η αρρώστια Έπαθε τυφοειδή πυρετό Δεν υπήρχαν τότε ούτε πενικιλίνες ούτε αντιβιοτικά μολύνθηκε και όπως είπαμε πριν το 1913 πέθανε και δεν πρόλαβε να πραγματοποιήσει το όνειρό του αυτό

Τις αναμνήσεις μου θα τις λέω όπως μου έρχονται και χωρίς καμιά χρονολογική σειρά Και μια που μίλησα για τον θείο μου τον Τσιντσίνη τον άντρα της θείας μου δηλαδή θα πω κάτι χαρακτηριστικό που μου διηγείτο πώς ξεκίνησε τη ζωή του

Όταν μικρό παιδί έπιασε δουλειά κοντά σ έναν Τούρκο ο οποίος πουλούσε σανά και τροφές για τα ζώα και τις καμήλες που περνούσαν από τον κεντρικό δρόμο τον εμπορικό δρόμο της Σμύρνης του είχε πει ο αφεντικός του να κλέβει στο ζύγι τους καμηλιέρηδες Και σε κάθε γρόσι που θα έκλεβε θα του έδινε έναν παρά Δηλαδή σε κάθε δραχμή περίπου που θα έκλεβε θα του έδινε μία δεκάρα Με τον ρητό όμως όρο ότι αν ο καμηλιέρης ή αυτός που είχε τα ζώα τον έπιανε να κλέβει δεν θα ομολογούσε ότι το έκανε εν γνώσει του αφεντικού του αλλά θα έλεγε ότι ήταν δική του δουλειά και το ξύλο θα το έτρωγε αυτός

Έτσι κατόρθωσε να δημιουργήσει το πρώτο του κομπόδεμα Για να μην κάνει δε έξοδα τη νύχτα πήγαινε και ζύμωνε σε ένα φούρνο με αντάλλαγμα να του επιτρέπουν να κοιμάται μέσα∙ του έδιναν και ένα καρβέλι ψωμί με το οποίο φρόντιζε να ζει για να εξοικονομεί τα έξοδά του

Αυτός ο θείος μου και η θεία μου φυσικά απέκτησαν μόνο ένα παιδί τον Νίκο για τον οποίο θα μιλήσουμε εκτενέστερα αργότερα όταν φτάσουμε στις φρικτές ημέρες της καταστροφής της Σμύρνης

Ο πιο μεγάλος μου αδελφός ο Χρήστος ο οποίος τελείωσε την Ευαγγελική Σχολή και το Αμερικάνικο Κολέγιο του Μακλάχλα παντρεύτηκε το 1917 την Αδαμαντία Μιχαηλίδου Από αυτήν απέκτησε δύο παιδιά τη Φανή η οποία ονομάστηκε Φανή εξαιτίας του πατέρα μας του Θεοφάνη και η οποία μέχρι τώρα χαίρει άκρας υγείας και έχει αποκτήσει και αυτή ένα γιο και τον Πάνο Ο γιος της Φανής έχει και αυτός μία κόρη στην οποία έδωσε το όνομα της γιαγιάς Φανή και η εγγονή

Ο άλλος ο αδελφός μου ο Νίκος δεν παντρεύτηκε ποτέ του Είχε διάφορες δοσοληψίες με γυναικοδουλειές και πέθανε άγαμος

Η αδελφή μου η Σοφία σε μεγάλη κάπως ηλικία παντρεύτηκε εδώ τον Θωμά Κωνσταντινίδη ο οποίος ήταν αξιωματικός της αεροπορίας mdash εδάφους όχι ιπτάμενος Με αυτόν απέκτησε ένα κορίτσι την Ντόρα Θεοδώρα η οποία παντρεύτηκε τον Νίκο Μαλαγαρδή και απέκτησε δυο παιδιά Τον Αντώνη Μαλαγαρδή και τη Σοφιάννα

Ο Αντώνης Μαλαγαρδής στα ίχνη του παππού του ο οποίος ήταν πολύ δυνατός νομικός έκανε πολύ καλές σπουδές και τώρα εργάζεται στον ΟΗΕ

Ο άλλος μου αδελφός ο Αντώνης ο οποίος έγινε χρυσοχόος και θα πω με ποιες συνθήκες ξεκίνησε το

Digitized by 10uk1s

επάγγελμα παντρεύτηκε λίγο μεγάλος και αυτός

Πάντως εγώ παρ όλο που ήμουν ο μικρότερος παντρεύτηκα πριν από την αδελφή μου και πριν από τον αδελφό μου τον Αντώνη και αυτό λιγάκι κακοφάνηκε στην οικογένεια Τέλος πάντων αυτό είναι άλλη υπόθεση και θα τα πούμε αργότερα

Από το γάμο του ο αδελφός μου ο Αντώνης απέκτησε ένα γιο τον Φάνη ο οποίος πήρε επίσης το όνομα του παππού και ένα κορίτσι τη Μαριάννα η οποία είχε μεσογειακή αναιμία και πέθανε σε μικρή ηλικία

Εγώ σε ηλικία είκοσι τριών ετών περίπου παντρεύτηκα από έρωτα την Ελισάβετ mdash τη Βέτα Σπανούδη με την οποία ζήσαμε μαζί εξήντα χρόνια δημιουργώντας ένα περίπου ρεκόρ μακροχρόνιου γάμου Δυστυχώς την έχασα τον Μάιο του 1988 Με αυτήν έκανα τα δυο μου παιδιά που θ ακούσουν αυτά που λέω τον Φάνη και τη Λίτσα‐Ελένη Και αυτά θα τα πούμε κάπως αργότερα με πιο πολλή ησυχία και με πιο πολλές μάλλον λεπτομέρειες

Το ζητούμενο όμως είναι προπαντός από μέρους της κόρης μου να περιγράψω πιο λεπτομερώς τις μέρες που έζησα στη Σμύρνη από τη στιγμή που μπήκαν οι Τούρκοι ως τη στιγμή που την εγκατέλειψα μετά τη φωτιά

Στις 28 Αυγούστου με την παλιά ημερομηνία αν δεν κάνω λάθος βρισκόμουνα με μία φωτογραφική μηχανή στη σκάλα του σιδηροδρόμου της Πούντας και έπαιρνα φωτογραφίες με θλιμμένη καρδιά βλέποντας τους ρακένδυτους και σε κακή κατάσταση Έλληνες στρατιώτες που είχαν πετάξει τα όπλα και όλο τον οπλισμό τους να προσπαθούν με κάθε τρόπο να μπουν στα πλοία για να φύγουν από τη Μικρά Ασία

Ξαφνικά σε μια στιγμή ακούσαμε φωνές απελπισίας να λένε laquoΈρχονται οι Τούρκοι Έρχονται οι Τσέτεςraquo Και πράγματι σε λίγο πέρασε από μπροστά μας ένα οικτρό στη θέα απόσπασμα από Τούρκους καβαλάρηδες Ήτανε πάνω σε άλογα χωρίς σέλες με ένα σακί κρατώντας αντί χαλινάρια σχοινί για τα άλογά τους και κράδαιναν τα σπαθιά Αυτή ήταν η πρώτη ομάδα Τούρκων που μπήκαν στη Σμύρνη Ήρχοντο από τη διεύθυνση του Χαλκά Μπουρνάλ Από μέσα από την Ανατολή Φυσικά διαλυθήκαμε όλοι όσοι ήμασταν εκεί και οι στρατιώτες τρομοκρατήθηκαν και πέφτανε μέσα στα πλοία για να μπορέσουν να φύγουν να γλιτώσουν την αιχμαλωσία Έτρεξα εγώ στο σπίτι μου από τα στενά για να πω στη μάνα μου ότι έληξε η ευτυχία μας και από τη στιγμή εκείνη ήμαστε σκλάβοι των Τούρκων

Φυσικά μαζευτήκαμε όλοι στο σπίτι μας μείναμε κλεισμένοι την πρώτη μέρα και την επομένη Την τρίτη μέρα ο τότε διοικητής ο Νουρεντίν ο Τούρκος έβγαλε μία ανακοίνωση η οποία μας ξεγέλασε Έλεγε ότι laquoθα επικρατήσει απόλυτη ησυχία μπορείτε ν ανοίξετε τα μαγαζιά σας και να μη φοβάστε τίποταraquo Λίγο αναθάρρησε ο κόσμος αλλά παρ όλα αυτά κανείς δεν τόλμησε να πάει ν ανοίξει το μαγαζί του Μόνο ο Νίκος ο αδελφός μου ο οποίος ήταν ελεύθερος και μέναμε μαζί στο σπίτι δηλαδή ο Νίκος ο Αντώνης η Σοφία εγώ και η μητέρα μου βγήκε έξω για να βρει τίποτα τρόφιμα να φάμε

Σε καμιά δυο ώρες ήρθε με ένα αμάξι φορτωμένο mdashήταν να γελάςmdash με χαλιά τα οποία είχαν αρπάξει οι Τούρκοι φαίνεται από καμιά αποθήκη και τα αγόρασε φτηνά

Στις 31 Αυγούστου το πρωί είδαμε από το βάθος της Σμύρνης να βγαίνει καπνός Στην αρχή δεν βάλαμε κακιά υποψία Νομίζαμε ότι ήταν καμιά τοπική πυρκαγιά Αλλά όσο περνούσε η ώρα και δυνάμωνε ο καπνός αρχίσαμε να φοβόμαστε και βγήκε μία διάδοση ότι οι Τούρκοι καίνε την Αρμένικη

Digitized by 10uk1s

συνοικία

Δεν πέρασε από το μυαλό κανενός από εμάς ότι αυτό ήταν και η τελική καταστροφή της ωραίας μας Σμύρνης Ότι οι Τούρκοι είχαν σκοπό να κάψουν ολόκληρη τη Σμύρνη

Το σπίτι το δικό μας από το πίσω μέρος συγκοινωνούσε με το σπίτι του θείου μου του Τσιντσίνη Εκεί μαζευτήκαμε όλη η οικογένεια και ανεβαίναμε στην ταράτσα κατά καιρούς να δούμε που βρίσκεται η φωτιά Τη βλέπαμε μακριά και δεν ανησυχούσαμε Εκεί που κουβεντιάζαμε ύστερα από καμιά δυο ώρες ακούμε χτύπους δυνατούς στην εξώπορτα του σπιτιού του Τσιντσίνη και μια φωνή να λέει laquoΦύγετε γρήγορα θα καείτε ζωντανοίraquo Ανοίξαμε την πόρτα και στο βάθος της οδού Τράσων είδαμε Τούρκους να πετάνε κάτι τενεκέδες με στουπιά αναμμένα και να καίνε τα σπίτια

Φυσικά τα παρατήσαμε όλα λυτά και δεμένα και τρέξαμε να φύγουμε και τραβήξαμε προς την Ιταλική συνοικία Εκεί έμενε ένας φίλος μας ο κ Ανέστης και καταφύγαμε στο πεζοδρόμιο Το σπίτι του ήταν κλειστό Σε λίγο ήρθε και εκείνος άνοιξε και μπήκαμε μέσα Στο απέναντι πεζοδρόμιο στην εσοχή της εισόδου ενός σπιτιού η νύφη μου η Αδαμαντία γέννησε το δεύτερο παιδί της Στο πρώτο είχε πάρει όλα τα μέτρα που χρειάζονταν για να μη μολυνθεί και το δεύτερο παιδί το γέννησε μέσα στο δρόμο και δεν βρίσκανε ούτε λίγο νερό να την πλύνουν

Στο σημείο αυτό πρέπει να κάνω μια διόρθωση Οι Τούρκοι δεν μπήκαν στις 28 Αυγούστου παλιά ημερομηνία στη Σμύρνη αλλά το Σάββατο στις 27 Αυγούστου

Όπως είπα η Αδαμαντία γέννησε στο πεζοδρόμιο διότι νωρίτερα από εμάς ο Χρήστος ο άντρας της εκείνη και το μωρό της είχαν καταφύγει απέναντι από το σπίτι του κ Ανέστη όπου ήταν ένα άλλο φιλικό του σπίτι του κ Βαλταζάνου

Εμείς δεν είχαμε από την αρχή λόγω του συνωστισμού επαφή με τον Χρήστο και αργότερα μάθαμε αυτά που διηγούμαι για τη γέννα της νύφης μου

Λοιπόν είπαμε 27 Αυγούστου μπήκαν οι Τούρκοι ημέρα Σάββατο 28 Κυριακή 29 Δευτέρα 30 Τρίτη 31 Αυγούστου παλιά ημερομηνία προς την 1η Σεπτεμβρίου ήταν που άρχισε η φωτιά το πρωί και το βράδυ όπως είπα ξεκινήσαμε εγκαταλείποντας τα πάντα για να σωθούμε

Όταν τραβήξαμε για το σπίτι του κ Ανέστη η μητέρα μου έκανε και μαύρο χιούμορ Στη Σμύρνη συνηθίζανε όσοι ήσαν ενοικιασταί να αλλάζουν σπίτι την 1η Σεπτεμβρίου Στο δρόμο λοιπόν η μητέρα μου μας είπε laquoΕ 1η Σεπτεμβρίου είναι θα αλλάξουμε σπίτιraquo

Εν πάση περιπτώσει ξημέρωσε η 1η Σεπτεμβρίου και όλοι μαζί οι συγγενείς και ο Χρήστος με το μωρό τραβήξαμε προς το εργοστάσιο του Τσιντσίνη Προηγουμένως το βράδυ της 31ης Αυγούστου προς την 1η Σεπτεμβρίου έφυγα εγώ από το σπίτι του κ Ανέστη και προχώρησα προς την παραλία της Σμύρνης διότι ήξερα ότι ο θείος μου ο Παναγιώτης με τη γυναίκα του mdashο θείος Παναγιώτης ήταν αδελφός του πατέρα μουmdash θα κατέφευγαν σε ένα φιλικό τους σπίτι Άγγλου υπηκόου Ήξερα που ήταν αυτό το σπίτι πήγα να τους βρω αλλά ο Εγγλέζος ήταν φευγάτος και το σπίτι κλειδωμένο Βρήκα όμως τον θείο μου με τη γυναίκα του τη θεία Μαρί να κάθονται στα κατώφλια Με είδαν με πολλή χαρά και ευχαρίστηση διότι ήσαν αποκομμένοι τους πήρα και εκείνους μαζί και κατευθυνθήκαμε προς το σπίτι του κ Ανέστη

Όπως είπα πριν μόλις ξημέρωσε η 1η Σεπτεμβρίου ξεκινήσαμε όλοι οι συγγενείς μαζί και τραβήξαμε

Digitized by 10uk1s

προς το Νταραγάτσι mdashτο Νταραγάτσι ήταν η βιομηχανική ζώνη της Σμύρνηςmdash για να καταφύγουμε στο εργοστάσιο του Τσιντσίνη

Βαδίζαμε μέσα σ ένα συφερτό σπρώχνοντας και σπρωχνόμενοι διότι όλοι οι κάτοικοι της Σμύρνης φοβούμενοι την επέκταση της φωτιάς είχαν τραβήξει προς τα εκεί που ήσαν μέρη ανοιχτά και μπορούσαν να γλιτώσουν Στο δρόμο εκεί που πήγαινε ο θείος μου ο Παναγιώτης κρατώντας κάποιο μπόγο γυάλισε η βέρα του σε έναν Τουρκαλά και τον διέταξε να τη βγάλει απειλώντας ότι θα του κόψει το δάχτυλο Έτσι πάει και η βέρα του θείου μου

Φτάσαμε στο εργοστάσιο το οποίο ήταν γεμάτο κόσμο Χωρίς υπερβολή θα ήσαν πλέον από 3000 άνθρωποι Βολευτήκαμε στα γραφεία του εργοστασίου είδαμε και πολλούς γνωστούς εκεί και κάπως ξεκουραστήκαμε

Το σούρουπο ο Χρήστος ο αδελφός μου έρχεται μέσα και λέει laquoΒλέπω απέξω να περιφέρονται μερικοί Τούρκοι μπασιμπουζούκηδες (όπως λέγαμε τους άτακτους) και φοβούμαι άμα πέσει η νύχτα μήπως έχουμε τίποτα παρατράγουδα Γι αυτό προτείνω να φύγουμε από εδώ και να προχωρήσουμε προς τα εμπρός (προς το Χαλκά Μπουρνάλ όπως έλεγαν αυτό το εξοχικό κέντρο τουρκιστί) Εκεί υπάρχει μια μεγάλη έκταση (ήταν ο κήπος του εργοστασίου της μπύρας) και να μείνουμε εκείraquo

Όλοι επείσθησαν και εδέχθησαν τη σκέψη του αυτή εκτός από τον θείο μου τον Τσιντσίνη ο οποίος είπε laquoΈχω μία περουσία που πάλεψα όλη μου τη ζωή να την αποκτήσω δεν την εγκαταλείπωraquo Προσπαθήσαμε να τον πείσουμε δεν το εδέχετο Φυσικά έμεινε κοντά του και η θεία μου η γυναίκα του και ο γιος του ο Νίκος

Όταν φτάσαμε εκεί ο Χρήστος ο οποίος ήταν πάντοτε πολύ προβλεπτικός μας είπε laquoΣπρώξτε και προσπαθήστε να εγκατασταθούμε όλοι οι συγγενείς στο κέντρο αυτής της συγκεντρώσεως διότι όσοι θα είναι προς τα έξω θα κινδυνεύουν από αρπαγές ακόμα και από σφαγήraquo Πράγματι σπρώχνοντας και σπρωχνόμενοι εμείναμε στο κέντρο

Σε λίγο χάσαμε τον Χρήστο∙ επανήλθε αργότερα κουβαλώντας ένα σακί γαλέτες που είχε βρει κάπου και αγόρασε Ήταν από τις γαλέτες που χρησιμοποιούσαν τότε οι ναυτικοί αντί ψωμιού όπου δεν είχαν ψυγεία στα πλοία Με αυτές τις γαλέτες φάγαμε

Όταν ξημέρωσε μάθαμε ότι η φωτιά είχε περιοριστεί και αποφασίσαμε να επιστρέψουμε στο εργοστάσιο να μείνουμε εκεί και να σκεφτούμε για τα περαιτέρω

Όταν φτάσαμε στο εργοστάσιο μάθαμε με πολύ μεγάλη φυσικά στεναχώρια ότι μετά μισή ώρα που φύγαμε από εκεί όπως είχε προβλέψει ο Χρήστος ο αδελφός μου είχαν μπει μέσα άτακτοι μαζί με Τούρκους στρατιώτες και μαζέψανε όλους τους αρσενικούς από δεκαεπτά ως ογδόντα και ενενήντα ετών Φυσικά μαζί με αυτούς πήραν και τον θείο μου τον Γιαννακό Τσιντσίνη τον γιο του τον Νίκο και όλους τους αρσενικούς που ήσαν εκεί

Από αυτό καταλάβαμε ότι τα πράγματα δυσκολέψανε Σε λίγη ώρα πάλι ο κ Ανέστης mdashαυτός που είπαμε ότι το σπίτι του ήταν στην Ιταλική συνοικία και δεν κάηκεmdash μας είπε laquoΜια που σταμάτησε η φωτιά ελάτε να μείνουμε στο σπίτι μου διότι εδώ στο εργοστάσιο αν μείνουμε θα πεθάνουμε από τις κακουχίες Πάμε κάτω στο σπίτι μου και ο Θεός βοηθόςraquo

Digitized by 10uk1s

Πράγματι γυρίσαμε πίσω άνοιξε το σπίτι του και εγκατασταθήκαμε εκεί Φυσικά ήρθαν και άλλοι συγγενείς και ο κ Ανέστης μας παραχώρησε δυο δωμάτια από το επάνω πάτωμα όπου ήσαν τα υπνοδωμάτια διότι το σπίτι ήταν πολύ ευρύχωρο και μείναμε εκεί μετρήστε ο θείος μου Παναγιώτης η γυναίκα του η μητέρα μου ο Νίκος ο αδελφός μου η Σοφία ο Αντώνης και εγώ επτά Ο άλλος μου αδελφός ο Χρήστος με τη γυναίκα του το κοριτσάκι του και το νεογέννητο έμεναν στο απέναντι σπίτι που ήταν επίσης φιλικό στου κ Βαλταζάνου

Όπως είπαμε λοιπόν η φωτιά ήταν στις 31 Αυγούστου με 1η Σεπτεμβρίου Τη νύχτα της 1ης Σεπτεμβρίου μείναμε στου κ Ανέστη Τη νύχτα της 2ας Σεπτεμβρίου διανυκτερεύσαμε στον κήπο του εργοστασίου της μπύρας Αϊντίν Φυσικά όπως προείπα εμείς μείναμε στο κέντρο και εξασφαλιστήκαμε και όλη νύχτα ακούγαμε στριγγλιές και φωνές από τις διαρπαγές που έκαναν οι Τούρκοι τόσο ανθρώπων όσο και ειδών

Το πρωί της 3ης Σεπτεμβρίου που επιστρέψαμε στο εργοστάσιο και μάθαμε το κακό που έγινε την προηγούμενη νύχτα συμφωνήσαμε όλοι μαζί πήραμε και τη θεία μου την Τσιντσίναινα η οποία είχε μείνει μόνη κατευθυνθήκαμε στο σπίτι του κ Ανέστη και εγκαταστάθημεν όπως σας είπα Ήμαστε λοιπόν 3 του Σεπτέμβρη εκεί και μέναμε στου κ Ανέστη Στις 5 Σεπτεμβρίου τυχαίως ο αδελφός μου ο Νίκος βλέποντας από το μπαλκόνι είδε να περνάει από το δρόμο τη θεία μου την Άννα αδελφή της μητέρας μου έξαλλη γιατί είχε χάσει τον άντρα της και δεν ήξερε πού να καταφύγει Τη φωνάξαμε και με πολύ μεγάλη ευχαρίστηση ήρθε και εκείνη και εγκαταστάθηκε στου κ Ανέστη Άξια γυναίκα Έξυπνη Διαολεμένος άνθρωπος βγήκε έξω έκανε μια βόλτα και σε λίγο επέστρεψε συνοδευομένη από έναν καθολικό παπά τον Σκαλιαρίνι Πρότεινε στον κ Ανέστη να εγκατασταθεί και ο παπάς στο σπίτι του πράγμα που δέχτηκε ευχαρίστως ο κ Ανέστης Του παρεχώρησε τη σάλα το καλύτερο δωμάτιο του σπιτιού για να μένει μόνος του και αφού ήταν Ιταλός υπήκοος βάλαμε στο μπαλκόνι μια ιταλική σημαία πράγμα που μας προφύλαξε από περαιτέρω ενοχλήσεις από τους Τούρκους που θα ήταν κίνδυνος για τη ζωή μας Επειδή όπως είπα η συνοικία ήταν ιταλική δικαιολογείτο και να υπάρχει στο μπαλκόνι ιταλική σημαία

Ο Σκαλιαρίνι ήταν θείο δώρο που μας έκανε η θεία μου η Άννα διότι ο παπάς αυτός είχε μία άδεια από τον Νουρεντίν τον διοικητή της Σμύρνης και έπρεπε να τον διευκολύνουν οι τουρκικές αρχές για να μεταφέρει τους ξένους υπηκόους από εκεί που είχαν καταφύγει στα πλοία ή στα προξενεία τους Αυτό ήταν και η σωτηρία όλων μας όπως θα δείτε εν συνεχεία

Ο αδελφός μου ο Χρήστος είχε βρει κάποιον ο οποίος του υπεσχέθη ότι θα του έφερνε ένα χαρτί ότι είναι ξένος υπήκοος για να του επιτρέψουν οι Τούρκοι να φύγει Του έδωσε 25 χρυσές λίρες εκείνος πήρε τις λίρες και χάθηκε

Όπως είπα μέσα στο σπίτι ήταν ο Νίκος ο Αντώνης και εγώ Με την ιδέα ότι ο Χρήστος είχε εξασφαλίσει την αναχώρησή του συμφώνησε ο θείος μου ο Παναγιώτης με τον Αντώνη και με τον Νίκο να βγάλει τρεις άδειες για να φύγουμε εμείς οι υπόλοιποι τρεις αρσενικοί Για να δώσει αυτές τις άδειες ο παπάς ο Σκαλιαρίνι εζήτησε από 1000 τούρκικες λίρες Επειδή δεν είχαμε όλα τα χρήματα μετρητά του είπαμε να του δώσουμε μέρος από τα κοσμήματα τα οποία είχε κατορθώσει ο θείος μου ο Παναγιώτης να πάρει από το μαγαζί μας Τώρα σ αυτό θα κάνω μία παρένθεση

Τη μέρα που άρχισε η φωτιά δηλαδή στις 31 Αυγούστου ο θείος μου ο Παναγιώτης του οποίου η κατοικία ήταν πολύ κοντά στο μαγαζί μας ετόλμησε και πήγε στο χρυσοχοείο άνοιξε μία από τις κάσες mdashείχαμε δύο κάσεςmdash πήρε ότι βαριά κοσμήματα είχαμε μέσα και τα έβαλε σε ένα καλαθάκι το οποίο συμπλήρωσε με κάρβουνα Βγαίνοντας έξω συνάντησε Τούρκους Ο θείος μου ήξερε τούρκικα Ήταν

Digitized by 10uk1s

από τους λίγους Έλληνες της Σμύρνης που ήξεραν τούρκικα διότι στη Σμύρνη για να ζήσει κανείς έπρεπε να ξέρει ελληνικά Αυτή ήταν η επίσημη γλώσσα Απόδειξη ότι και όλες οι επιγραφές των καταστημάτων ήταν ελληνικά γραμμένες

laquoΤι έχεις μέσαraquo τον ρώτησαν οι Τούρκοι

Τους απάντησε τούρκικα ότι είχε κάρβουνα και τον αφήσαν να περάσει Έτσι κατόρθωσε να γλιτώσει όλα τα κοσμήματα

Όταν λοιπόν το βράδυ της 31ης όπως είπα τον βρήκα και τον έφερα μαζί με όλη την οικογένεια αυτά τα κοσμήματα τα μοίρασαν στα τρία η γυναίκα του η μητέρα μου και η αδελφή μου και τα πέρασαν σαν ζωνάρια στη μέση τους

Έτσι στον παπά συμπληρώσαμε mdashο Αντώνης γιατί εκείνος ήταν που ανακατευότανmdash με κοσμήματα τις τρεις χιλιάδες λίρες που ζήταγε Μας έφερε πράγματι άδεια για να φύγουμε εμείς οι τρεις ως protegs Franais (προστατευόμενοι Γάλλοι) αλλά επειδή ο Χρήστος είχε μείνει αφού τον ξεγέλασε εκείνος που του είχε υποσχεθεί να του φέρει το χαρτί παρεχώρησα εγώ τη θέση μου στον αδελφό μου και έτσι έφυγαν οι τρεις Ήρθε ένα αμάξι τους έβαλε μέσα ο παπάς τους πήγε απέναντι στο Γαλλικό Προξενείο επιβιβάστηκαν σε ατμάκατο και μπήκαν σε ένα επίτακτο γαλλικό πλοίο το laquoΤρουβίλraquo το οποίο τους πήγε στην Αφρική στην Τύνιδα Έτσι γλίτωσαν οι τρεις Φυσικά έμεινε η νύφη μου η Αδαμαντία με τα δυο παιδιά και εγώ

Το σπίτι του κ Ανέστη όπου μέναμε έβλεπε από το πίσω μέρος σε ένα τουρκικό στρατώνα ο οποίος είχε ένα μεγάλο περίβολο μία πλατεία όπου έκαναν γυμνάσια οι Τούρκοι Η πλατεία αυτή ήταν γεμάτη από ανθρώπους που είχαν καταφύγει εκεί

Κάθε νύχτα ακούγαμε τις στριγγλιές των κοριτσιών που άρπαζαν και εβίαζαν οι Τούρκοι από τις σφαγές που έκαναν τις κλεψιές Καταλαβαίνετε ότι ήταν πραγματική κόλαση η ζωή μας

Και μια που μιλάμε για καταστροφές θα θυμηθώ κι ένα ελαφρώς κωμικοτραγικό γεγονός που συνέβη σε μένα Όταν τέλη Αυγούστου με 1η Σεπτεμβρίου άρχισε να καίγεται η Σμύρνη όπως είπα πριν είχαμε ετοιμάσει μερικές ημέρες προηγουμένως τα μπαγκάζια μας και είχαμε βγάλει και εισιτήρια για να καταφύγουμε στη Μητέρα Ελλάδα αλλά δεν μας επέτρεψε ο Στεργιάδης και η υπ αυτόν διοίκηση να ταξιδέψουμε

Όταν είδαμε λοιπόν τη φωτιά να πλησιάζει προς τα σπίτια μας εγώ καθ υπόδειξη της μητέρας μου άνοιξα κάποια από τις βαλίτσες και γέμισα με ρούχα έναν μπόγο μαλακό διότι η ηλικία μου δεν επέτρεπε να σηκώνω βαλίτσες Αυτό τον μπόγο τον κουβάλησα σε όλη τη διάρκεια των τριών ημερών ώσπου να εγκατασταθούμε τελικώς όπως προανέφερα στο σπίτι του κ Ανέστη

Δηλαδή τον πήρα από το σπίτι μας την πρώτη βραδιά και τον κουβάλησα στο πεζοδρόμιο του κ Ανέστη όπου διανυκτερεύσαμε Την επομένη τον φορτώθηκα και τον πήγα στο εργοστάσιο του θείου μου του Τσιντσίνη Το βράδυ φύγαμε και πήγαμε εκτός εργοστασίου και έτσι γλιτώσαμε την αιχμαλωσία τον μπόγο όμως τον άφησα στα γραφεία

Digitized by 10uk1s

Την επομένη επιστρέφοντας για να πάμε πίσω στο σπίτι του κ Ανέστη το οποίο δεν είχε καεί πήρα πάλι τον μπόγο και όταν φτάσαμε και εγκατασταθήκαμε στο δωμάτιο που μας παραχώρησε ο κ Ανέστης ανοίξαμε με λαχτάρα τον μπόγο για να βρούμε τίποτα ρούχα ν αλλάξουμε Και τότε ήταν απερίγραπτη η απογοήτευση που εκ των υστέρων μετετράπη σε τραγέλαφο Μέσα στον μπόγο βρέθηκαν περίπου εκατό κολλάρα διότι τότε στη Σμύρνη τα κολλάρα δεν ήσαν ενωμένα με τα πουκάμισα αλλά έπρεπε να πλένονται σχεδόν κάθε μέρα και να στέλνονται στο σιδερωτήριο για να σιδερωθούν και να κολλαριστούν

Όπως είπα λοιπόν υπήρχαν καμιά εκατοστή ή και περισσότερα κολλάρα τρία σεντόνια και οι γούνες της μάνας μου δηλαδή πράγματα άχρηστα για εκείνη τη στιγμή Άρα ο κόπος του κουβαλήματος του μπόγου ήταν άδικος

Στο διάστημα που μέναμε στου κ Ανέστη ο θείος μου ο Παναγιώτης ετόλμησε να πάει στην αγορά την τουρκική που είχε γλιτώσει από τη φωτιά για να ψωνίσει κάτι φαγώσιμο Εκεί τον πιάσανε και τον πήγαν να εξετάσουν την ηλικία του Περίμενε στην ουρά και την ώρα που πλησίαζε η σειρά του να μπει μέσα ο Τούρκος σκοπός που φύλαγε για την τάξη του μίλησε τουρκικά και του λέει laquoΤι είσαιraquo Και του απαντά ο θείος μου laquoΈλλην υπήκοοςraquo Του λέει ο Τούρκος laquoΜην το πεις διότι κινδυνεύεις να σε κρατήσουν αιχμάλωτο Να πεις ότι είσαι Οθωμανός υπήκοοςraquo Όπως λέγαμε ραγιάς

Πράγματι αυτό έγινε και έτσι λόγω ηλικίας και λόγω του ότι δεν είπε ότι είναι Έλληνας υπήκοος τον άφησαν να φύγει γλίτωσε και ήρθε πάλι εκεί και μας ξαναβρήκε

Από αυτό αποδεικνύεται ότι και σε αυτούς τους αιμοβόρους Τουρκαλάδες υπήρχαν και μερικοί που είχαν συνείδηση

Όλες αυτές τις μέρες ο παπάς ο Σκαλιαρίνι ο φραγκόπαπας όπως λέγαμε εμείς τους καθολικούς παπάδες χανόταν από το πρωί ως το βράδυ και γυρίζοντας έφερνε διάφορα τιμαλφή Δηλαδή επεδίδετο στη φυγάδευση ανθρώπων επί αμοιβή Όλα αυτά τα έκρυβε και τα αποθησαύριζε στο δωμάτιο που του είχαν παραχωρήσει Τα βλέπαμε δε εμείς διότι η θεία μου η Άννα όπως σας είπα έξυπνη γυναίκα και καταφερτζού είχε αναλάβει να του φροντίζει το δωμάτιο

Φυσικά εν τω μεταξύ από τις 2 του Σεπτέμβρη είχαμε μάθει για τον τραγικό θάνατο του Χρυσόστομου Του Χρυσόστομου του μεγαλόψυχου του ανθρώπου ο οποίος εν γνώσει του θυσίασε τη ζωή του για να μην αφήσει μόνο το ποίμνιό του

Γι αυτό του άξιζε και το πολυχρόνιο που του έψελναν όταν ήταν Δεσπότης μας και ήταν στα μεγαλεία του Το πολυχρόνιο έλεγε τα εξής χαρακτηριστικά laquoΧρυσοστόμου του μακαριοτάτου και θεοπροβλήτου Μητροπολίτου της Αγιοτάτης Μητροπόλεως Σμύρνης υπερτίμου και εξάρχου Ασίας ημών δε πατρός και ποιμενάρχου πολλά τα έτηraquo

Αυτό το πολυχρόνιο μου άρεσε να το ακούω γιατί από παιδί ελάτρευα τα ωραία γένια του και τα ωραία γαλάζια μάτια του καθώς και τον τρόπο που εφέρετο όταν ήρχετο στην εκκλησία της ενορίας μας τον Άγιο Ιωάννη στο Κερασοχώρι

Είχαμε μάθει λοιπόν ότι οι Τούρκοι είχαν σκοτώσει τον Δεσπότη αλλά δεν ξέραμε με τι απαίσιο τρόπο

Digitized by 10uk1s

τον σκότωσαν Είχε διαδοθεί ότι τον κρέμασαν Λεπτομέρειες δεν μπορούσαμε να μάθουμε διότι αφού καταφύγαμε όλες οι οικογένειες στο σπίτι του κ Ανέστη κανείς από εμάς δεν τολμούσε να βγει στο δρόμο διότι κινδύνευε να αιχμαλωτιστεί και να χαθεί από τη ζωή

Όπως είπαμε ήδη τα τρία μου αδέλφια με τη βοήθεια φυσικά επί πληρωμή του πάτερ Σκαλιαρίνι είχαν κατορθώσει να ξεφύγουν και έμενε τώρα να βρεθεί ο τρόπος να φύγω και εγώ διότι ο χρόνος περνούσε και οι Τούρκοι είχαν δώσει προθεσμία ως τις 15 Σεπτεμβρίου για να φύγει όλος ο πληθυσμός από τη Σμύρνη είτε μεγάλοι είτε γέροι είτε παιδιά Φυσικά οι άντρες θα αιχμαλωτίζοντο και άρχισαν τα παζάρια με τον πατέρα Σκαλιαρίνι Επενέβη η θεία μου η Άννα και τελικώς εκείνος επείσθη να πάρει πολύ λιγότερα για μένα Μαζί με μένα ζήτησε να φύγει και ο κουνιάδος του θείου μου του Παναγιώτη ο κύριος Αντώνης Κασιμάτης Για να ξεφύγουμε ο παπάς Σκαλιαρίνι έφερε για μένα ένα βαφτιστικό στο οποίο κόλλησα μία φωτογραφία μου και βάλαμε και μία σφραγίδα αλλά για τον κ Κασιμάτη δεν είχαμε τι να κάνουμε και mdashγια να πάρετε μία ιδέα μετά θα τα πούμε για τους Τουρκαλάδεςmdash ευρέθηκε ένα ασφαλιστικό συμβόλαιο στο οποίο επάνω υπήρχε ένα αγγλικό στέμμα∙ ήταν απλώς ένα συμβόλαιο ασφαλείας πυρός και κολλήσαμε και εκεί μία φωτογραφία του κ Κασιμάτη και τη σφραγίσαμε

Μας πήρε λοιπόν ο παπάς Σκαλιαρίνι με ένα αμαξάκι και μας πήγε εκεί από όπου έφευγε όλος ο άμαχος πληθυσμός δηλαδή οι γυναίκες οι γέροι και τα παιδιά Εκεί ήταν φυσικά παράταξη από τουρκικά στρατεύματα τα οποία ετήρουν κατά κάποιο τρόπο την τάξη και επικεφαλής όλου αυτού του στρατού ήταν ένας Τούρκος αξιωματικός μελαχρινός Φαίνεται ότι δεν ήταν αμιγής Τούρκος Ο παπάς Σκαλιαρίνι τον πλησίασε του έδειξε την άδεια που είχε από τον Νουρεντίν μας συνέστησε ως ξένους υπηκόους και του ζήτησε να μας βοηθήσει να φύγουμε και εμείς

Εκείνη τη στιγμή ήταν κλειστές οι σιδερένιες πόρτες διότι δεν υπήρχε πλοίο εις την προβλήτα Ο Τούρκος αυτός μας έδειξε διότι δεν ήξερε να μιλήσει γαλλικά να σταθούμε σε μία άκρη και θα μας βοηθούσε να περάσουμε πρώτοι Και φυσικά πάλι έφιππος πήγε να επιθεωρήσει εκεί την κατάσταση

Εκεί που στεκόμαστε ξαφνικά ενεφανίσθη ένας Τούρκος στρατιώτης με ξιφολόγχη μαζί με έναν Τούρκο πολίτη και με την απειλή της ξιφολόγχης έσπρωξαν τον παπά εμένα και τον κ Κασιμάτη μας έβαλαν σε ένα περίπτερο που ήταν εκεί και στο οποίο έμεναν οι γραμματικοί που παρακολουθούσαν τις φορτώσεις και τις εκφορτώσεις και μας απείλησαν λέγοντας ότι δεν είμαστε ξένοι αλλά Έλληνες και πάμε να φυγαδευτούμε και να τους δώσουμε λεφτά ειδάλλως θα μας σκότωναν

Ο κ Κασιμάτης γυρίζει και λέει του παπά laquoΕγώ έχω λεφτά στα παπούτσια μου μέσα Να τους δώσω να μας αφήσουνraquo Ο παπάς έξυπνος λέει laquoΌχι για τον Θεό Γιατί αν τους δώσεις λεφτά θα τα πάρουν και θα μας σκοτώσουνraquo

Και φυσικά περνούσε η ώρα και εμείς ήμασταν αιχμαλωτισμένοι Εν τω μεταξύ είχαν ανοίξει οι πόρτες και ο πληθυσμός έφευγε Εμείς όμως αιχμαλωτισμένοι μέσα σ εκείνο το περίπτερο Σε μια στιγμή το μάτι του παπά πήρε τον Τούρκο έφιππο αξιωματικό με τον οποίο είχε μιλήσει προηγουμένως έσπρωξε με δύναμη τον στρατιώτη άνοιξε την πόρτα και έτρεξε κοντά του Ο αξιωματικός ο οποίος ασφαλώς εξεπλάγη σταμάτησε να δει τι συμβαίνει και ο παπάς τού εξήγησε την περίπτωση Για να δικαιολογηθεί ο πολίτης ο Τούρκος πλησίασε τον αξιωματικό δήθεν και του είπε ότι είμαστε ξένοι Αντί απαντήσεως ο αξιωματικός σήκωσε το καμουτσί που είχε για να δέρνει το άλογο και αιμάτωσε τον Τούρκο στο πρόσωπο χτυπώντας τον ανελέητα Έτρεχαν τα αίματα αυτό έγινε αντιληπτό από όλη εκείνη την κατάσταση και μας βοήθησε διότι αρχίσαμε και εμείς να προχωρούμε μαζί προς το πλοίο με το οποίο θα φεύγαμε

Digitized by 10uk1s

Μπήκαμε στον περίβολο της προβλήτας Αλλά για να κάνουν έλεγχο οι Τούρκοι σταματούσανε κατά διαστήματα τον κόσμο και ψάχνανε τραβώντας τα μαλλιά των γυναικών να δούνε μήπως ήταν άντρες και φορούσαν περούκα Εμάς τους δύο μας είχαν περί πολλού Σε ένα από τα μπλόκα mdashφυσικά είχαν περάσει ώρες ατελείωτες χωρίς να το καταλάβωmdash σε μια στιγμή είχα τρελαθεί από τη δίψα και σε έναν Τούρκο στρατιώτη που έκανε έλεγχο είχα την αναίδεια παριστάνοντας τον Γάλλο mdashήμουνα καλοντυμένος με καινούργια ρούχα καλοχτενισμένος και ο κ Κασιμάτης είχε ωραία εμφάνιση άρα δικαιολογούσαμε την περίπτωση ότι ήμαστε ξένοι υπήκοοι και όχι μαζί με το λαόmdash είχα την αναίδεια όπως είπα να του ζητήσω να μου φέρει νερό Και πράγματι μου έφερε

Σιγά σιγά με υπομονή και ελεγχόμενοι κατά περιόδους από μπλόκα φτάσαμε πλάγια στο πλοίο Εκεί ήταν μια επιτροπή από Τούρκους αξιωματικούς οι οποίοι ήλεγχαν τα δήθεν διαβατήρια αυτών που θα έφευγαν Ήσαν όμως επίσης και Αμερικανοί αξιωματικοί οι οποίοι επέβλεπαν Η αλήθεια είναι ότι στην περίπτωση της καταστροφής της Σμύρνης οι μόνοι από τους ξένους που βοήθησαν ήσαν οι Αμερικανοί

Εν πάση περιπτώσει μόλις πλησιάσαμε βγαίνει ένας από το πλοίο και λέει ότι το πλοίο είναι υπερφορτωμένο και δεν πρέπει να πάρει άλλους Καταλαβαίνετε την απελπισία μας Εκείνη τη στιγμή πλάγιά μου ένας επεχείρησε να πηδήσει στο πλοίο ο Τούρκος σκοπός αντελήφθη ότι πήγαινε να ξεφύγει και μπροστά μας τον τρύπησε με την ξιφολόγχη και τον πέταξε στη θάλασσα η οποία κοκκίνισε από το αίμα του

Εμείς μέναμε δήθεν αδιάφοροι διότι ήμαστε ξένοι και δεν μας ενδιέφερε αν σκοτώνονταν Έλληνες Σε λίγο βγαίνει πάλι ο Αμερικανός ο οποίος είπε ότι μπορεί να πάρει καμιά εκατοστή ακόμα και ήταν η σειρά μας Προχωρήσαμε επήραν οι Τούρκοι αξιωματικοί με τα πολλά γαλόνια τα δήθεν διαβατήριά μας τα κοιτάξανε καλά καλά βεβαιώθησαν ότι ήμαστε ξένοι και μας επέτρεψαν να μπούμε μέσα

Το πλοίο αυτό ήταν παλιό ρωσικό φορτηγό το πλήρωμα και ο καπετάνιος είχαν φύγει από την κομμουνιστική Ρωσία και είχαν και μια γαλλική σημαία στο κατάρτι Μπήκαμε μέσα και φανταστείτε τη χαρά μας και από αυτό μπορείτε να καταλάβετε και την άγνοια των Τούρκων Το μεν δικό μου χαρτί ήταν ένα απλό βαφτιστικό και όπως προείπα του κ Κασιμάτη ήταν ένα ασφαλιστικό συμβόλαιο

Αυτοί ήσαν οι Τούρκοι που ενίκησαν την Ελληνική Στρατιά εις την καταστροφή του ηθικού της οποίας κατά την ταπεινή μου γνώμη πολύ συνέτεινε και ο μακαρίτης ο περίφημος δημοσιογράφος Γεώργιος Βλάχος ο οποίος εις τα άρθρα του της τότε laquoΚαθημερινήςraquo την οποία δυστυχώς υποχρεούμαι και την παίρνω και σήμερα γιατί γράφει η κόρη μου εκεί έγραφε για μεν τη Μικρά Ασία ότι είναι αποικία εις δε τους στρατιώτας έλεγε να ρίξουν τα όπλα και να επιστρέψουν οίκαδε

Όλα αυτά τα είχε γράψει πριν από τις εκλογές του 20 για να καταστρέψει τον Βενιζελισμό Και ήρθαν οι εκλογές του 20 και έφεραν οι κύριοι τους σπουδαγμένους στη Γερμανία αξιωματικούς οι οποίοι είχαν να δούνε πόλεμο από το 12 έως το 22 δεν ήξεραν τις νέες συνθήκες των πολέμων και έκαναν τη βλακώδη εκστρατεία του Σαγγαρίου με επικεφαλής τον τότε σπουδαίο βασιλιά τον Κωνσταντίνο νομίζοντας ότι θα πηγαίνανε ως την Άγκυρα να καταστρέψουν τον Κεμάλ Ο Κεμάλ ήταν πιο έμπειρος από όλους και πιο εμπειροπόλεμος και εφήρμοσε το σύστημα της Ρωσίας Υποχωρούσε αμαχητί καταστρέφοντας στο δρόμο του καθετί που θα μπορούσε να βοηθήσει τον εφοδιασμό του Ελληνικού στρατού

Περάσανε οι στρατιώτες μας την Αλμυρά έρημο όπου δεν υπήρχε ούτε σταγόνα νερού και όπως άκουσα πολλοί έπιναν τα ούρα τους για να ξεδιψάσουν Αυτή ήταν η αρχή του τέλους

Digitized by 10uk1s

Αυτά γίνονται το 1921 Τότε ο Βενιζέλος ηττημένος των εκλογών έμενε στο Παρίσι Προείδε τι έμελλε να συμβεί εις την εκστρατεία αυτή και προσεπάθησε να πείσει και τους Έλληνες και τον Κεμάλ ο οποίος τότε ακόμη δεν ήταν πολύ δυναμωμένος όπως αργότερα να υποχωρήσει ο στρατός μας εις την αρχική ζώνη των Σεβρών η ζώνη αυτή να κηρυχθεί αυτόνομος να φύγει από εκεί ο στρατός μας και η ζώνη να διοικείται από Έλληνες και Τούρκους Αυτό το πράγμα οι υπερπατριώτες του Γούναρη και του Κωνσταντίνου δεν το εδέχθησαν και τότε εμάς που ήμαστε ακόμα μαθηταί μας έβγαλαν από το σχολείο και κάναμε διαδηλώσεις και φωνάζαμε Μας έδωσαν ως σύνθημα να φωνάζουμε laquoΈνωση και όχι αυτονομίαraquo

Μπήκαμε λοιπόν με τον κ Κασιμάτη όπως προείπα εις το πλοίο το οποίο ήτο ένα παλιό ρωσικό φορτηγό που διέθετε μόνο αμπάρια και ένα μικρό καρέ για το πλήρωμα Επειδή μας είδε καλοντυμένους και πιο ευπρεπώς ντυμένους και καθαρούς ο καπετάνιος μάς επέτρεψε να κατεβούμε και να μείνουμε στο καρέ των αξιωματικών Φυσικά αυτό έγινε με το αζημίωτο Επήρε το σχετικό του δώρο Εκεί μπορέσαμε να περάσουμε τις δύο νύχτες που κράτησε το ταξίδι από τη Σμύρνη έως τη Θεσσαλονίκη όπου μας αποβίβασε

Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού μας δίνανε και λίγη σούπα και λίγο τσάι Εν πάση περιπτώσει ήταν υποφερτό το ταξίδι Αλλά έξω ο κόσμος παγωμένος και κακοπερασμένος διότι άλλοι έμεναν στα αμπάρια και άλλοι στο κατάστρωμα Δεν είχαν πού να στεγαστούν

Μόλις ξεκίνησε το πλοίο mdashξέχασα να σας το πωmdash και έφτασε στη μέση του κόλπου της Σμύρνης πριν βγούμε έξω από τον κυρίως λιμένα πήρε κάποιο σήμα και στάθηκε Καταλαβαίνετε την απελπισία όσων είχαν κατορθώσει κρυφά να χωθούνε μέσα∙ έπεφταν στα αμπάρια για να κρυφτούνε Ευτυχώς δεν ήταν τίποτα Ήταν κάποιο τυπικό έγγραφο Πάντως δεν μάθαμε τι ακριβώς ήταν Το σταμάτημα ήταν μισή ώρα∙ έπειτα ξεκινήσαμε και φτάσαμε στη Θεσσαλονίκη

Και άρχισε η ζωή μας στη νέα πατρίδα την ελεύθερη Ελλάδα Όπως προείπα ο θείος μου ο μεγαλύτερος αδελφός του πατέρα μου και σχεδόν κηδεμόνας μας είχε το θάρρος και την ψυχραιμία την ώρα που καιγόταν η Σμύρνη ν ανοίξει το χρυσοχοείο μας και να μαζέψει και να διασώσει ένα μεγάλο μέρος από τα κοσμήματα που έφερε εδώ αυτός δε είναι και ο πρώτος Κατραμόπουλος χρυσοχόος που άνοιξε κατάστημα εδώ και συνεχίζεται μέχρι σήμερα από την οικογένειά μας το επάγγελμα του χρυσοχόου που άρχισε στη Σμύρνη τουλάχιστον το 1870

Ήρθαμε στην Αθήνα και βρήκε και νοίκιασε ένα σπίτι στο Μετς τον κλασικό τύπο των λαϊκών σπιτιών της Αθήνας δηλαδή σπίτι με έναν εξωτερικό διάδρομο και πλάγια πλάγια παράλληλα χωρίς να συγκοινωνούν μεταξύ τους υπήρχαν δωμάτια κουζίνες και καμπινέδες Εκεί εγκατέστησε όλη την οικογένεια

Επούλησε δύο κιλά χρυσό και με αυτά αγόρασε κρεβάτια δωμάτια και σπίτια Από εκεί άρχισε η ζωή μας εδώ στην Αθήνα Ενώ οι περισσότεροι άνθρωποι ήρθαν τελείως κατεστραμμένοι μεταξύ αυτών και ο βαθύπλουτος θείος μου Γιάννης ο Γιαννακός Τσιντσίνης που είχε τεράστια περιουσία και ήρθε εδώ σχεδόν ξυπόλυτος Μαζί μ εμάς λοιπόν ήρθε κι έμεινε και ο θείος μου τον φιλοξενούσαμε μαζί με τη γυναίκα του διότι το παιδί του το είχαν κρατήσει οι Τούρκοι και δεν το ξαναείδαμε ποτέ

Τους άλλους πρόσφυγες σχεδόν τους ξεφόρτωναν και τους πετούσαν στις παραλίες Αλλά ευτυχώς υπήρχε η υπό τον Πλαστήρα τότε επαναστατική κυβέρνηση η οποία έδειξε πολύ μεγάλο ενδιαφέρον

Digitized by 10uk1s

για την εγκατάσταση των δυστυχισμένων ανθρώπων

Τους έβαζαν σε σχολεία κινηματογράφους εκκλησίες και σε όποιο ελεύθερο χώρο μπορούσαν να βρουν και σε πολλές περιπτώσεις σε σκηνές Μερικές αστικές οικογένειες τις εγκατέστησαν σε μέγαρα των οποίων οι ιδιοκτήτες έλειπαν στο εξωτερικό

Παραδείγματος χάρη την οικογένεια του φίλου μου του Παύλου οι οποίοι ήσαν πλουσιότατοι άνθρωποι και είχαν ένα τεράστιο τσιφλίκι στη Φιλαδέλφεια στου Αγά Σεΐρ δηλαδή μέσα στη Μικρά Ασία και το είχαν παραχωρήσει ως Στρατηγείο του Νίδερ τους εγκατέστησαν στο σπίτι του Μπενάκη το σημερινό μουσείο

Την οικογένεια της κατόπιν γυναίκας μου την εγκατέστησαν σε ένα παράρτημα του μεγάρου Μαυρομιχάλη που βρίσκεται απέναντι από τον Κήπο Και πολλές άλλες οικογένειες τις εγκατέστησαν σε ανάλογα σπίτια ώσπου να μπορέσουν να βρουν μόνιμη στέγη δική τους

Και έτσι άρχισε ο αγώνας για την επιβίωση και το ριζωμό στη νέα πατρίδα Γι αυτά αν ο Θεός μου δώσει ζωή ίσως αργότερα περιγράψω το τι συνέβη από τον ερχομό μας εδώ μέχρι σήμερα

Και μια και φτάσαμε στη σωτηρία μου ας πάμε λίγο πίσω να δούμε μερικά χαρακτηριστικά γεγονότα Και πρώτα την ώρα που οι Τούρκοι μάς έσφαζαν εβίαζαν τις γυναίκες και έκαιγαν την πόλη στο αγγλικό θωρηκτό που ήταν αγκυροβολημένο στον κόλπο της Σμύρνης επαιάνιζε το απόγευμα η μουσική για να πάρουν οι Εγγλέζοι το τσάι

Αυτοί ήσαν οι χριστιανοί οι οποίοι ελπίζαμε ότι θα μας γλίτωναν Αλλά μια που μιλούμε για καλούς χριστιανούς γιατί να μη θυμηθούμε τους χειρότερους χριστιανούς τους Γερμανούς και προπαντός να πάμε πίσω πάρα πολλά χρόνια πριν από τον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο όταν ήρθε ως διοργανωτής του τουρκικού στρατού ένας Γερμανός στρατηγός ένας φανατικός σκύλος ο Λίμαν φον Σάντερς ο οποίος η πρώτη δουλειά που υπέδειξε στους Τούρκους ήταν να διώξουν από όλα τα παράλια της Μικράς Ασίας τους Έλληνες διότι τους είπε ότι είναι επιζήμιο γι αυτούς στα παράλια της Μικράς Ασίας που έβλεπαν στο Αιγαίο και στα καινουργιοελευθερωθέντα νησιά μας του Αιγαίου να κατοικούν Έλληνες Από τότε άρχισε ο διωγμός καθ υπόδειξη αυτής της απαίσιας φυλής των χριστιανών Γερμανών οι οποίοι αν κέρδιζαν τον πόλεμο θα είχαν τον Χίτλερ ήρωα και τώρα παρουσιάζονται ως Χριστιανοδημοκράτες και Σοσιαλδημοκράτες Πού ήσαν αυτοί όταν οι χιτλερικοί έκαιγαν ζωντανούς τους δυστυχισμένους Εβραίους οι οποίοι ποτέ δεν τους πείραξαν αλλά απεναντίας βοηθούσαν οικονομικώς την ανάπτυξη της Γερμανίας

Και άρχισε από τότε ο διωγμός των Ελλήνων Οι Τούρκοι εδημιούργησαν τα Τάγματα Εργασίας τα οποία έλεγαν Αμελέτ Ταμπουρού και ήθελαν τους Έλληνες τους δυστυχισμένους ραγιάδες δηλαδή Οθωμανούς υπηκόους να σπάζουν πέτρες γυμνοί και ξεσκούφωτοι μέσα στο λιοπύρι ή στα χιόνια

Πραγματικός όλεθρος και καταστροφή από τους Τούρκους Αλλά μήπως και οι δικοί μας οι τότε κυβερνώντες μας εφέρθησαν καλύτερα

Νομίζω ότι έχω πει ότι ο ένας από τα αδέλφια μου που υπηρετούσαν όλοι στο στρατό και ας λέγανε ότι δεν στρατεύτηκαν οι Μικρασιάτες ήταν στο στρατό από την πρώτη μέρα είχε τοποθετηθεί στους

Digitized by 10uk1s

κώδικες και γι αυτό έμεινε σε όλη τη διάρκεια του πολέμου μέσα στη Σμύρνη Μία εβδομάδα πριν μπουν οι Τούρκοι στη Σμύρνη διετάχθη να καταστρέψει τους κώδικες Από αυτό καταλάβαμε ότι δεν υπήρχε πλέον ελπίδα σωτηρίας και συνεννοήθηκε με τον θείο μου ο οποίος ήταν ο αρχηγός της οικογένειας και μαζεύτηκαν τριάντα πέντε τόσοι συγγενείς και βγάλαμε εισιτήρια τα οποία καλοπληρώθησαν διότι επρόκειτο να περάσει από τη Σμύρνη ένα αγγλικό πλοίο για να μπορέσουμε να διαφύγουμε Αλλά κατά διαταγή της τότε κυβερνήσεώς μας ζητούσαν διαβατήριο πράγμα το οποίο ήταν αδύνατο να μας δώσουν Και αυτό διότι οι τότε κυβερνώντες φοβόντουσαν ότι θα άλλαζε το εκλογικό σώμα με την άφιξη των Ελλήνων της Σμύρνης οι οποίοι ήσαν όλοι Βενιζελικοί

Γι αυτό λέω τι να πρωτοδεί κανείς Τους Εγγλέζους να πίνουν το τσάι τους με μουσική την ώρα που μας σφάζανε τους Γερμανούς που υπέδειξαν την καταστροφή του ελληνισμού της Μικράς Ασίας ή τους δικούς μας συμπατριώτες που άφησαν να μας σφάξουν μην τυχόν και αλλοιωθεί το εκλογικό σώμα

Και μια που μιλάμε για τους καλούς χριστιανούς mdashεκ των υστέρων φυσικά το έμαθα αυτόmdash ο αδελφός της κατόπιν γυναίκας μου ο Νίκος καλός κολυμβητής έπεσε στη θάλασσα και κολυμπώντας έφτασε σε ένα αγγλικό πολεμικό παρακαλώντας ν ανεβεί επάνω για να σωθεί από τους Τούρκους Διότι ήταν τότε δεκαεπτά ετών και εκινδύνευε να αιχμαλωτισθεί Αντί απαντήσεως του έριξαν ζεματιστό νερό

Έπειτα πήγε σε ένα ιταλικό πολεμικό Οι Ιταλοί ήσαν ανέκαθεν εχθροί προς εμάς αντίθετοι στην κατοχή Μικρασιατικών εδαφών από την Ελλάδα Παρ όλα αυτά έδειξαν ανθρωπισμό την ώρα της καταστροφής Εν αντιθέσει με τους κυρίους Εγγλέζους οι οποίοι την ώρα που οι Τούρκοι εβίαζαν τις γυναίκες και έσφαζαν τους άντρες και μας έκαιγαν έπιναν το τσάι τους συνοδεία μουσικής

Εν πάση περιπτώσει τον βοηθήσανε τον Νίκο οι Ιταλοί τον σκουπίσανε τον στεγνώσανε του έδωσαν καινούργια ρούχα στεγνά και τον βοήθησαν και επιβιβάστηκε σε ένα πλοίο που είχε Ιταλούς υπηκόους και έτσι σώθηκε από την αιχμαλωσία εν αντιθέσει με τον μεγαλύτερο αδελφό του τον Ηλία ο οποίος τρεις μήνες προ της καταστροφής εστρατεύθη και με όλους τους Σμυρνιούς της ηλικίας του μετά από μία πρόχειρη εκγύμναση τον έστειλαν στο μέτωπο mdashαπροετοίμαστα παιδιά δεκαοκτώ και δεκαεννιά ετώνmdash και έκτοτε εχάθηκε το παλικάρι και δεν ξαναέδωσε σημεία ζωής θύμα και αυτό της τουρκικής θηριωδίας και της ελληνικής αδιαφορίας προς τον πληθυσμό της Μικράς Ασίας

Και μια και μιλάμε για στρατιωτικά θέματα ας πάμε λίγο πίσω Μετά την αποτυχία της εκστρατείας του Σαγγαρίου όπου αρχιστράτηγος ήταν ο Παπούλας αλλά εμπνευστής της ήταν ο τότε βασιλεύς Κωνσταντίνος και το περί αυτόν επιτελείο έριξαν όλο το βάρος της αποτυχίας εις τον Παπούλα και τον αντικατέστησαν με ένα νέο αρχιστράτηγο τον Χατζανέστη έναν άνθρωπο ο οποίος με τις πράξεις του απέδειξε ότι δεν ήταν και πολύ γνωστικός

Η πρώτη διαταγή που έβγαλε ο Χατζανέστης μόλις ήρθε στη Σμύρνη ήτανε να απαγορευθεί ο περίπατος των στρατιωτών εις την προκυμαία Απηγόρευσε να περνούν από την προκυμαία απλοί στρατιώτες Και νομίζω πως όταν επήρχετο μάλλον η καταστροφή και για να ανακόψουν το κύμα της φυγής των Μικρασιατών προς τον ελλαδικό χώρο έβγαλαν ανακοινωθέν και έλεγαν ότι το τρίτο σώμα στρατού σώζει την τιμήν της Πατρίδος ότι δηλαδή ανεκόπη η προέλαση του Κεμάλ πράγμα ψευδέστατο διότι δύο μέρες πριν ολόκληρο αυτό το σώμα είχε παραδοθεί εις τον Κεμάλ

Όλα αυτά μόνο και μόνο για να μας κλείσουν τα μάτια και να μείνουμε εκεί θύματα της τουρκικής θηριωδίας

Digitized by 10uk1s

Πολλοί γνωστοί μου οι οποίοι μετά την καταστροφή επί τουρκοκρατίας τώρα έχουν επισκεφθεί τη Σμύρνη με ρωτούν να τους πω σχετικά Η απάντησή μου είναι μία Τι σχέση έχει η σημερινή Σμύρνη με τη χαρούμενη Σμύρνη την προ του 22 Τη Σμύρνη που οι άνθρωποι την έζησαν εργατικοί μεν όλη μέρα και διασκέδαζαν Εις την προκυμαία υπήρχαν τόσα κέντρα με ορχήστρες και μουσικές που είναι δύσκολο να το πιστέψει κανείς Εις του laquoΚρέμερraquo υπήρχαν δύο ορχήστρες Μία με κλασικά έργα και άλλη με μπουζούκια και τέτοια Πλάγια ήταν το laquoΚαφέ Φώτηraquo του Κλωναρίδη όπως το λέγαμε από μία μάρκα μπύρας που διέθετε Και εκεί υπήρχαν δύο ορχήστρες Μία πάλι με έργα κλασικά δηλαδή Στράους και τέτοια και η άλλη μαντολινάτα

Λίγο πιο εκεί ήταν το laquoΚαφέ ντε Παρίraquo το οποίο λειτουργούσε το καλοκαίρι Άλλη ορχήστρα εκεί Λίγο πριν από το laquoΚαφέ ντε Παρίraquo ήταν η laquoΑλάμπραraquo με μουσική με λαϊκά όργανα σαντούρι κτλ Προς την άκρη της προκυμαίας προς το τέλος ήσαν δύο κέντρα ακόμα Το laquoΚόρσοraquo με ορχήστρα επίσης και το laquoΛούνα Παρκraquo με ορχήστρα Δηλαδή αριθμούμε δυο στου laquoΚρέμερraquo δυο στο laquoΚαφέ Φώτηraquo τέσσερις∙ δυο στο laquoΑλάμπραraquo και στο laquoΚαφέ ντε Παρίraquo έξι∙ και δυο τα άλλα οκτώ

Αλλά οι ορχήστρες δεν ήσαν μόνο εις τα κέντρα της παραλίας Και μέσα εις τις συνοικίες υπήρχαν ατελείωτα κέντρα με μουσικές Ένα από όλα αυτά τα κέντρα ήταν στη συνοικία του Αγίου Δημητρίου και λειτουργούσε χειμώνα καλοκαίρι Είχε και κλειστή αίθουσα και καλοκαιρινή Εμείς τότε παιδιά πηγαίναμε απέξω για να ακούσουμε που παίζανε οι μουσικοί

Το κέντρο αυτό που προανέφερα το λέγανε laquoΝέος Κόσμοςraquo και επειδή είπα ότι υπήρχαν πολλά κέντρα στις συνοικίες θα σας αναφέρω ένα χαρακτηριστικό που το έζησα εγώ

Στη συνοικία του Αγίου Δημητρίου στο Φαρδύ όπως το λέγαμε διότι ήταν φαρδύτερος ο δρόμος αυτός από τους άλλους mdashοι Τούρκοι δε το λέγανε Τσακιρτζίμπασιmdash υπήρχε ένα καφενείο το οποίο είχε και αυτό μέσα ορχήστρα με λαϊκά όργανα Μια μέρα πηγαίνοντας στο σχολείο το πρωί ακούσαμε να παίζει μουσική Πήγαμε στο σχολείο και επιστρέφοντας το μεσημέρι όταν σχολάσαμε τα όργανα συνέχιζαν να παίζουν και μας έκανε εντύπωση που έπαιζαν πρωί Ρωτήσαμε κάπου εκεί τι συμβαίνει και μας είπαν ότι ήσαν ζωέμποροι οι οποίοι έφεραν εις πέρας μια μεγάλη μεταφορά σφαγίων από το εσωτερικό της Μικράς Ασίας στη Σμύρνη∙ φαίνεται ότι κέρδισαν πολλά χρήματα και το γλεντούσαν

Πήγαμε σπίτι μας πήγαμε σχολείο το απόγευμα έπαιζαν Σχολάσαμε το βράδυ συνέχιζαν Πάμε την άλλη μέρα το πρωί σχολείο συνέχιζαν Δηλαδή αυτό το γλέντι κράτησε περίπου τριάντα έξι ώρες συνεχώς Αυτή ήταν μια έκφραση του τρόπου ζωής Δηλαδή εργασία πολλή καλή δουλειά αλλά και η διασκέδαση διασκέδαση

Δηλαδή ο κόσμος το βράδυ ήθελε πάντα να βρει έναν τρόπο για να διασκεδάσει Και στα κέντρα της προκυμαίας αλλά και στα κέντρα τα συνοικιακά όπου όπως είπα υπήρχε μουσική δεν ήταν κανείς υποχρεωμένος να καταξοδευτεί για να περάσει την ώρα του Τα κέντρα της προκυμαίας είχαν και κάποιο είδος ζαχαροπλαστείου Μπορούσες δηλαδή να πάρεις ένα γλυκό μια πάστα παραδείγματος χάρη και να καθίσεις ν απολαύσεις τη μουσική

Επίσης στα κέντρα των συνοικιών μπορούσες να πάρεις και ένα ούζο σκέτο Δεν ήταν λοιπόν υποχρεωμένος κανείς να ξεπαραδιαστεί για να μπορέσει να διασκεδάσει και να ξεδώσει από τους κόπους της ημέρας

Υπήρχαν πολλές ακόμα ευκαιρίες για τους κατοίκους της Σμύρνης για ψυχαγωγία Παραδείγματος χάρη όταν έρχονταν θίασοι πρόζας ή μουσικής από την ελεύθερη Ελλάδα Επίσης έρχονταν πολλοί θίασοι

Digitized by 10uk1s

ξένοι ιταλικοί γαλλικοί αλλά προπαντός ιταλικής όπερας διότι η Σμύρνη είχε πάρα πολλά θέατρα πολλά υπαίθρια και αρκετά χειμερινά

Μεταξύ αυτών το κόσμημα της Σμύρνης ήταν το Θέατρο Σμύρνης που ήταν μικρογραφία του Θεάτρου της Σκάλας του Μιλάνου Σ αυτό αξιώθηκα παιδί να πάω κι εγώ δυο φορές συνοδευόμενος από τη θεία μου Άννα και ν ακούσω την laquoΤσάρνταςraquo και την laquoΜπαγιαντέραraquo

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου είχαν δημιουργηθεί πολλοί θίασοι στη Σμύρνη από ηθοποιούς ντόπιους Σμυρνιούς οι οποίοι ήσαν καλλίφωνοι και δημιούργησαν μαζί με τον Σύλβιο και τον Καρακάση που ήσαν καλοί σκηνοθέτες θιάσους και προπαντός οπερέτας

Μεταξύ αυτών πρωταγωνίστρια ήταν η Μέρτικα Επίσης ήταν και η Ζαζά Μπριλάντη η οποία εθριάβευσε και μετά την καταστροφή της Σμύρνης στην Αθήνα ως σουμπρέτα

Μεταξύ πολλών άλλων διακριθέντων δεν πρέπει να ξεχάσουμε να αναφέρουμε τον Γιώργο Γληνό ο οποίος επίσης διέπρεψε μετά την Καταστροφή ως πρωταγωνιστής του Εθνικού Θεάτρου

Ο Σύλβιος και ο Καρακάσης τους οποίους προανέφερα δεν ήσαν μόνο σκηνοθέτες ήσαν και καλοί συγγραφείς και μετά την Καταστροφή ήρθαν κι αυτοί στην Αθήνα όπου έγραψαν επιθεωρήσεις επιτυχημένες Το δίδυμο των συγγραφέων ήταν ο Σύλβιος και ο Καρακάσης Ο Καρακάσης ο πνευματωδέστατος αυτός άνθρωπος ήταν καμπούρης

Είχαμε επίσης πολλές πολυτελείς αίθουσες κινηματογράφων όχι μόνο στην παραλία αλλά και μέσα στις συνοικίες Φυσικά οι ταινίες τότε ήσαν βουβές και συνοδεύονταν από υπόκρουση πιάνου

Στη Σμύρνη υπήρχαν επίσης πολλές λέσχες στις οποίες μαζεύονταν τα μέλη συζητούσαν έπαιζαν χαρτιά όχι μεγάλο τζόγο δεν ήσαν λέσχες χαρτοπαικτικές αλλά λέσχες συναναστροφής Εκεί τα μέλη μπορούσαν να πάρουν το τσάι τους και να μιλήσουν μεταξύ τους για τις υποθέσεις τους

Κορυφαία περίπτωση για τις λέσχες αυτές ήσαν οι χοροί που εδίνοντο τις Απόκριες τόσο για να διασκεδάσουν τα μέλη όσο και για να εισπράξουν οι λέσχες χρήματα και ν ανταποκριθούν στα έξοδά τους

Μία από τις λέσχες αυτές ήταν η Λέσχη των Κυνηγών Υπήρχαν δυο λέσχες κυνηγών η Αψηλή και η Χαμηλή Αρχικώς ήταν η Λέσχη η Αψηλή σ ένα δρόμο της προκυμαίας αλλά είχαν διασπαστεί τα μέλη της και στην άλλη γωνία δημιούργησαν μια δεύτερη λέσχη τη λεγομένη πάλι Λέσχη των Κυνηγών αλλά Χαμηλή

Σ έναν αποκριάτικο χορό του 1922 αξιώθηκα να πάω κι εγώ συνοδεύοντας ως ντάμα μου τη δεσποινίδα Τσβάιφελ την οποία μου εμπιστεύτηκαν οι γονείς της που παρακολουθούσαν από τον εξώστη της Λέσχης

Στην άλλη Λέσχη των Κυνηγών τη λεγομένη Αψηλή mdashκαι τούτο γιατί το κτίριό της ήταν μεγαλοπρεπέστατο είχε ισόγειο και τρία πατώματα και εκεί με έπαιρνε όποτε πήγαινε ο θείος μου ο Τσιντσίνης που ήταν μέλος τηςmdash είχε εγκαταστήσει το 1919 και 1920 το Στρατηγείο του ο Παρασκευόπουλος που ήταν αρχιστράτηγος

Digitized by 10uk1s

Και μια που μιλήσαμε για τους χορούς των λεσχών ο κορυφαίος και ο κοσμικότερος χορός ήταν της Ελληνικής Λέσχης Το εισιτήριο εκεί ακόμα και για τα μέλη ήταν τσουχτερό Επίσης κατά τη διάρκεια του χορού εγένοντο πλειστηριασμοί ποιος θα προσέφερε δηλαδή τα περισσότερα χρήματα δια τους σκοπούς της Λέσχης Σκοποί της Ελληνικής Λέσχης ήσαν η ενίσχυση των φιλανθρωπικών και των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων που υπήρχαν στη Σμύρνη

Για να γίνεις μέλος σ αυτή τη Λέσχη ήταν πολύ δύσκολο διότι ήταν ένα είδος Φιλικής Εταιρείας Ο αδελφός μου ο Χρήστος ο μεγάλος ο πρωτότοκος δηλαδή είχε επανειλημμένα υποβάλει αίτηση η οποία είχε κατ αρχήν απορριφθεί Όταν όμως ενεκρίθη εθεωρήθη ότι ήταν μια δικαίωση της φήμης της οικογενείας πράγμα για το οποίο ήταν ενθουσιασμένος ο Χρήστος

Επίσης υπήρχε το Σπόρτινγκ καθώς και η Νιου Κλαμπ στην οποία σύχναζαν περισσότερο οι Άγγλοι και γι αυτό είχε και αγγλική ονομασία Υπήρχαν νομίζω και άλλες δύο λέσχες των οποίων μου διαφεύγουν τα ονόματα

Όπως προανέφερα ο θείος μου ήταν αλευροβιομήχανος Εκεί στη Σμύρνη ήσαν χωριστοί οι αλευροβιομήχανοι και οι αλευρέμποροι Δεν ήταν όπως είναι τώρα εδώ οι μύλοι που αλέθουν δικό τους στάρι Εκεί οι αλευροβιομήχανοι έκαναν φασόν Ο θείος μου ο Τσιντσίνης αρκετά ηλικιωμένος εθεωρείτο εξπέρ εις την απόδοση των σιταριών διότι στη Σμύρνη υπήρχε και επιμελητήριο των σιτηρών και με έπαιρνε και εκεί μαζί του Είχα μια προαίσθηση ότι επειδή έβλεπε ότι ο γιος του δεν ήταν άνθρωπος για δουλειά έχω τη γνώμη ότι με έπαιρνε κοντά του για να με βοηθήσει και να με σπουδάσει ώστε να τον διαδεχθώ στην επιχείρηση Το όνομα που χρησιμοποιούσαν γι αυτό που θέλω να περιγράψω στη Σμύρνη ήταν Μπόρσα σιτηρών δηλαδή Χρηματιστήριο σιτηρών Εκεί υπήρχαν οι μεσίτες και οι αγορασταί σιτηρών σιτάρι για να το αλέθουν και να το κάνουν αλεύρι κτλ Φυσικά ο θείος μου ο Τσιντσίνης εθεωρείτο αυθεντία στην εξακρίβωση της αποδόσεως των σιτηρών

Όταν λοιπόν υπήρχε μία διαφορά μεταξύ αγοραστών και πωλητού κατέφευγαν σε εκείνον και ότι έλεγε εθεωρείτο τελεσίδικη απόφαση Εκείνος έπαιρνε το σιτάρι και το δάγκωνε στα δόντια του και έλεγε ότι από αυτό το σιτάρι θα έχετε στις χίλιες οκάδες τόσα σακιά αλεύρι πρώτης ποιότητος τόσα σακιά δευτέρας ποιότητος τόσα σακιά πίτουρο ψιλό τόσα σακιά πίτουρο χοντρό και τόσα σακιά σκύβαλο Σκύβαλο ήταν τα απορρίμματα

Κανείς δεν αμφισβητούσε τη γνώμη του Ήταν άνθρωπος όπως είπα και αγράμματος και αμόρφωτος Μια μέρα έτυχα στο εργοστάσιο στο γραφείο και ένας πελάτης εζήτησε να του αποδώσουν λογαριασμό Ήταν εκεί ο αδελφός μου ο Νίκος και ένας άλλος κύριος Ιωαννίδης ο οποίος κρατούσε τα λογιστικά βιβλία Ρώτησε λοιπόν ο θείος μου ο Τσιντσίνης πόσα σακιά σιτάρι ήρθαν τόσα Και για την προέλευση γιατί από κάθε μέρος αλλιώτικο της Μικράς Ασίας είχαν και διάφορη απόδοση τα σιτάρια Του είπανε από πού προέρχονταν και έβγαλαν έναν απολογισμό Εκείνος χωρίς πολλά λόγια κάνει ένα laquoτσουraquo Λάθος Ξαναπιάνουν αυτοί τα χαρτιά γράφουν μετράνε κάνουν υπολογισμούς mdashκομπιούτερ δεν υπήρχαν τότεmdash βγάζουν δεύτερο∙ laquoλέγε σιορ Γιαννάκοraquo έτσι τον λένε τιμητικώς κατά το laquoσερraquo των Άγγλων laquoτσουraquo επαναλαμβάνει εκείνος Λάθος και αυτή τη φορά Οπότε έκαναν τρίτο υπολογισμό και τότε εκείνος είπε laquoναιraquo Με το μυαλό όλα αυτά εγένοντο

Αυτός λοιπόν ο τόσο ευφυής και εργατικός άνθρωπος ο οποίος εκ του μηδενός κατόρθωσε να σχηματίσει μία από τις μεγαλύτερες περιουσίες της Μικράς Ασίας όπως είπαμε είχε αποκτήσει ένα γιο ο οποίος μεγάλωσε στα πλούτη και έγινε όπως τον έλεγε ο μπαμπάς του αχαΐρευτος Ήταν bon

Digitized by 10uk1s

viveur γυναικάς και καλοπερασάκιας Για να πάρετε μια ιδέα η καταστροφή τον βρήκε να έχει δυο αυτοκίνητα που για εκείνη την εποχή ήταν περίπτωση μάλλον δύσκολη Ένα Τσάντλερ και ένα Μεταλλουρζίκ Το Μεταλλουρζίκ όταν ήρθε ο βασιλεύς Κωνσταντίνος στη Σμύρνη για να κάνει την αποτυχημένη εκστρατεία τού Σαγγαρίου η Διοίκηση το ζήτησε και το εδάνεισαν για τις μετακινήσεις του βασιλιά

Επίσης είχε ένα ωραιότατο κότερο που για να διακρίνεται είχε όλο κόκκινα πανιά Από καρότσες είχε τέσσερις πέντε με ωραία άλογα αλλά ήταν και μανιώδης ιππεύς Στη Σμύρνη γίνονταν μία φορά το χρόνο ιπποδρομίες σε ένα προάστιο που το έλεγαν Παράδεισο λίγο πριν από το Μπουτζά Για να διατηρεί κανείς στάβλους ολόκληρο το χρόνο για μία Κυριακή που θα γίνονταν οι κούρσες καταλαβαίνετε ότι ήταν πολυέξοδο Αυτός όμως το είχε και αυτό Είχε ωραιότατο στάβλο και μεταξύ των άλλων είχε και ένα καθαρόαιμο άλογο τον Μπαχτιάρ ο οποίος ήταν το κρακ Παρ όλο που τον φόρτωναν βάρη και τέτοια πάντοτε ήταν πρώτος στις ιπποδρομίες

Μάλιστα είχα και εγώ ένα παρ ολίγον δυστύχημα Με έπαιρνε μαζί του ο ξάδελφός μου όταν ήτανε να γυμνάσουν τα άλογα για την ιπποδρομία και επειδή ο Μπαχτιάρ παρ όλο που ήταν το καλύτερο άλογο ήταν και το πιο ήσυχο και ήρεμο με έβαζε επάνω και εγώ καβαλούσα τον Μπαχτιάρ Μια μέρα μπαίνοντας εις τον ιππόδρομο από μία πλαϊνή πόρτα ενώ εκείνη την ώρα εγυμνάζοντο δυο άλλα άλογα ο Μπαχτιάρ μόλις αντελήφθη ότι γίνεται κούρσα πήγε πλάγιά τους και με εμένα επάνω να τα προσπεράσει Φυσικά κατατρομάξανε και ο ξάδελφός μου και ο κ Σταρένιος ο οποίος ήταν βοηθός του και ξεφωνίσανε και μου φώναζε ο ξάδελφός μου laquoσφίγγε τα πόδια σου στη σέλα και κράτα τα γκέμιαraquo ώσπου τα άλογα να σταματήσουνε για να μην πέσω κάτω διότι φυσικά ήμουν αδαής εγώ από τις κούρσες

Μία από τις διαδρομές που γίνονταν σ αυτές τις ιπποδρομίες ήταν και η ιπποδρομία των ερασιτεχνών την οποία έλεγαν με τον εγγλέζικο τίτλο laquoτζέντλεμαν κουρςraquo Εκεί δεν έτρεχαν επαγγελματίες τζόκεϋ αλλά μόνο οι ιδιοκτήτες Σ αυτή φυσικά έτρεχε και ο ξάδελφός μου με τον Μπαχτιάρ πάντοτε νικητής Αυτός ήταν ο πυρήνας από τον οποίο μετά την Καταστροφή που ήρθαν εδώ δημιουργήθηκε ο ιππόδρομος διότι προ του 22 δεν υπήρχε εδώ ιππόδρομος και οι τζόκεϋ οι οποίοι υπήρχαν εκεί για τις κούρσες στον Παράδεισο ήσαν το ξεκίνημα που έκανε εδώ ο κ Ρηζ όταν εδημιούργησε την εταιρεία ιπποδρομιών

Ο ξάδελφός μου αυτός ο Νίκος ο Τσιντσίνης εκτός από τα άλλα βίτσια που είχε mdashφυσικά είχε πλούσιο μπαμπά και γι αυτό μπορούσε και τα έκανεmdash ελέχθη ότι μετά την Ελληνική κατοχή είχε δημιουργήσει απέναντι στο Κορδελιό ένα χαρέμι Δηλαδή είχε νοικιάσει ένα σπίτι και είχε εγκαταστήσει μέσα έξι επτά Τουρκαλίτσες Αυτό είχε μαθευτεί φαίνεται ανάμεσα στους Τούρκους και γι αυτό μόλις οι Τούρκοι μπήκαν στη Σμύρνη και τον έπιασαν αιχμάλωτο τον σκοτώσανε όπως μάθαμε με τον φρικτότερο τρόπο Άλλοι λένε ότι τον έγδαραν ζωντανό και άλλοι ότι τον λυντσάρανε και έτσι είχε κακό τέλος αυτό το παιδί το οποίο ήταν επιπόλαιο αλλά κατά βάθος είχε χρυσή καρδιά

Όπως προείπα πολλοί με ρωτάνε για τη Σμύρνη την προ της καταστροφής Θα δώσω μία συνοπτική εικόνα κατά το δυνατόν και από ότι ξέρω

Η Σμύρνη ήταν χωρισμένη σε συνοικίες εθνοτήτων Το κεντρικότερο μέρος και το μεγαλύτερο δηλαδή τα 75 ως 80 τοις εκατό κατείχε η Ελληνική χριστιανική συνοικία Σ αυτό τον τομέα δεν υπήρχε ούτε μία τουρκική ιδιοκτησία Ούτε κατοίκησε εκεί ποτέ κανένας Τούρκος Φυσικά υπήρχαν οι αστυνομικοί

Digitized by 10uk1s

σταθμοί τα καρακόλια όπως τα λέγαμε αλλά όταν νύχτωνε οι Τούρκοι αστυνόμοι δεν τολμούσαν να περιπολούν στην Ελληνική συνοικία και γι αυτό κλεινόντουσαν στα αστυνομικά τμήματα και τότε έβγαιναν οι νυχτοφύλακες οι λεγόμενοι laquoπεσβάντηδεςraquo από εμάς οι οποίοι δεν είχαν όπλο αλλά μια μεγάλη μαγκούρα που την έσερναν εις τα καλντερίμια για να ακούμε ότι εκτελούν το καθήκον τους και μας φυλάγανε Κατά πλειονότητα όλοι αυτοί οι νυχτοφύλακες ήσαν Αρβανίτες

Εις το βάθος της Ελληνικής συνοικίας προς το εσωτερικό της πόλεως ήταν η Αρμενική συνοικία Ολίγο πιο πίσω και δεξιότερα ήταν η Εβραϊκή συνοικία Και ακόμα πιο πίσω εις τα άκρα της πόλεως στα πιο φτωχικά μέρη έμεναν οι Τούρκοι Αριστερά της Ελληνικής συνοικίας ήταν η Ιταλική η μόνη που δεν κάηκε κιόλας όπως προανέφερα

Φυσικά στην Ελληνική συνοικία κατοικούσαν και αρκετοί ξένοι υπήκοοι Γάλλοι Ιταλοί Άγγλοι οι οποίοι ήσαν ή καθολικοί ή προτεστάντες Αλλά σε όλη αυτή την περιφέρεια της Σμύρνης δεν μπορούσε να ζήσει κανείς και να σταδιοδρομήσει ή να εργαστεί είτε ήταν Έλληνας είτε Τούρκος είτε ξένος υπήκοος εάν δεν μιλούσε καλά τα ελληνικά Φυσικά και οι Τούρκοι πλανόδιοι πωλητές που περιφέροντο και πουλούσαν διάφορα λαχανικά ή ότι άλλο μέσα στην Ελληνική συνοικία διαλαλούσαν το εμπόρευμά τους ελληνικά

Οι Τούρκοι πλούσιοι κατοικούσαν όλοι στα χωριά τα οποία ήσαν εκατέρωθεν του κόλπου της Σμύρνης Αριστερά της Σμύρνης και μετά το Διοικητήριο το Κονάκι όπως το λέγαμε υπήρχαν τέσσερα ωραία χωριά Το Καρατάσι η Καραντίνα Γκιοστεπέ και Κοκαριαλί Ήσαν παλιές ελληνικές συνοικίες της αρχαιότητος και ελέγοντο Μελαντία Καλλιθέα Ενόπη και Μυρακτή Σ αυτά τα χωριά ήσαν πάρα πολλοί Έλληνες πλούσιοι μεταξύ αυτών στο Γκιοστεπέ καθόταν και η οικογένεια του Ωνάση Και μαζί με αυτούς έμεναν και οι Τούρκοι πλούσιοι

Από το άλλο μέρος του κόλπου δεξιά ήταν το Μερσινλί ήταν η Αγία Τριάδα τα Πετρωτά το Αλάμπεη και το ωραίο Κορδελιό Και σ αυτά προπαντός στο Κορδελιό και στο Αλάμπεη έμεναν πολλοί Τούρκοι

Όπως ακούσατε είπα ένα χωριό Αγία Τριάδα Δεν ήταν μόνο αυτό που σηματοδοτούσε την ελληνικότητα όλης αυτής της περιφέρειας Σε όλες τις συνοικίες της Σμύρνης για να βρει κανείς κάτι έπρεπε να αποταθεί σε ελληνικούς τίτλους Παρ όλο που οι Τούρκοι είχαν διάφορα τουρκικά ονόματα για να βρεις κάτι ρωτώντας κάποιον που κάθεται σου απαντούσε στον Αϊ‐Γιάννη στο Κερασοχώρι στον Άγιο Τρύφωνα στον Αϊ‐Γιώργη στην Αγία Φωτεινή στη Λυπημένη Παναγιά στον A‐Δημήτρη στην Παναγία την Ντουβαριώτισσα

Εν πάση περιπτώσει όλες οι συνοικίες αυτή τη στιγμή δεν μπορώ να θυμηθώ όλα τα ονόματα προσδιορίζονταν μόνο με ελληνικά και χριστιανικά τοπωνυμία

Εν τω μεταξύ θυμήθηκα μερικές ονομασίες και θα τις βάλουμε για να μείνουν για την ιστορία Τα ελληνικά τοπωνύμια ήσαν τα Μικρά Μπογιατζίδικα δρόμοι διάφοροι τα Μεγάλα Μπογιατζίδικα τα Σιδεράδικα το Γαλάζιο τα Γυαλιάδικα ο Φασουλάς το Φαρδύ της Ευαγγελιστρίας οι Συκαμιές στου Ζέρβα

Πώς να ξεχάσω τα ωραιότατα πανηγύρια τα καλοκαιρινά φυσικά πανηγύρια που εγένοντο στις ορθόδοξες εκκλησίες των χωριών που ήσαν εκατέρωθεν της Σμύρνης

Ήταν μια ευκαιρία να πάμε να προσκυνήσουμε τους Αγίους και ταυτόχρονα ένα είδος εκδρομής για τις μητέρες και για μας τα παιδιά Οι εκδρομές αυτές εγένοντο την ημέρα Οι άντρες δεν συμμετείχαν γιατί

Digitized by 10uk1s

οι άντρες στη Σμύρνη εδούλευαν όλη την ημέρα δεν τεμπέλιαζαν

Γινόταν το πανηγύρι της Αγίας Άννας της Αγίας Παρασκευής του Αγίου Παντελεήμονα αλλά το πιο εντυπωσιακό πανηγύρι ήταν της Αγίας Τριάδος της οποίας η εκκλησία ήταν στο ομώνυμο χωριό

Εκεί λειτουργούσε ο παπα‐Μιχάλης τον οποίο ο πατέρας μου από απλό καντηλανάφτη είχε προωθήσει σε παπά πράγμα που δεν ξεχνούσε ποτέ ν αναφέρει ο παπα‐Μιχάλης

Το πανηγύρι αυτό είχε την ιδιάζουσα μορφή ότι οι προσκυνητές ξεκινούσαν για να πάνε να προσκυνήσουν και να γιορτάσουν τη χάρη της με βάρκες από την προκυμαία της Σμύρνης Οι βάρκες αυτές ήσαν καταστολισμένες με φαναράκια που μέσα έκαιγαν κεριά Και ήταν ένα θέαμα φαντασμαγορικό ήταν ένα είδος μικρής ενετικής εορτής και φυσικά από τις βάρκες και από το κυρίως χωριό πετούσαν διάφορα πυροτεχνήματα και βεγγαλικά τα οποία εφώτιζαν τον ουρανό της Σμύρνης

Δηλαδή θα έλεγε κανείς ότι παρ όλο που ήταν τουρκική κατοχή κυριαρχούσε ο χριστιανισμός η ορθοδοξία μας δηλαδή και ο ελληνισμός μας

Από αυτό αποδεικνύεται η ελληνικότητα Οι Τούρκοι δεν μπορούσαν να κάνουν ούτε να αντείπουν τίποτα σ αυτό Μια άλλη εκδήλωση ήταν όταν στις 14 Ιουλίου γιορτάζανε οι Γάλλοι την Επανάστασή τους Τότε και εμείς οι Έλληνες συνεορτάζαμε με τους Γάλλους∙ αυτή τη γιορτή τη λέγαμε laquoτο Ρεμπουμπλίκraquo από την ονομασία της Γαλλικής επαναστάσεως για να αποδείξουμε την αντίθεσή μας προς την καταπίεση που υφιστάμεθα από τους Τούρκους

Στη Σμύρνη επειδή υπήρχαν μεγάλες ιδιοκτησίες οικοπέδων οι κάτοχοι αυτών πλούσιοι φυσικά άνθρωποι εδημιουργούσαν στοές τις λεγόμενες laquoβερχανέδεςraquo Δηλαδή άνοιγαν διόδους σε παραλλήλους δρόμους φυσικά κεντρικούς από τον ένα δρόμο στον άλλο χτίζοντας εκατέρωθεν μαγαζιά και γραφεία πάνω από τα μαγαζιά αυτά Τέτοιες στοές ήταν του Τενεκίδη ήταν του Χαϊλάιφ ήταν της Ελληνικής Λέσχης ήταν του Κράμερ και πολλές άλλες όπως είπα και με αρμένικα ονόματα διότι στη Σμύρνη υπήρχαν και πάρα πολλοί πλούσιοι Αρμεναίοι

Μία συνοικία που παρέλειψα πριν να αναφέρω ήταν της Αγίας Αικατερίνης συνοικία πολυπληθέστατη με κατοίκους όλους αστούς στην οποία κυριαρχούσε η εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης που μόλις είχε τελειώσει το 1920 Όλη αυτή η εκκλησία ήταν από μάρμαρο Με τα χρόνια μάθαμε ότι οι Τούρκοι για να την καταστρέψουν για να την εξαφανίσουν επί πέντε ημέρες χρησιμοποιούσαν εκρηκτικά Τόσο καλοφτιαγμένος ναός ήταν η Αγία Αικατερίνη

Και όπως είπα πριν η συνοικία αυτή ήταν πολυπληθέστατη ήταν κατοικημένη όλη από αστούς και ο δρόμος της ήταν αρκετά φαρδύς

Αλλά οι Έλληνες της Σμύρνης εκτός από την καταπίεση των Τούρκων είχαν να αντιμετωπίσουν και το όργιο από τις προπαγάνδες των Ευρωπαϊκών Κρατών Στη Σμύρνη οι Γάλλοι είχαν δημιουργήσει ατελείωτα σχολεία Είχαν την laquoΠροβιντάνςraquo την laquoΝταμ ντε Σιόνraquo τη laquoΣακρέ Κερraquo τους laquoΦρερraquo το laquoΤάγμα των Καπουκίνωνraquo Οι Γερμανοί τις laquoΔιακονέσεςraquo Υπήρχε Γαλλικό νοσοκομείο Ολλανδικό νοσοκομείο αλλά το Ελληνικό του Αγίου Χαραλάμπους το οποίο κατά τη γνώμη μου είναι το αρχαιότερο ελληνικό νοσοκομείο αρχαιότερο και του Ευαγγελισμού ήταν το πιο τέλεια οργανωμένο διότι είχε όλα τα γνωστά τμήματα Μεταξύ αυτών είχε και τμήμα για τους φρενοβλαβείς

Digitized by 10uk1s

Επίσης μέσα στη Σμύρνη ήταν κατεσπαρμένες και ατελείωτες καθολικές και προτεσταντικές εκκλησίες Όλα αυτά τα ιδρύματα προπαγάνδας που προανέφερα διεσώθησαν από τη φωτιά πράγμα που αποδεικνύει τον εμπρησμό από τους Τούρκους Όποιο ήθελαν να μην καεί δεν καιγόταν Γι αυτό και η Καθεντράλε η Μητρόπολη των Καθολικών διεσώθη και τη βρήκα Διεσώθησαν επίσης το μοναστήρι των Καπουκίνων στου οποίου τον περίβολο έβλεπε το μαγαζί μας το Γαλλικό νοσοκομείο η Ολλανδική εκκλησία και το Ολλανδικό νοσοκομείο Την εκκλησία τους αργότερα οι Ολλανδοί ή μας την παρεχώρησαν ή μας την πούλησαν διότι έγινε και υπάρχει τώρα ως ορθόδοξος εκκλησία ελληνική είναι ένα μικρό παρεκκλήσι διότι φυσικά δεν υπήρχε ούτε ένας Ολλανδός υπήκοος που να χρειάζεται εκκλησία

Φυσικά οι Έλληνες της Σμύρνης δεν έμειναν αδρανείς σ αυτές τις προπαγάνδες των ξένων και αντεπετίθεντο με την παιδεία Υπήρχαν δύο κοινοτικά δημοτικά σχολεία το Σοφείον και του Κιουπεντζόγλου mdashο Κιουπεντζόγλου ήταν ο δωρητήςmdash στα οποία η φοίτηση ήταν δωρεάν

Επίσης υπήρχε το κλασικό η περίφημος Ευαγγελική Σχολή για τα αγόρια Υπήρχε το Κεντρικό Παρθεναγωγείο για τα κορίτσια το Ομήρειο Παρθεναγωγείο επίσης για τα κορίτσια αλλά υπήρχαν και ατελείωτα πάρα πολλά ιδιωτικά σχολεία όπως ήταν το Ελληνογαλλικό λύκειο του Αρώνη το Ελληνογερμανικό λύκειο του Γιαννίκη η Σχολή Αναστασιάδη η Σχολή Δαλιδάκη η Σχολή Πασχάλη και όσα άλλα μεταγενέστερα θυμηθώ και θα αναφέρω

Η Σχολή Πασχάλη εφημίζετο για την αυστηρότητα του διευθυντού της Ξέρω λεπτομέρειες διότι εφοίτησα και εγώ εκεί στο νηπιαγωγείο και ως τη Δευτέρα Δημοτικού Ήταν εξατάξιο δημοτικό σχολείο μικτό για αγόρια και κορίτσια Στα εμπρός θρανία καθόντουσαν τα κορίτσια και από πίσω καθόμασταν εμείς τα αγόρια Κάθε πρωί έπρεπε όλοι οι μαθηταί είτε αγόρια είτε κορίτσια να παρελάσουν μπροστά από τον κ Κωνσταντίνο Πασχάλη τον διευθυντή δείχνοντας τα χέρια τους αν είναι καθαρά τα νύχια και κρατώντας με τον αντίχειρα καθαρό μαντίλι Επίσης εξέταζε τα αυτιά και τους λαιμούς αν είναι καθαρά Εάν ενός τα νύχια δεν ήσαν πολύ καθαρά τον έστελνε πίσω στο σπίτι να πλυθεί και να ξανάρθει

Εφημίζετο επίσης και για την καλλιγραφία την οποία εδίδασκε Ήταν ο ίδιος πολύ καλλιγράφος Έγραφε στον πίνακα την Άλφα‐Βήτα και έπρεπε οι μαθηταί να την αντιγράψουν Κρατούσε ένα χάρακα μία αρίδα όπως τη λέγαμε και παρακολουθούσε από πάνω πώς γράφαμε Εάν δεν ήταν ευχαριστημένος τρώγαμε και μία στα χέρια

Εις του Πασχάλη είχαν φοιτήσει όλα τα αδέλφια μου μέχρι την Έκτη Δημοτικού και από εκεί πήγαιναν στην Ευαγγελική Σχολή Ο αδελφός μου ο Νίκος ο δευτερότοκος επειδή ήξερε πόσο ζόρικη ήταν η ζωή στου Πασχάλη επέμενε και από την Τρίτη Δημοτικού με πήρε και με έγραψε εις του Αρώνη όπου εφοίτησα τέσσερα χρόνια έως την Έκτη Δημοτικού Εκεί σ αυτές τις τέσσερις τάξεις είχα συμμαθητή μου και τον Αρίστο Ωνάση

Η εκπαίδευση στη Σμύρνη ήταν για έντεκα χρόνια Δηλαδή έξι χρόνια Δημοτικό και πέντε χρόνια Γυμνάσιο φιλολογικό Εάν πήγαινε κανείς στο Εμπορικό είχε τέσσερα χρόνια Ένα χρόνο λιγότερο

Εγώ εις του Αρώνη έμεινα ως την Έκτη Δημοτικού Μετά γράφτηκα στην Ευαγγελική Σχολή στην οποία φοίτησα ως την Τρίτη Γυμνασίου Εν τω μεταξύ με την κατοχή των Ελλήνων δημιουργήθηκε ένα νέο γυμνάσιο το λεγόμενο Αρμοστειακό και για να το πλαισιώσουν επέλεξαν από την Ευαγγελική Σχολή μία ομάδα από τους πιο καλούς μαθητάς μεταξύ των οποίων ήμουν και εγώ mdashβλέπετε δεν είμαι και πολύ μετριόφρωνmdash και φοιτήσαμε εις το Αρμοστειακό Εκεί έμεινα έως την Τετάρτη Γυμνασίου όπου

Digitized by 10uk1s

και με βρήκε η καταστροφή της Μικράς Ασίας δηλαδή η φωτιά Εδώ στην Ελλάδα ερχόμενος δεν είχα την τύχη να τελειώσω αλλά έπεσα στη βιοπάλη

Και τώρα μια μικρή περιγραφή της Σμύρνης και του τρόπου περίπου που ζούσαμε

Τα σπίτια στη Σμύρνη κατά κανόνα ήσαν μονοκατοικίες Διώροφες ή τριώροφες Τα ισόγεια για το φόβο των Τούρκων έκλειναν με παράθυρα και πόρτες από μασίφ σίδερα διότι υπήρχε πάντοτε ο φόβος για πλιάτσικο

Από το δεύτερο πάτωμα και πάνω ήσαν ξύλινα και φυσικά υπήρχαν και τα μπαλκόνια Στα υπόγεια ήσαν τα κελάρια και οι αποθήκες για τις σοδειές διότι κάθε καλή νοικοκυρά έπρεπε να κάνει τις σοδειές της εγκαίρως στην εποχή τους για όλο το χρόνο

Στο ισόγειο μετά το υπερυψωμένο ημιυπόγειο ήσαν οι αίθουσες της υποδοχής τα σαλόνια οι τραπεζαρίες και το χωλ το οποίο εμείς λέγαμε αυλή κατά κανόνα στρωμένο με μάρμαρα Υπήρχε σκάλα η οποία πήγαινε προς το άνω πάτωμα Στη μέση της σκάλας ήσαν τα αντρεσόλ τα δωμάτια εις τα οποία κοιμόντουσαν οι υπηρέτριες mdash κάθε σπίτι αστικό έπρεπε υποχρεωτικώς να έχει υπηρέτες Και παραπάνω ήσαν τα υπνοδωμάτια Σε ένα από τα υπνοδωμάτια αυτά το οποίο έβλεπε στο πρόσωπο υπήρχαν τα μπαλκόνια Τα μπαλκόνια είχαν στην πρόσοψή τους δύο ή τρία παράθυρα από ένα σε κάθε πλάι Είχε διπλά πλαίσια το κάθε παράθυρο Το επάνω ήταν σταθερό Το κάτω ανεβοκατέβαινε αναλόγως την εποχή Και όλα τα παράθυρα σκεπάζονταν με κουρτίνες τα λεγόμενα στόρια τα οποία ανεβοκατέβαιναν με ελατήρια

Φυσικά ασανσέρ και καλοριφέρ δεν υπήρχαν ακόμα Για θέρμανση χρησιμοποιούσαμε τα τζάκια τις σόμπες με ανθρακίτη ή σόμπες πετρελαίου και τα περίφημα μαγκάλια Τα μαγκάλια έκαιγαν ξυλοκάρβουνα αλλά έπρεπε πρώτα να ετοιμαστούν στο ύπαιθρο για να μη δημιουργηθεί ανωμαλία

Τα απογεύματα μαζευόντουσαν οι γειτόνισσες πότε στο σπίτι της μιας πότε στο σπίτι της άλλης για να πιούνε το καφεδάκι τους και να δοκιμάσουν τα κουλούρια Αυτές οι συγκεντρώσεις ελέγοντο laquoκεντινάraquo Το όνομα αυτό δεν ξέρω ίσως προήλθε διότι έπαιρναν μαζί και τα κεντήματά τους

Στις γιορτές κάθε νοικοκυρά έπρεπε να εμφανίσει τα γλυκά σερβίροντας τους επισκέπτες σε δίσκο ασημένιο με πιατάκια ασημένια και όσο πιο πολλά γλυκά εμφάνιζε τόσο πιο καλή νοικοκυρά ήταν Γι αυτό η αργυροχοΐα είχε αναπτυχθεί πάρα πολύ στη Σμύρνη Και σήμερα ακόμη οι σμυρναίικοι δίσκοι οι κούπες και τα πιατάκια θεωρούνται έργα τέχνης Θεωρούνται μουσειακά είδη

Τα βράδια μετά το φαγητό αφού φυσικά ήρχοντο και οι άντρες των σπιτιών εγένοντο οι περίφημες βεγγέρες Πότε στο σπίτι του ενός πότε στο σπίτι του άλλου και σπιτικό το οποίο είχε κορίτσι και δεν είχε πιάνο ήταν αδύνατο Γι αυτό γινόντουσαν μικρές συγκεντρώσεις μουσικές

Ο μεγάλος μου ο αδελφός ο Χρήστος είχε πολύ ωραία φωνή τενόρου Απέναντι σε μας ήταν η οικογένεια Κρασοπούλου η δεύτερη κόρη των οποίων έπαιζε πολύ ωραίο πιάνο και το φόρτε της ήταν η άρια από την τελευταία πράξη της laquoΤόσκαraquo ο laquoΓερο‐Δήμοςraquo και άλλα διάφορα τραγούδια

Μεγάλη γιορτή ήταν η Πρωτοχρονιά Τότε όλα τα σπίτια άφηναν ανοιχτές τις εξώπορτες και οι νοικοκυρές έμεναν και υποδέχονταν τους επισκέπτες Οι επισκέπτες ήσαν οι άντρες των σπιτιών οι οποίοι πήγαιναν από πόρτα σε πόρτα ευχόμενοι για το καλό του χρόνου

Digitized by 10uk1s

Επίσης στη Σμύρνη γιορτάζονταν πάρα πολύ εύθυμα οι Απόκριες και τις τρεις Κυριακές Η μεγαλύτερη παρέλαση γινόταν στην οδό των Τράσων εκεί που ήταν και το σπίτι του θείου μου Εμείς μικρά παιδιά ήμασταν πίσω από τα παράθυρα όπου εστέκοντο οι κοπέλες των σπιτιών Μεταξύ αυτών η αδελφή μου και οι φίλες της Τα λουλούδια και οι σοκολάτες που έπεφταν μέσα στα σπίτια μας από τις άμαξες που περνούσαν με τους μασκαρεμένους ή με τους διασκεδάζοντες ήσαν ατελείωτα Βουνό σχημάτιζαν οι σοκολάτες και τα λουλούδια

Κάθε καλό νοικοκυριό έπρεπε να κάνει τις προμήθειές του για το χειμώνα Εις την εποχή τους οι γυναίκες έκαναν πελτέ ντομάτες Έκαναν τον τραχανά τους Έπαιρναν λάδι για όλη τη χρονιά Έπαιρναν βούτυρο γάλακτος και το έλιωναν για το φαγητό Σύκα (τα οποία ετοιμάζανε και έβαζαν και καρύδι μέσα) σε κασάκια Σταφίδες

Επίσης σε όλα τα καθώς πρέπει σπίτια έπρεπε να ζυμώνουν οι ίδιες το ψωμί τους και να το στέλνουν στο φούρνο μόνο για ψήσιμο Κάποτε σώθηκε το ζυμωτό ψωμί και με έστειλε η μητέρα μου να αγοράσω ψωμί από το φούρνο Μου έδωσε δε και μία πετσέτα για να το τυλίξω μην τυχόν και δούνε στη γειτονιά ότι η κυρία Αθανασία αγόρασε ψωμί έτοιμο και με απείλησε ότι αν με δούνε θα φάω ξύλο της χρονιάς μου

Για φωτισμό τα περισσότερα σπίτια της Σμύρνης χρησιμοποιούσαν λάμπες πετρελαίου Υπήρχε όμως και φωταέριο με το οποίο φωτίζονταν και οι δρόμοι Εμείς φυσικά είχαμε φωταέριο και έτσι μπορούσαμε να κάνουμε το μπάνιο μας εύκολα χρησιμοποιώντας το φωταέριο στο θερμοσίφωνά μας

Στο σπίτι του θείου μου του Τσιντσίνη εκτός από τα ευρωπαϊκά λουτρά όπως τα λέγαμε δηλαδή το μπάνιο και το θεσμοσίφωνα υπήρχε και χαμάμ τούρκικο Λουτρός τουρκικός

Στη Σμύρνη οι νοικοκυρές όσες δεν είχαν ευχέρεια στο σπίτι τους και οι νοικοκυραίοι για να κάνουν μπάνιο κατέφευγαν κατά καιρούς στα λουτρά τα θερμά τα λεγόμενα χαμάμια που υπήρχαν χωριστά για τους άντρες και χωριστά για τις γυναίκες Ένα είδος σημερινής σάουνας

Στα εξοχικά σπίτια τα οποία ήσαν εκατέρωθεν του κόλπου της Σμύρνης δηλαδή σ αυτά που αναφέραμε προηγουμένως mdashΚαρατάσι Καραντίνα Γκιοστεπέ και Κοκαριαλί και από την άλλη πλευρά Αγία Τριάδα Πετρωτά Αλάμπεη Κορδελιόmdash τα σπίτια τα οποία ήσαν στην παραλία είχαν και δικές τους μικρές εξέδρες με μία μικρή καμπίνα για να μπορούν να κάνουν μπάνιο Στη Σμύρνη ήταν πολύ διαδεδομένο το κολύμπι Από μικρά παιδιά μας πηγαίνανε και κολυμπούσαμε

Στην κυρίως πόλη της Σμύρνης δεν υπήρχαν φυσικά τέτοιες καμπίνες αλλά υπήρχαν Δημόσια Λουτρά τα οποία ήσαν επίσης χωριστά για τους άντρες χωριστά για τις γυναίκες Οι γυναίκες είχαν ένα είδος πισίνας εσωτερικής στην οποία κολυμπούσαν οι κοπέλες και οι μητέρες Οι άντρες ανοιγόντουσαν και λίγο έξω από τα μπάνια και κολυμπούσαν

Θυμάμαι όταν επρόκειτο η αδελφή μου να ετοιμαστεί να πάει για μπάνιο έγινε ολόκληρη ιεροτελεστία εις το σπίτι διότι έτοιμα μαγιό με τον σημερινό τύπο φυσικά δεν υπήρχαν Έπρεπε να έρθει η μοδίστρα διότι το μαγιό έπρεπε να είναι πολύ συμμαζεμένο και ηθικό και γι αυτό κάνανε πρόβα και εγώ ήμουνα μικρός και παρακολουθούσα την πρόβα

Το μαγιό έγινε από μαύρο σατέν και έπρεπε να δεθεί οπωσδήποτε κάτω από το γόνατο Δηλαδή φαινόταν μόνο η γάμπα και από πάνω έπρεπε να κλειστεί έως το λαιμό και στα μπράτσα έως τον αγκώνα Θυμάμαι το μαγιό αυτό ήταν από μαύρο σατέν και ήταν γαρνιρισμένο με ίδιο κίτρινο ύφασμα

Digitized by 10uk1s

Αυτά τα Δημόσια Λουτρά ήσαν εις το δεξιό άκρο της προκυμαίας της Σμύρνης και ελέγοντο laquoτου Ντισούraquo και λέγαμε πάμε στου Ντισού τα μπάνια Η μεγάλη αυτή εξέδρα που εισχωρούσε βαθιά μέσα στη θάλασσα εχωρίζετο σε δύο διαφορετικές εγκαταστάσεις Αριστερά ήταν για τις γυναίκες και δεξιά για τους άντρες με έναν εξώστη ενδιάμεσα να χωρίζει αυτές τις δύο εγκαταστάσεις

Εις την άκρη αυτή του εξώστη ήταν πάντοτε ένας φρουρός εφοδιασμένος με πέτρες και όταν κάποιος από τους κολυμβητές άντρες επλησίαζε προς το γυναικείο τμήμα τον πετροβολούσε και τον απομάκρυνε Αλλά τα περισσότερα μπάνια εγένοντο στα χωριά όπως σας προείπα διότι εκτός από τις ιδιωτικές εξέδρες υπήρχαν και Δημόσια Λουτρά Υπήρχαν επίσης και πολλές ιδιωτικές βάρκες στην παραλία της Σμύρνης και οι πιο καλοί κολυμβητές mdashμεταξύ αυτών ήμουν και εγώmdash παίρναμε τη βάρκα βγαίναμε ανοιχτά στον κόλπο και κολυμπούσαμε στα βαθιά

Πολύς κόσμος μάλιστα πήγαινε και έκανε μπάνια προς το Κορδελιό διότι τα νερά εκεί ήσαν πολύ πιο καθαρά Μέσα στον κόλπο της Σμύρνης κοντά στην παραλία ήταν άσχημα να κάνουμε μπάνιο διότι η Σμύρνη είχε αποχέτευση από τότε Υπήρχαν πολλά τρεχούμενα υπόγεια νερά και αυτό διευκόλυνε την εγκατάσταση αποχετεύσεως Όλες αυτές οι ακαθαρσίες φυσικά εχύνοντο εις τον κόλπο και πολλές φορές όταν φυσούσε μπάτης είχαμε μία άσχημη μυρουδιά Φανταστείτε αυτό λέγαμε όταν η Σμύρνη είχε τότε περί τους 500000 κατοίκους Σήμερα εάν εξακολουθεί ο ίδιος τρόπος αποχετεύσεως (λένε ότι η Σμύρνη έχει τώρα 4000000 κατοίκους) ο κόλπος θα έχει μολυνθεί και θα έχει καταστραφεί διότι στην εποχή μας ο κόλπος έδινε ωραιότατα ψάρια και προπαντός τις φημισμένες τσιπούρες και λαυράκια

Πιο πριν μιλήσαμε για τα ωραία καφενεία που ήσαν κατά μήκος της παραλίας της Σμύρνης με τις μουσικές και με τους ωραίους ανθρώπους της Σμύρνης μετά την κούραση της ημερήσιας δουλειάς να πηγαίνουν να διασκεδάσουν Και οι μεζέδες που προσέφεραν αυτά ήσαν τόσο άφθονοι ώστε αν έφτανε κανείς σε δεύτερο ή αν έφτανε και σε τρίτο ποτό ήταν αδύνατο πλέον να φάει για βραδινό φαγητό Ένα από τα πιο φημισμένα καφενεία της Σμύρνης το οποίο πριν ανέφερα ως του Κλωναρίδη ήταν το laquoΚαφέ Φώτηraquo Εκεί οι μεζέδες του ήσαν ονομαστοί mdash θαλασσινά στρείδια κυδώνια μύδια αχνιστά μπαρμπουνάκια μικρά τηγανητά συκωτάκι τηγανητό φασόλια και ατελείωτοι άπειροι μεζέδες πικάντικοι οι οποίοι τώρα μου διαφεύγουν

Οι Σμυρνιοί ήσαν καλοφαγάδες και ένας τέτοιος καλοφαγάς ήταν και ο θείος μου ο Παναγιώτης Λοιπόν επειδή ξυπνούσε και έπαιρνε το πρωινό του πολύ νωρίς έπρεπε κατά τις δέκα κάτι να φάει και να καλοφάει Έτσι μαζί με τη συντροφιά του επήγαινε στη μεγάλη αγορά που ήταν κοντά στα χρυσοχοεία στις Μεγάλες Ταβέρνες όπως λέγανε Εκεί ήταν η κυρίως κρεαταγορά και πράγματι υπήρχαν και πολύ μεγάλες ταβέρνες και είχαν αποστακτήρες τους λεγόμενους λαμπίκους οι οποίοι παρήγαν το ωραιότερο ούζο το τσίπουρο που λέγαμε στη Σμύρνη (φυσικά είχαν και κρασιά) και μοσχοβολούσε ο δρόμος από τσίπουρο

Ο θείος μου έπρεπε όπως είπα κατά τις δέκα να φάει την μπριζόλα του Ο ταβερνιάρης ήξερε και την είχε έτοιμη χωρίς ειδική παραγγελία

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο που όπως είπα τον λέγανε Μεγάλες Ταβέρνες προς το τέρμα του που συνόρευε με το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής ήταν και η Οθωμανική τράπεζα Ελέγετο Οθωμανική τράπεζα αλλά είχε γαλλικά κεφάλαια και κάποτε ένας υπάλληλος του χρυσοχοείου μας mdashδεν ξέρω γιατίmdash με πήρε μαζί του εκεί και με έκπληξη είδα ότι τότε ακόμα κυκλοφορούσαν οι χρυσές λίρες∙ για να μην καθυστερούν και τις μετρούν τις παρελάμβαναν με το ζύγι Ήξεραν ότι ήταν οκτώ γραμμάρια η κάθε λίρα δηλαδή τότε ήταν 25 δράμια επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να ζυγίζουν 250 δράμια ή 800

Digitized by 10uk1s

γραμμάρια Τέτοια ήταν τα μπερεκέτια Η αφθονία που λέγαμε της Σμύρνης

Οι λίρες για τις οποίες εμίλησα ήσαν αγγλικές Οι οθωμανικές λίρες οι οποίες ήσαν εκδόσεως Ρεσάτ Χαμίτ και κάτι άλλων Σουλτάνων εζύγιζαν δυο δράμια και ένα τέταρτο Επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να είναι 225 δράμια

Προηγουμένως είπα ότι η Οθωμανική τράπεζα εις το τέρμα του δρόμου που λεγόταν Μεγάλες Ταβέρνες επλησίαζε προς το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής Και επειδή αυτές τις μέρες που μιλάω εδώ πλησιάζει το Πάσχα μου ήρθε στο νου με ποιο τρόπο οι Σμυρνιοί επί τουρκοκρατίας ακόμα και επί τρομοκρατίας κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου εόρταζαν το Πάσχα Φυσικά οι περισσότερες Ορθόδοξες εκκλησίες της Σμύρνης είχαν πολύ μεγάλους περιβόλους γύρω από την εκκλησία με ωραία κάγκελα και κλειστές πόρτες από το φόβο των Τούρκων

Η μεγαλύτερη εκδήλωση της Αναστάσεως γινόταν στον περίβολο της Αγίας Φωτεινής ο οποίος ήταν ευρυχωρότατος Μπορούσε να περιλάβει μέσα πολλές χιλιάδες πιστούς Και από το περίφημο καμπαναριό της Αγίας Φωτεινής το οποίο για να το ρίξουν οι Τούρκοι μετά τη φωτιά είδαν και έπαθαν διότι ήταν καλοχτισμένο εξετοξεύοντο ωραιότατα βεγγαλικά τα οποία έφτιαχνε ο μπαμπάς του Καραμπάτη mdash έδειχνε την Ανάσταση του Χριστού διάφορα άλλα και τελείωνε ξετυλίγοντας μια μεγάλη Ελληνική σημαία οπότε χαλούσε ο κόσμος από τους πυροβολισμούς Φυσικά ήσαν κλειστές οι πόρτες για να μπορέσουν οι Σμυρνιοί να κρύψουν τα όπλα με τα οποία χαιρετούσαν την Ανάσταση του Κυρίου

Τη Δευτέρα του Πάσχα γινόντουσαν οι περίφημες παρτίδες όπως λέγαμε στη Σμύρνη τις εκδρομές Νομίζω ότι τις λέγανε παρτίδες διότι πήγαιναν στα περίχωρα της Σμύρνης τα οποία ήσαν με πολύ πράσινο και με πολλά δέντρα διότι στη Μικρά Ασία έπεφταν πολλές βροχές κατά τη διάρκεια της άνοιξης του φθινοπώρου και του χειμώνα Γεμίζανε οικογένειες φιλικές τα καλάθια τους με ότι ωραίο μπορούσε να φανταστεί κανείς κεφτέδες κοτολέτες που έμεναν από το αρνί που έσφαζαν για το Πάσχα τυριά και φυσικά όλα αυτά τα συνόδευαν με ωραία κρασιά και ούζο και στο τέλος κατέληγαν σε ωραία τραγούδια

Τα χωριά στα οποία γίνονταν αυτές οι φιλικές εκδρομές ήσαν γύρω στη Σμύρνη προς το εσωτερικό Ήταν ο Μπουτζάς ήταν ο Μπουρνόβας ήταν ο Κουκλουτζάς ήταν το Μερσινλί ήταν το Μπουρνάμπασι και διάφορα άλλα χωριά Σ αυτά οι περισσότεροι πήγαιναν με τις ιδιωτικές άμαξες Διότι όπως τώρα έχουμε τα αυτοκίνητα τότε η κάθε εύπορη οικογένεια είχε τη δική της άμαξα Αλλά ταυτόχρονα υπήρχαν και δύο σιδηροδρομικές γραμμές οι οποίες βοηθούσαν προς αυτά Ένα άλλο ωραίο χωριό στο οποίο πήγαιναν ήταν και το Σερντίκιο Επίσης και το Μπαλαντζίκ Ορισμένα από αυτά τα χωριά είχαν τουρκικά ονόματα ενώ στην πραγματικότητα ήσαν όλα ελληνικοί αμιγώς συνοικισμοί Δεν υπήρχε εκεί ούτε ένας Τούρκος

Και μια που μιλούμε για τις ημέρες του Πάσχα ας μιλήσουμε και για τις προετοιμασίες που έκαναν οι νοικοκυρές οι Σμυρνιές

Έπρεπε κατ αρχήν να τριφτούνε τα μπακίρια του σπιτιού Τα μπακίρια ήσαν ωραία φτιαγμένα χάλκινα σκεύη τα οποία είχαν μάλλον διακοσμητικό χαρακτήρα παρά ήσαν χρησιμοποιήσιμα Στόλιζαν το επάνω συνήθως μεγάλο ράφι της κουζίνας το οποίο πλαισιωνόταν επίσης από ειδικά χάρτινα στολίδια Τα μπακίρια είχαν διάφορα σχήματα στρογγυλά μισοστρόγγυλα επιμήκη και πλακί Το πλακί ήταν σκεύος ολοστρόγγυλο χαμηλό Επίσης μαζί με τα χάλκινα σκεύη έπρεπε να τριφτούν και τα μαγκάλια τα οποία ήσαν επίσης από χαλκό Επειδή δεν υπήρχαν ακόμα τότε καλοριφέρ τα περισσότερα σπίτια

Digitized by 10uk1s

εθερμαίνοντο από ωραία κατασκευασμένα χάλκινα μαγκάλια

Επίσης υπήρχε και ένα είδος μαγκαλιών τα λεγόμενα ταντούρια τα οποία ήσαν ξύλινα τραπέζια Είχαν στη μέση τρύπα για να μπαίνει το σκεύος με τα κάρβουνα και για να μην καίγεται το ξύλο είχε από πάνω μπρούντζο με διάφορα καρφιά τα οποία είχαν ωραίους συνδυασμούς Τα χάλκινα μαγκάλια όπου άναβαν καλά τη φωτιά έξω από το δωμάτιο για να αποφύγουν δηλητηρίαση από το διοξείδιο του άνθρακα είχαν ωραιότατα καπάκια με χέρια από μπρούντζο για να υπάρχει αντίθεση χρωματική διότι τα μεν χάλκινα ήσαν κόκκινα τα δε χέρια από μπρούντζο ήσαν κίτρινα και από πάνω υπήρχε ένα σαν πουλί για το σκέπασμα

Μετά ερχόταν η σειρά της καθαριότητας του σπιτιού Έπρεπε οι κοπέλες του σπιτιού να τρίψουν τα πατώματα με αλισίβα αλισιά όπως τη λέγαμε εις την οποία μέσα έριχναν και λίγη βρωμούσα Η βρωμούσα είναι η σημερινή χλωρίνη Τα πατώματα ετρίβοντο με ειδικές βούρτσες οι οποίες αντί για τρίχες είχαν σκληρά δόντια από ένα είδος χόρτου Έπρεπε το πάτωμα να τριφτεί και να γυαλιστεί τόσο πολύ ώστε να γυαλίσει σαν φλουρί

Μετά έπρεπε να τριφτούν οι αυλές του σπιτιού Αυλές στη Σμύρνη λέγαμε τις εισόδους Το χωλ το λεγόμενο το οποίο ήταν στρωμένο κατά κανόνα με ωραία άσπρα μάρμαρα Σ αυτό το διάστημα τα παιδιά αγόρια κορίτσια παίζανε έξω εις τους κήπους ή εις τους δρόμους διότι τότε ευτυχώς δεν είχαν εφευρεθεί τα αυτοκίνητα γυρίζοντας και θορυβώντας με τις περίφημες ροκάνες (και όσο πιο μεγάλη ροκάνα είχε το κάθε παιδί ήταν το πιο ενθουσιασμένο∙ οι ροκάνες από ξύλο δημιουργούσαν πολύ μεγαλύτερο θόρυβο παρά οι άλλες) και τραγουδούσαν

Βάγιο Βάγιο το Βαγιό τρώμε ψάρι και κολιό και την άλλη Κυριακή τρώμε το παχύ αρνί

Και μια και μιλάμε για αρνί από τη Μεγάλη Δευτέρα άρχιζε η αγορά των αρνιών τα οποία θα εθυσιάζοντο για το τραπέζι του Πάσχα Ο κάθε αρραβωνιαστικός έπρεπε να στείλει στην καλή του το πιο ωραίο αρνί το πιο καθαρό το πιο στολισμένο σαν νύφη

Επίσης ο κάθε πατέρας θα έπαιρνε το καλύτερο αρνί για την οικογένειά του Εμείς τα παιδιά τους βάζαμε κολλάρο στο λαιμό και με ένα σχοινί τα γυρίζαμε στους δρόμους γύρω από το σπίτι μας και τα αρνιά μας αυτά τρώγανε χασίλι Το χασίλι ήταν δεμάτια από φρέσκια βρώμη ή από τριφύλλι

Αλλά όταν τη Μεγάλη Παρασκευή ακουγόταν η τραγική φωνή του σφάχτη laquoΠοιος έχει αρνιά για σφάξιμο προβιές για πούλημαraquo άρχιζε το κρυφό κλάμα μας διότι εν τω μεταξύ το είχαμε αγαπήσει το αρνάκι

Τη Μεγάλη Πέμπτη μαζί με το βάψιμο των αυγών άρχιζε και το ζύμωμα της ζύμης από την οποία θα γίνονταν τα περίφημα σμυρναίικα τσουρεκάκια

Ξέχασα να σας πω ότι την εβδομάδα προ των Βαΐων την προ του Λαζάρου οι μητέρες μας μάς έκαναν ένα είδος κούκλες από ψωμί με λίγη μαστίχα μέσα και λίγη ζάχαρη διότι δεν έπρεπε να φάμε ούτε γάλα ούτε τυρί Αυτά τα ψωμάκια που τους έδιναν σχήμα κούκλας ήσαν τα περίφημα Λαζαράκια όπως τα λέγαμε

Digitized by 10uk1s

Τη Μεγάλη Παρασκευή η περιφορά των Επιταφίων και επί τουρκοκρατίας ακόμα γινόταν έξω από τον περίβολο των ναών μας και οι Επιτάφιοι περνούσαν από πολλούς δρόμους της Σμύρνης Εις αυτή την περίπτωση υπάρχει και ένα μελανό σημείο Όταν συναντιόνταν οι Επιτάφιοι της Αγίας Αικατερίνης και του Αγίου Δημητρίου που ήσαν γειτονικές συνοικίες επέμενε η ομάδα του κάθε Επιταφίου να περάσει διότι συναντιόνταν μετωπικώς Να υποχωρήσει η μία ομάδα για να περάσει η άλλη Επειδή όμως αυτό εθεωρείτο μειωτικό για τους νταήδες της εκάστοτε συνοικίας κατέληγε σε καβγά με αποτέλεσμα πολλές φορές να ανατρέπονται και οι Επιτάφιοι Φυσικά όταν έγινε η κατοχή της Σμύρνης από τους Έλληνες υπήρξε και κανονική αστυνόμευση οπότε σταμάτησε αυτό το άτοπο εις βάρος της Εκκλησίας μας

Πιο πριν μιλήσαμε για το αρνί που έστελναν τις παραμονές του Πάσχα οι αρραβωνιασμένοι στην καλή τους Αλλά υπήρχε και μία άλλη κατηγορία των ερωτευμένων οι οποίοι δεν είχαν επισημοποιήσει ακόμα το δεσμό τους και δεν είχαν εκδηλώσει επισήμως στις οικογένειες τα αισθήματά τους Αυτοί κατέφευγαν στις λεγόμενες στη σμυρναϊκή διάλεκτο laquoπατινάδεςraquo mdash καντάδες για να εκδηλώσουν τα αισθήματα προς την καλή τους Ο συνήθης τρόπος των καντάδων αυτών ήταν να προηγείται μία άμαξα μέσα εις την οποία θα υπήρχαν τα όργανα και οι τραγουδιστάδες Η συνήθης σύνθεση των οργάνων ήταν οπωσδήποτε ένα σαντούρι ένα βιολί και μία κιθάρα Από πίσω ακολουθούσε η άμαξα με τον ερωτευμένο και την παρέα του Πήγαιναν κάτω από τα παράθυρα ή από το μπαλκόνι της καλής τους και άρχιζαν να εκδηλώνουν με τραγούδια τα αισθήματά τους Αν όμως γίνονταν αρκετά οχληροί ή οι γονείς ή τα αδέλφια της καλής δεν τους ήθελαν να εκδηλώνουν τα αισθήματά τους και με κάποιο τρόπο να εκτίθεται η κοπέλα στη γειτονιά προσπαθούσαν να τους απομακρύνουν Εάν όμως αυτοί ήσαν επίμονοι και δεν φεύγανε καμιά φορά εδέχοντο το περιεχόμενο του δοχείου της νυκτός στο κεφάλι

Αυτά ως προς τους έρωτες των ανδρωθέντων Εμείς που ήμαστε τότε νεαροί δεκαπέντε δεκάξι δεκαεπτά ετών είχαμε μία ωραία συντροφιά Ήταν ο Κώστας Σαριδάκης ο Κώστας Μιχαηλίδης ο Βασίλης Γαβριηλίδης ο Ηρακλής Παύλου εγώ και κάνα δυο ακόμα φίλοι Δυστυχώς όλοι αυτοί είναι πλέον μακαρίτες Και ο μόνος επιζών είμαι εγώ

Ο Κώστας Σαριδάκης ο οποίος ήταν λίγο μεγαλύτερος από μένα έμεινε αιχμάλωτος των Τούρκων στη Σμύρνη και δεν ξαναήρθε στην Ελλάδα Ήταν ο πιο καλλίφωνος από την παρέα μας Γυρίζαμε λοιπόν έξω από τα σπίτια των κοριτσιών μας τραγουδώντας και με αυτό τον τρόπο εκδηλώναμε τα αισθήματά μας Αλλά ξεφεύγανε και αυτά καμιά φορά κρυφά από το σπίτι και πηγαίνανε και κάνανε το λεγόμενο κόρτε σε καμιά σκοτεινή γωνιά σε κανένα απόμερο δρομάκι φυσικά πάντοτε κοντά στο σπίτι

Το κόρτε ήταν πιο πολύ ρομαντικό Μόλις τολμούσαμε να πιάσουμε κανένα χεράκι και το πολύ πολύ κανένα κλεφτό φιλί

Εγώ τότε είχα σύνδεσμο με μία κοπέλα που την έλεγαν Όλγα και η οποία φυσικά δεν ζει και αυτή Τις Κυριακές όλη η συντροφιά με τις κοπέλες μας πηγαίναμε στον laquoΦοίνικαraquo Ο laquoΦοίνικαςraquo ήταν ένας λαϊκός κινηματογράφος πίσω από την Αγία Αικατερίνη Τον λέω λαϊκό διότι ήταν μέσα στη συνοικία και τα εισιτήρια φυσικά ήσαν ανάλογα με τις δυνατότητες του χαρτζιλικιού που παίρναμε

Ανεβαίναμε και καθόμαστε στον εξώστη κλέβοντας πού και πού κανένα χαδάκι ή κανένα φιλάκι Όλα αυτά όμως τα ανέτρεψε η φωτιά και χάθηκαν τα ίχνη όλων των κοριτσιών Φυσικά η συντροφιά μας εκτός από τον μακαρίτη τον Σαριδάκη που είπα ξανασυστήθηκε εδώ και όταν είχαμε ευχέρεια μαζευόμαστε στο Ζάππειο και τρώγαμε καμία πάστα

Ο μόνος από όλους ο πιο τσιγκούνης ήταν ο Βάσος Γαβριηλίδης ο οποίος μας έλεγε laquoπηγαίνετε φάτε

Digitized by 10uk1s

την πάστα σας και πέστε να φέρει και ένα ποτήρι νερό παραπάνωraquo και ερχόταν λίγο αργότερα για να αποφύγει το έξοδο της πάστας

Στη Σμύρνη κυκλοφορούσαν διάφοροι τύποι οι οποίοι με τα φερσίματά τους και με τον τρόπο τους έσπαζαν τη μονοτονία και διασκέδαζαν με κάποιο τρόπο τους ανθρώπους

Ένας από αυτούς ήταν ο Στέφανος Ο Στέφανος ήταν πλανόδιος μικροπωλητής ψιλικών και διαφόρων φω‐μπιζού και εξαρτημάτων για τις γυναίκες Ήταν πάντοτε ντυμένος παρδαλά για την εποχή του και τα περισσότερα είδη που πουλούσε τα καρφίτσωνε επάνω στα ρούχα του στο σακάκι του εκτός φυσικά από τη βιτρίνα την οποία είχε Γι αυτό όταν οι κυρίες έβλεπαν καμία από τις φίλες η οποία ήταν ντυμένη πολύ χτυπητά και φορούσε πολλά κοσμήματα κουτσομπολεύοντας την αποκαλούσαν Στέφανο

Ένας άλλος τύπος ήταν ο πλανόδιος βιβλιοπώλης ο οποίος γύριζε στη γειτονιά φωνάζοντας laquoΈχω βιβλία διάφορα Ο Ερωτόκριτος και η Αρετούσα και η Αρετή θριαμβεύουσα Έχω ημερολόγια και ημεροδείκτες Κάθε φύλλο και μία ιστορίαraquo Φυσικά είχε και άλλα βιβλία τα οποία ήσαν σε δυο τρεις τσάντες που άλλες κρέμονταν στην πλάτη του άλλες εμπρός του και κρατούσε και δύο εις τα χέρια Διαλαλούσε δηλαδή τους laquoΑθλίουςraquo του Βίκτορος Ουγκώ τη laquoΜανόν Λεσκώraquo τα laquoΜυστήρια των Παρισίωνraquo το laquoΕκείνη δεν απήντησεraquo και τα en vogue βιβλία εκείνης της εποχής τα οποία εδιάβαζαν οι ρομαντικές δεσποινίδες και ανελύοντο σε δάκρυα από συμπάθεια για τα πάθη των πρωταγωνιστών

Ένας άλλος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας Αυτός ήταν μικροαπατεώνας Είχε ένα ιδίωμα και ένα προτέρημα να κλέβει τα σκυλιά τα ιδιωτικά από τα σπίτια Εξεβίαζε τους ιδιοκτήτες των σκυλιών να του δίδουν ένα επίδομα μηνιαίο για να μην τους κλέψει το σκυλί τους Εάν δεν το έδιναν το έκλεβε το σκυλί του άλλαζε το χρώμα και το ξαναπουλούσε

Μεταξύ των θυμάτων ήταν και ο θείος μου ο Τσιντσίνης ο οποίος είχε ένα θηλυκό σκυλί που το υπεραγαπούσε τη Λίντα Ερχόταν ο Τσουρτσούρας και έπαιρνε κάθε μήνα το μηνιάτικό του Ήταν δηλαδή νονός με τη σημερινή έκφραση Εκτός αυτού όμως είχε και άλλες τρελές ιδιότητες Τρελά φερσίματα

Ένα βράδυ μπήκε μέσα εις το laquoΚαφέ Φώτηraquo το οποίο ήταν γεμάτο από άντρες φυσικά κρατώντας ένα ζεύγος κέρατα ταύρου και άρχισε και φώναζε laquoΠοιος θέλει ένα ζευγάρι κέραταraquo Επειδή όλοι γελούσαν και δεν απαντούσαν αυτός τους λέει laquoΑ έχετε όλοι κέρατα και γι αυτό δεν χρειάζεστε να αγοράσετε άλλαraquo

Ένας άλλος τύπος που εμείς τότε τα μικρά παιδιά την υπεραγαπούσαμε ήτανε γυναίκα Ήταν μια υψηλόκορμη αραπίνα η οποία επάνω στο κεφάλι της κρατούσε έναν πελώριο ταβλά μέσα εις τον οποίο είχε διάφορα σχετικά για παιδάκια Μεταξύ αυτών είχε τσεμπλεμπούδες σκέτες ωραίες ζεστές και φρεσκοψημένες είχε τσεμπλεμπούδες με γύρω γύρω ζαχαρωτά είχε φιστίκια αράπικα καθαρισμένα και φιστίκια αράπικα ακαθάριστα Είχε γλυκά τα καμπίσια που λέγαμε δηλαδή σαν τσιγάρο από ζάχαρη φτιαγμένο σε διάφορα χρώματα Αυτή ήταν όπως είπα η αγαπημένη μας διότι αν ήταν σε καλή διάθεση η μητέρα μας και ξόδευε κάτι μας έπαιρνε και ένα γλυκό

Την εποχή που μιλάμε μια κοπέλα στη Σμύρνη για να θεωρείται όμορφη έπρεπε να έχει άσπρο λείο δέρμα πλούσια μαλλιά και αρκετά κιλάκια Έπρεπε να έχει στήθος μπόλικο και ποπό αρκετό Γι αυτό

Digitized by 10uk1s

τότε φορούσαν κορσέδες με μπαλένες τους οποίους έσφιγγαν τραβώντας τα κορδόνια για να δημιουργηθεί μέση δαχτυλίδι και να ξεπεταχτούν τα υπόλοιπα μέλη του σώματος

Επίσης έπρεπε να έχει και πολλά μαλλιά Γι αυτό εάν οι κυρίες δεν είχαν πολλά μαλλιά έβαζαν στο κεφάλι μέσα από τα μαλλιά τους το λεγόμενο μπουμπάρι το οποίο ήταν φτιαγμένο από μαλλιά του ιδίου χρώματος με τα δικά τους και πάνω σ αυτό ετύλιγαν τα δικά τους ώστε να φαίνεται ότι έχουν πλούσια μαλλιά Εάν ο ποπός τους δεν ήταν αρκετά πλούσιος και αρκετά πεταχτός κάτω από τον κορσέ έδεναν ένα είδος μαξιλαράκι το οποίο το ονόμαζαν τουρνέ

Από τα γλυκά της αραπίνας εκείνο που προτιμούσαμε από όλα ήταν ένα είδος που το λέγανε φιστικάτο Ήταν καραμελέ είτε από μέλι είτε από ζάχαρη και παραγεμισμένο με φιστίκια αράπικα

Ξεσηκωμός στο σπίτι και μεγάλη χαρά για μένα και για τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη ήταν όταν επρόκειτο να έρθει να μείνει μερικές μέρες μαζί μας η νενέ Σοφί mdash η γιαγιά Σοφία η μητέρα του πατέρα μας Τη γιαγιά Σμαράγδα τη νενέ ντουντού δηλαδή τη γιαγιά από μέρους της μητέρας μου δεν τη γνώρισα διότι πέθανε όταν ήμουνα πολύ μικρός Όταν λέω ξεσηκωμός στο σπίτι εννοώ ότι έπρεπε να καθαριστούν να είναι όλα τέλεια μην τυχόν το μάτι της πάρει κάτι ανώμαλο

Έπρεπε να ζυμωθεί το ζυμάρι διότι θα έκανε φιδέ Φιδέ κάνανε τρίβοντας το ζυμάρι στα κόσκινα επάνω για να στεγνώσει και ήταν ένα από τα πιο αγαπημένα φαγητά μας Για εμάς τα παιδιά η χαρά ήτανε ότι το βραδάκι αφού τελειώναμε τα μαθήματά μας θα μαζευόμαστε γύρω στη γιαγιά και γύρω στο ταντούρι με τη φωτιά όπου στη χόβολη ψήναμε και κανένα κάστανο περιμένοντας ν αρχίσει να μας λέει παραμύθια Να μας πει την Κοκκινοσκουφίτσα να μας πει τους Επτά νάνους να μας πει για τη Σταχτομπούτα για το Μαγεμένο βασιλόπουλο για τον Δράκο που φύλαγε το νερό και άλλα

Επίσης παίζοντας μαζί με τη γιαγιά λέγαμε αινίγματα Με αυτό τον τρόπο εδούλευε και λίγο το μυαλό μας Μερικά από τα αινίγματα που λέγαμε τότε τα θυμάμαι Ένα από όλα έλεγε

Μακρύς μακρύς καλόγερος και πίτα το κεφάλι του Τι είναι

Εάν δεν το βρίσκαμε το εξηγούσε η γιαγιά Ήτανε το ξύλινο φτυάρι του φούρναρη το οποίο είναι πολύ μακρύ και εμπρός είναι τετράγωνο Με αυτό φουρνίζανε τα ψωμιά στους τότε φούρνους και με αυτό φυσικά τα ξεφουρνίζανε

Ένα άλλο αίνιγμα ήταν

Χίλιοι μύριοι καλογέροι σ ένα ράσο τυλιγμένοι Τι είναι

Το καρπούζι και οι μαύροι σπόροι αντιπροσώπευαν τους καλόγερους

Είχαμε και ένα που λέγαμε για το οποίο κοκκινίζαμε και ντρεπόμασταν Και εγώ ντρέπομαι που θα σας το πω αλλά ας γελάσουμε

Βουργούλακας κατρακυλά ανάμεσα σε δυο βουνά Τι είναι

Digitized by 10uk1s

Η ακαθαρσία η σκληρή που βγαίνει από τον ποπό

Η νενέ Σοφί ως μόνιμη κατοικία είχε το σπίτι της θείας μου της Τσιντσίνη Η νενέ Σοφί όπως προείπα είχε αποκτήσει τρία παιδιά Δυο αγόρια και ένα κορίτσι Τον θείο μου Παναγιώτη τον πατέρα μου και τη θεία μου Αναστασία Έμενε δε με τη θεία μου Αναστασία διότι ήταν αρχοντόσπιτο Εμείς είχαμε μόνο μία υπηρέτρια ενώ η θεία μου είχε τρεις υπηρέτριες εκτός από τον σωφέρ τους αμαξάδες καπετάνιο για το κότερο τζόκεϋ για τα άλογα κτλ Όπως προείπα ο θείος μου ήταν πάρα πολύ πλούσιος Αλλά η νενέ Σοφί κατά καιρούς επεσκέπτετο και το δικό μας σπίτι διότι υπήρχαμε εμείς τα εγγονάκια της Στον θείο μου τον Παναγιώτη δεν πήγαινε διότι εκείνος αν και παντρεύτηκε δυο φορές δεν απέκτησε ποτέ του παιδιά

Στη Σμύρνη ήταν έθιμο και εθεωρείτο πολύ φυσικό οι ηλικιωμένοι άνθρωποι και συνήθως οι χήρες διότι οι άντρες πεθαίνανε πολύ πιο πριν να πήγαιναν να ζήσουν τα χρόνια που τους έμεναν κοντά στις κόρες τους Και αν υπήρχαν αγόρια κατά καιρούς επεσκέπτοντο και τα σπίτια των γιων τους και των νυφάδων τους

Η γιαγιά μου η Σοφί όπως σας είπα ερχόταν σε εμάς για να μείνει μερικές μέρες και να αλλάξει λίγο περιβάλλον Η ανατροφή των παιδιών εγένετο με βάση και με σεβασμό προς τη θρησκεία Έπρεπε τα παιδιά να εκκλησιάζονται τακτικά και απαραιτήτως να πηγαίνουν με τον πατέρα προπαντός κάθε Κυριακή στην εκκλησία Δυο ή τρεις φορές το χρόνο έπρεπε να μεταλαμβάνουν Όταν επρόκειτο να μεταλάβουν αποβραδίς εγένετο μπάνιο φοβερό αλλαγή εσωρούχων κόψιμο νυχιών προσευχή για να πάρουν συγχώρεση από τον Θεό Και τη μέρα που μεταλαβαίνανε έπρεπε να μη φτύσουν χάμω όλο το εικοσιτετράωρο για να μη μολυνθεί η Αγία Κοινωνία πέφτοντας στο χώμα

Όταν μικρά παιδιά βλέπαμε κάπου πεταμένο κάτω κανένα κομματάκι ψωμί έπρεπε να τρέξουμε να το μαζέψουμε να το φιλήσουμε και να το προφυλάξουμε σε μια γωνιά ώστε να μην πατηθεί διότι το ψωμί εθεωρείτο ιερό είδος

Όταν συναντούσαμε κανέναν παπά έπρεπε να τρέξουμε με σεβασμό να του φιλήσουμε το χέρι

Προηγουμένως είχα πει ότι στη Σμύρνη οργίαζαν οι προπαγάνδες Προπαντός οι ξένες θρησκείες Δηλαδή οι καθολικοί και οι προτεστάντες προσπαθούσαν να προσηλυτίσουν παιδιά έχοντας σχολεία εις τα οποία η παιδεία ήταν δωρεάν Γι αυτό είχε δημιουργηθεί η εντύπωση ότι όταν μικροί συναντούσαμε ξένο παπά ξένης δηλαδή θρησκείας παπά αυτό εθεωρείτο προμήνυμα ότι μπορούσε να μας τύχει κανένα κακό και για να αποφύγουμε αυτό το κακό έπρεπε να χαϊδέψουμε τα γεννητικά μας όργανα Ήταν τόσο εμποτισμένη μέσα μας αυτή η ιδέα της κακοτυχίας που έφερναν οι ξένοι παπάδες ώστε θα σας διηγηθώ και κάτι που μου έτυχε εμένα την τελευταία χρόνια το 22 πριν γίνει η Καταστροφή όταν δίναμε εξετάσεις για την Τετάρτη Γυμνασίου στο τότε Αρμοστειακό γυμνάσιο

Είχαμε μαθηματικά εις τα οποία δεν ήμουν καθόλου δυνατός Αυτά θα τα πω για να δούμε ότι οι προλήψεις δεν ήσαν καθόλου λογικές Εκεί λοιπόν που πήγαινα προς το σχολείο τρομαγμένος γιατί φοβόμουνα ότι δεν θα τα κατάφερνα στα μαθηματικά είδα μπροστά μου ένα φραγκόπαπα Μόλις τον είδα λέω laquoΠαναγία μου χάθηκα Δεν θα δώσω εξετάσεις και θα τα αφήσω να είμαι επανεξεταστέος το Σεπτέμβρηraquo Και γύρισα να πάω πίσω προς το σπίτι Μόλις έκανα όμως μερικά βήματα συνάντησα τον καθηγητή μας των Ελληνικών τον κ Κωνσταντινίδη ο οποίος αμέσως μου λέει laquoΠου πας Κατραμόπουλεraquo Λέω laquoΚύριε καθηγητά ξέχασα να πάρω κόλλα διαγωνισμού και πάω στο περίπτερο να πάρωraquo laquoΑ ωραία Θέλω και εγώ να πάρω καραμέλες Πάμε μαζίraquo Οπότε υποχρεώθηκα να πάω στο σχολείο και να δώσω εξετάσεις Ε λοιπόν ο παπάς αντί γρουσουζιά μου έφερε γούρι Το θέμα των

Digitized by 10uk1s

μαθηματικών που μας έβαλε ήταν και εύκολο και κάτι που το ήξερα πολύ καλά Έτσι πήρα 9 λίαν καλώς στα μαθηματικά παρ όλο που φοβήθηκα τη γρουσουζιά του φραγκόπαπα

Το γυμνάσιο που ανέφερα πριν ότι φοιτούσα της Αρμοστείας ήτανε στο Φαρδύ της Ευαγγελίστριας Και όπως έχω πει και προηγουμένως τα τοπωνύμια της Σμύρνης εδηλούντο αναλόγως με την εκκλησία που ήταν στην περιφέρεια Εκτός όμως αυτού εις την εμπορική ζώνη της Σμύρνης υπήρχαν τοπωνύμια τα οποία αναφέροντο εις τη συγκέντρωση των ειδικών μαγαζιών που ασχολούντο με το εμπόριο Και είχαμε τα Γυαλιάδικα όπου επωλούντο κρύσταλλα κτλ τα Σιδεράδικα που είχαν είδη για σπίτια για οικοδομές και εν γένει χρήσιμα για το νοικοκυριό

Ένα μεγάλο και ονομαστό μαγαζί σ αυτή την περιφέρεια ήτανε του Μαύρου ιδιοκτησία Νικολαΐδη Ήταν τα Γουρουνάδικα δηλαδή όπου επωλείτο χοιρινό κρέας και τα παράγωγα του χοιρινού Διότι όπως είναι γνωστό οι Τούρκοι απηγορεύετο από τη θρησκεία τους να τρώνε χοιρινό κρέας και γι αυτό τα μαγαζιά που πουλούσαν χοιρινά κρέατα ήσαν πολύ απομακρυσμένα από την αγορά που είχε μοσχάρια και αρνιά Μια τέτοια όπως προαναφέραμε μεγάλη αγορά ήταν οι Μεγάλες Ταβέρνες στην οποία υπήρχαν πάρα πολλά κρεοπωλεία όπου μπορούσε να πάρει κανείς ωραία κρέατα

Επίσης ήταν τα Σερβετάδικα Τώρα γιατί τα λέγανε έτσι δεν ξέρω Ήταν τα Ταμπάκικα Ταμπάκικα ήταν εκεί όπου επεξεργάζοντο τα δέρματα

Επίσης ήταν και τα Κουμουτζίδικα Τα Κουμουτζίδικα ήταν της Μαντάμας το Χάνι Μέσα σ αυτό ήσαν κατά πλειονότητα χρυσοχοεία Εκτός από το δικό μας πλάγιά μας ήταν του κ Ευάγγελου Μανουσάκη του Μιχαλάκη Σωτηρίου του Πωλ Τας του Θεόδωρου Αδαμόπουλου Πλάγια μας ήσαν επίσης οι αδελφοί Κόρη και δύο τρεις άλλοι που μου διαφεύγουν τα επίθετά τους

Φυσικά υπήρχαν εκεί και ένα δυο άλλα είδη καταστημάτων Μεταξύ αυτών ήταν και το οδοντιατρείο των αδελφών Γκρανιέ οι οποίοι είχαν ένα είδος βιτρίνας όπου προέβαλλαν μασέλες οι οποίες με ένα ελατήριο ανοιγόκλειναν σαν να μασούσαν Θέαμα λίγο μακάβριο

Και μια που μιλάμε για χρυσοχοεία πρέπει να τονίσω μία σωβινιστική περίπτωση Όλοι οι αδαμαντοδέτες της Σμύρνης οι μουχλαϊτζήδες όπως τους λέγανε με την τουρκική λέξη ήσαν Αρμένιοι και δεν παίρνανε ποτέ υπάλληλο ή βοηθό άλλης εθνότητας παρά μόνο Αρμενίους για να κρατάνε κλειστό το επάγγελμα στα χέρια τους Στη γειτονιά μας δηλαδή εις τα Κουμουτζίδικα της Μαντάμας το Χάνι ήταν και ένας Αρμένης αδαμαντοδέτης περίφημος ο κ Βανέτσας Ήταν τεράστιος Χωρίς υπερβολή θα ζύγιζε πλέον των 150 κιλών και αυτό το θηρίο έκανε τόσο ωραία δουλειά και τόσο λεπτή που πολλοί ήρχοντο και από την Κωνσταντινούπολη ακόμη να φέρουν κοσμήματα για να τους εφαρμόσει τις πέτρες όχι μόνο εφαρμόζοντας αυτές αλλά σχεδόν κεντώντας το ίδιο το κόσμημα

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι ήσαν και στο Φραγκομαχαλά Μεταξύ αυτών οι αδελφοί Γεωργιάδη οι οποίοι ως αντιπρόσωποι του Κριστόφλ είχαν αρκετά ασήμια διότι ήταν εύκολη η εισαγωγή από την Ευρώπη επειδή οι τελωνειακοί δασμοί τότε στη Σμύρνη ήσαν υποτυπώδεις

Ήταν το κατάστημα του Ατζιτήρη με πλουσιότατη βιτρίνα Ο άνθρωπος αυτός κατεστράφη τελείως με την Καταστροφή Δεν μπόρεσε να εμφανιστεί πλέον εις την Ελλάδα και μάθαμε ότι όταν πέθανε έγινε έρανος για να τον θάψουν Ο άνθρωπος ο οποίος εθεωρείτο από τους πλουσιότερους χρυσοχόους

Επίσης ήταν ένας Φραγκολεβαντίνος ο Ρουτζιέρι ένας Αρμένης ο Μινασιάν και εις τον δρόμο αυτό το 1873 μετά βεβαιότητος και εις τον αριθμό 57 εμφανίστηκε για πρώτη φορά σίγουρα η φίρμα

Digitized by 10uk1s

laquoΚατραμόπουλοιraquo Ευρέθηκε ένα κουτάκι το οποίο μας προσέφερε μία παλιά μας πελάτισσα και το οποίο αναφέρει το εξής laquoΠ Κατραμόπουλοςraquo mdashήταν ο θείος μουmdash laquoκαι Σίαraquo mdash ήταν ο πατέρας μου laquoΟδός Ευρωπαϊκή αριθμός 57raquo Οι δικοί μου από εθνικισμό από σωβινισμό δεν ήθελαν να αναφέρουν τη λέξη Φραγκομαχαλάς και γι αυτό αναφέρουν laquoοδός Ευρωπαϊκήraquo Και από κάτω laquoΣμύρνη 1873raquo

Λοιπόν για να αναφέρεται το κουτάκι στο 1873 δεν θα πει ότι εκείνη τη χρονιά άνοιξε για πρώτη φορά το χρυσοχοείο μας Τουλάχιστον θα πρέπει να πάμε τρία χρόνια πίσω Επομένως στο 1870 Από την Ευρωπαϊκή οδό νούμερο 57 μετεφέρθη κατόπιν το κατάστημά μας εις της Μαντάμας το Χάνι που προανέφερα και η φίρμα πλέον ήταν laquoΑδελφοί Κατραμόπουλοιraquo Όχι laquoΠ Κατραμόπουλος και Σίαraquo πλέον

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι πάντοτε Έλληνες ή το πολύ Αρμεναίοι ή Φραγκολεβαντίνοι ήσαν εις το λεγόμενο Τσαρσί δηλαδή κοντά εις την τουρκική συνοικία Μεταξύ αυτών ήταν και ο κ Παπαδόπουλος ο περίφημος Μαστρογιάννης ο οποίος έκανε και εμπόριο πολυτίμων λίθων Λέγεται ότι ήταν τόσο πλούσιος ώστε τις πέτρες τα διαμάντια ή τα μπρουγιάν ή τα ρουμπίνια δεν τα είχε στις λεγόμενες ποσέτες δηλαδή στα χάρτινα περιτυλίγματα αλλά σε ολόκληρα τσαντάκια ή γρουμπάκια από δέρμα και όταν ζήταγες να αγοράσεις ένα διαμάντι σου άνοιγε σε ένα πιάτο μια ολόκληρη στοίβα από πολύτιμες πέτρες Και αυτός κατεστράφη τελείως με τη φωτιά και δεν ξαναφάνηκε εις τον ορίζοντα της εδώ Ελλάδας

Και μια που μιλάμε για τον Φραγκομαχαλά την Ευρωπαϊκή οδό όπως τη χαρακτήρισαν λίαν σωστά και λίαν χαρακτηριστικά σ αυτό το δρόμο υπήρχαν ωραιότατα μαγαζιά με πολύ πλούσια είδη και ποικιλίες εμπορευμάτων για τις κυρίες Μεταξύ αυτών υπήρχαν και υποκαταστήματα μεγάλων μαγαζιών ευρωπαϊκών όπως ήταν το Μπον Μαρσέ ήταν του Σολάρι και άλλα

Ένα από τα ωραιότατα και πλουσιότατα πολυκαταστήματα του Φραγκομαχαλά ήταν του Ξενόπουλου Σ αυτό το κατάστημα μπορούσε κανείς να βρει ότι ήθελε Από ρούχα έτοιμα ευρωπαϊκά υφάσματα καπέλα γούνες ακόμα και έπιπλα Ήταν ένα πολύ μοντέρνο πολυκατάστημα σε τέσσερις ορόφους με πολύ πολύ πλούσιο και εκλεκτό εμπόρευμα Όπως είπα και πιο πριν οι δασμοί στη Σμύρνη πριν γίνει η Ελληνική κατοχή ήσαν υποτυπώδεις και έτσι μπορούσαν να εισάγονται εύκολα και πολύ φτηνά εμπορεύματα από την Ευρώπη

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο υπήρχαν και μερικά ονομαστά για τα είδη τους μαγαζιά όπως του Κοντορούση για παπούτσια του Παπαθωμά για γούνες του Μουτάφη για καπέλα του Γεωργιάδη για δαντέλες του Αλεξίου για έπιπλα

Επίσης υπήρχε και η Σαλ ντε Βαν όπου κάθε Κυριακή πρωί εγένοντο πλειστηριασμοί και πωλούσαν από όλα τα είδη Πίνακες κοσμήματα έπιπλα κτλ

Επίσης ήταν το περίφημο φαρμακείο του Μωραΐτη Στον ίδιο δρόμο δε ήταν και ένα ονομαστό ζαχαροπλαστείο η laquoΜυροβόλος Άνοιξηraquo Σ αυτό έχω να σας διηγηθώ ένα νόστιμο περιστατικό με τον περίφημο Τσουρτσούρα που ανέφερα προηγουμένως τον τύπο της Σμύρνης που έκλεβε τα σκυλιά

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου υπήρχε μεγάλη έλλειψη από μικρά κέρματα Έτσι πολλά μαγαζιά όταν επρόκειτο να δώσουν ρέστα και δεν είχαν ετύπωναν σε κάτι χαρτιά με τη σφραγίδα τους και ανέγραφαν το ποσό το οποίο αντιπροσώπευαν Μια μέρα είχε πάει στη laquoΜυροβόλοraquo ο Τσουρτσούρας και έφαγε λουκουμάδες κανταΐφια δεν ξέρω τι και αφού επλήρωσε

Digitized by 10uk1s

αντί ρέστα του δώσανε τέτοια χαρτάκια Στην απορία του που ρώτησε του απάντησαν ότι αυτά ισχύουν ως νόμισμα του καταστήματος

Μετά από λίγες μέρες πήγε πάλι ο ίδιος και αφού έφαγε του καλού καιρού εφώναξε το γκαρσόνι να πληρώσει και αντί πληρωμής έδωσε δικά του χαρτιά Στην απορία αυτών λέει laquoΓιατί τα δικά σας ισχύουν και τα δικά μου δεν ισχύουνraquo Τέτοιος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας

Επίσης ένα ονομαστό κατάστημα της Σμύρνης ήταν το laquoΑγγλοήστερνraquo Αυτό δεν ήταν στον Φραγκομαχαλά Ήταν σε έναν παράλληλο δρόμο Όλα του τα εμπορεύματα ήσαν προελεύσεως αγγλικής Εκεί μπορούσες να αγοράσεις έτοιμα ρούχα εγγλέζικα σκωτσέζικα καπαρντίνες παπούτσια

Επίσης εκτός από τα ωραία μαγαζιά του Φραγκομαχαλά που ανέφερα υπήρχαν και πολλά σε άλλα σημεία της Σμύρνης τα οποία ήσαν μάλλον χοντρικής πωλήσεως Πολλά από αυτά ανήκαν σε Αρμενίους οι οποίοι είχαν τα κεντρικά τους στο Λονδίνο και υποκαταστήματα στη Σμύρνη όπως ήταν του Ιπιρξιάν του Σιβρισαριάν του Εσαγιάν Γι αυτό υπήρχαν πολύ πλούσιοι Αρμεναίοι εις την Σμύρνη

Όταν μιλούσαμε πριν για τα χρυσοχοεία που ήσαν στης Μαντάμας το Χάνι μεταξύ των άλλων ανέφερα ότι πλάγια στο δικό μας ήταν ο κ Ευάγγελος Μανουσάκης Αυτός ήταν ένας πρωτοπόρος εις τις άτοκες δόσεις πωλήσεως τιμαλφών Είχε κατορθώσει να προσελκύσει το σύνολο των εργατριών που εργάζονταν στην επεξεργασία του καπνού τις καπνουλούδες όπως λέγαμε οι οποίες αγόραζαν χρυσά και πλήρωναν κάθε Σάββατο που έπαιρναν το βδομαδιάτικο πληρώνοντας με δόσεις Δηλαδή δούλευε τεφτεράκι Όταν ερχόταν το Σάββατο και κατέπλεε η πελατεία του κ Μανουσάκη επί ώρες μύριζε από καπνό ανεπεξέργαστο η γειτονιά μας διότι υπήρχαν στη Σμύρνη πάρα πολλές αποθήκες όπου εδούλευαν κοπέλες στην επεξεργασία του καπνού και μύριζαν φυσικά και αυτές Αυτός δε ο γείτονάς μας ο κ Μανουσάκης ο οποίος επέζησε και δούλεψε και αρκετά χρόνια εδώ στην Αθήνα είχε ένα φυσικό Εάν δεν κλείναμε εμείς το δικό μας μαγαζί δεν εννοούσε να κλείσει αυτός φοβούμενος φαίνεται μην του πάρουμε κανένα πελάτη

Ένα βράδυ συμφωνήσαμε με τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη και τον υπάλληλο που είχαμε τότε τον Σαββάκη να μην κλείσουμε νωρίς για να τον υποχρεώσουμε να μείνει και αυτός Και μείναμε ως τις δώδεκα τη νύχτα και αυτός δεν εννοούσε να κλείσει αν δεν φύγουμε εμείς

Και με την ευκαιρία της σημερινής μέρας μου τη χαρά που πήρα κάνοντας βέρες για την εγγονή μου τη Μαρίνα θυμήθηκα την ευχή που έδινε ο θείος μου ο Παναγιώτης σε όσους έκαναν βεργέτες βέρες κατά τους Αθηναίους παίρνοντάς τες από το μαγαζί μας Και έλεγε τότε laquoΚαλορίζικα και αμετάνιωταraquo

Και μια που μιλούμε για χρυσοχοεία θα κάνουμε ένα διαχωρισμό διακριτικό μεταξύ των χρυσοχόων του Φραγκομαχαλά και των χρυσοχόων του κατ εξοχήν δρόμου της χρυσοχοΐας της Μαντάμας το Χάνι

Οι χρυσοχόοι του Φραγκομαχαλά ήσαν μάλλον μεταπωληταί κοσμημάτων διότι όπως προανέφερα η εισαγωγή ειδών από την Ευρώπη στη Σμύρνη ήταν κάτι το εύκολο και δεν επιβαρυνόταν Δεν είχαν δηλαδή δικά τους εργαστήρια έφερναν τα περισσότερα είδη τους από το εξωτερικό και έκαναν παραγγελίες σε διαφόρους τεχνίτες της χρυσοχοΐας της Σμύρνης να κάνουν γι αυτούς κοσμήματα

Ένας από αυτούς που δούλευε για τους χρυσοχόους του Φραγκομαχαλά και προπαντός για τη φίρμα των αδελφών Γεωργιάδη ήταν όπως έμαθα εκ των υστέρων ο πατέρας μου Επειδή ο πατέρας μου είχε έξι παιδιά και ο θείος μου παρ όλο που παντρεύτηκε δύο φορές δεν απέκτησε παιδιά ήταν υποχρεωμένος να δουλεύει και να αποδίδει περισσότερο εις τον συνεταιρισμό για να έχει και

Digitized by 10uk1s

περισσότερα τραβήγματα Γι αυτό πολλά κοσμήματα τα οποία έφερναν τη φίρμα Γεωργιάδη ήσαν κατασκευές του πατέρα μου ο οποίος εθεωρείτο από τους καλύτερους τεχνίτες της Σμύρνης Διότι και καλός τεχνίτης ήταν αλλά και εφευρετικός

Από την Ευρώπη εισήγαν πολλά έτοιμα κοσμήματα ματ Όπως είναι γνωστό στη Σμύρνη δεν υπήρχε ηλεκτρισμός και επομένως δεν υπήρχαν τα κατάλληλα μηχανήματα για να δημιουργήσουν το ματ που λέγαμε

Ο πατέρας μου σκέφτηκε και έκανε μία δική του εφεύρεση πρωτόγονη αλλά αποδοτική Σκέφτηκε ότι τα χτυπήματα σε μία λεία επιφάνεια κοσμήματος δημιουργούν αυτό το είδος του ματ Γι αυτό φρόντισε και πήρε σπασμένα τζάμια τα οποία άλεσε και τα έκανε ψιλά σαν αλεύρι και στο σπίτι επάνω το δικό μας έκανε μία εγκατάσταση Δηλαδή στην ταράτσα εφήρμοσε ένα είδος υδρορρόης που από πάνω είχε ένα χωνί έριχνε μέσα αυτά τα τρίμματα των τζαμιών και πέφτανε με ορμή κάτω εκεί που βρισκόταν το κόσμημα και χτυπώντας το πολύ εδημιουργείτο ματ Αυτό δεν το ήξεραν αυτοί και έτσι ο πατέρας μου είχε μία πρόσθετη αμοιβή Μία πρόσθετη ενίσχυση στα οικονομικά του

Στο μαγαζί μας της Σμύρνης θυμάμαι ότι υπήρχαν αυτά τα σύνεργα Δηλαδή ένα μεγάλο χωνί ένα είδος υδρορρόης και κάτω ένα μεγάλο δοχείο σαν βαρέλι το οποίο υποδέχετο τα τρίμματα Έπειτα τα ξανάβαζαν σε έναν κουβά τα ξανανέβαζε ο μεγάλος μου αδελφός στην ταράτσα και τα ξανάριχνε

Επίσης υπήρχαν εκεί πολλά καλούπια για να κάνουμε κοσμήματα διότι τα κοσμήματα στη Σμύρνη όπως είπα ήσαν τα περισσότερα χειροποίητα Δεν υπήρχαν χυτόπρεσες και τέτοια

Επίσης το λιώσιμο του χρυσού γινόταν σε καμίνια με κάρβουνα Υπήρχε φυσερό από πάνω υπήρχε και καμίνι και έβαζαν το χρυσό σε χωνάκια που τα λέγαμε ποτάδες Όταν ο θείος μου επρόκειτο να λιώσει χρυσό εμένα η δουλειά μου ήταν να δουλεύω το φυσερό αφού προηγουμένως ανέβαινα και άνοιγα το πίσω παράθυρο του εργαστηρίου Ο τοίχος του έβλεπε στον περίβολο της εκκλησίας των Καπουκίνων που ήταν ιδιοκτησία του μαγαζιού μας

Επίσης στη Σμύρνη φυσικά δεν υπήρχε ούτε ωράριο ούτε συνδικάτα εργατών Ένας καλός τεχνίτης ήταν πάντα περιζήτητος και έβρισκε δουλειά εύκολα ενώ έναν τεμπέλη ή άχρηστο το αφεντικό είχε όλο το ελεύθερο να τον απολύσει χωρίς να έχει συνέπειες

Στη Σμύρνη στην ωραία πόλη της χαράς και της εργασίας (διότι στη Σμύρνη για να είσαι φτωχός έπρεπε να είσαι τεμπέλης) υπήρχε δουλειά για όλους Δεν εδικαιολογείτο άνθρωπος φτωχός εκτός αν ήταν τεμπέλης

Όπως μου είπε η μητέρα μου επειδή οι περισσότερες δουλειές και τα περισσότερα δώρα γίνονταν το Δεκέμβρη και την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και όχι των Χριστουγέννων όπως τώρα που φραγκέψαμε ο πατέρας μου εγκαθίστατο και κοιμόταν και τη νύχτα μέσα στο μαγαζί δουλεύοντας είκοσι ώρες το εικοσιτετράωρο Έπαιρνε το στρώμα του και το πάπλωμά του και κοιμόταν σε έναν καναπέ του μαγαζιού Μόνο κάθε Σάββατο πήγαινε σπίτι για να πλυθεί να καθαριστεί να αλλάξει ρούχα και αυτό όπως προανέφερα διότι ήταν υποχρεωμένος να συνεισφέρει περισσότερα λόγω των περισσοτέρων εξόδων που είχε με τη μεγάλη του οικογένεια

Τα δύο τρία τελευταία χρόνια προ της Καταστροφής ήσαν πολύ στη μόδα στη Σμύρνη τα βραχιόλια Τα περίφημα σμυρναίικα βραχιόλια Οι σαλίγκαροι τα τσατιά κτλ Αυτά όλα γίνονταν από χρυσό 22 καρατίων Δηλαδή λιώνανε απευθείας ή αγγλικές λίρες ή τουρκικές λίρες ή εικοσόφραγκα και έτσι

Digitized by 10uk1s

εγίνοντο αυτά τα ωραία σμυρναίικα βραχιόλια Αυτή η μόδα ήταν και ένα είδος σωτηρίας για τη μετέπειτα προσφυγιά διότι όσοι πρόσφυγες κατόρθωσαν και γλίτωσαν και έφεραν τα χρυσά τους εδώ πουλώντας τα μπόρεσαν να δημιουργήσουν τον πρώτο πυρήνα της εγκαταστάσεώς τους Φυσικά η έλευση των προσφύγων βοήθησε πολύ και την οικονομία της Ελλάδας Η αλήθεια είναι ότι οι Ελλαδίτες τρόμαξαν όταν είδαν το κύμα των προσφύγων φοβούμενοι ότι αυτό θα φέρει ανεργία και μεγάλη φτώχεια Αλλά όπως είπα και εγώ σε μία εκπομπή της τηλεόρασης για τη μαύρη επέτειο της καταστροφής της Σμύρνης οι πρόσφυγες ακούμπησαν μεν εις τον κορμό της μητέρας πατρίδος αλλά δεν ακούμπησαν ως παράσιτα αλλά ως μπόλια και εμπόλιασαν τον κορμό της Ελλάδος και γι αυτό πήγε πολύ μπροστά η Ελλάς Απόδειξη είναι η Μακεδονία Δεν ξέρω αν το ξαναείπα αλλά όσες φορές και να το πει κανείς δεν αρκεί Η εγκατάσταση των προσφύγων και προπαντός των Ποντίων εδημιούργησε ένα ωραίο στρώμα Ελλήνων εις τη Μακεδονία Και όχι μόνο ανεπτύχθη οικονομικώς και βιομηχανικώς αλλά διορθώθηκε και εθνολογικώς

Διότι πριν από την έλευση των προσφύγων με τις προπαγάνδες και με τις διώξεις πολλοί παρ όλο που ήσαν Έλληνες εις το αίσθημα ήσαν σλαβόφωνοι πράγμα που ενίσχυε τότε την προπαγάνδα της Βουλγαρίας που επιζητούσε να μας φάει τη Θεσσαλονίκη

Όπως είπα η έλευση των προσφύγων οι οποίοι ήσαν γυμνοί και δεν είχαν ούτε ρούχα ούτε ένα κρεβάτι να κοιμηθούν εβοήθησε πολύ την εθνική οικονομία Ήρθαν τότε και πολλά δολλάρια προπαντός από τους Αμερικανούς οι οποίοι ήσαν οι μόνοι που πραγματικά εβοήθησαν στην εγκατάσταση των προσφύγων και πολλές βιοτεχνίες μικρές εδούλεψαν και εξελίχθηκαν σε βιομηχανίες Διότι ερχόμενοι οι πρόσφυγες ήσαν υποχρεωμένοι να αγοράσουν από παπούτσια κάλτσες έως κρεβάτια έως μαχαιροπίρουνα έως πιάτα και εν πάση περιπτώσει το νοικοκυριό Οι δικές μας οι γυναίκες ήσαν προκομμένες και καθαρές Τις είπαν παστρικές με διφορούμενη έννοια Εμείς θα πάρουμε την καλή έννοια Ήσαν πράγματι παστρικές και νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς όπου η ζωή ήταν πρωτόγονη όπου δεν υπήρχε αποχέτευση και τα βρωμόνερα κυκλοφορουσανε μέσα στους δρόμους δεν εξεδηλώθη ποτέ καμία επιδημία λόγω της καθαριότητας την οποία κρατούσαν οι γυναίκες οι δικές μας εις τα σπίτια τους

Η άλλη διφορούμενη έννοια του παστρικές ήταν καλοαντρούδες Τραβούσαν τους άντρες τους Ελλαδίτες και θύμωναν οι κοπέλες διότι έχαναν τις ευκαιρίες Οι γυναίκες οι δικές μας ήσαν καλές μαγείρισσες καλές νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς με τις πρωτόγονες εγκαταστάσεις όπου έμεναν ολόκληρες οικογένειες σε μία παράγκα η οποία είχε ένα υποτυπώδες παραθυράκι μόλις εξοικονομούσαν κανένα κομματάκι πανί έφτιαχναν μία κουρτινουλα και μόλις βρίσκανε κανένα κουτί από κονσέρβα και λίγο χώμα κατόρθωναν και φύτευαν πότε ένα βασιλικό και πότε ένα γεράνι

Και όταν γύριζε ο άντρας κουρασμένος από το μεροκάματο έβρισκε πάντοτε στο σπίτι έτοιμο να τον περιμένει κάτι καλομαγειρεμένο Φτωχό μεν αλλά περιποιημένο Η δύναμη και το κουράγιο που έδωσαν οι γυναίκες της προσφυγιάς στους άντρες πρόσφυγες είναι βεβαιωμένα Χάρη εις την περιποίηση χάρη εις το κουράγιο που έδιναν κατορθώσαμε να κρατηθούμε στα πόδια μας

Ως απόδειξη θα φέρω ένα μικρό παράδειγμα Αυτή την εποχή υπάρχει μια πολύ μεγάλη βιομηχανία μπισκότων και ζυμαρικών οι αδελφοί Παπαδόπουλοι Οι γονείς αυτών είχαν εγκατασταθεί σε μία παράγκα στη Θεσσαλονίκη Η μητέρα τής οικογένειας εζύμωνε και έψηνε όλη μέρα κουλουράκια τα οποία ο πατέρας Παπαδόπουλος τα έπαιρνε σε έναν ταβλά στο κεφάλι του και έβγαινε και τα πουλούσε στους δρόμους

Ε λοιπόν τα παιδιά αυτής της οικογένειας μεγαλώνοντας με το παράδειγμα της εργατικότητος

Digitized by 10uk1s

κατόρθωσαν σήμερα να συναγωνίζονται ευρωπαϊκά είδη σαν τα δικά τους

Και μια και μιλήσαμε για την κακία της εκφράσεως laquoοι παστρικέςraquo ας μιλήσουμε και για το ειρωνικό laquoτι είχαμε και τι χάσαμεraquo Μπορεί μερικές απλοϊκές γυναικούλες προσφυγίνες να το είπανε καμιά φορά Αλλά είναι βέβαιο ότι και είχαμε και χάσαμε Είχαμε το παν και χάσαμε το παν σε μια στιγμή Εδώ μια ζημιά που γίνεται σε οιοδήποτε σπιτικό δηλαδή το να σπάσει ένα πιάτο ένα ποτήρι μας δημιουργεί μια κάποια στεναχώρια Φανταστείτε το βιος γενεών ολόκληρων να το αφήνεις έρμαιο στις αρπαγές των Τούρκων Να κλειδώνεις την πόρτα σου και να πετάς το κλειδί γιατί ξέρεις ότι δεν θα ξαναμπείς στο σπιτικό σου

Και για μεν τα σπίτια και τα μαγαζιά μας που καήκανε κατά κάποιο τρόπο το παίρνεις απόφαση Αλλά σκεφτείτε να έχεις ένα σπίτι ή μία ανθούσα επιχείρηση να την αφήνεις στα χέρια άλλων και να φεύγεις ξυπόλυτος και γυμνός με ένα μπογαλάκι μόνο στο χέρι γιατί δεν είχες τη δυνατότητα να πάρεις κάτι περισσότερο μαζί σου

Φυσικά και το σπίτι που μας φιλοξένησε μετά τη φωτιά του κ Ανέστη ένα αρχοντικό με τρία δωμάτια υποδοχής χωριστά το λίβινγκ την αυλή όπως τη λέγανε στη Σμύρνη με έξι υπνοδωμάτια επάνω με μία επίπλωση θαύμα διότι ο άνθρωπος αυτός ήταν καπνέμπορος καπνοπαραγωγός μάλλον και σταφιδοπαραγωγός με τεράστια κτηματική περιουσία και είχε κατορθώσει να δημιουργήσει μια καλή κατάσταση mdash και να ξέρει ότι αφήνει αυτό το σπίτι όπως είναι και φεύγει για να μην το ξαναδεί ποτέ

Το ίδιο συνέβη και με τον θείο μου Το σπίτι του Τσιντσίνη του θείου μου όπως προείπα κάηκε αλλά το εργοστάσιό του ο αλευρόμυλος ο οποίος ήταν ο καλύτερος των Βαλκανίων διότι με την ελληνική κατοχή σιγουρεύτηκε πλέον και καταξοδεύτηκε και ανανέωσε το σύνολο των εργαλείων του (και μάλιστα είχε φέρει ειδικό τεχνίτη από την Ελβετία διότι τα μηχανήματα ήσαν ελβετικά Αυτές τις λεπτομέρειες τις ήξερα διότι στο εργοστάσιο ήταν διευθυντής ο δεύτερος αδελφός μου ο Νίκος Είχαν φέρει όπως είπα ειδικό τεχνοκράτη από την Ελβετία τον κ Σενώ τον οποίο βρήκαμε μετά την Καταστροφή εις τους μύλους του Αγίου Γεωργίου Αυτός διοργάνωσε τους μύλους του Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι και επειδή γνωριζόταν με τον αδελφό μου τον Νίκο κατά την κατοχή πήγαμε και μας έδωσε μια μεγάλη ποσότητα αλεύρι) αυτό λοιπόν το τεράστιο εργοστάσιο το οποίο επειδή ήταν κοντά στην παραλία της Σμύρνης είχε δική του προβλήτα όπου επλεύριζαν τα πλοία που έφερναν αγγλικό κάρβουνο διότι το εργοστάσιο εργαζόταν με δική του κίνηση και ξεφόρτωνε κάρβουνα και φόρτωνε άλευρα για να κάνει εξαγωγή mdash αυτή την τεράστια περιουσία ο θείος μου την εγκατέλειψε και ήρθε εδώ αφού είχε χάσει και τον μοναχογιό του μαζί με τη θεία μου και αν δεν ήμαστε εμείς δεν θα είχε ούτε να κοιμηθεί πουθενά ούτε να φάει πουθενά

Σημειώστε ότι το 1948 που είχα πάει στη Σμύρνη πήγα και βρήκα το εργοστάσιο και ακόμα το 48 δηλαδή είκοσι έξι χρόνια αργότερα υπήρχε η επιγραφή laquoΙωάννης Ν Τσιντσίνηςraquo διότι το κτίριο ήταν τετραώροφο με τα γραφεία και οι Τούρκοι δεν είχαν την ευχέρεια να σβήσουν την επιγραφή

Το laquoτι είχαμε και το τι χάσαμεraquo είναι βέβαιο Διότι όπως είπα είχαμε το βιος μας είχαμε το σπιτικό μας είχαμε τη δουλειά μας είχαμε την προκοπή μας και όλα αυτά χαθήκανε σε μία ώρα μέσα σε μία κακιά στιγμή

Αυτά τα λίγα είχα να πω χωρίς να έχω ούτε τη μόρφωση ούτε την προπαρασκευή για να μάθουν τα παιδιά μου και τα εγγόνια μου λίγα πράγματα από την καημένη μας πατρίδα από τις ρίζες μας

Digitized by 10uk1s

laquoΒρισκόμουνα με μια φωτογραφική μηχανή στη σκάλα του σιδηροδρόμου της Πούντας και έπαιρνα φωτογραφίες βλέποντας τους ρακένδυτους Έλληνες στρατιώτες που προσπαθούσαν να φύγουν από τη Μ Ασία Έρχονται οι Τούρκοι Έρχονται οι Τσέτες Έτρεξα στο σπίτι μου από τα στενά για να πω στη μάνα μου ότι έληξε η ευτυχία μαςraquo Τη μαρτυρία δίνει ο Γιώργος θ Κατραμόπουλος ένας δεκαεφτάχρονος αστός με το μέλλον των σπουδών του εξασφαλισμένο Είχε κερδίσει τον πρώτο αριθμό του Λαχείου του Στόλου και Αρχαιοτήτων το 1921 Χίλια χρυσά εικοσόφραγκα Τα είχε εισπράξει αυτοπροσώπως στην Αθήνα και τα έφερε στη Σμύρνη laquoνα τα δει η οικογένειά μουraquo για να καούν και αυτά μαζί με όλη την περιουσία τους

laquoΠώς να σε ξεχάσω Σμύρνη αγαπημένηraquo ο τίτλος όπως και όλη η αφήγηση βγήκε μέσα από ένα βαθύ αναστεναγμό Στα 90 του χρόνια γεννημένος laquoεν Σμύρνηraquo ο Γιώργος Κατραμόπουλος του Θεοφάνους και της Αθανασίας αποφασίζει να διηγηθεί όλα όσα σφράγισε στη μνήμη του ανεξίτηλα η φωτιά της Καταστροφής Στο τέλος του εικοστού αιώνα στη στροφή του δικού του δρόμου αποφασίζει επειδή δεν βλέπει πια τόσο καλά να αφηγηθεί τα όσα είδε και όσα έμαθε τότε Στη μοναξιά του σαλονιού του στην Αθήνα του 1994 κάθεται δίπλα στο μαγνητόφωνο Σκύβει παίρνει μια βαθιά αναπνοή κοιτάζει μέσα του και γράφει με τη φωνή του το ερωτικό γράμμα στη Σμύρνη την αγαπημένη την αξέχαστη

Τα αυθεντικά χαρτιά που εικονογραφούν αυτήν την έκδοση mdash φωτογραφίες πειστήρια και laquoκαθρέφτεςraquo μιας ποιότητας ζωής που χάθηκε στις φλόγεςmdash και η φωνή του πατέρα μου είναι όλη η πατρίδα μου που απ αυτόν έμαθα να την αγαπώ Όνειρο μακρινό αλλά καταδικό μου

ΕΕΕλλλέέένννηηη ΜΜΜπππ ίίίσσστττ ιιι κκκααα ---ΚΚΚααατττρρραααμμμοοοππποοούύύλλλοοουυυ τττοοουυυ ΓΓΓεεεωωωρρργγγ ίίίοοουυυ κκκαααιιι τττηηηςςς ΕΕΕλλλ ιιισσσάάάβββεεετττ

Digitized by 10uk1s

ΣΣττοονν ππρρώώττοο εεγγγγοοννόό μμοουυ∙∙

ττοονν ΑΑλλέέξξηη

Digitized by 10uk1s

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΜΟΥ ΜΟΥ ΖΗΤΑΝΕ ΠΡΙΝ ΦΥΓΩ φυσικά από αυτό τον κόσμο να τους δώσω μερικές πληροφορίες τόσο για τη ζωή μου όσο και για την περίοδο που έζησα εγώ μαζί με την υπόλοιπη οικογένειά μας τις ημέρες που μπήκαν οι Τούρκοι στη Σμύρνη για τη φωτιά της Σμύρνης και για τον τρόπο που μπορέσαμε και γλιτώσαμε από την αιχμαλωσία στους Τούρκους

Με προτρέπουν οι δικοί μου και προπαντός ο πρώτος εγγονός μου ο Αλέξης να περιγράψω ότι θυμάμαι από την αξέχαστη πατρίδα μου τη Σμύρνη Γι αυτό το λόγο αν αυτά που θ ακούσετε σας αρέσουν να ξέρετε ότι τα αφιερώνω σ αυτόν

Ότι θυμάμαι θα τα πω Χωρίς χρονολογική όμως σειρά Μπορεί να πετιέμαι από το 1922 στο 1913 Τη χρονιά που χάσαμε τον πατέρα μου Έναν πολύ καλό οικογενειάρχη ο οποίος με τα νύχια του κατόρθωσε να μεγαλώσει να σπουδάσει mdashφυσικά εμένα δεν με πρόλαβε γιατί όταν πέθανε ήμουν μικρός πολύmdash τα παιδιά του

Οι γονείς μου είχαν αποκτήσει έξι παιδιά Πέντε αγόρια και ένα κορίτσι Πρώτος ο Χρήστος δεύτερος ο Νίκος τρίτος ο Δημήτρης ο και ήρωας της οικογένειάς μας μετά η Σοφία ο Αντώνης και τελευταίος εγώ

Λέω για τον τρίτο τον Δημήτρη ότι ήταν ο ήρωας της οικογένειάς μας διότι ήταν πατριώτης Στους πρώτους Βαλκανικούς πολέμους το 1912 μόλις τότε δεκαοκτώ χρονών έφυγε κρυφά από τη Σμύρνη για να έρθει στην Ελλάδα να πολεμήσει μαζί με τους άλλους Έλληνες

Φυσικά αν τον έπιαναν οι Τούρκοι στην απόπειρά του να φύγει η εκτέλεσή του θα ήταν άμεση Εν πάση περιπτώσει πολέμησε το 12 το 13 και μόλις τελείωσαν ot Βαλκανικοί πόλεμοι ήρθε στη Σμύρνη και τον χαρήκαμε και εμείς όσο θυμάμαι και προπαντός η μάνα μου διότι εν τω μεταξύ όπως σας είπα το 1913 είχε πεθάνει ο πατέρας μου∙ εγώ ήμουνα τότε οκτώ χρονών

Μόλις κηρύχθηκε όμως ο Πρώτος Παγκόσμιος πόλεμος το 1914 και οι Τούρκοι συμμαχήσανε με τους Γερμανούς πάλι χωρίς να ειδοποιήσει κανέναν από το σπίτι διέφυγε κρυφά από τα Βουρλά στον Τσεσμέ πέρασε απέναντι στη Χίο και πήγε ξανά να πολεμήσει

Δυστυχώς δεν τον ξαναείδαμε διότι πήρε μέρος στην Άμυνα του Βενιζέλου πολέμησε σε όλη τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου και όπως μάθαμε εκ των υστέρων είχε τραυματιστεί σε κάποια μάχη μετεφέρθη εδώ στην Αθήνα τότε ήταν η επιδημία του εξανθηματικού τύφου ένα είδος δάγκειου και κάτι χειρότερο και πέθανε στο Χατζηκυριάκειο του Πειραιά το οποίο από ορφανοτροφείο είχε μετατραπεί τότε σε στρατιωτικό νοσοκομείο

Αυτό ήταν και το τέλος του τρίτου μου αδελφού

Ο πατέρας του πατέρα μου δηλαδή ο παππούς μου ο Χρήστος Κατραμόπουλος είχε γεννηθεί στη Βέροια της Μακεδονίας και νέος είχε καταφύγει στη Σμύρνη διότι εκινδύνευε να τον σκοτώσουν οι κομιτατζήδες οι Βούλγαροι οι οποίοι προσπαθούσαν τότε να εκσλαβίσουν τη Μακεδονία

Εγκατεστάθη όπως είπα στη Σμύρνη παντρεύτηκε τη γιαγιά Σοφία τη νενέ Σοφί όπως τη λέγαμε και απέκτησε και αυτός τρία παιδιά τον Παναγιώτη τον Θεοφάνη τον πατέρα μου και την Αναστασία τη θεία μου σύζυγο κατόπιν του μεγαλοβιομήχανου της Σμύρνης Γιαννακού Γιάννη δηλαδή Τσιντσίνη ο οποίος είχε αποκτήσει τεράστια περιουσία ξεκινώντας τη ζωή του από ξυπόλυτος και έφτασε να είναι

Digitized by 10uk1s

ένας από τους μεγαλύτερους αλευροβιομήχανους της Μικράς Ασίας

Ο πατέρας μου από ότι θυμάμαι ως παιδί και από ότι άκουσα το 1912 μόλις ελευθερώθηκε η Βέροια μάζευε πληροφορίες για να βρει συγγενείς μέσω απογόνων της Σμύρνης και να πάει να προσκυνήσει στην ιδιαιτέρα του πατρίδα τη Βέροια όπως είπαμε

Δυστυχώς τον πρόλαβε η αρρώστια Έπαθε τυφοειδή πυρετό Δεν υπήρχαν τότε ούτε πενικιλίνες ούτε αντιβιοτικά μολύνθηκε και όπως είπαμε πριν το 1913 πέθανε και δεν πρόλαβε να πραγματοποιήσει το όνειρό του αυτό

Τις αναμνήσεις μου θα τις λέω όπως μου έρχονται και χωρίς καμιά χρονολογική σειρά Και μια που μίλησα για τον θείο μου τον Τσιντσίνη τον άντρα της θείας μου δηλαδή θα πω κάτι χαρακτηριστικό που μου διηγείτο πώς ξεκίνησε τη ζωή του

Όταν μικρό παιδί έπιασε δουλειά κοντά σ έναν Τούρκο ο οποίος πουλούσε σανά και τροφές για τα ζώα και τις καμήλες που περνούσαν από τον κεντρικό δρόμο τον εμπορικό δρόμο της Σμύρνης του είχε πει ο αφεντικός του να κλέβει στο ζύγι τους καμηλιέρηδες Και σε κάθε γρόσι που θα έκλεβε θα του έδινε έναν παρά Δηλαδή σε κάθε δραχμή περίπου που θα έκλεβε θα του έδινε μία δεκάρα Με τον ρητό όμως όρο ότι αν ο καμηλιέρης ή αυτός που είχε τα ζώα τον έπιανε να κλέβει δεν θα ομολογούσε ότι το έκανε εν γνώσει του αφεντικού του αλλά θα έλεγε ότι ήταν δική του δουλειά και το ξύλο θα το έτρωγε αυτός

Έτσι κατόρθωσε να δημιουργήσει το πρώτο του κομπόδεμα Για να μην κάνει δε έξοδα τη νύχτα πήγαινε και ζύμωνε σε ένα φούρνο με αντάλλαγμα να του επιτρέπουν να κοιμάται μέσα∙ του έδιναν και ένα καρβέλι ψωμί με το οποίο φρόντιζε να ζει για να εξοικονομεί τα έξοδά του

Αυτός ο θείος μου και η θεία μου φυσικά απέκτησαν μόνο ένα παιδί τον Νίκο για τον οποίο θα μιλήσουμε εκτενέστερα αργότερα όταν φτάσουμε στις φρικτές ημέρες της καταστροφής της Σμύρνης

Ο πιο μεγάλος μου αδελφός ο Χρήστος ο οποίος τελείωσε την Ευαγγελική Σχολή και το Αμερικάνικο Κολέγιο του Μακλάχλα παντρεύτηκε το 1917 την Αδαμαντία Μιχαηλίδου Από αυτήν απέκτησε δύο παιδιά τη Φανή η οποία ονομάστηκε Φανή εξαιτίας του πατέρα μας του Θεοφάνη και η οποία μέχρι τώρα χαίρει άκρας υγείας και έχει αποκτήσει και αυτή ένα γιο και τον Πάνο Ο γιος της Φανής έχει και αυτός μία κόρη στην οποία έδωσε το όνομα της γιαγιάς Φανή και η εγγονή

Ο άλλος ο αδελφός μου ο Νίκος δεν παντρεύτηκε ποτέ του Είχε διάφορες δοσοληψίες με γυναικοδουλειές και πέθανε άγαμος

Η αδελφή μου η Σοφία σε μεγάλη κάπως ηλικία παντρεύτηκε εδώ τον Θωμά Κωνσταντινίδη ο οποίος ήταν αξιωματικός της αεροπορίας mdash εδάφους όχι ιπτάμενος Με αυτόν απέκτησε ένα κορίτσι την Ντόρα Θεοδώρα η οποία παντρεύτηκε τον Νίκο Μαλαγαρδή και απέκτησε δυο παιδιά Τον Αντώνη Μαλαγαρδή και τη Σοφιάννα

Ο Αντώνης Μαλαγαρδής στα ίχνη του παππού του ο οποίος ήταν πολύ δυνατός νομικός έκανε πολύ καλές σπουδές και τώρα εργάζεται στον ΟΗΕ

Ο άλλος μου αδελφός ο Αντώνης ο οποίος έγινε χρυσοχόος και θα πω με ποιες συνθήκες ξεκίνησε το

Digitized by 10uk1s

επάγγελμα παντρεύτηκε λίγο μεγάλος και αυτός

Πάντως εγώ παρ όλο που ήμουν ο μικρότερος παντρεύτηκα πριν από την αδελφή μου και πριν από τον αδελφό μου τον Αντώνη και αυτό λιγάκι κακοφάνηκε στην οικογένεια Τέλος πάντων αυτό είναι άλλη υπόθεση και θα τα πούμε αργότερα

Από το γάμο του ο αδελφός μου ο Αντώνης απέκτησε ένα γιο τον Φάνη ο οποίος πήρε επίσης το όνομα του παππού και ένα κορίτσι τη Μαριάννα η οποία είχε μεσογειακή αναιμία και πέθανε σε μικρή ηλικία

Εγώ σε ηλικία είκοσι τριών ετών περίπου παντρεύτηκα από έρωτα την Ελισάβετ mdash τη Βέτα Σπανούδη με την οποία ζήσαμε μαζί εξήντα χρόνια δημιουργώντας ένα περίπου ρεκόρ μακροχρόνιου γάμου Δυστυχώς την έχασα τον Μάιο του 1988 Με αυτήν έκανα τα δυο μου παιδιά που θ ακούσουν αυτά που λέω τον Φάνη και τη Λίτσα‐Ελένη Και αυτά θα τα πούμε κάπως αργότερα με πιο πολλή ησυχία και με πιο πολλές μάλλον λεπτομέρειες

Το ζητούμενο όμως είναι προπαντός από μέρους της κόρης μου να περιγράψω πιο λεπτομερώς τις μέρες που έζησα στη Σμύρνη από τη στιγμή που μπήκαν οι Τούρκοι ως τη στιγμή που την εγκατέλειψα μετά τη φωτιά

Στις 28 Αυγούστου με την παλιά ημερομηνία αν δεν κάνω λάθος βρισκόμουνα με μία φωτογραφική μηχανή στη σκάλα του σιδηροδρόμου της Πούντας και έπαιρνα φωτογραφίες με θλιμμένη καρδιά βλέποντας τους ρακένδυτους και σε κακή κατάσταση Έλληνες στρατιώτες που είχαν πετάξει τα όπλα και όλο τον οπλισμό τους να προσπαθούν με κάθε τρόπο να μπουν στα πλοία για να φύγουν από τη Μικρά Ασία

Ξαφνικά σε μια στιγμή ακούσαμε φωνές απελπισίας να λένε laquoΈρχονται οι Τούρκοι Έρχονται οι Τσέτεςraquo Και πράγματι σε λίγο πέρασε από μπροστά μας ένα οικτρό στη θέα απόσπασμα από Τούρκους καβαλάρηδες Ήτανε πάνω σε άλογα χωρίς σέλες με ένα σακί κρατώντας αντί χαλινάρια σχοινί για τα άλογά τους και κράδαιναν τα σπαθιά Αυτή ήταν η πρώτη ομάδα Τούρκων που μπήκαν στη Σμύρνη Ήρχοντο από τη διεύθυνση του Χαλκά Μπουρνάλ Από μέσα από την Ανατολή Φυσικά διαλυθήκαμε όλοι όσοι ήμασταν εκεί και οι στρατιώτες τρομοκρατήθηκαν και πέφτανε μέσα στα πλοία για να μπορέσουν να φύγουν να γλιτώσουν την αιχμαλωσία Έτρεξα εγώ στο σπίτι μου από τα στενά για να πω στη μάνα μου ότι έληξε η ευτυχία μας και από τη στιγμή εκείνη ήμαστε σκλάβοι των Τούρκων

Φυσικά μαζευτήκαμε όλοι στο σπίτι μας μείναμε κλεισμένοι την πρώτη μέρα και την επομένη Την τρίτη μέρα ο τότε διοικητής ο Νουρεντίν ο Τούρκος έβγαλε μία ανακοίνωση η οποία μας ξεγέλασε Έλεγε ότι laquoθα επικρατήσει απόλυτη ησυχία μπορείτε ν ανοίξετε τα μαγαζιά σας και να μη φοβάστε τίποταraquo Λίγο αναθάρρησε ο κόσμος αλλά παρ όλα αυτά κανείς δεν τόλμησε να πάει ν ανοίξει το μαγαζί του Μόνο ο Νίκος ο αδελφός μου ο οποίος ήταν ελεύθερος και μέναμε μαζί στο σπίτι δηλαδή ο Νίκος ο Αντώνης η Σοφία εγώ και η μητέρα μου βγήκε έξω για να βρει τίποτα τρόφιμα να φάμε

Σε καμιά δυο ώρες ήρθε με ένα αμάξι φορτωμένο mdashήταν να γελάςmdash με χαλιά τα οποία είχαν αρπάξει οι Τούρκοι φαίνεται από καμιά αποθήκη και τα αγόρασε φτηνά

Στις 31 Αυγούστου το πρωί είδαμε από το βάθος της Σμύρνης να βγαίνει καπνός Στην αρχή δεν βάλαμε κακιά υποψία Νομίζαμε ότι ήταν καμιά τοπική πυρκαγιά Αλλά όσο περνούσε η ώρα και δυνάμωνε ο καπνός αρχίσαμε να φοβόμαστε και βγήκε μία διάδοση ότι οι Τούρκοι καίνε την Αρμένικη

Digitized by 10uk1s

συνοικία

Δεν πέρασε από το μυαλό κανενός από εμάς ότι αυτό ήταν και η τελική καταστροφή της ωραίας μας Σμύρνης Ότι οι Τούρκοι είχαν σκοπό να κάψουν ολόκληρη τη Σμύρνη

Το σπίτι το δικό μας από το πίσω μέρος συγκοινωνούσε με το σπίτι του θείου μου του Τσιντσίνη Εκεί μαζευτήκαμε όλη η οικογένεια και ανεβαίναμε στην ταράτσα κατά καιρούς να δούμε που βρίσκεται η φωτιά Τη βλέπαμε μακριά και δεν ανησυχούσαμε Εκεί που κουβεντιάζαμε ύστερα από καμιά δυο ώρες ακούμε χτύπους δυνατούς στην εξώπορτα του σπιτιού του Τσιντσίνη και μια φωνή να λέει laquoΦύγετε γρήγορα θα καείτε ζωντανοίraquo Ανοίξαμε την πόρτα και στο βάθος της οδού Τράσων είδαμε Τούρκους να πετάνε κάτι τενεκέδες με στουπιά αναμμένα και να καίνε τα σπίτια

Φυσικά τα παρατήσαμε όλα λυτά και δεμένα και τρέξαμε να φύγουμε και τραβήξαμε προς την Ιταλική συνοικία Εκεί έμενε ένας φίλος μας ο κ Ανέστης και καταφύγαμε στο πεζοδρόμιο Το σπίτι του ήταν κλειστό Σε λίγο ήρθε και εκείνος άνοιξε και μπήκαμε μέσα Στο απέναντι πεζοδρόμιο στην εσοχή της εισόδου ενός σπιτιού η νύφη μου η Αδαμαντία γέννησε το δεύτερο παιδί της Στο πρώτο είχε πάρει όλα τα μέτρα που χρειάζονταν για να μη μολυνθεί και το δεύτερο παιδί το γέννησε μέσα στο δρόμο και δεν βρίσκανε ούτε λίγο νερό να την πλύνουν

Στο σημείο αυτό πρέπει να κάνω μια διόρθωση Οι Τούρκοι δεν μπήκαν στις 28 Αυγούστου παλιά ημερομηνία στη Σμύρνη αλλά το Σάββατο στις 27 Αυγούστου

Όπως είπα η Αδαμαντία γέννησε στο πεζοδρόμιο διότι νωρίτερα από εμάς ο Χρήστος ο άντρας της εκείνη και το μωρό της είχαν καταφύγει απέναντι από το σπίτι του κ Ανέστη όπου ήταν ένα άλλο φιλικό του σπίτι του κ Βαλταζάνου

Εμείς δεν είχαμε από την αρχή λόγω του συνωστισμού επαφή με τον Χρήστο και αργότερα μάθαμε αυτά που διηγούμαι για τη γέννα της νύφης μου

Λοιπόν είπαμε 27 Αυγούστου μπήκαν οι Τούρκοι ημέρα Σάββατο 28 Κυριακή 29 Δευτέρα 30 Τρίτη 31 Αυγούστου παλιά ημερομηνία προς την 1η Σεπτεμβρίου ήταν που άρχισε η φωτιά το πρωί και το βράδυ όπως είπα ξεκινήσαμε εγκαταλείποντας τα πάντα για να σωθούμε

Όταν τραβήξαμε για το σπίτι του κ Ανέστη η μητέρα μου έκανε και μαύρο χιούμορ Στη Σμύρνη συνηθίζανε όσοι ήσαν ενοικιασταί να αλλάζουν σπίτι την 1η Σεπτεμβρίου Στο δρόμο λοιπόν η μητέρα μου μας είπε laquoΕ 1η Σεπτεμβρίου είναι θα αλλάξουμε σπίτιraquo

Εν πάση περιπτώσει ξημέρωσε η 1η Σεπτεμβρίου και όλοι μαζί οι συγγενείς και ο Χρήστος με το μωρό τραβήξαμε προς το εργοστάσιο του Τσιντσίνη Προηγουμένως το βράδυ της 31ης Αυγούστου προς την 1η Σεπτεμβρίου έφυγα εγώ από το σπίτι του κ Ανέστη και προχώρησα προς την παραλία της Σμύρνης διότι ήξερα ότι ο θείος μου ο Παναγιώτης με τη γυναίκα του mdashο θείος Παναγιώτης ήταν αδελφός του πατέρα μουmdash θα κατέφευγαν σε ένα φιλικό τους σπίτι Άγγλου υπηκόου Ήξερα που ήταν αυτό το σπίτι πήγα να τους βρω αλλά ο Εγγλέζος ήταν φευγάτος και το σπίτι κλειδωμένο Βρήκα όμως τον θείο μου με τη γυναίκα του τη θεία Μαρί να κάθονται στα κατώφλια Με είδαν με πολλή χαρά και ευχαρίστηση διότι ήσαν αποκομμένοι τους πήρα και εκείνους μαζί και κατευθυνθήκαμε προς το σπίτι του κ Ανέστη

Όπως είπα πριν μόλις ξημέρωσε η 1η Σεπτεμβρίου ξεκινήσαμε όλοι οι συγγενείς μαζί και τραβήξαμε

Digitized by 10uk1s

προς το Νταραγάτσι mdashτο Νταραγάτσι ήταν η βιομηχανική ζώνη της Σμύρνηςmdash για να καταφύγουμε στο εργοστάσιο του Τσιντσίνη

Βαδίζαμε μέσα σ ένα συφερτό σπρώχνοντας και σπρωχνόμενοι διότι όλοι οι κάτοικοι της Σμύρνης φοβούμενοι την επέκταση της φωτιάς είχαν τραβήξει προς τα εκεί που ήσαν μέρη ανοιχτά και μπορούσαν να γλιτώσουν Στο δρόμο εκεί που πήγαινε ο θείος μου ο Παναγιώτης κρατώντας κάποιο μπόγο γυάλισε η βέρα του σε έναν Τουρκαλά και τον διέταξε να τη βγάλει απειλώντας ότι θα του κόψει το δάχτυλο Έτσι πάει και η βέρα του θείου μου

Φτάσαμε στο εργοστάσιο το οποίο ήταν γεμάτο κόσμο Χωρίς υπερβολή θα ήσαν πλέον από 3000 άνθρωποι Βολευτήκαμε στα γραφεία του εργοστασίου είδαμε και πολλούς γνωστούς εκεί και κάπως ξεκουραστήκαμε

Το σούρουπο ο Χρήστος ο αδελφός μου έρχεται μέσα και λέει laquoΒλέπω απέξω να περιφέρονται μερικοί Τούρκοι μπασιμπουζούκηδες (όπως λέγαμε τους άτακτους) και φοβούμαι άμα πέσει η νύχτα μήπως έχουμε τίποτα παρατράγουδα Γι αυτό προτείνω να φύγουμε από εδώ και να προχωρήσουμε προς τα εμπρός (προς το Χαλκά Μπουρνάλ όπως έλεγαν αυτό το εξοχικό κέντρο τουρκιστί) Εκεί υπάρχει μια μεγάλη έκταση (ήταν ο κήπος του εργοστασίου της μπύρας) και να μείνουμε εκείraquo

Όλοι επείσθησαν και εδέχθησαν τη σκέψη του αυτή εκτός από τον θείο μου τον Τσιντσίνη ο οποίος είπε laquoΈχω μία περουσία που πάλεψα όλη μου τη ζωή να την αποκτήσω δεν την εγκαταλείπωraquo Προσπαθήσαμε να τον πείσουμε δεν το εδέχετο Φυσικά έμεινε κοντά του και η θεία μου η γυναίκα του και ο γιος του ο Νίκος

Όταν φτάσαμε εκεί ο Χρήστος ο οποίος ήταν πάντοτε πολύ προβλεπτικός μας είπε laquoΣπρώξτε και προσπαθήστε να εγκατασταθούμε όλοι οι συγγενείς στο κέντρο αυτής της συγκεντρώσεως διότι όσοι θα είναι προς τα έξω θα κινδυνεύουν από αρπαγές ακόμα και από σφαγήraquo Πράγματι σπρώχνοντας και σπρωχνόμενοι εμείναμε στο κέντρο

Σε λίγο χάσαμε τον Χρήστο∙ επανήλθε αργότερα κουβαλώντας ένα σακί γαλέτες που είχε βρει κάπου και αγόρασε Ήταν από τις γαλέτες που χρησιμοποιούσαν τότε οι ναυτικοί αντί ψωμιού όπου δεν είχαν ψυγεία στα πλοία Με αυτές τις γαλέτες φάγαμε

Όταν ξημέρωσε μάθαμε ότι η φωτιά είχε περιοριστεί και αποφασίσαμε να επιστρέψουμε στο εργοστάσιο να μείνουμε εκεί και να σκεφτούμε για τα περαιτέρω

Όταν φτάσαμε στο εργοστάσιο μάθαμε με πολύ μεγάλη φυσικά στεναχώρια ότι μετά μισή ώρα που φύγαμε από εκεί όπως είχε προβλέψει ο Χρήστος ο αδελφός μου είχαν μπει μέσα άτακτοι μαζί με Τούρκους στρατιώτες και μαζέψανε όλους τους αρσενικούς από δεκαεπτά ως ογδόντα και ενενήντα ετών Φυσικά μαζί με αυτούς πήραν και τον θείο μου τον Γιαννακό Τσιντσίνη τον γιο του τον Νίκο και όλους τους αρσενικούς που ήσαν εκεί

Από αυτό καταλάβαμε ότι τα πράγματα δυσκολέψανε Σε λίγη ώρα πάλι ο κ Ανέστης mdashαυτός που είπαμε ότι το σπίτι του ήταν στην Ιταλική συνοικία και δεν κάηκεmdash μας είπε laquoΜια που σταμάτησε η φωτιά ελάτε να μείνουμε στο σπίτι μου διότι εδώ στο εργοστάσιο αν μείνουμε θα πεθάνουμε από τις κακουχίες Πάμε κάτω στο σπίτι μου και ο Θεός βοηθόςraquo

Digitized by 10uk1s

Πράγματι γυρίσαμε πίσω άνοιξε το σπίτι του και εγκατασταθήκαμε εκεί Φυσικά ήρθαν και άλλοι συγγενείς και ο κ Ανέστης μας παραχώρησε δυο δωμάτια από το επάνω πάτωμα όπου ήσαν τα υπνοδωμάτια διότι το σπίτι ήταν πολύ ευρύχωρο και μείναμε εκεί μετρήστε ο θείος μου Παναγιώτης η γυναίκα του η μητέρα μου ο Νίκος ο αδελφός μου η Σοφία ο Αντώνης και εγώ επτά Ο άλλος μου αδελφός ο Χρήστος με τη γυναίκα του το κοριτσάκι του και το νεογέννητο έμεναν στο απέναντι σπίτι που ήταν επίσης φιλικό στου κ Βαλταζάνου

Όπως είπαμε λοιπόν η φωτιά ήταν στις 31 Αυγούστου με 1η Σεπτεμβρίου Τη νύχτα της 1ης Σεπτεμβρίου μείναμε στου κ Ανέστη Τη νύχτα της 2ας Σεπτεμβρίου διανυκτερεύσαμε στον κήπο του εργοστασίου της μπύρας Αϊντίν Φυσικά όπως προείπα εμείς μείναμε στο κέντρο και εξασφαλιστήκαμε και όλη νύχτα ακούγαμε στριγγλιές και φωνές από τις διαρπαγές που έκαναν οι Τούρκοι τόσο ανθρώπων όσο και ειδών

Το πρωί της 3ης Σεπτεμβρίου που επιστρέψαμε στο εργοστάσιο και μάθαμε το κακό που έγινε την προηγούμενη νύχτα συμφωνήσαμε όλοι μαζί πήραμε και τη θεία μου την Τσιντσίναινα η οποία είχε μείνει μόνη κατευθυνθήκαμε στο σπίτι του κ Ανέστη και εγκαταστάθημεν όπως σας είπα Ήμαστε λοιπόν 3 του Σεπτέμβρη εκεί και μέναμε στου κ Ανέστη Στις 5 Σεπτεμβρίου τυχαίως ο αδελφός μου ο Νίκος βλέποντας από το μπαλκόνι είδε να περνάει από το δρόμο τη θεία μου την Άννα αδελφή της μητέρας μου έξαλλη γιατί είχε χάσει τον άντρα της και δεν ήξερε πού να καταφύγει Τη φωνάξαμε και με πολύ μεγάλη ευχαρίστηση ήρθε και εκείνη και εγκαταστάθηκε στου κ Ανέστη Άξια γυναίκα Έξυπνη Διαολεμένος άνθρωπος βγήκε έξω έκανε μια βόλτα και σε λίγο επέστρεψε συνοδευομένη από έναν καθολικό παπά τον Σκαλιαρίνι Πρότεινε στον κ Ανέστη να εγκατασταθεί και ο παπάς στο σπίτι του πράγμα που δέχτηκε ευχαρίστως ο κ Ανέστης Του παρεχώρησε τη σάλα το καλύτερο δωμάτιο του σπιτιού για να μένει μόνος του και αφού ήταν Ιταλός υπήκοος βάλαμε στο μπαλκόνι μια ιταλική σημαία πράγμα που μας προφύλαξε από περαιτέρω ενοχλήσεις από τους Τούρκους που θα ήταν κίνδυνος για τη ζωή μας Επειδή όπως είπα η συνοικία ήταν ιταλική δικαιολογείτο και να υπάρχει στο μπαλκόνι ιταλική σημαία

Ο Σκαλιαρίνι ήταν θείο δώρο που μας έκανε η θεία μου η Άννα διότι ο παπάς αυτός είχε μία άδεια από τον Νουρεντίν τον διοικητή της Σμύρνης και έπρεπε να τον διευκολύνουν οι τουρκικές αρχές για να μεταφέρει τους ξένους υπηκόους από εκεί που είχαν καταφύγει στα πλοία ή στα προξενεία τους Αυτό ήταν και η σωτηρία όλων μας όπως θα δείτε εν συνεχεία

Ο αδελφός μου ο Χρήστος είχε βρει κάποιον ο οποίος του υπεσχέθη ότι θα του έφερνε ένα χαρτί ότι είναι ξένος υπήκοος για να του επιτρέψουν οι Τούρκοι να φύγει Του έδωσε 25 χρυσές λίρες εκείνος πήρε τις λίρες και χάθηκε

Όπως είπα μέσα στο σπίτι ήταν ο Νίκος ο Αντώνης και εγώ Με την ιδέα ότι ο Χρήστος είχε εξασφαλίσει την αναχώρησή του συμφώνησε ο θείος μου ο Παναγιώτης με τον Αντώνη και με τον Νίκο να βγάλει τρεις άδειες για να φύγουμε εμείς οι υπόλοιποι τρεις αρσενικοί Για να δώσει αυτές τις άδειες ο παπάς ο Σκαλιαρίνι εζήτησε από 1000 τούρκικες λίρες Επειδή δεν είχαμε όλα τα χρήματα μετρητά του είπαμε να του δώσουμε μέρος από τα κοσμήματα τα οποία είχε κατορθώσει ο θείος μου ο Παναγιώτης να πάρει από το μαγαζί μας Τώρα σ αυτό θα κάνω μία παρένθεση

Τη μέρα που άρχισε η φωτιά δηλαδή στις 31 Αυγούστου ο θείος μου ο Παναγιώτης του οποίου η κατοικία ήταν πολύ κοντά στο μαγαζί μας ετόλμησε και πήγε στο χρυσοχοείο άνοιξε μία από τις κάσες mdashείχαμε δύο κάσεςmdash πήρε ότι βαριά κοσμήματα είχαμε μέσα και τα έβαλε σε ένα καλαθάκι το οποίο συμπλήρωσε με κάρβουνα Βγαίνοντας έξω συνάντησε Τούρκους Ο θείος μου ήξερε τούρκικα Ήταν

Digitized by 10uk1s

από τους λίγους Έλληνες της Σμύρνης που ήξεραν τούρκικα διότι στη Σμύρνη για να ζήσει κανείς έπρεπε να ξέρει ελληνικά Αυτή ήταν η επίσημη γλώσσα Απόδειξη ότι και όλες οι επιγραφές των καταστημάτων ήταν ελληνικά γραμμένες

laquoΤι έχεις μέσαraquo τον ρώτησαν οι Τούρκοι

Τους απάντησε τούρκικα ότι είχε κάρβουνα και τον αφήσαν να περάσει Έτσι κατόρθωσε να γλιτώσει όλα τα κοσμήματα

Όταν λοιπόν το βράδυ της 31ης όπως είπα τον βρήκα και τον έφερα μαζί με όλη την οικογένεια αυτά τα κοσμήματα τα μοίρασαν στα τρία η γυναίκα του η μητέρα μου και η αδελφή μου και τα πέρασαν σαν ζωνάρια στη μέση τους

Έτσι στον παπά συμπληρώσαμε mdashο Αντώνης γιατί εκείνος ήταν που ανακατευότανmdash με κοσμήματα τις τρεις χιλιάδες λίρες που ζήταγε Μας έφερε πράγματι άδεια για να φύγουμε εμείς οι τρεις ως protegs Franais (προστατευόμενοι Γάλλοι) αλλά επειδή ο Χρήστος είχε μείνει αφού τον ξεγέλασε εκείνος που του είχε υποσχεθεί να του φέρει το χαρτί παρεχώρησα εγώ τη θέση μου στον αδελφό μου και έτσι έφυγαν οι τρεις Ήρθε ένα αμάξι τους έβαλε μέσα ο παπάς τους πήγε απέναντι στο Γαλλικό Προξενείο επιβιβάστηκαν σε ατμάκατο και μπήκαν σε ένα επίτακτο γαλλικό πλοίο το laquoΤρουβίλraquo το οποίο τους πήγε στην Αφρική στην Τύνιδα Έτσι γλίτωσαν οι τρεις Φυσικά έμεινε η νύφη μου η Αδαμαντία με τα δυο παιδιά και εγώ

Το σπίτι του κ Ανέστη όπου μέναμε έβλεπε από το πίσω μέρος σε ένα τουρκικό στρατώνα ο οποίος είχε ένα μεγάλο περίβολο μία πλατεία όπου έκαναν γυμνάσια οι Τούρκοι Η πλατεία αυτή ήταν γεμάτη από ανθρώπους που είχαν καταφύγει εκεί

Κάθε νύχτα ακούγαμε τις στριγγλιές των κοριτσιών που άρπαζαν και εβίαζαν οι Τούρκοι από τις σφαγές που έκαναν τις κλεψιές Καταλαβαίνετε ότι ήταν πραγματική κόλαση η ζωή μας

Και μια που μιλάμε για καταστροφές θα θυμηθώ κι ένα ελαφρώς κωμικοτραγικό γεγονός που συνέβη σε μένα Όταν τέλη Αυγούστου με 1η Σεπτεμβρίου άρχισε να καίγεται η Σμύρνη όπως είπα πριν είχαμε ετοιμάσει μερικές ημέρες προηγουμένως τα μπαγκάζια μας και είχαμε βγάλει και εισιτήρια για να καταφύγουμε στη Μητέρα Ελλάδα αλλά δεν μας επέτρεψε ο Στεργιάδης και η υπ αυτόν διοίκηση να ταξιδέψουμε

Όταν είδαμε λοιπόν τη φωτιά να πλησιάζει προς τα σπίτια μας εγώ καθ υπόδειξη της μητέρας μου άνοιξα κάποια από τις βαλίτσες και γέμισα με ρούχα έναν μπόγο μαλακό διότι η ηλικία μου δεν επέτρεπε να σηκώνω βαλίτσες Αυτό τον μπόγο τον κουβάλησα σε όλη τη διάρκεια των τριών ημερών ώσπου να εγκατασταθούμε τελικώς όπως προανέφερα στο σπίτι του κ Ανέστη

Δηλαδή τον πήρα από το σπίτι μας την πρώτη βραδιά και τον κουβάλησα στο πεζοδρόμιο του κ Ανέστη όπου διανυκτερεύσαμε Την επομένη τον φορτώθηκα και τον πήγα στο εργοστάσιο του θείου μου του Τσιντσίνη Το βράδυ φύγαμε και πήγαμε εκτός εργοστασίου και έτσι γλιτώσαμε την αιχμαλωσία τον μπόγο όμως τον άφησα στα γραφεία

Digitized by 10uk1s

Την επομένη επιστρέφοντας για να πάμε πίσω στο σπίτι του κ Ανέστη το οποίο δεν είχε καεί πήρα πάλι τον μπόγο και όταν φτάσαμε και εγκατασταθήκαμε στο δωμάτιο που μας παραχώρησε ο κ Ανέστης ανοίξαμε με λαχτάρα τον μπόγο για να βρούμε τίποτα ρούχα ν αλλάξουμε Και τότε ήταν απερίγραπτη η απογοήτευση που εκ των υστέρων μετετράπη σε τραγέλαφο Μέσα στον μπόγο βρέθηκαν περίπου εκατό κολλάρα διότι τότε στη Σμύρνη τα κολλάρα δεν ήσαν ενωμένα με τα πουκάμισα αλλά έπρεπε να πλένονται σχεδόν κάθε μέρα και να στέλνονται στο σιδερωτήριο για να σιδερωθούν και να κολλαριστούν

Όπως είπα λοιπόν υπήρχαν καμιά εκατοστή ή και περισσότερα κολλάρα τρία σεντόνια και οι γούνες της μάνας μου δηλαδή πράγματα άχρηστα για εκείνη τη στιγμή Άρα ο κόπος του κουβαλήματος του μπόγου ήταν άδικος

Στο διάστημα που μέναμε στου κ Ανέστη ο θείος μου ο Παναγιώτης ετόλμησε να πάει στην αγορά την τουρκική που είχε γλιτώσει από τη φωτιά για να ψωνίσει κάτι φαγώσιμο Εκεί τον πιάσανε και τον πήγαν να εξετάσουν την ηλικία του Περίμενε στην ουρά και την ώρα που πλησίαζε η σειρά του να μπει μέσα ο Τούρκος σκοπός που φύλαγε για την τάξη του μίλησε τουρκικά και του λέει laquoΤι είσαιraquo Και του απαντά ο θείος μου laquoΈλλην υπήκοοςraquo Του λέει ο Τούρκος laquoΜην το πεις διότι κινδυνεύεις να σε κρατήσουν αιχμάλωτο Να πεις ότι είσαι Οθωμανός υπήκοοςraquo Όπως λέγαμε ραγιάς

Πράγματι αυτό έγινε και έτσι λόγω ηλικίας και λόγω του ότι δεν είπε ότι είναι Έλληνας υπήκοος τον άφησαν να φύγει γλίτωσε και ήρθε πάλι εκεί και μας ξαναβρήκε

Από αυτό αποδεικνύεται ότι και σε αυτούς τους αιμοβόρους Τουρκαλάδες υπήρχαν και μερικοί που είχαν συνείδηση

Όλες αυτές τις μέρες ο παπάς ο Σκαλιαρίνι ο φραγκόπαπας όπως λέγαμε εμείς τους καθολικούς παπάδες χανόταν από το πρωί ως το βράδυ και γυρίζοντας έφερνε διάφορα τιμαλφή Δηλαδή επεδίδετο στη φυγάδευση ανθρώπων επί αμοιβή Όλα αυτά τα έκρυβε και τα αποθησαύριζε στο δωμάτιο που του είχαν παραχωρήσει Τα βλέπαμε δε εμείς διότι η θεία μου η Άννα όπως σας είπα έξυπνη γυναίκα και καταφερτζού είχε αναλάβει να του φροντίζει το δωμάτιο

Φυσικά εν τω μεταξύ από τις 2 του Σεπτέμβρη είχαμε μάθει για τον τραγικό θάνατο του Χρυσόστομου Του Χρυσόστομου του μεγαλόψυχου του ανθρώπου ο οποίος εν γνώσει του θυσίασε τη ζωή του για να μην αφήσει μόνο το ποίμνιό του

Γι αυτό του άξιζε και το πολυχρόνιο που του έψελναν όταν ήταν Δεσπότης μας και ήταν στα μεγαλεία του Το πολυχρόνιο έλεγε τα εξής χαρακτηριστικά laquoΧρυσοστόμου του μακαριοτάτου και θεοπροβλήτου Μητροπολίτου της Αγιοτάτης Μητροπόλεως Σμύρνης υπερτίμου και εξάρχου Ασίας ημών δε πατρός και ποιμενάρχου πολλά τα έτηraquo

Αυτό το πολυχρόνιο μου άρεσε να το ακούω γιατί από παιδί ελάτρευα τα ωραία γένια του και τα ωραία γαλάζια μάτια του καθώς και τον τρόπο που εφέρετο όταν ήρχετο στην εκκλησία της ενορίας μας τον Άγιο Ιωάννη στο Κερασοχώρι

Είχαμε μάθει λοιπόν ότι οι Τούρκοι είχαν σκοτώσει τον Δεσπότη αλλά δεν ξέραμε με τι απαίσιο τρόπο

Digitized by 10uk1s

τον σκότωσαν Είχε διαδοθεί ότι τον κρέμασαν Λεπτομέρειες δεν μπορούσαμε να μάθουμε διότι αφού καταφύγαμε όλες οι οικογένειες στο σπίτι του κ Ανέστη κανείς από εμάς δεν τολμούσε να βγει στο δρόμο διότι κινδύνευε να αιχμαλωτιστεί και να χαθεί από τη ζωή

Όπως είπαμε ήδη τα τρία μου αδέλφια με τη βοήθεια φυσικά επί πληρωμή του πάτερ Σκαλιαρίνι είχαν κατορθώσει να ξεφύγουν και έμενε τώρα να βρεθεί ο τρόπος να φύγω και εγώ διότι ο χρόνος περνούσε και οι Τούρκοι είχαν δώσει προθεσμία ως τις 15 Σεπτεμβρίου για να φύγει όλος ο πληθυσμός από τη Σμύρνη είτε μεγάλοι είτε γέροι είτε παιδιά Φυσικά οι άντρες θα αιχμαλωτίζοντο και άρχισαν τα παζάρια με τον πατέρα Σκαλιαρίνι Επενέβη η θεία μου η Άννα και τελικώς εκείνος επείσθη να πάρει πολύ λιγότερα για μένα Μαζί με μένα ζήτησε να φύγει και ο κουνιάδος του θείου μου του Παναγιώτη ο κύριος Αντώνης Κασιμάτης Για να ξεφύγουμε ο παπάς Σκαλιαρίνι έφερε για μένα ένα βαφτιστικό στο οποίο κόλλησα μία φωτογραφία μου και βάλαμε και μία σφραγίδα αλλά για τον κ Κασιμάτη δεν είχαμε τι να κάνουμε και mdashγια να πάρετε μία ιδέα μετά θα τα πούμε για τους Τουρκαλάδεςmdash ευρέθηκε ένα ασφαλιστικό συμβόλαιο στο οποίο επάνω υπήρχε ένα αγγλικό στέμμα∙ ήταν απλώς ένα συμβόλαιο ασφαλείας πυρός και κολλήσαμε και εκεί μία φωτογραφία του κ Κασιμάτη και τη σφραγίσαμε

Μας πήρε λοιπόν ο παπάς Σκαλιαρίνι με ένα αμαξάκι και μας πήγε εκεί από όπου έφευγε όλος ο άμαχος πληθυσμός δηλαδή οι γυναίκες οι γέροι και τα παιδιά Εκεί ήταν φυσικά παράταξη από τουρκικά στρατεύματα τα οποία ετήρουν κατά κάποιο τρόπο την τάξη και επικεφαλής όλου αυτού του στρατού ήταν ένας Τούρκος αξιωματικός μελαχρινός Φαίνεται ότι δεν ήταν αμιγής Τούρκος Ο παπάς Σκαλιαρίνι τον πλησίασε του έδειξε την άδεια που είχε από τον Νουρεντίν μας συνέστησε ως ξένους υπηκόους και του ζήτησε να μας βοηθήσει να φύγουμε και εμείς

Εκείνη τη στιγμή ήταν κλειστές οι σιδερένιες πόρτες διότι δεν υπήρχε πλοίο εις την προβλήτα Ο Τούρκος αυτός μας έδειξε διότι δεν ήξερε να μιλήσει γαλλικά να σταθούμε σε μία άκρη και θα μας βοηθούσε να περάσουμε πρώτοι Και φυσικά πάλι έφιππος πήγε να επιθεωρήσει εκεί την κατάσταση

Εκεί που στεκόμαστε ξαφνικά ενεφανίσθη ένας Τούρκος στρατιώτης με ξιφολόγχη μαζί με έναν Τούρκο πολίτη και με την απειλή της ξιφολόγχης έσπρωξαν τον παπά εμένα και τον κ Κασιμάτη μας έβαλαν σε ένα περίπτερο που ήταν εκεί και στο οποίο έμεναν οι γραμματικοί που παρακολουθούσαν τις φορτώσεις και τις εκφορτώσεις και μας απείλησαν λέγοντας ότι δεν είμαστε ξένοι αλλά Έλληνες και πάμε να φυγαδευτούμε και να τους δώσουμε λεφτά ειδάλλως θα μας σκότωναν

Ο κ Κασιμάτης γυρίζει και λέει του παπά laquoΕγώ έχω λεφτά στα παπούτσια μου μέσα Να τους δώσω να μας αφήσουνraquo Ο παπάς έξυπνος λέει laquoΌχι για τον Θεό Γιατί αν τους δώσεις λεφτά θα τα πάρουν και θα μας σκοτώσουνraquo

Και φυσικά περνούσε η ώρα και εμείς ήμασταν αιχμαλωτισμένοι Εν τω μεταξύ είχαν ανοίξει οι πόρτες και ο πληθυσμός έφευγε Εμείς όμως αιχμαλωτισμένοι μέσα σ εκείνο το περίπτερο Σε μια στιγμή το μάτι του παπά πήρε τον Τούρκο έφιππο αξιωματικό με τον οποίο είχε μιλήσει προηγουμένως έσπρωξε με δύναμη τον στρατιώτη άνοιξε την πόρτα και έτρεξε κοντά του Ο αξιωματικός ο οποίος ασφαλώς εξεπλάγη σταμάτησε να δει τι συμβαίνει και ο παπάς τού εξήγησε την περίπτωση Για να δικαιολογηθεί ο πολίτης ο Τούρκος πλησίασε τον αξιωματικό δήθεν και του είπε ότι είμαστε ξένοι Αντί απαντήσεως ο αξιωματικός σήκωσε το καμουτσί που είχε για να δέρνει το άλογο και αιμάτωσε τον Τούρκο στο πρόσωπο χτυπώντας τον ανελέητα Έτρεχαν τα αίματα αυτό έγινε αντιληπτό από όλη εκείνη την κατάσταση και μας βοήθησε διότι αρχίσαμε και εμείς να προχωρούμε μαζί προς το πλοίο με το οποίο θα φεύγαμε

Digitized by 10uk1s

Μπήκαμε στον περίβολο της προβλήτας Αλλά για να κάνουν έλεγχο οι Τούρκοι σταματούσανε κατά διαστήματα τον κόσμο και ψάχνανε τραβώντας τα μαλλιά των γυναικών να δούνε μήπως ήταν άντρες και φορούσαν περούκα Εμάς τους δύο μας είχαν περί πολλού Σε ένα από τα μπλόκα mdashφυσικά είχαν περάσει ώρες ατελείωτες χωρίς να το καταλάβωmdash σε μια στιγμή είχα τρελαθεί από τη δίψα και σε έναν Τούρκο στρατιώτη που έκανε έλεγχο είχα την αναίδεια παριστάνοντας τον Γάλλο mdashήμουνα καλοντυμένος με καινούργια ρούχα καλοχτενισμένος και ο κ Κασιμάτης είχε ωραία εμφάνιση άρα δικαιολογούσαμε την περίπτωση ότι ήμαστε ξένοι υπήκοοι και όχι μαζί με το λαόmdash είχα την αναίδεια όπως είπα να του ζητήσω να μου φέρει νερό Και πράγματι μου έφερε

Σιγά σιγά με υπομονή και ελεγχόμενοι κατά περιόδους από μπλόκα φτάσαμε πλάγια στο πλοίο Εκεί ήταν μια επιτροπή από Τούρκους αξιωματικούς οι οποίοι ήλεγχαν τα δήθεν διαβατήρια αυτών που θα έφευγαν Ήσαν όμως επίσης και Αμερικανοί αξιωματικοί οι οποίοι επέβλεπαν Η αλήθεια είναι ότι στην περίπτωση της καταστροφής της Σμύρνης οι μόνοι από τους ξένους που βοήθησαν ήσαν οι Αμερικανοί

Εν πάση περιπτώσει μόλις πλησιάσαμε βγαίνει ένας από το πλοίο και λέει ότι το πλοίο είναι υπερφορτωμένο και δεν πρέπει να πάρει άλλους Καταλαβαίνετε την απελπισία μας Εκείνη τη στιγμή πλάγιά μου ένας επεχείρησε να πηδήσει στο πλοίο ο Τούρκος σκοπός αντελήφθη ότι πήγαινε να ξεφύγει και μπροστά μας τον τρύπησε με την ξιφολόγχη και τον πέταξε στη θάλασσα η οποία κοκκίνισε από το αίμα του

Εμείς μέναμε δήθεν αδιάφοροι διότι ήμαστε ξένοι και δεν μας ενδιέφερε αν σκοτώνονταν Έλληνες Σε λίγο βγαίνει πάλι ο Αμερικανός ο οποίος είπε ότι μπορεί να πάρει καμιά εκατοστή ακόμα και ήταν η σειρά μας Προχωρήσαμε επήραν οι Τούρκοι αξιωματικοί με τα πολλά γαλόνια τα δήθεν διαβατήριά μας τα κοιτάξανε καλά καλά βεβαιώθησαν ότι ήμαστε ξένοι και μας επέτρεψαν να μπούμε μέσα

Το πλοίο αυτό ήταν παλιό ρωσικό φορτηγό το πλήρωμα και ο καπετάνιος είχαν φύγει από την κομμουνιστική Ρωσία και είχαν και μια γαλλική σημαία στο κατάρτι Μπήκαμε μέσα και φανταστείτε τη χαρά μας και από αυτό μπορείτε να καταλάβετε και την άγνοια των Τούρκων Το μεν δικό μου χαρτί ήταν ένα απλό βαφτιστικό και όπως προείπα του κ Κασιμάτη ήταν ένα ασφαλιστικό συμβόλαιο

Αυτοί ήσαν οι Τούρκοι που ενίκησαν την Ελληνική Στρατιά εις την καταστροφή του ηθικού της οποίας κατά την ταπεινή μου γνώμη πολύ συνέτεινε και ο μακαρίτης ο περίφημος δημοσιογράφος Γεώργιος Βλάχος ο οποίος εις τα άρθρα του της τότε laquoΚαθημερινήςraquo την οποία δυστυχώς υποχρεούμαι και την παίρνω και σήμερα γιατί γράφει η κόρη μου εκεί έγραφε για μεν τη Μικρά Ασία ότι είναι αποικία εις δε τους στρατιώτας έλεγε να ρίξουν τα όπλα και να επιστρέψουν οίκαδε

Όλα αυτά τα είχε γράψει πριν από τις εκλογές του 20 για να καταστρέψει τον Βενιζελισμό Και ήρθαν οι εκλογές του 20 και έφεραν οι κύριοι τους σπουδαγμένους στη Γερμανία αξιωματικούς οι οποίοι είχαν να δούνε πόλεμο από το 12 έως το 22 δεν ήξεραν τις νέες συνθήκες των πολέμων και έκαναν τη βλακώδη εκστρατεία του Σαγγαρίου με επικεφαλής τον τότε σπουδαίο βασιλιά τον Κωνσταντίνο νομίζοντας ότι θα πηγαίνανε ως την Άγκυρα να καταστρέψουν τον Κεμάλ Ο Κεμάλ ήταν πιο έμπειρος από όλους και πιο εμπειροπόλεμος και εφήρμοσε το σύστημα της Ρωσίας Υποχωρούσε αμαχητί καταστρέφοντας στο δρόμο του καθετί που θα μπορούσε να βοηθήσει τον εφοδιασμό του Ελληνικού στρατού

Περάσανε οι στρατιώτες μας την Αλμυρά έρημο όπου δεν υπήρχε ούτε σταγόνα νερού και όπως άκουσα πολλοί έπιναν τα ούρα τους για να ξεδιψάσουν Αυτή ήταν η αρχή του τέλους

Digitized by 10uk1s

Αυτά γίνονται το 1921 Τότε ο Βενιζέλος ηττημένος των εκλογών έμενε στο Παρίσι Προείδε τι έμελλε να συμβεί εις την εκστρατεία αυτή και προσεπάθησε να πείσει και τους Έλληνες και τον Κεμάλ ο οποίος τότε ακόμη δεν ήταν πολύ δυναμωμένος όπως αργότερα να υποχωρήσει ο στρατός μας εις την αρχική ζώνη των Σεβρών η ζώνη αυτή να κηρυχθεί αυτόνομος να φύγει από εκεί ο στρατός μας και η ζώνη να διοικείται από Έλληνες και Τούρκους Αυτό το πράγμα οι υπερπατριώτες του Γούναρη και του Κωνσταντίνου δεν το εδέχθησαν και τότε εμάς που ήμαστε ακόμα μαθηταί μας έβγαλαν από το σχολείο και κάναμε διαδηλώσεις και φωνάζαμε Μας έδωσαν ως σύνθημα να φωνάζουμε laquoΈνωση και όχι αυτονομίαraquo

Μπήκαμε λοιπόν με τον κ Κασιμάτη όπως προείπα εις το πλοίο το οποίο ήτο ένα παλιό ρωσικό φορτηγό που διέθετε μόνο αμπάρια και ένα μικρό καρέ για το πλήρωμα Επειδή μας είδε καλοντυμένους και πιο ευπρεπώς ντυμένους και καθαρούς ο καπετάνιος μάς επέτρεψε να κατεβούμε και να μείνουμε στο καρέ των αξιωματικών Φυσικά αυτό έγινε με το αζημίωτο Επήρε το σχετικό του δώρο Εκεί μπορέσαμε να περάσουμε τις δύο νύχτες που κράτησε το ταξίδι από τη Σμύρνη έως τη Θεσσαλονίκη όπου μας αποβίβασε

Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού μας δίνανε και λίγη σούπα και λίγο τσάι Εν πάση περιπτώσει ήταν υποφερτό το ταξίδι Αλλά έξω ο κόσμος παγωμένος και κακοπερασμένος διότι άλλοι έμεναν στα αμπάρια και άλλοι στο κατάστρωμα Δεν είχαν πού να στεγαστούν

Μόλις ξεκίνησε το πλοίο mdashξέχασα να σας το πωmdash και έφτασε στη μέση του κόλπου της Σμύρνης πριν βγούμε έξω από τον κυρίως λιμένα πήρε κάποιο σήμα και στάθηκε Καταλαβαίνετε την απελπισία όσων είχαν κατορθώσει κρυφά να χωθούνε μέσα∙ έπεφταν στα αμπάρια για να κρυφτούνε Ευτυχώς δεν ήταν τίποτα Ήταν κάποιο τυπικό έγγραφο Πάντως δεν μάθαμε τι ακριβώς ήταν Το σταμάτημα ήταν μισή ώρα∙ έπειτα ξεκινήσαμε και φτάσαμε στη Θεσσαλονίκη

Και άρχισε η ζωή μας στη νέα πατρίδα την ελεύθερη Ελλάδα Όπως προείπα ο θείος μου ο μεγαλύτερος αδελφός του πατέρα μου και σχεδόν κηδεμόνας μας είχε το θάρρος και την ψυχραιμία την ώρα που καιγόταν η Σμύρνη ν ανοίξει το χρυσοχοείο μας και να μαζέψει και να διασώσει ένα μεγάλο μέρος από τα κοσμήματα που έφερε εδώ αυτός δε είναι και ο πρώτος Κατραμόπουλος χρυσοχόος που άνοιξε κατάστημα εδώ και συνεχίζεται μέχρι σήμερα από την οικογένειά μας το επάγγελμα του χρυσοχόου που άρχισε στη Σμύρνη τουλάχιστον το 1870

Ήρθαμε στην Αθήνα και βρήκε και νοίκιασε ένα σπίτι στο Μετς τον κλασικό τύπο των λαϊκών σπιτιών της Αθήνας δηλαδή σπίτι με έναν εξωτερικό διάδρομο και πλάγια πλάγια παράλληλα χωρίς να συγκοινωνούν μεταξύ τους υπήρχαν δωμάτια κουζίνες και καμπινέδες Εκεί εγκατέστησε όλη την οικογένεια

Επούλησε δύο κιλά χρυσό και με αυτά αγόρασε κρεβάτια δωμάτια και σπίτια Από εκεί άρχισε η ζωή μας εδώ στην Αθήνα Ενώ οι περισσότεροι άνθρωποι ήρθαν τελείως κατεστραμμένοι μεταξύ αυτών και ο βαθύπλουτος θείος μου Γιάννης ο Γιαννακός Τσιντσίνης που είχε τεράστια περιουσία και ήρθε εδώ σχεδόν ξυπόλυτος Μαζί μ εμάς λοιπόν ήρθε κι έμεινε και ο θείος μου τον φιλοξενούσαμε μαζί με τη γυναίκα του διότι το παιδί του το είχαν κρατήσει οι Τούρκοι και δεν το ξαναείδαμε ποτέ

Τους άλλους πρόσφυγες σχεδόν τους ξεφόρτωναν και τους πετούσαν στις παραλίες Αλλά ευτυχώς υπήρχε η υπό τον Πλαστήρα τότε επαναστατική κυβέρνηση η οποία έδειξε πολύ μεγάλο ενδιαφέρον

Digitized by 10uk1s

για την εγκατάσταση των δυστυχισμένων ανθρώπων

Τους έβαζαν σε σχολεία κινηματογράφους εκκλησίες και σε όποιο ελεύθερο χώρο μπορούσαν να βρουν και σε πολλές περιπτώσεις σε σκηνές Μερικές αστικές οικογένειες τις εγκατέστησαν σε μέγαρα των οποίων οι ιδιοκτήτες έλειπαν στο εξωτερικό

Παραδείγματος χάρη την οικογένεια του φίλου μου του Παύλου οι οποίοι ήσαν πλουσιότατοι άνθρωποι και είχαν ένα τεράστιο τσιφλίκι στη Φιλαδέλφεια στου Αγά Σεΐρ δηλαδή μέσα στη Μικρά Ασία και το είχαν παραχωρήσει ως Στρατηγείο του Νίδερ τους εγκατέστησαν στο σπίτι του Μπενάκη το σημερινό μουσείο

Την οικογένεια της κατόπιν γυναίκας μου την εγκατέστησαν σε ένα παράρτημα του μεγάρου Μαυρομιχάλη που βρίσκεται απέναντι από τον Κήπο Και πολλές άλλες οικογένειες τις εγκατέστησαν σε ανάλογα σπίτια ώσπου να μπορέσουν να βρουν μόνιμη στέγη δική τους

Και έτσι άρχισε ο αγώνας για την επιβίωση και το ριζωμό στη νέα πατρίδα Γι αυτά αν ο Θεός μου δώσει ζωή ίσως αργότερα περιγράψω το τι συνέβη από τον ερχομό μας εδώ μέχρι σήμερα

Και μια και φτάσαμε στη σωτηρία μου ας πάμε λίγο πίσω να δούμε μερικά χαρακτηριστικά γεγονότα Και πρώτα την ώρα που οι Τούρκοι μάς έσφαζαν εβίαζαν τις γυναίκες και έκαιγαν την πόλη στο αγγλικό θωρηκτό που ήταν αγκυροβολημένο στον κόλπο της Σμύρνης επαιάνιζε το απόγευμα η μουσική για να πάρουν οι Εγγλέζοι το τσάι

Αυτοί ήσαν οι χριστιανοί οι οποίοι ελπίζαμε ότι θα μας γλίτωναν Αλλά μια που μιλούμε για καλούς χριστιανούς γιατί να μη θυμηθούμε τους χειρότερους χριστιανούς τους Γερμανούς και προπαντός να πάμε πίσω πάρα πολλά χρόνια πριν από τον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο όταν ήρθε ως διοργανωτής του τουρκικού στρατού ένας Γερμανός στρατηγός ένας φανατικός σκύλος ο Λίμαν φον Σάντερς ο οποίος η πρώτη δουλειά που υπέδειξε στους Τούρκους ήταν να διώξουν από όλα τα παράλια της Μικράς Ασίας τους Έλληνες διότι τους είπε ότι είναι επιζήμιο γι αυτούς στα παράλια της Μικράς Ασίας που έβλεπαν στο Αιγαίο και στα καινουργιοελευθερωθέντα νησιά μας του Αιγαίου να κατοικούν Έλληνες Από τότε άρχισε ο διωγμός καθ υπόδειξη αυτής της απαίσιας φυλής των χριστιανών Γερμανών οι οποίοι αν κέρδιζαν τον πόλεμο θα είχαν τον Χίτλερ ήρωα και τώρα παρουσιάζονται ως Χριστιανοδημοκράτες και Σοσιαλδημοκράτες Πού ήσαν αυτοί όταν οι χιτλερικοί έκαιγαν ζωντανούς τους δυστυχισμένους Εβραίους οι οποίοι ποτέ δεν τους πείραξαν αλλά απεναντίας βοηθούσαν οικονομικώς την ανάπτυξη της Γερμανίας

Και άρχισε από τότε ο διωγμός των Ελλήνων Οι Τούρκοι εδημιούργησαν τα Τάγματα Εργασίας τα οποία έλεγαν Αμελέτ Ταμπουρού και ήθελαν τους Έλληνες τους δυστυχισμένους ραγιάδες δηλαδή Οθωμανούς υπηκόους να σπάζουν πέτρες γυμνοί και ξεσκούφωτοι μέσα στο λιοπύρι ή στα χιόνια

Πραγματικός όλεθρος και καταστροφή από τους Τούρκους Αλλά μήπως και οι δικοί μας οι τότε κυβερνώντες μας εφέρθησαν καλύτερα

Νομίζω ότι έχω πει ότι ο ένας από τα αδέλφια μου που υπηρετούσαν όλοι στο στρατό και ας λέγανε ότι δεν στρατεύτηκαν οι Μικρασιάτες ήταν στο στρατό από την πρώτη μέρα είχε τοποθετηθεί στους

Digitized by 10uk1s

κώδικες και γι αυτό έμεινε σε όλη τη διάρκεια του πολέμου μέσα στη Σμύρνη Μία εβδομάδα πριν μπουν οι Τούρκοι στη Σμύρνη διετάχθη να καταστρέψει τους κώδικες Από αυτό καταλάβαμε ότι δεν υπήρχε πλέον ελπίδα σωτηρίας και συνεννοήθηκε με τον θείο μου ο οποίος ήταν ο αρχηγός της οικογένειας και μαζεύτηκαν τριάντα πέντε τόσοι συγγενείς και βγάλαμε εισιτήρια τα οποία καλοπληρώθησαν διότι επρόκειτο να περάσει από τη Σμύρνη ένα αγγλικό πλοίο για να μπορέσουμε να διαφύγουμε Αλλά κατά διαταγή της τότε κυβερνήσεώς μας ζητούσαν διαβατήριο πράγμα το οποίο ήταν αδύνατο να μας δώσουν Και αυτό διότι οι τότε κυβερνώντες φοβόντουσαν ότι θα άλλαζε το εκλογικό σώμα με την άφιξη των Ελλήνων της Σμύρνης οι οποίοι ήσαν όλοι Βενιζελικοί

Γι αυτό λέω τι να πρωτοδεί κανείς Τους Εγγλέζους να πίνουν το τσάι τους με μουσική την ώρα που μας σφάζανε τους Γερμανούς που υπέδειξαν την καταστροφή του ελληνισμού της Μικράς Ασίας ή τους δικούς μας συμπατριώτες που άφησαν να μας σφάξουν μην τυχόν και αλλοιωθεί το εκλογικό σώμα

Και μια που μιλάμε για τους καλούς χριστιανούς mdashεκ των υστέρων φυσικά το έμαθα αυτόmdash ο αδελφός της κατόπιν γυναίκας μου ο Νίκος καλός κολυμβητής έπεσε στη θάλασσα και κολυμπώντας έφτασε σε ένα αγγλικό πολεμικό παρακαλώντας ν ανεβεί επάνω για να σωθεί από τους Τούρκους Διότι ήταν τότε δεκαεπτά ετών και εκινδύνευε να αιχμαλωτισθεί Αντί απαντήσεως του έριξαν ζεματιστό νερό

Έπειτα πήγε σε ένα ιταλικό πολεμικό Οι Ιταλοί ήσαν ανέκαθεν εχθροί προς εμάς αντίθετοι στην κατοχή Μικρασιατικών εδαφών από την Ελλάδα Παρ όλα αυτά έδειξαν ανθρωπισμό την ώρα της καταστροφής Εν αντιθέσει με τους κυρίους Εγγλέζους οι οποίοι την ώρα που οι Τούρκοι εβίαζαν τις γυναίκες και έσφαζαν τους άντρες και μας έκαιγαν έπιναν το τσάι τους συνοδεία μουσικής

Εν πάση περιπτώσει τον βοηθήσανε τον Νίκο οι Ιταλοί τον σκουπίσανε τον στεγνώσανε του έδωσαν καινούργια ρούχα στεγνά και τον βοήθησαν και επιβιβάστηκε σε ένα πλοίο που είχε Ιταλούς υπηκόους και έτσι σώθηκε από την αιχμαλωσία εν αντιθέσει με τον μεγαλύτερο αδελφό του τον Ηλία ο οποίος τρεις μήνες προ της καταστροφής εστρατεύθη και με όλους τους Σμυρνιούς της ηλικίας του μετά από μία πρόχειρη εκγύμναση τον έστειλαν στο μέτωπο mdashαπροετοίμαστα παιδιά δεκαοκτώ και δεκαεννιά ετώνmdash και έκτοτε εχάθηκε το παλικάρι και δεν ξαναέδωσε σημεία ζωής θύμα και αυτό της τουρκικής θηριωδίας και της ελληνικής αδιαφορίας προς τον πληθυσμό της Μικράς Ασίας

Και μια και μιλάμε για στρατιωτικά θέματα ας πάμε λίγο πίσω Μετά την αποτυχία της εκστρατείας του Σαγγαρίου όπου αρχιστράτηγος ήταν ο Παπούλας αλλά εμπνευστής της ήταν ο τότε βασιλεύς Κωνσταντίνος και το περί αυτόν επιτελείο έριξαν όλο το βάρος της αποτυχίας εις τον Παπούλα και τον αντικατέστησαν με ένα νέο αρχιστράτηγο τον Χατζανέστη έναν άνθρωπο ο οποίος με τις πράξεις του απέδειξε ότι δεν ήταν και πολύ γνωστικός

Η πρώτη διαταγή που έβγαλε ο Χατζανέστης μόλις ήρθε στη Σμύρνη ήτανε να απαγορευθεί ο περίπατος των στρατιωτών εις την προκυμαία Απηγόρευσε να περνούν από την προκυμαία απλοί στρατιώτες Και νομίζω πως όταν επήρχετο μάλλον η καταστροφή και για να ανακόψουν το κύμα της φυγής των Μικρασιατών προς τον ελλαδικό χώρο έβγαλαν ανακοινωθέν και έλεγαν ότι το τρίτο σώμα στρατού σώζει την τιμήν της Πατρίδος ότι δηλαδή ανεκόπη η προέλαση του Κεμάλ πράγμα ψευδέστατο διότι δύο μέρες πριν ολόκληρο αυτό το σώμα είχε παραδοθεί εις τον Κεμάλ

Όλα αυτά μόνο και μόνο για να μας κλείσουν τα μάτια και να μείνουμε εκεί θύματα της τουρκικής θηριωδίας

Digitized by 10uk1s

Πολλοί γνωστοί μου οι οποίοι μετά την καταστροφή επί τουρκοκρατίας τώρα έχουν επισκεφθεί τη Σμύρνη με ρωτούν να τους πω σχετικά Η απάντησή μου είναι μία Τι σχέση έχει η σημερινή Σμύρνη με τη χαρούμενη Σμύρνη την προ του 22 Τη Σμύρνη που οι άνθρωποι την έζησαν εργατικοί μεν όλη μέρα και διασκέδαζαν Εις την προκυμαία υπήρχαν τόσα κέντρα με ορχήστρες και μουσικές που είναι δύσκολο να το πιστέψει κανείς Εις του laquoΚρέμερraquo υπήρχαν δύο ορχήστρες Μία με κλασικά έργα και άλλη με μπουζούκια και τέτοια Πλάγια ήταν το laquoΚαφέ Φώτηraquo του Κλωναρίδη όπως το λέγαμε από μία μάρκα μπύρας που διέθετε Και εκεί υπήρχαν δύο ορχήστρες Μία πάλι με έργα κλασικά δηλαδή Στράους και τέτοια και η άλλη μαντολινάτα

Λίγο πιο εκεί ήταν το laquoΚαφέ ντε Παρίraquo το οποίο λειτουργούσε το καλοκαίρι Άλλη ορχήστρα εκεί Λίγο πριν από το laquoΚαφέ ντε Παρίraquo ήταν η laquoΑλάμπραraquo με μουσική με λαϊκά όργανα σαντούρι κτλ Προς την άκρη της προκυμαίας προς το τέλος ήσαν δύο κέντρα ακόμα Το laquoΚόρσοraquo με ορχήστρα επίσης και το laquoΛούνα Παρκraquo με ορχήστρα Δηλαδή αριθμούμε δυο στου laquoΚρέμερraquo δυο στο laquoΚαφέ Φώτηraquo τέσσερις∙ δυο στο laquoΑλάμπραraquo και στο laquoΚαφέ ντε Παρίraquo έξι∙ και δυο τα άλλα οκτώ

Αλλά οι ορχήστρες δεν ήσαν μόνο εις τα κέντρα της παραλίας Και μέσα εις τις συνοικίες υπήρχαν ατελείωτα κέντρα με μουσικές Ένα από όλα αυτά τα κέντρα ήταν στη συνοικία του Αγίου Δημητρίου και λειτουργούσε χειμώνα καλοκαίρι Είχε και κλειστή αίθουσα και καλοκαιρινή Εμείς τότε παιδιά πηγαίναμε απέξω για να ακούσουμε που παίζανε οι μουσικοί

Το κέντρο αυτό που προανέφερα το λέγανε laquoΝέος Κόσμοςraquo και επειδή είπα ότι υπήρχαν πολλά κέντρα στις συνοικίες θα σας αναφέρω ένα χαρακτηριστικό που το έζησα εγώ

Στη συνοικία του Αγίου Δημητρίου στο Φαρδύ όπως το λέγαμε διότι ήταν φαρδύτερος ο δρόμος αυτός από τους άλλους mdashοι Τούρκοι δε το λέγανε Τσακιρτζίμπασιmdash υπήρχε ένα καφενείο το οποίο είχε και αυτό μέσα ορχήστρα με λαϊκά όργανα Μια μέρα πηγαίνοντας στο σχολείο το πρωί ακούσαμε να παίζει μουσική Πήγαμε στο σχολείο και επιστρέφοντας το μεσημέρι όταν σχολάσαμε τα όργανα συνέχιζαν να παίζουν και μας έκανε εντύπωση που έπαιζαν πρωί Ρωτήσαμε κάπου εκεί τι συμβαίνει και μας είπαν ότι ήσαν ζωέμποροι οι οποίοι έφεραν εις πέρας μια μεγάλη μεταφορά σφαγίων από το εσωτερικό της Μικράς Ασίας στη Σμύρνη∙ φαίνεται ότι κέρδισαν πολλά χρήματα και το γλεντούσαν

Πήγαμε σπίτι μας πήγαμε σχολείο το απόγευμα έπαιζαν Σχολάσαμε το βράδυ συνέχιζαν Πάμε την άλλη μέρα το πρωί σχολείο συνέχιζαν Δηλαδή αυτό το γλέντι κράτησε περίπου τριάντα έξι ώρες συνεχώς Αυτή ήταν μια έκφραση του τρόπου ζωής Δηλαδή εργασία πολλή καλή δουλειά αλλά και η διασκέδαση διασκέδαση

Δηλαδή ο κόσμος το βράδυ ήθελε πάντα να βρει έναν τρόπο για να διασκεδάσει Και στα κέντρα της προκυμαίας αλλά και στα κέντρα τα συνοικιακά όπου όπως είπα υπήρχε μουσική δεν ήταν κανείς υποχρεωμένος να καταξοδευτεί για να περάσει την ώρα του Τα κέντρα της προκυμαίας είχαν και κάποιο είδος ζαχαροπλαστείου Μπορούσες δηλαδή να πάρεις ένα γλυκό μια πάστα παραδείγματος χάρη και να καθίσεις ν απολαύσεις τη μουσική

Επίσης στα κέντρα των συνοικιών μπορούσες να πάρεις και ένα ούζο σκέτο Δεν ήταν λοιπόν υποχρεωμένος κανείς να ξεπαραδιαστεί για να μπορέσει να διασκεδάσει και να ξεδώσει από τους κόπους της ημέρας

Υπήρχαν πολλές ακόμα ευκαιρίες για τους κατοίκους της Σμύρνης για ψυχαγωγία Παραδείγματος χάρη όταν έρχονταν θίασοι πρόζας ή μουσικής από την ελεύθερη Ελλάδα Επίσης έρχονταν πολλοί θίασοι

Digitized by 10uk1s

ξένοι ιταλικοί γαλλικοί αλλά προπαντός ιταλικής όπερας διότι η Σμύρνη είχε πάρα πολλά θέατρα πολλά υπαίθρια και αρκετά χειμερινά

Μεταξύ αυτών το κόσμημα της Σμύρνης ήταν το Θέατρο Σμύρνης που ήταν μικρογραφία του Θεάτρου της Σκάλας του Μιλάνου Σ αυτό αξιώθηκα παιδί να πάω κι εγώ δυο φορές συνοδευόμενος από τη θεία μου Άννα και ν ακούσω την laquoΤσάρνταςraquo και την laquoΜπαγιαντέραraquo

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου είχαν δημιουργηθεί πολλοί θίασοι στη Σμύρνη από ηθοποιούς ντόπιους Σμυρνιούς οι οποίοι ήσαν καλλίφωνοι και δημιούργησαν μαζί με τον Σύλβιο και τον Καρακάση που ήσαν καλοί σκηνοθέτες θιάσους και προπαντός οπερέτας

Μεταξύ αυτών πρωταγωνίστρια ήταν η Μέρτικα Επίσης ήταν και η Ζαζά Μπριλάντη η οποία εθριάβευσε και μετά την καταστροφή της Σμύρνης στην Αθήνα ως σουμπρέτα

Μεταξύ πολλών άλλων διακριθέντων δεν πρέπει να ξεχάσουμε να αναφέρουμε τον Γιώργο Γληνό ο οποίος επίσης διέπρεψε μετά την Καταστροφή ως πρωταγωνιστής του Εθνικού Θεάτρου

Ο Σύλβιος και ο Καρακάσης τους οποίους προανέφερα δεν ήσαν μόνο σκηνοθέτες ήσαν και καλοί συγγραφείς και μετά την Καταστροφή ήρθαν κι αυτοί στην Αθήνα όπου έγραψαν επιθεωρήσεις επιτυχημένες Το δίδυμο των συγγραφέων ήταν ο Σύλβιος και ο Καρακάσης Ο Καρακάσης ο πνευματωδέστατος αυτός άνθρωπος ήταν καμπούρης

Είχαμε επίσης πολλές πολυτελείς αίθουσες κινηματογράφων όχι μόνο στην παραλία αλλά και μέσα στις συνοικίες Φυσικά οι ταινίες τότε ήσαν βουβές και συνοδεύονταν από υπόκρουση πιάνου

Στη Σμύρνη υπήρχαν επίσης πολλές λέσχες στις οποίες μαζεύονταν τα μέλη συζητούσαν έπαιζαν χαρτιά όχι μεγάλο τζόγο δεν ήσαν λέσχες χαρτοπαικτικές αλλά λέσχες συναναστροφής Εκεί τα μέλη μπορούσαν να πάρουν το τσάι τους και να μιλήσουν μεταξύ τους για τις υποθέσεις τους

Κορυφαία περίπτωση για τις λέσχες αυτές ήσαν οι χοροί που εδίνοντο τις Απόκριες τόσο για να διασκεδάσουν τα μέλη όσο και για να εισπράξουν οι λέσχες χρήματα και ν ανταποκριθούν στα έξοδά τους

Μία από τις λέσχες αυτές ήταν η Λέσχη των Κυνηγών Υπήρχαν δυο λέσχες κυνηγών η Αψηλή και η Χαμηλή Αρχικώς ήταν η Λέσχη η Αψηλή σ ένα δρόμο της προκυμαίας αλλά είχαν διασπαστεί τα μέλη της και στην άλλη γωνία δημιούργησαν μια δεύτερη λέσχη τη λεγομένη πάλι Λέσχη των Κυνηγών αλλά Χαμηλή

Σ έναν αποκριάτικο χορό του 1922 αξιώθηκα να πάω κι εγώ συνοδεύοντας ως ντάμα μου τη δεσποινίδα Τσβάιφελ την οποία μου εμπιστεύτηκαν οι γονείς της που παρακολουθούσαν από τον εξώστη της Λέσχης

Στην άλλη Λέσχη των Κυνηγών τη λεγομένη Αψηλή mdashκαι τούτο γιατί το κτίριό της ήταν μεγαλοπρεπέστατο είχε ισόγειο και τρία πατώματα και εκεί με έπαιρνε όποτε πήγαινε ο θείος μου ο Τσιντσίνης που ήταν μέλος τηςmdash είχε εγκαταστήσει το 1919 και 1920 το Στρατηγείο του ο Παρασκευόπουλος που ήταν αρχιστράτηγος

Digitized by 10uk1s

Και μια που μιλήσαμε για τους χορούς των λεσχών ο κορυφαίος και ο κοσμικότερος χορός ήταν της Ελληνικής Λέσχης Το εισιτήριο εκεί ακόμα και για τα μέλη ήταν τσουχτερό Επίσης κατά τη διάρκεια του χορού εγένοντο πλειστηριασμοί ποιος θα προσέφερε δηλαδή τα περισσότερα χρήματα δια τους σκοπούς της Λέσχης Σκοποί της Ελληνικής Λέσχης ήσαν η ενίσχυση των φιλανθρωπικών και των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων που υπήρχαν στη Σμύρνη

Για να γίνεις μέλος σ αυτή τη Λέσχη ήταν πολύ δύσκολο διότι ήταν ένα είδος Φιλικής Εταιρείας Ο αδελφός μου ο Χρήστος ο μεγάλος ο πρωτότοκος δηλαδή είχε επανειλημμένα υποβάλει αίτηση η οποία είχε κατ αρχήν απορριφθεί Όταν όμως ενεκρίθη εθεωρήθη ότι ήταν μια δικαίωση της φήμης της οικογενείας πράγμα για το οποίο ήταν ενθουσιασμένος ο Χρήστος

Επίσης υπήρχε το Σπόρτινγκ καθώς και η Νιου Κλαμπ στην οποία σύχναζαν περισσότερο οι Άγγλοι και γι αυτό είχε και αγγλική ονομασία Υπήρχαν νομίζω και άλλες δύο λέσχες των οποίων μου διαφεύγουν τα ονόματα

Όπως προανέφερα ο θείος μου ήταν αλευροβιομήχανος Εκεί στη Σμύρνη ήσαν χωριστοί οι αλευροβιομήχανοι και οι αλευρέμποροι Δεν ήταν όπως είναι τώρα εδώ οι μύλοι που αλέθουν δικό τους στάρι Εκεί οι αλευροβιομήχανοι έκαναν φασόν Ο θείος μου ο Τσιντσίνης αρκετά ηλικιωμένος εθεωρείτο εξπέρ εις την απόδοση των σιταριών διότι στη Σμύρνη υπήρχε και επιμελητήριο των σιτηρών και με έπαιρνε και εκεί μαζί του Είχα μια προαίσθηση ότι επειδή έβλεπε ότι ο γιος του δεν ήταν άνθρωπος για δουλειά έχω τη γνώμη ότι με έπαιρνε κοντά του για να με βοηθήσει και να με σπουδάσει ώστε να τον διαδεχθώ στην επιχείρηση Το όνομα που χρησιμοποιούσαν γι αυτό που θέλω να περιγράψω στη Σμύρνη ήταν Μπόρσα σιτηρών δηλαδή Χρηματιστήριο σιτηρών Εκεί υπήρχαν οι μεσίτες και οι αγορασταί σιτηρών σιτάρι για να το αλέθουν και να το κάνουν αλεύρι κτλ Φυσικά ο θείος μου ο Τσιντσίνης εθεωρείτο αυθεντία στην εξακρίβωση της αποδόσεως των σιτηρών

Όταν λοιπόν υπήρχε μία διαφορά μεταξύ αγοραστών και πωλητού κατέφευγαν σε εκείνον και ότι έλεγε εθεωρείτο τελεσίδικη απόφαση Εκείνος έπαιρνε το σιτάρι και το δάγκωνε στα δόντια του και έλεγε ότι από αυτό το σιτάρι θα έχετε στις χίλιες οκάδες τόσα σακιά αλεύρι πρώτης ποιότητος τόσα σακιά δευτέρας ποιότητος τόσα σακιά πίτουρο ψιλό τόσα σακιά πίτουρο χοντρό και τόσα σακιά σκύβαλο Σκύβαλο ήταν τα απορρίμματα

Κανείς δεν αμφισβητούσε τη γνώμη του Ήταν άνθρωπος όπως είπα και αγράμματος και αμόρφωτος Μια μέρα έτυχα στο εργοστάσιο στο γραφείο και ένας πελάτης εζήτησε να του αποδώσουν λογαριασμό Ήταν εκεί ο αδελφός μου ο Νίκος και ένας άλλος κύριος Ιωαννίδης ο οποίος κρατούσε τα λογιστικά βιβλία Ρώτησε λοιπόν ο θείος μου ο Τσιντσίνης πόσα σακιά σιτάρι ήρθαν τόσα Και για την προέλευση γιατί από κάθε μέρος αλλιώτικο της Μικράς Ασίας είχαν και διάφορη απόδοση τα σιτάρια Του είπανε από πού προέρχονταν και έβγαλαν έναν απολογισμό Εκείνος χωρίς πολλά λόγια κάνει ένα laquoτσουraquo Λάθος Ξαναπιάνουν αυτοί τα χαρτιά γράφουν μετράνε κάνουν υπολογισμούς mdashκομπιούτερ δεν υπήρχαν τότεmdash βγάζουν δεύτερο∙ laquoλέγε σιορ Γιαννάκοraquo έτσι τον λένε τιμητικώς κατά το laquoσερraquo των Άγγλων laquoτσουraquo επαναλαμβάνει εκείνος Λάθος και αυτή τη φορά Οπότε έκαναν τρίτο υπολογισμό και τότε εκείνος είπε laquoναιraquo Με το μυαλό όλα αυτά εγένοντο

Αυτός λοιπόν ο τόσο ευφυής και εργατικός άνθρωπος ο οποίος εκ του μηδενός κατόρθωσε να σχηματίσει μία από τις μεγαλύτερες περιουσίες της Μικράς Ασίας όπως είπαμε είχε αποκτήσει ένα γιο ο οποίος μεγάλωσε στα πλούτη και έγινε όπως τον έλεγε ο μπαμπάς του αχαΐρευτος Ήταν bon

Digitized by 10uk1s

viveur γυναικάς και καλοπερασάκιας Για να πάρετε μια ιδέα η καταστροφή τον βρήκε να έχει δυο αυτοκίνητα που για εκείνη την εποχή ήταν περίπτωση μάλλον δύσκολη Ένα Τσάντλερ και ένα Μεταλλουρζίκ Το Μεταλλουρζίκ όταν ήρθε ο βασιλεύς Κωνσταντίνος στη Σμύρνη για να κάνει την αποτυχημένη εκστρατεία τού Σαγγαρίου η Διοίκηση το ζήτησε και το εδάνεισαν για τις μετακινήσεις του βασιλιά

Επίσης είχε ένα ωραιότατο κότερο που για να διακρίνεται είχε όλο κόκκινα πανιά Από καρότσες είχε τέσσερις πέντε με ωραία άλογα αλλά ήταν και μανιώδης ιππεύς Στη Σμύρνη γίνονταν μία φορά το χρόνο ιπποδρομίες σε ένα προάστιο που το έλεγαν Παράδεισο λίγο πριν από το Μπουτζά Για να διατηρεί κανείς στάβλους ολόκληρο το χρόνο για μία Κυριακή που θα γίνονταν οι κούρσες καταλαβαίνετε ότι ήταν πολυέξοδο Αυτός όμως το είχε και αυτό Είχε ωραιότατο στάβλο και μεταξύ των άλλων είχε και ένα καθαρόαιμο άλογο τον Μπαχτιάρ ο οποίος ήταν το κρακ Παρ όλο που τον φόρτωναν βάρη και τέτοια πάντοτε ήταν πρώτος στις ιπποδρομίες

Μάλιστα είχα και εγώ ένα παρ ολίγον δυστύχημα Με έπαιρνε μαζί του ο ξάδελφός μου όταν ήτανε να γυμνάσουν τα άλογα για την ιπποδρομία και επειδή ο Μπαχτιάρ παρ όλο που ήταν το καλύτερο άλογο ήταν και το πιο ήσυχο και ήρεμο με έβαζε επάνω και εγώ καβαλούσα τον Μπαχτιάρ Μια μέρα μπαίνοντας εις τον ιππόδρομο από μία πλαϊνή πόρτα ενώ εκείνη την ώρα εγυμνάζοντο δυο άλλα άλογα ο Μπαχτιάρ μόλις αντελήφθη ότι γίνεται κούρσα πήγε πλάγιά τους και με εμένα επάνω να τα προσπεράσει Φυσικά κατατρομάξανε και ο ξάδελφός μου και ο κ Σταρένιος ο οποίος ήταν βοηθός του και ξεφωνίσανε και μου φώναζε ο ξάδελφός μου laquoσφίγγε τα πόδια σου στη σέλα και κράτα τα γκέμιαraquo ώσπου τα άλογα να σταματήσουνε για να μην πέσω κάτω διότι φυσικά ήμουν αδαής εγώ από τις κούρσες

Μία από τις διαδρομές που γίνονταν σ αυτές τις ιπποδρομίες ήταν και η ιπποδρομία των ερασιτεχνών την οποία έλεγαν με τον εγγλέζικο τίτλο laquoτζέντλεμαν κουρςraquo Εκεί δεν έτρεχαν επαγγελματίες τζόκεϋ αλλά μόνο οι ιδιοκτήτες Σ αυτή φυσικά έτρεχε και ο ξάδελφός μου με τον Μπαχτιάρ πάντοτε νικητής Αυτός ήταν ο πυρήνας από τον οποίο μετά την Καταστροφή που ήρθαν εδώ δημιουργήθηκε ο ιππόδρομος διότι προ του 22 δεν υπήρχε εδώ ιππόδρομος και οι τζόκεϋ οι οποίοι υπήρχαν εκεί για τις κούρσες στον Παράδεισο ήσαν το ξεκίνημα που έκανε εδώ ο κ Ρηζ όταν εδημιούργησε την εταιρεία ιπποδρομιών

Ο ξάδελφός μου αυτός ο Νίκος ο Τσιντσίνης εκτός από τα άλλα βίτσια που είχε mdashφυσικά είχε πλούσιο μπαμπά και γι αυτό μπορούσε και τα έκανεmdash ελέχθη ότι μετά την Ελληνική κατοχή είχε δημιουργήσει απέναντι στο Κορδελιό ένα χαρέμι Δηλαδή είχε νοικιάσει ένα σπίτι και είχε εγκαταστήσει μέσα έξι επτά Τουρκαλίτσες Αυτό είχε μαθευτεί φαίνεται ανάμεσα στους Τούρκους και γι αυτό μόλις οι Τούρκοι μπήκαν στη Σμύρνη και τον έπιασαν αιχμάλωτο τον σκοτώσανε όπως μάθαμε με τον φρικτότερο τρόπο Άλλοι λένε ότι τον έγδαραν ζωντανό και άλλοι ότι τον λυντσάρανε και έτσι είχε κακό τέλος αυτό το παιδί το οποίο ήταν επιπόλαιο αλλά κατά βάθος είχε χρυσή καρδιά

Όπως προείπα πολλοί με ρωτάνε για τη Σμύρνη την προ της καταστροφής Θα δώσω μία συνοπτική εικόνα κατά το δυνατόν και από ότι ξέρω

Η Σμύρνη ήταν χωρισμένη σε συνοικίες εθνοτήτων Το κεντρικότερο μέρος και το μεγαλύτερο δηλαδή τα 75 ως 80 τοις εκατό κατείχε η Ελληνική χριστιανική συνοικία Σ αυτό τον τομέα δεν υπήρχε ούτε μία τουρκική ιδιοκτησία Ούτε κατοίκησε εκεί ποτέ κανένας Τούρκος Φυσικά υπήρχαν οι αστυνομικοί

Digitized by 10uk1s

σταθμοί τα καρακόλια όπως τα λέγαμε αλλά όταν νύχτωνε οι Τούρκοι αστυνόμοι δεν τολμούσαν να περιπολούν στην Ελληνική συνοικία και γι αυτό κλεινόντουσαν στα αστυνομικά τμήματα και τότε έβγαιναν οι νυχτοφύλακες οι λεγόμενοι laquoπεσβάντηδεςraquo από εμάς οι οποίοι δεν είχαν όπλο αλλά μια μεγάλη μαγκούρα που την έσερναν εις τα καλντερίμια για να ακούμε ότι εκτελούν το καθήκον τους και μας φυλάγανε Κατά πλειονότητα όλοι αυτοί οι νυχτοφύλακες ήσαν Αρβανίτες

Εις το βάθος της Ελληνικής συνοικίας προς το εσωτερικό της πόλεως ήταν η Αρμενική συνοικία Ολίγο πιο πίσω και δεξιότερα ήταν η Εβραϊκή συνοικία Και ακόμα πιο πίσω εις τα άκρα της πόλεως στα πιο φτωχικά μέρη έμεναν οι Τούρκοι Αριστερά της Ελληνικής συνοικίας ήταν η Ιταλική η μόνη που δεν κάηκε κιόλας όπως προανέφερα

Φυσικά στην Ελληνική συνοικία κατοικούσαν και αρκετοί ξένοι υπήκοοι Γάλλοι Ιταλοί Άγγλοι οι οποίοι ήσαν ή καθολικοί ή προτεστάντες Αλλά σε όλη αυτή την περιφέρεια της Σμύρνης δεν μπορούσε να ζήσει κανείς και να σταδιοδρομήσει ή να εργαστεί είτε ήταν Έλληνας είτε Τούρκος είτε ξένος υπήκοος εάν δεν μιλούσε καλά τα ελληνικά Φυσικά και οι Τούρκοι πλανόδιοι πωλητές που περιφέροντο και πουλούσαν διάφορα λαχανικά ή ότι άλλο μέσα στην Ελληνική συνοικία διαλαλούσαν το εμπόρευμά τους ελληνικά

Οι Τούρκοι πλούσιοι κατοικούσαν όλοι στα χωριά τα οποία ήσαν εκατέρωθεν του κόλπου της Σμύρνης Αριστερά της Σμύρνης και μετά το Διοικητήριο το Κονάκι όπως το λέγαμε υπήρχαν τέσσερα ωραία χωριά Το Καρατάσι η Καραντίνα Γκιοστεπέ και Κοκαριαλί Ήσαν παλιές ελληνικές συνοικίες της αρχαιότητος και ελέγοντο Μελαντία Καλλιθέα Ενόπη και Μυρακτή Σ αυτά τα χωριά ήσαν πάρα πολλοί Έλληνες πλούσιοι μεταξύ αυτών στο Γκιοστεπέ καθόταν και η οικογένεια του Ωνάση Και μαζί με αυτούς έμεναν και οι Τούρκοι πλούσιοι

Από το άλλο μέρος του κόλπου δεξιά ήταν το Μερσινλί ήταν η Αγία Τριάδα τα Πετρωτά το Αλάμπεη και το ωραίο Κορδελιό Και σ αυτά προπαντός στο Κορδελιό και στο Αλάμπεη έμεναν πολλοί Τούρκοι

Όπως ακούσατε είπα ένα χωριό Αγία Τριάδα Δεν ήταν μόνο αυτό που σηματοδοτούσε την ελληνικότητα όλης αυτής της περιφέρειας Σε όλες τις συνοικίες της Σμύρνης για να βρει κανείς κάτι έπρεπε να αποταθεί σε ελληνικούς τίτλους Παρ όλο που οι Τούρκοι είχαν διάφορα τουρκικά ονόματα για να βρεις κάτι ρωτώντας κάποιον που κάθεται σου απαντούσε στον Αϊ‐Γιάννη στο Κερασοχώρι στον Άγιο Τρύφωνα στον Αϊ‐Γιώργη στην Αγία Φωτεινή στη Λυπημένη Παναγιά στον A‐Δημήτρη στην Παναγία την Ντουβαριώτισσα

Εν πάση περιπτώσει όλες οι συνοικίες αυτή τη στιγμή δεν μπορώ να θυμηθώ όλα τα ονόματα προσδιορίζονταν μόνο με ελληνικά και χριστιανικά τοπωνυμία

Εν τω μεταξύ θυμήθηκα μερικές ονομασίες και θα τις βάλουμε για να μείνουν για την ιστορία Τα ελληνικά τοπωνύμια ήσαν τα Μικρά Μπογιατζίδικα δρόμοι διάφοροι τα Μεγάλα Μπογιατζίδικα τα Σιδεράδικα το Γαλάζιο τα Γυαλιάδικα ο Φασουλάς το Φαρδύ της Ευαγγελιστρίας οι Συκαμιές στου Ζέρβα

Πώς να ξεχάσω τα ωραιότατα πανηγύρια τα καλοκαιρινά φυσικά πανηγύρια που εγένοντο στις ορθόδοξες εκκλησίες των χωριών που ήσαν εκατέρωθεν της Σμύρνης

Ήταν μια ευκαιρία να πάμε να προσκυνήσουμε τους Αγίους και ταυτόχρονα ένα είδος εκδρομής για τις μητέρες και για μας τα παιδιά Οι εκδρομές αυτές εγένοντο την ημέρα Οι άντρες δεν συμμετείχαν γιατί

Digitized by 10uk1s

οι άντρες στη Σμύρνη εδούλευαν όλη την ημέρα δεν τεμπέλιαζαν

Γινόταν το πανηγύρι της Αγίας Άννας της Αγίας Παρασκευής του Αγίου Παντελεήμονα αλλά το πιο εντυπωσιακό πανηγύρι ήταν της Αγίας Τριάδος της οποίας η εκκλησία ήταν στο ομώνυμο χωριό

Εκεί λειτουργούσε ο παπα‐Μιχάλης τον οποίο ο πατέρας μου από απλό καντηλανάφτη είχε προωθήσει σε παπά πράγμα που δεν ξεχνούσε ποτέ ν αναφέρει ο παπα‐Μιχάλης

Το πανηγύρι αυτό είχε την ιδιάζουσα μορφή ότι οι προσκυνητές ξεκινούσαν για να πάνε να προσκυνήσουν και να γιορτάσουν τη χάρη της με βάρκες από την προκυμαία της Σμύρνης Οι βάρκες αυτές ήσαν καταστολισμένες με φαναράκια που μέσα έκαιγαν κεριά Και ήταν ένα θέαμα φαντασμαγορικό ήταν ένα είδος μικρής ενετικής εορτής και φυσικά από τις βάρκες και από το κυρίως χωριό πετούσαν διάφορα πυροτεχνήματα και βεγγαλικά τα οποία εφώτιζαν τον ουρανό της Σμύρνης

Δηλαδή θα έλεγε κανείς ότι παρ όλο που ήταν τουρκική κατοχή κυριαρχούσε ο χριστιανισμός η ορθοδοξία μας δηλαδή και ο ελληνισμός μας

Από αυτό αποδεικνύεται η ελληνικότητα Οι Τούρκοι δεν μπορούσαν να κάνουν ούτε να αντείπουν τίποτα σ αυτό Μια άλλη εκδήλωση ήταν όταν στις 14 Ιουλίου γιορτάζανε οι Γάλλοι την Επανάστασή τους Τότε και εμείς οι Έλληνες συνεορτάζαμε με τους Γάλλους∙ αυτή τη γιορτή τη λέγαμε laquoτο Ρεμπουμπλίκraquo από την ονομασία της Γαλλικής επαναστάσεως για να αποδείξουμε την αντίθεσή μας προς την καταπίεση που υφιστάμεθα από τους Τούρκους

Στη Σμύρνη επειδή υπήρχαν μεγάλες ιδιοκτησίες οικοπέδων οι κάτοχοι αυτών πλούσιοι φυσικά άνθρωποι εδημιουργούσαν στοές τις λεγόμενες laquoβερχανέδεςraquo Δηλαδή άνοιγαν διόδους σε παραλλήλους δρόμους φυσικά κεντρικούς από τον ένα δρόμο στον άλλο χτίζοντας εκατέρωθεν μαγαζιά και γραφεία πάνω από τα μαγαζιά αυτά Τέτοιες στοές ήταν του Τενεκίδη ήταν του Χαϊλάιφ ήταν της Ελληνικής Λέσχης ήταν του Κράμερ και πολλές άλλες όπως είπα και με αρμένικα ονόματα διότι στη Σμύρνη υπήρχαν και πάρα πολλοί πλούσιοι Αρμεναίοι

Μία συνοικία που παρέλειψα πριν να αναφέρω ήταν της Αγίας Αικατερίνης συνοικία πολυπληθέστατη με κατοίκους όλους αστούς στην οποία κυριαρχούσε η εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης που μόλις είχε τελειώσει το 1920 Όλη αυτή η εκκλησία ήταν από μάρμαρο Με τα χρόνια μάθαμε ότι οι Τούρκοι για να την καταστρέψουν για να την εξαφανίσουν επί πέντε ημέρες χρησιμοποιούσαν εκρηκτικά Τόσο καλοφτιαγμένος ναός ήταν η Αγία Αικατερίνη

Και όπως είπα πριν η συνοικία αυτή ήταν πολυπληθέστατη ήταν κατοικημένη όλη από αστούς και ο δρόμος της ήταν αρκετά φαρδύς

Αλλά οι Έλληνες της Σμύρνης εκτός από την καταπίεση των Τούρκων είχαν να αντιμετωπίσουν και το όργιο από τις προπαγάνδες των Ευρωπαϊκών Κρατών Στη Σμύρνη οι Γάλλοι είχαν δημιουργήσει ατελείωτα σχολεία Είχαν την laquoΠροβιντάνςraquo την laquoΝταμ ντε Σιόνraquo τη laquoΣακρέ Κερraquo τους laquoΦρερraquo το laquoΤάγμα των Καπουκίνωνraquo Οι Γερμανοί τις laquoΔιακονέσεςraquo Υπήρχε Γαλλικό νοσοκομείο Ολλανδικό νοσοκομείο αλλά το Ελληνικό του Αγίου Χαραλάμπους το οποίο κατά τη γνώμη μου είναι το αρχαιότερο ελληνικό νοσοκομείο αρχαιότερο και του Ευαγγελισμού ήταν το πιο τέλεια οργανωμένο διότι είχε όλα τα γνωστά τμήματα Μεταξύ αυτών είχε και τμήμα για τους φρενοβλαβείς

Digitized by 10uk1s

Επίσης μέσα στη Σμύρνη ήταν κατεσπαρμένες και ατελείωτες καθολικές και προτεσταντικές εκκλησίες Όλα αυτά τα ιδρύματα προπαγάνδας που προανέφερα διεσώθησαν από τη φωτιά πράγμα που αποδεικνύει τον εμπρησμό από τους Τούρκους Όποιο ήθελαν να μην καεί δεν καιγόταν Γι αυτό και η Καθεντράλε η Μητρόπολη των Καθολικών διεσώθη και τη βρήκα Διεσώθησαν επίσης το μοναστήρι των Καπουκίνων στου οποίου τον περίβολο έβλεπε το μαγαζί μας το Γαλλικό νοσοκομείο η Ολλανδική εκκλησία και το Ολλανδικό νοσοκομείο Την εκκλησία τους αργότερα οι Ολλανδοί ή μας την παρεχώρησαν ή μας την πούλησαν διότι έγινε και υπάρχει τώρα ως ορθόδοξος εκκλησία ελληνική είναι ένα μικρό παρεκκλήσι διότι φυσικά δεν υπήρχε ούτε ένας Ολλανδός υπήκοος που να χρειάζεται εκκλησία

Φυσικά οι Έλληνες της Σμύρνης δεν έμειναν αδρανείς σ αυτές τις προπαγάνδες των ξένων και αντεπετίθεντο με την παιδεία Υπήρχαν δύο κοινοτικά δημοτικά σχολεία το Σοφείον και του Κιουπεντζόγλου mdashο Κιουπεντζόγλου ήταν ο δωρητήςmdash στα οποία η φοίτηση ήταν δωρεάν

Επίσης υπήρχε το κλασικό η περίφημος Ευαγγελική Σχολή για τα αγόρια Υπήρχε το Κεντρικό Παρθεναγωγείο για τα κορίτσια το Ομήρειο Παρθεναγωγείο επίσης για τα κορίτσια αλλά υπήρχαν και ατελείωτα πάρα πολλά ιδιωτικά σχολεία όπως ήταν το Ελληνογαλλικό λύκειο του Αρώνη το Ελληνογερμανικό λύκειο του Γιαννίκη η Σχολή Αναστασιάδη η Σχολή Δαλιδάκη η Σχολή Πασχάλη και όσα άλλα μεταγενέστερα θυμηθώ και θα αναφέρω

Η Σχολή Πασχάλη εφημίζετο για την αυστηρότητα του διευθυντού της Ξέρω λεπτομέρειες διότι εφοίτησα και εγώ εκεί στο νηπιαγωγείο και ως τη Δευτέρα Δημοτικού Ήταν εξατάξιο δημοτικό σχολείο μικτό για αγόρια και κορίτσια Στα εμπρός θρανία καθόντουσαν τα κορίτσια και από πίσω καθόμασταν εμείς τα αγόρια Κάθε πρωί έπρεπε όλοι οι μαθηταί είτε αγόρια είτε κορίτσια να παρελάσουν μπροστά από τον κ Κωνσταντίνο Πασχάλη τον διευθυντή δείχνοντας τα χέρια τους αν είναι καθαρά τα νύχια και κρατώντας με τον αντίχειρα καθαρό μαντίλι Επίσης εξέταζε τα αυτιά και τους λαιμούς αν είναι καθαρά Εάν ενός τα νύχια δεν ήσαν πολύ καθαρά τον έστελνε πίσω στο σπίτι να πλυθεί και να ξανάρθει

Εφημίζετο επίσης και για την καλλιγραφία την οποία εδίδασκε Ήταν ο ίδιος πολύ καλλιγράφος Έγραφε στον πίνακα την Άλφα‐Βήτα και έπρεπε οι μαθηταί να την αντιγράψουν Κρατούσε ένα χάρακα μία αρίδα όπως τη λέγαμε και παρακολουθούσε από πάνω πώς γράφαμε Εάν δεν ήταν ευχαριστημένος τρώγαμε και μία στα χέρια

Εις του Πασχάλη είχαν φοιτήσει όλα τα αδέλφια μου μέχρι την Έκτη Δημοτικού και από εκεί πήγαιναν στην Ευαγγελική Σχολή Ο αδελφός μου ο Νίκος ο δευτερότοκος επειδή ήξερε πόσο ζόρικη ήταν η ζωή στου Πασχάλη επέμενε και από την Τρίτη Δημοτικού με πήρε και με έγραψε εις του Αρώνη όπου εφοίτησα τέσσερα χρόνια έως την Έκτη Δημοτικού Εκεί σ αυτές τις τέσσερις τάξεις είχα συμμαθητή μου και τον Αρίστο Ωνάση

Η εκπαίδευση στη Σμύρνη ήταν για έντεκα χρόνια Δηλαδή έξι χρόνια Δημοτικό και πέντε χρόνια Γυμνάσιο φιλολογικό Εάν πήγαινε κανείς στο Εμπορικό είχε τέσσερα χρόνια Ένα χρόνο λιγότερο

Εγώ εις του Αρώνη έμεινα ως την Έκτη Δημοτικού Μετά γράφτηκα στην Ευαγγελική Σχολή στην οποία φοίτησα ως την Τρίτη Γυμνασίου Εν τω μεταξύ με την κατοχή των Ελλήνων δημιουργήθηκε ένα νέο γυμνάσιο το λεγόμενο Αρμοστειακό και για να το πλαισιώσουν επέλεξαν από την Ευαγγελική Σχολή μία ομάδα από τους πιο καλούς μαθητάς μεταξύ των οποίων ήμουν και εγώ mdashβλέπετε δεν είμαι και πολύ μετριόφρωνmdash και φοιτήσαμε εις το Αρμοστειακό Εκεί έμεινα έως την Τετάρτη Γυμνασίου όπου

Digitized by 10uk1s

και με βρήκε η καταστροφή της Μικράς Ασίας δηλαδή η φωτιά Εδώ στην Ελλάδα ερχόμενος δεν είχα την τύχη να τελειώσω αλλά έπεσα στη βιοπάλη

Και τώρα μια μικρή περιγραφή της Σμύρνης και του τρόπου περίπου που ζούσαμε

Τα σπίτια στη Σμύρνη κατά κανόνα ήσαν μονοκατοικίες Διώροφες ή τριώροφες Τα ισόγεια για το φόβο των Τούρκων έκλειναν με παράθυρα και πόρτες από μασίφ σίδερα διότι υπήρχε πάντοτε ο φόβος για πλιάτσικο

Από το δεύτερο πάτωμα και πάνω ήσαν ξύλινα και φυσικά υπήρχαν και τα μπαλκόνια Στα υπόγεια ήσαν τα κελάρια και οι αποθήκες για τις σοδειές διότι κάθε καλή νοικοκυρά έπρεπε να κάνει τις σοδειές της εγκαίρως στην εποχή τους για όλο το χρόνο

Στο ισόγειο μετά το υπερυψωμένο ημιυπόγειο ήσαν οι αίθουσες της υποδοχής τα σαλόνια οι τραπεζαρίες και το χωλ το οποίο εμείς λέγαμε αυλή κατά κανόνα στρωμένο με μάρμαρα Υπήρχε σκάλα η οποία πήγαινε προς το άνω πάτωμα Στη μέση της σκάλας ήσαν τα αντρεσόλ τα δωμάτια εις τα οποία κοιμόντουσαν οι υπηρέτριες mdash κάθε σπίτι αστικό έπρεπε υποχρεωτικώς να έχει υπηρέτες Και παραπάνω ήσαν τα υπνοδωμάτια Σε ένα από τα υπνοδωμάτια αυτά το οποίο έβλεπε στο πρόσωπο υπήρχαν τα μπαλκόνια Τα μπαλκόνια είχαν στην πρόσοψή τους δύο ή τρία παράθυρα από ένα σε κάθε πλάι Είχε διπλά πλαίσια το κάθε παράθυρο Το επάνω ήταν σταθερό Το κάτω ανεβοκατέβαινε αναλόγως την εποχή Και όλα τα παράθυρα σκεπάζονταν με κουρτίνες τα λεγόμενα στόρια τα οποία ανεβοκατέβαιναν με ελατήρια

Φυσικά ασανσέρ και καλοριφέρ δεν υπήρχαν ακόμα Για θέρμανση χρησιμοποιούσαμε τα τζάκια τις σόμπες με ανθρακίτη ή σόμπες πετρελαίου και τα περίφημα μαγκάλια Τα μαγκάλια έκαιγαν ξυλοκάρβουνα αλλά έπρεπε πρώτα να ετοιμαστούν στο ύπαιθρο για να μη δημιουργηθεί ανωμαλία

Τα απογεύματα μαζευόντουσαν οι γειτόνισσες πότε στο σπίτι της μιας πότε στο σπίτι της άλλης για να πιούνε το καφεδάκι τους και να δοκιμάσουν τα κουλούρια Αυτές οι συγκεντρώσεις ελέγοντο laquoκεντινάraquo Το όνομα αυτό δεν ξέρω ίσως προήλθε διότι έπαιρναν μαζί και τα κεντήματά τους

Στις γιορτές κάθε νοικοκυρά έπρεπε να εμφανίσει τα γλυκά σερβίροντας τους επισκέπτες σε δίσκο ασημένιο με πιατάκια ασημένια και όσο πιο πολλά γλυκά εμφάνιζε τόσο πιο καλή νοικοκυρά ήταν Γι αυτό η αργυροχοΐα είχε αναπτυχθεί πάρα πολύ στη Σμύρνη Και σήμερα ακόμη οι σμυρναίικοι δίσκοι οι κούπες και τα πιατάκια θεωρούνται έργα τέχνης Θεωρούνται μουσειακά είδη

Τα βράδια μετά το φαγητό αφού φυσικά ήρχοντο και οι άντρες των σπιτιών εγένοντο οι περίφημες βεγγέρες Πότε στο σπίτι του ενός πότε στο σπίτι του άλλου και σπιτικό το οποίο είχε κορίτσι και δεν είχε πιάνο ήταν αδύνατο Γι αυτό γινόντουσαν μικρές συγκεντρώσεις μουσικές

Ο μεγάλος μου ο αδελφός ο Χρήστος είχε πολύ ωραία φωνή τενόρου Απέναντι σε μας ήταν η οικογένεια Κρασοπούλου η δεύτερη κόρη των οποίων έπαιζε πολύ ωραίο πιάνο και το φόρτε της ήταν η άρια από την τελευταία πράξη της laquoΤόσκαraquo ο laquoΓερο‐Δήμοςraquo και άλλα διάφορα τραγούδια

Μεγάλη γιορτή ήταν η Πρωτοχρονιά Τότε όλα τα σπίτια άφηναν ανοιχτές τις εξώπορτες και οι νοικοκυρές έμεναν και υποδέχονταν τους επισκέπτες Οι επισκέπτες ήσαν οι άντρες των σπιτιών οι οποίοι πήγαιναν από πόρτα σε πόρτα ευχόμενοι για το καλό του χρόνου

Digitized by 10uk1s

Επίσης στη Σμύρνη γιορτάζονταν πάρα πολύ εύθυμα οι Απόκριες και τις τρεις Κυριακές Η μεγαλύτερη παρέλαση γινόταν στην οδό των Τράσων εκεί που ήταν και το σπίτι του θείου μου Εμείς μικρά παιδιά ήμασταν πίσω από τα παράθυρα όπου εστέκοντο οι κοπέλες των σπιτιών Μεταξύ αυτών η αδελφή μου και οι φίλες της Τα λουλούδια και οι σοκολάτες που έπεφταν μέσα στα σπίτια μας από τις άμαξες που περνούσαν με τους μασκαρεμένους ή με τους διασκεδάζοντες ήσαν ατελείωτα Βουνό σχημάτιζαν οι σοκολάτες και τα λουλούδια

Κάθε καλό νοικοκυριό έπρεπε να κάνει τις προμήθειές του για το χειμώνα Εις την εποχή τους οι γυναίκες έκαναν πελτέ ντομάτες Έκαναν τον τραχανά τους Έπαιρναν λάδι για όλη τη χρονιά Έπαιρναν βούτυρο γάλακτος και το έλιωναν για το φαγητό Σύκα (τα οποία ετοιμάζανε και έβαζαν και καρύδι μέσα) σε κασάκια Σταφίδες

Επίσης σε όλα τα καθώς πρέπει σπίτια έπρεπε να ζυμώνουν οι ίδιες το ψωμί τους και να το στέλνουν στο φούρνο μόνο για ψήσιμο Κάποτε σώθηκε το ζυμωτό ψωμί και με έστειλε η μητέρα μου να αγοράσω ψωμί από το φούρνο Μου έδωσε δε και μία πετσέτα για να το τυλίξω μην τυχόν και δούνε στη γειτονιά ότι η κυρία Αθανασία αγόρασε ψωμί έτοιμο και με απείλησε ότι αν με δούνε θα φάω ξύλο της χρονιάς μου

Για φωτισμό τα περισσότερα σπίτια της Σμύρνης χρησιμοποιούσαν λάμπες πετρελαίου Υπήρχε όμως και φωταέριο με το οποίο φωτίζονταν και οι δρόμοι Εμείς φυσικά είχαμε φωταέριο και έτσι μπορούσαμε να κάνουμε το μπάνιο μας εύκολα χρησιμοποιώντας το φωταέριο στο θερμοσίφωνά μας

Στο σπίτι του θείου μου του Τσιντσίνη εκτός από τα ευρωπαϊκά λουτρά όπως τα λέγαμε δηλαδή το μπάνιο και το θεσμοσίφωνα υπήρχε και χαμάμ τούρκικο Λουτρός τουρκικός

Στη Σμύρνη οι νοικοκυρές όσες δεν είχαν ευχέρεια στο σπίτι τους και οι νοικοκυραίοι για να κάνουν μπάνιο κατέφευγαν κατά καιρούς στα λουτρά τα θερμά τα λεγόμενα χαμάμια που υπήρχαν χωριστά για τους άντρες και χωριστά για τις γυναίκες Ένα είδος σημερινής σάουνας

Στα εξοχικά σπίτια τα οποία ήσαν εκατέρωθεν του κόλπου της Σμύρνης δηλαδή σ αυτά που αναφέραμε προηγουμένως mdashΚαρατάσι Καραντίνα Γκιοστεπέ και Κοκαριαλί και από την άλλη πλευρά Αγία Τριάδα Πετρωτά Αλάμπεη Κορδελιόmdash τα σπίτια τα οποία ήσαν στην παραλία είχαν και δικές τους μικρές εξέδρες με μία μικρή καμπίνα για να μπορούν να κάνουν μπάνιο Στη Σμύρνη ήταν πολύ διαδεδομένο το κολύμπι Από μικρά παιδιά μας πηγαίνανε και κολυμπούσαμε

Στην κυρίως πόλη της Σμύρνης δεν υπήρχαν φυσικά τέτοιες καμπίνες αλλά υπήρχαν Δημόσια Λουτρά τα οποία ήσαν επίσης χωριστά για τους άντρες χωριστά για τις γυναίκες Οι γυναίκες είχαν ένα είδος πισίνας εσωτερικής στην οποία κολυμπούσαν οι κοπέλες και οι μητέρες Οι άντρες ανοιγόντουσαν και λίγο έξω από τα μπάνια και κολυμπούσαν

Θυμάμαι όταν επρόκειτο η αδελφή μου να ετοιμαστεί να πάει για μπάνιο έγινε ολόκληρη ιεροτελεστία εις το σπίτι διότι έτοιμα μαγιό με τον σημερινό τύπο φυσικά δεν υπήρχαν Έπρεπε να έρθει η μοδίστρα διότι το μαγιό έπρεπε να είναι πολύ συμμαζεμένο και ηθικό και γι αυτό κάνανε πρόβα και εγώ ήμουνα μικρός και παρακολουθούσα την πρόβα

Το μαγιό έγινε από μαύρο σατέν και έπρεπε να δεθεί οπωσδήποτε κάτω από το γόνατο Δηλαδή φαινόταν μόνο η γάμπα και από πάνω έπρεπε να κλειστεί έως το λαιμό και στα μπράτσα έως τον αγκώνα Θυμάμαι το μαγιό αυτό ήταν από μαύρο σατέν και ήταν γαρνιρισμένο με ίδιο κίτρινο ύφασμα

Digitized by 10uk1s

Αυτά τα Δημόσια Λουτρά ήσαν εις το δεξιό άκρο της προκυμαίας της Σμύρνης και ελέγοντο laquoτου Ντισούraquo και λέγαμε πάμε στου Ντισού τα μπάνια Η μεγάλη αυτή εξέδρα που εισχωρούσε βαθιά μέσα στη θάλασσα εχωρίζετο σε δύο διαφορετικές εγκαταστάσεις Αριστερά ήταν για τις γυναίκες και δεξιά για τους άντρες με έναν εξώστη ενδιάμεσα να χωρίζει αυτές τις δύο εγκαταστάσεις

Εις την άκρη αυτή του εξώστη ήταν πάντοτε ένας φρουρός εφοδιασμένος με πέτρες και όταν κάποιος από τους κολυμβητές άντρες επλησίαζε προς το γυναικείο τμήμα τον πετροβολούσε και τον απομάκρυνε Αλλά τα περισσότερα μπάνια εγένοντο στα χωριά όπως σας προείπα διότι εκτός από τις ιδιωτικές εξέδρες υπήρχαν και Δημόσια Λουτρά Υπήρχαν επίσης και πολλές ιδιωτικές βάρκες στην παραλία της Σμύρνης και οι πιο καλοί κολυμβητές mdashμεταξύ αυτών ήμουν και εγώmdash παίρναμε τη βάρκα βγαίναμε ανοιχτά στον κόλπο και κολυμπούσαμε στα βαθιά

Πολύς κόσμος μάλιστα πήγαινε και έκανε μπάνια προς το Κορδελιό διότι τα νερά εκεί ήσαν πολύ πιο καθαρά Μέσα στον κόλπο της Σμύρνης κοντά στην παραλία ήταν άσχημα να κάνουμε μπάνιο διότι η Σμύρνη είχε αποχέτευση από τότε Υπήρχαν πολλά τρεχούμενα υπόγεια νερά και αυτό διευκόλυνε την εγκατάσταση αποχετεύσεως Όλες αυτές οι ακαθαρσίες φυσικά εχύνοντο εις τον κόλπο και πολλές φορές όταν φυσούσε μπάτης είχαμε μία άσχημη μυρουδιά Φανταστείτε αυτό λέγαμε όταν η Σμύρνη είχε τότε περί τους 500000 κατοίκους Σήμερα εάν εξακολουθεί ο ίδιος τρόπος αποχετεύσεως (λένε ότι η Σμύρνη έχει τώρα 4000000 κατοίκους) ο κόλπος θα έχει μολυνθεί και θα έχει καταστραφεί διότι στην εποχή μας ο κόλπος έδινε ωραιότατα ψάρια και προπαντός τις φημισμένες τσιπούρες και λαυράκια

Πιο πριν μιλήσαμε για τα ωραία καφενεία που ήσαν κατά μήκος της παραλίας της Σμύρνης με τις μουσικές και με τους ωραίους ανθρώπους της Σμύρνης μετά την κούραση της ημερήσιας δουλειάς να πηγαίνουν να διασκεδάσουν Και οι μεζέδες που προσέφεραν αυτά ήσαν τόσο άφθονοι ώστε αν έφτανε κανείς σε δεύτερο ή αν έφτανε και σε τρίτο ποτό ήταν αδύνατο πλέον να φάει για βραδινό φαγητό Ένα από τα πιο φημισμένα καφενεία της Σμύρνης το οποίο πριν ανέφερα ως του Κλωναρίδη ήταν το laquoΚαφέ Φώτηraquo Εκεί οι μεζέδες του ήσαν ονομαστοί mdash θαλασσινά στρείδια κυδώνια μύδια αχνιστά μπαρμπουνάκια μικρά τηγανητά συκωτάκι τηγανητό φασόλια και ατελείωτοι άπειροι μεζέδες πικάντικοι οι οποίοι τώρα μου διαφεύγουν

Οι Σμυρνιοί ήσαν καλοφαγάδες και ένας τέτοιος καλοφαγάς ήταν και ο θείος μου ο Παναγιώτης Λοιπόν επειδή ξυπνούσε και έπαιρνε το πρωινό του πολύ νωρίς έπρεπε κατά τις δέκα κάτι να φάει και να καλοφάει Έτσι μαζί με τη συντροφιά του επήγαινε στη μεγάλη αγορά που ήταν κοντά στα χρυσοχοεία στις Μεγάλες Ταβέρνες όπως λέγανε Εκεί ήταν η κυρίως κρεαταγορά και πράγματι υπήρχαν και πολύ μεγάλες ταβέρνες και είχαν αποστακτήρες τους λεγόμενους λαμπίκους οι οποίοι παρήγαν το ωραιότερο ούζο το τσίπουρο που λέγαμε στη Σμύρνη (φυσικά είχαν και κρασιά) και μοσχοβολούσε ο δρόμος από τσίπουρο

Ο θείος μου έπρεπε όπως είπα κατά τις δέκα να φάει την μπριζόλα του Ο ταβερνιάρης ήξερε και την είχε έτοιμη χωρίς ειδική παραγγελία

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο που όπως είπα τον λέγανε Μεγάλες Ταβέρνες προς το τέρμα του που συνόρευε με το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής ήταν και η Οθωμανική τράπεζα Ελέγετο Οθωμανική τράπεζα αλλά είχε γαλλικά κεφάλαια και κάποτε ένας υπάλληλος του χρυσοχοείου μας mdashδεν ξέρω γιατίmdash με πήρε μαζί του εκεί και με έκπληξη είδα ότι τότε ακόμα κυκλοφορούσαν οι χρυσές λίρες∙ για να μην καθυστερούν και τις μετρούν τις παρελάμβαναν με το ζύγι Ήξεραν ότι ήταν οκτώ γραμμάρια η κάθε λίρα δηλαδή τότε ήταν 25 δράμια επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να ζυγίζουν 250 δράμια ή 800

Digitized by 10uk1s

γραμμάρια Τέτοια ήταν τα μπερεκέτια Η αφθονία που λέγαμε της Σμύρνης

Οι λίρες για τις οποίες εμίλησα ήσαν αγγλικές Οι οθωμανικές λίρες οι οποίες ήσαν εκδόσεως Ρεσάτ Χαμίτ και κάτι άλλων Σουλτάνων εζύγιζαν δυο δράμια και ένα τέταρτο Επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να είναι 225 δράμια

Προηγουμένως είπα ότι η Οθωμανική τράπεζα εις το τέρμα του δρόμου που λεγόταν Μεγάλες Ταβέρνες επλησίαζε προς το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής Και επειδή αυτές τις μέρες που μιλάω εδώ πλησιάζει το Πάσχα μου ήρθε στο νου με ποιο τρόπο οι Σμυρνιοί επί τουρκοκρατίας ακόμα και επί τρομοκρατίας κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου εόρταζαν το Πάσχα Φυσικά οι περισσότερες Ορθόδοξες εκκλησίες της Σμύρνης είχαν πολύ μεγάλους περιβόλους γύρω από την εκκλησία με ωραία κάγκελα και κλειστές πόρτες από το φόβο των Τούρκων

Η μεγαλύτερη εκδήλωση της Αναστάσεως γινόταν στον περίβολο της Αγίας Φωτεινής ο οποίος ήταν ευρυχωρότατος Μπορούσε να περιλάβει μέσα πολλές χιλιάδες πιστούς Και από το περίφημο καμπαναριό της Αγίας Φωτεινής το οποίο για να το ρίξουν οι Τούρκοι μετά τη φωτιά είδαν και έπαθαν διότι ήταν καλοχτισμένο εξετοξεύοντο ωραιότατα βεγγαλικά τα οποία έφτιαχνε ο μπαμπάς του Καραμπάτη mdash έδειχνε την Ανάσταση του Χριστού διάφορα άλλα και τελείωνε ξετυλίγοντας μια μεγάλη Ελληνική σημαία οπότε χαλούσε ο κόσμος από τους πυροβολισμούς Φυσικά ήσαν κλειστές οι πόρτες για να μπορέσουν οι Σμυρνιοί να κρύψουν τα όπλα με τα οποία χαιρετούσαν την Ανάσταση του Κυρίου

Τη Δευτέρα του Πάσχα γινόντουσαν οι περίφημες παρτίδες όπως λέγαμε στη Σμύρνη τις εκδρομές Νομίζω ότι τις λέγανε παρτίδες διότι πήγαιναν στα περίχωρα της Σμύρνης τα οποία ήσαν με πολύ πράσινο και με πολλά δέντρα διότι στη Μικρά Ασία έπεφταν πολλές βροχές κατά τη διάρκεια της άνοιξης του φθινοπώρου και του χειμώνα Γεμίζανε οικογένειες φιλικές τα καλάθια τους με ότι ωραίο μπορούσε να φανταστεί κανείς κεφτέδες κοτολέτες που έμεναν από το αρνί που έσφαζαν για το Πάσχα τυριά και φυσικά όλα αυτά τα συνόδευαν με ωραία κρασιά και ούζο και στο τέλος κατέληγαν σε ωραία τραγούδια

Τα χωριά στα οποία γίνονταν αυτές οι φιλικές εκδρομές ήσαν γύρω στη Σμύρνη προς το εσωτερικό Ήταν ο Μπουτζάς ήταν ο Μπουρνόβας ήταν ο Κουκλουτζάς ήταν το Μερσινλί ήταν το Μπουρνάμπασι και διάφορα άλλα χωριά Σ αυτά οι περισσότεροι πήγαιναν με τις ιδιωτικές άμαξες Διότι όπως τώρα έχουμε τα αυτοκίνητα τότε η κάθε εύπορη οικογένεια είχε τη δική της άμαξα Αλλά ταυτόχρονα υπήρχαν και δύο σιδηροδρομικές γραμμές οι οποίες βοηθούσαν προς αυτά Ένα άλλο ωραίο χωριό στο οποίο πήγαιναν ήταν και το Σερντίκιο Επίσης και το Μπαλαντζίκ Ορισμένα από αυτά τα χωριά είχαν τουρκικά ονόματα ενώ στην πραγματικότητα ήσαν όλα ελληνικοί αμιγώς συνοικισμοί Δεν υπήρχε εκεί ούτε ένας Τούρκος

Και μια που μιλούμε για τις ημέρες του Πάσχα ας μιλήσουμε και για τις προετοιμασίες που έκαναν οι νοικοκυρές οι Σμυρνιές

Έπρεπε κατ αρχήν να τριφτούνε τα μπακίρια του σπιτιού Τα μπακίρια ήσαν ωραία φτιαγμένα χάλκινα σκεύη τα οποία είχαν μάλλον διακοσμητικό χαρακτήρα παρά ήσαν χρησιμοποιήσιμα Στόλιζαν το επάνω συνήθως μεγάλο ράφι της κουζίνας το οποίο πλαισιωνόταν επίσης από ειδικά χάρτινα στολίδια Τα μπακίρια είχαν διάφορα σχήματα στρογγυλά μισοστρόγγυλα επιμήκη και πλακί Το πλακί ήταν σκεύος ολοστρόγγυλο χαμηλό Επίσης μαζί με τα χάλκινα σκεύη έπρεπε να τριφτούν και τα μαγκάλια τα οποία ήσαν επίσης από χαλκό Επειδή δεν υπήρχαν ακόμα τότε καλοριφέρ τα περισσότερα σπίτια

Digitized by 10uk1s

εθερμαίνοντο από ωραία κατασκευασμένα χάλκινα μαγκάλια

Επίσης υπήρχε και ένα είδος μαγκαλιών τα λεγόμενα ταντούρια τα οποία ήσαν ξύλινα τραπέζια Είχαν στη μέση τρύπα για να μπαίνει το σκεύος με τα κάρβουνα και για να μην καίγεται το ξύλο είχε από πάνω μπρούντζο με διάφορα καρφιά τα οποία είχαν ωραίους συνδυασμούς Τα χάλκινα μαγκάλια όπου άναβαν καλά τη φωτιά έξω από το δωμάτιο για να αποφύγουν δηλητηρίαση από το διοξείδιο του άνθρακα είχαν ωραιότατα καπάκια με χέρια από μπρούντζο για να υπάρχει αντίθεση χρωματική διότι τα μεν χάλκινα ήσαν κόκκινα τα δε χέρια από μπρούντζο ήσαν κίτρινα και από πάνω υπήρχε ένα σαν πουλί για το σκέπασμα

Μετά ερχόταν η σειρά της καθαριότητας του σπιτιού Έπρεπε οι κοπέλες του σπιτιού να τρίψουν τα πατώματα με αλισίβα αλισιά όπως τη λέγαμε εις την οποία μέσα έριχναν και λίγη βρωμούσα Η βρωμούσα είναι η σημερινή χλωρίνη Τα πατώματα ετρίβοντο με ειδικές βούρτσες οι οποίες αντί για τρίχες είχαν σκληρά δόντια από ένα είδος χόρτου Έπρεπε το πάτωμα να τριφτεί και να γυαλιστεί τόσο πολύ ώστε να γυαλίσει σαν φλουρί

Μετά έπρεπε να τριφτούν οι αυλές του σπιτιού Αυλές στη Σμύρνη λέγαμε τις εισόδους Το χωλ το λεγόμενο το οποίο ήταν στρωμένο κατά κανόνα με ωραία άσπρα μάρμαρα Σ αυτό το διάστημα τα παιδιά αγόρια κορίτσια παίζανε έξω εις τους κήπους ή εις τους δρόμους διότι τότε ευτυχώς δεν είχαν εφευρεθεί τα αυτοκίνητα γυρίζοντας και θορυβώντας με τις περίφημες ροκάνες (και όσο πιο μεγάλη ροκάνα είχε το κάθε παιδί ήταν το πιο ενθουσιασμένο∙ οι ροκάνες από ξύλο δημιουργούσαν πολύ μεγαλύτερο θόρυβο παρά οι άλλες) και τραγουδούσαν

Βάγιο Βάγιο το Βαγιό τρώμε ψάρι και κολιό και την άλλη Κυριακή τρώμε το παχύ αρνί

Και μια και μιλάμε για αρνί από τη Μεγάλη Δευτέρα άρχιζε η αγορά των αρνιών τα οποία θα εθυσιάζοντο για το τραπέζι του Πάσχα Ο κάθε αρραβωνιαστικός έπρεπε να στείλει στην καλή του το πιο ωραίο αρνί το πιο καθαρό το πιο στολισμένο σαν νύφη

Επίσης ο κάθε πατέρας θα έπαιρνε το καλύτερο αρνί για την οικογένειά του Εμείς τα παιδιά τους βάζαμε κολλάρο στο λαιμό και με ένα σχοινί τα γυρίζαμε στους δρόμους γύρω από το σπίτι μας και τα αρνιά μας αυτά τρώγανε χασίλι Το χασίλι ήταν δεμάτια από φρέσκια βρώμη ή από τριφύλλι

Αλλά όταν τη Μεγάλη Παρασκευή ακουγόταν η τραγική φωνή του σφάχτη laquoΠοιος έχει αρνιά για σφάξιμο προβιές για πούλημαraquo άρχιζε το κρυφό κλάμα μας διότι εν τω μεταξύ το είχαμε αγαπήσει το αρνάκι

Τη Μεγάλη Πέμπτη μαζί με το βάψιμο των αυγών άρχιζε και το ζύμωμα της ζύμης από την οποία θα γίνονταν τα περίφημα σμυρναίικα τσουρεκάκια

Ξέχασα να σας πω ότι την εβδομάδα προ των Βαΐων την προ του Λαζάρου οι μητέρες μας μάς έκαναν ένα είδος κούκλες από ψωμί με λίγη μαστίχα μέσα και λίγη ζάχαρη διότι δεν έπρεπε να φάμε ούτε γάλα ούτε τυρί Αυτά τα ψωμάκια που τους έδιναν σχήμα κούκλας ήσαν τα περίφημα Λαζαράκια όπως τα λέγαμε

Digitized by 10uk1s

Τη Μεγάλη Παρασκευή η περιφορά των Επιταφίων και επί τουρκοκρατίας ακόμα γινόταν έξω από τον περίβολο των ναών μας και οι Επιτάφιοι περνούσαν από πολλούς δρόμους της Σμύρνης Εις αυτή την περίπτωση υπάρχει και ένα μελανό σημείο Όταν συναντιόνταν οι Επιτάφιοι της Αγίας Αικατερίνης και του Αγίου Δημητρίου που ήσαν γειτονικές συνοικίες επέμενε η ομάδα του κάθε Επιταφίου να περάσει διότι συναντιόνταν μετωπικώς Να υποχωρήσει η μία ομάδα για να περάσει η άλλη Επειδή όμως αυτό εθεωρείτο μειωτικό για τους νταήδες της εκάστοτε συνοικίας κατέληγε σε καβγά με αποτέλεσμα πολλές φορές να ανατρέπονται και οι Επιτάφιοι Φυσικά όταν έγινε η κατοχή της Σμύρνης από τους Έλληνες υπήρξε και κανονική αστυνόμευση οπότε σταμάτησε αυτό το άτοπο εις βάρος της Εκκλησίας μας

Πιο πριν μιλήσαμε για το αρνί που έστελναν τις παραμονές του Πάσχα οι αρραβωνιασμένοι στην καλή τους Αλλά υπήρχε και μία άλλη κατηγορία των ερωτευμένων οι οποίοι δεν είχαν επισημοποιήσει ακόμα το δεσμό τους και δεν είχαν εκδηλώσει επισήμως στις οικογένειες τα αισθήματά τους Αυτοί κατέφευγαν στις λεγόμενες στη σμυρναϊκή διάλεκτο laquoπατινάδεςraquo mdash καντάδες για να εκδηλώσουν τα αισθήματα προς την καλή τους Ο συνήθης τρόπος των καντάδων αυτών ήταν να προηγείται μία άμαξα μέσα εις την οποία θα υπήρχαν τα όργανα και οι τραγουδιστάδες Η συνήθης σύνθεση των οργάνων ήταν οπωσδήποτε ένα σαντούρι ένα βιολί και μία κιθάρα Από πίσω ακολουθούσε η άμαξα με τον ερωτευμένο και την παρέα του Πήγαιναν κάτω από τα παράθυρα ή από το μπαλκόνι της καλής τους και άρχιζαν να εκδηλώνουν με τραγούδια τα αισθήματά τους Αν όμως γίνονταν αρκετά οχληροί ή οι γονείς ή τα αδέλφια της καλής δεν τους ήθελαν να εκδηλώνουν τα αισθήματά τους και με κάποιο τρόπο να εκτίθεται η κοπέλα στη γειτονιά προσπαθούσαν να τους απομακρύνουν Εάν όμως αυτοί ήσαν επίμονοι και δεν φεύγανε καμιά φορά εδέχοντο το περιεχόμενο του δοχείου της νυκτός στο κεφάλι

Αυτά ως προς τους έρωτες των ανδρωθέντων Εμείς που ήμαστε τότε νεαροί δεκαπέντε δεκάξι δεκαεπτά ετών είχαμε μία ωραία συντροφιά Ήταν ο Κώστας Σαριδάκης ο Κώστας Μιχαηλίδης ο Βασίλης Γαβριηλίδης ο Ηρακλής Παύλου εγώ και κάνα δυο ακόμα φίλοι Δυστυχώς όλοι αυτοί είναι πλέον μακαρίτες Και ο μόνος επιζών είμαι εγώ

Ο Κώστας Σαριδάκης ο οποίος ήταν λίγο μεγαλύτερος από μένα έμεινε αιχμάλωτος των Τούρκων στη Σμύρνη και δεν ξαναήρθε στην Ελλάδα Ήταν ο πιο καλλίφωνος από την παρέα μας Γυρίζαμε λοιπόν έξω από τα σπίτια των κοριτσιών μας τραγουδώντας και με αυτό τον τρόπο εκδηλώναμε τα αισθήματά μας Αλλά ξεφεύγανε και αυτά καμιά φορά κρυφά από το σπίτι και πηγαίνανε και κάνανε το λεγόμενο κόρτε σε καμιά σκοτεινή γωνιά σε κανένα απόμερο δρομάκι φυσικά πάντοτε κοντά στο σπίτι

Το κόρτε ήταν πιο πολύ ρομαντικό Μόλις τολμούσαμε να πιάσουμε κανένα χεράκι και το πολύ πολύ κανένα κλεφτό φιλί

Εγώ τότε είχα σύνδεσμο με μία κοπέλα που την έλεγαν Όλγα και η οποία φυσικά δεν ζει και αυτή Τις Κυριακές όλη η συντροφιά με τις κοπέλες μας πηγαίναμε στον laquoΦοίνικαraquo Ο laquoΦοίνικαςraquo ήταν ένας λαϊκός κινηματογράφος πίσω από την Αγία Αικατερίνη Τον λέω λαϊκό διότι ήταν μέσα στη συνοικία και τα εισιτήρια φυσικά ήσαν ανάλογα με τις δυνατότητες του χαρτζιλικιού που παίρναμε

Ανεβαίναμε και καθόμαστε στον εξώστη κλέβοντας πού και πού κανένα χαδάκι ή κανένα φιλάκι Όλα αυτά όμως τα ανέτρεψε η φωτιά και χάθηκαν τα ίχνη όλων των κοριτσιών Φυσικά η συντροφιά μας εκτός από τον μακαρίτη τον Σαριδάκη που είπα ξανασυστήθηκε εδώ και όταν είχαμε ευχέρεια μαζευόμαστε στο Ζάππειο και τρώγαμε καμία πάστα

Ο μόνος από όλους ο πιο τσιγκούνης ήταν ο Βάσος Γαβριηλίδης ο οποίος μας έλεγε laquoπηγαίνετε φάτε

Digitized by 10uk1s

την πάστα σας και πέστε να φέρει και ένα ποτήρι νερό παραπάνωraquo και ερχόταν λίγο αργότερα για να αποφύγει το έξοδο της πάστας

Στη Σμύρνη κυκλοφορούσαν διάφοροι τύποι οι οποίοι με τα φερσίματά τους και με τον τρόπο τους έσπαζαν τη μονοτονία και διασκέδαζαν με κάποιο τρόπο τους ανθρώπους

Ένας από αυτούς ήταν ο Στέφανος Ο Στέφανος ήταν πλανόδιος μικροπωλητής ψιλικών και διαφόρων φω‐μπιζού και εξαρτημάτων για τις γυναίκες Ήταν πάντοτε ντυμένος παρδαλά για την εποχή του και τα περισσότερα είδη που πουλούσε τα καρφίτσωνε επάνω στα ρούχα του στο σακάκι του εκτός φυσικά από τη βιτρίνα την οποία είχε Γι αυτό όταν οι κυρίες έβλεπαν καμία από τις φίλες η οποία ήταν ντυμένη πολύ χτυπητά και φορούσε πολλά κοσμήματα κουτσομπολεύοντας την αποκαλούσαν Στέφανο

Ένας άλλος τύπος ήταν ο πλανόδιος βιβλιοπώλης ο οποίος γύριζε στη γειτονιά φωνάζοντας laquoΈχω βιβλία διάφορα Ο Ερωτόκριτος και η Αρετούσα και η Αρετή θριαμβεύουσα Έχω ημερολόγια και ημεροδείκτες Κάθε φύλλο και μία ιστορίαraquo Φυσικά είχε και άλλα βιβλία τα οποία ήσαν σε δυο τρεις τσάντες που άλλες κρέμονταν στην πλάτη του άλλες εμπρός του και κρατούσε και δύο εις τα χέρια Διαλαλούσε δηλαδή τους laquoΑθλίουςraquo του Βίκτορος Ουγκώ τη laquoΜανόν Λεσκώraquo τα laquoΜυστήρια των Παρισίωνraquo το laquoΕκείνη δεν απήντησεraquo και τα en vogue βιβλία εκείνης της εποχής τα οποία εδιάβαζαν οι ρομαντικές δεσποινίδες και ανελύοντο σε δάκρυα από συμπάθεια για τα πάθη των πρωταγωνιστών

Ένας άλλος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας Αυτός ήταν μικροαπατεώνας Είχε ένα ιδίωμα και ένα προτέρημα να κλέβει τα σκυλιά τα ιδιωτικά από τα σπίτια Εξεβίαζε τους ιδιοκτήτες των σκυλιών να του δίδουν ένα επίδομα μηνιαίο για να μην τους κλέψει το σκυλί τους Εάν δεν το έδιναν το έκλεβε το σκυλί του άλλαζε το χρώμα και το ξαναπουλούσε

Μεταξύ των θυμάτων ήταν και ο θείος μου ο Τσιντσίνης ο οποίος είχε ένα θηλυκό σκυλί που το υπεραγαπούσε τη Λίντα Ερχόταν ο Τσουρτσούρας και έπαιρνε κάθε μήνα το μηνιάτικό του Ήταν δηλαδή νονός με τη σημερινή έκφραση Εκτός αυτού όμως είχε και άλλες τρελές ιδιότητες Τρελά φερσίματα

Ένα βράδυ μπήκε μέσα εις το laquoΚαφέ Φώτηraquo το οποίο ήταν γεμάτο από άντρες φυσικά κρατώντας ένα ζεύγος κέρατα ταύρου και άρχισε και φώναζε laquoΠοιος θέλει ένα ζευγάρι κέραταraquo Επειδή όλοι γελούσαν και δεν απαντούσαν αυτός τους λέει laquoΑ έχετε όλοι κέρατα και γι αυτό δεν χρειάζεστε να αγοράσετε άλλαraquo

Ένας άλλος τύπος που εμείς τότε τα μικρά παιδιά την υπεραγαπούσαμε ήτανε γυναίκα Ήταν μια υψηλόκορμη αραπίνα η οποία επάνω στο κεφάλι της κρατούσε έναν πελώριο ταβλά μέσα εις τον οποίο είχε διάφορα σχετικά για παιδάκια Μεταξύ αυτών είχε τσεμπλεμπούδες σκέτες ωραίες ζεστές και φρεσκοψημένες είχε τσεμπλεμπούδες με γύρω γύρω ζαχαρωτά είχε φιστίκια αράπικα καθαρισμένα και φιστίκια αράπικα ακαθάριστα Είχε γλυκά τα καμπίσια που λέγαμε δηλαδή σαν τσιγάρο από ζάχαρη φτιαγμένο σε διάφορα χρώματα Αυτή ήταν όπως είπα η αγαπημένη μας διότι αν ήταν σε καλή διάθεση η μητέρα μας και ξόδευε κάτι μας έπαιρνε και ένα γλυκό

Την εποχή που μιλάμε μια κοπέλα στη Σμύρνη για να θεωρείται όμορφη έπρεπε να έχει άσπρο λείο δέρμα πλούσια μαλλιά και αρκετά κιλάκια Έπρεπε να έχει στήθος μπόλικο και ποπό αρκετό Γι αυτό

Digitized by 10uk1s

τότε φορούσαν κορσέδες με μπαλένες τους οποίους έσφιγγαν τραβώντας τα κορδόνια για να δημιουργηθεί μέση δαχτυλίδι και να ξεπεταχτούν τα υπόλοιπα μέλη του σώματος

Επίσης έπρεπε να έχει και πολλά μαλλιά Γι αυτό εάν οι κυρίες δεν είχαν πολλά μαλλιά έβαζαν στο κεφάλι μέσα από τα μαλλιά τους το λεγόμενο μπουμπάρι το οποίο ήταν φτιαγμένο από μαλλιά του ιδίου χρώματος με τα δικά τους και πάνω σ αυτό ετύλιγαν τα δικά τους ώστε να φαίνεται ότι έχουν πλούσια μαλλιά Εάν ο ποπός τους δεν ήταν αρκετά πλούσιος και αρκετά πεταχτός κάτω από τον κορσέ έδεναν ένα είδος μαξιλαράκι το οποίο το ονόμαζαν τουρνέ

Από τα γλυκά της αραπίνας εκείνο που προτιμούσαμε από όλα ήταν ένα είδος που το λέγανε φιστικάτο Ήταν καραμελέ είτε από μέλι είτε από ζάχαρη και παραγεμισμένο με φιστίκια αράπικα

Ξεσηκωμός στο σπίτι και μεγάλη χαρά για μένα και για τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη ήταν όταν επρόκειτο να έρθει να μείνει μερικές μέρες μαζί μας η νενέ Σοφί mdash η γιαγιά Σοφία η μητέρα του πατέρα μας Τη γιαγιά Σμαράγδα τη νενέ ντουντού δηλαδή τη γιαγιά από μέρους της μητέρας μου δεν τη γνώρισα διότι πέθανε όταν ήμουνα πολύ μικρός Όταν λέω ξεσηκωμός στο σπίτι εννοώ ότι έπρεπε να καθαριστούν να είναι όλα τέλεια μην τυχόν το μάτι της πάρει κάτι ανώμαλο

Έπρεπε να ζυμωθεί το ζυμάρι διότι θα έκανε φιδέ Φιδέ κάνανε τρίβοντας το ζυμάρι στα κόσκινα επάνω για να στεγνώσει και ήταν ένα από τα πιο αγαπημένα φαγητά μας Για εμάς τα παιδιά η χαρά ήτανε ότι το βραδάκι αφού τελειώναμε τα μαθήματά μας θα μαζευόμαστε γύρω στη γιαγιά και γύρω στο ταντούρι με τη φωτιά όπου στη χόβολη ψήναμε και κανένα κάστανο περιμένοντας ν αρχίσει να μας λέει παραμύθια Να μας πει την Κοκκινοσκουφίτσα να μας πει τους Επτά νάνους να μας πει για τη Σταχτομπούτα για το Μαγεμένο βασιλόπουλο για τον Δράκο που φύλαγε το νερό και άλλα

Επίσης παίζοντας μαζί με τη γιαγιά λέγαμε αινίγματα Με αυτό τον τρόπο εδούλευε και λίγο το μυαλό μας Μερικά από τα αινίγματα που λέγαμε τότε τα θυμάμαι Ένα από όλα έλεγε

Μακρύς μακρύς καλόγερος και πίτα το κεφάλι του Τι είναι

Εάν δεν το βρίσκαμε το εξηγούσε η γιαγιά Ήτανε το ξύλινο φτυάρι του φούρναρη το οποίο είναι πολύ μακρύ και εμπρός είναι τετράγωνο Με αυτό φουρνίζανε τα ψωμιά στους τότε φούρνους και με αυτό φυσικά τα ξεφουρνίζανε

Ένα άλλο αίνιγμα ήταν

Χίλιοι μύριοι καλογέροι σ ένα ράσο τυλιγμένοι Τι είναι

Το καρπούζι και οι μαύροι σπόροι αντιπροσώπευαν τους καλόγερους

Είχαμε και ένα που λέγαμε για το οποίο κοκκινίζαμε και ντρεπόμασταν Και εγώ ντρέπομαι που θα σας το πω αλλά ας γελάσουμε

Βουργούλακας κατρακυλά ανάμεσα σε δυο βουνά Τι είναι

Digitized by 10uk1s

Η ακαθαρσία η σκληρή που βγαίνει από τον ποπό

Η νενέ Σοφί ως μόνιμη κατοικία είχε το σπίτι της θείας μου της Τσιντσίνη Η νενέ Σοφί όπως προείπα είχε αποκτήσει τρία παιδιά Δυο αγόρια και ένα κορίτσι Τον θείο μου Παναγιώτη τον πατέρα μου και τη θεία μου Αναστασία Έμενε δε με τη θεία μου Αναστασία διότι ήταν αρχοντόσπιτο Εμείς είχαμε μόνο μία υπηρέτρια ενώ η θεία μου είχε τρεις υπηρέτριες εκτός από τον σωφέρ τους αμαξάδες καπετάνιο για το κότερο τζόκεϋ για τα άλογα κτλ Όπως προείπα ο θείος μου ήταν πάρα πολύ πλούσιος Αλλά η νενέ Σοφί κατά καιρούς επεσκέπτετο και το δικό μας σπίτι διότι υπήρχαμε εμείς τα εγγονάκια της Στον θείο μου τον Παναγιώτη δεν πήγαινε διότι εκείνος αν και παντρεύτηκε δυο φορές δεν απέκτησε ποτέ του παιδιά

Στη Σμύρνη ήταν έθιμο και εθεωρείτο πολύ φυσικό οι ηλικιωμένοι άνθρωποι και συνήθως οι χήρες διότι οι άντρες πεθαίνανε πολύ πιο πριν να πήγαιναν να ζήσουν τα χρόνια που τους έμεναν κοντά στις κόρες τους Και αν υπήρχαν αγόρια κατά καιρούς επεσκέπτοντο και τα σπίτια των γιων τους και των νυφάδων τους

Η γιαγιά μου η Σοφί όπως σας είπα ερχόταν σε εμάς για να μείνει μερικές μέρες και να αλλάξει λίγο περιβάλλον Η ανατροφή των παιδιών εγένετο με βάση και με σεβασμό προς τη θρησκεία Έπρεπε τα παιδιά να εκκλησιάζονται τακτικά και απαραιτήτως να πηγαίνουν με τον πατέρα προπαντός κάθε Κυριακή στην εκκλησία Δυο ή τρεις φορές το χρόνο έπρεπε να μεταλαμβάνουν Όταν επρόκειτο να μεταλάβουν αποβραδίς εγένετο μπάνιο φοβερό αλλαγή εσωρούχων κόψιμο νυχιών προσευχή για να πάρουν συγχώρεση από τον Θεό Και τη μέρα που μεταλαβαίνανε έπρεπε να μη φτύσουν χάμω όλο το εικοσιτετράωρο για να μη μολυνθεί η Αγία Κοινωνία πέφτοντας στο χώμα

Όταν μικρά παιδιά βλέπαμε κάπου πεταμένο κάτω κανένα κομματάκι ψωμί έπρεπε να τρέξουμε να το μαζέψουμε να το φιλήσουμε και να το προφυλάξουμε σε μια γωνιά ώστε να μην πατηθεί διότι το ψωμί εθεωρείτο ιερό είδος

Όταν συναντούσαμε κανέναν παπά έπρεπε να τρέξουμε με σεβασμό να του φιλήσουμε το χέρι

Προηγουμένως είχα πει ότι στη Σμύρνη οργίαζαν οι προπαγάνδες Προπαντός οι ξένες θρησκείες Δηλαδή οι καθολικοί και οι προτεστάντες προσπαθούσαν να προσηλυτίσουν παιδιά έχοντας σχολεία εις τα οποία η παιδεία ήταν δωρεάν Γι αυτό είχε δημιουργηθεί η εντύπωση ότι όταν μικροί συναντούσαμε ξένο παπά ξένης δηλαδή θρησκείας παπά αυτό εθεωρείτο προμήνυμα ότι μπορούσε να μας τύχει κανένα κακό και για να αποφύγουμε αυτό το κακό έπρεπε να χαϊδέψουμε τα γεννητικά μας όργανα Ήταν τόσο εμποτισμένη μέσα μας αυτή η ιδέα της κακοτυχίας που έφερναν οι ξένοι παπάδες ώστε θα σας διηγηθώ και κάτι που μου έτυχε εμένα την τελευταία χρόνια το 22 πριν γίνει η Καταστροφή όταν δίναμε εξετάσεις για την Τετάρτη Γυμνασίου στο τότε Αρμοστειακό γυμνάσιο

Είχαμε μαθηματικά εις τα οποία δεν ήμουν καθόλου δυνατός Αυτά θα τα πω για να δούμε ότι οι προλήψεις δεν ήσαν καθόλου λογικές Εκεί λοιπόν που πήγαινα προς το σχολείο τρομαγμένος γιατί φοβόμουνα ότι δεν θα τα κατάφερνα στα μαθηματικά είδα μπροστά μου ένα φραγκόπαπα Μόλις τον είδα λέω laquoΠαναγία μου χάθηκα Δεν θα δώσω εξετάσεις και θα τα αφήσω να είμαι επανεξεταστέος το Σεπτέμβρηraquo Και γύρισα να πάω πίσω προς το σπίτι Μόλις έκανα όμως μερικά βήματα συνάντησα τον καθηγητή μας των Ελληνικών τον κ Κωνσταντινίδη ο οποίος αμέσως μου λέει laquoΠου πας Κατραμόπουλεraquo Λέω laquoΚύριε καθηγητά ξέχασα να πάρω κόλλα διαγωνισμού και πάω στο περίπτερο να πάρωraquo laquoΑ ωραία Θέλω και εγώ να πάρω καραμέλες Πάμε μαζίraquo Οπότε υποχρεώθηκα να πάω στο σχολείο και να δώσω εξετάσεις Ε λοιπόν ο παπάς αντί γρουσουζιά μου έφερε γούρι Το θέμα των

Digitized by 10uk1s

μαθηματικών που μας έβαλε ήταν και εύκολο και κάτι που το ήξερα πολύ καλά Έτσι πήρα 9 λίαν καλώς στα μαθηματικά παρ όλο που φοβήθηκα τη γρουσουζιά του φραγκόπαπα

Το γυμνάσιο που ανέφερα πριν ότι φοιτούσα της Αρμοστείας ήτανε στο Φαρδύ της Ευαγγελίστριας Και όπως έχω πει και προηγουμένως τα τοπωνύμια της Σμύρνης εδηλούντο αναλόγως με την εκκλησία που ήταν στην περιφέρεια Εκτός όμως αυτού εις την εμπορική ζώνη της Σμύρνης υπήρχαν τοπωνύμια τα οποία αναφέροντο εις τη συγκέντρωση των ειδικών μαγαζιών που ασχολούντο με το εμπόριο Και είχαμε τα Γυαλιάδικα όπου επωλούντο κρύσταλλα κτλ τα Σιδεράδικα που είχαν είδη για σπίτια για οικοδομές και εν γένει χρήσιμα για το νοικοκυριό

Ένα μεγάλο και ονομαστό μαγαζί σ αυτή την περιφέρεια ήτανε του Μαύρου ιδιοκτησία Νικολαΐδη Ήταν τα Γουρουνάδικα δηλαδή όπου επωλείτο χοιρινό κρέας και τα παράγωγα του χοιρινού Διότι όπως είναι γνωστό οι Τούρκοι απηγορεύετο από τη θρησκεία τους να τρώνε χοιρινό κρέας και γι αυτό τα μαγαζιά που πουλούσαν χοιρινά κρέατα ήσαν πολύ απομακρυσμένα από την αγορά που είχε μοσχάρια και αρνιά Μια τέτοια όπως προαναφέραμε μεγάλη αγορά ήταν οι Μεγάλες Ταβέρνες στην οποία υπήρχαν πάρα πολλά κρεοπωλεία όπου μπορούσε να πάρει κανείς ωραία κρέατα

Επίσης ήταν τα Σερβετάδικα Τώρα γιατί τα λέγανε έτσι δεν ξέρω Ήταν τα Ταμπάκικα Ταμπάκικα ήταν εκεί όπου επεξεργάζοντο τα δέρματα

Επίσης ήταν και τα Κουμουτζίδικα Τα Κουμουτζίδικα ήταν της Μαντάμας το Χάνι Μέσα σ αυτό ήσαν κατά πλειονότητα χρυσοχοεία Εκτός από το δικό μας πλάγιά μας ήταν του κ Ευάγγελου Μανουσάκη του Μιχαλάκη Σωτηρίου του Πωλ Τας του Θεόδωρου Αδαμόπουλου Πλάγια μας ήσαν επίσης οι αδελφοί Κόρη και δύο τρεις άλλοι που μου διαφεύγουν τα επίθετά τους

Φυσικά υπήρχαν εκεί και ένα δυο άλλα είδη καταστημάτων Μεταξύ αυτών ήταν και το οδοντιατρείο των αδελφών Γκρανιέ οι οποίοι είχαν ένα είδος βιτρίνας όπου προέβαλλαν μασέλες οι οποίες με ένα ελατήριο ανοιγόκλειναν σαν να μασούσαν Θέαμα λίγο μακάβριο

Και μια που μιλάμε για χρυσοχοεία πρέπει να τονίσω μία σωβινιστική περίπτωση Όλοι οι αδαμαντοδέτες της Σμύρνης οι μουχλαϊτζήδες όπως τους λέγανε με την τουρκική λέξη ήσαν Αρμένιοι και δεν παίρνανε ποτέ υπάλληλο ή βοηθό άλλης εθνότητας παρά μόνο Αρμενίους για να κρατάνε κλειστό το επάγγελμα στα χέρια τους Στη γειτονιά μας δηλαδή εις τα Κουμουτζίδικα της Μαντάμας το Χάνι ήταν και ένας Αρμένης αδαμαντοδέτης περίφημος ο κ Βανέτσας Ήταν τεράστιος Χωρίς υπερβολή θα ζύγιζε πλέον των 150 κιλών και αυτό το θηρίο έκανε τόσο ωραία δουλειά και τόσο λεπτή που πολλοί ήρχοντο και από την Κωνσταντινούπολη ακόμη να φέρουν κοσμήματα για να τους εφαρμόσει τις πέτρες όχι μόνο εφαρμόζοντας αυτές αλλά σχεδόν κεντώντας το ίδιο το κόσμημα

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι ήσαν και στο Φραγκομαχαλά Μεταξύ αυτών οι αδελφοί Γεωργιάδη οι οποίοι ως αντιπρόσωποι του Κριστόφλ είχαν αρκετά ασήμια διότι ήταν εύκολη η εισαγωγή από την Ευρώπη επειδή οι τελωνειακοί δασμοί τότε στη Σμύρνη ήσαν υποτυπώδεις

Ήταν το κατάστημα του Ατζιτήρη με πλουσιότατη βιτρίνα Ο άνθρωπος αυτός κατεστράφη τελείως με την Καταστροφή Δεν μπόρεσε να εμφανιστεί πλέον εις την Ελλάδα και μάθαμε ότι όταν πέθανε έγινε έρανος για να τον θάψουν Ο άνθρωπος ο οποίος εθεωρείτο από τους πλουσιότερους χρυσοχόους

Επίσης ήταν ένας Φραγκολεβαντίνος ο Ρουτζιέρι ένας Αρμένης ο Μινασιάν και εις τον δρόμο αυτό το 1873 μετά βεβαιότητος και εις τον αριθμό 57 εμφανίστηκε για πρώτη φορά σίγουρα η φίρμα

Digitized by 10uk1s

laquoΚατραμόπουλοιraquo Ευρέθηκε ένα κουτάκι το οποίο μας προσέφερε μία παλιά μας πελάτισσα και το οποίο αναφέρει το εξής laquoΠ Κατραμόπουλοςraquo mdashήταν ο θείος μουmdash laquoκαι Σίαraquo mdash ήταν ο πατέρας μου laquoΟδός Ευρωπαϊκή αριθμός 57raquo Οι δικοί μου από εθνικισμό από σωβινισμό δεν ήθελαν να αναφέρουν τη λέξη Φραγκομαχαλάς και γι αυτό αναφέρουν laquoοδός Ευρωπαϊκήraquo Και από κάτω laquoΣμύρνη 1873raquo

Λοιπόν για να αναφέρεται το κουτάκι στο 1873 δεν θα πει ότι εκείνη τη χρονιά άνοιξε για πρώτη φορά το χρυσοχοείο μας Τουλάχιστον θα πρέπει να πάμε τρία χρόνια πίσω Επομένως στο 1870 Από την Ευρωπαϊκή οδό νούμερο 57 μετεφέρθη κατόπιν το κατάστημά μας εις της Μαντάμας το Χάνι που προανέφερα και η φίρμα πλέον ήταν laquoΑδελφοί Κατραμόπουλοιraquo Όχι laquoΠ Κατραμόπουλος και Σίαraquo πλέον

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι πάντοτε Έλληνες ή το πολύ Αρμεναίοι ή Φραγκολεβαντίνοι ήσαν εις το λεγόμενο Τσαρσί δηλαδή κοντά εις την τουρκική συνοικία Μεταξύ αυτών ήταν και ο κ Παπαδόπουλος ο περίφημος Μαστρογιάννης ο οποίος έκανε και εμπόριο πολυτίμων λίθων Λέγεται ότι ήταν τόσο πλούσιος ώστε τις πέτρες τα διαμάντια ή τα μπρουγιάν ή τα ρουμπίνια δεν τα είχε στις λεγόμενες ποσέτες δηλαδή στα χάρτινα περιτυλίγματα αλλά σε ολόκληρα τσαντάκια ή γρουμπάκια από δέρμα και όταν ζήταγες να αγοράσεις ένα διαμάντι σου άνοιγε σε ένα πιάτο μια ολόκληρη στοίβα από πολύτιμες πέτρες Και αυτός κατεστράφη τελείως με τη φωτιά και δεν ξαναφάνηκε εις τον ορίζοντα της εδώ Ελλάδας

Και μια που μιλάμε για τον Φραγκομαχαλά την Ευρωπαϊκή οδό όπως τη χαρακτήρισαν λίαν σωστά και λίαν χαρακτηριστικά σ αυτό το δρόμο υπήρχαν ωραιότατα μαγαζιά με πολύ πλούσια είδη και ποικιλίες εμπορευμάτων για τις κυρίες Μεταξύ αυτών υπήρχαν και υποκαταστήματα μεγάλων μαγαζιών ευρωπαϊκών όπως ήταν το Μπον Μαρσέ ήταν του Σολάρι και άλλα

Ένα από τα ωραιότατα και πλουσιότατα πολυκαταστήματα του Φραγκομαχαλά ήταν του Ξενόπουλου Σ αυτό το κατάστημα μπορούσε κανείς να βρει ότι ήθελε Από ρούχα έτοιμα ευρωπαϊκά υφάσματα καπέλα γούνες ακόμα και έπιπλα Ήταν ένα πολύ μοντέρνο πολυκατάστημα σε τέσσερις ορόφους με πολύ πολύ πλούσιο και εκλεκτό εμπόρευμα Όπως είπα και πιο πριν οι δασμοί στη Σμύρνη πριν γίνει η Ελληνική κατοχή ήσαν υποτυπώδεις και έτσι μπορούσαν να εισάγονται εύκολα και πολύ φτηνά εμπορεύματα από την Ευρώπη

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο υπήρχαν και μερικά ονομαστά για τα είδη τους μαγαζιά όπως του Κοντορούση για παπούτσια του Παπαθωμά για γούνες του Μουτάφη για καπέλα του Γεωργιάδη για δαντέλες του Αλεξίου για έπιπλα

Επίσης υπήρχε και η Σαλ ντε Βαν όπου κάθε Κυριακή πρωί εγένοντο πλειστηριασμοί και πωλούσαν από όλα τα είδη Πίνακες κοσμήματα έπιπλα κτλ

Επίσης ήταν το περίφημο φαρμακείο του Μωραΐτη Στον ίδιο δρόμο δε ήταν και ένα ονομαστό ζαχαροπλαστείο η laquoΜυροβόλος Άνοιξηraquo Σ αυτό έχω να σας διηγηθώ ένα νόστιμο περιστατικό με τον περίφημο Τσουρτσούρα που ανέφερα προηγουμένως τον τύπο της Σμύρνης που έκλεβε τα σκυλιά

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου υπήρχε μεγάλη έλλειψη από μικρά κέρματα Έτσι πολλά μαγαζιά όταν επρόκειτο να δώσουν ρέστα και δεν είχαν ετύπωναν σε κάτι χαρτιά με τη σφραγίδα τους και ανέγραφαν το ποσό το οποίο αντιπροσώπευαν Μια μέρα είχε πάει στη laquoΜυροβόλοraquo ο Τσουρτσούρας και έφαγε λουκουμάδες κανταΐφια δεν ξέρω τι και αφού επλήρωσε

Digitized by 10uk1s

αντί ρέστα του δώσανε τέτοια χαρτάκια Στην απορία του που ρώτησε του απάντησαν ότι αυτά ισχύουν ως νόμισμα του καταστήματος

Μετά από λίγες μέρες πήγε πάλι ο ίδιος και αφού έφαγε του καλού καιρού εφώναξε το γκαρσόνι να πληρώσει και αντί πληρωμής έδωσε δικά του χαρτιά Στην απορία αυτών λέει laquoΓιατί τα δικά σας ισχύουν και τα δικά μου δεν ισχύουνraquo Τέτοιος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας

Επίσης ένα ονομαστό κατάστημα της Σμύρνης ήταν το laquoΑγγλοήστερνraquo Αυτό δεν ήταν στον Φραγκομαχαλά Ήταν σε έναν παράλληλο δρόμο Όλα του τα εμπορεύματα ήσαν προελεύσεως αγγλικής Εκεί μπορούσες να αγοράσεις έτοιμα ρούχα εγγλέζικα σκωτσέζικα καπαρντίνες παπούτσια

Επίσης εκτός από τα ωραία μαγαζιά του Φραγκομαχαλά που ανέφερα υπήρχαν και πολλά σε άλλα σημεία της Σμύρνης τα οποία ήσαν μάλλον χοντρικής πωλήσεως Πολλά από αυτά ανήκαν σε Αρμενίους οι οποίοι είχαν τα κεντρικά τους στο Λονδίνο και υποκαταστήματα στη Σμύρνη όπως ήταν του Ιπιρξιάν του Σιβρισαριάν του Εσαγιάν Γι αυτό υπήρχαν πολύ πλούσιοι Αρμεναίοι εις την Σμύρνη

Όταν μιλούσαμε πριν για τα χρυσοχοεία που ήσαν στης Μαντάμας το Χάνι μεταξύ των άλλων ανέφερα ότι πλάγια στο δικό μας ήταν ο κ Ευάγγελος Μανουσάκης Αυτός ήταν ένας πρωτοπόρος εις τις άτοκες δόσεις πωλήσεως τιμαλφών Είχε κατορθώσει να προσελκύσει το σύνολο των εργατριών που εργάζονταν στην επεξεργασία του καπνού τις καπνουλούδες όπως λέγαμε οι οποίες αγόραζαν χρυσά και πλήρωναν κάθε Σάββατο που έπαιρναν το βδομαδιάτικο πληρώνοντας με δόσεις Δηλαδή δούλευε τεφτεράκι Όταν ερχόταν το Σάββατο και κατέπλεε η πελατεία του κ Μανουσάκη επί ώρες μύριζε από καπνό ανεπεξέργαστο η γειτονιά μας διότι υπήρχαν στη Σμύρνη πάρα πολλές αποθήκες όπου εδούλευαν κοπέλες στην επεξεργασία του καπνού και μύριζαν φυσικά και αυτές Αυτός δε ο γείτονάς μας ο κ Μανουσάκης ο οποίος επέζησε και δούλεψε και αρκετά χρόνια εδώ στην Αθήνα είχε ένα φυσικό Εάν δεν κλείναμε εμείς το δικό μας μαγαζί δεν εννοούσε να κλείσει αυτός φοβούμενος φαίνεται μην του πάρουμε κανένα πελάτη

Ένα βράδυ συμφωνήσαμε με τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη και τον υπάλληλο που είχαμε τότε τον Σαββάκη να μην κλείσουμε νωρίς για να τον υποχρεώσουμε να μείνει και αυτός Και μείναμε ως τις δώδεκα τη νύχτα και αυτός δεν εννοούσε να κλείσει αν δεν φύγουμε εμείς

Και με την ευκαιρία της σημερινής μέρας μου τη χαρά που πήρα κάνοντας βέρες για την εγγονή μου τη Μαρίνα θυμήθηκα την ευχή που έδινε ο θείος μου ο Παναγιώτης σε όσους έκαναν βεργέτες βέρες κατά τους Αθηναίους παίρνοντάς τες από το μαγαζί μας Και έλεγε τότε laquoΚαλορίζικα και αμετάνιωταraquo

Και μια που μιλούμε για χρυσοχοεία θα κάνουμε ένα διαχωρισμό διακριτικό μεταξύ των χρυσοχόων του Φραγκομαχαλά και των χρυσοχόων του κατ εξοχήν δρόμου της χρυσοχοΐας της Μαντάμας το Χάνι

Οι χρυσοχόοι του Φραγκομαχαλά ήσαν μάλλον μεταπωληταί κοσμημάτων διότι όπως προανέφερα η εισαγωγή ειδών από την Ευρώπη στη Σμύρνη ήταν κάτι το εύκολο και δεν επιβαρυνόταν Δεν είχαν δηλαδή δικά τους εργαστήρια έφερναν τα περισσότερα είδη τους από το εξωτερικό και έκαναν παραγγελίες σε διαφόρους τεχνίτες της χρυσοχοΐας της Σμύρνης να κάνουν γι αυτούς κοσμήματα

Ένας από αυτούς που δούλευε για τους χρυσοχόους του Φραγκομαχαλά και προπαντός για τη φίρμα των αδελφών Γεωργιάδη ήταν όπως έμαθα εκ των υστέρων ο πατέρας μου Επειδή ο πατέρας μου είχε έξι παιδιά και ο θείος μου παρ όλο που παντρεύτηκε δύο φορές δεν απέκτησε παιδιά ήταν υποχρεωμένος να δουλεύει και να αποδίδει περισσότερο εις τον συνεταιρισμό για να έχει και

Digitized by 10uk1s

περισσότερα τραβήγματα Γι αυτό πολλά κοσμήματα τα οποία έφερναν τη φίρμα Γεωργιάδη ήσαν κατασκευές του πατέρα μου ο οποίος εθεωρείτο από τους καλύτερους τεχνίτες της Σμύρνης Διότι και καλός τεχνίτης ήταν αλλά και εφευρετικός

Από την Ευρώπη εισήγαν πολλά έτοιμα κοσμήματα ματ Όπως είναι γνωστό στη Σμύρνη δεν υπήρχε ηλεκτρισμός και επομένως δεν υπήρχαν τα κατάλληλα μηχανήματα για να δημιουργήσουν το ματ που λέγαμε

Ο πατέρας μου σκέφτηκε και έκανε μία δική του εφεύρεση πρωτόγονη αλλά αποδοτική Σκέφτηκε ότι τα χτυπήματα σε μία λεία επιφάνεια κοσμήματος δημιουργούν αυτό το είδος του ματ Γι αυτό φρόντισε και πήρε σπασμένα τζάμια τα οποία άλεσε και τα έκανε ψιλά σαν αλεύρι και στο σπίτι επάνω το δικό μας έκανε μία εγκατάσταση Δηλαδή στην ταράτσα εφήρμοσε ένα είδος υδρορρόης που από πάνω είχε ένα χωνί έριχνε μέσα αυτά τα τρίμματα των τζαμιών και πέφτανε με ορμή κάτω εκεί που βρισκόταν το κόσμημα και χτυπώντας το πολύ εδημιουργείτο ματ Αυτό δεν το ήξεραν αυτοί και έτσι ο πατέρας μου είχε μία πρόσθετη αμοιβή Μία πρόσθετη ενίσχυση στα οικονομικά του

Στο μαγαζί μας της Σμύρνης θυμάμαι ότι υπήρχαν αυτά τα σύνεργα Δηλαδή ένα μεγάλο χωνί ένα είδος υδρορρόης και κάτω ένα μεγάλο δοχείο σαν βαρέλι το οποίο υποδέχετο τα τρίμματα Έπειτα τα ξανάβαζαν σε έναν κουβά τα ξανανέβαζε ο μεγάλος μου αδελφός στην ταράτσα και τα ξανάριχνε

Επίσης υπήρχαν εκεί πολλά καλούπια για να κάνουμε κοσμήματα διότι τα κοσμήματα στη Σμύρνη όπως είπα ήσαν τα περισσότερα χειροποίητα Δεν υπήρχαν χυτόπρεσες και τέτοια

Επίσης το λιώσιμο του χρυσού γινόταν σε καμίνια με κάρβουνα Υπήρχε φυσερό από πάνω υπήρχε και καμίνι και έβαζαν το χρυσό σε χωνάκια που τα λέγαμε ποτάδες Όταν ο θείος μου επρόκειτο να λιώσει χρυσό εμένα η δουλειά μου ήταν να δουλεύω το φυσερό αφού προηγουμένως ανέβαινα και άνοιγα το πίσω παράθυρο του εργαστηρίου Ο τοίχος του έβλεπε στον περίβολο της εκκλησίας των Καπουκίνων που ήταν ιδιοκτησία του μαγαζιού μας

Επίσης στη Σμύρνη φυσικά δεν υπήρχε ούτε ωράριο ούτε συνδικάτα εργατών Ένας καλός τεχνίτης ήταν πάντα περιζήτητος και έβρισκε δουλειά εύκολα ενώ έναν τεμπέλη ή άχρηστο το αφεντικό είχε όλο το ελεύθερο να τον απολύσει χωρίς να έχει συνέπειες

Στη Σμύρνη στην ωραία πόλη της χαράς και της εργασίας (διότι στη Σμύρνη για να είσαι φτωχός έπρεπε να είσαι τεμπέλης) υπήρχε δουλειά για όλους Δεν εδικαιολογείτο άνθρωπος φτωχός εκτός αν ήταν τεμπέλης

Όπως μου είπε η μητέρα μου επειδή οι περισσότερες δουλειές και τα περισσότερα δώρα γίνονταν το Δεκέμβρη και την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και όχι των Χριστουγέννων όπως τώρα που φραγκέψαμε ο πατέρας μου εγκαθίστατο και κοιμόταν και τη νύχτα μέσα στο μαγαζί δουλεύοντας είκοσι ώρες το εικοσιτετράωρο Έπαιρνε το στρώμα του και το πάπλωμά του και κοιμόταν σε έναν καναπέ του μαγαζιού Μόνο κάθε Σάββατο πήγαινε σπίτι για να πλυθεί να καθαριστεί να αλλάξει ρούχα και αυτό όπως προανέφερα διότι ήταν υποχρεωμένος να συνεισφέρει περισσότερα λόγω των περισσοτέρων εξόδων που είχε με τη μεγάλη του οικογένεια

Τα δύο τρία τελευταία χρόνια προ της Καταστροφής ήσαν πολύ στη μόδα στη Σμύρνη τα βραχιόλια Τα περίφημα σμυρναίικα βραχιόλια Οι σαλίγκαροι τα τσατιά κτλ Αυτά όλα γίνονταν από χρυσό 22 καρατίων Δηλαδή λιώνανε απευθείας ή αγγλικές λίρες ή τουρκικές λίρες ή εικοσόφραγκα και έτσι

Digitized by 10uk1s

εγίνοντο αυτά τα ωραία σμυρναίικα βραχιόλια Αυτή η μόδα ήταν και ένα είδος σωτηρίας για τη μετέπειτα προσφυγιά διότι όσοι πρόσφυγες κατόρθωσαν και γλίτωσαν και έφεραν τα χρυσά τους εδώ πουλώντας τα μπόρεσαν να δημιουργήσουν τον πρώτο πυρήνα της εγκαταστάσεώς τους Φυσικά η έλευση των προσφύγων βοήθησε πολύ και την οικονομία της Ελλάδας Η αλήθεια είναι ότι οι Ελλαδίτες τρόμαξαν όταν είδαν το κύμα των προσφύγων φοβούμενοι ότι αυτό θα φέρει ανεργία και μεγάλη φτώχεια Αλλά όπως είπα και εγώ σε μία εκπομπή της τηλεόρασης για τη μαύρη επέτειο της καταστροφής της Σμύρνης οι πρόσφυγες ακούμπησαν μεν εις τον κορμό της μητέρας πατρίδος αλλά δεν ακούμπησαν ως παράσιτα αλλά ως μπόλια και εμπόλιασαν τον κορμό της Ελλάδος και γι αυτό πήγε πολύ μπροστά η Ελλάς Απόδειξη είναι η Μακεδονία Δεν ξέρω αν το ξαναείπα αλλά όσες φορές και να το πει κανείς δεν αρκεί Η εγκατάσταση των προσφύγων και προπαντός των Ποντίων εδημιούργησε ένα ωραίο στρώμα Ελλήνων εις τη Μακεδονία Και όχι μόνο ανεπτύχθη οικονομικώς και βιομηχανικώς αλλά διορθώθηκε και εθνολογικώς

Διότι πριν από την έλευση των προσφύγων με τις προπαγάνδες και με τις διώξεις πολλοί παρ όλο που ήσαν Έλληνες εις το αίσθημα ήσαν σλαβόφωνοι πράγμα που ενίσχυε τότε την προπαγάνδα της Βουλγαρίας που επιζητούσε να μας φάει τη Θεσσαλονίκη

Όπως είπα η έλευση των προσφύγων οι οποίοι ήσαν γυμνοί και δεν είχαν ούτε ρούχα ούτε ένα κρεβάτι να κοιμηθούν εβοήθησε πολύ την εθνική οικονομία Ήρθαν τότε και πολλά δολλάρια προπαντός από τους Αμερικανούς οι οποίοι ήσαν οι μόνοι που πραγματικά εβοήθησαν στην εγκατάσταση των προσφύγων και πολλές βιοτεχνίες μικρές εδούλεψαν και εξελίχθηκαν σε βιομηχανίες Διότι ερχόμενοι οι πρόσφυγες ήσαν υποχρεωμένοι να αγοράσουν από παπούτσια κάλτσες έως κρεβάτια έως μαχαιροπίρουνα έως πιάτα και εν πάση περιπτώσει το νοικοκυριό Οι δικές μας οι γυναίκες ήσαν προκομμένες και καθαρές Τις είπαν παστρικές με διφορούμενη έννοια Εμείς θα πάρουμε την καλή έννοια Ήσαν πράγματι παστρικές και νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς όπου η ζωή ήταν πρωτόγονη όπου δεν υπήρχε αποχέτευση και τα βρωμόνερα κυκλοφορουσανε μέσα στους δρόμους δεν εξεδηλώθη ποτέ καμία επιδημία λόγω της καθαριότητας την οποία κρατούσαν οι γυναίκες οι δικές μας εις τα σπίτια τους

Η άλλη διφορούμενη έννοια του παστρικές ήταν καλοαντρούδες Τραβούσαν τους άντρες τους Ελλαδίτες και θύμωναν οι κοπέλες διότι έχαναν τις ευκαιρίες Οι γυναίκες οι δικές μας ήσαν καλές μαγείρισσες καλές νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς με τις πρωτόγονες εγκαταστάσεις όπου έμεναν ολόκληρες οικογένειες σε μία παράγκα η οποία είχε ένα υποτυπώδες παραθυράκι μόλις εξοικονομούσαν κανένα κομματάκι πανί έφτιαχναν μία κουρτινουλα και μόλις βρίσκανε κανένα κουτί από κονσέρβα και λίγο χώμα κατόρθωναν και φύτευαν πότε ένα βασιλικό και πότε ένα γεράνι

Και όταν γύριζε ο άντρας κουρασμένος από το μεροκάματο έβρισκε πάντοτε στο σπίτι έτοιμο να τον περιμένει κάτι καλομαγειρεμένο Φτωχό μεν αλλά περιποιημένο Η δύναμη και το κουράγιο που έδωσαν οι γυναίκες της προσφυγιάς στους άντρες πρόσφυγες είναι βεβαιωμένα Χάρη εις την περιποίηση χάρη εις το κουράγιο που έδιναν κατορθώσαμε να κρατηθούμε στα πόδια μας

Ως απόδειξη θα φέρω ένα μικρό παράδειγμα Αυτή την εποχή υπάρχει μια πολύ μεγάλη βιομηχανία μπισκότων και ζυμαρικών οι αδελφοί Παπαδόπουλοι Οι γονείς αυτών είχαν εγκατασταθεί σε μία παράγκα στη Θεσσαλονίκη Η μητέρα τής οικογένειας εζύμωνε και έψηνε όλη μέρα κουλουράκια τα οποία ο πατέρας Παπαδόπουλος τα έπαιρνε σε έναν ταβλά στο κεφάλι του και έβγαινε και τα πουλούσε στους δρόμους

Ε λοιπόν τα παιδιά αυτής της οικογένειας μεγαλώνοντας με το παράδειγμα της εργατικότητος

Digitized by 10uk1s

κατόρθωσαν σήμερα να συναγωνίζονται ευρωπαϊκά είδη σαν τα δικά τους

Και μια και μιλήσαμε για την κακία της εκφράσεως laquoοι παστρικέςraquo ας μιλήσουμε και για το ειρωνικό laquoτι είχαμε και τι χάσαμεraquo Μπορεί μερικές απλοϊκές γυναικούλες προσφυγίνες να το είπανε καμιά φορά Αλλά είναι βέβαιο ότι και είχαμε και χάσαμε Είχαμε το παν και χάσαμε το παν σε μια στιγμή Εδώ μια ζημιά που γίνεται σε οιοδήποτε σπιτικό δηλαδή το να σπάσει ένα πιάτο ένα ποτήρι μας δημιουργεί μια κάποια στεναχώρια Φανταστείτε το βιος γενεών ολόκληρων να το αφήνεις έρμαιο στις αρπαγές των Τούρκων Να κλειδώνεις την πόρτα σου και να πετάς το κλειδί γιατί ξέρεις ότι δεν θα ξαναμπείς στο σπιτικό σου

Και για μεν τα σπίτια και τα μαγαζιά μας που καήκανε κατά κάποιο τρόπο το παίρνεις απόφαση Αλλά σκεφτείτε να έχεις ένα σπίτι ή μία ανθούσα επιχείρηση να την αφήνεις στα χέρια άλλων και να φεύγεις ξυπόλυτος και γυμνός με ένα μπογαλάκι μόνο στο χέρι γιατί δεν είχες τη δυνατότητα να πάρεις κάτι περισσότερο μαζί σου

Φυσικά και το σπίτι που μας φιλοξένησε μετά τη φωτιά του κ Ανέστη ένα αρχοντικό με τρία δωμάτια υποδοχής χωριστά το λίβινγκ την αυλή όπως τη λέγανε στη Σμύρνη με έξι υπνοδωμάτια επάνω με μία επίπλωση θαύμα διότι ο άνθρωπος αυτός ήταν καπνέμπορος καπνοπαραγωγός μάλλον και σταφιδοπαραγωγός με τεράστια κτηματική περιουσία και είχε κατορθώσει να δημιουργήσει μια καλή κατάσταση mdash και να ξέρει ότι αφήνει αυτό το σπίτι όπως είναι και φεύγει για να μην το ξαναδεί ποτέ

Το ίδιο συνέβη και με τον θείο μου Το σπίτι του Τσιντσίνη του θείου μου όπως προείπα κάηκε αλλά το εργοστάσιό του ο αλευρόμυλος ο οποίος ήταν ο καλύτερος των Βαλκανίων διότι με την ελληνική κατοχή σιγουρεύτηκε πλέον και καταξοδεύτηκε και ανανέωσε το σύνολο των εργαλείων του (και μάλιστα είχε φέρει ειδικό τεχνίτη από την Ελβετία διότι τα μηχανήματα ήσαν ελβετικά Αυτές τις λεπτομέρειες τις ήξερα διότι στο εργοστάσιο ήταν διευθυντής ο δεύτερος αδελφός μου ο Νίκος Είχαν φέρει όπως είπα ειδικό τεχνοκράτη από την Ελβετία τον κ Σενώ τον οποίο βρήκαμε μετά την Καταστροφή εις τους μύλους του Αγίου Γεωργίου Αυτός διοργάνωσε τους μύλους του Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι και επειδή γνωριζόταν με τον αδελφό μου τον Νίκο κατά την κατοχή πήγαμε και μας έδωσε μια μεγάλη ποσότητα αλεύρι) αυτό λοιπόν το τεράστιο εργοστάσιο το οποίο επειδή ήταν κοντά στην παραλία της Σμύρνης είχε δική του προβλήτα όπου επλεύριζαν τα πλοία που έφερναν αγγλικό κάρβουνο διότι το εργοστάσιο εργαζόταν με δική του κίνηση και ξεφόρτωνε κάρβουνα και φόρτωνε άλευρα για να κάνει εξαγωγή mdash αυτή την τεράστια περιουσία ο θείος μου την εγκατέλειψε και ήρθε εδώ αφού είχε χάσει και τον μοναχογιό του μαζί με τη θεία μου και αν δεν ήμαστε εμείς δεν θα είχε ούτε να κοιμηθεί πουθενά ούτε να φάει πουθενά

Σημειώστε ότι το 1948 που είχα πάει στη Σμύρνη πήγα και βρήκα το εργοστάσιο και ακόμα το 48 δηλαδή είκοσι έξι χρόνια αργότερα υπήρχε η επιγραφή laquoΙωάννης Ν Τσιντσίνηςraquo διότι το κτίριο ήταν τετραώροφο με τα γραφεία και οι Τούρκοι δεν είχαν την ευχέρεια να σβήσουν την επιγραφή

Το laquoτι είχαμε και το τι χάσαμεraquo είναι βέβαιο Διότι όπως είπα είχαμε το βιος μας είχαμε το σπιτικό μας είχαμε τη δουλειά μας είχαμε την προκοπή μας και όλα αυτά χαθήκανε σε μία ώρα μέσα σε μία κακιά στιγμή

Αυτά τα λίγα είχα να πω χωρίς να έχω ούτε τη μόρφωση ούτε την προπαρασκευή για να μάθουν τα παιδιά μου και τα εγγόνια μου λίγα πράγματα από την καημένη μας πατρίδα από τις ρίζες μας

Digitized by 10uk1s

ΣΣττοονν ππρρώώττοο εεγγγγοοννόό μμοουυ∙∙

ττοονν ΑΑλλέέξξηη

Digitized by 10uk1s

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΜΟΥ ΜΟΥ ΖΗΤΑΝΕ ΠΡΙΝ ΦΥΓΩ φυσικά από αυτό τον κόσμο να τους δώσω μερικές πληροφορίες τόσο για τη ζωή μου όσο και για την περίοδο που έζησα εγώ μαζί με την υπόλοιπη οικογένειά μας τις ημέρες που μπήκαν οι Τούρκοι στη Σμύρνη για τη φωτιά της Σμύρνης και για τον τρόπο που μπορέσαμε και γλιτώσαμε από την αιχμαλωσία στους Τούρκους

Με προτρέπουν οι δικοί μου και προπαντός ο πρώτος εγγονός μου ο Αλέξης να περιγράψω ότι θυμάμαι από την αξέχαστη πατρίδα μου τη Σμύρνη Γι αυτό το λόγο αν αυτά που θ ακούσετε σας αρέσουν να ξέρετε ότι τα αφιερώνω σ αυτόν

Ότι θυμάμαι θα τα πω Χωρίς χρονολογική όμως σειρά Μπορεί να πετιέμαι από το 1922 στο 1913 Τη χρονιά που χάσαμε τον πατέρα μου Έναν πολύ καλό οικογενειάρχη ο οποίος με τα νύχια του κατόρθωσε να μεγαλώσει να σπουδάσει mdashφυσικά εμένα δεν με πρόλαβε γιατί όταν πέθανε ήμουν μικρός πολύmdash τα παιδιά του

Οι γονείς μου είχαν αποκτήσει έξι παιδιά Πέντε αγόρια και ένα κορίτσι Πρώτος ο Χρήστος δεύτερος ο Νίκος τρίτος ο Δημήτρης ο και ήρωας της οικογένειάς μας μετά η Σοφία ο Αντώνης και τελευταίος εγώ

Λέω για τον τρίτο τον Δημήτρη ότι ήταν ο ήρωας της οικογένειάς μας διότι ήταν πατριώτης Στους πρώτους Βαλκανικούς πολέμους το 1912 μόλις τότε δεκαοκτώ χρονών έφυγε κρυφά από τη Σμύρνη για να έρθει στην Ελλάδα να πολεμήσει μαζί με τους άλλους Έλληνες

Φυσικά αν τον έπιαναν οι Τούρκοι στην απόπειρά του να φύγει η εκτέλεσή του θα ήταν άμεση Εν πάση περιπτώσει πολέμησε το 12 το 13 και μόλις τελείωσαν ot Βαλκανικοί πόλεμοι ήρθε στη Σμύρνη και τον χαρήκαμε και εμείς όσο θυμάμαι και προπαντός η μάνα μου διότι εν τω μεταξύ όπως σας είπα το 1913 είχε πεθάνει ο πατέρας μου∙ εγώ ήμουνα τότε οκτώ χρονών

Μόλις κηρύχθηκε όμως ο Πρώτος Παγκόσμιος πόλεμος το 1914 και οι Τούρκοι συμμαχήσανε με τους Γερμανούς πάλι χωρίς να ειδοποιήσει κανέναν από το σπίτι διέφυγε κρυφά από τα Βουρλά στον Τσεσμέ πέρασε απέναντι στη Χίο και πήγε ξανά να πολεμήσει

Δυστυχώς δεν τον ξαναείδαμε διότι πήρε μέρος στην Άμυνα του Βενιζέλου πολέμησε σε όλη τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου και όπως μάθαμε εκ των υστέρων είχε τραυματιστεί σε κάποια μάχη μετεφέρθη εδώ στην Αθήνα τότε ήταν η επιδημία του εξανθηματικού τύφου ένα είδος δάγκειου και κάτι χειρότερο και πέθανε στο Χατζηκυριάκειο του Πειραιά το οποίο από ορφανοτροφείο είχε μετατραπεί τότε σε στρατιωτικό νοσοκομείο

Αυτό ήταν και το τέλος του τρίτου μου αδελφού

Ο πατέρας του πατέρα μου δηλαδή ο παππούς μου ο Χρήστος Κατραμόπουλος είχε γεννηθεί στη Βέροια της Μακεδονίας και νέος είχε καταφύγει στη Σμύρνη διότι εκινδύνευε να τον σκοτώσουν οι κομιτατζήδες οι Βούλγαροι οι οποίοι προσπαθούσαν τότε να εκσλαβίσουν τη Μακεδονία

Εγκατεστάθη όπως είπα στη Σμύρνη παντρεύτηκε τη γιαγιά Σοφία τη νενέ Σοφί όπως τη λέγαμε και απέκτησε και αυτός τρία παιδιά τον Παναγιώτη τον Θεοφάνη τον πατέρα μου και την Αναστασία τη θεία μου σύζυγο κατόπιν του μεγαλοβιομήχανου της Σμύρνης Γιαννακού Γιάννη δηλαδή Τσιντσίνη ο οποίος είχε αποκτήσει τεράστια περιουσία ξεκινώντας τη ζωή του από ξυπόλυτος και έφτασε να είναι

Digitized by 10uk1s

ένας από τους μεγαλύτερους αλευροβιομήχανους της Μικράς Ασίας

Ο πατέρας μου από ότι θυμάμαι ως παιδί και από ότι άκουσα το 1912 μόλις ελευθερώθηκε η Βέροια μάζευε πληροφορίες για να βρει συγγενείς μέσω απογόνων της Σμύρνης και να πάει να προσκυνήσει στην ιδιαιτέρα του πατρίδα τη Βέροια όπως είπαμε

Δυστυχώς τον πρόλαβε η αρρώστια Έπαθε τυφοειδή πυρετό Δεν υπήρχαν τότε ούτε πενικιλίνες ούτε αντιβιοτικά μολύνθηκε και όπως είπαμε πριν το 1913 πέθανε και δεν πρόλαβε να πραγματοποιήσει το όνειρό του αυτό

Τις αναμνήσεις μου θα τις λέω όπως μου έρχονται και χωρίς καμιά χρονολογική σειρά Και μια που μίλησα για τον θείο μου τον Τσιντσίνη τον άντρα της θείας μου δηλαδή θα πω κάτι χαρακτηριστικό που μου διηγείτο πώς ξεκίνησε τη ζωή του

Όταν μικρό παιδί έπιασε δουλειά κοντά σ έναν Τούρκο ο οποίος πουλούσε σανά και τροφές για τα ζώα και τις καμήλες που περνούσαν από τον κεντρικό δρόμο τον εμπορικό δρόμο της Σμύρνης του είχε πει ο αφεντικός του να κλέβει στο ζύγι τους καμηλιέρηδες Και σε κάθε γρόσι που θα έκλεβε θα του έδινε έναν παρά Δηλαδή σε κάθε δραχμή περίπου που θα έκλεβε θα του έδινε μία δεκάρα Με τον ρητό όμως όρο ότι αν ο καμηλιέρης ή αυτός που είχε τα ζώα τον έπιανε να κλέβει δεν θα ομολογούσε ότι το έκανε εν γνώσει του αφεντικού του αλλά θα έλεγε ότι ήταν δική του δουλειά και το ξύλο θα το έτρωγε αυτός

Έτσι κατόρθωσε να δημιουργήσει το πρώτο του κομπόδεμα Για να μην κάνει δε έξοδα τη νύχτα πήγαινε και ζύμωνε σε ένα φούρνο με αντάλλαγμα να του επιτρέπουν να κοιμάται μέσα∙ του έδιναν και ένα καρβέλι ψωμί με το οποίο φρόντιζε να ζει για να εξοικονομεί τα έξοδά του

Αυτός ο θείος μου και η θεία μου φυσικά απέκτησαν μόνο ένα παιδί τον Νίκο για τον οποίο θα μιλήσουμε εκτενέστερα αργότερα όταν φτάσουμε στις φρικτές ημέρες της καταστροφής της Σμύρνης

Ο πιο μεγάλος μου αδελφός ο Χρήστος ο οποίος τελείωσε την Ευαγγελική Σχολή και το Αμερικάνικο Κολέγιο του Μακλάχλα παντρεύτηκε το 1917 την Αδαμαντία Μιχαηλίδου Από αυτήν απέκτησε δύο παιδιά τη Φανή η οποία ονομάστηκε Φανή εξαιτίας του πατέρα μας του Θεοφάνη και η οποία μέχρι τώρα χαίρει άκρας υγείας και έχει αποκτήσει και αυτή ένα γιο και τον Πάνο Ο γιος της Φανής έχει και αυτός μία κόρη στην οποία έδωσε το όνομα της γιαγιάς Φανή και η εγγονή

Ο άλλος ο αδελφός μου ο Νίκος δεν παντρεύτηκε ποτέ του Είχε διάφορες δοσοληψίες με γυναικοδουλειές και πέθανε άγαμος

Η αδελφή μου η Σοφία σε μεγάλη κάπως ηλικία παντρεύτηκε εδώ τον Θωμά Κωνσταντινίδη ο οποίος ήταν αξιωματικός της αεροπορίας mdash εδάφους όχι ιπτάμενος Με αυτόν απέκτησε ένα κορίτσι την Ντόρα Θεοδώρα η οποία παντρεύτηκε τον Νίκο Μαλαγαρδή και απέκτησε δυο παιδιά Τον Αντώνη Μαλαγαρδή και τη Σοφιάννα

Ο Αντώνης Μαλαγαρδής στα ίχνη του παππού του ο οποίος ήταν πολύ δυνατός νομικός έκανε πολύ καλές σπουδές και τώρα εργάζεται στον ΟΗΕ

Ο άλλος μου αδελφός ο Αντώνης ο οποίος έγινε χρυσοχόος και θα πω με ποιες συνθήκες ξεκίνησε το

Digitized by 10uk1s

επάγγελμα παντρεύτηκε λίγο μεγάλος και αυτός

Πάντως εγώ παρ όλο που ήμουν ο μικρότερος παντρεύτηκα πριν από την αδελφή μου και πριν από τον αδελφό μου τον Αντώνη και αυτό λιγάκι κακοφάνηκε στην οικογένεια Τέλος πάντων αυτό είναι άλλη υπόθεση και θα τα πούμε αργότερα

Από το γάμο του ο αδελφός μου ο Αντώνης απέκτησε ένα γιο τον Φάνη ο οποίος πήρε επίσης το όνομα του παππού και ένα κορίτσι τη Μαριάννα η οποία είχε μεσογειακή αναιμία και πέθανε σε μικρή ηλικία

Εγώ σε ηλικία είκοσι τριών ετών περίπου παντρεύτηκα από έρωτα την Ελισάβετ mdash τη Βέτα Σπανούδη με την οποία ζήσαμε μαζί εξήντα χρόνια δημιουργώντας ένα περίπου ρεκόρ μακροχρόνιου γάμου Δυστυχώς την έχασα τον Μάιο του 1988 Με αυτήν έκανα τα δυο μου παιδιά που θ ακούσουν αυτά που λέω τον Φάνη και τη Λίτσα‐Ελένη Και αυτά θα τα πούμε κάπως αργότερα με πιο πολλή ησυχία και με πιο πολλές μάλλον λεπτομέρειες

Το ζητούμενο όμως είναι προπαντός από μέρους της κόρης μου να περιγράψω πιο λεπτομερώς τις μέρες που έζησα στη Σμύρνη από τη στιγμή που μπήκαν οι Τούρκοι ως τη στιγμή που την εγκατέλειψα μετά τη φωτιά

Στις 28 Αυγούστου με την παλιά ημερομηνία αν δεν κάνω λάθος βρισκόμουνα με μία φωτογραφική μηχανή στη σκάλα του σιδηροδρόμου της Πούντας και έπαιρνα φωτογραφίες με θλιμμένη καρδιά βλέποντας τους ρακένδυτους και σε κακή κατάσταση Έλληνες στρατιώτες που είχαν πετάξει τα όπλα και όλο τον οπλισμό τους να προσπαθούν με κάθε τρόπο να μπουν στα πλοία για να φύγουν από τη Μικρά Ασία

Ξαφνικά σε μια στιγμή ακούσαμε φωνές απελπισίας να λένε laquoΈρχονται οι Τούρκοι Έρχονται οι Τσέτεςraquo Και πράγματι σε λίγο πέρασε από μπροστά μας ένα οικτρό στη θέα απόσπασμα από Τούρκους καβαλάρηδες Ήτανε πάνω σε άλογα χωρίς σέλες με ένα σακί κρατώντας αντί χαλινάρια σχοινί για τα άλογά τους και κράδαιναν τα σπαθιά Αυτή ήταν η πρώτη ομάδα Τούρκων που μπήκαν στη Σμύρνη Ήρχοντο από τη διεύθυνση του Χαλκά Μπουρνάλ Από μέσα από την Ανατολή Φυσικά διαλυθήκαμε όλοι όσοι ήμασταν εκεί και οι στρατιώτες τρομοκρατήθηκαν και πέφτανε μέσα στα πλοία για να μπορέσουν να φύγουν να γλιτώσουν την αιχμαλωσία Έτρεξα εγώ στο σπίτι μου από τα στενά για να πω στη μάνα μου ότι έληξε η ευτυχία μας και από τη στιγμή εκείνη ήμαστε σκλάβοι των Τούρκων

Φυσικά μαζευτήκαμε όλοι στο σπίτι μας μείναμε κλεισμένοι την πρώτη μέρα και την επομένη Την τρίτη μέρα ο τότε διοικητής ο Νουρεντίν ο Τούρκος έβγαλε μία ανακοίνωση η οποία μας ξεγέλασε Έλεγε ότι laquoθα επικρατήσει απόλυτη ησυχία μπορείτε ν ανοίξετε τα μαγαζιά σας και να μη φοβάστε τίποταraquo Λίγο αναθάρρησε ο κόσμος αλλά παρ όλα αυτά κανείς δεν τόλμησε να πάει ν ανοίξει το μαγαζί του Μόνο ο Νίκος ο αδελφός μου ο οποίος ήταν ελεύθερος και μέναμε μαζί στο σπίτι δηλαδή ο Νίκος ο Αντώνης η Σοφία εγώ και η μητέρα μου βγήκε έξω για να βρει τίποτα τρόφιμα να φάμε

Σε καμιά δυο ώρες ήρθε με ένα αμάξι φορτωμένο mdashήταν να γελάςmdash με χαλιά τα οποία είχαν αρπάξει οι Τούρκοι φαίνεται από καμιά αποθήκη και τα αγόρασε φτηνά

Στις 31 Αυγούστου το πρωί είδαμε από το βάθος της Σμύρνης να βγαίνει καπνός Στην αρχή δεν βάλαμε κακιά υποψία Νομίζαμε ότι ήταν καμιά τοπική πυρκαγιά Αλλά όσο περνούσε η ώρα και δυνάμωνε ο καπνός αρχίσαμε να φοβόμαστε και βγήκε μία διάδοση ότι οι Τούρκοι καίνε την Αρμένικη

Digitized by 10uk1s

συνοικία

Δεν πέρασε από το μυαλό κανενός από εμάς ότι αυτό ήταν και η τελική καταστροφή της ωραίας μας Σμύρνης Ότι οι Τούρκοι είχαν σκοπό να κάψουν ολόκληρη τη Σμύρνη

Το σπίτι το δικό μας από το πίσω μέρος συγκοινωνούσε με το σπίτι του θείου μου του Τσιντσίνη Εκεί μαζευτήκαμε όλη η οικογένεια και ανεβαίναμε στην ταράτσα κατά καιρούς να δούμε που βρίσκεται η φωτιά Τη βλέπαμε μακριά και δεν ανησυχούσαμε Εκεί που κουβεντιάζαμε ύστερα από καμιά δυο ώρες ακούμε χτύπους δυνατούς στην εξώπορτα του σπιτιού του Τσιντσίνη και μια φωνή να λέει laquoΦύγετε γρήγορα θα καείτε ζωντανοίraquo Ανοίξαμε την πόρτα και στο βάθος της οδού Τράσων είδαμε Τούρκους να πετάνε κάτι τενεκέδες με στουπιά αναμμένα και να καίνε τα σπίτια

Φυσικά τα παρατήσαμε όλα λυτά και δεμένα και τρέξαμε να φύγουμε και τραβήξαμε προς την Ιταλική συνοικία Εκεί έμενε ένας φίλος μας ο κ Ανέστης και καταφύγαμε στο πεζοδρόμιο Το σπίτι του ήταν κλειστό Σε λίγο ήρθε και εκείνος άνοιξε και μπήκαμε μέσα Στο απέναντι πεζοδρόμιο στην εσοχή της εισόδου ενός σπιτιού η νύφη μου η Αδαμαντία γέννησε το δεύτερο παιδί της Στο πρώτο είχε πάρει όλα τα μέτρα που χρειάζονταν για να μη μολυνθεί και το δεύτερο παιδί το γέννησε μέσα στο δρόμο και δεν βρίσκανε ούτε λίγο νερό να την πλύνουν

Στο σημείο αυτό πρέπει να κάνω μια διόρθωση Οι Τούρκοι δεν μπήκαν στις 28 Αυγούστου παλιά ημερομηνία στη Σμύρνη αλλά το Σάββατο στις 27 Αυγούστου

Όπως είπα η Αδαμαντία γέννησε στο πεζοδρόμιο διότι νωρίτερα από εμάς ο Χρήστος ο άντρας της εκείνη και το μωρό της είχαν καταφύγει απέναντι από το σπίτι του κ Ανέστη όπου ήταν ένα άλλο φιλικό του σπίτι του κ Βαλταζάνου

Εμείς δεν είχαμε από την αρχή λόγω του συνωστισμού επαφή με τον Χρήστο και αργότερα μάθαμε αυτά που διηγούμαι για τη γέννα της νύφης μου

Λοιπόν είπαμε 27 Αυγούστου μπήκαν οι Τούρκοι ημέρα Σάββατο 28 Κυριακή 29 Δευτέρα 30 Τρίτη 31 Αυγούστου παλιά ημερομηνία προς την 1η Σεπτεμβρίου ήταν που άρχισε η φωτιά το πρωί και το βράδυ όπως είπα ξεκινήσαμε εγκαταλείποντας τα πάντα για να σωθούμε

Όταν τραβήξαμε για το σπίτι του κ Ανέστη η μητέρα μου έκανε και μαύρο χιούμορ Στη Σμύρνη συνηθίζανε όσοι ήσαν ενοικιασταί να αλλάζουν σπίτι την 1η Σεπτεμβρίου Στο δρόμο λοιπόν η μητέρα μου μας είπε laquoΕ 1η Σεπτεμβρίου είναι θα αλλάξουμε σπίτιraquo

Εν πάση περιπτώσει ξημέρωσε η 1η Σεπτεμβρίου και όλοι μαζί οι συγγενείς και ο Χρήστος με το μωρό τραβήξαμε προς το εργοστάσιο του Τσιντσίνη Προηγουμένως το βράδυ της 31ης Αυγούστου προς την 1η Σεπτεμβρίου έφυγα εγώ από το σπίτι του κ Ανέστη και προχώρησα προς την παραλία της Σμύρνης διότι ήξερα ότι ο θείος μου ο Παναγιώτης με τη γυναίκα του mdashο θείος Παναγιώτης ήταν αδελφός του πατέρα μουmdash θα κατέφευγαν σε ένα φιλικό τους σπίτι Άγγλου υπηκόου Ήξερα που ήταν αυτό το σπίτι πήγα να τους βρω αλλά ο Εγγλέζος ήταν φευγάτος και το σπίτι κλειδωμένο Βρήκα όμως τον θείο μου με τη γυναίκα του τη θεία Μαρί να κάθονται στα κατώφλια Με είδαν με πολλή χαρά και ευχαρίστηση διότι ήσαν αποκομμένοι τους πήρα και εκείνους μαζί και κατευθυνθήκαμε προς το σπίτι του κ Ανέστη

Όπως είπα πριν μόλις ξημέρωσε η 1η Σεπτεμβρίου ξεκινήσαμε όλοι οι συγγενείς μαζί και τραβήξαμε

Digitized by 10uk1s

προς το Νταραγάτσι mdashτο Νταραγάτσι ήταν η βιομηχανική ζώνη της Σμύρνηςmdash για να καταφύγουμε στο εργοστάσιο του Τσιντσίνη

Βαδίζαμε μέσα σ ένα συφερτό σπρώχνοντας και σπρωχνόμενοι διότι όλοι οι κάτοικοι της Σμύρνης φοβούμενοι την επέκταση της φωτιάς είχαν τραβήξει προς τα εκεί που ήσαν μέρη ανοιχτά και μπορούσαν να γλιτώσουν Στο δρόμο εκεί που πήγαινε ο θείος μου ο Παναγιώτης κρατώντας κάποιο μπόγο γυάλισε η βέρα του σε έναν Τουρκαλά και τον διέταξε να τη βγάλει απειλώντας ότι θα του κόψει το δάχτυλο Έτσι πάει και η βέρα του θείου μου

Φτάσαμε στο εργοστάσιο το οποίο ήταν γεμάτο κόσμο Χωρίς υπερβολή θα ήσαν πλέον από 3000 άνθρωποι Βολευτήκαμε στα γραφεία του εργοστασίου είδαμε και πολλούς γνωστούς εκεί και κάπως ξεκουραστήκαμε

Το σούρουπο ο Χρήστος ο αδελφός μου έρχεται μέσα και λέει laquoΒλέπω απέξω να περιφέρονται μερικοί Τούρκοι μπασιμπουζούκηδες (όπως λέγαμε τους άτακτους) και φοβούμαι άμα πέσει η νύχτα μήπως έχουμε τίποτα παρατράγουδα Γι αυτό προτείνω να φύγουμε από εδώ και να προχωρήσουμε προς τα εμπρός (προς το Χαλκά Μπουρνάλ όπως έλεγαν αυτό το εξοχικό κέντρο τουρκιστί) Εκεί υπάρχει μια μεγάλη έκταση (ήταν ο κήπος του εργοστασίου της μπύρας) και να μείνουμε εκείraquo

Όλοι επείσθησαν και εδέχθησαν τη σκέψη του αυτή εκτός από τον θείο μου τον Τσιντσίνη ο οποίος είπε laquoΈχω μία περουσία που πάλεψα όλη μου τη ζωή να την αποκτήσω δεν την εγκαταλείπωraquo Προσπαθήσαμε να τον πείσουμε δεν το εδέχετο Φυσικά έμεινε κοντά του και η θεία μου η γυναίκα του και ο γιος του ο Νίκος

Όταν φτάσαμε εκεί ο Χρήστος ο οποίος ήταν πάντοτε πολύ προβλεπτικός μας είπε laquoΣπρώξτε και προσπαθήστε να εγκατασταθούμε όλοι οι συγγενείς στο κέντρο αυτής της συγκεντρώσεως διότι όσοι θα είναι προς τα έξω θα κινδυνεύουν από αρπαγές ακόμα και από σφαγήraquo Πράγματι σπρώχνοντας και σπρωχνόμενοι εμείναμε στο κέντρο

Σε λίγο χάσαμε τον Χρήστο∙ επανήλθε αργότερα κουβαλώντας ένα σακί γαλέτες που είχε βρει κάπου και αγόρασε Ήταν από τις γαλέτες που χρησιμοποιούσαν τότε οι ναυτικοί αντί ψωμιού όπου δεν είχαν ψυγεία στα πλοία Με αυτές τις γαλέτες φάγαμε

Όταν ξημέρωσε μάθαμε ότι η φωτιά είχε περιοριστεί και αποφασίσαμε να επιστρέψουμε στο εργοστάσιο να μείνουμε εκεί και να σκεφτούμε για τα περαιτέρω

Όταν φτάσαμε στο εργοστάσιο μάθαμε με πολύ μεγάλη φυσικά στεναχώρια ότι μετά μισή ώρα που φύγαμε από εκεί όπως είχε προβλέψει ο Χρήστος ο αδελφός μου είχαν μπει μέσα άτακτοι μαζί με Τούρκους στρατιώτες και μαζέψανε όλους τους αρσενικούς από δεκαεπτά ως ογδόντα και ενενήντα ετών Φυσικά μαζί με αυτούς πήραν και τον θείο μου τον Γιαννακό Τσιντσίνη τον γιο του τον Νίκο και όλους τους αρσενικούς που ήσαν εκεί

Από αυτό καταλάβαμε ότι τα πράγματα δυσκολέψανε Σε λίγη ώρα πάλι ο κ Ανέστης mdashαυτός που είπαμε ότι το σπίτι του ήταν στην Ιταλική συνοικία και δεν κάηκεmdash μας είπε laquoΜια που σταμάτησε η φωτιά ελάτε να μείνουμε στο σπίτι μου διότι εδώ στο εργοστάσιο αν μείνουμε θα πεθάνουμε από τις κακουχίες Πάμε κάτω στο σπίτι μου και ο Θεός βοηθόςraquo

Digitized by 10uk1s

Πράγματι γυρίσαμε πίσω άνοιξε το σπίτι του και εγκατασταθήκαμε εκεί Φυσικά ήρθαν και άλλοι συγγενείς και ο κ Ανέστης μας παραχώρησε δυο δωμάτια από το επάνω πάτωμα όπου ήσαν τα υπνοδωμάτια διότι το σπίτι ήταν πολύ ευρύχωρο και μείναμε εκεί μετρήστε ο θείος μου Παναγιώτης η γυναίκα του η μητέρα μου ο Νίκος ο αδελφός μου η Σοφία ο Αντώνης και εγώ επτά Ο άλλος μου αδελφός ο Χρήστος με τη γυναίκα του το κοριτσάκι του και το νεογέννητο έμεναν στο απέναντι σπίτι που ήταν επίσης φιλικό στου κ Βαλταζάνου

Όπως είπαμε λοιπόν η φωτιά ήταν στις 31 Αυγούστου με 1η Σεπτεμβρίου Τη νύχτα της 1ης Σεπτεμβρίου μείναμε στου κ Ανέστη Τη νύχτα της 2ας Σεπτεμβρίου διανυκτερεύσαμε στον κήπο του εργοστασίου της μπύρας Αϊντίν Φυσικά όπως προείπα εμείς μείναμε στο κέντρο και εξασφαλιστήκαμε και όλη νύχτα ακούγαμε στριγγλιές και φωνές από τις διαρπαγές που έκαναν οι Τούρκοι τόσο ανθρώπων όσο και ειδών

Το πρωί της 3ης Σεπτεμβρίου που επιστρέψαμε στο εργοστάσιο και μάθαμε το κακό που έγινε την προηγούμενη νύχτα συμφωνήσαμε όλοι μαζί πήραμε και τη θεία μου την Τσιντσίναινα η οποία είχε μείνει μόνη κατευθυνθήκαμε στο σπίτι του κ Ανέστη και εγκαταστάθημεν όπως σας είπα Ήμαστε λοιπόν 3 του Σεπτέμβρη εκεί και μέναμε στου κ Ανέστη Στις 5 Σεπτεμβρίου τυχαίως ο αδελφός μου ο Νίκος βλέποντας από το μπαλκόνι είδε να περνάει από το δρόμο τη θεία μου την Άννα αδελφή της μητέρας μου έξαλλη γιατί είχε χάσει τον άντρα της και δεν ήξερε πού να καταφύγει Τη φωνάξαμε και με πολύ μεγάλη ευχαρίστηση ήρθε και εκείνη και εγκαταστάθηκε στου κ Ανέστη Άξια γυναίκα Έξυπνη Διαολεμένος άνθρωπος βγήκε έξω έκανε μια βόλτα και σε λίγο επέστρεψε συνοδευομένη από έναν καθολικό παπά τον Σκαλιαρίνι Πρότεινε στον κ Ανέστη να εγκατασταθεί και ο παπάς στο σπίτι του πράγμα που δέχτηκε ευχαρίστως ο κ Ανέστης Του παρεχώρησε τη σάλα το καλύτερο δωμάτιο του σπιτιού για να μένει μόνος του και αφού ήταν Ιταλός υπήκοος βάλαμε στο μπαλκόνι μια ιταλική σημαία πράγμα που μας προφύλαξε από περαιτέρω ενοχλήσεις από τους Τούρκους που θα ήταν κίνδυνος για τη ζωή μας Επειδή όπως είπα η συνοικία ήταν ιταλική δικαιολογείτο και να υπάρχει στο μπαλκόνι ιταλική σημαία

Ο Σκαλιαρίνι ήταν θείο δώρο που μας έκανε η θεία μου η Άννα διότι ο παπάς αυτός είχε μία άδεια από τον Νουρεντίν τον διοικητή της Σμύρνης και έπρεπε να τον διευκολύνουν οι τουρκικές αρχές για να μεταφέρει τους ξένους υπηκόους από εκεί που είχαν καταφύγει στα πλοία ή στα προξενεία τους Αυτό ήταν και η σωτηρία όλων μας όπως θα δείτε εν συνεχεία

Ο αδελφός μου ο Χρήστος είχε βρει κάποιον ο οποίος του υπεσχέθη ότι θα του έφερνε ένα χαρτί ότι είναι ξένος υπήκοος για να του επιτρέψουν οι Τούρκοι να φύγει Του έδωσε 25 χρυσές λίρες εκείνος πήρε τις λίρες και χάθηκε

Όπως είπα μέσα στο σπίτι ήταν ο Νίκος ο Αντώνης και εγώ Με την ιδέα ότι ο Χρήστος είχε εξασφαλίσει την αναχώρησή του συμφώνησε ο θείος μου ο Παναγιώτης με τον Αντώνη και με τον Νίκο να βγάλει τρεις άδειες για να φύγουμε εμείς οι υπόλοιποι τρεις αρσενικοί Για να δώσει αυτές τις άδειες ο παπάς ο Σκαλιαρίνι εζήτησε από 1000 τούρκικες λίρες Επειδή δεν είχαμε όλα τα χρήματα μετρητά του είπαμε να του δώσουμε μέρος από τα κοσμήματα τα οποία είχε κατορθώσει ο θείος μου ο Παναγιώτης να πάρει από το μαγαζί μας Τώρα σ αυτό θα κάνω μία παρένθεση

Τη μέρα που άρχισε η φωτιά δηλαδή στις 31 Αυγούστου ο θείος μου ο Παναγιώτης του οποίου η κατοικία ήταν πολύ κοντά στο μαγαζί μας ετόλμησε και πήγε στο χρυσοχοείο άνοιξε μία από τις κάσες mdashείχαμε δύο κάσεςmdash πήρε ότι βαριά κοσμήματα είχαμε μέσα και τα έβαλε σε ένα καλαθάκι το οποίο συμπλήρωσε με κάρβουνα Βγαίνοντας έξω συνάντησε Τούρκους Ο θείος μου ήξερε τούρκικα Ήταν

Digitized by 10uk1s

από τους λίγους Έλληνες της Σμύρνης που ήξεραν τούρκικα διότι στη Σμύρνη για να ζήσει κανείς έπρεπε να ξέρει ελληνικά Αυτή ήταν η επίσημη γλώσσα Απόδειξη ότι και όλες οι επιγραφές των καταστημάτων ήταν ελληνικά γραμμένες

laquoΤι έχεις μέσαraquo τον ρώτησαν οι Τούρκοι

Τους απάντησε τούρκικα ότι είχε κάρβουνα και τον αφήσαν να περάσει Έτσι κατόρθωσε να γλιτώσει όλα τα κοσμήματα

Όταν λοιπόν το βράδυ της 31ης όπως είπα τον βρήκα και τον έφερα μαζί με όλη την οικογένεια αυτά τα κοσμήματα τα μοίρασαν στα τρία η γυναίκα του η μητέρα μου και η αδελφή μου και τα πέρασαν σαν ζωνάρια στη μέση τους

Έτσι στον παπά συμπληρώσαμε mdashο Αντώνης γιατί εκείνος ήταν που ανακατευότανmdash με κοσμήματα τις τρεις χιλιάδες λίρες που ζήταγε Μας έφερε πράγματι άδεια για να φύγουμε εμείς οι τρεις ως protegs Franais (προστατευόμενοι Γάλλοι) αλλά επειδή ο Χρήστος είχε μείνει αφού τον ξεγέλασε εκείνος που του είχε υποσχεθεί να του φέρει το χαρτί παρεχώρησα εγώ τη θέση μου στον αδελφό μου και έτσι έφυγαν οι τρεις Ήρθε ένα αμάξι τους έβαλε μέσα ο παπάς τους πήγε απέναντι στο Γαλλικό Προξενείο επιβιβάστηκαν σε ατμάκατο και μπήκαν σε ένα επίτακτο γαλλικό πλοίο το laquoΤρουβίλraquo το οποίο τους πήγε στην Αφρική στην Τύνιδα Έτσι γλίτωσαν οι τρεις Φυσικά έμεινε η νύφη μου η Αδαμαντία με τα δυο παιδιά και εγώ

Το σπίτι του κ Ανέστη όπου μέναμε έβλεπε από το πίσω μέρος σε ένα τουρκικό στρατώνα ο οποίος είχε ένα μεγάλο περίβολο μία πλατεία όπου έκαναν γυμνάσια οι Τούρκοι Η πλατεία αυτή ήταν γεμάτη από ανθρώπους που είχαν καταφύγει εκεί

Κάθε νύχτα ακούγαμε τις στριγγλιές των κοριτσιών που άρπαζαν και εβίαζαν οι Τούρκοι από τις σφαγές που έκαναν τις κλεψιές Καταλαβαίνετε ότι ήταν πραγματική κόλαση η ζωή μας

Και μια που μιλάμε για καταστροφές θα θυμηθώ κι ένα ελαφρώς κωμικοτραγικό γεγονός που συνέβη σε μένα Όταν τέλη Αυγούστου με 1η Σεπτεμβρίου άρχισε να καίγεται η Σμύρνη όπως είπα πριν είχαμε ετοιμάσει μερικές ημέρες προηγουμένως τα μπαγκάζια μας και είχαμε βγάλει και εισιτήρια για να καταφύγουμε στη Μητέρα Ελλάδα αλλά δεν μας επέτρεψε ο Στεργιάδης και η υπ αυτόν διοίκηση να ταξιδέψουμε

Όταν είδαμε λοιπόν τη φωτιά να πλησιάζει προς τα σπίτια μας εγώ καθ υπόδειξη της μητέρας μου άνοιξα κάποια από τις βαλίτσες και γέμισα με ρούχα έναν μπόγο μαλακό διότι η ηλικία μου δεν επέτρεπε να σηκώνω βαλίτσες Αυτό τον μπόγο τον κουβάλησα σε όλη τη διάρκεια των τριών ημερών ώσπου να εγκατασταθούμε τελικώς όπως προανέφερα στο σπίτι του κ Ανέστη

Δηλαδή τον πήρα από το σπίτι μας την πρώτη βραδιά και τον κουβάλησα στο πεζοδρόμιο του κ Ανέστη όπου διανυκτερεύσαμε Την επομένη τον φορτώθηκα και τον πήγα στο εργοστάσιο του θείου μου του Τσιντσίνη Το βράδυ φύγαμε και πήγαμε εκτός εργοστασίου και έτσι γλιτώσαμε την αιχμαλωσία τον μπόγο όμως τον άφησα στα γραφεία

Digitized by 10uk1s

Την επομένη επιστρέφοντας για να πάμε πίσω στο σπίτι του κ Ανέστη το οποίο δεν είχε καεί πήρα πάλι τον μπόγο και όταν φτάσαμε και εγκατασταθήκαμε στο δωμάτιο που μας παραχώρησε ο κ Ανέστης ανοίξαμε με λαχτάρα τον μπόγο για να βρούμε τίποτα ρούχα ν αλλάξουμε Και τότε ήταν απερίγραπτη η απογοήτευση που εκ των υστέρων μετετράπη σε τραγέλαφο Μέσα στον μπόγο βρέθηκαν περίπου εκατό κολλάρα διότι τότε στη Σμύρνη τα κολλάρα δεν ήσαν ενωμένα με τα πουκάμισα αλλά έπρεπε να πλένονται σχεδόν κάθε μέρα και να στέλνονται στο σιδερωτήριο για να σιδερωθούν και να κολλαριστούν

Όπως είπα λοιπόν υπήρχαν καμιά εκατοστή ή και περισσότερα κολλάρα τρία σεντόνια και οι γούνες της μάνας μου δηλαδή πράγματα άχρηστα για εκείνη τη στιγμή Άρα ο κόπος του κουβαλήματος του μπόγου ήταν άδικος

Στο διάστημα που μέναμε στου κ Ανέστη ο θείος μου ο Παναγιώτης ετόλμησε να πάει στην αγορά την τουρκική που είχε γλιτώσει από τη φωτιά για να ψωνίσει κάτι φαγώσιμο Εκεί τον πιάσανε και τον πήγαν να εξετάσουν την ηλικία του Περίμενε στην ουρά και την ώρα που πλησίαζε η σειρά του να μπει μέσα ο Τούρκος σκοπός που φύλαγε για την τάξη του μίλησε τουρκικά και του λέει laquoΤι είσαιraquo Και του απαντά ο θείος μου laquoΈλλην υπήκοοςraquo Του λέει ο Τούρκος laquoΜην το πεις διότι κινδυνεύεις να σε κρατήσουν αιχμάλωτο Να πεις ότι είσαι Οθωμανός υπήκοοςraquo Όπως λέγαμε ραγιάς

Πράγματι αυτό έγινε και έτσι λόγω ηλικίας και λόγω του ότι δεν είπε ότι είναι Έλληνας υπήκοος τον άφησαν να φύγει γλίτωσε και ήρθε πάλι εκεί και μας ξαναβρήκε

Από αυτό αποδεικνύεται ότι και σε αυτούς τους αιμοβόρους Τουρκαλάδες υπήρχαν και μερικοί που είχαν συνείδηση

Όλες αυτές τις μέρες ο παπάς ο Σκαλιαρίνι ο φραγκόπαπας όπως λέγαμε εμείς τους καθολικούς παπάδες χανόταν από το πρωί ως το βράδυ και γυρίζοντας έφερνε διάφορα τιμαλφή Δηλαδή επεδίδετο στη φυγάδευση ανθρώπων επί αμοιβή Όλα αυτά τα έκρυβε και τα αποθησαύριζε στο δωμάτιο που του είχαν παραχωρήσει Τα βλέπαμε δε εμείς διότι η θεία μου η Άννα όπως σας είπα έξυπνη γυναίκα και καταφερτζού είχε αναλάβει να του φροντίζει το δωμάτιο

Φυσικά εν τω μεταξύ από τις 2 του Σεπτέμβρη είχαμε μάθει για τον τραγικό θάνατο του Χρυσόστομου Του Χρυσόστομου του μεγαλόψυχου του ανθρώπου ο οποίος εν γνώσει του θυσίασε τη ζωή του για να μην αφήσει μόνο το ποίμνιό του

Γι αυτό του άξιζε και το πολυχρόνιο που του έψελναν όταν ήταν Δεσπότης μας και ήταν στα μεγαλεία του Το πολυχρόνιο έλεγε τα εξής χαρακτηριστικά laquoΧρυσοστόμου του μακαριοτάτου και θεοπροβλήτου Μητροπολίτου της Αγιοτάτης Μητροπόλεως Σμύρνης υπερτίμου και εξάρχου Ασίας ημών δε πατρός και ποιμενάρχου πολλά τα έτηraquo

Αυτό το πολυχρόνιο μου άρεσε να το ακούω γιατί από παιδί ελάτρευα τα ωραία γένια του και τα ωραία γαλάζια μάτια του καθώς και τον τρόπο που εφέρετο όταν ήρχετο στην εκκλησία της ενορίας μας τον Άγιο Ιωάννη στο Κερασοχώρι

Είχαμε μάθει λοιπόν ότι οι Τούρκοι είχαν σκοτώσει τον Δεσπότη αλλά δεν ξέραμε με τι απαίσιο τρόπο

Digitized by 10uk1s

τον σκότωσαν Είχε διαδοθεί ότι τον κρέμασαν Λεπτομέρειες δεν μπορούσαμε να μάθουμε διότι αφού καταφύγαμε όλες οι οικογένειες στο σπίτι του κ Ανέστη κανείς από εμάς δεν τολμούσε να βγει στο δρόμο διότι κινδύνευε να αιχμαλωτιστεί και να χαθεί από τη ζωή

Όπως είπαμε ήδη τα τρία μου αδέλφια με τη βοήθεια φυσικά επί πληρωμή του πάτερ Σκαλιαρίνι είχαν κατορθώσει να ξεφύγουν και έμενε τώρα να βρεθεί ο τρόπος να φύγω και εγώ διότι ο χρόνος περνούσε και οι Τούρκοι είχαν δώσει προθεσμία ως τις 15 Σεπτεμβρίου για να φύγει όλος ο πληθυσμός από τη Σμύρνη είτε μεγάλοι είτε γέροι είτε παιδιά Φυσικά οι άντρες θα αιχμαλωτίζοντο και άρχισαν τα παζάρια με τον πατέρα Σκαλιαρίνι Επενέβη η θεία μου η Άννα και τελικώς εκείνος επείσθη να πάρει πολύ λιγότερα για μένα Μαζί με μένα ζήτησε να φύγει και ο κουνιάδος του θείου μου του Παναγιώτη ο κύριος Αντώνης Κασιμάτης Για να ξεφύγουμε ο παπάς Σκαλιαρίνι έφερε για μένα ένα βαφτιστικό στο οποίο κόλλησα μία φωτογραφία μου και βάλαμε και μία σφραγίδα αλλά για τον κ Κασιμάτη δεν είχαμε τι να κάνουμε και mdashγια να πάρετε μία ιδέα μετά θα τα πούμε για τους Τουρκαλάδεςmdash ευρέθηκε ένα ασφαλιστικό συμβόλαιο στο οποίο επάνω υπήρχε ένα αγγλικό στέμμα∙ ήταν απλώς ένα συμβόλαιο ασφαλείας πυρός και κολλήσαμε και εκεί μία φωτογραφία του κ Κασιμάτη και τη σφραγίσαμε

Μας πήρε λοιπόν ο παπάς Σκαλιαρίνι με ένα αμαξάκι και μας πήγε εκεί από όπου έφευγε όλος ο άμαχος πληθυσμός δηλαδή οι γυναίκες οι γέροι και τα παιδιά Εκεί ήταν φυσικά παράταξη από τουρκικά στρατεύματα τα οποία ετήρουν κατά κάποιο τρόπο την τάξη και επικεφαλής όλου αυτού του στρατού ήταν ένας Τούρκος αξιωματικός μελαχρινός Φαίνεται ότι δεν ήταν αμιγής Τούρκος Ο παπάς Σκαλιαρίνι τον πλησίασε του έδειξε την άδεια που είχε από τον Νουρεντίν μας συνέστησε ως ξένους υπηκόους και του ζήτησε να μας βοηθήσει να φύγουμε και εμείς

Εκείνη τη στιγμή ήταν κλειστές οι σιδερένιες πόρτες διότι δεν υπήρχε πλοίο εις την προβλήτα Ο Τούρκος αυτός μας έδειξε διότι δεν ήξερε να μιλήσει γαλλικά να σταθούμε σε μία άκρη και θα μας βοηθούσε να περάσουμε πρώτοι Και φυσικά πάλι έφιππος πήγε να επιθεωρήσει εκεί την κατάσταση

Εκεί που στεκόμαστε ξαφνικά ενεφανίσθη ένας Τούρκος στρατιώτης με ξιφολόγχη μαζί με έναν Τούρκο πολίτη και με την απειλή της ξιφολόγχης έσπρωξαν τον παπά εμένα και τον κ Κασιμάτη μας έβαλαν σε ένα περίπτερο που ήταν εκεί και στο οποίο έμεναν οι γραμματικοί που παρακολουθούσαν τις φορτώσεις και τις εκφορτώσεις και μας απείλησαν λέγοντας ότι δεν είμαστε ξένοι αλλά Έλληνες και πάμε να φυγαδευτούμε και να τους δώσουμε λεφτά ειδάλλως θα μας σκότωναν

Ο κ Κασιμάτης γυρίζει και λέει του παπά laquoΕγώ έχω λεφτά στα παπούτσια μου μέσα Να τους δώσω να μας αφήσουνraquo Ο παπάς έξυπνος λέει laquoΌχι για τον Θεό Γιατί αν τους δώσεις λεφτά θα τα πάρουν και θα μας σκοτώσουνraquo

Και φυσικά περνούσε η ώρα και εμείς ήμασταν αιχμαλωτισμένοι Εν τω μεταξύ είχαν ανοίξει οι πόρτες και ο πληθυσμός έφευγε Εμείς όμως αιχμαλωτισμένοι μέσα σ εκείνο το περίπτερο Σε μια στιγμή το μάτι του παπά πήρε τον Τούρκο έφιππο αξιωματικό με τον οποίο είχε μιλήσει προηγουμένως έσπρωξε με δύναμη τον στρατιώτη άνοιξε την πόρτα και έτρεξε κοντά του Ο αξιωματικός ο οποίος ασφαλώς εξεπλάγη σταμάτησε να δει τι συμβαίνει και ο παπάς τού εξήγησε την περίπτωση Για να δικαιολογηθεί ο πολίτης ο Τούρκος πλησίασε τον αξιωματικό δήθεν και του είπε ότι είμαστε ξένοι Αντί απαντήσεως ο αξιωματικός σήκωσε το καμουτσί που είχε για να δέρνει το άλογο και αιμάτωσε τον Τούρκο στο πρόσωπο χτυπώντας τον ανελέητα Έτρεχαν τα αίματα αυτό έγινε αντιληπτό από όλη εκείνη την κατάσταση και μας βοήθησε διότι αρχίσαμε και εμείς να προχωρούμε μαζί προς το πλοίο με το οποίο θα φεύγαμε

Digitized by 10uk1s

Μπήκαμε στον περίβολο της προβλήτας Αλλά για να κάνουν έλεγχο οι Τούρκοι σταματούσανε κατά διαστήματα τον κόσμο και ψάχνανε τραβώντας τα μαλλιά των γυναικών να δούνε μήπως ήταν άντρες και φορούσαν περούκα Εμάς τους δύο μας είχαν περί πολλού Σε ένα από τα μπλόκα mdashφυσικά είχαν περάσει ώρες ατελείωτες χωρίς να το καταλάβωmdash σε μια στιγμή είχα τρελαθεί από τη δίψα και σε έναν Τούρκο στρατιώτη που έκανε έλεγχο είχα την αναίδεια παριστάνοντας τον Γάλλο mdashήμουνα καλοντυμένος με καινούργια ρούχα καλοχτενισμένος και ο κ Κασιμάτης είχε ωραία εμφάνιση άρα δικαιολογούσαμε την περίπτωση ότι ήμαστε ξένοι υπήκοοι και όχι μαζί με το λαόmdash είχα την αναίδεια όπως είπα να του ζητήσω να μου φέρει νερό Και πράγματι μου έφερε

Σιγά σιγά με υπομονή και ελεγχόμενοι κατά περιόδους από μπλόκα φτάσαμε πλάγια στο πλοίο Εκεί ήταν μια επιτροπή από Τούρκους αξιωματικούς οι οποίοι ήλεγχαν τα δήθεν διαβατήρια αυτών που θα έφευγαν Ήσαν όμως επίσης και Αμερικανοί αξιωματικοί οι οποίοι επέβλεπαν Η αλήθεια είναι ότι στην περίπτωση της καταστροφής της Σμύρνης οι μόνοι από τους ξένους που βοήθησαν ήσαν οι Αμερικανοί

Εν πάση περιπτώσει μόλις πλησιάσαμε βγαίνει ένας από το πλοίο και λέει ότι το πλοίο είναι υπερφορτωμένο και δεν πρέπει να πάρει άλλους Καταλαβαίνετε την απελπισία μας Εκείνη τη στιγμή πλάγιά μου ένας επεχείρησε να πηδήσει στο πλοίο ο Τούρκος σκοπός αντελήφθη ότι πήγαινε να ξεφύγει και μπροστά μας τον τρύπησε με την ξιφολόγχη και τον πέταξε στη θάλασσα η οποία κοκκίνισε από το αίμα του

Εμείς μέναμε δήθεν αδιάφοροι διότι ήμαστε ξένοι και δεν μας ενδιέφερε αν σκοτώνονταν Έλληνες Σε λίγο βγαίνει πάλι ο Αμερικανός ο οποίος είπε ότι μπορεί να πάρει καμιά εκατοστή ακόμα και ήταν η σειρά μας Προχωρήσαμε επήραν οι Τούρκοι αξιωματικοί με τα πολλά γαλόνια τα δήθεν διαβατήριά μας τα κοιτάξανε καλά καλά βεβαιώθησαν ότι ήμαστε ξένοι και μας επέτρεψαν να μπούμε μέσα

Το πλοίο αυτό ήταν παλιό ρωσικό φορτηγό το πλήρωμα και ο καπετάνιος είχαν φύγει από την κομμουνιστική Ρωσία και είχαν και μια γαλλική σημαία στο κατάρτι Μπήκαμε μέσα και φανταστείτε τη χαρά μας και από αυτό μπορείτε να καταλάβετε και την άγνοια των Τούρκων Το μεν δικό μου χαρτί ήταν ένα απλό βαφτιστικό και όπως προείπα του κ Κασιμάτη ήταν ένα ασφαλιστικό συμβόλαιο

Αυτοί ήσαν οι Τούρκοι που ενίκησαν την Ελληνική Στρατιά εις την καταστροφή του ηθικού της οποίας κατά την ταπεινή μου γνώμη πολύ συνέτεινε και ο μακαρίτης ο περίφημος δημοσιογράφος Γεώργιος Βλάχος ο οποίος εις τα άρθρα του της τότε laquoΚαθημερινήςraquo την οποία δυστυχώς υποχρεούμαι και την παίρνω και σήμερα γιατί γράφει η κόρη μου εκεί έγραφε για μεν τη Μικρά Ασία ότι είναι αποικία εις δε τους στρατιώτας έλεγε να ρίξουν τα όπλα και να επιστρέψουν οίκαδε

Όλα αυτά τα είχε γράψει πριν από τις εκλογές του 20 για να καταστρέψει τον Βενιζελισμό Και ήρθαν οι εκλογές του 20 και έφεραν οι κύριοι τους σπουδαγμένους στη Γερμανία αξιωματικούς οι οποίοι είχαν να δούνε πόλεμο από το 12 έως το 22 δεν ήξεραν τις νέες συνθήκες των πολέμων και έκαναν τη βλακώδη εκστρατεία του Σαγγαρίου με επικεφαλής τον τότε σπουδαίο βασιλιά τον Κωνσταντίνο νομίζοντας ότι θα πηγαίνανε ως την Άγκυρα να καταστρέψουν τον Κεμάλ Ο Κεμάλ ήταν πιο έμπειρος από όλους και πιο εμπειροπόλεμος και εφήρμοσε το σύστημα της Ρωσίας Υποχωρούσε αμαχητί καταστρέφοντας στο δρόμο του καθετί που θα μπορούσε να βοηθήσει τον εφοδιασμό του Ελληνικού στρατού

Περάσανε οι στρατιώτες μας την Αλμυρά έρημο όπου δεν υπήρχε ούτε σταγόνα νερού και όπως άκουσα πολλοί έπιναν τα ούρα τους για να ξεδιψάσουν Αυτή ήταν η αρχή του τέλους

Digitized by 10uk1s

Αυτά γίνονται το 1921 Τότε ο Βενιζέλος ηττημένος των εκλογών έμενε στο Παρίσι Προείδε τι έμελλε να συμβεί εις την εκστρατεία αυτή και προσεπάθησε να πείσει και τους Έλληνες και τον Κεμάλ ο οποίος τότε ακόμη δεν ήταν πολύ δυναμωμένος όπως αργότερα να υποχωρήσει ο στρατός μας εις την αρχική ζώνη των Σεβρών η ζώνη αυτή να κηρυχθεί αυτόνομος να φύγει από εκεί ο στρατός μας και η ζώνη να διοικείται από Έλληνες και Τούρκους Αυτό το πράγμα οι υπερπατριώτες του Γούναρη και του Κωνσταντίνου δεν το εδέχθησαν και τότε εμάς που ήμαστε ακόμα μαθηταί μας έβγαλαν από το σχολείο και κάναμε διαδηλώσεις και φωνάζαμε Μας έδωσαν ως σύνθημα να φωνάζουμε laquoΈνωση και όχι αυτονομίαraquo

Μπήκαμε λοιπόν με τον κ Κασιμάτη όπως προείπα εις το πλοίο το οποίο ήτο ένα παλιό ρωσικό φορτηγό που διέθετε μόνο αμπάρια και ένα μικρό καρέ για το πλήρωμα Επειδή μας είδε καλοντυμένους και πιο ευπρεπώς ντυμένους και καθαρούς ο καπετάνιος μάς επέτρεψε να κατεβούμε και να μείνουμε στο καρέ των αξιωματικών Φυσικά αυτό έγινε με το αζημίωτο Επήρε το σχετικό του δώρο Εκεί μπορέσαμε να περάσουμε τις δύο νύχτες που κράτησε το ταξίδι από τη Σμύρνη έως τη Θεσσαλονίκη όπου μας αποβίβασε

Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού μας δίνανε και λίγη σούπα και λίγο τσάι Εν πάση περιπτώσει ήταν υποφερτό το ταξίδι Αλλά έξω ο κόσμος παγωμένος και κακοπερασμένος διότι άλλοι έμεναν στα αμπάρια και άλλοι στο κατάστρωμα Δεν είχαν πού να στεγαστούν

Μόλις ξεκίνησε το πλοίο mdashξέχασα να σας το πωmdash και έφτασε στη μέση του κόλπου της Σμύρνης πριν βγούμε έξω από τον κυρίως λιμένα πήρε κάποιο σήμα και στάθηκε Καταλαβαίνετε την απελπισία όσων είχαν κατορθώσει κρυφά να χωθούνε μέσα∙ έπεφταν στα αμπάρια για να κρυφτούνε Ευτυχώς δεν ήταν τίποτα Ήταν κάποιο τυπικό έγγραφο Πάντως δεν μάθαμε τι ακριβώς ήταν Το σταμάτημα ήταν μισή ώρα∙ έπειτα ξεκινήσαμε και φτάσαμε στη Θεσσαλονίκη

Και άρχισε η ζωή μας στη νέα πατρίδα την ελεύθερη Ελλάδα Όπως προείπα ο θείος μου ο μεγαλύτερος αδελφός του πατέρα μου και σχεδόν κηδεμόνας μας είχε το θάρρος και την ψυχραιμία την ώρα που καιγόταν η Σμύρνη ν ανοίξει το χρυσοχοείο μας και να μαζέψει και να διασώσει ένα μεγάλο μέρος από τα κοσμήματα που έφερε εδώ αυτός δε είναι και ο πρώτος Κατραμόπουλος χρυσοχόος που άνοιξε κατάστημα εδώ και συνεχίζεται μέχρι σήμερα από την οικογένειά μας το επάγγελμα του χρυσοχόου που άρχισε στη Σμύρνη τουλάχιστον το 1870

Ήρθαμε στην Αθήνα και βρήκε και νοίκιασε ένα σπίτι στο Μετς τον κλασικό τύπο των λαϊκών σπιτιών της Αθήνας δηλαδή σπίτι με έναν εξωτερικό διάδρομο και πλάγια πλάγια παράλληλα χωρίς να συγκοινωνούν μεταξύ τους υπήρχαν δωμάτια κουζίνες και καμπινέδες Εκεί εγκατέστησε όλη την οικογένεια

Επούλησε δύο κιλά χρυσό και με αυτά αγόρασε κρεβάτια δωμάτια και σπίτια Από εκεί άρχισε η ζωή μας εδώ στην Αθήνα Ενώ οι περισσότεροι άνθρωποι ήρθαν τελείως κατεστραμμένοι μεταξύ αυτών και ο βαθύπλουτος θείος μου Γιάννης ο Γιαννακός Τσιντσίνης που είχε τεράστια περιουσία και ήρθε εδώ σχεδόν ξυπόλυτος Μαζί μ εμάς λοιπόν ήρθε κι έμεινε και ο θείος μου τον φιλοξενούσαμε μαζί με τη γυναίκα του διότι το παιδί του το είχαν κρατήσει οι Τούρκοι και δεν το ξαναείδαμε ποτέ

Τους άλλους πρόσφυγες σχεδόν τους ξεφόρτωναν και τους πετούσαν στις παραλίες Αλλά ευτυχώς υπήρχε η υπό τον Πλαστήρα τότε επαναστατική κυβέρνηση η οποία έδειξε πολύ μεγάλο ενδιαφέρον

Digitized by 10uk1s

για την εγκατάσταση των δυστυχισμένων ανθρώπων

Τους έβαζαν σε σχολεία κινηματογράφους εκκλησίες και σε όποιο ελεύθερο χώρο μπορούσαν να βρουν και σε πολλές περιπτώσεις σε σκηνές Μερικές αστικές οικογένειες τις εγκατέστησαν σε μέγαρα των οποίων οι ιδιοκτήτες έλειπαν στο εξωτερικό

Παραδείγματος χάρη την οικογένεια του φίλου μου του Παύλου οι οποίοι ήσαν πλουσιότατοι άνθρωποι και είχαν ένα τεράστιο τσιφλίκι στη Φιλαδέλφεια στου Αγά Σεΐρ δηλαδή μέσα στη Μικρά Ασία και το είχαν παραχωρήσει ως Στρατηγείο του Νίδερ τους εγκατέστησαν στο σπίτι του Μπενάκη το σημερινό μουσείο

Την οικογένεια της κατόπιν γυναίκας μου την εγκατέστησαν σε ένα παράρτημα του μεγάρου Μαυρομιχάλη που βρίσκεται απέναντι από τον Κήπο Και πολλές άλλες οικογένειες τις εγκατέστησαν σε ανάλογα σπίτια ώσπου να μπορέσουν να βρουν μόνιμη στέγη δική τους

Και έτσι άρχισε ο αγώνας για την επιβίωση και το ριζωμό στη νέα πατρίδα Γι αυτά αν ο Θεός μου δώσει ζωή ίσως αργότερα περιγράψω το τι συνέβη από τον ερχομό μας εδώ μέχρι σήμερα

Και μια και φτάσαμε στη σωτηρία μου ας πάμε λίγο πίσω να δούμε μερικά χαρακτηριστικά γεγονότα Και πρώτα την ώρα που οι Τούρκοι μάς έσφαζαν εβίαζαν τις γυναίκες και έκαιγαν την πόλη στο αγγλικό θωρηκτό που ήταν αγκυροβολημένο στον κόλπο της Σμύρνης επαιάνιζε το απόγευμα η μουσική για να πάρουν οι Εγγλέζοι το τσάι

Αυτοί ήσαν οι χριστιανοί οι οποίοι ελπίζαμε ότι θα μας γλίτωναν Αλλά μια που μιλούμε για καλούς χριστιανούς γιατί να μη θυμηθούμε τους χειρότερους χριστιανούς τους Γερμανούς και προπαντός να πάμε πίσω πάρα πολλά χρόνια πριν από τον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο όταν ήρθε ως διοργανωτής του τουρκικού στρατού ένας Γερμανός στρατηγός ένας φανατικός σκύλος ο Λίμαν φον Σάντερς ο οποίος η πρώτη δουλειά που υπέδειξε στους Τούρκους ήταν να διώξουν από όλα τα παράλια της Μικράς Ασίας τους Έλληνες διότι τους είπε ότι είναι επιζήμιο γι αυτούς στα παράλια της Μικράς Ασίας που έβλεπαν στο Αιγαίο και στα καινουργιοελευθερωθέντα νησιά μας του Αιγαίου να κατοικούν Έλληνες Από τότε άρχισε ο διωγμός καθ υπόδειξη αυτής της απαίσιας φυλής των χριστιανών Γερμανών οι οποίοι αν κέρδιζαν τον πόλεμο θα είχαν τον Χίτλερ ήρωα και τώρα παρουσιάζονται ως Χριστιανοδημοκράτες και Σοσιαλδημοκράτες Πού ήσαν αυτοί όταν οι χιτλερικοί έκαιγαν ζωντανούς τους δυστυχισμένους Εβραίους οι οποίοι ποτέ δεν τους πείραξαν αλλά απεναντίας βοηθούσαν οικονομικώς την ανάπτυξη της Γερμανίας

Και άρχισε από τότε ο διωγμός των Ελλήνων Οι Τούρκοι εδημιούργησαν τα Τάγματα Εργασίας τα οποία έλεγαν Αμελέτ Ταμπουρού και ήθελαν τους Έλληνες τους δυστυχισμένους ραγιάδες δηλαδή Οθωμανούς υπηκόους να σπάζουν πέτρες γυμνοί και ξεσκούφωτοι μέσα στο λιοπύρι ή στα χιόνια

Πραγματικός όλεθρος και καταστροφή από τους Τούρκους Αλλά μήπως και οι δικοί μας οι τότε κυβερνώντες μας εφέρθησαν καλύτερα

Νομίζω ότι έχω πει ότι ο ένας από τα αδέλφια μου που υπηρετούσαν όλοι στο στρατό και ας λέγανε ότι δεν στρατεύτηκαν οι Μικρασιάτες ήταν στο στρατό από την πρώτη μέρα είχε τοποθετηθεί στους

Digitized by 10uk1s

κώδικες και γι αυτό έμεινε σε όλη τη διάρκεια του πολέμου μέσα στη Σμύρνη Μία εβδομάδα πριν μπουν οι Τούρκοι στη Σμύρνη διετάχθη να καταστρέψει τους κώδικες Από αυτό καταλάβαμε ότι δεν υπήρχε πλέον ελπίδα σωτηρίας και συνεννοήθηκε με τον θείο μου ο οποίος ήταν ο αρχηγός της οικογένειας και μαζεύτηκαν τριάντα πέντε τόσοι συγγενείς και βγάλαμε εισιτήρια τα οποία καλοπληρώθησαν διότι επρόκειτο να περάσει από τη Σμύρνη ένα αγγλικό πλοίο για να μπορέσουμε να διαφύγουμε Αλλά κατά διαταγή της τότε κυβερνήσεώς μας ζητούσαν διαβατήριο πράγμα το οποίο ήταν αδύνατο να μας δώσουν Και αυτό διότι οι τότε κυβερνώντες φοβόντουσαν ότι θα άλλαζε το εκλογικό σώμα με την άφιξη των Ελλήνων της Σμύρνης οι οποίοι ήσαν όλοι Βενιζελικοί

Γι αυτό λέω τι να πρωτοδεί κανείς Τους Εγγλέζους να πίνουν το τσάι τους με μουσική την ώρα που μας σφάζανε τους Γερμανούς που υπέδειξαν την καταστροφή του ελληνισμού της Μικράς Ασίας ή τους δικούς μας συμπατριώτες που άφησαν να μας σφάξουν μην τυχόν και αλλοιωθεί το εκλογικό σώμα

Και μια που μιλάμε για τους καλούς χριστιανούς mdashεκ των υστέρων φυσικά το έμαθα αυτόmdash ο αδελφός της κατόπιν γυναίκας μου ο Νίκος καλός κολυμβητής έπεσε στη θάλασσα και κολυμπώντας έφτασε σε ένα αγγλικό πολεμικό παρακαλώντας ν ανεβεί επάνω για να σωθεί από τους Τούρκους Διότι ήταν τότε δεκαεπτά ετών και εκινδύνευε να αιχμαλωτισθεί Αντί απαντήσεως του έριξαν ζεματιστό νερό

Έπειτα πήγε σε ένα ιταλικό πολεμικό Οι Ιταλοί ήσαν ανέκαθεν εχθροί προς εμάς αντίθετοι στην κατοχή Μικρασιατικών εδαφών από την Ελλάδα Παρ όλα αυτά έδειξαν ανθρωπισμό την ώρα της καταστροφής Εν αντιθέσει με τους κυρίους Εγγλέζους οι οποίοι την ώρα που οι Τούρκοι εβίαζαν τις γυναίκες και έσφαζαν τους άντρες και μας έκαιγαν έπιναν το τσάι τους συνοδεία μουσικής

Εν πάση περιπτώσει τον βοηθήσανε τον Νίκο οι Ιταλοί τον σκουπίσανε τον στεγνώσανε του έδωσαν καινούργια ρούχα στεγνά και τον βοήθησαν και επιβιβάστηκε σε ένα πλοίο που είχε Ιταλούς υπηκόους και έτσι σώθηκε από την αιχμαλωσία εν αντιθέσει με τον μεγαλύτερο αδελφό του τον Ηλία ο οποίος τρεις μήνες προ της καταστροφής εστρατεύθη και με όλους τους Σμυρνιούς της ηλικίας του μετά από μία πρόχειρη εκγύμναση τον έστειλαν στο μέτωπο mdashαπροετοίμαστα παιδιά δεκαοκτώ και δεκαεννιά ετώνmdash και έκτοτε εχάθηκε το παλικάρι και δεν ξαναέδωσε σημεία ζωής θύμα και αυτό της τουρκικής θηριωδίας και της ελληνικής αδιαφορίας προς τον πληθυσμό της Μικράς Ασίας

Και μια και μιλάμε για στρατιωτικά θέματα ας πάμε λίγο πίσω Μετά την αποτυχία της εκστρατείας του Σαγγαρίου όπου αρχιστράτηγος ήταν ο Παπούλας αλλά εμπνευστής της ήταν ο τότε βασιλεύς Κωνσταντίνος και το περί αυτόν επιτελείο έριξαν όλο το βάρος της αποτυχίας εις τον Παπούλα και τον αντικατέστησαν με ένα νέο αρχιστράτηγο τον Χατζανέστη έναν άνθρωπο ο οποίος με τις πράξεις του απέδειξε ότι δεν ήταν και πολύ γνωστικός

Η πρώτη διαταγή που έβγαλε ο Χατζανέστης μόλις ήρθε στη Σμύρνη ήτανε να απαγορευθεί ο περίπατος των στρατιωτών εις την προκυμαία Απηγόρευσε να περνούν από την προκυμαία απλοί στρατιώτες Και νομίζω πως όταν επήρχετο μάλλον η καταστροφή και για να ανακόψουν το κύμα της φυγής των Μικρασιατών προς τον ελλαδικό χώρο έβγαλαν ανακοινωθέν και έλεγαν ότι το τρίτο σώμα στρατού σώζει την τιμήν της Πατρίδος ότι δηλαδή ανεκόπη η προέλαση του Κεμάλ πράγμα ψευδέστατο διότι δύο μέρες πριν ολόκληρο αυτό το σώμα είχε παραδοθεί εις τον Κεμάλ

Όλα αυτά μόνο και μόνο για να μας κλείσουν τα μάτια και να μείνουμε εκεί θύματα της τουρκικής θηριωδίας

Digitized by 10uk1s

Πολλοί γνωστοί μου οι οποίοι μετά την καταστροφή επί τουρκοκρατίας τώρα έχουν επισκεφθεί τη Σμύρνη με ρωτούν να τους πω σχετικά Η απάντησή μου είναι μία Τι σχέση έχει η σημερινή Σμύρνη με τη χαρούμενη Σμύρνη την προ του 22 Τη Σμύρνη που οι άνθρωποι την έζησαν εργατικοί μεν όλη μέρα και διασκέδαζαν Εις την προκυμαία υπήρχαν τόσα κέντρα με ορχήστρες και μουσικές που είναι δύσκολο να το πιστέψει κανείς Εις του laquoΚρέμερraquo υπήρχαν δύο ορχήστρες Μία με κλασικά έργα και άλλη με μπουζούκια και τέτοια Πλάγια ήταν το laquoΚαφέ Φώτηraquo του Κλωναρίδη όπως το λέγαμε από μία μάρκα μπύρας που διέθετε Και εκεί υπήρχαν δύο ορχήστρες Μία πάλι με έργα κλασικά δηλαδή Στράους και τέτοια και η άλλη μαντολινάτα

Λίγο πιο εκεί ήταν το laquoΚαφέ ντε Παρίraquo το οποίο λειτουργούσε το καλοκαίρι Άλλη ορχήστρα εκεί Λίγο πριν από το laquoΚαφέ ντε Παρίraquo ήταν η laquoΑλάμπραraquo με μουσική με λαϊκά όργανα σαντούρι κτλ Προς την άκρη της προκυμαίας προς το τέλος ήσαν δύο κέντρα ακόμα Το laquoΚόρσοraquo με ορχήστρα επίσης και το laquoΛούνα Παρκraquo με ορχήστρα Δηλαδή αριθμούμε δυο στου laquoΚρέμερraquo δυο στο laquoΚαφέ Φώτηraquo τέσσερις∙ δυο στο laquoΑλάμπραraquo και στο laquoΚαφέ ντε Παρίraquo έξι∙ και δυο τα άλλα οκτώ

Αλλά οι ορχήστρες δεν ήσαν μόνο εις τα κέντρα της παραλίας Και μέσα εις τις συνοικίες υπήρχαν ατελείωτα κέντρα με μουσικές Ένα από όλα αυτά τα κέντρα ήταν στη συνοικία του Αγίου Δημητρίου και λειτουργούσε χειμώνα καλοκαίρι Είχε και κλειστή αίθουσα και καλοκαιρινή Εμείς τότε παιδιά πηγαίναμε απέξω για να ακούσουμε που παίζανε οι μουσικοί

Το κέντρο αυτό που προανέφερα το λέγανε laquoΝέος Κόσμοςraquo και επειδή είπα ότι υπήρχαν πολλά κέντρα στις συνοικίες θα σας αναφέρω ένα χαρακτηριστικό που το έζησα εγώ

Στη συνοικία του Αγίου Δημητρίου στο Φαρδύ όπως το λέγαμε διότι ήταν φαρδύτερος ο δρόμος αυτός από τους άλλους mdashοι Τούρκοι δε το λέγανε Τσακιρτζίμπασιmdash υπήρχε ένα καφενείο το οποίο είχε και αυτό μέσα ορχήστρα με λαϊκά όργανα Μια μέρα πηγαίνοντας στο σχολείο το πρωί ακούσαμε να παίζει μουσική Πήγαμε στο σχολείο και επιστρέφοντας το μεσημέρι όταν σχολάσαμε τα όργανα συνέχιζαν να παίζουν και μας έκανε εντύπωση που έπαιζαν πρωί Ρωτήσαμε κάπου εκεί τι συμβαίνει και μας είπαν ότι ήσαν ζωέμποροι οι οποίοι έφεραν εις πέρας μια μεγάλη μεταφορά σφαγίων από το εσωτερικό της Μικράς Ασίας στη Σμύρνη∙ φαίνεται ότι κέρδισαν πολλά χρήματα και το γλεντούσαν

Πήγαμε σπίτι μας πήγαμε σχολείο το απόγευμα έπαιζαν Σχολάσαμε το βράδυ συνέχιζαν Πάμε την άλλη μέρα το πρωί σχολείο συνέχιζαν Δηλαδή αυτό το γλέντι κράτησε περίπου τριάντα έξι ώρες συνεχώς Αυτή ήταν μια έκφραση του τρόπου ζωής Δηλαδή εργασία πολλή καλή δουλειά αλλά και η διασκέδαση διασκέδαση

Δηλαδή ο κόσμος το βράδυ ήθελε πάντα να βρει έναν τρόπο για να διασκεδάσει Και στα κέντρα της προκυμαίας αλλά και στα κέντρα τα συνοικιακά όπου όπως είπα υπήρχε μουσική δεν ήταν κανείς υποχρεωμένος να καταξοδευτεί για να περάσει την ώρα του Τα κέντρα της προκυμαίας είχαν και κάποιο είδος ζαχαροπλαστείου Μπορούσες δηλαδή να πάρεις ένα γλυκό μια πάστα παραδείγματος χάρη και να καθίσεις ν απολαύσεις τη μουσική

Επίσης στα κέντρα των συνοικιών μπορούσες να πάρεις και ένα ούζο σκέτο Δεν ήταν λοιπόν υποχρεωμένος κανείς να ξεπαραδιαστεί για να μπορέσει να διασκεδάσει και να ξεδώσει από τους κόπους της ημέρας

Υπήρχαν πολλές ακόμα ευκαιρίες για τους κατοίκους της Σμύρνης για ψυχαγωγία Παραδείγματος χάρη όταν έρχονταν θίασοι πρόζας ή μουσικής από την ελεύθερη Ελλάδα Επίσης έρχονταν πολλοί θίασοι

Digitized by 10uk1s

ξένοι ιταλικοί γαλλικοί αλλά προπαντός ιταλικής όπερας διότι η Σμύρνη είχε πάρα πολλά θέατρα πολλά υπαίθρια και αρκετά χειμερινά

Μεταξύ αυτών το κόσμημα της Σμύρνης ήταν το Θέατρο Σμύρνης που ήταν μικρογραφία του Θεάτρου της Σκάλας του Μιλάνου Σ αυτό αξιώθηκα παιδί να πάω κι εγώ δυο φορές συνοδευόμενος από τη θεία μου Άννα και ν ακούσω την laquoΤσάρνταςraquo και την laquoΜπαγιαντέραraquo

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου είχαν δημιουργηθεί πολλοί θίασοι στη Σμύρνη από ηθοποιούς ντόπιους Σμυρνιούς οι οποίοι ήσαν καλλίφωνοι και δημιούργησαν μαζί με τον Σύλβιο και τον Καρακάση που ήσαν καλοί σκηνοθέτες θιάσους και προπαντός οπερέτας

Μεταξύ αυτών πρωταγωνίστρια ήταν η Μέρτικα Επίσης ήταν και η Ζαζά Μπριλάντη η οποία εθριάβευσε και μετά την καταστροφή της Σμύρνης στην Αθήνα ως σουμπρέτα

Μεταξύ πολλών άλλων διακριθέντων δεν πρέπει να ξεχάσουμε να αναφέρουμε τον Γιώργο Γληνό ο οποίος επίσης διέπρεψε μετά την Καταστροφή ως πρωταγωνιστής του Εθνικού Θεάτρου

Ο Σύλβιος και ο Καρακάσης τους οποίους προανέφερα δεν ήσαν μόνο σκηνοθέτες ήσαν και καλοί συγγραφείς και μετά την Καταστροφή ήρθαν κι αυτοί στην Αθήνα όπου έγραψαν επιθεωρήσεις επιτυχημένες Το δίδυμο των συγγραφέων ήταν ο Σύλβιος και ο Καρακάσης Ο Καρακάσης ο πνευματωδέστατος αυτός άνθρωπος ήταν καμπούρης

Είχαμε επίσης πολλές πολυτελείς αίθουσες κινηματογράφων όχι μόνο στην παραλία αλλά και μέσα στις συνοικίες Φυσικά οι ταινίες τότε ήσαν βουβές και συνοδεύονταν από υπόκρουση πιάνου

Στη Σμύρνη υπήρχαν επίσης πολλές λέσχες στις οποίες μαζεύονταν τα μέλη συζητούσαν έπαιζαν χαρτιά όχι μεγάλο τζόγο δεν ήσαν λέσχες χαρτοπαικτικές αλλά λέσχες συναναστροφής Εκεί τα μέλη μπορούσαν να πάρουν το τσάι τους και να μιλήσουν μεταξύ τους για τις υποθέσεις τους

Κορυφαία περίπτωση για τις λέσχες αυτές ήσαν οι χοροί που εδίνοντο τις Απόκριες τόσο για να διασκεδάσουν τα μέλη όσο και για να εισπράξουν οι λέσχες χρήματα και ν ανταποκριθούν στα έξοδά τους

Μία από τις λέσχες αυτές ήταν η Λέσχη των Κυνηγών Υπήρχαν δυο λέσχες κυνηγών η Αψηλή και η Χαμηλή Αρχικώς ήταν η Λέσχη η Αψηλή σ ένα δρόμο της προκυμαίας αλλά είχαν διασπαστεί τα μέλη της και στην άλλη γωνία δημιούργησαν μια δεύτερη λέσχη τη λεγομένη πάλι Λέσχη των Κυνηγών αλλά Χαμηλή

Σ έναν αποκριάτικο χορό του 1922 αξιώθηκα να πάω κι εγώ συνοδεύοντας ως ντάμα μου τη δεσποινίδα Τσβάιφελ την οποία μου εμπιστεύτηκαν οι γονείς της που παρακολουθούσαν από τον εξώστη της Λέσχης

Στην άλλη Λέσχη των Κυνηγών τη λεγομένη Αψηλή mdashκαι τούτο γιατί το κτίριό της ήταν μεγαλοπρεπέστατο είχε ισόγειο και τρία πατώματα και εκεί με έπαιρνε όποτε πήγαινε ο θείος μου ο Τσιντσίνης που ήταν μέλος τηςmdash είχε εγκαταστήσει το 1919 και 1920 το Στρατηγείο του ο Παρασκευόπουλος που ήταν αρχιστράτηγος

Digitized by 10uk1s

Και μια που μιλήσαμε για τους χορούς των λεσχών ο κορυφαίος και ο κοσμικότερος χορός ήταν της Ελληνικής Λέσχης Το εισιτήριο εκεί ακόμα και για τα μέλη ήταν τσουχτερό Επίσης κατά τη διάρκεια του χορού εγένοντο πλειστηριασμοί ποιος θα προσέφερε δηλαδή τα περισσότερα χρήματα δια τους σκοπούς της Λέσχης Σκοποί της Ελληνικής Λέσχης ήσαν η ενίσχυση των φιλανθρωπικών και των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων που υπήρχαν στη Σμύρνη

Για να γίνεις μέλος σ αυτή τη Λέσχη ήταν πολύ δύσκολο διότι ήταν ένα είδος Φιλικής Εταιρείας Ο αδελφός μου ο Χρήστος ο μεγάλος ο πρωτότοκος δηλαδή είχε επανειλημμένα υποβάλει αίτηση η οποία είχε κατ αρχήν απορριφθεί Όταν όμως ενεκρίθη εθεωρήθη ότι ήταν μια δικαίωση της φήμης της οικογενείας πράγμα για το οποίο ήταν ενθουσιασμένος ο Χρήστος

Επίσης υπήρχε το Σπόρτινγκ καθώς και η Νιου Κλαμπ στην οποία σύχναζαν περισσότερο οι Άγγλοι και γι αυτό είχε και αγγλική ονομασία Υπήρχαν νομίζω και άλλες δύο λέσχες των οποίων μου διαφεύγουν τα ονόματα

Όπως προανέφερα ο θείος μου ήταν αλευροβιομήχανος Εκεί στη Σμύρνη ήσαν χωριστοί οι αλευροβιομήχανοι και οι αλευρέμποροι Δεν ήταν όπως είναι τώρα εδώ οι μύλοι που αλέθουν δικό τους στάρι Εκεί οι αλευροβιομήχανοι έκαναν φασόν Ο θείος μου ο Τσιντσίνης αρκετά ηλικιωμένος εθεωρείτο εξπέρ εις την απόδοση των σιταριών διότι στη Σμύρνη υπήρχε και επιμελητήριο των σιτηρών και με έπαιρνε και εκεί μαζί του Είχα μια προαίσθηση ότι επειδή έβλεπε ότι ο γιος του δεν ήταν άνθρωπος για δουλειά έχω τη γνώμη ότι με έπαιρνε κοντά του για να με βοηθήσει και να με σπουδάσει ώστε να τον διαδεχθώ στην επιχείρηση Το όνομα που χρησιμοποιούσαν γι αυτό που θέλω να περιγράψω στη Σμύρνη ήταν Μπόρσα σιτηρών δηλαδή Χρηματιστήριο σιτηρών Εκεί υπήρχαν οι μεσίτες και οι αγορασταί σιτηρών σιτάρι για να το αλέθουν και να το κάνουν αλεύρι κτλ Φυσικά ο θείος μου ο Τσιντσίνης εθεωρείτο αυθεντία στην εξακρίβωση της αποδόσεως των σιτηρών

Όταν λοιπόν υπήρχε μία διαφορά μεταξύ αγοραστών και πωλητού κατέφευγαν σε εκείνον και ότι έλεγε εθεωρείτο τελεσίδικη απόφαση Εκείνος έπαιρνε το σιτάρι και το δάγκωνε στα δόντια του και έλεγε ότι από αυτό το σιτάρι θα έχετε στις χίλιες οκάδες τόσα σακιά αλεύρι πρώτης ποιότητος τόσα σακιά δευτέρας ποιότητος τόσα σακιά πίτουρο ψιλό τόσα σακιά πίτουρο χοντρό και τόσα σακιά σκύβαλο Σκύβαλο ήταν τα απορρίμματα

Κανείς δεν αμφισβητούσε τη γνώμη του Ήταν άνθρωπος όπως είπα και αγράμματος και αμόρφωτος Μια μέρα έτυχα στο εργοστάσιο στο γραφείο και ένας πελάτης εζήτησε να του αποδώσουν λογαριασμό Ήταν εκεί ο αδελφός μου ο Νίκος και ένας άλλος κύριος Ιωαννίδης ο οποίος κρατούσε τα λογιστικά βιβλία Ρώτησε λοιπόν ο θείος μου ο Τσιντσίνης πόσα σακιά σιτάρι ήρθαν τόσα Και για την προέλευση γιατί από κάθε μέρος αλλιώτικο της Μικράς Ασίας είχαν και διάφορη απόδοση τα σιτάρια Του είπανε από πού προέρχονταν και έβγαλαν έναν απολογισμό Εκείνος χωρίς πολλά λόγια κάνει ένα laquoτσουraquo Λάθος Ξαναπιάνουν αυτοί τα χαρτιά γράφουν μετράνε κάνουν υπολογισμούς mdashκομπιούτερ δεν υπήρχαν τότεmdash βγάζουν δεύτερο∙ laquoλέγε σιορ Γιαννάκοraquo έτσι τον λένε τιμητικώς κατά το laquoσερraquo των Άγγλων laquoτσουraquo επαναλαμβάνει εκείνος Λάθος και αυτή τη φορά Οπότε έκαναν τρίτο υπολογισμό και τότε εκείνος είπε laquoναιraquo Με το μυαλό όλα αυτά εγένοντο

Αυτός λοιπόν ο τόσο ευφυής και εργατικός άνθρωπος ο οποίος εκ του μηδενός κατόρθωσε να σχηματίσει μία από τις μεγαλύτερες περιουσίες της Μικράς Ασίας όπως είπαμε είχε αποκτήσει ένα γιο ο οποίος μεγάλωσε στα πλούτη και έγινε όπως τον έλεγε ο μπαμπάς του αχαΐρευτος Ήταν bon

Digitized by 10uk1s

viveur γυναικάς και καλοπερασάκιας Για να πάρετε μια ιδέα η καταστροφή τον βρήκε να έχει δυο αυτοκίνητα που για εκείνη την εποχή ήταν περίπτωση μάλλον δύσκολη Ένα Τσάντλερ και ένα Μεταλλουρζίκ Το Μεταλλουρζίκ όταν ήρθε ο βασιλεύς Κωνσταντίνος στη Σμύρνη για να κάνει την αποτυχημένη εκστρατεία τού Σαγγαρίου η Διοίκηση το ζήτησε και το εδάνεισαν για τις μετακινήσεις του βασιλιά

Επίσης είχε ένα ωραιότατο κότερο που για να διακρίνεται είχε όλο κόκκινα πανιά Από καρότσες είχε τέσσερις πέντε με ωραία άλογα αλλά ήταν και μανιώδης ιππεύς Στη Σμύρνη γίνονταν μία φορά το χρόνο ιπποδρομίες σε ένα προάστιο που το έλεγαν Παράδεισο λίγο πριν από το Μπουτζά Για να διατηρεί κανείς στάβλους ολόκληρο το χρόνο για μία Κυριακή που θα γίνονταν οι κούρσες καταλαβαίνετε ότι ήταν πολυέξοδο Αυτός όμως το είχε και αυτό Είχε ωραιότατο στάβλο και μεταξύ των άλλων είχε και ένα καθαρόαιμο άλογο τον Μπαχτιάρ ο οποίος ήταν το κρακ Παρ όλο που τον φόρτωναν βάρη και τέτοια πάντοτε ήταν πρώτος στις ιπποδρομίες

Μάλιστα είχα και εγώ ένα παρ ολίγον δυστύχημα Με έπαιρνε μαζί του ο ξάδελφός μου όταν ήτανε να γυμνάσουν τα άλογα για την ιπποδρομία και επειδή ο Μπαχτιάρ παρ όλο που ήταν το καλύτερο άλογο ήταν και το πιο ήσυχο και ήρεμο με έβαζε επάνω και εγώ καβαλούσα τον Μπαχτιάρ Μια μέρα μπαίνοντας εις τον ιππόδρομο από μία πλαϊνή πόρτα ενώ εκείνη την ώρα εγυμνάζοντο δυο άλλα άλογα ο Μπαχτιάρ μόλις αντελήφθη ότι γίνεται κούρσα πήγε πλάγιά τους και με εμένα επάνω να τα προσπεράσει Φυσικά κατατρομάξανε και ο ξάδελφός μου και ο κ Σταρένιος ο οποίος ήταν βοηθός του και ξεφωνίσανε και μου φώναζε ο ξάδελφός μου laquoσφίγγε τα πόδια σου στη σέλα και κράτα τα γκέμιαraquo ώσπου τα άλογα να σταματήσουνε για να μην πέσω κάτω διότι φυσικά ήμουν αδαής εγώ από τις κούρσες

Μία από τις διαδρομές που γίνονταν σ αυτές τις ιπποδρομίες ήταν και η ιπποδρομία των ερασιτεχνών την οποία έλεγαν με τον εγγλέζικο τίτλο laquoτζέντλεμαν κουρςraquo Εκεί δεν έτρεχαν επαγγελματίες τζόκεϋ αλλά μόνο οι ιδιοκτήτες Σ αυτή φυσικά έτρεχε και ο ξάδελφός μου με τον Μπαχτιάρ πάντοτε νικητής Αυτός ήταν ο πυρήνας από τον οποίο μετά την Καταστροφή που ήρθαν εδώ δημιουργήθηκε ο ιππόδρομος διότι προ του 22 δεν υπήρχε εδώ ιππόδρομος και οι τζόκεϋ οι οποίοι υπήρχαν εκεί για τις κούρσες στον Παράδεισο ήσαν το ξεκίνημα που έκανε εδώ ο κ Ρηζ όταν εδημιούργησε την εταιρεία ιπποδρομιών

Ο ξάδελφός μου αυτός ο Νίκος ο Τσιντσίνης εκτός από τα άλλα βίτσια που είχε mdashφυσικά είχε πλούσιο μπαμπά και γι αυτό μπορούσε και τα έκανεmdash ελέχθη ότι μετά την Ελληνική κατοχή είχε δημιουργήσει απέναντι στο Κορδελιό ένα χαρέμι Δηλαδή είχε νοικιάσει ένα σπίτι και είχε εγκαταστήσει μέσα έξι επτά Τουρκαλίτσες Αυτό είχε μαθευτεί φαίνεται ανάμεσα στους Τούρκους και γι αυτό μόλις οι Τούρκοι μπήκαν στη Σμύρνη και τον έπιασαν αιχμάλωτο τον σκοτώσανε όπως μάθαμε με τον φρικτότερο τρόπο Άλλοι λένε ότι τον έγδαραν ζωντανό και άλλοι ότι τον λυντσάρανε και έτσι είχε κακό τέλος αυτό το παιδί το οποίο ήταν επιπόλαιο αλλά κατά βάθος είχε χρυσή καρδιά

Όπως προείπα πολλοί με ρωτάνε για τη Σμύρνη την προ της καταστροφής Θα δώσω μία συνοπτική εικόνα κατά το δυνατόν και από ότι ξέρω

Η Σμύρνη ήταν χωρισμένη σε συνοικίες εθνοτήτων Το κεντρικότερο μέρος και το μεγαλύτερο δηλαδή τα 75 ως 80 τοις εκατό κατείχε η Ελληνική χριστιανική συνοικία Σ αυτό τον τομέα δεν υπήρχε ούτε μία τουρκική ιδιοκτησία Ούτε κατοίκησε εκεί ποτέ κανένας Τούρκος Φυσικά υπήρχαν οι αστυνομικοί

Digitized by 10uk1s

σταθμοί τα καρακόλια όπως τα λέγαμε αλλά όταν νύχτωνε οι Τούρκοι αστυνόμοι δεν τολμούσαν να περιπολούν στην Ελληνική συνοικία και γι αυτό κλεινόντουσαν στα αστυνομικά τμήματα και τότε έβγαιναν οι νυχτοφύλακες οι λεγόμενοι laquoπεσβάντηδεςraquo από εμάς οι οποίοι δεν είχαν όπλο αλλά μια μεγάλη μαγκούρα που την έσερναν εις τα καλντερίμια για να ακούμε ότι εκτελούν το καθήκον τους και μας φυλάγανε Κατά πλειονότητα όλοι αυτοί οι νυχτοφύλακες ήσαν Αρβανίτες

Εις το βάθος της Ελληνικής συνοικίας προς το εσωτερικό της πόλεως ήταν η Αρμενική συνοικία Ολίγο πιο πίσω και δεξιότερα ήταν η Εβραϊκή συνοικία Και ακόμα πιο πίσω εις τα άκρα της πόλεως στα πιο φτωχικά μέρη έμεναν οι Τούρκοι Αριστερά της Ελληνικής συνοικίας ήταν η Ιταλική η μόνη που δεν κάηκε κιόλας όπως προανέφερα

Φυσικά στην Ελληνική συνοικία κατοικούσαν και αρκετοί ξένοι υπήκοοι Γάλλοι Ιταλοί Άγγλοι οι οποίοι ήσαν ή καθολικοί ή προτεστάντες Αλλά σε όλη αυτή την περιφέρεια της Σμύρνης δεν μπορούσε να ζήσει κανείς και να σταδιοδρομήσει ή να εργαστεί είτε ήταν Έλληνας είτε Τούρκος είτε ξένος υπήκοος εάν δεν μιλούσε καλά τα ελληνικά Φυσικά και οι Τούρκοι πλανόδιοι πωλητές που περιφέροντο και πουλούσαν διάφορα λαχανικά ή ότι άλλο μέσα στην Ελληνική συνοικία διαλαλούσαν το εμπόρευμά τους ελληνικά

Οι Τούρκοι πλούσιοι κατοικούσαν όλοι στα χωριά τα οποία ήσαν εκατέρωθεν του κόλπου της Σμύρνης Αριστερά της Σμύρνης και μετά το Διοικητήριο το Κονάκι όπως το λέγαμε υπήρχαν τέσσερα ωραία χωριά Το Καρατάσι η Καραντίνα Γκιοστεπέ και Κοκαριαλί Ήσαν παλιές ελληνικές συνοικίες της αρχαιότητος και ελέγοντο Μελαντία Καλλιθέα Ενόπη και Μυρακτή Σ αυτά τα χωριά ήσαν πάρα πολλοί Έλληνες πλούσιοι μεταξύ αυτών στο Γκιοστεπέ καθόταν και η οικογένεια του Ωνάση Και μαζί με αυτούς έμεναν και οι Τούρκοι πλούσιοι

Από το άλλο μέρος του κόλπου δεξιά ήταν το Μερσινλί ήταν η Αγία Τριάδα τα Πετρωτά το Αλάμπεη και το ωραίο Κορδελιό Και σ αυτά προπαντός στο Κορδελιό και στο Αλάμπεη έμεναν πολλοί Τούρκοι

Όπως ακούσατε είπα ένα χωριό Αγία Τριάδα Δεν ήταν μόνο αυτό που σηματοδοτούσε την ελληνικότητα όλης αυτής της περιφέρειας Σε όλες τις συνοικίες της Σμύρνης για να βρει κανείς κάτι έπρεπε να αποταθεί σε ελληνικούς τίτλους Παρ όλο που οι Τούρκοι είχαν διάφορα τουρκικά ονόματα για να βρεις κάτι ρωτώντας κάποιον που κάθεται σου απαντούσε στον Αϊ‐Γιάννη στο Κερασοχώρι στον Άγιο Τρύφωνα στον Αϊ‐Γιώργη στην Αγία Φωτεινή στη Λυπημένη Παναγιά στον A‐Δημήτρη στην Παναγία την Ντουβαριώτισσα

Εν πάση περιπτώσει όλες οι συνοικίες αυτή τη στιγμή δεν μπορώ να θυμηθώ όλα τα ονόματα προσδιορίζονταν μόνο με ελληνικά και χριστιανικά τοπωνυμία

Εν τω μεταξύ θυμήθηκα μερικές ονομασίες και θα τις βάλουμε για να μείνουν για την ιστορία Τα ελληνικά τοπωνύμια ήσαν τα Μικρά Μπογιατζίδικα δρόμοι διάφοροι τα Μεγάλα Μπογιατζίδικα τα Σιδεράδικα το Γαλάζιο τα Γυαλιάδικα ο Φασουλάς το Φαρδύ της Ευαγγελιστρίας οι Συκαμιές στου Ζέρβα

Πώς να ξεχάσω τα ωραιότατα πανηγύρια τα καλοκαιρινά φυσικά πανηγύρια που εγένοντο στις ορθόδοξες εκκλησίες των χωριών που ήσαν εκατέρωθεν της Σμύρνης

Ήταν μια ευκαιρία να πάμε να προσκυνήσουμε τους Αγίους και ταυτόχρονα ένα είδος εκδρομής για τις μητέρες και για μας τα παιδιά Οι εκδρομές αυτές εγένοντο την ημέρα Οι άντρες δεν συμμετείχαν γιατί

Digitized by 10uk1s

οι άντρες στη Σμύρνη εδούλευαν όλη την ημέρα δεν τεμπέλιαζαν

Γινόταν το πανηγύρι της Αγίας Άννας της Αγίας Παρασκευής του Αγίου Παντελεήμονα αλλά το πιο εντυπωσιακό πανηγύρι ήταν της Αγίας Τριάδος της οποίας η εκκλησία ήταν στο ομώνυμο χωριό

Εκεί λειτουργούσε ο παπα‐Μιχάλης τον οποίο ο πατέρας μου από απλό καντηλανάφτη είχε προωθήσει σε παπά πράγμα που δεν ξεχνούσε ποτέ ν αναφέρει ο παπα‐Μιχάλης

Το πανηγύρι αυτό είχε την ιδιάζουσα μορφή ότι οι προσκυνητές ξεκινούσαν για να πάνε να προσκυνήσουν και να γιορτάσουν τη χάρη της με βάρκες από την προκυμαία της Σμύρνης Οι βάρκες αυτές ήσαν καταστολισμένες με φαναράκια που μέσα έκαιγαν κεριά Και ήταν ένα θέαμα φαντασμαγορικό ήταν ένα είδος μικρής ενετικής εορτής και φυσικά από τις βάρκες και από το κυρίως χωριό πετούσαν διάφορα πυροτεχνήματα και βεγγαλικά τα οποία εφώτιζαν τον ουρανό της Σμύρνης

Δηλαδή θα έλεγε κανείς ότι παρ όλο που ήταν τουρκική κατοχή κυριαρχούσε ο χριστιανισμός η ορθοδοξία μας δηλαδή και ο ελληνισμός μας

Από αυτό αποδεικνύεται η ελληνικότητα Οι Τούρκοι δεν μπορούσαν να κάνουν ούτε να αντείπουν τίποτα σ αυτό Μια άλλη εκδήλωση ήταν όταν στις 14 Ιουλίου γιορτάζανε οι Γάλλοι την Επανάστασή τους Τότε και εμείς οι Έλληνες συνεορτάζαμε με τους Γάλλους∙ αυτή τη γιορτή τη λέγαμε laquoτο Ρεμπουμπλίκraquo από την ονομασία της Γαλλικής επαναστάσεως για να αποδείξουμε την αντίθεσή μας προς την καταπίεση που υφιστάμεθα από τους Τούρκους

Στη Σμύρνη επειδή υπήρχαν μεγάλες ιδιοκτησίες οικοπέδων οι κάτοχοι αυτών πλούσιοι φυσικά άνθρωποι εδημιουργούσαν στοές τις λεγόμενες laquoβερχανέδεςraquo Δηλαδή άνοιγαν διόδους σε παραλλήλους δρόμους φυσικά κεντρικούς από τον ένα δρόμο στον άλλο χτίζοντας εκατέρωθεν μαγαζιά και γραφεία πάνω από τα μαγαζιά αυτά Τέτοιες στοές ήταν του Τενεκίδη ήταν του Χαϊλάιφ ήταν της Ελληνικής Λέσχης ήταν του Κράμερ και πολλές άλλες όπως είπα και με αρμένικα ονόματα διότι στη Σμύρνη υπήρχαν και πάρα πολλοί πλούσιοι Αρμεναίοι

Μία συνοικία που παρέλειψα πριν να αναφέρω ήταν της Αγίας Αικατερίνης συνοικία πολυπληθέστατη με κατοίκους όλους αστούς στην οποία κυριαρχούσε η εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης που μόλις είχε τελειώσει το 1920 Όλη αυτή η εκκλησία ήταν από μάρμαρο Με τα χρόνια μάθαμε ότι οι Τούρκοι για να την καταστρέψουν για να την εξαφανίσουν επί πέντε ημέρες χρησιμοποιούσαν εκρηκτικά Τόσο καλοφτιαγμένος ναός ήταν η Αγία Αικατερίνη

Και όπως είπα πριν η συνοικία αυτή ήταν πολυπληθέστατη ήταν κατοικημένη όλη από αστούς και ο δρόμος της ήταν αρκετά φαρδύς

Αλλά οι Έλληνες της Σμύρνης εκτός από την καταπίεση των Τούρκων είχαν να αντιμετωπίσουν και το όργιο από τις προπαγάνδες των Ευρωπαϊκών Κρατών Στη Σμύρνη οι Γάλλοι είχαν δημιουργήσει ατελείωτα σχολεία Είχαν την laquoΠροβιντάνςraquo την laquoΝταμ ντε Σιόνraquo τη laquoΣακρέ Κερraquo τους laquoΦρερraquo το laquoΤάγμα των Καπουκίνωνraquo Οι Γερμανοί τις laquoΔιακονέσεςraquo Υπήρχε Γαλλικό νοσοκομείο Ολλανδικό νοσοκομείο αλλά το Ελληνικό του Αγίου Χαραλάμπους το οποίο κατά τη γνώμη μου είναι το αρχαιότερο ελληνικό νοσοκομείο αρχαιότερο και του Ευαγγελισμού ήταν το πιο τέλεια οργανωμένο διότι είχε όλα τα γνωστά τμήματα Μεταξύ αυτών είχε και τμήμα για τους φρενοβλαβείς

Digitized by 10uk1s

Επίσης μέσα στη Σμύρνη ήταν κατεσπαρμένες και ατελείωτες καθολικές και προτεσταντικές εκκλησίες Όλα αυτά τα ιδρύματα προπαγάνδας που προανέφερα διεσώθησαν από τη φωτιά πράγμα που αποδεικνύει τον εμπρησμό από τους Τούρκους Όποιο ήθελαν να μην καεί δεν καιγόταν Γι αυτό και η Καθεντράλε η Μητρόπολη των Καθολικών διεσώθη και τη βρήκα Διεσώθησαν επίσης το μοναστήρι των Καπουκίνων στου οποίου τον περίβολο έβλεπε το μαγαζί μας το Γαλλικό νοσοκομείο η Ολλανδική εκκλησία και το Ολλανδικό νοσοκομείο Την εκκλησία τους αργότερα οι Ολλανδοί ή μας την παρεχώρησαν ή μας την πούλησαν διότι έγινε και υπάρχει τώρα ως ορθόδοξος εκκλησία ελληνική είναι ένα μικρό παρεκκλήσι διότι φυσικά δεν υπήρχε ούτε ένας Ολλανδός υπήκοος που να χρειάζεται εκκλησία

Φυσικά οι Έλληνες της Σμύρνης δεν έμειναν αδρανείς σ αυτές τις προπαγάνδες των ξένων και αντεπετίθεντο με την παιδεία Υπήρχαν δύο κοινοτικά δημοτικά σχολεία το Σοφείον και του Κιουπεντζόγλου mdashο Κιουπεντζόγλου ήταν ο δωρητήςmdash στα οποία η φοίτηση ήταν δωρεάν

Επίσης υπήρχε το κλασικό η περίφημος Ευαγγελική Σχολή για τα αγόρια Υπήρχε το Κεντρικό Παρθεναγωγείο για τα κορίτσια το Ομήρειο Παρθεναγωγείο επίσης για τα κορίτσια αλλά υπήρχαν και ατελείωτα πάρα πολλά ιδιωτικά σχολεία όπως ήταν το Ελληνογαλλικό λύκειο του Αρώνη το Ελληνογερμανικό λύκειο του Γιαννίκη η Σχολή Αναστασιάδη η Σχολή Δαλιδάκη η Σχολή Πασχάλη και όσα άλλα μεταγενέστερα θυμηθώ και θα αναφέρω

Η Σχολή Πασχάλη εφημίζετο για την αυστηρότητα του διευθυντού της Ξέρω λεπτομέρειες διότι εφοίτησα και εγώ εκεί στο νηπιαγωγείο και ως τη Δευτέρα Δημοτικού Ήταν εξατάξιο δημοτικό σχολείο μικτό για αγόρια και κορίτσια Στα εμπρός θρανία καθόντουσαν τα κορίτσια και από πίσω καθόμασταν εμείς τα αγόρια Κάθε πρωί έπρεπε όλοι οι μαθηταί είτε αγόρια είτε κορίτσια να παρελάσουν μπροστά από τον κ Κωνσταντίνο Πασχάλη τον διευθυντή δείχνοντας τα χέρια τους αν είναι καθαρά τα νύχια και κρατώντας με τον αντίχειρα καθαρό μαντίλι Επίσης εξέταζε τα αυτιά και τους λαιμούς αν είναι καθαρά Εάν ενός τα νύχια δεν ήσαν πολύ καθαρά τον έστελνε πίσω στο σπίτι να πλυθεί και να ξανάρθει

Εφημίζετο επίσης και για την καλλιγραφία την οποία εδίδασκε Ήταν ο ίδιος πολύ καλλιγράφος Έγραφε στον πίνακα την Άλφα‐Βήτα και έπρεπε οι μαθηταί να την αντιγράψουν Κρατούσε ένα χάρακα μία αρίδα όπως τη λέγαμε και παρακολουθούσε από πάνω πώς γράφαμε Εάν δεν ήταν ευχαριστημένος τρώγαμε και μία στα χέρια

Εις του Πασχάλη είχαν φοιτήσει όλα τα αδέλφια μου μέχρι την Έκτη Δημοτικού και από εκεί πήγαιναν στην Ευαγγελική Σχολή Ο αδελφός μου ο Νίκος ο δευτερότοκος επειδή ήξερε πόσο ζόρικη ήταν η ζωή στου Πασχάλη επέμενε και από την Τρίτη Δημοτικού με πήρε και με έγραψε εις του Αρώνη όπου εφοίτησα τέσσερα χρόνια έως την Έκτη Δημοτικού Εκεί σ αυτές τις τέσσερις τάξεις είχα συμμαθητή μου και τον Αρίστο Ωνάση

Η εκπαίδευση στη Σμύρνη ήταν για έντεκα χρόνια Δηλαδή έξι χρόνια Δημοτικό και πέντε χρόνια Γυμνάσιο φιλολογικό Εάν πήγαινε κανείς στο Εμπορικό είχε τέσσερα χρόνια Ένα χρόνο λιγότερο

Εγώ εις του Αρώνη έμεινα ως την Έκτη Δημοτικού Μετά γράφτηκα στην Ευαγγελική Σχολή στην οποία φοίτησα ως την Τρίτη Γυμνασίου Εν τω μεταξύ με την κατοχή των Ελλήνων δημιουργήθηκε ένα νέο γυμνάσιο το λεγόμενο Αρμοστειακό και για να το πλαισιώσουν επέλεξαν από την Ευαγγελική Σχολή μία ομάδα από τους πιο καλούς μαθητάς μεταξύ των οποίων ήμουν και εγώ mdashβλέπετε δεν είμαι και πολύ μετριόφρωνmdash και φοιτήσαμε εις το Αρμοστειακό Εκεί έμεινα έως την Τετάρτη Γυμνασίου όπου

Digitized by 10uk1s

και με βρήκε η καταστροφή της Μικράς Ασίας δηλαδή η φωτιά Εδώ στην Ελλάδα ερχόμενος δεν είχα την τύχη να τελειώσω αλλά έπεσα στη βιοπάλη

Και τώρα μια μικρή περιγραφή της Σμύρνης και του τρόπου περίπου που ζούσαμε

Τα σπίτια στη Σμύρνη κατά κανόνα ήσαν μονοκατοικίες Διώροφες ή τριώροφες Τα ισόγεια για το φόβο των Τούρκων έκλειναν με παράθυρα και πόρτες από μασίφ σίδερα διότι υπήρχε πάντοτε ο φόβος για πλιάτσικο

Από το δεύτερο πάτωμα και πάνω ήσαν ξύλινα και φυσικά υπήρχαν και τα μπαλκόνια Στα υπόγεια ήσαν τα κελάρια και οι αποθήκες για τις σοδειές διότι κάθε καλή νοικοκυρά έπρεπε να κάνει τις σοδειές της εγκαίρως στην εποχή τους για όλο το χρόνο

Στο ισόγειο μετά το υπερυψωμένο ημιυπόγειο ήσαν οι αίθουσες της υποδοχής τα σαλόνια οι τραπεζαρίες και το χωλ το οποίο εμείς λέγαμε αυλή κατά κανόνα στρωμένο με μάρμαρα Υπήρχε σκάλα η οποία πήγαινε προς το άνω πάτωμα Στη μέση της σκάλας ήσαν τα αντρεσόλ τα δωμάτια εις τα οποία κοιμόντουσαν οι υπηρέτριες mdash κάθε σπίτι αστικό έπρεπε υποχρεωτικώς να έχει υπηρέτες Και παραπάνω ήσαν τα υπνοδωμάτια Σε ένα από τα υπνοδωμάτια αυτά το οποίο έβλεπε στο πρόσωπο υπήρχαν τα μπαλκόνια Τα μπαλκόνια είχαν στην πρόσοψή τους δύο ή τρία παράθυρα από ένα σε κάθε πλάι Είχε διπλά πλαίσια το κάθε παράθυρο Το επάνω ήταν σταθερό Το κάτω ανεβοκατέβαινε αναλόγως την εποχή Και όλα τα παράθυρα σκεπάζονταν με κουρτίνες τα λεγόμενα στόρια τα οποία ανεβοκατέβαιναν με ελατήρια

Φυσικά ασανσέρ και καλοριφέρ δεν υπήρχαν ακόμα Για θέρμανση χρησιμοποιούσαμε τα τζάκια τις σόμπες με ανθρακίτη ή σόμπες πετρελαίου και τα περίφημα μαγκάλια Τα μαγκάλια έκαιγαν ξυλοκάρβουνα αλλά έπρεπε πρώτα να ετοιμαστούν στο ύπαιθρο για να μη δημιουργηθεί ανωμαλία

Τα απογεύματα μαζευόντουσαν οι γειτόνισσες πότε στο σπίτι της μιας πότε στο σπίτι της άλλης για να πιούνε το καφεδάκι τους και να δοκιμάσουν τα κουλούρια Αυτές οι συγκεντρώσεις ελέγοντο laquoκεντινάraquo Το όνομα αυτό δεν ξέρω ίσως προήλθε διότι έπαιρναν μαζί και τα κεντήματά τους

Στις γιορτές κάθε νοικοκυρά έπρεπε να εμφανίσει τα γλυκά σερβίροντας τους επισκέπτες σε δίσκο ασημένιο με πιατάκια ασημένια και όσο πιο πολλά γλυκά εμφάνιζε τόσο πιο καλή νοικοκυρά ήταν Γι αυτό η αργυροχοΐα είχε αναπτυχθεί πάρα πολύ στη Σμύρνη Και σήμερα ακόμη οι σμυρναίικοι δίσκοι οι κούπες και τα πιατάκια θεωρούνται έργα τέχνης Θεωρούνται μουσειακά είδη

Τα βράδια μετά το φαγητό αφού φυσικά ήρχοντο και οι άντρες των σπιτιών εγένοντο οι περίφημες βεγγέρες Πότε στο σπίτι του ενός πότε στο σπίτι του άλλου και σπιτικό το οποίο είχε κορίτσι και δεν είχε πιάνο ήταν αδύνατο Γι αυτό γινόντουσαν μικρές συγκεντρώσεις μουσικές

Ο μεγάλος μου ο αδελφός ο Χρήστος είχε πολύ ωραία φωνή τενόρου Απέναντι σε μας ήταν η οικογένεια Κρασοπούλου η δεύτερη κόρη των οποίων έπαιζε πολύ ωραίο πιάνο και το φόρτε της ήταν η άρια από την τελευταία πράξη της laquoΤόσκαraquo ο laquoΓερο‐Δήμοςraquo και άλλα διάφορα τραγούδια

Μεγάλη γιορτή ήταν η Πρωτοχρονιά Τότε όλα τα σπίτια άφηναν ανοιχτές τις εξώπορτες και οι νοικοκυρές έμεναν και υποδέχονταν τους επισκέπτες Οι επισκέπτες ήσαν οι άντρες των σπιτιών οι οποίοι πήγαιναν από πόρτα σε πόρτα ευχόμενοι για το καλό του χρόνου

Digitized by 10uk1s

Επίσης στη Σμύρνη γιορτάζονταν πάρα πολύ εύθυμα οι Απόκριες και τις τρεις Κυριακές Η μεγαλύτερη παρέλαση γινόταν στην οδό των Τράσων εκεί που ήταν και το σπίτι του θείου μου Εμείς μικρά παιδιά ήμασταν πίσω από τα παράθυρα όπου εστέκοντο οι κοπέλες των σπιτιών Μεταξύ αυτών η αδελφή μου και οι φίλες της Τα λουλούδια και οι σοκολάτες που έπεφταν μέσα στα σπίτια μας από τις άμαξες που περνούσαν με τους μασκαρεμένους ή με τους διασκεδάζοντες ήσαν ατελείωτα Βουνό σχημάτιζαν οι σοκολάτες και τα λουλούδια

Κάθε καλό νοικοκυριό έπρεπε να κάνει τις προμήθειές του για το χειμώνα Εις την εποχή τους οι γυναίκες έκαναν πελτέ ντομάτες Έκαναν τον τραχανά τους Έπαιρναν λάδι για όλη τη χρονιά Έπαιρναν βούτυρο γάλακτος και το έλιωναν για το φαγητό Σύκα (τα οποία ετοιμάζανε και έβαζαν και καρύδι μέσα) σε κασάκια Σταφίδες

Επίσης σε όλα τα καθώς πρέπει σπίτια έπρεπε να ζυμώνουν οι ίδιες το ψωμί τους και να το στέλνουν στο φούρνο μόνο για ψήσιμο Κάποτε σώθηκε το ζυμωτό ψωμί και με έστειλε η μητέρα μου να αγοράσω ψωμί από το φούρνο Μου έδωσε δε και μία πετσέτα για να το τυλίξω μην τυχόν και δούνε στη γειτονιά ότι η κυρία Αθανασία αγόρασε ψωμί έτοιμο και με απείλησε ότι αν με δούνε θα φάω ξύλο της χρονιάς μου

Για φωτισμό τα περισσότερα σπίτια της Σμύρνης χρησιμοποιούσαν λάμπες πετρελαίου Υπήρχε όμως και φωταέριο με το οποίο φωτίζονταν και οι δρόμοι Εμείς φυσικά είχαμε φωταέριο και έτσι μπορούσαμε να κάνουμε το μπάνιο μας εύκολα χρησιμοποιώντας το φωταέριο στο θερμοσίφωνά μας

Στο σπίτι του θείου μου του Τσιντσίνη εκτός από τα ευρωπαϊκά λουτρά όπως τα λέγαμε δηλαδή το μπάνιο και το θεσμοσίφωνα υπήρχε και χαμάμ τούρκικο Λουτρός τουρκικός

Στη Σμύρνη οι νοικοκυρές όσες δεν είχαν ευχέρεια στο σπίτι τους και οι νοικοκυραίοι για να κάνουν μπάνιο κατέφευγαν κατά καιρούς στα λουτρά τα θερμά τα λεγόμενα χαμάμια που υπήρχαν χωριστά για τους άντρες και χωριστά για τις γυναίκες Ένα είδος σημερινής σάουνας

Στα εξοχικά σπίτια τα οποία ήσαν εκατέρωθεν του κόλπου της Σμύρνης δηλαδή σ αυτά που αναφέραμε προηγουμένως mdashΚαρατάσι Καραντίνα Γκιοστεπέ και Κοκαριαλί και από την άλλη πλευρά Αγία Τριάδα Πετρωτά Αλάμπεη Κορδελιόmdash τα σπίτια τα οποία ήσαν στην παραλία είχαν και δικές τους μικρές εξέδρες με μία μικρή καμπίνα για να μπορούν να κάνουν μπάνιο Στη Σμύρνη ήταν πολύ διαδεδομένο το κολύμπι Από μικρά παιδιά μας πηγαίνανε και κολυμπούσαμε

Στην κυρίως πόλη της Σμύρνης δεν υπήρχαν φυσικά τέτοιες καμπίνες αλλά υπήρχαν Δημόσια Λουτρά τα οποία ήσαν επίσης χωριστά για τους άντρες χωριστά για τις γυναίκες Οι γυναίκες είχαν ένα είδος πισίνας εσωτερικής στην οποία κολυμπούσαν οι κοπέλες και οι μητέρες Οι άντρες ανοιγόντουσαν και λίγο έξω από τα μπάνια και κολυμπούσαν

Θυμάμαι όταν επρόκειτο η αδελφή μου να ετοιμαστεί να πάει για μπάνιο έγινε ολόκληρη ιεροτελεστία εις το σπίτι διότι έτοιμα μαγιό με τον σημερινό τύπο φυσικά δεν υπήρχαν Έπρεπε να έρθει η μοδίστρα διότι το μαγιό έπρεπε να είναι πολύ συμμαζεμένο και ηθικό και γι αυτό κάνανε πρόβα και εγώ ήμουνα μικρός και παρακολουθούσα την πρόβα

Το μαγιό έγινε από μαύρο σατέν και έπρεπε να δεθεί οπωσδήποτε κάτω από το γόνατο Δηλαδή φαινόταν μόνο η γάμπα και από πάνω έπρεπε να κλειστεί έως το λαιμό και στα μπράτσα έως τον αγκώνα Θυμάμαι το μαγιό αυτό ήταν από μαύρο σατέν και ήταν γαρνιρισμένο με ίδιο κίτρινο ύφασμα

Digitized by 10uk1s

Αυτά τα Δημόσια Λουτρά ήσαν εις το δεξιό άκρο της προκυμαίας της Σμύρνης και ελέγοντο laquoτου Ντισούraquo και λέγαμε πάμε στου Ντισού τα μπάνια Η μεγάλη αυτή εξέδρα που εισχωρούσε βαθιά μέσα στη θάλασσα εχωρίζετο σε δύο διαφορετικές εγκαταστάσεις Αριστερά ήταν για τις γυναίκες και δεξιά για τους άντρες με έναν εξώστη ενδιάμεσα να χωρίζει αυτές τις δύο εγκαταστάσεις

Εις την άκρη αυτή του εξώστη ήταν πάντοτε ένας φρουρός εφοδιασμένος με πέτρες και όταν κάποιος από τους κολυμβητές άντρες επλησίαζε προς το γυναικείο τμήμα τον πετροβολούσε και τον απομάκρυνε Αλλά τα περισσότερα μπάνια εγένοντο στα χωριά όπως σας προείπα διότι εκτός από τις ιδιωτικές εξέδρες υπήρχαν και Δημόσια Λουτρά Υπήρχαν επίσης και πολλές ιδιωτικές βάρκες στην παραλία της Σμύρνης και οι πιο καλοί κολυμβητές mdashμεταξύ αυτών ήμουν και εγώmdash παίρναμε τη βάρκα βγαίναμε ανοιχτά στον κόλπο και κολυμπούσαμε στα βαθιά

Πολύς κόσμος μάλιστα πήγαινε και έκανε μπάνια προς το Κορδελιό διότι τα νερά εκεί ήσαν πολύ πιο καθαρά Μέσα στον κόλπο της Σμύρνης κοντά στην παραλία ήταν άσχημα να κάνουμε μπάνιο διότι η Σμύρνη είχε αποχέτευση από τότε Υπήρχαν πολλά τρεχούμενα υπόγεια νερά και αυτό διευκόλυνε την εγκατάσταση αποχετεύσεως Όλες αυτές οι ακαθαρσίες φυσικά εχύνοντο εις τον κόλπο και πολλές φορές όταν φυσούσε μπάτης είχαμε μία άσχημη μυρουδιά Φανταστείτε αυτό λέγαμε όταν η Σμύρνη είχε τότε περί τους 500000 κατοίκους Σήμερα εάν εξακολουθεί ο ίδιος τρόπος αποχετεύσεως (λένε ότι η Σμύρνη έχει τώρα 4000000 κατοίκους) ο κόλπος θα έχει μολυνθεί και θα έχει καταστραφεί διότι στην εποχή μας ο κόλπος έδινε ωραιότατα ψάρια και προπαντός τις φημισμένες τσιπούρες και λαυράκια

Πιο πριν μιλήσαμε για τα ωραία καφενεία που ήσαν κατά μήκος της παραλίας της Σμύρνης με τις μουσικές και με τους ωραίους ανθρώπους της Σμύρνης μετά την κούραση της ημερήσιας δουλειάς να πηγαίνουν να διασκεδάσουν Και οι μεζέδες που προσέφεραν αυτά ήσαν τόσο άφθονοι ώστε αν έφτανε κανείς σε δεύτερο ή αν έφτανε και σε τρίτο ποτό ήταν αδύνατο πλέον να φάει για βραδινό φαγητό Ένα από τα πιο φημισμένα καφενεία της Σμύρνης το οποίο πριν ανέφερα ως του Κλωναρίδη ήταν το laquoΚαφέ Φώτηraquo Εκεί οι μεζέδες του ήσαν ονομαστοί mdash θαλασσινά στρείδια κυδώνια μύδια αχνιστά μπαρμπουνάκια μικρά τηγανητά συκωτάκι τηγανητό φασόλια και ατελείωτοι άπειροι μεζέδες πικάντικοι οι οποίοι τώρα μου διαφεύγουν

Οι Σμυρνιοί ήσαν καλοφαγάδες και ένας τέτοιος καλοφαγάς ήταν και ο θείος μου ο Παναγιώτης Λοιπόν επειδή ξυπνούσε και έπαιρνε το πρωινό του πολύ νωρίς έπρεπε κατά τις δέκα κάτι να φάει και να καλοφάει Έτσι μαζί με τη συντροφιά του επήγαινε στη μεγάλη αγορά που ήταν κοντά στα χρυσοχοεία στις Μεγάλες Ταβέρνες όπως λέγανε Εκεί ήταν η κυρίως κρεαταγορά και πράγματι υπήρχαν και πολύ μεγάλες ταβέρνες και είχαν αποστακτήρες τους λεγόμενους λαμπίκους οι οποίοι παρήγαν το ωραιότερο ούζο το τσίπουρο που λέγαμε στη Σμύρνη (φυσικά είχαν και κρασιά) και μοσχοβολούσε ο δρόμος από τσίπουρο

Ο θείος μου έπρεπε όπως είπα κατά τις δέκα να φάει την μπριζόλα του Ο ταβερνιάρης ήξερε και την είχε έτοιμη χωρίς ειδική παραγγελία

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο που όπως είπα τον λέγανε Μεγάλες Ταβέρνες προς το τέρμα του που συνόρευε με το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής ήταν και η Οθωμανική τράπεζα Ελέγετο Οθωμανική τράπεζα αλλά είχε γαλλικά κεφάλαια και κάποτε ένας υπάλληλος του χρυσοχοείου μας mdashδεν ξέρω γιατίmdash με πήρε μαζί του εκεί και με έκπληξη είδα ότι τότε ακόμα κυκλοφορούσαν οι χρυσές λίρες∙ για να μην καθυστερούν και τις μετρούν τις παρελάμβαναν με το ζύγι Ήξεραν ότι ήταν οκτώ γραμμάρια η κάθε λίρα δηλαδή τότε ήταν 25 δράμια επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να ζυγίζουν 250 δράμια ή 800

Digitized by 10uk1s

γραμμάρια Τέτοια ήταν τα μπερεκέτια Η αφθονία που λέγαμε της Σμύρνης

Οι λίρες για τις οποίες εμίλησα ήσαν αγγλικές Οι οθωμανικές λίρες οι οποίες ήσαν εκδόσεως Ρεσάτ Χαμίτ και κάτι άλλων Σουλτάνων εζύγιζαν δυο δράμια και ένα τέταρτο Επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να είναι 225 δράμια

Προηγουμένως είπα ότι η Οθωμανική τράπεζα εις το τέρμα του δρόμου που λεγόταν Μεγάλες Ταβέρνες επλησίαζε προς το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής Και επειδή αυτές τις μέρες που μιλάω εδώ πλησιάζει το Πάσχα μου ήρθε στο νου με ποιο τρόπο οι Σμυρνιοί επί τουρκοκρατίας ακόμα και επί τρομοκρατίας κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου εόρταζαν το Πάσχα Φυσικά οι περισσότερες Ορθόδοξες εκκλησίες της Σμύρνης είχαν πολύ μεγάλους περιβόλους γύρω από την εκκλησία με ωραία κάγκελα και κλειστές πόρτες από το φόβο των Τούρκων

Η μεγαλύτερη εκδήλωση της Αναστάσεως γινόταν στον περίβολο της Αγίας Φωτεινής ο οποίος ήταν ευρυχωρότατος Μπορούσε να περιλάβει μέσα πολλές χιλιάδες πιστούς Και από το περίφημο καμπαναριό της Αγίας Φωτεινής το οποίο για να το ρίξουν οι Τούρκοι μετά τη φωτιά είδαν και έπαθαν διότι ήταν καλοχτισμένο εξετοξεύοντο ωραιότατα βεγγαλικά τα οποία έφτιαχνε ο μπαμπάς του Καραμπάτη mdash έδειχνε την Ανάσταση του Χριστού διάφορα άλλα και τελείωνε ξετυλίγοντας μια μεγάλη Ελληνική σημαία οπότε χαλούσε ο κόσμος από τους πυροβολισμούς Φυσικά ήσαν κλειστές οι πόρτες για να μπορέσουν οι Σμυρνιοί να κρύψουν τα όπλα με τα οποία χαιρετούσαν την Ανάσταση του Κυρίου

Τη Δευτέρα του Πάσχα γινόντουσαν οι περίφημες παρτίδες όπως λέγαμε στη Σμύρνη τις εκδρομές Νομίζω ότι τις λέγανε παρτίδες διότι πήγαιναν στα περίχωρα της Σμύρνης τα οποία ήσαν με πολύ πράσινο και με πολλά δέντρα διότι στη Μικρά Ασία έπεφταν πολλές βροχές κατά τη διάρκεια της άνοιξης του φθινοπώρου και του χειμώνα Γεμίζανε οικογένειες φιλικές τα καλάθια τους με ότι ωραίο μπορούσε να φανταστεί κανείς κεφτέδες κοτολέτες που έμεναν από το αρνί που έσφαζαν για το Πάσχα τυριά και φυσικά όλα αυτά τα συνόδευαν με ωραία κρασιά και ούζο και στο τέλος κατέληγαν σε ωραία τραγούδια

Τα χωριά στα οποία γίνονταν αυτές οι φιλικές εκδρομές ήσαν γύρω στη Σμύρνη προς το εσωτερικό Ήταν ο Μπουτζάς ήταν ο Μπουρνόβας ήταν ο Κουκλουτζάς ήταν το Μερσινλί ήταν το Μπουρνάμπασι και διάφορα άλλα χωριά Σ αυτά οι περισσότεροι πήγαιναν με τις ιδιωτικές άμαξες Διότι όπως τώρα έχουμε τα αυτοκίνητα τότε η κάθε εύπορη οικογένεια είχε τη δική της άμαξα Αλλά ταυτόχρονα υπήρχαν και δύο σιδηροδρομικές γραμμές οι οποίες βοηθούσαν προς αυτά Ένα άλλο ωραίο χωριό στο οποίο πήγαιναν ήταν και το Σερντίκιο Επίσης και το Μπαλαντζίκ Ορισμένα από αυτά τα χωριά είχαν τουρκικά ονόματα ενώ στην πραγματικότητα ήσαν όλα ελληνικοί αμιγώς συνοικισμοί Δεν υπήρχε εκεί ούτε ένας Τούρκος

Και μια που μιλούμε για τις ημέρες του Πάσχα ας μιλήσουμε και για τις προετοιμασίες που έκαναν οι νοικοκυρές οι Σμυρνιές

Έπρεπε κατ αρχήν να τριφτούνε τα μπακίρια του σπιτιού Τα μπακίρια ήσαν ωραία φτιαγμένα χάλκινα σκεύη τα οποία είχαν μάλλον διακοσμητικό χαρακτήρα παρά ήσαν χρησιμοποιήσιμα Στόλιζαν το επάνω συνήθως μεγάλο ράφι της κουζίνας το οποίο πλαισιωνόταν επίσης από ειδικά χάρτινα στολίδια Τα μπακίρια είχαν διάφορα σχήματα στρογγυλά μισοστρόγγυλα επιμήκη και πλακί Το πλακί ήταν σκεύος ολοστρόγγυλο χαμηλό Επίσης μαζί με τα χάλκινα σκεύη έπρεπε να τριφτούν και τα μαγκάλια τα οποία ήσαν επίσης από χαλκό Επειδή δεν υπήρχαν ακόμα τότε καλοριφέρ τα περισσότερα σπίτια

Digitized by 10uk1s

εθερμαίνοντο από ωραία κατασκευασμένα χάλκινα μαγκάλια

Επίσης υπήρχε και ένα είδος μαγκαλιών τα λεγόμενα ταντούρια τα οποία ήσαν ξύλινα τραπέζια Είχαν στη μέση τρύπα για να μπαίνει το σκεύος με τα κάρβουνα και για να μην καίγεται το ξύλο είχε από πάνω μπρούντζο με διάφορα καρφιά τα οποία είχαν ωραίους συνδυασμούς Τα χάλκινα μαγκάλια όπου άναβαν καλά τη φωτιά έξω από το δωμάτιο για να αποφύγουν δηλητηρίαση από το διοξείδιο του άνθρακα είχαν ωραιότατα καπάκια με χέρια από μπρούντζο για να υπάρχει αντίθεση χρωματική διότι τα μεν χάλκινα ήσαν κόκκινα τα δε χέρια από μπρούντζο ήσαν κίτρινα και από πάνω υπήρχε ένα σαν πουλί για το σκέπασμα

Μετά ερχόταν η σειρά της καθαριότητας του σπιτιού Έπρεπε οι κοπέλες του σπιτιού να τρίψουν τα πατώματα με αλισίβα αλισιά όπως τη λέγαμε εις την οποία μέσα έριχναν και λίγη βρωμούσα Η βρωμούσα είναι η σημερινή χλωρίνη Τα πατώματα ετρίβοντο με ειδικές βούρτσες οι οποίες αντί για τρίχες είχαν σκληρά δόντια από ένα είδος χόρτου Έπρεπε το πάτωμα να τριφτεί και να γυαλιστεί τόσο πολύ ώστε να γυαλίσει σαν φλουρί

Μετά έπρεπε να τριφτούν οι αυλές του σπιτιού Αυλές στη Σμύρνη λέγαμε τις εισόδους Το χωλ το λεγόμενο το οποίο ήταν στρωμένο κατά κανόνα με ωραία άσπρα μάρμαρα Σ αυτό το διάστημα τα παιδιά αγόρια κορίτσια παίζανε έξω εις τους κήπους ή εις τους δρόμους διότι τότε ευτυχώς δεν είχαν εφευρεθεί τα αυτοκίνητα γυρίζοντας και θορυβώντας με τις περίφημες ροκάνες (και όσο πιο μεγάλη ροκάνα είχε το κάθε παιδί ήταν το πιο ενθουσιασμένο∙ οι ροκάνες από ξύλο δημιουργούσαν πολύ μεγαλύτερο θόρυβο παρά οι άλλες) και τραγουδούσαν

Βάγιο Βάγιο το Βαγιό τρώμε ψάρι και κολιό και την άλλη Κυριακή τρώμε το παχύ αρνί

Και μια και μιλάμε για αρνί από τη Μεγάλη Δευτέρα άρχιζε η αγορά των αρνιών τα οποία θα εθυσιάζοντο για το τραπέζι του Πάσχα Ο κάθε αρραβωνιαστικός έπρεπε να στείλει στην καλή του το πιο ωραίο αρνί το πιο καθαρό το πιο στολισμένο σαν νύφη

Επίσης ο κάθε πατέρας θα έπαιρνε το καλύτερο αρνί για την οικογένειά του Εμείς τα παιδιά τους βάζαμε κολλάρο στο λαιμό και με ένα σχοινί τα γυρίζαμε στους δρόμους γύρω από το σπίτι μας και τα αρνιά μας αυτά τρώγανε χασίλι Το χασίλι ήταν δεμάτια από φρέσκια βρώμη ή από τριφύλλι

Αλλά όταν τη Μεγάλη Παρασκευή ακουγόταν η τραγική φωνή του σφάχτη laquoΠοιος έχει αρνιά για σφάξιμο προβιές για πούλημαraquo άρχιζε το κρυφό κλάμα μας διότι εν τω μεταξύ το είχαμε αγαπήσει το αρνάκι

Τη Μεγάλη Πέμπτη μαζί με το βάψιμο των αυγών άρχιζε και το ζύμωμα της ζύμης από την οποία θα γίνονταν τα περίφημα σμυρναίικα τσουρεκάκια

Ξέχασα να σας πω ότι την εβδομάδα προ των Βαΐων την προ του Λαζάρου οι μητέρες μας μάς έκαναν ένα είδος κούκλες από ψωμί με λίγη μαστίχα μέσα και λίγη ζάχαρη διότι δεν έπρεπε να φάμε ούτε γάλα ούτε τυρί Αυτά τα ψωμάκια που τους έδιναν σχήμα κούκλας ήσαν τα περίφημα Λαζαράκια όπως τα λέγαμε

Digitized by 10uk1s

Τη Μεγάλη Παρασκευή η περιφορά των Επιταφίων και επί τουρκοκρατίας ακόμα γινόταν έξω από τον περίβολο των ναών μας και οι Επιτάφιοι περνούσαν από πολλούς δρόμους της Σμύρνης Εις αυτή την περίπτωση υπάρχει και ένα μελανό σημείο Όταν συναντιόνταν οι Επιτάφιοι της Αγίας Αικατερίνης και του Αγίου Δημητρίου που ήσαν γειτονικές συνοικίες επέμενε η ομάδα του κάθε Επιταφίου να περάσει διότι συναντιόνταν μετωπικώς Να υποχωρήσει η μία ομάδα για να περάσει η άλλη Επειδή όμως αυτό εθεωρείτο μειωτικό για τους νταήδες της εκάστοτε συνοικίας κατέληγε σε καβγά με αποτέλεσμα πολλές φορές να ανατρέπονται και οι Επιτάφιοι Φυσικά όταν έγινε η κατοχή της Σμύρνης από τους Έλληνες υπήρξε και κανονική αστυνόμευση οπότε σταμάτησε αυτό το άτοπο εις βάρος της Εκκλησίας μας

Πιο πριν μιλήσαμε για το αρνί που έστελναν τις παραμονές του Πάσχα οι αρραβωνιασμένοι στην καλή τους Αλλά υπήρχε και μία άλλη κατηγορία των ερωτευμένων οι οποίοι δεν είχαν επισημοποιήσει ακόμα το δεσμό τους και δεν είχαν εκδηλώσει επισήμως στις οικογένειες τα αισθήματά τους Αυτοί κατέφευγαν στις λεγόμενες στη σμυρναϊκή διάλεκτο laquoπατινάδεςraquo mdash καντάδες για να εκδηλώσουν τα αισθήματα προς την καλή τους Ο συνήθης τρόπος των καντάδων αυτών ήταν να προηγείται μία άμαξα μέσα εις την οποία θα υπήρχαν τα όργανα και οι τραγουδιστάδες Η συνήθης σύνθεση των οργάνων ήταν οπωσδήποτε ένα σαντούρι ένα βιολί και μία κιθάρα Από πίσω ακολουθούσε η άμαξα με τον ερωτευμένο και την παρέα του Πήγαιναν κάτω από τα παράθυρα ή από το μπαλκόνι της καλής τους και άρχιζαν να εκδηλώνουν με τραγούδια τα αισθήματά τους Αν όμως γίνονταν αρκετά οχληροί ή οι γονείς ή τα αδέλφια της καλής δεν τους ήθελαν να εκδηλώνουν τα αισθήματά τους και με κάποιο τρόπο να εκτίθεται η κοπέλα στη γειτονιά προσπαθούσαν να τους απομακρύνουν Εάν όμως αυτοί ήσαν επίμονοι και δεν φεύγανε καμιά φορά εδέχοντο το περιεχόμενο του δοχείου της νυκτός στο κεφάλι

Αυτά ως προς τους έρωτες των ανδρωθέντων Εμείς που ήμαστε τότε νεαροί δεκαπέντε δεκάξι δεκαεπτά ετών είχαμε μία ωραία συντροφιά Ήταν ο Κώστας Σαριδάκης ο Κώστας Μιχαηλίδης ο Βασίλης Γαβριηλίδης ο Ηρακλής Παύλου εγώ και κάνα δυο ακόμα φίλοι Δυστυχώς όλοι αυτοί είναι πλέον μακαρίτες Και ο μόνος επιζών είμαι εγώ

Ο Κώστας Σαριδάκης ο οποίος ήταν λίγο μεγαλύτερος από μένα έμεινε αιχμάλωτος των Τούρκων στη Σμύρνη και δεν ξαναήρθε στην Ελλάδα Ήταν ο πιο καλλίφωνος από την παρέα μας Γυρίζαμε λοιπόν έξω από τα σπίτια των κοριτσιών μας τραγουδώντας και με αυτό τον τρόπο εκδηλώναμε τα αισθήματά μας Αλλά ξεφεύγανε και αυτά καμιά φορά κρυφά από το σπίτι και πηγαίνανε και κάνανε το λεγόμενο κόρτε σε καμιά σκοτεινή γωνιά σε κανένα απόμερο δρομάκι φυσικά πάντοτε κοντά στο σπίτι

Το κόρτε ήταν πιο πολύ ρομαντικό Μόλις τολμούσαμε να πιάσουμε κανένα χεράκι και το πολύ πολύ κανένα κλεφτό φιλί

Εγώ τότε είχα σύνδεσμο με μία κοπέλα που την έλεγαν Όλγα και η οποία φυσικά δεν ζει και αυτή Τις Κυριακές όλη η συντροφιά με τις κοπέλες μας πηγαίναμε στον laquoΦοίνικαraquo Ο laquoΦοίνικαςraquo ήταν ένας λαϊκός κινηματογράφος πίσω από την Αγία Αικατερίνη Τον λέω λαϊκό διότι ήταν μέσα στη συνοικία και τα εισιτήρια φυσικά ήσαν ανάλογα με τις δυνατότητες του χαρτζιλικιού που παίρναμε

Ανεβαίναμε και καθόμαστε στον εξώστη κλέβοντας πού και πού κανένα χαδάκι ή κανένα φιλάκι Όλα αυτά όμως τα ανέτρεψε η φωτιά και χάθηκαν τα ίχνη όλων των κοριτσιών Φυσικά η συντροφιά μας εκτός από τον μακαρίτη τον Σαριδάκη που είπα ξανασυστήθηκε εδώ και όταν είχαμε ευχέρεια μαζευόμαστε στο Ζάππειο και τρώγαμε καμία πάστα

Ο μόνος από όλους ο πιο τσιγκούνης ήταν ο Βάσος Γαβριηλίδης ο οποίος μας έλεγε laquoπηγαίνετε φάτε

Digitized by 10uk1s

την πάστα σας και πέστε να φέρει και ένα ποτήρι νερό παραπάνωraquo και ερχόταν λίγο αργότερα για να αποφύγει το έξοδο της πάστας

Στη Σμύρνη κυκλοφορούσαν διάφοροι τύποι οι οποίοι με τα φερσίματά τους και με τον τρόπο τους έσπαζαν τη μονοτονία και διασκέδαζαν με κάποιο τρόπο τους ανθρώπους

Ένας από αυτούς ήταν ο Στέφανος Ο Στέφανος ήταν πλανόδιος μικροπωλητής ψιλικών και διαφόρων φω‐μπιζού και εξαρτημάτων για τις γυναίκες Ήταν πάντοτε ντυμένος παρδαλά για την εποχή του και τα περισσότερα είδη που πουλούσε τα καρφίτσωνε επάνω στα ρούχα του στο σακάκι του εκτός φυσικά από τη βιτρίνα την οποία είχε Γι αυτό όταν οι κυρίες έβλεπαν καμία από τις φίλες η οποία ήταν ντυμένη πολύ χτυπητά και φορούσε πολλά κοσμήματα κουτσομπολεύοντας την αποκαλούσαν Στέφανο

Ένας άλλος τύπος ήταν ο πλανόδιος βιβλιοπώλης ο οποίος γύριζε στη γειτονιά φωνάζοντας laquoΈχω βιβλία διάφορα Ο Ερωτόκριτος και η Αρετούσα και η Αρετή θριαμβεύουσα Έχω ημερολόγια και ημεροδείκτες Κάθε φύλλο και μία ιστορίαraquo Φυσικά είχε και άλλα βιβλία τα οποία ήσαν σε δυο τρεις τσάντες που άλλες κρέμονταν στην πλάτη του άλλες εμπρός του και κρατούσε και δύο εις τα χέρια Διαλαλούσε δηλαδή τους laquoΑθλίουςraquo του Βίκτορος Ουγκώ τη laquoΜανόν Λεσκώraquo τα laquoΜυστήρια των Παρισίωνraquo το laquoΕκείνη δεν απήντησεraquo και τα en vogue βιβλία εκείνης της εποχής τα οποία εδιάβαζαν οι ρομαντικές δεσποινίδες και ανελύοντο σε δάκρυα από συμπάθεια για τα πάθη των πρωταγωνιστών

Ένας άλλος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας Αυτός ήταν μικροαπατεώνας Είχε ένα ιδίωμα και ένα προτέρημα να κλέβει τα σκυλιά τα ιδιωτικά από τα σπίτια Εξεβίαζε τους ιδιοκτήτες των σκυλιών να του δίδουν ένα επίδομα μηνιαίο για να μην τους κλέψει το σκυλί τους Εάν δεν το έδιναν το έκλεβε το σκυλί του άλλαζε το χρώμα και το ξαναπουλούσε

Μεταξύ των θυμάτων ήταν και ο θείος μου ο Τσιντσίνης ο οποίος είχε ένα θηλυκό σκυλί που το υπεραγαπούσε τη Λίντα Ερχόταν ο Τσουρτσούρας και έπαιρνε κάθε μήνα το μηνιάτικό του Ήταν δηλαδή νονός με τη σημερινή έκφραση Εκτός αυτού όμως είχε και άλλες τρελές ιδιότητες Τρελά φερσίματα

Ένα βράδυ μπήκε μέσα εις το laquoΚαφέ Φώτηraquo το οποίο ήταν γεμάτο από άντρες φυσικά κρατώντας ένα ζεύγος κέρατα ταύρου και άρχισε και φώναζε laquoΠοιος θέλει ένα ζευγάρι κέραταraquo Επειδή όλοι γελούσαν και δεν απαντούσαν αυτός τους λέει laquoΑ έχετε όλοι κέρατα και γι αυτό δεν χρειάζεστε να αγοράσετε άλλαraquo

Ένας άλλος τύπος που εμείς τότε τα μικρά παιδιά την υπεραγαπούσαμε ήτανε γυναίκα Ήταν μια υψηλόκορμη αραπίνα η οποία επάνω στο κεφάλι της κρατούσε έναν πελώριο ταβλά μέσα εις τον οποίο είχε διάφορα σχετικά για παιδάκια Μεταξύ αυτών είχε τσεμπλεμπούδες σκέτες ωραίες ζεστές και φρεσκοψημένες είχε τσεμπλεμπούδες με γύρω γύρω ζαχαρωτά είχε φιστίκια αράπικα καθαρισμένα και φιστίκια αράπικα ακαθάριστα Είχε γλυκά τα καμπίσια που λέγαμε δηλαδή σαν τσιγάρο από ζάχαρη φτιαγμένο σε διάφορα χρώματα Αυτή ήταν όπως είπα η αγαπημένη μας διότι αν ήταν σε καλή διάθεση η μητέρα μας και ξόδευε κάτι μας έπαιρνε και ένα γλυκό

Την εποχή που μιλάμε μια κοπέλα στη Σμύρνη για να θεωρείται όμορφη έπρεπε να έχει άσπρο λείο δέρμα πλούσια μαλλιά και αρκετά κιλάκια Έπρεπε να έχει στήθος μπόλικο και ποπό αρκετό Γι αυτό

Digitized by 10uk1s

τότε φορούσαν κορσέδες με μπαλένες τους οποίους έσφιγγαν τραβώντας τα κορδόνια για να δημιουργηθεί μέση δαχτυλίδι και να ξεπεταχτούν τα υπόλοιπα μέλη του σώματος

Επίσης έπρεπε να έχει και πολλά μαλλιά Γι αυτό εάν οι κυρίες δεν είχαν πολλά μαλλιά έβαζαν στο κεφάλι μέσα από τα μαλλιά τους το λεγόμενο μπουμπάρι το οποίο ήταν φτιαγμένο από μαλλιά του ιδίου χρώματος με τα δικά τους και πάνω σ αυτό ετύλιγαν τα δικά τους ώστε να φαίνεται ότι έχουν πλούσια μαλλιά Εάν ο ποπός τους δεν ήταν αρκετά πλούσιος και αρκετά πεταχτός κάτω από τον κορσέ έδεναν ένα είδος μαξιλαράκι το οποίο το ονόμαζαν τουρνέ

Από τα γλυκά της αραπίνας εκείνο που προτιμούσαμε από όλα ήταν ένα είδος που το λέγανε φιστικάτο Ήταν καραμελέ είτε από μέλι είτε από ζάχαρη και παραγεμισμένο με φιστίκια αράπικα

Ξεσηκωμός στο σπίτι και μεγάλη χαρά για μένα και για τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη ήταν όταν επρόκειτο να έρθει να μείνει μερικές μέρες μαζί μας η νενέ Σοφί mdash η γιαγιά Σοφία η μητέρα του πατέρα μας Τη γιαγιά Σμαράγδα τη νενέ ντουντού δηλαδή τη γιαγιά από μέρους της μητέρας μου δεν τη γνώρισα διότι πέθανε όταν ήμουνα πολύ μικρός Όταν λέω ξεσηκωμός στο σπίτι εννοώ ότι έπρεπε να καθαριστούν να είναι όλα τέλεια μην τυχόν το μάτι της πάρει κάτι ανώμαλο

Έπρεπε να ζυμωθεί το ζυμάρι διότι θα έκανε φιδέ Φιδέ κάνανε τρίβοντας το ζυμάρι στα κόσκινα επάνω για να στεγνώσει και ήταν ένα από τα πιο αγαπημένα φαγητά μας Για εμάς τα παιδιά η χαρά ήτανε ότι το βραδάκι αφού τελειώναμε τα μαθήματά μας θα μαζευόμαστε γύρω στη γιαγιά και γύρω στο ταντούρι με τη φωτιά όπου στη χόβολη ψήναμε και κανένα κάστανο περιμένοντας ν αρχίσει να μας λέει παραμύθια Να μας πει την Κοκκινοσκουφίτσα να μας πει τους Επτά νάνους να μας πει για τη Σταχτομπούτα για το Μαγεμένο βασιλόπουλο για τον Δράκο που φύλαγε το νερό και άλλα

Επίσης παίζοντας μαζί με τη γιαγιά λέγαμε αινίγματα Με αυτό τον τρόπο εδούλευε και λίγο το μυαλό μας Μερικά από τα αινίγματα που λέγαμε τότε τα θυμάμαι Ένα από όλα έλεγε

Μακρύς μακρύς καλόγερος και πίτα το κεφάλι του Τι είναι

Εάν δεν το βρίσκαμε το εξηγούσε η γιαγιά Ήτανε το ξύλινο φτυάρι του φούρναρη το οποίο είναι πολύ μακρύ και εμπρός είναι τετράγωνο Με αυτό φουρνίζανε τα ψωμιά στους τότε φούρνους και με αυτό φυσικά τα ξεφουρνίζανε

Ένα άλλο αίνιγμα ήταν

Χίλιοι μύριοι καλογέροι σ ένα ράσο τυλιγμένοι Τι είναι

Το καρπούζι και οι μαύροι σπόροι αντιπροσώπευαν τους καλόγερους

Είχαμε και ένα που λέγαμε για το οποίο κοκκινίζαμε και ντρεπόμασταν Και εγώ ντρέπομαι που θα σας το πω αλλά ας γελάσουμε

Βουργούλακας κατρακυλά ανάμεσα σε δυο βουνά Τι είναι

Digitized by 10uk1s

Η ακαθαρσία η σκληρή που βγαίνει από τον ποπό

Η νενέ Σοφί ως μόνιμη κατοικία είχε το σπίτι της θείας μου της Τσιντσίνη Η νενέ Σοφί όπως προείπα είχε αποκτήσει τρία παιδιά Δυο αγόρια και ένα κορίτσι Τον θείο μου Παναγιώτη τον πατέρα μου και τη θεία μου Αναστασία Έμενε δε με τη θεία μου Αναστασία διότι ήταν αρχοντόσπιτο Εμείς είχαμε μόνο μία υπηρέτρια ενώ η θεία μου είχε τρεις υπηρέτριες εκτός από τον σωφέρ τους αμαξάδες καπετάνιο για το κότερο τζόκεϋ για τα άλογα κτλ Όπως προείπα ο θείος μου ήταν πάρα πολύ πλούσιος Αλλά η νενέ Σοφί κατά καιρούς επεσκέπτετο και το δικό μας σπίτι διότι υπήρχαμε εμείς τα εγγονάκια της Στον θείο μου τον Παναγιώτη δεν πήγαινε διότι εκείνος αν και παντρεύτηκε δυο φορές δεν απέκτησε ποτέ του παιδιά

Στη Σμύρνη ήταν έθιμο και εθεωρείτο πολύ φυσικό οι ηλικιωμένοι άνθρωποι και συνήθως οι χήρες διότι οι άντρες πεθαίνανε πολύ πιο πριν να πήγαιναν να ζήσουν τα χρόνια που τους έμεναν κοντά στις κόρες τους Και αν υπήρχαν αγόρια κατά καιρούς επεσκέπτοντο και τα σπίτια των γιων τους και των νυφάδων τους

Η γιαγιά μου η Σοφί όπως σας είπα ερχόταν σε εμάς για να μείνει μερικές μέρες και να αλλάξει λίγο περιβάλλον Η ανατροφή των παιδιών εγένετο με βάση και με σεβασμό προς τη θρησκεία Έπρεπε τα παιδιά να εκκλησιάζονται τακτικά και απαραιτήτως να πηγαίνουν με τον πατέρα προπαντός κάθε Κυριακή στην εκκλησία Δυο ή τρεις φορές το χρόνο έπρεπε να μεταλαμβάνουν Όταν επρόκειτο να μεταλάβουν αποβραδίς εγένετο μπάνιο φοβερό αλλαγή εσωρούχων κόψιμο νυχιών προσευχή για να πάρουν συγχώρεση από τον Θεό Και τη μέρα που μεταλαβαίνανε έπρεπε να μη φτύσουν χάμω όλο το εικοσιτετράωρο για να μη μολυνθεί η Αγία Κοινωνία πέφτοντας στο χώμα

Όταν μικρά παιδιά βλέπαμε κάπου πεταμένο κάτω κανένα κομματάκι ψωμί έπρεπε να τρέξουμε να το μαζέψουμε να το φιλήσουμε και να το προφυλάξουμε σε μια γωνιά ώστε να μην πατηθεί διότι το ψωμί εθεωρείτο ιερό είδος

Όταν συναντούσαμε κανέναν παπά έπρεπε να τρέξουμε με σεβασμό να του φιλήσουμε το χέρι

Προηγουμένως είχα πει ότι στη Σμύρνη οργίαζαν οι προπαγάνδες Προπαντός οι ξένες θρησκείες Δηλαδή οι καθολικοί και οι προτεστάντες προσπαθούσαν να προσηλυτίσουν παιδιά έχοντας σχολεία εις τα οποία η παιδεία ήταν δωρεάν Γι αυτό είχε δημιουργηθεί η εντύπωση ότι όταν μικροί συναντούσαμε ξένο παπά ξένης δηλαδή θρησκείας παπά αυτό εθεωρείτο προμήνυμα ότι μπορούσε να μας τύχει κανένα κακό και για να αποφύγουμε αυτό το κακό έπρεπε να χαϊδέψουμε τα γεννητικά μας όργανα Ήταν τόσο εμποτισμένη μέσα μας αυτή η ιδέα της κακοτυχίας που έφερναν οι ξένοι παπάδες ώστε θα σας διηγηθώ και κάτι που μου έτυχε εμένα την τελευταία χρόνια το 22 πριν γίνει η Καταστροφή όταν δίναμε εξετάσεις για την Τετάρτη Γυμνασίου στο τότε Αρμοστειακό γυμνάσιο

Είχαμε μαθηματικά εις τα οποία δεν ήμουν καθόλου δυνατός Αυτά θα τα πω για να δούμε ότι οι προλήψεις δεν ήσαν καθόλου λογικές Εκεί λοιπόν που πήγαινα προς το σχολείο τρομαγμένος γιατί φοβόμουνα ότι δεν θα τα κατάφερνα στα μαθηματικά είδα μπροστά μου ένα φραγκόπαπα Μόλις τον είδα λέω laquoΠαναγία μου χάθηκα Δεν θα δώσω εξετάσεις και θα τα αφήσω να είμαι επανεξεταστέος το Σεπτέμβρηraquo Και γύρισα να πάω πίσω προς το σπίτι Μόλις έκανα όμως μερικά βήματα συνάντησα τον καθηγητή μας των Ελληνικών τον κ Κωνσταντινίδη ο οποίος αμέσως μου λέει laquoΠου πας Κατραμόπουλεraquo Λέω laquoΚύριε καθηγητά ξέχασα να πάρω κόλλα διαγωνισμού και πάω στο περίπτερο να πάρωraquo laquoΑ ωραία Θέλω και εγώ να πάρω καραμέλες Πάμε μαζίraquo Οπότε υποχρεώθηκα να πάω στο σχολείο και να δώσω εξετάσεις Ε λοιπόν ο παπάς αντί γρουσουζιά μου έφερε γούρι Το θέμα των

Digitized by 10uk1s

μαθηματικών που μας έβαλε ήταν και εύκολο και κάτι που το ήξερα πολύ καλά Έτσι πήρα 9 λίαν καλώς στα μαθηματικά παρ όλο που φοβήθηκα τη γρουσουζιά του φραγκόπαπα

Το γυμνάσιο που ανέφερα πριν ότι φοιτούσα της Αρμοστείας ήτανε στο Φαρδύ της Ευαγγελίστριας Και όπως έχω πει και προηγουμένως τα τοπωνύμια της Σμύρνης εδηλούντο αναλόγως με την εκκλησία που ήταν στην περιφέρεια Εκτός όμως αυτού εις την εμπορική ζώνη της Σμύρνης υπήρχαν τοπωνύμια τα οποία αναφέροντο εις τη συγκέντρωση των ειδικών μαγαζιών που ασχολούντο με το εμπόριο Και είχαμε τα Γυαλιάδικα όπου επωλούντο κρύσταλλα κτλ τα Σιδεράδικα που είχαν είδη για σπίτια για οικοδομές και εν γένει χρήσιμα για το νοικοκυριό

Ένα μεγάλο και ονομαστό μαγαζί σ αυτή την περιφέρεια ήτανε του Μαύρου ιδιοκτησία Νικολαΐδη Ήταν τα Γουρουνάδικα δηλαδή όπου επωλείτο χοιρινό κρέας και τα παράγωγα του χοιρινού Διότι όπως είναι γνωστό οι Τούρκοι απηγορεύετο από τη θρησκεία τους να τρώνε χοιρινό κρέας και γι αυτό τα μαγαζιά που πουλούσαν χοιρινά κρέατα ήσαν πολύ απομακρυσμένα από την αγορά που είχε μοσχάρια και αρνιά Μια τέτοια όπως προαναφέραμε μεγάλη αγορά ήταν οι Μεγάλες Ταβέρνες στην οποία υπήρχαν πάρα πολλά κρεοπωλεία όπου μπορούσε να πάρει κανείς ωραία κρέατα

Επίσης ήταν τα Σερβετάδικα Τώρα γιατί τα λέγανε έτσι δεν ξέρω Ήταν τα Ταμπάκικα Ταμπάκικα ήταν εκεί όπου επεξεργάζοντο τα δέρματα

Επίσης ήταν και τα Κουμουτζίδικα Τα Κουμουτζίδικα ήταν της Μαντάμας το Χάνι Μέσα σ αυτό ήσαν κατά πλειονότητα χρυσοχοεία Εκτός από το δικό μας πλάγιά μας ήταν του κ Ευάγγελου Μανουσάκη του Μιχαλάκη Σωτηρίου του Πωλ Τας του Θεόδωρου Αδαμόπουλου Πλάγια μας ήσαν επίσης οι αδελφοί Κόρη και δύο τρεις άλλοι που μου διαφεύγουν τα επίθετά τους

Φυσικά υπήρχαν εκεί και ένα δυο άλλα είδη καταστημάτων Μεταξύ αυτών ήταν και το οδοντιατρείο των αδελφών Γκρανιέ οι οποίοι είχαν ένα είδος βιτρίνας όπου προέβαλλαν μασέλες οι οποίες με ένα ελατήριο ανοιγόκλειναν σαν να μασούσαν Θέαμα λίγο μακάβριο

Και μια που μιλάμε για χρυσοχοεία πρέπει να τονίσω μία σωβινιστική περίπτωση Όλοι οι αδαμαντοδέτες της Σμύρνης οι μουχλαϊτζήδες όπως τους λέγανε με την τουρκική λέξη ήσαν Αρμένιοι και δεν παίρνανε ποτέ υπάλληλο ή βοηθό άλλης εθνότητας παρά μόνο Αρμενίους για να κρατάνε κλειστό το επάγγελμα στα χέρια τους Στη γειτονιά μας δηλαδή εις τα Κουμουτζίδικα της Μαντάμας το Χάνι ήταν και ένας Αρμένης αδαμαντοδέτης περίφημος ο κ Βανέτσας Ήταν τεράστιος Χωρίς υπερβολή θα ζύγιζε πλέον των 150 κιλών και αυτό το θηρίο έκανε τόσο ωραία δουλειά και τόσο λεπτή που πολλοί ήρχοντο και από την Κωνσταντινούπολη ακόμη να φέρουν κοσμήματα για να τους εφαρμόσει τις πέτρες όχι μόνο εφαρμόζοντας αυτές αλλά σχεδόν κεντώντας το ίδιο το κόσμημα

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι ήσαν και στο Φραγκομαχαλά Μεταξύ αυτών οι αδελφοί Γεωργιάδη οι οποίοι ως αντιπρόσωποι του Κριστόφλ είχαν αρκετά ασήμια διότι ήταν εύκολη η εισαγωγή από την Ευρώπη επειδή οι τελωνειακοί δασμοί τότε στη Σμύρνη ήσαν υποτυπώδεις

Ήταν το κατάστημα του Ατζιτήρη με πλουσιότατη βιτρίνα Ο άνθρωπος αυτός κατεστράφη τελείως με την Καταστροφή Δεν μπόρεσε να εμφανιστεί πλέον εις την Ελλάδα και μάθαμε ότι όταν πέθανε έγινε έρανος για να τον θάψουν Ο άνθρωπος ο οποίος εθεωρείτο από τους πλουσιότερους χρυσοχόους

Επίσης ήταν ένας Φραγκολεβαντίνος ο Ρουτζιέρι ένας Αρμένης ο Μινασιάν και εις τον δρόμο αυτό το 1873 μετά βεβαιότητος και εις τον αριθμό 57 εμφανίστηκε για πρώτη φορά σίγουρα η φίρμα

Digitized by 10uk1s

laquoΚατραμόπουλοιraquo Ευρέθηκε ένα κουτάκι το οποίο μας προσέφερε μία παλιά μας πελάτισσα και το οποίο αναφέρει το εξής laquoΠ Κατραμόπουλοςraquo mdashήταν ο θείος μουmdash laquoκαι Σίαraquo mdash ήταν ο πατέρας μου laquoΟδός Ευρωπαϊκή αριθμός 57raquo Οι δικοί μου από εθνικισμό από σωβινισμό δεν ήθελαν να αναφέρουν τη λέξη Φραγκομαχαλάς και γι αυτό αναφέρουν laquoοδός Ευρωπαϊκήraquo Και από κάτω laquoΣμύρνη 1873raquo

Λοιπόν για να αναφέρεται το κουτάκι στο 1873 δεν θα πει ότι εκείνη τη χρονιά άνοιξε για πρώτη φορά το χρυσοχοείο μας Τουλάχιστον θα πρέπει να πάμε τρία χρόνια πίσω Επομένως στο 1870 Από την Ευρωπαϊκή οδό νούμερο 57 μετεφέρθη κατόπιν το κατάστημά μας εις της Μαντάμας το Χάνι που προανέφερα και η φίρμα πλέον ήταν laquoΑδελφοί Κατραμόπουλοιraquo Όχι laquoΠ Κατραμόπουλος και Σίαraquo πλέον

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι πάντοτε Έλληνες ή το πολύ Αρμεναίοι ή Φραγκολεβαντίνοι ήσαν εις το λεγόμενο Τσαρσί δηλαδή κοντά εις την τουρκική συνοικία Μεταξύ αυτών ήταν και ο κ Παπαδόπουλος ο περίφημος Μαστρογιάννης ο οποίος έκανε και εμπόριο πολυτίμων λίθων Λέγεται ότι ήταν τόσο πλούσιος ώστε τις πέτρες τα διαμάντια ή τα μπρουγιάν ή τα ρουμπίνια δεν τα είχε στις λεγόμενες ποσέτες δηλαδή στα χάρτινα περιτυλίγματα αλλά σε ολόκληρα τσαντάκια ή γρουμπάκια από δέρμα και όταν ζήταγες να αγοράσεις ένα διαμάντι σου άνοιγε σε ένα πιάτο μια ολόκληρη στοίβα από πολύτιμες πέτρες Και αυτός κατεστράφη τελείως με τη φωτιά και δεν ξαναφάνηκε εις τον ορίζοντα της εδώ Ελλάδας

Και μια που μιλάμε για τον Φραγκομαχαλά την Ευρωπαϊκή οδό όπως τη χαρακτήρισαν λίαν σωστά και λίαν χαρακτηριστικά σ αυτό το δρόμο υπήρχαν ωραιότατα μαγαζιά με πολύ πλούσια είδη και ποικιλίες εμπορευμάτων για τις κυρίες Μεταξύ αυτών υπήρχαν και υποκαταστήματα μεγάλων μαγαζιών ευρωπαϊκών όπως ήταν το Μπον Μαρσέ ήταν του Σολάρι και άλλα

Ένα από τα ωραιότατα και πλουσιότατα πολυκαταστήματα του Φραγκομαχαλά ήταν του Ξενόπουλου Σ αυτό το κατάστημα μπορούσε κανείς να βρει ότι ήθελε Από ρούχα έτοιμα ευρωπαϊκά υφάσματα καπέλα γούνες ακόμα και έπιπλα Ήταν ένα πολύ μοντέρνο πολυκατάστημα σε τέσσερις ορόφους με πολύ πολύ πλούσιο και εκλεκτό εμπόρευμα Όπως είπα και πιο πριν οι δασμοί στη Σμύρνη πριν γίνει η Ελληνική κατοχή ήσαν υποτυπώδεις και έτσι μπορούσαν να εισάγονται εύκολα και πολύ φτηνά εμπορεύματα από την Ευρώπη

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο υπήρχαν και μερικά ονομαστά για τα είδη τους μαγαζιά όπως του Κοντορούση για παπούτσια του Παπαθωμά για γούνες του Μουτάφη για καπέλα του Γεωργιάδη για δαντέλες του Αλεξίου για έπιπλα

Επίσης υπήρχε και η Σαλ ντε Βαν όπου κάθε Κυριακή πρωί εγένοντο πλειστηριασμοί και πωλούσαν από όλα τα είδη Πίνακες κοσμήματα έπιπλα κτλ

Επίσης ήταν το περίφημο φαρμακείο του Μωραΐτη Στον ίδιο δρόμο δε ήταν και ένα ονομαστό ζαχαροπλαστείο η laquoΜυροβόλος Άνοιξηraquo Σ αυτό έχω να σας διηγηθώ ένα νόστιμο περιστατικό με τον περίφημο Τσουρτσούρα που ανέφερα προηγουμένως τον τύπο της Σμύρνης που έκλεβε τα σκυλιά

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου υπήρχε μεγάλη έλλειψη από μικρά κέρματα Έτσι πολλά μαγαζιά όταν επρόκειτο να δώσουν ρέστα και δεν είχαν ετύπωναν σε κάτι χαρτιά με τη σφραγίδα τους και ανέγραφαν το ποσό το οποίο αντιπροσώπευαν Μια μέρα είχε πάει στη laquoΜυροβόλοraquo ο Τσουρτσούρας και έφαγε λουκουμάδες κανταΐφια δεν ξέρω τι και αφού επλήρωσε

Digitized by 10uk1s

αντί ρέστα του δώσανε τέτοια χαρτάκια Στην απορία του που ρώτησε του απάντησαν ότι αυτά ισχύουν ως νόμισμα του καταστήματος

Μετά από λίγες μέρες πήγε πάλι ο ίδιος και αφού έφαγε του καλού καιρού εφώναξε το γκαρσόνι να πληρώσει και αντί πληρωμής έδωσε δικά του χαρτιά Στην απορία αυτών λέει laquoΓιατί τα δικά σας ισχύουν και τα δικά μου δεν ισχύουνraquo Τέτοιος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας

Επίσης ένα ονομαστό κατάστημα της Σμύρνης ήταν το laquoΑγγλοήστερνraquo Αυτό δεν ήταν στον Φραγκομαχαλά Ήταν σε έναν παράλληλο δρόμο Όλα του τα εμπορεύματα ήσαν προελεύσεως αγγλικής Εκεί μπορούσες να αγοράσεις έτοιμα ρούχα εγγλέζικα σκωτσέζικα καπαρντίνες παπούτσια

Επίσης εκτός από τα ωραία μαγαζιά του Φραγκομαχαλά που ανέφερα υπήρχαν και πολλά σε άλλα σημεία της Σμύρνης τα οποία ήσαν μάλλον χοντρικής πωλήσεως Πολλά από αυτά ανήκαν σε Αρμενίους οι οποίοι είχαν τα κεντρικά τους στο Λονδίνο και υποκαταστήματα στη Σμύρνη όπως ήταν του Ιπιρξιάν του Σιβρισαριάν του Εσαγιάν Γι αυτό υπήρχαν πολύ πλούσιοι Αρμεναίοι εις την Σμύρνη

Όταν μιλούσαμε πριν για τα χρυσοχοεία που ήσαν στης Μαντάμας το Χάνι μεταξύ των άλλων ανέφερα ότι πλάγια στο δικό μας ήταν ο κ Ευάγγελος Μανουσάκης Αυτός ήταν ένας πρωτοπόρος εις τις άτοκες δόσεις πωλήσεως τιμαλφών Είχε κατορθώσει να προσελκύσει το σύνολο των εργατριών που εργάζονταν στην επεξεργασία του καπνού τις καπνουλούδες όπως λέγαμε οι οποίες αγόραζαν χρυσά και πλήρωναν κάθε Σάββατο που έπαιρναν το βδομαδιάτικο πληρώνοντας με δόσεις Δηλαδή δούλευε τεφτεράκι Όταν ερχόταν το Σάββατο και κατέπλεε η πελατεία του κ Μανουσάκη επί ώρες μύριζε από καπνό ανεπεξέργαστο η γειτονιά μας διότι υπήρχαν στη Σμύρνη πάρα πολλές αποθήκες όπου εδούλευαν κοπέλες στην επεξεργασία του καπνού και μύριζαν φυσικά και αυτές Αυτός δε ο γείτονάς μας ο κ Μανουσάκης ο οποίος επέζησε και δούλεψε και αρκετά χρόνια εδώ στην Αθήνα είχε ένα φυσικό Εάν δεν κλείναμε εμείς το δικό μας μαγαζί δεν εννοούσε να κλείσει αυτός φοβούμενος φαίνεται μην του πάρουμε κανένα πελάτη

Ένα βράδυ συμφωνήσαμε με τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη και τον υπάλληλο που είχαμε τότε τον Σαββάκη να μην κλείσουμε νωρίς για να τον υποχρεώσουμε να μείνει και αυτός Και μείναμε ως τις δώδεκα τη νύχτα και αυτός δεν εννοούσε να κλείσει αν δεν φύγουμε εμείς

Και με την ευκαιρία της σημερινής μέρας μου τη χαρά που πήρα κάνοντας βέρες για την εγγονή μου τη Μαρίνα θυμήθηκα την ευχή που έδινε ο θείος μου ο Παναγιώτης σε όσους έκαναν βεργέτες βέρες κατά τους Αθηναίους παίρνοντάς τες από το μαγαζί μας Και έλεγε τότε laquoΚαλορίζικα και αμετάνιωταraquo

Και μια που μιλούμε για χρυσοχοεία θα κάνουμε ένα διαχωρισμό διακριτικό μεταξύ των χρυσοχόων του Φραγκομαχαλά και των χρυσοχόων του κατ εξοχήν δρόμου της χρυσοχοΐας της Μαντάμας το Χάνι

Οι χρυσοχόοι του Φραγκομαχαλά ήσαν μάλλον μεταπωληταί κοσμημάτων διότι όπως προανέφερα η εισαγωγή ειδών από την Ευρώπη στη Σμύρνη ήταν κάτι το εύκολο και δεν επιβαρυνόταν Δεν είχαν δηλαδή δικά τους εργαστήρια έφερναν τα περισσότερα είδη τους από το εξωτερικό και έκαναν παραγγελίες σε διαφόρους τεχνίτες της χρυσοχοΐας της Σμύρνης να κάνουν γι αυτούς κοσμήματα

Ένας από αυτούς που δούλευε για τους χρυσοχόους του Φραγκομαχαλά και προπαντός για τη φίρμα των αδελφών Γεωργιάδη ήταν όπως έμαθα εκ των υστέρων ο πατέρας μου Επειδή ο πατέρας μου είχε έξι παιδιά και ο θείος μου παρ όλο που παντρεύτηκε δύο φορές δεν απέκτησε παιδιά ήταν υποχρεωμένος να δουλεύει και να αποδίδει περισσότερο εις τον συνεταιρισμό για να έχει και

Digitized by 10uk1s

περισσότερα τραβήγματα Γι αυτό πολλά κοσμήματα τα οποία έφερναν τη φίρμα Γεωργιάδη ήσαν κατασκευές του πατέρα μου ο οποίος εθεωρείτο από τους καλύτερους τεχνίτες της Σμύρνης Διότι και καλός τεχνίτης ήταν αλλά και εφευρετικός

Από την Ευρώπη εισήγαν πολλά έτοιμα κοσμήματα ματ Όπως είναι γνωστό στη Σμύρνη δεν υπήρχε ηλεκτρισμός και επομένως δεν υπήρχαν τα κατάλληλα μηχανήματα για να δημιουργήσουν το ματ που λέγαμε

Ο πατέρας μου σκέφτηκε και έκανε μία δική του εφεύρεση πρωτόγονη αλλά αποδοτική Σκέφτηκε ότι τα χτυπήματα σε μία λεία επιφάνεια κοσμήματος δημιουργούν αυτό το είδος του ματ Γι αυτό φρόντισε και πήρε σπασμένα τζάμια τα οποία άλεσε και τα έκανε ψιλά σαν αλεύρι και στο σπίτι επάνω το δικό μας έκανε μία εγκατάσταση Δηλαδή στην ταράτσα εφήρμοσε ένα είδος υδρορρόης που από πάνω είχε ένα χωνί έριχνε μέσα αυτά τα τρίμματα των τζαμιών και πέφτανε με ορμή κάτω εκεί που βρισκόταν το κόσμημα και χτυπώντας το πολύ εδημιουργείτο ματ Αυτό δεν το ήξεραν αυτοί και έτσι ο πατέρας μου είχε μία πρόσθετη αμοιβή Μία πρόσθετη ενίσχυση στα οικονομικά του

Στο μαγαζί μας της Σμύρνης θυμάμαι ότι υπήρχαν αυτά τα σύνεργα Δηλαδή ένα μεγάλο χωνί ένα είδος υδρορρόης και κάτω ένα μεγάλο δοχείο σαν βαρέλι το οποίο υποδέχετο τα τρίμματα Έπειτα τα ξανάβαζαν σε έναν κουβά τα ξανανέβαζε ο μεγάλος μου αδελφός στην ταράτσα και τα ξανάριχνε

Επίσης υπήρχαν εκεί πολλά καλούπια για να κάνουμε κοσμήματα διότι τα κοσμήματα στη Σμύρνη όπως είπα ήσαν τα περισσότερα χειροποίητα Δεν υπήρχαν χυτόπρεσες και τέτοια

Επίσης το λιώσιμο του χρυσού γινόταν σε καμίνια με κάρβουνα Υπήρχε φυσερό από πάνω υπήρχε και καμίνι και έβαζαν το χρυσό σε χωνάκια που τα λέγαμε ποτάδες Όταν ο θείος μου επρόκειτο να λιώσει χρυσό εμένα η δουλειά μου ήταν να δουλεύω το φυσερό αφού προηγουμένως ανέβαινα και άνοιγα το πίσω παράθυρο του εργαστηρίου Ο τοίχος του έβλεπε στον περίβολο της εκκλησίας των Καπουκίνων που ήταν ιδιοκτησία του μαγαζιού μας

Επίσης στη Σμύρνη φυσικά δεν υπήρχε ούτε ωράριο ούτε συνδικάτα εργατών Ένας καλός τεχνίτης ήταν πάντα περιζήτητος και έβρισκε δουλειά εύκολα ενώ έναν τεμπέλη ή άχρηστο το αφεντικό είχε όλο το ελεύθερο να τον απολύσει χωρίς να έχει συνέπειες

Στη Σμύρνη στην ωραία πόλη της χαράς και της εργασίας (διότι στη Σμύρνη για να είσαι φτωχός έπρεπε να είσαι τεμπέλης) υπήρχε δουλειά για όλους Δεν εδικαιολογείτο άνθρωπος φτωχός εκτός αν ήταν τεμπέλης

Όπως μου είπε η μητέρα μου επειδή οι περισσότερες δουλειές και τα περισσότερα δώρα γίνονταν το Δεκέμβρη και την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και όχι των Χριστουγέννων όπως τώρα που φραγκέψαμε ο πατέρας μου εγκαθίστατο και κοιμόταν και τη νύχτα μέσα στο μαγαζί δουλεύοντας είκοσι ώρες το εικοσιτετράωρο Έπαιρνε το στρώμα του και το πάπλωμά του και κοιμόταν σε έναν καναπέ του μαγαζιού Μόνο κάθε Σάββατο πήγαινε σπίτι για να πλυθεί να καθαριστεί να αλλάξει ρούχα και αυτό όπως προανέφερα διότι ήταν υποχρεωμένος να συνεισφέρει περισσότερα λόγω των περισσοτέρων εξόδων που είχε με τη μεγάλη του οικογένεια

Τα δύο τρία τελευταία χρόνια προ της Καταστροφής ήσαν πολύ στη μόδα στη Σμύρνη τα βραχιόλια Τα περίφημα σμυρναίικα βραχιόλια Οι σαλίγκαροι τα τσατιά κτλ Αυτά όλα γίνονταν από χρυσό 22 καρατίων Δηλαδή λιώνανε απευθείας ή αγγλικές λίρες ή τουρκικές λίρες ή εικοσόφραγκα και έτσι

Digitized by 10uk1s

εγίνοντο αυτά τα ωραία σμυρναίικα βραχιόλια Αυτή η μόδα ήταν και ένα είδος σωτηρίας για τη μετέπειτα προσφυγιά διότι όσοι πρόσφυγες κατόρθωσαν και γλίτωσαν και έφεραν τα χρυσά τους εδώ πουλώντας τα μπόρεσαν να δημιουργήσουν τον πρώτο πυρήνα της εγκαταστάσεώς τους Φυσικά η έλευση των προσφύγων βοήθησε πολύ και την οικονομία της Ελλάδας Η αλήθεια είναι ότι οι Ελλαδίτες τρόμαξαν όταν είδαν το κύμα των προσφύγων φοβούμενοι ότι αυτό θα φέρει ανεργία και μεγάλη φτώχεια Αλλά όπως είπα και εγώ σε μία εκπομπή της τηλεόρασης για τη μαύρη επέτειο της καταστροφής της Σμύρνης οι πρόσφυγες ακούμπησαν μεν εις τον κορμό της μητέρας πατρίδος αλλά δεν ακούμπησαν ως παράσιτα αλλά ως μπόλια και εμπόλιασαν τον κορμό της Ελλάδος και γι αυτό πήγε πολύ μπροστά η Ελλάς Απόδειξη είναι η Μακεδονία Δεν ξέρω αν το ξαναείπα αλλά όσες φορές και να το πει κανείς δεν αρκεί Η εγκατάσταση των προσφύγων και προπαντός των Ποντίων εδημιούργησε ένα ωραίο στρώμα Ελλήνων εις τη Μακεδονία Και όχι μόνο ανεπτύχθη οικονομικώς και βιομηχανικώς αλλά διορθώθηκε και εθνολογικώς

Διότι πριν από την έλευση των προσφύγων με τις προπαγάνδες και με τις διώξεις πολλοί παρ όλο που ήσαν Έλληνες εις το αίσθημα ήσαν σλαβόφωνοι πράγμα που ενίσχυε τότε την προπαγάνδα της Βουλγαρίας που επιζητούσε να μας φάει τη Θεσσαλονίκη

Όπως είπα η έλευση των προσφύγων οι οποίοι ήσαν γυμνοί και δεν είχαν ούτε ρούχα ούτε ένα κρεβάτι να κοιμηθούν εβοήθησε πολύ την εθνική οικονομία Ήρθαν τότε και πολλά δολλάρια προπαντός από τους Αμερικανούς οι οποίοι ήσαν οι μόνοι που πραγματικά εβοήθησαν στην εγκατάσταση των προσφύγων και πολλές βιοτεχνίες μικρές εδούλεψαν και εξελίχθηκαν σε βιομηχανίες Διότι ερχόμενοι οι πρόσφυγες ήσαν υποχρεωμένοι να αγοράσουν από παπούτσια κάλτσες έως κρεβάτια έως μαχαιροπίρουνα έως πιάτα και εν πάση περιπτώσει το νοικοκυριό Οι δικές μας οι γυναίκες ήσαν προκομμένες και καθαρές Τις είπαν παστρικές με διφορούμενη έννοια Εμείς θα πάρουμε την καλή έννοια Ήσαν πράγματι παστρικές και νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς όπου η ζωή ήταν πρωτόγονη όπου δεν υπήρχε αποχέτευση και τα βρωμόνερα κυκλοφορουσανε μέσα στους δρόμους δεν εξεδηλώθη ποτέ καμία επιδημία λόγω της καθαριότητας την οποία κρατούσαν οι γυναίκες οι δικές μας εις τα σπίτια τους

Η άλλη διφορούμενη έννοια του παστρικές ήταν καλοαντρούδες Τραβούσαν τους άντρες τους Ελλαδίτες και θύμωναν οι κοπέλες διότι έχαναν τις ευκαιρίες Οι γυναίκες οι δικές μας ήσαν καλές μαγείρισσες καλές νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς με τις πρωτόγονες εγκαταστάσεις όπου έμεναν ολόκληρες οικογένειες σε μία παράγκα η οποία είχε ένα υποτυπώδες παραθυράκι μόλις εξοικονομούσαν κανένα κομματάκι πανί έφτιαχναν μία κουρτινουλα και μόλις βρίσκανε κανένα κουτί από κονσέρβα και λίγο χώμα κατόρθωναν και φύτευαν πότε ένα βασιλικό και πότε ένα γεράνι

Και όταν γύριζε ο άντρας κουρασμένος από το μεροκάματο έβρισκε πάντοτε στο σπίτι έτοιμο να τον περιμένει κάτι καλομαγειρεμένο Φτωχό μεν αλλά περιποιημένο Η δύναμη και το κουράγιο που έδωσαν οι γυναίκες της προσφυγιάς στους άντρες πρόσφυγες είναι βεβαιωμένα Χάρη εις την περιποίηση χάρη εις το κουράγιο που έδιναν κατορθώσαμε να κρατηθούμε στα πόδια μας

Ως απόδειξη θα φέρω ένα μικρό παράδειγμα Αυτή την εποχή υπάρχει μια πολύ μεγάλη βιομηχανία μπισκότων και ζυμαρικών οι αδελφοί Παπαδόπουλοι Οι γονείς αυτών είχαν εγκατασταθεί σε μία παράγκα στη Θεσσαλονίκη Η μητέρα τής οικογένειας εζύμωνε και έψηνε όλη μέρα κουλουράκια τα οποία ο πατέρας Παπαδόπουλος τα έπαιρνε σε έναν ταβλά στο κεφάλι του και έβγαινε και τα πουλούσε στους δρόμους

Ε λοιπόν τα παιδιά αυτής της οικογένειας μεγαλώνοντας με το παράδειγμα της εργατικότητος

Digitized by 10uk1s

κατόρθωσαν σήμερα να συναγωνίζονται ευρωπαϊκά είδη σαν τα δικά τους

Και μια και μιλήσαμε για την κακία της εκφράσεως laquoοι παστρικέςraquo ας μιλήσουμε και για το ειρωνικό laquoτι είχαμε και τι χάσαμεraquo Μπορεί μερικές απλοϊκές γυναικούλες προσφυγίνες να το είπανε καμιά φορά Αλλά είναι βέβαιο ότι και είχαμε και χάσαμε Είχαμε το παν και χάσαμε το παν σε μια στιγμή Εδώ μια ζημιά που γίνεται σε οιοδήποτε σπιτικό δηλαδή το να σπάσει ένα πιάτο ένα ποτήρι μας δημιουργεί μια κάποια στεναχώρια Φανταστείτε το βιος γενεών ολόκληρων να το αφήνεις έρμαιο στις αρπαγές των Τούρκων Να κλειδώνεις την πόρτα σου και να πετάς το κλειδί γιατί ξέρεις ότι δεν θα ξαναμπείς στο σπιτικό σου

Και για μεν τα σπίτια και τα μαγαζιά μας που καήκανε κατά κάποιο τρόπο το παίρνεις απόφαση Αλλά σκεφτείτε να έχεις ένα σπίτι ή μία ανθούσα επιχείρηση να την αφήνεις στα χέρια άλλων και να φεύγεις ξυπόλυτος και γυμνός με ένα μπογαλάκι μόνο στο χέρι γιατί δεν είχες τη δυνατότητα να πάρεις κάτι περισσότερο μαζί σου

Φυσικά και το σπίτι που μας φιλοξένησε μετά τη φωτιά του κ Ανέστη ένα αρχοντικό με τρία δωμάτια υποδοχής χωριστά το λίβινγκ την αυλή όπως τη λέγανε στη Σμύρνη με έξι υπνοδωμάτια επάνω με μία επίπλωση θαύμα διότι ο άνθρωπος αυτός ήταν καπνέμπορος καπνοπαραγωγός μάλλον και σταφιδοπαραγωγός με τεράστια κτηματική περιουσία και είχε κατορθώσει να δημιουργήσει μια καλή κατάσταση mdash και να ξέρει ότι αφήνει αυτό το σπίτι όπως είναι και φεύγει για να μην το ξαναδεί ποτέ

Το ίδιο συνέβη και με τον θείο μου Το σπίτι του Τσιντσίνη του θείου μου όπως προείπα κάηκε αλλά το εργοστάσιό του ο αλευρόμυλος ο οποίος ήταν ο καλύτερος των Βαλκανίων διότι με την ελληνική κατοχή σιγουρεύτηκε πλέον και καταξοδεύτηκε και ανανέωσε το σύνολο των εργαλείων του (και μάλιστα είχε φέρει ειδικό τεχνίτη από την Ελβετία διότι τα μηχανήματα ήσαν ελβετικά Αυτές τις λεπτομέρειες τις ήξερα διότι στο εργοστάσιο ήταν διευθυντής ο δεύτερος αδελφός μου ο Νίκος Είχαν φέρει όπως είπα ειδικό τεχνοκράτη από την Ελβετία τον κ Σενώ τον οποίο βρήκαμε μετά την Καταστροφή εις τους μύλους του Αγίου Γεωργίου Αυτός διοργάνωσε τους μύλους του Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι και επειδή γνωριζόταν με τον αδελφό μου τον Νίκο κατά την κατοχή πήγαμε και μας έδωσε μια μεγάλη ποσότητα αλεύρι) αυτό λοιπόν το τεράστιο εργοστάσιο το οποίο επειδή ήταν κοντά στην παραλία της Σμύρνης είχε δική του προβλήτα όπου επλεύριζαν τα πλοία που έφερναν αγγλικό κάρβουνο διότι το εργοστάσιο εργαζόταν με δική του κίνηση και ξεφόρτωνε κάρβουνα και φόρτωνε άλευρα για να κάνει εξαγωγή mdash αυτή την τεράστια περιουσία ο θείος μου την εγκατέλειψε και ήρθε εδώ αφού είχε χάσει και τον μοναχογιό του μαζί με τη θεία μου και αν δεν ήμαστε εμείς δεν θα είχε ούτε να κοιμηθεί πουθενά ούτε να φάει πουθενά

Σημειώστε ότι το 1948 που είχα πάει στη Σμύρνη πήγα και βρήκα το εργοστάσιο και ακόμα το 48 δηλαδή είκοσι έξι χρόνια αργότερα υπήρχε η επιγραφή laquoΙωάννης Ν Τσιντσίνηςraquo διότι το κτίριο ήταν τετραώροφο με τα γραφεία και οι Τούρκοι δεν είχαν την ευχέρεια να σβήσουν την επιγραφή

Το laquoτι είχαμε και το τι χάσαμεraquo είναι βέβαιο Διότι όπως είπα είχαμε το βιος μας είχαμε το σπιτικό μας είχαμε τη δουλειά μας είχαμε την προκοπή μας και όλα αυτά χαθήκανε σε μία ώρα μέσα σε μία κακιά στιγμή

Αυτά τα λίγα είχα να πω χωρίς να έχω ούτε τη μόρφωση ούτε την προπαρασκευή για να μάθουν τα παιδιά μου και τα εγγόνια μου λίγα πράγματα από την καημένη μας πατρίδα από τις ρίζες μας

Digitized by 10uk1s

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΜΟΥ ΜΟΥ ΖΗΤΑΝΕ ΠΡΙΝ ΦΥΓΩ φυσικά από αυτό τον κόσμο να τους δώσω μερικές πληροφορίες τόσο για τη ζωή μου όσο και για την περίοδο που έζησα εγώ μαζί με την υπόλοιπη οικογένειά μας τις ημέρες που μπήκαν οι Τούρκοι στη Σμύρνη για τη φωτιά της Σμύρνης και για τον τρόπο που μπορέσαμε και γλιτώσαμε από την αιχμαλωσία στους Τούρκους

Με προτρέπουν οι δικοί μου και προπαντός ο πρώτος εγγονός μου ο Αλέξης να περιγράψω ότι θυμάμαι από την αξέχαστη πατρίδα μου τη Σμύρνη Γι αυτό το λόγο αν αυτά που θ ακούσετε σας αρέσουν να ξέρετε ότι τα αφιερώνω σ αυτόν

Ότι θυμάμαι θα τα πω Χωρίς χρονολογική όμως σειρά Μπορεί να πετιέμαι από το 1922 στο 1913 Τη χρονιά που χάσαμε τον πατέρα μου Έναν πολύ καλό οικογενειάρχη ο οποίος με τα νύχια του κατόρθωσε να μεγαλώσει να σπουδάσει mdashφυσικά εμένα δεν με πρόλαβε γιατί όταν πέθανε ήμουν μικρός πολύmdash τα παιδιά του

Οι γονείς μου είχαν αποκτήσει έξι παιδιά Πέντε αγόρια και ένα κορίτσι Πρώτος ο Χρήστος δεύτερος ο Νίκος τρίτος ο Δημήτρης ο και ήρωας της οικογένειάς μας μετά η Σοφία ο Αντώνης και τελευταίος εγώ

Λέω για τον τρίτο τον Δημήτρη ότι ήταν ο ήρωας της οικογένειάς μας διότι ήταν πατριώτης Στους πρώτους Βαλκανικούς πολέμους το 1912 μόλις τότε δεκαοκτώ χρονών έφυγε κρυφά από τη Σμύρνη για να έρθει στην Ελλάδα να πολεμήσει μαζί με τους άλλους Έλληνες

Φυσικά αν τον έπιαναν οι Τούρκοι στην απόπειρά του να φύγει η εκτέλεσή του θα ήταν άμεση Εν πάση περιπτώσει πολέμησε το 12 το 13 και μόλις τελείωσαν ot Βαλκανικοί πόλεμοι ήρθε στη Σμύρνη και τον χαρήκαμε και εμείς όσο θυμάμαι και προπαντός η μάνα μου διότι εν τω μεταξύ όπως σας είπα το 1913 είχε πεθάνει ο πατέρας μου∙ εγώ ήμουνα τότε οκτώ χρονών

Μόλις κηρύχθηκε όμως ο Πρώτος Παγκόσμιος πόλεμος το 1914 και οι Τούρκοι συμμαχήσανε με τους Γερμανούς πάλι χωρίς να ειδοποιήσει κανέναν από το σπίτι διέφυγε κρυφά από τα Βουρλά στον Τσεσμέ πέρασε απέναντι στη Χίο και πήγε ξανά να πολεμήσει

Δυστυχώς δεν τον ξαναείδαμε διότι πήρε μέρος στην Άμυνα του Βενιζέλου πολέμησε σε όλη τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου και όπως μάθαμε εκ των υστέρων είχε τραυματιστεί σε κάποια μάχη μετεφέρθη εδώ στην Αθήνα τότε ήταν η επιδημία του εξανθηματικού τύφου ένα είδος δάγκειου και κάτι χειρότερο και πέθανε στο Χατζηκυριάκειο του Πειραιά το οποίο από ορφανοτροφείο είχε μετατραπεί τότε σε στρατιωτικό νοσοκομείο

Αυτό ήταν και το τέλος του τρίτου μου αδελφού

Ο πατέρας του πατέρα μου δηλαδή ο παππούς μου ο Χρήστος Κατραμόπουλος είχε γεννηθεί στη Βέροια της Μακεδονίας και νέος είχε καταφύγει στη Σμύρνη διότι εκινδύνευε να τον σκοτώσουν οι κομιτατζήδες οι Βούλγαροι οι οποίοι προσπαθούσαν τότε να εκσλαβίσουν τη Μακεδονία

Εγκατεστάθη όπως είπα στη Σμύρνη παντρεύτηκε τη γιαγιά Σοφία τη νενέ Σοφί όπως τη λέγαμε και απέκτησε και αυτός τρία παιδιά τον Παναγιώτη τον Θεοφάνη τον πατέρα μου και την Αναστασία τη θεία μου σύζυγο κατόπιν του μεγαλοβιομήχανου της Σμύρνης Γιαννακού Γιάννη δηλαδή Τσιντσίνη ο οποίος είχε αποκτήσει τεράστια περιουσία ξεκινώντας τη ζωή του από ξυπόλυτος και έφτασε να είναι

Digitized by 10uk1s

ένας από τους μεγαλύτερους αλευροβιομήχανους της Μικράς Ασίας

Ο πατέρας μου από ότι θυμάμαι ως παιδί και από ότι άκουσα το 1912 μόλις ελευθερώθηκε η Βέροια μάζευε πληροφορίες για να βρει συγγενείς μέσω απογόνων της Σμύρνης και να πάει να προσκυνήσει στην ιδιαιτέρα του πατρίδα τη Βέροια όπως είπαμε

Δυστυχώς τον πρόλαβε η αρρώστια Έπαθε τυφοειδή πυρετό Δεν υπήρχαν τότε ούτε πενικιλίνες ούτε αντιβιοτικά μολύνθηκε και όπως είπαμε πριν το 1913 πέθανε και δεν πρόλαβε να πραγματοποιήσει το όνειρό του αυτό

Τις αναμνήσεις μου θα τις λέω όπως μου έρχονται και χωρίς καμιά χρονολογική σειρά Και μια που μίλησα για τον θείο μου τον Τσιντσίνη τον άντρα της θείας μου δηλαδή θα πω κάτι χαρακτηριστικό που μου διηγείτο πώς ξεκίνησε τη ζωή του

Όταν μικρό παιδί έπιασε δουλειά κοντά σ έναν Τούρκο ο οποίος πουλούσε σανά και τροφές για τα ζώα και τις καμήλες που περνούσαν από τον κεντρικό δρόμο τον εμπορικό δρόμο της Σμύρνης του είχε πει ο αφεντικός του να κλέβει στο ζύγι τους καμηλιέρηδες Και σε κάθε γρόσι που θα έκλεβε θα του έδινε έναν παρά Δηλαδή σε κάθε δραχμή περίπου που θα έκλεβε θα του έδινε μία δεκάρα Με τον ρητό όμως όρο ότι αν ο καμηλιέρης ή αυτός που είχε τα ζώα τον έπιανε να κλέβει δεν θα ομολογούσε ότι το έκανε εν γνώσει του αφεντικού του αλλά θα έλεγε ότι ήταν δική του δουλειά και το ξύλο θα το έτρωγε αυτός

Έτσι κατόρθωσε να δημιουργήσει το πρώτο του κομπόδεμα Για να μην κάνει δε έξοδα τη νύχτα πήγαινε και ζύμωνε σε ένα φούρνο με αντάλλαγμα να του επιτρέπουν να κοιμάται μέσα∙ του έδιναν και ένα καρβέλι ψωμί με το οποίο φρόντιζε να ζει για να εξοικονομεί τα έξοδά του

Αυτός ο θείος μου και η θεία μου φυσικά απέκτησαν μόνο ένα παιδί τον Νίκο για τον οποίο θα μιλήσουμε εκτενέστερα αργότερα όταν φτάσουμε στις φρικτές ημέρες της καταστροφής της Σμύρνης

Ο πιο μεγάλος μου αδελφός ο Χρήστος ο οποίος τελείωσε την Ευαγγελική Σχολή και το Αμερικάνικο Κολέγιο του Μακλάχλα παντρεύτηκε το 1917 την Αδαμαντία Μιχαηλίδου Από αυτήν απέκτησε δύο παιδιά τη Φανή η οποία ονομάστηκε Φανή εξαιτίας του πατέρα μας του Θεοφάνη και η οποία μέχρι τώρα χαίρει άκρας υγείας και έχει αποκτήσει και αυτή ένα γιο και τον Πάνο Ο γιος της Φανής έχει και αυτός μία κόρη στην οποία έδωσε το όνομα της γιαγιάς Φανή και η εγγονή

Ο άλλος ο αδελφός μου ο Νίκος δεν παντρεύτηκε ποτέ του Είχε διάφορες δοσοληψίες με γυναικοδουλειές και πέθανε άγαμος

Η αδελφή μου η Σοφία σε μεγάλη κάπως ηλικία παντρεύτηκε εδώ τον Θωμά Κωνσταντινίδη ο οποίος ήταν αξιωματικός της αεροπορίας mdash εδάφους όχι ιπτάμενος Με αυτόν απέκτησε ένα κορίτσι την Ντόρα Θεοδώρα η οποία παντρεύτηκε τον Νίκο Μαλαγαρδή και απέκτησε δυο παιδιά Τον Αντώνη Μαλαγαρδή και τη Σοφιάννα

Ο Αντώνης Μαλαγαρδής στα ίχνη του παππού του ο οποίος ήταν πολύ δυνατός νομικός έκανε πολύ καλές σπουδές και τώρα εργάζεται στον ΟΗΕ

Ο άλλος μου αδελφός ο Αντώνης ο οποίος έγινε χρυσοχόος και θα πω με ποιες συνθήκες ξεκίνησε το

Digitized by 10uk1s

επάγγελμα παντρεύτηκε λίγο μεγάλος και αυτός

Πάντως εγώ παρ όλο που ήμουν ο μικρότερος παντρεύτηκα πριν από την αδελφή μου και πριν από τον αδελφό μου τον Αντώνη και αυτό λιγάκι κακοφάνηκε στην οικογένεια Τέλος πάντων αυτό είναι άλλη υπόθεση και θα τα πούμε αργότερα

Από το γάμο του ο αδελφός μου ο Αντώνης απέκτησε ένα γιο τον Φάνη ο οποίος πήρε επίσης το όνομα του παππού και ένα κορίτσι τη Μαριάννα η οποία είχε μεσογειακή αναιμία και πέθανε σε μικρή ηλικία

Εγώ σε ηλικία είκοσι τριών ετών περίπου παντρεύτηκα από έρωτα την Ελισάβετ mdash τη Βέτα Σπανούδη με την οποία ζήσαμε μαζί εξήντα χρόνια δημιουργώντας ένα περίπου ρεκόρ μακροχρόνιου γάμου Δυστυχώς την έχασα τον Μάιο του 1988 Με αυτήν έκανα τα δυο μου παιδιά που θ ακούσουν αυτά που λέω τον Φάνη και τη Λίτσα‐Ελένη Και αυτά θα τα πούμε κάπως αργότερα με πιο πολλή ησυχία και με πιο πολλές μάλλον λεπτομέρειες

Το ζητούμενο όμως είναι προπαντός από μέρους της κόρης μου να περιγράψω πιο λεπτομερώς τις μέρες που έζησα στη Σμύρνη από τη στιγμή που μπήκαν οι Τούρκοι ως τη στιγμή που την εγκατέλειψα μετά τη φωτιά

Στις 28 Αυγούστου με την παλιά ημερομηνία αν δεν κάνω λάθος βρισκόμουνα με μία φωτογραφική μηχανή στη σκάλα του σιδηροδρόμου της Πούντας και έπαιρνα φωτογραφίες με θλιμμένη καρδιά βλέποντας τους ρακένδυτους και σε κακή κατάσταση Έλληνες στρατιώτες που είχαν πετάξει τα όπλα και όλο τον οπλισμό τους να προσπαθούν με κάθε τρόπο να μπουν στα πλοία για να φύγουν από τη Μικρά Ασία

Ξαφνικά σε μια στιγμή ακούσαμε φωνές απελπισίας να λένε laquoΈρχονται οι Τούρκοι Έρχονται οι Τσέτεςraquo Και πράγματι σε λίγο πέρασε από μπροστά μας ένα οικτρό στη θέα απόσπασμα από Τούρκους καβαλάρηδες Ήτανε πάνω σε άλογα χωρίς σέλες με ένα σακί κρατώντας αντί χαλινάρια σχοινί για τα άλογά τους και κράδαιναν τα σπαθιά Αυτή ήταν η πρώτη ομάδα Τούρκων που μπήκαν στη Σμύρνη Ήρχοντο από τη διεύθυνση του Χαλκά Μπουρνάλ Από μέσα από την Ανατολή Φυσικά διαλυθήκαμε όλοι όσοι ήμασταν εκεί και οι στρατιώτες τρομοκρατήθηκαν και πέφτανε μέσα στα πλοία για να μπορέσουν να φύγουν να γλιτώσουν την αιχμαλωσία Έτρεξα εγώ στο σπίτι μου από τα στενά για να πω στη μάνα μου ότι έληξε η ευτυχία μας και από τη στιγμή εκείνη ήμαστε σκλάβοι των Τούρκων

Φυσικά μαζευτήκαμε όλοι στο σπίτι μας μείναμε κλεισμένοι την πρώτη μέρα και την επομένη Την τρίτη μέρα ο τότε διοικητής ο Νουρεντίν ο Τούρκος έβγαλε μία ανακοίνωση η οποία μας ξεγέλασε Έλεγε ότι laquoθα επικρατήσει απόλυτη ησυχία μπορείτε ν ανοίξετε τα μαγαζιά σας και να μη φοβάστε τίποταraquo Λίγο αναθάρρησε ο κόσμος αλλά παρ όλα αυτά κανείς δεν τόλμησε να πάει ν ανοίξει το μαγαζί του Μόνο ο Νίκος ο αδελφός μου ο οποίος ήταν ελεύθερος και μέναμε μαζί στο σπίτι δηλαδή ο Νίκος ο Αντώνης η Σοφία εγώ και η μητέρα μου βγήκε έξω για να βρει τίποτα τρόφιμα να φάμε

Σε καμιά δυο ώρες ήρθε με ένα αμάξι φορτωμένο mdashήταν να γελάςmdash με χαλιά τα οποία είχαν αρπάξει οι Τούρκοι φαίνεται από καμιά αποθήκη και τα αγόρασε φτηνά

Στις 31 Αυγούστου το πρωί είδαμε από το βάθος της Σμύρνης να βγαίνει καπνός Στην αρχή δεν βάλαμε κακιά υποψία Νομίζαμε ότι ήταν καμιά τοπική πυρκαγιά Αλλά όσο περνούσε η ώρα και δυνάμωνε ο καπνός αρχίσαμε να φοβόμαστε και βγήκε μία διάδοση ότι οι Τούρκοι καίνε την Αρμένικη

Digitized by 10uk1s

συνοικία

Δεν πέρασε από το μυαλό κανενός από εμάς ότι αυτό ήταν και η τελική καταστροφή της ωραίας μας Σμύρνης Ότι οι Τούρκοι είχαν σκοπό να κάψουν ολόκληρη τη Σμύρνη

Το σπίτι το δικό μας από το πίσω μέρος συγκοινωνούσε με το σπίτι του θείου μου του Τσιντσίνη Εκεί μαζευτήκαμε όλη η οικογένεια και ανεβαίναμε στην ταράτσα κατά καιρούς να δούμε που βρίσκεται η φωτιά Τη βλέπαμε μακριά και δεν ανησυχούσαμε Εκεί που κουβεντιάζαμε ύστερα από καμιά δυο ώρες ακούμε χτύπους δυνατούς στην εξώπορτα του σπιτιού του Τσιντσίνη και μια φωνή να λέει laquoΦύγετε γρήγορα θα καείτε ζωντανοίraquo Ανοίξαμε την πόρτα και στο βάθος της οδού Τράσων είδαμε Τούρκους να πετάνε κάτι τενεκέδες με στουπιά αναμμένα και να καίνε τα σπίτια

Φυσικά τα παρατήσαμε όλα λυτά και δεμένα και τρέξαμε να φύγουμε και τραβήξαμε προς την Ιταλική συνοικία Εκεί έμενε ένας φίλος μας ο κ Ανέστης και καταφύγαμε στο πεζοδρόμιο Το σπίτι του ήταν κλειστό Σε λίγο ήρθε και εκείνος άνοιξε και μπήκαμε μέσα Στο απέναντι πεζοδρόμιο στην εσοχή της εισόδου ενός σπιτιού η νύφη μου η Αδαμαντία γέννησε το δεύτερο παιδί της Στο πρώτο είχε πάρει όλα τα μέτρα που χρειάζονταν για να μη μολυνθεί και το δεύτερο παιδί το γέννησε μέσα στο δρόμο και δεν βρίσκανε ούτε λίγο νερό να την πλύνουν

Στο σημείο αυτό πρέπει να κάνω μια διόρθωση Οι Τούρκοι δεν μπήκαν στις 28 Αυγούστου παλιά ημερομηνία στη Σμύρνη αλλά το Σάββατο στις 27 Αυγούστου

Όπως είπα η Αδαμαντία γέννησε στο πεζοδρόμιο διότι νωρίτερα από εμάς ο Χρήστος ο άντρας της εκείνη και το μωρό της είχαν καταφύγει απέναντι από το σπίτι του κ Ανέστη όπου ήταν ένα άλλο φιλικό του σπίτι του κ Βαλταζάνου

Εμείς δεν είχαμε από την αρχή λόγω του συνωστισμού επαφή με τον Χρήστο και αργότερα μάθαμε αυτά που διηγούμαι για τη γέννα της νύφης μου

Λοιπόν είπαμε 27 Αυγούστου μπήκαν οι Τούρκοι ημέρα Σάββατο 28 Κυριακή 29 Δευτέρα 30 Τρίτη 31 Αυγούστου παλιά ημερομηνία προς την 1η Σεπτεμβρίου ήταν που άρχισε η φωτιά το πρωί και το βράδυ όπως είπα ξεκινήσαμε εγκαταλείποντας τα πάντα για να σωθούμε

Όταν τραβήξαμε για το σπίτι του κ Ανέστη η μητέρα μου έκανε και μαύρο χιούμορ Στη Σμύρνη συνηθίζανε όσοι ήσαν ενοικιασταί να αλλάζουν σπίτι την 1η Σεπτεμβρίου Στο δρόμο λοιπόν η μητέρα μου μας είπε laquoΕ 1η Σεπτεμβρίου είναι θα αλλάξουμε σπίτιraquo

Εν πάση περιπτώσει ξημέρωσε η 1η Σεπτεμβρίου και όλοι μαζί οι συγγενείς και ο Χρήστος με το μωρό τραβήξαμε προς το εργοστάσιο του Τσιντσίνη Προηγουμένως το βράδυ της 31ης Αυγούστου προς την 1η Σεπτεμβρίου έφυγα εγώ από το σπίτι του κ Ανέστη και προχώρησα προς την παραλία της Σμύρνης διότι ήξερα ότι ο θείος μου ο Παναγιώτης με τη γυναίκα του mdashο θείος Παναγιώτης ήταν αδελφός του πατέρα μουmdash θα κατέφευγαν σε ένα φιλικό τους σπίτι Άγγλου υπηκόου Ήξερα που ήταν αυτό το σπίτι πήγα να τους βρω αλλά ο Εγγλέζος ήταν φευγάτος και το σπίτι κλειδωμένο Βρήκα όμως τον θείο μου με τη γυναίκα του τη θεία Μαρί να κάθονται στα κατώφλια Με είδαν με πολλή χαρά και ευχαρίστηση διότι ήσαν αποκομμένοι τους πήρα και εκείνους μαζί και κατευθυνθήκαμε προς το σπίτι του κ Ανέστη

Όπως είπα πριν μόλις ξημέρωσε η 1η Σεπτεμβρίου ξεκινήσαμε όλοι οι συγγενείς μαζί και τραβήξαμε

Digitized by 10uk1s

προς το Νταραγάτσι mdashτο Νταραγάτσι ήταν η βιομηχανική ζώνη της Σμύρνηςmdash για να καταφύγουμε στο εργοστάσιο του Τσιντσίνη

Βαδίζαμε μέσα σ ένα συφερτό σπρώχνοντας και σπρωχνόμενοι διότι όλοι οι κάτοικοι της Σμύρνης φοβούμενοι την επέκταση της φωτιάς είχαν τραβήξει προς τα εκεί που ήσαν μέρη ανοιχτά και μπορούσαν να γλιτώσουν Στο δρόμο εκεί που πήγαινε ο θείος μου ο Παναγιώτης κρατώντας κάποιο μπόγο γυάλισε η βέρα του σε έναν Τουρκαλά και τον διέταξε να τη βγάλει απειλώντας ότι θα του κόψει το δάχτυλο Έτσι πάει και η βέρα του θείου μου

Φτάσαμε στο εργοστάσιο το οποίο ήταν γεμάτο κόσμο Χωρίς υπερβολή θα ήσαν πλέον από 3000 άνθρωποι Βολευτήκαμε στα γραφεία του εργοστασίου είδαμε και πολλούς γνωστούς εκεί και κάπως ξεκουραστήκαμε

Το σούρουπο ο Χρήστος ο αδελφός μου έρχεται μέσα και λέει laquoΒλέπω απέξω να περιφέρονται μερικοί Τούρκοι μπασιμπουζούκηδες (όπως λέγαμε τους άτακτους) και φοβούμαι άμα πέσει η νύχτα μήπως έχουμε τίποτα παρατράγουδα Γι αυτό προτείνω να φύγουμε από εδώ και να προχωρήσουμε προς τα εμπρός (προς το Χαλκά Μπουρνάλ όπως έλεγαν αυτό το εξοχικό κέντρο τουρκιστί) Εκεί υπάρχει μια μεγάλη έκταση (ήταν ο κήπος του εργοστασίου της μπύρας) και να μείνουμε εκείraquo

Όλοι επείσθησαν και εδέχθησαν τη σκέψη του αυτή εκτός από τον θείο μου τον Τσιντσίνη ο οποίος είπε laquoΈχω μία περουσία που πάλεψα όλη μου τη ζωή να την αποκτήσω δεν την εγκαταλείπωraquo Προσπαθήσαμε να τον πείσουμε δεν το εδέχετο Φυσικά έμεινε κοντά του και η θεία μου η γυναίκα του και ο γιος του ο Νίκος

Όταν φτάσαμε εκεί ο Χρήστος ο οποίος ήταν πάντοτε πολύ προβλεπτικός μας είπε laquoΣπρώξτε και προσπαθήστε να εγκατασταθούμε όλοι οι συγγενείς στο κέντρο αυτής της συγκεντρώσεως διότι όσοι θα είναι προς τα έξω θα κινδυνεύουν από αρπαγές ακόμα και από σφαγήraquo Πράγματι σπρώχνοντας και σπρωχνόμενοι εμείναμε στο κέντρο

Σε λίγο χάσαμε τον Χρήστο∙ επανήλθε αργότερα κουβαλώντας ένα σακί γαλέτες που είχε βρει κάπου και αγόρασε Ήταν από τις γαλέτες που χρησιμοποιούσαν τότε οι ναυτικοί αντί ψωμιού όπου δεν είχαν ψυγεία στα πλοία Με αυτές τις γαλέτες φάγαμε

Όταν ξημέρωσε μάθαμε ότι η φωτιά είχε περιοριστεί και αποφασίσαμε να επιστρέψουμε στο εργοστάσιο να μείνουμε εκεί και να σκεφτούμε για τα περαιτέρω

Όταν φτάσαμε στο εργοστάσιο μάθαμε με πολύ μεγάλη φυσικά στεναχώρια ότι μετά μισή ώρα που φύγαμε από εκεί όπως είχε προβλέψει ο Χρήστος ο αδελφός μου είχαν μπει μέσα άτακτοι μαζί με Τούρκους στρατιώτες και μαζέψανε όλους τους αρσενικούς από δεκαεπτά ως ογδόντα και ενενήντα ετών Φυσικά μαζί με αυτούς πήραν και τον θείο μου τον Γιαννακό Τσιντσίνη τον γιο του τον Νίκο και όλους τους αρσενικούς που ήσαν εκεί

Από αυτό καταλάβαμε ότι τα πράγματα δυσκολέψανε Σε λίγη ώρα πάλι ο κ Ανέστης mdashαυτός που είπαμε ότι το σπίτι του ήταν στην Ιταλική συνοικία και δεν κάηκεmdash μας είπε laquoΜια που σταμάτησε η φωτιά ελάτε να μείνουμε στο σπίτι μου διότι εδώ στο εργοστάσιο αν μείνουμε θα πεθάνουμε από τις κακουχίες Πάμε κάτω στο σπίτι μου και ο Θεός βοηθόςraquo

Digitized by 10uk1s

Πράγματι γυρίσαμε πίσω άνοιξε το σπίτι του και εγκατασταθήκαμε εκεί Φυσικά ήρθαν και άλλοι συγγενείς και ο κ Ανέστης μας παραχώρησε δυο δωμάτια από το επάνω πάτωμα όπου ήσαν τα υπνοδωμάτια διότι το σπίτι ήταν πολύ ευρύχωρο και μείναμε εκεί μετρήστε ο θείος μου Παναγιώτης η γυναίκα του η μητέρα μου ο Νίκος ο αδελφός μου η Σοφία ο Αντώνης και εγώ επτά Ο άλλος μου αδελφός ο Χρήστος με τη γυναίκα του το κοριτσάκι του και το νεογέννητο έμεναν στο απέναντι σπίτι που ήταν επίσης φιλικό στου κ Βαλταζάνου

Όπως είπαμε λοιπόν η φωτιά ήταν στις 31 Αυγούστου με 1η Σεπτεμβρίου Τη νύχτα της 1ης Σεπτεμβρίου μείναμε στου κ Ανέστη Τη νύχτα της 2ας Σεπτεμβρίου διανυκτερεύσαμε στον κήπο του εργοστασίου της μπύρας Αϊντίν Φυσικά όπως προείπα εμείς μείναμε στο κέντρο και εξασφαλιστήκαμε και όλη νύχτα ακούγαμε στριγγλιές και φωνές από τις διαρπαγές που έκαναν οι Τούρκοι τόσο ανθρώπων όσο και ειδών

Το πρωί της 3ης Σεπτεμβρίου που επιστρέψαμε στο εργοστάσιο και μάθαμε το κακό που έγινε την προηγούμενη νύχτα συμφωνήσαμε όλοι μαζί πήραμε και τη θεία μου την Τσιντσίναινα η οποία είχε μείνει μόνη κατευθυνθήκαμε στο σπίτι του κ Ανέστη και εγκαταστάθημεν όπως σας είπα Ήμαστε λοιπόν 3 του Σεπτέμβρη εκεί και μέναμε στου κ Ανέστη Στις 5 Σεπτεμβρίου τυχαίως ο αδελφός μου ο Νίκος βλέποντας από το μπαλκόνι είδε να περνάει από το δρόμο τη θεία μου την Άννα αδελφή της μητέρας μου έξαλλη γιατί είχε χάσει τον άντρα της και δεν ήξερε πού να καταφύγει Τη φωνάξαμε και με πολύ μεγάλη ευχαρίστηση ήρθε και εκείνη και εγκαταστάθηκε στου κ Ανέστη Άξια γυναίκα Έξυπνη Διαολεμένος άνθρωπος βγήκε έξω έκανε μια βόλτα και σε λίγο επέστρεψε συνοδευομένη από έναν καθολικό παπά τον Σκαλιαρίνι Πρότεινε στον κ Ανέστη να εγκατασταθεί και ο παπάς στο σπίτι του πράγμα που δέχτηκε ευχαρίστως ο κ Ανέστης Του παρεχώρησε τη σάλα το καλύτερο δωμάτιο του σπιτιού για να μένει μόνος του και αφού ήταν Ιταλός υπήκοος βάλαμε στο μπαλκόνι μια ιταλική σημαία πράγμα που μας προφύλαξε από περαιτέρω ενοχλήσεις από τους Τούρκους που θα ήταν κίνδυνος για τη ζωή μας Επειδή όπως είπα η συνοικία ήταν ιταλική δικαιολογείτο και να υπάρχει στο μπαλκόνι ιταλική σημαία

Ο Σκαλιαρίνι ήταν θείο δώρο που μας έκανε η θεία μου η Άννα διότι ο παπάς αυτός είχε μία άδεια από τον Νουρεντίν τον διοικητή της Σμύρνης και έπρεπε να τον διευκολύνουν οι τουρκικές αρχές για να μεταφέρει τους ξένους υπηκόους από εκεί που είχαν καταφύγει στα πλοία ή στα προξενεία τους Αυτό ήταν και η σωτηρία όλων μας όπως θα δείτε εν συνεχεία

Ο αδελφός μου ο Χρήστος είχε βρει κάποιον ο οποίος του υπεσχέθη ότι θα του έφερνε ένα χαρτί ότι είναι ξένος υπήκοος για να του επιτρέψουν οι Τούρκοι να φύγει Του έδωσε 25 χρυσές λίρες εκείνος πήρε τις λίρες και χάθηκε

Όπως είπα μέσα στο σπίτι ήταν ο Νίκος ο Αντώνης και εγώ Με την ιδέα ότι ο Χρήστος είχε εξασφαλίσει την αναχώρησή του συμφώνησε ο θείος μου ο Παναγιώτης με τον Αντώνη και με τον Νίκο να βγάλει τρεις άδειες για να φύγουμε εμείς οι υπόλοιποι τρεις αρσενικοί Για να δώσει αυτές τις άδειες ο παπάς ο Σκαλιαρίνι εζήτησε από 1000 τούρκικες λίρες Επειδή δεν είχαμε όλα τα χρήματα μετρητά του είπαμε να του δώσουμε μέρος από τα κοσμήματα τα οποία είχε κατορθώσει ο θείος μου ο Παναγιώτης να πάρει από το μαγαζί μας Τώρα σ αυτό θα κάνω μία παρένθεση

Τη μέρα που άρχισε η φωτιά δηλαδή στις 31 Αυγούστου ο θείος μου ο Παναγιώτης του οποίου η κατοικία ήταν πολύ κοντά στο μαγαζί μας ετόλμησε και πήγε στο χρυσοχοείο άνοιξε μία από τις κάσες mdashείχαμε δύο κάσεςmdash πήρε ότι βαριά κοσμήματα είχαμε μέσα και τα έβαλε σε ένα καλαθάκι το οποίο συμπλήρωσε με κάρβουνα Βγαίνοντας έξω συνάντησε Τούρκους Ο θείος μου ήξερε τούρκικα Ήταν

Digitized by 10uk1s

από τους λίγους Έλληνες της Σμύρνης που ήξεραν τούρκικα διότι στη Σμύρνη για να ζήσει κανείς έπρεπε να ξέρει ελληνικά Αυτή ήταν η επίσημη γλώσσα Απόδειξη ότι και όλες οι επιγραφές των καταστημάτων ήταν ελληνικά γραμμένες

laquoΤι έχεις μέσαraquo τον ρώτησαν οι Τούρκοι

Τους απάντησε τούρκικα ότι είχε κάρβουνα και τον αφήσαν να περάσει Έτσι κατόρθωσε να γλιτώσει όλα τα κοσμήματα

Όταν λοιπόν το βράδυ της 31ης όπως είπα τον βρήκα και τον έφερα μαζί με όλη την οικογένεια αυτά τα κοσμήματα τα μοίρασαν στα τρία η γυναίκα του η μητέρα μου και η αδελφή μου και τα πέρασαν σαν ζωνάρια στη μέση τους

Έτσι στον παπά συμπληρώσαμε mdashο Αντώνης γιατί εκείνος ήταν που ανακατευότανmdash με κοσμήματα τις τρεις χιλιάδες λίρες που ζήταγε Μας έφερε πράγματι άδεια για να φύγουμε εμείς οι τρεις ως protegs Franais (προστατευόμενοι Γάλλοι) αλλά επειδή ο Χρήστος είχε μείνει αφού τον ξεγέλασε εκείνος που του είχε υποσχεθεί να του φέρει το χαρτί παρεχώρησα εγώ τη θέση μου στον αδελφό μου και έτσι έφυγαν οι τρεις Ήρθε ένα αμάξι τους έβαλε μέσα ο παπάς τους πήγε απέναντι στο Γαλλικό Προξενείο επιβιβάστηκαν σε ατμάκατο και μπήκαν σε ένα επίτακτο γαλλικό πλοίο το laquoΤρουβίλraquo το οποίο τους πήγε στην Αφρική στην Τύνιδα Έτσι γλίτωσαν οι τρεις Φυσικά έμεινε η νύφη μου η Αδαμαντία με τα δυο παιδιά και εγώ

Το σπίτι του κ Ανέστη όπου μέναμε έβλεπε από το πίσω μέρος σε ένα τουρκικό στρατώνα ο οποίος είχε ένα μεγάλο περίβολο μία πλατεία όπου έκαναν γυμνάσια οι Τούρκοι Η πλατεία αυτή ήταν γεμάτη από ανθρώπους που είχαν καταφύγει εκεί

Κάθε νύχτα ακούγαμε τις στριγγλιές των κοριτσιών που άρπαζαν και εβίαζαν οι Τούρκοι από τις σφαγές που έκαναν τις κλεψιές Καταλαβαίνετε ότι ήταν πραγματική κόλαση η ζωή μας

Και μια που μιλάμε για καταστροφές θα θυμηθώ κι ένα ελαφρώς κωμικοτραγικό γεγονός που συνέβη σε μένα Όταν τέλη Αυγούστου με 1η Σεπτεμβρίου άρχισε να καίγεται η Σμύρνη όπως είπα πριν είχαμε ετοιμάσει μερικές ημέρες προηγουμένως τα μπαγκάζια μας και είχαμε βγάλει και εισιτήρια για να καταφύγουμε στη Μητέρα Ελλάδα αλλά δεν μας επέτρεψε ο Στεργιάδης και η υπ αυτόν διοίκηση να ταξιδέψουμε

Όταν είδαμε λοιπόν τη φωτιά να πλησιάζει προς τα σπίτια μας εγώ καθ υπόδειξη της μητέρας μου άνοιξα κάποια από τις βαλίτσες και γέμισα με ρούχα έναν μπόγο μαλακό διότι η ηλικία μου δεν επέτρεπε να σηκώνω βαλίτσες Αυτό τον μπόγο τον κουβάλησα σε όλη τη διάρκεια των τριών ημερών ώσπου να εγκατασταθούμε τελικώς όπως προανέφερα στο σπίτι του κ Ανέστη

Δηλαδή τον πήρα από το σπίτι μας την πρώτη βραδιά και τον κουβάλησα στο πεζοδρόμιο του κ Ανέστη όπου διανυκτερεύσαμε Την επομένη τον φορτώθηκα και τον πήγα στο εργοστάσιο του θείου μου του Τσιντσίνη Το βράδυ φύγαμε και πήγαμε εκτός εργοστασίου και έτσι γλιτώσαμε την αιχμαλωσία τον μπόγο όμως τον άφησα στα γραφεία

Digitized by 10uk1s

Την επομένη επιστρέφοντας για να πάμε πίσω στο σπίτι του κ Ανέστη το οποίο δεν είχε καεί πήρα πάλι τον μπόγο και όταν φτάσαμε και εγκατασταθήκαμε στο δωμάτιο που μας παραχώρησε ο κ Ανέστης ανοίξαμε με λαχτάρα τον μπόγο για να βρούμε τίποτα ρούχα ν αλλάξουμε Και τότε ήταν απερίγραπτη η απογοήτευση που εκ των υστέρων μετετράπη σε τραγέλαφο Μέσα στον μπόγο βρέθηκαν περίπου εκατό κολλάρα διότι τότε στη Σμύρνη τα κολλάρα δεν ήσαν ενωμένα με τα πουκάμισα αλλά έπρεπε να πλένονται σχεδόν κάθε μέρα και να στέλνονται στο σιδερωτήριο για να σιδερωθούν και να κολλαριστούν

Όπως είπα λοιπόν υπήρχαν καμιά εκατοστή ή και περισσότερα κολλάρα τρία σεντόνια και οι γούνες της μάνας μου δηλαδή πράγματα άχρηστα για εκείνη τη στιγμή Άρα ο κόπος του κουβαλήματος του μπόγου ήταν άδικος

Στο διάστημα που μέναμε στου κ Ανέστη ο θείος μου ο Παναγιώτης ετόλμησε να πάει στην αγορά την τουρκική που είχε γλιτώσει από τη φωτιά για να ψωνίσει κάτι φαγώσιμο Εκεί τον πιάσανε και τον πήγαν να εξετάσουν την ηλικία του Περίμενε στην ουρά και την ώρα που πλησίαζε η σειρά του να μπει μέσα ο Τούρκος σκοπός που φύλαγε για την τάξη του μίλησε τουρκικά και του λέει laquoΤι είσαιraquo Και του απαντά ο θείος μου laquoΈλλην υπήκοοςraquo Του λέει ο Τούρκος laquoΜην το πεις διότι κινδυνεύεις να σε κρατήσουν αιχμάλωτο Να πεις ότι είσαι Οθωμανός υπήκοοςraquo Όπως λέγαμε ραγιάς

Πράγματι αυτό έγινε και έτσι λόγω ηλικίας και λόγω του ότι δεν είπε ότι είναι Έλληνας υπήκοος τον άφησαν να φύγει γλίτωσε και ήρθε πάλι εκεί και μας ξαναβρήκε

Από αυτό αποδεικνύεται ότι και σε αυτούς τους αιμοβόρους Τουρκαλάδες υπήρχαν και μερικοί που είχαν συνείδηση

Όλες αυτές τις μέρες ο παπάς ο Σκαλιαρίνι ο φραγκόπαπας όπως λέγαμε εμείς τους καθολικούς παπάδες χανόταν από το πρωί ως το βράδυ και γυρίζοντας έφερνε διάφορα τιμαλφή Δηλαδή επεδίδετο στη φυγάδευση ανθρώπων επί αμοιβή Όλα αυτά τα έκρυβε και τα αποθησαύριζε στο δωμάτιο που του είχαν παραχωρήσει Τα βλέπαμε δε εμείς διότι η θεία μου η Άννα όπως σας είπα έξυπνη γυναίκα και καταφερτζού είχε αναλάβει να του φροντίζει το δωμάτιο

Φυσικά εν τω μεταξύ από τις 2 του Σεπτέμβρη είχαμε μάθει για τον τραγικό θάνατο του Χρυσόστομου Του Χρυσόστομου του μεγαλόψυχου του ανθρώπου ο οποίος εν γνώσει του θυσίασε τη ζωή του για να μην αφήσει μόνο το ποίμνιό του

Γι αυτό του άξιζε και το πολυχρόνιο που του έψελναν όταν ήταν Δεσπότης μας και ήταν στα μεγαλεία του Το πολυχρόνιο έλεγε τα εξής χαρακτηριστικά laquoΧρυσοστόμου του μακαριοτάτου και θεοπροβλήτου Μητροπολίτου της Αγιοτάτης Μητροπόλεως Σμύρνης υπερτίμου και εξάρχου Ασίας ημών δε πατρός και ποιμενάρχου πολλά τα έτηraquo

Αυτό το πολυχρόνιο μου άρεσε να το ακούω γιατί από παιδί ελάτρευα τα ωραία γένια του και τα ωραία γαλάζια μάτια του καθώς και τον τρόπο που εφέρετο όταν ήρχετο στην εκκλησία της ενορίας μας τον Άγιο Ιωάννη στο Κερασοχώρι

Είχαμε μάθει λοιπόν ότι οι Τούρκοι είχαν σκοτώσει τον Δεσπότη αλλά δεν ξέραμε με τι απαίσιο τρόπο

Digitized by 10uk1s

τον σκότωσαν Είχε διαδοθεί ότι τον κρέμασαν Λεπτομέρειες δεν μπορούσαμε να μάθουμε διότι αφού καταφύγαμε όλες οι οικογένειες στο σπίτι του κ Ανέστη κανείς από εμάς δεν τολμούσε να βγει στο δρόμο διότι κινδύνευε να αιχμαλωτιστεί και να χαθεί από τη ζωή

Όπως είπαμε ήδη τα τρία μου αδέλφια με τη βοήθεια φυσικά επί πληρωμή του πάτερ Σκαλιαρίνι είχαν κατορθώσει να ξεφύγουν και έμενε τώρα να βρεθεί ο τρόπος να φύγω και εγώ διότι ο χρόνος περνούσε και οι Τούρκοι είχαν δώσει προθεσμία ως τις 15 Σεπτεμβρίου για να φύγει όλος ο πληθυσμός από τη Σμύρνη είτε μεγάλοι είτε γέροι είτε παιδιά Φυσικά οι άντρες θα αιχμαλωτίζοντο και άρχισαν τα παζάρια με τον πατέρα Σκαλιαρίνι Επενέβη η θεία μου η Άννα και τελικώς εκείνος επείσθη να πάρει πολύ λιγότερα για μένα Μαζί με μένα ζήτησε να φύγει και ο κουνιάδος του θείου μου του Παναγιώτη ο κύριος Αντώνης Κασιμάτης Για να ξεφύγουμε ο παπάς Σκαλιαρίνι έφερε για μένα ένα βαφτιστικό στο οποίο κόλλησα μία φωτογραφία μου και βάλαμε και μία σφραγίδα αλλά για τον κ Κασιμάτη δεν είχαμε τι να κάνουμε και mdashγια να πάρετε μία ιδέα μετά θα τα πούμε για τους Τουρκαλάδεςmdash ευρέθηκε ένα ασφαλιστικό συμβόλαιο στο οποίο επάνω υπήρχε ένα αγγλικό στέμμα∙ ήταν απλώς ένα συμβόλαιο ασφαλείας πυρός και κολλήσαμε και εκεί μία φωτογραφία του κ Κασιμάτη και τη σφραγίσαμε

Μας πήρε λοιπόν ο παπάς Σκαλιαρίνι με ένα αμαξάκι και μας πήγε εκεί από όπου έφευγε όλος ο άμαχος πληθυσμός δηλαδή οι γυναίκες οι γέροι και τα παιδιά Εκεί ήταν φυσικά παράταξη από τουρκικά στρατεύματα τα οποία ετήρουν κατά κάποιο τρόπο την τάξη και επικεφαλής όλου αυτού του στρατού ήταν ένας Τούρκος αξιωματικός μελαχρινός Φαίνεται ότι δεν ήταν αμιγής Τούρκος Ο παπάς Σκαλιαρίνι τον πλησίασε του έδειξε την άδεια που είχε από τον Νουρεντίν μας συνέστησε ως ξένους υπηκόους και του ζήτησε να μας βοηθήσει να φύγουμε και εμείς

Εκείνη τη στιγμή ήταν κλειστές οι σιδερένιες πόρτες διότι δεν υπήρχε πλοίο εις την προβλήτα Ο Τούρκος αυτός μας έδειξε διότι δεν ήξερε να μιλήσει γαλλικά να σταθούμε σε μία άκρη και θα μας βοηθούσε να περάσουμε πρώτοι Και φυσικά πάλι έφιππος πήγε να επιθεωρήσει εκεί την κατάσταση

Εκεί που στεκόμαστε ξαφνικά ενεφανίσθη ένας Τούρκος στρατιώτης με ξιφολόγχη μαζί με έναν Τούρκο πολίτη και με την απειλή της ξιφολόγχης έσπρωξαν τον παπά εμένα και τον κ Κασιμάτη μας έβαλαν σε ένα περίπτερο που ήταν εκεί και στο οποίο έμεναν οι γραμματικοί που παρακολουθούσαν τις φορτώσεις και τις εκφορτώσεις και μας απείλησαν λέγοντας ότι δεν είμαστε ξένοι αλλά Έλληνες και πάμε να φυγαδευτούμε και να τους δώσουμε λεφτά ειδάλλως θα μας σκότωναν

Ο κ Κασιμάτης γυρίζει και λέει του παπά laquoΕγώ έχω λεφτά στα παπούτσια μου μέσα Να τους δώσω να μας αφήσουνraquo Ο παπάς έξυπνος λέει laquoΌχι για τον Θεό Γιατί αν τους δώσεις λεφτά θα τα πάρουν και θα μας σκοτώσουνraquo

Και φυσικά περνούσε η ώρα και εμείς ήμασταν αιχμαλωτισμένοι Εν τω μεταξύ είχαν ανοίξει οι πόρτες και ο πληθυσμός έφευγε Εμείς όμως αιχμαλωτισμένοι μέσα σ εκείνο το περίπτερο Σε μια στιγμή το μάτι του παπά πήρε τον Τούρκο έφιππο αξιωματικό με τον οποίο είχε μιλήσει προηγουμένως έσπρωξε με δύναμη τον στρατιώτη άνοιξε την πόρτα και έτρεξε κοντά του Ο αξιωματικός ο οποίος ασφαλώς εξεπλάγη σταμάτησε να δει τι συμβαίνει και ο παπάς τού εξήγησε την περίπτωση Για να δικαιολογηθεί ο πολίτης ο Τούρκος πλησίασε τον αξιωματικό δήθεν και του είπε ότι είμαστε ξένοι Αντί απαντήσεως ο αξιωματικός σήκωσε το καμουτσί που είχε για να δέρνει το άλογο και αιμάτωσε τον Τούρκο στο πρόσωπο χτυπώντας τον ανελέητα Έτρεχαν τα αίματα αυτό έγινε αντιληπτό από όλη εκείνη την κατάσταση και μας βοήθησε διότι αρχίσαμε και εμείς να προχωρούμε μαζί προς το πλοίο με το οποίο θα φεύγαμε

Digitized by 10uk1s

Μπήκαμε στον περίβολο της προβλήτας Αλλά για να κάνουν έλεγχο οι Τούρκοι σταματούσανε κατά διαστήματα τον κόσμο και ψάχνανε τραβώντας τα μαλλιά των γυναικών να δούνε μήπως ήταν άντρες και φορούσαν περούκα Εμάς τους δύο μας είχαν περί πολλού Σε ένα από τα μπλόκα mdashφυσικά είχαν περάσει ώρες ατελείωτες χωρίς να το καταλάβωmdash σε μια στιγμή είχα τρελαθεί από τη δίψα και σε έναν Τούρκο στρατιώτη που έκανε έλεγχο είχα την αναίδεια παριστάνοντας τον Γάλλο mdashήμουνα καλοντυμένος με καινούργια ρούχα καλοχτενισμένος και ο κ Κασιμάτης είχε ωραία εμφάνιση άρα δικαιολογούσαμε την περίπτωση ότι ήμαστε ξένοι υπήκοοι και όχι μαζί με το λαόmdash είχα την αναίδεια όπως είπα να του ζητήσω να μου φέρει νερό Και πράγματι μου έφερε

Σιγά σιγά με υπομονή και ελεγχόμενοι κατά περιόδους από μπλόκα φτάσαμε πλάγια στο πλοίο Εκεί ήταν μια επιτροπή από Τούρκους αξιωματικούς οι οποίοι ήλεγχαν τα δήθεν διαβατήρια αυτών που θα έφευγαν Ήσαν όμως επίσης και Αμερικανοί αξιωματικοί οι οποίοι επέβλεπαν Η αλήθεια είναι ότι στην περίπτωση της καταστροφής της Σμύρνης οι μόνοι από τους ξένους που βοήθησαν ήσαν οι Αμερικανοί

Εν πάση περιπτώσει μόλις πλησιάσαμε βγαίνει ένας από το πλοίο και λέει ότι το πλοίο είναι υπερφορτωμένο και δεν πρέπει να πάρει άλλους Καταλαβαίνετε την απελπισία μας Εκείνη τη στιγμή πλάγιά μου ένας επεχείρησε να πηδήσει στο πλοίο ο Τούρκος σκοπός αντελήφθη ότι πήγαινε να ξεφύγει και μπροστά μας τον τρύπησε με την ξιφολόγχη και τον πέταξε στη θάλασσα η οποία κοκκίνισε από το αίμα του

Εμείς μέναμε δήθεν αδιάφοροι διότι ήμαστε ξένοι και δεν μας ενδιέφερε αν σκοτώνονταν Έλληνες Σε λίγο βγαίνει πάλι ο Αμερικανός ο οποίος είπε ότι μπορεί να πάρει καμιά εκατοστή ακόμα και ήταν η σειρά μας Προχωρήσαμε επήραν οι Τούρκοι αξιωματικοί με τα πολλά γαλόνια τα δήθεν διαβατήριά μας τα κοιτάξανε καλά καλά βεβαιώθησαν ότι ήμαστε ξένοι και μας επέτρεψαν να μπούμε μέσα

Το πλοίο αυτό ήταν παλιό ρωσικό φορτηγό το πλήρωμα και ο καπετάνιος είχαν φύγει από την κομμουνιστική Ρωσία και είχαν και μια γαλλική σημαία στο κατάρτι Μπήκαμε μέσα και φανταστείτε τη χαρά μας και από αυτό μπορείτε να καταλάβετε και την άγνοια των Τούρκων Το μεν δικό μου χαρτί ήταν ένα απλό βαφτιστικό και όπως προείπα του κ Κασιμάτη ήταν ένα ασφαλιστικό συμβόλαιο

Αυτοί ήσαν οι Τούρκοι που ενίκησαν την Ελληνική Στρατιά εις την καταστροφή του ηθικού της οποίας κατά την ταπεινή μου γνώμη πολύ συνέτεινε και ο μακαρίτης ο περίφημος δημοσιογράφος Γεώργιος Βλάχος ο οποίος εις τα άρθρα του της τότε laquoΚαθημερινήςraquo την οποία δυστυχώς υποχρεούμαι και την παίρνω και σήμερα γιατί γράφει η κόρη μου εκεί έγραφε για μεν τη Μικρά Ασία ότι είναι αποικία εις δε τους στρατιώτας έλεγε να ρίξουν τα όπλα και να επιστρέψουν οίκαδε

Όλα αυτά τα είχε γράψει πριν από τις εκλογές του 20 για να καταστρέψει τον Βενιζελισμό Και ήρθαν οι εκλογές του 20 και έφεραν οι κύριοι τους σπουδαγμένους στη Γερμανία αξιωματικούς οι οποίοι είχαν να δούνε πόλεμο από το 12 έως το 22 δεν ήξεραν τις νέες συνθήκες των πολέμων και έκαναν τη βλακώδη εκστρατεία του Σαγγαρίου με επικεφαλής τον τότε σπουδαίο βασιλιά τον Κωνσταντίνο νομίζοντας ότι θα πηγαίνανε ως την Άγκυρα να καταστρέψουν τον Κεμάλ Ο Κεμάλ ήταν πιο έμπειρος από όλους και πιο εμπειροπόλεμος και εφήρμοσε το σύστημα της Ρωσίας Υποχωρούσε αμαχητί καταστρέφοντας στο δρόμο του καθετί που θα μπορούσε να βοηθήσει τον εφοδιασμό του Ελληνικού στρατού

Περάσανε οι στρατιώτες μας την Αλμυρά έρημο όπου δεν υπήρχε ούτε σταγόνα νερού και όπως άκουσα πολλοί έπιναν τα ούρα τους για να ξεδιψάσουν Αυτή ήταν η αρχή του τέλους

Digitized by 10uk1s

Αυτά γίνονται το 1921 Τότε ο Βενιζέλος ηττημένος των εκλογών έμενε στο Παρίσι Προείδε τι έμελλε να συμβεί εις την εκστρατεία αυτή και προσεπάθησε να πείσει και τους Έλληνες και τον Κεμάλ ο οποίος τότε ακόμη δεν ήταν πολύ δυναμωμένος όπως αργότερα να υποχωρήσει ο στρατός μας εις την αρχική ζώνη των Σεβρών η ζώνη αυτή να κηρυχθεί αυτόνομος να φύγει από εκεί ο στρατός μας και η ζώνη να διοικείται από Έλληνες και Τούρκους Αυτό το πράγμα οι υπερπατριώτες του Γούναρη και του Κωνσταντίνου δεν το εδέχθησαν και τότε εμάς που ήμαστε ακόμα μαθηταί μας έβγαλαν από το σχολείο και κάναμε διαδηλώσεις και φωνάζαμε Μας έδωσαν ως σύνθημα να φωνάζουμε laquoΈνωση και όχι αυτονομίαraquo

Μπήκαμε λοιπόν με τον κ Κασιμάτη όπως προείπα εις το πλοίο το οποίο ήτο ένα παλιό ρωσικό φορτηγό που διέθετε μόνο αμπάρια και ένα μικρό καρέ για το πλήρωμα Επειδή μας είδε καλοντυμένους και πιο ευπρεπώς ντυμένους και καθαρούς ο καπετάνιος μάς επέτρεψε να κατεβούμε και να μείνουμε στο καρέ των αξιωματικών Φυσικά αυτό έγινε με το αζημίωτο Επήρε το σχετικό του δώρο Εκεί μπορέσαμε να περάσουμε τις δύο νύχτες που κράτησε το ταξίδι από τη Σμύρνη έως τη Θεσσαλονίκη όπου μας αποβίβασε

Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού μας δίνανε και λίγη σούπα και λίγο τσάι Εν πάση περιπτώσει ήταν υποφερτό το ταξίδι Αλλά έξω ο κόσμος παγωμένος και κακοπερασμένος διότι άλλοι έμεναν στα αμπάρια και άλλοι στο κατάστρωμα Δεν είχαν πού να στεγαστούν

Μόλις ξεκίνησε το πλοίο mdashξέχασα να σας το πωmdash και έφτασε στη μέση του κόλπου της Σμύρνης πριν βγούμε έξω από τον κυρίως λιμένα πήρε κάποιο σήμα και στάθηκε Καταλαβαίνετε την απελπισία όσων είχαν κατορθώσει κρυφά να χωθούνε μέσα∙ έπεφταν στα αμπάρια για να κρυφτούνε Ευτυχώς δεν ήταν τίποτα Ήταν κάποιο τυπικό έγγραφο Πάντως δεν μάθαμε τι ακριβώς ήταν Το σταμάτημα ήταν μισή ώρα∙ έπειτα ξεκινήσαμε και φτάσαμε στη Θεσσαλονίκη

Και άρχισε η ζωή μας στη νέα πατρίδα την ελεύθερη Ελλάδα Όπως προείπα ο θείος μου ο μεγαλύτερος αδελφός του πατέρα μου και σχεδόν κηδεμόνας μας είχε το θάρρος και την ψυχραιμία την ώρα που καιγόταν η Σμύρνη ν ανοίξει το χρυσοχοείο μας και να μαζέψει και να διασώσει ένα μεγάλο μέρος από τα κοσμήματα που έφερε εδώ αυτός δε είναι και ο πρώτος Κατραμόπουλος χρυσοχόος που άνοιξε κατάστημα εδώ και συνεχίζεται μέχρι σήμερα από την οικογένειά μας το επάγγελμα του χρυσοχόου που άρχισε στη Σμύρνη τουλάχιστον το 1870

Ήρθαμε στην Αθήνα και βρήκε και νοίκιασε ένα σπίτι στο Μετς τον κλασικό τύπο των λαϊκών σπιτιών της Αθήνας δηλαδή σπίτι με έναν εξωτερικό διάδρομο και πλάγια πλάγια παράλληλα χωρίς να συγκοινωνούν μεταξύ τους υπήρχαν δωμάτια κουζίνες και καμπινέδες Εκεί εγκατέστησε όλη την οικογένεια

Επούλησε δύο κιλά χρυσό και με αυτά αγόρασε κρεβάτια δωμάτια και σπίτια Από εκεί άρχισε η ζωή μας εδώ στην Αθήνα Ενώ οι περισσότεροι άνθρωποι ήρθαν τελείως κατεστραμμένοι μεταξύ αυτών και ο βαθύπλουτος θείος μου Γιάννης ο Γιαννακός Τσιντσίνης που είχε τεράστια περιουσία και ήρθε εδώ σχεδόν ξυπόλυτος Μαζί μ εμάς λοιπόν ήρθε κι έμεινε και ο θείος μου τον φιλοξενούσαμε μαζί με τη γυναίκα του διότι το παιδί του το είχαν κρατήσει οι Τούρκοι και δεν το ξαναείδαμε ποτέ

Τους άλλους πρόσφυγες σχεδόν τους ξεφόρτωναν και τους πετούσαν στις παραλίες Αλλά ευτυχώς υπήρχε η υπό τον Πλαστήρα τότε επαναστατική κυβέρνηση η οποία έδειξε πολύ μεγάλο ενδιαφέρον

Digitized by 10uk1s

για την εγκατάσταση των δυστυχισμένων ανθρώπων

Τους έβαζαν σε σχολεία κινηματογράφους εκκλησίες και σε όποιο ελεύθερο χώρο μπορούσαν να βρουν και σε πολλές περιπτώσεις σε σκηνές Μερικές αστικές οικογένειες τις εγκατέστησαν σε μέγαρα των οποίων οι ιδιοκτήτες έλειπαν στο εξωτερικό

Παραδείγματος χάρη την οικογένεια του φίλου μου του Παύλου οι οποίοι ήσαν πλουσιότατοι άνθρωποι και είχαν ένα τεράστιο τσιφλίκι στη Φιλαδέλφεια στου Αγά Σεΐρ δηλαδή μέσα στη Μικρά Ασία και το είχαν παραχωρήσει ως Στρατηγείο του Νίδερ τους εγκατέστησαν στο σπίτι του Μπενάκη το σημερινό μουσείο

Την οικογένεια της κατόπιν γυναίκας μου την εγκατέστησαν σε ένα παράρτημα του μεγάρου Μαυρομιχάλη που βρίσκεται απέναντι από τον Κήπο Και πολλές άλλες οικογένειες τις εγκατέστησαν σε ανάλογα σπίτια ώσπου να μπορέσουν να βρουν μόνιμη στέγη δική τους

Και έτσι άρχισε ο αγώνας για την επιβίωση και το ριζωμό στη νέα πατρίδα Γι αυτά αν ο Θεός μου δώσει ζωή ίσως αργότερα περιγράψω το τι συνέβη από τον ερχομό μας εδώ μέχρι σήμερα

Και μια και φτάσαμε στη σωτηρία μου ας πάμε λίγο πίσω να δούμε μερικά χαρακτηριστικά γεγονότα Και πρώτα την ώρα που οι Τούρκοι μάς έσφαζαν εβίαζαν τις γυναίκες και έκαιγαν την πόλη στο αγγλικό θωρηκτό που ήταν αγκυροβολημένο στον κόλπο της Σμύρνης επαιάνιζε το απόγευμα η μουσική για να πάρουν οι Εγγλέζοι το τσάι

Αυτοί ήσαν οι χριστιανοί οι οποίοι ελπίζαμε ότι θα μας γλίτωναν Αλλά μια που μιλούμε για καλούς χριστιανούς γιατί να μη θυμηθούμε τους χειρότερους χριστιανούς τους Γερμανούς και προπαντός να πάμε πίσω πάρα πολλά χρόνια πριν από τον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο όταν ήρθε ως διοργανωτής του τουρκικού στρατού ένας Γερμανός στρατηγός ένας φανατικός σκύλος ο Λίμαν φον Σάντερς ο οποίος η πρώτη δουλειά που υπέδειξε στους Τούρκους ήταν να διώξουν από όλα τα παράλια της Μικράς Ασίας τους Έλληνες διότι τους είπε ότι είναι επιζήμιο γι αυτούς στα παράλια της Μικράς Ασίας που έβλεπαν στο Αιγαίο και στα καινουργιοελευθερωθέντα νησιά μας του Αιγαίου να κατοικούν Έλληνες Από τότε άρχισε ο διωγμός καθ υπόδειξη αυτής της απαίσιας φυλής των χριστιανών Γερμανών οι οποίοι αν κέρδιζαν τον πόλεμο θα είχαν τον Χίτλερ ήρωα και τώρα παρουσιάζονται ως Χριστιανοδημοκράτες και Σοσιαλδημοκράτες Πού ήσαν αυτοί όταν οι χιτλερικοί έκαιγαν ζωντανούς τους δυστυχισμένους Εβραίους οι οποίοι ποτέ δεν τους πείραξαν αλλά απεναντίας βοηθούσαν οικονομικώς την ανάπτυξη της Γερμανίας

Και άρχισε από τότε ο διωγμός των Ελλήνων Οι Τούρκοι εδημιούργησαν τα Τάγματα Εργασίας τα οποία έλεγαν Αμελέτ Ταμπουρού και ήθελαν τους Έλληνες τους δυστυχισμένους ραγιάδες δηλαδή Οθωμανούς υπηκόους να σπάζουν πέτρες γυμνοί και ξεσκούφωτοι μέσα στο λιοπύρι ή στα χιόνια

Πραγματικός όλεθρος και καταστροφή από τους Τούρκους Αλλά μήπως και οι δικοί μας οι τότε κυβερνώντες μας εφέρθησαν καλύτερα

Νομίζω ότι έχω πει ότι ο ένας από τα αδέλφια μου που υπηρετούσαν όλοι στο στρατό και ας λέγανε ότι δεν στρατεύτηκαν οι Μικρασιάτες ήταν στο στρατό από την πρώτη μέρα είχε τοποθετηθεί στους

Digitized by 10uk1s

κώδικες και γι αυτό έμεινε σε όλη τη διάρκεια του πολέμου μέσα στη Σμύρνη Μία εβδομάδα πριν μπουν οι Τούρκοι στη Σμύρνη διετάχθη να καταστρέψει τους κώδικες Από αυτό καταλάβαμε ότι δεν υπήρχε πλέον ελπίδα σωτηρίας και συνεννοήθηκε με τον θείο μου ο οποίος ήταν ο αρχηγός της οικογένειας και μαζεύτηκαν τριάντα πέντε τόσοι συγγενείς και βγάλαμε εισιτήρια τα οποία καλοπληρώθησαν διότι επρόκειτο να περάσει από τη Σμύρνη ένα αγγλικό πλοίο για να μπορέσουμε να διαφύγουμε Αλλά κατά διαταγή της τότε κυβερνήσεώς μας ζητούσαν διαβατήριο πράγμα το οποίο ήταν αδύνατο να μας δώσουν Και αυτό διότι οι τότε κυβερνώντες φοβόντουσαν ότι θα άλλαζε το εκλογικό σώμα με την άφιξη των Ελλήνων της Σμύρνης οι οποίοι ήσαν όλοι Βενιζελικοί

Γι αυτό λέω τι να πρωτοδεί κανείς Τους Εγγλέζους να πίνουν το τσάι τους με μουσική την ώρα που μας σφάζανε τους Γερμανούς που υπέδειξαν την καταστροφή του ελληνισμού της Μικράς Ασίας ή τους δικούς μας συμπατριώτες που άφησαν να μας σφάξουν μην τυχόν και αλλοιωθεί το εκλογικό σώμα

Και μια που μιλάμε για τους καλούς χριστιανούς mdashεκ των υστέρων φυσικά το έμαθα αυτόmdash ο αδελφός της κατόπιν γυναίκας μου ο Νίκος καλός κολυμβητής έπεσε στη θάλασσα και κολυμπώντας έφτασε σε ένα αγγλικό πολεμικό παρακαλώντας ν ανεβεί επάνω για να σωθεί από τους Τούρκους Διότι ήταν τότε δεκαεπτά ετών και εκινδύνευε να αιχμαλωτισθεί Αντί απαντήσεως του έριξαν ζεματιστό νερό

Έπειτα πήγε σε ένα ιταλικό πολεμικό Οι Ιταλοί ήσαν ανέκαθεν εχθροί προς εμάς αντίθετοι στην κατοχή Μικρασιατικών εδαφών από την Ελλάδα Παρ όλα αυτά έδειξαν ανθρωπισμό την ώρα της καταστροφής Εν αντιθέσει με τους κυρίους Εγγλέζους οι οποίοι την ώρα που οι Τούρκοι εβίαζαν τις γυναίκες και έσφαζαν τους άντρες και μας έκαιγαν έπιναν το τσάι τους συνοδεία μουσικής

Εν πάση περιπτώσει τον βοηθήσανε τον Νίκο οι Ιταλοί τον σκουπίσανε τον στεγνώσανε του έδωσαν καινούργια ρούχα στεγνά και τον βοήθησαν και επιβιβάστηκε σε ένα πλοίο που είχε Ιταλούς υπηκόους και έτσι σώθηκε από την αιχμαλωσία εν αντιθέσει με τον μεγαλύτερο αδελφό του τον Ηλία ο οποίος τρεις μήνες προ της καταστροφής εστρατεύθη και με όλους τους Σμυρνιούς της ηλικίας του μετά από μία πρόχειρη εκγύμναση τον έστειλαν στο μέτωπο mdashαπροετοίμαστα παιδιά δεκαοκτώ και δεκαεννιά ετώνmdash και έκτοτε εχάθηκε το παλικάρι και δεν ξαναέδωσε σημεία ζωής θύμα και αυτό της τουρκικής θηριωδίας και της ελληνικής αδιαφορίας προς τον πληθυσμό της Μικράς Ασίας

Και μια και μιλάμε για στρατιωτικά θέματα ας πάμε λίγο πίσω Μετά την αποτυχία της εκστρατείας του Σαγγαρίου όπου αρχιστράτηγος ήταν ο Παπούλας αλλά εμπνευστής της ήταν ο τότε βασιλεύς Κωνσταντίνος και το περί αυτόν επιτελείο έριξαν όλο το βάρος της αποτυχίας εις τον Παπούλα και τον αντικατέστησαν με ένα νέο αρχιστράτηγο τον Χατζανέστη έναν άνθρωπο ο οποίος με τις πράξεις του απέδειξε ότι δεν ήταν και πολύ γνωστικός

Η πρώτη διαταγή που έβγαλε ο Χατζανέστης μόλις ήρθε στη Σμύρνη ήτανε να απαγορευθεί ο περίπατος των στρατιωτών εις την προκυμαία Απηγόρευσε να περνούν από την προκυμαία απλοί στρατιώτες Και νομίζω πως όταν επήρχετο μάλλον η καταστροφή και για να ανακόψουν το κύμα της φυγής των Μικρασιατών προς τον ελλαδικό χώρο έβγαλαν ανακοινωθέν και έλεγαν ότι το τρίτο σώμα στρατού σώζει την τιμήν της Πατρίδος ότι δηλαδή ανεκόπη η προέλαση του Κεμάλ πράγμα ψευδέστατο διότι δύο μέρες πριν ολόκληρο αυτό το σώμα είχε παραδοθεί εις τον Κεμάλ

Όλα αυτά μόνο και μόνο για να μας κλείσουν τα μάτια και να μείνουμε εκεί θύματα της τουρκικής θηριωδίας

Digitized by 10uk1s

Πολλοί γνωστοί μου οι οποίοι μετά την καταστροφή επί τουρκοκρατίας τώρα έχουν επισκεφθεί τη Σμύρνη με ρωτούν να τους πω σχετικά Η απάντησή μου είναι μία Τι σχέση έχει η σημερινή Σμύρνη με τη χαρούμενη Σμύρνη την προ του 22 Τη Σμύρνη που οι άνθρωποι την έζησαν εργατικοί μεν όλη μέρα και διασκέδαζαν Εις την προκυμαία υπήρχαν τόσα κέντρα με ορχήστρες και μουσικές που είναι δύσκολο να το πιστέψει κανείς Εις του laquoΚρέμερraquo υπήρχαν δύο ορχήστρες Μία με κλασικά έργα και άλλη με μπουζούκια και τέτοια Πλάγια ήταν το laquoΚαφέ Φώτηraquo του Κλωναρίδη όπως το λέγαμε από μία μάρκα μπύρας που διέθετε Και εκεί υπήρχαν δύο ορχήστρες Μία πάλι με έργα κλασικά δηλαδή Στράους και τέτοια και η άλλη μαντολινάτα

Λίγο πιο εκεί ήταν το laquoΚαφέ ντε Παρίraquo το οποίο λειτουργούσε το καλοκαίρι Άλλη ορχήστρα εκεί Λίγο πριν από το laquoΚαφέ ντε Παρίraquo ήταν η laquoΑλάμπραraquo με μουσική με λαϊκά όργανα σαντούρι κτλ Προς την άκρη της προκυμαίας προς το τέλος ήσαν δύο κέντρα ακόμα Το laquoΚόρσοraquo με ορχήστρα επίσης και το laquoΛούνα Παρκraquo με ορχήστρα Δηλαδή αριθμούμε δυο στου laquoΚρέμερraquo δυο στο laquoΚαφέ Φώτηraquo τέσσερις∙ δυο στο laquoΑλάμπραraquo και στο laquoΚαφέ ντε Παρίraquo έξι∙ και δυο τα άλλα οκτώ

Αλλά οι ορχήστρες δεν ήσαν μόνο εις τα κέντρα της παραλίας Και μέσα εις τις συνοικίες υπήρχαν ατελείωτα κέντρα με μουσικές Ένα από όλα αυτά τα κέντρα ήταν στη συνοικία του Αγίου Δημητρίου και λειτουργούσε χειμώνα καλοκαίρι Είχε και κλειστή αίθουσα και καλοκαιρινή Εμείς τότε παιδιά πηγαίναμε απέξω για να ακούσουμε που παίζανε οι μουσικοί

Το κέντρο αυτό που προανέφερα το λέγανε laquoΝέος Κόσμοςraquo και επειδή είπα ότι υπήρχαν πολλά κέντρα στις συνοικίες θα σας αναφέρω ένα χαρακτηριστικό που το έζησα εγώ

Στη συνοικία του Αγίου Δημητρίου στο Φαρδύ όπως το λέγαμε διότι ήταν φαρδύτερος ο δρόμος αυτός από τους άλλους mdashοι Τούρκοι δε το λέγανε Τσακιρτζίμπασιmdash υπήρχε ένα καφενείο το οποίο είχε και αυτό μέσα ορχήστρα με λαϊκά όργανα Μια μέρα πηγαίνοντας στο σχολείο το πρωί ακούσαμε να παίζει μουσική Πήγαμε στο σχολείο και επιστρέφοντας το μεσημέρι όταν σχολάσαμε τα όργανα συνέχιζαν να παίζουν και μας έκανε εντύπωση που έπαιζαν πρωί Ρωτήσαμε κάπου εκεί τι συμβαίνει και μας είπαν ότι ήσαν ζωέμποροι οι οποίοι έφεραν εις πέρας μια μεγάλη μεταφορά σφαγίων από το εσωτερικό της Μικράς Ασίας στη Σμύρνη∙ φαίνεται ότι κέρδισαν πολλά χρήματα και το γλεντούσαν

Πήγαμε σπίτι μας πήγαμε σχολείο το απόγευμα έπαιζαν Σχολάσαμε το βράδυ συνέχιζαν Πάμε την άλλη μέρα το πρωί σχολείο συνέχιζαν Δηλαδή αυτό το γλέντι κράτησε περίπου τριάντα έξι ώρες συνεχώς Αυτή ήταν μια έκφραση του τρόπου ζωής Δηλαδή εργασία πολλή καλή δουλειά αλλά και η διασκέδαση διασκέδαση

Δηλαδή ο κόσμος το βράδυ ήθελε πάντα να βρει έναν τρόπο για να διασκεδάσει Και στα κέντρα της προκυμαίας αλλά και στα κέντρα τα συνοικιακά όπου όπως είπα υπήρχε μουσική δεν ήταν κανείς υποχρεωμένος να καταξοδευτεί για να περάσει την ώρα του Τα κέντρα της προκυμαίας είχαν και κάποιο είδος ζαχαροπλαστείου Μπορούσες δηλαδή να πάρεις ένα γλυκό μια πάστα παραδείγματος χάρη και να καθίσεις ν απολαύσεις τη μουσική

Επίσης στα κέντρα των συνοικιών μπορούσες να πάρεις και ένα ούζο σκέτο Δεν ήταν λοιπόν υποχρεωμένος κανείς να ξεπαραδιαστεί για να μπορέσει να διασκεδάσει και να ξεδώσει από τους κόπους της ημέρας

Υπήρχαν πολλές ακόμα ευκαιρίες για τους κατοίκους της Σμύρνης για ψυχαγωγία Παραδείγματος χάρη όταν έρχονταν θίασοι πρόζας ή μουσικής από την ελεύθερη Ελλάδα Επίσης έρχονταν πολλοί θίασοι

Digitized by 10uk1s

ξένοι ιταλικοί γαλλικοί αλλά προπαντός ιταλικής όπερας διότι η Σμύρνη είχε πάρα πολλά θέατρα πολλά υπαίθρια και αρκετά χειμερινά

Μεταξύ αυτών το κόσμημα της Σμύρνης ήταν το Θέατρο Σμύρνης που ήταν μικρογραφία του Θεάτρου της Σκάλας του Μιλάνου Σ αυτό αξιώθηκα παιδί να πάω κι εγώ δυο φορές συνοδευόμενος από τη θεία μου Άννα και ν ακούσω την laquoΤσάρνταςraquo και την laquoΜπαγιαντέραraquo

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου είχαν δημιουργηθεί πολλοί θίασοι στη Σμύρνη από ηθοποιούς ντόπιους Σμυρνιούς οι οποίοι ήσαν καλλίφωνοι και δημιούργησαν μαζί με τον Σύλβιο και τον Καρακάση που ήσαν καλοί σκηνοθέτες θιάσους και προπαντός οπερέτας

Μεταξύ αυτών πρωταγωνίστρια ήταν η Μέρτικα Επίσης ήταν και η Ζαζά Μπριλάντη η οποία εθριάβευσε και μετά την καταστροφή της Σμύρνης στην Αθήνα ως σουμπρέτα

Μεταξύ πολλών άλλων διακριθέντων δεν πρέπει να ξεχάσουμε να αναφέρουμε τον Γιώργο Γληνό ο οποίος επίσης διέπρεψε μετά την Καταστροφή ως πρωταγωνιστής του Εθνικού Θεάτρου

Ο Σύλβιος και ο Καρακάσης τους οποίους προανέφερα δεν ήσαν μόνο σκηνοθέτες ήσαν και καλοί συγγραφείς και μετά την Καταστροφή ήρθαν κι αυτοί στην Αθήνα όπου έγραψαν επιθεωρήσεις επιτυχημένες Το δίδυμο των συγγραφέων ήταν ο Σύλβιος και ο Καρακάσης Ο Καρακάσης ο πνευματωδέστατος αυτός άνθρωπος ήταν καμπούρης

Είχαμε επίσης πολλές πολυτελείς αίθουσες κινηματογράφων όχι μόνο στην παραλία αλλά και μέσα στις συνοικίες Φυσικά οι ταινίες τότε ήσαν βουβές και συνοδεύονταν από υπόκρουση πιάνου

Στη Σμύρνη υπήρχαν επίσης πολλές λέσχες στις οποίες μαζεύονταν τα μέλη συζητούσαν έπαιζαν χαρτιά όχι μεγάλο τζόγο δεν ήσαν λέσχες χαρτοπαικτικές αλλά λέσχες συναναστροφής Εκεί τα μέλη μπορούσαν να πάρουν το τσάι τους και να μιλήσουν μεταξύ τους για τις υποθέσεις τους

Κορυφαία περίπτωση για τις λέσχες αυτές ήσαν οι χοροί που εδίνοντο τις Απόκριες τόσο για να διασκεδάσουν τα μέλη όσο και για να εισπράξουν οι λέσχες χρήματα και ν ανταποκριθούν στα έξοδά τους

Μία από τις λέσχες αυτές ήταν η Λέσχη των Κυνηγών Υπήρχαν δυο λέσχες κυνηγών η Αψηλή και η Χαμηλή Αρχικώς ήταν η Λέσχη η Αψηλή σ ένα δρόμο της προκυμαίας αλλά είχαν διασπαστεί τα μέλη της και στην άλλη γωνία δημιούργησαν μια δεύτερη λέσχη τη λεγομένη πάλι Λέσχη των Κυνηγών αλλά Χαμηλή

Σ έναν αποκριάτικο χορό του 1922 αξιώθηκα να πάω κι εγώ συνοδεύοντας ως ντάμα μου τη δεσποινίδα Τσβάιφελ την οποία μου εμπιστεύτηκαν οι γονείς της που παρακολουθούσαν από τον εξώστη της Λέσχης

Στην άλλη Λέσχη των Κυνηγών τη λεγομένη Αψηλή mdashκαι τούτο γιατί το κτίριό της ήταν μεγαλοπρεπέστατο είχε ισόγειο και τρία πατώματα και εκεί με έπαιρνε όποτε πήγαινε ο θείος μου ο Τσιντσίνης που ήταν μέλος τηςmdash είχε εγκαταστήσει το 1919 και 1920 το Στρατηγείο του ο Παρασκευόπουλος που ήταν αρχιστράτηγος

Digitized by 10uk1s

Και μια που μιλήσαμε για τους χορούς των λεσχών ο κορυφαίος και ο κοσμικότερος χορός ήταν της Ελληνικής Λέσχης Το εισιτήριο εκεί ακόμα και για τα μέλη ήταν τσουχτερό Επίσης κατά τη διάρκεια του χορού εγένοντο πλειστηριασμοί ποιος θα προσέφερε δηλαδή τα περισσότερα χρήματα δια τους σκοπούς της Λέσχης Σκοποί της Ελληνικής Λέσχης ήσαν η ενίσχυση των φιλανθρωπικών και των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων που υπήρχαν στη Σμύρνη

Για να γίνεις μέλος σ αυτή τη Λέσχη ήταν πολύ δύσκολο διότι ήταν ένα είδος Φιλικής Εταιρείας Ο αδελφός μου ο Χρήστος ο μεγάλος ο πρωτότοκος δηλαδή είχε επανειλημμένα υποβάλει αίτηση η οποία είχε κατ αρχήν απορριφθεί Όταν όμως ενεκρίθη εθεωρήθη ότι ήταν μια δικαίωση της φήμης της οικογενείας πράγμα για το οποίο ήταν ενθουσιασμένος ο Χρήστος

Επίσης υπήρχε το Σπόρτινγκ καθώς και η Νιου Κλαμπ στην οποία σύχναζαν περισσότερο οι Άγγλοι και γι αυτό είχε και αγγλική ονομασία Υπήρχαν νομίζω και άλλες δύο λέσχες των οποίων μου διαφεύγουν τα ονόματα

Όπως προανέφερα ο θείος μου ήταν αλευροβιομήχανος Εκεί στη Σμύρνη ήσαν χωριστοί οι αλευροβιομήχανοι και οι αλευρέμποροι Δεν ήταν όπως είναι τώρα εδώ οι μύλοι που αλέθουν δικό τους στάρι Εκεί οι αλευροβιομήχανοι έκαναν φασόν Ο θείος μου ο Τσιντσίνης αρκετά ηλικιωμένος εθεωρείτο εξπέρ εις την απόδοση των σιταριών διότι στη Σμύρνη υπήρχε και επιμελητήριο των σιτηρών και με έπαιρνε και εκεί μαζί του Είχα μια προαίσθηση ότι επειδή έβλεπε ότι ο γιος του δεν ήταν άνθρωπος για δουλειά έχω τη γνώμη ότι με έπαιρνε κοντά του για να με βοηθήσει και να με σπουδάσει ώστε να τον διαδεχθώ στην επιχείρηση Το όνομα που χρησιμοποιούσαν γι αυτό που θέλω να περιγράψω στη Σμύρνη ήταν Μπόρσα σιτηρών δηλαδή Χρηματιστήριο σιτηρών Εκεί υπήρχαν οι μεσίτες και οι αγορασταί σιτηρών σιτάρι για να το αλέθουν και να το κάνουν αλεύρι κτλ Φυσικά ο θείος μου ο Τσιντσίνης εθεωρείτο αυθεντία στην εξακρίβωση της αποδόσεως των σιτηρών

Όταν λοιπόν υπήρχε μία διαφορά μεταξύ αγοραστών και πωλητού κατέφευγαν σε εκείνον και ότι έλεγε εθεωρείτο τελεσίδικη απόφαση Εκείνος έπαιρνε το σιτάρι και το δάγκωνε στα δόντια του και έλεγε ότι από αυτό το σιτάρι θα έχετε στις χίλιες οκάδες τόσα σακιά αλεύρι πρώτης ποιότητος τόσα σακιά δευτέρας ποιότητος τόσα σακιά πίτουρο ψιλό τόσα σακιά πίτουρο χοντρό και τόσα σακιά σκύβαλο Σκύβαλο ήταν τα απορρίμματα

Κανείς δεν αμφισβητούσε τη γνώμη του Ήταν άνθρωπος όπως είπα και αγράμματος και αμόρφωτος Μια μέρα έτυχα στο εργοστάσιο στο γραφείο και ένας πελάτης εζήτησε να του αποδώσουν λογαριασμό Ήταν εκεί ο αδελφός μου ο Νίκος και ένας άλλος κύριος Ιωαννίδης ο οποίος κρατούσε τα λογιστικά βιβλία Ρώτησε λοιπόν ο θείος μου ο Τσιντσίνης πόσα σακιά σιτάρι ήρθαν τόσα Και για την προέλευση γιατί από κάθε μέρος αλλιώτικο της Μικράς Ασίας είχαν και διάφορη απόδοση τα σιτάρια Του είπανε από πού προέρχονταν και έβγαλαν έναν απολογισμό Εκείνος χωρίς πολλά λόγια κάνει ένα laquoτσουraquo Λάθος Ξαναπιάνουν αυτοί τα χαρτιά γράφουν μετράνε κάνουν υπολογισμούς mdashκομπιούτερ δεν υπήρχαν τότεmdash βγάζουν δεύτερο∙ laquoλέγε σιορ Γιαννάκοraquo έτσι τον λένε τιμητικώς κατά το laquoσερraquo των Άγγλων laquoτσουraquo επαναλαμβάνει εκείνος Λάθος και αυτή τη φορά Οπότε έκαναν τρίτο υπολογισμό και τότε εκείνος είπε laquoναιraquo Με το μυαλό όλα αυτά εγένοντο

Αυτός λοιπόν ο τόσο ευφυής και εργατικός άνθρωπος ο οποίος εκ του μηδενός κατόρθωσε να σχηματίσει μία από τις μεγαλύτερες περιουσίες της Μικράς Ασίας όπως είπαμε είχε αποκτήσει ένα γιο ο οποίος μεγάλωσε στα πλούτη και έγινε όπως τον έλεγε ο μπαμπάς του αχαΐρευτος Ήταν bon

Digitized by 10uk1s

viveur γυναικάς και καλοπερασάκιας Για να πάρετε μια ιδέα η καταστροφή τον βρήκε να έχει δυο αυτοκίνητα που για εκείνη την εποχή ήταν περίπτωση μάλλον δύσκολη Ένα Τσάντλερ και ένα Μεταλλουρζίκ Το Μεταλλουρζίκ όταν ήρθε ο βασιλεύς Κωνσταντίνος στη Σμύρνη για να κάνει την αποτυχημένη εκστρατεία τού Σαγγαρίου η Διοίκηση το ζήτησε και το εδάνεισαν για τις μετακινήσεις του βασιλιά

Επίσης είχε ένα ωραιότατο κότερο που για να διακρίνεται είχε όλο κόκκινα πανιά Από καρότσες είχε τέσσερις πέντε με ωραία άλογα αλλά ήταν και μανιώδης ιππεύς Στη Σμύρνη γίνονταν μία φορά το χρόνο ιπποδρομίες σε ένα προάστιο που το έλεγαν Παράδεισο λίγο πριν από το Μπουτζά Για να διατηρεί κανείς στάβλους ολόκληρο το χρόνο για μία Κυριακή που θα γίνονταν οι κούρσες καταλαβαίνετε ότι ήταν πολυέξοδο Αυτός όμως το είχε και αυτό Είχε ωραιότατο στάβλο και μεταξύ των άλλων είχε και ένα καθαρόαιμο άλογο τον Μπαχτιάρ ο οποίος ήταν το κρακ Παρ όλο που τον φόρτωναν βάρη και τέτοια πάντοτε ήταν πρώτος στις ιπποδρομίες

Μάλιστα είχα και εγώ ένα παρ ολίγον δυστύχημα Με έπαιρνε μαζί του ο ξάδελφός μου όταν ήτανε να γυμνάσουν τα άλογα για την ιπποδρομία και επειδή ο Μπαχτιάρ παρ όλο που ήταν το καλύτερο άλογο ήταν και το πιο ήσυχο και ήρεμο με έβαζε επάνω και εγώ καβαλούσα τον Μπαχτιάρ Μια μέρα μπαίνοντας εις τον ιππόδρομο από μία πλαϊνή πόρτα ενώ εκείνη την ώρα εγυμνάζοντο δυο άλλα άλογα ο Μπαχτιάρ μόλις αντελήφθη ότι γίνεται κούρσα πήγε πλάγιά τους και με εμένα επάνω να τα προσπεράσει Φυσικά κατατρομάξανε και ο ξάδελφός μου και ο κ Σταρένιος ο οποίος ήταν βοηθός του και ξεφωνίσανε και μου φώναζε ο ξάδελφός μου laquoσφίγγε τα πόδια σου στη σέλα και κράτα τα γκέμιαraquo ώσπου τα άλογα να σταματήσουνε για να μην πέσω κάτω διότι φυσικά ήμουν αδαής εγώ από τις κούρσες

Μία από τις διαδρομές που γίνονταν σ αυτές τις ιπποδρομίες ήταν και η ιπποδρομία των ερασιτεχνών την οποία έλεγαν με τον εγγλέζικο τίτλο laquoτζέντλεμαν κουρςraquo Εκεί δεν έτρεχαν επαγγελματίες τζόκεϋ αλλά μόνο οι ιδιοκτήτες Σ αυτή φυσικά έτρεχε και ο ξάδελφός μου με τον Μπαχτιάρ πάντοτε νικητής Αυτός ήταν ο πυρήνας από τον οποίο μετά την Καταστροφή που ήρθαν εδώ δημιουργήθηκε ο ιππόδρομος διότι προ του 22 δεν υπήρχε εδώ ιππόδρομος και οι τζόκεϋ οι οποίοι υπήρχαν εκεί για τις κούρσες στον Παράδεισο ήσαν το ξεκίνημα που έκανε εδώ ο κ Ρηζ όταν εδημιούργησε την εταιρεία ιπποδρομιών

Ο ξάδελφός μου αυτός ο Νίκος ο Τσιντσίνης εκτός από τα άλλα βίτσια που είχε mdashφυσικά είχε πλούσιο μπαμπά και γι αυτό μπορούσε και τα έκανεmdash ελέχθη ότι μετά την Ελληνική κατοχή είχε δημιουργήσει απέναντι στο Κορδελιό ένα χαρέμι Δηλαδή είχε νοικιάσει ένα σπίτι και είχε εγκαταστήσει μέσα έξι επτά Τουρκαλίτσες Αυτό είχε μαθευτεί φαίνεται ανάμεσα στους Τούρκους και γι αυτό μόλις οι Τούρκοι μπήκαν στη Σμύρνη και τον έπιασαν αιχμάλωτο τον σκοτώσανε όπως μάθαμε με τον φρικτότερο τρόπο Άλλοι λένε ότι τον έγδαραν ζωντανό και άλλοι ότι τον λυντσάρανε και έτσι είχε κακό τέλος αυτό το παιδί το οποίο ήταν επιπόλαιο αλλά κατά βάθος είχε χρυσή καρδιά

Όπως προείπα πολλοί με ρωτάνε για τη Σμύρνη την προ της καταστροφής Θα δώσω μία συνοπτική εικόνα κατά το δυνατόν και από ότι ξέρω

Η Σμύρνη ήταν χωρισμένη σε συνοικίες εθνοτήτων Το κεντρικότερο μέρος και το μεγαλύτερο δηλαδή τα 75 ως 80 τοις εκατό κατείχε η Ελληνική χριστιανική συνοικία Σ αυτό τον τομέα δεν υπήρχε ούτε μία τουρκική ιδιοκτησία Ούτε κατοίκησε εκεί ποτέ κανένας Τούρκος Φυσικά υπήρχαν οι αστυνομικοί

Digitized by 10uk1s

σταθμοί τα καρακόλια όπως τα λέγαμε αλλά όταν νύχτωνε οι Τούρκοι αστυνόμοι δεν τολμούσαν να περιπολούν στην Ελληνική συνοικία και γι αυτό κλεινόντουσαν στα αστυνομικά τμήματα και τότε έβγαιναν οι νυχτοφύλακες οι λεγόμενοι laquoπεσβάντηδεςraquo από εμάς οι οποίοι δεν είχαν όπλο αλλά μια μεγάλη μαγκούρα που την έσερναν εις τα καλντερίμια για να ακούμε ότι εκτελούν το καθήκον τους και μας φυλάγανε Κατά πλειονότητα όλοι αυτοί οι νυχτοφύλακες ήσαν Αρβανίτες

Εις το βάθος της Ελληνικής συνοικίας προς το εσωτερικό της πόλεως ήταν η Αρμενική συνοικία Ολίγο πιο πίσω και δεξιότερα ήταν η Εβραϊκή συνοικία Και ακόμα πιο πίσω εις τα άκρα της πόλεως στα πιο φτωχικά μέρη έμεναν οι Τούρκοι Αριστερά της Ελληνικής συνοικίας ήταν η Ιταλική η μόνη που δεν κάηκε κιόλας όπως προανέφερα

Φυσικά στην Ελληνική συνοικία κατοικούσαν και αρκετοί ξένοι υπήκοοι Γάλλοι Ιταλοί Άγγλοι οι οποίοι ήσαν ή καθολικοί ή προτεστάντες Αλλά σε όλη αυτή την περιφέρεια της Σμύρνης δεν μπορούσε να ζήσει κανείς και να σταδιοδρομήσει ή να εργαστεί είτε ήταν Έλληνας είτε Τούρκος είτε ξένος υπήκοος εάν δεν μιλούσε καλά τα ελληνικά Φυσικά και οι Τούρκοι πλανόδιοι πωλητές που περιφέροντο και πουλούσαν διάφορα λαχανικά ή ότι άλλο μέσα στην Ελληνική συνοικία διαλαλούσαν το εμπόρευμά τους ελληνικά

Οι Τούρκοι πλούσιοι κατοικούσαν όλοι στα χωριά τα οποία ήσαν εκατέρωθεν του κόλπου της Σμύρνης Αριστερά της Σμύρνης και μετά το Διοικητήριο το Κονάκι όπως το λέγαμε υπήρχαν τέσσερα ωραία χωριά Το Καρατάσι η Καραντίνα Γκιοστεπέ και Κοκαριαλί Ήσαν παλιές ελληνικές συνοικίες της αρχαιότητος και ελέγοντο Μελαντία Καλλιθέα Ενόπη και Μυρακτή Σ αυτά τα χωριά ήσαν πάρα πολλοί Έλληνες πλούσιοι μεταξύ αυτών στο Γκιοστεπέ καθόταν και η οικογένεια του Ωνάση Και μαζί με αυτούς έμεναν και οι Τούρκοι πλούσιοι

Από το άλλο μέρος του κόλπου δεξιά ήταν το Μερσινλί ήταν η Αγία Τριάδα τα Πετρωτά το Αλάμπεη και το ωραίο Κορδελιό Και σ αυτά προπαντός στο Κορδελιό και στο Αλάμπεη έμεναν πολλοί Τούρκοι

Όπως ακούσατε είπα ένα χωριό Αγία Τριάδα Δεν ήταν μόνο αυτό που σηματοδοτούσε την ελληνικότητα όλης αυτής της περιφέρειας Σε όλες τις συνοικίες της Σμύρνης για να βρει κανείς κάτι έπρεπε να αποταθεί σε ελληνικούς τίτλους Παρ όλο που οι Τούρκοι είχαν διάφορα τουρκικά ονόματα για να βρεις κάτι ρωτώντας κάποιον που κάθεται σου απαντούσε στον Αϊ‐Γιάννη στο Κερασοχώρι στον Άγιο Τρύφωνα στον Αϊ‐Γιώργη στην Αγία Φωτεινή στη Λυπημένη Παναγιά στον A‐Δημήτρη στην Παναγία την Ντουβαριώτισσα

Εν πάση περιπτώσει όλες οι συνοικίες αυτή τη στιγμή δεν μπορώ να θυμηθώ όλα τα ονόματα προσδιορίζονταν μόνο με ελληνικά και χριστιανικά τοπωνυμία

Εν τω μεταξύ θυμήθηκα μερικές ονομασίες και θα τις βάλουμε για να μείνουν για την ιστορία Τα ελληνικά τοπωνύμια ήσαν τα Μικρά Μπογιατζίδικα δρόμοι διάφοροι τα Μεγάλα Μπογιατζίδικα τα Σιδεράδικα το Γαλάζιο τα Γυαλιάδικα ο Φασουλάς το Φαρδύ της Ευαγγελιστρίας οι Συκαμιές στου Ζέρβα

Πώς να ξεχάσω τα ωραιότατα πανηγύρια τα καλοκαιρινά φυσικά πανηγύρια που εγένοντο στις ορθόδοξες εκκλησίες των χωριών που ήσαν εκατέρωθεν της Σμύρνης

Ήταν μια ευκαιρία να πάμε να προσκυνήσουμε τους Αγίους και ταυτόχρονα ένα είδος εκδρομής για τις μητέρες και για μας τα παιδιά Οι εκδρομές αυτές εγένοντο την ημέρα Οι άντρες δεν συμμετείχαν γιατί

Digitized by 10uk1s

οι άντρες στη Σμύρνη εδούλευαν όλη την ημέρα δεν τεμπέλιαζαν

Γινόταν το πανηγύρι της Αγίας Άννας της Αγίας Παρασκευής του Αγίου Παντελεήμονα αλλά το πιο εντυπωσιακό πανηγύρι ήταν της Αγίας Τριάδος της οποίας η εκκλησία ήταν στο ομώνυμο χωριό

Εκεί λειτουργούσε ο παπα‐Μιχάλης τον οποίο ο πατέρας μου από απλό καντηλανάφτη είχε προωθήσει σε παπά πράγμα που δεν ξεχνούσε ποτέ ν αναφέρει ο παπα‐Μιχάλης

Το πανηγύρι αυτό είχε την ιδιάζουσα μορφή ότι οι προσκυνητές ξεκινούσαν για να πάνε να προσκυνήσουν και να γιορτάσουν τη χάρη της με βάρκες από την προκυμαία της Σμύρνης Οι βάρκες αυτές ήσαν καταστολισμένες με φαναράκια που μέσα έκαιγαν κεριά Και ήταν ένα θέαμα φαντασμαγορικό ήταν ένα είδος μικρής ενετικής εορτής και φυσικά από τις βάρκες και από το κυρίως χωριό πετούσαν διάφορα πυροτεχνήματα και βεγγαλικά τα οποία εφώτιζαν τον ουρανό της Σμύρνης

Δηλαδή θα έλεγε κανείς ότι παρ όλο που ήταν τουρκική κατοχή κυριαρχούσε ο χριστιανισμός η ορθοδοξία μας δηλαδή και ο ελληνισμός μας

Από αυτό αποδεικνύεται η ελληνικότητα Οι Τούρκοι δεν μπορούσαν να κάνουν ούτε να αντείπουν τίποτα σ αυτό Μια άλλη εκδήλωση ήταν όταν στις 14 Ιουλίου γιορτάζανε οι Γάλλοι την Επανάστασή τους Τότε και εμείς οι Έλληνες συνεορτάζαμε με τους Γάλλους∙ αυτή τη γιορτή τη λέγαμε laquoτο Ρεμπουμπλίκraquo από την ονομασία της Γαλλικής επαναστάσεως για να αποδείξουμε την αντίθεσή μας προς την καταπίεση που υφιστάμεθα από τους Τούρκους

Στη Σμύρνη επειδή υπήρχαν μεγάλες ιδιοκτησίες οικοπέδων οι κάτοχοι αυτών πλούσιοι φυσικά άνθρωποι εδημιουργούσαν στοές τις λεγόμενες laquoβερχανέδεςraquo Δηλαδή άνοιγαν διόδους σε παραλλήλους δρόμους φυσικά κεντρικούς από τον ένα δρόμο στον άλλο χτίζοντας εκατέρωθεν μαγαζιά και γραφεία πάνω από τα μαγαζιά αυτά Τέτοιες στοές ήταν του Τενεκίδη ήταν του Χαϊλάιφ ήταν της Ελληνικής Λέσχης ήταν του Κράμερ και πολλές άλλες όπως είπα και με αρμένικα ονόματα διότι στη Σμύρνη υπήρχαν και πάρα πολλοί πλούσιοι Αρμεναίοι

Μία συνοικία που παρέλειψα πριν να αναφέρω ήταν της Αγίας Αικατερίνης συνοικία πολυπληθέστατη με κατοίκους όλους αστούς στην οποία κυριαρχούσε η εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης που μόλις είχε τελειώσει το 1920 Όλη αυτή η εκκλησία ήταν από μάρμαρο Με τα χρόνια μάθαμε ότι οι Τούρκοι για να την καταστρέψουν για να την εξαφανίσουν επί πέντε ημέρες χρησιμοποιούσαν εκρηκτικά Τόσο καλοφτιαγμένος ναός ήταν η Αγία Αικατερίνη

Και όπως είπα πριν η συνοικία αυτή ήταν πολυπληθέστατη ήταν κατοικημένη όλη από αστούς και ο δρόμος της ήταν αρκετά φαρδύς

Αλλά οι Έλληνες της Σμύρνης εκτός από την καταπίεση των Τούρκων είχαν να αντιμετωπίσουν και το όργιο από τις προπαγάνδες των Ευρωπαϊκών Κρατών Στη Σμύρνη οι Γάλλοι είχαν δημιουργήσει ατελείωτα σχολεία Είχαν την laquoΠροβιντάνςraquo την laquoΝταμ ντε Σιόνraquo τη laquoΣακρέ Κερraquo τους laquoΦρερraquo το laquoΤάγμα των Καπουκίνωνraquo Οι Γερμανοί τις laquoΔιακονέσεςraquo Υπήρχε Γαλλικό νοσοκομείο Ολλανδικό νοσοκομείο αλλά το Ελληνικό του Αγίου Χαραλάμπους το οποίο κατά τη γνώμη μου είναι το αρχαιότερο ελληνικό νοσοκομείο αρχαιότερο και του Ευαγγελισμού ήταν το πιο τέλεια οργανωμένο διότι είχε όλα τα γνωστά τμήματα Μεταξύ αυτών είχε και τμήμα για τους φρενοβλαβείς

Digitized by 10uk1s

Επίσης μέσα στη Σμύρνη ήταν κατεσπαρμένες και ατελείωτες καθολικές και προτεσταντικές εκκλησίες Όλα αυτά τα ιδρύματα προπαγάνδας που προανέφερα διεσώθησαν από τη φωτιά πράγμα που αποδεικνύει τον εμπρησμό από τους Τούρκους Όποιο ήθελαν να μην καεί δεν καιγόταν Γι αυτό και η Καθεντράλε η Μητρόπολη των Καθολικών διεσώθη και τη βρήκα Διεσώθησαν επίσης το μοναστήρι των Καπουκίνων στου οποίου τον περίβολο έβλεπε το μαγαζί μας το Γαλλικό νοσοκομείο η Ολλανδική εκκλησία και το Ολλανδικό νοσοκομείο Την εκκλησία τους αργότερα οι Ολλανδοί ή μας την παρεχώρησαν ή μας την πούλησαν διότι έγινε και υπάρχει τώρα ως ορθόδοξος εκκλησία ελληνική είναι ένα μικρό παρεκκλήσι διότι φυσικά δεν υπήρχε ούτε ένας Ολλανδός υπήκοος που να χρειάζεται εκκλησία

Φυσικά οι Έλληνες της Σμύρνης δεν έμειναν αδρανείς σ αυτές τις προπαγάνδες των ξένων και αντεπετίθεντο με την παιδεία Υπήρχαν δύο κοινοτικά δημοτικά σχολεία το Σοφείον και του Κιουπεντζόγλου mdashο Κιουπεντζόγλου ήταν ο δωρητήςmdash στα οποία η φοίτηση ήταν δωρεάν

Επίσης υπήρχε το κλασικό η περίφημος Ευαγγελική Σχολή για τα αγόρια Υπήρχε το Κεντρικό Παρθεναγωγείο για τα κορίτσια το Ομήρειο Παρθεναγωγείο επίσης για τα κορίτσια αλλά υπήρχαν και ατελείωτα πάρα πολλά ιδιωτικά σχολεία όπως ήταν το Ελληνογαλλικό λύκειο του Αρώνη το Ελληνογερμανικό λύκειο του Γιαννίκη η Σχολή Αναστασιάδη η Σχολή Δαλιδάκη η Σχολή Πασχάλη και όσα άλλα μεταγενέστερα θυμηθώ και θα αναφέρω

Η Σχολή Πασχάλη εφημίζετο για την αυστηρότητα του διευθυντού της Ξέρω λεπτομέρειες διότι εφοίτησα και εγώ εκεί στο νηπιαγωγείο και ως τη Δευτέρα Δημοτικού Ήταν εξατάξιο δημοτικό σχολείο μικτό για αγόρια και κορίτσια Στα εμπρός θρανία καθόντουσαν τα κορίτσια και από πίσω καθόμασταν εμείς τα αγόρια Κάθε πρωί έπρεπε όλοι οι μαθηταί είτε αγόρια είτε κορίτσια να παρελάσουν μπροστά από τον κ Κωνσταντίνο Πασχάλη τον διευθυντή δείχνοντας τα χέρια τους αν είναι καθαρά τα νύχια και κρατώντας με τον αντίχειρα καθαρό μαντίλι Επίσης εξέταζε τα αυτιά και τους λαιμούς αν είναι καθαρά Εάν ενός τα νύχια δεν ήσαν πολύ καθαρά τον έστελνε πίσω στο σπίτι να πλυθεί και να ξανάρθει

Εφημίζετο επίσης και για την καλλιγραφία την οποία εδίδασκε Ήταν ο ίδιος πολύ καλλιγράφος Έγραφε στον πίνακα την Άλφα‐Βήτα και έπρεπε οι μαθηταί να την αντιγράψουν Κρατούσε ένα χάρακα μία αρίδα όπως τη λέγαμε και παρακολουθούσε από πάνω πώς γράφαμε Εάν δεν ήταν ευχαριστημένος τρώγαμε και μία στα χέρια

Εις του Πασχάλη είχαν φοιτήσει όλα τα αδέλφια μου μέχρι την Έκτη Δημοτικού και από εκεί πήγαιναν στην Ευαγγελική Σχολή Ο αδελφός μου ο Νίκος ο δευτερότοκος επειδή ήξερε πόσο ζόρικη ήταν η ζωή στου Πασχάλη επέμενε και από την Τρίτη Δημοτικού με πήρε και με έγραψε εις του Αρώνη όπου εφοίτησα τέσσερα χρόνια έως την Έκτη Δημοτικού Εκεί σ αυτές τις τέσσερις τάξεις είχα συμμαθητή μου και τον Αρίστο Ωνάση

Η εκπαίδευση στη Σμύρνη ήταν για έντεκα χρόνια Δηλαδή έξι χρόνια Δημοτικό και πέντε χρόνια Γυμνάσιο φιλολογικό Εάν πήγαινε κανείς στο Εμπορικό είχε τέσσερα χρόνια Ένα χρόνο λιγότερο

Εγώ εις του Αρώνη έμεινα ως την Έκτη Δημοτικού Μετά γράφτηκα στην Ευαγγελική Σχολή στην οποία φοίτησα ως την Τρίτη Γυμνασίου Εν τω μεταξύ με την κατοχή των Ελλήνων δημιουργήθηκε ένα νέο γυμνάσιο το λεγόμενο Αρμοστειακό και για να το πλαισιώσουν επέλεξαν από την Ευαγγελική Σχολή μία ομάδα από τους πιο καλούς μαθητάς μεταξύ των οποίων ήμουν και εγώ mdashβλέπετε δεν είμαι και πολύ μετριόφρωνmdash και φοιτήσαμε εις το Αρμοστειακό Εκεί έμεινα έως την Τετάρτη Γυμνασίου όπου

Digitized by 10uk1s

και με βρήκε η καταστροφή της Μικράς Ασίας δηλαδή η φωτιά Εδώ στην Ελλάδα ερχόμενος δεν είχα την τύχη να τελειώσω αλλά έπεσα στη βιοπάλη

Και τώρα μια μικρή περιγραφή της Σμύρνης και του τρόπου περίπου που ζούσαμε

Τα σπίτια στη Σμύρνη κατά κανόνα ήσαν μονοκατοικίες Διώροφες ή τριώροφες Τα ισόγεια για το φόβο των Τούρκων έκλειναν με παράθυρα και πόρτες από μασίφ σίδερα διότι υπήρχε πάντοτε ο φόβος για πλιάτσικο

Από το δεύτερο πάτωμα και πάνω ήσαν ξύλινα και φυσικά υπήρχαν και τα μπαλκόνια Στα υπόγεια ήσαν τα κελάρια και οι αποθήκες για τις σοδειές διότι κάθε καλή νοικοκυρά έπρεπε να κάνει τις σοδειές της εγκαίρως στην εποχή τους για όλο το χρόνο

Στο ισόγειο μετά το υπερυψωμένο ημιυπόγειο ήσαν οι αίθουσες της υποδοχής τα σαλόνια οι τραπεζαρίες και το χωλ το οποίο εμείς λέγαμε αυλή κατά κανόνα στρωμένο με μάρμαρα Υπήρχε σκάλα η οποία πήγαινε προς το άνω πάτωμα Στη μέση της σκάλας ήσαν τα αντρεσόλ τα δωμάτια εις τα οποία κοιμόντουσαν οι υπηρέτριες mdash κάθε σπίτι αστικό έπρεπε υποχρεωτικώς να έχει υπηρέτες Και παραπάνω ήσαν τα υπνοδωμάτια Σε ένα από τα υπνοδωμάτια αυτά το οποίο έβλεπε στο πρόσωπο υπήρχαν τα μπαλκόνια Τα μπαλκόνια είχαν στην πρόσοψή τους δύο ή τρία παράθυρα από ένα σε κάθε πλάι Είχε διπλά πλαίσια το κάθε παράθυρο Το επάνω ήταν σταθερό Το κάτω ανεβοκατέβαινε αναλόγως την εποχή Και όλα τα παράθυρα σκεπάζονταν με κουρτίνες τα λεγόμενα στόρια τα οποία ανεβοκατέβαιναν με ελατήρια

Φυσικά ασανσέρ και καλοριφέρ δεν υπήρχαν ακόμα Για θέρμανση χρησιμοποιούσαμε τα τζάκια τις σόμπες με ανθρακίτη ή σόμπες πετρελαίου και τα περίφημα μαγκάλια Τα μαγκάλια έκαιγαν ξυλοκάρβουνα αλλά έπρεπε πρώτα να ετοιμαστούν στο ύπαιθρο για να μη δημιουργηθεί ανωμαλία

Τα απογεύματα μαζευόντουσαν οι γειτόνισσες πότε στο σπίτι της μιας πότε στο σπίτι της άλλης για να πιούνε το καφεδάκι τους και να δοκιμάσουν τα κουλούρια Αυτές οι συγκεντρώσεις ελέγοντο laquoκεντινάraquo Το όνομα αυτό δεν ξέρω ίσως προήλθε διότι έπαιρναν μαζί και τα κεντήματά τους

Στις γιορτές κάθε νοικοκυρά έπρεπε να εμφανίσει τα γλυκά σερβίροντας τους επισκέπτες σε δίσκο ασημένιο με πιατάκια ασημένια και όσο πιο πολλά γλυκά εμφάνιζε τόσο πιο καλή νοικοκυρά ήταν Γι αυτό η αργυροχοΐα είχε αναπτυχθεί πάρα πολύ στη Σμύρνη Και σήμερα ακόμη οι σμυρναίικοι δίσκοι οι κούπες και τα πιατάκια θεωρούνται έργα τέχνης Θεωρούνται μουσειακά είδη

Τα βράδια μετά το φαγητό αφού φυσικά ήρχοντο και οι άντρες των σπιτιών εγένοντο οι περίφημες βεγγέρες Πότε στο σπίτι του ενός πότε στο σπίτι του άλλου και σπιτικό το οποίο είχε κορίτσι και δεν είχε πιάνο ήταν αδύνατο Γι αυτό γινόντουσαν μικρές συγκεντρώσεις μουσικές

Ο μεγάλος μου ο αδελφός ο Χρήστος είχε πολύ ωραία φωνή τενόρου Απέναντι σε μας ήταν η οικογένεια Κρασοπούλου η δεύτερη κόρη των οποίων έπαιζε πολύ ωραίο πιάνο και το φόρτε της ήταν η άρια από την τελευταία πράξη της laquoΤόσκαraquo ο laquoΓερο‐Δήμοςraquo και άλλα διάφορα τραγούδια

Μεγάλη γιορτή ήταν η Πρωτοχρονιά Τότε όλα τα σπίτια άφηναν ανοιχτές τις εξώπορτες και οι νοικοκυρές έμεναν και υποδέχονταν τους επισκέπτες Οι επισκέπτες ήσαν οι άντρες των σπιτιών οι οποίοι πήγαιναν από πόρτα σε πόρτα ευχόμενοι για το καλό του χρόνου

Digitized by 10uk1s

Επίσης στη Σμύρνη γιορτάζονταν πάρα πολύ εύθυμα οι Απόκριες και τις τρεις Κυριακές Η μεγαλύτερη παρέλαση γινόταν στην οδό των Τράσων εκεί που ήταν και το σπίτι του θείου μου Εμείς μικρά παιδιά ήμασταν πίσω από τα παράθυρα όπου εστέκοντο οι κοπέλες των σπιτιών Μεταξύ αυτών η αδελφή μου και οι φίλες της Τα λουλούδια και οι σοκολάτες που έπεφταν μέσα στα σπίτια μας από τις άμαξες που περνούσαν με τους μασκαρεμένους ή με τους διασκεδάζοντες ήσαν ατελείωτα Βουνό σχημάτιζαν οι σοκολάτες και τα λουλούδια

Κάθε καλό νοικοκυριό έπρεπε να κάνει τις προμήθειές του για το χειμώνα Εις την εποχή τους οι γυναίκες έκαναν πελτέ ντομάτες Έκαναν τον τραχανά τους Έπαιρναν λάδι για όλη τη χρονιά Έπαιρναν βούτυρο γάλακτος και το έλιωναν για το φαγητό Σύκα (τα οποία ετοιμάζανε και έβαζαν και καρύδι μέσα) σε κασάκια Σταφίδες

Επίσης σε όλα τα καθώς πρέπει σπίτια έπρεπε να ζυμώνουν οι ίδιες το ψωμί τους και να το στέλνουν στο φούρνο μόνο για ψήσιμο Κάποτε σώθηκε το ζυμωτό ψωμί και με έστειλε η μητέρα μου να αγοράσω ψωμί από το φούρνο Μου έδωσε δε και μία πετσέτα για να το τυλίξω μην τυχόν και δούνε στη γειτονιά ότι η κυρία Αθανασία αγόρασε ψωμί έτοιμο και με απείλησε ότι αν με δούνε θα φάω ξύλο της χρονιάς μου

Για φωτισμό τα περισσότερα σπίτια της Σμύρνης χρησιμοποιούσαν λάμπες πετρελαίου Υπήρχε όμως και φωταέριο με το οποίο φωτίζονταν και οι δρόμοι Εμείς φυσικά είχαμε φωταέριο και έτσι μπορούσαμε να κάνουμε το μπάνιο μας εύκολα χρησιμοποιώντας το φωταέριο στο θερμοσίφωνά μας

Στο σπίτι του θείου μου του Τσιντσίνη εκτός από τα ευρωπαϊκά λουτρά όπως τα λέγαμε δηλαδή το μπάνιο και το θεσμοσίφωνα υπήρχε και χαμάμ τούρκικο Λουτρός τουρκικός

Στη Σμύρνη οι νοικοκυρές όσες δεν είχαν ευχέρεια στο σπίτι τους και οι νοικοκυραίοι για να κάνουν μπάνιο κατέφευγαν κατά καιρούς στα λουτρά τα θερμά τα λεγόμενα χαμάμια που υπήρχαν χωριστά για τους άντρες και χωριστά για τις γυναίκες Ένα είδος σημερινής σάουνας

Στα εξοχικά σπίτια τα οποία ήσαν εκατέρωθεν του κόλπου της Σμύρνης δηλαδή σ αυτά που αναφέραμε προηγουμένως mdashΚαρατάσι Καραντίνα Γκιοστεπέ και Κοκαριαλί και από την άλλη πλευρά Αγία Τριάδα Πετρωτά Αλάμπεη Κορδελιόmdash τα σπίτια τα οποία ήσαν στην παραλία είχαν και δικές τους μικρές εξέδρες με μία μικρή καμπίνα για να μπορούν να κάνουν μπάνιο Στη Σμύρνη ήταν πολύ διαδεδομένο το κολύμπι Από μικρά παιδιά μας πηγαίνανε και κολυμπούσαμε

Στην κυρίως πόλη της Σμύρνης δεν υπήρχαν φυσικά τέτοιες καμπίνες αλλά υπήρχαν Δημόσια Λουτρά τα οποία ήσαν επίσης χωριστά για τους άντρες χωριστά για τις γυναίκες Οι γυναίκες είχαν ένα είδος πισίνας εσωτερικής στην οποία κολυμπούσαν οι κοπέλες και οι μητέρες Οι άντρες ανοιγόντουσαν και λίγο έξω από τα μπάνια και κολυμπούσαν

Θυμάμαι όταν επρόκειτο η αδελφή μου να ετοιμαστεί να πάει για μπάνιο έγινε ολόκληρη ιεροτελεστία εις το σπίτι διότι έτοιμα μαγιό με τον σημερινό τύπο φυσικά δεν υπήρχαν Έπρεπε να έρθει η μοδίστρα διότι το μαγιό έπρεπε να είναι πολύ συμμαζεμένο και ηθικό και γι αυτό κάνανε πρόβα και εγώ ήμουνα μικρός και παρακολουθούσα την πρόβα

Το μαγιό έγινε από μαύρο σατέν και έπρεπε να δεθεί οπωσδήποτε κάτω από το γόνατο Δηλαδή φαινόταν μόνο η γάμπα και από πάνω έπρεπε να κλειστεί έως το λαιμό και στα μπράτσα έως τον αγκώνα Θυμάμαι το μαγιό αυτό ήταν από μαύρο σατέν και ήταν γαρνιρισμένο με ίδιο κίτρινο ύφασμα

Digitized by 10uk1s

Αυτά τα Δημόσια Λουτρά ήσαν εις το δεξιό άκρο της προκυμαίας της Σμύρνης και ελέγοντο laquoτου Ντισούraquo και λέγαμε πάμε στου Ντισού τα μπάνια Η μεγάλη αυτή εξέδρα που εισχωρούσε βαθιά μέσα στη θάλασσα εχωρίζετο σε δύο διαφορετικές εγκαταστάσεις Αριστερά ήταν για τις γυναίκες και δεξιά για τους άντρες με έναν εξώστη ενδιάμεσα να χωρίζει αυτές τις δύο εγκαταστάσεις

Εις την άκρη αυτή του εξώστη ήταν πάντοτε ένας φρουρός εφοδιασμένος με πέτρες και όταν κάποιος από τους κολυμβητές άντρες επλησίαζε προς το γυναικείο τμήμα τον πετροβολούσε και τον απομάκρυνε Αλλά τα περισσότερα μπάνια εγένοντο στα χωριά όπως σας προείπα διότι εκτός από τις ιδιωτικές εξέδρες υπήρχαν και Δημόσια Λουτρά Υπήρχαν επίσης και πολλές ιδιωτικές βάρκες στην παραλία της Σμύρνης και οι πιο καλοί κολυμβητές mdashμεταξύ αυτών ήμουν και εγώmdash παίρναμε τη βάρκα βγαίναμε ανοιχτά στον κόλπο και κολυμπούσαμε στα βαθιά

Πολύς κόσμος μάλιστα πήγαινε και έκανε μπάνια προς το Κορδελιό διότι τα νερά εκεί ήσαν πολύ πιο καθαρά Μέσα στον κόλπο της Σμύρνης κοντά στην παραλία ήταν άσχημα να κάνουμε μπάνιο διότι η Σμύρνη είχε αποχέτευση από τότε Υπήρχαν πολλά τρεχούμενα υπόγεια νερά και αυτό διευκόλυνε την εγκατάσταση αποχετεύσεως Όλες αυτές οι ακαθαρσίες φυσικά εχύνοντο εις τον κόλπο και πολλές φορές όταν φυσούσε μπάτης είχαμε μία άσχημη μυρουδιά Φανταστείτε αυτό λέγαμε όταν η Σμύρνη είχε τότε περί τους 500000 κατοίκους Σήμερα εάν εξακολουθεί ο ίδιος τρόπος αποχετεύσεως (λένε ότι η Σμύρνη έχει τώρα 4000000 κατοίκους) ο κόλπος θα έχει μολυνθεί και θα έχει καταστραφεί διότι στην εποχή μας ο κόλπος έδινε ωραιότατα ψάρια και προπαντός τις φημισμένες τσιπούρες και λαυράκια

Πιο πριν μιλήσαμε για τα ωραία καφενεία που ήσαν κατά μήκος της παραλίας της Σμύρνης με τις μουσικές και με τους ωραίους ανθρώπους της Σμύρνης μετά την κούραση της ημερήσιας δουλειάς να πηγαίνουν να διασκεδάσουν Και οι μεζέδες που προσέφεραν αυτά ήσαν τόσο άφθονοι ώστε αν έφτανε κανείς σε δεύτερο ή αν έφτανε και σε τρίτο ποτό ήταν αδύνατο πλέον να φάει για βραδινό φαγητό Ένα από τα πιο φημισμένα καφενεία της Σμύρνης το οποίο πριν ανέφερα ως του Κλωναρίδη ήταν το laquoΚαφέ Φώτηraquo Εκεί οι μεζέδες του ήσαν ονομαστοί mdash θαλασσινά στρείδια κυδώνια μύδια αχνιστά μπαρμπουνάκια μικρά τηγανητά συκωτάκι τηγανητό φασόλια και ατελείωτοι άπειροι μεζέδες πικάντικοι οι οποίοι τώρα μου διαφεύγουν

Οι Σμυρνιοί ήσαν καλοφαγάδες και ένας τέτοιος καλοφαγάς ήταν και ο θείος μου ο Παναγιώτης Λοιπόν επειδή ξυπνούσε και έπαιρνε το πρωινό του πολύ νωρίς έπρεπε κατά τις δέκα κάτι να φάει και να καλοφάει Έτσι μαζί με τη συντροφιά του επήγαινε στη μεγάλη αγορά που ήταν κοντά στα χρυσοχοεία στις Μεγάλες Ταβέρνες όπως λέγανε Εκεί ήταν η κυρίως κρεαταγορά και πράγματι υπήρχαν και πολύ μεγάλες ταβέρνες και είχαν αποστακτήρες τους λεγόμενους λαμπίκους οι οποίοι παρήγαν το ωραιότερο ούζο το τσίπουρο που λέγαμε στη Σμύρνη (φυσικά είχαν και κρασιά) και μοσχοβολούσε ο δρόμος από τσίπουρο

Ο θείος μου έπρεπε όπως είπα κατά τις δέκα να φάει την μπριζόλα του Ο ταβερνιάρης ήξερε και την είχε έτοιμη χωρίς ειδική παραγγελία

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο που όπως είπα τον λέγανε Μεγάλες Ταβέρνες προς το τέρμα του που συνόρευε με το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής ήταν και η Οθωμανική τράπεζα Ελέγετο Οθωμανική τράπεζα αλλά είχε γαλλικά κεφάλαια και κάποτε ένας υπάλληλος του χρυσοχοείου μας mdashδεν ξέρω γιατίmdash με πήρε μαζί του εκεί και με έκπληξη είδα ότι τότε ακόμα κυκλοφορούσαν οι χρυσές λίρες∙ για να μην καθυστερούν και τις μετρούν τις παρελάμβαναν με το ζύγι Ήξεραν ότι ήταν οκτώ γραμμάρια η κάθε λίρα δηλαδή τότε ήταν 25 δράμια επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να ζυγίζουν 250 δράμια ή 800

Digitized by 10uk1s

γραμμάρια Τέτοια ήταν τα μπερεκέτια Η αφθονία που λέγαμε της Σμύρνης

Οι λίρες για τις οποίες εμίλησα ήσαν αγγλικές Οι οθωμανικές λίρες οι οποίες ήσαν εκδόσεως Ρεσάτ Χαμίτ και κάτι άλλων Σουλτάνων εζύγιζαν δυο δράμια και ένα τέταρτο Επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να είναι 225 δράμια

Προηγουμένως είπα ότι η Οθωμανική τράπεζα εις το τέρμα του δρόμου που λεγόταν Μεγάλες Ταβέρνες επλησίαζε προς το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής Και επειδή αυτές τις μέρες που μιλάω εδώ πλησιάζει το Πάσχα μου ήρθε στο νου με ποιο τρόπο οι Σμυρνιοί επί τουρκοκρατίας ακόμα και επί τρομοκρατίας κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου εόρταζαν το Πάσχα Φυσικά οι περισσότερες Ορθόδοξες εκκλησίες της Σμύρνης είχαν πολύ μεγάλους περιβόλους γύρω από την εκκλησία με ωραία κάγκελα και κλειστές πόρτες από το φόβο των Τούρκων

Η μεγαλύτερη εκδήλωση της Αναστάσεως γινόταν στον περίβολο της Αγίας Φωτεινής ο οποίος ήταν ευρυχωρότατος Μπορούσε να περιλάβει μέσα πολλές χιλιάδες πιστούς Και από το περίφημο καμπαναριό της Αγίας Φωτεινής το οποίο για να το ρίξουν οι Τούρκοι μετά τη φωτιά είδαν και έπαθαν διότι ήταν καλοχτισμένο εξετοξεύοντο ωραιότατα βεγγαλικά τα οποία έφτιαχνε ο μπαμπάς του Καραμπάτη mdash έδειχνε την Ανάσταση του Χριστού διάφορα άλλα και τελείωνε ξετυλίγοντας μια μεγάλη Ελληνική σημαία οπότε χαλούσε ο κόσμος από τους πυροβολισμούς Φυσικά ήσαν κλειστές οι πόρτες για να μπορέσουν οι Σμυρνιοί να κρύψουν τα όπλα με τα οποία χαιρετούσαν την Ανάσταση του Κυρίου

Τη Δευτέρα του Πάσχα γινόντουσαν οι περίφημες παρτίδες όπως λέγαμε στη Σμύρνη τις εκδρομές Νομίζω ότι τις λέγανε παρτίδες διότι πήγαιναν στα περίχωρα της Σμύρνης τα οποία ήσαν με πολύ πράσινο και με πολλά δέντρα διότι στη Μικρά Ασία έπεφταν πολλές βροχές κατά τη διάρκεια της άνοιξης του φθινοπώρου και του χειμώνα Γεμίζανε οικογένειες φιλικές τα καλάθια τους με ότι ωραίο μπορούσε να φανταστεί κανείς κεφτέδες κοτολέτες που έμεναν από το αρνί που έσφαζαν για το Πάσχα τυριά και φυσικά όλα αυτά τα συνόδευαν με ωραία κρασιά και ούζο και στο τέλος κατέληγαν σε ωραία τραγούδια

Τα χωριά στα οποία γίνονταν αυτές οι φιλικές εκδρομές ήσαν γύρω στη Σμύρνη προς το εσωτερικό Ήταν ο Μπουτζάς ήταν ο Μπουρνόβας ήταν ο Κουκλουτζάς ήταν το Μερσινλί ήταν το Μπουρνάμπασι και διάφορα άλλα χωριά Σ αυτά οι περισσότεροι πήγαιναν με τις ιδιωτικές άμαξες Διότι όπως τώρα έχουμε τα αυτοκίνητα τότε η κάθε εύπορη οικογένεια είχε τη δική της άμαξα Αλλά ταυτόχρονα υπήρχαν και δύο σιδηροδρομικές γραμμές οι οποίες βοηθούσαν προς αυτά Ένα άλλο ωραίο χωριό στο οποίο πήγαιναν ήταν και το Σερντίκιο Επίσης και το Μπαλαντζίκ Ορισμένα από αυτά τα χωριά είχαν τουρκικά ονόματα ενώ στην πραγματικότητα ήσαν όλα ελληνικοί αμιγώς συνοικισμοί Δεν υπήρχε εκεί ούτε ένας Τούρκος

Και μια που μιλούμε για τις ημέρες του Πάσχα ας μιλήσουμε και για τις προετοιμασίες που έκαναν οι νοικοκυρές οι Σμυρνιές

Έπρεπε κατ αρχήν να τριφτούνε τα μπακίρια του σπιτιού Τα μπακίρια ήσαν ωραία φτιαγμένα χάλκινα σκεύη τα οποία είχαν μάλλον διακοσμητικό χαρακτήρα παρά ήσαν χρησιμοποιήσιμα Στόλιζαν το επάνω συνήθως μεγάλο ράφι της κουζίνας το οποίο πλαισιωνόταν επίσης από ειδικά χάρτινα στολίδια Τα μπακίρια είχαν διάφορα σχήματα στρογγυλά μισοστρόγγυλα επιμήκη και πλακί Το πλακί ήταν σκεύος ολοστρόγγυλο χαμηλό Επίσης μαζί με τα χάλκινα σκεύη έπρεπε να τριφτούν και τα μαγκάλια τα οποία ήσαν επίσης από χαλκό Επειδή δεν υπήρχαν ακόμα τότε καλοριφέρ τα περισσότερα σπίτια

Digitized by 10uk1s

εθερμαίνοντο από ωραία κατασκευασμένα χάλκινα μαγκάλια

Επίσης υπήρχε και ένα είδος μαγκαλιών τα λεγόμενα ταντούρια τα οποία ήσαν ξύλινα τραπέζια Είχαν στη μέση τρύπα για να μπαίνει το σκεύος με τα κάρβουνα και για να μην καίγεται το ξύλο είχε από πάνω μπρούντζο με διάφορα καρφιά τα οποία είχαν ωραίους συνδυασμούς Τα χάλκινα μαγκάλια όπου άναβαν καλά τη φωτιά έξω από το δωμάτιο για να αποφύγουν δηλητηρίαση από το διοξείδιο του άνθρακα είχαν ωραιότατα καπάκια με χέρια από μπρούντζο για να υπάρχει αντίθεση χρωματική διότι τα μεν χάλκινα ήσαν κόκκινα τα δε χέρια από μπρούντζο ήσαν κίτρινα και από πάνω υπήρχε ένα σαν πουλί για το σκέπασμα

Μετά ερχόταν η σειρά της καθαριότητας του σπιτιού Έπρεπε οι κοπέλες του σπιτιού να τρίψουν τα πατώματα με αλισίβα αλισιά όπως τη λέγαμε εις την οποία μέσα έριχναν και λίγη βρωμούσα Η βρωμούσα είναι η σημερινή χλωρίνη Τα πατώματα ετρίβοντο με ειδικές βούρτσες οι οποίες αντί για τρίχες είχαν σκληρά δόντια από ένα είδος χόρτου Έπρεπε το πάτωμα να τριφτεί και να γυαλιστεί τόσο πολύ ώστε να γυαλίσει σαν φλουρί

Μετά έπρεπε να τριφτούν οι αυλές του σπιτιού Αυλές στη Σμύρνη λέγαμε τις εισόδους Το χωλ το λεγόμενο το οποίο ήταν στρωμένο κατά κανόνα με ωραία άσπρα μάρμαρα Σ αυτό το διάστημα τα παιδιά αγόρια κορίτσια παίζανε έξω εις τους κήπους ή εις τους δρόμους διότι τότε ευτυχώς δεν είχαν εφευρεθεί τα αυτοκίνητα γυρίζοντας και θορυβώντας με τις περίφημες ροκάνες (και όσο πιο μεγάλη ροκάνα είχε το κάθε παιδί ήταν το πιο ενθουσιασμένο∙ οι ροκάνες από ξύλο δημιουργούσαν πολύ μεγαλύτερο θόρυβο παρά οι άλλες) και τραγουδούσαν

Βάγιο Βάγιο το Βαγιό τρώμε ψάρι και κολιό και την άλλη Κυριακή τρώμε το παχύ αρνί

Και μια και μιλάμε για αρνί από τη Μεγάλη Δευτέρα άρχιζε η αγορά των αρνιών τα οποία θα εθυσιάζοντο για το τραπέζι του Πάσχα Ο κάθε αρραβωνιαστικός έπρεπε να στείλει στην καλή του το πιο ωραίο αρνί το πιο καθαρό το πιο στολισμένο σαν νύφη

Επίσης ο κάθε πατέρας θα έπαιρνε το καλύτερο αρνί για την οικογένειά του Εμείς τα παιδιά τους βάζαμε κολλάρο στο λαιμό και με ένα σχοινί τα γυρίζαμε στους δρόμους γύρω από το σπίτι μας και τα αρνιά μας αυτά τρώγανε χασίλι Το χασίλι ήταν δεμάτια από φρέσκια βρώμη ή από τριφύλλι

Αλλά όταν τη Μεγάλη Παρασκευή ακουγόταν η τραγική φωνή του σφάχτη laquoΠοιος έχει αρνιά για σφάξιμο προβιές για πούλημαraquo άρχιζε το κρυφό κλάμα μας διότι εν τω μεταξύ το είχαμε αγαπήσει το αρνάκι

Τη Μεγάλη Πέμπτη μαζί με το βάψιμο των αυγών άρχιζε και το ζύμωμα της ζύμης από την οποία θα γίνονταν τα περίφημα σμυρναίικα τσουρεκάκια

Ξέχασα να σας πω ότι την εβδομάδα προ των Βαΐων την προ του Λαζάρου οι μητέρες μας μάς έκαναν ένα είδος κούκλες από ψωμί με λίγη μαστίχα μέσα και λίγη ζάχαρη διότι δεν έπρεπε να φάμε ούτε γάλα ούτε τυρί Αυτά τα ψωμάκια που τους έδιναν σχήμα κούκλας ήσαν τα περίφημα Λαζαράκια όπως τα λέγαμε

Digitized by 10uk1s

Τη Μεγάλη Παρασκευή η περιφορά των Επιταφίων και επί τουρκοκρατίας ακόμα γινόταν έξω από τον περίβολο των ναών μας και οι Επιτάφιοι περνούσαν από πολλούς δρόμους της Σμύρνης Εις αυτή την περίπτωση υπάρχει και ένα μελανό σημείο Όταν συναντιόνταν οι Επιτάφιοι της Αγίας Αικατερίνης και του Αγίου Δημητρίου που ήσαν γειτονικές συνοικίες επέμενε η ομάδα του κάθε Επιταφίου να περάσει διότι συναντιόνταν μετωπικώς Να υποχωρήσει η μία ομάδα για να περάσει η άλλη Επειδή όμως αυτό εθεωρείτο μειωτικό για τους νταήδες της εκάστοτε συνοικίας κατέληγε σε καβγά με αποτέλεσμα πολλές φορές να ανατρέπονται και οι Επιτάφιοι Φυσικά όταν έγινε η κατοχή της Σμύρνης από τους Έλληνες υπήρξε και κανονική αστυνόμευση οπότε σταμάτησε αυτό το άτοπο εις βάρος της Εκκλησίας μας

Πιο πριν μιλήσαμε για το αρνί που έστελναν τις παραμονές του Πάσχα οι αρραβωνιασμένοι στην καλή τους Αλλά υπήρχε και μία άλλη κατηγορία των ερωτευμένων οι οποίοι δεν είχαν επισημοποιήσει ακόμα το δεσμό τους και δεν είχαν εκδηλώσει επισήμως στις οικογένειες τα αισθήματά τους Αυτοί κατέφευγαν στις λεγόμενες στη σμυρναϊκή διάλεκτο laquoπατινάδεςraquo mdash καντάδες για να εκδηλώσουν τα αισθήματα προς την καλή τους Ο συνήθης τρόπος των καντάδων αυτών ήταν να προηγείται μία άμαξα μέσα εις την οποία θα υπήρχαν τα όργανα και οι τραγουδιστάδες Η συνήθης σύνθεση των οργάνων ήταν οπωσδήποτε ένα σαντούρι ένα βιολί και μία κιθάρα Από πίσω ακολουθούσε η άμαξα με τον ερωτευμένο και την παρέα του Πήγαιναν κάτω από τα παράθυρα ή από το μπαλκόνι της καλής τους και άρχιζαν να εκδηλώνουν με τραγούδια τα αισθήματά τους Αν όμως γίνονταν αρκετά οχληροί ή οι γονείς ή τα αδέλφια της καλής δεν τους ήθελαν να εκδηλώνουν τα αισθήματά τους και με κάποιο τρόπο να εκτίθεται η κοπέλα στη γειτονιά προσπαθούσαν να τους απομακρύνουν Εάν όμως αυτοί ήσαν επίμονοι και δεν φεύγανε καμιά φορά εδέχοντο το περιεχόμενο του δοχείου της νυκτός στο κεφάλι

Αυτά ως προς τους έρωτες των ανδρωθέντων Εμείς που ήμαστε τότε νεαροί δεκαπέντε δεκάξι δεκαεπτά ετών είχαμε μία ωραία συντροφιά Ήταν ο Κώστας Σαριδάκης ο Κώστας Μιχαηλίδης ο Βασίλης Γαβριηλίδης ο Ηρακλής Παύλου εγώ και κάνα δυο ακόμα φίλοι Δυστυχώς όλοι αυτοί είναι πλέον μακαρίτες Και ο μόνος επιζών είμαι εγώ

Ο Κώστας Σαριδάκης ο οποίος ήταν λίγο μεγαλύτερος από μένα έμεινε αιχμάλωτος των Τούρκων στη Σμύρνη και δεν ξαναήρθε στην Ελλάδα Ήταν ο πιο καλλίφωνος από την παρέα μας Γυρίζαμε λοιπόν έξω από τα σπίτια των κοριτσιών μας τραγουδώντας και με αυτό τον τρόπο εκδηλώναμε τα αισθήματά μας Αλλά ξεφεύγανε και αυτά καμιά φορά κρυφά από το σπίτι και πηγαίνανε και κάνανε το λεγόμενο κόρτε σε καμιά σκοτεινή γωνιά σε κανένα απόμερο δρομάκι φυσικά πάντοτε κοντά στο σπίτι

Το κόρτε ήταν πιο πολύ ρομαντικό Μόλις τολμούσαμε να πιάσουμε κανένα χεράκι και το πολύ πολύ κανένα κλεφτό φιλί

Εγώ τότε είχα σύνδεσμο με μία κοπέλα που την έλεγαν Όλγα και η οποία φυσικά δεν ζει και αυτή Τις Κυριακές όλη η συντροφιά με τις κοπέλες μας πηγαίναμε στον laquoΦοίνικαraquo Ο laquoΦοίνικαςraquo ήταν ένας λαϊκός κινηματογράφος πίσω από την Αγία Αικατερίνη Τον λέω λαϊκό διότι ήταν μέσα στη συνοικία και τα εισιτήρια φυσικά ήσαν ανάλογα με τις δυνατότητες του χαρτζιλικιού που παίρναμε

Ανεβαίναμε και καθόμαστε στον εξώστη κλέβοντας πού και πού κανένα χαδάκι ή κανένα φιλάκι Όλα αυτά όμως τα ανέτρεψε η φωτιά και χάθηκαν τα ίχνη όλων των κοριτσιών Φυσικά η συντροφιά μας εκτός από τον μακαρίτη τον Σαριδάκη που είπα ξανασυστήθηκε εδώ και όταν είχαμε ευχέρεια μαζευόμαστε στο Ζάππειο και τρώγαμε καμία πάστα

Ο μόνος από όλους ο πιο τσιγκούνης ήταν ο Βάσος Γαβριηλίδης ο οποίος μας έλεγε laquoπηγαίνετε φάτε

Digitized by 10uk1s

την πάστα σας και πέστε να φέρει και ένα ποτήρι νερό παραπάνωraquo και ερχόταν λίγο αργότερα για να αποφύγει το έξοδο της πάστας

Στη Σμύρνη κυκλοφορούσαν διάφοροι τύποι οι οποίοι με τα φερσίματά τους και με τον τρόπο τους έσπαζαν τη μονοτονία και διασκέδαζαν με κάποιο τρόπο τους ανθρώπους

Ένας από αυτούς ήταν ο Στέφανος Ο Στέφανος ήταν πλανόδιος μικροπωλητής ψιλικών και διαφόρων φω‐μπιζού και εξαρτημάτων για τις γυναίκες Ήταν πάντοτε ντυμένος παρδαλά για την εποχή του και τα περισσότερα είδη που πουλούσε τα καρφίτσωνε επάνω στα ρούχα του στο σακάκι του εκτός φυσικά από τη βιτρίνα την οποία είχε Γι αυτό όταν οι κυρίες έβλεπαν καμία από τις φίλες η οποία ήταν ντυμένη πολύ χτυπητά και φορούσε πολλά κοσμήματα κουτσομπολεύοντας την αποκαλούσαν Στέφανο

Ένας άλλος τύπος ήταν ο πλανόδιος βιβλιοπώλης ο οποίος γύριζε στη γειτονιά φωνάζοντας laquoΈχω βιβλία διάφορα Ο Ερωτόκριτος και η Αρετούσα και η Αρετή θριαμβεύουσα Έχω ημερολόγια και ημεροδείκτες Κάθε φύλλο και μία ιστορίαraquo Φυσικά είχε και άλλα βιβλία τα οποία ήσαν σε δυο τρεις τσάντες που άλλες κρέμονταν στην πλάτη του άλλες εμπρός του και κρατούσε και δύο εις τα χέρια Διαλαλούσε δηλαδή τους laquoΑθλίουςraquo του Βίκτορος Ουγκώ τη laquoΜανόν Λεσκώraquo τα laquoΜυστήρια των Παρισίωνraquo το laquoΕκείνη δεν απήντησεraquo και τα en vogue βιβλία εκείνης της εποχής τα οποία εδιάβαζαν οι ρομαντικές δεσποινίδες και ανελύοντο σε δάκρυα από συμπάθεια για τα πάθη των πρωταγωνιστών

Ένας άλλος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας Αυτός ήταν μικροαπατεώνας Είχε ένα ιδίωμα και ένα προτέρημα να κλέβει τα σκυλιά τα ιδιωτικά από τα σπίτια Εξεβίαζε τους ιδιοκτήτες των σκυλιών να του δίδουν ένα επίδομα μηνιαίο για να μην τους κλέψει το σκυλί τους Εάν δεν το έδιναν το έκλεβε το σκυλί του άλλαζε το χρώμα και το ξαναπουλούσε

Μεταξύ των θυμάτων ήταν και ο θείος μου ο Τσιντσίνης ο οποίος είχε ένα θηλυκό σκυλί που το υπεραγαπούσε τη Λίντα Ερχόταν ο Τσουρτσούρας και έπαιρνε κάθε μήνα το μηνιάτικό του Ήταν δηλαδή νονός με τη σημερινή έκφραση Εκτός αυτού όμως είχε και άλλες τρελές ιδιότητες Τρελά φερσίματα

Ένα βράδυ μπήκε μέσα εις το laquoΚαφέ Φώτηraquo το οποίο ήταν γεμάτο από άντρες φυσικά κρατώντας ένα ζεύγος κέρατα ταύρου και άρχισε και φώναζε laquoΠοιος θέλει ένα ζευγάρι κέραταraquo Επειδή όλοι γελούσαν και δεν απαντούσαν αυτός τους λέει laquoΑ έχετε όλοι κέρατα και γι αυτό δεν χρειάζεστε να αγοράσετε άλλαraquo

Ένας άλλος τύπος που εμείς τότε τα μικρά παιδιά την υπεραγαπούσαμε ήτανε γυναίκα Ήταν μια υψηλόκορμη αραπίνα η οποία επάνω στο κεφάλι της κρατούσε έναν πελώριο ταβλά μέσα εις τον οποίο είχε διάφορα σχετικά για παιδάκια Μεταξύ αυτών είχε τσεμπλεμπούδες σκέτες ωραίες ζεστές και φρεσκοψημένες είχε τσεμπλεμπούδες με γύρω γύρω ζαχαρωτά είχε φιστίκια αράπικα καθαρισμένα και φιστίκια αράπικα ακαθάριστα Είχε γλυκά τα καμπίσια που λέγαμε δηλαδή σαν τσιγάρο από ζάχαρη φτιαγμένο σε διάφορα χρώματα Αυτή ήταν όπως είπα η αγαπημένη μας διότι αν ήταν σε καλή διάθεση η μητέρα μας και ξόδευε κάτι μας έπαιρνε και ένα γλυκό

Την εποχή που μιλάμε μια κοπέλα στη Σμύρνη για να θεωρείται όμορφη έπρεπε να έχει άσπρο λείο δέρμα πλούσια μαλλιά και αρκετά κιλάκια Έπρεπε να έχει στήθος μπόλικο και ποπό αρκετό Γι αυτό

Digitized by 10uk1s

τότε φορούσαν κορσέδες με μπαλένες τους οποίους έσφιγγαν τραβώντας τα κορδόνια για να δημιουργηθεί μέση δαχτυλίδι και να ξεπεταχτούν τα υπόλοιπα μέλη του σώματος

Επίσης έπρεπε να έχει και πολλά μαλλιά Γι αυτό εάν οι κυρίες δεν είχαν πολλά μαλλιά έβαζαν στο κεφάλι μέσα από τα μαλλιά τους το λεγόμενο μπουμπάρι το οποίο ήταν φτιαγμένο από μαλλιά του ιδίου χρώματος με τα δικά τους και πάνω σ αυτό ετύλιγαν τα δικά τους ώστε να φαίνεται ότι έχουν πλούσια μαλλιά Εάν ο ποπός τους δεν ήταν αρκετά πλούσιος και αρκετά πεταχτός κάτω από τον κορσέ έδεναν ένα είδος μαξιλαράκι το οποίο το ονόμαζαν τουρνέ

Από τα γλυκά της αραπίνας εκείνο που προτιμούσαμε από όλα ήταν ένα είδος που το λέγανε φιστικάτο Ήταν καραμελέ είτε από μέλι είτε από ζάχαρη και παραγεμισμένο με φιστίκια αράπικα

Ξεσηκωμός στο σπίτι και μεγάλη χαρά για μένα και για τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη ήταν όταν επρόκειτο να έρθει να μείνει μερικές μέρες μαζί μας η νενέ Σοφί mdash η γιαγιά Σοφία η μητέρα του πατέρα μας Τη γιαγιά Σμαράγδα τη νενέ ντουντού δηλαδή τη γιαγιά από μέρους της μητέρας μου δεν τη γνώρισα διότι πέθανε όταν ήμουνα πολύ μικρός Όταν λέω ξεσηκωμός στο σπίτι εννοώ ότι έπρεπε να καθαριστούν να είναι όλα τέλεια μην τυχόν το μάτι της πάρει κάτι ανώμαλο

Έπρεπε να ζυμωθεί το ζυμάρι διότι θα έκανε φιδέ Φιδέ κάνανε τρίβοντας το ζυμάρι στα κόσκινα επάνω για να στεγνώσει και ήταν ένα από τα πιο αγαπημένα φαγητά μας Για εμάς τα παιδιά η χαρά ήτανε ότι το βραδάκι αφού τελειώναμε τα μαθήματά μας θα μαζευόμαστε γύρω στη γιαγιά και γύρω στο ταντούρι με τη φωτιά όπου στη χόβολη ψήναμε και κανένα κάστανο περιμένοντας ν αρχίσει να μας λέει παραμύθια Να μας πει την Κοκκινοσκουφίτσα να μας πει τους Επτά νάνους να μας πει για τη Σταχτομπούτα για το Μαγεμένο βασιλόπουλο για τον Δράκο που φύλαγε το νερό και άλλα

Επίσης παίζοντας μαζί με τη γιαγιά λέγαμε αινίγματα Με αυτό τον τρόπο εδούλευε και λίγο το μυαλό μας Μερικά από τα αινίγματα που λέγαμε τότε τα θυμάμαι Ένα από όλα έλεγε

Μακρύς μακρύς καλόγερος και πίτα το κεφάλι του Τι είναι

Εάν δεν το βρίσκαμε το εξηγούσε η γιαγιά Ήτανε το ξύλινο φτυάρι του φούρναρη το οποίο είναι πολύ μακρύ και εμπρός είναι τετράγωνο Με αυτό φουρνίζανε τα ψωμιά στους τότε φούρνους και με αυτό φυσικά τα ξεφουρνίζανε

Ένα άλλο αίνιγμα ήταν

Χίλιοι μύριοι καλογέροι σ ένα ράσο τυλιγμένοι Τι είναι

Το καρπούζι και οι μαύροι σπόροι αντιπροσώπευαν τους καλόγερους

Είχαμε και ένα που λέγαμε για το οποίο κοκκινίζαμε και ντρεπόμασταν Και εγώ ντρέπομαι που θα σας το πω αλλά ας γελάσουμε

Βουργούλακας κατρακυλά ανάμεσα σε δυο βουνά Τι είναι

Digitized by 10uk1s

Η ακαθαρσία η σκληρή που βγαίνει από τον ποπό

Η νενέ Σοφί ως μόνιμη κατοικία είχε το σπίτι της θείας μου της Τσιντσίνη Η νενέ Σοφί όπως προείπα είχε αποκτήσει τρία παιδιά Δυο αγόρια και ένα κορίτσι Τον θείο μου Παναγιώτη τον πατέρα μου και τη θεία μου Αναστασία Έμενε δε με τη θεία μου Αναστασία διότι ήταν αρχοντόσπιτο Εμείς είχαμε μόνο μία υπηρέτρια ενώ η θεία μου είχε τρεις υπηρέτριες εκτός από τον σωφέρ τους αμαξάδες καπετάνιο για το κότερο τζόκεϋ για τα άλογα κτλ Όπως προείπα ο θείος μου ήταν πάρα πολύ πλούσιος Αλλά η νενέ Σοφί κατά καιρούς επεσκέπτετο και το δικό μας σπίτι διότι υπήρχαμε εμείς τα εγγονάκια της Στον θείο μου τον Παναγιώτη δεν πήγαινε διότι εκείνος αν και παντρεύτηκε δυο φορές δεν απέκτησε ποτέ του παιδιά

Στη Σμύρνη ήταν έθιμο και εθεωρείτο πολύ φυσικό οι ηλικιωμένοι άνθρωποι και συνήθως οι χήρες διότι οι άντρες πεθαίνανε πολύ πιο πριν να πήγαιναν να ζήσουν τα χρόνια που τους έμεναν κοντά στις κόρες τους Και αν υπήρχαν αγόρια κατά καιρούς επεσκέπτοντο και τα σπίτια των γιων τους και των νυφάδων τους

Η γιαγιά μου η Σοφί όπως σας είπα ερχόταν σε εμάς για να μείνει μερικές μέρες και να αλλάξει λίγο περιβάλλον Η ανατροφή των παιδιών εγένετο με βάση και με σεβασμό προς τη θρησκεία Έπρεπε τα παιδιά να εκκλησιάζονται τακτικά και απαραιτήτως να πηγαίνουν με τον πατέρα προπαντός κάθε Κυριακή στην εκκλησία Δυο ή τρεις φορές το χρόνο έπρεπε να μεταλαμβάνουν Όταν επρόκειτο να μεταλάβουν αποβραδίς εγένετο μπάνιο φοβερό αλλαγή εσωρούχων κόψιμο νυχιών προσευχή για να πάρουν συγχώρεση από τον Θεό Και τη μέρα που μεταλαβαίνανε έπρεπε να μη φτύσουν χάμω όλο το εικοσιτετράωρο για να μη μολυνθεί η Αγία Κοινωνία πέφτοντας στο χώμα

Όταν μικρά παιδιά βλέπαμε κάπου πεταμένο κάτω κανένα κομματάκι ψωμί έπρεπε να τρέξουμε να το μαζέψουμε να το φιλήσουμε και να το προφυλάξουμε σε μια γωνιά ώστε να μην πατηθεί διότι το ψωμί εθεωρείτο ιερό είδος

Όταν συναντούσαμε κανέναν παπά έπρεπε να τρέξουμε με σεβασμό να του φιλήσουμε το χέρι

Προηγουμένως είχα πει ότι στη Σμύρνη οργίαζαν οι προπαγάνδες Προπαντός οι ξένες θρησκείες Δηλαδή οι καθολικοί και οι προτεστάντες προσπαθούσαν να προσηλυτίσουν παιδιά έχοντας σχολεία εις τα οποία η παιδεία ήταν δωρεάν Γι αυτό είχε δημιουργηθεί η εντύπωση ότι όταν μικροί συναντούσαμε ξένο παπά ξένης δηλαδή θρησκείας παπά αυτό εθεωρείτο προμήνυμα ότι μπορούσε να μας τύχει κανένα κακό και για να αποφύγουμε αυτό το κακό έπρεπε να χαϊδέψουμε τα γεννητικά μας όργανα Ήταν τόσο εμποτισμένη μέσα μας αυτή η ιδέα της κακοτυχίας που έφερναν οι ξένοι παπάδες ώστε θα σας διηγηθώ και κάτι που μου έτυχε εμένα την τελευταία χρόνια το 22 πριν γίνει η Καταστροφή όταν δίναμε εξετάσεις για την Τετάρτη Γυμνασίου στο τότε Αρμοστειακό γυμνάσιο

Είχαμε μαθηματικά εις τα οποία δεν ήμουν καθόλου δυνατός Αυτά θα τα πω για να δούμε ότι οι προλήψεις δεν ήσαν καθόλου λογικές Εκεί λοιπόν που πήγαινα προς το σχολείο τρομαγμένος γιατί φοβόμουνα ότι δεν θα τα κατάφερνα στα μαθηματικά είδα μπροστά μου ένα φραγκόπαπα Μόλις τον είδα λέω laquoΠαναγία μου χάθηκα Δεν θα δώσω εξετάσεις και θα τα αφήσω να είμαι επανεξεταστέος το Σεπτέμβρηraquo Και γύρισα να πάω πίσω προς το σπίτι Μόλις έκανα όμως μερικά βήματα συνάντησα τον καθηγητή μας των Ελληνικών τον κ Κωνσταντινίδη ο οποίος αμέσως μου λέει laquoΠου πας Κατραμόπουλεraquo Λέω laquoΚύριε καθηγητά ξέχασα να πάρω κόλλα διαγωνισμού και πάω στο περίπτερο να πάρωraquo laquoΑ ωραία Θέλω και εγώ να πάρω καραμέλες Πάμε μαζίraquo Οπότε υποχρεώθηκα να πάω στο σχολείο και να δώσω εξετάσεις Ε λοιπόν ο παπάς αντί γρουσουζιά μου έφερε γούρι Το θέμα των

Digitized by 10uk1s

μαθηματικών που μας έβαλε ήταν και εύκολο και κάτι που το ήξερα πολύ καλά Έτσι πήρα 9 λίαν καλώς στα μαθηματικά παρ όλο που φοβήθηκα τη γρουσουζιά του φραγκόπαπα

Το γυμνάσιο που ανέφερα πριν ότι φοιτούσα της Αρμοστείας ήτανε στο Φαρδύ της Ευαγγελίστριας Και όπως έχω πει και προηγουμένως τα τοπωνύμια της Σμύρνης εδηλούντο αναλόγως με την εκκλησία που ήταν στην περιφέρεια Εκτός όμως αυτού εις την εμπορική ζώνη της Σμύρνης υπήρχαν τοπωνύμια τα οποία αναφέροντο εις τη συγκέντρωση των ειδικών μαγαζιών που ασχολούντο με το εμπόριο Και είχαμε τα Γυαλιάδικα όπου επωλούντο κρύσταλλα κτλ τα Σιδεράδικα που είχαν είδη για σπίτια για οικοδομές και εν γένει χρήσιμα για το νοικοκυριό

Ένα μεγάλο και ονομαστό μαγαζί σ αυτή την περιφέρεια ήτανε του Μαύρου ιδιοκτησία Νικολαΐδη Ήταν τα Γουρουνάδικα δηλαδή όπου επωλείτο χοιρινό κρέας και τα παράγωγα του χοιρινού Διότι όπως είναι γνωστό οι Τούρκοι απηγορεύετο από τη θρησκεία τους να τρώνε χοιρινό κρέας και γι αυτό τα μαγαζιά που πουλούσαν χοιρινά κρέατα ήσαν πολύ απομακρυσμένα από την αγορά που είχε μοσχάρια και αρνιά Μια τέτοια όπως προαναφέραμε μεγάλη αγορά ήταν οι Μεγάλες Ταβέρνες στην οποία υπήρχαν πάρα πολλά κρεοπωλεία όπου μπορούσε να πάρει κανείς ωραία κρέατα

Επίσης ήταν τα Σερβετάδικα Τώρα γιατί τα λέγανε έτσι δεν ξέρω Ήταν τα Ταμπάκικα Ταμπάκικα ήταν εκεί όπου επεξεργάζοντο τα δέρματα

Επίσης ήταν και τα Κουμουτζίδικα Τα Κουμουτζίδικα ήταν της Μαντάμας το Χάνι Μέσα σ αυτό ήσαν κατά πλειονότητα χρυσοχοεία Εκτός από το δικό μας πλάγιά μας ήταν του κ Ευάγγελου Μανουσάκη του Μιχαλάκη Σωτηρίου του Πωλ Τας του Θεόδωρου Αδαμόπουλου Πλάγια μας ήσαν επίσης οι αδελφοί Κόρη και δύο τρεις άλλοι που μου διαφεύγουν τα επίθετά τους

Φυσικά υπήρχαν εκεί και ένα δυο άλλα είδη καταστημάτων Μεταξύ αυτών ήταν και το οδοντιατρείο των αδελφών Γκρανιέ οι οποίοι είχαν ένα είδος βιτρίνας όπου προέβαλλαν μασέλες οι οποίες με ένα ελατήριο ανοιγόκλειναν σαν να μασούσαν Θέαμα λίγο μακάβριο

Και μια που μιλάμε για χρυσοχοεία πρέπει να τονίσω μία σωβινιστική περίπτωση Όλοι οι αδαμαντοδέτες της Σμύρνης οι μουχλαϊτζήδες όπως τους λέγανε με την τουρκική λέξη ήσαν Αρμένιοι και δεν παίρνανε ποτέ υπάλληλο ή βοηθό άλλης εθνότητας παρά μόνο Αρμενίους για να κρατάνε κλειστό το επάγγελμα στα χέρια τους Στη γειτονιά μας δηλαδή εις τα Κουμουτζίδικα της Μαντάμας το Χάνι ήταν και ένας Αρμένης αδαμαντοδέτης περίφημος ο κ Βανέτσας Ήταν τεράστιος Χωρίς υπερβολή θα ζύγιζε πλέον των 150 κιλών και αυτό το θηρίο έκανε τόσο ωραία δουλειά και τόσο λεπτή που πολλοί ήρχοντο και από την Κωνσταντινούπολη ακόμη να φέρουν κοσμήματα για να τους εφαρμόσει τις πέτρες όχι μόνο εφαρμόζοντας αυτές αλλά σχεδόν κεντώντας το ίδιο το κόσμημα

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι ήσαν και στο Φραγκομαχαλά Μεταξύ αυτών οι αδελφοί Γεωργιάδη οι οποίοι ως αντιπρόσωποι του Κριστόφλ είχαν αρκετά ασήμια διότι ήταν εύκολη η εισαγωγή από την Ευρώπη επειδή οι τελωνειακοί δασμοί τότε στη Σμύρνη ήσαν υποτυπώδεις

Ήταν το κατάστημα του Ατζιτήρη με πλουσιότατη βιτρίνα Ο άνθρωπος αυτός κατεστράφη τελείως με την Καταστροφή Δεν μπόρεσε να εμφανιστεί πλέον εις την Ελλάδα και μάθαμε ότι όταν πέθανε έγινε έρανος για να τον θάψουν Ο άνθρωπος ο οποίος εθεωρείτο από τους πλουσιότερους χρυσοχόους

Επίσης ήταν ένας Φραγκολεβαντίνος ο Ρουτζιέρι ένας Αρμένης ο Μινασιάν και εις τον δρόμο αυτό το 1873 μετά βεβαιότητος και εις τον αριθμό 57 εμφανίστηκε για πρώτη φορά σίγουρα η φίρμα

Digitized by 10uk1s

laquoΚατραμόπουλοιraquo Ευρέθηκε ένα κουτάκι το οποίο μας προσέφερε μία παλιά μας πελάτισσα και το οποίο αναφέρει το εξής laquoΠ Κατραμόπουλοςraquo mdashήταν ο θείος μουmdash laquoκαι Σίαraquo mdash ήταν ο πατέρας μου laquoΟδός Ευρωπαϊκή αριθμός 57raquo Οι δικοί μου από εθνικισμό από σωβινισμό δεν ήθελαν να αναφέρουν τη λέξη Φραγκομαχαλάς και γι αυτό αναφέρουν laquoοδός Ευρωπαϊκήraquo Και από κάτω laquoΣμύρνη 1873raquo

Λοιπόν για να αναφέρεται το κουτάκι στο 1873 δεν θα πει ότι εκείνη τη χρονιά άνοιξε για πρώτη φορά το χρυσοχοείο μας Τουλάχιστον θα πρέπει να πάμε τρία χρόνια πίσω Επομένως στο 1870 Από την Ευρωπαϊκή οδό νούμερο 57 μετεφέρθη κατόπιν το κατάστημά μας εις της Μαντάμας το Χάνι που προανέφερα και η φίρμα πλέον ήταν laquoΑδελφοί Κατραμόπουλοιraquo Όχι laquoΠ Κατραμόπουλος και Σίαraquo πλέον

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι πάντοτε Έλληνες ή το πολύ Αρμεναίοι ή Φραγκολεβαντίνοι ήσαν εις το λεγόμενο Τσαρσί δηλαδή κοντά εις την τουρκική συνοικία Μεταξύ αυτών ήταν και ο κ Παπαδόπουλος ο περίφημος Μαστρογιάννης ο οποίος έκανε και εμπόριο πολυτίμων λίθων Λέγεται ότι ήταν τόσο πλούσιος ώστε τις πέτρες τα διαμάντια ή τα μπρουγιάν ή τα ρουμπίνια δεν τα είχε στις λεγόμενες ποσέτες δηλαδή στα χάρτινα περιτυλίγματα αλλά σε ολόκληρα τσαντάκια ή γρουμπάκια από δέρμα και όταν ζήταγες να αγοράσεις ένα διαμάντι σου άνοιγε σε ένα πιάτο μια ολόκληρη στοίβα από πολύτιμες πέτρες Και αυτός κατεστράφη τελείως με τη φωτιά και δεν ξαναφάνηκε εις τον ορίζοντα της εδώ Ελλάδας

Και μια που μιλάμε για τον Φραγκομαχαλά την Ευρωπαϊκή οδό όπως τη χαρακτήρισαν λίαν σωστά και λίαν χαρακτηριστικά σ αυτό το δρόμο υπήρχαν ωραιότατα μαγαζιά με πολύ πλούσια είδη και ποικιλίες εμπορευμάτων για τις κυρίες Μεταξύ αυτών υπήρχαν και υποκαταστήματα μεγάλων μαγαζιών ευρωπαϊκών όπως ήταν το Μπον Μαρσέ ήταν του Σολάρι και άλλα

Ένα από τα ωραιότατα και πλουσιότατα πολυκαταστήματα του Φραγκομαχαλά ήταν του Ξενόπουλου Σ αυτό το κατάστημα μπορούσε κανείς να βρει ότι ήθελε Από ρούχα έτοιμα ευρωπαϊκά υφάσματα καπέλα γούνες ακόμα και έπιπλα Ήταν ένα πολύ μοντέρνο πολυκατάστημα σε τέσσερις ορόφους με πολύ πολύ πλούσιο και εκλεκτό εμπόρευμα Όπως είπα και πιο πριν οι δασμοί στη Σμύρνη πριν γίνει η Ελληνική κατοχή ήσαν υποτυπώδεις και έτσι μπορούσαν να εισάγονται εύκολα και πολύ φτηνά εμπορεύματα από την Ευρώπη

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο υπήρχαν και μερικά ονομαστά για τα είδη τους μαγαζιά όπως του Κοντορούση για παπούτσια του Παπαθωμά για γούνες του Μουτάφη για καπέλα του Γεωργιάδη για δαντέλες του Αλεξίου για έπιπλα

Επίσης υπήρχε και η Σαλ ντε Βαν όπου κάθε Κυριακή πρωί εγένοντο πλειστηριασμοί και πωλούσαν από όλα τα είδη Πίνακες κοσμήματα έπιπλα κτλ

Επίσης ήταν το περίφημο φαρμακείο του Μωραΐτη Στον ίδιο δρόμο δε ήταν και ένα ονομαστό ζαχαροπλαστείο η laquoΜυροβόλος Άνοιξηraquo Σ αυτό έχω να σας διηγηθώ ένα νόστιμο περιστατικό με τον περίφημο Τσουρτσούρα που ανέφερα προηγουμένως τον τύπο της Σμύρνης που έκλεβε τα σκυλιά

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου υπήρχε μεγάλη έλλειψη από μικρά κέρματα Έτσι πολλά μαγαζιά όταν επρόκειτο να δώσουν ρέστα και δεν είχαν ετύπωναν σε κάτι χαρτιά με τη σφραγίδα τους και ανέγραφαν το ποσό το οποίο αντιπροσώπευαν Μια μέρα είχε πάει στη laquoΜυροβόλοraquo ο Τσουρτσούρας και έφαγε λουκουμάδες κανταΐφια δεν ξέρω τι και αφού επλήρωσε

Digitized by 10uk1s

αντί ρέστα του δώσανε τέτοια χαρτάκια Στην απορία του που ρώτησε του απάντησαν ότι αυτά ισχύουν ως νόμισμα του καταστήματος

Μετά από λίγες μέρες πήγε πάλι ο ίδιος και αφού έφαγε του καλού καιρού εφώναξε το γκαρσόνι να πληρώσει και αντί πληρωμής έδωσε δικά του χαρτιά Στην απορία αυτών λέει laquoΓιατί τα δικά σας ισχύουν και τα δικά μου δεν ισχύουνraquo Τέτοιος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας

Επίσης ένα ονομαστό κατάστημα της Σμύρνης ήταν το laquoΑγγλοήστερνraquo Αυτό δεν ήταν στον Φραγκομαχαλά Ήταν σε έναν παράλληλο δρόμο Όλα του τα εμπορεύματα ήσαν προελεύσεως αγγλικής Εκεί μπορούσες να αγοράσεις έτοιμα ρούχα εγγλέζικα σκωτσέζικα καπαρντίνες παπούτσια

Επίσης εκτός από τα ωραία μαγαζιά του Φραγκομαχαλά που ανέφερα υπήρχαν και πολλά σε άλλα σημεία της Σμύρνης τα οποία ήσαν μάλλον χοντρικής πωλήσεως Πολλά από αυτά ανήκαν σε Αρμενίους οι οποίοι είχαν τα κεντρικά τους στο Λονδίνο και υποκαταστήματα στη Σμύρνη όπως ήταν του Ιπιρξιάν του Σιβρισαριάν του Εσαγιάν Γι αυτό υπήρχαν πολύ πλούσιοι Αρμεναίοι εις την Σμύρνη

Όταν μιλούσαμε πριν για τα χρυσοχοεία που ήσαν στης Μαντάμας το Χάνι μεταξύ των άλλων ανέφερα ότι πλάγια στο δικό μας ήταν ο κ Ευάγγελος Μανουσάκης Αυτός ήταν ένας πρωτοπόρος εις τις άτοκες δόσεις πωλήσεως τιμαλφών Είχε κατορθώσει να προσελκύσει το σύνολο των εργατριών που εργάζονταν στην επεξεργασία του καπνού τις καπνουλούδες όπως λέγαμε οι οποίες αγόραζαν χρυσά και πλήρωναν κάθε Σάββατο που έπαιρναν το βδομαδιάτικο πληρώνοντας με δόσεις Δηλαδή δούλευε τεφτεράκι Όταν ερχόταν το Σάββατο και κατέπλεε η πελατεία του κ Μανουσάκη επί ώρες μύριζε από καπνό ανεπεξέργαστο η γειτονιά μας διότι υπήρχαν στη Σμύρνη πάρα πολλές αποθήκες όπου εδούλευαν κοπέλες στην επεξεργασία του καπνού και μύριζαν φυσικά και αυτές Αυτός δε ο γείτονάς μας ο κ Μανουσάκης ο οποίος επέζησε και δούλεψε και αρκετά χρόνια εδώ στην Αθήνα είχε ένα φυσικό Εάν δεν κλείναμε εμείς το δικό μας μαγαζί δεν εννοούσε να κλείσει αυτός φοβούμενος φαίνεται μην του πάρουμε κανένα πελάτη

Ένα βράδυ συμφωνήσαμε με τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη και τον υπάλληλο που είχαμε τότε τον Σαββάκη να μην κλείσουμε νωρίς για να τον υποχρεώσουμε να μείνει και αυτός Και μείναμε ως τις δώδεκα τη νύχτα και αυτός δεν εννοούσε να κλείσει αν δεν φύγουμε εμείς

Και με την ευκαιρία της σημερινής μέρας μου τη χαρά που πήρα κάνοντας βέρες για την εγγονή μου τη Μαρίνα θυμήθηκα την ευχή που έδινε ο θείος μου ο Παναγιώτης σε όσους έκαναν βεργέτες βέρες κατά τους Αθηναίους παίρνοντάς τες από το μαγαζί μας Και έλεγε τότε laquoΚαλορίζικα και αμετάνιωταraquo

Και μια που μιλούμε για χρυσοχοεία θα κάνουμε ένα διαχωρισμό διακριτικό μεταξύ των χρυσοχόων του Φραγκομαχαλά και των χρυσοχόων του κατ εξοχήν δρόμου της χρυσοχοΐας της Μαντάμας το Χάνι

Οι χρυσοχόοι του Φραγκομαχαλά ήσαν μάλλον μεταπωληταί κοσμημάτων διότι όπως προανέφερα η εισαγωγή ειδών από την Ευρώπη στη Σμύρνη ήταν κάτι το εύκολο και δεν επιβαρυνόταν Δεν είχαν δηλαδή δικά τους εργαστήρια έφερναν τα περισσότερα είδη τους από το εξωτερικό και έκαναν παραγγελίες σε διαφόρους τεχνίτες της χρυσοχοΐας της Σμύρνης να κάνουν γι αυτούς κοσμήματα

Ένας από αυτούς που δούλευε για τους χρυσοχόους του Φραγκομαχαλά και προπαντός για τη φίρμα των αδελφών Γεωργιάδη ήταν όπως έμαθα εκ των υστέρων ο πατέρας μου Επειδή ο πατέρας μου είχε έξι παιδιά και ο θείος μου παρ όλο που παντρεύτηκε δύο φορές δεν απέκτησε παιδιά ήταν υποχρεωμένος να δουλεύει και να αποδίδει περισσότερο εις τον συνεταιρισμό για να έχει και

Digitized by 10uk1s

περισσότερα τραβήγματα Γι αυτό πολλά κοσμήματα τα οποία έφερναν τη φίρμα Γεωργιάδη ήσαν κατασκευές του πατέρα μου ο οποίος εθεωρείτο από τους καλύτερους τεχνίτες της Σμύρνης Διότι και καλός τεχνίτης ήταν αλλά και εφευρετικός

Από την Ευρώπη εισήγαν πολλά έτοιμα κοσμήματα ματ Όπως είναι γνωστό στη Σμύρνη δεν υπήρχε ηλεκτρισμός και επομένως δεν υπήρχαν τα κατάλληλα μηχανήματα για να δημιουργήσουν το ματ που λέγαμε

Ο πατέρας μου σκέφτηκε και έκανε μία δική του εφεύρεση πρωτόγονη αλλά αποδοτική Σκέφτηκε ότι τα χτυπήματα σε μία λεία επιφάνεια κοσμήματος δημιουργούν αυτό το είδος του ματ Γι αυτό φρόντισε και πήρε σπασμένα τζάμια τα οποία άλεσε και τα έκανε ψιλά σαν αλεύρι και στο σπίτι επάνω το δικό μας έκανε μία εγκατάσταση Δηλαδή στην ταράτσα εφήρμοσε ένα είδος υδρορρόης που από πάνω είχε ένα χωνί έριχνε μέσα αυτά τα τρίμματα των τζαμιών και πέφτανε με ορμή κάτω εκεί που βρισκόταν το κόσμημα και χτυπώντας το πολύ εδημιουργείτο ματ Αυτό δεν το ήξεραν αυτοί και έτσι ο πατέρας μου είχε μία πρόσθετη αμοιβή Μία πρόσθετη ενίσχυση στα οικονομικά του

Στο μαγαζί μας της Σμύρνης θυμάμαι ότι υπήρχαν αυτά τα σύνεργα Δηλαδή ένα μεγάλο χωνί ένα είδος υδρορρόης και κάτω ένα μεγάλο δοχείο σαν βαρέλι το οποίο υποδέχετο τα τρίμματα Έπειτα τα ξανάβαζαν σε έναν κουβά τα ξανανέβαζε ο μεγάλος μου αδελφός στην ταράτσα και τα ξανάριχνε

Επίσης υπήρχαν εκεί πολλά καλούπια για να κάνουμε κοσμήματα διότι τα κοσμήματα στη Σμύρνη όπως είπα ήσαν τα περισσότερα χειροποίητα Δεν υπήρχαν χυτόπρεσες και τέτοια

Επίσης το λιώσιμο του χρυσού γινόταν σε καμίνια με κάρβουνα Υπήρχε φυσερό από πάνω υπήρχε και καμίνι και έβαζαν το χρυσό σε χωνάκια που τα λέγαμε ποτάδες Όταν ο θείος μου επρόκειτο να λιώσει χρυσό εμένα η δουλειά μου ήταν να δουλεύω το φυσερό αφού προηγουμένως ανέβαινα και άνοιγα το πίσω παράθυρο του εργαστηρίου Ο τοίχος του έβλεπε στον περίβολο της εκκλησίας των Καπουκίνων που ήταν ιδιοκτησία του μαγαζιού μας

Επίσης στη Σμύρνη φυσικά δεν υπήρχε ούτε ωράριο ούτε συνδικάτα εργατών Ένας καλός τεχνίτης ήταν πάντα περιζήτητος και έβρισκε δουλειά εύκολα ενώ έναν τεμπέλη ή άχρηστο το αφεντικό είχε όλο το ελεύθερο να τον απολύσει χωρίς να έχει συνέπειες

Στη Σμύρνη στην ωραία πόλη της χαράς και της εργασίας (διότι στη Σμύρνη για να είσαι φτωχός έπρεπε να είσαι τεμπέλης) υπήρχε δουλειά για όλους Δεν εδικαιολογείτο άνθρωπος φτωχός εκτός αν ήταν τεμπέλης

Όπως μου είπε η μητέρα μου επειδή οι περισσότερες δουλειές και τα περισσότερα δώρα γίνονταν το Δεκέμβρη και την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και όχι των Χριστουγέννων όπως τώρα που φραγκέψαμε ο πατέρας μου εγκαθίστατο και κοιμόταν και τη νύχτα μέσα στο μαγαζί δουλεύοντας είκοσι ώρες το εικοσιτετράωρο Έπαιρνε το στρώμα του και το πάπλωμά του και κοιμόταν σε έναν καναπέ του μαγαζιού Μόνο κάθε Σάββατο πήγαινε σπίτι για να πλυθεί να καθαριστεί να αλλάξει ρούχα και αυτό όπως προανέφερα διότι ήταν υποχρεωμένος να συνεισφέρει περισσότερα λόγω των περισσοτέρων εξόδων που είχε με τη μεγάλη του οικογένεια

Τα δύο τρία τελευταία χρόνια προ της Καταστροφής ήσαν πολύ στη μόδα στη Σμύρνη τα βραχιόλια Τα περίφημα σμυρναίικα βραχιόλια Οι σαλίγκαροι τα τσατιά κτλ Αυτά όλα γίνονταν από χρυσό 22 καρατίων Δηλαδή λιώνανε απευθείας ή αγγλικές λίρες ή τουρκικές λίρες ή εικοσόφραγκα και έτσι

Digitized by 10uk1s

εγίνοντο αυτά τα ωραία σμυρναίικα βραχιόλια Αυτή η μόδα ήταν και ένα είδος σωτηρίας για τη μετέπειτα προσφυγιά διότι όσοι πρόσφυγες κατόρθωσαν και γλίτωσαν και έφεραν τα χρυσά τους εδώ πουλώντας τα μπόρεσαν να δημιουργήσουν τον πρώτο πυρήνα της εγκαταστάσεώς τους Φυσικά η έλευση των προσφύγων βοήθησε πολύ και την οικονομία της Ελλάδας Η αλήθεια είναι ότι οι Ελλαδίτες τρόμαξαν όταν είδαν το κύμα των προσφύγων φοβούμενοι ότι αυτό θα φέρει ανεργία και μεγάλη φτώχεια Αλλά όπως είπα και εγώ σε μία εκπομπή της τηλεόρασης για τη μαύρη επέτειο της καταστροφής της Σμύρνης οι πρόσφυγες ακούμπησαν μεν εις τον κορμό της μητέρας πατρίδος αλλά δεν ακούμπησαν ως παράσιτα αλλά ως μπόλια και εμπόλιασαν τον κορμό της Ελλάδος και γι αυτό πήγε πολύ μπροστά η Ελλάς Απόδειξη είναι η Μακεδονία Δεν ξέρω αν το ξαναείπα αλλά όσες φορές και να το πει κανείς δεν αρκεί Η εγκατάσταση των προσφύγων και προπαντός των Ποντίων εδημιούργησε ένα ωραίο στρώμα Ελλήνων εις τη Μακεδονία Και όχι μόνο ανεπτύχθη οικονομικώς και βιομηχανικώς αλλά διορθώθηκε και εθνολογικώς

Διότι πριν από την έλευση των προσφύγων με τις προπαγάνδες και με τις διώξεις πολλοί παρ όλο που ήσαν Έλληνες εις το αίσθημα ήσαν σλαβόφωνοι πράγμα που ενίσχυε τότε την προπαγάνδα της Βουλγαρίας που επιζητούσε να μας φάει τη Θεσσαλονίκη

Όπως είπα η έλευση των προσφύγων οι οποίοι ήσαν γυμνοί και δεν είχαν ούτε ρούχα ούτε ένα κρεβάτι να κοιμηθούν εβοήθησε πολύ την εθνική οικονομία Ήρθαν τότε και πολλά δολλάρια προπαντός από τους Αμερικανούς οι οποίοι ήσαν οι μόνοι που πραγματικά εβοήθησαν στην εγκατάσταση των προσφύγων και πολλές βιοτεχνίες μικρές εδούλεψαν και εξελίχθηκαν σε βιομηχανίες Διότι ερχόμενοι οι πρόσφυγες ήσαν υποχρεωμένοι να αγοράσουν από παπούτσια κάλτσες έως κρεβάτια έως μαχαιροπίρουνα έως πιάτα και εν πάση περιπτώσει το νοικοκυριό Οι δικές μας οι γυναίκες ήσαν προκομμένες και καθαρές Τις είπαν παστρικές με διφορούμενη έννοια Εμείς θα πάρουμε την καλή έννοια Ήσαν πράγματι παστρικές και νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς όπου η ζωή ήταν πρωτόγονη όπου δεν υπήρχε αποχέτευση και τα βρωμόνερα κυκλοφορουσανε μέσα στους δρόμους δεν εξεδηλώθη ποτέ καμία επιδημία λόγω της καθαριότητας την οποία κρατούσαν οι γυναίκες οι δικές μας εις τα σπίτια τους

Η άλλη διφορούμενη έννοια του παστρικές ήταν καλοαντρούδες Τραβούσαν τους άντρες τους Ελλαδίτες και θύμωναν οι κοπέλες διότι έχαναν τις ευκαιρίες Οι γυναίκες οι δικές μας ήσαν καλές μαγείρισσες καλές νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς με τις πρωτόγονες εγκαταστάσεις όπου έμεναν ολόκληρες οικογένειες σε μία παράγκα η οποία είχε ένα υποτυπώδες παραθυράκι μόλις εξοικονομούσαν κανένα κομματάκι πανί έφτιαχναν μία κουρτινουλα και μόλις βρίσκανε κανένα κουτί από κονσέρβα και λίγο χώμα κατόρθωναν και φύτευαν πότε ένα βασιλικό και πότε ένα γεράνι

Και όταν γύριζε ο άντρας κουρασμένος από το μεροκάματο έβρισκε πάντοτε στο σπίτι έτοιμο να τον περιμένει κάτι καλομαγειρεμένο Φτωχό μεν αλλά περιποιημένο Η δύναμη και το κουράγιο που έδωσαν οι γυναίκες της προσφυγιάς στους άντρες πρόσφυγες είναι βεβαιωμένα Χάρη εις την περιποίηση χάρη εις το κουράγιο που έδιναν κατορθώσαμε να κρατηθούμε στα πόδια μας

Ως απόδειξη θα φέρω ένα μικρό παράδειγμα Αυτή την εποχή υπάρχει μια πολύ μεγάλη βιομηχανία μπισκότων και ζυμαρικών οι αδελφοί Παπαδόπουλοι Οι γονείς αυτών είχαν εγκατασταθεί σε μία παράγκα στη Θεσσαλονίκη Η μητέρα τής οικογένειας εζύμωνε και έψηνε όλη μέρα κουλουράκια τα οποία ο πατέρας Παπαδόπουλος τα έπαιρνε σε έναν ταβλά στο κεφάλι του και έβγαινε και τα πουλούσε στους δρόμους

Ε λοιπόν τα παιδιά αυτής της οικογένειας μεγαλώνοντας με το παράδειγμα της εργατικότητος

Digitized by 10uk1s

κατόρθωσαν σήμερα να συναγωνίζονται ευρωπαϊκά είδη σαν τα δικά τους

Και μια και μιλήσαμε για την κακία της εκφράσεως laquoοι παστρικέςraquo ας μιλήσουμε και για το ειρωνικό laquoτι είχαμε και τι χάσαμεraquo Μπορεί μερικές απλοϊκές γυναικούλες προσφυγίνες να το είπανε καμιά φορά Αλλά είναι βέβαιο ότι και είχαμε και χάσαμε Είχαμε το παν και χάσαμε το παν σε μια στιγμή Εδώ μια ζημιά που γίνεται σε οιοδήποτε σπιτικό δηλαδή το να σπάσει ένα πιάτο ένα ποτήρι μας δημιουργεί μια κάποια στεναχώρια Φανταστείτε το βιος γενεών ολόκληρων να το αφήνεις έρμαιο στις αρπαγές των Τούρκων Να κλειδώνεις την πόρτα σου και να πετάς το κλειδί γιατί ξέρεις ότι δεν θα ξαναμπείς στο σπιτικό σου

Και για μεν τα σπίτια και τα μαγαζιά μας που καήκανε κατά κάποιο τρόπο το παίρνεις απόφαση Αλλά σκεφτείτε να έχεις ένα σπίτι ή μία ανθούσα επιχείρηση να την αφήνεις στα χέρια άλλων και να φεύγεις ξυπόλυτος και γυμνός με ένα μπογαλάκι μόνο στο χέρι γιατί δεν είχες τη δυνατότητα να πάρεις κάτι περισσότερο μαζί σου

Φυσικά και το σπίτι που μας φιλοξένησε μετά τη φωτιά του κ Ανέστη ένα αρχοντικό με τρία δωμάτια υποδοχής χωριστά το λίβινγκ την αυλή όπως τη λέγανε στη Σμύρνη με έξι υπνοδωμάτια επάνω με μία επίπλωση θαύμα διότι ο άνθρωπος αυτός ήταν καπνέμπορος καπνοπαραγωγός μάλλον και σταφιδοπαραγωγός με τεράστια κτηματική περιουσία και είχε κατορθώσει να δημιουργήσει μια καλή κατάσταση mdash και να ξέρει ότι αφήνει αυτό το σπίτι όπως είναι και φεύγει για να μην το ξαναδεί ποτέ

Το ίδιο συνέβη και με τον θείο μου Το σπίτι του Τσιντσίνη του θείου μου όπως προείπα κάηκε αλλά το εργοστάσιό του ο αλευρόμυλος ο οποίος ήταν ο καλύτερος των Βαλκανίων διότι με την ελληνική κατοχή σιγουρεύτηκε πλέον και καταξοδεύτηκε και ανανέωσε το σύνολο των εργαλείων του (και μάλιστα είχε φέρει ειδικό τεχνίτη από την Ελβετία διότι τα μηχανήματα ήσαν ελβετικά Αυτές τις λεπτομέρειες τις ήξερα διότι στο εργοστάσιο ήταν διευθυντής ο δεύτερος αδελφός μου ο Νίκος Είχαν φέρει όπως είπα ειδικό τεχνοκράτη από την Ελβετία τον κ Σενώ τον οποίο βρήκαμε μετά την Καταστροφή εις τους μύλους του Αγίου Γεωργίου Αυτός διοργάνωσε τους μύλους του Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι και επειδή γνωριζόταν με τον αδελφό μου τον Νίκο κατά την κατοχή πήγαμε και μας έδωσε μια μεγάλη ποσότητα αλεύρι) αυτό λοιπόν το τεράστιο εργοστάσιο το οποίο επειδή ήταν κοντά στην παραλία της Σμύρνης είχε δική του προβλήτα όπου επλεύριζαν τα πλοία που έφερναν αγγλικό κάρβουνο διότι το εργοστάσιο εργαζόταν με δική του κίνηση και ξεφόρτωνε κάρβουνα και φόρτωνε άλευρα για να κάνει εξαγωγή mdash αυτή την τεράστια περιουσία ο θείος μου την εγκατέλειψε και ήρθε εδώ αφού είχε χάσει και τον μοναχογιό του μαζί με τη θεία μου και αν δεν ήμαστε εμείς δεν θα είχε ούτε να κοιμηθεί πουθενά ούτε να φάει πουθενά

Σημειώστε ότι το 1948 που είχα πάει στη Σμύρνη πήγα και βρήκα το εργοστάσιο και ακόμα το 48 δηλαδή είκοσι έξι χρόνια αργότερα υπήρχε η επιγραφή laquoΙωάννης Ν Τσιντσίνηςraquo διότι το κτίριο ήταν τετραώροφο με τα γραφεία και οι Τούρκοι δεν είχαν την ευχέρεια να σβήσουν την επιγραφή

Το laquoτι είχαμε και το τι χάσαμεraquo είναι βέβαιο Διότι όπως είπα είχαμε το βιος μας είχαμε το σπιτικό μας είχαμε τη δουλειά μας είχαμε την προκοπή μας και όλα αυτά χαθήκανε σε μία ώρα μέσα σε μία κακιά στιγμή

Αυτά τα λίγα είχα να πω χωρίς να έχω ούτε τη μόρφωση ούτε την προπαρασκευή για να μάθουν τα παιδιά μου και τα εγγόνια μου λίγα πράγματα από την καημένη μας πατρίδα από τις ρίζες μας

Digitized by 10uk1s

ένας από τους μεγαλύτερους αλευροβιομήχανους της Μικράς Ασίας

Ο πατέρας μου από ότι θυμάμαι ως παιδί και από ότι άκουσα το 1912 μόλις ελευθερώθηκε η Βέροια μάζευε πληροφορίες για να βρει συγγενείς μέσω απογόνων της Σμύρνης και να πάει να προσκυνήσει στην ιδιαιτέρα του πατρίδα τη Βέροια όπως είπαμε

Δυστυχώς τον πρόλαβε η αρρώστια Έπαθε τυφοειδή πυρετό Δεν υπήρχαν τότε ούτε πενικιλίνες ούτε αντιβιοτικά μολύνθηκε και όπως είπαμε πριν το 1913 πέθανε και δεν πρόλαβε να πραγματοποιήσει το όνειρό του αυτό

Τις αναμνήσεις μου θα τις λέω όπως μου έρχονται και χωρίς καμιά χρονολογική σειρά Και μια που μίλησα για τον θείο μου τον Τσιντσίνη τον άντρα της θείας μου δηλαδή θα πω κάτι χαρακτηριστικό που μου διηγείτο πώς ξεκίνησε τη ζωή του

Όταν μικρό παιδί έπιασε δουλειά κοντά σ έναν Τούρκο ο οποίος πουλούσε σανά και τροφές για τα ζώα και τις καμήλες που περνούσαν από τον κεντρικό δρόμο τον εμπορικό δρόμο της Σμύρνης του είχε πει ο αφεντικός του να κλέβει στο ζύγι τους καμηλιέρηδες Και σε κάθε γρόσι που θα έκλεβε θα του έδινε έναν παρά Δηλαδή σε κάθε δραχμή περίπου που θα έκλεβε θα του έδινε μία δεκάρα Με τον ρητό όμως όρο ότι αν ο καμηλιέρης ή αυτός που είχε τα ζώα τον έπιανε να κλέβει δεν θα ομολογούσε ότι το έκανε εν γνώσει του αφεντικού του αλλά θα έλεγε ότι ήταν δική του δουλειά και το ξύλο θα το έτρωγε αυτός

Έτσι κατόρθωσε να δημιουργήσει το πρώτο του κομπόδεμα Για να μην κάνει δε έξοδα τη νύχτα πήγαινε και ζύμωνε σε ένα φούρνο με αντάλλαγμα να του επιτρέπουν να κοιμάται μέσα∙ του έδιναν και ένα καρβέλι ψωμί με το οποίο φρόντιζε να ζει για να εξοικονομεί τα έξοδά του

Αυτός ο θείος μου και η θεία μου φυσικά απέκτησαν μόνο ένα παιδί τον Νίκο για τον οποίο θα μιλήσουμε εκτενέστερα αργότερα όταν φτάσουμε στις φρικτές ημέρες της καταστροφής της Σμύρνης

Ο πιο μεγάλος μου αδελφός ο Χρήστος ο οποίος τελείωσε την Ευαγγελική Σχολή και το Αμερικάνικο Κολέγιο του Μακλάχλα παντρεύτηκε το 1917 την Αδαμαντία Μιχαηλίδου Από αυτήν απέκτησε δύο παιδιά τη Φανή η οποία ονομάστηκε Φανή εξαιτίας του πατέρα μας του Θεοφάνη και η οποία μέχρι τώρα χαίρει άκρας υγείας και έχει αποκτήσει και αυτή ένα γιο και τον Πάνο Ο γιος της Φανής έχει και αυτός μία κόρη στην οποία έδωσε το όνομα της γιαγιάς Φανή και η εγγονή

Ο άλλος ο αδελφός μου ο Νίκος δεν παντρεύτηκε ποτέ του Είχε διάφορες δοσοληψίες με γυναικοδουλειές και πέθανε άγαμος

Η αδελφή μου η Σοφία σε μεγάλη κάπως ηλικία παντρεύτηκε εδώ τον Θωμά Κωνσταντινίδη ο οποίος ήταν αξιωματικός της αεροπορίας mdash εδάφους όχι ιπτάμενος Με αυτόν απέκτησε ένα κορίτσι την Ντόρα Θεοδώρα η οποία παντρεύτηκε τον Νίκο Μαλαγαρδή και απέκτησε δυο παιδιά Τον Αντώνη Μαλαγαρδή και τη Σοφιάννα

Ο Αντώνης Μαλαγαρδής στα ίχνη του παππού του ο οποίος ήταν πολύ δυνατός νομικός έκανε πολύ καλές σπουδές και τώρα εργάζεται στον ΟΗΕ

Ο άλλος μου αδελφός ο Αντώνης ο οποίος έγινε χρυσοχόος και θα πω με ποιες συνθήκες ξεκίνησε το

Digitized by 10uk1s

επάγγελμα παντρεύτηκε λίγο μεγάλος και αυτός

Πάντως εγώ παρ όλο που ήμουν ο μικρότερος παντρεύτηκα πριν από την αδελφή μου και πριν από τον αδελφό μου τον Αντώνη και αυτό λιγάκι κακοφάνηκε στην οικογένεια Τέλος πάντων αυτό είναι άλλη υπόθεση και θα τα πούμε αργότερα

Από το γάμο του ο αδελφός μου ο Αντώνης απέκτησε ένα γιο τον Φάνη ο οποίος πήρε επίσης το όνομα του παππού και ένα κορίτσι τη Μαριάννα η οποία είχε μεσογειακή αναιμία και πέθανε σε μικρή ηλικία

Εγώ σε ηλικία είκοσι τριών ετών περίπου παντρεύτηκα από έρωτα την Ελισάβετ mdash τη Βέτα Σπανούδη με την οποία ζήσαμε μαζί εξήντα χρόνια δημιουργώντας ένα περίπου ρεκόρ μακροχρόνιου γάμου Δυστυχώς την έχασα τον Μάιο του 1988 Με αυτήν έκανα τα δυο μου παιδιά που θ ακούσουν αυτά που λέω τον Φάνη και τη Λίτσα‐Ελένη Και αυτά θα τα πούμε κάπως αργότερα με πιο πολλή ησυχία και με πιο πολλές μάλλον λεπτομέρειες

Το ζητούμενο όμως είναι προπαντός από μέρους της κόρης μου να περιγράψω πιο λεπτομερώς τις μέρες που έζησα στη Σμύρνη από τη στιγμή που μπήκαν οι Τούρκοι ως τη στιγμή που την εγκατέλειψα μετά τη φωτιά

Στις 28 Αυγούστου με την παλιά ημερομηνία αν δεν κάνω λάθος βρισκόμουνα με μία φωτογραφική μηχανή στη σκάλα του σιδηροδρόμου της Πούντας και έπαιρνα φωτογραφίες με θλιμμένη καρδιά βλέποντας τους ρακένδυτους και σε κακή κατάσταση Έλληνες στρατιώτες που είχαν πετάξει τα όπλα και όλο τον οπλισμό τους να προσπαθούν με κάθε τρόπο να μπουν στα πλοία για να φύγουν από τη Μικρά Ασία

Ξαφνικά σε μια στιγμή ακούσαμε φωνές απελπισίας να λένε laquoΈρχονται οι Τούρκοι Έρχονται οι Τσέτεςraquo Και πράγματι σε λίγο πέρασε από μπροστά μας ένα οικτρό στη θέα απόσπασμα από Τούρκους καβαλάρηδες Ήτανε πάνω σε άλογα χωρίς σέλες με ένα σακί κρατώντας αντί χαλινάρια σχοινί για τα άλογά τους και κράδαιναν τα σπαθιά Αυτή ήταν η πρώτη ομάδα Τούρκων που μπήκαν στη Σμύρνη Ήρχοντο από τη διεύθυνση του Χαλκά Μπουρνάλ Από μέσα από την Ανατολή Φυσικά διαλυθήκαμε όλοι όσοι ήμασταν εκεί και οι στρατιώτες τρομοκρατήθηκαν και πέφτανε μέσα στα πλοία για να μπορέσουν να φύγουν να γλιτώσουν την αιχμαλωσία Έτρεξα εγώ στο σπίτι μου από τα στενά για να πω στη μάνα μου ότι έληξε η ευτυχία μας και από τη στιγμή εκείνη ήμαστε σκλάβοι των Τούρκων

Φυσικά μαζευτήκαμε όλοι στο σπίτι μας μείναμε κλεισμένοι την πρώτη μέρα και την επομένη Την τρίτη μέρα ο τότε διοικητής ο Νουρεντίν ο Τούρκος έβγαλε μία ανακοίνωση η οποία μας ξεγέλασε Έλεγε ότι laquoθα επικρατήσει απόλυτη ησυχία μπορείτε ν ανοίξετε τα μαγαζιά σας και να μη φοβάστε τίποταraquo Λίγο αναθάρρησε ο κόσμος αλλά παρ όλα αυτά κανείς δεν τόλμησε να πάει ν ανοίξει το μαγαζί του Μόνο ο Νίκος ο αδελφός μου ο οποίος ήταν ελεύθερος και μέναμε μαζί στο σπίτι δηλαδή ο Νίκος ο Αντώνης η Σοφία εγώ και η μητέρα μου βγήκε έξω για να βρει τίποτα τρόφιμα να φάμε

Σε καμιά δυο ώρες ήρθε με ένα αμάξι φορτωμένο mdashήταν να γελάςmdash με χαλιά τα οποία είχαν αρπάξει οι Τούρκοι φαίνεται από καμιά αποθήκη και τα αγόρασε φτηνά

Στις 31 Αυγούστου το πρωί είδαμε από το βάθος της Σμύρνης να βγαίνει καπνός Στην αρχή δεν βάλαμε κακιά υποψία Νομίζαμε ότι ήταν καμιά τοπική πυρκαγιά Αλλά όσο περνούσε η ώρα και δυνάμωνε ο καπνός αρχίσαμε να φοβόμαστε και βγήκε μία διάδοση ότι οι Τούρκοι καίνε την Αρμένικη

Digitized by 10uk1s

συνοικία

Δεν πέρασε από το μυαλό κανενός από εμάς ότι αυτό ήταν και η τελική καταστροφή της ωραίας μας Σμύρνης Ότι οι Τούρκοι είχαν σκοπό να κάψουν ολόκληρη τη Σμύρνη

Το σπίτι το δικό μας από το πίσω μέρος συγκοινωνούσε με το σπίτι του θείου μου του Τσιντσίνη Εκεί μαζευτήκαμε όλη η οικογένεια και ανεβαίναμε στην ταράτσα κατά καιρούς να δούμε που βρίσκεται η φωτιά Τη βλέπαμε μακριά και δεν ανησυχούσαμε Εκεί που κουβεντιάζαμε ύστερα από καμιά δυο ώρες ακούμε χτύπους δυνατούς στην εξώπορτα του σπιτιού του Τσιντσίνη και μια φωνή να λέει laquoΦύγετε γρήγορα θα καείτε ζωντανοίraquo Ανοίξαμε την πόρτα και στο βάθος της οδού Τράσων είδαμε Τούρκους να πετάνε κάτι τενεκέδες με στουπιά αναμμένα και να καίνε τα σπίτια

Φυσικά τα παρατήσαμε όλα λυτά και δεμένα και τρέξαμε να φύγουμε και τραβήξαμε προς την Ιταλική συνοικία Εκεί έμενε ένας φίλος μας ο κ Ανέστης και καταφύγαμε στο πεζοδρόμιο Το σπίτι του ήταν κλειστό Σε λίγο ήρθε και εκείνος άνοιξε και μπήκαμε μέσα Στο απέναντι πεζοδρόμιο στην εσοχή της εισόδου ενός σπιτιού η νύφη μου η Αδαμαντία γέννησε το δεύτερο παιδί της Στο πρώτο είχε πάρει όλα τα μέτρα που χρειάζονταν για να μη μολυνθεί και το δεύτερο παιδί το γέννησε μέσα στο δρόμο και δεν βρίσκανε ούτε λίγο νερό να την πλύνουν

Στο σημείο αυτό πρέπει να κάνω μια διόρθωση Οι Τούρκοι δεν μπήκαν στις 28 Αυγούστου παλιά ημερομηνία στη Σμύρνη αλλά το Σάββατο στις 27 Αυγούστου

Όπως είπα η Αδαμαντία γέννησε στο πεζοδρόμιο διότι νωρίτερα από εμάς ο Χρήστος ο άντρας της εκείνη και το μωρό της είχαν καταφύγει απέναντι από το σπίτι του κ Ανέστη όπου ήταν ένα άλλο φιλικό του σπίτι του κ Βαλταζάνου

Εμείς δεν είχαμε από την αρχή λόγω του συνωστισμού επαφή με τον Χρήστο και αργότερα μάθαμε αυτά που διηγούμαι για τη γέννα της νύφης μου

Λοιπόν είπαμε 27 Αυγούστου μπήκαν οι Τούρκοι ημέρα Σάββατο 28 Κυριακή 29 Δευτέρα 30 Τρίτη 31 Αυγούστου παλιά ημερομηνία προς την 1η Σεπτεμβρίου ήταν που άρχισε η φωτιά το πρωί και το βράδυ όπως είπα ξεκινήσαμε εγκαταλείποντας τα πάντα για να σωθούμε

Όταν τραβήξαμε για το σπίτι του κ Ανέστη η μητέρα μου έκανε και μαύρο χιούμορ Στη Σμύρνη συνηθίζανε όσοι ήσαν ενοικιασταί να αλλάζουν σπίτι την 1η Σεπτεμβρίου Στο δρόμο λοιπόν η μητέρα μου μας είπε laquoΕ 1η Σεπτεμβρίου είναι θα αλλάξουμε σπίτιraquo

Εν πάση περιπτώσει ξημέρωσε η 1η Σεπτεμβρίου και όλοι μαζί οι συγγενείς και ο Χρήστος με το μωρό τραβήξαμε προς το εργοστάσιο του Τσιντσίνη Προηγουμένως το βράδυ της 31ης Αυγούστου προς την 1η Σεπτεμβρίου έφυγα εγώ από το σπίτι του κ Ανέστη και προχώρησα προς την παραλία της Σμύρνης διότι ήξερα ότι ο θείος μου ο Παναγιώτης με τη γυναίκα του mdashο θείος Παναγιώτης ήταν αδελφός του πατέρα μουmdash θα κατέφευγαν σε ένα φιλικό τους σπίτι Άγγλου υπηκόου Ήξερα που ήταν αυτό το σπίτι πήγα να τους βρω αλλά ο Εγγλέζος ήταν φευγάτος και το σπίτι κλειδωμένο Βρήκα όμως τον θείο μου με τη γυναίκα του τη θεία Μαρί να κάθονται στα κατώφλια Με είδαν με πολλή χαρά και ευχαρίστηση διότι ήσαν αποκομμένοι τους πήρα και εκείνους μαζί και κατευθυνθήκαμε προς το σπίτι του κ Ανέστη

Όπως είπα πριν μόλις ξημέρωσε η 1η Σεπτεμβρίου ξεκινήσαμε όλοι οι συγγενείς μαζί και τραβήξαμε

Digitized by 10uk1s

προς το Νταραγάτσι mdashτο Νταραγάτσι ήταν η βιομηχανική ζώνη της Σμύρνηςmdash για να καταφύγουμε στο εργοστάσιο του Τσιντσίνη

Βαδίζαμε μέσα σ ένα συφερτό σπρώχνοντας και σπρωχνόμενοι διότι όλοι οι κάτοικοι της Σμύρνης φοβούμενοι την επέκταση της φωτιάς είχαν τραβήξει προς τα εκεί που ήσαν μέρη ανοιχτά και μπορούσαν να γλιτώσουν Στο δρόμο εκεί που πήγαινε ο θείος μου ο Παναγιώτης κρατώντας κάποιο μπόγο γυάλισε η βέρα του σε έναν Τουρκαλά και τον διέταξε να τη βγάλει απειλώντας ότι θα του κόψει το δάχτυλο Έτσι πάει και η βέρα του θείου μου

Φτάσαμε στο εργοστάσιο το οποίο ήταν γεμάτο κόσμο Χωρίς υπερβολή θα ήσαν πλέον από 3000 άνθρωποι Βολευτήκαμε στα γραφεία του εργοστασίου είδαμε και πολλούς γνωστούς εκεί και κάπως ξεκουραστήκαμε

Το σούρουπο ο Χρήστος ο αδελφός μου έρχεται μέσα και λέει laquoΒλέπω απέξω να περιφέρονται μερικοί Τούρκοι μπασιμπουζούκηδες (όπως λέγαμε τους άτακτους) και φοβούμαι άμα πέσει η νύχτα μήπως έχουμε τίποτα παρατράγουδα Γι αυτό προτείνω να φύγουμε από εδώ και να προχωρήσουμε προς τα εμπρός (προς το Χαλκά Μπουρνάλ όπως έλεγαν αυτό το εξοχικό κέντρο τουρκιστί) Εκεί υπάρχει μια μεγάλη έκταση (ήταν ο κήπος του εργοστασίου της μπύρας) και να μείνουμε εκείraquo

Όλοι επείσθησαν και εδέχθησαν τη σκέψη του αυτή εκτός από τον θείο μου τον Τσιντσίνη ο οποίος είπε laquoΈχω μία περουσία που πάλεψα όλη μου τη ζωή να την αποκτήσω δεν την εγκαταλείπωraquo Προσπαθήσαμε να τον πείσουμε δεν το εδέχετο Φυσικά έμεινε κοντά του και η θεία μου η γυναίκα του και ο γιος του ο Νίκος

Όταν φτάσαμε εκεί ο Χρήστος ο οποίος ήταν πάντοτε πολύ προβλεπτικός μας είπε laquoΣπρώξτε και προσπαθήστε να εγκατασταθούμε όλοι οι συγγενείς στο κέντρο αυτής της συγκεντρώσεως διότι όσοι θα είναι προς τα έξω θα κινδυνεύουν από αρπαγές ακόμα και από σφαγήraquo Πράγματι σπρώχνοντας και σπρωχνόμενοι εμείναμε στο κέντρο

Σε λίγο χάσαμε τον Χρήστο∙ επανήλθε αργότερα κουβαλώντας ένα σακί γαλέτες που είχε βρει κάπου και αγόρασε Ήταν από τις γαλέτες που χρησιμοποιούσαν τότε οι ναυτικοί αντί ψωμιού όπου δεν είχαν ψυγεία στα πλοία Με αυτές τις γαλέτες φάγαμε

Όταν ξημέρωσε μάθαμε ότι η φωτιά είχε περιοριστεί και αποφασίσαμε να επιστρέψουμε στο εργοστάσιο να μείνουμε εκεί και να σκεφτούμε για τα περαιτέρω

Όταν φτάσαμε στο εργοστάσιο μάθαμε με πολύ μεγάλη φυσικά στεναχώρια ότι μετά μισή ώρα που φύγαμε από εκεί όπως είχε προβλέψει ο Χρήστος ο αδελφός μου είχαν μπει μέσα άτακτοι μαζί με Τούρκους στρατιώτες και μαζέψανε όλους τους αρσενικούς από δεκαεπτά ως ογδόντα και ενενήντα ετών Φυσικά μαζί με αυτούς πήραν και τον θείο μου τον Γιαννακό Τσιντσίνη τον γιο του τον Νίκο και όλους τους αρσενικούς που ήσαν εκεί

Από αυτό καταλάβαμε ότι τα πράγματα δυσκολέψανε Σε λίγη ώρα πάλι ο κ Ανέστης mdashαυτός που είπαμε ότι το σπίτι του ήταν στην Ιταλική συνοικία και δεν κάηκεmdash μας είπε laquoΜια που σταμάτησε η φωτιά ελάτε να μείνουμε στο σπίτι μου διότι εδώ στο εργοστάσιο αν μείνουμε θα πεθάνουμε από τις κακουχίες Πάμε κάτω στο σπίτι μου και ο Θεός βοηθόςraquo

Digitized by 10uk1s

Πράγματι γυρίσαμε πίσω άνοιξε το σπίτι του και εγκατασταθήκαμε εκεί Φυσικά ήρθαν και άλλοι συγγενείς και ο κ Ανέστης μας παραχώρησε δυο δωμάτια από το επάνω πάτωμα όπου ήσαν τα υπνοδωμάτια διότι το σπίτι ήταν πολύ ευρύχωρο και μείναμε εκεί μετρήστε ο θείος μου Παναγιώτης η γυναίκα του η μητέρα μου ο Νίκος ο αδελφός μου η Σοφία ο Αντώνης και εγώ επτά Ο άλλος μου αδελφός ο Χρήστος με τη γυναίκα του το κοριτσάκι του και το νεογέννητο έμεναν στο απέναντι σπίτι που ήταν επίσης φιλικό στου κ Βαλταζάνου

Όπως είπαμε λοιπόν η φωτιά ήταν στις 31 Αυγούστου με 1η Σεπτεμβρίου Τη νύχτα της 1ης Σεπτεμβρίου μείναμε στου κ Ανέστη Τη νύχτα της 2ας Σεπτεμβρίου διανυκτερεύσαμε στον κήπο του εργοστασίου της μπύρας Αϊντίν Φυσικά όπως προείπα εμείς μείναμε στο κέντρο και εξασφαλιστήκαμε και όλη νύχτα ακούγαμε στριγγλιές και φωνές από τις διαρπαγές που έκαναν οι Τούρκοι τόσο ανθρώπων όσο και ειδών

Το πρωί της 3ης Σεπτεμβρίου που επιστρέψαμε στο εργοστάσιο και μάθαμε το κακό που έγινε την προηγούμενη νύχτα συμφωνήσαμε όλοι μαζί πήραμε και τη θεία μου την Τσιντσίναινα η οποία είχε μείνει μόνη κατευθυνθήκαμε στο σπίτι του κ Ανέστη και εγκαταστάθημεν όπως σας είπα Ήμαστε λοιπόν 3 του Σεπτέμβρη εκεί και μέναμε στου κ Ανέστη Στις 5 Σεπτεμβρίου τυχαίως ο αδελφός μου ο Νίκος βλέποντας από το μπαλκόνι είδε να περνάει από το δρόμο τη θεία μου την Άννα αδελφή της μητέρας μου έξαλλη γιατί είχε χάσει τον άντρα της και δεν ήξερε πού να καταφύγει Τη φωνάξαμε και με πολύ μεγάλη ευχαρίστηση ήρθε και εκείνη και εγκαταστάθηκε στου κ Ανέστη Άξια γυναίκα Έξυπνη Διαολεμένος άνθρωπος βγήκε έξω έκανε μια βόλτα και σε λίγο επέστρεψε συνοδευομένη από έναν καθολικό παπά τον Σκαλιαρίνι Πρότεινε στον κ Ανέστη να εγκατασταθεί και ο παπάς στο σπίτι του πράγμα που δέχτηκε ευχαρίστως ο κ Ανέστης Του παρεχώρησε τη σάλα το καλύτερο δωμάτιο του σπιτιού για να μένει μόνος του και αφού ήταν Ιταλός υπήκοος βάλαμε στο μπαλκόνι μια ιταλική σημαία πράγμα που μας προφύλαξε από περαιτέρω ενοχλήσεις από τους Τούρκους που θα ήταν κίνδυνος για τη ζωή μας Επειδή όπως είπα η συνοικία ήταν ιταλική δικαιολογείτο και να υπάρχει στο μπαλκόνι ιταλική σημαία

Ο Σκαλιαρίνι ήταν θείο δώρο που μας έκανε η θεία μου η Άννα διότι ο παπάς αυτός είχε μία άδεια από τον Νουρεντίν τον διοικητή της Σμύρνης και έπρεπε να τον διευκολύνουν οι τουρκικές αρχές για να μεταφέρει τους ξένους υπηκόους από εκεί που είχαν καταφύγει στα πλοία ή στα προξενεία τους Αυτό ήταν και η σωτηρία όλων μας όπως θα δείτε εν συνεχεία

Ο αδελφός μου ο Χρήστος είχε βρει κάποιον ο οποίος του υπεσχέθη ότι θα του έφερνε ένα χαρτί ότι είναι ξένος υπήκοος για να του επιτρέψουν οι Τούρκοι να φύγει Του έδωσε 25 χρυσές λίρες εκείνος πήρε τις λίρες και χάθηκε

Όπως είπα μέσα στο σπίτι ήταν ο Νίκος ο Αντώνης και εγώ Με την ιδέα ότι ο Χρήστος είχε εξασφαλίσει την αναχώρησή του συμφώνησε ο θείος μου ο Παναγιώτης με τον Αντώνη και με τον Νίκο να βγάλει τρεις άδειες για να φύγουμε εμείς οι υπόλοιποι τρεις αρσενικοί Για να δώσει αυτές τις άδειες ο παπάς ο Σκαλιαρίνι εζήτησε από 1000 τούρκικες λίρες Επειδή δεν είχαμε όλα τα χρήματα μετρητά του είπαμε να του δώσουμε μέρος από τα κοσμήματα τα οποία είχε κατορθώσει ο θείος μου ο Παναγιώτης να πάρει από το μαγαζί μας Τώρα σ αυτό θα κάνω μία παρένθεση

Τη μέρα που άρχισε η φωτιά δηλαδή στις 31 Αυγούστου ο θείος μου ο Παναγιώτης του οποίου η κατοικία ήταν πολύ κοντά στο μαγαζί μας ετόλμησε και πήγε στο χρυσοχοείο άνοιξε μία από τις κάσες mdashείχαμε δύο κάσεςmdash πήρε ότι βαριά κοσμήματα είχαμε μέσα και τα έβαλε σε ένα καλαθάκι το οποίο συμπλήρωσε με κάρβουνα Βγαίνοντας έξω συνάντησε Τούρκους Ο θείος μου ήξερε τούρκικα Ήταν

Digitized by 10uk1s

από τους λίγους Έλληνες της Σμύρνης που ήξεραν τούρκικα διότι στη Σμύρνη για να ζήσει κανείς έπρεπε να ξέρει ελληνικά Αυτή ήταν η επίσημη γλώσσα Απόδειξη ότι και όλες οι επιγραφές των καταστημάτων ήταν ελληνικά γραμμένες

laquoΤι έχεις μέσαraquo τον ρώτησαν οι Τούρκοι

Τους απάντησε τούρκικα ότι είχε κάρβουνα και τον αφήσαν να περάσει Έτσι κατόρθωσε να γλιτώσει όλα τα κοσμήματα

Όταν λοιπόν το βράδυ της 31ης όπως είπα τον βρήκα και τον έφερα μαζί με όλη την οικογένεια αυτά τα κοσμήματα τα μοίρασαν στα τρία η γυναίκα του η μητέρα μου και η αδελφή μου και τα πέρασαν σαν ζωνάρια στη μέση τους

Έτσι στον παπά συμπληρώσαμε mdashο Αντώνης γιατί εκείνος ήταν που ανακατευότανmdash με κοσμήματα τις τρεις χιλιάδες λίρες που ζήταγε Μας έφερε πράγματι άδεια για να φύγουμε εμείς οι τρεις ως protegs Franais (προστατευόμενοι Γάλλοι) αλλά επειδή ο Χρήστος είχε μείνει αφού τον ξεγέλασε εκείνος που του είχε υποσχεθεί να του φέρει το χαρτί παρεχώρησα εγώ τη θέση μου στον αδελφό μου και έτσι έφυγαν οι τρεις Ήρθε ένα αμάξι τους έβαλε μέσα ο παπάς τους πήγε απέναντι στο Γαλλικό Προξενείο επιβιβάστηκαν σε ατμάκατο και μπήκαν σε ένα επίτακτο γαλλικό πλοίο το laquoΤρουβίλraquo το οποίο τους πήγε στην Αφρική στην Τύνιδα Έτσι γλίτωσαν οι τρεις Φυσικά έμεινε η νύφη μου η Αδαμαντία με τα δυο παιδιά και εγώ

Το σπίτι του κ Ανέστη όπου μέναμε έβλεπε από το πίσω μέρος σε ένα τουρκικό στρατώνα ο οποίος είχε ένα μεγάλο περίβολο μία πλατεία όπου έκαναν γυμνάσια οι Τούρκοι Η πλατεία αυτή ήταν γεμάτη από ανθρώπους που είχαν καταφύγει εκεί

Κάθε νύχτα ακούγαμε τις στριγγλιές των κοριτσιών που άρπαζαν και εβίαζαν οι Τούρκοι από τις σφαγές που έκαναν τις κλεψιές Καταλαβαίνετε ότι ήταν πραγματική κόλαση η ζωή μας

Και μια που μιλάμε για καταστροφές θα θυμηθώ κι ένα ελαφρώς κωμικοτραγικό γεγονός που συνέβη σε μένα Όταν τέλη Αυγούστου με 1η Σεπτεμβρίου άρχισε να καίγεται η Σμύρνη όπως είπα πριν είχαμε ετοιμάσει μερικές ημέρες προηγουμένως τα μπαγκάζια μας και είχαμε βγάλει και εισιτήρια για να καταφύγουμε στη Μητέρα Ελλάδα αλλά δεν μας επέτρεψε ο Στεργιάδης και η υπ αυτόν διοίκηση να ταξιδέψουμε

Όταν είδαμε λοιπόν τη φωτιά να πλησιάζει προς τα σπίτια μας εγώ καθ υπόδειξη της μητέρας μου άνοιξα κάποια από τις βαλίτσες και γέμισα με ρούχα έναν μπόγο μαλακό διότι η ηλικία μου δεν επέτρεπε να σηκώνω βαλίτσες Αυτό τον μπόγο τον κουβάλησα σε όλη τη διάρκεια των τριών ημερών ώσπου να εγκατασταθούμε τελικώς όπως προανέφερα στο σπίτι του κ Ανέστη

Δηλαδή τον πήρα από το σπίτι μας την πρώτη βραδιά και τον κουβάλησα στο πεζοδρόμιο του κ Ανέστη όπου διανυκτερεύσαμε Την επομένη τον φορτώθηκα και τον πήγα στο εργοστάσιο του θείου μου του Τσιντσίνη Το βράδυ φύγαμε και πήγαμε εκτός εργοστασίου και έτσι γλιτώσαμε την αιχμαλωσία τον μπόγο όμως τον άφησα στα γραφεία

Digitized by 10uk1s

Την επομένη επιστρέφοντας για να πάμε πίσω στο σπίτι του κ Ανέστη το οποίο δεν είχε καεί πήρα πάλι τον μπόγο και όταν φτάσαμε και εγκατασταθήκαμε στο δωμάτιο που μας παραχώρησε ο κ Ανέστης ανοίξαμε με λαχτάρα τον μπόγο για να βρούμε τίποτα ρούχα ν αλλάξουμε Και τότε ήταν απερίγραπτη η απογοήτευση που εκ των υστέρων μετετράπη σε τραγέλαφο Μέσα στον μπόγο βρέθηκαν περίπου εκατό κολλάρα διότι τότε στη Σμύρνη τα κολλάρα δεν ήσαν ενωμένα με τα πουκάμισα αλλά έπρεπε να πλένονται σχεδόν κάθε μέρα και να στέλνονται στο σιδερωτήριο για να σιδερωθούν και να κολλαριστούν

Όπως είπα λοιπόν υπήρχαν καμιά εκατοστή ή και περισσότερα κολλάρα τρία σεντόνια και οι γούνες της μάνας μου δηλαδή πράγματα άχρηστα για εκείνη τη στιγμή Άρα ο κόπος του κουβαλήματος του μπόγου ήταν άδικος

Στο διάστημα που μέναμε στου κ Ανέστη ο θείος μου ο Παναγιώτης ετόλμησε να πάει στην αγορά την τουρκική που είχε γλιτώσει από τη φωτιά για να ψωνίσει κάτι φαγώσιμο Εκεί τον πιάσανε και τον πήγαν να εξετάσουν την ηλικία του Περίμενε στην ουρά και την ώρα που πλησίαζε η σειρά του να μπει μέσα ο Τούρκος σκοπός που φύλαγε για την τάξη του μίλησε τουρκικά και του λέει laquoΤι είσαιraquo Και του απαντά ο θείος μου laquoΈλλην υπήκοοςraquo Του λέει ο Τούρκος laquoΜην το πεις διότι κινδυνεύεις να σε κρατήσουν αιχμάλωτο Να πεις ότι είσαι Οθωμανός υπήκοοςraquo Όπως λέγαμε ραγιάς

Πράγματι αυτό έγινε και έτσι λόγω ηλικίας και λόγω του ότι δεν είπε ότι είναι Έλληνας υπήκοος τον άφησαν να φύγει γλίτωσε και ήρθε πάλι εκεί και μας ξαναβρήκε

Από αυτό αποδεικνύεται ότι και σε αυτούς τους αιμοβόρους Τουρκαλάδες υπήρχαν και μερικοί που είχαν συνείδηση

Όλες αυτές τις μέρες ο παπάς ο Σκαλιαρίνι ο φραγκόπαπας όπως λέγαμε εμείς τους καθολικούς παπάδες χανόταν από το πρωί ως το βράδυ και γυρίζοντας έφερνε διάφορα τιμαλφή Δηλαδή επεδίδετο στη φυγάδευση ανθρώπων επί αμοιβή Όλα αυτά τα έκρυβε και τα αποθησαύριζε στο δωμάτιο που του είχαν παραχωρήσει Τα βλέπαμε δε εμείς διότι η θεία μου η Άννα όπως σας είπα έξυπνη γυναίκα και καταφερτζού είχε αναλάβει να του φροντίζει το δωμάτιο

Φυσικά εν τω μεταξύ από τις 2 του Σεπτέμβρη είχαμε μάθει για τον τραγικό θάνατο του Χρυσόστομου Του Χρυσόστομου του μεγαλόψυχου του ανθρώπου ο οποίος εν γνώσει του θυσίασε τη ζωή του για να μην αφήσει μόνο το ποίμνιό του

Γι αυτό του άξιζε και το πολυχρόνιο που του έψελναν όταν ήταν Δεσπότης μας και ήταν στα μεγαλεία του Το πολυχρόνιο έλεγε τα εξής χαρακτηριστικά laquoΧρυσοστόμου του μακαριοτάτου και θεοπροβλήτου Μητροπολίτου της Αγιοτάτης Μητροπόλεως Σμύρνης υπερτίμου και εξάρχου Ασίας ημών δε πατρός και ποιμενάρχου πολλά τα έτηraquo

Αυτό το πολυχρόνιο μου άρεσε να το ακούω γιατί από παιδί ελάτρευα τα ωραία γένια του και τα ωραία γαλάζια μάτια του καθώς και τον τρόπο που εφέρετο όταν ήρχετο στην εκκλησία της ενορίας μας τον Άγιο Ιωάννη στο Κερασοχώρι

Είχαμε μάθει λοιπόν ότι οι Τούρκοι είχαν σκοτώσει τον Δεσπότη αλλά δεν ξέραμε με τι απαίσιο τρόπο

Digitized by 10uk1s

τον σκότωσαν Είχε διαδοθεί ότι τον κρέμασαν Λεπτομέρειες δεν μπορούσαμε να μάθουμε διότι αφού καταφύγαμε όλες οι οικογένειες στο σπίτι του κ Ανέστη κανείς από εμάς δεν τολμούσε να βγει στο δρόμο διότι κινδύνευε να αιχμαλωτιστεί και να χαθεί από τη ζωή

Όπως είπαμε ήδη τα τρία μου αδέλφια με τη βοήθεια φυσικά επί πληρωμή του πάτερ Σκαλιαρίνι είχαν κατορθώσει να ξεφύγουν και έμενε τώρα να βρεθεί ο τρόπος να φύγω και εγώ διότι ο χρόνος περνούσε και οι Τούρκοι είχαν δώσει προθεσμία ως τις 15 Σεπτεμβρίου για να φύγει όλος ο πληθυσμός από τη Σμύρνη είτε μεγάλοι είτε γέροι είτε παιδιά Φυσικά οι άντρες θα αιχμαλωτίζοντο και άρχισαν τα παζάρια με τον πατέρα Σκαλιαρίνι Επενέβη η θεία μου η Άννα και τελικώς εκείνος επείσθη να πάρει πολύ λιγότερα για μένα Μαζί με μένα ζήτησε να φύγει και ο κουνιάδος του θείου μου του Παναγιώτη ο κύριος Αντώνης Κασιμάτης Για να ξεφύγουμε ο παπάς Σκαλιαρίνι έφερε για μένα ένα βαφτιστικό στο οποίο κόλλησα μία φωτογραφία μου και βάλαμε και μία σφραγίδα αλλά για τον κ Κασιμάτη δεν είχαμε τι να κάνουμε και mdashγια να πάρετε μία ιδέα μετά θα τα πούμε για τους Τουρκαλάδεςmdash ευρέθηκε ένα ασφαλιστικό συμβόλαιο στο οποίο επάνω υπήρχε ένα αγγλικό στέμμα∙ ήταν απλώς ένα συμβόλαιο ασφαλείας πυρός και κολλήσαμε και εκεί μία φωτογραφία του κ Κασιμάτη και τη σφραγίσαμε

Μας πήρε λοιπόν ο παπάς Σκαλιαρίνι με ένα αμαξάκι και μας πήγε εκεί από όπου έφευγε όλος ο άμαχος πληθυσμός δηλαδή οι γυναίκες οι γέροι και τα παιδιά Εκεί ήταν φυσικά παράταξη από τουρκικά στρατεύματα τα οποία ετήρουν κατά κάποιο τρόπο την τάξη και επικεφαλής όλου αυτού του στρατού ήταν ένας Τούρκος αξιωματικός μελαχρινός Φαίνεται ότι δεν ήταν αμιγής Τούρκος Ο παπάς Σκαλιαρίνι τον πλησίασε του έδειξε την άδεια που είχε από τον Νουρεντίν μας συνέστησε ως ξένους υπηκόους και του ζήτησε να μας βοηθήσει να φύγουμε και εμείς

Εκείνη τη στιγμή ήταν κλειστές οι σιδερένιες πόρτες διότι δεν υπήρχε πλοίο εις την προβλήτα Ο Τούρκος αυτός μας έδειξε διότι δεν ήξερε να μιλήσει γαλλικά να σταθούμε σε μία άκρη και θα μας βοηθούσε να περάσουμε πρώτοι Και φυσικά πάλι έφιππος πήγε να επιθεωρήσει εκεί την κατάσταση

Εκεί που στεκόμαστε ξαφνικά ενεφανίσθη ένας Τούρκος στρατιώτης με ξιφολόγχη μαζί με έναν Τούρκο πολίτη και με την απειλή της ξιφολόγχης έσπρωξαν τον παπά εμένα και τον κ Κασιμάτη μας έβαλαν σε ένα περίπτερο που ήταν εκεί και στο οποίο έμεναν οι γραμματικοί που παρακολουθούσαν τις φορτώσεις και τις εκφορτώσεις και μας απείλησαν λέγοντας ότι δεν είμαστε ξένοι αλλά Έλληνες και πάμε να φυγαδευτούμε και να τους δώσουμε λεφτά ειδάλλως θα μας σκότωναν

Ο κ Κασιμάτης γυρίζει και λέει του παπά laquoΕγώ έχω λεφτά στα παπούτσια μου μέσα Να τους δώσω να μας αφήσουνraquo Ο παπάς έξυπνος λέει laquoΌχι για τον Θεό Γιατί αν τους δώσεις λεφτά θα τα πάρουν και θα μας σκοτώσουνraquo

Και φυσικά περνούσε η ώρα και εμείς ήμασταν αιχμαλωτισμένοι Εν τω μεταξύ είχαν ανοίξει οι πόρτες και ο πληθυσμός έφευγε Εμείς όμως αιχμαλωτισμένοι μέσα σ εκείνο το περίπτερο Σε μια στιγμή το μάτι του παπά πήρε τον Τούρκο έφιππο αξιωματικό με τον οποίο είχε μιλήσει προηγουμένως έσπρωξε με δύναμη τον στρατιώτη άνοιξε την πόρτα και έτρεξε κοντά του Ο αξιωματικός ο οποίος ασφαλώς εξεπλάγη σταμάτησε να δει τι συμβαίνει και ο παπάς τού εξήγησε την περίπτωση Για να δικαιολογηθεί ο πολίτης ο Τούρκος πλησίασε τον αξιωματικό δήθεν και του είπε ότι είμαστε ξένοι Αντί απαντήσεως ο αξιωματικός σήκωσε το καμουτσί που είχε για να δέρνει το άλογο και αιμάτωσε τον Τούρκο στο πρόσωπο χτυπώντας τον ανελέητα Έτρεχαν τα αίματα αυτό έγινε αντιληπτό από όλη εκείνη την κατάσταση και μας βοήθησε διότι αρχίσαμε και εμείς να προχωρούμε μαζί προς το πλοίο με το οποίο θα φεύγαμε

Digitized by 10uk1s

Μπήκαμε στον περίβολο της προβλήτας Αλλά για να κάνουν έλεγχο οι Τούρκοι σταματούσανε κατά διαστήματα τον κόσμο και ψάχνανε τραβώντας τα μαλλιά των γυναικών να δούνε μήπως ήταν άντρες και φορούσαν περούκα Εμάς τους δύο μας είχαν περί πολλού Σε ένα από τα μπλόκα mdashφυσικά είχαν περάσει ώρες ατελείωτες χωρίς να το καταλάβωmdash σε μια στιγμή είχα τρελαθεί από τη δίψα και σε έναν Τούρκο στρατιώτη που έκανε έλεγχο είχα την αναίδεια παριστάνοντας τον Γάλλο mdashήμουνα καλοντυμένος με καινούργια ρούχα καλοχτενισμένος και ο κ Κασιμάτης είχε ωραία εμφάνιση άρα δικαιολογούσαμε την περίπτωση ότι ήμαστε ξένοι υπήκοοι και όχι μαζί με το λαόmdash είχα την αναίδεια όπως είπα να του ζητήσω να μου φέρει νερό Και πράγματι μου έφερε

Σιγά σιγά με υπομονή και ελεγχόμενοι κατά περιόδους από μπλόκα φτάσαμε πλάγια στο πλοίο Εκεί ήταν μια επιτροπή από Τούρκους αξιωματικούς οι οποίοι ήλεγχαν τα δήθεν διαβατήρια αυτών που θα έφευγαν Ήσαν όμως επίσης και Αμερικανοί αξιωματικοί οι οποίοι επέβλεπαν Η αλήθεια είναι ότι στην περίπτωση της καταστροφής της Σμύρνης οι μόνοι από τους ξένους που βοήθησαν ήσαν οι Αμερικανοί

Εν πάση περιπτώσει μόλις πλησιάσαμε βγαίνει ένας από το πλοίο και λέει ότι το πλοίο είναι υπερφορτωμένο και δεν πρέπει να πάρει άλλους Καταλαβαίνετε την απελπισία μας Εκείνη τη στιγμή πλάγιά μου ένας επεχείρησε να πηδήσει στο πλοίο ο Τούρκος σκοπός αντελήφθη ότι πήγαινε να ξεφύγει και μπροστά μας τον τρύπησε με την ξιφολόγχη και τον πέταξε στη θάλασσα η οποία κοκκίνισε από το αίμα του

Εμείς μέναμε δήθεν αδιάφοροι διότι ήμαστε ξένοι και δεν μας ενδιέφερε αν σκοτώνονταν Έλληνες Σε λίγο βγαίνει πάλι ο Αμερικανός ο οποίος είπε ότι μπορεί να πάρει καμιά εκατοστή ακόμα και ήταν η σειρά μας Προχωρήσαμε επήραν οι Τούρκοι αξιωματικοί με τα πολλά γαλόνια τα δήθεν διαβατήριά μας τα κοιτάξανε καλά καλά βεβαιώθησαν ότι ήμαστε ξένοι και μας επέτρεψαν να μπούμε μέσα

Το πλοίο αυτό ήταν παλιό ρωσικό φορτηγό το πλήρωμα και ο καπετάνιος είχαν φύγει από την κομμουνιστική Ρωσία και είχαν και μια γαλλική σημαία στο κατάρτι Μπήκαμε μέσα και φανταστείτε τη χαρά μας και από αυτό μπορείτε να καταλάβετε και την άγνοια των Τούρκων Το μεν δικό μου χαρτί ήταν ένα απλό βαφτιστικό και όπως προείπα του κ Κασιμάτη ήταν ένα ασφαλιστικό συμβόλαιο

Αυτοί ήσαν οι Τούρκοι που ενίκησαν την Ελληνική Στρατιά εις την καταστροφή του ηθικού της οποίας κατά την ταπεινή μου γνώμη πολύ συνέτεινε και ο μακαρίτης ο περίφημος δημοσιογράφος Γεώργιος Βλάχος ο οποίος εις τα άρθρα του της τότε laquoΚαθημερινήςraquo την οποία δυστυχώς υποχρεούμαι και την παίρνω και σήμερα γιατί γράφει η κόρη μου εκεί έγραφε για μεν τη Μικρά Ασία ότι είναι αποικία εις δε τους στρατιώτας έλεγε να ρίξουν τα όπλα και να επιστρέψουν οίκαδε

Όλα αυτά τα είχε γράψει πριν από τις εκλογές του 20 για να καταστρέψει τον Βενιζελισμό Και ήρθαν οι εκλογές του 20 και έφεραν οι κύριοι τους σπουδαγμένους στη Γερμανία αξιωματικούς οι οποίοι είχαν να δούνε πόλεμο από το 12 έως το 22 δεν ήξεραν τις νέες συνθήκες των πολέμων και έκαναν τη βλακώδη εκστρατεία του Σαγγαρίου με επικεφαλής τον τότε σπουδαίο βασιλιά τον Κωνσταντίνο νομίζοντας ότι θα πηγαίνανε ως την Άγκυρα να καταστρέψουν τον Κεμάλ Ο Κεμάλ ήταν πιο έμπειρος από όλους και πιο εμπειροπόλεμος και εφήρμοσε το σύστημα της Ρωσίας Υποχωρούσε αμαχητί καταστρέφοντας στο δρόμο του καθετί που θα μπορούσε να βοηθήσει τον εφοδιασμό του Ελληνικού στρατού

Περάσανε οι στρατιώτες μας την Αλμυρά έρημο όπου δεν υπήρχε ούτε σταγόνα νερού και όπως άκουσα πολλοί έπιναν τα ούρα τους για να ξεδιψάσουν Αυτή ήταν η αρχή του τέλους

Digitized by 10uk1s

Αυτά γίνονται το 1921 Τότε ο Βενιζέλος ηττημένος των εκλογών έμενε στο Παρίσι Προείδε τι έμελλε να συμβεί εις την εκστρατεία αυτή και προσεπάθησε να πείσει και τους Έλληνες και τον Κεμάλ ο οποίος τότε ακόμη δεν ήταν πολύ δυναμωμένος όπως αργότερα να υποχωρήσει ο στρατός μας εις την αρχική ζώνη των Σεβρών η ζώνη αυτή να κηρυχθεί αυτόνομος να φύγει από εκεί ο στρατός μας και η ζώνη να διοικείται από Έλληνες και Τούρκους Αυτό το πράγμα οι υπερπατριώτες του Γούναρη και του Κωνσταντίνου δεν το εδέχθησαν και τότε εμάς που ήμαστε ακόμα μαθηταί μας έβγαλαν από το σχολείο και κάναμε διαδηλώσεις και φωνάζαμε Μας έδωσαν ως σύνθημα να φωνάζουμε laquoΈνωση και όχι αυτονομίαraquo

Μπήκαμε λοιπόν με τον κ Κασιμάτη όπως προείπα εις το πλοίο το οποίο ήτο ένα παλιό ρωσικό φορτηγό που διέθετε μόνο αμπάρια και ένα μικρό καρέ για το πλήρωμα Επειδή μας είδε καλοντυμένους και πιο ευπρεπώς ντυμένους και καθαρούς ο καπετάνιος μάς επέτρεψε να κατεβούμε και να μείνουμε στο καρέ των αξιωματικών Φυσικά αυτό έγινε με το αζημίωτο Επήρε το σχετικό του δώρο Εκεί μπορέσαμε να περάσουμε τις δύο νύχτες που κράτησε το ταξίδι από τη Σμύρνη έως τη Θεσσαλονίκη όπου μας αποβίβασε

Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού μας δίνανε και λίγη σούπα και λίγο τσάι Εν πάση περιπτώσει ήταν υποφερτό το ταξίδι Αλλά έξω ο κόσμος παγωμένος και κακοπερασμένος διότι άλλοι έμεναν στα αμπάρια και άλλοι στο κατάστρωμα Δεν είχαν πού να στεγαστούν

Μόλις ξεκίνησε το πλοίο mdashξέχασα να σας το πωmdash και έφτασε στη μέση του κόλπου της Σμύρνης πριν βγούμε έξω από τον κυρίως λιμένα πήρε κάποιο σήμα και στάθηκε Καταλαβαίνετε την απελπισία όσων είχαν κατορθώσει κρυφά να χωθούνε μέσα∙ έπεφταν στα αμπάρια για να κρυφτούνε Ευτυχώς δεν ήταν τίποτα Ήταν κάποιο τυπικό έγγραφο Πάντως δεν μάθαμε τι ακριβώς ήταν Το σταμάτημα ήταν μισή ώρα∙ έπειτα ξεκινήσαμε και φτάσαμε στη Θεσσαλονίκη

Και άρχισε η ζωή μας στη νέα πατρίδα την ελεύθερη Ελλάδα Όπως προείπα ο θείος μου ο μεγαλύτερος αδελφός του πατέρα μου και σχεδόν κηδεμόνας μας είχε το θάρρος και την ψυχραιμία την ώρα που καιγόταν η Σμύρνη ν ανοίξει το χρυσοχοείο μας και να μαζέψει και να διασώσει ένα μεγάλο μέρος από τα κοσμήματα που έφερε εδώ αυτός δε είναι και ο πρώτος Κατραμόπουλος χρυσοχόος που άνοιξε κατάστημα εδώ και συνεχίζεται μέχρι σήμερα από την οικογένειά μας το επάγγελμα του χρυσοχόου που άρχισε στη Σμύρνη τουλάχιστον το 1870

Ήρθαμε στην Αθήνα και βρήκε και νοίκιασε ένα σπίτι στο Μετς τον κλασικό τύπο των λαϊκών σπιτιών της Αθήνας δηλαδή σπίτι με έναν εξωτερικό διάδρομο και πλάγια πλάγια παράλληλα χωρίς να συγκοινωνούν μεταξύ τους υπήρχαν δωμάτια κουζίνες και καμπινέδες Εκεί εγκατέστησε όλη την οικογένεια

Επούλησε δύο κιλά χρυσό και με αυτά αγόρασε κρεβάτια δωμάτια και σπίτια Από εκεί άρχισε η ζωή μας εδώ στην Αθήνα Ενώ οι περισσότεροι άνθρωποι ήρθαν τελείως κατεστραμμένοι μεταξύ αυτών και ο βαθύπλουτος θείος μου Γιάννης ο Γιαννακός Τσιντσίνης που είχε τεράστια περιουσία και ήρθε εδώ σχεδόν ξυπόλυτος Μαζί μ εμάς λοιπόν ήρθε κι έμεινε και ο θείος μου τον φιλοξενούσαμε μαζί με τη γυναίκα του διότι το παιδί του το είχαν κρατήσει οι Τούρκοι και δεν το ξαναείδαμε ποτέ

Τους άλλους πρόσφυγες σχεδόν τους ξεφόρτωναν και τους πετούσαν στις παραλίες Αλλά ευτυχώς υπήρχε η υπό τον Πλαστήρα τότε επαναστατική κυβέρνηση η οποία έδειξε πολύ μεγάλο ενδιαφέρον

Digitized by 10uk1s

για την εγκατάσταση των δυστυχισμένων ανθρώπων

Τους έβαζαν σε σχολεία κινηματογράφους εκκλησίες και σε όποιο ελεύθερο χώρο μπορούσαν να βρουν και σε πολλές περιπτώσεις σε σκηνές Μερικές αστικές οικογένειες τις εγκατέστησαν σε μέγαρα των οποίων οι ιδιοκτήτες έλειπαν στο εξωτερικό

Παραδείγματος χάρη την οικογένεια του φίλου μου του Παύλου οι οποίοι ήσαν πλουσιότατοι άνθρωποι και είχαν ένα τεράστιο τσιφλίκι στη Φιλαδέλφεια στου Αγά Σεΐρ δηλαδή μέσα στη Μικρά Ασία και το είχαν παραχωρήσει ως Στρατηγείο του Νίδερ τους εγκατέστησαν στο σπίτι του Μπενάκη το σημερινό μουσείο

Την οικογένεια της κατόπιν γυναίκας μου την εγκατέστησαν σε ένα παράρτημα του μεγάρου Μαυρομιχάλη που βρίσκεται απέναντι από τον Κήπο Και πολλές άλλες οικογένειες τις εγκατέστησαν σε ανάλογα σπίτια ώσπου να μπορέσουν να βρουν μόνιμη στέγη δική τους

Και έτσι άρχισε ο αγώνας για την επιβίωση και το ριζωμό στη νέα πατρίδα Γι αυτά αν ο Θεός μου δώσει ζωή ίσως αργότερα περιγράψω το τι συνέβη από τον ερχομό μας εδώ μέχρι σήμερα

Και μια και φτάσαμε στη σωτηρία μου ας πάμε λίγο πίσω να δούμε μερικά χαρακτηριστικά γεγονότα Και πρώτα την ώρα που οι Τούρκοι μάς έσφαζαν εβίαζαν τις γυναίκες και έκαιγαν την πόλη στο αγγλικό θωρηκτό που ήταν αγκυροβολημένο στον κόλπο της Σμύρνης επαιάνιζε το απόγευμα η μουσική για να πάρουν οι Εγγλέζοι το τσάι

Αυτοί ήσαν οι χριστιανοί οι οποίοι ελπίζαμε ότι θα μας γλίτωναν Αλλά μια που μιλούμε για καλούς χριστιανούς γιατί να μη θυμηθούμε τους χειρότερους χριστιανούς τους Γερμανούς και προπαντός να πάμε πίσω πάρα πολλά χρόνια πριν από τον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο όταν ήρθε ως διοργανωτής του τουρκικού στρατού ένας Γερμανός στρατηγός ένας φανατικός σκύλος ο Λίμαν φον Σάντερς ο οποίος η πρώτη δουλειά που υπέδειξε στους Τούρκους ήταν να διώξουν από όλα τα παράλια της Μικράς Ασίας τους Έλληνες διότι τους είπε ότι είναι επιζήμιο γι αυτούς στα παράλια της Μικράς Ασίας που έβλεπαν στο Αιγαίο και στα καινουργιοελευθερωθέντα νησιά μας του Αιγαίου να κατοικούν Έλληνες Από τότε άρχισε ο διωγμός καθ υπόδειξη αυτής της απαίσιας φυλής των χριστιανών Γερμανών οι οποίοι αν κέρδιζαν τον πόλεμο θα είχαν τον Χίτλερ ήρωα και τώρα παρουσιάζονται ως Χριστιανοδημοκράτες και Σοσιαλδημοκράτες Πού ήσαν αυτοί όταν οι χιτλερικοί έκαιγαν ζωντανούς τους δυστυχισμένους Εβραίους οι οποίοι ποτέ δεν τους πείραξαν αλλά απεναντίας βοηθούσαν οικονομικώς την ανάπτυξη της Γερμανίας

Και άρχισε από τότε ο διωγμός των Ελλήνων Οι Τούρκοι εδημιούργησαν τα Τάγματα Εργασίας τα οποία έλεγαν Αμελέτ Ταμπουρού και ήθελαν τους Έλληνες τους δυστυχισμένους ραγιάδες δηλαδή Οθωμανούς υπηκόους να σπάζουν πέτρες γυμνοί και ξεσκούφωτοι μέσα στο λιοπύρι ή στα χιόνια

Πραγματικός όλεθρος και καταστροφή από τους Τούρκους Αλλά μήπως και οι δικοί μας οι τότε κυβερνώντες μας εφέρθησαν καλύτερα

Νομίζω ότι έχω πει ότι ο ένας από τα αδέλφια μου που υπηρετούσαν όλοι στο στρατό και ας λέγανε ότι δεν στρατεύτηκαν οι Μικρασιάτες ήταν στο στρατό από την πρώτη μέρα είχε τοποθετηθεί στους

Digitized by 10uk1s

κώδικες και γι αυτό έμεινε σε όλη τη διάρκεια του πολέμου μέσα στη Σμύρνη Μία εβδομάδα πριν μπουν οι Τούρκοι στη Σμύρνη διετάχθη να καταστρέψει τους κώδικες Από αυτό καταλάβαμε ότι δεν υπήρχε πλέον ελπίδα σωτηρίας και συνεννοήθηκε με τον θείο μου ο οποίος ήταν ο αρχηγός της οικογένειας και μαζεύτηκαν τριάντα πέντε τόσοι συγγενείς και βγάλαμε εισιτήρια τα οποία καλοπληρώθησαν διότι επρόκειτο να περάσει από τη Σμύρνη ένα αγγλικό πλοίο για να μπορέσουμε να διαφύγουμε Αλλά κατά διαταγή της τότε κυβερνήσεώς μας ζητούσαν διαβατήριο πράγμα το οποίο ήταν αδύνατο να μας δώσουν Και αυτό διότι οι τότε κυβερνώντες φοβόντουσαν ότι θα άλλαζε το εκλογικό σώμα με την άφιξη των Ελλήνων της Σμύρνης οι οποίοι ήσαν όλοι Βενιζελικοί

Γι αυτό λέω τι να πρωτοδεί κανείς Τους Εγγλέζους να πίνουν το τσάι τους με μουσική την ώρα που μας σφάζανε τους Γερμανούς που υπέδειξαν την καταστροφή του ελληνισμού της Μικράς Ασίας ή τους δικούς μας συμπατριώτες που άφησαν να μας σφάξουν μην τυχόν και αλλοιωθεί το εκλογικό σώμα

Και μια που μιλάμε για τους καλούς χριστιανούς mdashεκ των υστέρων φυσικά το έμαθα αυτόmdash ο αδελφός της κατόπιν γυναίκας μου ο Νίκος καλός κολυμβητής έπεσε στη θάλασσα και κολυμπώντας έφτασε σε ένα αγγλικό πολεμικό παρακαλώντας ν ανεβεί επάνω για να σωθεί από τους Τούρκους Διότι ήταν τότε δεκαεπτά ετών και εκινδύνευε να αιχμαλωτισθεί Αντί απαντήσεως του έριξαν ζεματιστό νερό

Έπειτα πήγε σε ένα ιταλικό πολεμικό Οι Ιταλοί ήσαν ανέκαθεν εχθροί προς εμάς αντίθετοι στην κατοχή Μικρασιατικών εδαφών από την Ελλάδα Παρ όλα αυτά έδειξαν ανθρωπισμό την ώρα της καταστροφής Εν αντιθέσει με τους κυρίους Εγγλέζους οι οποίοι την ώρα που οι Τούρκοι εβίαζαν τις γυναίκες και έσφαζαν τους άντρες και μας έκαιγαν έπιναν το τσάι τους συνοδεία μουσικής

Εν πάση περιπτώσει τον βοηθήσανε τον Νίκο οι Ιταλοί τον σκουπίσανε τον στεγνώσανε του έδωσαν καινούργια ρούχα στεγνά και τον βοήθησαν και επιβιβάστηκε σε ένα πλοίο που είχε Ιταλούς υπηκόους και έτσι σώθηκε από την αιχμαλωσία εν αντιθέσει με τον μεγαλύτερο αδελφό του τον Ηλία ο οποίος τρεις μήνες προ της καταστροφής εστρατεύθη και με όλους τους Σμυρνιούς της ηλικίας του μετά από μία πρόχειρη εκγύμναση τον έστειλαν στο μέτωπο mdashαπροετοίμαστα παιδιά δεκαοκτώ και δεκαεννιά ετώνmdash και έκτοτε εχάθηκε το παλικάρι και δεν ξαναέδωσε σημεία ζωής θύμα και αυτό της τουρκικής θηριωδίας και της ελληνικής αδιαφορίας προς τον πληθυσμό της Μικράς Ασίας

Και μια και μιλάμε για στρατιωτικά θέματα ας πάμε λίγο πίσω Μετά την αποτυχία της εκστρατείας του Σαγγαρίου όπου αρχιστράτηγος ήταν ο Παπούλας αλλά εμπνευστής της ήταν ο τότε βασιλεύς Κωνσταντίνος και το περί αυτόν επιτελείο έριξαν όλο το βάρος της αποτυχίας εις τον Παπούλα και τον αντικατέστησαν με ένα νέο αρχιστράτηγο τον Χατζανέστη έναν άνθρωπο ο οποίος με τις πράξεις του απέδειξε ότι δεν ήταν και πολύ γνωστικός

Η πρώτη διαταγή που έβγαλε ο Χατζανέστης μόλις ήρθε στη Σμύρνη ήτανε να απαγορευθεί ο περίπατος των στρατιωτών εις την προκυμαία Απηγόρευσε να περνούν από την προκυμαία απλοί στρατιώτες Και νομίζω πως όταν επήρχετο μάλλον η καταστροφή και για να ανακόψουν το κύμα της φυγής των Μικρασιατών προς τον ελλαδικό χώρο έβγαλαν ανακοινωθέν και έλεγαν ότι το τρίτο σώμα στρατού σώζει την τιμήν της Πατρίδος ότι δηλαδή ανεκόπη η προέλαση του Κεμάλ πράγμα ψευδέστατο διότι δύο μέρες πριν ολόκληρο αυτό το σώμα είχε παραδοθεί εις τον Κεμάλ

Όλα αυτά μόνο και μόνο για να μας κλείσουν τα μάτια και να μείνουμε εκεί θύματα της τουρκικής θηριωδίας

Digitized by 10uk1s

Πολλοί γνωστοί μου οι οποίοι μετά την καταστροφή επί τουρκοκρατίας τώρα έχουν επισκεφθεί τη Σμύρνη με ρωτούν να τους πω σχετικά Η απάντησή μου είναι μία Τι σχέση έχει η σημερινή Σμύρνη με τη χαρούμενη Σμύρνη την προ του 22 Τη Σμύρνη που οι άνθρωποι την έζησαν εργατικοί μεν όλη μέρα και διασκέδαζαν Εις την προκυμαία υπήρχαν τόσα κέντρα με ορχήστρες και μουσικές που είναι δύσκολο να το πιστέψει κανείς Εις του laquoΚρέμερraquo υπήρχαν δύο ορχήστρες Μία με κλασικά έργα και άλλη με μπουζούκια και τέτοια Πλάγια ήταν το laquoΚαφέ Φώτηraquo του Κλωναρίδη όπως το λέγαμε από μία μάρκα μπύρας που διέθετε Και εκεί υπήρχαν δύο ορχήστρες Μία πάλι με έργα κλασικά δηλαδή Στράους και τέτοια και η άλλη μαντολινάτα

Λίγο πιο εκεί ήταν το laquoΚαφέ ντε Παρίraquo το οποίο λειτουργούσε το καλοκαίρι Άλλη ορχήστρα εκεί Λίγο πριν από το laquoΚαφέ ντε Παρίraquo ήταν η laquoΑλάμπραraquo με μουσική με λαϊκά όργανα σαντούρι κτλ Προς την άκρη της προκυμαίας προς το τέλος ήσαν δύο κέντρα ακόμα Το laquoΚόρσοraquo με ορχήστρα επίσης και το laquoΛούνα Παρκraquo με ορχήστρα Δηλαδή αριθμούμε δυο στου laquoΚρέμερraquo δυο στο laquoΚαφέ Φώτηraquo τέσσερις∙ δυο στο laquoΑλάμπραraquo και στο laquoΚαφέ ντε Παρίraquo έξι∙ και δυο τα άλλα οκτώ

Αλλά οι ορχήστρες δεν ήσαν μόνο εις τα κέντρα της παραλίας Και μέσα εις τις συνοικίες υπήρχαν ατελείωτα κέντρα με μουσικές Ένα από όλα αυτά τα κέντρα ήταν στη συνοικία του Αγίου Δημητρίου και λειτουργούσε χειμώνα καλοκαίρι Είχε και κλειστή αίθουσα και καλοκαιρινή Εμείς τότε παιδιά πηγαίναμε απέξω για να ακούσουμε που παίζανε οι μουσικοί

Το κέντρο αυτό που προανέφερα το λέγανε laquoΝέος Κόσμοςraquo και επειδή είπα ότι υπήρχαν πολλά κέντρα στις συνοικίες θα σας αναφέρω ένα χαρακτηριστικό που το έζησα εγώ

Στη συνοικία του Αγίου Δημητρίου στο Φαρδύ όπως το λέγαμε διότι ήταν φαρδύτερος ο δρόμος αυτός από τους άλλους mdashοι Τούρκοι δε το λέγανε Τσακιρτζίμπασιmdash υπήρχε ένα καφενείο το οποίο είχε και αυτό μέσα ορχήστρα με λαϊκά όργανα Μια μέρα πηγαίνοντας στο σχολείο το πρωί ακούσαμε να παίζει μουσική Πήγαμε στο σχολείο και επιστρέφοντας το μεσημέρι όταν σχολάσαμε τα όργανα συνέχιζαν να παίζουν και μας έκανε εντύπωση που έπαιζαν πρωί Ρωτήσαμε κάπου εκεί τι συμβαίνει και μας είπαν ότι ήσαν ζωέμποροι οι οποίοι έφεραν εις πέρας μια μεγάλη μεταφορά σφαγίων από το εσωτερικό της Μικράς Ασίας στη Σμύρνη∙ φαίνεται ότι κέρδισαν πολλά χρήματα και το γλεντούσαν

Πήγαμε σπίτι μας πήγαμε σχολείο το απόγευμα έπαιζαν Σχολάσαμε το βράδυ συνέχιζαν Πάμε την άλλη μέρα το πρωί σχολείο συνέχιζαν Δηλαδή αυτό το γλέντι κράτησε περίπου τριάντα έξι ώρες συνεχώς Αυτή ήταν μια έκφραση του τρόπου ζωής Δηλαδή εργασία πολλή καλή δουλειά αλλά και η διασκέδαση διασκέδαση

Δηλαδή ο κόσμος το βράδυ ήθελε πάντα να βρει έναν τρόπο για να διασκεδάσει Και στα κέντρα της προκυμαίας αλλά και στα κέντρα τα συνοικιακά όπου όπως είπα υπήρχε μουσική δεν ήταν κανείς υποχρεωμένος να καταξοδευτεί για να περάσει την ώρα του Τα κέντρα της προκυμαίας είχαν και κάποιο είδος ζαχαροπλαστείου Μπορούσες δηλαδή να πάρεις ένα γλυκό μια πάστα παραδείγματος χάρη και να καθίσεις ν απολαύσεις τη μουσική

Επίσης στα κέντρα των συνοικιών μπορούσες να πάρεις και ένα ούζο σκέτο Δεν ήταν λοιπόν υποχρεωμένος κανείς να ξεπαραδιαστεί για να μπορέσει να διασκεδάσει και να ξεδώσει από τους κόπους της ημέρας

Υπήρχαν πολλές ακόμα ευκαιρίες για τους κατοίκους της Σμύρνης για ψυχαγωγία Παραδείγματος χάρη όταν έρχονταν θίασοι πρόζας ή μουσικής από την ελεύθερη Ελλάδα Επίσης έρχονταν πολλοί θίασοι

Digitized by 10uk1s

ξένοι ιταλικοί γαλλικοί αλλά προπαντός ιταλικής όπερας διότι η Σμύρνη είχε πάρα πολλά θέατρα πολλά υπαίθρια και αρκετά χειμερινά

Μεταξύ αυτών το κόσμημα της Σμύρνης ήταν το Θέατρο Σμύρνης που ήταν μικρογραφία του Θεάτρου της Σκάλας του Μιλάνου Σ αυτό αξιώθηκα παιδί να πάω κι εγώ δυο φορές συνοδευόμενος από τη θεία μου Άννα και ν ακούσω την laquoΤσάρνταςraquo και την laquoΜπαγιαντέραraquo

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου είχαν δημιουργηθεί πολλοί θίασοι στη Σμύρνη από ηθοποιούς ντόπιους Σμυρνιούς οι οποίοι ήσαν καλλίφωνοι και δημιούργησαν μαζί με τον Σύλβιο και τον Καρακάση που ήσαν καλοί σκηνοθέτες θιάσους και προπαντός οπερέτας

Μεταξύ αυτών πρωταγωνίστρια ήταν η Μέρτικα Επίσης ήταν και η Ζαζά Μπριλάντη η οποία εθριάβευσε και μετά την καταστροφή της Σμύρνης στην Αθήνα ως σουμπρέτα

Μεταξύ πολλών άλλων διακριθέντων δεν πρέπει να ξεχάσουμε να αναφέρουμε τον Γιώργο Γληνό ο οποίος επίσης διέπρεψε μετά την Καταστροφή ως πρωταγωνιστής του Εθνικού Θεάτρου

Ο Σύλβιος και ο Καρακάσης τους οποίους προανέφερα δεν ήσαν μόνο σκηνοθέτες ήσαν και καλοί συγγραφείς και μετά την Καταστροφή ήρθαν κι αυτοί στην Αθήνα όπου έγραψαν επιθεωρήσεις επιτυχημένες Το δίδυμο των συγγραφέων ήταν ο Σύλβιος και ο Καρακάσης Ο Καρακάσης ο πνευματωδέστατος αυτός άνθρωπος ήταν καμπούρης

Είχαμε επίσης πολλές πολυτελείς αίθουσες κινηματογράφων όχι μόνο στην παραλία αλλά και μέσα στις συνοικίες Φυσικά οι ταινίες τότε ήσαν βουβές και συνοδεύονταν από υπόκρουση πιάνου

Στη Σμύρνη υπήρχαν επίσης πολλές λέσχες στις οποίες μαζεύονταν τα μέλη συζητούσαν έπαιζαν χαρτιά όχι μεγάλο τζόγο δεν ήσαν λέσχες χαρτοπαικτικές αλλά λέσχες συναναστροφής Εκεί τα μέλη μπορούσαν να πάρουν το τσάι τους και να μιλήσουν μεταξύ τους για τις υποθέσεις τους

Κορυφαία περίπτωση για τις λέσχες αυτές ήσαν οι χοροί που εδίνοντο τις Απόκριες τόσο για να διασκεδάσουν τα μέλη όσο και για να εισπράξουν οι λέσχες χρήματα και ν ανταποκριθούν στα έξοδά τους

Μία από τις λέσχες αυτές ήταν η Λέσχη των Κυνηγών Υπήρχαν δυο λέσχες κυνηγών η Αψηλή και η Χαμηλή Αρχικώς ήταν η Λέσχη η Αψηλή σ ένα δρόμο της προκυμαίας αλλά είχαν διασπαστεί τα μέλη της και στην άλλη γωνία δημιούργησαν μια δεύτερη λέσχη τη λεγομένη πάλι Λέσχη των Κυνηγών αλλά Χαμηλή

Σ έναν αποκριάτικο χορό του 1922 αξιώθηκα να πάω κι εγώ συνοδεύοντας ως ντάμα μου τη δεσποινίδα Τσβάιφελ την οποία μου εμπιστεύτηκαν οι γονείς της που παρακολουθούσαν από τον εξώστη της Λέσχης

Στην άλλη Λέσχη των Κυνηγών τη λεγομένη Αψηλή mdashκαι τούτο γιατί το κτίριό της ήταν μεγαλοπρεπέστατο είχε ισόγειο και τρία πατώματα και εκεί με έπαιρνε όποτε πήγαινε ο θείος μου ο Τσιντσίνης που ήταν μέλος τηςmdash είχε εγκαταστήσει το 1919 και 1920 το Στρατηγείο του ο Παρασκευόπουλος που ήταν αρχιστράτηγος

Digitized by 10uk1s

Και μια που μιλήσαμε για τους χορούς των λεσχών ο κορυφαίος και ο κοσμικότερος χορός ήταν της Ελληνικής Λέσχης Το εισιτήριο εκεί ακόμα και για τα μέλη ήταν τσουχτερό Επίσης κατά τη διάρκεια του χορού εγένοντο πλειστηριασμοί ποιος θα προσέφερε δηλαδή τα περισσότερα χρήματα δια τους σκοπούς της Λέσχης Σκοποί της Ελληνικής Λέσχης ήσαν η ενίσχυση των φιλανθρωπικών και των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων που υπήρχαν στη Σμύρνη

Για να γίνεις μέλος σ αυτή τη Λέσχη ήταν πολύ δύσκολο διότι ήταν ένα είδος Φιλικής Εταιρείας Ο αδελφός μου ο Χρήστος ο μεγάλος ο πρωτότοκος δηλαδή είχε επανειλημμένα υποβάλει αίτηση η οποία είχε κατ αρχήν απορριφθεί Όταν όμως ενεκρίθη εθεωρήθη ότι ήταν μια δικαίωση της φήμης της οικογενείας πράγμα για το οποίο ήταν ενθουσιασμένος ο Χρήστος

Επίσης υπήρχε το Σπόρτινγκ καθώς και η Νιου Κλαμπ στην οποία σύχναζαν περισσότερο οι Άγγλοι και γι αυτό είχε και αγγλική ονομασία Υπήρχαν νομίζω και άλλες δύο λέσχες των οποίων μου διαφεύγουν τα ονόματα

Όπως προανέφερα ο θείος μου ήταν αλευροβιομήχανος Εκεί στη Σμύρνη ήσαν χωριστοί οι αλευροβιομήχανοι και οι αλευρέμποροι Δεν ήταν όπως είναι τώρα εδώ οι μύλοι που αλέθουν δικό τους στάρι Εκεί οι αλευροβιομήχανοι έκαναν φασόν Ο θείος μου ο Τσιντσίνης αρκετά ηλικιωμένος εθεωρείτο εξπέρ εις την απόδοση των σιταριών διότι στη Σμύρνη υπήρχε και επιμελητήριο των σιτηρών και με έπαιρνε και εκεί μαζί του Είχα μια προαίσθηση ότι επειδή έβλεπε ότι ο γιος του δεν ήταν άνθρωπος για δουλειά έχω τη γνώμη ότι με έπαιρνε κοντά του για να με βοηθήσει και να με σπουδάσει ώστε να τον διαδεχθώ στην επιχείρηση Το όνομα που χρησιμοποιούσαν γι αυτό που θέλω να περιγράψω στη Σμύρνη ήταν Μπόρσα σιτηρών δηλαδή Χρηματιστήριο σιτηρών Εκεί υπήρχαν οι μεσίτες και οι αγορασταί σιτηρών σιτάρι για να το αλέθουν και να το κάνουν αλεύρι κτλ Φυσικά ο θείος μου ο Τσιντσίνης εθεωρείτο αυθεντία στην εξακρίβωση της αποδόσεως των σιτηρών

Όταν λοιπόν υπήρχε μία διαφορά μεταξύ αγοραστών και πωλητού κατέφευγαν σε εκείνον και ότι έλεγε εθεωρείτο τελεσίδικη απόφαση Εκείνος έπαιρνε το σιτάρι και το δάγκωνε στα δόντια του και έλεγε ότι από αυτό το σιτάρι θα έχετε στις χίλιες οκάδες τόσα σακιά αλεύρι πρώτης ποιότητος τόσα σακιά δευτέρας ποιότητος τόσα σακιά πίτουρο ψιλό τόσα σακιά πίτουρο χοντρό και τόσα σακιά σκύβαλο Σκύβαλο ήταν τα απορρίμματα

Κανείς δεν αμφισβητούσε τη γνώμη του Ήταν άνθρωπος όπως είπα και αγράμματος και αμόρφωτος Μια μέρα έτυχα στο εργοστάσιο στο γραφείο και ένας πελάτης εζήτησε να του αποδώσουν λογαριασμό Ήταν εκεί ο αδελφός μου ο Νίκος και ένας άλλος κύριος Ιωαννίδης ο οποίος κρατούσε τα λογιστικά βιβλία Ρώτησε λοιπόν ο θείος μου ο Τσιντσίνης πόσα σακιά σιτάρι ήρθαν τόσα Και για την προέλευση γιατί από κάθε μέρος αλλιώτικο της Μικράς Ασίας είχαν και διάφορη απόδοση τα σιτάρια Του είπανε από πού προέρχονταν και έβγαλαν έναν απολογισμό Εκείνος χωρίς πολλά λόγια κάνει ένα laquoτσουraquo Λάθος Ξαναπιάνουν αυτοί τα χαρτιά γράφουν μετράνε κάνουν υπολογισμούς mdashκομπιούτερ δεν υπήρχαν τότεmdash βγάζουν δεύτερο∙ laquoλέγε σιορ Γιαννάκοraquo έτσι τον λένε τιμητικώς κατά το laquoσερraquo των Άγγλων laquoτσουraquo επαναλαμβάνει εκείνος Λάθος και αυτή τη φορά Οπότε έκαναν τρίτο υπολογισμό και τότε εκείνος είπε laquoναιraquo Με το μυαλό όλα αυτά εγένοντο

Αυτός λοιπόν ο τόσο ευφυής και εργατικός άνθρωπος ο οποίος εκ του μηδενός κατόρθωσε να σχηματίσει μία από τις μεγαλύτερες περιουσίες της Μικράς Ασίας όπως είπαμε είχε αποκτήσει ένα γιο ο οποίος μεγάλωσε στα πλούτη και έγινε όπως τον έλεγε ο μπαμπάς του αχαΐρευτος Ήταν bon

Digitized by 10uk1s

viveur γυναικάς και καλοπερασάκιας Για να πάρετε μια ιδέα η καταστροφή τον βρήκε να έχει δυο αυτοκίνητα που για εκείνη την εποχή ήταν περίπτωση μάλλον δύσκολη Ένα Τσάντλερ και ένα Μεταλλουρζίκ Το Μεταλλουρζίκ όταν ήρθε ο βασιλεύς Κωνσταντίνος στη Σμύρνη για να κάνει την αποτυχημένη εκστρατεία τού Σαγγαρίου η Διοίκηση το ζήτησε και το εδάνεισαν για τις μετακινήσεις του βασιλιά

Επίσης είχε ένα ωραιότατο κότερο που για να διακρίνεται είχε όλο κόκκινα πανιά Από καρότσες είχε τέσσερις πέντε με ωραία άλογα αλλά ήταν και μανιώδης ιππεύς Στη Σμύρνη γίνονταν μία φορά το χρόνο ιπποδρομίες σε ένα προάστιο που το έλεγαν Παράδεισο λίγο πριν από το Μπουτζά Για να διατηρεί κανείς στάβλους ολόκληρο το χρόνο για μία Κυριακή που θα γίνονταν οι κούρσες καταλαβαίνετε ότι ήταν πολυέξοδο Αυτός όμως το είχε και αυτό Είχε ωραιότατο στάβλο και μεταξύ των άλλων είχε και ένα καθαρόαιμο άλογο τον Μπαχτιάρ ο οποίος ήταν το κρακ Παρ όλο που τον φόρτωναν βάρη και τέτοια πάντοτε ήταν πρώτος στις ιπποδρομίες

Μάλιστα είχα και εγώ ένα παρ ολίγον δυστύχημα Με έπαιρνε μαζί του ο ξάδελφός μου όταν ήτανε να γυμνάσουν τα άλογα για την ιπποδρομία και επειδή ο Μπαχτιάρ παρ όλο που ήταν το καλύτερο άλογο ήταν και το πιο ήσυχο και ήρεμο με έβαζε επάνω και εγώ καβαλούσα τον Μπαχτιάρ Μια μέρα μπαίνοντας εις τον ιππόδρομο από μία πλαϊνή πόρτα ενώ εκείνη την ώρα εγυμνάζοντο δυο άλλα άλογα ο Μπαχτιάρ μόλις αντελήφθη ότι γίνεται κούρσα πήγε πλάγιά τους και με εμένα επάνω να τα προσπεράσει Φυσικά κατατρομάξανε και ο ξάδελφός μου και ο κ Σταρένιος ο οποίος ήταν βοηθός του και ξεφωνίσανε και μου φώναζε ο ξάδελφός μου laquoσφίγγε τα πόδια σου στη σέλα και κράτα τα γκέμιαraquo ώσπου τα άλογα να σταματήσουνε για να μην πέσω κάτω διότι φυσικά ήμουν αδαής εγώ από τις κούρσες

Μία από τις διαδρομές που γίνονταν σ αυτές τις ιπποδρομίες ήταν και η ιπποδρομία των ερασιτεχνών την οποία έλεγαν με τον εγγλέζικο τίτλο laquoτζέντλεμαν κουρςraquo Εκεί δεν έτρεχαν επαγγελματίες τζόκεϋ αλλά μόνο οι ιδιοκτήτες Σ αυτή φυσικά έτρεχε και ο ξάδελφός μου με τον Μπαχτιάρ πάντοτε νικητής Αυτός ήταν ο πυρήνας από τον οποίο μετά την Καταστροφή που ήρθαν εδώ δημιουργήθηκε ο ιππόδρομος διότι προ του 22 δεν υπήρχε εδώ ιππόδρομος και οι τζόκεϋ οι οποίοι υπήρχαν εκεί για τις κούρσες στον Παράδεισο ήσαν το ξεκίνημα που έκανε εδώ ο κ Ρηζ όταν εδημιούργησε την εταιρεία ιπποδρομιών

Ο ξάδελφός μου αυτός ο Νίκος ο Τσιντσίνης εκτός από τα άλλα βίτσια που είχε mdashφυσικά είχε πλούσιο μπαμπά και γι αυτό μπορούσε και τα έκανεmdash ελέχθη ότι μετά την Ελληνική κατοχή είχε δημιουργήσει απέναντι στο Κορδελιό ένα χαρέμι Δηλαδή είχε νοικιάσει ένα σπίτι και είχε εγκαταστήσει μέσα έξι επτά Τουρκαλίτσες Αυτό είχε μαθευτεί φαίνεται ανάμεσα στους Τούρκους και γι αυτό μόλις οι Τούρκοι μπήκαν στη Σμύρνη και τον έπιασαν αιχμάλωτο τον σκοτώσανε όπως μάθαμε με τον φρικτότερο τρόπο Άλλοι λένε ότι τον έγδαραν ζωντανό και άλλοι ότι τον λυντσάρανε και έτσι είχε κακό τέλος αυτό το παιδί το οποίο ήταν επιπόλαιο αλλά κατά βάθος είχε χρυσή καρδιά

Όπως προείπα πολλοί με ρωτάνε για τη Σμύρνη την προ της καταστροφής Θα δώσω μία συνοπτική εικόνα κατά το δυνατόν και από ότι ξέρω

Η Σμύρνη ήταν χωρισμένη σε συνοικίες εθνοτήτων Το κεντρικότερο μέρος και το μεγαλύτερο δηλαδή τα 75 ως 80 τοις εκατό κατείχε η Ελληνική χριστιανική συνοικία Σ αυτό τον τομέα δεν υπήρχε ούτε μία τουρκική ιδιοκτησία Ούτε κατοίκησε εκεί ποτέ κανένας Τούρκος Φυσικά υπήρχαν οι αστυνομικοί

Digitized by 10uk1s

σταθμοί τα καρακόλια όπως τα λέγαμε αλλά όταν νύχτωνε οι Τούρκοι αστυνόμοι δεν τολμούσαν να περιπολούν στην Ελληνική συνοικία και γι αυτό κλεινόντουσαν στα αστυνομικά τμήματα και τότε έβγαιναν οι νυχτοφύλακες οι λεγόμενοι laquoπεσβάντηδεςraquo από εμάς οι οποίοι δεν είχαν όπλο αλλά μια μεγάλη μαγκούρα που την έσερναν εις τα καλντερίμια για να ακούμε ότι εκτελούν το καθήκον τους και μας φυλάγανε Κατά πλειονότητα όλοι αυτοί οι νυχτοφύλακες ήσαν Αρβανίτες

Εις το βάθος της Ελληνικής συνοικίας προς το εσωτερικό της πόλεως ήταν η Αρμενική συνοικία Ολίγο πιο πίσω και δεξιότερα ήταν η Εβραϊκή συνοικία Και ακόμα πιο πίσω εις τα άκρα της πόλεως στα πιο φτωχικά μέρη έμεναν οι Τούρκοι Αριστερά της Ελληνικής συνοικίας ήταν η Ιταλική η μόνη που δεν κάηκε κιόλας όπως προανέφερα

Φυσικά στην Ελληνική συνοικία κατοικούσαν και αρκετοί ξένοι υπήκοοι Γάλλοι Ιταλοί Άγγλοι οι οποίοι ήσαν ή καθολικοί ή προτεστάντες Αλλά σε όλη αυτή την περιφέρεια της Σμύρνης δεν μπορούσε να ζήσει κανείς και να σταδιοδρομήσει ή να εργαστεί είτε ήταν Έλληνας είτε Τούρκος είτε ξένος υπήκοος εάν δεν μιλούσε καλά τα ελληνικά Φυσικά και οι Τούρκοι πλανόδιοι πωλητές που περιφέροντο και πουλούσαν διάφορα λαχανικά ή ότι άλλο μέσα στην Ελληνική συνοικία διαλαλούσαν το εμπόρευμά τους ελληνικά

Οι Τούρκοι πλούσιοι κατοικούσαν όλοι στα χωριά τα οποία ήσαν εκατέρωθεν του κόλπου της Σμύρνης Αριστερά της Σμύρνης και μετά το Διοικητήριο το Κονάκι όπως το λέγαμε υπήρχαν τέσσερα ωραία χωριά Το Καρατάσι η Καραντίνα Γκιοστεπέ και Κοκαριαλί Ήσαν παλιές ελληνικές συνοικίες της αρχαιότητος και ελέγοντο Μελαντία Καλλιθέα Ενόπη και Μυρακτή Σ αυτά τα χωριά ήσαν πάρα πολλοί Έλληνες πλούσιοι μεταξύ αυτών στο Γκιοστεπέ καθόταν και η οικογένεια του Ωνάση Και μαζί με αυτούς έμεναν και οι Τούρκοι πλούσιοι

Από το άλλο μέρος του κόλπου δεξιά ήταν το Μερσινλί ήταν η Αγία Τριάδα τα Πετρωτά το Αλάμπεη και το ωραίο Κορδελιό Και σ αυτά προπαντός στο Κορδελιό και στο Αλάμπεη έμεναν πολλοί Τούρκοι

Όπως ακούσατε είπα ένα χωριό Αγία Τριάδα Δεν ήταν μόνο αυτό που σηματοδοτούσε την ελληνικότητα όλης αυτής της περιφέρειας Σε όλες τις συνοικίες της Σμύρνης για να βρει κανείς κάτι έπρεπε να αποταθεί σε ελληνικούς τίτλους Παρ όλο που οι Τούρκοι είχαν διάφορα τουρκικά ονόματα για να βρεις κάτι ρωτώντας κάποιον που κάθεται σου απαντούσε στον Αϊ‐Γιάννη στο Κερασοχώρι στον Άγιο Τρύφωνα στον Αϊ‐Γιώργη στην Αγία Φωτεινή στη Λυπημένη Παναγιά στον A‐Δημήτρη στην Παναγία την Ντουβαριώτισσα

Εν πάση περιπτώσει όλες οι συνοικίες αυτή τη στιγμή δεν μπορώ να θυμηθώ όλα τα ονόματα προσδιορίζονταν μόνο με ελληνικά και χριστιανικά τοπωνυμία

Εν τω μεταξύ θυμήθηκα μερικές ονομασίες και θα τις βάλουμε για να μείνουν για την ιστορία Τα ελληνικά τοπωνύμια ήσαν τα Μικρά Μπογιατζίδικα δρόμοι διάφοροι τα Μεγάλα Μπογιατζίδικα τα Σιδεράδικα το Γαλάζιο τα Γυαλιάδικα ο Φασουλάς το Φαρδύ της Ευαγγελιστρίας οι Συκαμιές στου Ζέρβα

Πώς να ξεχάσω τα ωραιότατα πανηγύρια τα καλοκαιρινά φυσικά πανηγύρια που εγένοντο στις ορθόδοξες εκκλησίες των χωριών που ήσαν εκατέρωθεν της Σμύρνης

Ήταν μια ευκαιρία να πάμε να προσκυνήσουμε τους Αγίους και ταυτόχρονα ένα είδος εκδρομής για τις μητέρες και για μας τα παιδιά Οι εκδρομές αυτές εγένοντο την ημέρα Οι άντρες δεν συμμετείχαν γιατί

Digitized by 10uk1s

οι άντρες στη Σμύρνη εδούλευαν όλη την ημέρα δεν τεμπέλιαζαν

Γινόταν το πανηγύρι της Αγίας Άννας της Αγίας Παρασκευής του Αγίου Παντελεήμονα αλλά το πιο εντυπωσιακό πανηγύρι ήταν της Αγίας Τριάδος της οποίας η εκκλησία ήταν στο ομώνυμο χωριό

Εκεί λειτουργούσε ο παπα‐Μιχάλης τον οποίο ο πατέρας μου από απλό καντηλανάφτη είχε προωθήσει σε παπά πράγμα που δεν ξεχνούσε ποτέ ν αναφέρει ο παπα‐Μιχάλης

Το πανηγύρι αυτό είχε την ιδιάζουσα μορφή ότι οι προσκυνητές ξεκινούσαν για να πάνε να προσκυνήσουν και να γιορτάσουν τη χάρη της με βάρκες από την προκυμαία της Σμύρνης Οι βάρκες αυτές ήσαν καταστολισμένες με φαναράκια που μέσα έκαιγαν κεριά Και ήταν ένα θέαμα φαντασμαγορικό ήταν ένα είδος μικρής ενετικής εορτής και φυσικά από τις βάρκες και από το κυρίως χωριό πετούσαν διάφορα πυροτεχνήματα και βεγγαλικά τα οποία εφώτιζαν τον ουρανό της Σμύρνης

Δηλαδή θα έλεγε κανείς ότι παρ όλο που ήταν τουρκική κατοχή κυριαρχούσε ο χριστιανισμός η ορθοδοξία μας δηλαδή και ο ελληνισμός μας

Από αυτό αποδεικνύεται η ελληνικότητα Οι Τούρκοι δεν μπορούσαν να κάνουν ούτε να αντείπουν τίποτα σ αυτό Μια άλλη εκδήλωση ήταν όταν στις 14 Ιουλίου γιορτάζανε οι Γάλλοι την Επανάστασή τους Τότε και εμείς οι Έλληνες συνεορτάζαμε με τους Γάλλους∙ αυτή τη γιορτή τη λέγαμε laquoτο Ρεμπουμπλίκraquo από την ονομασία της Γαλλικής επαναστάσεως για να αποδείξουμε την αντίθεσή μας προς την καταπίεση που υφιστάμεθα από τους Τούρκους

Στη Σμύρνη επειδή υπήρχαν μεγάλες ιδιοκτησίες οικοπέδων οι κάτοχοι αυτών πλούσιοι φυσικά άνθρωποι εδημιουργούσαν στοές τις λεγόμενες laquoβερχανέδεςraquo Δηλαδή άνοιγαν διόδους σε παραλλήλους δρόμους φυσικά κεντρικούς από τον ένα δρόμο στον άλλο χτίζοντας εκατέρωθεν μαγαζιά και γραφεία πάνω από τα μαγαζιά αυτά Τέτοιες στοές ήταν του Τενεκίδη ήταν του Χαϊλάιφ ήταν της Ελληνικής Λέσχης ήταν του Κράμερ και πολλές άλλες όπως είπα και με αρμένικα ονόματα διότι στη Σμύρνη υπήρχαν και πάρα πολλοί πλούσιοι Αρμεναίοι

Μία συνοικία που παρέλειψα πριν να αναφέρω ήταν της Αγίας Αικατερίνης συνοικία πολυπληθέστατη με κατοίκους όλους αστούς στην οποία κυριαρχούσε η εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης που μόλις είχε τελειώσει το 1920 Όλη αυτή η εκκλησία ήταν από μάρμαρο Με τα χρόνια μάθαμε ότι οι Τούρκοι για να την καταστρέψουν για να την εξαφανίσουν επί πέντε ημέρες χρησιμοποιούσαν εκρηκτικά Τόσο καλοφτιαγμένος ναός ήταν η Αγία Αικατερίνη

Και όπως είπα πριν η συνοικία αυτή ήταν πολυπληθέστατη ήταν κατοικημένη όλη από αστούς και ο δρόμος της ήταν αρκετά φαρδύς

Αλλά οι Έλληνες της Σμύρνης εκτός από την καταπίεση των Τούρκων είχαν να αντιμετωπίσουν και το όργιο από τις προπαγάνδες των Ευρωπαϊκών Κρατών Στη Σμύρνη οι Γάλλοι είχαν δημιουργήσει ατελείωτα σχολεία Είχαν την laquoΠροβιντάνςraquo την laquoΝταμ ντε Σιόνraquo τη laquoΣακρέ Κερraquo τους laquoΦρερraquo το laquoΤάγμα των Καπουκίνωνraquo Οι Γερμανοί τις laquoΔιακονέσεςraquo Υπήρχε Γαλλικό νοσοκομείο Ολλανδικό νοσοκομείο αλλά το Ελληνικό του Αγίου Χαραλάμπους το οποίο κατά τη γνώμη μου είναι το αρχαιότερο ελληνικό νοσοκομείο αρχαιότερο και του Ευαγγελισμού ήταν το πιο τέλεια οργανωμένο διότι είχε όλα τα γνωστά τμήματα Μεταξύ αυτών είχε και τμήμα για τους φρενοβλαβείς

Digitized by 10uk1s

Επίσης μέσα στη Σμύρνη ήταν κατεσπαρμένες και ατελείωτες καθολικές και προτεσταντικές εκκλησίες Όλα αυτά τα ιδρύματα προπαγάνδας που προανέφερα διεσώθησαν από τη φωτιά πράγμα που αποδεικνύει τον εμπρησμό από τους Τούρκους Όποιο ήθελαν να μην καεί δεν καιγόταν Γι αυτό και η Καθεντράλε η Μητρόπολη των Καθολικών διεσώθη και τη βρήκα Διεσώθησαν επίσης το μοναστήρι των Καπουκίνων στου οποίου τον περίβολο έβλεπε το μαγαζί μας το Γαλλικό νοσοκομείο η Ολλανδική εκκλησία και το Ολλανδικό νοσοκομείο Την εκκλησία τους αργότερα οι Ολλανδοί ή μας την παρεχώρησαν ή μας την πούλησαν διότι έγινε και υπάρχει τώρα ως ορθόδοξος εκκλησία ελληνική είναι ένα μικρό παρεκκλήσι διότι φυσικά δεν υπήρχε ούτε ένας Ολλανδός υπήκοος που να χρειάζεται εκκλησία

Φυσικά οι Έλληνες της Σμύρνης δεν έμειναν αδρανείς σ αυτές τις προπαγάνδες των ξένων και αντεπετίθεντο με την παιδεία Υπήρχαν δύο κοινοτικά δημοτικά σχολεία το Σοφείον και του Κιουπεντζόγλου mdashο Κιουπεντζόγλου ήταν ο δωρητήςmdash στα οποία η φοίτηση ήταν δωρεάν

Επίσης υπήρχε το κλασικό η περίφημος Ευαγγελική Σχολή για τα αγόρια Υπήρχε το Κεντρικό Παρθεναγωγείο για τα κορίτσια το Ομήρειο Παρθεναγωγείο επίσης για τα κορίτσια αλλά υπήρχαν και ατελείωτα πάρα πολλά ιδιωτικά σχολεία όπως ήταν το Ελληνογαλλικό λύκειο του Αρώνη το Ελληνογερμανικό λύκειο του Γιαννίκη η Σχολή Αναστασιάδη η Σχολή Δαλιδάκη η Σχολή Πασχάλη και όσα άλλα μεταγενέστερα θυμηθώ και θα αναφέρω

Η Σχολή Πασχάλη εφημίζετο για την αυστηρότητα του διευθυντού της Ξέρω λεπτομέρειες διότι εφοίτησα και εγώ εκεί στο νηπιαγωγείο και ως τη Δευτέρα Δημοτικού Ήταν εξατάξιο δημοτικό σχολείο μικτό για αγόρια και κορίτσια Στα εμπρός θρανία καθόντουσαν τα κορίτσια και από πίσω καθόμασταν εμείς τα αγόρια Κάθε πρωί έπρεπε όλοι οι μαθηταί είτε αγόρια είτε κορίτσια να παρελάσουν μπροστά από τον κ Κωνσταντίνο Πασχάλη τον διευθυντή δείχνοντας τα χέρια τους αν είναι καθαρά τα νύχια και κρατώντας με τον αντίχειρα καθαρό μαντίλι Επίσης εξέταζε τα αυτιά και τους λαιμούς αν είναι καθαρά Εάν ενός τα νύχια δεν ήσαν πολύ καθαρά τον έστελνε πίσω στο σπίτι να πλυθεί και να ξανάρθει

Εφημίζετο επίσης και για την καλλιγραφία την οποία εδίδασκε Ήταν ο ίδιος πολύ καλλιγράφος Έγραφε στον πίνακα την Άλφα‐Βήτα και έπρεπε οι μαθηταί να την αντιγράψουν Κρατούσε ένα χάρακα μία αρίδα όπως τη λέγαμε και παρακολουθούσε από πάνω πώς γράφαμε Εάν δεν ήταν ευχαριστημένος τρώγαμε και μία στα χέρια

Εις του Πασχάλη είχαν φοιτήσει όλα τα αδέλφια μου μέχρι την Έκτη Δημοτικού και από εκεί πήγαιναν στην Ευαγγελική Σχολή Ο αδελφός μου ο Νίκος ο δευτερότοκος επειδή ήξερε πόσο ζόρικη ήταν η ζωή στου Πασχάλη επέμενε και από την Τρίτη Δημοτικού με πήρε και με έγραψε εις του Αρώνη όπου εφοίτησα τέσσερα χρόνια έως την Έκτη Δημοτικού Εκεί σ αυτές τις τέσσερις τάξεις είχα συμμαθητή μου και τον Αρίστο Ωνάση

Η εκπαίδευση στη Σμύρνη ήταν για έντεκα χρόνια Δηλαδή έξι χρόνια Δημοτικό και πέντε χρόνια Γυμνάσιο φιλολογικό Εάν πήγαινε κανείς στο Εμπορικό είχε τέσσερα χρόνια Ένα χρόνο λιγότερο

Εγώ εις του Αρώνη έμεινα ως την Έκτη Δημοτικού Μετά γράφτηκα στην Ευαγγελική Σχολή στην οποία φοίτησα ως την Τρίτη Γυμνασίου Εν τω μεταξύ με την κατοχή των Ελλήνων δημιουργήθηκε ένα νέο γυμνάσιο το λεγόμενο Αρμοστειακό και για να το πλαισιώσουν επέλεξαν από την Ευαγγελική Σχολή μία ομάδα από τους πιο καλούς μαθητάς μεταξύ των οποίων ήμουν και εγώ mdashβλέπετε δεν είμαι και πολύ μετριόφρωνmdash και φοιτήσαμε εις το Αρμοστειακό Εκεί έμεινα έως την Τετάρτη Γυμνασίου όπου

Digitized by 10uk1s

και με βρήκε η καταστροφή της Μικράς Ασίας δηλαδή η φωτιά Εδώ στην Ελλάδα ερχόμενος δεν είχα την τύχη να τελειώσω αλλά έπεσα στη βιοπάλη

Και τώρα μια μικρή περιγραφή της Σμύρνης και του τρόπου περίπου που ζούσαμε

Τα σπίτια στη Σμύρνη κατά κανόνα ήσαν μονοκατοικίες Διώροφες ή τριώροφες Τα ισόγεια για το φόβο των Τούρκων έκλειναν με παράθυρα και πόρτες από μασίφ σίδερα διότι υπήρχε πάντοτε ο φόβος για πλιάτσικο

Από το δεύτερο πάτωμα και πάνω ήσαν ξύλινα και φυσικά υπήρχαν και τα μπαλκόνια Στα υπόγεια ήσαν τα κελάρια και οι αποθήκες για τις σοδειές διότι κάθε καλή νοικοκυρά έπρεπε να κάνει τις σοδειές της εγκαίρως στην εποχή τους για όλο το χρόνο

Στο ισόγειο μετά το υπερυψωμένο ημιυπόγειο ήσαν οι αίθουσες της υποδοχής τα σαλόνια οι τραπεζαρίες και το χωλ το οποίο εμείς λέγαμε αυλή κατά κανόνα στρωμένο με μάρμαρα Υπήρχε σκάλα η οποία πήγαινε προς το άνω πάτωμα Στη μέση της σκάλας ήσαν τα αντρεσόλ τα δωμάτια εις τα οποία κοιμόντουσαν οι υπηρέτριες mdash κάθε σπίτι αστικό έπρεπε υποχρεωτικώς να έχει υπηρέτες Και παραπάνω ήσαν τα υπνοδωμάτια Σε ένα από τα υπνοδωμάτια αυτά το οποίο έβλεπε στο πρόσωπο υπήρχαν τα μπαλκόνια Τα μπαλκόνια είχαν στην πρόσοψή τους δύο ή τρία παράθυρα από ένα σε κάθε πλάι Είχε διπλά πλαίσια το κάθε παράθυρο Το επάνω ήταν σταθερό Το κάτω ανεβοκατέβαινε αναλόγως την εποχή Και όλα τα παράθυρα σκεπάζονταν με κουρτίνες τα λεγόμενα στόρια τα οποία ανεβοκατέβαιναν με ελατήρια

Φυσικά ασανσέρ και καλοριφέρ δεν υπήρχαν ακόμα Για θέρμανση χρησιμοποιούσαμε τα τζάκια τις σόμπες με ανθρακίτη ή σόμπες πετρελαίου και τα περίφημα μαγκάλια Τα μαγκάλια έκαιγαν ξυλοκάρβουνα αλλά έπρεπε πρώτα να ετοιμαστούν στο ύπαιθρο για να μη δημιουργηθεί ανωμαλία

Τα απογεύματα μαζευόντουσαν οι γειτόνισσες πότε στο σπίτι της μιας πότε στο σπίτι της άλλης για να πιούνε το καφεδάκι τους και να δοκιμάσουν τα κουλούρια Αυτές οι συγκεντρώσεις ελέγοντο laquoκεντινάraquo Το όνομα αυτό δεν ξέρω ίσως προήλθε διότι έπαιρναν μαζί και τα κεντήματά τους

Στις γιορτές κάθε νοικοκυρά έπρεπε να εμφανίσει τα γλυκά σερβίροντας τους επισκέπτες σε δίσκο ασημένιο με πιατάκια ασημένια και όσο πιο πολλά γλυκά εμφάνιζε τόσο πιο καλή νοικοκυρά ήταν Γι αυτό η αργυροχοΐα είχε αναπτυχθεί πάρα πολύ στη Σμύρνη Και σήμερα ακόμη οι σμυρναίικοι δίσκοι οι κούπες και τα πιατάκια θεωρούνται έργα τέχνης Θεωρούνται μουσειακά είδη

Τα βράδια μετά το φαγητό αφού φυσικά ήρχοντο και οι άντρες των σπιτιών εγένοντο οι περίφημες βεγγέρες Πότε στο σπίτι του ενός πότε στο σπίτι του άλλου και σπιτικό το οποίο είχε κορίτσι και δεν είχε πιάνο ήταν αδύνατο Γι αυτό γινόντουσαν μικρές συγκεντρώσεις μουσικές

Ο μεγάλος μου ο αδελφός ο Χρήστος είχε πολύ ωραία φωνή τενόρου Απέναντι σε μας ήταν η οικογένεια Κρασοπούλου η δεύτερη κόρη των οποίων έπαιζε πολύ ωραίο πιάνο και το φόρτε της ήταν η άρια από την τελευταία πράξη της laquoΤόσκαraquo ο laquoΓερο‐Δήμοςraquo και άλλα διάφορα τραγούδια

Μεγάλη γιορτή ήταν η Πρωτοχρονιά Τότε όλα τα σπίτια άφηναν ανοιχτές τις εξώπορτες και οι νοικοκυρές έμεναν και υποδέχονταν τους επισκέπτες Οι επισκέπτες ήσαν οι άντρες των σπιτιών οι οποίοι πήγαιναν από πόρτα σε πόρτα ευχόμενοι για το καλό του χρόνου

Digitized by 10uk1s

Επίσης στη Σμύρνη γιορτάζονταν πάρα πολύ εύθυμα οι Απόκριες και τις τρεις Κυριακές Η μεγαλύτερη παρέλαση γινόταν στην οδό των Τράσων εκεί που ήταν και το σπίτι του θείου μου Εμείς μικρά παιδιά ήμασταν πίσω από τα παράθυρα όπου εστέκοντο οι κοπέλες των σπιτιών Μεταξύ αυτών η αδελφή μου και οι φίλες της Τα λουλούδια και οι σοκολάτες που έπεφταν μέσα στα σπίτια μας από τις άμαξες που περνούσαν με τους μασκαρεμένους ή με τους διασκεδάζοντες ήσαν ατελείωτα Βουνό σχημάτιζαν οι σοκολάτες και τα λουλούδια

Κάθε καλό νοικοκυριό έπρεπε να κάνει τις προμήθειές του για το χειμώνα Εις την εποχή τους οι γυναίκες έκαναν πελτέ ντομάτες Έκαναν τον τραχανά τους Έπαιρναν λάδι για όλη τη χρονιά Έπαιρναν βούτυρο γάλακτος και το έλιωναν για το φαγητό Σύκα (τα οποία ετοιμάζανε και έβαζαν και καρύδι μέσα) σε κασάκια Σταφίδες

Επίσης σε όλα τα καθώς πρέπει σπίτια έπρεπε να ζυμώνουν οι ίδιες το ψωμί τους και να το στέλνουν στο φούρνο μόνο για ψήσιμο Κάποτε σώθηκε το ζυμωτό ψωμί και με έστειλε η μητέρα μου να αγοράσω ψωμί από το φούρνο Μου έδωσε δε και μία πετσέτα για να το τυλίξω μην τυχόν και δούνε στη γειτονιά ότι η κυρία Αθανασία αγόρασε ψωμί έτοιμο και με απείλησε ότι αν με δούνε θα φάω ξύλο της χρονιάς μου

Για φωτισμό τα περισσότερα σπίτια της Σμύρνης χρησιμοποιούσαν λάμπες πετρελαίου Υπήρχε όμως και φωταέριο με το οποίο φωτίζονταν και οι δρόμοι Εμείς φυσικά είχαμε φωταέριο και έτσι μπορούσαμε να κάνουμε το μπάνιο μας εύκολα χρησιμοποιώντας το φωταέριο στο θερμοσίφωνά μας

Στο σπίτι του θείου μου του Τσιντσίνη εκτός από τα ευρωπαϊκά λουτρά όπως τα λέγαμε δηλαδή το μπάνιο και το θεσμοσίφωνα υπήρχε και χαμάμ τούρκικο Λουτρός τουρκικός

Στη Σμύρνη οι νοικοκυρές όσες δεν είχαν ευχέρεια στο σπίτι τους και οι νοικοκυραίοι για να κάνουν μπάνιο κατέφευγαν κατά καιρούς στα λουτρά τα θερμά τα λεγόμενα χαμάμια που υπήρχαν χωριστά για τους άντρες και χωριστά για τις γυναίκες Ένα είδος σημερινής σάουνας

Στα εξοχικά σπίτια τα οποία ήσαν εκατέρωθεν του κόλπου της Σμύρνης δηλαδή σ αυτά που αναφέραμε προηγουμένως mdashΚαρατάσι Καραντίνα Γκιοστεπέ και Κοκαριαλί και από την άλλη πλευρά Αγία Τριάδα Πετρωτά Αλάμπεη Κορδελιόmdash τα σπίτια τα οποία ήσαν στην παραλία είχαν και δικές τους μικρές εξέδρες με μία μικρή καμπίνα για να μπορούν να κάνουν μπάνιο Στη Σμύρνη ήταν πολύ διαδεδομένο το κολύμπι Από μικρά παιδιά μας πηγαίνανε και κολυμπούσαμε

Στην κυρίως πόλη της Σμύρνης δεν υπήρχαν φυσικά τέτοιες καμπίνες αλλά υπήρχαν Δημόσια Λουτρά τα οποία ήσαν επίσης χωριστά για τους άντρες χωριστά για τις γυναίκες Οι γυναίκες είχαν ένα είδος πισίνας εσωτερικής στην οποία κολυμπούσαν οι κοπέλες και οι μητέρες Οι άντρες ανοιγόντουσαν και λίγο έξω από τα μπάνια και κολυμπούσαν

Θυμάμαι όταν επρόκειτο η αδελφή μου να ετοιμαστεί να πάει για μπάνιο έγινε ολόκληρη ιεροτελεστία εις το σπίτι διότι έτοιμα μαγιό με τον σημερινό τύπο φυσικά δεν υπήρχαν Έπρεπε να έρθει η μοδίστρα διότι το μαγιό έπρεπε να είναι πολύ συμμαζεμένο και ηθικό και γι αυτό κάνανε πρόβα και εγώ ήμουνα μικρός και παρακολουθούσα την πρόβα

Το μαγιό έγινε από μαύρο σατέν και έπρεπε να δεθεί οπωσδήποτε κάτω από το γόνατο Δηλαδή φαινόταν μόνο η γάμπα και από πάνω έπρεπε να κλειστεί έως το λαιμό και στα μπράτσα έως τον αγκώνα Θυμάμαι το μαγιό αυτό ήταν από μαύρο σατέν και ήταν γαρνιρισμένο με ίδιο κίτρινο ύφασμα

Digitized by 10uk1s

Αυτά τα Δημόσια Λουτρά ήσαν εις το δεξιό άκρο της προκυμαίας της Σμύρνης και ελέγοντο laquoτου Ντισούraquo και λέγαμε πάμε στου Ντισού τα μπάνια Η μεγάλη αυτή εξέδρα που εισχωρούσε βαθιά μέσα στη θάλασσα εχωρίζετο σε δύο διαφορετικές εγκαταστάσεις Αριστερά ήταν για τις γυναίκες και δεξιά για τους άντρες με έναν εξώστη ενδιάμεσα να χωρίζει αυτές τις δύο εγκαταστάσεις

Εις την άκρη αυτή του εξώστη ήταν πάντοτε ένας φρουρός εφοδιασμένος με πέτρες και όταν κάποιος από τους κολυμβητές άντρες επλησίαζε προς το γυναικείο τμήμα τον πετροβολούσε και τον απομάκρυνε Αλλά τα περισσότερα μπάνια εγένοντο στα χωριά όπως σας προείπα διότι εκτός από τις ιδιωτικές εξέδρες υπήρχαν και Δημόσια Λουτρά Υπήρχαν επίσης και πολλές ιδιωτικές βάρκες στην παραλία της Σμύρνης και οι πιο καλοί κολυμβητές mdashμεταξύ αυτών ήμουν και εγώmdash παίρναμε τη βάρκα βγαίναμε ανοιχτά στον κόλπο και κολυμπούσαμε στα βαθιά

Πολύς κόσμος μάλιστα πήγαινε και έκανε μπάνια προς το Κορδελιό διότι τα νερά εκεί ήσαν πολύ πιο καθαρά Μέσα στον κόλπο της Σμύρνης κοντά στην παραλία ήταν άσχημα να κάνουμε μπάνιο διότι η Σμύρνη είχε αποχέτευση από τότε Υπήρχαν πολλά τρεχούμενα υπόγεια νερά και αυτό διευκόλυνε την εγκατάσταση αποχετεύσεως Όλες αυτές οι ακαθαρσίες φυσικά εχύνοντο εις τον κόλπο και πολλές φορές όταν φυσούσε μπάτης είχαμε μία άσχημη μυρουδιά Φανταστείτε αυτό λέγαμε όταν η Σμύρνη είχε τότε περί τους 500000 κατοίκους Σήμερα εάν εξακολουθεί ο ίδιος τρόπος αποχετεύσεως (λένε ότι η Σμύρνη έχει τώρα 4000000 κατοίκους) ο κόλπος θα έχει μολυνθεί και θα έχει καταστραφεί διότι στην εποχή μας ο κόλπος έδινε ωραιότατα ψάρια και προπαντός τις φημισμένες τσιπούρες και λαυράκια

Πιο πριν μιλήσαμε για τα ωραία καφενεία που ήσαν κατά μήκος της παραλίας της Σμύρνης με τις μουσικές και με τους ωραίους ανθρώπους της Σμύρνης μετά την κούραση της ημερήσιας δουλειάς να πηγαίνουν να διασκεδάσουν Και οι μεζέδες που προσέφεραν αυτά ήσαν τόσο άφθονοι ώστε αν έφτανε κανείς σε δεύτερο ή αν έφτανε και σε τρίτο ποτό ήταν αδύνατο πλέον να φάει για βραδινό φαγητό Ένα από τα πιο φημισμένα καφενεία της Σμύρνης το οποίο πριν ανέφερα ως του Κλωναρίδη ήταν το laquoΚαφέ Φώτηraquo Εκεί οι μεζέδες του ήσαν ονομαστοί mdash θαλασσινά στρείδια κυδώνια μύδια αχνιστά μπαρμπουνάκια μικρά τηγανητά συκωτάκι τηγανητό φασόλια και ατελείωτοι άπειροι μεζέδες πικάντικοι οι οποίοι τώρα μου διαφεύγουν

Οι Σμυρνιοί ήσαν καλοφαγάδες και ένας τέτοιος καλοφαγάς ήταν και ο θείος μου ο Παναγιώτης Λοιπόν επειδή ξυπνούσε και έπαιρνε το πρωινό του πολύ νωρίς έπρεπε κατά τις δέκα κάτι να φάει και να καλοφάει Έτσι μαζί με τη συντροφιά του επήγαινε στη μεγάλη αγορά που ήταν κοντά στα χρυσοχοεία στις Μεγάλες Ταβέρνες όπως λέγανε Εκεί ήταν η κυρίως κρεαταγορά και πράγματι υπήρχαν και πολύ μεγάλες ταβέρνες και είχαν αποστακτήρες τους λεγόμενους λαμπίκους οι οποίοι παρήγαν το ωραιότερο ούζο το τσίπουρο που λέγαμε στη Σμύρνη (φυσικά είχαν και κρασιά) και μοσχοβολούσε ο δρόμος από τσίπουρο

Ο θείος μου έπρεπε όπως είπα κατά τις δέκα να φάει την μπριζόλα του Ο ταβερνιάρης ήξερε και την είχε έτοιμη χωρίς ειδική παραγγελία

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο που όπως είπα τον λέγανε Μεγάλες Ταβέρνες προς το τέρμα του που συνόρευε με το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής ήταν και η Οθωμανική τράπεζα Ελέγετο Οθωμανική τράπεζα αλλά είχε γαλλικά κεφάλαια και κάποτε ένας υπάλληλος του χρυσοχοείου μας mdashδεν ξέρω γιατίmdash με πήρε μαζί του εκεί και με έκπληξη είδα ότι τότε ακόμα κυκλοφορούσαν οι χρυσές λίρες∙ για να μην καθυστερούν και τις μετρούν τις παρελάμβαναν με το ζύγι Ήξεραν ότι ήταν οκτώ γραμμάρια η κάθε λίρα δηλαδή τότε ήταν 25 δράμια επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να ζυγίζουν 250 δράμια ή 800

Digitized by 10uk1s

γραμμάρια Τέτοια ήταν τα μπερεκέτια Η αφθονία που λέγαμε της Σμύρνης

Οι λίρες για τις οποίες εμίλησα ήσαν αγγλικές Οι οθωμανικές λίρες οι οποίες ήσαν εκδόσεως Ρεσάτ Χαμίτ και κάτι άλλων Σουλτάνων εζύγιζαν δυο δράμια και ένα τέταρτο Επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να είναι 225 δράμια

Προηγουμένως είπα ότι η Οθωμανική τράπεζα εις το τέρμα του δρόμου που λεγόταν Μεγάλες Ταβέρνες επλησίαζε προς το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής Και επειδή αυτές τις μέρες που μιλάω εδώ πλησιάζει το Πάσχα μου ήρθε στο νου με ποιο τρόπο οι Σμυρνιοί επί τουρκοκρατίας ακόμα και επί τρομοκρατίας κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου εόρταζαν το Πάσχα Φυσικά οι περισσότερες Ορθόδοξες εκκλησίες της Σμύρνης είχαν πολύ μεγάλους περιβόλους γύρω από την εκκλησία με ωραία κάγκελα και κλειστές πόρτες από το φόβο των Τούρκων

Η μεγαλύτερη εκδήλωση της Αναστάσεως γινόταν στον περίβολο της Αγίας Φωτεινής ο οποίος ήταν ευρυχωρότατος Μπορούσε να περιλάβει μέσα πολλές χιλιάδες πιστούς Και από το περίφημο καμπαναριό της Αγίας Φωτεινής το οποίο για να το ρίξουν οι Τούρκοι μετά τη φωτιά είδαν και έπαθαν διότι ήταν καλοχτισμένο εξετοξεύοντο ωραιότατα βεγγαλικά τα οποία έφτιαχνε ο μπαμπάς του Καραμπάτη mdash έδειχνε την Ανάσταση του Χριστού διάφορα άλλα και τελείωνε ξετυλίγοντας μια μεγάλη Ελληνική σημαία οπότε χαλούσε ο κόσμος από τους πυροβολισμούς Φυσικά ήσαν κλειστές οι πόρτες για να μπορέσουν οι Σμυρνιοί να κρύψουν τα όπλα με τα οποία χαιρετούσαν την Ανάσταση του Κυρίου

Τη Δευτέρα του Πάσχα γινόντουσαν οι περίφημες παρτίδες όπως λέγαμε στη Σμύρνη τις εκδρομές Νομίζω ότι τις λέγανε παρτίδες διότι πήγαιναν στα περίχωρα της Σμύρνης τα οποία ήσαν με πολύ πράσινο και με πολλά δέντρα διότι στη Μικρά Ασία έπεφταν πολλές βροχές κατά τη διάρκεια της άνοιξης του φθινοπώρου και του χειμώνα Γεμίζανε οικογένειες φιλικές τα καλάθια τους με ότι ωραίο μπορούσε να φανταστεί κανείς κεφτέδες κοτολέτες που έμεναν από το αρνί που έσφαζαν για το Πάσχα τυριά και φυσικά όλα αυτά τα συνόδευαν με ωραία κρασιά και ούζο και στο τέλος κατέληγαν σε ωραία τραγούδια

Τα χωριά στα οποία γίνονταν αυτές οι φιλικές εκδρομές ήσαν γύρω στη Σμύρνη προς το εσωτερικό Ήταν ο Μπουτζάς ήταν ο Μπουρνόβας ήταν ο Κουκλουτζάς ήταν το Μερσινλί ήταν το Μπουρνάμπασι και διάφορα άλλα χωριά Σ αυτά οι περισσότεροι πήγαιναν με τις ιδιωτικές άμαξες Διότι όπως τώρα έχουμε τα αυτοκίνητα τότε η κάθε εύπορη οικογένεια είχε τη δική της άμαξα Αλλά ταυτόχρονα υπήρχαν και δύο σιδηροδρομικές γραμμές οι οποίες βοηθούσαν προς αυτά Ένα άλλο ωραίο χωριό στο οποίο πήγαιναν ήταν και το Σερντίκιο Επίσης και το Μπαλαντζίκ Ορισμένα από αυτά τα χωριά είχαν τουρκικά ονόματα ενώ στην πραγματικότητα ήσαν όλα ελληνικοί αμιγώς συνοικισμοί Δεν υπήρχε εκεί ούτε ένας Τούρκος

Και μια που μιλούμε για τις ημέρες του Πάσχα ας μιλήσουμε και για τις προετοιμασίες που έκαναν οι νοικοκυρές οι Σμυρνιές

Έπρεπε κατ αρχήν να τριφτούνε τα μπακίρια του σπιτιού Τα μπακίρια ήσαν ωραία φτιαγμένα χάλκινα σκεύη τα οποία είχαν μάλλον διακοσμητικό χαρακτήρα παρά ήσαν χρησιμοποιήσιμα Στόλιζαν το επάνω συνήθως μεγάλο ράφι της κουζίνας το οποίο πλαισιωνόταν επίσης από ειδικά χάρτινα στολίδια Τα μπακίρια είχαν διάφορα σχήματα στρογγυλά μισοστρόγγυλα επιμήκη και πλακί Το πλακί ήταν σκεύος ολοστρόγγυλο χαμηλό Επίσης μαζί με τα χάλκινα σκεύη έπρεπε να τριφτούν και τα μαγκάλια τα οποία ήσαν επίσης από χαλκό Επειδή δεν υπήρχαν ακόμα τότε καλοριφέρ τα περισσότερα σπίτια

Digitized by 10uk1s

εθερμαίνοντο από ωραία κατασκευασμένα χάλκινα μαγκάλια

Επίσης υπήρχε και ένα είδος μαγκαλιών τα λεγόμενα ταντούρια τα οποία ήσαν ξύλινα τραπέζια Είχαν στη μέση τρύπα για να μπαίνει το σκεύος με τα κάρβουνα και για να μην καίγεται το ξύλο είχε από πάνω μπρούντζο με διάφορα καρφιά τα οποία είχαν ωραίους συνδυασμούς Τα χάλκινα μαγκάλια όπου άναβαν καλά τη φωτιά έξω από το δωμάτιο για να αποφύγουν δηλητηρίαση από το διοξείδιο του άνθρακα είχαν ωραιότατα καπάκια με χέρια από μπρούντζο για να υπάρχει αντίθεση χρωματική διότι τα μεν χάλκινα ήσαν κόκκινα τα δε χέρια από μπρούντζο ήσαν κίτρινα και από πάνω υπήρχε ένα σαν πουλί για το σκέπασμα

Μετά ερχόταν η σειρά της καθαριότητας του σπιτιού Έπρεπε οι κοπέλες του σπιτιού να τρίψουν τα πατώματα με αλισίβα αλισιά όπως τη λέγαμε εις την οποία μέσα έριχναν και λίγη βρωμούσα Η βρωμούσα είναι η σημερινή χλωρίνη Τα πατώματα ετρίβοντο με ειδικές βούρτσες οι οποίες αντί για τρίχες είχαν σκληρά δόντια από ένα είδος χόρτου Έπρεπε το πάτωμα να τριφτεί και να γυαλιστεί τόσο πολύ ώστε να γυαλίσει σαν φλουρί

Μετά έπρεπε να τριφτούν οι αυλές του σπιτιού Αυλές στη Σμύρνη λέγαμε τις εισόδους Το χωλ το λεγόμενο το οποίο ήταν στρωμένο κατά κανόνα με ωραία άσπρα μάρμαρα Σ αυτό το διάστημα τα παιδιά αγόρια κορίτσια παίζανε έξω εις τους κήπους ή εις τους δρόμους διότι τότε ευτυχώς δεν είχαν εφευρεθεί τα αυτοκίνητα γυρίζοντας και θορυβώντας με τις περίφημες ροκάνες (και όσο πιο μεγάλη ροκάνα είχε το κάθε παιδί ήταν το πιο ενθουσιασμένο∙ οι ροκάνες από ξύλο δημιουργούσαν πολύ μεγαλύτερο θόρυβο παρά οι άλλες) και τραγουδούσαν

Βάγιο Βάγιο το Βαγιό τρώμε ψάρι και κολιό και την άλλη Κυριακή τρώμε το παχύ αρνί

Και μια και μιλάμε για αρνί από τη Μεγάλη Δευτέρα άρχιζε η αγορά των αρνιών τα οποία θα εθυσιάζοντο για το τραπέζι του Πάσχα Ο κάθε αρραβωνιαστικός έπρεπε να στείλει στην καλή του το πιο ωραίο αρνί το πιο καθαρό το πιο στολισμένο σαν νύφη

Επίσης ο κάθε πατέρας θα έπαιρνε το καλύτερο αρνί για την οικογένειά του Εμείς τα παιδιά τους βάζαμε κολλάρο στο λαιμό και με ένα σχοινί τα γυρίζαμε στους δρόμους γύρω από το σπίτι μας και τα αρνιά μας αυτά τρώγανε χασίλι Το χασίλι ήταν δεμάτια από φρέσκια βρώμη ή από τριφύλλι

Αλλά όταν τη Μεγάλη Παρασκευή ακουγόταν η τραγική φωνή του σφάχτη laquoΠοιος έχει αρνιά για σφάξιμο προβιές για πούλημαraquo άρχιζε το κρυφό κλάμα μας διότι εν τω μεταξύ το είχαμε αγαπήσει το αρνάκι

Τη Μεγάλη Πέμπτη μαζί με το βάψιμο των αυγών άρχιζε και το ζύμωμα της ζύμης από την οποία θα γίνονταν τα περίφημα σμυρναίικα τσουρεκάκια

Ξέχασα να σας πω ότι την εβδομάδα προ των Βαΐων την προ του Λαζάρου οι μητέρες μας μάς έκαναν ένα είδος κούκλες από ψωμί με λίγη μαστίχα μέσα και λίγη ζάχαρη διότι δεν έπρεπε να φάμε ούτε γάλα ούτε τυρί Αυτά τα ψωμάκια που τους έδιναν σχήμα κούκλας ήσαν τα περίφημα Λαζαράκια όπως τα λέγαμε

Digitized by 10uk1s

Τη Μεγάλη Παρασκευή η περιφορά των Επιταφίων και επί τουρκοκρατίας ακόμα γινόταν έξω από τον περίβολο των ναών μας και οι Επιτάφιοι περνούσαν από πολλούς δρόμους της Σμύρνης Εις αυτή την περίπτωση υπάρχει και ένα μελανό σημείο Όταν συναντιόνταν οι Επιτάφιοι της Αγίας Αικατερίνης και του Αγίου Δημητρίου που ήσαν γειτονικές συνοικίες επέμενε η ομάδα του κάθε Επιταφίου να περάσει διότι συναντιόνταν μετωπικώς Να υποχωρήσει η μία ομάδα για να περάσει η άλλη Επειδή όμως αυτό εθεωρείτο μειωτικό για τους νταήδες της εκάστοτε συνοικίας κατέληγε σε καβγά με αποτέλεσμα πολλές φορές να ανατρέπονται και οι Επιτάφιοι Φυσικά όταν έγινε η κατοχή της Σμύρνης από τους Έλληνες υπήρξε και κανονική αστυνόμευση οπότε σταμάτησε αυτό το άτοπο εις βάρος της Εκκλησίας μας

Πιο πριν μιλήσαμε για το αρνί που έστελναν τις παραμονές του Πάσχα οι αρραβωνιασμένοι στην καλή τους Αλλά υπήρχε και μία άλλη κατηγορία των ερωτευμένων οι οποίοι δεν είχαν επισημοποιήσει ακόμα το δεσμό τους και δεν είχαν εκδηλώσει επισήμως στις οικογένειες τα αισθήματά τους Αυτοί κατέφευγαν στις λεγόμενες στη σμυρναϊκή διάλεκτο laquoπατινάδεςraquo mdash καντάδες για να εκδηλώσουν τα αισθήματα προς την καλή τους Ο συνήθης τρόπος των καντάδων αυτών ήταν να προηγείται μία άμαξα μέσα εις την οποία θα υπήρχαν τα όργανα και οι τραγουδιστάδες Η συνήθης σύνθεση των οργάνων ήταν οπωσδήποτε ένα σαντούρι ένα βιολί και μία κιθάρα Από πίσω ακολουθούσε η άμαξα με τον ερωτευμένο και την παρέα του Πήγαιναν κάτω από τα παράθυρα ή από το μπαλκόνι της καλής τους και άρχιζαν να εκδηλώνουν με τραγούδια τα αισθήματά τους Αν όμως γίνονταν αρκετά οχληροί ή οι γονείς ή τα αδέλφια της καλής δεν τους ήθελαν να εκδηλώνουν τα αισθήματά τους και με κάποιο τρόπο να εκτίθεται η κοπέλα στη γειτονιά προσπαθούσαν να τους απομακρύνουν Εάν όμως αυτοί ήσαν επίμονοι και δεν φεύγανε καμιά φορά εδέχοντο το περιεχόμενο του δοχείου της νυκτός στο κεφάλι

Αυτά ως προς τους έρωτες των ανδρωθέντων Εμείς που ήμαστε τότε νεαροί δεκαπέντε δεκάξι δεκαεπτά ετών είχαμε μία ωραία συντροφιά Ήταν ο Κώστας Σαριδάκης ο Κώστας Μιχαηλίδης ο Βασίλης Γαβριηλίδης ο Ηρακλής Παύλου εγώ και κάνα δυο ακόμα φίλοι Δυστυχώς όλοι αυτοί είναι πλέον μακαρίτες Και ο μόνος επιζών είμαι εγώ

Ο Κώστας Σαριδάκης ο οποίος ήταν λίγο μεγαλύτερος από μένα έμεινε αιχμάλωτος των Τούρκων στη Σμύρνη και δεν ξαναήρθε στην Ελλάδα Ήταν ο πιο καλλίφωνος από την παρέα μας Γυρίζαμε λοιπόν έξω από τα σπίτια των κοριτσιών μας τραγουδώντας και με αυτό τον τρόπο εκδηλώναμε τα αισθήματά μας Αλλά ξεφεύγανε και αυτά καμιά φορά κρυφά από το σπίτι και πηγαίνανε και κάνανε το λεγόμενο κόρτε σε καμιά σκοτεινή γωνιά σε κανένα απόμερο δρομάκι φυσικά πάντοτε κοντά στο σπίτι

Το κόρτε ήταν πιο πολύ ρομαντικό Μόλις τολμούσαμε να πιάσουμε κανένα χεράκι και το πολύ πολύ κανένα κλεφτό φιλί

Εγώ τότε είχα σύνδεσμο με μία κοπέλα που την έλεγαν Όλγα και η οποία φυσικά δεν ζει και αυτή Τις Κυριακές όλη η συντροφιά με τις κοπέλες μας πηγαίναμε στον laquoΦοίνικαraquo Ο laquoΦοίνικαςraquo ήταν ένας λαϊκός κινηματογράφος πίσω από την Αγία Αικατερίνη Τον λέω λαϊκό διότι ήταν μέσα στη συνοικία και τα εισιτήρια φυσικά ήσαν ανάλογα με τις δυνατότητες του χαρτζιλικιού που παίρναμε

Ανεβαίναμε και καθόμαστε στον εξώστη κλέβοντας πού και πού κανένα χαδάκι ή κανένα φιλάκι Όλα αυτά όμως τα ανέτρεψε η φωτιά και χάθηκαν τα ίχνη όλων των κοριτσιών Φυσικά η συντροφιά μας εκτός από τον μακαρίτη τον Σαριδάκη που είπα ξανασυστήθηκε εδώ και όταν είχαμε ευχέρεια μαζευόμαστε στο Ζάππειο και τρώγαμε καμία πάστα

Ο μόνος από όλους ο πιο τσιγκούνης ήταν ο Βάσος Γαβριηλίδης ο οποίος μας έλεγε laquoπηγαίνετε φάτε

Digitized by 10uk1s

την πάστα σας και πέστε να φέρει και ένα ποτήρι νερό παραπάνωraquo και ερχόταν λίγο αργότερα για να αποφύγει το έξοδο της πάστας

Στη Σμύρνη κυκλοφορούσαν διάφοροι τύποι οι οποίοι με τα φερσίματά τους και με τον τρόπο τους έσπαζαν τη μονοτονία και διασκέδαζαν με κάποιο τρόπο τους ανθρώπους

Ένας από αυτούς ήταν ο Στέφανος Ο Στέφανος ήταν πλανόδιος μικροπωλητής ψιλικών και διαφόρων φω‐μπιζού και εξαρτημάτων για τις γυναίκες Ήταν πάντοτε ντυμένος παρδαλά για την εποχή του και τα περισσότερα είδη που πουλούσε τα καρφίτσωνε επάνω στα ρούχα του στο σακάκι του εκτός φυσικά από τη βιτρίνα την οποία είχε Γι αυτό όταν οι κυρίες έβλεπαν καμία από τις φίλες η οποία ήταν ντυμένη πολύ χτυπητά και φορούσε πολλά κοσμήματα κουτσομπολεύοντας την αποκαλούσαν Στέφανο

Ένας άλλος τύπος ήταν ο πλανόδιος βιβλιοπώλης ο οποίος γύριζε στη γειτονιά φωνάζοντας laquoΈχω βιβλία διάφορα Ο Ερωτόκριτος και η Αρετούσα και η Αρετή θριαμβεύουσα Έχω ημερολόγια και ημεροδείκτες Κάθε φύλλο και μία ιστορίαraquo Φυσικά είχε και άλλα βιβλία τα οποία ήσαν σε δυο τρεις τσάντες που άλλες κρέμονταν στην πλάτη του άλλες εμπρός του και κρατούσε και δύο εις τα χέρια Διαλαλούσε δηλαδή τους laquoΑθλίουςraquo του Βίκτορος Ουγκώ τη laquoΜανόν Λεσκώraquo τα laquoΜυστήρια των Παρισίωνraquo το laquoΕκείνη δεν απήντησεraquo και τα en vogue βιβλία εκείνης της εποχής τα οποία εδιάβαζαν οι ρομαντικές δεσποινίδες και ανελύοντο σε δάκρυα από συμπάθεια για τα πάθη των πρωταγωνιστών

Ένας άλλος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας Αυτός ήταν μικροαπατεώνας Είχε ένα ιδίωμα και ένα προτέρημα να κλέβει τα σκυλιά τα ιδιωτικά από τα σπίτια Εξεβίαζε τους ιδιοκτήτες των σκυλιών να του δίδουν ένα επίδομα μηνιαίο για να μην τους κλέψει το σκυλί τους Εάν δεν το έδιναν το έκλεβε το σκυλί του άλλαζε το χρώμα και το ξαναπουλούσε

Μεταξύ των θυμάτων ήταν και ο θείος μου ο Τσιντσίνης ο οποίος είχε ένα θηλυκό σκυλί που το υπεραγαπούσε τη Λίντα Ερχόταν ο Τσουρτσούρας και έπαιρνε κάθε μήνα το μηνιάτικό του Ήταν δηλαδή νονός με τη σημερινή έκφραση Εκτός αυτού όμως είχε και άλλες τρελές ιδιότητες Τρελά φερσίματα

Ένα βράδυ μπήκε μέσα εις το laquoΚαφέ Φώτηraquo το οποίο ήταν γεμάτο από άντρες φυσικά κρατώντας ένα ζεύγος κέρατα ταύρου και άρχισε και φώναζε laquoΠοιος θέλει ένα ζευγάρι κέραταraquo Επειδή όλοι γελούσαν και δεν απαντούσαν αυτός τους λέει laquoΑ έχετε όλοι κέρατα και γι αυτό δεν χρειάζεστε να αγοράσετε άλλαraquo

Ένας άλλος τύπος που εμείς τότε τα μικρά παιδιά την υπεραγαπούσαμε ήτανε γυναίκα Ήταν μια υψηλόκορμη αραπίνα η οποία επάνω στο κεφάλι της κρατούσε έναν πελώριο ταβλά μέσα εις τον οποίο είχε διάφορα σχετικά για παιδάκια Μεταξύ αυτών είχε τσεμπλεμπούδες σκέτες ωραίες ζεστές και φρεσκοψημένες είχε τσεμπλεμπούδες με γύρω γύρω ζαχαρωτά είχε φιστίκια αράπικα καθαρισμένα και φιστίκια αράπικα ακαθάριστα Είχε γλυκά τα καμπίσια που λέγαμε δηλαδή σαν τσιγάρο από ζάχαρη φτιαγμένο σε διάφορα χρώματα Αυτή ήταν όπως είπα η αγαπημένη μας διότι αν ήταν σε καλή διάθεση η μητέρα μας και ξόδευε κάτι μας έπαιρνε και ένα γλυκό

Την εποχή που μιλάμε μια κοπέλα στη Σμύρνη για να θεωρείται όμορφη έπρεπε να έχει άσπρο λείο δέρμα πλούσια μαλλιά και αρκετά κιλάκια Έπρεπε να έχει στήθος μπόλικο και ποπό αρκετό Γι αυτό

Digitized by 10uk1s

τότε φορούσαν κορσέδες με μπαλένες τους οποίους έσφιγγαν τραβώντας τα κορδόνια για να δημιουργηθεί μέση δαχτυλίδι και να ξεπεταχτούν τα υπόλοιπα μέλη του σώματος

Επίσης έπρεπε να έχει και πολλά μαλλιά Γι αυτό εάν οι κυρίες δεν είχαν πολλά μαλλιά έβαζαν στο κεφάλι μέσα από τα μαλλιά τους το λεγόμενο μπουμπάρι το οποίο ήταν φτιαγμένο από μαλλιά του ιδίου χρώματος με τα δικά τους και πάνω σ αυτό ετύλιγαν τα δικά τους ώστε να φαίνεται ότι έχουν πλούσια μαλλιά Εάν ο ποπός τους δεν ήταν αρκετά πλούσιος και αρκετά πεταχτός κάτω από τον κορσέ έδεναν ένα είδος μαξιλαράκι το οποίο το ονόμαζαν τουρνέ

Από τα γλυκά της αραπίνας εκείνο που προτιμούσαμε από όλα ήταν ένα είδος που το λέγανε φιστικάτο Ήταν καραμελέ είτε από μέλι είτε από ζάχαρη και παραγεμισμένο με φιστίκια αράπικα

Ξεσηκωμός στο σπίτι και μεγάλη χαρά για μένα και για τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη ήταν όταν επρόκειτο να έρθει να μείνει μερικές μέρες μαζί μας η νενέ Σοφί mdash η γιαγιά Σοφία η μητέρα του πατέρα μας Τη γιαγιά Σμαράγδα τη νενέ ντουντού δηλαδή τη γιαγιά από μέρους της μητέρας μου δεν τη γνώρισα διότι πέθανε όταν ήμουνα πολύ μικρός Όταν λέω ξεσηκωμός στο σπίτι εννοώ ότι έπρεπε να καθαριστούν να είναι όλα τέλεια μην τυχόν το μάτι της πάρει κάτι ανώμαλο

Έπρεπε να ζυμωθεί το ζυμάρι διότι θα έκανε φιδέ Φιδέ κάνανε τρίβοντας το ζυμάρι στα κόσκινα επάνω για να στεγνώσει και ήταν ένα από τα πιο αγαπημένα φαγητά μας Για εμάς τα παιδιά η χαρά ήτανε ότι το βραδάκι αφού τελειώναμε τα μαθήματά μας θα μαζευόμαστε γύρω στη γιαγιά και γύρω στο ταντούρι με τη φωτιά όπου στη χόβολη ψήναμε και κανένα κάστανο περιμένοντας ν αρχίσει να μας λέει παραμύθια Να μας πει την Κοκκινοσκουφίτσα να μας πει τους Επτά νάνους να μας πει για τη Σταχτομπούτα για το Μαγεμένο βασιλόπουλο για τον Δράκο που φύλαγε το νερό και άλλα

Επίσης παίζοντας μαζί με τη γιαγιά λέγαμε αινίγματα Με αυτό τον τρόπο εδούλευε και λίγο το μυαλό μας Μερικά από τα αινίγματα που λέγαμε τότε τα θυμάμαι Ένα από όλα έλεγε

Μακρύς μακρύς καλόγερος και πίτα το κεφάλι του Τι είναι

Εάν δεν το βρίσκαμε το εξηγούσε η γιαγιά Ήτανε το ξύλινο φτυάρι του φούρναρη το οποίο είναι πολύ μακρύ και εμπρός είναι τετράγωνο Με αυτό φουρνίζανε τα ψωμιά στους τότε φούρνους και με αυτό φυσικά τα ξεφουρνίζανε

Ένα άλλο αίνιγμα ήταν

Χίλιοι μύριοι καλογέροι σ ένα ράσο τυλιγμένοι Τι είναι

Το καρπούζι και οι μαύροι σπόροι αντιπροσώπευαν τους καλόγερους

Είχαμε και ένα που λέγαμε για το οποίο κοκκινίζαμε και ντρεπόμασταν Και εγώ ντρέπομαι που θα σας το πω αλλά ας γελάσουμε

Βουργούλακας κατρακυλά ανάμεσα σε δυο βουνά Τι είναι

Digitized by 10uk1s

Η ακαθαρσία η σκληρή που βγαίνει από τον ποπό

Η νενέ Σοφί ως μόνιμη κατοικία είχε το σπίτι της θείας μου της Τσιντσίνη Η νενέ Σοφί όπως προείπα είχε αποκτήσει τρία παιδιά Δυο αγόρια και ένα κορίτσι Τον θείο μου Παναγιώτη τον πατέρα μου και τη θεία μου Αναστασία Έμενε δε με τη θεία μου Αναστασία διότι ήταν αρχοντόσπιτο Εμείς είχαμε μόνο μία υπηρέτρια ενώ η θεία μου είχε τρεις υπηρέτριες εκτός από τον σωφέρ τους αμαξάδες καπετάνιο για το κότερο τζόκεϋ για τα άλογα κτλ Όπως προείπα ο θείος μου ήταν πάρα πολύ πλούσιος Αλλά η νενέ Σοφί κατά καιρούς επεσκέπτετο και το δικό μας σπίτι διότι υπήρχαμε εμείς τα εγγονάκια της Στον θείο μου τον Παναγιώτη δεν πήγαινε διότι εκείνος αν και παντρεύτηκε δυο φορές δεν απέκτησε ποτέ του παιδιά

Στη Σμύρνη ήταν έθιμο και εθεωρείτο πολύ φυσικό οι ηλικιωμένοι άνθρωποι και συνήθως οι χήρες διότι οι άντρες πεθαίνανε πολύ πιο πριν να πήγαιναν να ζήσουν τα χρόνια που τους έμεναν κοντά στις κόρες τους Και αν υπήρχαν αγόρια κατά καιρούς επεσκέπτοντο και τα σπίτια των γιων τους και των νυφάδων τους

Η γιαγιά μου η Σοφί όπως σας είπα ερχόταν σε εμάς για να μείνει μερικές μέρες και να αλλάξει λίγο περιβάλλον Η ανατροφή των παιδιών εγένετο με βάση και με σεβασμό προς τη θρησκεία Έπρεπε τα παιδιά να εκκλησιάζονται τακτικά και απαραιτήτως να πηγαίνουν με τον πατέρα προπαντός κάθε Κυριακή στην εκκλησία Δυο ή τρεις φορές το χρόνο έπρεπε να μεταλαμβάνουν Όταν επρόκειτο να μεταλάβουν αποβραδίς εγένετο μπάνιο φοβερό αλλαγή εσωρούχων κόψιμο νυχιών προσευχή για να πάρουν συγχώρεση από τον Θεό Και τη μέρα που μεταλαβαίνανε έπρεπε να μη φτύσουν χάμω όλο το εικοσιτετράωρο για να μη μολυνθεί η Αγία Κοινωνία πέφτοντας στο χώμα

Όταν μικρά παιδιά βλέπαμε κάπου πεταμένο κάτω κανένα κομματάκι ψωμί έπρεπε να τρέξουμε να το μαζέψουμε να το φιλήσουμε και να το προφυλάξουμε σε μια γωνιά ώστε να μην πατηθεί διότι το ψωμί εθεωρείτο ιερό είδος

Όταν συναντούσαμε κανέναν παπά έπρεπε να τρέξουμε με σεβασμό να του φιλήσουμε το χέρι

Προηγουμένως είχα πει ότι στη Σμύρνη οργίαζαν οι προπαγάνδες Προπαντός οι ξένες θρησκείες Δηλαδή οι καθολικοί και οι προτεστάντες προσπαθούσαν να προσηλυτίσουν παιδιά έχοντας σχολεία εις τα οποία η παιδεία ήταν δωρεάν Γι αυτό είχε δημιουργηθεί η εντύπωση ότι όταν μικροί συναντούσαμε ξένο παπά ξένης δηλαδή θρησκείας παπά αυτό εθεωρείτο προμήνυμα ότι μπορούσε να μας τύχει κανένα κακό και για να αποφύγουμε αυτό το κακό έπρεπε να χαϊδέψουμε τα γεννητικά μας όργανα Ήταν τόσο εμποτισμένη μέσα μας αυτή η ιδέα της κακοτυχίας που έφερναν οι ξένοι παπάδες ώστε θα σας διηγηθώ και κάτι που μου έτυχε εμένα την τελευταία χρόνια το 22 πριν γίνει η Καταστροφή όταν δίναμε εξετάσεις για την Τετάρτη Γυμνασίου στο τότε Αρμοστειακό γυμνάσιο

Είχαμε μαθηματικά εις τα οποία δεν ήμουν καθόλου δυνατός Αυτά θα τα πω για να δούμε ότι οι προλήψεις δεν ήσαν καθόλου λογικές Εκεί λοιπόν που πήγαινα προς το σχολείο τρομαγμένος γιατί φοβόμουνα ότι δεν θα τα κατάφερνα στα μαθηματικά είδα μπροστά μου ένα φραγκόπαπα Μόλις τον είδα λέω laquoΠαναγία μου χάθηκα Δεν θα δώσω εξετάσεις και θα τα αφήσω να είμαι επανεξεταστέος το Σεπτέμβρηraquo Και γύρισα να πάω πίσω προς το σπίτι Μόλις έκανα όμως μερικά βήματα συνάντησα τον καθηγητή μας των Ελληνικών τον κ Κωνσταντινίδη ο οποίος αμέσως μου λέει laquoΠου πας Κατραμόπουλεraquo Λέω laquoΚύριε καθηγητά ξέχασα να πάρω κόλλα διαγωνισμού και πάω στο περίπτερο να πάρωraquo laquoΑ ωραία Θέλω και εγώ να πάρω καραμέλες Πάμε μαζίraquo Οπότε υποχρεώθηκα να πάω στο σχολείο και να δώσω εξετάσεις Ε λοιπόν ο παπάς αντί γρουσουζιά μου έφερε γούρι Το θέμα των

Digitized by 10uk1s

μαθηματικών που μας έβαλε ήταν και εύκολο και κάτι που το ήξερα πολύ καλά Έτσι πήρα 9 λίαν καλώς στα μαθηματικά παρ όλο που φοβήθηκα τη γρουσουζιά του φραγκόπαπα

Το γυμνάσιο που ανέφερα πριν ότι φοιτούσα της Αρμοστείας ήτανε στο Φαρδύ της Ευαγγελίστριας Και όπως έχω πει και προηγουμένως τα τοπωνύμια της Σμύρνης εδηλούντο αναλόγως με την εκκλησία που ήταν στην περιφέρεια Εκτός όμως αυτού εις την εμπορική ζώνη της Σμύρνης υπήρχαν τοπωνύμια τα οποία αναφέροντο εις τη συγκέντρωση των ειδικών μαγαζιών που ασχολούντο με το εμπόριο Και είχαμε τα Γυαλιάδικα όπου επωλούντο κρύσταλλα κτλ τα Σιδεράδικα που είχαν είδη για σπίτια για οικοδομές και εν γένει χρήσιμα για το νοικοκυριό

Ένα μεγάλο και ονομαστό μαγαζί σ αυτή την περιφέρεια ήτανε του Μαύρου ιδιοκτησία Νικολαΐδη Ήταν τα Γουρουνάδικα δηλαδή όπου επωλείτο χοιρινό κρέας και τα παράγωγα του χοιρινού Διότι όπως είναι γνωστό οι Τούρκοι απηγορεύετο από τη θρησκεία τους να τρώνε χοιρινό κρέας και γι αυτό τα μαγαζιά που πουλούσαν χοιρινά κρέατα ήσαν πολύ απομακρυσμένα από την αγορά που είχε μοσχάρια και αρνιά Μια τέτοια όπως προαναφέραμε μεγάλη αγορά ήταν οι Μεγάλες Ταβέρνες στην οποία υπήρχαν πάρα πολλά κρεοπωλεία όπου μπορούσε να πάρει κανείς ωραία κρέατα

Επίσης ήταν τα Σερβετάδικα Τώρα γιατί τα λέγανε έτσι δεν ξέρω Ήταν τα Ταμπάκικα Ταμπάκικα ήταν εκεί όπου επεξεργάζοντο τα δέρματα

Επίσης ήταν και τα Κουμουτζίδικα Τα Κουμουτζίδικα ήταν της Μαντάμας το Χάνι Μέσα σ αυτό ήσαν κατά πλειονότητα χρυσοχοεία Εκτός από το δικό μας πλάγιά μας ήταν του κ Ευάγγελου Μανουσάκη του Μιχαλάκη Σωτηρίου του Πωλ Τας του Θεόδωρου Αδαμόπουλου Πλάγια μας ήσαν επίσης οι αδελφοί Κόρη και δύο τρεις άλλοι που μου διαφεύγουν τα επίθετά τους

Φυσικά υπήρχαν εκεί και ένα δυο άλλα είδη καταστημάτων Μεταξύ αυτών ήταν και το οδοντιατρείο των αδελφών Γκρανιέ οι οποίοι είχαν ένα είδος βιτρίνας όπου προέβαλλαν μασέλες οι οποίες με ένα ελατήριο ανοιγόκλειναν σαν να μασούσαν Θέαμα λίγο μακάβριο

Και μια που μιλάμε για χρυσοχοεία πρέπει να τονίσω μία σωβινιστική περίπτωση Όλοι οι αδαμαντοδέτες της Σμύρνης οι μουχλαϊτζήδες όπως τους λέγανε με την τουρκική λέξη ήσαν Αρμένιοι και δεν παίρνανε ποτέ υπάλληλο ή βοηθό άλλης εθνότητας παρά μόνο Αρμενίους για να κρατάνε κλειστό το επάγγελμα στα χέρια τους Στη γειτονιά μας δηλαδή εις τα Κουμουτζίδικα της Μαντάμας το Χάνι ήταν και ένας Αρμένης αδαμαντοδέτης περίφημος ο κ Βανέτσας Ήταν τεράστιος Χωρίς υπερβολή θα ζύγιζε πλέον των 150 κιλών και αυτό το θηρίο έκανε τόσο ωραία δουλειά και τόσο λεπτή που πολλοί ήρχοντο και από την Κωνσταντινούπολη ακόμη να φέρουν κοσμήματα για να τους εφαρμόσει τις πέτρες όχι μόνο εφαρμόζοντας αυτές αλλά σχεδόν κεντώντας το ίδιο το κόσμημα

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι ήσαν και στο Φραγκομαχαλά Μεταξύ αυτών οι αδελφοί Γεωργιάδη οι οποίοι ως αντιπρόσωποι του Κριστόφλ είχαν αρκετά ασήμια διότι ήταν εύκολη η εισαγωγή από την Ευρώπη επειδή οι τελωνειακοί δασμοί τότε στη Σμύρνη ήσαν υποτυπώδεις

Ήταν το κατάστημα του Ατζιτήρη με πλουσιότατη βιτρίνα Ο άνθρωπος αυτός κατεστράφη τελείως με την Καταστροφή Δεν μπόρεσε να εμφανιστεί πλέον εις την Ελλάδα και μάθαμε ότι όταν πέθανε έγινε έρανος για να τον θάψουν Ο άνθρωπος ο οποίος εθεωρείτο από τους πλουσιότερους χρυσοχόους

Επίσης ήταν ένας Φραγκολεβαντίνος ο Ρουτζιέρι ένας Αρμένης ο Μινασιάν και εις τον δρόμο αυτό το 1873 μετά βεβαιότητος και εις τον αριθμό 57 εμφανίστηκε για πρώτη φορά σίγουρα η φίρμα

Digitized by 10uk1s

laquoΚατραμόπουλοιraquo Ευρέθηκε ένα κουτάκι το οποίο μας προσέφερε μία παλιά μας πελάτισσα και το οποίο αναφέρει το εξής laquoΠ Κατραμόπουλοςraquo mdashήταν ο θείος μουmdash laquoκαι Σίαraquo mdash ήταν ο πατέρας μου laquoΟδός Ευρωπαϊκή αριθμός 57raquo Οι δικοί μου από εθνικισμό από σωβινισμό δεν ήθελαν να αναφέρουν τη λέξη Φραγκομαχαλάς και γι αυτό αναφέρουν laquoοδός Ευρωπαϊκήraquo Και από κάτω laquoΣμύρνη 1873raquo

Λοιπόν για να αναφέρεται το κουτάκι στο 1873 δεν θα πει ότι εκείνη τη χρονιά άνοιξε για πρώτη φορά το χρυσοχοείο μας Τουλάχιστον θα πρέπει να πάμε τρία χρόνια πίσω Επομένως στο 1870 Από την Ευρωπαϊκή οδό νούμερο 57 μετεφέρθη κατόπιν το κατάστημά μας εις της Μαντάμας το Χάνι που προανέφερα και η φίρμα πλέον ήταν laquoΑδελφοί Κατραμόπουλοιraquo Όχι laquoΠ Κατραμόπουλος και Σίαraquo πλέον

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι πάντοτε Έλληνες ή το πολύ Αρμεναίοι ή Φραγκολεβαντίνοι ήσαν εις το λεγόμενο Τσαρσί δηλαδή κοντά εις την τουρκική συνοικία Μεταξύ αυτών ήταν και ο κ Παπαδόπουλος ο περίφημος Μαστρογιάννης ο οποίος έκανε και εμπόριο πολυτίμων λίθων Λέγεται ότι ήταν τόσο πλούσιος ώστε τις πέτρες τα διαμάντια ή τα μπρουγιάν ή τα ρουμπίνια δεν τα είχε στις λεγόμενες ποσέτες δηλαδή στα χάρτινα περιτυλίγματα αλλά σε ολόκληρα τσαντάκια ή γρουμπάκια από δέρμα και όταν ζήταγες να αγοράσεις ένα διαμάντι σου άνοιγε σε ένα πιάτο μια ολόκληρη στοίβα από πολύτιμες πέτρες Και αυτός κατεστράφη τελείως με τη φωτιά και δεν ξαναφάνηκε εις τον ορίζοντα της εδώ Ελλάδας

Και μια που μιλάμε για τον Φραγκομαχαλά την Ευρωπαϊκή οδό όπως τη χαρακτήρισαν λίαν σωστά και λίαν χαρακτηριστικά σ αυτό το δρόμο υπήρχαν ωραιότατα μαγαζιά με πολύ πλούσια είδη και ποικιλίες εμπορευμάτων για τις κυρίες Μεταξύ αυτών υπήρχαν και υποκαταστήματα μεγάλων μαγαζιών ευρωπαϊκών όπως ήταν το Μπον Μαρσέ ήταν του Σολάρι και άλλα

Ένα από τα ωραιότατα και πλουσιότατα πολυκαταστήματα του Φραγκομαχαλά ήταν του Ξενόπουλου Σ αυτό το κατάστημα μπορούσε κανείς να βρει ότι ήθελε Από ρούχα έτοιμα ευρωπαϊκά υφάσματα καπέλα γούνες ακόμα και έπιπλα Ήταν ένα πολύ μοντέρνο πολυκατάστημα σε τέσσερις ορόφους με πολύ πολύ πλούσιο και εκλεκτό εμπόρευμα Όπως είπα και πιο πριν οι δασμοί στη Σμύρνη πριν γίνει η Ελληνική κατοχή ήσαν υποτυπώδεις και έτσι μπορούσαν να εισάγονται εύκολα και πολύ φτηνά εμπορεύματα από την Ευρώπη

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο υπήρχαν και μερικά ονομαστά για τα είδη τους μαγαζιά όπως του Κοντορούση για παπούτσια του Παπαθωμά για γούνες του Μουτάφη για καπέλα του Γεωργιάδη για δαντέλες του Αλεξίου για έπιπλα

Επίσης υπήρχε και η Σαλ ντε Βαν όπου κάθε Κυριακή πρωί εγένοντο πλειστηριασμοί και πωλούσαν από όλα τα είδη Πίνακες κοσμήματα έπιπλα κτλ

Επίσης ήταν το περίφημο φαρμακείο του Μωραΐτη Στον ίδιο δρόμο δε ήταν και ένα ονομαστό ζαχαροπλαστείο η laquoΜυροβόλος Άνοιξηraquo Σ αυτό έχω να σας διηγηθώ ένα νόστιμο περιστατικό με τον περίφημο Τσουρτσούρα που ανέφερα προηγουμένως τον τύπο της Σμύρνης που έκλεβε τα σκυλιά

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου υπήρχε μεγάλη έλλειψη από μικρά κέρματα Έτσι πολλά μαγαζιά όταν επρόκειτο να δώσουν ρέστα και δεν είχαν ετύπωναν σε κάτι χαρτιά με τη σφραγίδα τους και ανέγραφαν το ποσό το οποίο αντιπροσώπευαν Μια μέρα είχε πάει στη laquoΜυροβόλοraquo ο Τσουρτσούρας και έφαγε λουκουμάδες κανταΐφια δεν ξέρω τι και αφού επλήρωσε

Digitized by 10uk1s

αντί ρέστα του δώσανε τέτοια χαρτάκια Στην απορία του που ρώτησε του απάντησαν ότι αυτά ισχύουν ως νόμισμα του καταστήματος

Μετά από λίγες μέρες πήγε πάλι ο ίδιος και αφού έφαγε του καλού καιρού εφώναξε το γκαρσόνι να πληρώσει και αντί πληρωμής έδωσε δικά του χαρτιά Στην απορία αυτών λέει laquoΓιατί τα δικά σας ισχύουν και τα δικά μου δεν ισχύουνraquo Τέτοιος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας

Επίσης ένα ονομαστό κατάστημα της Σμύρνης ήταν το laquoΑγγλοήστερνraquo Αυτό δεν ήταν στον Φραγκομαχαλά Ήταν σε έναν παράλληλο δρόμο Όλα του τα εμπορεύματα ήσαν προελεύσεως αγγλικής Εκεί μπορούσες να αγοράσεις έτοιμα ρούχα εγγλέζικα σκωτσέζικα καπαρντίνες παπούτσια

Επίσης εκτός από τα ωραία μαγαζιά του Φραγκομαχαλά που ανέφερα υπήρχαν και πολλά σε άλλα σημεία της Σμύρνης τα οποία ήσαν μάλλον χοντρικής πωλήσεως Πολλά από αυτά ανήκαν σε Αρμενίους οι οποίοι είχαν τα κεντρικά τους στο Λονδίνο και υποκαταστήματα στη Σμύρνη όπως ήταν του Ιπιρξιάν του Σιβρισαριάν του Εσαγιάν Γι αυτό υπήρχαν πολύ πλούσιοι Αρμεναίοι εις την Σμύρνη

Όταν μιλούσαμε πριν για τα χρυσοχοεία που ήσαν στης Μαντάμας το Χάνι μεταξύ των άλλων ανέφερα ότι πλάγια στο δικό μας ήταν ο κ Ευάγγελος Μανουσάκης Αυτός ήταν ένας πρωτοπόρος εις τις άτοκες δόσεις πωλήσεως τιμαλφών Είχε κατορθώσει να προσελκύσει το σύνολο των εργατριών που εργάζονταν στην επεξεργασία του καπνού τις καπνουλούδες όπως λέγαμε οι οποίες αγόραζαν χρυσά και πλήρωναν κάθε Σάββατο που έπαιρναν το βδομαδιάτικο πληρώνοντας με δόσεις Δηλαδή δούλευε τεφτεράκι Όταν ερχόταν το Σάββατο και κατέπλεε η πελατεία του κ Μανουσάκη επί ώρες μύριζε από καπνό ανεπεξέργαστο η γειτονιά μας διότι υπήρχαν στη Σμύρνη πάρα πολλές αποθήκες όπου εδούλευαν κοπέλες στην επεξεργασία του καπνού και μύριζαν φυσικά και αυτές Αυτός δε ο γείτονάς μας ο κ Μανουσάκης ο οποίος επέζησε και δούλεψε και αρκετά χρόνια εδώ στην Αθήνα είχε ένα φυσικό Εάν δεν κλείναμε εμείς το δικό μας μαγαζί δεν εννοούσε να κλείσει αυτός φοβούμενος φαίνεται μην του πάρουμε κανένα πελάτη

Ένα βράδυ συμφωνήσαμε με τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη και τον υπάλληλο που είχαμε τότε τον Σαββάκη να μην κλείσουμε νωρίς για να τον υποχρεώσουμε να μείνει και αυτός Και μείναμε ως τις δώδεκα τη νύχτα και αυτός δεν εννοούσε να κλείσει αν δεν φύγουμε εμείς

Και με την ευκαιρία της σημερινής μέρας μου τη χαρά που πήρα κάνοντας βέρες για την εγγονή μου τη Μαρίνα θυμήθηκα την ευχή που έδινε ο θείος μου ο Παναγιώτης σε όσους έκαναν βεργέτες βέρες κατά τους Αθηναίους παίρνοντάς τες από το μαγαζί μας Και έλεγε τότε laquoΚαλορίζικα και αμετάνιωταraquo

Και μια που μιλούμε για χρυσοχοεία θα κάνουμε ένα διαχωρισμό διακριτικό μεταξύ των χρυσοχόων του Φραγκομαχαλά και των χρυσοχόων του κατ εξοχήν δρόμου της χρυσοχοΐας της Μαντάμας το Χάνι

Οι χρυσοχόοι του Φραγκομαχαλά ήσαν μάλλον μεταπωληταί κοσμημάτων διότι όπως προανέφερα η εισαγωγή ειδών από την Ευρώπη στη Σμύρνη ήταν κάτι το εύκολο και δεν επιβαρυνόταν Δεν είχαν δηλαδή δικά τους εργαστήρια έφερναν τα περισσότερα είδη τους από το εξωτερικό και έκαναν παραγγελίες σε διαφόρους τεχνίτες της χρυσοχοΐας της Σμύρνης να κάνουν γι αυτούς κοσμήματα

Ένας από αυτούς που δούλευε για τους χρυσοχόους του Φραγκομαχαλά και προπαντός για τη φίρμα των αδελφών Γεωργιάδη ήταν όπως έμαθα εκ των υστέρων ο πατέρας μου Επειδή ο πατέρας μου είχε έξι παιδιά και ο θείος μου παρ όλο που παντρεύτηκε δύο φορές δεν απέκτησε παιδιά ήταν υποχρεωμένος να δουλεύει και να αποδίδει περισσότερο εις τον συνεταιρισμό για να έχει και

Digitized by 10uk1s

περισσότερα τραβήγματα Γι αυτό πολλά κοσμήματα τα οποία έφερναν τη φίρμα Γεωργιάδη ήσαν κατασκευές του πατέρα μου ο οποίος εθεωρείτο από τους καλύτερους τεχνίτες της Σμύρνης Διότι και καλός τεχνίτης ήταν αλλά και εφευρετικός

Από την Ευρώπη εισήγαν πολλά έτοιμα κοσμήματα ματ Όπως είναι γνωστό στη Σμύρνη δεν υπήρχε ηλεκτρισμός και επομένως δεν υπήρχαν τα κατάλληλα μηχανήματα για να δημιουργήσουν το ματ που λέγαμε

Ο πατέρας μου σκέφτηκε και έκανε μία δική του εφεύρεση πρωτόγονη αλλά αποδοτική Σκέφτηκε ότι τα χτυπήματα σε μία λεία επιφάνεια κοσμήματος δημιουργούν αυτό το είδος του ματ Γι αυτό φρόντισε και πήρε σπασμένα τζάμια τα οποία άλεσε και τα έκανε ψιλά σαν αλεύρι και στο σπίτι επάνω το δικό μας έκανε μία εγκατάσταση Δηλαδή στην ταράτσα εφήρμοσε ένα είδος υδρορρόης που από πάνω είχε ένα χωνί έριχνε μέσα αυτά τα τρίμματα των τζαμιών και πέφτανε με ορμή κάτω εκεί που βρισκόταν το κόσμημα και χτυπώντας το πολύ εδημιουργείτο ματ Αυτό δεν το ήξεραν αυτοί και έτσι ο πατέρας μου είχε μία πρόσθετη αμοιβή Μία πρόσθετη ενίσχυση στα οικονομικά του

Στο μαγαζί μας της Σμύρνης θυμάμαι ότι υπήρχαν αυτά τα σύνεργα Δηλαδή ένα μεγάλο χωνί ένα είδος υδρορρόης και κάτω ένα μεγάλο δοχείο σαν βαρέλι το οποίο υποδέχετο τα τρίμματα Έπειτα τα ξανάβαζαν σε έναν κουβά τα ξανανέβαζε ο μεγάλος μου αδελφός στην ταράτσα και τα ξανάριχνε

Επίσης υπήρχαν εκεί πολλά καλούπια για να κάνουμε κοσμήματα διότι τα κοσμήματα στη Σμύρνη όπως είπα ήσαν τα περισσότερα χειροποίητα Δεν υπήρχαν χυτόπρεσες και τέτοια

Επίσης το λιώσιμο του χρυσού γινόταν σε καμίνια με κάρβουνα Υπήρχε φυσερό από πάνω υπήρχε και καμίνι και έβαζαν το χρυσό σε χωνάκια που τα λέγαμε ποτάδες Όταν ο θείος μου επρόκειτο να λιώσει χρυσό εμένα η δουλειά μου ήταν να δουλεύω το φυσερό αφού προηγουμένως ανέβαινα και άνοιγα το πίσω παράθυρο του εργαστηρίου Ο τοίχος του έβλεπε στον περίβολο της εκκλησίας των Καπουκίνων που ήταν ιδιοκτησία του μαγαζιού μας

Επίσης στη Σμύρνη φυσικά δεν υπήρχε ούτε ωράριο ούτε συνδικάτα εργατών Ένας καλός τεχνίτης ήταν πάντα περιζήτητος και έβρισκε δουλειά εύκολα ενώ έναν τεμπέλη ή άχρηστο το αφεντικό είχε όλο το ελεύθερο να τον απολύσει χωρίς να έχει συνέπειες

Στη Σμύρνη στην ωραία πόλη της χαράς και της εργασίας (διότι στη Σμύρνη για να είσαι φτωχός έπρεπε να είσαι τεμπέλης) υπήρχε δουλειά για όλους Δεν εδικαιολογείτο άνθρωπος φτωχός εκτός αν ήταν τεμπέλης

Όπως μου είπε η μητέρα μου επειδή οι περισσότερες δουλειές και τα περισσότερα δώρα γίνονταν το Δεκέμβρη και την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και όχι των Χριστουγέννων όπως τώρα που φραγκέψαμε ο πατέρας μου εγκαθίστατο και κοιμόταν και τη νύχτα μέσα στο μαγαζί δουλεύοντας είκοσι ώρες το εικοσιτετράωρο Έπαιρνε το στρώμα του και το πάπλωμά του και κοιμόταν σε έναν καναπέ του μαγαζιού Μόνο κάθε Σάββατο πήγαινε σπίτι για να πλυθεί να καθαριστεί να αλλάξει ρούχα και αυτό όπως προανέφερα διότι ήταν υποχρεωμένος να συνεισφέρει περισσότερα λόγω των περισσοτέρων εξόδων που είχε με τη μεγάλη του οικογένεια

Τα δύο τρία τελευταία χρόνια προ της Καταστροφής ήσαν πολύ στη μόδα στη Σμύρνη τα βραχιόλια Τα περίφημα σμυρναίικα βραχιόλια Οι σαλίγκαροι τα τσατιά κτλ Αυτά όλα γίνονταν από χρυσό 22 καρατίων Δηλαδή λιώνανε απευθείας ή αγγλικές λίρες ή τουρκικές λίρες ή εικοσόφραγκα και έτσι

Digitized by 10uk1s

εγίνοντο αυτά τα ωραία σμυρναίικα βραχιόλια Αυτή η μόδα ήταν και ένα είδος σωτηρίας για τη μετέπειτα προσφυγιά διότι όσοι πρόσφυγες κατόρθωσαν και γλίτωσαν και έφεραν τα χρυσά τους εδώ πουλώντας τα μπόρεσαν να δημιουργήσουν τον πρώτο πυρήνα της εγκαταστάσεώς τους Φυσικά η έλευση των προσφύγων βοήθησε πολύ και την οικονομία της Ελλάδας Η αλήθεια είναι ότι οι Ελλαδίτες τρόμαξαν όταν είδαν το κύμα των προσφύγων φοβούμενοι ότι αυτό θα φέρει ανεργία και μεγάλη φτώχεια Αλλά όπως είπα και εγώ σε μία εκπομπή της τηλεόρασης για τη μαύρη επέτειο της καταστροφής της Σμύρνης οι πρόσφυγες ακούμπησαν μεν εις τον κορμό της μητέρας πατρίδος αλλά δεν ακούμπησαν ως παράσιτα αλλά ως μπόλια και εμπόλιασαν τον κορμό της Ελλάδος και γι αυτό πήγε πολύ μπροστά η Ελλάς Απόδειξη είναι η Μακεδονία Δεν ξέρω αν το ξαναείπα αλλά όσες φορές και να το πει κανείς δεν αρκεί Η εγκατάσταση των προσφύγων και προπαντός των Ποντίων εδημιούργησε ένα ωραίο στρώμα Ελλήνων εις τη Μακεδονία Και όχι μόνο ανεπτύχθη οικονομικώς και βιομηχανικώς αλλά διορθώθηκε και εθνολογικώς

Διότι πριν από την έλευση των προσφύγων με τις προπαγάνδες και με τις διώξεις πολλοί παρ όλο που ήσαν Έλληνες εις το αίσθημα ήσαν σλαβόφωνοι πράγμα που ενίσχυε τότε την προπαγάνδα της Βουλγαρίας που επιζητούσε να μας φάει τη Θεσσαλονίκη

Όπως είπα η έλευση των προσφύγων οι οποίοι ήσαν γυμνοί και δεν είχαν ούτε ρούχα ούτε ένα κρεβάτι να κοιμηθούν εβοήθησε πολύ την εθνική οικονομία Ήρθαν τότε και πολλά δολλάρια προπαντός από τους Αμερικανούς οι οποίοι ήσαν οι μόνοι που πραγματικά εβοήθησαν στην εγκατάσταση των προσφύγων και πολλές βιοτεχνίες μικρές εδούλεψαν και εξελίχθηκαν σε βιομηχανίες Διότι ερχόμενοι οι πρόσφυγες ήσαν υποχρεωμένοι να αγοράσουν από παπούτσια κάλτσες έως κρεβάτια έως μαχαιροπίρουνα έως πιάτα και εν πάση περιπτώσει το νοικοκυριό Οι δικές μας οι γυναίκες ήσαν προκομμένες και καθαρές Τις είπαν παστρικές με διφορούμενη έννοια Εμείς θα πάρουμε την καλή έννοια Ήσαν πράγματι παστρικές και νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς όπου η ζωή ήταν πρωτόγονη όπου δεν υπήρχε αποχέτευση και τα βρωμόνερα κυκλοφορουσανε μέσα στους δρόμους δεν εξεδηλώθη ποτέ καμία επιδημία λόγω της καθαριότητας την οποία κρατούσαν οι γυναίκες οι δικές μας εις τα σπίτια τους

Η άλλη διφορούμενη έννοια του παστρικές ήταν καλοαντρούδες Τραβούσαν τους άντρες τους Ελλαδίτες και θύμωναν οι κοπέλες διότι έχαναν τις ευκαιρίες Οι γυναίκες οι δικές μας ήσαν καλές μαγείρισσες καλές νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς με τις πρωτόγονες εγκαταστάσεις όπου έμεναν ολόκληρες οικογένειες σε μία παράγκα η οποία είχε ένα υποτυπώδες παραθυράκι μόλις εξοικονομούσαν κανένα κομματάκι πανί έφτιαχναν μία κουρτινουλα και μόλις βρίσκανε κανένα κουτί από κονσέρβα και λίγο χώμα κατόρθωναν και φύτευαν πότε ένα βασιλικό και πότε ένα γεράνι

Και όταν γύριζε ο άντρας κουρασμένος από το μεροκάματο έβρισκε πάντοτε στο σπίτι έτοιμο να τον περιμένει κάτι καλομαγειρεμένο Φτωχό μεν αλλά περιποιημένο Η δύναμη και το κουράγιο που έδωσαν οι γυναίκες της προσφυγιάς στους άντρες πρόσφυγες είναι βεβαιωμένα Χάρη εις την περιποίηση χάρη εις το κουράγιο που έδιναν κατορθώσαμε να κρατηθούμε στα πόδια μας

Ως απόδειξη θα φέρω ένα μικρό παράδειγμα Αυτή την εποχή υπάρχει μια πολύ μεγάλη βιομηχανία μπισκότων και ζυμαρικών οι αδελφοί Παπαδόπουλοι Οι γονείς αυτών είχαν εγκατασταθεί σε μία παράγκα στη Θεσσαλονίκη Η μητέρα τής οικογένειας εζύμωνε και έψηνε όλη μέρα κουλουράκια τα οποία ο πατέρας Παπαδόπουλος τα έπαιρνε σε έναν ταβλά στο κεφάλι του και έβγαινε και τα πουλούσε στους δρόμους

Ε λοιπόν τα παιδιά αυτής της οικογένειας μεγαλώνοντας με το παράδειγμα της εργατικότητος

Digitized by 10uk1s

κατόρθωσαν σήμερα να συναγωνίζονται ευρωπαϊκά είδη σαν τα δικά τους

Και μια και μιλήσαμε για την κακία της εκφράσεως laquoοι παστρικέςraquo ας μιλήσουμε και για το ειρωνικό laquoτι είχαμε και τι χάσαμεraquo Μπορεί μερικές απλοϊκές γυναικούλες προσφυγίνες να το είπανε καμιά φορά Αλλά είναι βέβαιο ότι και είχαμε και χάσαμε Είχαμε το παν και χάσαμε το παν σε μια στιγμή Εδώ μια ζημιά που γίνεται σε οιοδήποτε σπιτικό δηλαδή το να σπάσει ένα πιάτο ένα ποτήρι μας δημιουργεί μια κάποια στεναχώρια Φανταστείτε το βιος γενεών ολόκληρων να το αφήνεις έρμαιο στις αρπαγές των Τούρκων Να κλειδώνεις την πόρτα σου και να πετάς το κλειδί γιατί ξέρεις ότι δεν θα ξαναμπείς στο σπιτικό σου

Και για μεν τα σπίτια και τα μαγαζιά μας που καήκανε κατά κάποιο τρόπο το παίρνεις απόφαση Αλλά σκεφτείτε να έχεις ένα σπίτι ή μία ανθούσα επιχείρηση να την αφήνεις στα χέρια άλλων και να φεύγεις ξυπόλυτος και γυμνός με ένα μπογαλάκι μόνο στο χέρι γιατί δεν είχες τη δυνατότητα να πάρεις κάτι περισσότερο μαζί σου

Φυσικά και το σπίτι που μας φιλοξένησε μετά τη φωτιά του κ Ανέστη ένα αρχοντικό με τρία δωμάτια υποδοχής χωριστά το λίβινγκ την αυλή όπως τη λέγανε στη Σμύρνη με έξι υπνοδωμάτια επάνω με μία επίπλωση θαύμα διότι ο άνθρωπος αυτός ήταν καπνέμπορος καπνοπαραγωγός μάλλον και σταφιδοπαραγωγός με τεράστια κτηματική περιουσία και είχε κατορθώσει να δημιουργήσει μια καλή κατάσταση mdash και να ξέρει ότι αφήνει αυτό το σπίτι όπως είναι και φεύγει για να μην το ξαναδεί ποτέ

Το ίδιο συνέβη και με τον θείο μου Το σπίτι του Τσιντσίνη του θείου μου όπως προείπα κάηκε αλλά το εργοστάσιό του ο αλευρόμυλος ο οποίος ήταν ο καλύτερος των Βαλκανίων διότι με την ελληνική κατοχή σιγουρεύτηκε πλέον και καταξοδεύτηκε και ανανέωσε το σύνολο των εργαλείων του (και μάλιστα είχε φέρει ειδικό τεχνίτη από την Ελβετία διότι τα μηχανήματα ήσαν ελβετικά Αυτές τις λεπτομέρειες τις ήξερα διότι στο εργοστάσιο ήταν διευθυντής ο δεύτερος αδελφός μου ο Νίκος Είχαν φέρει όπως είπα ειδικό τεχνοκράτη από την Ελβετία τον κ Σενώ τον οποίο βρήκαμε μετά την Καταστροφή εις τους μύλους του Αγίου Γεωργίου Αυτός διοργάνωσε τους μύλους του Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι και επειδή γνωριζόταν με τον αδελφό μου τον Νίκο κατά την κατοχή πήγαμε και μας έδωσε μια μεγάλη ποσότητα αλεύρι) αυτό λοιπόν το τεράστιο εργοστάσιο το οποίο επειδή ήταν κοντά στην παραλία της Σμύρνης είχε δική του προβλήτα όπου επλεύριζαν τα πλοία που έφερναν αγγλικό κάρβουνο διότι το εργοστάσιο εργαζόταν με δική του κίνηση και ξεφόρτωνε κάρβουνα και φόρτωνε άλευρα για να κάνει εξαγωγή mdash αυτή την τεράστια περιουσία ο θείος μου την εγκατέλειψε και ήρθε εδώ αφού είχε χάσει και τον μοναχογιό του μαζί με τη θεία μου και αν δεν ήμαστε εμείς δεν θα είχε ούτε να κοιμηθεί πουθενά ούτε να φάει πουθενά

Σημειώστε ότι το 1948 που είχα πάει στη Σμύρνη πήγα και βρήκα το εργοστάσιο και ακόμα το 48 δηλαδή είκοσι έξι χρόνια αργότερα υπήρχε η επιγραφή laquoΙωάννης Ν Τσιντσίνηςraquo διότι το κτίριο ήταν τετραώροφο με τα γραφεία και οι Τούρκοι δεν είχαν την ευχέρεια να σβήσουν την επιγραφή

Το laquoτι είχαμε και το τι χάσαμεraquo είναι βέβαιο Διότι όπως είπα είχαμε το βιος μας είχαμε το σπιτικό μας είχαμε τη δουλειά μας είχαμε την προκοπή μας και όλα αυτά χαθήκανε σε μία ώρα μέσα σε μία κακιά στιγμή

Αυτά τα λίγα είχα να πω χωρίς να έχω ούτε τη μόρφωση ούτε την προπαρασκευή για να μάθουν τα παιδιά μου και τα εγγόνια μου λίγα πράγματα από την καημένη μας πατρίδα από τις ρίζες μας

Digitized by 10uk1s

επάγγελμα παντρεύτηκε λίγο μεγάλος και αυτός

Πάντως εγώ παρ όλο που ήμουν ο μικρότερος παντρεύτηκα πριν από την αδελφή μου και πριν από τον αδελφό μου τον Αντώνη και αυτό λιγάκι κακοφάνηκε στην οικογένεια Τέλος πάντων αυτό είναι άλλη υπόθεση και θα τα πούμε αργότερα

Από το γάμο του ο αδελφός μου ο Αντώνης απέκτησε ένα γιο τον Φάνη ο οποίος πήρε επίσης το όνομα του παππού και ένα κορίτσι τη Μαριάννα η οποία είχε μεσογειακή αναιμία και πέθανε σε μικρή ηλικία

Εγώ σε ηλικία είκοσι τριών ετών περίπου παντρεύτηκα από έρωτα την Ελισάβετ mdash τη Βέτα Σπανούδη με την οποία ζήσαμε μαζί εξήντα χρόνια δημιουργώντας ένα περίπου ρεκόρ μακροχρόνιου γάμου Δυστυχώς την έχασα τον Μάιο του 1988 Με αυτήν έκανα τα δυο μου παιδιά που θ ακούσουν αυτά που λέω τον Φάνη και τη Λίτσα‐Ελένη Και αυτά θα τα πούμε κάπως αργότερα με πιο πολλή ησυχία και με πιο πολλές μάλλον λεπτομέρειες

Το ζητούμενο όμως είναι προπαντός από μέρους της κόρης μου να περιγράψω πιο λεπτομερώς τις μέρες που έζησα στη Σμύρνη από τη στιγμή που μπήκαν οι Τούρκοι ως τη στιγμή που την εγκατέλειψα μετά τη φωτιά

Στις 28 Αυγούστου με την παλιά ημερομηνία αν δεν κάνω λάθος βρισκόμουνα με μία φωτογραφική μηχανή στη σκάλα του σιδηροδρόμου της Πούντας και έπαιρνα φωτογραφίες με θλιμμένη καρδιά βλέποντας τους ρακένδυτους και σε κακή κατάσταση Έλληνες στρατιώτες που είχαν πετάξει τα όπλα και όλο τον οπλισμό τους να προσπαθούν με κάθε τρόπο να μπουν στα πλοία για να φύγουν από τη Μικρά Ασία

Ξαφνικά σε μια στιγμή ακούσαμε φωνές απελπισίας να λένε laquoΈρχονται οι Τούρκοι Έρχονται οι Τσέτεςraquo Και πράγματι σε λίγο πέρασε από μπροστά μας ένα οικτρό στη θέα απόσπασμα από Τούρκους καβαλάρηδες Ήτανε πάνω σε άλογα χωρίς σέλες με ένα σακί κρατώντας αντί χαλινάρια σχοινί για τα άλογά τους και κράδαιναν τα σπαθιά Αυτή ήταν η πρώτη ομάδα Τούρκων που μπήκαν στη Σμύρνη Ήρχοντο από τη διεύθυνση του Χαλκά Μπουρνάλ Από μέσα από την Ανατολή Φυσικά διαλυθήκαμε όλοι όσοι ήμασταν εκεί και οι στρατιώτες τρομοκρατήθηκαν και πέφτανε μέσα στα πλοία για να μπορέσουν να φύγουν να γλιτώσουν την αιχμαλωσία Έτρεξα εγώ στο σπίτι μου από τα στενά για να πω στη μάνα μου ότι έληξε η ευτυχία μας και από τη στιγμή εκείνη ήμαστε σκλάβοι των Τούρκων

Φυσικά μαζευτήκαμε όλοι στο σπίτι μας μείναμε κλεισμένοι την πρώτη μέρα και την επομένη Την τρίτη μέρα ο τότε διοικητής ο Νουρεντίν ο Τούρκος έβγαλε μία ανακοίνωση η οποία μας ξεγέλασε Έλεγε ότι laquoθα επικρατήσει απόλυτη ησυχία μπορείτε ν ανοίξετε τα μαγαζιά σας και να μη φοβάστε τίποταraquo Λίγο αναθάρρησε ο κόσμος αλλά παρ όλα αυτά κανείς δεν τόλμησε να πάει ν ανοίξει το μαγαζί του Μόνο ο Νίκος ο αδελφός μου ο οποίος ήταν ελεύθερος και μέναμε μαζί στο σπίτι δηλαδή ο Νίκος ο Αντώνης η Σοφία εγώ και η μητέρα μου βγήκε έξω για να βρει τίποτα τρόφιμα να φάμε

Σε καμιά δυο ώρες ήρθε με ένα αμάξι φορτωμένο mdashήταν να γελάςmdash με χαλιά τα οποία είχαν αρπάξει οι Τούρκοι φαίνεται από καμιά αποθήκη και τα αγόρασε φτηνά

Στις 31 Αυγούστου το πρωί είδαμε από το βάθος της Σμύρνης να βγαίνει καπνός Στην αρχή δεν βάλαμε κακιά υποψία Νομίζαμε ότι ήταν καμιά τοπική πυρκαγιά Αλλά όσο περνούσε η ώρα και δυνάμωνε ο καπνός αρχίσαμε να φοβόμαστε και βγήκε μία διάδοση ότι οι Τούρκοι καίνε την Αρμένικη

Digitized by 10uk1s

συνοικία

Δεν πέρασε από το μυαλό κανενός από εμάς ότι αυτό ήταν και η τελική καταστροφή της ωραίας μας Σμύρνης Ότι οι Τούρκοι είχαν σκοπό να κάψουν ολόκληρη τη Σμύρνη

Το σπίτι το δικό μας από το πίσω μέρος συγκοινωνούσε με το σπίτι του θείου μου του Τσιντσίνη Εκεί μαζευτήκαμε όλη η οικογένεια και ανεβαίναμε στην ταράτσα κατά καιρούς να δούμε που βρίσκεται η φωτιά Τη βλέπαμε μακριά και δεν ανησυχούσαμε Εκεί που κουβεντιάζαμε ύστερα από καμιά δυο ώρες ακούμε χτύπους δυνατούς στην εξώπορτα του σπιτιού του Τσιντσίνη και μια φωνή να λέει laquoΦύγετε γρήγορα θα καείτε ζωντανοίraquo Ανοίξαμε την πόρτα και στο βάθος της οδού Τράσων είδαμε Τούρκους να πετάνε κάτι τενεκέδες με στουπιά αναμμένα και να καίνε τα σπίτια

Φυσικά τα παρατήσαμε όλα λυτά και δεμένα και τρέξαμε να φύγουμε και τραβήξαμε προς την Ιταλική συνοικία Εκεί έμενε ένας φίλος μας ο κ Ανέστης και καταφύγαμε στο πεζοδρόμιο Το σπίτι του ήταν κλειστό Σε λίγο ήρθε και εκείνος άνοιξε και μπήκαμε μέσα Στο απέναντι πεζοδρόμιο στην εσοχή της εισόδου ενός σπιτιού η νύφη μου η Αδαμαντία γέννησε το δεύτερο παιδί της Στο πρώτο είχε πάρει όλα τα μέτρα που χρειάζονταν για να μη μολυνθεί και το δεύτερο παιδί το γέννησε μέσα στο δρόμο και δεν βρίσκανε ούτε λίγο νερό να την πλύνουν

Στο σημείο αυτό πρέπει να κάνω μια διόρθωση Οι Τούρκοι δεν μπήκαν στις 28 Αυγούστου παλιά ημερομηνία στη Σμύρνη αλλά το Σάββατο στις 27 Αυγούστου

Όπως είπα η Αδαμαντία γέννησε στο πεζοδρόμιο διότι νωρίτερα από εμάς ο Χρήστος ο άντρας της εκείνη και το μωρό της είχαν καταφύγει απέναντι από το σπίτι του κ Ανέστη όπου ήταν ένα άλλο φιλικό του σπίτι του κ Βαλταζάνου

Εμείς δεν είχαμε από την αρχή λόγω του συνωστισμού επαφή με τον Χρήστο και αργότερα μάθαμε αυτά που διηγούμαι για τη γέννα της νύφης μου

Λοιπόν είπαμε 27 Αυγούστου μπήκαν οι Τούρκοι ημέρα Σάββατο 28 Κυριακή 29 Δευτέρα 30 Τρίτη 31 Αυγούστου παλιά ημερομηνία προς την 1η Σεπτεμβρίου ήταν που άρχισε η φωτιά το πρωί και το βράδυ όπως είπα ξεκινήσαμε εγκαταλείποντας τα πάντα για να σωθούμε

Όταν τραβήξαμε για το σπίτι του κ Ανέστη η μητέρα μου έκανε και μαύρο χιούμορ Στη Σμύρνη συνηθίζανε όσοι ήσαν ενοικιασταί να αλλάζουν σπίτι την 1η Σεπτεμβρίου Στο δρόμο λοιπόν η μητέρα μου μας είπε laquoΕ 1η Σεπτεμβρίου είναι θα αλλάξουμε σπίτιraquo

Εν πάση περιπτώσει ξημέρωσε η 1η Σεπτεμβρίου και όλοι μαζί οι συγγενείς και ο Χρήστος με το μωρό τραβήξαμε προς το εργοστάσιο του Τσιντσίνη Προηγουμένως το βράδυ της 31ης Αυγούστου προς την 1η Σεπτεμβρίου έφυγα εγώ από το σπίτι του κ Ανέστη και προχώρησα προς την παραλία της Σμύρνης διότι ήξερα ότι ο θείος μου ο Παναγιώτης με τη γυναίκα του mdashο θείος Παναγιώτης ήταν αδελφός του πατέρα μουmdash θα κατέφευγαν σε ένα φιλικό τους σπίτι Άγγλου υπηκόου Ήξερα που ήταν αυτό το σπίτι πήγα να τους βρω αλλά ο Εγγλέζος ήταν φευγάτος και το σπίτι κλειδωμένο Βρήκα όμως τον θείο μου με τη γυναίκα του τη θεία Μαρί να κάθονται στα κατώφλια Με είδαν με πολλή χαρά και ευχαρίστηση διότι ήσαν αποκομμένοι τους πήρα και εκείνους μαζί και κατευθυνθήκαμε προς το σπίτι του κ Ανέστη

Όπως είπα πριν μόλις ξημέρωσε η 1η Σεπτεμβρίου ξεκινήσαμε όλοι οι συγγενείς μαζί και τραβήξαμε

Digitized by 10uk1s

προς το Νταραγάτσι mdashτο Νταραγάτσι ήταν η βιομηχανική ζώνη της Σμύρνηςmdash για να καταφύγουμε στο εργοστάσιο του Τσιντσίνη

Βαδίζαμε μέσα σ ένα συφερτό σπρώχνοντας και σπρωχνόμενοι διότι όλοι οι κάτοικοι της Σμύρνης φοβούμενοι την επέκταση της φωτιάς είχαν τραβήξει προς τα εκεί που ήσαν μέρη ανοιχτά και μπορούσαν να γλιτώσουν Στο δρόμο εκεί που πήγαινε ο θείος μου ο Παναγιώτης κρατώντας κάποιο μπόγο γυάλισε η βέρα του σε έναν Τουρκαλά και τον διέταξε να τη βγάλει απειλώντας ότι θα του κόψει το δάχτυλο Έτσι πάει και η βέρα του θείου μου

Φτάσαμε στο εργοστάσιο το οποίο ήταν γεμάτο κόσμο Χωρίς υπερβολή θα ήσαν πλέον από 3000 άνθρωποι Βολευτήκαμε στα γραφεία του εργοστασίου είδαμε και πολλούς γνωστούς εκεί και κάπως ξεκουραστήκαμε

Το σούρουπο ο Χρήστος ο αδελφός μου έρχεται μέσα και λέει laquoΒλέπω απέξω να περιφέρονται μερικοί Τούρκοι μπασιμπουζούκηδες (όπως λέγαμε τους άτακτους) και φοβούμαι άμα πέσει η νύχτα μήπως έχουμε τίποτα παρατράγουδα Γι αυτό προτείνω να φύγουμε από εδώ και να προχωρήσουμε προς τα εμπρός (προς το Χαλκά Μπουρνάλ όπως έλεγαν αυτό το εξοχικό κέντρο τουρκιστί) Εκεί υπάρχει μια μεγάλη έκταση (ήταν ο κήπος του εργοστασίου της μπύρας) και να μείνουμε εκείraquo

Όλοι επείσθησαν και εδέχθησαν τη σκέψη του αυτή εκτός από τον θείο μου τον Τσιντσίνη ο οποίος είπε laquoΈχω μία περουσία που πάλεψα όλη μου τη ζωή να την αποκτήσω δεν την εγκαταλείπωraquo Προσπαθήσαμε να τον πείσουμε δεν το εδέχετο Φυσικά έμεινε κοντά του και η θεία μου η γυναίκα του και ο γιος του ο Νίκος

Όταν φτάσαμε εκεί ο Χρήστος ο οποίος ήταν πάντοτε πολύ προβλεπτικός μας είπε laquoΣπρώξτε και προσπαθήστε να εγκατασταθούμε όλοι οι συγγενείς στο κέντρο αυτής της συγκεντρώσεως διότι όσοι θα είναι προς τα έξω θα κινδυνεύουν από αρπαγές ακόμα και από σφαγήraquo Πράγματι σπρώχνοντας και σπρωχνόμενοι εμείναμε στο κέντρο

Σε λίγο χάσαμε τον Χρήστο∙ επανήλθε αργότερα κουβαλώντας ένα σακί γαλέτες που είχε βρει κάπου και αγόρασε Ήταν από τις γαλέτες που χρησιμοποιούσαν τότε οι ναυτικοί αντί ψωμιού όπου δεν είχαν ψυγεία στα πλοία Με αυτές τις γαλέτες φάγαμε

Όταν ξημέρωσε μάθαμε ότι η φωτιά είχε περιοριστεί και αποφασίσαμε να επιστρέψουμε στο εργοστάσιο να μείνουμε εκεί και να σκεφτούμε για τα περαιτέρω

Όταν φτάσαμε στο εργοστάσιο μάθαμε με πολύ μεγάλη φυσικά στεναχώρια ότι μετά μισή ώρα που φύγαμε από εκεί όπως είχε προβλέψει ο Χρήστος ο αδελφός μου είχαν μπει μέσα άτακτοι μαζί με Τούρκους στρατιώτες και μαζέψανε όλους τους αρσενικούς από δεκαεπτά ως ογδόντα και ενενήντα ετών Φυσικά μαζί με αυτούς πήραν και τον θείο μου τον Γιαννακό Τσιντσίνη τον γιο του τον Νίκο και όλους τους αρσενικούς που ήσαν εκεί

Από αυτό καταλάβαμε ότι τα πράγματα δυσκολέψανε Σε λίγη ώρα πάλι ο κ Ανέστης mdashαυτός που είπαμε ότι το σπίτι του ήταν στην Ιταλική συνοικία και δεν κάηκεmdash μας είπε laquoΜια που σταμάτησε η φωτιά ελάτε να μείνουμε στο σπίτι μου διότι εδώ στο εργοστάσιο αν μείνουμε θα πεθάνουμε από τις κακουχίες Πάμε κάτω στο σπίτι μου και ο Θεός βοηθόςraquo

Digitized by 10uk1s

Πράγματι γυρίσαμε πίσω άνοιξε το σπίτι του και εγκατασταθήκαμε εκεί Φυσικά ήρθαν και άλλοι συγγενείς και ο κ Ανέστης μας παραχώρησε δυο δωμάτια από το επάνω πάτωμα όπου ήσαν τα υπνοδωμάτια διότι το σπίτι ήταν πολύ ευρύχωρο και μείναμε εκεί μετρήστε ο θείος μου Παναγιώτης η γυναίκα του η μητέρα μου ο Νίκος ο αδελφός μου η Σοφία ο Αντώνης και εγώ επτά Ο άλλος μου αδελφός ο Χρήστος με τη γυναίκα του το κοριτσάκι του και το νεογέννητο έμεναν στο απέναντι σπίτι που ήταν επίσης φιλικό στου κ Βαλταζάνου

Όπως είπαμε λοιπόν η φωτιά ήταν στις 31 Αυγούστου με 1η Σεπτεμβρίου Τη νύχτα της 1ης Σεπτεμβρίου μείναμε στου κ Ανέστη Τη νύχτα της 2ας Σεπτεμβρίου διανυκτερεύσαμε στον κήπο του εργοστασίου της μπύρας Αϊντίν Φυσικά όπως προείπα εμείς μείναμε στο κέντρο και εξασφαλιστήκαμε και όλη νύχτα ακούγαμε στριγγλιές και φωνές από τις διαρπαγές που έκαναν οι Τούρκοι τόσο ανθρώπων όσο και ειδών

Το πρωί της 3ης Σεπτεμβρίου που επιστρέψαμε στο εργοστάσιο και μάθαμε το κακό που έγινε την προηγούμενη νύχτα συμφωνήσαμε όλοι μαζί πήραμε και τη θεία μου την Τσιντσίναινα η οποία είχε μείνει μόνη κατευθυνθήκαμε στο σπίτι του κ Ανέστη και εγκαταστάθημεν όπως σας είπα Ήμαστε λοιπόν 3 του Σεπτέμβρη εκεί και μέναμε στου κ Ανέστη Στις 5 Σεπτεμβρίου τυχαίως ο αδελφός μου ο Νίκος βλέποντας από το μπαλκόνι είδε να περνάει από το δρόμο τη θεία μου την Άννα αδελφή της μητέρας μου έξαλλη γιατί είχε χάσει τον άντρα της και δεν ήξερε πού να καταφύγει Τη φωνάξαμε και με πολύ μεγάλη ευχαρίστηση ήρθε και εκείνη και εγκαταστάθηκε στου κ Ανέστη Άξια γυναίκα Έξυπνη Διαολεμένος άνθρωπος βγήκε έξω έκανε μια βόλτα και σε λίγο επέστρεψε συνοδευομένη από έναν καθολικό παπά τον Σκαλιαρίνι Πρότεινε στον κ Ανέστη να εγκατασταθεί και ο παπάς στο σπίτι του πράγμα που δέχτηκε ευχαρίστως ο κ Ανέστης Του παρεχώρησε τη σάλα το καλύτερο δωμάτιο του σπιτιού για να μένει μόνος του και αφού ήταν Ιταλός υπήκοος βάλαμε στο μπαλκόνι μια ιταλική σημαία πράγμα που μας προφύλαξε από περαιτέρω ενοχλήσεις από τους Τούρκους που θα ήταν κίνδυνος για τη ζωή μας Επειδή όπως είπα η συνοικία ήταν ιταλική δικαιολογείτο και να υπάρχει στο μπαλκόνι ιταλική σημαία

Ο Σκαλιαρίνι ήταν θείο δώρο που μας έκανε η θεία μου η Άννα διότι ο παπάς αυτός είχε μία άδεια από τον Νουρεντίν τον διοικητή της Σμύρνης και έπρεπε να τον διευκολύνουν οι τουρκικές αρχές για να μεταφέρει τους ξένους υπηκόους από εκεί που είχαν καταφύγει στα πλοία ή στα προξενεία τους Αυτό ήταν και η σωτηρία όλων μας όπως θα δείτε εν συνεχεία

Ο αδελφός μου ο Χρήστος είχε βρει κάποιον ο οποίος του υπεσχέθη ότι θα του έφερνε ένα χαρτί ότι είναι ξένος υπήκοος για να του επιτρέψουν οι Τούρκοι να φύγει Του έδωσε 25 χρυσές λίρες εκείνος πήρε τις λίρες και χάθηκε

Όπως είπα μέσα στο σπίτι ήταν ο Νίκος ο Αντώνης και εγώ Με την ιδέα ότι ο Χρήστος είχε εξασφαλίσει την αναχώρησή του συμφώνησε ο θείος μου ο Παναγιώτης με τον Αντώνη και με τον Νίκο να βγάλει τρεις άδειες για να φύγουμε εμείς οι υπόλοιποι τρεις αρσενικοί Για να δώσει αυτές τις άδειες ο παπάς ο Σκαλιαρίνι εζήτησε από 1000 τούρκικες λίρες Επειδή δεν είχαμε όλα τα χρήματα μετρητά του είπαμε να του δώσουμε μέρος από τα κοσμήματα τα οποία είχε κατορθώσει ο θείος μου ο Παναγιώτης να πάρει από το μαγαζί μας Τώρα σ αυτό θα κάνω μία παρένθεση

Τη μέρα που άρχισε η φωτιά δηλαδή στις 31 Αυγούστου ο θείος μου ο Παναγιώτης του οποίου η κατοικία ήταν πολύ κοντά στο μαγαζί μας ετόλμησε και πήγε στο χρυσοχοείο άνοιξε μία από τις κάσες mdashείχαμε δύο κάσεςmdash πήρε ότι βαριά κοσμήματα είχαμε μέσα και τα έβαλε σε ένα καλαθάκι το οποίο συμπλήρωσε με κάρβουνα Βγαίνοντας έξω συνάντησε Τούρκους Ο θείος μου ήξερε τούρκικα Ήταν

Digitized by 10uk1s

από τους λίγους Έλληνες της Σμύρνης που ήξεραν τούρκικα διότι στη Σμύρνη για να ζήσει κανείς έπρεπε να ξέρει ελληνικά Αυτή ήταν η επίσημη γλώσσα Απόδειξη ότι και όλες οι επιγραφές των καταστημάτων ήταν ελληνικά γραμμένες

laquoΤι έχεις μέσαraquo τον ρώτησαν οι Τούρκοι

Τους απάντησε τούρκικα ότι είχε κάρβουνα και τον αφήσαν να περάσει Έτσι κατόρθωσε να γλιτώσει όλα τα κοσμήματα

Όταν λοιπόν το βράδυ της 31ης όπως είπα τον βρήκα και τον έφερα μαζί με όλη την οικογένεια αυτά τα κοσμήματα τα μοίρασαν στα τρία η γυναίκα του η μητέρα μου και η αδελφή μου και τα πέρασαν σαν ζωνάρια στη μέση τους

Έτσι στον παπά συμπληρώσαμε mdashο Αντώνης γιατί εκείνος ήταν που ανακατευότανmdash με κοσμήματα τις τρεις χιλιάδες λίρες που ζήταγε Μας έφερε πράγματι άδεια για να φύγουμε εμείς οι τρεις ως protegs Franais (προστατευόμενοι Γάλλοι) αλλά επειδή ο Χρήστος είχε μείνει αφού τον ξεγέλασε εκείνος που του είχε υποσχεθεί να του φέρει το χαρτί παρεχώρησα εγώ τη θέση μου στον αδελφό μου και έτσι έφυγαν οι τρεις Ήρθε ένα αμάξι τους έβαλε μέσα ο παπάς τους πήγε απέναντι στο Γαλλικό Προξενείο επιβιβάστηκαν σε ατμάκατο και μπήκαν σε ένα επίτακτο γαλλικό πλοίο το laquoΤρουβίλraquo το οποίο τους πήγε στην Αφρική στην Τύνιδα Έτσι γλίτωσαν οι τρεις Φυσικά έμεινε η νύφη μου η Αδαμαντία με τα δυο παιδιά και εγώ

Το σπίτι του κ Ανέστη όπου μέναμε έβλεπε από το πίσω μέρος σε ένα τουρκικό στρατώνα ο οποίος είχε ένα μεγάλο περίβολο μία πλατεία όπου έκαναν γυμνάσια οι Τούρκοι Η πλατεία αυτή ήταν γεμάτη από ανθρώπους που είχαν καταφύγει εκεί

Κάθε νύχτα ακούγαμε τις στριγγλιές των κοριτσιών που άρπαζαν και εβίαζαν οι Τούρκοι από τις σφαγές που έκαναν τις κλεψιές Καταλαβαίνετε ότι ήταν πραγματική κόλαση η ζωή μας

Και μια που μιλάμε για καταστροφές θα θυμηθώ κι ένα ελαφρώς κωμικοτραγικό γεγονός που συνέβη σε μένα Όταν τέλη Αυγούστου με 1η Σεπτεμβρίου άρχισε να καίγεται η Σμύρνη όπως είπα πριν είχαμε ετοιμάσει μερικές ημέρες προηγουμένως τα μπαγκάζια μας και είχαμε βγάλει και εισιτήρια για να καταφύγουμε στη Μητέρα Ελλάδα αλλά δεν μας επέτρεψε ο Στεργιάδης και η υπ αυτόν διοίκηση να ταξιδέψουμε

Όταν είδαμε λοιπόν τη φωτιά να πλησιάζει προς τα σπίτια μας εγώ καθ υπόδειξη της μητέρας μου άνοιξα κάποια από τις βαλίτσες και γέμισα με ρούχα έναν μπόγο μαλακό διότι η ηλικία μου δεν επέτρεπε να σηκώνω βαλίτσες Αυτό τον μπόγο τον κουβάλησα σε όλη τη διάρκεια των τριών ημερών ώσπου να εγκατασταθούμε τελικώς όπως προανέφερα στο σπίτι του κ Ανέστη

Δηλαδή τον πήρα από το σπίτι μας την πρώτη βραδιά και τον κουβάλησα στο πεζοδρόμιο του κ Ανέστη όπου διανυκτερεύσαμε Την επομένη τον φορτώθηκα και τον πήγα στο εργοστάσιο του θείου μου του Τσιντσίνη Το βράδυ φύγαμε και πήγαμε εκτός εργοστασίου και έτσι γλιτώσαμε την αιχμαλωσία τον μπόγο όμως τον άφησα στα γραφεία

Digitized by 10uk1s

Την επομένη επιστρέφοντας για να πάμε πίσω στο σπίτι του κ Ανέστη το οποίο δεν είχε καεί πήρα πάλι τον μπόγο και όταν φτάσαμε και εγκατασταθήκαμε στο δωμάτιο που μας παραχώρησε ο κ Ανέστης ανοίξαμε με λαχτάρα τον μπόγο για να βρούμε τίποτα ρούχα ν αλλάξουμε Και τότε ήταν απερίγραπτη η απογοήτευση που εκ των υστέρων μετετράπη σε τραγέλαφο Μέσα στον μπόγο βρέθηκαν περίπου εκατό κολλάρα διότι τότε στη Σμύρνη τα κολλάρα δεν ήσαν ενωμένα με τα πουκάμισα αλλά έπρεπε να πλένονται σχεδόν κάθε μέρα και να στέλνονται στο σιδερωτήριο για να σιδερωθούν και να κολλαριστούν

Όπως είπα λοιπόν υπήρχαν καμιά εκατοστή ή και περισσότερα κολλάρα τρία σεντόνια και οι γούνες της μάνας μου δηλαδή πράγματα άχρηστα για εκείνη τη στιγμή Άρα ο κόπος του κουβαλήματος του μπόγου ήταν άδικος

Στο διάστημα που μέναμε στου κ Ανέστη ο θείος μου ο Παναγιώτης ετόλμησε να πάει στην αγορά την τουρκική που είχε γλιτώσει από τη φωτιά για να ψωνίσει κάτι φαγώσιμο Εκεί τον πιάσανε και τον πήγαν να εξετάσουν την ηλικία του Περίμενε στην ουρά και την ώρα που πλησίαζε η σειρά του να μπει μέσα ο Τούρκος σκοπός που φύλαγε για την τάξη του μίλησε τουρκικά και του λέει laquoΤι είσαιraquo Και του απαντά ο θείος μου laquoΈλλην υπήκοοςraquo Του λέει ο Τούρκος laquoΜην το πεις διότι κινδυνεύεις να σε κρατήσουν αιχμάλωτο Να πεις ότι είσαι Οθωμανός υπήκοοςraquo Όπως λέγαμε ραγιάς

Πράγματι αυτό έγινε και έτσι λόγω ηλικίας και λόγω του ότι δεν είπε ότι είναι Έλληνας υπήκοος τον άφησαν να φύγει γλίτωσε και ήρθε πάλι εκεί και μας ξαναβρήκε

Από αυτό αποδεικνύεται ότι και σε αυτούς τους αιμοβόρους Τουρκαλάδες υπήρχαν και μερικοί που είχαν συνείδηση

Όλες αυτές τις μέρες ο παπάς ο Σκαλιαρίνι ο φραγκόπαπας όπως λέγαμε εμείς τους καθολικούς παπάδες χανόταν από το πρωί ως το βράδυ και γυρίζοντας έφερνε διάφορα τιμαλφή Δηλαδή επεδίδετο στη φυγάδευση ανθρώπων επί αμοιβή Όλα αυτά τα έκρυβε και τα αποθησαύριζε στο δωμάτιο που του είχαν παραχωρήσει Τα βλέπαμε δε εμείς διότι η θεία μου η Άννα όπως σας είπα έξυπνη γυναίκα και καταφερτζού είχε αναλάβει να του φροντίζει το δωμάτιο

Φυσικά εν τω μεταξύ από τις 2 του Σεπτέμβρη είχαμε μάθει για τον τραγικό θάνατο του Χρυσόστομου Του Χρυσόστομου του μεγαλόψυχου του ανθρώπου ο οποίος εν γνώσει του θυσίασε τη ζωή του για να μην αφήσει μόνο το ποίμνιό του

Γι αυτό του άξιζε και το πολυχρόνιο που του έψελναν όταν ήταν Δεσπότης μας και ήταν στα μεγαλεία του Το πολυχρόνιο έλεγε τα εξής χαρακτηριστικά laquoΧρυσοστόμου του μακαριοτάτου και θεοπροβλήτου Μητροπολίτου της Αγιοτάτης Μητροπόλεως Σμύρνης υπερτίμου και εξάρχου Ασίας ημών δε πατρός και ποιμενάρχου πολλά τα έτηraquo

Αυτό το πολυχρόνιο μου άρεσε να το ακούω γιατί από παιδί ελάτρευα τα ωραία γένια του και τα ωραία γαλάζια μάτια του καθώς και τον τρόπο που εφέρετο όταν ήρχετο στην εκκλησία της ενορίας μας τον Άγιο Ιωάννη στο Κερασοχώρι

Είχαμε μάθει λοιπόν ότι οι Τούρκοι είχαν σκοτώσει τον Δεσπότη αλλά δεν ξέραμε με τι απαίσιο τρόπο

Digitized by 10uk1s

τον σκότωσαν Είχε διαδοθεί ότι τον κρέμασαν Λεπτομέρειες δεν μπορούσαμε να μάθουμε διότι αφού καταφύγαμε όλες οι οικογένειες στο σπίτι του κ Ανέστη κανείς από εμάς δεν τολμούσε να βγει στο δρόμο διότι κινδύνευε να αιχμαλωτιστεί και να χαθεί από τη ζωή

Όπως είπαμε ήδη τα τρία μου αδέλφια με τη βοήθεια φυσικά επί πληρωμή του πάτερ Σκαλιαρίνι είχαν κατορθώσει να ξεφύγουν και έμενε τώρα να βρεθεί ο τρόπος να φύγω και εγώ διότι ο χρόνος περνούσε και οι Τούρκοι είχαν δώσει προθεσμία ως τις 15 Σεπτεμβρίου για να φύγει όλος ο πληθυσμός από τη Σμύρνη είτε μεγάλοι είτε γέροι είτε παιδιά Φυσικά οι άντρες θα αιχμαλωτίζοντο και άρχισαν τα παζάρια με τον πατέρα Σκαλιαρίνι Επενέβη η θεία μου η Άννα και τελικώς εκείνος επείσθη να πάρει πολύ λιγότερα για μένα Μαζί με μένα ζήτησε να φύγει και ο κουνιάδος του θείου μου του Παναγιώτη ο κύριος Αντώνης Κασιμάτης Για να ξεφύγουμε ο παπάς Σκαλιαρίνι έφερε για μένα ένα βαφτιστικό στο οποίο κόλλησα μία φωτογραφία μου και βάλαμε και μία σφραγίδα αλλά για τον κ Κασιμάτη δεν είχαμε τι να κάνουμε και mdashγια να πάρετε μία ιδέα μετά θα τα πούμε για τους Τουρκαλάδεςmdash ευρέθηκε ένα ασφαλιστικό συμβόλαιο στο οποίο επάνω υπήρχε ένα αγγλικό στέμμα∙ ήταν απλώς ένα συμβόλαιο ασφαλείας πυρός και κολλήσαμε και εκεί μία φωτογραφία του κ Κασιμάτη και τη σφραγίσαμε

Μας πήρε λοιπόν ο παπάς Σκαλιαρίνι με ένα αμαξάκι και μας πήγε εκεί από όπου έφευγε όλος ο άμαχος πληθυσμός δηλαδή οι γυναίκες οι γέροι και τα παιδιά Εκεί ήταν φυσικά παράταξη από τουρκικά στρατεύματα τα οποία ετήρουν κατά κάποιο τρόπο την τάξη και επικεφαλής όλου αυτού του στρατού ήταν ένας Τούρκος αξιωματικός μελαχρινός Φαίνεται ότι δεν ήταν αμιγής Τούρκος Ο παπάς Σκαλιαρίνι τον πλησίασε του έδειξε την άδεια που είχε από τον Νουρεντίν μας συνέστησε ως ξένους υπηκόους και του ζήτησε να μας βοηθήσει να φύγουμε και εμείς

Εκείνη τη στιγμή ήταν κλειστές οι σιδερένιες πόρτες διότι δεν υπήρχε πλοίο εις την προβλήτα Ο Τούρκος αυτός μας έδειξε διότι δεν ήξερε να μιλήσει γαλλικά να σταθούμε σε μία άκρη και θα μας βοηθούσε να περάσουμε πρώτοι Και φυσικά πάλι έφιππος πήγε να επιθεωρήσει εκεί την κατάσταση

Εκεί που στεκόμαστε ξαφνικά ενεφανίσθη ένας Τούρκος στρατιώτης με ξιφολόγχη μαζί με έναν Τούρκο πολίτη και με την απειλή της ξιφολόγχης έσπρωξαν τον παπά εμένα και τον κ Κασιμάτη μας έβαλαν σε ένα περίπτερο που ήταν εκεί και στο οποίο έμεναν οι γραμματικοί που παρακολουθούσαν τις φορτώσεις και τις εκφορτώσεις και μας απείλησαν λέγοντας ότι δεν είμαστε ξένοι αλλά Έλληνες και πάμε να φυγαδευτούμε και να τους δώσουμε λεφτά ειδάλλως θα μας σκότωναν

Ο κ Κασιμάτης γυρίζει και λέει του παπά laquoΕγώ έχω λεφτά στα παπούτσια μου μέσα Να τους δώσω να μας αφήσουνraquo Ο παπάς έξυπνος λέει laquoΌχι για τον Θεό Γιατί αν τους δώσεις λεφτά θα τα πάρουν και θα μας σκοτώσουνraquo

Και φυσικά περνούσε η ώρα και εμείς ήμασταν αιχμαλωτισμένοι Εν τω μεταξύ είχαν ανοίξει οι πόρτες και ο πληθυσμός έφευγε Εμείς όμως αιχμαλωτισμένοι μέσα σ εκείνο το περίπτερο Σε μια στιγμή το μάτι του παπά πήρε τον Τούρκο έφιππο αξιωματικό με τον οποίο είχε μιλήσει προηγουμένως έσπρωξε με δύναμη τον στρατιώτη άνοιξε την πόρτα και έτρεξε κοντά του Ο αξιωματικός ο οποίος ασφαλώς εξεπλάγη σταμάτησε να δει τι συμβαίνει και ο παπάς τού εξήγησε την περίπτωση Για να δικαιολογηθεί ο πολίτης ο Τούρκος πλησίασε τον αξιωματικό δήθεν και του είπε ότι είμαστε ξένοι Αντί απαντήσεως ο αξιωματικός σήκωσε το καμουτσί που είχε για να δέρνει το άλογο και αιμάτωσε τον Τούρκο στο πρόσωπο χτυπώντας τον ανελέητα Έτρεχαν τα αίματα αυτό έγινε αντιληπτό από όλη εκείνη την κατάσταση και μας βοήθησε διότι αρχίσαμε και εμείς να προχωρούμε μαζί προς το πλοίο με το οποίο θα φεύγαμε

Digitized by 10uk1s

Μπήκαμε στον περίβολο της προβλήτας Αλλά για να κάνουν έλεγχο οι Τούρκοι σταματούσανε κατά διαστήματα τον κόσμο και ψάχνανε τραβώντας τα μαλλιά των γυναικών να δούνε μήπως ήταν άντρες και φορούσαν περούκα Εμάς τους δύο μας είχαν περί πολλού Σε ένα από τα μπλόκα mdashφυσικά είχαν περάσει ώρες ατελείωτες χωρίς να το καταλάβωmdash σε μια στιγμή είχα τρελαθεί από τη δίψα και σε έναν Τούρκο στρατιώτη που έκανε έλεγχο είχα την αναίδεια παριστάνοντας τον Γάλλο mdashήμουνα καλοντυμένος με καινούργια ρούχα καλοχτενισμένος και ο κ Κασιμάτης είχε ωραία εμφάνιση άρα δικαιολογούσαμε την περίπτωση ότι ήμαστε ξένοι υπήκοοι και όχι μαζί με το λαόmdash είχα την αναίδεια όπως είπα να του ζητήσω να μου φέρει νερό Και πράγματι μου έφερε

Σιγά σιγά με υπομονή και ελεγχόμενοι κατά περιόδους από μπλόκα φτάσαμε πλάγια στο πλοίο Εκεί ήταν μια επιτροπή από Τούρκους αξιωματικούς οι οποίοι ήλεγχαν τα δήθεν διαβατήρια αυτών που θα έφευγαν Ήσαν όμως επίσης και Αμερικανοί αξιωματικοί οι οποίοι επέβλεπαν Η αλήθεια είναι ότι στην περίπτωση της καταστροφής της Σμύρνης οι μόνοι από τους ξένους που βοήθησαν ήσαν οι Αμερικανοί

Εν πάση περιπτώσει μόλις πλησιάσαμε βγαίνει ένας από το πλοίο και λέει ότι το πλοίο είναι υπερφορτωμένο και δεν πρέπει να πάρει άλλους Καταλαβαίνετε την απελπισία μας Εκείνη τη στιγμή πλάγιά μου ένας επεχείρησε να πηδήσει στο πλοίο ο Τούρκος σκοπός αντελήφθη ότι πήγαινε να ξεφύγει και μπροστά μας τον τρύπησε με την ξιφολόγχη και τον πέταξε στη θάλασσα η οποία κοκκίνισε από το αίμα του

Εμείς μέναμε δήθεν αδιάφοροι διότι ήμαστε ξένοι και δεν μας ενδιέφερε αν σκοτώνονταν Έλληνες Σε λίγο βγαίνει πάλι ο Αμερικανός ο οποίος είπε ότι μπορεί να πάρει καμιά εκατοστή ακόμα και ήταν η σειρά μας Προχωρήσαμε επήραν οι Τούρκοι αξιωματικοί με τα πολλά γαλόνια τα δήθεν διαβατήριά μας τα κοιτάξανε καλά καλά βεβαιώθησαν ότι ήμαστε ξένοι και μας επέτρεψαν να μπούμε μέσα

Το πλοίο αυτό ήταν παλιό ρωσικό φορτηγό το πλήρωμα και ο καπετάνιος είχαν φύγει από την κομμουνιστική Ρωσία και είχαν και μια γαλλική σημαία στο κατάρτι Μπήκαμε μέσα και φανταστείτε τη χαρά μας και από αυτό μπορείτε να καταλάβετε και την άγνοια των Τούρκων Το μεν δικό μου χαρτί ήταν ένα απλό βαφτιστικό και όπως προείπα του κ Κασιμάτη ήταν ένα ασφαλιστικό συμβόλαιο

Αυτοί ήσαν οι Τούρκοι που ενίκησαν την Ελληνική Στρατιά εις την καταστροφή του ηθικού της οποίας κατά την ταπεινή μου γνώμη πολύ συνέτεινε και ο μακαρίτης ο περίφημος δημοσιογράφος Γεώργιος Βλάχος ο οποίος εις τα άρθρα του της τότε laquoΚαθημερινήςraquo την οποία δυστυχώς υποχρεούμαι και την παίρνω και σήμερα γιατί γράφει η κόρη μου εκεί έγραφε για μεν τη Μικρά Ασία ότι είναι αποικία εις δε τους στρατιώτας έλεγε να ρίξουν τα όπλα και να επιστρέψουν οίκαδε

Όλα αυτά τα είχε γράψει πριν από τις εκλογές του 20 για να καταστρέψει τον Βενιζελισμό Και ήρθαν οι εκλογές του 20 και έφεραν οι κύριοι τους σπουδαγμένους στη Γερμανία αξιωματικούς οι οποίοι είχαν να δούνε πόλεμο από το 12 έως το 22 δεν ήξεραν τις νέες συνθήκες των πολέμων και έκαναν τη βλακώδη εκστρατεία του Σαγγαρίου με επικεφαλής τον τότε σπουδαίο βασιλιά τον Κωνσταντίνο νομίζοντας ότι θα πηγαίνανε ως την Άγκυρα να καταστρέψουν τον Κεμάλ Ο Κεμάλ ήταν πιο έμπειρος από όλους και πιο εμπειροπόλεμος και εφήρμοσε το σύστημα της Ρωσίας Υποχωρούσε αμαχητί καταστρέφοντας στο δρόμο του καθετί που θα μπορούσε να βοηθήσει τον εφοδιασμό του Ελληνικού στρατού

Περάσανε οι στρατιώτες μας την Αλμυρά έρημο όπου δεν υπήρχε ούτε σταγόνα νερού και όπως άκουσα πολλοί έπιναν τα ούρα τους για να ξεδιψάσουν Αυτή ήταν η αρχή του τέλους

Digitized by 10uk1s

Αυτά γίνονται το 1921 Τότε ο Βενιζέλος ηττημένος των εκλογών έμενε στο Παρίσι Προείδε τι έμελλε να συμβεί εις την εκστρατεία αυτή και προσεπάθησε να πείσει και τους Έλληνες και τον Κεμάλ ο οποίος τότε ακόμη δεν ήταν πολύ δυναμωμένος όπως αργότερα να υποχωρήσει ο στρατός μας εις την αρχική ζώνη των Σεβρών η ζώνη αυτή να κηρυχθεί αυτόνομος να φύγει από εκεί ο στρατός μας και η ζώνη να διοικείται από Έλληνες και Τούρκους Αυτό το πράγμα οι υπερπατριώτες του Γούναρη και του Κωνσταντίνου δεν το εδέχθησαν και τότε εμάς που ήμαστε ακόμα μαθηταί μας έβγαλαν από το σχολείο και κάναμε διαδηλώσεις και φωνάζαμε Μας έδωσαν ως σύνθημα να φωνάζουμε laquoΈνωση και όχι αυτονομίαraquo

Μπήκαμε λοιπόν με τον κ Κασιμάτη όπως προείπα εις το πλοίο το οποίο ήτο ένα παλιό ρωσικό φορτηγό που διέθετε μόνο αμπάρια και ένα μικρό καρέ για το πλήρωμα Επειδή μας είδε καλοντυμένους και πιο ευπρεπώς ντυμένους και καθαρούς ο καπετάνιος μάς επέτρεψε να κατεβούμε και να μείνουμε στο καρέ των αξιωματικών Φυσικά αυτό έγινε με το αζημίωτο Επήρε το σχετικό του δώρο Εκεί μπορέσαμε να περάσουμε τις δύο νύχτες που κράτησε το ταξίδι από τη Σμύρνη έως τη Θεσσαλονίκη όπου μας αποβίβασε

Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού μας δίνανε και λίγη σούπα και λίγο τσάι Εν πάση περιπτώσει ήταν υποφερτό το ταξίδι Αλλά έξω ο κόσμος παγωμένος και κακοπερασμένος διότι άλλοι έμεναν στα αμπάρια και άλλοι στο κατάστρωμα Δεν είχαν πού να στεγαστούν

Μόλις ξεκίνησε το πλοίο mdashξέχασα να σας το πωmdash και έφτασε στη μέση του κόλπου της Σμύρνης πριν βγούμε έξω από τον κυρίως λιμένα πήρε κάποιο σήμα και στάθηκε Καταλαβαίνετε την απελπισία όσων είχαν κατορθώσει κρυφά να χωθούνε μέσα∙ έπεφταν στα αμπάρια για να κρυφτούνε Ευτυχώς δεν ήταν τίποτα Ήταν κάποιο τυπικό έγγραφο Πάντως δεν μάθαμε τι ακριβώς ήταν Το σταμάτημα ήταν μισή ώρα∙ έπειτα ξεκινήσαμε και φτάσαμε στη Θεσσαλονίκη

Και άρχισε η ζωή μας στη νέα πατρίδα την ελεύθερη Ελλάδα Όπως προείπα ο θείος μου ο μεγαλύτερος αδελφός του πατέρα μου και σχεδόν κηδεμόνας μας είχε το θάρρος και την ψυχραιμία την ώρα που καιγόταν η Σμύρνη ν ανοίξει το χρυσοχοείο μας και να μαζέψει και να διασώσει ένα μεγάλο μέρος από τα κοσμήματα που έφερε εδώ αυτός δε είναι και ο πρώτος Κατραμόπουλος χρυσοχόος που άνοιξε κατάστημα εδώ και συνεχίζεται μέχρι σήμερα από την οικογένειά μας το επάγγελμα του χρυσοχόου που άρχισε στη Σμύρνη τουλάχιστον το 1870

Ήρθαμε στην Αθήνα και βρήκε και νοίκιασε ένα σπίτι στο Μετς τον κλασικό τύπο των λαϊκών σπιτιών της Αθήνας δηλαδή σπίτι με έναν εξωτερικό διάδρομο και πλάγια πλάγια παράλληλα χωρίς να συγκοινωνούν μεταξύ τους υπήρχαν δωμάτια κουζίνες και καμπινέδες Εκεί εγκατέστησε όλη την οικογένεια

Επούλησε δύο κιλά χρυσό και με αυτά αγόρασε κρεβάτια δωμάτια και σπίτια Από εκεί άρχισε η ζωή μας εδώ στην Αθήνα Ενώ οι περισσότεροι άνθρωποι ήρθαν τελείως κατεστραμμένοι μεταξύ αυτών και ο βαθύπλουτος θείος μου Γιάννης ο Γιαννακός Τσιντσίνης που είχε τεράστια περιουσία και ήρθε εδώ σχεδόν ξυπόλυτος Μαζί μ εμάς λοιπόν ήρθε κι έμεινε και ο θείος μου τον φιλοξενούσαμε μαζί με τη γυναίκα του διότι το παιδί του το είχαν κρατήσει οι Τούρκοι και δεν το ξαναείδαμε ποτέ

Τους άλλους πρόσφυγες σχεδόν τους ξεφόρτωναν και τους πετούσαν στις παραλίες Αλλά ευτυχώς υπήρχε η υπό τον Πλαστήρα τότε επαναστατική κυβέρνηση η οποία έδειξε πολύ μεγάλο ενδιαφέρον

Digitized by 10uk1s

για την εγκατάσταση των δυστυχισμένων ανθρώπων

Τους έβαζαν σε σχολεία κινηματογράφους εκκλησίες και σε όποιο ελεύθερο χώρο μπορούσαν να βρουν και σε πολλές περιπτώσεις σε σκηνές Μερικές αστικές οικογένειες τις εγκατέστησαν σε μέγαρα των οποίων οι ιδιοκτήτες έλειπαν στο εξωτερικό

Παραδείγματος χάρη την οικογένεια του φίλου μου του Παύλου οι οποίοι ήσαν πλουσιότατοι άνθρωποι και είχαν ένα τεράστιο τσιφλίκι στη Φιλαδέλφεια στου Αγά Σεΐρ δηλαδή μέσα στη Μικρά Ασία και το είχαν παραχωρήσει ως Στρατηγείο του Νίδερ τους εγκατέστησαν στο σπίτι του Μπενάκη το σημερινό μουσείο

Την οικογένεια της κατόπιν γυναίκας μου την εγκατέστησαν σε ένα παράρτημα του μεγάρου Μαυρομιχάλη που βρίσκεται απέναντι από τον Κήπο Και πολλές άλλες οικογένειες τις εγκατέστησαν σε ανάλογα σπίτια ώσπου να μπορέσουν να βρουν μόνιμη στέγη δική τους

Και έτσι άρχισε ο αγώνας για την επιβίωση και το ριζωμό στη νέα πατρίδα Γι αυτά αν ο Θεός μου δώσει ζωή ίσως αργότερα περιγράψω το τι συνέβη από τον ερχομό μας εδώ μέχρι σήμερα

Και μια και φτάσαμε στη σωτηρία μου ας πάμε λίγο πίσω να δούμε μερικά χαρακτηριστικά γεγονότα Και πρώτα την ώρα που οι Τούρκοι μάς έσφαζαν εβίαζαν τις γυναίκες και έκαιγαν την πόλη στο αγγλικό θωρηκτό που ήταν αγκυροβολημένο στον κόλπο της Σμύρνης επαιάνιζε το απόγευμα η μουσική για να πάρουν οι Εγγλέζοι το τσάι

Αυτοί ήσαν οι χριστιανοί οι οποίοι ελπίζαμε ότι θα μας γλίτωναν Αλλά μια που μιλούμε για καλούς χριστιανούς γιατί να μη θυμηθούμε τους χειρότερους χριστιανούς τους Γερμανούς και προπαντός να πάμε πίσω πάρα πολλά χρόνια πριν από τον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο όταν ήρθε ως διοργανωτής του τουρκικού στρατού ένας Γερμανός στρατηγός ένας φανατικός σκύλος ο Λίμαν φον Σάντερς ο οποίος η πρώτη δουλειά που υπέδειξε στους Τούρκους ήταν να διώξουν από όλα τα παράλια της Μικράς Ασίας τους Έλληνες διότι τους είπε ότι είναι επιζήμιο γι αυτούς στα παράλια της Μικράς Ασίας που έβλεπαν στο Αιγαίο και στα καινουργιοελευθερωθέντα νησιά μας του Αιγαίου να κατοικούν Έλληνες Από τότε άρχισε ο διωγμός καθ υπόδειξη αυτής της απαίσιας φυλής των χριστιανών Γερμανών οι οποίοι αν κέρδιζαν τον πόλεμο θα είχαν τον Χίτλερ ήρωα και τώρα παρουσιάζονται ως Χριστιανοδημοκράτες και Σοσιαλδημοκράτες Πού ήσαν αυτοί όταν οι χιτλερικοί έκαιγαν ζωντανούς τους δυστυχισμένους Εβραίους οι οποίοι ποτέ δεν τους πείραξαν αλλά απεναντίας βοηθούσαν οικονομικώς την ανάπτυξη της Γερμανίας

Και άρχισε από τότε ο διωγμός των Ελλήνων Οι Τούρκοι εδημιούργησαν τα Τάγματα Εργασίας τα οποία έλεγαν Αμελέτ Ταμπουρού και ήθελαν τους Έλληνες τους δυστυχισμένους ραγιάδες δηλαδή Οθωμανούς υπηκόους να σπάζουν πέτρες γυμνοί και ξεσκούφωτοι μέσα στο λιοπύρι ή στα χιόνια

Πραγματικός όλεθρος και καταστροφή από τους Τούρκους Αλλά μήπως και οι δικοί μας οι τότε κυβερνώντες μας εφέρθησαν καλύτερα

Νομίζω ότι έχω πει ότι ο ένας από τα αδέλφια μου που υπηρετούσαν όλοι στο στρατό και ας λέγανε ότι δεν στρατεύτηκαν οι Μικρασιάτες ήταν στο στρατό από την πρώτη μέρα είχε τοποθετηθεί στους

Digitized by 10uk1s

κώδικες και γι αυτό έμεινε σε όλη τη διάρκεια του πολέμου μέσα στη Σμύρνη Μία εβδομάδα πριν μπουν οι Τούρκοι στη Σμύρνη διετάχθη να καταστρέψει τους κώδικες Από αυτό καταλάβαμε ότι δεν υπήρχε πλέον ελπίδα σωτηρίας και συνεννοήθηκε με τον θείο μου ο οποίος ήταν ο αρχηγός της οικογένειας και μαζεύτηκαν τριάντα πέντε τόσοι συγγενείς και βγάλαμε εισιτήρια τα οποία καλοπληρώθησαν διότι επρόκειτο να περάσει από τη Σμύρνη ένα αγγλικό πλοίο για να μπορέσουμε να διαφύγουμε Αλλά κατά διαταγή της τότε κυβερνήσεώς μας ζητούσαν διαβατήριο πράγμα το οποίο ήταν αδύνατο να μας δώσουν Και αυτό διότι οι τότε κυβερνώντες φοβόντουσαν ότι θα άλλαζε το εκλογικό σώμα με την άφιξη των Ελλήνων της Σμύρνης οι οποίοι ήσαν όλοι Βενιζελικοί

Γι αυτό λέω τι να πρωτοδεί κανείς Τους Εγγλέζους να πίνουν το τσάι τους με μουσική την ώρα που μας σφάζανε τους Γερμανούς που υπέδειξαν την καταστροφή του ελληνισμού της Μικράς Ασίας ή τους δικούς μας συμπατριώτες που άφησαν να μας σφάξουν μην τυχόν και αλλοιωθεί το εκλογικό σώμα

Και μια που μιλάμε για τους καλούς χριστιανούς mdashεκ των υστέρων φυσικά το έμαθα αυτόmdash ο αδελφός της κατόπιν γυναίκας μου ο Νίκος καλός κολυμβητής έπεσε στη θάλασσα και κολυμπώντας έφτασε σε ένα αγγλικό πολεμικό παρακαλώντας ν ανεβεί επάνω για να σωθεί από τους Τούρκους Διότι ήταν τότε δεκαεπτά ετών και εκινδύνευε να αιχμαλωτισθεί Αντί απαντήσεως του έριξαν ζεματιστό νερό

Έπειτα πήγε σε ένα ιταλικό πολεμικό Οι Ιταλοί ήσαν ανέκαθεν εχθροί προς εμάς αντίθετοι στην κατοχή Μικρασιατικών εδαφών από την Ελλάδα Παρ όλα αυτά έδειξαν ανθρωπισμό την ώρα της καταστροφής Εν αντιθέσει με τους κυρίους Εγγλέζους οι οποίοι την ώρα που οι Τούρκοι εβίαζαν τις γυναίκες και έσφαζαν τους άντρες και μας έκαιγαν έπιναν το τσάι τους συνοδεία μουσικής

Εν πάση περιπτώσει τον βοηθήσανε τον Νίκο οι Ιταλοί τον σκουπίσανε τον στεγνώσανε του έδωσαν καινούργια ρούχα στεγνά και τον βοήθησαν και επιβιβάστηκε σε ένα πλοίο που είχε Ιταλούς υπηκόους και έτσι σώθηκε από την αιχμαλωσία εν αντιθέσει με τον μεγαλύτερο αδελφό του τον Ηλία ο οποίος τρεις μήνες προ της καταστροφής εστρατεύθη και με όλους τους Σμυρνιούς της ηλικίας του μετά από μία πρόχειρη εκγύμναση τον έστειλαν στο μέτωπο mdashαπροετοίμαστα παιδιά δεκαοκτώ και δεκαεννιά ετώνmdash και έκτοτε εχάθηκε το παλικάρι και δεν ξαναέδωσε σημεία ζωής θύμα και αυτό της τουρκικής θηριωδίας και της ελληνικής αδιαφορίας προς τον πληθυσμό της Μικράς Ασίας

Και μια και μιλάμε για στρατιωτικά θέματα ας πάμε λίγο πίσω Μετά την αποτυχία της εκστρατείας του Σαγγαρίου όπου αρχιστράτηγος ήταν ο Παπούλας αλλά εμπνευστής της ήταν ο τότε βασιλεύς Κωνσταντίνος και το περί αυτόν επιτελείο έριξαν όλο το βάρος της αποτυχίας εις τον Παπούλα και τον αντικατέστησαν με ένα νέο αρχιστράτηγο τον Χατζανέστη έναν άνθρωπο ο οποίος με τις πράξεις του απέδειξε ότι δεν ήταν και πολύ γνωστικός

Η πρώτη διαταγή που έβγαλε ο Χατζανέστης μόλις ήρθε στη Σμύρνη ήτανε να απαγορευθεί ο περίπατος των στρατιωτών εις την προκυμαία Απηγόρευσε να περνούν από την προκυμαία απλοί στρατιώτες Και νομίζω πως όταν επήρχετο μάλλον η καταστροφή και για να ανακόψουν το κύμα της φυγής των Μικρασιατών προς τον ελλαδικό χώρο έβγαλαν ανακοινωθέν και έλεγαν ότι το τρίτο σώμα στρατού σώζει την τιμήν της Πατρίδος ότι δηλαδή ανεκόπη η προέλαση του Κεμάλ πράγμα ψευδέστατο διότι δύο μέρες πριν ολόκληρο αυτό το σώμα είχε παραδοθεί εις τον Κεμάλ

Όλα αυτά μόνο και μόνο για να μας κλείσουν τα μάτια και να μείνουμε εκεί θύματα της τουρκικής θηριωδίας

Digitized by 10uk1s

Πολλοί γνωστοί μου οι οποίοι μετά την καταστροφή επί τουρκοκρατίας τώρα έχουν επισκεφθεί τη Σμύρνη με ρωτούν να τους πω σχετικά Η απάντησή μου είναι μία Τι σχέση έχει η σημερινή Σμύρνη με τη χαρούμενη Σμύρνη την προ του 22 Τη Σμύρνη που οι άνθρωποι την έζησαν εργατικοί μεν όλη μέρα και διασκέδαζαν Εις την προκυμαία υπήρχαν τόσα κέντρα με ορχήστρες και μουσικές που είναι δύσκολο να το πιστέψει κανείς Εις του laquoΚρέμερraquo υπήρχαν δύο ορχήστρες Μία με κλασικά έργα και άλλη με μπουζούκια και τέτοια Πλάγια ήταν το laquoΚαφέ Φώτηraquo του Κλωναρίδη όπως το λέγαμε από μία μάρκα μπύρας που διέθετε Και εκεί υπήρχαν δύο ορχήστρες Μία πάλι με έργα κλασικά δηλαδή Στράους και τέτοια και η άλλη μαντολινάτα

Λίγο πιο εκεί ήταν το laquoΚαφέ ντε Παρίraquo το οποίο λειτουργούσε το καλοκαίρι Άλλη ορχήστρα εκεί Λίγο πριν από το laquoΚαφέ ντε Παρίraquo ήταν η laquoΑλάμπραraquo με μουσική με λαϊκά όργανα σαντούρι κτλ Προς την άκρη της προκυμαίας προς το τέλος ήσαν δύο κέντρα ακόμα Το laquoΚόρσοraquo με ορχήστρα επίσης και το laquoΛούνα Παρκraquo με ορχήστρα Δηλαδή αριθμούμε δυο στου laquoΚρέμερraquo δυο στο laquoΚαφέ Φώτηraquo τέσσερις∙ δυο στο laquoΑλάμπραraquo και στο laquoΚαφέ ντε Παρίraquo έξι∙ και δυο τα άλλα οκτώ

Αλλά οι ορχήστρες δεν ήσαν μόνο εις τα κέντρα της παραλίας Και μέσα εις τις συνοικίες υπήρχαν ατελείωτα κέντρα με μουσικές Ένα από όλα αυτά τα κέντρα ήταν στη συνοικία του Αγίου Δημητρίου και λειτουργούσε χειμώνα καλοκαίρι Είχε και κλειστή αίθουσα και καλοκαιρινή Εμείς τότε παιδιά πηγαίναμε απέξω για να ακούσουμε που παίζανε οι μουσικοί

Το κέντρο αυτό που προανέφερα το λέγανε laquoΝέος Κόσμοςraquo και επειδή είπα ότι υπήρχαν πολλά κέντρα στις συνοικίες θα σας αναφέρω ένα χαρακτηριστικό που το έζησα εγώ

Στη συνοικία του Αγίου Δημητρίου στο Φαρδύ όπως το λέγαμε διότι ήταν φαρδύτερος ο δρόμος αυτός από τους άλλους mdashοι Τούρκοι δε το λέγανε Τσακιρτζίμπασιmdash υπήρχε ένα καφενείο το οποίο είχε και αυτό μέσα ορχήστρα με λαϊκά όργανα Μια μέρα πηγαίνοντας στο σχολείο το πρωί ακούσαμε να παίζει μουσική Πήγαμε στο σχολείο και επιστρέφοντας το μεσημέρι όταν σχολάσαμε τα όργανα συνέχιζαν να παίζουν και μας έκανε εντύπωση που έπαιζαν πρωί Ρωτήσαμε κάπου εκεί τι συμβαίνει και μας είπαν ότι ήσαν ζωέμποροι οι οποίοι έφεραν εις πέρας μια μεγάλη μεταφορά σφαγίων από το εσωτερικό της Μικράς Ασίας στη Σμύρνη∙ φαίνεται ότι κέρδισαν πολλά χρήματα και το γλεντούσαν

Πήγαμε σπίτι μας πήγαμε σχολείο το απόγευμα έπαιζαν Σχολάσαμε το βράδυ συνέχιζαν Πάμε την άλλη μέρα το πρωί σχολείο συνέχιζαν Δηλαδή αυτό το γλέντι κράτησε περίπου τριάντα έξι ώρες συνεχώς Αυτή ήταν μια έκφραση του τρόπου ζωής Δηλαδή εργασία πολλή καλή δουλειά αλλά και η διασκέδαση διασκέδαση

Δηλαδή ο κόσμος το βράδυ ήθελε πάντα να βρει έναν τρόπο για να διασκεδάσει Και στα κέντρα της προκυμαίας αλλά και στα κέντρα τα συνοικιακά όπου όπως είπα υπήρχε μουσική δεν ήταν κανείς υποχρεωμένος να καταξοδευτεί για να περάσει την ώρα του Τα κέντρα της προκυμαίας είχαν και κάποιο είδος ζαχαροπλαστείου Μπορούσες δηλαδή να πάρεις ένα γλυκό μια πάστα παραδείγματος χάρη και να καθίσεις ν απολαύσεις τη μουσική

Επίσης στα κέντρα των συνοικιών μπορούσες να πάρεις και ένα ούζο σκέτο Δεν ήταν λοιπόν υποχρεωμένος κανείς να ξεπαραδιαστεί για να μπορέσει να διασκεδάσει και να ξεδώσει από τους κόπους της ημέρας

Υπήρχαν πολλές ακόμα ευκαιρίες για τους κατοίκους της Σμύρνης για ψυχαγωγία Παραδείγματος χάρη όταν έρχονταν θίασοι πρόζας ή μουσικής από την ελεύθερη Ελλάδα Επίσης έρχονταν πολλοί θίασοι

Digitized by 10uk1s

ξένοι ιταλικοί γαλλικοί αλλά προπαντός ιταλικής όπερας διότι η Σμύρνη είχε πάρα πολλά θέατρα πολλά υπαίθρια και αρκετά χειμερινά

Μεταξύ αυτών το κόσμημα της Σμύρνης ήταν το Θέατρο Σμύρνης που ήταν μικρογραφία του Θεάτρου της Σκάλας του Μιλάνου Σ αυτό αξιώθηκα παιδί να πάω κι εγώ δυο φορές συνοδευόμενος από τη θεία μου Άννα και ν ακούσω την laquoΤσάρνταςraquo και την laquoΜπαγιαντέραraquo

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου είχαν δημιουργηθεί πολλοί θίασοι στη Σμύρνη από ηθοποιούς ντόπιους Σμυρνιούς οι οποίοι ήσαν καλλίφωνοι και δημιούργησαν μαζί με τον Σύλβιο και τον Καρακάση που ήσαν καλοί σκηνοθέτες θιάσους και προπαντός οπερέτας

Μεταξύ αυτών πρωταγωνίστρια ήταν η Μέρτικα Επίσης ήταν και η Ζαζά Μπριλάντη η οποία εθριάβευσε και μετά την καταστροφή της Σμύρνης στην Αθήνα ως σουμπρέτα

Μεταξύ πολλών άλλων διακριθέντων δεν πρέπει να ξεχάσουμε να αναφέρουμε τον Γιώργο Γληνό ο οποίος επίσης διέπρεψε μετά την Καταστροφή ως πρωταγωνιστής του Εθνικού Θεάτρου

Ο Σύλβιος και ο Καρακάσης τους οποίους προανέφερα δεν ήσαν μόνο σκηνοθέτες ήσαν και καλοί συγγραφείς και μετά την Καταστροφή ήρθαν κι αυτοί στην Αθήνα όπου έγραψαν επιθεωρήσεις επιτυχημένες Το δίδυμο των συγγραφέων ήταν ο Σύλβιος και ο Καρακάσης Ο Καρακάσης ο πνευματωδέστατος αυτός άνθρωπος ήταν καμπούρης

Είχαμε επίσης πολλές πολυτελείς αίθουσες κινηματογράφων όχι μόνο στην παραλία αλλά και μέσα στις συνοικίες Φυσικά οι ταινίες τότε ήσαν βουβές και συνοδεύονταν από υπόκρουση πιάνου

Στη Σμύρνη υπήρχαν επίσης πολλές λέσχες στις οποίες μαζεύονταν τα μέλη συζητούσαν έπαιζαν χαρτιά όχι μεγάλο τζόγο δεν ήσαν λέσχες χαρτοπαικτικές αλλά λέσχες συναναστροφής Εκεί τα μέλη μπορούσαν να πάρουν το τσάι τους και να μιλήσουν μεταξύ τους για τις υποθέσεις τους

Κορυφαία περίπτωση για τις λέσχες αυτές ήσαν οι χοροί που εδίνοντο τις Απόκριες τόσο για να διασκεδάσουν τα μέλη όσο και για να εισπράξουν οι λέσχες χρήματα και ν ανταποκριθούν στα έξοδά τους

Μία από τις λέσχες αυτές ήταν η Λέσχη των Κυνηγών Υπήρχαν δυο λέσχες κυνηγών η Αψηλή και η Χαμηλή Αρχικώς ήταν η Λέσχη η Αψηλή σ ένα δρόμο της προκυμαίας αλλά είχαν διασπαστεί τα μέλη της και στην άλλη γωνία δημιούργησαν μια δεύτερη λέσχη τη λεγομένη πάλι Λέσχη των Κυνηγών αλλά Χαμηλή

Σ έναν αποκριάτικο χορό του 1922 αξιώθηκα να πάω κι εγώ συνοδεύοντας ως ντάμα μου τη δεσποινίδα Τσβάιφελ την οποία μου εμπιστεύτηκαν οι γονείς της που παρακολουθούσαν από τον εξώστη της Λέσχης

Στην άλλη Λέσχη των Κυνηγών τη λεγομένη Αψηλή mdashκαι τούτο γιατί το κτίριό της ήταν μεγαλοπρεπέστατο είχε ισόγειο και τρία πατώματα και εκεί με έπαιρνε όποτε πήγαινε ο θείος μου ο Τσιντσίνης που ήταν μέλος τηςmdash είχε εγκαταστήσει το 1919 και 1920 το Στρατηγείο του ο Παρασκευόπουλος που ήταν αρχιστράτηγος

Digitized by 10uk1s

Και μια που μιλήσαμε για τους χορούς των λεσχών ο κορυφαίος και ο κοσμικότερος χορός ήταν της Ελληνικής Λέσχης Το εισιτήριο εκεί ακόμα και για τα μέλη ήταν τσουχτερό Επίσης κατά τη διάρκεια του χορού εγένοντο πλειστηριασμοί ποιος θα προσέφερε δηλαδή τα περισσότερα χρήματα δια τους σκοπούς της Λέσχης Σκοποί της Ελληνικής Λέσχης ήσαν η ενίσχυση των φιλανθρωπικών και των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων που υπήρχαν στη Σμύρνη

Για να γίνεις μέλος σ αυτή τη Λέσχη ήταν πολύ δύσκολο διότι ήταν ένα είδος Φιλικής Εταιρείας Ο αδελφός μου ο Χρήστος ο μεγάλος ο πρωτότοκος δηλαδή είχε επανειλημμένα υποβάλει αίτηση η οποία είχε κατ αρχήν απορριφθεί Όταν όμως ενεκρίθη εθεωρήθη ότι ήταν μια δικαίωση της φήμης της οικογενείας πράγμα για το οποίο ήταν ενθουσιασμένος ο Χρήστος

Επίσης υπήρχε το Σπόρτινγκ καθώς και η Νιου Κλαμπ στην οποία σύχναζαν περισσότερο οι Άγγλοι και γι αυτό είχε και αγγλική ονομασία Υπήρχαν νομίζω και άλλες δύο λέσχες των οποίων μου διαφεύγουν τα ονόματα

Όπως προανέφερα ο θείος μου ήταν αλευροβιομήχανος Εκεί στη Σμύρνη ήσαν χωριστοί οι αλευροβιομήχανοι και οι αλευρέμποροι Δεν ήταν όπως είναι τώρα εδώ οι μύλοι που αλέθουν δικό τους στάρι Εκεί οι αλευροβιομήχανοι έκαναν φασόν Ο θείος μου ο Τσιντσίνης αρκετά ηλικιωμένος εθεωρείτο εξπέρ εις την απόδοση των σιταριών διότι στη Σμύρνη υπήρχε και επιμελητήριο των σιτηρών και με έπαιρνε και εκεί μαζί του Είχα μια προαίσθηση ότι επειδή έβλεπε ότι ο γιος του δεν ήταν άνθρωπος για δουλειά έχω τη γνώμη ότι με έπαιρνε κοντά του για να με βοηθήσει και να με σπουδάσει ώστε να τον διαδεχθώ στην επιχείρηση Το όνομα που χρησιμοποιούσαν γι αυτό που θέλω να περιγράψω στη Σμύρνη ήταν Μπόρσα σιτηρών δηλαδή Χρηματιστήριο σιτηρών Εκεί υπήρχαν οι μεσίτες και οι αγορασταί σιτηρών σιτάρι για να το αλέθουν και να το κάνουν αλεύρι κτλ Φυσικά ο θείος μου ο Τσιντσίνης εθεωρείτο αυθεντία στην εξακρίβωση της αποδόσεως των σιτηρών

Όταν λοιπόν υπήρχε μία διαφορά μεταξύ αγοραστών και πωλητού κατέφευγαν σε εκείνον και ότι έλεγε εθεωρείτο τελεσίδικη απόφαση Εκείνος έπαιρνε το σιτάρι και το δάγκωνε στα δόντια του και έλεγε ότι από αυτό το σιτάρι θα έχετε στις χίλιες οκάδες τόσα σακιά αλεύρι πρώτης ποιότητος τόσα σακιά δευτέρας ποιότητος τόσα σακιά πίτουρο ψιλό τόσα σακιά πίτουρο χοντρό και τόσα σακιά σκύβαλο Σκύβαλο ήταν τα απορρίμματα

Κανείς δεν αμφισβητούσε τη γνώμη του Ήταν άνθρωπος όπως είπα και αγράμματος και αμόρφωτος Μια μέρα έτυχα στο εργοστάσιο στο γραφείο και ένας πελάτης εζήτησε να του αποδώσουν λογαριασμό Ήταν εκεί ο αδελφός μου ο Νίκος και ένας άλλος κύριος Ιωαννίδης ο οποίος κρατούσε τα λογιστικά βιβλία Ρώτησε λοιπόν ο θείος μου ο Τσιντσίνης πόσα σακιά σιτάρι ήρθαν τόσα Και για την προέλευση γιατί από κάθε μέρος αλλιώτικο της Μικράς Ασίας είχαν και διάφορη απόδοση τα σιτάρια Του είπανε από πού προέρχονταν και έβγαλαν έναν απολογισμό Εκείνος χωρίς πολλά λόγια κάνει ένα laquoτσουraquo Λάθος Ξαναπιάνουν αυτοί τα χαρτιά γράφουν μετράνε κάνουν υπολογισμούς mdashκομπιούτερ δεν υπήρχαν τότεmdash βγάζουν δεύτερο∙ laquoλέγε σιορ Γιαννάκοraquo έτσι τον λένε τιμητικώς κατά το laquoσερraquo των Άγγλων laquoτσουraquo επαναλαμβάνει εκείνος Λάθος και αυτή τη φορά Οπότε έκαναν τρίτο υπολογισμό και τότε εκείνος είπε laquoναιraquo Με το μυαλό όλα αυτά εγένοντο

Αυτός λοιπόν ο τόσο ευφυής και εργατικός άνθρωπος ο οποίος εκ του μηδενός κατόρθωσε να σχηματίσει μία από τις μεγαλύτερες περιουσίες της Μικράς Ασίας όπως είπαμε είχε αποκτήσει ένα γιο ο οποίος μεγάλωσε στα πλούτη και έγινε όπως τον έλεγε ο μπαμπάς του αχαΐρευτος Ήταν bon

Digitized by 10uk1s

viveur γυναικάς και καλοπερασάκιας Για να πάρετε μια ιδέα η καταστροφή τον βρήκε να έχει δυο αυτοκίνητα που για εκείνη την εποχή ήταν περίπτωση μάλλον δύσκολη Ένα Τσάντλερ και ένα Μεταλλουρζίκ Το Μεταλλουρζίκ όταν ήρθε ο βασιλεύς Κωνσταντίνος στη Σμύρνη για να κάνει την αποτυχημένη εκστρατεία τού Σαγγαρίου η Διοίκηση το ζήτησε και το εδάνεισαν για τις μετακινήσεις του βασιλιά

Επίσης είχε ένα ωραιότατο κότερο που για να διακρίνεται είχε όλο κόκκινα πανιά Από καρότσες είχε τέσσερις πέντε με ωραία άλογα αλλά ήταν και μανιώδης ιππεύς Στη Σμύρνη γίνονταν μία φορά το χρόνο ιπποδρομίες σε ένα προάστιο που το έλεγαν Παράδεισο λίγο πριν από το Μπουτζά Για να διατηρεί κανείς στάβλους ολόκληρο το χρόνο για μία Κυριακή που θα γίνονταν οι κούρσες καταλαβαίνετε ότι ήταν πολυέξοδο Αυτός όμως το είχε και αυτό Είχε ωραιότατο στάβλο και μεταξύ των άλλων είχε και ένα καθαρόαιμο άλογο τον Μπαχτιάρ ο οποίος ήταν το κρακ Παρ όλο που τον φόρτωναν βάρη και τέτοια πάντοτε ήταν πρώτος στις ιπποδρομίες

Μάλιστα είχα και εγώ ένα παρ ολίγον δυστύχημα Με έπαιρνε μαζί του ο ξάδελφός μου όταν ήτανε να γυμνάσουν τα άλογα για την ιπποδρομία και επειδή ο Μπαχτιάρ παρ όλο που ήταν το καλύτερο άλογο ήταν και το πιο ήσυχο και ήρεμο με έβαζε επάνω και εγώ καβαλούσα τον Μπαχτιάρ Μια μέρα μπαίνοντας εις τον ιππόδρομο από μία πλαϊνή πόρτα ενώ εκείνη την ώρα εγυμνάζοντο δυο άλλα άλογα ο Μπαχτιάρ μόλις αντελήφθη ότι γίνεται κούρσα πήγε πλάγιά τους και με εμένα επάνω να τα προσπεράσει Φυσικά κατατρομάξανε και ο ξάδελφός μου και ο κ Σταρένιος ο οποίος ήταν βοηθός του και ξεφωνίσανε και μου φώναζε ο ξάδελφός μου laquoσφίγγε τα πόδια σου στη σέλα και κράτα τα γκέμιαraquo ώσπου τα άλογα να σταματήσουνε για να μην πέσω κάτω διότι φυσικά ήμουν αδαής εγώ από τις κούρσες

Μία από τις διαδρομές που γίνονταν σ αυτές τις ιπποδρομίες ήταν και η ιπποδρομία των ερασιτεχνών την οποία έλεγαν με τον εγγλέζικο τίτλο laquoτζέντλεμαν κουρςraquo Εκεί δεν έτρεχαν επαγγελματίες τζόκεϋ αλλά μόνο οι ιδιοκτήτες Σ αυτή φυσικά έτρεχε και ο ξάδελφός μου με τον Μπαχτιάρ πάντοτε νικητής Αυτός ήταν ο πυρήνας από τον οποίο μετά την Καταστροφή που ήρθαν εδώ δημιουργήθηκε ο ιππόδρομος διότι προ του 22 δεν υπήρχε εδώ ιππόδρομος και οι τζόκεϋ οι οποίοι υπήρχαν εκεί για τις κούρσες στον Παράδεισο ήσαν το ξεκίνημα που έκανε εδώ ο κ Ρηζ όταν εδημιούργησε την εταιρεία ιπποδρομιών

Ο ξάδελφός μου αυτός ο Νίκος ο Τσιντσίνης εκτός από τα άλλα βίτσια που είχε mdashφυσικά είχε πλούσιο μπαμπά και γι αυτό μπορούσε και τα έκανεmdash ελέχθη ότι μετά την Ελληνική κατοχή είχε δημιουργήσει απέναντι στο Κορδελιό ένα χαρέμι Δηλαδή είχε νοικιάσει ένα σπίτι και είχε εγκαταστήσει μέσα έξι επτά Τουρκαλίτσες Αυτό είχε μαθευτεί φαίνεται ανάμεσα στους Τούρκους και γι αυτό μόλις οι Τούρκοι μπήκαν στη Σμύρνη και τον έπιασαν αιχμάλωτο τον σκοτώσανε όπως μάθαμε με τον φρικτότερο τρόπο Άλλοι λένε ότι τον έγδαραν ζωντανό και άλλοι ότι τον λυντσάρανε και έτσι είχε κακό τέλος αυτό το παιδί το οποίο ήταν επιπόλαιο αλλά κατά βάθος είχε χρυσή καρδιά

Όπως προείπα πολλοί με ρωτάνε για τη Σμύρνη την προ της καταστροφής Θα δώσω μία συνοπτική εικόνα κατά το δυνατόν και από ότι ξέρω

Η Σμύρνη ήταν χωρισμένη σε συνοικίες εθνοτήτων Το κεντρικότερο μέρος και το μεγαλύτερο δηλαδή τα 75 ως 80 τοις εκατό κατείχε η Ελληνική χριστιανική συνοικία Σ αυτό τον τομέα δεν υπήρχε ούτε μία τουρκική ιδιοκτησία Ούτε κατοίκησε εκεί ποτέ κανένας Τούρκος Φυσικά υπήρχαν οι αστυνομικοί

Digitized by 10uk1s

σταθμοί τα καρακόλια όπως τα λέγαμε αλλά όταν νύχτωνε οι Τούρκοι αστυνόμοι δεν τολμούσαν να περιπολούν στην Ελληνική συνοικία και γι αυτό κλεινόντουσαν στα αστυνομικά τμήματα και τότε έβγαιναν οι νυχτοφύλακες οι λεγόμενοι laquoπεσβάντηδεςraquo από εμάς οι οποίοι δεν είχαν όπλο αλλά μια μεγάλη μαγκούρα που την έσερναν εις τα καλντερίμια για να ακούμε ότι εκτελούν το καθήκον τους και μας φυλάγανε Κατά πλειονότητα όλοι αυτοί οι νυχτοφύλακες ήσαν Αρβανίτες

Εις το βάθος της Ελληνικής συνοικίας προς το εσωτερικό της πόλεως ήταν η Αρμενική συνοικία Ολίγο πιο πίσω και δεξιότερα ήταν η Εβραϊκή συνοικία Και ακόμα πιο πίσω εις τα άκρα της πόλεως στα πιο φτωχικά μέρη έμεναν οι Τούρκοι Αριστερά της Ελληνικής συνοικίας ήταν η Ιταλική η μόνη που δεν κάηκε κιόλας όπως προανέφερα

Φυσικά στην Ελληνική συνοικία κατοικούσαν και αρκετοί ξένοι υπήκοοι Γάλλοι Ιταλοί Άγγλοι οι οποίοι ήσαν ή καθολικοί ή προτεστάντες Αλλά σε όλη αυτή την περιφέρεια της Σμύρνης δεν μπορούσε να ζήσει κανείς και να σταδιοδρομήσει ή να εργαστεί είτε ήταν Έλληνας είτε Τούρκος είτε ξένος υπήκοος εάν δεν μιλούσε καλά τα ελληνικά Φυσικά και οι Τούρκοι πλανόδιοι πωλητές που περιφέροντο και πουλούσαν διάφορα λαχανικά ή ότι άλλο μέσα στην Ελληνική συνοικία διαλαλούσαν το εμπόρευμά τους ελληνικά

Οι Τούρκοι πλούσιοι κατοικούσαν όλοι στα χωριά τα οποία ήσαν εκατέρωθεν του κόλπου της Σμύρνης Αριστερά της Σμύρνης και μετά το Διοικητήριο το Κονάκι όπως το λέγαμε υπήρχαν τέσσερα ωραία χωριά Το Καρατάσι η Καραντίνα Γκιοστεπέ και Κοκαριαλί Ήσαν παλιές ελληνικές συνοικίες της αρχαιότητος και ελέγοντο Μελαντία Καλλιθέα Ενόπη και Μυρακτή Σ αυτά τα χωριά ήσαν πάρα πολλοί Έλληνες πλούσιοι μεταξύ αυτών στο Γκιοστεπέ καθόταν και η οικογένεια του Ωνάση Και μαζί με αυτούς έμεναν και οι Τούρκοι πλούσιοι

Από το άλλο μέρος του κόλπου δεξιά ήταν το Μερσινλί ήταν η Αγία Τριάδα τα Πετρωτά το Αλάμπεη και το ωραίο Κορδελιό Και σ αυτά προπαντός στο Κορδελιό και στο Αλάμπεη έμεναν πολλοί Τούρκοι

Όπως ακούσατε είπα ένα χωριό Αγία Τριάδα Δεν ήταν μόνο αυτό που σηματοδοτούσε την ελληνικότητα όλης αυτής της περιφέρειας Σε όλες τις συνοικίες της Σμύρνης για να βρει κανείς κάτι έπρεπε να αποταθεί σε ελληνικούς τίτλους Παρ όλο που οι Τούρκοι είχαν διάφορα τουρκικά ονόματα για να βρεις κάτι ρωτώντας κάποιον που κάθεται σου απαντούσε στον Αϊ‐Γιάννη στο Κερασοχώρι στον Άγιο Τρύφωνα στον Αϊ‐Γιώργη στην Αγία Φωτεινή στη Λυπημένη Παναγιά στον A‐Δημήτρη στην Παναγία την Ντουβαριώτισσα

Εν πάση περιπτώσει όλες οι συνοικίες αυτή τη στιγμή δεν μπορώ να θυμηθώ όλα τα ονόματα προσδιορίζονταν μόνο με ελληνικά και χριστιανικά τοπωνυμία

Εν τω μεταξύ θυμήθηκα μερικές ονομασίες και θα τις βάλουμε για να μείνουν για την ιστορία Τα ελληνικά τοπωνύμια ήσαν τα Μικρά Μπογιατζίδικα δρόμοι διάφοροι τα Μεγάλα Μπογιατζίδικα τα Σιδεράδικα το Γαλάζιο τα Γυαλιάδικα ο Φασουλάς το Φαρδύ της Ευαγγελιστρίας οι Συκαμιές στου Ζέρβα

Πώς να ξεχάσω τα ωραιότατα πανηγύρια τα καλοκαιρινά φυσικά πανηγύρια που εγένοντο στις ορθόδοξες εκκλησίες των χωριών που ήσαν εκατέρωθεν της Σμύρνης

Ήταν μια ευκαιρία να πάμε να προσκυνήσουμε τους Αγίους και ταυτόχρονα ένα είδος εκδρομής για τις μητέρες και για μας τα παιδιά Οι εκδρομές αυτές εγένοντο την ημέρα Οι άντρες δεν συμμετείχαν γιατί

Digitized by 10uk1s

οι άντρες στη Σμύρνη εδούλευαν όλη την ημέρα δεν τεμπέλιαζαν

Γινόταν το πανηγύρι της Αγίας Άννας της Αγίας Παρασκευής του Αγίου Παντελεήμονα αλλά το πιο εντυπωσιακό πανηγύρι ήταν της Αγίας Τριάδος της οποίας η εκκλησία ήταν στο ομώνυμο χωριό

Εκεί λειτουργούσε ο παπα‐Μιχάλης τον οποίο ο πατέρας μου από απλό καντηλανάφτη είχε προωθήσει σε παπά πράγμα που δεν ξεχνούσε ποτέ ν αναφέρει ο παπα‐Μιχάλης

Το πανηγύρι αυτό είχε την ιδιάζουσα μορφή ότι οι προσκυνητές ξεκινούσαν για να πάνε να προσκυνήσουν και να γιορτάσουν τη χάρη της με βάρκες από την προκυμαία της Σμύρνης Οι βάρκες αυτές ήσαν καταστολισμένες με φαναράκια που μέσα έκαιγαν κεριά Και ήταν ένα θέαμα φαντασμαγορικό ήταν ένα είδος μικρής ενετικής εορτής και φυσικά από τις βάρκες και από το κυρίως χωριό πετούσαν διάφορα πυροτεχνήματα και βεγγαλικά τα οποία εφώτιζαν τον ουρανό της Σμύρνης

Δηλαδή θα έλεγε κανείς ότι παρ όλο που ήταν τουρκική κατοχή κυριαρχούσε ο χριστιανισμός η ορθοδοξία μας δηλαδή και ο ελληνισμός μας

Από αυτό αποδεικνύεται η ελληνικότητα Οι Τούρκοι δεν μπορούσαν να κάνουν ούτε να αντείπουν τίποτα σ αυτό Μια άλλη εκδήλωση ήταν όταν στις 14 Ιουλίου γιορτάζανε οι Γάλλοι την Επανάστασή τους Τότε και εμείς οι Έλληνες συνεορτάζαμε με τους Γάλλους∙ αυτή τη γιορτή τη λέγαμε laquoτο Ρεμπουμπλίκraquo από την ονομασία της Γαλλικής επαναστάσεως για να αποδείξουμε την αντίθεσή μας προς την καταπίεση που υφιστάμεθα από τους Τούρκους

Στη Σμύρνη επειδή υπήρχαν μεγάλες ιδιοκτησίες οικοπέδων οι κάτοχοι αυτών πλούσιοι φυσικά άνθρωποι εδημιουργούσαν στοές τις λεγόμενες laquoβερχανέδεςraquo Δηλαδή άνοιγαν διόδους σε παραλλήλους δρόμους φυσικά κεντρικούς από τον ένα δρόμο στον άλλο χτίζοντας εκατέρωθεν μαγαζιά και γραφεία πάνω από τα μαγαζιά αυτά Τέτοιες στοές ήταν του Τενεκίδη ήταν του Χαϊλάιφ ήταν της Ελληνικής Λέσχης ήταν του Κράμερ και πολλές άλλες όπως είπα και με αρμένικα ονόματα διότι στη Σμύρνη υπήρχαν και πάρα πολλοί πλούσιοι Αρμεναίοι

Μία συνοικία που παρέλειψα πριν να αναφέρω ήταν της Αγίας Αικατερίνης συνοικία πολυπληθέστατη με κατοίκους όλους αστούς στην οποία κυριαρχούσε η εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης που μόλις είχε τελειώσει το 1920 Όλη αυτή η εκκλησία ήταν από μάρμαρο Με τα χρόνια μάθαμε ότι οι Τούρκοι για να την καταστρέψουν για να την εξαφανίσουν επί πέντε ημέρες χρησιμοποιούσαν εκρηκτικά Τόσο καλοφτιαγμένος ναός ήταν η Αγία Αικατερίνη

Και όπως είπα πριν η συνοικία αυτή ήταν πολυπληθέστατη ήταν κατοικημένη όλη από αστούς και ο δρόμος της ήταν αρκετά φαρδύς

Αλλά οι Έλληνες της Σμύρνης εκτός από την καταπίεση των Τούρκων είχαν να αντιμετωπίσουν και το όργιο από τις προπαγάνδες των Ευρωπαϊκών Κρατών Στη Σμύρνη οι Γάλλοι είχαν δημιουργήσει ατελείωτα σχολεία Είχαν την laquoΠροβιντάνςraquo την laquoΝταμ ντε Σιόνraquo τη laquoΣακρέ Κερraquo τους laquoΦρερraquo το laquoΤάγμα των Καπουκίνωνraquo Οι Γερμανοί τις laquoΔιακονέσεςraquo Υπήρχε Γαλλικό νοσοκομείο Ολλανδικό νοσοκομείο αλλά το Ελληνικό του Αγίου Χαραλάμπους το οποίο κατά τη γνώμη μου είναι το αρχαιότερο ελληνικό νοσοκομείο αρχαιότερο και του Ευαγγελισμού ήταν το πιο τέλεια οργανωμένο διότι είχε όλα τα γνωστά τμήματα Μεταξύ αυτών είχε και τμήμα για τους φρενοβλαβείς

Digitized by 10uk1s

Επίσης μέσα στη Σμύρνη ήταν κατεσπαρμένες και ατελείωτες καθολικές και προτεσταντικές εκκλησίες Όλα αυτά τα ιδρύματα προπαγάνδας που προανέφερα διεσώθησαν από τη φωτιά πράγμα που αποδεικνύει τον εμπρησμό από τους Τούρκους Όποιο ήθελαν να μην καεί δεν καιγόταν Γι αυτό και η Καθεντράλε η Μητρόπολη των Καθολικών διεσώθη και τη βρήκα Διεσώθησαν επίσης το μοναστήρι των Καπουκίνων στου οποίου τον περίβολο έβλεπε το μαγαζί μας το Γαλλικό νοσοκομείο η Ολλανδική εκκλησία και το Ολλανδικό νοσοκομείο Την εκκλησία τους αργότερα οι Ολλανδοί ή μας την παρεχώρησαν ή μας την πούλησαν διότι έγινε και υπάρχει τώρα ως ορθόδοξος εκκλησία ελληνική είναι ένα μικρό παρεκκλήσι διότι φυσικά δεν υπήρχε ούτε ένας Ολλανδός υπήκοος που να χρειάζεται εκκλησία

Φυσικά οι Έλληνες της Σμύρνης δεν έμειναν αδρανείς σ αυτές τις προπαγάνδες των ξένων και αντεπετίθεντο με την παιδεία Υπήρχαν δύο κοινοτικά δημοτικά σχολεία το Σοφείον και του Κιουπεντζόγλου mdashο Κιουπεντζόγλου ήταν ο δωρητήςmdash στα οποία η φοίτηση ήταν δωρεάν

Επίσης υπήρχε το κλασικό η περίφημος Ευαγγελική Σχολή για τα αγόρια Υπήρχε το Κεντρικό Παρθεναγωγείο για τα κορίτσια το Ομήρειο Παρθεναγωγείο επίσης για τα κορίτσια αλλά υπήρχαν και ατελείωτα πάρα πολλά ιδιωτικά σχολεία όπως ήταν το Ελληνογαλλικό λύκειο του Αρώνη το Ελληνογερμανικό λύκειο του Γιαννίκη η Σχολή Αναστασιάδη η Σχολή Δαλιδάκη η Σχολή Πασχάλη και όσα άλλα μεταγενέστερα θυμηθώ και θα αναφέρω

Η Σχολή Πασχάλη εφημίζετο για την αυστηρότητα του διευθυντού της Ξέρω λεπτομέρειες διότι εφοίτησα και εγώ εκεί στο νηπιαγωγείο και ως τη Δευτέρα Δημοτικού Ήταν εξατάξιο δημοτικό σχολείο μικτό για αγόρια και κορίτσια Στα εμπρός θρανία καθόντουσαν τα κορίτσια και από πίσω καθόμασταν εμείς τα αγόρια Κάθε πρωί έπρεπε όλοι οι μαθηταί είτε αγόρια είτε κορίτσια να παρελάσουν μπροστά από τον κ Κωνσταντίνο Πασχάλη τον διευθυντή δείχνοντας τα χέρια τους αν είναι καθαρά τα νύχια και κρατώντας με τον αντίχειρα καθαρό μαντίλι Επίσης εξέταζε τα αυτιά και τους λαιμούς αν είναι καθαρά Εάν ενός τα νύχια δεν ήσαν πολύ καθαρά τον έστελνε πίσω στο σπίτι να πλυθεί και να ξανάρθει

Εφημίζετο επίσης και για την καλλιγραφία την οποία εδίδασκε Ήταν ο ίδιος πολύ καλλιγράφος Έγραφε στον πίνακα την Άλφα‐Βήτα και έπρεπε οι μαθηταί να την αντιγράψουν Κρατούσε ένα χάρακα μία αρίδα όπως τη λέγαμε και παρακολουθούσε από πάνω πώς γράφαμε Εάν δεν ήταν ευχαριστημένος τρώγαμε και μία στα χέρια

Εις του Πασχάλη είχαν φοιτήσει όλα τα αδέλφια μου μέχρι την Έκτη Δημοτικού και από εκεί πήγαιναν στην Ευαγγελική Σχολή Ο αδελφός μου ο Νίκος ο δευτερότοκος επειδή ήξερε πόσο ζόρικη ήταν η ζωή στου Πασχάλη επέμενε και από την Τρίτη Δημοτικού με πήρε και με έγραψε εις του Αρώνη όπου εφοίτησα τέσσερα χρόνια έως την Έκτη Δημοτικού Εκεί σ αυτές τις τέσσερις τάξεις είχα συμμαθητή μου και τον Αρίστο Ωνάση

Η εκπαίδευση στη Σμύρνη ήταν για έντεκα χρόνια Δηλαδή έξι χρόνια Δημοτικό και πέντε χρόνια Γυμνάσιο φιλολογικό Εάν πήγαινε κανείς στο Εμπορικό είχε τέσσερα χρόνια Ένα χρόνο λιγότερο

Εγώ εις του Αρώνη έμεινα ως την Έκτη Δημοτικού Μετά γράφτηκα στην Ευαγγελική Σχολή στην οποία φοίτησα ως την Τρίτη Γυμνασίου Εν τω μεταξύ με την κατοχή των Ελλήνων δημιουργήθηκε ένα νέο γυμνάσιο το λεγόμενο Αρμοστειακό και για να το πλαισιώσουν επέλεξαν από την Ευαγγελική Σχολή μία ομάδα από τους πιο καλούς μαθητάς μεταξύ των οποίων ήμουν και εγώ mdashβλέπετε δεν είμαι και πολύ μετριόφρωνmdash και φοιτήσαμε εις το Αρμοστειακό Εκεί έμεινα έως την Τετάρτη Γυμνασίου όπου

Digitized by 10uk1s

και με βρήκε η καταστροφή της Μικράς Ασίας δηλαδή η φωτιά Εδώ στην Ελλάδα ερχόμενος δεν είχα την τύχη να τελειώσω αλλά έπεσα στη βιοπάλη

Και τώρα μια μικρή περιγραφή της Σμύρνης και του τρόπου περίπου που ζούσαμε

Τα σπίτια στη Σμύρνη κατά κανόνα ήσαν μονοκατοικίες Διώροφες ή τριώροφες Τα ισόγεια για το φόβο των Τούρκων έκλειναν με παράθυρα και πόρτες από μασίφ σίδερα διότι υπήρχε πάντοτε ο φόβος για πλιάτσικο

Από το δεύτερο πάτωμα και πάνω ήσαν ξύλινα και φυσικά υπήρχαν και τα μπαλκόνια Στα υπόγεια ήσαν τα κελάρια και οι αποθήκες για τις σοδειές διότι κάθε καλή νοικοκυρά έπρεπε να κάνει τις σοδειές της εγκαίρως στην εποχή τους για όλο το χρόνο

Στο ισόγειο μετά το υπερυψωμένο ημιυπόγειο ήσαν οι αίθουσες της υποδοχής τα σαλόνια οι τραπεζαρίες και το χωλ το οποίο εμείς λέγαμε αυλή κατά κανόνα στρωμένο με μάρμαρα Υπήρχε σκάλα η οποία πήγαινε προς το άνω πάτωμα Στη μέση της σκάλας ήσαν τα αντρεσόλ τα δωμάτια εις τα οποία κοιμόντουσαν οι υπηρέτριες mdash κάθε σπίτι αστικό έπρεπε υποχρεωτικώς να έχει υπηρέτες Και παραπάνω ήσαν τα υπνοδωμάτια Σε ένα από τα υπνοδωμάτια αυτά το οποίο έβλεπε στο πρόσωπο υπήρχαν τα μπαλκόνια Τα μπαλκόνια είχαν στην πρόσοψή τους δύο ή τρία παράθυρα από ένα σε κάθε πλάι Είχε διπλά πλαίσια το κάθε παράθυρο Το επάνω ήταν σταθερό Το κάτω ανεβοκατέβαινε αναλόγως την εποχή Και όλα τα παράθυρα σκεπάζονταν με κουρτίνες τα λεγόμενα στόρια τα οποία ανεβοκατέβαιναν με ελατήρια

Φυσικά ασανσέρ και καλοριφέρ δεν υπήρχαν ακόμα Για θέρμανση χρησιμοποιούσαμε τα τζάκια τις σόμπες με ανθρακίτη ή σόμπες πετρελαίου και τα περίφημα μαγκάλια Τα μαγκάλια έκαιγαν ξυλοκάρβουνα αλλά έπρεπε πρώτα να ετοιμαστούν στο ύπαιθρο για να μη δημιουργηθεί ανωμαλία

Τα απογεύματα μαζευόντουσαν οι γειτόνισσες πότε στο σπίτι της μιας πότε στο σπίτι της άλλης για να πιούνε το καφεδάκι τους και να δοκιμάσουν τα κουλούρια Αυτές οι συγκεντρώσεις ελέγοντο laquoκεντινάraquo Το όνομα αυτό δεν ξέρω ίσως προήλθε διότι έπαιρναν μαζί και τα κεντήματά τους

Στις γιορτές κάθε νοικοκυρά έπρεπε να εμφανίσει τα γλυκά σερβίροντας τους επισκέπτες σε δίσκο ασημένιο με πιατάκια ασημένια και όσο πιο πολλά γλυκά εμφάνιζε τόσο πιο καλή νοικοκυρά ήταν Γι αυτό η αργυροχοΐα είχε αναπτυχθεί πάρα πολύ στη Σμύρνη Και σήμερα ακόμη οι σμυρναίικοι δίσκοι οι κούπες και τα πιατάκια θεωρούνται έργα τέχνης Θεωρούνται μουσειακά είδη

Τα βράδια μετά το φαγητό αφού φυσικά ήρχοντο και οι άντρες των σπιτιών εγένοντο οι περίφημες βεγγέρες Πότε στο σπίτι του ενός πότε στο σπίτι του άλλου και σπιτικό το οποίο είχε κορίτσι και δεν είχε πιάνο ήταν αδύνατο Γι αυτό γινόντουσαν μικρές συγκεντρώσεις μουσικές

Ο μεγάλος μου ο αδελφός ο Χρήστος είχε πολύ ωραία φωνή τενόρου Απέναντι σε μας ήταν η οικογένεια Κρασοπούλου η δεύτερη κόρη των οποίων έπαιζε πολύ ωραίο πιάνο και το φόρτε της ήταν η άρια από την τελευταία πράξη της laquoΤόσκαraquo ο laquoΓερο‐Δήμοςraquo και άλλα διάφορα τραγούδια

Μεγάλη γιορτή ήταν η Πρωτοχρονιά Τότε όλα τα σπίτια άφηναν ανοιχτές τις εξώπορτες και οι νοικοκυρές έμεναν και υποδέχονταν τους επισκέπτες Οι επισκέπτες ήσαν οι άντρες των σπιτιών οι οποίοι πήγαιναν από πόρτα σε πόρτα ευχόμενοι για το καλό του χρόνου

Digitized by 10uk1s

Επίσης στη Σμύρνη γιορτάζονταν πάρα πολύ εύθυμα οι Απόκριες και τις τρεις Κυριακές Η μεγαλύτερη παρέλαση γινόταν στην οδό των Τράσων εκεί που ήταν και το σπίτι του θείου μου Εμείς μικρά παιδιά ήμασταν πίσω από τα παράθυρα όπου εστέκοντο οι κοπέλες των σπιτιών Μεταξύ αυτών η αδελφή μου και οι φίλες της Τα λουλούδια και οι σοκολάτες που έπεφταν μέσα στα σπίτια μας από τις άμαξες που περνούσαν με τους μασκαρεμένους ή με τους διασκεδάζοντες ήσαν ατελείωτα Βουνό σχημάτιζαν οι σοκολάτες και τα λουλούδια

Κάθε καλό νοικοκυριό έπρεπε να κάνει τις προμήθειές του για το χειμώνα Εις την εποχή τους οι γυναίκες έκαναν πελτέ ντομάτες Έκαναν τον τραχανά τους Έπαιρναν λάδι για όλη τη χρονιά Έπαιρναν βούτυρο γάλακτος και το έλιωναν για το φαγητό Σύκα (τα οποία ετοιμάζανε και έβαζαν και καρύδι μέσα) σε κασάκια Σταφίδες

Επίσης σε όλα τα καθώς πρέπει σπίτια έπρεπε να ζυμώνουν οι ίδιες το ψωμί τους και να το στέλνουν στο φούρνο μόνο για ψήσιμο Κάποτε σώθηκε το ζυμωτό ψωμί και με έστειλε η μητέρα μου να αγοράσω ψωμί από το φούρνο Μου έδωσε δε και μία πετσέτα για να το τυλίξω μην τυχόν και δούνε στη γειτονιά ότι η κυρία Αθανασία αγόρασε ψωμί έτοιμο και με απείλησε ότι αν με δούνε θα φάω ξύλο της χρονιάς μου

Για φωτισμό τα περισσότερα σπίτια της Σμύρνης χρησιμοποιούσαν λάμπες πετρελαίου Υπήρχε όμως και φωταέριο με το οποίο φωτίζονταν και οι δρόμοι Εμείς φυσικά είχαμε φωταέριο και έτσι μπορούσαμε να κάνουμε το μπάνιο μας εύκολα χρησιμοποιώντας το φωταέριο στο θερμοσίφωνά μας

Στο σπίτι του θείου μου του Τσιντσίνη εκτός από τα ευρωπαϊκά λουτρά όπως τα λέγαμε δηλαδή το μπάνιο και το θεσμοσίφωνα υπήρχε και χαμάμ τούρκικο Λουτρός τουρκικός

Στη Σμύρνη οι νοικοκυρές όσες δεν είχαν ευχέρεια στο σπίτι τους και οι νοικοκυραίοι για να κάνουν μπάνιο κατέφευγαν κατά καιρούς στα λουτρά τα θερμά τα λεγόμενα χαμάμια που υπήρχαν χωριστά για τους άντρες και χωριστά για τις γυναίκες Ένα είδος σημερινής σάουνας

Στα εξοχικά σπίτια τα οποία ήσαν εκατέρωθεν του κόλπου της Σμύρνης δηλαδή σ αυτά που αναφέραμε προηγουμένως mdashΚαρατάσι Καραντίνα Γκιοστεπέ και Κοκαριαλί και από την άλλη πλευρά Αγία Τριάδα Πετρωτά Αλάμπεη Κορδελιόmdash τα σπίτια τα οποία ήσαν στην παραλία είχαν και δικές τους μικρές εξέδρες με μία μικρή καμπίνα για να μπορούν να κάνουν μπάνιο Στη Σμύρνη ήταν πολύ διαδεδομένο το κολύμπι Από μικρά παιδιά μας πηγαίνανε και κολυμπούσαμε

Στην κυρίως πόλη της Σμύρνης δεν υπήρχαν φυσικά τέτοιες καμπίνες αλλά υπήρχαν Δημόσια Λουτρά τα οποία ήσαν επίσης χωριστά για τους άντρες χωριστά για τις γυναίκες Οι γυναίκες είχαν ένα είδος πισίνας εσωτερικής στην οποία κολυμπούσαν οι κοπέλες και οι μητέρες Οι άντρες ανοιγόντουσαν και λίγο έξω από τα μπάνια και κολυμπούσαν

Θυμάμαι όταν επρόκειτο η αδελφή μου να ετοιμαστεί να πάει για μπάνιο έγινε ολόκληρη ιεροτελεστία εις το σπίτι διότι έτοιμα μαγιό με τον σημερινό τύπο φυσικά δεν υπήρχαν Έπρεπε να έρθει η μοδίστρα διότι το μαγιό έπρεπε να είναι πολύ συμμαζεμένο και ηθικό και γι αυτό κάνανε πρόβα και εγώ ήμουνα μικρός και παρακολουθούσα την πρόβα

Το μαγιό έγινε από μαύρο σατέν και έπρεπε να δεθεί οπωσδήποτε κάτω από το γόνατο Δηλαδή φαινόταν μόνο η γάμπα και από πάνω έπρεπε να κλειστεί έως το λαιμό και στα μπράτσα έως τον αγκώνα Θυμάμαι το μαγιό αυτό ήταν από μαύρο σατέν και ήταν γαρνιρισμένο με ίδιο κίτρινο ύφασμα

Digitized by 10uk1s

Αυτά τα Δημόσια Λουτρά ήσαν εις το δεξιό άκρο της προκυμαίας της Σμύρνης και ελέγοντο laquoτου Ντισούraquo και λέγαμε πάμε στου Ντισού τα μπάνια Η μεγάλη αυτή εξέδρα που εισχωρούσε βαθιά μέσα στη θάλασσα εχωρίζετο σε δύο διαφορετικές εγκαταστάσεις Αριστερά ήταν για τις γυναίκες και δεξιά για τους άντρες με έναν εξώστη ενδιάμεσα να χωρίζει αυτές τις δύο εγκαταστάσεις

Εις την άκρη αυτή του εξώστη ήταν πάντοτε ένας φρουρός εφοδιασμένος με πέτρες και όταν κάποιος από τους κολυμβητές άντρες επλησίαζε προς το γυναικείο τμήμα τον πετροβολούσε και τον απομάκρυνε Αλλά τα περισσότερα μπάνια εγένοντο στα χωριά όπως σας προείπα διότι εκτός από τις ιδιωτικές εξέδρες υπήρχαν και Δημόσια Λουτρά Υπήρχαν επίσης και πολλές ιδιωτικές βάρκες στην παραλία της Σμύρνης και οι πιο καλοί κολυμβητές mdashμεταξύ αυτών ήμουν και εγώmdash παίρναμε τη βάρκα βγαίναμε ανοιχτά στον κόλπο και κολυμπούσαμε στα βαθιά

Πολύς κόσμος μάλιστα πήγαινε και έκανε μπάνια προς το Κορδελιό διότι τα νερά εκεί ήσαν πολύ πιο καθαρά Μέσα στον κόλπο της Σμύρνης κοντά στην παραλία ήταν άσχημα να κάνουμε μπάνιο διότι η Σμύρνη είχε αποχέτευση από τότε Υπήρχαν πολλά τρεχούμενα υπόγεια νερά και αυτό διευκόλυνε την εγκατάσταση αποχετεύσεως Όλες αυτές οι ακαθαρσίες φυσικά εχύνοντο εις τον κόλπο και πολλές φορές όταν φυσούσε μπάτης είχαμε μία άσχημη μυρουδιά Φανταστείτε αυτό λέγαμε όταν η Σμύρνη είχε τότε περί τους 500000 κατοίκους Σήμερα εάν εξακολουθεί ο ίδιος τρόπος αποχετεύσεως (λένε ότι η Σμύρνη έχει τώρα 4000000 κατοίκους) ο κόλπος θα έχει μολυνθεί και θα έχει καταστραφεί διότι στην εποχή μας ο κόλπος έδινε ωραιότατα ψάρια και προπαντός τις φημισμένες τσιπούρες και λαυράκια

Πιο πριν μιλήσαμε για τα ωραία καφενεία που ήσαν κατά μήκος της παραλίας της Σμύρνης με τις μουσικές και με τους ωραίους ανθρώπους της Σμύρνης μετά την κούραση της ημερήσιας δουλειάς να πηγαίνουν να διασκεδάσουν Και οι μεζέδες που προσέφεραν αυτά ήσαν τόσο άφθονοι ώστε αν έφτανε κανείς σε δεύτερο ή αν έφτανε και σε τρίτο ποτό ήταν αδύνατο πλέον να φάει για βραδινό φαγητό Ένα από τα πιο φημισμένα καφενεία της Σμύρνης το οποίο πριν ανέφερα ως του Κλωναρίδη ήταν το laquoΚαφέ Φώτηraquo Εκεί οι μεζέδες του ήσαν ονομαστοί mdash θαλασσινά στρείδια κυδώνια μύδια αχνιστά μπαρμπουνάκια μικρά τηγανητά συκωτάκι τηγανητό φασόλια και ατελείωτοι άπειροι μεζέδες πικάντικοι οι οποίοι τώρα μου διαφεύγουν

Οι Σμυρνιοί ήσαν καλοφαγάδες και ένας τέτοιος καλοφαγάς ήταν και ο θείος μου ο Παναγιώτης Λοιπόν επειδή ξυπνούσε και έπαιρνε το πρωινό του πολύ νωρίς έπρεπε κατά τις δέκα κάτι να φάει και να καλοφάει Έτσι μαζί με τη συντροφιά του επήγαινε στη μεγάλη αγορά που ήταν κοντά στα χρυσοχοεία στις Μεγάλες Ταβέρνες όπως λέγανε Εκεί ήταν η κυρίως κρεαταγορά και πράγματι υπήρχαν και πολύ μεγάλες ταβέρνες και είχαν αποστακτήρες τους λεγόμενους λαμπίκους οι οποίοι παρήγαν το ωραιότερο ούζο το τσίπουρο που λέγαμε στη Σμύρνη (φυσικά είχαν και κρασιά) και μοσχοβολούσε ο δρόμος από τσίπουρο

Ο θείος μου έπρεπε όπως είπα κατά τις δέκα να φάει την μπριζόλα του Ο ταβερνιάρης ήξερε και την είχε έτοιμη χωρίς ειδική παραγγελία

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο που όπως είπα τον λέγανε Μεγάλες Ταβέρνες προς το τέρμα του που συνόρευε με το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής ήταν και η Οθωμανική τράπεζα Ελέγετο Οθωμανική τράπεζα αλλά είχε γαλλικά κεφάλαια και κάποτε ένας υπάλληλος του χρυσοχοείου μας mdashδεν ξέρω γιατίmdash με πήρε μαζί του εκεί και με έκπληξη είδα ότι τότε ακόμα κυκλοφορούσαν οι χρυσές λίρες∙ για να μην καθυστερούν και τις μετρούν τις παρελάμβαναν με το ζύγι Ήξεραν ότι ήταν οκτώ γραμμάρια η κάθε λίρα δηλαδή τότε ήταν 25 δράμια επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να ζυγίζουν 250 δράμια ή 800

Digitized by 10uk1s

γραμμάρια Τέτοια ήταν τα μπερεκέτια Η αφθονία που λέγαμε της Σμύρνης

Οι λίρες για τις οποίες εμίλησα ήσαν αγγλικές Οι οθωμανικές λίρες οι οποίες ήσαν εκδόσεως Ρεσάτ Χαμίτ και κάτι άλλων Σουλτάνων εζύγιζαν δυο δράμια και ένα τέταρτο Επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να είναι 225 δράμια

Προηγουμένως είπα ότι η Οθωμανική τράπεζα εις το τέρμα του δρόμου που λεγόταν Μεγάλες Ταβέρνες επλησίαζε προς το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής Και επειδή αυτές τις μέρες που μιλάω εδώ πλησιάζει το Πάσχα μου ήρθε στο νου με ποιο τρόπο οι Σμυρνιοί επί τουρκοκρατίας ακόμα και επί τρομοκρατίας κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου εόρταζαν το Πάσχα Φυσικά οι περισσότερες Ορθόδοξες εκκλησίες της Σμύρνης είχαν πολύ μεγάλους περιβόλους γύρω από την εκκλησία με ωραία κάγκελα και κλειστές πόρτες από το φόβο των Τούρκων

Η μεγαλύτερη εκδήλωση της Αναστάσεως γινόταν στον περίβολο της Αγίας Φωτεινής ο οποίος ήταν ευρυχωρότατος Μπορούσε να περιλάβει μέσα πολλές χιλιάδες πιστούς Και από το περίφημο καμπαναριό της Αγίας Φωτεινής το οποίο για να το ρίξουν οι Τούρκοι μετά τη φωτιά είδαν και έπαθαν διότι ήταν καλοχτισμένο εξετοξεύοντο ωραιότατα βεγγαλικά τα οποία έφτιαχνε ο μπαμπάς του Καραμπάτη mdash έδειχνε την Ανάσταση του Χριστού διάφορα άλλα και τελείωνε ξετυλίγοντας μια μεγάλη Ελληνική σημαία οπότε χαλούσε ο κόσμος από τους πυροβολισμούς Φυσικά ήσαν κλειστές οι πόρτες για να μπορέσουν οι Σμυρνιοί να κρύψουν τα όπλα με τα οποία χαιρετούσαν την Ανάσταση του Κυρίου

Τη Δευτέρα του Πάσχα γινόντουσαν οι περίφημες παρτίδες όπως λέγαμε στη Σμύρνη τις εκδρομές Νομίζω ότι τις λέγανε παρτίδες διότι πήγαιναν στα περίχωρα της Σμύρνης τα οποία ήσαν με πολύ πράσινο και με πολλά δέντρα διότι στη Μικρά Ασία έπεφταν πολλές βροχές κατά τη διάρκεια της άνοιξης του φθινοπώρου και του χειμώνα Γεμίζανε οικογένειες φιλικές τα καλάθια τους με ότι ωραίο μπορούσε να φανταστεί κανείς κεφτέδες κοτολέτες που έμεναν από το αρνί που έσφαζαν για το Πάσχα τυριά και φυσικά όλα αυτά τα συνόδευαν με ωραία κρασιά και ούζο και στο τέλος κατέληγαν σε ωραία τραγούδια

Τα χωριά στα οποία γίνονταν αυτές οι φιλικές εκδρομές ήσαν γύρω στη Σμύρνη προς το εσωτερικό Ήταν ο Μπουτζάς ήταν ο Μπουρνόβας ήταν ο Κουκλουτζάς ήταν το Μερσινλί ήταν το Μπουρνάμπασι και διάφορα άλλα χωριά Σ αυτά οι περισσότεροι πήγαιναν με τις ιδιωτικές άμαξες Διότι όπως τώρα έχουμε τα αυτοκίνητα τότε η κάθε εύπορη οικογένεια είχε τη δική της άμαξα Αλλά ταυτόχρονα υπήρχαν και δύο σιδηροδρομικές γραμμές οι οποίες βοηθούσαν προς αυτά Ένα άλλο ωραίο χωριό στο οποίο πήγαιναν ήταν και το Σερντίκιο Επίσης και το Μπαλαντζίκ Ορισμένα από αυτά τα χωριά είχαν τουρκικά ονόματα ενώ στην πραγματικότητα ήσαν όλα ελληνικοί αμιγώς συνοικισμοί Δεν υπήρχε εκεί ούτε ένας Τούρκος

Και μια που μιλούμε για τις ημέρες του Πάσχα ας μιλήσουμε και για τις προετοιμασίες που έκαναν οι νοικοκυρές οι Σμυρνιές

Έπρεπε κατ αρχήν να τριφτούνε τα μπακίρια του σπιτιού Τα μπακίρια ήσαν ωραία φτιαγμένα χάλκινα σκεύη τα οποία είχαν μάλλον διακοσμητικό χαρακτήρα παρά ήσαν χρησιμοποιήσιμα Στόλιζαν το επάνω συνήθως μεγάλο ράφι της κουζίνας το οποίο πλαισιωνόταν επίσης από ειδικά χάρτινα στολίδια Τα μπακίρια είχαν διάφορα σχήματα στρογγυλά μισοστρόγγυλα επιμήκη και πλακί Το πλακί ήταν σκεύος ολοστρόγγυλο χαμηλό Επίσης μαζί με τα χάλκινα σκεύη έπρεπε να τριφτούν και τα μαγκάλια τα οποία ήσαν επίσης από χαλκό Επειδή δεν υπήρχαν ακόμα τότε καλοριφέρ τα περισσότερα σπίτια

Digitized by 10uk1s

εθερμαίνοντο από ωραία κατασκευασμένα χάλκινα μαγκάλια

Επίσης υπήρχε και ένα είδος μαγκαλιών τα λεγόμενα ταντούρια τα οποία ήσαν ξύλινα τραπέζια Είχαν στη μέση τρύπα για να μπαίνει το σκεύος με τα κάρβουνα και για να μην καίγεται το ξύλο είχε από πάνω μπρούντζο με διάφορα καρφιά τα οποία είχαν ωραίους συνδυασμούς Τα χάλκινα μαγκάλια όπου άναβαν καλά τη φωτιά έξω από το δωμάτιο για να αποφύγουν δηλητηρίαση από το διοξείδιο του άνθρακα είχαν ωραιότατα καπάκια με χέρια από μπρούντζο για να υπάρχει αντίθεση χρωματική διότι τα μεν χάλκινα ήσαν κόκκινα τα δε χέρια από μπρούντζο ήσαν κίτρινα και από πάνω υπήρχε ένα σαν πουλί για το σκέπασμα

Μετά ερχόταν η σειρά της καθαριότητας του σπιτιού Έπρεπε οι κοπέλες του σπιτιού να τρίψουν τα πατώματα με αλισίβα αλισιά όπως τη λέγαμε εις την οποία μέσα έριχναν και λίγη βρωμούσα Η βρωμούσα είναι η σημερινή χλωρίνη Τα πατώματα ετρίβοντο με ειδικές βούρτσες οι οποίες αντί για τρίχες είχαν σκληρά δόντια από ένα είδος χόρτου Έπρεπε το πάτωμα να τριφτεί και να γυαλιστεί τόσο πολύ ώστε να γυαλίσει σαν φλουρί

Μετά έπρεπε να τριφτούν οι αυλές του σπιτιού Αυλές στη Σμύρνη λέγαμε τις εισόδους Το χωλ το λεγόμενο το οποίο ήταν στρωμένο κατά κανόνα με ωραία άσπρα μάρμαρα Σ αυτό το διάστημα τα παιδιά αγόρια κορίτσια παίζανε έξω εις τους κήπους ή εις τους δρόμους διότι τότε ευτυχώς δεν είχαν εφευρεθεί τα αυτοκίνητα γυρίζοντας και θορυβώντας με τις περίφημες ροκάνες (και όσο πιο μεγάλη ροκάνα είχε το κάθε παιδί ήταν το πιο ενθουσιασμένο∙ οι ροκάνες από ξύλο δημιουργούσαν πολύ μεγαλύτερο θόρυβο παρά οι άλλες) και τραγουδούσαν

Βάγιο Βάγιο το Βαγιό τρώμε ψάρι και κολιό και την άλλη Κυριακή τρώμε το παχύ αρνί

Και μια και μιλάμε για αρνί από τη Μεγάλη Δευτέρα άρχιζε η αγορά των αρνιών τα οποία θα εθυσιάζοντο για το τραπέζι του Πάσχα Ο κάθε αρραβωνιαστικός έπρεπε να στείλει στην καλή του το πιο ωραίο αρνί το πιο καθαρό το πιο στολισμένο σαν νύφη

Επίσης ο κάθε πατέρας θα έπαιρνε το καλύτερο αρνί για την οικογένειά του Εμείς τα παιδιά τους βάζαμε κολλάρο στο λαιμό και με ένα σχοινί τα γυρίζαμε στους δρόμους γύρω από το σπίτι μας και τα αρνιά μας αυτά τρώγανε χασίλι Το χασίλι ήταν δεμάτια από φρέσκια βρώμη ή από τριφύλλι

Αλλά όταν τη Μεγάλη Παρασκευή ακουγόταν η τραγική φωνή του σφάχτη laquoΠοιος έχει αρνιά για σφάξιμο προβιές για πούλημαraquo άρχιζε το κρυφό κλάμα μας διότι εν τω μεταξύ το είχαμε αγαπήσει το αρνάκι

Τη Μεγάλη Πέμπτη μαζί με το βάψιμο των αυγών άρχιζε και το ζύμωμα της ζύμης από την οποία θα γίνονταν τα περίφημα σμυρναίικα τσουρεκάκια

Ξέχασα να σας πω ότι την εβδομάδα προ των Βαΐων την προ του Λαζάρου οι μητέρες μας μάς έκαναν ένα είδος κούκλες από ψωμί με λίγη μαστίχα μέσα και λίγη ζάχαρη διότι δεν έπρεπε να φάμε ούτε γάλα ούτε τυρί Αυτά τα ψωμάκια που τους έδιναν σχήμα κούκλας ήσαν τα περίφημα Λαζαράκια όπως τα λέγαμε

Digitized by 10uk1s

Τη Μεγάλη Παρασκευή η περιφορά των Επιταφίων και επί τουρκοκρατίας ακόμα γινόταν έξω από τον περίβολο των ναών μας και οι Επιτάφιοι περνούσαν από πολλούς δρόμους της Σμύρνης Εις αυτή την περίπτωση υπάρχει και ένα μελανό σημείο Όταν συναντιόνταν οι Επιτάφιοι της Αγίας Αικατερίνης και του Αγίου Δημητρίου που ήσαν γειτονικές συνοικίες επέμενε η ομάδα του κάθε Επιταφίου να περάσει διότι συναντιόνταν μετωπικώς Να υποχωρήσει η μία ομάδα για να περάσει η άλλη Επειδή όμως αυτό εθεωρείτο μειωτικό για τους νταήδες της εκάστοτε συνοικίας κατέληγε σε καβγά με αποτέλεσμα πολλές φορές να ανατρέπονται και οι Επιτάφιοι Φυσικά όταν έγινε η κατοχή της Σμύρνης από τους Έλληνες υπήρξε και κανονική αστυνόμευση οπότε σταμάτησε αυτό το άτοπο εις βάρος της Εκκλησίας μας

Πιο πριν μιλήσαμε για το αρνί που έστελναν τις παραμονές του Πάσχα οι αρραβωνιασμένοι στην καλή τους Αλλά υπήρχε και μία άλλη κατηγορία των ερωτευμένων οι οποίοι δεν είχαν επισημοποιήσει ακόμα το δεσμό τους και δεν είχαν εκδηλώσει επισήμως στις οικογένειες τα αισθήματά τους Αυτοί κατέφευγαν στις λεγόμενες στη σμυρναϊκή διάλεκτο laquoπατινάδεςraquo mdash καντάδες για να εκδηλώσουν τα αισθήματα προς την καλή τους Ο συνήθης τρόπος των καντάδων αυτών ήταν να προηγείται μία άμαξα μέσα εις την οποία θα υπήρχαν τα όργανα και οι τραγουδιστάδες Η συνήθης σύνθεση των οργάνων ήταν οπωσδήποτε ένα σαντούρι ένα βιολί και μία κιθάρα Από πίσω ακολουθούσε η άμαξα με τον ερωτευμένο και την παρέα του Πήγαιναν κάτω από τα παράθυρα ή από το μπαλκόνι της καλής τους και άρχιζαν να εκδηλώνουν με τραγούδια τα αισθήματά τους Αν όμως γίνονταν αρκετά οχληροί ή οι γονείς ή τα αδέλφια της καλής δεν τους ήθελαν να εκδηλώνουν τα αισθήματά τους και με κάποιο τρόπο να εκτίθεται η κοπέλα στη γειτονιά προσπαθούσαν να τους απομακρύνουν Εάν όμως αυτοί ήσαν επίμονοι και δεν φεύγανε καμιά φορά εδέχοντο το περιεχόμενο του δοχείου της νυκτός στο κεφάλι

Αυτά ως προς τους έρωτες των ανδρωθέντων Εμείς που ήμαστε τότε νεαροί δεκαπέντε δεκάξι δεκαεπτά ετών είχαμε μία ωραία συντροφιά Ήταν ο Κώστας Σαριδάκης ο Κώστας Μιχαηλίδης ο Βασίλης Γαβριηλίδης ο Ηρακλής Παύλου εγώ και κάνα δυο ακόμα φίλοι Δυστυχώς όλοι αυτοί είναι πλέον μακαρίτες Και ο μόνος επιζών είμαι εγώ

Ο Κώστας Σαριδάκης ο οποίος ήταν λίγο μεγαλύτερος από μένα έμεινε αιχμάλωτος των Τούρκων στη Σμύρνη και δεν ξαναήρθε στην Ελλάδα Ήταν ο πιο καλλίφωνος από την παρέα μας Γυρίζαμε λοιπόν έξω από τα σπίτια των κοριτσιών μας τραγουδώντας και με αυτό τον τρόπο εκδηλώναμε τα αισθήματά μας Αλλά ξεφεύγανε και αυτά καμιά φορά κρυφά από το σπίτι και πηγαίνανε και κάνανε το λεγόμενο κόρτε σε καμιά σκοτεινή γωνιά σε κανένα απόμερο δρομάκι φυσικά πάντοτε κοντά στο σπίτι

Το κόρτε ήταν πιο πολύ ρομαντικό Μόλις τολμούσαμε να πιάσουμε κανένα χεράκι και το πολύ πολύ κανένα κλεφτό φιλί

Εγώ τότε είχα σύνδεσμο με μία κοπέλα που την έλεγαν Όλγα και η οποία φυσικά δεν ζει και αυτή Τις Κυριακές όλη η συντροφιά με τις κοπέλες μας πηγαίναμε στον laquoΦοίνικαraquo Ο laquoΦοίνικαςraquo ήταν ένας λαϊκός κινηματογράφος πίσω από την Αγία Αικατερίνη Τον λέω λαϊκό διότι ήταν μέσα στη συνοικία και τα εισιτήρια φυσικά ήσαν ανάλογα με τις δυνατότητες του χαρτζιλικιού που παίρναμε

Ανεβαίναμε και καθόμαστε στον εξώστη κλέβοντας πού και πού κανένα χαδάκι ή κανένα φιλάκι Όλα αυτά όμως τα ανέτρεψε η φωτιά και χάθηκαν τα ίχνη όλων των κοριτσιών Φυσικά η συντροφιά μας εκτός από τον μακαρίτη τον Σαριδάκη που είπα ξανασυστήθηκε εδώ και όταν είχαμε ευχέρεια μαζευόμαστε στο Ζάππειο και τρώγαμε καμία πάστα

Ο μόνος από όλους ο πιο τσιγκούνης ήταν ο Βάσος Γαβριηλίδης ο οποίος μας έλεγε laquoπηγαίνετε φάτε

Digitized by 10uk1s

την πάστα σας και πέστε να φέρει και ένα ποτήρι νερό παραπάνωraquo και ερχόταν λίγο αργότερα για να αποφύγει το έξοδο της πάστας

Στη Σμύρνη κυκλοφορούσαν διάφοροι τύποι οι οποίοι με τα φερσίματά τους και με τον τρόπο τους έσπαζαν τη μονοτονία και διασκέδαζαν με κάποιο τρόπο τους ανθρώπους

Ένας από αυτούς ήταν ο Στέφανος Ο Στέφανος ήταν πλανόδιος μικροπωλητής ψιλικών και διαφόρων φω‐μπιζού και εξαρτημάτων για τις γυναίκες Ήταν πάντοτε ντυμένος παρδαλά για την εποχή του και τα περισσότερα είδη που πουλούσε τα καρφίτσωνε επάνω στα ρούχα του στο σακάκι του εκτός φυσικά από τη βιτρίνα την οποία είχε Γι αυτό όταν οι κυρίες έβλεπαν καμία από τις φίλες η οποία ήταν ντυμένη πολύ χτυπητά και φορούσε πολλά κοσμήματα κουτσομπολεύοντας την αποκαλούσαν Στέφανο

Ένας άλλος τύπος ήταν ο πλανόδιος βιβλιοπώλης ο οποίος γύριζε στη γειτονιά φωνάζοντας laquoΈχω βιβλία διάφορα Ο Ερωτόκριτος και η Αρετούσα και η Αρετή θριαμβεύουσα Έχω ημερολόγια και ημεροδείκτες Κάθε φύλλο και μία ιστορίαraquo Φυσικά είχε και άλλα βιβλία τα οποία ήσαν σε δυο τρεις τσάντες που άλλες κρέμονταν στην πλάτη του άλλες εμπρός του και κρατούσε και δύο εις τα χέρια Διαλαλούσε δηλαδή τους laquoΑθλίουςraquo του Βίκτορος Ουγκώ τη laquoΜανόν Λεσκώraquo τα laquoΜυστήρια των Παρισίωνraquo το laquoΕκείνη δεν απήντησεraquo και τα en vogue βιβλία εκείνης της εποχής τα οποία εδιάβαζαν οι ρομαντικές δεσποινίδες και ανελύοντο σε δάκρυα από συμπάθεια για τα πάθη των πρωταγωνιστών

Ένας άλλος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας Αυτός ήταν μικροαπατεώνας Είχε ένα ιδίωμα και ένα προτέρημα να κλέβει τα σκυλιά τα ιδιωτικά από τα σπίτια Εξεβίαζε τους ιδιοκτήτες των σκυλιών να του δίδουν ένα επίδομα μηνιαίο για να μην τους κλέψει το σκυλί τους Εάν δεν το έδιναν το έκλεβε το σκυλί του άλλαζε το χρώμα και το ξαναπουλούσε

Μεταξύ των θυμάτων ήταν και ο θείος μου ο Τσιντσίνης ο οποίος είχε ένα θηλυκό σκυλί που το υπεραγαπούσε τη Λίντα Ερχόταν ο Τσουρτσούρας και έπαιρνε κάθε μήνα το μηνιάτικό του Ήταν δηλαδή νονός με τη σημερινή έκφραση Εκτός αυτού όμως είχε και άλλες τρελές ιδιότητες Τρελά φερσίματα

Ένα βράδυ μπήκε μέσα εις το laquoΚαφέ Φώτηraquo το οποίο ήταν γεμάτο από άντρες φυσικά κρατώντας ένα ζεύγος κέρατα ταύρου και άρχισε και φώναζε laquoΠοιος θέλει ένα ζευγάρι κέραταraquo Επειδή όλοι γελούσαν και δεν απαντούσαν αυτός τους λέει laquoΑ έχετε όλοι κέρατα και γι αυτό δεν χρειάζεστε να αγοράσετε άλλαraquo

Ένας άλλος τύπος που εμείς τότε τα μικρά παιδιά την υπεραγαπούσαμε ήτανε γυναίκα Ήταν μια υψηλόκορμη αραπίνα η οποία επάνω στο κεφάλι της κρατούσε έναν πελώριο ταβλά μέσα εις τον οποίο είχε διάφορα σχετικά για παιδάκια Μεταξύ αυτών είχε τσεμπλεμπούδες σκέτες ωραίες ζεστές και φρεσκοψημένες είχε τσεμπλεμπούδες με γύρω γύρω ζαχαρωτά είχε φιστίκια αράπικα καθαρισμένα και φιστίκια αράπικα ακαθάριστα Είχε γλυκά τα καμπίσια που λέγαμε δηλαδή σαν τσιγάρο από ζάχαρη φτιαγμένο σε διάφορα χρώματα Αυτή ήταν όπως είπα η αγαπημένη μας διότι αν ήταν σε καλή διάθεση η μητέρα μας και ξόδευε κάτι μας έπαιρνε και ένα γλυκό

Την εποχή που μιλάμε μια κοπέλα στη Σμύρνη για να θεωρείται όμορφη έπρεπε να έχει άσπρο λείο δέρμα πλούσια μαλλιά και αρκετά κιλάκια Έπρεπε να έχει στήθος μπόλικο και ποπό αρκετό Γι αυτό

Digitized by 10uk1s

τότε φορούσαν κορσέδες με μπαλένες τους οποίους έσφιγγαν τραβώντας τα κορδόνια για να δημιουργηθεί μέση δαχτυλίδι και να ξεπεταχτούν τα υπόλοιπα μέλη του σώματος

Επίσης έπρεπε να έχει και πολλά μαλλιά Γι αυτό εάν οι κυρίες δεν είχαν πολλά μαλλιά έβαζαν στο κεφάλι μέσα από τα μαλλιά τους το λεγόμενο μπουμπάρι το οποίο ήταν φτιαγμένο από μαλλιά του ιδίου χρώματος με τα δικά τους και πάνω σ αυτό ετύλιγαν τα δικά τους ώστε να φαίνεται ότι έχουν πλούσια μαλλιά Εάν ο ποπός τους δεν ήταν αρκετά πλούσιος και αρκετά πεταχτός κάτω από τον κορσέ έδεναν ένα είδος μαξιλαράκι το οποίο το ονόμαζαν τουρνέ

Από τα γλυκά της αραπίνας εκείνο που προτιμούσαμε από όλα ήταν ένα είδος που το λέγανε φιστικάτο Ήταν καραμελέ είτε από μέλι είτε από ζάχαρη και παραγεμισμένο με φιστίκια αράπικα

Ξεσηκωμός στο σπίτι και μεγάλη χαρά για μένα και για τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη ήταν όταν επρόκειτο να έρθει να μείνει μερικές μέρες μαζί μας η νενέ Σοφί mdash η γιαγιά Σοφία η μητέρα του πατέρα μας Τη γιαγιά Σμαράγδα τη νενέ ντουντού δηλαδή τη γιαγιά από μέρους της μητέρας μου δεν τη γνώρισα διότι πέθανε όταν ήμουνα πολύ μικρός Όταν λέω ξεσηκωμός στο σπίτι εννοώ ότι έπρεπε να καθαριστούν να είναι όλα τέλεια μην τυχόν το μάτι της πάρει κάτι ανώμαλο

Έπρεπε να ζυμωθεί το ζυμάρι διότι θα έκανε φιδέ Φιδέ κάνανε τρίβοντας το ζυμάρι στα κόσκινα επάνω για να στεγνώσει και ήταν ένα από τα πιο αγαπημένα φαγητά μας Για εμάς τα παιδιά η χαρά ήτανε ότι το βραδάκι αφού τελειώναμε τα μαθήματά μας θα μαζευόμαστε γύρω στη γιαγιά και γύρω στο ταντούρι με τη φωτιά όπου στη χόβολη ψήναμε και κανένα κάστανο περιμένοντας ν αρχίσει να μας λέει παραμύθια Να μας πει την Κοκκινοσκουφίτσα να μας πει τους Επτά νάνους να μας πει για τη Σταχτομπούτα για το Μαγεμένο βασιλόπουλο για τον Δράκο που φύλαγε το νερό και άλλα

Επίσης παίζοντας μαζί με τη γιαγιά λέγαμε αινίγματα Με αυτό τον τρόπο εδούλευε και λίγο το μυαλό μας Μερικά από τα αινίγματα που λέγαμε τότε τα θυμάμαι Ένα από όλα έλεγε

Μακρύς μακρύς καλόγερος και πίτα το κεφάλι του Τι είναι

Εάν δεν το βρίσκαμε το εξηγούσε η γιαγιά Ήτανε το ξύλινο φτυάρι του φούρναρη το οποίο είναι πολύ μακρύ και εμπρός είναι τετράγωνο Με αυτό φουρνίζανε τα ψωμιά στους τότε φούρνους και με αυτό φυσικά τα ξεφουρνίζανε

Ένα άλλο αίνιγμα ήταν

Χίλιοι μύριοι καλογέροι σ ένα ράσο τυλιγμένοι Τι είναι

Το καρπούζι και οι μαύροι σπόροι αντιπροσώπευαν τους καλόγερους

Είχαμε και ένα που λέγαμε για το οποίο κοκκινίζαμε και ντρεπόμασταν Και εγώ ντρέπομαι που θα σας το πω αλλά ας γελάσουμε

Βουργούλακας κατρακυλά ανάμεσα σε δυο βουνά Τι είναι

Digitized by 10uk1s

Η ακαθαρσία η σκληρή που βγαίνει από τον ποπό

Η νενέ Σοφί ως μόνιμη κατοικία είχε το σπίτι της θείας μου της Τσιντσίνη Η νενέ Σοφί όπως προείπα είχε αποκτήσει τρία παιδιά Δυο αγόρια και ένα κορίτσι Τον θείο μου Παναγιώτη τον πατέρα μου και τη θεία μου Αναστασία Έμενε δε με τη θεία μου Αναστασία διότι ήταν αρχοντόσπιτο Εμείς είχαμε μόνο μία υπηρέτρια ενώ η θεία μου είχε τρεις υπηρέτριες εκτός από τον σωφέρ τους αμαξάδες καπετάνιο για το κότερο τζόκεϋ για τα άλογα κτλ Όπως προείπα ο θείος μου ήταν πάρα πολύ πλούσιος Αλλά η νενέ Σοφί κατά καιρούς επεσκέπτετο και το δικό μας σπίτι διότι υπήρχαμε εμείς τα εγγονάκια της Στον θείο μου τον Παναγιώτη δεν πήγαινε διότι εκείνος αν και παντρεύτηκε δυο φορές δεν απέκτησε ποτέ του παιδιά

Στη Σμύρνη ήταν έθιμο και εθεωρείτο πολύ φυσικό οι ηλικιωμένοι άνθρωποι και συνήθως οι χήρες διότι οι άντρες πεθαίνανε πολύ πιο πριν να πήγαιναν να ζήσουν τα χρόνια που τους έμεναν κοντά στις κόρες τους Και αν υπήρχαν αγόρια κατά καιρούς επεσκέπτοντο και τα σπίτια των γιων τους και των νυφάδων τους

Η γιαγιά μου η Σοφί όπως σας είπα ερχόταν σε εμάς για να μείνει μερικές μέρες και να αλλάξει λίγο περιβάλλον Η ανατροφή των παιδιών εγένετο με βάση και με σεβασμό προς τη θρησκεία Έπρεπε τα παιδιά να εκκλησιάζονται τακτικά και απαραιτήτως να πηγαίνουν με τον πατέρα προπαντός κάθε Κυριακή στην εκκλησία Δυο ή τρεις φορές το χρόνο έπρεπε να μεταλαμβάνουν Όταν επρόκειτο να μεταλάβουν αποβραδίς εγένετο μπάνιο φοβερό αλλαγή εσωρούχων κόψιμο νυχιών προσευχή για να πάρουν συγχώρεση από τον Θεό Και τη μέρα που μεταλαβαίνανε έπρεπε να μη φτύσουν χάμω όλο το εικοσιτετράωρο για να μη μολυνθεί η Αγία Κοινωνία πέφτοντας στο χώμα

Όταν μικρά παιδιά βλέπαμε κάπου πεταμένο κάτω κανένα κομματάκι ψωμί έπρεπε να τρέξουμε να το μαζέψουμε να το φιλήσουμε και να το προφυλάξουμε σε μια γωνιά ώστε να μην πατηθεί διότι το ψωμί εθεωρείτο ιερό είδος

Όταν συναντούσαμε κανέναν παπά έπρεπε να τρέξουμε με σεβασμό να του φιλήσουμε το χέρι

Προηγουμένως είχα πει ότι στη Σμύρνη οργίαζαν οι προπαγάνδες Προπαντός οι ξένες θρησκείες Δηλαδή οι καθολικοί και οι προτεστάντες προσπαθούσαν να προσηλυτίσουν παιδιά έχοντας σχολεία εις τα οποία η παιδεία ήταν δωρεάν Γι αυτό είχε δημιουργηθεί η εντύπωση ότι όταν μικροί συναντούσαμε ξένο παπά ξένης δηλαδή θρησκείας παπά αυτό εθεωρείτο προμήνυμα ότι μπορούσε να μας τύχει κανένα κακό και για να αποφύγουμε αυτό το κακό έπρεπε να χαϊδέψουμε τα γεννητικά μας όργανα Ήταν τόσο εμποτισμένη μέσα μας αυτή η ιδέα της κακοτυχίας που έφερναν οι ξένοι παπάδες ώστε θα σας διηγηθώ και κάτι που μου έτυχε εμένα την τελευταία χρόνια το 22 πριν γίνει η Καταστροφή όταν δίναμε εξετάσεις για την Τετάρτη Γυμνασίου στο τότε Αρμοστειακό γυμνάσιο

Είχαμε μαθηματικά εις τα οποία δεν ήμουν καθόλου δυνατός Αυτά θα τα πω για να δούμε ότι οι προλήψεις δεν ήσαν καθόλου λογικές Εκεί λοιπόν που πήγαινα προς το σχολείο τρομαγμένος γιατί φοβόμουνα ότι δεν θα τα κατάφερνα στα μαθηματικά είδα μπροστά μου ένα φραγκόπαπα Μόλις τον είδα λέω laquoΠαναγία μου χάθηκα Δεν θα δώσω εξετάσεις και θα τα αφήσω να είμαι επανεξεταστέος το Σεπτέμβρηraquo Και γύρισα να πάω πίσω προς το σπίτι Μόλις έκανα όμως μερικά βήματα συνάντησα τον καθηγητή μας των Ελληνικών τον κ Κωνσταντινίδη ο οποίος αμέσως μου λέει laquoΠου πας Κατραμόπουλεraquo Λέω laquoΚύριε καθηγητά ξέχασα να πάρω κόλλα διαγωνισμού και πάω στο περίπτερο να πάρωraquo laquoΑ ωραία Θέλω και εγώ να πάρω καραμέλες Πάμε μαζίraquo Οπότε υποχρεώθηκα να πάω στο σχολείο και να δώσω εξετάσεις Ε λοιπόν ο παπάς αντί γρουσουζιά μου έφερε γούρι Το θέμα των

Digitized by 10uk1s

μαθηματικών που μας έβαλε ήταν και εύκολο και κάτι που το ήξερα πολύ καλά Έτσι πήρα 9 λίαν καλώς στα μαθηματικά παρ όλο που φοβήθηκα τη γρουσουζιά του φραγκόπαπα

Το γυμνάσιο που ανέφερα πριν ότι φοιτούσα της Αρμοστείας ήτανε στο Φαρδύ της Ευαγγελίστριας Και όπως έχω πει και προηγουμένως τα τοπωνύμια της Σμύρνης εδηλούντο αναλόγως με την εκκλησία που ήταν στην περιφέρεια Εκτός όμως αυτού εις την εμπορική ζώνη της Σμύρνης υπήρχαν τοπωνύμια τα οποία αναφέροντο εις τη συγκέντρωση των ειδικών μαγαζιών που ασχολούντο με το εμπόριο Και είχαμε τα Γυαλιάδικα όπου επωλούντο κρύσταλλα κτλ τα Σιδεράδικα που είχαν είδη για σπίτια για οικοδομές και εν γένει χρήσιμα για το νοικοκυριό

Ένα μεγάλο και ονομαστό μαγαζί σ αυτή την περιφέρεια ήτανε του Μαύρου ιδιοκτησία Νικολαΐδη Ήταν τα Γουρουνάδικα δηλαδή όπου επωλείτο χοιρινό κρέας και τα παράγωγα του χοιρινού Διότι όπως είναι γνωστό οι Τούρκοι απηγορεύετο από τη θρησκεία τους να τρώνε χοιρινό κρέας και γι αυτό τα μαγαζιά που πουλούσαν χοιρινά κρέατα ήσαν πολύ απομακρυσμένα από την αγορά που είχε μοσχάρια και αρνιά Μια τέτοια όπως προαναφέραμε μεγάλη αγορά ήταν οι Μεγάλες Ταβέρνες στην οποία υπήρχαν πάρα πολλά κρεοπωλεία όπου μπορούσε να πάρει κανείς ωραία κρέατα

Επίσης ήταν τα Σερβετάδικα Τώρα γιατί τα λέγανε έτσι δεν ξέρω Ήταν τα Ταμπάκικα Ταμπάκικα ήταν εκεί όπου επεξεργάζοντο τα δέρματα

Επίσης ήταν και τα Κουμουτζίδικα Τα Κουμουτζίδικα ήταν της Μαντάμας το Χάνι Μέσα σ αυτό ήσαν κατά πλειονότητα χρυσοχοεία Εκτός από το δικό μας πλάγιά μας ήταν του κ Ευάγγελου Μανουσάκη του Μιχαλάκη Σωτηρίου του Πωλ Τας του Θεόδωρου Αδαμόπουλου Πλάγια μας ήσαν επίσης οι αδελφοί Κόρη και δύο τρεις άλλοι που μου διαφεύγουν τα επίθετά τους

Φυσικά υπήρχαν εκεί και ένα δυο άλλα είδη καταστημάτων Μεταξύ αυτών ήταν και το οδοντιατρείο των αδελφών Γκρανιέ οι οποίοι είχαν ένα είδος βιτρίνας όπου προέβαλλαν μασέλες οι οποίες με ένα ελατήριο ανοιγόκλειναν σαν να μασούσαν Θέαμα λίγο μακάβριο

Και μια που μιλάμε για χρυσοχοεία πρέπει να τονίσω μία σωβινιστική περίπτωση Όλοι οι αδαμαντοδέτες της Σμύρνης οι μουχλαϊτζήδες όπως τους λέγανε με την τουρκική λέξη ήσαν Αρμένιοι και δεν παίρνανε ποτέ υπάλληλο ή βοηθό άλλης εθνότητας παρά μόνο Αρμενίους για να κρατάνε κλειστό το επάγγελμα στα χέρια τους Στη γειτονιά μας δηλαδή εις τα Κουμουτζίδικα της Μαντάμας το Χάνι ήταν και ένας Αρμένης αδαμαντοδέτης περίφημος ο κ Βανέτσας Ήταν τεράστιος Χωρίς υπερβολή θα ζύγιζε πλέον των 150 κιλών και αυτό το θηρίο έκανε τόσο ωραία δουλειά και τόσο λεπτή που πολλοί ήρχοντο και από την Κωνσταντινούπολη ακόμη να φέρουν κοσμήματα για να τους εφαρμόσει τις πέτρες όχι μόνο εφαρμόζοντας αυτές αλλά σχεδόν κεντώντας το ίδιο το κόσμημα

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι ήσαν και στο Φραγκομαχαλά Μεταξύ αυτών οι αδελφοί Γεωργιάδη οι οποίοι ως αντιπρόσωποι του Κριστόφλ είχαν αρκετά ασήμια διότι ήταν εύκολη η εισαγωγή από την Ευρώπη επειδή οι τελωνειακοί δασμοί τότε στη Σμύρνη ήσαν υποτυπώδεις

Ήταν το κατάστημα του Ατζιτήρη με πλουσιότατη βιτρίνα Ο άνθρωπος αυτός κατεστράφη τελείως με την Καταστροφή Δεν μπόρεσε να εμφανιστεί πλέον εις την Ελλάδα και μάθαμε ότι όταν πέθανε έγινε έρανος για να τον θάψουν Ο άνθρωπος ο οποίος εθεωρείτο από τους πλουσιότερους χρυσοχόους

Επίσης ήταν ένας Φραγκολεβαντίνος ο Ρουτζιέρι ένας Αρμένης ο Μινασιάν και εις τον δρόμο αυτό το 1873 μετά βεβαιότητος και εις τον αριθμό 57 εμφανίστηκε για πρώτη φορά σίγουρα η φίρμα

Digitized by 10uk1s

laquoΚατραμόπουλοιraquo Ευρέθηκε ένα κουτάκι το οποίο μας προσέφερε μία παλιά μας πελάτισσα και το οποίο αναφέρει το εξής laquoΠ Κατραμόπουλοςraquo mdashήταν ο θείος μουmdash laquoκαι Σίαraquo mdash ήταν ο πατέρας μου laquoΟδός Ευρωπαϊκή αριθμός 57raquo Οι δικοί μου από εθνικισμό από σωβινισμό δεν ήθελαν να αναφέρουν τη λέξη Φραγκομαχαλάς και γι αυτό αναφέρουν laquoοδός Ευρωπαϊκήraquo Και από κάτω laquoΣμύρνη 1873raquo

Λοιπόν για να αναφέρεται το κουτάκι στο 1873 δεν θα πει ότι εκείνη τη χρονιά άνοιξε για πρώτη φορά το χρυσοχοείο μας Τουλάχιστον θα πρέπει να πάμε τρία χρόνια πίσω Επομένως στο 1870 Από την Ευρωπαϊκή οδό νούμερο 57 μετεφέρθη κατόπιν το κατάστημά μας εις της Μαντάμας το Χάνι που προανέφερα και η φίρμα πλέον ήταν laquoΑδελφοί Κατραμόπουλοιraquo Όχι laquoΠ Κατραμόπουλος και Σίαraquo πλέον

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι πάντοτε Έλληνες ή το πολύ Αρμεναίοι ή Φραγκολεβαντίνοι ήσαν εις το λεγόμενο Τσαρσί δηλαδή κοντά εις την τουρκική συνοικία Μεταξύ αυτών ήταν και ο κ Παπαδόπουλος ο περίφημος Μαστρογιάννης ο οποίος έκανε και εμπόριο πολυτίμων λίθων Λέγεται ότι ήταν τόσο πλούσιος ώστε τις πέτρες τα διαμάντια ή τα μπρουγιάν ή τα ρουμπίνια δεν τα είχε στις λεγόμενες ποσέτες δηλαδή στα χάρτινα περιτυλίγματα αλλά σε ολόκληρα τσαντάκια ή γρουμπάκια από δέρμα και όταν ζήταγες να αγοράσεις ένα διαμάντι σου άνοιγε σε ένα πιάτο μια ολόκληρη στοίβα από πολύτιμες πέτρες Και αυτός κατεστράφη τελείως με τη φωτιά και δεν ξαναφάνηκε εις τον ορίζοντα της εδώ Ελλάδας

Και μια που μιλάμε για τον Φραγκομαχαλά την Ευρωπαϊκή οδό όπως τη χαρακτήρισαν λίαν σωστά και λίαν χαρακτηριστικά σ αυτό το δρόμο υπήρχαν ωραιότατα μαγαζιά με πολύ πλούσια είδη και ποικιλίες εμπορευμάτων για τις κυρίες Μεταξύ αυτών υπήρχαν και υποκαταστήματα μεγάλων μαγαζιών ευρωπαϊκών όπως ήταν το Μπον Μαρσέ ήταν του Σολάρι και άλλα

Ένα από τα ωραιότατα και πλουσιότατα πολυκαταστήματα του Φραγκομαχαλά ήταν του Ξενόπουλου Σ αυτό το κατάστημα μπορούσε κανείς να βρει ότι ήθελε Από ρούχα έτοιμα ευρωπαϊκά υφάσματα καπέλα γούνες ακόμα και έπιπλα Ήταν ένα πολύ μοντέρνο πολυκατάστημα σε τέσσερις ορόφους με πολύ πολύ πλούσιο και εκλεκτό εμπόρευμα Όπως είπα και πιο πριν οι δασμοί στη Σμύρνη πριν γίνει η Ελληνική κατοχή ήσαν υποτυπώδεις και έτσι μπορούσαν να εισάγονται εύκολα και πολύ φτηνά εμπορεύματα από την Ευρώπη

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο υπήρχαν και μερικά ονομαστά για τα είδη τους μαγαζιά όπως του Κοντορούση για παπούτσια του Παπαθωμά για γούνες του Μουτάφη για καπέλα του Γεωργιάδη για δαντέλες του Αλεξίου για έπιπλα

Επίσης υπήρχε και η Σαλ ντε Βαν όπου κάθε Κυριακή πρωί εγένοντο πλειστηριασμοί και πωλούσαν από όλα τα είδη Πίνακες κοσμήματα έπιπλα κτλ

Επίσης ήταν το περίφημο φαρμακείο του Μωραΐτη Στον ίδιο δρόμο δε ήταν και ένα ονομαστό ζαχαροπλαστείο η laquoΜυροβόλος Άνοιξηraquo Σ αυτό έχω να σας διηγηθώ ένα νόστιμο περιστατικό με τον περίφημο Τσουρτσούρα που ανέφερα προηγουμένως τον τύπο της Σμύρνης που έκλεβε τα σκυλιά

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου υπήρχε μεγάλη έλλειψη από μικρά κέρματα Έτσι πολλά μαγαζιά όταν επρόκειτο να δώσουν ρέστα και δεν είχαν ετύπωναν σε κάτι χαρτιά με τη σφραγίδα τους και ανέγραφαν το ποσό το οποίο αντιπροσώπευαν Μια μέρα είχε πάει στη laquoΜυροβόλοraquo ο Τσουρτσούρας και έφαγε λουκουμάδες κανταΐφια δεν ξέρω τι και αφού επλήρωσε

Digitized by 10uk1s

αντί ρέστα του δώσανε τέτοια χαρτάκια Στην απορία του που ρώτησε του απάντησαν ότι αυτά ισχύουν ως νόμισμα του καταστήματος

Μετά από λίγες μέρες πήγε πάλι ο ίδιος και αφού έφαγε του καλού καιρού εφώναξε το γκαρσόνι να πληρώσει και αντί πληρωμής έδωσε δικά του χαρτιά Στην απορία αυτών λέει laquoΓιατί τα δικά σας ισχύουν και τα δικά μου δεν ισχύουνraquo Τέτοιος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας

Επίσης ένα ονομαστό κατάστημα της Σμύρνης ήταν το laquoΑγγλοήστερνraquo Αυτό δεν ήταν στον Φραγκομαχαλά Ήταν σε έναν παράλληλο δρόμο Όλα του τα εμπορεύματα ήσαν προελεύσεως αγγλικής Εκεί μπορούσες να αγοράσεις έτοιμα ρούχα εγγλέζικα σκωτσέζικα καπαρντίνες παπούτσια

Επίσης εκτός από τα ωραία μαγαζιά του Φραγκομαχαλά που ανέφερα υπήρχαν και πολλά σε άλλα σημεία της Σμύρνης τα οποία ήσαν μάλλον χοντρικής πωλήσεως Πολλά από αυτά ανήκαν σε Αρμενίους οι οποίοι είχαν τα κεντρικά τους στο Λονδίνο και υποκαταστήματα στη Σμύρνη όπως ήταν του Ιπιρξιάν του Σιβρισαριάν του Εσαγιάν Γι αυτό υπήρχαν πολύ πλούσιοι Αρμεναίοι εις την Σμύρνη

Όταν μιλούσαμε πριν για τα χρυσοχοεία που ήσαν στης Μαντάμας το Χάνι μεταξύ των άλλων ανέφερα ότι πλάγια στο δικό μας ήταν ο κ Ευάγγελος Μανουσάκης Αυτός ήταν ένας πρωτοπόρος εις τις άτοκες δόσεις πωλήσεως τιμαλφών Είχε κατορθώσει να προσελκύσει το σύνολο των εργατριών που εργάζονταν στην επεξεργασία του καπνού τις καπνουλούδες όπως λέγαμε οι οποίες αγόραζαν χρυσά και πλήρωναν κάθε Σάββατο που έπαιρναν το βδομαδιάτικο πληρώνοντας με δόσεις Δηλαδή δούλευε τεφτεράκι Όταν ερχόταν το Σάββατο και κατέπλεε η πελατεία του κ Μανουσάκη επί ώρες μύριζε από καπνό ανεπεξέργαστο η γειτονιά μας διότι υπήρχαν στη Σμύρνη πάρα πολλές αποθήκες όπου εδούλευαν κοπέλες στην επεξεργασία του καπνού και μύριζαν φυσικά και αυτές Αυτός δε ο γείτονάς μας ο κ Μανουσάκης ο οποίος επέζησε και δούλεψε και αρκετά χρόνια εδώ στην Αθήνα είχε ένα φυσικό Εάν δεν κλείναμε εμείς το δικό μας μαγαζί δεν εννοούσε να κλείσει αυτός φοβούμενος φαίνεται μην του πάρουμε κανένα πελάτη

Ένα βράδυ συμφωνήσαμε με τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη και τον υπάλληλο που είχαμε τότε τον Σαββάκη να μην κλείσουμε νωρίς για να τον υποχρεώσουμε να μείνει και αυτός Και μείναμε ως τις δώδεκα τη νύχτα και αυτός δεν εννοούσε να κλείσει αν δεν φύγουμε εμείς

Και με την ευκαιρία της σημερινής μέρας μου τη χαρά που πήρα κάνοντας βέρες για την εγγονή μου τη Μαρίνα θυμήθηκα την ευχή που έδινε ο θείος μου ο Παναγιώτης σε όσους έκαναν βεργέτες βέρες κατά τους Αθηναίους παίρνοντάς τες από το μαγαζί μας Και έλεγε τότε laquoΚαλορίζικα και αμετάνιωταraquo

Και μια που μιλούμε για χρυσοχοεία θα κάνουμε ένα διαχωρισμό διακριτικό μεταξύ των χρυσοχόων του Φραγκομαχαλά και των χρυσοχόων του κατ εξοχήν δρόμου της χρυσοχοΐας της Μαντάμας το Χάνι

Οι χρυσοχόοι του Φραγκομαχαλά ήσαν μάλλον μεταπωληταί κοσμημάτων διότι όπως προανέφερα η εισαγωγή ειδών από την Ευρώπη στη Σμύρνη ήταν κάτι το εύκολο και δεν επιβαρυνόταν Δεν είχαν δηλαδή δικά τους εργαστήρια έφερναν τα περισσότερα είδη τους από το εξωτερικό και έκαναν παραγγελίες σε διαφόρους τεχνίτες της χρυσοχοΐας της Σμύρνης να κάνουν γι αυτούς κοσμήματα

Ένας από αυτούς που δούλευε για τους χρυσοχόους του Φραγκομαχαλά και προπαντός για τη φίρμα των αδελφών Γεωργιάδη ήταν όπως έμαθα εκ των υστέρων ο πατέρας μου Επειδή ο πατέρας μου είχε έξι παιδιά και ο θείος μου παρ όλο που παντρεύτηκε δύο φορές δεν απέκτησε παιδιά ήταν υποχρεωμένος να δουλεύει και να αποδίδει περισσότερο εις τον συνεταιρισμό για να έχει και

Digitized by 10uk1s

περισσότερα τραβήγματα Γι αυτό πολλά κοσμήματα τα οποία έφερναν τη φίρμα Γεωργιάδη ήσαν κατασκευές του πατέρα μου ο οποίος εθεωρείτο από τους καλύτερους τεχνίτες της Σμύρνης Διότι και καλός τεχνίτης ήταν αλλά και εφευρετικός

Από την Ευρώπη εισήγαν πολλά έτοιμα κοσμήματα ματ Όπως είναι γνωστό στη Σμύρνη δεν υπήρχε ηλεκτρισμός και επομένως δεν υπήρχαν τα κατάλληλα μηχανήματα για να δημιουργήσουν το ματ που λέγαμε

Ο πατέρας μου σκέφτηκε και έκανε μία δική του εφεύρεση πρωτόγονη αλλά αποδοτική Σκέφτηκε ότι τα χτυπήματα σε μία λεία επιφάνεια κοσμήματος δημιουργούν αυτό το είδος του ματ Γι αυτό φρόντισε και πήρε σπασμένα τζάμια τα οποία άλεσε και τα έκανε ψιλά σαν αλεύρι και στο σπίτι επάνω το δικό μας έκανε μία εγκατάσταση Δηλαδή στην ταράτσα εφήρμοσε ένα είδος υδρορρόης που από πάνω είχε ένα χωνί έριχνε μέσα αυτά τα τρίμματα των τζαμιών και πέφτανε με ορμή κάτω εκεί που βρισκόταν το κόσμημα και χτυπώντας το πολύ εδημιουργείτο ματ Αυτό δεν το ήξεραν αυτοί και έτσι ο πατέρας μου είχε μία πρόσθετη αμοιβή Μία πρόσθετη ενίσχυση στα οικονομικά του

Στο μαγαζί μας της Σμύρνης θυμάμαι ότι υπήρχαν αυτά τα σύνεργα Δηλαδή ένα μεγάλο χωνί ένα είδος υδρορρόης και κάτω ένα μεγάλο δοχείο σαν βαρέλι το οποίο υποδέχετο τα τρίμματα Έπειτα τα ξανάβαζαν σε έναν κουβά τα ξανανέβαζε ο μεγάλος μου αδελφός στην ταράτσα και τα ξανάριχνε

Επίσης υπήρχαν εκεί πολλά καλούπια για να κάνουμε κοσμήματα διότι τα κοσμήματα στη Σμύρνη όπως είπα ήσαν τα περισσότερα χειροποίητα Δεν υπήρχαν χυτόπρεσες και τέτοια

Επίσης το λιώσιμο του χρυσού γινόταν σε καμίνια με κάρβουνα Υπήρχε φυσερό από πάνω υπήρχε και καμίνι και έβαζαν το χρυσό σε χωνάκια που τα λέγαμε ποτάδες Όταν ο θείος μου επρόκειτο να λιώσει χρυσό εμένα η δουλειά μου ήταν να δουλεύω το φυσερό αφού προηγουμένως ανέβαινα και άνοιγα το πίσω παράθυρο του εργαστηρίου Ο τοίχος του έβλεπε στον περίβολο της εκκλησίας των Καπουκίνων που ήταν ιδιοκτησία του μαγαζιού μας

Επίσης στη Σμύρνη φυσικά δεν υπήρχε ούτε ωράριο ούτε συνδικάτα εργατών Ένας καλός τεχνίτης ήταν πάντα περιζήτητος και έβρισκε δουλειά εύκολα ενώ έναν τεμπέλη ή άχρηστο το αφεντικό είχε όλο το ελεύθερο να τον απολύσει χωρίς να έχει συνέπειες

Στη Σμύρνη στην ωραία πόλη της χαράς και της εργασίας (διότι στη Σμύρνη για να είσαι φτωχός έπρεπε να είσαι τεμπέλης) υπήρχε δουλειά για όλους Δεν εδικαιολογείτο άνθρωπος φτωχός εκτός αν ήταν τεμπέλης

Όπως μου είπε η μητέρα μου επειδή οι περισσότερες δουλειές και τα περισσότερα δώρα γίνονταν το Δεκέμβρη και την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και όχι των Χριστουγέννων όπως τώρα που φραγκέψαμε ο πατέρας μου εγκαθίστατο και κοιμόταν και τη νύχτα μέσα στο μαγαζί δουλεύοντας είκοσι ώρες το εικοσιτετράωρο Έπαιρνε το στρώμα του και το πάπλωμά του και κοιμόταν σε έναν καναπέ του μαγαζιού Μόνο κάθε Σάββατο πήγαινε σπίτι για να πλυθεί να καθαριστεί να αλλάξει ρούχα και αυτό όπως προανέφερα διότι ήταν υποχρεωμένος να συνεισφέρει περισσότερα λόγω των περισσοτέρων εξόδων που είχε με τη μεγάλη του οικογένεια

Τα δύο τρία τελευταία χρόνια προ της Καταστροφής ήσαν πολύ στη μόδα στη Σμύρνη τα βραχιόλια Τα περίφημα σμυρναίικα βραχιόλια Οι σαλίγκαροι τα τσατιά κτλ Αυτά όλα γίνονταν από χρυσό 22 καρατίων Δηλαδή λιώνανε απευθείας ή αγγλικές λίρες ή τουρκικές λίρες ή εικοσόφραγκα και έτσι

Digitized by 10uk1s

εγίνοντο αυτά τα ωραία σμυρναίικα βραχιόλια Αυτή η μόδα ήταν και ένα είδος σωτηρίας για τη μετέπειτα προσφυγιά διότι όσοι πρόσφυγες κατόρθωσαν και γλίτωσαν και έφεραν τα χρυσά τους εδώ πουλώντας τα μπόρεσαν να δημιουργήσουν τον πρώτο πυρήνα της εγκαταστάσεώς τους Φυσικά η έλευση των προσφύγων βοήθησε πολύ και την οικονομία της Ελλάδας Η αλήθεια είναι ότι οι Ελλαδίτες τρόμαξαν όταν είδαν το κύμα των προσφύγων φοβούμενοι ότι αυτό θα φέρει ανεργία και μεγάλη φτώχεια Αλλά όπως είπα και εγώ σε μία εκπομπή της τηλεόρασης για τη μαύρη επέτειο της καταστροφής της Σμύρνης οι πρόσφυγες ακούμπησαν μεν εις τον κορμό της μητέρας πατρίδος αλλά δεν ακούμπησαν ως παράσιτα αλλά ως μπόλια και εμπόλιασαν τον κορμό της Ελλάδος και γι αυτό πήγε πολύ μπροστά η Ελλάς Απόδειξη είναι η Μακεδονία Δεν ξέρω αν το ξαναείπα αλλά όσες φορές και να το πει κανείς δεν αρκεί Η εγκατάσταση των προσφύγων και προπαντός των Ποντίων εδημιούργησε ένα ωραίο στρώμα Ελλήνων εις τη Μακεδονία Και όχι μόνο ανεπτύχθη οικονομικώς και βιομηχανικώς αλλά διορθώθηκε και εθνολογικώς

Διότι πριν από την έλευση των προσφύγων με τις προπαγάνδες και με τις διώξεις πολλοί παρ όλο που ήσαν Έλληνες εις το αίσθημα ήσαν σλαβόφωνοι πράγμα που ενίσχυε τότε την προπαγάνδα της Βουλγαρίας που επιζητούσε να μας φάει τη Θεσσαλονίκη

Όπως είπα η έλευση των προσφύγων οι οποίοι ήσαν γυμνοί και δεν είχαν ούτε ρούχα ούτε ένα κρεβάτι να κοιμηθούν εβοήθησε πολύ την εθνική οικονομία Ήρθαν τότε και πολλά δολλάρια προπαντός από τους Αμερικανούς οι οποίοι ήσαν οι μόνοι που πραγματικά εβοήθησαν στην εγκατάσταση των προσφύγων και πολλές βιοτεχνίες μικρές εδούλεψαν και εξελίχθηκαν σε βιομηχανίες Διότι ερχόμενοι οι πρόσφυγες ήσαν υποχρεωμένοι να αγοράσουν από παπούτσια κάλτσες έως κρεβάτια έως μαχαιροπίρουνα έως πιάτα και εν πάση περιπτώσει το νοικοκυριό Οι δικές μας οι γυναίκες ήσαν προκομμένες και καθαρές Τις είπαν παστρικές με διφορούμενη έννοια Εμείς θα πάρουμε την καλή έννοια Ήσαν πράγματι παστρικές και νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς όπου η ζωή ήταν πρωτόγονη όπου δεν υπήρχε αποχέτευση και τα βρωμόνερα κυκλοφορουσανε μέσα στους δρόμους δεν εξεδηλώθη ποτέ καμία επιδημία λόγω της καθαριότητας την οποία κρατούσαν οι γυναίκες οι δικές μας εις τα σπίτια τους

Η άλλη διφορούμενη έννοια του παστρικές ήταν καλοαντρούδες Τραβούσαν τους άντρες τους Ελλαδίτες και θύμωναν οι κοπέλες διότι έχαναν τις ευκαιρίες Οι γυναίκες οι δικές μας ήσαν καλές μαγείρισσες καλές νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς με τις πρωτόγονες εγκαταστάσεις όπου έμεναν ολόκληρες οικογένειες σε μία παράγκα η οποία είχε ένα υποτυπώδες παραθυράκι μόλις εξοικονομούσαν κανένα κομματάκι πανί έφτιαχναν μία κουρτινουλα και μόλις βρίσκανε κανένα κουτί από κονσέρβα και λίγο χώμα κατόρθωναν και φύτευαν πότε ένα βασιλικό και πότε ένα γεράνι

Και όταν γύριζε ο άντρας κουρασμένος από το μεροκάματο έβρισκε πάντοτε στο σπίτι έτοιμο να τον περιμένει κάτι καλομαγειρεμένο Φτωχό μεν αλλά περιποιημένο Η δύναμη και το κουράγιο που έδωσαν οι γυναίκες της προσφυγιάς στους άντρες πρόσφυγες είναι βεβαιωμένα Χάρη εις την περιποίηση χάρη εις το κουράγιο που έδιναν κατορθώσαμε να κρατηθούμε στα πόδια μας

Ως απόδειξη θα φέρω ένα μικρό παράδειγμα Αυτή την εποχή υπάρχει μια πολύ μεγάλη βιομηχανία μπισκότων και ζυμαρικών οι αδελφοί Παπαδόπουλοι Οι γονείς αυτών είχαν εγκατασταθεί σε μία παράγκα στη Θεσσαλονίκη Η μητέρα τής οικογένειας εζύμωνε και έψηνε όλη μέρα κουλουράκια τα οποία ο πατέρας Παπαδόπουλος τα έπαιρνε σε έναν ταβλά στο κεφάλι του και έβγαινε και τα πουλούσε στους δρόμους

Ε λοιπόν τα παιδιά αυτής της οικογένειας μεγαλώνοντας με το παράδειγμα της εργατικότητος

Digitized by 10uk1s

κατόρθωσαν σήμερα να συναγωνίζονται ευρωπαϊκά είδη σαν τα δικά τους

Και μια και μιλήσαμε για την κακία της εκφράσεως laquoοι παστρικέςraquo ας μιλήσουμε και για το ειρωνικό laquoτι είχαμε και τι χάσαμεraquo Μπορεί μερικές απλοϊκές γυναικούλες προσφυγίνες να το είπανε καμιά φορά Αλλά είναι βέβαιο ότι και είχαμε και χάσαμε Είχαμε το παν και χάσαμε το παν σε μια στιγμή Εδώ μια ζημιά που γίνεται σε οιοδήποτε σπιτικό δηλαδή το να σπάσει ένα πιάτο ένα ποτήρι μας δημιουργεί μια κάποια στεναχώρια Φανταστείτε το βιος γενεών ολόκληρων να το αφήνεις έρμαιο στις αρπαγές των Τούρκων Να κλειδώνεις την πόρτα σου και να πετάς το κλειδί γιατί ξέρεις ότι δεν θα ξαναμπείς στο σπιτικό σου

Και για μεν τα σπίτια και τα μαγαζιά μας που καήκανε κατά κάποιο τρόπο το παίρνεις απόφαση Αλλά σκεφτείτε να έχεις ένα σπίτι ή μία ανθούσα επιχείρηση να την αφήνεις στα χέρια άλλων και να φεύγεις ξυπόλυτος και γυμνός με ένα μπογαλάκι μόνο στο χέρι γιατί δεν είχες τη δυνατότητα να πάρεις κάτι περισσότερο μαζί σου

Φυσικά και το σπίτι που μας φιλοξένησε μετά τη φωτιά του κ Ανέστη ένα αρχοντικό με τρία δωμάτια υποδοχής χωριστά το λίβινγκ την αυλή όπως τη λέγανε στη Σμύρνη με έξι υπνοδωμάτια επάνω με μία επίπλωση θαύμα διότι ο άνθρωπος αυτός ήταν καπνέμπορος καπνοπαραγωγός μάλλον και σταφιδοπαραγωγός με τεράστια κτηματική περιουσία και είχε κατορθώσει να δημιουργήσει μια καλή κατάσταση mdash και να ξέρει ότι αφήνει αυτό το σπίτι όπως είναι και φεύγει για να μην το ξαναδεί ποτέ

Το ίδιο συνέβη και με τον θείο μου Το σπίτι του Τσιντσίνη του θείου μου όπως προείπα κάηκε αλλά το εργοστάσιό του ο αλευρόμυλος ο οποίος ήταν ο καλύτερος των Βαλκανίων διότι με την ελληνική κατοχή σιγουρεύτηκε πλέον και καταξοδεύτηκε και ανανέωσε το σύνολο των εργαλείων του (και μάλιστα είχε φέρει ειδικό τεχνίτη από την Ελβετία διότι τα μηχανήματα ήσαν ελβετικά Αυτές τις λεπτομέρειες τις ήξερα διότι στο εργοστάσιο ήταν διευθυντής ο δεύτερος αδελφός μου ο Νίκος Είχαν φέρει όπως είπα ειδικό τεχνοκράτη από την Ελβετία τον κ Σενώ τον οποίο βρήκαμε μετά την Καταστροφή εις τους μύλους του Αγίου Γεωργίου Αυτός διοργάνωσε τους μύλους του Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι και επειδή γνωριζόταν με τον αδελφό μου τον Νίκο κατά την κατοχή πήγαμε και μας έδωσε μια μεγάλη ποσότητα αλεύρι) αυτό λοιπόν το τεράστιο εργοστάσιο το οποίο επειδή ήταν κοντά στην παραλία της Σμύρνης είχε δική του προβλήτα όπου επλεύριζαν τα πλοία που έφερναν αγγλικό κάρβουνο διότι το εργοστάσιο εργαζόταν με δική του κίνηση και ξεφόρτωνε κάρβουνα και φόρτωνε άλευρα για να κάνει εξαγωγή mdash αυτή την τεράστια περιουσία ο θείος μου την εγκατέλειψε και ήρθε εδώ αφού είχε χάσει και τον μοναχογιό του μαζί με τη θεία μου και αν δεν ήμαστε εμείς δεν θα είχε ούτε να κοιμηθεί πουθενά ούτε να φάει πουθενά

Σημειώστε ότι το 1948 που είχα πάει στη Σμύρνη πήγα και βρήκα το εργοστάσιο και ακόμα το 48 δηλαδή είκοσι έξι χρόνια αργότερα υπήρχε η επιγραφή laquoΙωάννης Ν Τσιντσίνηςraquo διότι το κτίριο ήταν τετραώροφο με τα γραφεία και οι Τούρκοι δεν είχαν την ευχέρεια να σβήσουν την επιγραφή

Το laquoτι είχαμε και το τι χάσαμεraquo είναι βέβαιο Διότι όπως είπα είχαμε το βιος μας είχαμε το σπιτικό μας είχαμε τη δουλειά μας είχαμε την προκοπή μας και όλα αυτά χαθήκανε σε μία ώρα μέσα σε μία κακιά στιγμή

Αυτά τα λίγα είχα να πω χωρίς να έχω ούτε τη μόρφωση ούτε την προπαρασκευή για να μάθουν τα παιδιά μου και τα εγγόνια μου λίγα πράγματα από την καημένη μας πατρίδα από τις ρίζες μας

Digitized by 10uk1s

συνοικία

Δεν πέρασε από το μυαλό κανενός από εμάς ότι αυτό ήταν και η τελική καταστροφή της ωραίας μας Σμύρνης Ότι οι Τούρκοι είχαν σκοπό να κάψουν ολόκληρη τη Σμύρνη

Το σπίτι το δικό μας από το πίσω μέρος συγκοινωνούσε με το σπίτι του θείου μου του Τσιντσίνη Εκεί μαζευτήκαμε όλη η οικογένεια και ανεβαίναμε στην ταράτσα κατά καιρούς να δούμε που βρίσκεται η φωτιά Τη βλέπαμε μακριά και δεν ανησυχούσαμε Εκεί που κουβεντιάζαμε ύστερα από καμιά δυο ώρες ακούμε χτύπους δυνατούς στην εξώπορτα του σπιτιού του Τσιντσίνη και μια φωνή να λέει laquoΦύγετε γρήγορα θα καείτε ζωντανοίraquo Ανοίξαμε την πόρτα και στο βάθος της οδού Τράσων είδαμε Τούρκους να πετάνε κάτι τενεκέδες με στουπιά αναμμένα και να καίνε τα σπίτια

Φυσικά τα παρατήσαμε όλα λυτά και δεμένα και τρέξαμε να φύγουμε και τραβήξαμε προς την Ιταλική συνοικία Εκεί έμενε ένας φίλος μας ο κ Ανέστης και καταφύγαμε στο πεζοδρόμιο Το σπίτι του ήταν κλειστό Σε λίγο ήρθε και εκείνος άνοιξε και μπήκαμε μέσα Στο απέναντι πεζοδρόμιο στην εσοχή της εισόδου ενός σπιτιού η νύφη μου η Αδαμαντία γέννησε το δεύτερο παιδί της Στο πρώτο είχε πάρει όλα τα μέτρα που χρειάζονταν για να μη μολυνθεί και το δεύτερο παιδί το γέννησε μέσα στο δρόμο και δεν βρίσκανε ούτε λίγο νερό να την πλύνουν

Στο σημείο αυτό πρέπει να κάνω μια διόρθωση Οι Τούρκοι δεν μπήκαν στις 28 Αυγούστου παλιά ημερομηνία στη Σμύρνη αλλά το Σάββατο στις 27 Αυγούστου

Όπως είπα η Αδαμαντία γέννησε στο πεζοδρόμιο διότι νωρίτερα από εμάς ο Χρήστος ο άντρας της εκείνη και το μωρό της είχαν καταφύγει απέναντι από το σπίτι του κ Ανέστη όπου ήταν ένα άλλο φιλικό του σπίτι του κ Βαλταζάνου

Εμείς δεν είχαμε από την αρχή λόγω του συνωστισμού επαφή με τον Χρήστο και αργότερα μάθαμε αυτά που διηγούμαι για τη γέννα της νύφης μου

Λοιπόν είπαμε 27 Αυγούστου μπήκαν οι Τούρκοι ημέρα Σάββατο 28 Κυριακή 29 Δευτέρα 30 Τρίτη 31 Αυγούστου παλιά ημερομηνία προς την 1η Σεπτεμβρίου ήταν που άρχισε η φωτιά το πρωί και το βράδυ όπως είπα ξεκινήσαμε εγκαταλείποντας τα πάντα για να σωθούμε

Όταν τραβήξαμε για το σπίτι του κ Ανέστη η μητέρα μου έκανε και μαύρο χιούμορ Στη Σμύρνη συνηθίζανε όσοι ήσαν ενοικιασταί να αλλάζουν σπίτι την 1η Σεπτεμβρίου Στο δρόμο λοιπόν η μητέρα μου μας είπε laquoΕ 1η Σεπτεμβρίου είναι θα αλλάξουμε σπίτιraquo

Εν πάση περιπτώσει ξημέρωσε η 1η Σεπτεμβρίου και όλοι μαζί οι συγγενείς και ο Χρήστος με το μωρό τραβήξαμε προς το εργοστάσιο του Τσιντσίνη Προηγουμένως το βράδυ της 31ης Αυγούστου προς την 1η Σεπτεμβρίου έφυγα εγώ από το σπίτι του κ Ανέστη και προχώρησα προς την παραλία της Σμύρνης διότι ήξερα ότι ο θείος μου ο Παναγιώτης με τη γυναίκα του mdashο θείος Παναγιώτης ήταν αδελφός του πατέρα μουmdash θα κατέφευγαν σε ένα φιλικό τους σπίτι Άγγλου υπηκόου Ήξερα που ήταν αυτό το σπίτι πήγα να τους βρω αλλά ο Εγγλέζος ήταν φευγάτος και το σπίτι κλειδωμένο Βρήκα όμως τον θείο μου με τη γυναίκα του τη θεία Μαρί να κάθονται στα κατώφλια Με είδαν με πολλή χαρά και ευχαρίστηση διότι ήσαν αποκομμένοι τους πήρα και εκείνους μαζί και κατευθυνθήκαμε προς το σπίτι του κ Ανέστη

Όπως είπα πριν μόλις ξημέρωσε η 1η Σεπτεμβρίου ξεκινήσαμε όλοι οι συγγενείς μαζί και τραβήξαμε

Digitized by 10uk1s

προς το Νταραγάτσι mdashτο Νταραγάτσι ήταν η βιομηχανική ζώνη της Σμύρνηςmdash για να καταφύγουμε στο εργοστάσιο του Τσιντσίνη

Βαδίζαμε μέσα σ ένα συφερτό σπρώχνοντας και σπρωχνόμενοι διότι όλοι οι κάτοικοι της Σμύρνης φοβούμενοι την επέκταση της φωτιάς είχαν τραβήξει προς τα εκεί που ήσαν μέρη ανοιχτά και μπορούσαν να γλιτώσουν Στο δρόμο εκεί που πήγαινε ο θείος μου ο Παναγιώτης κρατώντας κάποιο μπόγο γυάλισε η βέρα του σε έναν Τουρκαλά και τον διέταξε να τη βγάλει απειλώντας ότι θα του κόψει το δάχτυλο Έτσι πάει και η βέρα του θείου μου

Φτάσαμε στο εργοστάσιο το οποίο ήταν γεμάτο κόσμο Χωρίς υπερβολή θα ήσαν πλέον από 3000 άνθρωποι Βολευτήκαμε στα γραφεία του εργοστασίου είδαμε και πολλούς γνωστούς εκεί και κάπως ξεκουραστήκαμε

Το σούρουπο ο Χρήστος ο αδελφός μου έρχεται μέσα και λέει laquoΒλέπω απέξω να περιφέρονται μερικοί Τούρκοι μπασιμπουζούκηδες (όπως λέγαμε τους άτακτους) και φοβούμαι άμα πέσει η νύχτα μήπως έχουμε τίποτα παρατράγουδα Γι αυτό προτείνω να φύγουμε από εδώ και να προχωρήσουμε προς τα εμπρός (προς το Χαλκά Μπουρνάλ όπως έλεγαν αυτό το εξοχικό κέντρο τουρκιστί) Εκεί υπάρχει μια μεγάλη έκταση (ήταν ο κήπος του εργοστασίου της μπύρας) και να μείνουμε εκείraquo

Όλοι επείσθησαν και εδέχθησαν τη σκέψη του αυτή εκτός από τον θείο μου τον Τσιντσίνη ο οποίος είπε laquoΈχω μία περουσία που πάλεψα όλη μου τη ζωή να την αποκτήσω δεν την εγκαταλείπωraquo Προσπαθήσαμε να τον πείσουμε δεν το εδέχετο Φυσικά έμεινε κοντά του και η θεία μου η γυναίκα του και ο γιος του ο Νίκος

Όταν φτάσαμε εκεί ο Χρήστος ο οποίος ήταν πάντοτε πολύ προβλεπτικός μας είπε laquoΣπρώξτε και προσπαθήστε να εγκατασταθούμε όλοι οι συγγενείς στο κέντρο αυτής της συγκεντρώσεως διότι όσοι θα είναι προς τα έξω θα κινδυνεύουν από αρπαγές ακόμα και από σφαγήraquo Πράγματι σπρώχνοντας και σπρωχνόμενοι εμείναμε στο κέντρο

Σε λίγο χάσαμε τον Χρήστο∙ επανήλθε αργότερα κουβαλώντας ένα σακί γαλέτες που είχε βρει κάπου και αγόρασε Ήταν από τις γαλέτες που χρησιμοποιούσαν τότε οι ναυτικοί αντί ψωμιού όπου δεν είχαν ψυγεία στα πλοία Με αυτές τις γαλέτες φάγαμε

Όταν ξημέρωσε μάθαμε ότι η φωτιά είχε περιοριστεί και αποφασίσαμε να επιστρέψουμε στο εργοστάσιο να μείνουμε εκεί και να σκεφτούμε για τα περαιτέρω

Όταν φτάσαμε στο εργοστάσιο μάθαμε με πολύ μεγάλη φυσικά στεναχώρια ότι μετά μισή ώρα που φύγαμε από εκεί όπως είχε προβλέψει ο Χρήστος ο αδελφός μου είχαν μπει μέσα άτακτοι μαζί με Τούρκους στρατιώτες και μαζέψανε όλους τους αρσενικούς από δεκαεπτά ως ογδόντα και ενενήντα ετών Φυσικά μαζί με αυτούς πήραν και τον θείο μου τον Γιαννακό Τσιντσίνη τον γιο του τον Νίκο και όλους τους αρσενικούς που ήσαν εκεί

Από αυτό καταλάβαμε ότι τα πράγματα δυσκολέψανε Σε λίγη ώρα πάλι ο κ Ανέστης mdashαυτός που είπαμε ότι το σπίτι του ήταν στην Ιταλική συνοικία και δεν κάηκεmdash μας είπε laquoΜια που σταμάτησε η φωτιά ελάτε να μείνουμε στο σπίτι μου διότι εδώ στο εργοστάσιο αν μείνουμε θα πεθάνουμε από τις κακουχίες Πάμε κάτω στο σπίτι μου και ο Θεός βοηθόςraquo

Digitized by 10uk1s

Πράγματι γυρίσαμε πίσω άνοιξε το σπίτι του και εγκατασταθήκαμε εκεί Φυσικά ήρθαν και άλλοι συγγενείς και ο κ Ανέστης μας παραχώρησε δυο δωμάτια από το επάνω πάτωμα όπου ήσαν τα υπνοδωμάτια διότι το σπίτι ήταν πολύ ευρύχωρο και μείναμε εκεί μετρήστε ο θείος μου Παναγιώτης η γυναίκα του η μητέρα μου ο Νίκος ο αδελφός μου η Σοφία ο Αντώνης και εγώ επτά Ο άλλος μου αδελφός ο Χρήστος με τη γυναίκα του το κοριτσάκι του και το νεογέννητο έμεναν στο απέναντι σπίτι που ήταν επίσης φιλικό στου κ Βαλταζάνου

Όπως είπαμε λοιπόν η φωτιά ήταν στις 31 Αυγούστου με 1η Σεπτεμβρίου Τη νύχτα της 1ης Σεπτεμβρίου μείναμε στου κ Ανέστη Τη νύχτα της 2ας Σεπτεμβρίου διανυκτερεύσαμε στον κήπο του εργοστασίου της μπύρας Αϊντίν Φυσικά όπως προείπα εμείς μείναμε στο κέντρο και εξασφαλιστήκαμε και όλη νύχτα ακούγαμε στριγγλιές και φωνές από τις διαρπαγές που έκαναν οι Τούρκοι τόσο ανθρώπων όσο και ειδών

Το πρωί της 3ης Σεπτεμβρίου που επιστρέψαμε στο εργοστάσιο και μάθαμε το κακό που έγινε την προηγούμενη νύχτα συμφωνήσαμε όλοι μαζί πήραμε και τη θεία μου την Τσιντσίναινα η οποία είχε μείνει μόνη κατευθυνθήκαμε στο σπίτι του κ Ανέστη και εγκαταστάθημεν όπως σας είπα Ήμαστε λοιπόν 3 του Σεπτέμβρη εκεί και μέναμε στου κ Ανέστη Στις 5 Σεπτεμβρίου τυχαίως ο αδελφός μου ο Νίκος βλέποντας από το μπαλκόνι είδε να περνάει από το δρόμο τη θεία μου την Άννα αδελφή της μητέρας μου έξαλλη γιατί είχε χάσει τον άντρα της και δεν ήξερε πού να καταφύγει Τη φωνάξαμε και με πολύ μεγάλη ευχαρίστηση ήρθε και εκείνη και εγκαταστάθηκε στου κ Ανέστη Άξια γυναίκα Έξυπνη Διαολεμένος άνθρωπος βγήκε έξω έκανε μια βόλτα και σε λίγο επέστρεψε συνοδευομένη από έναν καθολικό παπά τον Σκαλιαρίνι Πρότεινε στον κ Ανέστη να εγκατασταθεί και ο παπάς στο σπίτι του πράγμα που δέχτηκε ευχαρίστως ο κ Ανέστης Του παρεχώρησε τη σάλα το καλύτερο δωμάτιο του σπιτιού για να μένει μόνος του και αφού ήταν Ιταλός υπήκοος βάλαμε στο μπαλκόνι μια ιταλική σημαία πράγμα που μας προφύλαξε από περαιτέρω ενοχλήσεις από τους Τούρκους που θα ήταν κίνδυνος για τη ζωή μας Επειδή όπως είπα η συνοικία ήταν ιταλική δικαιολογείτο και να υπάρχει στο μπαλκόνι ιταλική σημαία

Ο Σκαλιαρίνι ήταν θείο δώρο που μας έκανε η θεία μου η Άννα διότι ο παπάς αυτός είχε μία άδεια από τον Νουρεντίν τον διοικητή της Σμύρνης και έπρεπε να τον διευκολύνουν οι τουρκικές αρχές για να μεταφέρει τους ξένους υπηκόους από εκεί που είχαν καταφύγει στα πλοία ή στα προξενεία τους Αυτό ήταν και η σωτηρία όλων μας όπως θα δείτε εν συνεχεία

Ο αδελφός μου ο Χρήστος είχε βρει κάποιον ο οποίος του υπεσχέθη ότι θα του έφερνε ένα χαρτί ότι είναι ξένος υπήκοος για να του επιτρέψουν οι Τούρκοι να φύγει Του έδωσε 25 χρυσές λίρες εκείνος πήρε τις λίρες και χάθηκε

Όπως είπα μέσα στο σπίτι ήταν ο Νίκος ο Αντώνης και εγώ Με την ιδέα ότι ο Χρήστος είχε εξασφαλίσει την αναχώρησή του συμφώνησε ο θείος μου ο Παναγιώτης με τον Αντώνη και με τον Νίκο να βγάλει τρεις άδειες για να φύγουμε εμείς οι υπόλοιποι τρεις αρσενικοί Για να δώσει αυτές τις άδειες ο παπάς ο Σκαλιαρίνι εζήτησε από 1000 τούρκικες λίρες Επειδή δεν είχαμε όλα τα χρήματα μετρητά του είπαμε να του δώσουμε μέρος από τα κοσμήματα τα οποία είχε κατορθώσει ο θείος μου ο Παναγιώτης να πάρει από το μαγαζί μας Τώρα σ αυτό θα κάνω μία παρένθεση

Τη μέρα που άρχισε η φωτιά δηλαδή στις 31 Αυγούστου ο θείος μου ο Παναγιώτης του οποίου η κατοικία ήταν πολύ κοντά στο μαγαζί μας ετόλμησε και πήγε στο χρυσοχοείο άνοιξε μία από τις κάσες mdashείχαμε δύο κάσεςmdash πήρε ότι βαριά κοσμήματα είχαμε μέσα και τα έβαλε σε ένα καλαθάκι το οποίο συμπλήρωσε με κάρβουνα Βγαίνοντας έξω συνάντησε Τούρκους Ο θείος μου ήξερε τούρκικα Ήταν

Digitized by 10uk1s

από τους λίγους Έλληνες της Σμύρνης που ήξεραν τούρκικα διότι στη Σμύρνη για να ζήσει κανείς έπρεπε να ξέρει ελληνικά Αυτή ήταν η επίσημη γλώσσα Απόδειξη ότι και όλες οι επιγραφές των καταστημάτων ήταν ελληνικά γραμμένες

laquoΤι έχεις μέσαraquo τον ρώτησαν οι Τούρκοι

Τους απάντησε τούρκικα ότι είχε κάρβουνα και τον αφήσαν να περάσει Έτσι κατόρθωσε να γλιτώσει όλα τα κοσμήματα

Όταν λοιπόν το βράδυ της 31ης όπως είπα τον βρήκα και τον έφερα μαζί με όλη την οικογένεια αυτά τα κοσμήματα τα μοίρασαν στα τρία η γυναίκα του η μητέρα μου και η αδελφή μου και τα πέρασαν σαν ζωνάρια στη μέση τους

Έτσι στον παπά συμπληρώσαμε mdashο Αντώνης γιατί εκείνος ήταν που ανακατευότανmdash με κοσμήματα τις τρεις χιλιάδες λίρες που ζήταγε Μας έφερε πράγματι άδεια για να φύγουμε εμείς οι τρεις ως protegs Franais (προστατευόμενοι Γάλλοι) αλλά επειδή ο Χρήστος είχε μείνει αφού τον ξεγέλασε εκείνος που του είχε υποσχεθεί να του φέρει το χαρτί παρεχώρησα εγώ τη θέση μου στον αδελφό μου και έτσι έφυγαν οι τρεις Ήρθε ένα αμάξι τους έβαλε μέσα ο παπάς τους πήγε απέναντι στο Γαλλικό Προξενείο επιβιβάστηκαν σε ατμάκατο και μπήκαν σε ένα επίτακτο γαλλικό πλοίο το laquoΤρουβίλraquo το οποίο τους πήγε στην Αφρική στην Τύνιδα Έτσι γλίτωσαν οι τρεις Φυσικά έμεινε η νύφη μου η Αδαμαντία με τα δυο παιδιά και εγώ

Το σπίτι του κ Ανέστη όπου μέναμε έβλεπε από το πίσω μέρος σε ένα τουρκικό στρατώνα ο οποίος είχε ένα μεγάλο περίβολο μία πλατεία όπου έκαναν γυμνάσια οι Τούρκοι Η πλατεία αυτή ήταν γεμάτη από ανθρώπους που είχαν καταφύγει εκεί

Κάθε νύχτα ακούγαμε τις στριγγλιές των κοριτσιών που άρπαζαν και εβίαζαν οι Τούρκοι από τις σφαγές που έκαναν τις κλεψιές Καταλαβαίνετε ότι ήταν πραγματική κόλαση η ζωή μας

Και μια που μιλάμε για καταστροφές θα θυμηθώ κι ένα ελαφρώς κωμικοτραγικό γεγονός που συνέβη σε μένα Όταν τέλη Αυγούστου με 1η Σεπτεμβρίου άρχισε να καίγεται η Σμύρνη όπως είπα πριν είχαμε ετοιμάσει μερικές ημέρες προηγουμένως τα μπαγκάζια μας και είχαμε βγάλει και εισιτήρια για να καταφύγουμε στη Μητέρα Ελλάδα αλλά δεν μας επέτρεψε ο Στεργιάδης και η υπ αυτόν διοίκηση να ταξιδέψουμε

Όταν είδαμε λοιπόν τη φωτιά να πλησιάζει προς τα σπίτια μας εγώ καθ υπόδειξη της μητέρας μου άνοιξα κάποια από τις βαλίτσες και γέμισα με ρούχα έναν μπόγο μαλακό διότι η ηλικία μου δεν επέτρεπε να σηκώνω βαλίτσες Αυτό τον μπόγο τον κουβάλησα σε όλη τη διάρκεια των τριών ημερών ώσπου να εγκατασταθούμε τελικώς όπως προανέφερα στο σπίτι του κ Ανέστη

Δηλαδή τον πήρα από το σπίτι μας την πρώτη βραδιά και τον κουβάλησα στο πεζοδρόμιο του κ Ανέστη όπου διανυκτερεύσαμε Την επομένη τον φορτώθηκα και τον πήγα στο εργοστάσιο του θείου μου του Τσιντσίνη Το βράδυ φύγαμε και πήγαμε εκτός εργοστασίου και έτσι γλιτώσαμε την αιχμαλωσία τον μπόγο όμως τον άφησα στα γραφεία

Digitized by 10uk1s

Την επομένη επιστρέφοντας για να πάμε πίσω στο σπίτι του κ Ανέστη το οποίο δεν είχε καεί πήρα πάλι τον μπόγο και όταν φτάσαμε και εγκατασταθήκαμε στο δωμάτιο που μας παραχώρησε ο κ Ανέστης ανοίξαμε με λαχτάρα τον μπόγο για να βρούμε τίποτα ρούχα ν αλλάξουμε Και τότε ήταν απερίγραπτη η απογοήτευση που εκ των υστέρων μετετράπη σε τραγέλαφο Μέσα στον μπόγο βρέθηκαν περίπου εκατό κολλάρα διότι τότε στη Σμύρνη τα κολλάρα δεν ήσαν ενωμένα με τα πουκάμισα αλλά έπρεπε να πλένονται σχεδόν κάθε μέρα και να στέλνονται στο σιδερωτήριο για να σιδερωθούν και να κολλαριστούν

Όπως είπα λοιπόν υπήρχαν καμιά εκατοστή ή και περισσότερα κολλάρα τρία σεντόνια και οι γούνες της μάνας μου δηλαδή πράγματα άχρηστα για εκείνη τη στιγμή Άρα ο κόπος του κουβαλήματος του μπόγου ήταν άδικος

Στο διάστημα που μέναμε στου κ Ανέστη ο θείος μου ο Παναγιώτης ετόλμησε να πάει στην αγορά την τουρκική που είχε γλιτώσει από τη φωτιά για να ψωνίσει κάτι φαγώσιμο Εκεί τον πιάσανε και τον πήγαν να εξετάσουν την ηλικία του Περίμενε στην ουρά και την ώρα που πλησίαζε η σειρά του να μπει μέσα ο Τούρκος σκοπός που φύλαγε για την τάξη του μίλησε τουρκικά και του λέει laquoΤι είσαιraquo Και του απαντά ο θείος μου laquoΈλλην υπήκοοςraquo Του λέει ο Τούρκος laquoΜην το πεις διότι κινδυνεύεις να σε κρατήσουν αιχμάλωτο Να πεις ότι είσαι Οθωμανός υπήκοοςraquo Όπως λέγαμε ραγιάς

Πράγματι αυτό έγινε και έτσι λόγω ηλικίας και λόγω του ότι δεν είπε ότι είναι Έλληνας υπήκοος τον άφησαν να φύγει γλίτωσε και ήρθε πάλι εκεί και μας ξαναβρήκε

Από αυτό αποδεικνύεται ότι και σε αυτούς τους αιμοβόρους Τουρκαλάδες υπήρχαν και μερικοί που είχαν συνείδηση

Όλες αυτές τις μέρες ο παπάς ο Σκαλιαρίνι ο φραγκόπαπας όπως λέγαμε εμείς τους καθολικούς παπάδες χανόταν από το πρωί ως το βράδυ και γυρίζοντας έφερνε διάφορα τιμαλφή Δηλαδή επεδίδετο στη φυγάδευση ανθρώπων επί αμοιβή Όλα αυτά τα έκρυβε και τα αποθησαύριζε στο δωμάτιο που του είχαν παραχωρήσει Τα βλέπαμε δε εμείς διότι η θεία μου η Άννα όπως σας είπα έξυπνη γυναίκα και καταφερτζού είχε αναλάβει να του φροντίζει το δωμάτιο

Φυσικά εν τω μεταξύ από τις 2 του Σεπτέμβρη είχαμε μάθει για τον τραγικό θάνατο του Χρυσόστομου Του Χρυσόστομου του μεγαλόψυχου του ανθρώπου ο οποίος εν γνώσει του θυσίασε τη ζωή του για να μην αφήσει μόνο το ποίμνιό του

Γι αυτό του άξιζε και το πολυχρόνιο που του έψελναν όταν ήταν Δεσπότης μας και ήταν στα μεγαλεία του Το πολυχρόνιο έλεγε τα εξής χαρακτηριστικά laquoΧρυσοστόμου του μακαριοτάτου και θεοπροβλήτου Μητροπολίτου της Αγιοτάτης Μητροπόλεως Σμύρνης υπερτίμου και εξάρχου Ασίας ημών δε πατρός και ποιμενάρχου πολλά τα έτηraquo

Αυτό το πολυχρόνιο μου άρεσε να το ακούω γιατί από παιδί ελάτρευα τα ωραία γένια του και τα ωραία γαλάζια μάτια του καθώς και τον τρόπο που εφέρετο όταν ήρχετο στην εκκλησία της ενορίας μας τον Άγιο Ιωάννη στο Κερασοχώρι

Είχαμε μάθει λοιπόν ότι οι Τούρκοι είχαν σκοτώσει τον Δεσπότη αλλά δεν ξέραμε με τι απαίσιο τρόπο

Digitized by 10uk1s

τον σκότωσαν Είχε διαδοθεί ότι τον κρέμασαν Λεπτομέρειες δεν μπορούσαμε να μάθουμε διότι αφού καταφύγαμε όλες οι οικογένειες στο σπίτι του κ Ανέστη κανείς από εμάς δεν τολμούσε να βγει στο δρόμο διότι κινδύνευε να αιχμαλωτιστεί και να χαθεί από τη ζωή

Όπως είπαμε ήδη τα τρία μου αδέλφια με τη βοήθεια φυσικά επί πληρωμή του πάτερ Σκαλιαρίνι είχαν κατορθώσει να ξεφύγουν και έμενε τώρα να βρεθεί ο τρόπος να φύγω και εγώ διότι ο χρόνος περνούσε και οι Τούρκοι είχαν δώσει προθεσμία ως τις 15 Σεπτεμβρίου για να φύγει όλος ο πληθυσμός από τη Σμύρνη είτε μεγάλοι είτε γέροι είτε παιδιά Φυσικά οι άντρες θα αιχμαλωτίζοντο και άρχισαν τα παζάρια με τον πατέρα Σκαλιαρίνι Επενέβη η θεία μου η Άννα και τελικώς εκείνος επείσθη να πάρει πολύ λιγότερα για μένα Μαζί με μένα ζήτησε να φύγει και ο κουνιάδος του θείου μου του Παναγιώτη ο κύριος Αντώνης Κασιμάτης Για να ξεφύγουμε ο παπάς Σκαλιαρίνι έφερε για μένα ένα βαφτιστικό στο οποίο κόλλησα μία φωτογραφία μου και βάλαμε και μία σφραγίδα αλλά για τον κ Κασιμάτη δεν είχαμε τι να κάνουμε και mdashγια να πάρετε μία ιδέα μετά θα τα πούμε για τους Τουρκαλάδεςmdash ευρέθηκε ένα ασφαλιστικό συμβόλαιο στο οποίο επάνω υπήρχε ένα αγγλικό στέμμα∙ ήταν απλώς ένα συμβόλαιο ασφαλείας πυρός και κολλήσαμε και εκεί μία φωτογραφία του κ Κασιμάτη και τη σφραγίσαμε

Μας πήρε λοιπόν ο παπάς Σκαλιαρίνι με ένα αμαξάκι και μας πήγε εκεί από όπου έφευγε όλος ο άμαχος πληθυσμός δηλαδή οι γυναίκες οι γέροι και τα παιδιά Εκεί ήταν φυσικά παράταξη από τουρκικά στρατεύματα τα οποία ετήρουν κατά κάποιο τρόπο την τάξη και επικεφαλής όλου αυτού του στρατού ήταν ένας Τούρκος αξιωματικός μελαχρινός Φαίνεται ότι δεν ήταν αμιγής Τούρκος Ο παπάς Σκαλιαρίνι τον πλησίασε του έδειξε την άδεια που είχε από τον Νουρεντίν μας συνέστησε ως ξένους υπηκόους και του ζήτησε να μας βοηθήσει να φύγουμε και εμείς

Εκείνη τη στιγμή ήταν κλειστές οι σιδερένιες πόρτες διότι δεν υπήρχε πλοίο εις την προβλήτα Ο Τούρκος αυτός μας έδειξε διότι δεν ήξερε να μιλήσει γαλλικά να σταθούμε σε μία άκρη και θα μας βοηθούσε να περάσουμε πρώτοι Και φυσικά πάλι έφιππος πήγε να επιθεωρήσει εκεί την κατάσταση

Εκεί που στεκόμαστε ξαφνικά ενεφανίσθη ένας Τούρκος στρατιώτης με ξιφολόγχη μαζί με έναν Τούρκο πολίτη και με την απειλή της ξιφολόγχης έσπρωξαν τον παπά εμένα και τον κ Κασιμάτη μας έβαλαν σε ένα περίπτερο που ήταν εκεί και στο οποίο έμεναν οι γραμματικοί που παρακολουθούσαν τις φορτώσεις και τις εκφορτώσεις και μας απείλησαν λέγοντας ότι δεν είμαστε ξένοι αλλά Έλληνες και πάμε να φυγαδευτούμε και να τους δώσουμε λεφτά ειδάλλως θα μας σκότωναν

Ο κ Κασιμάτης γυρίζει και λέει του παπά laquoΕγώ έχω λεφτά στα παπούτσια μου μέσα Να τους δώσω να μας αφήσουνraquo Ο παπάς έξυπνος λέει laquoΌχι για τον Θεό Γιατί αν τους δώσεις λεφτά θα τα πάρουν και θα μας σκοτώσουνraquo

Και φυσικά περνούσε η ώρα και εμείς ήμασταν αιχμαλωτισμένοι Εν τω μεταξύ είχαν ανοίξει οι πόρτες και ο πληθυσμός έφευγε Εμείς όμως αιχμαλωτισμένοι μέσα σ εκείνο το περίπτερο Σε μια στιγμή το μάτι του παπά πήρε τον Τούρκο έφιππο αξιωματικό με τον οποίο είχε μιλήσει προηγουμένως έσπρωξε με δύναμη τον στρατιώτη άνοιξε την πόρτα και έτρεξε κοντά του Ο αξιωματικός ο οποίος ασφαλώς εξεπλάγη σταμάτησε να δει τι συμβαίνει και ο παπάς τού εξήγησε την περίπτωση Για να δικαιολογηθεί ο πολίτης ο Τούρκος πλησίασε τον αξιωματικό δήθεν και του είπε ότι είμαστε ξένοι Αντί απαντήσεως ο αξιωματικός σήκωσε το καμουτσί που είχε για να δέρνει το άλογο και αιμάτωσε τον Τούρκο στο πρόσωπο χτυπώντας τον ανελέητα Έτρεχαν τα αίματα αυτό έγινε αντιληπτό από όλη εκείνη την κατάσταση και μας βοήθησε διότι αρχίσαμε και εμείς να προχωρούμε μαζί προς το πλοίο με το οποίο θα φεύγαμε

Digitized by 10uk1s

Μπήκαμε στον περίβολο της προβλήτας Αλλά για να κάνουν έλεγχο οι Τούρκοι σταματούσανε κατά διαστήματα τον κόσμο και ψάχνανε τραβώντας τα μαλλιά των γυναικών να δούνε μήπως ήταν άντρες και φορούσαν περούκα Εμάς τους δύο μας είχαν περί πολλού Σε ένα από τα μπλόκα mdashφυσικά είχαν περάσει ώρες ατελείωτες χωρίς να το καταλάβωmdash σε μια στιγμή είχα τρελαθεί από τη δίψα και σε έναν Τούρκο στρατιώτη που έκανε έλεγχο είχα την αναίδεια παριστάνοντας τον Γάλλο mdashήμουνα καλοντυμένος με καινούργια ρούχα καλοχτενισμένος και ο κ Κασιμάτης είχε ωραία εμφάνιση άρα δικαιολογούσαμε την περίπτωση ότι ήμαστε ξένοι υπήκοοι και όχι μαζί με το λαόmdash είχα την αναίδεια όπως είπα να του ζητήσω να μου φέρει νερό Και πράγματι μου έφερε

Σιγά σιγά με υπομονή και ελεγχόμενοι κατά περιόδους από μπλόκα φτάσαμε πλάγια στο πλοίο Εκεί ήταν μια επιτροπή από Τούρκους αξιωματικούς οι οποίοι ήλεγχαν τα δήθεν διαβατήρια αυτών που θα έφευγαν Ήσαν όμως επίσης και Αμερικανοί αξιωματικοί οι οποίοι επέβλεπαν Η αλήθεια είναι ότι στην περίπτωση της καταστροφής της Σμύρνης οι μόνοι από τους ξένους που βοήθησαν ήσαν οι Αμερικανοί

Εν πάση περιπτώσει μόλις πλησιάσαμε βγαίνει ένας από το πλοίο και λέει ότι το πλοίο είναι υπερφορτωμένο και δεν πρέπει να πάρει άλλους Καταλαβαίνετε την απελπισία μας Εκείνη τη στιγμή πλάγιά μου ένας επεχείρησε να πηδήσει στο πλοίο ο Τούρκος σκοπός αντελήφθη ότι πήγαινε να ξεφύγει και μπροστά μας τον τρύπησε με την ξιφολόγχη και τον πέταξε στη θάλασσα η οποία κοκκίνισε από το αίμα του

Εμείς μέναμε δήθεν αδιάφοροι διότι ήμαστε ξένοι και δεν μας ενδιέφερε αν σκοτώνονταν Έλληνες Σε λίγο βγαίνει πάλι ο Αμερικανός ο οποίος είπε ότι μπορεί να πάρει καμιά εκατοστή ακόμα και ήταν η σειρά μας Προχωρήσαμε επήραν οι Τούρκοι αξιωματικοί με τα πολλά γαλόνια τα δήθεν διαβατήριά μας τα κοιτάξανε καλά καλά βεβαιώθησαν ότι ήμαστε ξένοι και μας επέτρεψαν να μπούμε μέσα

Το πλοίο αυτό ήταν παλιό ρωσικό φορτηγό το πλήρωμα και ο καπετάνιος είχαν φύγει από την κομμουνιστική Ρωσία και είχαν και μια γαλλική σημαία στο κατάρτι Μπήκαμε μέσα και φανταστείτε τη χαρά μας και από αυτό μπορείτε να καταλάβετε και την άγνοια των Τούρκων Το μεν δικό μου χαρτί ήταν ένα απλό βαφτιστικό και όπως προείπα του κ Κασιμάτη ήταν ένα ασφαλιστικό συμβόλαιο

Αυτοί ήσαν οι Τούρκοι που ενίκησαν την Ελληνική Στρατιά εις την καταστροφή του ηθικού της οποίας κατά την ταπεινή μου γνώμη πολύ συνέτεινε και ο μακαρίτης ο περίφημος δημοσιογράφος Γεώργιος Βλάχος ο οποίος εις τα άρθρα του της τότε laquoΚαθημερινήςraquo την οποία δυστυχώς υποχρεούμαι και την παίρνω και σήμερα γιατί γράφει η κόρη μου εκεί έγραφε για μεν τη Μικρά Ασία ότι είναι αποικία εις δε τους στρατιώτας έλεγε να ρίξουν τα όπλα και να επιστρέψουν οίκαδε

Όλα αυτά τα είχε γράψει πριν από τις εκλογές του 20 για να καταστρέψει τον Βενιζελισμό Και ήρθαν οι εκλογές του 20 και έφεραν οι κύριοι τους σπουδαγμένους στη Γερμανία αξιωματικούς οι οποίοι είχαν να δούνε πόλεμο από το 12 έως το 22 δεν ήξεραν τις νέες συνθήκες των πολέμων και έκαναν τη βλακώδη εκστρατεία του Σαγγαρίου με επικεφαλής τον τότε σπουδαίο βασιλιά τον Κωνσταντίνο νομίζοντας ότι θα πηγαίνανε ως την Άγκυρα να καταστρέψουν τον Κεμάλ Ο Κεμάλ ήταν πιο έμπειρος από όλους και πιο εμπειροπόλεμος και εφήρμοσε το σύστημα της Ρωσίας Υποχωρούσε αμαχητί καταστρέφοντας στο δρόμο του καθετί που θα μπορούσε να βοηθήσει τον εφοδιασμό του Ελληνικού στρατού

Περάσανε οι στρατιώτες μας την Αλμυρά έρημο όπου δεν υπήρχε ούτε σταγόνα νερού και όπως άκουσα πολλοί έπιναν τα ούρα τους για να ξεδιψάσουν Αυτή ήταν η αρχή του τέλους

Digitized by 10uk1s

Αυτά γίνονται το 1921 Τότε ο Βενιζέλος ηττημένος των εκλογών έμενε στο Παρίσι Προείδε τι έμελλε να συμβεί εις την εκστρατεία αυτή και προσεπάθησε να πείσει και τους Έλληνες και τον Κεμάλ ο οποίος τότε ακόμη δεν ήταν πολύ δυναμωμένος όπως αργότερα να υποχωρήσει ο στρατός μας εις την αρχική ζώνη των Σεβρών η ζώνη αυτή να κηρυχθεί αυτόνομος να φύγει από εκεί ο στρατός μας και η ζώνη να διοικείται από Έλληνες και Τούρκους Αυτό το πράγμα οι υπερπατριώτες του Γούναρη και του Κωνσταντίνου δεν το εδέχθησαν και τότε εμάς που ήμαστε ακόμα μαθηταί μας έβγαλαν από το σχολείο και κάναμε διαδηλώσεις και φωνάζαμε Μας έδωσαν ως σύνθημα να φωνάζουμε laquoΈνωση και όχι αυτονομίαraquo

Μπήκαμε λοιπόν με τον κ Κασιμάτη όπως προείπα εις το πλοίο το οποίο ήτο ένα παλιό ρωσικό φορτηγό που διέθετε μόνο αμπάρια και ένα μικρό καρέ για το πλήρωμα Επειδή μας είδε καλοντυμένους και πιο ευπρεπώς ντυμένους και καθαρούς ο καπετάνιος μάς επέτρεψε να κατεβούμε και να μείνουμε στο καρέ των αξιωματικών Φυσικά αυτό έγινε με το αζημίωτο Επήρε το σχετικό του δώρο Εκεί μπορέσαμε να περάσουμε τις δύο νύχτες που κράτησε το ταξίδι από τη Σμύρνη έως τη Θεσσαλονίκη όπου μας αποβίβασε

Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού μας δίνανε και λίγη σούπα και λίγο τσάι Εν πάση περιπτώσει ήταν υποφερτό το ταξίδι Αλλά έξω ο κόσμος παγωμένος και κακοπερασμένος διότι άλλοι έμεναν στα αμπάρια και άλλοι στο κατάστρωμα Δεν είχαν πού να στεγαστούν

Μόλις ξεκίνησε το πλοίο mdashξέχασα να σας το πωmdash και έφτασε στη μέση του κόλπου της Σμύρνης πριν βγούμε έξω από τον κυρίως λιμένα πήρε κάποιο σήμα και στάθηκε Καταλαβαίνετε την απελπισία όσων είχαν κατορθώσει κρυφά να χωθούνε μέσα∙ έπεφταν στα αμπάρια για να κρυφτούνε Ευτυχώς δεν ήταν τίποτα Ήταν κάποιο τυπικό έγγραφο Πάντως δεν μάθαμε τι ακριβώς ήταν Το σταμάτημα ήταν μισή ώρα∙ έπειτα ξεκινήσαμε και φτάσαμε στη Θεσσαλονίκη

Και άρχισε η ζωή μας στη νέα πατρίδα την ελεύθερη Ελλάδα Όπως προείπα ο θείος μου ο μεγαλύτερος αδελφός του πατέρα μου και σχεδόν κηδεμόνας μας είχε το θάρρος και την ψυχραιμία την ώρα που καιγόταν η Σμύρνη ν ανοίξει το χρυσοχοείο μας και να μαζέψει και να διασώσει ένα μεγάλο μέρος από τα κοσμήματα που έφερε εδώ αυτός δε είναι και ο πρώτος Κατραμόπουλος χρυσοχόος που άνοιξε κατάστημα εδώ και συνεχίζεται μέχρι σήμερα από την οικογένειά μας το επάγγελμα του χρυσοχόου που άρχισε στη Σμύρνη τουλάχιστον το 1870

Ήρθαμε στην Αθήνα και βρήκε και νοίκιασε ένα σπίτι στο Μετς τον κλασικό τύπο των λαϊκών σπιτιών της Αθήνας δηλαδή σπίτι με έναν εξωτερικό διάδρομο και πλάγια πλάγια παράλληλα χωρίς να συγκοινωνούν μεταξύ τους υπήρχαν δωμάτια κουζίνες και καμπινέδες Εκεί εγκατέστησε όλη την οικογένεια

Επούλησε δύο κιλά χρυσό και με αυτά αγόρασε κρεβάτια δωμάτια και σπίτια Από εκεί άρχισε η ζωή μας εδώ στην Αθήνα Ενώ οι περισσότεροι άνθρωποι ήρθαν τελείως κατεστραμμένοι μεταξύ αυτών και ο βαθύπλουτος θείος μου Γιάννης ο Γιαννακός Τσιντσίνης που είχε τεράστια περιουσία και ήρθε εδώ σχεδόν ξυπόλυτος Μαζί μ εμάς λοιπόν ήρθε κι έμεινε και ο θείος μου τον φιλοξενούσαμε μαζί με τη γυναίκα του διότι το παιδί του το είχαν κρατήσει οι Τούρκοι και δεν το ξαναείδαμε ποτέ

Τους άλλους πρόσφυγες σχεδόν τους ξεφόρτωναν και τους πετούσαν στις παραλίες Αλλά ευτυχώς υπήρχε η υπό τον Πλαστήρα τότε επαναστατική κυβέρνηση η οποία έδειξε πολύ μεγάλο ενδιαφέρον

Digitized by 10uk1s

για την εγκατάσταση των δυστυχισμένων ανθρώπων

Τους έβαζαν σε σχολεία κινηματογράφους εκκλησίες και σε όποιο ελεύθερο χώρο μπορούσαν να βρουν και σε πολλές περιπτώσεις σε σκηνές Μερικές αστικές οικογένειες τις εγκατέστησαν σε μέγαρα των οποίων οι ιδιοκτήτες έλειπαν στο εξωτερικό

Παραδείγματος χάρη την οικογένεια του φίλου μου του Παύλου οι οποίοι ήσαν πλουσιότατοι άνθρωποι και είχαν ένα τεράστιο τσιφλίκι στη Φιλαδέλφεια στου Αγά Σεΐρ δηλαδή μέσα στη Μικρά Ασία και το είχαν παραχωρήσει ως Στρατηγείο του Νίδερ τους εγκατέστησαν στο σπίτι του Μπενάκη το σημερινό μουσείο

Την οικογένεια της κατόπιν γυναίκας μου την εγκατέστησαν σε ένα παράρτημα του μεγάρου Μαυρομιχάλη που βρίσκεται απέναντι από τον Κήπο Και πολλές άλλες οικογένειες τις εγκατέστησαν σε ανάλογα σπίτια ώσπου να μπορέσουν να βρουν μόνιμη στέγη δική τους

Και έτσι άρχισε ο αγώνας για την επιβίωση και το ριζωμό στη νέα πατρίδα Γι αυτά αν ο Θεός μου δώσει ζωή ίσως αργότερα περιγράψω το τι συνέβη από τον ερχομό μας εδώ μέχρι σήμερα

Και μια και φτάσαμε στη σωτηρία μου ας πάμε λίγο πίσω να δούμε μερικά χαρακτηριστικά γεγονότα Και πρώτα την ώρα που οι Τούρκοι μάς έσφαζαν εβίαζαν τις γυναίκες και έκαιγαν την πόλη στο αγγλικό θωρηκτό που ήταν αγκυροβολημένο στον κόλπο της Σμύρνης επαιάνιζε το απόγευμα η μουσική για να πάρουν οι Εγγλέζοι το τσάι

Αυτοί ήσαν οι χριστιανοί οι οποίοι ελπίζαμε ότι θα μας γλίτωναν Αλλά μια που μιλούμε για καλούς χριστιανούς γιατί να μη θυμηθούμε τους χειρότερους χριστιανούς τους Γερμανούς και προπαντός να πάμε πίσω πάρα πολλά χρόνια πριν από τον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο όταν ήρθε ως διοργανωτής του τουρκικού στρατού ένας Γερμανός στρατηγός ένας φανατικός σκύλος ο Λίμαν φον Σάντερς ο οποίος η πρώτη δουλειά που υπέδειξε στους Τούρκους ήταν να διώξουν από όλα τα παράλια της Μικράς Ασίας τους Έλληνες διότι τους είπε ότι είναι επιζήμιο γι αυτούς στα παράλια της Μικράς Ασίας που έβλεπαν στο Αιγαίο και στα καινουργιοελευθερωθέντα νησιά μας του Αιγαίου να κατοικούν Έλληνες Από τότε άρχισε ο διωγμός καθ υπόδειξη αυτής της απαίσιας φυλής των χριστιανών Γερμανών οι οποίοι αν κέρδιζαν τον πόλεμο θα είχαν τον Χίτλερ ήρωα και τώρα παρουσιάζονται ως Χριστιανοδημοκράτες και Σοσιαλδημοκράτες Πού ήσαν αυτοί όταν οι χιτλερικοί έκαιγαν ζωντανούς τους δυστυχισμένους Εβραίους οι οποίοι ποτέ δεν τους πείραξαν αλλά απεναντίας βοηθούσαν οικονομικώς την ανάπτυξη της Γερμανίας

Και άρχισε από τότε ο διωγμός των Ελλήνων Οι Τούρκοι εδημιούργησαν τα Τάγματα Εργασίας τα οποία έλεγαν Αμελέτ Ταμπουρού και ήθελαν τους Έλληνες τους δυστυχισμένους ραγιάδες δηλαδή Οθωμανούς υπηκόους να σπάζουν πέτρες γυμνοί και ξεσκούφωτοι μέσα στο λιοπύρι ή στα χιόνια

Πραγματικός όλεθρος και καταστροφή από τους Τούρκους Αλλά μήπως και οι δικοί μας οι τότε κυβερνώντες μας εφέρθησαν καλύτερα

Νομίζω ότι έχω πει ότι ο ένας από τα αδέλφια μου που υπηρετούσαν όλοι στο στρατό και ας λέγανε ότι δεν στρατεύτηκαν οι Μικρασιάτες ήταν στο στρατό από την πρώτη μέρα είχε τοποθετηθεί στους

Digitized by 10uk1s

κώδικες και γι αυτό έμεινε σε όλη τη διάρκεια του πολέμου μέσα στη Σμύρνη Μία εβδομάδα πριν μπουν οι Τούρκοι στη Σμύρνη διετάχθη να καταστρέψει τους κώδικες Από αυτό καταλάβαμε ότι δεν υπήρχε πλέον ελπίδα σωτηρίας και συνεννοήθηκε με τον θείο μου ο οποίος ήταν ο αρχηγός της οικογένειας και μαζεύτηκαν τριάντα πέντε τόσοι συγγενείς και βγάλαμε εισιτήρια τα οποία καλοπληρώθησαν διότι επρόκειτο να περάσει από τη Σμύρνη ένα αγγλικό πλοίο για να μπορέσουμε να διαφύγουμε Αλλά κατά διαταγή της τότε κυβερνήσεώς μας ζητούσαν διαβατήριο πράγμα το οποίο ήταν αδύνατο να μας δώσουν Και αυτό διότι οι τότε κυβερνώντες φοβόντουσαν ότι θα άλλαζε το εκλογικό σώμα με την άφιξη των Ελλήνων της Σμύρνης οι οποίοι ήσαν όλοι Βενιζελικοί

Γι αυτό λέω τι να πρωτοδεί κανείς Τους Εγγλέζους να πίνουν το τσάι τους με μουσική την ώρα που μας σφάζανε τους Γερμανούς που υπέδειξαν την καταστροφή του ελληνισμού της Μικράς Ασίας ή τους δικούς μας συμπατριώτες που άφησαν να μας σφάξουν μην τυχόν και αλλοιωθεί το εκλογικό σώμα

Και μια που μιλάμε για τους καλούς χριστιανούς mdashεκ των υστέρων φυσικά το έμαθα αυτόmdash ο αδελφός της κατόπιν γυναίκας μου ο Νίκος καλός κολυμβητής έπεσε στη θάλασσα και κολυμπώντας έφτασε σε ένα αγγλικό πολεμικό παρακαλώντας ν ανεβεί επάνω για να σωθεί από τους Τούρκους Διότι ήταν τότε δεκαεπτά ετών και εκινδύνευε να αιχμαλωτισθεί Αντί απαντήσεως του έριξαν ζεματιστό νερό

Έπειτα πήγε σε ένα ιταλικό πολεμικό Οι Ιταλοί ήσαν ανέκαθεν εχθροί προς εμάς αντίθετοι στην κατοχή Μικρασιατικών εδαφών από την Ελλάδα Παρ όλα αυτά έδειξαν ανθρωπισμό την ώρα της καταστροφής Εν αντιθέσει με τους κυρίους Εγγλέζους οι οποίοι την ώρα που οι Τούρκοι εβίαζαν τις γυναίκες και έσφαζαν τους άντρες και μας έκαιγαν έπιναν το τσάι τους συνοδεία μουσικής

Εν πάση περιπτώσει τον βοηθήσανε τον Νίκο οι Ιταλοί τον σκουπίσανε τον στεγνώσανε του έδωσαν καινούργια ρούχα στεγνά και τον βοήθησαν και επιβιβάστηκε σε ένα πλοίο που είχε Ιταλούς υπηκόους και έτσι σώθηκε από την αιχμαλωσία εν αντιθέσει με τον μεγαλύτερο αδελφό του τον Ηλία ο οποίος τρεις μήνες προ της καταστροφής εστρατεύθη και με όλους τους Σμυρνιούς της ηλικίας του μετά από μία πρόχειρη εκγύμναση τον έστειλαν στο μέτωπο mdashαπροετοίμαστα παιδιά δεκαοκτώ και δεκαεννιά ετώνmdash και έκτοτε εχάθηκε το παλικάρι και δεν ξαναέδωσε σημεία ζωής θύμα και αυτό της τουρκικής θηριωδίας και της ελληνικής αδιαφορίας προς τον πληθυσμό της Μικράς Ασίας

Και μια και μιλάμε για στρατιωτικά θέματα ας πάμε λίγο πίσω Μετά την αποτυχία της εκστρατείας του Σαγγαρίου όπου αρχιστράτηγος ήταν ο Παπούλας αλλά εμπνευστής της ήταν ο τότε βασιλεύς Κωνσταντίνος και το περί αυτόν επιτελείο έριξαν όλο το βάρος της αποτυχίας εις τον Παπούλα και τον αντικατέστησαν με ένα νέο αρχιστράτηγο τον Χατζανέστη έναν άνθρωπο ο οποίος με τις πράξεις του απέδειξε ότι δεν ήταν και πολύ γνωστικός

Η πρώτη διαταγή που έβγαλε ο Χατζανέστης μόλις ήρθε στη Σμύρνη ήτανε να απαγορευθεί ο περίπατος των στρατιωτών εις την προκυμαία Απηγόρευσε να περνούν από την προκυμαία απλοί στρατιώτες Και νομίζω πως όταν επήρχετο μάλλον η καταστροφή και για να ανακόψουν το κύμα της φυγής των Μικρασιατών προς τον ελλαδικό χώρο έβγαλαν ανακοινωθέν και έλεγαν ότι το τρίτο σώμα στρατού σώζει την τιμήν της Πατρίδος ότι δηλαδή ανεκόπη η προέλαση του Κεμάλ πράγμα ψευδέστατο διότι δύο μέρες πριν ολόκληρο αυτό το σώμα είχε παραδοθεί εις τον Κεμάλ

Όλα αυτά μόνο και μόνο για να μας κλείσουν τα μάτια και να μείνουμε εκεί θύματα της τουρκικής θηριωδίας

Digitized by 10uk1s

Πολλοί γνωστοί μου οι οποίοι μετά την καταστροφή επί τουρκοκρατίας τώρα έχουν επισκεφθεί τη Σμύρνη με ρωτούν να τους πω σχετικά Η απάντησή μου είναι μία Τι σχέση έχει η σημερινή Σμύρνη με τη χαρούμενη Σμύρνη την προ του 22 Τη Σμύρνη που οι άνθρωποι την έζησαν εργατικοί μεν όλη μέρα και διασκέδαζαν Εις την προκυμαία υπήρχαν τόσα κέντρα με ορχήστρες και μουσικές που είναι δύσκολο να το πιστέψει κανείς Εις του laquoΚρέμερraquo υπήρχαν δύο ορχήστρες Μία με κλασικά έργα και άλλη με μπουζούκια και τέτοια Πλάγια ήταν το laquoΚαφέ Φώτηraquo του Κλωναρίδη όπως το λέγαμε από μία μάρκα μπύρας που διέθετε Και εκεί υπήρχαν δύο ορχήστρες Μία πάλι με έργα κλασικά δηλαδή Στράους και τέτοια και η άλλη μαντολινάτα

Λίγο πιο εκεί ήταν το laquoΚαφέ ντε Παρίraquo το οποίο λειτουργούσε το καλοκαίρι Άλλη ορχήστρα εκεί Λίγο πριν από το laquoΚαφέ ντε Παρίraquo ήταν η laquoΑλάμπραraquo με μουσική με λαϊκά όργανα σαντούρι κτλ Προς την άκρη της προκυμαίας προς το τέλος ήσαν δύο κέντρα ακόμα Το laquoΚόρσοraquo με ορχήστρα επίσης και το laquoΛούνα Παρκraquo με ορχήστρα Δηλαδή αριθμούμε δυο στου laquoΚρέμερraquo δυο στο laquoΚαφέ Φώτηraquo τέσσερις∙ δυο στο laquoΑλάμπραraquo και στο laquoΚαφέ ντε Παρίraquo έξι∙ και δυο τα άλλα οκτώ

Αλλά οι ορχήστρες δεν ήσαν μόνο εις τα κέντρα της παραλίας Και μέσα εις τις συνοικίες υπήρχαν ατελείωτα κέντρα με μουσικές Ένα από όλα αυτά τα κέντρα ήταν στη συνοικία του Αγίου Δημητρίου και λειτουργούσε χειμώνα καλοκαίρι Είχε και κλειστή αίθουσα και καλοκαιρινή Εμείς τότε παιδιά πηγαίναμε απέξω για να ακούσουμε που παίζανε οι μουσικοί

Το κέντρο αυτό που προανέφερα το λέγανε laquoΝέος Κόσμοςraquo και επειδή είπα ότι υπήρχαν πολλά κέντρα στις συνοικίες θα σας αναφέρω ένα χαρακτηριστικό που το έζησα εγώ

Στη συνοικία του Αγίου Δημητρίου στο Φαρδύ όπως το λέγαμε διότι ήταν φαρδύτερος ο δρόμος αυτός από τους άλλους mdashοι Τούρκοι δε το λέγανε Τσακιρτζίμπασιmdash υπήρχε ένα καφενείο το οποίο είχε και αυτό μέσα ορχήστρα με λαϊκά όργανα Μια μέρα πηγαίνοντας στο σχολείο το πρωί ακούσαμε να παίζει μουσική Πήγαμε στο σχολείο και επιστρέφοντας το μεσημέρι όταν σχολάσαμε τα όργανα συνέχιζαν να παίζουν και μας έκανε εντύπωση που έπαιζαν πρωί Ρωτήσαμε κάπου εκεί τι συμβαίνει και μας είπαν ότι ήσαν ζωέμποροι οι οποίοι έφεραν εις πέρας μια μεγάλη μεταφορά σφαγίων από το εσωτερικό της Μικράς Ασίας στη Σμύρνη∙ φαίνεται ότι κέρδισαν πολλά χρήματα και το γλεντούσαν

Πήγαμε σπίτι μας πήγαμε σχολείο το απόγευμα έπαιζαν Σχολάσαμε το βράδυ συνέχιζαν Πάμε την άλλη μέρα το πρωί σχολείο συνέχιζαν Δηλαδή αυτό το γλέντι κράτησε περίπου τριάντα έξι ώρες συνεχώς Αυτή ήταν μια έκφραση του τρόπου ζωής Δηλαδή εργασία πολλή καλή δουλειά αλλά και η διασκέδαση διασκέδαση

Δηλαδή ο κόσμος το βράδυ ήθελε πάντα να βρει έναν τρόπο για να διασκεδάσει Και στα κέντρα της προκυμαίας αλλά και στα κέντρα τα συνοικιακά όπου όπως είπα υπήρχε μουσική δεν ήταν κανείς υποχρεωμένος να καταξοδευτεί για να περάσει την ώρα του Τα κέντρα της προκυμαίας είχαν και κάποιο είδος ζαχαροπλαστείου Μπορούσες δηλαδή να πάρεις ένα γλυκό μια πάστα παραδείγματος χάρη και να καθίσεις ν απολαύσεις τη μουσική

Επίσης στα κέντρα των συνοικιών μπορούσες να πάρεις και ένα ούζο σκέτο Δεν ήταν λοιπόν υποχρεωμένος κανείς να ξεπαραδιαστεί για να μπορέσει να διασκεδάσει και να ξεδώσει από τους κόπους της ημέρας

Υπήρχαν πολλές ακόμα ευκαιρίες για τους κατοίκους της Σμύρνης για ψυχαγωγία Παραδείγματος χάρη όταν έρχονταν θίασοι πρόζας ή μουσικής από την ελεύθερη Ελλάδα Επίσης έρχονταν πολλοί θίασοι

Digitized by 10uk1s

ξένοι ιταλικοί γαλλικοί αλλά προπαντός ιταλικής όπερας διότι η Σμύρνη είχε πάρα πολλά θέατρα πολλά υπαίθρια και αρκετά χειμερινά

Μεταξύ αυτών το κόσμημα της Σμύρνης ήταν το Θέατρο Σμύρνης που ήταν μικρογραφία του Θεάτρου της Σκάλας του Μιλάνου Σ αυτό αξιώθηκα παιδί να πάω κι εγώ δυο φορές συνοδευόμενος από τη θεία μου Άννα και ν ακούσω την laquoΤσάρνταςraquo και την laquoΜπαγιαντέραraquo

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου είχαν δημιουργηθεί πολλοί θίασοι στη Σμύρνη από ηθοποιούς ντόπιους Σμυρνιούς οι οποίοι ήσαν καλλίφωνοι και δημιούργησαν μαζί με τον Σύλβιο και τον Καρακάση που ήσαν καλοί σκηνοθέτες θιάσους και προπαντός οπερέτας

Μεταξύ αυτών πρωταγωνίστρια ήταν η Μέρτικα Επίσης ήταν και η Ζαζά Μπριλάντη η οποία εθριάβευσε και μετά την καταστροφή της Σμύρνης στην Αθήνα ως σουμπρέτα

Μεταξύ πολλών άλλων διακριθέντων δεν πρέπει να ξεχάσουμε να αναφέρουμε τον Γιώργο Γληνό ο οποίος επίσης διέπρεψε μετά την Καταστροφή ως πρωταγωνιστής του Εθνικού Θεάτρου

Ο Σύλβιος και ο Καρακάσης τους οποίους προανέφερα δεν ήσαν μόνο σκηνοθέτες ήσαν και καλοί συγγραφείς και μετά την Καταστροφή ήρθαν κι αυτοί στην Αθήνα όπου έγραψαν επιθεωρήσεις επιτυχημένες Το δίδυμο των συγγραφέων ήταν ο Σύλβιος και ο Καρακάσης Ο Καρακάσης ο πνευματωδέστατος αυτός άνθρωπος ήταν καμπούρης

Είχαμε επίσης πολλές πολυτελείς αίθουσες κινηματογράφων όχι μόνο στην παραλία αλλά και μέσα στις συνοικίες Φυσικά οι ταινίες τότε ήσαν βουβές και συνοδεύονταν από υπόκρουση πιάνου

Στη Σμύρνη υπήρχαν επίσης πολλές λέσχες στις οποίες μαζεύονταν τα μέλη συζητούσαν έπαιζαν χαρτιά όχι μεγάλο τζόγο δεν ήσαν λέσχες χαρτοπαικτικές αλλά λέσχες συναναστροφής Εκεί τα μέλη μπορούσαν να πάρουν το τσάι τους και να μιλήσουν μεταξύ τους για τις υποθέσεις τους

Κορυφαία περίπτωση για τις λέσχες αυτές ήσαν οι χοροί που εδίνοντο τις Απόκριες τόσο για να διασκεδάσουν τα μέλη όσο και για να εισπράξουν οι λέσχες χρήματα και ν ανταποκριθούν στα έξοδά τους

Μία από τις λέσχες αυτές ήταν η Λέσχη των Κυνηγών Υπήρχαν δυο λέσχες κυνηγών η Αψηλή και η Χαμηλή Αρχικώς ήταν η Λέσχη η Αψηλή σ ένα δρόμο της προκυμαίας αλλά είχαν διασπαστεί τα μέλη της και στην άλλη γωνία δημιούργησαν μια δεύτερη λέσχη τη λεγομένη πάλι Λέσχη των Κυνηγών αλλά Χαμηλή

Σ έναν αποκριάτικο χορό του 1922 αξιώθηκα να πάω κι εγώ συνοδεύοντας ως ντάμα μου τη δεσποινίδα Τσβάιφελ την οποία μου εμπιστεύτηκαν οι γονείς της που παρακολουθούσαν από τον εξώστη της Λέσχης

Στην άλλη Λέσχη των Κυνηγών τη λεγομένη Αψηλή mdashκαι τούτο γιατί το κτίριό της ήταν μεγαλοπρεπέστατο είχε ισόγειο και τρία πατώματα και εκεί με έπαιρνε όποτε πήγαινε ο θείος μου ο Τσιντσίνης που ήταν μέλος τηςmdash είχε εγκαταστήσει το 1919 και 1920 το Στρατηγείο του ο Παρασκευόπουλος που ήταν αρχιστράτηγος

Digitized by 10uk1s

Και μια που μιλήσαμε για τους χορούς των λεσχών ο κορυφαίος και ο κοσμικότερος χορός ήταν της Ελληνικής Λέσχης Το εισιτήριο εκεί ακόμα και για τα μέλη ήταν τσουχτερό Επίσης κατά τη διάρκεια του χορού εγένοντο πλειστηριασμοί ποιος θα προσέφερε δηλαδή τα περισσότερα χρήματα δια τους σκοπούς της Λέσχης Σκοποί της Ελληνικής Λέσχης ήσαν η ενίσχυση των φιλανθρωπικών και των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων που υπήρχαν στη Σμύρνη

Για να γίνεις μέλος σ αυτή τη Λέσχη ήταν πολύ δύσκολο διότι ήταν ένα είδος Φιλικής Εταιρείας Ο αδελφός μου ο Χρήστος ο μεγάλος ο πρωτότοκος δηλαδή είχε επανειλημμένα υποβάλει αίτηση η οποία είχε κατ αρχήν απορριφθεί Όταν όμως ενεκρίθη εθεωρήθη ότι ήταν μια δικαίωση της φήμης της οικογενείας πράγμα για το οποίο ήταν ενθουσιασμένος ο Χρήστος

Επίσης υπήρχε το Σπόρτινγκ καθώς και η Νιου Κλαμπ στην οποία σύχναζαν περισσότερο οι Άγγλοι και γι αυτό είχε και αγγλική ονομασία Υπήρχαν νομίζω και άλλες δύο λέσχες των οποίων μου διαφεύγουν τα ονόματα

Όπως προανέφερα ο θείος μου ήταν αλευροβιομήχανος Εκεί στη Σμύρνη ήσαν χωριστοί οι αλευροβιομήχανοι και οι αλευρέμποροι Δεν ήταν όπως είναι τώρα εδώ οι μύλοι που αλέθουν δικό τους στάρι Εκεί οι αλευροβιομήχανοι έκαναν φασόν Ο θείος μου ο Τσιντσίνης αρκετά ηλικιωμένος εθεωρείτο εξπέρ εις την απόδοση των σιταριών διότι στη Σμύρνη υπήρχε και επιμελητήριο των σιτηρών και με έπαιρνε και εκεί μαζί του Είχα μια προαίσθηση ότι επειδή έβλεπε ότι ο γιος του δεν ήταν άνθρωπος για δουλειά έχω τη γνώμη ότι με έπαιρνε κοντά του για να με βοηθήσει και να με σπουδάσει ώστε να τον διαδεχθώ στην επιχείρηση Το όνομα που χρησιμοποιούσαν γι αυτό που θέλω να περιγράψω στη Σμύρνη ήταν Μπόρσα σιτηρών δηλαδή Χρηματιστήριο σιτηρών Εκεί υπήρχαν οι μεσίτες και οι αγορασταί σιτηρών σιτάρι για να το αλέθουν και να το κάνουν αλεύρι κτλ Φυσικά ο θείος μου ο Τσιντσίνης εθεωρείτο αυθεντία στην εξακρίβωση της αποδόσεως των σιτηρών

Όταν λοιπόν υπήρχε μία διαφορά μεταξύ αγοραστών και πωλητού κατέφευγαν σε εκείνον και ότι έλεγε εθεωρείτο τελεσίδικη απόφαση Εκείνος έπαιρνε το σιτάρι και το δάγκωνε στα δόντια του και έλεγε ότι από αυτό το σιτάρι θα έχετε στις χίλιες οκάδες τόσα σακιά αλεύρι πρώτης ποιότητος τόσα σακιά δευτέρας ποιότητος τόσα σακιά πίτουρο ψιλό τόσα σακιά πίτουρο χοντρό και τόσα σακιά σκύβαλο Σκύβαλο ήταν τα απορρίμματα

Κανείς δεν αμφισβητούσε τη γνώμη του Ήταν άνθρωπος όπως είπα και αγράμματος και αμόρφωτος Μια μέρα έτυχα στο εργοστάσιο στο γραφείο και ένας πελάτης εζήτησε να του αποδώσουν λογαριασμό Ήταν εκεί ο αδελφός μου ο Νίκος και ένας άλλος κύριος Ιωαννίδης ο οποίος κρατούσε τα λογιστικά βιβλία Ρώτησε λοιπόν ο θείος μου ο Τσιντσίνης πόσα σακιά σιτάρι ήρθαν τόσα Και για την προέλευση γιατί από κάθε μέρος αλλιώτικο της Μικράς Ασίας είχαν και διάφορη απόδοση τα σιτάρια Του είπανε από πού προέρχονταν και έβγαλαν έναν απολογισμό Εκείνος χωρίς πολλά λόγια κάνει ένα laquoτσουraquo Λάθος Ξαναπιάνουν αυτοί τα χαρτιά γράφουν μετράνε κάνουν υπολογισμούς mdashκομπιούτερ δεν υπήρχαν τότεmdash βγάζουν δεύτερο∙ laquoλέγε σιορ Γιαννάκοraquo έτσι τον λένε τιμητικώς κατά το laquoσερraquo των Άγγλων laquoτσουraquo επαναλαμβάνει εκείνος Λάθος και αυτή τη φορά Οπότε έκαναν τρίτο υπολογισμό και τότε εκείνος είπε laquoναιraquo Με το μυαλό όλα αυτά εγένοντο

Αυτός λοιπόν ο τόσο ευφυής και εργατικός άνθρωπος ο οποίος εκ του μηδενός κατόρθωσε να σχηματίσει μία από τις μεγαλύτερες περιουσίες της Μικράς Ασίας όπως είπαμε είχε αποκτήσει ένα γιο ο οποίος μεγάλωσε στα πλούτη και έγινε όπως τον έλεγε ο μπαμπάς του αχαΐρευτος Ήταν bon

Digitized by 10uk1s

viveur γυναικάς και καλοπερασάκιας Για να πάρετε μια ιδέα η καταστροφή τον βρήκε να έχει δυο αυτοκίνητα που για εκείνη την εποχή ήταν περίπτωση μάλλον δύσκολη Ένα Τσάντλερ και ένα Μεταλλουρζίκ Το Μεταλλουρζίκ όταν ήρθε ο βασιλεύς Κωνσταντίνος στη Σμύρνη για να κάνει την αποτυχημένη εκστρατεία τού Σαγγαρίου η Διοίκηση το ζήτησε και το εδάνεισαν για τις μετακινήσεις του βασιλιά

Επίσης είχε ένα ωραιότατο κότερο που για να διακρίνεται είχε όλο κόκκινα πανιά Από καρότσες είχε τέσσερις πέντε με ωραία άλογα αλλά ήταν και μανιώδης ιππεύς Στη Σμύρνη γίνονταν μία φορά το χρόνο ιπποδρομίες σε ένα προάστιο που το έλεγαν Παράδεισο λίγο πριν από το Μπουτζά Για να διατηρεί κανείς στάβλους ολόκληρο το χρόνο για μία Κυριακή που θα γίνονταν οι κούρσες καταλαβαίνετε ότι ήταν πολυέξοδο Αυτός όμως το είχε και αυτό Είχε ωραιότατο στάβλο και μεταξύ των άλλων είχε και ένα καθαρόαιμο άλογο τον Μπαχτιάρ ο οποίος ήταν το κρακ Παρ όλο που τον φόρτωναν βάρη και τέτοια πάντοτε ήταν πρώτος στις ιπποδρομίες

Μάλιστα είχα και εγώ ένα παρ ολίγον δυστύχημα Με έπαιρνε μαζί του ο ξάδελφός μου όταν ήτανε να γυμνάσουν τα άλογα για την ιπποδρομία και επειδή ο Μπαχτιάρ παρ όλο που ήταν το καλύτερο άλογο ήταν και το πιο ήσυχο και ήρεμο με έβαζε επάνω και εγώ καβαλούσα τον Μπαχτιάρ Μια μέρα μπαίνοντας εις τον ιππόδρομο από μία πλαϊνή πόρτα ενώ εκείνη την ώρα εγυμνάζοντο δυο άλλα άλογα ο Μπαχτιάρ μόλις αντελήφθη ότι γίνεται κούρσα πήγε πλάγιά τους και με εμένα επάνω να τα προσπεράσει Φυσικά κατατρομάξανε και ο ξάδελφός μου και ο κ Σταρένιος ο οποίος ήταν βοηθός του και ξεφωνίσανε και μου φώναζε ο ξάδελφός μου laquoσφίγγε τα πόδια σου στη σέλα και κράτα τα γκέμιαraquo ώσπου τα άλογα να σταματήσουνε για να μην πέσω κάτω διότι φυσικά ήμουν αδαής εγώ από τις κούρσες

Μία από τις διαδρομές που γίνονταν σ αυτές τις ιπποδρομίες ήταν και η ιπποδρομία των ερασιτεχνών την οποία έλεγαν με τον εγγλέζικο τίτλο laquoτζέντλεμαν κουρςraquo Εκεί δεν έτρεχαν επαγγελματίες τζόκεϋ αλλά μόνο οι ιδιοκτήτες Σ αυτή φυσικά έτρεχε και ο ξάδελφός μου με τον Μπαχτιάρ πάντοτε νικητής Αυτός ήταν ο πυρήνας από τον οποίο μετά την Καταστροφή που ήρθαν εδώ δημιουργήθηκε ο ιππόδρομος διότι προ του 22 δεν υπήρχε εδώ ιππόδρομος και οι τζόκεϋ οι οποίοι υπήρχαν εκεί για τις κούρσες στον Παράδεισο ήσαν το ξεκίνημα που έκανε εδώ ο κ Ρηζ όταν εδημιούργησε την εταιρεία ιπποδρομιών

Ο ξάδελφός μου αυτός ο Νίκος ο Τσιντσίνης εκτός από τα άλλα βίτσια που είχε mdashφυσικά είχε πλούσιο μπαμπά και γι αυτό μπορούσε και τα έκανεmdash ελέχθη ότι μετά την Ελληνική κατοχή είχε δημιουργήσει απέναντι στο Κορδελιό ένα χαρέμι Δηλαδή είχε νοικιάσει ένα σπίτι και είχε εγκαταστήσει μέσα έξι επτά Τουρκαλίτσες Αυτό είχε μαθευτεί φαίνεται ανάμεσα στους Τούρκους και γι αυτό μόλις οι Τούρκοι μπήκαν στη Σμύρνη και τον έπιασαν αιχμάλωτο τον σκοτώσανε όπως μάθαμε με τον φρικτότερο τρόπο Άλλοι λένε ότι τον έγδαραν ζωντανό και άλλοι ότι τον λυντσάρανε και έτσι είχε κακό τέλος αυτό το παιδί το οποίο ήταν επιπόλαιο αλλά κατά βάθος είχε χρυσή καρδιά

Όπως προείπα πολλοί με ρωτάνε για τη Σμύρνη την προ της καταστροφής Θα δώσω μία συνοπτική εικόνα κατά το δυνατόν και από ότι ξέρω

Η Σμύρνη ήταν χωρισμένη σε συνοικίες εθνοτήτων Το κεντρικότερο μέρος και το μεγαλύτερο δηλαδή τα 75 ως 80 τοις εκατό κατείχε η Ελληνική χριστιανική συνοικία Σ αυτό τον τομέα δεν υπήρχε ούτε μία τουρκική ιδιοκτησία Ούτε κατοίκησε εκεί ποτέ κανένας Τούρκος Φυσικά υπήρχαν οι αστυνομικοί

Digitized by 10uk1s

σταθμοί τα καρακόλια όπως τα λέγαμε αλλά όταν νύχτωνε οι Τούρκοι αστυνόμοι δεν τολμούσαν να περιπολούν στην Ελληνική συνοικία και γι αυτό κλεινόντουσαν στα αστυνομικά τμήματα και τότε έβγαιναν οι νυχτοφύλακες οι λεγόμενοι laquoπεσβάντηδεςraquo από εμάς οι οποίοι δεν είχαν όπλο αλλά μια μεγάλη μαγκούρα που την έσερναν εις τα καλντερίμια για να ακούμε ότι εκτελούν το καθήκον τους και μας φυλάγανε Κατά πλειονότητα όλοι αυτοί οι νυχτοφύλακες ήσαν Αρβανίτες

Εις το βάθος της Ελληνικής συνοικίας προς το εσωτερικό της πόλεως ήταν η Αρμενική συνοικία Ολίγο πιο πίσω και δεξιότερα ήταν η Εβραϊκή συνοικία Και ακόμα πιο πίσω εις τα άκρα της πόλεως στα πιο φτωχικά μέρη έμεναν οι Τούρκοι Αριστερά της Ελληνικής συνοικίας ήταν η Ιταλική η μόνη που δεν κάηκε κιόλας όπως προανέφερα

Φυσικά στην Ελληνική συνοικία κατοικούσαν και αρκετοί ξένοι υπήκοοι Γάλλοι Ιταλοί Άγγλοι οι οποίοι ήσαν ή καθολικοί ή προτεστάντες Αλλά σε όλη αυτή την περιφέρεια της Σμύρνης δεν μπορούσε να ζήσει κανείς και να σταδιοδρομήσει ή να εργαστεί είτε ήταν Έλληνας είτε Τούρκος είτε ξένος υπήκοος εάν δεν μιλούσε καλά τα ελληνικά Φυσικά και οι Τούρκοι πλανόδιοι πωλητές που περιφέροντο και πουλούσαν διάφορα λαχανικά ή ότι άλλο μέσα στην Ελληνική συνοικία διαλαλούσαν το εμπόρευμά τους ελληνικά

Οι Τούρκοι πλούσιοι κατοικούσαν όλοι στα χωριά τα οποία ήσαν εκατέρωθεν του κόλπου της Σμύρνης Αριστερά της Σμύρνης και μετά το Διοικητήριο το Κονάκι όπως το λέγαμε υπήρχαν τέσσερα ωραία χωριά Το Καρατάσι η Καραντίνα Γκιοστεπέ και Κοκαριαλί Ήσαν παλιές ελληνικές συνοικίες της αρχαιότητος και ελέγοντο Μελαντία Καλλιθέα Ενόπη και Μυρακτή Σ αυτά τα χωριά ήσαν πάρα πολλοί Έλληνες πλούσιοι μεταξύ αυτών στο Γκιοστεπέ καθόταν και η οικογένεια του Ωνάση Και μαζί με αυτούς έμεναν και οι Τούρκοι πλούσιοι

Από το άλλο μέρος του κόλπου δεξιά ήταν το Μερσινλί ήταν η Αγία Τριάδα τα Πετρωτά το Αλάμπεη και το ωραίο Κορδελιό Και σ αυτά προπαντός στο Κορδελιό και στο Αλάμπεη έμεναν πολλοί Τούρκοι

Όπως ακούσατε είπα ένα χωριό Αγία Τριάδα Δεν ήταν μόνο αυτό που σηματοδοτούσε την ελληνικότητα όλης αυτής της περιφέρειας Σε όλες τις συνοικίες της Σμύρνης για να βρει κανείς κάτι έπρεπε να αποταθεί σε ελληνικούς τίτλους Παρ όλο που οι Τούρκοι είχαν διάφορα τουρκικά ονόματα για να βρεις κάτι ρωτώντας κάποιον που κάθεται σου απαντούσε στον Αϊ‐Γιάννη στο Κερασοχώρι στον Άγιο Τρύφωνα στον Αϊ‐Γιώργη στην Αγία Φωτεινή στη Λυπημένη Παναγιά στον A‐Δημήτρη στην Παναγία την Ντουβαριώτισσα

Εν πάση περιπτώσει όλες οι συνοικίες αυτή τη στιγμή δεν μπορώ να θυμηθώ όλα τα ονόματα προσδιορίζονταν μόνο με ελληνικά και χριστιανικά τοπωνυμία

Εν τω μεταξύ θυμήθηκα μερικές ονομασίες και θα τις βάλουμε για να μείνουν για την ιστορία Τα ελληνικά τοπωνύμια ήσαν τα Μικρά Μπογιατζίδικα δρόμοι διάφοροι τα Μεγάλα Μπογιατζίδικα τα Σιδεράδικα το Γαλάζιο τα Γυαλιάδικα ο Φασουλάς το Φαρδύ της Ευαγγελιστρίας οι Συκαμιές στου Ζέρβα

Πώς να ξεχάσω τα ωραιότατα πανηγύρια τα καλοκαιρινά φυσικά πανηγύρια που εγένοντο στις ορθόδοξες εκκλησίες των χωριών που ήσαν εκατέρωθεν της Σμύρνης

Ήταν μια ευκαιρία να πάμε να προσκυνήσουμε τους Αγίους και ταυτόχρονα ένα είδος εκδρομής για τις μητέρες και για μας τα παιδιά Οι εκδρομές αυτές εγένοντο την ημέρα Οι άντρες δεν συμμετείχαν γιατί

Digitized by 10uk1s

οι άντρες στη Σμύρνη εδούλευαν όλη την ημέρα δεν τεμπέλιαζαν

Γινόταν το πανηγύρι της Αγίας Άννας της Αγίας Παρασκευής του Αγίου Παντελεήμονα αλλά το πιο εντυπωσιακό πανηγύρι ήταν της Αγίας Τριάδος της οποίας η εκκλησία ήταν στο ομώνυμο χωριό

Εκεί λειτουργούσε ο παπα‐Μιχάλης τον οποίο ο πατέρας μου από απλό καντηλανάφτη είχε προωθήσει σε παπά πράγμα που δεν ξεχνούσε ποτέ ν αναφέρει ο παπα‐Μιχάλης

Το πανηγύρι αυτό είχε την ιδιάζουσα μορφή ότι οι προσκυνητές ξεκινούσαν για να πάνε να προσκυνήσουν και να γιορτάσουν τη χάρη της με βάρκες από την προκυμαία της Σμύρνης Οι βάρκες αυτές ήσαν καταστολισμένες με φαναράκια που μέσα έκαιγαν κεριά Και ήταν ένα θέαμα φαντασμαγορικό ήταν ένα είδος μικρής ενετικής εορτής και φυσικά από τις βάρκες και από το κυρίως χωριό πετούσαν διάφορα πυροτεχνήματα και βεγγαλικά τα οποία εφώτιζαν τον ουρανό της Σμύρνης

Δηλαδή θα έλεγε κανείς ότι παρ όλο που ήταν τουρκική κατοχή κυριαρχούσε ο χριστιανισμός η ορθοδοξία μας δηλαδή και ο ελληνισμός μας

Από αυτό αποδεικνύεται η ελληνικότητα Οι Τούρκοι δεν μπορούσαν να κάνουν ούτε να αντείπουν τίποτα σ αυτό Μια άλλη εκδήλωση ήταν όταν στις 14 Ιουλίου γιορτάζανε οι Γάλλοι την Επανάστασή τους Τότε και εμείς οι Έλληνες συνεορτάζαμε με τους Γάλλους∙ αυτή τη γιορτή τη λέγαμε laquoτο Ρεμπουμπλίκraquo από την ονομασία της Γαλλικής επαναστάσεως για να αποδείξουμε την αντίθεσή μας προς την καταπίεση που υφιστάμεθα από τους Τούρκους

Στη Σμύρνη επειδή υπήρχαν μεγάλες ιδιοκτησίες οικοπέδων οι κάτοχοι αυτών πλούσιοι φυσικά άνθρωποι εδημιουργούσαν στοές τις λεγόμενες laquoβερχανέδεςraquo Δηλαδή άνοιγαν διόδους σε παραλλήλους δρόμους φυσικά κεντρικούς από τον ένα δρόμο στον άλλο χτίζοντας εκατέρωθεν μαγαζιά και γραφεία πάνω από τα μαγαζιά αυτά Τέτοιες στοές ήταν του Τενεκίδη ήταν του Χαϊλάιφ ήταν της Ελληνικής Λέσχης ήταν του Κράμερ και πολλές άλλες όπως είπα και με αρμένικα ονόματα διότι στη Σμύρνη υπήρχαν και πάρα πολλοί πλούσιοι Αρμεναίοι

Μία συνοικία που παρέλειψα πριν να αναφέρω ήταν της Αγίας Αικατερίνης συνοικία πολυπληθέστατη με κατοίκους όλους αστούς στην οποία κυριαρχούσε η εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης που μόλις είχε τελειώσει το 1920 Όλη αυτή η εκκλησία ήταν από μάρμαρο Με τα χρόνια μάθαμε ότι οι Τούρκοι για να την καταστρέψουν για να την εξαφανίσουν επί πέντε ημέρες χρησιμοποιούσαν εκρηκτικά Τόσο καλοφτιαγμένος ναός ήταν η Αγία Αικατερίνη

Και όπως είπα πριν η συνοικία αυτή ήταν πολυπληθέστατη ήταν κατοικημένη όλη από αστούς και ο δρόμος της ήταν αρκετά φαρδύς

Αλλά οι Έλληνες της Σμύρνης εκτός από την καταπίεση των Τούρκων είχαν να αντιμετωπίσουν και το όργιο από τις προπαγάνδες των Ευρωπαϊκών Κρατών Στη Σμύρνη οι Γάλλοι είχαν δημιουργήσει ατελείωτα σχολεία Είχαν την laquoΠροβιντάνςraquo την laquoΝταμ ντε Σιόνraquo τη laquoΣακρέ Κερraquo τους laquoΦρερraquo το laquoΤάγμα των Καπουκίνωνraquo Οι Γερμανοί τις laquoΔιακονέσεςraquo Υπήρχε Γαλλικό νοσοκομείο Ολλανδικό νοσοκομείο αλλά το Ελληνικό του Αγίου Χαραλάμπους το οποίο κατά τη γνώμη μου είναι το αρχαιότερο ελληνικό νοσοκομείο αρχαιότερο και του Ευαγγελισμού ήταν το πιο τέλεια οργανωμένο διότι είχε όλα τα γνωστά τμήματα Μεταξύ αυτών είχε και τμήμα για τους φρενοβλαβείς

Digitized by 10uk1s

Επίσης μέσα στη Σμύρνη ήταν κατεσπαρμένες και ατελείωτες καθολικές και προτεσταντικές εκκλησίες Όλα αυτά τα ιδρύματα προπαγάνδας που προανέφερα διεσώθησαν από τη φωτιά πράγμα που αποδεικνύει τον εμπρησμό από τους Τούρκους Όποιο ήθελαν να μην καεί δεν καιγόταν Γι αυτό και η Καθεντράλε η Μητρόπολη των Καθολικών διεσώθη και τη βρήκα Διεσώθησαν επίσης το μοναστήρι των Καπουκίνων στου οποίου τον περίβολο έβλεπε το μαγαζί μας το Γαλλικό νοσοκομείο η Ολλανδική εκκλησία και το Ολλανδικό νοσοκομείο Την εκκλησία τους αργότερα οι Ολλανδοί ή μας την παρεχώρησαν ή μας την πούλησαν διότι έγινε και υπάρχει τώρα ως ορθόδοξος εκκλησία ελληνική είναι ένα μικρό παρεκκλήσι διότι φυσικά δεν υπήρχε ούτε ένας Ολλανδός υπήκοος που να χρειάζεται εκκλησία

Φυσικά οι Έλληνες της Σμύρνης δεν έμειναν αδρανείς σ αυτές τις προπαγάνδες των ξένων και αντεπετίθεντο με την παιδεία Υπήρχαν δύο κοινοτικά δημοτικά σχολεία το Σοφείον και του Κιουπεντζόγλου mdashο Κιουπεντζόγλου ήταν ο δωρητήςmdash στα οποία η φοίτηση ήταν δωρεάν

Επίσης υπήρχε το κλασικό η περίφημος Ευαγγελική Σχολή για τα αγόρια Υπήρχε το Κεντρικό Παρθεναγωγείο για τα κορίτσια το Ομήρειο Παρθεναγωγείο επίσης για τα κορίτσια αλλά υπήρχαν και ατελείωτα πάρα πολλά ιδιωτικά σχολεία όπως ήταν το Ελληνογαλλικό λύκειο του Αρώνη το Ελληνογερμανικό λύκειο του Γιαννίκη η Σχολή Αναστασιάδη η Σχολή Δαλιδάκη η Σχολή Πασχάλη και όσα άλλα μεταγενέστερα θυμηθώ και θα αναφέρω

Η Σχολή Πασχάλη εφημίζετο για την αυστηρότητα του διευθυντού της Ξέρω λεπτομέρειες διότι εφοίτησα και εγώ εκεί στο νηπιαγωγείο και ως τη Δευτέρα Δημοτικού Ήταν εξατάξιο δημοτικό σχολείο μικτό για αγόρια και κορίτσια Στα εμπρός θρανία καθόντουσαν τα κορίτσια και από πίσω καθόμασταν εμείς τα αγόρια Κάθε πρωί έπρεπε όλοι οι μαθηταί είτε αγόρια είτε κορίτσια να παρελάσουν μπροστά από τον κ Κωνσταντίνο Πασχάλη τον διευθυντή δείχνοντας τα χέρια τους αν είναι καθαρά τα νύχια και κρατώντας με τον αντίχειρα καθαρό μαντίλι Επίσης εξέταζε τα αυτιά και τους λαιμούς αν είναι καθαρά Εάν ενός τα νύχια δεν ήσαν πολύ καθαρά τον έστελνε πίσω στο σπίτι να πλυθεί και να ξανάρθει

Εφημίζετο επίσης και για την καλλιγραφία την οποία εδίδασκε Ήταν ο ίδιος πολύ καλλιγράφος Έγραφε στον πίνακα την Άλφα‐Βήτα και έπρεπε οι μαθηταί να την αντιγράψουν Κρατούσε ένα χάρακα μία αρίδα όπως τη λέγαμε και παρακολουθούσε από πάνω πώς γράφαμε Εάν δεν ήταν ευχαριστημένος τρώγαμε και μία στα χέρια

Εις του Πασχάλη είχαν φοιτήσει όλα τα αδέλφια μου μέχρι την Έκτη Δημοτικού και από εκεί πήγαιναν στην Ευαγγελική Σχολή Ο αδελφός μου ο Νίκος ο δευτερότοκος επειδή ήξερε πόσο ζόρικη ήταν η ζωή στου Πασχάλη επέμενε και από την Τρίτη Δημοτικού με πήρε και με έγραψε εις του Αρώνη όπου εφοίτησα τέσσερα χρόνια έως την Έκτη Δημοτικού Εκεί σ αυτές τις τέσσερις τάξεις είχα συμμαθητή μου και τον Αρίστο Ωνάση

Η εκπαίδευση στη Σμύρνη ήταν για έντεκα χρόνια Δηλαδή έξι χρόνια Δημοτικό και πέντε χρόνια Γυμνάσιο φιλολογικό Εάν πήγαινε κανείς στο Εμπορικό είχε τέσσερα χρόνια Ένα χρόνο λιγότερο

Εγώ εις του Αρώνη έμεινα ως την Έκτη Δημοτικού Μετά γράφτηκα στην Ευαγγελική Σχολή στην οποία φοίτησα ως την Τρίτη Γυμνασίου Εν τω μεταξύ με την κατοχή των Ελλήνων δημιουργήθηκε ένα νέο γυμνάσιο το λεγόμενο Αρμοστειακό και για να το πλαισιώσουν επέλεξαν από την Ευαγγελική Σχολή μία ομάδα από τους πιο καλούς μαθητάς μεταξύ των οποίων ήμουν και εγώ mdashβλέπετε δεν είμαι και πολύ μετριόφρωνmdash και φοιτήσαμε εις το Αρμοστειακό Εκεί έμεινα έως την Τετάρτη Γυμνασίου όπου

Digitized by 10uk1s

και με βρήκε η καταστροφή της Μικράς Ασίας δηλαδή η φωτιά Εδώ στην Ελλάδα ερχόμενος δεν είχα την τύχη να τελειώσω αλλά έπεσα στη βιοπάλη

Και τώρα μια μικρή περιγραφή της Σμύρνης και του τρόπου περίπου που ζούσαμε

Τα σπίτια στη Σμύρνη κατά κανόνα ήσαν μονοκατοικίες Διώροφες ή τριώροφες Τα ισόγεια για το φόβο των Τούρκων έκλειναν με παράθυρα και πόρτες από μασίφ σίδερα διότι υπήρχε πάντοτε ο φόβος για πλιάτσικο

Από το δεύτερο πάτωμα και πάνω ήσαν ξύλινα και φυσικά υπήρχαν και τα μπαλκόνια Στα υπόγεια ήσαν τα κελάρια και οι αποθήκες για τις σοδειές διότι κάθε καλή νοικοκυρά έπρεπε να κάνει τις σοδειές της εγκαίρως στην εποχή τους για όλο το χρόνο

Στο ισόγειο μετά το υπερυψωμένο ημιυπόγειο ήσαν οι αίθουσες της υποδοχής τα σαλόνια οι τραπεζαρίες και το χωλ το οποίο εμείς λέγαμε αυλή κατά κανόνα στρωμένο με μάρμαρα Υπήρχε σκάλα η οποία πήγαινε προς το άνω πάτωμα Στη μέση της σκάλας ήσαν τα αντρεσόλ τα δωμάτια εις τα οποία κοιμόντουσαν οι υπηρέτριες mdash κάθε σπίτι αστικό έπρεπε υποχρεωτικώς να έχει υπηρέτες Και παραπάνω ήσαν τα υπνοδωμάτια Σε ένα από τα υπνοδωμάτια αυτά το οποίο έβλεπε στο πρόσωπο υπήρχαν τα μπαλκόνια Τα μπαλκόνια είχαν στην πρόσοψή τους δύο ή τρία παράθυρα από ένα σε κάθε πλάι Είχε διπλά πλαίσια το κάθε παράθυρο Το επάνω ήταν σταθερό Το κάτω ανεβοκατέβαινε αναλόγως την εποχή Και όλα τα παράθυρα σκεπάζονταν με κουρτίνες τα λεγόμενα στόρια τα οποία ανεβοκατέβαιναν με ελατήρια

Φυσικά ασανσέρ και καλοριφέρ δεν υπήρχαν ακόμα Για θέρμανση χρησιμοποιούσαμε τα τζάκια τις σόμπες με ανθρακίτη ή σόμπες πετρελαίου και τα περίφημα μαγκάλια Τα μαγκάλια έκαιγαν ξυλοκάρβουνα αλλά έπρεπε πρώτα να ετοιμαστούν στο ύπαιθρο για να μη δημιουργηθεί ανωμαλία

Τα απογεύματα μαζευόντουσαν οι γειτόνισσες πότε στο σπίτι της μιας πότε στο σπίτι της άλλης για να πιούνε το καφεδάκι τους και να δοκιμάσουν τα κουλούρια Αυτές οι συγκεντρώσεις ελέγοντο laquoκεντινάraquo Το όνομα αυτό δεν ξέρω ίσως προήλθε διότι έπαιρναν μαζί και τα κεντήματά τους

Στις γιορτές κάθε νοικοκυρά έπρεπε να εμφανίσει τα γλυκά σερβίροντας τους επισκέπτες σε δίσκο ασημένιο με πιατάκια ασημένια και όσο πιο πολλά γλυκά εμφάνιζε τόσο πιο καλή νοικοκυρά ήταν Γι αυτό η αργυροχοΐα είχε αναπτυχθεί πάρα πολύ στη Σμύρνη Και σήμερα ακόμη οι σμυρναίικοι δίσκοι οι κούπες και τα πιατάκια θεωρούνται έργα τέχνης Θεωρούνται μουσειακά είδη

Τα βράδια μετά το φαγητό αφού φυσικά ήρχοντο και οι άντρες των σπιτιών εγένοντο οι περίφημες βεγγέρες Πότε στο σπίτι του ενός πότε στο σπίτι του άλλου και σπιτικό το οποίο είχε κορίτσι και δεν είχε πιάνο ήταν αδύνατο Γι αυτό γινόντουσαν μικρές συγκεντρώσεις μουσικές

Ο μεγάλος μου ο αδελφός ο Χρήστος είχε πολύ ωραία φωνή τενόρου Απέναντι σε μας ήταν η οικογένεια Κρασοπούλου η δεύτερη κόρη των οποίων έπαιζε πολύ ωραίο πιάνο και το φόρτε της ήταν η άρια από την τελευταία πράξη της laquoΤόσκαraquo ο laquoΓερο‐Δήμοςraquo και άλλα διάφορα τραγούδια

Μεγάλη γιορτή ήταν η Πρωτοχρονιά Τότε όλα τα σπίτια άφηναν ανοιχτές τις εξώπορτες και οι νοικοκυρές έμεναν και υποδέχονταν τους επισκέπτες Οι επισκέπτες ήσαν οι άντρες των σπιτιών οι οποίοι πήγαιναν από πόρτα σε πόρτα ευχόμενοι για το καλό του χρόνου

Digitized by 10uk1s

Επίσης στη Σμύρνη γιορτάζονταν πάρα πολύ εύθυμα οι Απόκριες και τις τρεις Κυριακές Η μεγαλύτερη παρέλαση γινόταν στην οδό των Τράσων εκεί που ήταν και το σπίτι του θείου μου Εμείς μικρά παιδιά ήμασταν πίσω από τα παράθυρα όπου εστέκοντο οι κοπέλες των σπιτιών Μεταξύ αυτών η αδελφή μου και οι φίλες της Τα λουλούδια και οι σοκολάτες που έπεφταν μέσα στα σπίτια μας από τις άμαξες που περνούσαν με τους μασκαρεμένους ή με τους διασκεδάζοντες ήσαν ατελείωτα Βουνό σχημάτιζαν οι σοκολάτες και τα λουλούδια

Κάθε καλό νοικοκυριό έπρεπε να κάνει τις προμήθειές του για το χειμώνα Εις την εποχή τους οι γυναίκες έκαναν πελτέ ντομάτες Έκαναν τον τραχανά τους Έπαιρναν λάδι για όλη τη χρονιά Έπαιρναν βούτυρο γάλακτος και το έλιωναν για το φαγητό Σύκα (τα οποία ετοιμάζανε και έβαζαν και καρύδι μέσα) σε κασάκια Σταφίδες

Επίσης σε όλα τα καθώς πρέπει σπίτια έπρεπε να ζυμώνουν οι ίδιες το ψωμί τους και να το στέλνουν στο φούρνο μόνο για ψήσιμο Κάποτε σώθηκε το ζυμωτό ψωμί και με έστειλε η μητέρα μου να αγοράσω ψωμί από το φούρνο Μου έδωσε δε και μία πετσέτα για να το τυλίξω μην τυχόν και δούνε στη γειτονιά ότι η κυρία Αθανασία αγόρασε ψωμί έτοιμο και με απείλησε ότι αν με δούνε θα φάω ξύλο της χρονιάς μου

Για φωτισμό τα περισσότερα σπίτια της Σμύρνης χρησιμοποιούσαν λάμπες πετρελαίου Υπήρχε όμως και φωταέριο με το οποίο φωτίζονταν και οι δρόμοι Εμείς φυσικά είχαμε φωταέριο και έτσι μπορούσαμε να κάνουμε το μπάνιο μας εύκολα χρησιμοποιώντας το φωταέριο στο θερμοσίφωνά μας

Στο σπίτι του θείου μου του Τσιντσίνη εκτός από τα ευρωπαϊκά λουτρά όπως τα λέγαμε δηλαδή το μπάνιο και το θεσμοσίφωνα υπήρχε και χαμάμ τούρκικο Λουτρός τουρκικός

Στη Σμύρνη οι νοικοκυρές όσες δεν είχαν ευχέρεια στο σπίτι τους και οι νοικοκυραίοι για να κάνουν μπάνιο κατέφευγαν κατά καιρούς στα λουτρά τα θερμά τα λεγόμενα χαμάμια που υπήρχαν χωριστά για τους άντρες και χωριστά για τις γυναίκες Ένα είδος σημερινής σάουνας

Στα εξοχικά σπίτια τα οποία ήσαν εκατέρωθεν του κόλπου της Σμύρνης δηλαδή σ αυτά που αναφέραμε προηγουμένως mdashΚαρατάσι Καραντίνα Γκιοστεπέ και Κοκαριαλί και από την άλλη πλευρά Αγία Τριάδα Πετρωτά Αλάμπεη Κορδελιόmdash τα σπίτια τα οποία ήσαν στην παραλία είχαν και δικές τους μικρές εξέδρες με μία μικρή καμπίνα για να μπορούν να κάνουν μπάνιο Στη Σμύρνη ήταν πολύ διαδεδομένο το κολύμπι Από μικρά παιδιά μας πηγαίνανε και κολυμπούσαμε

Στην κυρίως πόλη της Σμύρνης δεν υπήρχαν φυσικά τέτοιες καμπίνες αλλά υπήρχαν Δημόσια Λουτρά τα οποία ήσαν επίσης χωριστά για τους άντρες χωριστά για τις γυναίκες Οι γυναίκες είχαν ένα είδος πισίνας εσωτερικής στην οποία κολυμπούσαν οι κοπέλες και οι μητέρες Οι άντρες ανοιγόντουσαν και λίγο έξω από τα μπάνια και κολυμπούσαν

Θυμάμαι όταν επρόκειτο η αδελφή μου να ετοιμαστεί να πάει για μπάνιο έγινε ολόκληρη ιεροτελεστία εις το σπίτι διότι έτοιμα μαγιό με τον σημερινό τύπο φυσικά δεν υπήρχαν Έπρεπε να έρθει η μοδίστρα διότι το μαγιό έπρεπε να είναι πολύ συμμαζεμένο και ηθικό και γι αυτό κάνανε πρόβα και εγώ ήμουνα μικρός και παρακολουθούσα την πρόβα

Το μαγιό έγινε από μαύρο σατέν και έπρεπε να δεθεί οπωσδήποτε κάτω από το γόνατο Δηλαδή φαινόταν μόνο η γάμπα και από πάνω έπρεπε να κλειστεί έως το λαιμό και στα μπράτσα έως τον αγκώνα Θυμάμαι το μαγιό αυτό ήταν από μαύρο σατέν και ήταν γαρνιρισμένο με ίδιο κίτρινο ύφασμα

Digitized by 10uk1s

Αυτά τα Δημόσια Λουτρά ήσαν εις το δεξιό άκρο της προκυμαίας της Σμύρνης και ελέγοντο laquoτου Ντισούraquo και λέγαμε πάμε στου Ντισού τα μπάνια Η μεγάλη αυτή εξέδρα που εισχωρούσε βαθιά μέσα στη θάλασσα εχωρίζετο σε δύο διαφορετικές εγκαταστάσεις Αριστερά ήταν για τις γυναίκες και δεξιά για τους άντρες με έναν εξώστη ενδιάμεσα να χωρίζει αυτές τις δύο εγκαταστάσεις

Εις την άκρη αυτή του εξώστη ήταν πάντοτε ένας φρουρός εφοδιασμένος με πέτρες και όταν κάποιος από τους κολυμβητές άντρες επλησίαζε προς το γυναικείο τμήμα τον πετροβολούσε και τον απομάκρυνε Αλλά τα περισσότερα μπάνια εγένοντο στα χωριά όπως σας προείπα διότι εκτός από τις ιδιωτικές εξέδρες υπήρχαν και Δημόσια Λουτρά Υπήρχαν επίσης και πολλές ιδιωτικές βάρκες στην παραλία της Σμύρνης και οι πιο καλοί κολυμβητές mdashμεταξύ αυτών ήμουν και εγώmdash παίρναμε τη βάρκα βγαίναμε ανοιχτά στον κόλπο και κολυμπούσαμε στα βαθιά

Πολύς κόσμος μάλιστα πήγαινε και έκανε μπάνια προς το Κορδελιό διότι τα νερά εκεί ήσαν πολύ πιο καθαρά Μέσα στον κόλπο της Σμύρνης κοντά στην παραλία ήταν άσχημα να κάνουμε μπάνιο διότι η Σμύρνη είχε αποχέτευση από τότε Υπήρχαν πολλά τρεχούμενα υπόγεια νερά και αυτό διευκόλυνε την εγκατάσταση αποχετεύσεως Όλες αυτές οι ακαθαρσίες φυσικά εχύνοντο εις τον κόλπο και πολλές φορές όταν φυσούσε μπάτης είχαμε μία άσχημη μυρουδιά Φανταστείτε αυτό λέγαμε όταν η Σμύρνη είχε τότε περί τους 500000 κατοίκους Σήμερα εάν εξακολουθεί ο ίδιος τρόπος αποχετεύσεως (λένε ότι η Σμύρνη έχει τώρα 4000000 κατοίκους) ο κόλπος θα έχει μολυνθεί και θα έχει καταστραφεί διότι στην εποχή μας ο κόλπος έδινε ωραιότατα ψάρια και προπαντός τις φημισμένες τσιπούρες και λαυράκια

Πιο πριν μιλήσαμε για τα ωραία καφενεία που ήσαν κατά μήκος της παραλίας της Σμύρνης με τις μουσικές και με τους ωραίους ανθρώπους της Σμύρνης μετά την κούραση της ημερήσιας δουλειάς να πηγαίνουν να διασκεδάσουν Και οι μεζέδες που προσέφεραν αυτά ήσαν τόσο άφθονοι ώστε αν έφτανε κανείς σε δεύτερο ή αν έφτανε και σε τρίτο ποτό ήταν αδύνατο πλέον να φάει για βραδινό φαγητό Ένα από τα πιο φημισμένα καφενεία της Σμύρνης το οποίο πριν ανέφερα ως του Κλωναρίδη ήταν το laquoΚαφέ Φώτηraquo Εκεί οι μεζέδες του ήσαν ονομαστοί mdash θαλασσινά στρείδια κυδώνια μύδια αχνιστά μπαρμπουνάκια μικρά τηγανητά συκωτάκι τηγανητό φασόλια και ατελείωτοι άπειροι μεζέδες πικάντικοι οι οποίοι τώρα μου διαφεύγουν

Οι Σμυρνιοί ήσαν καλοφαγάδες και ένας τέτοιος καλοφαγάς ήταν και ο θείος μου ο Παναγιώτης Λοιπόν επειδή ξυπνούσε και έπαιρνε το πρωινό του πολύ νωρίς έπρεπε κατά τις δέκα κάτι να φάει και να καλοφάει Έτσι μαζί με τη συντροφιά του επήγαινε στη μεγάλη αγορά που ήταν κοντά στα χρυσοχοεία στις Μεγάλες Ταβέρνες όπως λέγανε Εκεί ήταν η κυρίως κρεαταγορά και πράγματι υπήρχαν και πολύ μεγάλες ταβέρνες και είχαν αποστακτήρες τους λεγόμενους λαμπίκους οι οποίοι παρήγαν το ωραιότερο ούζο το τσίπουρο που λέγαμε στη Σμύρνη (φυσικά είχαν και κρασιά) και μοσχοβολούσε ο δρόμος από τσίπουρο

Ο θείος μου έπρεπε όπως είπα κατά τις δέκα να φάει την μπριζόλα του Ο ταβερνιάρης ήξερε και την είχε έτοιμη χωρίς ειδική παραγγελία

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο που όπως είπα τον λέγανε Μεγάλες Ταβέρνες προς το τέρμα του που συνόρευε με το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής ήταν και η Οθωμανική τράπεζα Ελέγετο Οθωμανική τράπεζα αλλά είχε γαλλικά κεφάλαια και κάποτε ένας υπάλληλος του χρυσοχοείου μας mdashδεν ξέρω γιατίmdash με πήρε μαζί του εκεί και με έκπληξη είδα ότι τότε ακόμα κυκλοφορούσαν οι χρυσές λίρες∙ για να μην καθυστερούν και τις μετρούν τις παρελάμβαναν με το ζύγι Ήξεραν ότι ήταν οκτώ γραμμάρια η κάθε λίρα δηλαδή τότε ήταν 25 δράμια επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να ζυγίζουν 250 δράμια ή 800

Digitized by 10uk1s

γραμμάρια Τέτοια ήταν τα μπερεκέτια Η αφθονία που λέγαμε της Σμύρνης

Οι λίρες για τις οποίες εμίλησα ήσαν αγγλικές Οι οθωμανικές λίρες οι οποίες ήσαν εκδόσεως Ρεσάτ Χαμίτ και κάτι άλλων Σουλτάνων εζύγιζαν δυο δράμια και ένα τέταρτο Επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να είναι 225 δράμια

Προηγουμένως είπα ότι η Οθωμανική τράπεζα εις το τέρμα του δρόμου που λεγόταν Μεγάλες Ταβέρνες επλησίαζε προς το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής Και επειδή αυτές τις μέρες που μιλάω εδώ πλησιάζει το Πάσχα μου ήρθε στο νου με ποιο τρόπο οι Σμυρνιοί επί τουρκοκρατίας ακόμα και επί τρομοκρατίας κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου εόρταζαν το Πάσχα Φυσικά οι περισσότερες Ορθόδοξες εκκλησίες της Σμύρνης είχαν πολύ μεγάλους περιβόλους γύρω από την εκκλησία με ωραία κάγκελα και κλειστές πόρτες από το φόβο των Τούρκων

Η μεγαλύτερη εκδήλωση της Αναστάσεως γινόταν στον περίβολο της Αγίας Φωτεινής ο οποίος ήταν ευρυχωρότατος Μπορούσε να περιλάβει μέσα πολλές χιλιάδες πιστούς Και από το περίφημο καμπαναριό της Αγίας Φωτεινής το οποίο για να το ρίξουν οι Τούρκοι μετά τη φωτιά είδαν και έπαθαν διότι ήταν καλοχτισμένο εξετοξεύοντο ωραιότατα βεγγαλικά τα οποία έφτιαχνε ο μπαμπάς του Καραμπάτη mdash έδειχνε την Ανάσταση του Χριστού διάφορα άλλα και τελείωνε ξετυλίγοντας μια μεγάλη Ελληνική σημαία οπότε χαλούσε ο κόσμος από τους πυροβολισμούς Φυσικά ήσαν κλειστές οι πόρτες για να μπορέσουν οι Σμυρνιοί να κρύψουν τα όπλα με τα οποία χαιρετούσαν την Ανάσταση του Κυρίου

Τη Δευτέρα του Πάσχα γινόντουσαν οι περίφημες παρτίδες όπως λέγαμε στη Σμύρνη τις εκδρομές Νομίζω ότι τις λέγανε παρτίδες διότι πήγαιναν στα περίχωρα της Σμύρνης τα οποία ήσαν με πολύ πράσινο και με πολλά δέντρα διότι στη Μικρά Ασία έπεφταν πολλές βροχές κατά τη διάρκεια της άνοιξης του φθινοπώρου και του χειμώνα Γεμίζανε οικογένειες φιλικές τα καλάθια τους με ότι ωραίο μπορούσε να φανταστεί κανείς κεφτέδες κοτολέτες που έμεναν από το αρνί που έσφαζαν για το Πάσχα τυριά και φυσικά όλα αυτά τα συνόδευαν με ωραία κρασιά και ούζο και στο τέλος κατέληγαν σε ωραία τραγούδια

Τα χωριά στα οποία γίνονταν αυτές οι φιλικές εκδρομές ήσαν γύρω στη Σμύρνη προς το εσωτερικό Ήταν ο Μπουτζάς ήταν ο Μπουρνόβας ήταν ο Κουκλουτζάς ήταν το Μερσινλί ήταν το Μπουρνάμπασι και διάφορα άλλα χωριά Σ αυτά οι περισσότεροι πήγαιναν με τις ιδιωτικές άμαξες Διότι όπως τώρα έχουμε τα αυτοκίνητα τότε η κάθε εύπορη οικογένεια είχε τη δική της άμαξα Αλλά ταυτόχρονα υπήρχαν και δύο σιδηροδρομικές γραμμές οι οποίες βοηθούσαν προς αυτά Ένα άλλο ωραίο χωριό στο οποίο πήγαιναν ήταν και το Σερντίκιο Επίσης και το Μπαλαντζίκ Ορισμένα από αυτά τα χωριά είχαν τουρκικά ονόματα ενώ στην πραγματικότητα ήσαν όλα ελληνικοί αμιγώς συνοικισμοί Δεν υπήρχε εκεί ούτε ένας Τούρκος

Και μια που μιλούμε για τις ημέρες του Πάσχα ας μιλήσουμε και για τις προετοιμασίες που έκαναν οι νοικοκυρές οι Σμυρνιές

Έπρεπε κατ αρχήν να τριφτούνε τα μπακίρια του σπιτιού Τα μπακίρια ήσαν ωραία φτιαγμένα χάλκινα σκεύη τα οποία είχαν μάλλον διακοσμητικό χαρακτήρα παρά ήσαν χρησιμοποιήσιμα Στόλιζαν το επάνω συνήθως μεγάλο ράφι της κουζίνας το οποίο πλαισιωνόταν επίσης από ειδικά χάρτινα στολίδια Τα μπακίρια είχαν διάφορα σχήματα στρογγυλά μισοστρόγγυλα επιμήκη και πλακί Το πλακί ήταν σκεύος ολοστρόγγυλο χαμηλό Επίσης μαζί με τα χάλκινα σκεύη έπρεπε να τριφτούν και τα μαγκάλια τα οποία ήσαν επίσης από χαλκό Επειδή δεν υπήρχαν ακόμα τότε καλοριφέρ τα περισσότερα σπίτια

Digitized by 10uk1s

εθερμαίνοντο από ωραία κατασκευασμένα χάλκινα μαγκάλια

Επίσης υπήρχε και ένα είδος μαγκαλιών τα λεγόμενα ταντούρια τα οποία ήσαν ξύλινα τραπέζια Είχαν στη μέση τρύπα για να μπαίνει το σκεύος με τα κάρβουνα και για να μην καίγεται το ξύλο είχε από πάνω μπρούντζο με διάφορα καρφιά τα οποία είχαν ωραίους συνδυασμούς Τα χάλκινα μαγκάλια όπου άναβαν καλά τη φωτιά έξω από το δωμάτιο για να αποφύγουν δηλητηρίαση από το διοξείδιο του άνθρακα είχαν ωραιότατα καπάκια με χέρια από μπρούντζο για να υπάρχει αντίθεση χρωματική διότι τα μεν χάλκινα ήσαν κόκκινα τα δε χέρια από μπρούντζο ήσαν κίτρινα και από πάνω υπήρχε ένα σαν πουλί για το σκέπασμα

Μετά ερχόταν η σειρά της καθαριότητας του σπιτιού Έπρεπε οι κοπέλες του σπιτιού να τρίψουν τα πατώματα με αλισίβα αλισιά όπως τη λέγαμε εις την οποία μέσα έριχναν και λίγη βρωμούσα Η βρωμούσα είναι η σημερινή χλωρίνη Τα πατώματα ετρίβοντο με ειδικές βούρτσες οι οποίες αντί για τρίχες είχαν σκληρά δόντια από ένα είδος χόρτου Έπρεπε το πάτωμα να τριφτεί και να γυαλιστεί τόσο πολύ ώστε να γυαλίσει σαν φλουρί

Μετά έπρεπε να τριφτούν οι αυλές του σπιτιού Αυλές στη Σμύρνη λέγαμε τις εισόδους Το χωλ το λεγόμενο το οποίο ήταν στρωμένο κατά κανόνα με ωραία άσπρα μάρμαρα Σ αυτό το διάστημα τα παιδιά αγόρια κορίτσια παίζανε έξω εις τους κήπους ή εις τους δρόμους διότι τότε ευτυχώς δεν είχαν εφευρεθεί τα αυτοκίνητα γυρίζοντας και θορυβώντας με τις περίφημες ροκάνες (και όσο πιο μεγάλη ροκάνα είχε το κάθε παιδί ήταν το πιο ενθουσιασμένο∙ οι ροκάνες από ξύλο δημιουργούσαν πολύ μεγαλύτερο θόρυβο παρά οι άλλες) και τραγουδούσαν

Βάγιο Βάγιο το Βαγιό τρώμε ψάρι και κολιό και την άλλη Κυριακή τρώμε το παχύ αρνί

Και μια και μιλάμε για αρνί από τη Μεγάλη Δευτέρα άρχιζε η αγορά των αρνιών τα οποία θα εθυσιάζοντο για το τραπέζι του Πάσχα Ο κάθε αρραβωνιαστικός έπρεπε να στείλει στην καλή του το πιο ωραίο αρνί το πιο καθαρό το πιο στολισμένο σαν νύφη

Επίσης ο κάθε πατέρας θα έπαιρνε το καλύτερο αρνί για την οικογένειά του Εμείς τα παιδιά τους βάζαμε κολλάρο στο λαιμό και με ένα σχοινί τα γυρίζαμε στους δρόμους γύρω από το σπίτι μας και τα αρνιά μας αυτά τρώγανε χασίλι Το χασίλι ήταν δεμάτια από φρέσκια βρώμη ή από τριφύλλι

Αλλά όταν τη Μεγάλη Παρασκευή ακουγόταν η τραγική φωνή του σφάχτη laquoΠοιος έχει αρνιά για σφάξιμο προβιές για πούλημαraquo άρχιζε το κρυφό κλάμα μας διότι εν τω μεταξύ το είχαμε αγαπήσει το αρνάκι

Τη Μεγάλη Πέμπτη μαζί με το βάψιμο των αυγών άρχιζε και το ζύμωμα της ζύμης από την οποία θα γίνονταν τα περίφημα σμυρναίικα τσουρεκάκια

Ξέχασα να σας πω ότι την εβδομάδα προ των Βαΐων την προ του Λαζάρου οι μητέρες μας μάς έκαναν ένα είδος κούκλες από ψωμί με λίγη μαστίχα μέσα και λίγη ζάχαρη διότι δεν έπρεπε να φάμε ούτε γάλα ούτε τυρί Αυτά τα ψωμάκια που τους έδιναν σχήμα κούκλας ήσαν τα περίφημα Λαζαράκια όπως τα λέγαμε

Digitized by 10uk1s

Τη Μεγάλη Παρασκευή η περιφορά των Επιταφίων και επί τουρκοκρατίας ακόμα γινόταν έξω από τον περίβολο των ναών μας και οι Επιτάφιοι περνούσαν από πολλούς δρόμους της Σμύρνης Εις αυτή την περίπτωση υπάρχει και ένα μελανό σημείο Όταν συναντιόνταν οι Επιτάφιοι της Αγίας Αικατερίνης και του Αγίου Δημητρίου που ήσαν γειτονικές συνοικίες επέμενε η ομάδα του κάθε Επιταφίου να περάσει διότι συναντιόνταν μετωπικώς Να υποχωρήσει η μία ομάδα για να περάσει η άλλη Επειδή όμως αυτό εθεωρείτο μειωτικό για τους νταήδες της εκάστοτε συνοικίας κατέληγε σε καβγά με αποτέλεσμα πολλές φορές να ανατρέπονται και οι Επιτάφιοι Φυσικά όταν έγινε η κατοχή της Σμύρνης από τους Έλληνες υπήρξε και κανονική αστυνόμευση οπότε σταμάτησε αυτό το άτοπο εις βάρος της Εκκλησίας μας

Πιο πριν μιλήσαμε για το αρνί που έστελναν τις παραμονές του Πάσχα οι αρραβωνιασμένοι στην καλή τους Αλλά υπήρχε και μία άλλη κατηγορία των ερωτευμένων οι οποίοι δεν είχαν επισημοποιήσει ακόμα το δεσμό τους και δεν είχαν εκδηλώσει επισήμως στις οικογένειες τα αισθήματά τους Αυτοί κατέφευγαν στις λεγόμενες στη σμυρναϊκή διάλεκτο laquoπατινάδεςraquo mdash καντάδες για να εκδηλώσουν τα αισθήματα προς την καλή τους Ο συνήθης τρόπος των καντάδων αυτών ήταν να προηγείται μία άμαξα μέσα εις την οποία θα υπήρχαν τα όργανα και οι τραγουδιστάδες Η συνήθης σύνθεση των οργάνων ήταν οπωσδήποτε ένα σαντούρι ένα βιολί και μία κιθάρα Από πίσω ακολουθούσε η άμαξα με τον ερωτευμένο και την παρέα του Πήγαιναν κάτω από τα παράθυρα ή από το μπαλκόνι της καλής τους και άρχιζαν να εκδηλώνουν με τραγούδια τα αισθήματά τους Αν όμως γίνονταν αρκετά οχληροί ή οι γονείς ή τα αδέλφια της καλής δεν τους ήθελαν να εκδηλώνουν τα αισθήματά τους και με κάποιο τρόπο να εκτίθεται η κοπέλα στη γειτονιά προσπαθούσαν να τους απομακρύνουν Εάν όμως αυτοί ήσαν επίμονοι και δεν φεύγανε καμιά φορά εδέχοντο το περιεχόμενο του δοχείου της νυκτός στο κεφάλι

Αυτά ως προς τους έρωτες των ανδρωθέντων Εμείς που ήμαστε τότε νεαροί δεκαπέντε δεκάξι δεκαεπτά ετών είχαμε μία ωραία συντροφιά Ήταν ο Κώστας Σαριδάκης ο Κώστας Μιχαηλίδης ο Βασίλης Γαβριηλίδης ο Ηρακλής Παύλου εγώ και κάνα δυο ακόμα φίλοι Δυστυχώς όλοι αυτοί είναι πλέον μακαρίτες Και ο μόνος επιζών είμαι εγώ

Ο Κώστας Σαριδάκης ο οποίος ήταν λίγο μεγαλύτερος από μένα έμεινε αιχμάλωτος των Τούρκων στη Σμύρνη και δεν ξαναήρθε στην Ελλάδα Ήταν ο πιο καλλίφωνος από την παρέα μας Γυρίζαμε λοιπόν έξω από τα σπίτια των κοριτσιών μας τραγουδώντας και με αυτό τον τρόπο εκδηλώναμε τα αισθήματά μας Αλλά ξεφεύγανε και αυτά καμιά φορά κρυφά από το σπίτι και πηγαίνανε και κάνανε το λεγόμενο κόρτε σε καμιά σκοτεινή γωνιά σε κανένα απόμερο δρομάκι φυσικά πάντοτε κοντά στο σπίτι

Το κόρτε ήταν πιο πολύ ρομαντικό Μόλις τολμούσαμε να πιάσουμε κανένα χεράκι και το πολύ πολύ κανένα κλεφτό φιλί

Εγώ τότε είχα σύνδεσμο με μία κοπέλα που την έλεγαν Όλγα και η οποία φυσικά δεν ζει και αυτή Τις Κυριακές όλη η συντροφιά με τις κοπέλες μας πηγαίναμε στον laquoΦοίνικαraquo Ο laquoΦοίνικαςraquo ήταν ένας λαϊκός κινηματογράφος πίσω από την Αγία Αικατερίνη Τον λέω λαϊκό διότι ήταν μέσα στη συνοικία και τα εισιτήρια φυσικά ήσαν ανάλογα με τις δυνατότητες του χαρτζιλικιού που παίρναμε

Ανεβαίναμε και καθόμαστε στον εξώστη κλέβοντας πού και πού κανένα χαδάκι ή κανένα φιλάκι Όλα αυτά όμως τα ανέτρεψε η φωτιά και χάθηκαν τα ίχνη όλων των κοριτσιών Φυσικά η συντροφιά μας εκτός από τον μακαρίτη τον Σαριδάκη που είπα ξανασυστήθηκε εδώ και όταν είχαμε ευχέρεια μαζευόμαστε στο Ζάππειο και τρώγαμε καμία πάστα

Ο μόνος από όλους ο πιο τσιγκούνης ήταν ο Βάσος Γαβριηλίδης ο οποίος μας έλεγε laquoπηγαίνετε φάτε

Digitized by 10uk1s

την πάστα σας και πέστε να φέρει και ένα ποτήρι νερό παραπάνωraquo και ερχόταν λίγο αργότερα για να αποφύγει το έξοδο της πάστας

Στη Σμύρνη κυκλοφορούσαν διάφοροι τύποι οι οποίοι με τα φερσίματά τους και με τον τρόπο τους έσπαζαν τη μονοτονία και διασκέδαζαν με κάποιο τρόπο τους ανθρώπους

Ένας από αυτούς ήταν ο Στέφανος Ο Στέφανος ήταν πλανόδιος μικροπωλητής ψιλικών και διαφόρων φω‐μπιζού και εξαρτημάτων για τις γυναίκες Ήταν πάντοτε ντυμένος παρδαλά για την εποχή του και τα περισσότερα είδη που πουλούσε τα καρφίτσωνε επάνω στα ρούχα του στο σακάκι του εκτός φυσικά από τη βιτρίνα την οποία είχε Γι αυτό όταν οι κυρίες έβλεπαν καμία από τις φίλες η οποία ήταν ντυμένη πολύ χτυπητά και φορούσε πολλά κοσμήματα κουτσομπολεύοντας την αποκαλούσαν Στέφανο

Ένας άλλος τύπος ήταν ο πλανόδιος βιβλιοπώλης ο οποίος γύριζε στη γειτονιά φωνάζοντας laquoΈχω βιβλία διάφορα Ο Ερωτόκριτος και η Αρετούσα και η Αρετή θριαμβεύουσα Έχω ημερολόγια και ημεροδείκτες Κάθε φύλλο και μία ιστορίαraquo Φυσικά είχε και άλλα βιβλία τα οποία ήσαν σε δυο τρεις τσάντες που άλλες κρέμονταν στην πλάτη του άλλες εμπρός του και κρατούσε και δύο εις τα χέρια Διαλαλούσε δηλαδή τους laquoΑθλίουςraquo του Βίκτορος Ουγκώ τη laquoΜανόν Λεσκώraquo τα laquoΜυστήρια των Παρισίωνraquo το laquoΕκείνη δεν απήντησεraquo και τα en vogue βιβλία εκείνης της εποχής τα οποία εδιάβαζαν οι ρομαντικές δεσποινίδες και ανελύοντο σε δάκρυα από συμπάθεια για τα πάθη των πρωταγωνιστών

Ένας άλλος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας Αυτός ήταν μικροαπατεώνας Είχε ένα ιδίωμα και ένα προτέρημα να κλέβει τα σκυλιά τα ιδιωτικά από τα σπίτια Εξεβίαζε τους ιδιοκτήτες των σκυλιών να του δίδουν ένα επίδομα μηνιαίο για να μην τους κλέψει το σκυλί τους Εάν δεν το έδιναν το έκλεβε το σκυλί του άλλαζε το χρώμα και το ξαναπουλούσε

Μεταξύ των θυμάτων ήταν και ο θείος μου ο Τσιντσίνης ο οποίος είχε ένα θηλυκό σκυλί που το υπεραγαπούσε τη Λίντα Ερχόταν ο Τσουρτσούρας και έπαιρνε κάθε μήνα το μηνιάτικό του Ήταν δηλαδή νονός με τη σημερινή έκφραση Εκτός αυτού όμως είχε και άλλες τρελές ιδιότητες Τρελά φερσίματα

Ένα βράδυ μπήκε μέσα εις το laquoΚαφέ Φώτηraquo το οποίο ήταν γεμάτο από άντρες φυσικά κρατώντας ένα ζεύγος κέρατα ταύρου και άρχισε και φώναζε laquoΠοιος θέλει ένα ζευγάρι κέραταraquo Επειδή όλοι γελούσαν και δεν απαντούσαν αυτός τους λέει laquoΑ έχετε όλοι κέρατα και γι αυτό δεν χρειάζεστε να αγοράσετε άλλαraquo

Ένας άλλος τύπος που εμείς τότε τα μικρά παιδιά την υπεραγαπούσαμε ήτανε γυναίκα Ήταν μια υψηλόκορμη αραπίνα η οποία επάνω στο κεφάλι της κρατούσε έναν πελώριο ταβλά μέσα εις τον οποίο είχε διάφορα σχετικά για παιδάκια Μεταξύ αυτών είχε τσεμπλεμπούδες σκέτες ωραίες ζεστές και φρεσκοψημένες είχε τσεμπλεμπούδες με γύρω γύρω ζαχαρωτά είχε φιστίκια αράπικα καθαρισμένα και φιστίκια αράπικα ακαθάριστα Είχε γλυκά τα καμπίσια που λέγαμε δηλαδή σαν τσιγάρο από ζάχαρη φτιαγμένο σε διάφορα χρώματα Αυτή ήταν όπως είπα η αγαπημένη μας διότι αν ήταν σε καλή διάθεση η μητέρα μας και ξόδευε κάτι μας έπαιρνε και ένα γλυκό

Την εποχή που μιλάμε μια κοπέλα στη Σμύρνη για να θεωρείται όμορφη έπρεπε να έχει άσπρο λείο δέρμα πλούσια μαλλιά και αρκετά κιλάκια Έπρεπε να έχει στήθος μπόλικο και ποπό αρκετό Γι αυτό

Digitized by 10uk1s

τότε φορούσαν κορσέδες με μπαλένες τους οποίους έσφιγγαν τραβώντας τα κορδόνια για να δημιουργηθεί μέση δαχτυλίδι και να ξεπεταχτούν τα υπόλοιπα μέλη του σώματος

Επίσης έπρεπε να έχει και πολλά μαλλιά Γι αυτό εάν οι κυρίες δεν είχαν πολλά μαλλιά έβαζαν στο κεφάλι μέσα από τα μαλλιά τους το λεγόμενο μπουμπάρι το οποίο ήταν φτιαγμένο από μαλλιά του ιδίου χρώματος με τα δικά τους και πάνω σ αυτό ετύλιγαν τα δικά τους ώστε να φαίνεται ότι έχουν πλούσια μαλλιά Εάν ο ποπός τους δεν ήταν αρκετά πλούσιος και αρκετά πεταχτός κάτω από τον κορσέ έδεναν ένα είδος μαξιλαράκι το οποίο το ονόμαζαν τουρνέ

Από τα γλυκά της αραπίνας εκείνο που προτιμούσαμε από όλα ήταν ένα είδος που το λέγανε φιστικάτο Ήταν καραμελέ είτε από μέλι είτε από ζάχαρη και παραγεμισμένο με φιστίκια αράπικα

Ξεσηκωμός στο σπίτι και μεγάλη χαρά για μένα και για τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη ήταν όταν επρόκειτο να έρθει να μείνει μερικές μέρες μαζί μας η νενέ Σοφί mdash η γιαγιά Σοφία η μητέρα του πατέρα μας Τη γιαγιά Σμαράγδα τη νενέ ντουντού δηλαδή τη γιαγιά από μέρους της μητέρας μου δεν τη γνώρισα διότι πέθανε όταν ήμουνα πολύ μικρός Όταν λέω ξεσηκωμός στο σπίτι εννοώ ότι έπρεπε να καθαριστούν να είναι όλα τέλεια μην τυχόν το μάτι της πάρει κάτι ανώμαλο

Έπρεπε να ζυμωθεί το ζυμάρι διότι θα έκανε φιδέ Φιδέ κάνανε τρίβοντας το ζυμάρι στα κόσκινα επάνω για να στεγνώσει και ήταν ένα από τα πιο αγαπημένα φαγητά μας Για εμάς τα παιδιά η χαρά ήτανε ότι το βραδάκι αφού τελειώναμε τα μαθήματά μας θα μαζευόμαστε γύρω στη γιαγιά και γύρω στο ταντούρι με τη φωτιά όπου στη χόβολη ψήναμε και κανένα κάστανο περιμένοντας ν αρχίσει να μας λέει παραμύθια Να μας πει την Κοκκινοσκουφίτσα να μας πει τους Επτά νάνους να μας πει για τη Σταχτομπούτα για το Μαγεμένο βασιλόπουλο για τον Δράκο που φύλαγε το νερό και άλλα

Επίσης παίζοντας μαζί με τη γιαγιά λέγαμε αινίγματα Με αυτό τον τρόπο εδούλευε και λίγο το μυαλό μας Μερικά από τα αινίγματα που λέγαμε τότε τα θυμάμαι Ένα από όλα έλεγε

Μακρύς μακρύς καλόγερος και πίτα το κεφάλι του Τι είναι

Εάν δεν το βρίσκαμε το εξηγούσε η γιαγιά Ήτανε το ξύλινο φτυάρι του φούρναρη το οποίο είναι πολύ μακρύ και εμπρός είναι τετράγωνο Με αυτό φουρνίζανε τα ψωμιά στους τότε φούρνους και με αυτό φυσικά τα ξεφουρνίζανε

Ένα άλλο αίνιγμα ήταν

Χίλιοι μύριοι καλογέροι σ ένα ράσο τυλιγμένοι Τι είναι

Το καρπούζι και οι μαύροι σπόροι αντιπροσώπευαν τους καλόγερους

Είχαμε και ένα που λέγαμε για το οποίο κοκκινίζαμε και ντρεπόμασταν Και εγώ ντρέπομαι που θα σας το πω αλλά ας γελάσουμε

Βουργούλακας κατρακυλά ανάμεσα σε δυο βουνά Τι είναι

Digitized by 10uk1s

Η ακαθαρσία η σκληρή που βγαίνει από τον ποπό

Η νενέ Σοφί ως μόνιμη κατοικία είχε το σπίτι της θείας μου της Τσιντσίνη Η νενέ Σοφί όπως προείπα είχε αποκτήσει τρία παιδιά Δυο αγόρια και ένα κορίτσι Τον θείο μου Παναγιώτη τον πατέρα μου και τη θεία μου Αναστασία Έμενε δε με τη θεία μου Αναστασία διότι ήταν αρχοντόσπιτο Εμείς είχαμε μόνο μία υπηρέτρια ενώ η θεία μου είχε τρεις υπηρέτριες εκτός από τον σωφέρ τους αμαξάδες καπετάνιο για το κότερο τζόκεϋ για τα άλογα κτλ Όπως προείπα ο θείος μου ήταν πάρα πολύ πλούσιος Αλλά η νενέ Σοφί κατά καιρούς επεσκέπτετο και το δικό μας σπίτι διότι υπήρχαμε εμείς τα εγγονάκια της Στον θείο μου τον Παναγιώτη δεν πήγαινε διότι εκείνος αν και παντρεύτηκε δυο φορές δεν απέκτησε ποτέ του παιδιά

Στη Σμύρνη ήταν έθιμο και εθεωρείτο πολύ φυσικό οι ηλικιωμένοι άνθρωποι και συνήθως οι χήρες διότι οι άντρες πεθαίνανε πολύ πιο πριν να πήγαιναν να ζήσουν τα χρόνια που τους έμεναν κοντά στις κόρες τους Και αν υπήρχαν αγόρια κατά καιρούς επεσκέπτοντο και τα σπίτια των γιων τους και των νυφάδων τους

Η γιαγιά μου η Σοφί όπως σας είπα ερχόταν σε εμάς για να μείνει μερικές μέρες και να αλλάξει λίγο περιβάλλον Η ανατροφή των παιδιών εγένετο με βάση και με σεβασμό προς τη θρησκεία Έπρεπε τα παιδιά να εκκλησιάζονται τακτικά και απαραιτήτως να πηγαίνουν με τον πατέρα προπαντός κάθε Κυριακή στην εκκλησία Δυο ή τρεις φορές το χρόνο έπρεπε να μεταλαμβάνουν Όταν επρόκειτο να μεταλάβουν αποβραδίς εγένετο μπάνιο φοβερό αλλαγή εσωρούχων κόψιμο νυχιών προσευχή για να πάρουν συγχώρεση από τον Θεό Και τη μέρα που μεταλαβαίνανε έπρεπε να μη φτύσουν χάμω όλο το εικοσιτετράωρο για να μη μολυνθεί η Αγία Κοινωνία πέφτοντας στο χώμα

Όταν μικρά παιδιά βλέπαμε κάπου πεταμένο κάτω κανένα κομματάκι ψωμί έπρεπε να τρέξουμε να το μαζέψουμε να το φιλήσουμε και να το προφυλάξουμε σε μια γωνιά ώστε να μην πατηθεί διότι το ψωμί εθεωρείτο ιερό είδος

Όταν συναντούσαμε κανέναν παπά έπρεπε να τρέξουμε με σεβασμό να του φιλήσουμε το χέρι

Προηγουμένως είχα πει ότι στη Σμύρνη οργίαζαν οι προπαγάνδες Προπαντός οι ξένες θρησκείες Δηλαδή οι καθολικοί και οι προτεστάντες προσπαθούσαν να προσηλυτίσουν παιδιά έχοντας σχολεία εις τα οποία η παιδεία ήταν δωρεάν Γι αυτό είχε δημιουργηθεί η εντύπωση ότι όταν μικροί συναντούσαμε ξένο παπά ξένης δηλαδή θρησκείας παπά αυτό εθεωρείτο προμήνυμα ότι μπορούσε να μας τύχει κανένα κακό και για να αποφύγουμε αυτό το κακό έπρεπε να χαϊδέψουμε τα γεννητικά μας όργανα Ήταν τόσο εμποτισμένη μέσα μας αυτή η ιδέα της κακοτυχίας που έφερναν οι ξένοι παπάδες ώστε θα σας διηγηθώ και κάτι που μου έτυχε εμένα την τελευταία χρόνια το 22 πριν γίνει η Καταστροφή όταν δίναμε εξετάσεις για την Τετάρτη Γυμνασίου στο τότε Αρμοστειακό γυμνάσιο

Είχαμε μαθηματικά εις τα οποία δεν ήμουν καθόλου δυνατός Αυτά θα τα πω για να δούμε ότι οι προλήψεις δεν ήσαν καθόλου λογικές Εκεί λοιπόν που πήγαινα προς το σχολείο τρομαγμένος γιατί φοβόμουνα ότι δεν θα τα κατάφερνα στα μαθηματικά είδα μπροστά μου ένα φραγκόπαπα Μόλις τον είδα λέω laquoΠαναγία μου χάθηκα Δεν θα δώσω εξετάσεις και θα τα αφήσω να είμαι επανεξεταστέος το Σεπτέμβρηraquo Και γύρισα να πάω πίσω προς το σπίτι Μόλις έκανα όμως μερικά βήματα συνάντησα τον καθηγητή μας των Ελληνικών τον κ Κωνσταντινίδη ο οποίος αμέσως μου λέει laquoΠου πας Κατραμόπουλεraquo Λέω laquoΚύριε καθηγητά ξέχασα να πάρω κόλλα διαγωνισμού και πάω στο περίπτερο να πάρωraquo laquoΑ ωραία Θέλω και εγώ να πάρω καραμέλες Πάμε μαζίraquo Οπότε υποχρεώθηκα να πάω στο σχολείο και να δώσω εξετάσεις Ε λοιπόν ο παπάς αντί γρουσουζιά μου έφερε γούρι Το θέμα των

Digitized by 10uk1s

μαθηματικών που μας έβαλε ήταν και εύκολο και κάτι που το ήξερα πολύ καλά Έτσι πήρα 9 λίαν καλώς στα μαθηματικά παρ όλο που φοβήθηκα τη γρουσουζιά του φραγκόπαπα

Το γυμνάσιο που ανέφερα πριν ότι φοιτούσα της Αρμοστείας ήτανε στο Φαρδύ της Ευαγγελίστριας Και όπως έχω πει και προηγουμένως τα τοπωνύμια της Σμύρνης εδηλούντο αναλόγως με την εκκλησία που ήταν στην περιφέρεια Εκτός όμως αυτού εις την εμπορική ζώνη της Σμύρνης υπήρχαν τοπωνύμια τα οποία αναφέροντο εις τη συγκέντρωση των ειδικών μαγαζιών που ασχολούντο με το εμπόριο Και είχαμε τα Γυαλιάδικα όπου επωλούντο κρύσταλλα κτλ τα Σιδεράδικα που είχαν είδη για σπίτια για οικοδομές και εν γένει χρήσιμα για το νοικοκυριό

Ένα μεγάλο και ονομαστό μαγαζί σ αυτή την περιφέρεια ήτανε του Μαύρου ιδιοκτησία Νικολαΐδη Ήταν τα Γουρουνάδικα δηλαδή όπου επωλείτο χοιρινό κρέας και τα παράγωγα του χοιρινού Διότι όπως είναι γνωστό οι Τούρκοι απηγορεύετο από τη θρησκεία τους να τρώνε χοιρινό κρέας και γι αυτό τα μαγαζιά που πουλούσαν χοιρινά κρέατα ήσαν πολύ απομακρυσμένα από την αγορά που είχε μοσχάρια και αρνιά Μια τέτοια όπως προαναφέραμε μεγάλη αγορά ήταν οι Μεγάλες Ταβέρνες στην οποία υπήρχαν πάρα πολλά κρεοπωλεία όπου μπορούσε να πάρει κανείς ωραία κρέατα

Επίσης ήταν τα Σερβετάδικα Τώρα γιατί τα λέγανε έτσι δεν ξέρω Ήταν τα Ταμπάκικα Ταμπάκικα ήταν εκεί όπου επεξεργάζοντο τα δέρματα

Επίσης ήταν και τα Κουμουτζίδικα Τα Κουμουτζίδικα ήταν της Μαντάμας το Χάνι Μέσα σ αυτό ήσαν κατά πλειονότητα χρυσοχοεία Εκτός από το δικό μας πλάγιά μας ήταν του κ Ευάγγελου Μανουσάκη του Μιχαλάκη Σωτηρίου του Πωλ Τας του Θεόδωρου Αδαμόπουλου Πλάγια μας ήσαν επίσης οι αδελφοί Κόρη και δύο τρεις άλλοι που μου διαφεύγουν τα επίθετά τους

Φυσικά υπήρχαν εκεί και ένα δυο άλλα είδη καταστημάτων Μεταξύ αυτών ήταν και το οδοντιατρείο των αδελφών Γκρανιέ οι οποίοι είχαν ένα είδος βιτρίνας όπου προέβαλλαν μασέλες οι οποίες με ένα ελατήριο ανοιγόκλειναν σαν να μασούσαν Θέαμα λίγο μακάβριο

Και μια που μιλάμε για χρυσοχοεία πρέπει να τονίσω μία σωβινιστική περίπτωση Όλοι οι αδαμαντοδέτες της Σμύρνης οι μουχλαϊτζήδες όπως τους λέγανε με την τουρκική λέξη ήσαν Αρμένιοι και δεν παίρνανε ποτέ υπάλληλο ή βοηθό άλλης εθνότητας παρά μόνο Αρμενίους για να κρατάνε κλειστό το επάγγελμα στα χέρια τους Στη γειτονιά μας δηλαδή εις τα Κουμουτζίδικα της Μαντάμας το Χάνι ήταν και ένας Αρμένης αδαμαντοδέτης περίφημος ο κ Βανέτσας Ήταν τεράστιος Χωρίς υπερβολή θα ζύγιζε πλέον των 150 κιλών και αυτό το θηρίο έκανε τόσο ωραία δουλειά και τόσο λεπτή που πολλοί ήρχοντο και από την Κωνσταντινούπολη ακόμη να φέρουν κοσμήματα για να τους εφαρμόσει τις πέτρες όχι μόνο εφαρμόζοντας αυτές αλλά σχεδόν κεντώντας το ίδιο το κόσμημα

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι ήσαν και στο Φραγκομαχαλά Μεταξύ αυτών οι αδελφοί Γεωργιάδη οι οποίοι ως αντιπρόσωποι του Κριστόφλ είχαν αρκετά ασήμια διότι ήταν εύκολη η εισαγωγή από την Ευρώπη επειδή οι τελωνειακοί δασμοί τότε στη Σμύρνη ήσαν υποτυπώδεις

Ήταν το κατάστημα του Ατζιτήρη με πλουσιότατη βιτρίνα Ο άνθρωπος αυτός κατεστράφη τελείως με την Καταστροφή Δεν μπόρεσε να εμφανιστεί πλέον εις την Ελλάδα και μάθαμε ότι όταν πέθανε έγινε έρανος για να τον θάψουν Ο άνθρωπος ο οποίος εθεωρείτο από τους πλουσιότερους χρυσοχόους

Επίσης ήταν ένας Φραγκολεβαντίνος ο Ρουτζιέρι ένας Αρμένης ο Μινασιάν και εις τον δρόμο αυτό το 1873 μετά βεβαιότητος και εις τον αριθμό 57 εμφανίστηκε για πρώτη φορά σίγουρα η φίρμα

Digitized by 10uk1s

laquoΚατραμόπουλοιraquo Ευρέθηκε ένα κουτάκι το οποίο μας προσέφερε μία παλιά μας πελάτισσα και το οποίο αναφέρει το εξής laquoΠ Κατραμόπουλοςraquo mdashήταν ο θείος μουmdash laquoκαι Σίαraquo mdash ήταν ο πατέρας μου laquoΟδός Ευρωπαϊκή αριθμός 57raquo Οι δικοί μου από εθνικισμό από σωβινισμό δεν ήθελαν να αναφέρουν τη λέξη Φραγκομαχαλάς και γι αυτό αναφέρουν laquoοδός Ευρωπαϊκήraquo Και από κάτω laquoΣμύρνη 1873raquo

Λοιπόν για να αναφέρεται το κουτάκι στο 1873 δεν θα πει ότι εκείνη τη χρονιά άνοιξε για πρώτη φορά το χρυσοχοείο μας Τουλάχιστον θα πρέπει να πάμε τρία χρόνια πίσω Επομένως στο 1870 Από την Ευρωπαϊκή οδό νούμερο 57 μετεφέρθη κατόπιν το κατάστημά μας εις της Μαντάμας το Χάνι που προανέφερα και η φίρμα πλέον ήταν laquoΑδελφοί Κατραμόπουλοιraquo Όχι laquoΠ Κατραμόπουλος και Σίαraquo πλέον

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι πάντοτε Έλληνες ή το πολύ Αρμεναίοι ή Φραγκολεβαντίνοι ήσαν εις το λεγόμενο Τσαρσί δηλαδή κοντά εις την τουρκική συνοικία Μεταξύ αυτών ήταν και ο κ Παπαδόπουλος ο περίφημος Μαστρογιάννης ο οποίος έκανε και εμπόριο πολυτίμων λίθων Λέγεται ότι ήταν τόσο πλούσιος ώστε τις πέτρες τα διαμάντια ή τα μπρουγιάν ή τα ρουμπίνια δεν τα είχε στις λεγόμενες ποσέτες δηλαδή στα χάρτινα περιτυλίγματα αλλά σε ολόκληρα τσαντάκια ή γρουμπάκια από δέρμα και όταν ζήταγες να αγοράσεις ένα διαμάντι σου άνοιγε σε ένα πιάτο μια ολόκληρη στοίβα από πολύτιμες πέτρες Και αυτός κατεστράφη τελείως με τη φωτιά και δεν ξαναφάνηκε εις τον ορίζοντα της εδώ Ελλάδας

Και μια που μιλάμε για τον Φραγκομαχαλά την Ευρωπαϊκή οδό όπως τη χαρακτήρισαν λίαν σωστά και λίαν χαρακτηριστικά σ αυτό το δρόμο υπήρχαν ωραιότατα μαγαζιά με πολύ πλούσια είδη και ποικιλίες εμπορευμάτων για τις κυρίες Μεταξύ αυτών υπήρχαν και υποκαταστήματα μεγάλων μαγαζιών ευρωπαϊκών όπως ήταν το Μπον Μαρσέ ήταν του Σολάρι και άλλα

Ένα από τα ωραιότατα και πλουσιότατα πολυκαταστήματα του Φραγκομαχαλά ήταν του Ξενόπουλου Σ αυτό το κατάστημα μπορούσε κανείς να βρει ότι ήθελε Από ρούχα έτοιμα ευρωπαϊκά υφάσματα καπέλα γούνες ακόμα και έπιπλα Ήταν ένα πολύ μοντέρνο πολυκατάστημα σε τέσσερις ορόφους με πολύ πολύ πλούσιο και εκλεκτό εμπόρευμα Όπως είπα και πιο πριν οι δασμοί στη Σμύρνη πριν γίνει η Ελληνική κατοχή ήσαν υποτυπώδεις και έτσι μπορούσαν να εισάγονται εύκολα και πολύ φτηνά εμπορεύματα από την Ευρώπη

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο υπήρχαν και μερικά ονομαστά για τα είδη τους μαγαζιά όπως του Κοντορούση για παπούτσια του Παπαθωμά για γούνες του Μουτάφη για καπέλα του Γεωργιάδη για δαντέλες του Αλεξίου για έπιπλα

Επίσης υπήρχε και η Σαλ ντε Βαν όπου κάθε Κυριακή πρωί εγένοντο πλειστηριασμοί και πωλούσαν από όλα τα είδη Πίνακες κοσμήματα έπιπλα κτλ

Επίσης ήταν το περίφημο φαρμακείο του Μωραΐτη Στον ίδιο δρόμο δε ήταν και ένα ονομαστό ζαχαροπλαστείο η laquoΜυροβόλος Άνοιξηraquo Σ αυτό έχω να σας διηγηθώ ένα νόστιμο περιστατικό με τον περίφημο Τσουρτσούρα που ανέφερα προηγουμένως τον τύπο της Σμύρνης που έκλεβε τα σκυλιά

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου υπήρχε μεγάλη έλλειψη από μικρά κέρματα Έτσι πολλά μαγαζιά όταν επρόκειτο να δώσουν ρέστα και δεν είχαν ετύπωναν σε κάτι χαρτιά με τη σφραγίδα τους και ανέγραφαν το ποσό το οποίο αντιπροσώπευαν Μια μέρα είχε πάει στη laquoΜυροβόλοraquo ο Τσουρτσούρας και έφαγε λουκουμάδες κανταΐφια δεν ξέρω τι και αφού επλήρωσε

Digitized by 10uk1s

αντί ρέστα του δώσανε τέτοια χαρτάκια Στην απορία του που ρώτησε του απάντησαν ότι αυτά ισχύουν ως νόμισμα του καταστήματος

Μετά από λίγες μέρες πήγε πάλι ο ίδιος και αφού έφαγε του καλού καιρού εφώναξε το γκαρσόνι να πληρώσει και αντί πληρωμής έδωσε δικά του χαρτιά Στην απορία αυτών λέει laquoΓιατί τα δικά σας ισχύουν και τα δικά μου δεν ισχύουνraquo Τέτοιος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας

Επίσης ένα ονομαστό κατάστημα της Σμύρνης ήταν το laquoΑγγλοήστερνraquo Αυτό δεν ήταν στον Φραγκομαχαλά Ήταν σε έναν παράλληλο δρόμο Όλα του τα εμπορεύματα ήσαν προελεύσεως αγγλικής Εκεί μπορούσες να αγοράσεις έτοιμα ρούχα εγγλέζικα σκωτσέζικα καπαρντίνες παπούτσια

Επίσης εκτός από τα ωραία μαγαζιά του Φραγκομαχαλά που ανέφερα υπήρχαν και πολλά σε άλλα σημεία της Σμύρνης τα οποία ήσαν μάλλον χοντρικής πωλήσεως Πολλά από αυτά ανήκαν σε Αρμενίους οι οποίοι είχαν τα κεντρικά τους στο Λονδίνο και υποκαταστήματα στη Σμύρνη όπως ήταν του Ιπιρξιάν του Σιβρισαριάν του Εσαγιάν Γι αυτό υπήρχαν πολύ πλούσιοι Αρμεναίοι εις την Σμύρνη

Όταν μιλούσαμε πριν για τα χρυσοχοεία που ήσαν στης Μαντάμας το Χάνι μεταξύ των άλλων ανέφερα ότι πλάγια στο δικό μας ήταν ο κ Ευάγγελος Μανουσάκης Αυτός ήταν ένας πρωτοπόρος εις τις άτοκες δόσεις πωλήσεως τιμαλφών Είχε κατορθώσει να προσελκύσει το σύνολο των εργατριών που εργάζονταν στην επεξεργασία του καπνού τις καπνουλούδες όπως λέγαμε οι οποίες αγόραζαν χρυσά και πλήρωναν κάθε Σάββατο που έπαιρναν το βδομαδιάτικο πληρώνοντας με δόσεις Δηλαδή δούλευε τεφτεράκι Όταν ερχόταν το Σάββατο και κατέπλεε η πελατεία του κ Μανουσάκη επί ώρες μύριζε από καπνό ανεπεξέργαστο η γειτονιά μας διότι υπήρχαν στη Σμύρνη πάρα πολλές αποθήκες όπου εδούλευαν κοπέλες στην επεξεργασία του καπνού και μύριζαν φυσικά και αυτές Αυτός δε ο γείτονάς μας ο κ Μανουσάκης ο οποίος επέζησε και δούλεψε και αρκετά χρόνια εδώ στην Αθήνα είχε ένα φυσικό Εάν δεν κλείναμε εμείς το δικό μας μαγαζί δεν εννοούσε να κλείσει αυτός φοβούμενος φαίνεται μην του πάρουμε κανένα πελάτη

Ένα βράδυ συμφωνήσαμε με τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη και τον υπάλληλο που είχαμε τότε τον Σαββάκη να μην κλείσουμε νωρίς για να τον υποχρεώσουμε να μείνει και αυτός Και μείναμε ως τις δώδεκα τη νύχτα και αυτός δεν εννοούσε να κλείσει αν δεν φύγουμε εμείς

Και με την ευκαιρία της σημερινής μέρας μου τη χαρά που πήρα κάνοντας βέρες για την εγγονή μου τη Μαρίνα θυμήθηκα την ευχή που έδινε ο θείος μου ο Παναγιώτης σε όσους έκαναν βεργέτες βέρες κατά τους Αθηναίους παίρνοντάς τες από το μαγαζί μας Και έλεγε τότε laquoΚαλορίζικα και αμετάνιωταraquo

Και μια που μιλούμε για χρυσοχοεία θα κάνουμε ένα διαχωρισμό διακριτικό μεταξύ των χρυσοχόων του Φραγκομαχαλά και των χρυσοχόων του κατ εξοχήν δρόμου της χρυσοχοΐας της Μαντάμας το Χάνι

Οι χρυσοχόοι του Φραγκομαχαλά ήσαν μάλλον μεταπωληταί κοσμημάτων διότι όπως προανέφερα η εισαγωγή ειδών από την Ευρώπη στη Σμύρνη ήταν κάτι το εύκολο και δεν επιβαρυνόταν Δεν είχαν δηλαδή δικά τους εργαστήρια έφερναν τα περισσότερα είδη τους από το εξωτερικό και έκαναν παραγγελίες σε διαφόρους τεχνίτες της χρυσοχοΐας της Σμύρνης να κάνουν γι αυτούς κοσμήματα

Ένας από αυτούς που δούλευε για τους χρυσοχόους του Φραγκομαχαλά και προπαντός για τη φίρμα των αδελφών Γεωργιάδη ήταν όπως έμαθα εκ των υστέρων ο πατέρας μου Επειδή ο πατέρας μου είχε έξι παιδιά και ο θείος μου παρ όλο που παντρεύτηκε δύο φορές δεν απέκτησε παιδιά ήταν υποχρεωμένος να δουλεύει και να αποδίδει περισσότερο εις τον συνεταιρισμό για να έχει και

Digitized by 10uk1s

περισσότερα τραβήγματα Γι αυτό πολλά κοσμήματα τα οποία έφερναν τη φίρμα Γεωργιάδη ήσαν κατασκευές του πατέρα μου ο οποίος εθεωρείτο από τους καλύτερους τεχνίτες της Σμύρνης Διότι και καλός τεχνίτης ήταν αλλά και εφευρετικός

Από την Ευρώπη εισήγαν πολλά έτοιμα κοσμήματα ματ Όπως είναι γνωστό στη Σμύρνη δεν υπήρχε ηλεκτρισμός και επομένως δεν υπήρχαν τα κατάλληλα μηχανήματα για να δημιουργήσουν το ματ που λέγαμε

Ο πατέρας μου σκέφτηκε και έκανε μία δική του εφεύρεση πρωτόγονη αλλά αποδοτική Σκέφτηκε ότι τα χτυπήματα σε μία λεία επιφάνεια κοσμήματος δημιουργούν αυτό το είδος του ματ Γι αυτό φρόντισε και πήρε σπασμένα τζάμια τα οποία άλεσε και τα έκανε ψιλά σαν αλεύρι και στο σπίτι επάνω το δικό μας έκανε μία εγκατάσταση Δηλαδή στην ταράτσα εφήρμοσε ένα είδος υδρορρόης που από πάνω είχε ένα χωνί έριχνε μέσα αυτά τα τρίμματα των τζαμιών και πέφτανε με ορμή κάτω εκεί που βρισκόταν το κόσμημα και χτυπώντας το πολύ εδημιουργείτο ματ Αυτό δεν το ήξεραν αυτοί και έτσι ο πατέρας μου είχε μία πρόσθετη αμοιβή Μία πρόσθετη ενίσχυση στα οικονομικά του

Στο μαγαζί μας της Σμύρνης θυμάμαι ότι υπήρχαν αυτά τα σύνεργα Δηλαδή ένα μεγάλο χωνί ένα είδος υδρορρόης και κάτω ένα μεγάλο δοχείο σαν βαρέλι το οποίο υποδέχετο τα τρίμματα Έπειτα τα ξανάβαζαν σε έναν κουβά τα ξανανέβαζε ο μεγάλος μου αδελφός στην ταράτσα και τα ξανάριχνε

Επίσης υπήρχαν εκεί πολλά καλούπια για να κάνουμε κοσμήματα διότι τα κοσμήματα στη Σμύρνη όπως είπα ήσαν τα περισσότερα χειροποίητα Δεν υπήρχαν χυτόπρεσες και τέτοια

Επίσης το λιώσιμο του χρυσού γινόταν σε καμίνια με κάρβουνα Υπήρχε φυσερό από πάνω υπήρχε και καμίνι και έβαζαν το χρυσό σε χωνάκια που τα λέγαμε ποτάδες Όταν ο θείος μου επρόκειτο να λιώσει χρυσό εμένα η δουλειά μου ήταν να δουλεύω το φυσερό αφού προηγουμένως ανέβαινα και άνοιγα το πίσω παράθυρο του εργαστηρίου Ο τοίχος του έβλεπε στον περίβολο της εκκλησίας των Καπουκίνων που ήταν ιδιοκτησία του μαγαζιού μας

Επίσης στη Σμύρνη φυσικά δεν υπήρχε ούτε ωράριο ούτε συνδικάτα εργατών Ένας καλός τεχνίτης ήταν πάντα περιζήτητος και έβρισκε δουλειά εύκολα ενώ έναν τεμπέλη ή άχρηστο το αφεντικό είχε όλο το ελεύθερο να τον απολύσει χωρίς να έχει συνέπειες

Στη Σμύρνη στην ωραία πόλη της χαράς και της εργασίας (διότι στη Σμύρνη για να είσαι φτωχός έπρεπε να είσαι τεμπέλης) υπήρχε δουλειά για όλους Δεν εδικαιολογείτο άνθρωπος φτωχός εκτός αν ήταν τεμπέλης

Όπως μου είπε η μητέρα μου επειδή οι περισσότερες δουλειές και τα περισσότερα δώρα γίνονταν το Δεκέμβρη και την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και όχι των Χριστουγέννων όπως τώρα που φραγκέψαμε ο πατέρας μου εγκαθίστατο και κοιμόταν και τη νύχτα μέσα στο μαγαζί δουλεύοντας είκοσι ώρες το εικοσιτετράωρο Έπαιρνε το στρώμα του και το πάπλωμά του και κοιμόταν σε έναν καναπέ του μαγαζιού Μόνο κάθε Σάββατο πήγαινε σπίτι για να πλυθεί να καθαριστεί να αλλάξει ρούχα και αυτό όπως προανέφερα διότι ήταν υποχρεωμένος να συνεισφέρει περισσότερα λόγω των περισσοτέρων εξόδων που είχε με τη μεγάλη του οικογένεια

Τα δύο τρία τελευταία χρόνια προ της Καταστροφής ήσαν πολύ στη μόδα στη Σμύρνη τα βραχιόλια Τα περίφημα σμυρναίικα βραχιόλια Οι σαλίγκαροι τα τσατιά κτλ Αυτά όλα γίνονταν από χρυσό 22 καρατίων Δηλαδή λιώνανε απευθείας ή αγγλικές λίρες ή τουρκικές λίρες ή εικοσόφραγκα και έτσι

Digitized by 10uk1s

εγίνοντο αυτά τα ωραία σμυρναίικα βραχιόλια Αυτή η μόδα ήταν και ένα είδος σωτηρίας για τη μετέπειτα προσφυγιά διότι όσοι πρόσφυγες κατόρθωσαν και γλίτωσαν και έφεραν τα χρυσά τους εδώ πουλώντας τα μπόρεσαν να δημιουργήσουν τον πρώτο πυρήνα της εγκαταστάσεώς τους Φυσικά η έλευση των προσφύγων βοήθησε πολύ και την οικονομία της Ελλάδας Η αλήθεια είναι ότι οι Ελλαδίτες τρόμαξαν όταν είδαν το κύμα των προσφύγων φοβούμενοι ότι αυτό θα φέρει ανεργία και μεγάλη φτώχεια Αλλά όπως είπα και εγώ σε μία εκπομπή της τηλεόρασης για τη μαύρη επέτειο της καταστροφής της Σμύρνης οι πρόσφυγες ακούμπησαν μεν εις τον κορμό της μητέρας πατρίδος αλλά δεν ακούμπησαν ως παράσιτα αλλά ως μπόλια και εμπόλιασαν τον κορμό της Ελλάδος και γι αυτό πήγε πολύ μπροστά η Ελλάς Απόδειξη είναι η Μακεδονία Δεν ξέρω αν το ξαναείπα αλλά όσες φορές και να το πει κανείς δεν αρκεί Η εγκατάσταση των προσφύγων και προπαντός των Ποντίων εδημιούργησε ένα ωραίο στρώμα Ελλήνων εις τη Μακεδονία Και όχι μόνο ανεπτύχθη οικονομικώς και βιομηχανικώς αλλά διορθώθηκε και εθνολογικώς

Διότι πριν από την έλευση των προσφύγων με τις προπαγάνδες και με τις διώξεις πολλοί παρ όλο που ήσαν Έλληνες εις το αίσθημα ήσαν σλαβόφωνοι πράγμα που ενίσχυε τότε την προπαγάνδα της Βουλγαρίας που επιζητούσε να μας φάει τη Θεσσαλονίκη

Όπως είπα η έλευση των προσφύγων οι οποίοι ήσαν γυμνοί και δεν είχαν ούτε ρούχα ούτε ένα κρεβάτι να κοιμηθούν εβοήθησε πολύ την εθνική οικονομία Ήρθαν τότε και πολλά δολλάρια προπαντός από τους Αμερικανούς οι οποίοι ήσαν οι μόνοι που πραγματικά εβοήθησαν στην εγκατάσταση των προσφύγων και πολλές βιοτεχνίες μικρές εδούλεψαν και εξελίχθηκαν σε βιομηχανίες Διότι ερχόμενοι οι πρόσφυγες ήσαν υποχρεωμένοι να αγοράσουν από παπούτσια κάλτσες έως κρεβάτια έως μαχαιροπίρουνα έως πιάτα και εν πάση περιπτώσει το νοικοκυριό Οι δικές μας οι γυναίκες ήσαν προκομμένες και καθαρές Τις είπαν παστρικές με διφορούμενη έννοια Εμείς θα πάρουμε την καλή έννοια Ήσαν πράγματι παστρικές και νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς όπου η ζωή ήταν πρωτόγονη όπου δεν υπήρχε αποχέτευση και τα βρωμόνερα κυκλοφορουσανε μέσα στους δρόμους δεν εξεδηλώθη ποτέ καμία επιδημία λόγω της καθαριότητας την οποία κρατούσαν οι γυναίκες οι δικές μας εις τα σπίτια τους

Η άλλη διφορούμενη έννοια του παστρικές ήταν καλοαντρούδες Τραβούσαν τους άντρες τους Ελλαδίτες και θύμωναν οι κοπέλες διότι έχαναν τις ευκαιρίες Οι γυναίκες οι δικές μας ήσαν καλές μαγείρισσες καλές νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς με τις πρωτόγονες εγκαταστάσεις όπου έμεναν ολόκληρες οικογένειες σε μία παράγκα η οποία είχε ένα υποτυπώδες παραθυράκι μόλις εξοικονομούσαν κανένα κομματάκι πανί έφτιαχναν μία κουρτινουλα και μόλις βρίσκανε κανένα κουτί από κονσέρβα και λίγο χώμα κατόρθωναν και φύτευαν πότε ένα βασιλικό και πότε ένα γεράνι

Και όταν γύριζε ο άντρας κουρασμένος από το μεροκάματο έβρισκε πάντοτε στο σπίτι έτοιμο να τον περιμένει κάτι καλομαγειρεμένο Φτωχό μεν αλλά περιποιημένο Η δύναμη και το κουράγιο που έδωσαν οι γυναίκες της προσφυγιάς στους άντρες πρόσφυγες είναι βεβαιωμένα Χάρη εις την περιποίηση χάρη εις το κουράγιο που έδιναν κατορθώσαμε να κρατηθούμε στα πόδια μας

Ως απόδειξη θα φέρω ένα μικρό παράδειγμα Αυτή την εποχή υπάρχει μια πολύ μεγάλη βιομηχανία μπισκότων και ζυμαρικών οι αδελφοί Παπαδόπουλοι Οι γονείς αυτών είχαν εγκατασταθεί σε μία παράγκα στη Θεσσαλονίκη Η μητέρα τής οικογένειας εζύμωνε και έψηνε όλη μέρα κουλουράκια τα οποία ο πατέρας Παπαδόπουλος τα έπαιρνε σε έναν ταβλά στο κεφάλι του και έβγαινε και τα πουλούσε στους δρόμους

Ε λοιπόν τα παιδιά αυτής της οικογένειας μεγαλώνοντας με το παράδειγμα της εργατικότητος

Digitized by 10uk1s

κατόρθωσαν σήμερα να συναγωνίζονται ευρωπαϊκά είδη σαν τα δικά τους

Και μια και μιλήσαμε για την κακία της εκφράσεως laquoοι παστρικέςraquo ας μιλήσουμε και για το ειρωνικό laquoτι είχαμε και τι χάσαμεraquo Μπορεί μερικές απλοϊκές γυναικούλες προσφυγίνες να το είπανε καμιά φορά Αλλά είναι βέβαιο ότι και είχαμε και χάσαμε Είχαμε το παν και χάσαμε το παν σε μια στιγμή Εδώ μια ζημιά που γίνεται σε οιοδήποτε σπιτικό δηλαδή το να σπάσει ένα πιάτο ένα ποτήρι μας δημιουργεί μια κάποια στεναχώρια Φανταστείτε το βιος γενεών ολόκληρων να το αφήνεις έρμαιο στις αρπαγές των Τούρκων Να κλειδώνεις την πόρτα σου και να πετάς το κλειδί γιατί ξέρεις ότι δεν θα ξαναμπείς στο σπιτικό σου

Και για μεν τα σπίτια και τα μαγαζιά μας που καήκανε κατά κάποιο τρόπο το παίρνεις απόφαση Αλλά σκεφτείτε να έχεις ένα σπίτι ή μία ανθούσα επιχείρηση να την αφήνεις στα χέρια άλλων και να φεύγεις ξυπόλυτος και γυμνός με ένα μπογαλάκι μόνο στο χέρι γιατί δεν είχες τη δυνατότητα να πάρεις κάτι περισσότερο μαζί σου

Φυσικά και το σπίτι που μας φιλοξένησε μετά τη φωτιά του κ Ανέστη ένα αρχοντικό με τρία δωμάτια υποδοχής χωριστά το λίβινγκ την αυλή όπως τη λέγανε στη Σμύρνη με έξι υπνοδωμάτια επάνω με μία επίπλωση θαύμα διότι ο άνθρωπος αυτός ήταν καπνέμπορος καπνοπαραγωγός μάλλον και σταφιδοπαραγωγός με τεράστια κτηματική περιουσία και είχε κατορθώσει να δημιουργήσει μια καλή κατάσταση mdash και να ξέρει ότι αφήνει αυτό το σπίτι όπως είναι και φεύγει για να μην το ξαναδεί ποτέ

Το ίδιο συνέβη και με τον θείο μου Το σπίτι του Τσιντσίνη του θείου μου όπως προείπα κάηκε αλλά το εργοστάσιό του ο αλευρόμυλος ο οποίος ήταν ο καλύτερος των Βαλκανίων διότι με την ελληνική κατοχή σιγουρεύτηκε πλέον και καταξοδεύτηκε και ανανέωσε το σύνολο των εργαλείων του (και μάλιστα είχε φέρει ειδικό τεχνίτη από την Ελβετία διότι τα μηχανήματα ήσαν ελβετικά Αυτές τις λεπτομέρειες τις ήξερα διότι στο εργοστάσιο ήταν διευθυντής ο δεύτερος αδελφός μου ο Νίκος Είχαν φέρει όπως είπα ειδικό τεχνοκράτη από την Ελβετία τον κ Σενώ τον οποίο βρήκαμε μετά την Καταστροφή εις τους μύλους του Αγίου Γεωργίου Αυτός διοργάνωσε τους μύλους του Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι και επειδή γνωριζόταν με τον αδελφό μου τον Νίκο κατά την κατοχή πήγαμε και μας έδωσε μια μεγάλη ποσότητα αλεύρι) αυτό λοιπόν το τεράστιο εργοστάσιο το οποίο επειδή ήταν κοντά στην παραλία της Σμύρνης είχε δική του προβλήτα όπου επλεύριζαν τα πλοία που έφερναν αγγλικό κάρβουνο διότι το εργοστάσιο εργαζόταν με δική του κίνηση και ξεφόρτωνε κάρβουνα και φόρτωνε άλευρα για να κάνει εξαγωγή mdash αυτή την τεράστια περιουσία ο θείος μου την εγκατέλειψε και ήρθε εδώ αφού είχε χάσει και τον μοναχογιό του μαζί με τη θεία μου και αν δεν ήμαστε εμείς δεν θα είχε ούτε να κοιμηθεί πουθενά ούτε να φάει πουθενά

Σημειώστε ότι το 1948 που είχα πάει στη Σμύρνη πήγα και βρήκα το εργοστάσιο και ακόμα το 48 δηλαδή είκοσι έξι χρόνια αργότερα υπήρχε η επιγραφή laquoΙωάννης Ν Τσιντσίνηςraquo διότι το κτίριο ήταν τετραώροφο με τα γραφεία και οι Τούρκοι δεν είχαν την ευχέρεια να σβήσουν την επιγραφή

Το laquoτι είχαμε και το τι χάσαμεraquo είναι βέβαιο Διότι όπως είπα είχαμε το βιος μας είχαμε το σπιτικό μας είχαμε τη δουλειά μας είχαμε την προκοπή μας και όλα αυτά χαθήκανε σε μία ώρα μέσα σε μία κακιά στιγμή

Αυτά τα λίγα είχα να πω χωρίς να έχω ούτε τη μόρφωση ούτε την προπαρασκευή για να μάθουν τα παιδιά μου και τα εγγόνια μου λίγα πράγματα από την καημένη μας πατρίδα από τις ρίζες μας

Digitized by 10uk1s

προς το Νταραγάτσι mdashτο Νταραγάτσι ήταν η βιομηχανική ζώνη της Σμύρνηςmdash για να καταφύγουμε στο εργοστάσιο του Τσιντσίνη

Βαδίζαμε μέσα σ ένα συφερτό σπρώχνοντας και σπρωχνόμενοι διότι όλοι οι κάτοικοι της Σμύρνης φοβούμενοι την επέκταση της φωτιάς είχαν τραβήξει προς τα εκεί που ήσαν μέρη ανοιχτά και μπορούσαν να γλιτώσουν Στο δρόμο εκεί που πήγαινε ο θείος μου ο Παναγιώτης κρατώντας κάποιο μπόγο γυάλισε η βέρα του σε έναν Τουρκαλά και τον διέταξε να τη βγάλει απειλώντας ότι θα του κόψει το δάχτυλο Έτσι πάει και η βέρα του θείου μου

Φτάσαμε στο εργοστάσιο το οποίο ήταν γεμάτο κόσμο Χωρίς υπερβολή θα ήσαν πλέον από 3000 άνθρωποι Βολευτήκαμε στα γραφεία του εργοστασίου είδαμε και πολλούς γνωστούς εκεί και κάπως ξεκουραστήκαμε

Το σούρουπο ο Χρήστος ο αδελφός μου έρχεται μέσα και λέει laquoΒλέπω απέξω να περιφέρονται μερικοί Τούρκοι μπασιμπουζούκηδες (όπως λέγαμε τους άτακτους) και φοβούμαι άμα πέσει η νύχτα μήπως έχουμε τίποτα παρατράγουδα Γι αυτό προτείνω να φύγουμε από εδώ και να προχωρήσουμε προς τα εμπρός (προς το Χαλκά Μπουρνάλ όπως έλεγαν αυτό το εξοχικό κέντρο τουρκιστί) Εκεί υπάρχει μια μεγάλη έκταση (ήταν ο κήπος του εργοστασίου της μπύρας) και να μείνουμε εκείraquo

Όλοι επείσθησαν και εδέχθησαν τη σκέψη του αυτή εκτός από τον θείο μου τον Τσιντσίνη ο οποίος είπε laquoΈχω μία περουσία που πάλεψα όλη μου τη ζωή να την αποκτήσω δεν την εγκαταλείπωraquo Προσπαθήσαμε να τον πείσουμε δεν το εδέχετο Φυσικά έμεινε κοντά του και η θεία μου η γυναίκα του και ο γιος του ο Νίκος

Όταν φτάσαμε εκεί ο Χρήστος ο οποίος ήταν πάντοτε πολύ προβλεπτικός μας είπε laquoΣπρώξτε και προσπαθήστε να εγκατασταθούμε όλοι οι συγγενείς στο κέντρο αυτής της συγκεντρώσεως διότι όσοι θα είναι προς τα έξω θα κινδυνεύουν από αρπαγές ακόμα και από σφαγήraquo Πράγματι σπρώχνοντας και σπρωχνόμενοι εμείναμε στο κέντρο

Σε λίγο χάσαμε τον Χρήστο∙ επανήλθε αργότερα κουβαλώντας ένα σακί γαλέτες που είχε βρει κάπου και αγόρασε Ήταν από τις γαλέτες που χρησιμοποιούσαν τότε οι ναυτικοί αντί ψωμιού όπου δεν είχαν ψυγεία στα πλοία Με αυτές τις γαλέτες φάγαμε

Όταν ξημέρωσε μάθαμε ότι η φωτιά είχε περιοριστεί και αποφασίσαμε να επιστρέψουμε στο εργοστάσιο να μείνουμε εκεί και να σκεφτούμε για τα περαιτέρω

Όταν φτάσαμε στο εργοστάσιο μάθαμε με πολύ μεγάλη φυσικά στεναχώρια ότι μετά μισή ώρα που φύγαμε από εκεί όπως είχε προβλέψει ο Χρήστος ο αδελφός μου είχαν μπει μέσα άτακτοι μαζί με Τούρκους στρατιώτες και μαζέψανε όλους τους αρσενικούς από δεκαεπτά ως ογδόντα και ενενήντα ετών Φυσικά μαζί με αυτούς πήραν και τον θείο μου τον Γιαννακό Τσιντσίνη τον γιο του τον Νίκο και όλους τους αρσενικούς που ήσαν εκεί

Από αυτό καταλάβαμε ότι τα πράγματα δυσκολέψανε Σε λίγη ώρα πάλι ο κ Ανέστης mdashαυτός που είπαμε ότι το σπίτι του ήταν στην Ιταλική συνοικία και δεν κάηκεmdash μας είπε laquoΜια που σταμάτησε η φωτιά ελάτε να μείνουμε στο σπίτι μου διότι εδώ στο εργοστάσιο αν μείνουμε θα πεθάνουμε από τις κακουχίες Πάμε κάτω στο σπίτι μου και ο Θεός βοηθόςraquo

Digitized by 10uk1s

Πράγματι γυρίσαμε πίσω άνοιξε το σπίτι του και εγκατασταθήκαμε εκεί Φυσικά ήρθαν και άλλοι συγγενείς και ο κ Ανέστης μας παραχώρησε δυο δωμάτια από το επάνω πάτωμα όπου ήσαν τα υπνοδωμάτια διότι το σπίτι ήταν πολύ ευρύχωρο και μείναμε εκεί μετρήστε ο θείος μου Παναγιώτης η γυναίκα του η μητέρα μου ο Νίκος ο αδελφός μου η Σοφία ο Αντώνης και εγώ επτά Ο άλλος μου αδελφός ο Χρήστος με τη γυναίκα του το κοριτσάκι του και το νεογέννητο έμεναν στο απέναντι σπίτι που ήταν επίσης φιλικό στου κ Βαλταζάνου

Όπως είπαμε λοιπόν η φωτιά ήταν στις 31 Αυγούστου με 1η Σεπτεμβρίου Τη νύχτα της 1ης Σεπτεμβρίου μείναμε στου κ Ανέστη Τη νύχτα της 2ας Σεπτεμβρίου διανυκτερεύσαμε στον κήπο του εργοστασίου της μπύρας Αϊντίν Φυσικά όπως προείπα εμείς μείναμε στο κέντρο και εξασφαλιστήκαμε και όλη νύχτα ακούγαμε στριγγλιές και φωνές από τις διαρπαγές που έκαναν οι Τούρκοι τόσο ανθρώπων όσο και ειδών

Το πρωί της 3ης Σεπτεμβρίου που επιστρέψαμε στο εργοστάσιο και μάθαμε το κακό που έγινε την προηγούμενη νύχτα συμφωνήσαμε όλοι μαζί πήραμε και τη θεία μου την Τσιντσίναινα η οποία είχε μείνει μόνη κατευθυνθήκαμε στο σπίτι του κ Ανέστη και εγκαταστάθημεν όπως σας είπα Ήμαστε λοιπόν 3 του Σεπτέμβρη εκεί και μέναμε στου κ Ανέστη Στις 5 Σεπτεμβρίου τυχαίως ο αδελφός μου ο Νίκος βλέποντας από το μπαλκόνι είδε να περνάει από το δρόμο τη θεία μου την Άννα αδελφή της μητέρας μου έξαλλη γιατί είχε χάσει τον άντρα της και δεν ήξερε πού να καταφύγει Τη φωνάξαμε και με πολύ μεγάλη ευχαρίστηση ήρθε και εκείνη και εγκαταστάθηκε στου κ Ανέστη Άξια γυναίκα Έξυπνη Διαολεμένος άνθρωπος βγήκε έξω έκανε μια βόλτα και σε λίγο επέστρεψε συνοδευομένη από έναν καθολικό παπά τον Σκαλιαρίνι Πρότεινε στον κ Ανέστη να εγκατασταθεί και ο παπάς στο σπίτι του πράγμα που δέχτηκε ευχαρίστως ο κ Ανέστης Του παρεχώρησε τη σάλα το καλύτερο δωμάτιο του σπιτιού για να μένει μόνος του και αφού ήταν Ιταλός υπήκοος βάλαμε στο μπαλκόνι μια ιταλική σημαία πράγμα που μας προφύλαξε από περαιτέρω ενοχλήσεις από τους Τούρκους που θα ήταν κίνδυνος για τη ζωή μας Επειδή όπως είπα η συνοικία ήταν ιταλική δικαιολογείτο και να υπάρχει στο μπαλκόνι ιταλική σημαία

Ο Σκαλιαρίνι ήταν θείο δώρο που μας έκανε η θεία μου η Άννα διότι ο παπάς αυτός είχε μία άδεια από τον Νουρεντίν τον διοικητή της Σμύρνης και έπρεπε να τον διευκολύνουν οι τουρκικές αρχές για να μεταφέρει τους ξένους υπηκόους από εκεί που είχαν καταφύγει στα πλοία ή στα προξενεία τους Αυτό ήταν και η σωτηρία όλων μας όπως θα δείτε εν συνεχεία

Ο αδελφός μου ο Χρήστος είχε βρει κάποιον ο οποίος του υπεσχέθη ότι θα του έφερνε ένα χαρτί ότι είναι ξένος υπήκοος για να του επιτρέψουν οι Τούρκοι να φύγει Του έδωσε 25 χρυσές λίρες εκείνος πήρε τις λίρες και χάθηκε

Όπως είπα μέσα στο σπίτι ήταν ο Νίκος ο Αντώνης και εγώ Με την ιδέα ότι ο Χρήστος είχε εξασφαλίσει την αναχώρησή του συμφώνησε ο θείος μου ο Παναγιώτης με τον Αντώνη και με τον Νίκο να βγάλει τρεις άδειες για να φύγουμε εμείς οι υπόλοιποι τρεις αρσενικοί Για να δώσει αυτές τις άδειες ο παπάς ο Σκαλιαρίνι εζήτησε από 1000 τούρκικες λίρες Επειδή δεν είχαμε όλα τα χρήματα μετρητά του είπαμε να του δώσουμε μέρος από τα κοσμήματα τα οποία είχε κατορθώσει ο θείος μου ο Παναγιώτης να πάρει από το μαγαζί μας Τώρα σ αυτό θα κάνω μία παρένθεση

Τη μέρα που άρχισε η φωτιά δηλαδή στις 31 Αυγούστου ο θείος μου ο Παναγιώτης του οποίου η κατοικία ήταν πολύ κοντά στο μαγαζί μας ετόλμησε και πήγε στο χρυσοχοείο άνοιξε μία από τις κάσες mdashείχαμε δύο κάσεςmdash πήρε ότι βαριά κοσμήματα είχαμε μέσα και τα έβαλε σε ένα καλαθάκι το οποίο συμπλήρωσε με κάρβουνα Βγαίνοντας έξω συνάντησε Τούρκους Ο θείος μου ήξερε τούρκικα Ήταν

Digitized by 10uk1s

από τους λίγους Έλληνες της Σμύρνης που ήξεραν τούρκικα διότι στη Σμύρνη για να ζήσει κανείς έπρεπε να ξέρει ελληνικά Αυτή ήταν η επίσημη γλώσσα Απόδειξη ότι και όλες οι επιγραφές των καταστημάτων ήταν ελληνικά γραμμένες

laquoΤι έχεις μέσαraquo τον ρώτησαν οι Τούρκοι

Τους απάντησε τούρκικα ότι είχε κάρβουνα και τον αφήσαν να περάσει Έτσι κατόρθωσε να γλιτώσει όλα τα κοσμήματα

Όταν λοιπόν το βράδυ της 31ης όπως είπα τον βρήκα και τον έφερα μαζί με όλη την οικογένεια αυτά τα κοσμήματα τα μοίρασαν στα τρία η γυναίκα του η μητέρα μου και η αδελφή μου και τα πέρασαν σαν ζωνάρια στη μέση τους

Έτσι στον παπά συμπληρώσαμε mdashο Αντώνης γιατί εκείνος ήταν που ανακατευότανmdash με κοσμήματα τις τρεις χιλιάδες λίρες που ζήταγε Μας έφερε πράγματι άδεια για να φύγουμε εμείς οι τρεις ως protegs Franais (προστατευόμενοι Γάλλοι) αλλά επειδή ο Χρήστος είχε μείνει αφού τον ξεγέλασε εκείνος που του είχε υποσχεθεί να του φέρει το χαρτί παρεχώρησα εγώ τη θέση μου στον αδελφό μου και έτσι έφυγαν οι τρεις Ήρθε ένα αμάξι τους έβαλε μέσα ο παπάς τους πήγε απέναντι στο Γαλλικό Προξενείο επιβιβάστηκαν σε ατμάκατο και μπήκαν σε ένα επίτακτο γαλλικό πλοίο το laquoΤρουβίλraquo το οποίο τους πήγε στην Αφρική στην Τύνιδα Έτσι γλίτωσαν οι τρεις Φυσικά έμεινε η νύφη μου η Αδαμαντία με τα δυο παιδιά και εγώ

Το σπίτι του κ Ανέστη όπου μέναμε έβλεπε από το πίσω μέρος σε ένα τουρκικό στρατώνα ο οποίος είχε ένα μεγάλο περίβολο μία πλατεία όπου έκαναν γυμνάσια οι Τούρκοι Η πλατεία αυτή ήταν γεμάτη από ανθρώπους που είχαν καταφύγει εκεί

Κάθε νύχτα ακούγαμε τις στριγγλιές των κοριτσιών που άρπαζαν και εβίαζαν οι Τούρκοι από τις σφαγές που έκαναν τις κλεψιές Καταλαβαίνετε ότι ήταν πραγματική κόλαση η ζωή μας

Και μια που μιλάμε για καταστροφές θα θυμηθώ κι ένα ελαφρώς κωμικοτραγικό γεγονός που συνέβη σε μένα Όταν τέλη Αυγούστου με 1η Σεπτεμβρίου άρχισε να καίγεται η Σμύρνη όπως είπα πριν είχαμε ετοιμάσει μερικές ημέρες προηγουμένως τα μπαγκάζια μας και είχαμε βγάλει και εισιτήρια για να καταφύγουμε στη Μητέρα Ελλάδα αλλά δεν μας επέτρεψε ο Στεργιάδης και η υπ αυτόν διοίκηση να ταξιδέψουμε

Όταν είδαμε λοιπόν τη φωτιά να πλησιάζει προς τα σπίτια μας εγώ καθ υπόδειξη της μητέρας μου άνοιξα κάποια από τις βαλίτσες και γέμισα με ρούχα έναν μπόγο μαλακό διότι η ηλικία μου δεν επέτρεπε να σηκώνω βαλίτσες Αυτό τον μπόγο τον κουβάλησα σε όλη τη διάρκεια των τριών ημερών ώσπου να εγκατασταθούμε τελικώς όπως προανέφερα στο σπίτι του κ Ανέστη

Δηλαδή τον πήρα από το σπίτι μας την πρώτη βραδιά και τον κουβάλησα στο πεζοδρόμιο του κ Ανέστη όπου διανυκτερεύσαμε Την επομένη τον φορτώθηκα και τον πήγα στο εργοστάσιο του θείου μου του Τσιντσίνη Το βράδυ φύγαμε και πήγαμε εκτός εργοστασίου και έτσι γλιτώσαμε την αιχμαλωσία τον μπόγο όμως τον άφησα στα γραφεία

Digitized by 10uk1s

Την επομένη επιστρέφοντας για να πάμε πίσω στο σπίτι του κ Ανέστη το οποίο δεν είχε καεί πήρα πάλι τον μπόγο και όταν φτάσαμε και εγκατασταθήκαμε στο δωμάτιο που μας παραχώρησε ο κ Ανέστης ανοίξαμε με λαχτάρα τον μπόγο για να βρούμε τίποτα ρούχα ν αλλάξουμε Και τότε ήταν απερίγραπτη η απογοήτευση που εκ των υστέρων μετετράπη σε τραγέλαφο Μέσα στον μπόγο βρέθηκαν περίπου εκατό κολλάρα διότι τότε στη Σμύρνη τα κολλάρα δεν ήσαν ενωμένα με τα πουκάμισα αλλά έπρεπε να πλένονται σχεδόν κάθε μέρα και να στέλνονται στο σιδερωτήριο για να σιδερωθούν και να κολλαριστούν

Όπως είπα λοιπόν υπήρχαν καμιά εκατοστή ή και περισσότερα κολλάρα τρία σεντόνια και οι γούνες της μάνας μου δηλαδή πράγματα άχρηστα για εκείνη τη στιγμή Άρα ο κόπος του κουβαλήματος του μπόγου ήταν άδικος

Στο διάστημα που μέναμε στου κ Ανέστη ο θείος μου ο Παναγιώτης ετόλμησε να πάει στην αγορά την τουρκική που είχε γλιτώσει από τη φωτιά για να ψωνίσει κάτι φαγώσιμο Εκεί τον πιάσανε και τον πήγαν να εξετάσουν την ηλικία του Περίμενε στην ουρά και την ώρα που πλησίαζε η σειρά του να μπει μέσα ο Τούρκος σκοπός που φύλαγε για την τάξη του μίλησε τουρκικά και του λέει laquoΤι είσαιraquo Και του απαντά ο θείος μου laquoΈλλην υπήκοοςraquo Του λέει ο Τούρκος laquoΜην το πεις διότι κινδυνεύεις να σε κρατήσουν αιχμάλωτο Να πεις ότι είσαι Οθωμανός υπήκοοςraquo Όπως λέγαμε ραγιάς

Πράγματι αυτό έγινε και έτσι λόγω ηλικίας και λόγω του ότι δεν είπε ότι είναι Έλληνας υπήκοος τον άφησαν να φύγει γλίτωσε και ήρθε πάλι εκεί και μας ξαναβρήκε

Από αυτό αποδεικνύεται ότι και σε αυτούς τους αιμοβόρους Τουρκαλάδες υπήρχαν και μερικοί που είχαν συνείδηση

Όλες αυτές τις μέρες ο παπάς ο Σκαλιαρίνι ο φραγκόπαπας όπως λέγαμε εμείς τους καθολικούς παπάδες χανόταν από το πρωί ως το βράδυ και γυρίζοντας έφερνε διάφορα τιμαλφή Δηλαδή επεδίδετο στη φυγάδευση ανθρώπων επί αμοιβή Όλα αυτά τα έκρυβε και τα αποθησαύριζε στο δωμάτιο που του είχαν παραχωρήσει Τα βλέπαμε δε εμείς διότι η θεία μου η Άννα όπως σας είπα έξυπνη γυναίκα και καταφερτζού είχε αναλάβει να του φροντίζει το δωμάτιο

Φυσικά εν τω μεταξύ από τις 2 του Σεπτέμβρη είχαμε μάθει για τον τραγικό θάνατο του Χρυσόστομου Του Χρυσόστομου του μεγαλόψυχου του ανθρώπου ο οποίος εν γνώσει του θυσίασε τη ζωή του για να μην αφήσει μόνο το ποίμνιό του

Γι αυτό του άξιζε και το πολυχρόνιο που του έψελναν όταν ήταν Δεσπότης μας και ήταν στα μεγαλεία του Το πολυχρόνιο έλεγε τα εξής χαρακτηριστικά laquoΧρυσοστόμου του μακαριοτάτου και θεοπροβλήτου Μητροπολίτου της Αγιοτάτης Μητροπόλεως Σμύρνης υπερτίμου και εξάρχου Ασίας ημών δε πατρός και ποιμενάρχου πολλά τα έτηraquo

Αυτό το πολυχρόνιο μου άρεσε να το ακούω γιατί από παιδί ελάτρευα τα ωραία γένια του και τα ωραία γαλάζια μάτια του καθώς και τον τρόπο που εφέρετο όταν ήρχετο στην εκκλησία της ενορίας μας τον Άγιο Ιωάννη στο Κερασοχώρι

Είχαμε μάθει λοιπόν ότι οι Τούρκοι είχαν σκοτώσει τον Δεσπότη αλλά δεν ξέραμε με τι απαίσιο τρόπο

Digitized by 10uk1s

τον σκότωσαν Είχε διαδοθεί ότι τον κρέμασαν Λεπτομέρειες δεν μπορούσαμε να μάθουμε διότι αφού καταφύγαμε όλες οι οικογένειες στο σπίτι του κ Ανέστη κανείς από εμάς δεν τολμούσε να βγει στο δρόμο διότι κινδύνευε να αιχμαλωτιστεί και να χαθεί από τη ζωή

Όπως είπαμε ήδη τα τρία μου αδέλφια με τη βοήθεια φυσικά επί πληρωμή του πάτερ Σκαλιαρίνι είχαν κατορθώσει να ξεφύγουν και έμενε τώρα να βρεθεί ο τρόπος να φύγω και εγώ διότι ο χρόνος περνούσε και οι Τούρκοι είχαν δώσει προθεσμία ως τις 15 Σεπτεμβρίου για να φύγει όλος ο πληθυσμός από τη Σμύρνη είτε μεγάλοι είτε γέροι είτε παιδιά Φυσικά οι άντρες θα αιχμαλωτίζοντο και άρχισαν τα παζάρια με τον πατέρα Σκαλιαρίνι Επενέβη η θεία μου η Άννα και τελικώς εκείνος επείσθη να πάρει πολύ λιγότερα για μένα Μαζί με μένα ζήτησε να φύγει και ο κουνιάδος του θείου μου του Παναγιώτη ο κύριος Αντώνης Κασιμάτης Για να ξεφύγουμε ο παπάς Σκαλιαρίνι έφερε για μένα ένα βαφτιστικό στο οποίο κόλλησα μία φωτογραφία μου και βάλαμε και μία σφραγίδα αλλά για τον κ Κασιμάτη δεν είχαμε τι να κάνουμε και mdashγια να πάρετε μία ιδέα μετά θα τα πούμε για τους Τουρκαλάδεςmdash ευρέθηκε ένα ασφαλιστικό συμβόλαιο στο οποίο επάνω υπήρχε ένα αγγλικό στέμμα∙ ήταν απλώς ένα συμβόλαιο ασφαλείας πυρός και κολλήσαμε και εκεί μία φωτογραφία του κ Κασιμάτη και τη σφραγίσαμε

Μας πήρε λοιπόν ο παπάς Σκαλιαρίνι με ένα αμαξάκι και μας πήγε εκεί από όπου έφευγε όλος ο άμαχος πληθυσμός δηλαδή οι γυναίκες οι γέροι και τα παιδιά Εκεί ήταν φυσικά παράταξη από τουρκικά στρατεύματα τα οποία ετήρουν κατά κάποιο τρόπο την τάξη και επικεφαλής όλου αυτού του στρατού ήταν ένας Τούρκος αξιωματικός μελαχρινός Φαίνεται ότι δεν ήταν αμιγής Τούρκος Ο παπάς Σκαλιαρίνι τον πλησίασε του έδειξε την άδεια που είχε από τον Νουρεντίν μας συνέστησε ως ξένους υπηκόους και του ζήτησε να μας βοηθήσει να φύγουμε και εμείς

Εκείνη τη στιγμή ήταν κλειστές οι σιδερένιες πόρτες διότι δεν υπήρχε πλοίο εις την προβλήτα Ο Τούρκος αυτός μας έδειξε διότι δεν ήξερε να μιλήσει γαλλικά να σταθούμε σε μία άκρη και θα μας βοηθούσε να περάσουμε πρώτοι Και φυσικά πάλι έφιππος πήγε να επιθεωρήσει εκεί την κατάσταση

Εκεί που στεκόμαστε ξαφνικά ενεφανίσθη ένας Τούρκος στρατιώτης με ξιφολόγχη μαζί με έναν Τούρκο πολίτη και με την απειλή της ξιφολόγχης έσπρωξαν τον παπά εμένα και τον κ Κασιμάτη μας έβαλαν σε ένα περίπτερο που ήταν εκεί και στο οποίο έμεναν οι γραμματικοί που παρακολουθούσαν τις φορτώσεις και τις εκφορτώσεις και μας απείλησαν λέγοντας ότι δεν είμαστε ξένοι αλλά Έλληνες και πάμε να φυγαδευτούμε και να τους δώσουμε λεφτά ειδάλλως θα μας σκότωναν

Ο κ Κασιμάτης γυρίζει και λέει του παπά laquoΕγώ έχω λεφτά στα παπούτσια μου μέσα Να τους δώσω να μας αφήσουνraquo Ο παπάς έξυπνος λέει laquoΌχι για τον Θεό Γιατί αν τους δώσεις λεφτά θα τα πάρουν και θα μας σκοτώσουνraquo

Και φυσικά περνούσε η ώρα και εμείς ήμασταν αιχμαλωτισμένοι Εν τω μεταξύ είχαν ανοίξει οι πόρτες και ο πληθυσμός έφευγε Εμείς όμως αιχμαλωτισμένοι μέσα σ εκείνο το περίπτερο Σε μια στιγμή το μάτι του παπά πήρε τον Τούρκο έφιππο αξιωματικό με τον οποίο είχε μιλήσει προηγουμένως έσπρωξε με δύναμη τον στρατιώτη άνοιξε την πόρτα και έτρεξε κοντά του Ο αξιωματικός ο οποίος ασφαλώς εξεπλάγη σταμάτησε να δει τι συμβαίνει και ο παπάς τού εξήγησε την περίπτωση Για να δικαιολογηθεί ο πολίτης ο Τούρκος πλησίασε τον αξιωματικό δήθεν και του είπε ότι είμαστε ξένοι Αντί απαντήσεως ο αξιωματικός σήκωσε το καμουτσί που είχε για να δέρνει το άλογο και αιμάτωσε τον Τούρκο στο πρόσωπο χτυπώντας τον ανελέητα Έτρεχαν τα αίματα αυτό έγινε αντιληπτό από όλη εκείνη την κατάσταση και μας βοήθησε διότι αρχίσαμε και εμείς να προχωρούμε μαζί προς το πλοίο με το οποίο θα φεύγαμε

Digitized by 10uk1s

Μπήκαμε στον περίβολο της προβλήτας Αλλά για να κάνουν έλεγχο οι Τούρκοι σταματούσανε κατά διαστήματα τον κόσμο και ψάχνανε τραβώντας τα μαλλιά των γυναικών να δούνε μήπως ήταν άντρες και φορούσαν περούκα Εμάς τους δύο μας είχαν περί πολλού Σε ένα από τα μπλόκα mdashφυσικά είχαν περάσει ώρες ατελείωτες χωρίς να το καταλάβωmdash σε μια στιγμή είχα τρελαθεί από τη δίψα και σε έναν Τούρκο στρατιώτη που έκανε έλεγχο είχα την αναίδεια παριστάνοντας τον Γάλλο mdashήμουνα καλοντυμένος με καινούργια ρούχα καλοχτενισμένος και ο κ Κασιμάτης είχε ωραία εμφάνιση άρα δικαιολογούσαμε την περίπτωση ότι ήμαστε ξένοι υπήκοοι και όχι μαζί με το λαόmdash είχα την αναίδεια όπως είπα να του ζητήσω να μου φέρει νερό Και πράγματι μου έφερε

Σιγά σιγά με υπομονή και ελεγχόμενοι κατά περιόδους από μπλόκα φτάσαμε πλάγια στο πλοίο Εκεί ήταν μια επιτροπή από Τούρκους αξιωματικούς οι οποίοι ήλεγχαν τα δήθεν διαβατήρια αυτών που θα έφευγαν Ήσαν όμως επίσης και Αμερικανοί αξιωματικοί οι οποίοι επέβλεπαν Η αλήθεια είναι ότι στην περίπτωση της καταστροφής της Σμύρνης οι μόνοι από τους ξένους που βοήθησαν ήσαν οι Αμερικανοί

Εν πάση περιπτώσει μόλις πλησιάσαμε βγαίνει ένας από το πλοίο και λέει ότι το πλοίο είναι υπερφορτωμένο και δεν πρέπει να πάρει άλλους Καταλαβαίνετε την απελπισία μας Εκείνη τη στιγμή πλάγιά μου ένας επεχείρησε να πηδήσει στο πλοίο ο Τούρκος σκοπός αντελήφθη ότι πήγαινε να ξεφύγει και μπροστά μας τον τρύπησε με την ξιφολόγχη και τον πέταξε στη θάλασσα η οποία κοκκίνισε από το αίμα του

Εμείς μέναμε δήθεν αδιάφοροι διότι ήμαστε ξένοι και δεν μας ενδιέφερε αν σκοτώνονταν Έλληνες Σε λίγο βγαίνει πάλι ο Αμερικανός ο οποίος είπε ότι μπορεί να πάρει καμιά εκατοστή ακόμα και ήταν η σειρά μας Προχωρήσαμε επήραν οι Τούρκοι αξιωματικοί με τα πολλά γαλόνια τα δήθεν διαβατήριά μας τα κοιτάξανε καλά καλά βεβαιώθησαν ότι ήμαστε ξένοι και μας επέτρεψαν να μπούμε μέσα

Το πλοίο αυτό ήταν παλιό ρωσικό φορτηγό το πλήρωμα και ο καπετάνιος είχαν φύγει από την κομμουνιστική Ρωσία και είχαν και μια γαλλική σημαία στο κατάρτι Μπήκαμε μέσα και φανταστείτε τη χαρά μας και από αυτό μπορείτε να καταλάβετε και την άγνοια των Τούρκων Το μεν δικό μου χαρτί ήταν ένα απλό βαφτιστικό και όπως προείπα του κ Κασιμάτη ήταν ένα ασφαλιστικό συμβόλαιο

Αυτοί ήσαν οι Τούρκοι που ενίκησαν την Ελληνική Στρατιά εις την καταστροφή του ηθικού της οποίας κατά την ταπεινή μου γνώμη πολύ συνέτεινε και ο μακαρίτης ο περίφημος δημοσιογράφος Γεώργιος Βλάχος ο οποίος εις τα άρθρα του της τότε laquoΚαθημερινήςraquo την οποία δυστυχώς υποχρεούμαι και την παίρνω και σήμερα γιατί γράφει η κόρη μου εκεί έγραφε για μεν τη Μικρά Ασία ότι είναι αποικία εις δε τους στρατιώτας έλεγε να ρίξουν τα όπλα και να επιστρέψουν οίκαδε

Όλα αυτά τα είχε γράψει πριν από τις εκλογές του 20 για να καταστρέψει τον Βενιζελισμό Και ήρθαν οι εκλογές του 20 και έφεραν οι κύριοι τους σπουδαγμένους στη Γερμανία αξιωματικούς οι οποίοι είχαν να δούνε πόλεμο από το 12 έως το 22 δεν ήξεραν τις νέες συνθήκες των πολέμων και έκαναν τη βλακώδη εκστρατεία του Σαγγαρίου με επικεφαλής τον τότε σπουδαίο βασιλιά τον Κωνσταντίνο νομίζοντας ότι θα πηγαίνανε ως την Άγκυρα να καταστρέψουν τον Κεμάλ Ο Κεμάλ ήταν πιο έμπειρος από όλους και πιο εμπειροπόλεμος και εφήρμοσε το σύστημα της Ρωσίας Υποχωρούσε αμαχητί καταστρέφοντας στο δρόμο του καθετί που θα μπορούσε να βοηθήσει τον εφοδιασμό του Ελληνικού στρατού

Περάσανε οι στρατιώτες μας την Αλμυρά έρημο όπου δεν υπήρχε ούτε σταγόνα νερού και όπως άκουσα πολλοί έπιναν τα ούρα τους για να ξεδιψάσουν Αυτή ήταν η αρχή του τέλους

Digitized by 10uk1s

Αυτά γίνονται το 1921 Τότε ο Βενιζέλος ηττημένος των εκλογών έμενε στο Παρίσι Προείδε τι έμελλε να συμβεί εις την εκστρατεία αυτή και προσεπάθησε να πείσει και τους Έλληνες και τον Κεμάλ ο οποίος τότε ακόμη δεν ήταν πολύ δυναμωμένος όπως αργότερα να υποχωρήσει ο στρατός μας εις την αρχική ζώνη των Σεβρών η ζώνη αυτή να κηρυχθεί αυτόνομος να φύγει από εκεί ο στρατός μας και η ζώνη να διοικείται από Έλληνες και Τούρκους Αυτό το πράγμα οι υπερπατριώτες του Γούναρη και του Κωνσταντίνου δεν το εδέχθησαν και τότε εμάς που ήμαστε ακόμα μαθηταί μας έβγαλαν από το σχολείο και κάναμε διαδηλώσεις και φωνάζαμε Μας έδωσαν ως σύνθημα να φωνάζουμε laquoΈνωση και όχι αυτονομίαraquo

Μπήκαμε λοιπόν με τον κ Κασιμάτη όπως προείπα εις το πλοίο το οποίο ήτο ένα παλιό ρωσικό φορτηγό που διέθετε μόνο αμπάρια και ένα μικρό καρέ για το πλήρωμα Επειδή μας είδε καλοντυμένους και πιο ευπρεπώς ντυμένους και καθαρούς ο καπετάνιος μάς επέτρεψε να κατεβούμε και να μείνουμε στο καρέ των αξιωματικών Φυσικά αυτό έγινε με το αζημίωτο Επήρε το σχετικό του δώρο Εκεί μπορέσαμε να περάσουμε τις δύο νύχτες που κράτησε το ταξίδι από τη Σμύρνη έως τη Θεσσαλονίκη όπου μας αποβίβασε

Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού μας δίνανε και λίγη σούπα και λίγο τσάι Εν πάση περιπτώσει ήταν υποφερτό το ταξίδι Αλλά έξω ο κόσμος παγωμένος και κακοπερασμένος διότι άλλοι έμεναν στα αμπάρια και άλλοι στο κατάστρωμα Δεν είχαν πού να στεγαστούν

Μόλις ξεκίνησε το πλοίο mdashξέχασα να σας το πωmdash και έφτασε στη μέση του κόλπου της Σμύρνης πριν βγούμε έξω από τον κυρίως λιμένα πήρε κάποιο σήμα και στάθηκε Καταλαβαίνετε την απελπισία όσων είχαν κατορθώσει κρυφά να χωθούνε μέσα∙ έπεφταν στα αμπάρια για να κρυφτούνε Ευτυχώς δεν ήταν τίποτα Ήταν κάποιο τυπικό έγγραφο Πάντως δεν μάθαμε τι ακριβώς ήταν Το σταμάτημα ήταν μισή ώρα∙ έπειτα ξεκινήσαμε και φτάσαμε στη Θεσσαλονίκη

Και άρχισε η ζωή μας στη νέα πατρίδα την ελεύθερη Ελλάδα Όπως προείπα ο θείος μου ο μεγαλύτερος αδελφός του πατέρα μου και σχεδόν κηδεμόνας μας είχε το θάρρος και την ψυχραιμία την ώρα που καιγόταν η Σμύρνη ν ανοίξει το χρυσοχοείο μας και να μαζέψει και να διασώσει ένα μεγάλο μέρος από τα κοσμήματα που έφερε εδώ αυτός δε είναι και ο πρώτος Κατραμόπουλος χρυσοχόος που άνοιξε κατάστημα εδώ και συνεχίζεται μέχρι σήμερα από την οικογένειά μας το επάγγελμα του χρυσοχόου που άρχισε στη Σμύρνη τουλάχιστον το 1870

Ήρθαμε στην Αθήνα και βρήκε και νοίκιασε ένα σπίτι στο Μετς τον κλασικό τύπο των λαϊκών σπιτιών της Αθήνας δηλαδή σπίτι με έναν εξωτερικό διάδρομο και πλάγια πλάγια παράλληλα χωρίς να συγκοινωνούν μεταξύ τους υπήρχαν δωμάτια κουζίνες και καμπινέδες Εκεί εγκατέστησε όλη την οικογένεια

Επούλησε δύο κιλά χρυσό και με αυτά αγόρασε κρεβάτια δωμάτια και σπίτια Από εκεί άρχισε η ζωή μας εδώ στην Αθήνα Ενώ οι περισσότεροι άνθρωποι ήρθαν τελείως κατεστραμμένοι μεταξύ αυτών και ο βαθύπλουτος θείος μου Γιάννης ο Γιαννακός Τσιντσίνης που είχε τεράστια περιουσία και ήρθε εδώ σχεδόν ξυπόλυτος Μαζί μ εμάς λοιπόν ήρθε κι έμεινε και ο θείος μου τον φιλοξενούσαμε μαζί με τη γυναίκα του διότι το παιδί του το είχαν κρατήσει οι Τούρκοι και δεν το ξαναείδαμε ποτέ

Τους άλλους πρόσφυγες σχεδόν τους ξεφόρτωναν και τους πετούσαν στις παραλίες Αλλά ευτυχώς υπήρχε η υπό τον Πλαστήρα τότε επαναστατική κυβέρνηση η οποία έδειξε πολύ μεγάλο ενδιαφέρον

Digitized by 10uk1s

για την εγκατάσταση των δυστυχισμένων ανθρώπων

Τους έβαζαν σε σχολεία κινηματογράφους εκκλησίες και σε όποιο ελεύθερο χώρο μπορούσαν να βρουν και σε πολλές περιπτώσεις σε σκηνές Μερικές αστικές οικογένειες τις εγκατέστησαν σε μέγαρα των οποίων οι ιδιοκτήτες έλειπαν στο εξωτερικό

Παραδείγματος χάρη την οικογένεια του φίλου μου του Παύλου οι οποίοι ήσαν πλουσιότατοι άνθρωποι και είχαν ένα τεράστιο τσιφλίκι στη Φιλαδέλφεια στου Αγά Σεΐρ δηλαδή μέσα στη Μικρά Ασία και το είχαν παραχωρήσει ως Στρατηγείο του Νίδερ τους εγκατέστησαν στο σπίτι του Μπενάκη το σημερινό μουσείο

Την οικογένεια της κατόπιν γυναίκας μου την εγκατέστησαν σε ένα παράρτημα του μεγάρου Μαυρομιχάλη που βρίσκεται απέναντι από τον Κήπο Και πολλές άλλες οικογένειες τις εγκατέστησαν σε ανάλογα σπίτια ώσπου να μπορέσουν να βρουν μόνιμη στέγη δική τους

Και έτσι άρχισε ο αγώνας για την επιβίωση και το ριζωμό στη νέα πατρίδα Γι αυτά αν ο Θεός μου δώσει ζωή ίσως αργότερα περιγράψω το τι συνέβη από τον ερχομό μας εδώ μέχρι σήμερα

Και μια και φτάσαμε στη σωτηρία μου ας πάμε λίγο πίσω να δούμε μερικά χαρακτηριστικά γεγονότα Και πρώτα την ώρα που οι Τούρκοι μάς έσφαζαν εβίαζαν τις γυναίκες και έκαιγαν την πόλη στο αγγλικό θωρηκτό που ήταν αγκυροβολημένο στον κόλπο της Σμύρνης επαιάνιζε το απόγευμα η μουσική για να πάρουν οι Εγγλέζοι το τσάι

Αυτοί ήσαν οι χριστιανοί οι οποίοι ελπίζαμε ότι θα μας γλίτωναν Αλλά μια που μιλούμε για καλούς χριστιανούς γιατί να μη θυμηθούμε τους χειρότερους χριστιανούς τους Γερμανούς και προπαντός να πάμε πίσω πάρα πολλά χρόνια πριν από τον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο όταν ήρθε ως διοργανωτής του τουρκικού στρατού ένας Γερμανός στρατηγός ένας φανατικός σκύλος ο Λίμαν φον Σάντερς ο οποίος η πρώτη δουλειά που υπέδειξε στους Τούρκους ήταν να διώξουν από όλα τα παράλια της Μικράς Ασίας τους Έλληνες διότι τους είπε ότι είναι επιζήμιο γι αυτούς στα παράλια της Μικράς Ασίας που έβλεπαν στο Αιγαίο και στα καινουργιοελευθερωθέντα νησιά μας του Αιγαίου να κατοικούν Έλληνες Από τότε άρχισε ο διωγμός καθ υπόδειξη αυτής της απαίσιας φυλής των χριστιανών Γερμανών οι οποίοι αν κέρδιζαν τον πόλεμο θα είχαν τον Χίτλερ ήρωα και τώρα παρουσιάζονται ως Χριστιανοδημοκράτες και Σοσιαλδημοκράτες Πού ήσαν αυτοί όταν οι χιτλερικοί έκαιγαν ζωντανούς τους δυστυχισμένους Εβραίους οι οποίοι ποτέ δεν τους πείραξαν αλλά απεναντίας βοηθούσαν οικονομικώς την ανάπτυξη της Γερμανίας

Και άρχισε από τότε ο διωγμός των Ελλήνων Οι Τούρκοι εδημιούργησαν τα Τάγματα Εργασίας τα οποία έλεγαν Αμελέτ Ταμπουρού και ήθελαν τους Έλληνες τους δυστυχισμένους ραγιάδες δηλαδή Οθωμανούς υπηκόους να σπάζουν πέτρες γυμνοί και ξεσκούφωτοι μέσα στο λιοπύρι ή στα χιόνια

Πραγματικός όλεθρος και καταστροφή από τους Τούρκους Αλλά μήπως και οι δικοί μας οι τότε κυβερνώντες μας εφέρθησαν καλύτερα

Νομίζω ότι έχω πει ότι ο ένας από τα αδέλφια μου που υπηρετούσαν όλοι στο στρατό και ας λέγανε ότι δεν στρατεύτηκαν οι Μικρασιάτες ήταν στο στρατό από την πρώτη μέρα είχε τοποθετηθεί στους

Digitized by 10uk1s

κώδικες και γι αυτό έμεινε σε όλη τη διάρκεια του πολέμου μέσα στη Σμύρνη Μία εβδομάδα πριν μπουν οι Τούρκοι στη Σμύρνη διετάχθη να καταστρέψει τους κώδικες Από αυτό καταλάβαμε ότι δεν υπήρχε πλέον ελπίδα σωτηρίας και συνεννοήθηκε με τον θείο μου ο οποίος ήταν ο αρχηγός της οικογένειας και μαζεύτηκαν τριάντα πέντε τόσοι συγγενείς και βγάλαμε εισιτήρια τα οποία καλοπληρώθησαν διότι επρόκειτο να περάσει από τη Σμύρνη ένα αγγλικό πλοίο για να μπορέσουμε να διαφύγουμε Αλλά κατά διαταγή της τότε κυβερνήσεώς μας ζητούσαν διαβατήριο πράγμα το οποίο ήταν αδύνατο να μας δώσουν Και αυτό διότι οι τότε κυβερνώντες φοβόντουσαν ότι θα άλλαζε το εκλογικό σώμα με την άφιξη των Ελλήνων της Σμύρνης οι οποίοι ήσαν όλοι Βενιζελικοί

Γι αυτό λέω τι να πρωτοδεί κανείς Τους Εγγλέζους να πίνουν το τσάι τους με μουσική την ώρα που μας σφάζανε τους Γερμανούς που υπέδειξαν την καταστροφή του ελληνισμού της Μικράς Ασίας ή τους δικούς μας συμπατριώτες που άφησαν να μας σφάξουν μην τυχόν και αλλοιωθεί το εκλογικό σώμα

Και μια που μιλάμε για τους καλούς χριστιανούς mdashεκ των υστέρων φυσικά το έμαθα αυτόmdash ο αδελφός της κατόπιν γυναίκας μου ο Νίκος καλός κολυμβητής έπεσε στη θάλασσα και κολυμπώντας έφτασε σε ένα αγγλικό πολεμικό παρακαλώντας ν ανεβεί επάνω για να σωθεί από τους Τούρκους Διότι ήταν τότε δεκαεπτά ετών και εκινδύνευε να αιχμαλωτισθεί Αντί απαντήσεως του έριξαν ζεματιστό νερό

Έπειτα πήγε σε ένα ιταλικό πολεμικό Οι Ιταλοί ήσαν ανέκαθεν εχθροί προς εμάς αντίθετοι στην κατοχή Μικρασιατικών εδαφών από την Ελλάδα Παρ όλα αυτά έδειξαν ανθρωπισμό την ώρα της καταστροφής Εν αντιθέσει με τους κυρίους Εγγλέζους οι οποίοι την ώρα που οι Τούρκοι εβίαζαν τις γυναίκες και έσφαζαν τους άντρες και μας έκαιγαν έπιναν το τσάι τους συνοδεία μουσικής

Εν πάση περιπτώσει τον βοηθήσανε τον Νίκο οι Ιταλοί τον σκουπίσανε τον στεγνώσανε του έδωσαν καινούργια ρούχα στεγνά και τον βοήθησαν και επιβιβάστηκε σε ένα πλοίο που είχε Ιταλούς υπηκόους και έτσι σώθηκε από την αιχμαλωσία εν αντιθέσει με τον μεγαλύτερο αδελφό του τον Ηλία ο οποίος τρεις μήνες προ της καταστροφής εστρατεύθη και με όλους τους Σμυρνιούς της ηλικίας του μετά από μία πρόχειρη εκγύμναση τον έστειλαν στο μέτωπο mdashαπροετοίμαστα παιδιά δεκαοκτώ και δεκαεννιά ετώνmdash και έκτοτε εχάθηκε το παλικάρι και δεν ξαναέδωσε σημεία ζωής θύμα και αυτό της τουρκικής θηριωδίας και της ελληνικής αδιαφορίας προς τον πληθυσμό της Μικράς Ασίας

Και μια και μιλάμε για στρατιωτικά θέματα ας πάμε λίγο πίσω Μετά την αποτυχία της εκστρατείας του Σαγγαρίου όπου αρχιστράτηγος ήταν ο Παπούλας αλλά εμπνευστής της ήταν ο τότε βασιλεύς Κωνσταντίνος και το περί αυτόν επιτελείο έριξαν όλο το βάρος της αποτυχίας εις τον Παπούλα και τον αντικατέστησαν με ένα νέο αρχιστράτηγο τον Χατζανέστη έναν άνθρωπο ο οποίος με τις πράξεις του απέδειξε ότι δεν ήταν και πολύ γνωστικός

Η πρώτη διαταγή που έβγαλε ο Χατζανέστης μόλις ήρθε στη Σμύρνη ήτανε να απαγορευθεί ο περίπατος των στρατιωτών εις την προκυμαία Απηγόρευσε να περνούν από την προκυμαία απλοί στρατιώτες Και νομίζω πως όταν επήρχετο μάλλον η καταστροφή και για να ανακόψουν το κύμα της φυγής των Μικρασιατών προς τον ελλαδικό χώρο έβγαλαν ανακοινωθέν και έλεγαν ότι το τρίτο σώμα στρατού σώζει την τιμήν της Πατρίδος ότι δηλαδή ανεκόπη η προέλαση του Κεμάλ πράγμα ψευδέστατο διότι δύο μέρες πριν ολόκληρο αυτό το σώμα είχε παραδοθεί εις τον Κεμάλ

Όλα αυτά μόνο και μόνο για να μας κλείσουν τα μάτια και να μείνουμε εκεί θύματα της τουρκικής θηριωδίας

Digitized by 10uk1s

Πολλοί γνωστοί μου οι οποίοι μετά την καταστροφή επί τουρκοκρατίας τώρα έχουν επισκεφθεί τη Σμύρνη με ρωτούν να τους πω σχετικά Η απάντησή μου είναι μία Τι σχέση έχει η σημερινή Σμύρνη με τη χαρούμενη Σμύρνη την προ του 22 Τη Σμύρνη που οι άνθρωποι την έζησαν εργατικοί μεν όλη μέρα και διασκέδαζαν Εις την προκυμαία υπήρχαν τόσα κέντρα με ορχήστρες και μουσικές που είναι δύσκολο να το πιστέψει κανείς Εις του laquoΚρέμερraquo υπήρχαν δύο ορχήστρες Μία με κλασικά έργα και άλλη με μπουζούκια και τέτοια Πλάγια ήταν το laquoΚαφέ Φώτηraquo του Κλωναρίδη όπως το λέγαμε από μία μάρκα μπύρας που διέθετε Και εκεί υπήρχαν δύο ορχήστρες Μία πάλι με έργα κλασικά δηλαδή Στράους και τέτοια και η άλλη μαντολινάτα

Λίγο πιο εκεί ήταν το laquoΚαφέ ντε Παρίraquo το οποίο λειτουργούσε το καλοκαίρι Άλλη ορχήστρα εκεί Λίγο πριν από το laquoΚαφέ ντε Παρίraquo ήταν η laquoΑλάμπραraquo με μουσική με λαϊκά όργανα σαντούρι κτλ Προς την άκρη της προκυμαίας προς το τέλος ήσαν δύο κέντρα ακόμα Το laquoΚόρσοraquo με ορχήστρα επίσης και το laquoΛούνα Παρκraquo με ορχήστρα Δηλαδή αριθμούμε δυο στου laquoΚρέμερraquo δυο στο laquoΚαφέ Φώτηraquo τέσσερις∙ δυο στο laquoΑλάμπραraquo και στο laquoΚαφέ ντε Παρίraquo έξι∙ και δυο τα άλλα οκτώ

Αλλά οι ορχήστρες δεν ήσαν μόνο εις τα κέντρα της παραλίας Και μέσα εις τις συνοικίες υπήρχαν ατελείωτα κέντρα με μουσικές Ένα από όλα αυτά τα κέντρα ήταν στη συνοικία του Αγίου Δημητρίου και λειτουργούσε χειμώνα καλοκαίρι Είχε και κλειστή αίθουσα και καλοκαιρινή Εμείς τότε παιδιά πηγαίναμε απέξω για να ακούσουμε που παίζανε οι μουσικοί

Το κέντρο αυτό που προανέφερα το λέγανε laquoΝέος Κόσμοςraquo και επειδή είπα ότι υπήρχαν πολλά κέντρα στις συνοικίες θα σας αναφέρω ένα χαρακτηριστικό που το έζησα εγώ

Στη συνοικία του Αγίου Δημητρίου στο Φαρδύ όπως το λέγαμε διότι ήταν φαρδύτερος ο δρόμος αυτός από τους άλλους mdashοι Τούρκοι δε το λέγανε Τσακιρτζίμπασιmdash υπήρχε ένα καφενείο το οποίο είχε και αυτό μέσα ορχήστρα με λαϊκά όργανα Μια μέρα πηγαίνοντας στο σχολείο το πρωί ακούσαμε να παίζει μουσική Πήγαμε στο σχολείο και επιστρέφοντας το μεσημέρι όταν σχολάσαμε τα όργανα συνέχιζαν να παίζουν και μας έκανε εντύπωση που έπαιζαν πρωί Ρωτήσαμε κάπου εκεί τι συμβαίνει και μας είπαν ότι ήσαν ζωέμποροι οι οποίοι έφεραν εις πέρας μια μεγάλη μεταφορά σφαγίων από το εσωτερικό της Μικράς Ασίας στη Σμύρνη∙ φαίνεται ότι κέρδισαν πολλά χρήματα και το γλεντούσαν

Πήγαμε σπίτι μας πήγαμε σχολείο το απόγευμα έπαιζαν Σχολάσαμε το βράδυ συνέχιζαν Πάμε την άλλη μέρα το πρωί σχολείο συνέχιζαν Δηλαδή αυτό το γλέντι κράτησε περίπου τριάντα έξι ώρες συνεχώς Αυτή ήταν μια έκφραση του τρόπου ζωής Δηλαδή εργασία πολλή καλή δουλειά αλλά και η διασκέδαση διασκέδαση

Δηλαδή ο κόσμος το βράδυ ήθελε πάντα να βρει έναν τρόπο για να διασκεδάσει Και στα κέντρα της προκυμαίας αλλά και στα κέντρα τα συνοικιακά όπου όπως είπα υπήρχε μουσική δεν ήταν κανείς υποχρεωμένος να καταξοδευτεί για να περάσει την ώρα του Τα κέντρα της προκυμαίας είχαν και κάποιο είδος ζαχαροπλαστείου Μπορούσες δηλαδή να πάρεις ένα γλυκό μια πάστα παραδείγματος χάρη και να καθίσεις ν απολαύσεις τη μουσική

Επίσης στα κέντρα των συνοικιών μπορούσες να πάρεις και ένα ούζο σκέτο Δεν ήταν λοιπόν υποχρεωμένος κανείς να ξεπαραδιαστεί για να μπορέσει να διασκεδάσει και να ξεδώσει από τους κόπους της ημέρας

Υπήρχαν πολλές ακόμα ευκαιρίες για τους κατοίκους της Σμύρνης για ψυχαγωγία Παραδείγματος χάρη όταν έρχονταν θίασοι πρόζας ή μουσικής από την ελεύθερη Ελλάδα Επίσης έρχονταν πολλοί θίασοι

Digitized by 10uk1s

ξένοι ιταλικοί γαλλικοί αλλά προπαντός ιταλικής όπερας διότι η Σμύρνη είχε πάρα πολλά θέατρα πολλά υπαίθρια και αρκετά χειμερινά

Μεταξύ αυτών το κόσμημα της Σμύρνης ήταν το Θέατρο Σμύρνης που ήταν μικρογραφία του Θεάτρου της Σκάλας του Μιλάνου Σ αυτό αξιώθηκα παιδί να πάω κι εγώ δυο φορές συνοδευόμενος από τη θεία μου Άννα και ν ακούσω την laquoΤσάρνταςraquo και την laquoΜπαγιαντέραraquo

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου είχαν δημιουργηθεί πολλοί θίασοι στη Σμύρνη από ηθοποιούς ντόπιους Σμυρνιούς οι οποίοι ήσαν καλλίφωνοι και δημιούργησαν μαζί με τον Σύλβιο και τον Καρακάση που ήσαν καλοί σκηνοθέτες θιάσους και προπαντός οπερέτας

Μεταξύ αυτών πρωταγωνίστρια ήταν η Μέρτικα Επίσης ήταν και η Ζαζά Μπριλάντη η οποία εθριάβευσε και μετά την καταστροφή της Σμύρνης στην Αθήνα ως σουμπρέτα

Μεταξύ πολλών άλλων διακριθέντων δεν πρέπει να ξεχάσουμε να αναφέρουμε τον Γιώργο Γληνό ο οποίος επίσης διέπρεψε μετά την Καταστροφή ως πρωταγωνιστής του Εθνικού Θεάτρου

Ο Σύλβιος και ο Καρακάσης τους οποίους προανέφερα δεν ήσαν μόνο σκηνοθέτες ήσαν και καλοί συγγραφείς και μετά την Καταστροφή ήρθαν κι αυτοί στην Αθήνα όπου έγραψαν επιθεωρήσεις επιτυχημένες Το δίδυμο των συγγραφέων ήταν ο Σύλβιος και ο Καρακάσης Ο Καρακάσης ο πνευματωδέστατος αυτός άνθρωπος ήταν καμπούρης

Είχαμε επίσης πολλές πολυτελείς αίθουσες κινηματογράφων όχι μόνο στην παραλία αλλά και μέσα στις συνοικίες Φυσικά οι ταινίες τότε ήσαν βουβές και συνοδεύονταν από υπόκρουση πιάνου

Στη Σμύρνη υπήρχαν επίσης πολλές λέσχες στις οποίες μαζεύονταν τα μέλη συζητούσαν έπαιζαν χαρτιά όχι μεγάλο τζόγο δεν ήσαν λέσχες χαρτοπαικτικές αλλά λέσχες συναναστροφής Εκεί τα μέλη μπορούσαν να πάρουν το τσάι τους και να μιλήσουν μεταξύ τους για τις υποθέσεις τους

Κορυφαία περίπτωση για τις λέσχες αυτές ήσαν οι χοροί που εδίνοντο τις Απόκριες τόσο για να διασκεδάσουν τα μέλη όσο και για να εισπράξουν οι λέσχες χρήματα και ν ανταποκριθούν στα έξοδά τους

Μία από τις λέσχες αυτές ήταν η Λέσχη των Κυνηγών Υπήρχαν δυο λέσχες κυνηγών η Αψηλή και η Χαμηλή Αρχικώς ήταν η Λέσχη η Αψηλή σ ένα δρόμο της προκυμαίας αλλά είχαν διασπαστεί τα μέλη της και στην άλλη γωνία δημιούργησαν μια δεύτερη λέσχη τη λεγομένη πάλι Λέσχη των Κυνηγών αλλά Χαμηλή

Σ έναν αποκριάτικο χορό του 1922 αξιώθηκα να πάω κι εγώ συνοδεύοντας ως ντάμα μου τη δεσποινίδα Τσβάιφελ την οποία μου εμπιστεύτηκαν οι γονείς της που παρακολουθούσαν από τον εξώστη της Λέσχης

Στην άλλη Λέσχη των Κυνηγών τη λεγομένη Αψηλή mdashκαι τούτο γιατί το κτίριό της ήταν μεγαλοπρεπέστατο είχε ισόγειο και τρία πατώματα και εκεί με έπαιρνε όποτε πήγαινε ο θείος μου ο Τσιντσίνης που ήταν μέλος τηςmdash είχε εγκαταστήσει το 1919 και 1920 το Στρατηγείο του ο Παρασκευόπουλος που ήταν αρχιστράτηγος

Digitized by 10uk1s

Και μια που μιλήσαμε για τους χορούς των λεσχών ο κορυφαίος και ο κοσμικότερος χορός ήταν της Ελληνικής Λέσχης Το εισιτήριο εκεί ακόμα και για τα μέλη ήταν τσουχτερό Επίσης κατά τη διάρκεια του χορού εγένοντο πλειστηριασμοί ποιος θα προσέφερε δηλαδή τα περισσότερα χρήματα δια τους σκοπούς της Λέσχης Σκοποί της Ελληνικής Λέσχης ήσαν η ενίσχυση των φιλανθρωπικών και των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων που υπήρχαν στη Σμύρνη

Για να γίνεις μέλος σ αυτή τη Λέσχη ήταν πολύ δύσκολο διότι ήταν ένα είδος Φιλικής Εταιρείας Ο αδελφός μου ο Χρήστος ο μεγάλος ο πρωτότοκος δηλαδή είχε επανειλημμένα υποβάλει αίτηση η οποία είχε κατ αρχήν απορριφθεί Όταν όμως ενεκρίθη εθεωρήθη ότι ήταν μια δικαίωση της φήμης της οικογενείας πράγμα για το οποίο ήταν ενθουσιασμένος ο Χρήστος

Επίσης υπήρχε το Σπόρτινγκ καθώς και η Νιου Κλαμπ στην οποία σύχναζαν περισσότερο οι Άγγλοι και γι αυτό είχε και αγγλική ονομασία Υπήρχαν νομίζω και άλλες δύο λέσχες των οποίων μου διαφεύγουν τα ονόματα

Όπως προανέφερα ο θείος μου ήταν αλευροβιομήχανος Εκεί στη Σμύρνη ήσαν χωριστοί οι αλευροβιομήχανοι και οι αλευρέμποροι Δεν ήταν όπως είναι τώρα εδώ οι μύλοι που αλέθουν δικό τους στάρι Εκεί οι αλευροβιομήχανοι έκαναν φασόν Ο θείος μου ο Τσιντσίνης αρκετά ηλικιωμένος εθεωρείτο εξπέρ εις την απόδοση των σιταριών διότι στη Σμύρνη υπήρχε και επιμελητήριο των σιτηρών και με έπαιρνε και εκεί μαζί του Είχα μια προαίσθηση ότι επειδή έβλεπε ότι ο γιος του δεν ήταν άνθρωπος για δουλειά έχω τη γνώμη ότι με έπαιρνε κοντά του για να με βοηθήσει και να με σπουδάσει ώστε να τον διαδεχθώ στην επιχείρηση Το όνομα που χρησιμοποιούσαν γι αυτό που θέλω να περιγράψω στη Σμύρνη ήταν Μπόρσα σιτηρών δηλαδή Χρηματιστήριο σιτηρών Εκεί υπήρχαν οι μεσίτες και οι αγορασταί σιτηρών σιτάρι για να το αλέθουν και να το κάνουν αλεύρι κτλ Φυσικά ο θείος μου ο Τσιντσίνης εθεωρείτο αυθεντία στην εξακρίβωση της αποδόσεως των σιτηρών

Όταν λοιπόν υπήρχε μία διαφορά μεταξύ αγοραστών και πωλητού κατέφευγαν σε εκείνον και ότι έλεγε εθεωρείτο τελεσίδικη απόφαση Εκείνος έπαιρνε το σιτάρι και το δάγκωνε στα δόντια του και έλεγε ότι από αυτό το σιτάρι θα έχετε στις χίλιες οκάδες τόσα σακιά αλεύρι πρώτης ποιότητος τόσα σακιά δευτέρας ποιότητος τόσα σακιά πίτουρο ψιλό τόσα σακιά πίτουρο χοντρό και τόσα σακιά σκύβαλο Σκύβαλο ήταν τα απορρίμματα

Κανείς δεν αμφισβητούσε τη γνώμη του Ήταν άνθρωπος όπως είπα και αγράμματος και αμόρφωτος Μια μέρα έτυχα στο εργοστάσιο στο γραφείο και ένας πελάτης εζήτησε να του αποδώσουν λογαριασμό Ήταν εκεί ο αδελφός μου ο Νίκος και ένας άλλος κύριος Ιωαννίδης ο οποίος κρατούσε τα λογιστικά βιβλία Ρώτησε λοιπόν ο θείος μου ο Τσιντσίνης πόσα σακιά σιτάρι ήρθαν τόσα Και για την προέλευση γιατί από κάθε μέρος αλλιώτικο της Μικράς Ασίας είχαν και διάφορη απόδοση τα σιτάρια Του είπανε από πού προέρχονταν και έβγαλαν έναν απολογισμό Εκείνος χωρίς πολλά λόγια κάνει ένα laquoτσουraquo Λάθος Ξαναπιάνουν αυτοί τα χαρτιά γράφουν μετράνε κάνουν υπολογισμούς mdashκομπιούτερ δεν υπήρχαν τότεmdash βγάζουν δεύτερο∙ laquoλέγε σιορ Γιαννάκοraquo έτσι τον λένε τιμητικώς κατά το laquoσερraquo των Άγγλων laquoτσουraquo επαναλαμβάνει εκείνος Λάθος και αυτή τη φορά Οπότε έκαναν τρίτο υπολογισμό και τότε εκείνος είπε laquoναιraquo Με το μυαλό όλα αυτά εγένοντο

Αυτός λοιπόν ο τόσο ευφυής και εργατικός άνθρωπος ο οποίος εκ του μηδενός κατόρθωσε να σχηματίσει μία από τις μεγαλύτερες περιουσίες της Μικράς Ασίας όπως είπαμε είχε αποκτήσει ένα γιο ο οποίος μεγάλωσε στα πλούτη και έγινε όπως τον έλεγε ο μπαμπάς του αχαΐρευτος Ήταν bon

Digitized by 10uk1s

viveur γυναικάς και καλοπερασάκιας Για να πάρετε μια ιδέα η καταστροφή τον βρήκε να έχει δυο αυτοκίνητα που για εκείνη την εποχή ήταν περίπτωση μάλλον δύσκολη Ένα Τσάντλερ και ένα Μεταλλουρζίκ Το Μεταλλουρζίκ όταν ήρθε ο βασιλεύς Κωνσταντίνος στη Σμύρνη για να κάνει την αποτυχημένη εκστρατεία τού Σαγγαρίου η Διοίκηση το ζήτησε και το εδάνεισαν για τις μετακινήσεις του βασιλιά

Επίσης είχε ένα ωραιότατο κότερο που για να διακρίνεται είχε όλο κόκκινα πανιά Από καρότσες είχε τέσσερις πέντε με ωραία άλογα αλλά ήταν και μανιώδης ιππεύς Στη Σμύρνη γίνονταν μία φορά το χρόνο ιπποδρομίες σε ένα προάστιο που το έλεγαν Παράδεισο λίγο πριν από το Μπουτζά Για να διατηρεί κανείς στάβλους ολόκληρο το χρόνο για μία Κυριακή που θα γίνονταν οι κούρσες καταλαβαίνετε ότι ήταν πολυέξοδο Αυτός όμως το είχε και αυτό Είχε ωραιότατο στάβλο και μεταξύ των άλλων είχε και ένα καθαρόαιμο άλογο τον Μπαχτιάρ ο οποίος ήταν το κρακ Παρ όλο που τον φόρτωναν βάρη και τέτοια πάντοτε ήταν πρώτος στις ιπποδρομίες

Μάλιστα είχα και εγώ ένα παρ ολίγον δυστύχημα Με έπαιρνε μαζί του ο ξάδελφός μου όταν ήτανε να γυμνάσουν τα άλογα για την ιπποδρομία και επειδή ο Μπαχτιάρ παρ όλο που ήταν το καλύτερο άλογο ήταν και το πιο ήσυχο και ήρεμο με έβαζε επάνω και εγώ καβαλούσα τον Μπαχτιάρ Μια μέρα μπαίνοντας εις τον ιππόδρομο από μία πλαϊνή πόρτα ενώ εκείνη την ώρα εγυμνάζοντο δυο άλλα άλογα ο Μπαχτιάρ μόλις αντελήφθη ότι γίνεται κούρσα πήγε πλάγιά τους και με εμένα επάνω να τα προσπεράσει Φυσικά κατατρομάξανε και ο ξάδελφός μου και ο κ Σταρένιος ο οποίος ήταν βοηθός του και ξεφωνίσανε και μου φώναζε ο ξάδελφός μου laquoσφίγγε τα πόδια σου στη σέλα και κράτα τα γκέμιαraquo ώσπου τα άλογα να σταματήσουνε για να μην πέσω κάτω διότι φυσικά ήμουν αδαής εγώ από τις κούρσες

Μία από τις διαδρομές που γίνονταν σ αυτές τις ιπποδρομίες ήταν και η ιπποδρομία των ερασιτεχνών την οποία έλεγαν με τον εγγλέζικο τίτλο laquoτζέντλεμαν κουρςraquo Εκεί δεν έτρεχαν επαγγελματίες τζόκεϋ αλλά μόνο οι ιδιοκτήτες Σ αυτή φυσικά έτρεχε και ο ξάδελφός μου με τον Μπαχτιάρ πάντοτε νικητής Αυτός ήταν ο πυρήνας από τον οποίο μετά την Καταστροφή που ήρθαν εδώ δημιουργήθηκε ο ιππόδρομος διότι προ του 22 δεν υπήρχε εδώ ιππόδρομος και οι τζόκεϋ οι οποίοι υπήρχαν εκεί για τις κούρσες στον Παράδεισο ήσαν το ξεκίνημα που έκανε εδώ ο κ Ρηζ όταν εδημιούργησε την εταιρεία ιπποδρομιών

Ο ξάδελφός μου αυτός ο Νίκος ο Τσιντσίνης εκτός από τα άλλα βίτσια που είχε mdashφυσικά είχε πλούσιο μπαμπά και γι αυτό μπορούσε και τα έκανεmdash ελέχθη ότι μετά την Ελληνική κατοχή είχε δημιουργήσει απέναντι στο Κορδελιό ένα χαρέμι Δηλαδή είχε νοικιάσει ένα σπίτι και είχε εγκαταστήσει μέσα έξι επτά Τουρκαλίτσες Αυτό είχε μαθευτεί φαίνεται ανάμεσα στους Τούρκους και γι αυτό μόλις οι Τούρκοι μπήκαν στη Σμύρνη και τον έπιασαν αιχμάλωτο τον σκοτώσανε όπως μάθαμε με τον φρικτότερο τρόπο Άλλοι λένε ότι τον έγδαραν ζωντανό και άλλοι ότι τον λυντσάρανε και έτσι είχε κακό τέλος αυτό το παιδί το οποίο ήταν επιπόλαιο αλλά κατά βάθος είχε χρυσή καρδιά

Όπως προείπα πολλοί με ρωτάνε για τη Σμύρνη την προ της καταστροφής Θα δώσω μία συνοπτική εικόνα κατά το δυνατόν και από ότι ξέρω

Η Σμύρνη ήταν χωρισμένη σε συνοικίες εθνοτήτων Το κεντρικότερο μέρος και το μεγαλύτερο δηλαδή τα 75 ως 80 τοις εκατό κατείχε η Ελληνική χριστιανική συνοικία Σ αυτό τον τομέα δεν υπήρχε ούτε μία τουρκική ιδιοκτησία Ούτε κατοίκησε εκεί ποτέ κανένας Τούρκος Φυσικά υπήρχαν οι αστυνομικοί

Digitized by 10uk1s

σταθμοί τα καρακόλια όπως τα λέγαμε αλλά όταν νύχτωνε οι Τούρκοι αστυνόμοι δεν τολμούσαν να περιπολούν στην Ελληνική συνοικία και γι αυτό κλεινόντουσαν στα αστυνομικά τμήματα και τότε έβγαιναν οι νυχτοφύλακες οι λεγόμενοι laquoπεσβάντηδεςraquo από εμάς οι οποίοι δεν είχαν όπλο αλλά μια μεγάλη μαγκούρα που την έσερναν εις τα καλντερίμια για να ακούμε ότι εκτελούν το καθήκον τους και μας φυλάγανε Κατά πλειονότητα όλοι αυτοί οι νυχτοφύλακες ήσαν Αρβανίτες

Εις το βάθος της Ελληνικής συνοικίας προς το εσωτερικό της πόλεως ήταν η Αρμενική συνοικία Ολίγο πιο πίσω και δεξιότερα ήταν η Εβραϊκή συνοικία Και ακόμα πιο πίσω εις τα άκρα της πόλεως στα πιο φτωχικά μέρη έμεναν οι Τούρκοι Αριστερά της Ελληνικής συνοικίας ήταν η Ιταλική η μόνη που δεν κάηκε κιόλας όπως προανέφερα

Φυσικά στην Ελληνική συνοικία κατοικούσαν και αρκετοί ξένοι υπήκοοι Γάλλοι Ιταλοί Άγγλοι οι οποίοι ήσαν ή καθολικοί ή προτεστάντες Αλλά σε όλη αυτή την περιφέρεια της Σμύρνης δεν μπορούσε να ζήσει κανείς και να σταδιοδρομήσει ή να εργαστεί είτε ήταν Έλληνας είτε Τούρκος είτε ξένος υπήκοος εάν δεν μιλούσε καλά τα ελληνικά Φυσικά και οι Τούρκοι πλανόδιοι πωλητές που περιφέροντο και πουλούσαν διάφορα λαχανικά ή ότι άλλο μέσα στην Ελληνική συνοικία διαλαλούσαν το εμπόρευμά τους ελληνικά

Οι Τούρκοι πλούσιοι κατοικούσαν όλοι στα χωριά τα οποία ήσαν εκατέρωθεν του κόλπου της Σμύρνης Αριστερά της Σμύρνης και μετά το Διοικητήριο το Κονάκι όπως το λέγαμε υπήρχαν τέσσερα ωραία χωριά Το Καρατάσι η Καραντίνα Γκιοστεπέ και Κοκαριαλί Ήσαν παλιές ελληνικές συνοικίες της αρχαιότητος και ελέγοντο Μελαντία Καλλιθέα Ενόπη και Μυρακτή Σ αυτά τα χωριά ήσαν πάρα πολλοί Έλληνες πλούσιοι μεταξύ αυτών στο Γκιοστεπέ καθόταν και η οικογένεια του Ωνάση Και μαζί με αυτούς έμεναν και οι Τούρκοι πλούσιοι

Από το άλλο μέρος του κόλπου δεξιά ήταν το Μερσινλί ήταν η Αγία Τριάδα τα Πετρωτά το Αλάμπεη και το ωραίο Κορδελιό Και σ αυτά προπαντός στο Κορδελιό και στο Αλάμπεη έμεναν πολλοί Τούρκοι

Όπως ακούσατε είπα ένα χωριό Αγία Τριάδα Δεν ήταν μόνο αυτό που σηματοδοτούσε την ελληνικότητα όλης αυτής της περιφέρειας Σε όλες τις συνοικίες της Σμύρνης για να βρει κανείς κάτι έπρεπε να αποταθεί σε ελληνικούς τίτλους Παρ όλο που οι Τούρκοι είχαν διάφορα τουρκικά ονόματα για να βρεις κάτι ρωτώντας κάποιον που κάθεται σου απαντούσε στον Αϊ‐Γιάννη στο Κερασοχώρι στον Άγιο Τρύφωνα στον Αϊ‐Γιώργη στην Αγία Φωτεινή στη Λυπημένη Παναγιά στον A‐Δημήτρη στην Παναγία την Ντουβαριώτισσα

Εν πάση περιπτώσει όλες οι συνοικίες αυτή τη στιγμή δεν μπορώ να θυμηθώ όλα τα ονόματα προσδιορίζονταν μόνο με ελληνικά και χριστιανικά τοπωνυμία

Εν τω μεταξύ θυμήθηκα μερικές ονομασίες και θα τις βάλουμε για να μείνουν για την ιστορία Τα ελληνικά τοπωνύμια ήσαν τα Μικρά Μπογιατζίδικα δρόμοι διάφοροι τα Μεγάλα Μπογιατζίδικα τα Σιδεράδικα το Γαλάζιο τα Γυαλιάδικα ο Φασουλάς το Φαρδύ της Ευαγγελιστρίας οι Συκαμιές στου Ζέρβα

Πώς να ξεχάσω τα ωραιότατα πανηγύρια τα καλοκαιρινά φυσικά πανηγύρια που εγένοντο στις ορθόδοξες εκκλησίες των χωριών που ήσαν εκατέρωθεν της Σμύρνης

Ήταν μια ευκαιρία να πάμε να προσκυνήσουμε τους Αγίους και ταυτόχρονα ένα είδος εκδρομής για τις μητέρες και για μας τα παιδιά Οι εκδρομές αυτές εγένοντο την ημέρα Οι άντρες δεν συμμετείχαν γιατί

Digitized by 10uk1s

οι άντρες στη Σμύρνη εδούλευαν όλη την ημέρα δεν τεμπέλιαζαν

Γινόταν το πανηγύρι της Αγίας Άννας της Αγίας Παρασκευής του Αγίου Παντελεήμονα αλλά το πιο εντυπωσιακό πανηγύρι ήταν της Αγίας Τριάδος της οποίας η εκκλησία ήταν στο ομώνυμο χωριό

Εκεί λειτουργούσε ο παπα‐Μιχάλης τον οποίο ο πατέρας μου από απλό καντηλανάφτη είχε προωθήσει σε παπά πράγμα που δεν ξεχνούσε ποτέ ν αναφέρει ο παπα‐Μιχάλης

Το πανηγύρι αυτό είχε την ιδιάζουσα μορφή ότι οι προσκυνητές ξεκινούσαν για να πάνε να προσκυνήσουν και να γιορτάσουν τη χάρη της με βάρκες από την προκυμαία της Σμύρνης Οι βάρκες αυτές ήσαν καταστολισμένες με φαναράκια που μέσα έκαιγαν κεριά Και ήταν ένα θέαμα φαντασμαγορικό ήταν ένα είδος μικρής ενετικής εορτής και φυσικά από τις βάρκες και από το κυρίως χωριό πετούσαν διάφορα πυροτεχνήματα και βεγγαλικά τα οποία εφώτιζαν τον ουρανό της Σμύρνης

Δηλαδή θα έλεγε κανείς ότι παρ όλο που ήταν τουρκική κατοχή κυριαρχούσε ο χριστιανισμός η ορθοδοξία μας δηλαδή και ο ελληνισμός μας

Από αυτό αποδεικνύεται η ελληνικότητα Οι Τούρκοι δεν μπορούσαν να κάνουν ούτε να αντείπουν τίποτα σ αυτό Μια άλλη εκδήλωση ήταν όταν στις 14 Ιουλίου γιορτάζανε οι Γάλλοι την Επανάστασή τους Τότε και εμείς οι Έλληνες συνεορτάζαμε με τους Γάλλους∙ αυτή τη γιορτή τη λέγαμε laquoτο Ρεμπουμπλίκraquo από την ονομασία της Γαλλικής επαναστάσεως για να αποδείξουμε την αντίθεσή μας προς την καταπίεση που υφιστάμεθα από τους Τούρκους

Στη Σμύρνη επειδή υπήρχαν μεγάλες ιδιοκτησίες οικοπέδων οι κάτοχοι αυτών πλούσιοι φυσικά άνθρωποι εδημιουργούσαν στοές τις λεγόμενες laquoβερχανέδεςraquo Δηλαδή άνοιγαν διόδους σε παραλλήλους δρόμους φυσικά κεντρικούς από τον ένα δρόμο στον άλλο χτίζοντας εκατέρωθεν μαγαζιά και γραφεία πάνω από τα μαγαζιά αυτά Τέτοιες στοές ήταν του Τενεκίδη ήταν του Χαϊλάιφ ήταν της Ελληνικής Λέσχης ήταν του Κράμερ και πολλές άλλες όπως είπα και με αρμένικα ονόματα διότι στη Σμύρνη υπήρχαν και πάρα πολλοί πλούσιοι Αρμεναίοι

Μία συνοικία που παρέλειψα πριν να αναφέρω ήταν της Αγίας Αικατερίνης συνοικία πολυπληθέστατη με κατοίκους όλους αστούς στην οποία κυριαρχούσε η εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης που μόλις είχε τελειώσει το 1920 Όλη αυτή η εκκλησία ήταν από μάρμαρο Με τα χρόνια μάθαμε ότι οι Τούρκοι για να την καταστρέψουν για να την εξαφανίσουν επί πέντε ημέρες χρησιμοποιούσαν εκρηκτικά Τόσο καλοφτιαγμένος ναός ήταν η Αγία Αικατερίνη

Και όπως είπα πριν η συνοικία αυτή ήταν πολυπληθέστατη ήταν κατοικημένη όλη από αστούς και ο δρόμος της ήταν αρκετά φαρδύς

Αλλά οι Έλληνες της Σμύρνης εκτός από την καταπίεση των Τούρκων είχαν να αντιμετωπίσουν και το όργιο από τις προπαγάνδες των Ευρωπαϊκών Κρατών Στη Σμύρνη οι Γάλλοι είχαν δημιουργήσει ατελείωτα σχολεία Είχαν την laquoΠροβιντάνςraquo την laquoΝταμ ντε Σιόνraquo τη laquoΣακρέ Κερraquo τους laquoΦρερraquo το laquoΤάγμα των Καπουκίνωνraquo Οι Γερμανοί τις laquoΔιακονέσεςraquo Υπήρχε Γαλλικό νοσοκομείο Ολλανδικό νοσοκομείο αλλά το Ελληνικό του Αγίου Χαραλάμπους το οποίο κατά τη γνώμη μου είναι το αρχαιότερο ελληνικό νοσοκομείο αρχαιότερο και του Ευαγγελισμού ήταν το πιο τέλεια οργανωμένο διότι είχε όλα τα γνωστά τμήματα Μεταξύ αυτών είχε και τμήμα για τους φρενοβλαβείς

Digitized by 10uk1s

Επίσης μέσα στη Σμύρνη ήταν κατεσπαρμένες και ατελείωτες καθολικές και προτεσταντικές εκκλησίες Όλα αυτά τα ιδρύματα προπαγάνδας που προανέφερα διεσώθησαν από τη φωτιά πράγμα που αποδεικνύει τον εμπρησμό από τους Τούρκους Όποιο ήθελαν να μην καεί δεν καιγόταν Γι αυτό και η Καθεντράλε η Μητρόπολη των Καθολικών διεσώθη και τη βρήκα Διεσώθησαν επίσης το μοναστήρι των Καπουκίνων στου οποίου τον περίβολο έβλεπε το μαγαζί μας το Γαλλικό νοσοκομείο η Ολλανδική εκκλησία και το Ολλανδικό νοσοκομείο Την εκκλησία τους αργότερα οι Ολλανδοί ή μας την παρεχώρησαν ή μας την πούλησαν διότι έγινε και υπάρχει τώρα ως ορθόδοξος εκκλησία ελληνική είναι ένα μικρό παρεκκλήσι διότι φυσικά δεν υπήρχε ούτε ένας Ολλανδός υπήκοος που να χρειάζεται εκκλησία

Φυσικά οι Έλληνες της Σμύρνης δεν έμειναν αδρανείς σ αυτές τις προπαγάνδες των ξένων και αντεπετίθεντο με την παιδεία Υπήρχαν δύο κοινοτικά δημοτικά σχολεία το Σοφείον και του Κιουπεντζόγλου mdashο Κιουπεντζόγλου ήταν ο δωρητήςmdash στα οποία η φοίτηση ήταν δωρεάν

Επίσης υπήρχε το κλασικό η περίφημος Ευαγγελική Σχολή για τα αγόρια Υπήρχε το Κεντρικό Παρθεναγωγείο για τα κορίτσια το Ομήρειο Παρθεναγωγείο επίσης για τα κορίτσια αλλά υπήρχαν και ατελείωτα πάρα πολλά ιδιωτικά σχολεία όπως ήταν το Ελληνογαλλικό λύκειο του Αρώνη το Ελληνογερμανικό λύκειο του Γιαννίκη η Σχολή Αναστασιάδη η Σχολή Δαλιδάκη η Σχολή Πασχάλη και όσα άλλα μεταγενέστερα θυμηθώ και θα αναφέρω

Η Σχολή Πασχάλη εφημίζετο για την αυστηρότητα του διευθυντού της Ξέρω λεπτομέρειες διότι εφοίτησα και εγώ εκεί στο νηπιαγωγείο και ως τη Δευτέρα Δημοτικού Ήταν εξατάξιο δημοτικό σχολείο μικτό για αγόρια και κορίτσια Στα εμπρός θρανία καθόντουσαν τα κορίτσια και από πίσω καθόμασταν εμείς τα αγόρια Κάθε πρωί έπρεπε όλοι οι μαθηταί είτε αγόρια είτε κορίτσια να παρελάσουν μπροστά από τον κ Κωνσταντίνο Πασχάλη τον διευθυντή δείχνοντας τα χέρια τους αν είναι καθαρά τα νύχια και κρατώντας με τον αντίχειρα καθαρό μαντίλι Επίσης εξέταζε τα αυτιά και τους λαιμούς αν είναι καθαρά Εάν ενός τα νύχια δεν ήσαν πολύ καθαρά τον έστελνε πίσω στο σπίτι να πλυθεί και να ξανάρθει

Εφημίζετο επίσης και για την καλλιγραφία την οποία εδίδασκε Ήταν ο ίδιος πολύ καλλιγράφος Έγραφε στον πίνακα την Άλφα‐Βήτα και έπρεπε οι μαθηταί να την αντιγράψουν Κρατούσε ένα χάρακα μία αρίδα όπως τη λέγαμε και παρακολουθούσε από πάνω πώς γράφαμε Εάν δεν ήταν ευχαριστημένος τρώγαμε και μία στα χέρια

Εις του Πασχάλη είχαν φοιτήσει όλα τα αδέλφια μου μέχρι την Έκτη Δημοτικού και από εκεί πήγαιναν στην Ευαγγελική Σχολή Ο αδελφός μου ο Νίκος ο δευτερότοκος επειδή ήξερε πόσο ζόρικη ήταν η ζωή στου Πασχάλη επέμενε και από την Τρίτη Δημοτικού με πήρε και με έγραψε εις του Αρώνη όπου εφοίτησα τέσσερα χρόνια έως την Έκτη Δημοτικού Εκεί σ αυτές τις τέσσερις τάξεις είχα συμμαθητή μου και τον Αρίστο Ωνάση

Η εκπαίδευση στη Σμύρνη ήταν για έντεκα χρόνια Δηλαδή έξι χρόνια Δημοτικό και πέντε χρόνια Γυμνάσιο φιλολογικό Εάν πήγαινε κανείς στο Εμπορικό είχε τέσσερα χρόνια Ένα χρόνο λιγότερο

Εγώ εις του Αρώνη έμεινα ως την Έκτη Δημοτικού Μετά γράφτηκα στην Ευαγγελική Σχολή στην οποία φοίτησα ως την Τρίτη Γυμνασίου Εν τω μεταξύ με την κατοχή των Ελλήνων δημιουργήθηκε ένα νέο γυμνάσιο το λεγόμενο Αρμοστειακό και για να το πλαισιώσουν επέλεξαν από την Ευαγγελική Σχολή μία ομάδα από τους πιο καλούς μαθητάς μεταξύ των οποίων ήμουν και εγώ mdashβλέπετε δεν είμαι και πολύ μετριόφρωνmdash και φοιτήσαμε εις το Αρμοστειακό Εκεί έμεινα έως την Τετάρτη Γυμνασίου όπου

Digitized by 10uk1s

και με βρήκε η καταστροφή της Μικράς Ασίας δηλαδή η φωτιά Εδώ στην Ελλάδα ερχόμενος δεν είχα την τύχη να τελειώσω αλλά έπεσα στη βιοπάλη

Και τώρα μια μικρή περιγραφή της Σμύρνης και του τρόπου περίπου που ζούσαμε

Τα σπίτια στη Σμύρνη κατά κανόνα ήσαν μονοκατοικίες Διώροφες ή τριώροφες Τα ισόγεια για το φόβο των Τούρκων έκλειναν με παράθυρα και πόρτες από μασίφ σίδερα διότι υπήρχε πάντοτε ο φόβος για πλιάτσικο

Από το δεύτερο πάτωμα και πάνω ήσαν ξύλινα και φυσικά υπήρχαν και τα μπαλκόνια Στα υπόγεια ήσαν τα κελάρια και οι αποθήκες για τις σοδειές διότι κάθε καλή νοικοκυρά έπρεπε να κάνει τις σοδειές της εγκαίρως στην εποχή τους για όλο το χρόνο

Στο ισόγειο μετά το υπερυψωμένο ημιυπόγειο ήσαν οι αίθουσες της υποδοχής τα σαλόνια οι τραπεζαρίες και το χωλ το οποίο εμείς λέγαμε αυλή κατά κανόνα στρωμένο με μάρμαρα Υπήρχε σκάλα η οποία πήγαινε προς το άνω πάτωμα Στη μέση της σκάλας ήσαν τα αντρεσόλ τα δωμάτια εις τα οποία κοιμόντουσαν οι υπηρέτριες mdash κάθε σπίτι αστικό έπρεπε υποχρεωτικώς να έχει υπηρέτες Και παραπάνω ήσαν τα υπνοδωμάτια Σε ένα από τα υπνοδωμάτια αυτά το οποίο έβλεπε στο πρόσωπο υπήρχαν τα μπαλκόνια Τα μπαλκόνια είχαν στην πρόσοψή τους δύο ή τρία παράθυρα από ένα σε κάθε πλάι Είχε διπλά πλαίσια το κάθε παράθυρο Το επάνω ήταν σταθερό Το κάτω ανεβοκατέβαινε αναλόγως την εποχή Και όλα τα παράθυρα σκεπάζονταν με κουρτίνες τα λεγόμενα στόρια τα οποία ανεβοκατέβαιναν με ελατήρια

Φυσικά ασανσέρ και καλοριφέρ δεν υπήρχαν ακόμα Για θέρμανση χρησιμοποιούσαμε τα τζάκια τις σόμπες με ανθρακίτη ή σόμπες πετρελαίου και τα περίφημα μαγκάλια Τα μαγκάλια έκαιγαν ξυλοκάρβουνα αλλά έπρεπε πρώτα να ετοιμαστούν στο ύπαιθρο για να μη δημιουργηθεί ανωμαλία

Τα απογεύματα μαζευόντουσαν οι γειτόνισσες πότε στο σπίτι της μιας πότε στο σπίτι της άλλης για να πιούνε το καφεδάκι τους και να δοκιμάσουν τα κουλούρια Αυτές οι συγκεντρώσεις ελέγοντο laquoκεντινάraquo Το όνομα αυτό δεν ξέρω ίσως προήλθε διότι έπαιρναν μαζί και τα κεντήματά τους

Στις γιορτές κάθε νοικοκυρά έπρεπε να εμφανίσει τα γλυκά σερβίροντας τους επισκέπτες σε δίσκο ασημένιο με πιατάκια ασημένια και όσο πιο πολλά γλυκά εμφάνιζε τόσο πιο καλή νοικοκυρά ήταν Γι αυτό η αργυροχοΐα είχε αναπτυχθεί πάρα πολύ στη Σμύρνη Και σήμερα ακόμη οι σμυρναίικοι δίσκοι οι κούπες και τα πιατάκια θεωρούνται έργα τέχνης Θεωρούνται μουσειακά είδη

Τα βράδια μετά το φαγητό αφού φυσικά ήρχοντο και οι άντρες των σπιτιών εγένοντο οι περίφημες βεγγέρες Πότε στο σπίτι του ενός πότε στο σπίτι του άλλου και σπιτικό το οποίο είχε κορίτσι και δεν είχε πιάνο ήταν αδύνατο Γι αυτό γινόντουσαν μικρές συγκεντρώσεις μουσικές

Ο μεγάλος μου ο αδελφός ο Χρήστος είχε πολύ ωραία φωνή τενόρου Απέναντι σε μας ήταν η οικογένεια Κρασοπούλου η δεύτερη κόρη των οποίων έπαιζε πολύ ωραίο πιάνο και το φόρτε της ήταν η άρια από την τελευταία πράξη της laquoΤόσκαraquo ο laquoΓερο‐Δήμοςraquo και άλλα διάφορα τραγούδια

Μεγάλη γιορτή ήταν η Πρωτοχρονιά Τότε όλα τα σπίτια άφηναν ανοιχτές τις εξώπορτες και οι νοικοκυρές έμεναν και υποδέχονταν τους επισκέπτες Οι επισκέπτες ήσαν οι άντρες των σπιτιών οι οποίοι πήγαιναν από πόρτα σε πόρτα ευχόμενοι για το καλό του χρόνου

Digitized by 10uk1s

Επίσης στη Σμύρνη γιορτάζονταν πάρα πολύ εύθυμα οι Απόκριες και τις τρεις Κυριακές Η μεγαλύτερη παρέλαση γινόταν στην οδό των Τράσων εκεί που ήταν και το σπίτι του θείου μου Εμείς μικρά παιδιά ήμασταν πίσω από τα παράθυρα όπου εστέκοντο οι κοπέλες των σπιτιών Μεταξύ αυτών η αδελφή μου και οι φίλες της Τα λουλούδια και οι σοκολάτες που έπεφταν μέσα στα σπίτια μας από τις άμαξες που περνούσαν με τους μασκαρεμένους ή με τους διασκεδάζοντες ήσαν ατελείωτα Βουνό σχημάτιζαν οι σοκολάτες και τα λουλούδια

Κάθε καλό νοικοκυριό έπρεπε να κάνει τις προμήθειές του για το χειμώνα Εις την εποχή τους οι γυναίκες έκαναν πελτέ ντομάτες Έκαναν τον τραχανά τους Έπαιρναν λάδι για όλη τη χρονιά Έπαιρναν βούτυρο γάλακτος και το έλιωναν για το φαγητό Σύκα (τα οποία ετοιμάζανε και έβαζαν και καρύδι μέσα) σε κασάκια Σταφίδες

Επίσης σε όλα τα καθώς πρέπει σπίτια έπρεπε να ζυμώνουν οι ίδιες το ψωμί τους και να το στέλνουν στο φούρνο μόνο για ψήσιμο Κάποτε σώθηκε το ζυμωτό ψωμί και με έστειλε η μητέρα μου να αγοράσω ψωμί από το φούρνο Μου έδωσε δε και μία πετσέτα για να το τυλίξω μην τυχόν και δούνε στη γειτονιά ότι η κυρία Αθανασία αγόρασε ψωμί έτοιμο και με απείλησε ότι αν με δούνε θα φάω ξύλο της χρονιάς μου

Για φωτισμό τα περισσότερα σπίτια της Σμύρνης χρησιμοποιούσαν λάμπες πετρελαίου Υπήρχε όμως και φωταέριο με το οποίο φωτίζονταν και οι δρόμοι Εμείς φυσικά είχαμε φωταέριο και έτσι μπορούσαμε να κάνουμε το μπάνιο μας εύκολα χρησιμοποιώντας το φωταέριο στο θερμοσίφωνά μας

Στο σπίτι του θείου μου του Τσιντσίνη εκτός από τα ευρωπαϊκά λουτρά όπως τα λέγαμε δηλαδή το μπάνιο και το θεσμοσίφωνα υπήρχε και χαμάμ τούρκικο Λουτρός τουρκικός

Στη Σμύρνη οι νοικοκυρές όσες δεν είχαν ευχέρεια στο σπίτι τους και οι νοικοκυραίοι για να κάνουν μπάνιο κατέφευγαν κατά καιρούς στα λουτρά τα θερμά τα λεγόμενα χαμάμια που υπήρχαν χωριστά για τους άντρες και χωριστά για τις γυναίκες Ένα είδος σημερινής σάουνας

Στα εξοχικά σπίτια τα οποία ήσαν εκατέρωθεν του κόλπου της Σμύρνης δηλαδή σ αυτά που αναφέραμε προηγουμένως mdashΚαρατάσι Καραντίνα Γκιοστεπέ και Κοκαριαλί και από την άλλη πλευρά Αγία Τριάδα Πετρωτά Αλάμπεη Κορδελιόmdash τα σπίτια τα οποία ήσαν στην παραλία είχαν και δικές τους μικρές εξέδρες με μία μικρή καμπίνα για να μπορούν να κάνουν μπάνιο Στη Σμύρνη ήταν πολύ διαδεδομένο το κολύμπι Από μικρά παιδιά μας πηγαίνανε και κολυμπούσαμε

Στην κυρίως πόλη της Σμύρνης δεν υπήρχαν φυσικά τέτοιες καμπίνες αλλά υπήρχαν Δημόσια Λουτρά τα οποία ήσαν επίσης χωριστά για τους άντρες χωριστά για τις γυναίκες Οι γυναίκες είχαν ένα είδος πισίνας εσωτερικής στην οποία κολυμπούσαν οι κοπέλες και οι μητέρες Οι άντρες ανοιγόντουσαν και λίγο έξω από τα μπάνια και κολυμπούσαν

Θυμάμαι όταν επρόκειτο η αδελφή μου να ετοιμαστεί να πάει για μπάνιο έγινε ολόκληρη ιεροτελεστία εις το σπίτι διότι έτοιμα μαγιό με τον σημερινό τύπο φυσικά δεν υπήρχαν Έπρεπε να έρθει η μοδίστρα διότι το μαγιό έπρεπε να είναι πολύ συμμαζεμένο και ηθικό και γι αυτό κάνανε πρόβα και εγώ ήμουνα μικρός και παρακολουθούσα την πρόβα

Το μαγιό έγινε από μαύρο σατέν και έπρεπε να δεθεί οπωσδήποτε κάτω από το γόνατο Δηλαδή φαινόταν μόνο η γάμπα και από πάνω έπρεπε να κλειστεί έως το λαιμό και στα μπράτσα έως τον αγκώνα Θυμάμαι το μαγιό αυτό ήταν από μαύρο σατέν και ήταν γαρνιρισμένο με ίδιο κίτρινο ύφασμα

Digitized by 10uk1s

Αυτά τα Δημόσια Λουτρά ήσαν εις το δεξιό άκρο της προκυμαίας της Σμύρνης και ελέγοντο laquoτου Ντισούraquo και λέγαμε πάμε στου Ντισού τα μπάνια Η μεγάλη αυτή εξέδρα που εισχωρούσε βαθιά μέσα στη θάλασσα εχωρίζετο σε δύο διαφορετικές εγκαταστάσεις Αριστερά ήταν για τις γυναίκες και δεξιά για τους άντρες με έναν εξώστη ενδιάμεσα να χωρίζει αυτές τις δύο εγκαταστάσεις

Εις την άκρη αυτή του εξώστη ήταν πάντοτε ένας φρουρός εφοδιασμένος με πέτρες και όταν κάποιος από τους κολυμβητές άντρες επλησίαζε προς το γυναικείο τμήμα τον πετροβολούσε και τον απομάκρυνε Αλλά τα περισσότερα μπάνια εγένοντο στα χωριά όπως σας προείπα διότι εκτός από τις ιδιωτικές εξέδρες υπήρχαν και Δημόσια Λουτρά Υπήρχαν επίσης και πολλές ιδιωτικές βάρκες στην παραλία της Σμύρνης και οι πιο καλοί κολυμβητές mdashμεταξύ αυτών ήμουν και εγώmdash παίρναμε τη βάρκα βγαίναμε ανοιχτά στον κόλπο και κολυμπούσαμε στα βαθιά

Πολύς κόσμος μάλιστα πήγαινε και έκανε μπάνια προς το Κορδελιό διότι τα νερά εκεί ήσαν πολύ πιο καθαρά Μέσα στον κόλπο της Σμύρνης κοντά στην παραλία ήταν άσχημα να κάνουμε μπάνιο διότι η Σμύρνη είχε αποχέτευση από τότε Υπήρχαν πολλά τρεχούμενα υπόγεια νερά και αυτό διευκόλυνε την εγκατάσταση αποχετεύσεως Όλες αυτές οι ακαθαρσίες φυσικά εχύνοντο εις τον κόλπο και πολλές φορές όταν φυσούσε μπάτης είχαμε μία άσχημη μυρουδιά Φανταστείτε αυτό λέγαμε όταν η Σμύρνη είχε τότε περί τους 500000 κατοίκους Σήμερα εάν εξακολουθεί ο ίδιος τρόπος αποχετεύσεως (λένε ότι η Σμύρνη έχει τώρα 4000000 κατοίκους) ο κόλπος θα έχει μολυνθεί και θα έχει καταστραφεί διότι στην εποχή μας ο κόλπος έδινε ωραιότατα ψάρια και προπαντός τις φημισμένες τσιπούρες και λαυράκια

Πιο πριν μιλήσαμε για τα ωραία καφενεία που ήσαν κατά μήκος της παραλίας της Σμύρνης με τις μουσικές και με τους ωραίους ανθρώπους της Σμύρνης μετά την κούραση της ημερήσιας δουλειάς να πηγαίνουν να διασκεδάσουν Και οι μεζέδες που προσέφεραν αυτά ήσαν τόσο άφθονοι ώστε αν έφτανε κανείς σε δεύτερο ή αν έφτανε και σε τρίτο ποτό ήταν αδύνατο πλέον να φάει για βραδινό φαγητό Ένα από τα πιο φημισμένα καφενεία της Σμύρνης το οποίο πριν ανέφερα ως του Κλωναρίδη ήταν το laquoΚαφέ Φώτηraquo Εκεί οι μεζέδες του ήσαν ονομαστοί mdash θαλασσινά στρείδια κυδώνια μύδια αχνιστά μπαρμπουνάκια μικρά τηγανητά συκωτάκι τηγανητό φασόλια και ατελείωτοι άπειροι μεζέδες πικάντικοι οι οποίοι τώρα μου διαφεύγουν

Οι Σμυρνιοί ήσαν καλοφαγάδες και ένας τέτοιος καλοφαγάς ήταν και ο θείος μου ο Παναγιώτης Λοιπόν επειδή ξυπνούσε και έπαιρνε το πρωινό του πολύ νωρίς έπρεπε κατά τις δέκα κάτι να φάει και να καλοφάει Έτσι μαζί με τη συντροφιά του επήγαινε στη μεγάλη αγορά που ήταν κοντά στα χρυσοχοεία στις Μεγάλες Ταβέρνες όπως λέγανε Εκεί ήταν η κυρίως κρεαταγορά και πράγματι υπήρχαν και πολύ μεγάλες ταβέρνες και είχαν αποστακτήρες τους λεγόμενους λαμπίκους οι οποίοι παρήγαν το ωραιότερο ούζο το τσίπουρο που λέγαμε στη Σμύρνη (φυσικά είχαν και κρασιά) και μοσχοβολούσε ο δρόμος από τσίπουρο

Ο θείος μου έπρεπε όπως είπα κατά τις δέκα να φάει την μπριζόλα του Ο ταβερνιάρης ήξερε και την είχε έτοιμη χωρίς ειδική παραγγελία

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο που όπως είπα τον λέγανε Μεγάλες Ταβέρνες προς το τέρμα του που συνόρευε με το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής ήταν και η Οθωμανική τράπεζα Ελέγετο Οθωμανική τράπεζα αλλά είχε γαλλικά κεφάλαια και κάποτε ένας υπάλληλος του χρυσοχοείου μας mdashδεν ξέρω γιατίmdash με πήρε μαζί του εκεί και με έκπληξη είδα ότι τότε ακόμα κυκλοφορούσαν οι χρυσές λίρες∙ για να μην καθυστερούν και τις μετρούν τις παρελάμβαναν με το ζύγι Ήξεραν ότι ήταν οκτώ γραμμάρια η κάθε λίρα δηλαδή τότε ήταν 25 δράμια επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να ζυγίζουν 250 δράμια ή 800

Digitized by 10uk1s

γραμμάρια Τέτοια ήταν τα μπερεκέτια Η αφθονία που λέγαμε της Σμύρνης

Οι λίρες για τις οποίες εμίλησα ήσαν αγγλικές Οι οθωμανικές λίρες οι οποίες ήσαν εκδόσεως Ρεσάτ Χαμίτ και κάτι άλλων Σουλτάνων εζύγιζαν δυο δράμια και ένα τέταρτο Επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να είναι 225 δράμια

Προηγουμένως είπα ότι η Οθωμανική τράπεζα εις το τέρμα του δρόμου που λεγόταν Μεγάλες Ταβέρνες επλησίαζε προς το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής Και επειδή αυτές τις μέρες που μιλάω εδώ πλησιάζει το Πάσχα μου ήρθε στο νου με ποιο τρόπο οι Σμυρνιοί επί τουρκοκρατίας ακόμα και επί τρομοκρατίας κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου εόρταζαν το Πάσχα Φυσικά οι περισσότερες Ορθόδοξες εκκλησίες της Σμύρνης είχαν πολύ μεγάλους περιβόλους γύρω από την εκκλησία με ωραία κάγκελα και κλειστές πόρτες από το φόβο των Τούρκων

Η μεγαλύτερη εκδήλωση της Αναστάσεως γινόταν στον περίβολο της Αγίας Φωτεινής ο οποίος ήταν ευρυχωρότατος Μπορούσε να περιλάβει μέσα πολλές χιλιάδες πιστούς Και από το περίφημο καμπαναριό της Αγίας Φωτεινής το οποίο για να το ρίξουν οι Τούρκοι μετά τη φωτιά είδαν και έπαθαν διότι ήταν καλοχτισμένο εξετοξεύοντο ωραιότατα βεγγαλικά τα οποία έφτιαχνε ο μπαμπάς του Καραμπάτη mdash έδειχνε την Ανάσταση του Χριστού διάφορα άλλα και τελείωνε ξετυλίγοντας μια μεγάλη Ελληνική σημαία οπότε χαλούσε ο κόσμος από τους πυροβολισμούς Φυσικά ήσαν κλειστές οι πόρτες για να μπορέσουν οι Σμυρνιοί να κρύψουν τα όπλα με τα οποία χαιρετούσαν την Ανάσταση του Κυρίου

Τη Δευτέρα του Πάσχα γινόντουσαν οι περίφημες παρτίδες όπως λέγαμε στη Σμύρνη τις εκδρομές Νομίζω ότι τις λέγανε παρτίδες διότι πήγαιναν στα περίχωρα της Σμύρνης τα οποία ήσαν με πολύ πράσινο και με πολλά δέντρα διότι στη Μικρά Ασία έπεφταν πολλές βροχές κατά τη διάρκεια της άνοιξης του φθινοπώρου και του χειμώνα Γεμίζανε οικογένειες φιλικές τα καλάθια τους με ότι ωραίο μπορούσε να φανταστεί κανείς κεφτέδες κοτολέτες που έμεναν από το αρνί που έσφαζαν για το Πάσχα τυριά και φυσικά όλα αυτά τα συνόδευαν με ωραία κρασιά και ούζο και στο τέλος κατέληγαν σε ωραία τραγούδια

Τα χωριά στα οποία γίνονταν αυτές οι φιλικές εκδρομές ήσαν γύρω στη Σμύρνη προς το εσωτερικό Ήταν ο Μπουτζάς ήταν ο Μπουρνόβας ήταν ο Κουκλουτζάς ήταν το Μερσινλί ήταν το Μπουρνάμπασι και διάφορα άλλα χωριά Σ αυτά οι περισσότεροι πήγαιναν με τις ιδιωτικές άμαξες Διότι όπως τώρα έχουμε τα αυτοκίνητα τότε η κάθε εύπορη οικογένεια είχε τη δική της άμαξα Αλλά ταυτόχρονα υπήρχαν και δύο σιδηροδρομικές γραμμές οι οποίες βοηθούσαν προς αυτά Ένα άλλο ωραίο χωριό στο οποίο πήγαιναν ήταν και το Σερντίκιο Επίσης και το Μπαλαντζίκ Ορισμένα από αυτά τα χωριά είχαν τουρκικά ονόματα ενώ στην πραγματικότητα ήσαν όλα ελληνικοί αμιγώς συνοικισμοί Δεν υπήρχε εκεί ούτε ένας Τούρκος

Και μια που μιλούμε για τις ημέρες του Πάσχα ας μιλήσουμε και για τις προετοιμασίες που έκαναν οι νοικοκυρές οι Σμυρνιές

Έπρεπε κατ αρχήν να τριφτούνε τα μπακίρια του σπιτιού Τα μπακίρια ήσαν ωραία φτιαγμένα χάλκινα σκεύη τα οποία είχαν μάλλον διακοσμητικό χαρακτήρα παρά ήσαν χρησιμοποιήσιμα Στόλιζαν το επάνω συνήθως μεγάλο ράφι της κουζίνας το οποίο πλαισιωνόταν επίσης από ειδικά χάρτινα στολίδια Τα μπακίρια είχαν διάφορα σχήματα στρογγυλά μισοστρόγγυλα επιμήκη και πλακί Το πλακί ήταν σκεύος ολοστρόγγυλο χαμηλό Επίσης μαζί με τα χάλκινα σκεύη έπρεπε να τριφτούν και τα μαγκάλια τα οποία ήσαν επίσης από χαλκό Επειδή δεν υπήρχαν ακόμα τότε καλοριφέρ τα περισσότερα σπίτια

Digitized by 10uk1s

εθερμαίνοντο από ωραία κατασκευασμένα χάλκινα μαγκάλια

Επίσης υπήρχε και ένα είδος μαγκαλιών τα λεγόμενα ταντούρια τα οποία ήσαν ξύλινα τραπέζια Είχαν στη μέση τρύπα για να μπαίνει το σκεύος με τα κάρβουνα και για να μην καίγεται το ξύλο είχε από πάνω μπρούντζο με διάφορα καρφιά τα οποία είχαν ωραίους συνδυασμούς Τα χάλκινα μαγκάλια όπου άναβαν καλά τη φωτιά έξω από το δωμάτιο για να αποφύγουν δηλητηρίαση από το διοξείδιο του άνθρακα είχαν ωραιότατα καπάκια με χέρια από μπρούντζο για να υπάρχει αντίθεση χρωματική διότι τα μεν χάλκινα ήσαν κόκκινα τα δε χέρια από μπρούντζο ήσαν κίτρινα και από πάνω υπήρχε ένα σαν πουλί για το σκέπασμα

Μετά ερχόταν η σειρά της καθαριότητας του σπιτιού Έπρεπε οι κοπέλες του σπιτιού να τρίψουν τα πατώματα με αλισίβα αλισιά όπως τη λέγαμε εις την οποία μέσα έριχναν και λίγη βρωμούσα Η βρωμούσα είναι η σημερινή χλωρίνη Τα πατώματα ετρίβοντο με ειδικές βούρτσες οι οποίες αντί για τρίχες είχαν σκληρά δόντια από ένα είδος χόρτου Έπρεπε το πάτωμα να τριφτεί και να γυαλιστεί τόσο πολύ ώστε να γυαλίσει σαν φλουρί

Μετά έπρεπε να τριφτούν οι αυλές του σπιτιού Αυλές στη Σμύρνη λέγαμε τις εισόδους Το χωλ το λεγόμενο το οποίο ήταν στρωμένο κατά κανόνα με ωραία άσπρα μάρμαρα Σ αυτό το διάστημα τα παιδιά αγόρια κορίτσια παίζανε έξω εις τους κήπους ή εις τους δρόμους διότι τότε ευτυχώς δεν είχαν εφευρεθεί τα αυτοκίνητα γυρίζοντας και θορυβώντας με τις περίφημες ροκάνες (και όσο πιο μεγάλη ροκάνα είχε το κάθε παιδί ήταν το πιο ενθουσιασμένο∙ οι ροκάνες από ξύλο δημιουργούσαν πολύ μεγαλύτερο θόρυβο παρά οι άλλες) και τραγουδούσαν

Βάγιο Βάγιο το Βαγιό τρώμε ψάρι και κολιό και την άλλη Κυριακή τρώμε το παχύ αρνί

Και μια και μιλάμε για αρνί από τη Μεγάλη Δευτέρα άρχιζε η αγορά των αρνιών τα οποία θα εθυσιάζοντο για το τραπέζι του Πάσχα Ο κάθε αρραβωνιαστικός έπρεπε να στείλει στην καλή του το πιο ωραίο αρνί το πιο καθαρό το πιο στολισμένο σαν νύφη

Επίσης ο κάθε πατέρας θα έπαιρνε το καλύτερο αρνί για την οικογένειά του Εμείς τα παιδιά τους βάζαμε κολλάρο στο λαιμό και με ένα σχοινί τα γυρίζαμε στους δρόμους γύρω από το σπίτι μας και τα αρνιά μας αυτά τρώγανε χασίλι Το χασίλι ήταν δεμάτια από φρέσκια βρώμη ή από τριφύλλι

Αλλά όταν τη Μεγάλη Παρασκευή ακουγόταν η τραγική φωνή του σφάχτη laquoΠοιος έχει αρνιά για σφάξιμο προβιές για πούλημαraquo άρχιζε το κρυφό κλάμα μας διότι εν τω μεταξύ το είχαμε αγαπήσει το αρνάκι

Τη Μεγάλη Πέμπτη μαζί με το βάψιμο των αυγών άρχιζε και το ζύμωμα της ζύμης από την οποία θα γίνονταν τα περίφημα σμυρναίικα τσουρεκάκια

Ξέχασα να σας πω ότι την εβδομάδα προ των Βαΐων την προ του Λαζάρου οι μητέρες μας μάς έκαναν ένα είδος κούκλες από ψωμί με λίγη μαστίχα μέσα και λίγη ζάχαρη διότι δεν έπρεπε να φάμε ούτε γάλα ούτε τυρί Αυτά τα ψωμάκια που τους έδιναν σχήμα κούκλας ήσαν τα περίφημα Λαζαράκια όπως τα λέγαμε

Digitized by 10uk1s

Τη Μεγάλη Παρασκευή η περιφορά των Επιταφίων και επί τουρκοκρατίας ακόμα γινόταν έξω από τον περίβολο των ναών μας και οι Επιτάφιοι περνούσαν από πολλούς δρόμους της Σμύρνης Εις αυτή την περίπτωση υπάρχει και ένα μελανό σημείο Όταν συναντιόνταν οι Επιτάφιοι της Αγίας Αικατερίνης και του Αγίου Δημητρίου που ήσαν γειτονικές συνοικίες επέμενε η ομάδα του κάθε Επιταφίου να περάσει διότι συναντιόνταν μετωπικώς Να υποχωρήσει η μία ομάδα για να περάσει η άλλη Επειδή όμως αυτό εθεωρείτο μειωτικό για τους νταήδες της εκάστοτε συνοικίας κατέληγε σε καβγά με αποτέλεσμα πολλές φορές να ανατρέπονται και οι Επιτάφιοι Φυσικά όταν έγινε η κατοχή της Σμύρνης από τους Έλληνες υπήρξε και κανονική αστυνόμευση οπότε σταμάτησε αυτό το άτοπο εις βάρος της Εκκλησίας μας

Πιο πριν μιλήσαμε για το αρνί που έστελναν τις παραμονές του Πάσχα οι αρραβωνιασμένοι στην καλή τους Αλλά υπήρχε και μία άλλη κατηγορία των ερωτευμένων οι οποίοι δεν είχαν επισημοποιήσει ακόμα το δεσμό τους και δεν είχαν εκδηλώσει επισήμως στις οικογένειες τα αισθήματά τους Αυτοί κατέφευγαν στις λεγόμενες στη σμυρναϊκή διάλεκτο laquoπατινάδεςraquo mdash καντάδες για να εκδηλώσουν τα αισθήματα προς την καλή τους Ο συνήθης τρόπος των καντάδων αυτών ήταν να προηγείται μία άμαξα μέσα εις την οποία θα υπήρχαν τα όργανα και οι τραγουδιστάδες Η συνήθης σύνθεση των οργάνων ήταν οπωσδήποτε ένα σαντούρι ένα βιολί και μία κιθάρα Από πίσω ακολουθούσε η άμαξα με τον ερωτευμένο και την παρέα του Πήγαιναν κάτω από τα παράθυρα ή από το μπαλκόνι της καλής τους και άρχιζαν να εκδηλώνουν με τραγούδια τα αισθήματά τους Αν όμως γίνονταν αρκετά οχληροί ή οι γονείς ή τα αδέλφια της καλής δεν τους ήθελαν να εκδηλώνουν τα αισθήματά τους και με κάποιο τρόπο να εκτίθεται η κοπέλα στη γειτονιά προσπαθούσαν να τους απομακρύνουν Εάν όμως αυτοί ήσαν επίμονοι και δεν φεύγανε καμιά φορά εδέχοντο το περιεχόμενο του δοχείου της νυκτός στο κεφάλι

Αυτά ως προς τους έρωτες των ανδρωθέντων Εμείς που ήμαστε τότε νεαροί δεκαπέντε δεκάξι δεκαεπτά ετών είχαμε μία ωραία συντροφιά Ήταν ο Κώστας Σαριδάκης ο Κώστας Μιχαηλίδης ο Βασίλης Γαβριηλίδης ο Ηρακλής Παύλου εγώ και κάνα δυο ακόμα φίλοι Δυστυχώς όλοι αυτοί είναι πλέον μακαρίτες Και ο μόνος επιζών είμαι εγώ

Ο Κώστας Σαριδάκης ο οποίος ήταν λίγο μεγαλύτερος από μένα έμεινε αιχμάλωτος των Τούρκων στη Σμύρνη και δεν ξαναήρθε στην Ελλάδα Ήταν ο πιο καλλίφωνος από την παρέα μας Γυρίζαμε λοιπόν έξω από τα σπίτια των κοριτσιών μας τραγουδώντας και με αυτό τον τρόπο εκδηλώναμε τα αισθήματά μας Αλλά ξεφεύγανε και αυτά καμιά φορά κρυφά από το σπίτι και πηγαίνανε και κάνανε το λεγόμενο κόρτε σε καμιά σκοτεινή γωνιά σε κανένα απόμερο δρομάκι φυσικά πάντοτε κοντά στο σπίτι

Το κόρτε ήταν πιο πολύ ρομαντικό Μόλις τολμούσαμε να πιάσουμε κανένα χεράκι και το πολύ πολύ κανένα κλεφτό φιλί

Εγώ τότε είχα σύνδεσμο με μία κοπέλα που την έλεγαν Όλγα και η οποία φυσικά δεν ζει και αυτή Τις Κυριακές όλη η συντροφιά με τις κοπέλες μας πηγαίναμε στον laquoΦοίνικαraquo Ο laquoΦοίνικαςraquo ήταν ένας λαϊκός κινηματογράφος πίσω από την Αγία Αικατερίνη Τον λέω λαϊκό διότι ήταν μέσα στη συνοικία και τα εισιτήρια φυσικά ήσαν ανάλογα με τις δυνατότητες του χαρτζιλικιού που παίρναμε

Ανεβαίναμε και καθόμαστε στον εξώστη κλέβοντας πού και πού κανένα χαδάκι ή κανένα φιλάκι Όλα αυτά όμως τα ανέτρεψε η φωτιά και χάθηκαν τα ίχνη όλων των κοριτσιών Φυσικά η συντροφιά μας εκτός από τον μακαρίτη τον Σαριδάκη που είπα ξανασυστήθηκε εδώ και όταν είχαμε ευχέρεια μαζευόμαστε στο Ζάππειο και τρώγαμε καμία πάστα

Ο μόνος από όλους ο πιο τσιγκούνης ήταν ο Βάσος Γαβριηλίδης ο οποίος μας έλεγε laquoπηγαίνετε φάτε

Digitized by 10uk1s

την πάστα σας και πέστε να φέρει και ένα ποτήρι νερό παραπάνωraquo και ερχόταν λίγο αργότερα για να αποφύγει το έξοδο της πάστας

Στη Σμύρνη κυκλοφορούσαν διάφοροι τύποι οι οποίοι με τα φερσίματά τους και με τον τρόπο τους έσπαζαν τη μονοτονία και διασκέδαζαν με κάποιο τρόπο τους ανθρώπους

Ένας από αυτούς ήταν ο Στέφανος Ο Στέφανος ήταν πλανόδιος μικροπωλητής ψιλικών και διαφόρων φω‐μπιζού και εξαρτημάτων για τις γυναίκες Ήταν πάντοτε ντυμένος παρδαλά για την εποχή του και τα περισσότερα είδη που πουλούσε τα καρφίτσωνε επάνω στα ρούχα του στο σακάκι του εκτός φυσικά από τη βιτρίνα την οποία είχε Γι αυτό όταν οι κυρίες έβλεπαν καμία από τις φίλες η οποία ήταν ντυμένη πολύ χτυπητά και φορούσε πολλά κοσμήματα κουτσομπολεύοντας την αποκαλούσαν Στέφανο

Ένας άλλος τύπος ήταν ο πλανόδιος βιβλιοπώλης ο οποίος γύριζε στη γειτονιά φωνάζοντας laquoΈχω βιβλία διάφορα Ο Ερωτόκριτος και η Αρετούσα και η Αρετή θριαμβεύουσα Έχω ημερολόγια και ημεροδείκτες Κάθε φύλλο και μία ιστορίαraquo Φυσικά είχε και άλλα βιβλία τα οποία ήσαν σε δυο τρεις τσάντες που άλλες κρέμονταν στην πλάτη του άλλες εμπρός του και κρατούσε και δύο εις τα χέρια Διαλαλούσε δηλαδή τους laquoΑθλίουςraquo του Βίκτορος Ουγκώ τη laquoΜανόν Λεσκώraquo τα laquoΜυστήρια των Παρισίωνraquo το laquoΕκείνη δεν απήντησεraquo και τα en vogue βιβλία εκείνης της εποχής τα οποία εδιάβαζαν οι ρομαντικές δεσποινίδες και ανελύοντο σε δάκρυα από συμπάθεια για τα πάθη των πρωταγωνιστών

Ένας άλλος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας Αυτός ήταν μικροαπατεώνας Είχε ένα ιδίωμα και ένα προτέρημα να κλέβει τα σκυλιά τα ιδιωτικά από τα σπίτια Εξεβίαζε τους ιδιοκτήτες των σκυλιών να του δίδουν ένα επίδομα μηνιαίο για να μην τους κλέψει το σκυλί τους Εάν δεν το έδιναν το έκλεβε το σκυλί του άλλαζε το χρώμα και το ξαναπουλούσε

Μεταξύ των θυμάτων ήταν και ο θείος μου ο Τσιντσίνης ο οποίος είχε ένα θηλυκό σκυλί που το υπεραγαπούσε τη Λίντα Ερχόταν ο Τσουρτσούρας και έπαιρνε κάθε μήνα το μηνιάτικό του Ήταν δηλαδή νονός με τη σημερινή έκφραση Εκτός αυτού όμως είχε και άλλες τρελές ιδιότητες Τρελά φερσίματα

Ένα βράδυ μπήκε μέσα εις το laquoΚαφέ Φώτηraquo το οποίο ήταν γεμάτο από άντρες φυσικά κρατώντας ένα ζεύγος κέρατα ταύρου και άρχισε και φώναζε laquoΠοιος θέλει ένα ζευγάρι κέραταraquo Επειδή όλοι γελούσαν και δεν απαντούσαν αυτός τους λέει laquoΑ έχετε όλοι κέρατα και γι αυτό δεν χρειάζεστε να αγοράσετε άλλαraquo

Ένας άλλος τύπος που εμείς τότε τα μικρά παιδιά την υπεραγαπούσαμε ήτανε γυναίκα Ήταν μια υψηλόκορμη αραπίνα η οποία επάνω στο κεφάλι της κρατούσε έναν πελώριο ταβλά μέσα εις τον οποίο είχε διάφορα σχετικά για παιδάκια Μεταξύ αυτών είχε τσεμπλεμπούδες σκέτες ωραίες ζεστές και φρεσκοψημένες είχε τσεμπλεμπούδες με γύρω γύρω ζαχαρωτά είχε φιστίκια αράπικα καθαρισμένα και φιστίκια αράπικα ακαθάριστα Είχε γλυκά τα καμπίσια που λέγαμε δηλαδή σαν τσιγάρο από ζάχαρη φτιαγμένο σε διάφορα χρώματα Αυτή ήταν όπως είπα η αγαπημένη μας διότι αν ήταν σε καλή διάθεση η μητέρα μας και ξόδευε κάτι μας έπαιρνε και ένα γλυκό

Την εποχή που μιλάμε μια κοπέλα στη Σμύρνη για να θεωρείται όμορφη έπρεπε να έχει άσπρο λείο δέρμα πλούσια μαλλιά και αρκετά κιλάκια Έπρεπε να έχει στήθος μπόλικο και ποπό αρκετό Γι αυτό

Digitized by 10uk1s

τότε φορούσαν κορσέδες με μπαλένες τους οποίους έσφιγγαν τραβώντας τα κορδόνια για να δημιουργηθεί μέση δαχτυλίδι και να ξεπεταχτούν τα υπόλοιπα μέλη του σώματος

Επίσης έπρεπε να έχει και πολλά μαλλιά Γι αυτό εάν οι κυρίες δεν είχαν πολλά μαλλιά έβαζαν στο κεφάλι μέσα από τα μαλλιά τους το λεγόμενο μπουμπάρι το οποίο ήταν φτιαγμένο από μαλλιά του ιδίου χρώματος με τα δικά τους και πάνω σ αυτό ετύλιγαν τα δικά τους ώστε να φαίνεται ότι έχουν πλούσια μαλλιά Εάν ο ποπός τους δεν ήταν αρκετά πλούσιος και αρκετά πεταχτός κάτω από τον κορσέ έδεναν ένα είδος μαξιλαράκι το οποίο το ονόμαζαν τουρνέ

Από τα γλυκά της αραπίνας εκείνο που προτιμούσαμε από όλα ήταν ένα είδος που το λέγανε φιστικάτο Ήταν καραμελέ είτε από μέλι είτε από ζάχαρη και παραγεμισμένο με φιστίκια αράπικα

Ξεσηκωμός στο σπίτι και μεγάλη χαρά για μένα και για τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη ήταν όταν επρόκειτο να έρθει να μείνει μερικές μέρες μαζί μας η νενέ Σοφί mdash η γιαγιά Σοφία η μητέρα του πατέρα μας Τη γιαγιά Σμαράγδα τη νενέ ντουντού δηλαδή τη γιαγιά από μέρους της μητέρας μου δεν τη γνώρισα διότι πέθανε όταν ήμουνα πολύ μικρός Όταν λέω ξεσηκωμός στο σπίτι εννοώ ότι έπρεπε να καθαριστούν να είναι όλα τέλεια μην τυχόν το μάτι της πάρει κάτι ανώμαλο

Έπρεπε να ζυμωθεί το ζυμάρι διότι θα έκανε φιδέ Φιδέ κάνανε τρίβοντας το ζυμάρι στα κόσκινα επάνω για να στεγνώσει και ήταν ένα από τα πιο αγαπημένα φαγητά μας Για εμάς τα παιδιά η χαρά ήτανε ότι το βραδάκι αφού τελειώναμε τα μαθήματά μας θα μαζευόμαστε γύρω στη γιαγιά και γύρω στο ταντούρι με τη φωτιά όπου στη χόβολη ψήναμε και κανένα κάστανο περιμένοντας ν αρχίσει να μας λέει παραμύθια Να μας πει την Κοκκινοσκουφίτσα να μας πει τους Επτά νάνους να μας πει για τη Σταχτομπούτα για το Μαγεμένο βασιλόπουλο για τον Δράκο που φύλαγε το νερό και άλλα

Επίσης παίζοντας μαζί με τη γιαγιά λέγαμε αινίγματα Με αυτό τον τρόπο εδούλευε και λίγο το μυαλό μας Μερικά από τα αινίγματα που λέγαμε τότε τα θυμάμαι Ένα από όλα έλεγε

Μακρύς μακρύς καλόγερος και πίτα το κεφάλι του Τι είναι

Εάν δεν το βρίσκαμε το εξηγούσε η γιαγιά Ήτανε το ξύλινο φτυάρι του φούρναρη το οποίο είναι πολύ μακρύ και εμπρός είναι τετράγωνο Με αυτό φουρνίζανε τα ψωμιά στους τότε φούρνους και με αυτό φυσικά τα ξεφουρνίζανε

Ένα άλλο αίνιγμα ήταν

Χίλιοι μύριοι καλογέροι σ ένα ράσο τυλιγμένοι Τι είναι

Το καρπούζι και οι μαύροι σπόροι αντιπροσώπευαν τους καλόγερους

Είχαμε και ένα που λέγαμε για το οποίο κοκκινίζαμε και ντρεπόμασταν Και εγώ ντρέπομαι που θα σας το πω αλλά ας γελάσουμε

Βουργούλακας κατρακυλά ανάμεσα σε δυο βουνά Τι είναι

Digitized by 10uk1s

Η ακαθαρσία η σκληρή που βγαίνει από τον ποπό

Η νενέ Σοφί ως μόνιμη κατοικία είχε το σπίτι της θείας μου της Τσιντσίνη Η νενέ Σοφί όπως προείπα είχε αποκτήσει τρία παιδιά Δυο αγόρια και ένα κορίτσι Τον θείο μου Παναγιώτη τον πατέρα μου και τη θεία μου Αναστασία Έμενε δε με τη θεία μου Αναστασία διότι ήταν αρχοντόσπιτο Εμείς είχαμε μόνο μία υπηρέτρια ενώ η θεία μου είχε τρεις υπηρέτριες εκτός από τον σωφέρ τους αμαξάδες καπετάνιο για το κότερο τζόκεϋ για τα άλογα κτλ Όπως προείπα ο θείος μου ήταν πάρα πολύ πλούσιος Αλλά η νενέ Σοφί κατά καιρούς επεσκέπτετο και το δικό μας σπίτι διότι υπήρχαμε εμείς τα εγγονάκια της Στον θείο μου τον Παναγιώτη δεν πήγαινε διότι εκείνος αν και παντρεύτηκε δυο φορές δεν απέκτησε ποτέ του παιδιά

Στη Σμύρνη ήταν έθιμο και εθεωρείτο πολύ φυσικό οι ηλικιωμένοι άνθρωποι και συνήθως οι χήρες διότι οι άντρες πεθαίνανε πολύ πιο πριν να πήγαιναν να ζήσουν τα χρόνια που τους έμεναν κοντά στις κόρες τους Και αν υπήρχαν αγόρια κατά καιρούς επεσκέπτοντο και τα σπίτια των γιων τους και των νυφάδων τους

Η γιαγιά μου η Σοφί όπως σας είπα ερχόταν σε εμάς για να μείνει μερικές μέρες και να αλλάξει λίγο περιβάλλον Η ανατροφή των παιδιών εγένετο με βάση και με σεβασμό προς τη θρησκεία Έπρεπε τα παιδιά να εκκλησιάζονται τακτικά και απαραιτήτως να πηγαίνουν με τον πατέρα προπαντός κάθε Κυριακή στην εκκλησία Δυο ή τρεις φορές το χρόνο έπρεπε να μεταλαμβάνουν Όταν επρόκειτο να μεταλάβουν αποβραδίς εγένετο μπάνιο φοβερό αλλαγή εσωρούχων κόψιμο νυχιών προσευχή για να πάρουν συγχώρεση από τον Θεό Και τη μέρα που μεταλαβαίνανε έπρεπε να μη φτύσουν χάμω όλο το εικοσιτετράωρο για να μη μολυνθεί η Αγία Κοινωνία πέφτοντας στο χώμα

Όταν μικρά παιδιά βλέπαμε κάπου πεταμένο κάτω κανένα κομματάκι ψωμί έπρεπε να τρέξουμε να το μαζέψουμε να το φιλήσουμε και να το προφυλάξουμε σε μια γωνιά ώστε να μην πατηθεί διότι το ψωμί εθεωρείτο ιερό είδος

Όταν συναντούσαμε κανέναν παπά έπρεπε να τρέξουμε με σεβασμό να του φιλήσουμε το χέρι

Προηγουμένως είχα πει ότι στη Σμύρνη οργίαζαν οι προπαγάνδες Προπαντός οι ξένες θρησκείες Δηλαδή οι καθολικοί και οι προτεστάντες προσπαθούσαν να προσηλυτίσουν παιδιά έχοντας σχολεία εις τα οποία η παιδεία ήταν δωρεάν Γι αυτό είχε δημιουργηθεί η εντύπωση ότι όταν μικροί συναντούσαμε ξένο παπά ξένης δηλαδή θρησκείας παπά αυτό εθεωρείτο προμήνυμα ότι μπορούσε να μας τύχει κανένα κακό και για να αποφύγουμε αυτό το κακό έπρεπε να χαϊδέψουμε τα γεννητικά μας όργανα Ήταν τόσο εμποτισμένη μέσα μας αυτή η ιδέα της κακοτυχίας που έφερναν οι ξένοι παπάδες ώστε θα σας διηγηθώ και κάτι που μου έτυχε εμένα την τελευταία χρόνια το 22 πριν γίνει η Καταστροφή όταν δίναμε εξετάσεις για την Τετάρτη Γυμνασίου στο τότε Αρμοστειακό γυμνάσιο

Είχαμε μαθηματικά εις τα οποία δεν ήμουν καθόλου δυνατός Αυτά θα τα πω για να δούμε ότι οι προλήψεις δεν ήσαν καθόλου λογικές Εκεί λοιπόν που πήγαινα προς το σχολείο τρομαγμένος γιατί φοβόμουνα ότι δεν θα τα κατάφερνα στα μαθηματικά είδα μπροστά μου ένα φραγκόπαπα Μόλις τον είδα λέω laquoΠαναγία μου χάθηκα Δεν θα δώσω εξετάσεις και θα τα αφήσω να είμαι επανεξεταστέος το Σεπτέμβρηraquo Και γύρισα να πάω πίσω προς το σπίτι Μόλις έκανα όμως μερικά βήματα συνάντησα τον καθηγητή μας των Ελληνικών τον κ Κωνσταντινίδη ο οποίος αμέσως μου λέει laquoΠου πας Κατραμόπουλεraquo Λέω laquoΚύριε καθηγητά ξέχασα να πάρω κόλλα διαγωνισμού και πάω στο περίπτερο να πάρωraquo laquoΑ ωραία Θέλω και εγώ να πάρω καραμέλες Πάμε μαζίraquo Οπότε υποχρεώθηκα να πάω στο σχολείο και να δώσω εξετάσεις Ε λοιπόν ο παπάς αντί γρουσουζιά μου έφερε γούρι Το θέμα των

Digitized by 10uk1s

μαθηματικών που μας έβαλε ήταν και εύκολο και κάτι που το ήξερα πολύ καλά Έτσι πήρα 9 λίαν καλώς στα μαθηματικά παρ όλο που φοβήθηκα τη γρουσουζιά του φραγκόπαπα

Το γυμνάσιο που ανέφερα πριν ότι φοιτούσα της Αρμοστείας ήτανε στο Φαρδύ της Ευαγγελίστριας Και όπως έχω πει και προηγουμένως τα τοπωνύμια της Σμύρνης εδηλούντο αναλόγως με την εκκλησία που ήταν στην περιφέρεια Εκτός όμως αυτού εις την εμπορική ζώνη της Σμύρνης υπήρχαν τοπωνύμια τα οποία αναφέροντο εις τη συγκέντρωση των ειδικών μαγαζιών που ασχολούντο με το εμπόριο Και είχαμε τα Γυαλιάδικα όπου επωλούντο κρύσταλλα κτλ τα Σιδεράδικα που είχαν είδη για σπίτια για οικοδομές και εν γένει χρήσιμα για το νοικοκυριό

Ένα μεγάλο και ονομαστό μαγαζί σ αυτή την περιφέρεια ήτανε του Μαύρου ιδιοκτησία Νικολαΐδη Ήταν τα Γουρουνάδικα δηλαδή όπου επωλείτο χοιρινό κρέας και τα παράγωγα του χοιρινού Διότι όπως είναι γνωστό οι Τούρκοι απηγορεύετο από τη θρησκεία τους να τρώνε χοιρινό κρέας και γι αυτό τα μαγαζιά που πουλούσαν χοιρινά κρέατα ήσαν πολύ απομακρυσμένα από την αγορά που είχε μοσχάρια και αρνιά Μια τέτοια όπως προαναφέραμε μεγάλη αγορά ήταν οι Μεγάλες Ταβέρνες στην οποία υπήρχαν πάρα πολλά κρεοπωλεία όπου μπορούσε να πάρει κανείς ωραία κρέατα

Επίσης ήταν τα Σερβετάδικα Τώρα γιατί τα λέγανε έτσι δεν ξέρω Ήταν τα Ταμπάκικα Ταμπάκικα ήταν εκεί όπου επεξεργάζοντο τα δέρματα

Επίσης ήταν και τα Κουμουτζίδικα Τα Κουμουτζίδικα ήταν της Μαντάμας το Χάνι Μέσα σ αυτό ήσαν κατά πλειονότητα χρυσοχοεία Εκτός από το δικό μας πλάγιά μας ήταν του κ Ευάγγελου Μανουσάκη του Μιχαλάκη Σωτηρίου του Πωλ Τας του Θεόδωρου Αδαμόπουλου Πλάγια μας ήσαν επίσης οι αδελφοί Κόρη και δύο τρεις άλλοι που μου διαφεύγουν τα επίθετά τους

Φυσικά υπήρχαν εκεί και ένα δυο άλλα είδη καταστημάτων Μεταξύ αυτών ήταν και το οδοντιατρείο των αδελφών Γκρανιέ οι οποίοι είχαν ένα είδος βιτρίνας όπου προέβαλλαν μασέλες οι οποίες με ένα ελατήριο ανοιγόκλειναν σαν να μασούσαν Θέαμα λίγο μακάβριο

Και μια που μιλάμε για χρυσοχοεία πρέπει να τονίσω μία σωβινιστική περίπτωση Όλοι οι αδαμαντοδέτες της Σμύρνης οι μουχλαϊτζήδες όπως τους λέγανε με την τουρκική λέξη ήσαν Αρμένιοι και δεν παίρνανε ποτέ υπάλληλο ή βοηθό άλλης εθνότητας παρά μόνο Αρμενίους για να κρατάνε κλειστό το επάγγελμα στα χέρια τους Στη γειτονιά μας δηλαδή εις τα Κουμουτζίδικα της Μαντάμας το Χάνι ήταν και ένας Αρμένης αδαμαντοδέτης περίφημος ο κ Βανέτσας Ήταν τεράστιος Χωρίς υπερβολή θα ζύγιζε πλέον των 150 κιλών και αυτό το θηρίο έκανε τόσο ωραία δουλειά και τόσο λεπτή που πολλοί ήρχοντο και από την Κωνσταντινούπολη ακόμη να φέρουν κοσμήματα για να τους εφαρμόσει τις πέτρες όχι μόνο εφαρμόζοντας αυτές αλλά σχεδόν κεντώντας το ίδιο το κόσμημα

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι ήσαν και στο Φραγκομαχαλά Μεταξύ αυτών οι αδελφοί Γεωργιάδη οι οποίοι ως αντιπρόσωποι του Κριστόφλ είχαν αρκετά ασήμια διότι ήταν εύκολη η εισαγωγή από την Ευρώπη επειδή οι τελωνειακοί δασμοί τότε στη Σμύρνη ήσαν υποτυπώδεις

Ήταν το κατάστημα του Ατζιτήρη με πλουσιότατη βιτρίνα Ο άνθρωπος αυτός κατεστράφη τελείως με την Καταστροφή Δεν μπόρεσε να εμφανιστεί πλέον εις την Ελλάδα και μάθαμε ότι όταν πέθανε έγινε έρανος για να τον θάψουν Ο άνθρωπος ο οποίος εθεωρείτο από τους πλουσιότερους χρυσοχόους

Επίσης ήταν ένας Φραγκολεβαντίνος ο Ρουτζιέρι ένας Αρμένης ο Μινασιάν και εις τον δρόμο αυτό το 1873 μετά βεβαιότητος και εις τον αριθμό 57 εμφανίστηκε για πρώτη φορά σίγουρα η φίρμα

Digitized by 10uk1s

laquoΚατραμόπουλοιraquo Ευρέθηκε ένα κουτάκι το οποίο μας προσέφερε μία παλιά μας πελάτισσα και το οποίο αναφέρει το εξής laquoΠ Κατραμόπουλοςraquo mdashήταν ο θείος μουmdash laquoκαι Σίαraquo mdash ήταν ο πατέρας μου laquoΟδός Ευρωπαϊκή αριθμός 57raquo Οι δικοί μου από εθνικισμό από σωβινισμό δεν ήθελαν να αναφέρουν τη λέξη Φραγκομαχαλάς και γι αυτό αναφέρουν laquoοδός Ευρωπαϊκήraquo Και από κάτω laquoΣμύρνη 1873raquo

Λοιπόν για να αναφέρεται το κουτάκι στο 1873 δεν θα πει ότι εκείνη τη χρονιά άνοιξε για πρώτη φορά το χρυσοχοείο μας Τουλάχιστον θα πρέπει να πάμε τρία χρόνια πίσω Επομένως στο 1870 Από την Ευρωπαϊκή οδό νούμερο 57 μετεφέρθη κατόπιν το κατάστημά μας εις της Μαντάμας το Χάνι που προανέφερα και η φίρμα πλέον ήταν laquoΑδελφοί Κατραμόπουλοιraquo Όχι laquoΠ Κατραμόπουλος και Σίαraquo πλέον

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι πάντοτε Έλληνες ή το πολύ Αρμεναίοι ή Φραγκολεβαντίνοι ήσαν εις το λεγόμενο Τσαρσί δηλαδή κοντά εις την τουρκική συνοικία Μεταξύ αυτών ήταν και ο κ Παπαδόπουλος ο περίφημος Μαστρογιάννης ο οποίος έκανε και εμπόριο πολυτίμων λίθων Λέγεται ότι ήταν τόσο πλούσιος ώστε τις πέτρες τα διαμάντια ή τα μπρουγιάν ή τα ρουμπίνια δεν τα είχε στις λεγόμενες ποσέτες δηλαδή στα χάρτινα περιτυλίγματα αλλά σε ολόκληρα τσαντάκια ή γρουμπάκια από δέρμα και όταν ζήταγες να αγοράσεις ένα διαμάντι σου άνοιγε σε ένα πιάτο μια ολόκληρη στοίβα από πολύτιμες πέτρες Και αυτός κατεστράφη τελείως με τη φωτιά και δεν ξαναφάνηκε εις τον ορίζοντα της εδώ Ελλάδας

Και μια που μιλάμε για τον Φραγκομαχαλά την Ευρωπαϊκή οδό όπως τη χαρακτήρισαν λίαν σωστά και λίαν χαρακτηριστικά σ αυτό το δρόμο υπήρχαν ωραιότατα μαγαζιά με πολύ πλούσια είδη και ποικιλίες εμπορευμάτων για τις κυρίες Μεταξύ αυτών υπήρχαν και υποκαταστήματα μεγάλων μαγαζιών ευρωπαϊκών όπως ήταν το Μπον Μαρσέ ήταν του Σολάρι και άλλα

Ένα από τα ωραιότατα και πλουσιότατα πολυκαταστήματα του Φραγκομαχαλά ήταν του Ξενόπουλου Σ αυτό το κατάστημα μπορούσε κανείς να βρει ότι ήθελε Από ρούχα έτοιμα ευρωπαϊκά υφάσματα καπέλα γούνες ακόμα και έπιπλα Ήταν ένα πολύ μοντέρνο πολυκατάστημα σε τέσσερις ορόφους με πολύ πολύ πλούσιο και εκλεκτό εμπόρευμα Όπως είπα και πιο πριν οι δασμοί στη Σμύρνη πριν γίνει η Ελληνική κατοχή ήσαν υποτυπώδεις και έτσι μπορούσαν να εισάγονται εύκολα και πολύ φτηνά εμπορεύματα από την Ευρώπη

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο υπήρχαν και μερικά ονομαστά για τα είδη τους μαγαζιά όπως του Κοντορούση για παπούτσια του Παπαθωμά για γούνες του Μουτάφη για καπέλα του Γεωργιάδη για δαντέλες του Αλεξίου για έπιπλα

Επίσης υπήρχε και η Σαλ ντε Βαν όπου κάθε Κυριακή πρωί εγένοντο πλειστηριασμοί και πωλούσαν από όλα τα είδη Πίνακες κοσμήματα έπιπλα κτλ

Επίσης ήταν το περίφημο φαρμακείο του Μωραΐτη Στον ίδιο δρόμο δε ήταν και ένα ονομαστό ζαχαροπλαστείο η laquoΜυροβόλος Άνοιξηraquo Σ αυτό έχω να σας διηγηθώ ένα νόστιμο περιστατικό με τον περίφημο Τσουρτσούρα που ανέφερα προηγουμένως τον τύπο της Σμύρνης που έκλεβε τα σκυλιά

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου υπήρχε μεγάλη έλλειψη από μικρά κέρματα Έτσι πολλά μαγαζιά όταν επρόκειτο να δώσουν ρέστα και δεν είχαν ετύπωναν σε κάτι χαρτιά με τη σφραγίδα τους και ανέγραφαν το ποσό το οποίο αντιπροσώπευαν Μια μέρα είχε πάει στη laquoΜυροβόλοraquo ο Τσουρτσούρας και έφαγε λουκουμάδες κανταΐφια δεν ξέρω τι και αφού επλήρωσε

Digitized by 10uk1s

αντί ρέστα του δώσανε τέτοια χαρτάκια Στην απορία του που ρώτησε του απάντησαν ότι αυτά ισχύουν ως νόμισμα του καταστήματος

Μετά από λίγες μέρες πήγε πάλι ο ίδιος και αφού έφαγε του καλού καιρού εφώναξε το γκαρσόνι να πληρώσει και αντί πληρωμής έδωσε δικά του χαρτιά Στην απορία αυτών λέει laquoΓιατί τα δικά σας ισχύουν και τα δικά μου δεν ισχύουνraquo Τέτοιος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας

Επίσης ένα ονομαστό κατάστημα της Σμύρνης ήταν το laquoΑγγλοήστερνraquo Αυτό δεν ήταν στον Φραγκομαχαλά Ήταν σε έναν παράλληλο δρόμο Όλα του τα εμπορεύματα ήσαν προελεύσεως αγγλικής Εκεί μπορούσες να αγοράσεις έτοιμα ρούχα εγγλέζικα σκωτσέζικα καπαρντίνες παπούτσια

Επίσης εκτός από τα ωραία μαγαζιά του Φραγκομαχαλά που ανέφερα υπήρχαν και πολλά σε άλλα σημεία της Σμύρνης τα οποία ήσαν μάλλον χοντρικής πωλήσεως Πολλά από αυτά ανήκαν σε Αρμενίους οι οποίοι είχαν τα κεντρικά τους στο Λονδίνο και υποκαταστήματα στη Σμύρνη όπως ήταν του Ιπιρξιάν του Σιβρισαριάν του Εσαγιάν Γι αυτό υπήρχαν πολύ πλούσιοι Αρμεναίοι εις την Σμύρνη

Όταν μιλούσαμε πριν για τα χρυσοχοεία που ήσαν στης Μαντάμας το Χάνι μεταξύ των άλλων ανέφερα ότι πλάγια στο δικό μας ήταν ο κ Ευάγγελος Μανουσάκης Αυτός ήταν ένας πρωτοπόρος εις τις άτοκες δόσεις πωλήσεως τιμαλφών Είχε κατορθώσει να προσελκύσει το σύνολο των εργατριών που εργάζονταν στην επεξεργασία του καπνού τις καπνουλούδες όπως λέγαμε οι οποίες αγόραζαν χρυσά και πλήρωναν κάθε Σάββατο που έπαιρναν το βδομαδιάτικο πληρώνοντας με δόσεις Δηλαδή δούλευε τεφτεράκι Όταν ερχόταν το Σάββατο και κατέπλεε η πελατεία του κ Μανουσάκη επί ώρες μύριζε από καπνό ανεπεξέργαστο η γειτονιά μας διότι υπήρχαν στη Σμύρνη πάρα πολλές αποθήκες όπου εδούλευαν κοπέλες στην επεξεργασία του καπνού και μύριζαν φυσικά και αυτές Αυτός δε ο γείτονάς μας ο κ Μανουσάκης ο οποίος επέζησε και δούλεψε και αρκετά χρόνια εδώ στην Αθήνα είχε ένα φυσικό Εάν δεν κλείναμε εμείς το δικό μας μαγαζί δεν εννοούσε να κλείσει αυτός φοβούμενος φαίνεται μην του πάρουμε κανένα πελάτη

Ένα βράδυ συμφωνήσαμε με τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη και τον υπάλληλο που είχαμε τότε τον Σαββάκη να μην κλείσουμε νωρίς για να τον υποχρεώσουμε να μείνει και αυτός Και μείναμε ως τις δώδεκα τη νύχτα και αυτός δεν εννοούσε να κλείσει αν δεν φύγουμε εμείς

Και με την ευκαιρία της σημερινής μέρας μου τη χαρά που πήρα κάνοντας βέρες για την εγγονή μου τη Μαρίνα θυμήθηκα την ευχή που έδινε ο θείος μου ο Παναγιώτης σε όσους έκαναν βεργέτες βέρες κατά τους Αθηναίους παίρνοντάς τες από το μαγαζί μας Και έλεγε τότε laquoΚαλορίζικα και αμετάνιωταraquo

Και μια που μιλούμε για χρυσοχοεία θα κάνουμε ένα διαχωρισμό διακριτικό μεταξύ των χρυσοχόων του Φραγκομαχαλά και των χρυσοχόων του κατ εξοχήν δρόμου της χρυσοχοΐας της Μαντάμας το Χάνι

Οι χρυσοχόοι του Φραγκομαχαλά ήσαν μάλλον μεταπωληταί κοσμημάτων διότι όπως προανέφερα η εισαγωγή ειδών από την Ευρώπη στη Σμύρνη ήταν κάτι το εύκολο και δεν επιβαρυνόταν Δεν είχαν δηλαδή δικά τους εργαστήρια έφερναν τα περισσότερα είδη τους από το εξωτερικό και έκαναν παραγγελίες σε διαφόρους τεχνίτες της χρυσοχοΐας της Σμύρνης να κάνουν γι αυτούς κοσμήματα

Ένας από αυτούς που δούλευε για τους χρυσοχόους του Φραγκομαχαλά και προπαντός για τη φίρμα των αδελφών Γεωργιάδη ήταν όπως έμαθα εκ των υστέρων ο πατέρας μου Επειδή ο πατέρας μου είχε έξι παιδιά και ο θείος μου παρ όλο που παντρεύτηκε δύο φορές δεν απέκτησε παιδιά ήταν υποχρεωμένος να δουλεύει και να αποδίδει περισσότερο εις τον συνεταιρισμό για να έχει και

Digitized by 10uk1s

περισσότερα τραβήγματα Γι αυτό πολλά κοσμήματα τα οποία έφερναν τη φίρμα Γεωργιάδη ήσαν κατασκευές του πατέρα μου ο οποίος εθεωρείτο από τους καλύτερους τεχνίτες της Σμύρνης Διότι και καλός τεχνίτης ήταν αλλά και εφευρετικός

Από την Ευρώπη εισήγαν πολλά έτοιμα κοσμήματα ματ Όπως είναι γνωστό στη Σμύρνη δεν υπήρχε ηλεκτρισμός και επομένως δεν υπήρχαν τα κατάλληλα μηχανήματα για να δημιουργήσουν το ματ που λέγαμε

Ο πατέρας μου σκέφτηκε και έκανε μία δική του εφεύρεση πρωτόγονη αλλά αποδοτική Σκέφτηκε ότι τα χτυπήματα σε μία λεία επιφάνεια κοσμήματος δημιουργούν αυτό το είδος του ματ Γι αυτό φρόντισε και πήρε σπασμένα τζάμια τα οποία άλεσε και τα έκανε ψιλά σαν αλεύρι και στο σπίτι επάνω το δικό μας έκανε μία εγκατάσταση Δηλαδή στην ταράτσα εφήρμοσε ένα είδος υδρορρόης που από πάνω είχε ένα χωνί έριχνε μέσα αυτά τα τρίμματα των τζαμιών και πέφτανε με ορμή κάτω εκεί που βρισκόταν το κόσμημα και χτυπώντας το πολύ εδημιουργείτο ματ Αυτό δεν το ήξεραν αυτοί και έτσι ο πατέρας μου είχε μία πρόσθετη αμοιβή Μία πρόσθετη ενίσχυση στα οικονομικά του

Στο μαγαζί μας της Σμύρνης θυμάμαι ότι υπήρχαν αυτά τα σύνεργα Δηλαδή ένα μεγάλο χωνί ένα είδος υδρορρόης και κάτω ένα μεγάλο δοχείο σαν βαρέλι το οποίο υποδέχετο τα τρίμματα Έπειτα τα ξανάβαζαν σε έναν κουβά τα ξανανέβαζε ο μεγάλος μου αδελφός στην ταράτσα και τα ξανάριχνε

Επίσης υπήρχαν εκεί πολλά καλούπια για να κάνουμε κοσμήματα διότι τα κοσμήματα στη Σμύρνη όπως είπα ήσαν τα περισσότερα χειροποίητα Δεν υπήρχαν χυτόπρεσες και τέτοια

Επίσης το λιώσιμο του χρυσού γινόταν σε καμίνια με κάρβουνα Υπήρχε φυσερό από πάνω υπήρχε και καμίνι και έβαζαν το χρυσό σε χωνάκια που τα λέγαμε ποτάδες Όταν ο θείος μου επρόκειτο να λιώσει χρυσό εμένα η δουλειά μου ήταν να δουλεύω το φυσερό αφού προηγουμένως ανέβαινα και άνοιγα το πίσω παράθυρο του εργαστηρίου Ο τοίχος του έβλεπε στον περίβολο της εκκλησίας των Καπουκίνων που ήταν ιδιοκτησία του μαγαζιού μας

Επίσης στη Σμύρνη φυσικά δεν υπήρχε ούτε ωράριο ούτε συνδικάτα εργατών Ένας καλός τεχνίτης ήταν πάντα περιζήτητος και έβρισκε δουλειά εύκολα ενώ έναν τεμπέλη ή άχρηστο το αφεντικό είχε όλο το ελεύθερο να τον απολύσει χωρίς να έχει συνέπειες

Στη Σμύρνη στην ωραία πόλη της χαράς και της εργασίας (διότι στη Σμύρνη για να είσαι φτωχός έπρεπε να είσαι τεμπέλης) υπήρχε δουλειά για όλους Δεν εδικαιολογείτο άνθρωπος φτωχός εκτός αν ήταν τεμπέλης

Όπως μου είπε η μητέρα μου επειδή οι περισσότερες δουλειές και τα περισσότερα δώρα γίνονταν το Δεκέμβρη και την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και όχι των Χριστουγέννων όπως τώρα που φραγκέψαμε ο πατέρας μου εγκαθίστατο και κοιμόταν και τη νύχτα μέσα στο μαγαζί δουλεύοντας είκοσι ώρες το εικοσιτετράωρο Έπαιρνε το στρώμα του και το πάπλωμά του και κοιμόταν σε έναν καναπέ του μαγαζιού Μόνο κάθε Σάββατο πήγαινε σπίτι για να πλυθεί να καθαριστεί να αλλάξει ρούχα και αυτό όπως προανέφερα διότι ήταν υποχρεωμένος να συνεισφέρει περισσότερα λόγω των περισσοτέρων εξόδων που είχε με τη μεγάλη του οικογένεια

Τα δύο τρία τελευταία χρόνια προ της Καταστροφής ήσαν πολύ στη μόδα στη Σμύρνη τα βραχιόλια Τα περίφημα σμυρναίικα βραχιόλια Οι σαλίγκαροι τα τσατιά κτλ Αυτά όλα γίνονταν από χρυσό 22 καρατίων Δηλαδή λιώνανε απευθείας ή αγγλικές λίρες ή τουρκικές λίρες ή εικοσόφραγκα και έτσι

Digitized by 10uk1s

εγίνοντο αυτά τα ωραία σμυρναίικα βραχιόλια Αυτή η μόδα ήταν και ένα είδος σωτηρίας για τη μετέπειτα προσφυγιά διότι όσοι πρόσφυγες κατόρθωσαν και γλίτωσαν και έφεραν τα χρυσά τους εδώ πουλώντας τα μπόρεσαν να δημιουργήσουν τον πρώτο πυρήνα της εγκαταστάσεώς τους Φυσικά η έλευση των προσφύγων βοήθησε πολύ και την οικονομία της Ελλάδας Η αλήθεια είναι ότι οι Ελλαδίτες τρόμαξαν όταν είδαν το κύμα των προσφύγων φοβούμενοι ότι αυτό θα φέρει ανεργία και μεγάλη φτώχεια Αλλά όπως είπα και εγώ σε μία εκπομπή της τηλεόρασης για τη μαύρη επέτειο της καταστροφής της Σμύρνης οι πρόσφυγες ακούμπησαν μεν εις τον κορμό της μητέρας πατρίδος αλλά δεν ακούμπησαν ως παράσιτα αλλά ως μπόλια και εμπόλιασαν τον κορμό της Ελλάδος και γι αυτό πήγε πολύ μπροστά η Ελλάς Απόδειξη είναι η Μακεδονία Δεν ξέρω αν το ξαναείπα αλλά όσες φορές και να το πει κανείς δεν αρκεί Η εγκατάσταση των προσφύγων και προπαντός των Ποντίων εδημιούργησε ένα ωραίο στρώμα Ελλήνων εις τη Μακεδονία Και όχι μόνο ανεπτύχθη οικονομικώς και βιομηχανικώς αλλά διορθώθηκε και εθνολογικώς

Διότι πριν από την έλευση των προσφύγων με τις προπαγάνδες και με τις διώξεις πολλοί παρ όλο που ήσαν Έλληνες εις το αίσθημα ήσαν σλαβόφωνοι πράγμα που ενίσχυε τότε την προπαγάνδα της Βουλγαρίας που επιζητούσε να μας φάει τη Θεσσαλονίκη

Όπως είπα η έλευση των προσφύγων οι οποίοι ήσαν γυμνοί και δεν είχαν ούτε ρούχα ούτε ένα κρεβάτι να κοιμηθούν εβοήθησε πολύ την εθνική οικονομία Ήρθαν τότε και πολλά δολλάρια προπαντός από τους Αμερικανούς οι οποίοι ήσαν οι μόνοι που πραγματικά εβοήθησαν στην εγκατάσταση των προσφύγων και πολλές βιοτεχνίες μικρές εδούλεψαν και εξελίχθηκαν σε βιομηχανίες Διότι ερχόμενοι οι πρόσφυγες ήσαν υποχρεωμένοι να αγοράσουν από παπούτσια κάλτσες έως κρεβάτια έως μαχαιροπίρουνα έως πιάτα και εν πάση περιπτώσει το νοικοκυριό Οι δικές μας οι γυναίκες ήσαν προκομμένες και καθαρές Τις είπαν παστρικές με διφορούμενη έννοια Εμείς θα πάρουμε την καλή έννοια Ήσαν πράγματι παστρικές και νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς όπου η ζωή ήταν πρωτόγονη όπου δεν υπήρχε αποχέτευση και τα βρωμόνερα κυκλοφορουσανε μέσα στους δρόμους δεν εξεδηλώθη ποτέ καμία επιδημία λόγω της καθαριότητας την οποία κρατούσαν οι γυναίκες οι δικές μας εις τα σπίτια τους

Η άλλη διφορούμενη έννοια του παστρικές ήταν καλοαντρούδες Τραβούσαν τους άντρες τους Ελλαδίτες και θύμωναν οι κοπέλες διότι έχαναν τις ευκαιρίες Οι γυναίκες οι δικές μας ήσαν καλές μαγείρισσες καλές νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς με τις πρωτόγονες εγκαταστάσεις όπου έμεναν ολόκληρες οικογένειες σε μία παράγκα η οποία είχε ένα υποτυπώδες παραθυράκι μόλις εξοικονομούσαν κανένα κομματάκι πανί έφτιαχναν μία κουρτινουλα και μόλις βρίσκανε κανένα κουτί από κονσέρβα και λίγο χώμα κατόρθωναν και φύτευαν πότε ένα βασιλικό και πότε ένα γεράνι

Και όταν γύριζε ο άντρας κουρασμένος από το μεροκάματο έβρισκε πάντοτε στο σπίτι έτοιμο να τον περιμένει κάτι καλομαγειρεμένο Φτωχό μεν αλλά περιποιημένο Η δύναμη και το κουράγιο που έδωσαν οι γυναίκες της προσφυγιάς στους άντρες πρόσφυγες είναι βεβαιωμένα Χάρη εις την περιποίηση χάρη εις το κουράγιο που έδιναν κατορθώσαμε να κρατηθούμε στα πόδια μας

Ως απόδειξη θα φέρω ένα μικρό παράδειγμα Αυτή την εποχή υπάρχει μια πολύ μεγάλη βιομηχανία μπισκότων και ζυμαρικών οι αδελφοί Παπαδόπουλοι Οι γονείς αυτών είχαν εγκατασταθεί σε μία παράγκα στη Θεσσαλονίκη Η μητέρα τής οικογένειας εζύμωνε και έψηνε όλη μέρα κουλουράκια τα οποία ο πατέρας Παπαδόπουλος τα έπαιρνε σε έναν ταβλά στο κεφάλι του και έβγαινε και τα πουλούσε στους δρόμους

Ε λοιπόν τα παιδιά αυτής της οικογένειας μεγαλώνοντας με το παράδειγμα της εργατικότητος

Digitized by 10uk1s

κατόρθωσαν σήμερα να συναγωνίζονται ευρωπαϊκά είδη σαν τα δικά τους

Και μια και μιλήσαμε για την κακία της εκφράσεως laquoοι παστρικέςraquo ας μιλήσουμε και για το ειρωνικό laquoτι είχαμε και τι χάσαμεraquo Μπορεί μερικές απλοϊκές γυναικούλες προσφυγίνες να το είπανε καμιά φορά Αλλά είναι βέβαιο ότι και είχαμε και χάσαμε Είχαμε το παν και χάσαμε το παν σε μια στιγμή Εδώ μια ζημιά που γίνεται σε οιοδήποτε σπιτικό δηλαδή το να σπάσει ένα πιάτο ένα ποτήρι μας δημιουργεί μια κάποια στεναχώρια Φανταστείτε το βιος γενεών ολόκληρων να το αφήνεις έρμαιο στις αρπαγές των Τούρκων Να κλειδώνεις την πόρτα σου και να πετάς το κλειδί γιατί ξέρεις ότι δεν θα ξαναμπείς στο σπιτικό σου

Και για μεν τα σπίτια και τα μαγαζιά μας που καήκανε κατά κάποιο τρόπο το παίρνεις απόφαση Αλλά σκεφτείτε να έχεις ένα σπίτι ή μία ανθούσα επιχείρηση να την αφήνεις στα χέρια άλλων και να φεύγεις ξυπόλυτος και γυμνός με ένα μπογαλάκι μόνο στο χέρι γιατί δεν είχες τη δυνατότητα να πάρεις κάτι περισσότερο μαζί σου

Φυσικά και το σπίτι που μας φιλοξένησε μετά τη φωτιά του κ Ανέστη ένα αρχοντικό με τρία δωμάτια υποδοχής χωριστά το λίβινγκ την αυλή όπως τη λέγανε στη Σμύρνη με έξι υπνοδωμάτια επάνω με μία επίπλωση θαύμα διότι ο άνθρωπος αυτός ήταν καπνέμπορος καπνοπαραγωγός μάλλον και σταφιδοπαραγωγός με τεράστια κτηματική περιουσία και είχε κατορθώσει να δημιουργήσει μια καλή κατάσταση mdash και να ξέρει ότι αφήνει αυτό το σπίτι όπως είναι και φεύγει για να μην το ξαναδεί ποτέ

Το ίδιο συνέβη και με τον θείο μου Το σπίτι του Τσιντσίνη του θείου μου όπως προείπα κάηκε αλλά το εργοστάσιό του ο αλευρόμυλος ο οποίος ήταν ο καλύτερος των Βαλκανίων διότι με την ελληνική κατοχή σιγουρεύτηκε πλέον και καταξοδεύτηκε και ανανέωσε το σύνολο των εργαλείων του (και μάλιστα είχε φέρει ειδικό τεχνίτη από την Ελβετία διότι τα μηχανήματα ήσαν ελβετικά Αυτές τις λεπτομέρειες τις ήξερα διότι στο εργοστάσιο ήταν διευθυντής ο δεύτερος αδελφός μου ο Νίκος Είχαν φέρει όπως είπα ειδικό τεχνοκράτη από την Ελβετία τον κ Σενώ τον οποίο βρήκαμε μετά την Καταστροφή εις τους μύλους του Αγίου Γεωργίου Αυτός διοργάνωσε τους μύλους του Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι και επειδή γνωριζόταν με τον αδελφό μου τον Νίκο κατά την κατοχή πήγαμε και μας έδωσε μια μεγάλη ποσότητα αλεύρι) αυτό λοιπόν το τεράστιο εργοστάσιο το οποίο επειδή ήταν κοντά στην παραλία της Σμύρνης είχε δική του προβλήτα όπου επλεύριζαν τα πλοία που έφερναν αγγλικό κάρβουνο διότι το εργοστάσιο εργαζόταν με δική του κίνηση και ξεφόρτωνε κάρβουνα και φόρτωνε άλευρα για να κάνει εξαγωγή mdash αυτή την τεράστια περιουσία ο θείος μου την εγκατέλειψε και ήρθε εδώ αφού είχε χάσει και τον μοναχογιό του μαζί με τη θεία μου και αν δεν ήμαστε εμείς δεν θα είχε ούτε να κοιμηθεί πουθενά ούτε να φάει πουθενά

Σημειώστε ότι το 1948 που είχα πάει στη Σμύρνη πήγα και βρήκα το εργοστάσιο και ακόμα το 48 δηλαδή είκοσι έξι χρόνια αργότερα υπήρχε η επιγραφή laquoΙωάννης Ν Τσιντσίνηςraquo διότι το κτίριο ήταν τετραώροφο με τα γραφεία και οι Τούρκοι δεν είχαν την ευχέρεια να σβήσουν την επιγραφή

Το laquoτι είχαμε και το τι χάσαμεraquo είναι βέβαιο Διότι όπως είπα είχαμε το βιος μας είχαμε το σπιτικό μας είχαμε τη δουλειά μας είχαμε την προκοπή μας και όλα αυτά χαθήκανε σε μία ώρα μέσα σε μία κακιά στιγμή

Αυτά τα λίγα είχα να πω χωρίς να έχω ούτε τη μόρφωση ούτε την προπαρασκευή για να μάθουν τα παιδιά μου και τα εγγόνια μου λίγα πράγματα από την καημένη μας πατρίδα από τις ρίζες μας

Digitized by 10uk1s

Πράγματι γυρίσαμε πίσω άνοιξε το σπίτι του και εγκατασταθήκαμε εκεί Φυσικά ήρθαν και άλλοι συγγενείς και ο κ Ανέστης μας παραχώρησε δυο δωμάτια από το επάνω πάτωμα όπου ήσαν τα υπνοδωμάτια διότι το σπίτι ήταν πολύ ευρύχωρο και μείναμε εκεί μετρήστε ο θείος μου Παναγιώτης η γυναίκα του η μητέρα μου ο Νίκος ο αδελφός μου η Σοφία ο Αντώνης και εγώ επτά Ο άλλος μου αδελφός ο Χρήστος με τη γυναίκα του το κοριτσάκι του και το νεογέννητο έμεναν στο απέναντι σπίτι που ήταν επίσης φιλικό στου κ Βαλταζάνου

Όπως είπαμε λοιπόν η φωτιά ήταν στις 31 Αυγούστου με 1η Σεπτεμβρίου Τη νύχτα της 1ης Σεπτεμβρίου μείναμε στου κ Ανέστη Τη νύχτα της 2ας Σεπτεμβρίου διανυκτερεύσαμε στον κήπο του εργοστασίου της μπύρας Αϊντίν Φυσικά όπως προείπα εμείς μείναμε στο κέντρο και εξασφαλιστήκαμε και όλη νύχτα ακούγαμε στριγγλιές και φωνές από τις διαρπαγές που έκαναν οι Τούρκοι τόσο ανθρώπων όσο και ειδών

Το πρωί της 3ης Σεπτεμβρίου που επιστρέψαμε στο εργοστάσιο και μάθαμε το κακό που έγινε την προηγούμενη νύχτα συμφωνήσαμε όλοι μαζί πήραμε και τη θεία μου την Τσιντσίναινα η οποία είχε μείνει μόνη κατευθυνθήκαμε στο σπίτι του κ Ανέστη και εγκαταστάθημεν όπως σας είπα Ήμαστε λοιπόν 3 του Σεπτέμβρη εκεί και μέναμε στου κ Ανέστη Στις 5 Σεπτεμβρίου τυχαίως ο αδελφός μου ο Νίκος βλέποντας από το μπαλκόνι είδε να περνάει από το δρόμο τη θεία μου την Άννα αδελφή της μητέρας μου έξαλλη γιατί είχε χάσει τον άντρα της και δεν ήξερε πού να καταφύγει Τη φωνάξαμε και με πολύ μεγάλη ευχαρίστηση ήρθε και εκείνη και εγκαταστάθηκε στου κ Ανέστη Άξια γυναίκα Έξυπνη Διαολεμένος άνθρωπος βγήκε έξω έκανε μια βόλτα και σε λίγο επέστρεψε συνοδευομένη από έναν καθολικό παπά τον Σκαλιαρίνι Πρότεινε στον κ Ανέστη να εγκατασταθεί και ο παπάς στο σπίτι του πράγμα που δέχτηκε ευχαρίστως ο κ Ανέστης Του παρεχώρησε τη σάλα το καλύτερο δωμάτιο του σπιτιού για να μένει μόνος του και αφού ήταν Ιταλός υπήκοος βάλαμε στο μπαλκόνι μια ιταλική σημαία πράγμα που μας προφύλαξε από περαιτέρω ενοχλήσεις από τους Τούρκους που θα ήταν κίνδυνος για τη ζωή μας Επειδή όπως είπα η συνοικία ήταν ιταλική δικαιολογείτο και να υπάρχει στο μπαλκόνι ιταλική σημαία

Ο Σκαλιαρίνι ήταν θείο δώρο που μας έκανε η θεία μου η Άννα διότι ο παπάς αυτός είχε μία άδεια από τον Νουρεντίν τον διοικητή της Σμύρνης και έπρεπε να τον διευκολύνουν οι τουρκικές αρχές για να μεταφέρει τους ξένους υπηκόους από εκεί που είχαν καταφύγει στα πλοία ή στα προξενεία τους Αυτό ήταν και η σωτηρία όλων μας όπως θα δείτε εν συνεχεία

Ο αδελφός μου ο Χρήστος είχε βρει κάποιον ο οποίος του υπεσχέθη ότι θα του έφερνε ένα χαρτί ότι είναι ξένος υπήκοος για να του επιτρέψουν οι Τούρκοι να φύγει Του έδωσε 25 χρυσές λίρες εκείνος πήρε τις λίρες και χάθηκε

Όπως είπα μέσα στο σπίτι ήταν ο Νίκος ο Αντώνης και εγώ Με την ιδέα ότι ο Χρήστος είχε εξασφαλίσει την αναχώρησή του συμφώνησε ο θείος μου ο Παναγιώτης με τον Αντώνη και με τον Νίκο να βγάλει τρεις άδειες για να φύγουμε εμείς οι υπόλοιποι τρεις αρσενικοί Για να δώσει αυτές τις άδειες ο παπάς ο Σκαλιαρίνι εζήτησε από 1000 τούρκικες λίρες Επειδή δεν είχαμε όλα τα χρήματα μετρητά του είπαμε να του δώσουμε μέρος από τα κοσμήματα τα οποία είχε κατορθώσει ο θείος μου ο Παναγιώτης να πάρει από το μαγαζί μας Τώρα σ αυτό θα κάνω μία παρένθεση

Τη μέρα που άρχισε η φωτιά δηλαδή στις 31 Αυγούστου ο θείος μου ο Παναγιώτης του οποίου η κατοικία ήταν πολύ κοντά στο μαγαζί μας ετόλμησε και πήγε στο χρυσοχοείο άνοιξε μία από τις κάσες mdashείχαμε δύο κάσεςmdash πήρε ότι βαριά κοσμήματα είχαμε μέσα και τα έβαλε σε ένα καλαθάκι το οποίο συμπλήρωσε με κάρβουνα Βγαίνοντας έξω συνάντησε Τούρκους Ο θείος μου ήξερε τούρκικα Ήταν

Digitized by 10uk1s

από τους λίγους Έλληνες της Σμύρνης που ήξεραν τούρκικα διότι στη Σμύρνη για να ζήσει κανείς έπρεπε να ξέρει ελληνικά Αυτή ήταν η επίσημη γλώσσα Απόδειξη ότι και όλες οι επιγραφές των καταστημάτων ήταν ελληνικά γραμμένες

laquoΤι έχεις μέσαraquo τον ρώτησαν οι Τούρκοι

Τους απάντησε τούρκικα ότι είχε κάρβουνα και τον αφήσαν να περάσει Έτσι κατόρθωσε να γλιτώσει όλα τα κοσμήματα

Όταν λοιπόν το βράδυ της 31ης όπως είπα τον βρήκα και τον έφερα μαζί με όλη την οικογένεια αυτά τα κοσμήματα τα μοίρασαν στα τρία η γυναίκα του η μητέρα μου και η αδελφή μου και τα πέρασαν σαν ζωνάρια στη μέση τους

Έτσι στον παπά συμπληρώσαμε mdashο Αντώνης γιατί εκείνος ήταν που ανακατευότανmdash με κοσμήματα τις τρεις χιλιάδες λίρες που ζήταγε Μας έφερε πράγματι άδεια για να φύγουμε εμείς οι τρεις ως protegs Franais (προστατευόμενοι Γάλλοι) αλλά επειδή ο Χρήστος είχε μείνει αφού τον ξεγέλασε εκείνος που του είχε υποσχεθεί να του φέρει το χαρτί παρεχώρησα εγώ τη θέση μου στον αδελφό μου και έτσι έφυγαν οι τρεις Ήρθε ένα αμάξι τους έβαλε μέσα ο παπάς τους πήγε απέναντι στο Γαλλικό Προξενείο επιβιβάστηκαν σε ατμάκατο και μπήκαν σε ένα επίτακτο γαλλικό πλοίο το laquoΤρουβίλraquo το οποίο τους πήγε στην Αφρική στην Τύνιδα Έτσι γλίτωσαν οι τρεις Φυσικά έμεινε η νύφη μου η Αδαμαντία με τα δυο παιδιά και εγώ

Το σπίτι του κ Ανέστη όπου μέναμε έβλεπε από το πίσω μέρος σε ένα τουρκικό στρατώνα ο οποίος είχε ένα μεγάλο περίβολο μία πλατεία όπου έκαναν γυμνάσια οι Τούρκοι Η πλατεία αυτή ήταν γεμάτη από ανθρώπους που είχαν καταφύγει εκεί

Κάθε νύχτα ακούγαμε τις στριγγλιές των κοριτσιών που άρπαζαν και εβίαζαν οι Τούρκοι από τις σφαγές που έκαναν τις κλεψιές Καταλαβαίνετε ότι ήταν πραγματική κόλαση η ζωή μας

Και μια που μιλάμε για καταστροφές θα θυμηθώ κι ένα ελαφρώς κωμικοτραγικό γεγονός που συνέβη σε μένα Όταν τέλη Αυγούστου με 1η Σεπτεμβρίου άρχισε να καίγεται η Σμύρνη όπως είπα πριν είχαμε ετοιμάσει μερικές ημέρες προηγουμένως τα μπαγκάζια μας και είχαμε βγάλει και εισιτήρια για να καταφύγουμε στη Μητέρα Ελλάδα αλλά δεν μας επέτρεψε ο Στεργιάδης και η υπ αυτόν διοίκηση να ταξιδέψουμε

Όταν είδαμε λοιπόν τη φωτιά να πλησιάζει προς τα σπίτια μας εγώ καθ υπόδειξη της μητέρας μου άνοιξα κάποια από τις βαλίτσες και γέμισα με ρούχα έναν μπόγο μαλακό διότι η ηλικία μου δεν επέτρεπε να σηκώνω βαλίτσες Αυτό τον μπόγο τον κουβάλησα σε όλη τη διάρκεια των τριών ημερών ώσπου να εγκατασταθούμε τελικώς όπως προανέφερα στο σπίτι του κ Ανέστη

Δηλαδή τον πήρα από το σπίτι μας την πρώτη βραδιά και τον κουβάλησα στο πεζοδρόμιο του κ Ανέστη όπου διανυκτερεύσαμε Την επομένη τον φορτώθηκα και τον πήγα στο εργοστάσιο του θείου μου του Τσιντσίνη Το βράδυ φύγαμε και πήγαμε εκτός εργοστασίου και έτσι γλιτώσαμε την αιχμαλωσία τον μπόγο όμως τον άφησα στα γραφεία

Digitized by 10uk1s

Την επομένη επιστρέφοντας για να πάμε πίσω στο σπίτι του κ Ανέστη το οποίο δεν είχε καεί πήρα πάλι τον μπόγο και όταν φτάσαμε και εγκατασταθήκαμε στο δωμάτιο που μας παραχώρησε ο κ Ανέστης ανοίξαμε με λαχτάρα τον μπόγο για να βρούμε τίποτα ρούχα ν αλλάξουμε Και τότε ήταν απερίγραπτη η απογοήτευση που εκ των υστέρων μετετράπη σε τραγέλαφο Μέσα στον μπόγο βρέθηκαν περίπου εκατό κολλάρα διότι τότε στη Σμύρνη τα κολλάρα δεν ήσαν ενωμένα με τα πουκάμισα αλλά έπρεπε να πλένονται σχεδόν κάθε μέρα και να στέλνονται στο σιδερωτήριο για να σιδερωθούν και να κολλαριστούν

Όπως είπα λοιπόν υπήρχαν καμιά εκατοστή ή και περισσότερα κολλάρα τρία σεντόνια και οι γούνες της μάνας μου δηλαδή πράγματα άχρηστα για εκείνη τη στιγμή Άρα ο κόπος του κουβαλήματος του μπόγου ήταν άδικος

Στο διάστημα που μέναμε στου κ Ανέστη ο θείος μου ο Παναγιώτης ετόλμησε να πάει στην αγορά την τουρκική που είχε γλιτώσει από τη φωτιά για να ψωνίσει κάτι φαγώσιμο Εκεί τον πιάσανε και τον πήγαν να εξετάσουν την ηλικία του Περίμενε στην ουρά και την ώρα που πλησίαζε η σειρά του να μπει μέσα ο Τούρκος σκοπός που φύλαγε για την τάξη του μίλησε τουρκικά και του λέει laquoΤι είσαιraquo Και του απαντά ο θείος μου laquoΈλλην υπήκοοςraquo Του λέει ο Τούρκος laquoΜην το πεις διότι κινδυνεύεις να σε κρατήσουν αιχμάλωτο Να πεις ότι είσαι Οθωμανός υπήκοοςraquo Όπως λέγαμε ραγιάς

Πράγματι αυτό έγινε και έτσι λόγω ηλικίας και λόγω του ότι δεν είπε ότι είναι Έλληνας υπήκοος τον άφησαν να φύγει γλίτωσε και ήρθε πάλι εκεί και μας ξαναβρήκε

Από αυτό αποδεικνύεται ότι και σε αυτούς τους αιμοβόρους Τουρκαλάδες υπήρχαν και μερικοί που είχαν συνείδηση

Όλες αυτές τις μέρες ο παπάς ο Σκαλιαρίνι ο φραγκόπαπας όπως λέγαμε εμείς τους καθολικούς παπάδες χανόταν από το πρωί ως το βράδυ και γυρίζοντας έφερνε διάφορα τιμαλφή Δηλαδή επεδίδετο στη φυγάδευση ανθρώπων επί αμοιβή Όλα αυτά τα έκρυβε και τα αποθησαύριζε στο δωμάτιο που του είχαν παραχωρήσει Τα βλέπαμε δε εμείς διότι η θεία μου η Άννα όπως σας είπα έξυπνη γυναίκα και καταφερτζού είχε αναλάβει να του φροντίζει το δωμάτιο

Φυσικά εν τω μεταξύ από τις 2 του Σεπτέμβρη είχαμε μάθει για τον τραγικό θάνατο του Χρυσόστομου Του Χρυσόστομου του μεγαλόψυχου του ανθρώπου ο οποίος εν γνώσει του θυσίασε τη ζωή του για να μην αφήσει μόνο το ποίμνιό του

Γι αυτό του άξιζε και το πολυχρόνιο που του έψελναν όταν ήταν Δεσπότης μας και ήταν στα μεγαλεία του Το πολυχρόνιο έλεγε τα εξής χαρακτηριστικά laquoΧρυσοστόμου του μακαριοτάτου και θεοπροβλήτου Μητροπολίτου της Αγιοτάτης Μητροπόλεως Σμύρνης υπερτίμου και εξάρχου Ασίας ημών δε πατρός και ποιμενάρχου πολλά τα έτηraquo

Αυτό το πολυχρόνιο μου άρεσε να το ακούω γιατί από παιδί ελάτρευα τα ωραία γένια του και τα ωραία γαλάζια μάτια του καθώς και τον τρόπο που εφέρετο όταν ήρχετο στην εκκλησία της ενορίας μας τον Άγιο Ιωάννη στο Κερασοχώρι

Είχαμε μάθει λοιπόν ότι οι Τούρκοι είχαν σκοτώσει τον Δεσπότη αλλά δεν ξέραμε με τι απαίσιο τρόπο

Digitized by 10uk1s

τον σκότωσαν Είχε διαδοθεί ότι τον κρέμασαν Λεπτομέρειες δεν μπορούσαμε να μάθουμε διότι αφού καταφύγαμε όλες οι οικογένειες στο σπίτι του κ Ανέστη κανείς από εμάς δεν τολμούσε να βγει στο δρόμο διότι κινδύνευε να αιχμαλωτιστεί και να χαθεί από τη ζωή

Όπως είπαμε ήδη τα τρία μου αδέλφια με τη βοήθεια φυσικά επί πληρωμή του πάτερ Σκαλιαρίνι είχαν κατορθώσει να ξεφύγουν και έμενε τώρα να βρεθεί ο τρόπος να φύγω και εγώ διότι ο χρόνος περνούσε και οι Τούρκοι είχαν δώσει προθεσμία ως τις 15 Σεπτεμβρίου για να φύγει όλος ο πληθυσμός από τη Σμύρνη είτε μεγάλοι είτε γέροι είτε παιδιά Φυσικά οι άντρες θα αιχμαλωτίζοντο και άρχισαν τα παζάρια με τον πατέρα Σκαλιαρίνι Επενέβη η θεία μου η Άννα και τελικώς εκείνος επείσθη να πάρει πολύ λιγότερα για μένα Μαζί με μένα ζήτησε να φύγει και ο κουνιάδος του θείου μου του Παναγιώτη ο κύριος Αντώνης Κασιμάτης Για να ξεφύγουμε ο παπάς Σκαλιαρίνι έφερε για μένα ένα βαφτιστικό στο οποίο κόλλησα μία φωτογραφία μου και βάλαμε και μία σφραγίδα αλλά για τον κ Κασιμάτη δεν είχαμε τι να κάνουμε και mdashγια να πάρετε μία ιδέα μετά θα τα πούμε για τους Τουρκαλάδεςmdash ευρέθηκε ένα ασφαλιστικό συμβόλαιο στο οποίο επάνω υπήρχε ένα αγγλικό στέμμα∙ ήταν απλώς ένα συμβόλαιο ασφαλείας πυρός και κολλήσαμε και εκεί μία φωτογραφία του κ Κασιμάτη και τη σφραγίσαμε

Μας πήρε λοιπόν ο παπάς Σκαλιαρίνι με ένα αμαξάκι και μας πήγε εκεί από όπου έφευγε όλος ο άμαχος πληθυσμός δηλαδή οι γυναίκες οι γέροι και τα παιδιά Εκεί ήταν φυσικά παράταξη από τουρκικά στρατεύματα τα οποία ετήρουν κατά κάποιο τρόπο την τάξη και επικεφαλής όλου αυτού του στρατού ήταν ένας Τούρκος αξιωματικός μελαχρινός Φαίνεται ότι δεν ήταν αμιγής Τούρκος Ο παπάς Σκαλιαρίνι τον πλησίασε του έδειξε την άδεια που είχε από τον Νουρεντίν μας συνέστησε ως ξένους υπηκόους και του ζήτησε να μας βοηθήσει να φύγουμε και εμείς

Εκείνη τη στιγμή ήταν κλειστές οι σιδερένιες πόρτες διότι δεν υπήρχε πλοίο εις την προβλήτα Ο Τούρκος αυτός μας έδειξε διότι δεν ήξερε να μιλήσει γαλλικά να σταθούμε σε μία άκρη και θα μας βοηθούσε να περάσουμε πρώτοι Και φυσικά πάλι έφιππος πήγε να επιθεωρήσει εκεί την κατάσταση

Εκεί που στεκόμαστε ξαφνικά ενεφανίσθη ένας Τούρκος στρατιώτης με ξιφολόγχη μαζί με έναν Τούρκο πολίτη και με την απειλή της ξιφολόγχης έσπρωξαν τον παπά εμένα και τον κ Κασιμάτη μας έβαλαν σε ένα περίπτερο που ήταν εκεί και στο οποίο έμεναν οι γραμματικοί που παρακολουθούσαν τις φορτώσεις και τις εκφορτώσεις και μας απείλησαν λέγοντας ότι δεν είμαστε ξένοι αλλά Έλληνες και πάμε να φυγαδευτούμε και να τους δώσουμε λεφτά ειδάλλως θα μας σκότωναν

Ο κ Κασιμάτης γυρίζει και λέει του παπά laquoΕγώ έχω λεφτά στα παπούτσια μου μέσα Να τους δώσω να μας αφήσουνraquo Ο παπάς έξυπνος λέει laquoΌχι για τον Θεό Γιατί αν τους δώσεις λεφτά θα τα πάρουν και θα μας σκοτώσουνraquo

Και φυσικά περνούσε η ώρα και εμείς ήμασταν αιχμαλωτισμένοι Εν τω μεταξύ είχαν ανοίξει οι πόρτες και ο πληθυσμός έφευγε Εμείς όμως αιχμαλωτισμένοι μέσα σ εκείνο το περίπτερο Σε μια στιγμή το μάτι του παπά πήρε τον Τούρκο έφιππο αξιωματικό με τον οποίο είχε μιλήσει προηγουμένως έσπρωξε με δύναμη τον στρατιώτη άνοιξε την πόρτα και έτρεξε κοντά του Ο αξιωματικός ο οποίος ασφαλώς εξεπλάγη σταμάτησε να δει τι συμβαίνει και ο παπάς τού εξήγησε την περίπτωση Για να δικαιολογηθεί ο πολίτης ο Τούρκος πλησίασε τον αξιωματικό δήθεν και του είπε ότι είμαστε ξένοι Αντί απαντήσεως ο αξιωματικός σήκωσε το καμουτσί που είχε για να δέρνει το άλογο και αιμάτωσε τον Τούρκο στο πρόσωπο χτυπώντας τον ανελέητα Έτρεχαν τα αίματα αυτό έγινε αντιληπτό από όλη εκείνη την κατάσταση και μας βοήθησε διότι αρχίσαμε και εμείς να προχωρούμε μαζί προς το πλοίο με το οποίο θα φεύγαμε

Digitized by 10uk1s

Μπήκαμε στον περίβολο της προβλήτας Αλλά για να κάνουν έλεγχο οι Τούρκοι σταματούσανε κατά διαστήματα τον κόσμο και ψάχνανε τραβώντας τα μαλλιά των γυναικών να δούνε μήπως ήταν άντρες και φορούσαν περούκα Εμάς τους δύο μας είχαν περί πολλού Σε ένα από τα μπλόκα mdashφυσικά είχαν περάσει ώρες ατελείωτες χωρίς να το καταλάβωmdash σε μια στιγμή είχα τρελαθεί από τη δίψα και σε έναν Τούρκο στρατιώτη που έκανε έλεγχο είχα την αναίδεια παριστάνοντας τον Γάλλο mdashήμουνα καλοντυμένος με καινούργια ρούχα καλοχτενισμένος και ο κ Κασιμάτης είχε ωραία εμφάνιση άρα δικαιολογούσαμε την περίπτωση ότι ήμαστε ξένοι υπήκοοι και όχι μαζί με το λαόmdash είχα την αναίδεια όπως είπα να του ζητήσω να μου φέρει νερό Και πράγματι μου έφερε

Σιγά σιγά με υπομονή και ελεγχόμενοι κατά περιόδους από μπλόκα φτάσαμε πλάγια στο πλοίο Εκεί ήταν μια επιτροπή από Τούρκους αξιωματικούς οι οποίοι ήλεγχαν τα δήθεν διαβατήρια αυτών που θα έφευγαν Ήσαν όμως επίσης και Αμερικανοί αξιωματικοί οι οποίοι επέβλεπαν Η αλήθεια είναι ότι στην περίπτωση της καταστροφής της Σμύρνης οι μόνοι από τους ξένους που βοήθησαν ήσαν οι Αμερικανοί

Εν πάση περιπτώσει μόλις πλησιάσαμε βγαίνει ένας από το πλοίο και λέει ότι το πλοίο είναι υπερφορτωμένο και δεν πρέπει να πάρει άλλους Καταλαβαίνετε την απελπισία μας Εκείνη τη στιγμή πλάγιά μου ένας επεχείρησε να πηδήσει στο πλοίο ο Τούρκος σκοπός αντελήφθη ότι πήγαινε να ξεφύγει και μπροστά μας τον τρύπησε με την ξιφολόγχη και τον πέταξε στη θάλασσα η οποία κοκκίνισε από το αίμα του

Εμείς μέναμε δήθεν αδιάφοροι διότι ήμαστε ξένοι και δεν μας ενδιέφερε αν σκοτώνονταν Έλληνες Σε λίγο βγαίνει πάλι ο Αμερικανός ο οποίος είπε ότι μπορεί να πάρει καμιά εκατοστή ακόμα και ήταν η σειρά μας Προχωρήσαμε επήραν οι Τούρκοι αξιωματικοί με τα πολλά γαλόνια τα δήθεν διαβατήριά μας τα κοιτάξανε καλά καλά βεβαιώθησαν ότι ήμαστε ξένοι και μας επέτρεψαν να μπούμε μέσα

Το πλοίο αυτό ήταν παλιό ρωσικό φορτηγό το πλήρωμα και ο καπετάνιος είχαν φύγει από την κομμουνιστική Ρωσία και είχαν και μια γαλλική σημαία στο κατάρτι Μπήκαμε μέσα και φανταστείτε τη χαρά μας και από αυτό μπορείτε να καταλάβετε και την άγνοια των Τούρκων Το μεν δικό μου χαρτί ήταν ένα απλό βαφτιστικό και όπως προείπα του κ Κασιμάτη ήταν ένα ασφαλιστικό συμβόλαιο

Αυτοί ήσαν οι Τούρκοι που ενίκησαν την Ελληνική Στρατιά εις την καταστροφή του ηθικού της οποίας κατά την ταπεινή μου γνώμη πολύ συνέτεινε και ο μακαρίτης ο περίφημος δημοσιογράφος Γεώργιος Βλάχος ο οποίος εις τα άρθρα του της τότε laquoΚαθημερινήςraquo την οποία δυστυχώς υποχρεούμαι και την παίρνω και σήμερα γιατί γράφει η κόρη μου εκεί έγραφε για μεν τη Μικρά Ασία ότι είναι αποικία εις δε τους στρατιώτας έλεγε να ρίξουν τα όπλα και να επιστρέψουν οίκαδε

Όλα αυτά τα είχε γράψει πριν από τις εκλογές του 20 για να καταστρέψει τον Βενιζελισμό Και ήρθαν οι εκλογές του 20 και έφεραν οι κύριοι τους σπουδαγμένους στη Γερμανία αξιωματικούς οι οποίοι είχαν να δούνε πόλεμο από το 12 έως το 22 δεν ήξεραν τις νέες συνθήκες των πολέμων και έκαναν τη βλακώδη εκστρατεία του Σαγγαρίου με επικεφαλής τον τότε σπουδαίο βασιλιά τον Κωνσταντίνο νομίζοντας ότι θα πηγαίνανε ως την Άγκυρα να καταστρέψουν τον Κεμάλ Ο Κεμάλ ήταν πιο έμπειρος από όλους και πιο εμπειροπόλεμος και εφήρμοσε το σύστημα της Ρωσίας Υποχωρούσε αμαχητί καταστρέφοντας στο δρόμο του καθετί που θα μπορούσε να βοηθήσει τον εφοδιασμό του Ελληνικού στρατού

Περάσανε οι στρατιώτες μας την Αλμυρά έρημο όπου δεν υπήρχε ούτε σταγόνα νερού και όπως άκουσα πολλοί έπιναν τα ούρα τους για να ξεδιψάσουν Αυτή ήταν η αρχή του τέλους

Digitized by 10uk1s

Αυτά γίνονται το 1921 Τότε ο Βενιζέλος ηττημένος των εκλογών έμενε στο Παρίσι Προείδε τι έμελλε να συμβεί εις την εκστρατεία αυτή και προσεπάθησε να πείσει και τους Έλληνες και τον Κεμάλ ο οποίος τότε ακόμη δεν ήταν πολύ δυναμωμένος όπως αργότερα να υποχωρήσει ο στρατός μας εις την αρχική ζώνη των Σεβρών η ζώνη αυτή να κηρυχθεί αυτόνομος να φύγει από εκεί ο στρατός μας και η ζώνη να διοικείται από Έλληνες και Τούρκους Αυτό το πράγμα οι υπερπατριώτες του Γούναρη και του Κωνσταντίνου δεν το εδέχθησαν και τότε εμάς που ήμαστε ακόμα μαθηταί μας έβγαλαν από το σχολείο και κάναμε διαδηλώσεις και φωνάζαμε Μας έδωσαν ως σύνθημα να φωνάζουμε laquoΈνωση και όχι αυτονομίαraquo

Μπήκαμε λοιπόν με τον κ Κασιμάτη όπως προείπα εις το πλοίο το οποίο ήτο ένα παλιό ρωσικό φορτηγό που διέθετε μόνο αμπάρια και ένα μικρό καρέ για το πλήρωμα Επειδή μας είδε καλοντυμένους και πιο ευπρεπώς ντυμένους και καθαρούς ο καπετάνιος μάς επέτρεψε να κατεβούμε και να μείνουμε στο καρέ των αξιωματικών Φυσικά αυτό έγινε με το αζημίωτο Επήρε το σχετικό του δώρο Εκεί μπορέσαμε να περάσουμε τις δύο νύχτες που κράτησε το ταξίδι από τη Σμύρνη έως τη Θεσσαλονίκη όπου μας αποβίβασε

Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού μας δίνανε και λίγη σούπα και λίγο τσάι Εν πάση περιπτώσει ήταν υποφερτό το ταξίδι Αλλά έξω ο κόσμος παγωμένος και κακοπερασμένος διότι άλλοι έμεναν στα αμπάρια και άλλοι στο κατάστρωμα Δεν είχαν πού να στεγαστούν

Μόλις ξεκίνησε το πλοίο mdashξέχασα να σας το πωmdash και έφτασε στη μέση του κόλπου της Σμύρνης πριν βγούμε έξω από τον κυρίως λιμένα πήρε κάποιο σήμα και στάθηκε Καταλαβαίνετε την απελπισία όσων είχαν κατορθώσει κρυφά να χωθούνε μέσα∙ έπεφταν στα αμπάρια για να κρυφτούνε Ευτυχώς δεν ήταν τίποτα Ήταν κάποιο τυπικό έγγραφο Πάντως δεν μάθαμε τι ακριβώς ήταν Το σταμάτημα ήταν μισή ώρα∙ έπειτα ξεκινήσαμε και φτάσαμε στη Θεσσαλονίκη

Και άρχισε η ζωή μας στη νέα πατρίδα την ελεύθερη Ελλάδα Όπως προείπα ο θείος μου ο μεγαλύτερος αδελφός του πατέρα μου και σχεδόν κηδεμόνας μας είχε το θάρρος και την ψυχραιμία την ώρα που καιγόταν η Σμύρνη ν ανοίξει το χρυσοχοείο μας και να μαζέψει και να διασώσει ένα μεγάλο μέρος από τα κοσμήματα που έφερε εδώ αυτός δε είναι και ο πρώτος Κατραμόπουλος χρυσοχόος που άνοιξε κατάστημα εδώ και συνεχίζεται μέχρι σήμερα από την οικογένειά μας το επάγγελμα του χρυσοχόου που άρχισε στη Σμύρνη τουλάχιστον το 1870

Ήρθαμε στην Αθήνα και βρήκε και νοίκιασε ένα σπίτι στο Μετς τον κλασικό τύπο των λαϊκών σπιτιών της Αθήνας δηλαδή σπίτι με έναν εξωτερικό διάδρομο και πλάγια πλάγια παράλληλα χωρίς να συγκοινωνούν μεταξύ τους υπήρχαν δωμάτια κουζίνες και καμπινέδες Εκεί εγκατέστησε όλη την οικογένεια

Επούλησε δύο κιλά χρυσό και με αυτά αγόρασε κρεβάτια δωμάτια και σπίτια Από εκεί άρχισε η ζωή μας εδώ στην Αθήνα Ενώ οι περισσότεροι άνθρωποι ήρθαν τελείως κατεστραμμένοι μεταξύ αυτών και ο βαθύπλουτος θείος μου Γιάννης ο Γιαννακός Τσιντσίνης που είχε τεράστια περιουσία και ήρθε εδώ σχεδόν ξυπόλυτος Μαζί μ εμάς λοιπόν ήρθε κι έμεινε και ο θείος μου τον φιλοξενούσαμε μαζί με τη γυναίκα του διότι το παιδί του το είχαν κρατήσει οι Τούρκοι και δεν το ξαναείδαμε ποτέ

Τους άλλους πρόσφυγες σχεδόν τους ξεφόρτωναν και τους πετούσαν στις παραλίες Αλλά ευτυχώς υπήρχε η υπό τον Πλαστήρα τότε επαναστατική κυβέρνηση η οποία έδειξε πολύ μεγάλο ενδιαφέρον

Digitized by 10uk1s

για την εγκατάσταση των δυστυχισμένων ανθρώπων

Τους έβαζαν σε σχολεία κινηματογράφους εκκλησίες και σε όποιο ελεύθερο χώρο μπορούσαν να βρουν και σε πολλές περιπτώσεις σε σκηνές Μερικές αστικές οικογένειες τις εγκατέστησαν σε μέγαρα των οποίων οι ιδιοκτήτες έλειπαν στο εξωτερικό

Παραδείγματος χάρη την οικογένεια του φίλου μου του Παύλου οι οποίοι ήσαν πλουσιότατοι άνθρωποι και είχαν ένα τεράστιο τσιφλίκι στη Φιλαδέλφεια στου Αγά Σεΐρ δηλαδή μέσα στη Μικρά Ασία και το είχαν παραχωρήσει ως Στρατηγείο του Νίδερ τους εγκατέστησαν στο σπίτι του Μπενάκη το σημερινό μουσείο

Την οικογένεια της κατόπιν γυναίκας μου την εγκατέστησαν σε ένα παράρτημα του μεγάρου Μαυρομιχάλη που βρίσκεται απέναντι από τον Κήπο Και πολλές άλλες οικογένειες τις εγκατέστησαν σε ανάλογα σπίτια ώσπου να μπορέσουν να βρουν μόνιμη στέγη δική τους

Και έτσι άρχισε ο αγώνας για την επιβίωση και το ριζωμό στη νέα πατρίδα Γι αυτά αν ο Θεός μου δώσει ζωή ίσως αργότερα περιγράψω το τι συνέβη από τον ερχομό μας εδώ μέχρι σήμερα

Και μια και φτάσαμε στη σωτηρία μου ας πάμε λίγο πίσω να δούμε μερικά χαρακτηριστικά γεγονότα Και πρώτα την ώρα που οι Τούρκοι μάς έσφαζαν εβίαζαν τις γυναίκες και έκαιγαν την πόλη στο αγγλικό θωρηκτό που ήταν αγκυροβολημένο στον κόλπο της Σμύρνης επαιάνιζε το απόγευμα η μουσική για να πάρουν οι Εγγλέζοι το τσάι

Αυτοί ήσαν οι χριστιανοί οι οποίοι ελπίζαμε ότι θα μας γλίτωναν Αλλά μια που μιλούμε για καλούς χριστιανούς γιατί να μη θυμηθούμε τους χειρότερους χριστιανούς τους Γερμανούς και προπαντός να πάμε πίσω πάρα πολλά χρόνια πριν από τον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο όταν ήρθε ως διοργανωτής του τουρκικού στρατού ένας Γερμανός στρατηγός ένας φανατικός σκύλος ο Λίμαν φον Σάντερς ο οποίος η πρώτη δουλειά που υπέδειξε στους Τούρκους ήταν να διώξουν από όλα τα παράλια της Μικράς Ασίας τους Έλληνες διότι τους είπε ότι είναι επιζήμιο γι αυτούς στα παράλια της Μικράς Ασίας που έβλεπαν στο Αιγαίο και στα καινουργιοελευθερωθέντα νησιά μας του Αιγαίου να κατοικούν Έλληνες Από τότε άρχισε ο διωγμός καθ υπόδειξη αυτής της απαίσιας φυλής των χριστιανών Γερμανών οι οποίοι αν κέρδιζαν τον πόλεμο θα είχαν τον Χίτλερ ήρωα και τώρα παρουσιάζονται ως Χριστιανοδημοκράτες και Σοσιαλδημοκράτες Πού ήσαν αυτοί όταν οι χιτλερικοί έκαιγαν ζωντανούς τους δυστυχισμένους Εβραίους οι οποίοι ποτέ δεν τους πείραξαν αλλά απεναντίας βοηθούσαν οικονομικώς την ανάπτυξη της Γερμανίας

Και άρχισε από τότε ο διωγμός των Ελλήνων Οι Τούρκοι εδημιούργησαν τα Τάγματα Εργασίας τα οποία έλεγαν Αμελέτ Ταμπουρού και ήθελαν τους Έλληνες τους δυστυχισμένους ραγιάδες δηλαδή Οθωμανούς υπηκόους να σπάζουν πέτρες γυμνοί και ξεσκούφωτοι μέσα στο λιοπύρι ή στα χιόνια

Πραγματικός όλεθρος και καταστροφή από τους Τούρκους Αλλά μήπως και οι δικοί μας οι τότε κυβερνώντες μας εφέρθησαν καλύτερα

Νομίζω ότι έχω πει ότι ο ένας από τα αδέλφια μου που υπηρετούσαν όλοι στο στρατό και ας λέγανε ότι δεν στρατεύτηκαν οι Μικρασιάτες ήταν στο στρατό από την πρώτη μέρα είχε τοποθετηθεί στους

Digitized by 10uk1s

κώδικες και γι αυτό έμεινε σε όλη τη διάρκεια του πολέμου μέσα στη Σμύρνη Μία εβδομάδα πριν μπουν οι Τούρκοι στη Σμύρνη διετάχθη να καταστρέψει τους κώδικες Από αυτό καταλάβαμε ότι δεν υπήρχε πλέον ελπίδα σωτηρίας και συνεννοήθηκε με τον θείο μου ο οποίος ήταν ο αρχηγός της οικογένειας και μαζεύτηκαν τριάντα πέντε τόσοι συγγενείς και βγάλαμε εισιτήρια τα οποία καλοπληρώθησαν διότι επρόκειτο να περάσει από τη Σμύρνη ένα αγγλικό πλοίο για να μπορέσουμε να διαφύγουμε Αλλά κατά διαταγή της τότε κυβερνήσεώς μας ζητούσαν διαβατήριο πράγμα το οποίο ήταν αδύνατο να μας δώσουν Και αυτό διότι οι τότε κυβερνώντες φοβόντουσαν ότι θα άλλαζε το εκλογικό σώμα με την άφιξη των Ελλήνων της Σμύρνης οι οποίοι ήσαν όλοι Βενιζελικοί

Γι αυτό λέω τι να πρωτοδεί κανείς Τους Εγγλέζους να πίνουν το τσάι τους με μουσική την ώρα που μας σφάζανε τους Γερμανούς που υπέδειξαν την καταστροφή του ελληνισμού της Μικράς Ασίας ή τους δικούς μας συμπατριώτες που άφησαν να μας σφάξουν μην τυχόν και αλλοιωθεί το εκλογικό σώμα

Και μια που μιλάμε για τους καλούς χριστιανούς mdashεκ των υστέρων φυσικά το έμαθα αυτόmdash ο αδελφός της κατόπιν γυναίκας μου ο Νίκος καλός κολυμβητής έπεσε στη θάλασσα και κολυμπώντας έφτασε σε ένα αγγλικό πολεμικό παρακαλώντας ν ανεβεί επάνω για να σωθεί από τους Τούρκους Διότι ήταν τότε δεκαεπτά ετών και εκινδύνευε να αιχμαλωτισθεί Αντί απαντήσεως του έριξαν ζεματιστό νερό

Έπειτα πήγε σε ένα ιταλικό πολεμικό Οι Ιταλοί ήσαν ανέκαθεν εχθροί προς εμάς αντίθετοι στην κατοχή Μικρασιατικών εδαφών από την Ελλάδα Παρ όλα αυτά έδειξαν ανθρωπισμό την ώρα της καταστροφής Εν αντιθέσει με τους κυρίους Εγγλέζους οι οποίοι την ώρα που οι Τούρκοι εβίαζαν τις γυναίκες και έσφαζαν τους άντρες και μας έκαιγαν έπιναν το τσάι τους συνοδεία μουσικής

Εν πάση περιπτώσει τον βοηθήσανε τον Νίκο οι Ιταλοί τον σκουπίσανε τον στεγνώσανε του έδωσαν καινούργια ρούχα στεγνά και τον βοήθησαν και επιβιβάστηκε σε ένα πλοίο που είχε Ιταλούς υπηκόους και έτσι σώθηκε από την αιχμαλωσία εν αντιθέσει με τον μεγαλύτερο αδελφό του τον Ηλία ο οποίος τρεις μήνες προ της καταστροφής εστρατεύθη και με όλους τους Σμυρνιούς της ηλικίας του μετά από μία πρόχειρη εκγύμναση τον έστειλαν στο μέτωπο mdashαπροετοίμαστα παιδιά δεκαοκτώ και δεκαεννιά ετώνmdash και έκτοτε εχάθηκε το παλικάρι και δεν ξαναέδωσε σημεία ζωής θύμα και αυτό της τουρκικής θηριωδίας και της ελληνικής αδιαφορίας προς τον πληθυσμό της Μικράς Ασίας

Και μια και μιλάμε για στρατιωτικά θέματα ας πάμε λίγο πίσω Μετά την αποτυχία της εκστρατείας του Σαγγαρίου όπου αρχιστράτηγος ήταν ο Παπούλας αλλά εμπνευστής της ήταν ο τότε βασιλεύς Κωνσταντίνος και το περί αυτόν επιτελείο έριξαν όλο το βάρος της αποτυχίας εις τον Παπούλα και τον αντικατέστησαν με ένα νέο αρχιστράτηγο τον Χατζανέστη έναν άνθρωπο ο οποίος με τις πράξεις του απέδειξε ότι δεν ήταν και πολύ γνωστικός

Η πρώτη διαταγή που έβγαλε ο Χατζανέστης μόλις ήρθε στη Σμύρνη ήτανε να απαγορευθεί ο περίπατος των στρατιωτών εις την προκυμαία Απηγόρευσε να περνούν από την προκυμαία απλοί στρατιώτες Και νομίζω πως όταν επήρχετο μάλλον η καταστροφή και για να ανακόψουν το κύμα της φυγής των Μικρασιατών προς τον ελλαδικό χώρο έβγαλαν ανακοινωθέν και έλεγαν ότι το τρίτο σώμα στρατού σώζει την τιμήν της Πατρίδος ότι δηλαδή ανεκόπη η προέλαση του Κεμάλ πράγμα ψευδέστατο διότι δύο μέρες πριν ολόκληρο αυτό το σώμα είχε παραδοθεί εις τον Κεμάλ

Όλα αυτά μόνο και μόνο για να μας κλείσουν τα μάτια και να μείνουμε εκεί θύματα της τουρκικής θηριωδίας

Digitized by 10uk1s

Πολλοί γνωστοί μου οι οποίοι μετά την καταστροφή επί τουρκοκρατίας τώρα έχουν επισκεφθεί τη Σμύρνη με ρωτούν να τους πω σχετικά Η απάντησή μου είναι μία Τι σχέση έχει η σημερινή Σμύρνη με τη χαρούμενη Σμύρνη την προ του 22 Τη Σμύρνη που οι άνθρωποι την έζησαν εργατικοί μεν όλη μέρα και διασκέδαζαν Εις την προκυμαία υπήρχαν τόσα κέντρα με ορχήστρες και μουσικές που είναι δύσκολο να το πιστέψει κανείς Εις του laquoΚρέμερraquo υπήρχαν δύο ορχήστρες Μία με κλασικά έργα και άλλη με μπουζούκια και τέτοια Πλάγια ήταν το laquoΚαφέ Φώτηraquo του Κλωναρίδη όπως το λέγαμε από μία μάρκα μπύρας που διέθετε Και εκεί υπήρχαν δύο ορχήστρες Μία πάλι με έργα κλασικά δηλαδή Στράους και τέτοια και η άλλη μαντολινάτα

Λίγο πιο εκεί ήταν το laquoΚαφέ ντε Παρίraquo το οποίο λειτουργούσε το καλοκαίρι Άλλη ορχήστρα εκεί Λίγο πριν από το laquoΚαφέ ντε Παρίraquo ήταν η laquoΑλάμπραraquo με μουσική με λαϊκά όργανα σαντούρι κτλ Προς την άκρη της προκυμαίας προς το τέλος ήσαν δύο κέντρα ακόμα Το laquoΚόρσοraquo με ορχήστρα επίσης και το laquoΛούνα Παρκraquo με ορχήστρα Δηλαδή αριθμούμε δυο στου laquoΚρέμερraquo δυο στο laquoΚαφέ Φώτηraquo τέσσερις∙ δυο στο laquoΑλάμπραraquo και στο laquoΚαφέ ντε Παρίraquo έξι∙ και δυο τα άλλα οκτώ

Αλλά οι ορχήστρες δεν ήσαν μόνο εις τα κέντρα της παραλίας Και μέσα εις τις συνοικίες υπήρχαν ατελείωτα κέντρα με μουσικές Ένα από όλα αυτά τα κέντρα ήταν στη συνοικία του Αγίου Δημητρίου και λειτουργούσε χειμώνα καλοκαίρι Είχε και κλειστή αίθουσα και καλοκαιρινή Εμείς τότε παιδιά πηγαίναμε απέξω για να ακούσουμε που παίζανε οι μουσικοί

Το κέντρο αυτό που προανέφερα το λέγανε laquoΝέος Κόσμοςraquo και επειδή είπα ότι υπήρχαν πολλά κέντρα στις συνοικίες θα σας αναφέρω ένα χαρακτηριστικό που το έζησα εγώ

Στη συνοικία του Αγίου Δημητρίου στο Φαρδύ όπως το λέγαμε διότι ήταν φαρδύτερος ο δρόμος αυτός από τους άλλους mdashοι Τούρκοι δε το λέγανε Τσακιρτζίμπασιmdash υπήρχε ένα καφενείο το οποίο είχε και αυτό μέσα ορχήστρα με λαϊκά όργανα Μια μέρα πηγαίνοντας στο σχολείο το πρωί ακούσαμε να παίζει μουσική Πήγαμε στο σχολείο και επιστρέφοντας το μεσημέρι όταν σχολάσαμε τα όργανα συνέχιζαν να παίζουν και μας έκανε εντύπωση που έπαιζαν πρωί Ρωτήσαμε κάπου εκεί τι συμβαίνει και μας είπαν ότι ήσαν ζωέμποροι οι οποίοι έφεραν εις πέρας μια μεγάλη μεταφορά σφαγίων από το εσωτερικό της Μικράς Ασίας στη Σμύρνη∙ φαίνεται ότι κέρδισαν πολλά χρήματα και το γλεντούσαν

Πήγαμε σπίτι μας πήγαμε σχολείο το απόγευμα έπαιζαν Σχολάσαμε το βράδυ συνέχιζαν Πάμε την άλλη μέρα το πρωί σχολείο συνέχιζαν Δηλαδή αυτό το γλέντι κράτησε περίπου τριάντα έξι ώρες συνεχώς Αυτή ήταν μια έκφραση του τρόπου ζωής Δηλαδή εργασία πολλή καλή δουλειά αλλά και η διασκέδαση διασκέδαση

Δηλαδή ο κόσμος το βράδυ ήθελε πάντα να βρει έναν τρόπο για να διασκεδάσει Και στα κέντρα της προκυμαίας αλλά και στα κέντρα τα συνοικιακά όπου όπως είπα υπήρχε μουσική δεν ήταν κανείς υποχρεωμένος να καταξοδευτεί για να περάσει την ώρα του Τα κέντρα της προκυμαίας είχαν και κάποιο είδος ζαχαροπλαστείου Μπορούσες δηλαδή να πάρεις ένα γλυκό μια πάστα παραδείγματος χάρη και να καθίσεις ν απολαύσεις τη μουσική

Επίσης στα κέντρα των συνοικιών μπορούσες να πάρεις και ένα ούζο σκέτο Δεν ήταν λοιπόν υποχρεωμένος κανείς να ξεπαραδιαστεί για να μπορέσει να διασκεδάσει και να ξεδώσει από τους κόπους της ημέρας

Υπήρχαν πολλές ακόμα ευκαιρίες για τους κατοίκους της Σμύρνης για ψυχαγωγία Παραδείγματος χάρη όταν έρχονταν θίασοι πρόζας ή μουσικής από την ελεύθερη Ελλάδα Επίσης έρχονταν πολλοί θίασοι

Digitized by 10uk1s

ξένοι ιταλικοί γαλλικοί αλλά προπαντός ιταλικής όπερας διότι η Σμύρνη είχε πάρα πολλά θέατρα πολλά υπαίθρια και αρκετά χειμερινά

Μεταξύ αυτών το κόσμημα της Σμύρνης ήταν το Θέατρο Σμύρνης που ήταν μικρογραφία του Θεάτρου της Σκάλας του Μιλάνου Σ αυτό αξιώθηκα παιδί να πάω κι εγώ δυο φορές συνοδευόμενος από τη θεία μου Άννα και ν ακούσω την laquoΤσάρνταςraquo και την laquoΜπαγιαντέραraquo

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου είχαν δημιουργηθεί πολλοί θίασοι στη Σμύρνη από ηθοποιούς ντόπιους Σμυρνιούς οι οποίοι ήσαν καλλίφωνοι και δημιούργησαν μαζί με τον Σύλβιο και τον Καρακάση που ήσαν καλοί σκηνοθέτες θιάσους και προπαντός οπερέτας

Μεταξύ αυτών πρωταγωνίστρια ήταν η Μέρτικα Επίσης ήταν και η Ζαζά Μπριλάντη η οποία εθριάβευσε και μετά την καταστροφή της Σμύρνης στην Αθήνα ως σουμπρέτα

Μεταξύ πολλών άλλων διακριθέντων δεν πρέπει να ξεχάσουμε να αναφέρουμε τον Γιώργο Γληνό ο οποίος επίσης διέπρεψε μετά την Καταστροφή ως πρωταγωνιστής του Εθνικού Θεάτρου

Ο Σύλβιος και ο Καρακάσης τους οποίους προανέφερα δεν ήσαν μόνο σκηνοθέτες ήσαν και καλοί συγγραφείς και μετά την Καταστροφή ήρθαν κι αυτοί στην Αθήνα όπου έγραψαν επιθεωρήσεις επιτυχημένες Το δίδυμο των συγγραφέων ήταν ο Σύλβιος και ο Καρακάσης Ο Καρακάσης ο πνευματωδέστατος αυτός άνθρωπος ήταν καμπούρης

Είχαμε επίσης πολλές πολυτελείς αίθουσες κινηματογράφων όχι μόνο στην παραλία αλλά και μέσα στις συνοικίες Φυσικά οι ταινίες τότε ήσαν βουβές και συνοδεύονταν από υπόκρουση πιάνου

Στη Σμύρνη υπήρχαν επίσης πολλές λέσχες στις οποίες μαζεύονταν τα μέλη συζητούσαν έπαιζαν χαρτιά όχι μεγάλο τζόγο δεν ήσαν λέσχες χαρτοπαικτικές αλλά λέσχες συναναστροφής Εκεί τα μέλη μπορούσαν να πάρουν το τσάι τους και να μιλήσουν μεταξύ τους για τις υποθέσεις τους

Κορυφαία περίπτωση για τις λέσχες αυτές ήσαν οι χοροί που εδίνοντο τις Απόκριες τόσο για να διασκεδάσουν τα μέλη όσο και για να εισπράξουν οι λέσχες χρήματα και ν ανταποκριθούν στα έξοδά τους

Μία από τις λέσχες αυτές ήταν η Λέσχη των Κυνηγών Υπήρχαν δυο λέσχες κυνηγών η Αψηλή και η Χαμηλή Αρχικώς ήταν η Λέσχη η Αψηλή σ ένα δρόμο της προκυμαίας αλλά είχαν διασπαστεί τα μέλη της και στην άλλη γωνία δημιούργησαν μια δεύτερη λέσχη τη λεγομένη πάλι Λέσχη των Κυνηγών αλλά Χαμηλή

Σ έναν αποκριάτικο χορό του 1922 αξιώθηκα να πάω κι εγώ συνοδεύοντας ως ντάμα μου τη δεσποινίδα Τσβάιφελ την οποία μου εμπιστεύτηκαν οι γονείς της που παρακολουθούσαν από τον εξώστη της Λέσχης

Στην άλλη Λέσχη των Κυνηγών τη λεγομένη Αψηλή mdashκαι τούτο γιατί το κτίριό της ήταν μεγαλοπρεπέστατο είχε ισόγειο και τρία πατώματα και εκεί με έπαιρνε όποτε πήγαινε ο θείος μου ο Τσιντσίνης που ήταν μέλος τηςmdash είχε εγκαταστήσει το 1919 και 1920 το Στρατηγείο του ο Παρασκευόπουλος που ήταν αρχιστράτηγος

Digitized by 10uk1s

Και μια που μιλήσαμε για τους χορούς των λεσχών ο κορυφαίος και ο κοσμικότερος χορός ήταν της Ελληνικής Λέσχης Το εισιτήριο εκεί ακόμα και για τα μέλη ήταν τσουχτερό Επίσης κατά τη διάρκεια του χορού εγένοντο πλειστηριασμοί ποιος θα προσέφερε δηλαδή τα περισσότερα χρήματα δια τους σκοπούς της Λέσχης Σκοποί της Ελληνικής Λέσχης ήσαν η ενίσχυση των φιλανθρωπικών και των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων που υπήρχαν στη Σμύρνη

Για να γίνεις μέλος σ αυτή τη Λέσχη ήταν πολύ δύσκολο διότι ήταν ένα είδος Φιλικής Εταιρείας Ο αδελφός μου ο Χρήστος ο μεγάλος ο πρωτότοκος δηλαδή είχε επανειλημμένα υποβάλει αίτηση η οποία είχε κατ αρχήν απορριφθεί Όταν όμως ενεκρίθη εθεωρήθη ότι ήταν μια δικαίωση της φήμης της οικογενείας πράγμα για το οποίο ήταν ενθουσιασμένος ο Χρήστος

Επίσης υπήρχε το Σπόρτινγκ καθώς και η Νιου Κλαμπ στην οποία σύχναζαν περισσότερο οι Άγγλοι και γι αυτό είχε και αγγλική ονομασία Υπήρχαν νομίζω και άλλες δύο λέσχες των οποίων μου διαφεύγουν τα ονόματα

Όπως προανέφερα ο θείος μου ήταν αλευροβιομήχανος Εκεί στη Σμύρνη ήσαν χωριστοί οι αλευροβιομήχανοι και οι αλευρέμποροι Δεν ήταν όπως είναι τώρα εδώ οι μύλοι που αλέθουν δικό τους στάρι Εκεί οι αλευροβιομήχανοι έκαναν φασόν Ο θείος μου ο Τσιντσίνης αρκετά ηλικιωμένος εθεωρείτο εξπέρ εις την απόδοση των σιταριών διότι στη Σμύρνη υπήρχε και επιμελητήριο των σιτηρών και με έπαιρνε και εκεί μαζί του Είχα μια προαίσθηση ότι επειδή έβλεπε ότι ο γιος του δεν ήταν άνθρωπος για δουλειά έχω τη γνώμη ότι με έπαιρνε κοντά του για να με βοηθήσει και να με σπουδάσει ώστε να τον διαδεχθώ στην επιχείρηση Το όνομα που χρησιμοποιούσαν γι αυτό που θέλω να περιγράψω στη Σμύρνη ήταν Μπόρσα σιτηρών δηλαδή Χρηματιστήριο σιτηρών Εκεί υπήρχαν οι μεσίτες και οι αγορασταί σιτηρών σιτάρι για να το αλέθουν και να το κάνουν αλεύρι κτλ Φυσικά ο θείος μου ο Τσιντσίνης εθεωρείτο αυθεντία στην εξακρίβωση της αποδόσεως των σιτηρών

Όταν λοιπόν υπήρχε μία διαφορά μεταξύ αγοραστών και πωλητού κατέφευγαν σε εκείνον και ότι έλεγε εθεωρείτο τελεσίδικη απόφαση Εκείνος έπαιρνε το σιτάρι και το δάγκωνε στα δόντια του και έλεγε ότι από αυτό το σιτάρι θα έχετε στις χίλιες οκάδες τόσα σακιά αλεύρι πρώτης ποιότητος τόσα σακιά δευτέρας ποιότητος τόσα σακιά πίτουρο ψιλό τόσα σακιά πίτουρο χοντρό και τόσα σακιά σκύβαλο Σκύβαλο ήταν τα απορρίμματα

Κανείς δεν αμφισβητούσε τη γνώμη του Ήταν άνθρωπος όπως είπα και αγράμματος και αμόρφωτος Μια μέρα έτυχα στο εργοστάσιο στο γραφείο και ένας πελάτης εζήτησε να του αποδώσουν λογαριασμό Ήταν εκεί ο αδελφός μου ο Νίκος και ένας άλλος κύριος Ιωαννίδης ο οποίος κρατούσε τα λογιστικά βιβλία Ρώτησε λοιπόν ο θείος μου ο Τσιντσίνης πόσα σακιά σιτάρι ήρθαν τόσα Και για την προέλευση γιατί από κάθε μέρος αλλιώτικο της Μικράς Ασίας είχαν και διάφορη απόδοση τα σιτάρια Του είπανε από πού προέρχονταν και έβγαλαν έναν απολογισμό Εκείνος χωρίς πολλά λόγια κάνει ένα laquoτσουraquo Λάθος Ξαναπιάνουν αυτοί τα χαρτιά γράφουν μετράνε κάνουν υπολογισμούς mdashκομπιούτερ δεν υπήρχαν τότεmdash βγάζουν δεύτερο∙ laquoλέγε σιορ Γιαννάκοraquo έτσι τον λένε τιμητικώς κατά το laquoσερraquo των Άγγλων laquoτσουraquo επαναλαμβάνει εκείνος Λάθος και αυτή τη φορά Οπότε έκαναν τρίτο υπολογισμό και τότε εκείνος είπε laquoναιraquo Με το μυαλό όλα αυτά εγένοντο

Αυτός λοιπόν ο τόσο ευφυής και εργατικός άνθρωπος ο οποίος εκ του μηδενός κατόρθωσε να σχηματίσει μία από τις μεγαλύτερες περιουσίες της Μικράς Ασίας όπως είπαμε είχε αποκτήσει ένα γιο ο οποίος μεγάλωσε στα πλούτη και έγινε όπως τον έλεγε ο μπαμπάς του αχαΐρευτος Ήταν bon

Digitized by 10uk1s

viveur γυναικάς και καλοπερασάκιας Για να πάρετε μια ιδέα η καταστροφή τον βρήκε να έχει δυο αυτοκίνητα που για εκείνη την εποχή ήταν περίπτωση μάλλον δύσκολη Ένα Τσάντλερ και ένα Μεταλλουρζίκ Το Μεταλλουρζίκ όταν ήρθε ο βασιλεύς Κωνσταντίνος στη Σμύρνη για να κάνει την αποτυχημένη εκστρατεία τού Σαγγαρίου η Διοίκηση το ζήτησε και το εδάνεισαν για τις μετακινήσεις του βασιλιά

Επίσης είχε ένα ωραιότατο κότερο που για να διακρίνεται είχε όλο κόκκινα πανιά Από καρότσες είχε τέσσερις πέντε με ωραία άλογα αλλά ήταν και μανιώδης ιππεύς Στη Σμύρνη γίνονταν μία φορά το χρόνο ιπποδρομίες σε ένα προάστιο που το έλεγαν Παράδεισο λίγο πριν από το Μπουτζά Για να διατηρεί κανείς στάβλους ολόκληρο το χρόνο για μία Κυριακή που θα γίνονταν οι κούρσες καταλαβαίνετε ότι ήταν πολυέξοδο Αυτός όμως το είχε και αυτό Είχε ωραιότατο στάβλο και μεταξύ των άλλων είχε και ένα καθαρόαιμο άλογο τον Μπαχτιάρ ο οποίος ήταν το κρακ Παρ όλο που τον φόρτωναν βάρη και τέτοια πάντοτε ήταν πρώτος στις ιπποδρομίες

Μάλιστα είχα και εγώ ένα παρ ολίγον δυστύχημα Με έπαιρνε μαζί του ο ξάδελφός μου όταν ήτανε να γυμνάσουν τα άλογα για την ιπποδρομία και επειδή ο Μπαχτιάρ παρ όλο που ήταν το καλύτερο άλογο ήταν και το πιο ήσυχο και ήρεμο με έβαζε επάνω και εγώ καβαλούσα τον Μπαχτιάρ Μια μέρα μπαίνοντας εις τον ιππόδρομο από μία πλαϊνή πόρτα ενώ εκείνη την ώρα εγυμνάζοντο δυο άλλα άλογα ο Μπαχτιάρ μόλις αντελήφθη ότι γίνεται κούρσα πήγε πλάγιά τους και με εμένα επάνω να τα προσπεράσει Φυσικά κατατρομάξανε και ο ξάδελφός μου και ο κ Σταρένιος ο οποίος ήταν βοηθός του και ξεφωνίσανε και μου φώναζε ο ξάδελφός μου laquoσφίγγε τα πόδια σου στη σέλα και κράτα τα γκέμιαraquo ώσπου τα άλογα να σταματήσουνε για να μην πέσω κάτω διότι φυσικά ήμουν αδαής εγώ από τις κούρσες

Μία από τις διαδρομές που γίνονταν σ αυτές τις ιπποδρομίες ήταν και η ιπποδρομία των ερασιτεχνών την οποία έλεγαν με τον εγγλέζικο τίτλο laquoτζέντλεμαν κουρςraquo Εκεί δεν έτρεχαν επαγγελματίες τζόκεϋ αλλά μόνο οι ιδιοκτήτες Σ αυτή φυσικά έτρεχε και ο ξάδελφός μου με τον Μπαχτιάρ πάντοτε νικητής Αυτός ήταν ο πυρήνας από τον οποίο μετά την Καταστροφή που ήρθαν εδώ δημιουργήθηκε ο ιππόδρομος διότι προ του 22 δεν υπήρχε εδώ ιππόδρομος και οι τζόκεϋ οι οποίοι υπήρχαν εκεί για τις κούρσες στον Παράδεισο ήσαν το ξεκίνημα που έκανε εδώ ο κ Ρηζ όταν εδημιούργησε την εταιρεία ιπποδρομιών

Ο ξάδελφός μου αυτός ο Νίκος ο Τσιντσίνης εκτός από τα άλλα βίτσια που είχε mdashφυσικά είχε πλούσιο μπαμπά και γι αυτό μπορούσε και τα έκανεmdash ελέχθη ότι μετά την Ελληνική κατοχή είχε δημιουργήσει απέναντι στο Κορδελιό ένα χαρέμι Δηλαδή είχε νοικιάσει ένα σπίτι και είχε εγκαταστήσει μέσα έξι επτά Τουρκαλίτσες Αυτό είχε μαθευτεί φαίνεται ανάμεσα στους Τούρκους και γι αυτό μόλις οι Τούρκοι μπήκαν στη Σμύρνη και τον έπιασαν αιχμάλωτο τον σκοτώσανε όπως μάθαμε με τον φρικτότερο τρόπο Άλλοι λένε ότι τον έγδαραν ζωντανό και άλλοι ότι τον λυντσάρανε και έτσι είχε κακό τέλος αυτό το παιδί το οποίο ήταν επιπόλαιο αλλά κατά βάθος είχε χρυσή καρδιά

Όπως προείπα πολλοί με ρωτάνε για τη Σμύρνη την προ της καταστροφής Θα δώσω μία συνοπτική εικόνα κατά το δυνατόν και από ότι ξέρω

Η Σμύρνη ήταν χωρισμένη σε συνοικίες εθνοτήτων Το κεντρικότερο μέρος και το μεγαλύτερο δηλαδή τα 75 ως 80 τοις εκατό κατείχε η Ελληνική χριστιανική συνοικία Σ αυτό τον τομέα δεν υπήρχε ούτε μία τουρκική ιδιοκτησία Ούτε κατοίκησε εκεί ποτέ κανένας Τούρκος Φυσικά υπήρχαν οι αστυνομικοί

Digitized by 10uk1s

σταθμοί τα καρακόλια όπως τα λέγαμε αλλά όταν νύχτωνε οι Τούρκοι αστυνόμοι δεν τολμούσαν να περιπολούν στην Ελληνική συνοικία και γι αυτό κλεινόντουσαν στα αστυνομικά τμήματα και τότε έβγαιναν οι νυχτοφύλακες οι λεγόμενοι laquoπεσβάντηδεςraquo από εμάς οι οποίοι δεν είχαν όπλο αλλά μια μεγάλη μαγκούρα που την έσερναν εις τα καλντερίμια για να ακούμε ότι εκτελούν το καθήκον τους και μας φυλάγανε Κατά πλειονότητα όλοι αυτοί οι νυχτοφύλακες ήσαν Αρβανίτες

Εις το βάθος της Ελληνικής συνοικίας προς το εσωτερικό της πόλεως ήταν η Αρμενική συνοικία Ολίγο πιο πίσω και δεξιότερα ήταν η Εβραϊκή συνοικία Και ακόμα πιο πίσω εις τα άκρα της πόλεως στα πιο φτωχικά μέρη έμεναν οι Τούρκοι Αριστερά της Ελληνικής συνοικίας ήταν η Ιταλική η μόνη που δεν κάηκε κιόλας όπως προανέφερα

Φυσικά στην Ελληνική συνοικία κατοικούσαν και αρκετοί ξένοι υπήκοοι Γάλλοι Ιταλοί Άγγλοι οι οποίοι ήσαν ή καθολικοί ή προτεστάντες Αλλά σε όλη αυτή την περιφέρεια της Σμύρνης δεν μπορούσε να ζήσει κανείς και να σταδιοδρομήσει ή να εργαστεί είτε ήταν Έλληνας είτε Τούρκος είτε ξένος υπήκοος εάν δεν μιλούσε καλά τα ελληνικά Φυσικά και οι Τούρκοι πλανόδιοι πωλητές που περιφέροντο και πουλούσαν διάφορα λαχανικά ή ότι άλλο μέσα στην Ελληνική συνοικία διαλαλούσαν το εμπόρευμά τους ελληνικά

Οι Τούρκοι πλούσιοι κατοικούσαν όλοι στα χωριά τα οποία ήσαν εκατέρωθεν του κόλπου της Σμύρνης Αριστερά της Σμύρνης και μετά το Διοικητήριο το Κονάκι όπως το λέγαμε υπήρχαν τέσσερα ωραία χωριά Το Καρατάσι η Καραντίνα Γκιοστεπέ και Κοκαριαλί Ήσαν παλιές ελληνικές συνοικίες της αρχαιότητος και ελέγοντο Μελαντία Καλλιθέα Ενόπη και Μυρακτή Σ αυτά τα χωριά ήσαν πάρα πολλοί Έλληνες πλούσιοι μεταξύ αυτών στο Γκιοστεπέ καθόταν και η οικογένεια του Ωνάση Και μαζί με αυτούς έμεναν και οι Τούρκοι πλούσιοι

Από το άλλο μέρος του κόλπου δεξιά ήταν το Μερσινλί ήταν η Αγία Τριάδα τα Πετρωτά το Αλάμπεη και το ωραίο Κορδελιό Και σ αυτά προπαντός στο Κορδελιό και στο Αλάμπεη έμεναν πολλοί Τούρκοι

Όπως ακούσατε είπα ένα χωριό Αγία Τριάδα Δεν ήταν μόνο αυτό που σηματοδοτούσε την ελληνικότητα όλης αυτής της περιφέρειας Σε όλες τις συνοικίες της Σμύρνης για να βρει κανείς κάτι έπρεπε να αποταθεί σε ελληνικούς τίτλους Παρ όλο που οι Τούρκοι είχαν διάφορα τουρκικά ονόματα για να βρεις κάτι ρωτώντας κάποιον που κάθεται σου απαντούσε στον Αϊ‐Γιάννη στο Κερασοχώρι στον Άγιο Τρύφωνα στον Αϊ‐Γιώργη στην Αγία Φωτεινή στη Λυπημένη Παναγιά στον A‐Δημήτρη στην Παναγία την Ντουβαριώτισσα

Εν πάση περιπτώσει όλες οι συνοικίες αυτή τη στιγμή δεν μπορώ να θυμηθώ όλα τα ονόματα προσδιορίζονταν μόνο με ελληνικά και χριστιανικά τοπωνυμία

Εν τω μεταξύ θυμήθηκα μερικές ονομασίες και θα τις βάλουμε για να μείνουν για την ιστορία Τα ελληνικά τοπωνύμια ήσαν τα Μικρά Μπογιατζίδικα δρόμοι διάφοροι τα Μεγάλα Μπογιατζίδικα τα Σιδεράδικα το Γαλάζιο τα Γυαλιάδικα ο Φασουλάς το Φαρδύ της Ευαγγελιστρίας οι Συκαμιές στου Ζέρβα

Πώς να ξεχάσω τα ωραιότατα πανηγύρια τα καλοκαιρινά φυσικά πανηγύρια που εγένοντο στις ορθόδοξες εκκλησίες των χωριών που ήσαν εκατέρωθεν της Σμύρνης

Ήταν μια ευκαιρία να πάμε να προσκυνήσουμε τους Αγίους και ταυτόχρονα ένα είδος εκδρομής για τις μητέρες και για μας τα παιδιά Οι εκδρομές αυτές εγένοντο την ημέρα Οι άντρες δεν συμμετείχαν γιατί

Digitized by 10uk1s

οι άντρες στη Σμύρνη εδούλευαν όλη την ημέρα δεν τεμπέλιαζαν

Γινόταν το πανηγύρι της Αγίας Άννας της Αγίας Παρασκευής του Αγίου Παντελεήμονα αλλά το πιο εντυπωσιακό πανηγύρι ήταν της Αγίας Τριάδος της οποίας η εκκλησία ήταν στο ομώνυμο χωριό

Εκεί λειτουργούσε ο παπα‐Μιχάλης τον οποίο ο πατέρας μου από απλό καντηλανάφτη είχε προωθήσει σε παπά πράγμα που δεν ξεχνούσε ποτέ ν αναφέρει ο παπα‐Μιχάλης

Το πανηγύρι αυτό είχε την ιδιάζουσα μορφή ότι οι προσκυνητές ξεκινούσαν για να πάνε να προσκυνήσουν και να γιορτάσουν τη χάρη της με βάρκες από την προκυμαία της Σμύρνης Οι βάρκες αυτές ήσαν καταστολισμένες με φαναράκια που μέσα έκαιγαν κεριά Και ήταν ένα θέαμα φαντασμαγορικό ήταν ένα είδος μικρής ενετικής εορτής και φυσικά από τις βάρκες και από το κυρίως χωριό πετούσαν διάφορα πυροτεχνήματα και βεγγαλικά τα οποία εφώτιζαν τον ουρανό της Σμύρνης

Δηλαδή θα έλεγε κανείς ότι παρ όλο που ήταν τουρκική κατοχή κυριαρχούσε ο χριστιανισμός η ορθοδοξία μας δηλαδή και ο ελληνισμός μας

Από αυτό αποδεικνύεται η ελληνικότητα Οι Τούρκοι δεν μπορούσαν να κάνουν ούτε να αντείπουν τίποτα σ αυτό Μια άλλη εκδήλωση ήταν όταν στις 14 Ιουλίου γιορτάζανε οι Γάλλοι την Επανάστασή τους Τότε και εμείς οι Έλληνες συνεορτάζαμε με τους Γάλλους∙ αυτή τη γιορτή τη λέγαμε laquoτο Ρεμπουμπλίκraquo από την ονομασία της Γαλλικής επαναστάσεως για να αποδείξουμε την αντίθεσή μας προς την καταπίεση που υφιστάμεθα από τους Τούρκους

Στη Σμύρνη επειδή υπήρχαν μεγάλες ιδιοκτησίες οικοπέδων οι κάτοχοι αυτών πλούσιοι φυσικά άνθρωποι εδημιουργούσαν στοές τις λεγόμενες laquoβερχανέδεςraquo Δηλαδή άνοιγαν διόδους σε παραλλήλους δρόμους φυσικά κεντρικούς από τον ένα δρόμο στον άλλο χτίζοντας εκατέρωθεν μαγαζιά και γραφεία πάνω από τα μαγαζιά αυτά Τέτοιες στοές ήταν του Τενεκίδη ήταν του Χαϊλάιφ ήταν της Ελληνικής Λέσχης ήταν του Κράμερ και πολλές άλλες όπως είπα και με αρμένικα ονόματα διότι στη Σμύρνη υπήρχαν και πάρα πολλοί πλούσιοι Αρμεναίοι

Μία συνοικία που παρέλειψα πριν να αναφέρω ήταν της Αγίας Αικατερίνης συνοικία πολυπληθέστατη με κατοίκους όλους αστούς στην οποία κυριαρχούσε η εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης που μόλις είχε τελειώσει το 1920 Όλη αυτή η εκκλησία ήταν από μάρμαρο Με τα χρόνια μάθαμε ότι οι Τούρκοι για να την καταστρέψουν για να την εξαφανίσουν επί πέντε ημέρες χρησιμοποιούσαν εκρηκτικά Τόσο καλοφτιαγμένος ναός ήταν η Αγία Αικατερίνη

Και όπως είπα πριν η συνοικία αυτή ήταν πολυπληθέστατη ήταν κατοικημένη όλη από αστούς και ο δρόμος της ήταν αρκετά φαρδύς

Αλλά οι Έλληνες της Σμύρνης εκτός από την καταπίεση των Τούρκων είχαν να αντιμετωπίσουν και το όργιο από τις προπαγάνδες των Ευρωπαϊκών Κρατών Στη Σμύρνη οι Γάλλοι είχαν δημιουργήσει ατελείωτα σχολεία Είχαν την laquoΠροβιντάνςraquo την laquoΝταμ ντε Σιόνraquo τη laquoΣακρέ Κερraquo τους laquoΦρερraquo το laquoΤάγμα των Καπουκίνωνraquo Οι Γερμανοί τις laquoΔιακονέσεςraquo Υπήρχε Γαλλικό νοσοκομείο Ολλανδικό νοσοκομείο αλλά το Ελληνικό του Αγίου Χαραλάμπους το οποίο κατά τη γνώμη μου είναι το αρχαιότερο ελληνικό νοσοκομείο αρχαιότερο και του Ευαγγελισμού ήταν το πιο τέλεια οργανωμένο διότι είχε όλα τα γνωστά τμήματα Μεταξύ αυτών είχε και τμήμα για τους φρενοβλαβείς

Digitized by 10uk1s

Επίσης μέσα στη Σμύρνη ήταν κατεσπαρμένες και ατελείωτες καθολικές και προτεσταντικές εκκλησίες Όλα αυτά τα ιδρύματα προπαγάνδας που προανέφερα διεσώθησαν από τη φωτιά πράγμα που αποδεικνύει τον εμπρησμό από τους Τούρκους Όποιο ήθελαν να μην καεί δεν καιγόταν Γι αυτό και η Καθεντράλε η Μητρόπολη των Καθολικών διεσώθη και τη βρήκα Διεσώθησαν επίσης το μοναστήρι των Καπουκίνων στου οποίου τον περίβολο έβλεπε το μαγαζί μας το Γαλλικό νοσοκομείο η Ολλανδική εκκλησία και το Ολλανδικό νοσοκομείο Την εκκλησία τους αργότερα οι Ολλανδοί ή μας την παρεχώρησαν ή μας την πούλησαν διότι έγινε και υπάρχει τώρα ως ορθόδοξος εκκλησία ελληνική είναι ένα μικρό παρεκκλήσι διότι φυσικά δεν υπήρχε ούτε ένας Ολλανδός υπήκοος που να χρειάζεται εκκλησία

Φυσικά οι Έλληνες της Σμύρνης δεν έμειναν αδρανείς σ αυτές τις προπαγάνδες των ξένων και αντεπετίθεντο με την παιδεία Υπήρχαν δύο κοινοτικά δημοτικά σχολεία το Σοφείον και του Κιουπεντζόγλου mdashο Κιουπεντζόγλου ήταν ο δωρητήςmdash στα οποία η φοίτηση ήταν δωρεάν

Επίσης υπήρχε το κλασικό η περίφημος Ευαγγελική Σχολή για τα αγόρια Υπήρχε το Κεντρικό Παρθεναγωγείο για τα κορίτσια το Ομήρειο Παρθεναγωγείο επίσης για τα κορίτσια αλλά υπήρχαν και ατελείωτα πάρα πολλά ιδιωτικά σχολεία όπως ήταν το Ελληνογαλλικό λύκειο του Αρώνη το Ελληνογερμανικό λύκειο του Γιαννίκη η Σχολή Αναστασιάδη η Σχολή Δαλιδάκη η Σχολή Πασχάλη και όσα άλλα μεταγενέστερα θυμηθώ και θα αναφέρω

Η Σχολή Πασχάλη εφημίζετο για την αυστηρότητα του διευθυντού της Ξέρω λεπτομέρειες διότι εφοίτησα και εγώ εκεί στο νηπιαγωγείο και ως τη Δευτέρα Δημοτικού Ήταν εξατάξιο δημοτικό σχολείο μικτό για αγόρια και κορίτσια Στα εμπρός θρανία καθόντουσαν τα κορίτσια και από πίσω καθόμασταν εμείς τα αγόρια Κάθε πρωί έπρεπε όλοι οι μαθηταί είτε αγόρια είτε κορίτσια να παρελάσουν μπροστά από τον κ Κωνσταντίνο Πασχάλη τον διευθυντή δείχνοντας τα χέρια τους αν είναι καθαρά τα νύχια και κρατώντας με τον αντίχειρα καθαρό μαντίλι Επίσης εξέταζε τα αυτιά και τους λαιμούς αν είναι καθαρά Εάν ενός τα νύχια δεν ήσαν πολύ καθαρά τον έστελνε πίσω στο σπίτι να πλυθεί και να ξανάρθει

Εφημίζετο επίσης και για την καλλιγραφία την οποία εδίδασκε Ήταν ο ίδιος πολύ καλλιγράφος Έγραφε στον πίνακα την Άλφα‐Βήτα και έπρεπε οι μαθηταί να την αντιγράψουν Κρατούσε ένα χάρακα μία αρίδα όπως τη λέγαμε και παρακολουθούσε από πάνω πώς γράφαμε Εάν δεν ήταν ευχαριστημένος τρώγαμε και μία στα χέρια

Εις του Πασχάλη είχαν φοιτήσει όλα τα αδέλφια μου μέχρι την Έκτη Δημοτικού και από εκεί πήγαιναν στην Ευαγγελική Σχολή Ο αδελφός μου ο Νίκος ο δευτερότοκος επειδή ήξερε πόσο ζόρικη ήταν η ζωή στου Πασχάλη επέμενε και από την Τρίτη Δημοτικού με πήρε και με έγραψε εις του Αρώνη όπου εφοίτησα τέσσερα χρόνια έως την Έκτη Δημοτικού Εκεί σ αυτές τις τέσσερις τάξεις είχα συμμαθητή μου και τον Αρίστο Ωνάση

Η εκπαίδευση στη Σμύρνη ήταν για έντεκα χρόνια Δηλαδή έξι χρόνια Δημοτικό και πέντε χρόνια Γυμνάσιο φιλολογικό Εάν πήγαινε κανείς στο Εμπορικό είχε τέσσερα χρόνια Ένα χρόνο λιγότερο

Εγώ εις του Αρώνη έμεινα ως την Έκτη Δημοτικού Μετά γράφτηκα στην Ευαγγελική Σχολή στην οποία φοίτησα ως την Τρίτη Γυμνασίου Εν τω μεταξύ με την κατοχή των Ελλήνων δημιουργήθηκε ένα νέο γυμνάσιο το λεγόμενο Αρμοστειακό και για να το πλαισιώσουν επέλεξαν από την Ευαγγελική Σχολή μία ομάδα από τους πιο καλούς μαθητάς μεταξύ των οποίων ήμουν και εγώ mdashβλέπετε δεν είμαι και πολύ μετριόφρωνmdash και φοιτήσαμε εις το Αρμοστειακό Εκεί έμεινα έως την Τετάρτη Γυμνασίου όπου

Digitized by 10uk1s

και με βρήκε η καταστροφή της Μικράς Ασίας δηλαδή η φωτιά Εδώ στην Ελλάδα ερχόμενος δεν είχα την τύχη να τελειώσω αλλά έπεσα στη βιοπάλη

Και τώρα μια μικρή περιγραφή της Σμύρνης και του τρόπου περίπου που ζούσαμε

Τα σπίτια στη Σμύρνη κατά κανόνα ήσαν μονοκατοικίες Διώροφες ή τριώροφες Τα ισόγεια για το φόβο των Τούρκων έκλειναν με παράθυρα και πόρτες από μασίφ σίδερα διότι υπήρχε πάντοτε ο φόβος για πλιάτσικο

Από το δεύτερο πάτωμα και πάνω ήσαν ξύλινα και φυσικά υπήρχαν και τα μπαλκόνια Στα υπόγεια ήσαν τα κελάρια και οι αποθήκες για τις σοδειές διότι κάθε καλή νοικοκυρά έπρεπε να κάνει τις σοδειές της εγκαίρως στην εποχή τους για όλο το χρόνο

Στο ισόγειο μετά το υπερυψωμένο ημιυπόγειο ήσαν οι αίθουσες της υποδοχής τα σαλόνια οι τραπεζαρίες και το χωλ το οποίο εμείς λέγαμε αυλή κατά κανόνα στρωμένο με μάρμαρα Υπήρχε σκάλα η οποία πήγαινε προς το άνω πάτωμα Στη μέση της σκάλας ήσαν τα αντρεσόλ τα δωμάτια εις τα οποία κοιμόντουσαν οι υπηρέτριες mdash κάθε σπίτι αστικό έπρεπε υποχρεωτικώς να έχει υπηρέτες Και παραπάνω ήσαν τα υπνοδωμάτια Σε ένα από τα υπνοδωμάτια αυτά το οποίο έβλεπε στο πρόσωπο υπήρχαν τα μπαλκόνια Τα μπαλκόνια είχαν στην πρόσοψή τους δύο ή τρία παράθυρα από ένα σε κάθε πλάι Είχε διπλά πλαίσια το κάθε παράθυρο Το επάνω ήταν σταθερό Το κάτω ανεβοκατέβαινε αναλόγως την εποχή Και όλα τα παράθυρα σκεπάζονταν με κουρτίνες τα λεγόμενα στόρια τα οποία ανεβοκατέβαιναν με ελατήρια

Φυσικά ασανσέρ και καλοριφέρ δεν υπήρχαν ακόμα Για θέρμανση χρησιμοποιούσαμε τα τζάκια τις σόμπες με ανθρακίτη ή σόμπες πετρελαίου και τα περίφημα μαγκάλια Τα μαγκάλια έκαιγαν ξυλοκάρβουνα αλλά έπρεπε πρώτα να ετοιμαστούν στο ύπαιθρο για να μη δημιουργηθεί ανωμαλία

Τα απογεύματα μαζευόντουσαν οι γειτόνισσες πότε στο σπίτι της μιας πότε στο σπίτι της άλλης για να πιούνε το καφεδάκι τους και να δοκιμάσουν τα κουλούρια Αυτές οι συγκεντρώσεις ελέγοντο laquoκεντινάraquo Το όνομα αυτό δεν ξέρω ίσως προήλθε διότι έπαιρναν μαζί και τα κεντήματά τους

Στις γιορτές κάθε νοικοκυρά έπρεπε να εμφανίσει τα γλυκά σερβίροντας τους επισκέπτες σε δίσκο ασημένιο με πιατάκια ασημένια και όσο πιο πολλά γλυκά εμφάνιζε τόσο πιο καλή νοικοκυρά ήταν Γι αυτό η αργυροχοΐα είχε αναπτυχθεί πάρα πολύ στη Σμύρνη Και σήμερα ακόμη οι σμυρναίικοι δίσκοι οι κούπες και τα πιατάκια θεωρούνται έργα τέχνης Θεωρούνται μουσειακά είδη

Τα βράδια μετά το φαγητό αφού φυσικά ήρχοντο και οι άντρες των σπιτιών εγένοντο οι περίφημες βεγγέρες Πότε στο σπίτι του ενός πότε στο σπίτι του άλλου και σπιτικό το οποίο είχε κορίτσι και δεν είχε πιάνο ήταν αδύνατο Γι αυτό γινόντουσαν μικρές συγκεντρώσεις μουσικές

Ο μεγάλος μου ο αδελφός ο Χρήστος είχε πολύ ωραία φωνή τενόρου Απέναντι σε μας ήταν η οικογένεια Κρασοπούλου η δεύτερη κόρη των οποίων έπαιζε πολύ ωραίο πιάνο και το φόρτε της ήταν η άρια από την τελευταία πράξη της laquoΤόσκαraquo ο laquoΓερο‐Δήμοςraquo και άλλα διάφορα τραγούδια

Μεγάλη γιορτή ήταν η Πρωτοχρονιά Τότε όλα τα σπίτια άφηναν ανοιχτές τις εξώπορτες και οι νοικοκυρές έμεναν και υποδέχονταν τους επισκέπτες Οι επισκέπτες ήσαν οι άντρες των σπιτιών οι οποίοι πήγαιναν από πόρτα σε πόρτα ευχόμενοι για το καλό του χρόνου

Digitized by 10uk1s

Επίσης στη Σμύρνη γιορτάζονταν πάρα πολύ εύθυμα οι Απόκριες και τις τρεις Κυριακές Η μεγαλύτερη παρέλαση γινόταν στην οδό των Τράσων εκεί που ήταν και το σπίτι του θείου μου Εμείς μικρά παιδιά ήμασταν πίσω από τα παράθυρα όπου εστέκοντο οι κοπέλες των σπιτιών Μεταξύ αυτών η αδελφή μου και οι φίλες της Τα λουλούδια και οι σοκολάτες που έπεφταν μέσα στα σπίτια μας από τις άμαξες που περνούσαν με τους μασκαρεμένους ή με τους διασκεδάζοντες ήσαν ατελείωτα Βουνό σχημάτιζαν οι σοκολάτες και τα λουλούδια

Κάθε καλό νοικοκυριό έπρεπε να κάνει τις προμήθειές του για το χειμώνα Εις την εποχή τους οι γυναίκες έκαναν πελτέ ντομάτες Έκαναν τον τραχανά τους Έπαιρναν λάδι για όλη τη χρονιά Έπαιρναν βούτυρο γάλακτος και το έλιωναν για το φαγητό Σύκα (τα οποία ετοιμάζανε και έβαζαν και καρύδι μέσα) σε κασάκια Σταφίδες

Επίσης σε όλα τα καθώς πρέπει σπίτια έπρεπε να ζυμώνουν οι ίδιες το ψωμί τους και να το στέλνουν στο φούρνο μόνο για ψήσιμο Κάποτε σώθηκε το ζυμωτό ψωμί και με έστειλε η μητέρα μου να αγοράσω ψωμί από το φούρνο Μου έδωσε δε και μία πετσέτα για να το τυλίξω μην τυχόν και δούνε στη γειτονιά ότι η κυρία Αθανασία αγόρασε ψωμί έτοιμο και με απείλησε ότι αν με δούνε θα φάω ξύλο της χρονιάς μου

Για φωτισμό τα περισσότερα σπίτια της Σμύρνης χρησιμοποιούσαν λάμπες πετρελαίου Υπήρχε όμως και φωταέριο με το οποίο φωτίζονταν και οι δρόμοι Εμείς φυσικά είχαμε φωταέριο και έτσι μπορούσαμε να κάνουμε το μπάνιο μας εύκολα χρησιμοποιώντας το φωταέριο στο θερμοσίφωνά μας

Στο σπίτι του θείου μου του Τσιντσίνη εκτός από τα ευρωπαϊκά λουτρά όπως τα λέγαμε δηλαδή το μπάνιο και το θεσμοσίφωνα υπήρχε και χαμάμ τούρκικο Λουτρός τουρκικός

Στη Σμύρνη οι νοικοκυρές όσες δεν είχαν ευχέρεια στο σπίτι τους και οι νοικοκυραίοι για να κάνουν μπάνιο κατέφευγαν κατά καιρούς στα λουτρά τα θερμά τα λεγόμενα χαμάμια που υπήρχαν χωριστά για τους άντρες και χωριστά για τις γυναίκες Ένα είδος σημερινής σάουνας

Στα εξοχικά σπίτια τα οποία ήσαν εκατέρωθεν του κόλπου της Σμύρνης δηλαδή σ αυτά που αναφέραμε προηγουμένως mdashΚαρατάσι Καραντίνα Γκιοστεπέ και Κοκαριαλί και από την άλλη πλευρά Αγία Τριάδα Πετρωτά Αλάμπεη Κορδελιόmdash τα σπίτια τα οποία ήσαν στην παραλία είχαν και δικές τους μικρές εξέδρες με μία μικρή καμπίνα για να μπορούν να κάνουν μπάνιο Στη Σμύρνη ήταν πολύ διαδεδομένο το κολύμπι Από μικρά παιδιά μας πηγαίνανε και κολυμπούσαμε

Στην κυρίως πόλη της Σμύρνης δεν υπήρχαν φυσικά τέτοιες καμπίνες αλλά υπήρχαν Δημόσια Λουτρά τα οποία ήσαν επίσης χωριστά για τους άντρες χωριστά για τις γυναίκες Οι γυναίκες είχαν ένα είδος πισίνας εσωτερικής στην οποία κολυμπούσαν οι κοπέλες και οι μητέρες Οι άντρες ανοιγόντουσαν και λίγο έξω από τα μπάνια και κολυμπούσαν

Θυμάμαι όταν επρόκειτο η αδελφή μου να ετοιμαστεί να πάει για μπάνιο έγινε ολόκληρη ιεροτελεστία εις το σπίτι διότι έτοιμα μαγιό με τον σημερινό τύπο φυσικά δεν υπήρχαν Έπρεπε να έρθει η μοδίστρα διότι το μαγιό έπρεπε να είναι πολύ συμμαζεμένο και ηθικό και γι αυτό κάνανε πρόβα και εγώ ήμουνα μικρός και παρακολουθούσα την πρόβα

Το μαγιό έγινε από μαύρο σατέν και έπρεπε να δεθεί οπωσδήποτε κάτω από το γόνατο Δηλαδή φαινόταν μόνο η γάμπα και από πάνω έπρεπε να κλειστεί έως το λαιμό και στα μπράτσα έως τον αγκώνα Θυμάμαι το μαγιό αυτό ήταν από μαύρο σατέν και ήταν γαρνιρισμένο με ίδιο κίτρινο ύφασμα

Digitized by 10uk1s

Αυτά τα Δημόσια Λουτρά ήσαν εις το δεξιό άκρο της προκυμαίας της Σμύρνης και ελέγοντο laquoτου Ντισούraquo και λέγαμε πάμε στου Ντισού τα μπάνια Η μεγάλη αυτή εξέδρα που εισχωρούσε βαθιά μέσα στη θάλασσα εχωρίζετο σε δύο διαφορετικές εγκαταστάσεις Αριστερά ήταν για τις γυναίκες και δεξιά για τους άντρες με έναν εξώστη ενδιάμεσα να χωρίζει αυτές τις δύο εγκαταστάσεις

Εις την άκρη αυτή του εξώστη ήταν πάντοτε ένας φρουρός εφοδιασμένος με πέτρες και όταν κάποιος από τους κολυμβητές άντρες επλησίαζε προς το γυναικείο τμήμα τον πετροβολούσε και τον απομάκρυνε Αλλά τα περισσότερα μπάνια εγένοντο στα χωριά όπως σας προείπα διότι εκτός από τις ιδιωτικές εξέδρες υπήρχαν και Δημόσια Λουτρά Υπήρχαν επίσης και πολλές ιδιωτικές βάρκες στην παραλία της Σμύρνης και οι πιο καλοί κολυμβητές mdashμεταξύ αυτών ήμουν και εγώmdash παίρναμε τη βάρκα βγαίναμε ανοιχτά στον κόλπο και κολυμπούσαμε στα βαθιά

Πολύς κόσμος μάλιστα πήγαινε και έκανε μπάνια προς το Κορδελιό διότι τα νερά εκεί ήσαν πολύ πιο καθαρά Μέσα στον κόλπο της Σμύρνης κοντά στην παραλία ήταν άσχημα να κάνουμε μπάνιο διότι η Σμύρνη είχε αποχέτευση από τότε Υπήρχαν πολλά τρεχούμενα υπόγεια νερά και αυτό διευκόλυνε την εγκατάσταση αποχετεύσεως Όλες αυτές οι ακαθαρσίες φυσικά εχύνοντο εις τον κόλπο και πολλές φορές όταν φυσούσε μπάτης είχαμε μία άσχημη μυρουδιά Φανταστείτε αυτό λέγαμε όταν η Σμύρνη είχε τότε περί τους 500000 κατοίκους Σήμερα εάν εξακολουθεί ο ίδιος τρόπος αποχετεύσεως (λένε ότι η Σμύρνη έχει τώρα 4000000 κατοίκους) ο κόλπος θα έχει μολυνθεί και θα έχει καταστραφεί διότι στην εποχή μας ο κόλπος έδινε ωραιότατα ψάρια και προπαντός τις φημισμένες τσιπούρες και λαυράκια

Πιο πριν μιλήσαμε για τα ωραία καφενεία που ήσαν κατά μήκος της παραλίας της Σμύρνης με τις μουσικές και με τους ωραίους ανθρώπους της Σμύρνης μετά την κούραση της ημερήσιας δουλειάς να πηγαίνουν να διασκεδάσουν Και οι μεζέδες που προσέφεραν αυτά ήσαν τόσο άφθονοι ώστε αν έφτανε κανείς σε δεύτερο ή αν έφτανε και σε τρίτο ποτό ήταν αδύνατο πλέον να φάει για βραδινό φαγητό Ένα από τα πιο φημισμένα καφενεία της Σμύρνης το οποίο πριν ανέφερα ως του Κλωναρίδη ήταν το laquoΚαφέ Φώτηraquo Εκεί οι μεζέδες του ήσαν ονομαστοί mdash θαλασσινά στρείδια κυδώνια μύδια αχνιστά μπαρμπουνάκια μικρά τηγανητά συκωτάκι τηγανητό φασόλια και ατελείωτοι άπειροι μεζέδες πικάντικοι οι οποίοι τώρα μου διαφεύγουν

Οι Σμυρνιοί ήσαν καλοφαγάδες και ένας τέτοιος καλοφαγάς ήταν και ο θείος μου ο Παναγιώτης Λοιπόν επειδή ξυπνούσε και έπαιρνε το πρωινό του πολύ νωρίς έπρεπε κατά τις δέκα κάτι να φάει και να καλοφάει Έτσι μαζί με τη συντροφιά του επήγαινε στη μεγάλη αγορά που ήταν κοντά στα χρυσοχοεία στις Μεγάλες Ταβέρνες όπως λέγανε Εκεί ήταν η κυρίως κρεαταγορά και πράγματι υπήρχαν και πολύ μεγάλες ταβέρνες και είχαν αποστακτήρες τους λεγόμενους λαμπίκους οι οποίοι παρήγαν το ωραιότερο ούζο το τσίπουρο που λέγαμε στη Σμύρνη (φυσικά είχαν και κρασιά) και μοσχοβολούσε ο δρόμος από τσίπουρο

Ο θείος μου έπρεπε όπως είπα κατά τις δέκα να φάει την μπριζόλα του Ο ταβερνιάρης ήξερε και την είχε έτοιμη χωρίς ειδική παραγγελία

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο που όπως είπα τον λέγανε Μεγάλες Ταβέρνες προς το τέρμα του που συνόρευε με το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής ήταν και η Οθωμανική τράπεζα Ελέγετο Οθωμανική τράπεζα αλλά είχε γαλλικά κεφάλαια και κάποτε ένας υπάλληλος του χρυσοχοείου μας mdashδεν ξέρω γιατίmdash με πήρε μαζί του εκεί και με έκπληξη είδα ότι τότε ακόμα κυκλοφορούσαν οι χρυσές λίρες∙ για να μην καθυστερούν και τις μετρούν τις παρελάμβαναν με το ζύγι Ήξεραν ότι ήταν οκτώ γραμμάρια η κάθε λίρα δηλαδή τότε ήταν 25 δράμια επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να ζυγίζουν 250 δράμια ή 800

Digitized by 10uk1s

γραμμάρια Τέτοια ήταν τα μπερεκέτια Η αφθονία που λέγαμε της Σμύρνης

Οι λίρες για τις οποίες εμίλησα ήσαν αγγλικές Οι οθωμανικές λίρες οι οποίες ήσαν εκδόσεως Ρεσάτ Χαμίτ και κάτι άλλων Σουλτάνων εζύγιζαν δυο δράμια και ένα τέταρτο Επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να είναι 225 δράμια

Προηγουμένως είπα ότι η Οθωμανική τράπεζα εις το τέρμα του δρόμου που λεγόταν Μεγάλες Ταβέρνες επλησίαζε προς το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής Και επειδή αυτές τις μέρες που μιλάω εδώ πλησιάζει το Πάσχα μου ήρθε στο νου με ποιο τρόπο οι Σμυρνιοί επί τουρκοκρατίας ακόμα και επί τρομοκρατίας κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου εόρταζαν το Πάσχα Φυσικά οι περισσότερες Ορθόδοξες εκκλησίες της Σμύρνης είχαν πολύ μεγάλους περιβόλους γύρω από την εκκλησία με ωραία κάγκελα και κλειστές πόρτες από το φόβο των Τούρκων

Η μεγαλύτερη εκδήλωση της Αναστάσεως γινόταν στον περίβολο της Αγίας Φωτεινής ο οποίος ήταν ευρυχωρότατος Μπορούσε να περιλάβει μέσα πολλές χιλιάδες πιστούς Και από το περίφημο καμπαναριό της Αγίας Φωτεινής το οποίο για να το ρίξουν οι Τούρκοι μετά τη φωτιά είδαν και έπαθαν διότι ήταν καλοχτισμένο εξετοξεύοντο ωραιότατα βεγγαλικά τα οποία έφτιαχνε ο μπαμπάς του Καραμπάτη mdash έδειχνε την Ανάσταση του Χριστού διάφορα άλλα και τελείωνε ξετυλίγοντας μια μεγάλη Ελληνική σημαία οπότε χαλούσε ο κόσμος από τους πυροβολισμούς Φυσικά ήσαν κλειστές οι πόρτες για να μπορέσουν οι Σμυρνιοί να κρύψουν τα όπλα με τα οποία χαιρετούσαν την Ανάσταση του Κυρίου

Τη Δευτέρα του Πάσχα γινόντουσαν οι περίφημες παρτίδες όπως λέγαμε στη Σμύρνη τις εκδρομές Νομίζω ότι τις λέγανε παρτίδες διότι πήγαιναν στα περίχωρα της Σμύρνης τα οποία ήσαν με πολύ πράσινο και με πολλά δέντρα διότι στη Μικρά Ασία έπεφταν πολλές βροχές κατά τη διάρκεια της άνοιξης του φθινοπώρου και του χειμώνα Γεμίζανε οικογένειες φιλικές τα καλάθια τους με ότι ωραίο μπορούσε να φανταστεί κανείς κεφτέδες κοτολέτες που έμεναν από το αρνί που έσφαζαν για το Πάσχα τυριά και φυσικά όλα αυτά τα συνόδευαν με ωραία κρασιά και ούζο και στο τέλος κατέληγαν σε ωραία τραγούδια

Τα χωριά στα οποία γίνονταν αυτές οι φιλικές εκδρομές ήσαν γύρω στη Σμύρνη προς το εσωτερικό Ήταν ο Μπουτζάς ήταν ο Μπουρνόβας ήταν ο Κουκλουτζάς ήταν το Μερσινλί ήταν το Μπουρνάμπασι και διάφορα άλλα χωριά Σ αυτά οι περισσότεροι πήγαιναν με τις ιδιωτικές άμαξες Διότι όπως τώρα έχουμε τα αυτοκίνητα τότε η κάθε εύπορη οικογένεια είχε τη δική της άμαξα Αλλά ταυτόχρονα υπήρχαν και δύο σιδηροδρομικές γραμμές οι οποίες βοηθούσαν προς αυτά Ένα άλλο ωραίο χωριό στο οποίο πήγαιναν ήταν και το Σερντίκιο Επίσης και το Μπαλαντζίκ Ορισμένα από αυτά τα χωριά είχαν τουρκικά ονόματα ενώ στην πραγματικότητα ήσαν όλα ελληνικοί αμιγώς συνοικισμοί Δεν υπήρχε εκεί ούτε ένας Τούρκος

Και μια που μιλούμε για τις ημέρες του Πάσχα ας μιλήσουμε και για τις προετοιμασίες που έκαναν οι νοικοκυρές οι Σμυρνιές

Έπρεπε κατ αρχήν να τριφτούνε τα μπακίρια του σπιτιού Τα μπακίρια ήσαν ωραία φτιαγμένα χάλκινα σκεύη τα οποία είχαν μάλλον διακοσμητικό χαρακτήρα παρά ήσαν χρησιμοποιήσιμα Στόλιζαν το επάνω συνήθως μεγάλο ράφι της κουζίνας το οποίο πλαισιωνόταν επίσης από ειδικά χάρτινα στολίδια Τα μπακίρια είχαν διάφορα σχήματα στρογγυλά μισοστρόγγυλα επιμήκη και πλακί Το πλακί ήταν σκεύος ολοστρόγγυλο χαμηλό Επίσης μαζί με τα χάλκινα σκεύη έπρεπε να τριφτούν και τα μαγκάλια τα οποία ήσαν επίσης από χαλκό Επειδή δεν υπήρχαν ακόμα τότε καλοριφέρ τα περισσότερα σπίτια

Digitized by 10uk1s

εθερμαίνοντο από ωραία κατασκευασμένα χάλκινα μαγκάλια

Επίσης υπήρχε και ένα είδος μαγκαλιών τα λεγόμενα ταντούρια τα οποία ήσαν ξύλινα τραπέζια Είχαν στη μέση τρύπα για να μπαίνει το σκεύος με τα κάρβουνα και για να μην καίγεται το ξύλο είχε από πάνω μπρούντζο με διάφορα καρφιά τα οποία είχαν ωραίους συνδυασμούς Τα χάλκινα μαγκάλια όπου άναβαν καλά τη φωτιά έξω από το δωμάτιο για να αποφύγουν δηλητηρίαση από το διοξείδιο του άνθρακα είχαν ωραιότατα καπάκια με χέρια από μπρούντζο για να υπάρχει αντίθεση χρωματική διότι τα μεν χάλκινα ήσαν κόκκινα τα δε χέρια από μπρούντζο ήσαν κίτρινα και από πάνω υπήρχε ένα σαν πουλί για το σκέπασμα

Μετά ερχόταν η σειρά της καθαριότητας του σπιτιού Έπρεπε οι κοπέλες του σπιτιού να τρίψουν τα πατώματα με αλισίβα αλισιά όπως τη λέγαμε εις την οποία μέσα έριχναν και λίγη βρωμούσα Η βρωμούσα είναι η σημερινή χλωρίνη Τα πατώματα ετρίβοντο με ειδικές βούρτσες οι οποίες αντί για τρίχες είχαν σκληρά δόντια από ένα είδος χόρτου Έπρεπε το πάτωμα να τριφτεί και να γυαλιστεί τόσο πολύ ώστε να γυαλίσει σαν φλουρί

Μετά έπρεπε να τριφτούν οι αυλές του σπιτιού Αυλές στη Σμύρνη λέγαμε τις εισόδους Το χωλ το λεγόμενο το οποίο ήταν στρωμένο κατά κανόνα με ωραία άσπρα μάρμαρα Σ αυτό το διάστημα τα παιδιά αγόρια κορίτσια παίζανε έξω εις τους κήπους ή εις τους δρόμους διότι τότε ευτυχώς δεν είχαν εφευρεθεί τα αυτοκίνητα γυρίζοντας και θορυβώντας με τις περίφημες ροκάνες (και όσο πιο μεγάλη ροκάνα είχε το κάθε παιδί ήταν το πιο ενθουσιασμένο∙ οι ροκάνες από ξύλο δημιουργούσαν πολύ μεγαλύτερο θόρυβο παρά οι άλλες) και τραγουδούσαν

Βάγιο Βάγιο το Βαγιό τρώμε ψάρι και κολιό και την άλλη Κυριακή τρώμε το παχύ αρνί

Και μια και μιλάμε για αρνί από τη Μεγάλη Δευτέρα άρχιζε η αγορά των αρνιών τα οποία θα εθυσιάζοντο για το τραπέζι του Πάσχα Ο κάθε αρραβωνιαστικός έπρεπε να στείλει στην καλή του το πιο ωραίο αρνί το πιο καθαρό το πιο στολισμένο σαν νύφη

Επίσης ο κάθε πατέρας θα έπαιρνε το καλύτερο αρνί για την οικογένειά του Εμείς τα παιδιά τους βάζαμε κολλάρο στο λαιμό και με ένα σχοινί τα γυρίζαμε στους δρόμους γύρω από το σπίτι μας και τα αρνιά μας αυτά τρώγανε χασίλι Το χασίλι ήταν δεμάτια από φρέσκια βρώμη ή από τριφύλλι

Αλλά όταν τη Μεγάλη Παρασκευή ακουγόταν η τραγική φωνή του σφάχτη laquoΠοιος έχει αρνιά για σφάξιμο προβιές για πούλημαraquo άρχιζε το κρυφό κλάμα μας διότι εν τω μεταξύ το είχαμε αγαπήσει το αρνάκι

Τη Μεγάλη Πέμπτη μαζί με το βάψιμο των αυγών άρχιζε και το ζύμωμα της ζύμης από την οποία θα γίνονταν τα περίφημα σμυρναίικα τσουρεκάκια

Ξέχασα να σας πω ότι την εβδομάδα προ των Βαΐων την προ του Λαζάρου οι μητέρες μας μάς έκαναν ένα είδος κούκλες από ψωμί με λίγη μαστίχα μέσα και λίγη ζάχαρη διότι δεν έπρεπε να φάμε ούτε γάλα ούτε τυρί Αυτά τα ψωμάκια που τους έδιναν σχήμα κούκλας ήσαν τα περίφημα Λαζαράκια όπως τα λέγαμε

Digitized by 10uk1s

Τη Μεγάλη Παρασκευή η περιφορά των Επιταφίων και επί τουρκοκρατίας ακόμα γινόταν έξω από τον περίβολο των ναών μας και οι Επιτάφιοι περνούσαν από πολλούς δρόμους της Σμύρνης Εις αυτή την περίπτωση υπάρχει και ένα μελανό σημείο Όταν συναντιόνταν οι Επιτάφιοι της Αγίας Αικατερίνης και του Αγίου Δημητρίου που ήσαν γειτονικές συνοικίες επέμενε η ομάδα του κάθε Επιταφίου να περάσει διότι συναντιόνταν μετωπικώς Να υποχωρήσει η μία ομάδα για να περάσει η άλλη Επειδή όμως αυτό εθεωρείτο μειωτικό για τους νταήδες της εκάστοτε συνοικίας κατέληγε σε καβγά με αποτέλεσμα πολλές φορές να ανατρέπονται και οι Επιτάφιοι Φυσικά όταν έγινε η κατοχή της Σμύρνης από τους Έλληνες υπήρξε και κανονική αστυνόμευση οπότε σταμάτησε αυτό το άτοπο εις βάρος της Εκκλησίας μας

Πιο πριν μιλήσαμε για το αρνί που έστελναν τις παραμονές του Πάσχα οι αρραβωνιασμένοι στην καλή τους Αλλά υπήρχε και μία άλλη κατηγορία των ερωτευμένων οι οποίοι δεν είχαν επισημοποιήσει ακόμα το δεσμό τους και δεν είχαν εκδηλώσει επισήμως στις οικογένειες τα αισθήματά τους Αυτοί κατέφευγαν στις λεγόμενες στη σμυρναϊκή διάλεκτο laquoπατινάδεςraquo mdash καντάδες για να εκδηλώσουν τα αισθήματα προς την καλή τους Ο συνήθης τρόπος των καντάδων αυτών ήταν να προηγείται μία άμαξα μέσα εις την οποία θα υπήρχαν τα όργανα και οι τραγουδιστάδες Η συνήθης σύνθεση των οργάνων ήταν οπωσδήποτε ένα σαντούρι ένα βιολί και μία κιθάρα Από πίσω ακολουθούσε η άμαξα με τον ερωτευμένο και την παρέα του Πήγαιναν κάτω από τα παράθυρα ή από το μπαλκόνι της καλής τους και άρχιζαν να εκδηλώνουν με τραγούδια τα αισθήματά τους Αν όμως γίνονταν αρκετά οχληροί ή οι γονείς ή τα αδέλφια της καλής δεν τους ήθελαν να εκδηλώνουν τα αισθήματά τους και με κάποιο τρόπο να εκτίθεται η κοπέλα στη γειτονιά προσπαθούσαν να τους απομακρύνουν Εάν όμως αυτοί ήσαν επίμονοι και δεν φεύγανε καμιά φορά εδέχοντο το περιεχόμενο του δοχείου της νυκτός στο κεφάλι

Αυτά ως προς τους έρωτες των ανδρωθέντων Εμείς που ήμαστε τότε νεαροί δεκαπέντε δεκάξι δεκαεπτά ετών είχαμε μία ωραία συντροφιά Ήταν ο Κώστας Σαριδάκης ο Κώστας Μιχαηλίδης ο Βασίλης Γαβριηλίδης ο Ηρακλής Παύλου εγώ και κάνα δυο ακόμα φίλοι Δυστυχώς όλοι αυτοί είναι πλέον μακαρίτες Και ο μόνος επιζών είμαι εγώ

Ο Κώστας Σαριδάκης ο οποίος ήταν λίγο μεγαλύτερος από μένα έμεινε αιχμάλωτος των Τούρκων στη Σμύρνη και δεν ξαναήρθε στην Ελλάδα Ήταν ο πιο καλλίφωνος από την παρέα μας Γυρίζαμε λοιπόν έξω από τα σπίτια των κοριτσιών μας τραγουδώντας και με αυτό τον τρόπο εκδηλώναμε τα αισθήματά μας Αλλά ξεφεύγανε και αυτά καμιά φορά κρυφά από το σπίτι και πηγαίνανε και κάνανε το λεγόμενο κόρτε σε καμιά σκοτεινή γωνιά σε κανένα απόμερο δρομάκι φυσικά πάντοτε κοντά στο σπίτι

Το κόρτε ήταν πιο πολύ ρομαντικό Μόλις τολμούσαμε να πιάσουμε κανένα χεράκι και το πολύ πολύ κανένα κλεφτό φιλί

Εγώ τότε είχα σύνδεσμο με μία κοπέλα που την έλεγαν Όλγα και η οποία φυσικά δεν ζει και αυτή Τις Κυριακές όλη η συντροφιά με τις κοπέλες μας πηγαίναμε στον laquoΦοίνικαraquo Ο laquoΦοίνικαςraquo ήταν ένας λαϊκός κινηματογράφος πίσω από την Αγία Αικατερίνη Τον λέω λαϊκό διότι ήταν μέσα στη συνοικία και τα εισιτήρια φυσικά ήσαν ανάλογα με τις δυνατότητες του χαρτζιλικιού που παίρναμε

Ανεβαίναμε και καθόμαστε στον εξώστη κλέβοντας πού και πού κανένα χαδάκι ή κανένα φιλάκι Όλα αυτά όμως τα ανέτρεψε η φωτιά και χάθηκαν τα ίχνη όλων των κοριτσιών Φυσικά η συντροφιά μας εκτός από τον μακαρίτη τον Σαριδάκη που είπα ξανασυστήθηκε εδώ και όταν είχαμε ευχέρεια μαζευόμαστε στο Ζάππειο και τρώγαμε καμία πάστα

Ο μόνος από όλους ο πιο τσιγκούνης ήταν ο Βάσος Γαβριηλίδης ο οποίος μας έλεγε laquoπηγαίνετε φάτε

Digitized by 10uk1s

την πάστα σας και πέστε να φέρει και ένα ποτήρι νερό παραπάνωraquo και ερχόταν λίγο αργότερα για να αποφύγει το έξοδο της πάστας

Στη Σμύρνη κυκλοφορούσαν διάφοροι τύποι οι οποίοι με τα φερσίματά τους και με τον τρόπο τους έσπαζαν τη μονοτονία και διασκέδαζαν με κάποιο τρόπο τους ανθρώπους

Ένας από αυτούς ήταν ο Στέφανος Ο Στέφανος ήταν πλανόδιος μικροπωλητής ψιλικών και διαφόρων φω‐μπιζού και εξαρτημάτων για τις γυναίκες Ήταν πάντοτε ντυμένος παρδαλά για την εποχή του και τα περισσότερα είδη που πουλούσε τα καρφίτσωνε επάνω στα ρούχα του στο σακάκι του εκτός φυσικά από τη βιτρίνα την οποία είχε Γι αυτό όταν οι κυρίες έβλεπαν καμία από τις φίλες η οποία ήταν ντυμένη πολύ χτυπητά και φορούσε πολλά κοσμήματα κουτσομπολεύοντας την αποκαλούσαν Στέφανο

Ένας άλλος τύπος ήταν ο πλανόδιος βιβλιοπώλης ο οποίος γύριζε στη γειτονιά φωνάζοντας laquoΈχω βιβλία διάφορα Ο Ερωτόκριτος και η Αρετούσα και η Αρετή θριαμβεύουσα Έχω ημερολόγια και ημεροδείκτες Κάθε φύλλο και μία ιστορίαraquo Φυσικά είχε και άλλα βιβλία τα οποία ήσαν σε δυο τρεις τσάντες που άλλες κρέμονταν στην πλάτη του άλλες εμπρός του και κρατούσε και δύο εις τα χέρια Διαλαλούσε δηλαδή τους laquoΑθλίουςraquo του Βίκτορος Ουγκώ τη laquoΜανόν Λεσκώraquo τα laquoΜυστήρια των Παρισίωνraquo το laquoΕκείνη δεν απήντησεraquo και τα en vogue βιβλία εκείνης της εποχής τα οποία εδιάβαζαν οι ρομαντικές δεσποινίδες και ανελύοντο σε δάκρυα από συμπάθεια για τα πάθη των πρωταγωνιστών

Ένας άλλος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας Αυτός ήταν μικροαπατεώνας Είχε ένα ιδίωμα και ένα προτέρημα να κλέβει τα σκυλιά τα ιδιωτικά από τα σπίτια Εξεβίαζε τους ιδιοκτήτες των σκυλιών να του δίδουν ένα επίδομα μηνιαίο για να μην τους κλέψει το σκυλί τους Εάν δεν το έδιναν το έκλεβε το σκυλί του άλλαζε το χρώμα και το ξαναπουλούσε

Μεταξύ των θυμάτων ήταν και ο θείος μου ο Τσιντσίνης ο οποίος είχε ένα θηλυκό σκυλί που το υπεραγαπούσε τη Λίντα Ερχόταν ο Τσουρτσούρας και έπαιρνε κάθε μήνα το μηνιάτικό του Ήταν δηλαδή νονός με τη σημερινή έκφραση Εκτός αυτού όμως είχε και άλλες τρελές ιδιότητες Τρελά φερσίματα

Ένα βράδυ μπήκε μέσα εις το laquoΚαφέ Φώτηraquo το οποίο ήταν γεμάτο από άντρες φυσικά κρατώντας ένα ζεύγος κέρατα ταύρου και άρχισε και φώναζε laquoΠοιος θέλει ένα ζευγάρι κέραταraquo Επειδή όλοι γελούσαν και δεν απαντούσαν αυτός τους λέει laquoΑ έχετε όλοι κέρατα και γι αυτό δεν χρειάζεστε να αγοράσετε άλλαraquo

Ένας άλλος τύπος που εμείς τότε τα μικρά παιδιά την υπεραγαπούσαμε ήτανε γυναίκα Ήταν μια υψηλόκορμη αραπίνα η οποία επάνω στο κεφάλι της κρατούσε έναν πελώριο ταβλά μέσα εις τον οποίο είχε διάφορα σχετικά για παιδάκια Μεταξύ αυτών είχε τσεμπλεμπούδες σκέτες ωραίες ζεστές και φρεσκοψημένες είχε τσεμπλεμπούδες με γύρω γύρω ζαχαρωτά είχε φιστίκια αράπικα καθαρισμένα και φιστίκια αράπικα ακαθάριστα Είχε γλυκά τα καμπίσια που λέγαμε δηλαδή σαν τσιγάρο από ζάχαρη φτιαγμένο σε διάφορα χρώματα Αυτή ήταν όπως είπα η αγαπημένη μας διότι αν ήταν σε καλή διάθεση η μητέρα μας και ξόδευε κάτι μας έπαιρνε και ένα γλυκό

Την εποχή που μιλάμε μια κοπέλα στη Σμύρνη για να θεωρείται όμορφη έπρεπε να έχει άσπρο λείο δέρμα πλούσια μαλλιά και αρκετά κιλάκια Έπρεπε να έχει στήθος μπόλικο και ποπό αρκετό Γι αυτό

Digitized by 10uk1s

τότε φορούσαν κορσέδες με μπαλένες τους οποίους έσφιγγαν τραβώντας τα κορδόνια για να δημιουργηθεί μέση δαχτυλίδι και να ξεπεταχτούν τα υπόλοιπα μέλη του σώματος

Επίσης έπρεπε να έχει και πολλά μαλλιά Γι αυτό εάν οι κυρίες δεν είχαν πολλά μαλλιά έβαζαν στο κεφάλι μέσα από τα μαλλιά τους το λεγόμενο μπουμπάρι το οποίο ήταν φτιαγμένο από μαλλιά του ιδίου χρώματος με τα δικά τους και πάνω σ αυτό ετύλιγαν τα δικά τους ώστε να φαίνεται ότι έχουν πλούσια μαλλιά Εάν ο ποπός τους δεν ήταν αρκετά πλούσιος και αρκετά πεταχτός κάτω από τον κορσέ έδεναν ένα είδος μαξιλαράκι το οποίο το ονόμαζαν τουρνέ

Από τα γλυκά της αραπίνας εκείνο που προτιμούσαμε από όλα ήταν ένα είδος που το λέγανε φιστικάτο Ήταν καραμελέ είτε από μέλι είτε από ζάχαρη και παραγεμισμένο με φιστίκια αράπικα

Ξεσηκωμός στο σπίτι και μεγάλη χαρά για μένα και για τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη ήταν όταν επρόκειτο να έρθει να μείνει μερικές μέρες μαζί μας η νενέ Σοφί mdash η γιαγιά Σοφία η μητέρα του πατέρα μας Τη γιαγιά Σμαράγδα τη νενέ ντουντού δηλαδή τη γιαγιά από μέρους της μητέρας μου δεν τη γνώρισα διότι πέθανε όταν ήμουνα πολύ μικρός Όταν λέω ξεσηκωμός στο σπίτι εννοώ ότι έπρεπε να καθαριστούν να είναι όλα τέλεια μην τυχόν το μάτι της πάρει κάτι ανώμαλο

Έπρεπε να ζυμωθεί το ζυμάρι διότι θα έκανε φιδέ Φιδέ κάνανε τρίβοντας το ζυμάρι στα κόσκινα επάνω για να στεγνώσει και ήταν ένα από τα πιο αγαπημένα φαγητά μας Για εμάς τα παιδιά η χαρά ήτανε ότι το βραδάκι αφού τελειώναμε τα μαθήματά μας θα μαζευόμαστε γύρω στη γιαγιά και γύρω στο ταντούρι με τη φωτιά όπου στη χόβολη ψήναμε και κανένα κάστανο περιμένοντας ν αρχίσει να μας λέει παραμύθια Να μας πει την Κοκκινοσκουφίτσα να μας πει τους Επτά νάνους να μας πει για τη Σταχτομπούτα για το Μαγεμένο βασιλόπουλο για τον Δράκο που φύλαγε το νερό και άλλα

Επίσης παίζοντας μαζί με τη γιαγιά λέγαμε αινίγματα Με αυτό τον τρόπο εδούλευε και λίγο το μυαλό μας Μερικά από τα αινίγματα που λέγαμε τότε τα θυμάμαι Ένα από όλα έλεγε

Μακρύς μακρύς καλόγερος και πίτα το κεφάλι του Τι είναι

Εάν δεν το βρίσκαμε το εξηγούσε η γιαγιά Ήτανε το ξύλινο φτυάρι του φούρναρη το οποίο είναι πολύ μακρύ και εμπρός είναι τετράγωνο Με αυτό φουρνίζανε τα ψωμιά στους τότε φούρνους και με αυτό φυσικά τα ξεφουρνίζανε

Ένα άλλο αίνιγμα ήταν

Χίλιοι μύριοι καλογέροι σ ένα ράσο τυλιγμένοι Τι είναι

Το καρπούζι και οι μαύροι σπόροι αντιπροσώπευαν τους καλόγερους

Είχαμε και ένα που λέγαμε για το οποίο κοκκινίζαμε και ντρεπόμασταν Και εγώ ντρέπομαι που θα σας το πω αλλά ας γελάσουμε

Βουργούλακας κατρακυλά ανάμεσα σε δυο βουνά Τι είναι

Digitized by 10uk1s

Η ακαθαρσία η σκληρή που βγαίνει από τον ποπό

Η νενέ Σοφί ως μόνιμη κατοικία είχε το σπίτι της θείας μου της Τσιντσίνη Η νενέ Σοφί όπως προείπα είχε αποκτήσει τρία παιδιά Δυο αγόρια και ένα κορίτσι Τον θείο μου Παναγιώτη τον πατέρα μου και τη θεία μου Αναστασία Έμενε δε με τη θεία μου Αναστασία διότι ήταν αρχοντόσπιτο Εμείς είχαμε μόνο μία υπηρέτρια ενώ η θεία μου είχε τρεις υπηρέτριες εκτός από τον σωφέρ τους αμαξάδες καπετάνιο για το κότερο τζόκεϋ για τα άλογα κτλ Όπως προείπα ο θείος μου ήταν πάρα πολύ πλούσιος Αλλά η νενέ Σοφί κατά καιρούς επεσκέπτετο και το δικό μας σπίτι διότι υπήρχαμε εμείς τα εγγονάκια της Στον θείο μου τον Παναγιώτη δεν πήγαινε διότι εκείνος αν και παντρεύτηκε δυο φορές δεν απέκτησε ποτέ του παιδιά

Στη Σμύρνη ήταν έθιμο και εθεωρείτο πολύ φυσικό οι ηλικιωμένοι άνθρωποι και συνήθως οι χήρες διότι οι άντρες πεθαίνανε πολύ πιο πριν να πήγαιναν να ζήσουν τα χρόνια που τους έμεναν κοντά στις κόρες τους Και αν υπήρχαν αγόρια κατά καιρούς επεσκέπτοντο και τα σπίτια των γιων τους και των νυφάδων τους

Η γιαγιά μου η Σοφί όπως σας είπα ερχόταν σε εμάς για να μείνει μερικές μέρες και να αλλάξει λίγο περιβάλλον Η ανατροφή των παιδιών εγένετο με βάση και με σεβασμό προς τη θρησκεία Έπρεπε τα παιδιά να εκκλησιάζονται τακτικά και απαραιτήτως να πηγαίνουν με τον πατέρα προπαντός κάθε Κυριακή στην εκκλησία Δυο ή τρεις φορές το χρόνο έπρεπε να μεταλαμβάνουν Όταν επρόκειτο να μεταλάβουν αποβραδίς εγένετο μπάνιο φοβερό αλλαγή εσωρούχων κόψιμο νυχιών προσευχή για να πάρουν συγχώρεση από τον Θεό Και τη μέρα που μεταλαβαίνανε έπρεπε να μη φτύσουν χάμω όλο το εικοσιτετράωρο για να μη μολυνθεί η Αγία Κοινωνία πέφτοντας στο χώμα

Όταν μικρά παιδιά βλέπαμε κάπου πεταμένο κάτω κανένα κομματάκι ψωμί έπρεπε να τρέξουμε να το μαζέψουμε να το φιλήσουμε και να το προφυλάξουμε σε μια γωνιά ώστε να μην πατηθεί διότι το ψωμί εθεωρείτο ιερό είδος

Όταν συναντούσαμε κανέναν παπά έπρεπε να τρέξουμε με σεβασμό να του φιλήσουμε το χέρι

Προηγουμένως είχα πει ότι στη Σμύρνη οργίαζαν οι προπαγάνδες Προπαντός οι ξένες θρησκείες Δηλαδή οι καθολικοί και οι προτεστάντες προσπαθούσαν να προσηλυτίσουν παιδιά έχοντας σχολεία εις τα οποία η παιδεία ήταν δωρεάν Γι αυτό είχε δημιουργηθεί η εντύπωση ότι όταν μικροί συναντούσαμε ξένο παπά ξένης δηλαδή θρησκείας παπά αυτό εθεωρείτο προμήνυμα ότι μπορούσε να μας τύχει κανένα κακό και για να αποφύγουμε αυτό το κακό έπρεπε να χαϊδέψουμε τα γεννητικά μας όργανα Ήταν τόσο εμποτισμένη μέσα μας αυτή η ιδέα της κακοτυχίας που έφερναν οι ξένοι παπάδες ώστε θα σας διηγηθώ και κάτι που μου έτυχε εμένα την τελευταία χρόνια το 22 πριν γίνει η Καταστροφή όταν δίναμε εξετάσεις για την Τετάρτη Γυμνασίου στο τότε Αρμοστειακό γυμνάσιο

Είχαμε μαθηματικά εις τα οποία δεν ήμουν καθόλου δυνατός Αυτά θα τα πω για να δούμε ότι οι προλήψεις δεν ήσαν καθόλου λογικές Εκεί λοιπόν που πήγαινα προς το σχολείο τρομαγμένος γιατί φοβόμουνα ότι δεν θα τα κατάφερνα στα μαθηματικά είδα μπροστά μου ένα φραγκόπαπα Μόλις τον είδα λέω laquoΠαναγία μου χάθηκα Δεν θα δώσω εξετάσεις και θα τα αφήσω να είμαι επανεξεταστέος το Σεπτέμβρηraquo Και γύρισα να πάω πίσω προς το σπίτι Μόλις έκανα όμως μερικά βήματα συνάντησα τον καθηγητή μας των Ελληνικών τον κ Κωνσταντινίδη ο οποίος αμέσως μου λέει laquoΠου πας Κατραμόπουλεraquo Λέω laquoΚύριε καθηγητά ξέχασα να πάρω κόλλα διαγωνισμού και πάω στο περίπτερο να πάρωraquo laquoΑ ωραία Θέλω και εγώ να πάρω καραμέλες Πάμε μαζίraquo Οπότε υποχρεώθηκα να πάω στο σχολείο και να δώσω εξετάσεις Ε λοιπόν ο παπάς αντί γρουσουζιά μου έφερε γούρι Το θέμα των

Digitized by 10uk1s

μαθηματικών που μας έβαλε ήταν και εύκολο και κάτι που το ήξερα πολύ καλά Έτσι πήρα 9 λίαν καλώς στα μαθηματικά παρ όλο που φοβήθηκα τη γρουσουζιά του φραγκόπαπα

Το γυμνάσιο που ανέφερα πριν ότι φοιτούσα της Αρμοστείας ήτανε στο Φαρδύ της Ευαγγελίστριας Και όπως έχω πει και προηγουμένως τα τοπωνύμια της Σμύρνης εδηλούντο αναλόγως με την εκκλησία που ήταν στην περιφέρεια Εκτός όμως αυτού εις την εμπορική ζώνη της Σμύρνης υπήρχαν τοπωνύμια τα οποία αναφέροντο εις τη συγκέντρωση των ειδικών μαγαζιών που ασχολούντο με το εμπόριο Και είχαμε τα Γυαλιάδικα όπου επωλούντο κρύσταλλα κτλ τα Σιδεράδικα που είχαν είδη για σπίτια για οικοδομές και εν γένει χρήσιμα για το νοικοκυριό

Ένα μεγάλο και ονομαστό μαγαζί σ αυτή την περιφέρεια ήτανε του Μαύρου ιδιοκτησία Νικολαΐδη Ήταν τα Γουρουνάδικα δηλαδή όπου επωλείτο χοιρινό κρέας και τα παράγωγα του χοιρινού Διότι όπως είναι γνωστό οι Τούρκοι απηγορεύετο από τη θρησκεία τους να τρώνε χοιρινό κρέας και γι αυτό τα μαγαζιά που πουλούσαν χοιρινά κρέατα ήσαν πολύ απομακρυσμένα από την αγορά που είχε μοσχάρια και αρνιά Μια τέτοια όπως προαναφέραμε μεγάλη αγορά ήταν οι Μεγάλες Ταβέρνες στην οποία υπήρχαν πάρα πολλά κρεοπωλεία όπου μπορούσε να πάρει κανείς ωραία κρέατα

Επίσης ήταν τα Σερβετάδικα Τώρα γιατί τα λέγανε έτσι δεν ξέρω Ήταν τα Ταμπάκικα Ταμπάκικα ήταν εκεί όπου επεξεργάζοντο τα δέρματα

Επίσης ήταν και τα Κουμουτζίδικα Τα Κουμουτζίδικα ήταν της Μαντάμας το Χάνι Μέσα σ αυτό ήσαν κατά πλειονότητα χρυσοχοεία Εκτός από το δικό μας πλάγιά μας ήταν του κ Ευάγγελου Μανουσάκη του Μιχαλάκη Σωτηρίου του Πωλ Τας του Θεόδωρου Αδαμόπουλου Πλάγια μας ήσαν επίσης οι αδελφοί Κόρη και δύο τρεις άλλοι που μου διαφεύγουν τα επίθετά τους

Φυσικά υπήρχαν εκεί και ένα δυο άλλα είδη καταστημάτων Μεταξύ αυτών ήταν και το οδοντιατρείο των αδελφών Γκρανιέ οι οποίοι είχαν ένα είδος βιτρίνας όπου προέβαλλαν μασέλες οι οποίες με ένα ελατήριο ανοιγόκλειναν σαν να μασούσαν Θέαμα λίγο μακάβριο

Και μια που μιλάμε για χρυσοχοεία πρέπει να τονίσω μία σωβινιστική περίπτωση Όλοι οι αδαμαντοδέτες της Σμύρνης οι μουχλαϊτζήδες όπως τους λέγανε με την τουρκική λέξη ήσαν Αρμένιοι και δεν παίρνανε ποτέ υπάλληλο ή βοηθό άλλης εθνότητας παρά μόνο Αρμενίους για να κρατάνε κλειστό το επάγγελμα στα χέρια τους Στη γειτονιά μας δηλαδή εις τα Κουμουτζίδικα της Μαντάμας το Χάνι ήταν και ένας Αρμένης αδαμαντοδέτης περίφημος ο κ Βανέτσας Ήταν τεράστιος Χωρίς υπερβολή θα ζύγιζε πλέον των 150 κιλών και αυτό το θηρίο έκανε τόσο ωραία δουλειά και τόσο λεπτή που πολλοί ήρχοντο και από την Κωνσταντινούπολη ακόμη να φέρουν κοσμήματα για να τους εφαρμόσει τις πέτρες όχι μόνο εφαρμόζοντας αυτές αλλά σχεδόν κεντώντας το ίδιο το κόσμημα

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι ήσαν και στο Φραγκομαχαλά Μεταξύ αυτών οι αδελφοί Γεωργιάδη οι οποίοι ως αντιπρόσωποι του Κριστόφλ είχαν αρκετά ασήμια διότι ήταν εύκολη η εισαγωγή από την Ευρώπη επειδή οι τελωνειακοί δασμοί τότε στη Σμύρνη ήσαν υποτυπώδεις

Ήταν το κατάστημα του Ατζιτήρη με πλουσιότατη βιτρίνα Ο άνθρωπος αυτός κατεστράφη τελείως με την Καταστροφή Δεν μπόρεσε να εμφανιστεί πλέον εις την Ελλάδα και μάθαμε ότι όταν πέθανε έγινε έρανος για να τον θάψουν Ο άνθρωπος ο οποίος εθεωρείτο από τους πλουσιότερους χρυσοχόους

Επίσης ήταν ένας Φραγκολεβαντίνος ο Ρουτζιέρι ένας Αρμένης ο Μινασιάν και εις τον δρόμο αυτό το 1873 μετά βεβαιότητος και εις τον αριθμό 57 εμφανίστηκε για πρώτη φορά σίγουρα η φίρμα

Digitized by 10uk1s

laquoΚατραμόπουλοιraquo Ευρέθηκε ένα κουτάκι το οποίο μας προσέφερε μία παλιά μας πελάτισσα και το οποίο αναφέρει το εξής laquoΠ Κατραμόπουλοςraquo mdashήταν ο θείος μουmdash laquoκαι Σίαraquo mdash ήταν ο πατέρας μου laquoΟδός Ευρωπαϊκή αριθμός 57raquo Οι δικοί μου από εθνικισμό από σωβινισμό δεν ήθελαν να αναφέρουν τη λέξη Φραγκομαχαλάς και γι αυτό αναφέρουν laquoοδός Ευρωπαϊκήraquo Και από κάτω laquoΣμύρνη 1873raquo

Λοιπόν για να αναφέρεται το κουτάκι στο 1873 δεν θα πει ότι εκείνη τη χρονιά άνοιξε για πρώτη φορά το χρυσοχοείο μας Τουλάχιστον θα πρέπει να πάμε τρία χρόνια πίσω Επομένως στο 1870 Από την Ευρωπαϊκή οδό νούμερο 57 μετεφέρθη κατόπιν το κατάστημά μας εις της Μαντάμας το Χάνι που προανέφερα και η φίρμα πλέον ήταν laquoΑδελφοί Κατραμόπουλοιraquo Όχι laquoΠ Κατραμόπουλος και Σίαraquo πλέον

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι πάντοτε Έλληνες ή το πολύ Αρμεναίοι ή Φραγκολεβαντίνοι ήσαν εις το λεγόμενο Τσαρσί δηλαδή κοντά εις την τουρκική συνοικία Μεταξύ αυτών ήταν και ο κ Παπαδόπουλος ο περίφημος Μαστρογιάννης ο οποίος έκανε και εμπόριο πολυτίμων λίθων Λέγεται ότι ήταν τόσο πλούσιος ώστε τις πέτρες τα διαμάντια ή τα μπρουγιάν ή τα ρουμπίνια δεν τα είχε στις λεγόμενες ποσέτες δηλαδή στα χάρτινα περιτυλίγματα αλλά σε ολόκληρα τσαντάκια ή γρουμπάκια από δέρμα και όταν ζήταγες να αγοράσεις ένα διαμάντι σου άνοιγε σε ένα πιάτο μια ολόκληρη στοίβα από πολύτιμες πέτρες Και αυτός κατεστράφη τελείως με τη φωτιά και δεν ξαναφάνηκε εις τον ορίζοντα της εδώ Ελλάδας

Και μια που μιλάμε για τον Φραγκομαχαλά την Ευρωπαϊκή οδό όπως τη χαρακτήρισαν λίαν σωστά και λίαν χαρακτηριστικά σ αυτό το δρόμο υπήρχαν ωραιότατα μαγαζιά με πολύ πλούσια είδη και ποικιλίες εμπορευμάτων για τις κυρίες Μεταξύ αυτών υπήρχαν και υποκαταστήματα μεγάλων μαγαζιών ευρωπαϊκών όπως ήταν το Μπον Μαρσέ ήταν του Σολάρι και άλλα

Ένα από τα ωραιότατα και πλουσιότατα πολυκαταστήματα του Φραγκομαχαλά ήταν του Ξενόπουλου Σ αυτό το κατάστημα μπορούσε κανείς να βρει ότι ήθελε Από ρούχα έτοιμα ευρωπαϊκά υφάσματα καπέλα γούνες ακόμα και έπιπλα Ήταν ένα πολύ μοντέρνο πολυκατάστημα σε τέσσερις ορόφους με πολύ πολύ πλούσιο και εκλεκτό εμπόρευμα Όπως είπα και πιο πριν οι δασμοί στη Σμύρνη πριν γίνει η Ελληνική κατοχή ήσαν υποτυπώδεις και έτσι μπορούσαν να εισάγονται εύκολα και πολύ φτηνά εμπορεύματα από την Ευρώπη

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο υπήρχαν και μερικά ονομαστά για τα είδη τους μαγαζιά όπως του Κοντορούση για παπούτσια του Παπαθωμά για γούνες του Μουτάφη για καπέλα του Γεωργιάδη για δαντέλες του Αλεξίου για έπιπλα

Επίσης υπήρχε και η Σαλ ντε Βαν όπου κάθε Κυριακή πρωί εγένοντο πλειστηριασμοί και πωλούσαν από όλα τα είδη Πίνακες κοσμήματα έπιπλα κτλ

Επίσης ήταν το περίφημο φαρμακείο του Μωραΐτη Στον ίδιο δρόμο δε ήταν και ένα ονομαστό ζαχαροπλαστείο η laquoΜυροβόλος Άνοιξηraquo Σ αυτό έχω να σας διηγηθώ ένα νόστιμο περιστατικό με τον περίφημο Τσουρτσούρα που ανέφερα προηγουμένως τον τύπο της Σμύρνης που έκλεβε τα σκυλιά

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου υπήρχε μεγάλη έλλειψη από μικρά κέρματα Έτσι πολλά μαγαζιά όταν επρόκειτο να δώσουν ρέστα και δεν είχαν ετύπωναν σε κάτι χαρτιά με τη σφραγίδα τους και ανέγραφαν το ποσό το οποίο αντιπροσώπευαν Μια μέρα είχε πάει στη laquoΜυροβόλοraquo ο Τσουρτσούρας και έφαγε λουκουμάδες κανταΐφια δεν ξέρω τι και αφού επλήρωσε

Digitized by 10uk1s

αντί ρέστα του δώσανε τέτοια χαρτάκια Στην απορία του που ρώτησε του απάντησαν ότι αυτά ισχύουν ως νόμισμα του καταστήματος

Μετά από λίγες μέρες πήγε πάλι ο ίδιος και αφού έφαγε του καλού καιρού εφώναξε το γκαρσόνι να πληρώσει και αντί πληρωμής έδωσε δικά του χαρτιά Στην απορία αυτών λέει laquoΓιατί τα δικά σας ισχύουν και τα δικά μου δεν ισχύουνraquo Τέτοιος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας

Επίσης ένα ονομαστό κατάστημα της Σμύρνης ήταν το laquoΑγγλοήστερνraquo Αυτό δεν ήταν στον Φραγκομαχαλά Ήταν σε έναν παράλληλο δρόμο Όλα του τα εμπορεύματα ήσαν προελεύσεως αγγλικής Εκεί μπορούσες να αγοράσεις έτοιμα ρούχα εγγλέζικα σκωτσέζικα καπαρντίνες παπούτσια

Επίσης εκτός από τα ωραία μαγαζιά του Φραγκομαχαλά που ανέφερα υπήρχαν και πολλά σε άλλα σημεία της Σμύρνης τα οποία ήσαν μάλλον χοντρικής πωλήσεως Πολλά από αυτά ανήκαν σε Αρμενίους οι οποίοι είχαν τα κεντρικά τους στο Λονδίνο και υποκαταστήματα στη Σμύρνη όπως ήταν του Ιπιρξιάν του Σιβρισαριάν του Εσαγιάν Γι αυτό υπήρχαν πολύ πλούσιοι Αρμεναίοι εις την Σμύρνη

Όταν μιλούσαμε πριν για τα χρυσοχοεία που ήσαν στης Μαντάμας το Χάνι μεταξύ των άλλων ανέφερα ότι πλάγια στο δικό μας ήταν ο κ Ευάγγελος Μανουσάκης Αυτός ήταν ένας πρωτοπόρος εις τις άτοκες δόσεις πωλήσεως τιμαλφών Είχε κατορθώσει να προσελκύσει το σύνολο των εργατριών που εργάζονταν στην επεξεργασία του καπνού τις καπνουλούδες όπως λέγαμε οι οποίες αγόραζαν χρυσά και πλήρωναν κάθε Σάββατο που έπαιρναν το βδομαδιάτικο πληρώνοντας με δόσεις Δηλαδή δούλευε τεφτεράκι Όταν ερχόταν το Σάββατο και κατέπλεε η πελατεία του κ Μανουσάκη επί ώρες μύριζε από καπνό ανεπεξέργαστο η γειτονιά μας διότι υπήρχαν στη Σμύρνη πάρα πολλές αποθήκες όπου εδούλευαν κοπέλες στην επεξεργασία του καπνού και μύριζαν φυσικά και αυτές Αυτός δε ο γείτονάς μας ο κ Μανουσάκης ο οποίος επέζησε και δούλεψε και αρκετά χρόνια εδώ στην Αθήνα είχε ένα φυσικό Εάν δεν κλείναμε εμείς το δικό μας μαγαζί δεν εννοούσε να κλείσει αυτός φοβούμενος φαίνεται μην του πάρουμε κανένα πελάτη

Ένα βράδυ συμφωνήσαμε με τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη και τον υπάλληλο που είχαμε τότε τον Σαββάκη να μην κλείσουμε νωρίς για να τον υποχρεώσουμε να μείνει και αυτός Και μείναμε ως τις δώδεκα τη νύχτα και αυτός δεν εννοούσε να κλείσει αν δεν φύγουμε εμείς

Και με την ευκαιρία της σημερινής μέρας μου τη χαρά που πήρα κάνοντας βέρες για την εγγονή μου τη Μαρίνα θυμήθηκα την ευχή που έδινε ο θείος μου ο Παναγιώτης σε όσους έκαναν βεργέτες βέρες κατά τους Αθηναίους παίρνοντάς τες από το μαγαζί μας Και έλεγε τότε laquoΚαλορίζικα και αμετάνιωταraquo

Και μια που μιλούμε για χρυσοχοεία θα κάνουμε ένα διαχωρισμό διακριτικό μεταξύ των χρυσοχόων του Φραγκομαχαλά και των χρυσοχόων του κατ εξοχήν δρόμου της χρυσοχοΐας της Μαντάμας το Χάνι

Οι χρυσοχόοι του Φραγκομαχαλά ήσαν μάλλον μεταπωληταί κοσμημάτων διότι όπως προανέφερα η εισαγωγή ειδών από την Ευρώπη στη Σμύρνη ήταν κάτι το εύκολο και δεν επιβαρυνόταν Δεν είχαν δηλαδή δικά τους εργαστήρια έφερναν τα περισσότερα είδη τους από το εξωτερικό και έκαναν παραγγελίες σε διαφόρους τεχνίτες της χρυσοχοΐας της Σμύρνης να κάνουν γι αυτούς κοσμήματα

Ένας από αυτούς που δούλευε για τους χρυσοχόους του Φραγκομαχαλά και προπαντός για τη φίρμα των αδελφών Γεωργιάδη ήταν όπως έμαθα εκ των υστέρων ο πατέρας μου Επειδή ο πατέρας μου είχε έξι παιδιά και ο θείος μου παρ όλο που παντρεύτηκε δύο φορές δεν απέκτησε παιδιά ήταν υποχρεωμένος να δουλεύει και να αποδίδει περισσότερο εις τον συνεταιρισμό για να έχει και

Digitized by 10uk1s

περισσότερα τραβήγματα Γι αυτό πολλά κοσμήματα τα οποία έφερναν τη φίρμα Γεωργιάδη ήσαν κατασκευές του πατέρα μου ο οποίος εθεωρείτο από τους καλύτερους τεχνίτες της Σμύρνης Διότι και καλός τεχνίτης ήταν αλλά και εφευρετικός

Από την Ευρώπη εισήγαν πολλά έτοιμα κοσμήματα ματ Όπως είναι γνωστό στη Σμύρνη δεν υπήρχε ηλεκτρισμός και επομένως δεν υπήρχαν τα κατάλληλα μηχανήματα για να δημιουργήσουν το ματ που λέγαμε

Ο πατέρας μου σκέφτηκε και έκανε μία δική του εφεύρεση πρωτόγονη αλλά αποδοτική Σκέφτηκε ότι τα χτυπήματα σε μία λεία επιφάνεια κοσμήματος δημιουργούν αυτό το είδος του ματ Γι αυτό φρόντισε και πήρε σπασμένα τζάμια τα οποία άλεσε και τα έκανε ψιλά σαν αλεύρι και στο σπίτι επάνω το δικό μας έκανε μία εγκατάσταση Δηλαδή στην ταράτσα εφήρμοσε ένα είδος υδρορρόης που από πάνω είχε ένα χωνί έριχνε μέσα αυτά τα τρίμματα των τζαμιών και πέφτανε με ορμή κάτω εκεί που βρισκόταν το κόσμημα και χτυπώντας το πολύ εδημιουργείτο ματ Αυτό δεν το ήξεραν αυτοί και έτσι ο πατέρας μου είχε μία πρόσθετη αμοιβή Μία πρόσθετη ενίσχυση στα οικονομικά του

Στο μαγαζί μας της Σμύρνης θυμάμαι ότι υπήρχαν αυτά τα σύνεργα Δηλαδή ένα μεγάλο χωνί ένα είδος υδρορρόης και κάτω ένα μεγάλο δοχείο σαν βαρέλι το οποίο υποδέχετο τα τρίμματα Έπειτα τα ξανάβαζαν σε έναν κουβά τα ξανανέβαζε ο μεγάλος μου αδελφός στην ταράτσα και τα ξανάριχνε

Επίσης υπήρχαν εκεί πολλά καλούπια για να κάνουμε κοσμήματα διότι τα κοσμήματα στη Σμύρνη όπως είπα ήσαν τα περισσότερα χειροποίητα Δεν υπήρχαν χυτόπρεσες και τέτοια

Επίσης το λιώσιμο του χρυσού γινόταν σε καμίνια με κάρβουνα Υπήρχε φυσερό από πάνω υπήρχε και καμίνι και έβαζαν το χρυσό σε χωνάκια που τα λέγαμε ποτάδες Όταν ο θείος μου επρόκειτο να λιώσει χρυσό εμένα η δουλειά μου ήταν να δουλεύω το φυσερό αφού προηγουμένως ανέβαινα και άνοιγα το πίσω παράθυρο του εργαστηρίου Ο τοίχος του έβλεπε στον περίβολο της εκκλησίας των Καπουκίνων που ήταν ιδιοκτησία του μαγαζιού μας

Επίσης στη Σμύρνη φυσικά δεν υπήρχε ούτε ωράριο ούτε συνδικάτα εργατών Ένας καλός τεχνίτης ήταν πάντα περιζήτητος και έβρισκε δουλειά εύκολα ενώ έναν τεμπέλη ή άχρηστο το αφεντικό είχε όλο το ελεύθερο να τον απολύσει χωρίς να έχει συνέπειες

Στη Σμύρνη στην ωραία πόλη της χαράς και της εργασίας (διότι στη Σμύρνη για να είσαι φτωχός έπρεπε να είσαι τεμπέλης) υπήρχε δουλειά για όλους Δεν εδικαιολογείτο άνθρωπος φτωχός εκτός αν ήταν τεμπέλης

Όπως μου είπε η μητέρα μου επειδή οι περισσότερες δουλειές και τα περισσότερα δώρα γίνονταν το Δεκέμβρη και την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και όχι των Χριστουγέννων όπως τώρα που φραγκέψαμε ο πατέρας μου εγκαθίστατο και κοιμόταν και τη νύχτα μέσα στο μαγαζί δουλεύοντας είκοσι ώρες το εικοσιτετράωρο Έπαιρνε το στρώμα του και το πάπλωμά του και κοιμόταν σε έναν καναπέ του μαγαζιού Μόνο κάθε Σάββατο πήγαινε σπίτι για να πλυθεί να καθαριστεί να αλλάξει ρούχα και αυτό όπως προανέφερα διότι ήταν υποχρεωμένος να συνεισφέρει περισσότερα λόγω των περισσοτέρων εξόδων που είχε με τη μεγάλη του οικογένεια

Τα δύο τρία τελευταία χρόνια προ της Καταστροφής ήσαν πολύ στη μόδα στη Σμύρνη τα βραχιόλια Τα περίφημα σμυρναίικα βραχιόλια Οι σαλίγκαροι τα τσατιά κτλ Αυτά όλα γίνονταν από χρυσό 22 καρατίων Δηλαδή λιώνανε απευθείας ή αγγλικές λίρες ή τουρκικές λίρες ή εικοσόφραγκα και έτσι

Digitized by 10uk1s

εγίνοντο αυτά τα ωραία σμυρναίικα βραχιόλια Αυτή η μόδα ήταν και ένα είδος σωτηρίας για τη μετέπειτα προσφυγιά διότι όσοι πρόσφυγες κατόρθωσαν και γλίτωσαν και έφεραν τα χρυσά τους εδώ πουλώντας τα μπόρεσαν να δημιουργήσουν τον πρώτο πυρήνα της εγκαταστάσεώς τους Φυσικά η έλευση των προσφύγων βοήθησε πολύ και την οικονομία της Ελλάδας Η αλήθεια είναι ότι οι Ελλαδίτες τρόμαξαν όταν είδαν το κύμα των προσφύγων φοβούμενοι ότι αυτό θα φέρει ανεργία και μεγάλη φτώχεια Αλλά όπως είπα και εγώ σε μία εκπομπή της τηλεόρασης για τη μαύρη επέτειο της καταστροφής της Σμύρνης οι πρόσφυγες ακούμπησαν μεν εις τον κορμό της μητέρας πατρίδος αλλά δεν ακούμπησαν ως παράσιτα αλλά ως μπόλια και εμπόλιασαν τον κορμό της Ελλάδος και γι αυτό πήγε πολύ μπροστά η Ελλάς Απόδειξη είναι η Μακεδονία Δεν ξέρω αν το ξαναείπα αλλά όσες φορές και να το πει κανείς δεν αρκεί Η εγκατάσταση των προσφύγων και προπαντός των Ποντίων εδημιούργησε ένα ωραίο στρώμα Ελλήνων εις τη Μακεδονία Και όχι μόνο ανεπτύχθη οικονομικώς και βιομηχανικώς αλλά διορθώθηκε και εθνολογικώς

Διότι πριν από την έλευση των προσφύγων με τις προπαγάνδες και με τις διώξεις πολλοί παρ όλο που ήσαν Έλληνες εις το αίσθημα ήσαν σλαβόφωνοι πράγμα που ενίσχυε τότε την προπαγάνδα της Βουλγαρίας που επιζητούσε να μας φάει τη Θεσσαλονίκη

Όπως είπα η έλευση των προσφύγων οι οποίοι ήσαν γυμνοί και δεν είχαν ούτε ρούχα ούτε ένα κρεβάτι να κοιμηθούν εβοήθησε πολύ την εθνική οικονομία Ήρθαν τότε και πολλά δολλάρια προπαντός από τους Αμερικανούς οι οποίοι ήσαν οι μόνοι που πραγματικά εβοήθησαν στην εγκατάσταση των προσφύγων και πολλές βιοτεχνίες μικρές εδούλεψαν και εξελίχθηκαν σε βιομηχανίες Διότι ερχόμενοι οι πρόσφυγες ήσαν υποχρεωμένοι να αγοράσουν από παπούτσια κάλτσες έως κρεβάτια έως μαχαιροπίρουνα έως πιάτα και εν πάση περιπτώσει το νοικοκυριό Οι δικές μας οι γυναίκες ήσαν προκομμένες και καθαρές Τις είπαν παστρικές με διφορούμενη έννοια Εμείς θα πάρουμε την καλή έννοια Ήσαν πράγματι παστρικές και νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς όπου η ζωή ήταν πρωτόγονη όπου δεν υπήρχε αποχέτευση και τα βρωμόνερα κυκλοφορουσανε μέσα στους δρόμους δεν εξεδηλώθη ποτέ καμία επιδημία λόγω της καθαριότητας την οποία κρατούσαν οι γυναίκες οι δικές μας εις τα σπίτια τους

Η άλλη διφορούμενη έννοια του παστρικές ήταν καλοαντρούδες Τραβούσαν τους άντρες τους Ελλαδίτες και θύμωναν οι κοπέλες διότι έχαναν τις ευκαιρίες Οι γυναίκες οι δικές μας ήσαν καλές μαγείρισσες καλές νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς με τις πρωτόγονες εγκαταστάσεις όπου έμεναν ολόκληρες οικογένειες σε μία παράγκα η οποία είχε ένα υποτυπώδες παραθυράκι μόλις εξοικονομούσαν κανένα κομματάκι πανί έφτιαχναν μία κουρτινουλα και μόλις βρίσκανε κανένα κουτί από κονσέρβα και λίγο χώμα κατόρθωναν και φύτευαν πότε ένα βασιλικό και πότε ένα γεράνι

Και όταν γύριζε ο άντρας κουρασμένος από το μεροκάματο έβρισκε πάντοτε στο σπίτι έτοιμο να τον περιμένει κάτι καλομαγειρεμένο Φτωχό μεν αλλά περιποιημένο Η δύναμη και το κουράγιο που έδωσαν οι γυναίκες της προσφυγιάς στους άντρες πρόσφυγες είναι βεβαιωμένα Χάρη εις την περιποίηση χάρη εις το κουράγιο που έδιναν κατορθώσαμε να κρατηθούμε στα πόδια μας

Ως απόδειξη θα φέρω ένα μικρό παράδειγμα Αυτή την εποχή υπάρχει μια πολύ μεγάλη βιομηχανία μπισκότων και ζυμαρικών οι αδελφοί Παπαδόπουλοι Οι γονείς αυτών είχαν εγκατασταθεί σε μία παράγκα στη Θεσσαλονίκη Η μητέρα τής οικογένειας εζύμωνε και έψηνε όλη μέρα κουλουράκια τα οποία ο πατέρας Παπαδόπουλος τα έπαιρνε σε έναν ταβλά στο κεφάλι του και έβγαινε και τα πουλούσε στους δρόμους

Ε λοιπόν τα παιδιά αυτής της οικογένειας μεγαλώνοντας με το παράδειγμα της εργατικότητος

Digitized by 10uk1s

κατόρθωσαν σήμερα να συναγωνίζονται ευρωπαϊκά είδη σαν τα δικά τους

Και μια και μιλήσαμε για την κακία της εκφράσεως laquoοι παστρικέςraquo ας μιλήσουμε και για το ειρωνικό laquoτι είχαμε και τι χάσαμεraquo Μπορεί μερικές απλοϊκές γυναικούλες προσφυγίνες να το είπανε καμιά φορά Αλλά είναι βέβαιο ότι και είχαμε και χάσαμε Είχαμε το παν και χάσαμε το παν σε μια στιγμή Εδώ μια ζημιά που γίνεται σε οιοδήποτε σπιτικό δηλαδή το να σπάσει ένα πιάτο ένα ποτήρι μας δημιουργεί μια κάποια στεναχώρια Φανταστείτε το βιος γενεών ολόκληρων να το αφήνεις έρμαιο στις αρπαγές των Τούρκων Να κλειδώνεις την πόρτα σου και να πετάς το κλειδί γιατί ξέρεις ότι δεν θα ξαναμπείς στο σπιτικό σου

Και για μεν τα σπίτια και τα μαγαζιά μας που καήκανε κατά κάποιο τρόπο το παίρνεις απόφαση Αλλά σκεφτείτε να έχεις ένα σπίτι ή μία ανθούσα επιχείρηση να την αφήνεις στα χέρια άλλων και να φεύγεις ξυπόλυτος και γυμνός με ένα μπογαλάκι μόνο στο χέρι γιατί δεν είχες τη δυνατότητα να πάρεις κάτι περισσότερο μαζί σου

Φυσικά και το σπίτι που μας φιλοξένησε μετά τη φωτιά του κ Ανέστη ένα αρχοντικό με τρία δωμάτια υποδοχής χωριστά το λίβινγκ την αυλή όπως τη λέγανε στη Σμύρνη με έξι υπνοδωμάτια επάνω με μία επίπλωση θαύμα διότι ο άνθρωπος αυτός ήταν καπνέμπορος καπνοπαραγωγός μάλλον και σταφιδοπαραγωγός με τεράστια κτηματική περιουσία και είχε κατορθώσει να δημιουργήσει μια καλή κατάσταση mdash και να ξέρει ότι αφήνει αυτό το σπίτι όπως είναι και φεύγει για να μην το ξαναδεί ποτέ

Το ίδιο συνέβη και με τον θείο μου Το σπίτι του Τσιντσίνη του θείου μου όπως προείπα κάηκε αλλά το εργοστάσιό του ο αλευρόμυλος ο οποίος ήταν ο καλύτερος των Βαλκανίων διότι με την ελληνική κατοχή σιγουρεύτηκε πλέον και καταξοδεύτηκε και ανανέωσε το σύνολο των εργαλείων του (και μάλιστα είχε φέρει ειδικό τεχνίτη από την Ελβετία διότι τα μηχανήματα ήσαν ελβετικά Αυτές τις λεπτομέρειες τις ήξερα διότι στο εργοστάσιο ήταν διευθυντής ο δεύτερος αδελφός μου ο Νίκος Είχαν φέρει όπως είπα ειδικό τεχνοκράτη από την Ελβετία τον κ Σενώ τον οποίο βρήκαμε μετά την Καταστροφή εις τους μύλους του Αγίου Γεωργίου Αυτός διοργάνωσε τους μύλους του Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι και επειδή γνωριζόταν με τον αδελφό μου τον Νίκο κατά την κατοχή πήγαμε και μας έδωσε μια μεγάλη ποσότητα αλεύρι) αυτό λοιπόν το τεράστιο εργοστάσιο το οποίο επειδή ήταν κοντά στην παραλία της Σμύρνης είχε δική του προβλήτα όπου επλεύριζαν τα πλοία που έφερναν αγγλικό κάρβουνο διότι το εργοστάσιο εργαζόταν με δική του κίνηση και ξεφόρτωνε κάρβουνα και φόρτωνε άλευρα για να κάνει εξαγωγή mdash αυτή την τεράστια περιουσία ο θείος μου την εγκατέλειψε και ήρθε εδώ αφού είχε χάσει και τον μοναχογιό του μαζί με τη θεία μου και αν δεν ήμαστε εμείς δεν θα είχε ούτε να κοιμηθεί πουθενά ούτε να φάει πουθενά

Σημειώστε ότι το 1948 που είχα πάει στη Σμύρνη πήγα και βρήκα το εργοστάσιο και ακόμα το 48 δηλαδή είκοσι έξι χρόνια αργότερα υπήρχε η επιγραφή laquoΙωάννης Ν Τσιντσίνηςraquo διότι το κτίριο ήταν τετραώροφο με τα γραφεία και οι Τούρκοι δεν είχαν την ευχέρεια να σβήσουν την επιγραφή

Το laquoτι είχαμε και το τι χάσαμεraquo είναι βέβαιο Διότι όπως είπα είχαμε το βιος μας είχαμε το σπιτικό μας είχαμε τη δουλειά μας είχαμε την προκοπή μας και όλα αυτά χαθήκανε σε μία ώρα μέσα σε μία κακιά στιγμή

Αυτά τα λίγα είχα να πω χωρίς να έχω ούτε τη μόρφωση ούτε την προπαρασκευή για να μάθουν τα παιδιά μου και τα εγγόνια μου λίγα πράγματα από την καημένη μας πατρίδα από τις ρίζες μας

Digitized by 10uk1s

από τους λίγους Έλληνες της Σμύρνης που ήξεραν τούρκικα διότι στη Σμύρνη για να ζήσει κανείς έπρεπε να ξέρει ελληνικά Αυτή ήταν η επίσημη γλώσσα Απόδειξη ότι και όλες οι επιγραφές των καταστημάτων ήταν ελληνικά γραμμένες

laquoΤι έχεις μέσαraquo τον ρώτησαν οι Τούρκοι

Τους απάντησε τούρκικα ότι είχε κάρβουνα και τον αφήσαν να περάσει Έτσι κατόρθωσε να γλιτώσει όλα τα κοσμήματα

Όταν λοιπόν το βράδυ της 31ης όπως είπα τον βρήκα και τον έφερα μαζί με όλη την οικογένεια αυτά τα κοσμήματα τα μοίρασαν στα τρία η γυναίκα του η μητέρα μου και η αδελφή μου και τα πέρασαν σαν ζωνάρια στη μέση τους

Έτσι στον παπά συμπληρώσαμε mdashο Αντώνης γιατί εκείνος ήταν που ανακατευότανmdash με κοσμήματα τις τρεις χιλιάδες λίρες που ζήταγε Μας έφερε πράγματι άδεια για να φύγουμε εμείς οι τρεις ως protegs Franais (προστατευόμενοι Γάλλοι) αλλά επειδή ο Χρήστος είχε μείνει αφού τον ξεγέλασε εκείνος που του είχε υποσχεθεί να του φέρει το χαρτί παρεχώρησα εγώ τη θέση μου στον αδελφό μου και έτσι έφυγαν οι τρεις Ήρθε ένα αμάξι τους έβαλε μέσα ο παπάς τους πήγε απέναντι στο Γαλλικό Προξενείο επιβιβάστηκαν σε ατμάκατο και μπήκαν σε ένα επίτακτο γαλλικό πλοίο το laquoΤρουβίλraquo το οποίο τους πήγε στην Αφρική στην Τύνιδα Έτσι γλίτωσαν οι τρεις Φυσικά έμεινε η νύφη μου η Αδαμαντία με τα δυο παιδιά και εγώ

Το σπίτι του κ Ανέστη όπου μέναμε έβλεπε από το πίσω μέρος σε ένα τουρκικό στρατώνα ο οποίος είχε ένα μεγάλο περίβολο μία πλατεία όπου έκαναν γυμνάσια οι Τούρκοι Η πλατεία αυτή ήταν γεμάτη από ανθρώπους που είχαν καταφύγει εκεί

Κάθε νύχτα ακούγαμε τις στριγγλιές των κοριτσιών που άρπαζαν και εβίαζαν οι Τούρκοι από τις σφαγές που έκαναν τις κλεψιές Καταλαβαίνετε ότι ήταν πραγματική κόλαση η ζωή μας

Και μια που μιλάμε για καταστροφές θα θυμηθώ κι ένα ελαφρώς κωμικοτραγικό γεγονός που συνέβη σε μένα Όταν τέλη Αυγούστου με 1η Σεπτεμβρίου άρχισε να καίγεται η Σμύρνη όπως είπα πριν είχαμε ετοιμάσει μερικές ημέρες προηγουμένως τα μπαγκάζια μας και είχαμε βγάλει και εισιτήρια για να καταφύγουμε στη Μητέρα Ελλάδα αλλά δεν μας επέτρεψε ο Στεργιάδης και η υπ αυτόν διοίκηση να ταξιδέψουμε

Όταν είδαμε λοιπόν τη φωτιά να πλησιάζει προς τα σπίτια μας εγώ καθ υπόδειξη της μητέρας μου άνοιξα κάποια από τις βαλίτσες και γέμισα με ρούχα έναν μπόγο μαλακό διότι η ηλικία μου δεν επέτρεπε να σηκώνω βαλίτσες Αυτό τον μπόγο τον κουβάλησα σε όλη τη διάρκεια των τριών ημερών ώσπου να εγκατασταθούμε τελικώς όπως προανέφερα στο σπίτι του κ Ανέστη

Δηλαδή τον πήρα από το σπίτι μας την πρώτη βραδιά και τον κουβάλησα στο πεζοδρόμιο του κ Ανέστη όπου διανυκτερεύσαμε Την επομένη τον φορτώθηκα και τον πήγα στο εργοστάσιο του θείου μου του Τσιντσίνη Το βράδυ φύγαμε και πήγαμε εκτός εργοστασίου και έτσι γλιτώσαμε την αιχμαλωσία τον μπόγο όμως τον άφησα στα γραφεία

Digitized by 10uk1s

Την επομένη επιστρέφοντας για να πάμε πίσω στο σπίτι του κ Ανέστη το οποίο δεν είχε καεί πήρα πάλι τον μπόγο και όταν φτάσαμε και εγκατασταθήκαμε στο δωμάτιο που μας παραχώρησε ο κ Ανέστης ανοίξαμε με λαχτάρα τον μπόγο για να βρούμε τίποτα ρούχα ν αλλάξουμε Και τότε ήταν απερίγραπτη η απογοήτευση που εκ των υστέρων μετετράπη σε τραγέλαφο Μέσα στον μπόγο βρέθηκαν περίπου εκατό κολλάρα διότι τότε στη Σμύρνη τα κολλάρα δεν ήσαν ενωμένα με τα πουκάμισα αλλά έπρεπε να πλένονται σχεδόν κάθε μέρα και να στέλνονται στο σιδερωτήριο για να σιδερωθούν και να κολλαριστούν

Όπως είπα λοιπόν υπήρχαν καμιά εκατοστή ή και περισσότερα κολλάρα τρία σεντόνια και οι γούνες της μάνας μου δηλαδή πράγματα άχρηστα για εκείνη τη στιγμή Άρα ο κόπος του κουβαλήματος του μπόγου ήταν άδικος

Στο διάστημα που μέναμε στου κ Ανέστη ο θείος μου ο Παναγιώτης ετόλμησε να πάει στην αγορά την τουρκική που είχε γλιτώσει από τη φωτιά για να ψωνίσει κάτι φαγώσιμο Εκεί τον πιάσανε και τον πήγαν να εξετάσουν την ηλικία του Περίμενε στην ουρά και την ώρα που πλησίαζε η σειρά του να μπει μέσα ο Τούρκος σκοπός που φύλαγε για την τάξη του μίλησε τουρκικά και του λέει laquoΤι είσαιraquo Και του απαντά ο θείος μου laquoΈλλην υπήκοοςraquo Του λέει ο Τούρκος laquoΜην το πεις διότι κινδυνεύεις να σε κρατήσουν αιχμάλωτο Να πεις ότι είσαι Οθωμανός υπήκοοςraquo Όπως λέγαμε ραγιάς

Πράγματι αυτό έγινε και έτσι λόγω ηλικίας και λόγω του ότι δεν είπε ότι είναι Έλληνας υπήκοος τον άφησαν να φύγει γλίτωσε και ήρθε πάλι εκεί και μας ξαναβρήκε

Από αυτό αποδεικνύεται ότι και σε αυτούς τους αιμοβόρους Τουρκαλάδες υπήρχαν και μερικοί που είχαν συνείδηση

Όλες αυτές τις μέρες ο παπάς ο Σκαλιαρίνι ο φραγκόπαπας όπως λέγαμε εμείς τους καθολικούς παπάδες χανόταν από το πρωί ως το βράδυ και γυρίζοντας έφερνε διάφορα τιμαλφή Δηλαδή επεδίδετο στη φυγάδευση ανθρώπων επί αμοιβή Όλα αυτά τα έκρυβε και τα αποθησαύριζε στο δωμάτιο που του είχαν παραχωρήσει Τα βλέπαμε δε εμείς διότι η θεία μου η Άννα όπως σας είπα έξυπνη γυναίκα και καταφερτζού είχε αναλάβει να του φροντίζει το δωμάτιο

Φυσικά εν τω μεταξύ από τις 2 του Σεπτέμβρη είχαμε μάθει για τον τραγικό θάνατο του Χρυσόστομου Του Χρυσόστομου του μεγαλόψυχου του ανθρώπου ο οποίος εν γνώσει του θυσίασε τη ζωή του για να μην αφήσει μόνο το ποίμνιό του

Γι αυτό του άξιζε και το πολυχρόνιο που του έψελναν όταν ήταν Δεσπότης μας και ήταν στα μεγαλεία του Το πολυχρόνιο έλεγε τα εξής χαρακτηριστικά laquoΧρυσοστόμου του μακαριοτάτου και θεοπροβλήτου Μητροπολίτου της Αγιοτάτης Μητροπόλεως Σμύρνης υπερτίμου και εξάρχου Ασίας ημών δε πατρός και ποιμενάρχου πολλά τα έτηraquo

Αυτό το πολυχρόνιο μου άρεσε να το ακούω γιατί από παιδί ελάτρευα τα ωραία γένια του και τα ωραία γαλάζια μάτια του καθώς και τον τρόπο που εφέρετο όταν ήρχετο στην εκκλησία της ενορίας μας τον Άγιο Ιωάννη στο Κερασοχώρι

Είχαμε μάθει λοιπόν ότι οι Τούρκοι είχαν σκοτώσει τον Δεσπότη αλλά δεν ξέραμε με τι απαίσιο τρόπο

Digitized by 10uk1s

τον σκότωσαν Είχε διαδοθεί ότι τον κρέμασαν Λεπτομέρειες δεν μπορούσαμε να μάθουμε διότι αφού καταφύγαμε όλες οι οικογένειες στο σπίτι του κ Ανέστη κανείς από εμάς δεν τολμούσε να βγει στο δρόμο διότι κινδύνευε να αιχμαλωτιστεί και να χαθεί από τη ζωή

Όπως είπαμε ήδη τα τρία μου αδέλφια με τη βοήθεια φυσικά επί πληρωμή του πάτερ Σκαλιαρίνι είχαν κατορθώσει να ξεφύγουν και έμενε τώρα να βρεθεί ο τρόπος να φύγω και εγώ διότι ο χρόνος περνούσε και οι Τούρκοι είχαν δώσει προθεσμία ως τις 15 Σεπτεμβρίου για να φύγει όλος ο πληθυσμός από τη Σμύρνη είτε μεγάλοι είτε γέροι είτε παιδιά Φυσικά οι άντρες θα αιχμαλωτίζοντο και άρχισαν τα παζάρια με τον πατέρα Σκαλιαρίνι Επενέβη η θεία μου η Άννα και τελικώς εκείνος επείσθη να πάρει πολύ λιγότερα για μένα Μαζί με μένα ζήτησε να φύγει και ο κουνιάδος του θείου μου του Παναγιώτη ο κύριος Αντώνης Κασιμάτης Για να ξεφύγουμε ο παπάς Σκαλιαρίνι έφερε για μένα ένα βαφτιστικό στο οποίο κόλλησα μία φωτογραφία μου και βάλαμε και μία σφραγίδα αλλά για τον κ Κασιμάτη δεν είχαμε τι να κάνουμε και mdashγια να πάρετε μία ιδέα μετά θα τα πούμε για τους Τουρκαλάδεςmdash ευρέθηκε ένα ασφαλιστικό συμβόλαιο στο οποίο επάνω υπήρχε ένα αγγλικό στέμμα∙ ήταν απλώς ένα συμβόλαιο ασφαλείας πυρός και κολλήσαμε και εκεί μία φωτογραφία του κ Κασιμάτη και τη σφραγίσαμε

Μας πήρε λοιπόν ο παπάς Σκαλιαρίνι με ένα αμαξάκι και μας πήγε εκεί από όπου έφευγε όλος ο άμαχος πληθυσμός δηλαδή οι γυναίκες οι γέροι και τα παιδιά Εκεί ήταν φυσικά παράταξη από τουρκικά στρατεύματα τα οποία ετήρουν κατά κάποιο τρόπο την τάξη και επικεφαλής όλου αυτού του στρατού ήταν ένας Τούρκος αξιωματικός μελαχρινός Φαίνεται ότι δεν ήταν αμιγής Τούρκος Ο παπάς Σκαλιαρίνι τον πλησίασε του έδειξε την άδεια που είχε από τον Νουρεντίν μας συνέστησε ως ξένους υπηκόους και του ζήτησε να μας βοηθήσει να φύγουμε και εμείς

Εκείνη τη στιγμή ήταν κλειστές οι σιδερένιες πόρτες διότι δεν υπήρχε πλοίο εις την προβλήτα Ο Τούρκος αυτός μας έδειξε διότι δεν ήξερε να μιλήσει γαλλικά να σταθούμε σε μία άκρη και θα μας βοηθούσε να περάσουμε πρώτοι Και φυσικά πάλι έφιππος πήγε να επιθεωρήσει εκεί την κατάσταση

Εκεί που στεκόμαστε ξαφνικά ενεφανίσθη ένας Τούρκος στρατιώτης με ξιφολόγχη μαζί με έναν Τούρκο πολίτη και με την απειλή της ξιφολόγχης έσπρωξαν τον παπά εμένα και τον κ Κασιμάτη μας έβαλαν σε ένα περίπτερο που ήταν εκεί και στο οποίο έμεναν οι γραμματικοί που παρακολουθούσαν τις φορτώσεις και τις εκφορτώσεις και μας απείλησαν λέγοντας ότι δεν είμαστε ξένοι αλλά Έλληνες και πάμε να φυγαδευτούμε και να τους δώσουμε λεφτά ειδάλλως θα μας σκότωναν

Ο κ Κασιμάτης γυρίζει και λέει του παπά laquoΕγώ έχω λεφτά στα παπούτσια μου μέσα Να τους δώσω να μας αφήσουνraquo Ο παπάς έξυπνος λέει laquoΌχι για τον Θεό Γιατί αν τους δώσεις λεφτά θα τα πάρουν και θα μας σκοτώσουνraquo

Και φυσικά περνούσε η ώρα και εμείς ήμασταν αιχμαλωτισμένοι Εν τω μεταξύ είχαν ανοίξει οι πόρτες και ο πληθυσμός έφευγε Εμείς όμως αιχμαλωτισμένοι μέσα σ εκείνο το περίπτερο Σε μια στιγμή το μάτι του παπά πήρε τον Τούρκο έφιππο αξιωματικό με τον οποίο είχε μιλήσει προηγουμένως έσπρωξε με δύναμη τον στρατιώτη άνοιξε την πόρτα και έτρεξε κοντά του Ο αξιωματικός ο οποίος ασφαλώς εξεπλάγη σταμάτησε να δει τι συμβαίνει και ο παπάς τού εξήγησε την περίπτωση Για να δικαιολογηθεί ο πολίτης ο Τούρκος πλησίασε τον αξιωματικό δήθεν και του είπε ότι είμαστε ξένοι Αντί απαντήσεως ο αξιωματικός σήκωσε το καμουτσί που είχε για να δέρνει το άλογο και αιμάτωσε τον Τούρκο στο πρόσωπο χτυπώντας τον ανελέητα Έτρεχαν τα αίματα αυτό έγινε αντιληπτό από όλη εκείνη την κατάσταση και μας βοήθησε διότι αρχίσαμε και εμείς να προχωρούμε μαζί προς το πλοίο με το οποίο θα φεύγαμε

Digitized by 10uk1s

Μπήκαμε στον περίβολο της προβλήτας Αλλά για να κάνουν έλεγχο οι Τούρκοι σταματούσανε κατά διαστήματα τον κόσμο και ψάχνανε τραβώντας τα μαλλιά των γυναικών να δούνε μήπως ήταν άντρες και φορούσαν περούκα Εμάς τους δύο μας είχαν περί πολλού Σε ένα από τα μπλόκα mdashφυσικά είχαν περάσει ώρες ατελείωτες χωρίς να το καταλάβωmdash σε μια στιγμή είχα τρελαθεί από τη δίψα και σε έναν Τούρκο στρατιώτη που έκανε έλεγχο είχα την αναίδεια παριστάνοντας τον Γάλλο mdashήμουνα καλοντυμένος με καινούργια ρούχα καλοχτενισμένος και ο κ Κασιμάτης είχε ωραία εμφάνιση άρα δικαιολογούσαμε την περίπτωση ότι ήμαστε ξένοι υπήκοοι και όχι μαζί με το λαόmdash είχα την αναίδεια όπως είπα να του ζητήσω να μου φέρει νερό Και πράγματι μου έφερε

Σιγά σιγά με υπομονή και ελεγχόμενοι κατά περιόδους από μπλόκα φτάσαμε πλάγια στο πλοίο Εκεί ήταν μια επιτροπή από Τούρκους αξιωματικούς οι οποίοι ήλεγχαν τα δήθεν διαβατήρια αυτών που θα έφευγαν Ήσαν όμως επίσης και Αμερικανοί αξιωματικοί οι οποίοι επέβλεπαν Η αλήθεια είναι ότι στην περίπτωση της καταστροφής της Σμύρνης οι μόνοι από τους ξένους που βοήθησαν ήσαν οι Αμερικανοί

Εν πάση περιπτώσει μόλις πλησιάσαμε βγαίνει ένας από το πλοίο και λέει ότι το πλοίο είναι υπερφορτωμένο και δεν πρέπει να πάρει άλλους Καταλαβαίνετε την απελπισία μας Εκείνη τη στιγμή πλάγιά μου ένας επεχείρησε να πηδήσει στο πλοίο ο Τούρκος σκοπός αντελήφθη ότι πήγαινε να ξεφύγει και μπροστά μας τον τρύπησε με την ξιφολόγχη και τον πέταξε στη θάλασσα η οποία κοκκίνισε από το αίμα του

Εμείς μέναμε δήθεν αδιάφοροι διότι ήμαστε ξένοι και δεν μας ενδιέφερε αν σκοτώνονταν Έλληνες Σε λίγο βγαίνει πάλι ο Αμερικανός ο οποίος είπε ότι μπορεί να πάρει καμιά εκατοστή ακόμα και ήταν η σειρά μας Προχωρήσαμε επήραν οι Τούρκοι αξιωματικοί με τα πολλά γαλόνια τα δήθεν διαβατήριά μας τα κοιτάξανε καλά καλά βεβαιώθησαν ότι ήμαστε ξένοι και μας επέτρεψαν να μπούμε μέσα

Το πλοίο αυτό ήταν παλιό ρωσικό φορτηγό το πλήρωμα και ο καπετάνιος είχαν φύγει από την κομμουνιστική Ρωσία και είχαν και μια γαλλική σημαία στο κατάρτι Μπήκαμε μέσα και φανταστείτε τη χαρά μας και από αυτό μπορείτε να καταλάβετε και την άγνοια των Τούρκων Το μεν δικό μου χαρτί ήταν ένα απλό βαφτιστικό και όπως προείπα του κ Κασιμάτη ήταν ένα ασφαλιστικό συμβόλαιο

Αυτοί ήσαν οι Τούρκοι που ενίκησαν την Ελληνική Στρατιά εις την καταστροφή του ηθικού της οποίας κατά την ταπεινή μου γνώμη πολύ συνέτεινε και ο μακαρίτης ο περίφημος δημοσιογράφος Γεώργιος Βλάχος ο οποίος εις τα άρθρα του της τότε laquoΚαθημερινήςraquo την οποία δυστυχώς υποχρεούμαι και την παίρνω και σήμερα γιατί γράφει η κόρη μου εκεί έγραφε για μεν τη Μικρά Ασία ότι είναι αποικία εις δε τους στρατιώτας έλεγε να ρίξουν τα όπλα και να επιστρέψουν οίκαδε

Όλα αυτά τα είχε γράψει πριν από τις εκλογές του 20 για να καταστρέψει τον Βενιζελισμό Και ήρθαν οι εκλογές του 20 και έφεραν οι κύριοι τους σπουδαγμένους στη Γερμανία αξιωματικούς οι οποίοι είχαν να δούνε πόλεμο από το 12 έως το 22 δεν ήξεραν τις νέες συνθήκες των πολέμων και έκαναν τη βλακώδη εκστρατεία του Σαγγαρίου με επικεφαλής τον τότε σπουδαίο βασιλιά τον Κωνσταντίνο νομίζοντας ότι θα πηγαίνανε ως την Άγκυρα να καταστρέψουν τον Κεμάλ Ο Κεμάλ ήταν πιο έμπειρος από όλους και πιο εμπειροπόλεμος και εφήρμοσε το σύστημα της Ρωσίας Υποχωρούσε αμαχητί καταστρέφοντας στο δρόμο του καθετί που θα μπορούσε να βοηθήσει τον εφοδιασμό του Ελληνικού στρατού

Περάσανε οι στρατιώτες μας την Αλμυρά έρημο όπου δεν υπήρχε ούτε σταγόνα νερού και όπως άκουσα πολλοί έπιναν τα ούρα τους για να ξεδιψάσουν Αυτή ήταν η αρχή του τέλους

Digitized by 10uk1s

Αυτά γίνονται το 1921 Τότε ο Βενιζέλος ηττημένος των εκλογών έμενε στο Παρίσι Προείδε τι έμελλε να συμβεί εις την εκστρατεία αυτή και προσεπάθησε να πείσει και τους Έλληνες και τον Κεμάλ ο οποίος τότε ακόμη δεν ήταν πολύ δυναμωμένος όπως αργότερα να υποχωρήσει ο στρατός μας εις την αρχική ζώνη των Σεβρών η ζώνη αυτή να κηρυχθεί αυτόνομος να φύγει από εκεί ο στρατός μας και η ζώνη να διοικείται από Έλληνες και Τούρκους Αυτό το πράγμα οι υπερπατριώτες του Γούναρη και του Κωνσταντίνου δεν το εδέχθησαν και τότε εμάς που ήμαστε ακόμα μαθηταί μας έβγαλαν από το σχολείο και κάναμε διαδηλώσεις και φωνάζαμε Μας έδωσαν ως σύνθημα να φωνάζουμε laquoΈνωση και όχι αυτονομίαraquo

Μπήκαμε λοιπόν με τον κ Κασιμάτη όπως προείπα εις το πλοίο το οποίο ήτο ένα παλιό ρωσικό φορτηγό που διέθετε μόνο αμπάρια και ένα μικρό καρέ για το πλήρωμα Επειδή μας είδε καλοντυμένους και πιο ευπρεπώς ντυμένους και καθαρούς ο καπετάνιος μάς επέτρεψε να κατεβούμε και να μείνουμε στο καρέ των αξιωματικών Φυσικά αυτό έγινε με το αζημίωτο Επήρε το σχετικό του δώρο Εκεί μπορέσαμε να περάσουμε τις δύο νύχτες που κράτησε το ταξίδι από τη Σμύρνη έως τη Θεσσαλονίκη όπου μας αποβίβασε

Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού μας δίνανε και λίγη σούπα και λίγο τσάι Εν πάση περιπτώσει ήταν υποφερτό το ταξίδι Αλλά έξω ο κόσμος παγωμένος και κακοπερασμένος διότι άλλοι έμεναν στα αμπάρια και άλλοι στο κατάστρωμα Δεν είχαν πού να στεγαστούν

Μόλις ξεκίνησε το πλοίο mdashξέχασα να σας το πωmdash και έφτασε στη μέση του κόλπου της Σμύρνης πριν βγούμε έξω από τον κυρίως λιμένα πήρε κάποιο σήμα και στάθηκε Καταλαβαίνετε την απελπισία όσων είχαν κατορθώσει κρυφά να χωθούνε μέσα∙ έπεφταν στα αμπάρια για να κρυφτούνε Ευτυχώς δεν ήταν τίποτα Ήταν κάποιο τυπικό έγγραφο Πάντως δεν μάθαμε τι ακριβώς ήταν Το σταμάτημα ήταν μισή ώρα∙ έπειτα ξεκινήσαμε και φτάσαμε στη Θεσσαλονίκη

Και άρχισε η ζωή μας στη νέα πατρίδα την ελεύθερη Ελλάδα Όπως προείπα ο θείος μου ο μεγαλύτερος αδελφός του πατέρα μου και σχεδόν κηδεμόνας μας είχε το θάρρος και την ψυχραιμία την ώρα που καιγόταν η Σμύρνη ν ανοίξει το χρυσοχοείο μας και να μαζέψει και να διασώσει ένα μεγάλο μέρος από τα κοσμήματα που έφερε εδώ αυτός δε είναι και ο πρώτος Κατραμόπουλος χρυσοχόος που άνοιξε κατάστημα εδώ και συνεχίζεται μέχρι σήμερα από την οικογένειά μας το επάγγελμα του χρυσοχόου που άρχισε στη Σμύρνη τουλάχιστον το 1870

Ήρθαμε στην Αθήνα και βρήκε και νοίκιασε ένα σπίτι στο Μετς τον κλασικό τύπο των λαϊκών σπιτιών της Αθήνας δηλαδή σπίτι με έναν εξωτερικό διάδρομο και πλάγια πλάγια παράλληλα χωρίς να συγκοινωνούν μεταξύ τους υπήρχαν δωμάτια κουζίνες και καμπινέδες Εκεί εγκατέστησε όλη την οικογένεια

Επούλησε δύο κιλά χρυσό και με αυτά αγόρασε κρεβάτια δωμάτια και σπίτια Από εκεί άρχισε η ζωή μας εδώ στην Αθήνα Ενώ οι περισσότεροι άνθρωποι ήρθαν τελείως κατεστραμμένοι μεταξύ αυτών και ο βαθύπλουτος θείος μου Γιάννης ο Γιαννακός Τσιντσίνης που είχε τεράστια περιουσία και ήρθε εδώ σχεδόν ξυπόλυτος Μαζί μ εμάς λοιπόν ήρθε κι έμεινε και ο θείος μου τον φιλοξενούσαμε μαζί με τη γυναίκα του διότι το παιδί του το είχαν κρατήσει οι Τούρκοι και δεν το ξαναείδαμε ποτέ

Τους άλλους πρόσφυγες σχεδόν τους ξεφόρτωναν και τους πετούσαν στις παραλίες Αλλά ευτυχώς υπήρχε η υπό τον Πλαστήρα τότε επαναστατική κυβέρνηση η οποία έδειξε πολύ μεγάλο ενδιαφέρον

Digitized by 10uk1s

για την εγκατάσταση των δυστυχισμένων ανθρώπων

Τους έβαζαν σε σχολεία κινηματογράφους εκκλησίες και σε όποιο ελεύθερο χώρο μπορούσαν να βρουν και σε πολλές περιπτώσεις σε σκηνές Μερικές αστικές οικογένειες τις εγκατέστησαν σε μέγαρα των οποίων οι ιδιοκτήτες έλειπαν στο εξωτερικό

Παραδείγματος χάρη την οικογένεια του φίλου μου του Παύλου οι οποίοι ήσαν πλουσιότατοι άνθρωποι και είχαν ένα τεράστιο τσιφλίκι στη Φιλαδέλφεια στου Αγά Σεΐρ δηλαδή μέσα στη Μικρά Ασία και το είχαν παραχωρήσει ως Στρατηγείο του Νίδερ τους εγκατέστησαν στο σπίτι του Μπενάκη το σημερινό μουσείο

Την οικογένεια της κατόπιν γυναίκας μου την εγκατέστησαν σε ένα παράρτημα του μεγάρου Μαυρομιχάλη που βρίσκεται απέναντι από τον Κήπο Και πολλές άλλες οικογένειες τις εγκατέστησαν σε ανάλογα σπίτια ώσπου να μπορέσουν να βρουν μόνιμη στέγη δική τους

Και έτσι άρχισε ο αγώνας για την επιβίωση και το ριζωμό στη νέα πατρίδα Γι αυτά αν ο Θεός μου δώσει ζωή ίσως αργότερα περιγράψω το τι συνέβη από τον ερχομό μας εδώ μέχρι σήμερα

Και μια και φτάσαμε στη σωτηρία μου ας πάμε λίγο πίσω να δούμε μερικά χαρακτηριστικά γεγονότα Και πρώτα την ώρα που οι Τούρκοι μάς έσφαζαν εβίαζαν τις γυναίκες και έκαιγαν την πόλη στο αγγλικό θωρηκτό που ήταν αγκυροβολημένο στον κόλπο της Σμύρνης επαιάνιζε το απόγευμα η μουσική για να πάρουν οι Εγγλέζοι το τσάι

Αυτοί ήσαν οι χριστιανοί οι οποίοι ελπίζαμε ότι θα μας γλίτωναν Αλλά μια που μιλούμε για καλούς χριστιανούς γιατί να μη θυμηθούμε τους χειρότερους χριστιανούς τους Γερμανούς και προπαντός να πάμε πίσω πάρα πολλά χρόνια πριν από τον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο όταν ήρθε ως διοργανωτής του τουρκικού στρατού ένας Γερμανός στρατηγός ένας φανατικός σκύλος ο Λίμαν φον Σάντερς ο οποίος η πρώτη δουλειά που υπέδειξε στους Τούρκους ήταν να διώξουν από όλα τα παράλια της Μικράς Ασίας τους Έλληνες διότι τους είπε ότι είναι επιζήμιο γι αυτούς στα παράλια της Μικράς Ασίας που έβλεπαν στο Αιγαίο και στα καινουργιοελευθερωθέντα νησιά μας του Αιγαίου να κατοικούν Έλληνες Από τότε άρχισε ο διωγμός καθ υπόδειξη αυτής της απαίσιας φυλής των χριστιανών Γερμανών οι οποίοι αν κέρδιζαν τον πόλεμο θα είχαν τον Χίτλερ ήρωα και τώρα παρουσιάζονται ως Χριστιανοδημοκράτες και Σοσιαλδημοκράτες Πού ήσαν αυτοί όταν οι χιτλερικοί έκαιγαν ζωντανούς τους δυστυχισμένους Εβραίους οι οποίοι ποτέ δεν τους πείραξαν αλλά απεναντίας βοηθούσαν οικονομικώς την ανάπτυξη της Γερμανίας

Και άρχισε από τότε ο διωγμός των Ελλήνων Οι Τούρκοι εδημιούργησαν τα Τάγματα Εργασίας τα οποία έλεγαν Αμελέτ Ταμπουρού και ήθελαν τους Έλληνες τους δυστυχισμένους ραγιάδες δηλαδή Οθωμανούς υπηκόους να σπάζουν πέτρες γυμνοί και ξεσκούφωτοι μέσα στο λιοπύρι ή στα χιόνια

Πραγματικός όλεθρος και καταστροφή από τους Τούρκους Αλλά μήπως και οι δικοί μας οι τότε κυβερνώντες μας εφέρθησαν καλύτερα

Νομίζω ότι έχω πει ότι ο ένας από τα αδέλφια μου που υπηρετούσαν όλοι στο στρατό και ας λέγανε ότι δεν στρατεύτηκαν οι Μικρασιάτες ήταν στο στρατό από την πρώτη μέρα είχε τοποθετηθεί στους

Digitized by 10uk1s

κώδικες και γι αυτό έμεινε σε όλη τη διάρκεια του πολέμου μέσα στη Σμύρνη Μία εβδομάδα πριν μπουν οι Τούρκοι στη Σμύρνη διετάχθη να καταστρέψει τους κώδικες Από αυτό καταλάβαμε ότι δεν υπήρχε πλέον ελπίδα σωτηρίας και συνεννοήθηκε με τον θείο μου ο οποίος ήταν ο αρχηγός της οικογένειας και μαζεύτηκαν τριάντα πέντε τόσοι συγγενείς και βγάλαμε εισιτήρια τα οποία καλοπληρώθησαν διότι επρόκειτο να περάσει από τη Σμύρνη ένα αγγλικό πλοίο για να μπορέσουμε να διαφύγουμε Αλλά κατά διαταγή της τότε κυβερνήσεώς μας ζητούσαν διαβατήριο πράγμα το οποίο ήταν αδύνατο να μας δώσουν Και αυτό διότι οι τότε κυβερνώντες φοβόντουσαν ότι θα άλλαζε το εκλογικό σώμα με την άφιξη των Ελλήνων της Σμύρνης οι οποίοι ήσαν όλοι Βενιζελικοί

Γι αυτό λέω τι να πρωτοδεί κανείς Τους Εγγλέζους να πίνουν το τσάι τους με μουσική την ώρα που μας σφάζανε τους Γερμανούς που υπέδειξαν την καταστροφή του ελληνισμού της Μικράς Ασίας ή τους δικούς μας συμπατριώτες που άφησαν να μας σφάξουν μην τυχόν και αλλοιωθεί το εκλογικό σώμα

Και μια που μιλάμε για τους καλούς χριστιανούς mdashεκ των υστέρων φυσικά το έμαθα αυτόmdash ο αδελφός της κατόπιν γυναίκας μου ο Νίκος καλός κολυμβητής έπεσε στη θάλασσα και κολυμπώντας έφτασε σε ένα αγγλικό πολεμικό παρακαλώντας ν ανεβεί επάνω για να σωθεί από τους Τούρκους Διότι ήταν τότε δεκαεπτά ετών και εκινδύνευε να αιχμαλωτισθεί Αντί απαντήσεως του έριξαν ζεματιστό νερό

Έπειτα πήγε σε ένα ιταλικό πολεμικό Οι Ιταλοί ήσαν ανέκαθεν εχθροί προς εμάς αντίθετοι στην κατοχή Μικρασιατικών εδαφών από την Ελλάδα Παρ όλα αυτά έδειξαν ανθρωπισμό την ώρα της καταστροφής Εν αντιθέσει με τους κυρίους Εγγλέζους οι οποίοι την ώρα που οι Τούρκοι εβίαζαν τις γυναίκες και έσφαζαν τους άντρες και μας έκαιγαν έπιναν το τσάι τους συνοδεία μουσικής

Εν πάση περιπτώσει τον βοηθήσανε τον Νίκο οι Ιταλοί τον σκουπίσανε τον στεγνώσανε του έδωσαν καινούργια ρούχα στεγνά και τον βοήθησαν και επιβιβάστηκε σε ένα πλοίο που είχε Ιταλούς υπηκόους και έτσι σώθηκε από την αιχμαλωσία εν αντιθέσει με τον μεγαλύτερο αδελφό του τον Ηλία ο οποίος τρεις μήνες προ της καταστροφής εστρατεύθη και με όλους τους Σμυρνιούς της ηλικίας του μετά από μία πρόχειρη εκγύμναση τον έστειλαν στο μέτωπο mdashαπροετοίμαστα παιδιά δεκαοκτώ και δεκαεννιά ετώνmdash και έκτοτε εχάθηκε το παλικάρι και δεν ξαναέδωσε σημεία ζωής θύμα και αυτό της τουρκικής θηριωδίας και της ελληνικής αδιαφορίας προς τον πληθυσμό της Μικράς Ασίας

Και μια και μιλάμε για στρατιωτικά θέματα ας πάμε λίγο πίσω Μετά την αποτυχία της εκστρατείας του Σαγγαρίου όπου αρχιστράτηγος ήταν ο Παπούλας αλλά εμπνευστής της ήταν ο τότε βασιλεύς Κωνσταντίνος και το περί αυτόν επιτελείο έριξαν όλο το βάρος της αποτυχίας εις τον Παπούλα και τον αντικατέστησαν με ένα νέο αρχιστράτηγο τον Χατζανέστη έναν άνθρωπο ο οποίος με τις πράξεις του απέδειξε ότι δεν ήταν και πολύ γνωστικός

Η πρώτη διαταγή που έβγαλε ο Χατζανέστης μόλις ήρθε στη Σμύρνη ήτανε να απαγορευθεί ο περίπατος των στρατιωτών εις την προκυμαία Απηγόρευσε να περνούν από την προκυμαία απλοί στρατιώτες Και νομίζω πως όταν επήρχετο μάλλον η καταστροφή και για να ανακόψουν το κύμα της φυγής των Μικρασιατών προς τον ελλαδικό χώρο έβγαλαν ανακοινωθέν και έλεγαν ότι το τρίτο σώμα στρατού σώζει την τιμήν της Πατρίδος ότι δηλαδή ανεκόπη η προέλαση του Κεμάλ πράγμα ψευδέστατο διότι δύο μέρες πριν ολόκληρο αυτό το σώμα είχε παραδοθεί εις τον Κεμάλ

Όλα αυτά μόνο και μόνο για να μας κλείσουν τα μάτια και να μείνουμε εκεί θύματα της τουρκικής θηριωδίας

Digitized by 10uk1s

Πολλοί γνωστοί μου οι οποίοι μετά την καταστροφή επί τουρκοκρατίας τώρα έχουν επισκεφθεί τη Σμύρνη με ρωτούν να τους πω σχετικά Η απάντησή μου είναι μία Τι σχέση έχει η σημερινή Σμύρνη με τη χαρούμενη Σμύρνη την προ του 22 Τη Σμύρνη που οι άνθρωποι την έζησαν εργατικοί μεν όλη μέρα και διασκέδαζαν Εις την προκυμαία υπήρχαν τόσα κέντρα με ορχήστρες και μουσικές που είναι δύσκολο να το πιστέψει κανείς Εις του laquoΚρέμερraquo υπήρχαν δύο ορχήστρες Μία με κλασικά έργα και άλλη με μπουζούκια και τέτοια Πλάγια ήταν το laquoΚαφέ Φώτηraquo του Κλωναρίδη όπως το λέγαμε από μία μάρκα μπύρας που διέθετε Και εκεί υπήρχαν δύο ορχήστρες Μία πάλι με έργα κλασικά δηλαδή Στράους και τέτοια και η άλλη μαντολινάτα

Λίγο πιο εκεί ήταν το laquoΚαφέ ντε Παρίraquo το οποίο λειτουργούσε το καλοκαίρι Άλλη ορχήστρα εκεί Λίγο πριν από το laquoΚαφέ ντε Παρίraquo ήταν η laquoΑλάμπραraquo με μουσική με λαϊκά όργανα σαντούρι κτλ Προς την άκρη της προκυμαίας προς το τέλος ήσαν δύο κέντρα ακόμα Το laquoΚόρσοraquo με ορχήστρα επίσης και το laquoΛούνα Παρκraquo με ορχήστρα Δηλαδή αριθμούμε δυο στου laquoΚρέμερraquo δυο στο laquoΚαφέ Φώτηraquo τέσσερις∙ δυο στο laquoΑλάμπραraquo και στο laquoΚαφέ ντε Παρίraquo έξι∙ και δυο τα άλλα οκτώ

Αλλά οι ορχήστρες δεν ήσαν μόνο εις τα κέντρα της παραλίας Και μέσα εις τις συνοικίες υπήρχαν ατελείωτα κέντρα με μουσικές Ένα από όλα αυτά τα κέντρα ήταν στη συνοικία του Αγίου Δημητρίου και λειτουργούσε χειμώνα καλοκαίρι Είχε και κλειστή αίθουσα και καλοκαιρινή Εμείς τότε παιδιά πηγαίναμε απέξω για να ακούσουμε που παίζανε οι μουσικοί

Το κέντρο αυτό που προανέφερα το λέγανε laquoΝέος Κόσμοςraquo και επειδή είπα ότι υπήρχαν πολλά κέντρα στις συνοικίες θα σας αναφέρω ένα χαρακτηριστικό που το έζησα εγώ

Στη συνοικία του Αγίου Δημητρίου στο Φαρδύ όπως το λέγαμε διότι ήταν φαρδύτερος ο δρόμος αυτός από τους άλλους mdashοι Τούρκοι δε το λέγανε Τσακιρτζίμπασιmdash υπήρχε ένα καφενείο το οποίο είχε και αυτό μέσα ορχήστρα με λαϊκά όργανα Μια μέρα πηγαίνοντας στο σχολείο το πρωί ακούσαμε να παίζει μουσική Πήγαμε στο σχολείο και επιστρέφοντας το μεσημέρι όταν σχολάσαμε τα όργανα συνέχιζαν να παίζουν και μας έκανε εντύπωση που έπαιζαν πρωί Ρωτήσαμε κάπου εκεί τι συμβαίνει και μας είπαν ότι ήσαν ζωέμποροι οι οποίοι έφεραν εις πέρας μια μεγάλη μεταφορά σφαγίων από το εσωτερικό της Μικράς Ασίας στη Σμύρνη∙ φαίνεται ότι κέρδισαν πολλά χρήματα και το γλεντούσαν

Πήγαμε σπίτι μας πήγαμε σχολείο το απόγευμα έπαιζαν Σχολάσαμε το βράδυ συνέχιζαν Πάμε την άλλη μέρα το πρωί σχολείο συνέχιζαν Δηλαδή αυτό το γλέντι κράτησε περίπου τριάντα έξι ώρες συνεχώς Αυτή ήταν μια έκφραση του τρόπου ζωής Δηλαδή εργασία πολλή καλή δουλειά αλλά και η διασκέδαση διασκέδαση

Δηλαδή ο κόσμος το βράδυ ήθελε πάντα να βρει έναν τρόπο για να διασκεδάσει Και στα κέντρα της προκυμαίας αλλά και στα κέντρα τα συνοικιακά όπου όπως είπα υπήρχε μουσική δεν ήταν κανείς υποχρεωμένος να καταξοδευτεί για να περάσει την ώρα του Τα κέντρα της προκυμαίας είχαν και κάποιο είδος ζαχαροπλαστείου Μπορούσες δηλαδή να πάρεις ένα γλυκό μια πάστα παραδείγματος χάρη και να καθίσεις ν απολαύσεις τη μουσική

Επίσης στα κέντρα των συνοικιών μπορούσες να πάρεις και ένα ούζο σκέτο Δεν ήταν λοιπόν υποχρεωμένος κανείς να ξεπαραδιαστεί για να μπορέσει να διασκεδάσει και να ξεδώσει από τους κόπους της ημέρας

Υπήρχαν πολλές ακόμα ευκαιρίες για τους κατοίκους της Σμύρνης για ψυχαγωγία Παραδείγματος χάρη όταν έρχονταν θίασοι πρόζας ή μουσικής από την ελεύθερη Ελλάδα Επίσης έρχονταν πολλοί θίασοι

Digitized by 10uk1s

ξένοι ιταλικοί γαλλικοί αλλά προπαντός ιταλικής όπερας διότι η Σμύρνη είχε πάρα πολλά θέατρα πολλά υπαίθρια και αρκετά χειμερινά

Μεταξύ αυτών το κόσμημα της Σμύρνης ήταν το Θέατρο Σμύρνης που ήταν μικρογραφία του Θεάτρου της Σκάλας του Μιλάνου Σ αυτό αξιώθηκα παιδί να πάω κι εγώ δυο φορές συνοδευόμενος από τη θεία μου Άννα και ν ακούσω την laquoΤσάρνταςraquo και την laquoΜπαγιαντέραraquo

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου είχαν δημιουργηθεί πολλοί θίασοι στη Σμύρνη από ηθοποιούς ντόπιους Σμυρνιούς οι οποίοι ήσαν καλλίφωνοι και δημιούργησαν μαζί με τον Σύλβιο και τον Καρακάση που ήσαν καλοί σκηνοθέτες θιάσους και προπαντός οπερέτας

Μεταξύ αυτών πρωταγωνίστρια ήταν η Μέρτικα Επίσης ήταν και η Ζαζά Μπριλάντη η οποία εθριάβευσε και μετά την καταστροφή της Σμύρνης στην Αθήνα ως σουμπρέτα

Μεταξύ πολλών άλλων διακριθέντων δεν πρέπει να ξεχάσουμε να αναφέρουμε τον Γιώργο Γληνό ο οποίος επίσης διέπρεψε μετά την Καταστροφή ως πρωταγωνιστής του Εθνικού Θεάτρου

Ο Σύλβιος και ο Καρακάσης τους οποίους προανέφερα δεν ήσαν μόνο σκηνοθέτες ήσαν και καλοί συγγραφείς και μετά την Καταστροφή ήρθαν κι αυτοί στην Αθήνα όπου έγραψαν επιθεωρήσεις επιτυχημένες Το δίδυμο των συγγραφέων ήταν ο Σύλβιος και ο Καρακάσης Ο Καρακάσης ο πνευματωδέστατος αυτός άνθρωπος ήταν καμπούρης

Είχαμε επίσης πολλές πολυτελείς αίθουσες κινηματογράφων όχι μόνο στην παραλία αλλά και μέσα στις συνοικίες Φυσικά οι ταινίες τότε ήσαν βουβές και συνοδεύονταν από υπόκρουση πιάνου

Στη Σμύρνη υπήρχαν επίσης πολλές λέσχες στις οποίες μαζεύονταν τα μέλη συζητούσαν έπαιζαν χαρτιά όχι μεγάλο τζόγο δεν ήσαν λέσχες χαρτοπαικτικές αλλά λέσχες συναναστροφής Εκεί τα μέλη μπορούσαν να πάρουν το τσάι τους και να μιλήσουν μεταξύ τους για τις υποθέσεις τους

Κορυφαία περίπτωση για τις λέσχες αυτές ήσαν οι χοροί που εδίνοντο τις Απόκριες τόσο για να διασκεδάσουν τα μέλη όσο και για να εισπράξουν οι λέσχες χρήματα και ν ανταποκριθούν στα έξοδά τους

Μία από τις λέσχες αυτές ήταν η Λέσχη των Κυνηγών Υπήρχαν δυο λέσχες κυνηγών η Αψηλή και η Χαμηλή Αρχικώς ήταν η Λέσχη η Αψηλή σ ένα δρόμο της προκυμαίας αλλά είχαν διασπαστεί τα μέλη της και στην άλλη γωνία δημιούργησαν μια δεύτερη λέσχη τη λεγομένη πάλι Λέσχη των Κυνηγών αλλά Χαμηλή

Σ έναν αποκριάτικο χορό του 1922 αξιώθηκα να πάω κι εγώ συνοδεύοντας ως ντάμα μου τη δεσποινίδα Τσβάιφελ την οποία μου εμπιστεύτηκαν οι γονείς της που παρακολουθούσαν από τον εξώστη της Λέσχης

Στην άλλη Λέσχη των Κυνηγών τη λεγομένη Αψηλή mdashκαι τούτο γιατί το κτίριό της ήταν μεγαλοπρεπέστατο είχε ισόγειο και τρία πατώματα και εκεί με έπαιρνε όποτε πήγαινε ο θείος μου ο Τσιντσίνης που ήταν μέλος τηςmdash είχε εγκαταστήσει το 1919 και 1920 το Στρατηγείο του ο Παρασκευόπουλος που ήταν αρχιστράτηγος

Digitized by 10uk1s

Και μια που μιλήσαμε για τους χορούς των λεσχών ο κορυφαίος και ο κοσμικότερος χορός ήταν της Ελληνικής Λέσχης Το εισιτήριο εκεί ακόμα και για τα μέλη ήταν τσουχτερό Επίσης κατά τη διάρκεια του χορού εγένοντο πλειστηριασμοί ποιος θα προσέφερε δηλαδή τα περισσότερα χρήματα δια τους σκοπούς της Λέσχης Σκοποί της Ελληνικής Λέσχης ήσαν η ενίσχυση των φιλανθρωπικών και των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων που υπήρχαν στη Σμύρνη

Για να γίνεις μέλος σ αυτή τη Λέσχη ήταν πολύ δύσκολο διότι ήταν ένα είδος Φιλικής Εταιρείας Ο αδελφός μου ο Χρήστος ο μεγάλος ο πρωτότοκος δηλαδή είχε επανειλημμένα υποβάλει αίτηση η οποία είχε κατ αρχήν απορριφθεί Όταν όμως ενεκρίθη εθεωρήθη ότι ήταν μια δικαίωση της φήμης της οικογενείας πράγμα για το οποίο ήταν ενθουσιασμένος ο Χρήστος

Επίσης υπήρχε το Σπόρτινγκ καθώς και η Νιου Κλαμπ στην οποία σύχναζαν περισσότερο οι Άγγλοι και γι αυτό είχε και αγγλική ονομασία Υπήρχαν νομίζω και άλλες δύο λέσχες των οποίων μου διαφεύγουν τα ονόματα

Όπως προανέφερα ο θείος μου ήταν αλευροβιομήχανος Εκεί στη Σμύρνη ήσαν χωριστοί οι αλευροβιομήχανοι και οι αλευρέμποροι Δεν ήταν όπως είναι τώρα εδώ οι μύλοι που αλέθουν δικό τους στάρι Εκεί οι αλευροβιομήχανοι έκαναν φασόν Ο θείος μου ο Τσιντσίνης αρκετά ηλικιωμένος εθεωρείτο εξπέρ εις την απόδοση των σιταριών διότι στη Σμύρνη υπήρχε και επιμελητήριο των σιτηρών και με έπαιρνε και εκεί μαζί του Είχα μια προαίσθηση ότι επειδή έβλεπε ότι ο γιος του δεν ήταν άνθρωπος για δουλειά έχω τη γνώμη ότι με έπαιρνε κοντά του για να με βοηθήσει και να με σπουδάσει ώστε να τον διαδεχθώ στην επιχείρηση Το όνομα που χρησιμοποιούσαν γι αυτό που θέλω να περιγράψω στη Σμύρνη ήταν Μπόρσα σιτηρών δηλαδή Χρηματιστήριο σιτηρών Εκεί υπήρχαν οι μεσίτες και οι αγορασταί σιτηρών σιτάρι για να το αλέθουν και να το κάνουν αλεύρι κτλ Φυσικά ο θείος μου ο Τσιντσίνης εθεωρείτο αυθεντία στην εξακρίβωση της αποδόσεως των σιτηρών

Όταν λοιπόν υπήρχε μία διαφορά μεταξύ αγοραστών και πωλητού κατέφευγαν σε εκείνον και ότι έλεγε εθεωρείτο τελεσίδικη απόφαση Εκείνος έπαιρνε το σιτάρι και το δάγκωνε στα δόντια του και έλεγε ότι από αυτό το σιτάρι θα έχετε στις χίλιες οκάδες τόσα σακιά αλεύρι πρώτης ποιότητος τόσα σακιά δευτέρας ποιότητος τόσα σακιά πίτουρο ψιλό τόσα σακιά πίτουρο χοντρό και τόσα σακιά σκύβαλο Σκύβαλο ήταν τα απορρίμματα

Κανείς δεν αμφισβητούσε τη γνώμη του Ήταν άνθρωπος όπως είπα και αγράμματος και αμόρφωτος Μια μέρα έτυχα στο εργοστάσιο στο γραφείο και ένας πελάτης εζήτησε να του αποδώσουν λογαριασμό Ήταν εκεί ο αδελφός μου ο Νίκος και ένας άλλος κύριος Ιωαννίδης ο οποίος κρατούσε τα λογιστικά βιβλία Ρώτησε λοιπόν ο θείος μου ο Τσιντσίνης πόσα σακιά σιτάρι ήρθαν τόσα Και για την προέλευση γιατί από κάθε μέρος αλλιώτικο της Μικράς Ασίας είχαν και διάφορη απόδοση τα σιτάρια Του είπανε από πού προέρχονταν και έβγαλαν έναν απολογισμό Εκείνος χωρίς πολλά λόγια κάνει ένα laquoτσουraquo Λάθος Ξαναπιάνουν αυτοί τα χαρτιά γράφουν μετράνε κάνουν υπολογισμούς mdashκομπιούτερ δεν υπήρχαν τότεmdash βγάζουν δεύτερο∙ laquoλέγε σιορ Γιαννάκοraquo έτσι τον λένε τιμητικώς κατά το laquoσερraquo των Άγγλων laquoτσουraquo επαναλαμβάνει εκείνος Λάθος και αυτή τη φορά Οπότε έκαναν τρίτο υπολογισμό και τότε εκείνος είπε laquoναιraquo Με το μυαλό όλα αυτά εγένοντο

Αυτός λοιπόν ο τόσο ευφυής και εργατικός άνθρωπος ο οποίος εκ του μηδενός κατόρθωσε να σχηματίσει μία από τις μεγαλύτερες περιουσίες της Μικράς Ασίας όπως είπαμε είχε αποκτήσει ένα γιο ο οποίος μεγάλωσε στα πλούτη και έγινε όπως τον έλεγε ο μπαμπάς του αχαΐρευτος Ήταν bon

Digitized by 10uk1s

viveur γυναικάς και καλοπερασάκιας Για να πάρετε μια ιδέα η καταστροφή τον βρήκε να έχει δυο αυτοκίνητα που για εκείνη την εποχή ήταν περίπτωση μάλλον δύσκολη Ένα Τσάντλερ και ένα Μεταλλουρζίκ Το Μεταλλουρζίκ όταν ήρθε ο βασιλεύς Κωνσταντίνος στη Σμύρνη για να κάνει την αποτυχημένη εκστρατεία τού Σαγγαρίου η Διοίκηση το ζήτησε και το εδάνεισαν για τις μετακινήσεις του βασιλιά

Επίσης είχε ένα ωραιότατο κότερο που για να διακρίνεται είχε όλο κόκκινα πανιά Από καρότσες είχε τέσσερις πέντε με ωραία άλογα αλλά ήταν και μανιώδης ιππεύς Στη Σμύρνη γίνονταν μία φορά το χρόνο ιπποδρομίες σε ένα προάστιο που το έλεγαν Παράδεισο λίγο πριν από το Μπουτζά Για να διατηρεί κανείς στάβλους ολόκληρο το χρόνο για μία Κυριακή που θα γίνονταν οι κούρσες καταλαβαίνετε ότι ήταν πολυέξοδο Αυτός όμως το είχε και αυτό Είχε ωραιότατο στάβλο και μεταξύ των άλλων είχε και ένα καθαρόαιμο άλογο τον Μπαχτιάρ ο οποίος ήταν το κρακ Παρ όλο που τον φόρτωναν βάρη και τέτοια πάντοτε ήταν πρώτος στις ιπποδρομίες

Μάλιστα είχα και εγώ ένα παρ ολίγον δυστύχημα Με έπαιρνε μαζί του ο ξάδελφός μου όταν ήτανε να γυμνάσουν τα άλογα για την ιπποδρομία και επειδή ο Μπαχτιάρ παρ όλο που ήταν το καλύτερο άλογο ήταν και το πιο ήσυχο και ήρεμο με έβαζε επάνω και εγώ καβαλούσα τον Μπαχτιάρ Μια μέρα μπαίνοντας εις τον ιππόδρομο από μία πλαϊνή πόρτα ενώ εκείνη την ώρα εγυμνάζοντο δυο άλλα άλογα ο Μπαχτιάρ μόλις αντελήφθη ότι γίνεται κούρσα πήγε πλάγιά τους και με εμένα επάνω να τα προσπεράσει Φυσικά κατατρομάξανε και ο ξάδελφός μου και ο κ Σταρένιος ο οποίος ήταν βοηθός του και ξεφωνίσανε και μου φώναζε ο ξάδελφός μου laquoσφίγγε τα πόδια σου στη σέλα και κράτα τα γκέμιαraquo ώσπου τα άλογα να σταματήσουνε για να μην πέσω κάτω διότι φυσικά ήμουν αδαής εγώ από τις κούρσες

Μία από τις διαδρομές που γίνονταν σ αυτές τις ιπποδρομίες ήταν και η ιπποδρομία των ερασιτεχνών την οποία έλεγαν με τον εγγλέζικο τίτλο laquoτζέντλεμαν κουρςraquo Εκεί δεν έτρεχαν επαγγελματίες τζόκεϋ αλλά μόνο οι ιδιοκτήτες Σ αυτή φυσικά έτρεχε και ο ξάδελφός μου με τον Μπαχτιάρ πάντοτε νικητής Αυτός ήταν ο πυρήνας από τον οποίο μετά την Καταστροφή που ήρθαν εδώ δημιουργήθηκε ο ιππόδρομος διότι προ του 22 δεν υπήρχε εδώ ιππόδρομος και οι τζόκεϋ οι οποίοι υπήρχαν εκεί για τις κούρσες στον Παράδεισο ήσαν το ξεκίνημα που έκανε εδώ ο κ Ρηζ όταν εδημιούργησε την εταιρεία ιπποδρομιών

Ο ξάδελφός μου αυτός ο Νίκος ο Τσιντσίνης εκτός από τα άλλα βίτσια που είχε mdashφυσικά είχε πλούσιο μπαμπά και γι αυτό μπορούσε και τα έκανεmdash ελέχθη ότι μετά την Ελληνική κατοχή είχε δημιουργήσει απέναντι στο Κορδελιό ένα χαρέμι Δηλαδή είχε νοικιάσει ένα σπίτι και είχε εγκαταστήσει μέσα έξι επτά Τουρκαλίτσες Αυτό είχε μαθευτεί φαίνεται ανάμεσα στους Τούρκους και γι αυτό μόλις οι Τούρκοι μπήκαν στη Σμύρνη και τον έπιασαν αιχμάλωτο τον σκοτώσανε όπως μάθαμε με τον φρικτότερο τρόπο Άλλοι λένε ότι τον έγδαραν ζωντανό και άλλοι ότι τον λυντσάρανε και έτσι είχε κακό τέλος αυτό το παιδί το οποίο ήταν επιπόλαιο αλλά κατά βάθος είχε χρυσή καρδιά

Όπως προείπα πολλοί με ρωτάνε για τη Σμύρνη την προ της καταστροφής Θα δώσω μία συνοπτική εικόνα κατά το δυνατόν και από ότι ξέρω

Η Σμύρνη ήταν χωρισμένη σε συνοικίες εθνοτήτων Το κεντρικότερο μέρος και το μεγαλύτερο δηλαδή τα 75 ως 80 τοις εκατό κατείχε η Ελληνική χριστιανική συνοικία Σ αυτό τον τομέα δεν υπήρχε ούτε μία τουρκική ιδιοκτησία Ούτε κατοίκησε εκεί ποτέ κανένας Τούρκος Φυσικά υπήρχαν οι αστυνομικοί

Digitized by 10uk1s

σταθμοί τα καρακόλια όπως τα λέγαμε αλλά όταν νύχτωνε οι Τούρκοι αστυνόμοι δεν τολμούσαν να περιπολούν στην Ελληνική συνοικία και γι αυτό κλεινόντουσαν στα αστυνομικά τμήματα και τότε έβγαιναν οι νυχτοφύλακες οι λεγόμενοι laquoπεσβάντηδεςraquo από εμάς οι οποίοι δεν είχαν όπλο αλλά μια μεγάλη μαγκούρα που την έσερναν εις τα καλντερίμια για να ακούμε ότι εκτελούν το καθήκον τους και μας φυλάγανε Κατά πλειονότητα όλοι αυτοί οι νυχτοφύλακες ήσαν Αρβανίτες

Εις το βάθος της Ελληνικής συνοικίας προς το εσωτερικό της πόλεως ήταν η Αρμενική συνοικία Ολίγο πιο πίσω και δεξιότερα ήταν η Εβραϊκή συνοικία Και ακόμα πιο πίσω εις τα άκρα της πόλεως στα πιο φτωχικά μέρη έμεναν οι Τούρκοι Αριστερά της Ελληνικής συνοικίας ήταν η Ιταλική η μόνη που δεν κάηκε κιόλας όπως προανέφερα

Φυσικά στην Ελληνική συνοικία κατοικούσαν και αρκετοί ξένοι υπήκοοι Γάλλοι Ιταλοί Άγγλοι οι οποίοι ήσαν ή καθολικοί ή προτεστάντες Αλλά σε όλη αυτή την περιφέρεια της Σμύρνης δεν μπορούσε να ζήσει κανείς και να σταδιοδρομήσει ή να εργαστεί είτε ήταν Έλληνας είτε Τούρκος είτε ξένος υπήκοος εάν δεν μιλούσε καλά τα ελληνικά Φυσικά και οι Τούρκοι πλανόδιοι πωλητές που περιφέροντο και πουλούσαν διάφορα λαχανικά ή ότι άλλο μέσα στην Ελληνική συνοικία διαλαλούσαν το εμπόρευμά τους ελληνικά

Οι Τούρκοι πλούσιοι κατοικούσαν όλοι στα χωριά τα οποία ήσαν εκατέρωθεν του κόλπου της Σμύρνης Αριστερά της Σμύρνης και μετά το Διοικητήριο το Κονάκι όπως το λέγαμε υπήρχαν τέσσερα ωραία χωριά Το Καρατάσι η Καραντίνα Γκιοστεπέ και Κοκαριαλί Ήσαν παλιές ελληνικές συνοικίες της αρχαιότητος και ελέγοντο Μελαντία Καλλιθέα Ενόπη και Μυρακτή Σ αυτά τα χωριά ήσαν πάρα πολλοί Έλληνες πλούσιοι μεταξύ αυτών στο Γκιοστεπέ καθόταν και η οικογένεια του Ωνάση Και μαζί με αυτούς έμεναν και οι Τούρκοι πλούσιοι

Από το άλλο μέρος του κόλπου δεξιά ήταν το Μερσινλί ήταν η Αγία Τριάδα τα Πετρωτά το Αλάμπεη και το ωραίο Κορδελιό Και σ αυτά προπαντός στο Κορδελιό και στο Αλάμπεη έμεναν πολλοί Τούρκοι

Όπως ακούσατε είπα ένα χωριό Αγία Τριάδα Δεν ήταν μόνο αυτό που σηματοδοτούσε την ελληνικότητα όλης αυτής της περιφέρειας Σε όλες τις συνοικίες της Σμύρνης για να βρει κανείς κάτι έπρεπε να αποταθεί σε ελληνικούς τίτλους Παρ όλο που οι Τούρκοι είχαν διάφορα τουρκικά ονόματα για να βρεις κάτι ρωτώντας κάποιον που κάθεται σου απαντούσε στον Αϊ‐Γιάννη στο Κερασοχώρι στον Άγιο Τρύφωνα στον Αϊ‐Γιώργη στην Αγία Φωτεινή στη Λυπημένη Παναγιά στον A‐Δημήτρη στην Παναγία την Ντουβαριώτισσα

Εν πάση περιπτώσει όλες οι συνοικίες αυτή τη στιγμή δεν μπορώ να θυμηθώ όλα τα ονόματα προσδιορίζονταν μόνο με ελληνικά και χριστιανικά τοπωνυμία

Εν τω μεταξύ θυμήθηκα μερικές ονομασίες και θα τις βάλουμε για να μείνουν για την ιστορία Τα ελληνικά τοπωνύμια ήσαν τα Μικρά Μπογιατζίδικα δρόμοι διάφοροι τα Μεγάλα Μπογιατζίδικα τα Σιδεράδικα το Γαλάζιο τα Γυαλιάδικα ο Φασουλάς το Φαρδύ της Ευαγγελιστρίας οι Συκαμιές στου Ζέρβα

Πώς να ξεχάσω τα ωραιότατα πανηγύρια τα καλοκαιρινά φυσικά πανηγύρια που εγένοντο στις ορθόδοξες εκκλησίες των χωριών που ήσαν εκατέρωθεν της Σμύρνης

Ήταν μια ευκαιρία να πάμε να προσκυνήσουμε τους Αγίους και ταυτόχρονα ένα είδος εκδρομής για τις μητέρες και για μας τα παιδιά Οι εκδρομές αυτές εγένοντο την ημέρα Οι άντρες δεν συμμετείχαν γιατί

Digitized by 10uk1s

οι άντρες στη Σμύρνη εδούλευαν όλη την ημέρα δεν τεμπέλιαζαν

Γινόταν το πανηγύρι της Αγίας Άννας της Αγίας Παρασκευής του Αγίου Παντελεήμονα αλλά το πιο εντυπωσιακό πανηγύρι ήταν της Αγίας Τριάδος της οποίας η εκκλησία ήταν στο ομώνυμο χωριό

Εκεί λειτουργούσε ο παπα‐Μιχάλης τον οποίο ο πατέρας μου από απλό καντηλανάφτη είχε προωθήσει σε παπά πράγμα που δεν ξεχνούσε ποτέ ν αναφέρει ο παπα‐Μιχάλης

Το πανηγύρι αυτό είχε την ιδιάζουσα μορφή ότι οι προσκυνητές ξεκινούσαν για να πάνε να προσκυνήσουν και να γιορτάσουν τη χάρη της με βάρκες από την προκυμαία της Σμύρνης Οι βάρκες αυτές ήσαν καταστολισμένες με φαναράκια που μέσα έκαιγαν κεριά Και ήταν ένα θέαμα φαντασμαγορικό ήταν ένα είδος μικρής ενετικής εορτής και φυσικά από τις βάρκες και από το κυρίως χωριό πετούσαν διάφορα πυροτεχνήματα και βεγγαλικά τα οποία εφώτιζαν τον ουρανό της Σμύρνης

Δηλαδή θα έλεγε κανείς ότι παρ όλο που ήταν τουρκική κατοχή κυριαρχούσε ο χριστιανισμός η ορθοδοξία μας δηλαδή και ο ελληνισμός μας

Από αυτό αποδεικνύεται η ελληνικότητα Οι Τούρκοι δεν μπορούσαν να κάνουν ούτε να αντείπουν τίποτα σ αυτό Μια άλλη εκδήλωση ήταν όταν στις 14 Ιουλίου γιορτάζανε οι Γάλλοι την Επανάστασή τους Τότε και εμείς οι Έλληνες συνεορτάζαμε με τους Γάλλους∙ αυτή τη γιορτή τη λέγαμε laquoτο Ρεμπουμπλίκraquo από την ονομασία της Γαλλικής επαναστάσεως για να αποδείξουμε την αντίθεσή μας προς την καταπίεση που υφιστάμεθα από τους Τούρκους

Στη Σμύρνη επειδή υπήρχαν μεγάλες ιδιοκτησίες οικοπέδων οι κάτοχοι αυτών πλούσιοι φυσικά άνθρωποι εδημιουργούσαν στοές τις λεγόμενες laquoβερχανέδεςraquo Δηλαδή άνοιγαν διόδους σε παραλλήλους δρόμους φυσικά κεντρικούς από τον ένα δρόμο στον άλλο χτίζοντας εκατέρωθεν μαγαζιά και γραφεία πάνω από τα μαγαζιά αυτά Τέτοιες στοές ήταν του Τενεκίδη ήταν του Χαϊλάιφ ήταν της Ελληνικής Λέσχης ήταν του Κράμερ και πολλές άλλες όπως είπα και με αρμένικα ονόματα διότι στη Σμύρνη υπήρχαν και πάρα πολλοί πλούσιοι Αρμεναίοι

Μία συνοικία που παρέλειψα πριν να αναφέρω ήταν της Αγίας Αικατερίνης συνοικία πολυπληθέστατη με κατοίκους όλους αστούς στην οποία κυριαρχούσε η εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης που μόλις είχε τελειώσει το 1920 Όλη αυτή η εκκλησία ήταν από μάρμαρο Με τα χρόνια μάθαμε ότι οι Τούρκοι για να την καταστρέψουν για να την εξαφανίσουν επί πέντε ημέρες χρησιμοποιούσαν εκρηκτικά Τόσο καλοφτιαγμένος ναός ήταν η Αγία Αικατερίνη

Και όπως είπα πριν η συνοικία αυτή ήταν πολυπληθέστατη ήταν κατοικημένη όλη από αστούς και ο δρόμος της ήταν αρκετά φαρδύς

Αλλά οι Έλληνες της Σμύρνης εκτός από την καταπίεση των Τούρκων είχαν να αντιμετωπίσουν και το όργιο από τις προπαγάνδες των Ευρωπαϊκών Κρατών Στη Σμύρνη οι Γάλλοι είχαν δημιουργήσει ατελείωτα σχολεία Είχαν την laquoΠροβιντάνςraquo την laquoΝταμ ντε Σιόνraquo τη laquoΣακρέ Κερraquo τους laquoΦρερraquo το laquoΤάγμα των Καπουκίνωνraquo Οι Γερμανοί τις laquoΔιακονέσεςraquo Υπήρχε Γαλλικό νοσοκομείο Ολλανδικό νοσοκομείο αλλά το Ελληνικό του Αγίου Χαραλάμπους το οποίο κατά τη γνώμη μου είναι το αρχαιότερο ελληνικό νοσοκομείο αρχαιότερο και του Ευαγγελισμού ήταν το πιο τέλεια οργανωμένο διότι είχε όλα τα γνωστά τμήματα Μεταξύ αυτών είχε και τμήμα για τους φρενοβλαβείς

Digitized by 10uk1s

Επίσης μέσα στη Σμύρνη ήταν κατεσπαρμένες και ατελείωτες καθολικές και προτεσταντικές εκκλησίες Όλα αυτά τα ιδρύματα προπαγάνδας που προανέφερα διεσώθησαν από τη φωτιά πράγμα που αποδεικνύει τον εμπρησμό από τους Τούρκους Όποιο ήθελαν να μην καεί δεν καιγόταν Γι αυτό και η Καθεντράλε η Μητρόπολη των Καθολικών διεσώθη και τη βρήκα Διεσώθησαν επίσης το μοναστήρι των Καπουκίνων στου οποίου τον περίβολο έβλεπε το μαγαζί μας το Γαλλικό νοσοκομείο η Ολλανδική εκκλησία και το Ολλανδικό νοσοκομείο Την εκκλησία τους αργότερα οι Ολλανδοί ή μας την παρεχώρησαν ή μας την πούλησαν διότι έγινε και υπάρχει τώρα ως ορθόδοξος εκκλησία ελληνική είναι ένα μικρό παρεκκλήσι διότι φυσικά δεν υπήρχε ούτε ένας Ολλανδός υπήκοος που να χρειάζεται εκκλησία

Φυσικά οι Έλληνες της Σμύρνης δεν έμειναν αδρανείς σ αυτές τις προπαγάνδες των ξένων και αντεπετίθεντο με την παιδεία Υπήρχαν δύο κοινοτικά δημοτικά σχολεία το Σοφείον και του Κιουπεντζόγλου mdashο Κιουπεντζόγλου ήταν ο δωρητήςmdash στα οποία η φοίτηση ήταν δωρεάν

Επίσης υπήρχε το κλασικό η περίφημος Ευαγγελική Σχολή για τα αγόρια Υπήρχε το Κεντρικό Παρθεναγωγείο για τα κορίτσια το Ομήρειο Παρθεναγωγείο επίσης για τα κορίτσια αλλά υπήρχαν και ατελείωτα πάρα πολλά ιδιωτικά σχολεία όπως ήταν το Ελληνογαλλικό λύκειο του Αρώνη το Ελληνογερμανικό λύκειο του Γιαννίκη η Σχολή Αναστασιάδη η Σχολή Δαλιδάκη η Σχολή Πασχάλη και όσα άλλα μεταγενέστερα θυμηθώ και θα αναφέρω

Η Σχολή Πασχάλη εφημίζετο για την αυστηρότητα του διευθυντού της Ξέρω λεπτομέρειες διότι εφοίτησα και εγώ εκεί στο νηπιαγωγείο και ως τη Δευτέρα Δημοτικού Ήταν εξατάξιο δημοτικό σχολείο μικτό για αγόρια και κορίτσια Στα εμπρός θρανία καθόντουσαν τα κορίτσια και από πίσω καθόμασταν εμείς τα αγόρια Κάθε πρωί έπρεπε όλοι οι μαθηταί είτε αγόρια είτε κορίτσια να παρελάσουν μπροστά από τον κ Κωνσταντίνο Πασχάλη τον διευθυντή δείχνοντας τα χέρια τους αν είναι καθαρά τα νύχια και κρατώντας με τον αντίχειρα καθαρό μαντίλι Επίσης εξέταζε τα αυτιά και τους λαιμούς αν είναι καθαρά Εάν ενός τα νύχια δεν ήσαν πολύ καθαρά τον έστελνε πίσω στο σπίτι να πλυθεί και να ξανάρθει

Εφημίζετο επίσης και για την καλλιγραφία την οποία εδίδασκε Ήταν ο ίδιος πολύ καλλιγράφος Έγραφε στον πίνακα την Άλφα‐Βήτα και έπρεπε οι μαθηταί να την αντιγράψουν Κρατούσε ένα χάρακα μία αρίδα όπως τη λέγαμε και παρακολουθούσε από πάνω πώς γράφαμε Εάν δεν ήταν ευχαριστημένος τρώγαμε και μία στα χέρια

Εις του Πασχάλη είχαν φοιτήσει όλα τα αδέλφια μου μέχρι την Έκτη Δημοτικού και από εκεί πήγαιναν στην Ευαγγελική Σχολή Ο αδελφός μου ο Νίκος ο δευτερότοκος επειδή ήξερε πόσο ζόρικη ήταν η ζωή στου Πασχάλη επέμενε και από την Τρίτη Δημοτικού με πήρε και με έγραψε εις του Αρώνη όπου εφοίτησα τέσσερα χρόνια έως την Έκτη Δημοτικού Εκεί σ αυτές τις τέσσερις τάξεις είχα συμμαθητή μου και τον Αρίστο Ωνάση

Η εκπαίδευση στη Σμύρνη ήταν για έντεκα χρόνια Δηλαδή έξι χρόνια Δημοτικό και πέντε χρόνια Γυμνάσιο φιλολογικό Εάν πήγαινε κανείς στο Εμπορικό είχε τέσσερα χρόνια Ένα χρόνο λιγότερο

Εγώ εις του Αρώνη έμεινα ως την Έκτη Δημοτικού Μετά γράφτηκα στην Ευαγγελική Σχολή στην οποία φοίτησα ως την Τρίτη Γυμνασίου Εν τω μεταξύ με την κατοχή των Ελλήνων δημιουργήθηκε ένα νέο γυμνάσιο το λεγόμενο Αρμοστειακό και για να το πλαισιώσουν επέλεξαν από την Ευαγγελική Σχολή μία ομάδα από τους πιο καλούς μαθητάς μεταξύ των οποίων ήμουν και εγώ mdashβλέπετε δεν είμαι και πολύ μετριόφρωνmdash και φοιτήσαμε εις το Αρμοστειακό Εκεί έμεινα έως την Τετάρτη Γυμνασίου όπου

Digitized by 10uk1s

και με βρήκε η καταστροφή της Μικράς Ασίας δηλαδή η φωτιά Εδώ στην Ελλάδα ερχόμενος δεν είχα την τύχη να τελειώσω αλλά έπεσα στη βιοπάλη

Και τώρα μια μικρή περιγραφή της Σμύρνης και του τρόπου περίπου που ζούσαμε

Τα σπίτια στη Σμύρνη κατά κανόνα ήσαν μονοκατοικίες Διώροφες ή τριώροφες Τα ισόγεια για το φόβο των Τούρκων έκλειναν με παράθυρα και πόρτες από μασίφ σίδερα διότι υπήρχε πάντοτε ο φόβος για πλιάτσικο

Από το δεύτερο πάτωμα και πάνω ήσαν ξύλινα και φυσικά υπήρχαν και τα μπαλκόνια Στα υπόγεια ήσαν τα κελάρια και οι αποθήκες για τις σοδειές διότι κάθε καλή νοικοκυρά έπρεπε να κάνει τις σοδειές της εγκαίρως στην εποχή τους για όλο το χρόνο

Στο ισόγειο μετά το υπερυψωμένο ημιυπόγειο ήσαν οι αίθουσες της υποδοχής τα σαλόνια οι τραπεζαρίες και το χωλ το οποίο εμείς λέγαμε αυλή κατά κανόνα στρωμένο με μάρμαρα Υπήρχε σκάλα η οποία πήγαινε προς το άνω πάτωμα Στη μέση της σκάλας ήσαν τα αντρεσόλ τα δωμάτια εις τα οποία κοιμόντουσαν οι υπηρέτριες mdash κάθε σπίτι αστικό έπρεπε υποχρεωτικώς να έχει υπηρέτες Και παραπάνω ήσαν τα υπνοδωμάτια Σε ένα από τα υπνοδωμάτια αυτά το οποίο έβλεπε στο πρόσωπο υπήρχαν τα μπαλκόνια Τα μπαλκόνια είχαν στην πρόσοψή τους δύο ή τρία παράθυρα από ένα σε κάθε πλάι Είχε διπλά πλαίσια το κάθε παράθυρο Το επάνω ήταν σταθερό Το κάτω ανεβοκατέβαινε αναλόγως την εποχή Και όλα τα παράθυρα σκεπάζονταν με κουρτίνες τα λεγόμενα στόρια τα οποία ανεβοκατέβαιναν με ελατήρια

Φυσικά ασανσέρ και καλοριφέρ δεν υπήρχαν ακόμα Για θέρμανση χρησιμοποιούσαμε τα τζάκια τις σόμπες με ανθρακίτη ή σόμπες πετρελαίου και τα περίφημα μαγκάλια Τα μαγκάλια έκαιγαν ξυλοκάρβουνα αλλά έπρεπε πρώτα να ετοιμαστούν στο ύπαιθρο για να μη δημιουργηθεί ανωμαλία

Τα απογεύματα μαζευόντουσαν οι γειτόνισσες πότε στο σπίτι της μιας πότε στο σπίτι της άλλης για να πιούνε το καφεδάκι τους και να δοκιμάσουν τα κουλούρια Αυτές οι συγκεντρώσεις ελέγοντο laquoκεντινάraquo Το όνομα αυτό δεν ξέρω ίσως προήλθε διότι έπαιρναν μαζί και τα κεντήματά τους

Στις γιορτές κάθε νοικοκυρά έπρεπε να εμφανίσει τα γλυκά σερβίροντας τους επισκέπτες σε δίσκο ασημένιο με πιατάκια ασημένια και όσο πιο πολλά γλυκά εμφάνιζε τόσο πιο καλή νοικοκυρά ήταν Γι αυτό η αργυροχοΐα είχε αναπτυχθεί πάρα πολύ στη Σμύρνη Και σήμερα ακόμη οι σμυρναίικοι δίσκοι οι κούπες και τα πιατάκια θεωρούνται έργα τέχνης Θεωρούνται μουσειακά είδη

Τα βράδια μετά το φαγητό αφού φυσικά ήρχοντο και οι άντρες των σπιτιών εγένοντο οι περίφημες βεγγέρες Πότε στο σπίτι του ενός πότε στο σπίτι του άλλου και σπιτικό το οποίο είχε κορίτσι και δεν είχε πιάνο ήταν αδύνατο Γι αυτό γινόντουσαν μικρές συγκεντρώσεις μουσικές

Ο μεγάλος μου ο αδελφός ο Χρήστος είχε πολύ ωραία φωνή τενόρου Απέναντι σε μας ήταν η οικογένεια Κρασοπούλου η δεύτερη κόρη των οποίων έπαιζε πολύ ωραίο πιάνο και το φόρτε της ήταν η άρια από την τελευταία πράξη της laquoΤόσκαraquo ο laquoΓερο‐Δήμοςraquo και άλλα διάφορα τραγούδια

Μεγάλη γιορτή ήταν η Πρωτοχρονιά Τότε όλα τα σπίτια άφηναν ανοιχτές τις εξώπορτες και οι νοικοκυρές έμεναν και υποδέχονταν τους επισκέπτες Οι επισκέπτες ήσαν οι άντρες των σπιτιών οι οποίοι πήγαιναν από πόρτα σε πόρτα ευχόμενοι για το καλό του χρόνου

Digitized by 10uk1s

Επίσης στη Σμύρνη γιορτάζονταν πάρα πολύ εύθυμα οι Απόκριες και τις τρεις Κυριακές Η μεγαλύτερη παρέλαση γινόταν στην οδό των Τράσων εκεί που ήταν και το σπίτι του θείου μου Εμείς μικρά παιδιά ήμασταν πίσω από τα παράθυρα όπου εστέκοντο οι κοπέλες των σπιτιών Μεταξύ αυτών η αδελφή μου και οι φίλες της Τα λουλούδια και οι σοκολάτες που έπεφταν μέσα στα σπίτια μας από τις άμαξες που περνούσαν με τους μασκαρεμένους ή με τους διασκεδάζοντες ήσαν ατελείωτα Βουνό σχημάτιζαν οι σοκολάτες και τα λουλούδια

Κάθε καλό νοικοκυριό έπρεπε να κάνει τις προμήθειές του για το χειμώνα Εις την εποχή τους οι γυναίκες έκαναν πελτέ ντομάτες Έκαναν τον τραχανά τους Έπαιρναν λάδι για όλη τη χρονιά Έπαιρναν βούτυρο γάλακτος και το έλιωναν για το φαγητό Σύκα (τα οποία ετοιμάζανε και έβαζαν και καρύδι μέσα) σε κασάκια Σταφίδες

Επίσης σε όλα τα καθώς πρέπει σπίτια έπρεπε να ζυμώνουν οι ίδιες το ψωμί τους και να το στέλνουν στο φούρνο μόνο για ψήσιμο Κάποτε σώθηκε το ζυμωτό ψωμί και με έστειλε η μητέρα μου να αγοράσω ψωμί από το φούρνο Μου έδωσε δε και μία πετσέτα για να το τυλίξω μην τυχόν και δούνε στη γειτονιά ότι η κυρία Αθανασία αγόρασε ψωμί έτοιμο και με απείλησε ότι αν με δούνε θα φάω ξύλο της χρονιάς μου

Για φωτισμό τα περισσότερα σπίτια της Σμύρνης χρησιμοποιούσαν λάμπες πετρελαίου Υπήρχε όμως και φωταέριο με το οποίο φωτίζονταν και οι δρόμοι Εμείς φυσικά είχαμε φωταέριο και έτσι μπορούσαμε να κάνουμε το μπάνιο μας εύκολα χρησιμοποιώντας το φωταέριο στο θερμοσίφωνά μας

Στο σπίτι του θείου μου του Τσιντσίνη εκτός από τα ευρωπαϊκά λουτρά όπως τα λέγαμε δηλαδή το μπάνιο και το θεσμοσίφωνα υπήρχε και χαμάμ τούρκικο Λουτρός τουρκικός

Στη Σμύρνη οι νοικοκυρές όσες δεν είχαν ευχέρεια στο σπίτι τους και οι νοικοκυραίοι για να κάνουν μπάνιο κατέφευγαν κατά καιρούς στα λουτρά τα θερμά τα λεγόμενα χαμάμια που υπήρχαν χωριστά για τους άντρες και χωριστά για τις γυναίκες Ένα είδος σημερινής σάουνας

Στα εξοχικά σπίτια τα οποία ήσαν εκατέρωθεν του κόλπου της Σμύρνης δηλαδή σ αυτά που αναφέραμε προηγουμένως mdashΚαρατάσι Καραντίνα Γκιοστεπέ και Κοκαριαλί και από την άλλη πλευρά Αγία Τριάδα Πετρωτά Αλάμπεη Κορδελιόmdash τα σπίτια τα οποία ήσαν στην παραλία είχαν και δικές τους μικρές εξέδρες με μία μικρή καμπίνα για να μπορούν να κάνουν μπάνιο Στη Σμύρνη ήταν πολύ διαδεδομένο το κολύμπι Από μικρά παιδιά μας πηγαίνανε και κολυμπούσαμε

Στην κυρίως πόλη της Σμύρνης δεν υπήρχαν φυσικά τέτοιες καμπίνες αλλά υπήρχαν Δημόσια Λουτρά τα οποία ήσαν επίσης χωριστά για τους άντρες χωριστά για τις γυναίκες Οι γυναίκες είχαν ένα είδος πισίνας εσωτερικής στην οποία κολυμπούσαν οι κοπέλες και οι μητέρες Οι άντρες ανοιγόντουσαν και λίγο έξω από τα μπάνια και κολυμπούσαν

Θυμάμαι όταν επρόκειτο η αδελφή μου να ετοιμαστεί να πάει για μπάνιο έγινε ολόκληρη ιεροτελεστία εις το σπίτι διότι έτοιμα μαγιό με τον σημερινό τύπο φυσικά δεν υπήρχαν Έπρεπε να έρθει η μοδίστρα διότι το μαγιό έπρεπε να είναι πολύ συμμαζεμένο και ηθικό και γι αυτό κάνανε πρόβα και εγώ ήμουνα μικρός και παρακολουθούσα την πρόβα

Το μαγιό έγινε από μαύρο σατέν και έπρεπε να δεθεί οπωσδήποτε κάτω από το γόνατο Δηλαδή φαινόταν μόνο η γάμπα και από πάνω έπρεπε να κλειστεί έως το λαιμό και στα μπράτσα έως τον αγκώνα Θυμάμαι το μαγιό αυτό ήταν από μαύρο σατέν και ήταν γαρνιρισμένο με ίδιο κίτρινο ύφασμα

Digitized by 10uk1s

Αυτά τα Δημόσια Λουτρά ήσαν εις το δεξιό άκρο της προκυμαίας της Σμύρνης και ελέγοντο laquoτου Ντισούraquo και λέγαμε πάμε στου Ντισού τα μπάνια Η μεγάλη αυτή εξέδρα που εισχωρούσε βαθιά μέσα στη θάλασσα εχωρίζετο σε δύο διαφορετικές εγκαταστάσεις Αριστερά ήταν για τις γυναίκες και δεξιά για τους άντρες με έναν εξώστη ενδιάμεσα να χωρίζει αυτές τις δύο εγκαταστάσεις

Εις την άκρη αυτή του εξώστη ήταν πάντοτε ένας φρουρός εφοδιασμένος με πέτρες και όταν κάποιος από τους κολυμβητές άντρες επλησίαζε προς το γυναικείο τμήμα τον πετροβολούσε και τον απομάκρυνε Αλλά τα περισσότερα μπάνια εγένοντο στα χωριά όπως σας προείπα διότι εκτός από τις ιδιωτικές εξέδρες υπήρχαν και Δημόσια Λουτρά Υπήρχαν επίσης και πολλές ιδιωτικές βάρκες στην παραλία της Σμύρνης και οι πιο καλοί κολυμβητές mdashμεταξύ αυτών ήμουν και εγώmdash παίρναμε τη βάρκα βγαίναμε ανοιχτά στον κόλπο και κολυμπούσαμε στα βαθιά

Πολύς κόσμος μάλιστα πήγαινε και έκανε μπάνια προς το Κορδελιό διότι τα νερά εκεί ήσαν πολύ πιο καθαρά Μέσα στον κόλπο της Σμύρνης κοντά στην παραλία ήταν άσχημα να κάνουμε μπάνιο διότι η Σμύρνη είχε αποχέτευση από τότε Υπήρχαν πολλά τρεχούμενα υπόγεια νερά και αυτό διευκόλυνε την εγκατάσταση αποχετεύσεως Όλες αυτές οι ακαθαρσίες φυσικά εχύνοντο εις τον κόλπο και πολλές φορές όταν φυσούσε μπάτης είχαμε μία άσχημη μυρουδιά Φανταστείτε αυτό λέγαμε όταν η Σμύρνη είχε τότε περί τους 500000 κατοίκους Σήμερα εάν εξακολουθεί ο ίδιος τρόπος αποχετεύσεως (λένε ότι η Σμύρνη έχει τώρα 4000000 κατοίκους) ο κόλπος θα έχει μολυνθεί και θα έχει καταστραφεί διότι στην εποχή μας ο κόλπος έδινε ωραιότατα ψάρια και προπαντός τις φημισμένες τσιπούρες και λαυράκια

Πιο πριν μιλήσαμε για τα ωραία καφενεία που ήσαν κατά μήκος της παραλίας της Σμύρνης με τις μουσικές και με τους ωραίους ανθρώπους της Σμύρνης μετά την κούραση της ημερήσιας δουλειάς να πηγαίνουν να διασκεδάσουν Και οι μεζέδες που προσέφεραν αυτά ήσαν τόσο άφθονοι ώστε αν έφτανε κανείς σε δεύτερο ή αν έφτανε και σε τρίτο ποτό ήταν αδύνατο πλέον να φάει για βραδινό φαγητό Ένα από τα πιο φημισμένα καφενεία της Σμύρνης το οποίο πριν ανέφερα ως του Κλωναρίδη ήταν το laquoΚαφέ Φώτηraquo Εκεί οι μεζέδες του ήσαν ονομαστοί mdash θαλασσινά στρείδια κυδώνια μύδια αχνιστά μπαρμπουνάκια μικρά τηγανητά συκωτάκι τηγανητό φασόλια και ατελείωτοι άπειροι μεζέδες πικάντικοι οι οποίοι τώρα μου διαφεύγουν

Οι Σμυρνιοί ήσαν καλοφαγάδες και ένας τέτοιος καλοφαγάς ήταν και ο θείος μου ο Παναγιώτης Λοιπόν επειδή ξυπνούσε και έπαιρνε το πρωινό του πολύ νωρίς έπρεπε κατά τις δέκα κάτι να φάει και να καλοφάει Έτσι μαζί με τη συντροφιά του επήγαινε στη μεγάλη αγορά που ήταν κοντά στα χρυσοχοεία στις Μεγάλες Ταβέρνες όπως λέγανε Εκεί ήταν η κυρίως κρεαταγορά και πράγματι υπήρχαν και πολύ μεγάλες ταβέρνες και είχαν αποστακτήρες τους λεγόμενους λαμπίκους οι οποίοι παρήγαν το ωραιότερο ούζο το τσίπουρο που λέγαμε στη Σμύρνη (φυσικά είχαν και κρασιά) και μοσχοβολούσε ο δρόμος από τσίπουρο

Ο θείος μου έπρεπε όπως είπα κατά τις δέκα να φάει την μπριζόλα του Ο ταβερνιάρης ήξερε και την είχε έτοιμη χωρίς ειδική παραγγελία

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο που όπως είπα τον λέγανε Μεγάλες Ταβέρνες προς το τέρμα του που συνόρευε με το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής ήταν και η Οθωμανική τράπεζα Ελέγετο Οθωμανική τράπεζα αλλά είχε γαλλικά κεφάλαια και κάποτε ένας υπάλληλος του χρυσοχοείου μας mdashδεν ξέρω γιατίmdash με πήρε μαζί του εκεί και με έκπληξη είδα ότι τότε ακόμα κυκλοφορούσαν οι χρυσές λίρες∙ για να μην καθυστερούν και τις μετρούν τις παρελάμβαναν με το ζύγι Ήξεραν ότι ήταν οκτώ γραμμάρια η κάθε λίρα δηλαδή τότε ήταν 25 δράμια επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να ζυγίζουν 250 δράμια ή 800

Digitized by 10uk1s

γραμμάρια Τέτοια ήταν τα μπερεκέτια Η αφθονία που λέγαμε της Σμύρνης

Οι λίρες για τις οποίες εμίλησα ήσαν αγγλικές Οι οθωμανικές λίρες οι οποίες ήσαν εκδόσεως Ρεσάτ Χαμίτ και κάτι άλλων Σουλτάνων εζύγιζαν δυο δράμια και ένα τέταρτο Επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να είναι 225 δράμια

Προηγουμένως είπα ότι η Οθωμανική τράπεζα εις το τέρμα του δρόμου που λεγόταν Μεγάλες Ταβέρνες επλησίαζε προς το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής Και επειδή αυτές τις μέρες που μιλάω εδώ πλησιάζει το Πάσχα μου ήρθε στο νου με ποιο τρόπο οι Σμυρνιοί επί τουρκοκρατίας ακόμα και επί τρομοκρατίας κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου εόρταζαν το Πάσχα Φυσικά οι περισσότερες Ορθόδοξες εκκλησίες της Σμύρνης είχαν πολύ μεγάλους περιβόλους γύρω από την εκκλησία με ωραία κάγκελα και κλειστές πόρτες από το φόβο των Τούρκων

Η μεγαλύτερη εκδήλωση της Αναστάσεως γινόταν στον περίβολο της Αγίας Φωτεινής ο οποίος ήταν ευρυχωρότατος Μπορούσε να περιλάβει μέσα πολλές χιλιάδες πιστούς Και από το περίφημο καμπαναριό της Αγίας Φωτεινής το οποίο για να το ρίξουν οι Τούρκοι μετά τη φωτιά είδαν και έπαθαν διότι ήταν καλοχτισμένο εξετοξεύοντο ωραιότατα βεγγαλικά τα οποία έφτιαχνε ο μπαμπάς του Καραμπάτη mdash έδειχνε την Ανάσταση του Χριστού διάφορα άλλα και τελείωνε ξετυλίγοντας μια μεγάλη Ελληνική σημαία οπότε χαλούσε ο κόσμος από τους πυροβολισμούς Φυσικά ήσαν κλειστές οι πόρτες για να μπορέσουν οι Σμυρνιοί να κρύψουν τα όπλα με τα οποία χαιρετούσαν την Ανάσταση του Κυρίου

Τη Δευτέρα του Πάσχα γινόντουσαν οι περίφημες παρτίδες όπως λέγαμε στη Σμύρνη τις εκδρομές Νομίζω ότι τις λέγανε παρτίδες διότι πήγαιναν στα περίχωρα της Σμύρνης τα οποία ήσαν με πολύ πράσινο και με πολλά δέντρα διότι στη Μικρά Ασία έπεφταν πολλές βροχές κατά τη διάρκεια της άνοιξης του φθινοπώρου και του χειμώνα Γεμίζανε οικογένειες φιλικές τα καλάθια τους με ότι ωραίο μπορούσε να φανταστεί κανείς κεφτέδες κοτολέτες που έμεναν από το αρνί που έσφαζαν για το Πάσχα τυριά και φυσικά όλα αυτά τα συνόδευαν με ωραία κρασιά και ούζο και στο τέλος κατέληγαν σε ωραία τραγούδια

Τα χωριά στα οποία γίνονταν αυτές οι φιλικές εκδρομές ήσαν γύρω στη Σμύρνη προς το εσωτερικό Ήταν ο Μπουτζάς ήταν ο Μπουρνόβας ήταν ο Κουκλουτζάς ήταν το Μερσινλί ήταν το Μπουρνάμπασι και διάφορα άλλα χωριά Σ αυτά οι περισσότεροι πήγαιναν με τις ιδιωτικές άμαξες Διότι όπως τώρα έχουμε τα αυτοκίνητα τότε η κάθε εύπορη οικογένεια είχε τη δική της άμαξα Αλλά ταυτόχρονα υπήρχαν και δύο σιδηροδρομικές γραμμές οι οποίες βοηθούσαν προς αυτά Ένα άλλο ωραίο χωριό στο οποίο πήγαιναν ήταν και το Σερντίκιο Επίσης και το Μπαλαντζίκ Ορισμένα από αυτά τα χωριά είχαν τουρκικά ονόματα ενώ στην πραγματικότητα ήσαν όλα ελληνικοί αμιγώς συνοικισμοί Δεν υπήρχε εκεί ούτε ένας Τούρκος

Και μια που μιλούμε για τις ημέρες του Πάσχα ας μιλήσουμε και για τις προετοιμασίες που έκαναν οι νοικοκυρές οι Σμυρνιές

Έπρεπε κατ αρχήν να τριφτούνε τα μπακίρια του σπιτιού Τα μπακίρια ήσαν ωραία φτιαγμένα χάλκινα σκεύη τα οποία είχαν μάλλον διακοσμητικό χαρακτήρα παρά ήσαν χρησιμοποιήσιμα Στόλιζαν το επάνω συνήθως μεγάλο ράφι της κουζίνας το οποίο πλαισιωνόταν επίσης από ειδικά χάρτινα στολίδια Τα μπακίρια είχαν διάφορα σχήματα στρογγυλά μισοστρόγγυλα επιμήκη και πλακί Το πλακί ήταν σκεύος ολοστρόγγυλο χαμηλό Επίσης μαζί με τα χάλκινα σκεύη έπρεπε να τριφτούν και τα μαγκάλια τα οποία ήσαν επίσης από χαλκό Επειδή δεν υπήρχαν ακόμα τότε καλοριφέρ τα περισσότερα σπίτια

Digitized by 10uk1s

εθερμαίνοντο από ωραία κατασκευασμένα χάλκινα μαγκάλια

Επίσης υπήρχε και ένα είδος μαγκαλιών τα λεγόμενα ταντούρια τα οποία ήσαν ξύλινα τραπέζια Είχαν στη μέση τρύπα για να μπαίνει το σκεύος με τα κάρβουνα και για να μην καίγεται το ξύλο είχε από πάνω μπρούντζο με διάφορα καρφιά τα οποία είχαν ωραίους συνδυασμούς Τα χάλκινα μαγκάλια όπου άναβαν καλά τη φωτιά έξω από το δωμάτιο για να αποφύγουν δηλητηρίαση από το διοξείδιο του άνθρακα είχαν ωραιότατα καπάκια με χέρια από μπρούντζο για να υπάρχει αντίθεση χρωματική διότι τα μεν χάλκινα ήσαν κόκκινα τα δε χέρια από μπρούντζο ήσαν κίτρινα και από πάνω υπήρχε ένα σαν πουλί για το σκέπασμα

Μετά ερχόταν η σειρά της καθαριότητας του σπιτιού Έπρεπε οι κοπέλες του σπιτιού να τρίψουν τα πατώματα με αλισίβα αλισιά όπως τη λέγαμε εις την οποία μέσα έριχναν και λίγη βρωμούσα Η βρωμούσα είναι η σημερινή χλωρίνη Τα πατώματα ετρίβοντο με ειδικές βούρτσες οι οποίες αντί για τρίχες είχαν σκληρά δόντια από ένα είδος χόρτου Έπρεπε το πάτωμα να τριφτεί και να γυαλιστεί τόσο πολύ ώστε να γυαλίσει σαν φλουρί

Μετά έπρεπε να τριφτούν οι αυλές του σπιτιού Αυλές στη Σμύρνη λέγαμε τις εισόδους Το χωλ το λεγόμενο το οποίο ήταν στρωμένο κατά κανόνα με ωραία άσπρα μάρμαρα Σ αυτό το διάστημα τα παιδιά αγόρια κορίτσια παίζανε έξω εις τους κήπους ή εις τους δρόμους διότι τότε ευτυχώς δεν είχαν εφευρεθεί τα αυτοκίνητα γυρίζοντας και θορυβώντας με τις περίφημες ροκάνες (και όσο πιο μεγάλη ροκάνα είχε το κάθε παιδί ήταν το πιο ενθουσιασμένο∙ οι ροκάνες από ξύλο δημιουργούσαν πολύ μεγαλύτερο θόρυβο παρά οι άλλες) και τραγουδούσαν

Βάγιο Βάγιο το Βαγιό τρώμε ψάρι και κολιό και την άλλη Κυριακή τρώμε το παχύ αρνί

Και μια και μιλάμε για αρνί από τη Μεγάλη Δευτέρα άρχιζε η αγορά των αρνιών τα οποία θα εθυσιάζοντο για το τραπέζι του Πάσχα Ο κάθε αρραβωνιαστικός έπρεπε να στείλει στην καλή του το πιο ωραίο αρνί το πιο καθαρό το πιο στολισμένο σαν νύφη

Επίσης ο κάθε πατέρας θα έπαιρνε το καλύτερο αρνί για την οικογένειά του Εμείς τα παιδιά τους βάζαμε κολλάρο στο λαιμό και με ένα σχοινί τα γυρίζαμε στους δρόμους γύρω από το σπίτι μας και τα αρνιά μας αυτά τρώγανε χασίλι Το χασίλι ήταν δεμάτια από φρέσκια βρώμη ή από τριφύλλι

Αλλά όταν τη Μεγάλη Παρασκευή ακουγόταν η τραγική φωνή του σφάχτη laquoΠοιος έχει αρνιά για σφάξιμο προβιές για πούλημαraquo άρχιζε το κρυφό κλάμα μας διότι εν τω μεταξύ το είχαμε αγαπήσει το αρνάκι

Τη Μεγάλη Πέμπτη μαζί με το βάψιμο των αυγών άρχιζε και το ζύμωμα της ζύμης από την οποία θα γίνονταν τα περίφημα σμυρναίικα τσουρεκάκια

Ξέχασα να σας πω ότι την εβδομάδα προ των Βαΐων την προ του Λαζάρου οι μητέρες μας μάς έκαναν ένα είδος κούκλες από ψωμί με λίγη μαστίχα μέσα και λίγη ζάχαρη διότι δεν έπρεπε να φάμε ούτε γάλα ούτε τυρί Αυτά τα ψωμάκια που τους έδιναν σχήμα κούκλας ήσαν τα περίφημα Λαζαράκια όπως τα λέγαμε

Digitized by 10uk1s

Τη Μεγάλη Παρασκευή η περιφορά των Επιταφίων και επί τουρκοκρατίας ακόμα γινόταν έξω από τον περίβολο των ναών μας και οι Επιτάφιοι περνούσαν από πολλούς δρόμους της Σμύρνης Εις αυτή την περίπτωση υπάρχει και ένα μελανό σημείο Όταν συναντιόνταν οι Επιτάφιοι της Αγίας Αικατερίνης και του Αγίου Δημητρίου που ήσαν γειτονικές συνοικίες επέμενε η ομάδα του κάθε Επιταφίου να περάσει διότι συναντιόνταν μετωπικώς Να υποχωρήσει η μία ομάδα για να περάσει η άλλη Επειδή όμως αυτό εθεωρείτο μειωτικό για τους νταήδες της εκάστοτε συνοικίας κατέληγε σε καβγά με αποτέλεσμα πολλές φορές να ανατρέπονται και οι Επιτάφιοι Φυσικά όταν έγινε η κατοχή της Σμύρνης από τους Έλληνες υπήρξε και κανονική αστυνόμευση οπότε σταμάτησε αυτό το άτοπο εις βάρος της Εκκλησίας μας

Πιο πριν μιλήσαμε για το αρνί που έστελναν τις παραμονές του Πάσχα οι αρραβωνιασμένοι στην καλή τους Αλλά υπήρχε και μία άλλη κατηγορία των ερωτευμένων οι οποίοι δεν είχαν επισημοποιήσει ακόμα το δεσμό τους και δεν είχαν εκδηλώσει επισήμως στις οικογένειες τα αισθήματά τους Αυτοί κατέφευγαν στις λεγόμενες στη σμυρναϊκή διάλεκτο laquoπατινάδεςraquo mdash καντάδες για να εκδηλώσουν τα αισθήματα προς την καλή τους Ο συνήθης τρόπος των καντάδων αυτών ήταν να προηγείται μία άμαξα μέσα εις την οποία θα υπήρχαν τα όργανα και οι τραγουδιστάδες Η συνήθης σύνθεση των οργάνων ήταν οπωσδήποτε ένα σαντούρι ένα βιολί και μία κιθάρα Από πίσω ακολουθούσε η άμαξα με τον ερωτευμένο και την παρέα του Πήγαιναν κάτω από τα παράθυρα ή από το μπαλκόνι της καλής τους και άρχιζαν να εκδηλώνουν με τραγούδια τα αισθήματά τους Αν όμως γίνονταν αρκετά οχληροί ή οι γονείς ή τα αδέλφια της καλής δεν τους ήθελαν να εκδηλώνουν τα αισθήματά τους και με κάποιο τρόπο να εκτίθεται η κοπέλα στη γειτονιά προσπαθούσαν να τους απομακρύνουν Εάν όμως αυτοί ήσαν επίμονοι και δεν φεύγανε καμιά φορά εδέχοντο το περιεχόμενο του δοχείου της νυκτός στο κεφάλι

Αυτά ως προς τους έρωτες των ανδρωθέντων Εμείς που ήμαστε τότε νεαροί δεκαπέντε δεκάξι δεκαεπτά ετών είχαμε μία ωραία συντροφιά Ήταν ο Κώστας Σαριδάκης ο Κώστας Μιχαηλίδης ο Βασίλης Γαβριηλίδης ο Ηρακλής Παύλου εγώ και κάνα δυο ακόμα φίλοι Δυστυχώς όλοι αυτοί είναι πλέον μακαρίτες Και ο μόνος επιζών είμαι εγώ

Ο Κώστας Σαριδάκης ο οποίος ήταν λίγο μεγαλύτερος από μένα έμεινε αιχμάλωτος των Τούρκων στη Σμύρνη και δεν ξαναήρθε στην Ελλάδα Ήταν ο πιο καλλίφωνος από την παρέα μας Γυρίζαμε λοιπόν έξω από τα σπίτια των κοριτσιών μας τραγουδώντας και με αυτό τον τρόπο εκδηλώναμε τα αισθήματά μας Αλλά ξεφεύγανε και αυτά καμιά φορά κρυφά από το σπίτι και πηγαίνανε και κάνανε το λεγόμενο κόρτε σε καμιά σκοτεινή γωνιά σε κανένα απόμερο δρομάκι φυσικά πάντοτε κοντά στο σπίτι

Το κόρτε ήταν πιο πολύ ρομαντικό Μόλις τολμούσαμε να πιάσουμε κανένα χεράκι και το πολύ πολύ κανένα κλεφτό φιλί

Εγώ τότε είχα σύνδεσμο με μία κοπέλα που την έλεγαν Όλγα και η οποία φυσικά δεν ζει και αυτή Τις Κυριακές όλη η συντροφιά με τις κοπέλες μας πηγαίναμε στον laquoΦοίνικαraquo Ο laquoΦοίνικαςraquo ήταν ένας λαϊκός κινηματογράφος πίσω από την Αγία Αικατερίνη Τον λέω λαϊκό διότι ήταν μέσα στη συνοικία και τα εισιτήρια φυσικά ήσαν ανάλογα με τις δυνατότητες του χαρτζιλικιού που παίρναμε

Ανεβαίναμε και καθόμαστε στον εξώστη κλέβοντας πού και πού κανένα χαδάκι ή κανένα φιλάκι Όλα αυτά όμως τα ανέτρεψε η φωτιά και χάθηκαν τα ίχνη όλων των κοριτσιών Φυσικά η συντροφιά μας εκτός από τον μακαρίτη τον Σαριδάκη που είπα ξανασυστήθηκε εδώ και όταν είχαμε ευχέρεια μαζευόμαστε στο Ζάππειο και τρώγαμε καμία πάστα

Ο μόνος από όλους ο πιο τσιγκούνης ήταν ο Βάσος Γαβριηλίδης ο οποίος μας έλεγε laquoπηγαίνετε φάτε

Digitized by 10uk1s

την πάστα σας και πέστε να φέρει και ένα ποτήρι νερό παραπάνωraquo και ερχόταν λίγο αργότερα για να αποφύγει το έξοδο της πάστας

Στη Σμύρνη κυκλοφορούσαν διάφοροι τύποι οι οποίοι με τα φερσίματά τους και με τον τρόπο τους έσπαζαν τη μονοτονία και διασκέδαζαν με κάποιο τρόπο τους ανθρώπους

Ένας από αυτούς ήταν ο Στέφανος Ο Στέφανος ήταν πλανόδιος μικροπωλητής ψιλικών και διαφόρων φω‐μπιζού και εξαρτημάτων για τις γυναίκες Ήταν πάντοτε ντυμένος παρδαλά για την εποχή του και τα περισσότερα είδη που πουλούσε τα καρφίτσωνε επάνω στα ρούχα του στο σακάκι του εκτός φυσικά από τη βιτρίνα την οποία είχε Γι αυτό όταν οι κυρίες έβλεπαν καμία από τις φίλες η οποία ήταν ντυμένη πολύ χτυπητά και φορούσε πολλά κοσμήματα κουτσομπολεύοντας την αποκαλούσαν Στέφανο

Ένας άλλος τύπος ήταν ο πλανόδιος βιβλιοπώλης ο οποίος γύριζε στη γειτονιά φωνάζοντας laquoΈχω βιβλία διάφορα Ο Ερωτόκριτος και η Αρετούσα και η Αρετή θριαμβεύουσα Έχω ημερολόγια και ημεροδείκτες Κάθε φύλλο και μία ιστορίαraquo Φυσικά είχε και άλλα βιβλία τα οποία ήσαν σε δυο τρεις τσάντες που άλλες κρέμονταν στην πλάτη του άλλες εμπρός του και κρατούσε και δύο εις τα χέρια Διαλαλούσε δηλαδή τους laquoΑθλίουςraquo του Βίκτορος Ουγκώ τη laquoΜανόν Λεσκώraquo τα laquoΜυστήρια των Παρισίωνraquo το laquoΕκείνη δεν απήντησεraquo και τα en vogue βιβλία εκείνης της εποχής τα οποία εδιάβαζαν οι ρομαντικές δεσποινίδες και ανελύοντο σε δάκρυα από συμπάθεια για τα πάθη των πρωταγωνιστών

Ένας άλλος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας Αυτός ήταν μικροαπατεώνας Είχε ένα ιδίωμα και ένα προτέρημα να κλέβει τα σκυλιά τα ιδιωτικά από τα σπίτια Εξεβίαζε τους ιδιοκτήτες των σκυλιών να του δίδουν ένα επίδομα μηνιαίο για να μην τους κλέψει το σκυλί τους Εάν δεν το έδιναν το έκλεβε το σκυλί του άλλαζε το χρώμα και το ξαναπουλούσε

Μεταξύ των θυμάτων ήταν και ο θείος μου ο Τσιντσίνης ο οποίος είχε ένα θηλυκό σκυλί που το υπεραγαπούσε τη Λίντα Ερχόταν ο Τσουρτσούρας και έπαιρνε κάθε μήνα το μηνιάτικό του Ήταν δηλαδή νονός με τη σημερινή έκφραση Εκτός αυτού όμως είχε και άλλες τρελές ιδιότητες Τρελά φερσίματα

Ένα βράδυ μπήκε μέσα εις το laquoΚαφέ Φώτηraquo το οποίο ήταν γεμάτο από άντρες φυσικά κρατώντας ένα ζεύγος κέρατα ταύρου και άρχισε και φώναζε laquoΠοιος θέλει ένα ζευγάρι κέραταraquo Επειδή όλοι γελούσαν και δεν απαντούσαν αυτός τους λέει laquoΑ έχετε όλοι κέρατα και γι αυτό δεν χρειάζεστε να αγοράσετε άλλαraquo

Ένας άλλος τύπος που εμείς τότε τα μικρά παιδιά την υπεραγαπούσαμε ήτανε γυναίκα Ήταν μια υψηλόκορμη αραπίνα η οποία επάνω στο κεφάλι της κρατούσε έναν πελώριο ταβλά μέσα εις τον οποίο είχε διάφορα σχετικά για παιδάκια Μεταξύ αυτών είχε τσεμπλεμπούδες σκέτες ωραίες ζεστές και φρεσκοψημένες είχε τσεμπλεμπούδες με γύρω γύρω ζαχαρωτά είχε φιστίκια αράπικα καθαρισμένα και φιστίκια αράπικα ακαθάριστα Είχε γλυκά τα καμπίσια που λέγαμε δηλαδή σαν τσιγάρο από ζάχαρη φτιαγμένο σε διάφορα χρώματα Αυτή ήταν όπως είπα η αγαπημένη μας διότι αν ήταν σε καλή διάθεση η μητέρα μας και ξόδευε κάτι μας έπαιρνε και ένα γλυκό

Την εποχή που μιλάμε μια κοπέλα στη Σμύρνη για να θεωρείται όμορφη έπρεπε να έχει άσπρο λείο δέρμα πλούσια μαλλιά και αρκετά κιλάκια Έπρεπε να έχει στήθος μπόλικο και ποπό αρκετό Γι αυτό

Digitized by 10uk1s

τότε φορούσαν κορσέδες με μπαλένες τους οποίους έσφιγγαν τραβώντας τα κορδόνια για να δημιουργηθεί μέση δαχτυλίδι και να ξεπεταχτούν τα υπόλοιπα μέλη του σώματος

Επίσης έπρεπε να έχει και πολλά μαλλιά Γι αυτό εάν οι κυρίες δεν είχαν πολλά μαλλιά έβαζαν στο κεφάλι μέσα από τα μαλλιά τους το λεγόμενο μπουμπάρι το οποίο ήταν φτιαγμένο από μαλλιά του ιδίου χρώματος με τα δικά τους και πάνω σ αυτό ετύλιγαν τα δικά τους ώστε να φαίνεται ότι έχουν πλούσια μαλλιά Εάν ο ποπός τους δεν ήταν αρκετά πλούσιος και αρκετά πεταχτός κάτω από τον κορσέ έδεναν ένα είδος μαξιλαράκι το οποίο το ονόμαζαν τουρνέ

Από τα γλυκά της αραπίνας εκείνο που προτιμούσαμε από όλα ήταν ένα είδος που το λέγανε φιστικάτο Ήταν καραμελέ είτε από μέλι είτε από ζάχαρη και παραγεμισμένο με φιστίκια αράπικα

Ξεσηκωμός στο σπίτι και μεγάλη χαρά για μένα και για τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη ήταν όταν επρόκειτο να έρθει να μείνει μερικές μέρες μαζί μας η νενέ Σοφί mdash η γιαγιά Σοφία η μητέρα του πατέρα μας Τη γιαγιά Σμαράγδα τη νενέ ντουντού δηλαδή τη γιαγιά από μέρους της μητέρας μου δεν τη γνώρισα διότι πέθανε όταν ήμουνα πολύ μικρός Όταν λέω ξεσηκωμός στο σπίτι εννοώ ότι έπρεπε να καθαριστούν να είναι όλα τέλεια μην τυχόν το μάτι της πάρει κάτι ανώμαλο

Έπρεπε να ζυμωθεί το ζυμάρι διότι θα έκανε φιδέ Φιδέ κάνανε τρίβοντας το ζυμάρι στα κόσκινα επάνω για να στεγνώσει και ήταν ένα από τα πιο αγαπημένα φαγητά μας Για εμάς τα παιδιά η χαρά ήτανε ότι το βραδάκι αφού τελειώναμε τα μαθήματά μας θα μαζευόμαστε γύρω στη γιαγιά και γύρω στο ταντούρι με τη φωτιά όπου στη χόβολη ψήναμε και κανένα κάστανο περιμένοντας ν αρχίσει να μας λέει παραμύθια Να μας πει την Κοκκινοσκουφίτσα να μας πει τους Επτά νάνους να μας πει για τη Σταχτομπούτα για το Μαγεμένο βασιλόπουλο για τον Δράκο που φύλαγε το νερό και άλλα

Επίσης παίζοντας μαζί με τη γιαγιά λέγαμε αινίγματα Με αυτό τον τρόπο εδούλευε και λίγο το μυαλό μας Μερικά από τα αινίγματα που λέγαμε τότε τα θυμάμαι Ένα από όλα έλεγε

Μακρύς μακρύς καλόγερος και πίτα το κεφάλι του Τι είναι

Εάν δεν το βρίσκαμε το εξηγούσε η γιαγιά Ήτανε το ξύλινο φτυάρι του φούρναρη το οποίο είναι πολύ μακρύ και εμπρός είναι τετράγωνο Με αυτό φουρνίζανε τα ψωμιά στους τότε φούρνους και με αυτό φυσικά τα ξεφουρνίζανε

Ένα άλλο αίνιγμα ήταν

Χίλιοι μύριοι καλογέροι σ ένα ράσο τυλιγμένοι Τι είναι

Το καρπούζι και οι μαύροι σπόροι αντιπροσώπευαν τους καλόγερους

Είχαμε και ένα που λέγαμε για το οποίο κοκκινίζαμε και ντρεπόμασταν Και εγώ ντρέπομαι που θα σας το πω αλλά ας γελάσουμε

Βουργούλακας κατρακυλά ανάμεσα σε δυο βουνά Τι είναι

Digitized by 10uk1s

Η ακαθαρσία η σκληρή που βγαίνει από τον ποπό

Η νενέ Σοφί ως μόνιμη κατοικία είχε το σπίτι της θείας μου της Τσιντσίνη Η νενέ Σοφί όπως προείπα είχε αποκτήσει τρία παιδιά Δυο αγόρια και ένα κορίτσι Τον θείο μου Παναγιώτη τον πατέρα μου και τη θεία μου Αναστασία Έμενε δε με τη θεία μου Αναστασία διότι ήταν αρχοντόσπιτο Εμείς είχαμε μόνο μία υπηρέτρια ενώ η θεία μου είχε τρεις υπηρέτριες εκτός από τον σωφέρ τους αμαξάδες καπετάνιο για το κότερο τζόκεϋ για τα άλογα κτλ Όπως προείπα ο θείος μου ήταν πάρα πολύ πλούσιος Αλλά η νενέ Σοφί κατά καιρούς επεσκέπτετο και το δικό μας σπίτι διότι υπήρχαμε εμείς τα εγγονάκια της Στον θείο μου τον Παναγιώτη δεν πήγαινε διότι εκείνος αν και παντρεύτηκε δυο φορές δεν απέκτησε ποτέ του παιδιά

Στη Σμύρνη ήταν έθιμο και εθεωρείτο πολύ φυσικό οι ηλικιωμένοι άνθρωποι και συνήθως οι χήρες διότι οι άντρες πεθαίνανε πολύ πιο πριν να πήγαιναν να ζήσουν τα χρόνια που τους έμεναν κοντά στις κόρες τους Και αν υπήρχαν αγόρια κατά καιρούς επεσκέπτοντο και τα σπίτια των γιων τους και των νυφάδων τους

Η γιαγιά μου η Σοφί όπως σας είπα ερχόταν σε εμάς για να μείνει μερικές μέρες και να αλλάξει λίγο περιβάλλον Η ανατροφή των παιδιών εγένετο με βάση και με σεβασμό προς τη θρησκεία Έπρεπε τα παιδιά να εκκλησιάζονται τακτικά και απαραιτήτως να πηγαίνουν με τον πατέρα προπαντός κάθε Κυριακή στην εκκλησία Δυο ή τρεις φορές το χρόνο έπρεπε να μεταλαμβάνουν Όταν επρόκειτο να μεταλάβουν αποβραδίς εγένετο μπάνιο φοβερό αλλαγή εσωρούχων κόψιμο νυχιών προσευχή για να πάρουν συγχώρεση από τον Θεό Και τη μέρα που μεταλαβαίνανε έπρεπε να μη φτύσουν χάμω όλο το εικοσιτετράωρο για να μη μολυνθεί η Αγία Κοινωνία πέφτοντας στο χώμα

Όταν μικρά παιδιά βλέπαμε κάπου πεταμένο κάτω κανένα κομματάκι ψωμί έπρεπε να τρέξουμε να το μαζέψουμε να το φιλήσουμε και να το προφυλάξουμε σε μια γωνιά ώστε να μην πατηθεί διότι το ψωμί εθεωρείτο ιερό είδος

Όταν συναντούσαμε κανέναν παπά έπρεπε να τρέξουμε με σεβασμό να του φιλήσουμε το χέρι

Προηγουμένως είχα πει ότι στη Σμύρνη οργίαζαν οι προπαγάνδες Προπαντός οι ξένες θρησκείες Δηλαδή οι καθολικοί και οι προτεστάντες προσπαθούσαν να προσηλυτίσουν παιδιά έχοντας σχολεία εις τα οποία η παιδεία ήταν δωρεάν Γι αυτό είχε δημιουργηθεί η εντύπωση ότι όταν μικροί συναντούσαμε ξένο παπά ξένης δηλαδή θρησκείας παπά αυτό εθεωρείτο προμήνυμα ότι μπορούσε να μας τύχει κανένα κακό και για να αποφύγουμε αυτό το κακό έπρεπε να χαϊδέψουμε τα γεννητικά μας όργανα Ήταν τόσο εμποτισμένη μέσα μας αυτή η ιδέα της κακοτυχίας που έφερναν οι ξένοι παπάδες ώστε θα σας διηγηθώ και κάτι που μου έτυχε εμένα την τελευταία χρόνια το 22 πριν γίνει η Καταστροφή όταν δίναμε εξετάσεις για την Τετάρτη Γυμνασίου στο τότε Αρμοστειακό γυμνάσιο

Είχαμε μαθηματικά εις τα οποία δεν ήμουν καθόλου δυνατός Αυτά θα τα πω για να δούμε ότι οι προλήψεις δεν ήσαν καθόλου λογικές Εκεί λοιπόν που πήγαινα προς το σχολείο τρομαγμένος γιατί φοβόμουνα ότι δεν θα τα κατάφερνα στα μαθηματικά είδα μπροστά μου ένα φραγκόπαπα Μόλις τον είδα λέω laquoΠαναγία μου χάθηκα Δεν θα δώσω εξετάσεις και θα τα αφήσω να είμαι επανεξεταστέος το Σεπτέμβρηraquo Και γύρισα να πάω πίσω προς το σπίτι Μόλις έκανα όμως μερικά βήματα συνάντησα τον καθηγητή μας των Ελληνικών τον κ Κωνσταντινίδη ο οποίος αμέσως μου λέει laquoΠου πας Κατραμόπουλεraquo Λέω laquoΚύριε καθηγητά ξέχασα να πάρω κόλλα διαγωνισμού και πάω στο περίπτερο να πάρωraquo laquoΑ ωραία Θέλω και εγώ να πάρω καραμέλες Πάμε μαζίraquo Οπότε υποχρεώθηκα να πάω στο σχολείο και να δώσω εξετάσεις Ε λοιπόν ο παπάς αντί γρουσουζιά μου έφερε γούρι Το θέμα των

Digitized by 10uk1s

μαθηματικών που μας έβαλε ήταν και εύκολο και κάτι που το ήξερα πολύ καλά Έτσι πήρα 9 λίαν καλώς στα μαθηματικά παρ όλο που φοβήθηκα τη γρουσουζιά του φραγκόπαπα

Το γυμνάσιο που ανέφερα πριν ότι φοιτούσα της Αρμοστείας ήτανε στο Φαρδύ της Ευαγγελίστριας Και όπως έχω πει και προηγουμένως τα τοπωνύμια της Σμύρνης εδηλούντο αναλόγως με την εκκλησία που ήταν στην περιφέρεια Εκτός όμως αυτού εις την εμπορική ζώνη της Σμύρνης υπήρχαν τοπωνύμια τα οποία αναφέροντο εις τη συγκέντρωση των ειδικών μαγαζιών που ασχολούντο με το εμπόριο Και είχαμε τα Γυαλιάδικα όπου επωλούντο κρύσταλλα κτλ τα Σιδεράδικα που είχαν είδη για σπίτια για οικοδομές και εν γένει χρήσιμα για το νοικοκυριό

Ένα μεγάλο και ονομαστό μαγαζί σ αυτή την περιφέρεια ήτανε του Μαύρου ιδιοκτησία Νικολαΐδη Ήταν τα Γουρουνάδικα δηλαδή όπου επωλείτο χοιρινό κρέας και τα παράγωγα του χοιρινού Διότι όπως είναι γνωστό οι Τούρκοι απηγορεύετο από τη θρησκεία τους να τρώνε χοιρινό κρέας και γι αυτό τα μαγαζιά που πουλούσαν χοιρινά κρέατα ήσαν πολύ απομακρυσμένα από την αγορά που είχε μοσχάρια και αρνιά Μια τέτοια όπως προαναφέραμε μεγάλη αγορά ήταν οι Μεγάλες Ταβέρνες στην οποία υπήρχαν πάρα πολλά κρεοπωλεία όπου μπορούσε να πάρει κανείς ωραία κρέατα

Επίσης ήταν τα Σερβετάδικα Τώρα γιατί τα λέγανε έτσι δεν ξέρω Ήταν τα Ταμπάκικα Ταμπάκικα ήταν εκεί όπου επεξεργάζοντο τα δέρματα

Επίσης ήταν και τα Κουμουτζίδικα Τα Κουμουτζίδικα ήταν της Μαντάμας το Χάνι Μέσα σ αυτό ήσαν κατά πλειονότητα χρυσοχοεία Εκτός από το δικό μας πλάγιά μας ήταν του κ Ευάγγελου Μανουσάκη του Μιχαλάκη Σωτηρίου του Πωλ Τας του Θεόδωρου Αδαμόπουλου Πλάγια μας ήσαν επίσης οι αδελφοί Κόρη και δύο τρεις άλλοι που μου διαφεύγουν τα επίθετά τους

Φυσικά υπήρχαν εκεί και ένα δυο άλλα είδη καταστημάτων Μεταξύ αυτών ήταν και το οδοντιατρείο των αδελφών Γκρανιέ οι οποίοι είχαν ένα είδος βιτρίνας όπου προέβαλλαν μασέλες οι οποίες με ένα ελατήριο ανοιγόκλειναν σαν να μασούσαν Θέαμα λίγο μακάβριο

Και μια που μιλάμε για χρυσοχοεία πρέπει να τονίσω μία σωβινιστική περίπτωση Όλοι οι αδαμαντοδέτες της Σμύρνης οι μουχλαϊτζήδες όπως τους λέγανε με την τουρκική λέξη ήσαν Αρμένιοι και δεν παίρνανε ποτέ υπάλληλο ή βοηθό άλλης εθνότητας παρά μόνο Αρμενίους για να κρατάνε κλειστό το επάγγελμα στα χέρια τους Στη γειτονιά μας δηλαδή εις τα Κουμουτζίδικα της Μαντάμας το Χάνι ήταν και ένας Αρμένης αδαμαντοδέτης περίφημος ο κ Βανέτσας Ήταν τεράστιος Χωρίς υπερβολή θα ζύγιζε πλέον των 150 κιλών και αυτό το θηρίο έκανε τόσο ωραία δουλειά και τόσο λεπτή που πολλοί ήρχοντο και από την Κωνσταντινούπολη ακόμη να φέρουν κοσμήματα για να τους εφαρμόσει τις πέτρες όχι μόνο εφαρμόζοντας αυτές αλλά σχεδόν κεντώντας το ίδιο το κόσμημα

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι ήσαν και στο Φραγκομαχαλά Μεταξύ αυτών οι αδελφοί Γεωργιάδη οι οποίοι ως αντιπρόσωποι του Κριστόφλ είχαν αρκετά ασήμια διότι ήταν εύκολη η εισαγωγή από την Ευρώπη επειδή οι τελωνειακοί δασμοί τότε στη Σμύρνη ήσαν υποτυπώδεις

Ήταν το κατάστημα του Ατζιτήρη με πλουσιότατη βιτρίνα Ο άνθρωπος αυτός κατεστράφη τελείως με την Καταστροφή Δεν μπόρεσε να εμφανιστεί πλέον εις την Ελλάδα και μάθαμε ότι όταν πέθανε έγινε έρανος για να τον θάψουν Ο άνθρωπος ο οποίος εθεωρείτο από τους πλουσιότερους χρυσοχόους

Επίσης ήταν ένας Φραγκολεβαντίνος ο Ρουτζιέρι ένας Αρμένης ο Μινασιάν και εις τον δρόμο αυτό το 1873 μετά βεβαιότητος και εις τον αριθμό 57 εμφανίστηκε για πρώτη φορά σίγουρα η φίρμα

Digitized by 10uk1s

laquoΚατραμόπουλοιraquo Ευρέθηκε ένα κουτάκι το οποίο μας προσέφερε μία παλιά μας πελάτισσα και το οποίο αναφέρει το εξής laquoΠ Κατραμόπουλοςraquo mdashήταν ο θείος μουmdash laquoκαι Σίαraquo mdash ήταν ο πατέρας μου laquoΟδός Ευρωπαϊκή αριθμός 57raquo Οι δικοί μου από εθνικισμό από σωβινισμό δεν ήθελαν να αναφέρουν τη λέξη Φραγκομαχαλάς και γι αυτό αναφέρουν laquoοδός Ευρωπαϊκήraquo Και από κάτω laquoΣμύρνη 1873raquo

Λοιπόν για να αναφέρεται το κουτάκι στο 1873 δεν θα πει ότι εκείνη τη χρονιά άνοιξε για πρώτη φορά το χρυσοχοείο μας Τουλάχιστον θα πρέπει να πάμε τρία χρόνια πίσω Επομένως στο 1870 Από την Ευρωπαϊκή οδό νούμερο 57 μετεφέρθη κατόπιν το κατάστημά μας εις της Μαντάμας το Χάνι που προανέφερα και η φίρμα πλέον ήταν laquoΑδελφοί Κατραμόπουλοιraquo Όχι laquoΠ Κατραμόπουλος και Σίαraquo πλέον

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι πάντοτε Έλληνες ή το πολύ Αρμεναίοι ή Φραγκολεβαντίνοι ήσαν εις το λεγόμενο Τσαρσί δηλαδή κοντά εις την τουρκική συνοικία Μεταξύ αυτών ήταν και ο κ Παπαδόπουλος ο περίφημος Μαστρογιάννης ο οποίος έκανε και εμπόριο πολυτίμων λίθων Λέγεται ότι ήταν τόσο πλούσιος ώστε τις πέτρες τα διαμάντια ή τα μπρουγιάν ή τα ρουμπίνια δεν τα είχε στις λεγόμενες ποσέτες δηλαδή στα χάρτινα περιτυλίγματα αλλά σε ολόκληρα τσαντάκια ή γρουμπάκια από δέρμα και όταν ζήταγες να αγοράσεις ένα διαμάντι σου άνοιγε σε ένα πιάτο μια ολόκληρη στοίβα από πολύτιμες πέτρες Και αυτός κατεστράφη τελείως με τη φωτιά και δεν ξαναφάνηκε εις τον ορίζοντα της εδώ Ελλάδας

Και μια που μιλάμε για τον Φραγκομαχαλά την Ευρωπαϊκή οδό όπως τη χαρακτήρισαν λίαν σωστά και λίαν χαρακτηριστικά σ αυτό το δρόμο υπήρχαν ωραιότατα μαγαζιά με πολύ πλούσια είδη και ποικιλίες εμπορευμάτων για τις κυρίες Μεταξύ αυτών υπήρχαν και υποκαταστήματα μεγάλων μαγαζιών ευρωπαϊκών όπως ήταν το Μπον Μαρσέ ήταν του Σολάρι και άλλα

Ένα από τα ωραιότατα και πλουσιότατα πολυκαταστήματα του Φραγκομαχαλά ήταν του Ξενόπουλου Σ αυτό το κατάστημα μπορούσε κανείς να βρει ότι ήθελε Από ρούχα έτοιμα ευρωπαϊκά υφάσματα καπέλα γούνες ακόμα και έπιπλα Ήταν ένα πολύ μοντέρνο πολυκατάστημα σε τέσσερις ορόφους με πολύ πολύ πλούσιο και εκλεκτό εμπόρευμα Όπως είπα και πιο πριν οι δασμοί στη Σμύρνη πριν γίνει η Ελληνική κατοχή ήσαν υποτυπώδεις και έτσι μπορούσαν να εισάγονται εύκολα και πολύ φτηνά εμπορεύματα από την Ευρώπη

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο υπήρχαν και μερικά ονομαστά για τα είδη τους μαγαζιά όπως του Κοντορούση για παπούτσια του Παπαθωμά για γούνες του Μουτάφη για καπέλα του Γεωργιάδη για δαντέλες του Αλεξίου για έπιπλα

Επίσης υπήρχε και η Σαλ ντε Βαν όπου κάθε Κυριακή πρωί εγένοντο πλειστηριασμοί και πωλούσαν από όλα τα είδη Πίνακες κοσμήματα έπιπλα κτλ

Επίσης ήταν το περίφημο φαρμακείο του Μωραΐτη Στον ίδιο δρόμο δε ήταν και ένα ονομαστό ζαχαροπλαστείο η laquoΜυροβόλος Άνοιξηraquo Σ αυτό έχω να σας διηγηθώ ένα νόστιμο περιστατικό με τον περίφημο Τσουρτσούρα που ανέφερα προηγουμένως τον τύπο της Σμύρνης που έκλεβε τα σκυλιά

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου υπήρχε μεγάλη έλλειψη από μικρά κέρματα Έτσι πολλά μαγαζιά όταν επρόκειτο να δώσουν ρέστα και δεν είχαν ετύπωναν σε κάτι χαρτιά με τη σφραγίδα τους και ανέγραφαν το ποσό το οποίο αντιπροσώπευαν Μια μέρα είχε πάει στη laquoΜυροβόλοraquo ο Τσουρτσούρας και έφαγε λουκουμάδες κανταΐφια δεν ξέρω τι και αφού επλήρωσε

Digitized by 10uk1s

αντί ρέστα του δώσανε τέτοια χαρτάκια Στην απορία του που ρώτησε του απάντησαν ότι αυτά ισχύουν ως νόμισμα του καταστήματος

Μετά από λίγες μέρες πήγε πάλι ο ίδιος και αφού έφαγε του καλού καιρού εφώναξε το γκαρσόνι να πληρώσει και αντί πληρωμής έδωσε δικά του χαρτιά Στην απορία αυτών λέει laquoΓιατί τα δικά σας ισχύουν και τα δικά μου δεν ισχύουνraquo Τέτοιος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας

Επίσης ένα ονομαστό κατάστημα της Σμύρνης ήταν το laquoΑγγλοήστερνraquo Αυτό δεν ήταν στον Φραγκομαχαλά Ήταν σε έναν παράλληλο δρόμο Όλα του τα εμπορεύματα ήσαν προελεύσεως αγγλικής Εκεί μπορούσες να αγοράσεις έτοιμα ρούχα εγγλέζικα σκωτσέζικα καπαρντίνες παπούτσια

Επίσης εκτός από τα ωραία μαγαζιά του Φραγκομαχαλά που ανέφερα υπήρχαν και πολλά σε άλλα σημεία της Σμύρνης τα οποία ήσαν μάλλον χοντρικής πωλήσεως Πολλά από αυτά ανήκαν σε Αρμενίους οι οποίοι είχαν τα κεντρικά τους στο Λονδίνο και υποκαταστήματα στη Σμύρνη όπως ήταν του Ιπιρξιάν του Σιβρισαριάν του Εσαγιάν Γι αυτό υπήρχαν πολύ πλούσιοι Αρμεναίοι εις την Σμύρνη

Όταν μιλούσαμε πριν για τα χρυσοχοεία που ήσαν στης Μαντάμας το Χάνι μεταξύ των άλλων ανέφερα ότι πλάγια στο δικό μας ήταν ο κ Ευάγγελος Μανουσάκης Αυτός ήταν ένας πρωτοπόρος εις τις άτοκες δόσεις πωλήσεως τιμαλφών Είχε κατορθώσει να προσελκύσει το σύνολο των εργατριών που εργάζονταν στην επεξεργασία του καπνού τις καπνουλούδες όπως λέγαμε οι οποίες αγόραζαν χρυσά και πλήρωναν κάθε Σάββατο που έπαιρναν το βδομαδιάτικο πληρώνοντας με δόσεις Δηλαδή δούλευε τεφτεράκι Όταν ερχόταν το Σάββατο και κατέπλεε η πελατεία του κ Μανουσάκη επί ώρες μύριζε από καπνό ανεπεξέργαστο η γειτονιά μας διότι υπήρχαν στη Σμύρνη πάρα πολλές αποθήκες όπου εδούλευαν κοπέλες στην επεξεργασία του καπνού και μύριζαν φυσικά και αυτές Αυτός δε ο γείτονάς μας ο κ Μανουσάκης ο οποίος επέζησε και δούλεψε και αρκετά χρόνια εδώ στην Αθήνα είχε ένα φυσικό Εάν δεν κλείναμε εμείς το δικό μας μαγαζί δεν εννοούσε να κλείσει αυτός φοβούμενος φαίνεται μην του πάρουμε κανένα πελάτη

Ένα βράδυ συμφωνήσαμε με τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη και τον υπάλληλο που είχαμε τότε τον Σαββάκη να μην κλείσουμε νωρίς για να τον υποχρεώσουμε να μείνει και αυτός Και μείναμε ως τις δώδεκα τη νύχτα και αυτός δεν εννοούσε να κλείσει αν δεν φύγουμε εμείς

Και με την ευκαιρία της σημερινής μέρας μου τη χαρά που πήρα κάνοντας βέρες για την εγγονή μου τη Μαρίνα θυμήθηκα την ευχή που έδινε ο θείος μου ο Παναγιώτης σε όσους έκαναν βεργέτες βέρες κατά τους Αθηναίους παίρνοντάς τες από το μαγαζί μας Και έλεγε τότε laquoΚαλορίζικα και αμετάνιωταraquo

Και μια που μιλούμε για χρυσοχοεία θα κάνουμε ένα διαχωρισμό διακριτικό μεταξύ των χρυσοχόων του Φραγκομαχαλά και των χρυσοχόων του κατ εξοχήν δρόμου της χρυσοχοΐας της Μαντάμας το Χάνι

Οι χρυσοχόοι του Φραγκομαχαλά ήσαν μάλλον μεταπωληταί κοσμημάτων διότι όπως προανέφερα η εισαγωγή ειδών από την Ευρώπη στη Σμύρνη ήταν κάτι το εύκολο και δεν επιβαρυνόταν Δεν είχαν δηλαδή δικά τους εργαστήρια έφερναν τα περισσότερα είδη τους από το εξωτερικό και έκαναν παραγγελίες σε διαφόρους τεχνίτες της χρυσοχοΐας της Σμύρνης να κάνουν γι αυτούς κοσμήματα

Ένας από αυτούς που δούλευε για τους χρυσοχόους του Φραγκομαχαλά και προπαντός για τη φίρμα των αδελφών Γεωργιάδη ήταν όπως έμαθα εκ των υστέρων ο πατέρας μου Επειδή ο πατέρας μου είχε έξι παιδιά και ο θείος μου παρ όλο που παντρεύτηκε δύο φορές δεν απέκτησε παιδιά ήταν υποχρεωμένος να δουλεύει και να αποδίδει περισσότερο εις τον συνεταιρισμό για να έχει και

Digitized by 10uk1s

περισσότερα τραβήγματα Γι αυτό πολλά κοσμήματα τα οποία έφερναν τη φίρμα Γεωργιάδη ήσαν κατασκευές του πατέρα μου ο οποίος εθεωρείτο από τους καλύτερους τεχνίτες της Σμύρνης Διότι και καλός τεχνίτης ήταν αλλά και εφευρετικός

Από την Ευρώπη εισήγαν πολλά έτοιμα κοσμήματα ματ Όπως είναι γνωστό στη Σμύρνη δεν υπήρχε ηλεκτρισμός και επομένως δεν υπήρχαν τα κατάλληλα μηχανήματα για να δημιουργήσουν το ματ που λέγαμε

Ο πατέρας μου σκέφτηκε και έκανε μία δική του εφεύρεση πρωτόγονη αλλά αποδοτική Σκέφτηκε ότι τα χτυπήματα σε μία λεία επιφάνεια κοσμήματος δημιουργούν αυτό το είδος του ματ Γι αυτό φρόντισε και πήρε σπασμένα τζάμια τα οποία άλεσε και τα έκανε ψιλά σαν αλεύρι και στο σπίτι επάνω το δικό μας έκανε μία εγκατάσταση Δηλαδή στην ταράτσα εφήρμοσε ένα είδος υδρορρόης που από πάνω είχε ένα χωνί έριχνε μέσα αυτά τα τρίμματα των τζαμιών και πέφτανε με ορμή κάτω εκεί που βρισκόταν το κόσμημα και χτυπώντας το πολύ εδημιουργείτο ματ Αυτό δεν το ήξεραν αυτοί και έτσι ο πατέρας μου είχε μία πρόσθετη αμοιβή Μία πρόσθετη ενίσχυση στα οικονομικά του

Στο μαγαζί μας της Σμύρνης θυμάμαι ότι υπήρχαν αυτά τα σύνεργα Δηλαδή ένα μεγάλο χωνί ένα είδος υδρορρόης και κάτω ένα μεγάλο δοχείο σαν βαρέλι το οποίο υποδέχετο τα τρίμματα Έπειτα τα ξανάβαζαν σε έναν κουβά τα ξανανέβαζε ο μεγάλος μου αδελφός στην ταράτσα και τα ξανάριχνε

Επίσης υπήρχαν εκεί πολλά καλούπια για να κάνουμε κοσμήματα διότι τα κοσμήματα στη Σμύρνη όπως είπα ήσαν τα περισσότερα χειροποίητα Δεν υπήρχαν χυτόπρεσες και τέτοια

Επίσης το λιώσιμο του χρυσού γινόταν σε καμίνια με κάρβουνα Υπήρχε φυσερό από πάνω υπήρχε και καμίνι και έβαζαν το χρυσό σε χωνάκια που τα λέγαμε ποτάδες Όταν ο θείος μου επρόκειτο να λιώσει χρυσό εμένα η δουλειά μου ήταν να δουλεύω το φυσερό αφού προηγουμένως ανέβαινα και άνοιγα το πίσω παράθυρο του εργαστηρίου Ο τοίχος του έβλεπε στον περίβολο της εκκλησίας των Καπουκίνων που ήταν ιδιοκτησία του μαγαζιού μας

Επίσης στη Σμύρνη φυσικά δεν υπήρχε ούτε ωράριο ούτε συνδικάτα εργατών Ένας καλός τεχνίτης ήταν πάντα περιζήτητος και έβρισκε δουλειά εύκολα ενώ έναν τεμπέλη ή άχρηστο το αφεντικό είχε όλο το ελεύθερο να τον απολύσει χωρίς να έχει συνέπειες

Στη Σμύρνη στην ωραία πόλη της χαράς και της εργασίας (διότι στη Σμύρνη για να είσαι φτωχός έπρεπε να είσαι τεμπέλης) υπήρχε δουλειά για όλους Δεν εδικαιολογείτο άνθρωπος φτωχός εκτός αν ήταν τεμπέλης

Όπως μου είπε η μητέρα μου επειδή οι περισσότερες δουλειές και τα περισσότερα δώρα γίνονταν το Δεκέμβρη και την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και όχι των Χριστουγέννων όπως τώρα που φραγκέψαμε ο πατέρας μου εγκαθίστατο και κοιμόταν και τη νύχτα μέσα στο μαγαζί δουλεύοντας είκοσι ώρες το εικοσιτετράωρο Έπαιρνε το στρώμα του και το πάπλωμά του και κοιμόταν σε έναν καναπέ του μαγαζιού Μόνο κάθε Σάββατο πήγαινε σπίτι για να πλυθεί να καθαριστεί να αλλάξει ρούχα και αυτό όπως προανέφερα διότι ήταν υποχρεωμένος να συνεισφέρει περισσότερα λόγω των περισσοτέρων εξόδων που είχε με τη μεγάλη του οικογένεια

Τα δύο τρία τελευταία χρόνια προ της Καταστροφής ήσαν πολύ στη μόδα στη Σμύρνη τα βραχιόλια Τα περίφημα σμυρναίικα βραχιόλια Οι σαλίγκαροι τα τσατιά κτλ Αυτά όλα γίνονταν από χρυσό 22 καρατίων Δηλαδή λιώνανε απευθείας ή αγγλικές λίρες ή τουρκικές λίρες ή εικοσόφραγκα και έτσι

Digitized by 10uk1s

εγίνοντο αυτά τα ωραία σμυρναίικα βραχιόλια Αυτή η μόδα ήταν και ένα είδος σωτηρίας για τη μετέπειτα προσφυγιά διότι όσοι πρόσφυγες κατόρθωσαν και γλίτωσαν και έφεραν τα χρυσά τους εδώ πουλώντας τα μπόρεσαν να δημιουργήσουν τον πρώτο πυρήνα της εγκαταστάσεώς τους Φυσικά η έλευση των προσφύγων βοήθησε πολύ και την οικονομία της Ελλάδας Η αλήθεια είναι ότι οι Ελλαδίτες τρόμαξαν όταν είδαν το κύμα των προσφύγων φοβούμενοι ότι αυτό θα φέρει ανεργία και μεγάλη φτώχεια Αλλά όπως είπα και εγώ σε μία εκπομπή της τηλεόρασης για τη μαύρη επέτειο της καταστροφής της Σμύρνης οι πρόσφυγες ακούμπησαν μεν εις τον κορμό της μητέρας πατρίδος αλλά δεν ακούμπησαν ως παράσιτα αλλά ως μπόλια και εμπόλιασαν τον κορμό της Ελλάδος και γι αυτό πήγε πολύ μπροστά η Ελλάς Απόδειξη είναι η Μακεδονία Δεν ξέρω αν το ξαναείπα αλλά όσες φορές και να το πει κανείς δεν αρκεί Η εγκατάσταση των προσφύγων και προπαντός των Ποντίων εδημιούργησε ένα ωραίο στρώμα Ελλήνων εις τη Μακεδονία Και όχι μόνο ανεπτύχθη οικονομικώς και βιομηχανικώς αλλά διορθώθηκε και εθνολογικώς

Διότι πριν από την έλευση των προσφύγων με τις προπαγάνδες και με τις διώξεις πολλοί παρ όλο που ήσαν Έλληνες εις το αίσθημα ήσαν σλαβόφωνοι πράγμα που ενίσχυε τότε την προπαγάνδα της Βουλγαρίας που επιζητούσε να μας φάει τη Θεσσαλονίκη

Όπως είπα η έλευση των προσφύγων οι οποίοι ήσαν γυμνοί και δεν είχαν ούτε ρούχα ούτε ένα κρεβάτι να κοιμηθούν εβοήθησε πολύ την εθνική οικονομία Ήρθαν τότε και πολλά δολλάρια προπαντός από τους Αμερικανούς οι οποίοι ήσαν οι μόνοι που πραγματικά εβοήθησαν στην εγκατάσταση των προσφύγων και πολλές βιοτεχνίες μικρές εδούλεψαν και εξελίχθηκαν σε βιομηχανίες Διότι ερχόμενοι οι πρόσφυγες ήσαν υποχρεωμένοι να αγοράσουν από παπούτσια κάλτσες έως κρεβάτια έως μαχαιροπίρουνα έως πιάτα και εν πάση περιπτώσει το νοικοκυριό Οι δικές μας οι γυναίκες ήσαν προκομμένες και καθαρές Τις είπαν παστρικές με διφορούμενη έννοια Εμείς θα πάρουμε την καλή έννοια Ήσαν πράγματι παστρικές και νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς όπου η ζωή ήταν πρωτόγονη όπου δεν υπήρχε αποχέτευση και τα βρωμόνερα κυκλοφορουσανε μέσα στους δρόμους δεν εξεδηλώθη ποτέ καμία επιδημία λόγω της καθαριότητας την οποία κρατούσαν οι γυναίκες οι δικές μας εις τα σπίτια τους

Η άλλη διφορούμενη έννοια του παστρικές ήταν καλοαντρούδες Τραβούσαν τους άντρες τους Ελλαδίτες και θύμωναν οι κοπέλες διότι έχαναν τις ευκαιρίες Οι γυναίκες οι δικές μας ήσαν καλές μαγείρισσες καλές νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς με τις πρωτόγονες εγκαταστάσεις όπου έμεναν ολόκληρες οικογένειες σε μία παράγκα η οποία είχε ένα υποτυπώδες παραθυράκι μόλις εξοικονομούσαν κανένα κομματάκι πανί έφτιαχναν μία κουρτινουλα και μόλις βρίσκανε κανένα κουτί από κονσέρβα και λίγο χώμα κατόρθωναν και φύτευαν πότε ένα βασιλικό και πότε ένα γεράνι

Και όταν γύριζε ο άντρας κουρασμένος από το μεροκάματο έβρισκε πάντοτε στο σπίτι έτοιμο να τον περιμένει κάτι καλομαγειρεμένο Φτωχό μεν αλλά περιποιημένο Η δύναμη και το κουράγιο που έδωσαν οι γυναίκες της προσφυγιάς στους άντρες πρόσφυγες είναι βεβαιωμένα Χάρη εις την περιποίηση χάρη εις το κουράγιο που έδιναν κατορθώσαμε να κρατηθούμε στα πόδια μας

Ως απόδειξη θα φέρω ένα μικρό παράδειγμα Αυτή την εποχή υπάρχει μια πολύ μεγάλη βιομηχανία μπισκότων και ζυμαρικών οι αδελφοί Παπαδόπουλοι Οι γονείς αυτών είχαν εγκατασταθεί σε μία παράγκα στη Θεσσαλονίκη Η μητέρα τής οικογένειας εζύμωνε και έψηνε όλη μέρα κουλουράκια τα οποία ο πατέρας Παπαδόπουλος τα έπαιρνε σε έναν ταβλά στο κεφάλι του και έβγαινε και τα πουλούσε στους δρόμους

Ε λοιπόν τα παιδιά αυτής της οικογένειας μεγαλώνοντας με το παράδειγμα της εργατικότητος

Digitized by 10uk1s

κατόρθωσαν σήμερα να συναγωνίζονται ευρωπαϊκά είδη σαν τα δικά τους

Και μια και μιλήσαμε για την κακία της εκφράσεως laquoοι παστρικέςraquo ας μιλήσουμε και για το ειρωνικό laquoτι είχαμε και τι χάσαμεraquo Μπορεί μερικές απλοϊκές γυναικούλες προσφυγίνες να το είπανε καμιά φορά Αλλά είναι βέβαιο ότι και είχαμε και χάσαμε Είχαμε το παν και χάσαμε το παν σε μια στιγμή Εδώ μια ζημιά που γίνεται σε οιοδήποτε σπιτικό δηλαδή το να σπάσει ένα πιάτο ένα ποτήρι μας δημιουργεί μια κάποια στεναχώρια Φανταστείτε το βιος γενεών ολόκληρων να το αφήνεις έρμαιο στις αρπαγές των Τούρκων Να κλειδώνεις την πόρτα σου και να πετάς το κλειδί γιατί ξέρεις ότι δεν θα ξαναμπείς στο σπιτικό σου

Και για μεν τα σπίτια και τα μαγαζιά μας που καήκανε κατά κάποιο τρόπο το παίρνεις απόφαση Αλλά σκεφτείτε να έχεις ένα σπίτι ή μία ανθούσα επιχείρηση να την αφήνεις στα χέρια άλλων και να φεύγεις ξυπόλυτος και γυμνός με ένα μπογαλάκι μόνο στο χέρι γιατί δεν είχες τη δυνατότητα να πάρεις κάτι περισσότερο μαζί σου

Φυσικά και το σπίτι που μας φιλοξένησε μετά τη φωτιά του κ Ανέστη ένα αρχοντικό με τρία δωμάτια υποδοχής χωριστά το λίβινγκ την αυλή όπως τη λέγανε στη Σμύρνη με έξι υπνοδωμάτια επάνω με μία επίπλωση θαύμα διότι ο άνθρωπος αυτός ήταν καπνέμπορος καπνοπαραγωγός μάλλον και σταφιδοπαραγωγός με τεράστια κτηματική περιουσία και είχε κατορθώσει να δημιουργήσει μια καλή κατάσταση mdash και να ξέρει ότι αφήνει αυτό το σπίτι όπως είναι και φεύγει για να μην το ξαναδεί ποτέ

Το ίδιο συνέβη και με τον θείο μου Το σπίτι του Τσιντσίνη του θείου μου όπως προείπα κάηκε αλλά το εργοστάσιό του ο αλευρόμυλος ο οποίος ήταν ο καλύτερος των Βαλκανίων διότι με την ελληνική κατοχή σιγουρεύτηκε πλέον και καταξοδεύτηκε και ανανέωσε το σύνολο των εργαλείων του (και μάλιστα είχε φέρει ειδικό τεχνίτη από την Ελβετία διότι τα μηχανήματα ήσαν ελβετικά Αυτές τις λεπτομέρειες τις ήξερα διότι στο εργοστάσιο ήταν διευθυντής ο δεύτερος αδελφός μου ο Νίκος Είχαν φέρει όπως είπα ειδικό τεχνοκράτη από την Ελβετία τον κ Σενώ τον οποίο βρήκαμε μετά την Καταστροφή εις τους μύλους του Αγίου Γεωργίου Αυτός διοργάνωσε τους μύλους του Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι και επειδή γνωριζόταν με τον αδελφό μου τον Νίκο κατά την κατοχή πήγαμε και μας έδωσε μια μεγάλη ποσότητα αλεύρι) αυτό λοιπόν το τεράστιο εργοστάσιο το οποίο επειδή ήταν κοντά στην παραλία της Σμύρνης είχε δική του προβλήτα όπου επλεύριζαν τα πλοία που έφερναν αγγλικό κάρβουνο διότι το εργοστάσιο εργαζόταν με δική του κίνηση και ξεφόρτωνε κάρβουνα και φόρτωνε άλευρα για να κάνει εξαγωγή mdash αυτή την τεράστια περιουσία ο θείος μου την εγκατέλειψε και ήρθε εδώ αφού είχε χάσει και τον μοναχογιό του μαζί με τη θεία μου και αν δεν ήμαστε εμείς δεν θα είχε ούτε να κοιμηθεί πουθενά ούτε να φάει πουθενά

Σημειώστε ότι το 1948 που είχα πάει στη Σμύρνη πήγα και βρήκα το εργοστάσιο και ακόμα το 48 δηλαδή είκοσι έξι χρόνια αργότερα υπήρχε η επιγραφή laquoΙωάννης Ν Τσιντσίνηςraquo διότι το κτίριο ήταν τετραώροφο με τα γραφεία και οι Τούρκοι δεν είχαν την ευχέρεια να σβήσουν την επιγραφή

Το laquoτι είχαμε και το τι χάσαμεraquo είναι βέβαιο Διότι όπως είπα είχαμε το βιος μας είχαμε το σπιτικό μας είχαμε τη δουλειά μας είχαμε την προκοπή μας και όλα αυτά χαθήκανε σε μία ώρα μέσα σε μία κακιά στιγμή

Αυτά τα λίγα είχα να πω χωρίς να έχω ούτε τη μόρφωση ούτε την προπαρασκευή για να μάθουν τα παιδιά μου και τα εγγόνια μου λίγα πράγματα από την καημένη μας πατρίδα από τις ρίζες μας

Digitized by 10uk1s

Την επομένη επιστρέφοντας για να πάμε πίσω στο σπίτι του κ Ανέστη το οποίο δεν είχε καεί πήρα πάλι τον μπόγο και όταν φτάσαμε και εγκατασταθήκαμε στο δωμάτιο που μας παραχώρησε ο κ Ανέστης ανοίξαμε με λαχτάρα τον μπόγο για να βρούμε τίποτα ρούχα ν αλλάξουμε Και τότε ήταν απερίγραπτη η απογοήτευση που εκ των υστέρων μετετράπη σε τραγέλαφο Μέσα στον μπόγο βρέθηκαν περίπου εκατό κολλάρα διότι τότε στη Σμύρνη τα κολλάρα δεν ήσαν ενωμένα με τα πουκάμισα αλλά έπρεπε να πλένονται σχεδόν κάθε μέρα και να στέλνονται στο σιδερωτήριο για να σιδερωθούν και να κολλαριστούν

Όπως είπα λοιπόν υπήρχαν καμιά εκατοστή ή και περισσότερα κολλάρα τρία σεντόνια και οι γούνες της μάνας μου δηλαδή πράγματα άχρηστα για εκείνη τη στιγμή Άρα ο κόπος του κουβαλήματος του μπόγου ήταν άδικος

Στο διάστημα που μέναμε στου κ Ανέστη ο θείος μου ο Παναγιώτης ετόλμησε να πάει στην αγορά την τουρκική που είχε γλιτώσει από τη φωτιά για να ψωνίσει κάτι φαγώσιμο Εκεί τον πιάσανε και τον πήγαν να εξετάσουν την ηλικία του Περίμενε στην ουρά και την ώρα που πλησίαζε η σειρά του να μπει μέσα ο Τούρκος σκοπός που φύλαγε για την τάξη του μίλησε τουρκικά και του λέει laquoΤι είσαιraquo Και του απαντά ο θείος μου laquoΈλλην υπήκοοςraquo Του λέει ο Τούρκος laquoΜην το πεις διότι κινδυνεύεις να σε κρατήσουν αιχμάλωτο Να πεις ότι είσαι Οθωμανός υπήκοοςraquo Όπως λέγαμε ραγιάς

Πράγματι αυτό έγινε και έτσι λόγω ηλικίας και λόγω του ότι δεν είπε ότι είναι Έλληνας υπήκοος τον άφησαν να φύγει γλίτωσε και ήρθε πάλι εκεί και μας ξαναβρήκε

Από αυτό αποδεικνύεται ότι και σε αυτούς τους αιμοβόρους Τουρκαλάδες υπήρχαν και μερικοί που είχαν συνείδηση

Όλες αυτές τις μέρες ο παπάς ο Σκαλιαρίνι ο φραγκόπαπας όπως λέγαμε εμείς τους καθολικούς παπάδες χανόταν από το πρωί ως το βράδυ και γυρίζοντας έφερνε διάφορα τιμαλφή Δηλαδή επεδίδετο στη φυγάδευση ανθρώπων επί αμοιβή Όλα αυτά τα έκρυβε και τα αποθησαύριζε στο δωμάτιο που του είχαν παραχωρήσει Τα βλέπαμε δε εμείς διότι η θεία μου η Άννα όπως σας είπα έξυπνη γυναίκα και καταφερτζού είχε αναλάβει να του φροντίζει το δωμάτιο

Φυσικά εν τω μεταξύ από τις 2 του Σεπτέμβρη είχαμε μάθει για τον τραγικό θάνατο του Χρυσόστομου Του Χρυσόστομου του μεγαλόψυχου του ανθρώπου ο οποίος εν γνώσει του θυσίασε τη ζωή του για να μην αφήσει μόνο το ποίμνιό του

Γι αυτό του άξιζε και το πολυχρόνιο που του έψελναν όταν ήταν Δεσπότης μας και ήταν στα μεγαλεία του Το πολυχρόνιο έλεγε τα εξής χαρακτηριστικά laquoΧρυσοστόμου του μακαριοτάτου και θεοπροβλήτου Μητροπολίτου της Αγιοτάτης Μητροπόλεως Σμύρνης υπερτίμου και εξάρχου Ασίας ημών δε πατρός και ποιμενάρχου πολλά τα έτηraquo

Αυτό το πολυχρόνιο μου άρεσε να το ακούω γιατί από παιδί ελάτρευα τα ωραία γένια του και τα ωραία γαλάζια μάτια του καθώς και τον τρόπο που εφέρετο όταν ήρχετο στην εκκλησία της ενορίας μας τον Άγιο Ιωάννη στο Κερασοχώρι

Είχαμε μάθει λοιπόν ότι οι Τούρκοι είχαν σκοτώσει τον Δεσπότη αλλά δεν ξέραμε με τι απαίσιο τρόπο

Digitized by 10uk1s

τον σκότωσαν Είχε διαδοθεί ότι τον κρέμασαν Λεπτομέρειες δεν μπορούσαμε να μάθουμε διότι αφού καταφύγαμε όλες οι οικογένειες στο σπίτι του κ Ανέστη κανείς από εμάς δεν τολμούσε να βγει στο δρόμο διότι κινδύνευε να αιχμαλωτιστεί και να χαθεί από τη ζωή

Όπως είπαμε ήδη τα τρία μου αδέλφια με τη βοήθεια φυσικά επί πληρωμή του πάτερ Σκαλιαρίνι είχαν κατορθώσει να ξεφύγουν και έμενε τώρα να βρεθεί ο τρόπος να φύγω και εγώ διότι ο χρόνος περνούσε και οι Τούρκοι είχαν δώσει προθεσμία ως τις 15 Σεπτεμβρίου για να φύγει όλος ο πληθυσμός από τη Σμύρνη είτε μεγάλοι είτε γέροι είτε παιδιά Φυσικά οι άντρες θα αιχμαλωτίζοντο και άρχισαν τα παζάρια με τον πατέρα Σκαλιαρίνι Επενέβη η θεία μου η Άννα και τελικώς εκείνος επείσθη να πάρει πολύ λιγότερα για μένα Μαζί με μένα ζήτησε να φύγει και ο κουνιάδος του θείου μου του Παναγιώτη ο κύριος Αντώνης Κασιμάτης Για να ξεφύγουμε ο παπάς Σκαλιαρίνι έφερε για μένα ένα βαφτιστικό στο οποίο κόλλησα μία φωτογραφία μου και βάλαμε και μία σφραγίδα αλλά για τον κ Κασιμάτη δεν είχαμε τι να κάνουμε και mdashγια να πάρετε μία ιδέα μετά θα τα πούμε για τους Τουρκαλάδεςmdash ευρέθηκε ένα ασφαλιστικό συμβόλαιο στο οποίο επάνω υπήρχε ένα αγγλικό στέμμα∙ ήταν απλώς ένα συμβόλαιο ασφαλείας πυρός και κολλήσαμε και εκεί μία φωτογραφία του κ Κασιμάτη και τη σφραγίσαμε

Μας πήρε λοιπόν ο παπάς Σκαλιαρίνι με ένα αμαξάκι και μας πήγε εκεί από όπου έφευγε όλος ο άμαχος πληθυσμός δηλαδή οι γυναίκες οι γέροι και τα παιδιά Εκεί ήταν φυσικά παράταξη από τουρκικά στρατεύματα τα οποία ετήρουν κατά κάποιο τρόπο την τάξη και επικεφαλής όλου αυτού του στρατού ήταν ένας Τούρκος αξιωματικός μελαχρινός Φαίνεται ότι δεν ήταν αμιγής Τούρκος Ο παπάς Σκαλιαρίνι τον πλησίασε του έδειξε την άδεια που είχε από τον Νουρεντίν μας συνέστησε ως ξένους υπηκόους και του ζήτησε να μας βοηθήσει να φύγουμε και εμείς

Εκείνη τη στιγμή ήταν κλειστές οι σιδερένιες πόρτες διότι δεν υπήρχε πλοίο εις την προβλήτα Ο Τούρκος αυτός μας έδειξε διότι δεν ήξερε να μιλήσει γαλλικά να σταθούμε σε μία άκρη και θα μας βοηθούσε να περάσουμε πρώτοι Και φυσικά πάλι έφιππος πήγε να επιθεωρήσει εκεί την κατάσταση

Εκεί που στεκόμαστε ξαφνικά ενεφανίσθη ένας Τούρκος στρατιώτης με ξιφολόγχη μαζί με έναν Τούρκο πολίτη και με την απειλή της ξιφολόγχης έσπρωξαν τον παπά εμένα και τον κ Κασιμάτη μας έβαλαν σε ένα περίπτερο που ήταν εκεί και στο οποίο έμεναν οι γραμματικοί που παρακολουθούσαν τις φορτώσεις και τις εκφορτώσεις και μας απείλησαν λέγοντας ότι δεν είμαστε ξένοι αλλά Έλληνες και πάμε να φυγαδευτούμε και να τους δώσουμε λεφτά ειδάλλως θα μας σκότωναν

Ο κ Κασιμάτης γυρίζει και λέει του παπά laquoΕγώ έχω λεφτά στα παπούτσια μου μέσα Να τους δώσω να μας αφήσουνraquo Ο παπάς έξυπνος λέει laquoΌχι για τον Θεό Γιατί αν τους δώσεις λεφτά θα τα πάρουν και θα μας σκοτώσουνraquo

Και φυσικά περνούσε η ώρα και εμείς ήμασταν αιχμαλωτισμένοι Εν τω μεταξύ είχαν ανοίξει οι πόρτες και ο πληθυσμός έφευγε Εμείς όμως αιχμαλωτισμένοι μέσα σ εκείνο το περίπτερο Σε μια στιγμή το μάτι του παπά πήρε τον Τούρκο έφιππο αξιωματικό με τον οποίο είχε μιλήσει προηγουμένως έσπρωξε με δύναμη τον στρατιώτη άνοιξε την πόρτα και έτρεξε κοντά του Ο αξιωματικός ο οποίος ασφαλώς εξεπλάγη σταμάτησε να δει τι συμβαίνει και ο παπάς τού εξήγησε την περίπτωση Για να δικαιολογηθεί ο πολίτης ο Τούρκος πλησίασε τον αξιωματικό δήθεν και του είπε ότι είμαστε ξένοι Αντί απαντήσεως ο αξιωματικός σήκωσε το καμουτσί που είχε για να δέρνει το άλογο και αιμάτωσε τον Τούρκο στο πρόσωπο χτυπώντας τον ανελέητα Έτρεχαν τα αίματα αυτό έγινε αντιληπτό από όλη εκείνη την κατάσταση και μας βοήθησε διότι αρχίσαμε και εμείς να προχωρούμε μαζί προς το πλοίο με το οποίο θα φεύγαμε

Digitized by 10uk1s

Μπήκαμε στον περίβολο της προβλήτας Αλλά για να κάνουν έλεγχο οι Τούρκοι σταματούσανε κατά διαστήματα τον κόσμο και ψάχνανε τραβώντας τα μαλλιά των γυναικών να δούνε μήπως ήταν άντρες και φορούσαν περούκα Εμάς τους δύο μας είχαν περί πολλού Σε ένα από τα μπλόκα mdashφυσικά είχαν περάσει ώρες ατελείωτες χωρίς να το καταλάβωmdash σε μια στιγμή είχα τρελαθεί από τη δίψα και σε έναν Τούρκο στρατιώτη που έκανε έλεγχο είχα την αναίδεια παριστάνοντας τον Γάλλο mdashήμουνα καλοντυμένος με καινούργια ρούχα καλοχτενισμένος και ο κ Κασιμάτης είχε ωραία εμφάνιση άρα δικαιολογούσαμε την περίπτωση ότι ήμαστε ξένοι υπήκοοι και όχι μαζί με το λαόmdash είχα την αναίδεια όπως είπα να του ζητήσω να μου φέρει νερό Και πράγματι μου έφερε

Σιγά σιγά με υπομονή και ελεγχόμενοι κατά περιόδους από μπλόκα φτάσαμε πλάγια στο πλοίο Εκεί ήταν μια επιτροπή από Τούρκους αξιωματικούς οι οποίοι ήλεγχαν τα δήθεν διαβατήρια αυτών που θα έφευγαν Ήσαν όμως επίσης και Αμερικανοί αξιωματικοί οι οποίοι επέβλεπαν Η αλήθεια είναι ότι στην περίπτωση της καταστροφής της Σμύρνης οι μόνοι από τους ξένους που βοήθησαν ήσαν οι Αμερικανοί

Εν πάση περιπτώσει μόλις πλησιάσαμε βγαίνει ένας από το πλοίο και λέει ότι το πλοίο είναι υπερφορτωμένο και δεν πρέπει να πάρει άλλους Καταλαβαίνετε την απελπισία μας Εκείνη τη στιγμή πλάγιά μου ένας επεχείρησε να πηδήσει στο πλοίο ο Τούρκος σκοπός αντελήφθη ότι πήγαινε να ξεφύγει και μπροστά μας τον τρύπησε με την ξιφολόγχη και τον πέταξε στη θάλασσα η οποία κοκκίνισε από το αίμα του

Εμείς μέναμε δήθεν αδιάφοροι διότι ήμαστε ξένοι και δεν μας ενδιέφερε αν σκοτώνονταν Έλληνες Σε λίγο βγαίνει πάλι ο Αμερικανός ο οποίος είπε ότι μπορεί να πάρει καμιά εκατοστή ακόμα και ήταν η σειρά μας Προχωρήσαμε επήραν οι Τούρκοι αξιωματικοί με τα πολλά γαλόνια τα δήθεν διαβατήριά μας τα κοιτάξανε καλά καλά βεβαιώθησαν ότι ήμαστε ξένοι και μας επέτρεψαν να μπούμε μέσα

Το πλοίο αυτό ήταν παλιό ρωσικό φορτηγό το πλήρωμα και ο καπετάνιος είχαν φύγει από την κομμουνιστική Ρωσία και είχαν και μια γαλλική σημαία στο κατάρτι Μπήκαμε μέσα και φανταστείτε τη χαρά μας και από αυτό μπορείτε να καταλάβετε και την άγνοια των Τούρκων Το μεν δικό μου χαρτί ήταν ένα απλό βαφτιστικό και όπως προείπα του κ Κασιμάτη ήταν ένα ασφαλιστικό συμβόλαιο

Αυτοί ήσαν οι Τούρκοι που ενίκησαν την Ελληνική Στρατιά εις την καταστροφή του ηθικού της οποίας κατά την ταπεινή μου γνώμη πολύ συνέτεινε και ο μακαρίτης ο περίφημος δημοσιογράφος Γεώργιος Βλάχος ο οποίος εις τα άρθρα του της τότε laquoΚαθημερινήςraquo την οποία δυστυχώς υποχρεούμαι και την παίρνω και σήμερα γιατί γράφει η κόρη μου εκεί έγραφε για μεν τη Μικρά Ασία ότι είναι αποικία εις δε τους στρατιώτας έλεγε να ρίξουν τα όπλα και να επιστρέψουν οίκαδε

Όλα αυτά τα είχε γράψει πριν από τις εκλογές του 20 για να καταστρέψει τον Βενιζελισμό Και ήρθαν οι εκλογές του 20 και έφεραν οι κύριοι τους σπουδαγμένους στη Γερμανία αξιωματικούς οι οποίοι είχαν να δούνε πόλεμο από το 12 έως το 22 δεν ήξεραν τις νέες συνθήκες των πολέμων και έκαναν τη βλακώδη εκστρατεία του Σαγγαρίου με επικεφαλής τον τότε σπουδαίο βασιλιά τον Κωνσταντίνο νομίζοντας ότι θα πηγαίνανε ως την Άγκυρα να καταστρέψουν τον Κεμάλ Ο Κεμάλ ήταν πιο έμπειρος από όλους και πιο εμπειροπόλεμος και εφήρμοσε το σύστημα της Ρωσίας Υποχωρούσε αμαχητί καταστρέφοντας στο δρόμο του καθετί που θα μπορούσε να βοηθήσει τον εφοδιασμό του Ελληνικού στρατού

Περάσανε οι στρατιώτες μας την Αλμυρά έρημο όπου δεν υπήρχε ούτε σταγόνα νερού και όπως άκουσα πολλοί έπιναν τα ούρα τους για να ξεδιψάσουν Αυτή ήταν η αρχή του τέλους

Digitized by 10uk1s

Αυτά γίνονται το 1921 Τότε ο Βενιζέλος ηττημένος των εκλογών έμενε στο Παρίσι Προείδε τι έμελλε να συμβεί εις την εκστρατεία αυτή και προσεπάθησε να πείσει και τους Έλληνες και τον Κεμάλ ο οποίος τότε ακόμη δεν ήταν πολύ δυναμωμένος όπως αργότερα να υποχωρήσει ο στρατός μας εις την αρχική ζώνη των Σεβρών η ζώνη αυτή να κηρυχθεί αυτόνομος να φύγει από εκεί ο στρατός μας και η ζώνη να διοικείται από Έλληνες και Τούρκους Αυτό το πράγμα οι υπερπατριώτες του Γούναρη και του Κωνσταντίνου δεν το εδέχθησαν και τότε εμάς που ήμαστε ακόμα μαθηταί μας έβγαλαν από το σχολείο και κάναμε διαδηλώσεις και φωνάζαμε Μας έδωσαν ως σύνθημα να φωνάζουμε laquoΈνωση και όχι αυτονομίαraquo

Μπήκαμε λοιπόν με τον κ Κασιμάτη όπως προείπα εις το πλοίο το οποίο ήτο ένα παλιό ρωσικό φορτηγό που διέθετε μόνο αμπάρια και ένα μικρό καρέ για το πλήρωμα Επειδή μας είδε καλοντυμένους και πιο ευπρεπώς ντυμένους και καθαρούς ο καπετάνιος μάς επέτρεψε να κατεβούμε και να μείνουμε στο καρέ των αξιωματικών Φυσικά αυτό έγινε με το αζημίωτο Επήρε το σχετικό του δώρο Εκεί μπορέσαμε να περάσουμε τις δύο νύχτες που κράτησε το ταξίδι από τη Σμύρνη έως τη Θεσσαλονίκη όπου μας αποβίβασε

Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού μας δίνανε και λίγη σούπα και λίγο τσάι Εν πάση περιπτώσει ήταν υποφερτό το ταξίδι Αλλά έξω ο κόσμος παγωμένος και κακοπερασμένος διότι άλλοι έμεναν στα αμπάρια και άλλοι στο κατάστρωμα Δεν είχαν πού να στεγαστούν

Μόλις ξεκίνησε το πλοίο mdashξέχασα να σας το πωmdash και έφτασε στη μέση του κόλπου της Σμύρνης πριν βγούμε έξω από τον κυρίως λιμένα πήρε κάποιο σήμα και στάθηκε Καταλαβαίνετε την απελπισία όσων είχαν κατορθώσει κρυφά να χωθούνε μέσα∙ έπεφταν στα αμπάρια για να κρυφτούνε Ευτυχώς δεν ήταν τίποτα Ήταν κάποιο τυπικό έγγραφο Πάντως δεν μάθαμε τι ακριβώς ήταν Το σταμάτημα ήταν μισή ώρα∙ έπειτα ξεκινήσαμε και φτάσαμε στη Θεσσαλονίκη

Και άρχισε η ζωή μας στη νέα πατρίδα την ελεύθερη Ελλάδα Όπως προείπα ο θείος μου ο μεγαλύτερος αδελφός του πατέρα μου και σχεδόν κηδεμόνας μας είχε το θάρρος και την ψυχραιμία την ώρα που καιγόταν η Σμύρνη ν ανοίξει το χρυσοχοείο μας και να μαζέψει και να διασώσει ένα μεγάλο μέρος από τα κοσμήματα που έφερε εδώ αυτός δε είναι και ο πρώτος Κατραμόπουλος χρυσοχόος που άνοιξε κατάστημα εδώ και συνεχίζεται μέχρι σήμερα από την οικογένειά μας το επάγγελμα του χρυσοχόου που άρχισε στη Σμύρνη τουλάχιστον το 1870

Ήρθαμε στην Αθήνα και βρήκε και νοίκιασε ένα σπίτι στο Μετς τον κλασικό τύπο των λαϊκών σπιτιών της Αθήνας δηλαδή σπίτι με έναν εξωτερικό διάδρομο και πλάγια πλάγια παράλληλα χωρίς να συγκοινωνούν μεταξύ τους υπήρχαν δωμάτια κουζίνες και καμπινέδες Εκεί εγκατέστησε όλη την οικογένεια

Επούλησε δύο κιλά χρυσό και με αυτά αγόρασε κρεβάτια δωμάτια και σπίτια Από εκεί άρχισε η ζωή μας εδώ στην Αθήνα Ενώ οι περισσότεροι άνθρωποι ήρθαν τελείως κατεστραμμένοι μεταξύ αυτών και ο βαθύπλουτος θείος μου Γιάννης ο Γιαννακός Τσιντσίνης που είχε τεράστια περιουσία και ήρθε εδώ σχεδόν ξυπόλυτος Μαζί μ εμάς λοιπόν ήρθε κι έμεινε και ο θείος μου τον φιλοξενούσαμε μαζί με τη γυναίκα του διότι το παιδί του το είχαν κρατήσει οι Τούρκοι και δεν το ξαναείδαμε ποτέ

Τους άλλους πρόσφυγες σχεδόν τους ξεφόρτωναν και τους πετούσαν στις παραλίες Αλλά ευτυχώς υπήρχε η υπό τον Πλαστήρα τότε επαναστατική κυβέρνηση η οποία έδειξε πολύ μεγάλο ενδιαφέρον

Digitized by 10uk1s

για την εγκατάσταση των δυστυχισμένων ανθρώπων

Τους έβαζαν σε σχολεία κινηματογράφους εκκλησίες και σε όποιο ελεύθερο χώρο μπορούσαν να βρουν και σε πολλές περιπτώσεις σε σκηνές Μερικές αστικές οικογένειες τις εγκατέστησαν σε μέγαρα των οποίων οι ιδιοκτήτες έλειπαν στο εξωτερικό

Παραδείγματος χάρη την οικογένεια του φίλου μου του Παύλου οι οποίοι ήσαν πλουσιότατοι άνθρωποι και είχαν ένα τεράστιο τσιφλίκι στη Φιλαδέλφεια στου Αγά Σεΐρ δηλαδή μέσα στη Μικρά Ασία και το είχαν παραχωρήσει ως Στρατηγείο του Νίδερ τους εγκατέστησαν στο σπίτι του Μπενάκη το σημερινό μουσείο

Την οικογένεια της κατόπιν γυναίκας μου την εγκατέστησαν σε ένα παράρτημα του μεγάρου Μαυρομιχάλη που βρίσκεται απέναντι από τον Κήπο Και πολλές άλλες οικογένειες τις εγκατέστησαν σε ανάλογα σπίτια ώσπου να μπορέσουν να βρουν μόνιμη στέγη δική τους

Και έτσι άρχισε ο αγώνας για την επιβίωση και το ριζωμό στη νέα πατρίδα Γι αυτά αν ο Θεός μου δώσει ζωή ίσως αργότερα περιγράψω το τι συνέβη από τον ερχομό μας εδώ μέχρι σήμερα

Και μια και φτάσαμε στη σωτηρία μου ας πάμε λίγο πίσω να δούμε μερικά χαρακτηριστικά γεγονότα Και πρώτα την ώρα που οι Τούρκοι μάς έσφαζαν εβίαζαν τις γυναίκες και έκαιγαν την πόλη στο αγγλικό θωρηκτό που ήταν αγκυροβολημένο στον κόλπο της Σμύρνης επαιάνιζε το απόγευμα η μουσική για να πάρουν οι Εγγλέζοι το τσάι

Αυτοί ήσαν οι χριστιανοί οι οποίοι ελπίζαμε ότι θα μας γλίτωναν Αλλά μια που μιλούμε για καλούς χριστιανούς γιατί να μη θυμηθούμε τους χειρότερους χριστιανούς τους Γερμανούς και προπαντός να πάμε πίσω πάρα πολλά χρόνια πριν από τον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο όταν ήρθε ως διοργανωτής του τουρκικού στρατού ένας Γερμανός στρατηγός ένας φανατικός σκύλος ο Λίμαν φον Σάντερς ο οποίος η πρώτη δουλειά που υπέδειξε στους Τούρκους ήταν να διώξουν από όλα τα παράλια της Μικράς Ασίας τους Έλληνες διότι τους είπε ότι είναι επιζήμιο γι αυτούς στα παράλια της Μικράς Ασίας που έβλεπαν στο Αιγαίο και στα καινουργιοελευθερωθέντα νησιά μας του Αιγαίου να κατοικούν Έλληνες Από τότε άρχισε ο διωγμός καθ υπόδειξη αυτής της απαίσιας φυλής των χριστιανών Γερμανών οι οποίοι αν κέρδιζαν τον πόλεμο θα είχαν τον Χίτλερ ήρωα και τώρα παρουσιάζονται ως Χριστιανοδημοκράτες και Σοσιαλδημοκράτες Πού ήσαν αυτοί όταν οι χιτλερικοί έκαιγαν ζωντανούς τους δυστυχισμένους Εβραίους οι οποίοι ποτέ δεν τους πείραξαν αλλά απεναντίας βοηθούσαν οικονομικώς την ανάπτυξη της Γερμανίας

Και άρχισε από τότε ο διωγμός των Ελλήνων Οι Τούρκοι εδημιούργησαν τα Τάγματα Εργασίας τα οποία έλεγαν Αμελέτ Ταμπουρού και ήθελαν τους Έλληνες τους δυστυχισμένους ραγιάδες δηλαδή Οθωμανούς υπηκόους να σπάζουν πέτρες γυμνοί και ξεσκούφωτοι μέσα στο λιοπύρι ή στα χιόνια

Πραγματικός όλεθρος και καταστροφή από τους Τούρκους Αλλά μήπως και οι δικοί μας οι τότε κυβερνώντες μας εφέρθησαν καλύτερα

Νομίζω ότι έχω πει ότι ο ένας από τα αδέλφια μου που υπηρετούσαν όλοι στο στρατό και ας λέγανε ότι δεν στρατεύτηκαν οι Μικρασιάτες ήταν στο στρατό από την πρώτη μέρα είχε τοποθετηθεί στους

Digitized by 10uk1s

κώδικες και γι αυτό έμεινε σε όλη τη διάρκεια του πολέμου μέσα στη Σμύρνη Μία εβδομάδα πριν μπουν οι Τούρκοι στη Σμύρνη διετάχθη να καταστρέψει τους κώδικες Από αυτό καταλάβαμε ότι δεν υπήρχε πλέον ελπίδα σωτηρίας και συνεννοήθηκε με τον θείο μου ο οποίος ήταν ο αρχηγός της οικογένειας και μαζεύτηκαν τριάντα πέντε τόσοι συγγενείς και βγάλαμε εισιτήρια τα οποία καλοπληρώθησαν διότι επρόκειτο να περάσει από τη Σμύρνη ένα αγγλικό πλοίο για να μπορέσουμε να διαφύγουμε Αλλά κατά διαταγή της τότε κυβερνήσεώς μας ζητούσαν διαβατήριο πράγμα το οποίο ήταν αδύνατο να μας δώσουν Και αυτό διότι οι τότε κυβερνώντες φοβόντουσαν ότι θα άλλαζε το εκλογικό σώμα με την άφιξη των Ελλήνων της Σμύρνης οι οποίοι ήσαν όλοι Βενιζελικοί

Γι αυτό λέω τι να πρωτοδεί κανείς Τους Εγγλέζους να πίνουν το τσάι τους με μουσική την ώρα που μας σφάζανε τους Γερμανούς που υπέδειξαν την καταστροφή του ελληνισμού της Μικράς Ασίας ή τους δικούς μας συμπατριώτες που άφησαν να μας σφάξουν μην τυχόν και αλλοιωθεί το εκλογικό σώμα

Και μια που μιλάμε για τους καλούς χριστιανούς mdashεκ των υστέρων φυσικά το έμαθα αυτόmdash ο αδελφός της κατόπιν γυναίκας μου ο Νίκος καλός κολυμβητής έπεσε στη θάλασσα και κολυμπώντας έφτασε σε ένα αγγλικό πολεμικό παρακαλώντας ν ανεβεί επάνω για να σωθεί από τους Τούρκους Διότι ήταν τότε δεκαεπτά ετών και εκινδύνευε να αιχμαλωτισθεί Αντί απαντήσεως του έριξαν ζεματιστό νερό

Έπειτα πήγε σε ένα ιταλικό πολεμικό Οι Ιταλοί ήσαν ανέκαθεν εχθροί προς εμάς αντίθετοι στην κατοχή Μικρασιατικών εδαφών από την Ελλάδα Παρ όλα αυτά έδειξαν ανθρωπισμό την ώρα της καταστροφής Εν αντιθέσει με τους κυρίους Εγγλέζους οι οποίοι την ώρα που οι Τούρκοι εβίαζαν τις γυναίκες και έσφαζαν τους άντρες και μας έκαιγαν έπιναν το τσάι τους συνοδεία μουσικής

Εν πάση περιπτώσει τον βοηθήσανε τον Νίκο οι Ιταλοί τον σκουπίσανε τον στεγνώσανε του έδωσαν καινούργια ρούχα στεγνά και τον βοήθησαν και επιβιβάστηκε σε ένα πλοίο που είχε Ιταλούς υπηκόους και έτσι σώθηκε από την αιχμαλωσία εν αντιθέσει με τον μεγαλύτερο αδελφό του τον Ηλία ο οποίος τρεις μήνες προ της καταστροφής εστρατεύθη και με όλους τους Σμυρνιούς της ηλικίας του μετά από μία πρόχειρη εκγύμναση τον έστειλαν στο μέτωπο mdashαπροετοίμαστα παιδιά δεκαοκτώ και δεκαεννιά ετώνmdash και έκτοτε εχάθηκε το παλικάρι και δεν ξαναέδωσε σημεία ζωής θύμα και αυτό της τουρκικής θηριωδίας και της ελληνικής αδιαφορίας προς τον πληθυσμό της Μικράς Ασίας

Και μια και μιλάμε για στρατιωτικά θέματα ας πάμε λίγο πίσω Μετά την αποτυχία της εκστρατείας του Σαγγαρίου όπου αρχιστράτηγος ήταν ο Παπούλας αλλά εμπνευστής της ήταν ο τότε βασιλεύς Κωνσταντίνος και το περί αυτόν επιτελείο έριξαν όλο το βάρος της αποτυχίας εις τον Παπούλα και τον αντικατέστησαν με ένα νέο αρχιστράτηγο τον Χατζανέστη έναν άνθρωπο ο οποίος με τις πράξεις του απέδειξε ότι δεν ήταν και πολύ γνωστικός

Η πρώτη διαταγή που έβγαλε ο Χατζανέστης μόλις ήρθε στη Σμύρνη ήτανε να απαγορευθεί ο περίπατος των στρατιωτών εις την προκυμαία Απηγόρευσε να περνούν από την προκυμαία απλοί στρατιώτες Και νομίζω πως όταν επήρχετο μάλλον η καταστροφή και για να ανακόψουν το κύμα της φυγής των Μικρασιατών προς τον ελλαδικό χώρο έβγαλαν ανακοινωθέν και έλεγαν ότι το τρίτο σώμα στρατού σώζει την τιμήν της Πατρίδος ότι δηλαδή ανεκόπη η προέλαση του Κεμάλ πράγμα ψευδέστατο διότι δύο μέρες πριν ολόκληρο αυτό το σώμα είχε παραδοθεί εις τον Κεμάλ

Όλα αυτά μόνο και μόνο για να μας κλείσουν τα μάτια και να μείνουμε εκεί θύματα της τουρκικής θηριωδίας

Digitized by 10uk1s

Πολλοί γνωστοί μου οι οποίοι μετά την καταστροφή επί τουρκοκρατίας τώρα έχουν επισκεφθεί τη Σμύρνη με ρωτούν να τους πω σχετικά Η απάντησή μου είναι μία Τι σχέση έχει η σημερινή Σμύρνη με τη χαρούμενη Σμύρνη την προ του 22 Τη Σμύρνη που οι άνθρωποι την έζησαν εργατικοί μεν όλη μέρα και διασκέδαζαν Εις την προκυμαία υπήρχαν τόσα κέντρα με ορχήστρες και μουσικές που είναι δύσκολο να το πιστέψει κανείς Εις του laquoΚρέμερraquo υπήρχαν δύο ορχήστρες Μία με κλασικά έργα και άλλη με μπουζούκια και τέτοια Πλάγια ήταν το laquoΚαφέ Φώτηraquo του Κλωναρίδη όπως το λέγαμε από μία μάρκα μπύρας που διέθετε Και εκεί υπήρχαν δύο ορχήστρες Μία πάλι με έργα κλασικά δηλαδή Στράους και τέτοια και η άλλη μαντολινάτα

Λίγο πιο εκεί ήταν το laquoΚαφέ ντε Παρίraquo το οποίο λειτουργούσε το καλοκαίρι Άλλη ορχήστρα εκεί Λίγο πριν από το laquoΚαφέ ντε Παρίraquo ήταν η laquoΑλάμπραraquo με μουσική με λαϊκά όργανα σαντούρι κτλ Προς την άκρη της προκυμαίας προς το τέλος ήσαν δύο κέντρα ακόμα Το laquoΚόρσοraquo με ορχήστρα επίσης και το laquoΛούνα Παρκraquo με ορχήστρα Δηλαδή αριθμούμε δυο στου laquoΚρέμερraquo δυο στο laquoΚαφέ Φώτηraquo τέσσερις∙ δυο στο laquoΑλάμπραraquo και στο laquoΚαφέ ντε Παρίraquo έξι∙ και δυο τα άλλα οκτώ

Αλλά οι ορχήστρες δεν ήσαν μόνο εις τα κέντρα της παραλίας Και μέσα εις τις συνοικίες υπήρχαν ατελείωτα κέντρα με μουσικές Ένα από όλα αυτά τα κέντρα ήταν στη συνοικία του Αγίου Δημητρίου και λειτουργούσε χειμώνα καλοκαίρι Είχε και κλειστή αίθουσα και καλοκαιρινή Εμείς τότε παιδιά πηγαίναμε απέξω για να ακούσουμε που παίζανε οι μουσικοί

Το κέντρο αυτό που προανέφερα το λέγανε laquoΝέος Κόσμοςraquo και επειδή είπα ότι υπήρχαν πολλά κέντρα στις συνοικίες θα σας αναφέρω ένα χαρακτηριστικό που το έζησα εγώ

Στη συνοικία του Αγίου Δημητρίου στο Φαρδύ όπως το λέγαμε διότι ήταν φαρδύτερος ο δρόμος αυτός από τους άλλους mdashοι Τούρκοι δε το λέγανε Τσακιρτζίμπασιmdash υπήρχε ένα καφενείο το οποίο είχε και αυτό μέσα ορχήστρα με λαϊκά όργανα Μια μέρα πηγαίνοντας στο σχολείο το πρωί ακούσαμε να παίζει μουσική Πήγαμε στο σχολείο και επιστρέφοντας το μεσημέρι όταν σχολάσαμε τα όργανα συνέχιζαν να παίζουν και μας έκανε εντύπωση που έπαιζαν πρωί Ρωτήσαμε κάπου εκεί τι συμβαίνει και μας είπαν ότι ήσαν ζωέμποροι οι οποίοι έφεραν εις πέρας μια μεγάλη μεταφορά σφαγίων από το εσωτερικό της Μικράς Ασίας στη Σμύρνη∙ φαίνεται ότι κέρδισαν πολλά χρήματα και το γλεντούσαν

Πήγαμε σπίτι μας πήγαμε σχολείο το απόγευμα έπαιζαν Σχολάσαμε το βράδυ συνέχιζαν Πάμε την άλλη μέρα το πρωί σχολείο συνέχιζαν Δηλαδή αυτό το γλέντι κράτησε περίπου τριάντα έξι ώρες συνεχώς Αυτή ήταν μια έκφραση του τρόπου ζωής Δηλαδή εργασία πολλή καλή δουλειά αλλά και η διασκέδαση διασκέδαση

Δηλαδή ο κόσμος το βράδυ ήθελε πάντα να βρει έναν τρόπο για να διασκεδάσει Και στα κέντρα της προκυμαίας αλλά και στα κέντρα τα συνοικιακά όπου όπως είπα υπήρχε μουσική δεν ήταν κανείς υποχρεωμένος να καταξοδευτεί για να περάσει την ώρα του Τα κέντρα της προκυμαίας είχαν και κάποιο είδος ζαχαροπλαστείου Μπορούσες δηλαδή να πάρεις ένα γλυκό μια πάστα παραδείγματος χάρη και να καθίσεις ν απολαύσεις τη μουσική

Επίσης στα κέντρα των συνοικιών μπορούσες να πάρεις και ένα ούζο σκέτο Δεν ήταν λοιπόν υποχρεωμένος κανείς να ξεπαραδιαστεί για να μπορέσει να διασκεδάσει και να ξεδώσει από τους κόπους της ημέρας

Υπήρχαν πολλές ακόμα ευκαιρίες για τους κατοίκους της Σμύρνης για ψυχαγωγία Παραδείγματος χάρη όταν έρχονταν θίασοι πρόζας ή μουσικής από την ελεύθερη Ελλάδα Επίσης έρχονταν πολλοί θίασοι

Digitized by 10uk1s

ξένοι ιταλικοί γαλλικοί αλλά προπαντός ιταλικής όπερας διότι η Σμύρνη είχε πάρα πολλά θέατρα πολλά υπαίθρια και αρκετά χειμερινά

Μεταξύ αυτών το κόσμημα της Σμύρνης ήταν το Θέατρο Σμύρνης που ήταν μικρογραφία του Θεάτρου της Σκάλας του Μιλάνου Σ αυτό αξιώθηκα παιδί να πάω κι εγώ δυο φορές συνοδευόμενος από τη θεία μου Άννα και ν ακούσω την laquoΤσάρνταςraquo και την laquoΜπαγιαντέραraquo

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου είχαν δημιουργηθεί πολλοί θίασοι στη Σμύρνη από ηθοποιούς ντόπιους Σμυρνιούς οι οποίοι ήσαν καλλίφωνοι και δημιούργησαν μαζί με τον Σύλβιο και τον Καρακάση που ήσαν καλοί σκηνοθέτες θιάσους και προπαντός οπερέτας

Μεταξύ αυτών πρωταγωνίστρια ήταν η Μέρτικα Επίσης ήταν και η Ζαζά Μπριλάντη η οποία εθριάβευσε και μετά την καταστροφή της Σμύρνης στην Αθήνα ως σουμπρέτα

Μεταξύ πολλών άλλων διακριθέντων δεν πρέπει να ξεχάσουμε να αναφέρουμε τον Γιώργο Γληνό ο οποίος επίσης διέπρεψε μετά την Καταστροφή ως πρωταγωνιστής του Εθνικού Θεάτρου

Ο Σύλβιος και ο Καρακάσης τους οποίους προανέφερα δεν ήσαν μόνο σκηνοθέτες ήσαν και καλοί συγγραφείς και μετά την Καταστροφή ήρθαν κι αυτοί στην Αθήνα όπου έγραψαν επιθεωρήσεις επιτυχημένες Το δίδυμο των συγγραφέων ήταν ο Σύλβιος και ο Καρακάσης Ο Καρακάσης ο πνευματωδέστατος αυτός άνθρωπος ήταν καμπούρης

Είχαμε επίσης πολλές πολυτελείς αίθουσες κινηματογράφων όχι μόνο στην παραλία αλλά και μέσα στις συνοικίες Φυσικά οι ταινίες τότε ήσαν βουβές και συνοδεύονταν από υπόκρουση πιάνου

Στη Σμύρνη υπήρχαν επίσης πολλές λέσχες στις οποίες μαζεύονταν τα μέλη συζητούσαν έπαιζαν χαρτιά όχι μεγάλο τζόγο δεν ήσαν λέσχες χαρτοπαικτικές αλλά λέσχες συναναστροφής Εκεί τα μέλη μπορούσαν να πάρουν το τσάι τους και να μιλήσουν μεταξύ τους για τις υποθέσεις τους

Κορυφαία περίπτωση για τις λέσχες αυτές ήσαν οι χοροί που εδίνοντο τις Απόκριες τόσο για να διασκεδάσουν τα μέλη όσο και για να εισπράξουν οι λέσχες χρήματα και ν ανταποκριθούν στα έξοδά τους

Μία από τις λέσχες αυτές ήταν η Λέσχη των Κυνηγών Υπήρχαν δυο λέσχες κυνηγών η Αψηλή και η Χαμηλή Αρχικώς ήταν η Λέσχη η Αψηλή σ ένα δρόμο της προκυμαίας αλλά είχαν διασπαστεί τα μέλη της και στην άλλη γωνία δημιούργησαν μια δεύτερη λέσχη τη λεγομένη πάλι Λέσχη των Κυνηγών αλλά Χαμηλή

Σ έναν αποκριάτικο χορό του 1922 αξιώθηκα να πάω κι εγώ συνοδεύοντας ως ντάμα μου τη δεσποινίδα Τσβάιφελ την οποία μου εμπιστεύτηκαν οι γονείς της που παρακολουθούσαν από τον εξώστη της Λέσχης

Στην άλλη Λέσχη των Κυνηγών τη λεγομένη Αψηλή mdashκαι τούτο γιατί το κτίριό της ήταν μεγαλοπρεπέστατο είχε ισόγειο και τρία πατώματα και εκεί με έπαιρνε όποτε πήγαινε ο θείος μου ο Τσιντσίνης που ήταν μέλος τηςmdash είχε εγκαταστήσει το 1919 και 1920 το Στρατηγείο του ο Παρασκευόπουλος που ήταν αρχιστράτηγος

Digitized by 10uk1s

Και μια που μιλήσαμε για τους χορούς των λεσχών ο κορυφαίος και ο κοσμικότερος χορός ήταν της Ελληνικής Λέσχης Το εισιτήριο εκεί ακόμα και για τα μέλη ήταν τσουχτερό Επίσης κατά τη διάρκεια του χορού εγένοντο πλειστηριασμοί ποιος θα προσέφερε δηλαδή τα περισσότερα χρήματα δια τους σκοπούς της Λέσχης Σκοποί της Ελληνικής Λέσχης ήσαν η ενίσχυση των φιλανθρωπικών και των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων που υπήρχαν στη Σμύρνη

Για να γίνεις μέλος σ αυτή τη Λέσχη ήταν πολύ δύσκολο διότι ήταν ένα είδος Φιλικής Εταιρείας Ο αδελφός μου ο Χρήστος ο μεγάλος ο πρωτότοκος δηλαδή είχε επανειλημμένα υποβάλει αίτηση η οποία είχε κατ αρχήν απορριφθεί Όταν όμως ενεκρίθη εθεωρήθη ότι ήταν μια δικαίωση της φήμης της οικογενείας πράγμα για το οποίο ήταν ενθουσιασμένος ο Χρήστος

Επίσης υπήρχε το Σπόρτινγκ καθώς και η Νιου Κλαμπ στην οποία σύχναζαν περισσότερο οι Άγγλοι και γι αυτό είχε και αγγλική ονομασία Υπήρχαν νομίζω και άλλες δύο λέσχες των οποίων μου διαφεύγουν τα ονόματα

Όπως προανέφερα ο θείος μου ήταν αλευροβιομήχανος Εκεί στη Σμύρνη ήσαν χωριστοί οι αλευροβιομήχανοι και οι αλευρέμποροι Δεν ήταν όπως είναι τώρα εδώ οι μύλοι που αλέθουν δικό τους στάρι Εκεί οι αλευροβιομήχανοι έκαναν φασόν Ο θείος μου ο Τσιντσίνης αρκετά ηλικιωμένος εθεωρείτο εξπέρ εις την απόδοση των σιταριών διότι στη Σμύρνη υπήρχε και επιμελητήριο των σιτηρών και με έπαιρνε και εκεί μαζί του Είχα μια προαίσθηση ότι επειδή έβλεπε ότι ο γιος του δεν ήταν άνθρωπος για δουλειά έχω τη γνώμη ότι με έπαιρνε κοντά του για να με βοηθήσει και να με σπουδάσει ώστε να τον διαδεχθώ στην επιχείρηση Το όνομα που χρησιμοποιούσαν γι αυτό που θέλω να περιγράψω στη Σμύρνη ήταν Μπόρσα σιτηρών δηλαδή Χρηματιστήριο σιτηρών Εκεί υπήρχαν οι μεσίτες και οι αγορασταί σιτηρών σιτάρι για να το αλέθουν και να το κάνουν αλεύρι κτλ Φυσικά ο θείος μου ο Τσιντσίνης εθεωρείτο αυθεντία στην εξακρίβωση της αποδόσεως των σιτηρών

Όταν λοιπόν υπήρχε μία διαφορά μεταξύ αγοραστών και πωλητού κατέφευγαν σε εκείνον και ότι έλεγε εθεωρείτο τελεσίδικη απόφαση Εκείνος έπαιρνε το σιτάρι και το δάγκωνε στα δόντια του και έλεγε ότι από αυτό το σιτάρι θα έχετε στις χίλιες οκάδες τόσα σακιά αλεύρι πρώτης ποιότητος τόσα σακιά δευτέρας ποιότητος τόσα σακιά πίτουρο ψιλό τόσα σακιά πίτουρο χοντρό και τόσα σακιά σκύβαλο Σκύβαλο ήταν τα απορρίμματα

Κανείς δεν αμφισβητούσε τη γνώμη του Ήταν άνθρωπος όπως είπα και αγράμματος και αμόρφωτος Μια μέρα έτυχα στο εργοστάσιο στο γραφείο και ένας πελάτης εζήτησε να του αποδώσουν λογαριασμό Ήταν εκεί ο αδελφός μου ο Νίκος και ένας άλλος κύριος Ιωαννίδης ο οποίος κρατούσε τα λογιστικά βιβλία Ρώτησε λοιπόν ο θείος μου ο Τσιντσίνης πόσα σακιά σιτάρι ήρθαν τόσα Και για την προέλευση γιατί από κάθε μέρος αλλιώτικο της Μικράς Ασίας είχαν και διάφορη απόδοση τα σιτάρια Του είπανε από πού προέρχονταν και έβγαλαν έναν απολογισμό Εκείνος χωρίς πολλά λόγια κάνει ένα laquoτσουraquo Λάθος Ξαναπιάνουν αυτοί τα χαρτιά γράφουν μετράνε κάνουν υπολογισμούς mdashκομπιούτερ δεν υπήρχαν τότεmdash βγάζουν δεύτερο∙ laquoλέγε σιορ Γιαννάκοraquo έτσι τον λένε τιμητικώς κατά το laquoσερraquo των Άγγλων laquoτσουraquo επαναλαμβάνει εκείνος Λάθος και αυτή τη φορά Οπότε έκαναν τρίτο υπολογισμό και τότε εκείνος είπε laquoναιraquo Με το μυαλό όλα αυτά εγένοντο

Αυτός λοιπόν ο τόσο ευφυής και εργατικός άνθρωπος ο οποίος εκ του μηδενός κατόρθωσε να σχηματίσει μία από τις μεγαλύτερες περιουσίες της Μικράς Ασίας όπως είπαμε είχε αποκτήσει ένα γιο ο οποίος μεγάλωσε στα πλούτη και έγινε όπως τον έλεγε ο μπαμπάς του αχαΐρευτος Ήταν bon

Digitized by 10uk1s

viveur γυναικάς και καλοπερασάκιας Για να πάρετε μια ιδέα η καταστροφή τον βρήκε να έχει δυο αυτοκίνητα που για εκείνη την εποχή ήταν περίπτωση μάλλον δύσκολη Ένα Τσάντλερ και ένα Μεταλλουρζίκ Το Μεταλλουρζίκ όταν ήρθε ο βασιλεύς Κωνσταντίνος στη Σμύρνη για να κάνει την αποτυχημένη εκστρατεία τού Σαγγαρίου η Διοίκηση το ζήτησε και το εδάνεισαν για τις μετακινήσεις του βασιλιά

Επίσης είχε ένα ωραιότατο κότερο που για να διακρίνεται είχε όλο κόκκινα πανιά Από καρότσες είχε τέσσερις πέντε με ωραία άλογα αλλά ήταν και μανιώδης ιππεύς Στη Σμύρνη γίνονταν μία φορά το χρόνο ιπποδρομίες σε ένα προάστιο που το έλεγαν Παράδεισο λίγο πριν από το Μπουτζά Για να διατηρεί κανείς στάβλους ολόκληρο το χρόνο για μία Κυριακή που θα γίνονταν οι κούρσες καταλαβαίνετε ότι ήταν πολυέξοδο Αυτός όμως το είχε και αυτό Είχε ωραιότατο στάβλο και μεταξύ των άλλων είχε και ένα καθαρόαιμο άλογο τον Μπαχτιάρ ο οποίος ήταν το κρακ Παρ όλο που τον φόρτωναν βάρη και τέτοια πάντοτε ήταν πρώτος στις ιπποδρομίες

Μάλιστα είχα και εγώ ένα παρ ολίγον δυστύχημα Με έπαιρνε μαζί του ο ξάδελφός μου όταν ήτανε να γυμνάσουν τα άλογα για την ιπποδρομία και επειδή ο Μπαχτιάρ παρ όλο που ήταν το καλύτερο άλογο ήταν και το πιο ήσυχο και ήρεμο με έβαζε επάνω και εγώ καβαλούσα τον Μπαχτιάρ Μια μέρα μπαίνοντας εις τον ιππόδρομο από μία πλαϊνή πόρτα ενώ εκείνη την ώρα εγυμνάζοντο δυο άλλα άλογα ο Μπαχτιάρ μόλις αντελήφθη ότι γίνεται κούρσα πήγε πλάγιά τους και με εμένα επάνω να τα προσπεράσει Φυσικά κατατρομάξανε και ο ξάδελφός μου και ο κ Σταρένιος ο οποίος ήταν βοηθός του και ξεφωνίσανε και μου φώναζε ο ξάδελφός μου laquoσφίγγε τα πόδια σου στη σέλα και κράτα τα γκέμιαraquo ώσπου τα άλογα να σταματήσουνε για να μην πέσω κάτω διότι φυσικά ήμουν αδαής εγώ από τις κούρσες

Μία από τις διαδρομές που γίνονταν σ αυτές τις ιπποδρομίες ήταν και η ιπποδρομία των ερασιτεχνών την οποία έλεγαν με τον εγγλέζικο τίτλο laquoτζέντλεμαν κουρςraquo Εκεί δεν έτρεχαν επαγγελματίες τζόκεϋ αλλά μόνο οι ιδιοκτήτες Σ αυτή φυσικά έτρεχε και ο ξάδελφός μου με τον Μπαχτιάρ πάντοτε νικητής Αυτός ήταν ο πυρήνας από τον οποίο μετά την Καταστροφή που ήρθαν εδώ δημιουργήθηκε ο ιππόδρομος διότι προ του 22 δεν υπήρχε εδώ ιππόδρομος και οι τζόκεϋ οι οποίοι υπήρχαν εκεί για τις κούρσες στον Παράδεισο ήσαν το ξεκίνημα που έκανε εδώ ο κ Ρηζ όταν εδημιούργησε την εταιρεία ιπποδρομιών

Ο ξάδελφός μου αυτός ο Νίκος ο Τσιντσίνης εκτός από τα άλλα βίτσια που είχε mdashφυσικά είχε πλούσιο μπαμπά και γι αυτό μπορούσε και τα έκανεmdash ελέχθη ότι μετά την Ελληνική κατοχή είχε δημιουργήσει απέναντι στο Κορδελιό ένα χαρέμι Δηλαδή είχε νοικιάσει ένα σπίτι και είχε εγκαταστήσει μέσα έξι επτά Τουρκαλίτσες Αυτό είχε μαθευτεί φαίνεται ανάμεσα στους Τούρκους και γι αυτό μόλις οι Τούρκοι μπήκαν στη Σμύρνη και τον έπιασαν αιχμάλωτο τον σκοτώσανε όπως μάθαμε με τον φρικτότερο τρόπο Άλλοι λένε ότι τον έγδαραν ζωντανό και άλλοι ότι τον λυντσάρανε και έτσι είχε κακό τέλος αυτό το παιδί το οποίο ήταν επιπόλαιο αλλά κατά βάθος είχε χρυσή καρδιά

Όπως προείπα πολλοί με ρωτάνε για τη Σμύρνη την προ της καταστροφής Θα δώσω μία συνοπτική εικόνα κατά το δυνατόν και από ότι ξέρω

Η Σμύρνη ήταν χωρισμένη σε συνοικίες εθνοτήτων Το κεντρικότερο μέρος και το μεγαλύτερο δηλαδή τα 75 ως 80 τοις εκατό κατείχε η Ελληνική χριστιανική συνοικία Σ αυτό τον τομέα δεν υπήρχε ούτε μία τουρκική ιδιοκτησία Ούτε κατοίκησε εκεί ποτέ κανένας Τούρκος Φυσικά υπήρχαν οι αστυνομικοί

Digitized by 10uk1s

σταθμοί τα καρακόλια όπως τα λέγαμε αλλά όταν νύχτωνε οι Τούρκοι αστυνόμοι δεν τολμούσαν να περιπολούν στην Ελληνική συνοικία και γι αυτό κλεινόντουσαν στα αστυνομικά τμήματα και τότε έβγαιναν οι νυχτοφύλακες οι λεγόμενοι laquoπεσβάντηδεςraquo από εμάς οι οποίοι δεν είχαν όπλο αλλά μια μεγάλη μαγκούρα που την έσερναν εις τα καλντερίμια για να ακούμε ότι εκτελούν το καθήκον τους και μας φυλάγανε Κατά πλειονότητα όλοι αυτοί οι νυχτοφύλακες ήσαν Αρβανίτες

Εις το βάθος της Ελληνικής συνοικίας προς το εσωτερικό της πόλεως ήταν η Αρμενική συνοικία Ολίγο πιο πίσω και δεξιότερα ήταν η Εβραϊκή συνοικία Και ακόμα πιο πίσω εις τα άκρα της πόλεως στα πιο φτωχικά μέρη έμεναν οι Τούρκοι Αριστερά της Ελληνικής συνοικίας ήταν η Ιταλική η μόνη που δεν κάηκε κιόλας όπως προανέφερα

Φυσικά στην Ελληνική συνοικία κατοικούσαν και αρκετοί ξένοι υπήκοοι Γάλλοι Ιταλοί Άγγλοι οι οποίοι ήσαν ή καθολικοί ή προτεστάντες Αλλά σε όλη αυτή την περιφέρεια της Σμύρνης δεν μπορούσε να ζήσει κανείς και να σταδιοδρομήσει ή να εργαστεί είτε ήταν Έλληνας είτε Τούρκος είτε ξένος υπήκοος εάν δεν μιλούσε καλά τα ελληνικά Φυσικά και οι Τούρκοι πλανόδιοι πωλητές που περιφέροντο και πουλούσαν διάφορα λαχανικά ή ότι άλλο μέσα στην Ελληνική συνοικία διαλαλούσαν το εμπόρευμά τους ελληνικά

Οι Τούρκοι πλούσιοι κατοικούσαν όλοι στα χωριά τα οποία ήσαν εκατέρωθεν του κόλπου της Σμύρνης Αριστερά της Σμύρνης και μετά το Διοικητήριο το Κονάκι όπως το λέγαμε υπήρχαν τέσσερα ωραία χωριά Το Καρατάσι η Καραντίνα Γκιοστεπέ και Κοκαριαλί Ήσαν παλιές ελληνικές συνοικίες της αρχαιότητος και ελέγοντο Μελαντία Καλλιθέα Ενόπη και Μυρακτή Σ αυτά τα χωριά ήσαν πάρα πολλοί Έλληνες πλούσιοι μεταξύ αυτών στο Γκιοστεπέ καθόταν και η οικογένεια του Ωνάση Και μαζί με αυτούς έμεναν και οι Τούρκοι πλούσιοι

Από το άλλο μέρος του κόλπου δεξιά ήταν το Μερσινλί ήταν η Αγία Τριάδα τα Πετρωτά το Αλάμπεη και το ωραίο Κορδελιό Και σ αυτά προπαντός στο Κορδελιό και στο Αλάμπεη έμεναν πολλοί Τούρκοι

Όπως ακούσατε είπα ένα χωριό Αγία Τριάδα Δεν ήταν μόνο αυτό που σηματοδοτούσε την ελληνικότητα όλης αυτής της περιφέρειας Σε όλες τις συνοικίες της Σμύρνης για να βρει κανείς κάτι έπρεπε να αποταθεί σε ελληνικούς τίτλους Παρ όλο που οι Τούρκοι είχαν διάφορα τουρκικά ονόματα για να βρεις κάτι ρωτώντας κάποιον που κάθεται σου απαντούσε στον Αϊ‐Γιάννη στο Κερασοχώρι στον Άγιο Τρύφωνα στον Αϊ‐Γιώργη στην Αγία Φωτεινή στη Λυπημένη Παναγιά στον A‐Δημήτρη στην Παναγία την Ντουβαριώτισσα

Εν πάση περιπτώσει όλες οι συνοικίες αυτή τη στιγμή δεν μπορώ να θυμηθώ όλα τα ονόματα προσδιορίζονταν μόνο με ελληνικά και χριστιανικά τοπωνυμία

Εν τω μεταξύ θυμήθηκα μερικές ονομασίες και θα τις βάλουμε για να μείνουν για την ιστορία Τα ελληνικά τοπωνύμια ήσαν τα Μικρά Μπογιατζίδικα δρόμοι διάφοροι τα Μεγάλα Μπογιατζίδικα τα Σιδεράδικα το Γαλάζιο τα Γυαλιάδικα ο Φασουλάς το Φαρδύ της Ευαγγελιστρίας οι Συκαμιές στου Ζέρβα

Πώς να ξεχάσω τα ωραιότατα πανηγύρια τα καλοκαιρινά φυσικά πανηγύρια που εγένοντο στις ορθόδοξες εκκλησίες των χωριών που ήσαν εκατέρωθεν της Σμύρνης

Ήταν μια ευκαιρία να πάμε να προσκυνήσουμε τους Αγίους και ταυτόχρονα ένα είδος εκδρομής για τις μητέρες και για μας τα παιδιά Οι εκδρομές αυτές εγένοντο την ημέρα Οι άντρες δεν συμμετείχαν γιατί

Digitized by 10uk1s

οι άντρες στη Σμύρνη εδούλευαν όλη την ημέρα δεν τεμπέλιαζαν

Γινόταν το πανηγύρι της Αγίας Άννας της Αγίας Παρασκευής του Αγίου Παντελεήμονα αλλά το πιο εντυπωσιακό πανηγύρι ήταν της Αγίας Τριάδος της οποίας η εκκλησία ήταν στο ομώνυμο χωριό

Εκεί λειτουργούσε ο παπα‐Μιχάλης τον οποίο ο πατέρας μου από απλό καντηλανάφτη είχε προωθήσει σε παπά πράγμα που δεν ξεχνούσε ποτέ ν αναφέρει ο παπα‐Μιχάλης

Το πανηγύρι αυτό είχε την ιδιάζουσα μορφή ότι οι προσκυνητές ξεκινούσαν για να πάνε να προσκυνήσουν και να γιορτάσουν τη χάρη της με βάρκες από την προκυμαία της Σμύρνης Οι βάρκες αυτές ήσαν καταστολισμένες με φαναράκια που μέσα έκαιγαν κεριά Και ήταν ένα θέαμα φαντασμαγορικό ήταν ένα είδος μικρής ενετικής εορτής και φυσικά από τις βάρκες και από το κυρίως χωριό πετούσαν διάφορα πυροτεχνήματα και βεγγαλικά τα οποία εφώτιζαν τον ουρανό της Σμύρνης

Δηλαδή θα έλεγε κανείς ότι παρ όλο που ήταν τουρκική κατοχή κυριαρχούσε ο χριστιανισμός η ορθοδοξία μας δηλαδή και ο ελληνισμός μας

Από αυτό αποδεικνύεται η ελληνικότητα Οι Τούρκοι δεν μπορούσαν να κάνουν ούτε να αντείπουν τίποτα σ αυτό Μια άλλη εκδήλωση ήταν όταν στις 14 Ιουλίου γιορτάζανε οι Γάλλοι την Επανάστασή τους Τότε και εμείς οι Έλληνες συνεορτάζαμε με τους Γάλλους∙ αυτή τη γιορτή τη λέγαμε laquoτο Ρεμπουμπλίκraquo από την ονομασία της Γαλλικής επαναστάσεως για να αποδείξουμε την αντίθεσή μας προς την καταπίεση που υφιστάμεθα από τους Τούρκους

Στη Σμύρνη επειδή υπήρχαν μεγάλες ιδιοκτησίες οικοπέδων οι κάτοχοι αυτών πλούσιοι φυσικά άνθρωποι εδημιουργούσαν στοές τις λεγόμενες laquoβερχανέδεςraquo Δηλαδή άνοιγαν διόδους σε παραλλήλους δρόμους φυσικά κεντρικούς από τον ένα δρόμο στον άλλο χτίζοντας εκατέρωθεν μαγαζιά και γραφεία πάνω από τα μαγαζιά αυτά Τέτοιες στοές ήταν του Τενεκίδη ήταν του Χαϊλάιφ ήταν της Ελληνικής Λέσχης ήταν του Κράμερ και πολλές άλλες όπως είπα και με αρμένικα ονόματα διότι στη Σμύρνη υπήρχαν και πάρα πολλοί πλούσιοι Αρμεναίοι

Μία συνοικία που παρέλειψα πριν να αναφέρω ήταν της Αγίας Αικατερίνης συνοικία πολυπληθέστατη με κατοίκους όλους αστούς στην οποία κυριαρχούσε η εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης που μόλις είχε τελειώσει το 1920 Όλη αυτή η εκκλησία ήταν από μάρμαρο Με τα χρόνια μάθαμε ότι οι Τούρκοι για να την καταστρέψουν για να την εξαφανίσουν επί πέντε ημέρες χρησιμοποιούσαν εκρηκτικά Τόσο καλοφτιαγμένος ναός ήταν η Αγία Αικατερίνη

Και όπως είπα πριν η συνοικία αυτή ήταν πολυπληθέστατη ήταν κατοικημένη όλη από αστούς και ο δρόμος της ήταν αρκετά φαρδύς

Αλλά οι Έλληνες της Σμύρνης εκτός από την καταπίεση των Τούρκων είχαν να αντιμετωπίσουν και το όργιο από τις προπαγάνδες των Ευρωπαϊκών Κρατών Στη Σμύρνη οι Γάλλοι είχαν δημιουργήσει ατελείωτα σχολεία Είχαν την laquoΠροβιντάνςraquo την laquoΝταμ ντε Σιόνraquo τη laquoΣακρέ Κερraquo τους laquoΦρερraquo το laquoΤάγμα των Καπουκίνωνraquo Οι Γερμανοί τις laquoΔιακονέσεςraquo Υπήρχε Γαλλικό νοσοκομείο Ολλανδικό νοσοκομείο αλλά το Ελληνικό του Αγίου Χαραλάμπους το οποίο κατά τη γνώμη μου είναι το αρχαιότερο ελληνικό νοσοκομείο αρχαιότερο και του Ευαγγελισμού ήταν το πιο τέλεια οργανωμένο διότι είχε όλα τα γνωστά τμήματα Μεταξύ αυτών είχε και τμήμα για τους φρενοβλαβείς

Digitized by 10uk1s

Επίσης μέσα στη Σμύρνη ήταν κατεσπαρμένες και ατελείωτες καθολικές και προτεσταντικές εκκλησίες Όλα αυτά τα ιδρύματα προπαγάνδας που προανέφερα διεσώθησαν από τη φωτιά πράγμα που αποδεικνύει τον εμπρησμό από τους Τούρκους Όποιο ήθελαν να μην καεί δεν καιγόταν Γι αυτό και η Καθεντράλε η Μητρόπολη των Καθολικών διεσώθη και τη βρήκα Διεσώθησαν επίσης το μοναστήρι των Καπουκίνων στου οποίου τον περίβολο έβλεπε το μαγαζί μας το Γαλλικό νοσοκομείο η Ολλανδική εκκλησία και το Ολλανδικό νοσοκομείο Την εκκλησία τους αργότερα οι Ολλανδοί ή μας την παρεχώρησαν ή μας την πούλησαν διότι έγινε και υπάρχει τώρα ως ορθόδοξος εκκλησία ελληνική είναι ένα μικρό παρεκκλήσι διότι φυσικά δεν υπήρχε ούτε ένας Ολλανδός υπήκοος που να χρειάζεται εκκλησία

Φυσικά οι Έλληνες της Σμύρνης δεν έμειναν αδρανείς σ αυτές τις προπαγάνδες των ξένων και αντεπετίθεντο με την παιδεία Υπήρχαν δύο κοινοτικά δημοτικά σχολεία το Σοφείον και του Κιουπεντζόγλου mdashο Κιουπεντζόγλου ήταν ο δωρητήςmdash στα οποία η φοίτηση ήταν δωρεάν

Επίσης υπήρχε το κλασικό η περίφημος Ευαγγελική Σχολή για τα αγόρια Υπήρχε το Κεντρικό Παρθεναγωγείο για τα κορίτσια το Ομήρειο Παρθεναγωγείο επίσης για τα κορίτσια αλλά υπήρχαν και ατελείωτα πάρα πολλά ιδιωτικά σχολεία όπως ήταν το Ελληνογαλλικό λύκειο του Αρώνη το Ελληνογερμανικό λύκειο του Γιαννίκη η Σχολή Αναστασιάδη η Σχολή Δαλιδάκη η Σχολή Πασχάλη και όσα άλλα μεταγενέστερα θυμηθώ και θα αναφέρω

Η Σχολή Πασχάλη εφημίζετο για την αυστηρότητα του διευθυντού της Ξέρω λεπτομέρειες διότι εφοίτησα και εγώ εκεί στο νηπιαγωγείο και ως τη Δευτέρα Δημοτικού Ήταν εξατάξιο δημοτικό σχολείο μικτό για αγόρια και κορίτσια Στα εμπρός θρανία καθόντουσαν τα κορίτσια και από πίσω καθόμασταν εμείς τα αγόρια Κάθε πρωί έπρεπε όλοι οι μαθηταί είτε αγόρια είτε κορίτσια να παρελάσουν μπροστά από τον κ Κωνσταντίνο Πασχάλη τον διευθυντή δείχνοντας τα χέρια τους αν είναι καθαρά τα νύχια και κρατώντας με τον αντίχειρα καθαρό μαντίλι Επίσης εξέταζε τα αυτιά και τους λαιμούς αν είναι καθαρά Εάν ενός τα νύχια δεν ήσαν πολύ καθαρά τον έστελνε πίσω στο σπίτι να πλυθεί και να ξανάρθει

Εφημίζετο επίσης και για την καλλιγραφία την οποία εδίδασκε Ήταν ο ίδιος πολύ καλλιγράφος Έγραφε στον πίνακα την Άλφα‐Βήτα και έπρεπε οι μαθηταί να την αντιγράψουν Κρατούσε ένα χάρακα μία αρίδα όπως τη λέγαμε και παρακολουθούσε από πάνω πώς γράφαμε Εάν δεν ήταν ευχαριστημένος τρώγαμε και μία στα χέρια

Εις του Πασχάλη είχαν φοιτήσει όλα τα αδέλφια μου μέχρι την Έκτη Δημοτικού και από εκεί πήγαιναν στην Ευαγγελική Σχολή Ο αδελφός μου ο Νίκος ο δευτερότοκος επειδή ήξερε πόσο ζόρικη ήταν η ζωή στου Πασχάλη επέμενε και από την Τρίτη Δημοτικού με πήρε και με έγραψε εις του Αρώνη όπου εφοίτησα τέσσερα χρόνια έως την Έκτη Δημοτικού Εκεί σ αυτές τις τέσσερις τάξεις είχα συμμαθητή μου και τον Αρίστο Ωνάση

Η εκπαίδευση στη Σμύρνη ήταν για έντεκα χρόνια Δηλαδή έξι χρόνια Δημοτικό και πέντε χρόνια Γυμνάσιο φιλολογικό Εάν πήγαινε κανείς στο Εμπορικό είχε τέσσερα χρόνια Ένα χρόνο λιγότερο

Εγώ εις του Αρώνη έμεινα ως την Έκτη Δημοτικού Μετά γράφτηκα στην Ευαγγελική Σχολή στην οποία φοίτησα ως την Τρίτη Γυμνασίου Εν τω μεταξύ με την κατοχή των Ελλήνων δημιουργήθηκε ένα νέο γυμνάσιο το λεγόμενο Αρμοστειακό και για να το πλαισιώσουν επέλεξαν από την Ευαγγελική Σχολή μία ομάδα από τους πιο καλούς μαθητάς μεταξύ των οποίων ήμουν και εγώ mdashβλέπετε δεν είμαι και πολύ μετριόφρωνmdash και φοιτήσαμε εις το Αρμοστειακό Εκεί έμεινα έως την Τετάρτη Γυμνασίου όπου

Digitized by 10uk1s

και με βρήκε η καταστροφή της Μικράς Ασίας δηλαδή η φωτιά Εδώ στην Ελλάδα ερχόμενος δεν είχα την τύχη να τελειώσω αλλά έπεσα στη βιοπάλη

Και τώρα μια μικρή περιγραφή της Σμύρνης και του τρόπου περίπου που ζούσαμε

Τα σπίτια στη Σμύρνη κατά κανόνα ήσαν μονοκατοικίες Διώροφες ή τριώροφες Τα ισόγεια για το φόβο των Τούρκων έκλειναν με παράθυρα και πόρτες από μασίφ σίδερα διότι υπήρχε πάντοτε ο φόβος για πλιάτσικο

Από το δεύτερο πάτωμα και πάνω ήσαν ξύλινα και φυσικά υπήρχαν και τα μπαλκόνια Στα υπόγεια ήσαν τα κελάρια και οι αποθήκες για τις σοδειές διότι κάθε καλή νοικοκυρά έπρεπε να κάνει τις σοδειές της εγκαίρως στην εποχή τους για όλο το χρόνο

Στο ισόγειο μετά το υπερυψωμένο ημιυπόγειο ήσαν οι αίθουσες της υποδοχής τα σαλόνια οι τραπεζαρίες και το χωλ το οποίο εμείς λέγαμε αυλή κατά κανόνα στρωμένο με μάρμαρα Υπήρχε σκάλα η οποία πήγαινε προς το άνω πάτωμα Στη μέση της σκάλας ήσαν τα αντρεσόλ τα δωμάτια εις τα οποία κοιμόντουσαν οι υπηρέτριες mdash κάθε σπίτι αστικό έπρεπε υποχρεωτικώς να έχει υπηρέτες Και παραπάνω ήσαν τα υπνοδωμάτια Σε ένα από τα υπνοδωμάτια αυτά το οποίο έβλεπε στο πρόσωπο υπήρχαν τα μπαλκόνια Τα μπαλκόνια είχαν στην πρόσοψή τους δύο ή τρία παράθυρα από ένα σε κάθε πλάι Είχε διπλά πλαίσια το κάθε παράθυρο Το επάνω ήταν σταθερό Το κάτω ανεβοκατέβαινε αναλόγως την εποχή Και όλα τα παράθυρα σκεπάζονταν με κουρτίνες τα λεγόμενα στόρια τα οποία ανεβοκατέβαιναν με ελατήρια

Φυσικά ασανσέρ και καλοριφέρ δεν υπήρχαν ακόμα Για θέρμανση χρησιμοποιούσαμε τα τζάκια τις σόμπες με ανθρακίτη ή σόμπες πετρελαίου και τα περίφημα μαγκάλια Τα μαγκάλια έκαιγαν ξυλοκάρβουνα αλλά έπρεπε πρώτα να ετοιμαστούν στο ύπαιθρο για να μη δημιουργηθεί ανωμαλία

Τα απογεύματα μαζευόντουσαν οι γειτόνισσες πότε στο σπίτι της μιας πότε στο σπίτι της άλλης για να πιούνε το καφεδάκι τους και να δοκιμάσουν τα κουλούρια Αυτές οι συγκεντρώσεις ελέγοντο laquoκεντινάraquo Το όνομα αυτό δεν ξέρω ίσως προήλθε διότι έπαιρναν μαζί και τα κεντήματά τους

Στις γιορτές κάθε νοικοκυρά έπρεπε να εμφανίσει τα γλυκά σερβίροντας τους επισκέπτες σε δίσκο ασημένιο με πιατάκια ασημένια και όσο πιο πολλά γλυκά εμφάνιζε τόσο πιο καλή νοικοκυρά ήταν Γι αυτό η αργυροχοΐα είχε αναπτυχθεί πάρα πολύ στη Σμύρνη Και σήμερα ακόμη οι σμυρναίικοι δίσκοι οι κούπες και τα πιατάκια θεωρούνται έργα τέχνης Θεωρούνται μουσειακά είδη

Τα βράδια μετά το φαγητό αφού φυσικά ήρχοντο και οι άντρες των σπιτιών εγένοντο οι περίφημες βεγγέρες Πότε στο σπίτι του ενός πότε στο σπίτι του άλλου και σπιτικό το οποίο είχε κορίτσι και δεν είχε πιάνο ήταν αδύνατο Γι αυτό γινόντουσαν μικρές συγκεντρώσεις μουσικές

Ο μεγάλος μου ο αδελφός ο Χρήστος είχε πολύ ωραία φωνή τενόρου Απέναντι σε μας ήταν η οικογένεια Κρασοπούλου η δεύτερη κόρη των οποίων έπαιζε πολύ ωραίο πιάνο και το φόρτε της ήταν η άρια από την τελευταία πράξη της laquoΤόσκαraquo ο laquoΓερο‐Δήμοςraquo και άλλα διάφορα τραγούδια

Μεγάλη γιορτή ήταν η Πρωτοχρονιά Τότε όλα τα σπίτια άφηναν ανοιχτές τις εξώπορτες και οι νοικοκυρές έμεναν και υποδέχονταν τους επισκέπτες Οι επισκέπτες ήσαν οι άντρες των σπιτιών οι οποίοι πήγαιναν από πόρτα σε πόρτα ευχόμενοι για το καλό του χρόνου

Digitized by 10uk1s

Επίσης στη Σμύρνη γιορτάζονταν πάρα πολύ εύθυμα οι Απόκριες και τις τρεις Κυριακές Η μεγαλύτερη παρέλαση γινόταν στην οδό των Τράσων εκεί που ήταν και το σπίτι του θείου μου Εμείς μικρά παιδιά ήμασταν πίσω από τα παράθυρα όπου εστέκοντο οι κοπέλες των σπιτιών Μεταξύ αυτών η αδελφή μου και οι φίλες της Τα λουλούδια και οι σοκολάτες που έπεφταν μέσα στα σπίτια μας από τις άμαξες που περνούσαν με τους μασκαρεμένους ή με τους διασκεδάζοντες ήσαν ατελείωτα Βουνό σχημάτιζαν οι σοκολάτες και τα λουλούδια

Κάθε καλό νοικοκυριό έπρεπε να κάνει τις προμήθειές του για το χειμώνα Εις την εποχή τους οι γυναίκες έκαναν πελτέ ντομάτες Έκαναν τον τραχανά τους Έπαιρναν λάδι για όλη τη χρονιά Έπαιρναν βούτυρο γάλακτος και το έλιωναν για το φαγητό Σύκα (τα οποία ετοιμάζανε και έβαζαν και καρύδι μέσα) σε κασάκια Σταφίδες

Επίσης σε όλα τα καθώς πρέπει σπίτια έπρεπε να ζυμώνουν οι ίδιες το ψωμί τους και να το στέλνουν στο φούρνο μόνο για ψήσιμο Κάποτε σώθηκε το ζυμωτό ψωμί και με έστειλε η μητέρα μου να αγοράσω ψωμί από το φούρνο Μου έδωσε δε και μία πετσέτα για να το τυλίξω μην τυχόν και δούνε στη γειτονιά ότι η κυρία Αθανασία αγόρασε ψωμί έτοιμο και με απείλησε ότι αν με δούνε θα φάω ξύλο της χρονιάς μου

Για φωτισμό τα περισσότερα σπίτια της Σμύρνης χρησιμοποιούσαν λάμπες πετρελαίου Υπήρχε όμως και φωταέριο με το οποίο φωτίζονταν και οι δρόμοι Εμείς φυσικά είχαμε φωταέριο και έτσι μπορούσαμε να κάνουμε το μπάνιο μας εύκολα χρησιμοποιώντας το φωταέριο στο θερμοσίφωνά μας

Στο σπίτι του θείου μου του Τσιντσίνη εκτός από τα ευρωπαϊκά λουτρά όπως τα λέγαμε δηλαδή το μπάνιο και το θεσμοσίφωνα υπήρχε και χαμάμ τούρκικο Λουτρός τουρκικός

Στη Σμύρνη οι νοικοκυρές όσες δεν είχαν ευχέρεια στο σπίτι τους και οι νοικοκυραίοι για να κάνουν μπάνιο κατέφευγαν κατά καιρούς στα λουτρά τα θερμά τα λεγόμενα χαμάμια που υπήρχαν χωριστά για τους άντρες και χωριστά για τις γυναίκες Ένα είδος σημερινής σάουνας

Στα εξοχικά σπίτια τα οποία ήσαν εκατέρωθεν του κόλπου της Σμύρνης δηλαδή σ αυτά που αναφέραμε προηγουμένως mdashΚαρατάσι Καραντίνα Γκιοστεπέ και Κοκαριαλί και από την άλλη πλευρά Αγία Τριάδα Πετρωτά Αλάμπεη Κορδελιόmdash τα σπίτια τα οποία ήσαν στην παραλία είχαν και δικές τους μικρές εξέδρες με μία μικρή καμπίνα για να μπορούν να κάνουν μπάνιο Στη Σμύρνη ήταν πολύ διαδεδομένο το κολύμπι Από μικρά παιδιά μας πηγαίνανε και κολυμπούσαμε

Στην κυρίως πόλη της Σμύρνης δεν υπήρχαν φυσικά τέτοιες καμπίνες αλλά υπήρχαν Δημόσια Λουτρά τα οποία ήσαν επίσης χωριστά για τους άντρες χωριστά για τις γυναίκες Οι γυναίκες είχαν ένα είδος πισίνας εσωτερικής στην οποία κολυμπούσαν οι κοπέλες και οι μητέρες Οι άντρες ανοιγόντουσαν και λίγο έξω από τα μπάνια και κολυμπούσαν

Θυμάμαι όταν επρόκειτο η αδελφή μου να ετοιμαστεί να πάει για μπάνιο έγινε ολόκληρη ιεροτελεστία εις το σπίτι διότι έτοιμα μαγιό με τον σημερινό τύπο φυσικά δεν υπήρχαν Έπρεπε να έρθει η μοδίστρα διότι το μαγιό έπρεπε να είναι πολύ συμμαζεμένο και ηθικό και γι αυτό κάνανε πρόβα και εγώ ήμουνα μικρός και παρακολουθούσα την πρόβα

Το μαγιό έγινε από μαύρο σατέν και έπρεπε να δεθεί οπωσδήποτε κάτω από το γόνατο Δηλαδή φαινόταν μόνο η γάμπα και από πάνω έπρεπε να κλειστεί έως το λαιμό και στα μπράτσα έως τον αγκώνα Θυμάμαι το μαγιό αυτό ήταν από μαύρο σατέν και ήταν γαρνιρισμένο με ίδιο κίτρινο ύφασμα

Digitized by 10uk1s

Αυτά τα Δημόσια Λουτρά ήσαν εις το δεξιό άκρο της προκυμαίας της Σμύρνης και ελέγοντο laquoτου Ντισούraquo και λέγαμε πάμε στου Ντισού τα μπάνια Η μεγάλη αυτή εξέδρα που εισχωρούσε βαθιά μέσα στη θάλασσα εχωρίζετο σε δύο διαφορετικές εγκαταστάσεις Αριστερά ήταν για τις γυναίκες και δεξιά για τους άντρες με έναν εξώστη ενδιάμεσα να χωρίζει αυτές τις δύο εγκαταστάσεις

Εις την άκρη αυτή του εξώστη ήταν πάντοτε ένας φρουρός εφοδιασμένος με πέτρες και όταν κάποιος από τους κολυμβητές άντρες επλησίαζε προς το γυναικείο τμήμα τον πετροβολούσε και τον απομάκρυνε Αλλά τα περισσότερα μπάνια εγένοντο στα χωριά όπως σας προείπα διότι εκτός από τις ιδιωτικές εξέδρες υπήρχαν και Δημόσια Λουτρά Υπήρχαν επίσης και πολλές ιδιωτικές βάρκες στην παραλία της Σμύρνης και οι πιο καλοί κολυμβητές mdashμεταξύ αυτών ήμουν και εγώmdash παίρναμε τη βάρκα βγαίναμε ανοιχτά στον κόλπο και κολυμπούσαμε στα βαθιά

Πολύς κόσμος μάλιστα πήγαινε και έκανε μπάνια προς το Κορδελιό διότι τα νερά εκεί ήσαν πολύ πιο καθαρά Μέσα στον κόλπο της Σμύρνης κοντά στην παραλία ήταν άσχημα να κάνουμε μπάνιο διότι η Σμύρνη είχε αποχέτευση από τότε Υπήρχαν πολλά τρεχούμενα υπόγεια νερά και αυτό διευκόλυνε την εγκατάσταση αποχετεύσεως Όλες αυτές οι ακαθαρσίες φυσικά εχύνοντο εις τον κόλπο και πολλές φορές όταν φυσούσε μπάτης είχαμε μία άσχημη μυρουδιά Φανταστείτε αυτό λέγαμε όταν η Σμύρνη είχε τότε περί τους 500000 κατοίκους Σήμερα εάν εξακολουθεί ο ίδιος τρόπος αποχετεύσεως (λένε ότι η Σμύρνη έχει τώρα 4000000 κατοίκους) ο κόλπος θα έχει μολυνθεί και θα έχει καταστραφεί διότι στην εποχή μας ο κόλπος έδινε ωραιότατα ψάρια και προπαντός τις φημισμένες τσιπούρες και λαυράκια

Πιο πριν μιλήσαμε για τα ωραία καφενεία που ήσαν κατά μήκος της παραλίας της Σμύρνης με τις μουσικές και με τους ωραίους ανθρώπους της Σμύρνης μετά την κούραση της ημερήσιας δουλειάς να πηγαίνουν να διασκεδάσουν Και οι μεζέδες που προσέφεραν αυτά ήσαν τόσο άφθονοι ώστε αν έφτανε κανείς σε δεύτερο ή αν έφτανε και σε τρίτο ποτό ήταν αδύνατο πλέον να φάει για βραδινό φαγητό Ένα από τα πιο φημισμένα καφενεία της Σμύρνης το οποίο πριν ανέφερα ως του Κλωναρίδη ήταν το laquoΚαφέ Φώτηraquo Εκεί οι μεζέδες του ήσαν ονομαστοί mdash θαλασσινά στρείδια κυδώνια μύδια αχνιστά μπαρμπουνάκια μικρά τηγανητά συκωτάκι τηγανητό φασόλια και ατελείωτοι άπειροι μεζέδες πικάντικοι οι οποίοι τώρα μου διαφεύγουν

Οι Σμυρνιοί ήσαν καλοφαγάδες και ένας τέτοιος καλοφαγάς ήταν και ο θείος μου ο Παναγιώτης Λοιπόν επειδή ξυπνούσε και έπαιρνε το πρωινό του πολύ νωρίς έπρεπε κατά τις δέκα κάτι να φάει και να καλοφάει Έτσι μαζί με τη συντροφιά του επήγαινε στη μεγάλη αγορά που ήταν κοντά στα χρυσοχοεία στις Μεγάλες Ταβέρνες όπως λέγανε Εκεί ήταν η κυρίως κρεαταγορά και πράγματι υπήρχαν και πολύ μεγάλες ταβέρνες και είχαν αποστακτήρες τους λεγόμενους λαμπίκους οι οποίοι παρήγαν το ωραιότερο ούζο το τσίπουρο που λέγαμε στη Σμύρνη (φυσικά είχαν και κρασιά) και μοσχοβολούσε ο δρόμος από τσίπουρο

Ο θείος μου έπρεπε όπως είπα κατά τις δέκα να φάει την μπριζόλα του Ο ταβερνιάρης ήξερε και την είχε έτοιμη χωρίς ειδική παραγγελία

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο που όπως είπα τον λέγανε Μεγάλες Ταβέρνες προς το τέρμα του που συνόρευε με το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής ήταν και η Οθωμανική τράπεζα Ελέγετο Οθωμανική τράπεζα αλλά είχε γαλλικά κεφάλαια και κάποτε ένας υπάλληλος του χρυσοχοείου μας mdashδεν ξέρω γιατίmdash με πήρε μαζί του εκεί και με έκπληξη είδα ότι τότε ακόμα κυκλοφορούσαν οι χρυσές λίρες∙ για να μην καθυστερούν και τις μετρούν τις παρελάμβαναν με το ζύγι Ήξεραν ότι ήταν οκτώ γραμμάρια η κάθε λίρα δηλαδή τότε ήταν 25 δράμια επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να ζυγίζουν 250 δράμια ή 800

Digitized by 10uk1s

γραμμάρια Τέτοια ήταν τα μπερεκέτια Η αφθονία που λέγαμε της Σμύρνης

Οι λίρες για τις οποίες εμίλησα ήσαν αγγλικές Οι οθωμανικές λίρες οι οποίες ήσαν εκδόσεως Ρεσάτ Χαμίτ και κάτι άλλων Σουλτάνων εζύγιζαν δυο δράμια και ένα τέταρτο Επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να είναι 225 δράμια

Προηγουμένως είπα ότι η Οθωμανική τράπεζα εις το τέρμα του δρόμου που λεγόταν Μεγάλες Ταβέρνες επλησίαζε προς το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής Και επειδή αυτές τις μέρες που μιλάω εδώ πλησιάζει το Πάσχα μου ήρθε στο νου με ποιο τρόπο οι Σμυρνιοί επί τουρκοκρατίας ακόμα και επί τρομοκρατίας κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου εόρταζαν το Πάσχα Φυσικά οι περισσότερες Ορθόδοξες εκκλησίες της Σμύρνης είχαν πολύ μεγάλους περιβόλους γύρω από την εκκλησία με ωραία κάγκελα και κλειστές πόρτες από το φόβο των Τούρκων

Η μεγαλύτερη εκδήλωση της Αναστάσεως γινόταν στον περίβολο της Αγίας Φωτεινής ο οποίος ήταν ευρυχωρότατος Μπορούσε να περιλάβει μέσα πολλές χιλιάδες πιστούς Και από το περίφημο καμπαναριό της Αγίας Φωτεινής το οποίο για να το ρίξουν οι Τούρκοι μετά τη φωτιά είδαν και έπαθαν διότι ήταν καλοχτισμένο εξετοξεύοντο ωραιότατα βεγγαλικά τα οποία έφτιαχνε ο μπαμπάς του Καραμπάτη mdash έδειχνε την Ανάσταση του Χριστού διάφορα άλλα και τελείωνε ξετυλίγοντας μια μεγάλη Ελληνική σημαία οπότε χαλούσε ο κόσμος από τους πυροβολισμούς Φυσικά ήσαν κλειστές οι πόρτες για να μπορέσουν οι Σμυρνιοί να κρύψουν τα όπλα με τα οποία χαιρετούσαν την Ανάσταση του Κυρίου

Τη Δευτέρα του Πάσχα γινόντουσαν οι περίφημες παρτίδες όπως λέγαμε στη Σμύρνη τις εκδρομές Νομίζω ότι τις λέγανε παρτίδες διότι πήγαιναν στα περίχωρα της Σμύρνης τα οποία ήσαν με πολύ πράσινο και με πολλά δέντρα διότι στη Μικρά Ασία έπεφταν πολλές βροχές κατά τη διάρκεια της άνοιξης του φθινοπώρου και του χειμώνα Γεμίζανε οικογένειες φιλικές τα καλάθια τους με ότι ωραίο μπορούσε να φανταστεί κανείς κεφτέδες κοτολέτες που έμεναν από το αρνί που έσφαζαν για το Πάσχα τυριά και φυσικά όλα αυτά τα συνόδευαν με ωραία κρασιά και ούζο και στο τέλος κατέληγαν σε ωραία τραγούδια

Τα χωριά στα οποία γίνονταν αυτές οι φιλικές εκδρομές ήσαν γύρω στη Σμύρνη προς το εσωτερικό Ήταν ο Μπουτζάς ήταν ο Μπουρνόβας ήταν ο Κουκλουτζάς ήταν το Μερσινλί ήταν το Μπουρνάμπασι και διάφορα άλλα χωριά Σ αυτά οι περισσότεροι πήγαιναν με τις ιδιωτικές άμαξες Διότι όπως τώρα έχουμε τα αυτοκίνητα τότε η κάθε εύπορη οικογένεια είχε τη δική της άμαξα Αλλά ταυτόχρονα υπήρχαν και δύο σιδηροδρομικές γραμμές οι οποίες βοηθούσαν προς αυτά Ένα άλλο ωραίο χωριό στο οποίο πήγαιναν ήταν και το Σερντίκιο Επίσης και το Μπαλαντζίκ Ορισμένα από αυτά τα χωριά είχαν τουρκικά ονόματα ενώ στην πραγματικότητα ήσαν όλα ελληνικοί αμιγώς συνοικισμοί Δεν υπήρχε εκεί ούτε ένας Τούρκος

Και μια που μιλούμε για τις ημέρες του Πάσχα ας μιλήσουμε και για τις προετοιμασίες που έκαναν οι νοικοκυρές οι Σμυρνιές

Έπρεπε κατ αρχήν να τριφτούνε τα μπακίρια του σπιτιού Τα μπακίρια ήσαν ωραία φτιαγμένα χάλκινα σκεύη τα οποία είχαν μάλλον διακοσμητικό χαρακτήρα παρά ήσαν χρησιμοποιήσιμα Στόλιζαν το επάνω συνήθως μεγάλο ράφι της κουζίνας το οποίο πλαισιωνόταν επίσης από ειδικά χάρτινα στολίδια Τα μπακίρια είχαν διάφορα σχήματα στρογγυλά μισοστρόγγυλα επιμήκη και πλακί Το πλακί ήταν σκεύος ολοστρόγγυλο χαμηλό Επίσης μαζί με τα χάλκινα σκεύη έπρεπε να τριφτούν και τα μαγκάλια τα οποία ήσαν επίσης από χαλκό Επειδή δεν υπήρχαν ακόμα τότε καλοριφέρ τα περισσότερα σπίτια

Digitized by 10uk1s

εθερμαίνοντο από ωραία κατασκευασμένα χάλκινα μαγκάλια

Επίσης υπήρχε και ένα είδος μαγκαλιών τα λεγόμενα ταντούρια τα οποία ήσαν ξύλινα τραπέζια Είχαν στη μέση τρύπα για να μπαίνει το σκεύος με τα κάρβουνα και για να μην καίγεται το ξύλο είχε από πάνω μπρούντζο με διάφορα καρφιά τα οποία είχαν ωραίους συνδυασμούς Τα χάλκινα μαγκάλια όπου άναβαν καλά τη φωτιά έξω από το δωμάτιο για να αποφύγουν δηλητηρίαση από το διοξείδιο του άνθρακα είχαν ωραιότατα καπάκια με χέρια από μπρούντζο για να υπάρχει αντίθεση χρωματική διότι τα μεν χάλκινα ήσαν κόκκινα τα δε χέρια από μπρούντζο ήσαν κίτρινα και από πάνω υπήρχε ένα σαν πουλί για το σκέπασμα

Μετά ερχόταν η σειρά της καθαριότητας του σπιτιού Έπρεπε οι κοπέλες του σπιτιού να τρίψουν τα πατώματα με αλισίβα αλισιά όπως τη λέγαμε εις την οποία μέσα έριχναν και λίγη βρωμούσα Η βρωμούσα είναι η σημερινή χλωρίνη Τα πατώματα ετρίβοντο με ειδικές βούρτσες οι οποίες αντί για τρίχες είχαν σκληρά δόντια από ένα είδος χόρτου Έπρεπε το πάτωμα να τριφτεί και να γυαλιστεί τόσο πολύ ώστε να γυαλίσει σαν φλουρί

Μετά έπρεπε να τριφτούν οι αυλές του σπιτιού Αυλές στη Σμύρνη λέγαμε τις εισόδους Το χωλ το λεγόμενο το οποίο ήταν στρωμένο κατά κανόνα με ωραία άσπρα μάρμαρα Σ αυτό το διάστημα τα παιδιά αγόρια κορίτσια παίζανε έξω εις τους κήπους ή εις τους δρόμους διότι τότε ευτυχώς δεν είχαν εφευρεθεί τα αυτοκίνητα γυρίζοντας και θορυβώντας με τις περίφημες ροκάνες (και όσο πιο μεγάλη ροκάνα είχε το κάθε παιδί ήταν το πιο ενθουσιασμένο∙ οι ροκάνες από ξύλο δημιουργούσαν πολύ μεγαλύτερο θόρυβο παρά οι άλλες) και τραγουδούσαν

Βάγιο Βάγιο το Βαγιό τρώμε ψάρι και κολιό και την άλλη Κυριακή τρώμε το παχύ αρνί

Και μια και μιλάμε για αρνί από τη Μεγάλη Δευτέρα άρχιζε η αγορά των αρνιών τα οποία θα εθυσιάζοντο για το τραπέζι του Πάσχα Ο κάθε αρραβωνιαστικός έπρεπε να στείλει στην καλή του το πιο ωραίο αρνί το πιο καθαρό το πιο στολισμένο σαν νύφη

Επίσης ο κάθε πατέρας θα έπαιρνε το καλύτερο αρνί για την οικογένειά του Εμείς τα παιδιά τους βάζαμε κολλάρο στο λαιμό και με ένα σχοινί τα γυρίζαμε στους δρόμους γύρω από το σπίτι μας και τα αρνιά μας αυτά τρώγανε χασίλι Το χασίλι ήταν δεμάτια από φρέσκια βρώμη ή από τριφύλλι

Αλλά όταν τη Μεγάλη Παρασκευή ακουγόταν η τραγική φωνή του σφάχτη laquoΠοιος έχει αρνιά για σφάξιμο προβιές για πούλημαraquo άρχιζε το κρυφό κλάμα μας διότι εν τω μεταξύ το είχαμε αγαπήσει το αρνάκι

Τη Μεγάλη Πέμπτη μαζί με το βάψιμο των αυγών άρχιζε και το ζύμωμα της ζύμης από την οποία θα γίνονταν τα περίφημα σμυρναίικα τσουρεκάκια

Ξέχασα να σας πω ότι την εβδομάδα προ των Βαΐων την προ του Λαζάρου οι μητέρες μας μάς έκαναν ένα είδος κούκλες από ψωμί με λίγη μαστίχα μέσα και λίγη ζάχαρη διότι δεν έπρεπε να φάμε ούτε γάλα ούτε τυρί Αυτά τα ψωμάκια που τους έδιναν σχήμα κούκλας ήσαν τα περίφημα Λαζαράκια όπως τα λέγαμε

Digitized by 10uk1s

Τη Μεγάλη Παρασκευή η περιφορά των Επιταφίων και επί τουρκοκρατίας ακόμα γινόταν έξω από τον περίβολο των ναών μας και οι Επιτάφιοι περνούσαν από πολλούς δρόμους της Σμύρνης Εις αυτή την περίπτωση υπάρχει και ένα μελανό σημείο Όταν συναντιόνταν οι Επιτάφιοι της Αγίας Αικατερίνης και του Αγίου Δημητρίου που ήσαν γειτονικές συνοικίες επέμενε η ομάδα του κάθε Επιταφίου να περάσει διότι συναντιόνταν μετωπικώς Να υποχωρήσει η μία ομάδα για να περάσει η άλλη Επειδή όμως αυτό εθεωρείτο μειωτικό για τους νταήδες της εκάστοτε συνοικίας κατέληγε σε καβγά με αποτέλεσμα πολλές φορές να ανατρέπονται και οι Επιτάφιοι Φυσικά όταν έγινε η κατοχή της Σμύρνης από τους Έλληνες υπήρξε και κανονική αστυνόμευση οπότε σταμάτησε αυτό το άτοπο εις βάρος της Εκκλησίας μας

Πιο πριν μιλήσαμε για το αρνί που έστελναν τις παραμονές του Πάσχα οι αρραβωνιασμένοι στην καλή τους Αλλά υπήρχε και μία άλλη κατηγορία των ερωτευμένων οι οποίοι δεν είχαν επισημοποιήσει ακόμα το δεσμό τους και δεν είχαν εκδηλώσει επισήμως στις οικογένειες τα αισθήματά τους Αυτοί κατέφευγαν στις λεγόμενες στη σμυρναϊκή διάλεκτο laquoπατινάδεςraquo mdash καντάδες για να εκδηλώσουν τα αισθήματα προς την καλή τους Ο συνήθης τρόπος των καντάδων αυτών ήταν να προηγείται μία άμαξα μέσα εις την οποία θα υπήρχαν τα όργανα και οι τραγουδιστάδες Η συνήθης σύνθεση των οργάνων ήταν οπωσδήποτε ένα σαντούρι ένα βιολί και μία κιθάρα Από πίσω ακολουθούσε η άμαξα με τον ερωτευμένο και την παρέα του Πήγαιναν κάτω από τα παράθυρα ή από το μπαλκόνι της καλής τους και άρχιζαν να εκδηλώνουν με τραγούδια τα αισθήματά τους Αν όμως γίνονταν αρκετά οχληροί ή οι γονείς ή τα αδέλφια της καλής δεν τους ήθελαν να εκδηλώνουν τα αισθήματά τους και με κάποιο τρόπο να εκτίθεται η κοπέλα στη γειτονιά προσπαθούσαν να τους απομακρύνουν Εάν όμως αυτοί ήσαν επίμονοι και δεν φεύγανε καμιά φορά εδέχοντο το περιεχόμενο του δοχείου της νυκτός στο κεφάλι

Αυτά ως προς τους έρωτες των ανδρωθέντων Εμείς που ήμαστε τότε νεαροί δεκαπέντε δεκάξι δεκαεπτά ετών είχαμε μία ωραία συντροφιά Ήταν ο Κώστας Σαριδάκης ο Κώστας Μιχαηλίδης ο Βασίλης Γαβριηλίδης ο Ηρακλής Παύλου εγώ και κάνα δυο ακόμα φίλοι Δυστυχώς όλοι αυτοί είναι πλέον μακαρίτες Και ο μόνος επιζών είμαι εγώ

Ο Κώστας Σαριδάκης ο οποίος ήταν λίγο μεγαλύτερος από μένα έμεινε αιχμάλωτος των Τούρκων στη Σμύρνη και δεν ξαναήρθε στην Ελλάδα Ήταν ο πιο καλλίφωνος από την παρέα μας Γυρίζαμε λοιπόν έξω από τα σπίτια των κοριτσιών μας τραγουδώντας και με αυτό τον τρόπο εκδηλώναμε τα αισθήματά μας Αλλά ξεφεύγανε και αυτά καμιά φορά κρυφά από το σπίτι και πηγαίνανε και κάνανε το λεγόμενο κόρτε σε καμιά σκοτεινή γωνιά σε κανένα απόμερο δρομάκι φυσικά πάντοτε κοντά στο σπίτι

Το κόρτε ήταν πιο πολύ ρομαντικό Μόλις τολμούσαμε να πιάσουμε κανένα χεράκι και το πολύ πολύ κανένα κλεφτό φιλί

Εγώ τότε είχα σύνδεσμο με μία κοπέλα που την έλεγαν Όλγα και η οποία φυσικά δεν ζει και αυτή Τις Κυριακές όλη η συντροφιά με τις κοπέλες μας πηγαίναμε στον laquoΦοίνικαraquo Ο laquoΦοίνικαςraquo ήταν ένας λαϊκός κινηματογράφος πίσω από την Αγία Αικατερίνη Τον λέω λαϊκό διότι ήταν μέσα στη συνοικία και τα εισιτήρια φυσικά ήσαν ανάλογα με τις δυνατότητες του χαρτζιλικιού που παίρναμε

Ανεβαίναμε και καθόμαστε στον εξώστη κλέβοντας πού και πού κανένα χαδάκι ή κανένα φιλάκι Όλα αυτά όμως τα ανέτρεψε η φωτιά και χάθηκαν τα ίχνη όλων των κοριτσιών Φυσικά η συντροφιά μας εκτός από τον μακαρίτη τον Σαριδάκη που είπα ξανασυστήθηκε εδώ και όταν είχαμε ευχέρεια μαζευόμαστε στο Ζάππειο και τρώγαμε καμία πάστα

Ο μόνος από όλους ο πιο τσιγκούνης ήταν ο Βάσος Γαβριηλίδης ο οποίος μας έλεγε laquoπηγαίνετε φάτε

Digitized by 10uk1s

την πάστα σας και πέστε να φέρει και ένα ποτήρι νερό παραπάνωraquo και ερχόταν λίγο αργότερα για να αποφύγει το έξοδο της πάστας

Στη Σμύρνη κυκλοφορούσαν διάφοροι τύποι οι οποίοι με τα φερσίματά τους και με τον τρόπο τους έσπαζαν τη μονοτονία και διασκέδαζαν με κάποιο τρόπο τους ανθρώπους

Ένας από αυτούς ήταν ο Στέφανος Ο Στέφανος ήταν πλανόδιος μικροπωλητής ψιλικών και διαφόρων φω‐μπιζού και εξαρτημάτων για τις γυναίκες Ήταν πάντοτε ντυμένος παρδαλά για την εποχή του και τα περισσότερα είδη που πουλούσε τα καρφίτσωνε επάνω στα ρούχα του στο σακάκι του εκτός φυσικά από τη βιτρίνα την οποία είχε Γι αυτό όταν οι κυρίες έβλεπαν καμία από τις φίλες η οποία ήταν ντυμένη πολύ χτυπητά και φορούσε πολλά κοσμήματα κουτσομπολεύοντας την αποκαλούσαν Στέφανο

Ένας άλλος τύπος ήταν ο πλανόδιος βιβλιοπώλης ο οποίος γύριζε στη γειτονιά φωνάζοντας laquoΈχω βιβλία διάφορα Ο Ερωτόκριτος και η Αρετούσα και η Αρετή θριαμβεύουσα Έχω ημερολόγια και ημεροδείκτες Κάθε φύλλο και μία ιστορίαraquo Φυσικά είχε και άλλα βιβλία τα οποία ήσαν σε δυο τρεις τσάντες που άλλες κρέμονταν στην πλάτη του άλλες εμπρός του και κρατούσε και δύο εις τα χέρια Διαλαλούσε δηλαδή τους laquoΑθλίουςraquo του Βίκτορος Ουγκώ τη laquoΜανόν Λεσκώraquo τα laquoΜυστήρια των Παρισίωνraquo το laquoΕκείνη δεν απήντησεraquo και τα en vogue βιβλία εκείνης της εποχής τα οποία εδιάβαζαν οι ρομαντικές δεσποινίδες και ανελύοντο σε δάκρυα από συμπάθεια για τα πάθη των πρωταγωνιστών

Ένας άλλος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας Αυτός ήταν μικροαπατεώνας Είχε ένα ιδίωμα και ένα προτέρημα να κλέβει τα σκυλιά τα ιδιωτικά από τα σπίτια Εξεβίαζε τους ιδιοκτήτες των σκυλιών να του δίδουν ένα επίδομα μηνιαίο για να μην τους κλέψει το σκυλί τους Εάν δεν το έδιναν το έκλεβε το σκυλί του άλλαζε το χρώμα και το ξαναπουλούσε

Μεταξύ των θυμάτων ήταν και ο θείος μου ο Τσιντσίνης ο οποίος είχε ένα θηλυκό σκυλί που το υπεραγαπούσε τη Λίντα Ερχόταν ο Τσουρτσούρας και έπαιρνε κάθε μήνα το μηνιάτικό του Ήταν δηλαδή νονός με τη σημερινή έκφραση Εκτός αυτού όμως είχε και άλλες τρελές ιδιότητες Τρελά φερσίματα

Ένα βράδυ μπήκε μέσα εις το laquoΚαφέ Φώτηraquo το οποίο ήταν γεμάτο από άντρες φυσικά κρατώντας ένα ζεύγος κέρατα ταύρου και άρχισε και φώναζε laquoΠοιος θέλει ένα ζευγάρι κέραταraquo Επειδή όλοι γελούσαν και δεν απαντούσαν αυτός τους λέει laquoΑ έχετε όλοι κέρατα και γι αυτό δεν χρειάζεστε να αγοράσετε άλλαraquo

Ένας άλλος τύπος που εμείς τότε τα μικρά παιδιά την υπεραγαπούσαμε ήτανε γυναίκα Ήταν μια υψηλόκορμη αραπίνα η οποία επάνω στο κεφάλι της κρατούσε έναν πελώριο ταβλά μέσα εις τον οποίο είχε διάφορα σχετικά για παιδάκια Μεταξύ αυτών είχε τσεμπλεμπούδες σκέτες ωραίες ζεστές και φρεσκοψημένες είχε τσεμπλεμπούδες με γύρω γύρω ζαχαρωτά είχε φιστίκια αράπικα καθαρισμένα και φιστίκια αράπικα ακαθάριστα Είχε γλυκά τα καμπίσια που λέγαμε δηλαδή σαν τσιγάρο από ζάχαρη φτιαγμένο σε διάφορα χρώματα Αυτή ήταν όπως είπα η αγαπημένη μας διότι αν ήταν σε καλή διάθεση η μητέρα μας και ξόδευε κάτι μας έπαιρνε και ένα γλυκό

Την εποχή που μιλάμε μια κοπέλα στη Σμύρνη για να θεωρείται όμορφη έπρεπε να έχει άσπρο λείο δέρμα πλούσια μαλλιά και αρκετά κιλάκια Έπρεπε να έχει στήθος μπόλικο και ποπό αρκετό Γι αυτό

Digitized by 10uk1s

τότε φορούσαν κορσέδες με μπαλένες τους οποίους έσφιγγαν τραβώντας τα κορδόνια για να δημιουργηθεί μέση δαχτυλίδι και να ξεπεταχτούν τα υπόλοιπα μέλη του σώματος

Επίσης έπρεπε να έχει και πολλά μαλλιά Γι αυτό εάν οι κυρίες δεν είχαν πολλά μαλλιά έβαζαν στο κεφάλι μέσα από τα μαλλιά τους το λεγόμενο μπουμπάρι το οποίο ήταν φτιαγμένο από μαλλιά του ιδίου χρώματος με τα δικά τους και πάνω σ αυτό ετύλιγαν τα δικά τους ώστε να φαίνεται ότι έχουν πλούσια μαλλιά Εάν ο ποπός τους δεν ήταν αρκετά πλούσιος και αρκετά πεταχτός κάτω από τον κορσέ έδεναν ένα είδος μαξιλαράκι το οποίο το ονόμαζαν τουρνέ

Από τα γλυκά της αραπίνας εκείνο που προτιμούσαμε από όλα ήταν ένα είδος που το λέγανε φιστικάτο Ήταν καραμελέ είτε από μέλι είτε από ζάχαρη και παραγεμισμένο με φιστίκια αράπικα

Ξεσηκωμός στο σπίτι και μεγάλη χαρά για μένα και για τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη ήταν όταν επρόκειτο να έρθει να μείνει μερικές μέρες μαζί μας η νενέ Σοφί mdash η γιαγιά Σοφία η μητέρα του πατέρα μας Τη γιαγιά Σμαράγδα τη νενέ ντουντού δηλαδή τη γιαγιά από μέρους της μητέρας μου δεν τη γνώρισα διότι πέθανε όταν ήμουνα πολύ μικρός Όταν λέω ξεσηκωμός στο σπίτι εννοώ ότι έπρεπε να καθαριστούν να είναι όλα τέλεια μην τυχόν το μάτι της πάρει κάτι ανώμαλο

Έπρεπε να ζυμωθεί το ζυμάρι διότι θα έκανε φιδέ Φιδέ κάνανε τρίβοντας το ζυμάρι στα κόσκινα επάνω για να στεγνώσει και ήταν ένα από τα πιο αγαπημένα φαγητά μας Για εμάς τα παιδιά η χαρά ήτανε ότι το βραδάκι αφού τελειώναμε τα μαθήματά μας θα μαζευόμαστε γύρω στη γιαγιά και γύρω στο ταντούρι με τη φωτιά όπου στη χόβολη ψήναμε και κανένα κάστανο περιμένοντας ν αρχίσει να μας λέει παραμύθια Να μας πει την Κοκκινοσκουφίτσα να μας πει τους Επτά νάνους να μας πει για τη Σταχτομπούτα για το Μαγεμένο βασιλόπουλο για τον Δράκο που φύλαγε το νερό και άλλα

Επίσης παίζοντας μαζί με τη γιαγιά λέγαμε αινίγματα Με αυτό τον τρόπο εδούλευε και λίγο το μυαλό μας Μερικά από τα αινίγματα που λέγαμε τότε τα θυμάμαι Ένα από όλα έλεγε

Μακρύς μακρύς καλόγερος και πίτα το κεφάλι του Τι είναι

Εάν δεν το βρίσκαμε το εξηγούσε η γιαγιά Ήτανε το ξύλινο φτυάρι του φούρναρη το οποίο είναι πολύ μακρύ και εμπρός είναι τετράγωνο Με αυτό φουρνίζανε τα ψωμιά στους τότε φούρνους και με αυτό φυσικά τα ξεφουρνίζανε

Ένα άλλο αίνιγμα ήταν

Χίλιοι μύριοι καλογέροι σ ένα ράσο τυλιγμένοι Τι είναι

Το καρπούζι και οι μαύροι σπόροι αντιπροσώπευαν τους καλόγερους

Είχαμε και ένα που λέγαμε για το οποίο κοκκινίζαμε και ντρεπόμασταν Και εγώ ντρέπομαι που θα σας το πω αλλά ας γελάσουμε

Βουργούλακας κατρακυλά ανάμεσα σε δυο βουνά Τι είναι

Digitized by 10uk1s

Η ακαθαρσία η σκληρή που βγαίνει από τον ποπό

Η νενέ Σοφί ως μόνιμη κατοικία είχε το σπίτι της θείας μου της Τσιντσίνη Η νενέ Σοφί όπως προείπα είχε αποκτήσει τρία παιδιά Δυο αγόρια και ένα κορίτσι Τον θείο μου Παναγιώτη τον πατέρα μου και τη θεία μου Αναστασία Έμενε δε με τη θεία μου Αναστασία διότι ήταν αρχοντόσπιτο Εμείς είχαμε μόνο μία υπηρέτρια ενώ η θεία μου είχε τρεις υπηρέτριες εκτός από τον σωφέρ τους αμαξάδες καπετάνιο για το κότερο τζόκεϋ για τα άλογα κτλ Όπως προείπα ο θείος μου ήταν πάρα πολύ πλούσιος Αλλά η νενέ Σοφί κατά καιρούς επεσκέπτετο και το δικό μας σπίτι διότι υπήρχαμε εμείς τα εγγονάκια της Στον θείο μου τον Παναγιώτη δεν πήγαινε διότι εκείνος αν και παντρεύτηκε δυο φορές δεν απέκτησε ποτέ του παιδιά

Στη Σμύρνη ήταν έθιμο και εθεωρείτο πολύ φυσικό οι ηλικιωμένοι άνθρωποι και συνήθως οι χήρες διότι οι άντρες πεθαίνανε πολύ πιο πριν να πήγαιναν να ζήσουν τα χρόνια που τους έμεναν κοντά στις κόρες τους Και αν υπήρχαν αγόρια κατά καιρούς επεσκέπτοντο και τα σπίτια των γιων τους και των νυφάδων τους

Η γιαγιά μου η Σοφί όπως σας είπα ερχόταν σε εμάς για να μείνει μερικές μέρες και να αλλάξει λίγο περιβάλλον Η ανατροφή των παιδιών εγένετο με βάση και με σεβασμό προς τη θρησκεία Έπρεπε τα παιδιά να εκκλησιάζονται τακτικά και απαραιτήτως να πηγαίνουν με τον πατέρα προπαντός κάθε Κυριακή στην εκκλησία Δυο ή τρεις φορές το χρόνο έπρεπε να μεταλαμβάνουν Όταν επρόκειτο να μεταλάβουν αποβραδίς εγένετο μπάνιο φοβερό αλλαγή εσωρούχων κόψιμο νυχιών προσευχή για να πάρουν συγχώρεση από τον Θεό Και τη μέρα που μεταλαβαίνανε έπρεπε να μη φτύσουν χάμω όλο το εικοσιτετράωρο για να μη μολυνθεί η Αγία Κοινωνία πέφτοντας στο χώμα

Όταν μικρά παιδιά βλέπαμε κάπου πεταμένο κάτω κανένα κομματάκι ψωμί έπρεπε να τρέξουμε να το μαζέψουμε να το φιλήσουμε και να το προφυλάξουμε σε μια γωνιά ώστε να μην πατηθεί διότι το ψωμί εθεωρείτο ιερό είδος

Όταν συναντούσαμε κανέναν παπά έπρεπε να τρέξουμε με σεβασμό να του φιλήσουμε το χέρι

Προηγουμένως είχα πει ότι στη Σμύρνη οργίαζαν οι προπαγάνδες Προπαντός οι ξένες θρησκείες Δηλαδή οι καθολικοί και οι προτεστάντες προσπαθούσαν να προσηλυτίσουν παιδιά έχοντας σχολεία εις τα οποία η παιδεία ήταν δωρεάν Γι αυτό είχε δημιουργηθεί η εντύπωση ότι όταν μικροί συναντούσαμε ξένο παπά ξένης δηλαδή θρησκείας παπά αυτό εθεωρείτο προμήνυμα ότι μπορούσε να μας τύχει κανένα κακό και για να αποφύγουμε αυτό το κακό έπρεπε να χαϊδέψουμε τα γεννητικά μας όργανα Ήταν τόσο εμποτισμένη μέσα μας αυτή η ιδέα της κακοτυχίας που έφερναν οι ξένοι παπάδες ώστε θα σας διηγηθώ και κάτι που μου έτυχε εμένα την τελευταία χρόνια το 22 πριν γίνει η Καταστροφή όταν δίναμε εξετάσεις για την Τετάρτη Γυμνασίου στο τότε Αρμοστειακό γυμνάσιο

Είχαμε μαθηματικά εις τα οποία δεν ήμουν καθόλου δυνατός Αυτά θα τα πω για να δούμε ότι οι προλήψεις δεν ήσαν καθόλου λογικές Εκεί λοιπόν που πήγαινα προς το σχολείο τρομαγμένος γιατί φοβόμουνα ότι δεν θα τα κατάφερνα στα μαθηματικά είδα μπροστά μου ένα φραγκόπαπα Μόλις τον είδα λέω laquoΠαναγία μου χάθηκα Δεν θα δώσω εξετάσεις και θα τα αφήσω να είμαι επανεξεταστέος το Σεπτέμβρηraquo Και γύρισα να πάω πίσω προς το σπίτι Μόλις έκανα όμως μερικά βήματα συνάντησα τον καθηγητή μας των Ελληνικών τον κ Κωνσταντινίδη ο οποίος αμέσως μου λέει laquoΠου πας Κατραμόπουλεraquo Λέω laquoΚύριε καθηγητά ξέχασα να πάρω κόλλα διαγωνισμού και πάω στο περίπτερο να πάρωraquo laquoΑ ωραία Θέλω και εγώ να πάρω καραμέλες Πάμε μαζίraquo Οπότε υποχρεώθηκα να πάω στο σχολείο και να δώσω εξετάσεις Ε λοιπόν ο παπάς αντί γρουσουζιά μου έφερε γούρι Το θέμα των

Digitized by 10uk1s

μαθηματικών που μας έβαλε ήταν και εύκολο και κάτι που το ήξερα πολύ καλά Έτσι πήρα 9 λίαν καλώς στα μαθηματικά παρ όλο που φοβήθηκα τη γρουσουζιά του φραγκόπαπα

Το γυμνάσιο που ανέφερα πριν ότι φοιτούσα της Αρμοστείας ήτανε στο Φαρδύ της Ευαγγελίστριας Και όπως έχω πει και προηγουμένως τα τοπωνύμια της Σμύρνης εδηλούντο αναλόγως με την εκκλησία που ήταν στην περιφέρεια Εκτός όμως αυτού εις την εμπορική ζώνη της Σμύρνης υπήρχαν τοπωνύμια τα οποία αναφέροντο εις τη συγκέντρωση των ειδικών μαγαζιών που ασχολούντο με το εμπόριο Και είχαμε τα Γυαλιάδικα όπου επωλούντο κρύσταλλα κτλ τα Σιδεράδικα που είχαν είδη για σπίτια για οικοδομές και εν γένει χρήσιμα για το νοικοκυριό

Ένα μεγάλο και ονομαστό μαγαζί σ αυτή την περιφέρεια ήτανε του Μαύρου ιδιοκτησία Νικολαΐδη Ήταν τα Γουρουνάδικα δηλαδή όπου επωλείτο χοιρινό κρέας και τα παράγωγα του χοιρινού Διότι όπως είναι γνωστό οι Τούρκοι απηγορεύετο από τη θρησκεία τους να τρώνε χοιρινό κρέας και γι αυτό τα μαγαζιά που πουλούσαν χοιρινά κρέατα ήσαν πολύ απομακρυσμένα από την αγορά που είχε μοσχάρια και αρνιά Μια τέτοια όπως προαναφέραμε μεγάλη αγορά ήταν οι Μεγάλες Ταβέρνες στην οποία υπήρχαν πάρα πολλά κρεοπωλεία όπου μπορούσε να πάρει κανείς ωραία κρέατα

Επίσης ήταν τα Σερβετάδικα Τώρα γιατί τα λέγανε έτσι δεν ξέρω Ήταν τα Ταμπάκικα Ταμπάκικα ήταν εκεί όπου επεξεργάζοντο τα δέρματα

Επίσης ήταν και τα Κουμουτζίδικα Τα Κουμουτζίδικα ήταν της Μαντάμας το Χάνι Μέσα σ αυτό ήσαν κατά πλειονότητα χρυσοχοεία Εκτός από το δικό μας πλάγιά μας ήταν του κ Ευάγγελου Μανουσάκη του Μιχαλάκη Σωτηρίου του Πωλ Τας του Θεόδωρου Αδαμόπουλου Πλάγια μας ήσαν επίσης οι αδελφοί Κόρη και δύο τρεις άλλοι που μου διαφεύγουν τα επίθετά τους

Φυσικά υπήρχαν εκεί και ένα δυο άλλα είδη καταστημάτων Μεταξύ αυτών ήταν και το οδοντιατρείο των αδελφών Γκρανιέ οι οποίοι είχαν ένα είδος βιτρίνας όπου προέβαλλαν μασέλες οι οποίες με ένα ελατήριο ανοιγόκλειναν σαν να μασούσαν Θέαμα λίγο μακάβριο

Και μια που μιλάμε για χρυσοχοεία πρέπει να τονίσω μία σωβινιστική περίπτωση Όλοι οι αδαμαντοδέτες της Σμύρνης οι μουχλαϊτζήδες όπως τους λέγανε με την τουρκική λέξη ήσαν Αρμένιοι και δεν παίρνανε ποτέ υπάλληλο ή βοηθό άλλης εθνότητας παρά μόνο Αρμενίους για να κρατάνε κλειστό το επάγγελμα στα χέρια τους Στη γειτονιά μας δηλαδή εις τα Κουμουτζίδικα της Μαντάμας το Χάνι ήταν και ένας Αρμένης αδαμαντοδέτης περίφημος ο κ Βανέτσας Ήταν τεράστιος Χωρίς υπερβολή θα ζύγιζε πλέον των 150 κιλών και αυτό το θηρίο έκανε τόσο ωραία δουλειά και τόσο λεπτή που πολλοί ήρχοντο και από την Κωνσταντινούπολη ακόμη να φέρουν κοσμήματα για να τους εφαρμόσει τις πέτρες όχι μόνο εφαρμόζοντας αυτές αλλά σχεδόν κεντώντας το ίδιο το κόσμημα

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι ήσαν και στο Φραγκομαχαλά Μεταξύ αυτών οι αδελφοί Γεωργιάδη οι οποίοι ως αντιπρόσωποι του Κριστόφλ είχαν αρκετά ασήμια διότι ήταν εύκολη η εισαγωγή από την Ευρώπη επειδή οι τελωνειακοί δασμοί τότε στη Σμύρνη ήσαν υποτυπώδεις

Ήταν το κατάστημα του Ατζιτήρη με πλουσιότατη βιτρίνα Ο άνθρωπος αυτός κατεστράφη τελείως με την Καταστροφή Δεν μπόρεσε να εμφανιστεί πλέον εις την Ελλάδα και μάθαμε ότι όταν πέθανε έγινε έρανος για να τον θάψουν Ο άνθρωπος ο οποίος εθεωρείτο από τους πλουσιότερους χρυσοχόους

Επίσης ήταν ένας Φραγκολεβαντίνος ο Ρουτζιέρι ένας Αρμένης ο Μινασιάν και εις τον δρόμο αυτό το 1873 μετά βεβαιότητος και εις τον αριθμό 57 εμφανίστηκε για πρώτη φορά σίγουρα η φίρμα

Digitized by 10uk1s

laquoΚατραμόπουλοιraquo Ευρέθηκε ένα κουτάκι το οποίο μας προσέφερε μία παλιά μας πελάτισσα και το οποίο αναφέρει το εξής laquoΠ Κατραμόπουλοςraquo mdashήταν ο θείος μουmdash laquoκαι Σίαraquo mdash ήταν ο πατέρας μου laquoΟδός Ευρωπαϊκή αριθμός 57raquo Οι δικοί μου από εθνικισμό από σωβινισμό δεν ήθελαν να αναφέρουν τη λέξη Φραγκομαχαλάς και γι αυτό αναφέρουν laquoοδός Ευρωπαϊκήraquo Και από κάτω laquoΣμύρνη 1873raquo

Λοιπόν για να αναφέρεται το κουτάκι στο 1873 δεν θα πει ότι εκείνη τη χρονιά άνοιξε για πρώτη φορά το χρυσοχοείο μας Τουλάχιστον θα πρέπει να πάμε τρία χρόνια πίσω Επομένως στο 1870 Από την Ευρωπαϊκή οδό νούμερο 57 μετεφέρθη κατόπιν το κατάστημά μας εις της Μαντάμας το Χάνι που προανέφερα και η φίρμα πλέον ήταν laquoΑδελφοί Κατραμόπουλοιraquo Όχι laquoΠ Κατραμόπουλος και Σίαraquo πλέον

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι πάντοτε Έλληνες ή το πολύ Αρμεναίοι ή Φραγκολεβαντίνοι ήσαν εις το λεγόμενο Τσαρσί δηλαδή κοντά εις την τουρκική συνοικία Μεταξύ αυτών ήταν και ο κ Παπαδόπουλος ο περίφημος Μαστρογιάννης ο οποίος έκανε και εμπόριο πολυτίμων λίθων Λέγεται ότι ήταν τόσο πλούσιος ώστε τις πέτρες τα διαμάντια ή τα μπρουγιάν ή τα ρουμπίνια δεν τα είχε στις λεγόμενες ποσέτες δηλαδή στα χάρτινα περιτυλίγματα αλλά σε ολόκληρα τσαντάκια ή γρουμπάκια από δέρμα και όταν ζήταγες να αγοράσεις ένα διαμάντι σου άνοιγε σε ένα πιάτο μια ολόκληρη στοίβα από πολύτιμες πέτρες Και αυτός κατεστράφη τελείως με τη φωτιά και δεν ξαναφάνηκε εις τον ορίζοντα της εδώ Ελλάδας

Και μια που μιλάμε για τον Φραγκομαχαλά την Ευρωπαϊκή οδό όπως τη χαρακτήρισαν λίαν σωστά και λίαν χαρακτηριστικά σ αυτό το δρόμο υπήρχαν ωραιότατα μαγαζιά με πολύ πλούσια είδη και ποικιλίες εμπορευμάτων για τις κυρίες Μεταξύ αυτών υπήρχαν και υποκαταστήματα μεγάλων μαγαζιών ευρωπαϊκών όπως ήταν το Μπον Μαρσέ ήταν του Σολάρι και άλλα

Ένα από τα ωραιότατα και πλουσιότατα πολυκαταστήματα του Φραγκομαχαλά ήταν του Ξενόπουλου Σ αυτό το κατάστημα μπορούσε κανείς να βρει ότι ήθελε Από ρούχα έτοιμα ευρωπαϊκά υφάσματα καπέλα γούνες ακόμα και έπιπλα Ήταν ένα πολύ μοντέρνο πολυκατάστημα σε τέσσερις ορόφους με πολύ πολύ πλούσιο και εκλεκτό εμπόρευμα Όπως είπα και πιο πριν οι δασμοί στη Σμύρνη πριν γίνει η Ελληνική κατοχή ήσαν υποτυπώδεις και έτσι μπορούσαν να εισάγονται εύκολα και πολύ φτηνά εμπορεύματα από την Ευρώπη

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο υπήρχαν και μερικά ονομαστά για τα είδη τους μαγαζιά όπως του Κοντορούση για παπούτσια του Παπαθωμά για γούνες του Μουτάφη για καπέλα του Γεωργιάδη για δαντέλες του Αλεξίου για έπιπλα

Επίσης υπήρχε και η Σαλ ντε Βαν όπου κάθε Κυριακή πρωί εγένοντο πλειστηριασμοί και πωλούσαν από όλα τα είδη Πίνακες κοσμήματα έπιπλα κτλ

Επίσης ήταν το περίφημο φαρμακείο του Μωραΐτη Στον ίδιο δρόμο δε ήταν και ένα ονομαστό ζαχαροπλαστείο η laquoΜυροβόλος Άνοιξηraquo Σ αυτό έχω να σας διηγηθώ ένα νόστιμο περιστατικό με τον περίφημο Τσουρτσούρα που ανέφερα προηγουμένως τον τύπο της Σμύρνης που έκλεβε τα σκυλιά

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου υπήρχε μεγάλη έλλειψη από μικρά κέρματα Έτσι πολλά μαγαζιά όταν επρόκειτο να δώσουν ρέστα και δεν είχαν ετύπωναν σε κάτι χαρτιά με τη σφραγίδα τους και ανέγραφαν το ποσό το οποίο αντιπροσώπευαν Μια μέρα είχε πάει στη laquoΜυροβόλοraquo ο Τσουρτσούρας και έφαγε λουκουμάδες κανταΐφια δεν ξέρω τι και αφού επλήρωσε

Digitized by 10uk1s

αντί ρέστα του δώσανε τέτοια χαρτάκια Στην απορία του που ρώτησε του απάντησαν ότι αυτά ισχύουν ως νόμισμα του καταστήματος

Μετά από λίγες μέρες πήγε πάλι ο ίδιος και αφού έφαγε του καλού καιρού εφώναξε το γκαρσόνι να πληρώσει και αντί πληρωμής έδωσε δικά του χαρτιά Στην απορία αυτών λέει laquoΓιατί τα δικά σας ισχύουν και τα δικά μου δεν ισχύουνraquo Τέτοιος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας

Επίσης ένα ονομαστό κατάστημα της Σμύρνης ήταν το laquoΑγγλοήστερνraquo Αυτό δεν ήταν στον Φραγκομαχαλά Ήταν σε έναν παράλληλο δρόμο Όλα του τα εμπορεύματα ήσαν προελεύσεως αγγλικής Εκεί μπορούσες να αγοράσεις έτοιμα ρούχα εγγλέζικα σκωτσέζικα καπαρντίνες παπούτσια

Επίσης εκτός από τα ωραία μαγαζιά του Φραγκομαχαλά που ανέφερα υπήρχαν και πολλά σε άλλα σημεία της Σμύρνης τα οποία ήσαν μάλλον χοντρικής πωλήσεως Πολλά από αυτά ανήκαν σε Αρμενίους οι οποίοι είχαν τα κεντρικά τους στο Λονδίνο και υποκαταστήματα στη Σμύρνη όπως ήταν του Ιπιρξιάν του Σιβρισαριάν του Εσαγιάν Γι αυτό υπήρχαν πολύ πλούσιοι Αρμεναίοι εις την Σμύρνη

Όταν μιλούσαμε πριν για τα χρυσοχοεία που ήσαν στης Μαντάμας το Χάνι μεταξύ των άλλων ανέφερα ότι πλάγια στο δικό μας ήταν ο κ Ευάγγελος Μανουσάκης Αυτός ήταν ένας πρωτοπόρος εις τις άτοκες δόσεις πωλήσεως τιμαλφών Είχε κατορθώσει να προσελκύσει το σύνολο των εργατριών που εργάζονταν στην επεξεργασία του καπνού τις καπνουλούδες όπως λέγαμε οι οποίες αγόραζαν χρυσά και πλήρωναν κάθε Σάββατο που έπαιρναν το βδομαδιάτικο πληρώνοντας με δόσεις Δηλαδή δούλευε τεφτεράκι Όταν ερχόταν το Σάββατο και κατέπλεε η πελατεία του κ Μανουσάκη επί ώρες μύριζε από καπνό ανεπεξέργαστο η γειτονιά μας διότι υπήρχαν στη Σμύρνη πάρα πολλές αποθήκες όπου εδούλευαν κοπέλες στην επεξεργασία του καπνού και μύριζαν φυσικά και αυτές Αυτός δε ο γείτονάς μας ο κ Μανουσάκης ο οποίος επέζησε και δούλεψε και αρκετά χρόνια εδώ στην Αθήνα είχε ένα φυσικό Εάν δεν κλείναμε εμείς το δικό μας μαγαζί δεν εννοούσε να κλείσει αυτός φοβούμενος φαίνεται μην του πάρουμε κανένα πελάτη

Ένα βράδυ συμφωνήσαμε με τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη και τον υπάλληλο που είχαμε τότε τον Σαββάκη να μην κλείσουμε νωρίς για να τον υποχρεώσουμε να μείνει και αυτός Και μείναμε ως τις δώδεκα τη νύχτα και αυτός δεν εννοούσε να κλείσει αν δεν φύγουμε εμείς

Και με την ευκαιρία της σημερινής μέρας μου τη χαρά που πήρα κάνοντας βέρες για την εγγονή μου τη Μαρίνα θυμήθηκα την ευχή που έδινε ο θείος μου ο Παναγιώτης σε όσους έκαναν βεργέτες βέρες κατά τους Αθηναίους παίρνοντάς τες από το μαγαζί μας Και έλεγε τότε laquoΚαλορίζικα και αμετάνιωταraquo

Και μια που μιλούμε για χρυσοχοεία θα κάνουμε ένα διαχωρισμό διακριτικό μεταξύ των χρυσοχόων του Φραγκομαχαλά και των χρυσοχόων του κατ εξοχήν δρόμου της χρυσοχοΐας της Μαντάμας το Χάνι

Οι χρυσοχόοι του Φραγκομαχαλά ήσαν μάλλον μεταπωληταί κοσμημάτων διότι όπως προανέφερα η εισαγωγή ειδών από την Ευρώπη στη Σμύρνη ήταν κάτι το εύκολο και δεν επιβαρυνόταν Δεν είχαν δηλαδή δικά τους εργαστήρια έφερναν τα περισσότερα είδη τους από το εξωτερικό και έκαναν παραγγελίες σε διαφόρους τεχνίτες της χρυσοχοΐας της Σμύρνης να κάνουν γι αυτούς κοσμήματα

Ένας από αυτούς που δούλευε για τους χρυσοχόους του Φραγκομαχαλά και προπαντός για τη φίρμα των αδελφών Γεωργιάδη ήταν όπως έμαθα εκ των υστέρων ο πατέρας μου Επειδή ο πατέρας μου είχε έξι παιδιά και ο θείος μου παρ όλο που παντρεύτηκε δύο φορές δεν απέκτησε παιδιά ήταν υποχρεωμένος να δουλεύει και να αποδίδει περισσότερο εις τον συνεταιρισμό για να έχει και

Digitized by 10uk1s

περισσότερα τραβήγματα Γι αυτό πολλά κοσμήματα τα οποία έφερναν τη φίρμα Γεωργιάδη ήσαν κατασκευές του πατέρα μου ο οποίος εθεωρείτο από τους καλύτερους τεχνίτες της Σμύρνης Διότι και καλός τεχνίτης ήταν αλλά και εφευρετικός

Από την Ευρώπη εισήγαν πολλά έτοιμα κοσμήματα ματ Όπως είναι γνωστό στη Σμύρνη δεν υπήρχε ηλεκτρισμός και επομένως δεν υπήρχαν τα κατάλληλα μηχανήματα για να δημιουργήσουν το ματ που λέγαμε

Ο πατέρας μου σκέφτηκε και έκανε μία δική του εφεύρεση πρωτόγονη αλλά αποδοτική Σκέφτηκε ότι τα χτυπήματα σε μία λεία επιφάνεια κοσμήματος δημιουργούν αυτό το είδος του ματ Γι αυτό φρόντισε και πήρε σπασμένα τζάμια τα οποία άλεσε και τα έκανε ψιλά σαν αλεύρι και στο σπίτι επάνω το δικό μας έκανε μία εγκατάσταση Δηλαδή στην ταράτσα εφήρμοσε ένα είδος υδρορρόης που από πάνω είχε ένα χωνί έριχνε μέσα αυτά τα τρίμματα των τζαμιών και πέφτανε με ορμή κάτω εκεί που βρισκόταν το κόσμημα και χτυπώντας το πολύ εδημιουργείτο ματ Αυτό δεν το ήξεραν αυτοί και έτσι ο πατέρας μου είχε μία πρόσθετη αμοιβή Μία πρόσθετη ενίσχυση στα οικονομικά του

Στο μαγαζί μας της Σμύρνης θυμάμαι ότι υπήρχαν αυτά τα σύνεργα Δηλαδή ένα μεγάλο χωνί ένα είδος υδρορρόης και κάτω ένα μεγάλο δοχείο σαν βαρέλι το οποίο υποδέχετο τα τρίμματα Έπειτα τα ξανάβαζαν σε έναν κουβά τα ξανανέβαζε ο μεγάλος μου αδελφός στην ταράτσα και τα ξανάριχνε

Επίσης υπήρχαν εκεί πολλά καλούπια για να κάνουμε κοσμήματα διότι τα κοσμήματα στη Σμύρνη όπως είπα ήσαν τα περισσότερα χειροποίητα Δεν υπήρχαν χυτόπρεσες και τέτοια

Επίσης το λιώσιμο του χρυσού γινόταν σε καμίνια με κάρβουνα Υπήρχε φυσερό από πάνω υπήρχε και καμίνι και έβαζαν το χρυσό σε χωνάκια που τα λέγαμε ποτάδες Όταν ο θείος μου επρόκειτο να λιώσει χρυσό εμένα η δουλειά μου ήταν να δουλεύω το φυσερό αφού προηγουμένως ανέβαινα και άνοιγα το πίσω παράθυρο του εργαστηρίου Ο τοίχος του έβλεπε στον περίβολο της εκκλησίας των Καπουκίνων που ήταν ιδιοκτησία του μαγαζιού μας

Επίσης στη Σμύρνη φυσικά δεν υπήρχε ούτε ωράριο ούτε συνδικάτα εργατών Ένας καλός τεχνίτης ήταν πάντα περιζήτητος και έβρισκε δουλειά εύκολα ενώ έναν τεμπέλη ή άχρηστο το αφεντικό είχε όλο το ελεύθερο να τον απολύσει χωρίς να έχει συνέπειες

Στη Σμύρνη στην ωραία πόλη της χαράς και της εργασίας (διότι στη Σμύρνη για να είσαι φτωχός έπρεπε να είσαι τεμπέλης) υπήρχε δουλειά για όλους Δεν εδικαιολογείτο άνθρωπος φτωχός εκτός αν ήταν τεμπέλης

Όπως μου είπε η μητέρα μου επειδή οι περισσότερες δουλειές και τα περισσότερα δώρα γίνονταν το Δεκέμβρη και την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και όχι των Χριστουγέννων όπως τώρα που φραγκέψαμε ο πατέρας μου εγκαθίστατο και κοιμόταν και τη νύχτα μέσα στο μαγαζί δουλεύοντας είκοσι ώρες το εικοσιτετράωρο Έπαιρνε το στρώμα του και το πάπλωμά του και κοιμόταν σε έναν καναπέ του μαγαζιού Μόνο κάθε Σάββατο πήγαινε σπίτι για να πλυθεί να καθαριστεί να αλλάξει ρούχα και αυτό όπως προανέφερα διότι ήταν υποχρεωμένος να συνεισφέρει περισσότερα λόγω των περισσοτέρων εξόδων που είχε με τη μεγάλη του οικογένεια

Τα δύο τρία τελευταία χρόνια προ της Καταστροφής ήσαν πολύ στη μόδα στη Σμύρνη τα βραχιόλια Τα περίφημα σμυρναίικα βραχιόλια Οι σαλίγκαροι τα τσατιά κτλ Αυτά όλα γίνονταν από χρυσό 22 καρατίων Δηλαδή λιώνανε απευθείας ή αγγλικές λίρες ή τουρκικές λίρες ή εικοσόφραγκα και έτσι

Digitized by 10uk1s

εγίνοντο αυτά τα ωραία σμυρναίικα βραχιόλια Αυτή η μόδα ήταν και ένα είδος σωτηρίας για τη μετέπειτα προσφυγιά διότι όσοι πρόσφυγες κατόρθωσαν και γλίτωσαν και έφεραν τα χρυσά τους εδώ πουλώντας τα μπόρεσαν να δημιουργήσουν τον πρώτο πυρήνα της εγκαταστάσεώς τους Φυσικά η έλευση των προσφύγων βοήθησε πολύ και την οικονομία της Ελλάδας Η αλήθεια είναι ότι οι Ελλαδίτες τρόμαξαν όταν είδαν το κύμα των προσφύγων φοβούμενοι ότι αυτό θα φέρει ανεργία και μεγάλη φτώχεια Αλλά όπως είπα και εγώ σε μία εκπομπή της τηλεόρασης για τη μαύρη επέτειο της καταστροφής της Σμύρνης οι πρόσφυγες ακούμπησαν μεν εις τον κορμό της μητέρας πατρίδος αλλά δεν ακούμπησαν ως παράσιτα αλλά ως μπόλια και εμπόλιασαν τον κορμό της Ελλάδος και γι αυτό πήγε πολύ μπροστά η Ελλάς Απόδειξη είναι η Μακεδονία Δεν ξέρω αν το ξαναείπα αλλά όσες φορές και να το πει κανείς δεν αρκεί Η εγκατάσταση των προσφύγων και προπαντός των Ποντίων εδημιούργησε ένα ωραίο στρώμα Ελλήνων εις τη Μακεδονία Και όχι μόνο ανεπτύχθη οικονομικώς και βιομηχανικώς αλλά διορθώθηκε και εθνολογικώς

Διότι πριν από την έλευση των προσφύγων με τις προπαγάνδες και με τις διώξεις πολλοί παρ όλο που ήσαν Έλληνες εις το αίσθημα ήσαν σλαβόφωνοι πράγμα που ενίσχυε τότε την προπαγάνδα της Βουλγαρίας που επιζητούσε να μας φάει τη Θεσσαλονίκη

Όπως είπα η έλευση των προσφύγων οι οποίοι ήσαν γυμνοί και δεν είχαν ούτε ρούχα ούτε ένα κρεβάτι να κοιμηθούν εβοήθησε πολύ την εθνική οικονομία Ήρθαν τότε και πολλά δολλάρια προπαντός από τους Αμερικανούς οι οποίοι ήσαν οι μόνοι που πραγματικά εβοήθησαν στην εγκατάσταση των προσφύγων και πολλές βιοτεχνίες μικρές εδούλεψαν και εξελίχθηκαν σε βιομηχανίες Διότι ερχόμενοι οι πρόσφυγες ήσαν υποχρεωμένοι να αγοράσουν από παπούτσια κάλτσες έως κρεβάτια έως μαχαιροπίρουνα έως πιάτα και εν πάση περιπτώσει το νοικοκυριό Οι δικές μας οι γυναίκες ήσαν προκομμένες και καθαρές Τις είπαν παστρικές με διφορούμενη έννοια Εμείς θα πάρουμε την καλή έννοια Ήσαν πράγματι παστρικές και νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς όπου η ζωή ήταν πρωτόγονη όπου δεν υπήρχε αποχέτευση και τα βρωμόνερα κυκλοφορουσανε μέσα στους δρόμους δεν εξεδηλώθη ποτέ καμία επιδημία λόγω της καθαριότητας την οποία κρατούσαν οι γυναίκες οι δικές μας εις τα σπίτια τους

Η άλλη διφορούμενη έννοια του παστρικές ήταν καλοαντρούδες Τραβούσαν τους άντρες τους Ελλαδίτες και θύμωναν οι κοπέλες διότι έχαναν τις ευκαιρίες Οι γυναίκες οι δικές μας ήσαν καλές μαγείρισσες καλές νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς με τις πρωτόγονες εγκαταστάσεις όπου έμεναν ολόκληρες οικογένειες σε μία παράγκα η οποία είχε ένα υποτυπώδες παραθυράκι μόλις εξοικονομούσαν κανένα κομματάκι πανί έφτιαχναν μία κουρτινουλα και μόλις βρίσκανε κανένα κουτί από κονσέρβα και λίγο χώμα κατόρθωναν και φύτευαν πότε ένα βασιλικό και πότε ένα γεράνι

Και όταν γύριζε ο άντρας κουρασμένος από το μεροκάματο έβρισκε πάντοτε στο σπίτι έτοιμο να τον περιμένει κάτι καλομαγειρεμένο Φτωχό μεν αλλά περιποιημένο Η δύναμη και το κουράγιο που έδωσαν οι γυναίκες της προσφυγιάς στους άντρες πρόσφυγες είναι βεβαιωμένα Χάρη εις την περιποίηση χάρη εις το κουράγιο που έδιναν κατορθώσαμε να κρατηθούμε στα πόδια μας

Ως απόδειξη θα φέρω ένα μικρό παράδειγμα Αυτή την εποχή υπάρχει μια πολύ μεγάλη βιομηχανία μπισκότων και ζυμαρικών οι αδελφοί Παπαδόπουλοι Οι γονείς αυτών είχαν εγκατασταθεί σε μία παράγκα στη Θεσσαλονίκη Η μητέρα τής οικογένειας εζύμωνε και έψηνε όλη μέρα κουλουράκια τα οποία ο πατέρας Παπαδόπουλος τα έπαιρνε σε έναν ταβλά στο κεφάλι του και έβγαινε και τα πουλούσε στους δρόμους

Ε λοιπόν τα παιδιά αυτής της οικογένειας μεγαλώνοντας με το παράδειγμα της εργατικότητος

Digitized by 10uk1s

κατόρθωσαν σήμερα να συναγωνίζονται ευρωπαϊκά είδη σαν τα δικά τους

Και μια και μιλήσαμε για την κακία της εκφράσεως laquoοι παστρικέςraquo ας μιλήσουμε και για το ειρωνικό laquoτι είχαμε και τι χάσαμεraquo Μπορεί μερικές απλοϊκές γυναικούλες προσφυγίνες να το είπανε καμιά φορά Αλλά είναι βέβαιο ότι και είχαμε και χάσαμε Είχαμε το παν και χάσαμε το παν σε μια στιγμή Εδώ μια ζημιά που γίνεται σε οιοδήποτε σπιτικό δηλαδή το να σπάσει ένα πιάτο ένα ποτήρι μας δημιουργεί μια κάποια στεναχώρια Φανταστείτε το βιος γενεών ολόκληρων να το αφήνεις έρμαιο στις αρπαγές των Τούρκων Να κλειδώνεις την πόρτα σου και να πετάς το κλειδί γιατί ξέρεις ότι δεν θα ξαναμπείς στο σπιτικό σου

Και για μεν τα σπίτια και τα μαγαζιά μας που καήκανε κατά κάποιο τρόπο το παίρνεις απόφαση Αλλά σκεφτείτε να έχεις ένα σπίτι ή μία ανθούσα επιχείρηση να την αφήνεις στα χέρια άλλων και να φεύγεις ξυπόλυτος και γυμνός με ένα μπογαλάκι μόνο στο χέρι γιατί δεν είχες τη δυνατότητα να πάρεις κάτι περισσότερο μαζί σου

Φυσικά και το σπίτι που μας φιλοξένησε μετά τη φωτιά του κ Ανέστη ένα αρχοντικό με τρία δωμάτια υποδοχής χωριστά το λίβινγκ την αυλή όπως τη λέγανε στη Σμύρνη με έξι υπνοδωμάτια επάνω με μία επίπλωση θαύμα διότι ο άνθρωπος αυτός ήταν καπνέμπορος καπνοπαραγωγός μάλλον και σταφιδοπαραγωγός με τεράστια κτηματική περιουσία και είχε κατορθώσει να δημιουργήσει μια καλή κατάσταση mdash και να ξέρει ότι αφήνει αυτό το σπίτι όπως είναι και φεύγει για να μην το ξαναδεί ποτέ

Το ίδιο συνέβη και με τον θείο μου Το σπίτι του Τσιντσίνη του θείου μου όπως προείπα κάηκε αλλά το εργοστάσιό του ο αλευρόμυλος ο οποίος ήταν ο καλύτερος των Βαλκανίων διότι με την ελληνική κατοχή σιγουρεύτηκε πλέον και καταξοδεύτηκε και ανανέωσε το σύνολο των εργαλείων του (και μάλιστα είχε φέρει ειδικό τεχνίτη από την Ελβετία διότι τα μηχανήματα ήσαν ελβετικά Αυτές τις λεπτομέρειες τις ήξερα διότι στο εργοστάσιο ήταν διευθυντής ο δεύτερος αδελφός μου ο Νίκος Είχαν φέρει όπως είπα ειδικό τεχνοκράτη από την Ελβετία τον κ Σενώ τον οποίο βρήκαμε μετά την Καταστροφή εις τους μύλους του Αγίου Γεωργίου Αυτός διοργάνωσε τους μύλους του Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι και επειδή γνωριζόταν με τον αδελφό μου τον Νίκο κατά την κατοχή πήγαμε και μας έδωσε μια μεγάλη ποσότητα αλεύρι) αυτό λοιπόν το τεράστιο εργοστάσιο το οποίο επειδή ήταν κοντά στην παραλία της Σμύρνης είχε δική του προβλήτα όπου επλεύριζαν τα πλοία που έφερναν αγγλικό κάρβουνο διότι το εργοστάσιο εργαζόταν με δική του κίνηση και ξεφόρτωνε κάρβουνα και φόρτωνε άλευρα για να κάνει εξαγωγή mdash αυτή την τεράστια περιουσία ο θείος μου την εγκατέλειψε και ήρθε εδώ αφού είχε χάσει και τον μοναχογιό του μαζί με τη θεία μου και αν δεν ήμαστε εμείς δεν θα είχε ούτε να κοιμηθεί πουθενά ούτε να φάει πουθενά

Σημειώστε ότι το 1948 που είχα πάει στη Σμύρνη πήγα και βρήκα το εργοστάσιο και ακόμα το 48 δηλαδή είκοσι έξι χρόνια αργότερα υπήρχε η επιγραφή laquoΙωάννης Ν Τσιντσίνηςraquo διότι το κτίριο ήταν τετραώροφο με τα γραφεία και οι Τούρκοι δεν είχαν την ευχέρεια να σβήσουν την επιγραφή

Το laquoτι είχαμε και το τι χάσαμεraquo είναι βέβαιο Διότι όπως είπα είχαμε το βιος μας είχαμε το σπιτικό μας είχαμε τη δουλειά μας είχαμε την προκοπή μας και όλα αυτά χαθήκανε σε μία ώρα μέσα σε μία κακιά στιγμή

Αυτά τα λίγα είχα να πω χωρίς να έχω ούτε τη μόρφωση ούτε την προπαρασκευή για να μάθουν τα παιδιά μου και τα εγγόνια μου λίγα πράγματα από την καημένη μας πατρίδα από τις ρίζες μας

Digitized by 10uk1s

τον σκότωσαν Είχε διαδοθεί ότι τον κρέμασαν Λεπτομέρειες δεν μπορούσαμε να μάθουμε διότι αφού καταφύγαμε όλες οι οικογένειες στο σπίτι του κ Ανέστη κανείς από εμάς δεν τολμούσε να βγει στο δρόμο διότι κινδύνευε να αιχμαλωτιστεί και να χαθεί από τη ζωή

Όπως είπαμε ήδη τα τρία μου αδέλφια με τη βοήθεια φυσικά επί πληρωμή του πάτερ Σκαλιαρίνι είχαν κατορθώσει να ξεφύγουν και έμενε τώρα να βρεθεί ο τρόπος να φύγω και εγώ διότι ο χρόνος περνούσε και οι Τούρκοι είχαν δώσει προθεσμία ως τις 15 Σεπτεμβρίου για να φύγει όλος ο πληθυσμός από τη Σμύρνη είτε μεγάλοι είτε γέροι είτε παιδιά Φυσικά οι άντρες θα αιχμαλωτίζοντο και άρχισαν τα παζάρια με τον πατέρα Σκαλιαρίνι Επενέβη η θεία μου η Άννα και τελικώς εκείνος επείσθη να πάρει πολύ λιγότερα για μένα Μαζί με μένα ζήτησε να φύγει και ο κουνιάδος του θείου μου του Παναγιώτη ο κύριος Αντώνης Κασιμάτης Για να ξεφύγουμε ο παπάς Σκαλιαρίνι έφερε για μένα ένα βαφτιστικό στο οποίο κόλλησα μία φωτογραφία μου και βάλαμε και μία σφραγίδα αλλά για τον κ Κασιμάτη δεν είχαμε τι να κάνουμε και mdashγια να πάρετε μία ιδέα μετά θα τα πούμε για τους Τουρκαλάδεςmdash ευρέθηκε ένα ασφαλιστικό συμβόλαιο στο οποίο επάνω υπήρχε ένα αγγλικό στέμμα∙ ήταν απλώς ένα συμβόλαιο ασφαλείας πυρός και κολλήσαμε και εκεί μία φωτογραφία του κ Κασιμάτη και τη σφραγίσαμε

Μας πήρε λοιπόν ο παπάς Σκαλιαρίνι με ένα αμαξάκι και μας πήγε εκεί από όπου έφευγε όλος ο άμαχος πληθυσμός δηλαδή οι γυναίκες οι γέροι και τα παιδιά Εκεί ήταν φυσικά παράταξη από τουρκικά στρατεύματα τα οποία ετήρουν κατά κάποιο τρόπο την τάξη και επικεφαλής όλου αυτού του στρατού ήταν ένας Τούρκος αξιωματικός μελαχρινός Φαίνεται ότι δεν ήταν αμιγής Τούρκος Ο παπάς Σκαλιαρίνι τον πλησίασε του έδειξε την άδεια που είχε από τον Νουρεντίν μας συνέστησε ως ξένους υπηκόους και του ζήτησε να μας βοηθήσει να φύγουμε και εμείς

Εκείνη τη στιγμή ήταν κλειστές οι σιδερένιες πόρτες διότι δεν υπήρχε πλοίο εις την προβλήτα Ο Τούρκος αυτός μας έδειξε διότι δεν ήξερε να μιλήσει γαλλικά να σταθούμε σε μία άκρη και θα μας βοηθούσε να περάσουμε πρώτοι Και φυσικά πάλι έφιππος πήγε να επιθεωρήσει εκεί την κατάσταση

Εκεί που στεκόμαστε ξαφνικά ενεφανίσθη ένας Τούρκος στρατιώτης με ξιφολόγχη μαζί με έναν Τούρκο πολίτη και με την απειλή της ξιφολόγχης έσπρωξαν τον παπά εμένα και τον κ Κασιμάτη μας έβαλαν σε ένα περίπτερο που ήταν εκεί και στο οποίο έμεναν οι γραμματικοί που παρακολουθούσαν τις φορτώσεις και τις εκφορτώσεις και μας απείλησαν λέγοντας ότι δεν είμαστε ξένοι αλλά Έλληνες και πάμε να φυγαδευτούμε και να τους δώσουμε λεφτά ειδάλλως θα μας σκότωναν

Ο κ Κασιμάτης γυρίζει και λέει του παπά laquoΕγώ έχω λεφτά στα παπούτσια μου μέσα Να τους δώσω να μας αφήσουνraquo Ο παπάς έξυπνος λέει laquoΌχι για τον Θεό Γιατί αν τους δώσεις λεφτά θα τα πάρουν και θα μας σκοτώσουνraquo

Και φυσικά περνούσε η ώρα και εμείς ήμασταν αιχμαλωτισμένοι Εν τω μεταξύ είχαν ανοίξει οι πόρτες και ο πληθυσμός έφευγε Εμείς όμως αιχμαλωτισμένοι μέσα σ εκείνο το περίπτερο Σε μια στιγμή το μάτι του παπά πήρε τον Τούρκο έφιππο αξιωματικό με τον οποίο είχε μιλήσει προηγουμένως έσπρωξε με δύναμη τον στρατιώτη άνοιξε την πόρτα και έτρεξε κοντά του Ο αξιωματικός ο οποίος ασφαλώς εξεπλάγη σταμάτησε να δει τι συμβαίνει και ο παπάς τού εξήγησε την περίπτωση Για να δικαιολογηθεί ο πολίτης ο Τούρκος πλησίασε τον αξιωματικό δήθεν και του είπε ότι είμαστε ξένοι Αντί απαντήσεως ο αξιωματικός σήκωσε το καμουτσί που είχε για να δέρνει το άλογο και αιμάτωσε τον Τούρκο στο πρόσωπο χτυπώντας τον ανελέητα Έτρεχαν τα αίματα αυτό έγινε αντιληπτό από όλη εκείνη την κατάσταση και μας βοήθησε διότι αρχίσαμε και εμείς να προχωρούμε μαζί προς το πλοίο με το οποίο θα φεύγαμε

Digitized by 10uk1s

Μπήκαμε στον περίβολο της προβλήτας Αλλά για να κάνουν έλεγχο οι Τούρκοι σταματούσανε κατά διαστήματα τον κόσμο και ψάχνανε τραβώντας τα μαλλιά των γυναικών να δούνε μήπως ήταν άντρες και φορούσαν περούκα Εμάς τους δύο μας είχαν περί πολλού Σε ένα από τα μπλόκα mdashφυσικά είχαν περάσει ώρες ατελείωτες χωρίς να το καταλάβωmdash σε μια στιγμή είχα τρελαθεί από τη δίψα και σε έναν Τούρκο στρατιώτη που έκανε έλεγχο είχα την αναίδεια παριστάνοντας τον Γάλλο mdashήμουνα καλοντυμένος με καινούργια ρούχα καλοχτενισμένος και ο κ Κασιμάτης είχε ωραία εμφάνιση άρα δικαιολογούσαμε την περίπτωση ότι ήμαστε ξένοι υπήκοοι και όχι μαζί με το λαόmdash είχα την αναίδεια όπως είπα να του ζητήσω να μου φέρει νερό Και πράγματι μου έφερε

Σιγά σιγά με υπομονή και ελεγχόμενοι κατά περιόδους από μπλόκα φτάσαμε πλάγια στο πλοίο Εκεί ήταν μια επιτροπή από Τούρκους αξιωματικούς οι οποίοι ήλεγχαν τα δήθεν διαβατήρια αυτών που θα έφευγαν Ήσαν όμως επίσης και Αμερικανοί αξιωματικοί οι οποίοι επέβλεπαν Η αλήθεια είναι ότι στην περίπτωση της καταστροφής της Σμύρνης οι μόνοι από τους ξένους που βοήθησαν ήσαν οι Αμερικανοί

Εν πάση περιπτώσει μόλις πλησιάσαμε βγαίνει ένας από το πλοίο και λέει ότι το πλοίο είναι υπερφορτωμένο και δεν πρέπει να πάρει άλλους Καταλαβαίνετε την απελπισία μας Εκείνη τη στιγμή πλάγιά μου ένας επεχείρησε να πηδήσει στο πλοίο ο Τούρκος σκοπός αντελήφθη ότι πήγαινε να ξεφύγει και μπροστά μας τον τρύπησε με την ξιφολόγχη και τον πέταξε στη θάλασσα η οποία κοκκίνισε από το αίμα του

Εμείς μέναμε δήθεν αδιάφοροι διότι ήμαστε ξένοι και δεν μας ενδιέφερε αν σκοτώνονταν Έλληνες Σε λίγο βγαίνει πάλι ο Αμερικανός ο οποίος είπε ότι μπορεί να πάρει καμιά εκατοστή ακόμα και ήταν η σειρά μας Προχωρήσαμε επήραν οι Τούρκοι αξιωματικοί με τα πολλά γαλόνια τα δήθεν διαβατήριά μας τα κοιτάξανε καλά καλά βεβαιώθησαν ότι ήμαστε ξένοι και μας επέτρεψαν να μπούμε μέσα

Το πλοίο αυτό ήταν παλιό ρωσικό φορτηγό το πλήρωμα και ο καπετάνιος είχαν φύγει από την κομμουνιστική Ρωσία και είχαν και μια γαλλική σημαία στο κατάρτι Μπήκαμε μέσα και φανταστείτε τη χαρά μας και από αυτό μπορείτε να καταλάβετε και την άγνοια των Τούρκων Το μεν δικό μου χαρτί ήταν ένα απλό βαφτιστικό και όπως προείπα του κ Κασιμάτη ήταν ένα ασφαλιστικό συμβόλαιο

Αυτοί ήσαν οι Τούρκοι που ενίκησαν την Ελληνική Στρατιά εις την καταστροφή του ηθικού της οποίας κατά την ταπεινή μου γνώμη πολύ συνέτεινε και ο μακαρίτης ο περίφημος δημοσιογράφος Γεώργιος Βλάχος ο οποίος εις τα άρθρα του της τότε laquoΚαθημερινήςraquo την οποία δυστυχώς υποχρεούμαι και την παίρνω και σήμερα γιατί γράφει η κόρη μου εκεί έγραφε για μεν τη Μικρά Ασία ότι είναι αποικία εις δε τους στρατιώτας έλεγε να ρίξουν τα όπλα και να επιστρέψουν οίκαδε

Όλα αυτά τα είχε γράψει πριν από τις εκλογές του 20 για να καταστρέψει τον Βενιζελισμό Και ήρθαν οι εκλογές του 20 και έφεραν οι κύριοι τους σπουδαγμένους στη Γερμανία αξιωματικούς οι οποίοι είχαν να δούνε πόλεμο από το 12 έως το 22 δεν ήξεραν τις νέες συνθήκες των πολέμων και έκαναν τη βλακώδη εκστρατεία του Σαγγαρίου με επικεφαλής τον τότε σπουδαίο βασιλιά τον Κωνσταντίνο νομίζοντας ότι θα πηγαίνανε ως την Άγκυρα να καταστρέψουν τον Κεμάλ Ο Κεμάλ ήταν πιο έμπειρος από όλους και πιο εμπειροπόλεμος και εφήρμοσε το σύστημα της Ρωσίας Υποχωρούσε αμαχητί καταστρέφοντας στο δρόμο του καθετί που θα μπορούσε να βοηθήσει τον εφοδιασμό του Ελληνικού στρατού

Περάσανε οι στρατιώτες μας την Αλμυρά έρημο όπου δεν υπήρχε ούτε σταγόνα νερού και όπως άκουσα πολλοί έπιναν τα ούρα τους για να ξεδιψάσουν Αυτή ήταν η αρχή του τέλους

Digitized by 10uk1s

Αυτά γίνονται το 1921 Τότε ο Βενιζέλος ηττημένος των εκλογών έμενε στο Παρίσι Προείδε τι έμελλε να συμβεί εις την εκστρατεία αυτή και προσεπάθησε να πείσει και τους Έλληνες και τον Κεμάλ ο οποίος τότε ακόμη δεν ήταν πολύ δυναμωμένος όπως αργότερα να υποχωρήσει ο στρατός μας εις την αρχική ζώνη των Σεβρών η ζώνη αυτή να κηρυχθεί αυτόνομος να φύγει από εκεί ο στρατός μας και η ζώνη να διοικείται από Έλληνες και Τούρκους Αυτό το πράγμα οι υπερπατριώτες του Γούναρη και του Κωνσταντίνου δεν το εδέχθησαν και τότε εμάς που ήμαστε ακόμα μαθηταί μας έβγαλαν από το σχολείο και κάναμε διαδηλώσεις και φωνάζαμε Μας έδωσαν ως σύνθημα να φωνάζουμε laquoΈνωση και όχι αυτονομίαraquo

Μπήκαμε λοιπόν με τον κ Κασιμάτη όπως προείπα εις το πλοίο το οποίο ήτο ένα παλιό ρωσικό φορτηγό που διέθετε μόνο αμπάρια και ένα μικρό καρέ για το πλήρωμα Επειδή μας είδε καλοντυμένους και πιο ευπρεπώς ντυμένους και καθαρούς ο καπετάνιος μάς επέτρεψε να κατεβούμε και να μείνουμε στο καρέ των αξιωματικών Φυσικά αυτό έγινε με το αζημίωτο Επήρε το σχετικό του δώρο Εκεί μπορέσαμε να περάσουμε τις δύο νύχτες που κράτησε το ταξίδι από τη Σμύρνη έως τη Θεσσαλονίκη όπου μας αποβίβασε

Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού μας δίνανε και λίγη σούπα και λίγο τσάι Εν πάση περιπτώσει ήταν υποφερτό το ταξίδι Αλλά έξω ο κόσμος παγωμένος και κακοπερασμένος διότι άλλοι έμεναν στα αμπάρια και άλλοι στο κατάστρωμα Δεν είχαν πού να στεγαστούν

Μόλις ξεκίνησε το πλοίο mdashξέχασα να σας το πωmdash και έφτασε στη μέση του κόλπου της Σμύρνης πριν βγούμε έξω από τον κυρίως λιμένα πήρε κάποιο σήμα και στάθηκε Καταλαβαίνετε την απελπισία όσων είχαν κατορθώσει κρυφά να χωθούνε μέσα∙ έπεφταν στα αμπάρια για να κρυφτούνε Ευτυχώς δεν ήταν τίποτα Ήταν κάποιο τυπικό έγγραφο Πάντως δεν μάθαμε τι ακριβώς ήταν Το σταμάτημα ήταν μισή ώρα∙ έπειτα ξεκινήσαμε και φτάσαμε στη Θεσσαλονίκη

Και άρχισε η ζωή μας στη νέα πατρίδα την ελεύθερη Ελλάδα Όπως προείπα ο θείος μου ο μεγαλύτερος αδελφός του πατέρα μου και σχεδόν κηδεμόνας μας είχε το θάρρος και την ψυχραιμία την ώρα που καιγόταν η Σμύρνη ν ανοίξει το χρυσοχοείο μας και να μαζέψει και να διασώσει ένα μεγάλο μέρος από τα κοσμήματα που έφερε εδώ αυτός δε είναι και ο πρώτος Κατραμόπουλος χρυσοχόος που άνοιξε κατάστημα εδώ και συνεχίζεται μέχρι σήμερα από την οικογένειά μας το επάγγελμα του χρυσοχόου που άρχισε στη Σμύρνη τουλάχιστον το 1870

Ήρθαμε στην Αθήνα και βρήκε και νοίκιασε ένα σπίτι στο Μετς τον κλασικό τύπο των λαϊκών σπιτιών της Αθήνας δηλαδή σπίτι με έναν εξωτερικό διάδρομο και πλάγια πλάγια παράλληλα χωρίς να συγκοινωνούν μεταξύ τους υπήρχαν δωμάτια κουζίνες και καμπινέδες Εκεί εγκατέστησε όλη την οικογένεια

Επούλησε δύο κιλά χρυσό και με αυτά αγόρασε κρεβάτια δωμάτια και σπίτια Από εκεί άρχισε η ζωή μας εδώ στην Αθήνα Ενώ οι περισσότεροι άνθρωποι ήρθαν τελείως κατεστραμμένοι μεταξύ αυτών και ο βαθύπλουτος θείος μου Γιάννης ο Γιαννακός Τσιντσίνης που είχε τεράστια περιουσία και ήρθε εδώ σχεδόν ξυπόλυτος Μαζί μ εμάς λοιπόν ήρθε κι έμεινε και ο θείος μου τον φιλοξενούσαμε μαζί με τη γυναίκα του διότι το παιδί του το είχαν κρατήσει οι Τούρκοι και δεν το ξαναείδαμε ποτέ

Τους άλλους πρόσφυγες σχεδόν τους ξεφόρτωναν και τους πετούσαν στις παραλίες Αλλά ευτυχώς υπήρχε η υπό τον Πλαστήρα τότε επαναστατική κυβέρνηση η οποία έδειξε πολύ μεγάλο ενδιαφέρον

Digitized by 10uk1s

για την εγκατάσταση των δυστυχισμένων ανθρώπων

Τους έβαζαν σε σχολεία κινηματογράφους εκκλησίες και σε όποιο ελεύθερο χώρο μπορούσαν να βρουν και σε πολλές περιπτώσεις σε σκηνές Μερικές αστικές οικογένειες τις εγκατέστησαν σε μέγαρα των οποίων οι ιδιοκτήτες έλειπαν στο εξωτερικό

Παραδείγματος χάρη την οικογένεια του φίλου μου του Παύλου οι οποίοι ήσαν πλουσιότατοι άνθρωποι και είχαν ένα τεράστιο τσιφλίκι στη Φιλαδέλφεια στου Αγά Σεΐρ δηλαδή μέσα στη Μικρά Ασία και το είχαν παραχωρήσει ως Στρατηγείο του Νίδερ τους εγκατέστησαν στο σπίτι του Μπενάκη το σημερινό μουσείο

Την οικογένεια της κατόπιν γυναίκας μου την εγκατέστησαν σε ένα παράρτημα του μεγάρου Μαυρομιχάλη που βρίσκεται απέναντι από τον Κήπο Και πολλές άλλες οικογένειες τις εγκατέστησαν σε ανάλογα σπίτια ώσπου να μπορέσουν να βρουν μόνιμη στέγη δική τους

Και έτσι άρχισε ο αγώνας για την επιβίωση και το ριζωμό στη νέα πατρίδα Γι αυτά αν ο Θεός μου δώσει ζωή ίσως αργότερα περιγράψω το τι συνέβη από τον ερχομό μας εδώ μέχρι σήμερα

Και μια και φτάσαμε στη σωτηρία μου ας πάμε λίγο πίσω να δούμε μερικά χαρακτηριστικά γεγονότα Και πρώτα την ώρα που οι Τούρκοι μάς έσφαζαν εβίαζαν τις γυναίκες και έκαιγαν την πόλη στο αγγλικό θωρηκτό που ήταν αγκυροβολημένο στον κόλπο της Σμύρνης επαιάνιζε το απόγευμα η μουσική για να πάρουν οι Εγγλέζοι το τσάι

Αυτοί ήσαν οι χριστιανοί οι οποίοι ελπίζαμε ότι θα μας γλίτωναν Αλλά μια που μιλούμε για καλούς χριστιανούς γιατί να μη θυμηθούμε τους χειρότερους χριστιανούς τους Γερμανούς και προπαντός να πάμε πίσω πάρα πολλά χρόνια πριν από τον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο όταν ήρθε ως διοργανωτής του τουρκικού στρατού ένας Γερμανός στρατηγός ένας φανατικός σκύλος ο Λίμαν φον Σάντερς ο οποίος η πρώτη δουλειά που υπέδειξε στους Τούρκους ήταν να διώξουν από όλα τα παράλια της Μικράς Ασίας τους Έλληνες διότι τους είπε ότι είναι επιζήμιο γι αυτούς στα παράλια της Μικράς Ασίας που έβλεπαν στο Αιγαίο και στα καινουργιοελευθερωθέντα νησιά μας του Αιγαίου να κατοικούν Έλληνες Από τότε άρχισε ο διωγμός καθ υπόδειξη αυτής της απαίσιας φυλής των χριστιανών Γερμανών οι οποίοι αν κέρδιζαν τον πόλεμο θα είχαν τον Χίτλερ ήρωα και τώρα παρουσιάζονται ως Χριστιανοδημοκράτες και Σοσιαλδημοκράτες Πού ήσαν αυτοί όταν οι χιτλερικοί έκαιγαν ζωντανούς τους δυστυχισμένους Εβραίους οι οποίοι ποτέ δεν τους πείραξαν αλλά απεναντίας βοηθούσαν οικονομικώς την ανάπτυξη της Γερμανίας

Και άρχισε από τότε ο διωγμός των Ελλήνων Οι Τούρκοι εδημιούργησαν τα Τάγματα Εργασίας τα οποία έλεγαν Αμελέτ Ταμπουρού και ήθελαν τους Έλληνες τους δυστυχισμένους ραγιάδες δηλαδή Οθωμανούς υπηκόους να σπάζουν πέτρες γυμνοί και ξεσκούφωτοι μέσα στο λιοπύρι ή στα χιόνια

Πραγματικός όλεθρος και καταστροφή από τους Τούρκους Αλλά μήπως και οι δικοί μας οι τότε κυβερνώντες μας εφέρθησαν καλύτερα

Νομίζω ότι έχω πει ότι ο ένας από τα αδέλφια μου που υπηρετούσαν όλοι στο στρατό και ας λέγανε ότι δεν στρατεύτηκαν οι Μικρασιάτες ήταν στο στρατό από την πρώτη μέρα είχε τοποθετηθεί στους

Digitized by 10uk1s

κώδικες και γι αυτό έμεινε σε όλη τη διάρκεια του πολέμου μέσα στη Σμύρνη Μία εβδομάδα πριν μπουν οι Τούρκοι στη Σμύρνη διετάχθη να καταστρέψει τους κώδικες Από αυτό καταλάβαμε ότι δεν υπήρχε πλέον ελπίδα σωτηρίας και συνεννοήθηκε με τον θείο μου ο οποίος ήταν ο αρχηγός της οικογένειας και μαζεύτηκαν τριάντα πέντε τόσοι συγγενείς και βγάλαμε εισιτήρια τα οποία καλοπληρώθησαν διότι επρόκειτο να περάσει από τη Σμύρνη ένα αγγλικό πλοίο για να μπορέσουμε να διαφύγουμε Αλλά κατά διαταγή της τότε κυβερνήσεώς μας ζητούσαν διαβατήριο πράγμα το οποίο ήταν αδύνατο να μας δώσουν Και αυτό διότι οι τότε κυβερνώντες φοβόντουσαν ότι θα άλλαζε το εκλογικό σώμα με την άφιξη των Ελλήνων της Σμύρνης οι οποίοι ήσαν όλοι Βενιζελικοί

Γι αυτό λέω τι να πρωτοδεί κανείς Τους Εγγλέζους να πίνουν το τσάι τους με μουσική την ώρα που μας σφάζανε τους Γερμανούς που υπέδειξαν την καταστροφή του ελληνισμού της Μικράς Ασίας ή τους δικούς μας συμπατριώτες που άφησαν να μας σφάξουν μην τυχόν και αλλοιωθεί το εκλογικό σώμα

Και μια που μιλάμε για τους καλούς χριστιανούς mdashεκ των υστέρων φυσικά το έμαθα αυτόmdash ο αδελφός της κατόπιν γυναίκας μου ο Νίκος καλός κολυμβητής έπεσε στη θάλασσα και κολυμπώντας έφτασε σε ένα αγγλικό πολεμικό παρακαλώντας ν ανεβεί επάνω για να σωθεί από τους Τούρκους Διότι ήταν τότε δεκαεπτά ετών και εκινδύνευε να αιχμαλωτισθεί Αντί απαντήσεως του έριξαν ζεματιστό νερό

Έπειτα πήγε σε ένα ιταλικό πολεμικό Οι Ιταλοί ήσαν ανέκαθεν εχθροί προς εμάς αντίθετοι στην κατοχή Μικρασιατικών εδαφών από την Ελλάδα Παρ όλα αυτά έδειξαν ανθρωπισμό την ώρα της καταστροφής Εν αντιθέσει με τους κυρίους Εγγλέζους οι οποίοι την ώρα που οι Τούρκοι εβίαζαν τις γυναίκες και έσφαζαν τους άντρες και μας έκαιγαν έπιναν το τσάι τους συνοδεία μουσικής

Εν πάση περιπτώσει τον βοηθήσανε τον Νίκο οι Ιταλοί τον σκουπίσανε τον στεγνώσανε του έδωσαν καινούργια ρούχα στεγνά και τον βοήθησαν και επιβιβάστηκε σε ένα πλοίο που είχε Ιταλούς υπηκόους και έτσι σώθηκε από την αιχμαλωσία εν αντιθέσει με τον μεγαλύτερο αδελφό του τον Ηλία ο οποίος τρεις μήνες προ της καταστροφής εστρατεύθη και με όλους τους Σμυρνιούς της ηλικίας του μετά από μία πρόχειρη εκγύμναση τον έστειλαν στο μέτωπο mdashαπροετοίμαστα παιδιά δεκαοκτώ και δεκαεννιά ετώνmdash και έκτοτε εχάθηκε το παλικάρι και δεν ξαναέδωσε σημεία ζωής θύμα και αυτό της τουρκικής θηριωδίας και της ελληνικής αδιαφορίας προς τον πληθυσμό της Μικράς Ασίας

Και μια και μιλάμε για στρατιωτικά θέματα ας πάμε λίγο πίσω Μετά την αποτυχία της εκστρατείας του Σαγγαρίου όπου αρχιστράτηγος ήταν ο Παπούλας αλλά εμπνευστής της ήταν ο τότε βασιλεύς Κωνσταντίνος και το περί αυτόν επιτελείο έριξαν όλο το βάρος της αποτυχίας εις τον Παπούλα και τον αντικατέστησαν με ένα νέο αρχιστράτηγο τον Χατζανέστη έναν άνθρωπο ο οποίος με τις πράξεις του απέδειξε ότι δεν ήταν και πολύ γνωστικός

Η πρώτη διαταγή που έβγαλε ο Χατζανέστης μόλις ήρθε στη Σμύρνη ήτανε να απαγορευθεί ο περίπατος των στρατιωτών εις την προκυμαία Απηγόρευσε να περνούν από την προκυμαία απλοί στρατιώτες Και νομίζω πως όταν επήρχετο μάλλον η καταστροφή και για να ανακόψουν το κύμα της φυγής των Μικρασιατών προς τον ελλαδικό χώρο έβγαλαν ανακοινωθέν και έλεγαν ότι το τρίτο σώμα στρατού σώζει την τιμήν της Πατρίδος ότι δηλαδή ανεκόπη η προέλαση του Κεμάλ πράγμα ψευδέστατο διότι δύο μέρες πριν ολόκληρο αυτό το σώμα είχε παραδοθεί εις τον Κεμάλ

Όλα αυτά μόνο και μόνο για να μας κλείσουν τα μάτια και να μείνουμε εκεί θύματα της τουρκικής θηριωδίας

Digitized by 10uk1s

Πολλοί γνωστοί μου οι οποίοι μετά την καταστροφή επί τουρκοκρατίας τώρα έχουν επισκεφθεί τη Σμύρνη με ρωτούν να τους πω σχετικά Η απάντησή μου είναι μία Τι σχέση έχει η σημερινή Σμύρνη με τη χαρούμενη Σμύρνη την προ του 22 Τη Σμύρνη που οι άνθρωποι την έζησαν εργατικοί μεν όλη μέρα και διασκέδαζαν Εις την προκυμαία υπήρχαν τόσα κέντρα με ορχήστρες και μουσικές που είναι δύσκολο να το πιστέψει κανείς Εις του laquoΚρέμερraquo υπήρχαν δύο ορχήστρες Μία με κλασικά έργα και άλλη με μπουζούκια και τέτοια Πλάγια ήταν το laquoΚαφέ Φώτηraquo του Κλωναρίδη όπως το λέγαμε από μία μάρκα μπύρας που διέθετε Και εκεί υπήρχαν δύο ορχήστρες Μία πάλι με έργα κλασικά δηλαδή Στράους και τέτοια και η άλλη μαντολινάτα

Λίγο πιο εκεί ήταν το laquoΚαφέ ντε Παρίraquo το οποίο λειτουργούσε το καλοκαίρι Άλλη ορχήστρα εκεί Λίγο πριν από το laquoΚαφέ ντε Παρίraquo ήταν η laquoΑλάμπραraquo με μουσική με λαϊκά όργανα σαντούρι κτλ Προς την άκρη της προκυμαίας προς το τέλος ήσαν δύο κέντρα ακόμα Το laquoΚόρσοraquo με ορχήστρα επίσης και το laquoΛούνα Παρκraquo με ορχήστρα Δηλαδή αριθμούμε δυο στου laquoΚρέμερraquo δυο στο laquoΚαφέ Φώτηraquo τέσσερις∙ δυο στο laquoΑλάμπραraquo και στο laquoΚαφέ ντε Παρίraquo έξι∙ και δυο τα άλλα οκτώ

Αλλά οι ορχήστρες δεν ήσαν μόνο εις τα κέντρα της παραλίας Και μέσα εις τις συνοικίες υπήρχαν ατελείωτα κέντρα με μουσικές Ένα από όλα αυτά τα κέντρα ήταν στη συνοικία του Αγίου Δημητρίου και λειτουργούσε χειμώνα καλοκαίρι Είχε και κλειστή αίθουσα και καλοκαιρινή Εμείς τότε παιδιά πηγαίναμε απέξω για να ακούσουμε που παίζανε οι μουσικοί

Το κέντρο αυτό που προανέφερα το λέγανε laquoΝέος Κόσμοςraquo και επειδή είπα ότι υπήρχαν πολλά κέντρα στις συνοικίες θα σας αναφέρω ένα χαρακτηριστικό που το έζησα εγώ

Στη συνοικία του Αγίου Δημητρίου στο Φαρδύ όπως το λέγαμε διότι ήταν φαρδύτερος ο δρόμος αυτός από τους άλλους mdashοι Τούρκοι δε το λέγανε Τσακιρτζίμπασιmdash υπήρχε ένα καφενείο το οποίο είχε και αυτό μέσα ορχήστρα με λαϊκά όργανα Μια μέρα πηγαίνοντας στο σχολείο το πρωί ακούσαμε να παίζει μουσική Πήγαμε στο σχολείο και επιστρέφοντας το μεσημέρι όταν σχολάσαμε τα όργανα συνέχιζαν να παίζουν και μας έκανε εντύπωση που έπαιζαν πρωί Ρωτήσαμε κάπου εκεί τι συμβαίνει και μας είπαν ότι ήσαν ζωέμποροι οι οποίοι έφεραν εις πέρας μια μεγάλη μεταφορά σφαγίων από το εσωτερικό της Μικράς Ασίας στη Σμύρνη∙ φαίνεται ότι κέρδισαν πολλά χρήματα και το γλεντούσαν

Πήγαμε σπίτι μας πήγαμε σχολείο το απόγευμα έπαιζαν Σχολάσαμε το βράδυ συνέχιζαν Πάμε την άλλη μέρα το πρωί σχολείο συνέχιζαν Δηλαδή αυτό το γλέντι κράτησε περίπου τριάντα έξι ώρες συνεχώς Αυτή ήταν μια έκφραση του τρόπου ζωής Δηλαδή εργασία πολλή καλή δουλειά αλλά και η διασκέδαση διασκέδαση

Δηλαδή ο κόσμος το βράδυ ήθελε πάντα να βρει έναν τρόπο για να διασκεδάσει Και στα κέντρα της προκυμαίας αλλά και στα κέντρα τα συνοικιακά όπου όπως είπα υπήρχε μουσική δεν ήταν κανείς υποχρεωμένος να καταξοδευτεί για να περάσει την ώρα του Τα κέντρα της προκυμαίας είχαν και κάποιο είδος ζαχαροπλαστείου Μπορούσες δηλαδή να πάρεις ένα γλυκό μια πάστα παραδείγματος χάρη και να καθίσεις ν απολαύσεις τη μουσική

Επίσης στα κέντρα των συνοικιών μπορούσες να πάρεις και ένα ούζο σκέτο Δεν ήταν λοιπόν υποχρεωμένος κανείς να ξεπαραδιαστεί για να μπορέσει να διασκεδάσει και να ξεδώσει από τους κόπους της ημέρας

Υπήρχαν πολλές ακόμα ευκαιρίες για τους κατοίκους της Σμύρνης για ψυχαγωγία Παραδείγματος χάρη όταν έρχονταν θίασοι πρόζας ή μουσικής από την ελεύθερη Ελλάδα Επίσης έρχονταν πολλοί θίασοι

Digitized by 10uk1s

ξένοι ιταλικοί γαλλικοί αλλά προπαντός ιταλικής όπερας διότι η Σμύρνη είχε πάρα πολλά θέατρα πολλά υπαίθρια και αρκετά χειμερινά

Μεταξύ αυτών το κόσμημα της Σμύρνης ήταν το Θέατρο Σμύρνης που ήταν μικρογραφία του Θεάτρου της Σκάλας του Μιλάνου Σ αυτό αξιώθηκα παιδί να πάω κι εγώ δυο φορές συνοδευόμενος από τη θεία μου Άννα και ν ακούσω την laquoΤσάρνταςraquo και την laquoΜπαγιαντέραraquo

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου είχαν δημιουργηθεί πολλοί θίασοι στη Σμύρνη από ηθοποιούς ντόπιους Σμυρνιούς οι οποίοι ήσαν καλλίφωνοι και δημιούργησαν μαζί με τον Σύλβιο και τον Καρακάση που ήσαν καλοί σκηνοθέτες θιάσους και προπαντός οπερέτας

Μεταξύ αυτών πρωταγωνίστρια ήταν η Μέρτικα Επίσης ήταν και η Ζαζά Μπριλάντη η οποία εθριάβευσε και μετά την καταστροφή της Σμύρνης στην Αθήνα ως σουμπρέτα

Μεταξύ πολλών άλλων διακριθέντων δεν πρέπει να ξεχάσουμε να αναφέρουμε τον Γιώργο Γληνό ο οποίος επίσης διέπρεψε μετά την Καταστροφή ως πρωταγωνιστής του Εθνικού Θεάτρου

Ο Σύλβιος και ο Καρακάσης τους οποίους προανέφερα δεν ήσαν μόνο σκηνοθέτες ήσαν και καλοί συγγραφείς και μετά την Καταστροφή ήρθαν κι αυτοί στην Αθήνα όπου έγραψαν επιθεωρήσεις επιτυχημένες Το δίδυμο των συγγραφέων ήταν ο Σύλβιος και ο Καρακάσης Ο Καρακάσης ο πνευματωδέστατος αυτός άνθρωπος ήταν καμπούρης

Είχαμε επίσης πολλές πολυτελείς αίθουσες κινηματογράφων όχι μόνο στην παραλία αλλά και μέσα στις συνοικίες Φυσικά οι ταινίες τότε ήσαν βουβές και συνοδεύονταν από υπόκρουση πιάνου

Στη Σμύρνη υπήρχαν επίσης πολλές λέσχες στις οποίες μαζεύονταν τα μέλη συζητούσαν έπαιζαν χαρτιά όχι μεγάλο τζόγο δεν ήσαν λέσχες χαρτοπαικτικές αλλά λέσχες συναναστροφής Εκεί τα μέλη μπορούσαν να πάρουν το τσάι τους και να μιλήσουν μεταξύ τους για τις υποθέσεις τους

Κορυφαία περίπτωση για τις λέσχες αυτές ήσαν οι χοροί που εδίνοντο τις Απόκριες τόσο για να διασκεδάσουν τα μέλη όσο και για να εισπράξουν οι λέσχες χρήματα και ν ανταποκριθούν στα έξοδά τους

Μία από τις λέσχες αυτές ήταν η Λέσχη των Κυνηγών Υπήρχαν δυο λέσχες κυνηγών η Αψηλή και η Χαμηλή Αρχικώς ήταν η Λέσχη η Αψηλή σ ένα δρόμο της προκυμαίας αλλά είχαν διασπαστεί τα μέλη της και στην άλλη γωνία δημιούργησαν μια δεύτερη λέσχη τη λεγομένη πάλι Λέσχη των Κυνηγών αλλά Χαμηλή

Σ έναν αποκριάτικο χορό του 1922 αξιώθηκα να πάω κι εγώ συνοδεύοντας ως ντάμα μου τη δεσποινίδα Τσβάιφελ την οποία μου εμπιστεύτηκαν οι γονείς της που παρακολουθούσαν από τον εξώστη της Λέσχης

Στην άλλη Λέσχη των Κυνηγών τη λεγομένη Αψηλή mdashκαι τούτο γιατί το κτίριό της ήταν μεγαλοπρεπέστατο είχε ισόγειο και τρία πατώματα και εκεί με έπαιρνε όποτε πήγαινε ο θείος μου ο Τσιντσίνης που ήταν μέλος τηςmdash είχε εγκαταστήσει το 1919 και 1920 το Στρατηγείο του ο Παρασκευόπουλος που ήταν αρχιστράτηγος

Digitized by 10uk1s

Και μια που μιλήσαμε για τους χορούς των λεσχών ο κορυφαίος και ο κοσμικότερος χορός ήταν της Ελληνικής Λέσχης Το εισιτήριο εκεί ακόμα και για τα μέλη ήταν τσουχτερό Επίσης κατά τη διάρκεια του χορού εγένοντο πλειστηριασμοί ποιος θα προσέφερε δηλαδή τα περισσότερα χρήματα δια τους σκοπούς της Λέσχης Σκοποί της Ελληνικής Λέσχης ήσαν η ενίσχυση των φιλανθρωπικών και των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων που υπήρχαν στη Σμύρνη

Για να γίνεις μέλος σ αυτή τη Λέσχη ήταν πολύ δύσκολο διότι ήταν ένα είδος Φιλικής Εταιρείας Ο αδελφός μου ο Χρήστος ο μεγάλος ο πρωτότοκος δηλαδή είχε επανειλημμένα υποβάλει αίτηση η οποία είχε κατ αρχήν απορριφθεί Όταν όμως ενεκρίθη εθεωρήθη ότι ήταν μια δικαίωση της φήμης της οικογενείας πράγμα για το οποίο ήταν ενθουσιασμένος ο Χρήστος

Επίσης υπήρχε το Σπόρτινγκ καθώς και η Νιου Κλαμπ στην οποία σύχναζαν περισσότερο οι Άγγλοι και γι αυτό είχε και αγγλική ονομασία Υπήρχαν νομίζω και άλλες δύο λέσχες των οποίων μου διαφεύγουν τα ονόματα

Όπως προανέφερα ο θείος μου ήταν αλευροβιομήχανος Εκεί στη Σμύρνη ήσαν χωριστοί οι αλευροβιομήχανοι και οι αλευρέμποροι Δεν ήταν όπως είναι τώρα εδώ οι μύλοι που αλέθουν δικό τους στάρι Εκεί οι αλευροβιομήχανοι έκαναν φασόν Ο θείος μου ο Τσιντσίνης αρκετά ηλικιωμένος εθεωρείτο εξπέρ εις την απόδοση των σιταριών διότι στη Σμύρνη υπήρχε και επιμελητήριο των σιτηρών και με έπαιρνε και εκεί μαζί του Είχα μια προαίσθηση ότι επειδή έβλεπε ότι ο γιος του δεν ήταν άνθρωπος για δουλειά έχω τη γνώμη ότι με έπαιρνε κοντά του για να με βοηθήσει και να με σπουδάσει ώστε να τον διαδεχθώ στην επιχείρηση Το όνομα που χρησιμοποιούσαν γι αυτό που θέλω να περιγράψω στη Σμύρνη ήταν Μπόρσα σιτηρών δηλαδή Χρηματιστήριο σιτηρών Εκεί υπήρχαν οι μεσίτες και οι αγορασταί σιτηρών σιτάρι για να το αλέθουν και να το κάνουν αλεύρι κτλ Φυσικά ο θείος μου ο Τσιντσίνης εθεωρείτο αυθεντία στην εξακρίβωση της αποδόσεως των σιτηρών

Όταν λοιπόν υπήρχε μία διαφορά μεταξύ αγοραστών και πωλητού κατέφευγαν σε εκείνον και ότι έλεγε εθεωρείτο τελεσίδικη απόφαση Εκείνος έπαιρνε το σιτάρι και το δάγκωνε στα δόντια του και έλεγε ότι από αυτό το σιτάρι θα έχετε στις χίλιες οκάδες τόσα σακιά αλεύρι πρώτης ποιότητος τόσα σακιά δευτέρας ποιότητος τόσα σακιά πίτουρο ψιλό τόσα σακιά πίτουρο χοντρό και τόσα σακιά σκύβαλο Σκύβαλο ήταν τα απορρίμματα

Κανείς δεν αμφισβητούσε τη γνώμη του Ήταν άνθρωπος όπως είπα και αγράμματος και αμόρφωτος Μια μέρα έτυχα στο εργοστάσιο στο γραφείο και ένας πελάτης εζήτησε να του αποδώσουν λογαριασμό Ήταν εκεί ο αδελφός μου ο Νίκος και ένας άλλος κύριος Ιωαννίδης ο οποίος κρατούσε τα λογιστικά βιβλία Ρώτησε λοιπόν ο θείος μου ο Τσιντσίνης πόσα σακιά σιτάρι ήρθαν τόσα Και για την προέλευση γιατί από κάθε μέρος αλλιώτικο της Μικράς Ασίας είχαν και διάφορη απόδοση τα σιτάρια Του είπανε από πού προέρχονταν και έβγαλαν έναν απολογισμό Εκείνος χωρίς πολλά λόγια κάνει ένα laquoτσουraquo Λάθος Ξαναπιάνουν αυτοί τα χαρτιά γράφουν μετράνε κάνουν υπολογισμούς mdashκομπιούτερ δεν υπήρχαν τότεmdash βγάζουν δεύτερο∙ laquoλέγε σιορ Γιαννάκοraquo έτσι τον λένε τιμητικώς κατά το laquoσερraquo των Άγγλων laquoτσουraquo επαναλαμβάνει εκείνος Λάθος και αυτή τη φορά Οπότε έκαναν τρίτο υπολογισμό και τότε εκείνος είπε laquoναιraquo Με το μυαλό όλα αυτά εγένοντο

Αυτός λοιπόν ο τόσο ευφυής και εργατικός άνθρωπος ο οποίος εκ του μηδενός κατόρθωσε να σχηματίσει μία από τις μεγαλύτερες περιουσίες της Μικράς Ασίας όπως είπαμε είχε αποκτήσει ένα γιο ο οποίος μεγάλωσε στα πλούτη και έγινε όπως τον έλεγε ο μπαμπάς του αχαΐρευτος Ήταν bon

Digitized by 10uk1s

viveur γυναικάς και καλοπερασάκιας Για να πάρετε μια ιδέα η καταστροφή τον βρήκε να έχει δυο αυτοκίνητα που για εκείνη την εποχή ήταν περίπτωση μάλλον δύσκολη Ένα Τσάντλερ και ένα Μεταλλουρζίκ Το Μεταλλουρζίκ όταν ήρθε ο βασιλεύς Κωνσταντίνος στη Σμύρνη για να κάνει την αποτυχημένη εκστρατεία τού Σαγγαρίου η Διοίκηση το ζήτησε και το εδάνεισαν για τις μετακινήσεις του βασιλιά

Επίσης είχε ένα ωραιότατο κότερο που για να διακρίνεται είχε όλο κόκκινα πανιά Από καρότσες είχε τέσσερις πέντε με ωραία άλογα αλλά ήταν και μανιώδης ιππεύς Στη Σμύρνη γίνονταν μία φορά το χρόνο ιπποδρομίες σε ένα προάστιο που το έλεγαν Παράδεισο λίγο πριν από το Μπουτζά Για να διατηρεί κανείς στάβλους ολόκληρο το χρόνο για μία Κυριακή που θα γίνονταν οι κούρσες καταλαβαίνετε ότι ήταν πολυέξοδο Αυτός όμως το είχε και αυτό Είχε ωραιότατο στάβλο και μεταξύ των άλλων είχε και ένα καθαρόαιμο άλογο τον Μπαχτιάρ ο οποίος ήταν το κρακ Παρ όλο που τον φόρτωναν βάρη και τέτοια πάντοτε ήταν πρώτος στις ιπποδρομίες

Μάλιστα είχα και εγώ ένα παρ ολίγον δυστύχημα Με έπαιρνε μαζί του ο ξάδελφός μου όταν ήτανε να γυμνάσουν τα άλογα για την ιπποδρομία και επειδή ο Μπαχτιάρ παρ όλο που ήταν το καλύτερο άλογο ήταν και το πιο ήσυχο και ήρεμο με έβαζε επάνω και εγώ καβαλούσα τον Μπαχτιάρ Μια μέρα μπαίνοντας εις τον ιππόδρομο από μία πλαϊνή πόρτα ενώ εκείνη την ώρα εγυμνάζοντο δυο άλλα άλογα ο Μπαχτιάρ μόλις αντελήφθη ότι γίνεται κούρσα πήγε πλάγιά τους και με εμένα επάνω να τα προσπεράσει Φυσικά κατατρομάξανε και ο ξάδελφός μου και ο κ Σταρένιος ο οποίος ήταν βοηθός του και ξεφωνίσανε και μου φώναζε ο ξάδελφός μου laquoσφίγγε τα πόδια σου στη σέλα και κράτα τα γκέμιαraquo ώσπου τα άλογα να σταματήσουνε για να μην πέσω κάτω διότι φυσικά ήμουν αδαής εγώ από τις κούρσες

Μία από τις διαδρομές που γίνονταν σ αυτές τις ιπποδρομίες ήταν και η ιπποδρομία των ερασιτεχνών την οποία έλεγαν με τον εγγλέζικο τίτλο laquoτζέντλεμαν κουρςraquo Εκεί δεν έτρεχαν επαγγελματίες τζόκεϋ αλλά μόνο οι ιδιοκτήτες Σ αυτή φυσικά έτρεχε και ο ξάδελφός μου με τον Μπαχτιάρ πάντοτε νικητής Αυτός ήταν ο πυρήνας από τον οποίο μετά την Καταστροφή που ήρθαν εδώ δημιουργήθηκε ο ιππόδρομος διότι προ του 22 δεν υπήρχε εδώ ιππόδρομος και οι τζόκεϋ οι οποίοι υπήρχαν εκεί για τις κούρσες στον Παράδεισο ήσαν το ξεκίνημα που έκανε εδώ ο κ Ρηζ όταν εδημιούργησε την εταιρεία ιπποδρομιών

Ο ξάδελφός μου αυτός ο Νίκος ο Τσιντσίνης εκτός από τα άλλα βίτσια που είχε mdashφυσικά είχε πλούσιο μπαμπά και γι αυτό μπορούσε και τα έκανεmdash ελέχθη ότι μετά την Ελληνική κατοχή είχε δημιουργήσει απέναντι στο Κορδελιό ένα χαρέμι Δηλαδή είχε νοικιάσει ένα σπίτι και είχε εγκαταστήσει μέσα έξι επτά Τουρκαλίτσες Αυτό είχε μαθευτεί φαίνεται ανάμεσα στους Τούρκους και γι αυτό μόλις οι Τούρκοι μπήκαν στη Σμύρνη και τον έπιασαν αιχμάλωτο τον σκοτώσανε όπως μάθαμε με τον φρικτότερο τρόπο Άλλοι λένε ότι τον έγδαραν ζωντανό και άλλοι ότι τον λυντσάρανε και έτσι είχε κακό τέλος αυτό το παιδί το οποίο ήταν επιπόλαιο αλλά κατά βάθος είχε χρυσή καρδιά

Όπως προείπα πολλοί με ρωτάνε για τη Σμύρνη την προ της καταστροφής Θα δώσω μία συνοπτική εικόνα κατά το δυνατόν και από ότι ξέρω

Η Σμύρνη ήταν χωρισμένη σε συνοικίες εθνοτήτων Το κεντρικότερο μέρος και το μεγαλύτερο δηλαδή τα 75 ως 80 τοις εκατό κατείχε η Ελληνική χριστιανική συνοικία Σ αυτό τον τομέα δεν υπήρχε ούτε μία τουρκική ιδιοκτησία Ούτε κατοίκησε εκεί ποτέ κανένας Τούρκος Φυσικά υπήρχαν οι αστυνομικοί

Digitized by 10uk1s

σταθμοί τα καρακόλια όπως τα λέγαμε αλλά όταν νύχτωνε οι Τούρκοι αστυνόμοι δεν τολμούσαν να περιπολούν στην Ελληνική συνοικία και γι αυτό κλεινόντουσαν στα αστυνομικά τμήματα και τότε έβγαιναν οι νυχτοφύλακες οι λεγόμενοι laquoπεσβάντηδεςraquo από εμάς οι οποίοι δεν είχαν όπλο αλλά μια μεγάλη μαγκούρα που την έσερναν εις τα καλντερίμια για να ακούμε ότι εκτελούν το καθήκον τους και μας φυλάγανε Κατά πλειονότητα όλοι αυτοί οι νυχτοφύλακες ήσαν Αρβανίτες

Εις το βάθος της Ελληνικής συνοικίας προς το εσωτερικό της πόλεως ήταν η Αρμενική συνοικία Ολίγο πιο πίσω και δεξιότερα ήταν η Εβραϊκή συνοικία Και ακόμα πιο πίσω εις τα άκρα της πόλεως στα πιο φτωχικά μέρη έμεναν οι Τούρκοι Αριστερά της Ελληνικής συνοικίας ήταν η Ιταλική η μόνη που δεν κάηκε κιόλας όπως προανέφερα

Φυσικά στην Ελληνική συνοικία κατοικούσαν και αρκετοί ξένοι υπήκοοι Γάλλοι Ιταλοί Άγγλοι οι οποίοι ήσαν ή καθολικοί ή προτεστάντες Αλλά σε όλη αυτή την περιφέρεια της Σμύρνης δεν μπορούσε να ζήσει κανείς και να σταδιοδρομήσει ή να εργαστεί είτε ήταν Έλληνας είτε Τούρκος είτε ξένος υπήκοος εάν δεν μιλούσε καλά τα ελληνικά Φυσικά και οι Τούρκοι πλανόδιοι πωλητές που περιφέροντο και πουλούσαν διάφορα λαχανικά ή ότι άλλο μέσα στην Ελληνική συνοικία διαλαλούσαν το εμπόρευμά τους ελληνικά

Οι Τούρκοι πλούσιοι κατοικούσαν όλοι στα χωριά τα οποία ήσαν εκατέρωθεν του κόλπου της Σμύρνης Αριστερά της Σμύρνης και μετά το Διοικητήριο το Κονάκι όπως το λέγαμε υπήρχαν τέσσερα ωραία χωριά Το Καρατάσι η Καραντίνα Γκιοστεπέ και Κοκαριαλί Ήσαν παλιές ελληνικές συνοικίες της αρχαιότητος και ελέγοντο Μελαντία Καλλιθέα Ενόπη και Μυρακτή Σ αυτά τα χωριά ήσαν πάρα πολλοί Έλληνες πλούσιοι μεταξύ αυτών στο Γκιοστεπέ καθόταν και η οικογένεια του Ωνάση Και μαζί με αυτούς έμεναν και οι Τούρκοι πλούσιοι

Από το άλλο μέρος του κόλπου δεξιά ήταν το Μερσινλί ήταν η Αγία Τριάδα τα Πετρωτά το Αλάμπεη και το ωραίο Κορδελιό Και σ αυτά προπαντός στο Κορδελιό και στο Αλάμπεη έμεναν πολλοί Τούρκοι

Όπως ακούσατε είπα ένα χωριό Αγία Τριάδα Δεν ήταν μόνο αυτό που σηματοδοτούσε την ελληνικότητα όλης αυτής της περιφέρειας Σε όλες τις συνοικίες της Σμύρνης για να βρει κανείς κάτι έπρεπε να αποταθεί σε ελληνικούς τίτλους Παρ όλο που οι Τούρκοι είχαν διάφορα τουρκικά ονόματα για να βρεις κάτι ρωτώντας κάποιον που κάθεται σου απαντούσε στον Αϊ‐Γιάννη στο Κερασοχώρι στον Άγιο Τρύφωνα στον Αϊ‐Γιώργη στην Αγία Φωτεινή στη Λυπημένη Παναγιά στον A‐Δημήτρη στην Παναγία την Ντουβαριώτισσα

Εν πάση περιπτώσει όλες οι συνοικίες αυτή τη στιγμή δεν μπορώ να θυμηθώ όλα τα ονόματα προσδιορίζονταν μόνο με ελληνικά και χριστιανικά τοπωνυμία

Εν τω μεταξύ θυμήθηκα μερικές ονομασίες και θα τις βάλουμε για να μείνουν για την ιστορία Τα ελληνικά τοπωνύμια ήσαν τα Μικρά Μπογιατζίδικα δρόμοι διάφοροι τα Μεγάλα Μπογιατζίδικα τα Σιδεράδικα το Γαλάζιο τα Γυαλιάδικα ο Φασουλάς το Φαρδύ της Ευαγγελιστρίας οι Συκαμιές στου Ζέρβα

Πώς να ξεχάσω τα ωραιότατα πανηγύρια τα καλοκαιρινά φυσικά πανηγύρια που εγένοντο στις ορθόδοξες εκκλησίες των χωριών που ήσαν εκατέρωθεν της Σμύρνης

Ήταν μια ευκαιρία να πάμε να προσκυνήσουμε τους Αγίους και ταυτόχρονα ένα είδος εκδρομής για τις μητέρες και για μας τα παιδιά Οι εκδρομές αυτές εγένοντο την ημέρα Οι άντρες δεν συμμετείχαν γιατί

Digitized by 10uk1s

οι άντρες στη Σμύρνη εδούλευαν όλη την ημέρα δεν τεμπέλιαζαν

Γινόταν το πανηγύρι της Αγίας Άννας της Αγίας Παρασκευής του Αγίου Παντελεήμονα αλλά το πιο εντυπωσιακό πανηγύρι ήταν της Αγίας Τριάδος της οποίας η εκκλησία ήταν στο ομώνυμο χωριό

Εκεί λειτουργούσε ο παπα‐Μιχάλης τον οποίο ο πατέρας μου από απλό καντηλανάφτη είχε προωθήσει σε παπά πράγμα που δεν ξεχνούσε ποτέ ν αναφέρει ο παπα‐Μιχάλης

Το πανηγύρι αυτό είχε την ιδιάζουσα μορφή ότι οι προσκυνητές ξεκινούσαν για να πάνε να προσκυνήσουν και να γιορτάσουν τη χάρη της με βάρκες από την προκυμαία της Σμύρνης Οι βάρκες αυτές ήσαν καταστολισμένες με φαναράκια που μέσα έκαιγαν κεριά Και ήταν ένα θέαμα φαντασμαγορικό ήταν ένα είδος μικρής ενετικής εορτής και φυσικά από τις βάρκες και από το κυρίως χωριό πετούσαν διάφορα πυροτεχνήματα και βεγγαλικά τα οποία εφώτιζαν τον ουρανό της Σμύρνης

Δηλαδή θα έλεγε κανείς ότι παρ όλο που ήταν τουρκική κατοχή κυριαρχούσε ο χριστιανισμός η ορθοδοξία μας δηλαδή και ο ελληνισμός μας

Από αυτό αποδεικνύεται η ελληνικότητα Οι Τούρκοι δεν μπορούσαν να κάνουν ούτε να αντείπουν τίποτα σ αυτό Μια άλλη εκδήλωση ήταν όταν στις 14 Ιουλίου γιορτάζανε οι Γάλλοι την Επανάστασή τους Τότε και εμείς οι Έλληνες συνεορτάζαμε με τους Γάλλους∙ αυτή τη γιορτή τη λέγαμε laquoτο Ρεμπουμπλίκraquo από την ονομασία της Γαλλικής επαναστάσεως για να αποδείξουμε την αντίθεσή μας προς την καταπίεση που υφιστάμεθα από τους Τούρκους

Στη Σμύρνη επειδή υπήρχαν μεγάλες ιδιοκτησίες οικοπέδων οι κάτοχοι αυτών πλούσιοι φυσικά άνθρωποι εδημιουργούσαν στοές τις λεγόμενες laquoβερχανέδεςraquo Δηλαδή άνοιγαν διόδους σε παραλλήλους δρόμους φυσικά κεντρικούς από τον ένα δρόμο στον άλλο χτίζοντας εκατέρωθεν μαγαζιά και γραφεία πάνω από τα μαγαζιά αυτά Τέτοιες στοές ήταν του Τενεκίδη ήταν του Χαϊλάιφ ήταν της Ελληνικής Λέσχης ήταν του Κράμερ και πολλές άλλες όπως είπα και με αρμένικα ονόματα διότι στη Σμύρνη υπήρχαν και πάρα πολλοί πλούσιοι Αρμεναίοι

Μία συνοικία που παρέλειψα πριν να αναφέρω ήταν της Αγίας Αικατερίνης συνοικία πολυπληθέστατη με κατοίκους όλους αστούς στην οποία κυριαρχούσε η εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης που μόλις είχε τελειώσει το 1920 Όλη αυτή η εκκλησία ήταν από μάρμαρο Με τα χρόνια μάθαμε ότι οι Τούρκοι για να την καταστρέψουν για να την εξαφανίσουν επί πέντε ημέρες χρησιμοποιούσαν εκρηκτικά Τόσο καλοφτιαγμένος ναός ήταν η Αγία Αικατερίνη

Και όπως είπα πριν η συνοικία αυτή ήταν πολυπληθέστατη ήταν κατοικημένη όλη από αστούς και ο δρόμος της ήταν αρκετά φαρδύς

Αλλά οι Έλληνες της Σμύρνης εκτός από την καταπίεση των Τούρκων είχαν να αντιμετωπίσουν και το όργιο από τις προπαγάνδες των Ευρωπαϊκών Κρατών Στη Σμύρνη οι Γάλλοι είχαν δημιουργήσει ατελείωτα σχολεία Είχαν την laquoΠροβιντάνςraquo την laquoΝταμ ντε Σιόνraquo τη laquoΣακρέ Κερraquo τους laquoΦρερraquo το laquoΤάγμα των Καπουκίνωνraquo Οι Γερμανοί τις laquoΔιακονέσεςraquo Υπήρχε Γαλλικό νοσοκομείο Ολλανδικό νοσοκομείο αλλά το Ελληνικό του Αγίου Χαραλάμπους το οποίο κατά τη γνώμη μου είναι το αρχαιότερο ελληνικό νοσοκομείο αρχαιότερο και του Ευαγγελισμού ήταν το πιο τέλεια οργανωμένο διότι είχε όλα τα γνωστά τμήματα Μεταξύ αυτών είχε και τμήμα για τους φρενοβλαβείς

Digitized by 10uk1s

Επίσης μέσα στη Σμύρνη ήταν κατεσπαρμένες και ατελείωτες καθολικές και προτεσταντικές εκκλησίες Όλα αυτά τα ιδρύματα προπαγάνδας που προανέφερα διεσώθησαν από τη φωτιά πράγμα που αποδεικνύει τον εμπρησμό από τους Τούρκους Όποιο ήθελαν να μην καεί δεν καιγόταν Γι αυτό και η Καθεντράλε η Μητρόπολη των Καθολικών διεσώθη και τη βρήκα Διεσώθησαν επίσης το μοναστήρι των Καπουκίνων στου οποίου τον περίβολο έβλεπε το μαγαζί μας το Γαλλικό νοσοκομείο η Ολλανδική εκκλησία και το Ολλανδικό νοσοκομείο Την εκκλησία τους αργότερα οι Ολλανδοί ή μας την παρεχώρησαν ή μας την πούλησαν διότι έγινε και υπάρχει τώρα ως ορθόδοξος εκκλησία ελληνική είναι ένα μικρό παρεκκλήσι διότι φυσικά δεν υπήρχε ούτε ένας Ολλανδός υπήκοος που να χρειάζεται εκκλησία

Φυσικά οι Έλληνες της Σμύρνης δεν έμειναν αδρανείς σ αυτές τις προπαγάνδες των ξένων και αντεπετίθεντο με την παιδεία Υπήρχαν δύο κοινοτικά δημοτικά σχολεία το Σοφείον και του Κιουπεντζόγλου mdashο Κιουπεντζόγλου ήταν ο δωρητήςmdash στα οποία η φοίτηση ήταν δωρεάν

Επίσης υπήρχε το κλασικό η περίφημος Ευαγγελική Σχολή για τα αγόρια Υπήρχε το Κεντρικό Παρθεναγωγείο για τα κορίτσια το Ομήρειο Παρθεναγωγείο επίσης για τα κορίτσια αλλά υπήρχαν και ατελείωτα πάρα πολλά ιδιωτικά σχολεία όπως ήταν το Ελληνογαλλικό λύκειο του Αρώνη το Ελληνογερμανικό λύκειο του Γιαννίκη η Σχολή Αναστασιάδη η Σχολή Δαλιδάκη η Σχολή Πασχάλη και όσα άλλα μεταγενέστερα θυμηθώ και θα αναφέρω

Η Σχολή Πασχάλη εφημίζετο για την αυστηρότητα του διευθυντού της Ξέρω λεπτομέρειες διότι εφοίτησα και εγώ εκεί στο νηπιαγωγείο και ως τη Δευτέρα Δημοτικού Ήταν εξατάξιο δημοτικό σχολείο μικτό για αγόρια και κορίτσια Στα εμπρός θρανία καθόντουσαν τα κορίτσια και από πίσω καθόμασταν εμείς τα αγόρια Κάθε πρωί έπρεπε όλοι οι μαθηταί είτε αγόρια είτε κορίτσια να παρελάσουν μπροστά από τον κ Κωνσταντίνο Πασχάλη τον διευθυντή δείχνοντας τα χέρια τους αν είναι καθαρά τα νύχια και κρατώντας με τον αντίχειρα καθαρό μαντίλι Επίσης εξέταζε τα αυτιά και τους λαιμούς αν είναι καθαρά Εάν ενός τα νύχια δεν ήσαν πολύ καθαρά τον έστελνε πίσω στο σπίτι να πλυθεί και να ξανάρθει

Εφημίζετο επίσης και για την καλλιγραφία την οποία εδίδασκε Ήταν ο ίδιος πολύ καλλιγράφος Έγραφε στον πίνακα την Άλφα‐Βήτα και έπρεπε οι μαθηταί να την αντιγράψουν Κρατούσε ένα χάρακα μία αρίδα όπως τη λέγαμε και παρακολουθούσε από πάνω πώς γράφαμε Εάν δεν ήταν ευχαριστημένος τρώγαμε και μία στα χέρια

Εις του Πασχάλη είχαν φοιτήσει όλα τα αδέλφια μου μέχρι την Έκτη Δημοτικού και από εκεί πήγαιναν στην Ευαγγελική Σχολή Ο αδελφός μου ο Νίκος ο δευτερότοκος επειδή ήξερε πόσο ζόρικη ήταν η ζωή στου Πασχάλη επέμενε και από την Τρίτη Δημοτικού με πήρε και με έγραψε εις του Αρώνη όπου εφοίτησα τέσσερα χρόνια έως την Έκτη Δημοτικού Εκεί σ αυτές τις τέσσερις τάξεις είχα συμμαθητή μου και τον Αρίστο Ωνάση

Η εκπαίδευση στη Σμύρνη ήταν για έντεκα χρόνια Δηλαδή έξι χρόνια Δημοτικό και πέντε χρόνια Γυμνάσιο φιλολογικό Εάν πήγαινε κανείς στο Εμπορικό είχε τέσσερα χρόνια Ένα χρόνο λιγότερο

Εγώ εις του Αρώνη έμεινα ως την Έκτη Δημοτικού Μετά γράφτηκα στην Ευαγγελική Σχολή στην οποία φοίτησα ως την Τρίτη Γυμνασίου Εν τω μεταξύ με την κατοχή των Ελλήνων δημιουργήθηκε ένα νέο γυμνάσιο το λεγόμενο Αρμοστειακό και για να το πλαισιώσουν επέλεξαν από την Ευαγγελική Σχολή μία ομάδα από τους πιο καλούς μαθητάς μεταξύ των οποίων ήμουν και εγώ mdashβλέπετε δεν είμαι και πολύ μετριόφρωνmdash και φοιτήσαμε εις το Αρμοστειακό Εκεί έμεινα έως την Τετάρτη Γυμνασίου όπου

Digitized by 10uk1s

και με βρήκε η καταστροφή της Μικράς Ασίας δηλαδή η φωτιά Εδώ στην Ελλάδα ερχόμενος δεν είχα την τύχη να τελειώσω αλλά έπεσα στη βιοπάλη

Και τώρα μια μικρή περιγραφή της Σμύρνης και του τρόπου περίπου που ζούσαμε

Τα σπίτια στη Σμύρνη κατά κανόνα ήσαν μονοκατοικίες Διώροφες ή τριώροφες Τα ισόγεια για το φόβο των Τούρκων έκλειναν με παράθυρα και πόρτες από μασίφ σίδερα διότι υπήρχε πάντοτε ο φόβος για πλιάτσικο

Από το δεύτερο πάτωμα και πάνω ήσαν ξύλινα και φυσικά υπήρχαν και τα μπαλκόνια Στα υπόγεια ήσαν τα κελάρια και οι αποθήκες για τις σοδειές διότι κάθε καλή νοικοκυρά έπρεπε να κάνει τις σοδειές της εγκαίρως στην εποχή τους για όλο το χρόνο

Στο ισόγειο μετά το υπερυψωμένο ημιυπόγειο ήσαν οι αίθουσες της υποδοχής τα σαλόνια οι τραπεζαρίες και το χωλ το οποίο εμείς λέγαμε αυλή κατά κανόνα στρωμένο με μάρμαρα Υπήρχε σκάλα η οποία πήγαινε προς το άνω πάτωμα Στη μέση της σκάλας ήσαν τα αντρεσόλ τα δωμάτια εις τα οποία κοιμόντουσαν οι υπηρέτριες mdash κάθε σπίτι αστικό έπρεπε υποχρεωτικώς να έχει υπηρέτες Και παραπάνω ήσαν τα υπνοδωμάτια Σε ένα από τα υπνοδωμάτια αυτά το οποίο έβλεπε στο πρόσωπο υπήρχαν τα μπαλκόνια Τα μπαλκόνια είχαν στην πρόσοψή τους δύο ή τρία παράθυρα από ένα σε κάθε πλάι Είχε διπλά πλαίσια το κάθε παράθυρο Το επάνω ήταν σταθερό Το κάτω ανεβοκατέβαινε αναλόγως την εποχή Και όλα τα παράθυρα σκεπάζονταν με κουρτίνες τα λεγόμενα στόρια τα οποία ανεβοκατέβαιναν με ελατήρια

Φυσικά ασανσέρ και καλοριφέρ δεν υπήρχαν ακόμα Για θέρμανση χρησιμοποιούσαμε τα τζάκια τις σόμπες με ανθρακίτη ή σόμπες πετρελαίου και τα περίφημα μαγκάλια Τα μαγκάλια έκαιγαν ξυλοκάρβουνα αλλά έπρεπε πρώτα να ετοιμαστούν στο ύπαιθρο για να μη δημιουργηθεί ανωμαλία

Τα απογεύματα μαζευόντουσαν οι γειτόνισσες πότε στο σπίτι της μιας πότε στο σπίτι της άλλης για να πιούνε το καφεδάκι τους και να δοκιμάσουν τα κουλούρια Αυτές οι συγκεντρώσεις ελέγοντο laquoκεντινάraquo Το όνομα αυτό δεν ξέρω ίσως προήλθε διότι έπαιρναν μαζί και τα κεντήματά τους

Στις γιορτές κάθε νοικοκυρά έπρεπε να εμφανίσει τα γλυκά σερβίροντας τους επισκέπτες σε δίσκο ασημένιο με πιατάκια ασημένια και όσο πιο πολλά γλυκά εμφάνιζε τόσο πιο καλή νοικοκυρά ήταν Γι αυτό η αργυροχοΐα είχε αναπτυχθεί πάρα πολύ στη Σμύρνη Και σήμερα ακόμη οι σμυρναίικοι δίσκοι οι κούπες και τα πιατάκια θεωρούνται έργα τέχνης Θεωρούνται μουσειακά είδη

Τα βράδια μετά το φαγητό αφού φυσικά ήρχοντο και οι άντρες των σπιτιών εγένοντο οι περίφημες βεγγέρες Πότε στο σπίτι του ενός πότε στο σπίτι του άλλου και σπιτικό το οποίο είχε κορίτσι και δεν είχε πιάνο ήταν αδύνατο Γι αυτό γινόντουσαν μικρές συγκεντρώσεις μουσικές

Ο μεγάλος μου ο αδελφός ο Χρήστος είχε πολύ ωραία φωνή τενόρου Απέναντι σε μας ήταν η οικογένεια Κρασοπούλου η δεύτερη κόρη των οποίων έπαιζε πολύ ωραίο πιάνο και το φόρτε της ήταν η άρια από την τελευταία πράξη της laquoΤόσκαraquo ο laquoΓερο‐Δήμοςraquo και άλλα διάφορα τραγούδια

Μεγάλη γιορτή ήταν η Πρωτοχρονιά Τότε όλα τα σπίτια άφηναν ανοιχτές τις εξώπορτες και οι νοικοκυρές έμεναν και υποδέχονταν τους επισκέπτες Οι επισκέπτες ήσαν οι άντρες των σπιτιών οι οποίοι πήγαιναν από πόρτα σε πόρτα ευχόμενοι για το καλό του χρόνου

Digitized by 10uk1s

Επίσης στη Σμύρνη γιορτάζονταν πάρα πολύ εύθυμα οι Απόκριες και τις τρεις Κυριακές Η μεγαλύτερη παρέλαση γινόταν στην οδό των Τράσων εκεί που ήταν και το σπίτι του θείου μου Εμείς μικρά παιδιά ήμασταν πίσω από τα παράθυρα όπου εστέκοντο οι κοπέλες των σπιτιών Μεταξύ αυτών η αδελφή μου και οι φίλες της Τα λουλούδια και οι σοκολάτες που έπεφταν μέσα στα σπίτια μας από τις άμαξες που περνούσαν με τους μασκαρεμένους ή με τους διασκεδάζοντες ήσαν ατελείωτα Βουνό σχημάτιζαν οι σοκολάτες και τα λουλούδια

Κάθε καλό νοικοκυριό έπρεπε να κάνει τις προμήθειές του για το χειμώνα Εις την εποχή τους οι γυναίκες έκαναν πελτέ ντομάτες Έκαναν τον τραχανά τους Έπαιρναν λάδι για όλη τη χρονιά Έπαιρναν βούτυρο γάλακτος και το έλιωναν για το φαγητό Σύκα (τα οποία ετοιμάζανε και έβαζαν και καρύδι μέσα) σε κασάκια Σταφίδες

Επίσης σε όλα τα καθώς πρέπει σπίτια έπρεπε να ζυμώνουν οι ίδιες το ψωμί τους και να το στέλνουν στο φούρνο μόνο για ψήσιμο Κάποτε σώθηκε το ζυμωτό ψωμί και με έστειλε η μητέρα μου να αγοράσω ψωμί από το φούρνο Μου έδωσε δε και μία πετσέτα για να το τυλίξω μην τυχόν και δούνε στη γειτονιά ότι η κυρία Αθανασία αγόρασε ψωμί έτοιμο και με απείλησε ότι αν με δούνε θα φάω ξύλο της χρονιάς μου

Για φωτισμό τα περισσότερα σπίτια της Σμύρνης χρησιμοποιούσαν λάμπες πετρελαίου Υπήρχε όμως και φωταέριο με το οποίο φωτίζονταν και οι δρόμοι Εμείς φυσικά είχαμε φωταέριο και έτσι μπορούσαμε να κάνουμε το μπάνιο μας εύκολα χρησιμοποιώντας το φωταέριο στο θερμοσίφωνά μας

Στο σπίτι του θείου μου του Τσιντσίνη εκτός από τα ευρωπαϊκά λουτρά όπως τα λέγαμε δηλαδή το μπάνιο και το θεσμοσίφωνα υπήρχε και χαμάμ τούρκικο Λουτρός τουρκικός

Στη Σμύρνη οι νοικοκυρές όσες δεν είχαν ευχέρεια στο σπίτι τους και οι νοικοκυραίοι για να κάνουν μπάνιο κατέφευγαν κατά καιρούς στα λουτρά τα θερμά τα λεγόμενα χαμάμια που υπήρχαν χωριστά για τους άντρες και χωριστά για τις γυναίκες Ένα είδος σημερινής σάουνας

Στα εξοχικά σπίτια τα οποία ήσαν εκατέρωθεν του κόλπου της Σμύρνης δηλαδή σ αυτά που αναφέραμε προηγουμένως mdashΚαρατάσι Καραντίνα Γκιοστεπέ και Κοκαριαλί και από την άλλη πλευρά Αγία Τριάδα Πετρωτά Αλάμπεη Κορδελιόmdash τα σπίτια τα οποία ήσαν στην παραλία είχαν και δικές τους μικρές εξέδρες με μία μικρή καμπίνα για να μπορούν να κάνουν μπάνιο Στη Σμύρνη ήταν πολύ διαδεδομένο το κολύμπι Από μικρά παιδιά μας πηγαίνανε και κολυμπούσαμε

Στην κυρίως πόλη της Σμύρνης δεν υπήρχαν φυσικά τέτοιες καμπίνες αλλά υπήρχαν Δημόσια Λουτρά τα οποία ήσαν επίσης χωριστά για τους άντρες χωριστά για τις γυναίκες Οι γυναίκες είχαν ένα είδος πισίνας εσωτερικής στην οποία κολυμπούσαν οι κοπέλες και οι μητέρες Οι άντρες ανοιγόντουσαν και λίγο έξω από τα μπάνια και κολυμπούσαν

Θυμάμαι όταν επρόκειτο η αδελφή μου να ετοιμαστεί να πάει για μπάνιο έγινε ολόκληρη ιεροτελεστία εις το σπίτι διότι έτοιμα μαγιό με τον σημερινό τύπο φυσικά δεν υπήρχαν Έπρεπε να έρθει η μοδίστρα διότι το μαγιό έπρεπε να είναι πολύ συμμαζεμένο και ηθικό και γι αυτό κάνανε πρόβα και εγώ ήμουνα μικρός και παρακολουθούσα την πρόβα

Το μαγιό έγινε από μαύρο σατέν και έπρεπε να δεθεί οπωσδήποτε κάτω από το γόνατο Δηλαδή φαινόταν μόνο η γάμπα και από πάνω έπρεπε να κλειστεί έως το λαιμό και στα μπράτσα έως τον αγκώνα Θυμάμαι το μαγιό αυτό ήταν από μαύρο σατέν και ήταν γαρνιρισμένο με ίδιο κίτρινο ύφασμα

Digitized by 10uk1s

Αυτά τα Δημόσια Λουτρά ήσαν εις το δεξιό άκρο της προκυμαίας της Σμύρνης και ελέγοντο laquoτου Ντισούraquo και λέγαμε πάμε στου Ντισού τα μπάνια Η μεγάλη αυτή εξέδρα που εισχωρούσε βαθιά μέσα στη θάλασσα εχωρίζετο σε δύο διαφορετικές εγκαταστάσεις Αριστερά ήταν για τις γυναίκες και δεξιά για τους άντρες με έναν εξώστη ενδιάμεσα να χωρίζει αυτές τις δύο εγκαταστάσεις

Εις την άκρη αυτή του εξώστη ήταν πάντοτε ένας φρουρός εφοδιασμένος με πέτρες και όταν κάποιος από τους κολυμβητές άντρες επλησίαζε προς το γυναικείο τμήμα τον πετροβολούσε και τον απομάκρυνε Αλλά τα περισσότερα μπάνια εγένοντο στα χωριά όπως σας προείπα διότι εκτός από τις ιδιωτικές εξέδρες υπήρχαν και Δημόσια Λουτρά Υπήρχαν επίσης και πολλές ιδιωτικές βάρκες στην παραλία της Σμύρνης και οι πιο καλοί κολυμβητές mdashμεταξύ αυτών ήμουν και εγώmdash παίρναμε τη βάρκα βγαίναμε ανοιχτά στον κόλπο και κολυμπούσαμε στα βαθιά

Πολύς κόσμος μάλιστα πήγαινε και έκανε μπάνια προς το Κορδελιό διότι τα νερά εκεί ήσαν πολύ πιο καθαρά Μέσα στον κόλπο της Σμύρνης κοντά στην παραλία ήταν άσχημα να κάνουμε μπάνιο διότι η Σμύρνη είχε αποχέτευση από τότε Υπήρχαν πολλά τρεχούμενα υπόγεια νερά και αυτό διευκόλυνε την εγκατάσταση αποχετεύσεως Όλες αυτές οι ακαθαρσίες φυσικά εχύνοντο εις τον κόλπο και πολλές φορές όταν φυσούσε μπάτης είχαμε μία άσχημη μυρουδιά Φανταστείτε αυτό λέγαμε όταν η Σμύρνη είχε τότε περί τους 500000 κατοίκους Σήμερα εάν εξακολουθεί ο ίδιος τρόπος αποχετεύσεως (λένε ότι η Σμύρνη έχει τώρα 4000000 κατοίκους) ο κόλπος θα έχει μολυνθεί και θα έχει καταστραφεί διότι στην εποχή μας ο κόλπος έδινε ωραιότατα ψάρια και προπαντός τις φημισμένες τσιπούρες και λαυράκια

Πιο πριν μιλήσαμε για τα ωραία καφενεία που ήσαν κατά μήκος της παραλίας της Σμύρνης με τις μουσικές και με τους ωραίους ανθρώπους της Σμύρνης μετά την κούραση της ημερήσιας δουλειάς να πηγαίνουν να διασκεδάσουν Και οι μεζέδες που προσέφεραν αυτά ήσαν τόσο άφθονοι ώστε αν έφτανε κανείς σε δεύτερο ή αν έφτανε και σε τρίτο ποτό ήταν αδύνατο πλέον να φάει για βραδινό φαγητό Ένα από τα πιο φημισμένα καφενεία της Σμύρνης το οποίο πριν ανέφερα ως του Κλωναρίδη ήταν το laquoΚαφέ Φώτηraquo Εκεί οι μεζέδες του ήσαν ονομαστοί mdash θαλασσινά στρείδια κυδώνια μύδια αχνιστά μπαρμπουνάκια μικρά τηγανητά συκωτάκι τηγανητό φασόλια και ατελείωτοι άπειροι μεζέδες πικάντικοι οι οποίοι τώρα μου διαφεύγουν

Οι Σμυρνιοί ήσαν καλοφαγάδες και ένας τέτοιος καλοφαγάς ήταν και ο θείος μου ο Παναγιώτης Λοιπόν επειδή ξυπνούσε και έπαιρνε το πρωινό του πολύ νωρίς έπρεπε κατά τις δέκα κάτι να φάει και να καλοφάει Έτσι μαζί με τη συντροφιά του επήγαινε στη μεγάλη αγορά που ήταν κοντά στα χρυσοχοεία στις Μεγάλες Ταβέρνες όπως λέγανε Εκεί ήταν η κυρίως κρεαταγορά και πράγματι υπήρχαν και πολύ μεγάλες ταβέρνες και είχαν αποστακτήρες τους λεγόμενους λαμπίκους οι οποίοι παρήγαν το ωραιότερο ούζο το τσίπουρο που λέγαμε στη Σμύρνη (φυσικά είχαν και κρασιά) και μοσχοβολούσε ο δρόμος από τσίπουρο

Ο θείος μου έπρεπε όπως είπα κατά τις δέκα να φάει την μπριζόλα του Ο ταβερνιάρης ήξερε και την είχε έτοιμη χωρίς ειδική παραγγελία

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο που όπως είπα τον λέγανε Μεγάλες Ταβέρνες προς το τέρμα του που συνόρευε με το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής ήταν και η Οθωμανική τράπεζα Ελέγετο Οθωμανική τράπεζα αλλά είχε γαλλικά κεφάλαια και κάποτε ένας υπάλληλος του χρυσοχοείου μας mdashδεν ξέρω γιατίmdash με πήρε μαζί του εκεί και με έκπληξη είδα ότι τότε ακόμα κυκλοφορούσαν οι χρυσές λίρες∙ για να μην καθυστερούν και τις μετρούν τις παρελάμβαναν με το ζύγι Ήξεραν ότι ήταν οκτώ γραμμάρια η κάθε λίρα δηλαδή τότε ήταν 25 δράμια επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να ζυγίζουν 250 δράμια ή 800

Digitized by 10uk1s

γραμμάρια Τέτοια ήταν τα μπερεκέτια Η αφθονία που λέγαμε της Σμύρνης

Οι λίρες για τις οποίες εμίλησα ήσαν αγγλικές Οι οθωμανικές λίρες οι οποίες ήσαν εκδόσεως Ρεσάτ Χαμίτ και κάτι άλλων Σουλτάνων εζύγιζαν δυο δράμια και ένα τέταρτο Επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να είναι 225 δράμια

Προηγουμένως είπα ότι η Οθωμανική τράπεζα εις το τέρμα του δρόμου που λεγόταν Μεγάλες Ταβέρνες επλησίαζε προς το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής Και επειδή αυτές τις μέρες που μιλάω εδώ πλησιάζει το Πάσχα μου ήρθε στο νου με ποιο τρόπο οι Σμυρνιοί επί τουρκοκρατίας ακόμα και επί τρομοκρατίας κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου εόρταζαν το Πάσχα Φυσικά οι περισσότερες Ορθόδοξες εκκλησίες της Σμύρνης είχαν πολύ μεγάλους περιβόλους γύρω από την εκκλησία με ωραία κάγκελα και κλειστές πόρτες από το φόβο των Τούρκων

Η μεγαλύτερη εκδήλωση της Αναστάσεως γινόταν στον περίβολο της Αγίας Φωτεινής ο οποίος ήταν ευρυχωρότατος Μπορούσε να περιλάβει μέσα πολλές χιλιάδες πιστούς Και από το περίφημο καμπαναριό της Αγίας Φωτεινής το οποίο για να το ρίξουν οι Τούρκοι μετά τη φωτιά είδαν και έπαθαν διότι ήταν καλοχτισμένο εξετοξεύοντο ωραιότατα βεγγαλικά τα οποία έφτιαχνε ο μπαμπάς του Καραμπάτη mdash έδειχνε την Ανάσταση του Χριστού διάφορα άλλα και τελείωνε ξετυλίγοντας μια μεγάλη Ελληνική σημαία οπότε χαλούσε ο κόσμος από τους πυροβολισμούς Φυσικά ήσαν κλειστές οι πόρτες για να μπορέσουν οι Σμυρνιοί να κρύψουν τα όπλα με τα οποία χαιρετούσαν την Ανάσταση του Κυρίου

Τη Δευτέρα του Πάσχα γινόντουσαν οι περίφημες παρτίδες όπως λέγαμε στη Σμύρνη τις εκδρομές Νομίζω ότι τις λέγανε παρτίδες διότι πήγαιναν στα περίχωρα της Σμύρνης τα οποία ήσαν με πολύ πράσινο και με πολλά δέντρα διότι στη Μικρά Ασία έπεφταν πολλές βροχές κατά τη διάρκεια της άνοιξης του φθινοπώρου και του χειμώνα Γεμίζανε οικογένειες φιλικές τα καλάθια τους με ότι ωραίο μπορούσε να φανταστεί κανείς κεφτέδες κοτολέτες που έμεναν από το αρνί που έσφαζαν για το Πάσχα τυριά και φυσικά όλα αυτά τα συνόδευαν με ωραία κρασιά και ούζο και στο τέλος κατέληγαν σε ωραία τραγούδια

Τα χωριά στα οποία γίνονταν αυτές οι φιλικές εκδρομές ήσαν γύρω στη Σμύρνη προς το εσωτερικό Ήταν ο Μπουτζάς ήταν ο Μπουρνόβας ήταν ο Κουκλουτζάς ήταν το Μερσινλί ήταν το Μπουρνάμπασι και διάφορα άλλα χωριά Σ αυτά οι περισσότεροι πήγαιναν με τις ιδιωτικές άμαξες Διότι όπως τώρα έχουμε τα αυτοκίνητα τότε η κάθε εύπορη οικογένεια είχε τη δική της άμαξα Αλλά ταυτόχρονα υπήρχαν και δύο σιδηροδρομικές γραμμές οι οποίες βοηθούσαν προς αυτά Ένα άλλο ωραίο χωριό στο οποίο πήγαιναν ήταν και το Σερντίκιο Επίσης και το Μπαλαντζίκ Ορισμένα από αυτά τα χωριά είχαν τουρκικά ονόματα ενώ στην πραγματικότητα ήσαν όλα ελληνικοί αμιγώς συνοικισμοί Δεν υπήρχε εκεί ούτε ένας Τούρκος

Και μια που μιλούμε για τις ημέρες του Πάσχα ας μιλήσουμε και για τις προετοιμασίες που έκαναν οι νοικοκυρές οι Σμυρνιές

Έπρεπε κατ αρχήν να τριφτούνε τα μπακίρια του σπιτιού Τα μπακίρια ήσαν ωραία φτιαγμένα χάλκινα σκεύη τα οποία είχαν μάλλον διακοσμητικό χαρακτήρα παρά ήσαν χρησιμοποιήσιμα Στόλιζαν το επάνω συνήθως μεγάλο ράφι της κουζίνας το οποίο πλαισιωνόταν επίσης από ειδικά χάρτινα στολίδια Τα μπακίρια είχαν διάφορα σχήματα στρογγυλά μισοστρόγγυλα επιμήκη και πλακί Το πλακί ήταν σκεύος ολοστρόγγυλο χαμηλό Επίσης μαζί με τα χάλκινα σκεύη έπρεπε να τριφτούν και τα μαγκάλια τα οποία ήσαν επίσης από χαλκό Επειδή δεν υπήρχαν ακόμα τότε καλοριφέρ τα περισσότερα σπίτια

Digitized by 10uk1s

εθερμαίνοντο από ωραία κατασκευασμένα χάλκινα μαγκάλια

Επίσης υπήρχε και ένα είδος μαγκαλιών τα λεγόμενα ταντούρια τα οποία ήσαν ξύλινα τραπέζια Είχαν στη μέση τρύπα για να μπαίνει το σκεύος με τα κάρβουνα και για να μην καίγεται το ξύλο είχε από πάνω μπρούντζο με διάφορα καρφιά τα οποία είχαν ωραίους συνδυασμούς Τα χάλκινα μαγκάλια όπου άναβαν καλά τη φωτιά έξω από το δωμάτιο για να αποφύγουν δηλητηρίαση από το διοξείδιο του άνθρακα είχαν ωραιότατα καπάκια με χέρια από μπρούντζο για να υπάρχει αντίθεση χρωματική διότι τα μεν χάλκινα ήσαν κόκκινα τα δε χέρια από μπρούντζο ήσαν κίτρινα και από πάνω υπήρχε ένα σαν πουλί για το σκέπασμα

Μετά ερχόταν η σειρά της καθαριότητας του σπιτιού Έπρεπε οι κοπέλες του σπιτιού να τρίψουν τα πατώματα με αλισίβα αλισιά όπως τη λέγαμε εις την οποία μέσα έριχναν και λίγη βρωμούσα Η βρωμούσα είναι η σημερινή χλωρίνη Τα πατώματα ετρίβοντο με ειδικές βούρτσες οι οποίες αντί για τρίχες είχαν σκληρά δόντια από ένα είδος χόρτου Έπρεπε το πάτωμα να τριφτεί και να γυαλιστεί τόσο πολύ ώστε να γυαλίσει σαν φλουρί

Μετά έπρεπε να τριφτούν οι αυλές του σπιτιού Αυλές στη Σμύρνη λέγαμε τις εισόδους Το χωλ το λεγόμενο το οποίο ήταν στρωμένο κατά κανόνα με ωραία άσπρα μάρμαρα Σ αυτό το διάστημα τα παιδιά αγόρια κορίτσια παίζανε έξω εις τους κήπους ή εις τους δρόμους διότι τότε ευτυχώς δεν είχαν εφευρεθεί τα αυτοκίνητα γυρίζοντας και θορυβώντας με τις περίφημες ροκάνες (και όσο πιο μεγάλη ροκάνα είχε το κάθε παιδί ήταν το πιο ενθουσιασμένο∙ οι ροκάνες από ξύλο δημιουργούσαν πολύ μεγαλύτερο θόρυβο παρά οι άλλες) και τραγουδούσαν

Βάγιο Βάγιο το Βαγιό τρώμε ψάρι και κολιό και την άλλη Κυριακή τρώμε το παχύ αρνί

Και μια και μιλάμε για αρνί από τη Μεγάλη Δευτέρα άρχιζε η αγορά των αρνιών τα οποία θα εθυσιάζοντο για το τραπέζι του Πάσχα Ο κάθε αρραβωνιαστικός έπρεπε να στείλει στην καλή του το πιο ωραίο αρνί το πιο καθαρό το πιο στολισμένο σαν νύφη

Επίσης ο κάθε πατέρας θα έπαιρνε το καλύτερο αρνί για την οικογένειά του Εμείς τα παιδιά τους βάζαμε κολλάρο στο λαιμό και με ένα σχοινί τα γυρίζαμε στους δρόμους γύρω από το σπίτι μας και τα αρνιά μας αυτά τρώγανε χασίλι Το χασίλι ήταν δεμάτια από φρέσκια βρώμη ή από τριφύλλι

Αλλά όταν τη Μεγάλη Παρασκευή ακουγόταν η τραγική φωνή του σφάχτη laquoΠοιος έχει αρνιά για σφάξιμο προβιές για πούλημαraquo άρχιζε το κρυφό κλάμα μας διότι εν τω μεταξύ το είχαμε αγαπήσει το αρνάκι

Τη Μεγάλη Πέμπτη μαζί με το βάψιμο των αυγών άρχιζε και το ζύμωμα της ζύμης από την οποία θα γίνονταν τα περίφημα σμυρναίικα τσουρεκάκια

Ξέχασα να σας πω ότι την εβδομάδα προ των Βαΐων την προ του Λαζάρου οι μητέρες μας μάς έκαναν ένα είδος κούκλες από ψωμί με λίγη μαστίχα μέσα και λίγη ζάχαρη διότι δεν έπρεπε να φάμε ούτε γάλα ούτε τυρί Αυτά τα ψωμάκια που τους έδιναν σχήμα κούκλας ήσαν τα περίφημα Λαζαράκια όπως τα λέγαμε

Digitized by 10uk1s

Τη Μεγάλη Παρασκευή η περιφορά των Επιταφίων και επί τουρκοκρατίας ακόμα γινόταν έξω από τον περίβολο των ναών μας και οι Επιτάφιοι περνούσαν από πολλούς δρόμους της Σμύρνης Εις αυτή την περίπτωση υπάρχει και ένα μελανό σημείο Όταν συναντιόνταν οι Επιτάφιοι της Αγίας Αικατερίνης και του Αγίου Δημητρίου που ήσαν γειτονικές συνοικίες επέμενε η ομάδα του κάθε Επιταφίου να περάσει διότι συναντιόνταν μετωπικώς Να υποχωρήσει η μία ομάδα για να περάσει η άλλη Επειδή όμως αυτό εθεωρείτο μειωτικό για τους νταήδες της εκάστοτε συνοικίας κατέληγε σε καβγά με αποτέλεσμα πολλές φορές να ανατρέπονται και οι Επιτάφιοι Φυσικά όταν έγινε η κατοχή της Σμύρνης από τους Έλληνες υπήρξε και κανονική αστυνόμευση οπότε σταμάτησε αυτό το άτοπο εις βάρος της Εκκλησίας μας

Πιο πριν μιλήσαμε για το αρνί που έστελναν τις παραμονές του Πάσχα οι αρραβωνιασμένοι στην καλή τους Αλλά υπήρχε και μία άλλη κατηγορία των ερωτευμένων οι οποίοι δεν είχαν επισημοποιήσει ακόμα το δεσμό τους και δεν είχαν εκδηλώσει επισήμως στις οικογένειες τα αισθήματά τους Αυτοί κατέφευγαν στις λεγόμενες στη σμυρναϊκή διάλεκτο laquoπατινάδεςraquo mdash καντάδες για να εκδηλώσουν τα αισθήματα προς την καλή τους Ο συνήθης τρόπος των καντάδων αυτών ήταν να προηγείται μία άμαξα μέσα εις την οποία θα υπήρχαν τα όργανα και οι τραγουδιστάδες Η συνήθης σύνθεση των οργάνων ήταν οπωσδήποτε ένα σαντούρι ένα βιολί και μία κιθάρα Από πίσω ακολουθούσε η άμαξα με τον ερωτευμένο και την παρέα του Πήγαιναν κάτω από τα παράθυρα ή από το μπαλκόνι της καλής τους και άρχιζαν να εκδηλώνουν με τραγούδια τα αισθήματά τους Αν όμως γίνονταν αρκετά οχληροί ή οι γονείς ή τα αδέλφια της καλής δεν τους ήθελαν να εκδηλώνουν τα αισθήματά τους και με κάποιο τρόπο να εκτίθεται η κοπέλα στη γειτονιά προσπαθούσαν να τους απομακρύνουν Εάν όμως αυτοί ήσαν επίμονοι και δεν φεύγανε καμιά φορά εδέχοντο το περιεχόμενο του δοχείου της νυκτός στο κεφάλι

Αυτά ως προς τους έρωτες των ανδρωθέντων Εμείς που ήμαστε τότε νεαροί δεκαπέντε δεκάξι δεκαεπτά ετών είχαμε μία ωραία συντροφιά Ήταν ο Κώστας Σαριδάκης ο Κώστας Μιχαηλίδης ο Βασίλης Γαβριηλίδης ο Ηρακλής Παύλου εγώ και κάνα δυο ακόμα φίλοι Δυστυχώς όλοι αυτοί είναι πλέον μακαρίτες Και ο μόνος επιζών είμαι εγώ

Ο Κώστας Σαριδάκης ο οποίος ήταν λίγο μεγαλύτερος από μένα έμεινε αιχμάλωτος των Τούρκων στη Σμύρνη και δεν ξαναήρθε στην Ελλάδα Ήταν ο πιο καλλίφωνος από την παρέα μας Γυρίζαμε λοιπόν έξω από τα σπίτια των κοριτσιών μας τραγουδώντας και με αυτό τον τρόπο εκδηλώναμε τα αισθήματά μας Αλλά ξεφεύγανε και αυτά καμιά φορά κρυφά από το σπίτι και πηγαίνανε και κάνανε το λεγόμενο κόρτε σε καμιά σκοτεινή γωνιά σε κανένα απόμερο δρομάκι φυσικά πάντοτε κοντά στο σπίτι

Το κόρτε ήταν πιο πολύ ρομαντικό Μόλις τολμούσαμε να πιάσουμε κανένα χεράκι και το πολύ πολύ κανένα κλεφτό φιλί

Εγώ τότε είχα σύνδεσμο με μία κοπέλα που την έλεγαν Όλγα και η οποία φυσικά δεν ζει και αυτή Τις Κυριακές όλη η συντροφιά με τις κοπέλες μας πηγαίναμε στον laquoΦοίνικαraquo Ο laquoΦοίνικαςraquo ήταν ένας λαϊκός κινηματογράφος πίσω από την Αγία Αικατερίνη Τον λέω λαϊκό διότι ήταν μέσα στη συνοικία και τα εισιτήρια φυσικά ήσαν ανάλογα με τις δυνατότητες του χαρτζιλικιού που παίρναμε

Ανεβαίναμε και καθόμαστε στον εξώστη κλέβοντας πού και πού κανένα χαδάκι ή κανένα φιλάκι Όλα αυτά όμως τα ανέτρεψε η φωτιά και χάθηκαν τα ίχνη όλων των κοριτσιών Φυσικά η συντροφιά μας εκτός από τον μακαρίτη τον Σαριδάκη που είπα ξανασυστήθηκε εδώ και όταν είχαμε ευχέρεια μαζευόμαστε στο Ζάππειο και τρώγαμε καμία πάστα

Ο μόνος από όλους ο πιο τσιγκούνης ήταν ο Βάσος Γαβριηλίδης ο οποίος μας έλεγε laquoπηγαίνετε φάτε

Digitized by 10uk1s

την πάστα σας και πέστε να φέρει και ένα ποτήρι νερό παραπάνωraquo και ερχόταν λίγο αργότερα για να αποφύγει το έξοδο της πάστας

Στη Σμύρνη κυκλοφορούσαν διάφοροι τύποι οι οποίοι με τα φερσίματά τους και με τον τρόπο τους έσπαζαν τη μονοτονία και διασκέδαζαν με κάποιο τρόπο τους ανθρώπους

Ένας από αυτούς ήταν ο Στέφανος Ο Στέφανος ήταν πλανόδιος μικροπωλητής ψιλικών και διαφόρων φω‐μπιζού και εξαρτημάτων για τις γυναίκες Ήταν πάντοτε ντυμένος παρδαλά για την εποχή του και τα περισσότερα είδη που πουλούσε τα καρφίτσωνε επάνω στα ρούχα του στο σακάκι του εκτός φυσικά από τη βιτρίνα την οποία είχε Γι αυτό όταν οι κυρίες έβλεπαν καμία από τις φίλες η οποία ήταν ντυμένη πολύ χτυπητά και φορούσε πολλά κοσμήματα κουτσομπολεύοντας την αποκαλούσαν Στέφανο

Ένας άλλος τύπος ήταν ο πλανόδιος βιβλιοπώλης ο οποίος γύριζε στη γειτονιά φωνάζοντας laquoΈχω βιβλία διάφορα Ο Ερωτόκριτος και η Αρετούσα και η Αρετή θριαμβεύουσα Έχω ημερολόγια και ημεροδείκτες Κάθε φύλλο και μία ιστορίαraquo Φυσικά είχε και άλλα βιβλία τα οποία ήσαν σε δυο τρεις τσάντες που άλλες κρέμονταν στην πλάτη του άλλες εμπρός του και κρατούσε και δύο εις τα χέρια Διαλαλούσε δηλαδή τους laquoΑθλίουςraquo του Βίκτορος Ουγκώ τη laquoΜανόν Λεσκώraquo τα laquoΜυστήρια των Παρισίωνraquo το laquoΕκείνη δεν απήντησεraquo και τα en vogue βιβλία εκείνης της εποχής τα οποία εδιάβαζαν οι ρομαντικές δεσποινίδες και ανελύοντο σε δάκρυα από συμπάθεια για τα πάθη των πρωταγωνιστών

Ένας άλλος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας Αυτός ήταν μικροαπατεώνας Είχε ένα ιδίωμα και ένα προτέρημα να κλέβει τα σκυλιά τα ιδιωτικά από τα σπίτια Εξεβίαζε τους ιδιοκτήτες των σκυλιών να του δίδουν ένα επίδομα μηνιαίο για να μην τους κλέψει το σκυλί τους Εάν δεν το έδιναν το έκλεβε το σκυλί του άλλαζε το χρώμα και το ξαναπουλούσε

Μεταξύ των θυμάτων ήταν και ο θείος μου ο Τσιντσίνης ο οποίος είχε ένα θηλυκό σκυλί που το υπεραγαπούσε τη Λίντα Ερχόταν ο Τσουρτσούρας και έπαιρνε κάθε μήνα το μηνιάτικό του Ήταν δηλαδή νονός με τη σημερινή έκφραση Εκτός αυτού όμως είχε και άλλες τρελές ιδιότητες Τρελά φερσίματα

Ένα βράδυ μπήκε μέσα εις το laquoΚαφέ Φώτηraquo το οποίο ήταν γεμάτο από άντρες φυσικά κρατώντας ένα ζεύγος κέρατα ταύρου και άρχισε και φώναζε laquoΠοιος θέλει ένα ζευγάρι κέραταraquo Επειδή όλοι γελούσαν και δεν απαντούσαν αυτός τους λέει laquoΑ έχετε όλοι κέρατα και γι αυτό δεν χρειάζεστε να αγοράσετε άλλαraquo

Ένας άλλος τύπος που εμείς τότε τα μικρά παιδιά την υπεραγαπούσαμε ήτανε γυναίκα Ήταν μια υψηλόκορμη αραπίνα η οποία επάνω στο κεφάλι της κρατούσε έναν πελώριο ταβλά μέσα εις τον οποίο είχε διάφορα σχετικά για παιδάκια Μεταξύ αυτών είχε τσεμπλεμπούδες σκέτες ωραίες ζεστές και φρεσκοψημένες είχε τσεμπλεμπούδες με γύρω γύρω ζαχαρωτά είχε φιστίκια αράπικα καθαρισμένα και φιστίκια αράπικα ακαθάριστα Είχε γλυκά τα καμπίσια που λέγαμε δηλαδή σαν τσιγάρο από ζάχαρη φτιαγμένο σε διάφορα χρώματα Αυτή ήταν όπως είπα η αγαπημένη μας διότι αν ήταν σε καλή διάθεση η μητέρα μας και ξόδευε κάτι μας έπαιρνε και ένα γλυκό

Την εποχή που μιλάμε μια κοπέλα στη Σμύρνη για να θεωρείται όμορφη έπρεπε να έχει άσπρο λείο δέρμα πλούσια μαλλιά και αρκετά κιλάκια Έπρεπε να έχει στήθος μπόλικο και ποπό αρκετό Γι αυτό

Digitized by 10uk1s

τότε φορούσαν κορσέδες με μπαλένες τους οποίους έσφιγγαν τραβώντας τα κορδόνια για να δημιουργηθεί μέση δαχτυλίδι και να ξεπεταχτούν τα υπόλοιπα μέλη του σώματος

Επίσης έπρεπε να έχει και πολλά μαλλιά Γι αυτό εάν οι κυρίες δεν είχαν πολλά μαλλιά έβαζαν στο κεφάλι μέσα από τα μαλλιά τους το λεγόμενο μπουμπάρι το οποίο ήταν φτιαγμένο από μαλλιά του ιδίου χρώματος με τα δικά τους και πάνω σ αυτό ετύλιγαν τα δικά τους ώστε να φαίνεται ότι έχουν πλούσια μαλλιά Εάν ο ποπός τους δεν ήταν αρκετά πλούσιος και αρκετά πεταχτός κάτω από τον κορσέ έδεναν ένα είδος μαξιλαράκι το οποίο το ονόμαζαν τουρνέ

Από τα γλυκά της αραπίνας εκείνο που προτιμούσαμε από όλα ήταν ένα είδος που το λέγανε φιστικάτο Ήταν καραμελέ είτε από μέλι είτε από ζάχαρη και παραγεμισμένο με φιστίκια αράπικα

Ξεσηκωμός στο σπίτι και μεγάλη χαρά για μένα και για τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη ήταν όταν επρόκειτο να έρθει να μείνει μερικές μέρες μαζί μας η νενέ Σοφί mdash η γιαγιά Σοφία η μητέρα του πατέρα μας Τη γιαγιά Σμαράγδα τη νενέ ντουντού δηλαδή τη γιαγιά από μέρους της μητέρας μου δεν τη γνώρισα διότι πέθανε όταν ήμουνα πολύ μικρός Όταν λέω ξεσηκωμός στο σπίτι εννοώ ότι έπρεπε να καθαριστούν να είναι όλα τέλεια μην τυχόν το μάτι της πάρει κάτι ανώμαλο

Έπρεπε να ζυμωθεί το ζυμάρι διότι θα έκανε φιδέ Φιδέ κάνανε τρίβοντας το ζυμάρι στα κόσκινα επάνω για να στεγνώσει και ήταν ένα από τα πιο αγαπημένα φαγητά μας Για εμάς τα παιδιά η χαρά ήτανε ότι το βραδάκι αφού τελειώναμε τα μαθήματά μας θα μαζευόμαστε γύρω στη γιαγιά και γύρω στο ταντούρι με τη φωτιά όπου στη χόβολη ψήναμε και κανένα κάστανο περιμένοντας ν αρχίσει να μας λέει παραμύθια Να μας πει την Κοκκινοσκουφίτσα να μας πει τους Επτά νάνους να μας πει για τη Σταχτομπούτα για το Μαγεμένο βασιλόπουλο για τον Δράκο που φύλαγε το νερό και άλλα

Επίσης παίζοντας μαζί με τη γιαγιά λέγαμε αινίγματα Με αυτό τον τρόπο εδούλευε και λίγο το μυαλό μας Μερικά από τα αινίγματα που λέγαμε τότε τα θυμάμαι Ένα από όλα έλεγε

Μακρύς μακρύς καλόγερος και πίτα το κεφάλι του Τι είναι

Εάν δεν το βρίσκαμε το εξηγούσε η γιαγιά Ήτανε το ξύλινο φτυάρι του φούρναρη το οποίο είναι πολύ μακρύ και εμπρός είναι τετράγωνο Με αυτό φουρνίζανε τα ψωμιά στους τότε φούρνους και με αυτό φυσικά τα ξεφουρνίζανε

Ένα άλλο αίνιγμα ήταν

Χίλιοι μύριοι καλογέροι σ ένα ράσο τυλιγμένοι Τι είναι

Το καρπούζι και οι μαύροι σπόροι αντιπροσώπευαν τους καλόγερους

Είχαμε και ένα που λέγαμε για το οποίο κοκκινίζαμε και ντρεπόμασταν Και εγώ ντρέπομαι που θα σας το πω αλλά ας γελάσουμε

Βουργούλακας κατρακυλά ανάμεσα σε δυο βουνά Τι είναι

Digitized by 10uk1s

Η ακαθαρσία η σκληρή που βγαίνει από τον ποπό

Η νενέ Σοφί ως μόνιμη κατοικία είχε το σπίτι της θείας μου της Τσιντσίνη Η νενέ Σοφί όπως προείπα είχε αποκτήσει τρία παιδιά Δυο αγόρια και ένα κορίτσι Τον θείο μου Παναγιώτη τον πατέρα μου και τη θεία μου Αναστασία Έμενε δε με τη θεία μου Αναστασία διότι ήταν αρχοντόσπιτο Εμείς είχαμε μόνο μία υπηρέτρια ενώ η θεία μου είχε τρεις υπηρέτριες εκτός από τον σωφέρ τους αμαξάδες καπετάνιο για το κότερο τζόκεϋ για τα άλογα κτλ Όπως προείπα ο θείος μου ήταν πάρα πολύ πλούσιος Αλλά η νενέ Σοφί κατά καιρούς επεσκέπτετο και το δικό μας σπίτι διότι υπήρχαμε εμείς τα εγγονάκια της Στον θείο μου τον Παναγιώτη δεν πήγαινε διότι εκείνος αν και παντρεύτηκε δυο φορές δεν απέκτησε ποτέ του παιδιά

Στη Σμύρνη ήταν έθιμο και εθεωρείτο πολύ φυσικό οι ηλικιωμένοι άνθρωποι και συνήθως οι χήρες διότι οι άντρες πεθαίνανε πολύ πιο πριν να πήγαιναν να ζήσουν τα χρόνια που τους έμεναν κοντά στις κόρες τους Και αν υπήρχαν αγόρια κατά καιρούς επεσκέπτοντο και τα σπίτια των γιων τους και των νυφάδων τους

Η γιαγιά μου η Σοφί όπως σας είπα ερχόταν σε εμάς για να μείνει μερικές μέρες και να αλλάξει λίγο περιβάλλον Η ανατροφή των παιδιών εγένετο με βάση και με σεβασμό προς τη θρησκεία Έπρεπε τα παιδιά να εκκλησιάζονται τακτικά και απαραιτήτως να πηγαίνουν με τον πατέρα προπαντός κάθε Κυριακή στην εκκλησία Δυο ή τρεις φορές το χρόνο έπρεπε να μεταλαμβάνουν Όταν επρόκειτο να μεταλάβουν αποβραδίς εγένετο μπάνιο φοβερό αλλαγή εσωρούχων κόψιμο νυχιών προσευχή για να πάρουν συγχώρεση από τον Θεό Και τη μέρα που μεταλαβαίνανε έπρεπε να μη φτύσουν χάμω όλο το εικοσιτετράωρο για να μη μολυνθεί η Αγία Κοινωνία πέφτοντας στο χώμα

Όταν μικρά παιδιά βλέπαμε κάπου πεταμένο κάτω κανένα κομματάκι ψωμί έπρεπε να τρέξουμε να το μαζέψουμε να το φιλήσουμε και να το προφυλάξουμε σε μια γωνιά ώστε να μην πατηθεί διότι το ψωμί εθεωρείτο ιερό είδος

Όταν συναντούσαμε κανέναν παπά έπρεπε να τρέξουμε με σεβασμό να του φιλήσουμε το χέρι

Προηγουμένως είχα πει ότι στη Σμύρνη οργίαζαν οι προπαγάνδες Προπαντός οι ξένες θρησκείες Δηλαδή οι καθολικοί και οι προτεστάντες προσπαθούσαν να προσηλυτίσουν παιδιά έχοντας σχολεία εις τα οποία η παιδεία ήταν δωρεάν Γι αυτό είχε δημιουργηθεί η εντύπωση ότι όταν μικροί συναντούσαμε ξένο παπά ξένης δηλαδή θρησκείας παπά αυτό εθεωρείτο προμήνυμα ότι μπορούσε να μας τύχει κανένα κακό και για να αποφύγουμε αυτό το κακό έπρεπε να χαϊδέψουμε τα γεννητικά μας όργανα Ήταν τόσο εμποτισμένη μέσα μας αυτή η ιδέα της κακοτυχίας που έφερναν οι ξένοι παπάδες ώστε θα σας διηγηθώ και κάτι που μου έτυχε εμένα την τελευταία χρόνια το 22 πριν γίνει η Καταστροφή όταν δίναμε εξετάσεις για την Τετάρτη Γυμνασίου στο τότε Αρμοστειακό γυμνάσιο

Είχαμε μαθηματικά εις τα οποία δεν ήμουν καθόλου δυνατός Αυτά θα τα πω για να δούμε ότι οι προλήψεις δεν ήσαν καθόλου λογικές Εκεί λοιπόν που πήγαινα προς το σχολείο τρομαγμένος γιατί φοβόμουνα ότι δεν θα τα κατάφερνα στα μαθηματικά είδα μπροστά μου ένα φραγκόπαπα Μόλις τον είδα λέω laquoΠαναγία μου χάθηκα Δεν θα δώσω εξετάσεις και θα τα αφήσω να είμαι επανεξεταστέος το Σεπτέμβρηraquo Και γύρισα να πάω πίσω προς το σπίτι Μόλις έκανα όμως μερικά βήματα συνάντησα τον καθηγητή μας των Ελληνικών τον κ Κωνσταντινίδη ο οποίος αμέσως μου λέει laquoΠου πας Κατραμόπουλεraquo Λέω laquoΚύριε καθηγητά ξέχασα να πάρω κόλλα διαγωνισμού και πάω στο περίπτερο να πάρωraquo laquoΑ ωραία Θέλω και εγώ να πάρω καραμέλες Πάμε μαζίraquo Οπότε υποχρεώθηκα να πάω στο σχολείο και να δώσω εξετάσεις Ε λοιπόν ο παπάς αντί γρουσουζιά μου έφερε γούρι Το θέμα των

Digitized by 10uk1s

μαθηματικών που μας έβαλε ήταν και εύκολο και κάτι που το ήξερα πολύ καλά Έτσι πήρα 9 λίαν καλώς στα μαθηματικά παρ όλο που φοβήθηκα τη γρουσουζιά του φραγκόπαπα

Το γυμνάσιο που ανέφερα πριν ότι φοιτούσα της Αρμοστείας ήτανε στο Φαρδύ της Ευαγγελίστριας Και όπως έχω πει και προηγουμένως τα τοπωνύμια της Σμύρνης εδηλούντο αναλόγως με την εκκλησία που ήταν στην περιφέρεια Εκτός όμως αυτού εις την εμπορική ζώνη της Σμύρνης υπήρχαν τοπωνύμια τα οποία αναφέροντο εις τη συγκέντρωση των ειδικών μαγαζιών που ασχολούντο με το εμπόριο Και είχαμε τα Γυαλιάδικα όπου επωλούντο κρύσταλλα κτλ τα Σιδεράδικα που είχαν είδη για σπίτια για οικοδομές και εν γένει χρήσιμα για το νοικοκυριό

Ένα μεγάλο και ονομαστό μαγαζί σ αυτή την περιφέρεια ήτανε του Μαύρου ιδιοκτησία Νικολαΐδη Ήταν τα Γουρουνάδικα δηλαδή όπου επωλείτο χοιρινό κρέας και τα παράγωγα του χοιρινού Διότι όπως είναι γνωστό οι Τούρκοι απηγορεύετο από τη θρησκεία τους να τρώνε χοιρινό κρέας και γι αυτό τα μαγαζιά που πουλούσαν χοιρινά κρέατα ήσαν πολύ απομακρυσμένα από την αγορά που είχε μοσχάρια και αρνιά Μια τέτοια όπως προαναφέραμε μεγάλη αγορά ήταν οι Μεγάλες Ταβέρνες στην οποία υπήρχαν πάρα πολλά κρεοπωλεία όπου μπορούσε να πάρει κανείς ωραία κρέατα

Επίσης ήταν τα Σερβετάδικα Τώρα γιατί τα λέγανε έτσι δεν ξέρω Ήταν τα Ταμπάκικα Ταμπάκικα ήταν εκεί όπου επεξεργάζοντο τα δέρματα

Επίσης ήταν και τα Κουμουτζίδικα Τα Κουμουτζίδικα ήταν της Μαντάμας το Χάνι Μέσα σ αυτό ήσαν κατά πλειονότητα χρυσοχοεία Εκτός από το δικό μας πλάγιά μας ήταν του κ Ευάγγελου Μανουσάκη του Μιχαλάκη Σωτηρίου του Πωλ Τας του Θεόδωρου Αδαμόπουλου Πλάγια μας ήσαν επίσης οι αδελφοί Κόρη και δύο τρεις άλλοι που μου διαφεύγουν τα επίθετά τους

Φυσικά υπήρχαν εκεί και ένα δυο άλλα είδη καταστημάτων Μεταξύ αυτών ήταν και το οδοντιατρείο των αδελφών Γκρανιέ οι οποίοι είχαν ένα είδος βιτρίνας όπου προέβαλλαν μασέλες οι οποίες με ένα ελατήριο ανοιγόκλειναν σαν να μασούσαν Θέαμα λίγο μακάβριο

Και μια που μιλάμε για χρυσοχοεία πρέπει να τονίσω μία σωβινιστική περίπτωση Όλοι οι αδαμαντοδέτες της Σμύρνης οι μουχλαϊτζήδες όπως τους λέγανε με την τουρκική λέξη ήσαν Αρμένιοι και δεν παίρνανε ποτέ υπάλληλο ή βοηθό άλλης εθνότητας παρά μόνο Αρμενίους για να κρατάνε κλειστό το επάγγελμα στα χέρια τους Στη γειτονιά μας δηλαδή εις τα Κουμουτζίδικα της Μαντάμας το Χάνι ήταν και ένας Αρμένης αδαμαντοδέτης περίφημος ο κ Βανέτσας Ήταν τεράστιος Χωρίς υπερβολή θα ζύγιζε πλέον των 150 κιλών και αυτό το θηρίο έκανε τόσο ωραία δουλειά και τόσο λεπτή που πολλοί ήρχοντο και από την Κωνσταντινούπολη ακόμη να φέρουν κοσμήματα για να τους εφαρμόσει τις πέτρες όχι μόνο εφαρμόζοντας αυτές αλλά σχεδόν κεντώντας το ίδιο το κόσμημα

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι ήσαν και στο Φραγκομαχαλά Μεταξύ αυτών οι αδελφοί Γεωργιάδη οι οποίοι ως αντιπρόσωποι του Κριστόφλ είχαν αρκετά ασήμια διότι ήταν εύκολη η εισαγωγή από την Ευρώπη επειδή οι τελωνειακοί δασμοί τότε στη Σμύρνη ήσαν υποτυπώδεις

Ήταν το κατάστημα του Ατζιτήρη με πλουσιότατη βιτρίνα Ο άνθρωπος αυτός κατεστράφη τελείως με την Καταστροφή Δεν μπόρεσε να εμφανιστεί πλέον εις την Ελλάδα και μάθαμε ότι όταν πέθανε έγινε έρανος για να τον θάψουν Ο άνθρωπος ο οποίος εθεωρείτο από τους πλουσιότερους χρυσοχόους

Επίσης ήταν ένας Φραγκολεβαντίνος ο Ρουτζιέρι ένας Αρμένης ο Μινασιάν και εις τον δρόμο αυτό το 1873 μετά βεβαιότητος και εις τον αριθμό 57 εμφανίστηκε για πρώτη φορά σίγουρα η φίρμα

Digitized by 10uk1s

laquoΚατραμόπουλοιraquo Ευρέθηκε ένα κουτάκι το οποίο μας προσέφερε μία παλιά μας πελάτισσα και το οποίο αναφέρει το εξής laquoΠ Κατραμόπουλοςraquo mdashήταν ο θείος μουmdash laquoκαι Σίαraquo mdash ήταν ο πατέρας μου laquoΟδός Ευρωπαϊκή αριθμός 57raquo Οι δικοί μου από εθνικισμό από σωβινισμό δεν ήθελαν να αναφέρουν τη λέξη Φραγκομαχαλάς και γι αυτό αναφέρουν laquoοδός Ευρωπαϊκήraquo Και από κάτω laquoΣμύρνη 1873raquo

Λοιπόν για να αναφέρεται το κουτάκι στο 1873 δεν θα πει ότι εκείνη τη χρονιά άνοιξε για πρώτη φορά το χρυσοχοείο μας Τουλάχιστον θα πρέπει να πάμε τρία χρόνια πίσω Επομένως στο 1870 Από την Ευρωπαϊκή οδό νούμερο 57 μετεφέρθη κατόπιν το κατάστημά μας εις της Μαντάμας το Χάνι που προανέφερα και η φίρμα πλέον ήταν laquoΑδελφοί Κατραμόπουλοιraquo Όχι laquoΠ Κατραμόπουλος και Σίαraquo πλέον

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι πάντοτε Έλληνες ή το πολύ Αρμεναίοι ή Φραγκολεβαντίνοι ήσαν εις το λεγόμενο Τσαρσί δηλαδή κοντά εις την τουρκική συνοικία Μεταξύ αυτών ήταν και ο κ Παπαδόπουλος ο περίφημος Μαστρογιάννης ο οποίος έκανε και εμπόριο πολυτίμων λίθων Λέγεται ότι ήταν τόσο πλούσιος ώστε τις πέτρες τα διαμάντια ή τα μπρουγιάν ή τα ρουμπίνια δεν τα είχε στις λεγόμενες ποσέτες δηλαδή στα χάρτινα περιτυλίγματα αλλά σε ολόκληρα τσαντάκια ή γρουμπάκια από δέρμα και όταν ζήταγες να αγοράσεις ένα διαμάντι σου άνοιγε σε ένα πιάτο μια ολόκληρη στοίβα από πολύτιμες πέτρες Και αυτός κατεστράφη τελείως με τη φωτιά και δεν ξαναφάνηκε εις τον ορίζοντα της εδώ Ελλάδας

Και μια που μιλάμε για τον Φραγκομαχαλά την Ευρωπαϊκή οδό όπως τη χαρακτήρισαν λίαν σωστά και λίαν χαρακτηριστικά σ αυτό το δρόμο υπήρχαν ωραιότατα μαγαζιά με πολύ πλούσια είδη και ποικιλίες εμπορευμάτων για τις κυρίες Μεταξύ αυτών υπήρχαν και υποκαταστήματα μεγάλων μαγαζιών ευρωπαϊκών όπως ήταν το Μπον Μαρσέ ήταν του Σολάρι και άλλα

Ένα από τα ωραιότατα και πλουσιότατα πολυκαταστήματα του Φραγκομαχαλά ήταν του Ξενόπουλου Σ αυτό το κατάστημα μπορούσε κανείς να βρει ότι ήθελε Από ρούχα έτοιμα ευρωπαϊκά υφάσματα καπέλα γούνες ακόμα και έπιπλα Ήταν ένα πολύ μοντέρνο πολυκατάστημα σε τέσσερις ορόφους με πολύ πολύ πλούσιο και εκλεκτό εμπόρευμα Όπως είπα και πιο πριν οι δασμοί στη Σμύρνη πριν γίνει η Ελληνική κατοχή ήσαν υποτυπώδεις και έτσι μπορούσαν να εισάγονται εύκολα και πολύ φτηνά εμπορεύματα από την Ευρώπη

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο υπήρχαν και μερικά ονομαστά για τα είδη τους μαγαζιά όπως του Κοντορούση για παπούτσια του Παπαθωμά για γούνες του Μουτάφη για καπέλα του Γεωργιάδη για δαντέλες του Αλεξίου για έπιπλα

Επίσης υπήρχε και η Σαλ ντε Βαν όπου κάθε Κυριακή πρωί εγένοντο πλειστηριασμοί και πωλούσαν από όλα τα είδη Πίνακες κοσμήματα έπιπλα κτλ

Επίσης ήταν το περίφημο φαρμακείο του Μωραΐτη Στον ίδιο δρόμο δε ήταν και ένα ονομαστό ζαχαροπλαστείο η laquoΜυροβόλος Άνοιξηraquo Σ αυτό έχω να σας διηγηθώ ένα νόστιμο περιστατικό με τον περίφημο Τσουρτσούρα που ανέφερα προηγουμένως τον τύπο της Σμύρνης που έκλεβε τα σκυλιά

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου υπήρχε μεγάλη έλλειψη από μικρά κέρματα Έτσι πολλά μαγαζιά όταν επρόκειτο να δώσουν ρέστα και δεν είχαν ετύπωναν σε κάτι χαρτιά με τη σφραγίδα τους και ανέγραφαν το ποσό το οποίο αντιπροσώπευαν Μια μέρα είχε πάει στη laquoΜυροβόλοraquo ο Τσουρτσούρας και έφαγε λουκουμάδες κανταΐφια δεν ξέρω τι και αφού επλήρωσε

Digitized by 10uk1s

αντί ρέστα του δώσανε τέτοια χαρτάκια Στην απορία του που ρώτησε του απάντησαν ότι αυτά ισχύουν ως νόμισμα του καταστήματος

Μετά από λίγες μέρες πήγε πάλι ο ίδιος και αφού έφαγε του καλού καιρού εφώναξε το γκαρσόνι να πληρώσει και αντί πληρωμής έδωσε δικά του χαρτιά Στην απορία αυτών λέει laquoΓιατί τα δικά σας ισχύουν και τα δικά μου δεν ισχύουνraquo Τέτοιος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας

Επίσης ένα ονομαστό κατάστημα της Σμύρνης ήταν το laquoΑγγλοήστερνraquo Αυτό δεν ήταν στον Φραγκομαχαλά Ήταν σε έναν παράλληλο δρόμο Όλα του τα εμπορεύματα ήσαν προελεύσεως αγγλικής Εκεί μπορούσες να αγοράσεις έτοιμα ρούχα εγγλέζικα σκωτσέζικα καπαρντίνες παπούτσια

Επίσης εκτός από τα ωραία μαγαζιά του Φραγκομαχαλά που ανέφερα υπήρχαν και πολλά σε άλλα σημεία της Σμύρνης τα οποία ήσαν μάλλον χοντρικής πωλήσεως Πολλά από αυτά ανήκαν σε Αρμενίους οι οποίοι είχαν τα κεντρικά τους στο Λονδίνο και υποκαταστήματα στη Σμύρνη όπως ήταν του Ιπιρξιάν του Σιβρισαριάν του Εσαγιάν Γι αυτό υπήρχαν πολύ πλούσιοι Αρμεναίοι εις την Σμύρνη

Όταν μιλούσαμε πριν για τα χρυσοχοεία που ήσαν στης Μαντάμας το Χάνι μεταξύ των άλλων ανέφερα ότι πλάγια στο δικό μας ήταν ο κ Ευάγγελος Μανουσάκης Αυτός ήταν ένας πρωτοπόρος εις τις άτοκες δόσεις πωλήσεως τιμαλφών Είχε κατορθώσει να προσελκύσει το σύνολο των εργατριών που εργάζονταν στην επεξεργασία του καπνού τις καπνουλούδες όπως λέγαμε οι οποίες αγόραζαν χρυσά και πλήρωναν κάθε Σάββατο που έπαιρναν το βδομαδιάτικο πληρώνοντας με δόσεις Δηλαδή δούλευε τεφτεράκι Όταν ερχόταν το Σάββατο και κατέπλεε η πελατεία του κ Μανουσάκη επί ώρες μύριζε από καπνό ανεπεξέργαστο η γειτονιά μας διότι υπήρχαν στη Σμύρνη πάρα πολλές αποθήκες όπου εδούλευαν κοπέλες στην επεξεργασία του καπνού και μύριζαν φυσικά και αυτές Αυτός δε ο γείτονάς μας ο κ Μανουσάκης ο οποίος επέζησε και δούλεψε και αρκετά χρόνια εδώ στην Αθήνα είχε ένα φυσικό Εάν δεν κλείναμε εμείς το δικό μας μαγαζί δεν εννοούσε να κλείσει αυτός φοβούμενος φαίνεται μην του πάρουμε κανένα πελάτη

Ένα βράδυ συμφωνήσαμε με τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη και τον υπάλληλο που είχαμε τότε τον Σαββάκη να μην κλείσουμε νωρίς για να τον υποχρεώσουμε να μείνει και αυτός Και μείναμε ως τις δώδεκα τη νύχτα και αυτός δεν εννοούσε να κλείσει αν δεν φύγουμε εμείς

Και με την ευκαιρία της σημερινής μέρας μου τη χαρά που πήρα κάνοντας βέρες για την εγγονή μου τη Μαρίνα θυμήθηκα την ευχή που έδινε ο θείος μου ο Παναγιώτης σε όσους έκαναν βεργέτες βέρες κατά τους Αθηναίους παίρνοντάς τες από το μαγαζί μας Και έλεγε τότε laquoΚαλορίζικα και αμετάνιωταraquo

Και μια που μιλούμε για χρυσοχοεία θα κάνουμε ένα διαχωρισμό διακριτικό μεταξύ των χρυσοχόων του Φραγκομαχαλά και των χρυσοχόων του κατ εξοχήν δρόμου της χρυσοχοΐας της Μαντάμας το Χάνι

Οι χρυσοχόοι του Φραγκομαχαλά ήσαν μάλλον μεταπωληταί κοσμημάτων διότι όπως προανέφερα η εισαγωγή ειδών από την Ευρώπη στη Σμύρνη ήταν κάτι το εύκολο και δεν επιβαρυνόταν Δεν είχαν δηλαδή δικά τους εργαστήρια έφερναν τα περισσότερα είδη τους από το εξωτερικό και έκαναν παραγγελίες σε διαφόρους τεχνίτες της χρυσοχοΐας της Σμύρνης να κάνουν γι αυτούς κοσμήματα

Ένας από αυτούς που δούλευε για τους χρυσοχόους του Φραγκομαχαλά και προπαντός για τη φίρμα των αδελφών Γεωργιάδη ήταν όπως έμαθα εκ των υστέρων ο πατέρας μου Επειδή ο πατέρας μου είχε έξι παιδιά και ο θείος μου παρ όλο που παντρεύτηκε δύο φορές δεν απέκτησε παιδιά ήταν υποχρεωμένος να δουλεύει και να αποδίδει περισσότερο εις τον συνεταιρισμό για να έχει και

Digitized by 10uk1s

περισσότερα τραβήγματα Γι αυτό πολλά κοσμήματα τα οποία έφερναν τη φίρμα Γεωργιάδη ήσαν κατασκευές του πατέρα μου ο οποίος εθεωρείτο από τους καλύτερους τεχνίτες της Σμύρνης Διότι και καλός τεχνίτης ήταν αλλά και εφευρετικός

Από την Ευρώπη εισήγαν πολλά έτοιμα κοσμήματα ματ Όπως είναι γνωστό στη Σμύρνη δεν υπήρχε ηλεκτρισμός και επομένως δεν υπήρχαν τα κατάλληλα μηχανήματα για να δημιουργήσουν το ματ που λέγαμε

Ο πατέρας μου σκέφτηκε και έκανε μία δική του εφεύρεση πρωτόγονη αλλά αποδοτική Σκέφτηκε ότι τα χτυπήματα σε μία λεία επιφάνεια κοσμήματος δημιουργούν αυτό το είδος του ματ Γι αυτό φρόντισε και πήρε σπασμένα τζάμια τα οποία άλεσε και τα έκανε ψιλά σαν αλεύρι και στο σπίτι επάνω το δικό μας έκανε μία εγκατάσταση Δηλαδή στην ταράτσα εφήρμοσε ένα είδος υδρορρόης που από πάνω είχε ένα χωνί έριχνε μέσα αυτά τα τρίμματα των τζαμιών και πέφτανε με ορμή κάτω εκεί που βρισκόταν το κόσμημα και χτυπώντας το πολύ εδημιουργείτο ματ Αυτό δεν το ήξεραν αυτοί και έτσι ο πατέρας μου είχε μία πρόσθετη αμοιβή Μία πρόσθετη ενίσχυση στα οικονομικά του

Στο μαγαζί μας της Σμύρνης θυμάμαι ότι υπήρχαν αυτά τα σύνεργα Δηλαδή ένα μεγάλο χωνί ένα είδος υδρορρόης και κάτω ένα μεγάλο δοχείο σαν βαρέλι το οποίο υποδέχετο τα τρίμματα Έπειτα τα ξανάβαζαν σε έναν κουβά τα ξανανέβαζε ο μεγάλος μου αδελφός στην ταράτσα και τα ξανάριχνε

Επίσης υπήρχαν εκεί πολλά καλούπια για να κάνουμε κοσμήματα διότι τα κοσμήματα στη Σμύρνη όπως είπα ήσαν τα περισσότερα χειροποίητα Δεν υπήρχαν χυτόπρεσες και τέτοια

Επίσης το λιώσιμο του χρυσού γινόταν σε καμίνια με κάρβουνα Υπήρχε φυσερό από πάνω υπήρχε και καμίνι και έβαζαν το χρυσό σε χωνάκια που τα λέγαμε ποτάδες Όταν ο θείος μου επρόκειτο να λιώσει χρυσό εμένα η δουλειά μου ήταν να δουλεύω το φυσερό αφού προηγουμένως ανέβαινα και άνοιγα το πίσω παράθυρο του εργαστηρίου Ο τοίχος του έβλεπε στον περίβολο της εκκλησίας των Καπουκίνων που ήταν ιδιοκτησία του μαγαζιού μας

Επίσης στη Σμύρνη φυσικά δεν υπήρχε ούτε ωράριο ούτε συνδικάτα εργατών Ένας καλός τεχνίτης ήταν πάντα περιζήτητος και έβρισκε δουλειά εύκολα ενώ έναν τεμπέλη ή άχρηστο το αφεντικό είχε όλο το ελεύθερο να τον απολύσει χωρίς να έχει συνέπειες

Στη Σμύρνη στην ωραία πόλη της χαράς και της εργασίας (διότι στη Σμύρνη για να είσαι φτωχός έπρεπε να είσαι τεμπέλης) υπήρχε δουλειά για όλους Δεν εδικαιολογείτο άνθρωπος φτωχός εκτός αν ήταν τεμπέλης

Όπως μου είπε η μητέρα μου επειδή οι περισσότερες δουλειές και τα περισσότερα δώρα γίνονταν το Δεκέμβρη και την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και όχι των Χριστουγέννων όπως τώρα που φραγκέψαμε ο πατέρας μου εγκαθίστατο και κοιμόταν και τη νύχτα μέσα στο μαγαζί δουλεύοντας είκοσι ώρες το εικοσιτετράωρο Έπαιρνε το στρώμα του και το πάπλωμά του και κοιμόταν σε έναν καναπέ του μαγαζιού Μόνο κάθε Σάββατο πήγαινε σπίτι για να πλυθεί να καθαριστεί να αλλάξει ρούχα και αυτό όπως προανέφερα διότι ήταν υποχρεωμένος να συνεισφέρει περισσότερα λόγω των περισσοτέρων εξόδων που είχε με τη μεγάλη του οικογένεια

Τα δύο τρία τελευταία χρόνια προ της Καταστροφής ήσαν πολύ στη μόδα στη Σμύρνη τα βραχιόλια Τα περίφημα σμυρναίικα βραχιόλια Οι σαλίγκαροι τα τσατιά κτλ Αυτά όλα γίνονταν από χρυσό 22 καρατίων Δηλαδή λιώνανε απευθείας ή αγγλικές λίρες ή τουρκικές λίρες ή εικοσόφραγκα και έτσι

Digitized by 10uk1s

εγίνοντο αυτά τα ωραία σμυρναίικα βραχιόλια Αυτή η μόδα ήταν και ένα είδος σωτηρίας για τη μετέπειτα προσφυγιά διότι όσοι πρόσφυγες κατόρθωσαν και γλίτωσαν και έφεραν τα χρυσά τους εδώ πουλώντας τα μπόρεσαν να δημιουργήσουν τον πρώτο πυρήνα της εγκαταστάσεώς τους Φυσικά η έλευση των προσφύγων βοήθησε πολύ και την οικονομία της Ελλάδας Η αλήθεια είναι ότι οι Ελλαδίτες τρόμαξαν όταν είδαν το κύμα των προσφύγων φοβούμενοι ότι αυτό θα φέρει ανεργία και μεγάλη φτώχεια Αλλά όπως είπα και εγώ σε μία εκπομπή της τηλεόρασης για τη μαύρη επέτειο της καταστροφής της Σμύρνης οι πρόσφυγες ακούμπησαν μεν εις τον κορμό της μητέρας πατρίδος αλλά δεν ακούμπησαν ως παράσιτα αλλά ως μπόλια και εμπόλιασαν τον κορμό της Ελλάδος και γι αυτό πήγε πολύ μπροστά η Ελλάς Απόδειξη είναι η Μακεδονία Δεν ξέρω αν το ξαναείπα αλλά όσες φορές και να το πει κανείς δεν αρκεί Η εγκατάσταση των προσφύγων και προπαντός των Ποντίων εδημιούργησε ένα ωραίο στρώμα Ελλήνων εις τη Μακεδονία Και όχι μόνο ανεπτύχθη οικονομικώς και βιομηχανικώς αλλά διορθώθηκε και εθνολογικώς

Διότι πριν από την έλευση των προσφύγων με τις προπαγάνδες και με τις διώξεις πολλοί παρ όλο που ήσαν Έλληνες εις το αίσθημα ήσαν σλαβόφωνοι πράγμα που ενίσχυε τότε την προπαγάνδα της Βουλγαρίας που επιζητούσε να μας φάει τη Θεσσαλονίκη

Όπως είπα η έλευση των προσφύγων οι οποίοι ήσαν γυμνοί και δεν είχαν ούτε ρούχα ούτε ένα κρεβάτι να κοιμηθούν εβοήθησε πολύ την εθνική οικονομία Ήρθαν τότε και πολλά δολλάρια προπαντός από τους Αμερικανούς οι οποίοι ήσαν οι μόνοι που πραγματικά εβοήθησαν στην εγκατάσταση των προσφύγων και πολλές βιοτεχνίες μικρές εδούλεψαν και εξελίχθηκαν σε βιομηχανίες Διότι ερχόμενοι οι πρόσφυγες ήσαν υποχρεωμένοι να αγοράσουν από παπούτσια κάλτσες έως κρεβάτια έως μαχαιροπίρουνα έως πιάτα και εν πάση περιπτώσει το νοικοκυριό Οι δικές μας οι γυναίκες ήσαν προκομμένες και καθαρές Τις είπαν παστρικές με διφορούμενη έννοια Εμείς θα πάρουμε την καλή έννοια Ήσαν πράγματι παστρικές και νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς όπου η ζωή ήταν πρωτόγονη όπου δεν υπήρχε αποχέτευση και τα βρωμόνερα κυκλοφορουσανε μέσα στους δρόμους δεν εξεδηλώθη ποτέ καμία επιδημία λόγω της καθαριότητας την οποία κρατούσαν οι γυναίκες οι δικές μας εις τα σπίτια τους

Η άλλη διφορούμενη έννοια του παστρικές ήταν καλοαντρούδες Τραβούσαν τους άντρες τους Ελλαδίτες και θύμωναν οι κοπέλες διότι έχαναν τις ευκαιρίες Οι γυναίκες οι δικές μας ήσαν καλές μαγείρισσες καλές νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς με τις πρωτόγονες εγκαταστάσεις όπου έμεναν ολόκληρες οικογένειες σε μία παράγκα η οποία είχε ένα υποτυπώδες παραθυράκι μόλις εξοικονομούσαν κανένα κομματάκι πανί έφτιαχναν μία κουρτινουλα και μόλις βρίσκανε κανένα κουτί από κονσέρβα και λίγο χώμα κατόρθωναν και φύτευαν πότε ένα βασιλικό και πότε ένα γεράνι

Και όταν γύριζε ο άντρας κουρασμένος από το μεροκάματο έβρισκε πάντοτε στο σπίτι έτοιμο να τον περιμένει κάτι καλομαγειρεμένο Φτωχό μεν αλλά περιποιημένο Η δύναμη και το κουράγιο που έδωσαν οι γυναίκες της προσφυγιάς στους άντρες πρόσφυγες είναι βεβαιωμένα Χάρη εις την περιποίηση χάρη εις το κουράγιο που έδιναν κατορθώσαμε να κρατηθούμε στα πόδια μας

Ως απόδειξη θα φέρω ένα μικρό παράδειγμα Αυτή την εποχή υπάρχει μια πολύ μεγάλη βιομηχανία μπισκότων και ζυμαρικών οι αδελφοί Παπαδόπουλοι Οι γονείς αυτών είχαν εγκατασταθεί σε μία παράγκα στη Θεσσαλονίκη Η μητέρα τής οικογένειας εζύμωνε και έψηνε όλη μέρα κουλουράκια τα οποία ο πατέρας Παπαδόπουλος τα έπαιρνε σε έναν ταβλά στο κεφάλι του και έβγαινε και τα πουλούσε στους δρόμους

Ε λοιπόν τα παιδιά αυτής της οικογένειας μεγαλώνοντας με το παράδειγμα της εργατικότητος

Digitized by 10uk1s

κατόρθωσαν σήμερα να συναγωνίζονται ευρωπαϊκά είδη σαν τα δικά τους

Και μια και μιλήσαμε για την κακία της εκφράσεως laquoοι παστρικέςraquo ας μιλήσουμε και για το ειρωνικό laquoτι είχαμε και τι χάσαμεraquo Μπορεί μερικές απλοϊκές γυναικούλες προσφυγίνες να το είπανε καμιά φορά Αλλά είναι βέβαιο ότι και είχαμε και χάσαμε Είχαμε το παν και χάσαμε το παν σε μια στιγμή Εδώ μια ζημιά που γίνεται σε οιοδήποτε σπιτικό δηλαδή το να σπάσει ένα πιάτο ένα ποτήρι μας δημιουργεί μια κάποια στεναχώρια Φανταστείτε το βιος γενεών ολόκληρων να το αφήνεις έρμαιο στις αρπαγές των Τούρκων Να κλειδώνεις την πόρτα σου και να πετάς το κλειδί γιατί ξέρεις ότι δεν θα ξαναμπείς στο σπιτικό σου

Και για μεν τα σπίτια και τα μαγαζιά μας που καήκανε κατά κάποιο τρόπο το παίρνεις απόφαση Αλλά σκεφτείτε να έχεις ένα σπίτι ή μία ανθούσα επιχείρηση να την αφήνεις στα χέρια άλλων και να φεύγεις ξυπόλυτος και γυμνός με ένα μπογαλάκι μόνο στο χέρι γιατί δεν είχες τη δυνατότητα να πάρεις κάτι περισσότερο μαζί σου

Φυσικά και το σπίτι που μας φιλοξένησε μετά τη φωτιά του κ Ανέστη ένα αρχοντικό με τρία δωμάτια υποδοχής χωριστά το λίβινγκ την αυλή όπως τη λέγανε στη Σμύρνη με έξι υπνοδωμάτια επάνω με μία επίπλωση θαύμα διότι ο άνθρωπος αυτός ήταν καπνέμπορος καπνοπαραγωγός μάλλον και σταφιδοπαραγωγός με τεράστια κτηματική περιουσία και είχε κατορθώσει να δημιουργήσει μια καλή κατάσταση mdash και να ξέρει ότι αφήνει αυτό το σπίτι όπως είναι και φεύγει για να μην το ξαναδεί ποτέ

Το ίδιο συνέβη και με τον θείο μου Το σπίτι του Τσιντσίνη του θείου μου όπως προείπα κάηκε αλλά το εργοστάσιό του ο αλευρόμυλος ο οποίος ήταν ο καλύτερος των Βαλκανίων διότι με την ελληνική κατοχή σιγουρεύτηκε πλέον και καταξοδεύτηκε και ανανέωσε το σύνολο των εργαλείων του (και μάλιστα είχε φέρει ειδικό τεχνίτη από την Ελβετία διότι τα μηχανήματα ήσαν ελβετικά Αυτές τις λεπτομέρειες τις ήξερα διότι στο εργοστάσιο ήταν διευθυντής ο δεύτερος αδελφός μου ο Νίκος Είχαν φέρει όπως είπα ειδικό τεχνοκράτη από την Ελβετία τον κ Σενώ τον οποίο βρήκαμε μετά την Καταστροφή εις τους μύλους του Αγίου Γεωργίου Αυτός διοργάνωσε τους μύλους του Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι και επειδή γνωριζόταν με τον αδελφό μου τον Νίκο κατά την κατοχή πήγαμε και μας έδωσε μια μεγάλη ποσότητα αλεύρι) αυτό λοιπόν το τεράστιο εργοστάσιο το οποίο επειδή ήταν κοντά στην παραλία της Σμύρνης είχε δική του προβλήτα όπου επλεύριζαν τα πλοία που έφερναν αγγλικό κάρβουνο διότι το εργοστάσιο εργαζόταν με δική του κίνηση και ξεφόρτωνε κάρβουνα και φόρτωνε άλευρα για να κάνει εξαγωγή mdash αυτή την τεράστια περιουσία ο θείος μου την εγκατέλειψε και ήρθε εδώ αφού είχε χάσει και τον μοναχογιό του μαζί με τη θεία μου και αν δεν ήμαστε εμείς δεν θα είχε ούτε να κοιμηθεί πουθενά ούτε να φάει πουθενά

Σημειώστε ότι το 1948 που είχα πάει στη Σμύρνη πήγα και βρήκα το εργοστάσιο και ακόμα το 48 δηλαδή είκοσι έξι χρόνια αργότερα υπήρχε η επιγραφή laquoΙωάννης Ν Τσιντσίνηςraquo διότι το κτίριο ήταν τετραώροφο με τα γραφεία και οι Τούρκοι δεν είχαν την ευχέρεια να σβήσουν την επιγραφή

Το laquoτι είχαμε και το τι χάσαμεraquo είναι βέβαιο Διότι όπως είπα είχαμε το βιος μας είχαμε το σπιτικό μας είχαμε τη δουλειά μας είχαμε την προκοπή μας και όλα αυτά χαθήκανε σε μία ώρα μέσα σε μία κακιά στιγμή

Αυτά τα λίγα είχα να πω χωρίς να έχω ούτε τη μόρφωση ούτε την προπαρασκευή για να μάθουν τα παιδιά μου και τα εγγόνια μου λίγα πράγματα από την καημένη μας πατρίδα από τις ρίζες μας

Digitized by 10uk1s

Μπήκαμε στον περίβολο της προβλήτας Αλλά για να κάνουν έλεγχο οι Τούρκοι σταματούσανε κατά διαστήματα τον κόσμο και ψάχνανε τραβώντας τα μαλλιά των γυναικών να δούνε μήπως ήταν άντρες και φορούσαν περούκα Εμάς τους δύο μας είχαν περί πολλού Σε ένα από τα μπλόκα mdashφυσικά είχαν περάσει ώρες ατελείωτες χωρίς να το καταλάβωmdash σε μια στιγμή είχα τρελαθεί από τη δίψα και σε έναν Τούρκο στρατιώτη που έκανε έλεγχο είχα την αναίδεια παριστάνοντας τον Γάλλο mdashήμουνα καλοντυμένος με καινούργια ρούχα καλοχτενισμένος και ο κ Κασιμάτης είχε ωραία εμφάνιση άρα δικαιολογούσαμε την περίπτωση ότι ήμαστε ξένοι υπήκοοι και όχι μαζί με το λαόmdash είχα την αναίδεια όπως είπα να του ζητήσω να μου φέρει νερό Και πράγματι μου έφερε

Σιγά σιγά με υπομονή και ελεγχόμενοι κατά περιόδους από μπλόκα φτάσαμε πλάγια στο πλοίο Εκεί ήταν μια επιτροπή από Τούρκους αξιωματικούς οι οποίοι ήλεγχαν τα δήθεν διαβατήρια αυτών που θα έφευγαν Ήσαν όμως επίσης και Αμερικανοί αξιωματικοί οι οποίοι επέβλεπαν Η αλήθεια είναι ότι στην περίπτωση της καταστροφής της Σμύρνης οι μόνοι από τους ξένους που βοήθησαν ήσαν οι Αμερικανοί

Εν πάση περιπτώσει μόλις πλησιάσαμε βγαίνει ένας από το πλοίο και λέει ότι το πλοίο είναι υπερφορτωμένο και δεν πρέπει να πάρει άλλους Καταλαβαίνετε την απελπισία μας Εκείνη τη στιγμή πλάγιά μου ένας επεχείρησε να πηδήσει στο πλοίο ο Τούρκος σκοπός αντελήφθη ότι πήγαινε να ξεφύγει και μπροστά μας τον τρύπησε με την ξιφολόγχη και τον πέταξε στη θάλασσα η οποία κοκκίνισε από το αίμα του

Εμείς μέναμε δήθεν αδιάφοροι διότι ήμαστε ξένοι και δεν μας ενδιέφερε αν σκοτώνονταν Έλληνες Σε λίγο βγαίνει πάλι ο Αμερικανός ο οποίος είπε ότι μπορεί να πάρει καμιά εκατοστή ακόμα και ήταν η σειρά μας Προχωρήσαμε επήραν οι Τούρκοι αξιωματικοί με τα πολλά γαλόνια τα δήθεν διαβατήριά μας τα κοιτάξανε καλά καλά βεβαιώθησαν ότι ήμαστε ξένοι και μας επέτρεψαν να μπούμε μέσα

Το πλοίο αυτό ήταν παλιό ρωσικό φορτηγό το πλήρωμα και ο καπετάνιος είχαν φύγει από την κομμουνιστική Ρωσία και είχαν και μια γαλλική σημαία στο κατάρτι Μπήκαμε μέσα και φανταστείτε τη χαρά μας και από αυτό μπορείτε να καταλάβετε και την άγνοια των Τούρκων Το μεν δικό μου χαρτί ήταν ένα απλό βαφτιστικό και όπως προείπα του κ Κασιμάτη ήταν ένα ασφαλιστικό συμβόλαιο

Αυτοί ήσαν οι Τούρκοι που ενίκησαν την Ελληνική Στρατιά εις την καταστροφή του ηθικού της οποίας κατά την ταπεινή μου γνώμη πολύ συνέτεινε και ο μακαρίτης ο περίφημος δημοσιογράφος Γεώργιος Βλάχος ο οποίος εις τα άρθρα του της τότε laquoΚαθημερινήςraquo την οποία δυστυχώς υποχρεούμαι και την παίρνω και σήμερα γιατί γράφει η κόρη μου εκεί έγραφε για μεν τη Μικρά Ασία ότι είναι αποικία εις δε τους στρατιώτας έλεγε να ρίξουν τα όπλα και να επιστρέψουν οίκαδε

Όλα αυτά τα είχε γράψει πριν από τις εκλογές του 20 για να καταστρέψει τον Βενιζελισμό Και ήρθαν οι εκλογές του 20 και έφεραν οι κύριοι τους σπουδαγμένους στη Γερμανία αξιωματικούς οι οποίοι είχαν να δούνε πόλεμο από το 12 έως το 22 δεν ήξεραν τις νέες συνθήκες των πολέμων και έκαναν τη βλακώδη εκστρατεία του Σαγγαρίου με επικεφαλής τον τότε σπουδαίο βασιλιά τον Κωνσταντίνο νομίζοντας ότι θα πηγαίνανε ως την Άγκυρα να καταστρέψουν τον Κεμάλ Ο Κεμάλ ήταν πιο έμπειρος από όλους και πιο εμπειροπόλεμος και εφήρμοσε το σύστημα της Ρωσίας Υποχωρούσε αμαχητί καταστρέφοντας στο δρόμο του καθετί που θα μπορούσε να βοηθήσει τον εφοδιασμό του Ελληνικού στρατού

Περάσανε οι στρατιώτες μας την Αλμυρά έρημο όπου δεν υπήρχε ούτε σταγόνα νερού και όπως άκουσα πολλοί έπιναν τα ούρα τους για να ξεδιψάσουν Αυτή ήταν η αρχή του τέλους

Digitized by 10uk1s

Αυτά γίνονται το 1921 Τότε ο Βενιζέλος ηττημένος των εκλογών έμενε στο Παρίσι Προείδε τι έμελλε να συμβεί εις την εκστρατεία αυτή και προσεπάθησε να πείσει και τους Έλληνες και τον Κεμάλ ο οποίος τότε ακόμη δεν ήταν πολύ δυναμωμένος όπως αργότερα να υποχωρήσει ο στρατός μας εις την αρχική ζώνη των Σεβρών η ζώνη αυτή να κηρυχθεί αυτόνομος να φύγει από εκεί ο στρατός μας και η ζώνη να διοικείται από Έλληνες και Τούρκους Αυτό το πράγμα οι υπερπατριώτες του Γούναρη και του Κωνσταντίνου δεν το εδέχθησαν και τότε εμάς που ήμαστε ακόμα μαθηταί μας έβγαλαν από το σχολείο και κάναμε διαδηλώσεις και φωνάζαμε Μας έδωσαν ως σύνθημα να φωνάζουμε laquoΈνωση και όχι αυτονομίαraquo

Μπήκαμε λοιπόν με τον κ Κασιμάτη όπως προείπα εις το πλοίο το οποίο ήτο ένα παλιό ρωσικό φορτηγό που διέθετε μόνο αμπάρια και ένα μικρό καρέ για το πλήρωμα Επειδή μας είδε καλοντυμένους και πιο ευπρεπώς ντυμένους και καθαρούς ο καπετάνιος μάς επέτρεψε να κατεβούμε και να μείνουμε στο καρέ των αξιωματικών Φυσικά αυτό έγινε με το αζημίωτο Επήρε το σχετικό του δώρο Εκεί μπορέσαμε να περάσουμε τις δύο νύχτες που κράτησε το ταξίδι από τη Σμύρνη έως τη Θεσσαλονίκη όπου μας αποβίβασε

Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού μας δίνανε και λίγη σούπα και λίγο τσάι Εν πάση περιπτώσει ήταν υποφερτό το ταξίδι Αλλά έξω ο κόσμος παγωμένος και κακοπερασμένος διότι άλλοι έμεναν στα αμπάρια και άλλοι στο κατάστρωμα Δεν είχαν πού να στεγαστούν

Μόλις ξεκίνησε το πλοίο mdashξέχασα να σας το πωmdash και έφτασε στη μέση του κόλπου της Σμύρνης πριν βγούμε έξω από τον κυρίως λιμένα πήρε κάποιο σήμα και στάθηκε Καταλαβαίνετε την απελπισία όσων είχαν κατορθώσει κρυφά να χωθούνε μέσα∙ έπεφταν στα αμπάρια για να κρυφτούνε Ευτυχώς δεν ήταν τίποτα Ήταν κάποιο τυπικό έγγραφο Πάντως δεν μάθαμε τι ακριβώς ήταν Το σταμάτημα ήταν μισή ώρα∙ έπειτα ξεκινήσαμε και φτάσαμε στη Θεσσαλονίκη

Και άρχισε η ζωή μας στη νέα πατρίδα την ελεύθερη Ελλάδα Όπως προείπα ο θείος μου ο μεγαλύτερος αδελφός του πατέρα μου και σχεδόν κηδεμόνας μας είχε το θάρρος και την ψυχραιμία την ώρα που καιγόταν η Σμύρνη ν ανοίξει το χρυσοχοείο μας και να μαζέψει και να διασώσει ένα μεγάλο μέρος από τα κοσμήματα που έφερε εδώ αυτός δε είναι και ο πρώτος Κατραμόπουλος χρυσοχόος που άνοιξε κατάστημα εδώ και συνεχίζεται μέχρι σήμερα από την οικογένειά μας το επάγγελμα του χρυσοχόου που άρχισε στη Σμύρνη τουλάχιστον το 1870

Ήρθαμε στην Αθήνα και βρήκε και νοίκιασε ένα σπίτι στο Μετς τον κλασικό τύπο των λαϊκών σπιτιών της Αθήνας δηλαδή σπίτι με έναν εξωτερικό διάδρομο και πλάγια πλάγια παράλληλα χωρίς να συγκοινωνούν μεταξύ τους υπήρχαν δωμάτια κουζίνες και καμπινέδες Εκεί εγκατέστησε όλη την οικογένεια

Επούλησε δύο κιλά χρυσό και με αυτά αγόρασε κρεβάτια δωμάτια και σπίτια Από εκεί άρχισε η ζωή μας εδώ στην Αθήνα Ενώ οι περισσότεροι άνθρωποι ήρθαν τελείως κατεστραμμένοι μεταξύ αυτών και ο βαθύπλουτος θείος μου Γιάννης ο Γιαννακός Τσιντσίνης που είχε τεράστια περιουσία και ήρθε εδώ σχεδόν ξυπόλυτος Μαζί μ εμάς λοιπόν ήρθε κι έμεινε και ο θείος μου τον φιλοξενούσαμε μαζί με τη γυναίκα του διότι το παιδί του το είχαν κρατήσει οι Τούρκοι και δεν το ξαναείδαμε ποτέ

Τους άλλους πρόσφυγες σχεδόν τους ξεφόρτωναν και τους πετούσαν στις παραλίες Αλλά ευτυχώς υπήρχε η υπό τον Πλαστήρα τότε επαναστατική κυβέρνηση η οποία έδειξε πολύ μεγάλο ενδιαφέρον

Digitized by 10uk1s

για την εγκατάσταση των δυστυχισμένων ανθρώπων

Τους έβαζαν σε σχολεία κινηματογράφους εκκλησίες και σε όποιο ελεύθερο χώρο μπορούσαν να βρουν και σε πολλές περιπτώσεις σε σκηνές Μερικές αστικές οικογένειες τις εγκατέστησαν σε μέγαρα των οποίων οι ιδιοκτήτες έλειπαν στο εξωτερικό

Παραδείγματος χάρη την οικογένεια του φίλου μου του Παύλου οι οποίοι ήσαν πλουσιότατοι άνθρωποι και είχαν ένα τεράστιο τσιφλίκι στη Φιλαδέλφεια στου Αγά Σεΐρ δηλαδή μέσα στη Μικρά Ασία και το είχαν παραχωρήσει ως Στρατηγείο του Νίδερ τους εγκατέστησαν στο σπίτι του Μπενάκη το σημερινό μουσείο

Την οικογένεια της κατόπιν γυναίκας μου την εγκατέστησαν σε ένα παράρτημα του μεγάρου Μαυρομιχάλη που βρίσκεται απέναντι από τον Κήπο Και πολλές άλλες οικογένειες τις εγκατέστησαν σε ανάλογα σπίτια ώσπου να μπορέσουν να βρουν μόνιμη στέγη δική τους

Και έτσι άρχισε ο αγώνας για την επιβίωση και το ριζωμό στη νέα πατρίδα Γι αυτά αν ο Θεός μου δώσει ζωή ίσως αργότερα περιγράψω το τι συνέβη από τον ερχομό μας εδώ μέχρι σήμερα

Και μια και φτάσαμε στη σωτηρία μου ας πάμε λίγο πίσω να δούμε μερικά χαρακτηριστικά γεγονότα Και πρώτα την ώρα που οι Τούρκοι μάς έσφαζαν εβίαζαν τις γυναίκες και έκαιγαν την πόλη στο αγγλικό θωρηκτό που ήταν αγκυροβολημένο στον κόλπο της Σμύρνης επαιάνιζε το απόγευμα η μουσική για να πάρουν οι Εγγλέζοι το τσάι

Αυτοί ήσαν οι χριστιανοί οι οποίοι ελπίζαμε ότι θα μας γλίτωναν Αλλά μια που μιλούμε για καλούς χριστιανούς γιατί να μη θυμηθούμε τους χειρότερους χριστιανούς τους Γερμανούς και προπαντός να πάμε πίσω πάρα πολλά χρόνια πριν από τον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο όταν ήρθε ως διοργανωτής του τουρκικού στρατού ένας Γερμανός στρατηγός ένας φανατικός σκύλος ο Λίμαν φον Σάντερς ο οποίος η πρώτη δουλειά που υπέδειξε στους Τούρκους ήταν να διώξουν από όλα τα παράλια της Μικράς Ασίας τους Έλληνες διότι τους είπε ότι είναι επιζήμιο γι αυτούς στα παράλια της Μικράς Ασίας που έβλεπαν στο Αιγαίο και στα καινουργιοελευθερωθέντα νησιά μας του Αιγαίου να κατοικούν Έλληνες Από τότε άρχισε ο διωγμός καθ υπόδειξη αυτής της απαίσιας φυλής των χριστιανών Γερμανών οι οποίοι αν κέρδιζαν τον πόλεμο θα είχαν τον Χίτλερ ήρωα και τώρα παρουσιάζονται ως Χριστιανοδημοκράτες και Σοσιαλδημοκράτες Πού ήσαν αυτοί όταν οι χιτλερικοί έκαιγαν ζωντανούς τους δυστυχισμένους Εβραίους οι οποίοι ποτέ δεν τους πείραξαν αλλά απεναντίας βοηθούσαν οικονομικώς την ανάπτυξη της Γερμανίας

Και άρχισε από τότε ο διωγμός των Ελλήνων Οι Τούρκοι εδημιούργησαν τα Τάγματα Εργασίας τα οποία έλεγαν Αμελέτ Ταμπουρού και ήθελαν τους Έλληνες τους δυστυχισμένους ραγιάδες δηλαδή Οθωμανούς υπηκόους να σπάζουν πέτρες γυμνοί και ξεσκούφωτοι μέσα στο λιοπύρι ή στα χιόνια

Πραγματικός όλεθρος και καταστροφή από τους Τούρκους Αλλά μήπως και οι δικοί μας οι τότε κυβερνώντες μας εφέρθησαν καλύτερα

Νομίζω ότι έχω πει ότι ο ένας από τα αδέλφια μου που υπηρετούσαν όλοι στο στρατό και ας λέγανε ότι δεν στρατεύτηκαν οι Μικρασιάτες ήταν στο στρατό από την πρώτη μέρα είχε τοποθετηθεί στους

Digitized by 10uk1s

κώδικες και γι αυτό έμεινε σε όλη τη διάρκεια του πολέμου μέσα στη Σμύρνη Μία εβδομάδα πριν μπουν οι Τούρκοι στη Σμύρνη διετάχθη να καταστρέψει τους κώδικες Από αυτό καταλάβαμε ότι δεν υπήρχε πλέον ελπίδα σωτηρίας και συνεννοήθηκε με τον θείο μου ο οποίος ήταν ο αρχηγός της οικογένειας και μαζεύτηκαν τριάντα πέντε τόσοι συγγενείς και βγάλαμε εισιτήρια τα οποία καλοπληρώθησαν διότι επρόκειτο να περάσει από τη Σμύρνη ένα αγγλικό πλοίο για να μπορέσουμε να διαφύγουμε Αλλά κατά διαταγή της τότε κυβερνήσεώς μας ζητούσαν διαβατήριο πράγμα το οποίο ήταν αδύνατο να μας δώσουν Και αυτό διότι οι τότε κυβερνώντες φοβόντουσαν ότι θα άλλαζε το εκλογικό σώμα με την άφιξη των Ελλήνων της Σμύρνης οι οποίοι ήσαν όλοι Βενιζελικοί

Γι αυτό λέω τι να πρωτοδεί κανείς Τους Εγγλέζους να πίνουν το τσάι τους με μουσική την ώρα που μας σφάζανε τους Γερμανούς που υπέδειξαν την καταστροφή του ελληνισμού της Μικράς Ασίας ή τους δικούς μας συμπατριώτες που άφησαν να μας σφάξουν μην τυχόν και αλλοιωθεί το εκλογικό σώμα

Και μια που μιλάμε για τους καλούς χριστιανούς mdashεκ των υστέρων φυσικά το έμαθα αυτόmdash ο αδελφός της κατόπιν γυναίκας μου ο Νίκος καλός κολυμβητής έπεσε στη θάλασσα και κολυμπώντας έφτασε σε ένα αγγλικό πολεμικό παρακαλώντας ν ανεβεί επάνω για να σωθεί από τους Τούρκους Διότι ήταν τότε δεκαεπτά ετών και εκινδύνευε να αιχμαλωτισθεί Αντί απαντήσεως του έριξαν ζεματιστό νερό

Έπειτα πήγε σε ένα ιταλικό πολεμικό Οι Ιταλοί ήσαν ανέκαθεν εχθροί προς εμάς αντίθετοι στην κατοχή Μικρασιατικών εδαφών από την Ελλάδα Παρ όλα αυτά έδειξαν ανθρωπισμό την ώρα της καταστροφής Εν αντιθέσει με τους κυρίους Εγγλέζους οι οποίοι την ώρα που οι Τούρκοι εβίαζαν τις γυναίκες και έσφαζαν τους άντρες και μας έκαιγαν έπιναν το τσάι τους συνοδεία μουσικής

Εν πάση περιπτώσει τον βοηθήσανε τον Νίκο οι Ιταλοί τον σκουπίσανε τον στεγνώσανε του έδωσαν καινούργια ρούχα στεγνά και τον βοήθησαν και επιβιβάστηκε σε ένα πλοίο που είχε Ιταλούς υπηκόους και έτσι σώθηκε από την αιχμαλωσία εν αντιθέσει με τον μεγαλύτερο αδελφό του τον Ηλία ο οποίος τρεις μήνες προ της καταστροφής εστρατεύθη και με όλους τους Σμυρνιούς της ηλικίας του μετά από μία πρόχειρη εκγύμναση τον έστειλαν στο μέτωπο mdashαπροετοίμαστα παιδιά δεκαοκτώ και δεκαεννιά ετώνmdash και έκτοτε εχάθηκε το παλικάρι και δεν ξαναέδωσε σημεία ζωής θύμα και αυτό της τουρκικής θηριωδίας και της ελληνικής αδιαφορίας προς τον πληθυσμό της Μικράς Ασίας

Και μια και μιλάμε για στρατιωτικά θέματα ας πάμε λίγο πίσω Μετά την αποτυχία της εκστρατείας του Σαγγαρίου όπου αρχιστράτηγος ήταν ο Παπούλας αλλά εμπνευστής της ήταν ο τότε βασιλεύς Κωνσταντίνος και το περί αυτόν επιτελείο έριξαν όλο το βάρος της αποτυχίας εις τον Παπούλα και τον αντικατέστησαν με ένα νέο αρχιστράτηγο τον Χατζανέστη έναν άνθρωπο ο οποίος με τις πράξεις του απέδειξε ότι δεν ήταν και πολύ γνωστικός

Η πρώτη διαταγή που έβγαλε ο Χατζανέστης μόλις ήρθε στη Σμύρνη ήτανε να απαγορευθεί ο περίπατος των στρατιωτών εις την προκυμαία Απηγόρευσε να περνούν από την προκυμαία απλοί στρατιώτες Και νομίζω πως όταν επήρχετο μάλλον η καταστροφή και για να ανακόψουν το κύμα της φυγής των Μικρασιατών προς τον ελλαδικό χώρο έβγαλαν ανακοινωθέν και έλεγαν ότι το τρίτο σώμα στρατού σώζει την τιμήν της Πατρίδος ότι δηλαδή ανεκόπη η προέλαση του Κεμάλ πράγμα ψευδέστατο διότι δύο μέρες πριν ολόκληρο αυτό το σώμα είχε παραδοθεί εις τον Κεμάλ

Όλα αυτά μόνο και μόνο για να μας κλείσουν τα μάτια και να μείνουμε εκεί θύματα της τουρκικής θηριωδίας

Digitized by 10uk1s

Πολλοί γνωστοί μου οι οποίοι μετά την καταστροφή επί τουρκοκρατίας τώρα έχουν επισκεφθεί τη Σμύρνη με ρωτούν να τους πω σχετικά Η απάντησή μου είναι μία Τι σχέση έχει η σημερινή Σμύρνη με τη χαρούμενη Σμύρνη την προ του 22 Τη Σμύρνη που οι άνθρωποι την έζησαν εργατικοί μεν όλη μέρα και διασκέδαζαν Εις την προκυμαία υπήρχαν τόσα κέντρα με ορχήστρες και μουσικές που είναι δύσκολο να το πιστέψει κανείς Εις του laquoΚρέμερraquo υπήρχαν δύο ορχήστρες Μία με κλασικά έργα και άλλη με μπουζούκια και τέτοια Πλάγια ήταν το laquoΚαφέ Φώτηraquo του Κλωναρίδη όπως το λέγαμε από μία μάρκα μπύρας που διέθετε Και εκεί υπήρχαν δύο ορχήστρες Μία πάλι με έργα κλασικά δηλαδή Στράους και τέτοια και η άλλη μαντολινάτα

Λίγο πιο εκεί ήταν το laquoΚαφέ ντε Παρίraquo το οποίο λειτουργούσε το καλοκαίρι Άλλη ορχήστρα εκεί Λίγο πριν από το laquoΚαφέ ντε Παρίraquo ήταν η laquoΑλάμπραraquo με μουσική με λαϊκά όργανα σαντούρι κτλ Προς την άκρη της προκυμαίας προς το τέλος ήσαν δύο κέντρα ακόμα Το laquoΚόρσοraquo με ορχήστρα επίσης και το laquoΛούνα Παρκraquo με ορχήστρα Δηλαδή αριθμούμε δυο στου laquoΚρέμερraquo δυο στο laquoΚαφέ Φώτηraquo τέσσερις∙ δυο στο laquoΑλάμπραraquo και στο laquoΚαφέ ντε Παρίraquo έξι∙ και δυο τα άλλα οκτώ

Αλλά οι ορχήστρες δεν ήσαν μόνο εις τα κέντρα της παραλίας Και μέσα εις τις συνοικίες υπήρχαν ατελείωτα κέντρα με μουσικές Ένα από όλα αυτά τα κέντρα ήταν στη συνοικία του Αγίου Δημητρίου και λειτουργούσε χειμώνα καλοκαίρι Είχε και κλειστή αίθουσα και καλοκαιρινή Εμείς τότε παιδιά πηγαίναμε απέξω για να ακούσουμε που παίζανε οι μουσικοί

Το κέντρο αυτό που προανέφερα το λέγανε laquoΝέος Κόσμοςraquo και επειδή είπα ότι υπήρχαν πολλά κέντρα στις συνοικίες θα σας αναφέρω ένα χαρακτηριστικό που το έζησα εγώ

Στη συνοικία του Αγίου Δημητρίου στο Φαρδύ όπως το λέγαμε διότι ήταν φαρδύτερος ο δρόμος αυτός από τους άλλους mdashοι Τούρκοι δε το λέγανε Τσακιρτζίμπασιmdash υπήρχε ένα καφενείο το οποίο είχε και αυτό μέσα ορχήστρα με λαϊκά όργανα Μια μέρα πηγαίνοντας στο σχολείο το πρωί ακούσαμε να παίζει μουσική Πήγαμε στο σχολείο και επιστρέφοντας το μεσημέρι όταν σχολάσαμε τα όργανα συνέχιζαν να παίζουν και μας έκανε εντύπωση που έπαιζαν πρωί Ρωτήσαμε κάπου εκεί τι συμβαίνει και μας είπαν ότι ήσαν ζωέμποροι οι οποίοι έφεραν εις πέρας μια μεγάλη μεταφορά σφαγίων από το εσωτερικό της Μικράς Ασίας στη Σμύρνη∙ φαίνεται ότι κέρδισαν πολλά χρήματα και το γλεντούσαν

Πήγαμε σπίτι μας πήγαμε σχολείο το απόγευμα έπαιζαν Σχολάσαμε το βράδυ συνέχιζαν Πάμε την άλλη μέρα το πρωί σχολείο συνέχιζαν Δηλαδή αυτό το γλέντι κράτησε περίπου τριάντα έξι ώρες συνεχώς Αυτή ήταν μια έκφραση του τρόπου ζωής Δηλαδή εργασία πολλή καλή δουλειά αλλά και η διασκέδαση διασκέδαση

Δηλαδή ο κόσμος το βράδυ ήθελε πάντα να βρει έναν τρόπο για να διασκεδάσει Και στα κέντρα της προκυμαίας αλλά και στα κέντρα τα συνοικιακά όπου όπως είπα υπήρχε μουσική δεν ήταν κανείς υποχρεωμένος να καταξοδευτεί για να περάσει την ώρα του Τα κέντρα της προκυμαίας είχαν και κάποιο είδος ζαχαροπλαστείου Μπορούσες δηλαδή να πάρεις ένα γλυκό μια πάστα παραδείγματος χάρη και να καθίσεις ν απολαύσεις τη μουσική

Επίσης στα κέντρα των συνοικιών μπορούσες να πάρεις και ένα ούζο σκέτο Δεν ήταν λοιπόν υποχρεωμένος κανείς να ξεπαραδιαστεί για να μπορέσει να διασκεδάσει και να ξεδώσει από τους κόπους της ημέρας

Υπήρχαν πολλές ακόμα ευκαιρίες για τους κατοίκους της Σμύρνης για ψυχαγωγία Παραδείγματος χάρη όταν έρχονταν θίασοι πρόζας ή μουσικής από την ελεύθερη Ελλάδα Επίσης έρχονταν πολλοί θίασοι

Digitized by 10uk1s

ξένοι ιταλικοί γαλλικοί αλλά προπαντός ιταλικής όπερας διότι η Σμύρνη είχε πάρα πολλά θέατρα πολλά υπαίθρια και αρκετά χειμερινά

Μεταξύ αυτών το κόσμημα της Σμύρνης ήταν το Θέατρο Σμύρνης που ήταν μικρογραφία του Θεάτρου της Σκάλας του Μιλάνου Σ αυτό αξιώθηκα παιδί να πάω κι εγώ δυο φορές συνοδευόμενος από τη θεία μου Άννα και ν ακούσω την laquoΤσάρνταςraquo και την laquoΜπαγιαντέραraquo

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου είχαν δημιουργηθεί πολλοί θίασοι στη Σμύρνη από ηθοποιούς ντόπιους Σμυρνιούς οι οποίοι ήσαν καλλίφωνοι και δημιούργησαν μαζί με τον Σύλβιο και τον Καρακάση που ήσαν καλοί σκηνοθέτες θιάσους και προπαντός οπερέτας

Μεταξύ αυτών πρωταγωνίστρια ήταν η Μέρτικα Επίσης ήταν και η Ζαζά Μπριλάντη η οποία εθριάβευσε και μετά την καταστροφή της Σμύρνης στην Αθήνα ως σουμπρέτα

Μεταξύ πολλών άλλων διακριθέντων δεν πρέπει να ξεχάσουμε να αναφέρουμε τον Γιώργο Γληνό ο οποίος επίσης διέπρεψε μετά την Καταστροφή ως πρωταγωνιστής του Εθνικού Θεάτρου

Ο Σύλβιος και ο Καρακάσης τους οποίους προανέφερα δεν ήσαν μόνο σκηνοθέτες ήσαν και καλοί συγγραφείς και μετά την Καταστροφή ήρθαν κι αυτοί στην Αθήνα όπου έγραψαν επιθεωρήσεις επιτυχημένες Το δίδυμο των συγγραφέων ήταν ο Σύλβιος και ο Καρακάσης Ο Καρακάσης ο πνευματωδέστατος αυτός άνθρωπος ήταν καμπούρης

Είχαμε επίσης πολλές πολυτελείς αίθουσες κινηματογράφων όχι μόνο στην παραλία αλλά και μέσα στις συνοικίες Φυσικά οι ταινίες τότε ήσαν βουβές και συνοδεύονταν από υπόκρουση πιάνου

Στη Σμύρνη υπήρχαν επίσης πολλές λέσχες στις οποίες μαζεύονταν τα μέλη συζητούσαν έπαιζαν χαρτιά όχι μεγάλο τζόγο δεν ήσαν λέσχες χαρτοπαικτικές αλλά λέσχες συναναστροφής Εκεί τα μέλη μπορούσαν να πάρουν το τσάι τους και να μιλήσουν μεταξύ τους για τις υποθέσεις τους

Κορυφαία περίπτωση για τις λέσχες αυτές ήσαν οι χοροί που εδίνοντο τις Απόκριες τόσο για να διασκεδάσουν τα μέλη όσο και για να εισπράξουν οι λέσχες χρήματα και ν ανταποκριθούν στα έξοδά τους

Μία από τις λέσχες αυτές ήταν η Λέσχη των Κυνηγών Υπήρχαν δυο λέσχες κυνηγών η Αψηλή και η Χαμηλή Αρχικώς ήταν η Λέσχη η Αψηλή σ ένα δρόμο της προκυμαίας αλλά είχαν διασπαστεί τα μέλη της και στην άλλη γωνία δημιούργησαν μια δεύτερη λέσχη τη λεγομένη πάλι Λέσχη των Κυνηγών αλλά Χαμηλή

Σ έναν αποκριάτικο χορό του 1922 αξιώθηκα να πάω κι εγώ συνοδεύοντας ως ντάμα μου τη δεσποινίδα Τσβάιφελ την οποία μου εμπιστεύτηκαν οι γονείς της που παρακολουθούσαν από τον εξώστη της Λέσχης

Στην άλλη Λέσχη των Κυνηγών τη λεγομένη Αψηλή mdashκαι τούτο γιατί το κτίριό της ήταν μεγαλοπρεπέστατο είχε ισόγειο και τρία πατώματα και εκεί με έπαιρνε όποτε πήγαινε ο θείος μου ο Τσιντσίνης που ήταν μέλος τηςmdash είχε εγκαταστήσει το 1919 και 1920 το Στρατηγείο του ο Παρασκευόπουλος που ήταν αρχιστράτηγος

Digitized by 10uk1s

Και μια που μιλήσαμε για τους χορούς των λεσχών ο κορυφαίος και ο κοσμικότερος χορός ήταν της Ελληνικής Λέσχης Το εισιτήριο εκεί ακόμα και για τα μέλη ήταν τσουχτερό Επίσης κατά τη διάρκεια του χορού εγένοντο πλειστηριασμοί ποιος θα προσέφερε δηλαδή τα περισσότερα χρήματα δια τους σκοπούς της Λέσχης Σκοποί της Ελληνικής Λέσχης ήσαν η ενίσχυση των φιλανθρωπικών και των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων που υπήρχαν στη Σμύρνη

Για να γίνεις μέλος σ αυτή τη Λέσχη ήταν πολύ δύσκολο διότι ήταν ένα είδος Φιλικής Εταιρείας Ο αδελφός μου ο Χρήστος ο μεγάλος ο πρωτότοκος δηλαδή είχε επανειλημμένα υποβάλει αίτηση η οποία είχε κατ αρχήν απορριφθεί Όταν όμως ενεκρίθη εθεωρήθη ότι ήταν μια δικαίωση της φήμης της οικογενείας πράγμα για το οποίο ήταν ενθουσιασμένος ο Χρήστος

Επίσης υπήρχε το Σπόρτινγκ καθώς και η Νιου Κλαμπ στην οποία σύχναζαν περισσότερο οι Άγγλοι και γι αυτό είχε και αγγλική ονομασία Υπήρχαν νομίζω και άλλες δύο λέσχες των οποίων μου διαφεύγουν τα ονόματα

Όπως προανέφερα ο θείος μου ήταν αλευροβιομήχανος Εκεί στη Σμύρνη ήσαν χωριστοί οι αλευροβιομήχανοι και οι αλευρέμποροι Δεν ήταν όπως είναι τώρα εδώ οι μύλοι που αλέθουν δικό τους στάρι Εκεί οι αλευροβιομήχανοι έκαναν φασόν Ο θείος μου ο Τσιντσίνης αρκετά ηλικιωμένος εθεωρείτο εξπέρ εις την απόδοση των σιταριών διότι στη Σμύρνη υπήρχε και επιμελητήριο των σιτηρών και με έπαιρνε και εκεί μαζί του Είχα μια προαίσθηση ότι επειδή έβλεπε ότι ο γιος του δεν ήταν άνθρωπος για δουλειά έχω τη γνώμη ότι με έπαιρνε κοντά του για να με βοηθήσει και να με σπουδάσει ώστε να τον διαδεχθώ στην επιχείρηση Το όνομα που χρησιμοποιούσαν γι αυτό που θέλω να περιγράψω στη Σμύρνη ήταν Μπόρσα σιτηρών δηλαδή Χρηματιστήριο σιτηρών Εκεί υπήρχαν οι μεσίτες και οι αγορασταί σιτηρών σιτάρι για να το αλέθουν και να το κάνουν αλεύρι κτλ Φυσικά ο θείος μου ο Τσιντσίνης εθεωρείτο αυθεντία στην εξακρίβωση της αποδόσεως των σιτηρών

Όταν λοιπόν υπήρχε μία διαφορά μεταξύ αγοραστών και πωλητού κατέφευγαν σε εκείνον και ότι έλεγε εθεωρείτο τελεσίδικη απόφαση Εκείνος έπαιρνε το σιτάρι και το δάγκωνε στα δόντια του και έλεγε ότι από αυτό το σιτάρι θα έχετε στις χίλιες οκάδες τόσα σακιά αλεύρι πρώτης ποιότητος τόσα σακιά δευτέρας ποιότητος τόσα σακιά πίτουρο ψιλό τόσα σακιά πίτουρο χοντρό και τόσα σακιά σκύβαλο Σκύβαλο ήταν τα απορρίμματα

Κανείς δεν αμφισβητούσε τη γνώμη του Ήταν άνθρωπος όπως είπα και αγράμματος και αμόρφωτος Μια μέρα έτυχα στο εργοστάσιο στο γραφείο και ένας πελάτης εζήτησε να του αποδώσουν λογαριασμό Ήταν εκεί ο αδελφός μου ο Νίκος και ένας άλλος κύριος Ιωαννίδης ο οποίος κρατούσε τα λογιστικά βιβλία Ρώτησε λοιπόν ο θείος μου ο Τσιντσίνης πόσα σακιά σιτάρι ήρθαν τόσα Και για την προέλευση γιατί από κάθε μέρος αλλιώτικο της Μικράς Ασίας είχαν και διάφορη απόδοση τα σιτάρια Του είπανε από πού προέρχονταν και έβγαλαν έναν απολογισμό Εκείνος χωρίς πολλά λόγια κάνει ένα laquoτσουraquo Λάθος Ξαναπιάνουν αυτοί τα χαρτιά γράφουν μετράνε κάνουν υπολογισμούς mdashκομπιούτερ δεν υπήρχαν τότεmdash βγάζουν δεύτερο∙ laquoλέγε σιορ Γιαννάκοraquo έτσι τον λένε τιμητικώς κατά το laquoσερraquo των Άγγλων laquoτσουraquo επαναλαμβάνει εκείνος Λάθος και αυτή τη φορά Οπότε έκαναν τρίτο υπολογισμό και τότε εκείνος είπε laquoναιraquo Με το μυαλό όλα αυτά εγένοντο

Αυτός λοιπόν ο τόσο ευφυής και εργατικός άνθρωπος ο οποίος εκ του μηδενός κατόρθωσε να σχηματίσει μία από τις μεγαλύτερες περιουσίες της Μικράς Ασίας όπως είπαμε είχε αποκτήσει ένα γιο ο οποίος μεγάλωσε στα πλούτη και έγινε όπως τον έλεγε ο μπαμπάς του αχαΐρευτος Ήταν bon

Digitized by 10uk1s

viveur γυναικάς και καλοπερασάκιας Για να πάρετε μια ιδέα η καταστροφή τον βρήκε να έχει δυο αυτοκίνητα που για εκείνη την εποχή ήταν περίπτωση μάλλον δύσκολη Ένα Τσάντλερ και ένα Μεταλλουρζίκ Το Μεταλλουρζίκ όταν ήρθε ο βασιλεύς Κωνσταντίνος στη Σμύρνη για να κάνει την αποτυχημένη εκστρατεία τού Σαγγαρίου η Διοίκηση το ζήτησε και το εδάνεισαν για τις μετακινήσεις του βασιλιά

Επίσης είχε ένα ωραιότατο κότερο που για να διακρίνεται είχε όλο κόκκινα πανιά Από καρότσες είχε τέσσερις πέντε με ωραία άλογα αλλά ήταν και μανιώδης ιππεύς Στη Σμύρνη γίνονταν μία φορά το χρόνο ιπποδρομίες σε ένα προάστιο που το έλεγαν Παράδεισο λίγο πριν από το Μπουτζά Για να διατηρεί κανείς στάβλους ολόκληρο το χρόνο για μία Κυριακή που θα γίνονταν οι κούρσες καταλαβαίνετε ότι ήταν πολυέξοδο Αυτός όμως το είχε και αυτό Είχε ωραιότατο στάβλο και μεταξύ των άλλων είχε και ένα καθαρόαιμο άλογο τον Μπαχτιάρ ο οποίος ήταν το κρακ Παρ όλο που τον φόρτωναν βάρη και τέτοια πάντοτε ήταν πρώτος στις ιπποδρομίες

Μάλιστα είχα και εγώ ένα παρ ολίγον δυστύχημα Με έπαιρνε μαζί του ο ξάδελφός μου όταν ήτανε να γυμνάσουν τα άλογα για την ιπποδρομία και επειδή ο Μπαχτιάρ παρ όλο που ήταν το καλύτερο άλογο ήταν και το πιο ήσυχο και ήρεμο με έβαζε επάνω και εγώ καβαλούσα τον Μπαχτιάρ Μια μέρα μπαίνοντας εις τον ιππόδρομο από μία πλαϊνή πόρτα ενώ εκείνη την ώρα εγυμνάζοντο δυο άλλα άλογα ο Μπαχτιάρ μόλις αντελήφθη ότι γίνεται κούρσα πήγε πλάγιά τους και με εμένα επάνω να τα προσπεράσει Φυσικά κατατρομάξανε και ο ξάδελφός μου και ο κ Σταρένιος ο οποίος ήταν βοηθός του και ξεφωνίσανε και μου φώναζε ο ξάδελφός μου laquoσφίγγε τα πόδια σου στη σέλα και κράτα τα γκέμιαraquo ώσπου τα άλογα να σταματήσουνε για να μην πέσω κάτω διότι φυσικά ήμουν αδαής εγώ από τις κούρσες

Μία από τις διαδρομές που γίνονταν σ αυτές τις ιπποδρομίες ήταν και η ιπποδρομία των ερασιτεχνών την οποία έλεγαν με τον εγγλέζικο τίτλο laquoτζέντλεμαν κουρςraquo Εκεί δεν έτρεχαν επαγγελματίες τζόκεϋ αλλά μόνο οι ιδιοκτήτες Σ αυτή φυσικά έτρεχε και ο ξάδελφός μου με τον Μπαχτιάρ πάντοτε νικητής Αυτός ήταν ο πυρήνας από τον οποίο μετά την Καταστροφή που ήρθαν εδώ δημιουργήθηκε ο ιππόδρομος διότι προ του 22 δεν υπήρχε εδώ ιππόδρομος και οι τζόκεϋ οι οποίοι υπήρχαν εκεί για τις κούρσες στον Παράδεισο ήσαν το ξεκίνημα που έκανε εδώ ο κ Ρηζ όταν εδημιούργησε την εταιρεία ιπποδρομιών

Ο ξάδελφός μου αυτός ο Νίκος ο Τσιντσίνης εκτός από τα άλλα βίτσια που είχε mdashφυσικά είχε πλούσιο μπαμπά και γι αυτό μπορούσε και τα έκανεmdash ελέχθη ότι μετά την Ελληνική κατοχή είχε δημιουργήσει απέναντι στο Κορδελιό ένα χαρέμι Δηλαδή είχε νοικιάσει ένα σπίτι και είχε εγκαταστήσει μέσα έξι επτά Τουρκαλίτσες Αυτό είχε μαθευτεί φαίνεται ανάμεσα στους Τούρκους και γι αυτό μόλις οι Τούρκοι μπήκαν στη Σμύρνη και τον έπιασαν αιχμάλωτο τον σκοτώσανε όπως μάθαμε με τον φρικτότερο τρόπο Άλλοι λένε ότι τον έγδαραν ζωντανό και άλλοι ότι τον λυντσάρανε και έτσι είχε κακό τέλος αυτό το παιδί το οποίο ήταν επιπόλαιο αλλά κατά βάθος είχε χρυσή καρδιά

Όπως προείπα πολλοί με ρωτάνε για τη Σμύρνη την προ της καταστροφής Θα δώσω μία συνοπτική εικόνα κατά το δυνατόν και από ότι ξέρω

Η Σμύρνη ήταν χωρισμένη σε συνοικίες εθνοτήτων Το κεντρικότερο μέρος και το μεγαλύτερο δηλαδή τα 75 ως 80 τοις εκατό κατείχε η Ελληνική χριστιανική συνοικία Σ αυτό τον τομέα δεν υπήρχε ούτε μία τουρκική ιδιοκτησία Ούτε κατοίκησε εκεί ποτέ κανένας Τούρκος Φυσικά υπήρχαν οι αστυνομικοί

Digitized by 10uk1s

σταθμοί τα καρακόλια όπως τα λέγαμε αλλά όταν νύχτωνε οι Τούρκοι αστυνόμοι δεν τολμούσαν να περιπολούν στην Ελληνική συνοικία και γι αυτό κλεινόντουσαν στα αστυνομικά τμήματα και τότε έβγαιναν οι νυχτοφύλακες οι λεγόμενοι laquoπεσβάντηδεςraquo από εμάς οι οποίοι δεν είχαν όπλο αλλά μια μεγάλη μαγκούρα που την έσερναν εις τα καλντερίμια για να ακούμε ότι εκτελούν το καθήκον τους και μας φυλάγανε Κατά πλειονότητα όλοι αυτοί οι νυχτοφύλακες ήσαν Αρβανίτες

Εις το βάθος της Ελληνικής συνοικίας προς το εσωτερικό της πόλεως ήταν η Αρμενική συνοικία Ολίγο πιο πίσω και δεξιότερα ήταν η Εβραϊκή συνοικία Και ακόμα πιο πίσω εις τα άκρα της πόλεως στα πιο φτωχικά μέρη έμεναν οι Τούρκοι Αριστερά της Ελληνικής συνοικίας ήταν η Ιταλική η μόνη που δεν κάηκε κιόλας όπως προανέφερα

Φυσικά στην Ελληνική συνοικία κατοικούσαν και αρκετοί ξένοι υπήκοοι Γάλλοι Ιταλοί Άγγλοι οι οποίοι ήσαν ή καθολικοί ή προτεστάντες Αλλά σε όλη αυτή την περιφέρεια της Σμύρνης δεν μπορούσε να ζήσει κανείς και να σταδιοδρομήσει ή να εργαστεί είτε ήταν Έλληνας είτε Τούρκος είτε ξένος υπήκοος εάν δεν μιλούσε καλά τα ελληνικά Φυσικά και οι Τούρκοι πλανόδιοι πωλητές που περιφέροντο και πουλούσαν διάφορα λαχανικά ή ότι άλλο μέσα στην Ελληνική συνοικία διαλαλούσαν το εμπόρευμά τους ελληνικά

Οι Τούρκοι πλούσιοι κατοικούσαν όλοι στα χωριά τα οποία ήσαν εκατέρωθεν του κόλπου της Σμύρνης Αριστερά της Σμύρνης και μετά το Διοικητήριο το Κονάκι όπως το λέγαμε υπήρχαν τέσσερα ωραία χωριά Το Καρατάσι η Καραντίνα Γκιοστεπέ και Κοκαριαλί Ήσαν παλιές ελληνικές συνοικίες της αρχαιότητος και ελέγοντο Μελαντία Καλλιθέα Ενόπη και Μυρακτή Σ αυτά τα χωριά ήσαν πάρα πολλοί Έλληνες πλούσιοι μεταξύ αυτών στο Γκιοστεπέ καθόταν και η οικογένεια του Ωνάση Και μαζί με αυτούς έμεναν και οι Τούρκοι πλούσιοι

Από το άλλο μέρος του κόλπου δεξιά ήταν το Μερσινλί ήταν η Αγία Τριάδα τα Πετρωτά το Αλάμπεη και το ωραίο Κορδελιό Και σ αυτά προπαντός στο Κορδελιό και στο Αλάμπεη έμεναν πολλοί Τούρκοι

Όπως ακούσατε είπα ένα χωριό Αγία Τριάδα Δεν ήταν μόνο αυτό που σηματοδοτούσε την ελληνικότητα όλης αυτής της περιφέρειας Σε όλες τις συνοικίες της Σμύρνης για να βρει κανείς κάτι έπρεπε να αποταθεί σε ελληνικούς τίτλους Παρ όλο που οι Τούρκοι είχαν διάφορα τουρκικά ονόματα για να βρεις κάτι ρωτώντας κάποιον που κάθεται σου απαντούσε στον Αϊ‐Γιάννη στο Κερασοχώρι στον Άγιο Τρύφωνα στον Αϊ‐Γιώργη στην Αγία Φωτεινή στη Λυπημένη Παναγιά στον A‐Δημήτρη στην Παναγία την Ντουβαριώτισσα

Εν πάση περιπτώσει όλες οι συνοικίες αυτή τη στιγμή δεν μπορώ να θυμηθώ όλα τα ονόματα προσδιορίζονταν μόνο με ελληνικά και χριστιανικά τοπωνυμία

Εν τω μεταξύ θυμήθηκα μερικές ονομασίες και θα τις βάλουμε για να μείνουν για την ιστορία Τα ελληνικά τοπωνύμια ήσαν τα Μικρά Μπογιατζίδικα δρόμοι διάφοροι τα Μεγάλα Μπογιατζίδικα τα Σιδεράδικα το Γαλάζιο τα Γυαλιάδικα ο Φασουλάς το Φαρδύ της Ευαγγελιστρίας οι Συκαμιές στου Ζέρβα

Πώς να ξεχάσω τα ωραιότατα πανηγύρια τα καλοκαιρινά φυσικά πανηγύρια που εγένοντο στις ορθόδοξες εκκλησίες των χωριών που ήσαν εκατέρωθεν της Σμύρνης

Ήταν μια ευκαιρία να πάμε να προσκυνήσουμε τους Αγίους και ταυτόχρονα ένα είδος εκδρομής για τις μητέρες και για μας τα παιδιά Οι εκδρομές αυτές εγένοντο την ημέρα Οι άντρες δεν συμμετείχαν γιατί

Digitized by 10uk1s

οι άντρες στη Σμύρνη εδούλευαν όλη την ημέρα δεν τεμπέλιαζαν

Γινόταν το πανηγύρι της Αγίας Άννας της Αγίας Παρασκευής του Αγίου Παντελεήμονα αλλά το πιο εντυπωσιακό πανηγύρι ήταν της Αγίας Τριάδος της οποίας η εκκλησία ήταν στο ομώνυμο χωριό

Εκεί λειτουργούσε ο παπα‐Μιχάλης τον οποίο ο πατέρας μου από απλό καντηλανάφτη είχε προωθήσει σε παπά πράγμα που δεν ξεχνούσε ποτέ ν αναφέρει ο παπα‐Μιχάλης

Το πανηγύρι αυτό είχε την ιδιάζουσα μορφή ότι οι προσκυνητές ξεκινούσαν για να πάνε να προσκυνήσουν και να γιορτάσουν τη χάρη της με βάρκες από την προκυμαία της Σμύρνης Οι βάρκες αυτές ήσαν καταστολισμένες με φαναράκια που μέσα έκαιγαν κεριά Και ήταν ένα θέαμα φαντασμαγορικό ήταν ένα είδος μικρής ενετικής εορτής και φυσικά από τις βάρκες και από το κυρίως χωριό πετούσαν διάφορα πυροτεχνήματα και βεγγαλικά τα οποία εφώτιζαν τον ουρανό της Σμύρνης

Δηλαδή θα έλεγε κανείς ότι παρ όλο που ήταν τουρκική κατοχή κυριαρχούσε ο χριστιανισμός η ορθοδοξία μας δηλαδή και ο ελληνισμός μας

Από αυτό αποδεικνύεται η ελληνικότητα Οι Τούρκοι δεν μπορούσαν να κάνουν ούτε να αντείπουν τίποτα σ αυτό Μια άλλη εκδήλωση ήταν όταν στις 14 Ιουλίου γιορτάζανε οι Γάλλοι την Επανάστασή τους Τότε και εμείς οι Έλληνες συνεορτάζαμε με τους Γάλλους∙ αυτή τη γιορτή τη λέγαμε laquoτο Ρεμπουμπλίκraquo από την ονομασία της Γαλλικής επαναστάσεως για να αποδείξουμε την αντίθεσή μας προς την καταπίεση που υφιστάμεθα από τους Τούρκους

Στη Σμύρνη επειδή υπήρχαν μεγάλες ιδιοκτησίες οικοπέδων οι κάτοχοι αυτών πλούσιοι φυσικά άνθρωποι εδημιουργούσαν στοές τις λεγόμενες laquoβερχανέδεςraquo Δηλαδή άνοιγαν διόδους σε παραλλήλους δρόμους φυσικά κεντρικούς από τον ένα δρόμο στον άλλο χτίζοντας εκατέρωθεν μαγαζιά και γραφεία πάνω από τα μαγαζιά αυτά Τέτοιες στοές ήταν του Τενεκίδη ήταν του Χαϊλάιφ ήταν της Ελληνικής Λέσχης ήταν του Κράμερ και πολλές άλλες όπως είπα και με αρμένικα ονόματα διότι στη Σμύρνη υπήρχαν και πάρα πολλοί πλούσιοι Αρμεναίοι

Μία συνοικία που παρέλειψα πριν να αναφέρω ήταν της Αγίας Αικατερίνης συνοικία πολυπληθέστατη με κατοίκους όλους αστούς στην οποία κυριαρχούσε η εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης που μόλις είχε τελειώσει το 1920 Όλη αυτή η εκκλησία ήταν από μάρμαρο Με τα χρόνια μάθαμε ότι οι Τούρκοι για να την καταστρέψουν για να την εξαφανίσουν επί πέντε ημέρες χρησιμοποιούσαν εκρηκτικά Τόσο καλοφτιαγμένος ναός ήταν η Αγία Αικατερίνη

Και όπως είπα πριν η συνοικία αυτή ήταν πολυπληθέστατη ήταν κατοικημένη όλη από αστούς και ο δρόμος της ήταν αρκετά φαρδύς

Αλλά οι Έλληνες της Σμύρνης εκτός από την καταπίεση των Τούρκων είχαν να αντιμετωπίσουν και το όργιο από τις προπαγάνδες των Ευρωπαϊκών Κρατών Στη Σμύρνη οι Γάλλοι είχαν δημιουργήσει ατελείωτα σχολεία Είχαν την laquoΠροβιντάνςraquo την laquoΝταμ ντε Σιόνraquo τη laquoΣακρέ Κερraquo τους laquoΦρερraquo το laquoΤάγμα των Καπουκίνωνraquo Οι Γερμανοί τις laquoΔιακονέσεςraquo Υπήρχε Γαλλικό νοσοκομείο Ολλανδικό νοσοκομείο αλλά το Ελληνικό του Αγίου Χαραλάμπους το οποίο κατά τη γνώμη μου είναι το αρχαιότερο ελληνικό νοσοκομείο αρχαιότερο και του Ευαγγελισμού ήταν το πιο τέλεια οργανωμένο διότι είχε όλα τα γνωστά τμήματα Μεταξύ αυτών είχε και τμήμα για τους φρενοβλαβείς

Digitized by 10uk1s

Επίσης μέσα στη Σμύρνη ήταν κατεσπαρμένες και ατελείωτες καθολικές και προτεσταντικές εκκλησίες Όλα αυτά τα ιδρύματα προπαγάνδας που προανέφερα διεσώθησαν από τη φωτιά πράγμα που αποδεικνύει τον εμπρησμό από τους Τούρκους Όποιο ήθελαν να μην καεί δεν καιγόταν Γι αυτό και η Καθεντράλε η Μητρόπολη των Καθολικών διεσώθη και τη βρήκα Διεσώθησαν επίσης το μοναστήρι των Καπουκίνων στου οποίου τον περίβολο έβλεπε το μαγαζί μας το Γαλλικό νοσοκομείο η Ολλανδική εκκλησία και το Ολλανδικό νοσοκομείο Την εκκλησία τους αργότερα οι Ολλανδοί ή μας την παρεχώρησαν ή μας την πούλησαν διότι έγινε και υπάρχει τώρα ως ορθόδοξος εκκλησία ελληνική είναι ένα μικρό παρεκκλήσι διότι φυσικά δεν υπήρχε ούτε ένας Ολλανδός υπήκοος που να χρειάζεται εκκλησία

Φυσικά οι Έλληνες της Σμύρνης δεν έμειναν αδρανείς σ αυτές τις προπαγάνδες των ξένων και αντεπετίθεντο με την παιδεία Υπήρχαν δύο κοινοτικά δημοτικά σχολεία το Σοφείον και του Κιουπεντζόγλου mdashο Κιουπεντζόγλου ήταν ο δωρητήςmdash στα οποία η φοίτηση ήταν δωρεάν

Επίσης υπήρχε το κλασικό η περίφημος Ευαγγελική Σχολή για τα αγόρια Υπήρχε το Κεντρικό Παρθεναγωγείο για τα κορίτσια το Ομήρειο Παρθεναγωγείο επίσης για τα κορίτσια αλλά υπήρχαν και ατελείωτα πάρα πολλά ιδιωτικά σχολεία όπως ήταν το Ελληνογαλλικό λύκειο του Αρώνη το Ελληνογερμανικό λύκειο του Γιαννίκη η Σχολή Αναστασιάδη η Σχολή Δαλιδάκη η Σχολή Πασχάλη και όσα άλλα μεταγενέστερα θυμηθώ και θα αναφέρω

Η Σχολή Πασχάλη εφημίζετο για την αυστηρότητα του διευθυντού της Ξέρω λεπτομέρειες διότι εφοίτησα και εγώ εκεί στο νηπιαγωγείο και ως τη Δευτέρα Δημοτικού Ήταν εξατάξιο δημοτικό σχολείο μικτό για αγόρια και κορίτσια Στα εμπρός θρανία καθόντουσαν τα κορίτσια και από πίσω καθόμασταν εμείς τα αγόρια Κάθε πρωί έπρεπε όλοι οι μαθηταί είτε αγόρια είτε κορίτσια να παρελάσουν μπροστά από τον κ Κωνσταντίνο Πασχάλη τον διευθυντή δείχνοντας τα χέρια τους αν είναι καθαρά τα νύχια και κρατώντας με τον αντίχειρα καθαρό μαντίλι Επίσης εξέταζε τα αυτιά και τους λαιμούς αν είναι καθαρά Εάν ενός τα νύχια δεν ήσαν πολύ καθαρά τον έστελνε πίσω στο σπίτι να πλυθεί και να ξανάρθει

Εφημίζετο επίσης και για την καλλιγραφία την οποία εδίδασκε Ήταν ο ίδιος πολύ καλλιγράφος Έγραφε στον πίνακα την Άλφα‐Βήτα και έπρεπε οι μαθηταί να την αντιγράψουν Κρατούσε ένα χάρακα μία αρίδα όπως τη λέγαμε και παρακολουθούσε από πάνω πώς γράφαμε Εάν δεν ήταν ευχαριστημένος τρώγαμε και μία στα χέρια

Εις του Πασχάλη είχαν φοιτήσει όλα τα αδέλφια μου μέχρι την Έκτη Δημοτικού και από εκεί πήγαιναν στην Ευαγγελική Σχολή Ο αδελφός μου ο Νίκος ο δευτερότοκος επειδή ήξερε πόσο ζόρικη ήταν η ζωή στου Πασχάλη επέμενε και από την Τρίτη Δημοτικού με πήρε και με έγραψε εις του Αρώνη όπου εφοίτησα τέσσερα χρόνια έως την Έκτη Δημοτικού Εκεί σ αυτές τις τέσσερις τάξεις είχα συμμαθητή μου και τον Αρίστο Ωνάση

Η εκπαίδευση στη Σμύρνη ήταν για έντεκα χρόνια Δηλαδή έξι χρόνια Δημοτικό και πέντε χρόνια Γυμνάσιο φιλολογικό Εάν πήγαινε κανείς στο Εμπορικό είχε τέσσερα χρόνια Ένα χρόνο λιγότερο

Εγώ εις του Αρώνη έμεινα ως την Έκτη Δημοτικού Μετά γράφτηκα στην Ευαγγελική Σχολή στην οποία φοίτησα ως την Τρίτη Γυμνασίου Εν τω μεταξύ με την κατοχή των Ελλήνων δημιουργήθηκε ένα νέο γυμνάσιο το λεγόμενο Αρμοστειακό και για να το πλαισιώσουν επέλεξαν από την Ευαγγελική Σχολή μία ομάδα από τους πιο καλούς μαθητάς μεταξύ των οποίων ήμουν και εγώ mdashβλέπετε δεν είμαι και πολύ μετριόφρωνmdash και φοιτήσαμε εις το Αρμοστειακό Εκεί έμεινα έως την Τετάρτη Γυμνασίου όπου

Digitized by 10uk1s

και με βρήκε η καταστροφή της Μικράς Ασίας δηλαδή η φωτιά Εδώ στην Ελλάδα ερχόμενος δεν είχα την τύχη να τελειώσω αλλά έπεσα στη βιοπάλη

Και τώρα μια μικρή περιγραφή της Σμύρνης και του τρόπου περίπου που ζούσαμε

Τα σπίτια στη Σμύρνη κατά κανόνα ήσαν μονοκατοικίες Διώροφες ή τριώροφες Τα ισόγεια για το φόβο των Τούρκων έκλειναν με παράθυρα και πόρτες από μασίφ σίδερα διότι υπήρχε πάντοτε ο φόβος για πλιάτσικο

Από το δεύτερο πάτωμα και πάνω ήσαν ξύλινα και φυσικά υπήρχαν και τα μπαλκόνια Στα υπόγεια ήσαν τα κελάρια και οι αποθήκες για τις σοδειές διότι κάθε καλή νοικοκυρά έπρεπε να κάνει τις σοδειές της εγκαίρως στην εποχή τους για όλο το χρόνο

Στο ισόγειο μετά το υπερυψωμένο ημιυπόγειο ήσαν οι αίθουσες της υποδοχής τα σαλόνια οι τραπεζαρίες και το χωλ το οποίο εμείς λέγαμε αυλή κατά κανόνα στρωμένο με μάρμαρα Υπήρχε σκάλα η οποία πήγαινε προς το άνω πάτωμα Στη μέση της σκάλας ήσαν τα αντρεσόλ τα δωμάτια εις τα οποία κοιμόντουσαν οι υπηρέτριες mdash κάθε σπίτι αστικό έπρεπε υποχρεωτικώς να έχει υπηρέτες Και παραπάνω ήσαν τα υπνοδωμάτια Σε ένα από τα υπνοδωμάτια αυτά το οποίο έβλεπε στο πρόσωπο υπήρχαν τα μπαλκόνια Τα μπαλκόνια είχαν στην πρόσοψή τους δύο ή τρία παράθυρα από ένα σε κάθε πλάι Είχε διπλά πλαίσια το κάθε παράθυρο Το επάνω ήταν σταθερό Το κάτω ανεβοκατέβαινε αναλόγως την εποχή Και όλα τα παράθυρα σκεπάζονταν με κουρτίνες τα λεγόμενα στόρια τα οποία ανεβοκατέβαιναν με ελατήρια

Φυσικά ασανσέρ και καλοριφέρ δεν υπήρχαν ακόμα Για θέρμανση χρησιμοποιούσαμε τα τζάκια τις σόμπες με ανθρακίτη ή σόμπες πετρελαίου και τα περίφημα μαγκάλια Τα μαγκάλια έκαιγαν ξυλοκάρβουνα αλλά έπρεπε πρώτα να ετοιμαστούν στο ύπαιθρο για να μη δημιουργηθεί ανωμαλία

Τα απογεύματα μαζευόντουσαν οι γειτόνισσες πότε στο σπίτι της μιας πότε στο σπίτι της άλλης για να πιούνε το καφεδάκι τους και να δοκιμάσουν τα κουλούρια Αυτές οι συγκεντρώσεις ελέγοντο laquoκεντινάraquo Το όνομα αυτό δεν ξέρω ίσως προήλθε διότι έπαιρναν μαζί και τα κεντήματά τους

Στις γιορτές κάθε νοικοκυρά έπρεπε να εμφανίσει τα γλυκά σερβίροντας τους επισκέπτες σε δίσκο ασημένιο με πιατάκια ασημένια και όσο πιο πολλά γλυκά εμφάνιζε τόσο πιο καλή νοικοκυρά ήταν Γι αυτό η αργυροχοΐα είχε αναπτυχθεί πάρα πολύ στη Σμύρνη Και σήμερα ακόμη οι σμυρναίικοι δίσκοι οι κούπες και τα πιατάκια θεωρούνται έργα τέχνης Θεωρούνται μουσειακά είδη

Τα βράδια μετά το φαγητό αφού φυσικά ήρχοντο και οι άντρες των σπιτιών εγένοντο οι περίφημες βεγγέρες Πότε στο σπίτι του ενός πότε στο σπίτι του άλλου και σπιτικό το οποίο είχε κορίτσι και δεν είχε πιάνο ήταν αδύνατο Γι αυτό γινόντουσαν μικρές συγκεντρώσεις μουσικές

Ο μεγάλος μου ο αδελφός ο Χρήστος είχε πολύ ωραία φωνή τενόρου Απέναντι σε μας ήταν η οικογένεια Κρασοπούλου η δεύτερη κόρη των οποίων έπαιζε πολύ ωραίο πιάνο και το φόρτε της ήταν η άρια από την τελευταία πράξη της laquoΤόσκαraquo ο laquoΓερο‐Δήμοςraquo και άλλα διάφορα τραγούδια

Μεγάλη γιορτή ήταν η Πρωτοχρονιά Τότε όλα τα σπίτια άφηναν ανοιχτές τις εξώπορτες και οι νοικοκυρές έμεναν και υποδέχονταν τους επισκέπτες Οι επισκέπτες ήσαν οι άντρες των σπιτιών οι οποίοι πήγαιναν από πόρτα σε πόρτα ευχόμενοι για το καλό του χρόνου

Digitized by 10uk1s

Επίσης στη Σμύρνη γιορτάζονταν πάρα πολύ εύθυμα οι Απόκριες και τις τρεις Κυριακές Η μεγαλύτερη παρέλαση γινόταν στην οδό των Τράσων εκεί που ήταν και το σπίτι του θείου μου Εμείς μικρά παιδιά ήμασταν πίσω από τα παράθυρα όπου εστέκοντο οι κοπέλες των σπιτιών Μεταξύ αυτών η αδελφή μου και οι φίλες της Τα λουλούδια και οι σοκολάτες που έπεφταν μέσα στα σπίτια μας από τις άμαξες που περνούσαν με τους μασκαρεμένους ή με τους διασκεδάζοντες ήσαν ατελείωτα Βουνό σχημάτιζαν οι σοκολάτες και τα λουλούδια

Κάθε καλό νοικοκυριό έπρεπε να κάνει τις προμήθειές του για το χειμώνα Εις την εποχή τους οι γυναίκες έκαναν πελτέ ντομάτες Έκαναν τον τραχανά τους Έπαιρναν λάδι για όλη τη χρονιά Έπαιρναν βούτυρο γάλακτος και το έλιωναν για το φαγητό Σύκα (τα οποία ετοιμάζανε και έβαζαν και καρύδι μέσα) σε κασάκια Σταφίδες

Επίσης σε όλα τα καθώς πρέπει σπίτια έπρεπε να ζυμώνουν οι ίδιες το ψωμί τους και να το στέλνουν στο φούρνο μόνο για ψήσιμο Κάποτε σώθηκε το ζυμωτό ψωμί και με έστειλε η μητέρα μου να αγοράσω ψωμί από το φούρνο Μου έδωσε δε και μία πετσέτα για να το τυλίξω μην τυχόν και δούνε στη γειτονιά ότι η κυρία Αθανασία αγόρασε ψωμί έτοιμο και με απείλησε ότι αν με δούνε θα φάω ξύλο της χρονιάς μου

Για φωτισμό τα περισσότερα σπίτια της Σμύρνης χρησιμοποιούσαν λάμπες πετρελαίου Υπήρχε όμως και φωταέριο με το οποίο φωτίζονταν και οι δρόμοι Εμείς φυσικά είχαμε φωταέριο και έτσι μπορούσαμε να κάνουμε το μπάνιο μας εύκολα χρησιμοποιώντας το φωταέριο στο θερμοσίφωνά μας

Στο σπίτι του θείου μου του Τσιντσίνη εκτός από τα ευρωπαϊκά λουτρά όπως τα λέγαμε δηλαδή το μπάνιο και το θεσμοσίφωνα υπήρχε και χαμάμ τούρκικο Λουτρός τουρκικός

Στη Σμύρνη οι νοικοκυρές όσες δεν είχαν ευχέρεια στο σπίτι τους και οι νοικοκυραίοι για να κάνουν μπάνιο κατέφευγαν κατά καιρούς στα λουτρά τα θερμά τα λεγόμενα χαμάμια που υπήρχαν χωριστά για τους άντρες και χωριστά για τις γυναίκες Ένα είδος σημερινής σάουνας

Στα εξοχικά σπίτια τα οποία ήσαν εκατέρωθεν του κόλπου της Σμύρνης δηλαδή σ αυτά που αναφέραμε προηγουμένως mdashΚαρατάσι Καραντίνα Γκιοστεπέ και Κοκαριαλί και από την άλλη πλευρά Αγία Τριάδα Πετρωτά Αλάμπεη Κορδελιόmdash τα σπίτια τα οποία ήσαν στην παραλία είχαν και δικές τους μικρές εξέδρες με μία μικρή καμπίνα για να μπορούν να κάνουν μπάνιο Στη Σμύρνη ήταν πολύ διαδεδομένο το κολύμπι Από μικρά παιδιά μας πηγαίνανε και κολυμπούσαμε

Στην κυρίως πόλη της Σμύρνης δεν υπήρχαν φυσικά τέτοιες καμπίνες αλλά υπήρχαν Δημόσια Λουτρά τα οποία ήσαν επίσης χωριστά για τους άντρες χωριστά για τις γυναίκες Οι γυναίκες είχαν ένα είδος πισίνας εσωτερικής στην οποία κολυμπούσαν οι κοπέλες και οι μητέρες Οι άντρες ανοιγόντουσαν και λίγο έξω από τα μπάνια και κολυμπούσαν

Θυμάμαι όταν επρόκειτο η αδελφή μου να ετοιμαστεί να πάει για μπάνιο έγινε ολόκληρη ιεροτελεστία εις το σπίτι διότι έτοιμα μαγιό με τον σημερινό τύπο φυσικά δεν υπήρχαν Έπρεπε να έρθει η μοδίστρα διότι το μαγιό έπρεπε να είναι πολύ συμμαζεμένο και ηθικό και γι αυτό κάνανε πρόβα και εγώ ήμουνα μικρός και παρακολουθούσα την πρόβα

Το μαγιό έγινε από μαύρο σατέν και έπρεπε να δεθεί οπωσδήποτε κάτω από το γόνατο Δηλαδή φαινόταν μόνο η γάμπα και από πάνω έπρεπε να κλειστεί έως το λαιμό και στα μπράτσα έως τον αγκώνα Θυμάμαι το μαγιό αυτό ήταν από μαύρο σατέν και ήταν γαρνιρισμένο με ίδιο κίτρινο ύφασμα

Digitized by 10uk1s

Αυτά τα Δημόσια Λουτρά ήσαν εις το δεξιό άκρο της προκυμαίας της Σμύρνης και ελέγοντο laquoτου Ντισούraquo και λέγαμε πάμε στου Ντισού τα μπάνια Η μεγάλη αυτή εξέδρα που εισχωρούσε βαθιά μέσα στη θάλασσα εχωρίζετο σε δύο διαφορετικές εγκαταστάσεις Αριστερά ήταν για τις γυναίκες και δεξιά για τους άντρες με έναν εξώστη ενδιάμεσα να χωρίζει αυτές τις δύο εγκαταστάσεις

Εις την άκρη αυτή του εξώστη ήταν πάντοτε ένας φρουρός εφοδιασμένος με πέτρες και όταν κάποιος από τους κολυμβητές άντρες επλησίαζε προς το γυναικείο τμήμα τον πετροβολούσε και τον απομάκρυνε Αλλά τα περισσότερα μπάνια εγένοντο στα χωριά όπως σας προείπα διότι εκτός από τις ιδιωτικές εξέδρες υπήρχαν και Δημόσια Λουτρά Υπήρχαν επίσης και πολλές ιδιωτικές βάρκες στην παραλία της Σμύρνης και οι πιο καλοί κολυμβητές mdashμεταξύ αυτών ήμουν και εγώmdash παίρναμε τη βάρκα βγαίναμε ανοιχτά στον κόλπο και κολυμπούσαμε στα βαθιά

Πολύς κόσμος μάλιστα πήγαινε και έκανε μπάνια προς το Κορδελιό διότι τα νερά εκεί ήσαν πολύ πιο καθαρά Μέσα στον κόλπο της Σμύρνης κοντά στην παραλία ήταν άσχημα να κάνουμε μπάνιο διότι η Σμύρνη είχε αποχέτευση από τότε Υπήρχαν πολλά τρεχούμενα υπόγεια νερά και αυτό διευκόλυνε την εγκατάσταση αποχετεύσεως Όλες αυτές οι ακαθαρσίες φυσικά εχύνοντο εις τον κόλπο και πολλές φορές όταν φυσούσε μπάτης είχαμε μία άσχημη μυρουδιά Φανταστείτε αυτό λέγαμε όταν η Σμύρνη είχε τότε περί τους 500000 κατοίκους Σήμερα εάν εξακολουθεί ο ίδιος τρόπος αποχετεύσεως (λένε ότι η Σμύρνη έχει τώρα 4000000 κατοίκους) ο κόλπος θα έχει μολυνθεί και θα έχει καταστραφεί διότι στην εποχή μας ο κόλπος έδινε ωραιότατα ψάρια και προπαντός τις φημισμένες τσιπούρες και λαυράκια

Πιο πριν μιλήσαμε για τα ωραία καφενεία που ήσαν κατά μήκος της παραλίας της Σμύρνης με τις μουσικές και με τους ωραίους ανθρώπους της Σμύρνης μετά την κούραση της ημερήσιας δουλειάς να πηγαίνουν να διασκεδάσουν Και οι μεζέδες που προσέφεραν αυτά ήσαν τόσο άφθονοι ώστε αν έφτανε κανείς σε δεύτερο ή αν έφτανε και σε τρίτο ποτό ήταν αδύνατο πλέον να φάει για βραδινό φαγητό Ένα από τα πιο φημισμένα καφενεία της Σμύρνης το οποίο πριν ανέφερα ως του Κλωναρίδη ήταν το laquoΚαφέ Φώτηraquo Εκεί οι μεζέδες του ήσαν ονομαστοί mdash θαλασσινά στρείδια κυδώνια μύδια αχνιστά μπαρμπουνάκια μικρά τηγανητά συκωτάκι τηγανητό φασόλια και ατελείωτοι άπειροι μεζέδες πικάντικοι οι οποίοι τώρα μου διαφεύγουν

Οι Σμυρνιοί ήσαν καλοφαγάδες και ένας τέτοιος καλοφαγάς ήταν και ο θείος μου ο Παναγιώτης Λοιπόν επειδή ξυπνούσε και έπαιρνε το πρωινό του πολύ νωρίς έπρεπε κατά τις δέκα κάτι να φάει και να καλοφάει Έτσι μαζί με τη συντροφιά του επήγαινε στη μεγάλη αγορά που ήταν κοντά στα χρυσοχοεία στις Μεγάλες Ταβέρνες όπως λέγανε Εκεί ήταν η κυρίως κρεαταγορά και πράγματι υπήρχαν και πολύ μεγάλες ταβέρνες και είχαν αποστακτήρες τους λεγόμενους λαμπίκους οι οποίοι παρήγαν το ωραιότερο ούζο το τσίπουρο που λέγαμε στη Σμύρνη (φυσικά είχαν και κρασιά) και μοσχοβολούσε ο δρόμος από τσίπουρο

Ο θείος μου έπρεπε όπως είπα κατά τις δέκα να φάει την μπριζόλα του Ο ταβερνιάρης ήξερε και την είχε έτοιμη χωρίς ειδική παραγγελία

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο που όπως είπα τον λέγανε Μεγάλες Ταβέρνες προς το τέρμα του που συνόρευε με το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής ήταν και η Οθωμανική τράπεζα Ελέγετο Οθωμανική τράπεζα αλλά είχε γαλλικά κεφάλαια και κάποτε ένας υπάλληλος του χρυσοχοείου μας mdashδεν ξέρω γιατίmdash με πήρε μαζί του εκεί και με έκπληξη είδα ότι τότε ακόμα κυκλοφορούσαν οι χρυσές λίρες∙ για να μην καθυστερούν και τις μετρούν τις παρελάμβαναν με το ζύγι Ήξεραν ότι ήταν οκτώ γραμμάρια η κάθε λίρα δηλαδή τότε ήταν 25 δράμια επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να ζυγίζουν 250 δράμια ή 800

Digitized by 10uk1s

γραμμάρια Τέτοια ήταν τα μπερεκέτια Η αφθονία που λέγαμε της Σμύρνης

Οι λίρες για τις οποίες εμίλησα ήσαν αγγλικές Οι οθωμανικές λίρες οι οποίες ήσαν εκδόσεως Ρεσάτ Χαμίτ και κάτι άλλων Σουλτάνων εζύγιζαν δυο δράμια και ένα τέταρτο Επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να είναι 225 δράμια

Προηγουμένως είπα ότι η Οθωμανική τράπεζα εις το τέρμα του δρόμου που λεγόταν Μεγάλες Ταβέρνες επλησίαζε προς το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής Και επειδή αυτές τις μέρες που μιλάω εδώ πλησιάζει το Πάσχα μου ήρθε στο νου με ποιο τρόπο οι Σμυρνιοί επί τουρκοκρατίας ακόμα και επί τρομοκρατίας κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου εόρταζαν το Πάσχα Φυσικά οι περισσότερες Ορθόδοξες εκκλησίες της Σμύρνης είχαν πολύ μεγάλους περιβόλους γύρω από την εκκλησία με ωραία κάγκελα και κλειστές πόρτες από το φόβο των Τούρκων

Η μεγαλύτερη εκδήλωση της Αναστάσεως γινόταν στον περίβολο της Αγίας Φωτεινής ο οποίος ήταν ευρυχωρότατος Μπορούσε να περιλάβει μέσα πολλές χιλιάδες πιστούς Και από το περίφημο καμπαναριό της Αγίας Φωτεινής το οποίο για να το ρίξουν οι Τούρκοι μετά τη φωτιά είδαν και έπαθαν διότι ήταν καλοχτισμένο εξετοξεύοντο ωραιότατα βεγγαλικά τα οποία έφτιαχνε ο μπαμπάς του Καραμπάτη mdash έδειχνε την Ανάσταση του Χριστού διάφορα άλλα και τελείωνε ξετυλίγοντας μια μεγάλη Ελληνική σημαία οπότε χαλούσε ο κόσμος από τους πυροβολισμούς Φυσικά ήσαν κλειστές οι πόρτες για να μπορέσουν οι Σμυρνιοί να κρύψουν τα όπλα με τα οποία χαιρετούσαν την Ανάσταση του Κυρίου

Τη Δευτέρα του Πάσχα γινόντουσαν οι περίφημες παρτίδες όπως λέγαμε στη Σμύρνη τις εκδρομές Νομίζω ότι τις λέγανε παρτίδες διότι πήγαιναν στα περίχωρα της Σμύρνης τα οποία ήσαν με πολύ πράσινο και με πολλά δέντρα διότι στη Μικρά Ασία έπεφταν πολλές βροχές κατά τη διάρκεια της άνοιξης του φθινοπώρου και του χειμώνα Γεμίζανε οικογένειες φιλικές τα καλάθια τους με ότι ωραίο μπορούσε να φανταστεί κανείς κεφτέδες κοτολέτες που έμεναν από το αρνί που έσφαζαν για το Πάσχα τυριά και φυσικά όλα αυτά τα συνόδευαν με ωραία κρασιά και ούζο και στο τέλος κατέληγαν σε ωραία τραγούδια

Τα χωριά στα οποία γίνονταν αυτές οι φιλικές εκδρομές ήσαν γύρω στη Σμύρνη προς το εσωτερικό Ήταν ο Μπουτζάς ήταν ο Μπουρνόβας ήταν ο Κουκλουτζάς ήταν το Μερσινλί ήταν το Μπουρνάμπασι και διάφορα άλλα χωριά Σ αυτά οι περισσότεροι πήγαιναν με τις ιδιωτικές άμαξες Διότι όπως τώρα έχουμε τα αυτοκίνητα τότε η κάθε εύπορη οικογένεια είχε τη δική της άμαξα Αλλά ταυτόχρονα υπήρχαν και δύο σιδηροδρομικές γραμμές οι οποίες βοηθούσαν προς αυτά Ένα άλλο ωραίο χωριό στο οποίο πήγαιναν ήταν και το Σερντίκιο Επίσης και το Μπαλαντζίκ Ορισμένα από αυτά τα χωριά είχαν τουρκικά ονόματα ενώ στην πραγματικότητα ήσαν όλα ελληνικοί αμιγώς συνοικισμοί Δεν υπήρχε εκεί ούτε ένας Τούρκος

Και μια που μιλούμε για τις ημέρες του Πάσχα ας μιλήσουμε και για τις προετοιμασίες που έκαναν οι νοικοκυρές οι Σμυρνιές

Έπρεπε κατ αρχήν να τριφτούνε τα μπακίρια του σπιτιού Τα μπακίρια ήσαν ωραία φτιαγμένα χάλκινα σκεύη τα οποία είχαν μάλλον διακοσμητικό χαρακτήρα παρά ήσαν χρησιμοποιήσιμα Στόλιζαν το επάνω συνήθως μεγάλο ράφι της κουζίνας το οποίο πλαισιωνόταν επίσης από ειδικά χάρτινα στολίδια Τα μπακίρια είχαν διάφορα σχήματα στρογγυλά μισοστρόγγυλα επιμήκη και πλακί Το πλακί ήταν σκεύος ολοστρόγγυλο χαμηλό Επίσης μαζί με τα χάλκινα σκεύη έπρεπε να τριφτούν και τα μαγκάλια τα οποία ήσαν επίσης από χαλκό Επειδή δεν υπήρχαν ακόμα τότε καλοριφέρ τα περισσότερα σπίτια

Digitized by 10uk1s

εθερμαίνοντο από ωραία κατασκευασμένα χάλκινα μαγκάλια

Επίσης υπήρχε και ένα είδος μαγκαλιών τα λεγόμενα ταντούρια τα οποία ήσαν ξύλινα τραπέζια Είχαν στη μέση τρύπα για να μπαίνει το σκεύος με τα κάρβουνα και για να μην καίγεται το ξύλο είχε από πάνω μπρούντζο με διάφορα καρφιά τα οποία είχαν ωραίους συνδυασμούς Τα χάλκινα μαγκάλια όπου άναβαν καλά τη φωτιά έξω από το δωμάτιο για να αποφύγουν δηλητηρίαση από το διοξείδιο του άνθρακα είχαν ωραιότατα καπάκια με χέρια από μπρούντζο για να υπάρχει αντίθεση χρωματική διότι τα μεν χάλκινα ήσαν κόκκινα τα δε χέρια από μπρούντζο ήσαν κίτρινα και από πάνω υπήρχε ένα σαν πουλί για το σκέπασμα

Μετά ερχόταν η σειρά της καθαριότητας του σπιτιού Έπρεπε οι κοπέλες του σπιτιού να τρίψουν τα πατώματα με αλισίβα αλισιά όπως τη λέγαμε εις την οποία μέσα έριχναν και λίγη βρωμούσα Η βρωμούσα είναι η σημερινή χλωρίνη Τα πατώματα ετρίβοντο με ειδικές βούρτσες οι οποίες αντί για τρίχες είχαν σκληρά δόντια από ένα είδος χόρτου Έπρεπε το πάτωμα να τριφτεί και να γυαλιστεί τόσο πολύ ώστε να γυαλίσει σαν φλουρί

Μετά έπρεπε να τριφτούν οι αυλές του σπιτιού Αυλές στη Σμύρνη λέγαμε τις εισόδους Το χωλ το λεγόμενο το οποίο ήταν στρωμένο κατά κανόνα με ωραία άσπρα μάρμαρα Σ αυτό το διάστημα τα παιδιά αγόρια κορίτσια παίζανε έξω εις τους κήπους ή εις τους δρόμους διότι τότε ευτυχώς δεν είχαν εφευρεθεί τα αυτοκίνητα γυρίζοντας και θορυβώντας με τις περίφημες ροκάνες (και όσο πιο μεγάλη ροκάνα είχε το κάθε παιδί ήταν το πιο ενθουσιασμένο∙ οι ροκάνες από ξύλο δημιουργούσαν πολύ μεγαλύτερο θόρυβο παρά οι άλλες) και τραγουδούσαν

Βάγιο Βάγιο το Βαγιό τρώμε ψάρι και κολιό και την άλλη Κυριακή τρώμε το παχύ αρνί

Και μια και μιλάμε για αρνί από τη Μεγάλη Δευτέρα άρχιζε η αγορά των αρνιών τα οποία θα εθυσιάζοντο για το τραπέζι του Πάσχα Ο κάθε αρραβωνιαστικός έπρεπε να στείλει στην καλή του το πιο ωραίο αρνί το πιο καθαρό το πιο στολισμένο σαν νύφη

Επίσης ο κάθε πατέρας θα έπαιρνε το καλύτερο αρνί για την οικογένειά του Εμείς τα παιδιά τους βάζαμε κολλάρο στο λαιμό και με ένα σχοινί τα γυρίζαμε στους δρόμους γύρω από το σπίτι μας και τα αρνιά μας αυτά τρώγανε χασίλι Το χασίλι ήταν δεμάτια από φρέσκια βρώμη ή από τριφύλλι

Αλλά όταν τη Μεγάλη Παρασκευή ακουγόταν η τραγική φωνή του σφάχτη laquoΠοιος έχει αρνιά για σφάξιμο προβιές για πούλημαraquo άρχιζε το κρυφό κλάμα μας διότι εν τω μεταξύ το είχαμε αγαπήσει το αρνάκι

Τη Μεγάλη Πέμπτη μαζί με το βάψιμο των αυγών άρχιζε και το ζύμωμα της ζύμης από την οποία θα γίνονταν τα περίφημα σμυρναίικα τσουρεκάκια

Ξέχασα να σας πω ότι την εβδομάδα προ των Βαΐων την προ του Λαζάρου οι μητέρες μας μάς έκαναν ένα είδος κούκλες από ψωμί με λίγη μαστίχα μέσα και λίγη ζάχαρη διότι δεν έπρεπε να φάμε ούτε γάλα ούτε τυρί Αυτά τα ψωμάκια που τους έδιναν σχήμα κούκλας ήσαν τα περίφημα Λαζαράκια όπως τα λέγαμε

Digitized by 10uk1s

Τη Μεγάλη Παρασκευή η περιφορά των Επιταφίων και επί τουρκοκρατίας ακόμα γινόταν έξω από τον περίβολο των ναών μας και οι Επιτάφιοι περνούσαν από πολλούς δρόμους της Σμύρνης Εις αυτή την περίπτωση υπάρχει και ένα μελανό σημείο Όταν συναντιόνταν οι Επιτάφιοι της Αγίας Αικατερίνης και του Αγίου Δημητρίου που ήσαν γειτονικές συνοικίες επέμενε η ομάδα του κάθε Επιταφίου να περάσει διότι συναντιόνταν μετωπικώς Να υποχωρήσει η μία ομάδα για να περάσει η άλλη Επειδή όμως αυτό εθεωρείτο μειωτικό για τους νταήδες της εκάστοτε συνοικίας κατέληγε σε καβγά με αποτέλεσμα πολλές φορές να ανατρέπονται και οι Επιτάφιοι Φυσικά όταν έγινε η κατοχή της Σμύρνης από τους Έλληνες υπήρξε και κανονική αστυνόμευση οπότε σταμάτησε αυτό το άτοπο εις βάρος της Εκκλησίας μας

Πιο πριν μιλήσαμε για το αρνί που έστελναν τις παραμονές του Πάσχα οι αρραβωνιασμένοι στην καλή τους Αλλά υπήρχε και μία άλλη κατηγορία των ερωτευμένων οι οποίοι δεν είχαν επισημοποιήσει ακόμα το δεσμό τους και δεν είχαν εκδηλώσει επισήμως στις οικογένειες τα αισθήματά τους Αυτοί κατέφευγαν στις λεγόμενες στη σμυρναϊκή διάλεκτο laquoπατινάδεςraquo mdash καντάδες για να εκδηλώσουν τα αισθήματα προς την καλή τους Ο συνήθης τρόπος των καντάδων αυτών ήταν να προηγείται μία άμαξα μέσα εις την οποία θα υπήρχαν τα όργανα και οι τραγουδιστάδες Η συνήθης σύνθεση των οργάνων ήταν οπωσδήποτε ένα σαντούρι ένα βιολί και μία κιθάρα Από πίσω ακολουθούσε η άμαξα με τον ερωτευμένο και την παρέα του Πήγαιναν κάτω από τα παράθυρα ή από το μπαλκόνι της καλής τους και άρχιζαν να εκδηλώνουν με τραγούδια τα αισθήματά τους Αν όμως γίνονταν αρκετά οχληροί ή οι γονείς ή τα αδέλφια της καλής δεν τους ήθελαν να εκδηλώνουν τα αισθήματά τους και με κάποιο τρόπο να εκτίθεται η κοπέλα στη γειτονιά προσπαθούσαν να τους απομακρύνουν Εάν όμως αυτοί ήσαν επίμονοι και δεν φεύγανε καμιά φορά εδέχοντο το περιεχόμενο του δοχείου της νυκτός στο κεφάλι

Αυτά ως προς τους έρωτες των ανδρωθέντων Εμείς που ήμαστε τότε νεαροί δεκαπέντε δεκάξι δεκαεπτά ετών είχαμε μία ωραία συντροφιά Ήταν ο Κώστας Σαριδάκης ο Κώστας Μιχαηλίδης ο Βασίλης Γαβριηλίδης ο Ηρακλής Παύλου εγώ και κάνα δυο ακόμα φίλοι Δυστυχώς όλοι αυτοί είναι πλέον μακαρίτες Και ο μόνος επιζών είμαι εγώ

Ο Κώστας Σαριδάκης ο οποίος ήταν λίγο μεγαλύτερος από μένα έμεινε αιχμάλωτος των Τούρκων στη Σμύρνη και δεν ξαναήρθε στην Ελλάδα Ήταν ο πιο καλλίφωνος από την παρέα μας Γυρίζαμε λοιπόν έξω από τα σπίτια των κοριτσιών μας τραγουδώντας και με αυτό τον τρόπο εκδηλώναμε τα αισθήματά μας Αλλά ξεφεύγανε και αυτά καμιά φορά κρυφά από το σπίτι και πηγαίνανε και κάνανε το λεγόμενο κόρτε σε καμιά σκοτεινή γωνιά σε κανένα απόμερο δρομάκι φυσικά πάντοτε κοντά στο σπίτι

Το κόρτε ήταν πιο πολύ ρομαντικό Μόλις τολμούσαμε να πιάσουμε κανένα χεράκι και το πολύ πολύ κανένα κλεφτό φιλί

Εγώ τότε είχα σύνδεσμο με μία κοπέλα που την έλεγαν Όλγα και η οποία φυσικά δεν ζει και αυτή Τις Κυριακές όλη η συντροφιά με τις κοπέλες μας πηγαίναμε στον laquoΦοίνικαraquo Ο laquoΦοίνικαςraquo ήταν ένας λαϊκός κινηματογράφος πίσω από την Αγία Αικατερίνη Τον λέω λαϊκό διότι ήταν μέσα στη συνοικία και τα εισιτήρια φυσικά ήσαν ανάλογα με τις δυνατότητες του χαρτζιλικιού που παίρναμε

Ανεβαίναμε και καθόμαστε στον εξώστη κλέβοντας πού και πού κανένα χαδάκι ή κανένα φιλάκι Όλα αυτά όμως τα ανέτρεψε η φωτιά και χάθηκαν τα ίχνη όλων των κοριτσιών Φυσικά η συντροφιά μας εκτός από τον μακαρίτη τον Σαριδάκη που είπα ξανασυστήθηκε εδώ και όταν είχαμε ευχέρεια μαζευόμαστε στο Ζάππειο και τρώγαμε καμία πάστα

Ο μόνος από όλους ο πιο τσιγκούνης ήταν ο Βάσος Γαβριηλίδης ο οποίος μας έλεγε laquoπηγαίνετε φάτε

Digitized by 10uk1s

την πάστα σας και πέστε να φέρει και ένα ποτήρι νερό παραπάνωraquo και ερχόταν λίγο αργότερα για να αποφύγει το έξοδο της πάστας

Στη Σμύρνη κυκλοφορούσαν διάφοροι τύποι οι οποίοι με τα φερσίματά τους και με τον τρόπο τους έσπαζαν τη μονοτονία και διασκέδαζαν με κάποιο τρόπο τους ανθρώπους

Ένας από αυτούς ήταν ο Στέφανος Ο Στέφανος ήταν πλανόδιος μικροπωλητής ψιλικών και διαφόρων φω‐μπιζού και εξαρτημάτων για τις γυναίκες Ήταν πάντοτε ντυμένος παρδαλά για την εποχή του και τα περισσότερα είδη που πουλούσε τα καρφίτσωνε επάνω στα ρούχα του στο σακάκι του εκτός φυσικά από τη βιτρίνα την οποία είχε Γι αυτό όταν οι κυρίες έβλεπαν καμία από τις φίλες η οποία ήταν ντυμένη πολύ χτυπητά και φορούσε πολλά κοσμήματα κουτσομπολεύοντας την αποκαλούσαν Στέφανο

Ένας άλλος τύπος ήταν ο πλανόδιος βιβλιοπώλης ο οποίος γύριζε στη γειτονιά φωνάζοντας laquoΈχω βιβλία διάφορα Ο Ερωτόκριτος και η Αρετούσα και η Αρετή θριαμβεύουσα Έχω ημερολόγια και ημεροδείκτες Κάθε φύλλο και μία ιστορίαraquo Φυσικά είχε και άλλα βιβλία τα οποία ήσαν σε δυο τρεις τσάντες που άλλες κρέμονταν στην πλάτη του άλλες εμπρός του και κρατούσε και δύο εις τα χέρια Διαλαλούσε δηλαδή τους laquoΑθλίουςraquo του Βίκτορος Ουγκώ τη laquoΜανόν Λεσκώraquo τα laquoΜυστήρια των Παρισίωνraquo το laquoΕκείνη δεν απήντησεraquo και τα en vogue βιβλία εκείνης της εποχής τα οποία εδιάβαζαν οι ρομαντικές δεσποινίδες και ανελύοντο σε δάκρυα από συμπάθεια για τα πάθη των πρωταγωνιστών

Ένας άλλος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας Αυτός ήταν μικροαπατεώνας Είχε ένα ιδίωμα και ένα προτέρημα να κλέβει τα σκυλιά τα ιδιωτικά από τα σπίτια Εξεβίαζε τους ιδιοκτήτες των σκυλιών να του δίδουν ένα επίδομα μηνιαίο για να μην τους κλέψει το σκυλί τους Εάν δεν το έδιναν το έκλεβε το σκυλί του άλλαζε το χρώμα και το ξαναπουλούσε

Μεταξύ των θυμάτων ήταν και ο θείος μου ο Τσιντσίνης ο οποίος είχε ένα θηλυκό σκυλί που το υπεραγαπούσε τη Λίντα Ερχόταν ο Τσουρτσούρας και έπαιρνε κάθε μήνα το μηνιάτικό του Ήταν δηλαδή νονός με τη σημερινή έκφραση Εκτός αυτού όμως είχε και άλλες τρελές ιδιότητες Τρελά φερσίματα

Ένα βράδυ μπήκε μέσα εις το laquoΚαφέ Φώτηraquo το οποίο ήταν γεμάτο από άντρες φυσικά κρατώντας ένα ζεύγος κέρατα ταύρου και άρχισε και φώναζε laquoΠοιος θέλει ένα ζευγάρι κέραταraquo Επειδή όλοι γελούσαν και δεν απαντούσαν αυτός τους λέει laquoΑ έχετε όλοι κέρατα και γι αυτό δεν χρειάζεστε να αγοράσετε άλλαraquo

Ένας άλλος τύπος που εμείς τότε τα μικρά παιδιά την υπεραγαπούσαμε ήτανε γυναίκα Ήταν μια υψηλόκορμη αραπίνα η οποία επάνω στο κεφάλι της κρατούσε έναν πελώριο ταβλά μέσα εις τον οποίο είχε διάφορα σχετικά για παιδάκια Μεταξύ αυτών είχε τσεμπλεμπούδες σκέτες ωραίες ζεστές και φρεσκοψημένες είχε τσεμπλεμπούδες με γύρω γύρω ζαχαρωτά είχε φιστίκια αράπικα καθαρισμένα και φιστίκια αράπικα ακαθάριστα Είχε γλυκά τα καμπίσια που λέγαμε δηλαδή σαν τσιγάρο από ζάχαρη φτιαγμένο σε διάφορα χρώματα Αυτή ήταν όπως είπα η αγαπημένη μας διότι αν ήταν σε καλή διάθεση η μητέρα μας και ξόδευε κάτι μας έπαιρνε και ένα γλυκό

Την εποχή που μιλάμε μια κοπέλα στη Σμύρνη για να θεωρείται όμορφη έπρεπε να έχει άσπρο λείο δέρμα πλούσια μαλλιά και αρκετά κιλάκια Έπρεπε να έχει στήθος μπόλικο και ποπό αρκετό Γι αυτό

Digitized by 10uk1s

τότε φορούσαν κορσέδες με μπαλένες τους οποίους έσφιγγαν τραβώντας τα κορδόνια για να δημιουργηθεί μέση δαχτυλίδι και να ξεπεταχτούν τα υπόλοιπα μέλη του σώματος

Επίσης έπρεπε να έχει και πολλά μαλλιά Γι αυτό εάν οι κυρίες δεν είχαν πολλά μαλλιά έβαζαν στο κεφάλι μέσα από τα μαλλιά τους το λεγόμενο μπουμπάρι το οποίο ήταν φτιαγμένο από μαλλιά του ιδίου χρώματος με τα δικά τους και πάνω σ αυτό ετύλιγαν τα δικά τους ώστε να φαίνεται ότι έχουν πλούσια μαλλιά Εάν ο ποπός τους δεν ήταν αρκετά πλούσιος και αρκετά πεταχτός κάτω από τον κορσέ έδεναν ένα είδος μαξιλαράκι το οποίο το ονόμαζαν τουρνέ

Από τα γλυκά της αραπίνας εκείνο που προτιμούσαμε από όλα ήταν ένα είδος που το λέγανε φιστικάτο Ήταν καραμελέ είτε από μέλι είτε από ζάχαρη και παραγεμισμένο με φιστίκια αράπικα

Ξεσηκωμός στο σπίτι και μεγάλη χαρά για μένα και για τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη ήταν όταν επρόκειτο να έρθει να μείνει μερικές μέρες μαζί μας η νενέ Σοφί mdash η γιαγιά Σοφία η μητέρα του πατέρα μας Τη γιαγιά Σμαράγδα τη νενέ ντουντού δηλαδή τη γιαγιά από μέρους της μητέρας μου δεν τη γνώρισα διότι πέθανε όταν ήμουνα πολύ μικρός Όταν λέω ξεσηκωμός στο σπίτι εννοώ ότι έπρεπε να καθαριστούν να είναι όλα τέλεια μην τυχόν το μάτι της πάρει κάτι ανώμαλο

Έπρεπε να ζυμωθεί το ζυμάρι διότι θα έκανε φιδέ Φιδέ κάνανε τρίβοντας το ζυμάρι στα κόσκινα επάνω για να στεγνώσει και ήταν ένα από τα πιο αγαπημένα φαγητά μας Για εμάς τα παιδιά η χαρά ήτανε ότι το βραδάκι αφού τελειώναμε τα μαθήματά μας θα μαζευόμαστε γύρω στη γιαγιά και γύρω στο ταντούρι με τη φωτιά όπου στη χόβολη ψήναμε και κανένα κάστανο περιμένοντας ν αρχίσει να μας λέει παραμύθια Να μας πει την Κοκκινοσκουφίτσα να μας πει τους Επτά νάνους να μας πει για τη Σταχτομπούτα για το Μαγεμένο βασιλόπουλο για τον Δράκο που φύλαγε το νερό και άλλα

Επίσης παίζοντας μαζί με τη γιαγιά λέγαμε αινίγματα Με αυτό τον τρόπο εδούλευε και λίγο το μυαλό μας Μερικά από τα αινίγματα που λέγαμε τότε τα θυμάμαι Ένα από όλα έλεγε

Μακρύς μακρύς καλόγερος και πίτα το κεφάλι του Τι είναι

Εάν δεν το βρίσκαμε το εξηγούσε η γιαγιά Ήτανε το ξύλινο φτυάρι του φούρναρη το οποίο είναι πολύ μακρύ και εμπρός είναι τετράγωνο Με αυτό φουρνίζανε τα ψωμιά στους τότε φούρνους και με αυτό φυσικά τα ξεφουρνίζανε

Ένα άλλο αίνιγμα ήταν

Χίλιοι μύριοι καλογέροι σ ένα ράσο τυλιγμένοι Τι είναι

Το καρπούζι και οι μαύροι σπόροι αντιπροσώπευαν τους καλόγερους

Είχαμε και ένα που λέγαμε για το οποίο κοκκινίζαμε και ντρεπόμασταν Και εγώ ντρέπομαι που θα σας το πω αλλά ας γελάσουμε

Βουργούλακας κατρακυλά ανάμεσα σε δυο βουνά Τι είναι

Digitized by 10uk1s

Η ακαθαρσία η σκληρή που βγαίνει από τον ποπό

Η νενέ Σοφί ως μόνιμη κατοικία είχε το σπίτι της θείας μου της Τσιντσίνη Η νενέ Σοφί όπως προείπα είχε αποκτήσει τρία παιδιά Δυο αγόρια και ένα κορίτσι Τον θείο μου Παναγιώτη τον πατέρα μου και τη θεία μου Αναστασία Έμενε δε με τη θεία μου Αναστασία διότι ήταν αρχοντόσπιτο Εμείς είχαμε μόνο μία υπηρέτρια ενώ η θεία μου είχε τρεις υπηρέτριες εκτός από τον σωφέρ τους αμαξάδες καπετάνιο για το κότερο τζόκεϋ για τα άλογα κτλ Όπως προείπα ο θείος μου ήταν πάρα πολύ πλούσιος Αλλά η νενέ Σοφί κατά καιρούς επεσκέπτετο και το δικό μας σπίτι διότι υπήρχαμε εμείς τα εγγονάκια της Στον θείο μου τον Παναγιώτη δεν πήγαινε διότι εκείνος αν και παντρεύτηκε δυο φορές δεν απέκτησε ποτέ του παιδιά

Στη Σμύρνη ήταν έθιμο και εθεωρείτο πολύ φυσικό οι ηλικιωμένοι άνθρωποι και συνήθως οι χήρες διότι οι άντρες πεθαίνανε πολύ πιο πριν να πήγαιναν να ζήσουν τα χρόνια που τους έμεναν κοντά στις κόρες τους Και αν υπήρχαν αγόρια κατά καιρούς επεσκέπτοντο και τα σπίτια των γιων τους και των νυφάδων τους

Η γιαγιά μου η Σοφί όπως σας είπα ερχόταν σε εμάς για να μείνει μερικές μέρες και να αλλάξει λίγο περιβάλλον Η ανατροφή των παιδιών εγένετο με βάση και με σεβασμό προς τη θρησκεία Έπρεπε τα παιδιά να εκκλησιάζονται τακτικά και απαραιτήτως να πηγαίνουν με τον πατέρα προπαντός κάθε Κυριακή στην εκκλησία Δυο ή τρεις φορές το χρόνο έπρεπε να μεταλαμβάνουν Όταν επρόκειτο να μεταλάβουν αποβραδίς εγένετο μπάνιο φοβερό αλλαγή εσωρούχων κόψιμο νυχιών προσευχή για να πάρουν συγχώρεση από τον Θεό Και τη μέρα που μεταλαβαίνανε έπρεπε να μη φτύσουν χάμω όλο το εικοσιτετράωρο για να μη μολυνθεί η Αγία Κοινωνία πέφτοντας στο χώμα

Όταν μικρά παιδιά βλέπαμε κάπου πεταμένο κάτω κανένα κομματάκι ψωμί έπρεπε να τρέξουμε να το μαζέψουμε να το φιλήσουμε και να το προφυλάξουμε σε μια γωνιά ώστε να μην πατηθεί διότι το ψωμί εθεωρείτο ιερό είδος

Όταν συναντούσαμε κανέναν παπά έπρεπε να τρέξουμε με σεβασμό να του φιλήσουμε το χέρι

Προηγουμένως είχα πει ότι στη Σμύρνη οργίαζαν οι προπαγάνδες Προπαντός οι ξένες θρησκείες Δηλαδή οι καθολικοί και οι προτεστάντες προσπαθούσαν να προσηλυτίσουν παιδιά έχοντας σχολεία εις τα οποία η παιδεία ήταν δωρεάν Γι αυτό είχε δημιουργηθεί η εντύπωση ότι όταν μικροί συναντούσαμε ξένο παπά ξένης δηλαδή θρησκείας παπά αυτό εθεωρείτο προμήνυμα ότι μπορούσε να μας τύχει κανένα κακό και για να αποφύγουμε αυτό το κακό έπρεπε να χαϊδέψουμε τα γεννητικά μας όργανα Ήταν τόσο εμποτισμένη μέσα μας αυτή η ιδέα της κακοτυχίας που έφερναν οι ξένοι παπάδες ώστε θα σας διηγηθώ και κάτι που μου έτυχε εμένα την τελευταία χρόνια το 22 πριν γίνει η Καταστροφή όταν δίναμε εξετάσεις για την Τετάρτη Γυμνασίου στο τότε Αρμοστειακό γυμνάσιο

Είχαμε μαθηματικά εις τα οποία δεν ήμουν καθόλου δυνατός Αυτά θα τα πω για να δούμε ότι οι προλήψεις δεν ήσαν καθόλου λογικές Εκεί λοιπόν που πήγαινα προς το σχολείο τρομαγμένος γιατί φοβόμουνα ότι δεν θα τα κατάφερνα στα μαθηματικά είδα μπροστά μου ένα φραγκόπαπα Μόλις τον είδα λέω laquoΠαναγία μου χάθηκα Δεν θα δώσω εξετάσεις και θα τα αφήσω να είμαι επανεξεταστέος το Σεπτέμβρηraquo Και γύρισα να πάω πίσω προς το σπίτι Μόλις έκανα όμως μερικά βήματα συνάντησα τον καθηγητή μας των Ελληνικών τον κ Κωνσταντινίδη ο οποίος αμέσως μου λέει laquoΠου πας Κατραμόπουλεraquo Λέω laquoΚύριε καθηγητά ξέχασα να πάρω κόλλα διαγωνισμού και πάω στο περίπτερο να πάρωraquo laquoΑ ωραία Θέλω και εγώ να πάρω καραμέλες Πάμε μαζίraquo Οπότε υποχρεώθηκα να πάω στο σχολείο και να δώσω εξετάσεις Ε λοιπόν ο παπάς αντί γρουσουζιά μου έφερε γούρι Το θέμα των

Digitized by 10uk1s

μαθηματικών που μας έβαλε ήταν και εύκολο και κάτι που το ήξερα πολύ καλά Έτσι πήρα 9 λίαν καλώς στα μαθηματικά παρ όλο που φοβήθηκα τη γρουσουζιά του φραγκόπαπα

Το γυμνάσιο που ανέφερα πριν ότι φοιτούσα της Αρμοστείας ήτανε στο Φαρδύ της Ευαγγελίστριας Και όπως έχω πει και προηγουμένως τα τοπωνύμια της Σμύρνης εδηλούντο αναλόγως με την εκκλησία που ήταν στην περιφέρεια Εκτός όμως αυτού εις την εμπορική ζώνη της Σμύρνης υπήρχαν τοπωνύμια τα οποία αναφέροντο εις τη συγκέντρωση των ειδικών μαγαζιών που ασχολούντο με το εμπόριο Και είχαμε τα Γυαλιάδικα όπου επωλούντο κρύσταλλα κτλ τα Σιδεράδικα που είχαν είδη για σπίτια για οικοδομές και εν γένει χρήσιμα για το νοικοκυριό

Ένα μεγάλο και ονομαστό μαγαζί σ αυτή την περιφέρεια ήτανε του Μαύρου ιδιοκτησία Νικολαΐδη Ήταν τα Γουρουνάδικα δηλαδή όπου επωλείτο χοιρινό κρέας και τα παράγωγα του χοιρινού Διότι όπως είναι γνωστό οι Τούρκοι απηγορεύετο από τη θρησκεία τους να τρώνε χοιρινό κρέας και γι αυτό τα μαγαζιά που πουλούσαν χοιρινά κρέατα ήσαν πολύ απομακρυσμένα από την αγορά που είχε μοσχάρια και αρνιά Μια τέτοια όπως προαναφέραμε μεγάλη αγορά ήταν οι Μεγάλες Ταβέρνες στην οποία υπήρχαν πάρα πολλά κρεοπωλεία όπου μπορούσε να πάρει κανείς ωραία κρέατα

Επίσης ήταν τα Σερβετάδικα Τώρα γιατί τα λέγανε έτσι δεν ξέρω Ήταν τα Ταμπάκικα Ταμπάκικα ήταν εκεί όπου επεξεργάζοντο τα δέρματα

Επίσης ήταν και τα Κουμουτζίδικα Τα Κουμουτζίδικα ήταν της Μαντάμας το Χάνι Μέσα σ αυτό ήσαν κατά πλειονότητα χρυσοχοεία Εκτός από το δικό μας πλάγιά μας ήταν του κ Ευάγγελου Μανουσάκη του Μιχαλάκη Σωτηρίου του Πωλ Τας του Θεόδωρου Αδαμόπουλου Πλάγια μας ήσαν επίσης οι αδελφοί Κόρη και δύο τρεις άλλοι που μου διαφεύγουν τα επίθετά τους

Φυσικά υπήρχαν εκεί και ένα δυο άλλα είδη καταστημάτων Μεταξύ αυτών ήταν και το οδοντιατρείο των αδελφών Γκρανιέ οι οποίοι είχαν ένα είδος βιτρίνας όπου προέβαλλαν μασέλες οι οποίες με ένα ελατήριο ανοιγόκλειναν σαν να μασούσαν Θέαμα λίγο μακάβριο

Και μια που μιλάμε για χρυσοχοεία πρέπει να τονίσω μία σωβινιστική περίπτωση Όλοι οι αδαμαντοδέτες της Σμύρνης οι μουχλαϊτζήδες όπως τους λέγανε με την τουρκική λέξη ήσαν Αρμένιοι και δεν παίρνανε ποτέ υπάλληλο ή βοηθό άλλης εθνότητας παρά μόνο Αρμενίους για να κρατάνε κλειστό το επάγγελμα στα χέρια τους Στη γειτονιά μας δηλαδή εις τα Κουμουτζίδικα της Μαντάμας το Χάνι ήταν και ένας Αρμένης αδαμαντοδέτης περίφημος ο κ Βανέτσας Ήταν τεράστιος Χωρίς υπερβολή θα ζύγιζε πλέον των 150 κιλών και αυτό το θηρίο έκανε τόσο ωραία δουλειά και τόσο λεπτή που πολλοί ήρχοντο και από την Κωνσταντινούπολη ακόμη να φέρουν κοσμήματα για να τους εφαρμόσει τις πέτρες όχι μόνο εφαρμόζοντας αυτές αλλά σχεδόν κεντώντας το ίδιο το κόσμημα

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι ήσαν και στο Φραγκομαχαλά Μεταξύ αυτών οι αδελφοί Γεωργιάδη οι οποίοι ως αντιπρόσωποι του Κριστόφλ είχαν αρκετά ασήμια διότι ήταν εύκολη η εισαγωγή από την Ευρώπη επειδή οι τελωνειακοί δασμοί τότε στη Σμύρνη ήσαν υποτυπώδεις

Ήταν το κατάστημα του Ατζιτήρη με πλουσιότατη βιτρίνα Ο άνθρωπος αυτός κατεστράφη τελείως με την Καταστροφή Δεν μπόρεσε να εμφανιστεί πλέον εις την Ελλάδα και μάθαμε ότι όταν πέθανε έγινε έρανος για να τον θάψουν Ο άνθρωπος ο οποίος εθεωρείτο από τους πλουσιότερους χρυσοχόους

Επίσης ήταν ένας Φραγκολεβαντίνος ο Ρουτζιέρι ένας Αρμένης ο Μινασιάν και εις τον δρόμο αυτό το 1873 μετά βεβαιότητος και εις τον αριθμό 57 εμφανίστηκε για πρώτη φορά σίγουρα η φίρμα

Digitized by 10uk1s

laquoΚατραμόπουλοιraquo Ευρέθηκε ένα κουτάκι το οποίο μας προσέφερε μία παλιά μας πελάτισσα και το οποίο αναφέρει το εξής laquoΠ Κατραμόπουλοςraquo mdashήταν ο θείος μουmdash laquoκαι Σίαraquo mdash ήταν ο πατέρας μου laquoΟδός Ευρωπαϊκή αριθμός 57raquo Οι δικοί μου από εθνικισμό από σωβινισμό δεν ήθελαν να αναφέρουν τη λέξη Φραγκομαχαλάς και γι αυτό αναφέρουν laquoοδός Ευρωπαϊκήraquo Και από κάτω laquoΣμύρνη 1873raquo

Λοιπόν για να αναφέρεται το κουτάκι στο 1873 δεν θα πει ότι εκείνη τη χρονιά άνοιξε για πρώτη φορά το χρυσοχοείο μας Τουλάχιστον θα πρέπει να πάμε τρία χρόνια πίσω Επομένως στο 1870 Από την Ευρωπαϊκή οδό νούμερο 57 μετεφέρθη κατόπιν το κατάστημά μας εις της Μαντάμας το Χάνι που προανέφερα και η φίρμα πλέον ήταν laquoΑδελφοί Κατραμόπουλοιraquo Όχι laquoΠ Κατραμόπουλος και Σίαraquo πλέον

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι πάντοτε Έλληνες ή το πολύ Αρμεναίοι ή Φραγκολεβαντίνοι ήσαν εις το λεγόμενο Τσαρσί δηλαδή κοντά εις την τουρκική συνοικία Μεταξύ αυτών ήταν και ο κ Παπαδόπουλος ο περίφημος Μαστρογιάννης ο οποίος έκανε και εμπόριο πολυτίμων λίθων Λέγεται ότι ήταν τόσο πλούσιος ώστε τις πέτρες τα διαμάντια ή τα μπρουγιάν ή τα ρουμπίνια δεν τα είχε στις λεγόμενες ποσέτες δηλαδή στα χάρτινα περιτυλίγματα αλλά σε ολόκληρα τσαντάκια ή γρουμπάκια από δέρμα και όταν ζήταγες να αγοράσεις ένα διαμάντι σου άνοιγε σε ένα πιάτο μια ολόκληρη στοίβα από πολύτιμες πέτρες Και αυτός κατεστράφη τελείως με τη φωτιά και δεν ξαναφάνηκε εις τον ορίζοντα της εδώ Ελλάδας

Και μια που μιλάμε για τον Φραγκομαχαλά την Ευρωπαϊκή οδό όπως τη χαρακτήρισαν λίαν σωστά και λίαν χαρακτηριστικά σ αυτό το δρόμο υπήρχαν ωραιότατα μαγαζιά με πολύ πλούσια είδη και ποικιλίες εμπορευμάτων για τις κυρίες Μεταξύ αυτών υπήρχαν και υποκαταστήματα μεγάλων μαγαζιών ευρωπαϊκών όπως ήταν το Μπον Μαρσέ ήταν του Σολάρι και άλλα

Ένα από τα ωραιότατα και πλουσιότατα πολυκαταστήματα του Φραγκομαχαλά ήταν του Ξενόπουλου Σ αυτό το κατάστημα μπορούσε κανείς να βρει ότι ήθελε Από ρούχα έτοιμα ευρωπαϊκά υφάσματα καπέλα γούνες ακόμα και έπιπλα Ήταν ένα πολύ μοντέρνο πολυκατάστημα σε τέσσερις ορόφους με πολύ πολύ πλούσιο και εκλεκτό εμπόρευμα Όπως είπα και πιο πριν οι δασμοί στη Σμύρνη πριν γίνει η Ελληνική κατοχή ήσαν υποτυπώδεις και έτσι μπορούσαν να εισάγονται εύκολα και πολύ φτηνά εμπορεύματα από την Ευρώπη

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο υπήρχαν και μερικά ονομαστά για τα είδη τους μαγαζιά όπως του Κοντορούση για παπούτσια του Παπαθωμά για γούνες του Μουτάφη για καπέλα του Γεωργιάδη για δαντέλες του Αλεξίου για έπιπλα

Επίσης υπήρχε και η Σαλ ντε Βαν όπου κάθε Κυριακή πρωί εγένοντο πλειστηριασμοί και πωλούσαν από όλα τα είδη Πίνακες κοσμήματα έπιπλα κτλ

Επίσης ήταν το περίφημο φαρμακείο του Μωραΐτη Στον ίδιο δρόμο δε ήταν και ένα ονομαστό ζαχαροπλαστείο η laquoΜυροβόλος Άνοιξηraquo Σ αυτό έχω να σας διηγηθώ ένα νόστιμο περιστατικό με τον περίφημο Τσουρτσούρα που ανέφερα προηγουμένως τον τύπο της Σμύρνης που έκλεβε τα σκυλιά

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου υπήρχε μεγάλη έλλειψη από μικρά κέρματα Έτσι πολλά μαγαζιά όταν επρόκειτο να δώσουν ρέστα και δεν είχαν ετύπωναν σε κάτι χαρτιά με τη σφραγίδα τους και ανέγραφαν το ποσό το οποίο αντιπροσώπευαν Μια μέρα είχε πάει στη laquoΜυροβόλοraquo ο Τσουρτσούρας και έφαγε λουκουμάδες κανταΐφια δεν ξέρω τι και αφού επλήρωσε

Digitized by 10uk1s

αντί ρέστα του δώσανε τέτοια χαρτάκια Στην απορία του που ρώτησε του απάντησαν ότι αυτά ισχύουν ως νόμισμα του καταστήματος

Μετά από λίγες μέρες πήγε πάλι ο ίδιος και αφού έφαγε του καλού καιρού εφώναξε το γκαρσόνι να πληρώσει και αντί πληρωμής έδωσε δικά του χαρτιά Στην απορία αυτών λέει laquoΓιατί τα δικά σας ισχύουν και τα δικά μου δεν ισχύουνraquo Τέτοιος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας

Επίσης ένα ονομαστό κατάστημα της Σμύρνης ήταν το laquoΑγγλοήστερνraquo Αυτό δεν ήταν στον Φραγκομαχαλά Ήταν σε έναν παράλληλο δρόμο Όλα του τα εμπορεύματα ήσαν προελεύσεως αγγλικής Εκεί μπορούσες να αγοράσεις έτοιμα ρούχα εγγλέζικα σκωτσέζικα καπαρντίνες παπούτσια

Επίσης εκτός από τα ωραία μαγαζιά του Φραγκομαχαλά που ανέφερα υπήρχαν και πολλά σε άλλα σημεία της Σμύρνης τα οποία ήσαν μάλλον χοντρικής πωλήσεως Πολλά από αυτά ανήκαν σε Αρμενίους οι οποίοι είχαν τα κεντρικά τους στο Λονδίνο και υποκαταστήματα στη Σμύρνη όπως ήταν του Ιπιρξιάν του Σιβρισαριάν του Εσαγιάν Γι αυτό υπήρχαν πολύ πλούσιοι Αρμεναίοι εις την Σμύρνη

Όταν μιλούσαμε πριν για τα χρυσοχοεία που ήσαν στης Μαντάμας το Χάνι μεταξύ των άλλων ανέφερα ότι πλάγια στο δικό μας ήταν ο κ Ευάγγελος Μανουσάκης Αυτός ήταν ένας πρωτοπόρος εις τις άτοκες δόσεις πωλήσεως τιμαλφών Είχε κατορθώσει να προσελκύσει το σύνολο των εργατριών που εργάζονταν στην επεξεργασία του καπνού τις καπνουλούδες όπως λέγαμε οι οποίες αγόραζαν χρυσά και πλήρωναν κάθε Σάββατο που έπαιρναν το βδομαδιάτικο πληρώνοντας με δόσεις Δηλαδή δούλευε τεφτεράκι Όταν ερχόταν το Σάββατο και κατέπλεε η πελατεία του κ Μανουσάκη επί ώρες μύριζε από καπνό ανεπεξέργαστο η γειτονιά μας διότι υπήρχαν στη Σμύρνη πάρα πολλές αποθήκες όπου εδούλευαν κοπέλες στην επεξεργασία του καπνού και μύριζαν φυσικά και αυτές Αυτός δε ο γείτονάς μας ο κ Μανουσάκης ο οποίος επέζησε και δούλεψε και αρκετά χρόνια εδώ στην Αθήνα είχε ένα φυσικό Εάν δεν κλείναμε εμείς το δικό μας μαγαζί δεν εννοούσε να κλείσει αυτός φοβούμενος φαίνεται μην του πάρουμε κανένα πελάτη

Ένα βράδυ συμφωνήσαμε με τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη και τον υπάλληλο που είχαμε τότε τον Σαββάκη να μην κλείσουμε νωρίς για να τον υποχρεώσουμε να μείνει και αυτός Και μείναμε ως τις δώδεκα τη νύχτα και αυτός δεν εννοούσε να κλείσει αν δεν φύγουμε εμείς

Και με την ευκαιρία της σημερινής μέρας μου τη χαρά που πήρα κάνοντας βέρες για την εγγονή μου τη Μαρίνα θυμήθηκα την ευχή που έδινε ο θείος μου ο Παναγιώτης σε όσους έκαναν βεργέτες βέρες κατά τους Αθηναίους παίρνοντάς τες από το μαγαζί μας Και έλεγε τότε laquoΚαλορίζικα και αμετάνιωταraquo

Και μια που μιλούμε για χρυσοχοεία θα κάνουμε ένα διαχωρισμό διακριτικό μεταξύ των χρυσοχόων του Φραγκομαχαλά και των χρυσοχόων του κατ εξοχήν δρόμου της χρυσοχοΐας της Μαντάμας το Χάνι

Οι χρυσοχόοι του Φραγκομαχαλά ήσαν μάλλον μεταπωληταί κοσμημάτων διότι όπως προανέφερα η εισαγωγή ειδών από την Ευρώπη στη Σμύρνη ήταν κάτι το εύκολο και δεν επιβαρυνόταν Δεν είχαν δηλαδή δικά τους εργαστήρια έφερναν τα περισσότερα είδη τους από το εξωτερικό και έκαναν παραγγελίες σε διαφόρους τεχνίτες της χρυσοχοΐας της Σμύρνης να κάνουν γι αυτούς κοσμήματα

Ένας από αυτούς που δούλευε για τους χρυσοχόους του Φραγκομαχαλά και προπαντός για τη φίρμα των αδελφών Γεωργιάδη ήταν όπως έμαθα εκ των υστέρων ο πατέρας μου Επειδή ο πατέρας μου είχε έξι παιδιά και ο θείος μου παρ όλο που παντρεύτηκε δύο φορές δεν απέκτησε παιδιά ήταν υποχρεωμένος να δουλεύει και να αποδίδει περισσότερο εις τον συνεταιρισμό για να έχει και

Digitized by 10uk1s

περισσότερα τραβήγματα Γι αυτό πολλά κοσμήματα τα οποία έφερναν τη φίρμα Γεωργιάδη ήσαν κατασκευές του πατέρα μου ο οποίος εθεωρείτο από τους καλύτερους τεχνίτες της Σμύρνης Διότι και καλός τεχνίτης ήταν αλλά και εφευρετικός

Από την Ευρώπη εισήγαν πολλά έτοιμα κοσμήματα ματ Όπως είναι γνωστό στη Σμύρνη δεν υπήρχε ηλεκτρισμός και επομένως δεν υπήρχαν τα κατάλληλα μηχανήματα για να δημιουργήσουν το ματ που λέγαμε

Ο πατέρας μου σκέφτηκε και έκανε μία δική του εφεύρεση πρωτόγονη αλλά αποδοτική Σκέφτηκε ότι τα χτυπήματα σε μία λεία επιφάνεια κοσμήματος δημιουργούν αυτό το είδος του ματ Γι αυτό φρόντισε και πήρε σπασμένα τζάμια τα οποία άλεσε και τα έκανε ψιλά σαν αλεύρι και στο σπίτι επάνω το δικό μας έκανε μία εγκατάσταση Δηλαδή στην ταράτσα εφήρμοσε ένα είδος υδρορρόης που από πάνω είχε ένα χωνί έριχνε μέσα αυτά τα τρίμματα των τζαμιών και πέφτανε με ορμή κάτω εκεί που βρισκόταν το κόσμημα και χτυπώντας το πολύ εδημιουργείτο ματ Αυτό δεν το ήξεραν αυτοί και έτσι ο πατέρας μου είχε μία πρόσθετη αμοιβή Μία πρόσθετη ενίσχυση στα οικονομικά του

Στο μαγαζί μας της Σμύρνης θυμάμαι ότι υπήρχαν αυτά τα σύνεργα Δηλαδή ένα μεγάλο χωνί ένα είδος υδρορρόης και κάτω ένα μεγάλο δοχείο σαν βαρέλι το οποίο υποδέχετο τα τρίμματα Έπειτα τα ξανάβαζαν σε έναν κουβά τα ξανανέβαζε ο μεγάλος μου αδελφός στην ταράτσα και τα ξανάριχνε

Επίσης υπήρχαν εκεί πολλά καλούπια για να κάνουμε κοσμήματα διότι τα κοσμήματα στη Σμύρνη όπως είπα ήσαν τα περισσότερα χειροποίητα Δεν υπήρχαν χυτόπρεσες και τέτοια

Επίσης το λιώσιμο του χρυσού γινόταν σε καμίνια με κάρβουνα Υπήρχε φυσερό από πάνω υπήρχε και καμίνι και έβαζαν το χρυσό σε χωνάκια που τα λέγαμε ποτάδες Όταν ο θείος μου επρόκειτο να λιώσει χρυσό εμένα η δουλειά μου ήταν να δουλεύω το φυσερό αφού προηγουμένως ανέβαινα και άνοιγα το πίσω παράθυρο του εργαστηρίου Ο τοίχος του έβλεπε στον περίβολο της εκκλησίας των Καπουκίνων που ήταν ιδιοκτησία του μαγαζιού μας

Επίσης στη Σμύρνη φυσικά δεν υπήρχε ούτε ωράριο ούτε συνδικάτα εργατών Ένας καλός τεχνίτης ήταν πάντα περιζήτητος και έβρισκε δουλειά εύκολα ενώ έναν τεμπέλη ή άχρηστο το αφεντικό είχε όλο το ελεύθερο να τον απολύσει χωρίς να έχει συνέπειες

Στη Σμύρνη στην ωραία πόλη της χαράς και της εργασίας (διότι στη Σμύρνη για να είσαι φτωχός έπρεπε να είσαι τεμπέλης) υπήρχε δουλειά για όλους Δεν εδικαιολογείτο άνθρωπος φτωχός εκτός αν ήταν τεμπέλης

Όπως μου είπε η μητέρα μου επειδή οι περισσότερες δουλειές και τα περισσότερα δώρα γίνονταν το Δεκέμβρη και την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και όχι των Χριστουγέννων όπως τώρα που φραγκέψαμε ο πατέρας μου εγκαθίστατο και κοιμόταν και τη νύχτα μέσα στο μαγαζί δουλεύοντας είκοσι ώρες το εικοσιτετράωρο Έπαιρνε το στρώμα του και το πάπλωμά του και κοιμόταν σε έναν καναπέ του μαγαζιού Μόνο κάθε Σάββατο πήγαινε σπίτι για να πλυθεί να καθαριστεί να αλλάξει ρούχα και αυτό όπως προανέφερα διότι ήταν υποχρεωμένος να συνεισφέρει περισσότερα λόγω των περισσοτέρων εξόδων που είχε με τη μεγάλη του οικογένεια

Τα δύο τρία τελευταία χρόνια προ της Καταστροφής ήσαν πολύ στη μόδα στη Σμύρνη τα βραχιόλια Τα περίφημα σμυρναίικα βραχιόλια Οι σαλίγκαροι τα τσατιά κτλ Αυτά όλα γίνονταν από χρυσό 22 καρατίων Δηλαδή λιώνανε απευθείας ή αγγλικές λίρες ή τουρκικές λίρες ή εικοσόφραγκα και έτσι

Digitized by 10uk1s

εγίνοντο αυτά τα ωραία σμυρναίικα βραχιόλια Αυτή η μόδα ήταν και ένα είδος σωτηρίας για τη μετέπειτα προσφυγιά διότι όσοι πρόσφυγες κατόρθωσαν και γλίτωσαν και έφεραν τα χρυσά τους εδώ πουλώντας τα μπόρεσαν να δημιουργήσουν τον πρώτο πυρήνα της εγκαταστάσεώς τους Φυσικά η έλευση των προσφύγων βοήθησε πολύ και την οικονομία της Ελλάδας Η αλήθεια είναι ότι οι Ελλαδίτες τρόμαξαν όταν είδαν το κύμα των προσφύγων φοβούμενοι ότι αυτό θα φέρει ανεργία και μεγάλη φτώχεια Αλλά όπως είπα και εγώ σε μία εκπομπή της τηλεόρασης για τη μαύρη επέτειο της καταστροφής της Σμύρνης οι πρόσφυγες ακούμπησαν μεν εις τον κορμό της μητέρας πατρίδος αλλά δεν ακούμπησαν ως παράσιτα αλλά ως μπόλια και εμπόλιασαν τον κορμό της Ελλάδος και γι αυτό πήγε πολύ μπροστά η Ελλάς Απόδειξη είναι η Μακεδονία Δεν ξέρω αν το ξαναείπα αλλά όσες φορές και να το πει κανείς δεν αρκεί Η εγκατάσταση των προσφύγων και προπαντός των Ποντίων εδημιούργησε ένα ωραίο στρώμα Ελλήνων εις τη Μακεδονία Και όχι μόνο ανεπτύχθη οικονομικώς και βιομηχανικώς αλλά διορθώθηκε και εθνολογικώς

Διότι πριν από την έλευση των προσφύγων με τις προπαγάνδες και με τις διώξεις πολλοί παρ όλο που ήσαν Έλληνες εις το αίσθημα ήσαν σλαβόφωνοι πράγμα που ενίσχυε τότε την προπαγάνδα της Βουλγαρίας που επιζητούσε να μας φάει τη Θεσσαλονίκη

Όπως είπα η έλευση των προσφύγων οι οποίοι ήσαν γυμνοί και δεν είχαν ούτε ρούχα ούτε ένα κρεβάτι να κοιμηθούν εβοήθησε πολύ την εθνική οικονομία Ήρθαν τότε και πολλά δολλάρια προπαντός από τους Αμερικανούς οι οποίοι ήσαν οι μόνοι που πραγματικά εβοήθησαν στην εγκατάσταση των προσφύγων και πολλές βιοτεχνίες μικρές εδούλεψαν και εξελίχθηκαν σε βιομηχανίες Διότι ερχόμενοι οι πρόσφυγες ήσαν υποχρεωμένοι να αγοράσουν από παπούτσια κάλτσες έως κρεβάτια έως μαχαιροπίρουνα έως πιάτα και εν πάση περιπτώσει το νοικοκυριό Οι δικές μας οι γυναίκες ήσαν προκομμένες και καθαρές Τις είπαν παστρικές με διφορούμενη έννοια Εμείς θα πάρουμε την καλή έννοια Ήσαν πράγματι παστρικές και νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς όπου η ζωή ήταν πρωτόγονη όπου δεν υπήρχε αποχέτευση και τα βρωμόνερα κυκλοφορουσανε μέσα στους δρόμους δεν εξεδηλώθη ποτέ καμία επιδημία λόγω της καθαριότητας την οποία κρατούσαν οι γυναίκες οι δικές μας εις τα σπίτια τους

Η άλλη διφορούμενη έννοια του παστρικές ήταν καλοαντρούδες Τραβούσαν τους άντρες τους Ελλαδίτες και θύμωναν οι κοπέλες διότι έχαναν τις ευκαιρίες Οι γυναίκες οι δικές μας ήσαν καλές μαγείρισσες καλές νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς με τις πρωτόγονες εγκαταστάσεις όπου έμεναν ολόκληρες οικογένειες σε μία παράγκα η οποία είχε ένα υποτυπώδες παραθυράκι μόλις εξοικονομούσαν κανένα κομματάκι πανί έφτιαχναν μία κουρτινουλα και μόλις βρίσκανε κανένα κουτί από κονσέρβα και λίγο χώμα κατόρθωναν και φύτευαν πότε ένα βασιλικό και πότε ένα γεράνι

Και όταν γύριζε ο άντρας κουρασμένος από το μεροκάματο έβρισκε πάντοτε στο σπίτι έτοιμο να τον περιμένει κάτι καλομαγειρεμένο Φτωχό μεν αλλά περιποιημένο Η δύναμη και το κουράγιο που έδωσαν οι γυναίκες της προσφυγιάς στους άντρες πρόσφυγες είναι βεβαιωμένα Χάρη εις την περιποίηση χάρη εις το κουράγιο που έδιναν κατορθώσαμε να κρατηθούμε στα πόδια μας

Ως απόδειξη θα φέρω ένα μικρό παράδειγμα Αυτή την εποχή υπάρχει μια πολύ μεγάλη βιομηχανία μπισκότων και ζυμαρικών οι αδελφοί Παπαδόπουλοι Οι γονείς αυτών είχαν εγκατασταθεί σε μία παράγκα στη Θεσσαλονίκη Η μητέρα τής οικογένειας εζύμωνε και έψηνε όλη μέρα κουλουράκια τα οποία ο πατέρας Παπαδόπουλος τα έπαιρνε σε έναν ταβλά στο κεφάλι του και έβγαινε και τα πουλούσε στους δρόμους

Ε λοιπόν τα παιδιά αυτής της οικογένειας μεγαλώνοντας με το παράδειγμα της εργατικότητος

Digitized by 10uk1s

κατόρθωσαν σήμερα να συναγωνίζονται ευρωπαϊκά είδη σαν τα δικά τους

Και μια και μιλήσαμε για την κακία της εκφράσεως laquoοι παστρικέςraquo ας μιλήσουμε και για το ειρωνικό laquoτι είχαμε και τι χάσαμεraquo Μπορεί μερικές απλοϊκές γυναικούλες προσφυγίνες να το είπανε καμιά φορά Αλλά είναι βέβαιο ότι και είχαμε και χάσαμε Είχαμε το παν και χάσαμε το παν σε μια στιγμή Εδώ μια ζημιά που γίνεται σε οιοδήποτε σπιτικό δηλαδή το να σπάσει ένα πιάτο ένα ποτήρι μας δημιουργεί μια κάποια στεναχώρια Φανταστείτε το βιος γενεών ολόκληρων να το αφήνεις έρμαιο στις αρπαγές των Τούρκων Να κλειδώνεις την πόρτα σου και να πετάς το κλειδί γιατί ξέρεις ότι δεν θα ξαναμπείς στο σπιτικό σου

Και για μεν τα σπίτια και τα μαγαζιά μας που καήκανε κατά κάποιο τρόπο το παίρνεις απόφαση Αλλά σκεφτείτε να έχεις ένα σπίτι ή μία ανθούσα επιχείρηση να την αφήνεις στα χέρια άλλων και να φεύγεις ξυπόλυτος και γυμνός με ένα μπογαλάκι μόνο στο χέρι γιατί δεν είχες τη δυνατότητα να πάρεις κάτι περισσότερο μαζί σου

Φυσικά και το σπίτι που μας φιλοξένησε μετά τη φωτιά του κ Ανέστη ένα αρχοντικό με τρία δωμάτια υποδοχής χωριστά το λίβινγκ την αυλή όπως τη λέγανε στη Σμύρνη με έξι υπνοδωμάτια επάνω με μία επίπλωση θαύμα διότι ο άνθρωπος αυτός ήταν καπνέμπορος καπνοπαραγωγός μάλλον και σταφιδοπαραγωγός με τεράστια κτηματική περιουσία και είχε κατορθώσει να δημιουργήσει μια καλή κατάσταση mdash και να ξέρει ότι αφήνει αυτό το σπίτι όπως είναι και φεύγει για να μην το ξαναδεί ποτέ

Το ίδιο συνέβη και με τον θείο μου Το σπίτι του Τσιντσίνη του θείου μου όπως προείπα κάηκε αλλά το εργοστάσιό του ο αλευρόμυλος ο οποίος ήταν ο καλύτερος των Βαλκανίων διότι με την ελληνική κατοχή σιγουρεύτηκε πλέον και καταξοδεύτηκε και ανανέωσε το σύνολο των εργαλείων του (και μάλιστα είχε φέρει ειδικό τεχνίτη από την Ελβετία διότι τα μηχανήματα ήσαν ελβετικά Αυτές τις λεπτομέρειες τις ήξερα διότι στο εργοστάσιο ήταν διευθυντής ο δεύτερος αδελφός μου ο Νίκος Είχαν φέρει όπως είπα ειδικό τεχνοκράτη από την Ελβετία τον κ Σενώ τον οποίο βρήκαμε μετά την Καταστροφή εις τους μύλους του Αγίου Γεωργίου Αυτός διοργάνωσε τους μύλους του Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι και επειδή γνωριζόταν με τον αδελφό μου τον Νίκο κατά την κατοχή πήγαμε και μας έδωσε μια μεγάλη ποσότητα αλεύρι) αυτό λοιπόν το τεράστιο εργοστάσιο το οποίο επειδή ήταν κοντά στην παραλία της Σμύρνης είχε δική του προβλήτα όπου επλεύριζαν τα πλοία που έφερναν αγγλικό κάρβουνο διότι το εργοστάσιο εργαζόταν με δική του κίνηση και ξεφόρτωνε κάρβουνα και φόρτωνε άλευρα για να κάνει εξαγωγή mdash αυτή την τεράστια περιουσία ο θείος μου την εγκατέλειψε και ήρθε εδώ αφού είχε χάσει και τον μοναχογιό του μαζί με τη θεία μου και αν δεν ήμαστε εμείς δεν θα είχε ούτε να κοιμηθεί πουθενά ούτε να φάει πουθενά

Σημειώστε ότι το 1948 που είχα πάει στη Σμύρνη πήγα και βρήκα το εργοστάσιο και ακόμα το 48 δηλαδή είκοσι έξι χρόνια αργότερα υπήρχε η επιγραφή laquoΙωάννης Ν Τσιντσίνηςraquo διότι το κτίριο ήταν τετραώροφο με τα γραφεία και οι Τούρκοι δεν είχαν την ευχέρεια να σβήσουν την επιγραφή

Το laquoτι είχαμε και το τι χάσαμεraquo είναι βέβαιο Διότι όπως είπα είχαμε το βιος μας είχαμε το σπιτικό μας είχαμε τη δουλειά μας είχαμε την προκοπή μας και όλα αυτά χαθήκανε σε μία ώρα μέσα σε μία κακιά στιγμή

Αυτά τα λίγα είχα να πω χωρίς να έχω ούτε τη μόρφωση ούτε την προπαρασκευή για να μάθουν τα παιδιά μου και τα εγγόνια μου λίγα πράγματα από την καημένη μας πατρίδα από τις ρίζες μας

Digitized by 10uk1s

Αυτά γίνονται το 1921 Τότε ο Βενιζέλος ηττημένος των εκλογών έμενε στο Παρίσι Προείδε τι έμελλε να συμβεί εις την εκστρατεία αυτή και προσεπάθησε να πείσει και τους Έλληνες και τον Κεμάλ ο οποίος τότε ακόμη δεν ήταν πολύ δυναμωμένος όπως αργότερα να υποχωρήσει ο στρατός μας εις την αρχική ζώνη των Σεβρών η ζώνη αυτή να κηρυχθεί αυτόνομος να φύγει από εκεί ο στρατός μας και η ζώνη να διοικείται από Έλληνες και Τούρκους Αυτό το πράγμα οι υπερπατριώτες του Γούναρη και του Κωνσταντίνου δεν το εδέχθησαν και τότε εμάς που ήμαστε ακόμα μαθηταί μας έβγαλαν από το σχολείο και κάναμε διαδηλώσεις και φωνάζαμε Μας έδωσαν ως σύνθημα να φωνάζουμε laquoΈνωση και όχι αυτονομίαraquo

Μπήκαμε λοιπόν με τον κ Κασιμάτη όπως προείπα εις το πλοίο το οποίο ήτο ένα παλιό ρωσικό φορτηγό που διέθετε μόνο αμπάρια και ένα μικρό καρέ για το πλήρωμα Επειδή μας είδε καλοντυμένους και πιο ευπρεπώς ντυμένους και καθαρούς ο καπετάνιος μάς επέτρεψε να κατεβούμε και να μείνουμε στο καρέ των αξιωματικών Φυσικά αυτό έγινε με το αζημίωτο Επήρε το σχετικό του δώρο Εκεί μπορέσαμε να περάσουμε τις δύο νύχτες που κράτησε το ταξίδι από τη Σμύρνη έως τη Θεσσαλονίκη όπου μας αποβίβασε

Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού μας δίνανε και λίγη σούπα και λίγο τσάι Εν πάση περιπτώσει ήταν υποφερτό το ταξίδι Αλλά έξω ο κόσμος παγωμένος και κακοπερασμένος διότι άλλοι έμεναν στα αμπάρια και άλλοι στο κατάστρωμα Δεν είχαν πού να στεγαστούν

Μόλις ξεκίνησε το πλοίο mdashξέχασα να σας το πωmdash και έφτασε στη μέση του κόλπου της Σμύρνης πριν βγούμε έξω από τον κυρίως λιμένα πήρε κάποιο σήμα και στάθηκε Καταλαβαίνετε την απελπισία όσων είχαν κατορθώσει κρυφά να χωθούνε μέσα∙ έπεφταν στα αμπάρια για να κρυφτούνε Ευτυχώς δεν ήταν τίποτα Ήταν κάποιο τυπικό έγγραφο Πάντως δεν μάθαμε τι ακριβώς ήταν Το σταμάτημα ήταν μισή ώρα∙ έπειτα ξεκινήσαμε και φτάσαμε στη Θεσσαλονίκη

Και άρχισε η ζωή μας στη νέα πατρίδα την ελεύθερη Ελλάδα Όπως προείπα ο θείος μου ο μεγαλύτερος αδελφός του πατέρα μου και σχεδόν κηδεμόνας μας είχε το θάρρος και την ψυχραιμία την ώρα που καιγόταν η Σμύρνη ν ανοίξει το χρυσοχοείο μας και να μαζέψει και να διασώσει ένα μεγάλο μέρος από τα κοσμήματα που έφερε εδώ αυτός δε είναι και ο πρώτος Κατραμόπουλος χρυσοχόος που άνοιξε κατάστημα εδώ και συνεχίζεται μέχρι σήμερα από την οικογένειά μας το επάγγελμα του χρυσοχόου που άρχισε στη Σμύρνη τουλάχιστον το 1870

Ήρθαμε στην Αθήνα και βρήκε και νοίκιασε ένα σπίτι στο Μετς τον κλασικό τύπο των λαϊκών σπιτιών της Αθήνας δηλαδή σπίτι με έναν εξωτερικό διάδρομο και πλάγια πλάγια παράλληλα χωρίς να συγκοινωνούν μεταξύ τους υπήρχαν δωμάτια κουζίνες και καμπινέδες Εκεί εγκατέστησε όλη την οικογένεια

Επούλησε δύο κιλά χρυσό και με αυτά αγόρασε κρεβάτια δωμάτια και σπίτια Από εκεί άρχισε η ζωή μας εδώ στην Αθήνα Ενώ οι περισσότεροι άνθρωποι ήρθαν τελείως κατεστραμμένοι μεταξύ αυτών και ο βαθύπλουτος θείος μου Γιάννης ο Γιαννακός Τσιντσίνης που είχε τεράστια περιουσία και ήρθε εδώ σχεδόν ξυπόλυτος Μαζί μ εμάς λοιπόν ήρθε κι έμεινε και ο θείος μου τον φιλοξενούσαμε μαζί με τη γυναίκα του διότι το παιδί του το είχαν κρατήσει οι Τούρκοι και δεν το ξαναείδαμε ποτέ

Τους άλλους πρόσφυγες σχεδόν τους ξεφόρτωναν και τους πετούσαν στις παραλίες Αλλά ευτυχώς υπήρχε η υπό τον Πλαστήρα τότε επαναστατική κυβέρνηση η οποία έδειξε πολύ μεγάλο ενδιαφέρον

Digitized by 10uk1s

για την εγκατάσταση των δυστυχισμένων ανθρώπων

Τους έβαζαν σε σχολεία κινηματογράφους εκκλησίες και σε όποιο ελεύθερο χώρο μπορούσαν να βρουν και σε πολλές περιπτώσεις σε σκηνές Μερικές αστικές οικογένειες τις εγκατέστησαν σε μέγαρα των οποίων οι ιδιοκτήτες έλειπαν στο εξωτερικό

Παραδείγματος χάρη την οικογένεια του φίλου μου του Παύλου οι οποίοι ήσαν πλουσιότατοι άνθρωποι και είχαν ένα τεράστιο τσιφλίκι στη Φιλαδέλφεια στου Αγά Σεΐρ δηλαδή μέσα στη Μικρά Ασία και το είχαν παραχωρήσει ως Στρατηγείο του Νίδερ τους εγκατέστησαν στο σπίτι του Μπενάκη το σημερινό μουσείο

Την οικογένεια της κατόπιν γυναίκας μου την εγκατέστησαν σε ένα παράρτημα του μεγάρου Μαυρομιχάλη που βρίσκεται απέναντι από τον Κήπο Και πολλές άλλες οικογένειες τις εγκατέστησαν σε ανάλογα σπίτια ώσπου να μπορέσουν να βρουν μόνιμη στέγη δική τους

Και έτσι άρχισε ο αγώνας για την επιβίωση και το ριζωμό στη νέα πατρίδα Γι αυτά αν ο Θεός μου δώσει ζωή ίσως αργότερα περιγράψω το τι συνέβη από τον ερχομό μας εδώ μέχρι σήμερα

Και μια και φτάσαμε στη σωτηρία μου ας πάμε λίγο πίσω να δούμε μερικά χαρακτηριστικά γεγονότα Και πρώτα την ώρα που οι Τούρκοι μάς έσφαζαν εβίαζαν τις γυναίκες και έκαιγαν την πόλη στο αγγλικό θωρηκτό που ήταν αγκυροβολημένο στον κόλπο της Σμύρνης επαιάνιζε το απόγευμα η μουσική για να πάρουν οι Εγγλέζοι το τσάι

Αυτοί ήσαν οι χριστιανοί οι οποίοι ελπίζαμε ότι θα μας γλίτωναν Αλλά μια που μιλούμε για καλούς χριστιανούς γιατί να μη θυμηθούμε τους χειρότερους χριστιανούς τους Γερμανούς και προπαντός να πάμε πίσω πάρα πολλά χρόνια πριν από τον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο όταν ήρθε ως διοργανωτής του τουρκικού στρατού ένας Γερμανός στρατηγός ένας φανατικός σκύλος ο Λίμαν φον Σάντερς ο οποίος η πρώτη δουλειά που υπέδειξε στους Τούρκους ήταν να διώξουν από όλα τα παράλια της Μικράς Ασίας τους Έλληνες διότι τους είπε ότι είναι επιζήμιο γι αυτούς στα παράλια της Μικράς Ασίας που έβλεπαν στο Αιγαίο και στα καινουργιοελευθερωθέντα νησιά μας του Αιγαίου να κατοικούν Έλληνες Από τότε άρχισε ο διωγμός καθ υπόδειξη αυτής της απαίσιας φυλής των χριστιανών Γερμανών οι οποίοι αν κέρδιζαν τον πόλεμο θα είχαν τον Χίτλερ ήρωα και τώρα παρουσιάζονται ως Χριστιανοδημοκράτες και Σοσιαλδημοκράτες Πού ήσαν αυτοί όταν οι χιτλερικοί έκαιγαν ζωντανούς τους δυστυχισμένους Εβραίους οι οποίοι ποτέ δεν τους πείραξαν αλλά απεναντίας βοηθούσαν οικονομικώς την ανάπτυξη της Γερμανίας

Και άρχισε από τότε ο διωγμός των Ελλήνων Οι Τούρκοι εδημιούργησαν τα Τάγματα Εργασίας τα οποία έλεγαν Αμελέτ Ταμπουρού και ήθελαν τους Έλληνες τους δυστυχισμένους ραγιάδες δηλαδή Οθωμανούς υπηκόους να σπάζουν πέτρες γυμνοί και ξεσκούφωτοι μέσα στο λιοπύρι ή στα χιόνια

Πραγματικός όλεθρος και καταστροφή από τους Τούρκους Αλλά μήπως και οι δικοί μας οι τότε κυβερνώντες μας εφέρθησαν καλύτερα

Νομίζω ότι έχω πει ότι ο ένας από τα αδέλφια μου που υπηρετούσαν όλοι στο στρατό και ας λέγανε ότι δεν στρατεύτηκαν οι Μικρασιάτες ήταν στο στρατό από την πρώτη μέρα είχε τοποθετηθεί στους

Digitized by 10uk1s

κώδικες και γι αυτό έμεινε σε όλη τη διάρκεια του πολέμου μέσα στη Σμύρνη Μία εβδομάδα πριν μπουν οι Τούρκοι στη Σμύρνη διετάχθη να καταστρέψει τους κώδικες Από αυτό καταλάβαμε ότι δεν υπήρχε πλέον ελπίδα σωτηρίας και συνεννοήθηκε με τον θείο μου ο οποίος ήταν ο αρχηγός της οικογένειας και μαζεύτηκαν τριάντα πέντε τόσοι συγγενείς και βγάλαμε εισιτήρια τα οποία καλοπληρώθησαν διότι επρόκειτο να περάσει από τη Σμύρνη ένα αγγλικό πλοίο για να μπορέσουμε να διαφύγουμε Αλλά κατά διαταγή της τότε κυβερνήσεώς μας ζητούσαν διαβατήριο πράγμα το οποίο ήταν αδύνατο να μας δώσουν Και αυτό διότι οι τότε κυβερνώντες φοβόντουσαν ότι θα άλλαζε το εκλογικό σώμα με την άφιξη των Ελλήνων της Σμύρνης οι οποίοι ήσαν όλοι Βενιζελικοί

Γι αυτό λέω τι να πρωτοδεί κανείς Τους Εγγλέζους να πίνουν το τσάι τους με μουσική την ώρα που μας σφάζανε τους Γερμανούς που υπέδειξαν την καταστροφή του ελληνισμού της Μικράς Ασίας ή τους δικούς μας συμπατριώτες που άφησαν να μας σφάξουν μην τυχόν και αλλοιωθεί το εκλογικό σώμα

Και μια που μιλάμε για τους καλούς χριστιανούς mdashεκ των υστέρων φυσικά το έμαθα αυτόmdash ο αδελφός της κατόπιν γυναίκας μου ο Νίκος καλός κολυμβητής έπεσε στη θάλασσα και κολυμπώντας έφτασε σε ένα αγγλικό πολεμικό παρακαλώντας ν ανεβεί επάνω για να σωθεί από τους Τούρκους Διότι ήταν τότε δεκαεπτά ετών και εκινδύνευε να αιχμαλωτισθεί Αντί απαντήσεως του έριξαν ζεματιστό νερό

Έπειτα πήγε σε ένα ιταλικό πολεμικό Οι Ιταλοί ήσαν ανέκαθεν εχθροί προς εμάς αντίθετοι στην κατοχή Μικρασιατικών εδαφών από την Ελλάδα Παρ όλα αυτά έδειξαν ανθρωπισμό την ώρα της καταστροφής Εν αντιθέσει με τους κυρίους Εγγλέζους οι οποίοι την ώρα που οι Τούρκοι εβίαζαν τις γυναίκες και έσφαζαν τους άντρες και μας έκαιγαν έπιναν το τσάι τους συνοδεία μουσικής

Εν πάση περιπτώσει τον βοηθήσανε τον Νίκο οι Ιταλοί τον σκουπίσανε τον στεγνώσανε του έδωσαν καινούργια ρούχα στεγνά και τον βοήθησαν και επιβιβάστηκε σε ένα πλοίο που είχε Ιταλούς υπηκόους και έτσι σώθηκε από την αιχμαλωσία εν αντιθέσει με τον μεγαλύτερο αδελφό του τον Ηλία ο οποίος τρεις μήνες προ της καταστροφής εστρατεύθη και με όλους τους Σμυρνιούς της ηλικίας του μετά από μία πρόχειρη εκγύμναση τον έστειλαν στο μέτωπο mdashαπροετοίμαστα παιδιά δεκαοκτώ και δεκαεννιά ετώνmdash και έκτοτε εχάθηκε το παλικάρι και δεν ξαναέδωσε σημεία ζωής θύμα και αυτό της τουρκικής θηριωδίας και της ελληνικής αδιαφορίας προς τον πληθυσμό της Μικράς Ασίας

Και μια και μιλάμε για στρατιωτικά θέματα ας πάμε λίγο πίσω Μετά την αποτυχία της εκστρατείας του Σαγγαρίου όπου αρχιστράτηγος ήταν ο Παπούλας αλλά εμπνευστής της ήταν ο τότε βασιλεύς Κωνσταντίνος και το περί αυτόν επιτελείο έριξαν όλο το βάρος της αποτυχίας εις τον Παπούλα και τον αντικατέστησαν με ένα νέο αρχιστράτηγο τον Χατζανέστη έναν άνθρωπο ο οποίος με τις πράξεις του απέδειξε ότι δεν ήταν και πολύ γνωστικός

Η πρώτη διαταγή που έβγαλε ο Χατζανέστης μόλις ήρθε στη Σμύρνη ήτανε να απαγορευθεί ο περίπατος των στρατιωτών εις την προκυμαία Απηγόρευσε να περνούν από την προκυμαία απλοί στρατιώτες Και νομίζω πως όταν επήρχετο μάλλον η καταστροφή και για να ανακόψουν το κύμα της φυγής των Μικρασιατών προς τον ελλαδικό χώρο έβγαλαν ανακοινωθέν και έλεγαν ότι το τρίτο σώμα στρατού σώζει την τιμήν της Πατρίδος ότι δηλαδή ανεκόπη η προέλαση του Κεμάλ πράγμα ψευδέστατο διότι δύο μέρες πριν ολόκληρο αυτό το σώμα είχε παραδοθεί εις τον Κεμάλ

Όλα αυτά μόνο και μόνο για να μας κλείσουν τα μάτια και να μείνουμε εκεί θύματα της τουρκικής θηριωδίας

Digitized by 10uk1s

Πολλοί γνωστοί μου οι οποίοι μετά την καταστροφή επί τουρκοκρατίας τώρα έχουν επισκεφθεί τη Σμύρνη με ρωτούν να τους πω σχετικά Η απάντησή μου είναι μία Τι σχέση έχει η σημερινή Σμύρνη με τη χαρούμενη Σμύρνη την προ του 22 Τη Σμύρνη που οι άνθρωποι την έζησαν εργατικοί μεν όλη μέρα και διασκέδαζαν Εις την προκυμαία υπήρχαν τόσα κέντρα με ορχήστρες και μουσικές που είναι δύσκολο να το πιστέψει κανείς Εις του laquoΚρέμερraquo υπήρχαν δύο ορχήστρες Μία με κλασικά έργα και άλλη με μπουζούκια και τέτοια Πλάγια ήταν το laquoΚαφέ Φώτηraquo του Κλωναρίδη όπως το λέγαμε από μία μάρκα μπύρας που διέθετε Και εκεί υπήρχαν δύο ορχήστρες Μία πάλι με έργα κλασικά δηλαδή Στράους και τέτοια και η άλλη μαντολινάτα

Λίγο πιο εκεί ήταν το laquoΚαφέ ντε Παρίraquo το οποίο λειτουργούσε το καλοκαίρι Άλλη ορχήστρα εκεί Λίγο πριν από το laquoΚαφέ ντε Παρίraquo ήταν η laquoΑλάμπραraquo με μουσική με λαϊκά όργανα σαντούρι κτλ Προς την άκρη της προκυμαίας προς το τέλος ήσαν δύο κέντρα ακόμα Το laquoΚόρσοraquo με ορχήστρα επίσης και το laquoΛούνα Παρκraquo με ορχήστρα Δηλαδή αριθμούμε δυο στου laquoΚρέμερraquo δυο στο laquoΚαφέ Φώτηraquo τέσσερις∙ δυο στο laquoΑλάμπραraquo και στο laquoΚαφέ ντε Παρίraquo έξι∙ και δυο τα άλλα οκτώ

Αλλά οι ορχήστρες δεν ήσαν μόνο εις τα κέντρα της παραλίας Και μέσα εις τις συνοικίες υπήρχαν ατελείωτα κέντρα με μουσικές Ένα από όλα αυτά τα κέντρα ήταν στη συνοικία του Αγίου Δημητρίου και λειτουργούσε χειμώνα καλοκαίρι Είχε και κλειστή αίθουσα και καλοκαιρινή Εμείς τότε παιδιά πηγαίναμε απέξω για να ακούσουμε που παίζανε οι μουσικοί

Το κέντρο αυτό που προανέφερα το λέγανε laquoΝέος Κόσμοςraquo και επειδή είπα ότι υπήρχαν πολλά κέντρα στις συνοικίες θα σας αναφέρω ένα χαρακτηριστικό που το έζησα εγώ

Στη συνοικία του Αγίου Δημητρίου στο Φαρδύ όπως το λέγαμε διότι ήταν φαρδύτερος ο δρόμος αυτός από τους άλλους mdashοι Τούρκοι δε το λέγανε Τσακιρτζίμπασιmdash υπήρχε ένα καφενείο το οποίο είχε και αυτό μέσα ορχήστρα με λαϊκά όργανα Μια μέρα πηγαίνοντας στο σχολείο το πρωί ακούσαμε να παίζει μουσική Πήγαμε στο σχολείο και επιστρέφοντας το μεσημέρι όταν σχολάσαμε τα όργανα συνέχιζαν να παίζουν και μας έκανε εντύπωση που έπαιζαν πρωί Ρωτήσαμε κάπου εκεί τι συμβαίνει και μας είπαν ότι ήσαν ζωέμποροι οι οποίοι έφεραν εις πέρας μια μεγάλη μεταφορά σφαγίων από το εσωτερικό της Μικράς Ασίας στη Σμύρνη∙ φαίνεται ότι κέρδισαν πολλά χρήματα και το γλεντούσαν

Πήγαμε σπίτι μας πήγαμε σχολείο το απόγευμα έπαιζαν Σχολάσαμε το βράδυ συνέχιζαν Πάμε την άλλη μέρα το πρωί σχολείο συνέχιζαν Δηλαδή αυτό το γλέντι κράτησε περίπου τριάντα έξι ώρες συνεχώς Αυτή ήταν μια έκφραση του τρόπου ζωής Δηλαδή εργασία πολλή καλή δουλειά αλλά και η διασκέδαση διασκέδαση

Δηλαδή ο κόσμος το βράδυ ήθελε πάντα να βρει έναν τρόπο για να διασκεδάσει Και στα κέντρα της προκυμαίας αλλά και στα κέντρα τα συνοικιακά όπου όπως είπα υπήρχε μουσική δεν ήταν κανείς υποχρεωμένος να καταξοδευτεί για να περάσει την ώρα του Τα κέντρα της προκυμαίας είχαν και κάποιο είδος ζαχαροπλαστείου Μπορούσες δηλαδή να πάρεις ένα γλυκό μια πάστα παραδείγματος χάρη και να καθίσεις ν απολαύσεις τη μουσική

Επίσης στα κέντρα των συνοικιών μπορούσες να πάρεις και ένα ούζο σκέτο Δεν ήταν λοιπόν υποχρεωμένος κανείς να ξεπαραδιαστεί για να μπορέσει να διασκεδάσει και να ξεδώσει από τους κόπους της ημέρας

Υπήρχαν πολλές ακόμα ευκαιρίες για τους κατοίκους της Σμύρνης για ψυχαγωγία Παραδείγματος χάρη όταν έρχονταν θίασοι πρόζας ή μουσικής από την ελεύθερη Ελλάδα Επίσης έρχονταν πολλοί θίασοι

Digitized by 10uk1s

ξένοι ιταλικοί γαλλικοί αλλά προπαντός ιταλικής όπερας διότι η Σμύρνη είχε πάρα πολλά θέατρα πολλά υπαίθρια και αρκετά χειμερινά

Μεταξύ αυτών το κόσμημα της Σμύρνης ήταν το Θέατρο Σμύρνης που ήταν μικρογραφία του Θεάτρου της Σκάλας του Μιλάνου Σ αυτό αξιώθηκα παιδί να πάω κι εγώ δυο φορές συνοδευόμενος από τη θεία μου Άννα και ν ακούσω την laquoΤσάρνταςraquo και την laquoΜπαγιαντέραraquo

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου είχαν δημιουργηθεί πολλοί θίασοι στη Σμύρνη από ηθοποιούς ντόπιους Σμυρνιούς οι οποίοι ήσαν καλλίφωνοι και δημιούργησαν μαζί με τον Σύλβιο και τον Καρακάση που ήσαν καλοί σκηνοθέτες θιάσους και προπαντός οπερέτας

Μεταξύ αυτών πρωταγωνίστρια ήταν η Μέρτικα Επίσης ήταν και η Ζαζά Μπριλάντη η οποία εθριάβευσε και μετά την καταστροφή της Σμύρνης στην Αθήνα ως σουμπρέτα

Μεταξύ πολλών άλλων διακριθέντων δεν πρέπει να ξεχάσουμε να αναφέρουμε τον Γιώργο Γληνό ο οποίος επίσης διέπρεψε μετά την Καταστροφή ως πρωταγωνιστής του Εθνικού Θεάτρου

Ο Σύλβιος και ο Καρακάσης τους οποίους προανέφερα δεν ήσαν μόνο σκηνοθέτες ήσαν και καλοί συγγραφείς και μετά την Καταστροφή ήρθαν κι αυτοί στην Αθήνα όπου έγραψαν επιθεωρήσεις επιτυχημένες Το δίδυμο των συγγραφέων ήταν ο Σύλβιος και ο Καρακάσης Ο Καρακάσης ο πνευματωδέστατος αυτός άνθρωπος ήταν καμπούρης

Είχαμε επίσης πολλές πολυτελείς αίθουσες κινηματογράφων όχι μόνο στην παραλία αλλά και μέσα στις συνοικίες Φυσικά οι ταινίες τότε ήσαν βουβές και συνοδεύονταν από υπόκρουση πιάνου

Στη Σμύρνη υπήρχαν επίσης πολλές λέσχες στις οποίες μαζεύονταν τα μέλη συζητούσαν έπαιζαν χαρτιά όχι μεγάλο τζόγο δεν ήσαν λέσχες χαρτοπαικτικές αλλά λέσχες συναναστροφής Εκεί τα μέλη μπορούσαν να πάρουν το τσάι τους και να μιλήσουν μεταξύ τους για τις υποθέσεις τους

Κορυφαία περίπτωση για τις λέσχες αυτές ήσαν οι χοροί που εδίνοντο τις Απόκριες τόσο για να διασκεδάσουν τα μέλη όσο και για να εισπράξουν οι λέσχες χρήματα και ν ανταποκριθούν στα έξοδά τους

Μία από τις λέσχες αυτές ήταν η Λέσχη των Κυνηγών Υπήρχαν δυο λέσχες κυνηγών η Αψηλή και η Χαμηλή Αρχικώς ήταν η Λέσχη η Αψηλή σ ένα δρόμο της προκυμαίας αλλά είχαν διασπαστεί τα μέλη της και στην άλλη γωνία δημιούργησαν μια δεύτερη λέσχη τη λεγομένη πάλι Λέσχη των Κυνηγών αλλά Χαμηλή

Σ έναν αποκριάτικο χορό του 1922 αξιώθηκα να πάω κι εγώ συνοδεύοντας ως ντάμα μου τη δεσποινίδα Τσβάιφελ την οποία μου εμπιστεύτηκαν οι γονείς της που παρακολουθούσαν από τον εξώστη της Λέσχης

Στην άλλη Λέσχη των Κυνηγών τη λεγομένη Αψηλή mdashκαι τούτο γιατί το κτίριό της ήταν μεγαλοπρεπέστατο είχε ισόγειο και τρία πατώματα και εκεί με έπαιρνε όποτε πήγαινε ο θείος μου ο Τσιντσίνης που ήταν μέλος τηςmdash είχε εγκαταστήσει το 1919 και 1920 το Στρατηγείο του ο Παρασκευόπουλος που ήταν αρχιστράτηγος

Digitized by 10uk1s

Και μια που μιλήσαμε για τους χορούς των λεσχών ο κορυφαίος και ο κοσμικότερος χορός ήταν της Ελληνικής Λέσχης Το εισιτήριο εκεί ακόμα και για τα μέλη ήταν τσουχτερό Επίσης κατά τη διάρκεια του χορού εγένοντο πλειστηριασμοί ποιος θα προσέφερε δηλαδή τα περισσότερα χρήματα δια τους σκοπούς της Λέσχης Σκοποί της Ελληνικής Λέσχης ήσαν η ενίσχυση των φιλανθρωπικών και των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων που υπήρχαν στη Σμύρνη

Για να γίνεις μέλος σ αυτή τη Λέσχη ήταν πολύ δύσκολο διότι ήταν ένα είδος Φιλικής Εταιρείας Ο αδελφός μου ο Χρήστος ο μεγάλος ο πρωτότοκος δηλαδή είχε επανειλημμένα υποβάλει αίτηση η οποία είχε κατ αρχήν απορριφθεί Όταν όμως ενεκρίθη εθεωρήθη ότι ήταν μια δικαίωση της φήμης της οικογενείας πράγμα για το οποίο ήταν ενθουσιασμένος ο Χρήστος

Επίσης υπήρχε το Σπόρτινγκ καθώς και η Νιου Κλαμπ στην οποία σύχναζαν περισσότερο οι Άγγλοι και γι αυτό είχε και αγγλική ονομασία Υπήρχαν νομίζω και άλλες δύο λέσχες των οποίων μου διαφεύγουν τα ονόματα

Όπως προανέφερα ο θείος μου ήταν αλευροβιομήχανος Εκεί στη Σμύρνη ήσαν χωριστοί οι αλευροβιομήχανοι και οι αλευρέμποροι Δεν ήταν όπως είναι τώρα εδώ οι μύλοι που αλέθουν δικό τους στάρι Εκεί οι αλευροβιομήχανοι έκαναν φασόν Ο θείος μου ο Τσιντσίνης αρκετά ηλικιωμένος εθεωρείτο εξπέρ εις την απόδοση των σιταριών διότι στη Σμύρνη υπήρχε και επιμελητήριο των σιτηρών και με έπαιρνε και εκεί μαζί του Είχα μια προαίσθηση ότι επειδή έβλεπε ότι ο γιος του δεν ήταν άνθρωπος για δουλειά έχω τη γνώμη ότι με έπαιρνε κοντά του για να με βοηθήσει και να με σπουδάσει ώστε να τον διαδεχθώ στην επιχείρηση Το όνομα που χρησιμοποιούσαν γι αυτό που θέλω να περιγράψω στη Σμύρνη ήταν Μπόρσα σιτηρών δηλαδή Χρηματιστήριο σιτηρών Εκεί υπήρχαν οι μεσίτες και οι αγορασταί σιτηρών σιτάρι για να το αλέθουν και να το κάνουν αλεύρι κτλ Φυσικά ο θείος μου ο Τσιντσίνης εθεωρείτο αυθεντία στην εξακρίβωση της αποδόσεως των σιτηρών

Όταν λοιπόν υπήρχε μία διαφορά μεταξύ αγοραστών και πωλητού κατέφευγαν σε εκείνον και ότι έλεγε εθεωρείτο τελεσίδικη απόφαση Εκείνος έπαιρνε το σιτάρι και το δάγκωνε στα δόντια του και έλεγε ότι από αυτό το σιτάρι θα έχετε στις χίλιες οκάδες τόσα σακιά αλεύρι πρώτης ποιότητος τόσα σακιά δευτέρας ποιότητος τόσα σακιά πίτουρο ψιλό τόσα σακιά πίτουρο χοντρό και τόσα σακιά σκύβαλο Σκύβαλο ήταν τα απορρίμματα

Κανείς δεν αμφισβητούσε τη γνώμη του Ήταν άνθρωπος όπως είπα και αγράμματος και αμόρφωτος Μια μέρα έτυχα στο εργοστάσιο στο γραφείο και ένας πελάτης εζήτησε να του αποδώσουν λογαριασμό Ήταν εκεί ο αδελφός μου ο Νίκος και ένας άλλος κύριος Ιωαννίδης ο οποίος κρατούσε τα λογιστικά βιβλία Ρώτησε λοιπόν ο θείος μου ο Τσιντσίνης πόσα σακιά σιτάρι ήρθαν τόσα Και για την προέλευση γιατί από κάθε μέρος αλλιώτικο της Μικράς Ασίας είχαν και διάφορη απόδοση τα σιτάρια Του είπανε από πού προέρχονταν και έβγαλαν έναν απολογισμό Εκείνος χωρίς πολλά λόγια κάνει ένα laquoτσουraquo Λάθος Ξαναπιάνουν αυτοί τα χαρτιά γράφουν μετράνε κάνουν υπολογισμούς mdashκομπιούτερ δεν υπήρχαν τότεmdash βγάζουν δεύτερο∙ laquoλέγε σιορ Γιαννάκοraquo έτσι τον λένε τιμητικώς κατά το laquoσερraquo των Άγγλων laquoτσουraquo επαναλαμβάνει εκείνος Λάθος και αυτή τη φορά Οπότε έκαναν τρίτο υπολογισμό και τότε εκείνος είπε laquoναιraquo Με το μυαλό όλα αυτά εγένοντο

Αυτός λοιπόν ο τόσο ευφυής και εργατικός άνθρωπος ο οποίος εκ του μηδενός κατόρθωσε να σχηματίσει μία από τις μεγαλύτερες περιουσίες της Μικράς Ασίας όπως είπαμε είχε αποκτήσει ένα γιο ο οποίος μεγάλωσε στα πλούτη και έγινε όπως τον έλεγε ο μπαμπάς του αχαΐρευτος Ήταν bon

Digitized by 10uk1s

viveur γυναικάς και καλοπερασάκιας Για να πάρετε μια ιδέα η καταστροφή τον βρήκε να έχει δυο αυτοκίνητα που για εκείνη την εποχή ήταν περίπτωση μάλλον δύσκολη Ένα Τσάντλερ και ένα Μεταλλουρζίκ Το Μεταλλουρζίκ όταν ήρθε ο βασιλεύς Κωνσταντίνος στη Σμύρνη για να κάνει την αποτυχημένη εκστρατεία τού Σαγγαρίου η Διοίκηση το ζήτησε και το εδάνεισαν για τις μετακινήσεις του βασιλιά

Επίσης είχε ένα ωραιότατο κότερο που για να διακρίνεται είχε όλο κόκκινα πανιά Από καρότσες είχε τέσσερις πέντε με ωραία άλογα αλλά ήταν και μανιώδης ιππεύς Στη Σμύρνη γίνονταν μία φορά το χρόνο ιπποδρομίες σε ένα προάστιο που το έλεγαν Παράδεισο λίγο πριν από το Μπουτζά Για να διατηρεί κανείς στάβλους ολόκληρο το χρόνο για μία Κυριακή που θα γίνονταν οι κούρσες καταλαβαίνετε ότι ήταν πολυέξοδο Αυτός όμως το είχε και αυτό Είχε ωραιότατο στάβλο και μεταξύ των άλλων είχε και ένα καθαρόαιμο άλογο τον Μπαχτιάρ ο οποίος ήταν το κρακ Παρ όλο που τον φόρτωναν βάρη και τέτοια πάντοτε ήταν πρώτος στις ιπποδρομίες

Μάλιστα είχα και εγώ ένα παρ ολίγον δυστύχημα Με έπαιρνε μαζί του ο ξάδελφός μου όταν ήτανε να γυμνάσουν τα άλογα για την ιπποδρομία και επειδή ο Μπαχτιάρ παρ όλο που ήταν το καλύτερο άλογο ήταν και το πιο ήσυχο και ήρεμο με έβαζε επάνω και εγώ καβαλούσα τον Μπαχτιάρ Μια μέρα μπαίνοντας εις τον ιππόδρομο από μία πλαϊνή πόρτα ενώ εκείνη την ώρα εγυμνάζοντο δυο άλλα άλογα ο Μπαχτιάρ μόλις αντελήφθη ότι γίνεται κούρσα πήγε πλάγιά τους και με εμένα επάνω να τα προσπεράσει Φυσικά κατατρομάξανε και ο ξάδελφός μου και ο κ Σταρένιος ο οποίος ήταν βοηθός του και ξεφωνίσανε και μου φώναζε ο ξάδελφός μου laquoσφίγγε τα πόδια σου στη σέλα και κράτα τα γκέμιαraquo ώσπου τα άλογα να σταματήσουνε για να μην πέσω κάτω διότι φυσικά ήμουν αδαής εγώ από τις κούρσες

Μία από τις διαδρομές που γίνονταν σ αυτές τις ιπποδρομίες ήταν και η ιπποδρομία των ερασιτεχνών την οποία έλεγαν με τον εγγλέζικο τίτλο laquoτζέντλεμαν κουρςraquo Εκεί δεν έτρεχαν επαγγελματίες τζόκεϋ αλλά μόνο οι ιδιοκτήτες Σ αυτή φυσικά έτρεχε και ο ξάδελφός μου με τον Μπαχτιάρ πάντοτε νικητής Αυτός ήταν ο πυρήνας από τον οποίο μετά την Καταστροφή που ήρθαν εδώ δημιουργήθηκε ο ιππόδρομος διότι προ του 22 δεν υπήρχε εδώ ιππόδρομος και οι τζόκεϋ οι οποίοι υπήρχαν εκεί για τις κούρσες στον Παράδεισο ήσαν το ξεκίνημα που έκανε εδώ ο κ Ρηζ όταν εδημιούργησε την εταιρεία ιπποδρομιών

Ο ξάδελφός μου αυτός ο Νίκος ο Τσιντσίνης εκτός από τα άλλα βίτσια που είχε mdashφυσικά είχε πλούσιο μπαμπά και γι αυτό μπορούσε και τα έκανεmdash ελέχθη ότι μετά την Ελληνική κατοχή είχε δημιουργήσει απέναντι στο Κορδελιό ένα χαρέμι Δηλαδή είχε νοικιάσει ένα σπίτι και είχε εγκαταστήσει μέσα έξι επτά Τουρκαλίτσες Αυτό είχε μαθευτεί φαίνεται ανάμεσα στους Τούρκους και γι αυτό μόλις οι Τούρκοι μπήκαν στη Σμύρνη και τον έπιασαν αιχμάλωτο τον σκοτώσανε όπως μάθαμε με τον φρικτότερο τρόπο Άλλοι λένε ότι τον έγδαραν ζωντανό και άλλοι ότι τον λυντσάρανε και έτσι είχε κακό τέλος αυτό το παιδί το οποίο ήταν επιπόλαιο αλλά κατά βάθος είχε χρυσή καρδιά

Όπως προείπα πολλοί με ρωτάνε για τη Σμύρνη την προ της καταστροφής Θα δώσω μία συνοπτική εικόνα κατά το δυνατόν και από ότι ξέρω

Η Σμύρνη ήταν χωρισμένη σε συνοικίες εθνοτήτων Το κεντρικότερο μέρος και το μεγαλύτερο δηλαδή τα 75 ως 80 τοις εκατό κατείχε η Ελληνική χριστιανική συνοικία Σ αυτό τον τομέα δεν υπήρχε ούτε μία τουρκική ιδιοκτησία Ούτε κατοίκησε εκεί ποτέ κανένας Τούρκος Φυσικά υπήρχαν οι αστυνομικοί

Digitized by 10uk1s

σταθμοί τα καρακόλια όπως τα λέγαμε αλλά όταν νύχτωνε οι Τούρκοι αστυνόμοι δεν τολμούσαν να περιπολούν στην Ελληνική συνοικία και γι αυτό κλεινόντουσαν στα αστυνομικά τμήματα και τότε έβγαιναν οι νυχτοφύλακες οι λεγόμενοι laquoπεσβάντηδεςraquo από εμάς οι οποίοι δεν είχαν όπλο αλλά μια μεγάλη μαγκούρα που την έσερναν εις τα καλντερίμια για να ακούμε ότι εκτελούν το καθήκον τους και μας φυλάγανε Κατά πλειονότητα όλοι αυτοί οι νυχτοφύλακες ήσαν Αρβανίτες

Εις το βάθος της Ελληνικής συνοικίας προς το εσωτερικό της πόλεως ήταν η Αρμενική συνοικία Ολίγο πιο πίσω και δεξιότερα ήταν η Εβραϊκή συνοικία Και ακόμα πιο πίσω εις τα άκρα της πόλεως στα πιο φτωχικά μέρη έμεναν οι Τούρκοι Αριστερά της Ελληνικής συνοικίας ήταν η Ιταλική η μόνη που δεν κάηκε κιόλας όπως προανέφερα

Φυσικά στην Ελληνική συνοικία κατοικούσαν και αρκετοί ξένοι υπήκοοι Γάλλοι Ιταλοί Άγγλοι οι οποίοι ήσαν ή καθολικοί ή προτεστάντες Αλλά σε όλη αυτή την περιφέρεια της Σμύρνης δεν μπορούσε να ζήσει κανείς και να σταδιοδρομήσει ή να εργαστεί είτε ήταν Έλληνας είτε Τούρκος είτε ξένος υπήκοος εάν δεν μιλούσε καλά τα ελληνικά Φυσικά και οι Τούρκοι πλανόδιοι πωλητές που περιφέροντο και πουλούσαν διάφορα λαχανικά ή ότι άλλο μέσα στην Ελληνική συνοικία διαλαλούσαν το εμπόρευμά τους ελληνικά

Οι Τούρκοι πλούσιοι κατοικούσαν όλοι στα χωριά τα οποία ήσαν εκατέρωθεν του κόλπου της Σμύρνης Αριστερά της Σμύρνης και μετά το Διοικητήριο το Κονάκι όπως το λέγαμε υπήρχαν τέσσερα ωραία χωριά Το Καρατάσι η Καραντίνα Γκιοστεπέ και Κοκαριαλί Ήσαν παλιές ελληνικές συνοικίες της αρχαιότητος και ελέγοντο Μελαντία Καλλιθέα Ενόπη και Μυρακτή Σ αυτά τα χωριά ήσαν πάρα πολλοί Έλληνες πλούσιοι μεταξύ αυτών στο Γκιοστεπέ καθόταν και η οικογένεια του Ωνάση Και μαζί με αυτούς έμεναν και οι Τούρκοι πλούσιοι

Από το άλλο μέρος του κόλπου δεξιά ήταν το Μερσινλί ήταν η Αγία Τριάδα τα Πετρωτά το Αλάμπεη και το ωραίο Κορδελιό Και σ αυτά προπαντός στο Κορδελιό και στο Αλάμπεη έμεναν πολλοί Τούρκοι

Όπως ακούσατε είπα ένα χωριό Αγία Τριάδα Δεν ήταν μόνο αυτό που σηματοδοτούσε την ελληνικότητα όλης αυτής της περιφέρειας Σε όλες τις συνοικίες της Σμύρνης για να βρει κανείς κάτι έπρεπε να αποταθεί σε ελληνικούς τίτλους Παρ όλο που οι Τούρκοι είχαν διάφορα τουρκικά ονόματα για να βρεις κάτι ρωτώντας κάποιον που κάθεται σου απαντούσε στον Αϊ‐Γιάννη στο Κερασοχώρι στον Άγιο Τρύφωνα στον Αϊ‐Γιώργη στην Αγία Φωτεινή στη Λυπημένη Παναγιά στον A‐Δημήτρη στην Παναγία την Ντουβαριώτισσα

Εν πάση περιπτώσει όλες οι συνοικίες αυτή τη στιγμή δεν μπορώ να θυμηθώ όλα τα ονόματα προσδιορίζονταν μόνο με ελληνικά και χριστιανικά τοπωνυμία

Εν τω μεταξύ θυμήθηκα μερικές ονομασίες και θα τις βάλουμε για να μείνουν για την ιστορία Τα ελληνικά τοπωνύμια ήσαν τα Μικρά Μπογιατζίδικα δρόμοι διάφοροι τα Μεγάλα Μπογιατζίδικα τα Σιδεράδικα το Γαλάζιο τα Γυαλιάδικα ο Φασουλάς το Φαρδύ της Ευαγγελιστρίας οι Συκαμιές στου Ζέρβα

Πώς να ξεχάσω τα ωραιότατα πανηγύρια τα καλοκαιρινά φυσικά πανηγύρια που εγένοντο στις ορθόδοξες εκκλησίες των χωριών που ήσαν εκατέρωθεν της Σμύρνης

Ήταν μια ευκαιρία να πάμε να προσκυνήσουμε τους Αγίους και ταυτόχρονα ένα είδος εκδρομής για τις μητέρες και για μας τα παιδιά Οι εκδρομές αυτές εγένοντο την ημέρα Οι άντρες δεν συμμετείχαν γιατί

Digitized by 10uk1s

οι άντρες στη Σμύρνη εδούλευαν όλη την ημέρα δεν τεμπέλιαζαν

Γινόταν το πανηγύρι της Αγίας Άννας της Αγίας Παρασκευής του Αγίου Παντελεήμονα αλλά το πιο εντυπωσιακό πανηγύρι ήταν της Αγίας Τριάδος της οποίας η εκκλησία ήταν στο ομώνυμο χωριό

Εκεί λειτουργούσε ο παπα‐Μιχάλης τον οποίο ο πατέρας μου από απλό καντηλανάφτη είχε προωθήσει σε παπά πράγμα που δεν ξεχνούσε ποτέ ν αναφέρει ο παπα‐Μιχάλης

Το πανηγύρι αυτό είχε την ιδιάζουσα μορφή ότι οι προσκυνητές ξεκινούσαν για να πάνε να προσκυνήσουν και να γιορτάσουν τη χάρη της με βάρκες από την προκυμαία της Σμύρνης Οι βάρκες αυτές ήσαν καταστολισμένες με φαναράκια που μέσα έκαιγαν κεριά Και ήταν ένα θέαμα φαντασμαγορικό ήταν ένα είδος μικρής ενετικής εορτής και φυσικά από τις βάρκες και από το κυρίως χωριό πετούσαν διάφορα πυροτεχνήματα και βεγγαλικά τα οποία εφώτιζαν τον ουρανό της Σμύρνης

Δηλαδή θα έλεγε κανείς ότι παρ όλο που ήταν τουρκική κατοχή κυριαρχούσε ο χριστιανισμός η ορθοδοξία μας δηλαδή και ο ελληνισμός μας

Από αυτό αποδεικνύεται η ελληνικότητα Οι Τούρκοι δεν μπορούσαν να κάνουν ούτε να αντείπουν τίποτα σ αυτό Μια άλλη εκδήλωση ήταν όταν στις 14 Ιουλίου γιορτάζανε οι Γάλλοι την Επανάστασή τους Τότε και εμείς οι Έλληνες συνεορτάζαμε με τους Γάλλους∙ αυτή τη γιορτή τη λέγαμε laquoτο Ρεμπουμπλίκraquo από την ονομασία της Γαλλικής επαναστάσεως για να αποδείξουμε την αντίθεσή μας προς την καταπίεση που υφιστάμεθα από τους Τούρκους

Στη Σμύρνη επειδή υπήρχαν μεγάλες ιδιοκτησίες οικοπέδων οι κάτοχοι αυτών πλούσιοι φυσικά άνθρωποι εδημιουργούσαν στοές τις λεγόμενες laquoβερχανέδεςraquo Δηλαδή άνοιγαν διόδους σε παραλλήλους δρόμους φυσικά κεντρικούς από τον ένα δρόμο στον άλλο χτίζοντας εκατέρωθεν μαγαζιά και γραφεία πάνω από τα μαγαζιά αυτά Τέτοιες στοές ήταν του Τενεκίδη ήταν του Χαϊλάιφ ήταν της Ελληνικής Λέσχης ήταν του Κράμερ και πολλές άλλες όπως είπα και με αρμένικα ονόματα διότι στη Σμύρνη υπήρχαν και πάρα πολλοί πλούσιοι Αρμεναίοι

Μία συνοικία που παρέλειψα πριν να αναφέρω ήταν της Αγίας Αικατερίνης συνοικία πολυπληθέστατη με κατοίκους όλους αστούς στην οποία κυριαρχούσε η εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης που μόλις είχε τελειώσει το 1920 Όλη αυτή η εκκλησία ήταν από μάρμαρο Με τα χρόνια μάθαμε ότι οι Τούρκοι για να την καταστρέψουν για να την εξαφανίσουν επί πέντε ημέρες χρησιμοποιούσαν εκρηκτικά Τόσο καλοφτιαγμένος ναός ήταν η Αγία Αικατερίνη

Και όπως είπα πριν η συνοικία αυτή ήταν πολυπληθέστατη ήταν κατοικημένη όλη από αστούς και ο δρόμος της ήταν αρκετά φαρδύς

Αλλά οι Έλληνες της Σμύρνης εκτός από την καταπίεση των Τούρκων είχαν να αντιμετωπίσουν και το όργιο από τις προπαγάνδες των Ευρωπαϊκών Κρατών Στη Σμύρνη οι Γάλλοι είχαν δημιουργήσει ατελείωτα σχολεία Είχαν την laquoΠροβιντάνςraquo την laquoΝταμ ντε Σιόνraquo τη laquoΣακρέ Κερraquo τους laquoΦρερraquo το laquoΤάγμα των Καπουκίνωνraquo Οι Γερμανοί τις laquoΔιακονέσεςraquo Υπήρχε Γαλλικό νοσοκομείο Ολλανδικό νοσοκομείο αλλά το Ελληνικό του Αγίου Χαραλάμπους το οποίο κατά τη γνώμη μου είναι το αρχαιότερο ελληνικό νοσοκομείο αρχαιότερο και του Ευαγγελισμού ήταν το πιο τέλεια οργανωμένο διότι είχε όλα τα γνωστά τμήματα Μεταξύ αυτών είχε και τμήμα για τους φρενοβλαβείς

Digitized by 10uk1s

Επίσης μέσα στη Σμύρνη ήταν κατεσπαρμένες και ατελείωτες καθολικές και προτεσταντικές εκκλησίες Όλα αυτά τα ιδρύματα προπαγάνδας που προανέφερα διεσώθησαν από τη φωτιά πράγμα που αποδεικνύει τον εμπρησμό από τους Τούρκους Όποιο ήθελαν να μην καεί δεν καιγόταν Γι αυτό και η Καθεντράλε η Μητρόπολη των Καθολικών διεσώθη και τη βρήκα Διεσώθησαν επίσης το μοναστήρι των Καπουκίνων στου οποίου τον περίβολο έβλεπε το μαγαζί μας το Γαλλικό νοσοκομείο η Ολλανδική εκκλησία και το Ολλανδικό νοσοκομείο Την εκκλησία τους αργότερα οι Ολλανδοί ή μας την παρεχώρησαν ή μας την πούλησαν διότι έγινε και υπάρχει τώρα ως ορθόδοξος εκκλησία ελληνική είναι ένα μικρό παρεκκλήσι διότι φυσικά δεν υπήρχε ούτε ένας Ολλανδός υπήκοος που να χρειάζεται εκκλησία

Φυσικά οι Έλληνες της Σμύρνης δεν έμειναν αδρανείς σ αυτές τις προπαγάνδες των ξένων και αντεπετίθεντο με την παιδεία Υπήρχαν δύο κοινοτικά δημοτικά σχολεία το Σοφείον και του Κιουπεντζόγλου mdashο Κιουπεντζόγλου ήταν ο δωρητήςmdash στα οποία η φοίτηση ήταν δωρεάν

Επίσης υπήρχε το κλασικό η περίφημος Ευαγγελική Σχολή για τα αγόρια Υπήρχε το Κεντρικό Παρθεναγωγείο για τα κορίτσια το Ομήρειο Παρθεναγωγείο επίσης για τα κορίτσια αλλά υπήρχαν και ατελείωτα πάρα πολλά ιδιωτικά σχολεία όπως ήταν το Ελληνογαλλικό λύκειο του Αρώνη το Ελληνογερμανικό λύκειο του Γιαννίκη η Σχολή Αναστασιάδη η Σχολή Δαλιδάκη η Σχολή Πασχάλη και όσα άλλα μεταγενέστερα θυμηθώ και θα αναφέρω

Η Σχολή Πασχάλη εφημίζετο για την αυστηρότητα του διευθυντού της Ξέρω λεπτομέρειες διότι εφοίτησα και εγώ εκεί στο νηπιαγωγείο και ως τη Δευτέρα Δημοτικού Ήταν εξατάξιο δημοτικό σχολείο μικτό για αγόρια και κορίτσια Στα εμπρός θρανία καθόντουσαν τα κορίτσια και από πίσω καθόμασταν εμείς τα αγόρια Κάθε πρωί έπρεπε όλοι οι μαθηταί είτε αγόρια είτε κορίτσια να παρελάσουν μπροστά από τον κ Κωνσταντίνο Πασχάλη τον διευθυντή δείχνοντας τα χέρια τους αν είναι καθαρά τα νύχια και κρατώντας με τον αντίχειρα καθαρό μαντίλι Επίσης εξέταζε τα αυτιά και τους λαιμούς αν είναι καθαρά Εάν ενός τα νύχια δεν ήσαν πολύ καθαρά τον έστελνε πίσω στο σπίτι να πλυθεί και να ξανάρθει

Εφημίζετο επίσης και για την καλλιγραφία την οποία εδίδασκε Ήταν ο ίδιος πολύ καλλιγράφος Έγραφε στον πίνακα την Άλφα‐Βήτα και έπρεπε οι μαθηταί να την αντιγράψουν Κρατούσε ένα χάρακα μία αρίδα όπως τη λέγαμε και παρακολουθούσε από πάνω πώς γράφαμε Εάν δεν ήταν ευχαριστημένος τρώγαμε και μία στα χέρια

Εις του Πασχάλη είχαν φοιτήσει όλα τα αδέλφια μου μέχρι την Έκτη Δημοτικού και από εκεί πήγαιναν στην Ευαγγελική Σχολή Ο αδελφός μου ο Νίκος ο δευτερότοκος επειδή ήξερε πόσο ζόρικη ήταν η ζωή στου Πασχάλη επέμενε και από την Τρίτη Δημοτικού με πήρε και με έγραψε εις του Αρώνη όπου εφοίτησα τέσσερα χρόνια έως την Έκτη Δημοτικού Εκεί σ αυτές τις τέσσερις τάξεις είχα συμμαθητή μου και τον Αρίστο Ωνάση

Η εκπαίδευση στη Σμύρνη ήταν για έντεκα χρόνια Δηλαδή έξι χρόνια Δημοτικό και πέντε χρόνια Γυμνάσιο φιλολογικό Εάν πήγαινε κανείς στο Εμπορικό είχε τέσσερα χρόνια Ένα χρόνο λιγότερο

Εγώ εις του Αρώνη έμεινα ως την Έκτη Δημοτικού Μετά γράφτηκα στην Ευαγγελική Σχολή στην οποία φοίτησα ως την Τρίτη Γυμνασίου Εν τω μεταξύ με την κατοχή των Ελλήνων δημιουργήθηκε ένα νέο γυμνάσιο το λεγόμενο Αρμοστειακό και για να το πλαισιώσουν επέλεξαν από την Ευαγγελική Σχολή μία ομάδα από τους πιο καλούς μαθητάς μεταξύ των οποίων ήμουν και εγώ mdashβλέπετε δεν είμαι και πολύ μετριόφρωνmdash και φοιτήσαμε εις το Αρμοστειακό Εκεί έμεινα έως την Τετάρτη Γυμνασίου όπου

Digitized by 10uk1s

και με βρήκε η καταστροφή της Μικράς Ασίας δηλαδή η φωτιά Εδώ στην Ελλάδα ερχόμενος δεν είχα την τύχη να τελειώσω αλλά έπεσα στη βιοπάλη

Και τώρα μια μικρή περιγραφή της Σμύρνης και του τρόπου περίπου που ζούσαμε

Τα σπίτια στη Σμύρνη κατά κανόνα ήσαν μονοκατοικίες Διώροφες ή τριώροφες Τα ισόγεια για το φόβο των Τούρκων έκλειναν με παράθυρα και πόρτες από μασίφ σίδερα διότι υπήρχε πάντοτε ο φόβος για πλιάτσικο

Από το δεύτερο πάτωμα και πάνω ήσαν ξύλινα και φυσικά υπήρχαν και τα μπαλκόνια Στα υπόγεια ήσαν τα κελάρια και οι αποθήκες για τις σοδειές διότι κάθε καλή νοικοκυρά έπρεπε να κάνει τις σοδειές της εγκαίρως στην εποχή τους για όλο το χρόνο

Στο ισόγειο μετά το υπερυψωμένο ημιυπόγειο ήσαν οι αίθουσες της υποδοχής τα σαλόνια οι τραπεζαρίες και το χωλ το οποίο εμείς λέγαμε αυλή κατά κανόνα στρωμένο με μάρμαρα Υπήρχε σκάλα η οποία πήγαινε προς το άνω πάτωμα Στη μέση της σκάλας ήσαν τα αντρεσόλ τα δωμάτια εις τα οποία κοιμόντουσαν οι υπηρέτριες mdash κάθε σπίτι αστικό έπρεπε υποχρεωτικώς να έχει υπηρέτες Και παραπάνω ήσαν τα υπνοδωμάτια Σε ένα από τα υπνοδωμάτια αυτά το οποίο έβλεπε στο πρόσωπο υπήρχαν τα μπαλκόνια Τα μπαλκόνια είχαν στην πρόσοψή τους δύο ή τρία παράθυρα από ένα σε κάθε πλάι Είχε διπλά πλαίσια το κάθε παράθυρο Το επάνω ήταν σταθερό Το κάτω ανεβοκατέβαινε αναλόγως την εποχή Και όλα τα παράθυρα σκεπάζονταν με κουρτίνες τα λεγόμενα στόρια τα οποία ανεβοκατέβαιναν με ελατήρια

Φυσικά ασανσέρ και καλοριφέρ δεν υπήρχαν ακόμα Για θέρμανση χρησιμοποιούσαμε τα τζάκια τις σόμπες με ανθρακίτη ή σόμπες πετρελαίου και τα περίφημα μαγκάλια Τα μαγκάλια έκαιγαν ξυλοκάρβουνα αλλά έπρεπε πρώτα να ετοιμαστούν στο ύπαιθρο για να μη δημιουργηθεί ανωμαλία

Τα απογεύματα μαζευόντουσαν οι γειτόνισσες πότε στο σπίτι της μιας πότε στο σπίτι της άλλης για να πιούνε το καφεδάκι τους και να δοκιμάσουν τα κουλούρια Αυτές οι συγκεντρώσεις ελέγοντο laquoκεντινάraquo Το όνομα αυτό δεν ξέρω ίσως προήλθε διότι έπαιρναν μαζί και τα κεντήματά τους

Στις γιορτές κάθε νοικοκυρά έπρεπε να εμφανίσει τα γλυκά σερβίροντας τους επισκέπτες σε δίσκο ασημένιο με πιατάκια ασημένια και όσο πιο πολλά γλυκά εμφάνιζε τόσο πιο καλή νοικοκυρά ήταν Γι αυτό η αργυροχοΐα είχε αναπτυχθεί πάρα πολύ στη Σμύρνη Και σήμερα ακόμη οι σμυρναίικοι δίσκοι οι κούπες και τα πιατάκια θεωρούνται έργα τέχνης Θεωρούνται μουσειακά είδη

Τα βράδια μετά το φαγητό αφού φυσικά ήρχοντο και οι άντρες των σπιτιών εγένοντο οι περίφημες βεγγέρες Πότε στο σπίτι του ενός πότε στο σπίτι του άλλου και σπιτικό το οποίο είχε κορίτσι και δεν είχε πιάνο ήταν αδύνατο Γι αυτό γινόντουσαν μικρές συγκεντρώσεις μουσικές

Ο μεγάλος μου ο αδελφός ο Χρήστος είχε πολύ ωραία φωνή τενόρου Απέναντι σε μας ήταν η οικογένεια Κρασοπούλου η δεύτερη κόρη των οποίων έπαιζε πολύ ωραίο πιάνο και το φόρτε της ήταν η άρια από την τελευταία πράξη της laquoΤόσκαraquo ο laquoΓερο‐Δήμοςraquo και άλλα διάφορα τραγούδια

Μεγάλη γιορτή ήταν η Πρωτοχρονιά Τότε όλα τα σπίτια άφηναν ανοιχτές τις εξώπορτες και οι νοικοκυρές έμεναν και υποδέχονταν τους επισκέπτες Οι επισκέπτες ήσαν οι άντρες των σπιτιών οι οποίοι πήγαιναν από πόρτα σε πόρτα ευχόμενοι για το καλό του χρόνου

Digitized by 10uk1s

Επίσης στη Σμύρνη γιορτάζονταν πάρα πολύ εύθυμα οι Απόκριες και τις τρεις Κυριακές Η μεγαλύτερη παρέλαση γινόταν στην οδό των Τράσων εκεί που ήταν και το σπίτι του θείου μου Εμείς μικρά παιδιά ήμασταν πίσω από τα παράθυρα όπου εστέκοντο οι κοπέλες των σπιτιών Μεταξύ αυτών η αδελφή μου και οι φίλες της Τα λουλούδια και οι σοκολάτες που έπεφταν μέσα στα σπίτια μας από τις άμαξες που περνούσαν με τους μασκαρεμένους ή με τους διασκεδάζοντες ήσαν ατελείωτα Βουνό σχημάτιζαν οι σοκολάτες και τα λουλούδια

Κάθε καλό νοικοκυριό έπρεπε να κάνει τις προμήθειές του για το χειμώνα Εις την εποχή τους οι γυναίκες έκαναν πελτέ ντομάτες Έκαναν τον τραχανά τους Έπαιρναν λάδι για όλη τη χρονιά Έπαιρναν βούτυρο γάλακτος και το έλιωναν για το φαγητό Σύκα (τα οποία ετοιμάζανε και έβαζαν και καρύδι μέσα) σε κασάκια Σταφίδες

Επίσης σε όλα τα καθώς πρέπει σπίτια έπρεπε να ζυμώνουν οι ίδιες το ψωμί τους και να το στέλνουν στο φούρνο μόνο για ψήσιμο Κάποτε σώθηκε το ζυμωτό ψωμί και με έστειλε η μητέρα μου να αγοράσω ψωμί από το φούρνο Μου έδωσε δε και μία πετσέτα για να το τυλίξω μην τυχόν και δούνε στη γειτονιά ότι η κυρία Αθανασία αγόρασε ψωμί έτοιμο και με απείλησε ότι αν με δούνε θα φάω ξύλο της χρονιάς μου

Για φωτισμό τα περισσότερα σπίτια της Σμύρνης χρησιμοποιούσαν λάμπες πετρελαίου Υπήρχε όμως και φωταέριο με το οποίο φωτίζονταν και οι δρόμοι Εμείς φυσικά είχαμε φωταέριο και έτσι μπορούσαμε να κάνουμε το μπάνιο μας εύκολα χρησιμοποιώντας το φωταέριο στο θερμοσίφωνά μας

Στο σπίτι του θείου μου του Τσιντσίνη εκτός από τα ευρωπαϊκά λουτρά όπως τα λέγαμε δηλαδή το μπάνιο και το θεσμοσίφωνα υπήρχε και χαμάμ τούρκικο Λουτρός τουρκικός

Στη Σμύρνη οι νοικοκυρές όσες δεν είχαν ευχέρεια στο σπίτι τους και οι νοικοκυραίοι για να κάνουν μπάνιο κατέφευγαν κατά καιρούς στα λουτρά τα θερμά τα λεγόμενα χαμάμια που υπήρχαν χωριστά για τους άντρες και χωριστά για τις γυναίκες Ένα είδος σημερινής σάουνας

Στα εξοχικά σπίτια τα οποία ήσαν εκατέρωθεν του κόλπου της Σμύρνης δηλαδή σ αυτά που αναφέραμε προηγουμένως mdashΚαρατάσι Καραντίνα Γκιοστεπέ και Κοκαριαλί και από την άλλη πλευρά Αγία Τριάδα Πετρωτά Αλάμπεη Κορδελιόmdash τα σπίτια τα οποία ήσαν στην παραλία είχαν και δικές τους μικρές εξέδρες με μία μικρή καμπίνα για να μπορούν να κάνουν μπάνιο Στη Σμύρνη ήταν πολύ διαδεδομένο το κολύμπι Από μικρά παιδιά μας πηγαίνανε και κολυμπούσαμε

Στην κυρίως πόλη της Σμύρνης δεν υπήρχαν φυσικά τέτοιες καμπίνες αλλά υπήρχαν Δημόσια Λουτρά τα οποία ήσαν επίσης χωριστά για τους άντρες χωριστά για τις γυναίκες Οι γυναίκες είχαν ένα είδος πισίνας εσωτερικής στην οποία κολυμπούσαν οι κοπέλες και οι μητέρες Οι άντρες ανοιγόντουσαν και λίγο έξω από τα μπάνια και κολυμπούσαν

Θυμάμαι όταν επρόκειτο η αδελφή μου να ετοιμαστεί να πάει για μπάνιο έγινε ολόκληρη ιεροτελεστία εις το σπίτι διότι έτοιμα μαγιό με τον σημερινό τύπο φυσικά δεν υπήρχαν Έπρεπε να έρθει η μοδίστρα διότι το μαγιό έπρεπε να είναι πολύ συμμαζεμένο και ηθικό και γι αυτό κάνανε πρόβα και εγώ ήμουνα μικρός και παρακολουθούσα την πρόβα

Το μαγιό έγινε από μαύρο σατέν και έπρεπε να δεθεί οπωσδήποτε κάτω από το γόνατο Δηλαδή φαινόταν μόνο η γάμπα και από πάνω έπρεπε να κλειστεί έως το λαιμό και στα μπράτσα έως τον αγκώνα Θυμάμαι το μαγιό αυτό ήταν από μαύρο σατέν και ήταν γαρνιρισμένο με ίδιο κίτρινο ύφασμα

Digitized by 10uk1s

Αυτά τα Δημόσια Λουτρά ήσαν εις το δεξιό άκρο της προκυμαίας της Σμύρνης και ελέγοντο laquoτου Ντισούraquo και λέγαμε πάμε στου Ντισού τα μπάνια Η μεγάλη αυτή εξέδρα που εισχωρούσε βαθιά μέσα στη θάλασσα εχωρίζετο σε δύο διαφορετικές εγκαταστάσεις Αριστερά ήταν για τις γυναίκες και δεξιά για τους άντρες με έναν εξώστη ενδιάμεσα να χωρίζει αυτές τις δύο εγκαταστάσεις

Εις την άκρη αυτή του εξώστη ήταν πάντοτε ένας φρουρός εφοδιασμένος με πέτρες και όταν κάποιος από τους κολυμβητές άντρες επλησίαζε προς το γυναικείο τμήμα τον πετροβολούσε και τον απομάκρυνε Αλλά τα περισσότερα μπάνια εγένοντο στα χωριά όπως σας προείπα διότι εκτός από τις ιδιωτικές εξέδρες υπήρχαν και Δημόσια Λουτρά Υπήρχαν επίσης και πολλές ιδιωτικές βάρκες στην παραλία της Σμύρνης και οι πιο καλοί κολυμβητές mdashμεταξύ αυτών ήμουν και εγώmdash παίρναμε τη βάρκα βγαίναμε ανοιχτά στον κόλπο και κολυμπούσαμε στα βαθιά

Πολύς κόσμος μάλιστα πήγαινε και έκανε μπάνια προς το Κορδελιό διότι τα νερά εκεί ήσαν πολύ πιο καθαρά Μέσα στον κόλπο της Σμύρνης κοντά στην παραλία ήταν άσχημα να κάνουμε μπάνιο διότι η Σμύρνη είχε αποχέτευση από τότε Υπήρχαν πολλά τρεχούμενα υπόγεια νερά και αυτό διευκόλυνε την εγκατάσταση αποχετεύσεως Όλες αυτές οι ακαθαρσίες φυσικά εχύνοντο εις τον κόλπο και πολλές φορές όταν φυσούσε μπάτης είχαμε μία άσχημη μυρουδιά Φανταστείτε αυτό λέγαμε όταν η Σμύρνη είχε τότε περί τους 500000 κατοίκους Σήμερα εάν εξακολουθεί ο ίδιος τρόπος αποχετεύσεως (λένε ότι η Σμύρνη έχει τώρα 4000000 κατοίκους) ο κόλπος θα έχει μολυνθεί και θα έχει καταστραφεί διότι στην εποχή μας ο κόλπος έδινε ωραιότατα ψάρια και προπαντός τις φημισμένες τσιπούρες και λαυράκια

Πιο πριν μιλήσαμε για τα ωραία καφενεία που ήσαν κατά μήκος της παραλίας της Σμύρνης με τις μουσικές και με τους ωραίους ανθρώπους της Σμύρνης μετά την κούραση της ημερήσιας δουλειάς να πηγαίνουν να διασκεδάσουν Και οι μεζέδες που προσέφεραν αυτά ήσαν τόσο άφθονοι ώστε αν έφτανε κανείς σε δεύτερο ή αν έφτανε και σε τρίτο ποτό ήταν αδύνατο πλέον να φάει για βραδινό φαγητό Ένα από τα πιο φημισμένα καφενεία της Σμύρνης το οποίο πριν ανέφερα ως του Κλωναρίδη ήταν το laquoΚαφέ Φώτηraquo Εκεί οι μεζέδες του ήσαν ονομαστοί mdash θαλασσινά στρείδια κυδώνια μύδια αχνιστά μπαρμπουνάκια μικρά τηγανητά συκωτάκι τηγανητό φασόλια και ατελείωτοι άπειροι μεζέδες πικάντικοι οι οποίοι τώρα μου διαφεύγουν

Οι Σμυρνιοί ήσαν καλοφαγάδες και ένας τέτοιος καλοφαγάς ήταν και ο θείος μου ο Παναγιώτης Λοιπόν επειδή ξυπνούσε και έπαιρνε το πρωινό του πολύ νωρίς έπρεπε κατά τις δέκα κάτι να φάει και να καλοφάει Έτσι μαζί με τη συντροφιά του επήγαινε στη μεγάλη αγορά που ήταν κοντά στα χρυσοχοεία στις Μεγάλες Ταβέρνες όπως λέγανε Εκεί ήταν η κυρίως κρεαταγορά και πράγματι υπήρχαν και πολύ μεγάλες ταβέρνες και είχαν αποστακτήρες τους λεγόμενους λαμπίκους οι οποίοι παρήγαν το ωραιότερο ούζο το τσίπουρο που λέγαμε στη Σμύρνη (φυσικά είχαν και κρασιά) και μοσχοβολούσε ο δρόμος από τσίπουρο

Ο θείος μου έπρεπε όπως είπα κατά τις δέκα να φάει την μπριζόλα του Ο ταβερνιάρης ήξερε και την είχε έτοιμη χωρίς ειδική παραγγελία

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο που όπως είπα τον λέγανε Μεγάλες Ταβέρνες προς το τέρμα του που συνόρευε με το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής ήταν και η Οθωμανική τράπεζα Ελέγετο Οθωμανική τράπεζα αλλά είχε γαλλικά κεφάλαια και κάποτε ένας υπάλληλος του χρυσοχοείου μας mdashδεν ξέρω γιατίmdash με πήρε μαζί του εκεί και με έκπληξη είδα ότι τότε ακόμα κυκλοφορούσαν οι χρυσές λίρες∙ για να μην καθυστερούν και τις μετρούν τις παρελάμβαναν με το ζύγι Ήξεραν ότι ήταν οκτώ γραμμάρια η κάθε λίρα δηλαδή τότε ήταν 25 δράμια επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να ζυγίζουν 250 δράμια ή 800

Digitized by 10uk1s

γραμμάρια Τέτοια ήταν τα μπερεκέτια Η αφθονία που λέγαμε της Σμύρνης

Οι λίρες για τις οποίες εμίλησα ήσαν αγγλικές Οι οθωμανικές λίρες οι οποίες ήσαν εκδόσεως Ρεσάτ Χαμίτ και κάτι άλλων Σουλτάνων εζύγιζαν δυο δράμια και ένα τέταρτο Επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να είναι 225 δράμια

Προηγουμένως είπα ότι η Οθωμανική τράπεζα εις το τέρμα του δρόμου που λεγόταν Μεγάλες Ταβέρνες επλησίαζε προς το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής Και επειδή αυτές τις μέρες που μιλάω εδώ πλησιάζει το Πάσχα μου ήρθε στο νου με ποιο τρόπο οι Σμυρνιοί επί τουρκοκρατίας ακόμα και επί τρομοκρατίας κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου εόρταζαν το Πάσχα Φυσικά οι περισσότερες Ορθόδοξες εκκλησίες της Σμύρνης είχαν πολύ μεγάλους περιβόλους γύρω από την εκκλησία με ωραία κάγκελα και κλειστές πόρτες από το φόβο των Τούρκων

Η μεγαλύτερη εκδήλωση της Αναστάσεως γινόταν στον περίβολο της Αγίας Φωτεινής ο οποίος ήταν ευρυχωρότατος Μπορούσε να περιλάβει μέσα πολλές χιλιάδες πιστούς Και από το περίφημο καμπαναριό της Αγίας Φωτεινής το οποίο για να το ρίξουν οι Τούρκοι μετά τη φωτιά είδαν και έπαθαν διότι ήταν καλοχτισμένο εξετοξεύοντο ωραιότατα βεγγαλικά τα οποία έφτιαχνε ο μπαμπάς του Καραμπάτη mdash έδειχνε την Ανάσταση του Χριστού διάφορα άλλα και τελείωνε ξετυλίγοντας μια μεγάλη Ελληνική σημαία οπότε χαλούσε ο κόσμος από τους πυροβολισμούς Φυσικά ήσαν κλειστές οι πόρτες για να μπορέσουν οι Σμυρνιοί να κρύψουν τα όπλα με τα οποία χαιρετούσαν την Ανάσταση του Κυρίου

Τη Δευτέρα του Πάσχα γινόντουσαν οι περίφημες παρτίδες όπως λέγαμε στη Σμύρνη τις εκδρομές Νομίζω ότι τις λέγανε παρτίδες διότι πήγαιναν στα περίχωρα της Σμύρνης τα οποία ήσαν με πολύ πράσινο και με πολλά δέντρα διότι στη Μικρά Ασία έπεφταν πολλές βροχές κατά τη διάρκεια της άνοιξης του φθινοπώρου και του χειμώνα Γεμίζανε οικογένειες φιλικές τα καλάθια τους με ότι ωραίο μπορούσε να φανταστεί κανείς κεφτέδες κοτολέτες που έμεναν από το αρνί που έσφαζαν για το Πάσχα τυριά και φυσικά όλα αυτά τα συνόδευαν με ωραία κρασιά και ούζο και στο τέλος κατέληγαν σε ωραία τραγούδια

Τα χωριά στα οποία γίνονταν αυτές οι φιλικές εκδρομές ήσαν γύρω στη Σμύρνη προς το εσωτερικό Ήταν ο Μπουτζάς ήταν ο Μπουρνόβας ήταν ο Κουκλουτζάς ήταν το Μερσινλί ήταν το Μπουρνάμπασι και διάφορα άλλα χωριά Σ αυτά οι περισσότεροι πήγαιναν με τις ιδιωτικές άμαξες Διότι όπως τώρα έχουμε τα αυτοκίνητα τότε η κάθε εύπορη οικογένεια είχε τη δική της άμαξα Αλλά ταυτόχρονα υπήρχαν και δύο σιδηροδρομικές γραμμές οι οποίες βοηθούσαν προς αυτά Ένα άλλο ωραίο χωριό στο οποίο πήγαιναν ήταν και το Σερντίκιο Επίσης και το Μπαλαντζίκ Ορισμένα από αυτά τα χωριά είχαν τουρκικά ονόματα ενώ στην πραγματικότητα ήσαν όλα ελληνικοί αμιγώς συνοικισμοί Δεν υπήρχε εκεί ούτε ένας Τούρκος

Και μια που μιλούμε για τις ημέρες του Πάσχα ας μιλήσουμε και για τις προετοιμασίες που έκαναν οι νοικοκυρές οι Σμυρνιές

Έπρεπε κατ αρχήν να τριφτούνε τα μπακίρια του σπιτιού Τα μπακίρια ήσαν ωραία φτιαγμένα χάλκινα σκεύη τα οποία είχαν μάλλον διακοσμητικό χαρακτήρα παρά ήσαν χρησιμοποιήσιμα Στόλιζαν το επάνω συνήθως μεγάλο ράφι της κουζίνας το οποίο πλαισιωνόταν επίσης από ειδικά χάρτινα στολίδια Τα μπακίρια είχαν διάφορα σχήματα στρογγυλά μισοστρόγγυλα επιμήκη και πλακί Το πλακί ήταν σκεύος ολοστρόγγυλο χαμηλό Επίσης μαζί με τα χάλκινα σκεύη έπρεπε να τριφτούν και τα μαγκάλια τα οποία ήσαν επίσης από χαλκό Επειδή δεν υπήρχαν ακόμα τότε καλοριφέρ τα περισσότερα σπίτια

Digitized by 10uk1s

εθερμαίνοντο από ωραία κατασκευασμένα χάλκινα μαγκάλια

Επίσης υπήρχε και ένα είδος μαγκαλιών τα λεγόμενα ταντούρια τα οποία ήσαν ξύλινα τραπέζια Είχαν στη μέση τρύπα για να μπαίνει το σκεύος με τα κάρβουνα και για να μην καίγεται το ξύλο είχε από πάνω μπρούντζο με διάφορα καρφιά τα οποία είχαν ωραίους συνδυασμούς Τα χάλκινα μαγκάλια όπου άναβαν καλά τη φωτιά έξω από το δωμάτιο για να αποφύγουν δηλητηρίαση από το διοξείδιο του άνθρακα είχαν ωραιότατα καπάκια με χέρια από μπρούντζο για να υπάρχει αντίθεση χρωματική διότι τα μεν χάλκινα ήσαν κόκκινα τα δε χέρια από μπρούντζο ήσαν κίτρινα και από πάνω υπήρχε ένα σαν πουλί για το σκέπασμα

Μετά ερχόταν η σειρά της καθαριότητας του σπιτιού Έπρεπε οι κοπέλες του σπιτιού να τρίψουν τα πατώματα με αλισίβα αλισιά όπως τη λέγαμε εις την οποία μέσα έριχναν και λίγη βρωμούσα Η βρωμούσα είναι η σημερινή χλωρίνη Τα πατώματα ετρίβοντο με ειδικές βούρτσες οι οποίες αντί για τρίχες είχαν σκληρά δόντια από ένα είδος χόρτου Έπρεπε το πάτωμα να τριφτεί και να γυαλιστεί τόσο πολύ ώστε να γυαλίσει σαν φλουρί

Μετά έπρεπε να τριφτούν οι αυλές του σπιτιού Αυλές στη Σμύρνη λέγαμε τις εισόδους Το χωλ το λεγόμενο το οποίο ήταν στρωμένο κατά κανόνα με ωραία άσπρα μάρμαρα Σ αυτό το διάστημα τα παιδιά αγόρια κορίτσια παίζανε έξω εις τους κήπους ή εις τους δρόμους διότι τότε ευτυχώς δεν είχαν εφευρεθεί τα αυτοκίνητα γυρίζοντας και θορυβώντας με τις περίφημες ροκάνες (και όσο πιο μεγάλη ροκάνα είχε το κάθε παιδί ήταν το πιο ενθουσιασμένο∙ οι ροκάνες από ξύλο δημιουργούσαν πολύ μεγαλύτερο θόρυβο παρά οι άλλες) και τραγουδούσαν

Βάγιο Βάγιο το Βαγιό τρώμε ψάρι και κολιό και την άλλη Κυριακή τρώμε το παχύ αρνί

Και μια και μιλάμε για αρνί από τη Μεγάλη Δευτέρα άρχιζε η αγορά των αρνιών τα οποία θα εθυσιάζοντο για το τραπέζι του Πάσχα Ο κάθε αρραβωνιαστικός έπρεπε να στείλει στην καλή του το πιο ωραίο αρνί το πιο καθαρό το πιο στολισμένο σαν νύφη

Επίσης ο κάθε πατέρας θα έπαιρνε το καλύτερο αρνί για την οικογένειά του Εμείς τα παιδιά τους βάζαμε κολλάρο στο λαιμό και με ένα σχοινί τα γυρίζαμε στους δρόμους γύρω από το σπίτι μας και τα αρνιά μας αυτά τρώγανε χασίλι Το χασίλι ήταν δεμάτια από φρέσκια βρώμη ή από τριφύλλι

Αλλά όταν τη Μεγάλη Παρασκευή ακουγόταν η τραγική φωνή του σφάχτη laquoΠοιος έχει αρνιά για σφάξιμο προβιές για πούλημαraquo άρχιζε το κρυφό κλάμα μας διότι εν τω μεταξύ το είχαμε αγαπήσει το αρνάκι

Τη Μεγάλη Πέμπτη μαζί με το βάψιμο των αυγών άρχιζε και το ζύμωμα της ζύμης από την οποία θα γίνονταν τα περίφημα σμυρναίικα τσουρεκάκια

Ξέχασα να σας πω ότι την εβδομάδα προ των Βαΐων την προ του Λαζάρου οι μητέρες μας μάς έκαναν ένα είδος κούκλες από ψωμί με λίγη μαστίχα μέσα και λίγη ζάχαρη διότι δεν έπρεπε να φάμε ούτε γάλα ούτε τυρί Αυτά τα ψωμάκια που τους έδιναν σχήμα κούκλας ήσαν τα περίφημα Λαζαράκια όπως τα λέγαμε

Digitized by 10uk1s

Τη Μεγάλη Παρασκευή η περιφορά των Επιταφίων και επί τουρκοκρατίας ακόμα γινόταν έξω από τον περίβολο των ναών μας και οι Επιτάφιοι περνούσαν από πολλούς δρόμους της Σμύρνης Εις αυτή την περίπτωση υπάρχει και ένα μελανό σημείο Όταν συναντιόνταν οι Επιτάφιοι της Αγίας Αικατερίνης και του Αγίου Δημητρίου που ήσαν γειτονικές συνοικίες επέμενε η ομάδα του κάθε Επιταφίου να περάσει διότι συναντιόνταν μετωπικώς Να υποχωρήσει η μία ομάδα για να περάσει η άλλη Επειδή όμως αυτό εθεωρείτο μειωτικό για τους νταήδες της εκάστοτε συνοικίας κατέληγε σε καβγά με αποτέλεσμα πολλές φορές να ανατρέπονται και οι Επιτάφιοι Φυσικά όταν έγινε η κατοχή της Σμύρνης από τους Έλληνες υπήρξε και κανονική αστυνόμευση οπότε σταμάτησε αυτό το άτοπο εις βάρος της Εκκλησίας μας

Πιο πριν μιλήσαμε για το αρνί που έστελναν τις παραμονές του Πάσχα οι αρραβωνιασμένοι στην καλή τους Αλλά υπήρχε και μία άλλη κατηγορία των ερωτευμένων οι οποίοι δεν είχαν επισημοποιήσει ακόμα το δεσμό τους και δεν είχαν εκδηλώσει επισήμως στις οικογένειες τα αισθήματά τους Αυτοί κατέφευγαν στις λεγόμενες στη σμυρναϊκή διάλεκτο laquoπατινάδεςraquo mdash καντάδες για να εκδηλώσουν τα αισθήματα προς την καλή τους Ο συνήθης τρόπος των καντάδων αυτών ήταν να προηγείται μία άμαξα μέσα εις την οποία θα υπήρχαν τα όργανα και οι τραγουδιστάδες Η συνήθης σύνθεση των οργάνων ήταν οπωσδήποτε ένα σαντούρι ένα βιολί και μία κιθάρα Από πίσω ακολουθούσε η άμαξα με τον ερωτευμένο και την παρέα του Πήγαιναν κάτω από τα παράθυρα ή από το μπαλκόνι της καλής τους και άρχιζαν να εκδηλώνουν με τραγούδια τα αισθήματά τους Αν όμως γίνονταν αρκετά οχληροί ή οι γονείς ή τα αδέλφια της καλής δεν τους ήθελαν να εκδηλώνουν τα αισθήματά τους και με κάποιο τρόπο να εκτίθεται η κοπέλα στη γειτονιά προσπαθούσαν να τους απομακρύνουν Εάν όμως αυτοί ήσαν επίμονοι και δεν φεύγανε καμιά φορά εδέχοντο το περιεχόμενο του δοχείου της νυκτός στο κεφάλι

Αυτά ως προς τους έρωτες των ανδρωθέντων Εμείς που ήμαστε τότε νεαροί δεκαπέντε δεκάξι δεκαεπτά ετών είχαμε μία ωραία συντροφιά Ήταν ο Κώστας Σαριδάκης ο Κώστας Μιχαηλίδης ο Βασίλης Γαβριηλίδης ο Ηρακλής Παύλου εγώ και κάνα δυο ακόμα φίλοι Δυστυχώς όλοι αυτοί είναι πλέον μακαρίτες Και ο μόνος επιζών είμαι εγώ

Ο Κώστας Σαριδάκης ο οποίος ήταν λίγο μεγαλύτερος από μένα έμεινε αιχμάλωτος των Τούρκων στη Σμύρνη και δεν ξαναήρθε στην Ελλάδα Ήταν ο πιο καλλίφωνος από την παρέα μας Γυρίζαμε λοιπόν έξω από τα σπίτια των κοριτσιών μας τραγουδώντας και με αυτό τον τρόπο εκδηλώναμε τα αισθήματά μας Αλλά ξεφεύγανε και αυτά καμιά φορά κρυφά από το σπίτι και πηγαίνανε και κάνανε το λεγόμενο κόρτε σε καμιά σκοτεινή γωνιά σε κανένα απόμερο δρομάκι φυσικά πάντοτε κοντά στο σπίτι

Το κόρτε ήταν πιο πολύ ρομαντικό Μόλις τολμούσαμε να πιάσουμε κανένα χεράκι και το πολύ πολύ κανένα κλεφτό φιλί

Εγώ τότε είχα σύνδεσμο με μία κοπέλα που την έλεγαν Όλγα και η οποία φυσικά δεν ζει και αυτή Τις Κυριακές όλη η συντροφιά με τις κοπέλες μας πηγαίναμε στον laquoΦοίνικαraquo Ο laquoΦοίνικαςraquo ήταν ένας λαϊκός κινηματογράφος πίσω από την Αγία Αικατερίνη Τον λέω λαϊκό διότι ήταν μέσα στη συνοικία και τα εισιτήρια φυσικά ήσαν ανάλογα με τις δυνατότητες του χαρτζιλικιού που παίρναμε

Ανεβαίναμε και καθόμαστε στον εξώστη κλέβοντας πού και πού κανένα χαδάκι ή κανένα φιλάκι Όλα αυτά όμως τα ανέτρεψε η φωτιά και χάθηκαν τα ίχνη όλων των κοριτσιών Φυσικά η συντροφιά μας εκτός από τον μακαρίτη τον Σαριδάκη που είπα ξανασυστήθηκε εδώ και όταν είχαμε ευχέρεια μαζευόμαστε στο Ζάππειο και τρώγαμε καμία πάστα

Ο μόνος από όλους ο πιο τσιγκούνης ήταν ο Βάσος Γαβριηλίδης ο οποίος μας έλεγε laquoπηγαίνετε φάτε

Digitized by 10uk1s

την πάστα σας και πέστε να φέρει και ένα ποτήρι νερό παραπάνωraquo και ερχόταν λίγο αργότερα για να αποφύγει το έξοδο της πάστας

Στη Σμύρνη κυκλοφορούσαν διάφοροι τύποι οι οποίοι με τα φερσίματά τους και με τον τρόπο τους έσπαζαν τη μονοτονία και διασκέδαζαν με κάποιο τρόπο τους ανθρώπους

Ένας από αυτούς ήταν ο Στέφανος Ο Στέφανος ήταν πλανόδιος μικροπωλητής ψιλικών και διαφόρων φω‐μπιζού και εξαρτημάτων για τις γυναίκες Ήταν πάντοτε ντυμένος παρδαλά για την εποχή του και τα περισσότερα είδη που πουλούσε τα καρφίτσωνε επάνω στα ρούχα του στο σακάκι του εκτός φυσικά από τη βιτρίνα την οποία είχε Γι αυτό όταν οι κυρίες έβλεπαν καμία από τις φίλες η οποία ήταν ντυμένη πολύ χτυπητά και φορούσε πολλά κοσμήματα κουτσομπολεύοντας την αποκαλούσαν Στέφανο

Ένας άλλος τύπος ήταν ο πλανόδιος βιβλιοπώλης ο οποίος γύριζε στη γειτονιά φωνάζοντας laquoΈχω βιβλία διάφορα Ο Ερωτόκριτος και η Αρετούσα και η Αρετή θριαμβεύουσα Έχω ημερολόγια και ημεροδείκτες Κάθε φύλλο και μία ιστορίαraquo Φυσικά είχε και άλλα βιβλία τα οποία ήσαν σε δυο τρεις τσάντες που άλλες κρέμονταν στην πλάτη του άλλες εμπρός του και κρατούσε και δύο εις τα χέρια Διαλαλούσε δηλαδή τους laquoΑθλίουςraquo του Βίκτορος Ουγκώ τη laquoΜανόν Λεσκώraquo τα laquoΜυστήρια των Παρισίωνraquo το laquoΕκείνη δεν απήντησεraquo και τα en vogue βιβλία εκείνης της εποχής τα οποία εδιάβαζαν οι ρομαντικές δεσποινίδες και ανελύοντο σε δάκρυα από συμπάθεια για τα πάθη των πρωταγωνιστών

Ένας άλλος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας Αυτός ήταν μικροαπατεώνας Είχε ένα ιδίωμα και ένα προτέρημα να κλέβει τα σκυλιά τα ιδιωτικά από τα σπίτια Εξεβίαζε τους ιδιοκτήτες των σκυλιών να του δίδουν ένα επίδομα μηνιαίο για να μην τους κλέψει το σκυλί τους Εάν δεν το έδιναν το έκλεβε το σκυλί του άλλαζε το χρώμα και το ξαναπουλούσε

Μεταξύ των θυμάτων ήταν και ο θείος μου ο Τσιντσίνης ο οποίος είχε ένα θηλυκό σκυλί που το υπεραγαπούσε τη Λίντα Ερχόταν ο Τσουρτσούρας και έπαιρνε κάθε μήνα το μηνιάτικό του Ήταν δηλαδή νονός με τη σημερινή έκφραση Εκτός αυτού όμως είχε και άλλες τρελές ιδιότητες Τρελά φερσίματα

Ένα βράδυ μπήκε μέσα εις το laquoΚαφέ Φώτηraquo το οποίο ήταν γεμάτο από άντρες φυσικά κρατώντας ένα ζεύγος κέρατα ταύρου και άρχισε και φώναζε laquoΠοιος θέλει ένα ζευγάρι κέραταraquo Επειδή όλοι γελούσαν και δεν απαντούσαν αυτός τους λέει laquoΑ έχετε όλοι κέρατα και γι αυτό δεν χρειάζεστε να αγοράσετε άλλαraquo

Ένας άλλος τύπος που εμείς τότε τα μικρά παιδιά την υπεραγαπούσαμε ήτανε γυναίκα Ήταν μια υψηλόκορμη αραπίνα η οποία επάνω στο κεφάλι της κρατούσε έναν πελώριο ταβλά μέσα εις τον οποίο είχε διάφορα σχετικά για παιδάκια Μεταξύ αυτών είχε τσεμπλεμπούδες σκέτες ωραίες ζεστές και φρεσκοψημένες είχε τσεμπλεμπούδες με γύρω γύρω ζαχαρωτά είχε φιστίκια αράπικα καθαρισμένα και φιστίκια αράπικα ακαθάριστα Είχε γλυκά τα καμπίσια που λέγαμε δηλαδή σαν τσιγάρο από ζάχαρη φτιαγμένο σε διάφορα χρώματα Αυτή ήταν όπως είπα η αγαπημένη μας διότι αν ήταν σε καλή διάθεση η μητέρα μας και ξόδευε κάτι μας έπαιρνε και ένα γλυκό

Την εποχή που μιλάμε μια κοπέλα στη Σμύρνη για να θεωρείται όμορφη έπρεπε να έχει άσπρο λείο δέρμα πλούσια μαλλιά και αρκετά κιλάκια Έπρεπε να έχει στήθος μπόλικο και ποπό αρκετό Γι αυτό

Digitized by 10uk1s

τότε φορούσαν κορσέδες με μπαλένες τους οποίους έσφιγγαν τραβώντας τα κορδόνια για να δημιουργηθεί μέση δαχτυλίδι και να ξεπεταχτούν τα υπόλοιπα μέλη του σώματος

Επίσης έπρεπε να έχει και πολλά μαλλιά Γι αυτό εάν οι κυρίες δεν είχαν πολλά μαλλιά έβαζαν στο κεφάλι μέσα από τα μαλλιά τους το λεγόμενο μπουμπάρι το οποίο ήταν φτιαγμένο από μαλλιά του ιδίου χρώματος με τα δικά τους και πάνω σ αυτό ετύλιγαν τα δικά τους ώστε να φαίνεται ότι έχουν πλούσια μαλλιά Εάν ο ποπός τους δεν ήταν αρκετά πλούσιος και αρκετά πεταχτός κάτω από τον κορσέ έδεναν ένα είδος μαξιλαράκι το οποίο το ονόμαζαν τουρνέ

Από τα γλυκά της αραπίνας εκείνο που προτιμούσαμε από όλα ήταν ένα είδος που το λέγανε φιστικάτο Ήταν καραμελέ είτε από μέλι είτε από ζάχαρη και παραγεμισμένο με φιστίκια αράπικα

Ξεσηκωμός στο σπίτι και μεγάλη χαρά για μένα και για τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη ήταν όταν επρόκειτο να έρθει να μείνει μερικές μέρες μαζί μας η νενέ Σοφί mdash η γιαγιά Σοφία η μητέρα του πατέρα μας Τη γιαγιά Σμαράγδα τη νενέ ντουντού δηλαδή τη γιαγιά από μέρους της μητέρας μου δεν τη γνώρισα διότι πέθανε όταν ήμουνα πολύ μικρός Όταν λέω ξεσηκωμός στο σπίτι εννοώ ότι έπρεπε να καθαριστούν να είναι όλα τέλεια μην τυχόν το μάτι της πάρει κάτι ανώμαλο

Έπρεπε να ζυμωθεί το ζυμάρι διότι θα έκανε φιδέ Φιδέ κάνανε τρίβοντας το ζυμάρι στα κόσκινα επάνω για να στεγνώσει και ήταν ένα από τα πιο αγαπημένα φαγητά μας Για εμάς τα παιδιά η χαρά ήτανε ότι το βραδάκι αφού τελειώναμε τα μαθήματά μας θα μαζευόμαστε γύρω στη γιαγιά και γύρω στο ταντούρι με τη φωτιά όπου στη χόβολη ψήναμε και κανένα κάστανο περιμένοντας ν αρχίσει να μας λέει παραμύθια Να μας πει την Κοκκινοσκουφίτσα να μας πει τους Επτά νάνους να μας πει για τη Σταχτομπούτα για το Μαγεμένο βασιλόπουλο για τον Δράκο που φύλαγε το νερό και άλλα

Επίσης παίζοντας μαζί με τη γιαγιά λέγαμε αινίγματα Με αυτό τον τρόπο εδούλευε και λίγο το μυαλό μας Μερικά από τα αινίγματα που λέγαμε τότε τα θυμάμαι Ένα από όλα έλεγε

Μακρύς μακρύς καλόγερος και πίτα το κεφάλι του Τι είναι

Εάν δεν το βρίσκαμε το εξηγούσε η γιαγιά Ήτανε το ξύλινο φτυάρι του φούρναρη το οποίο είναι πολύ μακρύ και εμπρός είναι τετράγωνο Με αυτό φουρνίζανε τα ψωμιά στους τότε φούρνους και με αυτό φυσικά τα ξεφουρνίζανε

Ένα άλλο αίνιγμα ήταν

Χίλιοι μύριοι καλογέροι σ ένα ράσο τυλιγμένοι Τι είναι

Το καρπούζι και οι μαύροι σπόροι αντιπροσώπευαν τους καλόγερους

Είχαμε και ένα που λέγαμε για το οποίο κοκκινίζαμε και ντρεπόμασταν Και εγώ ντρέπομαι που θα σας το πω αλλά ας γελάσουμε

Βουργούλακας κατρακυλά ανάμεσα σε δυο βουνά Τι είναι

Digitized by 10uk1s

Η ακαθαρσία η σκληρή που βγαίνει από τον ποπό

Η νενέ Σοφί ως μόνιμη κατοικία είχε το σπίτι της θείας μου της Τσιντσίνη Η νενέ Σοφί όπως προείπα είχε αποκτήσει τρία παιδιά Δυο αγόρια και ένα κορίτσι Τον θείο μου Παναγιώτη τον πατέρα μου και τη θεία μου Αναστασία Έμενε δε με τη θεία μου Αναστασία διότι ήταν αρχοντόσπιτο Εμείς είχαμε μόνο μία υπηρέτρια ενώ η θεία μου είχε τρεις υπηρέτριες εκτός από τον σωφέρ τους αμαξάδες καπετάνιο για το κότερο τζόκεϋ για τα άλογα κτλ Όπως προείπα ο θείος μου ήταν πάρα πολύ πλούσιος Αλλά η νενέ Σοφί κατά καιρούς επεσκέπτετο και το δικό μας σπίτι διότι υπήρχαμε εμείς τα εγγονάκια της Στον θείο μου τον Παναγιώτη δεν πήγαινε διότι εκείνος αν και παντρεύτηκε δυο φορές δεν απέκτησε ποτέ του παιδιά

Στη Σμύρνη ήταν έθιμο και εθεωρείτο πολύ φυσικό οι ηλικιωμένοι άνθρωποι και συνήθως οι χήρες διότι οι άντρες πεθαίνανε πολύ πιο πριν να πήγαιναν να ζήσουν τα χρόνια που τους έμεναν κοντά στις κόρες τους Και αν υπήρχαν αγόρια κατά καιρούς επεσκέπτοντο και τα σπίτια των γιων τους και των νυφάδων τους

Η γιαγιά μου η Σοφί όπως σας είπα ερχόταν σε εμάς για να μείνει μερικές μέρες και να αλλάξει λίγο περιβάλλον Η ανατροφή των παιδιών εγένετο με βάση και με σεβασμό προς τη θρησκεία Έπρεπε τα παιδιά να εκκλησιάζονται τακτικά και απαραιτήτως να πηγαίνουν με τον πατέρα προπαντός κάθε Κυριακή στην εκκλησία Δυο ή τρεις φορές το χρόνο έπρεπε να μεταλαμβάνουν Όταν επρόκειτο να μεταλάβουν αποβραδίς εγένετο μπάνιο φοβερό αλλαγή εσωρούχων κόψιμο νυχιών προσευχή για να πάρουν συγχώρεση από τον Θεό Και τη μέρα που μεταλαβαίνανε έπρεπε να μη φτύσουν χάμω όλο το εικοσιτετράωρο για να μη μολυνθεί η Αγία Κοινωνία πέφτοντας στο χώμα

Όταν μικρά παιδιά βλέπαμε κάπου πεταμένο κάτω κανένα κομματάκι ψωμί έπρεπε να τρέξουμε να το μαζέψουμε να το φιλήσουμε και να το προφυλάξουμε σε μια γωνιά ώστε να μην πατηθεί διότι το ψωμί εθεωρείτο ιερό είδος

Όταν συναντούσαμε κανέναν παπά έπρεπε να τρέξουμε με σεβασμό να του φιλήσουμε το χέρι

Προηγουμένως είχα πει ότι στη Σμύρνη οργίαζαν οι προπαγάνδες Προπαντός οι ξένες θρησκείες Δηλαδή οι καθολικοί και οι προτεστάντες προσπαθούσαν να προσηλυτίσουν παιδιά έχοντας σχολεία εις τα οποία η παιδεία ήταν δωρεάν Γι αυτό είχε δημιουργηθεί η εντύπωση ότι όταν μικροί συναντούσαμε ξένο παπά ξένης δηλαδή θρησκείας παπά αυτό εθεωρείτο προμήνυμα ότι μπορούσε να μας τύχει κανένα κακό και για να αποφύγουμε αυτό το κακό έπρεπε να χαϊδέψουμε τα γεννητικά μας όργανα Ήταν τόσο εμποτισμένη μέσα μας αυτή η ιδέα της κακοτυχίας που έφερναν οι ξένοι παπάδες ώστε θα σας διηγηθώ και κάτι που μου έτυχε εμένα την τελευταία χρόνια το 22 πριν γίνει η Καταστροφή όταν δίναμε εξετάσεις για την Τετάρτη Γυμνασίου στο τότε Αρμοστειακό γυμνάσιο

Είχαμε μαθηματικά εις τα οποία δεν ήμουν καθόλου δυνατός Αυτά θα τα πω για να δούμε ότι οι προλήψεις δεν ήσαν καθόλου λογικές Εκεί λοιπόν που πήγαινα προς το σχολείο τρομαγμένος γιατί φοβόμουνα ότι δεν θα τα κατάφερνα στα μαθηματικά είδα μπροστά μου ένα φραγκόπαπα Μόλις τον είδα λέω laquoΠαναγία μου χάθηκα Δεν θα δώσω εξετάσεις και θα τα αφήσω να είμαι επανεξεταστέος το Σεπτέμβρηraquo Και γύρισα να πάω πίσω προς το σπίτι Μόλις έκανα όμως μερικά βήματα συνάντησα τον καθηγητή μας των Ελληνικών τον κ Κωνσταντινίδη ο οποίος αμέσως μου λέει laquoΠου πας Κατραμόπουλεraquo Λέω laquoΚύριε καθηγητά ξέχασα να πάρω κόλλα διαγωνισμού και πάω στο περίπτερο να πάρωraquo laquoΑ ωραία Θέλω και εγώ να πάρω καραμέλες Πάμε μαζίraquo Οπότε υποχρεώθηκα να πάω στο σχολείο και να δώσω εξετάσεις Ε λοιπόν ο παπάς αντί γρουσουζιά μου έφερε γούρι Το θέμα των

Digitized by 10uk1s

μαθηματικών που μας έβαλε ήταν και εύκολο και κάτι που το ήξερα πολύ καλά Έτσι πήρα 9 λίαν καλώς στα μαθηματικά παρ όλο που φοβήθηκα τη γρουσουζιά του φραγκόπαπα

Το γυμνάσιο που ανέφερα πριν ότι φοιτούσα της Αρμοστείας ήτανε στο Φαρδύ της Ευαγγελίστριας Και όπως έχω πει και προηγουμένως τα τοπωνύμια της Σμύρνης εδηλούντο αναλόγως με την εκκλησία που ήταν στην περιφέρεια Εκτός όμως αυτού εις την εμπορική ζώνη της Σμύρνης υπήρχαν τοπωνύμια τα οποία αναφέροντο εις τη συγκέντρωση των ειδικών μαγαζιών που ασχολούντο με το εμπόριο Και είχαμε τα Γυαλιάδικα όπου επωλούντο κρύσταλλα κτλ τα Σιδεράδικα που είχαν είδη για σπίτια για οικοδομές και εν γένει χρήσιμα για το νοικοκυριό

Ένα μεγάλο και ονομαστό μαγαζί σ αυτή την περιφέρεια ήτανε του Μαύρου ιδιοκτησία Νικολαΐδη Ήταν τα Γουρουνάδικα δηλαδή όπου επωλείτο χοιρινό κρέας και τα παράγωγα του χοιρινού Διότι όπως είναι γνωστό οι Τούρκοι απηγορεύετο από τη θρησκεία τους να τρώνε χοιρινό κρέας και γι αυτό τα μαγαζιά που πουλούσαν χοιρινά κρέατα ήσαν πολύ απομακρυσμένα από την αγορά που είχε μοσχάρια και αρνιά Μια τέτοια όπως προαναφέραμε μεγάλη αγορά ήταν οι Μεγάλες Ταβέρνες στην οποία υπήρχαν πάρα πολλά κρεοπωλεία όπου μπορούσε να πάρει κανείς ωραία κρέατα

Επίσης ήταν τα Σερβετάδικα Τώρα γιατί τα λέγανε έτσι δεν ξέρω Ήταν τα Ταμπάκικα Ταμπάκικα ήταν εκεί όπου επεξεργάζοντο τα δέρματα

Επίσης ήταν και τα Κουμουτζίδικα Τα Κουμουτζίδικα ήταν της Μαντάμας το Χάνι Μέσα σ αυτό ήσαν κατά πλειονότητα χρυσοχοεία Εκτός από το δικό μας πλάγιά μας ήταν του κ Ευάγγελου Μανουσάκη του Μιχαλάκη Σωτηρίου του Πωλ Τας του Θεόδωρου Αδαμόπουλου Πλάγια μας ήσαν επίσης οι αδελφοί Κόρη και δύο τρεις άλλοι που μου διαφεύγουν τα επίθετά τους

Φυσικά υπήρχαν εκεί και ένα δυο άλλα είδη καταστημάτων Μεταξύ αυτών ήταν και το οδοντιατρείο των αδελφών Γκρανιέ οι οποίοι είχαν ένα είδος βιτρίνας όπου προέβαλλαν μασέλες οι οποίες με ένα ελατήριο ανοιγόκλειναν σαν να μασούσαν Θέαμα λίγο μακάβριο

Και μια που μιλάμε για χρυσοχοεία πρέπει να τονίσω μία σωβινιστική περίπτωση Όλοι οι αδαμαντοδέτες της Σμύρνης οι μουχλαϊτζήδες όπως τους λέγανε με την τουρκική λέξη ήσαν Αρμένιοι και δεν παίρνανε ποτέ υπάλληλο ή βοηθό άλλης εθνότητας παρά μόνο Αρμενίους για να κρατάνε κλειστό το επάγγελμα στα χέρια τους Στη γειτονιά μας δηλαδή εις τα Κουμουτζίδικα της Μαντάμας το Χάνι ήταν και ένας Αρμένης αδαμαντοδέτης περίφημος ο κ Βανέτσας Ήταν τεράστιος Χωρίς υπερβολή θα ζύγιζε πλέον των 150 κιλών και αυτό το θηρίο έκανε τόσο ωραία δουλειά και τόσο λεπτή που πολλοί ήρχοντο και από την Κωνσταντινούπολη ακόμη να φέρουν κοσμήματα για να τους εφαρμόσει τις πέτρες όχι μόνο εφαρμόζοντας αυτές αλλά σχεδόν κεντώντας το ίδιο το κόσμημα

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι ήσαν και στο Φραγκομαχαλά Μεταξύ αυτών οι αδελφοί Γεωργιάδη οι οποίοι ως αντιπρόσωποι του Κριστόφλ είχαν αρκετά ασήμια διότι ήταν εύκολη η εισαγωγή από την Ευρώπη επειδή οι τελωνειακοί δασμοί τότε στη Σμύρνη ήσαν υποτυπώδεις

Ήταν το κατάστημα του Ατζιτήρη με πλουσιότατη βιτρίνα Ο άνθρωπος αυτός κατεστράφη τελείως με την Καταστροφή Δεν μπόρεσε να εμφανιστεί πλέον εις την Ελλάδα και μάθαμε ότι όταν πέθανε έγινε έρανος για να τον θάψουν Ο άνθρωπος ο οποίος εθεωρείτο από τους πλουσιότερους χρυσοχόους

Επίσης ήταν ένας Φραγκολεβαντίνος ο Ρουτζιέρι ένας Αρμένης ο Μινασιάν και εις τον δρόμο αυτό το 1873 μετά βεβαιότητος και εις τον αριθμό 57 εμφανίστηκε για πρώτη φορά σίγουρα η φίρμα

Digitized by 10uk1s

laquoΚατραμόπουλοιraquo Ευρέθηκε ένα κουτάκι το οποίο μας προσέφερε μία παλιά μας πελάτισσα και το οποίο αναφέρει το εξής laquoΠ Κατραμόπουλοςraquo mdashήταν ο θείος μουmdash laquoκαι Σίαraquo mdash ήταν ο πατέρας μου laquoΟδός Ευρωπαϊκή αριθμός 57raquo Οι δικοί μου από εθνικισμό από σωβινισμό δεν ήθελαν να αναφέρουν τη λέξη Φραγκομαχαλάς και γι αυτό αναφέρουν laquoοδός Ευρωπαϊκήraquo Και από κάτω laquoΣμύρνη 1873raquo

Λοιπόν για να αναφέρεται το κουτάκι στο 1873 δεν θα πει ότι εκείνη τη χρονιά άνοιξε για πρώτη φορά το χρυσοχοείο μας Τουλάχιστον θα πρέπει να πάμε τρία χρόνια πίσω Επομένως στο 1870 Από την Ευρωπαϊκή οδό νούμερο 57 μετεφέρθη κατόπιν το κατάστημά μας εις της Μαντάμας το Χάνι που προανέφερα και η φίρμα πλέον ήταν laquoΑδελφοί Κατραμόπουλοιraquo Όχι laquoΠ Κατραμόπουλος και Σίαraquo πλέον

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι πάντοτε Έλληνες ή το πολύ Αρμεναίοι ή Φραγκολεβαντίνοι ήσαν εις το λεγόμενο Τσαρσί δηλαδή κοντά εις την τουρκική συνοικία Μεταξύ αυτών ήταν και ο κ Παπαδόπουλος ο περίφημος Μαστρογιάννης ο οποίος έκανε και εμπόριο πολυτίμων λίθων Λέγεται ότι ήταν τόσο πλούσιος ώστε τις πέτρες τα διαμάντια ή τα μπρουγιάν ή τα ρουμπίνια δεν τα είχε στις λεγόμενες ποσέτες δηλαδή στα χάρτινα περιτυλίγματα αλλά σε ολόκληρα τσαντάκια ή γρουμπάκια από δέρμα και όταν ζήταγες να αγοράσεις ένα διαμάντι σου άνοιγε σε ένα πιάτο μια ολόκληρη στοίβα από πολύτιμες πέτρες Και αυτός κατεστράφη τελείως με τη φωτιά και δεν ξαναφάνηκε εις τον ορίζοντα της εδώ Ελλάδας

Και μια που μιλάμε για τον Φραγκομαχαλά την Ευρωπαϊκή οδό όπως τη χαρακτήρισαν λίαν σωστά και λίαν χαρακτηριστικά σ αυτό το δρόμο υπήρχαν ωραιότατα μαγαζιά με πολύ πλούσια είδη και ποικιλίες εμπορευμάτων για τις κυρίες Μεταξύ αυτών υπήρχαν και υποκαταστήματα μεγάλων μαγαζιών ευρωπαϊκών όπως ήταν το Μπον Μαρσέ ήταν του Σολάρι και άλλα

Ένα από τα ωραιότατα και πλουσιότατα πολυκαταστήματα του Φραγκομαχαλά ήταν του Ξενόπουλου Σ αυτό το κατάστημα μπορούσε κανείς να βρει ότι ήθελε Από ρούχα έτοιμα ευρωπαϊκά υφάσματα καπέλα γούνες ακόμα και έπιπλα Ήταν ένα πολύ μοντέρνο πολυκατάστημα σε τέσσερις ορόφους με πολύ πολύ πλούσιο και εκλεκτό εμπόρευμα Όπως είπα και πιο πριν οι δασμοί στη Σμύρνη πριν γίνει η Ελληνική κατοχή ήσαν υποτυπώδεις και έτσι μπορούσαν να εισάγονται εύκολα και πολύ φτηνά εμπορεύματα από την Ευρώπη

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο υπήρχαν και μερικά ονομαστά για τα είδη τους μαγαζιά όπως του Κοντορούση για παπούτσια του Παπαθωμά για γούνες του Μουτάφη για καπέλα του Γεωργιάδη για δαντέλες του Αλεξίου για έπιπλα

Επίσης υπήρχε και η Σαλ ντε Βαν όπου κάθε Κυριακή πρωί εγένοντο πλειστηριασμοί και πωλούσαν από όλα τα είδη Πίνακες κοσμήματα έπιπλα κτλ

Επίσης ήταν το περίφημο φαρμακείο του Μωραΐτη Στον ίδιο δρόμο δε ήταν και ένα ονομαστό ζαχαροπλαστείο η laquoΜυροβόλος Άνοιξηraquo Σ αυτό έχω να σας διηγηθώ ένα νόστιμο περιστατικό με τον περίφημο Τσουρτσούρα που ανέφερα προηγουμένως τον τύπο της Σμύρνης που έκλεβε τα σκυλιά

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου υπήρχε μεγάλη έλλειψη από μικρά κέρματα Έτσι πολλά μαγαζιά όταν επρόκειτο να δώσουν ρέστα και δεν είχαν ετύπωναν σε κάτι χαρτιά με τη σφραγίδα τους και ανέγραφαν το ποσό το οποίο αντιπροσώπευαν Μια μέρα είχε πάει στη laquoΜυροβόλοraquo ο Τσουρτσούρας και έφαγε λουκουμάδες κανταΐφια δεν ξέρω τι και αφού επλήρωσε

Digitized by 10uk1s

αντί ρέστα του δώσανε τέτοια χαρτάκια Στην απορία του που ρώτησε του απάντησαν ότι αυτά ισχύουν ως νόμισμα του καταστήματος

Μετά από λίγες μέρες πήγε πάλι ο ίδιος και αφού έφαγε του καλού καιρού εφώναξε το γκαρσόνι να πληρώσει και αντί πληρωμής έδωσε δικά του χαρτιά Στην απορία αυτών λέει laquoΓιατί τα δικά σας ισχύουν και τα δικά μου δεν ισχύουνraquo Τέτοιος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας

Επίσης ένα ονομαστό κατάστημα της Σμύρνης ήταν το laquoΑγγλοήστερνraquo Αυτό δεν ήταν στον Φραγκομαχαλά Ήταν σε έναν παράλληλο δρόμο Όλα του τα εμπορεύματα ήσαν προελεύσεως αγγλικής Εκεί μπορούσες να αγοράσεις έτοιμα ρούχα εγγλέζικα σκωτσέζικα καπαρντίνες παπούτσια

Επίσης εκτός από τα ωραία μαγαζιά του Φραγκομαχαλά που ανέφερα υπήρχαν και πολλά σε άλλα σημεία της Σμύρνης τα οποία ήσαν μάλλον χοντρικής πωλήσεως Πολλά από αυτά ανήκαν σε Αρμενίους οι οποίοι είχαν τα κεντρικά τους στο Λονδίνο και υποκαταστήματα στη Σμύρνη όπως ήταν του Ιπιρξιάν του Σιβρισαριάν του Εσαγιάν Γι αυτό υπήρχαν πολύ πλούσιοι Αρμεναίοι εις την Σμύρνη

Όταν μιλούσαμε πριν για τα χρυσοχοεία που ήσαν στης Μαντάμας το Χάνι μεταξύ των άλλων ανέφερα ότι πλάγια στο δικό μας ήταν ο κ Ευάγγελος Μανουσάκης Αυτός ήταν ένας πρωτοπόρος εις τις άτοκες δόσεις πωλήσεως τιμαλφών Είχε κατορθώσει να προσελκύσει το σύνολο των εργατριών που εργάζονταν στην επεξεργασία του καπνού τις καπνουλούδες όπως λέγαμε οι οποίες αγόραζαν χρυσά και πλήρωναν κάθε Σάββατο που έπαιρναν το βδομαδιάτικο πληρώνοντας με δόσεις Δηλαδή δούλευε τεφτεράκι Όταν ερχόταν το Σάββατο και κατέπλεε η πελατεία του κ Μανουσάκη επί ώρες μύριζε από καπνό ανεπεξέργαστο η γειτονιά μας διότι υπήρχαν στη Σμύρνη πάρα πολλές αποθήκες όπου εδούλευαν κοπέλες στην επεξεργασία του καπνού και μύριζαν φυσικά και αυτές Αυτός δε ο γείτονάς μας ο κ Μανουσάκης ο οποίος επέζησε και δούλεψε και αρκετά χρόνια εδώ στην Αθήνα είχε ένα φυσικό Εάν δεν κλείναμε εμείς το δικό μας μαγαζί δεν εννοούσε να κλείσει αυτός φοβούμενος φαίνεται μην του πάρουμε κανένα πελάτη

Ένα βράδυ συμφωνήσαμε με τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη και τον υπάλληλο που είχαμε τότε τον Σαββάκη να μην κλείσουμε νωρίς για να τον υποχρεώσουμε να μείνει και αυτός Και μείναμε ως τις δώδεκα τη νύχτα και αυτός δεν εννοούσε να κλείσει αν δεν φύγουμε εμείς

Και με την ευκαιρία της σημερινής μέρας μου τη χαρά που πήρα κάνοντας βέρες για την εγγονή μου τη Μαρίνα θυμήθηκα την ευχή που έδινε ο θείος μου ο Παναγιώτης σε όσους έκαναν βεργέτες βέρες κατά τους Αθηναίους παίρνοντάς τες από το μαγαζί μας Και έλεγε τότε laquoΚαλορίζικα και αμετάνιωταraquo

Και μια που μιλούμε για χρυσοχοεία θα κάνουμε ένα διαχωρισμό διακριτικό μεταξύ των χρυσοχόων του Φραγκομαχαλά και των χρυσοχόων του κατ εξοχήν δρόμου της χρυσοχοΐας της Μαντάμας το Χάνι

Οι χρυσοχόοι του Φραγκομαχαλά ήσαν μάλλον μεταπωληταί κοσμημάτων διότι όπως προανέφερα η εισαγωγή ειδών από την Ευρώπη στη Σμύρνη ήταν κάτι το εύκολο και δεν επιβαρυνόταν Δεν είχαν δηλαδή δικά τους εργαστήρια έφερναν τα περισσότερα είδη τους από το εξωτερικό και έκαναν παραγγελίες σε διαφόρους τεχνίτες της χρυσοχοΐας της Σμύρνης να κάνουν γι αυτούς κοσμήματα

Ένας από αυτούς που δούλευε για τους χρυσοχόους του Φραγκομαχαλά και προπαντός για τη φίρμα των αδελφών Γεωργιάδη ήταν όπως έμαθα εκ των υστέρων ο πατέρας μου Επειδή ο πατέρας μου είχε έξι παιδιά και ο θείος μου παρ όλο που παντρεύτηκε δύο φορές δεν απέκτησε παιδιά ήταν υποχρεωμένος να δουλεύει και να αποδίδει περισσότερο εις τον συνεταιρισμό για να έχει και

Digitized by 10uk1s

περισσότερα τραβήγματα Γι αυτό πολλά κοσμήματα τα οποία έφερναν τη φίρμα Γεωργιάδη ήσαν κατασκευές του πατέρα μου ο οποίος εθεωρείτο από τους καλύτερους τεχνίτες της Σμύρνης Διότι και καλός τεχνίτης ήταν αλλά και εφευρετικός

Από την Ευρώπη εισήγαν πολλά έτοιμα κοσμήματα ματ Όπως είναι γνωστό στη Σμύρνη δεν υπήρχε ηλεκτρισμός και επομένως δεν υπήρχαν τα κατάλληλα μηχανήματα για να δημιουργήσουν το ματ που λέγαμε

Ο πατέρας μου σκέφτηκε και έκανε μία δική του εφεύρεση πρωτόγονη αλλά αποδοτική Σκέφτηκε ότι τα χτυπήματα σε μία λεία επιφάνεια κοσμήματος δημιουργούν αυτό το είδος του ματ Γι αυτό φρόντισε και πήρε σπασμένα τζάμια τα οποία άλεσε και τα έκανε ψιλά σαν αλεύρι και στο σπίτι επάνω το δικό μας έκανε μία εγκατάσταση Δηλαδή στην ταράτσα εφήρμοσε ένα είδος υδρορρόης που από πάνω είχε ένα χωνί έριχνε μέσα αυτά τα τρίμματα των τζαμιών και πέφτανε με ορμή κάτω εκεί που βρισκόταν το κόσμημα και χτυπώντας το πολύ εδημιουργείτο ματ Αυτό δεν το ήξεραν αυτοί και έτσι ο πατέρας μου είχε μία πρόσθετη αμοιβή Μία πρόσθετη ενίσχυση στα οικονομικά του

Στο μαγαζί μας της Σμύρνης θυμάμαι ότι υπήρχαν αυτά τα σύνεργα Δηλαδή ένα μεγάλο χωνί ένα είδος υδρορρόης και κάτω ένα μεγάλο δοχείο σαν βαρέλι το οποίο υποδέχετο τα τρίμματα Έπειτα τα ξανάβαζαν σε έναν κουβά τα ξανανέβαζε ο μεγάλος μου αδελφός στην ταράτσα και τα ξανάριχνε

Επίσης υπήρχαν εκεί πολλά καλούπια για να κάνουμε κοσμήματα διότι τα κοσμήματα στη Σμύρνη όπως είπα ήσαν τα περισσότερα χειροποίητα Δεν υπήρχαν χυτόπρεσες και τέτοια

Επίσης το λιώσιμο του χρυσού γινόταν σε καμίνια με κάρβουνα Υπήρχε φυσερό από πάνω υπήρχε και καμίνι και έβαζαν το χρυσό σε χωνάκια που τα λέγαμε ποτάδες Όταν ο θείος μου επρόκειτο να λιώσει χρυσό εμένα η δουλειά μου ήταν να δουλεύω το φυσερό αφού προηγουμένως ανέβαινα και άνοιγα το πίσω παράθυρο του εργαστηρίου Ο τοίχος του έβλεπε στον περίβολο της εκκλησίας των Καπουκίνων που ήταν ιδιοκτησία του μαγαζιού μας

Επίσης στη Σμύρνη φυσικά δεν υπήρχε ούτε ωράριο ούτε συνδικάτα εργατών Ένας καλός τεχνίτης ήταν πάντα περιζήτητος και έβρισκε δουλειά εύκολα ενώ έναν τεμπέλη ή άχρηστο το αφεντικό είχε όλο το ελεύθερο να τον απολύσει χωρίς να έχει συνέπειες

Στη Σμύρνη στην ωραία πόλη της χαράς και της εργασίας (διότι στη Σμύρνη για να είσαι φτωχός έπρεπε να είσαι τεμπέλης) υπήρχε δουλειά για όλους Δεν εδικαιολογείτο άνθρωπος φτωχός εκτός αν ήταν τεμπέλης

Όπως μου είπε η μητέρα μου επειδή οι περισσότερες δουλειές και τα περισσότερα δώρα γίνονταν το Δεκέμβρη και την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και όχι των Χριστουγέννων όπως τώρα που φραγκέψαμε ο πατέρας μου εγκαθίστατο και κοιμόταν και τη νύχτα μέσα στο μαγαζί δουλεύοντας είκοσι ώρες το εικοσιτετράωρο Έπαιρνε το στρώμα του και το πάπλωμά του και κοιμόταν σε έναν καναπέ του μαγαζιού Μόνο κάθε Σάββατο πήγαινε σπίτι για να πλυθεί να καθαριστεί να αλλάξει ρούχα και αυτό όπως προανέφερα διότι ήταν υποχρεωμένος να συνεισφέρει περισσότερα λόγω των περισσοτέρων εξόδων που είχε με τη μεγάλη του οικογένεια

Τα δύο τρία τελευταία χρόνια προ της Καταστροφής ήσαν πολύ στη μόδα στη Σμύρνη τα βραχιόλια Τα περίφημα σμυρναίικα βραχιόλια Οι σαλίγκαροι τα τσατιά κτλ Αυτά όλα γίνονταν από χρυσό 22 καρατίων Δηλαδή λιώνανε απευθείας ή αγγλικές λίρες ή τουρκικές λίρες ή εικοσόφραγκα και έτσι

Digitized by 10uk1s

εγίνοντο αυτά τα ωραία σμυρναίικα βραχιόλια Αυτή η μόδα ήταν και ένα είδος σωτηρίας για τη μετέπειτα προσφυγιά διότι όσοι πρόσφυγες κατόρθωσαν και γλίτωσαν και έφεραν τα χρυσά τους εδώ πουλώντας τα μπόρεσαν να δημιουργήσουν τον πρώτο πυρήνα της εγκαταστάσεώς τους Φυσικά η έλευση των προσφύγων βοήθησε πολύ και την οικονομία της Ελλάδας Η αλήθεια είναι ότι οι Ελλαδίτες τρόμαξαν όταν είδαν το κύμα των προσφύγων φοβούμενοι ότι αυτό θα φέρει ανεργία και μεγάλη φτώχεια Αλλά όπως είπα και εγώ σε μία εκπομπή της τηλεόρασης για τη μαύρη επέτειο της καταστροφής της Σμύρνης οι πρόσφυγες ακούμπησαν μεν εις τον κορμό της μητέρας πατρίδος αλλά δεν ακούμπησαν ως παράσιτα αλλά ως μπόλια και εμπόλιασαν τον κορμό της Ελλάδος και γι αυτό πήγε πολύ μπροστά η Ελλάς Απόδειξη είναι η Μακεδονία Δεν ξέρω αν το ξαναείπα αλλά όσες φορές και να το πει κανείς δεν αρκεί Η εγκατάσταση των προσφύγων και προπαντός των Ποντίων εδημιούργησε ένα ωραίο στρώμα Ελλήνων εις τη Μακεδονία Και όχι μόνο ανεπτύχθη οικονομικώς και βιομηχανικώς αλλά διορθώθηκε και εθνολογικώς

Διότι πριν από την έλευση των προσφύγων με τις προπαγάνδες και με τις διώξεις πολλοί παρ όλο που ήσαν Έλληνες εις το αίσθημα ήσαν σλαβόφωνοι πράγμα που ενίσχυε τότε την προπαγάνδα της Βουλγαρίας που επιζητούσε να μας φάει τη Θεσσαλονίκη

Όπως είπα η έλευση των προσφύγων οι οποίοι ήσαν γυμνοί και δεν είχαν ούτε ρούχα ούτε ένα κρεβάτι να κοιμηθούν εβοήθησε πολύ την εθνική οικονομία Ήρθαν τότε και πολλά δολλάρια προπαντός από τους Αμερικανούς οι οποίοι ήσαν οι μόνοι που πραγματικά εβοήθησαν στην εγκατάσταση των προσφύγων και πολλές βιοτεχνίες μικρές εδούλεψαν και εξελίχθηκαν σε βιομηχανίες Διότι ερχόμενοι οι πρόσφυγες ήσαν υποχρεωμένοι να αγοράσουν από παπούτσια κάλτσες έως κρεβάτια έως μαχαιροπίρουνα έως πιάτα και εν πάση περιπτώσει το νοικοκυριό Οι δικές μας οι γυναίκες ήσαν προκομμένες και καθαρές Τις είπαν παστρικές με διφορούμενη έννοια Εμείς θα πάρουμε την καλή έννοια Ήσαν πράγματι παστρικές και νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς όπου η ζωή ήταν πρωτόγονη όπου δεν υπήρχε αποχέτευση και τα βρωμόνερα κυκλοφορουσανε μέσα στους δρόμους δεν εξεδηλώθη ποτέ καμία επιδημία λόγω της καθαριότητας την οποία κρατούσαν οι γυναίκες οι δικές μας εις τα σπίτια τους

Η άλλη διφορούμενη έννοια του παστρικές ήταν καλοαντρούδες Τραβούσαν τους άντρες τους Ελλαδίτες και θύμωναν οι κοπέλες διότι έχαναν τις ευκαιρίες Οι γυναίκες οι δικές μας ήσαν καλές μαγείρισσες καλές νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς με τις πρωτόγονες εγκαταστάσεις όπου έμεναν ολόκληρες οικογένειες σε μία παράγκα η οποία είχε ένα υποτυπώδες παραθυράκι μόλις εξοικονομούσαν κανένα κομματάκι πανί έφτιαχναν μία κουρτινουλα και μόλις βρίσκανε κανένα κουτί από κονσέρβα και λίγο χώμα κατόρθωναν και φύτευαν πότε ένα βασιλικό και πότε ένα γεράνι

Και όταν γύριζε ο άντρας κουρασμένος από το μεροκάματο έβρισκε πάντοτε στο σπίτι έτοιμο να τον περιμένει κάτι καλομαγειρεμένο Φτωχό μεν αλλά περιποιημένο Η δύναμη και το κουράγιο που έδωσαν οι γυναίκες της προσφυγιάς στους άντρες πρόσφυγες είναι βεβαιωμένα Χάρη εις την περιποίηση χάρη εις το κουράγιο που έδιναν κατορθώσαμε να κρατηθούμε στα πόδια μας

Ως απόδειξη θα φέρω ένα μικρό παράδειγμα Αυτή την εποχή υπάρχει μια πολύ μεγάλη βιομηχανία μπισκότων και ζυμαρικών οι αδελφοί Παπαδόπουλοι Οι γονείς αυτών είχαν εγκατασταθεί σε μία παράγκα στη Θεσσαλονίκη Η μητέρα τής οικογένειας εζύμωνε και έψηνε όλη μέρα κουλουράκια τα οποία ο πατέρας Παπαδόπουλος τα έπαιρνε σε έναν ταβλά στο κεφάλι του και έβγαινε και τα πουλούσε στους δρόμους

Ε λοιπόν τα παιδιά αυτής της οικογένειας μεγαλώνοντας με το παράδειγμα της εργατικότητος

Digitized by 10uk1s

κατόρθωσαν σήμερα να συναγωνίζονται ευρωπαϊκά είδη σαν τα δικά τους

Και μια και μιλήσαμε για την κακία της εκφράσεως laquoοι παστρικέςraquo ας μιλήσουμε και για το ειρωνικό laquoτι είχαμε και τι χάσαμεraquo Μπορεί μερικές απλοϊκές γυναικούλες προσφυγίνες να το είπανε καμιά φορά Αλλά είναι βέβαιο ότι και είχαμε και χάσαμε Είχαμε το παν και χάσαμε το παν σε μια στιγμή Εδώ μια ζημιά που γίνεται σε οιοδήποτε σπιτικό δηλαδή το να σπάσει ένα πιάτο ένα ποτήρι μας δημιουργεί μια κάποια στεναχώρια Φανταστείτε το βιος γενεών ολόκληρων να το αφήνεις έρμαιο στις αρπαγές των Τούρκων Να κλειδώνεις την πόρτα σου και να πετάς το κλειδί γιατί ξέρεις ότι δεν θα ξαναμπείς στο σπιτικό σου

Και για μεν τα σπίτια και τα μαγαζιά μας που καήκανε κατά κάποιο τρόπο το παίρνεις απόφαση Αλλά σκεφτείτε να έχεις ένα σπίτι ή μία ανθούσα επιχείρηση να την αφήνεις στα χέρια άλλων και να φεύγεις ξυπόλυτος και γυμνός με ένα μπογαλάκι μόνο στο χέρι γιατί δεν είχες τη δυνατότητα να πάρεις κάτι περισσότερο μαζί σου

Φυσικά και το σπίτι που μας φιλοξένησε μετά τη φωτιά του κ Ανέστη ένα αρχοντικό με τρία δωμάτια υποδοχής χωριστά το λίβινγκ την αυλή όπως τη λέγανε στη Σμύρνη με έξι υπνοδωμάτια επάνω με μία επίπλωση θαύμα διότι ο άνθρωπος αυτός ήταν καπνέμπορος καπνοπαραγωγός μάλλον και σταφιδοπαραγωγός με τεράστια κτηματική περιουσία και είχε κατορθώσει να δημιουργήσει μια καλή κατάσταση mdash και να ξέρει ότι αφήνει αυτό το σπίτι όπως είναι και φεύγει για να μην το ξαναδεί ποτέ

Το ίδιο συνέβη και με τον θείο μου Το σπίτι του Τσιντσίνη του θείου μου όπως προείπα κάηκε αλλά το εργοστάσιό του ο αλευρόμυλος ο οποίος ήταν ο καλύτερος των Βαλκανίων διότι με την ελληνική κατοχή σιγουρεύτηκε πλέον και καταξοδεύτηκε και ανανέωσε το σύνολο των εργαλείων του (και μάλιστα είχε φέρει ειδικό τεχνίτη από την Ελβετία διότι τα μηχανήματα ήσαν ελβετικά Αυτές τις λεπτομέρειες τις ήξερα διότι στο εργοστάσιο ήταν διευθυντής ο δεύτερος αδελφός μου ο Νίκος Είχαν φέρει όπως είπα ειδικό τεχνοκράτη από την Ελβετία τον κ Σενώ τον οποίο βρήκαμε μετά την Καταστροφή εις τους μύλους του Αγίου Γεωργίου Αυτός διοργάνωσε τους μύλους του Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι και επειδή γνωριζόταν με τον αδελφό μου τον Νίκο κατά την κατοχή πήγαμε και μας έδωσε μια μεγάλη ποσότητα αλεύρι) αυτό λοιπόν το τεράστιο εργοστάσιο το οποίο επειδή ήταν κοντά στην παραλία της Σμύρνης είχε δική του προβλήτα όπου επλεύριζαν τα πλοία που έφερναν αγγλικό κάρβουνο διότι το εργοστάσιο εργαζόταν με δική του κίνηση και ξεφόρτωνε κάρβουνα και φόρτωνε άλευρα για να κάνει εξαγωγή mdash αυτή την τεράστια περιουσία ο θείος μου την εγκατέλειψε και ήρθε εδώ αφού είχε χάσει και τον μοναχογιό του μαζί με τη θεία μου και αν δεν ήμαστε εμείς δεν θα είχε ούτε να κοιμηθεί πουθενά ούτε να φάει πουθενά

Σημειώστε ότι το 1948 που είχα πάει στη Σμύρνη πήγα και βρήκα το εργοστάσιο και ακόμα το 48 δηλαδή είκοσι έξι χρόνια αργότερα υπήρχε η επιγραφή laquoΙωάννης Ν Τσιντσίνηςraquo διότι το κτίριο ήταν τετραώροφο με τα γραφεία και οι Τούρκοι δεν είχαν την ευχέρεια να σβήσουν την επιγραφή

Το laquoτι είχαμε και το τι χάσαμεraquo είναι βέβαιο Διότι όπως είπα είχαμε το βιος μας είχαμε το σπιτικό μας είχαμε τη δουλειά μας είχαμε την προκοπή μας και όλα αυτά χαθήκανε σε μία ώρα μέσα σε μία κακιά στιγμή

Αυτά τα λίγα είχα να πω χωρίς να έχω ούτε τη μόρφωση ούτε την προπαρασκευή για να μάθουν τα παιδιά μου και τα εγγόνια μου λίγα πράγματα από την καημένη μας πατρίδα από τις ρίζες μας

Digitized by 10uk1s

για την εγκατάσταση των δυστυχισμένων ανθρώπων

Τους έβαζαν σε σχολεία κινηματογράφους εκκλησίες και σε όποιο ελεύθερο χώρο μπορούσαν να βρουν και σε πολλές περιπτώσεις σε σκηνές Μερικές αστικές οικογένειες τις εγκατέστησαν σε μέγαρα των οποίων οι ιδιοκτήτες έλειπαν στο εξωτερικό

Παραδείγματος χάρη την οικογένεια του φίλου μου του Παύλου οι οποίοι ήσαν πλουσιότατοι άνθρωποι και είχαν ένα τεράστιο τσιφλίκι στη Φιλαδέλφεια στου Αγά Σεΐρ δηλαδή μέσα στη Μικρά Ασία και το είχαν παραχωρήσει ως Στρατηγείο του Νίδερ τους εγκατέστησαν στο σπίτι του Μπενάκη το σημερινό μουσείο

Την οικογένεια της κατόπιν γυναίκας μου την εγκατέστησαν σε ένα παράρτημα του μεγάρου Μαυρομιχάλη που βρίσκεται απέναντι από τον Κήπο Και πολλές άλλες οικογένειες τις εγκατέστησαν σε ανάλογα σπίτια ώσπου να μπορέσουν να βρουν μόνιμη στέγη δική τους

Και έτσι άρχισε ο αγώνας για την επιβίωση και το ριζωμό στη νέα πατρίδα Γι αυτά αν ο Θεός μου δώσει ζωή ίσως αργότερα περιγράψω το τι συνέβη από τον ερχομό μας εδώ μέχρι σήμερα

Και μια και φτάσαμε στη σωτηρία μου ας πάμε λίγο πίσω να δούμε μερικά χαρακτηριστικά γεγονότα Και πρώτα την ώρα που οι Τούρκοι μάς έσφαζαν εβίαζαν τις γυναίκες και έκαιγαν την πόλη στο αγγλικό θωρηκτό που ήταν αγκυροβολημένο στον κόλπο της Σμύρνης επαιάνιζε το απόγευμα η μουσική για να πάρουν οι Εγγλέζοι το τσάι

Αυτοί ήσαν οι χριστιανοί οι οποίοι ελπίζαμε ότι θα μας γλίτωναν Αλλά μια που μιλούμε για καλούς χριστιανούς γιατί να μη θυμηθούμε τους χειρότερους χριστιανούς τους Γερμανούς και προπαντός να πάμε πίσω πάρα πολλά χρόνια πριν από τον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο όταν ήρθε ως διοργανωτής του τουρκικού στρατού ένας Γερμανός στρατηγός ένας φανατικός σκύλος ο Λίμαν φον Σάντερς ο οποίος η πρώτη δουλειά που υπέδειξε στους Τούρκους ήταν να διώξουν από όλα τα παράλια της Μικράς Ασίας τους Έλληνες διότι τους είπε ότι είναι επιζήμιο γι αυτούς στα παράλια της Μικράς Ασίας που έβλεπαν στο Αιγαίο και στα καινουργιοελευθερωθέντα νησιά μας του Αιγαίου να κατοικούν Έλληνες Από τότε άρχισε ο διωγμός καθ υπόδειξη αυτής της απαίσιας φυλής των χριστιανών Γερμανών οι οποίοι αν κέρδιζαν τον πόλεμο θα είχαν τον Χίτλερ ήρωα και τώρα παρουσιάζονται ως Χριστιανοδημοκράτες και Σοσιαλδημοκράτες Πού ήσαν αυτοί όταν οι χιτλερικοί έκαιγαν ζωντανούς τους δυστυχισμένους Εβραίους οι οποίοι ποτέ δεν τους πείραξαν αλλά απεναντίας βοηθούσαν οικονομικώς την ανάπτυξη της Γερμανίας

Και άρχισε από τότε ο διωγμός των Ελλήνων Οι Τούρκοι εδημιούργησαν τα Τάγματα Εργασίας τα οποία έλεγαν Αμελέτ Ταμπουρού και ήθελαν τους Έλληνες τους δυστυχισμένους ραγιάδες δηλαδή Οθωμανούς υπηκόους να σπάζουν πέτρες γυμνοί και ξεσκούφωτοι μέσα στο λιοπύρι ή στα χιόνια

Πραγματικός όλεθρος και καταστροφή από τους Τούρκους Αλλά μήπως και οι δικοί μας οι τότε κυβερνώντες μας εφέρθησαν καλύτερα

Νομίζω ότι έχω πει ότι ο ένας από τα αδέλφια μου που υπηρετούσαν όλοι στο στρατό και ας λέγανε ότι δεν στρατεύτηκαν οι Μικρασιάτες ήταν στο στρατό από την πρώτη μέρα είχε τοποθετηθεί στους

Digitized by 10uk1s

κώδικες και γι αυτό έμεινε σε όλη τη διάρκεια του πολέμου μέσα στη Σμύρνη Μία εβδομάδα πριν μπουν οι Τούρκοι στη Σμύρνη διετάχθη να καταστρέψει τους κώδικες Από αυτό καταλάβαμε ότι δεν υπήρχε πλέον ελπίδα σωτηρίας και συνεννοήθηκε με τον θείο μου ο οποίος ήταν ο αρχηγός της οικογένειας και μαζεύτηκαν τριάντα πέντε τόσοι συγγενείς και βγάλαμε εισιτήρια τα οποία καλοπληρώθησαν διότι επρόκειτο να περάσει από τη Σμύρνη ένα αγγλικό πλοίο για να μπορέσουμε να διαφύγουμε Αλλά κατά διαταγή της τότε κυβερνήσεώς μας ζητούσαν διαβατήριο πράγμα το οποίο ήταν αδύνατο να μας δώσουν Και αυτό διότι οι τότε κυβερνώντες φοβόντουσαν ότι θα άλλαζε το εκλογικό σώμα με την άφιξη των Ελλήνων της Σμύρνης οι οποίοι ήσαν όλοι Βενιζελικοί

Γι αυτό λέω τι να πρωτοδεί κανείς Τους Εγγλέζους να πίνουν το τσάι τους με μουσική την ώρα που μας σφάζανε τους Γερμανούς που υπέδειξαν την καταστροφή του ελληνισμού της Μικράς Ασίας ή τους δικούς μας συμπατριώτες που άφησαν να μας σφάξουν μην τυχόν και αλλοιωθεί το εκλογικό σώμα

Και μια που μιλάμε για τους καλούς χριστιανούς mdashεκ των υστέρων φυσικά το έμαθα αυτόmdash ο αδελφός της κατόπιν γυναίκας μου ο Νίκος καλός κολυμβητής έπεσε στη θάλασσα και κολυμπώντας έφτασε σε ένα αγγλικό πολεμικό παρακαλώντας ν ανεβεί επάνω για να σωθεί από τους Τούρκους Διότι ήταν τότε δεκαεπτά ετών και εκινδύνευε να αιχμαλωτισθεί Αντί απαντήσεως του έριξαν ζεματιστό νερό

Έπειτα πήγε σε ένα ιταλικό πολεμικό Οι Ιταλοί ήσαν ανέκαθεν εχθροί προς εμάς αντίθετοι στην κατοχή Μικρασιατικών εδαφών από την Ελλάδα Παρ όλα αυτά έδειξαν ανθρωπισμό την ώρα της καταστροφής Εν αντιθέσει με τους κυρίους Εγγλέζους οι οποίοι την ώρα που οι Τούρκοι εβίαζαν τις γυναίκες και έσφαζαν τους άντρες και μας έκαιγαν έπιναν το τσάι τους συνοδεία μουσικής

Εν πάση περιπτώσει τον βοηθήσανε τον Νίκο οι Ιταλοί τον σκουπίσανε τον στεγνώσανε του έδωσαν καινούργια ρούχα στεγνά και τον βοήθησαν και επιβιβάστηκε σε ένα πλοίο που είχε Ιταλούς υπηκόους και έτσι σώθηκε από την αιχμαλωσία εν αντιθέσει με τον μεγαλύτερο αδελφό του τον Ηλία ο οποίος τρεις μήνες προ της καταστροφής εστρατεύθη και με όλους τους Σμυρνιούς της ηλικίας του μετά από μία πρόχειρη εκγύμναση τον έστειλαν στο μέτωπο mdashαπροετοίμαστα παιδιά δεκαοκτώ και δεκαεννιά ετώνmdash και έκτοτε εχάθηκε το παλικάρι και δεν ξαναέδωσε σημεία ζωής θύμα και αυτό της τουρκικής θηριωδίας και της ελληνικής αδιαφορίας προς τον πληθυσμό της Μικράς Ασίας

Και μια και μιλάμε για στρατιωτικά θέματα ας πάμε λίγο πίσω Μετά την αποτυχία της εκστρατείας του Σαγγαρίου όπου αρχιστράτηγος ήταν ο Παπούλας αλλά εμπνευστής της ήταν ο τότε βασιλεύς Κωνσταντίνος και το περί αυτόν επιτελείο έριξαν όλο το βάρος της αποτυχίας εις τον Παπούλα και τον αντικατέστησαν με ένα νέο αρχιστράτηγο τον Χατζανέστη έναν άνθρωπο ο οποίος με τις πράξεις του απέδειξε ότι δεν ήταν και πολύ γνωστικός

Η πρώτη διαταγή που έβγαλε ο Χατζανέστης μόλις ήρθε στη Σμύρνη ήτανε να απαγορευθεί ο περίπατος των στρατιωτών εις την προκυμαία Απηγόρευσε να περνούν από την προκυμαία απλοί στρατιώτες Και νομίζω πως όταν επήρχετο μάλλον η καταστροφή και για να ανακόψουν το κύμα της φυγής των Μικρασιατών προς τον ελλαδικό χώρο έβγαλαν ανακοινωθέν και έλεγαν ότι το τρίτο σώμα στρατού σώζει την τιμήν της Πατρίδος ότι δηλαδή ανεκόπη η προέλαση του Κεμάλ πράγμα ψευδέστατο διότι δύο μέρες πριν ολόκληρο αυτό το σώμα είχε παραδοθεί εις τον Κεμάλ

Όλα αυτά μόνο και μόνο για να μας κλείσουν τα μάτια και να μείνουμε εκεί θύματα της τουρκικής θηριωδίας

Digitized by 10uk1s

Πολλοί γνωστοί μου οι οποίοι μετά την καταστροφή επί τουρκοκρατίας τώρα έχουν επισκεφθεί τη Σμύρνη με ρωτούν να τους πω σχετικά Η απάντησή μου είναι μία Τι σχέση έχει η σημερινή Σμύρνη με τη χαρούμενη Σμύρνη την προ του 22 Τη Σμύρνη που οι άνθρωποι την έζησαν εργατικοί μεν όλη μέρα και διασκέδαζαν Εις την προκυμαία υπήρχαν τόσα κέντρα με ορχήστρες και μουσικές που είναι δύσκολο να το πιστέψει κανείς Εις του laquoΚρέμερraquo υπήρχαν δύο ορχήστρες Μία με κλασικά έργα και άλλη με μπουζούκια και τέτοια Πλάγια ήταν το laquoΚαφέ Φώτηraquo του Κλωναρίδη όπως το λέγαμε από μία μάρκα μπύρας που διέθετε Και εκεί υπήρχαν δύο ορχήστρες Μία πάλι με έργα κλασικά δηλαδή Στράους και τέτοια και η άλλη μαντολινάτα

Λίγο πιο εκεί ήταν το laquoΚαφέ ντε Παρίraquo το οποίο λειτουργούσε το καλοκαίρι Άλλη ορχήστρα εκεί Λίγο πριν από το laquoΚαφέ ντε Παρίraquo ήταν η laquoΑλάμπραraquo με μουσική με λαϊκά όργανα σαντούρι κτλ Προς την άκρη της προκυμαίας προς το τέλος ήσαν δύο κέντρα ακόμα Το laquoΚόρσοraquo με ορχήστρα επίσης και το laquoΛούνα Παρκraquo με ορχήστρα Δηλαδή αριθμούμε δυο στου laquoΚρέμερraquo δυο στο laquoΚαφέ Φώτηraquo τέσσερις∙ δυο στο laquoΑλάμπραraquo και στο laquoΚαφέ ντε Παρίraquo έξι∙ και δυο τα άλλα οκτώ

Αλλά οι ορχήστρες δεν ήσαν μόνο εις τα κέντρα της παραλίας Και μέσα εις τις συνοικίες υπήρχαν ατελείωτα κέντρα με μουσικές Ένα από όλα αυτά τα κέντρα ήταν στη συνοικία του Αγίου Δημητρίου και λειτουργούσε χειμώνα καλοκαίρι Είχε και κλειστή αίθουσα και καλοκαιρινή Εμείς τότε παιδιά πηγαίναμε απέξω για να ακούσουμε που παίζανε οι μουσικοί

Το κέντρο αυτό που προανέφερα το λέγανε laquoΝέος Κόσμοςraquo και επειδή είπα ότι υπήρχαν πολλά κέντρα στις συνοικίες θα σας αναφέρω ένα χαρακτηριστικό που το έζησα εγώ

Στη συνοικία του Αγίου Δημητρίου στο Φαρδύ όπως το λέγαμε διότι ήταν φαρδύτερος ο δρόμος αυτός από τους άλλους mdashοι Τούρκοι δε το λέγανε Τσακιρτζίμπασιmdash υπήρχε ένα καφενείο το οποίο είχε και αυτό μέσα ορχήστρα με λαϊκά όργανα Μια μέρα πηγαίνοντας στο σχολείο το πρωί ακούσαμε να παίζει μουσική Πήγαμε στο σχολείο και επιστρέφοντας το μεσημέρι όταν σχολάσαμε τα όργανα συνέχιζαν να παίζουν και μας έκανε εντύπωση που έπαιζαν πρωί Ρωτήσαμε κάπου εκεί τι συμβαίνει και μας είπαν ότι ήσαν ζωέμποροι οι οποίοι έφεραν εις πέρας μια μεγάλη μεταφορά σφαγίων από το εσωτερικό της Μικράς Ασίας στη Σμύρνη∙ φαίνεται ότι κέρδισαν πολλά χρήματα και το γλεντούσαν

Πήγαμε σπίτι μας πήγαμε σχολείο το απόγευμα έπαιζαν Σχολάσαμε το βράδυ συνέχιζαν Πάμε την άλλη μέρα το πρωί σχολείο συνέχιζαν Δηλαδή αυτό το γλέντι κράτησε περίπου τριάντα έξι ώρες συνεχώς Αυτή ήταν μια έκφραση του τρόπου ζωής Δηλαδή εργασία πολλή καλή δουλειά αλλά και η διασκέδαση διασκέδαση

Δηλαδή ο κόσμος το βράδυ ήθελε πάντα να βρει έναν τρόπο για να διασκεδάσει Και στα κέντρα της προκυμαίας αλλά και στα κέντρα τα συνοικιακά όπου όπως είπα υπήρχε μουσική δεν ήταν κανείς υποχρεωμένος να καταξοδευτεί για να περάσει την ώρα του Τα κέντρα της προκυμαίας είχαν και κάποιο είδος ζαχαροπλαστείου Μπορούσες δηλαδή να πάρεις ένα γλυκό μια πάστα παραδείγματος χάρη και να καθίσεις ν απολαύσεις τη μουσική

Επίσης στα κέντρα των συνοικιών μπορούσες να πάρεις και ένα ούζο σκέτο Δεν ήταν λοιπόν υποχρεωμένος κανείς να ξεπαραδιαστεί για να μπορέσει να διασκεδάσει και να ξεδώσει από τους κόπους της ημέρας

Υπήρχαν πολλές ακόμα ευκαιρίες για τους κατοίκους της Σμύρνης για ψυχαγωγία Παραδείγματος χάρη όταν έρχονταν θίασοι πρόζας ή μουσικής από την ελεύθερη Ελλάδα Επίσης έρχονταν πολλοί θίασοι

Digitized by 10uk1s

ξένοι ιταλικοί γαλλικοί αλλά προπαντός ιταλικής όπερας διότι η Σμύρνη είχε πάρα πολλά θέατρα πολλά υπαίθρια και αρκετά χειμερινά

Μεταξύ αυτών το κόσμημα της Σμύρνης ήταν το Θέατρο Σμύρνης που ήταν μικρογραφία του Θεάτρου της Σκάλας του Μιλάνου Σ αυτό αξιώθηκα παιδί να πάω κι εγώ δυο φορές συνοδευόμενος από τη θεία μου Άννα και ν ακούσω την laquoΤσάρνταςraquo και την laquoΜπαγιαντέραraquo

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου είχαν δημιουργηθεί πολλοί θίασοι στη Σμύρνη από ηθοποιούς ντόπιους Σμυρνιούς οι οποίοι ήσαν καλλίφωνοι και δημιούργησαν μαζί με τον Σύλβιο και τον Καρακάση που ήσαν καλοί σκηνοθέτες θιάσους και προπαντός οπερέτας

Μεταξύ αυτών πρωταγωνίστρια ήταν η Μέρτικα Επίσης ήταν και η Ζαζά Μπριλάντη η οποία εθριάβευσε και μετά την καταστροφή της Σμύρνης στην Αθήνα ως σουμπρέτα

Μεταξύ πολλών άλλων διακριθέντων δεν πρέπει να ξεχάσουμε να αναφέρουμε τον Γιώργο Γληνό ο οποίος επίσης διέπρεψε μετά την Καταστροφή ως πρωταγωνιστής του Εθνικού Θεάτρου

Ο Σύλβιος και ο Καρακάσης τους οποίους προανέφερα δεν ήσαν μόνο σκηνοθέτες ήσαν και καλοί συγγραφείς και μετά την Καταστροφή ήρθαν κι αυτοί στην Αθήνα όπου έγραψαν επιθεωρήσεις επιτυχημένες Το δίδυμο των συγγραφέων ήταν ο Σύλβιος και ο Καρακάσης Ο Καρακάσης ο πνευματωδέστατος αυτός άνθρωπος ήταν καμπούρης

Είχαμε επίσης πολλές πολυτελείς αίθουσες κινηματογράφων όχι μόνο στην παραλία αλλά και μέσα στις συνοικίες Φυσικά οι ταινίες τότε ήσαν βουβές και συνοδεύονταν από υπόκρουση πιάνου

Στη Σμύρνη υπήρχαν επίσης πολλές λέσχες στις οποίες μαζεύονταν τα μέλη συζητούσαν έπαιζαν χαρτιά όχι μεγάλο τζόγο δεν ήσαν λέσχες χαρτοπαικτικές αλλά λέσχες συναναστροφής Εκεί τα μέλη μπορούσαν να πάρουν το τσάι τους και να μιλήσουν μεταξύ τους για τις υποθέσεις τους

Κορυφαία περίπτωση για τις λέσχες αυτές ήσαν οι χοροί που εδίνοντο τις Απόκριες τόσο για να διασκεδάσουν τα μέλη όσο και για να εισπράξουν οι λέσχες χρήματα και ν ανταποκριθούν στα έξοδά τους

Μία από τις λέσχες αυτές ήταν η Λέσχη των Κυνηγών Υπήρχαν δυο λέσχες κυνηγών η Αψηλή και η Χαμηλή Αρχικώς ήταν η Λέσχη η Αψηλή σ ένα δρόμο της προκυμαίας αλλά είχαν διασπαστεί τα μέλη της και στην άλλη γωνία δημιούργησαν μια δεύτερη λέσχη τη λεγομένη πάλι Λέσχη των Κυνηγών αλλά Χαμηλή

Σ έναν αποκριάτικο χορό του 1922 αξιώθηκα να πάω κι εγώ συνοδεύοντας ως ντάμα μου τη δεσποινίδα Τσβάιφελ την οποία μου εμπιστεύτηκαν οι γονείς της που παρακολουθούσαν από τον εξώστη της Λέσχης

Στην άλλη Λέσχη των Κυνηγών τη λεγομένη Αψηλή mdashκαι τούτο γιατί το κτίριό της ήταν μεγαλοπρεπέστατο είχε ισόγειο και τρία πατώματα και εκεί με έπαιρνε όποτε πήγαινε ο θείος μου ο Τσιντσίνης που ήταν μέλος τηςmdash είχε εγκαταστήσει το 1919 και 1920 το Στρατηγείο του ο Παρασκευόπουλος που ήταν αρχιστράτηγος

Digitized by 10uk1s

Και μια που μιλήσαμε για τους χορούς των λεσχών ο κορυφαίος και ο κοσμικότερος χορός ήταν της Ελληνικής Λέσχης Το εισιτήριο εκεί ακόμα και για τα μέλη ήταν τσουχτερό Επίσης κατά τη διάρκεια του χορού εγένοντο πλειστηριασμοί ποιος θα προσέφερε δηλαδή τα περισσότερα χρήματα δια τους σκοπούς της Λέσχης Σκοποί της Ελληνικής Λέσχης ήσαν η ενίσχυση των φιλανθρωπικών και των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων που υπήρχαν στη Σμύρνη

Για να γίνεις μέλος σ αυτή τη Λέσχη ήταν πολύ δύσκολο διότι ήταν ένα είδος Φιλικής Εταιρείας Ο αδελφός μου ο Χρήστος ο μεγάλος ο πρωτότοκος δηλαδή είχε επανειλημμένα υποβάλει αίτηση η οποία είχε κατ αρχήν απορριφθεί Όταν όμως ενεκρίθη εθεωρήθη ότι ήταν μια δικαίωση της φήμης της οικογενείας πράγμα για το οποίο ήταν ενθουσιασμένος ο Χρήστος

Επίσης υπήρχε το Σπόρτινγκ καθώς και η Νιου Κλαμπ στην οποία σύχναζαν περισσότερο οι Άγγλοι και γι αυτό είχε και αγγλική ονομασία Υπήρχαν νομίζω και άλλες δύο λέσχες των οποίων μου διαφεύγουν τα ονόματα

Όπως προανέφερα ο θείος μου ήταν αλευροβιομήχανος Εκεί στη Σμύρνη ήσαν χωριστοί οι αλευροβιομήχανοι και οι αλευρέμποροι Δεν ήταν όπως είναι τώρα εδώ οι μύλοι που αλέθουν δικό τους στάρι Εκεί οι αλευροβιομήχανοι έκαναν φασόν Ο θείος μου ο Τσιντσίνης αρκετά ηλικιωμένος εθεωρείτο εξπέρ εις την απόδοση των σιταριών διότι στη Σμύρνη υπήρχε και επιμελητήριο των σιτηρών και με έπαιρνε και εκεί μαζί του Είχα μια προαίσθηση ότι επειδή έβλεπε ότι ο γιος του δεν ήταν άνθρωπος για δουλειά έχω τη γνώμη ότι με έπαιρνε κοντά του για να με βοηθήσει και να με σπουδάσει ώστε να τον διαδεχθώ στην επιχείρηση Το όνομα που χρησιμοποιούσαν γι αυτό που θέλω να περιγράψω στη Σμύρνη ήταν Μπόρσα σιτηρών δηλαδή Χρηματιστήριο σιτηρών Εκεί υπήρχαν οι μεσίτες και οι αγορασταί σιτηρών σιτάρι για να το αλέθουν και να το κάνουν αλεύρι κτλ Φυσικά ο θείος μου ο Τσιντσίνης εθεωρείτο αυθεντία στην εξακρίβωση της αποδόσεως των σιτηρών

Όταν λοιπόν υπήρχε μία διαφορά μεταξύ αγοραστών και πωλητού κατέφευγαν σε εκείνον και ότι έλεγε εθεωρείτο τελεσίδικη απόφαση Εκείνος έπαιρνε το σιτάρι και το δάγκωνε στα δόντια του και έλεγε ότι από αυτό το σιτάρι θα έχετε στις χίλιες οκάδες τόσα σακιά αλεύρι πρώτης ποιότητος τόσα σακιά δευτέρας ποιότητος τόσα σακιά πίτουρο ψιλό τόσα σακιά πίτουρο χοντρό και τόσα σακιά σκύβαλο Σκύβαλο ήταν τα απορρίμματα

Κανείς δεν αμφισβητούσε τη γνώμη του Ήταν άνθρωπος όπως είπα και αγράμματος και αμόρφωτος Μια μέρα έτυχα στο εργοστάσιο στο γραφείο και ένας πελάτης εζήτησε να του αποδώσουν λογαριασμό Ήταν εκεί ο αδελφός μου ο Νίκος και ένας άλλος κύριος Ιωαννίδης ο οποίος κρατούσε τα λογιστικά βιβλία Ρώτησε λοιπόν ο θείος μου ο Τσιντσίνης πόσα σακιά σιτάρι ήρθαν τόσα Και για την προέλευση γιατί από κάθε μέρος αλλιώτικο της Μικράς Ασίας είχαν και διάφορη απόδοση τα σιτάρια Του είπανε από πού προέρχονταν και έβγαλαν έναν απολογισμό Εκείνος χωρίς πολλά λόγια κάνει ένα laquoτσουraquo Λάθος Ξαναπιάνουν αυτοί τα χαρτιά γράφουν μετράνε κάνουν υπολογισμούς mdashκομπιούτερ δεν υπήρχαν τότεmdash βγάζουν δεύτερο∙ laquoλέγε σιορ Γιαννάκοraquo έτσι τον λένε τιμητικώς κατά το laquoσερraquo των Άγγλων laquoτσουraquo επαναλαμβάνει εκείνος Λάθος και αυτή τη φορά Οπότε έκαναν τρίτο υπολογισμό και τότε εκείνος είπε laquoναιraquo Με το μυαλό όλα αυτά εγένοντο

Αυτός λοιπόν ο τόσο ευφυής και εργατικός άνθρωπος ο οποίος εκ του μηδενός κατόρθωσε να σχηματίσει μία από τις μεγαλύτερες περιουσίες της Μικράς Ασίας όπως είπαμε είχε αποκτήσει ένα γιο ο οποίος μεγάλωσε στα πλούτη και έγινε όπως τον έλεγε ο μπαμπάς του αχαΐρευτος Ήταν bon

Digitized by 10uk1s

viveur γυναικάς και καλοπερασάκιας Για να πάρετε μια ιδέα η καταστροφή τον βρήκε να έχει δυο αυτοκίνητα που για εκείνη την εποχή ήταν περίπτωση μάλλον δύσκολη Ένα Τσάντλερ και ένα Μεταλλουρζίκ Το Μεταλλουρζίκ όταν ήρθε ο βασιλεύς Κωνσταντίνος στη Σμύρνη για να κάνει την αποτυχημένη εκστρατεία τού Σαγγαρίου η Διοίκηση το ζήτησε και το εδάνεισαν για τις μετακινήσεις του βασιλιά

Επίσης είχε ένα ωραιότατο κότερο που για να διακρίνεται είχε όλο κόκκινα πανιά Από καρότσες είχε τέσσερις πέντε με ωραία άλογα αλλά ήταν και μανιώδης ιππεύς Στη Σμύρνη γίνονταν μία φορά το χρόνο ιπποδρομίες σε ένα προάστιο που το έλεγαν Παράδεισο λίγο πριν από το Μπουτζά Για να διατηρεί κανείς στάβλους ολόκληρο το χρόνο για μία Κυριακή που θα γίνονταν οι κούρσες καταλαβαίνετε ότι ήταν πολυέξοδο Αυτός όμως το είχε και αυτό Είχε ωραιότατο στάβλο και μεταξύ των άλλων είχε και ένα καθαρόαιμο άλογο τον Μπαχτιάρ ο οποίος ήταν το κρακ Παρ όλο που τον φόρτωναν βάρη και τέτοια πάντοτε ήταν πρώτος στις ιπποδρομίες

Μάλιστα είχα και εγώ ένα παρ ολίγον δυστύχημα Με έπαιρνε μαζί του ο ξάδελφός μου όταν ήτανε να γυμνάσουν τα άλογα για την ιπποδρομία και επειδή ο Μπαχτιάρ παρ όλο που ήταν το καλύτερο άλογο ήταν και το πιο ήσυχο και ήρεμο με έβαζε επάνω και εγώ καβαλούσα τον Μπαχτιάρ Μια μέρα μπαίνοντας εις τον ιππόδρομο από μία πλαϊνή πόρτα ενώ εκείνη την ώρα εγυμνάζοντο δυο άλλα άλογα ο Μπαχτιάρ μόλις αντελήφθη ότι γίνεται κούρσα πήγε πλάγιά τους και με εμένα επάνω να τα προσπεράσει Φυσικά κατατρομάξανε και ο ξάδελφός μου και ο κ Σταρένιος ο οποίος ήταν βοηθός του και ξεφωνίσανε και μου φώναζε ο ξάδελφός μου laquoσφίγγε τα πόδια σου στη σέλα και κράτα τα γκέμιαraquo ώσπου τα άλογα να σταματήσουνε για να μην πέσω κάτω διότι φυσικά ήμουν αδαής εγώ από τις κούρσες

Μία από τις διαδρομές που γίνονταν σ αυτές τις ιπποδρομίες ήταν και η ιπποδρομία των ερασιτεχνών την οποία έλεγαν με τον εγγλέζικο τίτλο laquoτζέντλεμαν κουρςraquo Εκεί δεν έτρεχαν επαγγελματίες τζόκεϋ αλλά μόνο οι ιδιοκτήτες Σ αυτή φυσικά έτρεχε και ο ξάδελφός μου με τον Μπαχτιάρ πάντοτε νικητής Αυτός ήταν ο πυρήνας από τον οποίο μετά την Καταστροφή που ήρθαν εδώ δημιουργήθηκε ο ιππόδρομος διότι προ του 22 δεν υπήρχε εδώ ιππόδρομος και οι τζόκεϋ οι οποίοι υπήρχαν εκεί για τις κούρσες στον Παράδεισο ήσαν το ξεκίνημα που έκανε εδώ ο κ Ρηζ όταν εδημιούργησε την εταιρεία ιπποδρομιών

Ο ξάδελφός μου αυτός ο Νίκος ο Τσιντσίνης εκτός από τα άλλα βίτσια που είχε mdashφυσικά είχε πλούσιο μπαμπά και γι αυτό μπορούσε και τα έκανεmdash ελέχθη ότι μετά την Ελληνική κατοχή είχε δημιουργήσει απέναντι στο Κορδελιό ένα χαρέμι Δηλαδή είχε νοικιάσει ένα σπίτι και είχε εγκαταστήσει μέσα έξι επτά Τουρκαλίτσες Αυτό είχε μαθευτεί φαίνεται ανάμεσα στους Τούρκους και γι αυτό μόλις οι Τούρκοι μπήκαν στη Σμύρνη και τον έπιασαν αιχμάλωτο τον σκοτώσανε όπως μάθαμε με τον φρικτότερο τρόπο Άλλοι λένε ότι τον έγδαραν ζωντανό και άλλοι ότι τον λυντσάρανε και έτσι είχε κακό τέλος αυτό το παιδί το οποίο ήταν επιπόλαιο αλλά κατά βάθος είχε χρυσή καρδιά

Όπως προείπα πολλοί με ρωτάνε για τη Σμύρνη την προ της καταστροφής Θα δώσω μία συνοπτική εικόνα κατά το δυνατόν και από ότι ξέρω

Η Σμύρνη ήταν χωρισμένη σε συνοικίες εθνοτήτων Το κεντρικότερο μέρος και το μεγαλύτερο δηλαδή τα 75 ως 80 τοις εκατό κατείχε η Ελληνική χριστιανική συνοικία Σ αυτό τον τομέα δεν υπήρχε ούτε μία τουρκική ιδιοκτησία Ούτε κατοίκησε εκεί ποτέ κανένας Τούρκος Φυσικά υπήρχαν οι αστυνομικοί

Digitized by 10uk1s

σταθμοί τα καρακόλια όπως τα λέγαμε αλλά όταν νύχτωνε οι Τούρκοι αστυνόμοι δεν τολμούσαν να περιπολούν στην Ελληνική συνοικία και γι αυτό κλεινόντουσαν στα αστυνομικά τμήματα και τότε έβγαιναν οι νυχτοφύλακες οι λεγόμενοι laquoπεσβάντηδεςraquo από εμάς οι οποίοι δεν είχαν όπλο αλλά μια μεγάλη μαγκούρα που την έσερναν εις τα καλντερίμια για να ακούμε ότι εκτελούν το καθήκον τους και μας φυλάγανε Κατά πλειονότητα όλοι αυτοί οι νυχτοφύλακες ήσαν Αρβανίτες

Εις το βάθος της Ελληνικής συνοικίας προς το εσωτερικό της πόλεως ήταν η Αρμενική συνοικία Ολίγο πιο πίσω και δεξιότερα ήταν η Εβραϊκή συνοικία Και ακόμα πιο πίσω εις τα άκρα της πόλεως στα πιο φτωχικά μέρη έμεναν οι Τούρκοι Αριστερά της Ελληνικής συνοικίας ήταν η Ιταλική η μόνη που δεν κάηκε κιόλας όπως προανέφερα

Φυσικά στην Ελληνική συνοικία κατοικούσαν και αρκετοί ξένοι υπήκοοι Γάλλοι Ιταλοί Άγγλοι οι οποίοι ήσαν ή καθολικοί ή προτεστάντες Αλλά σε όλη αυτή την περιφέρεια της Σμύρνης δεν μπορούσε να ζήσει κανείς και να σταδιοδρομήσει ή να εργαστεί είτε ήταν Έλληνας είτε Τούρκος είτε ξένος υπήκοος εάν δεν μιλούσε καλά τα ελληνικά Φυσικά και οι Τούρκοι πλανόδιοι πωλητές που περιφέροντο και πουλούσαν διάφορα λαχανικά ή ότι άλλο μέσα στην Ελληνική συνοικία διαλαλούσαν το εμπόρευμά τους ελληνικά

Οι Τούρκοι πλούσιοι κατοικούσαν όλοι στα χωριά τα οποία ήσαν εκατέρωθεν του κόλπου της Σμύρνης Αριστερά της Σμύρνης και μετά το Διοικητήριο το Κονάκι όπως το λέγαμε υπήρχαν τέσσερα ωραία χωριά Το Καρατάσι η Καραντίνα Γκιοστεπέ και Κοκαριαλί Ήσαν παλιές ελληνικές συνοικίες της αρχαιότητος και ελέγοντο Μελαντία Καλλιθέα Ενόπη και Μυρακτή Σ αυτά τα χωριά ήσαν πάρα πολλοί Έλληνες πλούσιοι μεταξύ αυτών στο Γκιοστεπέ καθόταν και η οικογένεια του Ωνάση Και μαζί με αυτούς έμεναν και οι Τούρκοι πλούσιοι

Από το άλλο μέρος του κόλπου δεξιά ήταν το Μερσινλί ήταν η Αγία Τριάδα τα Πετρωτά το Αλάμπεη και το ωραίο Κορδελιό Και σ αυτά προπαντός στο Κορδελιό και στο Αλάμπεη έμεναν πολλοί Τούρκοι

Όπως ακούσατε είπα ένα χωριό Αγία Τριάδα Δεν ήταν μόνο αυτό που σηματοδοτούσε την ελληνικότητα όλης αυτής της περιφέρειας Σε όλες τις συνοικίες της Σμύρνης για να βρει κανείς κάτι έπρεπε να αποταθεί σε ελληνικούς τίτλους Παρ όλο που οι Τούρκοι είχαν διάφορα τουρκικά ονόματα για να βρεις κάτι ρωτώντας κάποιον που κάθεται σου απαντούσε στον Αϊ‐Γιάννη στο Κερασοχώρι στον Άγιο Τρύφωνα στον Αϊ‐Γιώργη στην Αγία Φωτεινή στη Λυπημένη Παναγιά στον A‐Δημήτρη στην Παναγία την Ντουβαριώτισσα

Εν πάση περιπτώσει όλες οι συνοικίες αυτή τη στιγμή δεν μπορώ να θυμηθώ όλα τα ονόματα προσδιορίζονταν μόνο με ελληνικά και χριστιανικά τοπωνυμία

Εν τω μεταξύ θυμήθηκα μερικές ονομασίες και θα τις βάλουμε για να μείνουν για την ιστορία Τα ελληνικά τοπωνύμια ήσαν τα Μικρά Μπογιατζίδικα δρόμοι διάφοροι τα Μεγάλα Μπογιατζίδικα τα Σιδεράδικα το Γαλάζιο τα Γυαλιάδικα ο Φασουλάς το Φαρδύ της Ευαγγελιστρίας οι Συκαμιές στου Ζέρβα

Πώς να ξεχάσω τα ωραιότατα πανηγύρια τα καλοκαιρινά φυσικά πανηγύρια που εγένοντο στις ορθόδοξες εκκλησίες των χωριών που ήσαν εκατέρωθεν της Σμύρνης

Ήταν μια ευκαιρία να πάμε να προσκυνήσουμε τους Αγίους και ταυτόχρονα ένα είδος εκδρομής για τις μητέρες και για μας τα παιδιά Οι εκδρομές αυτές εγένοντο την ημέρα Οι άντρες δεν συμμετείχαν γιατί

Digitized by 10uk1s

οι άντρες στη Σμύρνη εδούλευαν όλη την ημέρα δεν τεμπέλιαζαν

Γινόταν το πανηγύρι της Αγίας Άννας της Αγίας Παρασκευής του Αγίου Παντελεήμονα αλλά το πιο εντυπωσιακό πανηγύρι ήταν της Αγίας Τριάδος της οποίας η εκκλησία ήταν στο ομώνυμο χωριό

Εκεί λειτουργούσε ο παπα‐Μιχάλης τον οποίο ο πατέρας μου από απλό καντηλανάφτη είχε προωθήσει σε παπά πράγμα που δεν ξεχνούσε ποτέ ν αναφέρει ο παπα‐Μιχάλης

Το πανηγύρι αυτό είχε την ιδιάζουσα μορφή ότι οι προσκυνητές ξεκινούσαν για να πάνε να προσκυνήσουν και να γιορτάσουν τη χάρη της με βάρκες από την προκυμαία της Σμύρνης Οι βάρκες αυτές ήσαν καταστολισμένες με φαναράκια που μέσα έκαιγαν κεριά Και ήταν ένα θέαμα φαντασμαγορικό ήταν ένα είδος μικρής ενετικής εορτής και φυσικά από τις βάρκες και από το κυρίως χωριό πετούσαν διάφορα πυροτεχνήματα και βεγγαλικά τα οποία εφώτιζαν τον ουρανό της Σμύρνης

Δηλαδή θα έλεγε κανείς ότι παρ όλο που ήταν τουρκική κατοχή κυριαρχούσε ο χριστιανισμός η ορθοδοξία μας δηλαδή και ο ελληνισμός μας

Από αυτό αποδεικνύεται η ελληνικότητα Οι Τούρκοι δεν μπορούσαν να κάνουν ούτε να αντείπουν τίποτα σ αυτό Μια άλλη εκδήλωση ήταν όταν στις 14 Ιουλίου γιορτάζανε οι Γάλλοι την Επανάστασή τους Τότε και εμείς οι Έλληνες συνεορτάζαμε με τους Γάλλους∙ αυτή τη γιορτή τη λέγαμε laquoτο Ρεμπουμπλίκraquo από την ονομασία της Γαλλικής επαναστάσεως για να αποδείξουμε την αντίθεσή μας προς την καταπίεση που υφιστάμεθα από τους Τούρκους

Στη Σμύρνη επειδή υπήρχαν μεγάλες ιδιοκτησίες οικοπέδων οι κάτοχοι αυτών πλούσιοι φυσικά άνθρωποι εδημιουργούσαν στοές τις λεγόμενες laquoβερχανέδεςraquo Δηλαδή άνοιγαν διόδους σε παραλλήλους δρόμους φυσικά κεντρικούς από τον ένα δρόμο στον άλλο χτίζοντας εκατέρωθεν μαγαζιά και γραφεία πάνω από τα μαγαζιά αυτά Τέτοιες στοές ήταν του Τενεκίδη ήταν του Χαϊλάιφ ήταν της Ελληνικής Λέσχης ήταν του Κράμερ και πολλές άλλες όπως είπα και με αρμένικα ονόματα διότι στη Σμύρνη υπήρχαν και πάρα πολλοί πλούσιοι Αρμεναίοι

Μία συνοικία που παρέλειψα πριν να αναφέρω ήταν της Αγίας Αικατερίνης συνοικία πολυπληθέστατη με κατοίκους όλους αστούς στην οποία κυριαρχούσε η εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης που μόλις είχε τελειώσει το 1920 Όλη αυτή η εκκλησία ήταν από μάρμαρο Με τα χρόνια μάθαμε ότι οι Τούρκοι για να την καταστρέψουν για να την εξαφανίσουν επί πέντε ημέρες χρησιμοποιούσαν εκρηκτικά Τόσο καλοφτιαγμένος ναός ήταν η Αγία Αικατερίνη

Και όπως είπα πριν η συνοικία αυτή ήταν πολυπληθέστατη ήταν κατοικημένη όλη από αστούς και ο δρόμος της ήταν αρκετά φαρδύς

Αλλά οι Έλληνες της Σμύρνης εκτός από την καταπίεση των Τούρκων είχαν να αντιμετωπίσουν και το όργιο από τις προπαγάνδες των Ευρωπαϊκών Κρατών Στη Σμύρνη οι Γάλλοι είχαν δημιουργήσει ατελείωτα σχολεία Είχαν την laquoΠροβιντάνςraquo την laquoΝταμ ντε Σιόνraquo τη laquoΣακρέ Κερraquo τους laquoΦρερraquo το laquoΤάγμα των Καπουκίνωνraquo Οι Γερμανοί τις laquoΔιακονέσεςraquo Υπήρχε Γαλλικό νοσοκομείο Ολλανδικό νοσοκομείο αλλά το Ελληνικό του Αγίου Χαραλάμπους το οποίο κατά τη γνώμη μου είναι το αρχαιότερο ελληνικό νοσοκομείο αρχαιότερο και του Ευαγγελισμού ήταν το πιο τέλεια οργανωμένο διότι είχε όλα τα γνωστά τμήματα Μεταξύ αυτών είχε και τμήμα για τους φρενοβλαβείς

Digitized by 10uk1s

Επίσης μέσα στη Σμύρνη ήταν κατεσπαρμένες και ατελείωτες καθολικές και προτεσταντικές εκκλησίες Όλα αυτά τα ιδρύματα προπαγάνδας που προανέφερα διεσώθησαν από τη φωτιά πράγμα που αποδεικνύει τον εμπρησμό από τους Τούρκους Όποιο ήθελαν να μην καεί δεν καιγόταν Γι αυτό και η Καθεντράλε η Μητρόπολη των Καθολικών διεσώθη και τη βρήκα Διεσώθησαν επίσης το μοναστήρι των Καπουκίνων στου οποίου τον περίβολο έβλεπε το μαγαζί μας το Γαλλικό νοσοκομείο η Ολλανδική εκκλησία και το Ολλανδικό νοσοκομείο Την εκκλησία τους αργότερα οι Ολλανδοί ή μας την παρεχώρησαν ή μας την πούλησαν διότι έγινε και υπάρχει τώρα ως ορθόδοξος εκκλησία ελληνική είναι ένα μικρό παρεκκλήσι διότι φυσικά δεν υπήρχε ούτε ένας Ολλανδός υπήκοος που να χρειάζεται εκκλησία

Φυσικά οι Έλληνες της Σμύρνης δεν έμειναν αδρανείς σ αυτές τις προπαγάνδες των ξένων και αντεπετίθεντο με την παιδεία Υπήρχαν δύο κοινοτικά δημοτικά σχολεία το Σοφείον και του Κιουπεντζόγλου mdashο Κιουπεντζόγλου ήταν ο δωρητήςmdash στα οποία η φοίτηση ήταν δωρεάν

Επίσης υπήρχε το κλασικό η περίφημος Ευαγγελική Σχολή για τα αγόρια Υπήρχε το Κεντρικό Παρθεναγωγείο για τα κορίτσια το Ομήρειο Παρθεναγωγείο επίσης για τα κορίτσια αλλά υπήρχαν και ατελείωτα πάρα πολλά ιδιωτικά σχολεία όπως ήταν το Ελληνογαλλικό λύκειο του Αρώνη το Ελληνογερμανικό λύκειο του Γιαννίκη η Σχολή Αναστασιάδη η Σχολή Δαλιδάκη η Σχολή Πασχάλη και όσα άλλα μεταγενέστερα θυμηθώ και θα αναφέρω

Η Σχολή Πασχάλη εφημίζετο για την αυστηρότητα του διευθυντού της Ξέρω λεπτομέρειες διότι εφοίτησα και εγώ εκεί στο νηπιαγωγείο και ως τη Δευτέρα Δημοτικού Ήταν εξατάξιο δημοτικό σχολείο μικτό για αγόρια και κορίτσια Στα εμπρός θρανία καθόντουσαν τα κορίτσια και από πίσω καθόμασταν εμείς τα αγόρια Κάθε πρωί έπρεπε όλοι οι μαθηταί είτε αγόρια είτε κορίτσια να παρελάσουν μπροστά από τον κ Κωνσταντίνο Πασχάλη τον διευθυντή δείχνοντας τα χέρια τους αν είναι καθαρά τα νύχια και κρατώντας με τον αντίχειρα καθαρό μαντίλι Επίσης εξέταζε τα αυτιά και τους λαιμούς αν είναι καθαρά Εάν ενός τα νύχια δεν ήσαν πολύ καθαρά τον έστελνε πίσω στο σπίτι να πλυθεί και να ξανάρθει

Εφημίζετο επίσης και για την καλλιγραφία την οποία εδίδασκε Ήταν ο ίδιος πολύ καλλιγράφος Έγραφε στον πίνακα την Άλφα‐Βήτα και έπρεπε οι μαθηταί να την αντιγράψουν Κρατούσε ένα χάρακα μία αρίδα όπως τη λέγαμε και παρακολουθούσε από πάνω πώς γράφαμε Εάν δεν ήταν ευχαριστημένος τρώγαμε και μία στα χέρια

Εις του Πασχάλη είχαν φοιτήσει όλα τα αδέλφια μου μέχρι την Έκτη Δημοτικού και από εκεί πήγαιναν στην Ευαγγελική Σχολή Ο αδελφός μου ο Νίκος ο δευτερότοκος επειδή ήξερε πόσο ζόρικη ήταν η ζωή στου Πασχάλη επέμενε και από την Τρίτη Δημοτικού με πήρε και με έγραψε εις του Αρώνη όπου εφοίτησα τέσσερα χρόνια έως την Έκτη Δημοτικού Εκεί σ αυτές τις τέσσερις τάξεις είχα συμμαθητή μου και τον Αρίστο Ωνάση

Η εκπαίδευση στη Σμύρνη ήταν για έντεκα χρόνια Δηλαδή έξι χρόνια Δημοτικό και πέντε χρόνια Γυμνάσιο φιλολογικό Εάν πήγαινε κανείς στο Εμπορικό είχε τέσσερα χρόνια Ένα χρόνο λιγότερο

Εγώ εις του Αρώνη έμεινα ως την Έκτη Δημοτικού Μετά γράφτηκα στην Ευαγγελική Σχολή στην οποία φοίτησα ως την Τρίτη Γυμνασίου Εν τω μεταξύ με την κατοχή των Ελλήνων δημιουργήθηκε ένα νέο γυμνάσιο το λεγόμενο Αρμοστειακό και για να το πλαισιώσουν επέλεξαν από την Ευαγγελική Σχολή μία ομάδα από τους πιο καλούς μαθητάς μεταξύ των οποίων ήμουν και εγώ mdashβλέπετε δεν είμαι και πολύ μετριόφρωνmdash και φοιτήσαμε εις το Αρμοστειακό Εκεί έμεινα έως την Τετάρτη Γυμνασίου όπου

Digitized by 10uk1s

και με βρήκε η καταστροφή της Μικράς Ασίας δηλαδή η φωτιά Εδώ στην Ελλάδα ερχόμενος δεν είχα την τύχη να τελειώσω αλλά έπεσα στη βιοπάλη

Και τώρα μια μικρή περιγραφή της Σμύρνης και του τρόπου περίπου που ζούσαμε

Τα σπίτια στη Σμύρνη κατά κανόνα ήσαν μονοκατοικίες Διώροφες ή τριώροφες Τα ισόγεια για το φόβο των Τούρκων έκλειναν με παράθυρα και πόρτες από μασίφ σίδερα διότι υπήρχε πάντοτε ο φόβος για πλιάτσικο

Από το δεύτερο πάτωμα και πάνω ήσαν ξύλινα και φυσικά υπήρχαν και τα μπαλκόνια Στα υπόγεια ήσαν τα κελάρια και οι αποθήκες για τις σοδειές διότι κάθε καλή νοικοκυρά έπρεπε να κάνει τις σοδειές της εγκαίρως στην εποχή τους για όλο το χρόνο

Στο ισόγειο μετά το υπερυψωμένο ημιυπόγειο ήσαν οι αίθουσες της υποδοχής τα σαλόνια οι τραπεζαρίες και το χωλ το οποίο εμείς λέγαμε αυλή κατά κανόνα στρωμένο με μάρμαρα Υπήρχε σκάλα η οποία πήγαινε προς το άνω πάτωμα Στη μέση της σκάλας ήσαν τα αντρεσόλ τα δωμάτια εις τα οποία κοιμόντουσαν οι υπηρέτριες mdash κάθε σπίτι αστικό έπρεπε υποχρεωτικώς να έχει υπηρέτες Και παραπάνω ήσαν τα υπνοδωμάτια Σε ένα από τα υπνοδωμάτια αυτά το οποίο έβλεπε στο πρόσωπο υπήρχαν τα μπαλκόνια Τα μπαλκόνια είχαν στην πρόσοψή τους δύο ή τρία παράθυρα από ένα σε κάθε πλάι Είχε διπλά πλαίσια το κάθε παράθυρο Το επάνω ήταν σταθερό Το κάτω ανεβοκατέβαινε αναλόγως την εποχή Και όλα τα παράθυρα σκεπάζονταν με κουρτίνες τα λεγόμενα στόρια τα οποία ανεβοκατέβαιναν με ελατήρια

Φυσικά ασανσέρ και καλοριφέρ δεν υπήρχαν ακόμα Για θέρμανση χρησιμοποιούσαμε τα τζάκια τις σόμπες με ανθρακίτη ή σόμπες πετρελαίου και τα περίφημα μαγκάλια Τα μαγκάλια έκαιγαν ξυλοκάρβουνα αλλά έπρεπε πρώτα να ετοιμαστούν στο ύπαιθρο για να μη δημιουργηθεί ανωμαλία

Τα απογεύματα μαζευόντουσαν οι γειτόνισσες πότε στο σπίτι της μιας πότε στο σπίτι της άλλης για να πιούνε το καφεδάκι τους και να δοκιμάσουν τα κουλούρια Αυτές οι συγκεντρώσεις ελέγοντο laquoκεντινάraquo Το όνομα αυτό δεν ξέρω ίσως προήλθε διότι έπαιρναν μαζί και τα κεντήματά τους

Στις γιορτές κάθε νοικοκυρά έπρεπε να εμφανίσει τα γλυκά σερβίροντας τους επισκέπτες σε δίσκο ασημένιο με πιατάκια ασημένια και όσο πιο πολλά γλυκά εμφάνιζε τόσο πιο καλή νοικοκυρά ήταν Γι αυτό η αργυροχοΐα είχε αναπτυχθεί πάρα πολύ στη Σμύρνη Και σήμερα ακόμη οι σμυρναίικοι δίσκοι οι κούπες και τα πιατάκια θεωρούνται έργα τέχνης Θεωρούνται μουσειακά είδη

Τα βράδια μετά το φαγητό αφού φυσικά ήρχοντο και οι άντρες των σπιτιών εγένοντο οι περίφημες βεγγέρες Πότε στο σπίτι του ενός πότε στο σπίτι του άλλου και σπιτικό το οποίο είχε κορίτσι και δεν είχε πιάνο ήταν αδύνατο Γι αυτό γινόντουσαν μικρές συγκεντρώσεις μουσικές

Ο μεγάλος μου ο αδελφός ο Χρήστος είχε πολύ ωραία φωνή τενόρου Απέναντι σε μας ήταν η οικογένεια Κρασοπούλου η δεύτερη κόρη των οποίων έπαιζε πολύ ωραίο πιάνο και το φόρτε της ήταν η άρια από την τελευταία πράξη της laquoΤόσκαraquo ο laquoΓερο‐Δήμοςraquo και άλλα διάφορα τραγούδια

Μεγάλη γιορτή ήταν η Πρωτοχρονιά Τότε όλα τα σπίτια άφηναν ανοιχτές τις εξώπορτες και οι νοικοκυρές έμεναν και υποδέχονταν τους επισκέπτες Οι επισκέπτες ήσαν οι άντρες των σπιτιών οι οποίοι πήγαιναν από πόρτα σε πόρτα ευχόμενοι για το καλό του χρόνου

Digitized by 10uk1s

Επίσης στη Σμύρνη γιορτάζονταν πάρα πολύ εύθυμα οι Απόκριες και τις τρεις Κυριακές Η μεγαλύτερη παρέλαση γινόταν στην οδό των Τράσων εκεί που ήταν και το σπίτι του θείου μου Εμείς μικρά παιδιά ήμασταν πίσω από τα παράθυρα όπου εστέκοντο οι κοπέλες των σπιτιών Μεταξύ αυτών η αδελφή μου και οι φίλες της Τα λουλούδια και οι σοκολάτες που έπεφταν μέσα στα σπίτια μας από τις άμαξες που περνούσαν με τους μασκαρεμένους ή με τους διασκεδάζοντες ήσαν ατελείωτα Βουνό σχημάτιζαν οι σοκολάτες και τα λουλούδια

Κάθε καλό νοικοκυριό έπρεπε να κάνει τις προμήθειές του για το χειμώνα Εις την εποχή τους οι γυναίκες έκαναν πελτέ ντομάτες Έκαναν τον τραχανά τους Έπαιρναν λάδι για όλη τη χρονιά Έπαιρναν βούτυρο γάλακτος και το έλιωναν για το φαγητό Σύκα (τα οποία ετοιμάζανε και έβαζαν και καρύδι μέσα) σε κασάκια Σταφίδες

Επίσης σε όλα τα καθώς πρέπει σπίτια έπρεπε να ζυμώνουν οι ίδιες το ψωμί τους και να το στέλνουν στο φούρνο μόνο για ψήσιμο Κάποτε σώθηκε το ζυμωτό ψωμί και με έστειλε η μητέρα μου να αγοράσω ψωμί από το φούρνο Μου έδωσε δε και μία πετσέτα για να το τυλίξω μην τυχόν και δούνε στη γειτονιά ότι η κυρία Αθανασία αγόρασε ψωμί έτοιμο και με απείλησε ότι αν με δούνε θα φάω ξύλο της χρονιάς μου

Για φωτισμό τα περισσότερα σπίτια της Σμύρνης χρησιμοποιούσαν λάμπες πετρελαίου Υπήρχε όμως και φωταέριο με το οποίο φωτίζονταν και οι δρόμοι Εμείς φυσικά είχαμε φωταέριο και έτσι μπορούσαμε να κάνουμε το μπάνιο μας εύκολα χρησιμοποιώντας το φωταέριο στο θερμοσίφωνά μας

Στο σπίτι του θείου μου του Τσιντσίνη εκτός από τα ευρωπαϊκά λουτρά όπως τα λέγαμε δηλαδή το μπάνιο και το θεσμοσίφωνα υπήρχε και χαμάμ τούρκικο Λουτρός τουρκικός

Στη Σμύρνη οι νοικοκυρές όσες δεν είχαν ευχέρεια στο σπίτι τους και οι νοικοκυραίοι για να κάνουν μπάνιο κατέφευγαν κατά καιρούς στα λουτρά τα θερμά τα λεγόμενα χαμάμια που υπήρχαν χωριστά για τους άντρες και χωριστά για τις γυναίκες Ένα είδος σημερινής σάουνας

Στα εξοχικά σπίτια τα οποία ήσαν εκατέρωθεν του κόλπου της Σμύρνης δηλαδή σ αυτά που αναφέραμε προηγουμένως mdashΚαρατάσι Καραντίνα Γκιοστεπέ και Κοκαριαλί και από την άλλη πλευρά Αγία Τριάδα Πετρωτά Αλάμπεη Κορδελιόmdash τα σπίτια τα οποία ήσαν στην παραλία είχαν και δικές τους μικρές εξέδρες με μία μικρή καμπίνα για να μπορούν να κάνουν μπάνιο Στη Σμύρνη ήταν πολύ διαδεδομένο το κολύμπι Από μικρά παιδιά μας πηγαίνανε και κολυμπούσαμε

Στην κυρίως πόλη της Σμύρνης δεν υπήρχαν φυσικά τέτοιες καμπίνες αλλά υπήρχαν Δημόσια Λουτρά τα οποία ήσαν επίσης χωριστά για τους άντρες χωριστά για τις γυναίκες Οι γυναίκες είχαν ένα είδος πισίνας εσωτερικής στην οποία κολυμπούσαν οι κοπέλες και οι μητέρες Οι άντρες ανοιγόντουσαν και λίγο έξω από τα μπάνια και κολυμπούσαν

Θυμάμαι όταν επρόκειτο η αδελφή μου να ετοιμαστεί να πάει για μπάνιο έγινε ολόκληρη ιεροτελεστία εις το σπίτι διότι έτοιμα μαγιό με τον σημερινό τύπο φυσικά δεν υπήρχαν Έπρεπε να έρθει η μοδίστρα διότι το μαγιό έπρεπε να είναι πολύ συμμαζεμένο και ηθικό και γι αυτό κάνανε πρόβα και εγώ ήμουνα μικρός και παρακολουθούσα την πρόβα

Το μαγιό έγινε από μαύρο σατέν και έπρεπε να δεθεί οπωσδήποτε κάτω από το γόνατο Δηλαδή φαινόταν μόνο η γάμπα και από πάνω έπρεπε να κλειστεί έως το λαιμό και στα μπράτσα έως τον αγκώνα Θυμάμαι το μαγιό αυτό ήταν από μαύρο σατέν και ήταν γαρνιρισμένο με ίδιο κίτρινο ύφασμα

Digitized by 10uk1s

Αυτά τα Δημόσια Λουτρά ήσαν εις το δεξιό άκρο της προκυμαίας της Σμύρνης και ελέγοντο laquoτου Ντισούraquo και λέγαμε πάμε στου Ντισού τα μπάνια Η μεγάλη αυτή εξέδρα που εισχωρούσε βαθιά μέσα στη θάλασσα εχωρίζετο σε δύο διαφορετικές εγκαταστάσεις Αριστερά ήταν για τις γυναίκες και δεξιά για τους άντρες με έναν εξώστη ενδιάμεσα να χωρίζει αυτές τις δύο εγκαταστάσεις

Εις την άκρη αυτή του εξώστη ήταν πάντοτε ένας φρουρός εφοδιασμένος με πέτρες και όταν κάποιος από τους κολυμβητές άντρες επλησίαζε προς το γυναικείο τμήμα τον πετροβολούσε και τον απομάκρυνε Αλλά τα περισσότερα μπάνια εγένοντο στα χωριά όπως σας προείπα διότι εκτός από τις ιδιωτικές εξέδρες υπήρχαν και Δημόσια Λουτρά Υπήρχαν επίσης και πολλές ιδιωτικές βάρκες στην παραλία της Σμύρνης και οι πιο καλοί κολυμβητές mdashμεταξύ αυτών ήμουν και εγώmdash παίρναμε τη βάρκα βγαίναμε ανοιχτά στον κόλπο και κολυμπούσαμε στα βαθιά

Πολύς κόσμος μάλιστα πήγαινε και έκανε μπάνια προς το Κορδελιό διότι τα νερά εκεί ήσαν πολύ πιο καθαρά Μέσα στον κόλπο της Σμύρνης κοντά στην παραλία ήταν άσχημα να κάνουμε μπάνιο διότι η Σμύρνη είχε αποχέτευση από τότε Υπήρχαν πολλά τρεχούμενα υπόγεια νερά και αυτό διευκόλυνε την εγκατάσταση αποχετεύσεως Όλες αυτές οι ακαθαρσίες φυσικά εχύνοντο εις τον κόλπο και πολλές φορές όταν φυσούσε μπάτης είχαμε μία άσχημη μυρουδιά Φανταστείτε αυτό λέγαμε όταν η Σμύρνη είχε τότε περί τους 500000 κατοίκους Σήμερα εάν εξακολουθεί ο ίδιος τρόπος αποχετεύσεως (λένε ότι η Σμύρνη έχει τώρα 4000000 κατοίκους) ο κόλπος θα έχει μολυνθεί και θα έχει καταστραφεί διότι στην εποχή μας ο κόλπος έδινε ωραιότατα ψάρια και προπαντός τις φημισμένες τσιπούρες και λαυράκια

Πιο πριν μιλήσαμε για τα ωραία καφενεία που ήσαν κατά μήκος της παραλίας της Σμύρνης με τις μουσικές και με τους ωραίους ανθρώπους της Σμύρνης μετά την κούραση της ημερήσιας δουλειάς να πηγαίνουν να διασκεδάσουν Και οι μεζέδες που προσέφεραν αυτά ήσαν τόσο άφθονοι ώστε αν έφτανε κανείς σε δεύτερο ή αν έφτανε και σε τρίτο ποτό ήταν αδύνατο πλέον να φάει για βραδινό φαγητό Ένα από τα πιο φημισμένα καφενεία της Σμύρνης το οποίο πριν ανέφερα ως του Κλωναρίδη ήταν το laquoΚαφέ Φώτηraquo Εκεί οι μεζέδες του ήσαν ονομαστοί mdash θαλασσινά στρείδια κυδώνια μύδια αχνιστά μπαρμπουνάκια μικρά τηγανητά συκωτάκι τηγανητό φασόλια και ατελείωτοι άπειροι μεζέδες πικάντικοι οι οποίοι τώρα μου διαφεύγουν

Οι Σμυρνιοί ήσαν καλοφαγάδες και ένας τέτοιος καλοφαγάς ήταν και ο θείος μου ο Παναγιώτης Λοιπόν επειδή ξυπνούσε και έπαιρνε το πρωινό του πολύ νωρίς έπρεπε κατά τις δέκα κάτι να φάει και να καλοφάει Έτσι μαζί με τη συντροφιά του επήγαινε στη μεγάλη αγορά που ήταν κοντά στα χρυσοχοεία στις Μεγάλες Ταβέρνες όπως λέγανε Εκεί ήταν η κυρίως κρεαταγορά και πράγματι υπήρχαν και πολύ μεγάλες ταβέρνες και είχαν αποστακτήρες τους λεγόμενους λαμπίκους οι οποίοι παρήγαν το ωραιότερο ούζο το τσίπουρο που λέγαμε στη Σμύρνη (φυσικά είχαν και κρασιά) και μοσχοβολούσε ο δρόμος από τσίπουρο

Ο θείος μου έπρεπε όπως είπα κατά τις δέκα να φάει την μπριζόλα του Ο ταβερνιάρης ήξερε και την είχε έτοιμη χωρίς ειδική παραγγελία

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο που όπως είπα τον λέγανε Μεγάλες Ταβέρνες προς το τέρμα του που συνόρευε με το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής ήταν και η Οθωμανική τράπεζα Ελέγετο Οθωμανική τράπεζα αλλά είχε γαλλικά κεφάλαια και κάποτε ένας υπάλληλος του χρυσοχοείου μας mdashδεν ξέρω γιατίmdash με πήρε μαζί του εκεί και με έκπληξη είδα ότι τότε ακόμα κυκλοφορούσαν οι χρυσές λίρες∙ για να μην καθυστερούν και τις μετρούν τις παρελάμβαναν με το ζύγι Ήξεραν ότι ήταν οκτώ γραμμάρια η κάθε λίρα δηλαδή τότε ήταν 25 δράμια επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να ζυγίζουν 250 δράμια ή 800

Digitized by 10uk1s

γραμμάρια Τέτοια ήταν τα μπερεκέτια Η αφθονία που λέγαμε της Σμύρνης

Οι λίρες για τις οποίες εμίλησα ήσαν αγγλικές Οι οθωμανικές λίρες οι οποίες ήσαν εκδόσεως Ρεσάτ Χαμίτ και κάτι άλλων Σουλτάνων εζύγιζαν δυο δράμια και ένα τέταρτο Επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να είναι 225 δράμια

Προηγουμένως είπα ότι η Οθωμανική τράπεζα εις το τέρμα του δρόμου που λεγόταν Μεγάλες Ταβέρνες επλησίαζε προς το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής Και επειδή αυτές τις μέρες που μιλάω εδώ πλησιάζει το Πάσχα μου ήρθε στο νου με ποιο τρόπο οι Σμυρνιοί επί τουρκοκρατίας ακόμα και επί τρομοκρατίας κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου εόρταζαν το Πάσχα Φυσικά οι περισσότερες Ορθόδοξες εκκλησίες της Σμύρνης είχαν πολύ μεγάλους περιβόλους γύρω από την εκκλησία με ωραία κάγκελα και κλειστές πόρτες από το φόβο των Τούρκων

Η μεγαλύτερη εκδήλωση της Αναστάσεως γινόταν στον περίβολο της Αγίας Φωτεινής ο οποίος ήταν ευρυχωρότατος Μπορούσε να περιλάβει μέσα πολλές χιλιάδες πιστούς Και από το περίφημο καμπαναριό της Αγίας Φωτεινής το οποίο για να το ρίξουν οι Τούρκοι μετά τη φωτιά είδαν και έπαθαν διότι ήταν καλοχτισμένο εξετοξεύοντο ωραιότατα βεγγαλικά τα οποία έφτιαχνε ο μπαμπάς του Καραμπάτη mdash έδειχνε την Ανάσταση του Χριστού διάφορα άλλα και τελείωνε ξετυλίγοντας μια μεγάλη Ελληνική σημαία οπότε χαλούσε ο κόσμος από τους πυροβολισμούς Φυσικά ήσαν κλειστές οι πόρτες για να μπορέσουν οι Σμυρνιοί να κρύψουν τα όπλα με τα οποία χαιρετούσαν την Ανάσταση του Κυρίου

Τη Δευτέρα του Πάσχα γινόντουσαν οι περίφημες παρτίδες όπως λέγαμε στη Σμύρνη τις εκδρομές Νομίζω ότι τις λέγανε παρτίδες διότι πήγαιναν στα περίχωρα της Σμύρνης τα οποία ήσαν με πολύ πράσινο και με πολλά δέντρα διότι στη Μικρά Ασία έπεφταν πολλές βροχές κατά τη διάρκεια της άνοιξης του φθινοπώρου και του χειμώνα Γεμίζανε οικογένειες φιλικές τα καλάθια τους με ότι ωραίο μπορούσε να φανταστεί κανείς κεφτέδες κοτολέτες που έμεναν από το αρνί που έσφαζαν για το Πάσχα τυριά και φυσικά όλα αυτά τα συνόδευαν με ωραία κρασιά και ούζο και στο τέλος κατέληγαν σε ωραία τραγούδια

Τα χωριά στα οποία γίνονταν αυτές οι φιλικές εκδρομές ήσαν γύρω στη Σμύρνη προς το εσωτερικό Ήταν ο Μπουτζάς ήταν ο Μπουρνόβας ήταν ο Κουκλουτζάς ήταν το Μερσινλί ήταν το Μπουρνάμπασι και διάφορα άλλα χωριά Σ αυτά οι περισσότεροι πήγαιναν με τις ιδιωτικές άμαξες Διότι όπως τώρα έχουμε τα αυτοκίνητα τότε η κάθε εύπορη οικογένεια είχε τη δική της άμαξα Αλλά ταυτόχρονα υπήρχαν και δύο σιδηροδρομικές γραμμές οι οποίες βοηθούσαν προς αυτά Ένα άλλο ωραίο χωριό στο οποίο πήγαιναν ήταν και το Σερντίκιο Επίσης και το Μπαλαντζίκ Ορισμένα από αυτά τα χωριά είχαν τουρκικά ονόματα ενώ στην πραγματικότητα ήσαν όλα ελληνικοί αμιγώς συνοικισμοί Δεν υπήρχε εκεί ούτε ένας Τούρκος

Και μια που μιλούμε για τις ημέρες του Πάσχα ας μιλήσουμε και για τις προετοιμασίες που έκαναν οι νοικοκυρές οι Σμυρνιές

Έπρεπε κατ αρχήν να τριφτούνε τα μπακίρια του σπιτιού Τα μπακίρια ήσαν ωραία φτιαγμένα χάλκινα σκεύη τα οποία είχαν μάλλον διακοσμητικό χαρακτήρα παρά ήσαν χρησιμοποιήσιμα Στόλιζαν το επάνω συνήθως μεγάλο ράφι της κουζίνας το οποίο πλαισιωνόταν επίσης από ειδικά χάρτινα στολίδια Τα μπακίρια είχαν διάφορα σχήματα στρογγυλά μισοστρόγγυλα επιμήκη και πλακί Το πλακί ήταν σκεύος ολοστρόγγυλο χαμηλό Επίσης μαζί με τα χάλκινα σκεύη έπρεπε να τριφτούν και τα μαγκάλια τα οποία ήσαν επίσης από χαλκό Επειδή δεν υπήρχαν ακόμα τότε καλοριφέρ τα περισσότερα σπίτια

Digitized by 10uk1s

εθερμαίνοντο από ωραία κατασκευασμένα χάλκινα μαγκάλια

Επίσης υπήρχε και ένα είδος μαγκαλιών τα λεγόμενα ταντούρια τα οποία ήσαν ξύλινα τραπέζια Είχαν στη μέση τρύπα για να μπαίνει το σκεύος με τα κάρβουνα και για να μην καίγεται το ξύλο είχε από πάνω μπρούντζο με διάφορα καρφιά τα οποία είχαν ωραίους συνδυασμούς Τα χάλκινα μαγκάλια όπου άναβαν καλά τη φωτιά έξω από το δωμάτιο για να αποφύγουν δηλητηρίαση από το διοξείδιο του άνθρακα είχαν ωραιότατα καπάκια με χέρια από μπρούντζο για να υπάρχει αντίθεση χρωματική διότι τα μεν χάλκινα ήσαν κόκκινα τα δε χέρια από μπρούντζο ήσαν κίτρινα και από πάνω υπήρχε ένα σαν πουλί για το σκέπασμα

Μετά ερχόταν η σειρά της καθαριότητας του σπιτιού Έπρεπε οι κοπέλες του σπιτιού να τρίψουν τα πατώματα με αλισίβα αλισιά όπως τη λέγαμε εις την οποία μέσα έριχναν και λίγη βρωμούσα Η βρωμούσα είναι η σημερινή χλωρίνη Τα πατώματα ετρίβοντο με ειδικές βούρτσες οι οποίες αντί για τρίχες είχαν σκληρά δόντια από ένα είδος χόρτου Έπρεπε το πάτωμα να τριφτεί και να γυαλιστεί τόσο πολύ ώστε να γυαλίσει σαν φλουρί

Μετά έπρεπε να τριφτούν οι αυλές του σπιτιού Αυλές στη Σμύρνη λέγαμε τις εισόδους Το χωλ το λεγόμενο το οποίο ήταν στρωμένο κατά κανόνα με ωραία άσπρα μάρμαρα Σ αυτό το διάστημα τα παιδιά αγόρια κορίτσια παίζανε έξω εις τους κήπους ή εις τους δρόμους διότι τότε ευτυχώς δεν είχαν εφευρεθεί τα αυτοκίνητα γυρίζοντας και θορυβώντας με τις περίφημες ροκάνες (και όσο πιο μεγάλη ροκάνα είχε το κάθε παιδί ήταν το πιο ενθουσιασμένο∙ οι ροκάνες από ξύλο δημιουργούσαν πολύ μεγαλύτερο θόρυβο παρά οι άλλες) και τραγουδούσαν

Βάγιο Βάγιο το Βαγιό τρώμε ψάρι και κολιό και την άλλη Κυριακή τρώμε το παχύ αρνί

Και μια και μιλάμε για αρνί από τη Μεγάλη Δευτέρα άρχιζε η αγορά των αρνιών τα οποία θα εθυσιάζοντο για το τραπέζι του Πάσχα Ο κάθε αρραβωνιαστικός έπρεπε να στείλει στην καλή του το πιο ωραίο αρνί το πιο καθαρό το πιο στολισμένο σαν νύφη

Επίσης ο κάθε πατέρας θα έπαιρνε το καλύτερο αρνί για την οικογένειά του Εμείς τα παιδιά τους βάζαμε κολλάρο στο λαιμό και με ένα σχοινί τα γυρίζαμε στους δρόμους γύρω από το σπίτι μας και τα αρνιά μας αυτά τρώγανε χασίλι Το χασίλι ήταν δεμάτια από φρέσκια βρώμη ή από τριφύλλι

Αλλά όταν τη Μεγάλη Παρασκευή ακουγόταν η τραγική φωνή του σφάχτη laquoΠοιος έχει αρνιά για σφάξιμο προβιές για πούλημαraquo άρχιζε το κρυφό κλάμα μας διότι εν τω μεταξύ το είχαμε αγαπήσει το αρνάκι

Τη Μεγάλη Πέμπτη μαζί με το βάψιμο των αυγών άρχιζε και το ζύμωμα της ζύμης από την οποία θα γίνονταν τα περίφημα σμυρναίικα τσουρεκάκια

Ξέχασα να σας πω ότι την εβδομάδα προ των Βαΐων την προ του Λαζάρου οι μητέρες μας μάς έκαναν ένα είδος κούκλες από ψωμί με λίγη μαστίχα μέσα και λίγη ζάχαρη διότι δεν έπρεπε να φάμε ούτε γάλα ούτε τυρί Αυτά τα ψωμάκια που τους έδιναν σχήμα κούκλας ήσαν τα περίφημα Λαζαράκια όπως τα λέγαμε

Digitized by 10uk1s

Τη Μεγάλη Παρασκευή η περιφορά των Επιταφίων και επί τουρκοκρατίας ακόμα γινόταν έξω από τον περίβολο των ναών μας και οι Επιτάφιοι περνούσαν από πολλούς δρόμους της Σμύρνης Εις αυτή την περίπτωση υπάρχει και ένα μελανό σημείο Όταν συναντιόνταν οι Επιτάφιοι της Αγίας Αικατερίνης και του Αγίου Δημητρίου που ήσαν γειτονικές συνοικίες επέμενε η ομάδα του κάθε Επιταφίου να περάσει διότι συναντιόνταν μετωπικώς Να υποχωρήσει η μία ομάδα για να περάσει η άλλη Επειδή όμως αυτό εθεωρείτο μειωτικό για τους νταήδες της εκάστοτε συνοικίας κατέληγε σε καβγά με αποτέλεσμα πολλές φορές να ανατρέπονται και οι Επιτάφιοι Φυσικά όταν έγινε η κατοχή της Σμύρνης από τους Έλληνες υπήρξε και κανονική αστυνόμευση οπότε σταμάτησε αυτό το άτοπο εις βάρος της Εκκλησίας μας

Πιο πριν μιλήσαμε για το αρνί που έστελναν τις παραμονές του Πάσχα οι αρραβωνιασμένοι στην καλή τους Αλλά υπήρχε και μία άλλη κατηγορία των ερωτευμένων οι οποίοι δεν είχαν επισημοποιήσει ακόμα το δεσμό τους και δεν είχαν εκδηλώσει επισήμως στις οικογένειες τα αισθήματά τους Αυτοί κατέφευγαν στις λεγόμενες στη σμυρναϊκή διάλεκτο laquoπατινάδεςraquo mdash καντάδες για να εκδηλώσουν τα αισθήματα προς την καλή τους Ο συνήθης τρόπος των καντάδων αυτών ήταν να προηγείται μία άμαξα μέσα εις την οποία θα υπήρχαν τα όργανα και οι τραγουδιστάδες Η συνήθης σύνθεση των οργάνων ήταν οπωσδήποτε ένα σαντούρι ένα βιολί και μία κιθάρα Από πίσω ακολουθούσε η άμαξα με τον ερωτευμένο και την παρέα του Πήγαιναν κάτω από τα παράθυρα ή από το μπαλκόνι της καλής τους και άρχιζαν να εκδηλώνουν με τραγούδια τα αισθήματά τους Αν όμως γίνονταν αρκετά οχληροί ή οι γονείς ή τα αδέλφια της καλής δεν τους ήθελαν να εκδηλώνουν τα αισθήματά τους και με κάποιο τρόπο να εκτίθεται η κοπέλα στη γειτονιά προσπαθούσαν να τους απομακρύνουν Εάν όμως αυτοί ήσαν επίμονοι και δεν φεύγανε καμιά φορά εδέχοντο το περιεχόμενο του δοχείου της νυκτός στο κεφάλι

Αυτά ως προς τους έρωτες των ανδρωθέντων Εμείς που ήμαστε τότε νεαροί δεκαπέντε δεκάξι δεκαεπτά ετών είχαμε μία ωραία συντροφιά Ήταν ο Κώστας Σαριδάκης ο Κώστας Μιχαηλίδης ο Βασίλης Γαβριηλίδης ο Ηρακλής Παύλου εγώ και κάνα δυο ακόμα φίλοι Δυστυχώς όλοι αυτοί είναι πλέον μακαρίτες Και ο μόνος επιζών είμαι εγώ

Ο Κώστας Σαριδάκης ο οποίος ήταν λίγο μεγαλύτερος από μένα έμεινε αιχμάλωτος των Τούρκων στη Σμύρνη και δεν ξαναήρθε στην Ελλάδα Ήταν ο πιο καλλίφωνος από την παρέα μας Γυρίζαμε λοιπόν έξω από τα σπίτια των κοριτσιών μας τραγουδώντας και με αυτό τον τρόπο εκδηλώναμε τα αισθήματά μας Αλλά ξεφεύγανε και αυτά καμιά φορά κρυφά από το σπίτι και πηγαίνανε και κάνανε το λεγόμενο κόρτε σε καμιά σκοτεινή γωνιά σε κανένα απόμερο δρομάκι φυσικά πάντοτε κοντά στο σπίτι

Το κόρτε ήταν πιο πολύ ρομαντικό Μόλις τολμούσαμε να πιάσουμε κανένα χεράκι και το πολύ πολύ κανένα κλεφτό φιλί

Εγώ τότε είχα σύνδεσμο με μία κοπέλα που την έλεγαν Όλγα και η οποία φυσικά δεν ζει και αυτή Τις Κυριακές όλη η συντροφιά με τις κοπέλες μας πηγαίναμε στον laquoΦοίνικαraquo Ο laquoΦοίνικαςraquo ήταν ένας λαϊκός κινηματογράφος πίσω από την Αγία Αικατερίνη Τον λέω λαϊκό διότι ήταν μέσα στη συνοικία και τα εισιτήρια φυσικά ήσαν ανάλογα με τις δυνατότητες του χαρτζιλικιού που παίρναμε

Ανεβαίναμε και καθόμαστε στον εξώστη κλέβοντας πού και πού κανένα χαδάκι ή κανένα φιλάκι Όλα αυτά όμως τα ανέτρεψε η φωτιά και χάθηκαν τα ίχνη όλων των κοριτσιών Φυσικά η συντροφιά μας εκτός από τον μακαρίτη τον Σαριδάκη που είπα ξανασυστήθηκε εδώ και όταν είχαμε ευχέρεια μαζευόμαστε στο Ζάππειο και τρώγαμε καμία πάστα

Ο μόνος από όλους ο πιο τσιγκούνης ήταν ο Βάσος Γαβριηλίδης ο οποίος μας έλεγε laquoπηγαίνετε φάτε

Digitized by 10uk1s

την πάστα σας και πέστε να φέρει και ένα ποτήρι νερό παραπάνωraquo και ερχόταν λίγο αργότερα για να αποφύγει το έξοδο της πάστας

Στη Σμύρνη κυκλοφορούσαν διάφοροι τύποι οι οποίοι με τα φερσίματά τους και με τον τρόπο τους έσπαζαν τη μονοτονία και διασκέδαζαν με κάποιο τρόπο τους ανθρώπους

Ένας από αυτούς ήταν ο Στέφανος Ο Στέφανος ήταν πλανόδιος μικροπωλητής ψιλικών και διαφόρων φω‐μπιζού και εξαρτημάτων για τις γυναίκες Ήταν πάντοτε ντυμένος παρδαλά για την εποχή του και τα περισσότερα είδη που πουλούσε τα καρφίτσωνε επάνω στα ρούχα του στο σακάκι του εκτός φυσικά από τη βιτρίνα την οποία είχε Γι αυτό όταν οι κυρίες έβλεπαν καμία από τις φίλες η οποία ήταν ντυμένη πολύ χτυπητά και φορούσε πολλά κοσμήματα κουτσομπολεύοντας την αποκαλούσαν Στέφανο

Ένας άλλος τύπος ήταν ο πλανόδιος βιβλιοπώλης ο οποίος γύριζε στη γειτονιά φωνάζοντας laquoΈχω βιβλία διάφορα Ο Ερωτόκριτος και η Αρετούσα και η Αρετή θριαμβεύουσα Έχω ημερολόγια και ημεροδείκτες Κάθε φύλλο και μία ιστορίαraquo Φυσικά είχε και άλλα βιβλία τα οποία ήσαν σε δυο τρεις τσάντες που άλλες κρέμονταν στην πλάτη του άλλες εμπρός του και κρατούσε και δύο εις τα χέρια Διαλαλούσε δηλαδή τους laquoΑθλίουςraquo του Βίκτορος Ουγκώ τη laquoΜανόν Λεσκώraquo τα laquoΜυστήρια των Παρισίωνraquo το laquoΕκείνη δεν απήντησεraquo και τα en vogue βιβλία εκείνης της εποχής τα οποία εδιάβαζαν οι ρομαντικές δεσποινίδες και ανελύοντο σε δάκρυα από συμπάθεια για τα πάθη των πρωταγωνιστών

Ένας άλλος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας Αυτός ήταν μικροαπατεώνας Είχε ένα ιδίωμα και ένα προτέρημα να κλέβει τα σκυλιά τα ιδιωτικά από τα σπίτια Εξεβίαζε τους ιδιοκτήτες των σκυλιών να του δίδουν ένα επίδομα μηνιαίο για να μην τους κλέψει το σκυλί τους Εάν δεν το έδιναν το έκλεβε το σκυλί του άλλαζε το χρώμα και το ξαναπουλούσε

Μεταξύ των θυμάτων ήταν και ο θείος μου ο Τσιντσίνης ο οποίος είχε ένα θηλυκό σκυλί που το υπεραγαπούσε τη Λίντα Ερχόταν ο Τσουρτσούρας και έπαιρνε κάθε μήνα το μηνιάτικό του Ήταν δηλαδή νονός με τη σημερινή έκφραση Εκτός αυτού όμως είχε και άλλες τρελές ιδιότητες Τρελά φερσίματα

Ένα βράδυ μπήκε μέσα εις το laquoΚαφέ Φώτηraquo το οποίο ήταν γεμάτο από άντρες φυσικά κρατώντας ένα ζεύγος κέρατα ταύρου και άρχισε και φώναζε laquoΠοιος θέλει ένα ζευγάρι κέραταraquo Επειδή όλοι γελούσαν και δεν απαντούσαν αυτός τους λέει laquoΑ έχετε όλοι κέρατα και γι αυτό δεν χρειάζεστε να αγοράσετε άλλαraquo

Ένας άλλος τύπος που εμείς τότε τα μικρά παιδιά την υπεραγαπούσαμε ήτανε γυναίκα Ήταν μια υψηλόκορμη αραπίνα η οποία επάνω στο κεφάλι της κρατούσε έναν πελώριο ταβλά μέσα εις τον οποίο είχε διάφορα σχετικά για παιδάκια Μεταξύ αυτών είχε τσεμπλεμπούδες σκέτες ωραίες ζεστές και φρεσκοψημένες είχε τσεμπλεμπούδες με γύρω γύρω ζαχαρωτά είχε φιστίκια αράπικα καθαρισμένα και φιστίκια αράπικα ακαθάριστα Είχε γλυκά τα καμπίσια που λέγαμε δηλαδή σαν τσιγάρο από ζάχαρη φτιαγμένο σε διάφορα χρώματα Αυτή ήταν όπως είπα η αγαπημένη μας διότι αν ήταν σε καλή διάθεση η μητέρα μας και ξόδευε κάτι μας έπαιρνε και ένα γλυκό

Την εποχή που μιλάμε μια κοπέλα στη Σμύρνη για να θεωρείται όμορφη έπρεπε να έχει άσπρο λείο δέρμα πλούσια μαλλιά και αρκετά κιλάκια Έπρεπε να έχει στήθος μπόλικο και ποπό αρκετό Γι αυτό

Digitized by 10uk1s

τότε φορούσαν κορσέδες με μπαλένες τους οποίους έσφιγγαν τραβώντας τα κορδόνια για να δημιουργηθεί μέση δαχτυλίδι και να ξεπεταχτούν τα υπόλοιπα μέλη του σώματος

Επίσης έπρεπε να έχει και πολλά μαλλιά Γι αυτό εάν οι κυρίες δεν είχαν πολλά μαλλιά έβαζαν στο κεφάλι μέσα από τα μαλλιά τους το λεγόμενο μπουμπάρι το οποίο ήταν φτιαγμένο από μαλλιά του ιδίου χρώματος με τα δικά τους και πάνω σ αυτό ετύλιγαν τα δικά τους ώστε να φαίνεται ότι έχουν πλούσια μαλλιά Εάν ο ποπός τους δεν ήταν αρκετά πλούσιος και αρκετά πεταχτός κάτω από τον κορσέ έδεναν ένα είδος μαξιλαράκι το οποίο το ονόμαζαν τουρνέ

Από τα γλυκά της αραπίνας εκείνο που προτιμούσαμε από όλα ήταν ένα είδος που το λέγανε φιστικάτο Ήταν καραμελέ είτε από μέλι είτε από ζάχαρη και παραγεμισμένο με φιστίκια αράπικα

Ξεσηκωμός στο σπίτι και μεγάλη χαρά για μένα και για τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη ήταν όταν επρόκειτο να έρθει να μείνει μερικές μέρες μαζί μας η νενέ Σοφί mdash η γιαγιά Σοφία η μητέρα του πατέρα μας Τη γιαγιά Σμαράγδα τη νενέ ντουντού δηλαδή τη γιαγιά από μέρους της μητέρας μου δεν τη γνώρισα διότι πέθανε όταν ήμουνα πολύ μικρός Όταν λέω ξεσηκωμός στο σπίτι εννοώ ότι έπρεπε να καθαριστούν να είναι όλα τέλεια μην τυχόν το μάτι της πάρει κάτι ανώμαλο

Έπρεπε να ζυμωθεί το ζυμάρι διότι θα έκανε φιδέ Φιδέ κάνανε τρίβοντας το ζυμάρι στα κόσκινα επάνω για να στεγνώσει και ήταν ένα από τα πιο αγαπημένα φαγητά μας Για εμάς τα παιδιά η χαρά ήτανε ότι το βραδάκι αφού τελειώναμε τα μαθήματά μας θα μαζευόμαστε γύρω στη γιαγιά και γύρω στο ταντούρι με τη φωτιά όπου στη χόβολη ψήναμε και κανένα κάστανο περιμένοντας ν αρχίσει να μας λέει παραμύθια Να μας πει την Κοκκινοσκουφίτσα να μας πει τους Επτά νάνους να μας πει για τη Σταχτομπούτα για το Μαγεμένο βασιλόπουλο για τον Δράκο που φύλαγε το νερό και άλλα

Επίσης παίζοντας μαζί με τη γιαγιά λέγαμε αινίγματα Με αυτό τον τρόπο εδούλευε και λίγο το μυαλό μας Μερικά από τα αινίγματα που λέγαμε τότε τα θυμάμαι Ένα από όλα έλεγε

Μακρύς μακρύς καλόγερος και πίτα το κεφάλι του Τι είναι

Εάν δεν το βρίσκαμε το εξηγούσε η γιαγιά Ήτανε το ξύλινο φτυάρι του φούρναρη το οποίο είναι πολύ μακρύ και εμπρός είναι τετράγωνο Με αυτό φουρνίζανε τα ψωμιά στους τότε φούρνους και με αυτό φυσικά τα ξεφουρνίζανε

Ένα άλλο αίνιγμα ήταν

Χίλιοι μύριοι καλογέροι σ ένα ράσο τυλιγμένοι Τι είναι

Το καρπούζι και οι μαύροι σπόροι αντιπροσώπευαν τους καλόγερους

Είχαμε και ένα που λέγαμε για το οποίο κοκκινίζαμε και ντρεπόμασταν Και εγώ ντρέπομαι που θα σας το πω αλλά ας γελάσουμε

Βουργούλακας κατρακυλά ανάμεσα σε δυο βουνά Τι είναι

Digitized by 10uk1s

Η ακαθαρσία η σκληρή που βγαίνει από τον ποπό

Η νενέ Σοφί ως μόνιμη κατοικία είχε το σπίτι της θείας μου της Τσιντσίνη Η νενέ Σοφί όπως προείπα είχε αποκτήσει τρία παιδιά Δυο αγόρια και ένα κορίτσι Τον θείο μου Παναγιώτη τον πατέρα μου και τη θεία μου Αναστασία Έμενε δε με τη θεία μου Αναστασία διότι ήταν αρχοντόσπιτο Εμείς είχαμε μόνο μία υπηρέτρια ενώ η θεία μου είχε τρεις υπηρέτριες εκτός από τον σωφέρ τους αμαξάδες καπετάνιο για το κότερο τζόκεϋ για τα άλογα κτλ Όπως προείπα ο θείος μου ήταν πάρα πολύ πλούσιος Αλλά η νενέ Σοφί κατά καιρούς επεσκέπτετο και το δικό μας σπίτι διότι υπήρχαμε εμείς τα εγγονάκια της Στον θείο μου τον Παναγιώτη δεν πήγαινε διότι εκείνος αν και παντρεύτηκε δυο φορές δεν απέκτησε ποτέ του παιδιά

Στη Σμύρνη ήταν έθιμο και εθεωρείτο πολύ φυσικό οι ηλικιωμένοι άνθρωποι και συνήθως οι χήρες διότι οι άντρες πεθαίνανε πολύ πιο πριν να πήγαιναν να ζήσουν τα χρόνια που τους έμεναν κοντά στις κόρες τους Και αν υπήρχαν αγόρια κατά καιρούς επεσκέπτοντο και τα σπίτια των γιων τους και των νυφάδων τους

Η γιαγιά μου η Σοφί όπως σας είπα ερχόταν σε εμάς για να μείνει μερικές μέρες και να αλλάξει λίγο περιβάλλον Η ανατροφή των παιδιών εγένετο με βάση και με σεβασμό προς τη θρησκεία Έπρεπε τα παιδιά να εκκλησιάζονται τακτικά και απαραιτήτως να πηγαίνουν με τον πατέρα προπαντός κάθε Κυριακή στην εκκλησία Δυο ή τρεις φορές το χρόνο έπρεπε να μεταλαμβάνουν Όταν επρόκειτο να μεταλάβουν αποβραδίς εγένετο μπάνιο φοβερό αλλαγή εσωρούχων κόψιμο νυχιών προσευχή για να πάρουν συγχώρεση από τον Θεό Και τη μέρα που μεταλαβαίνανε έπρεπε να μη φτύσουν χάμω όλο το εικοσιτετράωρο για να μη μολυνθεί η Αγία Κοινωνία πέφτοντας στο χώμα

Όταν μικρά παιδιά βλέπαμε κάπου πεταμένο κάτω κανένα κομματάκι ψωμί έπρεπε να τρέξουμε να το μαζέψουμε να το φιλήσουμε και να το προφυλάξουμε σε μια γωνιά ώστε να μην πατηθεί διότι το ψωμί εθεωρείτο ιερό είδος

Όταν συναντούσαμε κανέναν παπά έπρεπε να τρέξουμε με σεβασμό να του φιλήσουμε το χέρι

Προηγουμένως είχα πει ότι στη Σμύρνη οργίαζαν οι προπαγάνδες Προπαντός οι ξένες θρησκείες Δηλαδή οι καθολικοί και οι προτεστάντες προσπαθούσαν να προσηλυτίσουν παιδιά έχοντας σχολεία εις τα οποία η παιδεία ήταν δωρεάν Γι αυτό είχε δημιουργηθεί η εντύπωση ότι όταν μικροί συναντούσαμε ξένο παπά ξένης δηλαδή θρησκείας παπά αυτό εθεωρείτο προμήνυμα ότι μπορούσε να μας τύχει κανένα κακό και για να αποφύγουμε αυτό το κακό έπρεπε να χαϊδέψουμε τα γεννητικά μας όργανα Ήταν τόσο εμποτισμένη μέσα μας αυτή η ιδέα της κακοτυχίας που έφερναν οι ξένοι παπάδες ώστε θα σας διηγηθώ και κάτι που μου έτυχε εμένα την τελευταία χρόνια το 22 πριν γίνει η Καταστροφή όταν δίναμε εξετάσεις για την Τετάρτη Γυμνασίου στο τότε Αρμοστειακό γυμνάσιο

Είχαμε μαθηματικά εις τα οποία δεν ήμουν καθόλου δυνατός Αυτά θα τα πω για να δούμε ότι οι προλήψεις δεν ήσαν καθόλου λογικές Εκεί λοιπόν που πήγαινα προς το σχολείο τρομαγμένος γιατί φοβόμουνα ότι δεν θα τα κατάφερνα στα μαθηματικά είδα μπροστά μου ένα φραγκόπαπα Μόλις τον είδα λέω laquoΠαναγία μου χάθηκα Δεν θα δώσω εξετάσεις και θα τα αφήσω να είμαι επανεξεταστέος το Σεπτέμβρηraquo Και γύρισα να πάω πίσω προς το σπίτι Μόλις έκανα όμως μερικά βήματα συνάντησα τον καθηγητή μας των Ελληνικών τον κ Κωνσταντινίδη ο οποίος αμέσως μου λέει laquoΠου πας Κατραμόπουλεraquo Λέω laquoΚύριε καθηγητά ξέχασα να πάρω κόλλα διαγωνισμού και πάω στο περίπτερο να πάρωraquo laquoΑ ωραία Θέλω και εγώ να πάρω καραμέλες Πάμε μαζίraquo Οπότε υποχρεώθηκα να πάω στο σχολείο και να δώσω εξετάσεις Ε λοιπόν ο παπάς αντί γρουσουζιά μου έφερε γούρι Το θέμα των

Digitized by 10uk1s

μαθηματικών που μας έβαλε ήταν και εύκολο και κάτι που το ήξερα πολύ καλά Έτσι πήρα 9 λίαν καλώς στα μαθηματικά παρ όλο που φοβήθηκα τη γρουσουζιά του φραγκόπαπα

Το γυμνάσιο που ανέφερα πριν ότι φοιτούσα της Αρμοστείας ήτανε στο Φαρδύ της Ευαγγελίστριας Και όπως έχω πει και προηγουμένως τα τοπωνύμια της Σμύρνης εδηλούντο αναλόγως με την εκκλησία που ήταν στην περιφέρεια Εκτός όμως αυτού εις την εμπορική ζώνη της Σμύρνης υπήρχαν τοπωνύμια τα οποία αναφέροντο εις τη συγκέντρωση των ειδικών μαγαζιών που ασχολούντο με το εμπόριο Και είχαμε τα Γυαλιάδικα όπου επωλούντο κρύσταλλα κτλ τα Σιδεράδικα που είχαν είδη για σπίτια για οικοδομές και εν γένει χρήσιμα για το νοικοκυριό

Ένα μεγάλο και ονομαστό μαγαζί σ αυτή την περιφέρεια ήτανε του Μαύρου ιδιοκτησία Νικολαΐδη Ήταν τα Γουρουνάδικα δηλαδή όπου επωλείτο χοιρινό κρέας και τα παράγωγα του χοιρινού Διότι όπως είναι γνωστό οι Τούρκοι απηγορεύετο από τη θρησκεία τους να τρώνε χοιρινό κρέας και γι αυτό τα μαγαζιά που πουλούσαν χοιρινά κρέατα ήσαν πολύ απομακρυσμένα από την αγορά που είχε μοσχάρια και αρνιά Μια τέτοια όπως προαναφέραμε μεγάλη αγορά ήταν οι Μεγάλες Ταβέρνες στην οποία υπήρχαν πάρα πολλά κρεοπωλεία όπου μπορούσε να πάρει κανείς ωραία κρέατα

Επίσης ήταν τα Σερβετάδικα Τώρα γιατί τα λέγανε έτσι δεν ξέρω Ήταν τα Ταμπάκικα Ταμπάκικα ήταν εκεί όπου επεξεργάζοντο τα δέρματα

Επίσης ήταν και τα Κουμουτζίδικα Τα Κουμουτζίδικα ήταν της Μαντάμας το Χάνι Μέσα σ αυτό ήσαν κατά πλειονότητα χρυσοχοεία Εκτός από το δικό μας πλάγιά μας ήταν του κ Ευάγγελου Μανουσάκη του Μιχαλάκη Σωτηρίου του Πωλ Τας του Θεόδωρου Αδαμόπουλου Πλάγια μας ήσαν επίσης οι αδελφοί Κόρη και δύο τρεις άλλοι που μου διαφεύγουν τα επίθετά τους

Φυσικά υπήρχαν εκεί και ένα δυο άλλα είδη καταστημάτων Μεταξύ αυτών ήταν και το οδοντιατρείο των αδελφών Γκρανιέ οι οποίοι είχαν ένα είδος βιτρίνας όπου προέβαλλαν μασέλες οι οποίες με ένα ελατήριο ανοιγόκλειναν σαν να μασούσαν Θέαμα λίγο μακάβριο

Και μια που μιλάμε για χρυσοχοεία πρέπει να τονίσω μία σωβινιστική περίπτωση Όλοι οι αδαμαντοδέτες της Σμύρνης οι μουχλαϊτζήδες όπως τους λέγανε με την τουρκική λέξη ήσαν Αρμένιοι και δεν παίρνανε ποτέ υπάλληλο ή βοηθό άλλης εθνότητας παρά μόνο Αρμενίους για να κρατάνε κλειστό το επάγγελμα στα χέρια τους Στη γειτονιά μας δηλαδή εις τα Κουμουτζίδικα της Μαντάμας το Χάνι ήταν και ένας Αρμένης αδαμαντοδέτης περίφημος ο κ Βανέτσας Ήταν τεράστιος Χωρίς υπερβολή θα ζύγιζε πλέον των 150 κιλών και αυτό το θηρίο έκανε τόσο ωραία δουλειά και τόσο λεπτή που πολλοί ήρχοντο και από την Κωνσταντινούπολη ακόμη να φέρουν κοσμήματα για να τους εφαρμόσει τις πέτρες όχι μόνο εφαρμόζοντας αυτές αλλά σχεδόν κεντώντας το ίδιο το κόσμημα

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι ήσαν και στο Φραγκομαχαλά Μεταξύ αυτών οι αδελφοί Γεωργιάδη οι οποίοι ως αντιπρόσωποι του Κριστόφλ είχαν αρκετά ασήμια διότι ήταν εύκολη η εισαγωγή από την Ευρώπη επειδή οι τελωνειακοί δασμοί τότε στη Σμύρνη ήσαν υποτυπώδεις

Ήταν το κατάστημα του Ατζιτήρη με πλουσιότατη βιτρίνα Ο άνθρωπος αυτός κατεστράφη τελείως με την Καταστροφή Δεν μπόρεσε να εμφανιστεί πλέον εις την Ελλάδα και μάθαμε ότι όταν πέθανε έγινε έρανος για να τον θάψουν Ο άνθρωπος ο οποίος εθεωρείτο από τους πλουσιότερους χρυσοχόους

Επίσης ήταν ένας Φραγκολεβαντίνος ο Ρουτζιέρι ένας Αρμένης ο Μινασιάν και εις τον δρόμο αυτό το 1873 μετά βεβαιότητος και εις τον αριθμό 57 εμφανίστηκε για πρώτη φορά σίγουρα η φίρμα

Digitized by 10uk1s

laquoΚατραμόπουλοιraquo Ευρέθηκε ένα κουτάκι το οποίο μας προσέφερε μία παλιά μας πελάτισσα και το οποίο αναφέρει το εξής laquoΠ Κατραμόπουλοςraquo mdashήταν ο θείος μουmdash laquoκαι Σίαraquo mdash ήταν ο πατέρας μου laquoΟδός Ευρωπαϊκή αριθμός 57raquo Οι δικοί μου από εθνικισμό από σωβινισμό δεν ήθελαν να αναφέρουν τη λέξη Φραγκομαχαλάς και γι αυτό αναφέρουν laquoοδός Ευρωπαϊκήraquo Και από κάτω laquoΣμύρνη 1873raquo

Λοιπόν για να αναφέρεται το κουτάκι στο 1873 δεν θα πει ότι εκείνη τη χρονιά άνοιξε για πρώτη φορά το χρυσοχοείο μας Τουλάχιστον θα πρέπει να πάμε τρία χρόνια πίσω Επομένως στο 1870 Από την Ευρωπαϊκή οδό νούμερο 57 μετεφέρθη κατόπιν το κατάστημά μας εις της Μαντάμας το Χάνι που προανέφερα και η φίρμα πλέον ήταν laquoΑδελφοί Κατραμόπουλοιraquo Όχι laquoΠ Κατραμόπουλος και Σίαraquo πλέον

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι πάντοτε Έλληνες ή το πολύ Αρμεναίοι ή Φραγκολεβαντίνοι ήσαν εις το λεγόμενο Τσαρσί δηλαδή κοντά εις την τουρκική συνοικία Μεταξύ αυτών ήταν και ο κ Παπαδόπουλος ο περίφημος Μαστρογιάννης ο οποίος έκανε και εμπόριο πολυτίμων λίθων Λέγεται ότι ήταν τόσο πλούσιος ώστε τις πέτρες τα διαμάντια ή τα μπρουγιάν ή τα ρουμπίνια δεν τα είχε στις λεγόμενες ποσέτες δηλαδή στα χάρτινα περιτυλίγματα αλλά σε ολόκληρα τσαντάκια ή γρουμπάκια από δέρμα και όταν ζήταγες να αγοράσεις ένα διαμάντι σου άνοιγε σε ένα πιάτο μια ολόκληρη στοίβα από πολύτιμες πέτρες Και αυτός κατεστράφη τελείως με τη φωτιά και δεν ξαναφάνηκε εις τον ορίζοντα της εδώ Ελλάδας

Και μια που μιλάμε για τον Φραγκομαχαλά την Ευρωπαϊκή οδό όπως τη χαρακτήρισαν λίαν σωστά και λίαν χαρακτηριστικά σ αυτό το δρόμο υπήρχαν ωραιότατα μαγαζιά με πολύ πλούσια είδη και ποικιλίες εμπορευμάτων για τις κυρίες Μεταξύ αυτών υπήρχαν και υποκαταστήματα μεγάλων μαγαζιών ευρωπαϊκών όπως ήταν το Μπον Μαρσέ ήταν του Σολάρι και άλλα

Ένα από τα ωραιότατα και πλουσιότατα πολυκαταστήματα του Φραγκομαχαλά ήταν του Ξενόπουλου Σ αυτό το κατάστημα μπορούσε κανείς να βρει ότι ήθελε Από ρούχα έτοιμα ευρωπαϊκά υφάσματα καπέλα γούνες ακόμα και έπιπλα Ήταν ένα πολύ μοντέρνο πολυκατάστημα σε τέσσερις ορόφους με πολύ πολύ πλούσιο και εκλεκτό εμπόρευμα Όπως είπα και πιο πριν οι δασμοί στη Σμύρνη πριν γίνει η Ελληνική κατοχή ήσαν υποτυπώδεις και έτσι μπορούσαν να εισάγονται εύκολα και πολύ φτηνά εμπορεύματα από την Ευρώπη

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο υπήρχαν και μερικά ονομαστά για τα είδη τους μαγαζιά όπως του Κοντορούση για παπούτσια του Παπαθωμά για γούνες του Μουτάφη για καπέλα του Γεωργιάδη για δαντέλες του Αλεξίου για έπιπλα

Επίσης υπήρχε και η Σαλ ντε Βαν όπου κάθε Κυριακή πρωί εγένοντο πλειστηριασμοί και πωλούσαν από όλα τα είδη Πίνακες κοσμήματα έπιπλα κτλ

Επίσης ήταν το περίφημο φαρμακείο του Μωραΐτη Στον ίδιο δρόμο δε ήταν και ένα ονομαστό ζαχαροπλαστείο η laquoΜυροβόλος Άνοιξηraquo Σ αυτό έχω να σας διηγηθώ ένα νόστιμο περιστατικό με τον περίφημο Τσουρτσούρα που ανέφερα προηγουμένως τον τύπο της Σμύρνης που έκλεβε τα σκυλιά

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου υπήρχε μεγάλη έλλειψη από μικρά κέρματα Έτσι πολλά μαγαζιά όταν επρόκειτο να δώσουν ρέστα και δεν είχαν ετύπωναν σε κάτι χαρτιά με τη σφραγίδα τους και ανέγραφαν το ποσό το οποίο αντιπροσώπευαν Μια μέρα είχε πάει στη laquoΜυροβόλοraquo ο Τσουρτσούρας και έφαγε λουκουμάδες κανταΐφια δεν ξέρω τι και αφού επλήρωσε

Digitized by 10uk1s

αντί ρέστα του δώσανε τέτοια χαρτάκια Στην απορία του που ρώτησε του απάντησαν ότι αυτά ισχύουν ως νόμισμα του καταστήματος

Μετά από λίγες μέρες πήγε πάλι ο ίδιος και αφού έφαγε του καλού καιρού εφώναξε το γκαρσόνι να πληρώσει και αντί πληρωμής έδωσε δικά του χαρτιά Στην απορία αυτών λέει laquoΓιατί τα δικά σας ισχύουν και τα δικά μου δεν ισχύουνraquo Τέτοιος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας

Επίσης ένα ονομαστό κατάστημα της Σμύρνης ήταν το laquoΑγγλοήστερνraquo Αυτό δεν ήταν στον Φραγκομαχαλά Ήταν σε έναν παράλληλο δρόμο Όλα του τα εμπορεύματα ήσαν προελεύσεως αγγλικής Εκεί μπορούσες να αγοράσεις έτοιμα ρούχα εγγλέζικα σκωτσέζικα καπαρντίνες παπούτσια

Επίσης εκτός από τα ωραία μαγαζιά του Φραγκομαχαλά που ανέφερα υπήρχαν και πολλά σε άλλα σημεία της Σμύρνης τα οποία ήσαν μάλλον χοντρικής πωλήσεως Πολλά από αυτά ανήκαν σε Αρμενίους οι οποίοι είχαν τα κεντρικά τους στο Λονδίνο και υποκαταστήματα στη Σμύρνη όπως ήταν του Ιπιρξιάν του Σιβρισαριάν του Εσαγιάν Γι αυτό υπήρχαν πολύ πλούσιοι Αρμεναίοι εις την Σμύρνη

Όταν μιλούσαμε πριν για τα χρυσοχοεία που ήσαν στης Μαντάμας το Χάνι μεταξύ των άλλων ανέφερα ότι πλάγια στο δικό μας ήταν ο κ Ευάγγελος Μανουσάκης Αυτός ήταν ένας πρωτοπόρος εις τις άτοκες δόσεις πωλήσεως τιμαλφών Είχε κατορθώσει να προσελκύσει το σύνολο των εργατριών που εργάζονταν στην επεξεργασία του καπνού τις καπνουλούδες όπως λέγαμε οι οποίες αγόραζαν χρυσά και πλήρωναν κάθε Σάββατο που έπαιρναν το βδομαδιάτικο πληρώνοντας με δόσεις Δηλαδή δούλευε τεφτεράκι Όταν ερχόταν το Σάββατο και κατέπλεε η πελατεία του κ Μανουσάκη επί ώρες μύριζε από καπνό ανεπεξέργαστο η γειτονιά μας διότι υπήρχαν στη Σμύρνη πάρα πολλές αποθήκες όπου εδούλευαν κοπέλες στην επεξεργασία του καπνού και μύριζαν φυσικά και αυτές Αυτός δε ο γείτονάς μας ο κ Μανουσάκης ο οποίος επέζησε και δούλεψε και αρκετά χρόνια εδώ στην Αθήνα είχε ένα φυσικό Εάν δεν κλείναμε εμείς το δικό μας μαγαζί δεν εννοούσε να κλείσει αυτός φοβούμενος φαίνεται μην του πάρουμε κανένα πελάτη

Ένα βράδυ συμφωνήσαμε με τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη και τον υπάλληλο που είχαμε τότε τον Σαββάκη να μην κλείσουμε νωρίς για να τον υποχρεώσουμε να μείνει και αυτός Και μείναμε ως τις δώδεκα τη νύχτα και αυτός δεν εννοούσε να κλείσει αν δεν φύγουμε εμείς

Και με την ευκαιρία της σημερινής μέρας μου τη χαρά που πήρα κάνοντας βέρες για την εγγονή μου τη Μαρίνα θυμήθηκα την ευχή που έδινε ο θείος μου ο Παναγιώτης σε όσους έκαναν βεργέτες βέρες κατά τους Αθηναίους παίρνοντάς τες από το μαγαζί μας Και έλεγε τότε laquoΚαλορίζικα και αμετάνιωταraquo

Και μια που μιλούμε για χρυσοχοεία θα κάνουμε ένα διαχωρισμό διακριτικό μεταξύ των χρυσοχόων του Φραγκομαχαλά και των χρυσοχόων του κατ εξοχήν δρόμου της χρυσοχοΐας της Μαντάμας το Χάνι

Οι χρυσοχόοι του Φραγκομαχαλά ήσαν μάλλον μεταπωληταί κοσμημάτων διότι όπως προανέφερα η εισαγωγή ειδών από την Ευρώπη στη Σμύρνη ήταν κάτι το εύκολο και δεν επιβαρυνόταν Δεν είχαν δηλαδή δικά τους εργαστήρια έφερναν τα περισσότερα είδη τους από το εξωτερικό και έκαναν παραγγελίες σε διαφόρους τεχνίτες της χρυσοχοΐας της Σμύρνης να κάνουν γι αυτούς κοσμήματα

Ένας από αυτούς που δούλευε για τους χρυσοχόους του Φραγκομαχαλά και προπαντός για τη φίρμα των αδελφών Γεωργιάδη ήταν όπως έμαθα εκ των υστέρων ο πατέρας μου Επειδή ο πατέρας μου είχε έξι παιδιά και ο θείος μου παρ όλο που παντρεύτηκε δύο φορές δεν απέκτησε παιδιά ήταν υποχρεωμένος να δουλεύει και να αποδίδει περισσότερο εις τον συνεταιρισμό για να έχει και

Digitized by 10uk1s

περισσότερα τραβήγματα Γι αυτό πολλά κοσμήματα τα οποία έφερναν τη φίρμα Γεωργιάδη ήσαν κατασκευές του πατέρα μου ο οποίος εθεωρείτο από τους καλύτερους τεχνίτες της Σμύρνης Διότι και καλός τεχνίτης ήταν αλλά και εφευρετικός

Από την Ευρώπη εισήγαν πολλά έτοιμα κοσμήματα ματ Όπως είναι γνωστό στη Σμύρνη δεν υπήρχε ηλεκτρισμός και επομένως δεν υπήρχαν τα κατάλληλα μηχανήματα για να δημιουργήσουν το ματ που λέγαμε

Ο πατέρας μου σκέφτηκε και έκανε μία δική του εφεύρεση πρωτόγονη αλλά αποδοτική Σκέφτηκε ότι τα χτυπήματα σε μία λεία επιφάνεια κοσμήματος δημιουργούν αυτό το είδος του ματ Γι αυτό φρόντισε και πήρε σπασμένα τζάμια τα οποία άλεσε και τα έκανε ψιλά σαν αλεύρι και στο σπίτι επάνω το δικό μας έκανε μία εγκατάσταση Δηλαδή στην ταράτσα εφήρμοσε ένα είδος υδρορρόης που από πάνω είχε ένα χωνί έριχνε μέσα αυτά τα τρίμματα των τζαμιών και πέφτανε με ορμή κάτω εκεί που βρισκόταν το κόσμημα και χτυπώντας το πολύ εδημιουργείτο ματ Αυτό δεν το ήξεραν αυτοί και έτσι ο πατέρας μου είχε μία πρόσθετη αμοιβή Μία πρόσθετη ενίσχυση στα οικονομικά του

Στο μαγαζί μας της Σμύρνης θυμάμαι ότι υπήρχαν αυτά τα σύνεργα Δηλαδή ένα μεγάλο χωνί ένα είδος υδρορρόης και κάτω ένα μεγάλο δοχείο σαν βαρέλι το οποίο υποδέχετο τα τρίμματα Έπειτα τα ξανάβαζαν σε έναν κουβά τα ξανανέβαζε ο μεγάλος μου αδελφός στην ταράτσα και τα ξανάριχνε

Επίσης υπήρχαν εκεί πολλά καλούπια για να κάνουμε κοσμήματα διότι τα κοσμήματα στη Σμύρνη όπως είπα ήσαν τα περισσότερα χειροποίητα Δεν υπήρχαν χυτόπρεσες και τέτοια

Επίσης το λιώσιμο του χρυσού γινόταν σε καμίνια με κάρβουνα Υπήρχε φυσερό από πάνω υπήρχε και καμίνι και έβαζαν το χρυσό σε χωνάκια που τα λέγαμε ποτάδες Όταν ο θείος μου επρόκειτο να λιώσει χρυσό εμένα η δουλειά μου ήταν να δουλεύω το φυσερό αφού προηγουμένως ανέβαινα και άνοιγα το πίσω παράθυρο του εργαστηρίου Ο τοίχος του έβλεπε στον περίβολο της εκκλησίας των Καπουκίνων που ήταν ιδιοκτησία του μαγαζιού μας

Επίσης στη Σμύρνη φυσικά δεν υπήρχε ούτε ωράριο ούτε συνδικάτα εργατών Ένας καλός τεχνίτης ήταν πάντα περιζήτητος και έβρισκε δουλειά εύκολα ενώ έναν τεμπέλη ή άχρηστο το αφεντικό είχε όλο το ελεύθερο να τον απολύσει χωρίς να έχει συνέπειες

Στη Σμύρνη στην ωραία πόλη της χαράς και της εργασίας (διότι στη Σμύρνη για να είσαι φτωχός έπρεπε να είσαι τεμπέλης) υπήρχε δουλειά για όλους Δεν εδικαιολογείτο άνθρωπος φτωχός εκτός αν ήταν τεμπέλης

Όπως μου είπε η μητέρα μου επειδή οι περισσότερες δουλειές και τα περισσότερα δώρα γίνονταν το Δεκέμβρη και την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και όχι των Χριστουγέννων όπως τώρα που φραγκέψαμε ο πατέρας μου εγκαθίστατο και κοιμόταν και τη νύχτα μέσα στο μαγαζί δουλεύοντας είκοσι ώρες το εικοσιτετράωρο Έπαιρνε το στρώμα του και το πάπλωμά του και κοιμόταν σε έναν καναπέ του μαγαζιού Μόνο κάθε Σάββατο πήγαινε σπίτι για να πλυθεί να καθαριστεί να αλλάξει ρούχα και αυτό όπως προανέφερα διότι ήταν υποχρεωμένος να συνεισφέρει περισσότερα λόγω των περισσοτέρων εξόδων που είχε με τη μεγάλη του οικογένεια

Τα δύο τρία τελευταία χρόνια προ της Καταστροφής ήσαν πολύ στη μόδα στη Σμύρνη τα βραχιόλια Τα περίφημα σμυρναίικα βραχιόλια Οι σαλίγκαροι τα τσατιά κτλ Αυτά όλα γίνονταν από χρυσό 22 καρατίων Δηλαδή λιώνανε απευθείας ή αγγλικές λίρες ή τουρκικές λίρες ή εικοσόφραγκα και έτσι

Digitized by 10uk1s

εγίνοντο αυτά τα ωραία σμυρναίικα βραχιόλια Αυτή η μόδα ήταν και ένα είδος σωτηρίας για τη μετέπειτα προσφυγιά διότι όσοι πρόσφυγες κατόρθωσαν και γλίτωσαν και έφεραν τα χρυσά τους εδώ πουλώντας τα μπόρεσαν να δημιουργήσουν τον πρώτο πυρήνα της εγκαταστάσεώς τους Φυσικά η έλευση των προσφύγων βοήθησε πολύ και την οικονομία της Ελλάδας Η αλήθεια είναι ότι οι Ελλαδίτες τρόμαξαν όταν είδαν το κύμα των προσφύγων φοβούμενοι ότι αυτό θα φέρει ανεργία και μεγάλη φτώχεια Αλλά όπως είπα και εγώ σε μία εκπομπή της τηλεόρασης για τη μαύρη επέτειο της καταστροφής της Σμύρνης οι πρόσφυγες ακούμπησαν μεν εις τον κορμό της μητέρας πατρίδος αλλά δεν ακούμπησαν ως παράσιτα αλλά ως μπόλια και εμπόλιασαν τον κορμό της Ελλάδος και γι αυτό πήγε πολύ μπροστά η Ελλάς Απόδειξη είναι η Μακεδονία Δεν ξέρω αν το ξαναείπα αλλά όσες φορές και να το πει κανείς δεν αρκεί Η εγκατάσταση των προσφύγων και προπαντός των Ποντίων εδημιούργησε ένα ωραίο στρώμα Ελλήνων εις τη Μακεδονία Και όχι μόνο ανεπτύχθη οικονομικώς και βιομηχανικώς αλλά διορθώθηκε και εθνολογικώς

Διότι πριν από την έλευση των προσφύγων με τις προπαγάνδες και με τις διώξεις πολλοί παρ όλο που ήσαν Έλληνες εις το αίσθημα ήσαν σλαβόφωνοι πράγμα που ενίσχυε τότε την προπαγάνδα της Βουλγαρίας που επιζητούσε να μας φάει τη Θεσσαλονίκη

Όπως είπα η έλευση των προσφύγων οι οποίοι ήσαν γυμνοί και δεν είχαν ούτε ρούχα ούτε ένα κρεβάτι να κοιμηθούν εβοήθησε πολύ την εθνική οικονομία Ήρθαν τότε και πολλά δολλάρια προπαντός από τους Αμερικανούς οι οποίοι ήσαν οι μόνοι που πραγματικά εβοήθησαν στην εγκατάσταση των προσφύγων και πολλές βιοτεχνίες μικρές εδούλεψαν και εξελίχθηκαν σε βιομηχανίες Διότι ερχόμενοι οι πρόσφυγες ήσαν υποχρεωμένοι να αγοράσουν από παπούτσια κάλτσες έως κρεβάτια έως μαχαιροπίρουνα έως πιάτα και εν πάση περιπτώσει το νοικοκυριό Οι δικές μας οι γυναίκες ήσαν προκομμένες και καθαρές Τις είπαν παστρικές με διφορούμενη έννοια Εμείς θα πάρουμε την καλή έννοια Ήσαν πράγματι παστρικές και νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς όπου η ζωή ήταν πρωτόγονη όπου δεν υπήρχε αποχέτευση και τα βρωμόνερα κυκλοφορουσανε μέσα στους δρόμους δεν εξεδηλώθη ποτέ καμία επιδημία λόγω της καθαριότητας την οποία κρατούσαν οι γυναίκες οι δικές μας εις τα σπίτια τους

Η άλλη διφορούμενη έννοια του παστρικές ήταν καλοαντρούδες Τραβούσαν τους άντρες τους Ελλαδίτες και θύμωναν οι κοπέλες διότι έχαναν τις ευκαιρίες Οι γυναίκες οι δικές μας ήσαν καλές μαγείρισσες καλές νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς με τις πρωτόγονες εγκαταστάσεις όπου έμεναν ολόκληρες οικογένειες σε μία παράγκα η οποία είχε ένα υποτυπώδες παραθυράκι μόλις εξοικονομούσαν κανένα κομματάκι πανί έφτιαχναν μία κουρτινουλα και μόλις βρίσκανε κανένα κουτί από κονσέρβα και λίγο χώμα κατόρθωναν και φύτευαν πότε ένα βασιλικό και πότε ένα γεράνι

Και όταν γύριζε ο άντρας κουρασμένος από το μεροκάματο έβρισκε πάντοτε στο σπίτι έτοιμο να τον περιμένει κάτι καλομαγειρεμένο Φτωχό μεν αλλά περιποιημένο Η δύναμη και το κουράγιο που έδωσαν οι γυναίκες της προσφυγιάς στους άντρες πρόσφυγες είναι βεβαιωμένα Χάρη εις την περιποίηση χάρη εις το κουράγιο που έδιναν κατορθώσαμε να κρατηθούμε στα πόδια μας

Ως απόδειξη θα φέρω ένα μικρό παράδειγμα Αυτή την εποχή υπάρχει μια πολύ μεγάλη βιομηχανία μπισκότων και ζυμαρικών οι αδελφοί Παπαδόπουλοι Οι γονείς αυτών είχαν εγκατασταθεί σε μία παράγκα στη Θεσσαλονίκη Η μητέρα τής οικογένειας εζύμωνε και έψηνε όλη μέρα κουλουράκια τα οποία ο πατέρας Παπαδόπουλος τα έπαιρνε σε έναν ταβλά στο κεφάλι του και έβγαινε και τα πουλούσε στους δρόμους

Ε λοιπόν τα παιδιά αυτής της οικογένειας μεγαλώνοντας με το παράδειγμα της εργατικότητος

Digitized by 10uk1s

κατόρθωσαν σήμερα να συναγωνίζονται ευρωπαϊκά είδη σαν τα δικά τους

Και μια και μιλήσαμε για την κακία της εκφράσεως laquoοι παστρικέςraquo ας μιλήσουμε και για το ειρωνικό laquoτι είχαμε και τι χάσαμεraquo Μπορεί μερικές απλοϊκές γυναικούλες προσφυγίνες να το είπανε καμιά φορά Αλλά είναι βέβαιο ότι και είχαμε και χάσαμε Είχαμε το παν και χάσαμε το παν σε μια στιγμή Εδώ μια ζημιά που γίνεται σε οιοδήποτε σπιτικό δηλαδή το να σπάσει ένα πιάτο ένα ποτήρι μας δημιουργεί μια κάποια στεναχώρια Φανταστείτε το βιος γενεών ολόκληρων να το αφήνεις έρμαιο στις αρπαγές των Τούρκων Να κλειδώνεις την πόρτα σου και να πετάς το κλειδί γιατί ξέρεις ότι δεν θα ξαναμπείς στο σπιτικό σου

Και για μεν τα σπίτια και τα μαγαζιά μας που καήκανε κατά κάποιο τρόπο το παίρνεις απόφαση Αλλά σκεφτείτε να έχεις ένα σπίτι ή μία ανθούσα επιχείρηση να την αφήνεις στα χέρια άλλων και να φεύγεις ξυπόλυτος και γυμνός με ένα μπογαλάκι μόνο στο χέρι γιατί δεν είχες τη δυνατότητα να πάρεις κάτι περισσότερο μαζί σου

Φυσικά και το σπίτι που μας φιλοξένησε μετά τη φωτιά του κ Ανέστη ένα αρχοντικό με τρία δωμάτια υποδοχής χωριστά το λίβινγκ την αυλή όπως τη λέγανε στη Σμύρνη με έξι υπνοδωμάτια επάνω με μία επίπλωση θαύμα διότι ο άνθρωπος αυτός ήταν καπνέμπορος καπνοπαραγωγός μάλλον και σταφιδοπαραγωγός με τεράστια κτηματική περιουσία και είχε κατορθώσει να δημιουργήσει μια καλή κατάσταση mdash και να ξέρει ότι αφήνει αυτό το σπίτι όπως είναι και φεύγει για να μην το ξαναδεί ποτέ

Το ίδιο συνέβη και με τον θείο μου Το σπίτι του Τσιντσίνη του θείου μου όπως προείπα κάηκε αλλά το εργοστάσιό του ο αλευρόμυλος ο οποίος ήταν ο καλύτερος των Βαλκανίων διότι με την ελληνική κατοχή σιγουρεύτηκε πλέον και καταξοδεύτηκε και ανανέωσε το σύνολο των εργαλείων του (και μάλιστα είχε φέρει ειδικό τεχνίτη από την Ελβετία διότι τα μηχανήματα ήσαν ελβετικά Αυτές τις λεπτομέρειες τις ήξερα διότι στο εργοστάσιο ήταν διευθυντής ο δεύτερος αδελφός μου ο Νίκος Είχαν φέρει όπως είπα ειδικό τεχνοκράτη από την Ελβετία τον κ Σενώ τον οποίο βρήκαμε μετά την Καταστροφή εις τους μύλους του Αγίου Γεωργίου Αυτός διοργάνωσε τους μύλους του Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι και επειδή γνωριζόταν με τον αδελφό μου τον Νίκο κατά την κατοχή πήγαμε και μας έδωσε μια μεγάλη ποσότητα αλεύρι) αυτό λοιπόν το τεράστιο εργοστάσιο το οποίο επειδή ήταν κοντά στην παραλία της Σμύρνης είχε δική του προβλήτα όπου επλεύριζαν τα πλοία που έφερναν αγγλικό κάρβουνο διότι το εργοστάσιο εργαζόταν με δική του κίνηση και ξεφόρτωνε κάρβουνα και φόρτωνε άλευρα για να κάνει εξαγωγή mdash αυτή την τεράστια περιουσία ο θείος μου την εγκατέλειψε και ήρθε εδώ αφού είχε χάσει και τον μοναχογιό του μαζί με τη θεία μου και αν δεν ήμαστε εμείς δεν θα είχε ούτε να κοιμηθεί πουθενά ούτε να φάει πουθενά

Σημειώστε ότι το 1948 που είχα πάει στη Σμύρνη πήγα και βρήκα το εργοστάσιο και ακόμα το 48 δηλαδή είκοσι έξι χρόνια αργότερα υπήρχε η επιγραφή laquoΙωάννης Ν Τσιντσίνηςraquo διότι το κτίριο ήταν τετραώροφο με τα γραφεία και οι Τούρκοι δεν είχαν την ευχέρεια να σβήσουν την επιγραφή

Το laquoτι είχαμε και το τι χάσαμεraquo είναι βέβαιο Διότι όπως είπα είχαμε το βιος μας είχαμε το σπιτικό μας είχαμε τη δουλειά μας είχαμε την προκοπή μας και όλα αυτά χαθήκανε σε μία ώρα μέσα σε μία κακιά στιγμή

Αυτά τα λίγα είχα να πω χωρίς να έχω ούτε τη μόρφωση ούτε την προπαρασκευή για να μάθουν τα παιδιά μου και τα εγγόνια μου λίγα πράγματα από την καημένη μας πατρίδα από τις ρίζες μας

Digitized by 10uk1s

κώδικες και γι αυτό έμεινε σε όλη τη διάρκεια του πολέμου μέσα στη Σμύρνη Μία εβδομάδα πριν μπουν οι Τούρκοι στη Σμύρνη διετάχθη να καταστρέψει τους κώδικες Από αυτό καταλάβαμε ότι δεν υπήρχε πλέον ελπίδα σωτηρίας και συνεννοήθηκε με τον θείο μου ο οποίος ήταν ο αρχηγός της οικογένειας και μαζεύτηκαν τριάντα πέντε τόσοι συγγενείς και βγάλαμε εισιτήρια τα οποία καλοπληρώθησαν διότι επρόκειτο να περάσει από τη Σμύρνη ένα αγγλικό πλοίο για να μπορέσουμε να διαφύγουμε Αλλά κατά διαταγή της τότε κυβερνήσεώς μας ζητούσαν διαβατήριο πράγμα το οποίο ήταν αδύνατο να μας δώσουν Και αυτό διότι οι τότε κυβερνώντες φοβόντουσαν ότι θα άλλαζε το εκλογικό σώμα με την άφιξη των Ελλήνων της Σμύρνης οι οποίοι ήσαν όλοι Βενιζελικοί

Γι αυτό λέω τι να πρωτοδεί κανείς Τους Εγγλέζους να πίνουν το τσάι τους με μουσική την ώρα που μας σφάζανε τους Γερμανούς που υπέδειξαν την καταστροφή του ελληνισμού της Μικράς Ασίας ή τους δικούς μας συμπατριώτες που άφησαν να μας σφάξουν μην τυχόν και αλλοιωθεί το εκλογικό σώμα

Και μια που μιλάμε για τους καλούς χριστιανούς mdashεκ των υστέρων φυσικά το έμαθα αυτόmdash ο αδελφός της κατόπιν γυναίκας μου ο Νίκος καλός κολυμβητής έπεσε στη θάλασσα και κολυμπώντας έφτασε σε ένα αγγλικό πολεμικό παρακαλώντας ν ανεβεί επάνω για να σωθεί από τους Τούρκους Διότι ήταν τότε δεκαεπτά ετών και εκινδύνευε να αιχμαλωτισθεί Αντί απαντήσεως του έριξαν ζεματιστό νερό

Έπειτα πήγε σε ένα ιταλικό πολεμικό Οι Ιταλοί ήσαν ανέκαθεν εχθροί προς εμάς αντίθετοι στην κατοχή Μικρασιατικών εδαφών από την Ελλάδα Παρ όλα αυτά έδειξαν ανθρωπισμό την ώρα της καταστροφής Εν αντιθέσει με τους κυρίους Εγγλέζους οι οποίοι την ώρα που οι Τούρκοι εβίαζαν τις γυναίκες και έσφαζαν τους άντρες και μας έκαιγαν έπιναν το τσάι τους συνοδεία μουσικής

Εν πάση περιπτώσει τον βοηθήσανε τον Νίκο οι Ιταλοί τον σκουπίσανε τον στεγνώσανε του έδωσαν καινούργια ρούχα στεγνά και τον βοήθησαν και επιβιβάστηκε σε ένα πλοίο που είχε Ιταλούς υπηκόους και έτσι σώθηκε από την αιχμαλωσία εν αντιθέσει με τον μεγαλύτερο αδελφό του τον Ηλία ο οποίος τρεις μήνες προ της καταστροφής εστρατεύθη και με όλους τους Σμυρνιούς της ηλικίας του μετά από μία πρόχειρη εκγύμναση τον έστειλαν στο μέτωπο mdashαπροετοίμαστα παιδιά δεκαοκτώ και δεκαεννιά ετώνmdash και έκτοτε εχάθηκε το παλικάρι και δεν ξαναέδωσε σημεία ζωής θύμα και αυτό της τουρκικής θηριωδίας και της ελληνικής αδιαφορίας προς τον πληθυσμό της Μικράς Ασίας

Και μια και μιλάμε για στρατιωτικά θέματα ας πάμε λίγο πίσω Μετά την αποτυχία της εκστρατείας του Σαγγαρίου όπου αρχιστράτηγος ήταν ο Παπούλας αλλά εμπνευστής της ήταν ο τότε βασιλεύς Κωνσταντίνος και το περί αυτόν επιτελείο έριξαν όλο το βάρος της αποτυχίας εις τον Παπούλα και τον αντικατέστησαν με ένα νέο αρχιστράτηγο τον Χατζανέστη έναν άνθρωπο ο οποίος με τις πράξεις του απέδειξε ότι δεν ήταν και πολύ γνωστικός

Η πρώτη διαταγή που έβγαλε ο Χατζανέστης μόλις ήρθε στη Σμύρνη ήτανε να απαγορευθεί ο περίπατος των στρατιωτών εις την προκυμαία Απηγόρευσε να περνούν από την προκυμαία απλοί στρατιώτες Και νομίζω πως όταν επήρχετο μάλλον η καταστροφή και για να ανακόψουν το κύμα της φυγής των Μικρασιατών προς τον ελλαδικό χώρο έβγαλαν ανακοινωθέν και έλεγαν ότι το τρίτο σώμα στρατού σώζει την τιμήν της Πατρίδος ότι δηλαδή ανεκόπη η προέλαση του Κεμάλ πράγμα ψευδέστατο διότι δύο μέρες πριν ολόκληρο αυτό το σώμα είχε παραδοθεί εις τον Κεμάλ

Όλα αυτά μόνο και μόνο για να μας κλείσουν τα μάτια και να μείνουμε εκεί θύματα της τουρκικής θηριωδίας

Digitized by 10uk1s

Πολλοί γνωστοί μου οι οποίοι μετά την καταστροφή επί τουρκοκρατίας τώρα έχουν επισκεφθεί τη Σμύρνη με ρωτούν να τους πω σχετικά Η απάντησή μου είναι μία Τι σχέση έχει η σημερινή Σμύρνη με τη χαρούμενη Σμύρνη την προ του 22 Τη Σμύρνη που οι άνθρωποι την έζησαν εργατικοί μεν όλη μέρα και διασκέδαζαν Εις την προκυμαία υπήρχαν τόσα κέντρα με ορχήστρες και μουσικές που είναι δύσκολο να το πιστέψει κανείς Εις του laquoΚρέμερraquo υπήρχαν δύο ορχήστρες Μία με κλασικά έργα και άλλη με μπουζούκια και τέτοια Πλάγια ήταν το laquoΚαφέ Φώτηraquo του Κλωναρίδη όπως το λέγαμε από μία μάρκα μπύρας που διέθετε Και εκεί υπήρχαν δύο ορχήστρες Μία πάλι με έργα κλασικά δηλαδή Στράους και τέτοια και η άλλη μαντολινάτα

Λίγο πιο εκεί ήταν το laquoΚαφέ ντε Παρίraquo το οποίο λειτουργούσε το καλοκαίρι Άλλη ορχήστρα εκεί Λίγο πριν από το laquoΚαφέ ντε Παρίraquo ήταν η laquoΑλάμπραraquo με μουσική με λαϊκά όργανα σαντούρι κτλ Προς την άκρη της προκυμαίας προς το τέλος ήσαν δύο κέντρα ακόμα Το laquoΚόρσοraquo με ορχήστρα επίσης και το laquoΛούνα Παρκraquo με ορχήστρα Δηλαδή αριθμούμε δυο στου laquoΚρέμερraquo δυο στο laquoΚαφέ Φώτηraquo τέσσερις∙ δυο στο laquoΑλάμπραraquo και στο laquoΚαφέ ντε Παρίraquo έξι∙ και δυο τα άλλα οκτώ

Αλλά οι ορχήστρες δεν ήσαν μόνο εις τα κέντρα της παραλίας Και μέσα εις τις συνοικίες υπήρχαν ατελείωτα κέντρα με μουσικές Ένα από όλα αυτά τα κέντρα ήταν στη συνοικία του Αγίου Δημητρίου και λειτουργούσε χειμώνα καλοκαίρι Είχε και κλειστή αίθουσα και καλοκαιρινή Εμείς τότε παιδιά πηγαίναμε απέξω για να ακούσουμε που παίζανε οι μουσικοί

Το κέντρο αυτό που προανέφερα το λέγανε laquoΝέος Κόσμοςraquo και επειδή είπα ότι υπήρχαν πολλά κέντρα στις συνοικίες θα σας αναφέρω ένα χαρακτηριστικό που το έζησα εγώ

Στη συνοικία του Αγίου Δημητρίου στο Φαρδύ όπως το λέγαμε διότι ήταν φαρδύτερος ο δρόμος αυτός από τους άλλους mdashοι Τούρκοι δε το λέγανε Τσακιρτζίμπασιmdash υπήρχε ένα καφενείο το οποίο είχε και αυτό μέσα ορχήστρα με λαϊκά όργανα Μια μέρα πηγαίνοντας στο σχολείο το πρωί ακούσαμε να παίζει μουσική Πήγαμε στο σχολείο και επιστρέφοντας το μεσημέρι όταν σχολάσαμε τα όργανα συνέχιζαν να παίζουν και μας έκανε εντύπωση που έπαιζαν πρωί Ρωτήσαμε κάπου εκεί τι συμβαίνει και μας είπαν ότι ήσαν ζωέμποροι οι οποίοι έφεραν εις πέρας μια μεγάλη μεταφορά σφαγίων από το εσωτερικό της Μικράς Ασίας στη Σμύρνη∙ φαίνεται ότι κέρδισαν πολλά χρήματα και το γλεντούσαν

Πήγαμε σπίτι μας πήγαμε σχολείο το απόγευμα έπαιζαν Σχολάσαμε το βράδυ συνέχιζαν Πάμε την άλλη μέρα το πρωί σχολείο συνέχιζαν Δηλαδή αυτό το γλέντι κράτησε περίπου τριάντα έξι ώρες συνεχώς Αυτή ήταν μια έκφραση του τρόπου ζωής Δηλαδή εργασία πολλή καλή δουλειά αλλά και η διασκέδαση διασκέδαση

Δηλαδή ο κόσμος το βράδυ ήθελε πάντα να βρει έναν τρόπο για να διασκεδάσει Και στα κέντρα της προκυμαίας αλλά και στα κέντρα τα συνοικιακά όπου όπως είπα υπήρχε μουσική δεν ήταν κανείς υποχρεωμένος να καταξοδευτεί για να περάσει την ώρα του Τα κέντρα της προκυμαίας είχαν και κάποιο είδος ζαχαροπλαστείου Μπορούσες δηλαδή να πάρεις ένα γλυκό μια πάστα παραδείγματος χάρη και να καθίσεις ν απολαύσεις τη μουσική

Επίσης στα κέντρα των συνοικιών μπορούσες να πάρεις και ένα ούζο σκέτο Δεν ήταν λοιπόν υποχρεωμένος κανείς να ξεπαραδιαστεί για να μπορέσει να διασκεδάσει και να ξεδώσει από τους κόπους της ημέρας

Υπήρχαν πολλές ακόμα ευκαιρίες για τους κατοίκους της Σμύρνης για ψυχαγωγία Παραδείγματος χάρη όταν έρχονταν θίασοι πρόζας ή μουσικής από την ελεύθερη Ελλάδα Επίσης έρχονταν πολλοί θίασοι

Digitized by 10uk1s

ξένοι ιταλικοί γαλλικοί αλλά προπαντός ιταλικής όπερας διότι η Σμύρνη είχε πάρα πολλά θέατρα πολλά υπαίθρια και αρκετά χειμερινά

Μεταξύ αυτών το κόσμημα της Σμύρνης ήταν το Θέατρο Σμύρνης που ήταν μικρογραφία του Θεάτρου της Σκάλας του Μιλάνου Σ αυτό αξιώθηκα παιδί να πάω κι εγώ δυο φορές συνοδευόμενος από τη θεία μου Άννα και ν ακούσω την laquoΤσάρνταςraquo και την laquoΜπαγιαντέραraquo

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου είχαν δημιουργηθεί πολλοί θίασοι στη Σμύρνη από ηθοποιούς ντόπιους Σμυρνιούς οι οποίοι ήσαν καλλίφωνοι και δημιούργησαν μαζί με τον Σύλβιο και τον Καρακάση που ήσαν καλοί σκηνοθέτες θιάσους και προπαντός οπερέτας

Μεταξύ αυτών πρωταγωνίστρια ήταν η Μέρτικα Επίσης ήταν και η Ζαζά Μπριλάντη η οποία εθριάβευσε και μετά την καταστροφή της Σμύρνης στην Αθήνα ως σουμπρέτα

Μεταξύ πολλών άλλων διακριθέντων δεν πρέπει να ξεχάσουμε να αναφέρουμε τον Γιώργο Γληνό ο οποίος επίσης διέπρεψε μετά την Καταστροφή ως πρωταγωνιστής του Εθνικού Θεάτρου

Ο Σύλβιος και ο Καρακάσης τους οποίους προανέφερα δεν ήσαν μόνο σκηνοθέτες ήσαν και καλοί συγγραφείς και μετά την Καταστροφή ήρθαν κι αυτοί στην Αθήνα όπου έγραψαν επιθεωρήσεις επιτυχημένες Το δίδυμο των συγγραφέων ήταν ο Σύλβιος και ο Καρακάσης Ο Καρακάσης ο πνευματωδέστατος αυτός άνθρωπος ήταν καμπούρης

Είχαμε επίσης πολλές πολυτελείς αίθουσες κινηματογράφων όχι μόνο στην παραλία αλλά και μέσα στις συνοικίες Φυσικά οι ταινίες τότε ήσαν βουβές και συνοδεύονταν από υπόκρουση πιάνου

Στη Σμύρνη υπήρχαν επίσης πολλές λέσχες στις οποίες μαζεύονταν τα μέλη συζητούσαν έπαιζαν χαρτιά όχι μεγάλο τζόγο δεν ήσαν λέσχες χαρτοπαικτικές αλλά λέσχες συναναστροφής Εκεί τα μέλη μπορούσαν να πάρουν το τσάι τους και να μιλήσουν μεταξύ τους για τις υποθέσεις τους

Κορυφαία περίπτωση για τις λέσχες αυτές ήσαν οι χοροί που εδίνοντο τις Απόκριες τόσο για να διασκεδάσουν τα μέλη όσο και για να εισπράξουν οι λέσχες χρήματα και ν ανταποκριθούν στα έξοδά τους

Μία από τις λέσχες αυτές ήταν η Λέσχη των Κυνηγών Υπήρχαν δυο λέσχες κυνηγών η Αψηλή και η Χαμηλή Αρχικώς ήταν η Λέσχη η Αψηλή σ ένα δρόμο της προκυμαίας αλλά είχαν διασπαστεί τα μέλη της και στην άλλη γωνία δημιούργησαν μια δεύτερη λέσχη τη λεγομένη πάλι Λέσχη των Κυνηγών αλλά Χαμηλή

Σ έναν αποκριάτικο χορό του 1922 αξιώθηκα να πάω κι εγώ συνοδεύοντας ως ντάμα μου τη δεσποινίδα Τσβάιφελ την οποία μου εμπιστεύτηκαν οι γονείς της που παρακολουθούσαν από τον εξώστη της Λέσχης

Στην άλλη Λέσχη των Κυνηγών τη λεγομένη Αψηλή mdashκαι τούτο γιατί το κτίριό της ήταν μεγαλοπρεπέστατο είχε ισόγειο και τρία πατώματα και εκεί με έπαιρνε όποτε πήγαινε ο θείος μου ο Τσιντσίνης που ήταν μέλος τηςmdash είχε εγκαταστήσει το 1919 και 1920 το Στρατηγείο του ο Παρασκευόπουλος που ήταν αρχιστράτηγος

Digitized by 10uk1s

Και μια που μιλήσαμε για τους χορούς των λεσχών ο κορυφαίος και ο κοσμικότερος χορός ήταν της Ελληνικής Λέσχης Το εισιτήριο εκεί ακόμα και για τα μέλη ήταν τσουχτερό Επίσης κατά τη διάρκεια του χορού εγένοντο πλειστηριασμοί ποιος θα προσέφερε δηλαδή τα περισσότερα χρήματα δια τους σκοπούς της Λέσχης Σκοποί της Ελληνικής Λέσχης ήσαν η ενίσχυση των φιλανθρωπικών και των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων που υπήρχαν στη Σμύρνη

Για να γίνεις μέλος σ αυτή τη Λέσχη ήταν πολύ δύσκολο διότι ήταν ένα είδος Φιλικής Εταιρείας Ο αδελφός μου ο Χρήστος ο μεγάλος ο πρωτότοκος δηλαδή είχε επανειλημμένα υποβάλει αίτηση η οποία είχε κατ αρχήν απορριφθεί Όταν όμως ενεκρίθη εθεωρήθη ότι ήταν μια δικαίωση της φήμης της οικογενείας πράγμα για το οποίο ήταν ενθουσιασμένος ο Χρήστος

Επίσης υπήρχε το Σπόρτινγκ καθώς και η Νιου Κλαμπ στην οποία σύχναζαν περισσότερο οι Άγγλοι και γι αυτό είχε και αγγλική ονομασία Υπήρχαν νομίζω και άλλες δύο λέσχες των οποίων μου διαφεύγουν τα ονόματα

Όπως προανέφερα ο θείος μου ήταν αλευροβιομήχανος Εκεί στη Σμύρνη ήσαν χωριστοί οι αλευροβιομήχανοι και οι αλευρέμποροι Δεν ήταν όπως είναι τώρα εδώ οι μύλοι που αλέθουν δικό τους στάρι Εκεί οι αλευροβιομήχανοι έκαναν φασόν Ο θείος μου ο Τσιντσίνης αρκετά ηλικιωμένος εθεωρείτο εξπέρ εις την απόδοση των σιταριών διότι στη Σμύρνη υπήρχε και επιμελητήριο των σιτηρών και με έπαιρνε και εκεί μαζί του Είχα μια προαίσθηση ότι επειδή έβλεπε ότι ο γιος του δεν ήταν άνθρωπος για δουλειά έχω τη γνώμη ότι με έπαιρνε κοντά του για να με βοηθήσει και να με σπουδάσει ώστε να τον διαδεχθώ στην επιχείρηση Το όνομα που χρησιμοποιούσαν γι αυτό που θέλω να περιγράψω στη Σμύρνη ήταν Μπόρσα σιτηρών δηλαδή Χρηματιστήριο σιτηρών Εκεί υπήρχαν οι μεσίτες και οι αγορασταί σιτηρών σιτάρι για να το αλέθουν και να το κάνουν αλεύρι κτλ Φυσικά ο θείος μου ο Τσιντσίνης εθεωρείτο αυθεντία στην εξακρίβωση της αποδόσεως των σιτηρών

Όταν λοιπόν υπήρχε μία διαφορά μεταξύ αγοραστών και πωλητού κατέφευγαν σε εκείνον και ότι έλεγε εθεωρείτο τελεσίδικη απόφαση Εκείνος έπαιρνε το σιτάρι και το δάγκωνε στα δόντια του και έλεγε ότι από αυτό το σιτάρι θα έχετε στις χίλιες οκάδες τόσα σακιά αλεύρι πρώτης ποιότητος τόσα σακιά δευτέρας ποιότητος τόσα σακιά πίτουρο ψιλό τόσα σακιά πίτουρο χοντρό και τόσα σακιά σκύβαλο Σκύβαλο ήταν τα απορρίμματα

Κανείς δεν αμφισβητούσε τη γνώμη του Ήταν άνθρωπος όπως είπα και αγράμματος και αμόρφωτος Μια μέρα έτυχα στο εργοστάσιο στο γραφείο και ένας πελάτης εζήτησε να του αποδώσουν λογαριασμό Ήταν εκεί ο αδελφός μου ο Νίκος και ένας άλλος κύριος Ιωαννίδης ο οποίος κρατούσε τα λογιστικά βιβλία Ρώτησε λοιπόν ο θείος μου ο Τσιντσίνης πόσα σακιά σιτάρι ήρθαν τόσα Και για την προέλευση γιατί από κάθε μέρος αλλιώτικο της Μικράς Ασίας είχαν και διάφορη απόδοση τα σιτάρια Του είπανε από πού προέρχονταν και έβγαλαν έναν απολογισμό Εκείνος χωρίς πολλά λόγια κάνει ένα laquoτσουraquo Λάθος Ξαναπιάνουν αυτοί τα χαρτιά γράφουν μετράνε κάνουν υπολογισμούς mdashκομπιούτερ δεν υπήρχαν τότεmdash βγάζουν δεύτερο∙ laquoλέγε σιορ Γιαννάκοraquo έτσι τον λένε τιμητικώς κατά το laquoσερraquo των Άγγλων laquoτσουraquo επαναλαμβάνει εκείνος Λάθος και αυτή τη φορά Οπότε έκαναν τρίτο υπολογισμό και τότε εκείνος είπε laquoναιraquo Με το μυαλό όλα αυτά εγένοντο

Αυτός λοιπόν ο τόσο ευφυής και εργατικός άνθρωπος ο οποίος εκ του μηδενός κατόρθωσε να σχηματίσει μία από τις μεγαλύτερες περιουσίες της Μικράς Ασίας όπως είπαμε είχε αποκτήσει ένα γιο ο οποίος μεγάλωσε στα πλούτη και έγινε όπως τον έλεγε ο μπαμπάς του αχαΐρευτος Ήταν bon

Digitized by 10uk1s

viveur γυναικάς και καλοπερασάκιας Για να πάρετε μια ιδέα η καταστροφή τον βρήκε να έχει δυο αυτοκίνητα που για εκείνη την εποχή ήταν περίπτωση μάλλον δύσκολη Ένα Τσάντλερ και ένα Μεταλλουρζίκ Το Μεταλλουρζίκ όταν ήρθε ο βασιλεύς Κωνσταντίνος στη Σμύρνη για να κάνει την αποτυχημένη εκστρατεία τού Σαγγαρίου η Διοίκηση το ζήτησε και το εδάνεισαν για τις μετακινήσεις του βασιλιά

Επίσης είχε ένα ωραιότατο κότερο που για να διακρίνεται είχε όλο κόκκινα πανιά Από καρότσες είχε τέσσερις πέντε με ωραία άλογα αλλά ήταν και μανιώδης ιππεύς Στη Σμύρνη γίνονταν μία φορά το χρόνο ιπποδρομίες σε ένα προάστιο που το έλεγαν Παράδεισο λίγο πριν από το Μπουτζά Για να διατηρεί κανείς στάβλους ολόκληρο το χρόνο για μία Κυριακή που θα γίνονταν οι κούρσες καταλαβαίνετε ότι ήταν πολυέξοδο Αυτός όμως το είχε και αυτό Είχε ωραιότατο στάβλο και μεταξύ των άλλων είχε και ένα καθαρόαιμο άλογο τον Μπαχτιάρ ο οποίος ήταν το κρακ Παρ όλο που τον φόρτωναν βάρη και τέτοια πάντοτε ήταν πρώτος στις ιπποδρομίες

Μάλιστα είχα και εγώ ένα παρ ολίγον δυστύχημα Με έπαιρνε μαζί του ο ξάδελφός μου όταν ήτανε να γυμνάσουν τα άλογα για την ιπποδρομία και επειδή ο Μπαχτιάρ παρ όλο που ήταν το καλύτερο άλογο ήταν και το πιο ήσυχο και ήρεμο με έβαζε επάνω και εγώ καβαλούσα τον Μπαχτιάρ Μια μέρα μπαίνοντας εις τον ιππόδρομο από μία πλαϊνή πόρτα ενώ εκείνη την ώρα εγυμνάζοντο δυο άλλα άλογα ο Μπαχτιάρ μόλις αντελήφθη ότι γίνεται κούρσα πήγε πλάγιά τους και με εμένα επάνω να τα προσπεράσει Φυσικά κατατρομάξανε και ο ξάδελφός μου και ο κ Σταρένιος ο οποίος ήταν βοηθός του και ξεφωνίσανε και μου φώναζε ο ξάδελφός μου laquoσφίγγε τα πόδια σου στη σέλα και κράτα τα γκέμιαraquo ώσπου τα άλογα να σταματήσουνε για να μην πέσω κάτω διότι φυσικά ήμουν αδαής εγώ από τις κούρσες

Μία από τις διαδρομές που γίνονταν σ αυτές τις ιπποδρομίες ήταν και η ιπποδρομία των ερασιτεχνών την οποία έλεγαν με τον εγγλέζικο τίτλο laquoτζέντλεμαν κουρςraquo Εκεί δεν έτρεχαν επαγγελματίες τζόκεϋ αλλά μόνο οι ιδιοκτήτες Σ αυτή φυσικά έτρεχε και ο ξάδελφός μου με τον Μπαχτιάρ πάντοτε νικητής Αυτός ήταν ο πυρήνας από τον οποίο μετά την Καταστροφή που ήρθαν εδώ δημιουργήθηκε ο ιππόδρομος διότι προ του 22 δεν υπήρχε εδώ ιππόδρομος και οι τζόκεϋ οι οποίοι υπήρχαν εκεί για τις κούρσες στον Παράδεισο ήσαν το ξεκίνημα που έκανε εδώ ο κ Ρηζ όταν εδημιούργησε την εταιρεία ιπποδρομιών

Ο ξάδελφός μου αυτός ο Νίκος ο Τσιντσίνης εκτός από τα άλλα βίτσια που είχε mdashφυσικά είχε πλούσιο μπαμπά και γι αυτό μπορούσε και τα έκανεmdash ελέχθη ότι μετά την Ελληνική κατοχή είχε δημιουργήσει απέναντι στο Κορδελιό ένα χαρέμι Δηλαδή είχε νοικιάσει ένα σπίτι και είχε εγκαταστήσει μέσα έξι επτά Τουρκαλίτσες Αυτό είχε μαθευτεί φαίνεται ανάμεσα στους Τούρκους και γι αυτό μόλις οι Τούρκοι μπήκαν στη Σμύρνη και τον έπιασαν αιχμάλωτο τον σκοτώσανε όπως μάθαμε με τον φρικτότερο τρόπο Άλλοι λένε ότι τον έγδαραν ζωντανό και άλλοι ότι τον λυντσάρανε και έτσι είχε κακό τέλος αυτό το παιδί το οποίο ήταν επιπόλαιο αλλά κατά βάθος είχε χρυσή καρδιά

Όπως προείπα πολλοί με ρωτάνε για τη Σμύρνη την προ της καταστροφής Θα δώσω μία συνοπτική εικόνα κατά το δυνατόν και από ότι ξέρω

Η Σμύρνη ήταν χωρισμένη σε συνοικίες εθνοτήτων Το κεντρικότερο μέρος και το μεγαλύτερο δηλαδή τα 75 ως 80 τοις εκατό κατείχε η Ελληνική χριστιανική συνοικία Σ αυτό τον τομέα δεν υπήρχε ούτε μία τουρκική ιδιοκτησία Ούτε κατοίκησε εκεί ποτέ κανένας Τούρκος Φυσικά υπήρχαν οι αστυνομικοί

Digitized by 10uk1s

σταθμοί τα καρακόλια όπως τα λέγαμε αλλά όταν νύχτωνε οι Τούρκοι αστυνόμοι δεν τολμούσαν να περιπολούν στην Ελληνική συνοικία και γι αυτό κλεινόντουσαν στα αστυνομικά τμήματα και τότε έβγαιναν οι νυχτοφύλακες οι λεγόμενοι laquoπεσβάντηδεςraquo από εμάς οι οποίοι δεν είχαν όπλο αλλά μια μεγάλη μαγκούρα που την έσερναν εις τα καλντερίμια για να ακούμε ότι εκτελούν το καθήκον τους και μας φυλάγανε Κατά πλειονότητα όλοι αυτοί οι νυχτοφύλακες ήσαν Αρβανίτες

Εις το βάθος της Ελληνικής συνοικίας προς το εσωτερικό της πόλεως ήταν η Αρμενική συνοικία Ολίγο πιο πίσω και δεξιότερα ήταν η Εβραϊκή συνοικία Και ακόμα πιο πίσω εις τα άκρα της πόλεως στα πιο φτωχικά μέρη έμεναν οι Τούρκοι Αριστερά της Ελληνικής συνοικίας ήταν η Ιταλική η μόνη που δεν κάηκε κιόλας όπως προανέφερα

Φυσικά στην Ελληνική συνοικία κατοικούσαν και αρκετοί ξένοι υπήκοοι Γάλλοι Ιταλοί Άγγλοι οι οποίοι ήσαν ή καθολικοί ή προτεστάντες Αλλά σε όλη αυτή την περιφέρεια της Σμύρνης δεν μπορούσε να ζήσει κανείς και να σταδιοδρομήσει ή να εργαστεί είτε ήταν Έλληνας είτε Τούρκος είτε ξένος υπήκοος εάν δεν μιλούσε καλά τα ελληνικά Φυσικά και οι Τούρκοι πλανόδιοι πωλητές που περιφέροντο και πουλούσαν διάφορα λαχανικά ή ότι άλλο μέσα στην Ελληνική συνοικία διαλαλούσαν το εμπόρευμά τους ελληνικά

Οι Τούρκοι πλούσιοι κατοικούσαν όλοι στα χωριά τα οποία ήσαν εκατέρωθεν του κόλπου της Σμύρνης Αριστερά της Σμύρνης και μετά το Διοικητήριο το Κονάκι όπως το λέγαμε υπήρχαν τέσσερα ωραία χωριά Το Καρατάσι η Καραντίνα Γκιοστεπέ και Κοκαριαλί Ήσαν παλιές ελληνικές συνοικίες της αρχαιότητος και ελέγοντο Μελαντία Καλλιθέα Ενόπη και Μυρακτή Σ αυτά τα χωριά ήσαν πάρα πολλοί Έλληνες πλούσιοι μεταξύ αυτών στο Γκιοστεπέ καθόταν και η οικογένεια του Ωνάση Και μαζί με αυτούς έμεναν και οι Τούρκοι πλούσιοι

Από το άλλο μέρος του κόλπου δεξιά ήταν το Μερσινλί ήταν η Αγία Τριάδα τα Πετρωτά το Αλάμπεη και το ωραίο Κορδελιό Και σ αυτά προπαντός στο Κορδελιό και στο Αλάμπεη έμεναν πολλοί Τούρκοι

Όπως ακούσατε είπα ένα χωριό Αγία Τριάδα Δεν ήταν μόνο αυτό που σηματοδοτούσε την ελληνικότητα όλης αυτής της περιφέρειας Σε όλες τις συνοικίες της Σμύρνης για να βρει κανείς κάτι έπρεπε να αποταθεί σε ελληνικούς τίτλους Παρ όλο που οι Τούρκοι είχαν διάφορα τουρκικά ονόματα για να βρεις κάτι ρωτώντας κάποιον που κάθεται σου απαντούσε στον Αϊ‐Γιάννη στο Κερασοχώρι στον Άγιο Τρύφωνα στον Αϊ‐Γιώργη στην Αγία Φωτεινή στη Λυπημένη Παναγιά στον A‐Δημήτρη στην Παναγία την Ντουβαριώτισσα

Εν πάση περιπτώσει όλες οι συνοικίες αυτή τη στιγμή δεν μπορώ να θυμηθώ όλα τα ονόματα προσδιορίζονταν μόνο με ελληνικά και χριστιανικά τοπωνυμία

Εν τω μεταξύ θυμήθηκα μερικές ονομασίες και θα τις βάλουμε για να μείνουν για την ιστορία Τα ελληνικά τοπωνύμια ήσαν τα Μικρά Μπογιατζίδικα δρόμοι διάφοροι τα Μεγάλα Μπογιατζίδικα τα Σιδεράδικα το Γαλάζιο τα Γυαλιάδικα ο Φασουλάς το Φαρδύ της Ευαγγελιστρίας οι Συκαμιές στου Ζέρβα

Πώς να ξεχάσω τα ωραιότατα πανηγύρια τα καλοκαιρινά φυσικά πανηγύρια που εγένοντο στις ορθόδοξες εκκλησίες των χωριών που ήσαν εκατέρωθεν της Σμύρνης

Ήταν μια ευκαιρία να πάμε να προσκυνήσουμε τους Αγίους και ταυτόχρονα ένα είδος εκδρομής για τις μητέρες και για μας τα παιδιά Οι εκδρομές αυτές εγένοντο την ημέρα Οι άντρες δεν συμμετείχαν γιατί

Digitized by 10uk1s

οι άντρες στη Σμύρνη εδούλευαν όλη την ημέρα δεν τεμπέλιαζαν

Γινόταν το πανηγύρι της Αγίας Άννας της Αγίας Παρασκευής του Αγίου Παντελεήμονα αλλά το πιο εντυπωσιακό πανηγύρι ήταν της Αγίας Τριάδος της οποίας η εκκλησία ήταν στο ομώνυμο χωριό

Εκεί λειτουργούσε ο παπα‐Μιχάλης τον οποίο ο πατέρας μου από απλό καντηλανάφτη είχε προωθήσει σε παπά πράγμα που δεν ξεχνούσε ποτέ ν αναφέρει ο παπα‐Μιχάλης

Το πανηγύρι αυτό είχε την ιδιάζουσα μορφή ότι οι προσκυνητές ξεκινούσαν για να πάνε να προσκυνήσουν και να γιορτάσουν τη χάρη της με βάρκες από την προκυμαία της Σμύρνης Οι βάρκες αυτές ήσαν καταστολισμένες με φαναράκια που μέσα έκαιγαν κεριά Και ήταν ένα θέαμα φαντασμαγορικό ήταν ένα είδος μικρής ενετικής εορτής και φυσικά από τις βάρκες και από το κυρίως χωριό πετούσαν διάφορα πυροτεχνήματα και βεγγαλικά τα οποία εφώτιζαν τον ουρανό της Σμύρνης

Δηλαδή θα έλεγε κανείς ότι παρ όλο που ήταν τουρκική κατοχή κυριαρχούσε ο χριστιανισμός η ορθοδοξία μας δηλαδή και ο ελληνισμός μας

Από αυτό αποδεικνύεται η ελληνικότητα Οι Τούρκοι δεν μπορούσαν να κάνουν ούτε να αντείπουν τίποτα σ αυτό Μια άλλη εκδήλωση ήταν όταν στις 14 Ιουλίου γιορτάζανε οι Γάλλοι την Επανάστασή τους Τότε και εμείς οι Έλληνες συνεορτάζαμε με τους Γάλλους∙ αυτή τη γιορτή τη λέγαμε laquoτο Ρεμπουμπλίκraquo από την ονομασία της Γαλλικής επαναστάσεως για να αποδείξουμε την αντίθεσή μας προς την καταπίεση που υφιστάμεθα από τους Τούρκους

Στη Σμύρνη επειδή υπήρχαν μεγάλες ιδιοκτησίες οικοπέδων οι κάτοχοι αυτών πλούσιοι φυσικά άνθρωποι εδημιουργούσαν στοές τις λεγόμενες laquoβερχανέδεςraquo Δηλαδή άνοιγαν διόδους σε παραλλήλους δρόμους φυσικά κεντρικούς από τον ένα δρόμο στον άλλο χτίζοντας εκατέρωθεν μαγαζιά και γραφεία πάνω από τα μαγαζιά αυτά Τέτοιες στοές ήταν του Τενεκίδη ήταν του Χαϊλάιφ ήταν της Ελληνικής Λέσχης ήταν του Κράμερ και πολλές άλλες όπως είπα και με αρμένικα ονόματα διότι στη Σμύρνη υπήρχαν και πάρα πολλοί πλούσιοι Αρμεναίοι

Μία συνοικία που παρέλειψα πριν να αναφέρω ήταν της Αγίας Αικατερίνης συνοικία πολυπληθέστατη με κατοίκους όλους αστούς στην οποία κυριαρχούσε η εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης που μόλις είχε τελειώσει το 1920 Όλη αυτή η εκκλησία ήταν από μάρμαρο Με τα χρόνια μάθαμε ότι οι Τούρκοι για να την καταστρέψουν για να την εξαφανίσουν επί πέντε ημέρες χρησιμοποιούσαν εκρηκτικά Τόσο καλοφτιαγμένος ναός ήταν η Αγία Αικατερίνη

Και όπως είπα πριν η συνοικία αυτή ήταν πολυπληθέστατη ήταν κατοικημένη όλη από αστούς και ο δρόμος της ήταν αρκετά φαρδύς

Αλλά οι Έλληνες της Σμύρνης εκτός από την καταπίεση των Τούρκων είχαν να αντιμετωπίσουν και το όργιο από τις προπαγάνδες των Ευρωπαϊκών Κρατών Στη Σμύρνη οι Γάλλοι είχαν δημιουργήσει ατελείωτα σχολεία Είχαν την laquoΠροβιντάνςraquo την laquoΝταμ ντε Σιόνraquo τη laquoΣακρέ Κερraquo τους laquoΦρερraquo το laquoΤάγμα των Καπουκίνωνraquo Οι Γερμανοί τις laquoΔιακονέσεςraquo Υπήρχε Γαλλικό νοσοκομείο Ολλανδικό νοσοκομείο αλλά το Ελληνικό του Αγίου Χαραλάμπους το οποίο κατά τη γνώμη μου είναι το αρχαιότερο ελληνικό νοσοκομείο αρχαιότερο και του Ευαγγελισμού ήταν το πιο τέλεια οργανωμένο διότι είχε όλα τα γνωστά τμήματα Μεταξύ αυτών είχε και τμήμα για τους φρενοβλαβείς

Digitized by 10uk1s

Επίσης μέσα στη Σμύρνη ήταν κατεσπαρμένες και ατελείωτες καθολικές και προτεσταντικές εκκλησίες Όλα αυτά τα ιδρύματα προπαγάνδας που προανέφερα διεσώθησαν από τη φωτιά πράγμα που αποδεικνύει τον εμπρησμό από τους Τούρκους Όποιο ήθελαν να μην καεί δεν καιγόταν Γι αυτό και η Καθεντράλε η Μητρόπολη των Καθολικών διεσώθη και τη βρήκα Διεσώθησαν επίσης το μοναστήρι των Καπουκίνων στου οποίου τον περίβολο έβλεπε το μαγαζί μας το Γαλλικό νοσοκομείο η Ολλανδική εκκλησία και το Ολλανδικό νοσοκομείο Την εκκλησία τους αργότερα οι Ολλανδοί ή μας την παρεχώρησαν ή μας την πούλησαν διότι έγινε και υπάρχει τώρα ως ορθόδοξος εκκλησία ελληνική είναι ένα μικρό παρεκκλήσι διότι φυσικά δεν υπήρχε ούτε ένας Ολλανδός υπήκοος που να χρειάζεται εκκλησία

Φυσικά οι Έλληνες της Σμύρνης δεν έμειναν αδρανείς σ αυτές τις προπαγάνδες των ξένων και αντεπετίθεντο με την παιδεία Υπήρχαν δύο κοινοτικά δημοτικά σχολεία το Σοφείον και του Κιουπεντζόγλου mdashο Κιουπεντζόγλου ήταν ο δωρητήςmdash στα οποία η φοίτηση ήταν δωρεάν

Επίσης υπήρχε το κλασικό η περίφημος Ευαγγελική Σχολή για τα αγόρια Υπήρχε το Κεντρικό Παρθεναγωγείο για τα κορίτσια το Ομήρειο Παρθεναγωγείο επίσης για τα κορίτσια αλλά υπήρχαν και ατελείωτα πάρα πολλά ιδιωτικά σχολεία όπως ήταν το Ελληνογαλλικό λύκειο του Αρώνη το Ελληνογερμανικό λύκειο του Γιαννίκη η Σχολή Αναστασιάδη η Σχολή Δαλιδάκη η Σχολή Πασχάλη και όσα άλλα μεταγενέστερα θυμηθώ και θα αναφέρω

Η Σχολή Πασχάλη εφημίζετο για την αυστηρότητα του διευθυντού της Ξέρω λεπτομέρειες διότι εφοίτησα και εγώ εκεί στο νηπιαγωγείο και ως τη Δευτέρα Δημοτικού Ήταν εξατάξιο δημοτικό σχολείο μικτό για αγόρια και κορίτσια Στα εμπρός θρανία καθόντουσαν τα κορίτσια και από πίσω καθόμασταν εμείς τα αγόρια Κάθε πρωί έπρεπε όλοι οι μαθηταί είτε αγόρια είτε κορίτσια να παρελάσουν μπροστά από τον κ Κωνσταντίνο Πασχάλη τον διευθυντή δείχνοντας τα χέρια τους αν είναι καθαρά τα νύχια και κρατώντας με τον αντίχειρα καθαρό μαντίλι Επίσης εξέταζε τα αυτιά και τους λαιμούς αν είναι καθαρά Εάν ενός τα νύχια δεν ήσαν πολύ καθαρά τον έστελνε πίσω στο σπίτι να πλυθεί και να ξανάρθει

Εφημίζετο επίσης και για την καλλιγραφία την οποία εδίδασκε Ήταν ο ίδιος πολύ καλλιγράφος Έγραφε στον πίνακα την Άλφα‐Βήτα και έπρεπε οι μαθηταί να την αντιγράψουν Κρατούσε ένα χάρακα μία αρίδα όπως τη λέγαμε και παρακολουθούσε από πάνω πώς γράφαμε Εάν δεν ήταν ευχαριστημένος τρώγαμε και μία στα χέρια

Εις του Πασχάλη είχαν φοιτήσει όλα τα αδέλφια μου μέχρι την Έκτη Δημοτικού και από εκεί πήγαιναν στην Ευαγγελική Σχολή Ο αδελφός μου ο Νίκος ο δευτερότοκος επειδή ήξερε πόσο ζόρικη ήταν η ζωή στου Πασχάλη επέμενε και από την Τρίτη Δημοτικού με πήρε και με έγραψε εις του Αρώνη όπου εφοίτησα τέσσερα χρόνια έως την Έκτη Δημοτικού Εκεί σ αυτές τις τέσσερις τάξεις είχα συμμαθητή μου και τον Αρίστο Ωνάση

Η εκπαίδευση στη Σμύρνη ήταν για έντεκα χρόνια Δηλαδή έξι χρόνια Δημοτικό και πέντε χρόνια Γυμνάσιο φιλολογικό Εάν πήγαινε κανείς στο Εμπορικό είχε τέσσερα χρόνια Ένα χρόνο λιγότερο

Εγώ εις του Αρώνη έμεινα ως την Έκτη Δημοτικού Μετά γράφτηκα στην Ευαγγελική Σχολή στην οποία φοίτησα ως την Τρίτη Γυμνασίου Εν τω μεταξύ με την κατοχή των Ελλήνων δημιουργήθηκε ένα νέο γυμνάσιο το λεγόμενο Αρμοστειακό και για να το πλαισιώσουν επέλεξαν από την Ευαγγελική Σχολή μία ομάδα από τους πιο καλούς μαθητάς μεταξύ των οποίων ήμουν και εγώ mdashβλέπετε δεν είμαι και πολύ μετριόφρωνmdash και φοιτήσαμε εις το Αρμοστειακό Εκεί έμεινα έως την Τετάρτη Γυμνασίου όπου

Digitized by 10uk1s

και με βρήκε η καταστροφή της Μικράς Ασίας δηλαδή η φωτιά Εδώ στην Ελλάδα ερχόμενος δεν είχα την τύχη να τελειώσω αλλά έπεσα στη βιοπάλη

Και τώρα μια μικρή περιγραφή της Σμύρνης και του τρόπου περίπου που ζούσαμε

Τα σπίτια στη Σμύρνη κατά κανόνα ήσαν μονοκατοικίες Διώροφες ή τριώροφες Τα ισόγεια για το φόβο των Τούρκων έκλειναν με παράθυρα και πόρτες από μασίφ σίδερα διότι υπήρχε πάντοτε ο φόβος για πλιάτσικο

Από το δεύτερο πάτωμα και πάνω ήσαν ξύλινα και φυσικά υπήρχαν και τα μπαλκόνια Στα υπόγεια ήσαν τα κελάρια και οι αποθήκες για τις σοδειές διότι κάθε καλή νοικοκυρά έπρεπε να κάνει τις σοδειές της εγκαίρως στην εποχή τους για όλο το χρόνο

Στο ισόγειο μετά το υπερυψωμένο ημιυπόγειο ήσαν οι αίθουσες της υποδοχής τα σαλόνια οι τραπεζαρίες και το χωλ το οποίο εμείς λέγαμε αυλή κατά κανόνα στρωμένο με μάρμαρα Υπήρχε σκάλα η οποία πήγαινε προς το άνω πάτωμα Στη μέση της σκάλας ήσαν τα αντρεσόλ τα δωμάτια εις τα οποία κοιμόντουσαν οι υπηρέτριες mdash κάθε σπίτι αστικό έπρεπε υποχρεωτικώς να έχει υπηρέτες Και παραπάνω ήσαν τα υπνοδωμάτια Σε ένα από τα υπνοδωμάτια αυτά το οποίο έβλεπε στο πρόσωπο υπήρχαν τα μπαλκόνια Τα μπαλκόνια είχαν στην πρόσοψή τους δύο ή τρία παράθυρα από ένα σε κάθε πλάι Είχε διπλά πλαίσια το κάθε παράθυρο Το επάνω ήταν σταθερό Το κάτω ανεβοκατέβαινε αναλόγως την εποχή Και όλα τα παράθυρα σκεπάζονταν με κουρτίνες τα λεγόμενα στόρια τα οποία ανεβοκατέβαιναν με ελατήρια

Φυσικά ασανσέρ και καλοριφέρ δεν υπήρχαν ακόμα Για θέρμανση χρησιμοποιούσαμε τα τζάκια τις σόμπες με ανθρακίτη ή σόμπες πετρελαίου και τα περίφημα μαγκάλια Τα μαγκάλια έκαιγαν ξυλοκάρβουνα αλλά έπρεπε πρώτα να ετοιμαστούν στο ύπαιθρο για να μη δημιουργηθεί ανωμαλία

Τα απογεύματα μαζευόντουσαν οι γειτόνισσες πότε στο σπίτι της μιας πότε στο σπίτι της άλλης για να πιούνε το καφεδάκι τους και να δοκιμάσουν τα κουλούρια Αυτές οι συγκεντρώσεις ελέγοντο laquoκεντινάraquo Το όνομα αυτό δεν ξέρω ίσως προήλθε διότι έπαιρναν μαζί και τα κεντήματά τους

Στις γιορτές κάθε νοικοκυρά έπρεπε να εμφανίσει τα γλυκά σερβίροντας τους επισκέπτες σε δίσκο ασημένιο με πιατάκια ασημένια και όσο πιο πολλά γλυκά εμφάνιζε τόσο πιο καλή νοικοκυρά ήταν Γι αυτό η αργυροχοΐα είχε αναπτυχθεί πάρα πολύ στη Σμύρνη Και σήμερα ακόμη οι σμυρναίικοι δίσκοι οι κούπες και τα πιατάκια θεωρούνται έργα τέχνης Θεωρούνται μουσειακά είδη

Τα βράδια μετά το φαγητό αφού φυσικά ήρχοντο και οι άντρες των σπιτιών εγένοντο οι περίφημες βεγγέρες Πότε στο σπίτι του ενός πότε στο σπίτι του άλλου και σπιτικό το οποίο είχε κορίτσι και δεν είχε πιάνο ήταν αδύνατο Γι αυτό γινόντουσαν μικρές συγκεντρώσεις μουσικές

Ο μεγάλος μου ο αδελφός ο Χρήστος είχε πολύ ωραία φωνή τενόρου Απέναντι σε μας ήταν η οικογένεια Κρασοπούλου η δεύτερη κόρη των οποίων έπαιζε πολύ ωραίο πιάνο και το φόρτε της ήταν η άρια από την τελευταία πράξη της laquoΤόσκαraquo ο laquoΓερο‐Δήμοςraquo και άλλα διάφορα τραγούδια

Μεγάλη γιορτή ήταν η Πρωτοχρονιά Τότε όλα τα σπίτια άφηναν ανοιχτές τις εξώπορτες και οι νοικοκυρές έμεναν και υποδέχονταν τους επισκέπτες Οι επισκέπτες ήσαν οι άντρες των σπιτιών οι οποίοι πήγαιναν από πόρτα σε πόρτα ευχόμενοι για το καλό του χρόνου

Digitized by 10uk1s

Επίσης στη Σμύρνη γιορτάζονταν πάρα πολύ εύθυμα οι Απόκριες και τις τρεις Κυριακές Η μεγαλύτερη παρέλαση γινόταν στην οδό των Τράσων εκεί που ήταν και το σπίτι του θείου μου Εμείς μικρά παιδιά ήμασταν πίσω από τα παράθυρα όπου εστέκοντο οι κοπέλες των σπιτιών Μεταξύ αυτών η αδελφή μου και οι φίλες της Τα λουλούδια και οι σοκολάτες που έπεφταν μέσα στα σπίτια μας από τις άμαξες που περνούσαν με τους μασκαρεμένους ή με τους διασκεδάζοντες ήσαν ατελείωτα Βουνό σχημάτιζαν οι σοκολάτες και τα λουλούδια

Κάθε καλό νοικοκυριό έπρεπε να κάνει τις προμήθειές του για το χειμώνα Εις την εποχή τους οι γυναίκες έκαναν πελτέ ντομάτες Έκαναν τον τραχανά τους Έπαιρναν λάδι για όλη τη χρονιά Έπαιρναν βούτυρο γάλακτος και το έλιωναν για το φαγητό Σύκα (τα οποία ετοιμάζανε και έβαζαν και καρύδι μέσα) σε κασάκια Σταφίδες

Επίσης σε όλα τα καθώς πρέπει σπίτια έπρεπε να ζυμώνουν οι ίδιες το ψωμί τους και να το στέλνουν στο φούρνο μόνο για ψήσιμο Κάποτε σώθηκε το ζυμωτό ψωμί και με έστειλε η μητέρα μου να αγοράσω ψωμί από το φούρνο Μου έδωσε δε και μία πετσέτα για να το τυλίξω μην τυχόν και δούνε στη γειτονιά ότι η κυρία Αθανασία αγόρασε ψωμί έτοιμο και με απείλησε ότι αν με δούνε θα φάω ξύλο της χρονιάς μου

Για φωτισμό τα περισσότερα σπίτια της Σμύρνης χρησιμοποιούσαν λάμπες πετρελαίου Υπήρχε όμως και φωταέριο με το οποίο φωτίζονταν και οι δρόμοι Εμείς φυσικά είχαμε φωταέριο και έτσι μπορούσαμε να κάνουμε το μπάνιο μας εύκολα χρησιμοποιώντας το φωταέριο στο θερμοσίφωνά μας

Στο σπίτι του θείου μου του Τσιντσίνη εκτός από τα ευρωπαϊκά λουτρά όπως τα λέγαμε δηλαδή το μπάνιο και το θεσμοσίφωνα υπήρχε και χαμάμ τούρκικο Λουτρός τουρκικός

Στη Σμύρνη οι νοικοκυρές όσες δεν είχαν ευχέρεια στο σπίτι τους και οι νοικοκυραίοι για να κάνουν μπάνιο κατέφευγαν κατά καιρούς στα λουτρά τα θερμά τα λεγόμενα χαμάμια που υπήρχαν χωριστά για τους άντρες και χωριστά για τις γυναίκες Ένα είδος σημερινής σάουνας

Στα εξοχικά σπίτια τα οποία ήσαν εκατέρωθεν του κόλπου της Σμύρνης δηλαδή σ αυτά που αναφέραμε προηγουμένως mdashΚαρατάσι Καραντίνα Γκιοστεπέ και Κοκαριαλί και από την άλλη πλευρά Αγία Τριάδα Πετρωτά Αλάμπεη Κορδελιόmdash τα σπίτια τα οποία ήσαν στην παραλία είχαν και δικές τους μικρές εξέδρες με μία μικρή καμπίνα για να μπορούν να κάνουν μπάνιο Στη Σμύρνη ήταν πολύ διαδεδομένο το κολύμπι Από μικρά παιδιά μας πηγαίνανε και κολυμπούσαμε

Στην κυρίως πόλη της Σμύρνης δεν υπήρχαν φυσικά τέτοιες καμπίνες αλλά υπήρχαν Δημόσια Λουτρά τα οποία ήσαν επίσης χωριστά για τους άντρες χωριστά για τις γυναίκες Οι γυναίκες είχαν ένα είδος πισίνας εσωτερικής στην οποία κολυμπούσαν οι κοπέλες και οι μητέρες Οι άντρες ανοιγόντουσαν και λίγο έξω από τα μπάνια και κολυμπούσαν

Θυμάμαι όταν επρόκειτο η αδελφή μου να ετοιμαστεί να πάει για μπάνιο έγινε ολόκληρη ιεροτελεστία εις το σπίτι διότι έτοιμα μαγιό με τον σημερινό τύπο φυσικά δεν υπήρχαν Έπρεπε να έρθει η μοδίστρα διότι το μαγιό έπρεπε να είναι πολύ συμμαζεμένο και ηθικό και γι αυτό κάνανε πρόβα και εγώ ήμουνα μικρός και παρακολουθούσα την πρόβα

Το μαγιό έγινε από μαύρο σατέν και έπρεπε να δεθεί οπωσδήποτε κάτω από το γόνατο Δηλαδή φαινόταν μόνο η γάμπα και από πάνω έπρεπε να κλειστεί έως το λαιμό και στα μπράτσα έως τον αγκώνα Θυμάμαι το μαγιό αυτό ήταν από μαύρο σατέν και ήταν γαρνιρισμένο με ίδιο κίτρινο ύφασμα

Digitized by 10uk1s

Αυτά τα Δημόσια Λουτρά ήσαν εις το δεξιό άκρο της προκυμαίας της Σμύρνης και ελέγοντο laquoτου Ντισούraquo και λέγαμε πάμε στου Ντισού τα μπάνια Η μεγάλη αυτή εξέδρα που εισχωρούσε βαθιά μέσα στη θάλασσα εχωρίζετο σε δύο διαφορετικές εγκαταστάσεις Αριστερά ήταν για τις γυναίκες και δεξιά για τους άντρες με έναν εξώστη ενδιάμεσα να χωρίζει αυτές τις δύο εγκαταστάσεις

Εις την άκρη αυτή του εξώστη ήταν πάντοτε ένας φρουρός εφοδιασμένος με πέτρες και όταν κάποιος από τους κολυμβητές άντρες επλησίαζε προς το γυναικείο τμήμα τον πετροβολούσε και τον απομάκρυνε Αλλά τα περισσότερα μπάνια εγένοντο στα χωριά όπως σας προείπα διότι εκτός από τις ιδιωτικές εξέδρες υπήρχαν και Δημόσια Λουτρά Υπήρχαν επίσης και πολλές ιδιωτικές βάρκες στην παραλία της Σμύρνης και οι πιο καλοί κολυμβητές mdashμεταξύ αυτών ήμουν και εγώmdash παίρναμε τη βάρκα βγαίναμε ανοιχτά στον κόλπο και κολυμπούσαμε στα βαθιά

Πολύς κόσμος μάλιστα πήγαινε και έκανε μπάνια προς το Κορδελιό διότι τα νερά εκεί ήσαν πολύ πιο καθαρά Μέσα στον κόλπο της Σμύρνης κοντά στην παραλία ήταν άσχημα να κάνουμε μπάνιο διότι η Σμύρνη είχε αποχέτευση από τότε Υπήρχαν πολλά τρεχούμενα υπόγεια νερά και αυτό διευκόλυνε την εγκατάσταση αποχετεύσεως Όλες αυτές οι ακαθαρσίες φυσικά εχύνοντο εις τον κόλπο και πολλές φορές όταν φυσούσε μπάτης είχαμε μία άσχημη μυρουδιά Φανταστείτε αυτό λέγαμε όταν η Σμύρνη είχε τότε περί τους 500000 κατοίκους Σήμερα εάν εξακολουθεί ο ίδιος τρόπος αποχετεύσεως (λένε ότι η Σμύρνη έχει τώρα 4000000 κατοίκους) ο κόλπος θα έχει μολυνθεί και θα έχει καταστραφεί διότι στην εποχή μας ο κόλπος έδινε ωραιότατα ψάρια και προπαντός τις φημισμένες τσιπούρες και λαυράκια

Πιο πριν μιλήσαμε για τα ωραία καφενεία που ήσαν κατά μήκος της παραλίας της Σμύρνης με τις μουσικές και με τους ωραίους ανθρώπους της Σμύρνης μετά την κούραση της ημερήσιας δουλειάς να πηγαίνουν να διασκεδάσουν Και οι μεζέδες που προσέφεραν αυτά ήσαν τόσο άφθονοι ώστε αν έφτανε κανείς σε δεύτερο ή αν έφτανε και σε τρίτο ποτό ήταν αδύνατο πλέον να φάει για βραδινό φαγητό Ένα από τα πιο φημισμένα καφενεία της Σμύρνης το οποίο πριν ανέφερα ως του Κλωναρίδη ήταν το laquoΚαφέ Φώτηraquo Εκεί οι μεζέδες του ήσαν ονομαστοί mdash θαλασσινά στρείδια κυδώνια μύδια αχνιστά μπαρμπουνάκια μικρά τηγανητά συκωτάκι τηγανητό φασόλια και ατελείωτοι άπειροι μεζέδες πικάντικοι οι οποίοι τώρα μου διαφεύγουν

Οι Σμυρνιοί ήσαν καλοφαγάδες και ένας τέτοιος καλοφαγάς ήταν και ο θείος μου ο Παναγιώτης Λοιπόν επειδή ξυπνούσε και έπαιρνε το πρωινό του πολύ νωρίς έπρεπε κατά τις δέκα κάτι να φάει και να καλοφάει Έτσι μαζί με τη συντροφιά του επήγαινε στη μεγάλη αγορά που ήταν κοντά στα χρυσοχοεία στις Μεγάλες Ταβέρνες όπως λέγανε Εκεί ήταν η κυρίως κρεαταγορά και πράγματι υπήρχαν και πολύ μεγάλες ταβέρνες και είχαν αποστακτήρες τους λεγόμενους λαμπίκους οι οποίοι παρήγαν το ωραιότερο ούζο το τσίπουρο που λέγαμε στη Σμύρνη (φυσικά είχαν και κρασιά) και μοσχοβολούσε ο δρόμος από τσίπουρο

Ο θείος μου έπρεπε όπως είπα κατά τις δέκα να φάει την μπριζόλα του Ο ταβερνιάρης ήξερε και την είχε έτοιμη χωρίς ειδική παραγγελία

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο που όπως είπα τον λέγανε Μεγάλες Ταβέρνες προς το τέρμα του που συνόρευε με το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής ήταν και η Οθωμανική τράπεζα Ελέγετο Οθωμανική τράπεζα αλλά είχε γαλλικά κεφάλαια και κάποτε ένας υπάλληλος του χρυσοχοείου μας mdashδεν ξέρω γιατίmdash με πήρε μαζί του εκεί και με έκπληξη είδα ότι τότε ακόμα κυκλοφορούσαν οι χρυσές λίρες∙ για να μην καθυστερούν και τις μετρούν τις παρελάμβαναν με το ζύγι Ήξεραν ότι ήταν οκτώ γραμμάρια η κάθε λίρα δηλαδή τότε ήταν 25 δράμια επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να ζυγίζουν 250 δράμια ή 800

Digitized by 10uk1s

γραμμάρια Τέτοια ήταν τα μπερεκέτια Η αφθονία που λέγαμε της Σμύρνης

Οι λίρες για τις οποίες εμίλησα ήσαν αγγλικές Οι οθωμανικές λίρες οι οποίες ήσαν εκδόσεως Ρεσάτ Χαμίτ και κάτι άλλων Σουλτάνων εζύγιζαν δυο δράμια και ένα τέταρτο Επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να είναι 225 δράμια

Προηγουμένως είπα ότι η Οθωμανική τράπεζα εις το τέρμα του δρόμου που λεγόταν Μεγάλες Ταβέρνες επλησίαζε προς το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής Και επειδή αυτές τις μέρες που μιλάω εδώ πλησιάζει το Πάσχα μου ήρθε στο νου με ποιο τρόπο οι Σμυρνιοί επί τουρκοκρατίας ακόμα και επί τρομοκρατίας κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου εόρταζαν το Πάσχα Φυσικά οι περισσότερες Ορθόδοξες εκκλησίες της Σμύρνης είχαν πολύ μεγάλους περιβόλους γύρω από την εκκλησία με ωραία κάγκελα και κλειστές πόρτες από το φόβο των Τούρκων

Η μεγαλύτερη εκδήλωση της Αναστάσεως γινόταν στον περίβολο της Αγίας Φωτεινής ο οποίος ήταν ευρυχωρότατος Μπορούσε να περιλάβει μέσα πολλές χιλιάδες πιστούς Και από το περίφημο καμπαναριό της Αγίας Φωτεινής το οποίο για να το ρίξουν οι Τούρκοι μετά τη φωτιά είδαν και έπαθαν διότι ήταν καλοχτισμένο εξετοξεύοντο ωραιότατα βεγγαλικά τα οποία έφτιαχνε ο μπαμπάς του Καραμπάτη mdash έδειχνε την Ανάσταση του Χριστού διάφορα άλλα και τελείωνε ξετυλίγοντας μια μεγάλη Ελληνική σημαία οπότε χαλούσε ο κόσμος από τους πυροβολισμούς Φυσικά ήσαν κλειστές οι πόρτες για να μπορέσουν οι Σμυρνιοί να κρύψουν τα όπλα με τα οποία χαιρετούσαν την Ανάσταση του Κυρίου

Τη Δευτέρα του Πάσχα γινόντουσαν οι περίφημες παρτίδες όπως λέγαμε στη Σμύρνη τις εκδρομές Νομίζω ότι τις λέγανε παρτίδες διότι πήγαιναν στα περίχωρα της Σμύρνης τα οποία ήσαν με πολύ πράσινο και με πολλά δέντρα διότι στη Μικρά Ασία έπεφταν πολλές βροχές κατά τη διάρκεια της άνοιξης του φθινοπώρου και του χειμώνα Γεμίζανε οικογένειες φιλικές τα καλάθια τους με ότι ωραίο μπορούσε να φανταστεί κανείς κεφτέδες κοτολέτες που έμεναν από το αρνί που έσφαζαν για το Πάσχα τυριά και φυσικά όλα αυτά τα συνόδευαν με ωραία κρασιά και ούζο και στο τέλος κατέληγαν σε ωραία τραγούδια

Τα χωριά στα οποία γίνονταν αυτές οι φιλικές εκδρομές ήσαν γύρω στη Σμύρνη προς το εσωτερικό Ήταν ο Μπουτζάς ήταν ο Μπουρνόβας ήταν ο Κουκλουτζάς ήταν το Μερσινλί ήταν το Μπουρνάμπασι και διάφορα άλλα χωριά Σ αυτά οι περισσότεροι πήγαιναν με τις ιδιωτικές άμαξες Διότι όπως τώρα έχουμε τα αυτοκίνητα τότε η κάθε εύπορη οικογένεια είχε τη δική της άμαξα Αλλά ταυτόχρονα υπήρχαν και δύο σιδηροδρομικές γραμμές οι οποίες βοηθούσαν προς αυτά Ένα άλλο ωραίο χωριό στο οποίο πήγαιναν ήταν και το Σερντίκιο Επίσης και το Μπαλαντζίκ Ορισμένα από αυτά τα χωριά είχαν τουρκικά ονόματα ενώ στην πραγματικότητα ήσαν όλα ελληνικοί αμιγώς συνοικισμοί Δεν υπήρχε εκεί ούτε ένας Τούρκος

Και μια που μιλούμε για τις ημέρες του Πάσχα ας μιλήσουμε και για τις προετοιμασίες που έκαναν οι νοικοκυρές οι Σμυρνιές

Έπρεπε κατ αρχήν να τριφτούνε τα μπακίρια του σπιτιού Τα μπακίρια ήσαν ωραία φτιαγμένα χάλκινα σκεύη τα οποία είχαν μάλλον διακοσμητικό χαρακτήρα παρά ήσαν χρησιμοποιήσιμα Στόλιζαν το επάνω συνήθως μεγάλο ράφι της κουζίνας το οποίο πλαισιωνόταν επίσης από ειδικά χάρτινα στολίδια Τα μπακίρια είχαν διάφορα σχήματα στρογγυλά μισοστρόγγυλα επιμήκη και πλακί Το πλακί ήταν σκεύος ολοστρόγγυλο χαμηλό Επίσης μαζί με τα χάλκινα σκεύη έπρεπε να τριφτούν και τα μαγκάλια τα οποία ήσαν επίσης από χαλκό Επειδή δεν υπήρχαν ακόμα τότε καλοριφέρ τα περισσότερα σπίτια

Digitized by 10uk1s

εθερμαίνοντο από ωραία κατασκευασμένα χάλκινα μαγκάλια

Επίσης υπήρχε και ένα είδος μαγκαλιών τα λεγόμενα ταντούρια τα οποία ήσαν ξύλινα τραπέζια Είχαν στη μέση τρύπα για να μπαίνει το σκεύος με τα κάρβουνα και για να μην καίγεται το ξύλο είχε από πάνω μπρούντζο με διάφορα καρφιά τα οποία είχαν ωραίους συνδυασμούς Τα χάλκινα μαγκάλια όπου άναβαν καλά τη φωτιά έξω από το δωμάτιο για να αποφύγουν δηλητηρίαση από το διοξείδιο του άνθρακα είχαν ωραιότατα καπάκια με χέρια από μπρούντζο για να υπάρχει αντίθεση χρωματική διότι τα μεν χάλκινα ήσαν κόκκινα τα δε χέρια από μπρούντζο ήσαν κίτρινα και από πάνω υπήρχε ένα σαν πουλί για το σκέπασμα

Μετά ερχόταν η σειρά της καθαριότητας του σπιτιού Έπρεπε οι κοπέλες του σπιτιού να τρίψουν τα πατώματα με αλισίβα αλισιά όπως τη λέγαμε εις την οποία μέσα έριχναν και λίγη βρωμούσα Η βρωμούσα είναι η σημερινή χλωρίνη Τα πατώματα ετρίβοντο με ειδικές βούρτσες οι οποίες αντί για τρίχες είχαν σκληρά δόντια από ένα είδος χόρτου Έπρεπε το πάτωμα να τριφτεί και να γυαλιστεί τόσο πολύ ώστε να γυαλίσει σαν φλουρί

Μετά έπρεπε να τριφτούν οι αυλές του σπιτιού Αυλές στη Σμύρνη λέγαμε τις εισόδους Το χωλ το λεγόμενο το οποίο ήταν στρωμένο κατά κανόνα με ωραία άσπρα μάρμαρα Σ αυτό το διάστημα τα παιδιά αγόρια κορίτσια παίζανε έξω εις τους κήπους ή εις τους δρόμους διότι τότε ευτυχώς δεν είχαν εφευρεθεί τα αυτοκίνητα γυρίζοντας και θορυβώντας με τις περίφημες ροκάνες (και όσο πιο μεγάλη ροκάνα είχε το κάθε παιδί ήταν το πιο ενθουσιασμένο∙ οι ροκάνες από ξύλο δημιουργούσαν πολύ μεγαλύτερο θόρυβο παρά οι άλλες) και τραγουδούσαν

Βάγιο Βάγιο το Βαγιό τρώμε ψάρι και κολιό και την άλλη Κυριακή τρώμε το παχύ αρνί

Και μια και μιλάμε για αρνί από τη Μεγάλη Δευτέρα άρχιζε η αγορά των αρνιών τα οποία θα εθυσιάζοντο για το τραπέζι του Πάσχα Ο κάθε αρραβωνιαστικός έπρεπε να στείλει στην καλή του το πιο ωραίο αρνί το πιο καθαρό το πιο στολισμένο σαν νύφη

Επίσης ο κάθε πατέρας θα έπαιρνε το καλύτερο αρνί για την οικογένειά του Εμείς τα παιδιά τους βάζαμε κολλάρο στο λαιμό και με ένα σχοινί τα γυρίζαμε στους δρόμους γύρω από το σπίτι μας και τα αρνιά μας αυτά τρώγανε χασίλι Το χασίλι ήταν δεμάτια από φρέσκια βρώμη ή από τριφύλλι

Αλλά όταν τη Μεγάλη Παρασκευή ακουγόταν η τραγική φωνή του σφάχτη laquoΠοιος έχει αρνιά για σφάξιμο προβιές για πούλημαraquo άρχιζε το κρυφό κλάμα μας διότι εν τω μεταξύ το είχαμε αγαπήσει το αρνάκι

Τη Μεγάλη Πέμπτη μαζί με το βάψιμο των αυγών άρχιζε και το ζύμωμα της ζύμης από την οποία θα γίνονταν τα περίφημα σμυρναίικα τσουρεκάκια

Ξέχασα να σας πω ότι την εβδομάδα προ των Βαΐων την προ του Λαζάρου οι μητέρες μας μάς έκαναν ένα είδος κούκλες από ψωμί με λίγη μαστίχα μέσα και λίγη ζάχαρη διότι δεν έπρεπε να φάμε ούτε γάλα ούτε τυρί Αυτά τα ψωμάκια που τους έδιναν σχήμα κούκλας ήσαν τα περίφημα Λαζαράκια όπως τα λέγαμε

Digitized by 10uk1s

Τη Μεγάλη Παρασκευή η περιφορά των Επιταφίων και επί τουρκοκρατίας ακόμα γινόταν έξω από τον περίβολο των ναών μας και οι Επιτάφιοι περνούσαν από πολλούς δρόμους της Σμύρνης Εις αυτή την περίπτωση υπάρχει και ένα μελανό σημείο Όταν συναντιόνταν οι Επιτάφιοι της Αγίας Αικατερίνης και του Αγίου Δημητρίου που ήσαν γειτονικές συνοικίες επέμενε η ομάδα του κάθε Επιταφίου να περάσει διότι συναντιόνταν μετωπικώς Να υποχωρήσει η μία ομάδα για να περάσει η άλλη Επειδή όμως αυτό εθεωρείτο μειωτικό για τους νταήδες της εκάστοτε συνοικίας κατέληγε σε καβγά με αποτέλεσμα πολλές φορές να ανατρέπονται και οι Επιτάφιοι Φυσικά όταν έγινε η κατοχή της Σμύρνης από τους Έλληνες υπήρξε και κανονική αστυνόμευση οπότε σταμάτησε αυτό το άτοπο εις βάρος της Εκκλησίας μας

Πιο πριν μιλήσαμε για το αρνί που έστελναν τις παραμονές του Πάσχα οι αρραβωνιασμένοι στην καλή τους Αλλά υπήρχε και μία άλλη κατηγορία των ερωτευμένων οι οποίοι δεν είχαν επισημοποιήσει ακόμα το δεσμό τους και δεν είχαν εκδηλώσει επισήμως στις οικογένειες τα αισθήματά τους Αυτοί κατέφευγαν στις λεγόμενες στη σμυρναϊκή διάλεκτο laquoπατινάδεςraquo mdash καντάδες για να εκδηλώσουν τα αισθήματα προς την καλή τους Ο συνήθης τρόπος των καντάδων αυτών ήταν να προηγείται μία άμαξα μέσα εις την οποία θα υπήρχαν τα όργανα και οι τραγουδιστάδες Η συνήθης σύνθεση των οργάνων ήταν οπωσδήποτε ένα σαντούρι ένα βιολί και μία κιθάρα Από πίσω ακολουθούσε η άμαξα με τον ερωτευμένο και την παρέα του Πήγαιναν κάτω από τα παράθυρα ή από το μπαλκόνι της καλής τους και άρχιζαν να εκδηλώνουν με τραγούδια τα αισθήματά τους Αν όμως γίνονταν αρκετά οχληροί ή οι γονείς ή τα αδέλφια της καλής δεν τους ήθελαν να εκδηλώνουν τα αισθήματά τους και με κάποιο τρόπο να εκτίθεται η κοπέλα στη γειτονιά προσπαθούσαν να τους απομακρύνουν Εάν όμως αυτοί ήσαν επίμονοι και δεν φεύγανε καμιά φορά εδέχοντο το περιεχόμενο του δοχείου της νυκτός στο κεφάλι

Αυτά ως προς τους έρωτες των ανδρωθέντων Εμείς που ήμαστε τότε νεαροί δεκαπέντε δεκάξι δεκαεπτά ετών είχαμε μία ωραία συντροφιά Ήταν ο Κώστας Σαριδάκης ο Κώστας Μιχαηλίδης ο Βασίλης Γαβριηλίδης ο Ηρακλής Παύλου εγώ και κάνα δυο ακόμα φίλοι Δυστυχώς όλοι αυτοί είναι πλέον μακαρίτες Και ο μόνος επιζών είμαι εγώ

Ο Κώστας Σαριδάκης ο οποίος ήταν λίγο μεγαλύτερος από μένα έμεινε αιχμάλωτος των Τούρκων στη Σμύρνη και δεν ξαναήρθε στην Ελλάδα Ήταν ο πιο καλλίφωνος από την παρέα μας Γυρίζαμε λοιπόν έξω από τα σπίτια των κοριτσιών μας τραγουδώντας και με αυτό τον τρόπο εκδηλώναμε τα αισθήματά μας Αλλά ξεφεύγανε και αυτά καμιά φορά κρυφά από το σπίτι και πηγαίνανε και κάνανε το λεγόμενο κόρτε σε καμιά σκοτεινή γωνιά σε κανένα απόμερο δρομάκι φυσικά πάντοτε κοντά στο σπίτι

Το κόρτε ήταν πιο πολύ ρομαντικό Μόλις τολμούσαμε να πιάσουμε κανένα χεράκι και το πολύ πολύ κανένα κλεφτό φιλί

Εγώ τότε είχα σύνδεσμο με μία κοπέλα που την έλεγαν Όλγα και η οποία φυσικά δεν ζει και αυτή Τις Κυριακές όλη η συντροφιά με τις κοπέλες μας πηγαίναμε στον laquoΦοίνικαraquo Ο laquoΦοίνικαςraquo ήταν ένας λαϊκός κινηματογράφος πίσω από την Αγία Αικατερίνη Τον λέω λαϊκό διότι ήταν μέσα στη συνοικία και τα εισιτήρια φυσικά ήσαν ανάλογα με τις δυνατότητες του χαρτζιλικιού που παίρναμε

Ανεβαίναμε και καθόμαστε στον εξώστη κλέβοντας πού και πού κανένα χαδάκι ή κανένα φιλάκι Όλα αυτά όμως τα ανέτρεψε η φωτιά και χάθηκαν τα ίχνη όλων των κοριτσιών Φυσικά η συντροφιά μας εκτός από τον μακαρίτη τον Σαριδάκη που είπα ξανασυστήθηκε εδώ και όταν είχαμε ευχέρεια μαζευόμαστε στο Ζάππειο και τρώγαμε καμία πάστα

Ο μόνος από όλους ο πιο τσιγκούνης ήταν ο Βάσος Γαβριηλίδης ο οποίος μας έλεγε laquoπηγαίνετε φάτε

Digitized by 10uk1s

την πάστα σας και πέστε να φέρει και ένα ποτήρι νερό παραπάνωraquo και ερχόταν λίγο αργότερα για να αποφύγει το έξοδο της πάστας

Στη Σμύρνη κυκλοφορούσαν διάφοροι τύποι οι οποίοι με τα φερσίματά τους και με τον τρόπο τους έσπαζαν τη μονοτονία και διασκέδαζαν με κάποιο τρόπο τους ανθρώπους

Ένας από αυτούς ήταν ο Στέφανος Ο Στέφανος ήταν πλανόδιος μικροπωλητής ψιλικών και διαφόρων φω‐μπιζού και εξαρτημάτων για τις γυναίκες Ήταν πάντοτε ντυμένος παρδαλά για την εποχή του και τα περισσότερα είδη που πουλούσε τα καρφίτσωνε επάνω στα ρούχα του στο σακάκι του εκτός φυσικά από τη βιτρίνα την οποία είχε Γι αυτό όταν οι κυρίες έβλεπαν καμία από τις φίλες η οποία ήταν ντυμένη πολύ χτυπητά και φορούσε πολλά κοσμήματα κουτσομπολεύοντας την αποκαλούσαν Στέφανο

Ένας άλλος τύπος ήταν ο πλανόδιος βιβλιοπώλης ο οποίος γύριζε στη γειτονιά φωνάζοντας laquoΈχω βιβλία διάφορα Ο Ερωτόκριτος και η Αρετούσα και η Αρετή θριαμβεύουσα Έχω ημερολόγια και ημεροδείκτες Κάθε φύλλο και μία ιστορίαraquo Φυσικά είχε και άλλα βιβλία τα οποία ήσαν σε δυο τρεις τσάντες που άλλες κρέμονταν στην πλάτη του άλλες εμπρός του και κρατούσε και δύο εις τα χέρια Διαλαλούσε δηλαδή τους laquoΑθλίουςraquo του Βίκτορος Ουγκώ τη laquoΜανόν Λεσκώraquo τα laquoΜυστήρια των Παρισίωνraquo το laquoΕκείνη δεν απήντησεraquo και τα en vogue βιβλία εκείνης της εποχής τα οποία εδιάβαζαν οι ρομαντικές δεσποινίδες και ανελύοντο σε δάκρυα από συμπάθεια για τα πάθη των πρωταγωνιστών

Ένας άλλος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας Αυτός ήταν μικροαπατεώνας Είχε ένα ιδίωμα και ένα προτέρημα να κλέβει τα σκυλιά τα ιδιωτικά από τα σπίτια Εξεβίαζε τους ιδιοκτήτες των σκυλιών να του δίδουν ένα επίδομα μηνιαίο για να μην τους κλέψει το σκυλί τους Εάν δεν το έδιναν το έκλεβε το σκυλί του άλλαζε το χρώμα και το ξαναπουλούσε

Μεταξύ των θυμάτων ήταν και ο θείος μου ο Τσιντσίνης ο οποίος είχε ένα θηλυκό σκυλί που το υπεραγαπούσε τη Λίντα Ερχόταν ο Τσουρτσούρας και έπαιρνε κάθε μήνα το μηνιάτικό του Ήταν δηλαδή νονός με τη σημερινή έκφραση Εκτός αυτού όμως είχε και άλλες τρελές ιδιότητες Τρελά φερσίματα

Ένα βράδυ μπήκε μέσα εις το laquoΚαφέ Φώτηraquo το οποίο ήταν γεμάτο από άντρες φυσικά κρατώντας ένα ζεύγος κέρατα ταύρου και άρχισε και φώναζε laquoΠοιος θέλει ένα ζευγάρι κέραταraquo Επειδή όλοι γελούσαν και δεν απαντούσαν αυτός τους λέει laquoΑ έχετε όλοι κέρατα και γι αυτό δεν χρειάζεστε να αγοράσετε άλλαraquo

Ένας άλλος τύπος που εμείς τότε τα μικρά παιδιά την υπεραγαπούσαμε ήτανε γυναίκα Ήταν μια υψηλόκορμη αραπίνα η οποία επάνω στο κεφάλι της κρατούσε έναν πελώριο ταβλά μέσα εις τον οποίο είχε διάφορα σχετικά για παιδάκια Μεταξύ αυτών είχε τσεμπλεμπούδες σκέτες ωραίες ζεστές και φρεσκοψημένες είχε τσεμπλεμπούδες με γύρω γύρω ζαχαρωτά είχε φιστίκια αράπικα καθαρισμένα και φιστίκια αράπικα ακαθάριστα Είχε γλυκά τα καμπίσια που λέγαμε δηλαδή σαν τσιγάρο από ζάχαρη φτιαγμένο σε διάφορα χρώματα Αυτή ήταν όπως είπα η αγαπημένη μας διότι αν ήταν σε καλή διάθεση η μητέρα μας και ξόδευε κάτι μας έπαιρνε και ένα γλυκό

Την εποχή που μιλάμε μια κοπέλα στη Σμύρνη για να θεωρείται όμορφη έπρεπε να έχει άσπρο λείο δέρμα πλούσια μαλλιά και αρκετά κιλάκια Έπρεπε να έχει στήθος μπόλικο και ποπό αρκετό Γι αυτό

Digitized by 10uk1s

τότε φορούσαν κορσέδες με μπαλένες τους οποίους έσφιγγαν τραβώντας τα κορδόνια για να δημιουργηθεί μέση δαχτυλίδι και να ξεπεταχτούν τα υπόλοιπα μέλη του σώματος

Επίσης έπρεπε να έχει και πολλά μαλλιά Γι αυτό εάν οι κυρίες δεν είχαν πολλά μαλλιά έβαζαν στο κεφάλι μέσα από τα μαλλιά τους το λεγόμενο μπουμπάρι το οποίο ήταν φτιαγμένο από μαλλιά του ιδίου χρώματος με τα δικά τους και πάνω σ αυτό ετύλιγαν τα δικά τους ώστε να φαίνεται ότι έχουν πλούσια μαλλιά Εάν ο ποπός τους δεν ήταν αρκετά πλούσιος και αρκετά πεταχτός κάτω από τον κορσέ έδεναν ένα είδος μαξιλαράκι το οποίο το ονόμαζαν τουρνέ

Από τα γλυκά της αραπίνας εκείνο που προτιμούσαμε από όλα ήταν ένα είδος που το λέγανε φιστικάτο Ήταν καραμελέ είτε από μέλι είτε από ζάχαρη και παραγεμισμένο με φιστίκια αράπικα

Ξεσηκωμός στο σπίτι και μεγάλη χαρά για μένα και για τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη ήταν όταν επρόκειτο να έρθει να μείνει μερικές μέρες μαζί μας η νενέ Σοφί mdash η γιαγιά Σοφία η μητέρα του πατέρα μας Τη γιαγιά Σμαράγδα τη νενέ ντουντού δηλαδή τη γιαγιά από μέρους της μητέρας μου δεν τη γνώρισα διότι πέθανε όταν ήμουνα πολύ μικρός Όταν λέω ξεσηκωμός στο σπίτι εννοώ ότι έπρεπε να καθαριστούν να είναι όλα τέλεια μην τυχόν το μάτι της πάρει κάτι ανώμαλο

Έπρεπε να ζυμωθεί το ζυμάρι διότι θα έκανε φιδέ Φιδέ κάνανε τρίβοντας το ζυμάρι στα κόσκινα επάνω για να στεγνώσει και ήταν ένα από τα πιο αγαπημένα φαγητά μας Για εμάς τα παιδιά η χαρά ήτανε ότι το βραδάκι αφού τελειώναμε τα μαθήματά μας θα μαζευόμαστε γύρω στη γιαγιά και γύρω στο ταντούρι με τη φωτιά όπου στη χόβολη ψήναμε και κανένα κάστανο περιμένοντας ν αρχίσει να μας λέει παραμύθια Να μας πει την Κοκκινοσκουφίτσα να μας πει τους Επτά νάνους να μας πει για τη Σταχτομπούτα για το Μαγεμένο βασιλόπουλο για τον Δράκο που φύλαγε το νερό και άλλα

Επίσης παίζοντας μαζί με τη γιαγιά λέγαμε αινίγματα Με αυτό τον τρόπο εδούλευε και λίγο το μυαλό μας Μερικά από τα αινίγματα που λέγαμε τότε τα θυμάμαι Ένα από όλα έλεγε

Μακρύς μακρύς καλόγερος και πίτα το κεφάλι του Τι είναι

Εάν δεν το βρίσκαμε το εξηγούσε η γιαγιά Ήτανε το ξύλινο φτυάρι του φούρναρη το οποίο είναι πολύ μακρύ και εμπρός είναι τετράγωνο Με αυτό φουρνίζανε τα ψωμιά στους τότε φούρνους και με αυτό φυσικά τα ξεφουρνίζανε

Ένα άλλο αίνιγμα ήταν

Χίλιοι μύριοι καλογέροι σ ένα ράσο τυλιγμένοι Τι είναι

Το καρπούζι και οι μαύροι σπόροι αντιπροσώπευαν τους καλόγερους

Είχαμε και ένα που λέγαμε για το οποίο κοκκινίζαμε και ντρεπόμασταν Και εγώ ντρέπομαι που θα σας το πω αλλά ας γελάσουμε

Βουργούλακας κατρακυλά ανάμεσα σε δυο βουνά Τι είναι

Digitized by 10uk1s

Η ακαθαρσία η σκληρή που βγαίνει από τον ποπό

Η νενέ Σοφί ως μόνιμη κατοικία είχε το σπίτι της θείας μου της Τσιντσίνη Η νενέ Σοφί όπως προείπα είχε αποκτήσει τρία παιδιά Δυο αγόρια και ένα κορίτσι Τον θείο μου Παναγιώτη τον πατέρα μου και τη θεία μου Αναστασία Έμενε δε με τη θεία μου Αναστασία διότι ήταν αρχοντόσπιτο Εμείς είχαμε μόνο μία υπηρέτρια ενώ η θεία μου είχε τρεις υπηρέτριες εκτός από τον σωφέρ τους αμαξάδες καπετάνιο για το κότερο τζόκεϋ για τα άλογα κτλ Όπως προείπα ο θείος μου ήταν πάρα πολύ πλούσιος Αλλά η νενέ Σοφί κατά καιρούς επεσκέπτετο και το δικό μας σπίτι διότι υπήρχαμε εμείς τα εγγονάκια της Στον θείο μου τον Παναγιώτη δεν πήγαινε διότι εκείνος αν και παντρεύτηκε δυο φορές δεν απέκτησε ποτέ του παιδιά

Στη Σμύρνη ήταν έθιμο και εθεωρείτο πολύ φυσικό οι ηλικιωμένοι άνθρωποι και συνήθως οι χήρες διότι οι άντρες πεθαίνανε πολύ πιο πριν να πήγαιναν να ζήσουν τα χρόνια που τους έμεναν κοντά στις κόρες τους Και αν υπήρχαν αγόρια κατά καιρούς επεσκέπτοντο και τα σπίτια των γιων τους και των νυφάδων τους

Η γιαγιά μου η Σοφί όπως σας είπα ερχόταν σε εμάς για να μείνει μερικές μέρες και να αλλάξει λίγο περιβάλλον Η ανατροφή των παιδιών εγένετο με βάση και με σεβασμό προς τη θρησκεία Έπρεπε τα παιδιά να εκκλησιάζονται τακτικά και απαραιτήτως να πηγαίνουν με τον πατέρα προπαντός κάθε Κυριακή στην εκκλησία Δυο ή τρεις φορές το χρόνο έπρεπε να μεταλαμβάνουν Όταν επρόκειτο να μεταλάβουν αποβραδίς εγένετο μπάνιο φοβερό αλλαγή εσωρούχων κόψιμο νυχιών προσευχή για να πάρουν συγχώρεση από τον Θεό Και τη μέρα που μεταλαβαίνανε έπρεπε να μη φτύσουν χάμω όλο το εικοσιτετράωρο για να μη μολυνθεί η Αγία Κοινωνία πέφτοντας στο χώμα

Όταν μικρά παιδιά βλέπαμε κάπου πεταμένο κάτω κανένα κομματάκι ψωμί έπρεπε να τρέξουμε να το μαζέψουμε να το φιλήσουμε και να το προφυλάξουμε σε μια γωνιά ώστε να μην πατηθεί διότι το ψωμί εθεωρείτο ιερό είδος

Όταν συναντούσαμε κανέναν παπά έπρεπε να τρέξουμε με σεβασμό να του φιλήσουμε το χέρι

Προηγουμένως είχα πει ότι στη Σμύρνη οργίαζαν οι προπαγάνδες Προπαντός οι ξένες θρησκείες Δηλαδή οι καθολικοί και οι προτεστάντες προσπαθούσαν να προσηλυτίσουν παιδιά έχοντας σχολεία εις τα οποία η παιδεία ήταν δωρεάν Γι αυτό είχε δημιουργηθεί η εντύπωση ότι όταν μικροί συναντούσαμε ξένο παπά ξένης δηλαδή θρησκείας παπά αυτό εθεωρείτο προμήνυμα ότι μπορούσε να μας τύχει κανένα κακό και για να αποφύγουμε αυτό το κακό έπρεπε να χαϊδέψουμε τα γεννητικά μας όργανα Ήταν τόσο εμποτισμένη μέσα μας αυτή η ιδέα της κακοτυχίας που έφερναν οι ξένοι παπάδες ώστε θα σας διηγηθώ και κάτι που μου έτυχε εμένα την τελευταία χρόνια το 22 πριν γίνει η Καταστροφή όταν δίναμε εξετάσεις για την Τετάρτη Γυμνασίου στο τότε Αρμοστειακό γυμνάσιο

Είχαμε μαθηματικά εις τα οποία δεν ήμουν καθόλου δυνατός Αυτά θα τα πω για να δούμε ότι οι προλήψεις δεν ήσαν καθόλου λογικές Εκεί λοιπόν που πήγαινα προς το σχολείο τρομαγμένος γιατί φοβόμουνα ότι δεν θα τα κατάφερνα στα μαθηματικά είδα μπροστά μου ένα φραγκόπαπα Μόλις τον είδα λέω laquoΠαναγία μου χάθηκα Δεν θα δώσω εξετάσεις και θα τα αφήσω να είμαι επανεξεταστέος το Σεπτέμβρηraquo Και γύρισα να πάω πίσω προς το σπίτι Μόλις έκανα όμως μερικά βήματα συνάντησα τον καθηγητή μας των Ελληνικών τον κ Κωνσταντινίδη ο οποίος αμέσως μου λέει laquoΠου πας Κατραμόπουλεraquo Λέω laquoΚύριε καθηγητά ξέχασα να πάρω κόλλα διαγωνισμού και πάω στο περίπτερο να πάρωraquo laquoΑ ωραία Θέλω και εγώ να πάρω καραμέλες Πάμε μαζίraquo Οπότε υποχρεώθηκα να πάω στο σχολείο και να δώσω εξετάσεις Ε λοιπόν ο παπάς αντί γρουσουζιά μου έφερε γούρι Το θέμα των

Digitized by 10uk1s

μαθηματικών που μας έβαλε ήταν και εύκολο και κάτι που το ήξερα πολύ καλά Έτσι πήρα 9 λίαν καλώς στα μαθηματικά παρ όλο που φοβήθηκα τη γρουσουζιά του φραγκόπαπα

Το γυμνάσιο που ανέφερα πριν ότι φοιτούσα της Αρμοστείας ήτανε στο Φαρδύ της Ευαγγελίστριας Και όπως έχω πει και προηγουμένως τα τοπωνύμια της Σμύρνης εδηλούντο αναλόγως με την εκκλησία που ήταν στην περιφέρεια Εκτός όμως αυτού εις την εμπορική ζώνη της Σμύρνης υπήρχαν τοπωνύμια τα οποία αναφέροντο εις τη συγκέντρωση των ειδικών μαγαζιών που ασχολούντο με το εμπόριο Και είχαμε τα Γυαλιάδικα όπου επωλούντο κρύσταλλα κτλ τα Σιδεράδικα που είχαν είδη για σπίτια για οικοδομές και εν γένει χρήσιμα για το νοικοκυριό

Ένα μεγάλο και ονομαστό μαγαζί σ αυτή την περιφέρεια ήτανε του Μαύρου ιδιοκτησία Νικολαΐδη Ήταν τα Γουρουνάδικα δηλαδή όπου επωλείτο χοιρινό κρέας και τα παράγωγα του χοιρινού Διότι όπως είναι γνωστό οι Τούρκοι απηγορεύετο από τη θρησκεία τους να τρώνε χοιρινό κρέας και γι αυτό τα μαγαζιά που πουλούσαν χοιρινά κρέατα ήσαν πολύ απομακρυσμένα από την αγορά που είχε μοσχάρια και αρνιά Μια τέτοια όπως προαναφέραμε μεγάλη αγορά ήταν οι Μεγάλες Ταβέρνες στην οποία υπήρχαν πάρα πολλά κρεοπωλεία όπου μπορούσε να πάρει κανείς ωραία κρέατα

Επίσης ήταν τα Σερβετάδικα Τώρα γιατί τα λέγανε έτσι δεν ξέρω Ήταν τα Ταμπάκικα Ταμπάκικα ήταν εκεί όπου επεξεργάζοντο τα δέρματα

Επίσης ήταν και τα Κουμουτζίδικα Τα Κουμουτζίδικα ήταν της Μαντάμας το Χάνι Μέσα σ αυτό ήσαν κατά πλειονότητα χρυσοχοεία Εκτός από το δικό μας πλάγιά μας ήταν του κ Ευάγγελου Μανουσάκη του Μιχαλάκη Σωτηρίου του Πωλ Τας του Θεόδωρου Αδαμόπουλου Πλάγια μας ήσαν επίσης οι αδελφοί Κόρη και δύο τρεις άλλοι που μου διαφεύγουν τα επίθετά τους

Φυσικά υπήρχαν εκεί και ένα δυο άλλα είδη καταστημάτων Μεταξύ αυτών ήταν και το οδοντιατρείο των αδελφών Γκρανιέ οι οποίοι είχαν ένα είδος βιτρίνας όπου προέβαλλαν μασέλες οι οποίες με ένα ελατήριο ανοιγόκλειναν σαν να μασούσαν Θέαμα λίγο μακάβριο

Και μια που μιλάμε για χρυσοχοεία πρέπει να τονίσω μία σωβινιστική περίπτωση Όλοι οι αδαμαντοδέτες της Σμύρνης οι μουχλαϊτζήδες όπως τους λέγανε με την τουρκική λέξη ήσαν Αρμένιοι και δεν παίρνανε ποτέ υπάλληλο ή βοηθό άλλης εθνότητας παρά μόνο Αρμενίους για να κρατάνε κλειστό το επάγγελμα στα χέρια τους Στη γειτονιά μας δηλαδή εις τα Κουμουτζίδικα της Μαντάμας το Χάνι ήταν και ένας Αρμένης αδαμαντοδέτης περίφημος ο κ Βανέτσας Ήταν τεράστιος Χωρίς υπερβολή θα ζύγιζε πλέον των 150 κιλών και αυτό το θηρίο έκανε τόσο ωραία δουλειά και τόσο λεπτή που πολλοί ήρχοντο και από την Κωνσταντινούπολη ακόμη να φέρουν κοσμήματα για να τους εφαρμόσει τις πέτρες όχι μόνο εφαρμόζοντας αυτές αλλά σχεδόν κεντώντας το ίδιο το κόσμημα

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι ήσαν και στο Φραγκομαχαλά Μεταξύ αυτών οι αδελφοί Γεωργιάδη οι οποίοι ως αντιπρόσωποι του Κριστόφλ είχαν αρκετά ασήμια διότι ήταν εύκολη η εισαγωγή από την Ευρώπη επειδή οι τελωνειακοί δασμοί τότε στη Σμύρνη ήσαν υποτυπώδεις

Ήταν το κατάστημα του Ατζιτήρη με πλουσιότατη βιτρίνα Ο άνθρωπος αυτός κατεστράφη τελείως με την Καταστροφή Δεν μπόρεσε να εμφανιστεί πλέον εις την Ελλάδα και μάθαμε ότι όταν πέθανε έγινε έρανος για να τον θάψουν Ο άνθρωπος ο οποίος εθεωρείτο από τους πλουσιότερους χρυσοχόους

Επίσης ήταν ένας Φραγκολεβαντίνος ο Ρουτζιέρι ένας Αρμένης ο Μινασιάν και εις τον δρόμο αυτό το 1873 μετά βεβαιότητος και εις τον αριθμό 57 εμφανίστηκε για πρώτη φορά σίγουρα η φίρμα

Digitized by 10uk1s

laquoΚατραμόπουλοιraquo Ευρέθηκε ένα κουτάκι το οποίο μας προσέφερε μία παλιά μας πελάτισσα και το οποίο αναφέρει το εξής laquoΠ Κατραμόπουλοςraquo mdashήταν ο θείος μουmdash laquoκαι Σίαraquo mdash ήταν ο πατέρας μου laquoΟδός Ευρωπαϊκή αριθμός 57raquo Οι δικοί μου από εθνικισμό από σωβινισμό δεν ήθελαν να αναφέρουν τη λέξη Φραγκομαχαλάς και γι αυτό αναφέρουν laquoοδός Ευρωπαϊκήraquo Και από κάτω laquoΣμύρνη 1873raquo

Λοιπόν για να αναφέρεται το κουτάκι στο 1873 δεν θα πει ότι εκείνη τη χρονιά άνοιξε για πρώτη φορά το χρυσοχοείο μας Τουλάχιστον θα πρέπει να πάμε τρία χρόνια πίσω Επομένως στο 1870 Από την Ευρωπαϊκή οδό νούμερο 57 μετεφέρθη κατόπιν το κατάστημά μας εις της Μαντάμας το Χάνι που προανέφερα και η φίρμα πλέον ήταν laquoΑδελφοί Κατραμόπουλοιraquo Όχι laquoΠ Κατραμόπουλος και Σίαraquo πλέον

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι πάντοτε Έλληνες ή το πολύ Αρμεναίοι ή Φραγκολεβαντίνοι ήσαν εις το λεγόμενο Τσαρσί δηλαδή κοντά εις την τουρκική συνοικία Μεταξύ αυτών ήταν και ο κ Παπαδόπουλος ο περίφημος Μαστρογιάννης ο οποίος έκανε και εμπόριο πολυτίμων λίθων Λέγεται ότι ήταν τόσο πλούσιος ώστε τις πέτρες τα διαμάντια ή τα μπρουγιάν ή τα ρουμπίνια δεν τα είχε στις λεγόμενες ποσέτες δηλαδή στα χάρτινα περιτυλίγματα αλλά σε ολόκληρα τσαντάκια ή γρουμπάκια από δέρμα και όταν ζήταγες να αγοράσεις ένα διαμάντι σου άνοιγε σε ένα πιάτο μια ολόκληρη στοίβα από πολύτιμες πέτρες Και αυτός κατεστράφη τελείως με τη φωτιά και δεν ξαναφάνηκε εις τον ορίζοντα της εδώ Ελλάδας

Και μια που μιλάμε για τον Φραγκομαχαλά την Ευρωπαϊκή οδό όπως τη χαρακτήρισαν λίαν σωστά και λίαν χαρακτηριστικά σ αυτό το δρόμο υπήρχαν ωραιότατα μαγαζιά με πολύ πλούσια είδη και ποικιλίες εμπορευμάτων για τις κυρίες Μεταξύ αυτών υπήρχαν και υποκαταστήματα μεγάλων μαγαζιών ευρωπαϊκών όπως ήταν το Μπον Μαρσέ ήταν του Σολάρι και άλλα

Ένα από τα ωραιότατα και πλουσιότατα πολυκαταστήματα του Φραγκομαχαλά ήταν του Ξενόπουλου Σ αυτό το κατάστημα μπορούσε κανείς να βρει ότι ήθελε Από ρούχα έτοιμα ευρωπαϊκά υφάσματα καπέλα γούνες ακόμα και έπιπλα Ήταν ένα πολύ μοντέρνο πολυκατάστημα σε τέσσερις ορόφους με πολύ πολύ πλούσιο και εκλεκτό εμπόρευμα Όπως είπα και πιο πριν οι δασμοί στη Σμύρνη πριν γίνει η Ελληνική κατοχή ήσαν υποτυπώδεις και έτσι μπορούσαν να εισάγονται εύκολα και πολύ φτηνά εμπορεύματα από την Ευρώπη

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο υπήρχαν και μερικά ονομαστά για τα είδη τους μαγαζιά όπως του Κοντορούση για παπούτσια του Παπαθωμά για γούνες του Μουτάφη για καπέλα του Γεωργιάδη για δαντέλες του Αλεξίου για έπιπλα

Επίσης υπήρχε και η Σαλ ντε Βαν όπου κάθε Κυριακή πρωί εγένοντο πλειστηριασμοί και πωλούσαν από όλα τα είδη Πίνακες κοσμήματα έπιπλα κτλ

Επίσης ήταν το περίφημο φαρμακείο του Μωραΐτη Στον ίδιο δρόμο δε ήταν και ένα ονομαστό ζαχαροπλαστείο η laquoΜυροβόλος Άνοιξηraquo Σ αυτό έχω να σας διηγηθώ ένα νόστιμο περιστατικό με τον περίφημο Τσουρτσούρα που ανέφερα προηγουμένως τον τύπο της Σμύρνης που έκλεβε τα σκυλιά

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου υπήρχε μεγάλη έλλειψη από μικρά κέρματα Έτσι πολλά μαγαζιά όταν επρόκειτο να δώσουν ρέστα και δεν είχαν ετύπωναν σε κάτι χαρτιά με τη σφραγίδα τους και ανέγραφαν το ποσό το οποίο αντιπροσώπευαν Μια μέρα είχε πάει στη laquoΜυροβόλοraquo ο Τσουρτσούρας και έφαγε λουκουμάδες κανταΐφια δεν ξέρω τι και αφού επλήρωσε

Digitized by 10uk1s

αντί ρέστα του δώσανε τέτοια χαρτάκια Στην απορία του που ρώτησε του απάντησαν ότι αυτά ισχύουν ως νόμισμα του καταστήματος

Μετά από λίγες μέρες πήγε πάλι ο ίδιος και αφού έφαγε του καλού καιρού εφώναξε το γκαρσόνι να πληρώσει και αντί πληρωμής έδωσε δικά του χαρτιά Στην απορία αυτών λέει laquoΓιατί τα δικά σας ισχύουν και τα δικά μου δεν ισχύουνraquo Τέτοιος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας

Επίσης ένα ονομαστό κατάστημα της Σμύρνης ήταν το laquoΑγγλοήστερνraquo Αυτό δεν ήταν στον Φραγκομαχαλά Ήταν σε έναν παράλληλο δρόμο Όλα του τα εμπορεύματα ήσαν προελεύσεως αγγλικής Εκεί μπορούσες να αγοράσεις έτοιμα ρούχα εγγλέζικα σκωτσέζικα καπαρντίνες παπούτσια

Επίσης εκτός από τα ωραία μαγαζιά του Φραγκομαχαλά που ανέφερα υπήρχαν και πολλά σε άλλα σημεία της Σμύρνης τα οποία ήσαν μάλλον χοντρικής πωλήσεως Πολλά από αυτά ανήκαν σε Αρμενίους οι οποίοι είχαν τα κεντρικά τους στο Λονδίνο και υποκαταστήματα στη Σμύρνη όπως ήταν του Ιπιρξιάν του Σιβρισαριάν του Εσαγιάν Γι αυτό υπήρχαν πολύ πλούσιοι Αρμεναίοι εις την Σμύρνη

Όταν μιλούσαμε πριν για τα χρυσοχοεία που ήσαν στης Μαντάμας το Χάνι μεταξύ των άλλων ανέφερα ότι πλάγια στο δικό μας ήταν ο κ Ευάγγελος Μανουσάκης Αυτός ήταν ένας πρωτοπόρος εις τις άτοκες δόσεις πωλήσεως τιμαλφών Είχε κατορθώσει να προσελκύσει το σύνολο των εργατριών που εργάζονταν στην επεξεργασία του καπνού τις καπνουλούδες όπως λέγαμε οι οποίες αγόραζαν χρυσά και πλήρωναν κάθε Σάββατο που έπαιρναν το βδομαδιάτικο πληρώνοντας με δόσεις Δηλαδή δούλευε τεφτεράκι Όταν ερχόταν το Σάββατο και κατέπλεε η πελατεία του κ Μανουσάκη επί ώρες μύριζε από καπνό ανεπεξέργαστο η γειτονιά μας διότι υπήρχαν στη Σμύρνη πάρα πολλές αποθήκες όπου εδούλευαν κοπέλες στην επεξεργασία του καπνού και μύριζαν φυσικά και αυτές Αυτός δε ο γείτονάς μας ο κ Μανουσάκης ο οποίος επέζησε και δούλεψε και αρκετά χρόνια εδώ στην Αθήνα είχε ένα φυσικό Εάν δεν κλείναμε εμείς το δικό μας μαγαζί δεν εννοούσε να κλείσει αυτός φοβούμενος φαίνεται μην του πάρουμε κανένα πελάτη

Ένα βράδυ συμφωνήσαμε με τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη και τον υπάλληλο που είχαμε τότε τον Σαββάκη να μην κλείσουμε νωρίς για να τον υποχρεώσουμε να μείνει και αυτός Και μείναμε ως τις δώδεκα τη νύχτα και αυτός δεν εννοούσε να κλείσει αν δεν φύγουμε εμείς

Και με την ευκαιρία της σημερινής μέρας μου τη χαρά που πήρα κάνοντας βέρες για την εγγονή μου τη Μαρίνα θυμήθηκα την ευχή που έδινε ο θείος μου ο Παναγιώτης σε όσους έκαναν βεργέτες βέρες κατά τους Αθηναίους παίρνοντάς τες από το μαγαζί μας Και έλεγε τότε laquoΚαλορίζικα και αμετάνιωταraquo

Και μια που μιλούμε για χρυσοχοεία θα κάνουμε ένα διαχωρισμό διακριτικό μεταξύ των χρυσοχόων του Φραγκομαχαλά και των χρυσοχόων του κατ εξοχήν δρόμου της χρυσοχοΐας της Μαντάμας το Χάνι

Οι χρυσοχόοι του Φραγκομαχαλά ήσαν μάλλον μεταπωληταί κοσμημάτων διότι όπως προανέφερα η εισαγωγή ειδών από την Ευρώπη στη Σμύρνη ήταν κάτι το εύκολο και δεν επιβαρυνόταν Δεν είχαν δηλαδή δικά τους εργαστήρια έφερναν τα περισσότερα είδη τους από το εξωτερικό και έκαναν παραγγελίες σε διαφόρους τεχνίτες της χρυσοχοΐας της Σμύρνης να κάνουν γι αυτούς κοσμήματα

Ένας από αυτούς που δούλευε για τους χρυσοχόους του Φραγκομαχαλά και προπαντός για τη φίρμα των αδελφών Γεωργιάδη ήταν όπως έμαθα εκ των υστέρων ο πατέρας μου Επειδή ο πατέρας μου είχε έξι παιδιά και ο θείος μου παρ όλο που παντρεύτηκε δύο φορές δεν απέκτησε παιδιά ήταν υποχρεωμένος να δουλεύει και να αποδίδει περισσότερο εις τον συνεταιρισμό για να έχει και

Digitized by 10uk1s

περισσότερα τραβήγματα Γι αυτό πολλά κοσμήματα τα οποία έφερναν τη φίρμα Γεωργιάδη ήσαν κατασκευές του πατέρα μου ο οποίος εθεωρείτο από τους καλύτερους τεχνίτες της Σμύρνης Διότι και καλός τεχνίτης ήταν αλλά και εφευρετικός

Από την Ευρώπη εισήγαν πολλά έτοιμα κοσμήματα ματ Όπως είναι γνωστό στη Σμύρνη δεν υπήρχε ηλεκτρισμός και επομένως δεν υπήρχαν τα κατάλληλα μηχανήματα για να δημιουργήσουν το ματ που λέγαμε

Ο πατέρας μου σκέφτηκε και έκανε μία δική του εφεύρεση πρωτόγονη αλλά αποδοτική Σκέφτηκε ότι τα χτυπήματα σε μία λεία επιφάνεια κοσμήματος δημιουργούν αυτό το είδος του ματ Γι αυτό φρόντισε και πήρε σπασμένα τζάμια τα οποία άλεσε και τα έκανε ψιλά σαν αλεύρι και στο σπίτι επάνω το δικό μας έκανε μία εγκατάσταση Δηλαδή στην ταράτσα εφήρμοσε ένα είδος υδρορρόης που από πάνω είχε ένα χωνί έριχνε μέσα αυτά τα τρίμματα των τζαμιών και πέφτανε με ορμή κάτω εκεί που βρισκόταν το κόσμημα και χτυπώντας το πολύ εδημιουργείτο ματ Αυτό δεν το ήξεραν αυτοί και έτσι ο πατέρας μου είχε μία πρόσθετη αμοιβή Μία πρόσθετη ενίσχυση στα οικονομικά του

Στο μαγαζί μας της Σμύρνης θυμάμαι ότι υπήρχαν αυτά τα σύνεργα Δηλαδή ένα μεγάλο χωνί ένα είδος υδρορρόης και κάτω ένα μεγάλο δοχείο σαν βαρέλι το οποίο υποδέχετο τα τρίμματα Έπειτα τα ξανάβαζαν σε έναν κουβά τα ξανανέβαζε ο μεγάλος μου αδελφός στην ταράτσα και τα ξανάριχνε

Επίσης υπήρχαν εκεί πολλά καλούπια για να κάνουμε κοσμήματα διότι τα κοσμήματα στη Σμύρνη όπως είπα ήσαν τα περισσότερα χειροποίητα Δεν υπήρχαν χυτόπρεσες και τέτοια

Επίσης το λιώσιμο του χρυσού γινόταν σε καμίνια με κάρβουνα Υπήρχε φυσερό από πάνω υπήρχε και καμίνι και έβαζαν το χρυσό σε χωνάκια που τα λέγαμε ποτάδες Όταν ο θείος μου επρόκειτο να λιώσει χρυσό εμένα η δουλειά μου ήταν να δουλεύω το φυσερό αφού προηγουμένως ανέβαινα και άνοιγα το πίσω παράθυρο του εργαστηρίου Ο τοίχος του έβλεπε στον περίβολο της εκκλησίας των Καπουκίνων που ήταν ιδιοκτησία του μαγαζιού μας

Επίσης στη Σμύρνη φυσικά δεν υπήρχε ούτε ωράριο ούτε συνδικάτα εργατών Ένας καλός τεχνίτης ήταν πάντα περιζήτητος και έβρισκε δουλειά εύκολα ενώ έναν τεμπέλη ή άχρηστο το αφεντικό είχε όλο το ελεύθερο να τον απολύσει χωρίς να έχει συνέπειες

Στη Σμύρνη στην ωραία πόλη της χαράς και της εργασίας (διότι στη Σμύρνη για να είσαι φτωχός έπρεπε να είσαι τεμπέλης) υπήρχε δουλειά για όλους Δεν εδικαιολογείτο άνθρωπος φτωχός εκτός αν ήταν τεμπέλης

Όπως μου είπε η μητέρα μου επειδή οι περισσότερες δουλειές και τα περισσότερα δώρα γίνονταν το Δεκέμβρη και την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και όχι των Χριστουγέννων όπως τώρα που φραγκέψαμε ο πατέρας μου εγκαθίστατο και κοιμόταν και τη νύχτα μέσα στο μαγαζί δουλεύοντας είκοσι ώρες το εικοσιτετράωρο Έπαιρνε το στρώμα του και το πάπλωμά του και κοιμόταν σε έναν καναπέ του μαγαζιού Μόνο κάθε Σάββατο πήγαινε σπίτι για να πλυθεί να καθαριστεί να αλλάξει ρούχα και αυτό όπως προανέφερα διότι ήταν υποχρεωμένος να συνεισφέρει περισσότερα λόγω των περισσοτέρων εξόδων που είχε με τη μεγάλη του οικογένεια

Τα δύο τρία τελευταία χρόνια προ της Καταστροφής ήσαν πολύ στη μόδα στη Σμύρνη τα βραχιόλια Τα περίφημα σμυρναίικα βραχιόλια Οι σαλίγκαροι τα τσατιά κτλ Αυτά όλα γίνονταν από χρυσό 22 καρατίων Δηλαδή λιώνανε απευθείας ή αγγλικές λίρες ή τουρκικές λίρες ή εικοσόφραγκα και έτσι

Digitized by 10uk1s

εγίνοντο αυτά τα ωραία σμυρναίικα βραχιόλια Αυτή η μόδα ήταν και ένα είδος σωτηρίας για τη μετέπειτα προσφυγιά διότι όσοι πρόσφυγες κατόρθωσαν και γλίτωσαν και έφεραν τα χρυσά τους εδώ πουλώντας τα μπόρεσαν να δημιουργήσουν τον πρώτο πυρήνα της εγκαταστάσεώς τους Φυσικά η έλευση των προσφύγων βοήθησε πολύ και την οικονομία της Ελλάδας Η αλήθεια είναι ότι οι Ελλαδίτες τρόμαξαν όταν είδαν το κύμα των προσφύγων φοβούμενοι ότι αυτό θα φέρει ανεργία και μεγάλη φτώχεια Αλλά όπως είπα και εγώ σε μία εκπομπή της τηλεόρασης για τη μαύρη επέτειο της καταστροφής της Σμύρνης οι πρόσφυγες ακούμπησαν μεν εις τον κορμό της μητέρας πατρίδος αλλά δεν ακούμπησαν ως παράσιτα αλλά ως μπόλια και εμπόλιασαν τον κορμό της Ελλάδος και γι αυτό πήγε πολύ μπροστά η Ελλάς Απόδειξη είναι η Μακεδονία Δεν ξέρω αν το ξαναείπα αλλά όσες φορές και να το πει κανείς δεν αρκεί Η εγκατάσταση των προσφύγων και προπαντός των Ποντίων εδημιούργησε ένα ωραίο στρώμα Ελλήνων εις τη Μακεδονία Και όχι μόνο ανεπτύχθη οικονομικώς και βιομηχανικώς αλλά διορθώθηκε και εθνολογικώς

Διότι πριν από την έλευση των προσφύγων με τις προπαγάνδες και με τις διώξεις πολλοί παρ όλο που ήσαν Έλληνες εις το αίσθημα ήσαν σλαβόφωνοι πράγμα που ενίσχυε τότε την προπαγάνδα της Βουλγαρίας που επιζητούσε να μας φάει τη Θεσσαλονίκη

Όπως είπα η έλευση των προσφύγων οι οποίοι ήσαν γυμνοί και δεν είχαν ούτε ρούχα ούτε ένα κρεβάτι να κοιμηθούν εβοήθησε πολύ την εθνική οικονομία Ήρθαν τότε και πολλά δολλάρια προπαντός από τους Αμερικανούς οι οποίοι ήσαν οι μόνοι που πραγματικά εβοήθησαν στην εγκατάσταση των προσφύγων και πολλές βιοτεχνίες μικρές εδούλεψαν και εξελίχθηκαν σε βιομηχανίες Διότι ερχόμενοι οι πρόσφυγες ήσαν υποχρεωμένοι να αγοράσουν από παπούτσια κάλτσες έως κρεβάτια έως μαχαιροπίρουνα έως πιάτα και εν πάση περιπτώσει το νοικοκυριό Οι δικές μας οι γυναίκες ήσαν προκομμένες και καθαρές Τις είπαν παστρικές με διφορούμενη έννοια Εμείς θα πάρουμε την καλή έννοια Ήσαν πράγματι παστρικές και νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς όπου η ζωή ήταν πρωτόγονη όπου δεν υπήρχε αποχέτευση και τα βρωμόνερα κυκλοφορουσανε μέσα στους δρόμους δεν εξεδηλώθη ποτέ καμία επιδημία λόγω της καθαριότητας την οποία κρατούσαν οι γυναίκες οι δικές μας εις τα σπίτια τους

Η άλλη διφορούμενη έννοια του παστρικές ήταν καλοαντρούδες Τραβούσαν τους άντρες τους Ελλαδίτες και θύμωναν οι κοπέλες διότι έχαναν τις ευκαιρίες Οι γυναίκες οι δικές μας ήσαν καλές μαγείρισσες καλές νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς με τις πρωτόγονες εγκαταστάσεις όπου έμεναν ολόκληρες οικογένειες σε μία παράγκα η οποία είχε ένα υποτυπώδες παραθυράκι μόλις εξοικονομούσαν κανένα κομματάκι πανί έφτιαχναν μία κουρτινουλα και μόλις βρίσκανε κανένα κουτί από κονσέρβα και λίγο χώμα κατόρθωναν και φύτευαν πότε ένα βασιλικό και πότε ένα γεράνι

Και όταν γύριζε ο άντρας κουρασμένος από το μεροκάματο έβρισκε πάντοτε στο σπίτι έτοιμο να τον περιμένει κάτι καλομαγειρεμένο Φτωχό μεν αλλά περιποιημένο Η δύναμη και το κουράγιο που έδωσαν οι γυναίκες της προσφυγιάς στους άντρες πρόσφυγες είναι βεβαιωμένα Χάρη εις την περιποίηση χάρη εις το κουράγιο που έδιναν κατορθώσαμε να κρατηθούμε στα πόδια μας

Ως απόδειξη θα φέρω ένα μικρό παράδειγμα Αυτή την εποχή υπάρχει μια πολύ μεγάλη βιομηχανία μπισκότων και ζυμαρικών οι αδελφοί Παπαδόπουλοι Οι γονείς αυτών είχαν εγκατασταθεί σε μία παράγκα στη Θεσσαλονίκη Η μητέρα τής οικογένειας εζύμωνε και έψηνε όλη μέρα κουλουράκια τα οποία ο πατέρας Παπαδόπουλος τα έπαιρνε σε έναν ταβλά στο κεφάλι του και έβγαινε και τα πουλούσε στους δρόμους

Ε λοιπόν τα παιδιά αυτής της οικογένειας μεγαλώνοντας με το παράδειγμα της εργατικότητος

Digitized by 10uk1s

κατόρθωσαν σήμερα να συναγωνίζονται ευρωπαϊκά είδη σαν τα δικά τους

Και μια και μιλήσαμε για την κακία της εκφράσεως laquoοι παστρικέςraquo ας μιλήσουμε και για το ειρωνικό laquoτι είχαμε και τι χάσαμεraquo Μπορεί μερικές απλοϊκές γυναικούλες προσφυγίνες να το είπανε καμιά φορά Αλλά είναι βέβαιο ότι και είχαμε και χάσαμε Είχαμε το παν και χάσαμε το παν σε μια στιγμή Εδώ μια ζημιά που γίνεται σε οιοδήποτε σπιτικό δηλαδή το να σπάσει ένα πιάτο ένα ποτήρι μας δημιουργεί μια κάποια στεναχώρια Φανταστείτε το βιος γενεών ολόκληρων να το αφήνεις έρμαιο στις αρπαγές των Τούρκων Να κλειδώνεις την πόρτα σου και να πετάς το κλειδί γιατί ξέρεις ότι δεν θα ξαναμπείς στο σπιτικό σου

Και για μεν τα σπίτια και τα μαγαζιά μας που καήκανε κατά κάποιο τρόπο το παίρνεις απόφαση Αλλά σκεφτείτε να έχεις ένα σπίτι ή μία ανθούσα επιχείρηση να την αφήνεις στα χέρια άλλων και να φεύγεις ξυπόλυτος και γυμνός με ένα μπογαλάκι μόνο στο χέρι γιατί δεν είχες τη δυνατότητα να πάρεις κάτι περισσότερο μαζί σου

Φυσικά και το σπίτι που μας φιλοξένησε μετά τη φωτιά του κ Ανέστη ένα αρχοντικό με τρία δωμάτια υποδοχής χωριστά το λίβινγκ την αυλή όπως τη λέγανε στη Σμύρνη με έξι υπνοδωμάτια επάνω με μία επίπλωση θαύμα διότι ο άνθρωπος αυτός ήταν καπνέμπορος καπνοπαραγωγός μάλλον και σταφιδοπαραγωγός με τεράστια κτηματική περιουσία και είχε κατορθώσει να δημιουργήσει μια καλή κατάσταση mdash και να ξέρει ότι αφήνει αυτό το σπίτι όπως είναι και φεύγει για να μην το ξαναδεί ποτέ

Το ίδιο συνέβη και με τον θείο μου Το σπίτι του Τσιντσίνη του θείου μου όπως προείπα κάηκε αλλά το εργοστάσιό του ο αλευρόμυλος ο οποίος ήταν ο καλύτερος των Βαλκανίων διότι με την ελληνική κατοχή σιγουρεύτηκε πλέον και καταξοδεύτηκε και ανανέωσε το σύνολο των εργαλείων του (και μάλιστα είχε φέρει ειδικό τεχνίτη από την Ελβετία διότι τα μηχανήματα ήσαν ελβετικά Αυτές τις λεπτομέρειες τις ήξερα διότι στο εργοστάσιο ήταν διευθυντής ο δεύτερος αδελφός μου ο Νίκος Είχαν φέρει όπως είπα ειδικό τεχνοκράτη από την Ελβετία τον κ Σενώ τον οποίο βρήκαμε μετά την Καταστροφή εις τους μύλους του Αγίου Γεωργίου Αυτός διοργάνωσε τους μύλους του Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι και επειδή γνωριζόταν με τον αδελφό μου τον Νίκο κατά την κατοχή πήγαμε και μας έδωσε μια μεγάλη ποσότητα αλεύρι) αυτό λοιπόν το τεράστιο εργοστάσιο το οποίο επειδή ήταν κοντά στην παραλία της Σμύρνης είχε δική του προβλήτα όπου επλεύριζαν τα πλοία που έφερναν αγγλικό κάρβουνο διότι το εργοστάσιο εργαζόταν με δική του κίνηση και ξεφόρτωνε κάρβουνα και φόρτωνε άλευρα για να κάνει εξαγωγή mdash αυτή την τεράστια περιουσία ο θείος μου την εγκατέλειψε και ήρθε εδώ αφού είχε χάσει και τον μοναχογιό του μαζί με τη θεία μου και αν δεν ήμαστε εμείς δεν θα είχε ούτε να κοιμηθεί πουθενά ούτε να φάει πουθενά

Σημειώστε ότι το 1948 που είχα πάει στη Σμύρνη πήγα και βρήκα το εργοστάσιο και ακόμα το 48 δηλαδή είκοσι έξι χρόνια αργότερα υπήρχε η επιγραφή laquoΙωάννης Ν Τσιντσίνηςraquo διότι το κτίριο ήταν τετραώροφο με τα γραφεία και οι Τούρκοι δεν είχαν την ευχέρεια να σβήσουν την επιγραφή

Το laquoτι είχαμε και το τι χάσαμεraquo είναι βέβαιο Διότι όπως είπα είχαμε το βιος μας είχαμε το σπιτικό μας είχαμε τη δουλειά μας είχαμε την προκοπή μας και όλα αυτά χαθήκανε σε μία ώρα μέσα σε μία κακιά στιγμή

Αυτά τα λίγα είχα να πω χωρίς να έχω ούτε τη μόρφωση ούτε την προπαρασκευή για να μάθουν τα παιδιά μου και τα εγγόνια μου λίγα πράγματα από την καημένη μας πατρίδα από τις ρίζες μας

Digitized by 10uk1s

Πολλοί γνωστοί μου οι οποίοι μετά την καταστροφή επί τουρκοκρατίας τώρα έχουν επισκεφθεί τη Σμύρνη με ρωτούν να τους πω σχετικά Η απάντησή μου είναι μία Τι σχέση έχει η σημερινή Σμύρνη με τη χαρούμενη Σμύρνη την προ του 22 Τη Σμύρνη που οι άνθρωποι την έζησαν εργατικοί μεν όλη μέρα και διασκέδαζαν Εις την προκυμαία υπήρχαν τόσα κέντρα με ορχήστρες και μουσικές που είναι δύσκολο να το πιστέψει κανείς Εις του laquoΚρέμερraquo υπήρχαν δύο ορχήστρες Μία με κλασικά έργα και άλλη με μπουζούκια και τέτοια Πλάγια ήταν το laquoΚαφέ Φώτηraquo του Κλωναρίδη όπως το λέγαμε από μία μάρκα μπύρας που διέθετε Και εκεί υπήρχαν δύο ορχήστρες Μία πάλι με έργα κλασικά δηλαδή Στράους και τέτοια και η άλλη μαντολινάτα

Λίγο πιο εκεί ήταν το laquoΚαφέ ντε Παρίraquo το οποίο λειτουργούσε το καλοκαίρι Άλλη ορχήστρα εκεί Λίγο πριν από το laquoΚαφέ ντε Παρίraquo ήταν η laquoΑλάμπραraquo με μουσική με λαϊκά όργανα σαντούρι κτλ Προς την άκρη της προκυμαίας προς το τέλος ήσαν δύο κέντρα ακόμα Το laquoΚόρσοraquo με ορχήστρα επίσης και το laquoΛούνα Παρκraquo με ορχήστρα Δηλαδή αριθμούμε δυο στου laquoΚρέμερraquo δυο στο laquoΚαφέ Φώτηraquo τέσσερις∙ δυο στο laquoΑλάμπραraquo και στο laquoΚαφέ ντε Παρίraquo έξι∙ και δυο τα άλλα οκτώ

Αλλά οι ορχήστρες δεν ήσαν μόνο εις τα κέντρα της παραλίας Και μέσα εις τις συνοικίες υπήρχαν ατελείωτα κέντρα με μουσικές Ένα από όλα αυτά τα κέντρα ήταν στη συνοικία του Αγίου Δημητρίου και λειτουργούσε χειμώνα καλοκαίρι Είχε και κλειστή αίθουσα και καλοκαιρινή Εμείς τότε παιδιά πηγαίναμε απέξω για να ακούσουμε που παίζανε οι μουσικοί

Το κέντρο αυτό που προανέφερα το λέγανε laquoΝέος Κόσμοςraquo και επειδή είπα ότι υπήρχαν πολλά κέντρα στις συνοικίες θα σας αναφέρω ένα χαρακτηριστικό που το έζησα εγώ

Στη συνοικία του Αγίου Δημητρίου στο Φαρδύ όπως το λέγαμε διότι ήταν φαρδύτερος ο δρόμος αυτός από τους άλλους mdashοι Τούρκοι δε το λέγανε Τσακιρτζίμπασιmdash υπήρχε ένα καφενείο το οποίο είχε και αυτό μέσα ορχήστρα με λαϊκά όργανα Μια μέρα πηγαίνοντας στο σχολείο το πρωί ακούσαμε να παίζει μουσική Πήγαμε στο σχολείο και επιστρέφοντας το μεσημέρι όταν σχολάσαμε τα όργανα συνέχιζαν να παίζουν και μας έκανε εντύπωση που έπαιζαν πρωί Ρωτήσαμε κάπου εκεί τι συμβαίνει και μας είπαν ότι ήσαν ζωέμποροι οι οποίοι έφεραν εις πέρας μια μεγάλη μεταφορά σφαγίων από το εσωτερικό της Μικράς Ασίας στη Σμύρνη∙ φαίνεται ότι κέρδισαν πολλά χρήματα και το γλεντούσαν

Πήγαμε σπίτι μας πήγαμε σχολείο το απόγευμα έπαιζαν Σχολάσαμε το βράδυ συνέχιζαν Πάμε την άλλη μέρα το πρωί σχολείο συνέχιζαν Δηλαδή αυτό το γλέντι κράτησε περίπου τριάντα έξι ώρες συνεχώς Αυτή ήταν μια έκφραση του τρόπου ζωής Δηλαδή εργασία πολλή καλή δουλειά αλλά και η διασκέδαση διασκέδαση

Δηλαδή ο κόσμος το βράδυ ήθελε πάντα να βρει έναν τρόπο για να διασκεδάσει Και στα κέντρα της προκυμαίας αλλά και στα κέντρα τα συνοικιακά όπου όπως είπα υπήρχε μουσική δεν ήταν κανείς υποχρεωμένος να καταξοδευτεί για να περάσει την ώρα του Τα κέντρα της προκυμαίας είχαν και κάποιο είδος ζαχαροπλαστείου Μπορούσες δηλαδή να πάρεις ένα γλυκό μια πάστα παραδείγματος χάρη και να καθίσεις ν απολαύσεις τη μουσική

Επίσης στα κέντρα των συνοικιών μπορούσες να πάρεις και ένα ούζο σκέτο Δεν ήταν λοιπόν υποχρεωμένος κανείς να ξεπαραδιαστεί για να μπορέσει να διασκεδάσει και να ξεδώσει από τους κόπους της ημέρας

Υπήρχαν πολλές ακόμα ευκαιρίες για τους κατοίκους της Σμύρνης για ψυχαγωγία Παραδείγματος χάρη όταν έρχονταν θίασοι πρόζας ή μουσικής από την ελεύθερη Ελλάδα Επίσης έρχονταν πολλοί θίασοι

Digitized by 10uk1s

ξένοι ιταλικοί γαλλικοί αλλά προπαντός ιταλικής όπερας διότι η Σμύρνη είχε πάρα πολλά θέατρα πολλά υπαίθρια και αρκετά χειμερινά

Μεταξύ αυτών το κόσμημα της Σμύρνης ήταν το Θέατρο Σμύρνης που ήταν μικρογραφία του Θεάτρου της Σκάλας του Μιλάνου Σ αυτό αξιώθηκα παιδί να πάω κι εγώ δυο φορές συνοδευόμενος από τη θεία μου Άννα και ν ακούσω την laquoΤσάρνταςraquo και την laquoΜπαγιαντέραraquo

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου είχαν δημιουργηθεί πολλοί θίασοι στη Σμύρνη από ηθοποιούς ντόπιους Σμυρνιούς οι οποίοι ήσαν καλλίφωνοι και δημιούργησαν μαζί με τον Σύλβιο και τον Καρακάση που ήσαν καλοί σκηνοθέτες θιάσους και προπαντός οπερέτας

Μεταξύ αυτών πρωταγωνίστρια ήταν η Μέρτικα Επίσης ήταν και η Ζαζά Μπριλάντη η οποία εθριάβευσε και μετά την καταστροφή της Σμύρνης στην Αθήνα ως σουμπρέτα

Μεταξύ πολλών άλλων διακριθέντων δεν πρέπει να ξεχάσουμε να αναφέρουμε τον Γιώργο Γληνό ο οποίος επίσης διέπρεψε μετά την Καταστροφή ως πρωταγωνιστής του Εθνικού Θεάτρου

Ο Σύλβιος και ο Καρακάσης τους οποίους προανέφερα δεν ήσαν μόνο σκηνοθέτες ήσαν και καλοί συγγραφείς και μετά την Καταστροφή ήρθαν κι αυτοί στην Αθήνα όπου έγραψαν επιθεωρήσεις επιτυχημένες Το δίδυμο των συγγραφέων ήταν ο Σύλβιος και ο Καρακάσης Ο Καρακάσης ο πνευματωδέστατος αυτός άνθρωπος ήταν καμπούρης

Είχαμε επίσης πολλές πολυτελείς αίθουσες κινηματογράφων όχι μόνο στην παραλία αλλά και μέσα στις συνοικίες Φυσικά οι ταινίες τότε ήσαν βουβές και συνοδεύονταν από υπόκρουση πιάνου

Στη Σμύρνη υπήρχαν επίσης πολλές λέσχες στις οποίες μαζεύονταν τα μέλη συζητούσαν έπαιζαν χαρτιά όχι μεγάλο τζόγο δεν ήσαν λέσχες χαρτοπαικτικές αλλά λέσχες συναναστροφής Εκεί τα μέλη μπορούσαν να πάρουν το τσάι τους και να μιλήσουν μεταξύ τους για τις υποθέσεις τους

Κορυφαία περίπτωση για τις λέσχες αυτές ήσαν οι χοροί που εδίνοντο τις Απόκριες τόσο για να διασκεδάσουν τα μέλη όσο και για να εισπράξουν οι λέσχες χρήματα και ν ανταποκριθούν στα έξοδά τους

Μία από τις λέσχες αυτές ήταν η Λέσχη των Κυνηγών Υπήρχαν δυο λέσχες κυνηγών η Αψηλή και η Χαμηλή Αρχικώς ήταν η Λέσχη η Αψηλή σ ένα δρόμο της προκυμαίας αλλά είχαν διασπαστεί τα μέλη της και στην άλλη γωνία δημιούργησαν μια δεύτερη λέσχη τη λεγομένη πάλι Λέσχη των Κυνηγών αλλά Χαμηλή

Σ έναν αποκριάτικο χορό του 1922 αξιώθηκα να πάω κι εγώ συνοδεύοντας ως ντάμα μου τη δεσποινίδα Τσβάιφελ την οποία μου εμπιστεύτηκαν οι γονείς της που παρακολουθούσαν από τον εξώστη της Λέσχης

Στην άλλη Λέσχη των Κυνηγών τη λεγομένη Αψηλή mdashκαι τούτο γιατί το κτίριό της ήταν μεγαλοπρεπέστατο είχε ισόγειο και τρία πατώματα και εκεί με έπαιρνε όποτε πήγαινε ο θείος μου ο Τσιντσίνης που ήταν μέλος τηςmdash είχε εγκαταστήσει το 1919 και 1920 το Στρατηγείο του ο Παρασκευόπουλος που ήταν αρχιστράτηγος

Digitized by 10uk1s

Και μια που μιλήσαμε για τους χορούς των λεσχών ο κορυφαίος και ο κοσμικότερος χορός ήταν της Ελληνικής Λέσχης Το εισιτήριο εκεί ακόμα και για τα μέλη ήταν τσουχτερό Επίσης κατά τη διάρκεια του χορού εγένοντο πλειστηριασμοί ποιος θα προσέφερε δηλαδή τα περισσότερα χρήματα δια τους σκοπούς της Λέσχης Σκοποί της Ελληνικής Λέσχης ήσαν η ενίσχυση των φιλανθρωπικών και των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων που υπήρχαν στη Σμύρνη

Για να γίνεις μέλος σ αυτή τη Λέσχη ήταν πολύ δύσκολο διότι ήταν ένα είδος Φιλικής Εταιρείας Ο αδελφός μου ο Χρήστος ο μεγάλος ο πρωτότοκος δηλαδή είχε επανειλημμένα υποβάλει αίτηση η οποία είχε κατ αρχήν απορριφθεί Όταν όμως ενεκρίθη εθεωρήθη ότι ήταν μια δικαίωση της φήμης της οικογενείας πράγμα για το οποίο ήταν ενθουσιασμένος ο Χρήστος

Επίσης υπήρχε το Σπόρτινγκ καθώς και η Νιου Κλαμπ στην οποία σύχναζαν περισσότερο οι Άγγλοι και γι αυτό είχε και αγγλική ονομασία Υπήρχαν νομίζω και άλλες δύο λέσχες των οποίων μου διαφεύγουν τα ονόματα

Όπως προανέφερα ο θείος μου ήταν αλευροβιομήχανος Εκεί στη Σμύρνη ήσαν χωριστοί οι αλευροβιομήχανοι και οι αλευρέμποροι Δεν ήταν όπως είναι τώρα εδώ οι μύλοι που αλέθουν δικό τους στάρι Εκεί οι αλευροβιομήχανοι έκαναν φασόν Ο θείος μου ο Τσιντσίνης αρκετά ηλικιωμένος εθεωρείτο εξπέρ εις την απόδοση των σιταριών διότι στη Σμύρνη υπήρχε και επιμελητήριο των σιτηρών και με έπαιρνε και εκεί μαζί του Είχα μια προαίσθηση ότι επειδή έβλεπε ότι ο γιος του δεν ήταν άνθρωπος για δουλειά έχω τη γνώμη ότι με έπαιρνε κοντά του για να με βοηθήσει και να με σπουδάσει ώστε να τον διαδεχθώ στην επιχείρηση Το όνομα που χρησιμοποιούσαν γι αυτό που θέλω να περιγράψω στη Σμύρνη ήταν Μπόρσα σιτηρών δηλαδή Χρηματιστήριο σιτηρών Εκεί υπήρχαν οι μεσίτες και οι αγορασταί σιτηρών σιτάρι για να το αλέθουν και να το κάνουν αλεύρι κτλ Φυσικά ο θείος μου ο Τσιντσίνης εθεωρείτο αυθεντία στην εξακρίβωση της αποδόσεως των σιτηρών

Όταν λοιπόν υπήρχε μία διαφορά μεταξύ αγοραστών και πωλητού κατέφευγαν σε εκείνον και ότι έλεγε εθεωρείτο τελεσίδικη απόφαση Εκείνος έπαιρνε το σιτάρι και το δάγκωνε στα δόντια του και έλεγε ότι από αυτό το σιτάρι θα έχετε στις χίλιες οκάδες τόσα σακιά αλεύρι πρώτης ποιότητος τόσα σακιά δευτέρας ποιότητος τόσα σακιά πίτουρο ψιλό τόσα σακιά πίτουρο χοντρό και τόσα σακιά σκύβαλο Σκύβαλο ήταν τα απορρίμματα

Κανείς δεν αμφισβητούσε τη γνώμη του Ήταν άνθρωπος όπως είπα και αγράμματος και αμόρφωτος Μια μέρα έτυχα στο εργοστάσιο στο γραφείο και ένας πελάτης εζήτησε να του αποδώσουν λογαριασμό Ήταν εκεί ο αδελφός μου ο Νίκος και ένας άλλος κύριος Ιωαννίδης ο οποίος κρατούσε τα λογιστικά βιβλία Ρώτησε λοιπόν ο θείος μου ο Τσιντσίνης πόσα σακιά σιτάρι ήρθαν τόσα Και για την προέλευση γιατί από κάθε μέρος αλλιώτικο της Μικράς Ασίας είχαν και διάφορη απόδοση τα σιτάρια Του είπανε από πού προέρχονταν και έβγαλαν έναν απολογισμό Εκείνος χωρίς πολλά λόγια κάνει ένα laquoτσουraquo Λάθος Ξαναπιάνουν αυτοί τα χαρτιά γράφουν μετράνε κάνουν υπολογισμούς mdashκομπιούτερ δεν υπήρχαν τότεmdash βγάζουν δεύτερο∙ laquoλέγε σιορ Γιαννάκοraquo έτσι τον λένε τιμητικώς κατά το laquoσερraquo των Άγγλων laquoτσουraquo επαναλαμβάνει εκείνος Λάθος και αυτή τη φορά Οπότε έκαναν τρίτο υπολογισμό και τότε εκείνος είπε laquoναιraquo Με το μυαλό όλα αυτά εγένοντο

Αυτός λοιπόν ο τόσο ευφυής και εργατικός άνθρωπος ο οποίος εκ του μηδενός κατόρθωσε να σχηματίσει μία από τις μεγαλύτερες περιουσίες της Μικράς Ασίας όπως είπαμε είχε αποκτήσει ένα γιο ο οποίος μεγάλωσε στα πλούτη και έγινε όπως τον έλεγε ο μπαμπάς του αχαΐρευτος Ήταν bon

Digitized by 10uk1s

viveur γυναικάς και καλοπερασάκιας Για να πάρετε μια ιδέα η καταστροφή τον βρήκε να έχει δυο αυτοκίνητα που για εκείνη την εποχή ήταν περίπτωση μάλλον δύσκολη Ένα Τσάντλερ και ένα Μεταλλουρζίκ Το Μεταλλουρζίκ όταν ήρθε ο βασιλεύς Κωνσταντίνος στη Σμύρνη για να κάνει την αποτυχημένη εκστρατεία τού Σαγγαρίου η Διοίκηση το ζήτησε και το εδάνεισαν για τις μετακινήσεις του βασιλιά

Επίσης είχε ένα ωραιότατο κότερο που για να διακρίνεται είχε όλο κόκκινα πανιά Από καρότσες είχε τέσσερις πέντε με ωραία άλογα αλλά ήταν και μανιώδης ιππεύς Στη Σμύρνη γίνονταν μία φορά το χρόνο ιπποδρομίες σε ένα προάστιο που το έλεγαν Παράδεισο λίγο πριν από το Μπουτζά Για να διατηρεί κανείς στάβλους ολόκληρο το χρόνο για μία Κυριακή που θα γίνονταν οι κούρσες καταλαβαίνετε ότι ήταν πολυέξοδο Αυτός όμως το είχε και αυτό Είχε ωραιότατο στάβλο και μεταξύ των άλλων είχε και ένα καθαρόαιμο άλογο τον Μπαχτιάρ ο οποίος ήταν το κρακ Παρ όλο που τον φόρτωναν βάρη και τέτοια πάντοτε ήταν πρώτος στις ιπποδρομίες

Μάλιστα είχα και εγώ ένα παρ ολίγον δυστύχημα Με έπαιρνε μαζί του ο ξάδελφός μου όταν ήτανε να γυμνάσουν τα άλογα για την ιπποδρομία και επειδή ο Μπαχτιάρ παρ όλο που ήταν το καλύτερο άλογο ήταν και το πιο ήσυχο και ήρεμο με έβαζε επάνω και εγώ καβαλούσα τον Μπαχτιάρ Μια μέρα μπαίνοντας εις τον ιππόδρομο από μία πλαϊνή πόρτα ενώ εκείνη την ώρα εγυμνάζοντο δυο άλλα άλογα ο Μπαχτιάρ μόλις αντελήφθη ότι γίνεται κούρσα πήγε πλάγιά τους και με εμένα επάνω να τα προσπεράσει Φυσικά κατατρομάξανε και ο ξάδελφός μου και ο κ Σταρένιος ο οποίος ήταν βοηθός του και ξεφωνίσανε και μου φώναζε ο ξάδελφός μου laquoσφίγγε τα πόδια σου στη σέλα και κράτα τα γκέμιαraquo ώσπου τα άλογα να σταματήσουνε για να μην πέσω κάτω διότι φυσικά ήμουν αδαής εγώ από τις κούρσες

Μία από τις διαδρομές που γίνονταν σ αυτές τις ιπποδρομίες ήταν και η ιπποδρομία των ερασιτεχνών την οποία έλεγαν με τον εγγλέζικο τίτλο laquoτζέντλεμαν κουρςraquo Εκεί δεν έτρεχαν επαγγελματίες τζόκεϋ αλλά μόνο οι ιδιοκτήτες Σ αυτή φυσικά έτρεχε και ο ξάδελφός μου με τον Μπαχτιάρ πάντοτε νικητής Αυτός ήταν ο πυρήνας από τον οποίο μετά την Καταστροφή που ήρθαν εδώ δημιουργήθηκε ο ιππόδρομος διότι προ του 22 δεν υπήρχε εδώ ιππόδρομος και οι τζόκεϋ οι οποίοι υπήρχαν εκεί για τις κούρσες στον Παράδεισο ήσαν το ξεκίνημα που έκανε εδώ ο κ Ρηζ όταν εδημιούργησε την εταιρεία ιπποδρομιών

Ο ξάδελφός μου αυτός ο Νίκος ο Τσιντσίνης εκτός από τα άλλα βίτσια που είχε mdashφυσικά είχε πλούσιο μπαμπά και γι αυτό μπορούσε και τα έκανεmdash ελέχθη ότι μετά την Ελληνική κατοχή είχε δημιουργήσει απέναντι στο Κορδελιό ένα χαρέμι Δηλαδή είχε νοικιάσει ένα σπίτι και είχε εγκαταστήσει μέσα έξι επτά Τουρκαλίτσες Αυτό είχε μαθευτεί φαίνεται ανάμεσα στους Τούρκους και γι αυτό μόλις οι Τούρκοι μπήκαν στη Σμύρνη και τον έπιασαν αιχμάλωτο τον σκοτώσανε όπως μάθαμε με τον φρικτότερο τρόπο Άλλοι λένε ότι τον έγδαραν ζωντανό και άλλοι ότι τον λυντσάρανε και έτσι είχε κακό τέλος αυτό το παιδί το οποίο ήταν επιπόλαιο αλλά κατά βάθος είχε χρυσή καρδιά

Όπως προείπα πολλοί με ρωτάνε για τη Σμύρνη την προ της καταστροφής Θα δώσω μία συνοπτική εικόνα κατά το δυνατόν και από ότι ξέρω

Η Σμύρνη ήταν χωρισμένη σε συνοικίες εθνοτήτων Το κεντρικότερο μέρος και το μεγαλύτερο δηλαδή τα 75 ως 80 τοις εκατό κατείχε η Ελληνική χριστιανική συνοικία Σ αυτό τον τομέα δεν υπήρχε ούτε μία τουρκική ιδιοκτησία Ούτε κατοίκησε εκεί ποτέ κανένας Τούρκος Φυσικά υπήρχαν οι αστυνομικοί

Digitized by 10uk1s

σταθμοί τα καρακόλια όπως τα λέγαμε αλλά όταν νύχτωνε οι Τούρκοι αστυνόμοι δεν τολμούσαν να περιπολούν στην Ελληνική συνοικία και γι αυτό κλεινόντουσαν στα αστυνομικά τμήματα και τότε έβγαιναν οι νυχτοφύλακες οι λεγόμενοι laquoπεσβάντηδεςraquo από εμάς οι οποίοι δεν είχαν όπλο αλλά μια μεγάλη μαγκούρα που την έσερναν εις τα καλντερίμια για να ακούμε ότι εκτελούν το καθήκον τους και μας φυλάγανε Κατά πλειονότητα όλοι αυτοί οι νυχτοφύλακες ήσαν Αρβανίτες

Εις το βάθος της Ελληνικής συνοικίας προς το εσωτερικό της πόλεως ήταν η Αρμενική συνοικία Ολίγο πιο πίσω και δεξιότερα ήταν η Εβραϊκή συνοικία Και ακόμα πιο πίσω εις τα άκρα της πόλεως στα πιο φτωχικά μέρη έμεναν οι Τούρκοι Αριστερά της Ελληνικής συνοικίας ήταν η Ιταλική η μόνη που δεν κάηκε κιόλας όπως προανέφερα

Φυσικά στην Ελληνική συνοικία κατοικούσαν και αρκετοί ξένοι υπήκοοι Γάλλοι Ιταλοί Άγγλοι οι οποίοι ήσαν ή καθολικοί ή προτεστάντες Αλλά σε όλη αυτή την περιφέρεια της Σμύρνης δεν μπορούσε να ζήσει κανείς και να σταδιοδρομήσει ή να εργαστεί είτε ήταν Έλληνας είτε Τούρκος είτε ξένος υπήκοος εάν δεν μιλούσε καλά τα ελληνικά Φυσικά και οι Τούρκοι πλανόδιοι πωλητές που περιφέροντο και πουλούσαν διάφορα λαχανικά ή ότι άλλο μέσα στην Ελληνική συνοικία διαλαλούσαν το εμπόρευμά τους ελληνικά

Οι Τούρκοι πλούσιοι κατοικούσαν όλοι στα χωριά τα οποία ήσαν εκατέρωθεν του κόλπου της Σμύρνης Αριστερά της Σμύρνης και μετά το Διοικητήριο το Κονάκι όπως το λέγαμε υπήρχαν τέσσερα ωραία χωριά Το Καρατάσι η Καραντίνα Γκιοστεπέ και Κοκαριαλί Ήσαν παλιές ελληνικές συνοικίες της αρχαιότητος και ελέγοντο Μελαντία Καλλιθέα Ενόπη και Μυρακτή Σ αυτά τα χωριά ήσαν πάρα πολλοί Έλληνες πλούσιοι μεταξύ αυτών στο Γκιοστεπέ καθόταν και η οικογένεια του Ωνάση Και μαζί με αυτούς έμεναν και οι Τούρκοι πλούσιοι

Από το άλλο μέρος του κόλπου δεξιά ήταν το Μερσινλί ήταν η Αγία Τριάδα τα Πετρωτά το Αλάμπεη και το ωραίο Κορδελιό Και σ αυτά προπαντός στο Κορδελιό και στο Αλάμπεη έμεναν πολλοί Τούρκοι

Όπως ακούσατε είπα ένα χωριό Αγία Τριάδα Δεν ήταν μόνο αυτό που σηματοδοτούσε την ελληνικότητα όλης αυτής της περιφέρειας Σε όλες τις συνοικίες της Σμύρνης για να βρει κανείς κάτι έπρεπε να αποταθεί σε ελληνικούς τίτλους Παρ όλο που οι Τούρκοι είχαν διάφορα τουρκικά ονόματα για να βρεις κάτι ρωτώντας κάποιον που κάθεται σου απαντούσε στον Αϊ‐Γιάννη στο Κερασοχώρι στον Άγιο Τρύφωνα στον Αϊ‐Γιώργη στην Αγία Φωτεινή στη Λυπημένη Παναγιά στον A‐Δημήτρη στην Παναγία την Ντουβαριώτισσα

Εν πάση περιπτώσει όλες οι συνοικίες αυτή τη στιγμή δεν μπορώ να θυμηθώ όλα τα ονόματα προσδιορίζονταν μόνο με ελληνικά και χριστιανικά τοπωνυμία

Εν τω μεταξύ θυμήθηκα μερικές ονομασίες και θα τις βάλουμε για να μείνουν για την ιστορία Τα ελληνικά τοπωνύμια ήσαν τα Μικρά Μπογιατζίδικα δρόμοι διάφοροι τα Μεγάλα Μπογιατζίδικα τα Σιδεράδικα το Γαλάζιο τα Γυαλιάδικα ο Φασουλάς το Φαρδύ της Ευαγγελιστρίας οι Συκαμιές στου Ζέρβα

Πώς να ξεχάσω τα ωραιότατα πανηγύρια τα καλοκαιρινά φυσικά πανηγύρια που εγένοντο στις ορθόδοξες εκκλησίες των χωριών που ήσαν εκατέρωθεν της Σμύρνης

Ήταν μια ευκαιρία να πάμε να προσκυνήσουμε τους Αγίους και ταυτόχρονα ένα είδος εκδρομής για τις μητέρες και για μας τα παιδιά Οι εκδρομές αυτές εγένοντο την ημέρα Οι άντρες δεν συμμετείχαν γιατί

Digitized by 10uk1s

οι άντρες στη Σμύρνη εδούλευαν όλη την ημέρα δεν τεμπέλιαζαν

Γινόταν το πανηγύρι της Αγίας Άννας της Αγίας Παρασκευής του Αγίου Παντελεήμονα αλλά το πιο εντυπωσιακό πανηγύρι ήταν της Αγίας Τριάδος της οποίας η εκκλησία ήταν στο ομώνυμο χωριό

Εκεί λειτουργούσε ο παπα‐Μιχάλης τον οποίο ο πατέρας μου από απλό καντηλανάφτη είχε προωθήσει σε παπά πράγμα που δεν ξεχνούσε ποτέ ν αναφέρει ο παπα‐Μιχάλης

Το πανηγύρι αυτό είχε την ιδιάζουσα μορφή ότι οι προσκυνητές ξεκινούσαν για να πάνε να προσκυνήσουν και να γιορτάσουν τη χάρη της με βάρκες από την προκυμαία της Σμύρνης Οι βάρκες αυτές ήσαν καταστολισμένες με φαναράκια που μέσα έκαιγαν κεριά Και ήταν ένα θέαμα φαντασμαγορικό ήταν ένα είδος μικρής ενετικής εορτής και φυσικά από τις βάρκες και από το κυρίως χωριό πετούσαν διάφορα πυροτεχνήματα και βεγγαλικά τα οποία εφώτιζαν τον ουρανό της Σμύρνης

Δηλαδή θα έλεγε κανείς ότι παρ όλο που ήταν τουρκική κατοχή κυριαρχούσε ο χριστιανισμός η ορθοδοξία μας δηλαδή και ο ελληνισμός μας

Από αυτό αποδεικνύεται η ελληνικότητα Οι Τούρκοι δεν μπορούσαν να κάνουν ούτε να αντείπουν τίποτα σ αυτό Μια άλλη εκδήλωση ήταν όταν στις 14 Ιουλίου γιορτάζανε οι Γάλλοι την Επανάστασή τους Τότε και εμείς οι Έλληνες συνεορτάζαμε με τους Γάλλους∙ αυτή τη γιορτή τη λέγαμε laquoτο Ρεμπουμπλίκraquo από την ονομασία της Γαλλικής επαναστάσεως για να αποδείξουμε την αντίθεσή μας προς την καταπίεση που υφιστάμεθα από τους Τούρκους

Στη Σμύρνη επειδή υπήρχαν μεγάλες ιδιοκτησίες οικοπέδων οι κάτοχοι αυτών πλούσιοι φυσικά άνθρωποι εδημιουργούσαν στοές τις λεγόμενες laquoβερχανέδεςraquo Δηλαδή άνοιγαν διόδους σε παραλλήλους δρόμους φυσικά κεντρικούς από τον ένα δρόμο στον άλλο χτίζοντας εκατέρωθεν μαγαζιά και γραφεία πάνω από τα μαγαζιά αυτά Τέτοιες στοές ήταν του Τενεκίδη ήταν του Χαϊλάιφ ήταν της Ελληνικής Λέσχης ήταν του Κράμερ και πολλές άλλες όπως είπα και με αρμένικα ονόματα διότι στη Σμύρνη υπήρχαν και πάρα πολλοί πλούσιοι Αρμεναίοι

Μία συνοικία που παρέλειψα πριν να αναφέρω ήταν της Αγίας Αικατερίνης συνοικία πολυπληθέστατη με κατοίκους όλους αστούς στην οποία κυριαρχούσε η εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης που μόλις είχε τελειώσει το 1920 Όλη αυτή η εκκλησία ήταν από μάρμαρο Με τα χρόνια μάθαμε ότι οι Τούρκοι για να την καταστρέψουν για να την εξαφανίσουν επί πέντε ημέρες χρησιμοποιούσαν εκρηκτικά Τόσο καλοφτιαγμένος ναός ήταν η Αγία Αικατερίνη

Και όπως είπα πριν η συνοικία αυτή ήταν πολυπληθέστατη ήταν κατοικημένη όλη από αστούς και ο δρόμος της ήταν αρκετά φαρδύς

Αλλά οι Έλληνες της Σμύρνης εκτός από την καταπίεση των Τούρκων είχαν να αντιμετωπίσουν και το όργιο από τις προπαγάνδες των Ευρωπαϊκών Κρατών Στη Σμύρνη οι Γάλλοι είχαν δημιουργήσει ατελείωτα σχολεία Είχαν την laquoΠροβιντάνςraquo την laquoΝταμ ντε Σιόνraquo τη laquoΣακρέ Κερraquo τους laquoΦρερraquo το laquoΤάγμα των Καπουκίνωνraquo Οι Γερμανοί τις laquoΔιακονέσεςraquo Υπήρχε Γαλλικό νοσοκομείο Ολλανδικό νοσοκομείο αλλά το Ελληνικό του Αγίου Χαραλάμπους το οποίο κατά τη γνώμη μου είναι το αρχαιότερο ελληνικό νοσοκομείο αρχαιότερο και του Ευαγγελισμού ήταν το πιο τέλεια οργανωμένο διότι είχε όλα τα γνωστά τμήματα Μεταξύ αυτών είχε και τμήμα για τους φρενοβλαβείς

Digitized by 10uk1s

Επίσης μέσα στη Σμύρνη ήταν κατεσπαρμένες και ατελείωτες καθολικές και προτεσταντικές εκκλησίες Όλα αυτά τα ιδρύματα προπαγάνδας που προανέφερα διεσώθησαν από τη φωτιά πράγμα που αποδεικνύει τον εμπρησμό από τους Τούρκους Όποιο ήθελαν να μην καεί δεν καιγόταν Γι αυτό και η Καθεντράλε η Μητρόπολη των Καθολικών διεσώθη και τη βρήκα Διεσώθησαν επίσης το μοναστήρι των Καπουκίνων στου οποίου τον περίβολο έβλεπε το μαγαζί μας το Γαλλικό νοσοκομείο η Ολλανδική εκκλησία και το Ολλανδικό νοσοκομείο Την εκκλησία τους αργότερα οι Ολλανδοί ή μας την παρεχώρησαν ή μας την πούλησαν διότι έγινε και υπάρχει τώρα ως ορθόδοξος εκκλησία ελληνική είναι ένα μικρό παρεκκλήσι διότι φυσικά δεν υπήρχε ούτε ένας Ολλανδός υπήκοος που να χρειάζεται εκκλησία

Φυσικά οι Έλληνες της Σμύρνης δεν έμειναν αδρανείς σ αυτές τις προπαγάνδες των ξένων και αντεπετίθεντο με την παιδεία Υπήρχαν δύο κοινοτικά δημοτικά σχολεία το Σοφείον και του Κιουπεντζόγλου mdashο Κιουπεντζόγλου ήταν ο δωρητήςmdash στα οποία η φοίτηση ήταν δωρεάν

Επίσης υπήρχε το κλασικό η περίφημος Ευαγγελική Σχολή για τα αγόρια Υπήρχε το Κεντρικό Παρθεναγωγείο για τα κορίτσια το Ομήρειο Παρθεναγωγείο επίσης για τα κορίτσια αλλά υπήρχαν και ατελείωτα πάρα πολλά ιδιωτικά σχολεία όπως ήταν το Ελληνογαλλικό λύκειο του Αρώνη το Ελληνογερμανικό λύκειο του Γιαννίκη η Σχολή Αναστασιάδη η Σχολή Δαλιδάκη η Σχολή Πασχάλη και όσα άλλα μεταγενέστερα θυμηθώ και θα αναφέρω

Η Σχολή Πασχάλη εφημίζετο για την αυστηρότητα του διευθυντού της Ξέρω λεπτομέρειες διότι εφοίτησα και εγώ εκεί στο νηπιαγωγείο και ως τη Δευτέρα Δημοτικού Ήταν εξατάξιο δημοτικό σχολείο μικτό για αγόρια και κορίτσια Στα εμπρός θρανία καθόντουσαν τα κορίτσια και από πίσω καθόμασταν εμείς τα αγόρια Κάθε πρωί έπρεπε όλοι οι μαθηταί είτε αγόρια είτε κορίτσια να παρελάσουν μπροστά από τον κ Κωνσταντίνο Πασχάλη τον διευθυντή δείχνοντας τα χέρια τους αν είναι καθαρά τα νύχια και κρατώντας με τον αντίχειρα καθαρό μαντίλι Επίσης εξέταζε τα αυτιά και τους λαιμούς αν είναι καθαρά Εάν ενός τα νύχια δεν ήσαν πολύ καθαρά τον έστελνε πίσω στο σπίτι να πλυθεί και να ξανάρθει

Εφημίζετο επίσης και για την καλλιγραφία την οποία εδίδασκε Ήταν ο ίδιος πολύ καλλιγράφος Έγραφε στον πίνακα την Άλφα‐Βήτα και έπρεπε οι μαθηταί να την αντιγράψουν Κρατούσε ένα χάρακα μία αρίδα όπως τη λέγαμε και παρακολουθούσε από πάνω πώς γράφαμε Εάν δεν ήταν ευχαριστημένος τρώγαμε και μία στα χέρια

Εις του Πασχάλη είχαν φοιτήσει όλα τα αδέλφια μου μέχρι την Έκτη Δημοτικού και από εκεί πήγαιναν στην Ευαγγελική Σχολή Ο αδελφός μου ο Νίκος ο δευτερότοκος επειδή ήξερε πόσο ζόρικη ήταν η ζωή στου Πασχάλη επέμενε και από την Τρίτη Δημοτικού με πήρε και με έγραψε εις του Αρώνη όπου εφοίτησα τέσσερα χρόνια έως την Έκτη Δημοτικού Εκεί σ αυτές τις τέσσερις τάξεις είχα συμμαθητή μου και τον Αρίστο Ωνάση

Η εκπαίδευση στη Σμύρνη ήταν για έντεκα χρόνια Δηλαδή έξι χρόνια Δημοτικό και πέντε χρόνια Γυμνάσιο φιλολογικό Εάν πήγαινε κανείς στο Εμπορικό είχε τέσσερα χρόνια Ένα χρόνο λιγότερο

Εγώ εις του Αρώνη έμεινα ως την Έκτη Δημοτικού Μετά γράφτηκα στην Ευαγγελική Σχολή στην οποία φοίτησα ως την Τρίτη Γυμνασίου Εν τω μεταξύ με την κατοχή των Ελλήνων δημιουργήθηκε ένα νέο γυμνάσιο το λεγόμενο Αρμοστειακό και για να το πλαισιώσουν επέλεξαν από την Ευαγγελική Σχολή μία ομάδα από τους πιο καλούς μαθητάς μεταξύ των οποίων ήμουν και εγώ mdashβλέπετε δεν είμαι και πολύ μετριόφρωνmdash και φοιτήσαμε εις το Αρμοστειακό Εκεί έμεινα έως την Τετάρτη Γυμνασίου όπου

Digitized by 10uk1s

και με βρήκε η καταστροφή της Μικράς Ασίας δηλαδή η φωτιά Εδώ στην Ελλάδα ερχόμενος δεν είχα την τύχη να τελειώσω αλλά έπεσα στη βιοπάλη

Και τώρα μια μικρή περιγραφή της Σμύρνης και του τρόπου περίπου που ζούσαμε

Τα σπίτια στη Σμύρνη κατά κανόνα ήσαν μονοκατοικίες Διώροφες ή τριώροφες Τα ισόγεια για το φόβο των Τούρκων έκλειναν με παράθυρα και πόρτες από μασίφ σίδερα διότι υπήρχε πάντοτε ο φόβος για πλιάτσικο

Από το δεύτερο πάτωμα και πάνω ήσαν ξύλινα και φυσικά υπήρχαν και τα μπαλκόνια Στα υπόγεια ήσαν τα κελάρια και οι αποθήκες για τις σοδειές διότι κάθε καλή νοικοκυρά έπρεπε να κάνει τις σοδειές της εγκαίρως στην εποχή τους για όλο το χρόνο

Στο ισόγειο μετά το υπερυψωμένο ημιυπόγειο ήσαν οι αίθουσες της υποδοχής τα σαλόνια οι τραπεζαρίες και το χωλ το οποίο εμείς λέγαμε αυλή κατά κανόνα στρωμένο με μάρμαρα Υπήρχε σκάλα η οποία πήγαινε προς το άνω πάτωμα Στη μέση της σκάλας ήσαν τα αντρεσόλ τα δωμάτια εις τα οποία κοιμόντουσαν οι υπηρέτριες mdash κάθε σπίτι αστικό έπρεπε υποχρεωτικώς να έχει υπηρέτες Και παραπάνω ήσαν τα υπνοδωμάτια Σε ένα από τα υπνοδωμάτια αυτά το οποίο έβλεπε στο πρόσωπο υπήρχαν τα μπαλκόνια Τα μπαλκόνια είχαν στην πρόσοψή τους δύο ή τρία παράθυρα από ένα σε κάθε πλάι Είχε διπλά πλαίσια το κάθε παράθυρο Το επάνω ήταν σταθερό Το κάτω ανεβοκατέβαινε αναλόγως την εποχή Και όλα τα παράθυρα σκεπάζονταν με κουρτίνες τα λεγόμενα στόρια τα οποία ανεβοκατέβαιναν με ελατήρια

Φυσικά ασανσέρ και καλοριφέρ δεν υπήρχαν ακόμα Για θέρμανση χρησιμοποιούσαμε τα τζάκια τις σόμπες με ανθρακίτη ή σόμπες πετρελαίου και τα περίφημα μαγκάλια Τα μαγκάλια έκαιγαν ξυλοκάρβουνα αλλά έπρεπε πρώτα να ετοιμαστούν στο ύπαιθρο για να μη δημιουργηθεί ανωμαλία

Τα απογεύματα μαζευόντουσαν οι γειτόνισσες πότε στο σπίτι της μιας πότε στο σπίτι της άλλης για να πιούνε το καφεδάκι τους και να δοκιμάσουν τα κουλούρια Αυτές οι συγκεντρώσεις ελέγοντο laquoκεντινάraquo Το όνομα αυτό δεν ξέρω ίσως προήλθε διότι έπαιρναν μαζί και τα κεντήματά τους

Στις γιορτές κάθε νοικοκυρά έπρεπε να εμφανίσει τα γλυκά σερβίροντας τους επισκέπτες σε δίσκο ασημένιο με πιατάκια ασημένια και όσο πιο πολλά γλυκά εμφάνιζε τόσο πιο καλή νοικοκυρά ήταν Γι αυτό η αργυροχοΐα είχε αναπτυχθεί πάρα πολύ στη Σμύρνη Και σήμερα ακόμη οι σμυρναίικοι δίσκοι οι κούπες και τα πιατάκια θεωρούνται έργα τέχνης Θεωρούνται μουσειακά είδη

Τα βράδια μετά το φαγητό αφού φυσικά ήρχοντο και οι άντρες των σπιτιών εγένοντο οι περίφημες βεγγέρες Πότε στο σπίτι του ενός πότε στο σπίτι του άλλου και σπιτικό το οποίο είχε κορίτσι και δεν είχε πιάνο ήταν αδύνατο Γι αυτό γινόντουσαν μικρές συγκεντρώσεις μουσικές

Ο μεγάλος μου ο αδελφός ο Χρήστος είχε πολύ ωραία φωνή τενόρου Απέναντι σε μας ήταν η οικογένεια Κρασοπούλου η δεύτερη κόρη των οποίων έπαιζε πολύ ωραίο πιάνο και το φόρτε της ήταν η άρια από την τελευταία πράξη της laquoΤόσκαraquo ο laquoΓερο‐Δήμοςraquo και άλλα διάφορα τραγούδια

Μεγάλη γιορτή ήταν η Πρωτοχρονιά Τότε όλα τα σπίτια άφηναν ανοιχτές τις εξώπορτες και οι νοικοκυρές έμεναν και υποδέχονταν τους επισκέπτες Οι επισκέπτες ήσαν οι άντρες των σπιτιών οι οποίοι πήγαιναν από πόρτα σε πόρτα ευχόμενοι για το καλό του χρόνου

Digitized by 10uk1s

Επίσης στη Σμύρνη γιορτάζονταν πάρα πολύ εύθυμα οι Απόκριες και τις τρεις Κυριακές Η μεγαλύτερη παρέλαση γινόταν στην οδό των Τράσων εκεί που ήταν και το σπίτι του θείου μου Εμείς μικρά παιδιά ήμασταν πίσω από τα παράθυρα όπου εστέκοντο οι κοπέλες των σπιτιών Μεταξύ αυτών η αδελφή μου και οι φίλες της Τα λουλούδια και οι σοκολάτες που έπεφταν μέσα στα σπίτια μας από τις άμαξες που περνούσαν με τους μασκαρεμένους ή με τους διασκεδάζοντες ήσαν ατελείωτα Βουνό σχημάτιζαν οι σοκολάτες και τα λουλούδια

Κάθε καλό νοικοκυριό έπρεπε να κάνει τις προμήθειές του για το χειμώνα Εις την εποχή τους οι γυναίκες έκαναν πελτέ ντομάτες Έκαναν τον τραχανά τους Έπαιρναν λάδι για όλη τη χρονιά Έπαιρναν βούτυρο γάλακτος και το έλιωναν για το φαγητό Σύκα (τα οποία ετοιμάζανε και έβαζαν και καρύδι μέσα) σε κασάκια Σταφίδες

Επίσης σε όλα τα καθώς πρέπει σπίτια έπρεπε να ζυμώνουν οι ίδιες το ψωμί τους και να το στέλνουν στο φούρνο μόνο για ψήσιμο Κάποτε σώθηκε το ζυμωτό ψωμί και με έστειλε η μητέρα μου να αγοράσω ψωμί από το φούρνο Μου έδωσε δε και μία πετσέτα για να το τυλίξω μην τυχόν και δούνε στη γειτονιά ότι η κυρία Αθανασία αγόρασε ψωμί έτοιμο και με απείλησε ότι αν με δούνε θα φάω ξύλο της χρονιάς μου

Για φωτισμό τα περισσότερα σπίτια της Σμύρνης χρησιμοποιούσαν λάμπες πετρελαίου Υπήρχε όμως και φωταέριο με το οποίο φωτίζονταν και οι δρόμοι Εμείς φυσικά είχαμε φωταέριο και έτσι μπορούσαμε να κάνουμε το μπάνιο μας εύκολα χρησιμοποιώντας το φωταέριο στο θερμοσίφωνά μας

Στο σπίτι του θείου μου του Τσιντσίνη εκτός από τα ευρωπαϊκά λουτρά όπως τα λέγαμε δηλαδή το μπάνιο και το θεσμοσίφωνα υπήρχε και χαμάμ τούρκικο Λουτρός τουρκικός

Στη Σμύρνη οι νοικοκυρές όσες δεν είχαν ευχέρεια στο σπίτι τους και οι νοικοκυραίοι για να κάνουν μπάνιο κατέφευγαν κατά καιρούς στα λουτρά τα θερμά τα λεγόμενα χαμάμια που υπήρχαν χωριστά για τους άντρες και χωριστά για τις γυναίκες Ένα είδος σημερινής σάουνας

Στα εξοχικά σπίτια τα οποία ήσαν εκατέρωθεν του κόλπου της Σμύρνης δηλαδή σ αυτά που αναφέραμε προηγουμένως mdashΚαρατάσι Καραντίνα Γκιοστεπέ και Κοκαριαλί και από την άλλη πλευρά Αγία Τριάδα Πετρωτά Αλάμπεη Κορδελιόmdash τα σπίτια τα οποία ήσαν στην παραλία είχαν και δικές τους μικρές εξέδρες με μία μικρή καμπίνα για να μπορούν να κάνουν μπάνιο Στη Σμύρνη ήταν πολύ διαδεδομένο το κολύμπι Από μικρά παιδιά μας πηγαίνανε και κολυμπούσαμε

Στην κυρίως πόλη της Σμύρνης δεν υπήρχαν φυσικά τέτοιες καμπίνες αλλά υπήρχαν Δημόσια Λουτρά τα οποία ήσαν επίσης χωριστά για τους άντρες χωριστά για τις γυναίκες Οι γυναίκες είχαν ένα είδος πισίνας εσωτερικής στην οποία κολυμπούσαν οι κοπέλες και οι μητέρες Οι άντρες ανοιγόντουσαν και λίγο έξω από τα μπάνια και κολυμπούσαν

Θυμάμαι όταν επρόκειτο η αδελφή μου να ετοιμαστεί να πάει για μπάνιο έγινε ολόκληρη ιεροτελεστία εις το σπίτι διότι έτοιμα μαγιό με τον σημερινό τύπο φυσικά δεν υπήρχαν Έπρεπε να έρθει η μοδίστρα διότι το μαγιό έπρεπε να είναι πολύ συμμαζεμένο και ηθικό και γι αυτό κάνανε πρόβα και εγώ ήμουνα μικρός και παρακολουθούσα την πρόβα

Το μαγιό έγινε από μαύρο σατέν και έπρεπε να δεθεί οπωσδήποτε κάτω από το γόνατο Δηλαδή φαινόταν μόνο η γάμπα και από πάνω έπρεπε να κλειστεί έως το λαιμό και στα μπράτσα έως τον αγκώνα Θυμάμαι το μαγιό αυτό ήταν από μαύρο σατέν και ήταν γαρνιρισμένο με ίδιο κίτρινο ύφασμα

Digitized by 10uk1s

Αυτά τα Δημόσια Λουτρά ήσαν εις το δεξιό άκρο της προκυμαίας της Σμύρνης και ελέγοντο laquoτου Ντισούraquo και λέγαμε πάμε στου Ντισού τα μπάνια Η μεγάλη αυτή εξέδρα που εισχωρούσε βαθιά μέσα στη θάλασσα εχωρίζετο σε δύο διαφορετικές εγκαταστάσεις Αριστερά ήταν για τις γυναίκες και δεξιά για τους άντρες με έναν εξώστη ενδιάμεσα να χωρίζει αυτές τις δύο εγκαταστάσεις

Εις την άκρη αυτή του εξώστη ήταν πάντοτε ένας φρουρός εφοδιασμένος με πέτρες και όταν κάποιος από τους κολυμβητές άντρες επλησίαζε προς το γυναικείο τμήμα τον πετροβολούσε και τον απομάκρυνε Αλλά τα περισσότερα μπάνια εγένοντο στα χωριά όπως σας προείπα διότι εκτός από τις ιδιωτικές εξέδρες υπήρχαν και Δημόσια Λουτρά Υπήρχαν επίσης και πολλές ιδιωτικές βάρκες στην παραλία της Σμύρνης και οι πιο καλοί κολυμβητές mdashμεταξύ αυτών ήμουν και εγώmdash παίρναμε τη βάρκα βγαίναμε ανοιχτά στον κόλπο και κολυμπούσαμε στα βαθιά

Πολύς κόσμος μάλιστα πήγαινε και έκανε μπάνια προς το Κορδελιό διότι τα νερά εκεί ήσαν πολύ πιο καθαρά Μέσα στον κόλπο της Σμύρνης κοντά στην παραλία ήταν άσχημα να κάνουμε μπάνιο διότι η Σμύρνη είχε αποχέτευση από τότε Υπήρχαν πολλά τρεχούμενα υπόγεια νερά και αυτό διευκόλυνε την εγκατάσταση αποχετεύσεως Όλες αυτές οι ακαθαρσίες φυσικά εχύνοντο εις τον κόλπο και πολλές φορές όταν φυσούσε μπάτης είχαμε μία άσχημη μυρουδιά Φανταστείτε αυτό λέγαμε όταν η Σμύρνη είχε τότε περί τους 500000 κατοίκους Σήμερα εάν εξακολουθεί ο ίδιος τρόπος αποχετεύσεως (λένε ότι η Σμύρνη έχει τώρα 4000000 κατοίκους) ο κόλπος θα έχει μολυνθεί και θα έχει καταστραφεί διότι στην εποχή μας ο κόλπος έδινε ωραιότατα ψάρια και προπαντός τις φημισμένες τσιπούρες και λαυράκια

Πιο πριν μιλήσαμε για τα ωραία καφενεία που ήσαν κατά μήκος της παραλίας της Σμύρνης με τις μουσικές και με τους ωραίους ανθρώπους της Σμύρνης μετά την κούραση της ημερήσιας δουλειάς να πηγαίνουν να διασκεδάσουν Και οι μεζέδες που προσέφεραν αυτά ήσαν τόσο άφθονοι ώστε αν έφτανε κανείς σε δεύτερο ή αν έφτανε και σε τρίτο ποτό ήταν αδύνατο πλέον να φάει για βραδινό φαγητό Ένα από τα πιο φημισμένα καφενεία της Σμύρνης το οποίο πριν ανέφερα ως του Κλωναρίδη ήταν το laquoΚαφέ Φώτηraquo Εκεί οι μεζέδες του ήσαν ονομαστοί mdash θαλασσινά στρείδια κυδώνια μύδια αχνιστά μπαρμπουνάκια μικρά τηγανητά συκωτάκι τηγανητό φασόλια και ατελείωτοι άπειροι μεζέδες πικάντικοι οι οποίοι τώρα μου διαφεύγουν

Οι Σμυρνιοί ήσαν καλοφαγάδες και ένας τέτοιος καλοφαγάς ήταν και ο θείος μου ο Παναγιώτης Λοιπόν επειδή ξυπνούσε και έπαιρνε το πρωινό του πολύ νωρίς έπρεπε κατά τις δέκα κάτι να φάει και να καλοφάει Έτσι μαζί με τη συντροφιά του επήγαινε στη μεγάλη αγορά που ήταν κοντά στα χρυσοχοεία στις Μεγάλες Ταβέρνες όπως λέγανε Εκεί ήταν η κυρίως κρεαταγορά και πράγματι υπήρχαν και πολύ μεγάλες ταβέρνες και είχαν αποστακτήρες τους λεγόμενους λαμπίκους οι οποίοι παρήγαν το ωραιότερο ούζο το τσίπουρο που λέγαμε στη Σμύρνη (φυσικά είχαν και κρασιά) και μοσχοβολούσε ο δρόμος από τσίπουρο

Ο θείος μου έπρεπε όπως είπα κατά τις δέκα να φάει την μπριζόλα του Ο ταβερνιάρης ήξερε και την είχε έτοιμη χωρίς ειδική παραγγελία

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο που όπως είπα τον λέγανε Μεγάλες Ταβέρνες προς το τέρμα του που συνόρευε με το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής ήταν και η Οθωμανική τράπεζα Ελέγετο Οθωμανική τράπεζα αλλά είχε γαλλικά κεφάλαια και κάποτε ένας υπάλληλος του χρυσοχοείου μας mdashδεν ξέρω γιατίmdash με πήρε μαζί του εκεί και με έκπληξη είδα ότι τότε ακόμα κυκλοφορούσαν οι χρυσές λίρες∙ για να μην καθυστερούν και τις μετρούν τις παρελάμβαναν με το ζύγι Ήξεραν ότι ήταν οκτώ γραμμάρια η κάθε λίρα δηλαδή τότε ήταν 25 δράμια επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να ζυγίζουν 250 δράμια ή 800

Digitized by 10uk1s

γραμμάρια Τέτοια ήταν τα μπερεκέτια Η αφθονία που λέγαμε της Σμύρνης

Οι λίρες για τις οποίες εμίλησα ήσαν αγγλικές Οι οθωμανικές λίρες οι οποίες ήσαν εκδόσεως Ρεσάτ Χαμίτ και κάτι άλλων Σουλτάνων εζύγιζαν δυο δράμια και ένα τέταρτο Επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να είναι 225 δράμια

Προηγουμένως είπα ότι η Οθωμανική τράπεζα εις το τέρμα του δρόμου που λεγόταν Μεγάλες Ταβέρνες επλησίαζε προς το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής Και επειδή αυτές τις μέρες που μιλάω εδώ πλησιάζει το Πάσχα μου ήρθε στο νου με ποιο τρόπο οι Σμυρνιοί επί τουρκοκρατίας ακόμα και επί τρομοκρατίας κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου εόρταζαν το Πάσχα Φυσικά οι περισσότερες Ορθόδοξες εκκλησίες της Σμύρνης είχαν πολύ μεγάλους περιβόλους γύρω από την εκκλησία με ωραία κάγκελα και κλειστές πόρτες από το φόβο των Τούρκων

Η μεγαλύτερη εκδήλωση της Αναστάσεως γινόταν στον περίβολο της Αγίας Φωτεινής ο οποίος ήταν ευρυχωρότατος Μπορούσε να περιλάβει μέσα πολλές χιλιάδες πιστούς Και από το περίφημο καμπαναριό της Αγίας Φωτεινής το οποίο για να το ρίξουν οι Τούρκοι μετά τη φωτιά είδαν και έπαθαν διότι ήταν καλοχτισμένο εξετοξεύοντο ωραιότατα βεγγαλικά τα οποία έφτιαχνε ο μπαμπάς του Καραμπάτη mdash έδειχνε την Ανάσταση του Χριστού διάφορα άλλα και τελείωνε ξετυλίγοντας μια μεγάλη Ελληνική σημαία οπότε χαλούσε ο κόσμος από τους πυροβολισμούς Φυσικά ήσαν κλειστές οι πόρτες για να μπορέσουν οι Σμυρνιοί να κρύψουν τα όπλα με τα οποία χαιρετούσαν την Ανάσταση του Κυρίου

Τη Δευτέρα του Πάσχα γινόντουσαν οι περίφημες παρτίδες όπως λέγαμε στη Σμύρνη τις εκδρομές Νομίζω ότι τις λέγανε παρτίδες διότι πήγαιναν στα περίχωρα της Σμύρνης τα οποία ήσαν με πολύ πράσινο και με πολλά δέντρα διότι στη Μικρά Ασία έπεφταν πολλές βροχές κατά τη διάρκεια της άνοιξης του φθινοπώρου και του χειμώνα Γεμίζανε οικογένειες φιλικές τα καλάθια τους με ότι ωραίο μπορούσε να φανταστεί κανείς κεφτέδες κοτολέτες που έμεναν από το αρνί που έσφαζαν για το Πάσχα τυριά και φυσικά όλα αυτά τα συνόδευαν με ωραία κρασιά και ούζο και στο τέλος κατέληγαν σε ωραία τραγούδια

Τα χωριά στα οποία γίνονταν αυτές οι φιλικές εκδρομές ήσαν γύρω στη Σμύρνη προς το εσωτερικό Ήταν ο Μπουτζάς ήταν ο Μπουρνόβας ήταν ο Κουκλουτζάς ήταν το Μερσινλί ήταν το Μπουρνάμπασι και διάφορα άλλα χωριά Σ αυτά οι περισσότεροι πήγαιναν με τις ιδιωτικές άμαξες Διότι όπως τώρα έχουμε τα αυτοκίνητα τότε η κάθε εύπορη οικογένεια είχε τη δική της άμαξα Αλλά ταυτόχρονα υπήρχαν και δύο σιδηροδρομικές γραμμές οι οποίες βοηθούσαν προς αυτά Ένα άλλο ωραίο χωριό στο οποίο πήγαιναν ήταν και το Σερντίκιο Επίσης και το Μπαλαντζίκ Ορισμένα από αυτά τα χωριά είχαν τουρκικά ονόματα ενώ στην πραγματικότητα ήσαν όλα ελληνικοί αμιγώς συνοικισμοί Δεν υπήρχε εκεί ούτε ένας Τούρκος

Και μια που μιλούμε για τις ημέρες του Πάσχα ας μιλήσουμε και για τις προετοιμασίες που έκαναν οι νοικοκυρές οι Σμυρνιές

Έπρεπε κατ αρχήν να τριφτούνε τα μπακίρια του σπιτιού Τα μπακίρια ήσαν ωραία φτιαγμένα χάλκινα σκεύη τα οποία είχαν μάλλον διακοσμητικό χαρακτήρα παρά ήσαν χρησιμοποιήσιμα Στόλιζαν το επάνω συνήθως μεγάλο ράφι της κουζίνας το οποίο πλαισιωνόταν επίσης από ειδικά χάρτινα στολίδια Τα μπακίρια είχαν διάφορα σχήματα στρογγυλά μισοστρόγγυλα επιμήκη και πλακί Το πλακί ήταν σκεύος ολοστρόγγυλο χαμηλό Επίσης μαζί με τα χάλκινα σκεύη έπρεπε να τριφτούν και τα μαγκάλια τα οποία ήσαν επίσης από χαλκό Επειδή δεν υπήρχαν ακόμα τότε καλοριφέρ τα περισσότερα σπίτια

Digitized by 10uk1s

εθερμαίνοντο από ωραία κατασκευασμένα χάλκινα μαγκάλια

Επίσης υπήρχε και ένα είδος μαγκαλιών τα λεγόμενα ταντούρια τα οποία ήσαν ξύλινα τραπέζια Είχαν στη μέση τρύπα για να μπαίνει το σκεύος με τα κάρβουνα και για να μην καίγεται το ξύλο είχε από πάνω μπρούντζο με διάφορα καρφιά τα οποία είχαν ωραίους συνδυασμούς Τα χάλκινα μαγκάλια όπου άναβαν καλά τη φωτιά έξω από το δωμάτιο για να αποφύγουν δηλητηρίαση από το διοξείδιο του άνθρακα είχαν ωραιότατα καπάκια με χέρια από μπρούντζο για να υπάρχει αντίθεση χρωματική διότι τα μεν χάλκινα ήσαν κόκκινα τα δε χέρια από μπρούντζο ήσαν κίτρινα και από πάνω υπήρχε ένα σαν πουλί για το σκέπασμα

Μετά ερχόταν η σειρά της καθαριότητας του σπιτιού Έπρεπε οι κοπέλες του σπιτιού να τρίψουν τα πατώματα με αλισίβα αλισιά όπως τη λέγαμε εις την οποία μέσα έριχναν και λίγη βρωμούσα Η βρωμούσα είναι η σημερινή χλωρίνη Τα πατώματα ετρίβοντο με ειδικές βούρτσες οι οποίες αντί για τρίχες είχαν σκληρά δόντια από ένα είδος χόρτου Έπρεπε το πάτωμα να τριφτεί και να γυαλιστεί τόσο πολύ ώστε να γυαλίσει σαν φλουρί

Μετά έπρεπε να τριφτούν οι αυλές του σπιτιού Αυλές στη Σμύρνη λέγαμε τις εισόδους Το χωλ το λεγόμενο το οποίο ήταν στρωμένο κατά κανόνα με ωραία άσπρα μάρμαρα Σ αυτό το διάστημα τα παιδιά αγόρια κορίτσια παίζανε έξω εις τους κήπους ή εις τους δρόμους διότι τότε ευτυχώς δεν είχαν εφευρεθεί τα αυτοκίνητα γυρίζοντας και θορυβώντας με τις περίφημες ροκάνες (και όσο πιο μεγάλη ροκάνα είχε το κάθε παιδί ήταν το πιο ενθουσιασμένο∙ οι ροκάνες από ξύλο δημιουργούσαν πολύ μεγαλύτερο θόρυβο παρά οι άλλες) και τραγουδούσαν

Βάγιο Βάγιο το Βαγιό τρώμε ψάρι και κολιό και την άλλη Κυριακή τρώμε το παχύ αρνί

Και μια και μιλάμε για αρνί από τη Μεγάλη Δευτέρα άρχιζε η αγορά των αρνιών τα οποία θα εθυσιάζοντο για το τραπέζι του Πάσχα Ο κάθε αρραβωνιαστικός έπρεπε να στείλει στην καλή του το πιο ωραίο αρνί το πιο καθαρό το πιο στολισμένο σαν νύφη

Επίσης ο κάθε πατέρας θα έπαιρνε το καλύτερο αρνί για την οικογένειά του Εμείς τα παιδιά τους βάζαμε κολλάρο στο λαιμό και με ένα σχοινί τα γυρίζαμε στους δρόμους γύρω από το σπίτι μας και τα αρνιά μας αυτά τρώγανε χασίλι Το χασίλι ήταν δεμάτια από φρέσκια βρώμη ή από τριφύλλι

Αλλά όταν τη Μεγάλη Παρασκευή ακουγόταν η τραγική φωνή του σφάχτη laquoΠοιος έχει αρνιά για σφάξιμο προβιές για πούλημαraquo άρχιζε το κρυφό κλάμα μας διότι εν τω μεταξύ το είχαμε αγαπήσει το αρνάκι

Τη Μεγάλη Πέμπτη μαζί με το βάψιμο των αυγών άρχιζε και το ζύμωμα της ζύμης από την οποία θα γίνονταν τα περίφημα σμυρναίικα τσουρεκάκια

Ξέχασα να σας πω ότι την εβδομάδα προ των Βαΐων την προ του Λαζάρου οι μητέρες μας μάς έκαναν ένα είδος κούκλες από ψωμί με λίγη μαστίχα μέσα και λίγη ζάχαρη διότι δεν έπρεπε να φάμε ούτε γάλα ούτε τυρί Αυτά τα ψωμάκια που τους έδιναν σχήμα κούκλας ήσαν τα περίφημα Λαζαράκια όπως τα λέγαμε

Digitized by 10uk1s

Τη Μεγάλη Παρασκευή η περιφορά των Επιταφίων και επί τουρκοκρατίας ακόμα γινόταν έξω από τον περίβολο των ναών μας και οι Επιτάφιοι περνούσαν από πολλούς δρόμους της Σμύρνης Εις αυτή την περίπτωση υπάρχει και ένα μελανό σημείο Όταν συναντιόνταν οι Επιτάφιοι της Αγίας Αικατερίνης και του Αγίου Δημητρίου που ήσαν γειτονικές συνοικίες επέμενε η ομάδα του κάθε Επιταφίου να περάσει διότι συναντιόνταν μετωπικώς Να υποχωρήσει η μία ομάδα για να περάσει η άλλη Επειδή όμως αυτό εθεωρείτο μειωτικό για τους νταήδες της εκάστοτε συνοικίας κατέληγε σε καβγά με αποτέλεσμα πολλές φορές να ανατρέπονται και οι Επιτάφιοι Φυσικά όταν έγινε η κατοχή της Σμύρνης από τους Έλληνες υπήρξε και κανονική αστυνόμευση οπότε σταμάτησε αυτό το άτοπο εις βάρος της Εκκλησίας μας

Πιο πριν μιλήσαμε για το αρνί που έστελναν τις παραμονές του Πάσχα οι αρραβωνιασμένοι στην καλή τους Αλλά υπήρχε και μία άλλη κατηγορία των ερωτευμένων οι οποίοι δεν είχαν επισημοποιήσει ακόμα το δεσμό τους και δεν είχαν εκδηλώσει επισήμως στις οικογένειες τα αισθήματά τους Αυτοί κατέφευγαν στις λεγόμενες στη σμυρναϊκή διάλεκτο laquoπατινάδεςraquo mdash καντάδες για να εκδηλώσουν τα αισθήματα προς την καλή τους Ο συνήθης τρόπος των καντάδων αυτών ήταν να προηγείται μία άμαξα μέσα εις την οποία θα υπήρχαν τα όργανα και οι τραγουδιστάδες Η συνήθης σύνθεση των οργάνων ήταν οπωσδήποτε ένα σαντούρι ένα βιολί και μία κιθάρα Από πίσω ακολουθούσε η άμαξα με τον ερωτευμένο και την παρέα του Πήγαιναν κάτω από τα παράθυρα ή από το μπαλκόνι της καλής τους και άρχιζαν να εκδηλώνουν με τραγούδια τα αισθήματά τους Αν όμως γίνονταν αρκετά οχληροί ή οι γονείς ή τα αδέλφια της καλής δεν τους ήθελαν να εκδηλώνουν τα αισθήματά τους και με κάποιο τρόπο να εκτίθεται η κοπέλα στη γειτονιά προσπαθούσαν να τους απομακρύνουν Εάν όμως αυτοί ήσαν επίμονοι και δεν φεύγανε καμιά φορά εδέχοντο το περιεχόμενο του δοχείου της νυκτός στο κεφάλι

Αυτά ως προς τους έρωτες των ανδρωθέντων Εμείς που ήμαστε τότε νεαροί δεκαπέντε δεκάξι δεκαεπτά ετών είχαμε μία ωραία συντροφιά Ήταν ο Κώστας Σαριδάκης ο Κώστας Μιχαηλίδης ο Βασίλης Γαβριηλίδης ο Ηρακλής Παύλου εγώ και κάνα δυο ακόμα φίλοι Δυστυχώς όλοι αυτοί είναι πλέον μακαρίτες Και ο μόνος επιζών είμαι εγώ

Ο Κώστας Σαριδάκης ο οποίος ήταν λίγο μεγαλύτερος από μένα έμεινε αιχμάλωτος των Τούρκων στη Σμύρνη και δεν ξαναήρθε στην Ελλάδα Ήταν ο πιο καλλίφωνος από την παρέα μας Γυρίζαμε λοιπόν έξω από τα σπίτια των κοριτσιών μας τραγουδώντας και με αυτό τον τρόπο εκδηλώναμε τα αισθήματά μας Αλλά ξεφεύγανε και αυτά καμιά φορά κρυφά από το σπίτι και πηγαίνανε και κάνανε το λεγόμενο κόρτε σε καμιά σκοτεινή γωνιά σε κανένα απόμερο δρομάκι φυσικά πάντοτε κοντά στο σπίτι

Το κόρτε ήταν πιο πολύ ρομαντικό Μόλις τολμούσαμε να πιάσουμε κανένα χεράκι και το πολύ πολύ κανένα κλεφτό φιλί

Εγώ τότε είχα σύνδεσμο με μία κοπέλα που την έλεγαν Όλγα και η οποία φυσικά δεν ζει και αυτή Τις Κυριακές όλη η συντροφιά με τις κοπέλες μας πηγαίναμε στον laquoΦοίνικαraquo Ο laquoΦοίνικαςraquo ήταν ένας λαϊκός κινηματογράφος πίσω από την Αγία Αικατερίνη Τον λέω λαϊκό διότι ήταν μέσα στη συνοικία και τα εισιτήρια φυσικά ήσαν ανάλογα με τις δυνατότητες του χαρτζιλικιού που παίρναμε

Ανεβαίναμε και καθόμαστε στον εξώστη κλέβοντας πού και πού κανένα χαδάκι ή κανένα φιλάκι Όλα αυτά όμως τα ανέτρεψε η φωτιά και χάθηκαν τα ίχνη όλων των κοριτσιών Φυσικά η συντροφιά μας εκτός από τον μακαρίτη τον Σαριδάκη που είπα ξανασυστήθηκε εδώ και όταν είχαμε ευχέρεια μαζευόμαστε στο Ζάππειο και τρώγαμε καμία πάστα

Ο μόνος από όλους ο πιο τσιγκούνης ήταν ο Βάσος Γαβριηλίδης ο οποίος μας έλεγε laquoπηγαίνετε φάτε

Digitized by 10uk1s

την πάστα σας και πέστε να φέρει και ένα ποτήρι νερό παραπάνωraquo και ερχόταν λίγο αργότερα για να αποφύγει το έξοδο της πάστας

Στη Σμύρνη κυκλοφορούσαν διάφοροι τύποι οι οποίοι με τα φερσίματά τους και με τον τρόπο τους έσπαζαν τη μονοτονία και διασκέδαζαν με κάποιο τρόπο τους ανθρώπους

Ένας από αυτούς ήταν ο Στέφανος Ο Στέφανος ήταν πλανόδιος μικροπωλητής ψιλικών και διαφόρων φω‐μπιζού και εξαρτημάτων για τις γυναίκες Ήταν πάντοτε ντυμένος παρδαλά για την εποχή του και τα περισσότερα είδη που πουλούσε τα καρφίτσωνε επάνω στα ρούχα του στο σακάκι του εκτός φυσικά από τη βιτρίνα την οποία είχε Γι αυτό όταν οι κυρίες έβλεπαν καμία από τις φίλες η οποία ήταν ντυμένη πολύ χτυπητά και φορούσε πολλά κοσμήματα κουτσομπολεύοντας την αποκαλούσαν Στέφανο

Ένας άλλος τύπος ήταν ο πλανόδιος βιβλιοπώλης ο οποίος γύριζε στη γειτονιά φωνάζοντας laquoΈχω βιβλία διάφορα Ο Ερωτόκριτος και η Αρετούσα και η Αρετή θριαμβεύουσα Έχω ημερολόγια και ημεροδείκτες Κάθε φύλλο και μία ιστορίαraquo Φυσικά είχε και άλλα βιβλία τα οποία ήσαν σε δυο τρεις τσάντες που άλλες κρέμονταν στην πλάτη του άλλες εμπρός του και κρατούσε και δύο εις τα χέρια Διαλαλούσε δηλαδή τους laquoΑθλίουςraquo του Βίκτορος Ουγκώ τη laquoΜανόν Λεσκώraquo τα laquoΜυστήρια των Παρισίωνraquo το laquoΕκείνη δεν απήντησεraquo και τα en vogue βιβλία εκείνης της εποχής τα οποία εδιάβαζαν οι ρομαντικές δεσποινίδες και ανελύοντο σε δάκρυα από συμπάθεια για τα πάθη των πρωταγωνιστών

Ένας άλλος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας Αυτός ήταν μικροαπατεώνας Είχε ένα ιδίωμα και ένα προτέρημα να κλέβει τα σκυλιά τα ιδιωτικά από τα σπίτια Εξεβίαζε τους ιδιοκτήτες των σκυλιών να του δίδουν ένα επίδομα μηνιαίο για να μην τους κλέψει το σκυλί τους Εάν δεν το έδιναν το έκλεβε το σκυλί του άλλαζε το χρώμα και το ξαναπουλούσε

Μεταξύ των θυμάτων ήταν και ο θείος μου ο Τσιντσίνης ο οποίος είχε ένα θηλυκό σκυλί που το υπεραγαπούσε τη Λίντα Ερχόταν ο Τσουρτσούρας και έπαιρνε κάθε μήνα το μηνιάτικό του Ήταν δηλαδή νονός με τη σημερινή έκφραση Εκτός αυτού όμως είχε και άλλες τρελές ιδιότητες Τρελά φερσίματα

Ένα βράδυ μπήκε μέσα εις το laquoΚαφέ Φώτηraquo το οποίο ήταν γεμάτο από άντρες φυσικά κρατώντας ένα ζεύγος κέρατα ταύρου και άρχισε και φώναζε laquoΠοιος θέλει ένα ζευγάρι κέραταraquo Επειδή όλοι γελούσαν και δεν απαντούσαν αυτός τους λέει laquoΑ έχετε όλοι κέρατα και γι αυτό δεν χρειάζεστε να αγοράσετε άλλαraquo

Ένας άλλος τύπος που εμείς τότε τα μικρά παιδιά την υπεραγαπούσαμε ήτανε γυναίκα Ήταν μια υψηλόκορμη αραπίνα η οποία επάνω στο κεφάλι της κρατούσε έναν πελώριο ταβλά μέσα εις τον οποίο είχε διάφορα σχετικά για παιδάκια Μεταξύ αυτών είχε τσεμπλεμπούδες σκέτες ωραίες ζεστές και φρεσκοψημένες είχε τσεμπλεμπούδες με γύρω γύρω ζαχαρωτά είχε φιστίκια αράπικα καθαρισμένα και φιστίκια αράπικα ακαθάριστα Είχε γλυκά τα καμπίσια που λέγαμε δηλαδή σαν τσιγάρο από ζάχαρη φτιαγμένο σε διάφορα χρώματα Αυτή ήταν όπως είπα η αγαπημένη μας διότι αν ήταν σε καλή διάθεση η μητέρα μας και ξόδευε κάτι μας έπαιρνε και ένα γλυκό

Την εποχή που μιλάμε μια κοπέλα στη Σμύρνη για να θεωρείται όμορφη έπρεπε να έχει άσπρο λείο δέρμα πλούσια μαλλιά και αρκετά κιλάκια Έπρεπε να έχει στήθος μπόλικο και ποπό αρκετό Γι αυτό

Digitized by 10uk1s

τότε φορούσαν κορσέδες με μπαλένες τους οποίους έσφιγγαν τραβώντας τα κορδόνια για να δημιουργηθεί μέση δαχτυλίδι και να ξεπεταχτούν τα υπόλοιπα μέλη του σώματος

Επίσης έπρεπε να έχει και πολλά μαλλιά Γι αυτό εάν οι κυρίες δεν είχαν πολλά μαλλιά έβαζαν στο κεφάλι μέσα από τα μαλλιά τους το λεγόμενο μπουμπάρι το οποίο ήταν φτιαγμένο από μαλλιά του ιδίου χρώματος με τα δικά τους και πάνω σ αυτό ετύλιγαν τα δικά τους ώστε να φαίνεται ότι έχουν πλούσια μαλλιά Εάν ο ποπός τους δεν ήταν αρκετά πλούσιος και αρκετά πεταχτός κάτω από τον κορσέ έδεναν ένα είδος μαξιλαράκι το οποίο το ονόμαζαν τουρνέ

Από τα γλυκά της αραπίνας εκείνο που προτιμούσαμε από όλα ήταν ένα είδος που το λέγανε φιστικάτο Ήταν καραμελέ είτε από μέλι είτε από ζάχαρη και παραγεμισμένο με φιστίκια αράπικα

Ξεσηκωμός στο σπίτι και μεγάλη χαρά για μένα και για τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη ήταν όταν επρόκειτο να έρθει να μείνει μερικές μέρες μαζί μας η νενέ Σοφί mdash η γιαγιά Σοφία η μητέρα του πατέρα μας Τη γιαγιά Σμαράγδα τη νενέ ντουντού δηλαδή τη γιαγιά από μέρους της μητέρας μου δεν τη γνώρισα διότι πέθανε όταν ήμουνα πολύ μικρός Όταν λέω ξεσηκωμός στο σπίτι εννοώ ότι έπρεπε να καθαριστούν να είναι όλα τέλεια μην τυχόν το μάτι της πάρει κάτι ανώμαλο

Έπρεπε να ζυμωθεί το ζυμάρι διότι θα έκανε φιδέ Φιδέ κάνανε τρίβοντας το ζυμάρι στα κόσκινα επάνω για να στεγνώσει και ήταν ένα από τα πιο αγαπημένα φαγητά μας Για εμάς τα παιδιά η χαρά ήτανε ότι το βραδάκι αφού τελειώναμε τα μαθήματά μας θα μαζευόμαστε γύρω στη γιαγιά και γύρω στο ταντούρι με τη φωτιά όπου στη χόβολη ψήναμε και κανένα κάστανο περιμένοντας ν αρχίσει να μας λέει παραμύθια Να μας πει την Κοκκινοσκουφίτσα να μας πει τους Επτά νάνους να μας πει για τη Σταχτομπούτα για το Μαγεμένο βασιλόπουλο για τον Δράκο που φύλαγε το νερό και άλλα

Επίσης παίζοντας μαζί με τη γιαγιά λέγαμε αινίγματα Με αυτό τον τρόπο εδούλευε και λίγο το μυαλό μας Μερικά από τα αινίγματα που λέγαμε τότε τα θυμάμαι Ένα από όλα έλεγε

Μακρύς μακρύς καλόγερος και πίτα το κεφάλι του Τι είναι

Εάν δεν το βρίσκαμε το εξηγούσε η γιαγιά Ήτανε το ξύλινο φτυάρι του φούρναρη το οποίο είναι πολύ μακρύ και εμπρός είναι τετράγωνο Με αυτό φουρνίζανε τα ψωμιά στους τότε φούρνους και με αυτό φυσικά τα ξεφουρνίζανε

Ένα άλλο αίνιγμα ήταν

Χίλιοι μύριοι καλογέροι σ ένα ράσο τυλιγμένοι Τι είναι

Το καρπούζι και οι μαύροι σπόροι αντιπροσώπευαν τους καλόγερους

Είχαμε και ένα που λέγαμε για το οποίο κοκκινίζαμε και ντρεπόμασταν Και εγώ ντρέπομαι που θα σας το πω αλλά ας γελάσουμε

Βουργούλακας κατρακυλά ανάμεσα σε δυο βουνά Τι είναι

Digitized by 10uk1s

Η ακαθαρσία η σκληρή που βγαίνει από τον ποπό

Η νενέ Σοφί ως μόνιμη κατοικία είχε το σπίτι της θείας μου της Τσιντσίνη Η νενέ Σοφί όπως προείπα είχε αποκτήσει τρία παιδιά Δυο αγόρια και ένα κορίτσι Τον θείο μου Παναγιώτη τον πατέρα μου και τη θεία μου Αναστασία Έμενε δε με τη θεία μου Αναστασία διότι ήταν αρχοντόσπιτο Εμείς είχαμε μόνο μία υπηρέτρια ενώ η θεία μου είχε τρεις υπηρέτριες εκτός από τον σωφέρ τους αμαξάδες καπετάνιο για το κότερο τζόκεϋ για τα άλογα κτλ Όπως προείπα ο θείος μου ήταν πάρα πολύ πλούσιος Αλλά η νενέ Σοφί κατά καιρούς επεσκέπτετο και το δικό μας σπίτι διότι υπήρχαμε εμείς τα εγγονάκια της Στον θείο μου τον Παναγιώτη δεν πήγαινε διότι εκείνος αν και παντρεύτηκε δυο φορές δεν απέκτησε ποτέ του παιδιά

Στη Σμύρνη ήταν έθιμο και εθεωρείτο πολύ φυσικό οι ηλικιωμένοι άνθρωποι και συνήθως οι χήρες διότι οι άντρες πεθαίνανε πολύ πιο πριν να πήγαιναν να ζήσουν τα χρόνια που τους έμεναν κοντά στις κόρες τους Και αν υπήρχαν αγόρια κατά καιρούς επεσκέπτοντο και τα σπίτια των γιων τους και των νυφάδων τους

Η γιαγιά μου η Σοφί όπως σας είπα ερχόταν σε εμάς για να μείνει μερικές μέρες και να αλλάξει λίγο περιβάλλον Η ανατροφή των παιδιών εγένετο με βάση και με σεβασμό προς τη θρησκεία Έπρεπε τα παιδιά να εκκλησιάζονται τακτικά και απαραιτήτως να πηγαίνουν με τον πατέρα προπαντός κάθε Κυριακή στην εκκλησία Δυο ή τρεις φορές το χρόνο έπρεπε να μεταλαμβάνουν Όταν επρόκειτο να μεταλάβουν αποβραδίς εγένετο μπάνιο φοβερό αλλαγή εσωρούχων κόψιμο νυχιών προσευχή για να πάρουν συγχώρεση από τον Θεό Και τη μέρα που μεταλαβαίνανε έπρεπε να μη φτύσουν χάμω όλο το εικοσιτετράωρο για να μη μολυνθεί η Αγία Κοινωνία πέφτοντας στο χώμα

Όταν μικρά παιδιά βλέπαμε κάπου πεταμένο κάτω κανένα κομματάκι ψωμί έπρεπε να τρέξουμε να το μαζέψουμε να το φιλήσουμε και να το προφυλάξουμε σε μια γωνιά ώστε να μην πατηθεί διότι το ψωμί εθεωρείτο ιερό είδος

Όταν συναντούσαμε κανέναν παπά έπρεπε να τρέξουμε με σεβασμό να του φιλήσουμε το χέρι

Προηγουμένως είχα πει ότι στη Σμύρνη οργίαζαν οι προπαγάνδες Προπαντός οι ξένες θρησκείες Δηλαδή οι καθολικοί και οι προτεστάντες προσπαθούσαν να προσηλυτίσουν παιδιά έχοντας σχολεία εις τα οποία η παιδεία ήταν δωρεάν Γι αυτό είχε δημιουργηθεί η εντύπωση ότι όταν μικροί συναντούσαμε ξένο παπά ξένης δηλαδή θρησκείας παπά αυτό εθεωρείτο προμήνυμα ότι μπορούσε να μας τύχει κανένα κακό και για να αποφύγουμε αυτό το κακό έπρεπε να χαϊδέψουμε τα γεννητικά μας όργανα Ήταν τόσο εμποτισμένη μέσα μας αυτή η ιδέα της κακοτυχίας που έφερναν οι ξένοι παπάδες ώστε θα σας διηγηθώ και κάτι που μου έτυχε εμένα την τελευταία χρόνια το 22 πριν γίνει η Καταστροφή όταν δίναμε εξετάσεις για την Τετάρτη Γυμνασίου στο τότε Αρμοστειακό γυμνάσιο

Είχαμε μαθηματικά εις τα οποία δεν ήμουν καθόλου δυνατός Αυτά θα τα πω για να δούμε ότι οι προλήψεις δεν ήσαν καθόλου λογικές Εκεί λοιπόν που πήγαινα προς το σχολείο τρομαγμένος γιατί φοβόμουνα ότι δεν θα τα κατάφερνα στα μαθηματικά είδα μπροστά μου ένα φραγκόπαπα Μόλις τον είδα λέω laquoΠαναγία μου χάθηκα Δεν θα δώσω εξετάσεις και θα τα αφήσω να είμαι επανεξεταστέος το Σεπτέμβρηraquo Και γύρισα να πάω πίσω προς το σπίτι Μόλις έκανα όμως μερικά βήματα συνάντησα τον καθηγητή μας των Ελληνικών τον κ Κωνσταντινίδη ο οποίος αμέσως μου λέει laquoΠου πας Κατραμόπουλεraquo Λέω laquoΚύριε καθηγητά ξέχασα να πάρω κόλλα διαγωνισμού και πάω στο περίπτερο να πάρωraquo laquoΑ ωραία Θέλω και εγώ να πάρω καραμέλες Πάμε μαζίraquo Οπότε υποχρεώθηκα να πάω στο σχολείο και να δώσω εξετάσεις Ε λοιπόν ο παπάς αντί γρουσουζιά μου έφερε γούρι Το θέμα των

Digitized by 10uk1s

μαθηματικών που μας έβαλε ήταν και εύκολο και κάτι που το ήξερα πολύ καλά Έτσι πήρα 9 λίαν καλώς στα μαθηματικά παρ όλο που φοβήθηκα τη γρουσουζιά του φραγκόπαπα

Το γυμνάσιο που ανέφερα πριν ότι φοιτούσα της Αρμοστείας ήτανε στο Φαρδύ της Ευαγγελίστριας Και όπως έχω πει και προηγουμένως τα τοπωνύμια της Σμύρνης εδηλούντο αναλόγως με την εκκλησία που ήταν στην περιφέρεια Εκτός όμως αυτού εις την εμπορική ζώνη της Σμύρνης υπήρχαν τοπωνύμια τα οποία αναφέροντο εις τη συγκέντρωση των ειδικών μαγαζιών που ασχολούντο με το εμπόριο Και είχαμε τα Γυαλιάδικα όπου επωλούντο κρύσταλλα κτλ τα Σιδεράδικα που είχαν είδη για σπίτια για οικοδομές και εν γένει χρήσιμα για το νοικοκυριό

Ένα μεγάλο και ονομαστό μαγαζί σ αυτή την περιφέρεια ήτανε του Μαύρου ιδιοκτησία Νικολαΐδη Ήταν τα Γουρουνάδικα δηλαδή όπου επωλείτο χοιρινό κρέας και τα παράγωγα του χοιρινού Διότι όπως είναι γνωστό οι Τούρκοι απηγορεύετο από τη θρησκεία τους να τρώνε χοιρινό κρέας και γι αυτό τα μαγαζιά που πουλούσαν χοιρινά κρέατα ήσαν πολύ απομακρυσμένα από την αγορά που είχε μοσχάρια και αρνιά Μια τέτοια όπως προαναφέραμε μεγάλη αγορά ήταν οι Μεγάλες Ταβέρνες στην οποία υπήρχαν πάρα πολλά κρεοπωλεία όπου μπορούσε να πάρει κανείς ωραία κρέατα

Επίσης ήταν τα Σερβετάδικα Τώρα γιατί τα λέγανε έτσι δεν ξέρω Ήταν τα Ταμπάκικα Ταμπάκικα ήταν εκεί όπου επεξεργάζοντο τα δέρματα

Επίσης ήταν και τα Κουμουτζίδικα Τα Κουμουτζίδικα ήταν της Μαντάμας το Χάνι Μέσα σ αυτό ήσαν κατά πλειονότητα χρυσοχοεία Εκτός από το δικό μας πλάγιά μας ήταν του κ Ευάγγελου Μανουσάκη του Μιχαλάκη Σωτηρίου του Πωλ Τας του Θεόδωρου Αδαμόπουλου Πλάγια μας ήσαν επίσης οι αδελφοί Κόρη και δύο τρεις άλλοι που μου διαφεύγουν τα επίθετά τους

Φυσικά υπήρχαν εκεί και ένα δυο άλλα είδη καταστημάτων Μεταξύ αυτών ήταν και το οδοντιατρείο των αδελφών Γκρανιέ οι οποίοι είχαν ένα είδος βιτρίνας όπου προέβαλλαν μασέλες οι οποίες με ένα ελατήριο ανοιγόκλειναν σαν να μασούσαν Θέαμα λίγο μακάβριο

Και μια που μιλάμε για χρυσοχοεία πρέπει να τονίσω μία σωβινιστική περίπτωση Όλοι οι αδαμαντοδέτες της Σμύρνης οι μουχλαϊτζήδες όπως τους λέγανε με την τουρκική λέξη ήσαν Αρμένιοι και δεν παίρνανε ποτέ υπάλληλο ή βοηθό άλλης εθνότητας παρά μόνο Αρμενίους για να κρατάνε κλειστό το επάγγελμα στα χέρια τους Στη γειτονιά μας δηλαδή εις τα Κουμουτζίδικα της Μαντάμας το Χάνι ήταν και ένας Αρμένης αδαμαντοδέτης περίφημος ο κ Βανέτσας Ήταν τεράστιος Χωρίς υπερβολή θα ζύγιζε πλέον των 150 κιλών και αυτό το θηρίο έκανε τόσο ωραία δουλειά και τόσο λεπτή που πολλοί ήρχοντο και από την Κωνσταντινούπολη ακόμη να φέρουν κοσμήματα για να τους εφαρμόσει τις πέτρες όχι μόνο εφαρμόζοντας αυτές αλλά σχεδόν κεντώντας το ίδιο το κόσμημα

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι ήσαν και στο Φραγκομαχαλά Μεταξύ αυτών οι αδελφοί Γεωργιάδη οι οποίοι ως αντιπρόσωποι του Κριστόφλ είχαν αρκετά ασήμια διότι ήταν εύκολη η εισαγωγή από την Ευρώπη επειδή οι τελωνειακοί δασμοί τότε στη Σμύρνη ήσαν υποτυπώδεις

Ήταν το κατάστημα του Ατζιτήρη με πλουσιότατη βιτρίνα Ο άνθρωπος αυτός κατεστράφη τελείως με την Καταστροφή Δεν μπόρεσε να εμφανιστεί πλέον εις την Ελλάδα και μάθαμε ότι όταν πέθανε έγινε έρανος για να τον θάψουν Ο άνθρωπος ο οποίος εθεωρείτο από τους πλουσιότερους χρυσοχόους

Επίσης ήταν ένας Φραγκολεβαντίνος ο Ρουτζιέρι ένας Αρμένης ο Μινασιάν και εις τον δρόμο αυτό το 1873 μετά βεβαιότητος και εις τον αριθμό 57 εμφανίστηκε για πρώτη φορά σίγουρα η φίρμα

Digitized by 10uk1s

laquoΚατραμόπουλοιraquo Ευρέθηκε ένα κουτάκι το οποίο μας προσέφερε μία παλιά μας πελάτισσα και το οποίο αναφέρει το εξής laquoΠ Κατραμόπουλοςraquo mdashήταν ο θείος μουmdash laquoκαι Σίαraquo mdash ήταν ο πατέρας μου laquoΟδός Ευρωπαϊκή αριθμός 57raquo Οι δικοί μου από εθνικισμό από σωβινισμό δεν ήθελαν να αναφέρουν τη λέξη Φραγκομαχαλάς και γι αυτό αναφέρουν laquoοδός Ευρωπαϊκήraquo Και από κάτω laquoΣμύρνη 1873raquo

Λοιπόν για να αναφέρεται το κουτάκι στο 1873 δεν θα πει ότι εκείνη τη χρονιά άνοιξε για πρώτη φορά το χρυσοχοείο μας Τουλάχιστον θα πρέπει να πάμε τρία χρόνια πίσω Επομένως στο 1870 Από την Ευρωπαϊκή οδό νούμερο 57 μετεφέρθη κατόπιν το κατάστημά μας εις της Μαντάμας το Χάνι που προανέφερα και η φίρμα πλέον ήταν laquoΑδελφοί Κατραμόπουλοιraquo Όχι laquoΠ Κατραμόπουλος και Σίαraquo πλέον

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι πάντοτε Έλληνες ή το πολύ Αρμεναίοι ή Φραγκολεβαντίνοι ήσαν εις το λεγόμενο Τσαρσί δηλαδή κοντά εις την τουρκική συνοικία Μεταξύ αυτών ήταν και ο κ Παπαδόπουλος ο περίφημος Μαστρογιάννης ο οποίος έκανε και εμπόριο πολυτίμων λίθων Λέγεται ότι ήταν τόσο πλούσιος ώστε τις πέτρες τα διαμάντια ή τα μπρουγιάν ή τα ρουμπίνια δεν τα είχε στις λεγόμενες ποσέτες δηλαδή στα χάρτινα περιτυλίγματα αλλά σε ολόκληρα τσαντάκια ή γρουμπάκια από δέρμα και όταν ζήταγες να αγοράσεις ένα διαμάντι σου άνοιγε σε ένα πιάτο μια ολόκληρη στοίβα από πολύτιμες πέτρες Και αυτός κατεστράφη τελείως με τη φωτιά και δεν ξαναφάνηκε εις τον ορίζοντα της εδώ Ελλάδας

Και μια που μιλάμε για τον Φραγκομαχαλά την Ευρωπαϊκή οδό όπως τη χαρακτήρισαν λίαν σωστά και λίαν χαρακτηριστικά σ αυτό το δρόμο υπήρχαν ωραιότατα μαγαζιά με πολύ πλούσια είδη και ποικιλίες εμπορευμάτων για τις κυρίες Μεταξύ αυτών υπήρχαν και υποκαταστήματα μεγάλων μαγαζιών ευρωπαϊκών όπως ήταν το Μπον Μαρσέ ήταν του Σολάρι και άλλα

Ένα από τα ωραιότατα και πλουσιότατα πολυκαταστήματα του Φραγκομαχαλά ήταν του Ξενόπουλου Σ αυτό το κατάστημα μπορούσε κανείς να βρει ότι ήθελε Από ρούχα έτοιμα ευρωπαϊκά υφάσματα καπέλα γούνες ακόμα και έπιπλα Ήταν ένα πολύ μοντέρνο πολυκατάστημα σε τέσσερις ορόφους με πολύ πολύ πλούσιο και εκλεκτό εμπόρευμα Όπως είπα και πιο πριν οι δασμοί στη Σμύρνη πριν γίνει η Ελληνική κατοχή ήσαν υποτυπώδεις και έτσι μπορούσαν να εισάγονται εύκολα και πολύ φτηνά εμπορεύματα από την Ευρώπη

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο υπήρχαν και μερικά ονομαστά για τα είδη τους μαγαζιά όπως του Κοντορούση για παπούτσια του Παπαθωμά για γούνες του Μουτάφη για καπέλα του Γεωργιάδη για δαντέλες του Αλεξίου για έπιπλα

Επίσης υπήρχε και η Σαλ ντε Βαν όπου κάθε Κυριακή πρωί εγένοντο πλειστηριασμοί και πωλούσαν από όλα τα είδη Πίνακες κοσμήματα έπιπλα κτλ

Επίσης ήταν το περίφημο φαρμακείο του Μωραΐτη Στον ίδιο δρόμο δε ήταν και ένα ονομαστό ζαχαροπλαστείο η laquoΜυροβόλος Άνοιξηraquo Σ αυτό έχω να σας διηγηθώ ένα νόστιμο περιστατικό με τον περίφημο Τσουρτσούρα που ανέφερα προηγουμένως τον τύπο της Σμύρνης που έκλεβε τα σκυλιά

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου υπήρχε μεγάλη έλλειψη από μικρά κέρματα Έτσι πολλά μαγαζιά όταν επρόκειτο να δώσουν ρέστα και δεν είχαν ετύπωναν σε κάτι χαρτιά με τη σφραγίδα τους και ανέγραφαν το ποσό το οποίο αντιπροσώπευαν Μια μέρα είχε πάει στη laquoΜυροβόλοraquo ο Τσουρτσούρας και έφαγε λουκουμάδες κανταΐφια δεν ξέρω τι και αφού επλήρωσε

Digitized by 10uk1s

αντί ρέστα του δώσανε τέτοια χαρτάκια Στην απορία του που ρώτησε του απάντησαν ότι αυτά ισχύουν ως νόμισμα του καταστήματος

Μετά από λίγες μέρες πήγε πάλι ο ίδιος και αφού έφαγε του καλού καιρού εφώναξε το γκαρσόνι να πληρώσει και αντί πληρωμής έδωσε δικά του χαρτιά Στην απορία αυτών λέει laquoΓιατί τα δικά σας ισχύουν και τα δικά μου δεν ισχύουνraquo Τέτοιος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας

Επίσης ένα ονομαστό κατάστημα της Σμύρνης ήταν το laquoΑγγλοήστερνraquo Αυτό δεν ήταν στον Φραγκομαχαλά Ήταν σε έναν παράλληλο δρόμο Όλα του τα εμπορεύματα ήσαν προελεύσεως αγγλικής Εκεί μπορούσες να αγοράσεις έτοιμα ρούχα εγγλέζικα σκωτσέζικα καπαρντίνες παπούτσια

Επίσης εκτός από τα ωραία μαγαζιά του Φραγκομαχαλά που ανέφερα υπήρχαν και πολλά σε άλλα σημεία της Σμύρνης τα οποία ήσαν μάλλον χοντρικής πωλήσεως Πολλά από αυτά ανήκαν σε Αρμενίους οι οποίοι είχαν τα κεντρικά τους στο Λονδίνο και υποκαταστήματα στη Σμύρνη όπως ήταν του Ιπιρξιάν του Σιβρισαριάν του Εσαγιάν Γι αυτό υπήρχαν πολύ πλούσιοι Αρμεναίοι εις την Σμύρνη

Όταν μιλούσαμε πριν για τα χρυσοχοεία που ήσαν στης Μαντάμας το Χάνι μεταξύ των άλλων ανέφερα ότι πλάγια στο δικό μας ήταν ο κ Ευάγγελος Μανουσάκης Αυτός ήταν ένας πρωτοπόρος εις τις άτοκες δόσεις πωλήσεως τιμαλφών Είχε κατορθώσει να προσελκύσει το σύνολο των εργατριών που εργάζονταν στην επεξεργασία του καπνού τις καπνουλούδες όπως λέγαμε οι οποίες αγόραζαν χρυσά και πλήρωναν κάθε Σάββατο που έπαιρναν το βδομαδιάτικο πληρώνοντας με δόσεις Δηλαδή δούλευε τεφτεράκι Όταν ερχόταν το Σάββατο και κατέπλεε η πελατεία του κ Μανουσάκη επί ώρες μύριζε από καπνό ανεπεξέργαστο η γειτονιά μας διότι υπήρχαν στη Σμύρνη πάρα πολλές αποθήκες όπου εδούλευαν κοπέλες στην επεξεργασία του καπνού και μύριζαν φυσικά και αυτές Αυτός δε ο γείτονάς μας ο κ Μανουσάκης ο οποίος επέζησε και δούλεψε και αρκετά χρόνια εδώ στην Αθήνα είχε ένα φυσικό Εάν δεν κλείναμε εμείς το δικό μας μαγαζί δεν εννοούσε να κλείσει αυτός φοβούμενος φαίνεται μην του πάρουμε κανένα πελάτη

Ένα βράδυ συμφωνήσαμε με τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη και τον υπάλληλο που είχαμε τότε τον Σαββάκη να μην κλείσουμε νωρίς για να τον υποχρεώσουμε να μείνει και αυτός Και μείναμε ως τις δώδεκα τη νύχτα και αυτός δεν εννοούσε να κλείσει αν δεν φύγουμε εμείς

Και με την ευκαιρία της σημερινής μέρας μου τη χαρά που πήρα κάνοντας βέρες για την εγγονή μου τη Μαρίνα θυμήθηκα την ευχή που έδινε ο θείος μου ο Παναγιώτης σε όσους έκαναν βεργέτες βέρες κατά τους Αθηναίους παίρνοντάς τες από το μαγαζί μας Και έλεγε τότε laquoΚαλορίζικα και αμετάνιωταraquo

Και μια που μιλούμε για χρυσοχοεία θα κάνουμε ένα διαχωρισμό διακριτικό μεταξύ των χρυσοχόων του Φραγκομαχαλά και των χρυσοχόων του κατ εξοχήν δρόμου της χρυσοχοΐας της Μαντάμας το Χάνι

Οι χρυσοχόοι του Φραγκομαχαλά ήσαν μάλλον μεταπωληταί κοσμημάτων διότι όπως προανέφερα η εισαγωγή ειδών από την Ευρώπη στη Σμύρνη ήταν κάτι το εύκολο και δεν επιβαρυνόταν Δεν είχαν δηλαδή δικά τους εργαστήρια έφερναν τα περισσότερα είδη τους από το εξωτερικό και έκαναν παραγγελίες σε διαφόρους τεχνίτες της χρυσοχοΐας της Σμύρνης να κάνουν γι αυτούς κοσμήματα

Ένας από αυτούς που δούλευε για τους χρυσοχόους του Φραγκομαχαλά και προπαντός για τη φίρμα των αδελφών Γεωργιάδη ήταν όπως έμαθα εκ των υστέρων ο πατέρας μου Επειδή ο πατέρας μου είχε έξι παιδιά και ο θείος μου παρ όλο που παντρεύτηκε δύο φορές δεν απέκτησε παιδιά ήταν υποχρεωμένος να δουλεύει και να αποδίδει περισσότερο εις τον συνεταιρισμό για να έχει και

Digitized by 10uk1s

περισσότερα τραβήγματα Γι αυτό πολλά κοσμήματα τα οποία έφερναν τη φίρμα Γεωργιάδη ήσαν κατασκευές του πατέρα μου ο οποίος εθεωρείτο από τους καλύτερους τεχνίτες της Σμύρνης Διότι και καλός τεχνίτης ήταν αλλά και εφευρετικός

Από την Ευρώπη εισήγαν πολλά έτοιμα κοσμήματα ματ Όπως είναι γνωστό στη Σμύρνη δεν υπήρχε ηλεκτρισμός και επομένως δεν υπήρχαν τα κατάλληλα μηχανήματα για να δημιουργήσουν το ματ που λέγαμε

Ο πατέρας μου σκέφτηκε και έκανε μία δική του εφεύρεση πρωτόγονη αλλά αποδοτική Σκέφτηκε ότι τα χτυπήματα σε μία λεία επιφάνεια κοσμήματος δημιουργούν αυτό το είδος του ματ Γι αυτό φρόντισε και πήρε σπασμένα τζάμια τα οποία άλεσε και τα έκανε ψιλά σαν αλεύρι και στο σπίτι επάνω το δικό μας έκανε μία εγκατάσταση Δηλαδή στην ταράτσα εφήρμοσε ένα είδος υδρορρόης που από πάνω είχε ένα χωνί έριχνε μέσα αυτά τα τρίμματα των τζαμιών και πέφτανε με ορμή κάτω εκεί που βρισκόταν το κόσμημα και χτυπώντας το πολύ εδημιουργείτο ματ Αυτό δεν το ήξεραν αυτοί και έτσι ο πατέρας μου είχε μία πρόσθετη αμοιβή Μία πρόσθετη ενίσχυση στα οικονομικά του

Στο μαγαζί μας της Σμύρνης θυμάμαι ότι υπήρχαν αυτά τα σύνεργα Δηλαδή ένα μεγάλο χωνί ένα είδος υδρορρόης και κάτω ένα μεγάλο δοχείο σαν βαρέλι το οποίο υποδέχετο τα τρίμματα Έπειτα τα ξανάβαζαν σε έναν κουβά τα ξανανέβαζε ο μεγάλος μου αδελφός στην ταράτσα και τα ξανάριχνε

Επίσης υπήρχαν εκεί πολλά καλούπια για να κάνουμε κοσμήματα διότι τα κοσμήματα στη Σμύρνη όπως είπα ήσαν τα περισσότερα χειροποίητα Δεν υπήρχαν χυτόπρεσες και τέτοια

Επίσης το λιώσιμο του χρυσού γινόταν σε καμίνια με κάρβουνα Υπήρχε φυσερό από πάνω υπήρχε και καμίνι και έβαζαν το χρυσό σε χωνάκια που τα λέγαμε ποτάδες Όταν ο θείος μου επρόκειτο να λιώσει χρυσό εμένα η δουλειά μου ήταν να δουλεύω το φυσερό αφού προηγουμένως ανέβαινα και άνοιγα το πίσω παράθυρο του εργαστηρίου Ο τοίχος του έβλεπε στον περίβολο της εκκλησίας των Καπουκίνων που ήταν ιδιοκτησία του μαγαζιού μας

Επίσης στη Σμύρνη φυσικά δεν υπήρχε ούτε ωράριο ούτε συνδικάτα εργατών Ένας καλός τεχνίτης ήταν πάντα περιζήτητος και έβρισκε δουλειά εύκολα ενώ έναν τεμπέλη ή άχρηστο το αφεντικό είχε όλο το ελεύθερο να τον απολύσει χωρίς να έχει συνέπειες

Στη Σμύρνη στην ωραία πόλη της χαράς και της εργασίας (διότι στη Σμύρνη για να είσαι φτωχός έπρεπε να είσαι τεμπέλης) υπήρχε δουλειά για όλους Δεν εδικαιολογείτο άνθρωπος φτωχός εκτός αν ήταν τεμπέλης

Όπως μου είπε η μητέρα μου επειδή οι περισσότερες δουλειές και τα περισσότερα δώρα γίνονταν το Δεκέμβρη και την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και όχι των Χριστουγέννων όπως τώρα που φραγκέψαμε ο πατέρας μου εγκαθίστατο και κοιμόταν και τη νύχτα μέσα στο μαγαζί δουλεύοντας είκοσι ώρες το εικοσιτετράωρο Έπαιρνε το στρώμα του και το πάπλωμά του και κοιμόταν σε έναν καναπέ του μαγαζιού Μόνο κάθε Σάββατο πήγαινε σπίτι για να πλυθεί να καθαριστεί να αλλάξει ρούχα και αυτό όπως προανέφερα διότι ήταν υποχρεωμένος να συνεισφέρει περισσότερα λόγω των περισσοτέρων εξόδων που είχε με τη μεγάλη του οικογένεια

Τα δύο τρία τελευταία χρόνια προ της Καταστροφής ήσαν πολύ στη μόδα στη Σμύρνη τα βραχιόλια Τα περίφημα σμυρναίικα βραχιόλια Οι σαλίγκαροι τα τσατιά κτλ Αυτά όλα γίνονταν από χρυσό 22 καρατίων Δηλαδή λιώνανε απευθείας ή αγγλικές λίρες ή τουρκικές λίρες ή εικοσόφραγκα και έτσι

Digitized by 10uk1s

εγίνοντο αυτά τα ωραία σμυρναίικα βραχιόλια Αυτή η μόδα ήταν και ένα είδος σωτηρίας για τη μετέπειτα προσφυγιά διότι όσοι πρόσφυγες κατόρθωσαν και γλίτωσαν και έφεραν τα χρυσά τους εδώ πουλώντας τα μπόρεσαν να δημιουργήσουν τον πρώτο πυρήνα της εγκαταστάσεώς τους Φυσικά η έλευση των προσφύγων βοήθησε πολύ και την οικονομία της Ελλάδας Η αλήθεια είναι ότι οι Ελλαδίτες τρόμαξαν όταν είδαν το κύμα των προσφύγων φοβούμενοι ότι αυτό θα φέρει ανεργία και μεγάλη φτώχεια Αλλά όπως είπα και εγώ σε μία εκπομπή της τηλεόρασης για τη μαύρη επέτειο της καταστροφής της Σμύρνης οι πρόσφυγες ακούμπησαν μεν εις τον κορμό της μητέρας πατρίδος αλλά δεν ακούμπησαν ως παράσιτα αλλά ως μπόλια και εμπόλιασαν τον κορμό της Ελλάδος και γι αυτό πήγε πολύ μπροστά η Ελλάς Απόδειξη είναι η Μακεδονία Δεν ξέρω αν το ξαναείπα αλλά όσες φορές και να το πει κανείς δεν αρκεί Η εγκατάσταση των προσφύγων και προπαντός των Ποντίων εδημιούργησε ένα ωραίο στρώμα Ελλήνων εις τη Μακεδονία Και όχι μόνο ανεπτύχθη οικονομικώς και βιομηχανικώς αλλά διορθώθηκε και εθνολογικώς

Διότι πριν από την έλευση των προσφύγων με τις προπαγάνδες και με τις διώξεις πολλοί παρ όλο που ήσαν Έλληνες εις το αίσθημα ήσαν σλαβόφωνοι πράγμα που ενίσχυε τότε την προπαγάνδα της Βουλγαρίας που επιζητούσε να μας φάει τη Θεσσαλονίκη

Όπως είπα η έλευση των προσφύγων οι οποίοι ήσαν γυμνοί και δεν είχαν ούτε ρούχα ούτε ένα κρεβάτι να κοιμηθούν εβοήθησε πολύ την εθνική οικονομία Ήρθαν τότε και πολλά δολλάρια προπαντός από τους Αμερικανούς οι οποίοι ήσαν οι μόνοι που πραγματικά εβοήθησαν στην εγκατάσταση των προσφύγων και πολλές βιοτεχνίες μικρές εδούλεψαν και εξελίχθηκαν σε βιομηχανίες Διότι ερχόμενοι οι πρόσφυγες ήσαν υποχρεωμένοι να αγοράσουν από παπούτσια κάλτσες έως κρεβάτια έως μαχαιροπίρουνα έως πιάτα και εν πάση περιπτώσει το νοικοκυριό Οι δικές μας οι γυναίκες ήσαν προκομμένες και καθαρές Τις είπαν παστρικές με διφορούμενη έννοια Εμείς θα πάρουμε την καλή έννοια Ήσαν πράγματι παστρικές και νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς όπου η ζωή ήταν πρωτόγονη όπου δεν υπήρχε αποχέτευση και τα βρωμόνερα κυκλοφορουσανε μέσα στους δρόμους δεν εξεδηλώθη ποτέ καμία επιδημία λόγω της καθαριότητας την οποία κρατούσαν οι γυναίκες οι δικές μας εις τα σπίτια τους

Η άλλη διφορούμενη έννοια του παστρικές ήταν καλοαντρούδες Τραβούσαν τους άντρες τους Ελλαδίτες και θύμωναν οι κοπέλες διότι έχαναν τις ευκαιρίες Οι γυναίκες οι δικές μας ήσαν καλές μαγείρισσες καλές νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς με τις πρωτόγονες εγκαταστάσεις όπου έμεναν ολόκληρες οικογένειες σε μία παράγκα η οποία είχε ένα υποτυπώδες παραθυράκι μόλις εξοικονομούσαν κανένα κομματάκι πανί έφτιαχναν μία κουρτινουλα και μόλις βρίσκανε κανένα κουτί από κονσέρβα και λίγο χώμα κατόρθωναν και φύτευαν πότε ένα βασιλικό και πότε ένα γεράνι

Και όταν γύριζε ο άντρας κουρασμένος από το μεροκάματο έβρισκε πάντοτε στο σπίτι έτοιμο να τον περιμένει κάτι καλομαγειρεμένο Φτωχό μεν αλλά περιποιημένο Η δύναμη και το κουράγιο που έδωσαν οι γυναίκες της προσφυγιάς στους άντρες πρόσφυγες είναι βεβαιωμένα Χάρη εις την περιποίηση χάρη εις το κουράγιο που έδιναν κατορθώσαμε να κρατηθούμε στα πόδια μας

Ως απόδειξη θα φέρω ένα μικρό παράδειγμα Αυτή την εποχή υπάρχει μια πολύ μεγάλη βιομηχανία μπισκότων και ζυμαρικών οι αδελφοί Παπαδόπουλοι Οι γονείς αυτών είχαν εγκατασταθεί σε μία παράγκα στη Θεσσαλονίκη Η μητέρα τής οικογένειας εζύμωνε και έψηνε όλη μέρα κουλουράκια τα οποία ο πατέρας Παπαδόπουλος τα έπαιρνε σε έναν ταβλά στο κεφάλι του και έβγαινε και τα πουλούσε στους δρόμους

Ε λοιπόν τα παιδιά αυτής της οικογένειας μεγαλώνοντας με το παράδειγμα της εργατικότητος

Digitized by 10uk1s

κατόρθωσαν σήμερα να συναγωνίζονται ευρωπαϊκά είδη σαν τα δικά τους

Και μια και μιλήσαμε για την κακία της εκφράσεως laquoοι παστρικέςraquo ας μιλήσουμε και για το ειρωνικό laquoτι είχαμε και τι χάσαμεraquo Μπορεί μερικές απλοϊκές γυναικούλες προσφυγίνες να το είπανε καμιά φορά Αλλά είναι βέβαιο ότι και είχαμε και χάσαμε Είχαμε το παν και χάσαμε το παν σε μια στιγμή Εδώ μια ζημιά που γίνεται σε οιοδήποτε σπιτικό δηλαδή το να σπάσει ένα πιάτο ένα ποτήρι μας δημιουργεί μια κάποια στεναχώρια Φανταστείτε το βιος γενεών ολόκληρων να το αφήνεις έρμαιο στις αρπαγές των Τούρκων Να κλειδώνεις την πόρτα σου και να πετάς το κλειδί γιατί ξέρεις ότι δεν θα ξαναμπείς στο σπιτικό σου

Και για μεν τα σπίτια και τα μαγαζιά μας που καήκανε κατά κάποιο τρόπο το παίρνεις απόφαση Αλλά σκεφτείτε να έχεις ένα σπίτι ή μία ανθούσα επιχείρηση να την αφήνεις στα χέρια άλλων και να φεύγεις ξυπόλυτος και γυμνός με ένα μπογαλάκι μόνο στο χέρι γιατί δεν είχες τη δυνατότητα να πάρεις κάτι περισσότερο μαζί σου

Φυσικά και το σπίτι που μας φιλοξένησε μετά τη φωτιά του κ Ανέστη ένα αρχοντικό με τρία δωμάτια υποδοχής χωριστά το λίβινγκ την αυλή όπως τη λέγανε στη Σμύρνη με έξι υπνοδωμάτια επάνω με μία επίπλωση θαύμα διότι ο άνθρωπος αυτός ήταν καπνέμπορος καπνοπαραγωγός μάλλον και σταφιδοπαραγωγός με τεράστια κτηματική περιουσία και είχε κατορθώσει να δημιουργήσει μια καλή κατάσταση mdash και να ξέρει ότι αφήνει αυτό το σπίτι όπως είναι και φεύγει για να μην το ξαναδεί ποτέ

Το ίδιο συνέβη και με τον θείο μου Το σπίτι του Τσιντσίνη του θείου μου όπως προείπα κάηκε αλλά το εργοστάσιό του ο αλευρόμυλος ο οποίος ήταν ο καλύτερος των Βαλκανίων διότι με την ελληνική κατοχή σιγουρεύτηκε πλέον και καταξοδεύτηκε και ανανέωσε το σύνολο των εργαλείων του (και μάλιστα είχε φέρει ειδικό τεχνίτη από την Ελβετία διότι τα μηχανήματα ήσαν ελβετικά Αυτές τις λεπτομέρειες τις ήξερα διότι στο εργοστάσιο ήταν διευθυντής ο δεύτερος αδελφός μου ο Νίκος Είχαν φέρει όπως είπα ειδικό τεχνοκράτη από την Ελβετία τον κ Σενώ τον οποίο βρήκαμε μετά την Καταστροφή εις τους μύλους του Αγίου Γεωργίου Αυτός διοργάνωσε τους μύλους του Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι και επειδή γνωριζόταν με τον αδελφό μου τον Νίκο κατά την κατοχή πήγαμε και μας έδωσε μια μεγάλη ποσότητα αλεύρι) αυτό λοιπόν το τεράστιο εργοστάσιο το οποίο επειδή ήταν κοντά στην παραλία της Σμύρνης είχε δική του προβλήτα όπου επλεύριζαν τα πλοία που έφερναν αγγλικό κάρβουνο διότι το εργοστάσιο εργαζόταν με δική του κίνηση και ξεφόρτωνε κάρβουνα και φόρτωνε άλευρα για να κάνει εξαγωγή mdash αυτή την τεράστια περιουσία ο θείος μου την εγκατέλειψε και ήρθε εδώ αφού είχε χάσει και τον μοναχογιό του μαζί με τη θεία μου και αν δεν ήμαστε εμείς δεν θα είχε ούτε να κοιμηθεί πουθενά ούτε να φάει πουθενά

Σημειώστε ότι το 1948 που είχα πάει στη Σμύρνη πήγα και βρήκα το εργοστάσιο και ακόμα το 48 δηλαδή είκοσι έξι χρόνια αργότερα υπήρχε η επιγραφή laquoΙωάννης Ν Τσιντσίνηςraquo διότι το κτίριο ήταν τετραώροφο με τα γραφεία και οι Τούρκοι δεν είχαν την ευχέρεια να σβήσουν την επιγραφή

Το laquoτι είχαμε και το τι χάσαμεraquo είναι βέβαιο Διότι όπως είπα είχαμε το βιος μας είχαμε το σπιτικό μας είχαμε τη δουλειά μας είχαμε την προκοπή μας και όλα αυτά χαθήκανε σε μία ώρα μέσα σε μία κακιά στιγμή

Αυτά τα λίγα είχα να πω χωρίς να έχω ούτε τη μόρφωση ούτε την προπαρασκευή για να μάθουν τα παιδιά μου και τα εγγόνια μου λίγα πράγματα από την καημένη μας πατρίδα από τις ρίζες μας

Digitized by 10uk1s

ξένοι ιταλικοί γαλλικοί αλλά προπαντός ιταλικής όπερας διότι η Σμύρνη είχε πάρα πολλά θέατρα πολλά υπαίθρια και αρκετά χειμερινά

Μεταξύ αυτών το κόσμημα της Σμύρνης ήταν το Θέατρο Σμύρνης που ήταν μικρογραφία του Θεάτρου της Σκάλας του Μιλάνου Σ αυτό αξιώθηκα παιδί να πάω κι εγώ δυο φορές συνοδευόμενος από τη θεία μου Άννα και ν ακούσω την laquoΤσάρνταςraquo και την laquoΜπαγιαντέραraquo

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου είχαν δημιουργηθεί πολλοί θίασοι στη Σμύρνη από ηθοποιούς ντόπιους Σμυρνιούς οι οποίοι ήσαν καλλίφωνοι και δημιούργησαν μαζί με τον Σύλβιο και τον Καρακάση που ήσαν καλοί σκηνοθέτες θιάσους και προπαντός οπερέτας

Μεταξύ αυτών πρωταγωνίστρια ήταν η Μέρτικα Επίσης ήταν και η Ζαζά Μπριλάντη η οποία εθριάβευσε και μετά την καταστροφή της Σμύρνης στην Αθήνα ως σουμπρέτα

Μεταξύ πολλών άλλων διακριθέντων δεν πρέπει να ξεχάσουμε να αναφέρουμε τον Γιώργο Γληνό ο οποίος επίσης διέπρεψε μετά την Καταστροφή ως πρωταγωνιστής του Εθνικού Θεάτρου

Ο Σύλβιος και ο Καρακάσης τους οποίους προανέφερα δεν ήσαν μόνο σκηνοθέτες ήσαν και καλοί συγγραφείς και μετά την Καταστροφή ήρθαν κι αυτοί στην Αθήνα όπου έγραψαν επιθεωρήσεις επιτυχημένες Το δίδυμο των συγγραφέων ήταν ο Σύλβιος και ο Καρακάσης Ο Καρακάσης ο πνευματωδέστατος αυτός άνθρωπος ήταν καμπούρης

Είχαμε επίσης πολλές πολυτελείς αίθουσες κινηματογράφων όχι μόνο στην παραλία αλλά και μέσα στις συνοικίες Φυσικά οι ταινίες τότε ήσαν βουβές και συνοδεύονταν από υπόκρουση πιάνου

Στη Σμύρνη υπήρχαν επίσης πολλές λέσχες στις οποίες μαζεύονταν τα μέλη συζητούσαν έπαιζαν χαρτιά όχι μεγάλο τζόγο δεν ήσαν λέσχες χαρτοπαικτικές αλλά λέσχες συναναστροφής Εκεί τα μέλη μπορούσαν να πάρουν το τσάι τους και να μιλήσουν μεταξύ τους για τις υποθέσεις τους

Κορυφαία περίπτωση για τις λέσχες αυτές ήσαν οι χοροί που εδίνοντο τις Απόκριες τόσο για να διασκεδάσουν τα μέλη όσο και για να εισπράξουν οι λέσχες χρήματα και ν ανταποκριθούν στα έξοδά τους

Μία από τις λέσχες αυτές ήταν η Λέσχη των Κυνηγών Υπήρχαν δυο λέσχες κυνηγών η Αψηλή και η Χαμηλή Αρχικώς ήταν η Λέσχη η Αψηλή σ ένα δρόμο της προκυμαίας αλλά είχαν διασπαστεί τα μέλη της και στην άλλη γωνία δημιούργησαν μια δεύτερη λέσχη τη λεγομένη πάλι Λέσχη των Κυνηγών αλλά Χαμηλή

Σ έναν αποκριάτικο χορό του 1922 αξιώθηκα να πάω κι εγώ συνοδεύοντας ως ντάμα μου τη δεσποινίδα Τσβάιφελ την οποία μου εμπιστεύτηκαν οι γονείς της που παρακολουθούσαν από τον εξώστη της Λέσχης

Στην άλλη Λέσχη των Κυνηγών τη λεγομένη Αψηλή mdashκαι τούτο γιατί το κτίριό της ήταν μεγαλοπρεπέστατο είχε ισόγειο και τρία πατώματα και εκεί με έπαιρνε όποτε πήγαινε ο θείος μου ο Τσιντσίνης που ήταν μέλος τηςmdash είχε εγκαταστήσει το 1919 και 1920 το Στρατηγείο του ο Παρασκευόπουλος που ήταν αρχιστράτηγος

Digitized by 10uk1s

Και μια που μιλήσαμε για τους χορούς των λεσχών ο κορυφαίος και ο κοσμικότερος χορός ήταν της Ελληνικής Λέσχης Το εισιτήριο εκεί ακόμα και για τα μέλη ήταν τσουχτερό Επίσης κατά τη διάρκεια του χορού εγένοντο πλειστηριασμοί ποιος θα προσέφερε δηλαδή τα περισσότερα χρήματα δια τους σκοπούς της Λέσχης Σκοποί της Ελληνικής Λέσχης ήσαν η ενίσχυση των φιλανθρωπικών και των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων που υπήρχαν στη Σμύρνη

Για να γίνεις μέλος σ αυτή τη Λέσχη ήταν πολύ δύσκολο διότι ήταν ένα είδος Φιλικής Εταιρείας Ο αδελφός μου ο Χρήστος ο μεγάλος ο πρωτότοκος δηλαδή είχε επανειλημμένα υποβάλει αίτηση η οποία είχε κατ αρχήν απορριφθεί Όταν όμως ενεκρίθη εθεωρήθη ότι ήταν μια δικαίωση της φήμης της οικογενείας πράγμα για το οποίο ήταν ενθουσιασμένος ο Χρήστος

Επίσης υπήρχε το Σπόρτινγκ καθώς και η Νιου Κλαμπ στην οποία σύχναζαν περισσότερο οι Άγγλοι και γι αυτό είχε και αγγλική ονομασία Υπήρχαν νομίζω και άλλες δύο λέσχες των οποίων μου διαφεύγουν τα ονόματα

Όπως προανέφερα ο θείος μου ήταν αλευροβιομήχανος Εκεί στη Σμύρνη ήσαν χωριστοί οι αλευροβιομήχανοι και οι αλευρέμποροι Δεν ήταν όπως είναι τώρα εδώ οι μύλοι που αλέθουν δικό τους στάρι Εκεί οι αλευροβιομήχανοι έκαναν φασόν Ο θείος μου ο Τσιντσίνης αρκετά ηλικιωμένος εθεωρείτο εξπέρ εις την απόδοση των σιταριών διότι στη Σμύρνη υπήρχε και επιμελητήριο των σιτηρών και με έπαιρνε και εκεί μαζί του Είχα μια προαίσθηση ότι επειδή έβλεπε ότι ο γιος του δεν ήταν άνθρωπος για δουλειά έχω τη γνώμη ότι με έπαιρνε κοντά του για να με βοηθήσει και να με σπουδάσει ώστε να τον διαδεχθώ στην επιχείρηση Το όνομα που χρησιμοποιούσαν γι αυτό που θέλω να περιγράψω στη Σμύρνη ήταν Μπόρσα σιτηρών δηλαδή Χρηματιστήριο σιτηρών Εκεί υπήρχαν οι μεσίτες και οι αγορασταί σιτηρών σιτάρι για να το αλέθουν και να το κάνουν αλεύρι κτλ Φυσικά ο θείος μου ο Τσιντσίνης εθεωρείτο αυθεντία στην εξακρίβωση της αποδόσεως των σιτηρών

Όταν λοιπόν υπήρχε μία διαφορά μεταξύ αγοραστών και πωλητού κατέφευγαν σε εκείνον και ότι έλεγε εθεωρείτο τελεσίδικη απόφαση Εκείνος έπαιρνε το σιτάρι και το δάγκωνε στα δόντια του και έλεγε ότι από αυτό το σιτάρι θα έχετε στις χίλιες οκάδες τόσα σακιά αλεύρι πρώτης ποιότητος τόσα σακιά δευτέρας ποιότητος τόσα σακιά πίτουρο ψιλό τόσα σακιά πίτουρο χοντρό και τόσα σακιά σκύβαλο Σκύβαλο ήταν τα απορρίμματα

Κανείς δεν αμφισβητούσε τη γνώμη του Ήταν άνθρωπος όπως είπα και αγράμματος και αμόρφωτος Μια μέρα έτυχα στο εργοστάσιο στο γραφείο και ένας πελάτης εζήτησε να του αποδώσουν λογαριασμό Ήταν εκεί ο αδελφός μου ο Νίκος και ένας άλλος κύριος Ιωαννίδης ο οποίος κρατούσε τα λογιστικά βιβλία Ρώτησε λοιπόν ο θείος μου ο Τσιντσίνης πόσα σακιά σιτάρι ήρθαν τόσα Και για την προέλευση γιατί από κάθε μέρος αλλιώτικο της Μικράς Ασίας είχαν και διάφορη απόδοση τα σιτάρια Του είπανε από πού προέρχονταν και έβγαλαν έναν απολογισμό Εκείνος χωρίς πολλά λόγια κάνει ένα laquoτσουraquo Λάθος Ξαναπιάνουν αυτοί τα χαρτιά γράφουν μετράνε κάνουν υπολογισμούς mdashκομπιούτερ δεν υπήρχαν τότεmdash βγάζουν δεύτερο∙ laquoλέγε σιορ Γιαννάκοraquo έτσι τον λένε τιμητικώς κατά το laquoσερraquo των Άγγλων laquoτσουraquo επαναλαμβάνει εκείνος Λάθος και αυτή τη φορά Οπότε έκαναν τρίτο υπολογισμό και τότε εκείνος είπε laquoναιraquo Με το μυαλό όλα αυτά εγένοντο

Αυτός λοιπόν ο τόσο ευφυής και εργατικός άνθρωπος ο οποίος εκ του μηδενός κατόρθωσε να σχηματίσει μία από τις μεγαλύτερες περιουσίες της Μικράς Ασίας όπως είπαμε είχε αποκτήσει ένα γιο ο οποίος μεγάλωσε στα πλούτη και έγινε όπως τον έλεγε ο μπαμπάς του αχαΐρευτος Ήταν bon

Digitized by 10uk1s

viveur γυναικάς και καλοπερασάκιας Για να πάρετε μια ιδέα η καταστροφή τον βρήκε να έχει δυο αυτοκίνητα που για εκείνη την εποχή ήταν περίπτωση μάλλον δύσκολη Ένα Τσάντλερ και ένα Μεταλλουρζίκ Το Μεταλλουρζίκ όταν ήρθε ο βασιλεύς Κωνσταντίνος στη Σμύρνη για να κάνει την αποτυχημένη εκστρατεία τού Σαγγαρίου η Διοίκηση το ζήτησε και το εδάνεισαν για τις μετακινήσεις του βασιλιά

Επίσης είχε ένα ωραιότατο κότερο που για να διακρίνεται είχε όλο κόκκινα πανιά Από καρότσες είχε τέσσερις πέντε με ωραία άλογα αλλά ήταν και μανιώδης ιππεύς Στη Σμύρνη γίνονταν μία φορά το χρόνο ιπποδρομίες σε ένα προάστιο που το έλεγαν Παράδεισο λίγο πριν από το Μπουτζά Για να διατηρεί κανείς στάβλους ολόκληρο το χρόνο για μία Κυριακή που θα γίνονταν οι κούρσες καταλαβαίνετε ότι ήταν πολυέξοδο Αυτός όμως το είχε και αυτό Είχε ωραιότατο στάβλο και μεταξύ των άλλων είχε και ένα καθαρόαιμο άλογο τον Μπαχτιάρ ο οποίος ήταν το κρακ Παρ όλο που τον φόρτωναν βάρη και τέτοια πάντοτε ήταν πρώτος στις ιπποδρομίες

Μάλιστα είχα και εγώ ένα παρ ολίγον δυστύχημα Με έπαιρνε μαζί του ο ξάδελφός μου όταν ήτανε να γυμνάσουν τα άλογα για την ιπποδρομία και επειδή ο Μπαχτιάρ παρ όλο που ήταν το καλύτερο άλογο ήταν και το πιο ήσυχο και ήρεμο με έβαζε επάνω και εγώ καβαλούσα τον Μπαχτιάρ Μια μέρα μπαίνοντας εις τον ιππόδρομο από μία πλαϊνή πόρτα ενώ εκείνη την ώρα εγυμνάζοντο δυο άλλα άλογα ο Μπαχτιάρ μόλις αντελήφθη ότι γίνεται κούρσα πήγε πλάγιά τους και με εμένα επάνω να τα προσπεράσει Φυσικά κατατρομάξανε και ο ξάδελφός μου και ο κ Σταρένιος ο οποίος ήταν βοηθός του και ξεφωνίσανε και μου φώναζε ο ξάδελφός μου laquoσφίγγε τα πόδια σου στη σέλα και κράτα τα γκέμιαraquo ώσπου τα άλογα να σταματήσουνε για να μην πέσω κάτω διότι φυσικά ήμουν αδαής εγώ από τις κούρσες

Μία από τις διαδρομές που γίνονταν σ αυτές τις ιπποδρομίες ήταν και η ιπποδρομία των ερασιτεχνών την οποία έλεγαν με τον εγγλέζικο τίτλο laquoτζέντλεμαν κουρςraquo Εκεί δεν έτρεχαν επαγγελματίες τζόκεϋ αλλά μόνο οι ιδιοκτήτες Σ αυτή φυσικά έτρεχε και ο ξάδελφός μου με τον Μπαχτιάρ πάντοτε νικητής Αυτός ήταν ο πυρήνας από τον οποίο μετά την Καταστροφή που ήρθαν εδώ δημιουργήθηκε ο ιππόδρομος διότι προ του 22 δεν υπήρχε εδώ ιππόδρομος και οι τζόκεϋ οι οποίοι υπήρχαν εκεί για τις κούρσες στον Παράδεισο ήσαν το ξεκίνημα που έκανε εδώ ο κ Ρηζ όταν εδημιούργησε την εταιρεία ιπποδρομιών

Ο ξάδελφός μου αυτός ο Νίκος ο Τσιντσίνης εκτός από τα άλλα βίτσια που είχε mdashφυσικά είχε πλούσιο μπαμπά και γι αυτό μπορούσε και τα έκανεmdash ελέχθη ότι μετά την Ελληνική κατοχή είχε δημιουργήσει απέναντι στο Κορδελιό ένα χαρέμι Δηλαδή είχε νοικιάσει ένα σπίτι και είχε εγκαταστήσει μέσα έξι επτά Τουρκαλίτσες Αυτό είχε μαθευτεί φαίνεται ανάμεσα στους Τούρκους και γι αυτό μόλις οι Τούρκοι μπήκαν στη Σμύρνη και τον έπιασαν αιχμάλωτο τον σκοτώσανε όπως μάθαμε με τον φρικτότερο τρόπο Άλλοι λένε ότι τον έγδαραν ζωντανό και άλλοι ότι τον λυντσάρανε και έτσι είχε κακό τέλος αυτό το παιδί το οποίο ήταν επιπόλαιο αλλά κατά βάθος είχε χρυσή καρδιά

Όπως προείπα πολλοί με ρωτάνε για τη Σμύρνη την προ της καταστροφής Θα δώσω μία συνοπτική εικόνα κατά το δυνατόν και από ότι ξέρω

Η Σμύρνη ήταν χωρισμένη σε συνοικίες εθνοτήτων Το κεντρικότερο μέρος και το μεγαλύτερο δηλαδή τα 75 ως 80 τοις εκατό κατείχε η Ελληνική χριστιανική συνοικία Σ αυτό τον τομέα δεν υπήρχε ούτε μία τουρκική ιδιοκτησία Ούτε κατοίκησε εκεί ποτέ κανένας Τούρκος Φυσικά υπήρχαν οι αστυνομικοί

Digitized by 10uk1s

σταθμοί τα καρακόλια όπως τα λέγαμε αλλά όταν νύχτωνε οι Τούρκοι αστυνόμοι δεν τολμούσαν να περιπολούν στην Ελληνική συνοικία και γι αυτό κλεινόντουσαν στα αστυνομικά τμήματα και τότε έβγαιναν οι νυχτοφύλακες οι λεγόμενοι laquoπεσβάντηδεςraquo από εμάς οι οποίοι δεν είχαν όπλο αλλά μια μεγάλη μαγκούρα που την έσερναν εις τα καλντερίμια για να ακούμε ότι εκτελούν το καθήκον τους και μας φυλάγανε Κατά πλειονότητα όλοι αυτοί οι νυχτοφύλακες ήσαν Αρβανίτες

Εις το βάθος της Ελληνικής συνοικίας προς το εσωτερικό της πόλεως ήταν η Αρμενική συνοικία Ολίγο πιο πίσω και δεξιότερα ήταν η Εβραϊκή συνοικία Και ακόμα πιο πίσω εις τα άκρα της πόλεως στα πιο φτωχικά μέρη έμεναν οι Τούρκοι Αριστερά της Ελληνικής συνοικίας ήταν η Ιταλική η μόνη που δεν κάηκε κιόλας όπως προανέφερα

Φυσικά στην Ελληνική συνοικία κατοικούσαν και αρκετοί ξένοι υπήκοοι Γάλλοι Ιταλοί Άγγλοι οι οποίοι ήσαν ή καθολικοί ή προτεστάντες Αλλά σε όλη αυτή την περιφέρεια της Σμύρνης δεν μπορούσε να ζήσει κανείς και να σταδιοδρομήσει ή να εργαστεί είτε ήταν Έλληνας είτε Τούρκος είτε ξένος υπήκοος εάν δεν μιλούσε καλά τα ελληνικά Φυσικά και οι Τούρκοι πλανόδιοι πωλητές που περιφέροντο και πουλούσαν διάφορα λαχανικά ή ότι άλλο μέσα στην Ελληνική συνοικία διαλαλούσαν το εμπόρευμά τους ελληνικά

Οι Τούρκοι πλούσιοι κατοικούσαν όλοι στα χωριά τα οποία ήσαν εκατέρωθεν του κόλπου της Σμύρνης Αριστερά της Σμύρνης και μετά το Διοικητήριο το Κονάκι όπως το λέγαμε υπήρχαν τέσσερα ωραία χωριά Το Καρατάσι η Καραντίνα Γκιοστεπέ και Κοκαριαλί Ήσαν παλιές ελληνικές συνοικίες της αρχαιότητος και ελέγοντο Μελαντία Καλλιθέα Ενόπη και Μυρακτή Σ αυτά τα χωριά ήσαν πάρα πολλοί Έλληνες πλούσιοι μεταξύ αυτών στο Γκιοστεπέ καθόταν και η οικογένεια του Ωνάση Και μαζί με αυτούς έμεναν και οι Τούρκοι πλούσιοι

Από το άλλο μέρος του κόλπου δεξιά ήταν το Μερσινλί ήταν η Αγία Τριάδα τα Πετρωτά το Αλάμπεη και το ωραίο Κορδελιό Και σ αυτά προπαντός στο Κορδελιό και στο Αλάμπεη έμεναν πολλοί Τούρκοι

Όπως ακούσατε είπα ένα χωριό Αγία Τριάδα Δεν ήταν μόνο αυτό που σηματοδοτούσε την ελληνικότητα όλης αυτής της περιφέρειας Σε όλες τις συνοικίες της Σμύρνης για να βρει κανείς κάτι έπρεπε να αποταθεί σε ελληνικούς τίτλους Παρ όλο που οι Τούρκοι είχαν διάφορα τουρκικά ονόματα για να βρεις κάτι ρωτώντας κάποιον που κάθεται σου απαντούσε στον Αϊ‐Γιάννη στο Κερασοχώρι στον Άγιο Τρύφωνα στον Αϊ‐Γιώργη στην Αγία Φωτεινή στη Λυπημένη Παναγιά στον A‐Δημήτρη στην Παναγία την Ντουβαριώτισσα

Εν πάση περιπτώσει όλες οι συνοικίες αυτή τη στιγμή δεν μπορώ να θυμηθώ όλα τα ονόματα προσδιορίζονταν μόνο με ελληνικά και χριστιανικά τοπωνυμία

Εν τω μεταξύ θυμήθηκα μερικές ονομασίες και θα τις βάλουμε για να μείνουν για την ιστορία Τα ελληνικά τοπωνύμια ήσαν τα Μικρά Μπογιατζίδικα δρόμοι διάφοροι τα Μεγάλα Μπογιατζίδικα τα Σιδεράδικα το Γαλάζιο τα Γυαλιάδικα ο Φασουλάς το Φαρδύ της Ευαγγελιστρίας οι Συκαμιές στου Ζέρβα

Πώς να ξεχάσω τα ωραιότατα πανηγύρια τα καλοκαιρινά φυσικά πανηγύρια που εγένοντο στις ορθόδοξες εκκλησίες των χωριών που ήσαν εκατέρωθεν της Σμύρνης

Ήταν μια ευκαιρία να πάμε να προσκυνήσουμε τους Αγίους και ταυτόχρονα ένα είδος εκδρομής για τις μητέρες και για μας τα παιδιά Οι εκδρομές αυτές εγένοντο την ημέρα Οι άντρες δεν συμμετείχαν γιατί

Digitized by 10uk1s

οι άντρες στη Σμύρνη εδούλευαν όλη την ημέρα δεν τεμπέλιαζαν

Γινόταν το πανηγύρι της Αγίας Άννας της Αγίας Παρασκευής του Αγίου Παντελεήμονα αλλά το πιο εντυπωσιακό πανηγύρι ήταν της Αγίας Τριάδος της οποίας η εκκλησία ήταν στο ομώνυμο χωριό

Εκεί λειτουργούσε ο παπα‐Μιχάλης τον οποίο ο πατέρας μου από απλό καντηλανάφτη είχε προωθήσει σε παπά πράγμα που δεν ξεχνούσε ποτέ ν αναφέρει ο παπα‐Μιχάλης

Το πανηγύρι αυτό είχε την ιδιάζουσα μορφή ότι οι προσκυνητές ξεκινούσαν για να πάνε να προσκυνήσουν και να γιορτάσουν τη χάρη της με βάρκες από την προκυμαία της Σμύρνης Οι βάρκες αυτές ήσαν καταστολισμένες με φαναράκια που μέσα έκαιγαν κεριά Και ήταν ένα θέαμα φαντασμαγορικό ήταν ένα είδος μικρής ενετικής εορτής και φυσικά από τις βάρκες και από το κυρίως χωριό πετούσαν διάφορα πυροτεχνήματα και βεγγαλικά τα οποία εφώτιζαν τον ουρανό της Σμύρνης

Δηλαδή θα έλεγε κανείς ότι παρ όλο που ήταν τουρκική κατοχή κυριαρχούσε ο χριστιανισμός η ορθοδοξία μας δηλαδή και ο ελληνισμός μας

Από αυτό αποδεικνύεται η ελληνικότητα Οι Τούρκοι δεν μπορούσαν να κάνουν ούτε να αντείπουν τίποτα σ αυτό Μια άλλη εκδήλωση ήταν όταν στις 14 Ιουλίου γιορτάζανε οι Γάλλοι την Επανάστασή τους Τότε και εμείς οι Έλληνες συνεορτάζαμε με τους Γάλλους∙ αυτή τη γιορτή τη λέγαμε laquoτο Ρεμπουμπλίκraquo από την ονομασία της Γαλλικής επαναστάσεως για να αποδείξουμε την αντίθεσή μας προς την καταπίεση που υφιστάμεθα από τους Τούρκους

Στη Σμύρνη επειδή υπήρχαν μεγάλες ιδιοκτησίες οικοπέδων οι κάτοχοι αυτών πλούσιοι φυσικά άνθρωποι εδημιουργούσαν στοές τις λεγόμενες laquoβερχανέδεςraquo Δηλαδή άνοιγαν διόδους σε παραλλήλους δρόμους φυσικά κεντρικούς από τον ένα δρόμο στον άλλο χτίζοντας εκατέρωθεν μαγαζιά και γραφεία πάνω από τα μαγαζιά αυτά Τέτοιες στοές ήταν του Τενεκίδη ήταν του Χαϊλάιφ ήταν της Ελληνικής Λέσχης ήταν του Κράμερ και πολλές άλλες όπως είπα και με αρμένικα ονόματα διότι στη Σμύρνη υπήρχαν και πάρα πολλοί πλούσιοι Αρμεναίοι

Μία συνοικία που παρέλειψα πριν να αναφέρω ήταν της Αγίας Αικατερίνης συνοικία πολυπληθέστατη με κατοίκους όλους αστούς στην οποία κυριαρχούσε η εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης που μόλις είχε τελειώσει το 1920 Όλη αυτή η εκκλησία ήταν από μάρμαρο Με τα χρόνια μάθαμε ότι οι Τούρκοι για να την καταστρέψουν για να την εξαφανίσουν επί πέντε ημέρες χρησιμοποιούσαν εκρηκτικά Τόσο καλοφτιαγμένος ναός ήταν η Αγία Αικατερίνη

Και όπως είπα πριν η συνοικία αυτή ήταν πολυπληθέστατη ήταν κατοικημένη όλη από αστούς και ο δρόμος της ήταν αρκετά φαρδύς

Αλλά οι Έλληνες της Σμύρνης εκτός από την καταπίεση των Τούρκων είχαν να αντιμετωπίσουν και το όργιο από τις προπαγάνδες των Ευρωπαϊκών Κρατών Στη Σμύρνη οι Γάλλοι είχαν δημιουργήσει ατελείωτα σχολεία Είχαν την laquoΠροβιντάνςraquo την laquoΝταμ ντε Σιόνraquo τη laquoΣακρέ Κερraquo τους laquoΦρερraquo το laquoΤάγμα των Καπουκίνωνraquo Οι Γερμανοί τις laquoΔιακονέσεςraquo Υπήρχε Γαλλικό νοσοκομείο Ολλανδικό νοσοκομείο αλλά το Ελληνικό του Αγίου Χαραλάμπους το οποίο κατά τη γνώμη μου είναι το αρχαιότερο ελληνικό νοσοκομείο αρχαιότερο και του Ευαγγελισμού ήταν το πιο τέλεια οργανωμένο διότι είχε όλα τα γνωστά τμήματα Μεταξύ αυτών είχε και τμήμα για τους φρενοβλαβείς

Digitized by 10uk1s

Επίσης μέσα στη Σμύρνη ήταν κατεσπαρμένες και ατελείωτες καθολικές και προτεσταντικές εκκλησίες Όλα αυτά τα ιδρύματα προπαγάνδας που προανέφερα διεσώθησαν από τη φωτιά πράγμα που αποδεικνύει τον εμπρησμό από τους Τούρκους Όποιο ήθελαν να μην καεί δεν καιγόταν Γι αυτό και η Καθεντράλε η Μητρόπολη των Καθολικών διεσώθη και τη βρήκα Διεσώθησαν επίσης το μοναστήρι των Καπουκίνων στου οποίου τον περίβολο έβλεπε το μαγαζί μας το Γαλλικό νοσοκομείο η Ολλανδική εκκλησία και το Ολλανδικό νοσοκομείο Την εκκλησία τους αργότερα οι Ολλανδοί ή μας την παρεχώρησαν ή μας την πούλησαν διότι έγινε και υπάρχει τώρα ως ορθόδοξος εκκλησία ελληνική είναι ένα μικρό παρεκκλήσι διότι φυσικά δεν υπήρχε ούτε ένας Ολλανδός υπήκοος που να χρειάζεται εκκλησία

Φυσικά οι Έλληνες της Σμύρνης δεν έμειναν αδρανείς σ αυτές τις προπαγάνδες των ξένων και αντεπετίθεντο με την παιδεία Υπήρχαν δύο κοινοτικά δημοτικά σχολεία το Σοφείον και του Κιουπεντζόγλου mdashο Κιουπεντζόγλου ήταν ο δωρητήςmdash στα οποία η φοίτηση ήταν δωρεάν

Επίσης υπήρχε το κλασικό η περίφημος Ευαγγελική Σχολή για τα αγόρια Υπήρχε το Κεντρικό Παρθεναγωγείο για τα κορίτσια το Ομήρειο Παρθεναγωγείο επίσης για τα κορίτσια αλλά υπήρχαν και ατελείωτα πάρα πολλά ιδιωτικά σχολεία όπως ήταν το Ελληνογαλλικό λύκειο του Αρώνη το Ελληνογερμανικό λύκειο του Γιαννίκη η Σχολή Αναστασιάδη η Σχολή Δαλιδάκη η Σχολή Πασχάλη και όσα άλλα μεταγενέστερα θυμηθώ και θα αναφέρω

Η Σχολή Πασχάλη εφημίζετο για την αυστηρότητα του διευθυντού της Ξέρω λεπτομέρειες διότι εφοίτησα και εγώ εκεί στο νηπιαγωγείο και ως τη Δευτέρα Δημοτικού Ήταν εξατάξιο δημοτικό σχολείο μικτό για αγόρια και κορίτσια Στα εμπρός θρανία καθόντουσαν τα κορίτσια και από πίσω καθόμασταν εμείς τα αγόρια Κάθε πρωί έπρεπε όλοι οι μαθηταί είτε αγόρια είτε κορίτσια να παρελάσουν μπροστά από τον κ Κωνσταντίνο Πασχάλη τον διευθυντή δείχνοντας τα χέρια τους αν είναι καθαρά τα νύχια και κρατώντας με τον αντίχειρα καθαρό μαντίλι Επίσης εξέταζε τα αυτιά και τους λαιμούς αν είναι καθαρά Εάν ενός τα νύχια δεν ήσαν πολύ καθαρά τον έστελνε πίσω στο σπίτι να πλυθεί και να ξανάρθει

Εφημίζετο επίσης και για την καλλιγραφία την οποία εδίδασκε Ήταν ο ίδιος πολύ καλλιγράφος Έγραφε στον πίνακα την Άλφα‐Βήτα και έπρεπε οι μαθηταί να την αντιγράψουν Κρατούσε ένα χάρακα μία αρίδα όπως τη λέγαμε και παρακολουθούσε από πάνω πώς γράφαμε Εάν δεν ήταν ευχαριστημένος τρώγαμε και μία στα χέρια

Εις του Πασχάλη είχαν φοιτήσει όλα τα αδέλφια μου μέχρι την Έκτη Δημοτικού και από εκεί πήγαιναν στην Ευαγγελική Σχολή Ο αδελφός μου ο Νίκος ο δευτερότοκος επειδή ήξερε πόσο ζόρικη ήταν η ζωή στου Πασχάλη επέμενε και από την Τρίτη Δημοτικού με πήρε και με έγραψε εις του Αρώνη όπου εφοίτησα τέσσερα χρόνια έως την Έκτη Δημοτικού Εκεί σ αυτές τις τέσσερις τάξεις είχα συμμαθητή μου και τον Αρίστο Ωνάση

Η εκπαίδευση στη Σμύρνη ήταν για έντεκα χρόνια Δηλαδή έξι χρόνια Δημοτικό και πέντε χρόνια Γυμνάσιο φιλολογικό Εάν πήγαινε κανείς στο Εμπορικό είχε τέσσερα χρόνια Ένα χρόνο λιγότερο

Εγώ εις του Αρώνη έμεινα ως την Έκτη Δημοτικού Μετά γράφτηκα στην Ευαγγελική Σχολή στην οποία φοίτησα ως την Τρίτη Γυμνασίου Εν τω μεταξύ με την κατοχή των Ελλήνων δημιουργήθηκε ένα νέο γυμνάσιο το λεγόμενο Αρμοστειακό και για να το πλαισιώσουν επέλεξαν από την Ευαγγελική Σχολή μία ομάδα από τους πιο καλούς μαθητάς μεταξύ των οποίων ήμουν και εγώ mdashβλέπετε δεν είμαι και πολύ μετριόφρωνmdash και φοιτήσαμε εις το Αρμοστειακό Εκεί έμεινα έως την Τετάρτη Γυμνασίου όπου

Digitized by 10uk1s

και με βρήκε η καταστροφή της Μικράς Ασίας δηλαδή η φωτιά Εδώ στην Ελλάδα ερχόμενος δεν είχα την τύχη να τελειώσω αλλά έπεσα στη βιοπάλη

Και τώρα μια μικρή περιγραφή της Σμύρνης και του τρόπου περίπου που ζούσαμε

Τα σπίτια στη Σμύρνη κατά κανόνα ήσαν μονοκατοικίες Διώροφες ή τριώροφες Τα ισόγεια για το φόβο των Τούρκων έκλειναν με παράθυρα και πόρτες από μασίφ σίδερα διότι υπήρχε πάντοτε ο φόβος για πλιάτσικο

Από το δεύτερο πάτωμα και πάνω ήσαν ξύλινα και φυσικά υπήρχαν και τα μπαλκόνια Στα υπόγεια ήσαν τα κελάρια και οι αποθήκες για τις σοδειές διότι κάθε καλή νοικοκυρά έπρεπε να κάνει τις σοδειές της εγκαίρως στην εποχή τους για όλο το χρόνο

Στο ισόγειο μετά το υπερυψωμένο ημιυπόγειο ήσαν οι αίθουσες της υποδοχής τα σαλόνια οι τραπεζαρίες και το χωλ το οποίο εμείς λέγαμε αυλή κατά κανόνα στρωμένο με μάρμαρα Υπήρχε σκάλα η οποία πήγαινε προς το άνω πάτωμα Στη μέση της σκάλας ήσαν τα αντρεσόλ τα δωμάτια εις τα οποία κοιμόντουσαν οι υπηρέτριες mdash κάθε σπίτι αστικό έπρεπε υποχρεωτικώς να έχει υπηρέτες Και παραπάνω ήσαν τα υπνοδωμάτια Σε ένα από τα υπνοδωμάτια αυτά το οποίο έβλεπε στο πρόσωπο υπήρχαν τα μπαλκόνια Τα μπαλκόνια είχαν στην πρόσοψή τους δύο ή τρία παράθυρα από ένα σε κάθε πλάι Είχε διπλά πλαίσια το κάθε παράθυρο Το επάνω ήταν σταθερό Το κάτω ανεβοκατέβαινε αναλόγως την εποχή Και όλα τα παράθυρα σκεπάζονταν με κουρτίνες τα λεγόμενα στόρια τα οποία ανεβοκατέβαιναν με ελατήρια

Φυσικά ασανσέρ και καλοριφέρ δεν υπήρχαν ακόμα Για θέρμανση χρησιμοποιούσαμε τα τζάκια τις σόμπες με ανθρακίτη ή σόμπες πετρελαίου και τα περίφημα μαγκάλια Τα μαγκάλια έκαιγαν ξυλοκάρβουνα αλλά έπρεπε πρώτα να ετοιμαστούν στο ύπαιθρο για να μη δημιουργηθεί ανωμαλία

Τα απογεύματα μαζευόντουσαν οι γειτόνισσες πότε στο σπίτι της μιας πότε στο σπίτι της άλλης για να πιούνε το καφεδάκι τους και να δοκιμάσουν τα κουλούρια Αυτές οι συγκεντρώσεις ελέγοντο laquoκεντινάraquo Το όνομα αυτό δεν ξέρω ίσως προήλθε διότι έπαιρναν μαζί και τα κεντήματά τους

Στις γιορτές κάθε νοικοκυρά έπρεπε να εμφανίσει τα γλυκά σερβίροντας τους επισκέπτες σε δίσκο ασημένιο με πιατάκια ασημένια και όσο πιο πολλά γλυκά εμφάνιζε τόσο πιο καλή νοικοκυρά ήταν Γι αυτό η αργυροχοΐα είχε αναπτυχθεί πάρα πολύ στη Σμύρνη Και σήμερα ακόμη οι σμυρναίικοι δίσκοι οι κούπες και τα πιατάκια θεωρούνται έργα τέχνης Θεωρούνται μουσειακά είδη

Τα βράδια μετά το φαγητό αφού φυσικά ήρχοντο και οι άντρες των σπιτιών εγένοντο οι περίφημες βεγγέρες Πότε στο σπίτι του ενός πότε στο σπίτι του άλλου και σπιτικό το οποίο είχε κορίτσι και δεν είχε πιάνο ήταν αδύνατο Γι αυτό γινόντουσαν μικρές συγκεντρώσεις μουσικές

Ο μεγάλος μου ο αδελφός ο Χρήστος είχε πολύ ωραία φωνή τενόρου Απέναντι σε μας ήταν η οικογένεια Κρασοπούλου η δεύτερη κόρη των οποίων έπαιζε πολύ ωραίο πιάνο και το φόρτε της ήταν η άρια από την τελευταία πράξη της laquoΤόσκαraquo ο laquoΓερο‐Δήμοςraquo και άλλα διάφορα τραγούδια

Μεγάλη γιορτή ήταν η Πρωτοχρονιά Τότε όλα τα σπίτια άφηναν ανοιχτές τις εξώπορτες και οι νοικοκυρές έμεναν και υποδέχονταν τους επισκέπτες Οι επισκέπτες ήσαν οι άντρες των σπιτιών οι οποίοι πήγαιναν από πόρτα σε πόρτα ευχόμενοι για το καλό του χρόνου

Digitized by 10uk1s

Επίσης στη Σμύρνη γιορτάζονταν πάρα πολύ εύθυμα οι Απόκριες και τις τρεις Κυριακές Η μεγαλύτερη παρέλαση γινόταν στην οδό των Τράσων εκεί που ήταν και το σπίτι του θείου μου Εμείς μικρά παιδιά ήμασταν πίσω από τα παράθυρα όπου εστέκοντο οι κοπέλες των σπιτιών Μεταξύ αυτών η αδελφή μου και οι φίλες της Τα λουλούδια και οι σοκολάτες που έπεφταν μέσα στα σπίτια μας από τις άμαξες που περνούσαν με τους μασκαρεμένους ή με τους διασκεδάζοντες ήσαν ατελείωτα Βουνό σχημάτιζαν οι σοκολάτες και τα λουλούδια

Κάθε καλό νοικοκυριό έπρεπε να κάνει τις προμήθειές του για το χειμώνα Εις την εποχή τους οι γυναίκες έκαναν πελτέ ντομάτες Έκαναν τον τραχανά τους Έπαιρναν λάδι για όλη τη χρονιά Έπαιρναν βούτυρο γάλακτος και το έλιωναν για το φαγητό Σύκα (τα οποία ετοιμάζανε και έβαζαν και καρύδι μέσα) σε κασάκια Σταφίδες

Επίσης σε όλα τα καθώς πρέπει σπίτια έπρεπε να ζυμώνουν οι ίδιες το ψωμί τους και να το στέλνουν στο φούρνο μόνο για ψήσιμο Κάποτε σώθηκε το ζυμωτό ψωμί και με έστειλε η μητέρα μου να αγοράσω ψωμί από το φούρνο Μου έδωσε δε και μία πετσέτα για να το τυλίξω μην τυχόν και δούνε στη γειτονιά ότι η κυρία Αθανασία αγόρασε ψωμί έτοιμο και με απείλησε ότι αν με δούνε θα φάω ξύλο της χρονιάς μου

Για φωτισμό τα περισσότερα σπίτια της Σμύρνης χρησιμοποιούσαν λάμπες πετρελαίου Υπήρχε όμως και φωταέριο με το οποίο φωτίζονταν και οι δρόμοι Εμείς φυσικά είχαμε φωταέριο και έτσι μπορούσαμε να κάνουμε το μπάνιο μας εύκολα χρησιμοποιώντας το φωταέριο στο θερμοσίφωνά μας

Στο σπίτι του θείου μου του Τσιντσίνη εκτός από τα ευρωπαϊκά λουτρά όπως τα λέγαμε δηλαδή το μπάνιο και το θεσμοσίφωνα υπήρχε και χαμάμ τούρκικο Λουτρός τουρκικός

Στη Σμύρνη οι νοικοκυρές όσες δεν είχαν ευχέρεια στο σπίτι τους και οι νοικοκυραίοι για να κάνουν μπάνιο κατέφευγαν κατά καιρούς στα λουτρά τα θερμά τα λεγόμενα χαμάμια που υπήρχαν χωριστά για τους άντρες και χωριστά για τις γυναίκες Ένα είδος σημερινής σάουνας

Στα εξοχικά σπίτια τα οποία ήσαν εκατέρωθεν του κόλπου της Σμύρνης δηλαδή σ αυτά που αναφέραμε προηγουμένως mdashΚαρατάσι Καραντίνα Γκιοστεπέ και Κοκαριαλί και από την άλλη πλευρά Αγία Τριάδα Πετρωτά Αλάμπεη Κορδελιόmdash τα σπίτια τα οποία ήσαν στην παραλία είχαν και δικές τους μικρές εξέδρες με μία μικρή καμπίνα για να μπορούν να κάνουν μπάνιο Στη Σμύρνη ήταν πολύ διαδεδομένο το κολύμπι Από μικρά παιδιά μας πηγαίνανε και κολυμπούσαμε

Στην κυρίως πόλη της Σμύρνης δεν υπήρχαν φυσικά τέτοιες καμπίνες αλλά υπήρχαν Δημόσια Λουτρά τα οποία ήσαν επίσης χωριστά για τους άντρες χωριστά για τις γυναίκες Οι γυναίκες είχαν ένα είδος πισίνας εσωτερικής στην οποία κολυμπούσαν οι κοπέλες και οι μητέρες Οι άντρες ανοιγόντουσαν και λίγο έξω από τα μπάνια και κολυμπούσαν

Θυμάμαι όταν επρόκειτο η αδελφή μου να ετοιμαστεί να πάει για μπάνιο έγινε ολόκληρη ιεροτελεστία εις το σπίτι διότι έτοιμα μαγιό με τον σημερινό τύπο φυσικά δεν υπήρχαν Έπρεπε να έρθει η μοδίστρα διότι το μαγιό έπρεπε να είναι πολύ συμμαζεμένο και ηθικό και γι αυτό κάνανε πρόβα και εγώ ήμουνα μικρός και παρακολουθούσα την πρόβα

Το μαγιό έγινε από μαύρο σατέν και έπρεπε να δεθεί οπωσδήποτε κάτω από το γόνατο Δηλαδή φαινόταν μόνο η γάμπα και από πάνω έπρεπε να κλειστεί έως το λαιμό και στα μπράτσα έως τον αγκώνα Θυμάμαι το μαγιό αυτό ήταν από μαύρο σατέν και ήταν γαρνιρισμένο με ίδιο κίτρινο ύφασμα

Digitized by 10uk1s

Αυτά τα Δημόσια Λουτρά ήσαν εις το δεξιό άκρο της προκυμαίας της Σμύρνης και ελέγοντο laquoτου Ντισούraquo και λέγαμε πάμε στου Ντισού τα μπάνια Η μεγάλη αυτή εξέδρα που εισχωρούσε βαθιά μέσα στη θάλασσα εχωρίζετο σε δύο διαφορετικές εγκαταστάσεις Αριστερά ήταν για τις γυναίκες και δεξιά για τους άντρες με έναν εξώστη ενδιάμεσα να χωρίζει αυτές τις δύο εγκαταστάσεις

Εις την άκρη αυτή του εξώστη ήταν πάντοτε ένας φρουρός εφοδιασμένος με πέτρες και όταν κάποιος από τους κολυμβητές άντρες επλησίαζε προς το γυναικείο τμήμα τον πετροβολούσε και τον απομάκρυνε Αλλά τα περισσότερα μπάνια εγένοντο στα χωριά όπως σας προείπα διότι εκτός από τις ιδιωτικές εξέδρες υπήρχαν και Δημόσια Λουτρά Υπήρχαν επίσης και πολλές ιδιωτικές βάρκες στην παραλία της Σμύρνης και οι πιο καλοί κολυμβητές mdashμεταξύ αυτών ήμουν και εγώmdash παίρναμε τη βάρκα βγαίναμε ανοιχτά στον κόλπο και κολυμπούσαμε στα βαθιά

Πολύς κόσμος μάλιστα πήγαινε και έκανε μπάνια προς το Κορδελιό διότι τα νερά εκεί ήσαν πολύ πιο καθαρά Μέσα στον κόλπο της Σμύρνης κοντά στην παραλία ήταν άσχημα να κάνουμε μπάνιο διότι η Σμύρνη είχε αποχέτευση από τότε Υπήρχαν πολλά τρεχούμενα υπόγεια νερά και αυτό διευκόλυνε την εγκατάσταση αποχετεύσεως Όλες αυτές οι ακαθαρσίες φυσικά εχύνοντο εις τον κόλπο και πολλές φορές όταν φυσούσε μπάτης είχαμε μία άσχημη μυρουδιά Φανταστείτε αυτό λέγαμε όταν η Σμύρνη είχε τότε περί τους 500000 κατοίκους Σήμερα εάν εξακολουθεί ο ίδιος τρόπος αποχετεύσεως (λένε ότι η Σμύρνη έχει τώρα 4000000 κατοίκους) ο κόλπος θα έχει μολυνθεί και θα έχει καταστραφεί διότι στην εποχή μας ο κόλπος έδινε ωραιότατα ψάρια και προπαντός τις φημισμένες τσιπούρες και λαυράκια

Πιο πριν μιλήσαμε για τα ωραία καφενεία που ήσαν κατά μήκος της παραλίας της Σμύρνης με τις μουσικές και με τους ωραίους ανθρώπους της Σμύρνης μετά την κούραση της ημερήσιας δουλειάς να πηγαίνουν να διασκεδάσουν Και οι μεζέδες που προσέφεραν αυτά ήσαν τόσο άφθονοι ώστε αν έφτανε κανείς σε δεύτερο ή αν έφτανε και σε τρίτο ποτό ήταν αδύνατο πλέον να φάει για βραδινό φαγητό Ένα από τα πιο φημισμένα καφενεία της Σμύρνης το οποίο πριν ανέφερα ως του Κλωναρίδη ήταν το laquoΚαφέ Φώτηraquo Εκεί οι μεζέδες του ήσαν ονομαστοί mdash θαλασσινά στρείδια κυδώνια μύδια αχνιστά μπαρμπουνάκια μικρά τηγανητά συκωτάκι τηγανητό φασόλια και ατελείωτοι άπειροι μεζέδες πικάντικοι οι οποίοι τώρα μου διαφεύγουν

Οι Σμυρνιοί ήσαν καλοφαγάδες και ένας τέτοιος καλοφαγάς ήταν και ο θείος μου ο Παναγιώτης Λοιπόν επειδή ξυπνούσε και έπαιρνε το πρωινό του πολύ νωρίς έπρεπε κατά τις δέκα κάτι να φάει και να καλοφάει Έτσι μαζί με τη συντροφιά του επήγαινε στη μεγάλη αγορά που ήταν κοντά στα χρυσοχοεία στις Μεγάλες Ταβέρνες όπως λέγανε Εκεί ήταν η κυρίως κρεαταγορά και πράγματι υπήρχαν και πολύ μεγάλες ταβέρνες και είχαν αποστακτήρες τους λεγόμενους λαμπίκους οι οποίοι παρήγαν το ωραιότερο ούζο το τσίπουρο που λέγαμε στη Σμύρνη (φυσικά είχαν και κρασιά) και μοσχοβολούσε ο δρόμος από τσίπουρο

Ο θείος μου έπρεπε όπως είπα κατά τις δέκα να φάει την μπριζόλα του Ο ταβερνιάρης ήξερε και την είχε έτοιμη χωρίς ειδική παραγγελία

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο που όπως είπα τον λέγανε Μεγάλες Ταβέρνες προς το τέρμα του που συνόρευε με το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής ήταν και η Οθωμανική τράπεζα Ελέγετο Οθωμανική τράπεζα αλλά είχε γαλλικά κεφάλαια και κάποτε ένας υπάλληλος του χρυσοχοείου μας mdashδεν ξέρω γιατίmdash με πήρε μαζί του εκεί και με έκπληξη είδα ότι τότε ακόμα κυκλοφορούσαν οι χρυσές λίρες∙ για να μην καθυστερούν και τις μετρούν τις παρελάμβαναν με το ζύγι Ήξεραν ότι ήταν οκτώ γραμμάρια η κάθε λίρα δηλαδή τότε ήταν 25 δράμια επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να ζυγίζουν 250 δράμια ή 800

Digitized by 10uk1s

γραμμάρια Τέτοια ήταν τα μπερεκέτια Η αφθονία που λέγαμε της Σμύρνης

Οι λίρες για τις οποίες εμίλησα ήσαν αγγλικές Οι οθωμανικές λίρες οι οποίες ήσαν εκδόσεως Ρεσάτ Χαμίτ και κάτι άλλων Σουλτάνων εζύγιζαν δυο δράμια και ένα τέταρτο Επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να είναι 225 δράμια

Προηγουμένως είπα ότι η Οθωμανική τράπεζα εις το τέρμα του δρόμου που λεγόταν Μεγάλες Ταβέρνες επλησίαζε προς το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής Και επειδή αυτές τις μέρες που μιλάω εδώ πλησιάζει το Πάσχα μου ήρθε στο νου με ποιο τρόπο οι Σμυρνιοί επί τουρκοκρατίας ακόμα και επί τρομοκρατίας κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου εόρταζαν το Πάσχα Φυσικά οι περισσότερες Ορθόδοξες εκκλησίες της Σμύρνης είχαν πολύ μεγάλους περιβόλους γύρω από την εκκλησία με ωραία κάγκελα και κλειστές πόρτες από το φόβο των Τούρκων

Η μεγαλύτερη εκδήλωση της Αναστάσεως γινόταν στον περίβολο της Αγίας Φωτεινής ο οποίος ήταν ευρυχωρότατος Μπορούσε να περιλάβει μέσα πολλές χιλιάδες πιστούς Και από το περίφημο καμπαναριό της Αγίας Φωτεινής το οποίο για να το ρίξουν οι Τούρκοι μετά τη φωτιά είδαν και έπαθαν διότι ήταν καλοχτισμένο εξετοξεύοντο ωραιότατα βεγγαλικά τα οποία έφτιαχνε ο μπαμπάς του Καραμπάτη mdash έδειχνε την Ανάσταση του Χριστού διάφορα άλλα και τελείωνε ξετυλίγοντας μια μεγάλη Ελληνική σημαία οπότε χαλούσε ο κόσμος από τους πυροβολισμούς Φυσικά ήσαν κλειστές οι πόρτες για να μπορέσουν οι Σμυρνιοί να κρύψουν τα όπλα με τα οποία χαιρετούσαν την Ανάσταση του Κυρίου

Τη Δευτέρα του Πάσχα γινόντουσαν οι περίφημες παρτίδες όπως λέγαμε στη Σμύρνη τις εκδρομές Νομίζω ότι τις λέγανε παρτίδες διότι πήγαιναν στα περίχωρα της Σμύρνης τα οποία ήσαν με πολύ πράσινο και με πολλά δέντρα διότι στη Μικρά Ασία έπεφταν πολλές βροχές κατά τη διάρκεια της άνοιξης του φθινοπώρου και του χειμώνα Γεμίζανε οικογένειες φιλικές τα καλάθια τους με ότι ωραίο μπορούσε να φανταστεί κανείς κεφτέδες κοτολέτες που έμεναν από το αρνί που έσφαζαν για το Πάσχα τυριά και φυσικά όλα αυτά τα συνόδευαν με ωραία κρασιά και ούζο και στο τέλος κατέληγαν σε ωραία τραγούδια

Τα χωριά στα οποία γίνονταν αυτές οι φιλικές εκδρομές ήσαν γύρω στη Σμύρνη προς το εσωτερικό Ήταν ο Μπουτζάς ήταν ο Μπουρνόβας ήταν ο Κουκλουτζάς ήταν το Μερσινλί ήταν το Μπουρνάμπασι και διάφορα άλλα χωριά Σ αυτά οι περισσότεροι πήγαιναν με τις ιδιωτικές άμαξες Διότι όπως τώρα έχουμε τα αυτοκίνητα τότε η κάθε εύπορη οικογένεια είχε τη δική της άμαξα Αλλά ταυτόχρονα υπήρχαν και δύο σιδηροδρομικές γραμμές οι οποίες βοηθούσαν προς αυτά Ένα άλλο ωραίο χωριό στο οποίο πήγαιναν ήταν και το Σερντίκιο Επίσης και το Μπαλαντζίκ Ορισμένα από αυτά τα χωριά είχαν τουρκικά ονόματα ενώ στην πραγματικότητα ήσαν όλα ελληνικοί αμιγώς συνοικισμοί Δεν υπήρχε εκεί ούτε ένας Τούρκος

Και μια που μιλούμε για τις ημέρες του Πάσχα ας μιλήσουμε και για τις προετοιμασίες που έκαναν οι νοικοκυρές οι Σμυρνιές

Έπρεπε κατ αρχήν να τριφτούνε τα μπακίρια του σπιτιού Τα μπακίρια ήσαν ωραία φτιαγμένα χάλκινα σκεύη τα οποία είχαν μάλλον διακοσμητικό χαρακτήρα παρά ήσαν χρησιμοποιήσιμα Στόλιζαν το επάνω συνήθως μεγάλο ράφι της κουζίνας το οποίο πλαισιωνόταν επίσης από ειδικά χάρτινα στολίδια Τα μπακίρια είχαν διάφορα σχήματα στρογγυλά μισοστρόγγυλα επιμήκη και πλακί Το πλακί ήταν σκεύος ολοστρόγγυλο χαμηλό Επίσης μαζί με τα χάλκινα σκεύη έπρεπε να τριφτούν και τα μαγκάλια τα οποία ήσαν επίσης από χαλκό Επειδή δεν υπήρχαν ακόμα τότε καλοριφέρ τα περισσότερα σπίτια

Digitized by 10uk1s

εθερμαίνοντο από ωραία κατασκευασμένα χάλκινα μαγκάλια

Επίσης υπήρχε και ένα είδος μαγκαλιών τα λεγόμενα ταντούρια τα οποία ήσαν ξύλινα τραπέζια Είχαν στη μέση τρύπα για να μπαίνει το σκεύος με τα κάρβουνα και για να μην καίγεται το ξύλο είχε από πάνω μπρούντζο με διάφορα καρφιά τα οποία είχαν ωραίους συνδυασμούς Τα χάλκινα μαγκάλια όπου άναβαν καλά τη φωτιά έξω από το δωμάτιο για να αποφύγουν δηλητηρίαση από το διοξείδιο του άνθρακα είχαν ωραιότατα καπάκια με χέρια από μπρούντζο για να υπάρχει αντίθεση χρωματική διότι τα μεν χάλκινα ήσαν κόκκινα τα δε χέρια από μπρούντζο ήσαν κίτρινα και από πάνω υπήρχε ένα σαν πουλί για το σκέπασμα

Μετά ερχόταν η σειρά της καθαριότητας του σπιτιού Έπρεπε οι κοπέλες του σπιτιού να τρίψουν τα πατώματα με αλισίβα αλισιά όπως τη λέγαμε εις την οποία μέσα έριχναν και λίγη βρωμούσα Η βρωμούσα είναι η σημερινή χλωρίνη Τα πατώματα ετρίβοντο με ειδικές βούρτσες οι οποίες αντί για τρίχες είχαν σκληρά δόντια από ένα είδος χόρτου Έπρεπε το πάτωμα να τριφτεί και να γυαλιστεί τόσο πολύ ώστε να γυαλίσει σαν φλουρί

Μετά έπρεπε να τριφτούν οι αυλές του σπιτιού Αυλές στη Σμύρνη λέγαμε τις εισόδους Το χωλ το λεγόμενο το οποίο ήταν στρωμένο κατά κανόνα με ωραία άσπρα μάρμαρα Σ αυτό το διάστημα τα παιδιά αγόρια κορίτσια παίζανε έξω εις τους κήπους ή εις τους δρόμους διότι τότε ευτυχώς δεν είχαν εφευρεθεί τα αυτοκίνητα γυρίζοντας και θορυβώντας με τις περίφημες ροκάνες (και όσο πιο μεγάλη ροκάνα είχε το κάθε παιδί ήταν το πιο ενθουσιασμένο∙ οι ροκάνες από ξύλο δημιουργούσαν πολύ μεγαλύτερο θόρυβο παρά οι άλλες) και τραγουδούσαν

Βάγιο Βάγιο το Βαγιό τρώμε ψάρι και κολιό και την άλλη Κυριακή τρώμε το παχύ αρνί

Και μια και μιλάμε για αρνί από τη Μεγάλη Δευτέρα άρχιζε η αγορά των αρνιών τα οποία θα εθυσιάζοντο για το τραπέζι του Πάσχα Ο κάθε αρραβωνιαστικός έπρεπε να στείλει στην καλή του το πιο ωραίο αρνί το πιο καθαρό το πιο στολισμένο σαν νύφη

Επίσης ο κάθε πατέρας θα έπαιρνε το καλύτερο αρνί για την οικογένειά του Εμείς τα παιδιά τους βάζαμε κολλάρο στο λαιμό και με ένα σχοινί τα γυρίζαμε στους δρόμους γύρω από το σπίτι μας και τα αρνιά μας αυτά τρώγανε χασίλι Το χασίλι ήταν δεμάτια από φρέσκια βρώμη ή από τριφύλλι

Αλλά όταν τη Μεγάλη Παρασκευή ακουγόταν η τραγική φωνή του σφάχτη laquoΠοιος έχει αρνιά για σφάξιμο προβιές για πούλημαraquo άρχιζε το κρυφό κλάμα μας διότι εν τω μεταξύ το είχαμε αγαπήσει το αρνάκι

Τη Μεγάλη Πέμπτη μαζί με το βάψιμο των αυγών άρχιζε και το ζύμωμα της ζύμης από την οποία θα γίνονταν τα περίφημα σμυρναίικα τσουρεκάκια

Ξέχασα να σας πω ότι την εβδομάδα προ των Βαΐων την προ του Λαζάρου οι μητέρες μας μάς έκαναν ένα είδος κούκλες από ψωμί με λίγη μαστίχα μέσα και λίγη ζάχαρη διότι δεν έπρεπε να φάμε ούτε γάλα ούτε τυρί Αυτά τα ψωμάκια που τους έδιναν σχήμα κούκλας ήσαν τα περίφημα Λαζαράκια όπως τα λέγαμε

Digitized by 10uk1s

Τη Μεγάλη Παρασκευή η περιφορά των Επιταφίων και επί τουρκοκρατίας ακόμα γινόταν έξω από τον περίβολο των ναών μας και οι Επιτάφιοι περνούσαν από πολλούς δρόμους της Σμύρνης Εις αυτή την περίπτωση υπάρχει και ένα μελανό σημείο Όταν συναντιόνταν οι Επιτάφιοι της Αγίας Αικατερίνης και του Αγίου Δημητρίου που ήσαν γειτονικές συνοικίες επέμενε η ομάδα του κάθε Επιταφίου να περάσει διότι συναντιόνταν μετωπικώς Να υποχωρήσει η μία ομάδα για να περάσει η άλλη Επειδή όμως αυτό εθεωρείτο μειωτικό για τους νταήδες της εκάστοτε συνοικίας κατέληγε σε καβγά με αποτέλεσμα πολλές φορές να ανατρέπονται και οι Επιτάφιοι Φυσικά όταν έγινε η κατοχή της Σμύρνης από τους Έλληνες υπήρξε και κανονική αστυνόμευση οπότε σταμάτησε αυτό το άτοπο εις βάρος της Εκκλησίας μας

Πιο πριν μιλήσαμε για το αρνί που έστελναν τις παραμονές του Πάσχα οι αρραβωνιασμένοι στην καλή τους Αλλά υπήρχε και μία άλλη κατηγορία των ερωτευμένων οι οποίοι δεν είχαν επισημοποιήσει ακόμα το δεσμό τους και δεν είχαν εκδηλώσει επισήμως στις οικογένειες τα αισθήματά τους Αυτοί κατέφευγαν στις λεγόμενες στη σμυρναϊκή διάλεκτο laquoπατινάδεςraquo mdash καντάδες για να εκδηλώσουν τα αισθήματα προς την καλή τους Ο συνήθης τρόπος των καντάδων αυτών ήταν να προηγείται μία άμαξα μέσα εις την οποία θα υπήρχαν τα όργανα και οι τραγουδιστάδες Η συνήθης σύνθεση των οργάνων ήταν οπωσδήποτε ένα σαντούρι ένα βιολί και μία κιθάρα Από πίσω ακολουθούσε η άμαξα με τον ερωτευμένο και την παρέα του Πήγαιναν κάτω από τα παράθυρα ή από το μπαλκόνι της καλής τους και άρχιζαν να εκδηλώνουν με τραγούδια τα αισθήματά τους Αν όμως γίνονταν αρκετά οχληροί ή οι γονείς ή τα αδέλφια της καλής δεν τους ήθελαν να εκδηλώνουν τα αισθήματά τους και με κάποιο τρόπο να εκτίθεται η κοπέλα στη γειτονιά προσπαθούσαν να τους απομακρύνουν Εάν όμως αυτοί ήσαν επίμονοι και δεν φεύγανε καμιά φορά εδέχοντο το περιεχόμενο του δοχείου της νυκτός στο κεφάλι

Αυτά ως προς τους έρωτες των ανδρωθέντων Εμείς που ήμαστε τότε νεαροί δεκαπέντε δεκάξι δεκαεπτά ετών είχαμε μία ωραία συντροφιά Ήταν ο Κώστας Σαριδάκης ο Κώστας Μιχαηλίδης ο Βασίλης Γαβριηλίδης ο Ηρακλής Παύλου εγώ και κάνα δυο ακόμα φίλοι Δυστυχώς όλοι αυτοί είναι πλέον μακαρίτες Και ο μόνος επιζών είμαι εγώ

Ο Κώστας Σαριδάκης ο οποίος ήταν λίγο μεγαλύτερος από μένα έμεινε αιχμάλωτος των Τούρκων στη Σμύρνη και δεν ξαναήρθε στην Ελλάδα Ήταν ο πιο καλλίφωνος από την παρέα μας Γυρίζαμε λοιπόν έξω από τα σπίτια των κοριτσιών μας τραγουδώντας και με αυτό τον τρόπο εκδηλώναμε τα αισθήματά μας Αλλά ξεφεύγανε και αυτά καμιά φορά κρυφά από το σπίτι και πηγαίνανε και κάνανε το λεγόμενο κόρτε σε καμιά σκοτεινή γωνιά σε κανένα απόμερο δρομάκι φυσικά πάντοτε κοντά στο σπίτι

Το κόρτε ήταν πιο πολύ ρομαντικό Μόλις τολμούσαμε να πιάσουμε κανένα χεράκι και το πολύ πολύ κανένα κλεφτό φιλί

Εγώ τότε είχα σύνδεσμο με μία κοπέλα που την έλεγαν Όλγα και η οποία φυσικά δεν ζει και αυτή Τις Κυριακές όλη η συντροφιά με τις κοπέλες μας πηγαίναμε στον laquoΦοίνικαraquo Ο laquoΦοίνικαςraquo ήταν ένας λαϊκός κινηματογράφος πίσω από την Αγία Αικατερίνη Τον λέω λαϊκό διότι ήταν μέσα στη συνοικία και τα εισιτήρια φυσικά ήσαν ανάλογα με τις δυνατότητες του χαρτζιλικιού που παίρναμε

Ανεβαίναμε και καθόμαστε στον εξώστη κλέβοντας πού και πού κανένα χαδάκι ή κανένα φιλάκι Όλα αυτά όμως τα ανέτρεψε η φωτιά και χάθηκαν τα ίχνη όλων των κοριτσιών Φυσικά η συντροφιά μας εκτός από τον μακαρίτη τον Σαριδάκη που είπα ξανασυστήθηκε εδώ και όταν είχαμε ευχέρεια μαζευόμαστε στο Ζάππειο και τρώγαμε καμία πάστα

Ο μόνος από όλους ο πιο τσιγκούνης ήταν ο Βάσος Γαβριηλίδης ο οποίος μας έλεγε laquoπηγαίνετε φάτε

Digitized by 10uk1s

την πάστα σας και πέστε να φέρει και ένα ποτήρι νερό παραπάνωraquo και ερχόταν λίγο αργότερα για να αποφύγει το έξοδο της πάστας

Στη Σμύρνη κυκλοφορούσαν διάφοροι τύποι οι οποίοι με τα φερσίματά τους και με τον τρόπο τους έσπαζαν τη μονοτονία και διασκέδαζαν με κάποιο τρόπο τους ανθρώπους

Ένας από αυτούς ήταν ο Στέφανος Ο Στέφανος ήταν πλανόδιος μικροπωλητής ψιλικών και διαφόρων φω‐μπιζού και εξαρτημάτων για τις γυναίκες Ήταν πάντοτε ντυμένος παρδαλά για την εποχή του και τα περισσότερα είδη που πουλούσε τα καρφίτσωνε επάνω στα ρούχα του στο σακάκι του εκτός φυσικά από τη βιτρίνα την οποία είχε Γι αυτό όταν οι κυρίες έβλεπαν καμία από τις φίλες η οποία ήταν ντυμένη πολύ χτυπητά και φορούσε πολλά κοσμήματα κουτσομπολεύοντας την αποκαλούσαν Στέφανο

Ένας άλλος τύπος ήταν ο πλανόδιος βιβλιοπώλης ο οποίος γύριζε στη γειτονιά φωνάζοντας laquoΈχω βιβλία διάφορα Ο Ερωτόκριτος και η Αρετούσα και η Αρετή θριαμβεύουσα Έχω ημερολόγια και ημεροδείκτες Κάθε φύλλο και μία ιστορίαraquo Φυσικά είχε και άλλα βιβλία τα οποία ήσαν σε δυο τρεις τσάντες που άλλες κρέμονταν στην πλάτη του άλλες εμπρός του και κρατούσε και δύο εις τα χέρια Διαλαλούσε δηλαδή τους laquoΑθλίουςraquo του Βίκτορος Ουγκώ τη laquoΜανόν Λεσκώraquo τα laquoΜυστήρια των Παρισίωνraquo το laquoΕκείνη δεν απήντησεraquo και τα en vogue βιβλία εκείνης της εποχής τα οποία εδιάβαζαν οι ρομαντικές δεσποινίδες και ανελύοντο σε δάκρυα από συμπάθεια για τα πάθη των πρωταγωνιστών

Ένας άλλος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας Αυτός ήταν μικροαπατεώνας Είχε ένα ιδίωμα και ένα προτέρημα να κλέβει τα σκυλιά τα ιδιωτικά από τα σπίτια Εξεβίαζε τους ιδιοκτήτες των σκυλιών να του δίδουν ένα επίδομα μηνιαίο για να μην τους κλέψει το σκυλί τους Εάν δεν το έδιναν το έκλεβε το σκυλί του άλλαζε το χρώμα και το ξαναπουλούσε

Μεταξύ των θυμάτων ήταν και ο θείος μου ο Τσιντσίνης ο οποίος είχε ένα θηλυκό σκυλί που το υπεραγαπούσε τη Λίντα Ερχόταν ο Τσουρτσούρας και έπαιρνε κάθε μήνα το μηνιάτικό του Ήταν δηλαδή νονός με τη σημερινή έκφραση Εκτός αυτού όμως είχε και άλλες τρελές ιδιότητες Τρελά φερσίματα

Ένα βράδυ μπήκε μέσα εις το laquoΚαφέ Φώτηraquo το οποίο ήταν γεμάτο από άντρες φυσικά κρατώντας ένα ζεύγος κέρατα ταύρου και άρχισε και φώναζε laquoΠοιος θέλει ένα ζευγάρι κέραταraquo Επειδή όλοι γελούσαν και δεν απαντούσαν αυτός τους λέει laquoΑ έχετε όλοι κέρατα και γι αυτό δεν χρειάζεστε να αγοράσετε άλλαraquo

Ένας άλλος τύπος που εμείς τότε τα μικρά παιδιά την υπεραγαπούσαμε ήτανε γυναίκα Ήταν μια υψηλόκορμη αραπίνα η οποία επάνω στο κεφάλι της κρατούσε έναν πελώριο ταβλά μέσα εις τον οποίο είχε διάφορα σχετικά για παιδάκια Μεταξύ αυτών είχε τσεμπλεμπούδες σκέτες ωραίες ζεστές και φρεσκοψημένες είχε τσεμπλεμπούδες με γύρω γύρω ζαχαρωτά είχε φιστίκια αράπικα καθαρισμένα και φιστίκια αράπικα ακαθάριστα Είχε γλυκά τα καμπίσια που λέγαμε δηλαδή σαν τσιγάρο από ζάχαρη φτιαγμένο σε διάφορα χρώματα Αυτή ήταν όπως είπα η αγαπημένη μας διότι αν ήταν σε καλή διάθεση η μητέρα μας και ξόδευε κάτι μας έπαιρνε και ένα γλυκό

Την εποχή που μιλάμε μια κοπέλα στη Σμύρνη για να θεωρείται όμορφη έπρεπε να έχει άσπρο λείο δέρμα πλούσια μαλλιά και αρκετά κιλάκια Έπρεπε να έχει στήθος μπόλικο και ποπό αρκετό Γι αυτό

Digitized by 10uk1s

τότε φορούσαν κορσέδες με μπαλένες τους οποίους έσφιγγαν τραβώντας τα κορδόνια για να δημιουργηθεί μέση δαχτυλίδι και να ξεπεταχτούν τα υπόλοιπα μέλη του σώματος

Επίσης έπρεπε να έχει και πολλά μαλλιά Γι αυτό εάν οι κυρίες δεν είχαν πολλά μαλλιά έβαζαν στο κεφάλι μέσα από τα μαλλιά τους το λεγόμενο μπουμπάρι το οποίο ήταν φτιαγμένο από μαλλιά του ιδίου χρώματος με τα δικά τους και πάνω σ αυτό ετύλιγαν τα δικά τους ώστε να φαίνεται ότι έχουν πλούσια μαλλιά Εάν ο ποπός τους δεν ήταν αρκετά πλούσιος και αρκετά πεταχτός κάτω από τον κορσέ έδεναν ένα είδος μαξιλαράκι το οποίο το ονόμαζαν τουρνέ

Από τα γλυκά της αραπίνας εκείνο που προτιμούσαμε από όλα ήταν ένα είδος που το λέγανε φιστικάτο Ήταν καραμελέ είτε από μέλι είτε από ζάχαρη και παραγεμισμένο με φιστίκια αράπικα

Ξεσηκωμός στο σπίτι και μεγάλη χαρά για μένα και για τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη ήταν όταν επρόκειτο να έρθει να μείνει μερικές μέρες μαζί μας η νενέ Σοφί mdash η γιαγιά Σοφία η μητέρα του πατέρα μας Τη γιαγιά Σμαράγδα τη νενέ ντουντού δηλαδή τη γιαγιά από μέρους της μητέρας μου δεν τη γνώρισα διότι πέθανε όταν ήμουνα πολύ μικρός Όταν λέω ξεσηκωμός στο σπίτι εννοώ ότι έπρεπε να καθαριστούν να είναι όλα τέλεια μην τυχόν το μάτι της πάρει κάτι ανώμαλο

Έπρεπε να ζυμωθεί το ζυμάρι διότι θα έκανε φιδέ Φιδέ κάνανε τρίβοντας το ζυμάρι στα κόσκινα επάνω για να στεγνώσει και ήταν ένα από τα πιο αγαπημένα φαγητά μας Για εμάς τα παιδιά η χαρά ήτανε ότι το βραδάκι αφού τελειώναμε τα μαθήματά μας θα μαζευόμαστε γύρω στη γιαγιά και γύρω στο ταντούρι με τη φωτιά όπου στη χόβολη ψήναμε και κανένα κάστανο περιμένοντας ν αρχίσει να μας λέει παραμύθια Να μας πει την Κοκκινοσκουφίτσα να μας πει τους Επτά νάνους να μας πει για τη Σταχτομπούτα για το Μαγεμένο βασιλόπουλο για τον Δράκο που φύλαγε το νερό και άλλα

Επίσης παίζοντας μαζί με τη γιαγιά λέγαμε αινίγματα Με αυτό τον τρόπο εδούλευε και λίγο το μυαλό μας Μερικά από τα αινίγματα που λέγαμε τότε τα θυμάμαι Ένα από όλα έλεγε

Μακρύς μακρύς καλόγερος και πίτα το κεφάλι του Τι είναι

Εάν δεν το βρίσκαμε το εξηγούσε η γιαγιά Ήτανε το ξύλινο φτυάρι του φούρναρη το οποίο είναι πολύ μακρύ και εμπρός είναι τετράγωνο Με αυτό φουρνίζανε τα ψωμιά στους τότε φούρνους και με αυτό φυσικά τα ξεφουρνίζανε

Ένα άλλο αίνιγμα ήταν

Χίλιοι μύριοι καλογέροι σ ένα ράσο τυλιγμένοι Τι είναι

Το καρπούζι και οι μαύροι σπόροι αντιπροσώπευαν τους καλόγερους

Είχαμε και ένα που λέγαμε για το οποίο κοκκινίζαμε και ντρεπόμασταν Και εγώ ντρέπομαι που θα σας το πω αλλά ας γελάσουμε

Βουργούλακας κατρακυλά ανάμεσα σε δυο βουνά Τι είναι

Digitized by 10uk1s

Η ακαθαρσία η σκληρή που βγαίνει από τον ποπό

Η νενέ Σοφί ως μόνιμη κατοικία είχε το σπίτι της θείας μου της Τσιντσίνη Η νενέ Σοφί όπως προείπα είχε αποκτήσει τρία παιδιά Δυο αγόρια και ένα κορίτσι Τον θείο μου Παναγιώτη τον πατέρα μου και τη θεία μου Αναστασία Έμενε δε με τη θεία μου Αναστασία διότι ήταν αρχοντόσπιτο Εμείς είχαμε μόνο μία υπηρέτρια ενώ η θεία μου είχε τρεις υπηρέτριες εκτός από τον σωφέρ τους αμαξάδες καπετάνιο για το κότερο τζόκεϋ για τα άλογα κτλ Όπως προείπα ο θείος μου ήταν πάρα πολύ πλούσιος Αλλά η νενέ Σοφί κατά καιρούς επεσκέπτετο και το δικό μας σπίτι διότι υπήρχαμε εμείς τα εγγονάκια της Στον θείο μου τον Παναγιώτη δεν πήγαινε διότι εκείνος αν και παντρεύτηκε δυο φορές δεν απέκτησε ποτέ του παιδιά

Στη Σμύρνη ήταν έθιμο και εθεωρείτο πολύ φυσικό οι ηλικιωμένοι άνθρωποι και συνήθως οι χήρες διότι οι άντρες πεθαίνανε πολύ πιο πριν να πήγαιναν να ζήσουν τα χρόνια που τους έμεναν κοντά στις κόρες τους Και αν υπήρχαν αγόρια κατά καιρούς επεσκέπτοντο και τα σπίτια των γιων τους και των νυφάδων τους

Η γιαγιά μου η Σοφί όπως σας είπα ερχόταν σε εμάς για να μείνει μερικές μέρες και να αλλάξει λίγο περιβάλλον Η ανατροφή των παιδιών εγένετο με βάση και με σεβασμό προς τη θρησκεία Έπρεπε τα παιδιά να εκκλησιάζονται τακτικά και απαραιτήτως να πηγαίνουν με τον πατέρα προπαντός κάθε Κυριακή στην εκκλησία Δυο ή τρεις φορές το χρόνο έπρεπε να μεταλαμβάνουν Όταν επρόκειτο να μεταλάβουν αποβραδίς εγένετο μπάνιο φοβερό αλλαγή εσωρούχων κόψιμο νυχιών προσευχή για να πάρουν συγχώρεση από τον Θεό Και τη μέρα που μεταλαβαίνανε έπρεπε να μη φτύσουν χάμω όλο το εικοσιτετράωρο για να μη μολυνθεί η Αγία Κοινωνία πέφτοντας στο χώμα

Όταν μικρά παιδιά βλέπαμε κάπου πεταμένο κάτω κανένα κομματάκι ψωμί έπρεπε να τρέξουμε να το μαζέψουμε να το φιλήσουμε και να το προφυλάξουμε σε μια γωνιά ώστε να μην πατηθεί διότι το ψωμί εθεωρείτο ιερό είδος

Όταν συναντούσαμε κανέναν παπά έπρεπε να τρέξουμε με σεβασμό να του φιλήσουμε το χέρι

Προηγουμένως είχα πει ότι στη Σμύρνη οργίαζαν οι προπαγάνδες Προπαντός οι ξένες θρησκείες Δηλαδή οι καθολικοί και οι προτεστάντες προσπαθούσαν να προσηλυτίσουν παιδιά έχοντας σχολεία εις τα οποία η παιδεία ήταν δωρεάν Γι αυτό είχε δημιουργηθεί η εντύπωση ότι όταν μικροί συναντούσαμε ξένο παπά ξένης δηλαδή θρησκείας παπά αυτό εθεωρείτο προμήνυμα ότι μπορούσε να μας τύχει κανένα κακό και για να αποφύγουμε αυτό το κακό έπρεπε να χαϊδέψουμε τα γεννητικά μας όργανα Ήταν τόσο εμποτισμένη μέσα μας αυτή η ιδέα της κακοτυχίας που έφερναν οι ξένοι παπάδες ώστε θα σας διηγηθώ και κάτι που μου έτυχε εμένα την τελευταία χρόνια το 22 πριν γίνει η Καταστροφή όταν δίναμε εξετάσεις για την Τετάρτη Γυμνασίου στο τότε Αρμοστειακό γυμνάσιο

Είχαμε μαθηματικά εις τα οποία δεν ήμουν καθόλου δυνατός Αυτά θα τα πω για να δούμε ότι οι προλήψεις δεν ήσαν καθόλου λογικές Εκεί λοιπόν που πήγαινα προς το σχολείο τρομαγμένος γιατί φοβόμουνα ότι δεν θα τα κατάφερνα στα μαθηματικά είδα μπροστά μου ένα φραγκόπαπα Μόλις τον είδα λέω laquoΠαναγία μου χάθηκα Δεν θα δώσω εξετάσεις και θα τα αφήσω να είμαι επανεξεταστέος το Σεπτέμβρηraquo Και γύρισα να πάω πίσω προς το σπίτι Μόλις έκανα όμως μερικά βήματα συνάντησα τον καθηγητή μας των Ελληνικών τον κ Κωνσταντινίδη ο οποίος αμέσως μου λέει laquoΠου πας Κατραμόπουλεraquo Λέω laquoΚύριε καθηγητά ξέχασα να πάρω κόλλα διαγωνισμού και πάω στο περίπτερο να πάρωraquo laquoΑ ωραία Θέλω και εγώ να πάρω καραμέλες Πάμε μαζίraquo Οπότε υποχρεώθηκα να πάω στο σχολείο και να δώσω εξετάσεις Ε λοιπόν ο παπάς αντί γρουσουζιά μου έφερε γούρι Το θέμα των

Digitized by 10uk1s

μαθηματικών που μας έβαλε ήταν και εύκολο και κάτι που το ήξερα πολύ καλά Έτσι πήρα 9 λίαν καλώς στα μαθηματικά παρ όλο που φοβήθηκα τη γρουσουζιά του φραγκόπαπα

Το γυμνάσιο που ανέφερα πριν ότι φοιτούσα της Αρμοστείας ήτανε στο Φαρδύ της Ευαγγελίστριας Και όπως έχω πει και προηγουμένως τα τοπωνύμια της Σμύρνης εδηλούντο αναλόγως με την εκκλησία που ήταν στην περιφέρεια Εκτός όμως αυτού εις την εμπορική ζώνη της Σμύρνης υπήρχαν τοπωνύμια τα οποία αναφέροντο εις τη συγκέντρωση των ειδικών μαγαζιών που ασχολούντο με το εμπόριο Και είχαμε τα Γυαλιάδικα όπου επωλούντο κρύσταλλα κτλ τα Σιδεράδικα που είχαν είδη για σπίτια για οικοδομές και εν γένει χρήσιμα για το νοικοκυριό

Ένα μεγάλο και ονομαστό μαγαζί σ αυτή την περιφέρεια ήτανε του Μαύρου ιδιοκτησία Νικολαΐδη Ήταν τα Γουρουνάδικα δηλαδή όπου επωλείτο χοιρινό κρέας και τα παράγωγα του χοιρινού Διότι όπως είναι γνωστό οι Τούρκοι απηγορεύετο από τη θρησκεία τους να τρώνε χοιρινό κρέας και γι αυτό τα μαγαζιά που πουλούσαν χοιρινά κρέατα ήσαν πολύ απομακρυσμένα από την αγορά που είχε μοσχάρια και αρνιά Μια τέτοια όπως προαναφέραμε μεγάλη αγορά ήταν οι Μεγάλες Ταβέρνες στην οποία υπήρχαν πάρα πολλά κρεοπωλεία όπου μπορούσε να πάρει κανείς ωραία κρέατα

Επίσης ήταν τα Σερβετάδικα Τώρα γιατί τα λέγανε έτσι δεν ξέρω Ήταν τα Ταμπάκικα Ταμπάκικα ήταν εκεί όπου επεξεργάζοντο τα δέρματα

Επίσης ήταν και τα Κουμουτζίδικα Τα Κουμουτζίδικα ήταν της Μαντάμας το Χάνι Μέσα σ αυτό ήσαν κατά πλειονότητα χρυσοχοεία Εκτός από το δικό μας πλάγιά μας ήταν του κ Ευάγγελου Μανουσάκη του Μιχαλάκη Σωτηρίου του Πωλ Τας του Θεόδωρου Αδαμόπουλου Πλάγια μας ήσαν επίσης οι αδελφοί Κόρη και δύο τρεις άλλοι που μου διαφεύγουν τα επίθετά τους

Φυσικά υπήρχαν εκεί και ένα δυο άλλα είδη καταστημάτων Μεταξύ αυτών ήταν και το οδοντιατρείο των αδελφών Γκρανιέ οι οποίοι είχαν ένα είδος βιτρίνας όπου προέβαλλαν μασέλες οι οποίες με ένα ελατήριο ανοιγόκλειναν σαν να μασούσαν Θέαμα λίγο μακάβριο

Και μια που μιλάμε για χρυσοχοεία πρέπει να τονίσω μία σωβινιστική περίπτωση Όλοι οι αδαμαντοδέτες της Σμύρνης οι μουχλαϊτζήδες όπως τους λέγανε με την τουρκική λέξη ήσαν Αρμένιοι και δεν παίρνανε ποτέ υπάλληλο ή βοηθό άλλης εθνότητας παρά μόνο Αρμενίους για να κρατάνε κλειστό το επάγγελμα στα χέρια τους Στη γειτονιά μας δηλαδή εις τα Κουμουτζίδικα της Μαντάμας το Χάνι ήταν και ένας Αρμένης αδαμαντοδέτης περίφημος ο κ Βανέτσας Ήταν τεράστιος Χωρίς υπερβολή θα ζύγιζε πλέον των 150 κιλών και αυτό το θηρίο έκανε τόσο ωραία δουλειά και τόσο λεπτή που πολλοί ήρχοντο και από την Κωνσταντινούπολη ακόμη να φέρουν κοσμήματα για να τους εφαρμόσει τις πέτρες όχι μόνο εφαρμόζοντας αυτές αλλά σχεδόν κεντώντας το ίδιο το κόσμημα

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι ήσαν και στο Φραγκομαχαλά Μεταξύ αυτών οι αδελφοί Γεωργιάδη οι οποίοι ως αντιπρόσωποι του Κριστόφλ είχαν αρκετά ασήμια διότι ήταν εύκολη η εισαγωγή από την Ευρώπη επειδή οι τελωνειακοί δασμοί τότε στη Σμύρνη ήσαν υποτυπώδεις

Ήταν το κατάστημα του Ατζιτήρη με πλουσιότατη βιτρίνα Ο άνθρωπος αυτός κατεστράφη τελείως με την Καταστροφή Δεν μπόρεσε να εμφανιστεί πλέον εις την Ελλάδα και μάθαμε ότι όταν πέθανε έγινε έρανος για να τον θάψουν Ο άνθρωπος ο οποίος εθεωρείτο από τους πλουσιότερους χρυσοχόους

Επίσης ήταν ένας Φραγκολεβαντίνος ο Ρουτζιέρι ένας Αρμένης ο Μινασιάν και εις τον δρόμο αυτό το 1873 μετά βεβαιότητος και εις τον αριθμό 57 εμφανίστηκε για πρώτη φορά σίγουρα η φίρμα

Digitized by 10uk1s

laquoΚατραμόπουλοιraquo Ευρέθηκε ένα κουτάκι το οποίο μας προσέφερε μία παλιά μας πελάτισσα και το οποίο αναφέρει το εξής laquoΠ Κατραμόπουλοςraquo mdashήταν ο θείος μουmdash laquoκαι Σίαraquo mdash ήταν ο πατέρας μου laquoΟδός Ευρωπαϊκή αριθμός 57raquo Οι δικοί μου από εθνικισμό από σωβινισμό δεν ήθελαν να αναφέρουν τη λέξη Φραγκομαχαλάς και γι αυτό αναφέρουν laquoοδός Ευρωπαϊκήraquo Και από κάτω laquoΣμύρνη 1873raquo

Λοιπόν για να αναφέρεται το κουτάκι στο 1873 δεν θα πει ότι εκείνη τη χρονιά άνοιξε για πρώτη φορά το χρυσοχοείο μας Τουλάχιστον θα πρέπει να πάμε τρία χρόνια πίσω Επομένως στο 1870 Από την Ευρωπαϊκή οδό νούμερο 57 μετεφέρθη κατόπιν το κατάστημά μας εις της Μαντάμας το Χάνι που προανέφερα και η φίρμα πλέον ήταν laquoΑδελφοί Κατραμόπουλοιraquo Όχι laquoΠ Κατραμόπουλος και Σίαraquo πλέον

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι πάντοτε Έλληνες ή το πολύ Αρμεναίοι ή Φραγκολεβαντίνοι ήσαν εις το λεγόμενο Τσαρσί δηλαδή κοντά εις την τουρκική συνοικία Μεταξύ αυτών ήταν και ο κ Παπαδόπουλος ο περίφημος Μαστρογιάννης ο οποίος έκανε και εμπόριο πολυτίμων λίθων Λέγεται ότι ήταν τόσο πλούσιος ώστε τις πέτρες τα διαμάντια ή τα μπρουγιάν ή τα ρουμπίνια δεν τα είχε στις λεγόμενες ποσέτες δηλαδή στα χάρτινα περιτυλίγματα αλλά σε ολόκληρα τσαντάκια ή γρουμπάκια από δέρμα και όταν ζήταγες να αγοράσεις ένα διαμάντι σου άνοιγε σε ένα πιάτο μια ολόκληρη στοίβα από πολύτιμες πέτρες Και αυτός κατεστράφη τελείως με τη φωτιά και δεν ξαναφάνηκε εις τον ορίζοντα της εδώ Ελλάδας

Και μια που μιλάμε για τον Φραγκομαχαλά την Ευρωπαϊκή οδό όπως τη χαρακτήρισαν λίαν σωστά και λίαν χαρακτηριστικά σ αυτό το δρόμο υπήρχαν ωραιότατα μαγαζιά με πολύ πλούσια είδη και ποικιλίες εμπορευμάτων για τις κυρίες Μεταξύ αυτών υπήρχαν και υποκαταστήματα μεγάλων μαγαζιών ευρωπαϊκών όπως ήταν το Μπον Μαρσέ ήταν του Σολάρι και άλλα

Ένα από τα ωραιότατα και πλουσιότατα πολυκαταστήματα του Φραγκομαχαλά ήταν του Ξενόπουλου Σ αυτό το κατάστημα μπορούσε κανείς να βρει ότι ήθελε Από ρούχα έτοιμα ευρωπαϊκά υφάσματα καπέλα γούνες ακόμα και έπιπλα Ήταν ένα πολύ μοντέρνο πολυκατάστημα σε τέσσερις ορόφους με πολύ πολύ πλούσιο και εκλεκτό εμπόρευμα Όπως είπα και πιο πριν οι δασμοί στη Σμύρνη πριν γίνει η Ελληνική κατοχή ήσαν υποτυπώδεις και έτσι μπορούσαν να εισάγονται εύκολα και πολύ φτηνά εμπορεύματα από την Ευρώπη

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο υπήρχαν και μερικά ονομαστά για τα είδη τους μαγαζιά όπως του Κοντορούση για παπούτσια του Παπαθωμά για γούνες του Μουτάφη για καπέλα του Γεωργιάδη για δαντέλες του Αλεξίου για έπιπλα

Επίσης υπήρχε και η Σαλ ντε Βαν όπου κάθε Κυριακή πρωί εγένοντο πλειστηριασμοί και πωλούσαν από όλα τα είδη Πίνακες κοσμήματα έπιπλα κτλ

Επίσης ήταν το περίφημο φαρμακείο του Μωραΐτη Στον ίδιο δρόμο δε ήταν και ένα ονομαστό ζαχαροπλαστείο η laquoΜυροβόλος Άνοιξηraquo Σ αυτό έχω να σας διηγηθώ ένα νόστιμο περιστατικό με τον περίφημο Τσουρτσούρα που ανέφερα προηγουμένως τον τύπο της Σμύρνης που έκλεβε τα σκυλιά

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου υπήρχε μεγάλη έλλειψη από μικρά κέρματα Έτσι πολλά μαγαζιά όταν επρόκειτο να δώσουν ρέστα και δεν είχαν ετύπωναν σε κάτι χαρτιά με τη σφραγίδα τους και ανέγραφαν το ποσό το οποίο αντιπροσώπευαν Μια μέρα είχε πάει στη laquoΜυροβόλοraquo ο Τσουρτσούρας και έφαγε λουκουμάδες κανταΐφια δεν ξέρω τι και αφού επλήρωσε

Digitized by 10uk1s

αντί ρέστα του δώσανε τέτοια χαρτάκια Στην απορία του που ρώτησε του απάντησαν ότι αυτά ισχύουν ως νόμισμα του καταστήματος

Μετά από λίγες μέρες πήγε πάλι ο ίδιος και αφού έφαγε του καλού καιρού εφώναξε το γκαρσόνι να πληρώσει και αντί πληρωμής έδωσε δικά του χαρτιά Στην απορία αυτών λέει laquoΓιατί τα δικά σας ισχύουν και τα δικά μου δεν ισχύουνraquo Τέτοιος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας

Επίσης ένα ονομαστό κατάστημα της Σμύρνης ήταν το laquoΑγγλοήστερνraquo Αυτό δεν ήταν στον Φραγκομαχαλά Ήταν σε έναν παράλληλο δρόμο Όλα του τα εμπορεύματα ήσαν προελεύσεως αγγλικής Εκεί μπορούσες να αγοράσεις έτοιμα ρούχα εγγλέζικα σκωτσέζικα καπαρντίνες παπούτσια

Επίσης εκτός από τα ωραία μαγαζιά του Φραγκομαχαλά που ανέφερα υπήρχαν και πολλά σε άλλα σημεία της Σμύρνης τα οποία ήσαν μάλλον χοντρικής πωλήσεως Πολλά από αυτά ανήκαν σε Αρμενίους οι οποίοι είχαν τα κεντρικά τους στο Λονδίνο και υποκαταστήματα στη Σμύρνη όπως ήταν του Ιπιρξιάν του Σιβρισαριάν του Εσαγιάν Γι αυτό υπήρχαν πολύ πλούσιοι Αρμεναίοι εις την Σμύρνη

Όταν μιλούσαμε πριν για τα χρυσοχοεία που ήσαν στης Μαντάμας το Χάνι μεταξύ των άλλων ανέφερα ότι πλάγια στο δικό μας ήταν ο κ Ευάγγελος Μανουσάκης Αυτός ήταν ένας πρωτοπόρος εις τις άτοκες δόσεις πωλήσεως τιμαλφών Είχε κατορθώσει να προσελκύσει το σύνολο των εργατριών που εργάζονταν στην επεξεργασία του καπνού τις καπνουλούδες όπως λέγαμε οι οποίες αγόραζαν χρυσά και πλήρωναν κάθε Σάββατο που έπαιρναν το βδομαδιάτικο πληρώνοντας με δόσεις Δηλαδή δούλευε τεφτεράκι Όταν ερχόταν το Σάββατο και κατέπλεε η πελατεία του κ Μανουσάκη επί ώρες μύριζε από καπνό ανεπεξέργαστο η γειτονιά μας διότι υπήρχαν στη Σμύρνη πάρα πολλές αποθήκες όπου εδούλευαν κοπέλες στην επεξεργασία του καπνού και μύριζαν φυσικά και αυτές Αυτός δε ο γείτονάς μας ο κ Μανουσάκης ο οποίος επέζησε και δούλεψε και αρκετά χρόνια εδώ στην Αθήνα είχε ένα φυσικό Εάν δεν κλείναμε εμείς το δικό μας μαγαζί δεν εννοούσε να κλείσει αυτός φοβούμενος φαίνεται μην του πάρουμε κανένα πελάτη

Ένα βράδυ συμφωνήσαμε με τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη και τον υπάλληλο που είχαμε τότε τον Σαββάκη να μην κλείσουμε νωρίς για να τον υποχρεώσουμε να μείνει και αυτός Και μείναμε ως τις δώδεκα τη νύχτα και αυτός δεν εννοούσε να κλείσει αν δεν φύγουμε εμείς

Και με την ευκαιρία της σημερινής μέρας μου τη χαρά που πήρα κάνοντας βέρες για την εγγονή μου τη Μαρίνα θυμήθηκα την ευχή που έδινε ο θείος μου ο Παναγιώτης σε όσους έκαναν βεργέτες βέρες κατά τους Αθηναίους παίρνοντάς τες από το μαγαζί μας Και έλεγε τότε laquoΚαλορίζικα και αμετάνιωταraquo

Και μια που μιλούμε για χρυσοχοεία θα κάνουμε ένα διαχωρισμό διακριτικό μεταξύ των χρυσοχόων του Φραγκομαχαλά και των χρυσοχόων του κατ εξοχήν δρόμου της χρυσοχοΐας της Μαντάμας το Χάνι

Οι χρυσοχόοι του Φραγκομαχαλά ήσαν μάλλον μεταπωληταί κοσμημάτων διότι όπως προανέφερα η εισαγωγή ειδών από την Ευρώπη στη Σμύρνη ήταν κάτι το εύκολο και δεν επιβαρυνόταν Δεν είχαν δηλαδή δικά τους εργαστήρια έφερναν τα περισσότερα είδη τους από το εξωτερικό και έκαναν παραγγελίες σε διαφόρους τεχνίτες της χρυσοχοΐας της Σμύρνης να κάνουν γι αυτούς κοσμήματα

Ένας από αυτούς που δούλευε για τους χρυσοχόους του Φραγκομαχαλά και προπαντός για τη φίρμα των αδελφών Γεωργιάδη ήταν όπως έμαθα εκ των υστέρων ο πατέρας μου Επειδή ο πατέρας μου είχε έξι παιδιά και ο θείος μου παρ όλο που παντρεύτηκε δύο φορές δεν απέκτησε παιδιά ήταν υποχρεωμένος να δουλεύει και να αποδίδει περισσότερο εις τον συνεταιρισμό για να έχει και

Digitized by 10uk1s

περισσότερα τραβήγματα Γι αυτό πολλά κοσμήματα τα οποία έφερναν τη φίρμα Γεωργιάδη ήσαν κατασκευές του πατέρα μου ο οποίος εθεωρείτο από τους καλύτερους τεχνίτες της Σμύρνης Διότι και καλός τεχνίτης ήταν αλλά και εφευρετικός

Από την Ευρώπη εισήγαν πολλά έτοιμα κοσμήματα ματ Όπως είναι γνωστό στη Σμύρνη δεν υπήρχε ηλεκτρισμός και επομένως δεν υπήρχαν τα κατάλληλα μηχανήματα για να δημιουργήσουν το ματ που λέγαμε

Ο πατέρας μου σκέφτηκε και έκανε μία δική του εφεύρεση πρωτόγονη αλλά αποδοτική Σκέφτηκε ότι τα χτυπήματα σε μία λεία επιφάνεια κοσμήματος δημιουργούν αυτό το είδος του ματ Γι αυτό φρόντισε και πήρε σπασμένα τζάμια τα οποία άλεσε και τα έκανε ψιλά σαν αλεύρι και στο σπίτι επάνω το δικό μας έκανε μία εγκατάσταση Δηλαδή στην ταράτσα εφήρμοσε ένα είδος υδρορρόης που από πάνω είχε ένα χωνί έριχνε μέσα αυτά τα τρίμματα των τζαμιών και πέφτανε με ορμή κάτω εκεί που βρισκόταν το κόσμημα και χτυπώντας το πολύ εδημιουργείτο ματ Αυτό δεν το ήξεραν αυτοί και έτσι ο πατέρας μου είχε μία πρόσθετη αμοιβή Μία πρόσθετη ενίσχυση στα οικονομικά του

Στο μαγαζί μας της Σμύρνης θυμάμαι ότι υπήρχαν αυτά τα σύνεργα Δηλαδή ένα μεγάλο χωνί ένα είδος υδρορρόης και κάτω ένα μεγάλο δοχείο σαν βαρέλι το οποίο υποδέχετο τα τρίμματα Έπειτα τα ξανάβαζαν σε έναν κουβά τα ξανανέβαζε ο μεγάλος μου αδελφός στην ταράτσα και τα ξανάριχνε

Επίσης υπήρχαν εκεί πολλά καλούπια για να κάνουμε κοσμήματα διότι τα κοσμήματα στη Σμύρνη όπως είπα ήσαν τα περισσότερα χειροποίητα Δεν υπήρχαν χυτόπρεσες και τέτοια

Επίσης το λιώσιμο του χρυσού γινόταν σε καμίνια με κάρβουνα Υπήρχε φυσερό από πάνω υπήρχε και καμίνι και έβαζαν το χρυσό σε χωνάκια που τα λέγαμε ποτάδες Όταν ο θείος μου επρόκειτο να λιώσει χρυσό εμένα η δουλειά μου ήταν να δουλεύω το φυσερό αφού προηγουμένως ανέβαινα και άνοιγα το πίσω παράθυρο του εργαστηρίου Ο τοίχος του έβλεπε στον περίβολο της εκκλησίας των Καπουκίνων που ήταν ιδιοκτησία του μαγαζιού μας

Επίσης στη Σμύρνη φυσικά δεν υπήρχε ούτε ωράριο ούτε συνδικάτα εργατών Ένας καλός τεχνίτης ήταν πάντα περιζήτητος και έβρισκε δουλειά εύκολα ενώ έναν τεμπέλη ή άχρηστο το αφεντικό είχε όλο το ελεύθερο να τον απολύσει χωρίς να έχει συνέπειες

Στη Σμύρνη στην ωραία πόλη της χαράς και της εργασίας (διότι στη Σμύρνη για να είσαι φτωχός έπρεπε να είσαι τεμπέλης) υπήρχε δουλειά για όλους Δεν εδικαιολογείτο άνθρωπος φτωχός εκτός αν ήταν τεμπέλης

Όπως μου είπε η μητέρα μου επειδή οι περισσότερες δουλειές και τα περισσότερα δώρα γίνονταν το Δεκέμβρη και την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και όχι των Χριστουγέννων όπως τώρα που φραγκέψαμε ο πατέρας μου εγκαθίστατο και κοιμόταν και τη νύχτα μέσα στο μαγαζί δουλεύοντας είκοσι ώρες το εικοσιτετράωρο Έπαιρνε το στρώμα του και το πάπλωμά του και κοιμόταν σε έναν καναπέ του μαγαζιού Μόνο κάθε Σάββατο πήγαινε σπίτι για να πλυθεί να καθαριστεί να αλλάξει ρούχα και αυτό όπως προανέφερα διότι ήταν υποχρεωμένος να συνεισφέρει περισσότερα λόγω των περισσοτέρων εξόδων που είχε με τη μεγάλη του οικογένεια

Τα δύο τρία τελευταία χρόνια προ της Καταστροφής ήσαν πολύ στη μόδα στη Σμύρνη τα βραχιόλια Τα περίφημα σμυρναίικα βραχιόλια Οι σαλίγκαροι τα τσατιά κτλ Αυτά όλα γίνονταν από χρυσό 22 καρατίων Δηλαδή λιώνανε απευθείας ή αγγλικές λίρες ή τουρκικές λίρες ή εικοσόφραγκα και έτσι

Digitized by 10uk1s

εγίνοντο αυτά τα ωραία σμυρναίικα βραχιόλια Αυτή η μόδα ήταν και ένα είδος σωτηρίας για τη μετέπειτα προσφυγιά διότι όσοι πρόσφυγες κατόρθωσαν και γλίτωσαν και έφεραν τα χρυσά τους εδώ πουλώντας τα μπόρεσαν να δημιουργήσουν τον πρώτο πυρήνα της εγκαταστάσεώς τους Φυσικά η έλευση των προσφύγων βοήθησε πολύ και την οικονομία της Ελλάδας Η αλήθεια είναι ότι οι Ελλαδίτες τρόμαξαν όταν είδαν το κύμα των προσφύγων φοβούμενοι ότι αυτό θα φέρει ανεργία και μεγάλη φτώχεια Αλλά όπως είπα και εγώ σε μία εκπομπή της τηλεόρασης για τη μαύρη επέτειο της καταστροφής της Σμύρνης οι πρόσφυγες ακούμπησαν μεν εις τον κορμό της μητέρας πατρίδος αλλά δεν ακούμπησαν ως παράσιτα αλλά ως μπόλια και εμπόλιασαν τον κορμό της Ελλάδος και γι αυτό πήγε πολύ μπροστά η Ελλάς Απόδειξη είναι η Μακεδονία Δεν ξέρω αν το ξαναείπα αλλά όσες φορές και να το πει κανείς δεν αρκεί Η εγκατάσταση των προσφύγων και προπαντός των Ποντίων εδημιούργησε ένα ωραίο στρώμα Ελλήνων εις τη Μακεδονία Και όχι μόνο ανεπτύχθη οικονομικώς και βιομηχανικώς αλλά διορθώθηκε και εθνολογικώς

Διότι πριν από την έλευση των προσφύγων με τις προπαγάνδες και με τις διώξεις πολλοί παρ όλο που ήσαν Έλληνες εις το αίσθημα ήσαν σλαβόφωνοι πράγμα που ενίσχυε τότε την προπαγάνδα της Βουλγαρίας που επιζητούσε να μας φάει τη Θεσσαλονίκη

Όπως είπα η έλευση των προσφύγων οι οποίοι ήσαν γυμνοί και δεν είχαν ούτε ρούχα ούτε ένα κρεβάτι να κοιμηθούν εβοήθησε πολύ την εθνική οικονομία Ήρθαν τότε και πολλά δολλάρια προπαντός από τους Αμερικανούς οι οποίοι ήσαν οι μόνοι που πραγματικά εβοήθησαν στην εγκατάσταση των προσφύγων και πολλές βιοτεχνίες μικρές εδούλεψαν και εξελίχθηκαν σε βιομηχανίες Διότι ερχόμενοι οι πρόσφυγες ήσαν υποχρεωμένοι να αγοράσουν από παπούτσια κάλτσες έως κρεβάτια έως μαχαιροπίρουνα έως πιάτα και εν πάση περιπτώσει το νοικοκυριό Οι δικές μας οι γυναίκες ήσαν προκομμένες και καθαρές Τις είπαν παστρικές με διφορούμενη έννοια Εμείς θα πάρουμε την καλή έννοια Ήσαν πράγματι παστρικές και νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς όπου η ζωή ήταν πρωτόγονη όπου δεν υπήρχε αποχέτευση και τα βρωμόνερα κυκλοφορουσανε μέσα στους δρόμους δεν εξεδηλώθη ποτέ καμία επιδημία λόγω της καθαριότητας την οποία κρατούσαν οι γυναίκες οι δικές μας εις τα σπίτια τους

Η άλλη διφορούμενη έννοια του παστρικές ήταν καλοαντρούδες Τραβούσαν τους άντρες τους Ελλαδίτες και θύμωναν οι κοπέλες διότι έχαναν τις ευκαιρίες Οι γυναίκες οι δικές μας ήσαν καλές μαγείρισσες καλές νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς με τις πρωτόγονες εγκαταστάσεις όπου έμεναν ολόκληρες οικογένειες σε μία παράγκα η οποία είχε ένα υποτυπώδες παραθυράκι μόλις εξοικονομούσαν κανένα κομματάκι πανί έφτιαχναν μία κουρτινουλα και μόλις βρίσκανε κανένα κουτί από κονσέρβα και λίγο χώμα κατόρθωναν και φύτευαν πότε ένα βασιλικό και πότε ένα γεράνι

Και όταν γύριζε ο άντρας κουρασμένος από το μεροκάματο έβρισκε πάντοτε στο σπίτι έτοιμο να τον περιμένει κάτι καλομαγειρεμένο Φτωχό μεν αλλά περιποιημένο Η δύναμη και το κουράγιο που έδωσαν οι γυναίκες της προσφυγιάς στους άντρες πρόσφυγες είναι βεβαιωμένα Χάρη εις την περιποίηση χάρη εις το κουράγιο που έδιναν κατορθώσαμε να κρατηθούμε στα πόδια μας

Ως απόδειξη θα φέρω ένα μικρό παράδειγμα Αυτή την εποχή υπάρχει μια πολύ μεγάλη βιομηχανία μπισκότων και ζυμαρικών οι αδελφοί Παπαδόπουλοι Οι γονείς αυτών είχαν εγκατασταθεί σε μία παράγκα στη Θεσσαλονίκη Η μητέρα τής οικογένειας εζύμωνε και έψηνε όλη μέρα κουλουράκια τα οποία ο πατέρας Παπαδόπουλος τα έπαιρνε σε έναν ταβλά στο κεφάλι του και έβγαινε και τα πουλούσε στους δρόμους

Ε λοιπόν τα παιδιά αυτής της οικογένειας μεγαλώνοντας με το παράδειγμα της εργατικότητος

Digitized by 10uk1s

κατόρθωσαν σήμερα να συναγωνίζονται ευρωπαϊκά είδη σαν τα δικά τους

Και μια και μιλήσαμε για την κακία της εκφράσεως laquoοι παστρικέςraquo ας μιλήσουμε και για το ειρωνικό laquoτι είχαμε και τι χάσαμεraquo Μπορεί μερικές απλοϊκές γυναικούλες προσφυγίνες να το είπανε καμιά φορά Αλλά είναι βέβαιο ότι και είχαμε και χάσαμε Είχαμε το παν και χάσαμε το παν σε μια στιγμή Εδώ μια ζημιά που γίνεται σε οιοδήποτε σπιτικό δηλαδή το να σπάσει ένα πιάτο ένα ποτήρι μας δημιουργεί μια κάποια στεναχώρια Φανταστείτε το βιος γενεών ολόκληρων να το αφήνεις έρμαιο στις αρπαγές των Τούρκων Να κλειδώνεις την πόρτα σου και να πετάς το κλειδί γιατί ξέρεις ότι δεν θα ξαναμπείς στο σπιτικό σου

Και για μεν τα σπίτια και τα μαγαζιά μας που καήκανε κατά κάποιο τρόπο το παίρνεις απόφαση Αλλά σκεφτείτε να έχεις ένα σπίτι ή μία ανθούσα επιχείρηση να την αφήνεις στα χέρια άλλων και να φεύγεις ξυπόλυτος και γυμνός με ένα μπογαλάκι μόνο στο χέρι γιατί δεν είχες τη δυνατότητα να πάρεις κάτι περισσότερο μαζί σου

Φυσικά και το σπίτι που μας φιλοξένησε μετά τη φωτιά του κ Ανέστη ένα αρχοντικό με τρία δωμάτια υποδοχής χωριστά το λίβινγκ την αυλή όπως τη λέγανε στη Σμύρνη με έξι υπνοδωμάτια επάνω με μία επίπλωση θαύμα διότι ο άνθρωπος αυτός ήταν καπνέμπορος καπνοπαραγωγός μάλλον και σταφιδοπαραγωγός με τεράστια κτηματική περιουσία και είχε κατορθώσει να δημιουργήσει μια καλή κατάσταση mdash και να ξέρει ότι αφήνει αυτό το σπίτι όπως είναι και φεύγει για να μην το ξαναδεί ποτέ

Το ίδιο συνέβη και με τον θείο μου Το σπίτι του Τσιντσίνη του θείου μου όπως προείπα κάηκε αλλά το εργοστάσιό του ο αλευρόμυλος ο οποίος ήταν ο καλύτερος των Βαλκανίων διότι με την ελληνική κατοχή σιγουρεύτηκε πλέον και καταξοδεύτηκε και ανανέωσε το σύνολο των εργαλείων του (και μάλιστα είχε φέρει ειδικό τεχνίτη από την Ελβετία διότι τα μηχανήματα ήσαν ελβετικά Αυτές τις λεπτομέρειες τις ήξερα διότι στο εργοστάσιο ήταν διευθυντής ο δεύτερος αδελφός μου ο Νίκος Είχαν φέρει όπως είπα ειδικό τεχνοκράτη από την Ελβετία τον κ Σενώ τον οποίο βρήκαμε μετά την Καταστροφή εις τους μύλους του Αγίου Γεωργίου Αυτός διοργάνωσε τους μύλους του Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι και επειδή γνωριζόταν με τον αδελφό μου τον Νίκο κατά την κατοχή πήγαμε και μας έδωσε μια μεγάλη ποσότητα αλεύρι) αυτό λοιπόν το τεράστιο εργοστάσιο το οποίο επειδή ήταν κοντά στην παραλία της Σμύρνης είχε δική του προβλήτα όπου επλεύριζαν τα πλοία που έφερναν αγγλικό κάρβουνο διότι το εργοστάσιο εργαζόταν με δική του κίνηση και ξεφόρτωνε κάρβουνα και φόρτωνε άλευρα για να κάνει εξαγωγή mdash αυτή την τεράστια περιουσία ο θείος μου την εγκατέλειψε και ήρθε εδώ αφού είχε χάσει και τον μοναχογιό του μαζί με τη θεία μου και αν δεν ήμαστε εμείς δεν θα είχε ούτε να κοιμηθεί πουθενά ούτε να φάει πουθενά

Σημειώστε ότι το 1948 που είχα πάει στη Σμύρνη πήγα και βρήκα το εργοστάσιο και ακόμα το 48 δηλαδή είκοσι έξι χρόνια αργότερα υπήρχε η επιγραφή laquoΙωάννης Ν Τσιντσίνηςraquo διότι το κτίριο ήταν τετραώροφο με τα γραφεία και οι Τούρκοι δεν είχαν την ευχέρεια να σβήσουν την επιγραφή

Το laquoτι είχαμε και το τι χάσαμεraquo είναι βέβαιο Διότι όπως είπα είχαμε το βιος μας είχαμε το σπιτικό μας είχαμε τη δουλειά μας είχαμε την προκοπή μας και όλα αυτά χαθήκανε σε μία ώρα μέσα σε μία κακιά στιγμή

Αυτά τα λίγα είχα να πω χωρίς να έχω ούτε τη μόρφωση ούτε την προπαρασκευή για να μάθουν τα παιδιά μου και τα εγγόνια μου λίγα πράγματα από την καημένη μας πατρίδα από τις ρίζες μας

Digitized by 10uk1s

Και μια που μιλήσαμε για τους χορούς των λεσχών ο κορυφαίος και ο κοσμικότερος χορός ήταν της Ελληνικής Λέσχης Το εισιτήριο εκεί ακόμα και για τα μέλη ήταν τσουχτερό Επίσης κατά τη διάρκεια του χορού εγένοντο πλειστηριασμοί ποιος θα προσέφερε δηλαδή τα περισσότερα χρήματα δια τους σκοπούς της Λέσχης Σκοποί της Ελληνικής Λέσχης ήσαν η ενίσχυση των φιλανθρωπικών και των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων που υπήρχαν στη Σμύρνη

Για να γίνεις μέλος σ αυτή τη Λέσχη ήταν πολύ δύσκολο διότι ήταν ένα είδος Φιλικής Εταιρείας Ο αδελφός μου ο Χρήστος ο μεγάλος ο πρωτότοκος δηλαδή είχε επανειλημμένα υποβάλει αίτηση η οποία είχε κατ αρχήν απορριφθεί Όταν όμως ενεκρίθη εθεωρήθη ότι ήταν μια δικαίωση της φήμης της οικογενείας πράγμα για το οποίο ήταν ενθουσιασμένος ο Χρήστος

Επίσης υπήρχε το Σπόρτινγκ καθώς και η Νιου Κλαμπ στην οποία σύχναζαν περισσότερο οι Άγγλοι και γι αυτό είχε και αγγλική ονομασία Υπήρχαν νομίζω και άλλες δύο λέσχες των οποίων μου διαφεύγουν τα ονόματα

Όπως προανέφερα ο θείος μου ήταν αλευροβιομήχανος Εκεί στη Σμύρνη ήσαν χωριστοί οι αλευροβιομήχανοι και οι αλευρέμποροι Δεν ήταν όπως είναι τώρα εδώ οι μύλοι που αλέθουν δικό τους στάρι Εκεί οι αλευροβιομήχανοι έκαναν φασόν Ο θείος μου ο Τσιντσίνης αρκετά ηλικιωμένος εθεωρείτο εξπέρ εις την απόδοση των σιταριών διότι στη Σμύρνη υπήρχε και επιμελητήριο των σιτηρών και με έπαιρνε και εκεί μαζί του Είχα μια προαίσθηση ότι επειδή έβλεπε ότι ο γιος του δεν ήταν άνθρωπος για δουλειά έχω τη γνώμη ότι με έπαιρνε κοντά του για να με βοηθήσει και να με σπουδάσει ώστε να τον διαδεχθώ στην επιχείρηση Το όνομα που χρησιμοποιούσαν γι αυτό που θέλω να περιγράψω στη Σμύρνη ήταν Μπόρσα σιτηρών δηλαδή Χρηματιστήριο σιτηρών Εκεί υπήρχαν οι μεσίτες και οι αγορασταί σιτηρών σιτάρι για να το αλέθουν και να το κάνουν αλεύρι κτλ Φυσικά ο θείος μου ο Τσιντσίνης εθεωρείτο αυθεντία στην εξακρίβωση της αποδόσεως των σιτηρών

Όταν λοιπόν υπήρχε μία διαφορά μεταξύ αγοραστών και πωλητού κατέφευγαν σε εκείνον και ότι έλεγε εθεωρείτο τελεσίδικη απόφαση Εκείνος έπαιρνε το σιτάρι και το δάγκωνε στα δόντια του και έλεγε ότι από αυτό το σιτάρι θα έχετε στις χίλιες οκάδες τόσα σακιά αλεύρι πρώτης ποιότητος τόσα σακιά δευτέρας ποιότητος τόσα σακιά πίτουρο ψιλό τόσα σακιά πίτουρο χοντρό και τόσα σακιά σκύβαλο Σκύβαλο ήταν τα απορρίμματα

Κανείς δεν αμφισβητούσε τη γνώμη του Ήταν άνθρωπος όπως είπα και αγράμματος και αμόρφωτος Μια μέρα έτυχα στο εργοστάσιο στο γραφείο και ένας πελάτης εζήτησε να του αποδώσουν λογαριασμό Ήταν εκεί ο αδελφός μου ο Νίκος και ένας άλλος κύριος Ιωαννίδης ο οποίος κρατούσε τα λογιστικά βιβλία Ρώτησε λοιπόν ο θείος μου ο Τσιντσίνης πόσα σακιά σιτάρι ήρθαν τόσα Και για την προέλευση γιατί από κάθε μέρος αλλιώτικο της Μικράς Ασίας είχαν και διάφορη απόδοση τα σιτάρια Του είπανε από πού προέρχονταν και έβγαλαν έναν απολογισμό Εκείνος χωρίς πολλά λόγια κάνει ένα laquoτσουraquo Λάθος Ξαναπιάνουν αυτοί τα χαρτιά γράφουν μετράνε κάνουν υπολογισμούς mdashκομπιούτερ δεν υπήρχαν τότεmdash βγάζουν δεύτερο∙ laquoλέγε σιορ Γιαννάκοraquo έτσι τον λένε τιμητικώς κατά το laquoσερraquo των Άγγλων laquoτσουraquo επαναλαμβάνει εκείνος Λάθος και αυτή τη φορά Οπότε έκαναν τρίτο υπολογισμό και τότε εκείνος είπε laquoναιraquo Με το μυαλό όλα αυτά εγένοντο

Αυτός λοιπόν ο τόσο ευφυής και εργατικός άνθρωπος ο οποίος εκ του μηδενός κατόρθωσε να σχηματίσει μία από τις μεγαλύτερες περιουσίες της Μικράς Ασίας όπως είπαμε είχε αποκτήσει ένα γιο ο οποίος μεγάλωσε στα πλούτη και έγινε όπως τον έλεγε ο μπαμπάς του αχαΐρευτος Ήταν bon

Digitized by 10uk1s

viveur γυναικάς και καλοπερασάκιας Για να πάρετε μια ιδέα η καταστροφή τον βρήκε να έχει δυο αυτοκίνητα που για εκείνη την εποχή ήταν περίπτωση μάλλον δύσκολη Ένα Τσάντλερ και ένα Μεταλλουρζίκ Το Μεταλλουρζίκ όταν ήρθε ο βασιλεύς Κωνσταντίνος στη Σμύρνη για να κάνει την αποτυχημένη εκστρατεία τού Σαγγαρίου η Διοίκηση το ζήτησε και το εδάνεισαν για τις μετακινήσεις του βασιλιά

Επίσης είχε ένα ωραιότατο κότερο που για να διακρίνεται είχε όλο κόκκινα πανιά Από καρότσες είχε τέσσερις πέντε με ωραία άλογα αλλά ήταν και μανιώδης ιππεύς Στη Σμύρνη γίνονταν μία φορά το χρόνο ιπποδρομίες σε ένα προάστιο που το έλεγαν Παράδεισο λίγο πριν από το Μπουτζά Για να διατηρεί κανείς στάβλους ολόκληρο το χρόνο για μία Κυριακή που θα γίνονταν οι κούρσες καταλαβαίνετε ότι ήταν πολυέξοδο Αυτός όμως το είχε και αυτό Είχε ωραιότατο στάβλο και μεταξύ των άλλων είχε και ένα καθαρόαιμο άλογο τον Μπαχτιάρ ο οποίος ήταν το κρακ Παρ όλο που τον φόρτωναν βάρη και τέτοια πάντοτε ήταν πρώτος στις ιπποδρομίες

Μάλιστα είχα και εγώ ένα παρ ολίγον δυστύχημα Με έπαιρνε μαζί του ο ξάδελφός μου όταν ήτανε να γυμνάσουν τα άλογα για την ιπποδρομία και επειδή ο Μπαχτιάρ παρ όλο που ήταν το καλύτερο άλογο ήταν και το πιο ήσυχο και ήρεμο με έβαζε επάνω και εγώ καβαλούσα τον Μπαχτιάρ Μια μέρα μπαίνοντας εις τον ιππόδρομο από μία πλαϊνή πόρτα ενώ εκείνη την ώρα εγυμνάζοντο δυο άλλα άλογα ο Μπαχτιάρ μόλις αντελήφθη ότι γίνεται κούρσα πήγε πλάγιά τους και με εμένα επάνω να τα προσπεράσει Φυσικά κατατρομάξανε και ο ξάδελφός μου και ο κ Σταρένιος ο οποίος ήταν βοηθός του και ξεφωνίσανε και μου φώναζε ο ξάδελφός μου laquoσφίγγε τα πόδια σου στη σέλα και κράτα τα γκέμιαraquo ώσπου τα άλογα να σταματήσουνε για να μην πέσω κάτω διότι φυσικά ήμουν αδαής εγώ από τις κούρσες

Μία από τις διαδρομές που γίνονταν σ αυτές τις ιπποδρομίες ήταν και η ιπποδρομία των ερασιτεχνών την οποία έλεγαν με τον εγγλέζικο τίτλο laquoτζέντλεμαν κουρςraquo Εκεί δεν έτρεχαν επαγγελματίες τζόκεϋ αλλά μόνο οι ιδιοκτήτες Σ αυτή φυσικά έτρεχε και ο ξάδελφός μου με τον Μπαχτιάρ πάντοτε νικητής Αυτός ήταν ο πυρήνας από τον οποίο μετά την Καταστροφή που ήρθαν εδώ δημιουργήθηκε ο ιππόδρομος διότι προ του 22 δεν υπήρχε εδώ ιππόδρομος και οι τζόκεϋ οι οποίοι υπήρχαν εκεί για τις κούρσες στον Παράδεισο ήσαν το ξεκίνημα που έκανε εδώ ο κ Ρηζ όταν εδημιούργησε την εταιρεία ιπποδρομιών

Ο ξάδελφός μου αυτός ο Νίκος ο Τσιντσίνης εκτός από τα άλλα βίτσια που είχε mdashφυσικά είχε πλούσιο μπαμπά και γι αυτό μπορούσε και τα έκανεmdash ελέχθη ότι μετά την Ελληνική κατοχή είχε δημιουργήσει απέναντι στο Κορδελιό ένα χαρέμι Δηλαδή είχε νοικιάσει ένα σπίτι και είχε εγκαταστήσει μέσα έξι επτά Τουρκαλίτσες Αυτό είχε μαθευτεί φαίνεται ανάμεσα στους Τούρκους και γι αυτό μόλις οι Τούρκοι μπήκαν στη Σμύρνη και τον έπιασαν αιχμάλωτο τον σκοτώσανε όπως μάθαμε με τον φρικτότερο τρόπο Άλλοι λένε ότι τον έγδαραν ζωντανό και άλλοι ότι τον λυντσάρανε και έτσι είχε κακό τέλος αυτό το παιδί το οποίο ήταν επιπόλαιο αλλά κατά βάθος είχε χρυσή καρδιά

Όπως προείπα πολλοί με ρωτάνε για τη Σμύρνη την προ της καταστροφής Θα δώσω μία συνοπτική εικόνα κατά το δυνατόν και από ότι ξέρω

Η Σμύρνη ήταν χωρισμένη σε συνοικίες εθνοτήτων Το κεντρικότερο μέρος και το μεγαλύτερο δηλαδή τα 75 ως 80 τοις εκατό κατείχε η Ελληνική χριστιανική συνοικία Σ αυτό τον τομέα δεν υπήρχε ούτε μία τουρκική ιδιοκτησία Ούτε κατοίκησε εκεί ποτέ κανένας Τούρκος Φυσικά υπήρχαν οι αστυνομικοί

Digitized by 10uk1s

σταθμοί τα καρακόλια όπως τα λέγαμε αλλά όταν νύχτωνε οι Τούρκοι αστυνόμοι δεν τολμούσαν να περιπολούν στην Ελληνική συνοικία και γι αυτό κλεινόντουσαν στα αστυνομικά τμήματα και τότε έβγαιναν οι νυχτοφύλακες οι λεγόμενοι laquoπεσβάντηδεςraquo από εμάς οι οποίοι δεν είχαν όπλο αλλά μια μεγάλη μαγκούρα που την έσερναν εις τα καλντερίμια για να ακούμε ότι εκτελούν το καθήκον τους και μας φυλάγανε Κατά πλειονότητα όλοι αυτοί οι νυχτοφύλακες ήσαν Αρβανίτες

Εις το βάθος της Ελληνικής συνοικίας προς το εσωτερικό της πόλεως ήταν η Αρμενική συνοικία Ολίγο πιο πίσω και δεξιότερα ήταν η Εβραϊκή συνοικία Και ακόμα πιο πίσω εις τα άκρα της πόλεως στα πιο φτωχικά μέρη έμεναν οι Τούρκοι Αριστερά της Ελληνικής συνοικίας ήταν η Ιταλική η μόνη που δεν κάηκε κιόλας όπως προανέφερα

Φυσικά στην Ελληνική συνοικία κατοικούσαν και αρκετοί ξένοι υπήκοοι Γάλλοι Ιταλοί Άγγλοι οι οποίοι ήσαν ή καθολικοί ή προτεστάντες Αλλά σε όλη αυτή την περιφέρεια της Σμύρνης δεν μπορούσε να ζήσει κανείς και να σταδιοδρομήσει ή να εργαστεί είτε ήταν Έλληνας είτε Τούρκος είτε ξένος υπήκοος εάν δεν μιλούσε καλά τα ελληνικά Φυσικά και οι Τούρκοι πλανόδιοι πωλητές που περιφέροντο και πουλούσαν διάφορα λαχανικά ή ότι άλλο μέσα στην Ελληνική συνοικία διαλαλούσαν το εμπόρευμά τους ελληνικά

Οι Τούρκοι πλούσιοι κατοικούσαν όλοι στα χωριά τα οποία ήσαν εκατέρωθεν του κόλπου της Σμύρνης Αριστερά της Σμύρνης και μετά το Διοικητήριο το Κονάκι όπως το λέγαμε υπήρχαν τέσσερα ωραία χωριά Το Καρατάσι η Καραντίνα Γκιοστεπέ και Κοκαριαλί Ήσαν παλιές ελληνικές συνοικίες της αρχαιότητος και ελέγοντο Μελαντία Καλλιθέα Ενόπη και Μυρακτή Σ αυτά τα χωριά ήσαν πάρα πολλοί Έλληνες πλούσιοι μεταξύ αυτών στο Γκιοστεπέ καθόταν και η οικογένεια του Ωνάση Και μαζί με αυτούς έμεναν και οι Τούρκοι πλούσιοι

Από το άλλο μέρος του κόλπου δεξιά ήταν το Μερσινλί ήταν η Αγία Τριάδα τα Πετρωτά το Αλάμπεη και το ωραίο Κορδελιό Και σ αυτά προπαντός στο Κορδελιό και στο Αλάμπεη έμεναν πολλοί Τούρκοι

Όπως ακούσατε είπα ένα χωριό Αγία Τριάδα Δεν ήταν μόνο αυτό που σηματοδοτούσε την ελληνικότητα όλης αυτής της περιφέρειας Σε όλες τις συνοικίες της Σμύρνης για να βρει κανείς κάτι έπρεπε να αποταθεί σε ελληνικούς τίτλους Παρ όλο που οι Τούρκοι είχαν διάφορα τουρκικά ονόματα για να βρεις κάτι ρωτώντας κάποιον που κάθεται σου απαντούσε στον Αϊ‐Γιάννη στο Κερασοχώρι στον Άγιο Τρύφωνα στον Αϊ‐Γιώργη στην Αγία Φωτεινή στη Λυπημένη Παναγιά στον A‐Δημήτρη στην Παναγία την Ντουβαριώτισσα

Εν πάση περιπτώσει όλες οι συνοικίες αυτή τη στιγμή δεν μπορώ να θυμηθώ όλα τα ονόματα προσδιορίζονταν μόνο με ελληνικά και χριστιανικά τοπωνυμία

Εν τω μεταξύ θυμήθηκα μερικές ονομασίες και θα τις βάλουμε για να μείνουν για την ιστορία Τα ελληνικά τοπωνύμια ήσαν τα Μικρά Μπογιατζίδικα δρόμοι διάφοροι τα Μεγάλα Μπογιατζίδικα τα Σιδεράδικα το Γαλάζιο τα Γυαλιάδικα ο Φασουλάς το Φαρδύ της Ευαγγελιστρίας οι Συκαμιές στου Ζέρβα

Πώς να ξεχάσω τα ωραιότατα πανηγύρια τα καλοκαιρινά φυσικά πανηγύρια που εγένοντο στις ορθόδοξες εκκλησίες των χωριών που ήσαν εκατέρωθεν της Σμύρνης

Ήταν μια ευκαιρία να πάμε να προσκυνήσουμε τους Αγίους και ταυτόχρονα ένα είδος εκδρομής για τις μητέρες και για μας τα παιδιά Οι εκδρομές αυτές εγένοντο την ημέρα Οι άντρες δεν συμμετείχαν γιατί

Digitized by 10uk1s

οι άντρες στη Σμύρνη εδούλευαν όλη την ημέρα δεν τεμπέλιαζαν

Γινόταν το πανηγύρι της Αγίας Άννας της Αγίας Παρασκευής του Αγίου Παντελεήμονα αλλά το πιο εντυπωσιακό πανηγύρι ήταν της Αγίας Τριάδος της οποίας η εκκλησία ήταν στο ομώνυμο χωριό

Εκεί λειτουργούσε ο παπα‐Μιχάλης τον οποίο ο πατέρας μου από απλό καντηλανάφτη είχε προωθήσει σε παπά πράγμα που δεν ξεχνούσε ποτέ ν αναφέρει ο παπα‐Μιχάλης

Το πανηγύρι αυτό είχε την ιδιάζουσα μορφή ότι οι προσκυνητές ξεκινούσαν για να πάνε να προσκυνήσουν και να γιορτάσουν τη χάρη της με βάρκες από την προκυμαία της Σμύρνης Οι βάρκες αυτές ήσαν καταστολισμένες με φαναράκια που μέσα έκαιγαν κεριά Και ήταν ένα θέαμα φαντασμαγορικό ήταν ένα είδος μικρής ενετικής εορτής και φυσικά από τις βάρκες και από το κυρίως χωριό πετούσαν διάφορα πυροτεχνήματα και βεγγαλικά τα οποία εφώτιζαν τον ουρανό της Σμύρνης

Δηλαδή θα έλεγε κανείς ότι παρ όλο που ήταν τουρκική κατοχή κυριαρχούσε ο χριστιανισμός η ορθοδοξία μας δηλαδή και ο ελληνισμός μας

Από αυτό αποδεικνύεται η ελληνικότητα Οι Τούρκοι δεν μπορούσαν να κάνουν ούτε να αντείπουν τίποτα σ αυτό Μια άλλη εκδήλωση ήταν όταν στις 14 Ιουλίου γιορτάζανε οι Γάλλοι την Επανάστασή τους Τότε και εμείς οι Έλληνες συνεορτάζαμε με τους Γάλλους∙ αυτή τη γιορτή τη λέγαμε laquoτο Ρεμπουμπλίκraquo από την ονομασία της Γαλλικής επαναστάσεως για να αποδείξουμε την αντίθεσή μας προς την καταπίεση που υφιστάμεθα από τους Τούρκους

Στη Σμύρνη επειδή υπήρχαν μεγάλες ιδιοκτησίες οικοπέδων οι κάτοχοι αυτών πλούσιοι φυσικά άνθρωποι εδημιουργούσαν στοές τις λεγόμενες laquoβερχανέδεςraquo Δηλαδή άνοιγαν διόδους σε παραλλήλους δρόμους φυσικά κεντρικούς από τον ένα δρόμο στον άλλο χτίζοντας εκατέρωθεν μαγαζιά και γραφεία πάνω από τα μαγαζιά αυτά Τέτοιες στοές ήταν του Τενεκίδη ήταν του Χαϊλάιφ ήταν της Ελληνικής Λέσχης ήταν του Κράμερ και πολλές άλλες όπως είπα και με αρμένικα ονόματα διότι στη Σμύρνη υπήρχαν και πάρα πολλοί πλούσιοι Αρμεναίοι

Μία συνοικία που παρέλειψα πριν να αναφέρω ήταν της Αγίας Αικατερίνης συνοικία πολυπληθέστατη με κατοίκους όλους αστούς στην οποία κυριαρχούσε η εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης που μόλις είχε τελειώσει το 1920 Όλη αυτή η εκκλησία ήταν από μάρμαρο Με τα χρόνια μάθαμε ότι οι Τούρκοι για να την καταστρέψουν για να την εξαφανίσουν επί πέντε ημέρες χρησιμοποιούσαν εκρηκτικά Τόσο καλοφτιαγμένος ναός ήταν η Αγία Αικατερίνη

Και όπως είπα πριν η συνοικία αυτή ήταν πολυπληθέστατη ήταν κατοικημένη όλη από αστούς και ο δρόμος της ήταν αρκετά φαρδύς

Αλλά οι Έλληνες της Σμύρνης εκτός από την καταπίεση των Τούρκων είχαν να αντιμετωπίσουν και το όργιο από τις προπαγάνδες των Ευρωπαϊκών Κρατών Στη Σμύρνη οι Γάλλοι είχαν δημιουργήσει ατελείωτα σχολεία Είχαν την laquoΠροβιντάνςraquo την laquoΝταμ ντε Σιόνraquo τη laquoΣακρέ Κερraquo τους laquoΦρερraquo το laquoΤάγμα των Καπουκίνωνraquo Οι Γερμανοί τις laquoΔιακονέσεςraquo Υπήρχε Γαλλικό νοσοκομείο Ολλανδικό νοσοκομείο αλλά το Ελληνικό του Αγίου Χαραλάμπους το οποίο κατά τη γνώμη μου είναι το αρχαιότερο ελληνικό νοσοκομείο αρχαιότερο και του Ευαγγελισμού ήταν το πιο τέλεια οργανωμένο διότι είχε όλα τα γνωστά τμήματα Μεταξύ αυτών είχε και τμήμα για τους φρενοβλαβείς

Digitized by 10uk1s

Επίσης μέσα στη Σμύρνη ήταν κατεσπαρμένες και ατελείωτες καθολικές και προτεσταντικές εκκλησίες Όλα αυτά τα ιδρύματα προπαγάνδας που προανέφερα διεσώθησαν από τη φωτιά πράγμα που αποδεικνύει τον εμπρησμό από τους Τούρκους Όποιο ήθελαν να μην καεί δεν καιγόταν Γι αυτό και η Καθεντράλε η Μητρόπολη των Καθολικών διεσώθη και τη βρήκα Διεσώθησαν επίσης το μοναστήρι των Καπουκίνων στου οποίου τον περίβολο έβλεπε το μαγαζί μας το Γαλλικό νοσοκομείο η Ολλανδική εκκλησία και το Ολλανδικό νοσοκομείο Την εκκλησία τους αργότερα οι Ολλανδοί ή μας την παρεχώρησαν ή μας την πούλησαν διότι έγινε και υπάρχει τώρα ως ορθόδοξος εκκλησία ελληνική είναι ένα μικρό παρεκκλήσι διότι φυσικά δεν υπήρχε ούτε ένας Ολλανδός υπήκοος που να χρειάζεται εκκλησία

Φυσικά οι Έλληνες της Σμύρνης δεν έμειναν αδρανείς σ αυτές τις προπαγάνδες των ξένων και αντεπετίθεντο με την παιδεία Υπήρχαν δύο κοινοτικά δημοτικά σχολεία το Σοφείον και του Κιουπεντζόγλου mdashο Κιουπεντζόγλου ήταν ο δωρητήςmdash στα οποία η φοίτηση ήταν δωρεάν

Επίσης υπήρχε το κλασικό η περίφημος Ευαγγελική Σχολή για τα αγόρια Υπήρχε το Κεντρικό Παρθεναγωγείο για τα κορίτσια το Ομήρειο Παρθεναγωγείο επίσης για τα κορίτσια αλλά υπήρχαν και ατελείωτα πάρα πολλά ιδιωτικά σχολεία όπως ήταν το Ελληνογαλλικό λύκειο του Αρώνη το Ελληνογερμανικό λύκειο του Γιαννίκη η Σχολή Αναστασιάδη η Σχολή Δαλιδάκη η Σχολή Πασχάλη και όσα άλλα μεταγενέστερα θυμηθώ και θα αναφέρω

Η Σχολή Πασχάλη εφημίζετο για την αυστηρότητα του διευθυντού της Ξέρω λεπτομέρειες διότι εφοίτησα και εγώ εκεί στο νηπιαγωγείο και ως τη Δευτέρα Δημοτικού Ήταν εξατάξιο δημοτικό σχολείο μικτό για αγόρια και κορίτσια Στα εμπρός θρανία καθόντουσαν τα κορίτσια και από πίσω καθόμασταν εμείς τα αγόρια Κάθε πρωί έπρεπε όλοι οι μαθηταί είτε αγόρια είτε κορίτσια να παρελάσουν μπροστά από τον κ Κωνσταντίνο Πασχάλη τον διευθυντή δείχνοντας τα χέρια τους αν είναι καθαρά τα νύχια και κρατώντας με τον αντίχειρα καθαρό μαντίλι Επίσης εξέταζε τα αυτιά και τους λαιμούς αν είναι καθαρά Εάν ενός τα νύχια δεν ήσαν πολύ καθαρά τον έστελνε πίσω στο σπίτι να πλυθεί και να ξανάρθει

Εφημίζετο επίσης και για την καλλιγραφία την οποία εδίδασκε Ήταν ο ίδιος πολύ καλλιγράφος Έγραφε στον πίνακα την Άλφα‐Βήτα και έπρεπε οι μαθηταί να την αντιγράψουν Κρατούσε ένα χάρακα μία αρίδα όπως τη λέγαμε και παρακολουθούσε από πάνω πώς γράφαμε Εάν δεν ήταν ευχαριστημένος τρώγαμε και μία στα χέρια

Εις του Πασχάλη είχαν φοιτήσει όλα τα αδέλφια μου μέχρι την Έκτη Δημοτικού και από εκεί πήγαιναν στην Ευαγγελική Σχολή Ο αδελφός μου ο Νίκος ο δευτερότοκος επειδή ήξερε πόσο ζόρικη ήταν η ζωή στου Πασχάλη επέμενε και από την Τρίτη Δημοτικού με πήρε και με έγραψε εις του Αρώνη όπου εφοίτησα τέσσερα χρόνια έως την Έκτη Δημοτικού Εκεί σ αυτές τις τέσσερις τάξεις είχα συμμαθητή μου και τον Αρίστο Ωνάση

Η εκπαίδευση στη Σμύρνη ήταν για έντεκα χρόνια Δηλαδή έξι χρόνια Δημοτικό και πέντε χρόνια Γυμνάσιο φιλολογικό Εάν πήγαινε κανείς στο Εμπορικό είχε τέσσερα χρόνια Ένα χρόνο λιγότερο

Εγώ εις του Αρώνη έμεινα ως την Έκτη Δημοτικού Μετά γράφτηκα στην Ευαγγελική Σχολή στην οποία φοίτησα ως την Τρίτη Γυμνασίου Εν τω μεταξύ με την κατοχή των Ελλήνων δημιουργήθηκε ένα νέο γυμνάσιο το λεγόμενο Αρμοστειακό και για να το πλαισιώσουν επέλεξαν από την Ευαγγελική Σχολή μία ομάδα από τους πιο καλούς μαθητάς μεταξύ των οποίων ήμουν και εγώ mdashβλέπετε δεν είμαι και πολύ μετριόφρωνmdash και φοιτήσαμε εις το Αρμοστειακό Εκεί έμεινα έως την Τετάρτη Γυμνασίου όπου

Digitized by 10uk1s

και με βρήκε η καταστροφή της Μικράς Ασίας δηλαδή η φωτιά Εδώ στην Ελλάδα ερχόμενος δεν είχα την τύχη να τελειώσω αλλά έπεσα στη βιοπάλη

Και τώρα μια μικρή περιγραφή της Σμύρνης και του τρόπου περίπου που ζούσαμε

Τα σπίτια στη Σμύρνη κατά κανόνα ήσαν μονοκατοικίες Διώροφες ή τριώροφες Τα ισόγεια για το φόβο των Τούρκων έκλειναν με παράθυρα και πόρτες από μασίφ σίδερα διότι υπήρχε πάντοτε ο φόβος για πλιάτσικο

Από το δεύτερο πάτωμα και πάνω ήσαν ξύλινα και φυσικά υπήρχαν και τα μπαλκόνια Στα υπόγεια ήσαν τα κελάρια και οι αποθήκες για τις σοδειές διότι κάθε καλή νοικοκυρά έπρεπε να κάνει τις σοδειές της εγκαίρως στην εποχή τους για όλο το χρόνο

Στο ισόγειο μετά το υπερυψωμένο ημιυπόγειο ήσαν οι αίθουσες της υποδοχής τα σαλόνια οι τραπεζαρίες και το χωλ το οποίο εμείς λέγαμε αυλή κατά κανόνα στρωμένο με μάρμαρα Υπήρχε σκάλα η οποία πήγαινε προς το άνω πάτωμα Στη μέση της σκάλας ήσαν τα αντρεσόλ τα δωμάτια εις τα οποία κοιμόντουσαν οι υπηρέτριες mdash κάθε σπίτι αστικό έπρεπε υποχρεωτικώς να έχει υπηρέτες Και παραπάνω ήσαν τα υπνοδωμάτια Σε ένα από τα υπνοδωμάτια αυτά το οποίο έβλεπε στο πρόσωπο υπήρχαν τα μπαλκόνια Τα μπαλκόνια είχαν στην πρόσοψή τους δύο ή τρία παράθυρα από ένα σε κάθε πλάι Είχε διπλά πλαίσια το κάθε παράθυρο Το επάνω ήταν σταθερό Το κάτω ανεβοκατέβαινε αναλόγως την εποχή Και όλα τα παράθυρα σκεπάζονταν με κουρτίνες τα λεγόμενα στόρια τα οποία ανεβοκατέβαιναν με ελατήρια

Φυσικά ασανσέρ και καλοριφέρ δεν υπήρχαν ακόμα Για θέρμανση χρησιμοποιούσαμε τα τζάκια τις σόμπες με ανθρακίτη ή σόμπες πετρελαίου και τα περίφημα μαγκάλια Τα μαγκάλια έκαιγαν ξυλοκάρβουνα αλλά έπρεπε πρώτα να ετοιμαστούν στο ύπαιθρο για να μη δημιουργηθεί ανωμαλία

Τα απογεύματα μαζευόντουσαν οι γειτόνισσες πότε στο σπίτι της μιας πότε στο σπίτι της άλλης για να πιούνε το καφεδάκι τους και να δοκιμάσουν τα κουλούρια Αυτές οι συγκεντρώσεις ελέγοντο laquoκεντινάraquo Το όνομα αυτό δεν ξέρω ίσως προήλθε διότι έπαιρναν μαζί και τα κεντήματά τους

Στις γιορτές κάθε νοικοκυρά έπρεπε να εμφανίσει τα γλυκά σερβίροντας τους επισκέπτες σε δίσκο ασημένιο με πιατάκια ασημένια και όσο πιο πολλά γλυκά εμφάνιζε τόσο πιο καλή νοικοκυρά ήταν Γι αυτό η αργυροχοΐα είχε αναπτυχθεί πάρα πολύ στη Σμύρνη Και σήμερα ακόμη οι σμυρναίικοι δίσκοι οι κούπες και τα πιατάκια θεωρούνται έργα τέχνης Θεωρούνται μουσειακά είδη

Τα βράδια μετά το φαγητό αφού φυσικά ήρχοντο και οι άντρες των σπιτιών εγένοντο οι περίφημες βεγγέρες Πότε στο σπίτι του ενός πότε στο σπίτι του άλλου και σπιτικό το οποίο είχε κορίτσι και δεν είχε πιάνο ήταν αδύνατο Γι αυτό γινόντουσαν μικρές συγκεντρώσεις μουσικές

Ο μεγάλος μου ο αδελφός ο Χρήστος είχε πολύ ωραία φωνή τενόρου Απέναντι σε μας ήταν η οικογένεια Κρασοπούλου η δεύτερη κόρη των οποίων έπαιζε πολύ ωραίο πιάνο και το φόρτε της ήταν η άρια από την τελευταία πράξη της laquoΤόσκαraquo ο laquoΓερο‐Δήμοςraquo και άλλα διάφορα τραγούδια

Μεγάλη γιορτή ήταν η Πρωτοχρονιά Τότε όλα τα σπίτια άφηναν ανοιχτές τις εξώπορτες και οι νοικοκυρές έμεναν και υποδέχονταν τους επισκέπτες Οι επισκέπτες ήσαν οι άντρες των σπιτιών οι οποίοι πήγαιναν από πόρτα σε πόρτα ευχόμενοι για το καλό του χρόνου

Digitized by 10uk1s

Επίσης στη Σμύρνη γιορτάζονταν πάρα πολύ εύθυμα οι Απόκριες και τις τρεις Κυριακές Η μεγαλύτερη παρέλαση γινόταν στην οδό των Τράσων εκεί που ήταν και το σπίτι του θείου μου Εμείς μικρά παιδιά ήμασταν πίσω από τα παράθυρα όπου εστέκοντο οι κοπέλες των σπιτιών Μεταξύ αυτών η αδελφή μου και οι φίλες της Τα λουλούδια και οι σοκολάτες που έπεφταν μέσα στα σπίτια μας από τις άμαξες που περνούσαν με τους μασκαρεμένους ή με τους διασκεδάζοντες ήσαν ατελείωτα Βουνό σχημάτιζαν οι σοκολάτες και τα λουλούδια

Κάθε καλό νοικοκυριό έπρεπε να κάνει τις προμήθειές του για το χειμώνα Εις την εποχή τους οι γυναίκες έκαναν πελτέ ντομάτες Έκαναν τον τραχανά τους Έπαιρναν λάδι για όλη τη χρονιά Έπαιρναν βούτυρο γάλακτος και το έλιωναν για το φαγητό Σύκα (τα οποία ετοιμάζανε και έβαζαν και καρύδι μέσα) σε κασάκια Σταφίδες

Επίσης σε όλα τα καθώς πρέπει σπίτια έπρεπε να ζυμώνουν οι ίδιες το ψωμί τους και να το στέλνουν στο φούρνο μόνο για ψήσιμο Κάποτε σώθηκε το ζυμωτό ψωμί και με έστειλε η μητέρα μου να αγοράσω ψωμί από το φούρνο Μου έδωσε δε και μία πετσέτα για να το τυλίξω μην τυχόν και δούνε στη γειτονιά ότι η κυρία Αθανασία αγόρασε ψωμί έτοιμο και με απείλησε ότι αν με δούνε θα φάω ξύλο της χρονιάς μου

Για φωτισμό τα περισσότερα σπίτια της Σμύρνης χρησιμοποιούσαν λάμπες πετρελαίου Υπήρχε όμως και φωταέριο με το οποίο φωτίζονταν και οι δρόμοι Εμείς φυσικά είχαμε φωταέριο και έτσι μπορούσαμε να κάνουμε το μπάνιο μας εύκολα χρησιμοποιώντας το φωταέριο στο θερμοσίφωνά μας

Στο σπίτι του θείου μου του Τσιντσίνη εκτός από τα ευρωπαϊκά λουτρά όπως τα λέγαμε δηλαδή το μπάνιο και το θεσμοσίφωνα υπήρχε και χαμάμ τούρκικο Λουτρός τουρκικός

Στη Σμύρνη οι νοικοκυρές όσες δεν είχαν ευχέρεια στο σπίτι τους και οι νοικοκυραίοι για να κάνουν μπάνιο κατέφευγαν κατά καιρούς στα λουτρά τα θερμά τα λεγόμενα χαμάμια που υπήρχαν χωριστά για τους άντρες και χωριστά για τις γυναίκες Ένα είδος σημερινής σάουνας

Στα εξοχικά σπίτια τα οποία ήσαν εκατέρωθεν του κόλπου της Σμύρνης δηλαδή σ αυτά που αναφέραμε προηγουμένως mdashΚαρατάσι Καραντίνα Γκιοστεπέ και Κοκαριαλί και από την άλλη πλευρά Αγία Τριάδα Πετρωτά Αλάμπεη Κορδελιόmdash τα σπίτια τα οποία ήσαν στην παραλία είχαν και δικές τους μικρές εξέδρες με μία μικρή καμπίνα για να μπορούν να κάνουν μπάνιο Στη Σμύρνη ήταν πολύ διαδεδομένο το κολύμπι Από μικρά παιδιά μας πηγαίνανε και κολυμπούσαμε

Στην κυρίως πόλη της Σμύρνης δεν υπήρχαν φυσικά τέτοιες καμπίνες αλλά υπήρχαν Δημόσια Λουτρά τα οποία ήσαν επίσης χωριστά για τους άντρες χωριστά για τις γυναίκες Οι γυναίκες είχαν ένα είδος πισίνας εσωτερικής στην οποία κολυμπούσαν οι κοπέλες και οι μητέρες Οι άντρες ανοιγόντουσαν και λίγο έξω από τα μπάνια και κολυμπούσαν

Θυμάμαι όταν επρόκειτο η αδελφή μου να ετοιμαστεί να πάει για μπάνιο έγινε ολόκληρη ιεροτελεστία εις το σπίτι διότι έτοιμα μαγιό με τον σημερινό τύπο φυσικά δεν υπήρχαν Έπρεπε να έρθει η μοδίστρα διότι το μαγιό έπρεπε να είναι πολύ συμμαζεμένο και ηθικό και γι αυτό κάνανε πρόβα και εγώ ήμουνα μικρός και παρακολουθούσα την πρόβα

Το μαγιό έγινε από μαύρο σατέν και έπρεπε να δεθεί οπωσδήποτε κάτω από το γόνατο Δηλαδή φαινόταν μόνο η γάμπα και από πάνω έπρεπε να κλειστεί έως το λαιμό και στα μπράτσα έως τον αγκώνα Θυμάμαι το μαγιό αυτό ήταν από μαύρο σατέν και ήταν γαρνιρισμένο με ίδιο κίτρινο ύφασμα

Digitized by 10uk1s

Αυτά τα Δημόσια Λουτρά ήσαν εις το δεξιό άκρο της προκυμαίας της Σμύρνης και ελέγοντο laquoτου Ντισούraquo και λέγαμε πάμε στου Ντισού τα μπάνια Η μεγάλη αυτή εξέδρα που εισχωρούσε βαθιά μέσα στη θάλασσα εχωρίζετο σε δύο διαφορετικές εγκαταστάσεις Αριστερά ήταν για τις γυναίκες και δεξιά για τους άντρες με έναν εξώστη ενδιάμεσα να χωρίζει αυτές τις δύο εγκαταστάσεις

Εις την άκρη αυτή του εξώστη ήταν πάντοτε ένας φρουρός εφοδιασμένος με πέτρες και όταν κάποιος από τους κολυμβητές άντρες επλησίαζε προς το γυναικείο τμήμα τον πετροβολούσε και τον απομάκρυνε Αλλά τα περισσότερα μπάνια εγένοντο στα χωριά όπως σας προείπα διότι εκτός από τις ιδιωτικές εξέδρες υπήρχαν και Δημόσια Λουτρά Υπήρχαν επίσης και πολλές ιδιωτικές βάρκες στην παραλία της Σμύρνης και οι πιο καλοί κολυμβητές mdashμεταξύ αυτών ήμουν και εγώmdash παίρναμε τη βάρκα βγαίναμε ανοιχτά στον κόλπο και κολυμπούσαμε στα βαθιά

Πολύς κόσμος μάλιστα πήγαινε και έκανε μπάνια προς το Κορδελιό διότι τα νερά εκεί ήσαν πολύ πιο καθαρά Μέσα στον κόλπο της Σμύρνης κοντά στην παραλία ήταν άσχημα να κάνουμε μπάνιο διότι η Σμύρνη είχε αποχέτευση από τότε Υπήρχαν πολλά τρεχούμενα υπόγεια νερά και αυτό διευκόλυνε την εγκατάσταση αποχετεύσεως Όλες αυτές οι ακαθαρσίες φυσικά εχύνοντο εις τον κόλπο και πολλές φορές όταν φυσούσε μπάτης είχαμε μία άσχημη μυρουδιά Φανταστείτε αυτό λέγαμε όταν η Σμύρνη είχε τότε περί τους 500000 κατοίκους Σήμερα εάν εξακολουθεί ο ίδιος τρόπος αποχετεύσεως (λένε ότι η Σμύρνη έχει τώρα 4000000 κατοίκους) ο κόλπος θα έχει μολυνθεί και θα έχει καταστραφεί διότι στην εποχή μας ο κόλπος έδινε ωραιότατα ψάρια και προπαντός τις φημισμένες τσιπούρες και λαυράκια

Πιο πριν μιλήσαμε για τα ωραία καφενεία που ήσαν κατά μήκος της παραλίας της Σμύρνης με τις μουσικές και με τους ωραίους ανθρώπους της Σμύρνης μετά την κούραση της ημερήσιας δουλειάς να πηγαίνουν να διασκεδάσουν Και οι μεζέδες που προσέφεραν αυτά ήσαν τόσο άφθονοι ώστε αν έφτανε κανείς σε δεύτερο ή αν έφτανε και σε τρίτο ποτό ήταν αδύνατο πλέον να φάει για βραδινό φαγητό Ένα από τα πιο φημισμένα καφενεία της Σμύρνης το οποίο πριν ανέφερα ως του Κλωναρίδη ήταν το laquoΚαφέ Φώτηraquo Εκεί οι μεζέδες του ήσαν ονομαστοί mdash θαλασσινά στρείδια κυδώνια μύδια αχνιστά μπαρμπουνάκια μικρά τηγανητά συκωτάκι τηγανητό φασόλια και ατελείωτοι άπειροι μεζέδες πικάντικοι οι οποίοι τώρα μου διαφεύγουν

Οι Σμυρνιοί ήσαν καλοφαγάδες και ένας τέτοιος καλοφαγάς ήταν και ο θείος μου ο Παναγιώτης Λοιπόν επειδή ξυπνούσε και έπαιρνε το πρωινό του πολύ νωρίς έπρεπε κατά τις δέκα κάτι να φάει και να καλοφάει Έτσι μαζί με τη συντροφιά του επήγαινε στη μεγάλη αγορά που ήταν κοντά στα χρυσοχοεία στις Μεγάλες Ταβέρνες όπως λέγανε Εκεί ήταν η κυρίως κρεαταγορά και πράγματι υπήρχαν και πολύ μεγάλες ταβέρνες και είχαν αποστακτήρες τους λεγόμενους λαμπίκους οι οποίοι παρήγαν το ωραιότερο ούζο το τσίπουρο που λέγαμε στη Σμύρνη (φυσικά είχαν και κρασιά) και μοσχοβολούσε ο δρόμος από τσίπουρο

Ο θείος μου έπρεπε όπως είπα κατά τις δέκα να φάει την μπριζόλα του Ο ταβερνιάρης ήξερε και την είχε έτοιμη χωρίς ειδική παραγγελία

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο που όπως είπα τον λέγανε Μεγάλες Ταβέρνες προς το τέρμα του που συνόρευε με το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής ήταν και η Οθωμανική τράπεζα Ελέγετο Οθωμανική τράπεζα αλλά είχε γαλλικά κεφάλαια και κάποτε ένας υπάλληλος του χρυσοχοείου μας mdashδεν ξέρω γιατίmdash με πήρε μαζί του εκεί και με έκπληξη είδα ότι τότε ακόμα κυκλοφορούσαν οι χρυσές λίρες∙ για να μην καθυστερούν και τις μετρούν τις παρελάμβαναν με το ζύγι Ήξεραν ότι ήταν οκτώ γραμμάρια η κάθε λίρα δηλαδή τότε ήταν 25 δράμια επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να ζυγίζουν 250 δράμια ή 800

Digitized by 10uk1s

γραμμάρια Τέτοια ήταν τα μπερεκέτια Η αφθονία που λέγαμε της Σμύρνης

Οι λίρες για τις οποίες εμίλησα ήσαν αγγλικές Οι οθωμανικές λίρες οι οποίες ήσαν εκδόσεως Ρεσάτ Χαμίτ και κάτι άλλων Σουλτάνων εζύγιζαν δυο δράμια και ένα τέταρτο Επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να είναι 225 δράμια

Προηγουμένως είπα ότι η Οθωμανική τράπεζα εις το τέρμα του δρόμου που λεγόταν Μεγάλες Ταβέρνες επλησίαζε προς το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής Και επειδή αυτές τις μέρες που μιλάω εδώ πλησιάζει το Πάσχα μου ήρθε στο νου με ποιο τρόπο οι Σμυρνιοί επί τουρκοκρατίας ακόμα και επί τρομοκρατίας κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου εόρταζαν το Πάσχα Φυσικά οι περισσότερες Ορθόδοξες εκκλησίες της Σμύρνης είχαν πολύ μεγάλους περιβόλους γύρω από την εκκλησία με ωραία κάγκελα και κλειστές πόρτες από το φόβο των Τούρκων

Η μεγαλύτερη εκδήλωση της Αναστάσεως γινόταν στον περίβολο της Αγίας Φωτεινής ο οποίος ήταν ευρυχωρότατος Μπορούσε να περιλάβει μέσα πολλές χιλιάδες πιστούς Και από το περίφημο καμπαναριό της Αγίας Φωτεινής το οποίο για να το ρίξουν οι Τούρκοι μετά τη φωτιά είδαν και έπαθαν διότι ήταν καλοχτισμένο εξετοξεύοντο ωραιότατα βεγγαλικά τα οποία έφτιαχνε ο μπαμπάς του Καραμπάτη mdash έδειχνε την Ανάσταση του Χριστού διάφορα άλλα και τελείωνε ξετυλίγοντας μια μεγάλη Ελληνική σημαία οπότε χαλούσε ο κόσμος από τους πυροβολισμούς Φυσικά ήσαν κλειστές οι πόρτες για να μπορέσουν οι Σμυρνιοί να κρύψουν τα όπλα με τα οποία χαιρετούσαν την Ανάσταση του Κυρίου

Τη Δευτέρα του Πάσχα γινόντουσαν οι περίφημες παρτίδες όπως λέγαμε στη Σμύρνη τις εκδρομές Νομίζω ότι τις λέγανε παρτίδες διότι πήγαιναν στα περίχωρα της Σμύρνης τα οποία ήσαν με πολύ πράσινο και με πολλά δέντρα διότι στη Μικρά Ασία έπεφταν πολλές βροχές κατά τη διάρκεια της άνοιξης του φθινοπώρου και του χειμώνα Γεμίζανε οικογένειες φιλικές τα καλάθια τους με ότι ωραίο μπορούσε να φανταστεί κανείς κεφτέδες κοτολέτες που έμεναν από το αρνί που έσφαζαν για το Πάσχα τυριά και φυσικά όλα αυτά τα συνόδευαν με ωραία κρασιά και ούζο και στο τέλος κατέληγαν σε ωραία τραγούδια

Τα χωριά στα οποία γίνονταν αυτές οι φιλικές εκδρομές ήσαν γύρω στη Σμύρνη προς το εσωτερικό Ήταν ο Μπουτζάς ήταν ο Μπουρνόβας ήταν ο Κουκλουτζάς ήταν το Μερσινλί ήταν το Μπουρνάμπασι και διάφορα άλλα χωριά Σ αυτά οι περισσότεροι πήγαιναν με τις ιδιωτικές άμαξες Διότι όπως τώρα έχουμε τα αυτοκίνητα τότε η κάθε εύπορη οικογένεια είχε τη δική της άμαξα Αλλά ταυτόχρονα υπήρχαν και δύο σιδηροδρομικές γραμμές οι οποίες βοηθούσαν προς αυτά Ένα άλλο ωραίο χωριό στο οποίο πήγαιναν ήταν και το Σερντίκιο Επίσης και το Μπαλαντζίκ Ορισμένα από αυτά τα χωριά είχαν τουρκικά ονόματα ενώ στην πραγματικότητα ήσαν όλα ελληνικοί αμιγώς συνοικισμοί Δεν υπήρχε εκεί ούτε ένας Τούρκος

Και μια που μιλούμε για τις ημέρες του Πάσχα ας μιλήσουμε και για τις προετοιμασίες που έκαναν οι νοικοκυρές οι Σμυρνιές

Έπρεπε κατ αρχήν να τριφτούνε τα μπακίρια του σπιτιού Τα μπακίρια ήσαν ωραία φτιαγμένα χάλκινα σκεύη τα οποία είχαν μάλλον διακοσμητικό χαρακτήρα παρά ήσαν χρησιμοποιήσιμα Στόλιζαν το επάνω συνήθως μεγάλο ράφι της κουζίνας το οποίο πλαισιωνόταν επίσης από ειδικά χάρτινα στολίδια Τα μπακίρια είχαν διάφορα σχήματα στρογγυλά μισοστρόγγυλα επιμήκη και πλακί Το πλακί ήταν σκεύος ολοστρόγγυλο χαμηλό Επίσης μαζί με τα χάλκινα σκεύη έπρεπε να τριφτούν και τα μαγκάλια τα οποία ήσαν επίσης από χαλκό Επειδή δεν υπήρχαν ακόμα τότε καλοριφέρ τα περισσότερα σπίτια

Digitized by 10uk1s

εθερμαίνοντο από ωραία κατασκευασμένα χάλκινα μαγκάλια

Επίσης υπήρχε και ένα είδος μαγκαλιών τα λεγόμενα ταντούρια τα οποία ήσαν ξύλινα τραπέζια Είχαν στη μέση τρύπα για να μπαίνει το σκεύος με τα κάρβουνα και για να μην καίγεται το ξύλο είχε από πάνω μπρούντζο με διάφορα καρφιά τα οποία είχαν ωραίους συνδυασμούς Τα χάλκινα μαγκάλια όπου άναβαν καλά τη φωτιά έξω από το δωμάτιο για να αποφύγουν δηλητηρίαση από το διοξείδιο του άνθρακα είχαν ωραιότατα καπάκια με χέρια από μπρούντζο για να υπάρχει αντίθεση χρωματική διότι τα μεν χάλκινα ήσαν κόκκινα τα δε χέρια από μπρούντζο ήσαν κίτρινα και από πάνω υπήρχε ένα σαν πουλί για το σκέπασμα

Μετά ερχόταν η σειρά της καθαριότητας του σπιτιού Έπρεπε οι κοπέλες του σπιτιού να τρίψουν τα πατώματα με αλισίβα αλισιά όπως τη λέγαμε εις την οποία μέσα έριχναν και λίγη βρωμούσα Η βρωμούσα είναι η σημερινή χλωρίνη Τα πατώματα ετρίβοντο με ειδικές βούρτσες οι οποίες αντί για τρίχες είχαν σκληρά δόντια από ένα είδος χόρτου Έπρεπε το πάτωμα να τριφτεί και να γυαλιστεί τόσο πολύ ώστε να γυαλίσει σαν φλουρί

Μετά έπρεπε να τριφτούν οι αυλές του σπιτιού Αυλές στη Σμύρνη λέγαμε τις εισόδους Το χωλ το λεγόμενο το οποίο ήταν στρωμένο κατά κανόνα με ωραία άσπρα μάρμαρα Σ αυτό το διάστημα τα παιδιά αγόρια κορίτσια παίζανε έξω εις τους κήπους ή εις τους δρόμους διότι τότε ευτυχώς δεν είχαν εφευρεθεί τα αυτοκίνητα γυρίζοντας και θορυβώντας με τις περίφημες ροκάνες (και όσο πιο μεγάλη ροκάνα είχε το κάθε παιδί ήταν το πιο ενθουσιασμένο∙ οι ροκάνες από ξύλο δημιουργούσαν πολύ μεγαλύτερο θόρυβο παρά οι άλλες) και τραγουδούσαν

Βάγιο Βάγιο το Βαγιό τρώμε ψάρι και κολιό και την άλλη Κυριακή τρώμε το παχύ αρνί

Και μια και μιλάμε για αρνί από τη Μεγάλη Δευτέρα άρχιζε η αγορά των αρνιών τα οποία θα εθυσιάζοντο για το τραπέζι του Πάσχα Ο κάθε αρραβωνιαστικός έπρεπε να στείλει στην καλή του το πιο ωραίο αρνί το πιο καθαρό το πιο στολισμένο σαν νύφη

Επίσης ο κάθε πατέρας θα έπαιρνε το καλύτερο αρνί για την οικογένειά του Εμείς τα παιδιά τους βάζαμε κολλάρο στο λαιμό και με ένα σχοινί τα γυρίζαμε στους δρόμους γύρω από το σπίτι μας και τα αρνιά μας αυτά τρώγανε χασίλι Το χασίλι ήταν δεμάτια από φρέσκια βρώμη ή από τριφύλλι

Αλλά όταν τη Μεγάλη Παρασκευή ακουγόταν η τραγική φωνή του σφάχτη laquoΠοιος έχει αρνιά για σφάξιμο προβιές για πούλημαraquo άρχιζε το κρυφό κλάμα μας διότι εν τω μεταξύ το είχαμε αγαπήσει το αρνάκι

Τη Μεγάλη Πέμπτη μαζί με το βάψιμο των αυγών άρχιζε και το ζύμωμα της ζύμης από την οποία θα γίνονταν τα περίφημα σμυρναίικα τσουρεκάκια

Ξέχασα να σας πω ότι την εβδομάδα προ των Βαΐων την προ του Λαζάρου οι μητέρες μας μάς έκαναν ένα είδος κούκλες από ψωμί με λίγη μαστίχα μέσα και λίγη ζάχαρη διότι δεν έπρεπε να φάμε ούτε γάλα ούτε τυρί Αυτά τα ψωμάκια που τους έδιναν σχήμα κούκλας ήσαν τα περίφημα Λαζαράκια όπως τα λέγαμε

Digitized by 10uk1s

Τη Μεγάλη Παρασκευή η περιφορά των Επιταφίων και επί τουρκοκρατίας ακόμα γινόταν έξω από τον περίβολο των ναών μας και οι Επιτάφιοι περνούσαν από πολλούς δρόμους της Σμύρνης Εις αυτή την περίπτωση υπάρχει και ένα μελανό σημείο Όταν συναντιόνταν οι Επιτάφιοι της Αγίας Αικατερίνης και του Αγίου Δημητρίου που ήσαν γειτονικές συνοικίες επέμενε η ομάδα του κάθε Επιταφίου να περάσει διότι συναντιόνταν μετωπικώς Να υποχωρήσει η μία ομάδα για να περάσει η άλλη Επειδή όμως αυτό εθεωρείτο μειωτικό για τους νταήδες της εκάστοτε συνοικίας κατέληγε σε καβγά με αποτέλεσμα πολλές φορές να ανατρέπονται και οι Επιτάφιοι Φυσικά όταν έγινε η κατοχή της Σμύρνης από τους Έλληνες υπήρξε και κανονική αστυνόμευση οπότε σταμάτησε αυτό το άτοπο εις βάρος της Εκκλησίας μας

Πιο πριν μιλήσαμε για το αρνί που έστελναν τις παραμονές του Πάσχα οι αρραβωνιασμένοι στην καλή τους Αλλά υπήρχε και μία άλλη κατηγορία των ερωτευμένων οι οποίοι δεν είχαν επισημοποιήσει ακόμα το δεσμό τους και δεν είχαν εκδηλώσει επισήμως στις οικογένειες τα αισθήματά τους Αυτοί κατέφευγαν στις λεγόμενες στη σμυρναϊκή διάλεκτο laquoπατινάδεςraquo mdash καντάδες για να εκδηλώσουν τα αισθήματα προς την καλή τους Ο συνήθης τρόπος των καντάδων αυτών ήταν να προηγείται μία άμαξα μέσα εις την οποία θα υπήρχαν τα όργανα και οι τραγουδιστάδες Η συνήθης σύνθεση των οργάνων ήταν οπωσδήποτε ένα σαντούρι ένα βιολί και μία κιθάρα Από πίσω ακολουθούσε η άμαξα με τον ερωτευμένο και την παρέα του Πήγαιναν κάτω από τα παράθυρα ή από το μπαλκόνι της καλής τους και άρχιζαν να εκδηλώνουν με τραγούδια τα αισθήματά τους Αν όμως γίνονταν αρκετά οχληροί ή οι γονείς ή τα αδέλφια της καλής δεν τους ήθελαν να εκδηλώνουν τα αισθήματά τους και με κάποιο τρόπο να εκτίθεται η κοπέλα στη γειτονιά προσπαθούσαν να τους απομακρύνουν Εάν όμως αυτοί ήσαν επίμονοι και δεν φεύγανε καμιά φορά εδέχοντο το περιεχόμενο του δοχείου της νυκτός στο κεφάλι

Αυτά ως προς τους έρωτες των ανδρωθέντων Εμείς που ήμαστε τότε νεαροί δεκαπέντε δεκάξι δεκαεπτά ετών είχαμε μία ωραία συντροφιά Ήταν ο Κώστας Σαριδάκης ο Κώστας Μιχαηλίδης ο Βασίλης Γαβριηλίδης ο Ηρακλής Παύλου εγώ και κάνα δυο ακόμα φίλοι Δυστυχώς όλοι αυτοί είναι πλέον μακαρίτες Και ο μόνος επιζών είμαι εγώ

Ο Κώστας Σαριδάκης ο οποίος ήταν λίγο μεγαλύτερος από μένα έμεινε αιχμάλωτος των Τούρκων στη Σμύρνη και δεν ξαναήρθε στην Ελλάδα Ήταν ο πιο καλλίφωνος από την παρέα μας Γυρίζαμε λοιπόν έξω από τα σπίτια των κοριτσιών μας τραγουδώντας και με αυτό τον τρόπο εκδηλώναμε τα αισθήματά μας Αλλά ξεφεύγανε και αυτά καμιά φορά κρυφά από το σπίτι και πηγαίνανε και κάνανε το λεγόμενο κόρτε σε καμιά σκοτεινή γωνιά σε κανένα απόμερο δρομάκι φυσικά πάντοτε κοντά στο σπίτι

Το κόρτε ήταν πιο πολύ ρομαντικό Μόλις τολμούσαμε να πιάσουμε κανένα χεράκι και το πολύ πολύ κανένα κλεφτό φιλί

Εγώ τότε είχα σύνδεσμο με μία κοπέλα που την έλεγαν Όλγα και η οποία φυσικά δεν ζει και αυτή Τις Κυριακές όλη η συντροφιά με τις κοπέλες μας πηγαίναμε στον laquoΦοίνικαraquo Ο laquoΦοίνικαςraquo ήταν ένας λαϊκός κινηματογράφος πίσω από την Αγία Αικατερίνη Τον λέω λαϊκό διότι ήταν μέσα στη συνοικία και τα εισιτήρια φυσικά ήσαν ανάλογα με τις δυνατότητες του χαρτζιλικιού που παίρναμε

Ανεβαίναμε και καθόμαστε στον εξώστη κλέβοντας πού και πού κανένα χαδάκι ή κανένα φιλάκι Όλα αυτά όμως τα ανέτρεψε η φωτιά και χάθηκαν τα ίχνη όλων των κοριτσιών Φυσικά η συντροφιά μας εκτός από τον μακαρίτη τον Σαριδάκη που είπα ξανασυστήθηκε εδώ και όταν είχαμε ευχέρεια μαζευόμαστε στο Ζάππειο και τρώγαμε καμία πάστα

Ο μόνος από όλους ο πιο τσιγκούνης ήταν ο Βάσος Γαβριηλίδης ο οποίος μας έλεγε laquoπηγαίνετε φάτε

Digitized by 10uk1s

την πάστα σας και πέστε να φέρει και ένα ποτήρι νερό παραπάνωraquo και ερχόταν λίγο αργότερα για να αποφύγει το έξοδο της πάστας

Στη Σμύρνη κυκλοφορούσαν διάφοροι τύποι οι οποίοι με τα φερσίματά τους και με τον τρόπο τους έσπαζαν τη μονοτονία και διασκέδαζαν με κάποιο τρόπο τους ανθρώπους

Ένας από αυτούς ήταν ο Στέφανος Ο Στέφανος ήταν πλανόδιος μικροπωλητής ψιλικών και διαφόρων φω‐μπιζού και εξαρτημάτων για τις γυναίκες Ήταν πάντοτε ντυμένος παρδαλά για την εποχή του και τα περισσότερα είδη που πουλούσε τα καρφίτσωνε επάνω στα ρούχα του στο σακάκι του εκτός φυσικά από τη βιτρίνα την οποία είχε Γι αυτό όταν οι κυρίες έβλεπαν καμία από τις φίλες η οποία ήταν ντυμένη πολύ χτυπητά και φορούσε πολλά κοσμήματα κουτσομπολεύοντας την αποκαλούσαν Στέφανο

Ένας άλλος τύπος ήταν ο πλανόδιος βιβλιοπώλης ο οποίος γύριζε στη γειτονιά φωνάζοντας laquoΈχω βιβλία διάφορα Ο Ερωτόκριτος και η Αρετούσα και η Αρετή θριαμβεύουσα Έχω ημερολόγια και ημεροδείκτες Κάθε φύλλο και μία ιστορίαraquo Φυσικά είχε και άλλα βιβλία τα οποία ήσαν σε δυο τρεις τσάντες που άλλες κρέμονταν στην πλάτη του άλλες εμπρός του και κρατούσε και δύο εις τα χέρια Διαλαλούσε δηλαδή τους laquoΑθλίουςraquo του Βίκτορος Ουγκώ τη laquoΜανόν Λεσκώraquo τα laquoΜυστήρια των Παρισίωνraquo το laquoΕκείνη δεν απήντησεraquo και τα en vogue βιβλία εκείνης της εποχής τα οποία εδιάβαζαν οι ρομαντικές δεσποινίδες και ανελύοντο σε δάκρυα από συμπάθεια για τα πάθη των πρωταγωνιστών

Ένας άλλος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας Αυτός ήταν μικροαπατεώνας Είχε ένα ιδίωμα και ένα προτέρημα να κλέβει τα σκυλιά τα ιδιωτικά από τα σπίτια Εξεβίαζε τους ιδιοκτήτες των σκυλιών να του δίδουν ένα επίδομα μηνιαίο για να μην τους κλέψει το σκυλί τους Εάν δεν το έδιναν το έκλεβε το σκυλί του άλλαζε το χρώμα και το ξαναπουλούσε

Μεταξύ των θυμάτων ήταν και ο θείος μου ο Τσιντσίνης ο οποίος είχε ένα θηλυκό σκυλί που το υπεραγαπούσε τη Λίντα Ερχόταν ο Τσουρτσούρας και έπαιρνε κάθε μήνα το μηνιάτικό του Ήταν δηλαδή νονός με τη σημερινή έκφραση Εκτός αυτού όμως είχε και άλλες τρελές ιδιότητες Τρελά φερσίματα

Ένα βράδυ μπήκε μέσα εις το laquoΚαφέ Φώτηraquo το οποίο ήταν γεμάτο από άντρες φυσικά κρατώντας ένα ζεύγος κέρατα ταύρου και άρχισε και φώναζε laquoΠοιος θέλει ένα ζευγάρι κέραταraquo Επειδή όλοι γελούσαν και δεν απαντούσαν αυτός τους λέει laquoΑ έχετε όλοι κέρατα και γι αυτό δεν χρειάζεστε να αγοράσετε άλλαraquo

Ένας άλλος τύπος που εμείς τότε τα μικρά παιδιά την υπεραγαπούσαμε ήτανε γυναίκα Ήταν μια υψηλόκορμη αραπίνα η οποία επάνω στο κεφάλι της κρατούσε έναν πελώριο ταβλά μέσα εις τον οποίο είχε διάφορα σχετικά για παιδάκια Μεταξύ αυτών είχε τσεμπλεμπούδες σκέτες ωραίες ζεστές και φρεσκοψημένες είχε τσεμπλεμπούδες με γύρω γύρω ζαχαρωτά είχε φιστίκια αράπικα καθαρισμένα και φιστίκια αράπικα ακαθάριστα Είχε γλυκά τα καμπίσια που λέγαμε δηλαδή σαν τσιγάρο από ζάχαρη φτιαγμένο σε διάφορα χρώματα Αυτή ήταν όπως είπα η αγαπημένη μας διότι αν ήταν σε καλή διάθεση η μητέρα μας και ξόδευε κάτι μας έπαιρνε και ένα γλυκό

Την εποχή που μιλάμε μια κοπέλα στη Σμύρνη για να θεωρείται όμορφη έπρεπε να έχει άσπρο λείο δέρμα πλούσια μαλλιά και αρκετά κιλάκια Έπρεπε να έχει στήθος μπόλικο και ποπό αρκετό Γι αυτό

Digitized by 10uk1s

τότε φορούσαν κορσέδες με μπαλένες τους οποίους έσφιγγαν τραβώντας τα κορδόνια για να δημιουργηθεί μέση δαχτυλίδι και να ξεπεταχτούν τα υπόλοιπα μέλη του σώματος

Επίσης έπρεπε να έχει και πολλά μαλλιά Γι αυτό εάν οι κυρίες δεν είχαν πολλά μαλλιά έβαζαν στο κεφάλι μέσα από τα μαλλιά τους το λεγόμενο μπουμπάρι το οποίο ήταν φτιαγμένο από μαλλιά του ιδίου χρώματος με τα δικά τους και πάνω σ αυτό ετύλιγαν τα δικά τους ώστε να φαίνεται ότι έχουν πλούσια μαλλιά Εάν ο ποπός τους δεν ήταν αρκετά πλούσιος και αρκετά πεταχτός κάτω από τον κορσέ έδεναν ένα είδος μαξιλαράκι το οποίο το ονόμαζαν τουρνέ

Από τα γλυκά της αραπίνας εκείνο που προτιμούσαμε από όλα ήταν ένα είδος που το λέγανε φιστικάτο Ήταν καραμελέ είτε από μέλι είτε από ζάχαρη και παραγεμισμένο με φιστίκια αράπικα

Ξεσηκωμός στο σπίτι και μεγάλη χαρά για μένα και για τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη ήταν όταν επρόκειτο να έρθει να μείνει μερικές μέρες μαζί μας η νενέ Σοφί mdash η γιαγιά Σοφία η μητέρα του πατέρα μας Τη γιαγιά Σμαράγδα τη νενέ ντουντού δηλαδή τη γιαγιά από μέρους της μητέρας μου δεν τη γνώρισα διότι πέθανε όταν ήμουνα πολύ μικρός Όταν λέω ξεσηκωμός στο σπίτι εννοώ ότι έπρεπε να καθαριστούν να είναι όλα τέλεια μην τυχόν το μάτι της πάρει κάτι ανώμαλο

Έπρεπε να ζυμωθεί το ζυμάρι διότι θα έκανε φιδέ Φιδέ κάνανε τρίβοντας το ζυμάρι στα κόσκινα επάνω για να στεγνώσει και ήταν ένα από τα πιο αγαπημένα φαγητά μας Για εμάς τα παιδιά η χαρά ήτανε ότι το βραδάκι αφού τελειώναμε τα μαθήματά μας θα μαζευόμαστε γύρω στη γιαγιά και γύρω στο ταντούρι με τη φωτιά όπου στη χόβολη ψήναμε και κανένα κάστανο περιμένοντας ν αρχίσει να μας λέει παραμύθια Να μας πει την Κοκκινοσκουφίτσα να μας πει τους Επτά νάνους να μας πει για τη Σταχτομπούτα για το Μαγεμένο βασιλόπουλο για τον Δράκο που φύλαγε το νερό και άλλα

Επίσης παίζοντας μαζί με τη γιαγιά λέγαμε αινίγματα Με αυτό τον τρόπο εδούλευε και λίγο το μυαλό μας Μερικά από τα αινίγματα που λέγαμε τότε τα θυμάμαι Ένα από όλα έλεγε

Μακρύς μακρύς καλόγερος και πίτα το κεφάλι του Τι είναι

Εάν δεν το βρίσκαμε το εξηγούσε η γιαγιά Ήτανε το ξύλινο φτυάρι του φούρναρη το οποίο είναι πολύ μακρύ και εμπρός είναι τετράγωνο Με αυτό φουρνίζανε τα ψωμιά στους τότε φούρνους και με αυτό φυσικά τα ξεφουρνίζανε

Ένα άλλο αίνιγμα ήταν

Χίλιοι μύριοι καλογέροι σ ένα ράσο τυλιγμένοι Τι είναι

Το καρπούζι και οι μαύροι σπόροι αντιπροσώπευαν τους καλόγερους

Είχαμε και ένα που λέγαμε για το οποίο κοκκινίζαμε και ντρεπόμασταν Και εγώ ντρέπομαι που θα σας το πω αλλά ας γελάσουμε

Βουργούλακας κατρακυλά ανάμεσα σε δυο βουνά Τι είναι

Digitized by 10uk1s

Η ακαθαρσία η σκληρή που βγαίνει από τον ποπό

Η νενέ Σοφί ως μόνιμη κατοικία είχε το σπίτι της θείας μου της Τσιντσίνη Η νενέ Σοφί όπως προείπα είχε αποκτήσει τρία παιδιά Δυο αγόρια και ένα κορίτσι Τον θείο μου Παναγιώτη τον πατέρα μου και τη θεία μου Αναστασία Έμενε δε με τη θεία μου Αναστασία διότι ήταν αρχοντόσπιτο Εμείς είχαμε μόνο μία υπηρέτρια ενώ η θεία μου είχε τρεις υπηρέτριες εκτός από τον σωφέρ τους αμαξάδες καπετάνιο για το κότερο τζόκεϋ για τα άλογα κτλ Όπως προείπα ο θείος μου ήταν πάρα πολύ πλούσιος Αλλά η νενέ Σοφί κατά καιρούς επεσκέπτετο και το δικό μας σπίτι διότι υπήρχαμε εμείς τα εγγονάκια της Στον θείο μου τον Παναγιώτη δεν πήγαινε διότι εκείνος αν και παντρεύτηκε δυο φορές δεν απέκτησε ποτέ του παιδιά

Στη Σμύρνη ήταν έθιμο και εθεωρείτο πολύ φυσικό οι ηλικιωμένοι άνθρωποι και συνήθως οι χήρες διότι οι άντρες πεθαίνανε πολύ πιο πριν να πήγαιναν να ζήσουν τα χρόνια που τους έμεναν κοντά στις κόρες τους Και αν υπήρχαν αγόρια κατά καιρούς επεσκέπτοντο και τα σπίτια των γιων τους και των νυφάδων τους

Η γιαγιά μου η Σοφί όπως σας είπα ερχόταν σε εμάς για να μείνει μερικές μέρες και να αλλάξει λίγο περιβάλλον Η ανατροφή των παιδιών εγένετο με βάση και με σεβασμό προς τη θρησκεία Έπρεπε τα παιδιά να εκκλησιάζονται τακτικά και απαραιτήτως να πηγαίνουν με τον πατέρα προπαντός κάθε Κυριακή στην εκκλησία Δυο ή τρεις φορές το χρόνο έπρεπε να μεταλαμβάνουν Όταν επρόκειτο να μεταλάβουν αποβραδίς εγένετο μπάνιο φοβερό αλλαγή εσωρούχων κόψιμο νυχιών προσευχή για να πάρουν συγχώρεση από τον Θεό Και τη μέρα που μεταλαβαίνανε έπρεπε να μη φτύσουν χάμω όλο το εικοσιτετράωρο για να μη μολυνθεί η Αγία Κοινωνία πέφτοντας στο χώμα

Όταν μικρά παιδιά βλέπαμε κάπου πεταμένο κάτω κανένα κομματάκι ψωμί έπρεπε να τρέξουμε να το μαζέψουμε να το φιλήσουμε και να το προφυλάξουμε σε μια γωνιά ώστε να μην πατηθεί διότι το ψωμί εθεωρείτο ιερό είδος

Όταν συναντούσαμε κανέναν παπά έπρεπε να τρέξουμε με σεβασμό να του φιλήσουμε το χέρι

Προηγουμένως είχα πει ότι στη Σμύρνη οργίαζαν οι προπαγάνδες Προπαντός οι ξένες θρησκείες Δηλαδή οι καθολικοί και οι προτεστάντες προσπαθούσαν να προσηλυτίσουν παιδιά έχοντας σχολεία εις τα οποία η παιδεία ήταν δωρεάν Γι αυτό είχε δημιουργηθεί η εντύπωση ότι όταν μικροί συναντούσαμε ξένο παπά ξένης δηλαδή θρησκείας παπά αυτό εθεωρείτο προμήνυμα ότι μπορούσε να μας τύχει κανένα κακό και για να αποφύγουμε αυτό το κακό έπρεπε να χαϊδέψουμε τα γεννητικά μας όργανα Ήταν τόσο εμποτισμένη μέσα μας αυτή η ιδέα της κακοτυχίας που έφερναν οι ξένοι παπάδες ώστε θα σας διηγηθώ και κάτι που μου έτυχε εμένα την τελευταία χρόνια το 22 πριν γίνει η Καταστροφή όταν δίναμε εξετάσεις για την Τετάρτη Γυμνασίου στο τότε Αρμοστειακό γυμνάσιο

Είχαμε μαθηματικά εις τα οποία δεν ήμουν καθόλου δυνατός Αυτά θα τα πω για να δούμε ότι οι προλήψεις δεν ήσαν καθόλου λογικές Εκεί λοιπόν που πήγαινα προς το σχολείο τρομαγμένος γιατί φοβόμουνα ότι δεν θα τα κατάφερνα στα μαθηματικά είδα μπροστά μου ένα φραγκόπαπα Μόλις τον είδα λέω laquoΠαναγία μου χάθηκα Δεν θα δώσω εξετάσεις και θα τα αφήσω να είμαι επανεξεταστέος το Σεπτέμβρηraquo Και γύρισα να πάω πίσω προς το σπίτι Μόλις έκανα όμως μερικά βήματα συνάντησα τον καθηγητή μας των Ελληνικών τον κ Κωνσταντινίδη ο οποίος αμέσως μου λέει laquoΠου πας Κατραμόπουλεraquo Λέω laquoΚύριε καθηγητά ξέχασα να πάρω κόλλα διαγωνισμού και πάω στο περίπτερο να πάρωraquo laquoΑ ωραία Θέλω και εγώ να πάρω καραμέλες Πάμε μαζίraquo Οπότε υποχρεώθηκα να πάω στο σχολείο και να δώσω εξετάσεις Ε λοιπόν ο παπάς αντί γρουσουζιά μου έφερε γούρι Το θέμα των

Digitized by 10uk1s

μαθηματικών που μας έβαλε ήταν και εύκολο και κάτι που το ήξερα πολύ καλά Έτσι πήρα 9 λίαν καλώς στα μαθηματικά παρ όλο που φοβήθηκα τη γρουσουζιά του φραγκόπαπα

Το γυμνάσιο που ανέφερα πριν ότι φοιτούσα της Αρμοστείας ήτανε στο Φαρδύ της Ευαγγελίστριας Και όπως έχω πει και προηγουμένως τα τοπωνύμια της Σμύρνης εδηλούντο αναλόγως με την εκκλησία που ήταν στην περιφέρεια Εκτός όμως αυτού εις την εμπορική ζώνη της Σμύρνης υπήρχαν τοπωνύμια τα οποία αναφέροντο εις τη συγκέντρωση των ειδικών μαγαζιών που ασχολούντο με το εμπόριο Και είχαμε τα Γυαλιάδικα όπου επωλούντο κρύσταλλα κτλ τα Σιδεράδικα που είχαν είδη για σπίτια για οικοδομές και εν γένει χρήσιμα για το νοικοκυριό

Ένα μεγάλο και ονομαστό μαγαζί σ αυτή την περιφέρεια ήτανε του Μαύρου ιδιοκτησία Νικολαΐδη Ήταν τα Γουρουνάδικα δηλαδή όπου επωλείτο χοιρινό κρέας και τα παράγωγα του χοιρινού Διότι όπως είναι γνωστό οι Τούρκοι απηγορεύετο από τη θρησκεία τους να τρώνε χοιρινό κρέας και γι αυτό τα μαγαζιά που πουλούσαν χοιρινά κρέατα ήσαν πολύ απομακρυσμένα από την αγορά που είχε μοσχάρια και αρνιά Μια τέτοια όπως προαναφέραμε μεγάλη αγορά ήταν οι Μεγάλες Ταβέρνες στην οποία υπήρχαν πάρα πολλά κρεοπωλεία όπου μπορούσε να πάρει κανείς ωραία κρέατα

Επίσης ήταν τα Σερβετάδικα Τώρα γιατί τα λέγανε έτσι δεν ξέρω Ήταν τα Ταμπάκικα Ταμπάκικα ήταν εκεί όπου επεξεργάζοντο τα δέρματα

Επίσης ήταν και τα Κουμουτζίδικα Τα Κουμουτζίδικα ήταν της Μαντάμας το Χάνι Μέσα σ αυτό ήσαν κατά πλειονότητα χρυσοχοεία Εκτός από το δικό μας πλάγιά μας ήταν του κ Ευάγγελου Μανουσάκη του Μιχαλάκη Σωτηρίου του Πωλ Τας του Θεόδωρου Αδαμόπουλου Πλάγια μας ήσαν επίσης οι αδελφοί Κόρη και δύο τρεις άλλοι που μου διαφεύγουν τα επίθετά τους

Φυσικά υπήρχαν εκεί και ένα δυο άλλα είδη καταστημάτων Μεταξύ αυτών ήταν και το οδοντιατρείο των αδελφών Γκρανιέ οι οποίοι είχαν ένα είδος βιτρίνας όπου προέβαλλαν μασέλες οι οποίες με ένα ελατήριο ανοιγόκλειναν σαν να μασούσαν Θέαμα λίγο μακάβριο

Και μια που μιλάμε για χρυσοχοεία πρέπει να τονίσω μία σωβινιστική περίπτωση Όλοι οι αδαμαντοδέτες της Σμύρνης οι μουχλαϊτζήδες όπως τους λέγανε με την τουρκική λέξη ήσαν Αρμένιοι και δεν παίρνανε ποτέ υπάλληλο ή βοηθό άλλης εθνότητας παρά μόνο Αρμενίους για να κρατάνε κλειστό το επάγγελμα στα χέρια τους Στη γειτονιά μας δηλαδή εις τα Κουμουτζίδικα της Μαντάμας το Χάνι ήταν και ένας Αρμένης αδαμαντοδέτης περίφημος ο κ Βανέτσας Ήταν τεράστιος Χωρίς υπερβολή θα ζύγιζε πλέον των 150 κιλών και αυτό το θηρίο έκανε τόσο ωραία δουλειά και τόσο λεπτή που πολλοί ήρχοντο και από την Κωνσταντινούπολη ακόμη να φέρουν κοσμήματα για να τους εφαρμόσει τις πέτρες όχι μόνο εφαρμόζοντας αυτές αλλά σχεδόν κεντώντας το ίδιο το κόσμημα

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι ήσαν και στο Φραγκομαχαλά Μεταξύ αυτών οι αδελφοί Γεωργιάδη οι οποίοι ως αντιπρόσωποι του Κριστόφλ είχαν αρκετά ασήμια διότι ήταν εύκολη η εισαγωγή από την Ευρώπη επειδή οι τελωνειακοί δασμοί τότε στη Σμύρνη ήσαν υποτυπώδεις

Ήταν το κατάστημα του Ατζιτήρη με πλουσιότατη βιτρίνα Ο άνθρωπος αυτός κατεστράφη τελείως με την Καταστροφή Δεν μπόρεσε να εμφανιστεί πλέον εις την Ελλάδα και μάθαμε ότι όταν πέθανε έγινε έρανος για να τον θάψουν Ο άνθρωπος ο οποίος εθεωρείτο από τους πλουσιότερους χρυσοχόους

Επίσης ήταν ένας Φραγκολεβαντίνος ο Ρουτζιέρι ένας Αρμένης ο Μινασιάν και εις τον δρόμο αυτό το 1873 μετά βεβαιότητος και εις τον αριθμό 57 εμφανίστηκε για πρώτη φορά σίγουρα η φίρμα

Digitized by 10uk1s

laquoΚατραμόπουλοιraquo Ευρέθηκε ένα κουτάκι το οποίο μας προσέφερε μία παλιά μας πελάτισσα και το οποίο αναφέρει το εξής laquoΠ Κατραμόπουλοςraquo mdashήταν ο θείος μουmdash laquoκαι Σίαraquo mdash ήταν ο πατέρας μου laquoΟδός Ευρωπαϊκή αριθμός 57raquo Οι δικοί μου από εθνικισμό από σωβινισμό δεν ήθελαν να αναφέρουν τη λέξη Φραγκομαχαλάς και γι αυτό αναφέρουν laquoοδός Ευρωπαϊκήraquo Και από κάτω laquoΣμύρνη 1873raquo

Λοιπόν για να αναφέρεται το κουτάκι στο 1873 δεν θα πει ότι εκείνη τη χρονιά άνοιξε για πρώτη φορά το χρυσοχοείο μας Τουλάχιστον θα πρέπει να πάμε τρία χρόνια πίσω Επομένως στο 1870 Από την Ευρωπαϊκή οδό νούμερο 57 μετεφέρθη κατόπιν το κατάστημά μας εις της Μαντάμας το Χάνι που προανέφερα και η φίρμα πλέον ήταν laquoΑδελφοί Κατραμόπουλοιraquo Όχι laquoΠ Κατραμόπουλος και Σίαraquo πλέον

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι πάντοτε Έλληνες ή το πολύ Αρμεναίοι ή Φραγκολεβαντίνοι ήσαν εις το λεγόμενο Τσαρσί δηλαδή κοντά εις την τουρκική συνοικία Μεταξύ αυτών ήταν και ο κ Παπαδόπουλος ο περίφημος Μαστρογιάννης ο οποίος έκανε και εμπόριο πολυτίμων λίθων Λέγεται ότι ήταν τόσο πλούσιος ώστε τις πέτρες τα διαμάντια ή τα μπρουγιάν ή τα ρουμπίνια δεν τα είχε στις λεγόμενες ποσέτες δηλαδή στα χάρτινα περιτυλίγματα αλλά σε ολόκληρα τσαντάκια ή γρουμπάκια από δέρμα και όταν ζήταγες να αγοράσεις ένα διαμάντι σου άνοιγε σε ένα πιάτο μια ολόκληρη στοίβα από πολύτιμες πέτρες Και αυτός κατεστράφη τελείως με τη φωτιά και δεν ξαναφάνηκε εις τον ορίζοντα της εδώ Ελλάδας

Και μια που μιλάμε για τον Φραγκομαχαλά την Ευρωπαϊκή οδό όπως τη χαρακτήρισαν λίαν σωστά και λίαν χαρακτηριστικά σ αυτό το δρόμο υπήρχαν ωραιότατα μαγαζιά με πολύ πλούσια είδη και ποικιλίες εμπορευμάτων για τις κυρίες Μεταξύ αυτών υπήρχαν και υποκαταστήματα μεγάλων μαγαζιών ευρωπαϊκών όπως ήταν το Μπον Μαρσέ ήταν του Σολάρι και άλλα

Ένα από τα ωραιότατα και πλουσιότατα πολυκαταστήματα του Φραγκομαχαλά ήταν του Ξενόπουλου Σ αυτό το κατάστημα μπορούσε κανείς να βρει ότι ήθελε Από ρούχα έτοιμα ευρωπαϊκά υφάσματα καπέλα γούνες ακόμα και έπιπλα Ήταν ένα πολύ μοντέρνο πολυκατάστημα σε τέσσερις ορόφους με πολύ πολύ πλούσιο και εκλεκτό εμπόρευμα Όπως είπα και πιο πριν οι δασμοί στη Σμύρνη πριν γίνει η Ελληνική κατοχή ήσαν υποτυπώδεις και έτσι μπορούσαν να εισάγονται εύκολα και πολύ φτηνά εμπορεύματα από την Ευρώπη

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο υπήρχαν και μερικά ονομαστά για τα είδη τους μαγαζιά όπως του Κοντορούση για παπούτσια του Παπαθωμά για γούνες του Μουτάφη για καπέλα του Γεωργιάδη για δαντέλες του Αλεξίου για έπιπλα

Επίσης υπήρχε και η Σαλ ντε Βαν όπου κάθε Κυριακή πρωί εγένοντο πλειστηριασμοί και πωλούσαν από όλα τα είδη Πίνακες κοσμήματα έπιπλα κτλ

Επίσης ήταν το περίφημο φαρμακείο του Μωραΐτη Στον ίδιο δρόμο δε ήταν και ένα ονομαστό ζαχαροπλαστείο η laquoΜυροβόλος Άνοιξηraquo Σ αυτό έχω να σας διηγηθώ ένα νόστιμο περιστατικό με τον περίφημο Τσουρτσούρα που ανέφερα προηγουμένως τον τύπο της Σμύρνης που έκλεβε τα σκυλιά

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου υπήρχε μεγάλη έλλειψη από μικρά κέρματα Έτσι πολλά μαγαζιά όταν επρόκειτο να δώσουν ρέστα και δεν είχαν ετύπωναν σε κάτι χαρτιά με τη σφραγίδα τους και ανέγραφαν το ποσό το οποίο αντιπροσώπευαν Μια μέρα είχε πάει στη laquoΜυροβόλοraquo ο Τσουρτσούρας και έφαγε λουκουμάδες κανταΐφια δεν ξέρω τι και αφού επλήρωσε

Digitized by 10uk1s

αντί ρέστα του δώσανε τέτοια χαρτάκια Στην απορία του που ρώτησε του απάντησαν ότι αυτά ισχύουν ως νόμισμα του καταστήματος

Μετά από λίγες μέρες πήγε πάλι ο ίδιος και αφού έφαγε του καλού καιρού εφώναξε το γκαρσόνι να πληρώσει και αντί πληρωμής έδωσε δικά του χαρτιά Στην απορία αυτών λέει laquoΓιατί τα δικά σας ισχύουν και τα δικά μου δεν ισχύουνraquo Τέτοιος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας

Επίσης ένα ονομαστό κατάστημα της Σμύρνης ήταν το laquoΑγγλοήστερνraquo Αυτό δεν ήταν στον Φραγκομαχαλά Ήταν σε έναν παράλληλο δρόμο Όλα του τα εμπορεύματα ήσαν προελεύσεως αγγλικής Εκεί μπορούσες να αγοράσεις έτοιμα ρούχα εγγλέζικα σκωτσέζικα καπαρντίνες παπούτσια

Επίσης εκτός από τα ωραία μαγαζιά του Φραγκομαχαλά που ανέφερα υπήρχαν και πολλά σε άλλα σημεία της Σμύρνης τα οποία ήσαν μάλλον χοντρικής πωλήσεως Πολλά από αυτά ανήκαν σε Αρμενίους οι οποίοι είχαν τα κεντρικά τους στο Λονδίνο και υποκαταστήματα στη Σμύρνη όπως ήταν του Ιπιρξιάν του Σιβρισαριάν του Εσαγιάν Γι αυτό υπήρχαν πολύ πλούσιοι Αρμεναίοι εις την Σμύρνη

Όταν μιλούσαμε πριν για τα χρυσοχοεία που ήσαν στης Μαντάμας το Χάνι μεταξύ των άλλων ανέφερα ότι πλάγια στο δικό μας ήταν ο κ Ευάγγελος Μανουσάκης Αυτός ήταν ένας πρωτοπόρος εις τις άτοκες δόσεις πωλήσεως τιμαλφών Είχε κατορθώσει να προσελκύσει το σύνολο των εργατριών που εργάζονταν στην επεξεργασία του καπνού τις καπνουλούδες όπως λέγαμε οι οποίες αγόραζαν χρυσά και πλήρωναν κάθε Σάββατο που έπαιρναν το βδομαδιάτικο πληρώνοντας με δόσεις Δηλαδή δούλευε τεφτεράκι Όταν ερχόταν το Σάββατο και κατέπλεε η πελατεία του κ Μανουσάκη επί ώρες μύριζε από καπνό ανεπεξέργαστο η γειτονιά μας διότι υπήρχαν στη Σμύρνη πάρα πολλές αποθήκες όπου εδούλευαν κοπέλες στην επεξεργασία του καπνού και μύριζαν φυσικά και αυτές Αυτός δε ο γείτονάς μας ο κ Μανουσάκης ο οποίος επέζησε και δούλεψε και αρκετά χρόνια εδώ στην Αθήνα είχε ένα φυσικό Εάν δεν κλείναμε εμείς το δικό μας μαγαζί δεν εννοούσε να κλείσει αυτός φοβούμενος φαίνεται μην του πάρουμε κανένα πελάτη

Ένα βράδυ συμφωνήσαμε με τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη και τον υπάλληλο που είχαμε τότε τον Σαββάκη να μην κλείσουμε νωρίς για να τον υποχρεώσουμε να μείνει και αυτός Και μείναμε ως τις δώδεκα τη νύχτα και αυτός δεν εννοούσε να κλείσει αν δεν φύγουμε εμείς

Και με την ευκαιρία της σημερινής μέρας μου τη χαρά που πήρα κάνοντας βέρες για την εγγονή μου τη Μαρίνα θυμήθηκα την ευχή που έδινε ο θείος μου ο Παναγιώτης σε όσους έκαναν βεργέτες βέρες κατά τους Αθηναίους παίρνοντάς τες από το μαγαζί μας Και έλεγε τότε laquoΚαλορίζικα και αμετάνιωταraquo

Και μια που μιλούμε για χρυσοχοεία θα κάνουμε ένα διαχωρισμό διακριτικό μεταξύ των χρυσοχόων του Φραγκομαχαλά και των χρυσοχόων του κατ εξοχήν δρόμου της χρυσοχοΐας της Μαντάμας το Χάνι

Οι χρυσοχόοι του Φραγκομαχαλά ήσαν μάλλον μεταπωληταί κοσμημάτων διότι όπως προανέφερα η εισαγωγή ειδών από την Ευρώπη στη Σμύρνη ήταν κάτι το εύκολο και δεν επιβαρυνόταν Δεν είχαν δηλαδή δικά τους εργαστήρια έφερναν τα περισσότερα είδη τους από το εξωτερικό και έκαναν παραγγελίες σε διαφόρους τεχνίτες της χρυσοχοΐας της Σμύρνης να κάνουν γι αυτούς κοσμήματα

Ένας από αυτούς που δούλευε για τους χρυσοχόους του Φραγκομαχαλά και προπαντός για τη φίρμα των αδελφών Γεωργιάδη ήταν όπως έμαθα εκ των υστέρων ο πατέρας μου Επειδή ο πατέρας μου είχε έξι παιδιά και ο θείος μου παρ όλο που παντρεύτηκε δύο φορές δεν απέκτησε παιδιά ήταν υποχρεωμένος να δουλεύει και να αποδίδει περισσότερο εις τον συνεταιρισμό για να έχει και

Digitized by 10uk1s

περισσότερα τραβήγματα Γι αυτό πολλά κοσμήματα τα οποία έφερναν τη φίρμα Γεωργιάδη ήσαν κατασκευές του πατέρα μου ο οποίος εθεωρείτο από τους καλύτερους τεχνίτες της Σμύρνης Διότι και καλός τεχνίτης ήταν αλλά και εφευρετικός

Από την Ευρώπη εισήγαν πολλά έτοιμα κοσμήματα ματ Όπως είναι γνωστό στη Σμύρνη δεν υπήρχε ηλεκτρισμός και επομένως δεν υπήρχαν τα κατάλληλα μηχανήματα για να δημιουργήσουν το ματ που λέγαμε

Ο πατέρας μου σκέφτηκε και έκανε μία δική του εφεύρεση πρωτόγονη αλλά αποδοτική Σκέφτηκε ότι τα χτυπήματα σε μία λεία επιφάνεια κοσμήματος δημιουργούν αυτό το είδος του ματ Γι αυτό φρόντισε και πήρε σπασμένα τζάμια τα οποία άλεσε και τα έκανε ψιλά σαν αλεύρι και στο σπίτι επάνω το δικό μας έκανε μία εγκατάσταση Δηλαδή στην ταράτσα εφήρμοσε ένα είδος υδρορρόης που από πάνω είχε ένα χωνί έριχνε μέσα αυτά τα τρίμματα των τζαμιών και πέφτανε με ορμή κάτω εκεί που βρισκόταν το κόσμημα και χτυπώντας το πολύ εδημιουργείτο ματ Αυτό δεν το ήξεραν αυτοί και έτσι ο πατέρας μου είχε μία πρόσθετη αμοιβή Μία πρόσθετη ενίσχυση στα οικονομικά του

Στο μαγαζί μας της Σμύρνης θυμάμαι ότι υπήρχαν αυτά τα σύνεργα Δηλαδή ένα μεγάλο χωνί ένα είδος υδρορρόης και κάτω ένα μεγάλο δοχείο σαν βαρέλι το οποίο υποδέχετο τα τρίμματα Έπειτα τα ξανάβαζαν σε έναν κουβά τα ξανανέβαζε ο μεγάλος μου αδελφός στην ταράτσα και τα ξανάριχνε

Επίσης υπήρχαν εκεί πολλά καλούπια για να κάνουμε κοσμήματα διότι τα κοσμήματα στη Σμύρνη όπως είπα ήσαν τα περισσότερα χειροποίητα Δεν υπήρχαν χυτόπρεσες και τέτοια

Επίσης το λιώσιμο του χρυσού γινόταν σε καμίνια με κάρβουνα Υπήρχε φυσερό από πάνω υπήρχε και καμίνι και έβαζαν το χρυσό σε χωνάκια που τα λέγαμε ποτάδες Όταν ο θείος μου επρόκειτο να λιώσει χρυσό εμένα η δουλειά μου ήταν να δουλεύω το φυσερό αφού προηγουμένως ανέβαινα και άνοιγα το πίσω παράθυρο του εργαστηρίου Ο τοίχος του έβλεπε στον περίβολο της εκκλησίας των Καπουκίνων που ήταν ιδιοκτησία του μαγαζιού μας

Επίσης στη Σμύρνη φυσικά δεν υπήρχε ούτε ωράριο ούτε συνδικάτα εργατών Ένας καλός τεχνίτης ήταν πάντα περιζήτητος και έβρισκε δουλειά εύκολα ενώ έναν τεμπέλη ή άχρηστο το αφεντικό είχε όλο το ελεύθερο να τον απολύσει χωρίς να έχει συνέπειες

Στη Σμύρνη στην ωραία πόλη της χαράς και της εργασίας (διότι στη Σμύρνη για να είσαι φτωχός έπρεπε να είσαι τεμπέλης) υπήρχε δουλειά για όλους Δεν εδικαιολογείτο άνθρωπος φτωχός εκτός αν ήταν τεμπέλης

Όπως μου είπε η μητέρα μου επειδή οι περισσότερες δουλειές και τα περισσότερα δώρα γίνονταν το Δεκέμβρη και την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και όχι των Χριστουγέννων όπως τώρα που φραγκέψαμε ο πατέρας μου εγκαθίστατο και κοιμόταν και τη νύχτα μέσα στο μαγαζί δουλεύοντας είκοσι ώρες το εικοσιτετράωρο Έπαιρνε το στρώμα του και το πάπλωμά του και κοιμόταν σε έναν καναπέ του μαγαζιού Μόνο κάθε Σάββατο πήγαινε σπίτι για να πλυθεί να καθαριστεί να αλλάξει ρούχα και αυτό όπως προανέφερα διότι ήταν υποχρεωμένος να συνεισφέρει περισσότερα λόγω των περισσοτέρων εξόδων που είχε με τη μεγάλη του οικογένεια

Τα δύο τρία τελευταία χρόνια προ της Καταστροφής ήσαν πολύ στη μόδα στη Σμύρνη τα βραχιόλια Τα περίφημα σμυρναίικα βραχιόλια Οι σαλίγκαροι τα τσατιά κτλ Αυτά όλα γίνονταν από χρυσό 22 καρατίων Δηλαδή λιώνανε απευθείας ή αγγλικές λίρες ή τουρκικές λίρες ή εικοσόφραγκα και έτσι

Digitized by 10uk1s

εγίνοντο αυτά τα ωραία σμυρναίικα βραχιόλια Αυτή η μόδα ήταν και ένα είδος σωτηρίας για τη μετέπειτα προσφυγιά διότι όσοι πρόσφυγες κατόρθωσαν και γλίτωσαν και έφεραν τα χρυσά τους εδώ πουλώντας τα μπόρεσαν να δημιουργήσουν τον πρώτο πυρήνα της εγκαταστάσεώς τους Φυσικά η έλευση των προσφύγων βοήθησε πολύ και την οικονομία της Ελλάδας Η αλήθεια είναι ότι οι Ελλαδίτες τρόμαξαν όταν είδαν το κύμα των προσφύγων φοβούμενοι ότι αυτό θα φέρει ανεργία και μεγάλη φτώχεια Αλλά όπως είπα και εγώ σε μία εκπομπή της τηλεόρασης για τη μαύρη επέτειο της καταστροφής της Σμύρνης οι πρόσφυγες ακούμπησαν μεν εις τον κορμό της μητέρας πατρίδος αλλά δεν ακούμπησαν ως παράσιτα αλλά ως μπόλια και εμπόλιασαν τον κορμό της Ελλάδος και γι αυτό πήγε πολύ μπροστά η Ελλάς Απόδειξη είναι η Μακεδονία Δεν ξέρω αν το ξαναείπα αλλά όσες φορές και να το πει κανείς δεν αρκεί Η εγκατάσταση των προσφύγων και προπαντός των Ποντίων εδημιούργησε ένα ωραίο στρώμα Ελλήνων εις τη Μακεδονία Και όχι μόνο ανεπτύχθη οικονομικώς και βιομηχανικώς αλλά διορθώθηκε και εθνολογικώς

Διότι πριν από την έλευση των προσφύγων με τις προπαγάνδες και με τις διώξεις πολλοί παρ όλο που ήσαν Έλληνες εις το αίσθημα ήσαν σλαβόφωνοι πράγμα που ενίσχυε τότε την προπαγάνδα της Βουλγαρίας που επιζητούσε να μας φάει τη Θεσσαλονίκη

Όπως είπα η έλευση των προσφύγων οι οποίοι ήσαν γυμνοί και δεν είχαν ούτε ρούχα ούτε ένα κρεβάτι να κοιμηθούν εβοήθησε πολύ την εθνική οικονομία Ήρθαν τότε και πολλά δολλάρια προπαντός από τους Αμερικανούς οι οποίοι ήσαν οι μόνοι που πραγματικά εβοήθησαν στην εγκατάσταση των προσφύγων και πολλές βιοτεχνίες μικρές εδούλεψαν και εξελίχθηκαν σε βιομηχανίες Διότι ερχόμενοι οι πρόσφυγες ήσαν υποχρεωμένοι να αγοράσουν από παπούτσια κάλτσες έως κρεβάτια έως μαχαιροπίρουνα έως πιάτα και εν πάση περιπτώσει το νοικοκυριό Οι δικές μας οι γυναίκες ήσαν προκομμένες και καθαρές Τις είπαν παστρικές με διφορούμενη έννοια Εμείς θα πάρουμε την καλή έννοια Ήσαν πράγματι παστρικές και νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς όπου η ζωή ήταν πρωτόγονη όπου δεν υπήρχε αποχέτευση και τα βρωμόνερα κυκλοφορουσανε μέσα στους δρόμους δεν εξεδηλώθη ποτέ καμία επιδημία λόγω της καθαριότητας την οποία κρατούσαν οι γυναίκες οι δικές μας εις τα σπίτια τους

Η άλλη διφορούμενη έννοια του παστρικές ήταν καλοαντρούδες Τραβούσαν τους άντρες τους Ελλαδίτες και θύμωναν οι κοπέλες διότι έχαναν τις ευκαιρίες Οι γυναίκες οι δικές μας ήσαν καλές μαγείρισσες καλές νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς με τις πρωτόγονες εγκαταστάσεις όπου έμεναν ολόκληρες οικογένειες σε μία παράγκα η οποία είχε ένα υποτυπώδες παραθυράκι μόλις εξοικονομούσαν κανένα κομματάκι πανί έφτιαχναν μία κουρτινουλα και μόλις βρίσκανε κανένα κουτί από κονσέρβα και λίγο χώμα κατόρθωναν και φύτευαν πότε ένα βασιλικό και πότε ένα γεράνι

Και όταν γύριζε ο άντρας κουρασμένος από το μεροκάματο έβρισκε πάντοτε στο σπίτι έτοιμο να τον περιμένει κάτι καλομαγειρεμένο Φτωχό μεν αλλά περιποιημένο Η δύναμη και το κουράγιο που έδωσαν οι γυναίκες της προσφυγιάς στους άντρες πρόσφυγες είναι βεβαιωμένα Χάρη εις την περιποίηση χάρη εις το κουράγιο που έδιναν κατορθώσαμε να κρατηθούμε στα πόδια μας

Ως απόδειξη θα φέρω ένα μικρό παράδειγμα Αυτή την εποχή υπάρχει μια πολύ μεγάλη βιομηχανία μπισκότων και ζυμαρικών οι αδελφοί Παπαδόπουλοι Οι γονείς αυτών είχαν εγκατασταθεί σε μία παράγκα στη Θεσσαλονίκη Η μητέρα τής οικογένειας εζύμωνε και έψηνε όλη μέρα κουλουράκια τα οποία ο πατέρας Παπαδόπουλος τα έπαιρνε σε έναν ταβλά στο κεφάλι του και έβγαινε και τα πουλούσε στους δρόμους

Ε λοιπόν τα παιδιά αυτής της οικογένειας μεγαλώνοντας με το παράδειγμα της εργατικότητος

Digitized by 10uk1s

κατόρθωσαν σήμερα να συναγωνίζονται ευρωπαϊκά είδη σαν τα δικά τους

Και μια και μιλήσαμε για την κακία της εκφράσεως laquoοι παστρικέςraquo ας μιλήσουμε και για το ειρωνικό laquoτι είχαμε και τι χάσαμεraquo Μπορεί μερικές απλοϊκές γυναικούλες προσφυγίνες να το είπανε καμιά φορά Αλλά είναι βέβαιο ότι και είχαμε και χάσαμε Είχαμε το παν και χάσαμε το παν σε μια στιγμή Εδώ μια ζημιά που γίνεται σε οιοδήποτε σπιτικό δηλαδή το να σπάσει ένα πιάτο ένα ποτήρι μας δημιουργεί μια κάποια στεναχώρια Φανταστείτε το βιος γενεών ολόκληρων να το αφήνεις έρμαιο στις αρπαγές των Τούρκων Να κλειδώνεις την πόρτα σου και να πετάς το κλειδί γιατί ξέρεις ότι δεν θα ξαναμπείς στο σπιτικό σου

Και για μεν τα σπίτια και τα μαγαζιά μας που καήκανε κατά κάποιο τρόπο το παίρνεις απόφαση Αλλά σκεφτείτε να έχεις ένα σπίτι ή μία ανθούσα επιχείρηση να την αφήνεις στα χέρια άλλων και να φεύγεις ξυπόλυτος και γυμνός με ένα μπογαλάκι μόνο στο χέρι γιατί δεν είχες τη δυνατότητα να πάρεις κάτι περισσότερο μαζί σου

Φυσικά και το σπίτι που μας φιλοξένησε μετά τη φωτιά του κ Ανέστη ένα αρχοντικό με τρία δωμάτια υποδοχής χωριστά το λίβινγκ την αυλή όπως τη λέγανε στη Σμύρνη με έξι υπνοδωμάτια επάνω με μία επίπλωση θαύμα διότι ο άνθρωπος αυτός ήταν καπνέμπορος καπνοπαραγωγός μάλλον και σταφιδοπαραγωγός με τεράστια κτηματική περιουσία και είχε κατορθώσει να δημιουργήσει μια καλή κατάσταση mdash και να ξέρει ότι αφήνει αυτό το σπίτι όπως είναι και φεύγει για να μην το ξαναδεί ποτέ

Το ίδιο συνέβη και με τον θείο μου Το σπίτι του Τσιντσίνη του θείου μου όπως προείπα κάηκε αλλά το εργοστάσιό του ο αλευρόμυλος ο οποίος ήταν ο καλύτερος των Βαλκανίων διότι με την ελληνική κατοχή σιγουρεύτηκε πλέον και καταξοδεύτηκε και ανανέωσε το σύνολο των εργαλείων του (και μάλιστα είχε φέρει ειδικό τεχνίτη από την Ελβετία διότι τα μηχανήματα ήσαν ελβετικά Αυτές τις λεπτομέρειες τις ήξερα διότι στο εργοστάσιο ήταν διευθυντής ο δεύτερος αδελφός μου ο Νίκος Είχαν φέρει όπως είπα ειδικό τεχνοκράτη από την Ελβετία τον κ Σενώ τον οποίο βρήκαμε μετά την Καταστροφή εις τους μύλους του Αγίου Γεωργίου Αυτός διοργάνωσε τους μύλους του Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι και επειδή γνωριζόταν με τον αδελφό μου τον Νίκο κατά την κατοχή πήγαμε και μας έδωσε μια μεγάλη ποσότητα αλεύρι) αυτό λοιπόν το τεράστιο εργοστάσιο το οποίο επειδή ήταν κοντά στην παραλία της Σμύρνης είχε δική του προβλήτα όπου επλεύριζαν τα πλοία που έφερναν αγγλικό κάρβουνο διότι το εργοστάσιο εργαζόταν με δική του κίνηση και ξεφόρτωνε κάρβουνα και φόρτωνε άλευρα για να κάνει εξαγωγή mdash αυτή την τεράστια περιουσία ο θείος μου την εγκατέλειψε και ήρθε εδώ αφού είχε χάσει και τον μοναχογιό του μαζί με τη θεία μου και αν δεν ήμαστε εμείς δεν θα είχε ούτε να κοιμηθεί πουθενά ούτε να φάει πουθενά

Σημειώστε ότι το 1948 που είχα πάει στη Σμύρνη πήγα και βρήκα το εργοστάσιο και ακόμα το 48 δηλαδή είκοσι έξι χρόνια αργότερα υπήρχε η επιγραφή laquoΙωάννης Ν Τσιντσίνηςraquo διότι το κτίριο ήταν τετραώροφο με τα γραφεία και οι Τούρκοι δεν είχαν την ευχέρεια να σβήσουν την επιγραφή

Το laquoτι είχαμε και το τι χάσαμεraquo είναι βέβαιο Διότι όπως είπα είχαμε το βιος μας είχαμε το σπιτικό μας είχαμε τη δουλειά μας είχαμε την προκοπή μας και όλα αυτά χαθήκανε σε μία ώρα μέσα σε μία κακιά στιγμή

Αυτά τα λίγα είχα να πω χωρίς να έχω ούτε τη μόρφωση ούτε την προπαρασκευή για να μάθουν τα παιδιά μου και τα εγγόνια μου λίγα πράγματα από την καημένη μας πατρίδα από τις ρίζες μας

Digitized by 10uk1s

viveur γυναικάς και καλοπερασάκιας Για να πάρετε μια ιδέα η καταστροφή τον βρήκε να έχει δυο αυτοκίνητα που για εκείνη την εποχή ήταν περίπτωση μάλλον δύσκολη Ένα Τσάντλερ και ένα Μεταλλουρζίκ Το Μεταλλουρζίκ όταν ήρθε ο βασιλεύς Κωνσταντίνος στη Σμύρνη για να κάνει την αποτυχημένη εκστρατεία τού Σαγγαρίου η Διοίκηση το ζήτησε και το εδάνεισαν για τις μετακινήσεις του βασιλιά

Επίσης είχε ένα ωραιότατο κότερο που για να διακρίνεται είχε όλο κόκκινα πανιά Από καρότσες είχε τέσσερις πέντε με ωραία άλογα αλλά ήταν και μανιώδης ιππεύς Στη Σμύρνη γίνονταν μία φορά το χρόνο ιπποδρομίες σε ένα προάστιο που το έλεγαν Παράδεισο λίγο πριν από το Μπουτζά Για να διατηρεί κανείς στάβλους ολόκληρο το χρόνο για μία Κυριακή που θα γίνονταν οι κούρσες καταλαβαίνετε ότι ήταν πολυέξοδο Αυτός όμως το είχε και αυτό Είχε ωραιότατο στάβλο και μεταξύ των άλλων είχε και ένα καθαρόαιμο άλογο τον Μπαχτιάρ ο οποίος ήταν το κρακ Παρ όλο που τον φόρτωναν βάρη και τέτοια πάντοτε ήταν πρώτος στις ιπποδρομίες

Μάλιστα είχα και εγώ ένα παρ ολίγον δυστύχημα Με έπαιρνε μαζί του ο ξάδελφός μου όταν ήτανε να γυμνάσουν τα άλογα για την ιπποδρομία και επειδή ο Μπαχτιάρ παρ όλο που ήταν το καλύτερο άλογο ήταν και το πιο ήσυχο και ήρεμο με έβαζε επάνω και εγώ καβαλούσα τον Μπαχτιάρ Μια μέρα μπαίνοντας εις τον ιππόδρομο από μία πλαϊνή πόρτα ενώ εκείνη την ώρα εγυμνάζοντο δυο άλλα άλογα ο Μπαχτιάρ μόλις αντελήφθη ότι γίνεται κούρσα πήγε πλάγιά τους και με εμένα επάνω να τα προσπεράσει Φυσικά κατατρομάξανε και ο ξάδελφός μου και ο κ Σταρένιος ο οποίος ήταν βοηθός του και ξεφωνίσανε και μου φώναζε ο ξάδελφός μου laquoσφίγγε τα πόδια σου στη σέλα και κράτα τα γκέμιαraquo ώσπου τα άλογα να σταματήσουνε για να μην πέσω κάτω διότι φυσικά ήμουν αδαής εγώ από τις κούρσες

Μία από τις διαδρομές που γίνονταν σ αυτές τις ιπποδρομίες ήταν και η ιπποδρομία των ερασιτεχνών την οποία έλεγαν με τον εγγλέζικο τίτλο laquoτζέντλεμαν κουρςraquo Εκεί δεν έτρεχαν επαγγελματίες τζόκεϋ αλλά μόνο οι ιδιοκτήτες Σ αυτή φυσικά έτρεχε και ο ξάδελφός μου με τον Μπαχτιάρ πάντοτε νικητής Αυτός ήταν ο πυρήνας από τον οποίο μετά την Καταστροφή που ήρθαν εδώ δημιουργήθηκε ο ιππόδρομος διότι προ του 22 δεν υπήρχε εδώ ιππόδρομος και οι τζόκεϋ οι οποίοι υπήρχαν εκεί για τις κούρσες στον Παράδεισο ήσαν το ξεκίνημα που έκανε εδώ ο κ Ρηζ όταν εδημιούργησε την εταιρεία ιπποδρομιών

Ο ξάδελφός μου αυτός ο Νίκος ο Τσιντσίνης εκτός από τα άλλα βίτσια που είχε mdashφυσικά είχε πλούσιο μπαμπά και γι αυτό μπορούσε και τα έκανεmdash ελέχθη ότι μετά την Ελληνική κατοχή είχε δημιουργήσει απέναντι στο Κορδελιό ένα χαρέμι Δηλαδή είχε νοικιάσει ένα σπίτι και είχε εγκαταστήσει μέσα έξι επτά Τουρκαλίτσες Αυτό είχε μαθευτεί φαίνεται ανάμεσα στους Τούρκους και γι αυτό μόλις οι Τούρκοι μπήκαν στη Σμύρνη και τον έπιασαν αιχμάλωτο τον σκοτώσανε όπως μάθαμε με τον φρικτότερο τρόπο Άλλοι λένε ότι τον έγδαραν ζωντανό και άλλοι ότι τον λυντσάρανε και έτσι είχε κακό τέλος αυτό το παιδί το οποίο ήταν επιπόλαιο αλλά κατά βάθος είχε χρυσή καρδιά

Όπως προείπα πολλοί με ρωτάνε για τη Σμύρνη την προ της καταστροφής Θα δώσω μία συνοπτική εικόνα κατά το δυνατόν και από ότι ξέρω

Η Σμύρνη ήταν χωρισμένη σε συνοικίες εθνοτήτων Το κεντρικότερο μέρος και το μεγαλύτερο δηλαδή τα 75 ως 80 τοις εκατό κατείχε η Ελληνική χριστιανική συνοικία Σ αυτό τον τομέα δεν υπήρχε ούτε μία τουρκική ιδιοκτησία Ούτε κατοίκησε εκεί ποτέ κανένας Τούρκος Φυσικά υπήρχαν οι αστυνομικοί

Digitized by 10uk1s

σταθμοί τα καρακόλια όπως τα λέγαμε αλλά όταν νύχτωνε οι Τούρκοι αστυνόμοι δεν τολμούσαν να περιπολούν στην Ελληνική συνοικία και γι αυτό κλεινόντουσαν στα αστυνομικά τμήματα και τότε έβγαιναν οι νυχτοφύλακες οι λεγόμενοι laquoπεσβάντηδεςraquo από εμάς οι οποίοι δεν είχαν όπλο αλλά μια μεγάλη μαγκούρα που την έσερναν εις τα καλντερίμια για να ακούμε ότι εκτελούν το καθήκον τους και μας φυλάγανε Κατά πλειονότητα όλοι αυτοί οι νυχτοφύλακες ήσαν Αρβανίτες

Εις το βάθος της Ελληνικής συνοικίας προς το εσωτερικό της πόλεως ήταν η Αρμενική συνοικία Ολίγο πιο πίσω και δεξιότερα ήταν η Εβραϊκή συνοικία Και ακόμα πιο πίσω εις τα άκρα της πόλεως στα πιο φτωχικά μέρη έμεναν οι Τούρκοι Αριστερά της Ελληνικής συνοικίας ήταν η Ιταλική η μόνη που δεν κάηκε κιόλας όπως προανέφερα

Φυσικά στην Ελληνική συνοικία κατοικούσαν και αρκετοί ξένοι υπήκοοι Γάλλοι Ιταλοί Άγγλοι οι οποίοι ήσαν ή καθολικοί ή προτεστάντες Αλλά σε όλη αυτή την περιφέρεια της Σμύρνης δεν μπορούσε να ζήσει κανείς και να σταδιοδρομήσει ή να εργαστεί είτε ήταν Έλληνας είτε Τούρκος είτε ξένος υπήκοος εάν δεν μιλούσε καλά τα ελληνικά Φυσικά και οι Τούρκοι πλανόδιοι πωλητές που περιφέροντο και πουλούσαν διάφορα λαχανικά ή ότι άλλο μέσα στην Ελληνική συνοικία διαλαλούσαν το εμπόρευμά τους ελληνικά

Οι Τούρκοι πλούσιοι κατοικούσαν όλοι στα χωριά τα οποία ήσαν εκατέρωθεν του κόλπου της Σμύρνης Αριστερά της Σμύρνης και μετά το Διοικητήριο το Κονάκι όπως το λέγαμε υπήρχαν τέσσερα ωραία χωριά Το Καρατάσι η Καραντίνα Γκιοστεπέ και Κοκαριαλί Ήσαν παλιές ελληνικές συνοικίες της αρχαιότητος και ελέγοντο Μελαντία Καλλιθέα Ενόπη και Μυρακτή Σ αυτά τα χωριά ήσαν πάρα πολλοί Έλληνες πλούσιοι μεταξύ αυτών στο Γκιοστεπέ καθόταν και η οικογένεια του Ωνάση Και μαζί με αυτούς έμεναν και οι Τούρκοι πλούσιοι

Από το άλλο μέρος του κόλπου δεξιά ήταν το Μερσινλί ήταν η Αγία Τριάδα τα Πετρωτά το Αλάμπεη και το ωραίο Κορδελιό Και σ αυτά προπαντός στο Κορδελιό και στο Αλάμπεη έμεναν πολλοί Τούρκοι

Όπως ακούσατε είπα ένα χωριό Αγία Τριάδα Δεν ήταν μόνο αυτό που σηματοδοτούσε την ελληνικότητα όλης αυτής της περιφέρειας Σε όλες τις συνοικίες της Σμύρνης για να βρει κανείς κάτι έπρεπε να αποταθεί σε ελληνικούς τίτλους Παρ όλο που οι Τούρκοι είχαν διάφορα τουρκικά ονόματα για να βρεις κάτι ρωτώντας κάποιον που κάθεται σου απαντούσε στον Αϊ‐Γιάννη στο Κερασοχώρι στον Άγιο Τρύφωνα στον Αϊ‐Γιώργη στην Αγία Φωτεινή στη Λυπημένη Παναγιά στον A‐Δημήτρη στην Παναγία την Ντουβαριώτισσα

Εν πάση περιπτώσει όλες οι συνοικίες αυτή τη στιγμή δεν μπορώ να θυμηθώ όλα τα ονόματα προσδιορίζονταν μόνο με ελληνικά και χριστιανικά τοπωνυμία

Εν τω μεταξύ θυμήθηκα μερικές ονομασίες και θα τις βάλουμε για να μείνουν για την ιστορία Τα ελληνικά τοπωνύμια ήσαν τα Μικρά Μπογιατζίδικα δρόμοι διάφοροι τα Μεγάλα Μπογιατζίδικα τα Σιδεράδικα το Γαλάζιο τα Γυαλιάδικα ο Φασουλάς το Φαρδύ της Ευαγγελιστρίας οι Συκαμιές στου Ζέρβα

Πώς να ξεχάσω τα ωραιότατα πανηγύρια τα καλοκαιρινά φυσικά πανηγύρια που εγένοντο στις ορθόδοξες εκκλησίες των χωριών που ήσαν εκατέρωθεν της Σμύρνης

Ήταν μια ευκαιρία να πάμε να προσκυνήσουμε τους Αγίους και ταυτόχρονα ένα είδος εκδρομής για τις μητέρες και για μας τα παιδιά Οι εκδρομές αυτές εγένοντο την ημέρα Οι άντρες δεν συμμετείχαν γιατί

Digitized by 10uk1s

οι άντρες στη Σμύρνη εδούλευαν όλη την ημέρα δεν τεμπέλιαζαν

Γινόταν το πανηγύρι της Αγίας Άννας της Αγίας Παρασκευής του Αγίου Παντελεήμονα αλλά το πιο εντυπωσιακό πανηγύρι ήταν της Αγίας Τριάδος της οποίας η εκκλησία ήταν στο ομώνυμο χωριό

Εκεί λειτουργούσε ο παπα‐Μιχάλης τον οποίο ο πατέρας μου από απλό καντηλανάφτη είχε προωθήσει σε παπά πράγμα που δεν ξεχνούσε ποτέ ν αναφέρει ο παπα‐Μιχάλης

Το πανηγύρι αυτό είχε την ιδιάζουσα μορφή ότι οι προσκυνητές ξεκινούσαν για να πάνε να προσκυνήσουν και να γιορτάσουν τη χάρη της με βάρκες από την προκυμαία της Σμύρνης Οι βάρκες αυτές ήσαν καταστολισμένες με φαναράκια που μέσα έκαιγαν κεριά Και ήταν ένα θέαμα φαντασμαγορικό ήταν ένα είδος μικρής ενετικής εορτής και φυσικά από τις βάρκες και από το κυρίως χωριό πετούσαν διάφορα πυροτεχνήματα και βεγγαλικά τα οποία εφώτιζαν τον ουρανό της Σμύρνης

Δηλαδή θα έλεγε κανείς ότι παρ όλο που ήταν τουρκική κατοχή κυριαρχούσε ο χριστιανισμός η ορθοδοξία μας δηλαδή και ο ελληνισμός μας

Από αυτό αποδεικνύεται η ελληνικότητα Οι Τούρκοι δεν μπορούσαν να κάνουν ούτε να αντείπουν τίποτα σ αυτό Μια άλλη εκδήλωση ήταν όταν στις 14 Ιουλίου γιορτάζανε οι Γάλλοι την Επανάστασή τους Τότε και εμείς οι Έλληνες συνεορτάζαμε με τους Γάλλους∙ αυτή τη γιορτή τη λέγαμε laquoτο Ρεμπουμπλίκraquo από την ονομασία της Γαλλικής επαναστάσεως για να αποδείξουμε την αντίθεσή μας προς την καταπίεση που υφιστάμεθα από τους Τούρκους

Στη Σμύρνη επειδή υπήρχαν μεγάλες ιδιοκτησίες οικοπέδων οι κάτοχοι αυτών πλούσιοι φυσικά άνθρωποι εδημιουργούσαν στοές τις λεγόμενες laquoβερχανέδεςraquo Δηλαδή άνοιγαν διόδους σε παραλλήλους δρόμους φυσικά κεντρικούς από τον ένα δρόμο στον άλλο χτίζοντας εκατέρωθεν μαγαζιά και γραφεία πάνω από τα μαγαζιά αυτά Τέτοιες στοές ήταν του Τενεκίδη ήταν του Χαϊλάιφ ήταν της Ελληνικής Λέσχης ήταν του Κράμερ και πολλές άλλες όπως είπα και με αρμένικα ονόματα διότι στη Σμύρνη υπήρχαν και πάρα πολλοί πλούσιοι Αρμεναίοι

Μία συνοικία που παρέλειψα πριν να αναφέρω ήταν της Αγίας Αικατερίνης συνοικία πολυπληθέστατη με κατοίκους όλους αστούς στην οποία κυριαρχούσε η εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης που μόλις είχε τελειώσει το 1920 Όλη αυτή η εκκλησία ήταν από μάρμαρο Με τα χρόνια μάθαμε ότι οι Τούρκοι για να την καταστρέψουν για να την εξαφανίσουν επί πέντε ημέρες χρησιμοποιούσαν εκρηκτικά Τόσο καλοφτιαγμένος ναός ήταν η Αγία Αικατερίνη

Και όπως είπα πριν η συνοικία αυτή ήταν πολυπληθέστατη ήταν κατοικημένη όλη από αστούς και ο δρόμος της ήταν αρκετά φαρδύς

Αλλά οι Έλληνες της Σμύρνης εκτός από την καταπίεση των Τούρκων είχαν να αντιμετωπίσουν και το όργιο από τις προπαγάνδες των Ευρωπαϊκών Κρατών Στη Σμύρνη οι Γάλλοι είχαν δημιουργήσει ατελείωτα σχολεία Είχαν την laquoΠροβιντάνςraquo την laquoΝταμ ντε Σιόνraquo τη laquoΣακρέ Κερraquo τους laquoΦρερraquo το laquoΤάγμα των Καπουκίνωνraquo Οι Γερμανοί τις laquoΔιακονέσεςraquo Υπήρχε Γαλλικό νοσοκομείο Ολλανδικό νοσοκομείο αλλά το Ελληνικό του Αγίου Χαραλάμπους το οποίο κατά τη γνώμη μου είναι το αρχαιότερο ελληνικό νοσοκομείο αρχαιότερο και του Ευαγγελισμού ήταν το πιο τέλεια οργανωμένο διότι είχε όλα τα γνωστά τμήματα Μεταξύ αυτών είχε και τμήμα για τους φρενοβλαβείς

Digitized by 10uk1s

Επίσης μέσα στη Σμύρνη ήταν κατεσπαρμένες και ατελείωτες καθολικές και προτεσταντικές εκκλησίες Όλα αυτά τα ιδρύματα προπαγάνδας που προανέφερα διεσώθησαν από τη φωτιά πράγμα που αποδεικνύει τον εμπρησμό από τους Τούρκους Όποιο ήθελαν να μην καεί δεν καιγόταν Γι αυτό και η Καθεντράλε η Μητρόπολη των Καθολικών διεσώθη και τη βρήκα Διεσώθησαν επίσης το μοναστήρι των Καπουκίνων στου οποίου τον περίβολο έβλεπε το μαγαζί μας το Γαλλικό νοσοκομείο η Ολλανδική εκκλησία και το Ολλανδικό νοσοκομείο Την εκκλησία τους αργότερα οι Ολλανδοί ή μας την παρεχώρησαν ή μας την πούλησαν διότι έγινε και υπάρχει τώρα ως ορθόδοξος εκκλησία ελληνική είναι ένα μικρό παρεκκλήσι διότι φυσικά δεν υπήρχε ούτε ένας Ολλανδός υπήκοος που να χρειάζεται εκκλησία

Φυσικά οι Έλληνες της Σμύρνης δεν έμειναν αδρανείς σ αυτές τις προπαγάνδες των ξένων και αντεπετίθεντο με την παιδεία Υπήρχαν δύο κοινοτικά δημοτικά σχολεία το Σοφείον και του Κιουπεντζόγλου mdashο Κιουπεντζόγλου ήταν ο δωρητήςmdash στα οποία η φοίτηση ήταν δωρεάν

Επίσης υπήρχε το κλασικό η περίφημος Ευαγγελική Σχολή για τα αγόρια Υπήρχε το Κεντρικό Παρθεναγωγείο για τα κορίτσια το Ομήρειο Παρθεναγωγείο επίσης για τα κορίτσια αλλά υπήρχαν και ατελείωτα πάρα πολλά ιδιωτικά σχολεία όπως ήταν το Ελληνογαλλικό λύκειο του Αρώνη το Ελληνογερμανικό λύκειο του Γιαννίκη η Σχολή Αναστασιάδη η Σχολή Δαλιδάκη η Σχολή Πασχάλη και όσα άλλα μεταγενέστερα θυμηθώ και θα αναφέρω

Η Σχολή Πασχάλη εφημίζετο για την αυστηρότητα του διευθυντού της Ξέρω λεπτομέρειες διότι εφοίτησα και εγώ εκεί στο νηπιαγωγείο και ως τη Δευτέρα Δημοτικού Ήταν εξατάξιο δημοτικό σχολείο μικτό για αγόρια και κορίτσια Στα εμπρός θρανία καθόντουσαν τα κορίτσια και από πίσω καθόμασταν εμείς τα αγόρια Κάθε πρωί έπρεπε όλοι οι μαθηταί είτε αγόρια είτε κορίτσια να παρελάσουν μπροστά από τον κ Κωνσταντίνο Πασχάλη τον διευθυντή δείχνοντας τα χέρια τους αν είναι καθαρά τα νύχια και κρατώντας με τον αντίχειρα καθαρό μαντίλι Επίσης εξέταζε τα αυτιά και τους λαιμούς αν είναι καθαρά Εάν ενός τα νύχια δεν ήσαν πολύ καθαρά τον έστελνε πίσω στο σπίτι να πλυθεί και να ξανάρθει

Εφημίζετο επίσης και για την καλλιγραφία την οποία εδίδασκε Ήταν ο ίδιος πολύ καλλιγράφος Έγραφε στον πίνακα την Άλφα‐Βήτα και έπρεπε οι μαθηταί να την αντιγράψουν Κρατούσε ένα χάρακα μία αρίδα όπως τη λέγαμε και παρακολουθούσε από πάνω πώς γράφαμε Εάν δεν ήταν ευχαριστημένος τρώγαμε και μία στα χέρια

Εις του Πασχάλη είχαν φοιτήσει όλα τα αδέλφια μου μέχρι την Έκτη Δημοτικού και από εκεί πήγαιναν στην Ευαγγελική Σχολή Ο αδελφός μου ο Νίκος ο δευτερότοκος επειδή ήξερε πόσο ζόρικη ήταν η ζωή στου Πασχάλη επέμενε και από την Τρίτη Δημοτικού με πήρε και με έγραψε εις του Αρώνη όπου εφοίτησα τέσσερα χρόνια έως την Έκτη Δημοτικού Εκεί σ αυτές τις τέσσερις τάξεις είχα συμμαθητή μου και τον Αρίστο Ωνάση

Η εκπαίδευση στη Σμύρνη ήταν για έντεκα χρόνια Δηλαδή έξι χρόνια Δημοτικό και πέντε χρόνια Γυμνάσιο φιλολογικό Εάν πήγαινε κανείς στο Εμπορικό είχε τέσσερα χρόνια Ένα χρόνο λιγότερο

Εγώ εις του Αρώνη έμεινα ως την Έκτη Δημοτικού Μετά γράφτηκα στην Ευαγγελική Σχολή στην οποία φοίτησα ως την Τρίτη Γυμνασίου Εν τω μεταξύ με την κατοχή των Ελλήνων δημιουργήθηκε ένα νέο γυμνάσιο το λεγόμενο Αρμοστειακό και για να το πλαισιώσουν επέλεξαν από την Ευαγγελική Σχολή μία ομάδα από τους πιο καλούς μαθητάς μεταξύ των οποίων ήμουν και εγώ mdashβλέπετε δεν είμαι και πολύ μετριόφρωνmdash και φοιτήσαμε εις το Αρμοστειακό Εκεί έμεινα έως την Τετάρτη Γυμνασίου όπου

Digitized by 10uk1s

και με βρήκε η καταστροφή της Μικράς Ασίας δηλαδή η φωτιά Εδώ στην Ελλάδα ερχόμενος δεν είχα την τύχη να τελειώσω αλλά έπεσα στη βιοπάλη

Και τώρα μια μικρή περιγραφή της Σμύρνης και του τρόπου περίπου που ζούσαμε

Τα σπίτια στη Σμύρνη κατά κανόνα ήσαν μονοκατοικίες Διώροφες ή τριώροφες Τα ισόγεια για το φόβο των Τούρκων έκλειναν με παράθυρα και πόρτες από μασίφ σίδερα διότι υπήρχε πάντοτε ο φόβος για πλιάτσικο

Από το δεύτερο πάτωμα και πάνω ήσαν ξύλινα και φυσικά υπήρχαν και τα μπαλκόνια Στα υπόγεια ήσαν τα κελάρια και οι αποθήκες για τις σοδειές διότι κάθε καλή νοικοκυρά έπρεπε να κάνει τις σοδειές της εγκαίρως στην εποχή τους για όλο το χρόνο

Στο ισόγειο μετά το υπερυψωμένο ημιυπόγειο ήσαν οι αίθουσες της υποδοχής τα σαλόνια οι τραπεζαρίες και το χωλ το οποίο εμείς λέγαμε αυλή κατά κανόνα στρωμένο με μάρμαρα Υπήρχε σκάλα η οποία πήγαινε προς το άνω πάτωμα Στη μέση της σκάλας ήσαν τα αντρεσόλ τα δωμάτια εις τα οποία κοιμόντουσαν οι υπηρέτριες mdash κάθε σπίτι αστικό έπρεπε υποχρεωτικώς να έχει υπηρέτες Και παραπάνω ήσαν τα υπνοδωμάτια Σε ένα από τα υπνοδωμάτια αυτά το οποίο έβλεπε στο πρόσωπο υπήρχαν τα μπαλκόνια Τα μπαλκόνια είχαν στην πρόσοψή τους δύο ή τρία παράθυρα από ένα σε κάθε πλάι Είχε διπλά πλαίσια το κάθε παράθυρο Το επάνω ήταν σταθερό Το κάτω ανεβοκατέβαινε αναλόγως την εποχή Και όλα τα παράθυρα σκεπάζονταν με κουρτίνες τα λεγόμενα στόρια τα οποία ανεβοκατέβαιναν με ελατήρια

Φυσικά ασανσέρ και καλοριφέρ δεν υπήρχαν ακόμα Για θέρμανση χρησιμοποιούσαμε τα τζάκια τις σόμπες με ανθρακίτη ή σόμπες πετρελαίου και τα περίφημα μαγκάλια Τα μαγκάλια έκαιγαν ξυλοκάρβουνα αλλά έπρεπε πρώτα να ετοιμαστούν στο ύπαιθρο για να μη δημιουργηθεί ανωμαλία

Τα απογεύματα μαζευόντουσαν οι γειτόνισσες πότε στο σπίτι της μιας πότε στο σπίτι της άλλης για να πιούνε το καφεδάκι τους και να δοκιμάσουν τα κουλούρια Αυτές οι συγκεντρώσεις ελέγοντο laquoκεντινάraquo Το όνομα αυτό δεν ξέρω ίσως προήλθε διότι έπαιρναν μαζί και τα κεντήματά τους

Στις γιορτές κάθε νοικοκυρά έπρεπε να εμφανίσει τα γλυκά σερβίροντας τους επισκέπτες σε δίσκο ασημένιο με πιατάκια ασημένια και όσο πιο πολλά γλυκά εμφάνιζε τόσο πιο καλή νοικοκυρά ήταν Γι αυτό η αργυροχοΐα είχε αναπτυχθεί πάρα πολύ στη Σμύρνη Και σήμερα ακόμη οι σμυρναίικοι δίσκοι οι κούπες και τα πιατάκια θεωρούνται έργα τέχνης Θεωρούνται μουσειακά είδη

Τα βράδια μετά το φαγητό αφού φυσικά ήρχοντο και οι άντρες των σπιτιών εγένοντο οι περίφημες βεγγέρες Πότε στο σπίτι του ενός πότε στο σπίτι του άλλου και σπιτικό το οποίο είχε κορίτσι και δεν είχε πιάνο ήταν αδύνατο Γι αυτό γινόντουσαν μικρές συγκεντρώσεις μουσικές

Ο μεγάλος μου ο αδελφός ο Χρήστος είχε πολύ ωραία φωνή τενόρου Απέναντι σε μας ήταν η οικογένεια Κρασοπούλου η δεύτερη κόρη των οποίων έπαιζε πολύ ωραίο πιάνο και το φόρτε της ήταν η άρια από την τελευταία πράξη της laquoΤόσκαraquo ο laquoΓερο‐Δήμοςraquo και άλλα διάφορα τραγούδια

Μεγάλη γιορτή ήταν η Πρωτοχρονιά Τότε όλα τα σπίτια άφηναν ανοιχτές τις εξώπορτες και οι νοικοκυρές έμεναν και υποδέχονταν τους επισκέπτες Οι επισκέπτες ήσαν οι άντρες των σπιτιών οι οποίοι πήγαιναν από πόρτα σε πόρτα ευχόμενοι για το καλό του χρόνου

Digitized by 10uk1s

Επίσης στη Σμύρνη γιορτάζονταν πάρα πολύ εύθυμα οι Απόκριες και τις τρεις Κυριακές Η μεγαλύτερη παρέλαση γινόταν στην οδό των Τράσων εκεί που ήταν και το σπίτι του θείου μου Εμείς μικρά παιδιά ήμασταν πίσω από τα παράθυρα όπου εστέκοντο οι κοπέλες των σπιτιών Μεταξύ αυτών η αδελφή μου και οι φίλες της Τα λουλούδια και οι σοκολάτες που έπεφταν μέσα στα σπίτια μας από τις άμαξες που περνούσαν με τους μασκαρεμένους ή με τους διασκεδάζοντες ήσαν ατελείωτα Βουνό σχημάτιζαν οι σοκολάτες και τα λουλούδια

Κάθε καλό νοικοκυριό έπρεπε να κάνει τις προμήθειές του για το χειμώνα Εις την εποχή τους οι γυναίκες έκαναν πελτέ ντομάτες Έκαναν τον τραχανά τους Έπαιρναν λάδι για όλη τη χρονιά Έπαιρναν βούτυρο γάλακτος και το έλιωναν για το φαγητό Σύκα (τα οποία ετοιμάζανε και έβαζαν και καρύδι μέσα) σε κασάκια Σταφίδες

Επίσης σε όλα τα καθώς πρέπει σπίτια έπρεπε να ζυμώνουν οι ίδιες το ψωμί τους και να το στέλνουν στο φούρνο μόνο για ψήσιμο Κάποτε σώθηκε το ζυμωτό ψωμί και με έστειλε η μητέρα μου να αγοράσω ψωμί από το φούρνο Μου έδωσε δε και μία πετσέτα για να το τυλίξω μην τυχόν και δούνε στη γειτονιά ότι η κυρία Αθανασία αγόρασε ψωμί έτοιμο και με απείλησε ότι αν με δούνε θα φάω ξύλο της χρονιάς μου

Για φωτισμό τα περισσότερα σπίτια της Σμύρνης χρησιμοποιούσαν λάμπες πετρελαίου Υπήρχε όμως και φωταέριο με το οποίο φωτίζονταν και οι δρόμοι Εμείς φυσικά είχαμε φωταέριο και έτσι μπορούσαμε να κάνουμε το μπάνιο μας εύκολα χρησιμοποιώντας το φωταέριο στο θερμοσίφωνά μας

Στο σπίτι του θείου μου του Τσιντσίνη εκτός από τα ευρωπαϊκά λουτρά όπως τα λέγαμε δηλαδή το μπάνιο και το θεσμοσίφωνα υπήρχε και χαμάμ τούρκικο Λουτρός τουρκικός

Στη Σμύρνη οι νοικοκυρές όσες δεν είχαν ευχέρεια στο σπίτι τους και οι νοικοκυραίοι για να κάνουν μπάνιο κατέφευγαν κατά καιρούς στα λουτρά τα θερμά τα λεγόμενα χαμάμια που υπήρχαν χωριστά για τους άντρες και χωριστά για τις γυναίκες Ένα είδος σημερινής σάουνας

Στα εξοχικά σπίτια τα οποία ήσαν εκατέρωθεν του κόλπου της Σμύρνης δηλαδή σ αυτά που αναφέραμε προηγουμένως mdashΚαρατάσι Καραντίνα Γκιοστεπέ και Κοκαριαλί και από την άλλη πλευρά Αγία Τριάδα Πετρωτά Αλάμπεη Κορδελιόmdash τα σπίτια τα οποία ήσαν στην παραλία είχαν και δικές τους μικρές εξέδρες με μία μικρή καμπίνα για να μπορούν να κάνουν μπάνιο Στη Σμύρνη ήταν πολύ διαδεδομένο το κολύμπι Από μικρά παιδιά μας πηγαίνανε και κολυμπούσαμε

Στην κυρίως πόλη της Σμύρνης δεν υπήρχαν φυσικά τέτοιες καμπίνες αλλά υπήρχαν Δημόσια Λουτρά τα οποία ήσαν επίσης χωριστά για τους άντρες χωριστά για τις γυναίκες Οι γυναίκες είχαν ένα είδος πισίνας εσωτερικής στην οποία κολυμπούσαν οι κοπέλες και οι μητέρες Οι άντρες ανοιγόντουσαν και λίγο έξω από τα μπάνια και κολυμπούσαν

Θυμάμαι όταν επρόκειτο η αδελφή μου να ετοιμαστεί να πάει για μπάνιο έγινε ολόκληρη ιεροτελεστία εις το σπίτι διότι έτοιμα μαγιό με τον σημερινό τύπο φυσικά δεν υπήρχαν Έπρεπε να έρθει η μοδίστρα διότι το μαγιό έπρεπε να είναι πολύ συμμαζεμένο και ηθικό και γι αυτό κάνανε πρόβα και εγώ ήμουνα μικρός και παρακολουθούσα την πρόβα

Το μαγιό έγινε από μαύρο σατέν και έπρεπε να δεθεί οπωσδήποτε κάτω από το γόνατο Δηλαδή φαινόταν μόνο η γάμπα και από πάνω έπρεπε να κλειστεί έως το λαιμό και στα μπράτσα έως τον αγκώνα Θυμάμαι το μαγιό αυτό ήταν από μαύρο σατέν και ήταν γαρνιρισμένο με ίδιο κίτρινο ύφασμα

Digitized by 10uk1s

Αυτά τα Δημόσια Λουτρά ήσαν εις το δεξιό άκρο της προκυμαίας της Σμύρνης και ελέγοντο laquoτου Ντισούraquo και λέγαμε πάμε στου Ντισού τα μπάνια Η μεγάλη αυτή εξέδρα που εισχωρούσε βαθιά μέσα στη θάλασσα εχωρίζετο σε δύο διαφορετικές εγκαταστάσεις Αριστερά ήταν για τις γυναίκες και δεξιά για τους άντρες με έναν εξώστη ενδιάμεσα να χωρίζει αυτές τις δύο εγκαταστάσεις

Εις την άκρη αυτή του εξώστη ήταν πάντοτε ένας φρουρός εφοδιασμένος με πέτρες και όταν κάποιος από τους κολυμβητές άντρες επλησίαζε προς το γυναικείο τμήμα τον πετροβολούσε και τον απομάκρυνε Αλλά τα περισσότερα μπάνια εγένοντο στα χωριά όπως σας προείπα διότι εκτός από τις ιδιωτικές εξέδρες υπήρχαν και Δημόσια Λουτρά Υπήρχαν επίσης και πολλές ιδιωτικές βάρκες στην παραλία της Σμύρνης και οι πιο καλοί κολυμβητές mdashμεταξύ αυτών ήμουν και εγώmdash παίρναμε τη βάρκα βγαίναμε ανοιχτά στον κόλπο και κολυμπούσαμε στα βαθιά

Πολύς κόσμος μάλιστα πήγαινε και έκανε μπάνια προς το Κορδελιό διότι τα νερά εκεί ήσαν πολύ πιο καθαρά Μέσα στον κόλπο της Σμύρνης κοντά στην παραλία ήταν άσχημα να κάνουμε μπάνιο διότι η Σμύρνη είχε αποχέτευση από τότε Υπήρχαν πολλά τρεχούμενα υπόγεια νερά και αυτό διευκόλυνε την εγκατάσταση αποχετεύσεως Όλες αυτές οι ακαθαρσίες φυσικά εχύνοντο εις τον κόλπο και πολλές φορές όταν φυσούσε μπάτης είχαμε μία άσχημη μυρουδιά Φανταστείτε αυτό λέγαμε όταν η Σμύρνη είχε τότε περί τους 500000 κατοίκους Σήμερα εάν εξακολουθεί ο ίδιος τρόπος αποχετεύσεως (λένε ότι η Σμύρνη έχει τώρα 4000000 κατοίκους) ο κόλπος θα έχει μολυνθεί και θα έχει καταστραφεί διότι στην εποχή μας ο κόλπος έδινε ωραιότατα ψάρια και προπαντός τις φημισμένες τσιπούρες και λαυράκια

Πιο πριν μιλήσαμε για τα ωραία καφενεία που ήσαν κατά μήκος της παραλίας της Σμύρνης με τις μουσικές και με τους ωραίους ανθρώπους της Σμύρνης μετά την κούραση της ημερήσιας δουλειάς να πηγαίνουν να διασκεδάσουν Και οι μεζέδες που προσέφεραν αυτά ήσαν τόσο άφθονοι ώστε αν έφτανε κανείς σε δεύτερο ή αν έφτανε και σε τρίτο ποτό ήταν αδύνατο πλέον να φάει για βραδινό φαγητό Ένα από τα πιο φημισμένα καφενεία της Σμύρνης το οποίο πριν ανέφερα ως του Κλωναρίδη ήταν το laquoΚαφέ Φώτηraquo Εκεί οι μεζέδες του ήσαν ονομαστοί mdash θαλασσινά στρείδια κυδώνια μύδια αχνιστά μπαρμπουνάκια μικρά τηγανητά συκωτάκι τηγανητό φασόλια και ατελείωτοι άπειροι μεζέδες πικάντικοι οι οποίοι τώρα μου διαφεύγουν

Οι Σμυρνιοί ήσαν καλοφαγάδες και ένας τέτοιος καλοφαγάς ήταν και ο θείος μου ο Παναγιώτης Λοιπόν επειδή ξυπνούσε και έπαιρνε το πρωινό του πολύ νωρίς έπρεπε κατά τις δέκα κάτι να φάει και να καλοφάει Έτσι μαζί με τη συντροφιά του επήγαινε στη μεγάλη αγορά που ήταν κοντά στα χρυσοχοεία στις Μεγάλες Ταβέρνες όπως λέγανε Εκεί ήταν η κυρίως κρεαταγορά και πράγματι υπήρχαν και πολύ μεγάλες ταβέρνες και είχαν αποστακτήρες τους λεγόμενους λαμπίκους οι οποίοι παρήγαν το ωραιότερο ούζο το τσίπουρο που λέγαμε στη Σμύρνη (φυσικά είχαν και κρασιά) και μοσχοβολούσε ο δρόμος από τσίπουρο

Ο θείος μου έπρεπε όπως είπα κατά τις δέκα να φάει την μπριζόλα του Ο ταβερνιάρης ήξερε και την είχε έτοιμη χωρίς ειδική παραγγελία

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο που όπως είπα τον λέγανε Μεγάλες Ταβέρνες προς το τέρμα του που συνόρευε με το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής ήταν και η Οθωμανική τράπεζα Ελέγετο Οθωμανική τράπεζα αλλά είχε γαλλικά κεφάλαια και κάποτε ένας υπάλληλος του χρυσοχοείου μας mdashδεν ξέρω γιατίmdash με πήρε μαζί του εκεί και με έκπληξη είδα ότι τότε ακόμα κυκλοφορούσαν οι χρυσές λίρες∙ για να μην καθυστερούν και τις μετρούν τις παρελάμβαναν με το ζύγι Ήξεραν ότι ήταν οκτώ γραμμάρια η κάθε λίρα δηλαδή τότε ήταν 25 δράμια επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να ζυγίζουν 250 δράμια ή 800

Digitized by 10uk1s

γραμμάρια Τέτοια ήταν τα μπερεκέτια Η αφθονία που λέγαμε της Σμύρνης

Οι λίρες για τις οποίες εμίλησα ήσαν αγγλικές Οι οθωμανικές λίρες οι οποίες ήσαν εκδόσεως Ρεσάτ Χαμίτ και κάτι άλλων Σουλτάνων εζύγιζαν δυο δράμια και ένα τέταρτο Επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να είναι 225 δράμια

Προηγουμένως είπα ότι η Οθωμανική τράπεζα εις το τέρμα του δρόμου που λεγόταν Μεγάλες Ταβέρνες επλησίαζε προς το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής Και επειδή αυτές τις μέρες που μιλάω εδώ πλησιάζει το Πάσχα μου ήρθε στο νου με ποιο τρόπο οι Σμυρνιοί επί τουρκοκρατίας ακόμα και επί τρομοκρατίας κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου εόρταζαν το Πάσχα Φυσικά οι περισσότερες Ορθόδοξες εκκλησίες της Σμύρνης είχαν πολύ μεγάλους περιβόλους γύρω από την εκκλησία με ωραία κάγκελα και κλειστές πόρτες από το φόβο των Τούρκων

Η μεγαλύτερη εκδήλωση της Αναστάσεως γινόταν στον περίβολο της Αγίας Φωτεινής ο οποίος ήταν ευρυχωρότατος Μπορούσε να περιλάβει μέσα πολλές χιλιάδες πιστούς Και από το περίφημο καμπαναριό της Αγίας Φωτεινής το οποίο για να το ρίξουν οι Τούρκοι μετά τη φωτιά είδαν και έπαθαν διότι ήταν καλοχτισμένο εξετοξεύοντο ωραιότατα βεγγαλικά τα οποία έφτιαχνε ο μπαμπάς του Καραμπάτη mdash έδειχνε την Ανάσταση του Χριστού διάφορα άλλα και τελείωνε ξετυλίγοντας μια μεγάλη Ελληνική σημαία οπότε χαλούσε ο κόσμος από τους πυροβολισμούς Φυσικά ήσαν κλειστές οι πόρτες για να μπορέσουν οι Σμυρνιοί να κρύψουν τα όπλα με τα οποία χαιρετούσαν την Ανάσταση του Κυρίου

Τη Δευτέρα του Πάσχα γινόντουσαν οι περίφημες παρτίδες όπως λέγαμε στη Σμύρνη τις εκδρομές Νομίζω ότι τις λέγανε παρτίδες διότι πήγαιναν στα περίχωρα της Σμύρνης τα οποία ήσαν με πολύ πράσινο και με πολλά δέντρα διότι στη Μικρά Ασία έπεφταν πολλές βροχές κατά τη διάρκεια της άνοιξης του φθινοπώρου και του χειμώνα Γεμίζανε οικογένειες φιλικές τα καλάθια τους με ότι ωραίο μπορούσε να φανταστεί κανείς κεφτέδες κοτολέτες που έμεναν από το αρνί που έσφαζαν για το Πάσχα τυριά και φυσικά όλα αυτά τα συνόδευαν με ωραία κρασιά και ούζο και στο τέλος κατέληγαν σε ωραία τραγούδια

Τα χωριά στα οποία γίνονταν αυτές οι φιλικές εκδρομές ήσαν γύρω στη Σμύρνη προς το εσωτερικό Ήταν ο Μπουτζάς ήταν ο Μπουρνόβας ήταν ο Κουκλουτζάς ήταν το Μερσινλί ήταν το Μπουρνάμπασι και διάφορα άλλα χωριά Σ αυτά οι περισσότεροι πήγαιναν με τις ιδιωτικές άμαξες Διότι όπως τώρα έχουμε τα αυτοκίνητα τότε η κάθε εύπορη οικογένεια είχε τη δική της άμαξα Αλλά ταυτόχρονα υπήρχαν και δύο σιδηροδρομικές γραμμές οι οποίες βοηθούσαν προς αυτά Ένα άλλο ωραίο χωριό στο οποίο πήγαιναν ήταν και το Σερντίκιο Επίσης και το Μπαλαντζίκ Ορισμένα από αυτά τα χωριά είχαν τουρκικά ονόματα ενώ στην πραγματικότητα ήσαν όλα ελληνικοί αμιγώς συνοικισμοί Δεν υπήρχε εκεί ούτε ένας Τούρκος

Και μια που μιλούμε για τις ημέρες του Πάσχα ας μιλήσουμε και για τις προετοιμασίες που έκαναν οι νοικοκυρές οι Σμυρνιές

Έπρεπε κατ αρχήν να τριφτούνε τα μπακίρια του σπιτιού Τα μπακίρια ήσαν ωραία φτιαγμένα χάλκινα σκεύη τα οποία είχαν μάλλον διακοσμητικό χαρακτήρα παρά ήσαν χρησιμοποιήσιμα Στόλιζαν το επάνω συνήθως μεγάλο ράφι της κουζίνας το οποίο πλαισιωνόταν επίσης από ειδικά χάρτινα στολίδια Τα μπακίρια είχαν διάφορα σχήματα στρογγυλά μισοστρόγγυλα επιμήκη και πλακί Το πλακί ήταν σκεύος ολοστρόγγυλο χαμηλό Επίσης μαζί με τα χάλκινα σκεύη έπρεπε να τριφτούν και τα μαγκάλια τα οποία ήσαν επίσης από χαλκό Επειδή δεν υπήρχαν ακόμα τότε καλοριφέρ τα περισσότερα σπίτια

Digitized by 10uk1s

εθερμαίνοντο από ωραία κατασκευασμένα χάλκινα μαγκάλια

Επίσης υπήρχε και ένα είδος μαγκαλιών τα λεγόμενα ταντούρια τα οποία ήσαν ξύλινα τραπέζια Είχαν στη μέση τρύπα για να μπαίνει το σκεύος με τα κάρβουνα και για να μην καίγεται το ξύλο είχε από πάνω μπρούντζο με διάφορα καρφιά τα οποία είχαν ωραίους συνδυασμούς Τα χάλκινα μαγκάλια όπου άναβαν καλά τη φωτιά έξω από το δωμάτιο για να αποφύγουν δηλητηρίαση από το διοξείδιο του άνθρακα είχαν ωραιότατα καπάκια με χέρια από μπρούντζο για να υπάρχει αντίθεση χρωματική διότι τα μεν χάλκινα ήσαν κόκκινα τα δε χέρια από μπρούντζο ήσαν κίτρινα και από πάνω υπήρχε ένα σαν πουλί για το σκέπασμα

Μετά ερχόταν η σειρά της καθαριότητας του σπιτιού Έπρεπε οι κοπέλες του σπιτιού να τρίψουν τα πατώματα με αλισίβα αλισιά όπως τη λέγαμε εις την οποία μέσα έριχναν και λίγη βρωμούσα Η βρωμούσα είναι η σημερινή χλωρίνη Τα πατώματα ετρίβοντο με ειδικές βούρτσες οι οποίες αντί για τρίχες είχαν σκληρά δόντια από ένα είδος χόρτου Έπρεπε το πάτωμα να τριφτεί και να γυαλιστεί τόσο πολύ ώστε να γυαλίσει σαν φλουρί

Μετά έπρεπε να τριφτούν οι αυλές του σπιτιού Αυλές στη Σμύρνη λέγαμε τις εισόδους Το χωλ το λεγόμενο το οποίο ήταν στρωμένο κατά κανόνα με ωραία άσπρα μάρμαρα Σ αυτό το διάστημα τα παιδιά αγόρια κορίτσια παίζανε έξω εις τους κήπους ή εις τους δρόμους διότι τότε ευτυχώς δεν είχαν εφευρεθεί τα αυτοκίνητα γυρίζοντας και θορυβώντας με τις περίφημες ροκάνες (και όσο πιο μεγάλη ροκάνα είχε το κάθε παιδί ήταν το πιο ενθουσιασμένο∙ οι ροκάνες από ξύλο δημιουργούσαν πολύ μεγαλύτερο θόρυβο παρά οι άλλες) και τραγουδούσαν

Βάγιο Βάγιο το Βαγιό τρώμε ψάρι και κολιό και την άλλη Κυριακή τρώμε το παχύ αρνί

Και μια και μιλάμε για αρνί από τη Μεγάλη Δευτέρα άρχιζε η αγορά των αρνιών τα οποία θα εθυσιάζοντο για το τραπέζι του Πάσχα Ο κάθε αρραβωνιαστικός έπρεπε να στείλει στην καλή του το πιο ωραίο αρνί το πιο καθαρό το πιο στολισμένο σαν νύφη

Επίσης ο κάθε πατέρας θα έπαιρνε το καλύτερο αρνί για την οικογένειά του Εμείς τα παιδιά τους βάζαμε κολλάρο στο λαιμό και με ένα σχοινί τα γυρίζαμε στους δρόμους γύρω από το σπίτι μας και τα αρνιά μας αυτά τρώγανε χασίλι Το χασίλι ήταν δεμάτια από φρέσκια βρώμη ή από τριφύλλι

Αλλά όταν τη Μεγάλη Παρασκευή ακουγόταν η τραγική φωνή του σφάχτη laquoΠοιος έχει αρνιά για σφάξιμο προβιές για πούλημαraquo άρχιζε το κρυφό κλάμα μας διότι εν τω μεταξύ το είχαμε αγαπήσει το αρνάκι

Τη Μεγάλη Πέμπτη μαζί με το βάψιμο των αυγών άρχιζε και το ζύμωμα της ζύμης από την οποία θα γίνονταν τα περίφημα σμυρναίικα τσουρεκάκια

Ξέχασα να σας πω ότι την εβδομάδα προ των Βαΐων την προ του Λαζάρου οι μητέρες μας μάς έκαναν ένα είδος κούκλες από ψωμί με λίγη μαστίχα μέσα και λίγη ζάχαρη διότι δεν έπρεπε να φάμε ούτε γάλα ούτε τυρί Αυτά τα ψωμάκια που τους έδιναν σχήμα κούκλας ήσαν τα περίφημα Λαζαράκια όπως τα λέγαμε

Digitized by 10uk1s

Τη Μεγάλη Παρασκευή η περιφορά των Επιταφίων και επί τουρκοκρατίας ακόμα γινόταν έξω από τον περίβολο των ναών μας και οι Επιτάφιοι περνούσαν από πολλούς δρόμους της Σμύρνης Εις αυτή την περίπτωση υπάρχει και ένα μελανό σημείο Όταν συναντιόνταν οι Επιτάφιοι της Αγίας Αικατερίνης και του Αγίου Δημητρίου που ήσαν γειτονικές συνοικίες επέμενε η ομάδα του κάθε Επιταφίου να περάσει διότι συναντιόνταν μετωπικώς Να υποχωρήσει η μία ομάδα για να περάσει η άλλη Επειδή όμως αυτό εθεωρείτο μειωτικό για τους νταήδες της εκάστοτε συνοικίας κατέληγε σε καβγά με αποτέλεσμα πολλές φορές να ανατρέπονται και οι Επιτάφιοι Φυσικά όταν έγινε η κατοχή της Σμύρνης από τους Έλληνες υπήρξε και κανονική αστυνόμευση οπότε σταμάτησε αυτό το άτοπο εις βάρος της Εκκλησίας μας

Πιο πριν μιλήσαμε για το αρνί που έστελναν τις παραμονές του Πάσχα οι αρραβωνιασμένοι στην καλή τους Αλλά υπήρχε και μία άλλη κατηγορία των ερωτευμένων οι οποίοι δεν είχαν επισημοποιήσει ακόμα το δεσμό τους και δεν είχαν εκδηλώσει επισήμως στις οικογένειες τα αισθήματά τους Αυτοί κατέφευγαν στις λεγόμενες στη σμυρναϊκή διάλεκτο laquoπατινάδεςraquo mdash καντάδες για να εκδηλώσουν τα αισθήματα προς την καλή τους Ο συνήθης τρόπος των καντάδων αυτών ήταν να προηγείται μία άμαξα μέσα εις την οποία θα υπήρχαν τα όργανα και οι τραγουδιστάδες Η συνήθης σύνθεση των οργάνων ήταν οπωσδήποτε ένα σαντούρι ένα βιολί και μία κιθάρα Από πίσω ακολουθούσε η άμαξα με τον ερωτευμένο και την παρέα του Πήγαιναν κάτω από τα παράθυρα ή από το μπαλκόνι της καλής τους και άρχιζαν να εκδηλώνουν με τραγούδια τα αισθήματά τους Αν όμως γίνονταν αρκετά οχληροί ή οι γονείς ή τα αδέλφια της καλής δεν τους ήθελαν να εκδηλώνουν τα αισθήματά τους και με κάποιο τρόπο να εκτίθεται η κοπέλα στη γειτονιά προσπαθούσαν να τους απομακρύνουν Εάν όμως αυτοί ήσαν επίμονοι και δεν φεύγανε καμιά φορά εδέχοντο το περιεχόμενο του δοχείου της νυκτός στο κεφάλι

Αυτά ως προς τους έρωτες των ανδρωθέντων Εμείς που ήμαστε τότε νεαροί δεκαπέντε δεκάξι δεκαεπτά ετών είχαμε μία ωραία συντροφιά Ήταν ο Κώστας Σαριδάκης ο Κώστας Μιχαηλίδης ο Βασίλης Γαβριηλίδης ο Ηρακλής Παύλου εγώ και κάνα δυο ακόμα φίλοι Δυστυχώς όλοι αυτοί είναι πλέον μακαρίτες Και ο μόνος επιζών είμαι εγώ

Ο Κώστας Σαριδάκης ο οποίος ήταν λίγο μεγαλύτερος από μένα έμεινε αιχμάλωτος των Τούρκων στη Σμύρνη και δεν ξαναήρθε στην Ελλάδα Ήταν ο πιο καλλίφωνος από την παρέα μας Γυρίζαμε λοιπόν έξω από τα σπίτια των κοριτσιών μας τραγουδώντας και με αυτό τον τρόπο εκδηλώναμε τα αισθήματά μας Αλλά ξεφεύγανε και αυτά καμιά φορά κρυφά από το σπίτι και πηγαίνανε και κάνανε το λεγόμενο κόρτε σε καμιά σκοτεινή γωνιά σε κανένα απόμερο δρομάκι φυσικά πάντοτε κοντά στο σπίτι

Το κόρτε ήταν πιο πολύ ρομαντικό Μόλις τολμούσαμε να πιάσουμε κανένα χεράκι και το πολύ πολύ κανένα κλεφτό φιλί

Εγώ τότε είχα σύνδεσμο με μία κοπέλα που την έλεγαν Όλγα και η οποία φυσικά δεν ζει και αυτή Τις Κυριακές όλη η συντροφιά με τις κοπέλες μας πηγαίναμε στον laquoΦοίνικαraquo Ο laquoΦοίνικαςraquo ήταν ένας λαϊκός κινηματογράφος πίσω από την Αγία Αικατερίνη Τον λέω λαϊκό διότι ήταν μέσα στη συνοικία και τα εισιτήρια φυσικά ήσαν ανάλογα με τις δυνατότητες του χαρτζιλικιού που παίρναμε

Ανεβαίναμε και καθόμαστε στον εξώστη κλέβοντας πού και πού κανένα χαδάκι ή κανένα φιλάκι Όλα αυτά όμως τα ανέτρεψε η φωτιά και χάθηκαν τα ίχνη όλων των κοριτσιών Φυσικά η συντροφιά μας εκτός από τον μακαρίτη τον Σαριδάκη που είπα ξανασυστήθηκε εδώ και όταν είχαμε ευχέρεια μαζευόμαστε στο Ζάππειο και τρώγαμε καμία πάστα

Ο μόνος από όλους ο πιο τσιγκούνης ήταν ο Βάσος Γαβριηλίδης ο οποίος μας έλεγε laquoπηγαίνετε φάτε

Digitized by 10uk1s

την πάστα σας και πέστε να φέρει και ένα ποτήρι νερό παραπάνωraquo και ερχόταν λίγο αργότερα για να αποφύγει το έξοδο της πάστας

Στη Σμύρνη κυκλοφορούσαν διάφοροι τύποι οι οποίοι με τα φερσίματά τους και με τον τρόπο τους έσπαζαν τη μονοτονία και διασκέδαζαν με κάποιο τρόπο τους ανθρώπους

Ένας από αυτούς ήταν ο Στέφανος Ο Στέφανος ήταν πλανόδιος μικροπωλητής ψιλικών και διαφόρων φω‐μπιζού και εξαρτημάτων για τις γυναίκες Ήταν πάντοτε ντυμένος παρδαλά για την εποχή του και τα περισσότερα είδη που πουλούσε τα καρφίτσωνε επάνω στα ρούχα του στο σακάκι του εκτός φυσικά από τη βιτρίνα την οποία είχε Γι αυτό όταν οι κυρίες έβλεπαν καμία από τις φίλες η οποία ήταν ντυμένη πολύ χτυπητά και φορούσε πολλά κοσμήματα κουτσομπολεύοντας την αποκαλούσαν Στέφανο

Ένας άλλος τύπος ήταν ο πλανόδιος βιβλιοπώλης ο οποίος γύριζε στη γειτονιά φωνάζοντας laquoΈχω βιβλία διάφορα Ο Ερωτόκριτος και η Αρετούσα και η Αρετή θριαμβεύουσα Έχω ημερολόγια και ημεροδείκτες Κάθε φύλλο και μία ιστορίαraquo Φυσικά είχε και άλλα βιβλία τα οποία ήσαν σε δυο τρεις τσάντες που άλλες κρέμονταν στην πλάτη του άλλες εμπρός του και κρατούσε και δύο εις τα χέρια Διαλαλούσε δηλαδή τους laquoΑθλίουςraquo του Βίκτορος Ουγκώ τη laquoΜανόν Λεσκώraquo τα laquoΜυστήρια των Παρισίωνraquo το laquoΕκείνη δεν απήντησεraquo και τα en vogue βιβλία εκείνης της εποχής τα οποία εδιάβαζαν οι ρομαντικές δεσποινίδες και ανελύοντο σε δάκρυα από συμπάθεια για τα πάθη των πρωταγωνιστών

Ένας άλλος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας Αυτός ήταν μικροαπατεώνας Είχε ένα ιδίωμα και ένα προτέρημα να κλέβει τα σκυλιά τα ιδιωτικά από τα σπίτια Εξεβίαζε τους ιδιοκτήτες των σκυλιών να του δίδουν ένα επίδομα μηνιαίο για να μην τους κλέψει το σκυλί τους Εάν δεν το έδιναν το έκλεβε το σκυλί του άλλαζε το χρώμα και το ξαναπουλούσε

Μεταξύ των θυμάτων ήταν και ο θείος μου ο Τσιντσίνης ο οποίος είχε ένα θηλυκό σκυλί που το υπεραγαπούσε τη Λίντα Ερχόταν ο Τσουρτσούρας και έπαιρνε κάθε μήνα το μηνιάτικό του Ήταν δηλαδή νονός με τη σημερινή έκφραση Εκτός αυτού όμως είχε και άλλες τρελές ιδιότητες Τρελά φερσίματα

Ένα βράδυ μπήκε μέσα εις το laquoΚαφέ Φώτηraquo το οποίο ήταν γεμάτο από άντρες φυσικά κρατώντας ένα ζεύγος κέρατα ταύρου και άρχισε και φώναζε laquoΠοιος θέλει ένα ζευγάρι κέραταraquo Επειδή όλοι γελούσαν και δεν απαντούσαν αυτός τους λέει laquoΑ έχετε όλοι κέρατα και γι αυτό δεν χρειάζεστε να αγοράσετε άλλαraquo

Ένας άλλος τύπος που εμείς τότε τα μικρά παιδιά την υπεραγαπούσαμε ήτανε γυναίκα Ήταν μια υψηλόκορμη αραπίνα η οποία επάνω στο κεφάλι της κρατούσε έναν πελώριο ταβλά μέσα εις τον οποίο είχε διάφορα σχετικά για παιδάκια Μεταξύ αυτών είχε τσεμπλεμπούδες σκέτες ωραίες ζεστές και φρεσκοψημένες είχε τσεμπλεμπούδες με γύρω γύρω ζαχαρωτά είχε φιστίκια αράπικα καθαρισμένα και φιστίκια αράπικα ακαθάριστα Είχε γλυκά τα καμπίσια που λέγαμε δηλαδή σαν τσιγάρο από ζάχαρη φτιαγμένο σε διάφορα χρώματα Αυτή ήταν όπως είπα η αγαπημένη μας διότι αν ήταν σε καλή διάθεση η μητέρα μας και ξόδευε κάτι μας έπαιρνε και ένα γλυκό

Την εποχή που μιλάμε μια κοπέλα στη Σμύρνη για να θεωρείται όμορφη έπρεπε να έχει άσπρο λείο δέρμα πλούσια μαλλιά και αρκετά κιλάκια Έπρεπε να έχει στήθος μπόλικο και ποπό αρκετό Γι αυτό

Digitized by 10uk1s

τότε φορούσαν κορσέδες με μπαλένες τους οποίους έσφιγγαν τραβώντας τα κορδόνια για να δημιουργηθεί μέση δαχτυλίδι και να ξεπεταχτούν τα υπόλοιπα μέλη του σώματος

Επίσης έπρεπε να έχει και πολλά μαλλιά Γι αυτό εάν οι κυρίες δεν είχαν πολλά μαλλιά έβαζαν στο κεφάλι μέσα από τα μαλλιά τους το λεγόμενο μπουμπάρι το οποίο ήταν φτιαγμένο από μαλλιά του ιδίου χρώματος με τα δικά τους και πάνω σ αυτό ετύλιγαν τα δικά τους ώστε να φαίνεται ότι έχουν πλούσια μαλλιά Εάν ο ποπός τους δεν ήταν αρκετά πλούσιος και αρκετά πεταχτός κάτω από τον κορσέ έδεναν ένα είδος μαξιλαράκι το οποίο το ονόμαζαν τουρνέ

Από τα γλυκά της αραπίνας εκείνο που προτιμούσαμε από όλα ήταν ένα είδος που το λέγανε φιστικάτο Ήταν καραμελέ είτε από μέλι είτε από ζάχαρη και παραγεμισμένο με φιστίκια αράπικα

Ξεσηκωμός στο σπίτι και μεγάλη χαρά για μένα και για τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη ήταν όταν επρόκειτο να έρθει να μείνει μερικές μέρες μαζί μας η νενέ Σοφί mdash η γιαγιά Σοφία η μητέρα του πατέρα μας Τη γιαγιά Σμαράγδα τη νενέ ντουντού δηλαδή τη γιαγιά από μέρους της μητέρας μου δεν τη γνώρισα διότι πέθανε όταν ήμουνα πολύ μικρός Όταν λέω ξεσηκωμός στο σπίτι εννοώ ότι έπρεπε να καθαριστούν να είναι όλα τέλεια μην τυχόν το μάτι της πάρει κάτι ανώμαλο

Έπρεπε να ζυμωθεί το ζυμάρι διότι θα έκανε φιδέ Φιδέ κάνανε τρίβοντας το ζυμάρι στα κόσκινα επάνω για να στεγνώσει και ήταν ένα από τα πιο αγαπημένα φαγητά μας Για εμάς τα παιδιά η χαρά ήτανε ότι το βραδάκι αφού τελειώναμε τα μαθήματά μας θα μαζευόμαστε γύρω στη γιαγιά και γύρω στο ταντούρι με τη φωτιά όπου στη χόβολη ψήναμε και κανένα κάστανο περιμένοντας ν αρχίσει να μας λέει παραμύθια Να μας πει την Κοκκινοσκουφίτσα να μας πει τους Επτά νάνους να μας πει για τη Σταχτομπούτα για το Μαγεμένο βασιλόπουλο για τον Δράκο που φύλαγε το νερό και άλλα

Επίσης παίζοντας μαζί με τη γιαγιά λέγαμε αινίγματα Με αυτό τον τρόπο εδούλευε και λίγο το μυαλό μας Μερικά από τα αινίγματα που λέγαμε τότε τα θυμάμαι Ένα από όλα έλεγε

Μακρύς μακρύς καλόγερος και πίτα το κεφάλι του Τι είναι

Εάν δεν το βρίσκαμε το εξηγούσε η γιαγιά Ήτανε το ξύλινο φτυάρι του φούρναρη το οποίο είναι πολύ μακρύ και εμπρός είναι τετράγωνο Με αυτό φουρνίζανε τα ψωμιά στους τότε φούρνους και με αυτό φυσικά τα ξεφουρνίζανε

Ένα άλλο αίνιγμα ήταν

Χίλιοι μύριοι καλογέροι σ ένα ράσο τυλιγμένοι Τι είναι

Το καρπούζι και οι μαύροι σπόροι αντιπροσώπευαν τους καλόγερους

Είχαμε και ένα που λέγαμε για το οποίο κοκκινίζαμε και ντρεπόμασταν Και εγώ ντρέπομαι που θα σας το πω αλλά ας γελάσουμε

Βουργούλακας κατρακυλά ανάμεσα σε δυο βουνά Τι είναι

Digitized by 10uk1s

Η ακαθαρσία η σκληρή που βγαίνει από τον ποπό

Η νενέ Σοφί ως μόνιμη κατοικία είχε το σπίτι της θείας μου της Τσιντσίνη Η νενέ Σοφί όπως προείπα είχε αποκτήσει τρία παιδιά Δυο αγόρια και ένα κορίτσι Τον θείο μου Παναγιώτη τον πατέρα μου και τη θεία μου Αναστασία Έμενε δε με τη θεία μου Αναστασία διότι ήταν αρχοντόσπιτο Εμείς είχαμε μόνο μία υπηρέτρια ενώ η θεία μου είχε τρεις υπηρέτριες εκτός από τον σωφέρ τους αμαξάδες καπετάνιο για το κότερο τζόκεϋ για τα άλογα κτλ Όπως προείπα ο θείος μου ήταν πάρα πολύ πλούσιος Αλλά η νενέ Σοφί κατά καιρούς επεσκέπτετο και το δικό μας σπίτι διότι υπήρχαμε εμείς τα εγγονάκια της Στον θείο μου τον Παναγιώτη δεν πήγαινε διότι εκείνος αν και παντρεύτηκε δυο φορές δεν απέκτησε ποτέ του παιδιά

Στη Σμύρνη ήταν έθιμο και εθεωρείτο πολύ φυσικό οι ηλικιωμένοι άνθρωποι και συνήθως οι χήρες διότι οι άντρες πεθαίνανε πολύ πιο πριν να πήγαιναν να ζήσουν τα χρόνια που τους έμεναν κοντά στις κόρες τους Και αν υπήρχαν αγόρια κατά καιρούς επεσκέπτοντο και τα σπίτια των γιων τους και των νυφάδων τους

Η γιαγιά μου η Σοφί όπως σας είπα ερχόταν σε εμάς για να μείνει μερικές μέρες και να αλλάξει λίγο περιβάλλον Η ανατροφή των παιδιών εγένετο με βάση και με σεβασμό προς τη θρησκεία Έπρεπε τα παιδιά να εκκλησιάζονται τακτικά και απαραιτήτως να πηγαίνουν με τον πατέρα προπαντός κάθε Κυριακή στην εκκλησία Δυο ή τρεις φορές το χρόνο έπρεπε να μεταλαμβάνουν Όταν επρόκειτο να μεταλάβουν αποβραδίς εγένετο μπάνιο φοβερό αλλαγή εσωρούχων κόψιμο νυχιών προσευχή για να πάρουν συγχώρεση από τον Θεό Και τη μέρα που μεταλαβαίνανε έπρεπε να μη φτύσουν χάμω όλο το εικοσιτετράωρο για να μη μολυνθεί η Αγία Κοινωνία πέφτοντας στο χώμα

Όταν μικρά παιδιά βλέπαμε κάπου πεταμένο κάτω κανένα κομματάκι ψωμί έπρεπε να τρέξουμε να το μαζέψουμε να το φιλήσουμε και να το προφυλάξουμε σε μια γωνιά ώστε να μην πατηθεί διότι το ψωμί εθεωρείτο ιερό είδος

Όταν συναντούσαμε κανέναν παπά έπρεπε να τρέξουμε με σεβασμό να του φιλήσουμε το χέρι

Προηγουμένως είχα πει ότι στη Σμύρνη οργίαζαν οι προπαγάνδες Προπαντός οι ξένες θρησκείες Δηλαδή οι καθολικοί και οι προτεστάντες προσπαθούσαν να προσηλυτίσουν παιδιά έχοντας σχολεία εις τα οποία η παιδεία ήταν δωρεάν Γι αυτό είχε δημιουργηθεί η εντύπωση ότι όταν μικροί συναντούσαμε ξένο παπά ξένης δηλαδή θρησκείας παπά αυτό εθεωρείτο προμήνυμα ότι μπορούσε να μας τύχει κανένα κακό και για να αποφύγουμε αυτό το κακό έπρεπε να χαϊδέψουμε τα γεννητικά μας όργανα Ήταν τόσο εμποτισμένη μέσα μας αυτή η ιδέα της κακοτυχίας που έφερναν οι ξένοι παπάδες ώστε θα σας διηγηθώ και κάτι που μου έτυχε εμένα την τελευταία χρόνια το 22 πριν γίνει η Καταστροφή όταν δίναμε εξετάσεις για την Τετάρτη Γυμνασίου στο τότε Αρμοστειακό γυμνάσιο

Είχαμε μαθηματικά εις τα οποία δεν ήμουν καθόλου δυνατός Αυτά θα τα πω για να δούμε ότι οι προλήψεις δεν ήσαν καθόλου λογικές Εκεί λοιπόν που πήγαινα προς το σχολείο τρομαγμένος γιατί φοβόμουνα ότι δεν θα τα κατάφερνα στα μαθηματικά είδα μπροστά μου ένα φραγκόπαπα Μόλις τον είδα λέω laquoΠαναγία μου χάθηκα Δεν θα δώσω εξετάσεις και θα τα αφήσω να είμαι επανεξεταστέος το Σεπτέμβρηraquo Και γύρισα να πάω πίσω προς το σπίτι Μόλις έκανα όμως μερικά βήματα συνάντησα τον καθηγητή μας των Ελληνικών τον κ Κωνσταντινίδη ο οποίος αμέσως μου λέει laquoΠου πας Κατραμόπουλεraquo Λέω laquoΚύριε καθηγητά ξέχασα να πάρω κόλλα διαγωνισμού και πάω στο περίπτερο να πάρωraquo laquoΑ ωραία Θέλω και εγώ να πάρω καραμέλες Πάμε μαζίraquo Οπότε υποχρεώθηκα να πάω στο σχολείο και να δώσω εξετάσεις Ε λοιπόν ο παπάς αντί γρουσουζιά μου έφερε γούρι Το θέμα των

Digitized by 10uk1s

μαθηματικών που μας έβαλε ήταν και εύκολο και κάτι που το ήξερα πολύ καλά Έτσι πήρα 9 λίαν καλώς στα μαθηματικά παρ όλο που φοβήθηκα τη γρουσουζιά του φραγκόπαπα

Το γυμνάσιο που ανέφερα πριν ότι φοιτούσα της Αρμοστείας ήτανε στο Φαρδύ της Ευαγγελίστριας Και όπως έχω πει και προηγουμένως τα τοπωνύμια της Σμύρνης εδηλούντο αναλόγως με την εκκλησία που ήταν στην περιφέρεια Εκτός όμως αυτού εις την εμπορική ζώνη της Σμύρνης υπήρχαν τοπωνύμια τα οποία αναφέροντο εις τη συγκέντρωση των ειδικών μαγαζιών που ασχολούντο με το εμπόριο Και είχαμε τα Γυαλιάδικα όπου επωλούντο κρύσταλλα κτλ τα Σιδεράδικα που είχαν είδη για σπίτια για οικοδομές και εν γένει χρήσιμα για το νοικοκυριό

Ένα μεγάλο και ονομαστό μαγαζί σ αυτή την περιφέρεια ήτανε του Μαύρου ιδιοκτησία Νικολαΐδη Ήταν τα Γουρουνάδικα δηλαδή όπου επωλείτο χοιρινό κρέας και τα παράγωγα του χοιρινού Διότι όπως είναι γνωστό οι Τούρκοι απηγορεύετο από τη θρησκεία τους να τρώνε χοιρινό κρέας και γι αυτό τα μαγαζιά που πουλούσαν χοιρινά κρέατα ήσαν πολύ απομακρυσμένα από την αγορά που είχε μοσχάρια και αρνιά Μια τέτοια όπως προαναφέραμε μεγάλη αγορά ήταν οι Μεγάλες Ταβέρνες στην οποία υπήρχαν πάρα πολλά κρεοπωλεία όπου μπορούσε να πάρει κανείς ωραία κρέατα

Επίσης ήταν τα Σερβετάδικα Τώρα γιατί τα λέγανε έτσι δεν ξέρω Ήταν τα Ταμπάκικα Ταμπάκικα ήταν εκεί όπου επεξεργάζοντο τα δέρματα

Επίσης ήταν και τα Κουμουτζίδικα Τα Κουμουτζίδικα ήταν της Μαντάμας το Χάνι Μέσα σ αυτό ήσαν κατά πλειονότητα χρυσοχοεία Εκτός από το δικό μας πλάγιά μας ήταν του κ Ευάγγελου Μανουσάκη του Μιχαλάκη Σωτηρίου του Πωλ Τας του Θεόδωρου Αδαμόπουλου Πλάγια μας ήσαν επίσης οι αδελφοί Κόρη και δύο τρεις άλλοι που μου διαφεύγουν τα επίθετά τους

Φυσικά υπήρχαν εκεί και ένα δυο άλλα είδη καταστημάτων Μεταξύ αυτών ήταν και το οδοντιατρείο των αδελφών Γκρανιέ οι οποίοι είχαν ένα είδος βιτρίνας όπου προέβαλλαν μασέλες οι οποίες με ένα ελατήριο ανοιγόκλειναν σαν να μασούσαν Θέαμα λίγο μακάβριο

Και μια που μιλάμε για χρυσοχοεία πρέπει να τονίσω μία σωβινιστική περίπτωση Όλοι οι αδαμαντοδέτες της Σμύρνης οι μουχλαϊτζήδες όπως τους λέγανε με την τουρκική λέξη ήσαν Αρμένιοι και δεν παίρνανε ποτέ υπάλληλο ή βοηθό άλλης εθνότητας παρά μόνο Αρμενίους για να κρατάνε κλειστό το επάγγελμα στα χέρια τους Στη γειτονιά μας δηλαδή εις τα Κουμουτζίδικα της Μαντάμας το Χάνι ήταν και ένας Αρμένης αδαμαντοδέτης περίφημος ο κ Βανέτσας Ήταν τεράστιος Χωρίς υπερβολή θα ζύγιζε πλέον των 150 κιλών και αυτό το θηρίο έκανε τόσο ωραία δουλειά και τόσο λεπτή που πολλοί ήρχοντο και από την Κωνσταντινούπολη ακόμη να φέρουν κοσμήματα για να τους εφαρμόσει τις πέτρες όχι μόνο εφαρμόζοντας αυτές αλλά σχεδόν κεντώντας το ίδιο το κόσμημα

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι ήσαν και στο Φραγκομαχαλά Μεταξύ αυτών οι αδελφοί Γεωργιάδη οι οποίοι ως αντιπρόσωποι του Κριστόφλ είχαν αρκετά ασήμια διότι ήταν εύκολη η εισαγωγή από την Ευρώπη επειδή οι τελωνειακοί δασμοί τότε στη Σμύρνη ήσαν υποτυπώδεις

Ήταν το κατάστημα του Ατζιτήρη με πλουσιότατη βιτρίνα Ο άνθρωπος αυτός κατεστράφη τελείως με την Καταστροφή Δεν μπόρεσε να εμφανιστεί πλέον εις την Ελλάδα και μάθαμε ότι όταν πέθανε έγινε έρανος για να τον θάψουν Ο άνθρωπος ο οποίος εθεωρείτο από τους πλουσιότερους χρυσοχόους

Επίσης ήταν ένας Φραγκολεβαντίνος ο Ρουτζιέρι ένας Αρμένης ο Μινασιάν και εις τον δρόμο αυτό το 1873 μετά βεβαιότητος και εις τον αριθμό 57 εμφανίστηκε για πρώτη φορά σίγουρα η φίρμα

Digitized by 10uk1s

laquoΚατραμόπουλοιraquo Ευρέθηκε ένα κουτάκι το οποίο μας προσέφερε μία παλιά μας πελάτισσα και το οποίο αναφέρει το εξής laquoΠ Κατραμόπουλοςraquo mdashήταν ο θείος μουmdash laquoκαι Σίαraquo mdash ήταν ο πατέρας μου laquoΟδός Ευρωπαϊκή αριθμός 57raquo Οι δικοί μου από εθνικισμό από σωβινισμό δεν ήθελαν να αναφέρουν τη λέξη Φραγκομαχαλάς και γι αυτό αναφέρουν laquoοδός Ευρωπαϊκήraquo Και από κάτω laquoΣμύρνη 1873raquo

Λοιπόν για να αναφέρεται το κουτάκι στο 1873 δεν θα πει ότι εκείνη τη χρονιά άνοιξε για πρώτη φορά το χρυσοχοείο μας Τουλάχιστον θα πρέπει να πάμε τρία χρόνια πίσω Επομένως στο 1870 Από την Ευρωπαϊκή οδό νούμερο 57 μετεφέρθη κατόπιν το κατάστημά μας εις της Μαντάμας το Χάνι που προανέφερα και η φίρμα πλέον ήταν laquoΑδελφοί Κατραμόπουλοιraquo Όχι laquoΠ Κατραμόπουλος και Σίαraquo πλέον

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι πάντοτε Έλληνες ή το πολύ Αρμεναίοι ή Φραγκολεβαντίνοι ήσαν εις το λεγόμενο Τσαρσί δηλαδή κοντά εις την τουρκική συνοικία Μεταξύ αυτών ήταν και ο κ Παπαδόπουλος ο περίφημος Μαστρογιάννης ο οποίος έκανε και εμπόριο πολυτίμων λίθων Λέγεται ότι ήταν τόσο πλούσιος ώστε τις πέτρες τα διαμάντια ή τα μπρουγιάν ή τα ρουμπίνια δεν τα είχε στις λεγόμενες ποσέτες δηλαδή στα χάρτινα περιτυλίγματα αλλά σε ολόκληρα τσαντάκια ή γρουμπάκια από δέρμα και όταν ζήταγες να αγοράσεις ένα διαμάντι σου άνοιγε σε ένα πιάτο μια ολόκληρη στοίβα από πολύτιμες πέτρες Και αυτός κατεστράφη τελείως με τη φωτιά και δεν ξαναφάνηκε εις τον ορίζοντα της εδώ Ελλάδας

Και μια που μιλάμε για τον Φραγκομαχαλά την Ευρωπαϊκή οδό όπως τη χαρακτήρισαν λίαν σωστά και λίαν χαρακτηριστικά σ αυτό το δρόμο υπήρχαν ωραιότατα μαγαζιά με πολύ πλούσια είδη και ποικιλίες εμπορευμάτων για τις κυρίες Μεταξύ αυτών υπήρχαν και υποκαταστήματα μεγάλων μαγαζιών ευρωπαϊκών όπως ήταν το Μπον Μαρσέ ήταν του Σολάρι και άλλα

Ένα από τα ωραιότατα και πλουσιότατα πολυκαταστήματα του Φραγκομαχαλά ήταν του Ξενόπουλου Σ αυτό το κατάστημα μπορούσε κανείς να βρει ότι ήθελε Από ρούχα έτοιμα ευρωπαϊκά υφάσματα καπέλα γούνες ακόμα και έπιπλα Ήταν ένα πολύ μοντέρνο πολυκατάστημα σε τέσσερις ορόφους με πολύ πολύ πλούσιο και εκλεκτό εμπόρευμα Όπως είπα και πιο πριν οι δασμοί στη Σμύρνη πριν γίνει η Ελληνική κατοχή ήσαν υποτυπώδεις και έτσι μπορούσαν να εισάγονται εύκολα και πολύ φτηνά εμπορεύματα από την Ευρώπη

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο υπήρχαν και μερικά ονομαστά για τα είδη τους μαγαζιά όπως του Κοντορούση για παπούτσια του Παπαθωμά για γούνες του Μουτάφη για καπέλα του Γεωργιάδη για δαντέλες του Αλεξίου για έπιπλα

Επίσης υπήρχε και η Σαλ ντε Βαν όπου κάθε Κυριακή πρωί εγένοντο πλειστηριασμοί και πωλούσαν από όλα τα είδη Πίνακες κοσμήματα έπιπλα κτλ

Επίσης ήταν το περίφημο φαρμακείο του Μωραΐτη Στον ίδιο δρόμο δε ήταν και ένα ονομαστό ζαχαροπλαστείο η laquoΜυροβόλος Άνοιξηraquo Σ αυτό έχω να σας διηγηθώ ένα νόστιμο περιστατικό με τον περίφημο Τσουρτσούρα που ανέφερα προηγουμένως τον τύπο της Σμύρνης που έκλεβε τα σκυλιά

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου υπήρχε μεγάλη έλλειψη από μικρά κέρματα Έτσι πολλά μαγαζιά όταν επρόκειτο να δώσουν ρέστα και δεν είχαν ετύπωναν σε κάτι χαρτιά με τη σφραγίδα τους και ανέγραφαν το ποσό το οποίο αντιπροσώπευαν Μια μέρα είχε πάει στη laquoΜυροβόλοraquo ο Τσουρτσούρας και έφαγε λουκουμάδες κανταΐφια δεν ξέρω τι και αφού επλήρωσε

Digitized by 10uk1s

αντί ρέστα του δώσανε τέτοια χαρτάκια Στην απορία του που ρώτησε του απάντησαν ότι αυτά ισχύουν ως νόμισμα του καταστήματος

Μετά από λίγες μέρες πήγε πάλι ο ίδιος και αφού έφαγε του καλού καιρού εφώναξε το γκαρσόνι να πληρώσει και αντί πληρωμής έδωσε δικά του χαρτιά Στην απορία αυτών λέει laquoΓιατί τα δικά σας ισχύουν και τα δικά μου δεν ισχύουνraquo Τέτοιος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας

Επίσης ένα ονομαστό κατάστημα της Σμύρνης ήταν το laquoΑγγλοήστερνraquo Αυτό δεν ήταν στον Φραγκομαχαλά Ήταν σε έναν παράλληλο δρόμο Όλα του τα εμπορεύματα ήσαν προελεύσεως αγγλικής Εκεί μπορούσες να αγοράσεις έτοιμα ρούχα εγγλέζικα σκωτσέζικα καπαρντίνες παπούτσια

Επίσης εκτός από τα ωραία μαγαζιά του Φραγκομαχαλά που ανέφερα υπήρχαν και πολλά σε άλλα σημεία της Σμύρνης τα οποία ήσαν μάλλον χοντρικής πωλήσεως Πολλά από αυτά ανήκαν σε Αρμενίους οι οποίοι είχαν τα κεντρικά τους στο Λονδίνο και υποκαταστήματα στη Σμύρνη όπως ήταν του Ιπιρξιάν του Σιβρισαριάν του Εσαγιάν Γι αυτό υπήρχαν πολύ πλούσιοι Αρμεναίοι εις την Σμύρνη

Όταν μιλούσαμε πριν για τα χρυσοχοεία που ήσαν στης Μαντάμας το Χάνι μεταξύ των άλλων ανέφερα ότι πλάγια στο δικό μας ήταν ο κ Ευάγγελος Μανουσάκης Αυτός ήταν ένας πρωτοπόρος εις τις άτοκες δόσεις πωλήσεως τιμαλφών Είχε κατορθώσει να προσελκύσει το σύνολο των εργατριών που εργάζονταν στην επεξεργασία του καπνού τις καπνουλούδες όπως λέγαμε οι οποίες αγόραζαν χρυσά και πλήρωναν κάθε Σάββατο που έπαιρναν το βδομαδιάτικο πληρώνοντας με δόσεις Δηλαδή δούλευε τεφτεράκι Όταν ερχόταν το Σάββατο και κατέπλεε η πελατεία του κ Μανουσάκη επί ώρες μύριζε από καπνό ανεπεξέργαστο η γειτονιά μας διότι υπήρχαν στη Σμύρνη πάρα πολλές αποθήκες όπου εδούλευαν κοπέλες στην επεξεργασία του καπνού και μύριζαν φυσικά και αυτές Αυτός δε ο γείτονάς μας ο κ Μανουσάκης ο οποίος επέζησε και δούλεψε και αρκετά χρόνια εδώ στην Αθήνα είχε ένα φυσικό Εάν δεν κλείναμε εμείς το δικό μας μαγαζί δεν εννοούσε να κλείσει αυτός φοβούμενος φαίνεται μην του πάρουμε κανένα πελάτη

Ένα βράδυ συμφωνήσαμε με τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη και τον υπάλληλο που είχαμε τότε τον Σαββάκη να μην κλείσουμε νωρίς για να τον υποχρεώσουμε να μείνει και αυτός Και μείναμε ως τις δώδεκα τη νύχτα και αυτός δεν εννοούσε να κλείσει αν δεν φύγουμε εμείς

Και με την ευκαιρία της σημερινής μέρας μου τη χαρά που πήρα κάνοντας βέρες για την εγγονή μου τη Μαρίνα θυμήθηκα την ευχή που έδινε ο θείος μου ο Παναγιώτης σε όσους έκαναν βεργέτες βέρες κατά τους Αθηναίους παίρνοντάς τες από το μαγαζί μας Και έλεγε τότε laquoΚαλορίζικα και αμετάνιωταraquo

Και μια που μιλούμε για χρυσοχοεία θα κάνουμε ένα διαχωρισμό διακριτικό μεταξύ των χρυσοχόων του Φραγκομαχαλά και των χρυσοχόων του κατ εξοχήν δρόμου της χρυσοχοΐας της Μαντάμας το Χάνι

Οι χρυσοχόοι του Φραγκομαχαλά ήσαν μάλλον μεταπωληταί κοσμημάτων διότι όπως προανέφερα η εισαγωγή ειδών από την Ευρώπη στη Σμύρνη ήταν κάτι το εύκολο και δεν επιβαρυνόταν Δεν είχαν δηλαδή δικά τους εργαστήρια έφερναν τα περισσότερα είδη τους από το εξωτερικό και έκαναν παραγγελίες σε διαφόρους τεχνίτες της χρυσοχοΐας της Σμύρνης να κάνουν γι αυτούς κοσμήματα

Ένας από αυτούς που δούλευε για τους χρυσοχόους του Φραγκομαχαλά και προπαντός για τη φίρμα των αδελφών Γεωργιάδη ήταν όπως έμαθα εκ των υστέρων ο πατέρας μου Επειδή ο πατέρας μου είχε έξι παιδιά και ο θείος μου παρ όλο που παντρεύτηκε δύο φορές δεν απέκτησε παιδιά ήταν υποχρεωμένος να δουλεύει και να αποδίδει περισσότερο εις τον συνεταιρισμό για να έχει και

Digitized by 10uk1s

περισσότερα τραβήγματα Γι αυτό πολλά κοσμήματα τα οποία έφερναν τη φίρμα Γεωργιάδη ήσαν κατασκευές του πατέρα μου ο οποίος εθεωρείτο από τους καλύτερους τεχνίτες της Σμύρνης Διότι και καλός τεχνίτης ήταν αλλά και εφευρετικός

Από την Ευρώπη εισήγαν πολλά έτοιμα κοσμήματα ματ Όπως είναι γνωστό στη Σμύρνη δεν υπήρχε ηλεκτρισμός και επομένως δεν υπήρχαν τα κατάλληλα μηχανήματα για να δημιουργήσουν το ματ που λέγαμε

Ο πατέρας μου σκέφτηκε και έκανε μία δική του εφεύρεση πρωτόγονη αλλά αποδοτική Σκέφτηκε ότι τα χτυπήματα σε μία λεία επιφάνεια κοσμήματος δημιουργούν αυτό το είδος του ματ Γι αυτό φρόντισε και πήρε σπασμένα τζάμια τα οποία άλεσε και τα έκανε ψιλά σαν αλεύρι και στο σπίτι επάνω το δικό μας έκανε μία εγκατάσταση Δηλαδή στην ταράτσα εφήρμοσε ένα είδος υδρορρόης που από πάνω είχε ένα χωνί έριχνε μέσα αυτά τα τρίμματα των τζαμιών και πέφτανε με ορμή κάτω εκεί που βρισκόταν το κόσμημα και χτυπώντας το πολύ εδημιουργείτο ματ Αυτό δεν το ήξεραν αυτοί και έτσι ο πατέρας μου είχε μία πρόσθετη αμοιβή Μία πρόσθετη ενίσχυση στα οικονομικά του

Στο μαγαζί μας της Σμύρνης θυμάμαι ότι υπήρχαν αυτά τα σύνεργα Δηλαδή ένα μεγάλο χωνί ένα είδος υδρορρόης και κάτω ένα μεγάλο δοχείο σαν βαρέλι το οποίο υποδέχετο τα τρίμματα Έπειτα τα ξανάβαζαν σε έναν κουβά τα ξανανέβαζε ο μεγάλος μου αδελφός στην ταράτσα και τα ξανάριχνε

Επίσης υπήρχαν εκεί πολλά καλούπια για να κάνουμε κοσμήματα διότι τα κοσμήματα στη Σμύρνη όπως είπα ήσαν τα περισσότερα χειροποίητα Δεν υπήρχαν χυτόπρεσες και τέτοια

Επίσης το λιώσιμο του χρυσού γινόταν σε καμίνια με κάρβουνα Υπήρχε φυσερό από πάνω υπήρχε και καμίνι και έβαζαν το χρυσό σε χωνάκια που τα λέγαμε ποτάδες Όταν ο θείος μου επρόκειτο να λιώσει χρυσό εμένα η δουλειά μου ήταν να δουλεύω το φυσερό αφού προηγουμένως ανέβαινα και άνοιγα το πίσω παράθυρο του εργαστηρίου Ο τοίχος του έβλεπε στον περίβολο της εκκλησίας των Καπουκίνων που ήταν ιδιοκτησία του μαγαζιού μας

Επίσης στη Σμύρνη φυσικά δεν υπήρχε ούτε ωράριο ούτε συνδικάτα εργατών Ένας καλός τεχνίτης ήταν πάντα περιζήτητος και έβρισκε δουλειά εύκολα ενώ έναν τεμπέλη ή άχρηστο το αφεντικό είχε όλο το ελεύθερο να τον απολύσει χωρίς να έχει συνέπειες

Στη Σμύρνη στην ωραία πόλη της χαράς και της εργασίας (διότι στη Σμύρνη για να είσαι φτωχός έπρεπε να είσαι τεμπέλης) υπήρχε δουλειά για όλους Δεν εδικαιολογείτο άνθρωπος φτωχός εκτός αν ήταν τεμπέλης

Όπως μου είπε η μητέρα μου επειδή οι περισσότερες δουλειές και τα περισσότερα δώρα γίνονταν το Δεκέμβρη και την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και όχι των Χριστουγέννων όπως τώρα που φραγκέψαμε ο πατέρας μου εγκαθίστατο και κοιμόταν και τη νύχτα μέσα στο μαγαζί δουλεύοντας είκοσι ώρες το εικοσιτετράωρο Έπαιρνε το στρώμα του και το πάπλωμά του και κοιμόταν σε έναν καναπέ του μαγαζιού Μόνο κάθε Σάββατο πήγαινε σπίτι για να πλυθεί να καθαριστεί να αλλάξει ρούχα και αυτό όπως προανέφερα διότι ήταν υποχρεωμένος να συνεισφέρει περισσότερα λόγω των περισσοτέρων εξόδων που είχε με τη μεγάλη του οικογένεια

Τα δύο τρία τελευταία χρόνια προ της Καταστροφής ήσαν πολύ στη μόδα στη Σμύρνη τα βραχιόλια Τα περίφημα σμυρναίικα βραχιόλια Οι σαλίγκαροι τα τσατιά κτλ Αυτά όλα γίνονταν από χρυσό 22 καρατίων Δηλαδή λιώνανε απευθείας ή αγγλικές λίρες ή τουρκικές λίρες ή εικοσόφραγκα και έτσι

Digitized by 10uk1s

εγίνοντο αυτά τα ωραία σμυρναίικα βραχιόλια Αυτή η μόδα ήταν και ένα είδος σωτηρίας για τη μετέπειτα προσφυγιά διότι όσοι πρόσφυγες κατόρθωσαν και γλίτωσαν και έφεραν τα χρυσά τους εδώ πουλώντας τα μπόρεσαν να δημιουργήσουν τον πρώτο πυρήνα της εγκαταστάσεώς τους Φυσικά η έλευση των προσφύγων βοήθησε πολύ και την οικονομία της Ελλάδας Η αλήθεια είναι ότι οι Ελλαδίτες τρόμαξαν όταν είδαν το κύμα των προσφύγων φοβούμενοι ότι αυτό θα φέρει ανεργία και μεγάλη φτώχεια Αλλά όπως είπα και εγώ σε μία εκπομπή της τηλεόρασης για τη μαύρη επέτειο της καταστροφής της Σμύρνης οι πρόσφυγες ακούμπησαν μεν εις τον κορμό της μητέρας πατρίδος αλλά δεν ακούμπησαν ως παράσιτα αλλά ως μπόλια και εμπόλιασαν τον κορμό της Ελλάδος και γι αυτό πήγε πολύ μπροστά η Ελλάς Απόδειξη είναι η Μακεδονία Δεν ξέρω αν το ξαναείπα αλλά όσες φορές και να το πει κανείς δεν αρκεί Η εγκατάσταση των προσφύγων και προπαντός των Ποντίων εδημιούργησε ένα ωραίο στρώμα Ελλήνων εις τη Μακεδονία Και όχι μόνο ανεπτύχθη οικονομικώς και βιομηχανικώς αλλά διορθώθηκε και εθνολογικώς

Διότι πριν από την έλευση των προσφύγων με τις προπαγάνδες και με τις διώξεις πολλοί παρ όλο που ήσαν Έλληνες εις το αίσθημα ήσαν σλαβόφωνοι πράγμα που ενίσχυε τότε την προπαγάνδα της Βουλγαρίας που επιζητούσε να μας φάει τη Θεσσαλονίκη

Όπως είπα η έλευση των προσφύγων οι οποίοι ήσαν γυμνοί και δεν είχαν ούτε ρούχα ούτε ένα κρεβάτι να κοιμηθούν εβοήθησε πολύ την εθνική οικονομία Ήρθαν τότε και πολλά δολλάρια προπαντός από τους Αμερικανούς οι οποίοι ήσαν οι μόνοι που πραγματικά εβοήθησαν στην εγκατάσταση των προσφύγων και πολλές βιοτεχνίες μικρές εδούλεψαν και εξελίχθηκαν σε βιομηχανίες Διότι ερχόμενοι οι πρόσφυγες ήσαν υποχρεωμένοι να αγοράσουν από παπούτσια κάλτσες έως κρεβάτια έως μαχαιροπίρουνα έως πιάτα και εν πάση περιπτώσει το νοικοκυριό Οι δικές μας οι γυναίκες ήσαν προκομμένες και καθαρές Τις είπαν παστρικές με διφορούμενη έννοια Εμείς θα πάρουμε την καλή έννοια Ήσαν πράγματι παστρικές και νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς όπου η ζωή ήταν πρωτόγονη όπου δεν υπήρχε αποχέτευση και τα βρωμόνερα κυκλοφορουσανε μέσα στους δρόμους δεν εξεδηλώθη ποτέ καμία επιδημία λόγω της καθαριότητας την οποία κρατούσαν οι γυναίκες οι δικές μας εις τα σπίτια τους

Η άλλη διφορούμενη έννοια του παστρικές ήταν καλοαντρούδες Τραβούσαν τους άντρες τους Ελλαδίτες και θύμωναν οι κοπέλες διότι έχαναν τις ευκαιρίες Οι γυναίκες οι δικές μας ήσαν καλές μαγείρισσες καλές νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς με τις πρωτόγονες εγκαταστάσεις όπου έμεναν ολόκληρες οικογένειες σε μία παράγκα η οποία είχε ένα υποτυπώδες παραθυράκι μόλις εξοικονομούσαν κανένα κομματάκι πανί έφτιαχναν μία κουρτινουλα και μόλις βρίσκανε κανένα κουτί από κονσέρβα και λίγο χώμα κατόρθωναν και φύτευαν πότε ένα βασιλικό και πότε ένα γεράνι

Και όταν γύριζε ο άντρας κουρασμένος από το μεροκάματο έβρισκε πάντοτε στο σπίτι έτοιμο να τον περιμένει κάτι καλομαγειρεμένο Φτωχό μεν αλλά περιποιημένο Η δύναμη και το κουράγιο που έδωσαν οι γυναίκες της προσφυγιάς στους άντρες πρόσφυγες είναι βεβαιωμένα Χάρη εις την περιποίηση χάρη εις το κουράγιο που έδιναν κατορθώσαμε να κρατηθούμε στα πόδια μας

Ως απόδειξη θα φέρω ένα μικρό παράδειγμα Αυτή την εποχή υπάρχει μια πολύ μεγάλη βιομηχανία μπισκότων και ζυμαρικών οι αδελφοί Παπαδόπουλοι Οι γονείς αυτών είχαν εγκατασταθεί σε μία παράγκα στη Θεσσαλονίκη Η μητέρα τής οικογένειας εζύμωνε και έψηνε όλη μέρα κουλουράκια τα οποία ο πατέρας Παπαδόπουλος τα έπαιρνε σε έναν ταβλά στο κεφάλι του και έβγαινε και τα πουλούσε στους δρόμους

Ε λοιπόν τα παιδιά αυτής της οικογένειας μεγαλώνοντας με το παράδειγμα της εργατικότητος

Digitized by 10uk1s

κατόρθωσαν σήμερα να συναγωνίζονται ευρωπαϊκά είδη σαν τα δικά τους

Και μια και μιλήσαμε για την κακία της εκφράσεως laquoοι παστρικέςraquo ας μιλήσουμε και για το ειρωνικό laquoτι είχαμε και τι χάσαμεraquo Μπορεί μερικές απλοϊκές γυναικούλες προσφυγίνες να το είπανε καμιά φορά Αλλά είναι βέβαιο ότι και είχαμε και χάσαμε Είχαμε το παν και χάσαμε το παν σε μια στιγμή Εδώ μια ζημιά που γίνεται σε οιοδήποτε σπιτικό δηλαδή το να σπάσει ένα πιάτο ένα ποτήρι μας δημιουργεί μια κάποια στεναχώρια Φανταστείτε το βιος γενεών ολόκληρων να το αφήνεις έρμαιο στις αρπαγές των Τούρκων Να κλειδώνεις την πόρτα σου και να πετάς το κλειδί γιατί ξέρεις ότι δεν θα ξαναμπείς στο σπιτικό σου

Και για μεν τα σπίτια και τα μαγαζιά μας που καήκανε κατά κάποιο τρόπο το παίρνεις απόφαση Αλλά σκεφτείτε να έχεις ένα σπίτι ή μία ανθούσα επιχείρηση να την αφήνεις στα χέρια άλλων και να φεύγεις ξυπόλυτος και γυμνός με ένα μπογαλάκι μόνο στο χέρι γιατί δεν είχες τη δυνατότητα να πάρεις κάτι περισσότερο μαζί σου

Φυσικά και το σπίτι που μας φιλοξένησε μετά τη φωτιά του κ Ανέστη ένα αρχοντικό με τρία δωμάτια υποδοχής χωριστά το λίβινγκ την αυλή όπως τη λέγανε στη Σμύρνη με έξι υπνοδωμάτια επάνω με μία επίπλωση θαύμα διότι ο άνθρωπος αυτός ήταν καπνέμπορος καπνοπαραγωγός μάλλον και σταφιδοπαραγωγός με τεράστια κτηματική περιουσία και είχε κατορθώσει να δημιουργήσει μια καλή κατάσταση mdash και να ξέρει ότι αφήνει αυτό το σπίτι όπως είναι και φεύγει για να μην το ξαναδεί ποτέ

Το ίδιο συνέβη και με τον θείο μου Το σπίτι του Τσιντσίνη του θείου μου όπως προείπα κάηκε αλλά το εργοστάσιό του ο αλευρόμυλος ο οποίος ήταν ο καλύτερος των Βαλκανίων διότι με την ελληνική κατοχή σιγουρεύτηκε πλέον και καταξοδεύτηκε και ανανέωσε το σύνολο των εργαλείων του (και μάλιστα είχε φέρει ειδικό τεχνίτη από την Ελβετία διότι τα μηχανήματα ήσαν ελβετικά Αυτές τις λεπτομέρειες τις ήξερα διότι στο εργοστάσιο ήταν διευθυντής ο δεύτερος αδελφός μου ο Νίκος Είχαν φέρει όπως είπα ειδικό τεχνοκράτη από την Ελβετία τον κ Σενώ τον οποίο βρήκαμε μετά την Καταστροφή εις τους μύλους του Αγίου Γεωργίου Αυτός διοργάνωσε τους μύλους του Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι και επειδή γνωριζόταν με τον αδελφό μου τον Νίκο κατά την κατοχή πήγαμε και μας έδωσε μια μεγάλη ποσότητα αλεύρι) αυτό λοιπόν το τεράστιο εργοστάσιο το οποίο επειδή ήταν κοντά στην παραλία της Σμύρνης είχε δική του προβλήτα όπου επλεύριζαν τα πλοία που έφερναν αγγλικό κάρβουνο διότι το εργοστάσιο εργαζόταν με δική του κίνηση και ξεφόρτωνε κάρβουνα και φόρτωνε άλευρα για να κάνει εξαγωγή mdash αυτή την τεράστια περιουσία ο θείος μου την εγκατέλειψε και ήρθε εδώ αφού είχε χάσει και τον μοναχογιό του μαζί με τη θεία μου και αν δεν ήμαστε εμείς δεν θα είχε ούτε να κοιμηθεί πουθενά ούτε να φάει πουθενά

Σημειώστε ότι το 1948 που είχα πάει στη Σμύρνη πήγα και βρήκα το εργοστάσιο και ακόμα το 48 δηλαδή είκοσι έξι χρόνια αργότερα υπήρχε η επιγραφή laquoΙωάννης Ν Τσιντσίνηςraquo διότι το κτίριο ήταν τετραώροφο με τα γραφεία και οι Τούρκοι δεν είχαν την ευχέρεια να σβήσουν την επιγραφή

Το laquoτι είχαμε και το τι χάσαμεraquo είναι βέβαιο Διότι όπως είπα είχαμε το βιος μας είχαμε το σπιτικό μας είχαμε τη δουλειά μας είχαμε την προκοπή μας και όλα αυτά χαθήκανε σε μία ώρα μέσα σε μία κακιά στιγμή

Αυτά τα λίγα είχα να πω χωρίς να έχω ούτε τη μόρφωση ούτε την προπαρασκευή για να μάθουν τα παιδιά μου και τα εγγόνια μου λίγα πράγματα από την καημένη μας πατρίδα από τις ρίζες μας

Digitized by 10uk1s

σταθμοί τα καρακόλια όπως τα λέγαμε αλλά όταν νύχτωνε οι Τούρκοι αστυνόμοι δεν τολμούσαν να περιπολούν στην Ελληνική συνοικία και γι αυτό κλεινόντουσαν στα αστυνομικά τμήματα και τότε έβγαιναν οι νυχτοφύλακες οι λεγόμενοι laquoπεσβάντηδεςraquo από εμάς οι οποίοι δεν είχαν όπλο αλλά μια μεγάλη μαγκούρα που την έσερναν εις τα καλντερίμια για να ακούμε ότι εκτελούν το καθήκον τους και μας φυλάγανε Κατά πλειονότητα όλοι αυτοί οι νυχτοφύλακες ήσαν Αρβανίτες

Εις το βάθος της Ελληνικής συνοικίας προς το εσωτερικό της πόλεως ήταν η Αρμενική συνοικία Ολίγο πιο πίσω και δεξιότερα ήταν η Εβραϊκή συνοικία Και ακόμα πιο πίσω εις τα άκρα της πόλεως στα πιο φτωχικά μέρη έμεναν οι Τούρκοι Αριστερά της Ελληνικής συνοικίας ήταν η Ιταλική η μόνη που δεν κάηκε κιόλας όπως προανέφερα

Φυσικά στην Ελληνική συνοικία κατοικούσαν και αρκετοί ξένοι υπήκοοι Γάλλοι Ιταλοί Άγγλοι οι οποίοι ήσαν ή καθολικοί ή προτεστάντες Αλλά σε όλη αυτή την περιφέρεια της Σμύρνης δεν μπορούσε να ζήσει κανείς και να σταδιοδρομήσει ή να εργαστεί είτε ήταν Έλληνας είτε Τούρκος είτε ξένος υπήκοος εάν δεν μιλούσε καλά τα ελληνικά Φυσικά και οι Τούρκοι πλανόδιοι πωλητές που περιφέροντο και πουλούσαν διάφορα λαχανικά ή ότι άλλο μέσα στην Ελληνική συνοικία διαλαλούσαν το εμπόρευμά τους ελληνικά

Οι Τούρκοι πλούσιοι κατοικούσαν όλοι στα χωριά τα οποία ήσαν εκατέρωθεν του κόλπου της Σμύρνης Αριστερά της Σμύρνης και μετά το Διοικητήριο το Κονάκι όπως το λέγαμε υπήρχαν τέσσερα ωραία χωριά Το Καρατάσι η Καραντίνα Γκιοστεπέ και Κοκαριαλί Ήσαν παλιές ελληνικές συνοικίες της αρχαιότητος και ελέγοντο Μελαντία Καλλιθέα Ενόπη και Μυρακτή Σ αυτά τα χωριά ήσαν πάρα πολλοί Έλληνες πλούσιοι μεταξύ αυτών στο Γκιοστεπέ καθόταν και η οικογένεια του Ωνάση Και μαζί με αυτούς έμεναν και οι Τούρκοι πλούσιοι

Από το άλλο μέρος του κόλπου δεξιά ήταν το Μερσινλί ήταν η Αγία Τριάδα τα Πετρωτά το Αλάμπεη και το ωραίο Κορδελιό Και σ αυτά προπαντός στο Κορδελιό και στο Αλάμπεη έμεναν πολλοί Τούρκοι

Όπως ακούσατε είπα ένα χωριό Αγία Τριάδα Δεν ήταν μόνο αυτό που σηματοδοτούσε την ελληνικότητα όλης αυτής της περιφέρειας Σε όλες τις συνοικίες της Σμύρνης για να βρει κανείς κάτι έπρεπε να αποταθεί σε ελληνικούς τίτλους Παρ όλο που οι Τούρκοι είχαν διάφορα τουρκικά ονόματα για να βρεις κάτι ρωτώντας κάποιον που κάθεται σου απαντούσε στον Αϊ‐Γιάννη στο Κερασοχώρι στον Άγιο Τρύφωνα στον Αϊ‐Γιώργη στην Αγία Φωτεινή στη Λυπημένη Παναγιά στον A‐Δημήτρη στην Παναγία την Ντουβαριώτισσα

Εν πάση περιπτώσει όλες οι συνοικίες αυτή τη στιγμή δεν μπορώ να θυμηθώ όλα τα ονόματα προσδιορίζονταν μόνο με ελληνικά και χριστιανικά τοπωνυμία

Εν τω μεταξύ θυμήθηκα μερικές ονομασίες και θα τις βάλουμε για να μείνουν για την ιστορία Τα ελληνικά τοπωνύμια ήσαν τα Μικρά Μπογιατζίδικα δρόμοι διάφοροι τα Μεγάλα Μπογιατζίδικα τα Σιδεράδικα το Γαλάζιο τα Γυαλιάδικα ο Φασουλάς το Φαρδύ της Ευαγγελιστρίας οι Συκαμιές στου Ζέρβα

Πώς να ξεχάσω τα ωραιότατα πανηγύρια τα καλοκαιρινά φυσικά πανηγύρια που εγένοντο στις ορθόδοξες εκκλησίες των χωριών που ήσαν εκατέρωθεν της Σμύρνης

Ήταν μια ευκαιρία να πάμε να προσκυνήσουμε τους Αγίους και ταυτόχρονα ένα είδος εκδρομής για τις μητέρες και για μας τα παιδιά Οι εκδρομές αυτές εγένοντο την ημέρα Οι άντρες δεν συμμετείχαν γιατί

Digitized by 10uk1s

οι άντρες στη Σμύρνη εδούλευαν όλη την ημέρα δεν τεμπέλιαζαν

Γινόταν το πανηγύρι της Αγίας Άννας της Αγίας Παρασκευής του Αγίου Παντελεήμονα αλλά το πιο εντυπωσιακό πανηγύρι ήταν της Αγίας Τριάδος της οποίας η εκκλησία ήταν στο ομώνυμο χωριό

Εκεί λειτουργούσε ο παπα‐Μιχάλης τον οποίο ο πατέρας μου από απλό καντηλανάφτη είχε προωθήσει σε παπά πράγμα που δεν ξεχνούσε ποτέ ν αναφέρει ο παπα‐Μιχάλης

Το πανηγύρι αυτό είχε την ιδιάζουσα μορφή ότι οι προσκυνητές ξεκινούσαν για να πάνε να προσκυνήσουν και να γιορτάσουν τη χάρη της με βάρκες από την προκυμαία της Σμύρνης Οι βάρκες αυτές ήσαν καταστολισμένες με φαναράκια που μέσα έκαιγαν κεριά Και ήταν ένα θέαμα φαντασμαγορικό ήταν ένα είδος μικρής ενετικής εορτής και φυσικά από τις βάρκες και από το κυρίως χωριό πετούσαν διάφορα πυροτεχνήματα και βεγγαλικά τα οποία εφώτιζαν τον ουρανό της Σμύρνης

Δηλαδή θα έλεγε κανείς ότι παρ όλο που ήταν τουρκική κατοχή κυριαρχούσε ο χριστιανισμός η ορθοδοξία μας δηλαδή και ο ελληνισμός μας

Από αυτό αποδεικνύεται η ελληνικότητα Οι Τούρκοι δεν μπορούσαν να κάνουν ούτε να αντείπουν τίποτα σ αυτό Μια άλλη εκδήλωση ήταν όταν στις 14 Ιουλίου γιορτάζανε οι Γάλλοι την Επανάστασή τους Τότε και εμείς οι Έλληνες συνεορτάζαμε με τους Γάλλους∙ αυτή τη γιορτή τη λέγαμε laquoτο Ρεμπουμπλίκraquo από την ονομασία της Γαλλικής επαναστάσεως για να αποδείξουμε την αντίθεσή μας προς την καταπίεση που υφιστάμεθα από τους Τούρκους

Στη Σμύρνη επειδή υπήρχαν μεγάλες ιδιοκτησίες οικοπέδων οι κάτοχοι αυτών πλούσιοι φυσικά άνθρωποι εδημιουργούσαν στοές τις λεγόμενες laquoβερχανέδεςraquo Δηλαδή άνοιγαν διόδους σε παραλλήλους δρόμους φυσικά κεντρικούς από τον ένα δρόμο στον άλλο χτίζοντας εκατέρωθεν μαγαζιά και γραφεία πάνω από τα μαγαζιά αυτά Τέτοιες στοές ήταν του Τενεκίδη ήταν του Χαϊλάιφ ήταν της Ελληνικής Λέσχης ήταν του Κράμερ και πολλές άλλες όπως είπα και με αρμένικα ονόματα διότι στη Σμύρνη υπήρχαν και πάρα πολλοί πλούσιοι Αρμεναίοι

Μία συνοικία που παρέλειψα πριν να αναφέρω ήταν της Αγίας Αικατερίνης συνοικία πολυπληθέστατη με κατοίκους όλους αστούς στην οποία κυριαρχούσε η εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης που μόλις είχε τελειώσει το 1920 Όλη αυτή η εκκλησία ήταν από μάρμαρο Με τα χρόνια μάθαμε ότι οι Τούρκοι για να την καταστρέψουν για να την εξαφανίσουν επί πέντε ημέρες χρησιμοποιούσαν εκρηκτικά Τόσο καλοφτιαγμένος ναός ήταν η Αγία Αικατερίνη

Και όπως είπα πριν η συνοικία αυτή ήταν πολυπληθέστατη ήταν κατοικημένη όλη από αστούς και ο δρόμος της ήταν αρκετά φαρδύς

Αλλά οι Έλληνες της Σμύρνης εκτός από την καταπίεση των Τούρκων είχαν να αντιμετωπίσουν και το όργιο από τις προπαγάνδες των Ευρωπαϊκών Κρατών Στη Σμύρνη οι Γάλλοι είχαν δημιουργήσει ατελείωτα σχολεία Είχαν την laquoΠροβιντάνςraquo την laquoΝταμ ντε Σιόνraquo τη laquoΣακρέ Κερraquo τους laquoΦρερraquo το laquoΤάγμα των Καπουκίνωνraquo Οι Γερμανοί τις laquoΔιακονέσεςraquo Υπήρχε Γαλλικό νοσοκομείο Ολλανδικό νοσοκομείο αλλά το Ελληνικό του Αγίου Χαραλάμπους το οποίο κατά τη γνώμη μου είναι το αρχαιότερο ελληνικό νοσοκομείο αρχαιότερο και του Ευαγγελισμού ήταν το πιο τέλεια οργανωμένο διότι είχε όλα τα γνωστά τμήματα Μεταξύ αυτών είχε και τμήμα για τους φρενοβλαβείς

Digitized by 10uk1s

Επίσης μέσα στη Σμύρνη ήταν κατεσπαρμένες και ατελείωτες καθολικές και προτεσταντικές εκκλησίες Όλα αυτά τα ιδρύματα προπαγάνδας που προανέφερα διεσώθησαν από τη φωτιά πράγμα που αποδεικνύει τον εμπρησμό από τους Τούρκους Όποιο ήθελαν να μην καεί δεν καιγόταν Γι αυτό και η Καθεντράλε η Μητρόπολη των Καθολικών διεσώθη και τη βρήκα Διεσώθησαν επίσης το μοναστήρι των Καπουκίνων στου οποίου τον περίβολο έβλεπε το μαγαζί μας το Γαλλικό νοσοκομείο η Ολλανδική εκκλησία και το Ολλανδικό νοσοκομείο Την εκκλησία τους αργότερα οι Ολλανδοί ή μας την παρεχώρησαν ή μας την πούλησαν διότι έγινε και υπάρχει τώρα ως ορθόδοξος εκκλησία ελληνική είναι ένα μικρό παρεκκλήσι διότι φυσικά δεν υπήρχε ούτε ένας Ολλανδός υπήκοος που να χρειάζεται εκκλησία

Φυσικά οι Έλληνες της Σμύρνης δεν έμειναν αδρανείς σ αυτές τις προπαγάνδες των ξένων και αντεπετίθεντο με την παιδεία Υπήρχαν δύο κοινοτικά δημοτικά σχολεία το Σοφείον και του Κιουπεντζόγλου mdashο Κιουπεντζόγλου ήταν ο δωρητήςmdash στα οποία η φοίτηση ήταν δωρεάν

Επίσης υπήρχε το κλασικό η περίφημος Ευαγγελική Σχολή για τα αγόρια Υπήρχε το Κεντρικό Παρθεναγωγείο για τα κορίτσια το Ομήρειο Παρθεναγωγείο επίσης για τα κορίτσια αλλά υπήρχαν και ατελείωτα πάρα πολλά ιδιωτικά σχολεία όπως ήταν το Ελληνογαλλικό λύκειο του Αρώνη το Ελληνογερμανικό λύκειο του Γιαννίκη η Σχολή Αναστασιάδη η Σχολή Δαλιδάκη η Σχολή Πασχάλη και όσα άλλα μεταγενέστερα θυμηθώ και θα αναφέρω

Η Σχολή Πασχάλη εφημίζετο για την αυστηρότητα του διευθυντού της Ξέρω λεπτομέρειες διότι εφοίτησα και εγώ εκεί στο νηπιαγωγείο και ως τη Δευτέρα Δημοτικού Ήταν εξατάξιο δημοτικό σχολείο μικτό για αγόρια και κορίτσια Στα εμπρός θρανία καθόντουσαν τα κορίτσια και από πίσω καθόμασταν εμείς τα αγόρια Κάθε πρωί έπρεπε όλοι οι μαθηταί είτε αγόρια είτε κορίτσια να παρελάσουν μπροστά από τον κ Κωνσταντίνο Πασχάλη τον διευθυντή δείχνοντας τα χέρια τους αν είναι καθαρά τα νύχια και κρατώντας με τον αντίχειρα καθαρό μαντίλι Επίσης εξέταζε τα αυτιά και τους λαιμούς αν είναι καθαρά Εάν ενός τα νύχια δεν ήσαν πολύ καθαρά τον έστελνε πίσω στο σπίτι να πλυθεί και να ξανάρθει

Εφημίζετο επίσης και για την καλλιγραφία την οποία εδίδασκε Ήταν ο ίδιος πολύ καλλιγράφος Έγραφε στον πίνακα την Άλφα‐Βήτα και έπρεπε οι μαθηταί να την αντιγράψουν Κρατούσε ένα χάρακα μία αρίδα όπως τη λέγαμε και παρακολουθούσε από πάνω πώς γράφαμε Εάν δεν ήταν ευχαριστημένος τρώγαμε και μία στα χέρια

Εις του Πασχάλη είχαν φοιτήσει όλα τα αδέλφια μου μέχρι την Έκτη Δημοτικού και από εκεί πήγαιναν στην Ευαγγελική Σχολή Ο αδελφός μου ο Νίκος ο δευτερότοκος επειδή ήξερε πόσο ζόρικη ήταν η ζωή στου Πασχάλη επέμενε και από την Τρίτη Δημοτικού με πήρε και με έγραψε εις του Αρώνη όπου εφοίτησα τέσσερα χρόνια έως την Έκτη Δημοτικού Εκεί σ αυτές τις τέσσερις τάξεις είχα συμμαθητή μου και τον Αρίστο Ωνάση

Η εκπαίδευση στη Σμύρνη ήταν για έντεκα χρόνια Δηλαδή έξι χρόνια Δημοτικό και πέντε χρόνια Γυμνάσιο φιλολογικό Εάν πήγαινε κανείς στο Εμπορικό είχε τέσσερα χρόνια Ένα χρόνο λιγότερο

Εγώ εις του Αρώνη έμεινα ως την Έκτη Δημοτικού Μετά γράφτηκα στην Ευαγγελική Σχολή στην οποία φοίτησα ως την Τρίτη Γυμνασίου Εν τω μεταξύ με την κατοχή των Ελλήνων δημιουργήθηκε ένα νέο γυμνάσιο το λεγόμενο Αρμοστειακό και για να το πλαισιώσουν επέλεξαν από την Ευαγγελική Σχολή μία ομάδα από τους πιο καλούς μαθητάς μεταξύ των οποίων ήμουν και εγώ mdashβλέπετε δεν είμαι και πολύ μετριόφρωνmdash και φοιτήσαμε εις το Αρμοστειακό Εκεί έμεινα έως την Τετάρτη Γυμνασίου όπου

Digitized by 10uk1s

και με βρήκε η καταστροφή της Μικράς Ασίας δηλαδή η φωτιά Εδώ στην Ελλάδα ερχόμενος δεν είχα την τύχη να τελειώσω αλλά έπεσα στη βιοπάλη

Και τώρα μια μικρή περιγραφή της Σμύρνης και του τρόπου περίπου που ζούσαμε

Τα σπίτια στη Σμύρνη κατά κανόνα ήσαν μονοκατοικίες Διώροφες ή τριώροφες Τα ισόγεια για το φόβο των Τούρκων έκλειναν με παράθυρα και πόρτες από μασίφ σίδερα διότι υπήρχε πάντοτε ο φόβος για πλιάτσικο

Από το δεύτερο πάτωμα και πάνω ήσαν ξύλινα και φυσικά υπήρχαν και τα μπαλκόνια Στα υπόγεια ήσαν τα κελάρια και οι αποθήκες για τις σοδειές διότι κάθε καλή νοικοκυρά έπρεπε να κάνει τις σοδειές της εγκαίρως στην εποχή τους για όλο το χρόνο

Στο ισόγειο μετά το υπερυψωμένο ημιυπόγειο ήσαν οι αίθουσες της υποδοχής τα σαλόνια οι τραπεζαρίες και το χωλ το οποίο εμείς λέγαμε αυλή κατά κανόνα στρωμένο με μάρμαρα Υπήρχε σκάλα η οποία πήγαινε προς το άνω πάτωμα Στη μέση της σκάλας ήσαν τα αντρεσόλ τα δωμάτια εις τα οποία κοιμόντουσαν οι υπηρέτριες mdash κάθε σπίτι αστικό έπρεπε υποχρεωτικώς να έχει υπηρέτες Και παραπάνω ήσαν τα υπνοδωμάτια Σε ένα από τα υπνοδωμάτια αυτά το οποίο έβλεπε στο πρόσωπο υπήρχαν τα μπαλκόνια Τα μπαλκόνια είχαν στην πρόσοψή τους δύο ή τρία παράθυρα από ένα σε κάθε πλάι Είχε διπλά πλαίσια το κάθε παράθυρο Το επάνω ήταν σταθερό Το κάτω ανεβοκατέβαινε αναλόγως την εποχή Και όλα τα παράθυρα σκεπάζονταν με κουρτίνες τα λεγόμενα στόρια τα οποία ανεβοκατέβαιναν με ελατήρια

Φυσικά ασανσέρ και καλοριφέρ δεν υπήρχαν ακόμα Για θέρμανση χρησιμοποιούσαμε τα τζάκια τις σόμπες με ανθρακίτη ή σόμπες πετρελαίου και τα περίφημα μαγκάλια Τα μαγκάλια έκαιγαν ξυλοκάρβουνα αλλά έπρεπε πρώτα να ετοιμαστούν στο ύπαιθρο για να μη δημιουργηθεί ανωμαλία

Τα απογεύματα μαζευόντουσαν οι γειτόνισσες πότε στο σπίτι της μιας πότε στο σπίτι της άλλης για να πιούνε το καφεδάκι τους και να δοκιμάσουν τα κουλούρια Αυτές οι συγκεντρώσεις ελέγοντο laquoκεντινάraquo Το όνομα αυτό δεν ξέρω ίσως προήλθε διότι έπαιρναν μαζί και τα κεντήματά τους

Στις γιορτές κάθε νοικοκυρά έπρεπε να εμφανίσει τα γλυκά σερβίροντας τους επισκέπτες σε δίσκο ασημένιο με πιατάκια ασημένια και όσο πιο πολλά γλυκά εμφάνιζε τόσο πιο καλή νοικοκυρά ήταν Γι αυτό η αργυροχοΐα είχε αναπτυχθεί πάρα πολύ στη Σμύρνη Και σήμερα ακόμη οι σμυρναίικοι δίσκοι οι κούπες και τα πιατάκια θεωρούνται έργα τέχνης Θεωρούνται μουσειακά είδη

Τα βράδια μετά το φαγητό αφού φυσικά ήρχοντο και οι άντρες των σπιτιών εγένοντο οι περίφημες βεγγέρες Πότε στο σπίτι του ενός πότε στο σπίτι του άλλου και σπιτικό το οποίο είχε κορίτσι και δεν είχε πιάνο ήταν αδύνατο Γι αυτό γινόντουσαν μικρές συγκεντρώσεις μουσικές

Ο μεγάλος μου ο αδελφός ο Χρήστος είχε πολύ ωραία φωνή τενόρου Απέναντι σε μας ήταν η οικογένεια Κρασοπούλου η δεύτερη κόρη των οποίων έπαιζε πολύ ωραίο πιάνο και το φόρτε της ήταν η άρια από την τελευταία πράξη της laquoΤόσκαraquo ο laquoΓερο‐Δήμοςraquo και άλλα διάφορα τραγούδια

Μεγάλη γιορτή ήταν η Πρωτοχρονιά Τότε όλα τα σπίτια άφηναν ανοιχτές τις εξώπορτες και οι νοικοκυρές έμεναν και υποδέχονταν τους επισκέπτες Οι επισκέπτες ήσαν οι άντρες των σπιτιών οι οποίοι πήγαιναν από πόρτα σε πόρτα ευχόμενοι για το καλό του χρόνου

Digitized by 10uk1s

Επίσης στη Σμύρνη γιορτάζονταν πάρα πολύ εύθυμα οι Απόκριες και τις τρεις Κυριακές Η μεγαλύτερη παρέλαση γινόταν στην οδό των Τράσων εκεί που ήταν και το σπίτι του θείου μου Εμείς μικρά παιδιά ήμασταν πίσω από τα παράθυρα όπου εστέκοντο οι κοπέλες των σπιτιών Μεταξύ αυτών η αδελφή μου και οι φίλες της Τα λουλούδια και οι σοκολάτες που έπεφταν μέσα στα σπίτια μας από τις άμαξες που περνούσαν με τους μασκαρεμένους ή με τους διασκεδάζοντες ήσαν ατελείωτα Βουνό σχημάτιζαν οι σοκολάτες και τα λουλούδια

Κάθε καλό νοικοκυριό έπρεπε να κάνει τις προμήθειές του για το χειμώνα Εις την εποχή τους οι γυναίκες έκαναν πελτέ ντομάτες Έκαναν τον τραχανά τους Έπαιρναν λάδι για όλη τη χρονιά Έπαιρναν βούτυρο γάλακτος και το έλιωναν για το φαγητό Σύκα (τα οποία ετοιμάζανε και έβαζαν και καρύδι μέσα) σε κασάκια Σταφίδες

Επίσης σε όλα τα καθώς πρέπει σπίτια έπρεπε να ζυμώνουν οι ίδιες το ψωμί τους και να το στέλνουν στο φούρνο μόνο για ψήσιμο Κάποτε σώθηκε το ζυμωτό ψωμί και με έστειλε η μητέρα μου να αγοράσω ψωμί από το φούρνο Μου έδωσε δε και μία πετσέτα για να το τυλίξω μην τυχόν και δούνε στη γειτονιά ότι η κυρία Αθανασία αγόρασε ψωμί έτοιμο και με απείλησε ότι αν με δούνε θα φάω ξύλο της χρονιάς μου

Για φωτισμό τα περισσότερα σπίτια της Σμύρνης χρησιμοποιούσαν λάμπες πετρελαίου Υπήρχε όμως και φωταέριο με το οποίο φωτίζονταν και οι δρόμοι Εμείς φυσικά είχαμε φωταέριο και έτσι μπορούσαμε να κάνουμε το μπάνιο μας εύκολα χρησιμοποιώντας το φωταέριο στο θερμοσίφωνά μας

Στο σπίτι του θείου μου του Τσιντσίνη εκτός από τα ευρωπαϊκά λουτρά όπως τα λέγαμε δηλαδή το μπάνιο και το θεσμοσίφωνα υπήρχε και χαμάμ τούρκικο Λουτρός τουρκικός

Στη Σμύρνη οι νοικοκυρές όσες δεν είχαν ευχέρεια στο σπίτι τους και οι νοικοκυραίοι για να κάνουν μπάνιο κατέφευγαν κατά καιρούς στα λουτρά τα θερμά τα λεγόμενα χαμάμια που υπήρχαν χωριστά για τους άντρες και χωριστά για τις γυναίκες Ένα είδος σημερινής σάουνας

Στα εξοχικά σπίτια τα οποία ήσαν εκατέρωθεν του κόλπου της Σμύρνης δηλαδή σ αυτά που αναφέραμε προηγουμένως mdashΚαρατάσι Καραντίνα Γκιοστεπέ και Κοκαριαλί και από την άλλη πλευρά Αγία Τριάδα Πετρωτά Αλάμπεη Κορδελιόmdash τα σπίτια τα οποία ήσαν στην παραλία είχαν και δικές τους μικρές εξέδρες με μία μικρή καμπίνα για να μπορούν να κάνουν μπάνιο Στη Σμύρνη ήταν πολύ διαδεδομένο το κολύμπι Από μικρά παιδιά μας πηγαίνανε και κολυμπούσαμε

Στην κυρίως πόλη της Σμύρνης δεν υπήρχαν φυσικά τέτοιες καμπίνες αλλά υπήρχαν Δημόσια Λουτρά τα οποία ήσαν επίσης χωριστά για τους άντρες χωριστά για τις γυναίκες Οι γυναίκες είχαν ένα είδος πισίνας εσωτερικής στην οποία κολυμπούσαν οι κοπέλες και οι μητέρες Οι άντρες ανοιγόντουσαν και λίγο έξω από τα μπάνια και κολυμπούσαν

Θυμάμαι όταν επρόκειτο η αδελφή μου να ετοιμαστεί να πάει για μπάνιο έγινε ολόκληρη ιεροτελεστία εις το σπίτι διότι έτοιμα μαγιό με τον σημερινό τύπο φυσικά δεν υπήρχαν Έπρεπε να έρθει η μοδίστρα διότι το μαγιό έπρεπε να είναι πολύ συμμαζεμένο και ηθικό και γι αυτό κάνανε πρόβα και εγώ ήμουνα μικρός και παρακολουθούσα την πρόβα

Το μαγιό έγινε από μαύρο σατέν και έπρεπε να δεθεί οπωσδήποτε κάτω από το γόνατο Δηλαδή φαινόταν μόνο η γάμπα και από πάνω έπρεπε να κλειστεί έως το λαιμό και στα μπράτσα έως τον αγκώνα Θυμάμαι το μαγιό αυτό ήταν από μαύρο σατέν και ήταν γαρνιρισμένο με ίδιο κίτρινο ύφασμα

Digitized by 10uk1s

Αυτά τα Δημόσια Λουτρά ήσαν εις το δεξιό άκρο της προκυμαίας της Σμύρνης και ελέγοντο laquoτου Ντισούraquo και λέγαμε πάμε στου Ντισού τα μπάνια Η μεγάλη αυτή εξέδρα που εισχωρούσε βαθιά μέσα στη θάλασσα εχωρίζετο σε δύο διαφορετικές εγκαταστάσεις Αριστερά ήταν για τις γυναίκες και δεξιά για τους άντρες με έναν εξώστη ενδιάμεσα να χωρίζει αυτές τις δύο εγκαταστάσεις

Εις την άκρη αυτή του εξώστη ήταν πάντοτε ένας φρουρός εφοδιασμένος με πέτρες και όταν κάποιος από τους κολυμβητές άντρες επλησίαζε προς το γυναικείο τμήμα τον πετροβολούσε και τον απομάκρυνε Αλλά τα περισσότερα μπάνια εγένοντο στα χωριά όπως σας προείπα διότι εκτός από τις ιδιωτικές εξέδρες υπήρχαν και Δημόσια Λουτρά Υπήρχαν επίσης και πολλές ιδιωτικές βάρκες στην παραλία της Σμύρνης και οι πιο καλοί κολυμβητές mdashμεταξύ αυτών ήμουν και εγώmdash παίρναμε τη βάρκα βγαίναμε ανοιχτά στον κόλπο και κολυμπούσαμε στα βαθιά

Πολύς κόσμος μάλιστα πήγαινε και έκανε μπάνια προς το Κορδελιό διότι τα νερά εκεί ήσαν πολύ πιο καθαρά Μέσα στον κόλπο της Σμύρνης κοντά στην παραλία ήταν άσχημα να κάνουμε μπάνιο διότι η Σμύρνη είχε αποχέτευση από τότε Υπήρχαν πολλά τρεχούμενα υπόγεια νερά και αυτό διευκόλυνε την εγκατάσταση αποχετεύσεως Όλες αυτές οι ακαθαρσίες φυσικά εχύνοντο εις τον κόλπο και πολλές φορές όταν φυσούσε μπάτης είχαμε μία άσχημη μυρουδιά Φανταστείτε αυτό λέγαμε όταν η Σμύρνη είχε τότε περί τους 500000 κατοίκους Σήμερα εάν εξακολουθεί ο ίδιος τρόπος αποχετεύσεως (λένε ότι η Σμύρνη έχει τώρα 4000000 κατοίκους) ο κόλπος θα έχει μολυνθεί και θα έχει καταστραφεί διότι στην εποχή μας ο κόλπος έδινε ωραιότατα ψάρια και προπαντός τις φημισμένες τσιπούρες και λαυράκια

Πιο πριν μιλήσαμε για τα ωραία καφενεία που ήσαν κατά μήκος της παραλίας της Σμύρνης με τις μουσικές και με τους ωραίους ανθρώπους της Σμύρνης μετά την κούραση της ημερήσιας δουλειάς να πηγαίνουν να διασκεδάσουν Και οι μεζέδες που προσέφεραν αυτά ήσαν τόσο άφθονοι ώστε αν έφτανε κανείς σε δεύτερο ή αν έφτανε και σε τρίτο ποτό ήταν αδύνατο πλέον να φάει για βραδινό φαγητό Ένα από τα πιο φημισμένα καφενεία της Σμύρνης το οποίο πριν ανέφερα ως του Κλωναρίδη ήταν το laquoΚαφέ Φώτηraquo Εκεί οι μεζέδες του ήσαν ονομαστοί mdash θαλασσινά στρείδια κυδώνια μύδια αχνιστά μπαρμπουνάκια μικρά τηγανητά συκωτάκι τηγανητό φασόλια και ατελείωτοι άπειροι μεζέδες πικάντικοι οι οποίοι τώρα μου διαφεύγουν

Οι Σμυρνιοί ήσαν καλοφαγάδες και ένας τέτοιος καλοφαγάς ήταν και ο θείος μου ο Παναγιώτης Λοιπόν επειδή ξυπνούσε και έπαιρνε το πρωινό του πολύ νωρίς έπρεπε κατά τις δέκα κάτι να φάει και να καλοφάει Έτσι μαζί με τη συντροφιά του επήγαινε στη μεγάλη αγορά που ήταν κοντά στα χρυσοχοεία στις Μεγάλες Ταβέρνες όπως λέγανε Εκεί ήταν η κυρίως κρεαταγορά και πράγματι υπήρχαν και πολύ μεγάλες ταβέρνες και είχαν αποστακτήρες τους λεγόμενους λαμπίκους οι οποίοι παρήγαν το ωραιότερο ούζο το τσίπουρο που λέγαμε στη Σμύρνη (φυσικά είχαν και κρασιά) και μοσχοβολούσε ο δρόμος από τσίπουρο

Ο θείος μου έπρεπε όπως είπα κατά τις δέκα να φάει την μπριζόλα του Ο ταβερνιάρης ήξερε και την είχε έτοιμη χωρίς ειδική παραγγελία

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο που όπως είπα τον λέγανε Μεγάλες Ταβέρνες προς το τέρμα του που συνόρευε με το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής ήταν και η Οθωμανική τράπεζα Ελέγετο Οθωμανική τράπεζα αλλά είχε γαλλικά κεφάλαια και κάποτε ένας υπάλληλος του χρυσοχοείου μας mdashδεν ξέρω γιατίmdash με πήρε μαζί του εκεί και με έκπληξη είδα ότι τότε ακόμα κυκλοφορούσαν οι χρυσές λίρες∙ για να μην καθυστερούν και τις μετρούν τις παρελάμβαναν με το ζύγι Ήξεραν ότι ήταν οκτώ γραμμάρια η κάθε λίρα δηλαδή τότε ήταν 25 δράμια επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να ζυγίζουν 250 δράμια ή 800

Digitized by 10uk1s

γραμμάρια Τέτοια ήταν τα μπερεκέτια Η αφθονία που λέγαμε της Σμύρνης

Οι λίρες για τις οποίες εμίλησα ήσαν αγγλικές Οι οθωμανικές λίρες οι οποίες ήσαν εκδόσεως Ρεσάτ Χαμίτ και κάτι άλλων Σουλτάνων εζύγιζαν δυο δράμια και ένα τέταρτο Επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να είναι 225 δράμια

Προηγουμένως είπα ότι η Οθωμανική τράπεζα εις το τέρμα του δρόμου που λεγόταν Μεγάλες Ταβέρνες επλησίαζε προς το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής Και επειδή αυτές τις μέρες που μιλάω εδώ πλησιάζει το Πάσχα μου ήρθε στο νου με ποιο τρόπο οι Σμυρνιοί επί τουρκοκρατίας ακόμα και επί τρομοκρατίας κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου εόρταζαν το Πάσχα Φυσικά οι περισσότερες Ορθόδοξες εκκλησίες της Σμύρνης είχαν πολύ μεγάλους περιβόλους γύρω από την εκκλησία με ωραία κάγκελα και κλειστές πόρτες από το φόβο των Τούρκων

Η μεγαλύτερη εκδήλωση της Αναστάσεως γινόταν στον περίβολο της Αγίας Φωτεινής ο οποίος ήταν ευρυχωρότατος Μπορούσε να περιλάβει μέσα πολλές χιλιάδες πιστούς Και από το περίφημο καμπαναριό της Αγίας Φωτεινής το οποίο για να το ρίξουν οι Τούρκοι μετά τη φωτιά είδαν και έπαθαν διότι ήταν καλοχτισμένο εξετοξεύοντο ωραιότατα βεγγαλικά τα οποία έφτιαχνε ο μπαμπάς του Καραμπάτη mdash έδειχνε την Ανάσταση του Χριστού διάφορα άλλα και τελείωνε ξετυλίγοντας μια μεγάλη Ελληνική σημαία οπότε χαλούσε ο κόσμος από τους πυροβολισμούς Φυσικά ήσαν κλειστές οι πόρτες για να μπορέσουν οι Σμυρνιοί να κρύψουν τα όπλα με τα οποία χαιρετούσαν την Ανάσταση του Κυρίου

Τη Δευτέρα του Πάσχα γινόντουσαν οι περίφημες παρτίδες όπως λέγαμε στη Σμύρνη τις εκδρομές Νομίζω ότι τις λέγανε παρτίδες διότι πήγαιναν στα περίχωρα της Σμύρνης τα οποία ήσαν με πολύ πράσινο και με πολλά δέντρα διότι στη Μικρά Ασία έπεφταν πολλές βροχές κατά τη διάρκεια της άνοιξης του φθινοπώρου και του χειμώνα Γεμίζανε οικογένειες φιλικές τα καλάθια τους με ότι ωραίο μπορούσε να φανταστεί κανείς κεφτέδες κοτολέτες που έμεναν από το αρνί που έσφαζαν για το Πάσχα τυριά και φυσικά όλα αυτά τα συνόδευαν με ωραία κρασιά και ούζο και στο τέλος κατέληγαν σε ωραία τραγούδια

Τα χωριά στα οποία γίνονταν αυτές οι φιλικές εκδρομές ήσαν γύρω στη Σμύρνη προς το εσωτερικό Ήταν ο Μπουτζάς ήταν ο Μπουρνόβας ήταν ο Κουκλουτζάς ήταν το Μερσινλί ήταν το Μπουρνάμπασι και διάφορα άλλα χωριά Σ αυτά οι περισσότεροι πήγαιναν με τις ιδιωτικές άμαξες Διότι όπως τώρα έχουμε τα αυτοκίνητα τότε η κάθε εύπορη οικογένεια είχε τη δική της άμαξα Αλλά ταυτόχρονα υπήρχαν και δύο σιδηροδρομικές γραμμές οι οποίες βοηθούσαν προς αυτά Ένα άλλο ωραίο χωριό στο οποίο πήγαιναν ήταν και το Σερντίκιο Επίσης και το Μπαλαντζίκ Ορισμένα από αυτά τα χωριά είχαν τουρκικά ονόματα ενώ στην πραγματικότητα ήσαν όλα ελληνικοί αμιγώς συνοικισμοί Δεν υπήρχε εκεί ούτε ένας Τούρκος

Και μια που μιλούμε για τις ημέρες του Πάσχα ας μιλήσουμε και για τις προετοιμασίες που έκαναν οι νοικοκυρές οι Σμυρνιές

Έπρεπε κατ αρχήν να τριφτούνε τα μπακίρια του σπιτιού Τα μπακίρια ήσαν ωραία φτιαγμένα χάλκινα σκεύη τα οποία είχαν μάλλον διακοσμητικό χαρακτήρα παρά ήσαν χρησιμοποιήσιμα Στόλιζαν το επάνω συνήθως μεγάλο ράφι της κουζίνας το οποίο πλαισιωνόταν επίσης από ειδικά χάρτινα στολίδια Τα μπακίρια είχαν διάφορα σχήματα στρογγυλά μισοστρόγγυλα επιμήκη και πλακί Το πλακί ήταν σκεύος ολοστρόγγυλο χαμηλό Επίσης μαζί με τα χάλκινα σκεύη έπρεπε να τριφτούν και τα μαγκάλια τα οποία ήσαν επίσης από χαλκό Επειδή δεν υπήρχαν ακόμα τότε καλοριφέρ τα περισσότερα σπίτια

Digitized by 10uk1s

εθερμαίνοντο από ωραία κατασκευασμένα χάλκινα μαγκάλια

Επίσης υπήρχε και ένα είδος μαγκαλιών τα λεγόμενα ταντούρια τα οποία ήσαν ξύλινα τραπέζια Είχαν στη μέση τρύπα για να μπαίνει το σκεύος με τα κάρβουνα και για να μην καίγεται το ξύλο είχε από πάνω μπρούντζο με διάφορα καρφιά τα οποία είχαν ωραίους συνδυασμούς Τα χάλκινα μαγκάλια όπου άναβαν καλά τη φωτιά έξω από το δωμάτιο για να αποφύγουν δηλητηρίαση από το διοξείδιο του άνθρακα είχαν ωραιότατα καπάκια με χέρια από μπρούντζο για να υπάρχει αντίθεση χρωματική διότι τα μεν χάλκινα ήσαν κόκκινα τα δε χέρια από μπρούντζο ήσαν κίτρινα και από πάνω υπήρχε ένα σαν πουλί για το σκέπασμα

Μετά ερχόταν η σειρά της καθαριότητας του σπιτιού Έπρεπε οι κοπέλες του σπιτιού να τρίψουν τα πατώματα με αλισίβα αλισιά όπως τη λέγαμε εις την οποία μέσα έριχναν και λίγη βρωμούσα Η βρωμούσα είναι η σημερινή χλωρίνη Τα πατώματα ετρίβοντο με ειδικές βούρτσες οι οποίες αντί για τρίχες είχαν σκληρά δόντια από ένα είδος χόρτου Έπρεπε το πάτωμα να τριφτεί και να γυαλιστεί τόσο πολύ ώστε να γυαλίσει σαν φλουρί

Μετά έπρεπε να τριφτούν οι αυλές του σπιτιού Αυλές στη Σμύρνη λέγαμε τις εισόδους Το χωλ το λεγόμενο το οποίο ήταν στρωμένο κατά κανόνα με ωραία άσπρα μάρμαρα Σ αυτό το διάστημα τα παιδιά αγόρια κορίτσια παίζανε έξω εις τους κήπους ή εις τους δρόμους διότι τότε ευτυχώς δεν είχαν εφευρεθεί τα αυτοκίνητα γυρίζοντας και θορυβώντας με τις περίφημες ροκάνες (και όσο πιο μεγάλη ροκάνα είχε το κάθε παιδί ήταν το πιο ενθουσιασμένο∙ οι ροκάνες από ξύλο δημιουργούσαν πολύ μεγαλύτερο θόρυβο παρά οι άλλες) και τραγουδούσαν

Βάγιο Βάγιο το Βαγιό τρώμε ψάρι και κολιό και την άλλη Κυριακή τρώμε το παχύ αρνί

Και μια και μιλάμε για αρνί από τη Μεγάλη Δευτέρα άρχιζε η αγορά των αρνιών τα οποία θα εθυσιάζοντο για το τραπέζι του Πάσχα Ο κάθε αρραβωνιαστικός έπρεπε να στείλει στην καλή του το πιο ωραίο αρνί το πιο καθαρό το πιο στολισμένο σαν νύφη

Επίσης ο κάθε πατέρας θα έπαιρνε το καλύτερο αρνί για την οικογένειά του Εμείς τα παιδιά τους βάζαμε κολλάρο στο λαιμό και με ένα σχοινί τα γυρίζαμε στους δρόμους γύρω από το σπίτι μας και τα αρνιά μας αυτά τρώγανε χασίλι Το χασίλι ήταν δεμάτια από φρέσκια βρώμη ή από τριφύλλι

Αλλά όταν τη Μεγάλη Παρασκευή ακουγόταν η τραγική φωνή του σφάχτη laquoΠοιος έχει αρνιά για σφάξιμο προβιές για πούλημαraquo άρχιζε το κρυφό κλάμα μας διότι εν τω μεταξύ το είχαμε αγαπήσει το αρνάκι

Τη Μεγάλη Πέμπτη μαζί με το βάψιμο των αυγών άρχιζε και το ζύμωμα της ζύμης από την οποία θα γίνονταν τα περίφημα σμυρναίικα τσουρεκάκια

Ξέχασα να σας πω ότι την εβδομάδα προ των Βαΐων την προ του Λαζάρου οι μητέρες μας μάς έκαναν ένα είδος κούκλες από ψωμί με λίγη μαστίχα μέσα και λίγη ζάχαρη διότι δεν έπρεπε να φάμε ούτε γάλα ούτε τυρί Αυτά τα ψωμάκια που τους έδιναν σχήμα κούκλας ήσαν τα περίφημα Λαζαράκια όπως τα λέγαμε

Digitized by 10uk1s

Τη Μεγάλη Παρασκευή η περιφορά των Επιταφίων και επί τουρκοκρατίας ακόμα γινόταν έξω από τον περίβολο των ναών μας και οι Επιτάφιοι περνούσαν από πολλούς δρόμους της Σμύρνης Εις αυτή την περίπτωση υπάρχει και ένα μελανό σημείο Όταν συναντιόνταν οι Επιτάφιοι της Αγίας Αικατερίνης και του Αγίου Δημητρίου που ήσαν γειτονικές συνοικίες επέμενε η ομάδα του κάθε Επιταφίου να περάσει διότι συναντιόνταν μετωπικώς Να υποχωρήσει η μία ομάδα για να περάσει η άλλη Επειδή όμως αυτό εθεωρείτο μειωτικό για τους νταήδες της εκάστοτε συνοικίας κατέληγε σε καβγά με αποτέλεσμα πολλές φορές να ανατρέπονται και οι Επιτάφιοι Φυσικά όταν έγινε η κατοχή της Σμύρνης από τους Έλληνες υπήρξε και κανονική αστυνόμευση οπότε σταμάτησε αυτό το άτοπο εις βάρος της Εκκλησίας μας

Πιο πριν μιλήσαμε για το αρνί που έστελναν τις παραμονές του Πάσχα οι αρραβωνιασμένοι στην καλή τους Αλλά υπήρχε και μία άλλη κατηγορία των ερωτευμένων οι οποίοι δεν είχαν επισημοποιήσει ακόμα το δεσμό τους και δεν είχαν εκδηλώσει επισήμως στις οικογένειες τα αισθήματά τους Αυτοί κατέφευγαν στις λεγόμενες στη σμυρναϊκή διάλεκτο laquoπατινάδεςraquo mdash καντάδες για να εκδηλώσουν τα αισθήματα προς την καλή τους Ο συνήθης τρόπος των καντάδων αυτών ήταν να προηγείται μία άμαξα μέσα εις την οποία θα υπήρχαν τα όργανα και οι τραγουδιστάδες Η συνήθης σύνθεση των οργάνων ήταν οπωσδήποτε ένα σαντούρι ένα βιολί και μία κιθάρα Από πίσω ακολουθούσε η άμαξα με τον ερωτευμένο και την παρέα του Πήγαιναν κάτω από τα παράθυρα ή από το μπαλκόνι της καλής τους και άρχιζαν να εκδηλώνουν με τραγούδια τα αισθήματά τους Αν όμως γίνονταν αρκετά οχληροί ή οι γονείς ή τα αδέλφια της καλής δεν τους ήθελαν να εκδηλώνουν τα αισθήματά τους και με κάποιο τρόπο να εκτίθεται η κοπέλα στη γειτονιά προσπαθούσαν να τους απομακρύνουν Εάν όμως αυτοί ήσαν επίμονοι και δεν φεύγανε καμιά φορά εδέχοντο το περιεχόμενο του δοχείου της νυκτός στο κεφάλι

Αυτά ως προς τους έρωτες των ανδρωθέντων Εμείς που ήμαστε τότε νεαροί δεκαπέντε δεκάξι δεκαεπτά ετών είχαμε μία ωραία συντροφιά Ήταν ο Κώστας Σαριδάκης ο Κώστας Μιχαηλίδης ο Βασίλης Γαβριηλίδης ο Ηρακλής Παύλου εγώ και κάνα δυο ακόμα φίλοι Δυστυχώς όλοι αυτοί είναι πλέον μακαρίτες Και ο μόνος επιζών είμαι εγώ

Ο Κώστας Σαριδάκης ο οποίος ήταν λίγο μεγαλύτερος από μένα έμεινε αιχμάλωτος των Τούρκων στη Σμύρνη και δεν ξαναήρθε στην Ελλάδα Ήταν ο πιο καλλίφωνος από την παρέα μας Γυρίζαμε λοιπόν έξω από τα σπίτια των κοριτσιών μας τραγουδώντας και με αυτό τον τρόπο εκδηλώναμε τα αισθήματά μας Αλλά ξεφεύγανε και αυτά καμιά φορά κρυφά από το σπίτι και πηγαίνανε και κάνανε το λεγόμενο κόρτε σε καμιά σκοτεινή γωνιά σε κανένα απόμερο δρομάκι φυσικά πάντοτε κοντά στο σπίτι

Το κόρτε ήταν πιο πολύ ρομαντικό Μόλις τολμούσαμε να πιάσουμε κανένα χεράκι και το πολύ πολύ κανένα κλεφτό φιλί

Εγώ τότε είχα σύνδεσμο με μία κοπέλα που την έλεγαν Όλγα και η οποία φυσικά δεν ζει και αυτή Τις Κυριακές όλη η συντροφιά με τις κοπέλες μας πηγαίναμε στον laquoΦοίνικαraquo Ο laquoΦοίνικαςraquo ήταν ένας λαϊκός κινηματογράφος πίσω από την Αγία Αικατερίνη Τον λέω λαϊκό διότι ήταν μέσα στη συνοικία και τα εισιτήρια φυσικά ήσαν ανάλογα με τις δυνατότητες του χαρτζιλικιού που παίρναμε

Ανεβαίναμε και καθόμαστε στον εξώστη κλέβοντας πού και πού κανένα χαδάκι ή κανένα φιλάκι Όλα αυτά όμως τα ανέτρεψε η φωτιά και χάθηκαν τα ίχνη όλων των κοριτσιών Φυσικά η συντροφιά μας εκτός από τον μακαρίτη τον Σαριδάκη που είπα ξανασυστήθηκε εδώ και όταν είχαμε ευχέρεια μαζευόμαστε στο Ζάππειο και τρώγαμε καμία πάστα

Ο μόνος από όλους ο πιο τσιγκούνης ήταν ο Βάσος Γαβριηλίδης ο οποίος μας έλεγε laquoπηγαίνετε φάτε

Digitized by 10uk1s

την πάστα σας και πέστε να φέρει και ένα ποτήρι νερό παραπάνωraquo και ερχόταν λίγο αργότερα για να αποφύγει το έξοδο της πάστας

Στη Σμύρνη κυκλοφορούσαν διάφοροι τύποι οι οποίοι με τα φερσίματά τους και με τον τρόπο τους έσπαζαν τη μονοτονία και διασκέδαζαν με κάποιο τρόπο τους ανθρώπους

Ένας από αυτούς ήταν ο Στέφανος Ο Στέφανος ήταν πλανόδιος μικροπωλητής ψιλικών και διαφόρων φω‐μπιζού και εξαρτημάτων για τις γυναίκες Ήταν πάντοτε ντυμένος παρδαλά για την εποχή του και τα περισσότερα είδη που πουλούσε τα καρφίτσωνε επάνω στα ρούχα του στο σακάκι του εκτός φυσικά από τη βιτρίνα την οποία είχε Γι αυτό όταν οι κυρίες έβλεπαν καμία από τις φίλες η οποία ήταν ντυμένη πολύ χτυπητά και φορούσε πολλά κοσμήματα κουτσομπολεύοντας την αποκαλούσαν Στέφανο

Ένας άλλος τύπος ήταν ο πλανόδιος βιβλιοπώλης ο οποίος γύριζε στη γειτονιά φωνάζοντας laquoΈχω βιβλία διάφορα Ο Ερωτόκριτος και η Αρετούσα και η Αρετή θριαμβεύουσα Έχω ημερολόγια και ημεροδείκτες Κάθε φύλλο και μία ιστορίαraquo Φυσικά είχε και άλλα βιβλία τα οποία ήσαν σε δυο τρεις τσάντες που άλλες κρέμονταν στην πλάτη του άλλες εμπρός του και κρατούσε και δύο εις τα χέρια Διαλαλούσε δηλαδή τους laquoΑθλίουςraquo του Βίκτορος Ουγκώ τη laquoΜανόν Λεσκώraquo τα laquoΜυστήρια των Παρισίωνraquo το laquoΕκείνη δεν απήντησεraquo και τα en vogue βιβλία εκείνης της εποχής τα οποία εδιάβαζαν οι ρομαντικές δεσποινίδες και ανελύοντο σε δάκρυα από συμπάθεια για τα πάθη των πρωταγωνιστών

Ένας άλλος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας Αυτός ήταν μικροαπατεώνας Είχε ένα ιδίωμα και ένα προτέρημα να κλέβει τα σκυλιά τα ιδιωτικά από τα σπίτια Εξεβίαζε τους ιδιοκτήτες των σκυλιών να του δίδουν ένα επίδομα μηνιαίο για να μην τους κλέψει το σκυλί τους Εάν δεν το έδιναν το έκλεβε το σκυλί του άλλαζε το χρώμα και το ξαναπουλούσε

Μεταξύ των θυμάτων ήταν και ο θείος μου ο Τσιντσίνης ο οποίος είχε ένα θηλυκό σκυλί που το υπεραγαπούσε τη Λίντα Ερχόταν ο Τσουρτσούρας και έπαιρνε κάθε μήνα το μηνιάτικό του Ήταν δηλαδή νονός με τη σημερινή έκφραση Εκτός αυτού όμως είχε και άλλες τρελές ιδιότητες Τρελά φερσίματα

Ένα βράδυ μπήκε μέσα εις το laquoΚαφέ Φώτηraquo το οποίο ήταν γεμάτο από άντρες φυσικά κρατώντας ένα ζεύγος κέρατα ταύρου και άρχισε και φώναζε laquoΠοιος θέλει ένα ζευγάρι κέραταraquo Επειδή όλοι γελούσαν και δεν απαντούσαν αυτός τους λέει laquoΑ έχετε όλοι κέρατα και γι αυτό δεν χρειάζεστε να αγοράσετε άλλαraquo

Ένας άλλος τύπος που εμείς τότε τα μικρά παιδιά την υπεραγαπούσαμε ήτανε γυναίκα Ήταν μια υψηλόκορμη αραπίνα η οποία επάνω στο κεφάλι της κρατούσε έναν πελώριο ταβλά μέσα εις τον οποίο είχε διάφορα σχετικά για παιδάκια Μεταξύ αυτών είχε τσεμπλεμπούδες σκέτες ωραίες ζεστές και φρεσκοψημένες είχε τσεμπλεμπούδες με γύρω γύρω ζαχαρωτά είχε φιστίκια αράπικα καθαρισμένα και φιστίκια αράπικα ακαθάριστα Είχε γλυκά τα καμπίσια που λέγαμε δηλαδή σαν τσιγάρο από ζάχαρη φτιαγμένο σε διάφορα χρώματα Αυτή ήταν όπως είπα η αγαπημένη μας διότι αν ήταν σε καλή διάθεση η μητέρα μας και ξόδευε κάτι μας έπαιρνε και ένα γλυκό

Την εποχή που μιλάμε μια κοπέλα στη Σμύρνη για να θεωρείται όμορφη έπρεπε να έχει άσπρο λείο δέρμα πλούσια μαλλιά και αρκετά κιλάκια Έπρεπε να έχει στήθος μπόλικο και ποπό αρκετό Γι αυτό

Digitized by 10uk1s

τότε φορούσαν κορσέδες με μπαλένες τους οποίους έσφιγγαν τραβώντας τα κορδόνια για να δημιουργηθεί μέση δαχτυλίδι και να ξεπεταχτούν τα υπόλοιπα μέλη του σώματος

Επίσης έπρεπε να έχει και πολλά μαλλιά Γι αυτό εάν οι κυρίες δεν είχαν πολλά μαλλιά έβαζαν στο κεφάλι μέσα από τα μαλλιά τους το λεγόμενο μπουμπάρι το οποίο ήταν φτιαγμένο από μαλλιά του ιδίου χρώματος με τα δικά τους και πάνω σ αυτό ετύλιγαν τα δικά τους ώστε να φαίνεται ότι έχουν πλούσια μαλλιά Εάν ο ποπός τους δεν ήταν αρκετά πλούσιος και αρκετά πεταχτός κάτω από τον κορσέ έδεναν ένα είδος μαξιλαράκι το οποίο το ονόμαζαν τουρνέ

Από τα γλυκά της αραπίνας εκείνο που προτιμούσαμε από όλα ήταν ένα είδος που το λέγανε φιστικάτο Ήταν καραμελέ είτε από μέλι είτε από ζάχαρη και παραγεμισμένο με φιστίκια αράπικα

Ξεσηκωμός στο σπίτι και μεγάλη χαρά για μένα και για τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη ήταν όταν επρόκειτο να έρθει να μείνει μερικές μέρες μαζί μας η νενέ Σοφί mdash η γιαγιά Σοφία η μητέρα του πατέρα μας Τη γιαγιά Σμαράγδα τη νενέ ντουντού δηλαδή τη γιαγιά από μέρους της μητέρας μου δεν τη γνώρισα διότι πέθανε όταν ήμουνα πολύ μικρός Όταν λέω ξεσηκωμός στο σπίτι εννοώ ότι έπρεπε να καθαριστούν να είναι όλα τέλεια μην τυχόν το μάτι της πάρει κάτι ανώμαλο

Έπρεπε να ζυμωθεί το ζυμάρι διότι θα έκανε φιδέ Φιδέ κάνανε τρίβοντας το ζυμάρι στα κόσκινα επάνω για να στεγνώσει και ήταν ένα από τα πιο αγαπημένα φαγητά μας Για εμάς τα παιδιά η χαρά ήτανε ότι το βραδάκι αφού τελειώναμε τα μαθήματά μας θα μαζευόμαστε γύρω στη γιαγιά και γύρω στο ταντούρι με τη φωτιά όπου στη χόβολη ψήναμε και κανένα κάστανο περιμένοντας ν αρχίσει να μας λέει παραμύθια Να μας πει την Κοκκινοσκουφίτσα να μας πει τους Επτά νάνους να μας πει για τη Σταχτομπούτα για το Μαγεμένο βασιλόπουλο για τον Δράκο που φύλαγε το νερό και άλλα

Επίσης παίζοντας μαζί με τη γιαγιά λέγαμε αινίγματα Με αυτό τον τρόπο εδούλευε και λίγο το μυαλό μας Μερικά από τα αινίγματα που λέγαμε τότε τα θυμάμαι Ένα από όλα έλεγε

Μακρύς μακρύς καλόγερος και πίτα το κεφάλι του Τι είναι

Εάν δεν το βρίσκαμε το εξηγούσε η γιαγιά Ήτανε το ξύλινο φτυάρι του φούρναρη το οποίο είναι πολύ μακρύ και εμπρός είναι τετράγωνο Με αυτό φουρνίζανε τα ψωμιά στους τότε φούρνους και με αυτό φυσικά τα ξεφουρνίζανε

Ένα άλλο αίνιγμα ήταν

Χίλιοι μύριοι καλογέροι σ ένα ράσο τυλιγμένοι Τι είναι

Το καρπούζι και οι μαύροι σπόροι αντιπροσώπευαν τους καλόγερους

Είχαμε και ένα που λέγαμε για το οποίο κοκκινίζαμε και ντρεπόμασταν Και εγώ ντρέπομαι που θα σας το πω αλλά ας γελάσουμε

Βουργούλακας κατρακυλά ανάμεσα σε δυο βουνά Τι είναι

Digitized by 10uk1s

Η ακαθαρσία η σκληρή που βγαίνει από τον ποπό

Η νενέ Σοφί ως μόνιμη κατοικία είχε το σπίτι της θείας μου της Τσιντσίνη Η νενέ Σοφί όπως προείπα είχε αποκτήσει τρία παιδιά Δυο αγόρια και ένα κορίτσι Τον θείο μου Παναγιώτη τον πατέρα μου και τη θεία μου Αναστασία Έμενε δε με τη θεία μου Αναστασία διότι ήταν αρχοντόσπιτο Εμείς είχαμε μόνο μία υπηρέτρια ενώ η θεία μου είχε τρεις υπηρέτριες εκτός από τον σωφέρ τους αμαξάδες καπετάνιο για το κότερο τζόκεϋ για τα άλογα κτλ Όπως προείπα ο θείος μου ήταν πάρα πολύ πλούσιος Αλλά η νενέ Σοφί κατά καιρούς επεσκέπτετο και το δικό μας σπίτι διότι υπήρχαμε εμείς τα εγγονάκια της Στον θείο μου τον Παναγιώτη δεν πήγαινε διότι εκείνος αν και παντρεύτηκε δυο φορές δεν απέκτησε ποτέ του παιδιά

Στη Σμύρνη ήταν έθιμο και εθεωρείτο πολύ φυσικό οι ηλικιωμένοι άνθρωποι και συνήθως οι χήρες διότι οι άντρες πεθαίνανε πολύ πιο πριν να πήγαιναν να ζήσουν τα χρόνια που τους έμεναν κοντά στις κόρες τους Και αν υπήρχαν αγόρια κατά καιρούς επεσκέπτοντο και τα σπίτια των γιων τους και των νυφάδων τους

Η γιαγιά μου η Σοφί όπως σας είπα ερχόταν σε εμάς για να μείνει μερικές μέρες και να αλλάξει λίγο περιβάλλον Η ανατροφή των παιδιών εγένετο με βάση και με σεβασμό προς τη θρησκεία Έπρεπε τα παιδιά να εκκλησιάζονται τακτικά και απαραιτήτως να πηγαίνουν με τον πατέρα προπαντός κάθε Κυριακή στην εκκλησία Δυο ή τρεις φορές το χρόνο έπρεπε να μεταλαμβάνουν Όταν επρόκειτο να μεταλάβουν αποβραδίς εγένετο μπάνιο φοβερό αλλαγή εσωρούχων κόψιμο νυχιών προσευχή για να πάρουν συγχώρεση από τον Θεό Και τη μέρα που μεταλαβαίνανε έπρεπε να μη φτύσουν χάμω όλο το εικοσιτετράωρο για να μη μολυνθεί η Αγία Κοινωνία πέφτοντας στο χώμα

Όταν μικρά παιδιά βλέπαμε κάπου πεταμένο κάτω κανένα κομματάκι ψωμί έπρεπε να τρέξουμε να το μαζέψουμε να το φιλήσουμε και να το προφυλάξουμε σε μια γωνιά ώστε να μην πατηθεί διότι το ψωμί εθεωρείτο ιερό είδος

Όταν συναντούσαμε κανέναν παπά έπρεπε να τρέξουμε με σεβασμό να του φιλήσουμε το χέρι

Προηγουμένως είχα πει ότι στη Σμύρνη οργίαζαν οι προπαγάνδες Προπαντός οι ξένες θρησκείες Δηλαδή οι καθολικοί και οι προτεστάντες προσπαθούσαν να προσηλυτίσουν παιδιά έχοντας σχολεία εις τα οποία η παιδεία ήταν δωρεάν Γι αυτό είχε δημιουργηθεί η εντύπωση ότι όταν μικροί συναντούσαμε ξένο παπά ξένης δηλαδή θρησκείας παπά αυτό εθεωρείτο προμήνυμα ότι μπορούσε να μας τύχει κανένα κακό και για να αποφύγουμε αυτό το κακό έπρεπε να χαϊδέψουμε τα γεννητικά μας όργανα Ήταν τόσο εμποτισμένη μέσα μας αυτή η ιδέα της κακοτυχίας που έφερναν οι ξένοι παπάδες ώστε θα σας διηγηθώ και κάτι που μου έτυχε εμένα την τελευταία χρόνια το 22 πριν γίνει η Καταστροφή όταν δίναμε εξετάσεις για την Τετάρτη Γυμνασίου στο τότε Αρμοστειακό γυμνάσιο

Είχαμε μαθηματικά εις τα οποία δεν ήμουν καθόλου δυνατός Αυτά θα τα πω για να δούμε ότι οι προλήψεις δεν ήσαν καθόλου λογικές Εκεί λοιπόν που πήγαινα προς το σχολείο τρομαγμένος γιατί φοβόμουνα ότι δεν θα τα κατάφερνα στα μαθηματικά είδα μπροστά μου ένα φραγκόπαπα Μόλις τον είδα λέω laquoΠαναγία μου χάθηκα Δεν θα δώσω εξετάσεις και θα τα αφήσω να είμαι επανεξεταστέος το Σεπτέμβρηraquo Και γύρισα να πάω πίσω προς το σπίτι Μόλις έκανα όμως μερικά βήματα συνάντησα τον καθηγητή μας των Ελληνικών τον κ Κωνσταντινίδη ο οποίος αμέσως μου λέει laquoΠου πας Κατραμόπουλεraquo Λέω laquoΚύριε καθηγητά ξέχασα να πάρω κόλλα διαγωνισμού και πάω στο περίπτερο να πάρωraquo laquoΑ ωραία Θέλω και εγώ να πάρω καραμέλες Πάμε μαζίraquo Οπότε υποχρεώθηκα να πάω στο σχολείο και να δώσω εξετάσεις Ε λοιπόν ο παπάς αντί γρουσουζιά μου έφερε γούρι Το θέμα των

Digitized by 10uk1s

μαθηματικών που μας έβαλε ήταν και εύκολο και κάτι που το ήξερα πολύ καλά Έτσι πήρα 9 λίαν καλώς στα μαθηματικά παρ όλο που φοβήθηκα τη γρουσουζιά του φραγκόπαπα

Το γυμνάσιο που ανέφερα πριν ότι φοιτούσα της Αρμοστείας ήτανε στο Φαρδύ της Ευαγγελίστριας Και όπως έχω πει και προηγουμένως τα τοπωνύμια της Σμύρνης εδηλούντο αναλόγως με την εκκλησία που ήταν στην περιφέρεια Εκτός όμως αυτού εις την εμπορική ζώνη της Σμύρνης υπήρχαν τοπωνύμια τα οποία αναφέροντο εις τη συγκέντρωση των ειδικών μαγαζιών που ασχολούντο με το εμπόριο Και είχαμε τα Γυαλιάδικα όπου επωλούντο κρύσταλλα κτλ τα Σιδεράδικα που είχαν είδη για σπίτια για οικοδομές και εν γένει χρήσιμα για το νοικοκυριό

Ένα μεγάλο και ονομαστό μαγαζί σ αυτή την περιφέρεια ήτανε του Μαύρου ιδιοκτησία Νικολαΐδη Ήταν τα Γουρουνάδικα δηλαδή όπου επωλείτο χοιρινό κρέας και τα παράγωγα του χοιρινού Διότι όπως είναι γνωστό οι Τούρκοι απηγορεύετο από τη θρησκεία τους να τρώνε χοιρινό κρέας και γι αυτό τα μαγαζιά που πουλούσαν χοιρινά κρέατα ήσαν πολύ απομακρυσμένα από την αγορά που είχε μοσχάρια και αρνιά Μια τέτοια όπως προαναφέραμε μεγάλη αγορά ήταν οι Μεγάλες Ταβέρνες στην οποία υπήρχαν πάρα πολλά κρεοπωλεία όπου μπορούσε να πάρει κανείς ωραία κρέατα

Επίσης ήταν τα Σερβετάδικα Τώρα γιατί τα λέγανε έτσι δεν ξέρω Ήταν τα Ταμπάκικα Ταμπάκικα ήταν εκεί όπου επεξεργάζοντο τα δέρματα

Επίσης ήταν και τα Κουμουτζίδικα Τα Κουμουτζίδικα ήταν της Μαντάμας το Χάνι Μέσα σ αυτό ήσαν κατά πλειονότητα χρυσοχοεία Εκτός από το δικό μας πλάγιά μας ήταν του κ Ευάγγελου Μανουσάκη του Μιχαλάκη Σωτηρίου του Πωλ Τας του Θεόδωρου Αδαμόπουλου Πλάγια μας ήσαν επίσης οι αδελφοί Κόρη και δύο τρεις άλλοι που μου διαφεύγουν τα επίθετά τους

Φυσικά υπήρχαν εκεί και ένα δυο άλλα είδη καταστημάτων Μεταξύ αυτών ήταν και το οδοντιατρείο των αδελφών Γκρανιέ οι οποίοι είχαν ένα είδος βιτρίνας όπου προέβαλλαν μασέλες οι οποίες με ένα ελατήριο ανοιγόκλειναν σαν να μασούσαν Θέαμα λίγο μακάβριο

Και μια που μιλάμε για χρυσοχοεία πρέπει να τονίσω μία σωβινιστική περίπτωση Όλοι οι αδαμαντοδέτες της Σμύρνης οι μουχλαϊτζήδες όπως τους λέγανε με την τουρκική λέξη ήσαν Αρμένιοι και δεν παίρνανε ποτέ υπάλληλο ή βοηθό άλλης εθνότητας παρά μόνο Αρμενίους για να κρατάνε κλειστό το επάγγελμα στα χέρια τους Στη γειτονιά μας δηλαδή εις τα Κουμουτζίδικα της Μαντάμας το Χάνι ήταν και ένας Αρμένης αδαμαντοδέτης περίφημος ο κ Βανέτσας Ήταν τεράστιος Χωρίς υπερβολή θα ζύγιζε πλέον των 150 κιλών και αυτό το θηρίο έκανε τόσο ωραία δουλειά και τόσο λεπτή που πολλοί ήρχοντο και από την Κωνσταντινούπολη ακόμη να φέρουν κοσμήματα για να τους εφαρμόσει τις πέτρες όχι μόνο εφαρμόζοντας αυτές αλλά σχεδόν κεντώντας το ίδιο το κόσμημα

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι ήσαν και στο Φραγκομαχαλά Μεταξύ αυτών οι αδελφοί Γεωργιάδη οι οποίοι ως αντιπρόσωποι του Κριστόφλ είχαν αρκετά ασήμια διότι ήταν εύκολη η εισαγωγή από την Ευρώπη επειδή οι τελωνειακοί δασμοί τότε στη Σμύρνη ήσαν υποτυπώδεις

Ήταν το κατάστημα του Ατζιτήρη με πλουσιότατη βιτρίνα Ο άνθρωπος αυτός κατεστράφη τελείως με την Καταστροφή Δεν μπόρεσε να εμφανιστεί πλέον εις την Ελλάδα και μάθαμε ότι όταν πέθανε έγινε έρανος για να τον θάψουν Ο άνθρωπος ο οποίος εθεωρείτο από τους πλουσιότερους χρυσοχόους

Επίσης ήταν ένας Φραγκολεβαντίνος ο Ρουτζιέρι ένας Αρμένης ο Μινασιάν και εις τον δρόμο αυτό το 1873 μετά βεβαιότητος και εις τον αριθμό 57 εμφανίστηκε για πρώτη φορά σίγουρα η φίρμα

Digitized by 10uk1s

laquoΚατραμόπουλοιraquo Ευρέθηκε ένα κουτάκι το οποίο μας προσέφερε μία παλιά μας πελάτισσα και το οποίο αναφέρει το εξής laquoΠ Κατραμόπουλοςraquo mdashήταν ο θείος μουmdash laquoκαι Σίαraquo mdash ήταν ο πατέρας μου laquoΟδός Ευρωπαϊκή αριθμός 57raquo Οι δικοί μου από εθνικισμό από σωβινισμό δεν ήθελαν να αναφέρουν τη λέξη Φραγκομαχαλάς και γι αυτό αναφέρουν laquoοδός Ευρωπαϊκήraquo Και από κάτω laquoΣμύρνη 1873raquo

Λοιπόν για να αναφέρεται το κουτάκι στο 1873 δεν θα πει ότι εκείνη τη χρονιά άνοιξε για πρώτη φορά το χρυσοχοείο μας Τουλάχιστον θα πρέπει να πάμε τρία χρόνια πίσω Επομένως στο 1870 Από την Ευρωπαϊκή οδό νούμερο 57 μετεφέρθη κατόπιν το κατάστημά μας εις της Μαντάμας το Χάνι που προανέφερα και η φίρμα πλέον ήταν laquoΑδελφοί Κατραμόπουλοιraquo Όχι laquoΠ Κατραμόπουλος και Σίαraquo πλέον

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι πάντοτε Έλληνες ή το πολύ Αρμεναίοι ή Φραγκολεβαντίνοι ήσαν εις το λεγόμενο Τσαρσί δηλαδή κοντά εις την τουρκική συνοικία Μεταξύ αυτών ήταν και ο κ Παπαδόπουλος ο περίφημος Μαστρογιάννης ο οποίος έκανε και εμπόριο πολυτίμων λίθων Λέγεται ότι ήταν τόσο πλούσιος ώστε τις πέτρες τα διαμάντια ή τα μπρουγιάν ή τα ρουμπίνια δεν τα είχε στις λεγόμενες ποσέτες δηλαδή στα χάρτινα περιτυλίγματα αλλά σε ολόκληρα τσαντάκια ή γρουμπάκια από δέρμα και όταν ζήταγες να αγοράσεις ένα διαμάντι σου άνοιγε σε ένα πιάτο μια ολόκληρη στοίβα από πολύτιμες πέτρες Και αυτός κατεστράφη τελείως με τη φωτιά και δεν ξαναφάνηκε εις τον ορίζοντα της εδώ Ελλάδας

Και μια που μιλάμε για τον Φραγκομαχαλά την Ευρωπαϊκή οδό όπως τη χαρακτήρισαν λίαν σωστά και λίαν χαρακτηριστικά σ αυτό το δρόμο υπήρχαν ωραιότατα μαγαζιά με πολύ πλούσια είδη και ποικιλίες εμπορευμάτων για τις κυρίες Μεταξύ αυτών υπήρχαν και υποκαταστήματα μεγάλων μαγαζιών ευρωπαϊκών όπως ήταν το Μπον Μαρσέ ήταν του Σολάρι και άλλα

Ένα από τα ωραιότατα και πλουσιότατα πολυκαταστήματα του Φραγκομαχαλά ήταν του Ξενόπουλου Σ αυτό το κατάστημα μπορούσε κανείς να βρει ότι ήθελε Από ρούχα έτοιμα ευρωπαϊκά υφάσματα καπέλα γούνες ακόμα και έπιπλα Ήταν ένα πολύ μοντέρνο πολυκατάστημα σε τέσσερις ορόφους με πολύ πολύ πλούσιο και εκλεκτό εμπόρευμα Όπως είπα και πιο πριν οι δασμοί στη Σμύρνη πριν γίνει η Ελληνική κατοχή ήσαν υποτυπώδεις και έτσι μπορούσαν να εισάγονται εύκολα και πολύ φτηνά εμπορεύματα από την Ευρώπη

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο υπήρχαν και μερικά ονομαστά για τα είδη τους μαγαζιά όπως του Κοντορούση για παπούτσια του Παπαθωμά για γούνες του Μουτάφη για καπέλα του Γεωργιάδη για δαντέλες του Αλεξίου για έπιπλα

Επίσης υπήρχε και η Σαλ ντε Βαν όπου κάθε Κυριακή πρωί εγένοντο πλειστηριασμοί και πωλούσαν από όλα τα είδη Πίνακες κοσμήματα έπιπλα κτλ

Επίσης ήταν το περίφημο φαρμακείο του Μωραΐτη Στον ίδιο δρόμο δε ήταν και ένα ονομαστό ζαχαροπλαστείο η laquoΜυροβόλος Άνοιξηraquo Σ αυτό έχω να σας διηγηθώ ένα νόστιμο περιστατικό με τον περίφημο Τσουρτσούρα που ανέφερα προηγουμένως τον τύπο της Σμύρνης που έκλεβε τα σκυλιά

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου υπήρχε μεγάλη έλλειψη από μικρά κέρματα Έτσι πολλά μαγαζιά όταν επρόκειτο να δώσουν ρέστα και δεν είχαν ετύπωναν σε κάτι χαρτιά με τη σφραγίδα τους και ανέγραφαν το ποσό το οποίο αντιπροσώπευαν Μια μέρα είχε πάει στη laquoΜυροβόλοraquo ο Τσουρτσούρας και έφαγε λουκουμάδες κανταΐφια δεν ξέρω τι και αφού επλήρωσε

Digitized by 10uk1s

αντί ρέστα του δώσανε τέτοια χαρτάκια Στην απορία του που ρώτησε του απάντησαν ότι αυτά ισχύουν ως νόμισμα του καταστήματος

Μετά από λίγες μέρες πήγε πάλι ο ίδιος και αφού έφαγε του καλού καιρού εφώναξε το γκαρσόνι να πληρώσει και αντί πληρωμής έδωσε δικά του χαρτιά Στην απορία αυτών λέει laquoΓιατί τα δικά σας ισχύουν και τα δικά μου δεν ισχύουνraquo Τέτοιος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας

Επίσης ένα ονομαστό κατάστημα της Σμύρνης ήταν το laquoΑγγλοήστερνraquo Αυτό δεν ήταν στον Φραγκομαχαλά Ήταν σε έναν παράλληλο δρόμο Όλα του τα εμπορεύματα ήσαν προελεύσεως αγγλικής Εκεί μπορούσες να αγοράσεις έτοιμα ρούχα εγγλέζικα σκωτσέζικα καπαρντίνες παπούτσια

Επίσης εκτός από τα ωραία μαγαζιά του Φραγκομαχαλά που ανέφερα υπήρχαν και πολλά σε άλλα σημεία της Σμύρνης τα οποία ήσαν μάλλον χοντρικής πωλήσεως Πολλά από αυτά ανήκαν σε Αρμενίους οι οποίοι είχαν τα κεντρικά τους στο Λονδίνο και υποκαταστήματα στη Σμύρνη όπως ήταν του Ιπιρξιάν του Σιβρισαριάν του Εσαγιάν Γι αυτό υπήρχαν πολύ πλούσιοι Αρμεναίοι εις την Σμύρνη

Όταν μιλούσαμε πριν για τα χρυσοχοεία που ήσαν στης Μαντάμας το Χάνι μεταξύ των άλλων ανέφερα ότι πλάγια στο δικό μας ήταν ο κ Ευάγγελος Μανουσάκης Αυτός ήταν ένας πρωτοπόρος εις τις άτοκες δόσεις πωλήσεως τιμαλφών Είχε κατορθώσει να προσελκύσει το σύνολο των εργατριών που εργάζονταν στην επεξεργασία του καπνού τις καπνουλούδες όπως λέγαμε οι οποίες αγόραζαν χρυσά και πλήρωναν κάθε Σάββατο που έπαιρναν το βδομαδιάτικο πληρώνοντας με δόσεις Δηλαδή δούλευε τεφτεράκι Όταν ερχόταν το Σάββατο και κατέπλεε η πελατεία του κ Μανουσάκη επί ώρες μύριζε από καπνό ανεπεξέργαστο η γειτονιά μας διότι υπήρχαν στη Σμύρνη πάρα πολλές αποθήκες όπου εδούλευαν κοπέλες στην επεξεργασία του καπνού και μύριζαν φυσικά και αυτές Αυτός δε ο γείτονάς μας ο κ Μανουσάκης ο οποίος επέζησε και δούλεψε και αρκετά χρόνια εδώ στην Αθήνα είχε ένα φυσικό Εάν δεν κλείναμε εμείς το δικό μας μαγαζί δεν εννοούσε να κλείσει αυτός φοβούμενος φαίνεται μην του πάρουμε κανένα πελάτη

Ένα βράδυ συμφωνήσαμε με τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη και τον υπάλληλο που είχαμε τότε τον Σαββάκη να μην κλείσουμε νωρίς για να τον υποχρεώσουμε να μείνει και αυτός Και μείναμε ως τις δώδεκα τη νύχτα και αυτός δεν εννοούσε να κλείσει αν δεν φύγουμε εμείς

Και με την ευκαιρία της σημερινής μέρας μου τη χαρά που πήρα κάνοντας βέρες για την εγγονή μου τη Μαρίνα θυμήθηκα την ευχή που έδινε ο θείος μου ο Παναγιώτης σε όσους έκαναν βεργέτες βέρες κατά τους Αθηναίους παίρνοντάς τες από το μαγαζί μας Και έλεγε τότε laquoΚαλορίζικα και αμετάνιωταraquo

Και μια που μιλούμε για χρυσοχοεία θα κάνουμε ένα διαχωρισμό διακριτικό μεταξύ των χρυσοχόων του Φραγκομαχαλά και των χρυσοχόων του κατ εξοχήν δρόμου της χρυσοχοΐας της Μαντάμας το Χάνι

Οι χρυσοχόοι του Φραγκομαχαλά ήσαν μάλλον μεταπωληταί κοσμημάτων διότι όπως προανέφερα η εισαγωγή ειδών από την Ευρώπη στη Σμύρνη ήταν κάτι το εύκολο και δεν επιβαρυνόταν Δεν είχαν δηλαδή δικά τους εργαστήρια έφερναν τα περισσότερα είδη τους από το εξωτερικό και έκαναν παραγγελίες σε διαφόρους τεχνίτες της χρυσοχοΐας της Σμύρνης να κάνουν γι αυτούς κοσμήματα

Ένας από αυτούς που δούλευε για τους χρυσοχόους του Φραγκομαχαλά και προπαντός για τη φίρμα των αδελφών Γεωργιάδη ήταν όπως έμαθα εκ των υστέρων ο πατέρας μου Επειδή ο πατέρας μου είχε έξι παιδιά και ο θείος μου παρ όλο που παντρεύτηκε δύο φορές δεν απέκτησε παιδιά ήταν υποχρεωμένος να δουλεύει και να αποδίδει περισσότερο εις τον συνεταιρισμό για να έχει και

Digitized by 10uk1s

περισσότερα τραβήγματα Γι αυτό πολλά κοσμήματα τα οποία έφερναν τη φίρμα Γεωργιάδη ήσαν κατασκευές του πατέρα μου ο οποίος εθεωρείτο από τους καλύτερους τεχνίτες της Σμύρνης Διότι και καλός τεχνίτης ήταν αλλά και εφευρετικός

Από την Ευρώπη εισήγαν πολλά έτοιμα κοσμήματα ματ Όπως είναι γνωστό στη Σμύρνη δεν υπήρχε ηλεκτρισμός και επομένως δεν υπήρχαν τα κατάλληλα μηχανήματα για να δημιουργήσουν το ματ που λέγαμε

Ο πατέρας μου σκέφτηκε και έκανε μία δική του εφεύρεση πρωτόγονη αλλά αποδοτική Σκέφτηκε ότι τα χτυπήματα σε μία λεία επιφάνεια κοσμήματος δημιουργούν αυτό το είδος του ματ Γι αυτό φρόντισε και πήρε σπασμένα τζάμια τα οποία άλεσε και τα έκανε ψιλά σαν αλεύρι και στο σπίτι επάνω το δικό μας έκανε μία εγκατάσταση Δηλαδή στην ταράτσα εφήρμοσε ένα είδος υδρορρόης που από πάνω είχε ένα χωνί έριχνε μέσα αυτά τα τρίμματα των τζαμιών και πέφτανε με ορμή κάτω εκεί που βρισκόταν το κόσμημα και χτυπώντας το πολύ εδημιουργείτο ματ Αυτό δεν το ήξεραν αυτοί και έτσι ο πατέρας μου είχε μία πρόσθετη αμοιβή Μία πρόσθετη ενίσχυση στα οικονομικά του

Στο μαγαζί μας της Σμύρνης θυμάμαι ότι υπήρχαν αυτά τα σύνεργα Δηλαδή ένα μεγάλο χωνί ένα είδος υδρορρόης και κάτω ένα μεγάλο δοχείο σαν βαρέλι το οποίο υποδέχετο τα τρίμματα Έπειτα τα ξανάβαζαν σε έναν κουβά τα ξανανέβαζε ο μεγάλος μου αδελφός στην ταράτσα και τα ξανάριχνε

Επίσης υπήρχαν εκεί πολλά καλούπια για να κάνουμε κοσμήματα διότι τα κοσμήματα στη Σμύρνη όπως είπα ήσαν τα περισσότερα χειροποίητα Δεν υπήρχαν χυτόπρεσες και τέτοια

Επίσης το λιώσιμο του χρυσού γινόταν σε καμίνια με κάρβουνα Υπήρχε φυσερό από πάνω υπήρχε και καμίνι και έβαζαν το χρυσό σε χωνάκια που τα λέγαμε ποτάδες Όταν ο θείος μου επρόκειτο να λιώσει χρυσό εμένα η δουλειά μου ήταν να δουλεύω το φυσερό αφού προηγουμένως ανέβαινα και άνοιγα το πίσω παράθυρο του εργαστηρίου Ο τοίχος του έβλεπε στον περίβολο της εκκλησίας των Καπουκίνων που ήταν ιδιοκτησία του μαγαζιού μας

Επίσης στη Σμύρνη φυσικά δεν υπήρχε ούτε ωράριο ούτε συνδικάτα εργατών Ένας καλός τεχνίτης ήταν πάντα περιζήτητος και έβρισκε δουλειά εύκολα ενώ έναν τεμπέλη ή άχρηστο το αφεντικό είχε όλο το ελεύθερο να τον απολύσει χωρίς να έχει συνέπειες

Στη Σμύρνη στην ωραία πόλη της χαράς και της εργασίας (διότι στη Σμύρνη για να είσαι φτωχός έπρεπε να είσαι τεμπέλης) υπήρχε δουλειά για όλους Δεν εδικαιολογείτο άνθρωπος φτωχός εκτός αν ήταν τεμπέλης

Όπως μου είπε η μητέρα μου επειδή οι περισσότερες δουλειές και τα περισσότερα δώρα γίνονταν το Δεκέμβρη και την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και όχι των Χριστουγέννων όπως τώρα που φραγκέψαμε ο πατέρας μου εγκαθίστατο και κοιμόταν και τη νύχτα μέσα στο μαγαζί δουλεύοντας είκοσι ώρες το εικοσιτετράωρο Έπαιρνε το στρώμα του και το πάπλωμά του και κοιμόταν σε έναν καναπέ του μαγαζιού Μόνο κάθε Σάββατο πήγαινε σπίτι για να πλυθεί να καθαριστεί να αλλάξει ρούχα και αυτό όπως προανέφερα διότι ήταν υποχρεωμένος να συνεισφέρει περισσότερα λόγω των περισσοτέρων εξόδων που είχε με τη μεγάλη του οικογένεια

Τα δύο τρία τελευταία χρόνια προ της Καταστροφής ήσαν πολύ στη μόδα στη Σμύρνη τα βραχιόλια Τα περίφημα σμυρναίικα βραχιόλια Οι σαλίγκαροι τα τσατιά κτλ Αυτά όλα γίνονταν από χρυσό 22 καρατίων Δηλαδή λιώνανε απευθείας ή αγγλικές λίρες ή τουρκικές λίρες ή εικοσόφραγκα και έτσι

Digitized by 10uk1s

εγίνοντο αυτά τα ωραία σμυρναίικα βραχιόλια Αυτή η μόδα ήταν και ένα είδος σωτηρίας για τη μετέπειτα προσφυγιά διότι όσοι πρόσφυγες κατόρθωσαν και γλίτωσαν και έφεραν τα χρυσά τους εδώ πουλώντας τα μπόρεσαν να δημιουργήσουν τον πρώτο πυρήνα της εγκαταστάσεώς τους Φυσικά η έλευση των προσφύγων βοήθησε πολύ και την οικονομία της Ελλάδας Η αλήθεια είναι ότι οι Ελλαδίτες τρόμαξαν όταν είδαν το κύμα των προσφύγων φοβούμενοι ότι αυτό θα φέρει ανεργία και μεγάλη φτώχεια Αλλά όπως είπα και εγώ σε μία εκπομπή της τηλεόρασης για τη μαύρη επέτειο της καταστροφής της Σμύρνης οι πρόσφυγες ακούμπησαν μεν εις τον κορμό της μητέρας πατρίδος αλλά δεν ακούμπησαν ως παράσιτα αλλά ως μπόλια και εμπόλιασαν τον κορμό της Ελλάδος και γι αυτό πήγε πολύ μπροστά η Ελλάς Απόδειξη είναι η Μακεδονία Δεν ξέρω αν το ξαναείπα αλλά όσες φορές και να το πει κανείς δεν αρκεί Η εγκατάσταση των προσφύγων και προπαντός των Ποντίων εδημιούργησε ένα ωραίο στρώμα Ελλήνων εις τη Μακεδονία Και όχι μόνο ανεπτύχθη οικονομικώς και βιομηχανικώς αλλά διορθώθηκε και εθνολογικώς

Διότι πριν από την έλευση των προσφύγων με τις προπαγάνδες και με τις διώξεις πολλοί παρ όλο που ήσαν Έλληνες εις το αίσθημα ήσαν σλαβόφωνοι πράγμα που ενίσχυε τότε την προπαγάνδα της Βουλγαρίας που επιζητούσε να μας φάει τη Θεσσαλονίκη

Όπως είπα η έλευση των προσφύγων οι οποίοι ήσαν γυμνοί και δεν είχαν ούτε ρούχα ούτε ένα κρεβάτι να κοιμηθούν εβοήθησε πολύ την εθνική οικονομία Ήρθαν τότε και πολλά δολλάρια προπαντός από τους Αμερικανούς οι οποίοι ήσαν οι μόνοι που πραγματικά εβοήθησαν στην εγκατάσταση των προσφύγων και πολλές βιοτεχνίες μικρές εδούλεψαν και εξελίχθηκαν σε βιομηχανίες Διότι ερχόμενοι οι πρόσφυγες ήσαν υποχρεωμένοι να αγοράσουν από παπούτσια κάλτσες έως κρεβάτια έως μαχαιροπίρουνα έως πιάτα και εν πάση περιπτώσει το νοικοκυριό Οι δικές μας οι γυναίκες ήσαν προκομμένες και καθαρές Τις είπαν παστρικές με διφορούμενη έννοια Εμείς θα πάρουμε την καλή έννοια Ήσαν πράγματι παστρικές και νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς όπου η ζωή ήταν πρωτόγονη όπου δεν υπήρχε αποχέτευση και τα βρωμόνερα κυκλοφορουσανε μέσα στους δρόμους δεν εξεδηλώθη ποτέ καμία επιδημία λόγω της καθαριότητας την οποία κρατούσαν οι γυναίκες οι δικές μας εις τα σπίτια τους

Η άλλη διφορούμενη έννοια του παστρικές ήταν καλοαντρούδες Τραβούσαν τους άντρες τους Ελλαδίτες και θύμωναν οι κοπέλες διότι έχαναν τις ευκαιρίες Οι γυναίκες οι δικές μας ήσαν καλές μαγείρισσες καλές νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς με τις πρωτόγονες εγκαταστάσεις όπου έμεναν ολόκληρες οικογένειες σε μία παράγκα η οποία είχε ένα υποτυπώδες παραθυράκι μόλις εξοικονομούσαν κανένα κομματάκι πανί έφτιαχναν μία κουρτινουλα και μόλις βρίσκανε κανένα κουτί από κονσέρβα και λίγο χώμα κατόρθωναν και φύτευαν πότε ένα βασιλικό και πότε ένα γεράνι

Και όταν γύριζε ο άντρας κουρασμένος από το μεροκάματο έβρισκε πάντοτε στο σπίτι έτοιμο να τον περιμένει κάτι καλομαγειρεμένο Φτωχό μεν αλλά περιποιημένο Η δύναμη και το κουράγιο που έδωσαν οι γυναίκες της προσφυγιάς στους άντρες πρόσφυγες είναι βεβαιωμένα Χάρη εις την περιποίηση χάρη εις το κουράγιο που έδιναν κατορθώσαμε να κρατηθούμε στα πόδια μας

Ως απόδειξη θα φέρω ένα μικρό παράδειγμα Αυτή την εποχή υπάρχει μια πολύ μεγάλη βιομηχανία μπισκότων και ζυμαρικών οι αδελφοί Παπαδόπουλοι Οι γονείς αυτών είχαν εγκατασταθεί σε μία παράγκα στη Θεσσαλονίκη Η μητέρα τής οικογένειας εζύμωνε και έψηνε όλη μέρα κουλουράκια τα οποία ο πατέρας Παπαδόπουλος τα έπαιρνε σε έναν ταβλά στο κεφάλι του και έβγαινε και τα πουλούσε στους δρόμους

Ε λοιπόν τα παιδιά αυτής της οικογένειας μεγαλώνοντας με το παράδειγμα της εργατικότητος

Digitized by 10uk1s

κατόρθωσαν σήμερα να συναγωνίζονται ευρωπαϊκά είδη σαν τα δικά τους

Και μια και μιλήσαμε για την κακία της εκφράσεως laquoοι παστρικέςraquo ας μιλήσουμε και για το ειρωνικό laquoτι είχαμε και τι χάσαμεraquo Μπορεί μερικές απλοϊκές γυναικούλες προσφυγίνες να το είπανε καμιά φορά Αλλά είναι βέβαιο ότι και είχαμε και χάσαμε Είχαμε το παν και χάσαμε το παν σε μια στιγμή Εδώ μια ζημιά που γίνεται σε οιοδήποτε σπιτικό δηλαδή το να σπάσει ένα πιάτο ένα ποτήρι μας δημιουργεί μια κάποια στεναχώρια Φανταστείτε το βιος γενεών ολόκληρων να το αφήνεις έρμαιο στις αρπαγές των Τούρκων Να κλειδώνεις την πόρτα σου και να πετάς το κλειδί γιατί ξέρεις ότι δεν θα ξαναμπείς στο σπιτικό σου

Και για μεν τα σπίτια και τα μαγαζιά μας που καήκανε κατά κάποιο τρόπο το παίρνεις απόφαση Αλλά σκεφτείτε να έχεις ένα σπίτι ή μία ανθούσα επιχείρηση να την αφήνεις στα χέρια άλλων και να φεύγεις ξυπόλυτος και γυμνός με ένα μπογαλάκι μόνο στο χέρι γιατί δεν είχες τη δυνατότητα να πάρεις κάτι περισσότερο μαζί σου

Φυσικά και το σπίτι που μας φιλοξένησε μετά τη φωτιά του κ Ανέστη ένα αρχοντικό με τρία δωμάτια υποδοχής χωριστά το λίβινγκ την αυλή όπως τη λέγανε στη Σμύρνη με έξι υπνοδωμάτια επάνω με μία επίπλωση θαύμα διότι ο άνθρωπος αυτός ήταν καπνέμπορος καπνοπαραγωγός μάλλον και σταφιδοπαραγωγός με τεράστια κτηματική περιουσία και είχε κατορθώσει να δημιουργήσει μια καλή κατάσταση mdash και να ξέρει ότι αφήνει αυτό το σπίτι όπως είναι και φεύγει για να μην το ξαναδεί ποτέ

Το ίδιο συνέβη και με τον θείο μου Το σπίτι του Τσιντσίνη του θείου μου όπως προείπα κάηκε αλλά το εργοστάσιό του ο αλευρόμυλος ο οποίος ήταν ο καλύτερος των Βαλκανίων διότι με την ελληνική κατοχή σιγουρεύτηκε πλέον και καταξοδεύτηκε και ανανέωσε το σύνολο των εργαλείων του (και μάλιστα είχε φέρει ειδικό τεχνίτη από την Ελβετία διότι τα μηχανήματα ήσαν ελβετικά Αυτές τις λεπτομέρειες τις ήξερα διότι στο εργοστάσιο ήταν διευθυντής ο δεύτερος αδελφός μου ο Νίκος Είχαν φέρει όπως είπα ειδικό τεχνοκράτη από την Ελβετία τον κ Σενώ τον οποίο βρήκαμε μετά την Καταστροφή εις τους μύλους του Αγίου Γεωργίου Αυτός διοργάνωσε τους μύλους του Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι και επειδή γνωριζόταν με τον αδελφό μου τον Νίκο κατά την κατοχή πήγαμε και μας έδωσε μια μεγάλη ποσότητα αλεύρι) αυτό λοιπόν το τεράστιο εργοστάσιο το οποίο επειδή ήταν κοντά στην παραλία της Σμύρνης είχε δική του προβλήτα όπου επλεύριζαν τα πλοία που έφερναν αγγλικό κάρβουνο διότι το εργοστάσιο εργαζόταν με δική του κίνηση και ξεφόρτωνε κάρβουνα και φόρτωνε άλευρα για να κάνει εξαγωγή mdash αυτή την τεράστια περιουσία ο θείος μου την εγκατέλειψε και ήρθε εδώ αφού είχε χάσει και τον μοναχογιό του μαζί με τη θεία μου και αν δεν ήμαστε εμείς δεν θα είχε ούτε να κοιμηθεί πουθενά ούτε να φάει πουθενά

Σημειώστε ότι το 1948 που είχα πάει στη Σμύρνη πήγα και βρήκα το εργοστάσιο και ακόμα το 48 δηλαδή είκοσι έξι χρόνια αργότερα υπήρχε η επιγραφή laquoΙωάννης Ν Τσιντσίνηςraquo διότι το κτίριο ήταν τετραώροφο με τα γραφεία και οι Τούρκοι δεν είχαν την ευχέρεια να σβήσουν την επιγραφή

Το laquoτι είχαμε και το τι χάσαμεraquo είναι βέβαιο Διότι όπως είπα είχαμε το βιος μας είχαμε το σπιτικό μας είχαμε τη δουλειά μας είχαμε την προκοπή μας και όλα αυτά χαθήκανε σε μία ώρα μέσα σε μία κακιά στιγμή

Αυτά τα λίγα είχα να πω χωρίς να έχω ούτε τη μόρφωση ούτε την προπαρασκευή για να μάθουν τα παιδιά μου και τα εγγόνια μου λίγα πράγματα από την καημένη μας πατρίδα από τις ρίζες μας

Digitized by 10uk1s

οι άντρες στη Σμύρνη εδούλευαν όλη την ημέρα δεν τεμπέλιαζαν

Γινόταν το πανηγύρι της Αγίας Άννας της Αγίας Παρασκευής του Αγίου Παντελεήμονα αλλά το πιο εντυπωσιακό πανηγύρι ήταν της Αγίας Τριάδος της οποίας η εκκλησία ήταν στο ομώνυμο χωριό

Εκεί λειτουργούσε ο παπα‐Μιχάλης τον οποίο ο πατέρας μου από απλό καντηλανάφτη είχε προωθήσει σε παπά πράγμα που δεν ξεχνούσε ποτέ ν αναφέρει ο παπα‐Μιχάλης

Το πανηγύρι αυτό είχε την ιδιάζουσα μορφή ότι οι προσκυνητές ξεκινούσαν για να πάνε να προσκυνήσουν και να γιορτάσουν τη χάρη της με βάρκες από την προκυμαία της Σμύρνης Οι βάρκες αυτές ήσαν καταστολισμένες με φαναράκια που μέσα έκαιγαν κεριά Και ήταν ένα θέαμα φαντασμαγορικό ήταν ένα είδος μικρής ενετικής εορτής και φυσικά από τις βάρκες και από το κυρίως χωριό πετούσαν διάφορα πυροτεχνήματα και βεγγαλικά τα οποία εφώτιζαν τον ουρανό της Σμύρνης

Δηλαδή θα έλεγε κανείς ότι παρ όλο που ήταν τουρκική κατοχή κυριαρχούσε ο χριστιανισμός η ορθοδοξία μας δηλαδή και ο ελληνισμός μας

Από αυτό αποδεικνύεται η ελληνικότητα Οι Τούρκοι δεν μπορούσαν να κάνουν ούτε να αντείπουν τίποτα σ αυτό Μια άλλη εκδήλωση ήταν όταν στις 14 Ιουλίου γιορτάζανε οι Γάλλοι την Επανάστασή τους Τότε και εμείς οι Έλληνες συνεορτάζαμε με τους Γάλλους∙ αυτή τη γιορτή τη λέγαμε laquoτο Ρεμπουμπλίκraquo από την ονομασία της Γαλλικής επαναστάσεως για να αποδείξουμε την αντίθεσή μας προς την καταπίεση που υφιστάμεθα από τους Τούρκους

Στη Σμύρνη επειδή υπήρχαν μεγάλες ιδιοκτησίες οικοπέδων οι κάτοχοι αυτών πλούσιοι φυσικά άνθρωποι εδημιουργούσαν στοές τις λεγόμενες laquoβερχανέδεςraquo Δηλαδή άνοιγαν διόδους σε παραλλήλους δρόμους φυσικά κεντρικούς από τον ένα δρόμο στον άλλο χτίζοντας εκατέρωθεν μαγαζιά και γραφεία πάνω από τα μαγαζιά αυτά Τέτοιες στοές ήταν του Τενεκίδη ήταν του Χαϊλάιφ ήταν της Ελληνικής Λέσχης ήταν του Κράμερ και πολλές άλλες όπως είπα και με αρμένικα ονόματα διότι στη Σμύρνη υπήρχαν και πάρα πολλοί πλούσιοι Αρμεναίοι

Μία συνοικία που παρέλειψα πριν να αναφέρω ήταν της Αγίας Αικατερίνης συνοικία πολυπληθέστατη με κατοίκους όλους αστούς στην οποία κυριαρχούσε η εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης που μόλις είχε τελειώσει το 1920 Όλη αυτή η εκκλησία ήταν από μάρμαρο Με τα χρόνια μάθαμε ότι οι Τούρκοι για να την καταστρέψουν για να την εξαφανίσουν επί πέντε ημέρες χρησιμοποιούσαν εκρηκτικά Τόσο καλοφτιαγμένος ναός ήταν η Αγία Αικατερίνη

Και όπως είπα πριν η συνοικία αυτή ήταν πολυπληθέστατη ήταν κατοικημένη όλη από αστούς και ο δρόμος της ήταν αρκετά φαρδύς

Αλλά οι Έλληνες της Σμύρνης εκτός από την καταπίεση των Τούρκων είχαν να αντιμετωπίσουν και το όργιο από τις προπαγάνδες των Ευρωπαϊκών Κρατών Στη Σμύρνη οι Γάλλοι είχαν δημιουργήσει ατελείωτα σχολεία Είχαν την laquoΠροβιντάνςraquo την laquoΝταμ ντε Σιόνraquo τη laquoΣακρέ Κερraquo τους laquoΦρερraquo το laquoΤάγμα των Καπουκίνωνraquo Οι Γερμανοί τις laquoΔιακονέσεςraquo Υπήρχε Γαλλικό νοσοκομείο Ολλανδικό νοσοκομείο αλλά το Ελληνικό του Αγίου Χαραλάμπους το οποίο κατά τη γνώμη μου είναι το αρχαιότερο ελληνικό νοσοκομείο αρχαιότερο και του Ευαγγελισμού ήταν το πιο τέλεια οργανωμένο διότι είχε όλα τα γνωστά τμήματα Μεταξύ αυτών είχε και τμήμα για τους φρενοβλαβείς

Digitized by 10uk1s

Επίσης μέσα στη Σμύρνη ήταν κατεσπαρμένες και ατελείωτες καθολικές και προτεσταντικές εκκλησίες Όλα αυτά τα ιδρύματα προπαγάνδας που προανέφερα διεσώθησαν από τη φωτιά πράγμα που αποδεικνύει τον εμπρησμό από τους Τούρκους Όποιο ήθελαν να μην καεί δεν καιγόταν Γι αυτό και η Καθεντράλε η Μητρόπολη των Καθολικών διεσώθη και τη βρήκα Διεσώθησαν επίσης το μοναστήρι των Καπουκίνων στου οποίου τον περίβολο έβλεπε το μαγαζί μας το Γαλλικό νοσοκομείο η Ολλανδική εκκλησία και το Ολλανδικό νοσοκομείο Την εκκλησία τους αργότερα οι Ολλανδοί ή μας την παρεχώρησαν ή μας την πούλησαν διότι έγινε και υπάρχει τώρα ως ορθόδοξος εκκλησία ελληνική είναι ένα μικρό παρεκκλήσι διότι φυσικά δεν υπήρχε ούτε ένας Ολλανδός υπήκοος που να χρειάζεται εκκλησία

Φυσικά οι Έλληνες της Σμύρνης δεν έμειναν αδρανείς σ αυτές τις προπαγάνδες των ξένων και αντεπετίθεντο με την παιδεία Υπήρχαν δύο κοινοτικά δημοτικά σχολεία το Σοφείον και του Κιουπεντζόγλου mdashο Κιουπεντζόγλου ήταν ο δωρητήςmdash στα οποία η φοίτηση ήταν δωρεάν

Επίσης υπήρχε το κλασικό η περίφημος Ευαγγελική Σχολή για τα αγόρια Υπήρχε το Κεντρικό Παρθεναγωγείο για τα κορίτσια το Ομήρειο Παρθεναγωγείο επίσης για τα κορίτσια αλλά υπήρχαν και ατελείωτα πάρα πολλά ιδιωτικά σχολεία όπως ήταν το Ελληνογαλλικό λύκειο του Αρώνη το Ελληνογερμανικό λύκειο του Γιαννίκη η Σχολή Αναστασιάδη η Σχολή Δαλιδάκη η Σχολή Πασχάλη και όσα άλλα μεταγενέστερα θυμηθώ και θα αναφέρω

Η Σχολή Πασχάλη εφημίζετο για την αυστηρότητα του διευθυντού της Ξέρω λεπτομέρειες διότι εφοίτησα και εγώ εκεί στο νηπιαγωγείο και ως τη Δευτέρα Δημοτικού Ήταν εξατάξιο δημοτικό σχολείο μικτό για αγόρια και κορίτσια Στα εμπρός θρανία καθόντουσαν τα κορίτσια και από πίσω καθόμασταν εμείς τα αγόρια Κάθε πρωί έπρεπε όλοι οι μαθηταί είτε αγόρια είτε κορίτσια να παρελάσουν μπροστά από τον κ Κωνσταντίνο Πασχάλη τον διευθυντή δείχνοντας τα χέρια τους αν είναι καθαρά τα νύχια και κρατώντας με τον αντίχειρα καθαρό μαντίλι Επίσης εξέταζε τα αυτιά και τους λαιμούς αν είναι καθαρά Εάν ενός τα νύχια δεν ήσαν πολύ καθαρά τον έστελνε πίσω στο σπίτι να πλυθεί και να ξανάρθει

Εφημίζετο επίσης και για την καλλιγραφία την οποία εδίδασκε Ήταν ο ίδιος πολύ καλλιγράφος Έγραφε στον πίνακα την Άλφα‐Βήτα και έπρεπε οι μαθηταί να την αντιγράψουν Κρατούσε ένα χάρακα μία αρίδα όπως τη λέγαμε και παρακολουθούσε από πάνω πώς γράφαμε Εάν δεν ήταν ευχαριστημένος τρώγαμε και μία στα χέρια

Εις του Πασχάλη είχαν φοιτήσει όλα τα αδέλφια μου μέχρι την Έκτη Δημοτικού και από εκεί πήγαιναν στην Ευαγγελική Σχολή Ο αδελφός μου ο Νίκος ο δευτερότοκος επειδή ήξερε πόσο ζόρικη ήταν η ζωή στου Πασχάλη επέμενε και από την Τρίτη Δημοτικού με πήρε και με έγραψε εις του Αρώνη όπου εφοίτησα τέσσερα χρόνια έως την Έκτη Δημοτικού Εκεί σ αυτές τις τέσσερις τάξεις είχα συμμαθητή μου και τον Αρίστο Ωνάση

Η εκπαίδευση στη Σμύρνη ήταν για έντεκα χρόνια Δηλαδή έξι χρόνια Δημοτικό και πέντε χρόνια Γυμνάσιο φιλολογικό Εάν πήγαινε κανείς στο Εμπορικό είχε τέσσερα χρόνια Ένα χρόνο λιγότερο

Εγώ εις του Αρώνη έμεινα ως την Έκτη Δημοτικού Μετά γράφτηκα στην Ευαγγελική Σχολή στην οποία φοίτησα ως την Τρίτη Γυμνασίου Εν τω μεταξύ με την κατοχή των Ελλήνων δημιουργήθηκε ένα νέο γυμνάσιο το λεγόμενο Αρμοστειακό και για να το πλαισιώσουν επέλεξαν από την Ευαγγελική Σχολή μία ομάδα από τους πιο καλούς μαθητάς μεταξύ των οποίων ήμουν και εγώ mdashβλέπετε δεν είμαι και πολύ μετριόφρωνmdash και φοιτήσαμε εις το Αρμοστειακό Εκεί έμεινα έως την Τετάρτη Γυμνασίου όπου

Digitized by 10uk1s

και με βρήκε η καταστροφή της Μικράς Ασίας δηλαδή η φωτιά Εδώ στην Ελλάδα ερχόμενος δεν είχα την τύχη να τελειώσω αλλά έπεσα στη βιοπάλη

Και τώρα μια μικρή περιγραφή της Σμύρνης και του τρόπου περίπου που ζούσαμε

Τα σπίτια στη Σμύρνη κατά κανόνα ήσαν μονοκατοικίες Διώροφες ή τριώροφες Τα ισόγεια για το φόβο των Τούρκων έκλειναν με παράθυρα και πόρτες από μασίφ σίδερα διότι υπήρχε πάντοτε ο φόβος για πλιάτσικο

Από το δεύτερο πάτωμα και πάνω ήσαν ξύλινα και φυσικά υπήρχαν και τα μπαλκόνια Στα υπόγεια ήσαν τα κελάρια και οι αποθήκες για τις σοδειές διότι κάθε καλή νοικοκυρά έπρεπε να κάνει τις σοδειές της εγκαίρως στην εποχή τους για όλο το χρόνο

Στο ισόγειο μετά το υπερυψωμένο ημιυπόγειο ήσαν οι αίθουσες της υποδοχής τα σαλόνια οι τραπεζαρίες και το χωλ το οποίο εμείς λέγαμε αυλή κατά κανόνα στρωμένο με μάρμαρα Υπήρχε σκάλα η οποία πήγαινε προς το άνω πάτωμα Στη μέση της σκάλας ήσαν τα αντρεσόλ τα δωμάτια εις τα οποία κοιμόντουσαν οι υπηρέτριες mdash κάθε σπίτι αστικό έπρεπε υποχρεωτικώς να έχει υπηρέτες Και παραπάνω ήσαν τα υπνοδωμάτια Σε ένα από τα υπνοδωμάτια αυτά το οποίο έβλεπε στο πρόσωπο υπήρχαν τα μπαλκόνια Τα μπαλκόνια είχαν στην πρόσοψή τους δύο ή τρία παράθυρα από ένα σε κάθε πλάι Είχε διπλά πλαίσια το κάθε παράθυρο Το επάνω ήταν σταθερό Το κάτω ανεβοκατέβαινε αναλόγως την εποχή Και όλα τα παράθυρα σκεπάζονταν με κουρτίνες τα λεγόμενα στόρια τα οποία ανεβοκατέβαιναν με ελατήρια

Φυσικά ασανσέρ και καλοριφέρ δεν υπήρχαν ακόμα Για θέρμανση χρησιμοποιούσαμε τα τζάκια τις σόμπες με ανθρακίτη ή σόμπες πετρελαίου και τα περίφημα μαγκάλια Τα μαγκάλια έκαιγαν ξυλοκάρβουνα αλλά έπρεπε πρώτα να ετοιμαστούν στο ύπαιθρο για να μη δημιουργηθεί ανωμαλία

Τα απογεύματα μαζευόντουσαν οι γειτόνισσες πότε στο σπίτι της μιας πότε στο σπίτι της άλλης για να πιούνε το καφεδάκι τους και να δοκιμάσουν τα κουλούρια Αυτές οι συγκεντρώσεις ελέγοντο laquoκεντινάraquo Το όνομα αυτό δεν ξέρω ίσως προήλθε διότι έπαιρναν μαζί και τα κεντήματά τους

Στις γιορτές κάθε νοικοκυρά έπρεπε να εμφανίσει τα γλυκά σερβίροντας τους επισκέπτες σε δίσκο ασημένιο με πιατάκια ασημένια και όσο πιο πολλά γλυκά εμφάνιζε τόσο πιο καλή νοικοκυρά ήταν Γι αυτό η αργυροχοΐα είχε αναπτυχθεί πάρα πολύ στη Σμύρνη Και σήμερα ακόμη οι σμυρναίικοι δίσκοι οι κούπες και τα πιατάκια θεωρούνται έργα τέχνης Θεωρούνται μουσειακά είδη

Τα βράδια μετά το φαγητό αφού φυσικά ήρχοντο και οι άντρες των σπιτιών εγένοντο οι περίφημες βεγγέρες Πότε στο σπίτι του ενός πότε στο σπίτι του άλλου και σπιτικό το οποίο είχε κορίτσι και δεν είχε πιάνο ήταν αδύνατο Γι αυτό γινόντουσαν μικρές συγκεντρώσεις μουσικές

Ο μεγάλος μου ο αδελφός ο Χρήστος είχε πολύ ωραία φωνή τενόρου Απέναντι σε μας ήταν η οικογένεια Κρασοπούλου η δεύτερη κόρη των οποίων έπαιζε πολύ ωραίο πιάνο και το φόρτε της ήταν η άρια από την τελευταία πράξη της laquoΤόσκαraquo ο laquoΓερο‐Δήμοςraquo και άλλα διάφορα τραγούδια

Μεγάλη γιορτή ήταν η Πρωτοχρονιά Τότε όλα τα σπίτια άφηναν ανοιχτές τις εξώπορτες και οι νοικοκυρές έμεναν και υποδέχονταν τους επισκέπτες Οι επισκέπτες ήσαν οι άντρες των σπιτιών οι οποίοι πήγαιναν από πόρτα σε πόρτα ευχόμενοι για το καλό του χρόνου

Digitized by 10uk1s

Επίσης στη Σμύρνη γιορτάζονταν πάρα πολύ εύθυμα οι Απόκριες και τις τρεις Κυριακές Η μεγαλύτερη παρέλαση γινόταν στην οδό των Τράσων εκεί που ήταν και το σπίτι του θείου μου Εμείς μικρά παιδιά ήμασταν πίσω από τα παράθυρα όπου εστέκοντο οι κοπέλες των σπιτιών Μεταξύ αυτών η αδελφή μου και οι φίλες της Τα λουλούδια και οι σοκολάτες που έπεφταν μέσα στα σπίτια μας από τις άμαξες που περνούσαν με τους μασκαρεμένους ή με τους διασκεδάζοντες ήσαν ατελείωτα Βουνό σχημάτιζαν οι σοκολάτες και τα λουλούδια

Κάθε καλό νοικοκυριό έπρεπε να κάνει τις προμήθειές του για το χειμώνα Εις την εποχή τους οι γυναίκες έκαναν πελτέ ντομάτες Έκαναν τον τραχανά τους Έπαιρναν λάδι για όλη τη χρονιά Έπαιρναν βούτυρο γάλακτος και το έλιωναν για το φαγητό Σύκα (τα οποία ετοιμάζανε και έβαζαν και καρύδι μέσα) σε κασάκια Σταφίδες

Επίσης σε όλα τα καθώς πρέπει σπίτια έπρεπε να ζυμώνουν οι ίδιες το ψωμί τους και να το στέλνουν στο φούρνο μόνο για ψήσιμο Κάποτε σώθηκε το ζυμωτό ψωμί και με έστειλε η μητέρα μου να αγοράσω ψωμί από το φούρνο Μου έδωσε δε και μία πετσέτα για να το τυλίξω μην τυχόν και δούνε στη γειτονιά ότι η κυρία Αθανασία αγόρασε ψωμί έτοιμο και με απείλησε ότι αν με δούνε θα φάω ξύλο της χρονιάς μου

Για φωτισμό τα περισσότερα σπίτια της Σμύρνης χρησιμοποιούσαν λάμπες πετρελαίου Υπήρχε όμως και φωταέριο με το οποίο φωτίζονταν και οι δρόμοι Εμείς φυσικά είχαμε φωταέριο και έτσι μπορούσαμε να κάνουμε το μπάνιο μας εύκολα χρησιμοποιώντας το φωταέριο στο θερμοσίφωνά μας

Στο σπίτι του θείου μου του Τσιντσίνη εκτός από τα ευρωπαϊκά λουτρά όπως τα λέγαμε δηλαδή το μπάνιο και το θεσμοσίφωνα υπήρχε και χαμάμ τούρκικο Λουτρός τουρκικός

Στη Σμύρνη οι νοικοκυρές όσες δεν είχαν ευχέρεια στο σπίτι τους και οι νοικοκυραίοι για να κάνουν μπάνιο κατέφευγαν κατά καιρούς στα λουτρά τα θερμά τα λεγόμενα χαμάμια που υπήρχαν χωριστά για τους άντρες και χωριστά για τις γυναίκες Ένα είδος σημερινής σάουνας

Στα εξοχικά σπίτια τα οποία ήσαν εκατέρωθεν του κόλπου της Σμύρνης δηλαδή σ αυτά που αναφέραμε προηγουμένως mdashΚαρατάσι Καραντίνα Γκιοστεπέ και Κοκαριαλί και από την άλλη πλευρά Αγία Τριάδα Πετρωτά Αλάμπεη Κορδελιόmdash τα σπίτια τα οποία ήσαν στην παραλία είχαν και δικές τους μικρές εξέδρες με μία μικρή καμπίνα για να μπορούν να κάνουν μπάνιο Στη Σμύρνη ήταν πολύ διαδεδομένο το κολύμπι Από μικρά παιδιά μας πηγαίνανε και κολυμπούσαμε

Στην κυρίως πόλη της Σμύρνης δεν υπήρχαν φυσικά τέτοιες καμπίνες αλλά υπήρχαν Δημόσια Λουτρά τα οποία ήσαν επίσης χωριστά για τους άντρες χωριστά για τις γυναίκες Οι γυναίκες είχαν ένα είδος πισίνας εσωτερικής στην οποία κολυμπούσαν οι κοπέλες και οι μητέρες Οι άντρες ανοιγόντουσαν και λίγο έξω από τα μπάνια και κολυμπούσαν

Θυμάμαι όταν επρόκειτο η αδελφή μου να ετοιμαστεί να πάει για μπάνιο έγινε ολόκληρη ιεροτελεστία εις το σπίτι διότι έτοιμα μαγιό με τον σημερινό τύπο φυσικά δεν υπήρχαν Έπρεπε να έρθει η μοδίστρα διότι το μαγιό έπρεπε να είναι πολύ συμμαζεμένο και ηθικό και γι αυτό κάνανε πρόβα και εγώ ήμουνα μικρός και παρακολουθούσα την πρόβα

Το μαγιό έγινε από μαύρο σατέν και έπρεπε να δεθεί οπωσδήποτε κάτω από το γόνατο Δηλαδή φαινόταν μόνο η γάμπα και από πάνω έπρεπε να κλειστεί έως το λαιμό και στα μπράτσα έως τον αγκώνα Θυμάμαι το μαγιό αυτό ήταν από μαύρο σατέν και ήταν γαρνιρισμένο με ίδιο κίτρινο ύφασμα

Digitized by 10uk1s

Αυτά τα Δημόσια Λουτρά ήσαν εις το δεξιό άκρο της προκυμαίας της Σμύρνης και ελέγοντο laquoτου Ντισούraquo και λέγαμε πάμε στου Ντισού τα μπάνια Η μεγάλη αυτή εξέδρα που εισχωρούσε βαθιά μέσα στη θάλασσα εχωρίζετο σε δύο διαφορετικές εγκαταστάσεις Αριστερά ήταν για τις γυναίκες και δεξιά για τους άντρες με έναν εξώστη ενδιάμεσα να χωρίζει αυτές τις δύο εγκαταστάσεις

Εις την άκρη αυτή του εξώστη ήταν πάντοτε ένας φρουρός εφοδιασμένος με πέτρες και όταν κάποιος από τους κολυμβητές άντρες επλησίαζε προς το γυναικείο τμήμα τον πετροβολούσε και τον απομάκρυνε Αλλά τα περισσότερα μπάνια εγένοντο στα χωριά όπως σας προείπα διότι εκτός από τις ιδιωτικές εξέδρες υπήρχαν και Δημόσια Λουτρά Υπήρχαν επίσης και πολλές ιδιωτικές βάρκες στην παραλία της Σμύρνης και οι πιο καλοί κολυμβητές mdashμεταξύ αυτών ήμουν και εγώmdash παίρναμε τη βάρκα βγαίναμε ανοιχτά στον κόλπο και κολυμπούσαμε στα βαθιά

Πολύς κόσμος μάλιστα πήγαινε και έκανε μπάνια προς το Κορδελιό διότι τα νερά εκεί ήσαν πολύ πιο καθαρά Μέσα στον κόλπο της Σμύρνης κοντά στην παραλία ήταν άσχημα να κάνουμε μπάνιο διότι η Σμύρνη είχε αποχέτευση από τότε Υπήρχαν πολλά τρεχούμενα υπόγεια νερά και αυτό διευκόλυνε την εγκατάσταση αποχετεύσεως Όλες αυτές οι ακαθαρσίες φυσικά εχύνοντο εις τον κόλπο και πολλές φορές όταν φυσούσε μπάτης είχαμε μία άσχημη μυρουδιά Φανταστείτε αυτό λέγαμε όταν η Σμύρνη είχε τότε περί τους 500000 κατοίκους Σήμερα εάν εξακολουθεί ο ίδιος τρόπος αποχετεύσεως (λένε ότι η Σμύρνη έχει τώρα 4000000 κατοίκους) ο κόλπος θα έχει μολυνθεί και θα έχει καταστραφεί διότι στην εποχή μας ο κόλπος έδινε ωραιότατα ψάρια και προπαντός τις φημισμένες τσιπούρες και λαυράκια

Πιο πριν μιλήσαμε για τα ωραία καφενεία που ήσαν κατά μήκος της παραλίας της Σμύρνης με τις μουσικές και με τους ωραίους ανθρώπους της Σμύρνης μετά την κούραση της ημερήσιας δουλειάς να πηγαίνουν να διασκεδάσουν Και οι μεζέδες που προσέφεραν αυτά ήσαν τόσο άφθονοι ώστε αν έφτανε κανείς σε δεύτερο ή αν έφτανε και σε τρίτο ποτό ήταν αδύνατο πλέον να φάει για βραδινό φαγητό Ένα από τα πιο φημισμένα καφενεία της Σμύρνης το οποίο πριν ανέφερα ως του Κλωναρίδη ήταν το laquoΚαφέ Φώτηraquo Εκεί οι μεζέδες του ήσαν ονομαστοί mdash θαλασσινά στρείδια κυδώνια μύδια αχνιστά μπαρμπουνάκια μικρά τηγανητά συκωτάκι τηγανητό φασόλια και ατελείωτοι άπειροι μεζέδες πικάντικοι οι οποίοι τώρα μου διαφεύγουν

Οι Σμυρνιοί ήσαν καλοφαγάδες και ένας τέτοιος καλοφαγάς ήταν και ο θείος μου ο Παναγιώτης Λοιπόν επειδή ξυπνούσε και έπαιρνε το πρωινό του πολύ νωρίς έπρεπε κατά τις δέκα κάτι να φάει και να καλοφάει Έτσι μαζί με τη συντροφιά του επήγαινε στη μεγάλη αγορά που ήταν κοντά στα χρυσοχοεία στις Μεγάλες Ταβέρνες όπως λέγανε Εκεί ήταν η κυρίως κρεαταγορά και πράγματι υπήρχαν και πολύ μεγάλες ταβέρνες και είχαν αποστακτήρες τους λεγόμενους λαμπίκους οι οποίοι παρήγαν το ωραιότερο ούζο το τσίπουρο που λέγαμε στη Σμύρνη (φυσικά είχαν και κρασιά) και μοσχοβολούσε ο δρόμος από τσίπουρο

Ο θείος μου έπρεπε όπως είπα κατά τις δέκα να φάει την μπριζόλα του Ο ταβερνιάρης ήξερε και την είχε έτοιμη χωρίς ειδική παραγγελία

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο που όπως είπα τον λέγανε Μεγάλες Ταβέρνες προς το τέρμα του που συνόρευε με το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής ήταν και η Οθωμανική τράπεζα Ελέγετο Οθωμανική τράπεζα αλλά είχε γαλλικά κεφάλαια και κάποτε ένας υπάλληλος του χρυσοχοείου μας mdashδεν ξέρω γιατίmdash με πήρε μαζί του εκεί και με έκπληξη είδα ότι τότε ακόμα κυκλοφορούσαν οι χρυσές λίρες∙ για να μην καθυστερούν και τις μετρούν τις παρελάμβαναν με το ζύγι Ήξεραν ότι ήταν οκτώ γραμμάρια η κάθε λίρα δηλαδή τότε ήταν 25 δράμια επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να ζυγίζουν 250 δράμια ή 800

Digitized by 10uk1s

γραμμάρια Τέτοια ήταν τα μπερεκέτια Η αφθονία που λέγαμε της Σμύρνης

Οι λίρες για τις οποίες εμίλησα ήσαν αγγλικές Οι οθωμανικές λίρες οι οποίες ήσαν εκδόσεως Ρεσάτ Χαμίτ και κάτι άλλων Σουλτάνων εζύγιζαν δυο δράμια και ένα τέταρτο Επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να είναι 225 δράμια

Προηγουμένως είπα ότι η Οθωμανική τράπεζα εις το τέρμα του δρόμου που λεγόταν Μεγάλες Ταβέρνες επλησίαζε προς το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής Και επειδή αυτές τις μέρες που μιλάω εδώ πλησιάζει το Πάσχα μου ήρθε στο νου με ποιο τρόπο οι Σμυρνιοί επί τουρκοκρατίας ακόμα και επί τρομοκρατίας κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου εόρταζαν το Πάσχα Φυσικά οι περισσότερες Ορθόδοξες εκκλησίες της Σμύρνης είχαν πολύ μεγάλους περιβόλους γύρω από την εκκλησία με ωραία κάγκελα και κλειστές πόρτες από το φόβο των Τούρκων

Η μεγαλύτερη εκδήλωση της Αναστάσεως γινόταν στον περίβολο της Αγίας Φωτεινής ο οποίος ήταν ευρυχωρότατος Μπορούσε να περιλάβει μέσα πολλές χιλιάδες πιστούς Και από το περίφημο καμπαναριό της Αγίας Φωτεινής το οποίο για να το ρίξουν οι Τούρκοι μετά τη φωτιά είδαν και έπαθαν διότι ήταν καλοχτισμένο εξετοξεύοντο ωραιότατα βεγγαλικά τα οποία έφτιαχνε ο μπαμπάς του Καραμπάτη mdash έδειχνε την Ανάσταση του Χριστού διάφορα άλλα και τελείωνε ξετυλίγοντας μια μεγάλη Ελληνική σημαία οπότε χαλούσε ο κόσμος από τους πυροβολισμούς Φυσικά ήσαν κλειστές οι πόρτες για να μπορέσουν οι Σμυρνιοί να κρύψουν τα όπλα με τα οποία χαιρετούσαν την Ανάσταση του Κυρίου

Τη Δευτέρα του Πάσχα γινόντουσαν οι περίφημες παρτίδες όπως λέγαμε στη Σμύρνη τις εκδρομές Νομίζω ότι τις λέγανε παρτίδες διότι πήγαιναν στα περίχωρα της Σμύρνης τα οποία ήσαν με πολύ πράσινο και με πολλά δέντρα διότι στη Μικρά Ασία έπεφταν πολλές βροχές κατά τη διάρκεια της άνοιξης του φθινοπώρου και του χειμώνα Γεμίζανε οικογένειες φιλικές τα καλάθια τους με ότι ωραίο μπορούσε να φανταστεί κανείς κεφτέδες κοτολέτες που έμεναν από το αρνί που έσφαζαν για το Πάσχα τυριά και φυσικά όλα αυτά τα συνόδευαν με ωραία κρασιά και ούζο και στο τέλος κατέληγαν σε ωραία τραγούδια

Τα χωριά στα οποία γίνονταν αυτές οι φιλικές εκδρομές ήσαν γύρω στη Σμύρνη προς το εσωτερικό Ήταν ο Μπουτζάς ήταν ο Μπουρνόβας ήταν ο Κουκλουτζάς ήταν το Μερσινλί ήταν το Μπουρνάμπασι και διάφορα άλλα χωριά Σ αυτά οι περισσότεροι πήγαιναν με τις ιδιωτικές άμαξες Διότι όπως τώρα έχουμε τα αυτοκίνητα τότε η κάθε εύπορη οικογένεια είχε τη δική της άμαξα Αλλά ταυτόχρονα υπήρχαν και δύο σιδηροδρομικές γραμμές οι οποίες βοηθούσαν προς αυτά Ένα άλλο ωραίο χωριό στο οποίο πήγαιναν ήταν και το Σερντίκιο Επίσης και το Μπαλαντζίκ Ορισμένα από αυτά τα χωριά είχαν τουρκικά ονόματα ενώ στην πραγματικότητα ήσαν όλα ελληνικοί αμιγώς συνοικισμοί Δεν υπήρχε εκεί ούτε ένας Τούρκος

Και μια που μιλούμε για τις ημέρες του Πάσχα ας μιλήσουμε και για τις προετοιμασίες που έκαναν οι νοικοκυρές οι Σμυρνιές

Έπρεπε κατ αρχήν να τριφτούνε τα μπακίρια του σπιτιού Τα μπακίρια ήσαν ωραία φτιαγμένα χάλκινα σκεύη τα οποία είχαν μάλλον διακοσμητικό χαρακτήρα παρά ήσαν χρησιμοποιήσιμα Στόλιζαν το επάνω συνήθως μεγάλο ράφι της κουζίνας το οποίο πλαισιωνόταν επίσης από ειδικά χάρτινα στολίδια Τα μπακίρια είχαν διάφορα σχήματα στρογγυλά μισοστρόγγυλα επιμήκη και πλακί Το πλακί ήταν σκεύος ολοστρόγγυλο χαμηλό Επίσης μαζί με τα χάλκινα σκεύη έπρεπε να τριφτούν και τα μαγκάλια τα οποία ήσαν επίσης από χαλκό Επειδή δεν υπήρχαν ακόμα τότε καλοριφέρ τα περισσότερα σπίτια

Digitized by 10uk1s

εθερμαίνοντο από ωραία κατασκευασμένα χάλκινα μαγκάλια

Επίσης υπήρχε και ένα είδος μαγκαλιών τα λεγόμενα ταντούρια τα οποία ήσαν ξύλινα τραπέζια Είχαν στη μέση τρύπα για να μπαίνει το σκεύος με τα κάρβουνα και για να μην καίγεται το ξύλο είχε από πάνω μπρούντζο με διάφορα καρφιά τα οποία είχαν ωραίους συνδυασμούς Τα χάλκινα μαγκάλια όπου άναβαν καλά τη φωτιά έξω από το δωμάτιο για να αποφύγουν δηλητηρίαση από το διοξείδιο του άνθρακα είχαν ωραιότατα καπάκια με χέρια από μπρούντζο για να υπάρχει αντίθεση χρωματική διότι τα μεν χάλκινα ήσαν κόκκινα τα δε χέρια από μπρούντζο ήσαν κίτρινα και από πάνω υπήρχε ένα σαν πουλί για το σκέπασμα

Μετά ερχόταν η σειρά της καθαριότητας του σπιτιού Έπρεπε οι κοπέλες του σπιτιού να τρίψουν τα πατώματα με αλισίβα αλισιά όπως τη λέγαμε εις την οποία μέσα έριχναν και λίγη βρωμούσα Η βρωμούσα είναι η σημερινή χλωρίνη Τα πατώματα ετρίβοντο με ειδικές βούρτσες οι οποίες αντί για τρίχες είχαν σκληρά δόντια από ένα είδος χόρτου Έπρεπε το πάτωμα να τριφτεί και να γυαλιστεί τόσο πολύ ώστε να γυαλίσει σαν φλουρί

Μετά έπρεπε να τριφτούν οι αυλές του σπιτιού Αυλές στη Σμύρνη λέγαμε τις εισόδους Το χωλ το λεγόμενο το οποίο ήταν στρωμένο κατά κανόνα με ωραία άσπρα μάρμαρα Σ αυτό το διάστημα τα παιδιά αγόρια κορίτσια παίζανε έξω εις τους κήπους ή εις τους δρόμους διότι τότε ευτυχώς δεν είχαν εφευρεθεί τα αυτοκίνητα γυρίζοντας και θορυβώντας με τις περίφημες ροκάνες (και όσο πιο μεγάλη ροκάνα είχε το κάθε παιδί ήταν το πιο ενθουσιασμένο∙ οι ροκάνες από ξύλο δημιουργούσαν πολύ μεγαλύτερο θόρυβο παρά οι άλλες) και τραγουδούσαν

Βάγιο Βάγιο το Βαγιό τρώμε ψάρι και κολιό και την άλλη Κυριακή τρώμε το παχύ αρνί

Και μια και μιλάμε για αρνί από τη Μεγάλη Δευτέρα άρχιζε η αγορά των αρνιών τα οποία θα εθυσιάζοντο για το τραπέζι του Πάσχα Ο κάθε αρραβωνιαστικός έπρεπε να στείλει στην καλή του το πιο ωραίο αρνί το πιο καθαρό το πιο στολισμένο σαν νύφη

Επίσης ο κάθε πατέρας θα έπαιρνε το καλύτερο αρνί για την οικογένειά του Εμείς τα παιδιά τους βάζαμε κολλάρο στο λαιμό και με ένα σχοινί τα γυρίζαμε στους δρόμους γύρω από το σπίτι μας και τα αρνιά μας αυτά τρώγανε χασίλι Το χασίλι ήταν δεμάτια από φρέσκια βρώμη ή από τριφύλλι

Αλλά όταν τη Μεγάλη Παρασκευή ακουγόταν η τραγική φωνή του σφάχτη laquoΠοιος έχει αρνιά για σφάξιμο προβιές για πούλημαraquo άρχιζε το κρυφό κλάμα μας διότι εν τω μεταξύ το είχαμε αγαπήσει το αρνάκι

Τη Μεγάλη Πέμπτη μαζί με το βάψιμο των αυγών άρχιζε και το ζύμωμα της ζύμης από την οποία θα γίνονταν τα περίφημα σμυρναίικα τσουρεκάκια

Ξέχασα να σας πω ότι την εβδομάδα προ των Βαΐων την προ του Λαζάρου οι μητέρες μας μάς έκαναν ένα είδος κούκλες από ψωμί με λίγη μαστίχα μέσα και λίγη ζάχαρη διότι δεν έπρεπε να φάμε ούτε γάλα ούτε τυρί Αυτά τα ψωμάκια που τους έδιναν σχήμα κούκλας ήσαν τα περίφημα Λαζαράκια όπως τα λέγαμε

Digitized by 10uk1s

Τη Μεγάλη Παρασκευή η περιφορά των Επιταφίων και επί τουρκοκρατίας ακόμα γινόταν έξω από τον περίβολο των ναών μας και οι Επιτάφιοι περνούσαν από πολλούς δρόμους της Σμύρνης Εις αυτή την περίπτωση υπάρχει και ένα μελανό σημείο Όταν συναντιόνταν οι Επιτάφιοι της Αγίας Αικατερίνης και του Αγίου Δημητρίου που ήσαν γειτονικές συνοικίες επέμενε η ομάδα του κάθε Επιταφίου να περάσει διότι συναντιόνταν μετωπικώς Να υποχωρήσει η μία ομάδα για να περάσει η άλλη Επειδή όμως αυτό εθεωρείτο μειωτικό για τους νταήδες της εκάστοτε συνοικίας κατέληγε σε καβγά με αποτέλεσμα πολλές φορές να ανατρέπονται και οι Επιτάφιοι Φυσικά όταν έγινε η κατοχή της Σμύρνης από τους Έλληνες υπήρξε και κανονική αστυνόμευση οπότε σταμάτησε αυτό το άτοπο εις βάρος της Εκκλησίας μας

Πιο πριν μιλήσαμε για το αρνί που έστελναν τις παραμονές του Πάσχα οι αρραβωνιασμένοι στην καλή τους Αλλά υπήρχε και μία άλλη κατηγορία των ερωτευμένων οι οποίοι δεν είχαν επισημοποιήσει ακόμα το δεσμό τους και δεν είχαν εκδηλώσει επισήμως στις οικογένειες τα αισθήματά τους Αυτοί κατέφευγαν στις λεγόμενες στη σμυρναϊκή διάλεκτο laquoπατινάδεςraquo mdash καντάδες για να εκδηλώσουν τα αισθήματα προς την καλή τους Ο συνήθης τρόπος των καντάδων αυτών ήταν να προηγείται μία άμαξα μέσα εις την οποία θα υπήρχαν τα όργανα και οι τραγουδιστάδες Η συνήθης σύνθεση των οργάνων ήταν οπωσδήποτε ένα σαντούρι ένα βιολί και μία κιθάρα Από πίσω ακολουθούσε η άμαξα με τον ερωτευμένο και την παρέα του Πήγαιναν κάτω από τα παράθυρα ή από το μπαλκόνι της καλής τους και άρχιζαν να εκδηλώνουν με τραγούδια τα αισθήματά τους Αν όμως γίνονταν αρκετά οχληροί ή οι γονείς ή τα αδέλφια της καλής δεν τους ήθελαν να εκδηλώνουν τα αισθήματά τους και με κάποιο τρόπο να εκτίθεται η κοπέλα στη γειτονιά προσπαθούσαν να τους απομακρύνουν Εάν όμως αυτοί ήσαν επίμονοι και δεν φεύγανε καμιά φορά εδέχοντο το περιεχόμενο του δοχείου της νυκτός στο κεφάλι

Αυτά ως προς τους έρωτες των ανδρωθέντων Εμείς που ήμαστε τότε νεαροί δεκαπέντε δεκάξι δεκαεπτά ετών είχαμε μία ωραία συντροφιά Ήταν ο Κώστας Σαριδάκης ο Κώστας Μιχαηλίδης ο Βασίλης Γαβριηλίδης ο Ηρακλής Παύλου εγώ και κάνα δυο ακόμα φίλοι Δυστυχώς όλοι αυτοί είναι πλέον μακαρίτες Και ο μόνος επιζών είμαι εγώ

Ο Κώστας Σαριδάκης ο οποίος ήταν λίγο μεγαλύτερος από μένα έμεινε αιχμάλωτος των Τούρκων στη Σμύρνη και δεν ξαναήρθε στην Ελλάδα Ήταν ο πιο καλλίφωνος από την παρέα μας Γυρίζαμε λοιπόν έξω από τα σπίτια των κοριτσιών μας τραγουδώντας και με αυτό τον τρόπο εκδηλώναμε τα αισθήματά μας Αλλά ξεφεύγανε και αυτά καμιά φορά κρυφά από το σπίτι και πηγαίνανε και κάνανε το λεγόμενο κόρτε σε καμιά σκοτεινή γωνιά σε κανένα απόμερο δρομάκι φυσικά πάντοτε κοντά στο σπίτι

Το κόρτε ήταν πιο πολύ ρομαντικό Μόλις τολμούσαμε να πιάσουμε κανένα χεράκι και το πολύ πολύ κανένα κλεφτό φιλί

Εγώ τότε είχα σύνδεσμο με μία κοπέλα που την έλεγαν Όλγα και η οποία φυσικά δεν ζει και αυτή Τις Κυριακές όλη η συντροφιά με τις κοπέλες μας πηγαίναμε στον laquoΦοίνικαraquo Ο laquoΦοίνικαςraquo ήταν ένας λαϊκός κινηματογράφος πίσω από την Αγία Αικατερίνη Τον λέω λαϊκό διότι ήταν μέσα στη συνοικία και τα εισιτήρια φυσικά ήσαν ανάλογα με τις δυνατότητες του χαρτζιλικιού που παίρναμε

Ανεβαίναμε και καθόμαστε στον εξώστη κλέβοντας πού και πού κανένα χαδάκι ή κανένα φιλάκι Όλα αυτά όμως τα ανέτρεψε η φωτιά και χάθηκαν τα ίχνη όλων των κοριτσιών Φυσικά η συντροφιά μας εκτός από τον μακαρίτη τον Σαριδάκη που είπα ξανασυστήθηκε εδώ και όταν είχαμε ευχέρεια μαζευόμαστε στο Ζάππειο και τρώγαμε καμία πάστα

Ο μόνος από όλους ο πιο τσιγκούνης ήταν ο Βάσος Γαβριηλίδης ο οποίος μας έλεγε laquoπηγαίνετε φάτε

Digitized by 10uk1s

την πάστα σας και πέστε να φέρει και ένα ποτήρι νερό παραπάνωraquo και ερχόταν λίγο αργότερα για να αποφύγει το έξοδο της πάστας

Στη Σμύρνη κυκλοφορούσαν διάφοροι τύποι οι οποίοι με τα φερσίματά τους και με τον τρόπο τους έσπαζαν τη μονοτονία και διασκέδαζαν με κάποιο τρόπο τους ανθρώπους

Ένας από αυτούς ήταν ο Στέφανος Ο Στέφανος ήταν πλανόδιος μικροπωλητής ψιλικών και διαφόρων φω‐μπιζού και εξαρτημάτων για τις γυναίκες Ήταν πάντοτε ντυμένος παρδαλά για την εποχή του και τα περισσότερα είδη που πουλούσε τα καρφίτσωνε επάνω στα ρούχα του στο σακάκι του εκτός φυσικά από τη βιτρίνα την οποία είχε Γι αυτό όταν οι κυρίες έβλεπαν καμία από τις φίλες η οποία ήταν ντυμένη πολύ χτυπητά και φορούσε πολλά κοσμήματα κουτσομπολεύοντας την αποκαλούσαν Στέφανο

Ένας άλλος τύπος ήταν ο πλανόδιος βιβλιοπώλης ο οποίος γύριζε στη γειτονιά φωνάζοντας laquoΈχω βιβλία διάφορα Ο Ερωτόκριτος και η Αρετούσα και η Αρετή θριαμβεύουσα Έχω ημερολόγια και ημεροδείκτες Κάθε φύλλο και μία ιστορίαraquo Φυσικά είχε και άλλα βιβλία τα οποία ήσαν σε δυο τρεις τσάντες που άλλες κρέμονταν στην πλάτη του άλλες εμπρός του και κρατούσε και δύο εις τα χέρια Διαλαλούσε δηλαδή τους laquoΑθλίουςraquo του Βίκτορος Ουγκώ τη laquoΜανόν Λεσκώraquo τα laquoΜυστήρια των Παρισίωνraquo το laquoΕκείνη δεν απήντησεraquo και τα en vogue βιβλία εκείνης της εποχής τα οποία εδιάβαζαν οι ρομαντικές δεσποινίδες και ανελύοντο σε δάκρυα από συμπάθεια για τα πάθη των πρωταγωνιστών

Ένας άλλος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας Αυτός ήταν μικροαπατεώνας Είχε ένα ιδίωμα και ένα προτέρημα να κλέβει τα σκυλιά τα ιδιωτικά από τα σπίτια Εξεβίαζε τους ιδιοκτήτες των σκυλιών να του δίδουν ένα επίδομα μηνιαίο για να μην τους κλέψει το σκυλί τους Εάν δεν το έδιναν το έκλεβε το σκυλί του άλλαζε το χρώμα και το ξαναπουλούσε

Μεταξύ των θυμάτων ήταν και ο θείος μου ο Τσιντσίνης ο οποίος είχε ένα θηλυκό σκυλί που το υπεραγαπούσε τη Λίντα Ερχόταν ο Τσουρτσούρας και έπαιρνε κάθε μήνα το μηνιάτικό του Ήταν δηλαδή νονός με τη σημερινή έκφραση Εκτός αυτού όμως είχε και άλλες τρελές ιδιότητες Τρελά φερσίματα

Ένα βράδυ μπήκε μέσα εις το laquoΚαφέ Φώτηraquo το οποίο ήταν γεμάτο από άντρες φυσικά κρατώντας ένα ζεύγος κέρατα ταύρου και άρχισε και φώναζε laquoΠοιος θέλει ένα ζευγάρι κέραταraquo Επειδή όλοι γελούσαν και δεν απαντούσαν αυτός τους λέει laquoΑ έχετε όλοι κέρατα και γι αυτό δεν χρειάζεστε να αγοράσετε άλλαraquo

Ένας άλλος τύπος που εμείς τότε τα μικρά παιδιά την υπεραγαπούσαμε ήτανε γυναίκα Ήταν μια υψηλόκορμη αραπίνα η οποία επάνω στο κεφάλι της κρατούσε έναν πελώριο ταβλά μέσα εις τον οποίο είχε διάφορα σχετικά για παιδάκια Μεταξύ αυτών είχε τσεμπλεμπούδες σκέτες ωραίες ζεστές και φρεσκοψημένες είχε τσεμπλεμπούδες με γύρω γύρω ζαχαρωτά είχε φιστίκια αράπικα καθαρισμένα και φιστίκια αράπικα ακαθάριστα Είχε γλυκά τα καμπίσια που λέγαμε δηλαδή σαν τσιγάρο από ζάχαρη φτιαγμένο σε διάφορα χρώματα Αυτή ήταν όπως είπα η αγαπημένη μας διότι αν ήταν σε καλή διάθεση η μητέρα μας και ξόδευε κάτι μας έπαιρνε και ένα γλυκό

Την εποχή που μιλάμε μια κοπέλα στη Σμύρνη για να θεωρείται όμορφη έπρεπε να έχει άσπρο λείο δέρμα πλούσια μαλλιά και αρκετά κιλάκια Έπρεπε να έχει στήθος μπόλικο και ποπό αρκετό Γι αυτό

Digitized by 10uk1s

τότε φορούσαν κορσέδες με μπαλένες τους οποίους έσφιγγαν τραβώντας τα κορδόνια για να δημιουργηθεί μέση δαχτυλίδι και να ξεπεταχτούν τα υπόλοιπα μέλη του σώματος

Επίσης έπρεπε να έχει και πολλά μαλλιά Γι αυτό εάν οι κυρίες δεν είχαν πολλά μαλλιά έβαζαν στο κεφάλι μέσα από τα μαλλιά τους το λεγόμενο μπουμπάρι το οποίο ήταν φτιαγμένο από μαλλιά του ιδίου χρώματος με τα δικά τους και πάνω σ αυτό ετύλιγαν τα δικά τους ώστε να φαίνεται ότι έχουν πλούσια μαλλιά Εάν ο ποπός τους δεν ήταν αρκετά πλούσιος και αρκετά πεταχτός κάτω από τον κορσέ έδεναν ένα είδος μαξιλαράκι το οποίο το ονόμαζαν τουρνέ

Από τα γλυκά της αραπίνας εκείνο που προτιμούσαμε από όλα ήταν ένα είδος που το λέγανε φιστικάτο Ήταν καραμελέ είτε από μέλι είτε από ζάχαρη και παραγεμισμένο με φιστίκια αράπικα

Ξεσηκωμός στο σπίτι και μεγάλη χαρά για μένα και για τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη ήταν όταν επρόκειτο να έρθει να μείνει μερικές μέρες μαζί μας η νενέ Σοφί mdash η γιαγιά Σοφία η μητέρα του πατέρα μας Τη γιαγιά Σμαράγδα τη νενέ ντουντού δηλαδή τη γιαγιά από μέρους της μητέρας μου δεν τη γνώρισα διότι πέθανε όταν ήμουνα πολύ μικρός Όταν λέω ξεσηκωμός στο σπίτι εννοώ ότι έπρεπε να καθαριστούν να είναι όλα τέλεια μην τυχόν το μάτι της πάρει κάτι ανώμαλο

Έπρεπε να ζυμωθεί το ζυμάρι διότι θα έκανε φιδέ Φιδέ κάνανε τρίβοντας το ζυμάρι στα κόσκινα επάνω για να στεγνώσει και ήταν ένα από τα πιο αγαπημένα φαγητά μας Για εμάς τα παιδιά η χαρά ήτανε ότι το βραδάκι αφού τελειώναμε τα μαθήματά μας θα μαζευόμαστε γύρω στη γιαγιά και γύρω στο ταντούρι με τη φωτιά όπου στη χόβολη ψήναμε και κανένα κάστανο περιμένοντας ν αρχίσει να μας λέει παραμύθια Να μας πει την Κοκκινοσκουφίτσα να μας πει τους Επτά νάνους να μας πει για τη Σταχτομπούτα για το Μαγεμένο βασιλόπουλο για τον Δράκο που φύλαγε το νερό και άλλα

Επίσης παίζοντας μαζί με τη γιαγιά λέγαμε αινίγματα Με αυτό τον τρόπο εδούλευε και λίγο το μυαλό μας Μερικά από τα αινίγματα που λέγαμε τότε τα θυμάμαι Ένα από όλα έλεγε

Μακρύς μακρύς καλόγερος και πίτα το κεφάλι του Τι είναι

Εάν δεν το βρίσκαμε το εξηγούσε η γιαγιά Ήτανε το ξύλινο φτυάρι του φούρναρη το οποίο είναι πολύ μακρύ και εμπρός είναι τετράγωνο Με αυτό φουρνίζανε τα ψωμιά στους τότε φούρνους και με αυτό φυσικά τα ξεφουρνίζανε

Ένα άλλο αίνιγμα ήταν

Χίλιοι μύριοι καλογέροι σ ένα ράσο τυλιγμένοι Τι είναι

Το καρπούζι και οι μαύροι σπόροι αντιπροσώπευαν τους καλόγερους

Είχαμε και ένα που λέγαμε για το οποίο κοκκινίζαμε και ντρεπόμασταν Και εγώ ντρέπομαι που θα σας το πω αλλά ας γελάσουμε

Βουργούλακας κατρακυλά ανάμεσα σε δυο βουνά Τι είναι

Digitized by 10uk1s

Η ακαθαρσία η σκληρή που βγαίνει από τον ποπό

Η νενέ Σοφί ως μόνιμη κατοικία είχε το σπίτι της θείας μου της Τσιντσίνη Η νενέ Σοφί όπως προείπα είχε αποκτήσει τρία παιδιά Δυο αγόρια και ένα κορίτσι Τον θείο μου Παναγιώτη τον πατέρα μου και τη θεία μου Αναστασία Έμενε δε με τη θεία μου Αναστασία διότι ήταν αρχοντόσπιτο Εμείς είχαμε μόνο μία υπηρέτρια ενώ η θεία μου είχε τρεις υπηρέτριες εκτός από τον σωφέρ τους αμαξάδες καπετάνιο για το κότερο τζόκεϋ για τα άλογα κτλ Όπως προείπα ο θείος μου ήταν πάρα πολύ πλούσιος Αλλά η νενέ Σοφί κατά καιρούς επεσκέπτετο και το δικό μας σπίτι διότι υπήρχαμε εμείς τα εγγονάκια της Στον θείο μου τον Παναγιώτη δεν πήγαινε διότι εκείνος αν και παντρεύτηκε δυο φορές δεν απέκτησε ποτέ του παιδιά

Στη Σμύρνη ήταν έθιμο και εθεωρείτο πολύ φυσικό οι ηλικιωμένοι άνθρωποι και συνήθως οι χήρες διότι οι άντρες πεθαίνανε πολύ πιο πριν να πήγαιναν να ζήσουν τα χρόνια που τους έμεναν κοντά στις κόρες τους Και αν υπήρχαν αγόρια κατά καιρούς επεσκέπτοντο και τα σπίτια των γιων τους και των νυφάδων τους

Η γιαγιά μου η Σοφί όπως σας είπα ερχόταν σε εμάς για να μείνει μερικές μέρες και να αλλάξει λίγο περιβάλλον Η ανατροφή των παιδιών εγένετο με βάση και με σεβασμό προς τη θρησκεία Έπρεπε τα παιδιά να εκκλησιάζονται τακτικά και απαραιτήτως να πηγαίνουν με τον πατέρα προπαντός κάθε Κυριακή στην εκκλησία Δυο ή τρεις φορές το χρόνο έπρεπε να μεταλαμβάνουν Όταν επρόκειτο να μεταλάβουν αποβραδίς εγένετο μπάνιο φοβερό αλλαγή εσωρούχων κόψιμο νυχιών προσευχή για να πάρουν συγχώρεση από τον Θεό Και τη μέρα που μεταλαβαίνανε έπρεπε να μη φτύσουν χάμω όλο το εικοσιτετράωρο για να μη μολυνθεί η Αγία Κοινωνία πέφτοντας στο χώμα

Όταν μικρά παιδιά βλέπαμε κάπου πεταμένο κάτω κανένα κομματάκι ψωμί έπρεπε να τρέξουμε να το μαζέψουμε να το φιλήσουμε και να το προφυλάξουμε σε μια γωνιά ώστε να μην πατηθεί διότι το ψωμί εθεωρείτο ιερό είδος

Όταν συναντούσαμε κανέναν παπά έπρεπε να τρέξουμε με σεβασμό να του φιλήσουμε το χέρι

Προηγουμένως είχα πει ότι στη Σμύρνη οργίαζαν οι προπαγάνδες Προπαντός οι ξένες θρησκείες Δηλαδή οι καθολικοί και οι προτεστάντες προσπαθούσαν να προσηλυτίσουν παιδιά έχοντας σχολεία εις τα οποία η παιδεία ήταν δωρεάν Γι αυτό είχε δημιουργηθεί η εντύπωση ότι όταν μικροί συναντούσαμε ξένο παπά ξένης δηλαδή θρησκείας παπά αυτό εθεωρείτο προμήνυμα ότι μπορούσε να μας τύχει κανένα κακό και για να αποφύγουμε αυτό το κακό έπρεπε να χαϊδέψουμε τα γεννητικά μας όργανα Ήταν τόσο εμποτισμένη μέσα μας αυτή η ιδέα της κακοτυχίας που έφερναν οι ξένοι παπάδες ώστε θα σας διηγηθώ και κάτι που μου έτυχε εμένα την τελευταία χρόνια το 22 πριν γίνει η Καταστροφή όταν δίναμε εξετάσεις για την Τετάρτη Γυμνασίου στο τότε Αρμοστειακό γυμνάσιο

Είχαμε μαθηματικά εις τα οποία δεν ήμουν καθόλου δυνατός Αυτά θα τα πω για να δούμε ότι οι προλήψεις δεν ήσαν καθόλου λογικές Εκεί λοιπόν που πήγαινα προς το σχολείο τρομαγμένος γιατί φοβόμουνα ότι δεν θα τα κατάφερνα στα μαθηματικά είδα μπροστά μου ένα φραγκόπαπα Μόλις τον είδα λέω laquoΠαναγία μου χάθηκα Δεν θα δώσω εξετάσεις και θα τα αφήσω να είμαι επανεξεταστέος το Σεπτέμβρηraquo Και γύρισα να πάω πίσω προς το σπίτι Μόλις έκανα όμως μερικά βήματα συνάντησα τον καθηγητή μας των Ελληνικών τον κ Κωνσταντινίδη ο οποίος αμέσως μου λέει laquoΠου πας Κατραμόπουλεraquo Λέω laquoΚύριε καθηγητά ξέχασα να πάρω κόλλα διαγωνισμού και πάω στο περίπτερο να πάρωraquo laquoΑ ωραία Θέλω και εγώ να πάρω καραμέλες Πάμε μαζίraquo Οπότε υποχρεώθηκα να πάω στο σχολείο και να δώσω εξετάσεις Ε λοιπόν ο παπάς αντί γρουσουζιά μου έφερε γούρι Το θέμα των

Digitized by 10uk1s

μαθηματικών που μας έβαλε ήταν και εύκολο και κάτι που το ήξερα πολύ καλά Έτσι πήρα 9 λίαν καλώς στα μαθηματικά παρ όλο που φοβήθηκα τη γρουσουζιά του φραγκόπαπα

Το γυμνάσιο που ανέφερα πριν ότι φοιτούσα της Αρμοστείας ήτανε στο Φαρδύ της Ευαγγελίστριας Και όπως έχω πει και προηγουμένως τα τοπωνύμια της Σμύρνης εδηλούντο αναλόγως με την εκκλησία που ήταν στην περιφέρεια Εκτός όμως αυτού εις την εμπορική ζώνη της Σμύρνης υπήρχαν τοπωνύμια τα οποία αναφέροντο εις τη συγκέντρωση των ειδικών μαγαζιών που ασχολούντο με το εμπόριο Και είχαμε τα Γυαλιάδικα όπου επωλούντο κρύσταλλα κτλ τα Σιδεράδικα που είχαν είδη για σπίτια για οικοδομές και εν γένει χρήσιμα για το νοικοκυριό

Ένα μεγάλο και ονομαστό μαγαζί σ αυτή την περιφέρεια ήτανε του Μαύρου ιδιοκτησία Νικολαΐδη Ήταν τα Γουρουνάδικα δηλαδή όπου επωλείτο χοιρινό κρέας και τα παράγωγα του χοιρινού Διότι όπως είναι γνωστό οι Τούρκοι απηγορεύετο από τη θρησκεία τους να τρώνε χοιρινό κρέας και γι αυτό τα μαγαζιά που πουλούσαν χοιρινά κρέατα ήσαν πολύ απομακρυσμένα από την αγορά που είχε μοσχάρια και αρνιά Μια τέτοια όπως προαναφέραμε μεγάλη αγορά ήταν οι Μεγάλες Ταβέρνες στην οποία υπήρχαν πάρα πολλά κρεοπωλεία όπου μπορούσε να πάρει κανείς ωραία κρέατα

Επίσης ήταν τα Σερβετάδικα Τώρα γιατί τα λέγανε έτσι δεν ξέρω Ήταν τα Ταμπάκικα Ταμπάκικα ήταν εκεί όπου επεξεργάζοντο τα δέρματα

Επίσης ήταν και τα Κουμουτζίδικα Τα Κουμουτζίδικα ήταν της Μαντάμας το Χάνι Μέσα σ αυτό ήσαν κατά πλειονότητα χρυσοχοεία Εκτός από το δικό μας πλάγιά μας ήταν του κ Ευάγγελου Μανουσάκη του Μιχαλάκη Σωτηρίου του Πωλ Τας του Θεόδωρου Αδαμόπουλου Πλάγια μας ήσαν επίσης οι αδελφοί Κόρη και δύο τρεις άλλοι που μου διαφεύγουν τα επίθετά τους

Φυσικά υπήρχαν εκεί και ένα δυο άλλα είδη καταστημάτων Μεταξύ αυτών ήταν και το οδοντιατρείο των αδελφών Γκρανιέ οι οποίοι είχαν ένα είδος βιτρίνας όπου προέβαλλαν μασέλες οι οποίες με ένα ελατήριο ανοιγόκλειναν σαν να μασούσαν Θέαμα λίγο μακάβριο

Και μια που μιλάμε για χρυσοχοεία πρέπει να τονίσω μία σωβινιστική περίπτωση Όλοι οι αδαμαντοδέτες της Σμύρνης οι μουχλαϊτζήδες όπως τους λέγανε με την τουρκική λέξη ήσαν Αρμένιοι και δεν παίρνανε ποτέ υπάλληλο ή βοηθό άλλης εθνότητας παρά μόνο Αρμενίους για να κρατάνε κλειστό το επάγγελμα στα χέρια τους Στη γειτονιά μας δηλαδή εις τα Κουμουτζίδικα της Μαντάμας το Χάνι ήταν και ένας Αρμένης αδαμαντοδέτης περίφημος ο κ Βανέτσας Ήταν τεράστιος Χωρίς υπερβολή θα ζύγιζε πλέον των 150 κιλών και αυτό το θηρίο έκανε τόσο ωραία δουλειά και τόσο λεπτή που πολλοί ήρχοντο και από την Κωνσταντινούπολη ακόμη να φέρουν κοσμήματα για να τους εφαρμόσει τις πέτρες όχι μόνο εφαρμόζοντας αυτές αλλά σχεδόν κεντώντας το ίδιο το κόσμημα

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι ήσαν και στο Φραγκομαχαλά Μεταξύ αυτών οι αδελφοί Γεωργιάδη οι οποίοι ως αντιπρόσωποι του Κριστόφλ είχαν αρκετά ασήμια διότι ήταν εύκολη η εισαγωγή από την Ευρώπη επειδή οι τελωνειακοί δασμοί τότε στη Σμύρνη ήσαν υποτυπώδεις

Ήταν το κατάστημα του Ατζιτήρη με πλουσιότατη βιτρίνα Ο άνθρωπος αυτός κατεστράφη τελείως με την Καταστροφή Δεν μπόρεσε να εμφανιστεί πλέον εις την Ελλάδα και μάθαμε ότι όταν πέθανε έγινε έρανος για να τον θάψουν Ο άνθρωπος ο οποίος εθεωρείτο από τους πλουσιότερους χρυσοχόους

Επίσης ήταν ένας Φραγκολεβαντίνος ο Ρουτζιέρι ένας Αρμένης ο Μινασιάν και εις τον δρόμο αυτό το 1873 μετά βεβαιότητος και εις τον αριθμό 57 εμφανίστηκε για πρώτη φορά σίγουρα η φίρμα

Digitized by 10uk1s

laquoΚατραμόπουλοιraquo Ευρέθηκε ένα κουτάκι το οποίο μας προσέφερε μία παλιά μας πελάτισσα και το οποίο αναφέρει το εξής laquoΠ Κατραμόπουλοςraquo mdashήταν ο θείος μουmdash laquoκαι Σίαraquo mdash ήταν ο πατέρας μου laquoΟδός Ευρωπαϊκή αριθμός 57raquo Οι δικοί μου από εθνικισμό από σωβινισμό δεν ήθελαν να αναφέρουν τη λέξη Φραγκομαχαλάς και γι αυτό αναφέρουν laquoοδός Ευρωπαϊκήraquo Και από κάτω laquoΣμύρνη 1873raquo

Λοιπόν για να αναφέρεται το κουτάκι στο 1873 δεν θα πει ότι εκείνη τη χρονιά άνοιξε για πρώτη φορά το χρυσοχοείο μας Τουλάχιστον θα πρέπει να πάμε τρία χρόνια πίσω Επομένως στο 1870 Από την Ευρωπαϊκή οδό νούμερο 57 μετεφέρθη κατόπιν το κατάστημά μας εις της Μαντάμας το Χάνι που προανέφερα και η φίρμα πλέον ήταν laquoΑδελφοί Κατραμόπουλοιraquo Όχι laquoΠ Κατραμόπουλος και Σίαraquo πλέον

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι πάντοτε Έλληνες ή το πολύ Αρμεναίοι ή Φραγκολεβαντίνοι ήσαν εις το λεγόμενο Τσαρσί δηλαδή κοντά εις την τουρκική συνοικία Μεταξύ αυτών ήταν και ο κ Παπαδόπουλος ο περίφημος Μαστρογιάννης ο οποίος έκανε και εμπόριο πολυτίμων λίθων Λέγεται ότι ήταν τόσο πλούσιος ώστε τις πέτρες τα διαμάντια ή τα μπρουγιάν ή τα ρουμπίνια δεν τα είχε στις λεγόμενες ποσέτες δηλαδή στα χάρτινα περιτυλίγματα αλλά σε ολόκληρα τσαντάκια ή γρουμπάκια από δέρμα και όταν ζήταγες να αγοράσεις ένα διαμάντι σου άνοιγε σε ένα πιάτο μια ολόκληρη στοίβα από πολύτιμες πέτρες Και αυτός κατεστράφη τελείως με τη φωτιά και δεν ξαναφάνηκε εις τον ορίζοντα της εδώ Ελλάδας

Και μια που μιλάμε για τον Φραγκομαχαλά την Ευρωπαϊκή οδό όπως τη χαρακτήρισαν λίαν σωστά και λίαν χαρακτηριστικά σ αυτό το δρόμο υπήρχαν ωραιότατα μαγαζιά με πολύ πλούσια είδη και ποικιλίες εμπορευμάτων για τις κυρίες Μεταξύ αυτών υπήρχαν και υποκαταστήματα μεγάλων μαγαζιών ευρωπαϊκών όπως ήταν το Μπον Μαρσέ ήταν του Σολάρι και άλλα

Ένα από τα ωραιότατα και πλουσιότατα πολυκαταστήματα του Φραγκομαχαλά ήταν του Ξενόπουλου Σ αυτό το κατάστημα μπορούσε κανείς να βρει ότι ήθελε Από ρούχα έτοιμα ευρωπαϊκά υφάσματα καπέλα γούνες ακόμα και έπιπλα Ήταν ένα πολύ μοντέρνο πολυκατάστημα σε τέσσερις ορόφους με πολύ πολύ πλούσιο και εκλεκτό εμπόρευμα Όπως είπα και πιο πριν οι δασμοί στη Σμύρνη πριν γίνει η Ελληνική κατοχή ήσαν υποτυπώδεις και έτσι μπορούσαν να εισάγονται εύκολα και πολύ φτηνά εμπορεύματα από την Ευρώπη

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο υπήρχαν και μερικά ονομαστά για τα είδη τους μαγαζιά όπως του Κοντορούση για παπούτσια του Παπαθωμά για γούνες του Μουτάφη για καπέλα του Γεωργιάδη για δαντέλες του Αλεξίου για έπιπλα

Επίσης υπήρχε και η Σαλ ντε Βαν όπου κάθε Κυριακή πρωί εγένοντο πλειστηριασμοί και πωλούσαν από όλα τα είδη Πίνακες κοσμήματα έπιπλα κτλ

Επίσης ήταν το περίφημο φαρμακείο του Μωραΐτη Στον ίδιο δρόμο δε ήταν και ένα ονομαστό ζαχαροπλαστείο η laquoΜυροβόλος Άνοιξηraquo Σ αυτό έχω να σας διηγηθώ ένα νόστιμο περιστατικό με τον περίφημο Τσουρτσούρα που ανέφερα προηγουμένως τον τύπο της Σμύρνης που έκλεβε τα σκυλιά

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου υπήρχε μεγάλη έλλειψη από μικρά κέρματα Έτσι πολλά μαγαζιά όταν επρόκειτο να δώσουν ρέστα και δεν είχαν ετύπωναν σε κάτι χαρτιά με τη σφραγίδα τους και ανέγραφαν το ποσό το οποίο αντιπροσώπευαν Μια μέρα είχε πάει στη laquoΜυροβόλοraquo ο Τσουρτσούρας και έφαγε λουκουμάδες κανταΐφια δεν ξέρω τι και αφού επλήρωσε

Digitized by 10uk1s

αντί ρέστα του δώσανε τέτοια χαρτάκια Στην απορία του που ρώτησε του απάντησαν ότι αυτά ισχύουν ως νόμισμα του καταστήματος

Μετά από λίγες μέρες πήγε πάλι ο ίδιος και αφού έφαγε του καλού καιρού εφώναξε το γκαρσόνι να πληρώσει και αντί πληρωμής έδωσε δικά του χαρτιά Στην απορία αυτών λέει laquoΓιατί τα δικά σας ισχύουν και τα δικά μου δεν ισχύουνraquo Τέτοιος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας

Επίσης ένα ονομαστό κατάστημα της Σμύρνης ήταν το laquoΑγγλοήστερνraquo Αυτό δεν ήταν στον Φραγκομαχαλά Ήταν σε έναν παράλληλο δρόμο Όλα του τα εμπορεύματα ήσαν προελεύσεως αγγλικής Εκεί μπορούσες να αγοράσεις έτοιμα ρούχα εγγλέζικα σκωτσέζικα καπαρντίνες παπούτσια

Επίσης εκτός από τα ωραία μαγαζιά του Φραγκομαχαλά που ανέφερα υπήρχαν και πολλά σε άλλα σημεία της Σμύρνης τα οποία ήσαν μάλλον χοντρικής πωλήσεως Πολλά από αυτά ανήκαν σε Αρμενίους οι οποίοι είχαν τα κεντρικά τους στο Λονδίνο και υποκαταστήματα στη Σμύρνη όπως ήταν του Ιπιρξιάν του Σιβρισαριάν του Εσαγιάν Γι αυτό υπήρχαν πολύ πλούσιοι Αρμεναίοι εις την Σμύρνη

Όταν μιλούσαμε πριν για τα χρυσοχοεία που ήσαν στης Μαντάμας το Χάνι μεταξύ των άλλων ανέφερα ότι πλάγια στο δικό μας ήταν ο κ Ευάγγελος Μανουσάκης Αυτός ήταν ένας πρωτοπόρος εις τις άτοκες δόσεις πωλήσεως τιμαλφών Είχε κατορθώσει να προσελκύσει το σύνολο των εργατριών που εργάζονταν στην επεξεργασία του καπνού τις καπνουλούδες όπως λέγαμε οι οποίες αγόραζαν χρυσά και πλήρωναν κάθε Σάββατο που έπαιρναν το βδομαδιάτικο πληρώνοντας με δόσεις Δηλαδή δούλευε τεφτεράκι Όταν ερχόταν το Σάββατο και κατέπλεε η πελατεία του κ Μανουσάκη επί ώρες μύριζε από καπνό ανεπεξέργαστο η γειτονιά μας διότι υπήρχαν στη Σμύρνη πάρα πολλές αποθήκες όπου εδούλευαν κοπέλες στην επεξεργασία του καπνού και μύριζαν φυσικά και αυτές Αυτός δε ο γείτονάς μας ο κ Μανουσάκης ο οποίος επέζησε και δούλεψε και αρκετά χρόνια εδώ στην Αθήνα είχε ένα φυσικό Εάν δεν κλείναμε εμείς το δικό μας μαγαζί δεν εννοούσε να κλείσει αυτός φοβούμενος φαίνεται μην του πάρουμε κανένα πελάτη

Ένα βράδυ συμφωνήσαμε με τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη και τον υπάλληλο που είχαμε τότε τον Σαββάκη να μην κλείσουμε νωρίς για να τον υποχρεώσουμε να μείνει και αυτός Και μείναμε ως τις δώδεκα τη νύχτα και αυτός δεν εννοούσε να κλείσει αν δεν φύγουμε εμείς

Και με την ευκαιρία της σημερινής μέρας μου τη χαρά που πήρα κάνοντας βέρες για την εγγονή μου τη Μαρίνα θυμήθηκα την ευχή που έδινε ο θείος μου ο Παναγιώτης σε όσους έκαναν βεργέτες βέρες κατά τους Αθηναίους παίρνοντάς τες από το μαγαζί μας Και έλεγε τότε laquoΚαλορίζικα και αμετάνιωταraquo

Και μια που μιλούμε για χρυσοχοεία θα κάνουμε ένα διαχωρισμό διακριτικό μεταξύ των χρυσοχόων του Φραγκομαχαλά και των χρυσοχόων του κατ εξοχήν δρόμου της χρυσοχοΐας της Μαντάμας το Χάνι

Οι χρυσοχόοι του Φραγκομαχαλά ήσαν μάλλον μεταπωληταί κοσμημάτων διότι όπως προανέφερα η εισαγωγή ειδών από την Ευρώπη στη Σμύρνη ήταν κάτι το εύκολο και δεν επιβαρυνόταν Δεν είχαν δηλαδή δικά τους εργαστήρια έφερναν τα περισσότερα είδη τους από το εξωτερικό και έκαναν παραγγελίες σε διαφόρους τεχνίτες της χρυσοχοΐας της Σμύρνης να κάνουν γι αυτούς κοσμήματα

Ένας από αυτούς που δούλευε για τους χρυσοχόους του Φραγκομαχαλά και προπαντός για τη φίρμα των αδελφών Γεωργιάδη ήταν όπως έμαθα εκ των υστέρων ο πατέρας μου Επειδή ο πατέρας μου είχε έξι παιδιά και ο θείος μου παρ όλο που παντρεύτηκε δύο φορές δεν απέκτησε παιδιά ήταν υποχρεωμένος να δουλεύει και να αποδίδει περισσότερο εις τον συνεταιρισμό για να έχει και

Digitized by 10uk1s

περισσότερα τραβήγματα Γι αυτό πολλά κοσμήματα τα οποία έφερναν τη φίρμα Γεωργιάδη ήσαν κατασκευές του πατέρα μου ο οποίος εθεωρείτο από τους καλύτερους τεχνίτες της Σμύρνης Διότι και καλός τεχνίτης ήταν αλλά και εφευρετικός

Από την Ευρώπη εισήγαν πολλά έτοιμα κοσμήματα ματ Όπως είναι γνωστό στη Σμύρνη δεν υπήρχε ηλεκτρισμός και επομένως δεν υπήρχαν τα κατάλληλα μηχανήματα για να δημιουργήσουν το ματ που λέγαμε

Ο πατέρας μου σκέφτηκε και έκανε μία δική του εφεύρεση πρωτόγονη αλλά αποδοτική Σκέφτηκε ότι τα χτυπήματα σε μία λεία επιφάνεια κοσμήματος δημιουργούν αυτό το είδος του ματ Γι αυτό φρόντισε και πήρε σπασμένα τζάμια τα οποία άλεσε και τα έκανε ψιλά σαν αλεύρι και στο σπίτι επάνω το δικό μας έκανε μία εγκατάσταση Δηλαδή στην ταράτσα εφήρμοσε ένα είδος υδρορρόης που από πάνω είχε ένα χωνί έριχνε μέσα αυτά τα τρίμματα των τζαμιών και πέφτανε με ορμή κάτω εκεί που βρισκόταν το κόσμημα και χτυπώντας το πολύ εδημιουργείτο ματ Αυτό δεν το ήξεραν αυτοί και έτσι ο πατέρας μου είχε μία πρόσθετη αμοιβή Μία πρόσθετη ενίσχυση στα οικονομικά του

Στο μαγαζί μας της Σμύρνης θυμάμαι ότι υπήρχαν αυτά τα σύνεργα Δηλαδή ένα μεγάλο χωνί ένα είδος υδρορρόης και κάτω ένα μεγάλο δοχείο σαν βαρέλι το οποίο υποδέχετο τα τρίμματα Έπειτα τα ξανάβαζαν σε έναν κουβά τα ξανανέβαζε ο μεγάλος μου αδελφός στην ταράτσα και τα ξανάριχνε

Επίσης υπήρχαν εκεί πολλά καλούπια για να κάνουμε κοσμήματα διότι τα κοσμήματα στη Σμύρνη όπως είπα ήσαν τα περισσότερα χειροποίητα Δεν υπήρχαν χυτόπρεσες και τέτοια

Επίσης το λιώσιμο του χρυσού γινόταν σε καμίνια με κάρβουνα Υπήρχε φυσερό από πάνω υπήρχε και καμίνι και έβαζαν το χρυσό σε χωνάκια που τα λέγαμε ποτάδες Όταν ο θείος μου επρόκειτο να λιώσει χρυσό εμένα η δουλειά μου ήταν να δουλεύω το φυσερό αφού προηγουμένως ανέβαινα και άνοιγα το πίσω παράθυρο του εργαστηρίου Ο τοίχος του έβλεπε στον περίβολο της εκκλησίας των Καπουκίνων που ήταν ιδιοκτησία του μαγαζιού μας

Επίσης στη Σμύρνη φυσικά δεν υπήρχε ούτε ωράριο ούτε συνδικάτα εργατών Ένας καλός τεχνίτης ήταν πάντα περιζήτητος και έβρισκε δουλειά εύκολα ενώ έναν τεμπέλη ή άχρηστο το αφεντικό είχε όλο το ελεύθερο να τον απολύσει χωρίς να έχει συνέπειες

Στη Σμύρνη στην ωραία πόλη της χαράς και της εργασίας (διότι στη Σμύρνη για να είσαι φτωχός έπρεπε να είσαι τεμπέλης) υπήρχε δουλειά για όλους Δεν εδικαιολογείτο άνθρωπος φτωχός εκτός αν ήταν τεμπέλης

Όπως μου είπε η μητέρα μου επειδή οι περισσότερες δουλειές και τα περισσότερα δώρα γίνονταν το Δεκέμβρη και την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και όχι των Χριστουγέννων όπως τώρα που φραγκέψαμε ο πατέρας μου εγκαθίστατο και κοιμόταν και τη νύχτα μέσα στο μαγαζί δουλεύοντας είκοσι ώρες το εικοσιτετράωρο Έπαιρνε το στρώμα του και το πάπλωμά του και κοιμόταν σε έναν καναπέ του μαγαζιού Μόνο κάθε Σάββατο πήγαινε σπίτι για να πλυθεί να καθαριστεί να αλλάξει ρούχα και αυτό όπως προανέφερα διότι ήταν υποχρεωμένος να συνεισφέρει περισσότερα λόγω των περισσοτέρων εξόδων που είχε με τη μεγάλη του οικογένεια

Τα δύο τρία τελευταία χρόνια προ της Καταστροφής ήσαν πολύ στη μόδα στη Σμύρνη τα βραχιόλια Τα περίφημα σμυρναίικα βραχιόλια Οι σαλίγκαροι τα τσατιά κτλ Αυτά όλα γίνονταν από χρυσό 22 καρατίων Δηλαδή λιώνανε απευθείας ή αγγλικές λίρες ή τουρκικές λίρες ή εικοσόφραγκα και έτσι

Digitized by 10uk1s

εγίνοντο αυτά τα ωραία σμυρναίικα βραχιόλια Αυτή η μόδα ήταν και ένα είδος σωτηρίας για τη μετέπειτα προσφυγιά διότι όσοι πρόσφυγες κατόρθωσαν και γλίτωσαν και έφεραν τα χρυσά τους εδώ πουλώντας τα μπόρεσαν να δημιουργήσουν τον πρώτο πυρήνα της εγκαταστάσεώς τους Φυσικά η έλευση των προσφύγων βοήθησε πολύ και την οικονομία της Ελλάδας Η αλήθεια είναι ότι οι Ελλαδίτες τρόμαξαν όταν είδαν το κύμα των προσφύγων φοβούμενοι ότι αυτό θα φέρει ανεργία και μεγάλη φτώχεια Αλλά όπως είπα και εγώ σε μία εκπομπή της τηλεόρασης για τη μαύρη επέτειο της καταστροφής της Σμύρνης οι πρόσφυγες ακούμπησαν μεν εις τον κορμό της μητέρας πατρίδος αλλά δεν ακούμπησαν ως παράσιτα αλλά ως μπόλια και εμπόλιασαν τον κορμό της Ελλάδος και γι αυτό πήγε πολύ μπροστά η Ελλάς Απόδειξη είναι η Μακεδονία Δεν ξέρω αν το ξαναείπα αλλά όσες φορές και να το πει κανείς δεν αρκεί Η εγκατάσταση των προσφύγων και προπαντός των Ποντίων εδημιούργησε ένα ωραίο στρώμα Ελλήνων εις τη Μακεδονία Και όχι μόνο ανεπτύχθη οικονομικώς και βιομηχανικώς αλλά διορθώθηκε και εθνολογικώς

Διότι πριν από την έλευση των προσφύγων με τις προπαγάνδες και με τις διώξεις πολλοί παρ όλο που ήσαν Έλληνες εις το αίσθημα ήσαν σλαβόφωνοι πράγμα που ενίσχυε τότε την προπαγάνδα της Βουλγαρίας που επιζητούσε να μας φάει τη Θεσσαλονίκη

Όπως είπα η έλευση των προσφύγων οι οποίοι ήσαν γυμνοί και δεν είχαν ούτε ρούχα ούτε ένα κρεβάτι να κοιμηθούν εβοήθησε πολύ την εθνική οικονομία Ήρθαν τότε και πολλά δολλάρια προπαντός από τους Αμερικανούς οι οποίοι ήσαν οι μόνοι που πραγματικά εβοήθησαν στην εγκατάσταση των προσφύγων και πολλές βιοτεχνίες μικρές εδούλεψαν και εξελίχθηκαν σε βιομηχανίες Διότι ερχόμενοι οι πρόσφυγες ήσαν υποχρεωμένοι να αγοράσουν από παπούτσια κάλτσες έως κρεβάτια έως μαχαιροπίρουνα έως πιάτα και εν πάση περιπτώσει το νοικοκυριό Οι δικές μας οι γυναίκες ήσαν προκομμένες και καθαρές Τις είπαν παστρικές με διφορούμενη έννοια Εμείς θα πάρουμε την καλή έννοια Ήσαν πράγματι παστρικές και νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς όπου η ζωή ήταν πρωτόγονη όπου δεν υπήρχε αποχέτευση και τα βρωμόνερα κυκλοφορουσανε μέσα στους δρόμους δεν εξεδηλώθη ποτέ καμία επιδημία λόγω της καθαριότητας την οποία κρατούσαν οι γυναίκες οι δικές μας εις τα σπίτια τους

Η άλλη διφορούμενη έννοια του παστρικές ήταν καλοαντρούδες Τραβούσαν τους άντρες τους Ελλαδίτες και θύμωναν οι κοπέλες διότι έχαναν τις ευκαιρίες Οι γυναίκες οι δικές μας ήσαν καλές μαγείρισσες καλές νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς με τις πρωτόγονες εγκαταστάσεις όπου έμεναν ολόκληρες οικογένειες σε μία παράγκα η οποία είχε ένα υποτυπώδες παραθυράκι μόλις εξοικονομούσαν κανένα κομματάκι πανί έφτιαχναν μία κουρτινουλα και μόλις βρίσκανε κανένα κουτί από κονσέρβα και λίγο χώμα κατόρθωναν και φύτευαν πότε ένα βασιλικό και πότε ένα γεράνι

Και όταν γύριζε ο άντρας κουρασμένος από το μεροκάματο έβρισκε πάντοτε στο σπίτι έτοιμο να τον περιμένει κάτι καλομαγειρεμένο Φτωχό μεν αλλά περιποιημένο Η δύναμη και το κουράγιο που έδωσαν οι γυναίκες της προσφυγιάς στους άντρες πρόσφυγες είναι βεβαιωμένα Χάρη εις την περιποίηση χάρη εις το κουράγιο που έδιναν κατορθώσαμε να κρατηθούμε στα πόδια μας

Ως απόδειξη θα φέρω ένα μικρό παράδειγμα Αυτή την εποχή υπάρχει μια πολύ μεγάλη βιομηχανία μπισκότων και ζυμαρικών οι αδελφοί Παπαδόπουλοι Οι γονείς αυτών είχαν εγκατασταθεί σε μία παράγκα στη Θεσσαλονίκη Η μητέρα τής οικογένειας εζύμωνε και έψηνε όλη μέρα κουλουράκια τα οποία ο πατέρας Παπαδόπουλος τα έπαιρνε σε έναν ταβλά στο κεφάλι του και έβγαινε και τα πουλούσε στους δρόμους

Ε λοιπόν τα παιδιά αυτής της οικογένειας μεγαλώνοντας με το παράδειγμα της εργατικότητος

Digitized by 10uk1s

κατόρθωσαν σήμερα να συναγωνίζονται ευρωπαϊκά είδη σαν τα δικά τους

Και μια και μιλήσαμε για την κακία της εκφράσεως laquoοι παστρικέςraquo ας μιλήσουμε και για το ειρωνικό laquoτι είχαμε και τι χάσαμεraquo Μπορεί μερικές απλοϊκές γυναικούλες προσφυγίνες να το είπανε καμιά φορά Αλλά είναι βέβαιο ότι και είχαμε και χάσαμε Είχαμε το παν και χάσαμε το παν σε μια στιγμή Εδώ μια ζημιά που γίνεται σε οιοδήποτε σπιτικό δηλαδή το να σπάσει ένα πιάτο ένα ποτήρι μας δημιουργεί μια κάποια στεναχώρια Φανταστείτε το βιος γενεών ολόκληρων να το αφήνεις έρμαιο στις αρπαγές των Τούρκων Να κλειδώνεις την πόρτα σου και να πετάς το κλειδί γιατί ξέρεις ότι δεν θα ξαναμπείς στο σπιτικό σου

Και για μεν τα σπίτια και τα μαγαζιά μας που καήκανε κατά κάποιο τρόπο το παίρνεις απόφαση Αλλά σκεφτείτε να έχεις ένα σπίτι ή μία ανθούσα επιχείρηση να την αφήνεις στα χέρια άλλων και να φεύγεις ξυπόλυτος και γυμνός με ένα μπογαλάκι μόνο στο χέρι γιατί δεν είχες τη δυνατότητα να πάρεις κάτι περισσότερο μαζί σου

Φυσικά και το σπίτι που μας φιλοξένησε μετά τη φωτιά του κ Ανέστη ένα αρχοντικό με τρία δωμάτια υποδοχής χωριστά το λίβινγκ την αυλή όπως τη λέγανε στη Σμύρνη με έξι υπνοδωμάτια επάνω με μία επίπλωση θαύμα διότι ο άνθρωπος αυτός ήταν καπνέμπορος καπνοπαραγωγός μάλλον και σταφιδοπαραγωγός με τεράστια κτηματική περιουσία και είχε κατορθώσει να δημιουργήσει μια καλή κατάσταση mdash και να ξέρει ότι αφήνει αυτό το σπίτι όπως είναι και φεύγει για να μην το ξαναδεί ποτέ

Το ίδιο συνέβη και με τον θείο μου Το σπίτι του Τσιντσίνη του θείου μου όπως προείπα κάηκε αλλά το εργοστάσιό του ο αλευρόμυλος ο οποίος ήταν ο καλύτερος των Βαλκανίων διότι με την ελληνική κατοχή σιγουρεύτηκε πλέον και καταξοδεύτηκε και ανανέωσε το σύνολο των εργαλείων του (και μάλιστα είχε φέρει ειδικό τεχνίτη από την Ελβετία διότι τα μηχανήματα ήσαν ελβετικά Αυτές τις λεπτομέρειες τις ήξερα διότι στο εργοστάσιο ήταν διευθυντής ο δεύτερος αδελφός μου ο Νίκος Είχαν φέρει όπως είπα ειδικό τεχνοκράτη από την Ελβετία τον κ Σενώ τον οποίο βρήκαμε μετά την Καταστροφή εις τους μύλους του Αγίου Γεωργίου Αυτός διοργάνωσε τους μύλους του Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι και επειδή γνωριζόταν με τον αδελφό μου τον Νίκο κατά την κατοχή πήγαμε και μας έδωσε μια μεγάλη ποσότητα αλεύρι) αυτό λοιπόν το τεράστιο εργοστάσιο το οποίο επειδή ήταν κοντά στην παραλία της Σμύρνης είχε δική του προβλήτα όπου επλεύριζαν τα πλοία που έφερναν αγγλικό κάρβουνο διότι το εργοστάσιο εργαζόταν με δική του κίνηση και ξεφόρτωνε κάρβουνα και φόρτωνε άλευρα για να κάνει εξαγωγή mdash αυτή την τεράστια περιουσία ο θείος μου την εγκατέλειψε και ήρθε εδώ αφού είχε χάσει και τον μοναχογιό του μαζί με τη θεία μου και αν δεν ήμαστε εμείς δεν θα είχε ούτε να κοιμηθεί πουθενά ούτε να φάει πουθενά

Σημειώστε ότι το 1948 που είχα πάει στη Σμύρνη πήγα και βρήκα το εργοστάσιο και ακόμα το 48 δηλαδή είκοσι έξι χρόνια αργότερα υπήρχε η επιγραφή laquoΙωάννης Ν Τσιντσίνηςraquo διότι το κτίριο ήταν τετραώροφο με τα γραφεία και οι Τούρκοι δεν είχαν την ευχέρεια να σβήσουν την επιγραφή

Το laquoτι είχαμε και το τι χάσαμεraquo είναι βέβαιο Διότι όπως είπα είχαμε το βιος μας είχαμε το σπιτικό μας είχαμε τη δουλειά μας είχαμε την προκοπή μας και όλα αυτά χαθήκανε σε μία ώρα μέσα σε μία κακιά στιγμή

Αυτά τα λίγα είχα να πω χωρίς να έχω ούτε τη μόρφωση ούτε την προπαρασκευή για να μάθουν τα παιδιά μου και τα εγγόνια μου λίγα πράγματα από την καημένη μας πατρίδα από τις ρίζες μας

Digitized by 10uk1s

Επίσης μέσα στη Σμύρνη ήταν κατεσπαρμένες και ατελείωτες καθολικές και προτεσταντικές εκκλησίες Όλα αυτά τα ιδρύματα προπαγάνδας που προανέφερα διεσώθησαν από τη φωτιά πράγμα που αποδεικνύει τον εμπρησμό από τους Τούρκους Όποιο ήθελαν να μην καεί δεν καιγόταν Γι αυτό και η Καθεντράλε η Μητρόπολη των Καθολικών διεσώθη και τη βρήκα Διεσώθησαν επίσης το μοναστήρι των Καπουκίνων στου οποίου τον περίβολο έβλεπε το μαγαζί μας το Γαλλικό νοσοκομείο η Ολλανδική εκκλησία και το Ολλανδικό νοσοκομείο Την εκκλησία τους αργότερα οι Ολλανδοί ή μας την παρεχώρησαν ή μας την πούλησαν διότι έγινε και υπάρχει τώρα ως ορθόδοξος εκκλησία ελληνική είναι ένα μικρό παρεκκλήσι διότι φυσικά δεν υπήρχε ούτε ένας Ολλανδός υπήκοος που να χρειάζεται εκκλησία

Φυσικά οι Έλληνες της Σμύρνης δεν έμειναν αδρανείς σ αυτές τις προπαγάνδες των ξένων και αντεπετίθεντο με την παιδεία Υπήρχαν δύο κοινοτικά δημοτικά σχολεία το Σοφείον και του Κιουπεντζόγλου mdashο Κιουπεντζόγλου ήταν ο δωρητήςmdash στα οποία η φοίτηση ήταν δωρεάν

Επίσης υπήρχε το κλασικό η περίφημος Ευαγγελική Σχολή για τα αγόρια Υπήρχε το Κεντρικό Παρθεναγωγείο για τα κορίτσια το Ομήρειο Παρθεναγωγείο επίσης για τα κορίτσια αλλά υπήρχαν και ατελείωτα πάρα πολλά ιδιωτικά σχολεία όπως ήταν το Ελληνογαλλικό λύκειο του Αρώνη το Ελληνογερμανικό λύκειο του Γιαννίκη η Σχολή Αναστασιάδη η Σχολή Δαλιδάκη η Σχολή Πασχάλη και όσα άλλα μεταγενέστερα θυμηθώ και θα αναφέρω

Η Σχολή Πασχάλη εφημίζετο για την αυστηρότητα του διευθυντού της Ξέρω λεπτομέρειες διότι εφοίτησα και εγώ εκεί στο νηπιαγωγείο και ως τη Δευτέρα Δημοτικού Ήταν εξατάξιο δημοτικό σχολείο μικτό για αγόρια και κορίτσια Στα εμπρός θρανία καθόντουσαν τα κορίτσια και από πίσω καθόμασταν εμείς τα αγόρια Κάθε πρωί έπρεπε όλοι οι μαθηταί είτε αγόρια είτε κορίτσια να παρελάσουν μπροστά από τον κ Κωνσταντίνο Πασχάλη τον διευθυντή δείχνοντας τα χέρια τους αν είναι καθαρά τα νύχια και κρατώντας με τον αντίχειρα καθαρό μαντίλι Επίσης εξέταζε τα αυτιά και τους λαιμούς αν είναι καθαρά Εάν ενός τα νύχια δεν ήσαν πολύ καθαρά τον έστελνε πίσω στο σπίτι να πλυθεί και να ξανάρθει

Εφημίζετο επίσης και για την καλλιγραφία την οποία εδίδασκε Ήταν ο ίδιος πολύ καλλιγράφος Έγραφε στον πίνακα την Άλφα‐Βήτα και έπρεπε οι μαθηταί να την αντιγράψουν Κρατούσε ένα χάρακα μία αρίδα όπως τη λέγαμε και παρακολουθούσε από πάνω πώς γράφαμε Εάν δεν ήταν ευχαριστημένος τρώγαμε και μία στα χέρια

Εις του Πασχάλη είχαν φοιτήσει όλα τα αδέλφια μου μέχρι την Έκτη Δημοτικού και από εκεί πήγαιναν στην Ευαγγελική Σχολή Ο αδελφός μου ο Νίκος ο δευτερότοκος επειδή ήξερε πόσο ζόρικη ήταν η ζωή στου Πασχάλη επέμενε και από την Τρίτη Δημοτικού με πήρε και με έγραψε εις του Αρώνη όπου εφοίτησα τέσσερα χρόνια έως την Έκτη Δημοτικού Εκεί σ αυτές τις τέσσερις τάξεις είχα συμμαθητή μου και τον Αρίστο Ωνάση

Η εκπαίδευση στη Σμύρνη ήταν για έντεκα χρόνια Δηλαδή έξι χρόνια Δημοτικό και πέντε χρόνια Γυμνάσιο φιλολογικό Εάν πήγαινε κανείς στο Εμπορικό είχε τέσσερα χρόνια Ένα χρόνο λιγότερο

Εγώ εις του Αρώνη έμεινα ως την Έκτη Δημοτικού Μετά γράφτηκα στην Ευαγγελική Σχολή στην οποία φοίτησα ως την Τρίτη Γυμνασίου Εν τω μεταξύ με την κατοχή των Ελλήνων δημιουργήθηκε ένα νέο γυμνάσιο το λεγόμενο Αρμοστειακό και για να το πλαισιώσουν επέλεξαν από την Ευαγγελική Σχολή μία ομάδα από τους πιο καλούς μαθητάς μεταξύ των οποίων ήμουν και εγώ mdashβλέπετε δεν είμαι και πολύ μετριόφρωνmdash και φοιτήσαμε εις το Αρμοστειακό Εκεί έμεινα έως την Τετάρτη Γυμνασίου όπου

Digitized by 10uk1s

και με βρήκε η καταστροφή της Μικράς Ασίας δηλαδή η φωτιά Εδώ στην Ελλάδα ερχόμενος δεν είχα την τύχη να τελειώσω αλλά έπεσα στη βιοπάλη

Και τώρα μια μικρή περιγραφή της Σμύρνης και του τρόπου περίπου που ζούσαμε

Τα σπίτια στη Σμύρνη κατά κανόνα ήσαν μονοκατοικίες Διώροφες ή τριώροφες Τα ισόγεια για το φόβο των Τούρκων έκλειναν με παράθυρα και πόρτες από μασίφ σίδερα διότι υπήρχε πάντοτε ο φόβος για πλιάτσικο

Από το δεύτερο πάτωμα και πάνω ήσαν ξύλινα και φυσικά υπήρχαν και τα μπαλκόνια Στα υπόγεια ήσαν τα κελάρια και οι αποθήκες για τις σοδειές διότι κάθε καλή νοικοκυρά έπρεπε να κάνει τις σοδειές της εγκαίρως στην εποχή τους για όλο το χρόνο

Στο ισόγειο μετά το υπερυψωμένο ημιυπόγειο ήσαν οι αίθουσες της υποδοχής τα σαλόνια οι τραπεζαρίες και το χωλ το οποίο εμείς λέγαμε αυλή κατά κανόνα στρωμένο με μάρμαρα Υπήρχε σκάλα η οποία πήγαινε προς το άνω πάτωμα Στη μέση της σκάλας ήσαν τα αντρεσόλ τα δωμάτια εις τα οποία κοιμόντουσαν οι υπηρέτριες mdash κάθε σπίτι αστικό έπρεπε υποχρεωτικώς να έχει υπηρέτες Και παραπάνω ήσαν τα υπνοδωμάτια Σε ένα από τα υπνοδωμάτια αυτά το οποίο έβλεπε στο πρόσωπο υπήρχαν τα μπαλκόνια Τα μπαλκόνια είχαν στην πρόσοψή τους δύο ή τρία παράθυρα από ένα σε κάθε πλάι Είχε διπλά πλαίσια το κάθε παράθυρο Το επάνω ήταν σταθερό Το κάτω ανεβοκατέβαινε αναλόγως την εποχή Και όλα τα παράθυρα σκεπάζονταν με κουρτίνες τα λεγόμενα στόρια τα οποία ανεβοκατέβαιναν με ελατήρια

Φυσικά ασανσέρ και καλοριφέρ δεν υπήρχαν ακόμα Για θέρμανση χρησιμοποιούσαμε τα τζάκια τις σόμπες με ανθρακίτη ή σόμπες πετρελαίου και τα περίφημα μαγκάλια Τα μαγκάλια έκαιγαν ξυλοκάρβουνα αλλά έπρεπε πρώτα να ετοιμαστούν στο ύπαιθρο για να μη δημιουργηθεί ανωμαλία

Τα απογεύματα μαζευόντουσαν οι γειτόνισσες πότε στο σπίτι της μιας πότε στο σπίτι της άλλης για να πιούνε το καφεδάκι τους και να δοκιμάσουν τα κουλούρια Αυτές οι συγκεντρώσεις ελέγοντο laquoκεντινάraquo Το όνομα αυτό δεν ξέρω ίσως προήλθε διότι έπαιρναν μαζί και τα κεντήματά τους

Στις γιορτές κάθε νοικοκυρά έπρεπε να εμφανίσει τα γλυκά σερβίροντας τους επισκέπτες σε δίσκο ασημένιο με πιατάκια ασημένια και όσο πιο πολλά γλυκά εμφάνιζε τόσο πιο καλή νοικοκυρά ήταν Γι αυτό η αργυροχοΐα είχε αναπτυχθεί πάρα πολύ στη Σμύρνη Και σήμερα ακόμη οι σμυρναίικοι δίσκοι οι κούπες και τα πιατάκια θεωρούνται έργα τέχνης Θεωρούνται μουσειακά είδη

Τα βράδια μετά το φαγητό αφού φυσικά ήρχοντο και οι άντρες των σπιτιών εγένοντο οι περίφημες βεγγέρες Πότε στο σπίτι του ενός πότε στο σπίτι του άλλου και σπιτικό το οποίο είχε κορίτσι και δεν είχε πιάνο ήταν αδύνατο Γι αυτό γινόντουσαν μικρές συγκεντρώσεις μουσικές

Ο μεγάλος μου ο αδελφός ο Χρήστος είχε πολύ ωραία φωνή τενόρου Απέναντι σε μας ήταν η οικογένεια Κρασοπούλου η δεύτερη κόρη των οποίων έπαιζε πολύ ωραίο πιάνο και το φόρτε της ήταν η άρια από την τελευταία πράξη της laquoΤόσκαraquo ο laquoΓερο‐Δήμοςraquo και άλλα διάφορα τραγούδια

Μεγάλη γιορτή ήταν η Πρωτοχρονιά Τότε όλα τα σπίτια άφηναν ανοιχτές τις εξώπορτες και οι νοικοκυρές έμεναν και υποδέχονταν τους επισκέπτες Οι επισκέπτες ήσαν οι άντρες των σπιτιών οι οποίοι πήγαιναν από πόρτα σε πόρτα ευχόμενοι για το καλό του χρόνου

Digitized by 10uk1s

Επίσης στη Σμύρνη γιορτάζονταν πάρα πολύ εύθυμα οι Απόκριες και τις τρεις Κυριακές Η μεγαλύτερη παρέλαση γινόταν στην οδό των Τράσων εκεί που ήταν και το σπίτι του θείου μου Εμείς μικρά παιδιά ήμασταν πίσω από τα παράθυρα όπου εστέκοντο οι κοπέλες των σπιτιών Μεταξύ αυτών η αδελφή μου και οι φίλες της Τα λουλούδια και οι σοκολάτες που έπεφταν μέσα στα σπίτια μας από τις άμαξες που περνούσαν με τους μασκαρεμένους ή με τους διασκεδάζοντες ήσαν ατελείωτα Βουνό σχημάτιζαν οι σοκολάτες και τα λουλούδια

Κάθε καλό νοικοκυριό έπρεπε να κάνει τις προμήθειές του για το χειμώνα Εις την εποχή τους οι γυναίκες έκαναν πελτέ ντομάτες Έκαναν τον τραχανά τους Έπαιρναν λάδι για όλη τη χρονιά Έπαιρναν βούτυρο γάλακτος και το έλιωναν για το φαγητό Σύκα (τα οποία ετοιμάζανε και έβαζαν και καρύδι μέσα) σε κασάκια Σταφίδες

Επίσης σε όλα τα καθώς πρέπει σπίτια έπρεπε να ζυμώνουν οι ίδιες το ψωμί τους και να το στέλνουν στο φούρνο μόνο για ψήσιμο Κάποτε σώθηκε το ζυμωτό ψωμί και με έστειλε η μητέρα μου να αγοράσω ψωμί από το φούρνο Μου έδωσε δε και μία πετσέτα για να το τυλίξω μην τυχόν και δούνε στη γειτονιά ότι η κυρία Αθανασία αγόρασε ψωμί έτοιμο και με απείλησε ότι αν με δούνε θα φάω ξύλο της χρονιάς μου

Για φωτισμό τα περισσότερα σπίτια της Σμύρνης χρησιμοποιούσαν λάμπες πετρελαίου Υπήρχε όμως και φωταέριο με το οποίο φωτίζονταν και οι δρόμοι Εμείς φυσικά είχαμε φωταέριο και έτσι μπορούσαμε να κάνουμε το μπάνιο μας εύκολα χρησιμοποιώντας το φωταέριο στο θερμοσίφωνά μας

Στο σπίτι του θείου μου του Τσιντσίνη εκτός από τα ευρωπαϊκά λουτρά όπως τα λέγαμε δηλαδή το μπάνιο και το θεσμοσίφωνα υπήρχε και χαμάμ τούρκικο Λουτρός τουρκικός

Στη Σμύρνη οι νοικοκυρές όσες δεν είχαν ευχέρεια στο σπίτι τους και οι νοικοκυραίοι για να κάνουν μπάνιο κατέφευγαν κατά καιρούς στα λουτρά τα θερμά τα λεγόμενα χαμάμια που υπήρχαν χωριστά για τους άντρες και χωριστά για τις γυναίκες Ένα είδος σημερινής σάουνας

Στα εξοχικά σπίτια τα οποία ήσαν εκατέρωθεν του κόλπου της Σμύρνης δηλαδή σ αυτά που αναφέραμε προηγουμένως mdashΚαρατάσι Καραντίνα Γκιοστεπέ και Κοκαριαλί και από την άλλη πλευρά Αγία Τριάδα Πετρωτά Αλάμπεη Κορδελιόmdash τα σπίτια τα οποία ήσαν στην παραλία είχαν και δικές τους μικρές εξέδρες με μία μικρή καμπίνα για να μπορούν να κάνουν μπάνιο Στη Σμύρνη ήταν πολύ διαδεδομένο το κολύμπι Από μικρά παιδιά μας πηγαίνανε και κολυμπούσαμε

Στην κυρίως πόλη της Σμύρνης δεν υπήρχαν φυσικά τέτοιες καμπίνες αλλά υπήρχαν Δημόσια Λουτρά τα οποία ήσαν επίσης χωριστά για τους άντρες χωριστά για τις γυναίκες Οι γυναίκες είχαν ένα είδος πισίνας εσωτερικής στην οποία κολυμπούσαν οι κοπέλες και οι μητέρες Οι άντρες ανοιγόντουσαν και λίγο έξω από τα μπάνια και κολυμπούσαν

Θυμάμαι όταν επρόκειτο η αδελφή μου να ετοιμαστεί να πάει για μπάνιο έγινε ολόκληρη ιεροτελεστία εις το σπίτι διότι έτοιμα μαγιό με τον σημερινό τύπο φυσικά δεν υπήρχαν Έπρεπε να έρθει η μοδίστρα διότι το μαγιό έπρεπε να είναι πολύ συμμαζεμένο και ηθικό και γι αυτό κάνανε πρόβα και εγώ ήμουνα μικρός και παρακολουθούσα την πρόβα

Το μαγιό έγινε από μαύρο σατέν και έπρεπε να δεθεί οπωσδήποτε κάτω από το γόνατο Δηλαδή φαινόταν μόνο η γάμπα και από πάνω έπρεπε να κλειστεί έως το λαιμό και στα μπράτσα έως τον αγκώνα Θυμάμαι το μαγιό αυτό ήταν από μαύρο σατέν και ήταν γαρνιρισμένο με ίδιο κίτρινο ύφασμα

Digitized by 10uk1s

Αυτά τα Δημόσια Λουτρά ήσαν εις το δεξιό άκρο της προκυμαίας της Σμύρνης και ελέγοντο laquoτου Ντισούraquo και λέγαμε πάμε στου Ντισού τα μπάνια Η μεγάλη αυτή εξέδρα που εισχωρούσε βαθιά μέσα στη θάλασσα εχωρίζετο σε δύο διαφορετικές εγκαταστάσεις Αριστερά ήταν για τις γυναίκες και δεξιά για τους άντρες με έναν εξώστη ενδιάμεσα να χωρίζει αυτές τις δύο εγκαταστάσεις

Εις την άκρη αυτή του εξώστη ήταν πάντοτε ένας φρουρός εφοδιασμένος με πέτρες και όταν κάποιος από τους κολυμβητές άντρες επλησίαζε προς το γυναικείο τμήμα τον πετροβολούσε και τον απομάκρυνε Αλλά τα περισσότερα μπάνια εγένοντο στα χωριά όπως σας προείπα διότι εκτός από τις ιδιωτικές εξέδρες υπήρχαν και Δημόσια Λουτρά Υπήρχαν επίσης και πολλές ιδιωτικές βάρκες στην παραλία της Σμύρνης και οι πιο καλοί κολυμβητές mdashμεταξύ αυτών ήμουν και εγώmdash παίρναμε τη βάρκα βγαίναμε ανοιχτά στον κόλπο και κολυμπούσαμε στα βαθιά

Πολύς κόσμος μάλιστα πήγαινε και έκανε μπάνια προς το Κορδελιό διότι τα νερά εκεί ήσαν πολύ πιο καθαρά Μέσα στον κόλπο της Σμύρνης κοντά στην παραλία ήταν άσχημα να κάνουμε μπάνιο διότι η Σμύρνη είχε αποχέτευση από τότε Υπήρχαν πολλά τρεχούμενα υπόγεια νερά και αυτό διευκόλυνε την εγκατάσταση αποχετεύσεως Όλες αυτές οι ακαθαρσίες φυσικά εχύνοντο εις τον κόλπο και πολλές φορές όταν φυσούσε μπάτης είχαμε μία άσχημη μυρουδιά Φανταστείτε αυτό λέγαμε όταν η Σμύρνη είχε τότε περί τους 500000 κατοίκους Σήμερα εάν εξακολουθεί ο ίδιος τρόπος αποχετεύσεως (λένε ότι η Σμύρνη έχει τώρα 4000000 κατοίκους) ο κόλπος θα έχει μολυνθεί και θα έχει καταστραφεί διότι στην εποχή μας ο κόλπος έδινε ωραιότατα ψάρια και προπαντός τις φημισμένες τσιπούρες και λαυράκια

Πιο πριν μιλήσαμε για τα ωραία καφενεία που ήσαν κατά μήκος της παραλίας της Σμύρνης με τις μουσικές και με τους ωραίους ανθρώπους της Σμύρνης μετά την κούραση της ημερήσιας δουλειάς να πηγαίνουν να διασκεδάσουν Και οι μεζέδες που προσέφεραν αυτά ήσαν τόσο άφθονοι ώστε αν έφτανε κανείς σε δεύτερο ή αν έφτανε και σε τρίτο ποτό ήταν αδύνατο πλέον να φάει για βραδινό φαγητό Ένα από τα πιο φημισμένα καφενεία της Σμύρνης το οποίο πριν ανέφερα ως του Κλωναρίδη ήταν το laquoΚαφέ Φώτηraquo Εκεί οι μεζέδες του ήσαν ονομαστοί mdash θαλασσινά στρείδια κυδώνια μύδια αχνιστά μπαρμπουνάκια μικρά τηγανητά συκωτάκι τηγανητό φασόλια και ατελείωτοι άπειροι μεζέδες πικάντικοι οι οποίοι τώρα μου διαφεύγουν

Οι Σμυρνιοί ήσαν καλοφαγάδες και ένας τέτοιος καλοφαγάς ήταν και ο θείος μου ο Παναγιώτης Λοιπόν επειδή ξυπνούσε και έπαιρνε το πρωινό του πολύ νωρίς έπρεπε κατά τις δέκα κάτι να φάει και να καλοφάει Έτσι μαζί με τη συντροφιά του επήγαινε στη μεγάλη αγορά που ήταν κοντά στα χρυσοχοεία στις Μεγάλες Ταβέρνες όπως λέγανε Εκεί ήταν η κυρίως κρεαταγορά και πράγματι υπήρχαν και πολύ μεγάλες ταβέρνες και είχαν αποστακτήρες τους λεγόμενους λαμπίκους οι οποίοι παρήγαν το ωραιότερο ούζο το τσίπουρο που λέγαμε στη Σμύρνη (φυσικά είχαν και κρασιά) και μοσχοβολούσε ο δρόμος από τσίπουρο

Ο θείος μου έπρεπε όπως είπα κατά τις δέκα να φάει την μπριζόλα του Ο ταβερνιάρης ήξερε και την είχε έτοιμη χωρίς ειδική παραγγελία

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο που όπως είπα τον λέγανε Μεγάλες Ταβέρνες προς το τέρμα του που συνόρευε με το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής ήταν και η Οθωμανική τράπεζα Ελέγετο Οθωμανική τράπεζα αλλά είχε γαλλικά κεφάλαια και κάποτε ένας υπάλληλος του χρυσοχοείου μας mdashδεν ξέρω γιατίmdash με πήρε μαζί του εκεί και με έκπληξη είδα ότι τότε ακόμα κυκλοφορούσαν οι χρυσές λίρες∙ για να μην καθυστερούν και τις μετρούν τις παρελάμβαναν με το ζύγι Ήξεραν ότι ήταν οκτώ γραμμάρια η κάθε λίρα δηλαδή τότε ήταν 25 δράμια επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να ζυγίζουν 250 δράμια ή 800

Digitized by 10uk1s

γραμμάρια Τέτοια ήταν τα μπερεκέτια Η αφθονία που λέγαμε της Σμύρνης

Οι λίρες για τις οποίες εμίλησα ήσαν αγγλικές Οι οθωμανικές λίρες οι οποίες ήσαν εκδόσεως Ρεσάτ Χαμίτ και κάτι άλλων Σουλτάνων εζύγιζαν δυο δράμια και ένα τέταρτο Επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να είναι 225 δράμια

Προηγουμένως είπα ότι η Οθωμανική τράπεζα εις το τέρμα του δρόμου που λεγόταν Μεγάλες Ταβέρνες επλησίαζε προς το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής Και επειδή αυτές τις μέρες που μιλάω εδώ πλησιάζει το Πάσχα μου ήρθε στο νου με ποιο τρόπο οι Σμυρνιοί επί τουρκοκρατίας ακόμα και επί τρομοκρατίας κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου εόρταζαν το Πάσχα Φυσικά οι περισσότερες Ορθόδοξες εκκλησίες της Σμύρνης είχαν πολύ μεγάλους περιβόλους γύρω από την εκκλησία με ωραία κάγκελα και κλειστές πόρτες από το φόβο των Τούρκων

Η μεγαλύτερη εκδήλωση της Αναστάσεως γινόταν στον περίβολο της Αγίας Φωτεινής ο οποίος ήταν ευρυχωρότατος Μπορούσε να περιλάβει μέσα πολλές χιλιάδες πιστούς Και από το περίφημο καμπαναριό της Αγίας Φωτεινής το οποίο για να το ρίξουν οι Τούρκοι μετά τη φωτιά είδαν και έπαθαν διότι ήταν καλοχτισμένο εξετοξεύοντο ωραιότατα βεγγαλικά τα οποία έφτιαχνε ο μπαμπάς του Καραμπάτη mdash έδειχνε την Ανάσταση του Χριστού διάφορα άλλα και τελείωνε ξετυλίγοντας μια μεγάλη Ελληνική σημαία οπότε χαλούσε ο κόσμος από τους πυροβολισμούς Φυσικά ήσαν κλειστές οι πόρτες για να μπορέσουν οι Σμυρνιοί να κρύψουν τα όπλα με τα οποία χαιρετούσαν την Ανάσταση του Κυρίου

Τη Δευτέρα του Πάσχα γινόντουσαν οι περίφημες παρτίδες όπως λέγαμε στη Σμύρνη τις εκδρομές Νομίζω ότι τις λέγανε παρτίδες διότι πήγαιναν στα περίχωρα της Σμύρνης τα οποία ήσαν με πολύ πράσινο και με πολλά δέντρα διότι στη Μικρά Ασία έπεφταν πολλές βροχές κατά τη διάρκεια της άνοιξης του φθινοπώρου και του χειμώνα Γεμίζανε οικογένειες φιλικές τα καλάθια τους με ότι ωραίο μπορούσε να φανταστεί κανείς κεφτέδες κοτολέτες που έμεναν από το αρνί που έσφαζαν για το Πάσχα τυριά και φυσικά όλα αυτά τα συνόδευαν με ωραία κρασιά και ούζο και στο τέλος κατέληγαν σε ωραία τραγούδια

Τα χωριά στα οποία γίνονταν αυτές οι φιλικές εκδρομές ήσαν γύρω στη Σμύρνη προς το εσωτερικό Ήταν ο Μπουτζάς ήταν ο Μπουρνόβας ήταν ο Κουκλουτζάς ήταν το Μερσινλί ήταν το Μπουρνάμπασι και διάφορα άλλα χωριά Σ αυτά οι περισσότεροι πήγαιναν με τις ιδιωτικές άμαξες Διότι όπως τώρα έχουμε τα αυτοκίνητα τότε η κάθε εύπορη οικογένεια είχε τη δική της άμαξα Αλλά ταυτόχρονα υπήρχαν και δύο σιδηροδρομικές γραμμές οι οποίες βοηθούσαν προς αυτά Ένα άλλο ωραίο χωριό στο οποίο πήγαιναν ήταν και το Σερντίκιο Επίσης και το Μπαλαντζίκ Ορισμένα από αυτά τα χωριά είχαν τουρκικά ονόματα ενώ στην πραγματικότητα ήσαν όλα ελληνικοί αμιγώς συνοικισμοί Δεν υπήρχε εκεί ούτε ένας Τούρκος

Και μια που μιλούμε για τις ημέρες του Πάσχα ας μιλήσουμε και για τις προετοιμασίες που έκαναν οι νοικοκυρές οι Σμυρνιές

Έπρεπε κατ αρχήν να τριφτούνε τα μπακίρια του σπιτιού Τα μπακίρια ήσαν ωραία φτιαγμένα χάλκινα σκεύη τα οποία είχαν μάλλον διακοσμητικό χαρακτήρα παρά ήσαν χρησιμοποιήσιμα Στόλιζαν το επάνω συνήθως μεγάλο ράφι της κουζίνας το οποίο πλαισιωνόταν επίσης από ειδικά χάρτινα στολίδια Τα μπακίρια είχαν διάφορα σχήματα στρογγυλά μισοστρόγγυλα επιμήκη και πλακί Το πλακί ήταν σκεύος ολοστρόγγυλο χαμηλό Επίσης μαζί με τα χάλκινα σκεύη έπρεπε να τριφτούν και τα μαγκάλια τα οποία ήσαν επίσης από χαλκό Επειδή δεν υπήρχαν ακόμα τότε καλοριφέρ τα περισσότερα σπίτια

Digitized by 10uk1s

εθερμαίνοντο από ωραία κατασκευασμένα χάλκινα μαγκάλια

Επίσης υπήρχε και ένα είδος μαγκαλιών τα λεγόμενα ταντούρια τα οποία ήσαν ξύλινα τραπέζια Είχαν στη μέση τρύπα για να μπαίνει το σκεύος με τα κάρβουνα και για να μην καίγεται το ξύλο είχε από πάνω μπρούντζο με διάφορα καρφιά τα οποία είχαν ωραίους συνδυασμούς Τα χάλκινα μαγκάλια όπου άναβαν καλά τη φωτιά έξω από το δωμάτιο για να αποφύγουν δηλητηρίαση από το διοξείδιο του άνθρακα είχαν ωραιότατα καπάκια με χέρια από μπρούντζο για να υπάρχει αντίθεση χρωματική διότι τα μεν χάλκινα ήσαν κόκκινα τα δε χέρια από μπρούντζο ήσαν κίτρινα και από πάνω υπήρχε ένα σαν πουλί για το σκέπασμα

Μετά ερχόταν η σειρά της καθαριότητας του σπιτιού Έπρεπε οι κοπέλες του σπιτιού να τρίψουν τα πατώματα με αλισίβα αλισιά όπως τη λέγαμε εις την οποία μέσα έριχναν και λίγη βρωμούσα Η βρωμούσα είναι η σημερινή χλωρίνη Τα πατώματα ετρίβοντο με ειδικές βούρτσες οι οποίες αντί για τρίχες είχαν σκληρά δόντια από ένα είδος χόρτου Έπρεπε το πάτωμα να τριφτεί και να γυαλιστεί τόσο πολύ ώστε να γυαλίσει σαν φλουρί

Μετά έπρεπε να τριφτούν οι αυλές του σπιτιού Αυλές στη Σμύρνη λέγαμε τις εισόδους Το χωλ το λεγόμενο το οποίο ήταν στρωμένο κατά κανόνα με ωραία άσπρα μάρμαρα Σ αυτό το διάστημα τα παιδιά αγόρια κορίτσια παίζανε έξω εις τους κήπους ή εις τους δρόμους διότι τότε ευτυχώς δεν είχαν εφευρεθεί τα αυτοκίνητα γυρίζοντας και θορυβώντας με τις περίφημες ροκάνες (και όσο πιο μεγάλη ροκάνα είχε το κάθε παιδί ήταν το πιο ενθουσιασμένο∙ οι ροκάνες από ξύλο δημιουργούσαν πολύ μεγαλύτερο θόρυβο παρά οι άλλες) και τραγουδούσαν

Βάγιο Βάγιο το Βαγιό τρώμε ψάρι και κολιό και την άλλη Κυριακή τρώμε το παχύ αρνί

Και μια και μιλάμε για αρνί από τη Μεγάλη Δευτέρα άρχιζε η αγορά των αρνιών τα οποία θα εθυσιάζοντο για το τραπέζι του Πάσχα Ο κάθε αρραβωνιαστικός έπρεπε να στείλει στην καλή του το πιο ωραίο αρνί το πιο καθαρό το πιο στολισμένο σαν νύφη

Επίσης ο κάθε πατέρας θα έπαιρνε το καλύτερο αρνί για την οικογένειά του Εμείς τα παιδιά τους βάζαμε κολλάρο στο λαιμό και με ένα σχοινί τα γυρίζαμε στους δρόμους γύρω από το σπίτι μας και τα αρνιά μας αυτά τρώγανε χασίλι Το χασίλι ήταν δεμάτια από φρέσκια βρώμη ή από τριφύλλι

Αλλά όταν τη Μεγάλη Παρασκευή ακουγόταν η τραγική φωνή του σφάχτη laquoΠοιος έχει αρνιά για σφάξιμο προβιές για πούλημαraquo άρχιζε το κρυφό κλάμα μας διότι εν τω μεταξύ το είχαμε αγαπήσει το αρνάκι

Τη Μεγάλη Πέμπτη μαζί με το βάψιμο των αυγών άρχιζε και το ζύμωμα της ζύμης από την οποία θα γίνονταν τα περίφημα σμυρναίικα τσουρεκάκια

Ξέχασα να σας πω ότι την εβδομάδα προ των Βαΐων την προ του Λαζάρου οι μητέρες μας μάς έκαναν ένα είδος κούκλες από ψωμί με λίγη μαστίχα μέσα και λίγη ζάχαρη διότι δεν έπρεπε να φάμε ούτε γάλα ούτε τυρί Αυτά τα ψωμάκια που τους έδιναν σχήμα κούκλας ήσαν τα περίφημα Λαζαράκια όπως τα λέγαμε

Digitized by 10uk1s

Τη Μεγάλη Παρασκευή η περιφορά των Επιταφίων και επί τουρκοκρατίας ακόμα γινόταν έξω από τον περίβολο των ναών μας και οι Επιτάφιοι περνούσαν από πολλούς δρόμους της Σμύρνης Εις αυτή την περίπτωση υπάρχει και ένα μελανό σημείο Όταν συναντιόνταν οι Επιτάφιοι της Αγίας Αικατερίνης και του Αγίου Δημητρίου που ήσαν γειτονικές συνοικίες επέμενε η ομάδα του κάθε Επιταφίου να περάσει διότι συναντιόνταν μετωπικώς Να υποχωρήσει η μία ομάδα για να περάσει η άλλη Επειδή όμως αυτό εθεωρείτο μειωτικό για τους νταήδες της εκάστοτε συνοικίας κατέληγε σε καβγά με αποτέλεσμα πολλές φορές να ανατρέπονται και οι Επιτάφιοι Φυσικά όταν έγινε η κατοχή της Σμύρνης από τους Έλληνες υπήρξε και κανονική αστυνόμευση οπότε σταμάτησε αυτό το άτοπο εις βάρος της Εκκλησίας μας

Πιο πριν μιλήσαμε για το αρνί που έστελναν τις παραμονές του Πάσχα οι αρραβωνιασμένοι στην καλή τους Αλλά υπήρχε και μία άλλη κατηγορία των ερωτευμένων οι οποίοι δεν είχαν επισημοποιήσει ακόμα το δεσμό τους και δεν είχαν εκδηλώσει επισήμως στις οικογένειες τα αισθήματά τους Αυτοί κατέφευγαν στις λεγόμενες στη σμυρναϊκή διάλεκτο laquoπατινάδεςraquo mdash καντάδες για να εκδηλώσουν τα αισθήματα προς την καλή τους Ο συνήθης τρόπος των καντάδων αυτών ήταν να προηγείται μία άμαξα μέσα εις την οποία θα υπήρχαν τα όργανα και οι τραγουδιστάδες Η συνήθης σύνθεση των οργάνων ήταν οπωσδήποτε ένα σαντούρι ένα βιολί και μία κιθάρα Από πίσω ακολουθούσε η άμαξα με τον ερωτευμένο και την παρέα του Πήγαιναν κάτω από τα παράθυρα ή από το μπαλκόνι της καλής τους και άρχιζαν να εκδηλώνουν με τραγούδια τα αισθήματά τους Αν όμως γίνονταν αρκετά οχληροί ή οι γονείς ή τα αδέλφια της καλής δεν τους ήθελαν να εκδηλώνουν τα αισθήματά τους και με κάποιο τρόπο να εκτίθεται η κοπέλα στη γειτονιά προσπαθούσαν να τους απομακρύνουν Εάν όμως αυτοί ήσαν επίμονοι και δεν φεύγανε καμιά φορά εδέχοντο το περιεχόμενο του δοχείου της νυκτός στο κεφάλι

Αυτά ως προς τους έρωτες των ανδρωθέντων Εμείς που ήμαστε τότε νεαροί δεκαπέντε δεκάξι δεκαεπτά ετών είχαμε μία ωραία συντροφιά Ήταν ο Κώστας Σαριδάκης ο Κώστας Μιχαηλίδης ο Βασίλης Γαβριηλίδης ο Ηρακλής Παύλου εγώ και κάνα δυο ακόμα φίλοι Δυστυχώς όλοι αυτοί είναι πλέον μακαρίτες Και ο μόνος επιζών είμαι εγώ

Ο Κώστας Σαριδάκης ο οποίος ήταν λίγο μεγαλύτερος από μένα έμεινε αιχμάλωτος των Τούρκων στη Σμύρνη και δεν ξαναήρθε στην Ελλάδα Ήταν ο πιο καλλίφωνος από την παρέα μας Γυρίζαμε λοιπόν έξω από τα σπίτια των κοριτσιών μας τραγουδώντας και με αυτό τον τρόπο εκδηλώναμε τα αισθήματά μας Αλλά ξεφεύγανε και αυτά καμιά φορά κρυφά από το σπίτι και πηγαίνανε και κάνανε το λεγόμενο κόρτε σε καμιά σκοτεινή γωνιά σε κανένα απόμερο δρομάκι φυσικά πάντοτε κοντά στο σπίτι

Το κόρτε ήταν πιο πολύ ρομαντικό Μόλις τολμούσαμε να πιάσουμε κανένα χεράκι και το πολύ πολύ κανένα κλεφτό φιλί

Εγώ τότε είχα σύνδεσμο με μία κοπέλα που την έλεγαν Όλγα και η οποία φυσικά δεν ζει και αυτή Τις Κυριακές όλη η συντροφιά με τις κοπέλες μας πηγαίναμε στον laquoΦοίνικαraquo Ο laquoΦοίνικαςraquo ήταν ένας λαϊκός κινηματογράφος πίσω από την Αγία Αικατερίνη Τον λέω λαϊκό διότι ήταν μέσα στη συνοικία και τα εισιτήρια φυσικά ήσαν ανάλογα με τις δυνατότητες του χαρτζιλικιού που παίρναμε

Ανεβαίναμε και καθόμαστε στον εξώστη κλέβοντας πού και πού κανένα χαδάκι ή κανένα φιλάκι Όλα αυτά όμως τα ανέτρεψε η φωτιά και χάθηκαν τα ίχνη όλων των κοριτσιών Φυσικά η συντροφιά μας εκτός από τον μακαρίτη τον Σαριδάκη που είπα ξανασυστήθηκε εδώ και όταν είχαμε ευχέρεια μαζευόμαστε στο Ζάππειο και τρώγαμε καμία πάστα

Ο μόνος από όλους ο πιο τσιγκούνης ήταν ο Βάσος Γαβριηλίδης ο οποίος μας έλεγε laquoπηγαίνετε φάτε

Digitized by 10uk1s

την πάστα σας και πέστε να φέρει και ένα ποτήρι νερό παραπάνωraquo και ερχόταν λίγο αργότερα για να αποφύγει το έξοδο της πάστας

Στη Σμύρνη κυκλοφορούσαν διάφοροι τύποι οι οποίοι με τα φερσίματά τους και με τον τρόπο τους έσπαζαν τη μονοτονία και διασκέδαζαν με κάποιο τρόπο τους ανθρώπους

Ένας από αυτούς ήταν ο Στέφανος Ο Στέφανος ήταν πλανόδιος μικροπωλητής ψιλικών και διαφόρων φω‐μπιζού και εξαρτημάτων για τις γυναίκες Ήταν πάντοτε ντυμένος παρδαλά για την εποχή του και τα περισσότερα είδη που πουλούσε τα καρφίτσωνε επάνω στα ρούχα του στο σακάκι του εκτός φυσικά από τη βιτρίνα την οποία είχε Γι αυτό όταν οι κυρίες έβλεπαν καμία από τις φίλες η οποία ήταν ντυμένη πολύ χτυπητά και φορούσε πολλά κοσμήματα κουτσομπολεύοντας την αποκαλούσαν Στέφανο

Ένας άλλος τύπος ήταν ο πλανόδιος βιβλιοπώλης ο οποίος γύριζε στη γειτονιά φωνάζοντας laquoΈχω βιβλία διάφορα Ο Ερωτόκριτος και η Αρετούσα και η Αρετή θριαμβεύουσα Έχω ημερολόγια και ημεροδείκτες Κάθε φύλλο και μία ιστορίαraquo Φυσικά είχε και άλλα βιβλία τα οποία ήσαν σε δυο τρεις τσάντες που άλλες κρέμονταν στην πλάτη του άλλες εμπρός του και κρατούσε και δύο εις τα χέρια Διαλαλούσε δηλαδή τους laquoΑθλίουςraquo του Βίκτορος Ουγκώ τη laquoΜανόν Λεσκώraquo τα laquoΜυστήρια των Παρισίωνraquo το laquoΕκείνη δεν απήντησεraquo και τα en vogue βιβλία εκείνης της εποχής τα οποία εδιάβαζαν οι ρομαντικές δεσποινίδες και ανελύοντο σε δάκρυα από συμπάθεια για τα πάθη των πρωταγωνιστών

Ένας άλλος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας Αυτός ήταν μικροαπατεώνας Είχε ένα ιδίωμα και ένα προτέρημα να κλέβει τα σκυλιά τα ιδιωτικά από τα σπίτια Εξεβίαζε τους ιδιοκτήτες των σκυλιών να του δίδουν ένα επίδομα μηνιαίο για να μην τους κλέψει το σκυλί τους Εάν δεν το έδιναν το έκλεβε το σκυλί του άλλαζε το χρώμα και το ξαναπουλούσε

Μεταξύ των θυμάτων ήταν και ο θείος μου ο Τσιντσίνης ο οποίος είχε ένα θηλυκό σκυλί που το υπεραγαπούσε τη Λίντα Ερχόταν ο Τσουρτσούρας και έπαιρνε κάθε μήνα το μηνιάτικό του Ήταν δηλαδή νονός με τη σημερινή έκφραση Εκτός αυτού όμως είχε και άλλες τρελές ιδιότητες Τρελά φερσίματα

Ένα βράδυ μπήκε μέσα εις το laquoΚαφέ Φώτηraquo το οποίο ήταν γεμάτο από άντρες φυσικά κρατώντας ένα ζεύγος κέρατα ταύρου και άρχισε και φώναζε laquoΠοιος θέλει ένα ζευγάρι κέραταraquo Επειδή όλοι γελούσαν και δεν απαντούσαν αυτός τους λέει laquoΑ έχετε όλοι κέρατα και γι αυτό δεν χρειάζεστε να αγοράσετε άλλαraquo

Ένας άλλος τύπος που εμείς τότε τα μικρά παιδιά την υπεραγαπούσαμε ήτανε γυναίκα Ήταν μια υψηλόκορμη αραπίνα η οποία επάνω στο κεφάλι της κρατούσε έναν πελώριο ταβλά μέσα εις τον οποίο είχε διάφορα σχετικά για παιδάκια Μεταξύ αυτών είχε τσεμπλεμπούδες σκέτες ωραίες ζεστές και φρεσκοψημένες είχε τσεμπλεμπούδες με γύρω γύρω ζαχαρωτά είχε φιστίκια αράπικα καθαρισμένα και φιστίκια αράπικα ακαθάριστα Είχε γλυκά τα καμπίσια που λέγαμε δηλαδή σαν τσιγάρο από ζάχαρη φτιαγμένο σε διάφορα χρώματα Αυτή ήταν όπως είπα η αγαπημένη μας διότι αν ήταν σε καλή διάθεση η μητέρα μας και ξόδευε κάτι μας έπαιρνε και ένα γλυκό

Την εποχή που μιλάμε μια κοπέλα στη Σμύρνη για να θεωρείται όμορφη έπρεπε να έχει άσπρο λείο δέρμα πλούσια μαλλιά και αρκετά κιλάκια Έπρεπε να έχει στήθος μπόλικο και ποπό αρκετό Γι αυτό

Digitized by 10uk1s

τότε φορούσαν κορσέδες με μπαλένες τους οποίους έσφιγγαν τραβώντας τα κορδόνια για να δημιουργηθεί μέση δαχτυλίδι και να ξεπεταχτούν τα υπόλοιπα μέλη του σώματος

Επίσης έπρεπε να έχει και πολλά μαλλιά Γι αυτό εάν οι κυρίες δεν είχαν πολλά μαλλιά έβαζαν στο κεφάλι μέσα από τα μαλλιά τους το λεγόμενο μπουμπάρι το οποίο ήταν φτιαγμένο από μαλλιά του ιδίου χρώματος με τα δικά τους και πάνω σ αυτό ετύλιγαν τα δικά τους ώστε να φαίνεται ότι έχουν πλούσια μαλλιά Εάν ο ποπός τους δεν ήταν αρκετά πλούσιος και αρκετά πεταχτός κάτω από τον κορσέ έδεναν ένα είδος μαξιλαράκι το οποίο το ονόμαζαν τουρνέ

Από τα γλυκά της αραπίνας εκείνο που προτιμούσαμε από όλα ήταν ένα είδος που το λέγανε φιστικάτο Ήταν καραμελέ είτε από μέλι είτε από ζάχαρη και παραγεμισμένο με φιστίκια αράπικα

Ξεσηκωμός στο σπίτι και μεγάλη χαρά για μένα και για τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη ήταν όταν επρόκειτο να έρθει να μείνει μερικές μέρες μαζί μας η νενέ Σοφί mdash η γιαγιά Σοφία η μητέρα του πατέρα μας Τη γιαγιά Σμαράγδα τη νενέ ντουντού δηλαδή τη γιαγιά από μέρους της μητέρας μου δεν τη γνώρισα διότι πέθανε όταν ήμουνα πολύ μικρός Όταν λέω ξεσηκωμός στο σπίτι εννοώ ότι έπρεπε να καθαριστούν να είναι όλα τέλεια μην τυχόν το μάτι της πάρει κάτι ανώμαλο

Έπρεπε να ζυμωθεί το ζυμάρι διότι θα έκανε φιδέ Φιδέ κάνανε τρίβοντας το ζυμάρι στα κόσκινα επάνω για να στεγνώσει και ήταν ένα από τα πιο αγαπημένα φαγητά μας Για εμάς τα παιδιά η χαρά ήτανε ότι το βραδάκι αφού τελειώναμε τα μαθήματά μας θα μαζευόμαστε γύρω στη γιαγιά και γύρω στο ταντούρι με τη φωτιά όπου στη χόβολη ψήναμε και κανένα κάστανο περιμένοντας ν αρχίσει να μας λέει παραμύθια Να μας πει την Κοκκινοσκουφίτσα να μας πει τους Επτά νάνους να μας πει για τη Σταχτομπούτα για το Μαγεμένο βασιλόπουλο για τον Δράκο που φύλαγε το νερό και άλλα

Επίσης παίζοντας μαζί με τη γιαγιά λέγαμε αινίγματα Με αυτό τον τρόπο εδούλευε και λίγο το μυαλό μας Μερικά από τα αινίγματα που λέγαμε τότε τα θυμάμαι Ένα από όλα έλεγε

Μακρύς μακρύς καλόγερος και πίτα το κεφάλι του Τι είναι

Εάν δεν το βρίσκαμε το εξηγούσε η γιαγιά Ήτανε το ξύλινο φτυάρι του φούρναρη το οποίο είναι πολύ μακρύ και εμπρός είναι τετράγωνο Με αυτό φουρνίζανε τα ψωμιά στους τότε φούρνους και με αυτό φυσικά τα ξεφουρνίζανε

Ένα άλλο αίνιγμα ήταν

Χίλιοι μύριοι καλογέροι σ ένα ράσο τυλιγμένοι Τι είναι

Το καρπούζι και οι μαύροι σπόροι αντιπροσώπευαν τους καλόγερους

Είχαμε και ένα που λέγαμε για το οποίο κοκκινίζαμε και ντρεπόμασταν Και εγώ ντρέπομαι που θα σας το πω αλλά ας γελάσουμε

Βουργούλακας κατρακυλά ανάμεσα σε δυο βουνά Τι είναι

Digitized by 10uk1s

Η ακαθαρσία η σκληρή που βγαίνει από τον ποπό

Η νενέ Σοφί ως μόνιμη κατοικία είχε το σπίτι της θείας μου της Τσιντσίνη Η νενέ Σοφί όπως προείπα είχε αποκτήσει τρία παιδιά Δυο αγόρια και ένα κορίτσι Τον θείο μου Παναγιώτη τον πατέρα μου και τη θεία μου Αναστασία Έμενε δε με τη θεία μου Αναστασία διότι ήταν αρχοντόσπιτο Εμείς είχαμε μόνο μία υπηρέτρια ενώ η θεία μου είχε τρεις υπηρέτριες εκτός από τον σωφέρ τους αμαξάδες καπετάνιο για το κότερο τζόκεϋ για τα άλογα κτλ Όπως προείπα ο θείος μου ήταν πάρα πολύ πλούσιος Αλλά η νενέ Σοφί κατά καιρούς επεσκέπτετο και το δικό μας σπίτι διότι υπήρχαμε εμείς τα εγγονάκια της Στον θείο μου τον Παναγιώτη δεν πήγαινε διότι εκείνος αν και παντρεύτηκε δυο φορές δεν απέκτησε ποτέ του παιδιά

Στη Σμύρνη ήταν έθιμο και εθεωρείτο πολύ φυσικό οι ηλικιωμένοι άνθρωποι και συνήθως οι χήρες διότι οι άντρες πεθαίνανε πολύ πιο πριν να πήγαιναν να ζήσουν τα χρόνια που τους έμεναν κοντά στις κόρες τους Και αν υπήρχαν αγόρια κατά καιρούς επεσκέπτοντο και τα σπίτια των γιων τους και των νυφάδων τους

Η γιαγιά μου η Σοφί όπως σας είπα ερχόταν σε εμάς για να μείνει μερικές μέρες και να αλλάξει λίγο περιβάλλον Η ανατροφή των παιδιών εγένετο με βάση και με σεβασμό προς τη θρησκεία Έπρεπε τα παιδιά να εκκλησιάζονται τακτικά και απαραιτήτως να πηγαίνουν με τον πατέρα προπαντός κάθε Κυριακή στην εκκλησία Δυο ή τρεις φορές το χρόνο έπρεπε να μεταλαμβάνουν Όταν επρόκειτο να μεταλάβουν αποβραδίς εγένετο μπάνιο φοβερό αλλαγή εσωρούχων κόψιμο νυχιών προσευχή για να πάρουν συγχώρεση από τον Θεό Και τη μέρα που μεταλαβαίνανε έπρεπε να μη φτύσουν χάμω όλο το εικοσιτετράωρο για να μη μολυνθεί η Αγία Κοινωνία πέφτοντας στο χώμα

Όταν μικρά παιδιά βλέπαμε κάπου πεταμένο κάτω κανένα κομματάκι ψωμί έπρεπε να τρέξουμε να το μαζέψουμε να το φιλήσουμε και να το προφυλάξουμε σε μια γωνιά ώστε να μην πατηθεί διότι το ψωμί εθεωρείτο ιερό είδος

Όταν συναντούσαμε κανέναν παπά έπρεπε να τρέξουμε με σεβασμό να του φιλήσουμε το χέρι

Προηγουμένως είχα πει ότι στη Σμύρνη οργίαζαν οι προπαγάνδες Προπαντός οι ξένες θρησκείες Δηλαδή οι καθολικοί και οι προτεστάντες προσπαθούσαν να προσηλυτίσουν παιδιά έχοντας σχολεία εις τα οποία η παιδεία ήταν δωρεάν Γι αυτό είχε δημιουργηθεί η εντύπωση ότι όταν μικροί συναντούσαμε ξένο παπά ξένης δηλαδή θρησκείας παπά αυτό εθεωρείτο προμήνυμα ότι μπορούσε να μας τύχει κανένα κακό και για να αποφύγουμε αυτό το κακό έπρεπε να χαϊδέψουμε τα γεννητικά μας όργανα Ήταν τόσο εμποτισμένη μέσα μας αυτή η ιδέα της κακοτυχίας που έφερναν οι ξένοι παπάδες ώστε θα σας διηγηθώ και κάτι που μου έτυχε εμένα την τελευταία χρόνια το 22 πριν γίνει η Καταστροφή όταν δίναμε εξετάσεις για την Τετάρτη Γυμνασίου στο τότε Αρμοστειακό γυμνάσιο

Είχαμε μαθηματικά εις τα οποία δεν ήμουν καθόλου δυνατός Αυτά θα τα πω για να δούμε ότι οι προλήψεις δεν ήσαν καθόλου λογικές Εκεί λοιπόν που πήγαινα προς το σχολείο τρομαγμένος γιατί φοβόμουνα ότι δεν θα τα κατάφερνα στα μαθηματικά είδα μπροστά μου ένα φραγκόπαπα Μόλις τον είδα λέω laquoΠαναγία μου χάθηκα Δεν θα δώσω εξετάσεις και θα τα αφήσω να είμαι επανεξεταστέος το Σεπτέμβρηraquo Και γύρισα να πάω πίσω προς το σπίτι Μόλις έκανα όμως μερικά βήματα συνάντησα τον καθηγητή μας των Ελληνικών τον κ Κωνσταντινίδη ο οποίος αμέσως μου λέει laquoΠου πας Κατραμόπουλεraquo Λέω laquoΚύριε καθηγητά ξέχασα να πάρω κόλλα διαγωνισμού και πάω στο περίπτερο να πάρωraquo laquoΑ ωραία Θέλω και εγώ να πάρω καραμέλες Πάμε μαζίraquo Οπότε υποχρεώθηκα να πάω στο σχολείο και να δώσω εξετάσεις Ε λοιπόν ο παπάς αντί γρουσουζιά μου έφερε γούρι Το θέμα των

Digitized by 10uk1s

μαθηματικών που μας έβαλε ήταν και εύκολο και κάτι που το ήξερα πολύ καλά Έτσι πήρα 9 λίαν καλώς στα μαθηματικά παρ όλο που φοβήθηκα τη γρουσουζιά του φραγκόπαπα

Το γυμνάσιο που ανέφερα πριν ότι φοιτούσα της Αρμοστείας ήτανε στο Φαρδύ της Ευαγγελίστριας Και όπως έχω πει και προηγουμένως τα τοπωνύμια της Σμύρνης εδηλούντο αναλόγως με την εκκλησία που ήταν στην περιφέρεια Εκτός όμως αυτού εις την εμπορική ζώνη της Σμύρνης υπήρχαν τοπωνύμια τα οποία αναφέροντο εις τη συγκέντρωση των ειδικών μαγαζιών που ασχολούντο με το εμπόριο Και είχαμε τα Γυαλιάδικα όπου επωλούντο κρύσταλλα κτλ τα Σιδεράδικα που είχαν είδη για σπίτια για οικοδομές και εν γένει χρήσιμα για το νοικοκυριό

Ένα μεγάλο και ονομαστό μαγαζί σ αυτή την περιφέρεια ήτανε του Μαύρου ιδιοκτησία Νικολαΐδη Ήταν τα Γουρουνάδικα δηλαδή όπου επωλείτο χοιρινό κρέας και τα παράγωγα του χοιρινού Διότι όπως είναι γνωστό οι Τούρκοι απηγορεύετο από τη θρησκεία τους να τρώνε χοιρινό κρέας και γι αυτό τα μαγαζιά που πουλούσαν χοιρινά κρέατα ήσαν πολύ απομακρυσμένα από την αγορά που είχε μοσχάρια και αρνιά Μια τέτοια όπως προαναφέραμε μεγάλη αγορά ήταν οι Μεγάλες Ταβέρνες στην οποία υπήρχαν πάρα πολλά κρεοπωλεία όπου μπορούσε να πάρει κανείς ωραία κρέατα

Επίσης ήταν τα Σερβετάδικα Τώρα γιατί τα λέγανε έτσι δεν ξέρω Ήταν τα Ταμπάκικα Ταμπάκικα ήταν εκεί όπου επεξεργάζοντο τα δέρματα

Επίσης ήταν και τα Κουμουτζίδικα Τα Κουμουτζίδικα ήταν της Μαντάμας το Χάνι Μέσα σ αυτό ήσαν κατά πλειονότητα χρυσοχοεία Εκτός από το δικό μας πλάγιά μας ήταν του κ Ευάγγελου Μανουσάκη του Μιχαλάκη Σωτηρίου του Πωλ Τας του Θεόδωρου Αδαμόπουλου Πλάγια μας ήσαν επίσης οι αδελφοί Κόρη και δύο τρεις άλλοι που μου διαφεύγουν τα επίθετά τους

Φυσικά υπήρχαν εκεί και ένα δυο άλλα είδη καταστημάτων Μεταξύ αυτών ήταν και το οδοντιατρείο των αδελφών Γκρανιέ οι οποίοι είχαν ένα είδος βιτρίνας όπου προέβαλλαν μασέλες οι οποίες με ένα ελατήριο ανοιγόκλειναν σαν να μασούσαν Θέαμα λίγο μακάβριο

Και μια που μιλάμε για χρυσοχοεία πρέπει να τονίσω μία σωβινιστική περίπτωση Όλοι οι αδαμαντοδέτες της Σμύρνης οι μουχλαϊτζήδες όπως τους λέγανε με την τουρκική λέξη ήσαν Αρμένιοι και δεν παίρνανε ποτέ υπάλληλο ή βοηθό άλλης εθνότητας παρά μόνο Αρμενίους για να κρατάνε κλειστό το επάγγελμα στα χέρια τους Στη γειτονιά μας δηλαδή εις τα Κουμουτζίδικα της Μαντάμας το Χάνι ήταν και ένας Αρμένης αδαμαντοδέτης περίφημος ο κ Βανέτσας Ήταν τεράστιος Χωρίς υπερβολή θα ζύγιζε πλέον των 150 κιλών και αυτό το θηρίο έκανε τόσο ωραία δουλειά και τόσο λεπτή που πολλοί ήρχοντο και από την Κωνσταντινούπολη ακόμη να φέρουν κοσμήματα για να τους εφαρμόσει τις πέτρες όχι μόνο εφαρμόζοντας αυτές αλλά σχεδόν κεντώντας το ίδιο το κόσμημα

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι ήσαν και στο Φραγκομαχαλά Μεταξύ αυτών οι αδελφοί Γεωργιάδη οι οποίοι ως αντιπρόσωποι του Κριστόφλ είχαν αρκετά ασήμια διότι ήταν εύκολη η εισαγωγή από την Ευρώπη επειδή οι τελωνειακοί δασμοί τότε στη Σμύρνη ήσαν υποτυπώδεις

Ήταν το κατάστημα του Ατζιτήρη με πλουσιότατη βιτρίνα Ο άνθρωπος αυτός κατεστράφη τελείως με την Καταστροφή Δεν μπόρεσε να εμφανιστεί πλέον εις την Ελλάδα και μάθαμε ότι όταν πέθανε έγινε έρανος για να τον θάψουν Ο άνθρωπος ο οποίος εθεωρείτο από τους πλουσιότερους χρυσοχόους

Επίσης ήταν ένας Φραγκολεβαντίνος ο Ρουτζιέρι ένας Αρμένης ο Μινασιάν και εις τον δρόμο αυτό το 1873 μετά βεβαιότητος και εις τον αριθμό 57 εμφανίστηκε για πρώτη φορά σίγουρα η φίρμα

Digitized by 10uk1s

laquoΚατραμόπουλοιraquo Ευρέθηκε ένα κουτάκι το οποίο μας προσέφερε μία παλιά μας πελάτισσα και το οποίο αναφέρει το εξής laquoΠ Κατραμόπουλοςraquo mdashήταν ο θείος μουmdash laquoκαι Σίαraquo mdash ήταν ο πατέρας μου laquoΟδός Ευρωπαϊκή αριθμός 57raquo Οι δικοί μου από εθνικισμό από σωβινισμό δεν ήθελαν να αναφέρουν τη λέξη Φραγκομαχαλάς και γι αυτό αναφέρουν laquoοδός Ευρωπαϊκήraquo Και από κάτω laquoΣμύρνη 1873raquo

Λοιπόν για να αναφέρεται το κουτάκι στο 1873 δεν θα πει ότι εκείνη τη χρονιά άνοιξε για πρώτη φορά το χρυσοχοείο μας Τουλάχιστον θα πρέπει να πάμε τρία χρόνια πίσω Επομένως στο 1870 Από την Ευρωπαϊκή οδό νούμερο 57 μετεφέρθη κατόπιν το κατάστημά μας εις της Μαντάμας το Χάνι που προανέφερα και η φίρμα πλέον ήταν laquoΑδελφοί Κατραμόπουλοιraquo Όχι laquoΠ Κατραμόπουλος και Σίαraquo πλέον

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι πάντοτε Έλληνες ή το πολύ Αρμεναίοι ή Φραγκολεβαντίνοι ήσαν εις το λεγόμενο Τσαρσί δηλαδή κοντά εις την τουρκική συνοικία Μεταξύ αυτών ήταν και ο κ Παπαδόπουλος ο περίφημος Μαστρογιάννης ο οποίος έκανε και εμπόριο πολυτίμων λίθων Λέγεται ότι ήταν τόσο πλούσιος ώστε τις πέτρες τα διαμάντια ή τα μπρουγιάν ή τα ρουμπίνια δεν τα είχε στις λεγόμενες ποσέτες δηλαδή στα χάρτινα περιτυλίγματα αλλά σε ολόκληρα τσαντάκια ή γρουμπάκια από δέρμα και όταν ζήταγες να αγοράσεις ένα διαμάντι σου άνοιγε σε ένα πιάτο μια ολόκληρη στοίβα από πολύτιμες πέτρες Και αυτός κατεστράφη τελείως με τη φωτιά και δεν ξαναφάνηκε εις τον ορίζοντα της εδώ Ελλάδας

Και μια που μιλάμε για τον Φραγκομαχαλά την Ευρωπαϊκή οδό όπως τη χαρακτήρισαν λίαν σωστά και λίαν χαρακτηριστικά σ αυτό το δρόμο υπήρχαν ωραιότατα μαγαζιά με πολύ πλούσια είδη και ποικιλίες εμπορευμάτων για τις κυρίες Μεταξύ αυτών υπήρχαν και υποκαταστήματα μεγάλων μαγαζιών ευρωπαϊκών όπως ήταν το Μπον Μαρσέ ήταν του Σολάρι και άλλα

Ένα από τα ωραιότατα και πλουσιότατα πολυκαταστήματα του Φραγκομαχαλά ήταν του Ξενόπουλου Σ αυτό το κατάστημα μπορούσε κανείς να βρει ότι ήθελε Από ρούχα έτοιμα ευρωπαϊκά υφάσματα καπέλα γούνες ακόμα και έπιπλα Ήταν ένα πολύ μοντέρνο πολυκατάστημα σε τέσσερις ορόφους με πολύ πολύ πλούσιο και εκλεκτό εμπόρευμα Όπως είπα και πιο πριν οι δασμοί στη Σμύρνη πριν γίνει η Ελληνική κατοχή ήσαν υποτυπώδεις και έτσι μπορούσαν να εισάγονται εύκολα και πολύ φτηνά εμπορεύματα από την Ευρώπη

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο υπήρχαν και μερικά ονομαστά για τα είδη τους μαγαζιά όπως του Κοντορούση για παπούτσια του Παπαθωμά για γούνες του Μουτάφη για καπέλα του Γεωργιάδη για δαντέλες του Αλεξίου για έπιπλα

Επίσης υπήρχε και η Σαλ ντε Βαν όπου κάθε Κυριακή πρωί εγένοντο πλειστηριασμοί και πωλούσαν από όλα τα είδη Πίνακες κοσμήματα έπιπλα κτλ

Επίσης ήταν το περίφημο φαρμακείο του Μωραΐτη Στον ίδιο δρόμο δε ήταν και ένα ονομαστό ζαχαροπλαστείο η laquoΜυροβόλος Άνοιξηraquo Σ αυτό έχω να σας διηγηθώ ένα νόστιμο περιστατικό με τον περίφημο Τσουρτσούρα που ανέφερα προηγουμένως τον τύπο της Σμύρνης που έκλεβε τα σκυλιά

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου υπήρχε μεγάλη έλλειψη από μικρά κέρματα Έτσι πολλά μαγαζιά όταν επρόκειτο να δώσουν ρέστα και δεν είχαν ετύπωναν σε κάτι χαρτιά με τη σφραγίδα τους και ανέγραφαν το ποσό το οποίο αντιπροσώπευαν Μια μέρα είχε πάει στη laquoΜυροβόλοraquo ο Τσουρτσούρας και έφαγε λουκουμάδες κανταΐφια δεν ξέρω τι και αφού επλήρωσε

Digitized by 10uk1s

αντί ρέστα του δώσανε τέτοια χαρτάκια Στην απορία του που ρώτησε του απάντησαν ότι αυτά ισχύουν ως νόμισμα του καταστήματος

Μετά από λίγες μέρες πήγε πάλι ο ίδιος και αφού έφαγε του καλού καιρού εφώναξε το γκαρσόνι να πληρώσει και αντί πληρωμής έδωσε δικά του χαρτιά Στην απορία αυτών λέει laquoΓιατί τα δικά σας ισχύουν και τα δικά μου δεν ισχύουνraquo Τέτοιος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας

Επίσης ένα ονομαστό κατάστημα της Σμύρνης ήταν το laquoΑγγλοήστερνraquo Αυτό δεν ήταν στον Φραγκομαχαλά Ήταν σε έναν παράλληλο δρόμο Όλα του τα εμπορεύματα ήσαν προελεύσεως αγγλικής Εκεί μπορούσες να αγοράσεις έτοιμα ρούχα εγγλέζικα σκωτσέζικα καπαρντίνες παπούτσια

Επίσης εκτός από τα ωραία μαγαζιά του Φραγκομαχαλά που ανέφερα υπήρχαν και πολλά σε άλλα σημεία της Σμύρνης τα οποία ήσαν μάλλον χοντρικής πωλήσεως Πολλά από αυτά ανήκαν σε Αρμενίους οι οποίοι είχαν τα κεντρικά τους στο Λονδίνο και υποκαταστήματα στη Σμύρνη όπως ήταν του Ιπιρξιάν του Σιβρισαριάν του Εσαγιάν Γι αυτό υπήρχαν πολύ πλούσιοι Αρμεναίοι εις την Σμύρνη

Όταν μιλούσαμε πριν για τα χρυσοχοεία που ήσαν στης Μαντάμας το Χάνι μεταξύ των άλλων ανέφερα ότι πλάγια στο δικό μας ήταν ο κ Ευάγγελος Μανουσάκης Αυτός ήταν ένας πρωτοπόρος εις τις άτοκες δόσεις πωλήσεως τιμαλφών Είχε κατορθώσει να προσελκύσει το σύνολο των εργατριών που εργάζονταν στην επεξεργασία του καπνού τις καπνουλούδες όπως λέγαμε οι οποίες αγόραζαν χρυσά και πλήρωναν κάθε Σάββατο που έπαιρναν το βδομαδιάτικο πληρώνοντας με δόσεις Δηλαδή δούλευε τεφτεράκι Όταν ερχόταν το Σάββατο και κατέπλεε η πελατεία του κ Μανουσάκη επί ώρες μύριζε από καπνό ανεπεξέργαστο η γειτονιά μας διότι υπήρχαν στη Σμύρνη πάρα πολλές αποθήκες όπου εδούλευαν κοπέλες στην επεξεργασία του καπνού και μύριζαν φυσικά και αυτές Αυτός δε ο γείτονάς μας ο κ Μανουσάκης ο οποίος επέζησε και δούλεψε και αρκετά χρόνια εδώ στην Αθήνα είχε ένα φυσικό Εάν δεν κλείναμε εμείς το δικό μας μαγαζί δεν εννοούσε να κλείσει αυτός φοβούμενος φαίνεται μην του πάρουμε κανένα πελάτη

Ένα βράδυ συμφωνήσαμε με τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη και τον υπάλληλο που είχαμε τότε τον Σαββάκη να μην κλείσουμε νωρίς για να τον υποχρεώσουμε να μείνει και αυτός Και μείναμε ως τις δώδεκα τη νύχτα και αυτός δεν εννοούσε να κλείσει αν δεν φύγουμε εμείς

Και με την ευκαιρία της σημερινής μέρας μου τη χαρά που πήρα κάνοντας βέρες για την εγγονή μου τη Μαρίνα θυμήθηκα την ευχή που έδινε ο θείος μου ο Παναγιώτης σε όσους έκαναν βεργέτες βέρες κατά τους Αθηναίους παίρνοντάς τες από το μαγαζί μας Και έλεγε τότε laquoΚαλορίζικα και αμετάνιωταraquo

Και μια που μιλούμε για χρυσοχοεία θα κάνουμε ένα διαχωρισμό διακριτικό μεταξύ των χρυσοχόων του Φραγκομαχαλά και των χρυσοχόων του κατ εξοχήν δρόμου της χρυσοχοΐας της Μαντάμας το Χάνι

Οι χρυσοχόοι του Φραγκομαχαλά ήσαν μάλλον μεταπωληταί κοσμημάτων διότι όπως προανέφερα η εισαγωγή ειδών από την Ευρώπη στη Σμύρνη ήταν κάτι το εύκολο και δεν επιβαρυνόταν Δεν είχαν δηλαδή δικά τους εργαστήρια έφερναν τα περισσότερα είδη τους από το εξωτερικό και έκαναν παραγγελίες σε διαφόρους τεχνίτες της χρυσοχοΐας της Σμύρνης να κάνουν γι αυτούς κοσμήματα

Ένας από αυτούς που δούλευε για τους χρυσοχόους του Φραγκομαχαλά και προπαντός για τη φίρμα των αδελφών Γεωργιάδη ήταν όπως έμαθα εκ των υστέρων ο πατέρας μου Επειδή ο πατέρας μου είχε έξι παιδιά και ο θείος μου παρ όλο που παντρεύτηκε δύο φορές δεν απέκτησε παιδιά ήταν υποχρεωμένος να δουλεύει και να αποδίδει περισσότερο εις τον συνεταιρισμό για να έχει και

Digitized by 10uk1s

περισσότερα τραβήγματα Γι αυτό πολλά κοσμήματα τα οποία έφερναν τη φίρμα Γεωργιάδη ήσαν κατασκευές του πατέρα μου ο οποίος εθεωρείτο από τους καλύτερους τεχνίτες της Σμύρνης Διότι και καλός τεχνίτης ήταν αλλά και εφευρετικός

Από την Ευρώπη εισήγαν πολλά έτοιμα κοσμήματα ματ Όπως είναι γνωστό στη Σμύρνη δεν υπήρχε ηλεκτρισμός και επομένως δεν υπήρχαν τα κατάλληλα μηχανήματα για να δημιουργήσουν το ματ που λέγαμε

Ο πατέρας μου σκέφτηκε και έκανε μία δική του εφεύρεση πρωτόγονη αλλά αποδοτική Σκέφτηκε ότι τα χτυπήματα σε μία λεία επιφάνεια κοσμήματος δημιουργούν αυτό το είδος του ματ Γι αυτό φρόντισε και πήρε σπασμένα τζάμια τα οποία άλεσε και τα έκανε ψιλά σαν αλεύρι και στο σπίτι επάνω το δικό μας έκανε μία εγκατάσταση Δηλαδή στην ταράτσα εφήρμοσε ένα είδος υδρορρόης που από πάνω είχε ένα χωνί έριχνε μέσα αυτά τα τρίμματα των τζαμιών και πέφτανε με ορμή κάτω εκεί που βρισκόταν το κόσμημα και χτυπώντας το πολύ εδημιουργείτο ματ Αυτό δεν το ήξεραν αυτοί και έτσι ο πατέρας μου είχε μία πρόσθετη αμοιβή Μία πρόσθετη ενίσχυση στα οικονομικά του

Στο μαγαζί μας της Σμύρνης θυμάμαι ότι υπήρχαν αυτά τα σύνεργα Δηλαδή ένα μεγάλο χωνί ένα είδος υδρορρόης και κάτω ένα μεγάλο δοχείο σαν βαρέλι το οποίο υποδέχετο τα τρίμματα Έπειτα τα ξανάβαζαν σε έναν κουβά τα ξανανέβαζε ο μεγάλος μου αδελφός στην ταράτσα και τα ξανάριχνε

Επίσης υπήρχαν εκεί πολλά καλούπια για να κάνουμε κοσμήματα διότι τα κοσμήματα στη Σμύρνη όπως είπα ήσαν τα περισσότερα χειροποίητα Δεν υπήρχαν χυτόπρεσες και τέτοια

Επίσης το λιώσιμο του χρυσού γινόταν σε καμίνια με κάρβουνα Υπήρχε φυσερό από πάνω υπήρχε και καμίνι και έβαζαν το χρυσό σε χωνάκια που τα λέγαμε ποτάδες Όταν ο θείος μου επρόκειτο να λιώσει χρυσό εμένα η δουλειά μου ήταν να δουλεύω το φυσερό αφού προηγουμένως ανέβαινα και άνοιγα το πίσω παράθυρο του εργαστηρίου Ο τοίχος του έβλεπε στον περίβολο της εκκλησίας των Καπουκίνων που ήταν ιδιοκτησία του μαγαζιού μας

Επίσης στη Σμύρνη φυσικά δεν υπήρχε ούτε ωράριο ούτε συνδικάτα εργατών Ένας καλός τεχνίτης ήταν πάντα περιζήτητος και έβρισκε δουλειά εύκολα ενώ έναν τεμπέλη ή άχρηστο το αφεντικό είχε όλο το ελεύθερο να τον απολύσει χωρίς να έχει συνέπειες

Στη Σμύρνη στην ωραία πόλη της χαράς και της εργασίας (διότι στη Σμύρνη για να είσαι φτωχός έπρεπε να είσαι τεμπέλης) υπήρχε δουλειά για όλους Δεν εδικαιολογείτο άνθρωπος φτωχός εκτός αν ήταν τεμπέλης

Όπως μου είπε η μητέρα μου επειδή οι περισσότερες δουλειές και τα περισσότερα δώρα γίνονταν το Δεκέμβρη και την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και όχι των Χριστουγέννων όπως τώρα που φραγκέψαμε ο πατέρας μου εγκαθίστατο και κοιμόταν και τη νύχτα μέσα στο μαγαζί δουλεύοντας είκοσι ώρες το εικοσιτετράωρο Έπαιρνε το στρώμα του και το πάπλωμά του και κοιμόταν σε έναν καναπέ του μαγαζιού Μόνο κάθε Σάββατο πήγαινε σπίτι για να πλυθεί να καθαριστεί να αλλάξει ρούχα και αυτό όπως προανέφερα διότι ήταν υποχρεωμένος να συνεισφέρει περισσότερα λόγω των περισσοτέρων εξόδων που είχε με τη μεγάλη του οικογένεια

Τα δύο τρία τελευταία χρόνια προ της Καταστροφής ήσαν πολύ στη μόδα στη Σμύρνη τα βραχιόλια Τα περίφημα σμυρναίικα βραχιόλια Οι σαλίγκαροι τα τσατιά κτλ Αυτά όλα γίνονταν από χρυσό 22 καρατίων Δηλαδή λιώνανε απευθείας ή αγγλικές λίρες ή τουρκικές λίρες ή εικοσόφραγκα και έτσι

Digitized by 10uk1s

εγίνοντο αυτά τα ωραία σμυρναίικα βραχιόλια Αυτή η μόδα ήταν και ένα είδος σωτηρίας για τη μετέπειτα προσφυγιά διότι όσοι πρόσφυγες κατόρθωσαν και γλίτωσαν και έφεραν τα χρυσά τους εδώ πουλώντας τα μπόρεσαν να δημιουργήσουν τον πρώτο πυρήνα της εγκαταστάσεώς τους Φυσικά η έλευση των προσφύγων βοήθησε πολύ και την οικονομία της Ελλάδας Η αλήθεια είναι ότι οι Ελλαδίτες τρόμαξαν όταν είδαν το κύμα των προσφύγων φοβούμενοι ότι αυτό θα φέρει ανεργία και μεγάλη φτώχεια Αλλά όπως είπα και εγώ σε μία εκπομπή της τηλεόρασης για τη μαύρη επέτειο της καταστροφής της Σμύρνης οι πρόσφυγες ακούμπησαν μεν εις τον κορμό της μητέρας πατρίδος αλλά δεν ακούμπησαν ως παράσιτα αλλά ως μπόλια και εμπόλιασαν τον κορμό της Ελλάδος και γι αυτό πήγε πολύ μπροστά η Ελλάς Απόδειξη είναι η Μακεδονία Δεν ξέρω αν το ξαναείπα αλλά όσες φορές και να το πει κανείς δεν αρκεί Η εγκατάσταση των προσφύγων και προπαντός των Ποντίων εδημιούργησε ένα ωραίο στρώμα Ελλήνων εις τη Μακεδονία Και όχι μόνο ανεπτύχθη οικονομικώς και βιομηχανικώς αλλά διορθώθηκε και εθνολογικώς

Διότι πριν από την έλευση των προσφύγων με τις προπαγάνδες και με τις διώξεις πολλοί παρ όλο που ήσαν Έλληνες εις το αίσθημα ήσαν σλαβόφωνοι πράγμα που ενίσχυε τότε την προπαγάνδα της Βουλγαρίας που επιζητούσε να μας φάει τη Θεσσαλονίκη

Όπως είπα η έλευση των προσφύγων οι οποίοι ήσαν γυμνοί και δεν είχαν ούτε ρούχα ούτε ένα κρεβάτι να κοιμηθούν εβοήθησε πολύ την εθνική οικονομία Ήρθαν τότε και πολλά δολλάρια προπαντός από τους Αμερικανούς οι οποίοι ήσαν οι μόνοι που πραγματικά εβοήθησαν στην εγκατάσταση των προσφύγων και πολλές βιοτεχνίες μικρές εδούλεψαν και εξελίχθηκαν σε βιομηχανίες Διότι ερχόμενοι οι πρόσφυγες ήσαν υποχρεωμένοι να αγοράσουν από παπούτσια κάλτσες έως κρεβάτια έως μαχαιροπίρουνα έως πιάτα και εν πάση περιπτώσει το νοικοκυριό Οι δικές μας οι γυναίκες ήσαν προκομμένες και καθαρές Τις είπαν παστρικές με διφορούμενη έννοια Εμείς θα πάρουμε την καλή έννοια Ήσαν πράγματι παστρικές και νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς όπου η ζωή ήταν πρωτόγονη όπου δεν υπήρχε αποχέτευση και τα βρωμόνερα κυκλοφορουσανε μέσα στους δρόμους δεν εξεδηλώθη ποτέ καμία επιδημία λόγω της καθαριότητας την οποία κρατούσαν οι γυναίκες οι δικές μας εις τα σπίτια τους

Η άλλη διφορούμενη έννοια του παστρικές ήταν καλοαντρούδες Τραβούσαν τους άντρες τους Ελλαδίτες και θύμωναν οι κοπέλες διότι έχαναν τις ευκαιρίες Οι γυναίκες οι δικές μας ήσαν καλές μαγείρισσες καλές νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς με τις πρωτόγονες εγκαταστάσεις όπου έμεναν ολόκληρες οικογένειες σε μία παράγκα η οποία είχε ένα υποτυπώδες παραθυράκι μόλις εξοικονομούσαν κανένα κομματάκι πανί έφτιαχναν μία κουρτινουλα και μόλις βρίσκανε κανένα κουτί από κονσέρβα και λίγο χώμα κατόρθωναν και φύτευαν πότε ένα βασιλικό και πότε ένα γεράνι

Και όταν γύριζε ο άντρας κουρασμένος από το μεροκάματο έβρισκε πάντοτε στο σπίτι έτοιμο να τον περιμένει κάτι καλομαγειρεμένο Φτωχό μεν αλλά περιποιημένο Η δύναμη και το κουράγιο που έδωσαν οι γυναίκες της προσφυγιάς στους άντρες πρόσφυγες είναι βεβαιωμένα Χάρη εις την περιποίηση χάρη εις το κουράγιο που έδιναν κατορθώσαμε να κρατηθούμε στα πόδια μας

Ως απόδειξη θα φέρω ένα μικρό παράδειγμα Αυτή την εποχή υπάρχει μια πολύ μεγάλη βιομηχανία μπισκότων και ζυμαρικών οι αδελφοί Παπαδόπουλοι Οι γονείς αυτών είχαν εγκατασταθεί σε μία παράγκα στη Θεσσαλονίκη Η μητέρα τής οικογένειας εζύμωνε και έψηνε όλη μέρα κουλουράκια τα οποία ο πατέρας Παπαδόπουλος τα έπαιρνε σε έναν ταβλά στο κεφάλι του και έβγαινε και τα πουλούσε στους δρόμους

Ε λοιπόν τα παιδιά αυτής της οικογένειας μεγαλώνοντας με το παράδειγμα της εργατικότητος

Digitized by 10uk1s

κατόρθωσαν σήμερα να συναγωνίζονται ευρωπαϊκά είδη σαν τα δικά τους

Και μια και μιλήσαμε για την κακία της εκφράσεως laquoοι παστρικέςraquo ας μιλήσουμε και για το ειρωνικό laquoτι είχαμε και τι χάσαμεraquo Μπορεί μερικές απλοϊκές γυναικούλες προσφυγίνες να το είπανε καμιά φορά Αλλά είναι βέβαιο ότι και είχαμε και χάσαμε Είχαμε το παν και χάσαμε το παν σε μια στιγμή Εδώ μια ζημιά που γίνεται σε οιοδήποτε σπιτικό δηλαδή το να σπάσει ένα πιάτο ένα ποτήρι μας δημιουργεί μια κάποια στεναχώρια Φανταστείτε το βιος γενεών ολόκληρων να το αφήνεις έρμαιο στις αρπαγές των Τούρκων Να κλειδώνεις την πόρτα σου και να πετάς το κλειδί γιατί ξέρεις ότι δεν θα ξαναμπείς στο σπιτικό σου

Και για μεν τα σπίτια και τα μαγαζιά μας που καήκανε κατά κάποιο τρόπο το παίρνεις απόφαση Αλλά σκεφτείτε να έχεις ένα σπίτι ή μία ανθούσα επιχείρηση να την αφήνεις στα χέρια άλλων και να φεύγεις ξυπόλυτος και γυμνός με ένα μπογαλάκι μόνο στο χέρι γιατί δεν είχες τη δυνατότητα να πάρεις κάτι περισσότερο μαζί σου

Φυσικά και το σπίτι που μας φιλοξένησε μετά τη φωτιά του κ Ανέστη ένα αρχοντικό με τρία δωμάτια υποδοχής χωριστά το λίβινγκ την αυλή όπως τη λέγανε στη Σμύρνη με έξι υπνοδωμάτια επάνω με μία επίπλωση θαύμα διότι ο άνθρωπος αυτός ήταν καπνέμπορος καπνοπαραγωγός μάλλον και σταφιδοπαραγωγός με τεράστια κτηματική περιουσία και είχε κατορθώσει να δημιουργήσει μια καλή κατάσταση mdash και να ξέρει ότι αφήνει αυτό το σπίτι όπως είναι και φεύγει για να μην το ξαναδεί ποτέ

Το ίδιο συνέβη και με τον θείο μου Το σπίτι του Τσιντσίνη του θείου μου όπως προείπα κάηκε αλλά το εργοστάσιό του ο αλευρόμυλος ο οποίος ήταν ο καλύτερος των Βαλκανίων διότι με την ελληνική κατοχή σιγουρεύτηκε πλέον και καταξοδεύτηκε και ανανέωσε το σύνολο των εργαλείων του (και μάλιστα είχε φέρει ειδικό τεχνίτη από την Ελβετία διότι τα μηχανήματα ήσαν ελβετικά Αυτές τις λεπτομέρειες τις ήξερα διότι στο εργοστάσιο ήταν διευθυντής ο δεύτερος αδελφός μου ο Νίκος Είχαν φέρει όπως είπα ειδικό τεχνοκράτη από την Ελβετία τον κ Σενώ τον οποίο βρήκαμε μετά την Καταστροφή εις τους μύλους του Αγίου Γεωργίου Αυτός διοργάνωσε τους μύλους του Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι και επειδή γνωριζόταν με τον αδελφό μου τον Νίκο κατά την κατοχή πήγαμε και μας έδωσε μια μεγάλη ποσότητα αλεύρι) αυτό λοιπόν το τεράστιο εργοστάσιο το οποίο επειδή ήταν κοντά στην παραλία της Σμύρνης είχε δική του προβλήτα όπου επλεύριζαν τα πλοία που έφερναν αγγλικό κάρβουνο διότι το εργοστάσιο εργαζόταν με δική του κίνηση και ξεφόρτωνε κάρβουνα και φόρτωνε άλευρα για να κάνει εξαγωγή mdash αυτή την τεράστια περιουσία ο θείος μου την εγκατέλειψε και ήρθε εδώ αφού είχε χάσει και τον μοναχογιό του μαζί με τη θεία μου και αν δεν ήμαστε εμείς δεν θα είχε ούτε να κοιμηθεί πουθενά ούτε να φάει πουθενά

Σημειώστε ότι το 1948 που είχα πάει στη Σμύρνη πήγα και βρήκα το εργοστάσιο και ακόμα το 48 δηλαδή είκοσι έξι χρόνια αργότερα υπήρχε η επιγραφή laquoΙωάννης Ν Τσιντσίνηςraquo διότι το κτίριο ήταν τετραώροφο με τα γραφεία και οι Τούρκοι δεν είχαν την ευχέρεια να σβήσουν την επιγραφή

Το laquoτι είχαμε και το τι χάσαμεraquo είναι βέβαιο Διότι όπως είπα είχαμε το βιος μας είχαμε το σπιτικό μας είχαμε τη δουλειά μας είχαμε την προκοπή μας και όλα αυτά χαθήκανε σε μία ώρα μέσα σε μία κακιά στιγμή

Αυτά τα λίγα είχα να πω χωρίς να έχω ούτε τη μόρφωση ούτε την προπαρασκευή για να μάθουν τα παιδιά μου και τα εγγόνια μου λίγα πράγματα από την καημένη μας πατρίδα από τις ρίζες μας

Digitized by 10uk1s

και με βρήκε η καταστροφή της Μικράς Ασίας δηλαδή η φωτιά Εδώ στην Ελλάδα ερχόμενος δεν είχα την τύχη να τελειώσω αλλά έπεσα στη βιοπάλη

Και τώρα μια μικρή περιγραφή της Σμύρνης και του τρόπου περίπου που ζούσαμε

Τα σπίτια στη Σμύρνη κατά κανόνα ήσαν μονοκατοικίες Διώροφες ή τριώροφες Τα ισόγεια για το φόβο των Τούρκων έκλειναν με παράθυρα και πόρτες από μασίφ σίδερα διότι υπήρχε πάντοτε ο φόβος για πλιάτσικο

Από το δεύτερο πάτωμα και πάνω ήσαν ξύλινα και φυσικά υπήρχαν και τα μπαλκόνια Στα υπόγεια ήσαν τα κελάρια και οι αποθήκες για τις σοδειές διότι κάθε καλή νοικοκυρά έπρεπε να κάνει τις σοδειές της εγκαίρως στην εποχή τους για όλο το χρόνο

Στο ισόγειο μετά το υπερυψωμένο ημιυπόγειο ήσαν οι αίθουσες της υποδοχής τα σαλόνια οι τραπεζαρίες και το χωλ το οποίο εμείς λέγαμε αυλή κατά κανόνα στρωμένο με μάρμαρα Υπήρχε σκάλα η οποία πήγαινε προς το άνω πάτωμα Στη μέση της σκάλας ήσαν τα αντρεσόλ τα δωμάτια εις τα οποία κοιμόντουσαν οι υπηρέτριες mdash κάθε σπίτι αστικό έπρεπε υποχρεωτικώς να έχει υπηρέτες Και παραπάνω ήσαν τα υπνοδωμάτια Σε ένα από τα υπνοδωμάτια αυτά το οποίο έβλεπε στο πρόσωπο υπήρχαν τα μπαλκόνια Τα μπαλκόνια είχαν στην πρόσοψή τους δύο ή τρία παράθυρα από ένα σε κάθε πλάι Είχε διπλά πλαίσια το κάθε παράθυρο Το επάνω ήταν σταθερό Το κάτω ανεβοκατέβαινε αναλόγως την εποχή Και όλα τα παράθυρα σκεπάζονταν με κουρτίνες τα λεγόμενα στόρια τα οποία ανεβοκατέβαιναν με ελατήρια

Φυσικά ασανσέρ και καλοριφέρ δεν υπήρχαν ακόμα Για θέρμανση χρησιμοποιούσαμε τα τζάκια τις σόμπες με ανθρακίτη ή σόμπες πετρελαίου και τα περίφημα μαγκάλια Τα μαγκάλια έκαιγαν ξυλοκάρβουνα αλλά έπρεπε πρώτα να ετοιμαστούν στο ύπαιθρο για να μη δημιουργηθεί ανωμαλία

Τα απογεύματα μαζευόντουσαν οι γειτόνισσες πότε στο σπίτι της μιας πότε στο σπίτι της άλλης για να πιούνε το καφεδάκι τους και να δοκιμάσουν τα κουλούρια Αυτές οι συγκεντρώσεις ελέγοντο laquoκεντινάraquo Το όνομα αυτό δεν ξέρω ίσως προήλθε διότι έπαιρναν μαζί και τα κεντήματά τους

Στις γιορτές κάθε νοικοκυρά έπρεπε να εμφανίσει τα γλυκά σερβίροντας τους επισκέπτες σε δίσκο ασημένιο με πιατάκια ασημένια και όσο πιο πολλά γλυκά εμφάνιζε τόσο πιο καλή νοικοκυρά ήταν Γι αυτό η αργυροχοΐα είχε αναπτυχθεί πάρα πολύ στη Σμύρνη Και σήμερα ακόμη οι σμυρναίικοι δίσκοι οι κούπες και τα πιατάκια θεωρούνται έργα τέχνης Θεωρούνται μουσειακά είδη

Τα βράδια μετά το φαγητό αφού φυσικά ήρχοντο και οι άντρες των σπιτιών εγένοντο οι περίφημες βεγγέρες Πότε στο σπίτι του ενός πότε στο σπίτι του άλλου και σπιτικό το οποίο είχε κορίτσι και δεν είχε πιάνο ήταν αδύνατο Γι αυτό γινόντουσαν μικρές συγκεντρώσεις μουσικές

Ο μεγάλος μου ο αδελφός ο Χρήστος είχε πολύ ωραία φωνή τενόρου Απέναντι σε μας ήταν η οικογένεια Κρασοπούλου η δεύτερη κόρη των οποίων έπαιζε πολύ ωραίο πιάνο και το φόρτε της ήταν η άρια από την τελευταία πράξη της laquoΤόσκαraquo ο laquoΓερο‐Δήμοςraquo και άλλα διάφορα τραγούδια

Μεγάλη γιορτή ήταν η Πρωτοχρονιά Τότε όλα τα σπίτια άφηναν ανοιχτές τις εξώπορτες και οι νοικοκυρές έμεναν και υποδέχονταν τους επισκέπτες Οι επισκέπτες ήσαν οι άντρες των σπιτιών οι οποίοι πήγαιναν από πόρτα σε πόρτα ευχόμενοι για το καλό του χρόνου

Digitized by 10uk1s

Επίσης στη Σμύρνη γιορτάζονταν πάρα πολύ εύθυμα οι Απόκριες και τις τρεις Κυριακές Η μεγαλύτερη παρέλαση γινόταν στην οδό των Τράσων εκεί που ήταν και το σπίτι του θείου μου Εμείς μικρά παιδιά ήμασταν πίσω από τα παράθυρα όπου εστέκοντο οι κοπέλες των σπιτιών Μεταξύ αυτών η αδελφή μου και οι φίλες της Τα λουλούδια και οι σοκολάτες που έπεφταν μέσα στα σπίτια μας από τις άμαξες που περνούσαν με τους μασκαρεμένους ή με τους διασκεδάζοντες ήσαν ατελείωτα Βουνό σχημάτιζαν οι σοκολάτες και τα λουλούδια

Κάθε καλό νοικοκυριό έπρεπε να κάνει τις προμήθειές του για το χειμώνα Εις την εποχή τους οι γυναίκες έκαναν πελτέ ντομάτες Έκαναν τον τραχανά τους Έπαιρναν λάδι για όλη τη χρονιά Έπαιρναν βούτυρο γάλακτος και το έλιωναν για το φαγητό Σύκα (τα οποία ετοιμάζανε και έβαζαν και καρύδι μέσα) σε κασάκια Σταφίδες

Επίσης σε όλα τα καθώς πρέπει σπίτια έπρεπε να ζυμώνουν οι ίδιες το ψωμί τους και να το στέλνουν στο φούρνο μόνο για ψήσιμο Κάποτε σώθηκε το ζυμωτό ψωμί και με έστειλε η μητέρα μου να αγοράσω ψωμί από το φούρνο Μου έδωσε δε και μία πετσέτα για να το τυλίξω μην τυχόν και δούνε στη γειτονιά ότι η κυρία Αθανασία αγόρασε ψωμί έτοιμο και με απείλησε ότι αν με δούνε θα φάω ξύλο της χρονιάς μου

Για φωτισμό τα περισσότερα σπίτια της Σμύρνης χρησιμοποιούσαν λάμπες πετρελαίου Υπήρχε όμως και φωταέριο με το οποίο φωτίζονταν και οι δρόμοι Εμείς φυσικά είχαμε φωταέριο και έτσι μπορούσαμε να κάνουμε το μπάνιο μας εύκολα χρησιμοποιώντας το φωταέριο στο θερμοσίφωνά μας

Στο σπίτι του θείου μου του Τσιντσίνη εκτός από τα ευρωπαϊκά λουτρά όπως τα λέγαμε δηλαδή το μπάνιο και το θεσμοσίφωνα υπήρχε και χαμάμ τούρκικο Λουτρός τουρκικός

Στη Σμύρνη οι νοικοκυρές όσες δεν είχαν ευχέρεια στο σπίτι τους και οι νοικοκυραίοι για να κάνουν μπάνιο κατέφευγαν κατά καιρούς στα λουτρά τα θερμά τα λεγόμενα χαμάμια που υπήρχαν χωριστά για τους άντρες και χωριστά για τις γυναίκες Ένα είδος σημερινής σάουνας

Στα εξοχικά σπίτια τα οποία ήσαν εκατέρωθεν του κόλπου της Σμύρνης δηλαδή σ αυτά που αναφέραμε προηγουμένως mdashΚαρατάσι Καραντίνα Γκιοστεπέ και Κοκαριαλί και από την άλλη πλευρά Αγία Τριάδα Πετρωτά Αλάμπεη Κορδελιόmdash τα σπίτια τα οποία ήσαν στην παραλία είχαν και δικές τους μικρές εξέδρες με μία μικρή καμπίνα για να μπορούν να κάνουν μπάνιο Στη Σμύρνη ήταν πολύ διαδεδομένο το κολύμπι Από μικρά παιδιά μας πηγαίνανε και κολυμπούσαμε

Στην κυρίως πόλη της Σμύρνης δεν υπήρχαν φυσικά τέτοιες καμπίνες αλλά υπήρχαν Δημόσια Λουτρά τα οποία ήσαν επίσης χωριστά για τους άντρες χωριστά για τις γυναίκες Οι γυναίκες είχαν ένα είδος πισίνας εσωτερικής στην οποία κολυμπούσαν οι κοπέλες και οι μητέρες Οι άντρες ανοιγόντουσαν και λίγο έξω από τα μπάνια και κολυμπούσαν

Θυμάμαι όταν επρόκειτο η αδελφή μου να ετοιμαστεί να πάει για μπάνιο έγινε ολόκληρη ιεροτελεστία εις το σπίτι διότι έτοιμα μαγιό με τον σημερινό τύπο φυσικά δεν υπήρχαν Έπρεπε να έρθει η μοδίστρα διότι το μαγιό έπρεπε να είναι πολύ συμμαζεμένο και ηθικό και γι αυτό κάνανε πρόβα και εγώ ήμουνα μικρός και παρακολουθούσα την πρόβα

Το μαγιό έγινε από μαύρο σατέν και έπρεπε να δεθεί οπωσδήποτε κάτω από το γόνατο Δηλαδή φαινόταν μόνο η γάμπα και από πάνω έπρεπε να κλειστεί έως το λαιμό και στα μπράτσα έως τον αγκώνα Θυμάμαι το μαγιό αυτό ήταν από μαύρο σατέν και ήταν γαρνιρισμένο με ίδιο κίτρινο ύφασμα

Digitized by 10uk1s

Αυτά τα Δημόσια Λουτρά ήσαν εις το δεξιό άκρο της προκυμαίας της Σμύρνης και ελέγοντο laquoτου Ντισούraquo και λέγαμε πάμε στου Ντισού τα μπάνια Η μεγάλη αυτή εξέδρα που εισχωρούσε βαθιά μέσα στη θάλασσα εχωρίζετο σε δύο διαφορετικές εγκαταστάσεις Αριστερά ήταν για τις γυναίκες και δεξιά για τους άντρες με έναν εξώστη ενδιάμεσα να χωρίζει αυτές τις δύο εγκαταστάσεις

Εις την άκρη αυτή του εξώστη ήταν πάντοτε ένας φρουρός εφοδιασμένος με πέτρες και όταν κάποιος από τους κολυμβητές άντρες επλησίαζε προς το γυναικείο τμήμα τον πετροβολούσε και τον απομάκρυνε Αλλά τα περισσότερα μπάνια εγένοντο στα χωριά όπως σας προείπα διότι εκτός από τις ιδιωτικές εξέδρες υπήρχαν και Δημόσια Λουτρά Υπήρχαν επίσης και πολλές ιδιωτικές βάρκες στην παραλία της Σμύρνης και οι πιο καλοί κολυμβητές mdashμεταξύ αυτών ήμουν και εγώmdash παίρναμε τη βάρκα βγαίναμε ανοιχτά στον κόλπο και κολυμπούσαμε στα βαθιά

Πολύς κόσμος μάλιστα πήγαινε και έκανε μπάνια προς το Κορδελιό διότι τα νερά εκεί ήσαν πολύ πιο καθαρά Μέσα στον κόλπο της Σμύρνης κοντά στην παραλία ήταν άσχημα να κάνουμε μπάνιο διότι η Σμύρνη είχε αποχέτευση από τότε Υπήρχαν πολλά τρεχούμενα υπόγεια νερά και αυτό διευκόλυνε την εγκατάσταση αποχετεύσεως Όλες αυτές οι ακαθαρσίες φυσικά εχύνοντο εις τον κόλπο και πολλές φορές όταν φυσούσε μπάτης είχαμε μία άσχημη μυρουδιά Φανταστείτε αυτό λέγαμε όταν η Σμύρνη είχε τότε περί τους 500000 κατοίκους Σήμερα εάν εξακολουθεί ο ίδιος τρόπος αποχετεύσεως (λένε ότι η Σμύρνη έχει τώρα 4000000 κατοίκους) ο κόλπος θα έχει μολυνθεί και θα έχει καταστραφεί διότι στην εποχή μας ο κόλπος έδινε ωραιότατα ψάρια και προπαντός τις φημισμένες τσιπούρες και λαυράκια

Πιο πριν μιλήσαμε για τα ωραία καφενεία που ήσαν κατά μήκος της παραλίας της Σμύρνης με τις μουσικές και με τους ωραίους ανθρώπους της Σμύρνης μετά την κούραση της ημερήσιας δουλειάς να πηγαίνουν να διασκεδάσουν Και οι μεζέδες που προσέφεραν αυτά ήσαν τόσο άφθονοι ώστε αν έφτανε κανείς σε δεύτερο ή αν έφτανε και σε τρίτο ποτό ήταν αδύνατο πλέον να φάει για βραδινό φαγητό Ένα από τα πιο φημισμένα καφενεία της Σμύρνης το οποίο πριν ανέφερα ως του Κλωναρίδη ήταν το laquoΚαφέ Φώτηraquo Εκεί οι μεζέδες του ήσαν ονομαστοί mdash θαλασσινά στρείδια κυδώνια μύδια αχνιστά μπαρμπουνάκια μικρά τηγανητά συκωτάκι τηγανητό φασόλια και ατελείωτοι άπειροι μεζέδες πικάντικοι οι οποίοι τώρα μου διαφεύγουν

Οι Σμυρνιοί ήσαν καλοφαγάδες και ένας τέτοιος καλοφαγάς ήταν και ο θείος μου ο Παναγιώτης Λοιπόν επειδή ξυπνούσε και έπαιρνε το πρωινό του πολύ νωρίς έπρεπε κατά τις δέκα κάτι να φάει και να καλοφάει Έτσι μαζί με τη συντροφιά του επήγαινε στη μεγάλη αγορά που ήταν κοντά στα χρυσοχοεία στις Μεγάλες Ταβέρνες όπως λέγανε Εκεί ήταν η κυρίως κρεαταγορά και πράγματι υπήρχαν και πολύ μεγάλες ταβέρνες και είχαν αποστακτήρες τους λεγόμενους λαμπίκους οι οποίοι παρήγαν το ωραιότερο ούζο το τσίπουρο που λέγαμε στη Σμύρνη (φυσικά είχαν και κρασιά) και μοσχοβολούσε ο δρόμος από τσίπουρο

Ο θείος μου έπρεπε όπως είπα κατά τις δέκα να φάει την μπριζόλα του Ο ταβερνιάρης ήξερε και την είχε έτοιμη χωρίς ειδική παραγγελία

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο που όπως είπα τον λέγανε Μεγάλες Ταβέρνες προς το τέρμα του που συνόρευε με το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής ήταν και η Οθωμανική τράπεζα Ελέγετο Οθωμανική τράπεζα αλλά είχε γαλλικά κεφάλαια και κάποτε ένας υπάλληλος του χρυσοχοείου μας mdashδεν ξέρω γιατίmdash με πήρε μαζί του εκεί και με έκπληξη είδα ότι τότε ακόμα κυκλοφορούσαν οι χρυσές λίρες∙ για να μην καθυστερούν και τις μετρούν τις παρελάμβαναν με το ζύγι Ήξεραν ότι ήταν οκτώ γραμμάρια η κάθε λίρα δηλαδή τότε ήταν 25 δράμια επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να ζυγίζουν 250 δράμια ή 800

Digitized by 10uk1s

γραμμάρια Τέτοια ήταν τα μπερεκέτια Η αφθονία που λέγαμε της Σμύρνης

Οι λίρες για τις οποίες εμίλησα ήσαν αγγλικές Οι οθωμανικές λίρες οι οποίες ήσαν εκδόσεως Ρεσάτ Χαμίτ και κάτι άλλων Σουλτάνων εζύγιζαν δυο δράμια και ένα τέταρτο Επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να είναι 225 δράμια

Προηγουμένως είπα ότι η Οθωμανική τράπεζα εις το τέρμα του δρόμου που λεγόταν Μεγάλες Ταβέρνες επλησίαζε προς το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής Και επειδή αυτές τις μέρες που μιλάω εδώ πλησιάζει το Πάσχα μου ήρθε στο νου με ποιο τρόπο οι Σμυρνιοί επί τουρκοκρατίας ακόμα και επί τρομοκρατίας κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου εόρταζαν το Πάσχα Φυσικά οι περισσότερες Ορθόδοξες εκκλησίες της Σμύρνης είχαν πολύ μεγάλους περιβόλους γύρω από την εκκλησία με ωραία κάγκελα και κλειστές πόρτες από το φόβο των Τούρκων

Η μεγαλύτερη εκδήλωση της Αναστάσεως γινόταν στον περίβολο της Αγίας Φωτεινής ο οποίος ήταν ευρυχωρότατος Μπορούσε να περιλάβει μέσα πολλές χιλιάδες πιστούς Και από το περίφημο καμπαναριό της Αγίας Φωτεινής το οποίο για να το ρίξουν οι Τούρκοι μετά τη φωτιά είδαν και έπαθαν διότι ήταν καλοχτισμένο εξετοξεύοντο ωραιότατα βεγγαλικά τα οποία έφτιαχνε ο μπαμπάς του Καραμπάτη mdash έδειχνε την Ανάσταση του Χριστού διάφορα άλλα και τελείωνε ξετυλίγοντας μια μεγάλη Ελληνική σημαία οπότε χαλούσε ο κόσμος από τους πυροβολισμούς Φυσικά ήσαν κλειστές οι πόρτες για να μπορέσουν οι Σμυρνιοί να κρύψουν τα όπλα με τα οποία χαιρετούσαν την Ανάσταση του Κυρίου

Τη Δευτέρα του Πάσχα γινόντουσαν οι περίφημες παρτίδες όπως λέγαμε στη Σμύρνη τις εκδρομές Νομίζω ότι τις λέγανε παρτίδες διότι πήγαιναν στα περίχωρα της Σμύρνης τα οποία ήσαν με πολύ πράσινο και με πολλά δέντρα διότι στη Μικρά Ασία έπεφταν πολλές βροχές κατά τη διάρκεια της άνοιξης του φθινοπώρου και του χειμώνα Γεμίζανε οικογένειες φιλικές τα καλάθια τους με ότι ωραίο μπορούσε να φανταστεί κανείς κεφτέδες κοτολέτες που έμεναν από το αρνί που έσφαζαν για το Πάσχα τυριά και φυσικά όλα αυτά τα συνόδευαν με ωραία κρασιά και ούζο και στο τέλος κατέληγαν σε ωραία τραγούδια

Τα χωριά στα οποία γίνονταν αυτές οι φιλικές εκδρομές ήσαν γύρω στη Σμύρνη προς το εσωτερικό Ήταν ο Μπουτζάς ήταν ο Μπουρνόβας ήταν ο Κουκλουτζάς ήταν το Μερσινλί ήταν το Μπουρνάμπασι και διάφορα άλλα χωριά Σ αυτά οι περισσότεροι πήγαιναν με τις ιδιωτικές άμαξες Διότι όπως τώρα έχουμε τα αυτοκίνητα τότε η κάθε εύπορη οικογένεια είχε τη δική της άμαξα Αλλά ταυτόχρονα υπήρχαν και δύο σιδηροδρομικές γραμμές οι οποίες βοηθούσαν προς αυτά Ένα άλλο ωραίο χωριό στο οποίο πήγαιναν ήταν και το Σερντίκιο Επίσης και το Μπαλαντζίκ Ορισμένα από αυτά τα χωριά είχαν τουρκικά ονόματα ενώ στην πραγματικότητα ήσαν όλα ελληνικοί αμιγώς συνοικισμοί Δεν υπήρχε εκεί ούτε ένας Τούρκος

Και μια που μιλούμε για τις ημέρες του Πάσχα ας μιλήσουμε και για τις προετοιμασίες που έκαναν οι νοικοκυρές οι Σμυρνιές

Έπρεπε κατ αρχήν να τριφτούνε τα μπακίρια του σπιτιού Τα μπακίρια ήσαν ωραία φτιαγμένα χάλκινα σκεύη τα οποία είχαν μάλλον διακοσμητικό χαρακτήρα παρά ήσαν χρησιμοποιήσιμα Στόλιζαν το επάνω συνήθως μεγάλο ράφι της κουζίνας το οποίο πλαισιωνόταν επίσης από ειδικά χάρτινα στολίδια Τα μπακίρια είχαν διάφορα σχήματα στρογγυλά μισοστρόγγυλα επιμήκη και πλακί Το πλακί ήταν σκεύος ολοστρόγγυλο χαμηλό Επίσης μαζί με τα χάλκινα σκεύη έπρεπε να τριφτούν και τα μαγκάλια τα οποία ήσαν επίσης από χαλκό Επειδή δεν υπήρχαν ακόμα τότε καλοριφέρ τα περισσότερα σπίτια

Digitized by 10uk1s

εθερμαίνοντο από ωραία κατασκευασμένα χάλκινα μαγκάλια

Επίσης υπήρχε και ένα είδος μαγκαλιών τα λεγόμενα ταντούρια τα οποία ήσαν ξύλινα τραπέζια Είχαν στη μέση τρύπα για να μπαίνει το σκεύος με τα κάρβουνα και για να μην καίγεται το ξύλο είχε από πάνω μπρούντζο με διάφορα καρφιά τα οποία είχαν ωραίους συνδυασμούς Τα χάλκινα μαγκάλια όπου άναβαν καλά τη φωτιά έξω από το δωμάτιο για να αποφύγουν δηλητηρίαση από το διοξείδιο του άνθρακα είχαν ωραιότατα καπάκια με χέρια από μπρούντζο για να υπάρχει αντίθεση χρωματική διότι τα μεν χάλκινα ήσαν κόκκινα τα δε χέρια από μπρούντζο ήσαν κίτρινα και από πάνω υπήρχε ένα σαν πουλί για το σκέπασμα

Μετά ερχόταν η σειρά της καθαριότητας του σπιτιού Έπρεπε οι κοπέλες του σπιτιού να τρίψουν τα πατώματα με αλισίβα αλισιά όπως τη λέγαμε εις την οποία μέσα έριχναν και λίγη βρωμούσα Η βρωμούσα είναι η σημερινή χλωρίνη Τα πατώματα ετρίβοντο με ειδικές βούρτσες οι οποίες αντί για τρίχες είχαν σκληρά δόντια από ένα είδος χόρτου Έπρεπε το πάτωμα να τριφτεί και να γυαλιστεί τόσο πολύ ώστε να γυαλίσει σαν φλουρί

Μετά έπρεπε να τριφτούν οι αυλές του σπιτιού Αυλές στη Σμύρνη λέγαμε τις εισόδους Το χωλ το λεγόμενο το οποίο ήταν στρωμένο κατά κανόνα με ωραία άσπρα μάρμαρα Σ αυτό το διάστημα τα παιδιά αγόρια κορίτσια παίζανε έξω εις τους κήπους ή εις τους δρόμους διότι τότε ευτυχώς δεν είχαν εφευρεθεί τα αυτοκίνητα γυρίζοντας και θορυβώντας με τις περίφημες ροκάνες (και όσο πιο μεγάλη ροκάνα είχε το κάθε παιδί ήταν το πιο ενθουσιασμένο∙ οι ροκάνες από ξύλο δημιουργούσαν πολύ μεγαλύτερο θόρυβο παρά οι άλλες) και τραγουδούσαν

Βάγιο Βάγιο το Βαγιό τρώμε ψάρι και κολιό και την άλλη Κυριακή τρώμε το παχύ αρνί

Και μια και μιλάμε για αρνί από τη Μεγάλη Δευτέρα άρχιζε η αγορά των αρνιών τα οποία θα εθυσιάζοντο για το τραπέζι του Πάσχα Ο κάθε αρραβωνιαστικός έπρεπε να στείλει στην καλή του το πιο ωραίο αρνί το πιο καθαρό το πιο στολισμένο σαν νύφη

Επίσης ο κάθε πατέρας θα έπαιρνε το καλύτερο αρνί για την οικογένειά του Εμείς τα παιδιά τους βάζαμε κολλάρο στο λαιμό και με ένα σχοινί τα γυρίζαμε στους δρόμους γύρω από το σπίτι μας και τα αρνιά μας αυτά τρώγανε χασίλι Το χασίλι ήταν δεμάτια από φρέσκια βρώμη ή από τριφύλλι

Αλλά όταν τη Μεγάλη Παρασκευή ακουγόταν η τραγική φωνή του σφάχτη laquoΠοιος έχει αρνιά για σφάξιμο προβιές για πούλημαraquo άρχιζε το κρυφό κλάμα μας διότι εν τω μεταξύ το είχαμε αγαπήσει το αρνάκι

Τη Μεγάλη Πέμπτη μαζί με το βάψιμο των αυγών άρχιζε και το ζύμωμα της ζύμης από την οποία θα γίνονταν τα περίφημα σμυρναίικα τσουρεκάκια

Ξέχασα να σας πω ότι την εβδομάδα προ των Βαΐων την προ του Λαζάρου οι μητέρες μας μάς έκαναν ένα είδος κούκλες από ψωμί με λίγη μαστίχα μέσα και λίγη ζάχαρη διότι δεν έπρεπε να φάμε ούτε γάλα ούτε τυρί Αυτά τα ψωμάκια που τους έδιναν σχήμα κούκλας ήσαν τα περίφημα Λαζαράκια όπως τα λέγαμε

Digitized by 10uk1s

Τη Μεγάλη Παρασκευή η περιφορά των Επιταφίων και επί τουρκοκρατίας ακόμα γινόταν έξω από τον περίβολο των ναών μας και οι Επιτάφιοι περνούσαν από πολλούς δρόμους της Σμύρνης Εις αυτή την περίπτωση υπάρχει και ένα μελανό σημείο Όταν συναντιόνταν οι Επιτάφιοι της Αγίας Αικατερίνης και του Αγίου Δημητρίου που ήσαν γειτονικές συνοικίες επέμενε η ομάδα του κάθε Επιταφίου να περάσει διότι συναντιόνταν μετωπικώς Να υποχωρήσει η μία ομάδα για να περάσει η άλλη Επειδή όμως αυτό εθεωρείτο μειωτικό για τους νταήδες της εκάστοτε συνοικίας κατέληγε σε καβγά με αποτέλεσμα πολλές φορές να ανατρέπονται και οι Επιτάφιοι Φυσικά όταν έγινε η κατοχή της Σμύρνης από τους Έλληνες υπήρξε και κανονική αστυνόμευση οπότε σταμάτησε αυτό το άτοπο εις βάρος της Εκκλησίας μας

Πιο πριν μιλήσαμε για το αρνί που έστελναν τις παραμονές του Πάσχα οι αρραβωνιασμένοι στην καλή τους Αλλά υπήρχε και μία άλλη κατηγορία των ερωτευμένων οι οποίοι δεν είχαν επισημοποιήσει ακόμα το δεσμό τους και δεν είχαν εκδηλώσει επισήμως στις οικογένειες τα αισθήματά τους Αυτοί κατέφευγαν στις λεγόμενες στη σμυρναϊκή διάλεκτο laquoπατινάδεςraquo mdash καντάδες για να εκδηλώσουν τα αισθήματα προς την καλή τους Ο συνήθης τρόπος των καντάδων αυτών ήταν να προηγείται μία άμαξα μέσα εις την οποία θα υπήρχαν τα όργανα και οι τραγουδιστάδες Η συνήθης σύνθεση των οργάνων ήταν οπωσδήποτε ένα σαντούρι ένα βιολί και μία κιθάρα Από πίσω ακολουθούσε η άμαξα με τον ερωτευμένο και την παρέα του Πήγαιναν κάτω από τα παράθυρα ή από το μπαλκόνι της καλής τους και άρχιζαν να εκδηλώνουν με τραγούδια τα αισθήματά τους Αν όμως γίνονταν αρκετά οχληροί ή οι γονείς ή τα αδέλφια της καλής δεν τους ήθελαν να εκδηλώνουν τα αισθήματά τους και με κάποιο τρόπο να εκτίθεται η κοπέλα στη γειτονιά προσπαθούσαν να τους απομακρύνουν Εάν όμως αυτοί ήσαν επίμονοι και δεν φεύγανε καμιά φορά εδέχοντο το περιεχόμενο του δοχείου της νυκτός στο κεφάλι

Αυτά ως προς τους έρωτες των ανδρωθέντων Εμείς που ήμαστε τότε νεαροί δεκαπέντε δεκάξι δεκαεπτά ετών είχαμε μία ωραία συντροφιά Ήταν ο Κώστας Σαριδάκης ο Κώστας Μιχαηλίδης ο Βασίλης Γαβριηλίδης ο Ηρακλής Παύλου εγώ και κάνα δυο ακόμα φίλοι Δυστυχώς όλοι αυτοί είναι πλέον μακαρίτες Και ο μόνος επιζών είμαι εγώ

Ο Κώστας Σαριδάκης ο οποίος ήταν λίγο μεγαλύτερος από μένα έμεινε αιχμάλωτος των Τούρκων στη Σμύρνη και δεν ξαναήρθε στην Ελλάδα Ήταν ο πιο καλλίφωνος από την παρέα μας Γυρίζαμε λοιπόν έξω από τα σπίτια των κοριτσιών μας τραγουδώντας και με αυτό τον τρόπο εκδηλώναμε τα αισθήματά μας Αλλά ξεφεύγανε και αυτά καμιά φορά κρυφά από το σπίτι και πηγαίνανε και κάνανε το λεγόμενο κόρτε σε καμιά σκοτεινή γωνιά σε κανένα απόμερο δρομάκι φυσικά πάντοτε κοντά στο σπίτι

Το κόρτε ήταν πιο πολύ ρομαντικό Μόλις τολμούσαμε να πιάσουμε κανένα χεράκι και το πολύ πολύ κανένα κλεφτό φιλί

Εγώ τότε είχα σύνδεσμο με μία κοπέλα που την έλεγαν Όλγα και η οποία φυσικά δεν ζει και αυτή Τις Κυριακές όλη η συντροφιά με τις κοπέλες μας πηγαίναμε στον laquoΦοίνικαraquo Ο laquoΦοίνικαςraquo ήταν ένας λαϊκός κινηματογράφος πίσω από την Αγία Αικατερίνη Τον λέω λαϊκό διότι ήταν μέσα στη συνοικία και τα εισιτήρια φυσικά ήσαν ανάλογα με τις δυνατότητες του χαρτζιλικιού που παίρναμε

Ανεβαίναμε και καθόμαστε στον εξώστη κλέβοντας πού και πού κανένα χαδάκι ή κανένα φιλάκι Όλα αυτά όμως τα ανέτρεψε η φωτιά και χάθηκαν τα ίχνη όλων των κοριτσιών Φυσικά η συντροφιά μας εκτός από τον μακαρίτη τον Σαριδάκη που είπα ξανασυστήθηκε εδώ και όταν είχαμε ευχέρεια μαζευόμαστε στο Ζάππειο και τρώγαμε καμία πάστα

Ο μόνος από όλους ο πιο τσιγκούνης ήταν ο Βάσος Γαβριηλίδης ο οποίος μας έλεγε laquoπηγαίνετε φάτε

Digitized by 10uk1s

την πάστα σας και πέστε να φέρει και ένα ποτήρι νερό παραπάνωraquo και ερχόταν λίγο αργότερα για να αποφύγει το έξοδο της πάστας

Στη Σμύρνη κυκλοφορούσαν διάφοροι τύποι οι οποίοι με τα φερσίματά τους και με τον τρόπο τους έσπαζαν τη μονοτονία και διασκέδαζαν με κάποιο τρόπο τους ανθρώπους

Ένας από αυτούς ήταν ο Στέφανος Ο Στέφανος ήταν πλανόδιος μικροπωλητής ψιλικών και διαφόρων φω‐μπιζού και εξαρτημάτων για τις γυναίκες Ήταν πάντοτε ντυμένος παρδαλά για την εποχή του και τα περισσότερα είδη που πουλούσε τα καρφίτσωνε επάνω στα ρούχα του στο σακάκι του εκτός φυσικά από τη βιτρίνα την οποία είχε Γι αυτό όταν οι κυρίες έβλεπαν καμία από τις φίλες η οποία ήταν ντυμένη πολύ χτυπητά και φορούσε πολλά κοσμήματα κουτσομπολεύοντας την αποκαλούσαν Στέφανο

Ένας άλλος τύπος ήταν ο πλανόδιος βιβλιοπώλης ο οποίος γύριζε στη γειτονιά φωνάζοντας laquoΈχω βιβλία διάφορα Ο Ερωτόκριτος και η Αρετούσα και η Αρετή θριαμβεύουσα Έχω ημερολόγια και ημεροδείκτες Κάθε φύλλο και μία ιστορίαraquo Φυσικά είχε και άλλα βιβλία τα οποία ήσαν σε δυο τρεις τσάντες που άλλες κρέμονταν στην πλάτη του άλλες εμπρός του και κρατούσε και δύο εις τα χέρια Διαλαλούσε δηλαδή τους laquoΑθλίουςraquo του Βίκτορος Ουγκώ τη laquoΜανόν Λεσκώraquo τα laquoΜυστήρια των Παρισίωνraquo το laquoΕκείνη δεν απήντησεraquo και τα en vogue βιβλία εκείνης της εποχής τα οποία εδιάβαζαν οι ρομαντικές δεσποινίδες και ανελύοντο σε δάκρυα από συμπάθεια για τα πάθη των πρωταγωνιστών

Ένας άλλος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας Αυτός ήταν μικροαπατεώνας Είχε ένα ιδίωμα και ένα προτέρημα να κλέβει τα σκυλιά τα ιδιωτικά από τα σπίτια Εξεβίαζε τους ιδιοκτήτες των σκυλιών να του δίδουν ένα επίδομα μηνιαίο για να μην τους κλέψει το σκυλί τους Εάν δεν το έδιναν το έκλεβε το σκυλί του άλλαζε το χρώμα και το ξαναπουλούσε

Μεταξύ των θυμάτων ήταν και ο θείος μου ο Τσιντσίνης ο οποίος είχε ένα θηλυκό σκυλί που το υπεραγαπούσε τη Λίντα Ερχόταν ο Τσουρτσούρας και έπαιρνε κάθε μήνα το μηνιάτικό του Ήταν δηλαδή νονός με τη σημερινή έκφραση Εκτός αυτού όμως είχε και άλλες τρελές ιδιότητες Τρελά φερσίματα

Ένα βράδυ μπήκε μέσα εις το laquoΚαφέ Φώτηraquo το οποίο ήταν γεμάτο από άντρες φυσικά κρατώντας ένα ζεύγος κέρατα ταύρου και άρχισε και φώναζε laquoΠοιος θέλει ένα ζευγάρι κέραταraquo Επειδή όλοι γελούσαν και δεν απαντούσαν αυτός τους λέει laquoΑ έχετε όλοι κέρατα και γι αυτό δεν χρειάζεστε να αγοράσετε άλλαraquo

Ένας άλλος τύπος που εμείς τότε τα μικρά παιδιά την υπεραγαπούσαμε ήτανε γυναίκα Ήταν μια υψηλόκορμη αραπίνα η οποία επάνω στο κεφάλι της κρατούσε έναν πελώριο ταβλά μέσα εις τον οποίο είχε διάφορα σχετικά για παιδάκια Μεταξύ αυτών είχε τσεμπλεμπούδες σκέτες ωραίες ζεστές και φρεσκοψημένες είχε τσεμπλεμπούδες με γύρω γύρω ζαχαρωτά είχε φιστίκια αράπικα καθαρισμένα και φιστίκια αράπικα ακαθάριστα Είχε γλυκά τα καμπίσια που λέγαμε δηλαδή σαν τσιγάρο από ζάχαρη φτιαγμένο σε διάφορα χρώματα Αυτή ήταν όπως είπα η αγαπημένη μας διότι αν ήταν σε καλή διάθεση η μητέρα μας και ξόδευε κάτι μας έπαιρνε και ένα γλυκό

Την εποχή που μιλάμε μια κοπέλα στη Σμύρνη για να θεωρείται όμορφη έπρεπε να έχει άσπρο λείο δέρμα πλούσια μαλλιά και αρκετά κιλάκια Έπρεπε να έχει στήθος μπόλικο και ποπό αρκετό Γι αυτό

Digitized by 10uk1s

τότε φορούσαν κορσέδες με μπαλένες τους οποίους έσφιγγαν τραβώντας τα κορδόνια για να δημιουργηθεί μέση δαχτυλίδι και να ξεπεταχτούν τα υπόλοιπα μέλη του σώματος

Επίσης έπρεπε να έχει και πολλά μαλλιά Γι αυτό εάν οι κυρίες δεν είχαν πολλά μαλλιά έβαζαν στο κεφάλι μέσα από τα μαλλιά τους το λεγόμενο μπουμπάρι το οποίο ήταν φτιαγμένο από μαλλιά του ιδίου χρώματος με τα δικά τους και πάνω σ αυτό ετύλιγαν τα δικά τους ώστε να φαίνεται ότι έχουν πλούσια μαλλιά Εάν ο ποπός τους δεν ήταν αρκετά πλούσιος και αρκετά πεταχτός κάτω από τον κορσέ έδεναν ένα είδος μαξιλαράκι το οποίο το ονόμαζαν τουρνέ

Από τα γλυκά της αραπίνας εκείνο που προτιμούσαμε από όλα ήταν ένα είδος που το λέγανε φιστικάτο Ήταν καραμελέ είτε από μέλι είτε από ζάχαρη και παραγεμισμένο με φιστίκια αράπικα

Ξεσηκωμός στο σπίτι και μεγάλη χαρά για μένα και για τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη ήταν όταν επρόκειτο να έρθει να μείνει μερικές μέρες μαζί μας η νενέ Σοφί mdash η γιαγιά Σοφία η μητέρα του πατέρα μας Τη γιαγιά Σμαράγδα τη νενέ ντουντού δηλαδή τη γιαγιά από μέρους της μητέρας μου δεν τη γνώρισα διότι πέθανε όταν ήμουνα πολύ μικρός Όταν λέω ξεσηκωμός στο σπίτι εννοώ ότι έπρεπε να καθαριστούν να είναι όλα τέλεια μην τυχόν το μάτι της πάρει κάτι ανώμαλο

Έπρεπε να ζυμωθεί το ζυμάρι διότι θα έκανε φιδέ Φιδέ κάνανε τρίβοντας το ζυμάρι στα κόσκινα επάνω για να στεγνώσει και ήταν ένα από τα πιο αγαπημένα φαγητά μας Για εμάς τα παιδιά η χαρά ήτανε ότι το βραδάκι αφού τελειώναμε τα μαθήματά μας θα μαζευόμαστε γύρω στη γιαγιά και γύρω στο ταντούρι με τη φωτιά όπου στη χόβολη ψήναμε και κανένα κάστανο περιμένοντας ν αρχίσει να μας λέει παραμύθια Να μας πει την Κοκκινοσκουφίτσα να μας πει τους Επτά νάνους να μας πει για τη Σταχτομπούτα για το Μαγεμένο βασιλόπουλο για τον Δράκο που φύλαγε το νερό και άλλα

Επίσης παίζοντας μαζί με τη γιαγιά λέγαμε αινίγματα Με αυτό τον τρόπο εδούλευε και λίγο το μυαλό μας Μερικά από τα αινίγματα που λέγαμε τότε τα θυμάμαι Ένα από όλα έλεγε

Μακρύς μακρύς καλόγερος και πίτα το κεφάλι του Τι είναι

Εάν δεν το βρίσκαμε το εξηγούσε η γιαγιά Ήτανε το ξύλινο φτυάρι του φούρναρη το οποίο είναι πολύ μακρύ και εμπρός είναι τετράγωνο Με αυτό φουρνίζανε τα ψωμιά στους τότε φούρνους και με αυτό φυσικά τα ξεφουρνίζανε

Ένα άλλο αίνιγμα ήταν

Χίλιοι μύριοι καλογέροι σ ένα ράσο τυλιγμένοι Τι είναι

Το καρπούζι και οι μαύροι σπόροι αντιπροσώπευαν τους καλόγερους

Είχαμε και ένα που λέγαμε για το οποίο κοκκινίζαμε και ντρεπόμασταν Και εγώ ντρέπομαι που θα σας το πω αλλά ας γελάσουμε

Βουργούλακας κατρακυλά ανάμεσα σε δυο βουνά Τι είναι

Digitized by 10uk1s

Η ακαθαρσία η σκληρή που βγαίνει από τον ποπό

Η νενέ Σοφί ως μόνιμη κατοικία είχε το σπίτι της θείας μου της Τσιντσίνη Η νενέ Σοφί όπως προείπα είχε αποκτήσει τρία παιδιά Δυο αγόρια και ένα κορίτσι Τον θείο μου Παναγιώτη τον πατέρα μου και τη θεία μου Αναστασία Έμενε δε με τη θεία μου Αναστασία διότι ήταν αρχοντόσπιτο Εμείς είχαμε μόνο μία υπηρέτρια ενώ η θεία μου είχε τρεις υπηρέτριες εκτός από τον σωφέρ τους αμαξάδες καπετάνιο για το κότερο τζόκεϋ για τα άλογα κτλ Όπως προείπα ο θείος μου ήταν πάρα πολύ πλούσιος Αλλά η νενέ Σοφί κατά καιρούς επεσκέπτετο και το δικό μας σπίτι διότι υπήρχαμε εμείς τα εγγονάκια της Στον θείο μου τον Παναγιώτη δεν πήγαινε διότι εκείνος αν και παντρεύτηκε δυο φορές δεν απέκτησε ποτέ του παιδιά

Στη Σμύρνη ήταν έθιμο και εθεωρείτο πολύ φυσικό οι ηλικιωμένοι άνθρωποι και συνήθως οι χήρες διότι οι άντρες πεθαίνανε πολύ πιο πριν να πήγαιναν να ζήσουν τα χρόνια που τους έμεναν κοντά στις κόρες τους Και αν υπήρχαν αγόρια κατά καιρούς επεσκέπτοντο και τα σπίτια των γιων τους και των νυφάδων τους

Η γιαγιά μου η Σοφί όπως σας είπα ερχόταν σε εμάς για να μείνει μερικές μέρες και να αλλάξει λίγο περιβάλλον Η ανατροφή των παιδιών εγένετο με βάση και με σεβασμό προς τη θρησκεία Έπρεπε τα παιδιά να εκκλησιάζονται τακτικά και απαραιτήτως να πηγαίνουν με τον πατέρα προπαντός κάθε Κυριακή στην εκκλησία Δυο ή τρεις φορές το χρόνο έπρεπε να μεταλαμβάνουν Όταν επρόκειτο να μεταλάβουν αποβραδίς εγένετο μπάνιο φοβερό αλλαγή εσωρούχων κόψιμο νυχιών προσευχή για να πάρουν συγχώρεση από τον Θεό Και τη μέρα που μεταλαβαίνανε έπρεπε να μη φτύσουν χάμω όλο το εικοσιτετράωρο για να μη μολυνθεί η Αγία Κοινωνία πέφτοντας στο χώμα

Όταν μικρά παιδιά βλέπαμε κάπου πεταμένο κάτω κανένα κομματάκι ψωμί έπρεπε να τρέξουμε να το μαζέψουμε να το φιλήσουμε και να το προφυλάξουμε σε μια γωνιά ώστε να μην πατηθεί διότι το ψωμί εθεωρείτο ιερό είδος

Όταν συναντούσαμε κανέναν παπά έπρεπε να τρέξουμε με σεβασμό να του φιλήσουμε το χέρι

Προηγουμένως είχα πει ότι στη Σμύρνη οργίαζαν οι προπαγάνδες Προπαντός οι ξένες θρησκείες Δηλαδή οι καθολικοί και οι προτεστάντες προσπαθούσαν να προσηλυτίσουν παιδιά έχοντας σχολεία εις τα οποία η παιδεία ήταν δωρεάν Γι αυτό είχε δημιουργηθεί η εντύπωση ότι όταν μικροί συναντούσαμε ξένο παπά ξένης δηλαδή θρησκείας παπά αυτό εθεωρείτο προμήνυμα ότι μπορούσε να μας τύχει κανένα κακό και για να αποφύγουμε αυτό το κακό έπρεπε να χαϊδέψουμε τα γεννητικά μας όργανα Ήταν τόσο εμποτισμένη μέσα μας αυτή η ιδέα της κακοτυχίας που έφερναν οι ξένοι παπάδες ώστε θα σας διηγηθώ και κάτι που μου έτυχε εμένα την τελευταία χρόνια το 22 πριν γίνει η Καταστροφή όταν δίναμε εξετάσεις για την Τετάρτη Γυμνασίου στο τότε Αρμοστειακό γυμνάσιο

Είχαμε μαθηματικά εις τα οποία δεν ήμουν καθόλου δυνατός Αυτά θα τα πω για να δούμε ότι οι προλήψεις δεν ήσαν καθόλου λογικές Εκεί λοιπόν που πήγαινα προς το σχολείο τρομαγμένος γιατί φοβόμουνα ότι δεν θα τα κατάφερνα στα μαθηματικά είδα μπροστά μου ένα φραγκόπαπα Μόλις τον είδα λέω laquoΠαναγία μου χάθηκα Δεν θα δώσω εξετάσεις και θα τα αφήσω να είμαι επανεξεταστέος το Σεπτέμβρηraquo Και γύρισα να πάω πίσω προς το σπίτι Μόλις έκανα όμως μερικά βήματα συνάντησα τον καθηγητή μας των Ελληνικών τον κ Κωνσταντινίδη ο οποίος αμέσως μου λέει laquoΠου πας Κατραμόπουλεraquo Λέω laquoΚύριε καθηγητά ξέχασα να πάρω κόλλα διαγωνισμού και πάω στο περίπτερο να πάρωraquo laquoΑ ωραία Θέλω και εγώ να πάρω καραμέλες Πάμε μαζίraquo Οπότε υποχρεώθηκα να πάω στο σχολείο και να δώσω εξετάσεις Ε λοιπόν ο παπάς αντί γρουσουζιά μου έφερε γούρι Το θέμα των

Digitized by 10uk1s

μαθηματικών που μας έβαλε ήταν και εύκολο και κάτι που το ήξερα πολύ καλά Έτσι πήρα 9 λίαν καλώς στα μαθηματικά παρ όλο που φοβήθηκα τη γρουσουζιά του φραγκόπαπα

Το γυμνάσιο που ανέφερα πριν ότι φοιτούσα της Αρμοστείας ήτανε στο Φαρδύ της Ευαγγελίστριας Και όπως έχω πει και προηγουμένως τα τοπωνύμια της Σμύρνης εδηλούντο αναλόγως με την εκκλησία που ήταν στην περιφέρεια Εκτός όμως αυτού εις την εμπορική ζώνη της Σμύρνης υπήρχαν τοπωνύμια τα οποία αναφέροντο εις τη συγκέντρωση των ειδικών μαγαζιών που ασχολούντο με το εμπόριο Και είχαμε τα Γυαλιάδικα όπου επωλούντο κρύσταλλα κτλ τα Σιδεράδικα που είχαν είδη για σπίτια για οικοδομές και εν γένει χρήσιμα για το νοικοκυριό

Ένα μεγάλο και ονομαστό μαγαζί σ αυτή την περιφέρεια ήτανε του Μαύρου ιδιοκτησία Νικολαΐδη Ήταν τα Γουρουνάδικα δηλαδή όπου επωλείτο χοιρινό κρέας και τα παράγωγα του χοιρινού Διότι όπως είναι γνωστό οι Τούρκοι απηγορεύετο από τη θρησκεία τους να τρώνε χοιρινό κρέας και γι αυτό τα μαγαζιά που πουλούσαν χοιρινά κρέατα ήσαν πολύ απομακρυσμένα από την αγορά που είχε μοσχάρια και αρνιά Μια τέτοια όπως προαναφέραμε μεγάλη αγορά ήταν οι Μεγάλες Ταβέρνες στην οποία υπήρχαν πάρα πολλά κρεοπωλεία όπου μπορούσε να πάρει κανείς ωραία κρέατα

Επίσης ήταν τα Σερβετάδικα Τώρα γιατί τα λέγανε έτσι δεν ξέρω Ήταν τα Ταμπάκικα Ταμπάκικα ήταν εκεί όπου επεξεργάζοντο τα δέρματα

Επίσης ήταν και τα Κουμουτζίδικα Τα Κουμουτζίδικα ήταν της Μαντάμας το Χάνι Μέσα σ αυτό ήσαν κατά πλειονότητα χρυσοχοεία Εκτός από το δικό μας πλάγιά μας ήταν του κ Ευάγγελου Μανουσάκη του Μιχαλάκη Σωτηρίου του Πωλ Τας του Θεόδωρου Αδαμόπουλου Πλάγια μας ήσαν επίσης οι αδελφοί Κόρη και δύο τρεις άλλοι που μου διαφεύγουν τα επίθετά τους

Φυσικά υπήρχαν εκεί και ένα δυο άλλα είδη καταστημάτων Μεταξύ αυτών ήταν και το οδοντιατρείο των αδελφών Γκρανιέ οι οποίοι είχαν ένα είδος βιτρίνας όπου προέβαλλαν μασέλες οι οποίες με ένα ελατήριο ανοιγόκλειναν σαν να μασούσαν Θέαμα λίγο μακάβριο

Και μια που μιλάμε για χρυσοχοεία πρέπει να τονίσω μία σωβινιστική περίπτωση Όλοι οι αδαμαντοδέτες της Σμύρνης οι μουχλαϊτζήδες όπως τους λέγανε με την τουρκική λέξη ήσαν Αρμένιοι και δεν παίρνανε ποτέ υπάλληλο ή βοηθό άλλης εθνότητας παρά μόνο Αρμενίους για να κρατάνε κλειστό το επάγγελμα στα χέρια τους Στη γειτονιά μας δηλαδή εις τα Κουμουτζίδικα της Μαντάμας το Χάνι ήταν και ένας Αρμένης αδαμαντοδέτης περίφημος ο κ Βανέτσας Ήταν τεράστιος Χωρίς υπερβολή θα ζύγιζε πλέον των 150 κιλών και αυτό το θηρίο έκανε τόσο ωραία δουλειά και τόσο λεπτή που πολλοί ήρχοντο και από την Κωνσταντινούπολη ακόμη να φέρουν κοσμήματα για να τους εφαρμόσει τις πέτρες όχι μόνο εφαρμόζοντας αυτές αλλά σχεδόν κεντώντας το ίδιο το κόσμημα

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι ήσαν και στο Φραγκομαχαλά Μεταξύ αυτών οι αδελφοί Γεωργιάδη οι οποίοι ως αντιπρόσωποι του Κριστόφλ είχαν αρκετά ασήμια διότι ήταν εύκολη η εισαγωγή από την Ευρώπη επειδή οι τελωνειακοί δασμοί τότε στη Σμύρνη ήσαν υποτυπώδεις

Ήταν το κατάστημα του Ατζιτήρη με πλουσιότατη βιτρίνα Ο άνθρωπος αυτός κατεστράφη τελείως με την Καταστροφή Δεν μπόρεσε να εμφανιστεί πλέον εις την Ελλάδα και μάθαμε ότι όταν πέθανε έγινε έρανος για να τον θάψουν Ο άνθρωπος ο οποίος εθεωρείτο από τους πλουσιότερους χρυσοχόους

Επίσης ήταν ένας Φραγκολεβαντίνος ο Ρουτζιέρι ένας Αρμένης ο Μινασιάν και εις τον δρόμο αυτό το 1873 μετά βεβαιότητος και εις τον αριθμό 57 εμφανίστηκε για πρώτη φορά σίγουρα η φίρμα

Digitized by 10uk1s

laquoΚατραμόπουλοιraquo Ευρέθηκε ένα κουτάκι το οποίο μας προσέφερε μία παλιά μας πελάτισσα και το οποίο αναφέρει το εξής laquoΠ Κατραμόπουλοςraquo mdashήταν ο θείος μουmdash laquoκαι Σίαraquo mdash ήταν ο πατέρας μου laquoΟδός Ευρωπαϊκή αριθμός 57raquo Οι δικοί μου από εθνικισμό από σωβινισμό δεν ήθελαν να αναφέρουν τη λέξη Φραγκομαχαλάς και γι αυτό αναφέρουν laquoοδός Ευρωπαϊκήraquo Και από κάτω laquoΣμύρνη 1873raquo

Λοιπόν για να αναφέρεται το κουτάκι στο 1873 δεν θα πει ότι εκείνη τη χρονιά άνοιξε για πρώτη φορά το χρυσοχοείο μας Τουλάχιστον θα πρέπει να πάμε τρία χρόνια πίσω Επομένως στο 1870 Από την Ευρωπαϊκή οδό νούμερο 57 μετεφέρθη κατόπιν το κατάστημά μας εις της Μαντάμας το Χάνι που προανέφερα και η φίρμα πλέον ήταν laquoΑδελφοί Κατραμόπουλοιraquo Όχι laquoΠ Κατραμόπουλος και Σίαraquo πλέον

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι πάντοτε Έλληνες ή το πολύ Αρμεναίοι ή Φραγκολεβαντίνοι ήσαν εις το λεγόμενο Τσαρσί δηλαδή κοντά εις την τουρκική συνοικία Μεταξύ αυτών ήταν και ο κ Παπαδόπουλος ο περίφημος Μαστρογιάννης ο οποίος έκανε και εμπόριο πολυτίμων λίθων Λέγεται ότι ήταν τόσο πλούσιος ώστε τις πέτρες τα διαμάντια ή τα μπρουγιάν ή τα ρουμπίνια δεν τα είχε στις λεγόμενες ποσέτες δηλαδή στα χάρτινα περιτυλίγματα αλλά σε ολόκληρα τσαντάκια ή γρουμπάκια από δέρμα και όταν ζήταγες να αγοράσεις ένα διαμάντι σου άνοιγε σε ένα πιάτο μια ολόκληρη στοίβα από πολύτιμες πέτρες Και αυτός κατεστράφη τελείως με τη φωτιά και δεν ξαναφάνηκε εις τον ορίζοντα της εδώ Ελλάδας

Και μια που μιλάμε για τον Φραγκομαχαλά την Ευρωπαϊκή οδό όπως τη χαρακτήρισαν λίαν σωστά και λίαν χαρακτηριστικά σ αυτό το δρόμο υπήρχαν ωραιότατα μαγαζιά με πολύ πλούσια είδη και ποικιλίες εμπορευμάτων για τις κυρίες Μεταξύ αυτών υπήρχαν και υποκαταστήματα μεγάλων μαγαζιών ευρωπαϊκών όπως ήταν το Μπον Μαρσέ ήταν του Σολάρι και άλλα

Ένα από τα ωραιότατα και πλουσιότατα πολυκαταστήματα του Φραγκομαχαλά ήταν του Ξενόπουλου Σ αυτό το κατάστημα μπορούσε κανείς να βρει ότι ήθελε Από ρούχα έτοιμα ευρωπαϊκά υφάσματα καπέλα γούνες ακόμα και έπιπλα Ήταν ένα πολύ μοντέρνο πολυκατάστημα σε τέσσερις ορόφους με πολύ πολύ πλούσιο και εκλεκτό εμπόρευμα Όπως είπα και πιο πριν οι δασμοί στη Σμύρνη πριν γίνει η Ελληνική κατοχή ήσαν υποτυπώδεις και έτσι μπορούσαν να εισάγονται εύκολα και πολύ φτηνά εμπορεύματα από την Ευρώπη

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο υπήρχαν και μερικά ονομαστά για τα είδη τους μαγαζιά όπως του Κοντορούση για παπούτσια του Παπαθωμά για γούνες του Μουτάφη για καπέλα του Γεωργιάδη για δαντέλες του Αλεξίου για έπιπλα

Επίσης υπήρχε και η Σαλ ντε Βαν όπου κάθε Κυριακή πρωί εγένοντο πλειστηριασμοί και πωλούσαν από όλα τα είδη Πίνακες κοσμήματα έπιπλα κτλ

Επίσης ήταν το περίφημο φαρμακείο του Μωραΐτη Στον ίδιο δρόμο δε ήταν και ένα ονομαστό ζαχαροπλαστείο η laquoΜυροβόλος Άνοιξηraquo Σ αυτό έχω να σας διηγηθώ ένα νόστιμο περιστατικό με τον περίφημο Τσουρτσούρα που ανέφερα προηγουμένως τον τύπο της Σμύρνης που έκλεβε τα σκυλιά

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου υπήρχε μεγάλη έλλειψη από μικρά κέρματα Έτσι πολλά μαγαζιά όταν επρόκειτο να δώσουν ρέστα και δεν είχαν ετύπωναν σε κάτι χαρτιά με τη σφραγίδα τους και ανέγραφαν το ποσό το οποίο αντιπροσώπευαν Μια μέρα είχε πάει στη laquoΜυροβόλοraquo ο Τσουρτσούρας και έφαγε λουκουμάδες κανταΐφια δεν ξέρω τι και αφού επλήρωσε

Digitized by 10uk1s

αντί ρέστα του δώσανε τέτοια χαρτάκια Στην απορία του που ρώτησε του απάντησαν ότι αυτά ισχύουν ως νόμισμα του καταστήματος

Μετά από λίγες μέρες πήγε πάλι ο ίδιος και αφού έφαγε του καλού καιρού εφώναξε το γκαρσόνι να πληρώσει και αντί πληρωμής έδωσε δικά του χαρτιά Στην απορία αυτών λέει laquoΓιατί τα δικά σας ισχύουν και τα δικά μου δεν ισχύουνraquo Τέτοιος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας

Επίσης ένα ονομαστό κατάστημα της Σμύρνης ήταν το laquoΑγγλοήστερνraquo Αυτό δεν ήταν στον Φραγκομαχαλά Ήταν σε έναν παράλληλο δρόμο Όλα του τα εμπορεύματα ήσαν προελεύσεως αγγλικής Εκεί μπορούσες να αγοράσεις έτοιμα ρούχα εγγλέζικα σκωτσέζικα καπαρντίνες παπούτσια

Επίσης εκτός από τα ωραία μαγαζιά του Φραγκομαχαλά που ανέφερα υπήρχαν και πολλά σε άλλα σημεία της Σμύρνης τα οποία ήσαν μάλλον χοντρικής πωλήσεως Πολλά από αυτά ανήκαν σε Αρμενίους οι οποίοι είχαν τα κεντρικά τους στο Λονδίνο και υποκαταστήματα στη Σμύρνη όπως ήταν του Ιπιρξιάν του Σιβρισαριάν του Εσαγιάν Γι αυτό υπήρχαν πολύ πλούσιοι Αρμεναίοι εις την Σμύρνη

Όταν μιλούσαμε πριν για τα χρυσοχοεία που ήσαν στης Μαντάμας το Χάνι μεταξύ των άλλων ανέφερα ότι πλάγια στο δικό μας ήταν ο κ Ευάγγελος Μανουσάκης Αυτός ήταν ένας πρωτοπόρος εις τις άτοκες δόσεις πωλήσεως τιμαλφών Είχε κατορθώσει να προσελκύσει το σύνολο των εργατριών που εργάζονταν στην επεξεργασία του καπνού τις καπνουλούδες όπως λέγαμε οι οποίες αγόραζαν χρυσά και πλήρωναν κάθε Σάββατο που έπαιρναν το βδομαδιάτικο πληρώνοντας με δόσεις Δηλαδή δούλευε τεφτεράκι Όταν ερχόταν το Σάββατο και κατέπλεε η πελατεία του κ Μανουσάκη επί ώρες μύριζε από καπνό ανεπεξέργαστο η γειτονιά μας διότι υπήρχαν στη Σμύρνη πάρα πολλές αποθήκες όπου εδούλευαν κοπέλες στην επεξεργασία του καπνού και μύριζαν φυσικά και αυτές Αυτός δε ο γείτονάς μας ο κ Μανουσάκης ο οποίος επέζησε και δούλεψε και αρκετά χρόνια εδώ στην Αθήνα είχε ένα φυσικό Εάν δεν κλείναμε εμείς το δικό μας μαγαζί δεν εννοούσε να κλείσει αυτός φοβούμενος φαίνεται μην του πάρουμε κανένα πελάτη

Ένα βράδυ συμφωνήσαμε με τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη και τον υπάλληλο που είχαμε τότε τον Σαββάκη να μην κλείσουμε νωρίς για να τον υποχρεώσουμε να μείνει και αυτός Και μείναμε ως τις δώδεκα τη νύχτα και αυτός δεν εννοούσε να κλείσει αν δεν φύγουμε εμείς

Και με την ευκαιρία της σημερινής μέρας μου τη χαρά που πήρα κάνοντας βέρες για την εγγονή μου τη Μαρίνα θυμήθηκα την ευχή που έδινε ο θείος μου ο Παναγιώτης σε όσους έκαναν βεργέτες βέρες κατά τους Αθηναίους παίρνοντάς τες από το μαγαζί μας Και έλεγε τότε laquoΚαλορίζικα και αμετάνιωταraquo

Και μια που μιλούμε για χρυσοχοεία θα κάνουμε ένα διαχωρισμό διακριτικό μεταξύ των χρυσοχόων του Φραγκομαχαλά και των χρυσοχόων του κατ εξοχήν δρόμου της χρυσοχοΐας της Μαντάμας το Χάνι

Οι χρυσοχόοι του Φραγκομαχαλά ήσαν μάλλον μεταπωληταί κοσμημάτων διότι όπως προανέφερα η εισαγωγή ειδών από την Ευρώπη στη Σμύρνη ήταν κάτι το εύκολο και δεν επιβαρυνόταν Δεν είχαν δηλαδή δικά τους εργαστήρια έφερναν τα περισσότερα είδη τους από το εξωτερικό και έκαναν παραγγελίες σε διαφόρους τεχνίτες της χρυσοχοΐας της Σμύρνης να κάνουν γι αυτούς κοσμήματα

Ένας από αυτούς που δούλευε για τους χρυσοχόους του Φραγκομαχαλά και προπαντός για τη φίρμα των αδελφών Γεωργιάδη ήταν όπως έμαθα εκ των υστέρων ο πατέρας μου Επειδή ο πατέρας μου είχε έξι παιδιά και ο θείος μου παρ όλο που παντρεύτηκε δύο φορές δεν απέκτησε παιδιά ήταν υποχρεωμένος να δουλεύει και να αποδίδει περισσότερο εις τον συνεταιρισμό για να έχει και

Digitized by 10uk1s

περισσότερα τραβήγματα Γι αυτό πολλά κοσμήματα τα οποία έφερναν τη φίρμα Γεωργιάδη ήσαν κατασκευές του πατέρα μου ο οποίος εθεωρείτο από τους καλύτερους τεχνίτες της Σμύρνης Διότι και καλός τεχνίτης ήταν αλλά και εφευρετικός

Από την Ευρώπη εισήγαν πολλά έτοιμα κοσμήματα ματ Όπως είναι γνωστό στη Σμύρνη δεν υπήρχε ηλεκτρισμός και επομένως δεν υπήρχαν τα κατάλληλα μηχανήματα για να δημιουργήσουν το ματ που λέγαμε

Ο πατέρας μου σκέφτηκε και έκανε μία δική του εφεύρεση πρωτόγονη αλλά αποδοτική Σκέφτηκε ότι τα χτυπήματα σε μία λεία επιφάνεια κοσμήματος δημιουργούν αυτό το είδος του ματ Γι αυτό φρόντισε και πήρε σπασμένα τζάμια τα οποία άλεσε και τα έκανε ψιλά σαν αλεύρι και στο σπίτι επάνω το δικό μας έκανε μία εγκατάσταση Δηλαδή στην ταράτσα εφήρμοσε ένα είδος υδρορρόης που από πάνω είχε ένα χωνί έριχνε μέσα αυτά τα τρίμματα των τζαμιών και πέφτανε με ορμή κάτω εκεί που βρισκόταν το κόσμημα και χτυπώντας το πολύ εδημιουργείτο ματ Αυτό δεν το ήξεραν αυτοί και έτσι ο πατέρας μου είχε μία πρόσθετη αμοιβή Μία πρόσθετη ενίσχυση στα οικονομικά του

Στο μαγαζί μας της Σμύρνης θυμάμαι ότι υπήρχαν αυτά τα σύνεργα Δηλαδή ένα μεγάλο χωνί ένα είδος υδρορρόης και κάτω ένα μεγάλο δοχείο σαν βαρέλι το οποίο υποδέχετο τα τρίμματα Έπειτα τα ξανάβαζαν σε έναν κουβά τα ξανανέβαζε ο μεγάλος μου αδελφός στην ταράτσα και τα ξανάριχνε

Επίσης υπήρχαν εκεί πολλά καλούπια για να κάνουμε κοσμήματα διότι τα κοσμήματα στη Σμύρνη όπως είπα ήσαν τα περισσότερα χειροποίητα Δεν υπήρχαν χυτόπρεσες και τέτοια

Επίσης το λιώσιμο του χρυσού γινόταν σε καμίνια με κάρβουνα Υπήρχε φυσερό από πάνω υπήρχε και καμίνι και έβαζαν το χρυσό σε χωνάκια που τα λέγαμε ποτάδες Όταν ο θείος μου επρόκειτο να λιώσει χρυσό εμένα η δουλειά μου ήταν να δουλεύω το φυσερό αφού προηγουμένως ανέβαινα και άνοιγα το πίσω παράθυρο του εργαστηρίου Ο τοίχος του έβλεπε στον περίβολο της εκκλησίας των Καπουκίνων που ήταν ιδιοκτησία του μαγαζιού μας

Επίσης στη Σμύρνη φυσικά δεν υπήρχε ούτε ωράριο ούτε συνδικάτα εργατών Ένας καλός τεχνίτης ήταν πάντα περιζήτητος και έβρισκε δουλειά εύκολα ενώ έναν τεμπέλη ή άχρηστο το αφεντικό είχε όλο το ελεύθερο να τον απολύσει χωρίς να έχει συνέπειες

Στη Σμύρνη στην ωραία πόλη της χαράς και της εργασίας (διότι στη Σμύρνη για να είσαι φτωχός έπρεπε να είσαι τεμπέλης) υπήρχε δουλειά για όλους Δεν εδικαιολογείτο άνθρωπος φτωχός εκτός αν ήταν τεμπέλης

Όπως μου είπε η μητέρα μου επειδή οι περισσότερες δουλειές και τα περισσότερα δώρα γίνονταν το Δεκέμβρη και την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και όχι των Χριστουγέννων όπως τώρα που φραγκέψαμε ο πατέρας μου εγκαθίστατο και κοιμόταν και τη νύχτα μέσα στο μαγαζί δουλεύοντας είκοσι ώρες το εικοσιτετράωρο Έπαιρνε το στρώμα του και το πάπλωμά του και κοιμόταν σε έναν καναπέ του μαγαζιού Μόνο κάθε Σάββατο πήγαινε σπίτι για να πλυθεί να καθαριστεί να αλλάξει ρούχα και αυτό όπως προανέφερα διότι ήταν υποχρεωμένος να συνεισφέρει περισσότερα λόγω των περισσοτέρων εξόδων που είχε με τη μεγάλη του οικογένεια

Τα δύο τρία τελευταία χρόνια προ της Καταστροφής ήσαν πολύ στη μόδα στη Σμύρνη τα βραχιόλια Τα περίφημα σμυρναίικα βραχιόλια Οι σαλίγκαροι τα τσατιά κτλ Αυτά όλα γίνονταν από χρυσό 22 καρατίων Δηλαδή λιώνανε απευθείας ή αγγλικές λίρες ή τουρκικές λίρες ή εικοσόφραγκα και έτσι

Digitized by 10uk1s

εγίνοντο αυτά τα ωραία σμυρναίικα βραχιόλια Αυτή η μόδα ήταν και ένα είδος σωτηρίας για τη μετέπειτα προσφυγιά διότι όσοι πρόσφυγες κατόρθωσαν και γλίτωσαν και έφεραν τα χρυσά τους εδώ πουλώντας τα μπόρεσαν να δημιουργήσουν τον πρώτο πυρήνα της εγκαταστάσεώς τους Φυσικά η έλευση των προσφύγων βοήθησε πολύ και την οικονομία της Ελλάδας Η αλήθεια είναι ότι οι Ελλαδίτες τρόμαξαν όταν είδαν το κύμα των προσφύγων φοβούμενοι ότι αυτό θα φέρει ανεργία και μεγάλη φτώχεια Αλλά όπως είπα και εγώ σε μία εκπομπή της τηλεόρασης για τη μαύρη επέτειο της καταστροφής της Σμύρνης οι πρόσφυγες ακούμπησαν μεν εις τον κορμό της μητέρας πατρίδος αλλά δεν ακούμπησαν ως παράσιτα αλλά ως μπόλια και εμπόλιασαν τον κορμό της Ελλάδος και γι αυτό πήγε πολύ μπροστά η Ελλάς Απόδειξη είναι η Μακεδονία Δεν ξέρω αν το ξαναείπα αλλά όσες φορές και να το πει κανείς δεν αρκεί Η εγκατάσταση των προσφύγων και προπαντός των Ποντίων εδημιούργησε ένα ωραίο στρώμα Ελλήνων εις τη Μακεδονία Και όχι μόνο ανεπτύχθη οικονομικώς και βιομηχανικώς αλλά διορθώθηκε και εθνολογικώς

Διότι πριν από την έλευση των προσφύγων με τις προπαγάνδες και με τις διώξεις πολλοί παρ όλο που ήσαν Έλληνες εις το αίσθημα ήσαν σλαβόφωνοι πράγμα που ενίσχυε τότε την προπαγάνδα της Βουλγαρίας που επιζητούσε να μας φάει τη Θεσσαλονίκη

Όπως είπα η έλευση των προσφύγων οι οποίοι ήσαν γυμνοί και δεν είχαν ούτε ρούχα ούτε ένα κρεβάτι να κοιμηθούν εβοήθησε πολύ την εθνική οικονομία Ήρθαν τότε και πολλά δολλάρια προπαντός από τους Αμερικανούς οι οποίοι ήσαν οι μόνοι που πραγματικά εβοήθησαν στην εγκατάσταση των προσφύγων και πολλές βιοτεχνίες μικρές εδούλεψαν και εξελίχθηκαν σε βιομηχανίες Διότι ερχόμενοι οι πρόσφυγες ήσαν υποχρεωμένοι να αγοράσουν από παπούτσια κάλτσες έως κρεβάτια έως μαχαιροπίρουνα έως πιάτα και εν πάση περιπτώσει το νοικοκυριό Οι δικές μας οι γυναίκες ήσαν προκομμένες και καθαρές Τις είπαν παστρικές με διφορούμενη έννοια Εμείς θα πάρουμε την καλή έννοια Ήσαν πράγματι παστρικές και νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς όπου η ζωή ήταν πρωτόγονη όπου δεν υπήρχε αποχέτευση και τα βρωμόνερα κυκλοφορουσανε μέσα στους δρόμους δεν εξεδηλώθη ποτέ καμία επιδημία λόγω της καθαριότητας την οποία κρατούσαν οι γυναίκες οι δικές μας εις τα σπίτια τους

Η άλλη διφορούμενη έννοια του παστρικές ήταν καλοαντρούδες Τραβούσαν τους άντρες τους Ελλαδίτες και θύμωναν οι κοπέλες διότι έχαναν τις ευκαιρίες Οι γυναίκες οι δικές μας ήσαν καλές μαγείρισσες καλές νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς με τις πρωτόγονες εγκαταστάσεις όπου έμεναν ολόκληρες οικογένειες σε μία παράγκα η οποία είχε ένα υποτυπώδες παραθυράκι μόλις εξοικονομούσαν κανένα κομματάκι πανί έφτιαχναν μία κουρτινουλα και μόλις βρίσκανε κανένα κουτί από κονσέρβα και λίγο χώμα κατόρθωναν και φύτευαν πότε ένα βασιλικό και πότε ένα γεράνι

Και όταν γύριζε ο άντρας κουρασμένος από το μεροκάματο έβρισκε πάντοτε στο σπίτι έτοιμο να τον περιμένει κάτι καλομαγειρεμένο Φτωχό μεν αλλά περιποιημένο Η δύναμη και το κουράγιο που έδωσαν οι γυναίκες της προσφυγιάς στους άντρες πρόσφυγες είναι βεβαιωμένα Χάρη εις την περιποίηση χάρη εις το κουράγιο που έδιναν κατορθώσαμε να κρατηθούμε στα πόδια μας

Ως απόδειξη θα φέρω ένα μικρό παράδειγμα Αυτή την εποχή υπάρχει μια πολύ μεγάλη βιομηχανία μπισκότων και ζυμαρικών οι αδελφοί Παπαδόπουλοι Οι γονείς αυτών είχαν εγκατασταθεί σε μία παράγκα στη Θεσσαλονίκη Η μητέρα τής οικογένειας εζύμωνε και έψηνε όλη μέρα κουλουράκια τα οποία ο πατέρας Παπαδόπουλος τα έπαιρνε σε έναν ταβλά στο κεφάλι του και έβγαινε και τα πουλούσε στους δρόμους

Ε λοιπόν τα παιδιά αυτής της οικογένειας μεγαλώνοντας με το παράδειγμα της εργατικότητος

Digitized by 10uk1s

κατόρθωσαν σήμερα να συναγωνίζονται ευρωπαϊκά είδη σαν τα δικά τους

Και μια και μιλήσαμε για την κακία της εκφράσεως laquoοι παστρικέςraquo ας μιλήσουμε και για το ειρωνικό laquoτι είχαμε και τι χάσαμεraquo Μπορεί μερικές απλοϊκές γυναικούλες προσφυγίνες να το είπανε καμιά φορά Αλλά είναι βέβαιο ότι και είχαμε και χάσαμε Είχαμε το παν και χάσαμε το παν σε μια στιγμή Εδώ μια ζημιά που γίνεται σε οιοδήποτε σπιτικό δηλαδή το να σπάσει ένα πιάτο ένα ποτήρι μας δημιουργεί μια κάποια στεναχώρια Φανταστείτε το βιος γενεών ολόκληρων να το αφήνεις έρμαιο στις αρπαγές των Τούρκων Να κλειδώνεις την πόρτα σου και να πετάς το κλειδί γιατί ξέρεις ότι δεν θα ξαναμπείς στο σπιτικό σου

Και για μεν τα σπίτια και τα μαγαζιά μας που καήκανε κατά κάποιο τρόπο το παίρνεις απόφαση Αλλά σκεφτείτε να έχεις ένα σπίτι ή μία ανθούσα επιχείρηση να την αφήνεις στα χέρια άλλων και να φεύγεις ξυπόλυτος και γυμνός με ένα μπογαλάκι μόνο στο χέρι γιατί δεν είχες τη δυνατότητα να πάρεις κάτι περισσότερο μαζί σου

Φυσικά και το σπίτι που μας φιλοξένησε μετά τη φωτιά του κ Ανέστη ένα αρχοντικό με τρία δωμάτια υποδοχής χωριστά το λίβινγκ την αυλή όπως τη λέγανε στη Σμύρνη με έξι υπνοδωμάτια επάνω με μία επίπλωση θαύμα διότι ο άνθρωπος αυτός ήταν καπνέμπορος καπνοπαραγωγός μάλλον και σταφιδοπαραγωγός με τεράστια κτηματική περιουσία και είχε κατορθώσει να δημιουργήσει μια καλή κατάσταση mdash και να ξέρει ότι αφήνει αυτό το σπίτι όπως είναι και φεύγει για να μην το ξαναδεί ποτέ

Το ίδιο συνέβη και με τον θείο μου Το σπίτι του Τσιντσίνη του θείου μου όπως προείπα κάηκε αλλά το εργοστάσιό του ο αλευρόμυλος ο οποίος ήταν ο καλύτερος των Βαλκανίων διότι με την ελληνική κατοχή σιγουρεύτηκε πλέον και καταξοδεύτηκε και ανανέωσε το σύνολο των εργαλείων του (και μάλιστα είχε φέρει ειδικό τεχνίτη από την Ελβετία διότι τα μηχανήματα ήσαν ελβετικά Αυτές τις λεπτομέρειες τις ήξερα διότι στο εργοστάσιο ήταν διευθυντής ο δεύτερος αδελφός μου ο Νίκος Είχαν φέρει όπως είπα ειδικό τεχνοκράτη από την Ελβετία τον κ Σενώ τον οποίο βρήκαμε μετά την Καταστροφή εις τους μύλους του Αγίου Γεωργίου Αυτός διοργάνωσε τους μύλους του Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι και επειδή γνωριζόταν με τον αδελφό μου τον Νίκο κατά την κατοχή πήγαμε και μας έδωσε μια μεγάλη ποσότητα αλεύρι) αυτό λοιπόν το τεράστιο εργοστάσιο το οποίο επειδή ήταν κοντά στην παραλία της Σμύρνης είχε δική του προβλήτα όπου επλεύριζαν τα πλοία που έφερναν αγγλικό κάρβουνο διότι το εργοστάσιο εργαζόταν με δική του κίνηση και ξεφόρτωνε κάρβουνα και φόρτωνε άλευρα για να κάνει εξαγωγή mdash αυτή την τεράστια περιουσία ο θείος μου την εγκατέλειψε και ήρθε εδώ αφού είχε χάσει και τον μοναχογιό του μαζί με τη θεία μου και αν δεν ήμαστε εμείς δεν θα είχε ούτε να κοιμηθεί πουθενά ούτε να φάει πουθενά

Σημειώστε ότι το 1948 που είχα πάει στη Σμύρνη πήγα και βρήκα το εργοστάσιο και ακόμα το 48 δηλαδή είκοσι έξι χρόνια αργότερα υπήρχε η επιγραφή laquoΙωάννης Ν Τσιντσίνηςraquo διότι το κτίριο ήταν τετραώροφο με τα γραφεία και οι Τούρκοι δεν είχαν την ευχέρεια να σβήσουν την επιγραφή

Το laquoτι είχαμε και το τι χάσαμεraquo είναι βέβαιο Διότι όπως είπα είχαμε το βιος μας είχαμε το σπιτικό μας είχαμε τη δουλειά μας είχαμε την προκοπή μας και όλα αυτά χαθήκανε σε μία ώρα μέσα σε μία κακιά στιγμή

Αυτά τα λίγα είχα να πω χωρίς να έχω ούτε τη μόρφωση ούτε την προπαρασκευή για να μάθουν τα παιδιά μου και τα εγγόνια μου λίγα πράγματα από την καημένη μας πατρίδα από τις ρίζες μας

Digitized by 10uk1s

Επίσης στη Σμύρνη γιορτάζονταν πάρα πολύ εύθυμα οι Απόκριες και τις τρεις Κυριακές Η μεγαλύτερη παρέλαση γινόταν στην οδό των Τράσων εκεί που ήταν και το σπίτι του θείου μου Εμείς μικρά παιδιά ήμασταν πίσω από τα παράθυρα όπου εστέκοντο οι κοπέλες των σπιτιών Μεταξύ αυτών η αδελφή μου και οι φίλες της Τα λουλούδια και οι σοκολάτες που έπεφταν μέσα στα σπίτια μας από τις άμαξες που περνούσαν με τους μασκαρεμένους ή με τους διασκεδάζοντες ήσαν ατελείωτα Βουνό σχημάτιζαν οι σοκολάτες και τα λουλούδια

Κάθε καλό νοικοκυριό έπρεπε να κάνει τις προμήθειές του για το χειμώνα Εις την εποχή τους οι γυναίκες έκαναν πελτέ ντομάτες Έκαναν τον τραχανά τους Έπαιρναν λάδι για όλη τη χρονιά Έπαιρναν βούτυρο γάλακτος και το έλιωναν για το φαγητό Σύκα (τα οποία ετοιμάζανε και έβαζαν και καρύδι μέσα) σε κασάκια Σταφίδες

Επίσης σε όλα τα καθώς πρέπει σπίτια έπρεπε να ζυμώνουν οι ίδιες το ψωμί τους και να το στέλνουν στο φούρνο μόνο για ψήσιμο Κάποτε σώθηκε το ζυμωτό ψωμί και με έστειλε η μητέρα μου να αγοράσω ψωμί από το φούρνο Μου έδωσε δε και μία πετσέτα για να το τυλίξω μην τυχόν και δούνε στη γειτονιά ότι η κυρία Αθανασία αγόρασε ψωμί έτοιμο και με απείλησε ότι αν με δούνε θα φάω ξύλο της χρονιάς μου

Για φωτισμό τα περισσότερα σπίτια της Σμύρνης χρησιμοποιούσαν λάμπες πετρελαίου Υπήρχε όμως και φωταέριο με το οποίο φωτίζονταν και οι δρόμοι Εμείς φυσικά είχαμε φωταέριο και έτσι μπορούσαμε να κάνουμε το μπάνιο μας εύκολα χρησιμοποιώντας το φωταέριο στο θερμοσίφωνά μας

Στο σπίτι του θείου μου του Τσιντσίνη εκτός από τα ευρωπαϊκά λουτρά όπως τα λέγαμε δηλαδή το μπάνιο και το θεσμοσίφωνα υπήρχε και χαμάμ τούρκικο Λουτρός τουρκικός

Στη Σμύρνη οι νοικοκυρές όσες δεν είχαν ευχέρεια στο σπίτι τους και οι νοικοκυραίοι για να κάνουν μπάνιο κατέφευγαν κατά καιρούς στα λουτρά τα θερμά τα λεγόμενα χαμάμια που υπήρχαν χωριστά για τους άντρες και χωριστά για τις γυναίκες Ένα είδος σημερινής σάουνας

Στα εξοχικά σπίτια τα οποία ήσαν εκατέρωθεν του κόλπου της Σμύρνης δηλαδή σ αυτά που αναφέραμε προηγουμένως mdashΚαρατάσι Καραντίνα Γκιοστεπέ και Κοκαριαλί και από την άλλη πλευρά Αγία Τριάδα Πετρωτά Αλάμπεη Κορδελιόmdash τα σπίτια τα οποία ήσαν στην παραλία είχαν και δικές τους μικρές εξέδρες με μία μικρή καμπίνα για να μπορούν να κάνουν μπάνιο Στη Σμύρνη ήταν πολύ διαδεδομένο το κολύμπι Από μικρά παιδιά μας πηγαίνανε και κολυμπούσαμε

Στην κυρίως πόλη της Σμύρνης δεν υπήρχαν φυσικά τέτοιες καμπίνες αλλά υπήρχαν Δημόσια Λουτρά τα οποία ήσαν επίσης χωριστά για τους άντρες χωριστά για τις γυναίκες Οι γυναίκες είχαν ένα είδος πισίνας εσωτερικής στην οποία κολυμπούσαν οι κοπέλες και οι μητέρες Οι άντρες ανοιγόντουσαν και λίγο έξω από τα μπάνια και κολυμπούσαν

Θυμάμαι όταν επρόκειτο η αδελφή μου να ετοιμαστεί να πάει για μπάνιο έγινε ολόκληρη ιεροτελεστία εις το σπίτι διότι έτοιμα μαγιό με τον σημερινό τύπο φυσικά δεν υπήρχαν Έπρεπε να έρθει η μοδίστρα διότι το μαγιό έπρεπε να είναι πολύ συμμαζεμένο και ηθικό και γι αυτό κάνανε πρόβα και εγώ ήμουνα μικρός και παρακολουθούσα την πρόβα

Το μαγιό έγινε από μαύρο σατέν και έπρεπε να δεθεί οπωσδήποτε κάτω από το γόνατο Δηλαδή φαινόταν μόνο η γάμπα και από πάνω έπρεπε να κλειστεί έως το λαιμό και στα μπράτσα έως τον αγκώνα Θυμάμαι το μαγιό αυτό ήταν από μαύρο σατέν και ήταν γαρνιρισμένο με ίδιο κίτρινο ύφασμα

Digitized by 10uk1s

Αυτά τα Δημόσια Λουτρά ήσαν εις το δεξιό άκρο της προκυμαίας της Σμύρνης και ελέγοντο laquoτου Ντισούraquo και λέγαμε πάμε στου Ντισού τα μπάνια Η μεγάλη αυτή εξέδρα που εισχωρούσε βαθιά μέσα στη θάλασσα εχωρίζετο σε δύο διαφορετικές εγκαταστάσεις Αριστερά ήταν για τις γυναίκες και δεξιά για τους άντρες με έναν εξώστη ενδιάμεσα να χωρίζει αυτές τις δύο εγκαταστάσεις

Εις την άκρη αυτή του εξώστη ήταν πάντοτε ένας φρουρός εφοδιασμένος με πέτρες και όταν κάποιος από τους κολυμβητές άντρες επλησίαζε προς το γυναικείο τμήμα τον πετροβολούσε και τον απομάκρυνε Αλλά τα περισσότερα μπάνια εγένοντο στα χωριά όπως σας προείπα διότι εκτός από τις ιδιωτικές εξέδρες υπήρχαν και Δημόσια Λουτρά Υπήρχαν επίσης και πολλές ιδιωτικές βάρκες στην παραλία της Σμύρνης και οι πιο καλοί κολυμβητές mdashμεταξύ αυτών ήμουν και εγώmdash παίρναμε τη βάρκα βγαίναμε ανοιχτά στον κόλπο και κολυμπούσαμε στα βαθιά

Πολύς κόσμος μάλιστα πήγαινε και έκανε μπάνια προς το Κορδελιό διότι τα νερά εκεί ήσαν πολύ πιο καθαρά Μέσα στον κόλπο της Σμύρνης κοντά στην παραλία ήταν άσχημα να κάνουμε μπάνιο διότι η Σμύρνη είχε αποχέτευση από τότε Υπήρχαν πολλά τρεχούμενα υπόγεια νερά και αυτό διευκόλυνε την εγκατάσταση αποχετεύσεως Όλες αυτές οι ακαθαρσίες φυσικά εχύνοντο εις τον κόλπο και πολλές φορές όταν φυσούσε μπάτης είχαμε μία άσχημη μυρουδιά Φανταστείτε αυτό λέγαμε όταν η Σμύρνη είχε τότε περί τους 500000 κατοίκους Σήμερα εάν εξακολουθεί ο ίδιος τρόπος αποχετεύσεως (λένε ότι η Σμύρνη έχει τώρα 4000000 κατοίκους) ο κόλπος θα έχει μολυνθεί και θα έχει καταστραφεί διότι στην εποχή μας ο κόλπος έδινε ωραιότατα ψάρια και προπαντός τις φημισμένες τσιπούρες και λαυράκια

Πιο πριν μιλήσαμε για τα ωραία καφενεία που ήσαν κατά μήκος της παραλίας της Σμύρνης με τις μουσικές και με τους ωραίους ανθρώπους της Σμύρνης μετά την κούραση της ημερήσιας δουλειάς να πηγαίνουν να διασκεδάσουν Και οι μεζέδες που προσέφεραν αυτά ήσαν τόσο άφθονοι ώστε αν έφτανε κανείς σε δεύτερο ή αν έφτανε και σε τρίτο ποτό ήταν αδύνατο πλέον να φάει για βραδινό φαγητό Ένα από τα πιο φημισμένα καφενεία της Σμύρνης το οποίο πριν ανέφερα ως του Κλωναρίδη ήταν το laquoΚαφέ Φώτηraquo Εκεί οι μεζέδες του ήσαν ονομαστοί mdash θαλασσινά στρείδια κυδώνια μύδια αχνιστά μπαρμπουνάκια μικρά τηγανητά συκωτάκι τηγανητό φασόλια και ατελείωτοι άπειροι μεζέδες πικάντικοι οι οποίοι τώρα μου διαφεύγουν

Οι Σμυρνιοί ήσαν καλοφαγάδες και ένας τέτοιος καλοφαγάς ήταν και ο θείος μου ο Παναγιώτης Λοιπόν επειδή ξυπνούσε και έπαιρνε το πρωινό του πολύ νωρίς έπρεπε κατά τις δέκα κάτι να φάει και να καλοφάει Έτσι μαζί με τη συντροφιά του επήγαινε στη μεγάλη αγορά που ήταν κοντά στα χρυσοχοεία στις Μεγάλες Ταβέρνες όπως λέγανε Εκεί ήταν η κυρίως κρεαταγορά και πράγματι υπήρχαν και πολύ μεγάλες ταβέρνες και είχαν αποστακτήρες τους λεγόμενους λαμπίκους οι οποίοι παρήγαν το ωραιότερο ούζο το τσίπουρο που λέγαμε στη Σμύρνη (φυσικά είχαν και κρασιά) και μοσχοβολούσε ο δρόμος από τσίπουρο

Ο θείος μου έπρεπε όπως είπα κατά τις δέκα να φάει την μπριζόλα του Ο ταβερνιάρης ήξερε και την είχε έτοιμη χωρίς ειδική παραγγελία

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο που όπως είπα τον λέγανε Μεγάλες Ταβέρνες προς το τέρμα του που συνόρευε με το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής ήταν και η Οθωμανική τράπεζα Ελέγετο Οθωμανική τράπεζα αλλά είχε γαλλικά κεφάλαια και κάποτε ένας υπάλληλος του χρυσοχοείου μας mdashδεν ξέρω γιατίmdash με πήρε μαζί του εκεί και με έκπληξη είδα ότι τότε ακόμα κυκλοφορούσαν οι χρυσές λίρες∙ για να μην καθυστερούν και τις μετρούν τις παρελάμβαναν με το ζύγι Ήξεραν ότι ήταν οκτώ γραμμάρια η κάθε λίρα δηλαδή τότε ήταν 25 δράμια επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να ζυγίζουν 250 δράμια ή 800

Digitized by 10uk1s

γραμμάρια Τέτοια ήταν τα μπερεκέτια Η αφθονία που λέγαμε της Σμύρνης

Οι λίρες για τις οποίες εμίλησα ήσαν αγγλικές Οι οθωμανικές λίρες οι οποίες ήσαν εκδόσεως Ρεσάτ Χαμίτ και κάτι άλλων Σουλτάνων εζύγιζαν δυο δράμια και ένα τέταρτο Επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να είναι 225 δράμια

Προηγουμένως είπα ότι η Οθωμανική τράπεζα εις το τέρμα του δρόμου που λεγόταν Μεγάλες Ταβέρνες επλησίαζε προς το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής Και επειδή αυτές τις μέρες που μιλάω εδώ πλησιάζει το Πάσχα μου ήρθε στο νου με ποιο τρόπο οι Σμυρνιοί επί τουρκοκρατίας ακόμα και επί τρομοκρατίας κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου εόρταζαν το Πάσχα Φυσικά οι περισσότερες Ορθόδοξες εκκλησίες της Σμύρνης είχαν πολύ μεγάλους περιβόλους γύρω από την εκκλησία με ωραία κάγκελα και κλειστές πόρτες από το φόβο των Τούρκων

Η μεγαλύτερη εκδήλωση της Αναστάσεως γινόταν στον περίβολο της Αγίας Φωτεινής ο οποίος ήταν ευρυχωρότατος Μπορούσε να περιλάβει μέσα πολλές χιλιάδες πιστούς Και από το περίφημο καμπαναριό της Αγίας Φωτεινής το οποίο για να το ρίξουν οι Τούρκοι μετά τη φωτιά είδαν και έπαθαν διότι ήταν καλοχτισμένο εξετοξεύοντο ωραιότατα βεγγαλικά τα οποία έφτιαχνε ο μπαμπάς του Καραμπάτη mdash έδειχνε την Ανάσταση του Χριστού διάφορα άλλα και τελείωνε ξετυλίγοντας μια μεγάλη Ελληνική σημαία οπότε χαλούσε ο κόσμος από τους πυροβολισμούς Φυσικά ήσαν κλειστές οι πόρτες για να μπορέσουν οι Σμυρνιοί να κρύψουν τα όπλα με τα οποία χαιρετούσαν την Ανάσταση του Κυρίου

Τη Δευτέρα του Πάσχα γινόντουσαν οι περίφημες παρτίδες όπως λέγαμε στη Σμύρνη τις εκδρομές Νομίζω ότι τις λέγανε παρτίδες διότι πήγαιναν στα περίχωρα της Σμύρνης τα οποία ήσαν με πολύ πράσινο και με πολλά δέντρα διότι στη Μικρά Ασία έπεφταν πολλές βροχές κατά τη διάρκεια της άνοιξης του φθινοπώρου και του χειμώνα Γεμίζανε οικογένειες φιλικές τα καλάθια τους με ότι ωραίο μπορούσε να φανταστεί κανείς κεφτέδες κοτολέτες που έμεναν από το αρνί που έσφαζαν για το Πάσχα τυριά και φυσικά όλα αυτά τα συνόδευαν με ωραία κρασιά και ούζο και στο τέλος κατέληγαν σε ωραία τραγούδια

Τα χωριά στα οποία γίνονταν αυτές οι φιλικές εκδρομές ήσαν γύρω στη Σμύρνη προς το εσωτερικό Ήταν ο Μπουτζάς ήταν ο Μπουρνόβας ήταν ο Κουκλουτζάς ήταν το Μερσινλί ήταν το Μπουρνάμπασι και διάφορα άλλα χωριά Σ αυτά οι περισσότεροι πήγαιναν με τις ιδιωτικές άμαξες Διότι όπως τώρα έχουμε τα αυτοκίνητα τότε η κάθε εύπορη οικογένεια είχε τη δική της άμαξα Αλλά ταυτόχρονα υπήρχαν και δύο σιδηροδρομικές γραμμές οι οποίες βοηθούσαν προς αυτά Ένα άλλο ωραίο χωριό στο οποίο πήγαιναν ήταν και το Σερντίκιο Επίσης και το Μπαλαντζίκ Ορισμένα από αυτά τα χωριά είχαν τουρκικά ονόματα ενώ στην πραγματικότητα ήσαν όλα ελληνικοί αμιγώς συνοικισμοί Δεν υπήρχε εκεί ούτε ένας Τούρκος

Και μια που μιλούμε για τις ημέρες του Πάσχα ας μιλήσουμε και για τις προετοιμασίες που έκαναν οι νοικοκυρές οι Σμυρνιές

Έπρεπε κατ αρχήν να τριφτούνε τα μπακίρια του σπιτιού Τα μπακίρια ήσαν ωραία φτιαγμένα χάλκινα σκεύη τα οποία είχαν μάλλον διακοσμητικό χαρακτήρα παρά ήσαν χρησιμοποιήσιμα Στόλιζαν το επάνω συνήθως μεγάλο ράφι της κουζίνας το οποίο πλαισιωνόταν επίσης από ειδικά χάρτινα στολίδια Τα μπακίρια είχαν διάφορα σχήματα στρογγυλά μισοστρόγγυλα επιμήκη και πλακί Το πλακί ήταν σκεύος ολοστρόγγυλο χαμηλό Επίσης μαζί με τα χάλκινα σκεύη έπρεπε να τριφτούν και τα μαγκάλια τα οποία ήσαν επίσης από χαλκό Επειδή δεν υπήρχαν ακόμα τότε καλοριφέρ τα περισσότερα σπίτια

Digitized by 10uk1s

εθερμαίνοντο από ωραία κατασκευασμένα χάλκινα μαγκάλια

Επίσης υπήρχε και ένα είδος μαγκαλιών τα λεγόμενα ταντούρια τα οποία ήσαν ξύλινα τραπέζια Είχαν στη μέση τρύπα για να μπαίνει το σκεύος με τα κάρβουνα και για να μην καίγεται το ξύλο είχε από πάνω μπρούντζο με διάφορα καρφιά τα οποία είχαν ωραίους συνδυασμούς Τα χάλκινα μαγκάλια όπου άναβαν καλά τη φωτιά έξω από το δωμάτιο για να αποφύγουν δηλητηρίαση από το διοξείδιο του άνθρακα είχαν ωραιότατα καπάκια με χέρια από μπρούντζο για να υπάρχει αντίθεση χρωματική διότι τα μεν χάλκινα ήσαν κόκκινα τα δε χέρια από μπρούντζο ήσαν κίτρινα και από πάνω υπήρχε ένα σαν πουλί για το σκέπασμα

Μετά ερχόταν η σειρά της καθαριότητας του σπιτιού Έπρεπε οι κοπέλες του σπιτιού να τρίψουν τα πατώματα με αλισίβα αλισιά όπως τη λέγαμε εις την οποία μέσα έριχναν και λίγη βρωμούσα Η βρωμούσα είναι η σημερινή χλωρίνη Τα πατώματα ετρίβοντο με ειδικές βούρτσες οι οποίες αντί για τρίχες είχαν σκληρά δόντια από ένα είδος χόρτου Έπρεπε το πάτωμα να τριφτεί και να γυαλιστεί τόσο πολύ ώστε να γυαλίσει σαν φλουρί

Μετά έπρεπε να τριφτούν οι αυλές του σπιτιού Αυλές στη Σμύρνη λέγαμε τις εισόδους Το χωλ το λεγόμενο το οποίο ήταν στρωμένο κατά κανόνα με ωραία άσπρα μάρμαρα Σ αυτό το διάστημα τα παιδιά αγόρια κορίτσια παίζανε έξω εις τους κήπους ή εις τους δρόμους διότι τότε ευτυχώς δεν είχαν εφευρεθεί τα αυτοκίνητα γυρίζοντας και θορυβώντας με τις περίφημες ροκάνες (και όσο πιο μεγάλη ροκάνα είχε το κάθε παιδί ήταν το πιο ενθουσιασμένο∙ οι ροκάνες από ξύλο δημιουργούσαν πολύ μεγαλύτερο θόρυβο παρά οι άλλες) και τραγουδούσαν

Βάγιο Βάγιο το Βαγιό τρώμε ψάρι και κολιό και την άλλη Κυριακή τρώμε το παχύ αρνί

Και μια και μιλάμε για αρνί από τη Μεγάλη Δευτέρα άρχιζε η αγορά των αρνιών τα οποία θα εθυσιάζοντο για το τραπέζι του Πάσχα Ο κάθε αρραβωνιαστικός έπρεπε να στείλει στην καλή του το πιο ωραίο αρνί το πιο καθαρό το πιο στολισμένο σαν νύφη

Επίσης ο κάθε πατέρας θα έπαιρνε το καλύτερο αρνί για την οικογένειά του Εμείς τα παιδιά τους βάζαμε κολλάρο στο λαιμό και με ένα σχοινί τα γυρίζαμε στους δρόμους γύρω από το σπίτι μας και τα αρνιά μας αυτά τρώγανε χασίλι Το χασίλι ήταν δεμάτια από φρέσκια βρώμη ή από τριφύλλι

Αλλά όταν τη Μεγάλη Παρασκευή ακουγόταν η τραγική φωνή του σφάχτη laquoΠοιος έχει αρνιά για σφάξιμο προβιές για πούλημαraquo άρχιζε το κρυφό κλάμα μας διότι εν τω μεταξύ το είχαμε αγαπήσει το αρνάκι

Τη Μεγάλη Πέμπτη μαζί με το βάψιμο των αυγών άρχιζε και το ζύμωμα της ζύμης από την οποία θα γίνονταν τα περίφημα σμυρναίικα τσουρεκάκια

Ξέχασα να σας πω ότι την εβδομάδα προ των Βαΐων την προ του Λαζάρου οι μητέρες μας μάς έκαναν ένα είδος κούκλες από ψωμί με λίγη μαστίχα μέσα και λίγη ζάχαρη διότι δεν έπρεπε να φάμε ούτε γάλα ούτε τυρί Αυτά τα ψωμάκια που τους έδιναν σχήμα κούκλας ήσαν τα περίφημα Λαζαράκια όπως τα λέγαμε

Digitized by 10uk1s

Τη Μεγάλη Παρασκευή η περιφορά των Επιταφίων και επί τουρκοκρατίας ακόμα γινόταν έξω από τον περίβολο των ναών μας και οι Επιτάφιοι περνούσαν από πολλούς δρόμους της Σμύρνης Εις αυτή την περίπτωση υπάρχει και ένα μελανό σημείο Όταν συναντιόνταν οι Επιτάφιοι της Αγίας Αικατερίνης και του Αγίου Δημητρίου που ήσαν γειτονικές συνοικίες επέμενε η ομάδα του κάθε Επιταφίου να περάσει διότι συναντιόνταν μετωπικώς Να υποχωρήσει η μία ομάδα για να περάσει η άλλη Επειδή όμως αυτό εθεωρείτο μειωτικό για τους νταήδες της εκάστοτε συνοικίας κατέληγε σε καβγά με αποτέλεσμα πολλές φορές να ανατρέπονται και οι Επιτάφιοι Φυσικά όταν έγινε η κατοχή της Σμύρνης από τους Έλληνες υπήρξε και κανονική αστυνόμευση οπότε σταμάτησε αυτό το άτοπο εις βάρος της Εκκλησίας μας

Πιο πριν μιλήσαμε για το αρνί που έστελναν τις παραμονές του Πάσχα οι αρραβωνιασμένοι στην καλή τους Αλλά υπήρχε και μία άλλη κατηγορία των ερωτευμένων οι οποίοι δεν είχαν επισημοποιήσει ακόμα το δεσμό τους και δεν είχαν εκδηλώσει επισήμως στις οικογένειες τα αισθήματά τους Αυτοί κατέφευγαν στις λεγόμενες στη σμυρναϊκή διάλεκτο laquoπατινάδεςraquo mdash καντάδες για να εκδηλώσουν τα αισθήματα προς την καλή τους Ο συνήθης τρόπος των καντάδων αυτών ήταν να προηγείται μία άμαξα μέσα εις την οποία θα υπήρχαν τα όργανα και οι τραγουδιστάδες Η συνήθης σύνθεση των οργάνων ήταν οπωσδήποτε ένα σαντούρι ένα βιολί και μία κιθάρα Από πίσω ακολουθούσε η άμαξα με τον ερωτευμένο και την παρέα του Πήγαιναν κάτω από τα παράθυρα ή από το μπαλκόνι της καλής τους και άρχιζαν να εκδηλώνουν με τραγούδια τα αισθήματά τους Αν όμως γίνονταν αρκετά οχληροί ή οι γονείς ή τα αδέλφια της καλής δεν τους ήθελαν να εκδηλώνουν τα αισθήματά τους και με κάποιο τρόπο να εκτίθεται η κοπέλα στη γειτονιά προσπαθούσαν να τους απομακρύνουν Εάν όμως αυτοί ήσαν επίμονοι και δεν φεύγανε καμιά φορά εδέχοντο το περιεχόμενο του δοχείου της νυκτός στο κεφάλι

Αυτά ως προς τους έρωτες των ανδρωθέντων Εμείς που ήμαστε τότε νεαροί δεκαπέντε δεκάξι δεκαεπτά ετών είχαμε μία ωραία συντροφιά Ήταν ο Κώστας Σαριδάκης ο Κώστας Μιχαηλίδης ο Βασίλης Γαβριηλίδης ο Ηρακλής Παύλου εγώ και κάνα δυο ακόμα φίλοι Δυστυχώς όλοι αυτοί είναι πλέον μακαρίτες Και ο μόνος επιζών είμαι εγώ

Ο Κώστας Σαριδάκης ο οποίος ήταν λίγο μεγαλύτερος από μένα έμεινε αιχμάλωτος των Τούρκων στη Σμύρνη και δεν ξαναήρθε στην Ελλάδα Ήταν ο πιο καλλίφωνος από την παρέα μας Γυρίζαμε λοιπόν έξω από τα σπίτια των κοριτσιών μας τραγουδώντας και με αυτό τον τρόπο εκδηλώναμε τα αισθήματά μας Αλλά ξεφεύγανε και αυτά καμιά φορά κρυφά από το σπίτι και πηγαίνανε και κάνανε το λεγόμενο κόρτε σε καμιά σκοτεινή γωνιά σε κανένα απόμερο δρομάκι φυσικά πάντοτε κοντά στο σπίτι

Το κόρτε ήταν πιο πολύ ρομαντικό Μόλις τολμούσαμε να πιάσουμε κανένα χεράκι και το πολύ πολύ κανένα κλεφτό φιλί

Εγώ τότε είχα σύνδεσμο με μία κοπέλα που την έλεγαν Όλγα και η οποία φυσικά δεν ζει και αυτή Τις Κυριακές όλη η συντροφιά με τις κοπέλες μας πηγαίναμε στον laquoΦοίνικαraquo Ο laquoΦοίνικαςraquo ήταν ένας λαϊκός κινηματογράφος πίσω από την Αγία Αικατερίνη Τον λέω λαϊκό διότι ήταν μέσα στη συνοικία και τα εισιτήρια φυσικά ήσαν ανάλογα με τις δυνατότητες του χαρτζιλικιού που παίρναμε

Ανεβαίναμε και καθόμαστε στον εξώστη κλέβοντας πού και πού κανένα χαδάκι ή κανένα φιλάκι Όλα αυτά όμως τα ανέτρεψε η φωτιά και χάθηκαν τα ίχνη όλων των κοριτσιών Φυσικά η συντροφιά μας εκτός από τον μακαρίτη τον Σαριδάκη που είπα ξανασυστήθηκε εδώ και όταν είχαμε ευχέρεια μαζευόμαστε στο Ζάππειο και τρώγαμε καμία πάστα

Ο μόνος από όλους ο πιο τσιγκούνης ήταν ο Βάσος Γαβριηλίδης ο οποίος μας έλεγε laquoπηγαίνετε φάτε

Digitized by 10uk1s

την πάστα σας και πέστε να φέρει και ένα ποτήρι νερό παραπάνωraquo και ερχόταν λίγο αργότερα για να αποφύγει το έξοδο της πάστας

Στη Σμύρνη κυκλοφορούσαν διάφοροι τύποι οι οποίοι με τα φερσίματά τους και με τον τρόπο τους έσπαζαν τη μονοτονία και διασκέδαζαν με κάποιο τρόπο τους ανθρώπους

Ένας από αυτούς ήταν ο Στέφανος Ο Στέφανος ήταν πλανόδιος μικροπωλητής ψιλικών και διαφόρων φω‐μπιζού και εξαρτημάτων για τις γυναίκες Ήταν πάντοτε ντυμένος παρδαλά για την εποχή του και τα περισσότερα είδη που πουλούσε τα καρφίτσωνε επάνω στα ρούχα του στο σακάκι του εκτός φυσικά από τη βιτρίνα την οποία είχε Γι αυτό όταν οι κυρίες έβλεπαν καμία από τις φίλες η οποία ήταν ντυμένη πολύ χτυπητά και φορούσε πολλά κοσμήματα κουτσομπολεύοντας την αποκαλούσαν Στέφανο

Ένας άλλος τύπος ήταν ο πλανόδιος βιβλιοπώλης ο οποίος γύριζε στη γειτονιά φωνάζοντας laquoΈχω βιβλία διάφορα Ο Ερωτόκριτος και η Αρετούσα και η Αρετή θριαμβεύουσα Έχω ημερολόγια και ημεροδείκτες Κάθε φύλλο και μία ιστορίαraquo Φυσικά είχε και άλλα βιβλία τα οποία ήσαν σε δυο τρεις τσάντες που άλλες κρέμονταν στην πλάτη του άλλες εμπρός του και κρατούσε και δύο εις τα χέρια Διαλαλούσε δηλαδή τους laquoΑθλίουςraquo του Βίκτορος Ουγκώ τη laquoΜανόν Λεσκώraquo τα laquoΜυστήρια των Παρισίωνraquo το laquoΕκείνη δεν απήντησεraquo και τα en vogue βιβλία εκείνης της εποχής τα οποία εδιάβαζαν οι ρομαντικές δεσποινίδες και ανελύοντο σε δάκρυα από συμπάθεια για τα πάθη των πρωταγωνιστών

Ένας άλλος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας Αυτός ήταν μικροαπατεώνας Είχε ένα ιδίωμα και ένα προτέρημα να κλέβει τα σκυλιά τα ιδιωτικά από τα σπίτια Εξεβίαζε τους ιδιοκτήτες των σκυλιών να του δίδουν ένα επίδομα μηνιαίο για να μην τους κλέψει το σκυλί τους Εάν δεν το έδιναν το έκλεβε το σκυλί του άλλαζε το χρώμα και το ξαναπουλούσε

Μεταξύ των θυμάτων ήταν και ο θείος μου ο Τσιντσίνης ο οποίος είχε ένα θηλυκό σκυλί που το υπεραγαπούσε τη Λίντα Ερχόταν ο Τσουρτσούρας και έπαιρνε κάθε μήνα το μηνιάτικό του Ήταν δηλαδή νονός με τη σημερινή έκφραση Εκτός αυτού όμως είχε και άλλες τρελές ιδιότητες Τρελά φερσίματα

Ένα βράδυ μπήκε μέσα εις το laquoΚαφέ Φώτηraquo το οποίο ήταν γεμάτο από άντρες φυσικά κρατώντας ένα ζεύγος κέρατα ταύρου και άρχισε και φώναζε laquoΠοιος θέλει ένα ζευγάρι κέραταraquo Επειδή όλοι γελούσαν και δεν απαντούσαν αυτός τους λέει laquoΑ έχετε όλοι κέρατα και γι αυτό δεν χρειάζεστε να αγοράσετε άλλαraquo

Ένας άλλος τύπος που εμείς τότε τα μικρά παιδιά την υπεραγαπούσαμε ήτανε γυναίκα Ήταν μια υψηλόκορμη αραπίνα η οποία επάνω στο κεφάλι της κρατούσε έναν πελώριο ταβλά μέσα εις τον οποίο είχε διάφορα σχετικά για παιδάκια Μεταξύ αυτών είχε τσεμπλεμπούδες σκέτες ωραίες ζεστές και φρεσκοψημένες είχε τσεμπλεμπούδες με γύρω γύρω ζαχαρωτά είχε φιστίκια αράπικα καθαρισμένα και φιστίκια αράπικα ακαθάριστα Είχε γλυκά τα καμπίσια που λέγαμε δηλαδή σαν τσιγάρο από ζάχαρη φτιαγμένο σε διάφορα χρώματα Αυτή ήταν όπως είπα η αγαπημένη μας διότι αν ήταν σε καλή διάθεση η μητέρα μας και ξόδευε κάτι μας έπαιρνε και ένα γλυκό

Την εποχή που μιλάμε μια κοπέλα στη Σμύρνη για να θεωρείται όμορφη έπρεπε να έχει άσπρο λείο δέρμα πλούσια μαλλιά και αρκετά κιλάκια Έπρεπε να έχει στήθος μπόλικο και ποπό αρκετό Γι αυτό

Digitized by 10uk1s

τότε φορούσαν κορσέδες με μπαλένες τους οποίους έσφιγγαν τραβώντας τα κορδόνια για να δημιουργηθεί μέση δαχτυλίδι και να ξεπεταχτούν τα υπόλοιπα μέλη του σώματος

Επίσης έπρεπε να έχει και πολλά μαλλιά Γι αυτό εάν οι κυρίες δεν είχαν πολλά μαλλιά έβαζαν στο κεφάλι μέσα από τα μαλλιά τους το λεγόμενο μπουμπάρι το οποίο ήταν φτιαγμένο από μαλλιά του ιδίου χρώματος με τα δικά τους και πάνω σ αυτό ετύλιγαν τα δικά τους ώστε να φαίνεται ότι έχουν πλούσια μαλλιά Εάν ο ποπός τους δεν ήταν αρκετά πλούσιος και αρκετά πεταχτός κάτω από τον κορσέ έδεναν ένα είδος μαξιλαράκι το οποίο το ονόμαζαν τουρνέ

Από τα γλυκά της αραπίνας εκείνο που προτιμούσαμε από όλα ήταν ένα είδος που το λέγανε φιστικάτο Ήταν καραμελέ είτε από μέλι είτε από ζάχαρη και παραγεμισμένο με φιστίκια αράπικα

Ξεσηκωμός στο σπίτι και μεγάλη χαρά για μένα και για τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη ήταν όταν επρόκειτο να έρθει να μείνει μερικές μέρες μαζί μας η νενέ Σοφί mdash η γιαγιά Σοφία η μητέρα του πατέρα μας Τη γιαγιά Σμαράγδα τη νενέ ντουντού δηλαδή τη γιαγιά από μέρους της μητέρας μου δεν τη γνώρισα διότι πέθανε όταν ήμουνα πολύ μικρός Όταν λέω ξεσηκωμός στο σπίτι εννοώ ότι έπρεπε να καθαριστούν να είναι όλα τέλεια μην τυχόν το μάτι της πάρει κάτι ανώμαλο

Έπρεπε να ζυμωθεί το ζυμάρι διότι θα έκανε φιδέ Φιδέ κάνανε τρίβοντας το ζυμάρι στα κόσκινα επάνω για να στεγνώσει και ήταν ένα από τα πιο αγαπημένα φαγητά μας Για εμάς τα παιδιά η χαρά ήτανε ότι το βραδάκι αφού τελειώναμε τα μαθήματά μας θα μαζευόμαστε γύρω στη γιαγιά και γύρω στο ταντούρι με τη φωτιά όπου στη χόβολη ψήναμε και κανένα κάστανο περιμένοντας ν αρχίσει να μας λέει παραμύθια Να μας πει την Κοκκινοσκουφίτσα να μας πει τους Επτά νάνους να μας πει για τη Σταχτομπούτα για το Μαγεμένο βασιλόπουλο για τον Δράκο που φύλαγε το νερό και άλλα

Επίσης παίζοντας μαζί με τη γιαγιά λέγαμε αινίγματα Με αυτό τον τρόπο εδούλευε και λίγο το μυαλό μας Μερικά από τα αινίγματα που λέγαμε τότε τα θυμάμαι Ένα από όλα έλεγε

Μακρύς μακρύς καλόγερος και πίτα το κεφάλι του Τι είναι

Εάν δεν το βρίσκαμε το εξηγούσε η γιαγιά Ήτανε το ξύλινο φτυάρι του φούρναρη το οποίο είναι πολύ μακρύ και εμπρός είναι τετράγωνο Με αυτό φουρνίζανε τα ψωμιά στους τότε φούρνους και με αυτό φυσικά τα ξεφουρνίζανε

Ένα άλλο αίνιγμα ήταν

Χίλιοι μύριοι καλογέροι σ ένα ράσο τυλιγμένοι Τι είναι

Το καρπούζι και οι μαύροι σπόροι αντιπροσώπευαν τους καλόγερους

Είχαμε και ένα που λέγαμε για το οποίο κοκκινίζαμε και ντρεπόμασταν Και εγώ ντρέπομαι που θα σας το πω αλλά ας γελάσουμε

Βουργούλακας κατρακυλά ανάμεσα σε δυο βουνά Τι είναι

Digitized by 10uk1s

Η ακαθαρσία η σκληρή που βγαίνει από τον ποπό

Η νενέ Σοφί ως μόνιμη κατοικία είχε το σπίτι της θείας μου της Τσιντσίνη Η νενέ Σοφί όπως προείπα είχε αποκτήσει τρία παιδιά Δυο αγόρια και ένα κορίτσι Τον θείο μου Παναγιώτη τον πατέρα μου και τη θεία μου Αναστασία Έμενε δε με τη θεία μου Αναστασία διότι ήταν αρχοντόσπιτο Εμείς είχαμε μόνο μία υπηρέτρια ενώ η θεία μου είχε τρεις υπηρέτριες εκτός από τον σωφέρ τους αμαξάδες καπετάνιο για το κότερο τζόκεϋ για τα άλογα κτλ Όπως προείπα ο θείος μου ήταν πάρα πολύ πλούσιος Αλλά η νενέ Σοφί κατά καιρούς επεσκέπτετο και το δικό μας σπίτι διότι υπήρχαμε εμείς τα εγγονάκια της Στον θείο μου τον Παναγιώτη δεν πήγαινε διότι εκείνος αν και παντρεύτηκε δυο φορές δεν απέκτησε ποτέ του παιδιά

Στη Σμύρνη ήταν έθιμο και εθεωρείτο πολύ φυσικό οι ηλικιωμένοι άνθρωποι και συνήθως οι χήρες διότι οι άντρες πεθαίνανε πολύ πιο πριν να πήγαιναν να ζήσουν τα χρόνια που τους έμεναν κοντά στις κόρες τους Και αν υπήρχαν αγόρια κατά καιρούς επεσκέπτοντο και τα σπίτια των γιων τους και των νυφάδων τους

Η γιαγιά μου η Σοφί όπως σας είπα ερχόταν σε εμάς για να μείνει μερικές μέρες και να αλλάξει λίγο περιβάλλον Η ανατροφή των παιδιών εγένετο με βάση και με σεβασμό προς τη θρησκεία Έπρεπε τα παιδιά να εκκλησιάζονται τακτικά και απαραιτήτως να πηγαίνουν με τον πατέρα προπαντός κάθε Κυριακή στην εκκλησία Δυο ή τρεις φορές το χρόνο έπρεπε να μεταλαμβάνουν Όταν επρόκειτο να μεταλάβουν αποβραδίς εγένετο μπάνιο φοβερό αλλαγή εσωρούχων κόψιμο νυχιών προσευχή για να πάρουν συγχώρεση από τον Θεό Και τη μέρα που μεταλαβαίνανε έπρεπε να μη φτύσουν χάμω όλο το εικοσιτετράωρο για να μη μολυνθεί η Αγία Κοινωνία πέφτοντας στο χώμα

Όταν μικρά παιδιά βλέπαμε κάπου πεταμένο κάτω κανένα κομματάκι ψωμί έπρεπε να τρέξουμε να το μαζέψουμε να το φιλήσουμε και να το προφυλάξουμε σε μια γωνιά ώστε να μην πατηθεί διότι το ψωμί εθεωρείτο ιερό είδος

Όταν συναντούσαμε κανέναν παπά έπρεπε να τρέξουμε με σεβασμό να του φιλήσουμε το χέρι

Προηγουμένως είχα πει ότι στη Σμύρνη οργίαζαν οι προπαγάνδες Προπαντός οι ξένες θρησκείες Δηλαδή οι καθολικοί και οι προτεστάντες προσπαθούσαν να προσηλυτίσουν παιδιά έχοντας σχολεία εις τα οποία η παιδεία ήταν δωρεάν Γι αυτό είχε δημιουργηθεί η εντύπωση ότι όταν μικροί συναντούσαμε ξένο παπά ξένης δηλαδή θρησκείας παπά αυτό εθεωρείτο προμήνυμα ότι μπορούσε να μας τύχει κανένα κακό και για να αποφύγουμε αυτό το κακό έπρεπε να χαϊδέψουμε τα γεννητικά μας όργανα Ήταν τόσο εμποτισμένη μέσα μας αυτή η ιδέα της κακοτυχίας που έφερναν οι ξένοι παπάδες ώστε θα σας διηγηθώ και κάτι που μου έτυχε εμένα την τελευταία χρόνια το 22 πριν γίνει η Καταστροφή όταν δίναμε εξετάσεις για την Τετάρτη Γυμνασίου στο τότε Αρμοστειακό γυμνάσιο

Είχαμε μαθηματικά εις τα οποία δεν ήμουν καθόλου δυνατός Αυτά θα τα πω για να δούμε ότι οι προλήψεις δεν ήσαν καθόλου λογικές Εκεί λοιπόν που πήγαινα προς το σχολείο τρομαγμένος γιατί φοβόμουνα ότι δεν θα τα κατάφερνα στα μαθηματικά είδα μπροστά μου ένα φραγκόπαπα Μόλις τον είδα λέω laquoΠαναγία μου χάθηκα Δεν θα δώσω εξετάσεις και θα τα αφήσω να είμαι επανεξεταστέος το Σεπτέμβρηraquo Και γύρισα να πάω πίσω προς το σπίτι Μόλις έκανα όμως μερικά βήματα συνάντησα τον καθηγητή μας των Ελληνικών τον κ Κωνσταντινίδη ο οποίος αμέσως μου λέει laquoΠου πας Κατραμόπουλεraquo Λέω laquoΚύριε καθηγητά ξέχασα να πάρω κόλλα διαγωνισμού και πάω στο περίπτερο να πάρωraquo laquoΑ ωραία Θέλω και εγώ να πάρω καραμέλες Πάμε μαζίraquo Οπότε υποχρεώθηκα να πάω στο σχολείο και να δώσω εξετάσεις Ε λοιπόν ο παπάς αντί γρουσουζιά μου έφερε γούρι Το θέμα των

Digitized by 10uk1s

μαθηματικών που μας έβαλε ήταν και εύκολο και κάτι που το ήξερα πολύ καλά Έτσι πήρα 9 λίαν καλώς στα μαθηματικά παρ όλο που φοβήθηκα τη γρουσουζιά του φραγκόπαπα

Το γυμνάσιο που ανέφερα πριν ότι φοιτούσα της Αρμοστείας ήτανε στο Φαρδύ της Ευαγγελίστριας Και όπως έχω πει και προηγουμένως τα τοπωνύμια της Σμύρνης εδηλούντο αναλόγως με την εκκλησία που ήταν στην περιφέρεια Εκτός όμως αυτού εις την εμπορική ζώνη της Σμύρνης υπήρχαν τοπωνύμια τα οποία αναφέροντο εις τη συγκέντρωση των ειδικών μαγαζιών που ασχολούντο με το εμπόριο Και είχαμε τα Γυαλιάδικα όπου επωλούντο κρύσταλλα κτλ τα Σιδεράδικα που είχαν είδη για σπίτια για οικοδομές και εν γένει χρήσιμα για το νοικοκυριό

Ένα μεγάλο και ονομαστό μαγαζί σ αυτή την περιφέρεια ήτανε του Μαύρου ιδιοκτησία Νικολαΐδη Ήταν τα Γουρουνάδικα δηλαδή όπου επωλείτο χοιρινό κρέας και τα παράγωγα του χοιρινού Διότι όπως είναι γνωστό οι Τούρκοι απηγορεύετο από τη θρησκεία τους να τρώνε χοιρινό κρέας και γι αυτό τα μαγαζιά που πουλούσαν χοιρινά κρέατα ήσαν πολύ απομακρυσμένα από την αγορά που είχε μοσχάρια και αρνιά Μια τέτοια όπως προαναφέραμε μεγάλη αγορά ήταν οι Μεγάλες Ταβέρνες στην οποία υπήρχαν πάρα πολλά κρεοπωλεία όπου μπορούσε να πάρει κανείς ωραία κρέατα

Επίσης ήταν τα Σερβετάδικα Τώρα γιατί τα λέγανε έτσι δεν ξέρω Ήταν τα Ταμπάκικα Ταμπάκικα ήταν εκεί όπου επεξεργάζοντο τα δέρματα

Επίσης ήταν και τα Κουμουτζίδικα Τα Κουμουτζίδικα ήταν της Μαντάμας το Χάνι Μέσα σ αυτό ήσαν κατά πλειονότητα χρυσοχοεία Εκτός από το δικό μας πλάγιά μας ήταν του κ Ευάγγελου Μανουσάκη του Μιχαλάκη Σωτηρίου του Πωλ Τας του Θεόδωρου Αδαμόπουλου Πλάγια μας ήσαν επίσης οι αδελφοί Κόρη και δύο τρεις άλλοι που μου διαφεύγουν τα επίθετά τους

Φυσικά υπήρχαν εκεί και ένα δυο άλλα είδη καταστημάτων Μεταξύ αυτών ήταν και το οδοντιατρείο των αδελφών Γκρανιέ οι οποίοι είχαν ένα είδος βιτρίνας όπου προέβαλλαν μασέλες οι οποίες με ένα ελατήριο ανοιγόκλειναν σαν να μασούσαν Θέαμα λίγο μακάβριο

Και μια που μιλάμε για χρυσοχοεία πρέπει να τονίσω μία σωβινιστική περίπτωση Όλοι οι αδαμαντοδέτες της Σμύρνης οι μουχλαϊτζήδες όπως τους λέγανε με την τουρκική λέξη ήσαν Αρμένιοι και δεν παίρνανε ποτέ υπάλληλο ή βοηθό άλλης εθνότητας παρά μόνο Αρμενίους για να κρατάνε κλειστό το επάγγελμα στα χέρια τους Στη γειτονιά μας δηλαδή εις τα Κουμουτζίδικα της Μαντάμας το Χάνι ήταν και ένας Αρμένης αδαμαντοδέτης περίφημος ο κ Βανέτσας Ήταν τεράστιος Χωρίς υπερβολή θα ζύγιζε πλέον των 150 κιλών και αυτό το θηρίο έκανε τόσο ωραία δουλειά και τόσο λεπτή που πολλοί ήρχοντο και από την Κωνσταντινούπολη ακόμη να φέρουν κοσμήματα για να τους εφαρμόσει τις πέτρες όχι μόνο εφαρμόζοντας αυτές αλλά σχεδόν κεντώντας το ίδιο το κόσμημα

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι ήσαν και στο Φραγκομαχαλά Μεταξύ αυτών οι αδελφοί Γεωργιάδη οι οποίοι ως αντιπρόσωποι του Κριστόφλ είχαν αρκετά ασήμια διότι ήταν εύκολη η εισαγωγή από την Ευρώπη επειδή οι τελωνειακοί δασμοί τότε στη Σμύρνη ήσαν υποτυπώδεις

Ήταν το κατάστημα του Ατζιτήρη με πλουσιότατη βιτρίνα Ο άνθρωπος αυτός κατεστράφη τελείως με την Καταστροφή Δεν μπόρεσε να εμφανιστεί πλέον εις την Ελλάδα και μάθαμε ότι όταν πέθανε έγινε έρανος για να τον θάψουν Ο άνθρωπος ο οποίος εθεωρείτο από τους πλουσιότερους χρυσοχόους

Επίσης ήταν ένας Φραγκολεβαντίνος ο Ρουτζιέρι ένας Αρμένης ο Μινασιάν και εις τον δρόμο αυτό το 1873 μετά βεβαιότητος και εις τον αριθμό 57 εμφανίστηκε για πρώτη φορά σίγουρα η φίρμα

Digitized by 10uk1s

laquoΚατραμόπουλοιraquo Ευρέθηκε ένα κουτάκι το οποίο μας προσέφερε μία παλιά μας πελάτισσα και το οποίο αναφέρει το εξής laquoΠ Κατραμόπουλοςraquo mdashήταν ο θείος μουmdash laquoκαι Σίαraquo mdash ήταν ο πατέρας μου laquoΟδός Ευρωπαϊκή αριθμός 57raquo Οι δικοί μου από εθνικισμό από σωβινισμό δεν ήθελαν να αναφέρουν τη λέξη Φραγκομαχαλάς και γι αυτό αναφέρουν laquoοδός Ευρωπαϊκήraquo Και από κάτω laquoΣμύρνη 1873raquo

Λοιπόν για να αναφέρεται το κουτάκι στο 1873 δεν θα πει ότι εκείνη τη χρονιά άνοιξε για πρώτη φορά το χρυσοχοείο μας Τουλάχιστον θα πρέπει να πάμε τρία χρόνια πίσω Επομένως στο 1870 Από την Ευρωπαϊκή οδό νούμερο 57 μετεφέρθη κατόπιν το κατάστημά μας εις της Μαντάμας το Χάνι που προανέφερα και η φίρμα πλέον ήταν laquoΑδελφοί Κατραμόπουλοιraquo Όχι laquoΠ Κατραμόπουλος και Σίαraquo πλέον

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι πάντοτε Έλληνες ή το πολύ Αρμεναίοι ή Φραγκολεβαντίνοι ήσαν εις το λεγόμενο Τσαρσί δηλαδή κοντά εις την τουρκική συνοικία Μεταξύ αυτών ήταν και ο κ Παπαδόπουλος ο περίφημος Μαστρογιάννης ο οποίος έκανε και εμπόριο πολυτίμων λίθων Λέγεται ότι ήταν τόσο πλούσιος ώστε τις πέτρες τα διαμάντια ή τα μπρουγιάν ή τα ρουμπίνια δεν τα είχε στις λεγόμενες ποσέτες δηλαδή στα χάρτινα περιτυλίγματα αλλά σε ολόκληρα τσαντάκια ή γρουμπάκια από δέρμα και όταν ζήταγες να αγοράσεις ένα διαμάντι σου άνοιγε σε ένα πιάτο μια ολόκληρη στοίβα από πολύτιμες πέτρες Και αυτός κατεστράφη τελείως με τη φωτιά και δεν ξαναφάνηκε εις τον ορίζοντα της εδώ Ελλάδας

Και μια που μιλάμε για τον Φραγκομαχαλά την Ευρωπαϊκή οδό όπως τη χαρακτήρισαν λίαν σωστά και λίαν χαρακτηριστικά σ αυτό το δρόμο υπήρχαν ωραιότατα μαγαζιά με πολύ πλούσια είδη και ποικιλίες εμπορευμάτων για τις κυρίες Μεταξύ αυτών υπήρχαν και υποκαταστήματα μεγάλων μαγαζιών ευρωπαϊκών όπως ήταν το Μπον Μαρσέ ήταν του Σολάρι και άλλα

Ένα από τα ωραιότατα και πλουσιότατα πολυκαταστήματα του Φραγκομαχαλά ήταν του Ξενόπουλου Σ αυτό το κατάστημα μπορούσε κανείς να βρει ότι ήθελε Από ρούχα έτοιμα ευρωπαϊκά υφάσματα καπέλα γούνες ακόμα και έπιπλα Ήταν ένα πολύ μοντέρνο πολυκατάστημα σε τέσσερις ορόφους με πολύ πολύ πλούσιο και εκλεκτό εμπόρευμα Όπως είπα και πιο πριν οι δασμοί στη Σμύρνη πριν γίνει η Ελληνική κατοχή ήσαν υποτυπώδεις και έτσι μπορούσαν να εισάγονται εύκολα και πολύ φτηνά εμπορεύματα από την Ευρώπη

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο υπήρχαν και μερικά ονομαστά για τα είδη τους μαγαζιά όπως του Κοντορούση για παπούτσια του Παπαθωμά για γούνες του Μουτάφη για καπέλα του Γεωργιάδη για δαντέλες του Αλεξίου για έπιπλα

Επίσης υπήρχε και η Σαλ ντε Βαν όπου κάθε Κυριακή πρωί εγένοντο πλειστηριασμοί και πωλούσαν από όλα τα είδη Πίνακες κοσμήματα έπιπλα κτλ

Επίσης ήταν το περίφημο φαρμακείο του Μωραΐτη Στον ίδιο δρόμο δε ήταν και ένα ονομαστό ζαχαροπλαστείο η laquoΜυροβόλος Άνοιξηraquo Σ αυτό έχω να σας διηγηθώ ένα νόστιμο περιστατικό με τον περίφημο Τσουρτσούρα που ανέφερα προηγουμένως τον τύπο της Σμύρνης που έκλεβε τα σκυλιά

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου υπήρχε μεγάλη έλλειψη από μικρά κέρματα Έτσι πολλά μαγαζιά όταν επρόκειτο να δώσουν ρέστα και δεν είχαν ετύπωναν σε κάτι χαρτιά με τη σφραγίδα τους και ανέγραφαν το ποσό το οποίο αντιπροσώπευαν Μια μέρα είχε πάει στη laquoΜυροβόλοraquo ο Τσουρτσούρας και έφαγε λουκουμάδες κανταΐφια δεν ξέρω τι και αφού επλήρωσε

Digitized by 10uk1s

αντί ρέστα του δώσανε τέτοια χαρτάκια Στην απορία του που ρώτησε του απάντησαν ότι αυτά ισχύουν ως νόμισμα του καταστήματος

Μετά από λίγες μέρες πήγε πάλι ο ίδιος και αφού έφαγε του καλού καιρού εφώναξε το γκαρσόνι να πληρώσει και αντί πληρωμής έδωσε δικά του χαρτιά Στην απορία αυτών λέει laquoΓιατί τα δικά σας ισχύουν και τα δικά μου δεν ισχύουνraquo Τέτοιος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας

Επίσης ένα ονομαστό κατάστημα της Σμύρνης ήταν το laquoΑγγλοήστερνraquo Αυτό δεν ήταν στον Φραγκομαχαλά Ήταν σε έναν παράλληλο δρόμο Όλα του τα εμπορεύματα ήσαν προελεύσεως αγγλικής Εκεί μπορούσες να αγοράσεις έτοιμα ρούχα εγγλέζικα σκωτσέζικα καπαρντίνες παπούτσια

Επίσης εκτός από τα ωραία μαγαζιά του Φραγκομαχαλά που ανέφερα υπήρχαν και πολλά σε άλλα σημεία της Σμύρνης τα οποία ήσαν μάλλον χοντρικής πωλήσεως Πολλά από αυτά ανήκαν σε Αρμενίους οι οποίοι είχαν τα κεντρικά τους στο Λονδίνο και υποκαταστήματα στη Σμύρνη όπως ήταν του Ιπιρξιάν του Σιβρισαριάν του Εσαγιάν Γι αυτό υπήρχαν πολύ πλούσιοι Αρμεναίοι εις την Σμύρνη

Όταν μιλούσαμε πριν για τα χρυσοχοεία που ήσαν στης Μαντάμας το Χάνι μεταξύ των άλλων ανέφερα ότι πλάγια στο δικό μας ήταν ο κ Ευάγγελος Μανουσάκης Αυτός ήταν ένας πρωτοπόρος εις τις άτοκες δόσεις πωλήσεως τιμαλφών Είχε κατορθώσει να προσελκύσει το σύνολο των εργατριών που εργάζονταν στην επεξεργασία του καπνού τις καπνουλούδες όπως λέγαμε οι οποίες αγόραζαν χρυσά και πλήρωναν κάθε Σάββατο που έπαιρναν το βδομαδιάτικο πληρώνοντας με δόσεις Δηλαδή δούλευε τεφτεράκι Όταν ερχόταν το Σάββατο και κατέπλεε η πελατεία του κ Μανουσάκη επί ώρες μύριζε από καπνό ανεπεξέργαστο η γειτονιά μας διότι υπήρχαν στη Σμύρνη πάρα πολλές αποθήκες όπου εδούλευαν κοπέλες στην επεξεργασία του καπνού και μύριζαν φυσικά και αυτές Αυτός δε ο γείτονάς μας ο κ Μανουσάκης ο οποίος επέζησε και δούλεψε και αρκετά χρόνια εδώ στην Αθήνα είχε ένα φυσικό Εάν δεν κλείναμε εμείς το δικό μας μαγαζί δεν εννοούσε να κλείσει αυτός φοβούμενος φαίνεται μην του πάρουμε κανένα πελάτη

Ένα βράδυ συμφωνήσαμε με τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη και τον υπάλληλο που είχαμε τότε τον Σαββάκη να μην κλείσουμε νωρίς για να τον υποχρεώσουμε να μείνει και αυτός Και μείναμε ως τις δώδεκα τη νύχτα και αυτός δεν εννοούσε να κλείσει αν δεν φύγουμε εμείς

Και με την ευκαιρία της σημερινής μέρας μου τη χαρά που πήρα κάνοντας βέρες για την εγγονή μου τη Μαρίνα θυμήθηκα την ευχή που έδινε ο θείος μου ο Παναγιώτης σε όσους έκαναν βεργέτες βέρες κατά τους Αθηναίους παίρνοντάς τες από το μαγαζί μας Και έλεγε τότε laquoΚαλορίζικα και αμετάνιωταraquo

Και μια που μιλούμε για χρυσοχοεία θα κάνουμε ένα διαχωρισμό διακριτικό μεταξύ των χρυσοχόων του Φραγκομαχαλά και των χρυσοχόων του κατ εξοχήν δρόμου της χρυσοχοΐας της Μαντάμας το Χάνι

Οι χρυσοχόοι του Φραγκομαχαλά ήσαν μάλλον μεταπωληταί κοσμημάτων διότι όπως προανέφερα η εισαγωγή ειδών από την Ευρώπη στη Σμύρνη ήταν κάτι το εύκολο και δεν επιβαρυνόταν Δεν είχαν δηλαδή δικά τους εργαστήρια έφερναν τα περισσότερα είδη τους από το εξωτερικό και έκαναν παραγγελίες σε διαφόρους τεχνίτες της χρυσοχοΐας της Σμύρνης να κάνουν γι αυτούς κοσμήματα

Ένας από αυτούς που δούλευε για τους χρυσοχόους του Φραγκομαχαλά και προπαντός για τη φίρμα των αδελφών Γεωργιάδη ήταν όπως έμαθα εκ των υστέρων ο πατέρας μου Επειδή ο πατέρας μου είχε έξι παιδιά και ο θείος μου παρ όλο που παντρεύτηκε δύο φορές δεν απέκτησε παιδιά ήταν υποχρεωμένος να δουλεύει και να αποδίδει περισσότερο εις τον συνεταιρισμό για να έχει και

Digitized by 10uk1s

περισσότερα τραβήγματα Γι αυτό πολλά κοσμήματα τα οποία έφερναν τη φίρμα Γεωργιάδη ήσαν κατασκευές του πατέρα μου ο οποίος εθεωρείτο από τους καλύτερους τεχνίτες της Σμύρνης Διότι και καλός τεχνίτης ήταν αλλά και εφευρετικός

Από την Ευρώπη εισήγαν πολλά έτοιμα κοσμήματα ματ Όπως είναι γνωστό στη Σμύρνη δεν υπήρχε ηλεκτρισμός και επομένως δεν υπήρχαν τα κατάλληλα μηχανήματα για να δημιουργήσουν το ματ που λέγαμε

Ο πατέρας μου σκέφτηκε και έκανε μία δική του εφεύρεση πρωτόγονη αλλά αποδοτική Σκέφτηκε ότι τα χτυπήματα σε μία λεία επιφάνεια κοσμήματος δημιουργούν αυτό το είδος του ματ Γι αυτό φρόντισε και πήρε σπασμένα τζάμια τα οποία άλεσε και τα έκανε ψιλά σαν αλεύρι και στο σπίτι επάνω το δικό μας έκανε μία εγκατάσταση Δηλαδή στην ταράτσα εφήρμοσε ένα είδος υδρορρόης που από πάνω είχε ένα χωνί έριχνε μέσα αυτά τα τρίμματα των τζαμιών και πέφτανε με ορμή κάτω εκεί που βρισκόταν το κόσμημα και χτυπώντας το πολύ εδημιουργείτο ματ Αυτό δεν το ήξεραν αυτοί και έτσι ο πατέρας μου είχε μία πρόσθετη αμοιβή Μία πρόσθετη ενίσχυση στα οικονομικά του

Στο μαγαζί μας της Σμύρνης θυμάμαι ότι υπήρχαν αυτά τα σύνεργα Δηλαδή ένα μεγάλο χωνί ένα είδος υδρορρόης και κάτω ένα μεγάλο δοχείο σαν βαρέλι το οποίο υποδέχετο τα τρίμματα Έπειτα τα ξανάβαζαν σε έναν κουβά τα ξανανέβαζε ο μεγάλος μου αδελφός στην ταράτσα και τα ξανάριχνε

Επίσης υπήρχαν εκεί πολλά καλούπια για να κάνουμε κοσμήματα διότι τα κοσμήματα στη Σμύρνη όπως είπα ήσαν τα περισσότερα χειροποίητα Δεν υπήρχαν χυτόπρεσες και τέτοια

Επίσης το λιώσιμο του χρυσού γινόταν σε καμίνια με κάρβουνα Υπήρχε φυσερό από πάνω υπήρχε και καμίνι και έβαζαν το χρυσό σε χωνάκια που τα λέγαμε ποτάδες Όταν ο θείος μου επρόκειτο να λιώσει χρυσό εμένα η δουλειά μου ήταν να δουλεύω το φυσερό αφού προηγουμένως ανέβαινα και άνοιγα το πίσω παράθυρο του εργαστηρίου Ο τοίχος του έβλεπε στον περίβολο της εκκλησίας των Καπουκίνων που ήταν ιδιοκτησία του μαγαζιού μας

Επίσης στη Σμύρνη φυσικά δεν υπήρχε ούτε ωράριο ούτε συνδικάτα εργατών Ένας καλός τεχνίτης ήταν πάντα περιζήτητος και έβρισκε δουλειά εύκολα ενώ έναν τεμπέλη ή άχρηστο το αφεντικό είχε όλο το ελεύθερο να τον απολύσει χωρίς να έχει συνέπειες

Στη Σμύρνη στην ωραία πόλη της χαράς και της εργασίας (διότι στη Σμύρνη για να είσαι φτωχός έπρεπε να είσαι τεμπέλης) υπήρχε δουλειά για όλους Δεν εδικαιολογείτο άνθρωπος φτωχός εκτός αν ήταν τεμπέλης

Όπως μου είπε η μητέρα μου επειδή οι περισσότερες δουλειές και τα περισσότερα δώρα γίνονταν το Δεκέμβρη και την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και όχι των Χριστουγέννων όπως τώρα που φραγκέψαμε ο πατέρας μου εγκαθίστατο και κοιμόταν και τη νύχτα μέσα στο μαγαζί δουλεύοντας είκοσι ώρες το εικοσιτετράωρο Έπαιρνε το στρώμα του και το πάπλωμά του και κοιμόταν σε έναν καναπέ του μαγαζιού Μόνο κάθε Σάββατο πήγαινε σπίτι για να πλυθεί να καθαριστεί να αλλάξει ρούχα και αυτό όπως προανέφερα διότι ήταν υποχρεωμένος να συνεισφέρει περισσότερα λόγω των περισσοτέρων εξόδων που είχε με τη μεγάλη του οικογένεια

Τα δύο τρία τελευταία χρόνια προ της Καταστροφής ήσαν πολύ στη μόδα στη Σμύρνη τα βραχιόλια Τα περίφημα σμυρναίικα βραχιόλια Οι σαλίγκαροι τα τσατιά κτλ Αυτά όλα γίνονταν από χρυσό 22 καρατίων Δηλαδή λιώνανε απευθείας ή αγγλικές λίρες ή τουρκικές λίρες ή εικοσόφραγκα και έτσι

Digitized by 10uk1s

εγίνοντο αυτά τα ωραία σμυρναίικα βραχιόλια Αυτή η μόδα ήταν και ένα είδος σωτηρίας για τη μετέπειτα προσφυγιά διότι όσοι πρόσφυγες κατόρθωσαν και γλίτωσαν και έφεραν τα χρυσά τους εδώ πουλώντας τα μπόρεσαν να δημιουργήσουν τον πρώτο πυρήνα της εγκαταστάσεώς τους Φυσικά η έλευση των προσφύγων βοήθησε πολύ και την οικονομία της Ελλάδας Η αλήθεια είναι ότι οι Ελλαδίτες τρόμαξαν όταν είδαν το κύμα των προσφύγων φοβούμενοι ότι αυτό θα φέρει ανεργία και μεγάλη φτώχεια Αλλά όπως είπα και εγώ σε μία εκπομπή της τηλεόρασης για τη μαύρη επέτειο της καταστροφής της Σμύρνης οι πρόσφυγες ακούμπησαν μεν εις τον κορμό της μητέρας πατρίδος αλλά δεν ακούμπησαν ως παράσιτα αλλά ως μπόλια και εμπόλιασαν τον κορμό της Ελλάδος και γι αυτό πήγε πολύ μπροστά η Ελλάς Απόδειξη είναι η Μακεδονία Δεν ξέρω αν το ξαναείπα αλλά όσες φορές και να το πει κανείς δεν αρκεί Η εγκατάσταση των προσφύγων και προπαντός των Ποντίων εδημιούργησε ένα ωραίο στρώμα Ελλήνων εις τη Μακεδονία Και όχι μόνο ανεπτύχθη οικονομικώς και βιομηχανικώς αλλά διορθώθηκε και εθνολογικώς

Διότι πριν από την έλευση των προσφύγων με τις προπαγάνδες και με τις διώξεις πολλοί παρ όλο που ήσαν Έλληνες εις το αίσθημα ήσαν σλαβόφωνοι πράγμα που ενίσχυε τότε την προπαγάνδα της Βουλγαρίας που επιζητούσε να μας φάει τη Θεσσαλονίκη

Όπως είπα η έλευση των προσφύγων οι οποίοι ήσαν γυμνοί και δεν είχαν ούτε ρούχα ούτε ένα κρεβάτι να κοιμηθούν εβοήθησε πολύ την εθνική οικονομία Ήρθαν τότε και πολλά δολλάρια προπαντός από τους Αμερικανούς οι οποίοι ήσαν οι μόνοι που πραγματικά εβοήθησαν στην εγκατάσταση των προσφύγων και πολλές βιοτεχνίες μικρές εδούλεψαν και εξελίχθηκαν σε βιομηχανίες Διότι ερχόμενοι οι πρόσφυγες ήσαν υποχρεωμένοι να αγοράσουν από παπούτσια κάλτσες έως κρεβάτια έως μαχαιροπίρουνα έως πιάτα και εν πάση περιπτώσει το νοικοκυριό Οι δικές μας οι γυναίκες ήσαν προκομμένες και καθαρές Τις είπαν παστρικές με διφορούμενη έννοια Εμείς θα πάρουμε την καλή έννοια Ήσαν πράγματι παστρικές και νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς όπου η ζωή ήταν πρωτόγονη όπου δεν υπήρχε αποχέτευση και τα βρωμόνερα κυκλοφορουσανε μέσα στους δρόμους δεν εξεδηλώθη ποτέ καμία επιδημία λόγω της καθαριότητας την οποία κρατούσαν οι γυναίκες οι δικές μας εις τα σπίτια τους

Η άλλη διφορούμενη έννοια του παστρικές ήταν καλοαντρούδες Τραβούσαν τους άντρες τους Ελλαδίτες και θύμωναν οι κοπέλες διότι έχαναν τις ευκαιρίες Οι γυναίκες οι δικές μας ήσαν καλές μαγείρισσες καλές νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς με τις πρωτόγονες εγκαταστάσεις όπου έμεναν ολόκληρες οικογένειες σε μία παράγκα η οποία είχε ένα υποτυπώδες παραθυράκι μόλις εξοικονομούσαν κανένα κομματάκι πανί έφτιαχναν μία κουρτινουλα και μόλις βρίσκανε κανένα κουτί από κονσέρβα και λίγο χώμα κατόρθωναν και φύτευαν πότε ένα βασιλικό και πότε ένα γεράνι

Και όταν γύριζε ο άντρας κουρασμένος από το μεροκάματο έβρισκε πάντοτε στο σπίτι έτοιμο να τον περιμένει κάτι καλομαγειρεμένο Φτωχό μεν αλλά περιποιημένο Η δύναμη και το κουράγιο που έδωσαν οι γυναίκες της προσφυγιάς στους άντρες πρόσφυγες είναι βεβαιωμένα Χάρη εις την περιποίηση χάρη εις το κουράγιο που έδιναν κατορθώσαμε να κρατηθούμε στα πόδια μας

Ως απόδειξη θα φέρω ένα μικρό παράδειγμα Αυτή την εποχή υπάρχει μια πολύ μεγάλη βιομηχανία μπισκότων και ζυμαρικών οι αδελφοί Παπαδόπουλοι Οι γονείς αυτών είχαν εγκατασταθεί σε μία παράγκα στη Θεσσαλονίκη Η μητέρα τής οικογένειας εζύμωνε και έψηνε όλη μέρα κουλουράκια τα οποία ο πατέρας Παπαδόπουλος τα έπαιρνε σε έναν ταβλά στο κεφάλι του και έβγαινε και τα πουλούσε στους δρόμους

Ε λοιπόν τα παιδιά αυτής της οικογένειας μεγαλώνοντας με το παράδειγμα της εργατικότητος

Digitized by 10uk1s

κατόρθωσαν σήμερα να συναγωνίζονται ευρωπαϊκά είδη σαν τα δικά τους

Και μια και μιλήσαμε για την κακία της εκφράσεως laquoοι παστρικέςraquo ας μιλήσουμε και για το ειρωνικό laquoτι είχαμε και τι χάσαμεraquo Μπορεί μερικές απλοϊκές γυναικούλες προσφυγίνες να το είπανε καμιά φορά Αλλά είναι βέβαιο ότι και είχαμε και χάσαμε Είχαμε το παν και χάσαμε το παν σε μια στιγμή Εδώ μια ζημιά που γίνεται σε οιοδήποτε σπιτικό δηλαδή το να σπάσει ένα πιάτο ένα ποτήρι μας δημιουργεί μια κάποια στεναχώρια Φανταστείτε το βιος γενεών ολόκληρων να το αφήνεις έρμαιο στις αρπαγές των Τούρκων Να κλειδώνεις την πόρτα σου και να πετάς το κλειδί γιατί ξέρεις ότι δεν θα ξαναμπείς στο σπιτικό σου

Και για μεν τα σπίτια και τα μαγαζιά μας που καήκανε κατά κάποιο τρόπο το παίρνεις απόφαση Αλλά σκεφτείτε να έχεις ένα σπίτι ή μία ανθούσα επιχείρηση να την αφήνεις στα χέρια άλλων και να φεύγεις ξυπόλυτος και γυμνός με ένα μπογαλάκι μόνο στο χέρι γιατί δεν είχες τη δυνατότητα να πάρεις κάτι περισσότερο μαζί σου

Φυσικά και το σπίτι που μας φιλοξένησε μετά τη φωτιά του κ Ανέστη ένα αρχοντικό με τρία δωμάτια υποδοχής χωριστά το λίβινγκ την αυλή όπως τη λέγανε στη Σμύρνη με έξι υπνοδωμάτια επάνω με μία επίπλωση θαύμα διότι ο άνθρωπος αυτός ήταν καπνέμπορος καπνοπαραγωγός μάλλον και σταφιδοπαραγωγός με τεράστια κτηματική περιουσία και είχε κατορθώσει να δημιουργήσει μια καλή κατάσταση mdash και να ξέρει ότι αφήνει αυτό το σπίτι όπως είναι και φεύγει για να μην το ξαναδεί ποτέ

Το ίδιο συνέβη και με τον θείο μου Το σπίτι του Τσιντσίνη του θείου μου όπως προείπα κάηκε αλλά το εργοστάσιό του ο αλευρόμυλος ο οποίος ήταν ο καλύτερος των Βαλκανίων διότι με την ελληνική κατοχή σιγουρεύτηκε πλέον και καταξοδεύτηκε και ανανέωσε το σύνολο των εργαλείων του (και μάλιστα είχε φέρει ειδικό τεχνίτη από την Ελβετία διότι τα μηχανήματα ήσαν ελβετικά Αυτές τις λεπτομέρειες τις ήξερα διότι στο εργοστάσιο ήταν διευθυντής ο δεύτερος αδελφός μου ο Νίκος Είχαν φέρει όπως είπα ειδικό τεχνοκράτη από την Ελβετία τον κ Σενώ τον οποίο βρήκαμε μετά την Καταστροφή εις τους μύλους του Αγίου Γεωργίου Αυτός διοργάνωσε τους μύλους του Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι και επειδή γνωριζόταν με τον αδελφό μου τον Νίκο κατά την κατοχή πήγαμε και μας έδωσε μια μεγάλη ποσότητα αλεύρι) αυτό λοιπόν το τεράστιο εργοστάσιο το οποίο επειδή ήταν κοντά στην παραλία της Σμύρνης είχε δική του προβλήτα όπου επλεύριζαν τα πλοία που έφερναν αγγλικό κάρβουνο διότι το εργοστάσιο εργαζόταν με δική του κίνηση και ξεφόρτωνε κάρβουνα και φόρτωνε άλευρα για να κάνει εξαγωγή mdash αυτή την τεράστια περιουσία ο θείος μου την εγκατέλειψε και ήρθε εδώ αφού είχε χάσει και τον μοναχογιό του μαζί με τη θεία μου και αν δεν ήμαστε εμείς δεν θα είχε ούτε να κοιμηθεί πουθενά ούτε να φάει πουθενά

Σημειώστε ότι το 1948 που είχα πάει στη Σμύρνη πήγα και βρήκα το εργοστάσιο και ακόμα το 48 δηλαδή είκοσι έξι χρόνια αργότερα υπήρχε η επιγραφή laquoΙωάννης Ν Τσιντσίνηςraquo διότι το κτίριο ήταν τετραώροφο με τα γραφεία και οι Τούρκοι δεν είχαν την ευχέρεια να σβήσουν την επιγραφή

Το laquoτι είχαμε και το τι χάσαμεraquo είναι βέβαιο Διότι όπως είπα είχαμε το βιος μας είχαμε το σπιτικό μας είχαμε τη δουλειά μας είχαμε την προκοπή μας και όλα αυτά χαθήκανε σε μία ώρα μέσα σε μία κακιά στιγμή

Αυτά τα λίγα είχα να πω χωρίς να έχω ούτε τη μόρφωση ούτε την προπαρασκευή για να μάθουν τα παιδιά μου και τα εγγόνια μου λίγα πράγματα από την καημένη μας πατρίδα από τις ρίζες μας

Digitized by 10uk1s

Αυτά τα Δημόσια Λουτρά ήσαν εις το δεξιό άκρο της προκυμαίας της Σμύρνης και ελέγοντο laquoτου Ντισούraquo και λέγαμε πάμε στου Ντισού τα μπάνια Η μεγάλη αυτή εξέδρα που εισχωρούσε βαθιά μέσα στη θάλασσα εχωρίζετο σε δύο διαφορετικές εγκαταστάσεις Αριστερά ήταν για τις γυναίκες και δεξιά για τους άντρες με έναν εξώστη ενδιάμεσα να χωρίζει αυτές τις δύο εγκαταστάσεις

Εις την άκρη αυτή του εξώστη ήταν πάντοτε ένας φρουρός εφοδιασμένος με πέτρες και όταν κάποιος από τους κολυμβητές άντρες επλησίαζε προς το γυναικείο τμήμα τον πετροβολούσε και τον απομάκρυνε Αλλά τα περισσότερα μπάνια εγένοντο στα χωριά όπως σας προείπα διότι εκτός από τις ιδιωτικές εξέδρες υπήρχαν και Δημόσια Λουτρά Υπήρχαν επίσης και πολλές ιδιωτικές βάρκες στην παραλία της Σμύρνης και οι πιο καλοί κολυμβητές mdashμεταξύ αυτών ήμουν και εγώmdash παίρναμε τη βάρκα βγαίναμε ανοιχτά στον κόλπο και κολυμπούσαμε στα βαθιά

Πολύς κόσμος μάλιστα πήγαινε και έκανε μπάνια προς το Κορδελιό διότι τα νερά εκεί ήσαν πολύ πιο καθαρά Μέσα στον κόλπο της Σμύρνης κοντά στην παραλία ήταν άσχημα να κάνουμε μπάνιο διότι η Σμύρνη είχε αποχέτευση από τότε Υπήρχαν πολλά τρεχούμενα υπόγεια νερά και αυτό διευκόλυνε την εγκατάσταση αποχετεύσεως Όλες αυτές οι ακαθαρσίες φυσικά εχύνοντο εις τον κόλπο και πολλές φορές όταν φυσούσε μπάτης είχαμε μία άσχημη μυρουδιά Φανταστείτε αυτό λέγαμε όταν η Σμύρνη είχε τότε περί τους 500000 κατοίκους Σήμερα εάν εξακολουθεί ο ίδιος τρόπος αποχετεύσεως (λένε ότι η Σμύρνη έχει τώρα 4000000 κατοίκους) ο κόλπος θα έχει μολυνθεί και θα έχει καταστραφεί διότι στην εποχή μας ο κόλπος έδινε ωραιότατα ψάρια και προπαντός τις φημισμένες τσιπούρες και λαυράκια

Πιο πριν μιλήσαμε για τα ωραία καφενεία που ήσαν κατά μήκος της παραλίας της Σμύρνης με τις μουσικές και με τους ωραίους ανθρώπους της Σμύρνης μετά την κούραση της ημερήσιας δουλειάς να πηγαίνουν να διασκεδάσουν Και οι μεζέδες που προσέφεραν αυτά ήσαν τόσο άφθονοι ώστε αν έφτανε κανείς σε δεύτερο ή αν έφτανε και σε τρίτο ποτό ήταν αδύνατο πλέον να φάει για βραδινό φαγητό Ένα από τα πιο φημισμένα καφενεία της Σμύρνης το οποίο πριν ανέφερα ως του Κλωναρίδη ήταν το laquoΚαφέ Φώτηraquo Εκεί οι μεζέδες του ήσαν ονομαστοί mdash θαλασσινά στρείδια κυδώνια μύδια αχνιστά μπαρμπουνάκια μικρά τηγανητά συκωτάκι τηγανητό φασόλια και ατελείωτοι άπειροι μεζέδες πικάντικοι οι οποίοι τώρα μου διαφεύγουν

Οι Σμυρνιοί ήσαν καλοφαγάδες και ένας τέτοιος καλοφαγάς ήταν και ο θείος μου ο Παναγιώτης Λοιπόν επειδή ξυπνούσε και έπαιρνε το πρωινό του πολύ νωρίς έπρεπε κατά τις δέκα κάτι να φάει και να καλοφάει Έτσι μαζί με τη συντροφιά του επήγαινε στη μεγάλη αγορά που ήταν κοντά στα χρυσοχοεία στις Μεγάλες Ταβέρνες όπως λέγανε Εκεί ήταν η κυρίως κρεαταγορά και πράγματι υπήρχαν και πολύ μεγάλες ταβέρνες και είχαν αποστακτήρες τους λεγόμενους λαμπίκους οι οποίοι παρήγαν το ωραιότερο ούζο το τσίπουρο που λέγαμε στη Σμύρνη (φυσικά είχαν και κρασιά) και μοσχοβολούσε ο δρόμος από τσίπουρο

Ο θείος μου έπρεπε όπως είπα κατά τις δέκα να φάει την μπριζόλα του Ο ταβερνιάρης ήξερε και την είχε έτοιμη χωρίς ειδική παραγγελία

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο που όπως είπα τον λέγανε Μεγάλες Ταβέρνες προς το τέρμα του που συνόρευε με το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής ήταν και η Οθωμανική τράπεζα Ελέγετο Οθωμανική τράπεζα αλλά είχε γαλλικά κεφάλαια και κάποτε ένας υπάλληλος του χρυσοχοείου μας mdashδεν ξέρω γιατίmdash με πήρε μαζί του εκεί και με έκπληξη είδα ότι τότε ακόμα κυκλοφορούσαν οι χρυσές λίρες∙ για να μην καθυστερούν και τις μετρούν τις παρελάμβαναν με το ζύγι Ήξεραν ότι ήταν οκτώ γραμμάρια η κάθε λίρα δηλαδή τότε ήταν 25 δράμια επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να ζυγίζουν 250 δράμια ή 800

Digitized by 10uk1s

γραμμάρια Τέτοια ήταν τα μπερεκέτια Η αφθονία που λέγαμε της Σμύρνης

Οι λίρες για τις οποίες εμίλησα ήσαν αγγλικές Οι οθωμανικές λίρες οι οποίες ήσαν εκδόσεως Ρεσάτ Χαμίτ και κάτι άλλων Σουλτάνων εζύγιζαν δυο δράμια και ένα τέταρτο Επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να είναι 225 δράμια

Προηγουμένως είπα ότι η Οθωμανική τράπεζα εις το τέρμα του δρόμου που λεγόταν Μεγάλες Ταβέρνες επλησίαζε προς το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής Και επειδή αυτές τις μέρες που μιλάω εδώ πλησιάζει το Πάσχα μου ήρθε στο νου με ποιο τρόπο οι Σμυρνιοί επί τουρκοκρατίας ακόμα και επί τρομοκρατίας κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου εόρταζαν το Πάσχα Φυσικά οι περισσότερες Ορθόδοξες εκκλησίες της Σμύρνης είχαν πολύ μεγάλους περιβόλους γύρω από την εκκλησία με ωραία κάγκελα και κλειστές πόρτες από το φόβο των Τούρκων

Η μεγαλύτερη εκδήλωση της Αναστάσεως γινόταν στον περίβολο της Αγίας Φωτεινής ο οποίος ήταν ευρυχωρότατος Μπορούσε να περιλάβει μέσα πολλές χιλιάδες πιστούς Και από το περίφημο καμπαναριό της Αγίας Φωτεινής το οποίο για να το ρίξουν οι Τούρκοι μετά τη φωτιά είδαν και έπαθαν διότι ήταν καλοχτισμένο εξετοξεύοντο ωραιότατα βεγγαλικά τα οποία έφτιαχνε ο μπαμπάς του Καραμπάτη mdash έδειχνε την Ανάσταση του Χριστού διάφορα άλλα και τελείωνε ξετυλίγοντας μια μεγάλη Ελληνική σημαία οπότε χαλούσε ο κόσμος από τους πυροβολισμούς Φυσικά ήσαν κλειστές οι πόρτες για να μπορέσουν οι Σμυρνιοί να κρύψουν τα όπλα με τα οποία χαιρετούσαν την Ανάσταση του Κυρίου

Τη Δευτέρα του Πάσχα γινόντουσαν οι περίφημες παρτίδες όπως λέγαμε στη Σμύρνη τις εκδρομές Νομίζω ότι τις λέγανε παρτίδες διότι πήγαιναν στα περίχωρα της Σμύρνης τα οποία ήσαν με πολύ πράσινο και με πολλά δέντρα διότι στη Μικρά Ασία έπεφταν πολλές βροχές κατά τη διάρκεια της άνοιξης του φθινοπώρου και του χειμώνα Γεμίζανε οικογένειες φιλικές τα καλάθια τους με ότι ωραίο μπορούσε να φανταστεί κανείς κεφτέδες κοτολέτες που έμεναν από το αρνί που έσφαζαν για το Πάσχα τυριά και φυσικά όλα αυτά τα συνόδευαν με ωραία κρασιά και ούζο και στο τέλος κατέληγαν σε ωραία τραγούδια

Τα χωριά στα οποία γίνονταν αυτές οι φιλικές εκδρομές ήσαν γύρω στη Σμύρνη προς το εσωτερικό Ήταν ο Μπουτζάς ήταν ο Μπουρνόβας ήταν ο Κουκλουτζάς ήταν το Μερσινλί ήταν το Μπουρνάμπασι και διάφορα άλλα χωριά Σ αυτά οι περισσότεροι πήγαιναν με τις ιδιωτικές άμαξες Διότι όπως τώρα έχουμε τα αυτοκίνητα τότε η κάθε εύπορη οικογένεια είχε τη δική της άμαξα Αλλά ταυτόχρονα υπήρχαν και δύο σιδηροδρομικές γραμμές οι οποίες βοηθούσαν προς αυτά Ένα άλλο ωραίο χωριό στο οποίο πήγαιναν ήταν και το Σερντίκιο Επίσης και το Μπαλαντζίκ Ορισμένα από αυτά τα χωριά είχαν τουρκικά ονόματα ενώ στην πραγματικότητα ήσαν όλα ελληνικοί αμιγώς συνοικισμοί Δεν υπήρχε εκεί ούτε ένας Τούρκος

Και μια που μιλούμε για τις ημέρες του Πάσχα ας μιλήσουμε και για τις προετοιμασίες που έκαναν οι νοικοκυρές οι Σμυρνιές

Έπρεπε κατ αρχήν να τριφτούνε τα μπακίρια του σπιτιού Τα μπακίρια ήσαν ωραία φτιαγμένα χάλκινα σκεύη τα οποία είχαν μάλλον διακοσμητικό χαρακτήρα παρά ήσαν χρησιμοποιήσιμα Στόλιζαν το επάνω συνήθως μεγάλο ράφι της κουζίνας το οποίο πλαισιωνόταν επίσης από ειδικά χάρτινα στολίδια Τα μπακίρια είχαν διάφορα σχήματα στρογγυλά μισοστρόγγυλα επιμήκη και πλακί Το πλακί ήταν σκεύος ολοστρόγγυλο χαμηλό Επίσης μαζί με τα χάλκινα σκεύη έπρεπε να τριφτούν και τα μαγκάλια τα οποία ήσαν επίσης από χαλκό Επειδή δεν υπήρχαν ακόμα τότε καλοριφέρ τα περισσότερα σπίτια

Digitized by 10uk1s

εθερμαίνοντο από ωραία κατασκευασμένα χάλκινα μαγκάλια

Επίσης υπήρχε και ένα είδος μαγκαλιών τα λεγόμενα ταντούρια τα οποία ήσαν ξύλινα τραπέζια Είχαν στη μέση τρύπα για να μπαίνει το σκεύος με τα κάρβουνα και για να μην καίγεται το ξύλο είχε από πάνω μπρούντζο με διάφορα καρφιά τα οποία είχαν ωραίους συνδυασμούς Τα χάλκινα μαγκάλια όπου άναβαν καλά τη φωτιά έξω από το δωμάτιο για να αποφύγουν δηλητηρίαση από το διοξείδιο του άνθρακα είχαν ωραιότατα καπάκια με χέρια από μπρούντζο για να υπάρχει αντίθεση χρωματική διότι τα μεν χάλκινα ήσαν κόκκινα τα δε χέρια από μπρούντζο ήσαν κίτρινα και από πάνω υπήρχε ένα σαν πουλί για το σκέπασμα

Μετά ερχόταν η σειρά της καθαριότητας του σπιτιού Έπρεπε οι κοπέλες του σπιτιού να τρίψουν τα πατώματα με αλισίβα αλισιά όπως τη λέγαμε εις την οποία μέσα έριχναν και λίγη βρωμούσα Η βρωμούσα είναι η σημερινή χλωρίνη Τα πατώματα ετρίβοντο με ειδικές βούρτσες οι οποίες αντί για τρίχες είχαν σκληρά δόντια από ένα είδος χόρτου Έπρεπε το πάτωμα να τριφτεί και να γυαλιστεί τόσο πολύ ώστε να γυαλίσει σαν φλουρί

Μετά έπρεπε να τριφτούν οι αυλές του σπιτιού Αυλές στη Σμύρνη λέγαμε τις εισόδους Το χωλ το λεγόμενο το οποίο ήταν στρωμένο κατά κανόνα με ωραία άσπρα μάρμαρα Σ αυτό το διάστημα τα παιδιά αγόρια κορίτσια παίζανε έξω εις τους κήπους ή εις τους δρόμους διότι τότε ευτυχώς δεν είχαν εφευρεθεί τα αυτοκίνητα γυρίζοντας και θορυβώντας με τις περίφημες ροκάνες (και όσο πιο μεγάλη ροκάνα είχε το κάθε παιδί ήταν το πιο ενθουσιασμένο∙ οι ροκάνες από ξύλο δημιουργούσαν πολύ μεγαλύτερο θόρυβο παρά οι άλλες) και τραγουδούσαν

Βάγιο Βάγιο το Βαγιό τρώμε ψάρι και κολιό και την άλλη Κυριακή τρώμε το παχύ αρνί

Και μια και μιλάμε για αρνί από τη Μεγάλη Δευτέρα άρχιζε η αγορά των αρνιών τα οποία θα εθυσιάζοντο για το τραπέζι του Πάσχα Ο κάθε αρραβωνιαστικός έπρεπε να στείλει στην καλή του το πιο ωραίο αρνί το πιο καθαρό το πιο στολισμένο σαν νύφη

Επίσης ο κάθε πατέρας θα έπαιρνε το καλύτερο αρνί για την οικογένειά του Εμείς τα παιδιά τους βάζαμε κολλάρο στο λαιμό και με ένα σχοινί τα γυρίζαμε στους δρόμους γύρω από το σπίτι μας και τα αρνιά μας αυτά τρώγανε χασίλι Το χασίλι ήταν δεμάτια από φρέσκια βρώμη ή από τριφύλλι

Αλλά όταν τη Μεγάλη Παρασκευή ακουγόταν η τραγική φωνή του σφάχτη laquoΠοιος έχει αρνιά για σφάξιμο προβιές για πούλημαraquo άρχιζε το κρυφό κλάμα μας διότι εν τω μεταξύ το είχαμε αγαπήσει το αρνάκι

Τη Μεγάλη Πέμπτη μαζί με το βάψιμο των αυγών άρχιζε και το ζύμωμα της ζύμης από την οποία θα γίνονταν τα περίφημα σμυρναίικα τσουρεκάκια

Ξέχασα να σας πω ότι την εβδομάδα προ των Βαΐων την προ του Λαζάρου οι μητέρες μας μάς έκαναν ένα είδος κούκλες από ψωμί με λίγη μαστίχα μέσα και λίγη ζάχαρη διότι δεν έπρεπε να φάμε ούτε γάλα ούτε τυρί Αυτά τα ψωμάκια που τους έδιναν σχήμα κούκλας ήσαν τα περίφημα Λαζαράκια όπως τα λέγαμε

Digitized by 10uk1s

Τη Μεγάλη Παρασκευή η περιφορά των Επιταφίων και επί τουρκοκρατίας ακόμα γινόταν έξω από τον περίβολο των ναών μας και οι Επιτάφιοι περνούσαν από πολλούς δρόμους της Σμύρνης Εις αυτή την περίπτωση υπάρχει και ένα μελανό σημείο Όταν συναντιόνταν οι Επιτάφιοι της Αγίας Αικατερίνης και του Αγίου Δημητρίου που ήσαν γειτονικές συνοικίες επέμενε η ομάδα του κάθε Επιταφίου να περάσει διότι συναντιόνταν μετωπικώς Να υποχωρήσει η μία ομάδα για να περάσει η άλλη Επειδή όμως αυτό εθεωρείτο μειωτικό για τους νταήδες της εκάστοτε συνοικίας κατέληγε σε καβγά με αποτέλεσμα πολλές φορές να ανατρέπονται και οι Επιτάφιοι Φυσικά όταν έγινε η κατοχή της Σμύρνης από τους Έλληνες υπήρξε και κανονική αστυνόμευση οπότε σταμάτησε αυτό το άτοπο εις βάρος της Εκκλησίας μας

Πιο πριν μιλήσαμε για το αρνί που έστελναν τις παραμονές του Πάσχα οι αρραβωνιασμένοι στην καλή τους Αλλά υπήρχε και μία άλλη κατηγορία των ερωτευμένων οι οποίοι δεν είχαν επισημοποιήσει ακόμα το δεσμό τους και δεν είχαν εκδηλώσει επισήμως στις οικογένειες τα αισθήματά τους Αυτοί κατέφευγαν στις λεγόμενες στη σμυρναϊκή διάλεκτο laquoπατινάδεςraquo mdash καντάδες για να εκδηλώσουν τα αισθήματα προς την καλή τους Ο συνήθης τρόπος των καντάδων αυτών ήταν να προηγείται μία άμαξα μέσα εις την οποία θα υπήρχαν τα όργανα και οι τραγουδιστάδες Η συνήθης σύνθεση των οργάνων ήταν οπωσδήποτε ένα σαντούρι ένα βιολί και μία κιθάρα Από πίσω ακολουθούσε η άμαξα με τον ερωτευμένο και την παρέα του Πήγαιναν κάτω από τα παράθυρα ή από το μπαλκόνι της καλής τους και άρχιζαν να εκδηλώνουν με τραγούδια τα αισθήματά τους Αν όμως γίνονταν αρκετά οχληροί ή οι γονείς ή τα αδέλφια της καλής δεν τους ήθελαν να εκδηλώνουν τα αισθήματά τους και με κάποιο τρόπο να εκτίθεται η κοπέλα στη γειτονιά προσπαθούσαν να τους απομακρύνουν Εάν όμως αυτοί ήσαν επίμονοι και δεν φεύγανε καμιά φορά εδέχοντο το περιεχόμενο του δοχείου της νυκτός στο κεφάλι

Αυτά ως προς τους έρωτες των ανδρωθέντων Εμείς που ήμαστε τότε νεαροί δεκαπέντε δεκάξι δεκαεπτά ετών είχαμε μία ωραία συντροφιά Ήταν ο Κώστας Σαριδάκης ο Κώστας Μιχαηλίδης ο Βασίλης Γαβριηλίδης ο Ηρακλής Παύλου εγώ και κάνα δυο ακόμα φίλοι Δυστυχώς όλοι αυτοί είναι πλέον μακαρίτες Και ο μόνος επιζών είμαι εγώ

Ο Κώστας Σαριδάκης ο οποίος ήταν λίγο μεγαλύτερος από μένα έμεινε αιχμάλωτος των Τούρκων στη Σμύρνη και δεν ξαναήρθε στην Ελλάδα Ήταν ο πιο καλλίφωνος από την παρέα μας Γυρίζαμε λοιπόν έξω από τα σπίτια των κοριτσιών μας τραγουδώντας και με αυτό τον τρόπο εκδηλώναμε τα αισθήματά μας Αλλά ξεφεύγανε και αυτά καμιά φορά κρυφά από το σπίτι και πηγαίνανε και κάνανε το λεγόμενο κόρτε σε καμιά σκοτεινή γωνιά σε κανένα απόμερο δρομάκι φυσικά πάντοτε κοντά στο σπίτι

Το κόρτε ήταν πιο πολύ ρομαντικό Μόλις τολμούσαμε να πιάσουμε κανένα χεράκι και το πολύ πολύ κανένα κλεφτό φιλί

Εγώ τότε είχα σύνδεσμο με μία κοπέλα που την έλεγαν Όλγα και η οποία φυσικά δεν ζει και αυτή Τις Κυριακές όλη η συντροφιά με τις κοπέλες μας πηγαίναμε στον laquoΦοίνικαraquo Ο laquoΦοίνικαςraquo ήταν ένας λαϊκός κινηματογράφος πίσω από την Αγία Αικατερίνη Τον λέω λαϊκό διότι ήταν μέσα στη συνοικία και τα εισιτήρια φυσικά ήσαν ανάλογα με τις δυνατότητες του χαρτζιλικιού που παίρναμε

Ανεβαίναμε και καθόμαστε στον εξώστη κλέβοντας πού και πού κανένα χαδάκι ή κανένα φιλάκι Όλα αυτά όμως τα ανέτρεψε η φωτιά και χάθηκαν τα ίχνη όλων των κοριτσιών Φυσικά η συντροφιά μας εκτός από τον μακαρίτη τον Σαριδάκη που είπα ξανασυστήθηκε εδώ και όταν είχαμε ευχέρεια μαζευόμαστε στο Ζάππειο και τρώγαμε καμία πάστα

Ο μόνος από όλους ο πιο τσιγκούνης ήταν ο Βάσος Γαβριηλίδης ο οποίος μας έλεγε laquoπηγαίνετε φάτε

Digitized by 10uk1s

την πάστα σας και πέστε να φέρει και ένα ποτήρι νερό παραπάνωraquo και ερχόταν λίγο αργότερα για να αποφύγει το έξοδο της πάστας

Στη Σμύρνη κυκλοφορούσαν διάφοροι τύποι οι οποίοι με τα φερσίματά τους και με τον τρόπο τους έσπαζαν τη μονοτονία και διασκέδαζαν με κάποιο τρόπο τους ανθρώπους

Ένας από αυτούς ήταν ο Στέφανος Ο Στέφανος ήταν πλανόδιος μικροπωλητής ψιλικών και διαφόρων φω‐μπιζού και εξαρτημάτων για τις γυναίκες Ήταν πάντοτε ντυμένος παρδαλά για την εποχή του και τα περισσότερα είδη που πουλούσε τα καρφίτσωνε επάνω στα ρούχα του στο σακάκι του εκτός φυσικά από τη βιτρίνα την οποία είχε Γι αυτό όταν οι κυρίες έβλεπαν καμία από τις φίλες η οποία ήταν ντυμένη πολύ χτυπητά και φορούσε πολλά κοσμήματα κουτσομπολεύοντας την αποκαλούσαν Στέφανο

Ένας άλλος τύπος ήταν ο πλανόδιος βιβλιοπώλης ο οποίος γύριζε στη γειτονιά φωνάζοντας laquoΈχω βιβλία διάφορα Ο Ερωτόκριτος και η Αρετούσα και η Αρετή θριαμβεύουσα Έχω ημερολόγια και ημεροδείκτες Κάθε φύλλο και μία ιστορίαraquo Φυσικά είχε και άλλα βιβλία τα οποία ήσαν σε δυο τρεις τσάντες που άλλες κρέμονταν στην πλάτη του άλλες εμπρός του και κρατούσε και δύο εις τα χέρια Διαλαλούσε δηλαδή τους laquoΑθλίουςraquo του Βίκτορος Ουγκώ τη laquoΜανόν Λεσκώraquo τα laquoΜυστήρια των Παρισίωνraquo το laquoΕκείνη δεν απήντησεraquo και τα en vogue βιβλία εκείνης της εποχής τα οποία εδιάβαζαν οι ρομαντικές δεσποινίδες και ανελύοντο σε δάκρυα από συμπάθεια για τα πάθη των πρωταγωνιστών

Ένας άλλος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας Αυτός ήταν μικροαπατεώνας Είχε ένα ιδίωμα και ένα προτέρημα να κλέβει τα σκυλιά τα ιδιωτικά από τα σπίτια Εξεβίαζε τους ιδιοκτήτες των σκυλιών να του δίδουν ένα επίδομα μηνιαίο για να μην τους κλέψει το σκυλί τους Εάν δεν το έδιναν το έκλεβε το σκυλί του άλλαζε το χρώμα και το ξαναπουλούσε

Μεταξύ των θυμάτων ήταν και ο θείος μου ο Τσιντσίνης ο οποίος είχε ένα θηλυκό σκυλί που το υπεραγαπούσε τη Λίντα Ερχόταν ο Τσουρτσούρας και έπαιρνε κάθε μήνα το μηνιάτικό του Ήταν δηλαδή νονός με τη σημερινή έκφραση Εκτός αυτού όμως είχε και άλλες τρελές ιδιότητες Τρελά φερσίματα

Ένα βράδυ μπήκε μέσα εις το laquoΚαφέ Φώτηraquo το οποίο ήταν γεμάτο από άντρες φυσικά κρατώντας ένα ζεύγος κέρατα ταύρου και άρχισε και φώναζε laquoΠοιος θέλει ένα ζευγάρι κέραταraquo Επειδή όλοι γελούσαν και δεν απαντούσαν αυτός τους λέει laquoΑ έχετε όλοι κέρατα και γι αυτό δεν χρειάζεστε να αγοράσετε άλλαraquo

Ένας άλλος τύπος που εμείς τότε τα μικρά παιδιά την υπεραγαπούσαμε ήτανε γυναίκα Ήταν μια υψηλόκορμη αραπίνα η οποία επάνω στο κεφάλι της κρατούσε έναν πελώριο ταβλά μέσα εις τον οποίο είχε διάφορα σχετικά για παιδάκια Μεταξύ αυτών είχε τσεμπλεμπούδες σκέτες ωραίες ζεστές και φρεσκοψημένες είχε τσεμπλεμπούδες με γύρω γύρω ζαχαρωτά είχε φιστίκια αράπικα καθαρισμένα και φιστίκια αράπικα ακαθάριστα Είχε γλυκά τα καμπίσια που λέγαμε δηλαδή σαν τσιγάρο από ζάχαρη φτιαγμένο σε διάφορα χρώματα Αυτή ήταν όπως είπα η αγαπημένη μας διότι αν ήταν σε καλή διάθεση η μητέρα μας και ξόδευε κάτι μας έπαιρνε και ένα γλυκό

Την εποχή που μιλάμε μια κοπέλα στη Σμύρνη για να θεωρείται όμορφη έπρεπε να έχει άσπρο λείο δέρμα πλούσια μαλλιά και αρκετά κιλάκια Έπρεπε να έχει στήθος μπόλικο και ποπό αρκετό Γι αυτό

Digitized by 10uk1s

τότε φορούσαν κορσέδες με μπαλένες τους οποίους έσφιγγαν τραβώντας τα κορδόνια για να δημιουργηθεί μέση δαχτυλίδι και να ξεπεταχτούν τα υπόλοιπα μέλη του σώματος

Επίσης έπρεπε να έχει και πολλά μαλλιά Γι αυτό εάν οι κυρίες δεν είχαν πολλά μαλλιά έβαζαν στο κεφάλι μέσα από τα μαλλιά τους το λεγόμενο μπουμπάρι το οποίο ήταν φτιαγμένο από μαλλιά του ιδίου χρώματος με τα δικά τους και πάνω σ αυτό ετύλιγαν τα δικά τους ώστε να φαίνεται ότι έχουν πλούσια μαλλιά Εάν ο ποπός τους δεν ήταν αρκετά πλούσιος και αρκετά πεταχτός κάτω από τον κορσέ έδεναν ένα είδος μαξιλαράκι το οποίο το ονόμαζαν τουρνέ

Από τα γλυκά της αραπίνας εκείνο που προτιμούσαμε από όλα ήταν ένα είδος που το λέγανε φιστικάτο Ήταν καραμελέ είτε από μέλι είτε από ζάχαρη και παραγεμισμένο με φιστίκια αράπικα

Ξεσηκωμός στο σπίτι και μεγάλη χαρά για μένα και για τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη ήταν όταν επρόκειτο να έρθει να μείνει μερικές μέρες μαζί μας η νενέ Σοφί mdash η γιαγιά Σοφία η μητέρα του πατέρα μας Τη γιαγιά Σμαράγδα τη νενέ ντουντού δηλαδή τη γιαγιά από μέρους της μητέρας μου δεν τη γνώρισα διότι πέθανε όταν ήμουνα πολύ μικρός Όταν λέω ξεσηκωμός στο σπίτι εννοώ ότι έπρεπε να καθαριστούν να είναι όλα τέλεια μην τυχόν το μάτι της πάρει κάτι ανώμαλο

Έπρεπε να ζυμωθεί το ζυμάρι διότι θα έκανε φιδέ Φιδέ κάνανε τρίβοντας το ζυμάρι στα κόσκινα επάνω για να στεγνώσει και ήταν ένα από τα πιο αγαπημένα φαγητά μας Για εμάς τα παιδιά η χαρά ήτανε ότι το βραδάκι αφού τελειώναμε τα μαθήματά μας θα μαζευόμαστε γύρω στη γιαγιά και γύρω στο ταντούρι με τη φωτιά όπου στη χόβολη ψήναμε και κανένα κάστανο περιμένοντας ν αρχίσει να μας λέει παραμύθια Να μας πει την Κοκκινοσκουφίτσα να μας πει τους Επτά νάνους να μας πει για τη Σταχτομπούτα για το Μαγεμένο βασιλόπουλο για τον Δράκο που φύλαγε το νερό και άλλα

Επίσης παίζοντας μαζί με τη γιαγιά λέγαμε αινίγματα Με αυτό τον τρόπο εδούλευε και λίγο το μυαλό μας Μερικά από τα αινίγματα που λέγαμε τότε τα θυμάμαι Ένα από όλα έλεγε

Μακρύς μακρύς καλόγερος και πίτα το κεφάλι του Τι είναι

Εάν δεν το βρίσκαμε το εξηγούσε η γιαγιά Ήτανε το ξύλινο φτυάρι του φούρναρη το οποίο είναι πολύ μακρύ και εμπρός είναι τετράγωνο Με αυτό φουρνίζανε τα ψωμιά στους τότε φούρνους και με αυτό φυσικά τα ξεφουρνίζανε

Ένα άλλο αίνιγμα ήταν

Χίλιοι μύριοι καλογέροι σ ένα ράσο τυλιγμένοι Τι είναι

Το καρπούζι και οι μαύροι σπόροι αντιπροσώπευαν τους καλόγερους

Είχαμε και ένα που λέγαμε για το οποίο κοκκινίζαμε και ντρεπόμασταν Και εγώ ντρέπομαι που θα σας το πω αλλά ας γελάσουμε

Βουργούλακας κατρακυλά ανάμεσα σε δυο βουνά Τι είναι

Digitized by 10uk1s

Η ακαθαρσία η σκληρή που βγαίνει από τον ποπό

Η νενέ Σοφί ως μόνιμη κατοικία είχε το σπίτι της θείας μου της Τσιντσίνη Η νενέ Σοφί όπως προείπα είχε αποκτήσει τρία παιδιά Δυο αγόρια και ένα κορίτσι Τον θείο μου Παναγιώτη τον πατέρα μου και τη θεία μου Αναστασία Έμενε δε με τη θεία μου Αναστασία διότι ήταν αρχοντόσπιτο Εμείς είχαμε μόνο μία υπηρέτρια ενώ η θεία μου είχε τρεις υπηρέτριες εκτός από τον σωφέρ τους αμαξάδες καπετάνιο για το κότερο τζόκεϋ για τα άλογα κτλ Όπως προείπα ο θείος μου ήταν πάρα πολύ πλούσιος Αλλά η νενέ Σοφί κατά καιρούς επεσκέπτετο και το δικό μας σπίτι διότι υπήρχαμε εμείς τα εγγονάκια της Στον θείο μου τον Παναγιώτη δεν πήγαινε διότι εκείνος αν και παντρεύτηκε δυο φορές δεν απέκτησε ποτέ του παιδιά

Στη Σμύρνη ήταν έθιμο και εθεωρείτο πολύ φυσικό οι ηλικιωμένοι άνθρωποι και συνήθως οι χήρες διότι οι άντρες πεθαίνανε πολύ πιο πριν να πήγαιναν να ζήσουν τα χρόνια που τους έμεναν κοντά στις κόρες τους Και αν υπήρχαν αγόρια κατά καιρούς επεσκέπτοντο και τα σπίτια των γιων τους και των νυφάδων τους

Η γιαγιά μου η Σοφί όπως σας είπα ερχόταν σε εμάς για να μείνει μερικές μέρες και να αλλάξει λίγο περιβάλλον Η ανατροφή των παιδιών εγένετο με βάση και με σεβασμό προς τη θρησκεία Έπρεπε τα παιδιά να εκκλησιάζονται τακτικά και απαραιτήτως να πηγαίνουν με τον πατέρα προπαντός κάθε Κυριακή στην εκκλησία Δυο ή τρεις φορές το χρόνο έπρεπε να μεταλαμβάνουν Όταν επρόκειτο να μεταλάβουν αποβραδίς εγένετο μπάνιο φοβερό αλλαγή εσωρούχων κόψιμο νυχιών προσευχή για να πάρουν συγχώρεση από τον Θεό Και τη μέρα που μεταλαβαίνανε έπρεπε να μη φτύσουν χάμω όλο το εικοσιτετράωρο για να μη μολυνθεί η Αγία Κοινωνία πέφτοντας στο χώμα

Όταν μικρά παιδιά βλέπαμε κάπου πεταμένο κάτω κανένα κομματάκι ψωμί έπρεπε να τρέξουμε να το μαζέψουμε να το φιλήσουμε και να το προφυλάξουμε σε μια γωνιά ώστε να μην πατηθεί διότι το ψωμί εθεωρείτο ιερό είδος

Όταν συναντούσαμε κανέναν παπά έπρεπε να τρέξουμε με σεβασμό να του φιλήσουμε το χέρι

Προηγουμένως είχα πει ότι στη Σμύρνη οργίαζαν οι προπαγάνδες Προπαντός οι ξένες θρησκείες Δηλαδή οι καθολικοί και οι προτεστάντες προσπαθούσαν να προσηλυτίσουν παιδιά έχοντας σχολεία εις τα οποία η παιδεία ήταν δωρεάν Γι αυτό είχε δημιουργηθεί η εντύπωση ότι όταν μικροί συναντούσαμε ξένο παπά ξένης δηλαδή θρησκείας παπά αυτό εθεωρείτο προμήνυμα ότι μπορούσε να μας τύχει κανένα κακό και για να αποφύγουμε αυτό το κακό έπρεπε να χαϊδέψουμε τα γεννητικά μας όργανα Ήταν τόσο εμποτισμένη μέσα μας αυτή η ιδέα της κακοτυχίας που έφερναν οι ξένοι παπάδες ώστε θα σας διηγηθώ και κάτι που μου έτυχε εμένα την τελευταία χρόνια το 22 πριν γίνει η Καταστροφή όταν δίναμε εξετάσεις για την Τετάρτη Γυμνασίου στο τότε Αρμοστειακό γυμνάσιο

Είχαμε μαθηματικά εις τα οποία δεν ήμουν καθόλου δυνατός Αυτά θα τα πω για να δούμε ότι οι προλήψεις δεν ήσαν καθόλου λογικές Εκεί λοιπόν που πήγαινα προς το σχολείο τρομαγμένος γιατί φοβόμουνα ότι δεν θα τα κατάφερνα στα μαθηματικά είδα μπροστά μου ένα φραγκόπαπα Μόλις τον είδα λέω laquoΠαναγία μου χάθηκα Δεν θα δώσω εξετάσεις και θα τα αφήσω να είμαι επανεξεταστέος το Σεπτέμβρηraquo Και γύρισα να πάω πίσω προς το σπίτι Μόλις έκανα όμως μερικά βήματα συνάντησα τον καθηγητή μας των Ελληνικών τον κ Κωνσταντινίδη ο οποίος αμέσως μου λέει laquoΠου πας Κατραμόπουλεraquo Λέω laquoΚύριε καθηγητά ξέχασα να πάρω κόλλα διαγωνισμού και πάω στο περίπτερο να πάρωraquo laquoΑ ωραία Θέλω και εγώ να πάρω καραμέλες Πάμε μαζίraquo Οπότε υποχρεώθηκα να πάω στο σχολείο και να δώσω εξετάσεις Ε λοιπόν ο παπάς αντί γρουσουζιά μου έφερε γούρι Το θέμα των

Digitized by 10uk1s

μαθηματικών που μας έβαλε ήταν και εύκολο και κάτι που το ήξερα πολύ καλά Έτσι πήρα 9 λίαν καλώς στα μαθηματικά παρ όλο που φοβήθηκα τη γρουσουζιά του φραγκόπαπα

Το γυμνάσιο που ανέφερα πριν ότι φοιτούσα της Αρμοστείας ήτανε στο Φαρδύ της Ευαγγελίστριας Και όπως έχω πει και προηγουμένως τα τοπωνύμια της Σμύρνης εδηλούντο αναλόγως με την εκκλησία που ήταν στην περιφέρεια Εκτός όμως αυτού εις την εμπορική ζώνη της Σμύρνης υπήρχαν τοπωνύμια τα οποία αναφέροντο εις τη συγκέντρωση των ειδικών μαγαζιών που ασχολούντο με το εμπόριο Και είχαμε τα Γυαλιάδικα όπου επωλούντο κρύσταλλα κτλ τα Σιδεράδικα που είχαν είδη για σπίτια για οικοδομές και εν γένει χρήσιμα για το νοικοκυριό

Ένα μεγάλο και ονομαστό μαγαζί σ αυτή την περιφέρεια ήτανε του Μαύρου ιδιοκτησία Νικολαΐδη Ήταν τα Γουρουνάδικα δηλαδή όπου επωλείτο χοιρινό κρέας και τα παράγωγα του χοιρινού Διότι όπως είναι γνωστό οι Τούρκοι απηγορεύετο από τη θρησκεία τους να τρώνε χοιρινό κρέας και γι αυτό τα μαγαζιά που πουλούσαν χοιρινά κρέατα ήσαν πολύ απομακρυσμένα από την αγορά που είχε μοσχάρια και αρνιά Μια τέτοια όπως προαναφέραμε μεγάλη αγορά ήταν οι Μεγάλες Ταβέρνες στην οποία υπήρχαν πάρα πολλά κρεοπωλεία όπου μπορούσε να πάρει κανείς ωραία κρέατα

Επίσης ήταν τα Σερβετάδικα Τώρα γιατί τα λέγανε έτσι δεν ξέρω Ήταν τα Ταμπάκικα Ταμπάκικα ήταν εκεί όπου επεξεργάζοντο τα δέρματα

Επίσης ήταν και τα Κουμουτζίδικα Τα Κουμουτζίδικα ήταν της Μαντάμας το Χάνι Μέσα σ αυτό ήσαν κατά πλειονότητα χρυσοχοεία Εκτός από το δικό μας πλάγιά μας ήταν του κ Ευάγγελου Μανουσάκη του Μιχαλάκη Σωτηρίου του Πωλ Τας του Θεόδωρου Αδαμόπουλου Πλάγια μας ήσαν επίσης οι αδελφοί Κόρη και δύο τρεις άλλοι που μου διαφεύγουν τα επίθετά τους

Φυσικά υπήρχαν εκεί και ένα δυο άλλα είδη καταστημάτων Μεταξύ αυτών ήταν και το οδοντιατρείο των αδελφών Γκρανιέ οι οποίοι είχαν ένα είδος βιτρίνας όπου προέβαλλαν μασέλες οι οποίες με ένα ελατήριο ανοιγόκλειναν σαν να μασούσαν Θέαμα λίγο μακάβριο

Και μια που μιλάμε για χρυσοχοεία πρέπει να τονίσω μία σωβινιστική περίπτωση Όλοι οι αδαμαντοδέτες της Σμύρνης οι μουχλαϊτζήδες όπως τους λέγανε με την τουρκική λέξη ήσαν Αρμένιοι και δεν παίρνανε ποτέ υπάλληλο ή βοηθό άλλης εθνότητας παρά μόνο Αρμενίους για να κρατάνε κλειστό το επάγγελμα στα χέρια τους Στη γειτονιά μας δηλαδή εις τα Κουμουτζίδικα της Μαντάμας το Χάνι ήταν και ένας Αρμένης αδαμαντοδέτης περίφημος ο κ Βανέτσας Ήταν τεράστιος Χωρίς υπερβολή θα ζύγιζε πλέον των 150 κιλών και αυτό το θηρίο έκανε τόσο ωραία δουλειά και τόσο λεπτή που πολλοί ήρχοντο και από την Κωνσταντινούπολη ακόμη να φέρουν κοσμήματα για να τους εφαρμόσει τις πέτρες όχι μόνο εφαρμόζοντας αυτές αλλά σχεδόν κεντώντας το ίδιο το κόσμημα

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι ήσαν και στο Φραγκομαχαλά Μεταξύ αυτών οι αδελφοί Γεωργιάδη οι οποίοι ως αντιπρόσωποι του Κριστόφλ είχαν αρκετά ασήμια διότι ήταν εύκολη η εισαγωγή από την Ευρώπη επειδή οι τελωνειακοί δασμοί τότε στη Σμύρνη ήσαν υποτυπώδεις

Ήταν το κατάστημα του Ατζιτήρη με πλουσιότατη βιτρίνα Ο άνθρωπος αυτός κατεστράφη τελείως με την Καταστροφή Δεν μπόρεσε να εμφανιστεί πλέον εις την Ελλάδα και μάθαμε ότι όταν πέθανε έγινε έρανος για να τον θάψουν Ο άνθρωπος ο οποίος εθεωρείτο από τους πλουσιότερους χρυσοχόους

Επίσης ήταν ένας Φραγκολεβαντίνος ο Ρουτζιέρι ένας Αρμένης ο Μινασιάν και εις τον δρόμο αυτό το 1873 μετά βεβαιότητος και εις τον αριθμό 57 εμφανίστηκε για πρώτη φορά σίγουρα η φίρμα

Digitized by 10uk1s

laquoΚατραμόπουλοιraquo Ευρέθηκε ένα κουτάκι το οποίο μας προσέφερε μία παλιά μας πελάτισσα και το οποίο αναφέρει το εξής laquoΠ Κατραμόπουλοςraquo mdashήταν ο θείος μουmdash laquoκαι Σίαraquo mdash ήταν ο πατέρας μου laquoΟδός Ευρωπαϊκή αριθμός 57raquo Οι δικοί μου από εθνικισμό από σωβινισμό δεν ήθελαν να αναφέρουν τη λέξη Φραγκομαχαλάς και γι αυτό αναφέρουν laquoοδός Ευρωπαϊκήraquo Και από κάτω laquoΣμύρνη 1873raquo

Λοιπόν για να αναφέρεται το κουτάκι στο 1873 δεν θα πει ότι εκείνη τη χρονιά άνοιξε για πρώτη φορά το χρυσοχοείο μας Τουλάχιστον θα πρέπει να πάμε τρία χρόνια πίσω Επομένως στο 1870 Από την Ευρωπαϊκή οδό νούμερο 57 μετεφέρθη κατόπιν το κατάστημά μας εις της Μαντάμας το Χάνι που προανέφερα και η φίρμα πλέον ήταν laquoΑδελφοί Κατραμόπουλοιraquo Όχι laquoΠ Κατραμόπουλος και Σίαraquo πλέον

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι πάντοτε Έλληνες ή το πολύ Αρμεναίοι ή Φραγκολεβαντίνοι ήσαν εις το λεγόμενο Τσαρσί δηλαδή κοντά εις την τουρκική συνοικία Μεταξύ αυτών ήταν και ο κ Παπαδόπουλος ο περίφημος Μαστρογιάννης ο οποίος έκανε και εμπόριο πολυτίμων λίθων Λέγεται ότι ήταν τόσο πλούσιος ώστε τις πέτρες τα διαμάντια ή τα μπρουγιάν ή τα ρουμπίνια δεν τα είχε στις λεγόμενες ποσέτες δηλαδή στα χάρτινα περιτυλίγματα αλλά σε ολόκληρα τσαντάκια ή γρουμπάκια από δέρμα και όταν ζήταγες να αγοράσεις ένα διαμάντι σου άνοιγε σε ένα πιάτο μια ολόκληρη στοίβα από πολύτιμες πέτρες Και αυτός κατεστράφη τελείως με τη φωτιά και δεν ξαναφάνηκε εις τον ορίζοντα της εδώ Ελλάδας

Και μια που μιλάμε για τον Φραγκομαχαλά την Ευρωπαϊκή οδό όπως τη χαρακτήρισαν λίαν σωστά και λίαν χαρακτηριστικά σ αυτό το δρόμο υπήρχαν ωραιότατα μαγαζιά με πολύ πλούσια είδη και ποικιλίες εμπορευμάτων για τις κυρίες Μεταξύ αυτών υπήρχαν και υποκαταστήματα μεγάλων μαγαζιών ευρωπαϊκών όπως ήταν το Μπον Μαρσέ ήταν του Σολάρι και άλλα

Ένα από τα ωραιότατα και πλουσιότατα πολυκαταστήματα του Φραγκομαχαλά ήταν του Ξενόπουλου Σ αυτό το κατάστημα μπορούσε κανείς να βρει ότι ήθελε Από ρούχα έτοιμα ευρωπαϊκά υφάσματα καπέλα γούνες ακόμα και έπιπλα Ήταν ένα πολύ μοντέρνο πολυκατάστημα σε τέσσερις ορόφους με πολύ πολύ πλούσιο και εκλεκτό εμπόρευμα Όπως είπα και πιο πριν οι δασμοί στη Σμύρνη πριν γίνει η Ελληνική κατοχή ήσαν υποτυπώδεις και έτσι μπορούσαν να εισάγονται εύκολα και πολύ φτηνά εμπορεύματα από την Ευρώπη

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο υπήρχαν και μερικά ονομαστά για τα είδη τους μαγαζιά όπως του Κοντορούση για παπούτσια του Παπαθωμά για γούνες του Μουτάφη για καπέλα του Γεωργιάδη για δαντέλες του Αλεξίου για έπιπλα

Επίσης υπήρχε και η Σαλ ντε Βαν όπου κάθε Κυριακή πρωί εγένοντο πλειστηριασμοί και πωλούσαν από όλα τα είδη Πίνακες κοσμήματα έπιπλα κτλ

Επίσης ήταν το περίφημο φαρμακείο του Μωραΐτη Στον ίδιο δρόμο δε ήταν και ένα ονομαστό ζαχαροπλαστείο η laquoΜυροβόλος Άνοιξηraquo Σ αυτό έχω να σας διηγηθώ ένα νόστιμο περιστατικό με τον περίφημο Τσουρτσούρα που ανέφερα προηγουμένως τον τύπο της Σμύρνης που έκλεβε τα σκυλιά

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου υπήρχε μεγάλη έλλειψη από μικρά κέρματα Έτσι πολλά μαγαζιά όταν επρόκειτο να δώσουν ρέστα και δεν είχαν ετύπωναν σε κάτι χαρτιά με τη σφραγίδα τους και ανέγραφαν το ποσό το οποίο αντιπροσώπευαν Μια μέρα είχε πάει στη laquoΜυροβόλοraquo ο Τσουρτσούρας και έφαγε λουκουμάδες κανταΐφια δεν ξέρω τι και αφού επλήρωσε

Digitized by 10uk1s

αντί ρέστα του δώσανε τέτοια χαρτάκια Στην απορία του που ρώτησε του απάντησαν ότι αυτά ισχύουν ως νόμισμα του καταστήματος

Μετά από λίγες μέρες πήγε πάλι ο ίδιος και αφού έφαγε του καλού καιρού εφώναξε το γκαρσόνι να πληρώσει και αντί πληρωμής έδωσε δικά του χαρτιά Στην απορία αυτών λέει laquoΓιατί τα δικά σας ισχύουν και τα δικά μου δεν ισχύουνraquo Τέτοιος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας

Επίσης ένα ονομαστό κατάστημα της Σμύρνης ήταν το laquoΑγγλοήστερνraquo Αυτό δεν ήταν στον Φραγκομαχαλά Ήταν σε έναν παράλληλο δρόμο Όλα του τα εμπορεύματα ήσαν προελεύσεως αγγλικής Εκεί μπορούσες να αγοράσεις έτοιμα ρούχα εγγλέζικα σκωτσέζικα καπαρντίνες παπούτσια

Επίσης εκτός από τα ωραία μαγαζιά του Φραγκομαχαλά που ανέφερα υπήρχαν και πολλά σε άλλα σημεία της Σμύρνης τα οποία ήσαν μάλλον χοντρικής πωλήσεως Πολλά από αυτά ανήκαν σε Αρμενίους οι οποίοι είχαν τα κεντρικά τους στο Λονδίνο και υποκαταστήματα στη Σμύρνη όπως ήταν του Ιπιρξιάν του Σιβρισαριάν του Εσαγιάν Γι αυτό υπήρχαν πολύ πλούσιοι Αρμεναίοι εις την Σμύρνη

Όταν μιλούσαμε πριν για τα χρυσοχοεία που ήσαν στης Μαντάμας το Χάνι μεταξύ των άλλων ανέφερα ότι πλάγια στο δικό μας ήταν ο κ Ευάγγελος Μανουσάκης Αυτός ήταν ένας πρωτοπόρος εις τις άτοκες δόσεις πωλήσεως τιμαλφών Είχε κατορθώσει να προσελκύσει το σύνολο των εργατριών που εργάζονταν στην επεξεργασία του καπνού τις καπνουλούδες όπως λέγαμε οι οποίες αγόραζαν χρυσά και πλήρωναν κάθε Σάββατο που έπαιρναν το βδομαδιάτικο πληρώνοντας με δόσεις Δηλαδή δούλευε τεφτεράκι Όταν ερχόταν το Σάββατο και κατέπλεε η πελατεία του κ Μανουσάκη επί ώρες μύριζε από καπνό ανεπεξέργαστο η γειτονιά μας διότι υπήρχαν στη Σμύρνη πάρα πολλές αποθήκες όπου εδούλευαν κοπέλες στην επεξεργασία του καπνού και μύριζαν φυσικά και αυτές Αυτός δε ο γείτονάς μας ο κ Μανουσάκης ο οποίος επέζησε και δούλεψε και αρκετά χρόνια εδώ στην Αθήνα είχε ένα φυσικό Εάν δεν κλείναμε εμείς το δικό μας μαγαζί δεν εννοούσε να κλείσει αυτός φοβούμενος φαίνεται μην του πάρουμε κανένα πελάτη

Ένα βράδυ συμφωνήσαμε με τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη και τον υπάλληλο που είχαμε τότε τον Σαββάκη να μην κλείσουμε νωρίς για να τον υποχρεώσουμε να μείνει και αυτός Και μείναμε ως τις δώδεκα τη νύχτα και αυτός δεν εννοούσε να κλείσει αν δεν φύγουμε εμείς

Και με την ευκαιρία της σημερινής μέρας μου τη χαρά που πήρα κάνοντας βέρες για την εγγονή μου τη Μαρίνα θυμήθηκα την ευχή που έδινε ο θείος μου ο Παναγιώτης σε όσους έκαναν βεργέτες βέρες κατά τους Αθηναίους παίρνοντάς τες από το μαγαζί μας Και έλεγε τότε laquoΚαλορίζικα και αμετάνιωταraquo

Και μια που μιλούμε για χρυσοχοεία θα κάνουμε ένα διαχωρισμό διακριτικό μεταξύ των χρυσοχόων του Φραγκομαχαλά και των χρυσοχόων του κατ εξοχήν δρόμου της χρυσοχοΐας της Μαντάμας το Χάνι

Οι χρυσοχόοι του Φραγκομαχαλά ήσαν μάλλον μεταπωληταί κοσμημάτων διότι όπως προανέφερα η εισαγωγή ειδών από την Ευρώπη στη Σμύρνη ήταν κάτι το εύκολο και δεν επιβαρυνόταν Δεν είχαν δηλαδή δικά τους εργαστήρια έφερναν τα περισσότερα είδη τους από το εξωτερικό και έκαναν παραγγελίες σε διαφόρους τεχνίτες της χρυσοχοΐας της Σμύρνης να κάνουν γι αυτούς κοσμήματα

Ένας από αυτούς που δούλευε για τους χρυσοχόους του Φραγκομαχαλά και προπαντός για τη φίρμα των αδελφών Γεωργιάδη ήταν όπως έμαθα εκ των υστέρων ο πατέρας μου Επειδή ο πατέρας μου είχε έξι παιδιά και ο θείος μου παρ όλο που παντρεύτηκε δύο φορές δεν απέκτησε παιδιά ήταν υποχρεωμένος να δουλεύει και να αποδίδει περισσότερο εις τον συνεταιρισμό για να έχει και

Digitized by 10uk1s

περισσότερα τραβήγματα Γι αυτό πολλά κοσμήματα τα οποία έφερναν τη φίρμα Γεωργιάδη ήσαν κατασκευές του πατέρα μου ο οποίος εθεωρείτο από τους καλύτερους τεχνίτες της Σμύρνης Διότι και καλός τεχνίτης ήταν αλλά και εφευρετικός

Από την Ευρώπη εισήγαν πολλά έτοιμα κοσμήματα ματ Όπως είναι γνωστό στη Σμύρνη δεν υπήρχε ηλεκτρισμός και επομένως δεν υπήρχαν τα κατάλληλα μηχανήματα για να δημιουργήσουν το ματ που λέγαμε

Ο πατέρας μου σκέφτηκε και έκανε μία δική του εφεύρεση πρωτόγονη αλλά αποδοτική Σκέφτηκε ότι τα χτυπήματα σε μία λεία επιφάνεια κοσμήματος δημιουργούν αυτό το είδος του ματ Γι αυτό φρόντισε και πήρε σπασμένα τζάμια τα οποία άλεσε και τα έκανε ψιλά σαν αλεύρι και στο σπίτι επάνω το δικό μας έκανε μία εγκατάσταση Δηλαδή στην ταράτσα εφήρμοσε ένα είδος υδρορρόης που από πάνω είχε ένα χωνί έριχνε μέσα αυτά τα τρίμματα των τζαμιών και πέφτανε με ορμή κάτω εκεί που βρισκόταν το κόσμημα και χτυπώντας το πολύ εδημιουργείτο ματ Αυτό δεν το ήξεραν αυτοί και έτσι ο πατέρας μου είχε μία πρόσθετη αμοιβή Μία πρόσθετη ενίσχυση στα οικονομικά του

Στο μαγαζί μας της Σμύρνης θυμάμαι ότι υπήρχαν αυτά τα σύνεργα Δηλαδή ένα μεγάλο χωνί ένα είδος υδρορρόης και κάτω ένα μεγάλο δοχείο σαν βαρέλι το οποίο υποδέχετο τα τρίμματα Έπειτα τα ξανάβαζαν σε έναν κουβά τα ξανανέβαζε ο μεγάλος μου αδελφός στην ταράτσα και τα ξανάριχνε

Επίσης υπήρχαν εκεί πολλά καλούπια για να κάνουμε κοσμήματα διότι τα κοσμήματα στη Σμύρνη όπως είπα ήσαν τα περισσότερα χειροποίητα Δεν υπήρχαν χυτόπρεσες και τέτοια

Επίσης το λιώσιμο του χρυσού γινόταν σε καμίνια με κάρβουνα Υπήρχε φυσερό από πάνω υπήρχε και καμίνι και έβαζαν το χρυσό σε χωνάκια που τα λέγαμε ποτάδες Όταν ο θείος μου επρόκειτο να λιώσει χρυσό εμένα η δουλειά μου ήταν να δουλεύω το φυσερό αφού προηγουμένως ανέβαινα και άνοιγα το πίσω παράθυρο του εργαστηρίου Ο τοίχος του έβλεπε στον περίβολο της εκκλησίας των Καπουκίνων που ήταν ιδιοκτησία του μαγαζιού μας

Επίσης στη Σμύρνη φυσικά δεν υπήρχε ούτε ωράριο ούτε συνδικάτα εργατών Ένας καλός τεχνίτης ήταν πάντα περιζήτητος και έβρισκε δουλειά εύκολα ενώ έναν τεμπέλη ή άχρηστο το αφεντικό είχε όλο το ελεύθερο να τον απολύσει χωρίς να έχει συνέπειες

Στη Σμύρνη στην ωραία πόλη της χαράς και της εργασίας (διότι στη Σμύρνη για να είσαι φτωχός έπρεπε να είσαι τεμπέλης) υπήρχε δουλειά για όλους Δεν εδικαιολογείτο άνθρωπος φτωχός εκτός αν ήταν τεμπέλης

Όπως μου είπε η μητέρα μου επειδή οι περισσότερες δουλειές και τα περισσότερα δώρα γίνονταν το Δεκέμβρη και την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και όχι των Χριστουγέννων όπως τώρα που φραγκέψαμε ο πατέρας μου εγκαθίστατο και κοιμόταν και τη νύχτα μέσα στο μαγαζί δουλεύοντας είκοσι ώρες το εικοσιτετράωρο Έπαιρνε το στρώμα του και το πάπλωμά του και κοιμόταν σε έναν καναπέ του μαγαζιού Μόνο κάθε Σάββατο πήγαινε σπίτι για να πλυθεί να καθαριστεί να αλλάξει ρούχα και αυτό όπως προανέφερα διότι ήταν υποχρεωμένος να συνεισφέρει περισσότερα λόγω των περισσοτέρων εξόδων που είχε με τη μεγάλη του οικογένεια

Τα δύο τρία τελευταία χρόνια προ της Καταστροφής ήσαν πολύ στη μόδα στη Σμύρνη τα βραχιόλια Τα περίφημα σμυρναίικα βραχιόλια Οι σαλίγκαροι τα τσατιά κτλ Αυτά όλα γίνονταν από χρυσό 22 καρατίων Δηλαδή λιώνανε απευθείας ή αγγλικές λίρες ή τουρκικές λίρες ή εικοσόφραγκα και έτσι

Digitized by 10uk1s

εγίνοντο αυτά τα ωραία σμυρναίικα βραχιόλια Αυτή η μόδα ήταν και ένα είδος σωτηρίας για τη μετέπειτα προσφυγιά διότι όσοι πρόσφυγες κατόρθωσαν και γλίτωσαν και έφεραν τα χρυσά τους εδώ πουλώντας τα μπόρεσαν να δημιουργήσουν τον πρώτο πυρήνα της εγκαταστάσεώς τους Φυσικά η έλευση των προσφύγων βοήθησε πολύ και την οικονομία της Ελλάδας Η αλήθεια είναι ότι οι Ελλαδίτες τρόμαξαν όταν είδαν το κύμα των προσφύγων φοβούμενοι ότι αυτό θα φέρει ανεργία και μεγάλη φτώχεια Αλλά όπως είπα και εγώ σε μία εκπομπή της τηλεόρασης για τη μαύρη επέτειο της καταστροφής της Σμύρνης οι πρόσφυγες ακούμπησαν μεν εις τον κορμό της μητέρας πατρίδος αλλά δεν ακούμπησαν ως παράσιτα αλλά ως μπόλια και εμπόλιασαν τον κορμό της Ελλάδος και γι αυτό πήγε πολύ μπροστά η Ελλάς Απόδειξη είναι η Μακεδονία Δεν ξέρω αν το ξαναείπα αλλά όσες φορές και να το πει κανείς δεν αρκεί Η εγκατάσταση των προσφύγων και προπαντός των Ποντίων εδημιούργησε ένα ωραίο στρώμα Ελλήνων εις τη Μακεδονία Και όχι μόνο ανεπτύχθη οικονομικώς και βιομηχανικώς αλλά διορθώθηκε και εθνολογικώς

Διότι πριν από την έλευση των προσφύγων με τις προπαγάνδες και με τις διώξεις πολλοί παρ όλο που ήσαν Έλληνες εις το αίσθημα ήσαν σλαβόφωνοι πράγμα που ενίσχυε τότε την προπαγάνδα της Βουλγαρίας που επιζητούσε να μας φάει τη Θεσσαλονίκη

Όπως είπα η έλευση των προσφύγων οι οποίοι ήσαν γυμνοί και δεν είχαν ούτε ρούχα ούτε ένα κρεβάτι να κοιμηθούν εβοήθησε πολύ την εθνική οικονομία Ήρθαν τότε και πολλά δολλάρια προπαντός από τους Αμερικανούς οι οποίοι ήσαν οι μόνοι που πραγματικά εβοήθησαν στην εγκατάσταση των προσφύγων και πολλές βιοτεχνίες μικρές εδούλεψαν και εξελίχθηκαν σε βιομηχανίες Διότι ερχόμενοι οι πρόσφυγες ήσαν υποχρεωμένοι να αγοράσουν από παπούτσια κάλτσες έως κρεβάτια έως μαχαιροπίρουνα έως πιάτα και εν πάση περιπτώσει το νοικοκυριό Οι δικές μας οι γυναίκες ήσαν προκομμένες και καθαρές Τις είπαν παστρικές με διφορούμενη έννοια Εμείς θα πάρουμε την καλή έννοια Ήσαν πράγματι παστρικές και νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς όπου η ζωή ήταν πρωτόγονη όπου δεν υπήρχε αποχέτευση και τα βρωμόνερα κυκλοφορουσανε μέσα στους δρόμους δεν εξεδηλώθη ποτέ καμία επιδημία λόγω της καθαριότητας την οποία κρατούσαν οι γυναίκες οι δικές μας εις τα σπίτια τους

Η άλλη διφορούμενη έννοια του παστρικές ήταν καλοαντρούδες Τραβούσαν τους άντρες τους Ελλαδίτες και θύμωναν οι κοπέλες διότι έχαναν τις ευκαιρίες Οι γυναίκες οι δικές μας ήσαν καλές μαγείρισσες καλές νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς με τις πρωτόγονες εγκαταστάσεις όπου έμεναν ολόκληρες οικογένειες σε μία παράγκα η οποία είχε ένα υποτυπώδες παραθυράκι μόλις εξοικονομούσαν κανένα κομματάκι πανί έφτιαχναν μία κουρτινουλα και μόλις βρίσκανε κανένα κουτί από κονσέρβα και λίγο χώμα κατόρθωναν και φύτευαν πότε ένα βασιλικό και πότε ένα γεράνι

Και όταν γύριζε ο άντρας κουρασμένος από το μεροκάματο έβρισκε πάντοτε στο σπίτι έτοιμο να τον περιμένει κάτι καλομαγειρεμένο Φτωχό μεν αλλά περιποιημένο Η δύναμη και το κουράγιο που έδωσαν οι γυναίκες της προσφυγιάς στους άντρες πρόσφυγες είναι βεβαιωμένα Χάρη εις την περιποίηση χάρη εις το κουράγιο που έδιναν κατορθώσαμε να κρατηθούμε στα πόδια μας

Ως απόδειξη θα φέρω ένα μικρό παράδειγμα Αυτή την εποχή υπάρχει μια πολύ μεγάλη βιομηχανία μπισκότων και ζυμαρικών οι αδελφοί Παπαδόπουλοι Οι γονείς αυτών είχαν εγκατασταθεί σε μία παράγκα στη Θεσσαλονίκη Η μητέρα τής οικογένειας εζύμωνε και έψηνε όλη μέρα κουλουράκια τα οποία ο πατέρας Παπαδόπουλος τα έπαιρνε σε έναν ταβλά στο κεφάλι του και έβγαινε και τα πουλούσε στους δρόμους

Ε λοιπόν τα παιδιά αυτής της οικογένειας μεγαλώνοντας με το παράδειγμα της εργατικότητος

Digitized by 10uk1s

κατόρθωσαν σήμερα να συναγωνίζονται ευρωπαϊκά είδη σαν τα δικά τους

Και μια και μιλήσαμε για την κακία της εκφράσεως laquoοι παστρικέςraquo ας μιλήσουμε και για το ειρωνικό laquoτι είχαμε και τι χάσαμεraquo Μπορεί μερικές απλοϊκές γυναικούλες προσφυγίνες να το είπανε καμιά φορά Αλλά είναι βέβαιο ότι και είχαμε και χάσαμε Είχαμε το παν και χάσαμε το παν σε μια στιγμή Εδώ μια ζημιά που γίνεται σε οιοδήποτε σπιτικό δηλαδή το να σπάσει ένα πιάτο ένα ποτήρι μας δημιουργεί μια κάποια στεναχώρια Φανταστείτε το βιος γενεών ολόκληρων να το αφήνεις έρμαιο στις αρπαγές των Τούρκων Να κλειδώνεις την πόρτα σου και να πετάς το κλειδί γιατί ξέρεις ότι δεν θα ξαναμπείς στο σπιτικό σου

Και για μεν τα σπίτια και τα μαγαζιά μας που καήκανε κατά κάποιο τρόπο το παίρνεις απόφαση Αλλά σκεφτείτε να έχεις ένα σπίτι ή μία ανθούσα επιχείρηση να την αφήνεις στα χέρια άλλων και να φεύγεις ξυπόλυτος και γυμνός με ένα μπογαλάκι μόνο στο χέρι γιατί δεν είχες τη δυνατότητα να πάρεις κάτι περισσότερο μαζί σου

Φυσικά και το σπίτι που μας φιλοξένησε μετά τη φωτιά του κ Ανέστη ένα αρχοντικό με τρία δωμάτια υποδοχής χωριστά το λίβινγκ την αυλή όπως τη λέγανε στη Σμύρνη με έξι υπνοδωμάτια επάνω με μία επίπλωση θαύμα διότι ο άνθρωπος αυτός ήταν καπνέμπορος καπνοπαραγωγός μάλλον και σταφιδοπαραγωγός με τεράστια κτηματική περιουσία και είχε κατορθώσει να δημιουργήσει μια καλή κατάσταση mdash και να ξέρει ότι αφήνει αυτό το σπίτι όπως είναι και φεύγει για να μην το ξαναδεί ποτέ

Το ίδιο συνέβη και με τον θείο μου Το σπίτι του Τσιντσίνη του θείου μου όπως προείπα κάηκε αλλά το εργοστάσιό του ο αλευρόμυλος ο οποίος ήταν ο καλύτερος των Βαλκανίων διότι με την ελληνική κατοχή σιγουρεύτηκε πλέον και καταξοδεύτηκε και ανανέωσε το σύνολο των εργαλείων του (και μάλιστα είχε φέρει ειδικό τεχνίτη από την Ελβετία διότι τα μηχανήματα ήσαν ελβετικά Αυτές τις λεπτομέρειες τις ήξερα διότι στο εργοστάσιο ήταν διευθυντής ο δεύτερος αδελφός μου ο Νίκος Είχαν φέρει όπως είπα ειδικό τεχνοκράτη από την Ελβετία τον κ Σενώ τον οποίο βρήκαμε μετά την Καταστροφή εις τους μύλους του Αγίου Γεωργίου Αυτός διοργάνωσε τους μύλους του Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι και επειδή γνωριζόταν με τον αδελφό μου τον Νίκο κατά την κατοχή πήγαμε και μας έδωσε μια μεγάλη ποσότητα αλεύρι) αυτό λοιπόν το τεράστιο εργοστάσιο το οποίο επειδή ήταν κοντά στην παραλία της Σμύρνης είχε δική του προβλήτα όπου επλεύριζαν τα πλοία που έφερναν αγγλικό κάρβουνο διότι το εργοστάσιο εργαζόταν με δική του κίνηση και ξεφόρτωνε κάρβουνα και φόρτωνε άλευρα για να κάνει εξαγωγή mdash αυτή την τεράστια περιουσία ο θείος μου την εγκατέλειψε και ήρθε εδώ αφού είχε χάσει και τον μοναχογιό του μαζί με τη θεία μου και αν δεν ήμαστε εμείς δεν θα είχε ούτε να κοιμηθεί πουθενά ούτε να φάει πουθενά

Σημειώστε ότι το 1948 που είχα πάει στη Σμύρνη πήγα και βρήκα το εργοστάσιο και ακόμα το 48 δηλαδή είκοσι έξι χρόνια αργότερα υπήρχε η επιγραφή laquoΙωάννης Ν Τσιντσίνηςraquo διότι το κτίριο ήταν τετραώροφο με τα γραφεία και οι Τούρκοι δεν είχαν την ευχέρεια να σβήσουν την επιγραφή

Το laquoτι είχαμε και το τι χάσαμεraquo είναι βέβαιο Διότι όπως είπα είχαμε το βιος μας είχαμε το σπιτικό μας είχαμε τη δουλειά μας είχαμε την προκοπή μας και όλα αυτά χαθήκανε σε μία ώρα μέσα σε μία κακιά στιγμή

Αυτά τα λίγα είχα να πω χωρίς να έχω ούτε τη μόρφωση ούτε την προπαρασκευή για να μάθουν τα παιδιά μου και τα εγγόνια μου λίγα πράγματα από την καημένη μας πατρίδα από τις ρίζες μας

Digitized by 10uk1s

γραμμάρια Τέτοια ήταν τα μπερεκέτια Η αφθονία που λέγαμε της Σμύρνης

Οι λίρες για τις οποίες εμίλησα ήσαν αγγλικές Οι οθωμανικές λίρες οι οποίες ήσαν εκδόσεως Ρεσάτ Χαμίτ και κάτι άλλων Σουλτάνων εζύγιζαν δυο δράμια και ένα τέταρτο Επομένως οι εκατό λίρες έπρεπε να είναι 225 δράμια

Προηγουμένως είπα ότι η Οθωμανική τράπεζα εις το τέρμα του δρόμου που λεγόταν Μεγάλες Ταβέρνες επλησίαζε προς το τρίστρατο της Αγίας Φωτεινής Και επειδή αυτές τις μέρες που μιλάω εδώ πλησιάζει το Πάσχα μου ήρθε στο νου με ποιο τρόπο οι Σμυρνιοί επί τουρκοκρατίας ακόμα και επί τρομοκρατίας κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου εόρταζαν το Πάσχα Φυσικά οι περισσότερες Ορθόδοξες εκκλησίες της Σμύρνης είχαν πολύ μεγάλους περιβόλους γύρω από την εκκλησία με ωραία κάγκελα και κλειστές πόρτες από το φόβο των Τούρκων

Η μεγαλύτερη εκδήλωση της Αναστάσεως γινόταν στον περίβολο της Αγίας Φωτεινής ο οποίος ήταν ευρυχωρότατος Μπορούσε να περιλάβει μέσα πολλές χιλιάδες πιστούς Και από το περίφημο καμπαναριό της Αγίας Φωτεινής το οποίο για να το ρίξουν οι Τούρκοι μετά τη φωτιά είδαν και έπαθαν διότι ήταν καλοχτισμένο εξετοξεύοντο ωραιότατα βεγγαλικά τα οποία έφτιαχνε ο μπαμπάς του Καραμπάτη mdash έδειχνε την Ανάσταση του Χριστού διάφορα άλλα και τελείωνε ξετυλίγοντας μια μεγάλη Ελληνική σημαία οπότε χαλούσε ο κόσμος από τους πυροβολισμούς Φυσικά ήσαν κλειστές οι πόρτες για να μπορέσουν οι Σμυρνιοί να κρύψουν τα όπλα με τα οποία χαιρετούσαν την Ανάσταση του Κυρίου

Τη Δευτέρα του Πάσχα γινόντουσαν οι περίφημες παρτίδες όπως λέγαμε στη Σμύρνη τις εκδρομές Νομίζω ότι τις λέγανε παρτίδες διότι πήγαιναν στα περίχωρα της Σμύρνης τα οποία ήσαν με πολύ πράσινο και με πολλά δέντρα διότι στη Μικρά Ασία έπεφταν πολλές βροχές κατά τη διάρκεια της άνοιξης του φθινοπώρου και του χειμώνα Γεμίζανε οικογένειες φιλικές τα καλάθια τους με ότι ωραίο μπορούσε να φανταστεί κανείς κεφτέδες κοτολέτες που έμεναν από το αρνί που έσφαζαν για το Πάσχα τυριά και φυσικά όλα αυτά τα συνόδευαν με ωραία κρασιά και ούζο και στο τέλος κατέληγαν σε ωραία τραγούδια

Τα χωριά στα οποία γίνονταν αυτές οι φιλικές εκδρομές ήσαν γύρω στη Σμύρνη προς το εσωτερικό Ήταν ο Μπουτζάς ήταν ο Μπουρνόβας ήταν ο Κουκλουτζάς ήταν το Μερσινλί ήταν το Μπουρνάμπασι και διάφορα άλλα χωριά Σ αυτά οι περισσότεροι πήγαιναν με τις ιδιωτικές άμαξες Διότι όπως τώρα έχουμε τα αυτοκίνητα τότε η κάθε εύπορη οικογένεια είχε τη δική της άμαξα Αλλά ταυτόχρονα υπήρχαν και δύο σιδηροδρομικές γραμμές οι οποίες βοηθούσαν προς αυτά Ένα άλλο ωραίο χωριό στο οποίο πήγαιναν ήταν και το Σερντίκιο Επίσης και το Μπαλαντζίκ Ορισμένα από αυτά τα χωριά είχαν τουρκικά ονόματα ενώ στην πραγματικότητα ήσαν όλα ελληνικοί αμιγώς συνοικισμοί Δεν υπήρχε εκεί ούτε ένας Τούρκος

Και μια που μιλούμε για τις ημέρες του Πάσχα ας μιλήσουμε και για τις προετοιμασίες που έκαναν οι νοικοκυρές οι Σμυρνιές

Έπρεπε κατ αρχήν να τριφτούνε τα μπακίρια του σπιτιού Τα μπακίρια ήσαν ωραία φτιαγμένα χάλκινα σκεύη τα οποία είχαν μάλλον διακοσμητικό χαρακτήρα παρά ήσαν χρησιμοποιήσιμα Στόλιζαν το επάνω συνήθως μεγάλο ράφι της κουζίνας το οποίο πλαισιωνόταν επίσης από ειδικά χάρτινα στολίδια Τα μπακίρια είχαν διάφορα σχήματα στρογγυλά μισοστρόγγυλα επιμήκη και πλακί Το πλακί ήταν σκεύος ολοστρόγγυλο χαμηλό Επίσης μαζί με τα χάλκινα σκεύη έπρεπε να τριφτούν και τα μαγκάλια τα οποία ήσαν επίσης από χαλκό Επειδή δεν υπήρχαν ακόμα τότε καλοριφέρ τα περισσότερα σπίτια

Digitized by 10uk1s

εθερμαίνοντο από ωραία κατασκευασμένα χάλκινα μαγκάλια

Επίσης υπήρχε και ένα είδος μαγκαλιών τα λεγόμενα ταντούρια τα οποία ήσαν ξύλινα τραπέζια Είχαν στη μέση τρύπα για να μπαίνει το σκεύος με τα κάρβουνα και για να μην καίγεται το ξύλο είχε από πάνω μπρούντζο με διάφορα καρφιά τα οποία είχαν ωραίους συνδυασμούς Τα χάλκινα μαγκάλια όπου άναβαν καλά τη φωτιά έξω από το δωμάτιο για να αποφύγουν δηλητηρίαση από το διοξείδιο του άνθρακα είχαν ωραιότατα καπάκια με χέρια από μπρούντζο για να υπάρχει αντίθεση χρωματική διότι τα μεν χάλκινα ήσαν κόκκινα τα δε χέρια από μπρούντζο ήσαν κίτρινα και από πάνω υπήρχε ένα σαν πουλί για το σκέπασμα

Μετά ερχόταν η σειρά της καθαριότητας του σπιτιού Έπρεπε οι κοπέλες του σπιτιού να τρίψουν τα πατώματα με αλισίβα αλισιά όπως τη λέγαμε εις την οποία μέσα έριχναν και λίγη βρωμούσα Η βρωμούσα είναι η σημερινή χλωρίνη Τα πατώματα ετρίβοντο με ειδικές βούρτσες οι οποίες αντί για τρίχες είχαν σκληρά δόντια από ένα είδος χόρτου Έπρεπε το πάτωμα να τριφτεί και να γυαλιστεί τόσο πολύ ώστε να γυαλίσει σαν φλουρί

Μετά έπρεπε να τριφτούν οι αυλές του σπιτιού Αυλές στη Σμύρνη λέγαμε τις εισόδους Το χωλ το λεγόμενο το οποίο ήταν στρωμένο κατά κανόνα με ωραία άσπρα μάρμαρα Σ αυτό το διάστημα τα παιδιά αγόρια κορίτσια παίζανε έξω εις τους κήπους ή εις τους δρόμους διότι τότε ευτυχώς δεν είχαν εφευρεθεί τα αυτοκίνητα γυρίζοντας και θορυβώντας με τις περίφημες ροκάνες (και όσο πιο μεγάλη ροκάνα είχε το κάθε παιδί ήταν το πιο ενθουσιασμένο∙ οι ροκάνες από ξύλο δημιουργούσαν πολύ μεγαλύτερο θόρυβο παρά οι άλλες) και τραγουδούσαν

Βάγιο Βάγιο το Βαγιό τρώμε ψάρι και κολιό και την άλλη Κυριακή τρώμε το παχύ αρνί

Και μια και μιλάμε για αρνί από τη Μεγάλη Δευτέρα άρχιζε η αγορά των αρνιών τα οποία θα εθυσιάζοντο για το τραπέζι του Πάσχα Ο κάθε αρραβωνιαστικός έπρεπε να στείλει στην καλή του το πιο ωραίο αρνί το πιο καθαρό το πιο στολισμένο σαν νύφη

Επίσης ο κάθε πατέρας θα έπαιρνε το καλύτερο αρνί για την οικογένειά του Εμείς τα παιδιά τους βάζαμε κολλάρο στο λαιμό και με ένα σχοινί τα γυρίζαμε στους δρόμους γύρω από το σπίτι μας και τα αρνιά μας αυτά τρώγανε χασίλι Το χασίλι ήταν δεμάτια από φρέσκια βρώμη ή από τριφύλλι

Αλλά όταν τη Μεγάλη Παρασκευή ακουγόταν η τραγική φωνή του σφάχτη laquoΠοιος έχει αρνιά για σφάξιμο προβιές για πούλημαraquo άρχιζε το κρυφό κλάμα μας διότι εν τω μεταξύ το είχαμε αγαπήσει το αρνάκι

Τη Μεγάλη Πέμπτη μαζί με το βάψιμο των αυγών άρχιζε και το ζύμωμα της ζύμης από την οποία θα γίνονταν τα περίφημα σμυρναίικα τσουρεκάκια

Ξέχασα να σας πω ότι την εβδομάδα προ των Βαΐων την προ του Λαζάρου οι μητέρες μας μάς έκαναν ένα είδος κούκλες από ψωμί με λίγη μαστίχα μέσα και λίγη ζάχαρη διότι δεν έπρεπε να φάμε ούτε γάλα ούτε τυρί Αυτά τα ψωμάκια που τους έδιναν σχήμα κούκλας ήσαν τα περίφημα Λαζαράκια όπως τα λέγαμε

Digitized by 10uk1s

Τη Μεγάλη Παρασκευή η περιφορά των Επιταφίων και επί τουρκοκρατίας ακόμα γινόταν έξω από τον περίβολο των ναών μας και οι Επιτάφιοι περνούσαν από πολλούς δρόμους της Σμύρνης Εις αυτή την περίπτωση υπάρχει και ένα μελανό σημείο Όταν συναντιόνταν οι Επιτάφιοι της Αγίας Αικατερίνης και του Αγίου Δημητρίου που ήσαν γειτονικές συνοικίες επέμενε η ομάδα του κάθε Επιταφίου να περάσει διότι συναντιόνταν μετωπικώς Να υποχωρήσει η μία ομάδα για να περάσει η άλλη Επειδή όμως αυτό εθεωρείτο μειωτικό για τους νταήδες της εκάστοτε συνοικίας κατέληγε σε καβγά με αποτέλεσμα πολλές φορές να ανατρέπονται και οι Επιτάφιοι Φυσικά όταν έγινε η κατοχή της Σμύρνης από τους Έλληνες υπήρξε και κανονική αστυνόμευση οπότε σταμάτησε αυτό το άτοπο εις βάρος της Εκκλησίας μας

Πιο πριν μιλήσαμε για το αρνί που έστελναν τις παραμονές του Πάσχα οι αρραβωνιασμένοι στην καλή τους Αλλά υπήρχε και μία άλλη κατηγορία των ερωτευμένων οι οποίοι δεν είχαν επισημοποιήσει ακόμα το δεσμό τους και δεν είχαν εκδηλώσει επισήμως στις οικογένειες τα αισθήματά τους Αυτοί κατέφευγαν στις λεγόμενες στη σμυρναϊκή διάλεκτο laquoπατινάδεςraquo mdash καντάδες για να εκδηλώσουν τα αισθήματα προς την καλή τους Ο συνήθης τρόπος των καντάδων αυτών ήταν να προηγείται μία άμαξα μέσα εις την οποία θα υπήρχαν τα όργανα και οι τραγουδιστάδες Η συνήθης σύνθεση των οργάνων ήταν οπωσδήποτε ένα σαντούρι ένα βιολί και μία κιθάρα Από πίσω ακολουθούσε η άμαξα με τον ερωτευμένο και την παρέα του Πήγαιναν κάτω από τα παράθυρα ή από το μπαλκόνι της καλής τους και άρχιζαν να εκδηλώνουν με τραγούδια τα αισθήματά τους Αν όμως γίνονταν αρκετά οχληροί ή οι γονείς ή τα αδέλφια της καλής δεν τους ήθελαν να εκδηλώνουν τα αισθήματά τους και με κάποιο τρόπο να εκτίθεται η κοπέλα στη γειτονιά προσπαθούσαν να τους απομακρύνουν Εάν όμως αυτοί ήσαν επίμονοι και δεν φεύγανε καμιά φορά εδέχοντο το περιεχόμενο του δοχείου της νυκτός στο κεφάλι

Αυτά ως προς τους έρωτες των ανδρωθέντων Εμείς που ήμαστε τότε νεαροί δεκαπέντε δεκάξι δεκαεπτά ετών είχαμε μία ωραία συντροφιά Ήταν ο Κώστας Σαριδάκης ο Κώστας Μιχαηλίδης ο Βασίλης Γαβριηλίδης ο Ηρακλής Παύλου εγώ και κάνα δυο ακόμα φίλοι Δυστυχώς όλοι αυτοί είναι πλέον μακαρίτες Και ο μόνος επιζών είμαι εγώ

Ο Κώστας Σαριδάκης ο οποίος ήταν λίγο μεγαλύτερος από μένα έμεινε αιχμάλωτος των Τούρκων στη Σμύρνη και δεν ξαναήρθε στην Ελλάδα Ήταν ο πιο καλλίφωνος από την παρέα μας Γυρίζαμε λοιπόν έξω από τα σπίτια των κοριτσιών μας τραγουδώντας και με αυτό τον τρόπο εκδηλώναμε τα αισθήματά μας Αλλά ξεφεύγανε και αυτά καμιά φορά κρυφά από το σπίτι και πηγαίνανε και κάνανε το λεγόμενο κόρτε σε καμιά σκοτεινή γωνιά σε κανένα απόμερο δρομάκι φυσικά πάντοτε κοντά στο σπίτι

Το κόρτε ήταν πιο πολύ ρομαντικό Μόλις τολμούσαμε να πιάσουμε κανένα χεράκι και το πολύ πολύ κανένα κλεφτό φιλί

Εγώ τότε είχα σύνδεσμο με μία κοπέλα που την έλεγαν Όλγα και η οποία φυσικά δεν ζει και αυτή Τις Κυριακές όλη η συντροφιά με τις κοπέλες μας πηγαίναμε στον laquoΦοίνικαraquo Ο laquoΦοίνικαςraquo ήταν ένας λαϊκός κινηματογράφος πίσω από την Αγία Αικατερίνη Τον λέω λαϊκό διότι ήταν μέσα στη συνοικία και τα εισιτήρια φυσικά ήσαν ανάλογα με τις δυνατότητες του χαρτζιλικιού που παίρναμε

Ανεβαίναμε και καθόμαστε στον εξώστη κλέβοντας πού και πού κανένα χαδάκι ή κανένα φιλάκι Όλα αυτά όμως τα ανέτρεψε η φωτιά και χάθηκαν τα ίχνη όλων των κοριτσιών Φυσικά η συντροφιά μας εκτός από τον μακαρίτη τον Σαριδάκη που είπα ξανασυστήθηκε εδώ και όταν είχαμε ευχέρεια μαζευόμαστε στο Ζάππειο και τρώγαμε καμία πάστα

Ο μόνος από όλους ο πιο τσιγκούνης ήταν ο Βάσος Γαβριηλίδης ο οποίος μας έλεγε laquoπηγαίνετε φάτε

Digitized by 10uk1s

την πάστα σας και πέστε να φέρει και ένα ποτήρι νερό παραπάνωraquo και ερχόταν λίγο αργότερα για να αποφύγει το έξοδο της πάστας

Στη Σμύρνη κυκλοφορούσαν διάφοροι τύποι οι οποίοι με τα φερσίματά τους και με τον τρόπο τους έσπαζαν τη μονοτονία και διασκέδαζαν με κάποιο τρόπο τους ανθρώπους

Ένας από αυτούς ήταν ο Στέφανος Ο Στέφανος ήταν πλανόδιος μικροπωλητής ψιλικών και διαφόρων φω‐μπιζού και εξαρτημάτων για τις γυναίκες Ήταν πάντοτε ντυμένος παρδαλά για την εποχή του και τα περισσότερα είδη που πουλούσε τα καρφίτσωνε επάνω στα ρούχα του στο σακάκι του εκτός φυσικά από τη βιτρίνα την οποία είχε Γι αυτό όταν οι κυρίες έβλεπαν καμία από τις φίλες η οποία ήταν ντυμένη πολύ χτυπητά και φορούσε πολλά κοσμήματα κουτσομπολεύοντας την αποκαλούσαν Στέφανο

Ένας άλλος τύπος ήταν ο πλανόδιος βιβλιοπώλης ο οποίος γύριζε στη γειτονιά φωνάζοντας laquoΈχω βιβλία διάφορα Ο Ερωτόκριτος και η Αρετούσα και η Αρετή θριαμβεύουσα Έχω ημερολόγια και ημεροδείκτες Κάθε φύλλο και μία ιστορίαraquo Φυσικά είχε και άλλα βιβλία τα οποία ήσαν σε δυο τρεις τσάντες που άλλες κρέμονταν στην πλάτη του άλλες εμπρός του και κρατούσε και δύο εις τα χέρια Διαλαλούσε δηλαδή τους laquoΑθλίουςraquo του Βίκτορος Ουγκώ τη laquoΜανόν Λεσκώraquo τα laquoΜυστήρια των Παρισίωνraquo το laquoΕκείνη δεν απήντησεraquo και τα en vogue βιβλία εκείνης της εποχής τα οποία εδιάβαζαν οι ρομαντικές δεσποινίδες και ανελύοντο σε δάκρυα από συμπάθεια για τα πάθη των πρωταγωνιστών

Ένας άλλος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας Αυτός ήταν μικροαπατεώνας Είχε ένα ιδίωμα και ένα προτέρημα να κλέβει τα σκυλιά τα ιδιωτικά από τα σπίτια Εξεβίαζε τους ιδιοκτήτες των σκυλιών να του δίδουν ένα επίδομα μηνιαίο για να μην τους κλέψει το σκυλί τους Εάν δεν το έδιναν το έκλεβε το σκυλί του άλλαζε το χρώμα και το ξαναπουλούσε

Μεταξύ των θυμάτων ήταν και ο θείος μου ο Τσιντσίνης ο οποίος είχε ένα θηλυκό σκυλί που το υπεραγαπούσε τη Λίντα Ερχόταν ο Τσουρτσούρας και έπαιρνε κάθε μήνα το μηνιάτικό του Ήταν δηλαδή νονός με τη σημερινή έκφραση Εκτός αυτού όμως είχε και άλλες τρελές ιδιότητες Τρελά φερσίματα

Ένα βράδυ μπήκε μέσα εις το laquoΚαφέ Φώτηraquo το οποίο ήταν γεμάτο από άντρες φυσικά κρατώντας ένα ζεύγος κέρατα ταύρου και άρχισε και φώναζε laquoΠοιος θέλει ένα ζευγάρι κέραταraquo Επειδή όλοι γελούσαν και δεν απαντούσαν αυτός τους λέει laquoΑ έχετε όλοι κέρατα και γι αυτό δεν χρειάζεστε να αγοράσετε άλλαraquo

Ένας άλλος τύπος που εμείς τότε τα μικρά παιδιά την υπεραγαπούσαμε ήτανε γυναίκα Ήταν μια υψηλόκορμη αραπίνα η οποία επάνω στο κεφάλι της κρατούσε έναν πελώριο ταβλά μέσα εις τον οποίο είχε διάφορα σχετικά για παιδάκια Μεταξύ αυτών είχε τσεμπλεμπούδες σκέτες ωραίες ζεστές και φρεσκοψημένες είχε τσεμπλεμπούδες με γύρω γύρω ζαχαρωτά είχε φιστίκια αράπικα καθαρισμένα και φιστίκια αράπικα ακαθάριστα Είχε γλυκά τα καμπίσια που λέγαμε δηλαδή σαν τσιγάρο από ζάχαρη φτιαγμένο σε διάφορα χρώματα Αυτή ήταν όπως είπα η αγαπημένη μας διότι αν ήταν σε καλή διάθεση η μητέρα μας και ξόδευε κάτι μας έπαιρνε και ένα γλυκό

Την εποχή που μιλάμε μια κοπέλα στη Σμύρνη για να θεωρείται όμορφη έπρεπε να έχει άσπρο λείο δέρμα πλούσια μαλλιά και αρκετά κιλάκια Έπρεπε να έχει στήθος μπόλικο και ποπό αρκετό Γι αυτό

Digitized by 10uk1s

τότε φορούσαν κορσέδες με μπαλένες τους οποίους έσφιγγαν τραβώντας τα κορδόνια για να δημιουργηθεί μέση δαχτυλίδι και να ξεπεταχτούν τα υπόλοιπα μέλη του σώματος

Επίσης έπρεπε να έχει και πολλά μαλλιά Γι αυτό εάν οι κυρίες δεν είχαν πολλά μαλλιά έβαζαν στο κεφάλι μέσα από τα μαλλιά τους το λεγόμενο μπουμπάρι το οποίο ήταν φτιαγμένο από μαλλιά του ιδίου χρώματος με τα δικά τους και πάνω σ αυτό ετύλιγαν τα δικά τους ώστε να φαίνεται ότι έχουν πλούσια μαλλιά Εάν ο ποπός τους δεν ήταν αρκετά πλούσιος και αρκετά πεταχτός κάτω από τον κορσέ έδεναν ένα είδος μαξιλαράκι το οποίο το ονόμαζαν τουρνέ

Από τα γλυκά της αραπίνας εκείνο που προτιμούσαμε από όλα ήταν ένα είδος που το λέγανε φιστικάτο Ήταν καραμελέ είτε από μέλι είτε από ζάχαρη και παραγεμισμένο με φιστίκια αράπικα

Ξεσηκωμός στο σπίτι και μεγάλη χαρά για μένα και για τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη ήταν όταν επρόκειτο να έρθει να μείνει μερικές μέρες μαζί μας η νενέ Σοφί mdash η γιαγιά Σοφία η μητέρα του πατέρα μας Τη γιαγιά Σμαράγδα τη νενέ ντουντού δηλαδή τη γιαγιά από μέρους της μητέρας μου δεν τη γνώρισα διότι πέθανε όταν ήμουνα πολύ μικρός Όταν λέω ξεσηκωμός στο σπίτι εννοώ ότι έπρεπε να καθαριστούν να είναι όλα τέλεια μην τυχόν το μάτι της πάρει κάτι ανώμαλο

Έπρεπε να ζυμωθεί το ζυμάρι διότι θα έκανε φιδέ Φιδέ κάνανε τρίβοντας το ζυμάρι στα κόσκινα επάνω για να στεγνώσει και ήταν ένα από τα πιο αγαπημένα φαγητά μας Για εμάς τα παιδιά η χαρά ήτανε ότι το βραδάκι αφού τελειώναμε τα μαθήματά μας θα μαζευόμαστε γύρω στη γιαγιά και γύρω στο ταντούρι με τη φωτιά όπου στη χόβολη ψήναμε και κανένα κάστανο περιμένοντας ν αρχίσει να μας λέει παραμύθια Να μας πει την Κοκκινοσκουφίτσα να μας πει τους Επτά νάνους να μας πει για τη Σταχτομπούτα για το Μαγεμένο βασιλόπουλο για τον Δράκο που φύλαγε το νερό και άλλα

Επίσης παίζοντας μαζί με τη γιαγιά λέγαμε αινίγματα Με αυτό τον τρόπο εδούλευε και λίγο το μυαλό μας Μερικά από τα αινίγματα που λέγαμε τότε τα θυμάμαι Ένα από όλα έλεγε

Μακρύς μακρύς καλόγερος και πίτα το κεφάλι του Τι είναι

Εάν δεν το βρίσκαμε το εξηγούσε η γιαγιά Ήτανε το ξύλινο φτυάρι του φούρναρη το οποίο είναι πολύ μακρύ και εμπρός είναι τετράγωνο Με αυτό φουρνίζανε τα ψωμιά στους τότε φούρνους και με αυτό φυσικά τα ξεφουρνίζανε

Ένα άλλο αίνιγμα ήταν

Χίλιοι μύριοι καλογέροι σ ένα ράσο τυλιγμένοι Τι είναι

Το καρπούζι και οι μαύροι σπόροι αντιπροσώπευαν τους καλόγερους

Είχαμε και ένα που λέγαμε για το οποίο κοκκινίζαμε και ντρεπόμασταν Και εγώ ντρέπομαι που θα σας το πω αλλά ας γελάσουμε

Βουργούλακας κατρακυλά ανάμεσα σε δυο βουνά Τι είναι

Digitized by 10uk1s

Η ακαθαρσία η σκληρή που βγαίνει από τον ποπό

Η νενέ Σοφί ως μόνιμη κατοικία είχε το σπίτι της θείας μου της Τσιντσίνη Η νενέ Σοφί όπως προείπα είχε αποκτήσει τρία παιδιά Δυο αγόρια και ένα κορίτσι Τον θείο μου Παναγιώτη τον πατέρα μου και τη θεία μου Αναστασία Έμενε δε με τη θεία μου Αναστασία διότι ήταν αρχοντόσπιτο Εμείς είχαμε μόνο μία υπηρέτρια ενώ η θεία μου είχε τρεις υπηρέτριες εκτός από τον σωφέρ τους αμαξάδες καπετάνιο για το κότερο τζόκεϋ για τα άλογα κτλ Όπως προείπα ο θείος μου ήταν πάρα πολύ πλούσιος Αλλά η νενέ Σοφί κατά καιρούς επεσκέπτετο και το δικό μας σπίτι διότι υπήρχαμε εμείς τα εγγονάκια της Στον θείο μου τον Παναγιώτη δεν πήγαινε διότι εκείνος αν και παντρεύτηκε δυο φορές δεν απέκτησε ποτέ του παιδιά

Στη Σμύρνη ήταν έθιμο και εθεωρείτο πολύ φυσικό οι ηλικιωμένοι άνθρωποι και συνήθως οι χήρες διότι οι άντρες πεθαίνανε πολύ πιο πριν να πήγαιναν να ζήσουν τα χρόνια που τους έμεναν κοντά στις κόρες τους Και αν υπήρχαν αγόρια κατά καιρούς επεσκέπτοντο και τα σπίτια των γιων τους και των νυφάδων τους

Η γιαγιά μου η Σοφί όπως σας είπα ερχόταν σε εμάς για να μείνει μερικές μέρες και να αλλάξει λίγο περιβάλλον Η ανατροφή των παιδιών εγένετο με βάση και με σεβασμό προς τη θρησκεία Έπρεπε τα παιδιά να εκκλησιάζονται τακτικά και απαραιτήτως να πηγαίνουν με τον πατέρα προπαντός κάθε Κυριακή στην εκκλησία Δυο ή τρεις φορές το χρόνο έπρεπε να μεταλαμβάνουν Όταν επρόκειτο να μεταλάβουν αποβραδίς εγένετο μπάνιο φοβερό αλλαγή εσωρούχων κόψιμο νυχιών προσευχή για να πάρουν συγχώρεση από τον Θεό Και τη μέρα που μεταλαβαίνανε έπρεπε να μη φτύσουν χάμω όλο το εικοσιτετράωρο για να μη μολυνθεί η Αγία Κοινωνία πέφτοντας στο χώμα

Όταν μικρά παιδιά βλέπαμε κάπου πεταμένο κάτω κανένα κομματάκι ψωμί έπρεπε να τρέξουμε να το μαζέψουμε να το φιλήσουμε και να το προφυλάξουμε σε μια γωνιά ώστε να μην πατηθεί διότι το ψωμί εθεωρείτο ιερό είδος

Όταν συναντούσαμε κανέναν παπά έπρεπε να τρέξουμε με σεβασμό να του φιλήσουμε το χέρι

Προηγουμένως είχα πει ότι στη Σμύρνη οργίαζαν οι προπαγάνδες Προπαντός οι ξένες θρησκείες Δηλαδή οι καθολικοί και οι προτεστάντες προσπαθούσαν να προσηλυτίσουν παιδιά έχοντας σχολεία εις τα οποία η παιδεία ήταν δωρεάν Γι αυτό είχε δημιουργηθεί η εντύπωση ότι όταν μικροί συναντούσαμε ξένο παπά ξένης δηλαδή θρησκείας παπά αυτό εθεωρείτο προμήνυμα ότι μπορούσε να μας τύχει κανένα κακό και για να αποφύγουμε αυτό το κακό έπρεπε να χαϊδέψουμε τα γεννητικά μας όργανα Ήταν τόσο εμποτισμένη μέσα μας αυτή η ιδέα της κακοτυχίας που έφερναν οι ξένοι παπάδες ώστε θα σας διηγηθώ και κάτι που μου έτυχε εμένα την τελευταία χρόνια το 22 πριν γίνει η Καταστροφή όταν δίναμε εξετάσεις για την Τετάρτη Γυμνασίου στο τότε Αρμοστειακό γυμνάσιο

Είχαμε μαθηματικά εις τα οποία δεν ήμουν καθόλου δυνατός Αυτά θα τα πω για να δούμε ότι οι προλήψεις δεν ήσαν καθόλου λογικές Εκεί λοιπόν που πήγαινα προς το σχολείο τρομαγμένος γιατί φοβόμουνα ότι δεν θα τα κατάφερνα στα μαθηματικά είδα μπροστά μου ένα φραγκόπαπα Μόλις τον είδα λέω laquoΠαναγία μου χάθηκα Δεν θα δώσω εξετάσεις και θα τα αφήσω να είμαι επανεξεταστέος το Σεπτέμβρηraquo Και γύρισα να πάω πίσω προς το σπίτι Μόλις έκανα όμως μερικά βήματα συνάντησα τον καθηγητή μας των Ελληνικών τον κ Κωνσταντινίδη ο οποίος αμέσως μου λέει laquoΠου πας Κατραμόπουλεraquo Λέω laquoΚύριε καθηγητά ξέχασα να πάρω κόλλα διαγωνισμού και πάω στο περίπτερο να πάρωraquo laquoΑ ωραία Θέλω και εγώ να πάρω καραμέλες Πάμε μαζίraquo Οπότε υποχρεώθηκα να πάω στο σχολείο και να δώσω εξετάσεις Ε λοιπόν ο παπάς αντί γρουσουζιά μου έφερε γούρι Το θέμα των

Digitized by 10uk1s

μαθηματικών που μας έβαλε ήταν και εύκολο και κάτι που το ήξερα πολύ καλά Έτσι πήρα 9 λίαν καλώς στα μαθηματικά παρ όλο που φοβήθηκα τη γρουσουζιά του φραγκόπαπα

Το γυμνάσιο που ανέφερα πριν ότι φοιτούσα της Αρμοστείας ήτανε στο Φαρδύ της Ευαγγελίστριας Και όπως έχω πει και προηγουμένως τα τοπωνύμια της Σμύρνης εδηλούντο αναλόγως με την εκκλησία που ήταν στην περιφέρεια Εκτός όμως αυτού εις την εμπορική ζώνη της Σμύρνης υπήρχαν τοπωνύμια τα οποία αναφέροντο εις τη συγκέντρωση των ειδικών μαγαζιών που ασχολούντο με το εμπόριο Και είχαμε τα Γυαλιάδικα όπου επωλούντο κρύσταλλα κτλ τα Σιδεράδικα που είχαν είδη για σπίτια για οικοδομές και εν γένει χρήσιμα για το νοικοκυριό

Ένα μεγάλο και ονομαστό μαγαζί σ αυτή την περιφέρεια ήτανε του Μαύρου ιδιοκτησία Νικολαΐδη Ήταν τα Γουρουνάδικα δηλαδή όπου επωλείτο χοιρινό κρέας και τα παράγωγα του χοιρινού Διότι όπως είναι γνωστό οι Τούρκοι απηγορεύετο από τη θρησκεία τους να τρώνε χοιρινό κρέας και γι αυτό τα μαγαζιά που πουλούσαν χοιρινά κρέατα ήσαν πολύ απομακρυσμένα από την αγορά που είχε μοσχάρια και αρνιά Μια τέτοια όπως προαναφέραμε μεγάλη αγορά ήταν οι Μεγάλες Ταβέρνες στην οποία υπήρχαν πάρα πολλά κρεοπωλεία όπου μπορούσε να πάρει κανείς ωραία κρέατα

Επίσης ήταν τα Σερβετάδικα Τώρα γιατί τα λέγανε έτσι δεν ξέρω Ήταν τα Ταμπάκικα Ταμπάκικα ήταν εκεί όπου επεξεργάζοντο τα δέρματα

Επίσης ήταν και τα Κουμουτζίδικα Τα Κουμουτζίδικα ήταν της Μαντάμας το Χάνι Μέσα σ αυτό ήσαν κατά πλειονότητα χρυσοχοεία Εκτός από το δικό μας πλάγιά μας ήταν του κ Ευάγγελου Μανουσάκη του Μιχαλάκη Σωτηρίου του Πωλ Τας του Θεόδωρου Αδαμόπουλου Πλάγια μας ήσαν επίσης οι αδελφοί Κόρη και δύο τρεις άλλοι που μου διαφεύγουν τα επίθετά τους

Φυσικά υπήρχαν εκεί και ένα δυο άλλα είδη καταστημάτων Μεταξύ αυτών ήταν και το οδοντιατρείο των αδελφών Γκρανιέ οι οποίοι είχαν ένα είδος βιτρίνας όπου προέβαλλαν μασέλες οι οποίες με ένα ελατήριο ανοιγόκλειναν σαν να μασούσαν Θέαμα λίγο μακάβριο

Και μια που μιλάμε για χρυσοχοεία πρέπει να τονίσω μία σωβινιστική περίπτωση Όλοι οι αδαμαντοδέτες της Σμύρνης οι μουχλαϊτζήδες όπως τους λέγανε με την τουρκική λέξη ήσαν Αρμένιοι και δεν παίρνανε ποτέ υπάλληλο ή βοηθό άλλης εθνότητας παρά μόνο Αρμενίους για να κρατάνε κλειστό το επάγγελμα στα χέρια τους Στη γειτονιά μας δηλαδή εις τα Κουμουτζίδικα της Μαντάμας το Χάνι ήταν και ένας Αρμένης αδαμαντοδέτης περίφημος ο κ Βανέτσας Ήταν τεράστιος Χωρίς υπερβολή θα ζύγιζε πλέον των 150 κιλών και αυτό το θηρίο έκανε τόσο ωραία δουλειά και τόσο λεπτή που πολλοί ήρχοντο και από την Κωνσταντινούπολη ακόμη να φέρουν κοσμήματα για να τους εφαρμόσει τις πέτρες όχι μόνο εφαρμόζοντας αυτές αλλά σχεδόν κεντώντας το ίδιο το κόσμημα

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι ήσαν και στο Φραγκομαχαλά Μεταξύ αυτών οι αδελφοί Γεωργιάδη οι οποίοι ως αντιπρόσωποι του Κριστόφλ είχαν αρκετά ασήμια διότι ήταν εύκολη η εισαγωγή από την Ευρώπη επειδή οι τελωνειακοί δασμοί τότε στη Σμύρνη ήσαν υποτυπώδεις

Ήταν το κατάστημα του Ατζιτήρη με πλουσιότατη βιτρίνα Ο άνθρωπος αυτός κατεστράφη τελείως με την Καταστροφή Δεν μπόρεσε να εμφανιστεί πλέον εις την Ελλάδα και μάθαμε ότι όταν πέθανε έγινε έρανος για να τον θάψουν Ο άνθρωπος ο οποίος εθεωρείτο από τους πλουσιότερους χρυσοχόους

Επίσης ήταν ένας Φραγκολεβαντίνος ο Ρουτζιέρι ένας Αρμένης ο Μινασιάν και εις τον δρόμο αυτό το 1873 μετά βεβαιότητος και εις τον αριθμό 57 εμφανίστηκε για πρώτη φορά σίγουρα η φίρμα

Digitized by 10uk1s

laquoΚατραμόπουλοιraquo Ευρέθηκε ένα κουτάκι το οποίο μας προσέφερε μία παλιά μας πελάτισσα και το οποίο αναφέρει το εξής laquoΠ Κατραμόπουλοςraquo mdashήταν ο θείος μουmdash laquoκαι Σίαraquo mdash ήταν ο πατέρας μου laquoΟδός Ευρωπαϊκή αριθμός 57raquo Οι δικοί μου από εθνικισμό από σωβινισμό δεν ήθελαν να αναφέρουν τη λέξη Φραγκομαχαλάς και γι αυτό αναφέρουν laquoοδός Ευρωπαϊκήraquo Και από κάτω laquoΣμύρνη 1873raquo

Λοιπόν για να αναφέρεται το κουτάκι στο 1873 δεν θα πει ότι εκείνη τη χρονιά άνοιξε για πρώτη φορά το χρυσοχοείο μας Τουλάχιστον θα πρέπει να πάμε τρία χρόνια πίσω Επομένως στο 1870 Από την Ευρωπαϊκή οδό νούμερο 57 μετεφέρθη κατόπιν το κατάστημά μας εις της Μαντάμας το Χάνι που προανέφερα και η φίρμα πλέον ήταν laquoΑδελφοί Κατραμόπουλοιraquo Όχι laquoΠ Κατραμόπουλος και Σίαraquo πλέον

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι πάντοτε Έλληνες ή το πολύ Αρμεναίοι ή Φραγκολεβαντίνοι ήσαν εις το λεγόμενο Τσαρσί δηλαδή κοντά εις την τουρκική συνοικία Μεταξύ αυτών ήταν και ο κ Παπαδόπουλος ο περίφημος Μαστρογιάννης ο οποίος έκανε και εμπόριο πολυτίμων λίθων Λέγεται ότι ήταν τόσο πλούσιος ώστε τις πέτρες τα διαμάντια ή τα μπρουγιάν ή τα ρουμπίνια δεν τα είχε στις λεγόμενες ποσέτες δηλαδή στα χάρτινα περιτυλίγματα αλλά σε ολόκληρα τσαντάκια ή γρουμπάκια από δέρμα και όταν ζήταγες να αγοράσεις ένα διαμάντι σου άνοιγε σε ένα πιάτο μια ολόκληρη στοίβα από πολύτιμες πέτρες Και αυτός κατεστράφη τελείως με τη φωτιά και δεν ξαναφάνηκε εις τον ορίζοντα της εδώ Ελλάδας

Και μια που μιλάμε για τον Φραγκομαχαλά την Ευρωπαϊκή οδό όπως τη χαρακτήρισαν λίαν σωστά και λίαν χαρακτηριστικά σ αυτό το δρόμο υπήρχαν ωραιότατα μαγαζιά με πολύ πλούσια είδη και ποικιλίες εμπορευμάτων για τις κυρίες Μεταξύ αυτών υπήρχαν και υποκαταστήματα μεγάλων μαγαζιών ευρωπαϊκών όπως ήταν το Μπον Μαρσέ ήταν του Σολάρι και άλλα

Ένα από τα ωραιότατα και πλουσιότατα πολυκαταστήματα του Φραγκομαχαλά ήταν του Ξενόπουλου Σ αυτό το κατάστημα μπορούσε κανείς να βρει ότι ήθελε Από ρούχα έτοιμα ευρωπαϊκά υφάσματα καπέλα γούνες ακόμα και έπιπλα Ήταν ένα πολύ μοντέρνο πολυκατάστημα σε τέσσερις ορόφους με πολύ πολύ πλούσιο και εκλεκτό εμπόρευμα Όπως είπα και πιο πριν οι δασμοί στη Σμύρνη πριν γίνει η Ελληνική κατοχή ήσαν υποτυπώδεις και έτσι μπορούσαν να εισάγονται εύκολα και πολύ φτηνά εμπορεύματα από την Ευρώπη

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο υπήρχαν και μερικά ονομαστά για τα είδη τους μαγαζιά όπως του Κοντορούση για παπούτσια του Παπαθωμά για γούνες του Μουτάφη για καπέλα του Γεωργιάδη για δαντέλες του Αλεξίου για έπιπλα

Επίσης υπήρχε και η Σαλ ντε Βαν όπου κάθε Κυριακή πρωί εγένοντο πλειστηριασμοί και πωλούσαν από όλα τα είδη Πίνακες κοσμήματα έπιπλα κτλ

Επίσης ήταν το περίφημο φαρμακείο του Μωραΐτη Στον ίδιο δρόμο δε ήταν και ένα ονομαστό ζαχαροπλαστείο η laquoΜυροβόλος Άνοιξηraquo Σ αυτό έχω να σας διηγηθώ ένα νόστιμο περιστατικό με τον περίφημο Τσουρτσούρα που ανέφερα προηγουμένως τον τύπο της Σμύρνης που έκλεβε τα σκυλιά

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου υπήρχε μεγάλη έλλειψη από μικρά κέρματα Έτσι πολλά μαγαζιά όταν επρόκειτο να δώσουν ρέστα και δεν είχαν ετύπωναν σε κάτι χαρτιά με τη σφραγίδα τους και ανέγραφαν το ποσό το οποίο αντιπροσώπευαν Μια μέρα είχε πάει στη laquoΜυροβόλοraquo ο Τσουρτσούρας και έφαγε λουκουμάδες κανταΐφια δεν ξέρω τι και αφού επλήρωσε

Digitized by 10uk1s

αντί ρέστα του δώσανε τέτοια χαρτάκια Στην απορία του που ρώτησε του απάντησαν ότι αυτά ισχύουν ως νόμισμα του καταστήματος

Μετά από λίγες μέρες πήγε πάλι ο ίδιος και αφού έφαγε του καλού καιρού εφώναξε το γκαρσόνι να πληρώσει και αντί πληρωμής έδωσε δικά του χαρτιά Στην απορία αυτών λέει laquoΓιατί τα δικά σας ισχύουν και τα δικά μου δεν ισχύουνraquo Τέτοιος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας

Επίσης ένα ονομαστό κατάστημα της Σμύρνης ήταν το laquoΑγγλοήστερνraquo Αυτό δεν ήταν στον Φραγκομαχαλά Ήταν σε έναν παράλληλο δρόμο Όλα του τα εμπορεύματα ήσαν προελεύσεως αγγλικής Εκεί μπορούσες να αγοράσεις έτοιμα ρούχα εγγλέζικα σκωτσέζικα καπαρντίνες παπούτσια

Επίσης εκτός από τα ωραία μαγαζιά του Φραγκομαχαλά που ανέφερα υπήρχαν και πολλά σε άλλα σημεία της Σμύρνης τα οποία ήσαν μάλλον χοντρικής πωλήσεως Πολλά από αυτά ανήκαν σε Αρμενίους οι οποίοι είχαν τα κεντρικά τους στο Λονδίνο και υποκαταστήματα στη Σμύρνη όπως ήταν του Ιπιρξιάν του Σιβρισαριάν του Εσαγιάν Γι αυτό υπήρχαν πολύ πλούσιοι Αρμεναίοι εις την Σμύρνη

Όταν μιλούσαμε πριν για τα χρυσοχοεία που ήσαν στης Μαντάμας το Χάνι μεταξύ των άλλων ανέφερα ότι πλάγια στο δικό μας ήταν ο κ Ευάγγελος Μανουσάκης Αυτός ήταν ένας πρωτοπόρος εις τις άτοκες δόσεις πωλήσεως τιμαλφών Είχε κατορθώσει να προσελκύσει το σύνολο των εργατριών που εργάζονταν στην επεξεργασία του καπνού τις καπνουλούδες όπως λέγαμε οι οποίες αγόραζαν χρυσά και πλήρωναν κάθε Σάββατο που έπαιρναν το βδομαδιάτικο πληρώνοντας με δόσεις Δηλαδή δούλευε τεφτεράκι Όταν ερχόταν το Σάββατο και κατέπλεε η πελατεία του κ Μανουσάκη επί ώρες μύριζε από καπνό ανεπεξέργαστο η γειτονιά μας διότι υπήρχαν στη Σμύρνη πάρα πολλές αποθήκες όπου εδούλευαν κοπέλες στην επεξεργασία του καπνού και μύριζαν φυσικά και αυτές Αυτός δε ο γείτονάς μας ο κ Μανουσάκης ο οποίος επέζησε και δούλεψε και αρκετά χρόνια εδώ στην Αθήνα είχε ένα φυσικό Εάν δεν κλείναμε εμείς το δικό μας μαγαζί δεν εννοούσε να κλείσει αυτός φοβούμενος φαίνεται μην του πάρουμε κανένα πελάτη

Ένα βράδυ συμφωνήσαμε με τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη και τον υπάλληλο που είχαμε τότε τον Σαββάκη να μην κλείσουμε νωρίς για να τον υποχρεώσουμε να μείνει και αυτός Και μείναμε ως τις δώδεκα τη νύχτα και αυτός δεν εννοούσε να κλείσει αν δεν φύγουμε εμείς

Και με την ευκαιρία της σημερινής μέρας μου τη χαρά που πήρα κάνοντας βέρες για την εγγονή μου τη Μαρίνα θυμήθηκα την ευχή που έδινε ο θείος μου ο Παναγιώτης σε όσους έκαναν βεργέτες βέρες κατά τους Αθηναίους παίρνοντάς τες από το μαγαζί μας Και έλεγε τότε laquoΚαλορίζικα και αμετάνιωταraquo

Και μια που μιλούμε για χρυσοχοεία θα κάνουμε ένα διαχωρισμό διακριτικό μεταξύ των χρυσοχόων του Φραγκομαχαλά και των χρυσοχόων του κατ εξοχήν δρόμου της χρυσοχοΐας της Μαντάμας το Χάνι

Οι χρυσοχόοι του Φραγκομαχαλά ήσαν μάλλον μεταπωληταί κοσμημάτων διότι όπως προανέφερα η εισαγωγή ειδών από την Ευρώπη στη Σμύρνη ήταν κάτι το εύκολο και δεν επιβαρυνόταν Δεν είχαν δηλαδή δικά τους εργαστήρια έφερναν τα περισσότερα είδη τους από το εξωτερικό και έκαναν παραγγελίες σε διαφόρους τεχνίτες της χρυσοχοΐας της Σμύρνης να κάνουν γι αυτούς κοσμήματα

Ένας από αυτούς που δούλευε για τους χρυσοχόους του Φραγκομαχαλά και προπαντός για τη φίρμα των αδελφών Γεωργιάδη ήταν όπως έμαθα εκ των υστέρων ο πατέρας μου Επειδή ο πατέρας μου είχε έξι παιδιά και ο θείος μου παρ όλο που παντρεύτηκε δύο φορές δεν απέκτησε παιδιά ήταν υποχρεωμένος να δουλεύει και να αποδίδει περισσότερο εις τον συνεταιρισμό για να έχει και

Digitized by 10uk1s

περισσότερα τραβήγματα Γι αυτό πολλά κοσμήματα τα οποία έφερναν τη φίρμα Γεωργιάδη ήσαν κατασκευές του πατέρα μου ο οποίος εθεωρείτο από τους καλύτερους τεχνίτες της Σμύρνης Διότι και καλός τεχνίτης ήταν αλλά και εφευρετικός

Από την Ευρώπη εισήγαν πολλά έτοιμα κοσμήματα ματ Όπως είναι γνωστό στη Σμύρνη δεν υπήρχε ηλεκτρισμός και επομένως δεν υπήρχαν τα κατάλληλα μηχανήματα για να δημιουργήσουν το ματ που λέγαμε

Ο πατέρας μου σκέφτηκε και έκανε μία δική του εφεύρεση πρωτόγονη αλλά αποδοτική Σκέφτηκε ότι τα χτυπήματα σε μία λεία επιφάνεια κοσμήματος δημιουργούν αυτό το είδος του ματ Γι αυτό φρόντισε και πήρε σπασμένα τζάμια τα οποία άλεσε και τα έκανε ψιλά σαν αλεύρι και στο σπίτι επάνω το δικό μας έκανε μία εγκατάσταση Δηλαδή στην ταράτσα εφήρμοσε ένα είδος υδρορρόης που από πάνω είχε ένα χωνί έριχνε μέσα αυτά τα τρίμματα των τζαμιών και πέφτανε με ορμή κάτω εκεί που βρισκόταν το κόσμημα και χτυπώντας το πολύ εδημιουργείτο ματ Αυτό δεν το ήξεραν αυτοί και έτσι ο πατέρας μου είχε μία πρόσθετη αμοιβή Μία πρόσθετη ενίσχυση στα οικονομικά του

Στο μαγαζί μας της Σμύρνης θυμάμαι ότι υπήρχαν αυτά τα σύνεργα Δηλαδή ένα μεγάλο χωνί ένα είδος υδρορρόης και κάτω ένα μεγάλο δοχείο σαν βαρέλι το οποίο υποδέχετο τα τρίμματα Έπειτα τα ξανάβαζαν σε έναν κουβά τα ξανανέβαζε ο μεγάλος μου αδελφός στην ταράτσα και τα ξανάριχνε

Επίσης υπήρχαν εκεί πολλά καλούπια για να κάνουμε κοσμήματα διότι τα κοσμήματα στη Σμύρνη όπως είπα ήσαν τα περισσότερα χειροποίητα Δεν υπήρχαν χυτόπρεσες και τέτοια

Επίσης το λιώσιμο του χρυσού γινόταν σε καμίνια με κάρβουνα Υπήρχε φυσερό από πάνω υπήρχε και καμίνι και έβαζαν το χρυσό σε χωνάκια που τα λέγαμε ποτάδες Όταν ο θείος μου επρόκειτο να λιώσει χρυσό εμένα η δουλειά μου ήταν να δουλεύω το φυσερό αφού προηγουμένως ανέβαινα και άνοιγα το πίσω παράθυρο του εργαστηρίου Ο τοίχος του έβλεπε στον περίβολο της εκκλησίας των Καπουκίνων που ήταν ιδιοκτησία του μαγαζιού μας

Επίσης στη Σμύρνη φυσικά δεν υπήρχε ούτε ωράριο ούτε συνδικάτα εργατών Ένας καλός τεχνίτης ήταν πάντα περιζήτητος και έβρισκε δουλειά εύκολα ενώ έναν τεμπέλη ή άχρηστο το αφεντικό είχε όλο το ελεύθερο να τον απολύσει χωρίς να έχει συνέπειες

Στη Σμύρνη στην ωραία πόλη της χαράς και της εργασίας (διότι στη Σμύρνη για να είσαι φτωχός έπρεπε να είσαι τεμπέλης) υπήρχε δουλειά για όλους Δεν εδικαιολογείτο άνθρωπος φτωχός εκτός αν ήταν τεμπέλης

Όπως μου είπε η μητέρα μου επειδή οι περισσότερες δουλειές και τα περισσότερα δώρα γίνονταν το Δεκέμβρη και την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και όχι των Χριστουγέννων όπως τώρα που φραγκέψαμε ο πατέρας μου εγκαθίστατο και κοιμόταν και τη νύχτα μέσα στο μαγαζί δουλεύοντας είκοσι ώρες το εικοσιτετράωρο Έπαιρνε το στρώμα του και το πάπλωμά του και κοιμόταν σε έναν καναπέ του μαγαζιού Μόνο κάθε Σάββατο πήγαινε σπίτι για να πλυθεί να καθαριστεί να αλλάξει ρούχα και αυτό όπως προανέφερα διότι ήταν υποχρεωμένος να συνεισφέρει περισσότερα λόγω των περισσοτέρων εξόδων που είχε με τη μεγάλη του οικογένεια

Τα δύο τρία τελευταία χρόνια προ της Καταστροφής ήσαν πολύ στη μόδα στη Σμύρνη τα βραχιόλια Τα περίφημα σμυρναίικα βραχιόλια Οι σαλίγκαροι τα τσατιά κτλ Αυτά όλα γίνονταν από χρυσό 22 καρατίων Δηλαδή λιώνανε απευθείας ή αγγλικές λίρες ή τουρκικές λίρες ή εικοσόφραγκα και έτσι

Digitized by 10uk1s

εγίνοντο αυτά τα ωραία σμυρναίικα βραχιόλια Αυτή η μόδα ήταν και ένα είδος σωτηρίας για τη μετέπειτα προσφυγιά διότι όσοι πρόσφυγες κατόρθωσαν και γλίτωσαν και έφεραν τα χρυσά τους εδώ πουλώντας τα μπόρεσαν να δημιουργήσουν τον πρώτο πυρήνα της εγκαταστάσεώς τους Φυσικά η έλευση των προσφύγων βοήθησε πολύ και την οικονομία της Ελλάδας Η αλήθεια είναι ότι οι Ελλαδίτες τρόμαξαν όταν είδαν το κύμα των προσφύγων φοβούμενοι ότι αυτό θα φέρει ανεργία και μεγάλη φτώχεια Αλλά όπως είπα και εγώ σε μία εκπομπή της τηλεόρασης για τη μαύρη επέτειο της καταστροφής της Σμύρνης οι πρόσφυγες ακούμπησαν μεν εις τον κορμό της μητέρας πατρίδος αλλά δεν ακούμπησαν ως παράσιτα αλλά ως μπόλια και εμπόλιασαν τον κορμό της Ελλάδος και γι αυτό πήγε πολύ μπροστά η Ελλάς Απόδειξη είναι η Μακεδονία Δεν ξέρω αν το ξαναείπα αλλά όσες φορές και να το πει κανείς δεν αρκεί Η εγκατάσταση των προσφύγων και προπαντός των Ποντίων εδημιούργησε ένα ωραίο στρώμα Ελλήνων εις τη Μακεδονία Και όχι μόνο ανεπτύχθη οικονομικώς και βιομηχανικώς αλλά διορθώθηκε και εθνολογικώς

Διότι πριν από την έλευση των προσφύγων με τις προπαγάνδες και με τις διώξεις πολλοί παρ όλο που ήσαν Έλληνες εις το αίσθημα ήσαν σλαβόφωνοι πράγμα που ενίσχυε τότε την προπαγάνδα της Βουλγαρίας που επιζητούσε να μας φάει τη Θεσσαλονίκη

Όπως είπα η έλευση των προσφύγων οι οποίοι ήσαν γυμνοί και δεν είχαν ούτε ρούχα ούτε ένα κρεβάτι να κοιμηθούν εβοήθησε πολύ την εθνική οικονομία Ήρθαν τότε και πολλά δολλάρια προπαντός από τους Αμερικανούς οι οποίοι ήσαν οι μόνοι που πραγματικά εβοήθησαν στην εγκατάσταση των προσφύγων και πολλές βιοτεχνίες μικρές εδούλεψαν και εξελίχθηκαν σε βιομηχανίες Διότι ερχόμενοι οι πρόσφυγες ήσαν υποχρεωμένοι να αγοράσουν από παπούτσια κάλτσες έως κρεβάτια έως μαχαιροπίρουνα έως πιάτα και εν πάση περιπτώσει το νοικοκυριό Οι δικές μας οι γυναίκες ήσαν προκομμένες και καθαρές Τις είπαν παστρικές με διφορούμενη έννοια Εμείς θα πάρουμε την καλή έννοια Ήσαν πράγματι παστρικές και νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς όπου η ζωή ήταν πρωτόγονη όπου δεν υπήρχε αποχέτευση και τα βρωμόνερα κυκλοφορουσανε μέσα στους δρόμους δεν εξεδηλώθη ποτέ καμία επιδημία λόγω της καθαριότητας την οποία κρατούσαν οι γυναίκες οι δικές μας εις τα σπίτια τους

Η άλλη διφορούμενη έννοια του παστρικές ήταν καλοαντρούδες Τραβούσαν τους άντρες τους Ελλαδίτες και θύμωναν οι κοπέλες διότι έχαναν τις ευκαιρίες Οι γυναίκες οι δικές μας ήσαν καλές μαγείρισσες καλές νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς με τις πρωτόγονες εγκαταστάσεις όπου έμεναν ολόκληρες οικογένειες σε μία παράγκα η οποία είχε ένα υποτυπώδες παραθυράκι μόλις εξοικονομούσαν κανένα κομματάκι πανί έφτιαχναν μία κουρτινουλα και μόλις βρίσκανε κανένα κουτί από κονσέρβα και λίγο χώμα κατόρθωναν και φύτευαν πότε ένα βασιλικό και πότε ένα γεράνι

Και όταν γύριζε ο άντρας κουρασμένος από το μεροκάματο έβρισκε πάντοτε στο σπίτι έτοιμο να τον περιμένει κάτι καλομαγειρεμένο Φτωχό μεν αλλά περιποιημένο Η δύναμη και το κουράγιο που έδωσαν οι γυναίκες της προσφυγιάς στους άντρες πρόσφυγες είναι βεβαιωμένα Χάρη εις την περιποίηση χάρη εις το κουράγιο που έδιναν κατορθώσαμε να κρατηθούμε στα πόδια μας

Ως απόδειξη θα φέρω ένα μικρό παράδειγμα Αυτή την εποχή υπάρχει μια πολύ μεγάλη βιομηχανία μπισκότων και ζυμαρικών οι αδελφοί Παπαδόπουλοι Οι γονείς αυτών είχαν εγκατασταθεί σε μία παράγκα στη Θεσσαλονίκη Η μητέρα τής οικογένειας εζύμωνε και έψηνε όλη μέρα κουλουράκια τα οποία ο πατέρας Παπαδόπουλος τα έπαιρνε σε έναν ταβλά στο κεφάλι του και έβγαινε και τα πουλούσε στους δρόμους

Ε λοιπόν τα παιδιά αυτής της οικογένειας μεγαλώνοντας με το παράδειγμα της εργατικότητος

Digitized by 10uk1s

κατόρθωσαν σήμερα να συναγωνίζονται ευρωπαϊκά είδη σαν τα δικά τους

Και μια και μιλήσαμε για την κακία της εκφράσεως laquoοι παστρικέςraquo ας μιλήσουμε και για το ειρωνικό laquoτι είχαμε και τι χάσαμεraquo Μπορεί μερικές απλοϊκές γυναικούλες προσφυγίνες να το είπανε καμιά φορά Αλλά είναι βέβαιο ότι και είχαμε και χάσαμε Είχαμε το παν και χάσαμε το παν σε μια στιγμή Εδώ μια ζημιά που γίνεται σε οιοδήποτε σπιτικό δηλαδή το να σπάσει ένα πιάτο ένα ποτήρι μας δημιουργεί μια κάποια στεναχώρια Φανταστείτε το βιος γενεών ολόκληρων να το αφήνεις έρμαιο στις αρπαγές των Τούρκων Να κλειδώνεις την πόρτα σου και να πετάς το κλειδί γιατί ξέρεις ότι δεν θα ξαναμπείς στο σπιτικό σου

Και για μεν τα σπίτια και τα μαγαζιά μας που καήκανε κατά κάποιο τρόπο το παίρνεις απόφαση Αλλά σκεφτείτε να έχεις ένα σπίτι ή μία ανθούσα επιχείρηση να την αφήνεις στα χέρια άλλων και να φεύγεις ξυπόλυτος και γυμνός με ένα μπογαλάκι μόνο στο χέρι γιατί δεν είχες τη δυνατότητα να πάρεις κάτι περισσότερο μαζί σου

Φυσικά και το σπίτι που μας φιλοξένησε μετά τη φωτιά του κ Ανέστη ένα αρχοντικό με τρία δωμάτια υποδοχής χωριστά το λίβινγκ την αυλή όπως τη λέγανε στη Σμύρνη με έξι υπνοδωμάτια επάνω με μία επίπλωση θαύμα διότι ο άνθρωπος αυτός ήταν καπνέμπορος καπνοπαραγωγός μάλλον και σταφιδοπαραγωγός με τεράστια κτηματική περιουσία και είχε κατορθώσει να δημιουργήσει μια καλή κατάσταση mdash και να ξέρει ότι αφήνει αυτό το σπίτι όπως είναι και φεύγει για να μην το ξαναδεί ποτέ

Το ίδιο συνέβη και με τον θείο μου Το σπίτι του Τσιντσίνη του θείου μου όπως προείπα κάηκε αλλά το εργοστάσιό του ο αλευρόμυλος ο οποίος ήταν ο καλύτερος των Βαλκανίων διότι με την ελληνική κατοχή σιγουρεύτηκε πλέον και καταξοδεύτηκε και ανανέωσε το σύνολο των εργαλείων του (και μάλιστα είχε φέρει ειδικό τεχνίτη από την Ελβετία διότι τα μηχανήματα ήσαν ελβετικά Αυτές τις λεπτομέρειες τις ήξερα διότι στο εργοστάσιο ήταν διευθυντής ο δεύτερος αδελφός μου ο Νίκος Είχαν φέρει όπως είπα ειδικό τεχνοκράτη από την Ελβετία τον κ Σενώ τον οποίο βρήκαμε μετά την Καταστροφή εις τους μύλους του Αγίου Γεωργίου Αυτός διοργάνωσε τους μύλους του Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι και επειδή γνωριζόταν με τον αδελφό μου τον Νίκο κατά την κατοχή πήγαμε και μας έδωσε μια μεγάλη ποσότητα αλεύρι) αυτό λοιπόν το τεράστιο εργοστάσιο το οποίο επειδή ήταν κοντά στην παραλία της Σμύρνης είχε δική του προβλήτα όπου επλεύριζαν τα πλοία που έφερναν αγγλικό κάρβουνο διότι το εργοστάσιο εργαζόταν με δική του κίνηση και ξεφόρτωνε κάρβουνα και φόρτωνε άλευρα για να κάνει εξαγωγή mdash αυτή την τεράστια περιουσία ο θείος μου την εγκατέλειψε και ήρθε εδώ αφού είχε χάσει και τον μοναχογιό του μαζί με τη θεία μου και αν δεν ήμαστε εμείς δεν θα είχε ούτε να κοιμηθεί πουθενά ούτε να φάει πουθενά

Σημειώστε ότι το 1948 που είχα πάει στη Σμύρνη πήγα και βρήκα το εργοστάσιο και ακόμα το 48 δηλαδή είκοσι έξι χρόνια αργότερα υπήρχε η επιγραφή laquoΙωάννης Ν Τσιντσίνηςraquo διότι το κτίριο ήταν τετραώροφο με τα γραφεία και οι Τούρκοι δεν είχαν την ευχέρεια να σβήσουν την επιγραφή

Το laquoτι είχαμε και το τι χάσαμεraquo είναι βέβαιο Διότι όπως είπα είχαμε το βιος μας είχαμε το σπιτικό μας είχαμε τη δουλειά μας είχαμε την προκοπή μας και όλα αυτά χαθήκανε σε μία ώρα μέσα σε μία κακιά στιγμή

Αυτά τα λίγα είχα να πω χωρίς να έχω ούτε τη μόρφωση ούτε την προπαρασκευή για να μάθουν τα παιδιά μου και τα εγγόνια μου λίγα πράγματα από την καημένη μας πατρίδα από τις ρίζες μας

Digitized by 10uk1s

εθερμαίνοντο από ωραία κατασκευασμένα χάλκινα μαγκάλια

Επίσης υπήρχε και ένα είδος μαγκαλιών τα λεγόμενα ταντούρια τα οποία ήσαν ξύλινα τραπέζια Είχαν στη μέση τρύπα για να μπαίνει το σκεύος με τα κάρβουνα και για να μην καίγεται το ξύλο είχε από πάνω μπρούντζο με διάφορα καρφιά τα οποία είχαν ωραίους συνδυασμούς Τα χάλκινα μαγκάλια όπου άναβαν καλά τη φωτιά έξω από το δωμάτιο για να αποφύγουν δηλητηρίαση από το διοξείδιο του άνθρακα είχαν ωραιότατα καπάκια με χέρια από μπρούντζο για να υπάρχει αντίθεση χρωματική διότι τα μεν χάλκινα ήσαν κόκκινα τα δε χέρια από μπρούντζο ήσαν κίτρινα και από πάνω υπήρχε ένα σαν πουλί για το σκέπασμα

Μετά ερχόταν η σειρά της καθαριότητας του σπιτιού Έπρεπε οι κοπέλες του σπιτιού να τρίψουν τα πατώματα με αλισίβα αλισιά όπως τη λέγαμε εις την οποία μέσα έριχναν και λίγη βρωμούσα Η βρωμούσα είναι η σημερινή χλωρίνη Τα πατώματα ετρίβοντο με ειδικές βούρτσες οι οποίες αντί για τρίχες είχαν σκληρά δόντια από ένα είδος χόρτου Έπρεπε το πάτωμα να τριφτεί και να γυαλιστεί τόσο πολύ ώστε να γυαλίσει σαν φλουρί

Μετά έπρεπε να τριφτούν οι αυλές του σπιτιού Αυλές στη Σμύρνη λέγαμε τις εισόδους Το χωλ το λεγόμενο το οποίο ήταν στρωμένο κατά κανόνα με ωραία άσπρα μάρμαρα Σ αυτό το διάστημα τα παιδιά αγόρια κορίτσια παίζανε έξω εις τους κήπους ή εις τους δρόμους διότι τότε ευτυχώς δεν είχαν εφευρεθεί τα αυτοκίνητα γυρίζοντας και θορυβώντας με τις περίφημες ροκάνες (και όσο πιο μεγάλη ροκάνα είχε το κάθε παιδί ήταν το πιο ενθουσιασμένο∙ οι ροκάνες από ξύλο δημιουργούσαν πολύ μεγαλύτερο θόρυβο παρά οι άλλες) και τραγουδούσαν

Βάγιο Βάγιο το Βαγιό τρώμε ψάρι και κολιό και την άλλη Κυριακή τρώμε το παχύ αρνί

Και μια και μιλάμε για αρνί από τη Μεγάλη Δευτέρα άρχιζε η αγορά των αρνιών τα οποία θα εθυσιάζοντο για το τραπέζι του Πάσχα Ο κάθε αρραβωνιαστικός έπρεπε να στείλει στην καλή του το πιο ωραίο αρνί το πιο καθαρό το πιο στολισμένο σαν νύφη

Επίσης ο κάθε πατέρας θα έπαιρνε το καλύτερο αρνί για την οικογένειά του Εμείς τα παιδιά τους βάζαμε κολλάρο στο λαιμό και με ένα σχοινί τα γυρίζαμε στους δρόμους γύρω από το σπίτι μας και τα αρνιά μας αυτά τρώγανε χασίλι Το χασίλι ήταν δεμάτια από φρέσκια βρώμη ή από τριφύλλι

Αλλά όταν τη Μεγάλη Παρασκευή ακουγόταν η τραγική φωνή του σφάχτη laquoΠοιος έχει αρνιά για σφάξιμο προβιές για πούλημαraquo άρχιζε το κρυφό κλάμα μας διότι εν τω μεταξύ το είχαμε αγαπήσει το αρνάκι

Τη Μεγάλη Πέμπτη μαζί με το βάψιμο των αυγών άρχιζε και το ζύμωμα της ζύμης από την οποία θα γίνονταν τα περίφημα σμυρναίικα τσουρεκάκια

Ξέχασα να σας πω ότι την εβδομάδα προ των Βαΐων την προ του Λαζάρου οι μητέρες μας μάς έκαναν ένα είδος κούκλες από ψωμί με λίγη μαστίχα μέσα και λίγη ζάχαρη διότι δεν έπρεπε να φάμε ούτε γάλα ούτε τυρί Αυτά τα ψωμάκια που τους έδιναν σχήμα κούκλας ήσαν τα περίφημα Λαζαράκια όπως τα λέγαμε

Digitized by 10uk1s

Τη Μεγάλη Παρασκευή η περιφορά των Επιταφίων και επί τουρκοκρατίας ακόμα γινόταν έξω από τον περίβολο των ναών μας και οι Επιτάφιοι περνούσαν από πολλούς δρόμους της Σμύρνης Εις αυτή την περίπτωση υπάρχει και ένα μελανό σημείο Όταν συναντιόνταν οι Επιτάφιοι της Αγίας Αικατερίνης και του Αγίου Δημητρίου που ήσαν γειτονικές συνοικίες επέμενε η ομάδα του κάθε Επιταφίου να περάσει διότι συναντιόνταν μετωπικώς Να υποχωρήσει η μία ομάδα για να περάσει η άλλη Επειδή όμως αυτό εθεωρείτο μειωτικό για τους νταήδες της εκάστοτε συνοικίας κατέληγε σε καβγά με αποτέλεσμα πολλές φορές να ανατρέπονται και οι Επιτάφιοι Φυσικά όταν έγινε η κατοχή της Σμύρνης από τους Έλληνες υπήρξε και κανονική αστυνόμευση οπότε σταμάτησε αυτό το άτοπο εις βάρος της Εκκλησίας μας

Πιο πριν μιλήσαμε για το αρνί που έστελναν τις παραμονές του Πάσχα οι αρραβωνιασμένοι στην καλή τους Αλλά υπήρχε και μία άλλη κατηγορία των ερωτευμένων οι οποίοι δεν είχαν επισημοποιήσει ακόμα το δεσμό τους και δεν είχαν εκδηλώσει επισήμως στις οικογένειες τα αισθήματά τους Αυτοί κατέφευγαν στις λεγόμενες στη σμυρναϊκή διάλεκτο laquoπατινάδεςraquo mdash καντάδες για να εκδηλώσουν τα αισθήματα προς την καλή τους Ο συνήθης τρόπος των καντάδων αυτών ήταν να προηγείται μία άμαξα μέσα εις την οποία θα υπήρχαν τα όργανα και οι τραγουδιστάδες Η συνήθης σύνθεση των οργάνων ήταν οπωσδήποτε ένα σαντούρι ένα βιολί και μία κιθάρα Από πίσω ακολουθούσε η άμαξα με τον ερωτευμένο και την παρέα του Πήγαιναν κάτω από τα παράθυρα ή από το μπαλκόνι της καλής τους και άρχιζαν να εκδηλώνουν με τραγούδια τα αισθήματά τους Αν όμως γίνονταν αρκετά οχληροί ή οι γονείς ή τα αδέλφια της καλής δεν τους ήθελαν να εκδηλώνουν τα αισθήματά τους και με κάποιο τρόπο να εκτίθεται η κοπέλα στη γειτονιά προσπαθούσαν να τους απομακρύνουν Εάν όμως αυτοί ήσαν επίμονοι και δεν φεύγανε καμιά φορά εδέχοντο το περιεχόμενο του δοχείου της νυκτός στο κεφάλι

Αυτά ως προς τους έρωτες των ανδρωθέντων Εμείς που ήμαστε τότε νεαροί δεκαπέντε δεκάξι δεκαεπτά ετών είχαμε μία ωραία συντροφιά Ήταν ο Κώστας Σαριδάκης ο Κώστας Μιχαηλίδης ο Βασίλης Γαβριηλίδης ο Ηρακλής Παύλου εγώ και κάνα δυο ακόμα φίλοι Δυστυχώς όλοι αυτοί είναι πλέον μακαρίτες Και ο μόνος επιζών είμαι εγώ

Ο Κώστας Σαριδάκης ο οποίος ήταν λίγο μεγαλύτερος από μένα έμεινε αιχμάλωτος των Τούρκων στη Σμύρνη και δεν ξαναήρθε στην Ελλάδα Ήταν ο πιο καλλίφωνος από την παρέα μας Γυρίζαμε λοιπόν έξω από τα σπίτια των κοριτσιών μας τραγουδώντας και με αυτό τον τρόπο εκδηλώναμε τα αισθήματά μας Αλλά ξεφεύγανε και αυτά καμιά φορά κρυφά από το σπίτι και πηγαίνανε και κάνανε το λεγόμενο κόρτε σε καμιά σκοτεινή γωνιά σε κανένα απόμερο δρομάκι φυσικά πάντοτε κοντά στο σπίτι

Το κόρτε ήταν πιο πολύ ρομαντικό Μόλις τολμούσαμε να πιάσουμε κανένα χεράκι και το πολύ πολύ κανένα κλεφτό φιλί

Εγώ τότε είχα σύνδεσμο με μία κοπέλα που την έλεγαν Όλγα και η οποία φυσικά δεν ζει και αυτή Τις Κυριακές όλη η συντροφιά με τις κοπέλες μας πηγαίναμε στον laquoΦοίνικαraquo Ο laquoΦοίνικαςraquo ήταν ένας λαϊκός κινηματογράφος πίσω από την Αγία Αικατερίνη Τον λέω λαϊκό διότι ήταν μέσα στη συνοικία και τα εισιτήρια φυσικά ήσαν ανάλογα με τις δυνατότητες του χαρτζιλικιού που παίρναμε

Ανεβαίναμε και καθόμαστε στον εξώστη κλέβοντας πού και πού κανένα χαδάκι ή κανένα φιλάκι Όλα αυτά όμως τα ανέτρεψε η φωτιά και χάθηκαν τα ίχνη όλων των κοριτσιών Φυσικά η συντροφιά μας εκτός από τον μακαρίτη τον Σαριδάκη που είπα ξανασυστήθηκε εδώ και όταν είχαμε ευχέρεια μαζευόμαστε στο Ζάππειο και τρώγαμε καμία πάστα

Ο μόνος από όλους ο πιο τσιγκούνης ήταν ο Βάσος Γαβριηλίδης ο οποίος μας έλεγε laquoπηγαίνετε φάτε

Digitized by 10uk1s

την πάστα σας και πέστε να φέρει και ένα ποτήρι νερό παραπάνωraquo και ερχόταν λίγο αργότερα για να αποφύγει το έξοδο της πάστας

Στη Σμύρνη κυκλοφορούσαν διάφοροι τύποι οι οποίοι με τα φερσίματά τους και με τον τρόπο τους έσπαζαν τη μονοτονία και διασκέδαζαν με κάποιο τρόπο τους ανθρώπους

Ένας από αυτούς ήταν ο Στέφανος Ο Στέφανος ήταν πλανόδιος μικροπωλητής ψιλικών και διαφόρων φω‐μπιζού και εξαρτημάτων για τις γυναίκες Ήταν πάντοτε ντυμένος παρδαλά για την εποχή του και τα περισσότερα είδη που πουλούσε τα καρφίτσωνε επάνω στα ρούχα του στο σακάκι του εκτός φυσικά από τη βιτρίνα την οποία είχε Γι αυτό όταν οι κυρίες έβλεπαν καμία από τις φίλες η οποία ήταν ντυμένη πολύ χτυπητά και φορούσε πολλά κοσμήματα κουτσομπολεύοντας την αποκαλούσαν Στέφανο

Ένας άλλος τύπος ήταν ο πλανόδιος βιβλιοπώλης ο οποίος γύριζε στη γειτονιά φωνάζοντας laquoΈχω βιβλία διάφορα Ο Ερωτόκριτος και η Αρετούσα και η Αρετή θριαμβεύουσα Έχω ημερολόγια και ημεροδείκτες Κάθε φύλλο και μία ιστορίαraquo Φυσικά είχε και άλλα βιβλία τα οποία ήσαν σε δυο τρεις τσάντες που άλλες κρέμονταν στην πλάτη του άλλες εμπρός του και κρατούσε και δύο εις τα χέρια Διαλαλούσε δηλαδή τους laquoΑθλίουςraquo του Βίκτορος Ουγκώ τη laquoΜανόν Λεσκώraquo τα laquoΜυστήρια των Παρισίωνraquo το laquoΕκείνη δεν απήντησεraquo και τα en vogue βιβλία εκείνης της εποχής τα οποία εδιάβαζαν οι ρομαντικές δεσποινίδες και ανελύοντο σε δάκρυα από συμπάθεια για τα πάθη των πρωταγωνιστών

Ένας άλλος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας Αυτός ήταν μικροαπατεώνας Είχε ένα ιδίωμα και ένα προτέρημα να κλέβει τα σκυλιά τα ιδιωτικά από τα σπίτια Εξεβίαζε τους ιδιοκτήτες των σκυλιών να του δίδουν ένα επίδομα μηνιαίο για να μην τους κλέψει το σκυλί τους Εάν δεν το έδιναν το έκλεβε το σκυλί του άλλαζε το χρώμα και το ξαναπουλούσε

Μεταξύ των θυμάτων ήταν και ο θείος μου ο Τσιντσίνης ο οποίος είχε ένα θηλυκό σκυλί που το υπεραγαπούσε τη Λίντα Ερχόταν ο Τσουρτσούρας και έπαιρνε κάθε μήνα το μηνιάτικό του Ήταν δηλαδή νονός με τη σημερινή έκφραση Εκτός αυτού όμως είχε και άλλες τρελές ιδιότητες Τρελά φερσίματα

Ένα βράδυ μπήκε μέσα εις το laquoΚαφέ Φώτηraquo το οποίο ήταν γεμάτο από άντρες φυσικά κρατώντας ένα ζεύγος κέρατα ταύρου και άρχισε και φώναζε laquoΠοιος θέλει ένα ζευγάρι κέραταraquo Επειδή όλοι γελούσαν και δεν απαντούσαν αυτός τους λέει laquoΑ έχετε όλοι κέρατα και γι αυτό δεν χρειάζεστε να αγοράσετε άλλαraquo

Ένας άλλος τύπος που εμείς τότε τα μικρά παιδιά την υπεραγαπούσαμε ήτανε γυναίκα Ήταν μια υψηλόκορμη αραπίνα η οποία επάνω στο κεφάλι της κρατούσε έναν πελώριο ταβλά μέσα εις τον οποίο είχε διάφορα σχετικά για παιδάκια Μεταξύ αυτών είχε τσεμπλεμπούδες σκέτες ωραίες ζεστές και φρεσκοψημένες είχε τσεμπλεμπούδες με γύρω γύρω ζαχαρωτά είχε φιστίκια αράπικα καθαρισμένα και φιστίκια αράπικα ακαθάριστα Είχε γλυκά τα καμπίσια που λέγαμε δηλαδή σαν τσιγάρο από ζάχαρη φτιαγμένο σε διάφορα χρώματα Αυτή ήταν όπως είπα η αγαπημένη μας διότι αν ήταν σε καλή διάθεση η μητέρα μας και ξόδευε κάτι μας έπαιρνε και ένα γλυκό

Την εποχή που μιλάμε μια κοπέλα στη Σμύρνη για να θεωρείται όμορφη έπρεπε να έχει άσπρο λείο δέρμα πλούσια μαλλιά και αρκετά κιλάκια Έπρεπε να έχει στήθος μπόλικο και ποπό αρκετό Γι αυτό

Digitized by 10uk1s

τότε φορούσαν κορσέδες με μπαλένες τους οποίους έσφιγγαν τραβώντας τα κορδόνια για να δημιουργηθεί μέση δαχτυλίδι και να ξεπεταχτούν τα υπόλοιπα μέλη του σώματος

Επίσης έπρεπε να έχει και πολλά μαλλιά Γι αυτό εάν οι κυρίες δεν είχαν πολλά μαλλιά έβαζαν στο κεφάλι μέσα από τα μαλλιά τους το λεγόμενο μπουμπάρι το οποίο ήταν φτιαγμένο από μαλλιά του ιδίου χρώματος με τα δικά τους και πάνω σ αυτό ετύλιγαν τα δικά τους ώστε να φαίνεται ότι έχουν πλούσια μαλλιά Εάν ο ποπός τους δεν ήταν αρκετά πλούσιος και αρκετά πεταχτός κάτω από τον κορσέ έδεναν ένα είδος μαξιλαράκι το οποίο το ονόμαζαν τουρνέ

Από τα γλυκά της αραπίνας εκείνο που προτιμούσαμε από όλα ήταν ένα είδος που το λέγανε φιστικάτο Ήταν καραμελέ είτε από μέλι είτε από ζάχαρη και παραγεμισμένο με φιστίκια αράπικα

Ξεσηκωμός στο σπίτι και μεγάλη χαρά για μένα και για τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη ήταν όταν επρόκειτο να έρθει να μείνει μερικές μέρες μαζί μας η νενέ Σοφί mdash η γιαγιά Σοφία η μητέρα του πατέρα μας Τη γιαγιά Σμαράγδα τη νενέ ντουντού δηλαδή τη γιαγιά από μέρους της μητέρας μου δεν τη γνώρισα διότι πέθανε όταν ήμουνα πολύ μικρός Όταν λέω ξεσηκωμός στο σπίτι εννοώ ότι έπρεπε να καθαριστούν να είναι όλα τέλεια μην τυχόν το μάτι της πάρει κάτι ανώμαλο

Έπρεπε να ζυμωθεί το ζυμάρι διότι θα έκανε φιδέ Φιδέ κάνανε τρίβοντας το ζυμάρι στα κόσκινα επάνω για να στεγνώσει και ήταν ένα από τα πιο αγαπημένα φαγητά μας Για εμάς τα παιδιά η χαρά ήτανε ότι το βραδάκι αφού τελειώναμε τα μαθήματά μας θα μαζευόμαστε γύρω στη γιαγιά και γύρω στο ταντούρι με τη φωτιά όπου στη χόβολη ψήναμε και κανένα κάστανο περιμένοντας ν αρχίσει να μας λέει παραμύθια Να μας πει την Κοκκινοσκουφίτσα να μας πει τους Επτά νάνους να μας πει για τη Σταχτομπούτα για το Μαγεμένο βασιλόπουλο για τον Δράκο που φύλαγε το νερό και άλλα

Επίσης παίζοντας μαζί με τη γιαγιά λέγαμε αινίγματα Με αυτό τον τρόπο εδούλευε και λίγο το μυαλό μας Μερικά από τα αινίγματα που λέγαμε τότε τα θυμάμαι Ένα από όλα έλεγε

Μακρύς μακρύς καλόγερος και πίτα το κεφάλι του Τι είναι

Εάν δεν το βρίσκαμε το εξηγούσε η γιαγιά Ήτανε το ξύλινο φτυάρι του φούρναρη το οποίο είναι πολύ μακρύ και εμπρός είναι τετράγωνο Με αυτό φουρνίζανε τα ψωμιά στους τότε φούρνους και με αυτό φυσικά τα ξεφουρνίζανε

Ένα άλλο αίνιγμα ήταν

Χίλιοι μύριοι καλογέροι σ ένα ράσο τυλιγμένοι Τι είναι

Το καρπούζι και οι μαύροι σπόροι αντιπροσώπευαν τους καλόγερους

Είχαμε και ένα που λέγαμε για το οποίο κοκκινίζαμε και ντρεπόμασταν Και εγώ ντρέπομαι που θα σας το πω αλλά ας γελάσουμε

Βουργούλακας κατρακυλά ανάμεσα σε δυο βουνά Τι είναι

Digitized by 10uk1s

Η ακαθαρσία η σκληρή που βγαίνει από τον ποπό

Η νενέ Σοφί ως μόνιμη κατοικία είχε το σπίτι της θείας μου της Τσιντσίνη Η νενέ Σοφί όπως προείπα είχε αποκτήσει τρία παιδιά Δυο αγόρια και ένα κορίτσι Τον θείο μου Παναγιώτη τον πατέρα μου και τη θεία μου Αναστασία Έμενε δε με τη θεία μου Αναστασία διότι ήταν αρχοντόσπιτο Εμείς είχαμε μόνο μία υπηρέτρια ενώ η θεία μου είχε τρεις υπηρέτριες εκτός από τον σωφέρ τους αμαξάδες καπετάνιο για το κότερο τζόκεϋ για τα άλογα κτλ Όπως προείπα ο θείος μου ήταν πάρα πολύ πλούσιος Αλλά η νενέ Σοφί κατά καιρούς επεσκέπτετο και το δικό μας σπίτι διότι υπήρχαμε εμείς τα εγγονάκια της Στον θείο μου τον Παναγιώτη δεν πήγαινε διότι εκείνος αν και παντρεύτηκε δυο φορές δεν απέκτησε ποτέ του παιδιά

Στη Σμύρνη ήταν έθιμο και εθεωρείτο πολύ φυσικό οι ηλικιωμένοι άνθρωποι και συνήθως οι χήρες διότι οι άντρες πεθαίνανε πολύ πιο πριν να πήγαιναν να ζήσουν τα χρόνια που τους έμεναν κοντά στις κόρες τους Και αν υπήρχαν αγόρια κατά καιρούς επεσκέπτοντο και τα σπίτια των γιων τους και των νυφάδων τους

Η γιαγιά μου η Σοφί όπως σας είπα ερχόταν σε εμάς για να μείνει μερικές μέρες και να αλλάξει λίγο περιβάλλον Η ανατροφή των παιδιών εγένετο με βάση και με σεβασμό προς τη θρησκεία Έπρεπε τα παιδιά να εκκλησιάζονται τακτικά και απαραιτήτως να πηγαίνουν με τον πατέρα προπαντός κάθε Κυριακή στην εκκλησία Δυο ή τρεις φορές το χρόνο έπρεπε να μεταλαμβάνουν Όταν επρόκειτο να μεταλάβουν αποβραδίς εγένετο μπάνιο φοβερό αλλαγή εσωρούχων κόψιμο νυχιών προσευχή για να πάρουν συγχώρεση από τον Θεό Και τη μέρα που μεταλαβαίνανε έπρεπε να μη φτύσουν χάμω όλο το εικοσιτετράωρο για να μη μολυνθεί η Αγία Κοινωνία πέφτοντας στο χώμα

Όταν μικρά παιδιά βλέπαμε κάπου πεταμένο κάτω κανένα κομματάκι ψωμί έπρεπε να τρέξουμε να το μαζέψουμε να το φιλήσουμε και να το προφυλάξουμε σε μια γωνιά ώστε να μην πατηθεί διότι το ψωμί εθεωρείτο ιερό είδος

Όταν συναντούσαμε κανέναν παπά έπρεπε να τρέξουμε με σεβασμό να του φιλήσουμε το χέρι

Προηγουμένως είχα πει ότι στη Σμύρνη οργίαζαν οι προπαγάνδες Προπαντός οι ξένες θρησκείες Δηλαδή οι καθολικοί και οι προτεστάντες προσπαθούσαν να προσηλυτίσουν παιδιά έχοντας σχολεία εις τα οποία η παιδεία ήταν δωρεάν Γι αυτό είχε δημιουργηθεί η εντύπωση ότι όταν μικροί συναντούσαμε ξένο παπά ξένης δηλαδή θρησκείας παπά αυτό εθεωρείτο προμήνυμα ότι μπορούσε να μας τύχει κανένα κακό και για να αποφύγουμε αυτό το κακό έπρεπε να χαϊδέψουμε τα γεννητικά μας όργανα Ήταν τόσο εμποτισμένη μέσα μας αυτή η ιδέα της κακοτυχίας που έφερναν οι ξένοι παπάδες ώστε θα σας διηγηθώ και κάτι που μου έτυχε εμένα την τελευταία χρόνια το 22 πριν γίνει η Καταστροφή όταν δίναμε εξετάσεις για την Τετάρτη Γυμνασίου στο τότε Αρμοστειακό γυμνάσιο

Είχαμε μαθηματικά εις τα οποία δεν ήμουν καθόλου δυνατός Αυτά θα τα πω για να δούμε ότι οι προλήψεις δεν ήσαν καθόλου λογικές Εκεί λοιπόν που πήγαινα προς το σχολείο τρομαγμένος γιατί φοβόμουνα ότι δεν θα τα κατάφερνα στα μαθηματικά είδα μπροστά μου ένα φραγκόπαπα Μόλις τον είδα λέω laquoΠαναγία μου χάθηκα Δεν θα δώσω εξετάσεις και θα τα αφήσω να είμαι επανεξεταστέος το Σεπτέμβρηraquo Και γύρισα να πάω πίσω προς το σπίτι Μόλις έκανα όμως μερικά βήματα συνάντησα τον καθηγητή μας των Ελληνικών τον κ Κωνσταντινίδη ο οποίος αμέσως μου λέει laquoΠου πας Κατραμόπουλεraquo Λέω laquoΚύριε καθηγητά ξέχασα να πάρω κόλλα διαγωνισμού και πάω στο περίπτερο να πάρωraquo laquoΑ ωραία Θέλω και εγώ να πάρω καραμέλες Πάμε μαζίraquo Οπότε υποχρεώθηκα να πάω στο σχολείο και να δώσω εξετάσεις Ε λοιπόν ο παπάς αντί γρουσουζιά μου έφερε γούρι Το θέμα των

Digitized by 10uk1s

μαθηματικών που μας έβαλε ήταν και εύκολο και κάτι που το ήξερα πολύ καλά Έτσι πήρα 9 λίαν καλώς στα μαθηματικά παρ όλο που φοβήθηκα τη γρουσουζιά του φραγκόπαπα

Το γυμνάσιο που ανέφερα πριν ότι φοιτούσα της Αρμοστείας ήτανε στο Φαρδύ της Ευαγγελίστριας Και όπως έχω πει και προηγουμένως τα τοπωνύμια της Σμύρνης εδηλούντο αναλόγως με την εκκλησία που ήταν στην περιφέρεια Εκτός όμως αυτού εις την εμπορική ζώνη της Σμύρνης υπήρχαν τοπωνύμια τα οποία αναφέροντο εις τη συγκέντρωση των ειδικών μαγαζιών που ασχολούντο με το εμπόριο Και είχαμε τα Γυαλιάδικα όπου επωλούντο κρύσταλλα κτλ τα Σιδεράδικα που είχαν είδη για σπίτια για οικοδομές και εν γένει χρήσιμα για το νοικοκυριό

Ένα μεγάλο και ονομαστό μαγαζί σ αυτή την περιφέρεια ήτανε του Μαύρου ιδιοκτησία Νικολαΐδη Ήταν τα Γουρουνάδικα δηλαδή όπου επωλείτο χοιρινό κρέας και τα παράγωγα του χοιρινού Διότι όπως είναι γνωστό οι Τούρκοι απηγορεύετο από τη θρησκεία τους να τρώνε χοιρινό κρέας και γι αυτό τα μαγαζιά που πουλούσαν χοιρινά κρέατα ήσαν πολύ απομακρυσμένα από την αγορά που είχε μοσχάρια και αρνιά Μια τέτοια όπως προαναφέραμε μεγάλη αγορά ήταν οι Μεγάλες Ταβέρνες στην οποία υπήρχαν πάρα πολλά κρεοπωλεία όπου μπορούσε να πάρει κανείς ωραία κρέατα

Επίσης ήταν τα Σερβετάδικα Τώρα γιατί τα λέγανε έτσι δεν ξέρω Ήταν τα Ταμπάκικα Ταμπάκικα ήταν εκεί όπου επεξεργάζοντο τα δέρματα

Επίσης ήταν και τα Κουμουτζίδικα Τα Κουμουτζίδικα ήταν της Μαντάμας το Χάνι Μέσα σ αυτό ήσαν κατά πλειονότητα χρυσοχοεία Εκτός από το δικό μας πλάγιά μας ήταν του κ Ευάγγελου Μανουσάκη του Μιχαλάκη Σωτηρίου του Πωλ Τας του Θεόδωρου Αδαμόπουλου Πλάγια μας ήσαν επίσης οι αδελφοί Κόρη και δύο τρεις άλλοι που μου διαφεύγουν τα επίθετά τους

Φυσικά υπήρχαν εκεί και ένα δυο άλλα είδη καταστημάτων Μεταξύ αυτών ήταν και το οδοντιατρείο των αδελφών Γκρανιέ οι οποίοι είχαν ένα είδος βιτρίνας όπου προέβαλλαν μασέλες οι οποίες με ένα ελατήριο ανοιγόκλειναν σαν να μασούσαν Θέαμα λίγο μακάβριο

Και μια που μιλάμε για χρυσοχοεία πρέπει να τονίσω μία σωβινιστική περίπτωση Όλοι οι αδαμαντοδέτες της Σμύρνης οι μουχλαϊτζήδες όπως τους λέγανε με την τουρκική λέξη ήσαν Αρμένιοι και δεν παίρνανε ποτέ υπάλληλο ή βοηθό άλλης εθνότητας παρά μόνο Αρμενίους για να κρατάνε κλειστό το επάγγελμα στα χέρια τους Στη γειτονιά μας δηλαδή εις τα Κουμουτζίδικα της Μαντάμας το Χάνι ήταν και ένας Αρμένης αδαμαντοδέτης περίφημος ο κ Βανέτσας Ήταν τεράστιος Χωρίς υπερβολή θα ζύγιζε πλέον των 150 κιλών και αυτό το θηρίο έκανε τόσο ωραία δουλειά και τόσο λεπτή που πολλοί ήρχοντο και από την Κωνσταντινούπολη ακόμη να φέρουν κοσμήματα για να τους εφαρμόσει τις πέτρες όχι μόνο εφαρμόζοντας αυτές αλλά σχεδόν κεντώντας το ίδιο το κόσμημα

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι ήσαν και στο Φραγκομαχαλά Μεταξύ αυτών οι αδελφοί Γεωργιάδη οι οποίοι ως αντιπρόσωποι του Κριστόφλ είχαν αρκετά ασήμια διότι ήταν εύκολη η εισαγωγή από την Ευρώπη επειδή οι τελωνειακοί δασμοί τότε στη Σμύρνη ήσαν υποτυπώδεις

Ήταν το κατάστημα του Ατζιτήρη με πλουσιότατη βιτρίνα Ο άνθρωπος αυτός κατεστράφη τελείως με την Καταστροφή Δεν μπόρεσε να εμφανιστεί πλέον εις την Ελλάδα και μάθαμε ότι όταν πέθανε έγινε έρανος για να τον θάψουν Ο άνθρωπος ο οποίος εθεωρείτο από τους πλουσιότερους χρυσοχόους

Επίσης ήταν ένας Φραγκολεβαντίνος ο Ρουτζιέρι ένας Αρμένης ο Μινασιάν και εις τον δρόμο αυτό το 1873 μετά βεβαιότητος και εις τον αριθμό 57 εμφανίστηκε για πρώτη φορά σίγουρα η φίρμα

Digitized by 10uk1s

laquoΚατραμόπουλοιraquo Ευρέθηκε ένα κουτάκι το οποίο μας προσέφερε μία παλιά μας πελάτισσα και το οποίο αναφέρει το εξής laquoΠ Κατραμόπουλοςraquo mdashήταν ο θείος μουmdash laquoκαι Σίαraquo mdash ήταν ο πατέρας μου laquoΟδός Ευρωπαϊκή αριθμός 57raquo Οι δικοί μου από εθνικισμό από σωβινισμό δεν ήθελαν να αναφέρουν τη λέξη Φραγκομαχαλάς και γι αυτό αναφέρουν laquoοδός Ευρωπαϊκήraquo Και από κάτω laquoΣμύρνη 1873raquo

Λοιπόν για να αναφέρεται το κουτάκι στο 1873 δεν θα πει ότι εκείνη τη χρονιά άνοιξε για πρώτη φορά το χρυσοχοείο μας Τουλάχιστον θα πρέπει να πάμε τρία χρόνια πίσω Επομένως στο 1870 Από την Ευρωπαϊκή οδό νούμερο 57 μετεφέρθη κατόπιν το κατάστημά μας εις της Μαντάμας το Χάνι που προανέφερα και η φίρμα πλέον ήταν laquoΑδελφοί Κατραμόπουλοιraquo Όχι laquoΠ Κατραμόπουλος και Σίαraquo πλέον

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι πάντοτε Έλληνες ή το πολύ Αρμεναίοι ή Φραγκολεβαντίνοι ήσαν εις το λεγόμενο Τσαρσί δηλαδή κοντά εις την τουρκική συνοικία Μεταξύ αυτών ήταν και ο κ Παπαδόπουλος ο περίφημος Μαστρογιάννης ο οποίος έκανε και εμπόριο πολυτίμων λίθων Λέγεται ότι ήταν τόσο πλούσιος ώστε τις πέτρες τα διαμάντια ή τα μπρουγιάν ή τα ρουμπίνια δεν τα είχε στις λεγόμενες ποσέτες δηλαδή στα χάρτινα περιτυλίγματα αλλά σε ολόκληρα τσαντάκια ή γρουμπάκια από δέρμα και όταν ζήταγες να αγοράσεις ένα διαμάντι σου άνοιγε σε ένα πιάτο μια ολόκληρη στοίβα από πολύτιμες πέτρες Και αυτός κατεστράφη τελείως με τη φωτιά και δεν ξαναφάνηκε εις τον ορίζοντα της εδώ Ελλάδας

Και μια που μιλάμε για τον Φραγκομαχαλά την Ευρωπαϊκή οδό όπως τη χαρακτήρισαν λίαν σωστά και λίαν χαρακτηριστικά σ αυτό το δρόμο υπήρχαν ωραιότατα μαγαζιά με πολύ πλούσια είδη και ποικιλίες εμπορευμάτων για τις κυρίες Μεταξύ αυτών υπήρχαν και υποκαταστήματα μεγάλων μαγαζιών ευρωπαϊκών όπως ήταν το Μπον Μαρσέ ήταν του Σολάρι και άλλα

Ένα από τα ωραιότατα και πλουσιότατα πολυκαταστήματα του Φραγκομαχαλά ήταν του Ξενόπουλου Σ αυτό το κατάστημα μπορούσε κανείς να βρει ότι ήθελε Από ρούχα έτοιμα ευρωπαϊκά υφάσματα καπέλα γούνες ακόμα και έπιπλα Ήταν ένα πολύ μοντέρνο πολυκατάστημα σε τέσσερις ορόφους με πολύ πολύ πλούσιο και εκλεκτό εμπόρευμα Όπως είπα και πιο πριν οι δασμοί στη Σμύρνη πριν γίνει η Ελληνική κατοχή ήσαν υποτυπώδεις και έτσι μπορούσαν να εισάγονται εύκολα και πολύ φτηνά εμπορεύματα από την Ευρώπη

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο υπήρχαν και μερικά ονομαστά για τα είδη τους μαγαζιά όπως του Κοντορούση για παπούτσια του Παπαθωμά για γούνες του Μουτάφη για καπέλα του Γεωργιάδη για δαντέλες του Αλεξίου για έπιπλα

Επίσης υπήρχε και η Σαλ ντε Βαν όπου κάθε Κυριακή πρωί εγένοντο πλειστηριασμοί και πωλούσαν από όλα τα είδη Πίνακες κοσμήματα έπιπλα κτλ

Επίσης ήταν το περίφημο φαρμακείο του Μωραΐτη Στον ίδιο δρόμο δε ήταν και ένα ονομαστό ζαχαροπλαστείο η laquoΜυροβόλος Άνοιξηraquo Σ αυτό έχω να σας διηγηθώ ένα νόστιμο περιστατικό με τον περίφημο Τσουρτσούρα που ανέφερα προηγουμένως τον τύπο της Σμύρνης που έκλεβε τα σκυλιά

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου υπήρχε μεγάλη έλλειψη από μικρά κέρματα Έτσι πολλά μαγαζιά όταν επρόκειτο να δώσουν ρέστα και δεν είχαν ετύπωναν σε κάτι χαρτιά με τη σφραγίδα τους και ανέγραφαν το ποσό το οποίο αντιπροσώπευαν Μια μέρα είχε πάει στη laquoΜυροβόλοraquo ο Τσουρτσούρας και έφαγε λουκουμάδες κανταΐφια δεν ξέρω τι και αφού επλήρωσε

Digitized by 10uk1s

αντί ρέστα του δώσανε τέτοια χαρτάκια Στην απορία του που ρώτησε του απάντησαν ότι αυτά ισχύουν ως νόμισμα του καταστήματος

Μετά από λίγες μέρες πήγε πάλι ο ίδιος και αφού έφαγε του καλού καιρού εφώναξε το γκαρσόνι να πληρώσει και αντί πληρωμής έδωσε δικά του χαρτιά Στην απορία αυτών λέει laquoΓιατί τα δικά σας ισχύουν και τα δικά μου δεν ισχύουνraquo Τέτοιος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας

Επίσης ένα ονομαστό κατάστημα της Σμύρνης ήταν το laquoΑγγλοήστερνraquo Αυτό δεν ήταν στον Φραγκομαχαλά Ήταν σε έναν παράλληλο δρόμο Όλα του τα εμπορεύματα ήσαν προελεύσεως αγγλικής Εκεί μπορούσες να αγοράσεις έτοιμα ρούχα εγγλέζικα σκωτσέζικα καπαρντίνες παπούτσια

Επίσης εκτός από τα ωραία μαγαζιά του Φραγκομαχαλά που ανέφερα υπήρχαν και πολλά σε άλλα σημεία της Σμύρνης τα οποία ήσαν μάλλον χοντρικής πωλήσεως Πολλά από αυτά ανήκαν σε Αρμενίους οι οποίοι είχαν τα κεντρικά τους στο Λονδίνο και υποκαταστήματα στη Σμύρνη όπως ήταν του Ιπιρξιάν του Σιβρισαριάν του Εσαγιάν Γι αυτό υπήρχαν πολύ πλούσιοι Αρμεναίοι εις την Σμύρνη

Όταν μιλούσαμε πριν για τα χρυσοχοεία που ήσαν στης Μαντάμας το Χάνι μεταξύ των άλλων ανέφερα ότι πλάγια στο δικό μας ήταν ο κ Ευάγγελος Μανουσάκης Αυτός ήταν ένας πρωτοπόρος εις τις άτοκες δόσεις πωλήσεως τιμαλφών Είχε κατορθώσει να προσελκύσει το σύνολο των εργατριών που εργάζονταν στην επεξεργασία του καπνού τις καπνουλούδες όπως λέγαμε οι οποίες αγόραζαν χρυσά και πλήρωναν κάθε Σάββατο που έπαιρναν το βδομαδιάτικο πληρώνοντας με δόσεις Δηλαδή δούλευε τεφτεράκι Όταν ερχόταν το Σάββατο και κατέπλεε η πελατεία του κ Μανουσάκη επί ώρες μύριζε από καπνό ανεπεξέργαστο η γειτονιά μας διότι υπήρχαν στη Σμύρνη πάρα πολλές αποθήκες όπου εδούλευαν κοπέλες στην επεξεργασία του καπνού και μύριζαν φυσικά και αυτές Αυτός δε ο γείτονάς μας ο κ Μανουσάκης ο οποίος επέζησε και δούλεψε και αρκετά χρόνια εδώ στην Αθήνα είχε ένα φυσικό Εάν δεν κλείναμε εμείς το δικό μας μαγαζί δεν εννοούσε να κλείσει αυτός φοβούμενος φαίνεται μην του πάρουμε κανένα πελάτη

Ένα βράδυ συμφωνήσαμε με τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη και τον υπάλληλο που είχαμε τότε τον Σαββάκη να μην κλείσουμε νωρίς για να τον υποχρεώσουμε να μείνει και αυτός Και μείναμε ως τις δώδεκα τη νύχτα και αυτός δεν εννοούσε να κλείσει αν δεν φύγουμε εμείς

Και με την ευκαιρία της σημερινής μέρας μου τη χαρά που πήρα κάνοντας βέρες για την εγγονή μου τη Μαρίνα θυμήθηκα την ευχή που έδινε ο θείος μου ο Παναγιώτης σε όσους έκαναν βεργέτες βέρες κατά τους Αθηναίους παίρνοντάς τες από το μαγαζί μας Και έλεγε τότε laquoΚαλορίζικα και αμετάνιωταraquo

Και μια που μιλούμε για χρυσοχοεία θα κάνουμε ένα διαχωρισμό διακριτικό μεταξύ των χρυσοχόων του Φραγκομαχαλά και των χρυσοχόων του κατ εξοχήν δρόμου της χρυσοχοΐας της Μαντάμας το Χάνι

Οι χρυσοχόοι του Φραγκομαχαλά ήσαν μάλλον μεταπωληταί κοσμημάτων διότι όπως προανέφερα η εισαγωγή ειδών από την Ευρώπη στη Σμύρνη ήταν κάτι το εύκολο και δεν επιβαρυνόταν Δεν είχαν δηλαδή δικά τους εργαστήρια έφερναν τα περισσότερα είδη τους από το εξωτερικό και έκαναν παραγγελίες σε διαφόρους τεχνίτες της χρυσοχοΐας της Σμύρνης να κάνουν γι αυτούς κοσμήματα

Ένας από αυτούς που δούλευε για τους χρυσοχόους του Φραγκομαχαλά και προπαντός για τη φίρμα των αδελφών Γεωργιάδη ήταν όπως έμαθα εκ των υστέρων ο πατέρας μου Επειδή ο πατέρας μου είχε έξι παιδιά και ο θείος μου παρ όλο που παντρεύτηκε δύο φορές δεν απέκτησε παιδιά ήταν υποχρεωμένος να δουλεύει και να αποδίδει περισσότερο εις τον συνεταιρισμό για να έχει και

Digitized by 10uk1s

περισσότερα τραβήγματα Γι αυτό πολλά κοσμήματα τα οποία έφερναν τη φίρμα Γεωργιάδη ήσαν κατασκευές του πατέρα μου ο οποίος εθεωρείτο από τους καλύτερους τεχνίτες της Σμύρνης Διότι και καλός τεχνίτης ήταν αλλά και εφευρετικός

Από την Ευρώπη εισήγαν πολλά έτοιμα κοσμήματα ματ Όπως είναι γνωστό στη Σμύρνη δεν υπήρχε ηλεκτρισμός και επομένως δεν υπήρχαν τα κατάλληλα μηχανήματα για να δημιουργήσουν το ματ που λέγαμε

Ο πατέρας μου σκέφτηκε και έκανε μία δική του εφεύρεση πρωτόγονη αλλά αποδοτική Σκέφτηκε ότι τα χτυπήματα σε μία λεία επιφάνεια κοσμήματος δημιουργούν αυτό το είδος του ματ Γι αυτό φρόντισε και πήρε σπασμένα τζάμια τα οποία άλεσε και τα έκανε ψιλά σαν αλεύρι και στο σπίτι επάνω το δικό μας έκανε μία εγκατάσταση Δηλαδή στην ταράτσα εφήρμοσε ένα είδος υδρορρόης που από πάνω είχε ένα χωνί έριχνε μέσα αυτά τα τρίμματα των τζαμιών και πέφτανε με ορμή κάτω εκεί που βρισκόταν το κόσμημα και χτυπώντας το πολύ εδημιουργείτο ματ Αυτό δεν το ήξεραν αυτοί και έτσι ο πατέρας μου είχε μία πρόσθετη αμοιβή Μία πρόσθετη ενίσχυση στα οικονομικά του

Στο μαγαζί μας της Σμύρνης θυμάμαι ότι υπήρχαν αυτά τα σύνεργα Δηλαδή ένα μεγάλο χωνί ένα είδος υδρορρόης και κάτω ένα μεγάλο δοχείο σαν βαρέλι το οποίο υποδέχετο τα τρίμματα Έπειτα τα ξανάβαζαν σε έναν κουβά τα ξανανέβαζε ο μεγάλος μου αδελφός στην ταράτσα και τα ξανάριχνε

Επίσης υπήρχαν εκεί πολλά καλούπια για να κάνουμε κοσμήματα διότι τα κοσμήματα στη Σμύρνη όπως είπα ήσαν τα περισσότερα χειροποίητα Δεν υπήρχαν χυτόπρεσες και τέτοια

Επίσης το λιώσιμο του χρυσού γινόταν σε καμίνια με κάρβουνα Υπήρχε φυσερό από πάνω υπήρχε και καμίνι και έβαζαν το χρυσό σε χωνάκια που τα λέγαμε ποτάδες Όταν ο θείος μου επρόκειτο να λιώσει χρυσό εμένα η δουλειά μου ήταν να δουλεύω το φυσερό αφού προηγουμένως ανέβαινα και άνοιγα το πίσω παράθυρο του εργαστηρίου Ο τοίχος του έβλεπε στον περίβολο της εκκλησίας των Καπουκίνων που ήταν ιδιοκτησία του μαγαζιού μας

Επίσης στη Σμύρνη φυσικά δεν υπήρχε ούτε ωράριο ούτε συνδικάτα εργατών Ένας καλός τεχνίτης ήταν πάντα περιζήτητος και έβρισκε δουλειά εύκολα ενώ έναν τεμπέλη ή άχρηστο το αφεντικό είχε όλο το ελεύθερο να τον απολύσει χωρίς να έχει συνέπειες

Στη Σμύρνη στην ωραία πόλη της χαράς και της εργασίας (διότι στη Σμύρνη για να είσαι φτωχός έπρεπε να είσαι τεμπέλης) υπήρχε δουλειά για όλους Δεν εδικαιολογείτο άνθρωπος φτωχός εκτός αν ήταν τεμπέλης

Όπως μου είπε η μητέρα μου επειδή οι περισσότερες δουλειές και τα περισσότερα δώρα γίνονταν το Δεκέμβρη και την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και όχι των Χριστουγέννων όπως τώρα που φραγκέψαμε ο πατέρας μου εγκαθίστατο και κοιμόταν και τη νύχτα μέσα στο μαγαζί δουλεύοντας είκοσι ώρες το εικοσιτετράωρο Έπαιρνε το στρώμα του και το πάπλωμά του και κοιμόταν σε έναν καναπέ του μαγαζιού Μόνο κάθε Σάββατο πήγαινε σπίτι για να πλυθεί να καθαριστεί να αλλάξει ρούχα και αυτό όπως προανέφερα διότι ήταν υποχρεωμένος να συνεισφέρει περισσότερα λόγω των περισσοτέρων εξόδων που είχε με τη μεγάλη του οικογένεια

Τα δύο τρία τελευταία χρόνια προ της Καταστροφής ήσαν πολύ στη μόδα στη Σμύρνη τα βραχιόλια Τα περίφημα σμυρναίικα βραχιόλια Οι σαλίγκαροι τα τσατιά κτλ Αυτά όλα γίνονταν από χρυσό 22 καρατίων Δηλαδή λιώνανε απευθείας ή αγγλικές λίρες ή τουρκικές λίρες ή εικοσόφραγκα και έτσι

Digitized by 10uk1s

εγίνοντο αυτά τα ωραία σμυρναίικα βραχιόλια Αυτή η μόδα ήταν και ένα είδος σωτηρίας για τη μετέπειτα προσφυγιά διότι όσοι πρόσφυγες κατόρθωσαν και γλίτωσαν και έφεραν τα χρυσά τους εδώ πουλώντας τα μπόρεσαν να δημιουργήσουν τον πρώτο πυρήνα της εγκαταστάσεώς τους Φυσικά η έλευση των προσφύγων βοήθησε πολύ και την οικονομία της Ελλάδας Η αλήθεια είναι ότι οι Ελλαδίτες τρόμαξαν όταν είδαν το κύμα των προσφύγων φοβούμενοι ότι αυτό θα φέρει ανεργία και μεγάλη φτώχεια Αλλά όπως είπα και εγώ σε μία εκπομπή της τηλεόρασης για τη μαύρη επέτειο της καταστροφής της Σμύρνης οι πρόσφυγες ακούμπησαν μεν εις τον κορμό της μητέρας πατρίδος αλλά δεν ακούμπησαν ως παράσιτα αλλά ως μπόλια και εμπόλιασαν τον κορμό της Ελλάδος και γι αυτό πήγε πολύ μπροστά η Ελλάς Απόδειξη είναι η Μακεδονία Δεν ξέρω αν το ξαναείπα αλλά όσες φορές και να το πει κανείς δεν αρκεί Η εγκατάσταση των προσφύγων και προπαντός των Ποντίων εδημιούργησε ένα ωραίο στρώμα Ελλήνων εις τη Μακεδονία Και όχι μόνο ανεπτύχθη οικονομικώς και βιομηχανικώς αλλά διορθώθηκε και εθνολογικώς

Διότι πριν από την έλευση των προσφύγων με τις προπαγάνδες και με τις διώξεις πολλοί παρ όλο που ήσαν Έλληνες εις το αίσθημα ήσαν σλαβόφωνοι πράγμα που ενίσχυε τότε την προπαγάνδα της Βουλγαρίας που επιζητούσε να μας φάει τη Θεσσαλονίκη

Όπως είπα η έλευση των προσφύγων οι οποίοι ήσαν γυμνοί και δεν είχαν ούτε ρούχα ούτε ένα κρεβάτι να κοιμηθούν εβοήθησε πολύ την εθνική οικονομία Ήρθαν τότε και πολλά δολλάρια προπαντός από τους Αμερικανούς οι οποίοι ήσαν οι μόνοι που πραγματικά εβοήθησαν στην εγκατάσταση των προσφύγων και πολλές βιοτεχνίες μικρές εδούλεψαν και εξελίχθηκαν σε βιομηχανίες Διότι ερχόμενοι οι πρόσφυγες ήσαν υποχρεωμένοι να αγοράσουν από παπούτσια κάλτσες έως κρεβάτια έως μαχαιροπίρουνα έως πιάτα και εν πάση περιπτώσει το νοικοκυριό Οι δικές μας οι γυναίκες ήσαν προκομμένες και καθαρές Τις είπαν παστρικές με διφορούμενη έννοια Εμείς θα πάρουμε την καλή έννοια Ήσαν πράγματι παστρικές και νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς όπου η ζωή ήταν πρωτόγονη όπου δεν υπήρχε αποχέτευση και τα βρωμόνερα κυκλοφορουσανε μέσα στους δρόμους δεν εξεδηλώθη ποτέ καμία επιδημία λόγω της καθαριότητας την οποία κρατούσαν οι γυναίκες οι δικές μας εις τα σπίτια τους

Η άλλη διφορούμενη έννοια του παστρικές ήταν καλοαντρούδες Τραβούσαν τους άντρες τους Ελλαδίτες και θύμωναν οι κοπέλες διότι έχαναν τις ευκαιρίες Οι γυναίκες οι δικές μας ήσαν καλές μαγείρισσες καλές νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς με τις πρωτόγονες εγκαταστάσεις όπου έμεναν ολόκληρες οικογένειες σε μία παράγκα η οποία είχε ένα υποτυπώδες παραθυράκι μόλις εξοικονομούσαν κανένα κομματάκι πανί έφτιαχναν μία κουρτινουλα και μόλις βρίσκανε κανένα κουτί από κονσέρβα και λίγο χώμα κατόρθωναν και φύτευαν πότε ένα βασιλικό και πότε ένα γεράνι

Και όταν γύριζε ο άντρας κουρασμένος από το μεροκάματο έβρισκε πάντοτε στο σπίτι έτοιμο να τον περιμένει κάτι καλομαγειρεμένο Φτωχό μεν αλλά περιποιημένο Η δύναμη και το κουράγιο που έδωσαν οι γυναίκες της προσφυγιάς στους άντρες πρόσφυγες είναι βεβαιωμένα Χάρη εις την περιποίηση χάρη εις το κουράγιο που έδιναν κατορθώσαμε να κρατηθούμε στα πόδια μας

Ως απόδειξη θα φέρω ένα μικρό παράδειγμα Αυτή την εποχή υπάρχει μια πολύ μεγάλη βιομηχανία μπισκότων και ζυμαρικών οι αδελφοί Παπαδόπουλοι Οι γονείς αυτών είχαν εγκατασταθεί σε μία παράγκα στη Θεσσαλονίκη Η μητέρα τής οικογένειας εζύμωνε και έψηνε όλη μέρα κουλουράκια τα οποία ο πατέρας Παπαδόπουλος τα έπαιρνε σε έναν ταβλά στο κεφάλι του και έβγαινε και τα πουλούσε στους δρόμους

Ε λοιπόν τα παιδιά αυτής της οικογένειας μεγαλώνοντας με το παράδειγμα της εργατικότητος

Digitized by 10uk1s

κατόρθωσαν σήμερα να συναγωνίζονται ευρωπαϊκά είδη σαν τα δικά τους

Και μια και μιλήσαμε για την κακία της εκφράσεως laquoοι παστρικέςraquo ας μιλήσουμε και για το ειρωνικό laquoτι είχαμε και τι χάσαμεraquo Μπορεί μερικές απλοϊκές γυναικούλες προσφυγίνες να το είπανε καμιά φορά Αλλά είναι βέβαιο ότι και είχαμε και χάσαμε Είχαμε το παν και χάσαμε το παν σε μια στιγμή Εδώ μια ζημιά που γίνεται σε οιοδήποτε σπιτικό δηλαδή το να σπάσει ένα πιάτο ένα ποτήρι μας δημιουργεί μια κάποια στεναχώρια Φανταστείτε το βιος γενεών ολόκληρων να το αφήνεις έρμαιο στις αρπαγές των Τούρκων Να κλειδώνεις την πόρτα σου και να πετάς το κλειδί γιατί ξέρεις ότι δεν θα ξαναμπείς στο σπιτικό σου

Και για μεν τα σπίτια και τα μαγαζιά μας που καήκανε κατά κάποιο τρόπο το παίρνεις απόφαση Αλλά σκεφτείτε να έχεις ένα σπίτι ή μία ανθούσα επιχείρηση να την αφήνεις στα χέρια άλλων και να φεύγεις ξυπόλυτος και γυμνός με ένα μπογαλάκι μόνο στο χέρι γιατί δεν είχες τη δυνατότητα να πάρεις κάτι περισσότερο μαζί σου

Φυσικά και το σπίτι που μας φιλοξένησε μετά τη φωτιά του κ Ανέστη ένα αρχοντικό με τρία δωμάτια υποδοχής χωριστά το λίβινγκ την αυλή όπως τη λέγανε στη Σμύρνη με έξι υπνοδωμάτια επάνω με μία επίπλωση θαύμα διότι ο άνθρωπος αυτός ήταν καπνέμπορος καπνοπαραγωγός μάλλον και σταφιδοπαραγωγός με τεράστια κτηματική περιουσία και είχε κατορθώσει να δημιουργήσει μια καλή κατάσταση mdash και να ξέρει ότι αφήνει αυτό το σπίτι όπως είναι και φεύγει για να μην το ξαναδεί ποτέ

Το ίδιο συνέβη και με τον θείο μου Το σπίτι του Τσιντσίνη του θείου μου όπως προείπα κάηκε αλλά το εργοστάσιό του ο αλευρόμυλος ο οποίος ήταν ο καλύτερος των Βαλκανίων διότι με την ελληνική κατοχή σιγουρεύτηκε πλέον και καταξοδεύτηκε και ανανέωσε το σύνολο των εργαλείων του (και μάλιστα είχε φέρει ειδικό τεχνίτη από την Ελβετία διότι τα μηχανήματα ήσαν ελβετικά Αυτές τις λεπτομέρειες τις ήξερα διότι στο εργοστάσιο ήταν διευθυντής ο δεύτερος αδελφός μου ο Νίκος Είχαν φέρει όπως είπα ειδικό τεχνοκράτη από την Ελβετία τον κ Σενώ τον οποίο βρήκαμε μετά την Καταστροφή εις τους μύλους του Αγίου Γεωργίου Αυτός διοργάνωσε τους μύλους του Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι και επειδή γνωριζόταν με τον αδελφό μου τον Νίκο κατά την κατοχή πήγαμε και μας έδωσε μια μεγάλη ποσότητα αλεύρι) αυτό λοιπόν το τεράστιο εργοστάσιο το οποίο επειδή ήταν κοντά στην παραλία της Σμύρνης είχε δική του προβλήτα όπου επλεύριζαν τα πλοία που έφερναν αγγλικό κάρβουνο διότι το εργοστάσιο εργαζόταν με δική του κίνηση και ξεφόρτωνε κάρβουνα και φόρτωνε άλευρα για να κάνει εξαγωγή mdash αυτή την τεράστια περιουσία ο θείος μου την εγκατέλειψε και ήρθε εδώ αφού είχε χάσει και τον μοναχογιό του μαζί με τη θεία μου και αν δεν ήμαστε εμείς δεν θα είχε ούτε να κοιμηθεί πουθενά ούτε να φάει πουθενά

Σημειώστε ότι το 1948 που είχα πάει στη Σμύρνη πήγα και βρήκα το εργοστάσιο και ακόμα το 48 δηλαδή είκοσι έξι χρόνια αργότερα υπήρχε η επιγραφή laquoΙωάννης Ν Τσιντσίνηςraquo διότι το κτίριο ήταν τετραώροφο με τα γραφεία και οι Τούρκοι δεν είχαν την ευχέρεια να σβήσουν την επιγραφή

Το laquoτι είχαμε και το τι χάσαμεraquo είναι βέβαιο Διότι όπως είπα είχαμε το βιος μας είχαμε το σπιτικό μας είχαμε τη δουλειά μας είχαμε την προκοπή μας και όλα αυτά χαθήκανε σε μία ώρα μέσα σε μία κακιά στιγμή

Αυτά τα λίγα είχα να πω χωρίς να έχω ούτε τη μόρφωση ούτε την προπαρασκευή για να μάθουν τα παιδιά μου και τα εγγόνια μου λίγα πράγματα από την καημένη μας πατρίδα από τις ρίζες μας

Digitized by 10uk1s

Τη Μεγάλη Παρασκευή η περιφορά των Επιταφίων και επί τουρκοκρατίας ακόμα γινόταν έξω από τον περίβολο των ναών μας και οι Επιτάφιοι περνούσαν από πολλούς δρόμους της Σμύρνης Εις αυτή την περίπτωση υπάρχει και ένα μελανό σημείο Όταν συναντιόνταν οι Επιτάφιοι της Αγίας Αικατερίνης και του Αγίου Δημητρίου που ήσαν γειτονικές συνοικίες επέμενε η ομάδα του κάθε Επιταφίου να περάσει διότι συναντιόνταν μετωπικώς Να υποχωρήσει η μία ομάδα για να περάσει η άλλη Επειδή όμως αυτό εθεωρείτο μειωτικό για τους νταήδες της εκάστοτε συνοικίας κατέληγε σε καβγά με αποτέλεσμα πολλές φορές να ανατρέπονται και οι Επιτάφιοι Φυσικά όταν έγινε η κατοχή της Σμύρνης από τους Έλληνες υπήρξε και κανονική αστυνόμευση οπότε σταμάτησε αυτό το άτοπο εις βάρος της Εκκλησίας μας

Πιο πριν μιλήσαμε για το αρνί που έστελναν τις παραμονές του Πάσχα οι αρραβωνιασμένοι στην καλή τους Αλλά υπήρχε και μία άλλη κατηγορία των ερωτευμένων οι οποίοι δεν είχαν επισημοποιήσει ακόμα το δεσμό τους και δεν είχαν εκδηλώσει επισήμως στις οικογένειες τα αισθήματά τους Αυτοί κατέφευγαν στις λεγόμενες στη σμυρναϊκή διάλεκτο laquoπατινάδεςraquo mdash καντάδες για να εκδηλώσουν τα αισθήματα προς την καλή τους Ο συνήθης τρόπος των καντάδων αυτών ήταν να προηγείται μία άμαξα μέσα εις την οποία θα υπήρχαν τα όργανα και οι τραγουδιστάδες Η συνήθης σύνθεση των οργάνων ήταν οπωσδήποτε ένα σαντούρι ένα βιολί και μία κιθάρα Από πίσω ακολουθούσε η άμαξα με τον ερωτευμένο και την παρέα του Πήγαιναν κάτω από τα παράθυρα ή από το μπαλκόνι της καλής τους και άρχιζαν να εκδηλώνουν με τραγούδια τα αισθήματά τους Αν όμως γίνονταν αρκετά οχληροί ή οι γονείς ή τα αδέλφια της καλής δεν τους ήθελαν να εκδηλώνουν τα αισθήματά τους και με κάποιο τρόπο να εκτίθεται η κοπέλα στη γειτονιά προσπαθούσαν να τους απομακρύνουν Εάν όμως αυτοί ήσαν επίμονοι και δεν φεύγανε καμιά φορά εδέχοντο το περιεχόμενο του δοχείου της νυκτός στο κεφάλι

Αυτά ως προς τους έρωτες των ανδρωθέντων Εμείς που ήμαστε τότε νεαροί δεκαπέντε δεκάξι δεκαεπτά ετών είχαμε μία ωραία συντροφιά Ήταν ο Κώστας Σαριδάκης ο Κώστας Μιχαηλίδης ο Βασίλης Γαβριηλίδης ο Ηρακλής Παύλου εγώ και κάνα δυο ακόμα φίλοι Δυστυχώς όλοι αυτοί είναι πλέον μακαρίτες Και ο μόνος επιζών είμαι εγώ

Ο Κώστας Σαριδάκης ο οποίος ήταν λίγο μεγαλύτερος από μένα έμεινε αιχμάλωτος των Τούρκων στη Σμύρνη και δεν ξαναήρθε στην Ελλάδα Ήταν ο πιο καλλίφωνος από την παρέα μας Γυρίζαμε λοιπόν έξω από τα σπίτια των κοριτσιών μας τραγουδώντας και με αυτό τον τρόπο εκδηλώναμε τα αισθήματά μας Αλλά ξεφεύγανε και αυτά καμιά φορά κρυφά από το σπίτι και πηγαίνανε και κάνανε το λεγόμενο κόρτε σε καμιά σκοτεινή γωνιά σε κανένα απόμερο δρομάκι φυσικά πάντοτε κοντά στο σπίτι

Το κόρτε ήταν πιο πολύ ρομαντικό Μόλις τολμούσαμε να πιάσουμε κανένα χεράκι και το πολύ πολύ κανένα κλεφτό φιλί

Εγώ τότε είχα σύνδεσμο με μία κοπέλα που την έλεγαν Όλγα και η οποία φυσικά δεν ζει και αυτή Τις Κυριακές όλη η συντροφιά με τις κοπέλες μας πηγαίναμε στον laquoΦοίνικαraquo Ο laquoΦοίνικαςraquo ήταν ένας λαϊκός κινηματογράφος πίσω από την Αγία Αικατερίνη Τον λέω λαϊκό διότι ήταν μέσα στη συνοικία και τα εισιτήρια φυσικά ήσαν ανάλογα με τις δυνατότητες του χαρτζιλικιού που παίρναμε

Ανεβαίναμε και καθόμαστε στον εξώστη κλέβοντας πού και πού κανένα χαδάκι ή κανένα φιλάκι Όλα αυτά όμως τα ανέτρεψε η φωτιά και χάθηκαν τα ίχνη όλων των κοριτσιών Φυσικά η συντροφιά μας εκτός από τον μακαρίτη τον Σαριδάκη που είπα ξανασυστήθηκε εδώ και όταν είχαμε ευχέρεια μαζευόμαστε στο Ζάππειο και τρώγαμε καμία πάστα

Ο μόνος από όλους ο πιο τσιγκούνης ήταν ο Βάσος Γαβριηλίδης ο οποίος μας έλεγε laquoπηγαίνετε φάτε

Digitized by 10uk1s

την πάστα σας και πέστε να φέρει και ένα ποτήρι νερό παραπάνωraquo και ερχόταν λίγο αργότερα για να αποφύγει το έξοδο της πάστας

Στη Σμύρνη κυκλοφορούσαν διάφοροι τύποι οι οποίοι με τα φερσίματά τους και με τον τρόπο τους έσπαζαν τη μονοτονία και διασκέδαζαν με κάποιο τρόπο τους ανθρώπους

Ένας από αυτούς ήταν ο Στέφανος Ο Στέφανος ήταν πλανόδιος μικροπωλητής ψιλικών και διαφόρων φω‐μπιζού και εξαρτημάτων για τις γυναίκες Ήταν πάντοτε ντυμένος παρδαλά για την εποχή του και τα περισσότερα είδη που πουλούσε τα καρφίτσωνε επάνω στα ρούχα του στο σακάκι του εκτός φυσικά από τη βιτρίνα την οποία είχε Γι αυτό όταν οι κυρίες έβλεπαν καμία από τις φίλες η οποία ήταν ντυμένη πολύ χτυπητά και φορούσε πολλά κοσμήματα κουτσομπολεύοντας την αποκαλούσαν Στέφανο

Ένας άλλος τύπος ήταν ο πλανόδιος βιβλιοπώλης ο οποίος γύριζε στη γειτονιά φωνάζοντας laquoΈχω βιβλία διάφορα Ο Ερωτόκριτος και η Αρετούσα και η Αρετή θριαμβεύουσα Έχω ημερολόγια και ημεροδείκτες Κάθε φύλλο και μία ιστορίαraquo Φυσικά είχε και άλλα βιβλία τα οποία ήσαν σε δυο τρεις τσάντες που άλλες κρέμονταν στην πλάτη του άλλες εμπρός του και κρατούσε και δύο εις τα χέρια Διαλαλούσε δηλαδή τους laquoΑθλίουςraquo του Βίκτορος Ουγκώ τη laquoΜανόν Λεσκώraquo τα laquoΜυστήρια των Παρισίωνraquo το laquoΕκείνη δεν απήντησεraquo και τα en vogue βιβλία εκείνης της εποχής τα οποία εδιάβαζαν οι ρομαντικές δεσποινίδες και ανελύοντο σε δάκρυα από συμπάθεια για τα πάθη των πρωταγωνιστών

Ένας άλλος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας Αυτός ήταν μικροαπατεώνας Είχε ένα ιδίωμα και ένα προτέρημα να κλέβει τα σκυλιά τα ιδιωτικά από τα σπίτια Εξεβίαζε τους ιδιοκτήτες των σκυλιών να του δίδουν ένα επίδομα μηνιαίο για να μην τους κλέψει το σκυλί τους Εάν δεν το έδιναν το έκλεβε το σκυλί του άλλαζε το χρώμα και το ξαναπουλούσε

Μεταξύ των θυμάτων ήταν και ο θείος μου ο Τσιντσίνης ο οποίος είχε ένα θηλυκό σκυλί που το υπεραγαπούσε τη Λίντα Ερχόταν ο Τσουρτσούρας και έπαιρνε κάθε μήνα το μηνιάτικό του Ήταν δηλαδή νονός με τη σημερινή έκφραση Εκτός αυτού όμως είχε και άλλες τρελές ιδιότητες Τρελά φερσίματα

Ένα βράδυ μπήκε μέσα εις το laquoΚαφέ Φώτηraquo το οποίο ήταν γεμάτο από άντρες φυσικά κρατώντας ένα ζεύγος κέρατα ταύρου και άρχισε και φώναζε laquoΠοιος θέλει ένα ζευγάρι κέραταraquo Επειδή όλοι γελούσαν και δεν απαντούσαν αυτός τους λέει laquoΑ έχετε όλοι κέρατα και γι αυτό δεν χρειάζεστε να αγοράσετε άλλαraquo

Ένας άλλος τύπος που εμείς τότε τα μικρά παιδιά την υπεραγαπούσαμε ήτανε γυναίκα Ήταν μια υψηλόκορμη αραπίνα η οποία επάνω στο κεφάλι της κρατούσε έναν πελώριο ταβλά μέσα εις τον οποίο είχε διάφορα σχετικά για παιδάκια Μεταξύ αυτών είχε τσεμπλεμπούδες σκέτες ωραίες ζεστές και φρεσκοψημένες είχε τσεμπλεμπούδες με γύρω γύρω ζαχαρωτά είχε φιστίκια αράπικα καθαρισμένα και φιστίκια αράπικα ακαθάριστα Είχε γλυκά τα καμπίσια που λέγαμε δηλαδή σαν τσιγάρο από ζάχαρη φτιαγμένο σε διάφορα χρώματα Αυτή ήταν όπως είπα η αγαπημένη μας διότι αν ήταν σε καλή διάθεση η μητέρα μας και ξόδευε κάτι μας έπαιρνε και ένα γλυκό

Την εποχή που μιλάμε μια κοπέλα στη Σμύρνη για να θεωρείται όμορφη έπρεπε να έχει άσπρο λείο δέρμα πλούσια μαλλιά και αρκετά κιλάκια Έπρεπε να έχει στήθος μπόλικο και ποπό αρκετό Γι αυτό

Digitized by 10uk1s

τότε φορούσαν κορσέδες με μπαλένες τους οποίους έσφιγγαν τραβώντας τα κορδόνια για να δημιουργηθεί μέση δαχτυλίδι και να ξεπεταχτούν τα υπόλοιπα μέλη του σώματος

Επίσης έπρεπε να έχει και πολλά μαλλιά Γι αυτό εάν οι κυρίες δεν είχαν πολλά μαλλιά έβαζαν στο κεφάλι μέσα από τα μαλλιά τους το λεγόμενο μπουμπάρι το οποίο ήταν φτιαγμένο από μαλλιά του ιδίου χρώματος με τα δικά τους και πάνω σ αυτό ετύλιγαν τα δικά τους ώστε να φαίνεται ότι έχουν πλούσια μαλλιά Εάν ο ποπός τους δεν ήταν αρκετά πλούσιος και αρκετά πεταχτός κάτω από τον κορσέ έδεναν ένα είδος μαξιλαράκι το οποίο το ονόμαζαν τουρνέ

Από τα γλυκά της αραπίνας εκείνο που προτιμούσαμε από όλα ήταν ένα είδος που το λέγανε φιστικάτο Ήταν καραμελέ είτε από μέλι είτε από ζάχαρη και παραγεμισμένο με φιστίκια αράπικα

Ξεσηκωμός στο σπίτι και μεγάλη χαρά για μένα και για τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη ήταν όταν επρόκειτο να έρθει να μείνει μερικές μέρες μαζί μας η νενέ Σοφί mdash η γιαγιά Σοφία η μητέρα του πατέρα μας Τη γιαγιά Σμαράγδα τη νενέ ντουντού δηλαδή τη γιαγιά από μέρους της μητέρας μου δεν τη γνώρισα διότι πέθανε όταν ήμουνα πολύ μικρός Όταν λέω ξεσηκωμός στο σπίτι εννοώ ότι έπρεπε να καθαριστούν να είναι όλα τέλεια μην τυχόν το μάτι της πάρει κάτι ανώμαλο

Έπρεπε να ζυμωθεί το ζυμάρι διότι θα έκανε φιδέ Φιδέ κάνανε τρίβοντας το ζυμάρι στα κόσκινα επάνω για να στεγνώσει και ήταν ένα από τα πιο αγαπημένα φαγητά μας Για εμάς τα παιδιά η χαρά ήτανε ότι το βραδάκι αφού τελειώναμε τα μαθήματά μας θα μαζευόμαστε γύρω στη γιαγιά και γύρω στο ταντούρι με τη φωτιά όπου στη χόβολη ψήναμε και κανένα κάστανο περιμένοντας ν αρχίσει να μας λέει παραμύθια Να μας πει την Κοκκινοσκουφίτσα να μας πει τους Επτά νάνους να μας πει για τη Σταχτομπούτα για το Μαγεμένο βασιλόπουλο για τον Δράκο που φύλαγε το νερό και άλλα

Επίσης παίζοντας μαζί με τη γιαγιά λέγαμε αινίγματα Με αυτό τον τρόπο εδούλευε και λίγο το μυαλό μας Μερικά από τα αινίγματα που λέγαμε τότε τα θυμάμαι Ένα από όλα έλεγε

Μακρύς μακρύς καλόγερος και πίτα το κεφάλι του Τι είναι

Εάν δεν το βρίσκαμε το εξηγούσε η γιαγιά Ήτανε το ξύλινο φτυάρι του φούρναρη το οποίο είναι πολύ μακρύ και εμπρός είναι τετράγωνο Με αυτό φουρνίζανε τα ψωμιά στους τότε φούρνους και με αυτό φυσικά τα ξεφουρνίζανε

Ένα άλλο αίνιγμα ήταν

Χίλιοι μύριοι καλογέροι σ ένα ράσο τυλιγμένοι Τι είναι

Το καρπούζι και οι μαύροι σπόροι αντιπροσώπευαν τους καλόγερους

Είχαμε και ένα που λέγαμε για το οποίο κοκκινίζαμε και ντρεπόμασταν Και εγώ ντρέπομαι που θα σας το πω αλλά ας γελάσουμε

Βουργούλακας κατρακυλά ανάμεσα σε δυο βουνά Τι είναι

Digitized by 10uk1s

Η ακαθαρσία η σκληρή που βγαίνει από τον ποπό

Η νενέ Σοφί ως μόνιμη κατοικία είχε το σπίτι της θείας μου της Τσιντσίνη Η νενέ Σοφί όπως προείπα είχε αποκτήσει τρία παιδιά Δυο αγόρια και ένα κορίτσι Τον θείο μου Παναγιώτη τον πατέρα μου και τη θεία μου Αναστασία Έμενε δε με τη θεία μου Αναστασία διότι ήταν αρχοντόσπιτο Εμείς είχαμε μόνο μία υπηρέτρια ενώ η θεία μου είχε τρεις υπηρέτριες εκτός από τον σωφέρ τους αμαξάδες καπετάνιο για το κότερο τζόκεϋ για τα άλογα κτλ Όπως προείπα ο θείος μου ήταν πάρα πολύ πλούσιος Αλλά η νενέ Σοφί κατά καιρούς επεσκέπτετο και το δικό μας σπίτι διότι υπήρχαμε εμείς τα εγγονάκια της Στον θείο μου τον Παναγιώτη δεν πήγαινε διότι εκείνος αν και παντρεύτηκε δυο φορές δεν απέκτησε ποτέ του παιδιά

Στη Σμύρνη ήταν έθιμο και εθεωρείτο πολύ φυσικό οι ηλικιωμένοι άνθρωποι και συνήθως οι χήρες διότι οι άντρες πεθαίνανε πολύ πιο πριν να πήγαιναν να ζήσουν τα χρόνια που τους έμεναν κοντά στις κόρες τους Και αν υπήρχαν αγόρια κατά καιρούς επεσκέπτοντο και τα σπίτια των γιων τους και των νυφάδων τους

Η γιαγιά μου η Σοφί όπως σας είπα ερχόταν σε εμάς για να μείνει μερικές μέρες και να αλλάξει λίγο περιβάλλον Η ανατροφή των παιδιών εγένετο με βάση και με σεβασμό προς τη θρησκεία Έπρεπε τα παιδιά να εκκλησιάζονται τακτικά και απαραιτήτως να πηγαίνουν με τον πατέρα προπαντός κάθε Κυριακή στην εκκλησία Δυο ή τρεις φορές το χρόνο έπρεπε να μεταλαμβάνουν Όταν επρόκειτο να μεταλάβουν αποβραδίς εγένετο μπάνιο φοβερό αλλαγή εσωρούχων κόψιμο νυχιών προσευχή για να πάρουν συγχώρεση από τον Θεό Και τη μέρα που μεταλαβαίνανε έπρεπε να μη φτύσουν χάμω όλο το εικοσιτετράωρο για να μη μολυνθεί η Αγία Κοινωνία πέφτοντας στο χώμα

Όταν μικρά παιδιά βλέπαμε κάπου πεταμένο κάτω κανένα κομματάκι ψωμί έπρεπε να τρέξουμε να το μαζέψουμε να το φιλήσουμε και να το προφυλάξουμε σε μια γωνιά ώστε να μην πατηθεί διότι το ψωμί εθεωρείτο ιερό είδος

Όταν συναντούσαμε κανέναν παπά έπρεπε να τρέξουμε με σεβασμό να του φιλήσουμε το χέρι

Προηγουμένως είχα πει ότι στη Σμύρνη οργίαζαν οι προπαγάνδες Προπαντός οι ξένες θρησκείες Δηλαδή οι καθολικοί και οι προτεστάντες προσπαθούσαν να προσηλυτίσουν παιδιά έχοντας σχολεία εις τα οποία η παιδεία ήταν δωρεάν Γι αυτό είχε δημιουργηθεί η εντύπωση ότι όταν μικροί συναντούσαμε ξένο παπά ξένης δηλαδή θρησκείας παπά αυτό εθεωρείτο προμήνυμα ότι μπορούσε να μας τύχει κανένα κακό και για να αποφύγουμε αυτό το κακό έπρεπε να χαϊδέψουμε τα γεννητικά μας όργανα Ήταν τόσο εμποτισμένη μέσα μας αυτή η ιδέα της κακοτυχίας που έφερναν οι ξένοι παπάδες ώστε θα σας διηγηθώ και κάτι που μου έτυχε εμένα την τελευταία χρόνια το 22 πριν γίνει η Καταστροφή όταν δίναμε εξετάσεις για την Τετάρτη Γυμνασίου στο τότε Αρμοστειακό γυμνάσιο

Είχαμε μαθηματικά εις τα οποία δεν ήμουν καθόλου δυνατός Αυτά θα τα πω για να δούμε ότι οι προλήψεις δεν ήσαν καθόλου λογικές Εκεί λοιπόν που πήγαινα προς το σχολείο τρομαγμένος γιατί φοβόμουνα ότι δεν θα τα κατάφερνα στα μαθηματικά είδα μπροστά μου ένα φραγκόπαπα Μόλις τον είδα λέω laquoΠαναγία μου χάθηκα Δεν θα δώσω εξετάσεις και θα τα αφήσω να είμαι επανεξεταστέος το Σεπτέμβρηraquo Και γύρισα να πάω πίσω προς το σπίτι Μόλις έκανα όμως μερικά βήματα συνάντησα τον καθηγητή μας των Ελληνικών τον κ Κωνσταντινίδη ο οποίος αμέσως μου λέει laquoΠου πας Κατραμόπουλεraquo Λέω laquoΚύριε καθηγητά ξέχασα να πάρω κόλλα διαγωνισμού και πάω στο περίπτερο να πάρωraquo laquoΑ ωραία Θέλω και εγώ να πάρω καραμέλες Πάμε μαζίraquo Οπότε υποχρεώθηκα να πάω στο σχολείο και να δώσω εξετάσεις Ε λοιπόν ο παπάς αντί γρουσουζιά μου έφερε γούρι Το θέμα των

Digitized by 10uk1s

μαθηματικών που μας έβαλε ήταν και εύκολο και κάτι που το ήξερα πολύ καλά Έτσι πήρα 9 λίαν καλώς στα μαθηματικά παρ όλο που φοβήθηκα τη γρουσουζιά του φραγκόπαπα

Το γυμνάσιο που ανέφερα πριν ότι φοιτούσα της Αρμοστείας ήτανε στο Φαρδύ της Ευαγγελίστριας Και όπως έχω πει και προηγουμένως τα τοπωνύμια της Σμύρνης εδηλούντο αναλόγως με την εκκλησία που ήταν στην περιφέρεια Εκτός όμως αυτού εις την εμπορική ζώνη της Σμύρνης υπήρχαν τοπωνύμια τα οποία αναφέροντο εις τη συγκέντρωση των ειδικών μαγαζιών που ασχολούντο με το εμπόριο Και είχαμε τα Γυαλιάδικα όπου επωλούντο κρύσταλλα κτλ τα Σιδεράδικα που είχαν είδη για σπίτια για οικοδομές και εν γένει χρήσιμα για το νοικοκυριό

Ένα μεγάλο και ονομαστό μαγαζί σ αυτή την περιφέρεια ήτανε του Μαύρου ιδιοκτησία Νικολαΐδη Ήταν τα Γουρουνάδικα δηλαδή όπου επωλείτο χοιρινό κρέας και τα παράγωγα του χοιρινού Διότι όπως είναι γνωστό οι Τούρκοι απηγορεύετο από τη θρησκεία τους να τρώνε χοιρινό κρέας και γι αυτό τα μαγαζιά που πουλούσαν χοιρινά κρέατα ήσαν πολύ απομακρυσμένα από την αγορά που είχε μοσχάρια και αρνιά Μια τέτοια όπως προαναφέραμε μεγάλη αγορά ήταν οι Μεγάλες Ταβέρνες στην οποία υπήρχαν πάρα πολλά κρεοπωλεία όπου μπορούσε να πάρει κανείς ωραία κρέατα

Επίσης ήταν τα Σερβετάδικα Τώρα γιατί τα λέγανε έτσι δεν ξέρω Ήταν τα Ταμπάκικα Ταμπάκικα ήταν εκεί όπου επεξεργάζοντο τα δέρματα

Επίσης ήταν και τα Κουμουτζίδικα Τα Κουμουτζίδικα ήταν της Μαντάμας το Χάνι Μέσα σ αυτό ήσαν κατά πλειονότητα χρυσοχοεία Εκτός από το δικό μας πλάγιά μας ήταν του κ Ευάγγελου Μανουσάκη του Μιχαλάκη Σωτηρίου του Πωλ Τας του Θεόδωρου Αδαμόπουλου Πλάγια μας ήσαν επίσης οι αδελφοί Κόρη και δύο τρεις άλλοι που μου διαφεύγουν τα επίθετά τους

Φυσικά υπήρχαν εκεί και ένα δυο άλλα είδη καταστημάτων Μεταξύ αυτών ήταν και το οδοντιατρείο των αδελφών Γκρανιέ οι οποίοι είχαν ένα είδος βιτρίνας όπου προέβαλλαν μασέλες οι οποίες με ένα ελατήριο ανοιγόκλειναν σαν να μασούσαν Θέαμα λίγο μακάβριο

Και μια που μιλάμε για χρυσοχοεία πρέπει να τονίσω μία σωβινιστική περίπτωση Όλοι οι αδαμαντοδέτες της Σμύρνης οι μουχλαϊτζήδες όπως τους λέγανε με την τουρκική λέξη ήσαν Αρμένιοι και δεν παίρνανε ποτέ υπάλληλο ή βοηθό άλλης εθνότητας παρά μόνο Αρμενίους για να κρατάνε κλειστό το επάγγελμα στα χέρια τους Στη γειτονιά μας δηλαδή εις τα Κουμουτζίδικα της Μαντάμας το Χάνι ήταν και ένας Αρμένης αδαμαντοδέτης περίφημος ο κ Βανέτσας Ήταν τεράστιος Χωρίς υπερβολή θα ζύγιζε πλέον των 150 κιλών και αυτό το θηρίο έκανε τόσο ωραία δουλειά και τόσο λεπτή που πολλοί ήρχοντο και από την Κωνσταντινούπολη ακόμη να φέρουν κοσμήματα για να τους εφαρμόσει τις πέτρες όχι μόνο εφαρμόζοντας αυτές αλλά σχεδόν κεντώντας το ίδιο το κόσμημα

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι ήσαν και στο Φραγκομαχαλά Μεταξύ αυτών οι αδελφοί Γεωργιάδη οι οποίοι ως αντιπρόσωποι του Κριστόφλ είχαν αρκετά ασήμια διότι ήταν εύκολη η εισαγωγή από την Ευρώπη επειδή οι τελωνειακοί δασμοί τότε στη Σμύρνη ήσαν υποτυπώδεις

Ήταν το κατάστημα του Ατζιτήρη με πλουσιότατη βιτρίνα Ο άνθρωπος αυτός κατεστράφη τελείως με την Καταστροφή Δεν μπόρεσε να εμφανιστεί πλέον εις την Ελλάδα και μάθαμε ότι όταν πέθανε έγινε έρανος για να τον θάψουν Ο άνθρωπος ο οποίος εθεωρείτο από τους πλουσιότερους χρυσοχόους

Επίσης ήταν ένας Φραγκολεβαντίνος ο Ρουτζιέρι ένας Αρμένης ο Μινασιάν και εις τον δρόμο αυτό το 1873 μετά βεβαιότητος και εις τον αριθμό 57 εμφανίστηκε για πρώτη φορά σίγουρα η φίρμα

Digitized by 10uk1s

laquoΚατραμόπουλοιraquo Ευρέθηκε ένα κουτάκι το οποίο μας προσέφερε μία παλιά μας πελάτισσα και το οποίο αναφέρει το εξής laquoΠ Κατραμόπουλοςraquo mdashήταν ο θείος μουmdash laquoκαι Σίαraquo mdash ήταν ο πατέρας μου laquoΟδός Ευρωπαϊκή αριθμός 57raquo Οι δικοί μου από εθνικισμό από σωβινισμό δεν ήθελαν να αναφέρουν τη λέξη Φραγκομαχαλάς και γι αυτό αναφέρουν laquoοδός Ευρωπαϊκήraquo Και από κάτω laquoΣμύρνη 1873raquo

Λοιπόν για να αναφέρεται το κουτάκι στο 1873 δεν θα πει ότι εκείνη τη χρονιά άνοιξε για πρώτη φορά το χρυσοχοείο μας Τουλάχιστον θα πρέπει να πάμε τρία χρόνια πίσω Επομένως στο 1870 Από την Ευρωπαϊκή οδό νούμερο 57 μετεφέρθη κατόπιν το κατάστημά μας εις της Μαντάμας το Χάνι που προανέφερα και η φίρμα πλέον ήταν laquoΑδελφοί Κατραμόπουλοιraquo Όχι laquoΠ Κατραμόπουλος και Σίαraquo πλέον

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι πάντοτε Έλληνες ή το πολύ Αρμεναίοι ή Φραγκολεβαντίνοι ήσαν εις το λεγόμενο Τσαρσί δηλαδή κοντά εις την τουρκική συνοικία Μεταξύ αυτών ήταν και ο κ Παπαδόπουλος ο περίφημος Μαστρογιάννης ο οποίος έκανε και εμπόριο πολυτίμων λίθων Λέγεται ότι ήταν τόσο πλούσιος ώστε τις πέτρες τα διαμάντια ή τα μπρουγιάν ή τα ρουμπίνια δεν τα είχε στις λεγόμενες ποσέτες δηλαδή στα χάρτινα περιτυλίγματα αλλά σε ολόκληρα τσαντάκια ή γρουμπάκια από δέρμα και όταν ζήταγες να αγοράσεις ένα διαμάντι σου άνοιγε σε ένα πιάτο μια ολόκληρη στοίβα από πολύτιμες πέτρες Και αυτός κατεστράφη τελείως με τη φωτιά και δεν ξαναφάνηκε εις τον ορίζοντα της εδώ Ελλάδας

Και μια που μιλάμε για τον Φραγκομαχαλά την Ευρωπαϊκή οδό όπως τη χαρακτήρισαν λίαν σωστά και λίαν χαρακτηριστικά σ αυτό το δρόμο υπήρχαν ωραιότατα μαγαζιά με πολύ πλούσια είδη και ποικιλίες εμπορευμάτων για τις κυρίες Μεταξύ αυτών υπήρχαν και υποκαταστήματα μεγάλων μαγαζιών ευρωπαϊκών όπως ήταν το Μπον Μαρσέ ήταν του Σολάρι και άλλα

Ένα από τα ωραιότατα και πλουσιότατα πολυκαταστήματα του Φραγκομαχαλά ήταν του Ξενόπουλου Σ αυτό το κατάστημα μπορούσε κανείς να βρει ότι ήθελε Από ρούχα έτοιμα ευρωπαϊκά υφάσματα καπέλα γούνες ακόμα και έπιπλα Ήταν ένα πολύ μοντέρνο πολυκατάστημα σε τέσσερις ορόφους με πολύ πολύ πλούσιο και εκλεκτό εμπόρευμα Όπως είπα και πιο πριν οι δασμοί στη Σμύρνη πριν γίνει η Ελληνική κατοχή ήσαν υποτυπώδεις και έτσι μπορούσαν να εισάγονται εύκολα και πολύ φτηνά εμπορεύματα από την Ευρώπη

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο υπήρχαν και μερικά ονομαστά για τα είδη τους μαγαζιά όπως του Κοντορούση για παπούτσια του Παπαθωμά για γούνες του Μουτάφη για καπέλα του Γεωργιάδη για δαντέλες του Αλεξίου για έπιπλα

Επίσης υπήρχε και η Σαλ ντε Βαν όπου κάθε Κυριακή πρωί εγένοντο πλειστηριασμοί και πωλούσαν από όλα τα είδη Πίνακες κοσμήματα έπιπλα κτλ

Επίσης ήταν το περίφημο φαρμακείο του Μωραΐτη Στον ίδιο δρόμο δε ήταν και ένα ονομαστό ζαχαροπλαστείο η laquoΜυροβόλος Άνοιξηraquo Σ αυτό έχω να σας διηγηθώ ένα νόστιμο περιστατικό με τον περίφημο Τσουρτσούρα που ανέφερα προηγουμένως τον τύπο της Σμύρνης που έκλεβε τα σκυλιά

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου υπήρχε μεγάλη έλλειψη από μικρά κέρματα Έτσι πολλά μαγαζιά όταν επρόκειτο να δώσουν ρέστα και δεν είχαν ετύπωναν σε κάτι χαρτιά με τη σφραγίδα τους και ανέγραφαν το ποσό το οποίο αντιπροσώπευαν Μια μέρα είχε πάει στη laquoΜυροβόλοraquo ο Τσουρτσούρας και έφαγε λουκουμάδες κανταΐφια δεν ξέρω τι και αφού επλήρωσε

Digitized by 10uk1s

αντί ρέστα του δώσανε τέτοια χαρτάκια Στην απορία του που ρώτησε του απάντησαν ότι αυτά ισχύουν ως νόμισμα του καταστήματος

Μετά από λίγες μέρες πήγε πάλι ο ίδιος και αφού έφαγε του καλού καιρού εφώναξε το γκαρσόνι να πληρώσει και αντί πληρωμής έδωσε δικά του χαρτιά Στην απορία αυτών λέει laquoΓιατί τα δικά σας ισχύουν και τα δικά μου δεν ισχύουνraquo Τέτοιος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας

Επίσης ένα ονομαστό κατάστημα της Σμύρνης ήταν το laquoΑγγλοήστερνraquo Αυτό δεν ήταν στον Φραγκομαχαλά Ήταν σε έναν παράλληλο δρόμο Όλα του τα εμπορεύματα ήσαν προελεύσεως αγγλικής Εκεί μπορούσες να αγοράσεις έτοιμα ρούχα εγγλέζικα σκωτσέζικα καπαρντίνες παπούτσια

Επίσης εκτός από τα ωραία μαγαζιά του Φραγκομαχαλά που ανέφερα υπήρχαν και πολλά σε άλλα σημεία της Σμύρνης τα οποία ήσαν μάλλον χοντρικής πωλήσεως Πολλά από αυτά ανήκαν σε Αρμενίους οι οποίοι είχαν τα κεντρικά τους στο Λονδίνο και υποκαταστήματα στη Σμύρνη όπως ήταν του Ιπιρξιάν του Σιβρισαριάν του Εσαγιάν Γι αυτό υπήρχαν πολύ πλούσιοι Αρμεναίοι εις την Σμύρνη

Όταν μιλούσαμε πριν για τα χρυσοχοεία που ήσαν στης Μαντάμας το Χάνι μεταξύ των άλλων ανέφερα ότι πλάγια στο δικό μας ήταν ο κ Ευάγγελος Μανουσάκης Αυτός ήταν ένας πρωτοπόρος εις τις άτοκες δόσεις πωλήσεως τιμαλφών Είχε κατορθώσει να προσελκύσει το σύνολο των εργατριών που εργάζονταν στην επεξεργασία του καπνού τις καπνουλούδες όπως λέγαμε οι οποίες αγόραζαν χρυσά και πλήρωναν κάθε Σάββατο που έπαιρναν το βδομαδιάτικο πληρώνοντας με δόσεις Δηλαδή δούλευε τεφτεράκι Όταν ερχόταν το Σάββατο και κατέπλεε η πελατεία του κ Μανουσάκη επί ώρες μύριζε από καπνό ανεπεξέργαστο η γειτονιά μας διότι υπήρχαν στη Σμύρνη πάρα πολλές αποθήκες όπου εδούλευαν κοπέλες στην επεξεργασία του καπνού και μύριζαν φυσικά και αυτές Αυτός δε ο γείτονάς μας ο κ Μανουσάκης ο οποίος επέζησε και δούλεψε και αρκετά χρόνια εδώ στην Αθήνα είχε ένα φυσικό Εάν δεν κλείναμε εμείς το δικό μας μαγαζί δεν εννοούσε να κλείσει αυτός φοβούμενος φαίνεται μην του πάρουμε κανένα πελάτη

Ένα βράδυ συμφωνήσαμε με τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη και τον υπάλληλο που είχαμε τότε τον Σαββάκη να μην κλείσουμε νωρίς για να τον υποχρεώσουμε να μείνει και αυτός Και μείναμε ως τις δώδεκα τη νύχτα και αυτός δεν εννοούσε να κλείσει αν δεν φύγουμε εμείς

Και με την ευκαιρία της σημερινής μέρας μου τη χαρά που πήρα κάνοντας βέρες για την εγγονή μου τη Μαρίνα θυμήθηκα την ευχή που έδινε ο θείος μου ο Παναγιώτης σε όσους έκαναν βεργέτες βέρες κατά τους Αθηναίους παίρνοντάς τες από το μαγαζί μας Και έλεγε τότε laquoΚαλορίζικα και αμετάνιωταraquo

Και μια που μιλούμε για χρυσοχοεία θα κάνουμε ένα διαχωρισμό διακριτικό μεταξύ των χρυσοχόων του Φραγκομαχαλά και των χρυσοχόων του κατ εξοχήν δρόμου της χρυσοχοΐας της Μαντάμας το Χάνι

Οι χρυσοχόοι του Φραγκομαχαλά ήσαν μάλλον μεταπωληταί κοσμημάτων διότι όπως προανέφερα η εισαγωγή ειδών από την Ευρώπη στη Σμύρνη ήταν κάτι το εύκολο και δεν επιβαρυνόταν Δεν είχαν δηλαδή δικά τους εργαστήρια έφερναν τα περισσότερα είδη τους από το εξωτερικό και έκαναν παραγγελίες σε διαφόρους τεχνίτες της χρυσοχοΐας της Σμύρνης να κάνουν γι αυτούς κοσμήματα

Ένας από αυτούς που δούλευε για τους χρυσοχόους του Φραγκομαχαλά και προπαντός για τη φίρμα των αδελφών Γεωργιάδη ήταν όπως έμαθα εκ των υστέρων ο πατέρας μου Επειδή ο πατέρας μου είχε έξι παιδιά και ο θείος μου παρ όλο που παντρεύτηκε δύο φορές δεν απέκτησε παιδιά ήταν υποχρεωμένος να δουλεύει και να αποδίδει περισσότερο εις τον συνεταιρισμό για να έχει και

Digitized by 10uk1s

περισσότερα τραβήγματα Γι αυτό πολλά κοσμήματα τα οποία έφερναν τη φίρμα Γεωργιάδη ήσαν κατασκευές του πατέρα μου ο οποίος εθεωρείτο από τους καλύτερους τεχνίτες της Σμύρνης Διότι και καλός τεχνίτης ήταν αλλά και εφευρετικός

Από την Ευρώπη εισήγαν πολλά έτοιμα κοσμήματα ματ Όπως είναι γνωστό στη Σμύρνη δεν υπήρχε ηλεκτρισμός και επομένως δεν υπήρχαν τα κατάλληλα μηχανήματα για να δημιουργήσουν το ματ που λέγαμε

Ο πατέρας μου σκέφτηκε και έκανε μία δική του εφεύρεση πρωτόγονη αλλά αποδοτική Σκέφτηκε ότι τα χτυπήματα σε μία λεία επιφάνεια κοσμήματος δημιουργούν αυτό το είδος του ματ Γι αυτό φρόντισε και πήρε σπασμένα τζάμια τα οποία άλεσε και τα έκανε ψιλά σαν αλεύρι και στο σπίτι επάνω το δικό μας έκανε μία εγκατάσταση Δηλαδή στην ταράτσα εφήρμοσε ένα είδος υδρορρόης που από πάνω είχε ένα χωνί έριχνε μέσα αυτά τα τρίμματα των τζαμιών και πέφτανε με ορμή κάτω εκεί που βρισκόταν το κόσμημα και χτυπώντας το πολύ εδημιουργείτο ματ Αυτό δεν το ήξεραν αυτοί και έτσι ο πατέρας μου είχε μία πρόσθετη αμοιβή Μία πρόσθετη ενίσχυση στα οικονομικά του

Στο μαγαζί μας της Σμύρνης θυμάμαι ότι υπήρχαν αυτά τα σύνεργα Δηλαδή ένα μεγάλο χωνί ένα είδος υδρορρόης και κάτω ένα μεγάλο δοχείο σαν βαρέλι το οποίο υποδέχετο τα τρίμματα Έπειτα τα ξανάβαζαν σε έναν κουβά τα ξανανέβαζε ο μεγάλος μου αδελφός στην ταράτσα και τα ξανάριχνε

Επίσης υπήρχαν εκεί πολλά καλούπια για να κάνουμε κοσμήματα διότι τα κοσμήματα στη Σμύρνη όπως είπα ήσαν τα περισσότερα χειροποίητα Δεν υπήρχαν χυτόπρεσες και τέτοια

Επίσης το λιώσιμο του χρυσού γινόταν σε καμίνια με κάρβουνα Υπήρχε φυσερό από πάνω υπήρχε και καμίνι και έβαζαν το χρυσό σε χωνάκια που τα λέγαμε ποτάδες Όταν ο θείος μου επρόκειτο να λιώσει χρυσό εμένα η δουλειά μου ήταν να δουλεύω το φυσερό αφού προηγουμένως ανέβαινα και άνοιγα το πίσω παράθυρο του εργαστηρίου Ο τοίχος του έβλεπε στον περίβολο της εκκλησίας των Καπουκίνων που ήταν ιδιοκτησία του μαγαζιού μας

Επίσης στη Σμύρνη φυσικά δεν υπήρχε ούτε ωράριο ούτε συνδικάτα εργατών Ένας καλός τεχνίτης ήταν πάντα περιζήτητος και έβρισκε δουλειά εύκολα ενώ έναν τεμπέλη ή άχρηστο το αφεντικό είχε όλο το ελεύθερο να τον απολύσει χωρίς να έχει συνέπειες

Στη Σμύρνη στην ωραία πόλη της χαράς και της εργασίας (διότι στη Σμύρνη για να είσαι φτωχός έπρεπε να είσαι τεμπέλης) υπήρχε δουλειά για όλους Δεν εδικαιολογείτο άνθρωπος φτωχός εκτός αν ήταν τεμπέλης

Όπως μου είπε η μητέρα μου επειδή οι περισσότερες δουλειές και τα περισσότερα δώρα γίνονταν το Δεκέμβρη και την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και όχι των Χριστουγέννων όπως τώρα που φραγκέψαμε ο πατέρας μου εγκαθίστατο και κοιμόταν και τη νύχτα μέσα στο μαγαζί δουλεύοντας είκοσι ώρες το εικοσιτετράωρο Έπαιρνε το στρώμα του και το πάπλωμά του και κοιμόταν σε έναν καναπέ του μαγαζιού Μόνο κάθε Σάββατο πήγαινε σπίτι για να πλυθεί να καθαριστεί να αλλάξει ρούχα και αυτό όπως προανέφερα διότι ήταν υποχρεωμένος να συνεισφέρει περισσότερα λόγω των περισσοτέρων εξόδων που είχε με τη μεγάλη του οικογένεια

Τα δύο τρία τελευταία χρόνια προ της Καταστροφής ήσαν πολύ στη μόδα στη Σμύρνη τα βραχιόλια Τα περίφημα σμυρναίικα βραχιόλια Οι σαλίγκαροι τα τσατιά κτλ Αυτά όλα γίνονταν από χρυσό 22 καρατίων Δηλαδή λιώνανε απευθείας ή αγγλικές λίρες ή τουρκικές λίρες ή εικοσόφραγκα και έτσι

Digitized by 10uk1s

εγίνοντο αυτά τα ωραία σμυρναίικα βραχιόλια Αυτή η μόδα ήταν και ένα είδος σωτηρίας για τη μετέπειτα προσφυγιά διότι όσοι πρόσφυγες κατόρθωσαν και γλίτωσαν και έφεραν τα χρυσά τους εδώ πουλώντας τα μπόρεσαν να δημιουργήσουν τον πρώτο πυρήνα της εγκαταστάσεώς τους Φυσικά η έλευση των προσφύγων βοήθησε πολύ και την οικονομία της Ελλάδας Η αλήθεια είναι ότι οι Ελλαδίτες τρόμαξαν όταν είδαν το κύμα των προσφύγων φοβούμενοι ότι αυτό θα φέρει ανεργία και μεγάλη φτώχεια Αλλά όπως είπα και εγώ σε μία εκπομπή της τηλεόρασης για τη μαύρη επέτειο της καταστροφής της Σμύρνης οι πρόσφυγες ακούμπησαν μεν εις τον κορμό της μητέρας πατρίδος αλλά δεν ακούμπησαν ως παράσιτα αλλά ως μπόλια και εμπόλιασαν τον κορμό της Ελλάδος και γι αυτό πήγε πολύ μπροστά η Ελλάς Απόδειξη είναι η Μακεδονία Δεν ξέρω αν το ξαναείπα αλλά όσες φορές και να το πει κανείς δεν αρκεί Η εγκατάσταση των προσφύγων και προπαντός των Ποντίων εδημιούργησε ένα ωραίο στρώμα Ελλήνων εις τη Μακεδονία Και όχι μόνο ανεπτύχθη οικονομικώς και βιομηχανικώς αλλά διορθώθηκε και εθνολογικώς

Διότι πριν από την έλευση των προσφύγων με τις προπαγάνδες και με τις διώξεις πολλοί παρ όλο που ήσαν Έλληνες εις το αίσθημα ήσαν σλαβόφωνοι πράγμα που ενίσχυε τότε την προπαγάνδα της Βουλγαρίας που επιζητούσε να μας φάει τη Θεσσαλονίκη

Όπως είπα η έλευση των προσφύγων οι οποίοι ήσαν γυμνοί και δεν είχαν ούτε ρούχα ούτε ένα κρεβάτι να κοιμηθούν εβοήθησε πολύ την εθνική οικονομία Ήρθαν τότε και πολλά δολλάρια προπαντός από τους Αμερικανούς οι οποίοι ήσαν οι μόνοι που πραγματικά εβοήθησαν στην εγκατάσταση των προσφύγων και πολλές βιοτεχνίες μικρές εδούλεψαν και εξελίχθηκαν σε βιομηχανίες Διότι ερχόμενοι οι πρόσφυγες ήσαν υποχρεωμένοι να αγοράσουν από παπούτσια κάλτσες έως κρεβάτια έως μαχαιροπίρουνα έως πιάτα και εν πάση περιπτώσει το νοικοκυριό Οι δικές μας οι γυναίκες ήσαν προκομμένες και καθαρές Τις είπαν παστρικές με διφορούμενη έννοια Εμείς θα πάρουμε την καλή έννοια Ήσαν πράγματι παστρικές και νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς όπου η ζωή ήταν πρωτόγονη όπου δεν υπήρχε αποχέτευση και τα βρωμόνερα κυκλοφορουσανε μέσα στους δρόμους δεν εξεδηλώθη ποτέ καμία επιδημία λόγω της καθαριότητας την οποία κρατούσαν οι γυναίκες οι δικές μας εις τα σπίτια τους

Η άλλη διφορούμενη έννοια του παστρικές ήταν καλοαντρούδες Τραβούσαν τους άντρες τους Ελλαδίτες και θύμωναν οι κοπέλες διότι έχαναν τις ευκαιρίες Οι γυναίκες οι δικές μας ήσαν καλές μαγείρισσες καλές νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς με τις πρωτόγονες εγκαταστάσεις όπου έμεναν ολόκληρες οικογένειες σε μία παράγκα η οποία είχε ένα υποτυπώδες παραθυράκι μόλις εξοικονομούσαν κανένα κομματάκι πανί έφτιαχναν μία κουρτινουλα και μόλις βρίσκανε κανένα κουτί από κονσέρβα και λίγο χώμα κατόρθωναν και φύτευαν πότε ένα βασιλικό και πότε ένα γεράνι

Και όταν γύριζε ο άντρας κουρασμένος από το μεροκάματο έβρισκε πάντοτε στο σπίτι έτοιμο να τον περιμένει κάτι καλομαγειρεμένο Φτωχό μεν αλλά περιποιημένο Η δύναμη και το κουράγιο που έδωσαν οι γυναίκες της προσφυγιάς στους άντρες πρόσφυγες είναι βεβαιωμένα Χάρη εις την περιποίηση χάρη εις το κουράγιο που έδιναν κατορθώσαμε να κρατηθούμε στα πόδια μας

Ως απόδειξη θα φέρω ένα μικρό παράδειγμα Αυτή την εποχή υπάρχει μια πολύ μεγάλη βιομηχανία μπισκότων και ζυμαρικών οι αδελφοί Παπαδόπουλοι Οι γονείς αυτών είχαν εγκατασταθεί σε μία παράγκα στη Θεσσαλονίκη Η μητέρα τής οικογένειας εζύμωνε και έψηνε όλη μέρα κουλουράκια τα οποία ο πατέρας Παπαδόπουλος τα έπαιρνε σε έναν ταβλά στο κεφάλι του και έβγαινε και τα πουλούσε στους δρόμους

Ε λοιπόν τα παιδιά αυτής της οικογένειας μεγαλώνοντας με το παράδειγμα της εργατικότητος

Digitized by 10uk1s

κατόρθωσαν σήμερα να συναγωνίζονται ευρωπαϊκά είδη σαν τα δικά τους

Και μια και μιλήσαμε για την κακία της εκφράσεως laquoοι παστρικέςraquo ας μιλήσουμε και για το ειρωνικό laquoτι είχαμε και τι χάσαμεraquo Μπορεί μερικές απλοϊκές γυναικούλες προσφυγίνες να το είπανε καμιά φορά Αλλά είναι βέβαιο ότι και είχαμε και χάσαμε Είχαμε το παν και χάσαμε το παν σε μια στιγμή Εδώ μια ζημιά που γίνεται σε οιοδήποτε σπιτικό δηλαδή το να σπάσει ένα πιάτο ένα ποτήρι μας δημιουργεί μια κάποια στεναχώρια Φανταστείτε το βιος γενεών ολόκληρων να το αφήνεις έρμαιο στις αρπαγές των Τούρκων Να κλειδώνεις την πόρτα σου και να πετάς το κλειδί γιατί ξέρεις ότι δεν θα ξαναμπείς στο σπιτικό σου

Και για μεν τα σπίτια και τα μαγαζιά μας που καήκανε κατά κάποιο τρόπο το παίρνεις απόφαση Αλλά σκεφτείτε να έχεις ένα σπίτι ή μία ανθούσα επιχείρηση να την αφήνεις στα χέρια άλλων και να φεύγεις ξυπόλυτος και γυμνός με ένα μπογαλάκι μόνο στο χέρι γιατί δεν είχες τη δυνατότητα να πάρεις κάτι περισσότερο μαζί σου

Φυσικά και το σπίτι που μας φιλοξένησε μετά τη φωτιά του κ Ανέστη ένα αρχοντικό με τρία δωμάτια υποδοχής χωριστά το λίβινγκ την αυλή όπως τη λέγανε στη Σμύρνη με έξι υπνοδωμάτια επάνω με μία επίπλωση θαύμα διότι ο άνθρωπος αυτός ήταν καπνέμπορος καπνοπαραγωγός μάλλον και σταφιδοπαραγωγός με τεράστια κτηματική περιουσία και είχε κατορθώσει να δημιουργήσει μια καλή κατάσταση mdash και να ξέρει ότι αφήνει αυτό το σπίτι όπως είναι και φεύγει για να μην το ξαναδεί ποτέ

Το ίδιο συνέβη και με τον θείο μου Το σπίτι του Τσιντσίνη του θείου μου όπως προείπα κάηκε αλλά το εργοστάσιό του ο αλευρόμυλος ο οποίος ήταν ο καλύτερος των Βαλκανίων διότι με την ελληνική κατοχή σιγουρεύτηκε πλέον και καταξοδεύτηκε και ανανέωσε το σύνολο των εργαλείων του (και μάλιστα είχε φέρει ειδικό τεχνίτη από την Ελβετία διότι τα μηχανήματα ήσαν ελβετικά Αυτές τις λεπτομέρειες τις ήξερα διότι στο εργοστάσιο ήταν διευθυντής ο δεύτερος αδελφός μου ο Νίκος Είχαν φέρει όπως είπα ειδικό τεχνοκράτη από την Ελβετία τον κ Σενώ τον οποίο βρήκαμε μετά την Καταστροφή εις τους μύλους του Αγίου Γεωργίου Αυτός διοργάνωσε τους μύλους του Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι και επειδή γνωριζόταν με τον αδελφό μου τον Νίκο κατά την κατοχή πήγαμε και μας έδωσε μια μεγάλη ποσότητα αλεύρι) αυτό λοιπόν το τεράστιο εργοστάσιο το οποίο επειδή ήταν κοντά στην παραλία της Σμύρνης είχε δική του προβλήτα όπου επλεύριζαν τα πλοία που έφερναν αγγλικό κάρβουνο διότι το εργοστάσιο εργαζόταν με δική του κίνηση και ξεφόρτωνε κάρβουνα και φόρτωνε άλευρα για να κάνει εξαγωγή mdash αυτή την τεράστια περιουσία ο θείος μου την εγκατέλειψε και ήρθε εδώ αφού είχε χάσει και τον μοναχογιό του μαζί με τη θεία μου και αν δεν ήμαστε εμείς δεν θα είχε ούτε να κοιμηθεί πουθενά ούτε να φάει πουθενά

Σημειώστε ότι το 1948 που είχα πάει στη Σμύρνη πήγα και βρήκα το εργοστάσιο και ακόμα το 48 δηλαδή είκοσι έξι χρόνια αργότερα υπήρχε η επιγραφή laquoΙωάννης Ν Τσιντσίνηςraquo διότι το κτίριο ήταν τετραώροφο με τα γραφεία και οι Τούρκοι δεν είχαν την ευχέρεια να σβήσουν την επιγραφή

Το laquoτι είχαμε και το τι χάσαμεraquo είναι βέβαιο Διότι όπως είπα είχαμε το βιος μας είχαμε το σπιτικό μας είχαμε τη δουλειά μας είχαμε την προκοπή μας και όλα αυτά χαθήκανε σε μία ώρα μέσα σε μία κακιά στιγμή

Αυτά τα λίγα είχα να πω χωρίς να έχω ούτε τη μόρφωση ούτε την προπαρασκευή για να μάθουν τα παιδιά μου και τα εγγόνια μου λίγα πράγματα από την καημένη μας πατρίδα από τις ρίζες μας

Digitized by 10uk1s

την πάστα σας και πέστε να φέρει και ένα ποτήρι νερό παραπάνωraquo και ερχόταν λίγο αργότερα για να αποφύγει το έξοδο της πάστας

Στη Σμύρνη κυκλοφορούσαν διάφοροι τύποι οι οποίοι με τα φερσίματά τους και με τον τρόπο τους έσπαζαν τη μονοτονία και διασκέδαζαν με κάποιο τρόπο τους ανθρώπους

Ένας από αυτούς ήταν ο Στέφανος Ο Στέφανος ήταν πλανόδιος μικροπωλητής ψιλικών και διαφόρων φω‐μπιζού και εξαρτημάτων για τις γυναίκες Ήταν πάντοτε ντυμένος παρδαλά για την εποχή του και τα περισσότερα είδη που πουλούσε τα καρφίτσωνε επάνω στα ρούχα του στο σακάκι του εκτός φυσικά από τη βιτρίνα την οποία είχε Γι αυτό όταν οι κυρίες έβλεπαν καμία από τις φίλες η οποία ήταν ντυμένη πολύ χτυπητά και φορούσε πολλά κοσμήματα κουτσομπολεύοντας την αποκαλούσαν Στέφανο

Ένας άλλος τύπος ήταν ο πλανόδιος βιβλιοπώλης ο οποίος γύριζε στη γειτονιά φωνάζοντας laquoΈχω βιβλία διάφορα Ο Ερωτόκριτος και η Αρετούσα και η Αρετή θριαμβεύουσα Έχω ημερολόγια και ημεροδείκτες Κάθε φύλλο και μία ιστορίαraquo Φυσικά είχε και άλλα βιβλία τα οποία ήσαν σε δυο τρεις τσάντες που άλλες κρέμονταν στην πλάτη του άλλες εμπρός του και κρατούσε και δύο εις τα χέρια Διαλαλούσε δηλαδή τους laquoΑθλίουςraquo του Βίκτορος Ουγκώ τη laquoΜανόν Λεσκώraquo τα laquoΜυστήρια των Παρισίωνraquo το laquoΕκείνη δεν απήντησεraquo και τα en vogue βιβλία εκείνης της εποχής τα οποία εδιάβαζαν οι ρομαντικές δεσποινίδες και ανελύοντο σε δάκρυα από συμπάθεια για τα πάθη των πρωταγωνιστών

Ένας άλλος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας Αυτός ήταν μικροαπατεώνας Είχε ένα ιδίωμα και ένα προτέρημα να κλέβει τα σκυλιά τα ιδιωτικά από τα σπίτια Εξεβίαζε τους ιδιοκτήτες των σκυλιών να του δίδουν ένα επίδομα μηνιαίο για να μην τους κλέψει το σκυλί τους Εάν δεν το έδιναν το έκλεβε το σκυλί του άλλαζε το χρώμα και το ξαναπουλούσε

Μεταξύ των θυμάτων ήταν και ο θείος μου ο Τσιντσίνης ο οποίος είχε ένα θηλυκό σκυλί που το υπεραγαπούσε τη Λίντα Ερχόταν ο Τσουρτσούρας και έπαιρνε κάθε μήνα το μηνιάτικό του Ήταν δηλαδή νονός με τη σημερινή έκφραση Εκτός αυτού όμως είχε και άλλες τρελές ιδιότητες Τρελά φερσίματα

Ένα βράδυ μπήκε μέσα εις το laquoΚαφέ Φώτηraquo το οποίο ήταν γεμάτο από άντρες φυσικά κρατώντας ένα ζεύγος κέρατα ταύρου και άρχισε και φώναζε laquoΠοιος θέλει ένα ζευγάρι κέραταraquo Επειδή όλοι γελούσαν και δεν απαντούσαν αυτός τους λέει laquoΑ έχετε όλοι κέρατα και γι αυτό δεν χρειάζεστε να αγοράσετε άλλαraquo

Ένας άλλος τύπος που εμείς τότε τα μικρά παιδιά την υπεραγαπούσαμε ήτανε γυναίκα Ήταν μια υψηλόκορμη αραπίνα η οποία επάνω στο κεφάλι της κρατούσε έναν πελώριο ταβλά μέσα εις τον οποίο είχε διάφορα σχετικά για παιδάκια Μεταξύ αυτών είχε τσεμπλεμπούδες σκέτες ωραίες ζεστές και φρεσκοψημένες είχε τσεμπλεμπούδες με γύρω γύρω ζαχαρωτά είχε φιστίκια αράπικα καθαρισμένα και φιστίκια αράπικα ακαθάριστα Είχε γλυκά τα καμπίσια που λέγαμε δηλαδή σαν τσιγάρο από ζάχαρη φτιαγμένο σε διάφορα χρώματα Αυτή ήταν όπως είπα η αγαπημένη μας διότι αν ήταν σε καλή διάθεση η μητέρα μας και ξόδευε κάτι μας έπαιρνε και ένα γλυκό

Την εποχή που μιλάμε μια κοπέλα στη Σμύρνη για να θεωρείται όμορφη έπρεπε να έχει άσπρο λείο δέρμα πλούσια μαλλιά και αρκετά κιλάκια Έπρεπε να έχει στήθος μπόλικο και ποπό αρκετό Γι αυτό

Digitized by 10uk1s

τότε φορούσαν κορσέδες με μπαλένες τους οποίους έσφιγγαν τραβώντας τα κορδόνια για να δημιουργηθεί μέση δαχτυλίδι και να ξεπεταχτούν τα υπόλοιπα μέλη του σώματος

Επίσης έπρεπε να έχει και πολλά μαλλιά Γι αυτό εάν οι κυρίες δεν είχαν πολλά μαλλιά έβαζαν στο κεφάλι μέσα από τα μαλλιά τους το λεγόμενο μπουμπάρι το οποίο ήταν φτιαγμένο από μαλλιά του ιδίου χρώματος με τα δικά τους και πάνω σ αυτό ετύλιγαν τα δικά τους ώστε να φαίνεται ότι έχουν πλούσια μαλλιά Εάν ο ποπός τους δεν ήταν αρκετά πλούσιος και αρκετά πεταχτός κάτω από τον κορσέ έδεναν ένα είδος μαξιλαράκι το οποίο το ονόμαζαν τουρνέ

Από τα γλυκά της αραπίνας εκείνο που προτιμούσαμε από όλα ήταν ένα είδος που το λέγανε φιστικάτο Ήταν καραμελέ είτε από μέλι είτε από ζάχαρη και παραγεμισμένο με φιστίκια αράπικα

Ξεσηκωμός στο σπίτι και μεγάλη χαρά για μένα και για τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη ήταν όταν επρόκειτο να έρθει να μείνει μερικές μέρες μαζί μας η νενέ Σοφί mdash η γιαγιά Σοφία η μητέρα του πατέρα μας Τη γιαγιά Σμαράγδα τη νενέ ντουντού δηλαδή τη γιαγιά από μέρους της μητέρας μου δεν τη γνώρισα διότι πέθανε όταν ήμουνα πολύ μικρός Όταν λέω ξεσηκωμός στο σπίτι εννοώ ότι έπρεπε να καθαριστούν να είναι όλα τέλεια μην τυχόν το μάτι της πάρει κάτι ανώμαλο

Έπρεπε να ζυμωθεί το ζυμάρι διότι θα έκανε φιδέ Φιδέ κάνανε τρίβοντας το ζυμάρι στα κόσκινα επάνω για να στεγνώσει και ήταν ένα από τα πιο αγαπημένα φαγητά μας Για εμάς τα παιδιά η χαρά ήτανε ότι το βραδάκι αφού τελειώναμε τα μαθήματά μας θα μαζευόμαστε γύρω στη γιαγιά και γύρω στο ταντούρι με τη φωτιά όπου στη χόβολη ψήναμε και κανένα κάστανο περιμένοντας ν αρχίσει να μας λέει παραμύθια Να μας πει την Κοκκινοσκουφίτσα να μας πει τους Επτά νάνους να μας πει για τη Σταχτομπούτα για το Μαγεμένο βασιλόπουλο για τον Δράκο που φύλαγε το νερό και άλλα

Επίσης παίζοντας μαζί με τη γιαγιά λέγαμε αινίγματα Με αυτό τον τρόπο εδούλευε και λίγο το μυαλό μας Μερικά από τα αινίγματα που λέγαμε τότε τα θυμάμαι Ένα από όλα έλεγε

Μακρύς μακρύς καλόγερος και πίτα το κεφάλι του Τι είναι

Εάν δεν το βρίσκαμε το εξηγούσε η γιαγιά Ήτανε το ξύλινο φτυάρι του φούρναρη το οποίο είναι πολύ μακρύ και εμπρός είναι τετράγωνο Με αυτό φουρνίζανε τα ψωμιά στους τότε φούρνους και με αυτό φυσικά τα ξεφουρνίζανε

Ένα άλλο αίνιγμα ήταν

Χίλιοι μύριοι καλογέροι σ ένα ράσο τυλιγμένοι Τι είναι

Το καρπούζι και οι μαύροι σπόροι αντιπροσώπευαν τους καλόγερους

Είχαμε και ένα που λέγαμε για το οποίο κοκκινίζαμε και ντρεπόμασταν Και εγώ ντρέπομαι που θα σας το πω αλλά ας γελάσουμε

Βουργούλακας κατρακυλά ανάμεσα σε δυο βουνά Τι είναι

Digitized by 10uk1s

Η ακαθαρσία η σκληρή που βγαίνει από τον ποπό

Η νενέ Σοφί ως μόνιμη κατοικία είχε το σπίτι της θείας μου της Τσιντσίνη Η νενέ Σοφί όπως προείπα είχε αποκτήσει τρία παιδιά Δυο αγόρια και ένα κορίτσι Τον θείο μου Παναγιώτη τον πατέρα μου και τη θεία μου Αναστασία Έμενε δε με τη θεία μου Αναστασία διότι ήταν αρχοντόσπιτο Εμείς είχαμε μόνο μία υπηρέτρια ενώ η θεία μου είχε τρεις υπηρέτριες εκτός από τον σωφέρ τους αμαξάδες καπετάνιο για το κότερο τζόκεϋ για τα άλογα κτλ Όπως προείπα ο θείος μου ήταν πάρα πολύ πλούσιος Αλλά η νενέ Σοφί κατά καιρούς επεσκέπτετο και το δικό μας σπίτι διότι υπήρχαμε εμείς τα εγγονάκια της Στον θείο μου τον Παναγιώτη δεν πήγαινε διότι εκείνος αν και παντρεύτηκε δυο φορές δεν απέκτησε ποτέ του παιδιά

Στη Σμύρνη ήταν έθιμο και εθεωρείτο πολύ φυσικό οι ηλικιωμένοι άνθρωποι και συνήθως οι χήρες διότι οι άντρες πεθαίνανε πολύ πιο πριν να πήγαιναν να ζήσουν τα χρόνια που τους έμεναν κοντά στις κόρες τους Και αν υπήρχαν αγόρια κατά καιρούς επεσκέπτοντο και τα σπίτια των γιων τους και των νυφάδων τους

Η γιαγιά μου η Σοφί όπως σας είπα ερχόταν σε εμάς για να μείνει μερικές μέρες και να αλλάξει λίγο περιβάλλον Η ανατροφή των παιδιών εγένετο με βάση και με σεβασμό προς τη θρησκεία Έπρεπε τα παιδιά να εκκλησιάζονται τακτικά και απαραιτήτως να πηγαίνουν με τον πατέρα προπαντός κάθε Κυριακή στην εκκλησία Δυο ή τρεις φορές το χρόνο έπρεπε να μεταλαμβάνουν Όταν επρόκειτο να μεταλάβουν αποβραδίς εγένετο μπάνιο φοβερό αλλαγή εσωρούχων κόψιμο νυχιών προσευχή για να πάρουν συγχώρεση από τον Θεό Και τη μέρα που μεταλαβαίνανε έπρεπε να μη φτύσουν χάμω όλο το εικοσιτετράωρο για να μη μολυνθεί η Αγία Κοινωνία πέφτοντας στο χώμα

Όταν μικρά παιδιά βλέπαμε κάπου πεταμένο κάτω κανένα κομματάκι ψωμί έπρεπε να τρέξουμε να το μαζέψουμε να το φιλήσουμε και να το προφυλάξουμε σε μια γωνιά ώστε να μην πατηθεί διότι το ψωμί εθεωρείτο ιερό είδος

Όταν συναντούσαμε κανέναν παπά έπρεπε να τρέξουμε με σεβασμό να του φιλήσουμε το χέρι

Προηγουμένως είχα πει ότι στη Σμύρνη οργίαζαν οι προπαγάνδες Προπαντός οι ξένες θρησκείες Δηλαδή οι καθολικοί και οι προτεστάντες προσπαθούσαν να προσηλυτίσουν παιδιά έχοντας σχολεία εις τα οποία η παιδεία ήταν δωρεάν Γι αυτό είχε δημιουργηθεί η εντύπωση ότι όταν μικροί συναντούσαμε ξένο παπά ξένης δηλαδή θρησκείας παπά αυτό εθεωρείτο προμήνυμα ότι μπορούσε να μας τύχει κανένα κακό και για να αποφύγουμε αυτό το κακό έπρεπε να χαϊδέψουμε τα γεννητικά μας όργανα Ήταν τόσο εμποτισμένη μέσα μας αυτή η ιδέα της κακοτυχίας που έφερναν οι ξένοι παπάδες ώστε θα σας διηγηθώ και κάτι που μου έτυχε εμένα την τελευταία χρόνια το 22 πριν γίνει η Καταστροφή όταν δίναμε εξετάσεις για την Τετάρτη Γυμνασίου στο τότε Αρμοστειακό γυμνάσιο

Είχαμε μαθηματικά εις τα οποία δεν ήμουν καθόλου δυνατός Αυτά θα τα πω για να δούμε ότι οι προλήψεις δεν ήσαν καθόλου λογικές Εκεί λοιπόν που πήγαινα προς το σχολείο τρομαγμένος γιατί φοβόμουνα ότι δεν θα τα κατάφερνα στα μαθηματικά είδα μπροστά μου ένα φραγκόπαπα Μόλις τον είδα λέω laquoΠαναγία μου χάθηκα Δεν θα δώσω εξετάσεις και θα τα αφήσω να είμαι επανεξεταστέος το Σεπτέμβρηraquo Και γύρισα να πάω πίσω προς το σπίτι Μόλις έκανα όμως μερικά βήματα συνάντησα τον καθηγητή μας των Ελληνικών τον κ Κωνσταντινίδη ο οποίος αμέσως μου λέει laquoΠου πας Κατραμόπουλεraquo Λέω laquoΚύριε καθηγητά ξέχασα να πάρω κόλλα διαγωνισμού και πάω στο περίπτερο να πάρωraquo laquoΑ ωραία Θέλω και εγώ να πάρω καραμέλες Πάμε μαζίraquo Οπότε υποχρεώθηκα να πάω στο σχολείο και να δώσω εξετάσεις Ε λοιπόν ο παπάς αντί γρουσουζιά μου έφερε γούρι Το θέμα των

Digitized by 10uk1s

μαθηματικών που μας έβαλε ήταν και εύκολο και κάτι που το ήξερα πολύ καλά Έτσι πήρα 9 λίαν καλώς στα μαθηματικά παρ όλο που φοβήθηκα τη γρουσουζιά του φραγκόπαπα

Το γυμνάσιο που ανέφερα πριν ότι φοιτούσα της Αρμοστείας ήτανε στο Φαρδύ της Ευαγγελίστριας Και όπως έχω πει και προηγουμένως τα τοπωνύμια της Σμύρνης εδηλούντο αναλόγως με την εκκλησία που ήταν στην περιφέρεια Εκτός όμως αυτού εις την εμπορική ζώνη της Σμύρνης υπήρχαν τοπωνύμια τα οποία αναφέροντο εις τη συγκέντρωση των ειδικών μαγαζιών που ασχολούντο με το εμπόριο Και είχαμε τα Γυαλιάδικα όπου επωλούντο κρύσταλλα κτλ τα Σιδεράδικα που είχαν είδη για σπίτια για οικοδομές και εν γένει χρήσιμα για το νοικοκυριό

Ένα μεγάλο και ονομαστό μαγαζί σ αυτή την περιφέρεια ήτανε του Μαύρου ιδιοκτησία Νικολαΐδη Ήταν τα Γουρουνάδικα δηλαδή όπου επωλείτο χοιρινό κρέας και τα παράγωγα του χοιρινού Διότι όπως είναι γνωστό οι Τούρκοι απηγορεύετο από τη θρησκεία τους να τρώνε χοιρινό κρέας και γι αυτό τα μαγαζιά που πουλούσαν χοιρινά κρέατα ήσαν πολύ απομακρυσμένα από την αγορά που είχε μοσχάρια και αρνιά Μια τέτοια όπως προαναφέραμε μεγάλη αγορά ήταν οι Μεγάλες Ταβέρνες στην οποία υπήρχαν πάρα πολλά κρεοπωλεία όπου μπορούσε να πάρει κανείς ωραία κρέατα

Επίσης ήταν τα Σερβετάδικα Τώρα γιατί τα λέγανε έτσι δεν ξέρω Ήταν τα Ταμπάκικα Ταμπάκικα ήταν εκεί όπου επεξεργάζοντο τα δέρματα

Επίσης ήταν και τα Κουμουτζίδικα Τα Κουμουτζίδικα ήταν της Μαντάμας το Χάνι Μέσα σ αυτό ήσαν κατά πλειονότητα χρυσοχοεία Εκτός από το δικό μας πλάγιά μας ήταν του κ Ευάγγελου Μανουσάκη του Μιχαλάκη Σωτηρίου του Πωλ Τας του Θεόδωρου Αδαμόπουλου Πλάγια μας ήσαν επίσης οι αδελφοί Κόρη και δύο τρεις άλλοι που μου διαφεύγουν τα επίθετά τους

Φυσικά υπήρχαν εκεί και ένα δυο άλλα είδη καταστημάτων Μεταξύ αυτών ήταν και το οδοντιατρείο των αδελφών Γκρανιέ οι οποίοι είχαν ένα είδος βιτρίνας όπου προέβαλλαν μασέλες οι οποίες με ένα ελατήριο ανοιγόκλειναν σαν να μασούσαν Θέαμα λίγο μακάβριο

Και μια που μιλάμε για χρυσοχοεία πρέπει να τονίσω μία σωβινιστική περίπτωση Όλοι οι αδαμαντοδέτες της Σμύρνης οι μουχλαϊτζήδες όπως τους λέγανε με την τουρκική λέξη ήσαν Αρμένιοι και δεν παίρνανε ποτέ υπάλληλο ή βοηθό άλλης εθνότητας παρά μόνο Αρμενίους για να κρατάνε κλειστό το επάγγελμα στα χέρια τους Στη γειτονιά μας δηλαδή εις τα Κουμουτζίδικα της Μαντάμας το Χάνι ήταν και ένας Αρμένης αδαμαντοδέτης περίφημος ο κ Βανέτσας Ήταν τεράστιος Χωρίς υπερβολή θα ζύγιζε πλέον των 150 κιλών και αυτό το θηρίο έκανε τόσο ωραία δουλειά και τόσο λεπτή που πολλοί ήρχοντο και από την Κωνσταντινούπολη ακόμη να φέρουν κοσμήματα για να τους εφαρμόσει τις πέτρες όχι μόνο εφαρμόζοντας αυτές αλλά σχεδόν κεντώντας το ίδιο το κόσμημα

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι ήσαν και στο Φραγκομαχαλά Μεταξύ αυτών οι αδελφοί Γεωργιάδη οι οποίοι ως αντιπρόσωποι του Κριστόφλ είχαν αρκετά ασήμια διότι ήταν εύκολη η εισαγωγή από την Ευρώπη επειδή οι τελωνειακοί δασμοί τότε στη Σμύρνη ήσαν υποτυπώδεις

Ήταν το κατάστημα του Ατζιτήρη με πλουσιότατη βιτρίνα Ο άνθρωπος αυτός κατεστράφη τελείως με την Καταστροφή Δεν μπόρεσε να εμφανιστεί πλέον εις την Ελλάδα και μάθαμε ότι όταν πέθανε έγινε έρανος για να τον θάψουν Ο άνθρωπος ο οποίος εθεωρείτο από τους πλουσιότερους χρυσοχόους

Επίσης ήταν ένας Φραγκολεβαντίνος ο Ρουτζιέρι ένας Αρμένης ο Μινασιάν και εις τον δρόμο αυτό το 1873 μετά βεβαιότητος και εις τον αριθμό 57 εμφανίστηκε για πρώτη φορά σίγουρα η φίρμα

Digitized by 10uk1s

laquoΚατραμόπουλοιraquo Ευρέθηκε ένα κουτάκι το οποίο μας προσέφερε μία παλιά μας πελάτισσα και το οποίο αναφέρει το εξής laquoΠ Κατραμόπουλοςraquo mdashήταν ο θείος μουmdash laquoκαι Σίαraquo mdash ήταν ο πατέρας μου laquoΟδός Ευρωπαϊκή αριθμός 57raquo Οι δικοί μου από εθνικισμό από σωβινισμό δεν ήθελαν να αναφέρουν τη λέξη Φραγκομαχαλάς και γι αυτό αναφέρουν laquoοδός Ευρωπαϊκήraquo Και από κάτω laquoΣμύρνη 1873raquo

Λοιπόν για να αναφέρεται το κουτάκι στο 1873 δεν θα πει ότι εκείνη τη χρονιά άνοιξε για πρώτη φορά το χρυσοχοείο μας Τουλάχιστον θα πρέπει να πάμε τρία χρόνια πίσω Επομένως στο 1870 Από την Ευρωπαϊκή οδό νούμερο 57 μετεφέρθη κατόπιν το κατάστημά μας εις της Μαντάμας το Χάνι που προανέφερα και η φίρμα πλέον ήταν laquoΑδελφοί Κατραμόπουλοιraquo Όχι laquoΠ Κατραμόπουλος και Σίαraquo πλέον

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι πάντοτε Έλληνες ή το πολύ Αρμεναίοι ή Φραγκολεβαντίνοι ήσαν εις το λεγόμενο Τσαρσί δηλαδή κοντά εις την τουρκική συνοικία Μεταξύ αυτών ήταν και ο κ Παπαδόπουλος ο περίφημος Μαστρογιάννης ο οποίος έκανε και εμπόριο πολυτίμων λίθων Λέγεται ότι ήταν τόσο πλούσιος ώστε τις πέτρες τα διαμάντια ή τα μπρουγιάν ή τα ρουμπίνια δεν τα είχε στις λεγόμενες ποσέτες δηλαδή στα χάρτινα περιτυλίγματα αλλά σε ολόκληρα τσαντάκια ή γρουμπάκια από δέρμα και όταν ζήταγες να αγοράσεις ένα διαμάντι σου άνοιγε σε ένα πιάτο μια ολόκληρη στοίβα από πολύτιμες πέτρες Και αυτός κατεστράφη τελείως με τη φωτιά και δεν ξαναφάνηκε εις τον ορίζοντα της εδώ Ελλάδας

Και μια που μιλάμε για τον Φραγκομαχαλά την Ευρωπαϊκή οδό όπως τη χαρακτήρισαν λίαν σωστά και λίαν χαρακτηριστικά σ αυτό το δρόμο υπήρχαν ωραιότατα μαγαζιά με πολύ πλούσια είδη και ποικιλίες εμπορευμάτων για τις κυρίες Μεταξύ αυτών υπήρχαν και υποκαταστήματα μεγάλων μαγαζιών ευρωπαϊκών όπως ήταν το Μπον Μαρσέ ήταν του Σολάρι και άλλα

Ένα από τα ωραιότατα και πλουσιότατα πολυκαταστήματα του Φραγκομαχαλά ήταν του Ξενόπουλου Σ αυτό το κατάστημα μπορούσε κανείς να βρει ότι ήθελε Από ρούχα έτοιμα ευρωπαϊκά υφάσματα καπέλα γούνες ακόμα και έπιπλα Ήταν ένα πολύ μοντέρνο πολυκατάστημα σε τέσσερις ορόφους με πολύ πολύ πλούσιο και εκλεκτό εμπόρευμα Όπως είπα και πιο πριν οι δασμοί στη Σμύρνη πριν γίνει η Ελληνική κατοχή ήσαν υποτυπώδεις και έτσι μπορούσαν να εισάγονται εύκολα και πολύ φτηνά εμπορεύματα από την Ευρώπη

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο υπήρχαν και μερικά ονομαστά για τα είδη τους μαγαζιά όπως του Κοντορούση για παπούτσια του Παπαθωμά για γούνες του Μουτάφη για καπέλα του Γεωργιάδη για δαντέλες του Αλεξίου για έπιπλα

Επίσης υπήρχε και η Σαλ ντε Βαν όπου κάθε Κυριακή πρωί εγένοντο πλειστηριασμοί και πωλούσαν από όλα τα είδη Πίνακες κοσμήματα έπιπλα κτλ

Επίσης ήταν το περίφημο φαρμακείο του Μωραΐτη Στον ίδιο δρόμο δε ήταν και ένα ονομαστό ζαχαροπλαστείο η laquoΜυροβόλος Άνοιξηraquo Σ αυτό έχω να σας διηγηθώ ένα νόστιμο περιστατικό με τον περίφημο Τσουρτσούρα που ανέφερα προηγουμένως τον τύπο της Σμύρνης που έκλεβε τα σκυλιά

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου υπήρχε μεγάλη έλλειψη από μικρά κέρματα Έτσι πολλά μαγαζιά όταν επρόκειτο να δώσουν ρέστα και δεν είχαν ετύπωναν σε κάτι χαρτιά με τη σφραγίδα τους και ανέγραφαν το ποσό το οποίο αντιπροσώπευαν Μια μέρα είχε πάει στη laquoΜυροβόλοraquo ο Τσουρτσούρας και έφαγε λουκουμάδες κανταΐφια δεν ξέρω τι και αφού επλήρωσε

Digitized by 10uk1s

αντί ρέστα του δώσανε τέτοια χαρτάκια Στην απορία του που ρώτησε του απάντησαν ότι αυτά ισχύουν ως νόμισμα του καταστήματος

Μετά από λίγες μέρες πήγε πάλι ο ίδιος και αφού έφαγε του καλού καιρού εφώναξε το γκαρσόνι να πληρώσει και αντί πληρωμής έδωσε δικά του χαρτιά Στην απορία αυτών λέει laquoΓιατί τα δικά σας ισχύουν και τα δικά μου δεν ισχύουνraquo Τέτοιος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας

Επίσης ένα ονομαστό κατάστημα της Σμύρνης ήταν το laquoΑγγλοήστερνraquo Αυτό δεν ήταν στον Φραγκομαχαλά Ήταν σε έναν παράλληλο δρόμο Όλα του τα εμπορεύματα ήσαν προελεύσεως αγγλικής Εκεί μπορούσες να αγοράσεις έτοιμα ρούχα εγγλέζικα σκωτσέζικα καπαρντίνες παπούτσια

Επίσης εκτός από τα ωραία μαγαζιά του Φραγκομαχαλά που ανέφερα υπήρχαν και πολλά σε άλλα σημεία της Σμύρνης τα οποία ήσαν μάλλον χοντρικής πωλήσεως Πολλά από αυτά ανήκαν σε Αρμενίους οι οποίοι είχαν τα κεντρικά τους στο Λονδίνο και υποκαταστήματα στη Σμύρνη όπως ήταν του Ιπιρξιάν του Σιβρισαριάν του Εσαγιάν Γι αυτό υπήρχαν πολύ πλούσιοι Αρμεναίοι εις την Σμύρνη

Όταν μιλούσαμε πριν για τα χρυσοχοεία που ήσαν στης Μαντάμας το Χάνι μεταξύ των άλλων ανέφερα ότι πλάγια στο δικό μας ήταν ο κ Ευάγγελος Μανουσάκης Αυτός ήταν ένας πρωτοπόρος εις τις άτοκες δόσεις πωλήσεως τιμαλφών Είχε κατορθώσει να προσελκύσει το σύνολο των εργατριών που εργάζονταν στην επεξεργασία του καπνού τις καπνουλούδες όπως λέγαμε οι οποίες αγόραζαν χρυσά και πλήρωναν κάθε Σάββατο που έπαιρναν το βδομαδιάτικο πληρώνοντας με δόσεις Δηλαδή δούλευε τεφτεράκι Όταν ερχόταν το Σάββατο και κατέπλεε η πελατεία του κ Μανουσάκη επί ώρες μύριζε από καπνό ανεπεξέργαστο η γειτονιά μας διότι υπήρχαν στη Σμύρνη πάρα πολλές αποθήκες όπου εδούλευαν κοπέλες στην επεξεργασία του καπνού και μύριζαν φυσικά και αυτές Αυτός δε ο γείτονάς μας ο κ Μανουσάκης ο οποίος επέζησε και δούλεψε και αρκετά χρόνια εδώ στην Αθήνα είχε ένα φυσικό Εάν δεν κλείναμε εμείς το δικό μας μαγαζί δεν εννοούσε να κλείσει αυτός φοβούμενος φαίνεται μην του πάρουμε κανένα πελάτη

Ένα βράδυ συμφωνήσαμε με τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη και τον υπάλληλο που είχαμε τότε τον Σαββάκη να μην κλείσουμε νωρίς για να τον υποχρεώσουμε να μείνει και αυτός Και μείναμε ως τις δώδεκα τη νύχτα και αυτός δεν εννοούσε να κλείσει αν δεν φύγουμε εμείς

Και με την ευκαιρία της σημερινής μέρας μου τη χαρά που πήρα κάνοντας βέρες για την εγγονή μου τη Μαρίνα θυμήθηκα την ευχή που έδινε ο θείος μου ο Παναγιώτης σε όσους έκαναν βεργέτες βέρες κατά τους Αθηναίους παίρνοντάς τες από το μαγαζί μας Και έλεγε τότε laquoΚαλορίζικα και αμετάνιωταraquo

Και μια που μιλούμε για χρυσοχοεία θα κάνουμε ένα διαχωρισμό διακριτικό μεταξύ των χρυσοχόων του Φραγκομαχαλά και των χρυσοχόων του κατ εξοχήν δρόμου της χρυσοχοΐας της Μαντάμας το Χάνι

Οι χρυσοχόοι του Φραγκομαχαλά ήσαν μάλλον μεταπωληταί κοσμημάτων διότι όπως προανέφερα η εισαγωγή ειδών από την Ευρώπη στη Σμύρνη ήταν κάτι το εύκολο και δεν επιβαρυνόταν Δεν είχαν δηλαδή δικά τους εργαστήρια έφερναν τα περισσότερα είδη τους από το εξωτερικό και έκαναν παραγγελίες σε διαφόρους τεχνίτες της χρυσοχοΐας της Σμύρνης να κάνουν γι αυτούς κοσμήματα

Ένας από αυτούς που δούλευε για τους χρυσοχόους του Φραγκομαχαλά και προπαντός για τη φίρμα των αδελφών Γεωργιάδη ήταν όπως έμαθα εκ των υστέρων ο πατέρας μου Επειδή ο πατέρας μου είχε έξι παιδιά και ο θείος μου παρ όλο που παντρεύτηκε δύο φορές δεν απέκτησε παιδιά ήταν υποχρεωμένος να δουλεύει και να αποδίδει περισσότερο εις τον συνεταιρισμό για να έχει και

Digitized by 10uk1s

περισσότερα τραβήγματα Γι αυτό πολλά κοσμήματα τα οποία έφερναν τη φίρμα Γεωργιάδη ήσαν κατασκευές του πατέρα μου ο οποίος εθεωρείτο από τους καλύτερους τεχνίτες της Σμύρνης Διότι και καλός τεχνίτης ήταν αλλά και εφευρετικός

Από την Ευρώπη εισήγαν πολλά έτοιμα κοσμήματα ματ Όπως είναι γνωστό στη Σμύρνη δεν υπήρχε ηλεκτρισμός και επομένως δεν υπήρχαν τα κατάλληλα μηχανήματα για να δημιουργήσουν το ματ που λέγαμε

Ο πατέρας μου σκέφτηκε και έκανε μία δική του εφεύρεση πρωτόγονη αλλά αποδοτική Σκέφτηκε ότι τα χτυπήματα σε μία λεία επιφάνεια κοσμήματος δημιουργούν αυτό το είδος του ματ Γι αυτό φρόντισε και πήρε σπασμένα τζάμια τα οποία άλεσε και τα έκανε ψιλά σαν αλεύρι και στο σπίτι επάνω το δικό μας έκανε μία εγκατάσταση Δηλαδή στην ταράτσα εφήρμοσε ένα είδος υδρορρόης που από πάνω είχε ένα χωνί έριχνε μέσα αυτά τα τρίμματα των τζαμιών και πέφτανε με ορμή κάτω εκεί που βρισκόταν το κόσμημα και χτυπώντας το πολύ εδημιουργείτο ματ Αυτό δεν το ήξεραν αυτοί και έτσι ο πατέρας μου είχε μία πρόσθετη αμοιβή Μία πρόσθετη ενίσχυση στα οικονομικά του

Στο μαγαζί μας της Σμύρνης θυμάμαι ότι υπήρχαν αυτά τα σύνεργα Δηλαδή ένα μεγάλο χωνί ένα είδος υδρορρόης και κάτω ένα μεγάλο δοχείο σαν βαρέλι το οποίο υποδέχετο τα τρίμματα Έπειτα τα ξανάβαζαν σε έναν κουβά τα ξανανέβαζε ο μεγάλος μου αδελφός στην ταράτσα και τα ξανάριχνε

Επίσης υπήρχαν εκεί πολλά καλούπια για να κάνουμε κοσμήματα διότι τα κοσμήματα στη Σμύρνη όπως είπα ήσαν τα περισσότερα χειροποίητα Δεν υπήρχαν χυτόπρεσες και τέτοια

Επίσης το λιώσιμο του χρυσού γινόταν σε καμίνια με κάρβουνα Υπήρχε φυσερό από πάνω υπήρχε και καμίνι και έβαζαν το χρυσό σε χωνάκια που τα λέγαμε ποτάδες Όταν ο θείος μου επρόκειτο να λιώσει χρυσό εμένα η δουλειά μου ήταν να δουλεύω το φυσερό αφού προηγουμένως ανέβαινα και άνοιγα το πίσω παράθυρο του εργαστηρίου Ο τοίχος του έβλεπε στον περίβολο της εκκλησίας των Καπουκίνων που ήταν ιδιοκτησία του μαγαζιού μας

Επίσης στη Σμύρνη φυσικά δεν υπήρχε ούτε ωράριο ούτε συνδικάτα εργατών Ένας καλός τεχνίτης ήταν πάντα περιζήτητος και έβρισκε δουλειά εύκολα ενώ έναν τεμπέλη ή άχρηστο το αφεντικό είχε όλο το ελεύθερο να τον απολύσει χωρίς να έχει συνέπειες

Στη Σμύρνη στην ωραία πόλη της χαράς και της εργασίας (διότι στη Σμύρνη για να είσαι φτωχός έπρεπε να είσαι τεμπέλης) υπήρχε δουλειά για όλους Δεν εδικαιολογείτο άνθρωπος φτωχός εκτός αν ήταν τεμπέλης

Όπως μου είπε η μητέρα μου επειδή οι περισσότερες δουλειές και τα περισσότερα δώρα γίνονταν το Δεκέμβρη και την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και όχι των Χριστουγέννων όπως τώρα που φραγκέψαμε ο πατέρας μου εγκαθίστατο και κοιμόταν και τη νύχτα μέσα στο μαγαζί δουλεύοντας είκοσι ώρες το εικοσιτετράωρο Έπαιρνε το στρώμα του και το πάπλωμά του και κοιμόταν σε έναν καναπέ του μαγαζιού Μόνο κάθε Σάββατο πήγαινε σπίτι για να πλυθεί να καθαριστεί να αλλάξει ρούχα και αυτό όπως προανέφερα διότι ήταν υποχρεωμένος να συνεισφέρει περισσότερα λόγω των περισσοτέρων εξόδων που είχε με τη μεγάλη του οικογένεια

Τα δύο τρία τελευταία χρόνια προ της Καταστροφής ήσαν πολύ στη μόδα στη Σμύρνη τα βραχιόλια Τα περίφημα σμυρναίικα βραχιόλια Οι σαλίγκαροι τα τσατιά κτλ Αυτά όλα γίνονταν από χρυσό 22 καρατίων Δηλαδή λιώνανε απευθείας ή αγγλικές λίρες ή τουρκικές λίρες ή εικοσόφραγκα και έτσι

Digitized by 10uk1s

εγίνοντο αυτά τα ωραία σμυρναίικα βραχιόλια Αυτή η μόδα ήταν και ένα είδος σωτηρίας για τη μετέπειτα προσφυγιά διότι όσοι πρόσφυγες κατόρθωσαν και γλίτωσαν και έφεραν τα χρυσά τους εδώ πουλώντας τα μπόρεσαν να δημιουργήσουν τον πρώτο πυρήνα της εγκαταστάσεώς τους Φυσικά η έλευση των προσφύγων βοήθησε πολύ και την οικονομία της Ελλάδας Η αλήθεια είναι ότι οι Ελλαδίτες τρόμαξαν όταν είδαν το κύμα των προσφύγων φοβούμενοι ότι αυτό θα φέρει ανεργία και μεγάλη φτώχεια Αλλά όπως είπα και εγώ σε μία εκπομπή της τηλεόρασης για τη μαύρη επέτειο της καταστροφής της Σμύρνης οι πρόσφυγες ακούμπησαν μεν εις τον κορμό της μητέρας πατρίδος αλλά δεν ακούμπησαν ως παράσιτα αλλά ως μπόλια και εμπόλιασαν τον κορμό της Ελλάδος και γι αυτό πήγε πολύ μπροστά η Ελλάς Απόδειξη είναι η Μακεδονία Δεν ξέρω αν το ξαναείπα αλλά όσες φορές και να το πει κανείς δεν αρκεί Η εγκατάσταση των προσφύγων και προπαντός των Ποντίων εδημιούργησε ένα ωραίο στρώμα Ελλήνων εις τη Μακεδονία Και όχι μόνο ανεπτύχθη οικονομικώς και βιομηχανικώς αλλά διορθώθηκε και εθνολογικώς

Διότι πριν από την έλευση των προσφύγων με τις προπαγάνδες και με τις διώξεις πολλοί παρ όλο που ήσαν Έλληνες εις το αίσθημα ήσαν σλαβόφωνοι πράγμα που ενίσχυε τότε την προπαγάνδα της Βουλγαρίας που επιζητούσε να μας φάει τη Θεσσαλονίκη

Όπως είπα η έλευση των προσφύγων οι οποίοι ήσαν γυμνοί και δεν είχαν ούτε ρούχα ούτε ένα κρεβάτι να κοιμηθούν εβοήθησε πολύ την εθνική οικονομία Ήρθαν τότε και πολλά δολλάρια προπαντός από τους Αμερικανούς οι οποίοι ήσαν οι μόνοι που πραγματικά εβοήθησαν στην εγκατάσταση των προσφύγων και πολλές βιοτεχνίες μικρές εδούλεψαν και εξελίχθηκαν σε βιομηχανίες Διότι ερχόμενοι οι πρόσφυγες ήσαν υποχρεωμένοι να αγοράσουν από παπούτσια κάλτσες έως κρεβάτια έως μαχαιροπίρουνα έως πιάτα και εν πάση περιπτώσει το νοικοκυριό Οι δικές μας οι γυναίκες ήσαν προκομμένες και καθαρές Τις είπαν παστρικές με διφορούμενη έννοια Εμείς θα πάρουμε την καλή έννοια Ήσαν πράγματι παστρικές και νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς όπου η ζωή ήταν πρωτόγονη όπου δεν υπήρχε αποχέτευση και τα βρωμόνερα κυκλοφορουσανε μέσα στους δρόμους δεν εξεδηλώθη ποτέ καμία επιδημία λόγω της καθαριότητας την οποία κρατούσαν οι γυναίκες οι δικές μας εις τα σπίτια τους

Η άλλη διφορούμενη έννοια του παστρικές ήταν καλοαντρούδες Τραβούσαν τους άντρες τους Ελλαδίτες και θύμωναν οι κοπέλες διότι έχαναν τις ευκαιρίες Οι γυναίκες οι δικές μας ήσαν καλές μαγείρισσες καλές νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς με τις πρωτόγονες εγκαταστάσεις όπου έμεναν ολόκληρες οικογένειες σε μία παράγκα η οποία είχε ένα υποτυπώδες παραθυράκι μόλις εξοικονομούσαν κανένα κομματάκι πανί έφτιαχναν μία κουρτινουλα και μόλις βρίσκανε κανένα κουτί από κονσέρβα και λίγο χώμα κατόρθωναν και φύτευαν πότε ένα βασιλικό και πότε ένα γεράνι

Και όταν γύριζε ο άντρας κουρασμένος από το μεροκάματο έβρισκε πάντοτε στο σπίτι έτοιμο να τον περιμένει κάτι καλομαγειρεμένο Φτωχό μεν αλλά περιποιημένο Η δύναμη και το κουράγιο που έδωσαν οι γυναίκες της προσφυγιάς στους άντρες πρόσφυγες είναι βεβαιωμένα Χάρη εις την περιποίηση χάρη εις το κουράγιο που έδιναν κατορθώσαμε να κρατηθούμε στα πόδια μας

Ως απόδειξη θα φέρω ένα μικρό παράδειγμα Αυτή την εποχή υπάρχει μια πολύ μεγάλη βιομηχανία μπισκότων και ζυμαρικών οι αδελφοί Παπαδόπουλοι Οι γονείς αυτών είχαν εγκατασταθεί σε μία παράγκα στη Θεσσαλονίκη Η μητέρα τής οικογένειας εζύμωνε και έψηνε όλη μέρα κουλουράκια τα οποία ο πατέρας Παπαδόπουλος τα έπαιρνε σε έναν ταβλά στο κεφάλι του και έβγαινε και τα πουλούσε στους δρόμους

Ε λοιπόν τα παιδιά αυτής της οικογένειας μεγαλώνοντας με το παράδειγμα της εργατικότητος

Digitized by 10uk1s

κατόρθωσαν σήμερα να συναγωνίζονται ευρωπαϊκά είδη σαν τα δικά τους

Και μια και μιλήσαμε για την κακία της εκφράσεως laquoοι παστρικέςraquo ας μιλήσουμε και για το ειρωνικό laquoτι είχαμε και τι χάσαμεraquo Μπορεί μερικές απλοϊκές γυναικούλες προσφυγίνες να το είπανε καμιά φορά Αλλά είναι βέβαιο ότι και είχαμε και χάσαμε Είχαμε το παν και χάσαμε το παν σε μια στιγμή Εδώ μια ζημιά που γίνεται σε οιοδήποτε σπιτικό δηλαδή το να σπάσει ένα πιάτο ένα ποτήρι μας δημιουργεί μια κάποια στεναχώρια Φανταστείτε το βιος γενεών ολόκληρων να το αφήνεις έρμαιο στις αρπαγές των Τούρκων Να κλειδώνεις την πόρτα σου και να πετάς το κλειδί γιατί ξέρεις ότι δεν θα ξαναμπείς στο σπιτικό σου

Και για μεν τα σπίτια και τα μαγαζιά μας που καήκανε κατά κάποιο τρόπο το παίρνεις απόφαση Αλλά σκεφτείτε να έχεις ένα σπίτι ή μία ανθούσα επιχείρηση να την αφήνεις στα χέρια άλλων και να φεύγεις ξυπόλυτος και γυμνός με ένα μπογαλάκι μόνο στο χέρι γιατί δεν είχες τη δυνατότητα να πάρεις κάτι περισσότερο μαζί σου

Φυσικά και το σπίτι που μας φιλοξένησε μετά τη φωτιά του κ Ανέστη ένα αρχοντικό με τρία δωμάτια υποδοχής χωριστά το λίβινγκ την αυλή όπως τη λέγανε στη Σμύρνη με έξι υπνοδωμάτια επάνω με μία επίπλωση θαύμα διότι ο άνθρωπος αυτός ήταν καπνέμπορος καπνοπαραγωγός μάλλον και σταφιδοπαραγωγός με τεράστια κτηματική περιουσία και είχε κατορθώσει να δημιουργήσει μια καλή κατάσταση mdash και να ξέρει ότι αφήνει αυτό το σπίτι όπως είναι και φεύγει για να μην το ξαναδεί ποτέ

Το ίδιο συνέβη και με τον θείο μου Το σπίτι του Τσιντσίνη του θείου μου όπως προείπα κάηκε αλλά το εργοστάσιό του ο αλευρόμυλος ο οποίος ήταν ο καλύτερος των Βαλκανίων διότι με την ελληνική κατοχή σιγουρεύτηκε πλέον και καταξοδεύτηκε και ανανέωσε το σύνολο των εργαλείων του (και μάλιστα είχε φέρει ειδικό τεχνίτη από την Ελβετία διότι τα μηχανήματα ήσαν ελβετικά Αυτές τις λεπτομέρειες τις ήξερα διότι στο εργοστάσιο ήταν διευθυντής ο δεύτερος αδελφός μου ο Νίκος Είχαν φέρει όπως είπα ειδικό τεχνοκράτη από την Ελβετία τον κ Σενώ τον οποίο βρήκαμε μετά την Καταστροφή εις τους μύλους του Αγίου Γεωργίου Αυτός διοργάνωσε τους μύλους του Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι και επειδή γνωριζόταν με τον αδελφό μου τον Νίκο κατά την κατοχή πήγαμε και μας έδωσε μια μεγάλη ποσότητα αλεύρι) αυτό λοιπόν το τεράστιο εργοστάσιο το οποίο επειδή ήταν κοντά στην παραλία της Σμύρνης είχε δική του προβλήτα όπου επλεύριζαν τα πλοία που έφερναν αγγλικό κάρβουνο διότι το εργοστάσιο εργαζόταν με δική του κίνηση και ξεφόρτωνε κάρβουνα και φόρτωνε άλευρα για να κάνει εξαγωγή mdash αυτή την τεράστια περιουσία ο θείος μου την εγκατέλειψε και ήρθε εδώ αφού είχε χάσει και τον μοναχογιό του μαζί με τη θεία μου και αν δεν ήμαστε εμείς δεν θα είχε ούτε να κοιμηθεί πουθενά ούτε να φάει πουθενά

Σημειώστε ότι το 1948 που είχα πάει στη Σμύρνη πήγα και βρήκα το εργοστάσιο και ακόμα το 48 δηλαδή είκοσι έξι χρόνια αργότερα υπήρχε η επιγραφή laquoΙωάννης Ν Τσιντσίνηςraquo διότι το κτίριο ήταν τετραώροφο με τα γραφεία και οι Τούρκοι δεν είχαν την ευχέρεια να σβήσουν την επιγραφή

Το laquoτι είχαμε και το τι χάσαμεraquo είναι βέβαιο Διότι όπως είπα είχαμε το βιος μας είχαμε το σπιτικό μας είχαμε τη δουλειά μας είχαμε την προκοπή μας και όλα αυτά χαθήκανε σε μία ώρα μέσα σε μία κακιά στιγμή

Αυτά τα λίγα είχα να πω χωρίς να έχω ούτε τη μόρφωση ούτε την προπαρασκευή για να μάθουν τα παιδιά μου και τα εγγόνια μου λίγα πράγματα από την καημένη μας πατρίδα από τις ρίζες μας

Digitized by 10uk1s

τότε φορούσαν κορσέδες με μπαλένες τους οποίους έσφιγγαν τραβώντας τα κορδόνια για να δημιουργηθεί μέση δαχτυλίδι και να ξεπεταχτούν τα υπόλοιπα μέλη του σώματος

Επίσης έπρεπε να έχει και πολλά μαλλιά Γι αυτό εάν οι κυρίες δεν είχαν πολλά μαλλιά έβαζαν στο κεφάλι μέσα από τα μαλλιά τους το λεγόμενο μπουμπάρι το οποίο ήταν φτιαγμένο από μαλλιά του ιδίου χρώματος με τα δικά τους και πάνω σ αυτό ετύλιγαν τα δικά τους ώστε να φαίνεται ότι έχουν πλούσια μαλλιά Εάν ο ποπός τους δεν ήταν αρκετά πλούσιος και αρκετά πεταχτός κάτω από τον κορσέ έδεναν ένα είδος μαξιλαράκι το οποίο το ονόμαζαν τουρνέ

Από τα γλυκά της αραπίνας εκείνο που προτιμούσαμε από όλα ήταν ένα είδος που το λέγανε φιστικάτο Ήταν καραμελέ είτε από μέλι είτε από ζάχαρη και παραγεμισμένο με φιστίκια αράπικα

Ξεσηκωμός στο σπίτι και μεγάλη χαρά για μένα και για τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη ήταν όταν επρόκειτο να έρθει να μείνει μερικές μέρες μαζί μας η νενέ Σοφί mdash η γιαγιά Σοφία η μητέρα του πατέρα μας Τη γιαγιά Σμαράγδα τη νενέ ντουντού δηλαδή τη γιαγιά από μέρους της μητέρας μου δεν τη γνώρισα διότι πέθανε όταν ήμουνα πολύ μικρός Όταν λέω ξεσηκωμός στο σπίτι εννοώ ότι έπρεπε να καθαριστούν να είναι όλα τέλεια μην τυχόν το μάτι της πάρει κάτι ανώμαλο

Έπρεπε να ζυμωθεί το ζυμάρι διότι θα έκανε φιδέ Φιδέ κάνανε τρίβοντας το ζυμάρι στα κόσκινα επάνω για να στεγνώσει και ήταν ένα από τα πιο αγαπημένα φαγητά μας Για εμάς τα παιδιά η χαρά ήτανε ότι το βραδάκι αφού τελειώναμε τα μαθήματά μας θα μαζευόμαστε γύρω στη γιαγιά και γύρω στο ταντούρι με τη φωτιά όπου στη χόβολη ψήναμε και κανένα κάστανο περιμένοντας ν αρχίσει να μας λέει παραμύθια Να μας πει την Κοκκινοσκουφίτσα να μας πει τους Επτά νάνους να μας πει για τη Σταχτομπούτα για το Μαγεμένο βασιλόπουλο για τον Δράκο που φύλαγε το νερό και άλλα

Επίσης παίζοντας μαζί με τη γιαγιά λέγαμε αινίγματα Με αυτό τον τρόπο εδούλευε και λίγο το μυαλό μας Μερικά από τα αινίγματα που λέγαμε τότε τα θυμάμαι Ένα από όλα έλεγε

Μακρύς μακρύς καλόγερος και πίτα το κεφάλι του Τι είναι

Εάν δεν το βρίσκαμε το εξηγούσε η γιαγιά Ήτανε το ξύλινο φτυάρι του φούρναρη το οποίο είναι πολύ μακρύ και εμπρός είναι τετράγωνο Με αυτό φουρνίζανε τα ψωμιά στους τότε φούρνους και με αυτό φυσικά τα ξεφουρνίζανε

Ένα άλλο αίνιγμα ήταν

Χίλιοι μύριοι καλογέροι σ ένα ράσο τυλιγμένοι Τι είναι

Το καρπούζι και οι μαύροι σπόροι αντιπροσώπευαν τους καλόγερους

Είχαμε και ένα που λέγαμε για το οποίο κοκκινίζαμε και ντρεπόμασταν Και εγώ ντρέπομαι που θα σας το πω αλλά ας γελάσουμε

Βουργούλακας κατρακυλά ανάμεσα σε δυο βουνά Τι είναι

Digitized by 10uk1s

Η ακαθαρσία η σκληρή που βγαίνει από τον ποπό

Η νενέ Σοφί ως μόνιμη κατοικία είχε το σπίτι της θείας μου της Τσιντσίνη Η νενέ Σοφί όπως προείπα είχε αποκτήσει τρία παιδιά Δυο αγόρια και ένα κορίτσι Τον θείο μου Παναγιώτη τον πατέρα μου και τη θεία μου Αναστασία Έμενε δε με τη θεία μου Αναστασία διότι ήταν αρχοντόσπιτο Εμείς είχαμε μόνο μία υπηρέτρια ενώ η θεία μου είχε τρεις υπηρέτριες εκτός από τον σωφέρ τους αμαξάδες καπετάνιο για το κότερο τζόκεϋ για τα άλογα κτλ Όπως προείπα ο θείος μου ήταν πάρα πολύ πλούσιος Αλλά η νενέ Σοφί κατά καιρούς επεσκέπτετο και το δικό μας σπίτι διότι υπήρχαμε εμείς τα εγγονάκια της Στον θείο μου τον Παναγιώτη δεν πήγαινε διότι εκείνος αν και παντρεύτηκε δυο φορές δεν απέκτησε ποτέ του παιδιά

Στη Σμύρνη ήταν έθιμο και εθεωρείτο πολύ φυσικό οι ηλικιωμένοι άνθρωποι και συνήθως οι χήρες διότι οι άντρες πεθαίνανε πολύ πιο πριν να πήγαιναν να ζήσουν τα χρόνια που τους έμεναν κοντά στις κόρες τους Και αν υπήρχαν αγόρια κατά καιρούς επεσκέπτοντο και τα σπίτια των γιων τους και των νυφάδων τους

Η γιαγιά μου η Σοφί όπως σας είπα ερχόταν σε εμάς για να μείνει μερικές μέρες και να αλλάξει λίγο περιβάλλον Η ανατροφή των παιδιών εγένετο με βάση και με σεβασμό προς τη θρησκεία Έπρεπε τα παιδιά να εκκλησιάζονται τακτικά και απαραιτήτως να πηγαίνουν με τον πατέρα προπαντός κάθε Κυριακή στην εκκλησία Δυο ή τρεις φορές το χρόνο έπρεπε να μεταλαμβάνουν Όταν επρόκειτο να μεταλάβουν αποβραδίς εγένετο μπάνιο φοβερό αλλαγή εσωρούχων κόψιμο νυχιών προσευχή για να πάρουν συγχώρεση από τον Θεό Και τη μέρα που μεταλαβαίνανε έπρεπε να μη φτύσουν χάμω όλο το εικοσιτετράωρο για να μη μολυνθεί η Αγία Κοινωνία πέφτοντας στο χώμα

Όταν μικρά παιδιά βλέπαμε κάπου πεταμένο κάτω κανένα κομματάκι ψωμί έπρεπε να τρέξουμε να το μαζέψουμε να το φιλήσουμε και να το προφυλάξουμε σε μια γωνιά ώστε να μην πατηθεί διότι το ψωμί εθεωρείτο ιερό είδος

Όταν συναντούσαμε κανέναν παπά έπρεπε να τρέξουμε με σεβασμό να του φιλήσουμε το χέρι

Προηγουμένως είχα πει ότι στη Σμύρνη οργίαζαν οι προπαγάνδες Προπαντός οι ξένες θρησκείες Δηλαδή οι καθολικοί και οι προτεστάντες προσπαθούσαν να προσηλυτίσουν παιδιά έχοντας σχολεία εις τα οποία η παιδεία ήταν δωρεάν Γι αυτό είχε δημιουργηθεί η εντύπωση ότι όταν μικροί συναντούσαμε ξένο παπά ξένης δηλαδή θρησκείας παπά αυτό εθεωρείτο προμήνυμα ότι μπορούσε να μας τύχει κανένα κακό και για να αποφύγουμε αυτό το κακό έπρεπε να χαϊδέψουμε τα γεννητικά μας όργανα Ήταν τόσο εμποτισμένη μέσα μας αυτή η ιδέα της κακοτυχίας που έφερναν οι ξένοι παπάδες ώστε θα σας διηγηθώ και κάτι που μου έτυχε εμένα την τελευταία χρόνια το 22 πριν γίνει η Καταστροφή όταν δίναμε εξετάσεις για την Τετάρτη Γυμνασίου στο τότε Αρμοστειακό γυμνάσιο

Είχαμε μαθηματικά εις τα οποία δεν ήμουν καθόλου δυνατός Αυτά θα τα πω για να δούμε ότι οι προλήψεις δεν ήσαν καθόλου λογικές Εκεί λοιπόν που πήγαινα προς το σχολείο τρομαγμένος γιατί φοβόμουνα ότι δεν θα τα κατάφερνα στα μαθηματικά είδα μπροστά μου ένα φραγκόπαπα Μόλις τον είδα λέω laquoΠαναγία μου χάθηκα Δεν θα δώσω εξετάσεις και θα τα αφήσω να είμαι επανεξεταστέος το Σεπτέμβρηraquo Και γύρισα να πάω πίσω προς το σπίτι Μόλις έκανα όμως μερικά βήματα συνάντησα τον καθηγητή μας των Ελληνικών τον κ Κωνσταντινίδη ο οποίος αμέσως μου λέει laquoΠου πας Κατραμόπουλεraquo Λέω laquoΚύριε καθηγητά ξέχασα να πάρω κόλλα διαγωνισμού και πάω στο περίπτερο να πάρωraquo laquoΑ ωραία Θέλω και εγώ να πάρω καραμέλες Πάμε μαζίraquo Οπότε υποχρεώθηκα να πάω στο σχολείο και να δώσω εξετάσεις Ε λοιπόν ο παπάς αντί γρουσουζιά μου έφερε γούρι Το θέμα των

Digitized by 10uk1s

μαθηματικών που μας έβαλε ήταν και εύκολο και κάτι που το ήξερα πολύ καλά Έτσι πήρα 9 λίαν καλώς στα μαθηματικά παρ όλο που φοβήθηκα τη γρουσουζιά του φραγκόπαπα

Το γυμνάσιο που ανέφερα πριν ότι φοιτούσα της Αρμοστείας ήτανε στο Φαρδύ της Ευαγγελίστριας Και όπως έχω πει και προηγουμένως τα τοπωνύμια της Σμύρνης εδηλούντο αναλόγως με την εκκλησία που ήταν στην περιφέρεια Εκτός όμως αυτού εις την εμπορική ζώνη της Σμύρνης υπήρχαν τοπωνύμια τα οποία αναφέροντο εις τη συγκέντρωση των ειδικών μαγαζιών που ασχολούντο με το εμπόριο Και είχαμε τα Γυαλιάδικα όπου επωλούντο κρύσταλλα κτλ τα Σιδεράδικα που είχαν είδη για σπίτια για οικοδομές και εν γένει χρήσιμα για το νοικοκυριό

Ένα μεγάλο και ονομαστό μαγαζί σ αυτή την περιφέρεια ήτανε του Μαύρου ιδιοκτησία Νικολαΐδη Ήταν τα Γουρουνάδικα δηλαδή όπου επωλείτο χοιρινό κρέας και τα παράγωγα του χοιρινού Διότι όπως είναι γνωστό οι Τούρκοι απηγορεύετο από τη θρησκεία τους να τρώνε χοιρινό κρέας και γι αυτό τα μαγαζιά που πουλούσαν χοιρινά κρέατα ήσαν πολύ απομακρυσμένα από την αγορά που είχε μοσχάρια και αρνιά Μια τέτοια όπως προαναφέραμε μεγάλη αγορά ήταν οι Μεγάλες Ταβέρνες στην οποία υπήρχαν πάρα πολλά κρεοπωλεία όπου μπορούσε να πάρει κανείς ωραία κρέατα

Επίσης ήταν τα Σερβετάδικα Τώρα γιατί τα λέγανε έτσι δεν ξέρω Ήταν τα Ταμπάκικα Ταμπάκικα ήταν εκεί όπου επεξεργάζοντο τα δέρματα

Επίσης ήταν και τα Κουμουτζίδικα Τα Κουμουτζίδικα ήταν της Μαντάμας το Χάνι Μέσα σ αυτό ήσαν κατά πλειονότητα χρυσοχοεία Εκτός από το δικό μας πλάγιά μας ήταν του κ Ευάγγελου Μανουσάκη του Μιχαλάκη Σωτηρίου του Πωλ Τας του Θεόδωρου Αδαμόπουλου Πλάγια μας ήσαν επίσης οι αδελφοί Κόρη και δύο τρεις άλλοι που μου διαφεύγουν τα επίθετά τους

Φυσικά υπήρχαν εκεί και ένα δυο άλλα είδη καταστημάτων Μεταξύ αυτών ήταν και το οδοντιατρείο των αδελφών Γκρανιέ οι οποίοι είχαν ένα είδος βιτρίνας όπου προέβαλλαν μασέλες οι οποίες με ένα ελατήριο ανοιγόκλειναν σαν να μασούσαν Θέαμα λίγο μακάβριο

Και μια που μιλάμε για χρυσοχοεία πρέπει να τονίσω μία σωβινιστική περίπτωση Όλοι οι αδαμαντοδέτες της Σμύρνης οι μουχλαϊτζήδες όπως τους λέγανε με την τουρκική λέξη ήσαν Αρμένιοι και δεν παίρνανε ποτέ υπάλληλο ή βοηθό άλλης εθνότητας παρά μόνο Αρμενίους για να κρατάνε κλειστό το επάγγελμα στα χέρια τους Στη γειτονιά μας δηλαδή εις τα Κουμουτζίδικα της Μαντάμας το Χάνι ήταν και ένας Αρμένης αδαμαντοδέτης περίφημος ο κ Βανέτσας Ήταν τεράστιος Χωρίς υπερβολή θα ζύγιζε πλέον των 150 κιλών και αυτό το θηρίο έκανε τόσο ωραία δουλειά και τόσο λεπτή που πολλοί ήρχοντο και από την Κωνσταντινούπολη ακόμη να φέρουν κοσμήματα για να τους εφαρμόσει τις πέτρες όχι μόνο εφαρμόζοντας αυτές αλλά σχεδόν κεντώντας το ίδιο το κόσμημα

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι ήσαν και στο Φραγκομαχαλά Μεταξύ αυτών οι αδελφοί Γεωργιάδη οι οποίοι ως αντιπρόσωποι του Κριστόφλ είχαν αρκετά ασήμια διότι ήταν εύκολη η εισαγωγή από την Ευρώπη επειδή οι τελωνειακοί δασμοί τότε στη Σμύρνη ήσαν υποτυπώδεις

Ήταν το κατάστημα του Ατζιτήρη με πλουσιότατη βιτρίνα Ο άνθρωπος αυτός κατεστράφη τελείως με την Καταστροφή Δεν μπόρεσε να εμφανιστεί πλέον εις την Ελλάδα και μάθαμε ότι όταν πέθανε έγινε έρανος για να τον θάψουν Ο άνθρωπος ο οποίος εθεωρείτο από τους πλουσιότερους χρυσοχόους

Επίσης ήταν ένας Φραγκολεβαντίνος ο Ρουτζιέρι ένας Αρμένης ο Μινασιάν και εις τον δρόμο αυτό το 1873 μετά βεβαιότητος και εις τον αριθμό 57 εμφανίστηκε για πρώτη φορά σίγουρα η φίρμα

Digitized by 10uk1s

laquoΚατραμόπουλοιraquo Ευρέθηκε ένα κουτάκι το οποίο μας προσέφερε μία παλιά μας πελάτισσα και το οποίο αναφέρει το εξής laquoΠ Κατραμόπουλοςraquo mdashήταν ο θείος μουmdash laquoκαι Σίαraquo mdash ήταν ο πατέρας μου laquoΟδός Ευρωπαϊκή αριθμός 57raquo Οι δικοί μου από εθνικισμό από σωβινισμό δεν ήθελαν να αναφέρουν τη λέξη Φραγκομαχαλάς και γι αυτό αναφέρουν laquoοδός Ευρωπαϊκήraquo Και από κάτω laquoΣμύρνη 1873raquo

Λοιπόν για να αναφέρεται το κουτάκι στο 1873 δεν θα πει ότι εκείνη τη χρονιά άνοιξε για πρώτη φορά το χρυσοχοείο μας Τουλάχιστον θα πρέπει να πάμε τρία χρόνια πίσω Επομένως στο 1870 Από την Ευρωπαϊκή οδό νούμερο 57 μετεφέρθη κατόπιν το κατάστημά μας εις της Μαντάμας το Χάνι που προανέφερα και η φίρμα πλέον ήταν laquoΑδελφοί Κατραμόπουλοιraquo Όχι laquoΠ Κατραμόπουλος και Σίαraquo πλέον

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι πάντοτε Έλληνες ή το πολύ Αρμεναίοι ή Φραγκολεβαντίνοι ήσαν εις το λεγόμενο Τσαρσί δηλαδή κοντά εις την τουρκική συνοικία Μεταξύ αυτών ήταν και ο κ Παπαδόπουλος ο περίφημος Μαστρογιάννης ο οποίος έκανε και εμπόριο πολυτίμων λίθων Λέγεται ότι ήταν τόσο πλούσιος ώστε τις πέτρες τα διαμάντια ή τα μπρουγιάν ή τα ρουμπίνια δεν τα είχε στις λεγόμενες ποσέτες δηλαδή στα χάρτινα περιτυλίγματα αλλά σε ολόκληρα τσαντάκια ή γρουμπάκια από δέρμα και όταν ζήταγες να αγοράσεις ένα διαμάντι σου άνοιγε σε ένα πιάτο μια ολόκληρη στοίβα από πολύτιμες πέτρες Και αυτός κατεστράφη τελείως με τη φωτιά και δεν ξαναφάνηκε εις τον ορίζοντα της εδώ Ελλάδας

Και μια που μιλάμε για τον Φραγκομαχαλά την Ευρωπαϊκή οδό όπως τη χαρακτήρισαν λίαν σωστά και λίαν χαρακτηριστικά σ αυτό το δρόμο υπήρχαν ωραιότατα μαγαζιά με πολύ πλούσια είδη και ποικιλίες εμπορευμάτων για τις κυρίες Μεταξύ αυτών υπήρχαν και υποκαταστήματα μεγάλων μαγαζιών ευρωπαϊκών όπως ήταν το Μπον Μαρσέ ήταν του Σολάρι και άλλα

Ένα από τα ωραιότατα και πλουσιότατα πολυκαταστήματα του Φραγκομαχαλά ήταν του Ξενόπουλου Σ αυτό το κατάστημα μπορούσε κανείς να βρει ότι ήθελε Από ρούχα έτοιμα ευρωπαϊκά υφάσματα καπέλα γούνες ακόμα και έπιπλα Ήταν ένα πολύ μοντέρνο πολυκατάστημα σε τέσσερις ορόφους με πολύ πολύ πλούσιο και εκλεκτό εμπόρευμα Όπως είπα και πιο πριν οι δασμοί στη Σμύρνη πριν γίνει η Ελληνική κατοχή ήσαν υποτυπώδεις και έτσι μπορούσαν να εισάγονται εύκολα και πολύ φτηνά εμπορεύματα από την Ευρώπη

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο υπήρχαν και μερικά ονομαστά για τα είδη τους μαγαζιά όπως του Κοντορούση για παπούτσια του Παπαθωμά για γούνες του Μουτάφη για καπέλα του Γεωργιάδη για δαντέλες του Αλεξίου για έπιπλα

Επίσης υπήρχε και η Σαλ ντε Βαν όπου κάθε Κυριακή πρωί εγένοντο πλειστηριασμοί και πωλούσαν από όλα τα είδη Πίνακες κοσμήματα έπιπλα κτλ

Επίσης ήταν το περίφημο φαρμακείο του Μωραΐτη Στον ίδιο δρόμο δε ήταν και ένα ονομαστό ζαχαροπλαστείο η laquoΜυροβόλος Άνοιξηraquo Σ αυτό έχω να σας διηγηθώ ένα νόστιμο περιστατικό με τον περίφημο Τσουρτσούρα που ανέφερα προηγουμένως τον τύπο της Σμύρνης που έκλεβε τα σκυλιά

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου υπήρχε μεγάλη έλλειψη από μικρά κέρματα Έτσι πολλά μαγαζιά όταν επρόκειτο να δώσουν ρέστα και δεν είχαν ετύπωναν σε κάτι χαρτιά με τη σφραγίδα τους και ανέγραφαν το ποσό το οποίο αντιπροσώπευαν Μια μέρα είχε πάει στη laquoΜυροβόλοraquo ο Τσουρτσούρας και έφαγε λουκουμάδες κανταΐφια δεν ξέρω τι και αφού επλήρωσε

Digitized by 10uk1s

αντί ρέστα του δώσανε τέτοια χαρτάκια Στην απορία του που ρώτησε του απάντησαν ότι αυτά ισχύουν ως νόμισμα του καταστήματος

Μετά από λίγες μέρες πήγε πάλι ο ίδιος και αφού έφαγε του καλού καιρού εφώναξε το γκαρσόνι να πληρώσει και αντί πληρωμής έδωσε δικά του χαρτιά Στην απορία αυτών λέει laquoΓιατί τα δικά σας ισχύουν και τα δικά μου δεν ισχύουνraquo Τέτοιος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας

Επίσης ένα ονομαστό κατάστημα της Σμύρνης ήταν το laquoΑγγλοήστερνraquo Αυτό δεν ήταν στον Φραγκομαχαλά Ήταν σε έναν παράλληλο δρόμο Όλα του τα εμπορεύματα ήσαν προελεύσεως αγγλικής Εκεί μπορούσες να αγοράσεις έτοιμα ρούχα εγγλέζικα σκωτσέζικα καπαρντίνες παπούτσια

Επίσης εκτός από τα ωραία μαγαζιά του Φραγκομαχαλά που ανέφερα υπήρχαν και πολλά σε άλλα σημεία της Σμύρνης τα οποία ήσαν μάλλον χοντρικής πωλήσεως Πολλά από αυτά ανήκαν σε Αρμενίους οι οποίοι είχαν τα κεντρικά τους στο Λονδίνο και υποκαταστήματα στη Σμύρνη όπως ήταν του Ιπιρξιάν του Σιβρισαριάν του Εσαγιάν Γι αυτό υπήρχαν πολύ πλούσιοι Αρμεναίοι εις την Σμύρνη

Όταν μιλούσαμε πριν για τα χρυσοχοεία που ήσαν στης Μαντάμας το Χάνι μεταξύ των άλλων ανέφερα ότι πλάγια στο δικό μας ήταν ο κ Ευάγγελος Μανουσάκης Αυτός ήταν ένας πρωτοπόρος εις τις άτοκες δόσεις πωλήσεως τιμαλφών Είχε κατορθώσει να προσελκύσει το σύνολο των εργατριών που εργάζονταν στην επεξεργασία του καπνού τις καπνουλούδες όπως λέγαμε οι οποίες αγόραζαν χρυσά και πλήρωναν κάθε Σάββατο που έπαιρναν το βδομαδιάτικο πληρώνοντας με δόσεις Δηλαδή δούλευε τεφτεράκι Όταν ερχόταν το Σάββατο και κατέπλεε η πελατεία του κ Μανουσάκη επί ώρες μύριζε από καπνό ανεπεξέργαστο η γειτονιά μας διότι υπήρχαν στη Σμύρνη πάρα πολλές αποθήκες όπου εδούλευαν κοπέλες στην επεξεργασία του καπνού και μύριζαν φυσικά και αυτές Αυτός δε ο γείτονάς μας ο κ Μανουσάκης ο οποίος επέζησε και δούλεψε και αρκετά χρόνια εδώ στην Αθήνα είχε ένα φυσικό Εάν δεν κλείναμε εμείς το δικό μας μαγαζί δεν εννοούσε να κλείσει αυτός φοβούμενος φαίνεται μην του πάρουμε κανένα πελάτη

Ένα βράδυ συμφωνήσαμε με τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη και τον υπάλληλο που είχαμε τότε τον Σαββάκη να μην κλείσουμε νωρίς για να τον υποχρεώσουμε να μείνει και αυτός Και μείναμε ως τις δώδεκα τη νύχτα και αυτός δεν εννοούσε να κλείσει αν δεν φύγουμε εμείς

Και με την ευκαιρία της σημερινής μέρας μου τη χαρά που πήρα κάνοντας βέρες για την εγγονή μου τη Μαρίνα θυμήθηκα την ευχή που έδινε ο θείος μου ο Παναγιώτης σε όσους έκαναν βεργέτες βέρες κατά τους Αθηναίους παίρνοντάς τες από το μαγαζί μας Και έλεγε τότε laquoΚαλορίζικα και αμετάνιωταraquo

Και μια που μιλούμε για χρυσοχοεία θα κάνουμε ένα διαχωρισμό διακριτικό μεταξύ των χρυσοχόων του Φραγκομαχαλά και των χρυσοχόων του κατ εξοχήν δρόμου της χρυσοχοΐας της Μαντάμας το Χάνι

Οι χρυσοχόοι του Φραγκομαχαλά ήσαν μάλλον μεταπωληταί κοσμημάτων διότι όπως προανέφερα η εισαγωγή ειδών από την Ευρώπη στη Σμύρνη ήταν κάτι το εύκολο και δεν επιβαρυνόταν Δεν είχαν δηλαδή δικά τους εργαστήρια έφερναν τα περισσότερα είδη τους από το εξωτερικό και έκαναν παραγγελίες σε διαφόρους τεχνίτες της χρυσοχοΐας της Σμύρνης να κάνουν γι αυτούς κοσμήματα

Ένας από αυτούς που δούλευε για τους χρυσοχόους του Φραγκομαχαλά και προπαντός για τη φίρμα των αδελφών Γεωργιάδη ήταν όπως έμαθα εκ των υστέρων ο πατέρας μου Επειδή ο πατέρας μου είχε έξι παιδιά και ο θείος μου παρ όλο που παντρεύτηκε δύο φορές δεν απέκτησε παιδιά ήταν υποχρεωμένος να δουλεύει και να αποδίδει περισσότερο εις τον συνεταιρισμό για να έχει και

Digitized by 10uk1s

περισσότερα τραβήγματα Γι αυτό πολλά κοσμήματα τα οποία έφερναν τη φίρμα Γεωργιάδη ήσαν κατασκευές του πατέρα μου ο οποίος εθεωρείτο από τους καλύτερους τεχνίτες της Σμύρνης Διότι και καλός τεχνίτης ήταν αλλά και εφευρετικός

Από την Ευρώπη εισήγαν πολλά έτοιμα κοσμήματα ματ Όπως είναι γνωστό στη Σμύρνη δεν υπήρχε ηλεκτρισμός και επομένως δεν υπήρχαν τα κατάλληλα μηχανήματα για να δημιουργήσουν το ματ που λέγαμε

Ο πατέρας μου σκέφτηκε και έκανε μία δική του εφεύρεση πρωτόγονη αλλά αποδοτική Σκέφτηκε ότι τα χτυπήματα σε μία λεία επιφάνεια κοσμήματος δημιουργούν αυτό το είδος του ματ Γι αυτό φρόντισε και πήρε σπασμένα τζάμια τα οποία άλεσε και τα έκανε ψιλά σαν αλεύρι και στο σπίτι επάνω το δικό μας έκανε μία εγκατάσταση Δηλαδή στην ταράτσα εφήρμοσε ένα είδος υδρορρόης που από πάνω είχε ένα χωνί έριχνε μέσα αυτά τα τρίμματα των τζαμιών και πέφτανε με ορμή κάτω εκεί που βρισκόταν το κόσμημα και χτυπώντας το πολύ εδημιουργείτο ματ Αυτό δεν το ήξεραν αυτοί και έτσι ο πατέρας μου είχε μία πρόσθετη αμοιβή Μία πρόσθετη ενίσχυση στα οικονομικά του

Στο μαγαζί μας της Σμύρνης θυμάμαι ότι υπήρχαν αυτά τα σύνεργα Δηλαδή ένα μεγάλο χωνί ένα είδος υδρορρόης και κάτω ένα μεγάλο δοχείο σαν βαρέλι το οποίο υποδέχετο τα τρίμματα Έπειτα τα ξανάβαζαν σε έναν κουβά τα ξανανέβαζε ο μεγάλος μου αδελφός στην ταράτσα και τα ξανάριχνε

Επίσης υπήρχαν εκεί πολλά καλούπια για να κάνουμε κοσμήματα διότι τα κοσμήματα στη Σμύρνη όπως είπα ήσαν τα περισσότερα χειροποίητα Δεν υπήρχαν χυτόπρεσες και τέτοια

Επίσης το λιώσιμο του χρυσού γινόταν σε καμίνια με κάρβουνα Υπήρχε φυσερό από πάνω υπήρχε και καμίνι και έβαζαν το χρυσό σε χωνάκια που τα λέγαμε ποτάδες Όταν ο θείος μου επρόκειτο να λιώσει χρυσό εμένα η δουλειά μου ήταν να δουλεύω το φυσερό αφού προηγουμένως ανέβαινα και άνοιγα το πίσω παράθυρο του εργαστηρίου Ο τοίχος του έβλεπε στον περίβολο της εκκλησίας των Καπουκίνων που ήταν ιδιοκτησία του μαγαζιού μας

Επίσης στη Σμύρνη φυσικά δεν υπήρχε ούτε ωράριο ούτε συνδικάτα εργατών Ένας καλός τεχνίτης ήταν πάντα περιζήτητος και έβρισκε δουλειά εύκολα ενώ έναν τεμπέλη ή άχρηστο το αφεντικό είχε όλο το ελεύθερο να τον απολύσει χωρίς να έχει συνέπειες

Στη Σμύρνη στην ωραία πόλη της χαράς και της εργασίας (διότι στη Σμύρνη για να είσαι φτωχός έπρεπε να είσαι τεμπέλης) υπήρχε δουλειά για όλους Δεν εδικαιολογείτο άνθρωπος φτωχός εκτός αν ήταν τεμπέλης

Όπως μου είπε η μητέρα μου επειδή οι περισσότερες δουλειές και τα περισσότερα δώρα γίνονταν το Δεκέμβρη και την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και όχι των Χριστουγέννων όπως τώρα που φραγκέψαμε ο πατέρας μου εγκαθίστατο και κοιμόταν και τη νύχτα μέσα στο μαγαζί δουλεύοντας είκοσι ώρες το εικοσιτετράωρο Έπαιρνε το στρώμα του και το πάπλωμά του και κοιμόταν σε έναν καναπέ του μαγαζιού Μόνο κάθε Σάββατο πήγαινε σπίτι για να πλυθεί να καθαριστεί να αλλάξει ρούχα και αυτό όπως προανέφερα διότι ήταν υποχρεωμένος να συνεισφέρει περισσότερα λόγω των περισσοτέρων εξόδων που είχε με τη μεγάλη του οικογένεια

Τα δύο τρία τελευταία χρόνια προ της Καταστροφής ήσαν πολύ στη μόδα στη Σμύρνη τα βραχιόλια Τα περίφημα σμυρναίικα βραχιόλια Οι σαλίγκαροι τα τσατιά κτλ Αυτά όλα γίνονταν από χρυσό 22 καρατίων Δηλαδή λιώνανε απευθείας ή αγγλικές λίρες ή τουρκικές λίρες ή εικοσόφραγκα και έτσι

Digitized by 10uk1s

εγίνοντο αυτά τα ωραία σμυρναίικα βραχιόλια Αυτή η μόδα ήταν και ένα είδος σωτηρίας για τη μετέπειτα προσφυγιά διότι όσοι πρόσφυγες κατόρθωσαν και γλίτωσαν και έφεραν τα χρυσά τους εδώ πουλώντας τα μπόρεσαν να δημιουργήσουν τον πρώτο πυρήνα της εγκαταστάσεώς τους Φυσικά η έλευση των προσφύγων βοήθησε πολύ και την οικονομία της Ελλάδας Η αλήθεια είναι ότι οι Ελλαδίτες τρόμαξαν όταν είδαν το κύμα των προσφύγων φοβούμενοι ότι αυτό θα φέρει ανεργία και μεγάλη φτώχεια Αλλά όπως είπα και εγώ σε μία εκπομπή της τηλεόρασης για τη μαύρη επέτειο της καταστροφής της Σμύρνης οι πρόσφυγες ακούμπησαν μεν εις τον κορμό της μητέρας πατρίδος αλλά δεν ακούμπησαν ως παράσιτα αλλά ως μπόλια και εμπόλιασαν τον κορμό της Ελλάδος και γι αυτό πήγε πολύ μπροστά η Ελλάς Απόδειξη είναι η Μακεδονία Δεν ξέρω αν το ξαναείπα αλλά όσες φορές και να το πει κανείς δεν αρκεί Η εγκατάσταση των προσφύγων και προπαντός των Ποντίων εδημιούργησε ένα ωραίο στρώμα Ελλήνων εις τη Μακεδονία Και όχι μόνο ανεπτύχθη οικονομικώς και βιομηχανικώς αλλά διορθώθηκε και εθνολογικώς

Διότι πριν από την έλευση των προσφύγων με τις προπαγάνδες και με τις διώξεις πολλοί παρ όλο που ήσαν Έλληνες εις το αίσθημα ήσαν σλαβόφωνοι πράγμα που ενίσχυε τότε την προπαγάνδα της Βουλγαρίας που επιζητούσε να μας φάει τη Θεσσαλονίκη

Όπως είπα η έλευση των προσφύγων οι οποίοι ήσαν γυμνοί και δεν είχαν ούτε ρούχα ούτε ένα κρεβάτι να κοιμηθούν εβοήθησε πολύ την εθνική οικονομία Ήρθαν τότε και πολλά δολλάρια προπαντός από τους Αμερικανούς οι οποίοι ήσαν οι μόνοι που πραγματικά εβοήθησαν στην εγκατάσταση των προσφύγων και πολλές βιοτεχνίες μικρές εδούλεψαν και εξελίχθηκαν σε βιομηχανίες Διότι ερχόμενοι οι πρόσφυγες ήσαν υποχρεωμένοι να αγοράσουν από παπούτσια κάλτσες έως κρεβάτια έως μαχαιροπίρουνα έως πιάτα και εν πάση περιπτώσει το νοικοκυριό Οι δικές μας οι γυναίκες ήσαν προκομμένες και καθαρές Τις είπαν παστρικές με διφορούμενη έννοια Εμείς θα πάρουμε την καλή έννοια Ήσαν πράγματι παστρικές και νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς όπου η ζωή ήταν πρωτόγονη όπου δεν υπήρχε αποχέτευση και τα βρωμόνερα κυκλοφορουσανε μέσα στους δρόμους δεν εξεδηλώθη ποτέ καμία επιδημία λόγω της καθαριότητας την οποία κρατούσαν οι γυναίκες οι δικές μας εις τα σπίτια τους

Η άλλη διφορούμενη έννοια του παστρικές ήταν καλοαντρούδες Τραβούσαν τους άντρες τους Ελλαδίτες και θύμωναν οι κοπέλες διότι έχαναν τις ευκαιρίες Οι γυναίκες οι δικές μας ήσαν καλές μαγείρισσες καλές νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς με τις πρωτόγονες εγκαταστάσεις όπου έμεναν ολόκληρες οικογένειες σε μία παράγκα η οποία είχε ένα υποτυπώδες παραθυράκι μόλις εξοικονομούσαν κανένα κομματάκι πανί έφτιαχναν μία κουρτινουλα και μόλις βρίσκανε κανένα κουτί από κονσέρβα και λίγο χώμα κατόρθωναν και φύτευαν πότε ένα βασιλικό και πότε ένα γεράνι

Και όταν γύριζε ο άντρας κουρασμένος από το μεροκάματο έβρισκε πάντοτε στο σπίτι έτοιμο να τον περιμένει κάτι καλομαγειρεμένο Φτωχό μεν αλλά περιποιημένο Η δύναμη και το κουράγιο που έδωσαν οι γυναίκες της προσφυγιάς στους άντρες πρόσφυγες είναι βεβαιωμένα Χάρη εις την περιποίηση χάρη εις το κουράγιο που έδιναν κατορθώσαμε να κρατηθούμε στα πόδια μας

Ως απόδειξη θα φέρω ένα μικρό παράδειγμα Αυτή την εποχή υπάρχει μια πολύ μεγάλη βιομηχανία μπισκότων και ζυμαρικών οι αδελφοί Παπαδόπουλοι Οι γονείς αυτών είχαν εγκατασταθεί σε μία παράγκα στη Θεσσαλονίκη Η μητέρα τής οικογένειας εζύμωνε και έψηνε όλη μέρα κουλουράκια τα οποία ο πατέρας Παπαδόπουλος τα έπαιρνε σε έναν ταβλά στο κεφάλι του και έβγαινε και τα πουλούσε στους δρόμους

Ε λοιπόν τα παιδιά αυτής της οικογένειας μεγαλώνοντας με το παράδειγμα της εργατικότητος

Digitized by 10uk1s

κατόρθωσαν σήμερα να συναγωνίζονται ευρωπαϊκά είδη σαν τα δικά τους

Και μια και μιλήσαμε για την κακία της εκφράσεως laquoοι παστρικέςraquo ας μιλήσουμε και για το ειρωνικό laquoτι είχαμε και τι χάσαμεraquo Μπορεί μερικές απλοϊκές γυναικούλες προσφυγίνες να το είπανε καμιά φορά Αλλά είναι βέβαιο ότι και είχαμε και χάσαμε Είχαμε το παν και χάσαμε το παν σε μια στιγμή Εδώ μια ζημιά που γίνεται σε οιοδήποτε σπιτικό δηλαδή το να σπάσει ένα πιάτο ένα ποτήρι μας δημιουργεί μια κάποια στεναχώρια Φανταστείτε το βιος γενεών ολόκληρων να το αφήνεις έρμαιο στις αρπαγές των Τούρκων Να κλειδώνεις την πόρτα σου και να πετάς το κλειδί γιατί ξέρεις ότι δεν θα ξαναμπείς στο σπιτικό σου

Και για μεν τα σπίτια και τα μαγαζιά μας που καήκανε κατά κάποιο τρόπο το παίρνεις απόφαση Αλλά σκεφτείτε να έχεις ένα σπίτι ή μία ανθούσα επιχείρηση να την αφήνεις στα χέρια άλλων και να φεύγεις ξυπόλυτος και γυμνός με ένα μπογαλάκι μόνο στο χέρι γιατί δεν είχες τη δυνατότητα να πάρεις κάτι περισσότερο μαζί σου

Φυσικά και το σπίτι που μας φιλοξένησε μετά τη φωτιά του κ Ανέστη ένα αρχοντικό με τρία δωμάτια υποδοχής χωριστά το λίβινγκ την αυλή όπως τη λέγανε στη Σμύρνη με έξι υπνοδωμάτια επάνω με μία επίπλωση θαύμα διότι ο άνθρωπος αυτός ήταν καπνέμπορος καπνοπαραγωγός μάλλον και σταφιδοπαραγωγός με τεράστια κτηματική περιουσία και είχε κατορθώσει να δημιουργήσει μια καλή κατάσταση mdash και να ξέρει ότι αφήνει αυτό το σπίτι όπως είναι και φεύγει για να μην το ξαναδεί ποτέ

Το ίδιο συνέβη και με τον θείο μου Το σπίτι του Τσιντσίνη του θείου μου όπως προείπα κάηκε αλλά το εργοστάσιό του ο αλευρόμυλος ο οποίος ήταν ο καλύτερος των Βαλκανίων διότι με την ελληνική κατοχή σιγουρεύτηκε πλέον και καταξοδεύτηκε και ανανέωσε το σύνολο των εργαλείων του (και μάλιστα είχε φέρει ειδικό τεχνίτη από την Ελβετία διότι τα μηχανήματα ήσαν ελβετικά Αυτές τις λεπτομέρειες τις ήξερα διότι στο εργοστάσιο ήταν διευθυντής ο δεύτερος αδελφός μου ο Νίκος Είχαν φέρει όπως είπα ειδικό τεχνοκράτη από την Ελβετία τον κ Σενώ τον οποίο βρήκαμε μετά την Καταστροφή εις τους μύλους του Αγίου Γεωργίου Αυτός διοργάνωσε τους μύλους του Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι και επειδή γνωριζόταν με τον αδελφό μου τον Νίκο κατά την κατοχή πήγαμε και μας έδωσε μια μεγάλη ποσότητα αλεύρι) αυτό λοιπόν το τεράστιο εργοστάσιο το οποίο επειδή ήταν κοντά στην παραλία της Σμύρνης είχε δική του προβλήτα όπου επλεύριζαν τα πλοία που έφερναν αγγλικό κάρβουνο διότι το εργοστάσιο εργαζόταν με δική του κίνηση και ξεφόρτωνε κάρβουνα και φόρτωνε άλευρα για να κάνει εξαγωγή mdash αυτή την τεράστια περιουσία ο θείος μου την εγκατέλειψε και ήρθε εδώ αφού είχε χάσει και τον μοναχογιό του μαζί με τη θεία μου και αν δεν ήμαστε εμείς δεν θα είχε ούτε να κοιμηθεί πουθενά ούτε να φάει πουθενά

Σημειώστε ότι το 1948 που είχα πάει στη Σμύρνη πήγα και βρήκα το εργοστάσιο και ακόμα το 48 δηλαδή είκοσι έξι χρόνια αργότερα υπήρχε η επιγραφή laquoΙωάννης Ν Τσιντσίνηςraquo διότι το κτίριο ήταν τετραώροφο με τα γραφεία και οι Τούρκοι δεν είχαν την ευχέρεια να σβήσουν την επιγραφή

Το laquoτι είχαμε και το τι χάσαμεraquo είναι βέβαιο Διότι όπως είπα είχαμε το βιος μας είχαμε το σπιτικό μας είχαμε τη δουλειά μας είχαμε την προκοπή μας και όλα αυτά χαθήκανε σε μία ώρα μέσα σε μία κακιά στιγμή

Αυτά τα λίγα είχα να πω χωρίς να έχω ούτε τη μόρφωση ούτε την προπαρασκευή για να μάθουν τα παιδιά μου και τα εγγόνια μου λίγα πράγματα από την καημένη μας πατρίδα από τις ρίζες μας

Digitized by 10uk1s

Η ακαθαρσία η σκληρή που βγαίνει από τον ποπό

Η νενέ Σοφί ως μόνιμη κατοικία είχε το σπίτι της θείας μου της Τσιντσίνη Η νενέ Σοφί όπως προείπα είχε αποκτήσει τρία παιδιά Δυο αγόρια και ένα κορίτσι Τον θείο μου Παναγιώτη τον πατέρα μου και τη θεία μου Αναστασία Έμενε δε με τη θεία μου Αναστασία διότι ήταν αρχοντόσπιτο Εμείς είχαμε μόνο μία υπηρέτρια ενώ η θεία μου είχε τρεις υπηρέτριες εκτός από τον σωφέρ τους αμαξάδες καπετάνιο για το κότερο τζόκεϋ για τα άλογα κτλ Όπως προείπα ο θείος μου ήταν πάρα πολύ πλούσιος Αλλά η νενέ Σοφί κατά καιρούς επεσκέπτετο και το δικό μας σπίτι διότι υπήρχαμε εμείς τα εγγονάκια της Στον θείο μου τον Παναγιώτη δεν πήγαινε διότι εκείνος αν και παντρεύτηκε δυο φορές δεν απέκτησε ποτέ του παιδιά

Στη Σμύρνη ήταν έθιμο και εθεωρείτο πολύ φυσικό οι ηλικιωμένοι άνθρωποι και συνήθως οι χήρες διότι οι άντρες πεθαίνανε πολύ πιο πριν να πήγαιναν να ζήσουν τα χρόνια που τους έμεναν κοντά στις κόρες τους Και αν υπήρχαν αγόρια κατά καιρούς επεσκέπτοντο και τα σπίτια των γιων τους και των νυφάδων τους

Η γιαγιά μου η Σοφί όπως σας είπα ερχόταν σε εμάς για να μείνει μερικές μέρες και να αλλάξει λίγο περιβάλλον Η ανατροφή των παιδιών εγένετο με βάση και με σεβασμό προς τη θρησκεία Έπρεπε τα παιδιά να εκκλησιάζονται τακτικά και απαραιτήτως να πηγαίνουν με τον πατέρα προπαντός κάθε Κυριακή στην εκκλησία Δυο ή τρεις φορές το χρόνο έπρεπε να μεταλαμβάνουν Όταν επρόκειτο να μεταλάβουν αποβραδίς εγένετο μπάνιο φοβερό αλλαγή εσωρούχων κόψιμο νυχιών προσευχή για να πάρουν συγχώρεση από τον Θεό Και τη μέρα που μεταλαβαίνανε έπρεπε να μη φτύσουν χάμω όλο το εικοσιτετράωρο για να μη μολυνθεί η Αγία Κοινωνία πέφτοντας στο χώμα

Όταν μικρά παιδιά βλέπαμε κάπου πεταμένο κάτω κανένα κομματάκι ψωμί έπρεπε να τρέξουμε να το μαζέψουμε να το φιλήσουμε και να το προφυλάξουμε σε μια γωνιά ώστε να μην πατηθεί διότι το ψωμί εθεωρείτο ιερό είδος

Όταν συναντούσαμε κανέναν παπά έπρεπε να τρέξουμε με σεβασμό να του φιλήσουμε το χέρι

Προηγουμένως είχα πει ότι στη Σμύρνη οργίαζαν οι προπαγάνδες Προπαντός οι ξένες θρησκείες Δηλαδή οι καθολικοί και οι προτεστάντες προσπαθούσαν να προσηλυτίσουν παιδιά έχοντας σχολεία εις τα οποία η παιδεία ήταν δωρεάν Γι αυτό είχε δημιουργηθεί η εντύπωση ότι όταν μικροί συναντούσαμε ξένο παπά ξένης δηλαδή θρησκείας παπά αυτό εθεωρείτο προμήνυμα ότι μπορούσε να μας τύχει κανένα κακό και για να αποφύγουμε αυτό το κακό έπρεπε να χαϊδέψουμε τα γεννητικά μας όργανα Ήταν τόσο εμποτισμένη μέσα μας αυτή η ιδέα της κακοτυχίας που έφερναν οι ξένοι παπάδες ώστε θα σας διηγηθώ και κάτι που μου έτυχε εμένα την τελευταία χρόνια το 22 πριν γίνει η Καταστροφή όταν δίναμε εξετάσεις για την Τετάρτη Γυμνασίου στο τότε Αρμοστειακό γυμνάσιο

Είχαμε μαθηματικά εις τα οποία δεν ήμουν καθόλου δυνατός Αυτά θα τα πω για να δούμε ότι οι προλήψεις δεν ήσαν καθόλου λογικές Εκεί λοιπόν που πήγαινα προς το σχολείο τρομαγμένος γιατί φοβόμουνα ότι δεν θα τα κατάφερνα στα μαθηματικά είδα μπροστά μου ένα φραγκόπαπα Μόλις τον είδα λέω laquoΠαναγία μου χάθηκα Δεν θα δώσω εξετάσεις και θα τα αφήσω να είμαι επανεξεταστέος το Σεπτέμβρηraquo Και γύρισα να πάω πίσω προς το σπίτι Μόλις έκανα όμως μερικά βήματα συνάντησα τον καθηγητή μας των Ελληνικών τον κ Κωνσταντινίδη ο οποίος αμέσως μου λέει laquoΠου πας Κατραμόπουλεraquo Λέω laquoΚύριε καθηγητά ξέχασα να πάρω κόλλα διαγωνισμού και πάω στο περίπτερο να πάρωraquo laquoΑ ωραία Θέλω και εγώ να πάρω καραμέλες Πάμε μαζίraquo Οπότε υποχρεώθηκα να πάω στο σχολείο και να δώσω εξετάσεις Ε λοιπόν ο παπάς αντί γρουσουζιά μου έφερε γούρι Το θέμα των

Digitized by 10uk1s

μαθηματικών που μας έβαλε ήταν και εύκολο και κάτι που το ήξερα πολύ καλά Έτσι πήρα 9 λίαν καλώς στα μαθηματικά παρ όλο που φοβήθηκα τη γρουσουζιά του φραγκόπαπα

Το γυμνάσιο που ανέφερα πριν ότι φοιτούσα της Αρμοστείας ήτανε στο Φαρδύ της Ευαγγελίστριας Και όπως έχω πει και προηγουμένως τα τοπωνύμια της Σμύρνης εδηλούντο αναλόγως με την εκκλησία που ήταν στην περιφέρεια Εκτός όμως αυτού εις την εμπορική ζώνη της Σμύρνης υπήρχαν τοπωνύμια τα οποία αναφέροντο εις τη συγκέντρωση των ειδικών μαγαζιών που ασχολούντο με το εμπόριο Και είχαμε τα Γυαλιάδικα όπου επωλούντο κρύσταλλα κτλ τα Σιδεράδικα που είχαν είδη για σπίτια για οικοδομές και εν γένει χρήσιμα για το νοικοκυριό

Ένα μεγάλο και ονομαστό μαγαζί σ αυτή την περιφέρεια ήτανε του Μαύρου ιδιοκτησία Νικολαΐδη Ήταν τα Γουρουνάδικα δηλαδή όπου επωλείτο χοιρινό κρέας και τα παράγωγα του χοιρινού Διότι όπως είναι γνωστό οι Τούρκοι απηγορεύετο από τη θρησκεία τους να τρώνε χοιρινό κρέας και γι αυτό τα μαγαζιά που πουλούσαν χοιρινά κρέατα ήσαν πολύ απομακρυσμένα από την αγορά που είχε μοσχάρια και αρνιά Μια τέτοια όπως προαναφέραμε μεγάλη αγορά ήταν οι Μεγάλες Ταβέρνες στην οποία υπήρχαν πάρα πολλά κρεοπωλεία όπου μπορούσε να πάρει κανείς ωραία κρέατα

Επίσης ήταν τα Σερβετάδικα Τώρα γιατί τα λέγανε έτσι δεν ξέρω Ήταν τα Ταμπάκικα Ταμπάκικα ήταν εκεί όπου επεξεργάζοντο τα δέρματα

Επίσης ήταν και τα Κουμουτζίδικα Τα Κουμουτζίδικα ήταν της Μαντάμας το Χάνι Μέσα σ αυτό ήσαν κατά πλειονότητα χρυσοχοεία Εκτός από το δικό μας πλάγιά μας ήταν του κ Ευάγγελου Μανουσάκη του Μιχαλάκη Σωτηρίου του Πωλ Τας του Θεόδωρου Αδαμόπουλου Πλάγια μας ήσαν επίσης οι αδελφοί Κόρη και δύο τρεις άλλοι που μου διαφεύγουν τα επίθετά τους

Φυσικά υπήρχαν εκεί και ένα δυο άλλα είδη καταστημάτων Μεταξύ αυτών ήταν και το οδοντιατρείο των αδελφών Γκρανιέ οι οποίοι είχαν ένα είδος βιτρίνας όπου προέβαλλαν μασέλες οι οποίες με ένα ελατήριο ανοιγόκλειναν σαν να μασούσαν Θέαμα λίγο μακάβριο

Και μια που μιλάμε για χρυσοχοεία πρέπει να τονίσω μία σωβινιστική περίπτωση Όλοι οι αδαμαντοδέτες της Σμύρνης οι μουχλαϊτζήδες όπως τους λέγανε με την τουρκική λέξη ήσαν Αρμένιοι και δεν παίρνανε ποτέ υπάλληλο ή βοηθό άλλης εθνότητας παρά μόνο Αρμενίους για να κρατάνε κλειστό το επάγγελμα στα χέρια τους Στη γειτονιά μας δηλαδή εις τα Κουμουτζίδικα της Μαντάμας το Χάνι ήταν και ένας Αρμένης αδαμαντοδέτης περίφημος ο κ Βανέτσας Ήταν τεράστιος Χωρίς υπερβολή θα ζύγιζε πλέον των 150 κιλών και αυτό το θηρίο έκανε τόσο ωραία δουλειά και τόσο λεπτή που πολλοί ήρχοντο και από την Κωνσταντινούπολη ακόμη να φέρουν κοσμήματα για να τους εφαρμόσει τις πέτρες όχι μόνο εφαρμόζοντας αυτές αλλά σχεδόν κεντώντας το ίδιο το κόσμημα

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι ήσαν και στο Φραγκομαχαλά Μεταξύ αυτών οι αδελφοί Γεωργιάδη οι οποίοι ως αντιπρόσωποι του Κριστόφλ είχαν αρκετά ασήμια διότι ήταν εύκολη η εισαγωγή από την Ευρώπη επειδή οι τελωνειακοί δασμοί τότε στη Σμύρνη ήσαν υποτυπώδεις

Ήταν το κατάστημα του Ατζιτήρη με πλουσιότατη βιτρίνα Ο άνθρωπος αυτός κατεστράφη τελείως με την Καταστροφή Δεν μπόρεσε να εμφανιστεί πλέον εις την Ελλάδα και μάθαμε ότι όταν πέθανε έγινε έρανος για να τον θάψουν Ο άνθρωπος ο οποίος εθεωρείτο από τους πλουσιότερους χρυσοχόους

Επίσης ήταν ένας Φραγκολεβαντίνος ο Ρουτζιέρι ένας Αρμένης ο Μινασιάν και εις τον δρόμο αυτό το 1873 μετά βεβαιότητος και εις τον αριθμό 57 εμφανίστηκε για πρώτη φορά σίγουρα η φίρμα

Digitized by 10uk1s

laquoΚατραμόπουλοιraquo Ευρέθηκε ένα κουτάκι το οποίο μας προσέφερε μία παλιά μας πελάτισσα και το οποίο αναφέρει το εξής laquoΠ Κατραμόπουλοςraquo mdashήταν ο θείος μουmdash laquoκαι Σίαraquo mdash ήταν ο πατέρας μου laquoΟδός Ευρωπαϊκή αριθμός 57raquo Οι δικοί μου από εθνικισμό από σωβινισμό δεν ήθελαν να αναφέρουν τη λέξη Φραγκομαχαλάς και γι αυτό αναφέρουν laquoοδός Ευρωπαϊκήraquo Και από κάτω laquoΣμύρνη 1873raquo

Λοιπόν για να αναφέρεται το κουτάκι στο 1873 δεν θα πει ότι εκείνη τη χρονιά άνοιξε για πρώτη φορά το χρυσοχοείο μας Τουλάχιστον θα πρέπει να πάμε τρία χρόνια πίσω Επομένως στο 1870 Από την Ευρωπαϊκή οδό νούμερο 57 μετεφέρθη κατόπιν το κατάστημά μας εις της Μαντάμας το Χάνι που προανέφερα και η φίρμα πλέον ήταν laquoΑδελφοί Κατραμόπουλοιraquo Όχι laquoΠ Κατραμόπουλος και Σίαraquo πλέον

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι πάντοτε Έλληνες ή το πολύ Αρμεναίοι ή Φραγκολεβαντίνοι ήσαν εις το λεγόμενο Τσαρσί δηλαδή κοντά εις την τουρκική συνοικία Μεταξύ αυτών ήταν και ο κ Παπαδόπουλος ο περίφημος Μαστρογιάννης ο οποίος έκανε και εμπόριο πολυτίμων λίθων Λέγεται ότι ήταν τόσο πλούσιος ώστε τις πέτρες τα διαμάντια ή τα μπρουγιάν ή τα ρουμπίνια δεν τα είχε στις λεγόμενες ποσέτες δηλαδή στα χάρτινα περιτυλίγματα αλλά σε ολόκληρα τσαντάκια ή γρουμπάκια από δέρμα και όταν ζήταγες να αγοράσεις ένα διαμάντι σου άνοιγε σε ένα πιάτο μια ολόκληρη στοίβα από πολύτιμες πέτρες Και αυτός κατεστράφη τελείως με τη φωτιά και δεν ξαναφάνηκε εις τον ορίζοντα της εδώ Ελλάδας

Και μια που μιλάμε για τον Φραγκομαχαλά την Ευρωπαϊκή οδό όπως τη χαρακτήρισαν λίαν σωστά και λίαν χαρακτηριστικά σ αυτό το δρόμο υπήρχαν ωραιότατα μαγαζιά με πολύ πλούσια είδη και ποικιλίες εμπορευμάτων για τις κυρίες Μεταξύ αυτών υπήρχαν και υποκαταστήματα μεγάλων μαγαζιών ευρωπαϊκών όπως ήταν το Μπον Μαρσέ ήταν του Σολάρι και άλλα

Ένα από τα ωραιότατα και πλουσιότατα πολυκαταστήματα του Φραγκομαχαλά ήταν του Ξενόπουλου Σ αυτό το κατάστημα μπορούσε κανείς να βρει ότι ήθελε Από ρούχα έτοιμα ευρωπαϊκά υφάσματα καπέλα γούνες ακόμα και έπιπλα Ήταν ένα πολύ μοντέρνο πολυκατάστημα σε τέσσερις ορόφους με πολύ πολύ πλούσιο και εκλεκτό εμπόρευμα Όπως είπα και πιο πριν οι δασμοί στη Σμύρνη πριν γίνει η Ελληνική κατοχή ήσαν υποτυπώδεις και έτσι μπορούσαν να εισάγονται εύκολα και πολύ φτηνά εμπορεύματα από την Ευρώπη

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο υπήρχαν και μερικά ονομαστά για τα είδη τους μαγαζιά όπως του Κοντορούση για παπούτσια του Παπαθωμά για γούνες του Μουτάφη για καπέλα του Γεωργιάδη για δαντέλες του Αλεξίου για έπιπλα

Επίσης υπήρχε και η Σαλ ντε Βαν όπου κάθε Κυριακή πρωί εγένοντο πλειστηριασμοί και πωλούσαν από όλα τα είδη Πίνακες κοσμήματα έπιπλα κτλ

Επίσης ήταν το περίφημο φαρμακείο του Μωραΐτη Στον ίδιο δρόμο δε ήταν και ένα ονομαστό ζαχαροπλαστείο η laquoΜυροβόλος Άνοιξηraquo Σ αυτό έχω να σας διηγηθώ ένα νόστιμο περιστατικό με τον περίφημο Τσουρτσούρα που ανέφερα προηγουμένως τον τύπο της Σμύρνης που έκλεβε τα σκυλιά

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου υπήρχε μεγάλη έλλειψη από μικρά κέρματα Έτσι πολλά μαγαζιά όταν επρόκειτο να δώσουν ρέστα και δεν είχαν ετύπωναν σε κάτι χαρτιά με τη σφραγίδα τους και ανέγραφαν το ποσό το οποίο αντιπροσώπευαν Μια μέρα είχε πάει στη laquoΜυροβόλοraquo ο Τσουρτσούρας και έφαγε λουκουμάδες κανταΐφια δεν ξέρω τι και αφού επλήρωσε

Digitized by 10uk1s

αντί ρέστα του δώσανε τέτοια χαρτάκια Στην απορία του που ρώτησε του απάντησαν ότι αυτά ισχύουν ως νόμισμα του καταστήματος

Μετά από λίγες μέρες πήγε πάλι ο ίδιος και αφού έφαγε του καλού καιρού εφώναξε το γκαρσόνι να πληρώσει και αντί πληρωμής έδωσε δικά του χαρτιά Στην απορία αυτών λέει laquoΓιατί τα δικά σας ισχύουν και τα δικά μου δεν ισχύουνraquo Τέτοιος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας

Επίσης ένα ονομαστό κατάστημα της Σμύρνης ήταν το laquoΑγγλοήστερνraquo Αυτό δεν ήταν στον Φραγκομαχαλά Ήταν σε έναν παράλληλο δρόμο Όλα του τα εμπορεύματα ήσαν προελεύσεως αγγλικής Εκεί μπορούσες να αγοράσεις έτοιμα ρούχα εγγλέζικα σκωτσέζικα καπαρντίνες παπούτσια

Επίσης εκτός από τα ωραία μαγαζιά του Φραγκομαχαλά που ανέφερα υπήρχαν και πολλά σε άλλα σημεία της Σμύρνης τα οποία ήσαν μάλλον χοντρικής πωλήσεως Πολλά από αυτά ανήκαν σε Αρμενίους οι οποίοι είχαν τα κεντρικά τους στο Λονδίνο και υποκαταστήματα στη Σμύρνη όπως ήταν του Ιπιρξιάν του Σιβρισαριάν του Εσαγιάν Γι αυτό υπήρχαν πολύ πλούσιοι Αρμεναίοι εις την Σμύρνη

Όταν μιλούσαμε πριν για τα χρυσοχοεία που ήσαν στης Μαντάμας το Χάνι μεταξύ των άλλων ανέφερα ότι πλάγια στο δικό μας ήταν ο κ Ευάγγελος Μανουσάκης Αυτός ήταν ένας πρωτοπόρος εις τις άτοκες δόσεις πωλήσεως τιμαλφών Είχε κατορθώσει να προσελκύσει το σύνολο των εργατριών που εργάζονταν στην επεξεργασία του καπνού τις καπνουλούδες όπως λέγαμε οι οποίες αγόραζαν χρυσά και πλήρωναν κάθε Σάββατο που έπαιρναν το βδομαδιάτικο πληρώνοντας με δόσεις Δηλαδή δούλευε τεφτεράκι Όταν ερχόταν το Σάββατο και κατέπλεε η πελατεία του κ Μανουσάκη επί ώρες μύριζε από καπνό ανεπεξέργαστο η γειτονιά μας διότι υπήρχαν στη Σμύρνη πάρα πολλές αποθήκες όπου εδούλευαν κοπέλες στην επεξεργασία του καπνού και μύριζαν φυσικά και αυτές Αυτός δε ο γείτονάς μας ο κ Μανουσάκης ο οποίος επέζησε και δούλεψε και αρκετά χρόνια εδώ στην Αθήνα είχε ένα φυσικό Εάν δεν κλείναμε εμείς το δικό μας μαγαζί δεν εννοούσε να κλείσει αυτός φοβούμενος φαίνεται μην του πάρουμε κανένα πελάτη

Ένα βράδυ συμφωνήσαμε με τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη και τον υπάλληλο που είχαμε τότε τον Σαββάκη να μην κλείσουμε νωρίς για να τον υποχρεώσουμε να μείνει και αυτός Και μείναμε ως τις δώδεκα τη νύχτα και αυτός δεν εννοούσε να κλείσει αν δεν φύγουμε εμείς

Και με την ευκαιρία της σημερινής μέρας μου τη χαρά που πήρα κάνοντας βέρες για την εγγονή μου τη Μαρίνα θυμήθηκα την ευχή που έδινε ο θείος μου ο Παναγιώτης σε όσους έκαναν βεργέτες βέρες κατά τους Αθηναίους παίρνοντάς τες από το μαγαζί μας Και έλεγε τότε laquoΚαλορίζικα και αμετάνιωταraquo

Και μια που μιλούμε για χρυσοχοεία θα κάνουμε ένα διαχωρισμό διακριτικό μεταξύ των χρυσοχόων του Φραγκομαχαλά και των χρυσοχόων του κατ εξοχήν δρόμου της χρυσοχοΐας της Μαντάμας το Χάνι

Οι χρυσοχόοι του Φραγκομαχαλά ήσαν μάλλον μεταπωληταί κοσμημάτων διότι όπως προανέφερα η εισαγωγή ειδών από την Ευρώπη στη Σμύρνη ήταν κάτι το εύκολο και δεν επιβαρυνόταν Δεν είχαν δηλαδή δικά τους εργαστήρια έφερναν τα περισσότερα είδη τους από το εξωτερικό και έκαναν παραγγελίες σε διαφόρους τεχνίτες της χρυσοχοΐας της Σμύρνης να κάνουν γι αυτούς κοσμήματα

Ένας από αυτούς που δούλευε για τους χρυσοχόους του Φραγκομαχαλά και προπαντός για τη φίρμα των αδελφών Γεωργιάδη ήταν όπως έμαθα εκ των υστέρων ο πατέρας μου Επειδή ο πατέρας μου είχε έξι παιδιά και ο θείος μου παρ όλο που παντρεύτηκε δύο φορές δεν απέκτησε παιδιά ήταν υποχρεωμένος να δουλεύει και να αποδίδει περισσότερο εις τον συνεταιρισμό για να έχει και

Digitized by 10uk1s

περισσότερα τραβήγματα Γι αυτό πολλά κοσμήματα τα οποία έφερναν τη φίρμα Γεωργιάδη ήσαν κατασκευές του πατέρα μου ο οποίος εθεωρείτο από τους καλύτερους τεχνίτες της Σμύρνης Διότι και καλός τεχνίτης ήταν αλλά και εφευρετικός

Από την Ευρώπη εισήγαν πολλά έτοιμα κοσμήματα ματ Όπως είναι γνωστό στη Σμύρνη δεν υπήρχε ηλεκτρισμός και επομένως δεν υπήρχαν τα κατάλληλα μηχανήματα για να δημιουργήσουν το ματ που λέγαμε

Ο πατέρας μου σκέφτηκε και έκανε μία δική του εφεύρεση πρωτόγονη αλλά αποδοτική Σκέφτηκε ότι τα χτυπήματα σε μία λεία επιφάνεια κοσμήματος δημιουργούν αυτό το είδος του ματ Γι αυτό φρόντισε και πήρε σπασμένα τζάμια τα οποία άλεσε και τα έκανε ψιλά σαν αλεύρι και στο σπίτι επάνω το δικό μας έκανε μία εγκατάσταση Δηλαδή στην ταράτσα εφήρμοσε ένα είδος υδρορρόης που από πάνω είχε ένα χωνί έριχνε μέσα αυτά τα τρίμματα των τζαμιών και πέφτανε με ορμή κάτω εκεί που βρισκόταν το κόσμημα και χτυπώντας το πολύ εδημιουργείτο ματ Αυτό δεν το ήξεραν αυτοί και έτσι ο πατέρας μου είχε μία πρόσθετη αμοιβή Μία πρόσθετη ενίσχυση στα οικονομικά του

Στο μαγαζί μας της Σμύρνης θυμάμαι ότι υπήρχαν αυτά τα σύνεργα Δηλαδή ένα μεγάλο χωνί ένα είδος υδρορρόης και κάτω ένα μεγάλο δοχείο σαν βαρέλι το οποίο υποδέχετο τα τρίμματα Έπειτα τα ξανάβαζαν σε έναν κουβά τα ξανανέβαζε ο μεγάλος μου αδελφός στην ταράτσα και τα ξανάριχνε

Επίσης υπήρχαν εκεί πολλά καλούπια για να κάνουμε κοσμήματα διότι τα κοσμήματα στη Σμύρνη όπως είπα ήσαν τα περισσότερα χειροποίητα Δεν υπήρχαν χυτόπρεσες και τέτοια

Επίσης το λιώσιμο του χρυσού γινόταν σε καμίνια με κάρβουνα Υπήρχε φυσερό από πάνω υπήρχε και καμίνι και έβαζαν το χρυσό σε χωνάκια που τα λέγαμε ποτάδες Όταν ο θείος μου επρόκειτο να λιώσει χρυσό εμένα η δουλειά μου ήταν να δουλεύω το φυσερό αφού προηγουμένως ανέβαινα και άνοιγα το πίσω παράθυρο του εργαστηρίου Ο τοίχος του έβλεπε στον περίβολο της εκκλησίας των Καπουκίνων που ήταν ιδιοκτησία του μαγαζιού μας

Επίσης στη Σμύρνη φυσικά δεν υπήρχε ούτε ωράριο ούτε συνδικάτα εργατών Ένας καλός τεχνίτης ήταν πάντα περιζήτητος και έβρισκε δουλειά εύκολα ενώ έναν τεμπέλη ή άχρηστο το αφεντικό είχε όλο το ελεύθερο να τον απολύσει χωρίς να έχει συνέπειες

Στη Σμύρνη στην ωραία πόλη της χαράς και της εργασίας (διότι στη Σμύρνη για να είσαι φτωχός έπρεπε να είσαι τεμπέλης) υπήρχε δουλειά για όλους Δεν εδικαιολογείτο άνθρωπος φτωχός εκτός αν ήταν τεμπέλης

Όπως μου είπε η μητέρα μου επειδή οι περισσότερες δουλειές και τα περισσότερα δώρα γίνονταν το Δεκέμβρη και την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και όχι των Χριστουγέννων όπως τώρα που φραγκέψαμε ο πατέρας μου εγκαθίστατο και κοιμόταν και τη νύχτα μέσα στο μαγαζί δουλεύοντας είκοσι ώρες το εικοσιτετράωρο Έπαιρνε το στρώμα του και το πάπλωμά του και κοιμόταν σε έναν καναπέ του μαγαζιού Μόνο κάθε Σάββατο πήγαινε σπίτι για να πλυθεί να καθαριστεί να αλλάξει ρούχα και αυτό όπως προανέφερα διότι ήταν υποχρεωμένος να συνεισφέρει περισσότερα λόγω των περισσοτέρων εξόδων που είχε με τη μεγάλη του οικογένεια

Τα δύο τρία τελευταία χρόνια προ της Καταστροφής ήσαν πολύ στη μόδα στη Σμύρνη τα βραχιόλια Τα περίφημα σμυρναίικα βραχιόλια Οι σαλίγκαροι τα τσατιά κτλ Αυτά όλα γίνονταν από χρυσό 22 καρατίων Δηλαδή λιώνανε απευθείας ή αγγλικές λίρες ή τουρκικές λίρες ή εικοσόφραγκα και έτσι

Digitized by 10uk1s

εγίνοντο αυτά τα ωραία σμυρναίικα βραχιόλια Αυτή η μόδα ήταν και ένα είδος σωτηρίας για τη μετέπειτα προσφυγιά διότι όσοι πρόσφυγες κατόρθωσαν και γλίτωσαν και έφεραν τα χρυσά τους εδώ πουλώντας τα μπόρεσαν να δημιουργήσουν τον πρώτο πυρήνα της εγκαταστάσεώς τους Φυσικά η έλευση των προσφύγων βοήθησε πολύ και την οικονομία της Ελλάδας Η αλήθεια είναι ότι οι Ελλαδίτες τρόμαξαν όταν είδαν το κύμα των προσφύγων φοβούμενοι ότι αυτό θα φέρει ανεργία και μεγάλη φτώχεια Αλλά όπως είπα και εγώ σε μία εκπομπή της τηλεόρασης για τη μαύρη επέτειο της καταστροφής της Σμύρνης οι πρόσφυγες ακούμπησαν μεν εις τον κορμό της μητέρας πατρίδος αλλά δεν ακούμπησαν ως παράσιτα αλλά ως μπόλια και εμπόλιασαν τον κορμό της Ελλάδος και γι αυτό πήγε πολύ μπροστά η Ελλάς Απόδειξη είναι η Μακεδονία Δεν ξέρω αν το ξαναείπα αλλά όσες φορές και να το πει κανείς δεν αρκεί Η εγκατάσταση των προσφύγων και προπαντός των Ποντίων εδημιούργησε ένα ωραίο στρώμα Ελλήνων εις τη Μακεδονία Και όχι μόνο ανεπτύχθη οικονομικώς και βιομηχανικώς αλλά διορθώθηκε και εθνολογικώς

Διότι πριν από την έλευση των προσφύγων με τις προπαγάνδες και με τις διώξεις πολλοί παρ όλο που ήσαν Έλληνες εις το αίσθημα ήσαν σλαβόφωνοι πράγμα που ενίσχυε τότε την προπαγάνδα της Βουλγαρίας που επιζητούσε να μας φάει τη Θεσσαλονίκη

Όπως είπα η έλευση των προσφύγων οι οποίοι ήσαν γυμνοί και δεν είχαν ούτε ρούχα ούτε ένα κρεβάτι να κοιμηθούν εβοήθησε πολύ την εθνική οικονομία Ήρθαν τότε και πολλά δολλάρια προπαντός από τους Αμερικανούς οι οποίοι ήσαν οι μόνοι που πραγματικά εβοήθησαν στην εγκατάσταση των προσφύγων και πολλές βιοτεχνίες μικρές εδούλεψαν και εξελίχθηκαν σε βιομηχανίες Διότι ερχόμενοι οι πρόσφυγες ήσαν υποχρεωμένοι να αγοράσουν από παπούτσια κάλτσες έως κρεβάτια έως μαχαιροπίρουνα έως πιάτα και εν πάση περιπτώσει το νοικοκυριό Οι δικές μας οι γυναίκες ήσαν προκομμένες και καθαρές Τις είπαν παστρικές με διφορούμενη έννοια Εμείς θα πάρουμε την καλή έννοια Ήσαν πράγματι παστρικές και νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς όπου η ζωή ήταν πρωτόγονη όπου δεν υπήρχε αποχέτευση και τα βρωμόνερα κυκλοφορουσανε μέσα στους δρόμους δεν εξεδηλώθη ποτέ καμία επιδημία λόγω της καθαριότητας την οποία κρατούσαν οι γυναίκες οι δικές μας εις τα σπίτια τους

Η άλλη διφορούμενη έννοια του παστρικές ήταν καλοαντρούδες Τραβούσαν τους άντρες τους Ελλαδίτες και θύμωναν οι κοπέλες διότι έχαναν τις ευκαιρίες Οι γυναίκες οι δικές μας ήσαν καλές μαγείρισσες καλές νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς με τις πρωτόγονες εγκαταστάσεις όπου έμεναν ολόκληρες οικογένειες σε μία παράγκα η οποία είχε ένα υποτυπώδες παραθυράκι μόλις εξοικονομούσαν κανένα κομματάκι πανί έφτιαχναν μία κουρτινουλα και μόλις βρίσκανε κανένα κουτί από κονσέρβα και λίγο χώμα κατόρθωναν και φύτευαν πότε ένα βασιλικό και πότε ένα γεράνι

Και όταν γύριζε ο άντρας κουρασμένος από το μεροκάματο έβρισκε πάντοτε στο σπίτι έτοιμο να τον περιμένει κάτι καλομαγειρεμένο Φτωχό μεν αλλά περιποιημένο Η δύναμη και το κουράγιο που έδωσαν οι γυναίκες της προσφυγιάς στους άντρες πρόσφυγες είναι βεβαιωμένα Χάρη εις την περιποίηση χάρη εις το κουράγιο που έδιναν κατορθώσαμε να κρατηθούμε στα πόδια μας

Ως απόδειξη θα φέρω ένα μικρό παράδειγμα Αυτή την εποχή υπάρχει μια πολύ μεγάλη βιομηχανία μπισκότων και ζυμαρικών οι αδελφοί Παπαδόπουλοι Οι γονείς αυτών είχαν εγκατασταθεί σε μία παράγκα στη Θεσσαλονίκη Η μητέρα τής οικογένειας εζύμωνε και έψηνε όλη μέρα κουλουράκια τα οποία ο πατέρας Παπαδόπουλος τα έπαιρνε σε έναν ταβλά στο κεφάλι του και έβγαινε και τα πουλούσε στους δρόμους

Ε λοιπόν τα παιδιά αυτής της οικογένειας μεγαλώνοντας με το παράδειγμα της εργατικότητος

Digitized by 10uk1s

κατόρθωσαν σήμερα να συναγωνίζονται ευρωπαϊκά είδη σαν τα δικά τους

Και μια και μιλήσαμε για την κακία της εκφράσεως laquoοι παστρικέςraquo ας μιλήσουμε και για το ειρωνικό laquoτι είχαμε και τι χάσαμεraquo Μπορεί μερικές απλοϊκές γυναικούλες προσφυγίνες να το είπανε καμιά φορά Αλλά είναι βέβαιο ότι και είχαμε και χάσαμε Είχαμε το παν και χάσαμε το παν σε μια στιγμή Εδώ μια ζημιά που γίνεται σε οιοδήποτε σπιτικό δηλαδή το να σπάσει ένα πιάτο ένα ποτήρι μας δημιουργεί μια κάποια στεναχώρια Φανταστείτε το βιος γενεών ολόκληρων να το αφήνεις έρμαιο στις αρπαγές των Τούρκων Να κλειδώνεις την πόρτα σου και να πετάς το κλειδί γιατί ξέρεις ότι δεν θα ξαναμπείς στο σπιτικό σου

Και για μεν τα σπίτια και τα μαγαζιά μας που καήκανε κατά κάποιο τρόπο το παίρνεις απόφαση Αλλά σκεφτείτε να έχεις ένα σπίτι ή μία ανθούσα επιχείρηση να την αφήνεις στα χέρια άλλων και να φεύγεις ξυπόλυτος και γυμνός με ένα μπογαλάκι μόνο στο χέρι γιατί δεν είχες τη δυνατότητα να πάρεις κάτι περισσότερο μαζί σου

Φυσικά και το σπίτι που μας φιλοξένησε μετά τη φωτιά του κ Ανέστη ένα αρχοντικό με τρία δωμάτια υποδοχής χωριστά το λίβινγκ την αυλή όπως τη λέγανε στη Σμύρνη με έξι υπνοδωμάτια επάνω με μία επίπλωση θαύμα διότι ο άνθρωπος αυτός ήταν καπνέμπορος καπνοπαραγωγός μάλλον και σταφιδοπαραγωγός με τεράστια κτηματική περιουσία και είχε κατορθώσει να δημιουργήσει μια καλή κατάσταση mdash και να ξέρει ότι αφήνει αυτό το σπίτι όπως είναι και φεύγει για να μην το ξαναδεί ποτέ

Το ίδιο συνέβη και με τον θείο μου Το σπίτι του Τσιντσίνη του θείου μου όπως προείπα κάηκε αλλά το εργοστάσιό του ο αλευρόμυλος ο οποίος ήταν ο καλύτερος των Βαλκανίων διότι με την ελληνική κατοχή σιγουρεύτηκε πλέον και καταξοδεύτηκε και ανανέωσε το σύνολο των εργαλείων του (και μάλιστα είχε φέρει ειδικό τεχνίτη από την Ελβετία διότι τα μηχανήματα ήσαν ελβετικά Αυτές τις λεπτομέρειες τις ήξερα διότι στο εργοστάσιο ήταν διευθυντής ο δεύτερος αδελφός μου ο Νίκος Είχαν φέρει όπως είπα ειδικό τεχνοκράτη από την Ελβετία τον κ Σενώ τον οποίο βρήκαμε μετά την Καταστροφή εις τους μύλους του Αγίου Γεωργίου Αυτός διοργάνωσε τους μύλους του Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι και επειδή γνωριζόταν με τον αδελφό μου τον Νίκο κατά την κατοχή πήγαμε και μας έδωσε μια μεγάλη ποσότητα αλεύρι) αυτό λοιπόν το τεράστιο εργοστάσιο το οποίο επειδή ήταν κοντά στην παραλία της Σμύρνης είχε δική του προβλήτα όπου επλεύριζαν τα πλοία που έφερναν αγγλικό κάρβουνο διότι το εργοστάσιο εργαζόταν με δική του κίνηση και ξεφόρτωνε κάρβουνα και φόρτωνε άλευρα για να κάνει εξαγωγή mdash αυτή την τεράστια περιουσία ο θείος μου την εγκατέλειψε και ήρθε εδώ αφού είχε χάσει και τον μοναχογιό του μαζί με τη θεία μου και αν δεν ήμαστε εμείς δεν θα είχε ούτε να κοιμηθεί πουθενά ούτε να φάει πουθενά

Σημειώστε ότι το 1948 που είχα πάει στη Σμύρνη πήγα και βρήκα το εργοστάσιο και ακόμα το 48 δηλαδή είκοσι έξι χρόνια αργότερα υπήρχε η επιγραφή laquoΙωάννης Ν Τσιντσίνηςraquo διότι το κτίριο ήταν τετραώροφο με τα γραφεία και οι Τούρκοι δεν είχαν την ευχέρεια να σβήσουν την επιγραφή

Το laquoτι είχαμε και το τι χάσαμεraquo είναι βέβαιο Διότι όπως είπα είχαμε το βιος μας είχαμε το σπιτικό μας είχαμε τη δουλειά μας είχαμε την προκοπή μας και όλα αυτά χαθήκανε σε μία ώρα μέσα σε μία κακιά στιγμή

Αυτά τα λίγα είχα να πω χωρίς να έχω ούτε τη μόρφωση ούτε την προπαρασκευή για να μάθουν τα παιδιά μου και τα εγγόνια μου λίγα πράγματα από την καημένη μας πατρίδα από τις ρίζες μας

Digitized by 10uk1s

μαθηματικών που μας έβαλε ήταν και εύκολο και κάτι που το ήξερα πολύ καλά Έτσι πήρα 9 λίαν καλώς στα μαθηματικά παρ όλο που φοβήθηκα τη γρουσουζιά του φραγκόπαπα

Το γυμνάσιο που ανέφερα πριν ότι φοιτούσα της Αρμοστείας ήτανε στο Φαρδύ της Ευαγγελίστριας Και όπως έχω πει και προηγουμένως τα τοπωνύμια της Σμύρνης εδηλούντο αναλόγως με την εκκλησία που ήταν στην περιφέρεια Εκτός όμως αυτού εις την εμπορική ζώνη της Σμύρνης υπήρχαν τοπωνύμια τα οποία αναφέροντο εις τη συγκέντρωση των ειδικών μαγαζιών που ασχολούντο με το εμπόριο Και είχαμε τα Γυαλιάδικα όπου επωλούντο κρύσταλλα κτλ τα Σιδεράδικα που είχαν είδη για σπίτια για οικοδομές και εν γένει χρήσιμα για το νοικοκυριό

Ένα μεγάλο και ονομαστό μαγαζί σ αυτή την περιφέρεια ήτανε του Μαύρου ιδιοκτησία Νικολαΐδη Ήταν τα Γουρουνάδικα δηλαδή όπου επωλείτο χοιρινό κρέας και τα παράγωγα του χοιρινού Διότι όπως είναι γνωστό οι Τούρκοι απηγορεύετο από τη θρησκεία τους να τρώνε χοιρινό κρέας και γι αυτό τα μαγαζιά που πουλούσαν χοιρινά κρέατα ήσαν πολύ απομακρυσμένα από την αγορά που είχε μοσχάρια και αρνιά Μια τέτοια όπως προαναφέραμε μεγάλη αγορά ήταν οι Μεγάλες Ταβέρνες στην οποία υπήρχαν πάρα πολλά κρεοπωλεία όπου μπορούσε να πάρει κανείς ωραία κρέατα

Επίσης ήταν τα Σερβετάδικα Τώρα γιατί τα λέγανε έτσι δεν ξέρω Ήταν τα Ταμπάκικα Ταμπάκικα ήταν εκεί όπου επεξεργάζοντο τα δέρματα

Επίσης ήταν και τα Κουμουτζίδικα Τα Κουμουτζίδικα ήταν της Μαντάμας το Χάνι Μέσα σ αυτό ήσαν κατά πλειονότητα χρυσοχοεία Εκτός από το δικό μας πλάγιά μας ήταν του κ Ευάγγελου Μανουσάκη του Μιχαλάκη Σωτηρίου του Πωλ Τας του Θεόδωρου Αδαμόπουλου Πλάγια μας ήσαν επίσης οι αδελφοί Κόρη και δύο τρεις άλλοι που μου διαφεύγουν τα επίθετά τους

Φυσικά υπήρχαν εκεί και ένα δυο άλλα είδη καταστημάτων Μεταξύ αυτών ήταν και το οδοντιατρείο των αδελφών Γκρανιέ οι οποίοι είχαν ένα είδος βιτρίνας όπου προέβαλλαν μασέλες οι οποίες με ένα ελατήριο ανοιγόκλειναν σαν να μασούσαν Θέαμα λίγο μακάβριο

Και μια που μιλάμε για χρυσοχοεία πρέπει να τονίσω μία σωβινιστική περίπτωση Όλοι οι αδαμαντοδέτες της Σμύρνης οι μουχλαϊτζήδες όπως τους λέγανε με την τουρκική λέξη ήσαν Αρμένιοι και δεν παίρνανε ποτέ υπάλληλο ή βοηθό άλλης εθνότητας παρά μόνο Αρμενίους για να κρατάνε κλειστό το επάγγελμα στα χέρια τους Στη γειτονιά μας δηλαδή εις τα Κουμουτζίδικα της Μαντάμας το Χάνι ήταν και ένας Αρμένης αδαμαντοδέτης περίφημος ο κ Βανέτσας Ήταν τεράστιος Χωρίς υπερβολή θα ζύγιζε πλέον των 150 κιλών και αυτό το θηρίο έκανε τόσο ωραία δουλειά και τόσο λεπτή που πολλοί ήρχοντο και από την Κωνσταντινούπολη ακόμη να φέρουν κοσμήματα για να τους εφαρμόσει τις πέτρες όχι μόνο εφαρμόζοντας αυτές αλλά σχεδόν κεντώντας το ίδιο το κόσμημα

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι ήσαν και στο Φραγκομαχαλά Μεταξύ αυτών οι αδελφοί Γεωργιάδη οι οποίοι ως αντιπρόσωποι του Κριστόφλ είχαν αρκετά ασήμια διότι ήταν εύκολη η εισαγωγή από την Ευρώπη επειδή οι τελωνειακοί δασμοί τότε στη Σμύρνη ήσαν υποτυπώδεις

Ήταν το κατάστημα του Ατζιτήρη με πλουσιότατη βιτρίνα Ο άνθρωπος αυτός κατεστράφη τελείως με την Καταστροφή Δεν μπόρεσε να εμφανιστεί πλέον εις την Ελλάδα και μάθαμε ότι όταν πέθανε έγινε έρανος για να τον θάψουν Ο άνθρωπος ο οποίος εθεωρείτο από τους πλουσιότερους χρυσοχόους

Επίσης ήταν ένας Φραγκολεβαντίνος ο Ρουτζιέρι ένας Αρμένης ο Μινασιάν και εις τον δρόμο αυτό το 1873 μετά βεβαιότητος και εις τον αριθμό 57 εμφανίστηκε για πρώτη φορά σίγουρα η φίρμα

Digitized by 10uk1s

laquoΚατραμόπουλοιraquo Ευρέθηκε ένα κουτάκι το οποίο μας προσέφερε μία παλιά μας πελάτισσα και το οποίο αναφέρει το εξής laquoΠ Κατραμόπουλοςraquo mdashήταν ο θείος μουmdash laquoκαι Σίαraquo mdash ήταν ο πατέρας μου laquoΟδός Ευρωπαϊκή αριθμός 57raquo Οι δικοί μου από εθνικισμό από σωβινισμό δεν ήθελαν να αναφέρουν τη λέξη Φραγκομαχαλάς και γι αυτό αναφέρουν laquoοδός Ευρωπαϊκήraquo Και από κάτω laquoΣμύρνη 1873raquo

Λοιπόν για να αναφέρεται το κουτάκι στο 1873 δεν θα πει ότι εκείνη τη χρονιά άνοιξε για πρώτη φορά το χρυσοχοείο μας Τουλάχιστον θα πρέπει να πάμε τρία χρόνια πίσω Επομένως στο 1870 Από την Ευρωπαϊκή οδό νούμερο 57 μετεφέρθη κατόπιν το κατάστημά μας εις της Μαντάμας το Χάνι που προανέφερα και η φίρμα πλέον ήταν laquoΑδελφοί Κατραμόπουλοιraquo Όχι laquoΠ Κατραμόπουλος και Σίαraquo πλέον

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι πάντοτε Έλληνες ή το πολύ Αρμεναίοι ή Φραγκολεβαντίνοι ήσαν εις το λεγόμενο Τσαρσί δηλαδή κοντά εις την τουρκική συνοικία Μεταξύ αυτών ήταν και ο κ Παπαδόπουλος ο περίφημος Μαστρογιάννης ο οποίος έκανε και εμπόριο πολυτίμων λίθων Λέγεται ότι ήταν τόσο πλούσιος ώστε τις πέτρες τα διαμάντια ή τα μπρουγιάν ή τα ρουμπίνια δεν τα είχε στις λεγόμενες ποσέτες δηλαδή στα χάρτινα περιτυλίγματα αλλά σε ολόκληρα τσαντάκια ή γρουμπάκια από δέρμα και όταν ζήταγες να αγοράσεις ένα διαμάντι σου άνοιγε σε ένα πιάτο μια ολόκληρη στοίβα από πολύτιμες πέτρες Και αυτός κατεστράφη τελείως με τη φωτιά και δεν ξαναφάνηκε εις τον ορίζοντα της εδώ Ελλάδας

Και μια που μιλάμε για τον Φραγκομαχαλά την Ευρωπαϊκή οδό όπως τη χαρακτήρισαν λίαν σωστά και λίαν χαρακτηριστικά σ αυτό το δρόμο υπήρχαν ωραιότατα μαγαζιά με πολύ πλούσια είδη και ποικιλίες εμπορευμάτων για τις κυρίες Μεταξύ αυτών υπήρχαν και υποκαταστήματα μεγάλων μαγαζιών ευρωπαϊκών όπως ήταν το Μπον Μαρσέ ήταν του Σολάρι και άλλα

Ένα από τα ωραιότατα και πλουσιότατα πολυκαταστήματα του Φραγκομαχαλά ήταν του Ξενόπουλου Σ αυτό το κατάστημα μπορούσε κανείς να βρει ότι ήθελε Από ρούχα έτοιμα ευρωπαϊκά υφάσματα καπέλα γούνες ακόμα και έπιπλα Ήταν ένα πολύ μοντέρνο πολυκατάστημα σε τέσσερις ορόφους με πολύ πολύ πλούσιο και εκλεκτό εμπόρευμα Όπως είπα και πιο πριν οι δασμοί στη Σμύρνη πριν γίνει η Ελληνική κατοχή ήσαν υποτυπώδεις και έτσι μπορούσαν να εισάγονται εύκολα και πολύ φτηνά εμπορεύματα από την Ευρώπη

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο υπήρχαν και μερικά ονομαστά για τα είδη τους μαγαζιά όπως του Κοντορούση για παπούτσια του Παπαθωμά για γούνες του Μουτάφη για καπέλα του Γεωργιάδη για δαντέλες του Αλεξίου για έπιπλα

Επίσης υπήρχε και η Σαλ ντε Βαν όπου κάθε Κυριακή πρωί εγένοντο πλειστηριασμοί και πωλούσαν από όλα τα είδη Πίνακες κοσμήματα έπιπλα κτλ

Επίσης ήταν το περίφημο φαρμακείο του Μωραΐτη Στον ίδιο δρόμο δε ήταν και ένα ονομαστό ζαχαροπλαστείο η laquoΜυροβόλος Άνοιξηraquo Σ αυτό έχω να σας διηγηθώ ένα νόστιμο περιστατικό με τον περίφημο Τσουρτσούρα που ανέφερα προηγουμένως τον τύπο της Σμύρνης που έκλεβε τα σκυλιά

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου υπήρχε μεγάλη έλλειψη από μικρά κέρματα Έτσι πολλά μαγαζιά όταν επρόκειτο να δώσουν ρέστα και δεν είχαν ετύπωναν σε κάτι χαρτιά με τη σφραγίδα τους και ανέγραφαν το ποσό το οποίο αντιπροσώπευαν Μια μέρα είχε πάει στη laquoΜυροβόλοraquo ο Τσουρτσούρας και έφαγε λουκουμάδες κανταΐφια δεν ξέρω τι και αφού επλήρωσε

Digitized by 10uk1s

αντί ρέστα του δώσανε τέτοια χαρτάκια Στην απορία του που ρώτησε του απάντησαν ότι αυτά ισχύουν ως νόμισμα του καταστήματος

Μετά από λίγες μέρες πήγε πάλι ο ίδιος και αφού έφαγε του καλού καιρού εφώναξε το γκαρσόνι να πληρώσει και αντί πληρωμής έδωσε δικά του χαρτιά Στην απορία αυτών λέει laquoΓιατί τα δικά σας ισχύουν και τα δικά μου δεν ισχύουνraquo Τέτοιος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας

Επίσης ένα ονομαστό κατάστημα της Σμύρνης ήταν το laquoΑγγλοήστερνraquo Αυτό δεν ήταν στον Φραγκομαχαλά Ήταν σε έναν παράλληλο δρόμο Όλα του τα εμπορεύματα ήσαν προελεύσεως αγγλικής Εκεί μπορούσες να αγοράσεις έτοιμα ρούχα εγγλέζικα σκωτσέζικα καπαρντίνες παπούτσια

Επίσης εκτός από τα ωραία μαγαζιά του Φραγκομαχαλά που ανέφερα υπήρχαν και πολλά σε άλλα σημεία της Σμύρνης τα οποία ήσαν μάλλον χοντρικής πωλήσεως Πολλά από αυτά ανήκαν σε Αρμενίους οι οποίοι είχαν τα κεντρικά τους στο Λονδίνο και υποκαταστήματα στη Σμύρνη όπως ήταν του Ιπιρξιάν του Σιβρισαριάν του Εσαγιάν Γι αυτό υπήρχαν πολύ πλούσιοι Αρμεναίοι εις την Σμύρνη

Όταν μιλούσαμε πριν για τα χρυσοχοεία που ήσαν στης Μαντάμας το Χάνι μεταξύ των άλλων ανέφερα ότι πλάγια στο δικό μας ήταν ο κ Ευάγγελος Μανουσάκης Αυτός ήταν ένας πρωτοπόρος εις τις άτοκες δόσεις πωλήσεως τιμαλφών Είχε κατορθώσει να προσελκύσει το σύνολο των εργατριών που εργάζονταν στην επεξεργασία του καπνού τις καπνουλούδες όπως λέγαμε οι οποίες αγόραζαν χρυσά και πλήρωναν κάθε Σάββατο που έπαιρναν το βδομαδιάτικο πληρώνοντας με δόσεις Δηλαδή δούλευε τεφτεράκι Όταν ερχόταν το Σάββατο και κατέπλεε η πελατεία του κ Μανουσάκη επί ώρες μύριζε από καπνό ανεπεξέργαστο η γειτονιά μας διότι υπήρχαν στη Σμύρνη πάρα πολλές αποθήκες όπου εδούλευαν κοπέλες στην επεξεργασία του καπνού και μύριζαν φυσικά και αυτές Αυτός δε ο γείτονάς μας ο κ Μανουσάκης ο οποίος επέζησε και δούλεψε και αρκετά χρόνια εδώ στην Αθήνα είχε ένα φυσικό Εάν δεν κλείναμε εμείς το δικό μας μαγαζί δεν εννοούσε να κλείσει αυτός φοβούμενος φαίνεται μην του πάρουμε κανένα πελάτη

Ένα βράδυ συμφωνήσαμε με τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη και τον υπάλληλο που είχαμε τότε τον Σαββάκη να μην κλείσουμε νωρίς για να τον υποχρεώσουμε να μείνει και αυτός Και μείναμε ως τις δώδεκα τη νύχτα και αυτός δεν εννοούσε να κλείσει αν δεν φύγουμε εμείς

Και με την ευκαιρία της σημερινής μέρας μου τη χαρά που πήρα κάνοντας βέρες για την εγγονή μου τη Μαρίνα θυμήθηκα την ευχή που έδινε ο θείος μου ο Παναγιώτης σε όσους έκαναν βεργέτες βέρες κατά τους Αθηναίους παίρνοντάς τες από το μαγαζί μας Και έλεγε τότε laquoΚαλορίζικα και αμετάνιωταraquo

Και μια που μιλούμε για χρυσοχοεία θα κάνουμε ένα διαχωρισμό διακριτικό μεταξύ των χρυσοχόων του Φραγκομαχαλά και των χρυσοχόων του κατ εξοχήν δρόμου της χρυσοχοΐας της Μαντάμας το Χάνι

Οι χρυσοχόοι του Φραγκομαχαλά ήσαν μάλλον μεταπωληταί κοσμημάτων διότι όπως προανέφερα η εισαγωγή ειδών από την Ευρώπη στη Σμύρνη ήταν κάτι το εύκολο και δεν επιβαρυνόταν Δεν είχαν δηλαδή δικά τους εργαστήρια έφερναν τα περισσότερα είδη τους από το εξωτερικό και έκαναν παραγγελίες σε διαφόρους τεχνίτες της χρυσοχοΐας της Σμύρνης να κάνουν γι αυτούς κοσμήματα

Ένας από αυτούς που δούλευε για τους χρυσοχόους του Φραγκομαχαλά και προπαντός για τη φίρμα των αδελφών Γεωργιάδη ήταν όπως έμαθα εκ των υστέρων ο πατέρας μου Επειδή ο πατέρας μου είχε έξι παιδιά και ο θείος μου παρ όλο που παντρεύτηκε δύο φορές δεν απέκτησε παιδιά ήταν υποχρεωμένος να δουλεύει και να αποδίδει περισσότερο εις τον συνεταιρισμό για να έχει και

Digitized by 10uk1s

περισσότερα τραβήγματα Γι αυτό πολλά κοσμήματα τα οποία έφερναν τη φίρμα Γεωργιάδη ήσαν κατασκευές του πατέρα μου ο οποίος εθεωρείτο από τους καλύτερους τεχνίτες της Σμύρνης Διότι και καλός τεχνίτης ήταν αλλά και εφευρετικός

Από την Ευρώπη εισήγαν πολλά έτοιμα κοσμήματα ματ Όπως είναι γνωστό στη Σμύρνη δεν υπήρχε ηλεκτρισμός και επομένως δεν υπήρχαν τα κατάλληλα μηχανήματα για να δημιουργήσουν το ματ που λέγαμε

Ο πατέρας μου σκέφτηκε και έκανε μία δική του εφεύρεση πρωτόγονη αλλά αποδοτική Σκέφτηκε ότι τα χτυπήματα σε μία λεία επιφάνεια κοσμήματος δημιουργούν αυτό το είδος του ματ Γι αυτό φρόντισε και πήρε σπασμένα τζάμια τα οποία άλεσε και τα έκανε ψιλά σαν αλεύρι και στο σπίτι επάνω το δικό μας έκανε μία εγκατάσταση Δηλαδή στην ταράτσα εφήρμοσε ένα είδος υδρορρόης που από πάνω είχε ένα χωνί έριχνε μέσα αυτά τα τρίμματα των τζαμιών και πέφτανε με ορμή κάτω εκεί που βρισκόταν το κόσμημα και χτυπώντας το πολύ εδημιουργείτο ματ Αυτό δεν το ήξεραν αυτοί και έτσι ο πατέρας μου είχε μία πρόσθετη αμοιβή Μία πρόσθετη ενίσχυση στα οικονομικά του

Στο μαγαζί μας της Σμύρνης θυμάμαι ότι υπήρχαν αυτά τα σύνεργα Δηλαδή ένα μεγάλο χωνί ένα είδος υδρορρόης και κάτω ένα μεγάλο δοχείο σαν βαρέλι το οποίο υποδέχετο τα τρίμματα Έπειτα τα ξανάβαζαν σε έναν κουβά τα ξανανέβαζε ο μεγάλος μου αδελφός στην ταράτσα και τα ξανάριχνε

Επίσης υπήρχαν εκεί πολλά καλούπια για να κάνουμε κοσμήματα διότι τα κοσμήματα στη Σμύρνη όπως είπα ήσαν τα περισσότερα χειροποίητα Δεν υπήρχαν χυτόπρεσες και τέτοια

Επίσης το λιώσιμο του χρυσού γινόταν σε καμίνια με κάρβουνα Υπήρχε φυσερό από πάνω υπήρχε και καμίνι και έβαζαν το χρυσό σε χωνάκια που τα λέγαμε ποτάδες Όταν ο θείος μου επρόκειτο να λιώσει χρυσό εμένα η δουλειά μου ήταν να δουλεύω το φυσερό αφού προηγουμένως ανέβαινα και άνοιγα το πίσω παράθυρο του εργαστηρίου Ο τοίχος του έβλεπε στον περίβολο της εκκλησίας των Καπουκίνων που ήταν ιδιοκτησία του μαγαζιού μας

Επίσης στη Σμύρνη φυσικά δεν υπήρχε ούτε ωράριο ούτε συνδικάτα εργατών Ένας καλός τεχνίτης ήταν πάντα περιζήτητος και έβρισκε δουλειά εύκολα ενώ έναν τεμπέλη ή άχρηστο το αφεντικό είχε όλο το ελεύθερο να τον απολύσει χωρίς να έχει συνέπειες

Στη Σμύρνη στην ωραία πόλη της χαράς και της εργασίας (διότι στη Σμύρνη για να είσαι φτωχός έπρεπε να είσαι τεμπέλης) υπήρχε δουλειά για όλους Δεν εδικαιολογείτο άνθρωπος φτωχός εκτός αν ήταν τεμπέλης

Όπως μου είπε η μητέρα μου επειδή οι περισσότερες δουλειές και τα περισσότερα δώρα γίνονταν το Δεκέμβρη και την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και όχι των Χριστουγέννων όπως τώρα που φραγκέψαμε ο πατέρας μου εγκαθίστατο και κοιμόταν και τη νύχτα μέσα στο μαγαζί δουλεύοντας είκοσι ώρες το εικοσιτετράωρο Έπαιρνε το στρώμα του και το πάπλωμά του και κοιμόταν σε έναν καναπέ του μαγαζιού Μόνο κάθε Σάββατο πήγαινε σπίτι για να πλυθεί να καθαριστεί να αλλάξει ρούχα και αυτό όπως προανέφερα διότι ήταν υποχρεωμένος να συνεισφέρει περισσότερα λόγω των περισσοτέρων εξόδων που είχε με τη μεγάλη του οικογένεια

Τα δύο τρία τελευταία χρόνια προ της Καταστροφής ήσαν πολύ στη μόδα στη Σμύρνη τα βραχιόλια Τα περίφημα σμυρναίικα βραχιόλια Οι σαλίγκαροι τα τσατιά κτλ Αυτά όλα γίνονταν από χρυσό 22 καρατίων Δηλαδή λιώνανε απευθείας ή αγγλικές λίρες ή τουρκικές λίρες ή εικοσόφραγκα και έτσι

Digitized by 10uk1s

εγίνοντο αυτά τα ωραία σμυρναίικα βραχιόλια Αυτή η μόδα ήταν και ένα είδος σωτηρίας για τη μετέπειτα προσφυγιά διότι όσοι πρόσφυγες κατόρθωσαν και γλίτωσαν και έφεραν τα χρυσά τους εδώ πουλώντας τα μπόρεσαν να δημιουργήσουν τον πρώτο πυρήνα της εγκαταστάσεώς τους Φυσικά η έλευση των προσφύγων βοήθησε πολύ και την οικονομία της Ελλάδας Η αλήθεια είναι ότι οι Ελλαδίτες τρόμαξαν όταν είδαν το κύμα των προσφύγων φοβούμενοι ότι αυτό θα φέρει ανεργία και μεγάλη φτώχεια Αλλά όπως είπα και εγώ σε μία εκπομπή της τηλεόρασης για τη μαύρη επέτειο της καταστροφής της Σμύρνης οι πρόσφυγες ακούμπησαν μεν εις τον κορμό της μητέρας πατρίδος αλλά δεν ακούμπησαν ως παράσιτα αλλά ως μπόλια και εμπόλιασαν τον κορμό της Ελλάδος και γι αυτό πήγε πολύ μπροστά η Ελλάς Απόδειξη είναι η Μακεδονία Δεν ξέρω αν το ξαναείπα αλλά όσες φορές και να το πει κανείς δεν αρκεί Η εγκατάσταση των προσφύγων και προπαντός των Ποντίων εδημιούργησε ένα ωραίο στρώμα Ελλήνων εις τη Μακεδονία Και όχι μόνο ανεπτύχθη οικονομικώς και βιομηχανικώς αλλά διορθώθηκε και εθνολογικώς

Διότι πριν από την έλευση των προσφύγων με τις προπαγάνδες και με τις διώξεις πολλοί παρ όλο που ήσαν Έλληνες εις το αίσθημα ήσαν σλαβόφωνοι πράγμα που ενίσχυε τότε την προπαγάνδα της Βουλγαρίας που επιζητούσε να μας φάει τη Θεσσαλονίκη

Όπως είπα η έλευση των προσφύγων οι οποίοι ήσαν γυμνοί και δεν είχαν ούτε ρούχα ούτε ένα κρεβάτι να κοιμηθούν εβοήθησε πολύ την εθνική οικονομία Ήρθαν τότε και πολλά δολλάρια προπαντός από τους Αμερικανούς οι οποίοι ήσαν οι μόνοι που πραγματικά εβοήθησαν στην εγκατάσταση των προσφύγων και πολλές βιοτεχνίες μικρές εδούλεψαν και εξελίχθηκαν σε βιομηχανίες Διότι ερχόμενοι οι πρόσφυγες ήσαν υποχρεωμένοι να αγοράσουν από παπούτσια κάλτσες έως κρεβάτια έως μαχαιροπίρουνα έως πιάτα και εν πάση περιπτώσει το νοικοκυριό Οι δικές μας οι γυναίκες ήσαν προκομμένες και καθαρές Τις είπαν παστρικές με διφορούμενη έννοια Εμείς θα πάρουμε την καλή έννοια Ήσαν πράγματι παστρικές και νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς όπου η ζωή ήταν πρωτόγονη όπου δεν υπήρχε αποχέτευση και τα βρωμόνερα κυκλοφορουσανε μέσα στους δρόμους δεν εξεδηλώθη ποτέ καμία επιδημία λόγω της καθαριότητας την οποία κρατούσαν οι γυναίκες οι δικές μας εις τα σπίτια τους

Η άλλη διφορούμενη έννοια του παστρικές ήταν καλοαντρούδες Τραβούσαν τους άντρες τους Ελλαδίτες και θύμωναν οι κοπέλες διότι έχαναν τις ευκαιρίες Οι γυναίκες οι δικές μας ήσαν καλές μαγείρισσες καλές νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς με τις πρωτόγονες εγκαταστάσεις όπου έμεναν ολόκληρες οικογένειες σε μία παράγκα η οποία είχε ένα υποτυπώδες παραθυράκι μόλις εξοικονομούσαν κανένα κομματάκι πανί έφτιαχναν μία κουρτινουλα και μόλις βρίσκανε κανένα κουτί από κονσέρβα και λίγο χώμα κατόρθωναν και φύτευαν πότε ένα βασιλικό και πότε ένα γεράνι

Και όταν γύριζε ο άντρας κουρασμένος από το μεροκάματο έβρισκε πάντοτε στο σπίτι έτοιμο να τον περιμένει κάτι καλομαγειρεμένο Φτωχό μεν αλλά περιποιημένο Η δύναμη και το κουράγιο που έδωσαν οι γυναίκες της προσφυγιάς στους άντρες πρόσφυγες είναι βεβαιωμένα Χάρη εις την περιποίηση χάρη εις το κουράγιο που έδιναν κατορθώσαμε να κρατηθούμε στα πόδια μας

Ως απόδειξη θα φέρω ένα μικρό παράδειγμα Αυτή την εποχή υπάρχει μια πολύ μεγάλη βιομηχανία μπισκότων και ζυμαρικών οι αδελφοί Παπαδόπουλοι Οι γονείς αυτών είχαν εγκατασταθεί σε μία παράγκα στη Θεσσαλονίκη Η μητέρα τής οικογένειας εζύμωνε και έψηνε όλη μέρα κουλουράκια τα οποία ο πατέρας Παπαδόπουλος τα έπαιρνε σε έναν ταβλά στο κεφάλι του και έβγαινε και τα πουλούσε στους δρόμους

Ε λοιπόν τα παιδιά αυτής της οικογένειας μεγαλώνοντας με το παράδειγμα της εργατικότητος

Digitized by 10uk1s

κατόρθωσαν σήμερα να συναγωνίζονται ευρωπαϊκά είδη σαν τα δικά τους

Και μια και μιλήσαμε για την κακία της εκφράσεως laquoοι παστρικέςraquo ας μιλήσουμε και για το ειρωνικό laquoτι είχαμε και τι χάσαμεraquo Μπορεί μερικές απλοϊκές γυναικούλες προσφυγίνες να το είπανε καμιά φορά Αλλά είναι βέβαιο ότι και είχαμε και χάσαμε Είχαμε το παν και χάσαμε το παν σε μια στιγμή Εδώ μια ζημιά που γίνεται σε οιοδήποτε σπιτικό δηλαδή το να σπάσει ένα πιάτο ένα ποτήρι μας δημιουργεί μια κάποια στεναχώρια Φανταστείτε το βιος γενεών ολόκληρων να το αφήνεις έρμαιο στις αρπαγές των Τούρκων Να κλειδώνεις την πόρτα σου και να πετάς το κλειδί γιατί ξέρεις ότι δεν θα ξαναμπείς στο σπιτικό σου

Και για μεν τα σπίτια και τα μαγαζιά μας που καήκανε κατά κάποιο τρόπο το παίρνεις απόφαση Αλλά σκεφτείτε να έχεις ένα σπίτι ή μία ανθούσα επιχείρηση να την αφήνεις στα χέρια άλλων και να φεύγεις ξυπόλυτος και γυμνός με ένα μπογαλάκι μόνο στο χέρι γιατί δεν είχες τη δυνατότητα να πάρεις κάτι περισσότερο μαζί σου

Φυσικά και το σπίτι που μας φιλοξένησε μετά τη φωτιά του κ Ανέστη ένα αρχοντικό με τρία δωμάτια υποδοχής χωριστά το λίβινγκ την αυλή όπως τη λέγανε στη Σμύρνη με έξι υπνοδωμάτια επάνω με μία επίπλωση θαύμα διότι ο άνθρωπος αυτός ήταν καπνέμπορος καπνοπαραγωγός μάλλον και σταφιδοπαραγωγός με τεράστια κτηματική περιουσία και είχε κατορθώσει να δημιουργήσει μια καλή κατάσταση mdash και να ξέρει ότι αφήνει αυτό το σπίτι όπως είναι και φεύγει για να μην το ξαναδεί ποτέ

Το ίδιο συνέβη και με τον θείο μου Το σπίτι του Τσιντσίνη του θείου μου όπως προείπα κάηκε αλλά το εργοστάσιό του ο αλευρόμυλος ο οποίος ήταν ο καλύτερος των Βαλκανίων διότι με την ελληνική κατοχή σιγουρεύτηκε πλέον και καταξοδεύτηκε και ανανέωσε το σύνολο των εργαλείων του (και μάλιστα είχε φέρει ειδικό τεχνίτη από την Ελβετία διότι τα μηχανήματα ήσαν ελβετικά Αυτές τις λεπτομέρειες τις ήξερα διότι στο εργοστάσιο ήταν διευθυντής ο δεύτερος αδελφός μου ο Νίκος Είχαν φέρει όπως είπα ειδικό τεχνοκράτη από την Ελβετία τον κ Σενώ τον οποίο βρήκαμε μετά την Καταστροφή εις τους μύλους του Αγίου Γεωργίου Αυτός διοργάνωσε τους μύλους του Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι και επειδή γνωριζόταν με τον αδελφό μου τον Νίκο κατά την κατοχή πήγαμε και μας έδωσε μια μεγάλη ποσότητα αλεύρι) αυτό λοιπόν το τεράστιο εργοστάσιο το οποίο επειδή ήταν κοντά στην παραλία της Σμύρνης είχε δική του προβλήτα όπου επλεύριζαν τα πλοία που έφερναν αγγλικό κάρβουνο διότι το εργοστάσιο εργαζόταν με δική του κίνηση και ξεφόρτωνε κάρβουνα και φόρτωνε άλευρα για να κάνει εξαγωγή mdash αυτή την τεράστια περιουσία ο θείος μου την εγκατέλειψε και ήρθε εδώ αφού είχε χάσει και τον μοναχογιό του μαζί με τη θεία μου και αν δεν ήμαστε εμείς δεν θα είχε ούτε να κοιμηθεί πουθενά ούτε να φάει πουθενά

Σημειώστε ότι το 1948 που είχα πάει στη Σμύρνη πήγα και βρήκα το εργοστάσιο και ακόμα το 48 δηλαδή είκοσι έξι χρόνια αργότερα υπήρχε η επιγραφή laquoΙωάννης Ν Τσιντσίνηςraquo διότι το κτίριο ήταν τετραώροφο με τα γραφεία και οι Τούρκοι δεν είχαν την ευχέρεια να σβήσουν την επιγραφή

Το laquoτι είχαμε και το τι χάσαμεraquo είναι βέβαιο Διότι όπως είπα είχαμε το βιος μας είχαμε το σπιτικό μας είχαμε τη δουλειά μας είχαμε την προκοπή μας και όλα αυτά χαθήκανε σε μία ώρα μέσα σε μία κακιά στιγμή

Αυτά τα λίγα είχα να πω χωρίς να έχω ούτε τη μόρφωση ούτε την προπαρασκευή για να μάθουν τα παιδιά μου και τα εγγόνια μου λίγα πράγματα από την καημένη μας πατρίδα από τις ρίζες μας

Digitized by 10uk1s

laquoΚατραμόπουλοιraquo Ευρέθηκε ένα κουτάκι το οποίο μας προσέφερε μία παλιά μας πελάτισσα και το οποίο αναφέρει το εξής laquoΠ Κατραμόπουλοςraquo mdashήταν ο θείος μουmdash laquoκαι Σίαraquo mdash ήταν ο πατέρας μου laquoΟδός Ευρωπαϊκή αριθμός 57raquo Οι δικοί μου από εθνικισμό από σωβινισμό δεν ήθελαν να αναφέρουν τη λέξη Φραγκομαχαλάς και γι αυτό αναφέρουν laquoοδός Ευρωπαϊκήraquo Και από κάτω laquoΣμύρνη 1873raquo

Λοιπόν για να αναφέρεται το κουτάκι στο 1873 δεν θα πει ότι εκείνη τη χρονιά άνοιξε για πρώτη φορά το χρυσοχοείο μας Τουλάχιστον θα πρέπει να πάμε τρία χρόνια πίσω Επομένως στο 1870 Από την Ευρωπαϊκή οδό νούμερο 57 μετεφέρθη κατόπιν το κατάστημά μας εις της Μαντάμας το Χάνι που προανέφερα και η φίρμα πλέον ήταν laquoΑδελφοί Κατραμόπουλοιraquo Όχι laquoΠ Κατραμόπουλος και Σίαraquo πλέον

Επίσης αρκετοί χρυσοχόοι πάντοτε Έλληνες ή το πολύ Αρμεναίοι ή Φραγκολεβαντίνοι ήσαν εις το λεγόμενο Τσαρσί δηλαδή κοντά εις την τουρκική συνοικία Μεταξύ αυτών ήταν και ο κ Παπαδόπουλος ο περίφημος Μαστρογιάννης ο οποίος έκανε και εμπόριο πολυτίμων λίθων Λέγεται ότι ήταν τόσο πλούσιος ώστε τις πέτρες τα διαμάντια ή τα μπρουγιάν ή τα ρουμπίνια δεν τα είχε στις λεγόμενες ποσέτες δηλαδή στα χάρτινα περιτυλίγματα αλλά σε ολόκληρα τσαντάκια ή γρουμπάκια από δέρμα και όταν ζήταγες να αγοράσεις ένα διαμάντι σου άνοιγε σε ένα πιάτο μια ολόκληρη στοίβα από πολύτιμες πέτρες Και αυτός κατεστράφη τελείως με τη φωτιά και δεν ξαναφάνηκε εις τον ορίζοντα της εδώ Ελλάδας

Και μια που μιλάμε για τον Φραγκομαχαλά την Ευρωπαϊκή οδό όπως τη χαρακτήρισαν λίαν σωστά και λίαν χαρακτηριστικά σ αυτό το δρόμο υπήρχαν ωραιότατα μαγαζιά με πολύ πλούσια είδη και ποικιλίες εμπορευμάτων για τις κυρίες Μεταξύ αυτών υπήρχαν και υποκαταστήματα μεγάλων μαγαζιών ευρωπαϊκών όπως ήταν το Μπον Μαρσέ ήταν του Σολάρι και άλλα

Ένα από τα ωραιότατα και πλουσιότατα πολυκαταστήματα του Φραγκομαχαλά ήταν του Ξενόπουλου Σ αυτό το κατάστημα μπορούσε κανείς να βρει ότι ήθελε Από ρούχα έτοιμα ευρωπαϊκά υφάσματα καπέλα γούνες ακόμα και έπιπλα Ήταν ένα πολύ μοντέρνο πολυκατάστημα σε τέσσερις ορόφους με πολύ πολύ πλούσιο και εκλεκτό εμπόρευμα Όπως είπα και πιο πριν οι δασμοί στη Σμύρνη πριν γίνει η Ελληνική κατοχή ήσαν υποτυπώδεις και έτσι μπορούσαν να εισάγονται εύκολα και πολύ φτηνά εμπορεύματα από την Ευρώπη

Σ αυτό τον ίδιο δρόμο υπήρχαν και μερικά ονομαστά για τα είδη τους μαγαζιά όπως του Κοντορούση για παπούτσια του Παπαθωμά για γούνες του Μουτάφη για καπέλα του Γεωργιάδη για δαντέλες του Αλεξίου για έπιπλα

Επίσης υπήρχε και η Σαλ ντε Βαν όπου κάθε Κυριακή πρωί εγένοντο πλειστηριασμοί και πωλούσαν από όλα τα είδη Πίνακες κοσμήματα έπιπλα κτλ

Επίσης ήταν το περίφημο φαρμακείο του Μωραΐτη Στον ίδιο δρόμο δε ήταν και ένα ονομαστό ζαχαροπλαστείο η laquoΜυροβόλος Άνοιξηraquo Σ αυτό έχω να σας διηγηθώ ένα νόστιμο περιστατικό με τον περίφημο Τσουρτσούρα που ανέφερα προηγουμένως τον τύπο της Σμύρνης που έκλεβε τα σκυλιά

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου υπήρχε μεγάλη έλλειψη από μικρά κέρματα Έτσι πολλά μαγαζιά όταν επρόκειτο να δώσουν ρέστα και δεν είχαν ετύπωναν σε κάτι χαρτιά με τη σφραγίδα τους και ανέγραφαν το ποσό το οποίο αντιπροσώπευαν Μια μέρα είχε πάει στη laquoΜυροβόλοraquo ο Τσουρτσούρας και έφαγε λουκουμάδες κανταΐφια δεν ξέρω τι και αφού επλήρωσε

Digitized by 10uk1s

αντί ρέστα του δώσανε τέτοια χαρτάκια Στην απορία του που ρώτησε του απάντησαν ότι αυτά ισχύουν ως νόμισμα του καταστήματος

Μετά από λίγες μέρες πήγε πάλι ο ίδιος και αφού έφαγε του καλού καιρού εφώναξε το γκαρσόνι να πληρώσει και αντί πληρωμής έδωσε δικά του χαρτιά Στην απορία αυτών λέει laquoΓιατί τα δικά σας ισχύουν και τα δικά μου δεν ισχύουνraquo Τέτοιος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας

Επίσης ένα ονομαστό κατάστημα της Σμύρνης ήταν το laquoΑγγλοήστερνraquo Αυτό δεν ήταν στον Φραγκομαχαλά Ήταν σε έναν παράλληλο δρόμο Όλα του τα εμπορεύματα ήσαν προελεύσεως αγγλικής Εκεί μπορούσες να αγοράσεις έτοιμα ρούχα εγγλέζικα σκωτσέζικα καπαρντίνες παπούτσια

Επίσης εκτός από τα ωραία μαγαζιά του Φραγκομαχαλά που ανέφερα υπήρχαν και πολλά σε άλλα σημεία της Σμύρνης τα οποία ήσαν μάλλον χοντρικής πωλήσεως Πολλά από αυτά ανήκαν σε Αρμενίους οι οποίοι είχαν τα κεντρικά τους στο Λονδίνο και υποκαταστήματα στη Σμύρνη όπως ήταν του Ιπιρξιάν του Σιβρισαριάν του Εσαγιάν Γι αυτό υπήρχαν πολύ πλούσιοι Αρμεναίοι εις την Σμύρνη

Όταν μιλούσαμε πριν για τα χρυσοχοεία που ήσαν στης Μαντάμας το Χάνι μεταξύ των άλλων ανέφερα ότι πλάγια στο δικό μας ήταν ο κ Ευάγγελος Μανουσάκης Αυτός ήταν ένας πρωτοπόρος εις τις άτοκες δόσεις πωλήσεως τιμαλφών Είχε κατορθώσει να προσελκύσει το σύνολο των εργατριών που εργάζονταν στην επεξεργασία του καπνού τις καπνουλούδες όπως λέγαμε οι οποίες αγόραζαν χρυσά και πλήρωναν κάθε Σάββατο που έπαιρναν το βδομαδιάτικο πληρώνοντας με δόσεις Δηλαδή δούλευε τεφτεράκι Όταν ερχόταν το Σάββατο και κατέπλεε η πελατεία του κ Μανουσάκη επί ώρες μύριζε από καπνό ανεπεξέργαστο η γειτονιά μας διότι υπήρχαν στη Σμύρνη πάρα πολλές αποθήκες όπου εδούλευαν κοπέλες στην επεξεργασία του καπνού και μύριζαν φυσικά και αυτές Αυτός δε ο γείτονάς μας ο κ Μανουσάκης ο οποίος επέζησε και δούλεψε και αρκετά χρόνια εδώ στην Αθήνα είχε ένα φυσικό Εάν δεν κλείναμε εμείς το δικό μας μαγαζί δεν εννοούσε να κλείσει αυτός φοβούμενος φαίνεται μην του πάρουμε κανένα πελάτη

Ένα βράδυ συμφωνήσαμε με τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη και τον υπάλληλο που είχαμε τότε τον Σαββάκη να μην κλείσουμε νωρίς για να τον υποχρεώσουμε να μείνει και αυτός Και μείναμε ως τις δώδεκα τη νύχτα και αυτός δεν εννοούσε να κλείσει αν δεν φύγουμε εμείς

Και με την ευκαιρία της σημερινής μέρας μου τη χαρά που πήρα κάνοντας βέρες για την εγγονή μου τη Μαρίνα θυμήθηκα την ευχή που έδινε ο θείος μου ο Παναγιώτης σε όσους έκαναν βεργέτες βέρες κατά τους Αθηναίους παίρνοντάς τες από το μαγαζί μας Και έλεγε τότε laquoΚαλορίζικα και αμετάνιωταraquo

Και μια που μιλούμε για χρυσοχοεία θα κάνουμε ένα διαχωρισμό διακριτικό μεταξύ των χρυσοχόων του Φραγκομαχαλά και των χρυσοχόων του κατ εξοχήν δρόμου της χρυσοχοΐας της Μαντάμας το Χάνι

Οι χρυσοχόοι του Φραγκομαχαλά ήσαν μάλλον μεταπωληταί κοσμημάτων διότι όπως προανέφερα η εισαγωγή ειδών από την Ευρώπη στη Σμύρνη ήταν κάτι το εύκολο και δεν επιβαρυνόταν Δεν είχαν δηλαδή δικά τους εργαστήρια έφερναν τα περισσότερα είδη τους από το εξωτερικό και έκαναν παραγγελίες σε διαφόρους τεχνίτες της χρυσοχοΐας της Σμύρνης να κάνουν γι αυτούς κοσμήματα

Ένας από αυτούς που δούλευε για τους χρυσοχόους του Φραγκομαχαλά και προπαντός για τη φίρμα των αδελφών Γεωργιάδη ήταν όπως έμαθα εκ των υστέρων ο πατέρας μου Επειδή ο πατέρας μου είχε έξι παιδιά και ο θείος μου παρ όλο που παντρεύτηκε δύο φορές δεν απέκτησε παιδιά ήταν υποχρεωμένος να δουλεύει και να αποδίδει περισσότερο εις τον συνεταιρισμό για να έχει και

Digitized by 10uk1s

περισσότερα τραβήγματα Γι αυτό πολλά κοσμήματα τα οποία έφερναν τη φίρμα Γεωργιάδη ήσαν κατασκευές του πατέρα μου ο οποίος εθεωρείτο από τους καλύτερους τεχνίτες της Σμύρνης Διότι και καλός τεχνίτης ήταν αλλά και εφευρετικός

Από την Ευρώπη εισήγαν πολλά έτοιμα κοσμήματα ματ Όπως είναι γνωστό στη Σμύρνη δεν υπήρχε ηλεκτρισμός και επομένως δεν υπήρχαν τα κατάλληλα μηχανήματα για να δημιουργήσουν το ματ που λέγαμε

Ο πατέρας μου σκέφτηκε και έκανε μία δική του εφεύρεση πρωτόγονη αλλά αποδοτική Σκέφτηκε ότι τα χτυπήματα σε μία λεία επιφάνεια κοσμήματος δημιουργούν αυτό το είδος του ματ Γι αυτό φρόντισε και πήρε σπασμένα τζάμια τα οποία άλεσε και τα έκανε ψιλά σαν αλεύρι και στο σπίτι επάνω το δικό μας έκανε μία εγκατάσταση Δηλαδή στην ταράτσα εφήρμοσε ένα είδος υδρορρόης που από πάνω είχε ένα χωνί έριχνε μέσα αυτά τα τρίμματα των τζαμιών και πέφτανε με ορμή κάτω εκεί που βρισκόταν το κόσμημα και χτυπώντας το πολύ εδημιουργείτο ματ Αυτό δεν το ήξεραν αυτοί και έτσι ο πατέρας μου είχε μία πρόσθετη αμοιβή Μία πρόσθετη ενίσχυση στα οικονομικά του

Στο μαγαζί μας της Σμύρνης θυμάμαι ότι υπήρχαν αυτά τα σύνεργα Δηλαδή ένα μεγάλο χωνί ένα είδος υδρορρόης και κάτω ένα μεγάλο δοχείο σαν βαρέλι το οποίο υποδέχετο τα τρίμματα Έπειτα τα ξανάβαζαν σε έναν κουβά τα ξανανέβαζε ο μεγάλος μου αδελφός στην ταράτσα και τα ξανάριχνε

Επίσης υπήρχαν εκεί πολλά καλούπια για να κάνουμε κοσμήματα διότι τα κοσμήματα στη Σμύρνη όπως είπα ήσαν τα περισσότερα χειροποίητα Δεν υπήρχαν χυτόπρεσες και τέτοια

Επίσης το λιώσιμο του χρυσού γινόταν σε καμίνια με κάρβουνα Υπήρχε φυσερό από πάνω υπήρχε και καμίνι και έβαζαν το χρυσό σε χωνάκια που τα λέγαμε ποτάδες Όταν ο θείος μου επρόκειτο να λιώσει χρυσό εμένα η δουλειά μου ήταν να δουλεύω το φυσερό αφού προηγουμένως ανέβαινα και άνοιγα το πίσω παράθυρο του εργαστηρίου Ο τοίχος του έβλεπε στον περίβολο της εκκλησίας των Καπουκίνων που ήταν ιδιοκτησία του μαγαζιού μας

Επίσης στη Σμύρνη φυσικά δεν υπήρχε ούτε ωράριο ούτε συνδικάτα εργατών Ένας καλός τεχνίτης ήταν πάντα περιζήτητος και έβρισκε δουλειά εύκολα ενώ έναν τεμπέλη ή άχρηστο το αφεντικό είχε όλο το ελεύθερο να τον απολύσει χωρίς να έχει συνέπειες

Στη Σμύρνη στην ωραία πόλη της χαράς και της εργασίας (διότι στη Σμύρνη για να είσαι φτωχός έπρεπε να είσαι τεμπέλης) υπήρχε δουλειά για όλους Δεν εδικαιολογείτο άνθρωπος φτωχός εκτός αν ήταν τεμπέλης

Όπως μου είπε η μητέρα μου επειδή οι περισσότερες δουλειές και τα περισσότερα δώρα γίνονταν το Δεκέμβρη και την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και όχι των Χριστουγέννων όπως τώρα που φραγκέψαμε ο πατέρας μου εγκαθίστατο και κοιμόταν και τη νύχτα μέσα στο μαγαζί δουλεύοντας είκοσι ώρες το εικοσιτετράωρο Έπαιρνε το στρώμα του και το πάπλωμά του και κοιμόταν σε έναν καναπέ του μαγαζιού Μόνο κάθε Σάββατο πήγαινε σπίτι για να πλυθεί να καθαριστεί να αλλάξει ρούχα και αυτό όπως προανέφερα διότι ήταν υποχρεωμένος να συνεισφέρει περισσότερα λόγω των περισσοτέρων εξόδων που είχε με τη μεγάλη του οικογένεια

Τα δύο τρία τελευταία χρόνια προ της Καταστροφής ήσαν πολύ στη μόδα στη Σμύρνη τα βραχιόλια Τα περίφημα σμυρναίικα βραχιόλια Οι σαλίγκαροι τα τσατιά κτλ Αυτά όλα γίνονταν από χρυσό 22 καρατίων Δηλαδή λιώνανε απευθείας ή αγγλικές λίρες ή τουρκικές λίρες ή εικοσόφραγκα και έτσι

Digitized by 10uk1s

εγίνοντο αυτά τα ωραία σμυρναίικα βραχιόλια Αυτή η μόδα ήταν και ένα είδος σωτηρίας για τη μετέπειτα προσφυγιά διότι όσοι πρόσφυγες κατόρθωσαν και γλίτωσαν και έφεραν τα χρυσά τους εδώ πουλώντας τα μπόρεσαν να δημιουργήσουν τον πρώτο πυρήνα της εγκαταστάσεώς τους Φυσικά η έλευση των προσφύγων βοήθησε πολύ και την οικονομία της Ελλάδας Η αλήθεια είναι ότι οι Ελλαδίτες τρόμαξαν όταν είδαν το κύμα των προσφύγων φοβούμενοι ότι αυτό θα φέρει ανεργία και μεγάλη φτώχεια Αλλά όπως είπα και εγώ σε μία εκπομπή της τηλεόρασης για τη μαύρη επέτειο της καταστροφής της Σμύρνης οι πρόσφυγες ακούμπησαν μεν εις τον κορμό της μητέρας πατρίδος αλλά δεν ακούμπησαν ως παράσιτα αλλά ως μπόλια και εμπόλιασαν τον κορμό της Ελλάδος και γι αυτό πήγε πολύ μπροστά η Ελλάς Απόδειξη είναι η Μακεδονία Δεν ξέρω αν το ξαναείπα αλλά όσες φορές και να το πει κανείς δεν αρκεί Η εγκατάσταση των προσφύγων και προπαντός των Ποντίων εδημιούργησε ένα ωραίο στρώμα Ελλήνων εις τη Μακεδονία Και όχι μόνο ανεπτύχθη οικονομικώς και βιομηχανικώς αλλά διορθώθηκε και εθνολογικώς

Διότι πριν από την έλευση των προσφύγων με τις προπαγάνδες και με τις διώξεις πολλοί παρ όλο που ήσαν Έλληνες εις το αίσθημα ήσαν σλαβόφωνοι πράγμα που ενίσχυε τότε την προπαγάνδα της Βουλγαρίας που επιζητούσε να μας φάει τη Θεσσαλονίκη

Όπως είπα η έλευση των προσφύγων οι οποίοι ήσαν γυμνοί και δεν είχαν ούτε ρούχα ούτε ένα κρεβάτι να κοιμηθούν εβοήθησε πολύ την εθνική οικονομία Ήρθαν τότε και πολλά δολλάρια προπαντός από τους Αμερικανούς οι οποίοι ήσαν οι μόνοι που πραγματικά εβοήθησαν στην εγκατάσταση των προσφύγων και πολλές βιοτεχνίες μικρές εδούλεψαν και εξελίχθηκαν σε βιομηχανίες Διότι ερχόμενοι οι πρόσφυγες ήσαν υποχρεωμένοι να αγοράσουν από παπούτσια κάλτσες έως κρεβάτια έως μαχαιροπίρουνα έως πιάτα και εν πάση περιπτώσει το νοικοκυριό Οι δικές μας οι γυναίκες ήσαν προκομμένες και καθαρές Τις είπαν παστρικές με διφορούμενη έννοια Εμείς θα πάρουμε την καλή έννοια Ήσαν πράγματι παστρικές και νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς όπου η ζωή ήταν πρωτόγονη όπου δεν υπήρχε αποχέτευση και τα βρωμόνερα κυκλοφορουσανε μέσα στους δρόμους δεν εξεδηλώθη ποτέ καμία επιδημία λόγω της καθαριότητας την οποία κρατούσαν οι γυναίκες οι δικές μας εις τα σπίτια τους

Η άλλη διφορούμενη έννοια του παστρικές ήταν καλοαντρούδες Τραβούσαν τους άντρες τους Ελλαδίτες και θύμωναν οι κοπέλες διότι έχαναν τις ευκαιρίες Οι γυναίκες οι δικές μας ήσαν καλές μαγείρισσες καλές νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς με τις πρωτόγονες εγκαταστάσεις όπου έμεναν ολόκληρες οικογένειες σε μία παράγκα η οποία είχε ένα υποτυπώδες παραθυράκι μόλις εξοικονομούσαν κανένα κομματάκι πανί έφτιαχναν μία κουρτινουλα και μόλις βρίσκανε κανένα κουτί από κονσέρβα και λίγο χώμα κατόρθωναν και φύτευαν πότε ένα βασιλικό και πότε ένα γεράνι

Και όταν γύριζε ο άντρας κουρασμένος από το μεροκάματο έβρισκε πάντοτε στο σπίτι έτοιμο να τον περιμένει κάτι καλομαγειρεμένο Φτωχό μεν αλλά περιποιημένο Η δύναμη και το κουράγιο που έδωσαν οι γυναίκες της προσφυγιάς στους άντρες πρόσφυγες είναι βεβαιωμένα Χάρη εις την περιποίηση χάρη εις το κουράγιο που έδιναν κατορθώσαμε να κρατηθούμε στα πόδια μας

Ως απόδειξη θα φέρω ένα μικρό παράδειγμα Αυτή την εποχή υπάρχει μια πολύ μεγάλη βιομηχανία μπισκότων και ζυμαρικών οι αδελφοί Παπαδόπουλοι Οι γονείς αυτών είχαν εγκατασταθεί σε μία παράγκα στη Θεσσαλονίκη Η μητέρα τής οικογένειας εζύμωνε και έψηνε όλη μέρα κουλουράκια τα οποία ο πατέρας Παπαδόπουλος τα έπαιρνε σε έναν ταβλά στο κεφάλι του και έβγαινε και τα πουλούσε στους δρόμους

Ε λοιπόν τα παιδιά αυτής της οικογένειας μεγαλώνοντας με το παράδειγμα της εργατικότητος

Digitized by 10uk1s

κατόρθωσαν σήμερα να συναγωνίζονται ευρωπαϊκά είδη σαν τα δικά τους

Και μια και μιλήσαμε για την κακία της εκφράσεως laquoοι παστρικέςraquo ας μιλήσουμε και για το ειρωνικό laquoτι είχαμε και τι χάσαμεraquo Μπορεί μερικές απλοϊκές γυναικούλες προσφυγίνες να το είπανε καμιά φορά Αλλά είναι βέβαιο ότι και είχαμε και χάσαμε Είχαμε το παν και χάσαμε το παν σε μια στιγμή Εδώ μια ζημιά που γίνεται σε οιοδήποτε σπιτικό δηλαδή το να σπάσει ένα πιάτο ένα ποτήρι μας δημιουργεί μια κάποια στεναχώρια Φανταστείτε το βιος γενεών ολόκληρων να το αφήνεις έρμαιο στις αρπαγές των Τούρκων Να κλειδώνεις την πόρτα σου και να πετάς το κλειδί γιατί ξέρεις ότι δεν θα ξαναμπείς στο σπιτικό σου

Και για μεν τα σπίτια και τα μαγαζιά μας που καήκανε κατά κάποιο τρόπο το παίρνεις απόφαση Αλλά σκεφτείτε να έχεις ένα σπίτι ή μία ανθούσα επιχείρηση να την αφήνεις στα χέρια άλλων και να φεύγεις ξυπόλυτος και γυμνός με ένα μπογαλάκι μόνο στο χέρι γιατί δεν είχες τη δυνατότητα να πάρεις κάτι περισσότερο μαζί σου

Φυσικά και το σπίτι που μας φιλοξένησε μετά τη φωτιά του κ Ανέστη ένα αρχοντικό με τρία δωμάτια υποδοχής χωριστά το λίβινγκ την αυλή όπως τη λέγανε στη Σμύρνη με έξι υπνοδωμάτια επάνω με μία επίπλωση θαύμα διότι ο άνθρωπος αυτός ήταν καπνέμπορος καπνοπαραγωγός μάλλον και σταφιδοπαραγωγός με τεράστια κτηματική περιουσία και είχε κατορθώσει να δημιουργήσει μια καλή κατάσταση mdash και να ξέρει ότι αφήνει αυτό το σπίτι όπως είναι και φεύγει για να μην το ξαναδεί ποτέ

Το ίδιο συνέβη και με τον θείο μου Το σπίτι του Τσιντσίνη του θείου μου όπως προείπα κάηκε αλλά το εργοστάσιό του ο αλευρόμυλος ο οποίος ήταν ο καλύτερος των Βαλκανίων διότι με την ελληνική κατοχή σιγουρεύτηκε πλέον και καταξοδεύτηκε και ανανέωσε το σύνολο των εργαλείων του (και μάλιστα είχε φέρει ειδικό τεχνίτη από την Ελβετία διότι τα μηχανήματα ήσαν ελβετικά Αυτές τις λεπτομέρειες τις ήξερα διότι στο εργοστάσιο ήταν διευθυντής ο δεύτερος αδελφός μου ο Νίκος Είχαν φέρει όπως είπα ειδικό τεχνοκράτη από την Ελβετία τον κ Σενώ τον οποίο βρήκαμε μετά την Καταστροφή εις τους μύλους του Αγίου Γεωργίου Αυτός διοργάνωσε τους μύλους του Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι και επειδή γνωριζόταν με τον αδελφό μου τον Νίκο κατά την κατοχή πήγαμε και μας έδωσε μια μεγάλη ποσότητα αλεύρι) αυτό λοιπόν το τεράστιο εργοστάσιο το οποίο επειδή ήταν κοντά στην παραλία της Σμύρνης είχε δική του προβλήτα όπου επλεύριζαν τα πλοία που έφερναν αγγλικό κάρβουνο διότι το εργοστάσιο εργαζόταν με δική του κίνηση και ξεφόρτωνε κάρβουνα και φόρτωνε άλευρα για να κάνει εξαγωγή mdash αυτή την τεράστια περιουσία ο θείος μου την εγκατέλειψε και ήρθε εδώ αφού είχε χάσει και τον μοναχογιό του μαζί με τη θεία μου και αν δεν ήμαστε εμείς δεν θα είχε ούτε να κοιμηθεί πουθενά ούτε να φάει πουθενά

Σημειώστε ότι το 1948 που είχα πάει στη Σμύρνη πήγα και βρήκα το εργοστάσιο και ακόμα το 48 δηλαδή είκοσι έξι χρόνια αργότερα υπήρχε η επιγραφή laquoΙωάννης Ν Τσιντσίνηςraquo διότι το κτίριο ήταν τετραώροφο με τα γραφεία και οι Τούρκοι δεν είχαν την ευχέρεια να σβήσουν την επιγραφή

Το laquoτι είχαμε και το τι χάσαμεraquo είναι βέβαιο Διότι όπως είπα είχαμε το βιος μας είχαμε το σπιτικό μας είχαμε τη δουλειά μας είχαμε την προκοπή μας και όλα αυτά χαθήκανε σε μία ώρα μέσα σε μία κακιά στιγμή

Αυτά τα λίγα είχα να πω χωρίς να έχω ούτε τη μόρφωση ούτε την προπαρασκευή για να μάθουν τα παιδιά μου και τα εγγόνια μου λίγα πράγματα από την καημένη μας πατρίδα από τις ρίζες μας

Digitized by 10uk1s

αντί ρέστα του δώσανε τέτοια χαρτάκια Στην απορία του που ρώτησε του απάντησαν ότι αυτά ισχύουν ως νόμισμα του καταστήματος

Μετά από λίγες μέρες πήγε πάλι ο ίδιος και αφού έφαγε του καλού καιρού εφώναξε το γκαρσόνι να πληρώσει και αντί πληρωμής έδωσε δικά του χαρτιά Στην απορία αυτών λέει laquoΓιατί τα δικά σας ισχύουν και τα δικά μου δεν ισχύουνraquo Τέτοιος τύπος ήταν ο Τσουρτσούρας

Επίσης ένα ονομαστό κατάστημα της Σμύρνης ήταν το laquoΑγγλοήστερνraquo Αυτό δεν ήταν στον Φραγκομαχαλά Ήταν σε έναν παράλληλο δρόμο Όλα του τα εμπορεύματα ήσαν προελεύσεως αγγλικής Εκεί μπορούσες να αγοράσεις έτοιμα ρούχα εγγλέζικα σκωτσέζικα καπαρντίνες παπούτσια

Επίσης εκτός από τα ωραία μαγαζιά του Φραγκομαχαλά που ανέφερα υπήρχαν και πολλά σε άλλα σημεία της Σμύρνης τα οποία ήσαν μάλλον χοντρικής πωλήσεως Πολλά από αυτά ανήκαν σε Αρμενίους οι οποίοι είχαν τα κεντρικά τους στο Λονδίνο και υποκαταστήματα στη Σμύρνη όπως ήταν του Ιπιρξιάν του Σιβρισαριάν του Εσαγιάν Γι αυτό υπήρχαν πολύ πλούσιοι Αρμεναίοι εις την Σμύρνη

Όταν μιλούσαμε πριν για τα χρυσοχοεία που ήσαν στης Μαντάμας το Χάνι μεταξύ των άλλων ανέφερα ότι πλάγια στο δικό μας ήταν ο κ Ευάγγελος Μανουσάκης Αυτός ήταν ένας πρωτοπόρος εις τις άτοκες δόσεις πωλήσεως τιμαλφών Είχε κατορθώσει να προσελκύσει το σύνολο των εργατριών που εργάζονταν στην επεξεργασία του καπνού τις καπνουλούδες όπως λέγαμε οι οποίες αγόραζαν χρυσά και πλήρωναν κάθε Σάββατο που έπαιρναν το βδομαδιάτικο πληρώνοντας με δόσεις Δηλαδή δούλευε τεφτεράκι Όταν ερχόταν το Σάββατο και κατέπλεε η πελατεία του κ Μανουσάκη επί ώρες μύριζε από καπνό ανεπεξέργαστο η γειτονιά μας διότι υπήρχαν στη Σμύρνη πάρα πολλές αποθήκες όπου εδούλευαν κοπέλες στην επεξεργασία του καπνού και μύριζαν φυσικά και αυτές Αυτός δε ο γείτονάς μας ο κ Μανουσάκης ο οποίος επέζησε και δούλεψε και αρκετά χρόνια εδώ στην Αθήνα είχε ένα φυσικό Εάν δεν κλείναμε εμείς το δικό μας μαγαζί δεν εννοούσε να κλείσει αυτός φοβούμενος φαίνεται μην του πάρουμε κανένα πελάτη

Ένα βράδυ συμφωνήσαμε με τον μεγαλύτερο αδελφό μου τον Αντώνη και τον υπάλληλο που είχαμε τότε τον Σαββάκη να μην κλείσουμε νωρίς για να τον υποχρεώσουμε να μείνει και αυτός Και μείναμε ως τις δώδεκα τη νύχτα και αυτός δεν εννοούσε να κλείσει αν δεν φύγουμε εμείς

Και με την ευκαιρία της σημερινής μέρας μου τη χαρά που πήρα κάνοντας βέρες για την εγγονή μου τη Μαρίνα θυμήθηκα την ευχή που έδινε ο θείος μου ο Παναγιώτης σε όσους έκαναν βεργέτες βέρες κατά τους Αθηναίους παίρνοντάς τες από το μαγαζί μας Και έλεγε τότε laquoΚαλορίζικα και αμετάνιωταraquo

Και μια που μιλούμε για χρυσοχοεία θα κάνουμε ένα διαχωρισμό διακριτικό μεταξύ των χρυσοχόων του Φραγκομαχαλά και των χρυσοχόων του κατ εξοχήν δρόμου της χρυσοχοΐας της Μαντάμας το Χάνι

Οι χρυσοχόοι του Φραγκομαχαλά ήσαν μάλλον μεταπωληταί κοσμημάτων διότι όπως προανέφερα η εισαγωγή ειδών από την Ευρώπη στη Σμύρνη ήταν κάτι το εύκολο και δεν επιβαρυνόταν Δεν είχαν δηλαδή δικά τους εργαστήρια έφερναν τα περισσότερα είδη τους από το εξωτερικό και έκαναν παραγγελίες σε διαφόρους τεχνίτες της χρυσοχοΐας της Σμύρνης να κάνουν γι αυτούς κοσμήματα

Ένας από αυτούς που δούλευε για τους χρυσοχόους του Φραγκομαχαλά και προπαντός για τη φίρμα των αδελφών Γεωργιάδη ήταν όπως έμαθα εκ των υστέρων ο πατέρας μου Επειδή ο πατέρας μου είχε έξι παιδιά και ο θείος μου παρ όλο που παντρεύτηκε δύο φορές δεν απέκτησε παιδιά ήταν υποχρεωμένος να δουλεύει και να αποδίδει περισσότερο εις τον συνεταιρισμό για να έχει και

Digitized by 10uk1s

περισσότερα τραβήγματα Γι αυτό πολλά κοσμήματα τα οποία έφερναν τη φίρμα Γεωργιάδη ήσαν κατασκευές του πατέρα μου ο οποίος εθεωρείτο από τους καλύτερους τεχνίτες της Σμύρνης Διότι και καλός τεχνίτης ήταν αλλά και εφευρετικός

Από την Ευρώπη εισήγαν πολλά έτοιμα κοσμήματα ματ Όπως είναι γνωστό στη Σμύρνη δεν υπήρχε ηλεκτρισμός και επομένως δεν υπήρχαν τα κατάλληλα μηχανήματα για να δημιουργήσουν το ματ που λέγαμε

Ο πατέρας μου σκέφτηκε και έκανε μία δική του εφεύρεση πρωτόγονη αλλά αποδοτική Σκέφτηκε ότι τα χτυπήματα σε μία λεία επιφάνεια κοσμήματος δημιουργούν αυτό το είδος του ματ Γι αυτό φρόντισε και πήρε σπασμένα τζάμια τα οποία άλεσε και τα έκανε ψιλά σαν αλεύρι και στο σπίτι επάνω το δικό μας έκανε μία εγκατάσταση Δηλαδή στην ταράτσα εφήρμοσε ένα είδος υδρορρόης που από πάνω είχε ένα χωνί έριχνε μέσα αυτά τα τρίμματα των τζαμιών και πέφτανε με ορμή κάτω εκεί που βρισκόταν το κόσμημα και χτυπώντας το πολύ εδημιουργείτο ματ Αυτό δεν το ήξεραν αυτοί και έτσι ο πατέρας μου είχε μία πρόσθετη αμοιβή Μία πρόσθετη ενίσχυση στα οικονομικά του

Στο μαγαζί μας της Σμύρνης θυμάμαι ότι υπήρχαν αυτά τα σύνεργα Δηλαδή ένα μεγάλο χωνί ένα είδος υδρορρόης και κάτω ένα μεγάλο δοχείο σαν βαρέλι το οποίο υποδέχετο τα τρίμματα Έπειτα τα ξανάβαζαν σε έναν κουβά τα ξανανέβαζε ο μεγάλος μου αδελφός στην ταράτσα και τα ξανάριχνε

Επίσης υπήρχαν εκεί πολλά καλούπια για να κάνουμε κοσμήματα διότι τα κοσμήματα στη Σμύρνη όπως είπα ήσαν τα περισσότερα χειροποίητα Δεν υπήρχαν χυτόπρεσες και τέτοια

Επίσης το λιώσιμο του χρυσού γινόταν σε καμίνια με κάρβουνα Υπήρχε φυσερό από πάνω υπήρχε και καμίνι και έβαζαν το χρυσό σε χωνάκια που τα λέγαμε ποτάδες Όταν ο θείος μου επρόκειτο να λιώσει χρυσό εμένα η δουλειά μου ήταν να δουλεύω το φυσερό αφού προηγουμένως ανέβαινα και άνοιγα το πίσω παράθυρο του εργαστηρίου Ο τοίχος του έβλεπε στον περίβολο της εκκλησίας των Καπουκίνων που ήταν ιδιοκτησία του μαγαζιού μας

Επίσης στη Σμύρνη φυσικά δεν υπήρχε ούτε ωράριο ούτε συνδικάτα εργατών Ένας καλός τεχνίτης ήταν πάντα περιζήτητος και έβρισκε δουλειά εύκολα ενώ έναν τεμπέλη ή άχρηστο το αφεντικό είχε όλο το ελεύθερο να τον απολύσει χωρίς να έχει συνέπειες

Στη Σμύρνη στην ωραία πόλη της χαράς και της εργασίας (διότι στη Σμύρνη για να είσαι φτωχός έπρεπε να είσαι τεμπέλης) υπήρχε δουλειά για όλους Δεν εδικαιολογείτο άνθρωπος φτωχός εκτός αν ήταν τεμπέλης

Όπως μου είπε η μητέρα μου επειδή οι περισσότερες δουλειές και τα περισσότερα δώρα γίνονταν το Δεκέμβρη και την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και όχι των Χριστουγέννων όπως τώρα που φραγκέψαμε ο πατέρας μου εγκαθίστατο και κοιμόταν και τη νύχτα μέσα στο μαγαζί δουλεύοντας είκοσι ώρες το εικοσιτετράωρο Έπαιρνε το στρώμα του και το πάπλωμά του και κοιμόταν σε έναν καναπέ του μαγαζιού Μόνο κάθε Σάββατο πήγαινε σπίτι για να πλυθεί να καθαριστεί να αλλάξει ρούχα και αυτό όπως προανέφερα διότι ήταν υποχρεωμένος να συνεισφέρει περισσότερα λόγω των περισσοτέρων εξόδων που είχε με τη μεγάλη του οικογένεια

Τα δύο τρία τελευταία χρόνια προ της Καταστροφής ήσαν πολύ στη μόδα στη Σμύρνη τα βραχιόλια Τα περίφημα σμυρναίικα βραχιόλια Οι σαλίγκαροι τα τσατιά κτλ Αυτά όλα γίνονταν από χρυσό 22 καρατίων Δηλαδή λιώνανε απευθείας ή αγγλικές λίρες ή τουρκικές λίρες ή εικοσόφραγκα και έτσι

Digitized by 10uk1s

εγίνοντο αυτά τα ωραία σμυρναίικα βραχιόλια Αυτή η μόδα ήταν και ένα είδος σωτηρίας για τη μετέπειτα προσφυγιά διότι όσοι πρόσφυγες κατόρθωσαν και γλίτωσαν και έφεραν τα χρυσά τους εδώ πουλώντας τα μπόρεσαν να δημιουργήσουν τον πρώτο πυρήνα της εγκαταστάσεώς τους Φυσικά η έλευση των προσφύγων βοήθησε πολύ και την οικονομία της Ελλάδας Η αλήθεια είναι ότι οι Ελλαδίτες τρόμαξαν όταν είδαν το κύμα των προσφύγων φοβούμενοι ότι αυτό θα φέρει ανεργία και μεγάλη φτώχεια Αλλά όπως είπα και εγώ σε μία εκπομπή της τηλεόρασης για τη μαύρη επέτειο της καταστροφής της Σμύρνης οι πρόσφυγες ακούμπησαν μεν εις τον κορμό της μητέρας πατρίδος αλλά δεν ακούμπησαν ως παράσιτα αλλά ως μπόλια και εμπόλιασαν τον κορμό της Ελλάδος και γι αυτό πήγε πολύ μπροστά η Ελλάς Απόδειξη είναι η Μακεδονία Δεν ξέρω αν το ξαναείπα αλλά όσες φορές και να το πει κανείς δεν αρκεί Η εγκατάσταση των προσφύγων και προπαντός των Ποντίων εδημιούργησε ένα ωραίο στρώμα Ελλήνων εις τη Μακεδονία Και όχι μόνο ανεπτύχθη οικονομικώς και βιομηχανικώς αλλά διορθώθηκε και εθνολογικώς

Διότι πριν από την έλευση των προσφύγων με τις προπαγάνδες και με τις διώξεις πολλοί παρ όλο που ήσαν Έλληνες εις το αίσθημα ήσαν σλαβόφωνοι πράγμα που ενίσχυε τότε την προπαγάνδα της Βουλγαρίας που επιζητούσε να μας φάει τη Θεσσαλονίκη

Όπως είπα η έλευση των προσφύγων οι οποίοι ήσαν γυμνοί και δεν είχαν ούτε ρούχα ούτε ένα κρεβάτι να κοιμηθούν εβοήθησε πολύ την εθνική οικονομία Ήρθαν τότε και πολλά δολλάρια προπαντός από τους Αμερικανούς οι οποίοι ήσαν οι μόνοι που πραγματικά εβοήθησαν στην εγκατάσταση των προσφύγων και πολλές βιοτεχνίες μικρές εδούλεψαν και εξελίχθηκαν σε βιομηχανίες Διότι ερχόμενοι οι πρόσφυγες ήσαν υποχρεωμένοι να αγοράσουν από παπούτσια κάλτσες έως κρεβάτια έως μαχαιροπίρουνα έως πιάτα και εν πάση περιπτώσει το νοικοκυριό Οι δικές μας οι γυναίκες ήσαν προκομμένες και καθαρές Τις είπαν παστρικές με διφορούμενη έννοια Εμείς θα πάρουμε την καλή έννοια Ήσαν πράγματι παστρικές και νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς όπου η ζωή ήταν πρωτόγονη όπου δεν υπήρχε αποχέτευση και τα βρωμόνερα κυκλοφορουσανε μέσα στους δρόμους δεν εξεδηλώθη ποτέ καμία επιδημία λόγω της καθαριότητας την οποία κρατούσαν οι γυναίκες οι δικές μας εις τα σπίτια τους

Η άλλη διφορούμενη έννοια του παστρικές ήταν καλοαντρούδες Τραβούσαν τους άντρες τους Ελλαδίτες και θύμωναν οι κοπέλες διότι έχαναν τις ευκαιρίες Οι γυναίκες οι δικές μας ήσαν καλές μαγείρισσες καλές νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς με τις πρωτόγονες εγκαταστάσεις όπου έμεναν ολόκληρες οικογένειες σε μία παράγκα η οποία είχε ένα υποτυπώδες παραθυράκι μόλις εξοικονομούσαν κανένα κομματάκι πανί έφτιαχναν μία κουρτινουλα και μόλις βρίσκανε κανένα κουτί από κονσέρβα και λίγο χώμα κατόρθωναν και φύτευαν πότε ένα βασιλικό και πότε ένα γεράνι

Και όταν γύριζε ο άντρας κουρασμένος από το μεροκάματο έβρισκε πάντοτε στο σπίτι έτοιμο να τον περιμένει κάτι καλομαγειρεμένο Φτωχό μεν αλλά περιποιημένο Η δύναμη και το κουράγιο που έδωσαν οι γυναίκες της προσφυγιάς στους άντρες πρόσφυγες είναι βεβαιωμένα Χάρη εις την περιποίηση χάρη εις το κουράγιο που έδιναν κατορθώσαμε να κρατηθούμε στα πόδια μας

Ως απόδειξη θα φέρω ένα μικρό παράδειγμα Αυτή την εποχή υπάρχει μια πολύ μεγάλη βιομηχανία μπισκότων και ζυμαρικών οι αδελφοί Παπαδόπουλοι Οι γονείς αυτών είχαν εγκατασταθεί σε μία παράγκα στη Θεσσαλονίκη Η μητέρα τής οικογένειας εζύμωνε και έψηνε όλη μέρα κουλουράκια τα οποία ο πατέρας Παπαδόπουλος τα έπαιρνε σε έναν ταβλά στο κεφάλι του και έβγαινε και τα πουλούσε στους δρόμους

Ε λοιπόν τα παιδιά αυτής της οικογένειας μεγαλώνοντας με το παράδειγμα της εργατικότητος

Digitized by 10uk1s

κατόρθωσαν σήμερα να συναγωνίζονται ευρωπαϊκά είδη σαν τα δικά τους

Και μια και μιλήσαμε για την κακία της εκφράσεως laquoοι παστρικέςraquo ας μιλήσουμε και για το ειρωνικό laquoτι είχαμε και τι χάσαμεraquo Μπορεί μερικές απλοϊκές γυναικούλες προσφυγίνες να το είπανε καμιά φορά Αλλά είναι βέβαιο ότι και είχαμε και χάσαμε Είχαμε το παν και χάσαμε το παν σε μια στιγμή Εδώ μια ζημιά που γίνεται σε οιοδήποτε σπιτικό δηλαδή το να σπάσει ένα πιάτο ένα ποτήρι μας δημιουργεί μια κάποια στεναχώρια Φανταστείτε το βιος γενεών ολόκληρων να το αφήνεις έρμαιο στις αρπαγές των Τούρκων Να κλειδώνεις την πόρτα σου και να πετάς το κλειδί γιατί ξέρεις ότι δεν θα ξαναμπείς στο σπιτικό σου

Και για μεν τα σπίτια και τα μαγαζιά μας που καήκανε κατά κάποιο τρόπο το παίρνεις απόφαση Αλλά σκεφτείτε να έχεις ένα σπίτι ή μία ανθούσα επιχείρηση να την αφήνεις στα χέρια άλλων και να φεύγεις ξυπόλυτος και γυμνός με ένα μπογαλάκι μόνο στο χέρι γιατί δεν είχες τη δυνατότητα να πάρεις κάτι περισσότερο μαζί σου

Φυσικά και το σπίτι που μας φιλοξένησε μετά τη φωτιά του κ Ανέστη ένα αρχοντικό με τρία δωμάτια υποδοχής χωριστά το λίβινγκ την αυλή όπως τη λέγανε στη Σμύρνη με έξι υπνοδωμάτια επάνω με μία επίπλωση θαύμα διότι ο άνθρωπος αυτός ήταν καπνέμπορος καπνοπαραγωγός μάλλον και σταφιδοπαραγωγός με τεράστια κτηματική περιουσία και είχε κατορθώσει να δημιουργήσει μια καλή κατάσταση mdash και να ξέρει ότι αφήνει αυτό το σπίτι όπως είναι και φεύγει για να μην το ξαναδεί ποτέ

Το ίδιο συνέβη και με τον θείο μου Το σπίτι του Τσιντσίνη του θείου μου όπως προείπα κάηκε αλλά το εργοστάσιό του ο αλευρόμυλος ο οποίος ήταν ο καλύτερος των Βαλκανίων διότι με την ελληνική κατοχή σιγουρεύτηκε πλέον και καταξοδεύτηκε και ανανέωσε το σύνολο των εργαλείων του (και μάλιστα είχε φέρει ειδικό τεχνίτη από την Ελβετία διότι τα μηχανήματα ήσαν ελβετικά Αυτές τις λεπτομέρειες τις ήξερα διότι στο εργοστάσιο ήταν διευθυντής ο δεύτερος αδελφός μου ο Νίκος Είχαν φέρει όπως είπα ειδικό τεχνοκράτη από την Ελβετία τον κ Σενώ τον οποίο βρήκαμε μετά την Καταστροφή εις τους μύλους του Αγίου Γεωργίου Αυτός διοργάνωσε τους μύλους του Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι και επειδή γνωριζόταν με τον αδελφό μου τον Νίκο κατά την κατοχή πήγαμε και μας έδωσε μια μεγάλη ποσότητα αλεύρι) αυτό λοιπόν το τεράστιο εργοστάσιο το οποίο επειδή ήταν κοντά στην παραλία της Σμύρνης είχε δική του προβλήτα όπου επλεύριζαν τα πλοία που έφερναν αγγλικό κάρβουνο διότι το εργοστάσιο εργαζόταν με δική του κίνηση και ξεφόρτωνε κάρβουνα και φόρτωνε άλευρα για να κάνει εξαγωγή mdash αυτή την τεράστια περιουσία ο θείος μου την εγκατέλειψε και ήρθε εδώ αφού είχε χάσει και τον μοναχογιό του μαζί με τη θεία μου και αν δεν ήμαστε εμείς δεν θα είχε ούτε να κοιμηθεί πουθενά ούτε να φάει πουθενά

Σημειώστε ότι το 1948 που είχα πάει στη Σμύρνη πήγα και βρήκα το εργοστάσιο και ακόμα το 48 δηλαδή είκοσι έξι χρόνια αργότερα υπήρχε η επιγραφή laquoΙωάννης Ν Τσιντσίνηςraquo διότι το κτίριο ήταν τετραώροφο με τα γραφεία και οι Τούρκοι δεν είχαν την ευχέρεια να σβήσουν την επιγραφή

Το laquoτι είχαμε και το τι χάσαμεraquo είναι βέβαιο Διότι όπως είπα είχαμε το βιος μας είχαμε το σπιτικό μας είχαμε τη δουλειά μας είχαμε την προκοπή μας και όλα αυτά χαθήκανε σε μία ώρα μέσα σε μία κακιά στιγμή

Αυτά τα λίγα είχα να πω χωρίς να έχω ούτε τη μόρφωση ούτε την προπαρασκευή για να μάθουν τα παιδιά μου και τα εγγόνια μου λίγα πράγματα από την καημένη μας πατρίδα από τις ρίζες μας

Digitized by 10uk1s

περισσότερα τραβήγματα Γι αυτό πολλά κοσμήματα τα οποία έφερναν τη φίρμα Γεωργιάδη ήσαν κατασκευές του πατέρα μου ο οποίος εθεωρείτο από τους καλύτερους τεχνίτες της Σμύρνης Διότι και καλός τεχνίτης ήταν αλλά και εφευρετικός

Από την Ευρώπη εισήγαν πολλά έτοιμα κοσμήματα ματ Όπως είναι γνωστό στη Σμύρνη δεν υπήρχε ηλεκτρισμός και επομένως δεν υπήρχαν τα κατάλληλα μηχανήματα για να δημιουργήσουν το ματ που λέγαμε

Ο πατέρας μου σκέφτηκε και έκανε μία δική του εφεύρεση πρωτόγονη αλλά αποδοτική Σκέφτηκε ότι τα χτυπήματα σε μία λεία επιφάνεια κοσμήματος δημιουργούν αυτό το είδος του ματ Γι αυτό φρόντισε και πήρε σπασμένα τζάμια τα οποία άλεσε και τα έκανε ψιλά σαν αλεύρι και στο σπίτι επάνω το δικό μας έκανε μία εγκατάσταση Δηλαδή στην ταράτσα εφήρμοσε ένα είδος υδρορρόης που από πάνω είχε ένα χωνί έριχνε μέσα αυτά τα τρίμματα των τζαμιών και πέφτανε με ορμή κάτω εκεί που βρισκόταν το κόσμημα και χτυπώντας το πολύ εδημιουργείτο ματ Αυτό δεν το ήξεραν αυτοί και έτσι ο πατέρας μου είχε μία πρόσθετη αμοιβή Μία πρόσθετη ενίσχυση στα οικονομικά του

Στο μαγαζί μας της Σμύρνης θυμάμαι ότι υπήρχαν αυτά τα σύνεργα Δηλαδή ένα μεγάλο χωνί ένα είδος υδρορρόης και κάτω ένα μεγάλο δοχείο σαν βαρέλι το οποίο υποδέχετο τα τρίμματα Έπειτα τα ξανάβαζαν σε έναν κουβά τα ξανανέβαζε ο μεγάλος μου αδελφός στην ταράτσα και τα ξανάριχνε

Επίσης υπήρχαν εκεί πολλά καλούπια για να κάνουμε κοσμήματα διότι τα κοσμήματα στη Σμύρνη όπως είπα ήσαν τα περισσότερα χειροποίητα Δεν υπήρχαν χυτόπρεσες και τέτοια

Επίσης το λιώσιμο του χρυσού γινόταν σε καμίνια με κάρβουνα Υπήρχε φυσερό από πάνω υπήρχε και καμίνι και έβαζαν το χρυσό σε χωνάκια που τα λέγαμε ποτάδες Όταν ο θείος μου επρόκειτο να λιώσει χρυσό εμένα η δουλειά μου ήταν να δουλεύω το φυσερό αφού προηγουμένως ανέβαινα και άνοιγα το πίσω παράθυρο του εργαστηρίου Ο τοίχος του έβλεπε στον περίβολο της εκκλησίας των Καπουκίνων που ήταν ιδιοκτησία του μαγαζιού μας

Επίσης στη Σμύρνη φυσικά δεν υπήρχε ούτε ωράριο ούτε συνδικάτα εργατών Ένας καλός τεχνίτης ήταν πάντα περιζήτητος και έβρισκε δουλειά εύκολα ενώ έναν τεμπέλη ή άχρηστο το αφεντικό είχε όλο το ελεύθερο να τον απολύσει χωρίς να έχει συνέπειες

Στη Σμύρνη στην ωραία πόλη της χαράς και της εργασίας (διότι στη Σμύρνη για να είσαι φτωχός έπρεπε να είσαι τεμπέλης) υπήρχε δουλειά για όλους Δεν εδικαιολογείτο άνθρωπος φτωχός εκτός αν ήταν τεμπέλης

Όπως μου είπε η μητέρα μου επειδή οι περισσότερες δουλειές και τα περισσότερα δώρα γίνονταν το Δεκέμβρη και την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και όχι των Χριστουγέννων όπως τώρα που φραγκέψαμε ο πατέρας μου εγκαθίστατο και κοιμόταν και τη νύχτα μέσα στο μαγαζί δουλεύοντας είκοσι ώρες το εικοσιτετράωρο Έπαιρνε το στρώμα του και το πάπλωμά του και κοιμόταν σε έναν καναπέ του μαγαζιού Μόνο κάθε Σάββατο πήγαινε σπίτι για να πλυθεί να καθαριστεί να αλλάξει ρούχα και αυτό όπως προανέφερα διότι ήταν υποχρεωμένος να συνεισφέρει περισσότερα λόγω των περισσοτέρων εξόδων που είχε με τη μεγάλη του οικογένεια

Τα δύο τρία τελευταία χρόνια προ της Καταστροφής ήσαν πολύ στη μόδα στη Σμύρνη τα βραχιόλια Τα περίφημα σμυρναίικα βραχιόλια Οι σαλίγκαροι τα τσατιά κτλ Αυτά όλα γίνονταν από χρυσό 22 καρατίων Δηλαδή λιώνανε απευθείας ή αγγλικές λίρες ή τουρκικές λίρες ή εικοσόφραγκα και έτσι

Digitized by 10uk1s

εγίνοντο αυτά τα ωραία σμυρναίικα βραχιόλια Αυτή η μόδα ήταν και ένα είδος σωτηρίας για τη μετέπειτα προσφυγιά διότι όσοι πρόσφυγες κατόρθωσαν και γλίτωσαν και έφεραν τα χρυσά τους εδώ πουλώντας τα μπόρεσαν να δημιουργήσουν τον πρώτο πυρήνα της εγκαταστάσεώς τους Φυσικά η έλευση των προσφύγων βοήθησε πολύ και την οικονομία της Ελλάδας Η αλήθεια είναι ότι οι Ελλαδίτες τρόμαξαν όταν είδαν το κύμα των προσφύγων φοβούμενοι ότι αυτό θα φέρει ανεργία και μεγάλη φτώχεια Αλλά όπως είπα και εγώ σε μία εκπομπή της τηλεόρασης για τη μαύρη επέτειο της καταστροφής της Σμύρνης οι πρόσφυγες ακούμπησαν μεν εις τον κορμό της μητέρας πατρίδος αλλά δεν ακούμπησαν ως παράσιτα αλλά ως μπόλια και εμπόλιασαν τον κορμό της Ελλάδος και γι αυτό πήγε πολύ μπροστά η Ελλάς Απόδειξη είναι η Μακεδονία Δεν ξέρω αν το ξαναείπα αλλά όσες φορές και να το πει κανείς δεν αρκεί Η εγκατάσταση των προσφύγων και προπαντός των Ποντίων εδημιούργησε ένα ωραίο στρώμα Ελλήνων εις τη Μακεδονία Και όχι μόνο ανεπτύχθη οικονομικώς και βιομηχανικώς αλλά διορθώθηκε και εθνολογικώς

Διότι πριν από την έλευση των προσφύγων με τις προπαγάνδες και με τις διώξεις πολλοί παρ όλο που ήσαν Έλληνες εις το αίσθημα ήσαν σλαβόφωνοι πράγμα που ενίσχυε τότε την προπαγάνδα της Βουλγαρίας που επιζητούσε να μας φάει τη Θεσσαλονίκη

Όπως είπα η έλευση των προσφύγων οι οποίοι ήσαν γυμνοί και δεν είχαν ούτε ρούχα ούτε ένα κρεβάτι να κοιμηθούν εβοήθησε πολύ την εθνική οικονομία Ήρθαν τότε και πολλά δολλάρια προπαντός από τους Αμερικανούς οι οποίοι ήσαν οι μόνοι που πραγματικά εβοήθησαν στην εγκατάσταση των προσφύγων και πολλές βιοτεχνίες μικρές εδούλεψαν και εξελίχθηκαν σε βιομηχανίες Διότι ερχόμενοι οι πρόσφυγες ήσαν υποχρεωμένοι να αγοράσουν από παπούτσια κάλτσες έως κρεβάτια έως μαχαιροπίρουνα έως πιάτα και εν πάση περιπτώσει το νοικοκυριό Οι δικές μας οι γυναίκες ήσαν προκομμένες και καθαρές Τις είπαν παστρικές με διφορούμενη έννοια Εμείς θα πάρουμε την καλή έννοια Ήσαν πράγματι παστρικές και νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς όπου η ζωή ήταν πρωτόγονη όπου δεν υπήρχε αποχέτευση και τα βρωμόνερα κυκλοφορουσανε μέσα στους δρόμους δεν εξεδηλώθη ποτέ καμία επιδημία λόγω της καθαριότητας την οποία κρατούσαν οι γυναίκες οι δικές μας εις τα σπίτια τους

Η άλλη διφορούμενη έννοια του παστρικές ήταν καλοαντρούδες Τραβούσαν τους άντρες τους Ελλαδίτες και θύμωναν οι κοπέλες διότι έχαναν τις ευκαιρίες Οι γυναίκες οι δικές μας ήσαν καλές μαγείρισσες καλές νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς με τις πρωτόγονες εγκαταστάσεις όπου έμεναν ολόκληρες οικογένειες σε μία παράγκα η οποία είχε ένα υποτυπώδες παραθυράκι μόλις εξοικονομούσαν κανένα κομματάκι πανί έφτιαχναν μία κουρτινουλα και μόλις βρίσκανε κανένα κουτί από κονσέρβα και λίγο χώμα κατόρθωναν και φύτευαν πότε ένα βασιλικό και πότε ένα γεράνι

Και όταν γύριζε ο άντρας κουρασμένος από το μεροκάματο έβρισκε πάντοτε στο σπίτι έτοιμο να τον περιμένει κάτι καλομαγειρεμένο Φτωχό μεν αλλά περιποιημένο Η δύναμη και το κουράγιο που έδωσαν οι γυναίκες της προσφυγιάς στους άντρες πρόσφυγες είναι βεβαιωμένα Χάρη εις την περιποίηση χάρη εις το κουράγιο που έδιναν κατορθώσαμε να κρατηθούμε στα πόδια μας

Ως απόδειξη θα φέρω ένα μικρό παράδειγμα Αυτή την εποχή υπάρχει μια πολύ μεγάλη βιομηχανία μπισκότων και ζυμαρικών οι αδελφοί Παπαδόπουλοι Οι γονείς αυτών είχαν εγκατασταθεί σε μία παράγκα στη Θεσσαλονίκη Η μητέρα τής οικογένειας εζύμωνε και έψηνε όλη μέρα κουλουράκια τα οποία ο πατέρας Παπαδόπουλος τα έπαιρνε σε έναν ταβλά στο κεφάλι του και έβγαινε και τα πουλούσε στους δρόμους

Ε λοιπόν τα παιδιά αυτής της οικογένειας μεγαλώνοντας με το παράδειγμα της εργατικότητος

Digitized by 10uk1s

κατόρθωσαν σήμερα να συναγωνίζονται ευρωπαϊκά είδη σαν τα δικά τους

Και μια και μιλήσαμε για την κακία της εκφράσεως laquoοι παστρικέςraquo ας μιλήσουμε και για το ειρωνικό laquoτι είχαμε και τι χάσαμεraquo Μπορεί μερικές απλοϊκές γυναικούλες προσφυγίνες να το είπανε καμιά φορά Αλλά είναι βέβαιο ότι και είχαμε και χάσαμε Είχαμε το παν και χάσαμε το παν σε μια στιγμή Εδώ μια ζημιά που γίνεται σε οιοδήποτε σπιτικό δηλαδή το να σπάσει ένα πιάτο ένα ποτήρι μας δημιουργεί μια κάποια στεναχώρια Φανταστείτε το βιος γενεών ολόκληρων να το αφήνεις έρμαιο στις αρπαγές των Τούρκων Να κλειδώνεις την πόρτα σου και να πετάς το κλειδί γιατί ξέρεις ότι δεν θα ξαναμπείς στο σπιτικό σου

Και για μεν τα σπίτια και τα μαγαζιά μας που καήκανε κατά κάποιο τρόπο το παίρνεις απόφαση Αλλά σκεφτείτε να έχεις ένα σπίτι ή μία ανθούσα επιχείρηση να την αφήνεις στα χέρια άλλων και να φεύγεις ξυπόλυτος και γυμνός με ένα μπογαλάκι μόνο στο χέρι γιατί δεν είχες τη δυνατότητα να πάρεις κάτι περισσότερο μαζί σου

Φυσικά και το σπίτι που μας φιλοξένησε μετά τη φωτιά του κ Ανέστη ένα αρχοντικό με τρία δωμάτια υποδοχής χωριστά το λίβινγκ την αυλή όπως τη λέγανε στη Σμύρνη με έξι υπνοδωμάτια επάνω με μία επίπλωση θαύμα διότι ο άνθρωπος αυτός ήταν καπνέμπορος καπνοπαραγωγός μάλλον και σταφιδοπαραγωγός με τεράστια κτηματική περιουσία και είχε κατορθώσει να δημιουργήσει μια καλή κατάσταση mdash και να ξέρει ότι αφήνει αυτό το σπίτι όπως είναι και φεύγει για να μην το ξαναδεί ποτέ

Το ίδιο συνέβη και με τον θείο μου Το σπίτι του Τσιντσίνη του θείου μου όπως προείπα κάηκε αλλά το εργοστάσιό του ο αλευρόμυλος ο οποίος ήταν ο καλύτερος των Βαλκανίων διότι με την ελληνική κατοχή σιγουρεύτηκε πλέον και καταξοδεύτηκε και ανανέωσε το σύνολο των εργαλείων του (και μάλιστα είχε φέρει ειδικό τεχνίτη από την Ελβετία διότι τα μηχανήματα ήσαν ελβετικά Αυτές τις λεπτομέρειες τις ήξερα διότι στο εργοστάσιο ήταν διευθυντής ο δεύτερος αδελφός μου ο Νίκος Είχαν φέρει όπως είπα ειδικό τεχνοκράτη από την Ελβετία τον κ Σενώ τον οποίο βρήκαμε μετά την Καταστροφή εις τους μύλους του Αγίου Γεωργίου Αυτός διοργάνωσε τους μύλους του Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι και επειδή γνωριζόταν με τον αδελφό μου τον Νίκο κατά την κατοχή πήγαμε και μας έδωσε μια μεγάλη ποσότητα αλεύρι) αυτό λοιπόν το τεράστιο εργοστάσιο το οποίο επειδή ήταν κοντά στην παραλία της Σμύρνης είχε δική του προβλήτα όπου επλεύριζαν τα πλοία που έφερναν αγγλικό κάρβουνο διότι το εργοστάσιο εργαζόταν με δική του κίνηση και ξεφόρτωνε κάρβουνα και φόρτωνε άλευρα για να κάνει εξαγωγή mdash αυτή την τεράστια περιουσία ο θείος μου την εγκατέλειψε και ήρθε εδώ αφού είχε χάσει και τον μοναχογιό του μαζί με τη θεία μου και αν δεν ήμαστε εμείς δεν θα είχε ούτε να κοιμηθεί πουθενά ούτε να φάει πουθενά

Σημειώστε ότι το 1948 που είχα πάει στη Σμύρνη πήγα και βρήκα το εργοστάσιο και ακόμα το 48 δηλαδή είκοσι έξι χρόνια αργότερα υπήρχε η επιγραφή laquoΙωάννης Ν Τσιντσίνηςraquo διότι το κτίριο ήταν τετραώροφο με τα γραφεία και οι Τούρκοι δεν είχαν την ευχέρεια να σβήσουν την επιγραφή

Το laquoτι είχαμε και το τι χάσαμεraquo είναι βέβαιο Διότι όπως είπα είχαμε το βιος μας είχαμε το σπιτικό μας είχαμε τη δουλειά μας είχαμε την προκοπή μας και όλα αυτά χαθήκανε σε μία ώρα μέσα σε μία κακιά στιγμή

Αυτά τα λίγα είχα να πω χωρίς να έχω ούτε τη μόρφωση ούτε την προπαρασκευή για να μάθουν τα παιδιά μου και τα εγγόνια μου λίγα πράγματα από την καημένη μας πατρίδα από τις ρίζες μας

Digitized by 10uk1s

εγίνοντο αυτά τα ωραία σμυρναίικα βραχιόλια Αυτή η μόδα ήταν και ένα είδος σωτηρίας για τη μετέπειτα προσφυγιά διότι όσοι πρόσφυγες κατόρθωσαν και γλίτωσαν και έφεραν τα χρυσά τους εδώ πουλώντας τα μπόρεσαν να δημιουργήσουν τον πρώτο πυρήνα της εγκαταστάσεώς τους Φυσικά η έλευση των προσφύγων βοήθησε πολύ και την οικονομία της Ελλάδας Η αλήθεια είναι ότι οι Ελλαδίτες τρόμαξαν όταν είδαν το κύμα των προσφύγων φοβούμενοι ότι αυτό θα φέρει ανεργία και μεγάλη φτώχεια Αλλά όπως είπα και εγώ σε μία εκπομπή της τηλεόρασης για τη μαύρη επέτειο της καταστροφής της Σμύρνης οι πρόσφυγες ακούμπησαν μεν εις τον κορμό της μητέρας πατρίδος αλλά δεν ακούμπησαν ως παράσιτα αλλά ως μπόλια και εμπόλιασαν τον κορμό της Ελλάδος και γι αυτό πήγε πολύ μπροστά η Ελλάς Απόδειξη είναι η Μακεδονία Δεν ξέρω αν το ξαναείπα αλλά όσες φορές και να το πει κανείς δεν αρκεί Η εγκατάσταση των προσφύγων και προπαντός των Ποντίων εδημιούργησε ένα ωραίο στρώμα Ελλήνων εις τη Μακεδονία Και όχι μόνο ανεπτύχθη οικονομικώς και βιομηχανικώς αλλά διορθώθηκε και εθνολογικώς

Διότι πριν από την έλευση των προσφύγων με τις προπαγάνδες και με τις διώξεις πολλοί παρ όλο που ήσαν Έλληνες εις το αίσθημα ήσαν σλαβόφωνοι πράγμα που ενίσχυε τότε την προπαγάνδα της Βουλγαρίας που επιζητούσε να μας φάει τη Θεσσαλονίκη

Όπως είπα η έλευση των προσφύγων οι οποίοι ήσαν γυμνοί και δεν είχαν ούτε ρούχα ούτε ένα κρεβάτι να κοιμηθούν εβοήθησε πολύ την εθνική οικονομία Ήρθαν τότε και πολλά δολλάρια προπαντός από τους Αμερικανούς οι οποίοι ήσαν οι μόνοι που πραγματικά εβοήθησαν στην εγκατάσταση των προσφύγων και πολλές βιοτεχνίες μικρές εδούλεψαν και εξελίχθηκαν σε βιομηχανίες Διότι ερχόμενοι οι πρόσφυγες ήσαν υποχρεωμένοι να αγοράσουν από παπούτσια κάλτσες έως κρεβάτια έως μαχαιροπίρουνα έως πιάτα και εν πάση περιπτώσει το νοικοκυριό Οι δικές μας οι γυναίκες ήσαν προκομμένες και καθαρές Τις είπαν παστρικές με διφορούμενη έννοια Εμείς θα πάρουμε την καλή έννοια Ήσαν πράγματι παστρικές και νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς όπου η ζωή ήταν πρωτόγονη όπου δεν υπήρχε αποχέτευση και τα βρωμόνερα κυκλοφορουσανε μέσα στους δρόμους δεν εξεδηλώθη ποτέ καμία επιδημία λόγω της καθαριότητας την οποία κρατούσαν οι γυναίκες οι δικές μας εις τα σπίτια τους

Η άλλη διφορούμενη έννοια του παστρικές ήταν καλοαντρούδες Τραβούσαν τους άντρες τους Ελλαδίτες και θύμωναν οι κοπέλες διότι έχαναν τις ευκαιρίες Οι γυναίκες οι δικές μας ήσαν καλές μαγείρισσες καλές νοικοκυρές Απόδειξη ότι στους συνοικισμούς με τις πρωτόγονες εγκαταστάσεις όπου έμεναν ολόκληρες οικογένειες σε μία παράγκα η οποία είχε ένα υποτυπώδες παραθυράκι μόλις εξοικονομούσαν κανένα κομματάκι πανί έφτιαχναν μία κουρτινουλα και μόλις βρίσκανε κανένα κουτί από κονσέρβα και λίγο χώμα κατόρθωναν και φύτευαν πότε ένα βασιλικό και πότε ένα γεράνι

Και όταν γύριζε ο άντρας κουρασμένος από το μεροκάματο έβρισκε πάντοτε στο σπίτι έτοιμο να τον περιμένει κάτι καλομαγειρεμένο Φτωχό μεν αλλά περιποιημένο Η δύναμη και το κουράγιο που έδωσαν οι γυναίκες της προσφυγιάς στους άντρες πρόσφυγες είναι βεβαιωμένα Χάρη εις την περιποίηση χάρη εις το κουράγιο που έδιναν κατορθώσαμε να κρατηθούμε στα πόδια μας

Ως απόδειξη θα φέρω ένα μικρό παράδειγμα Αυτή την εποχή υπάρχει μια πολύ μεγάλη βιομηχανία μπισκότων και ζυμαρικών οι αδελφοί Παπαδόπουλοι Οι γονείς αυτών είχαν εγκατασταθεί σε μία παράγκα στη Θεσσαλονίκη Η μητέρα τής οικογένειας εζύμωνε και έψηνε όλη μέρα κουλουράκια τα οποία ο πατέρας Παπαδόπουλος τα έπαιρνε σε έναν ταβλά στο κεφάλι του και έβγαινε και τα πουλούσε στους δρόμους

Ε λοιπόν τα παιδιά αυτής της οικογένειας μεγαλώνοντας με το παράδειγμα της εργατικότητος

Digitized by 10uk1s

κατόρθωσαν σήμερα να συναγωνίζονται ευρωπαϊκά είδη σαν τα δικά τους

Και μια και μιλήσαμε για την κακία της εκφράσεως laquoοι παστρικέςraquo ας μιλήσουμε και για το ειρωνικό laquoτι είχαμε και τι χάσαμεraquo Μπορεί μερικές απλοϊκές γυναικούλες προσφυγίνες να το είπανε καμιά φορά Αλλά είναι βέβαιο ότι και είχαμε και χάσαμε Είχαμε το παν και χάσαμε το παν σε μια στιγμή Εδώ μια ζημιά που γίνεται σε οιοδήποτε σπιτικό δηλαδή το να σπάσει ένα πιάτο ένα ποτήρι μας δημιουργεί μια κάποια στεναχώρια Φανταστείτε το βιος γενεών ολόκληρων να το αφήνεις έρμαιο στις αρπαγές των Τούρκων Να κλειδώνεις την πόρτα σου και να πετάς το κλειδί γιατί ξέρεις ότι δεν θα ξαναμπείς στο σπιτικό σου

Και για μεν τα σπίτια και τα μαγαζιά μας που καήκανε κατά κάποιο τρόπο το παίρνεις απόφαση Αλλά σκεφτείτε να έχεις ένα σπίτι ή μία ανθούσα επιχείρηση να την αφήνεις στα χέρια άλλων και να φεύγεις ξυπόλυτος και γυμνός με ένα μπογαλάκι μόνο στο χέρι γιατί δεν είχες τη δυνατότητα να πάρεις κάτι περισσότερο μαζί σου

Φυσικά και το σπίτι που μας φιλοξένησε μετά τη φωτιά του κ Ανέστη ένα αρχοντικό με τρία δωμάτια υποδοχής χωριστά το λίβινγκ την αυλή όπως τη λέγανε στη Σμύρνη με έξι υπνοδωμάτια επάνω με μία επίπλωση θαύμα διότι ο άνθρωπος αυτός ήταν καπνέμπορος καπνοπαραγωγός μάλλον και σταφιδοπαραγωγός με τεράστια κτηματική περιουσία και είχε κατορθώσει να δημιουργήσει μια καλή κατάσταση mdash και να ξέρει ότι αφήνει αυτό το σπίτι όπως είναι και φεύγει για να μην το ξαναδεί ποτέ

Το ίδιο συνέβη και με τον θείο μου Το σπίτι του Τσιντσίνη του θείου μου όπως προείπα κάηκε αλλά το εργοστάσιό του ο αλευρόμυλος ο οποίος ήταν ο καλύτερος των Βαλκανίων διότι με την ελληνική κατοχή σιγουρεύτηκε πλέον και καταξοδεύτηκε και ανανέωσε το σύνολο των εργαλείων του (και μάλιστα είχε φέρει ειδικό τεχνίτη από την Ελβετία διότι τα μηχανήματα ήσαν ελβετικά Αυτές τις λεπτομέρειες τις ήξερα διότι στο εργοστάσιο ήταν διευθυντής ο δεύτερος αδελφός μου ο Νίκος Είχαν φέρει όπως είπα ειδικό τεχνοκράτη από την Ελβετία τον κ Σενώ τον οποίο βρήκαμε μετά την Καταστροφή εις τους μύλους του Αγίου Γεωργίου Αυτός διοργάνωσε τους μύλους του Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι και επειδή γνωριζόταν με τον αδελφό μου τον Νίκο κατά την κατοχή πήγαμε και μας έδωσε μια μεγάλη ποσότητα αλεύρι) αυτό λοιπόν το τεράστιο εργοστάσιο το οποίο επειδή ήταν κοντά στην παραλία της Σμύρνης είχε δική του προβλήτα όπου επλεύριζαν τα πλοία που έφερναν αγγλικό κάρβουνο διότι το εργοστάσιο εργαζόταν με δική του κίνηση και ξεφόρτωνε κάρβουνα και φόρτωνε άλευρα για να κάνει εξαγωγή mdash αυτή την τεράστια περιουσία ο θείος μου την εγκατέλειψε και ήρθε εδώ αφού είχε χάσει και τον μοναχογιό του μαζί με τη θεία μου και αν δεν ήμαστε εμείς δεν θα είχε ούτε να κοιμηθεί πουθενά ούτε να φάει πουθενά

Σημειώστε ότι το 1948 που είχα πάει στη Σμύρνη πήγα και βρήκα το εργοστάσιο και ακόμα το 48 δηλαδή είκοσι έξι χρόνια αργότερα υπήρχε η επιγραφή laquoΙωάννης Ν Τσιντσίνηςraquo διότι το κτίριο ήταν τετραώροφο με τα γραφεία και οι Τούρκοι δεν είχαν την ευχέρεια να σβήσουν την επιγραφή

Το laquoτι είχαμε και το τι χάσαμεraquo είναι βέβαιο Διότι όπως είπα είχαμε το βιος μας είχαμε το σπιτικό μας είχαμε τη δουλειά μας είχαμε την προκοπή μας και όλα αυτά χαθήκανε σε μία ώρα μέσα σε μία κακιά στιγμή

Αυτά τα λίγα είχα να πω χωρίς να έχω ούτε τη μόρφωση ούτε την προπαρασκευή για να μάθουν τα παιδιά μου και τα εγγόνια μου λίγα πράγματα από την καημένη μας πατρίδα από τις ρίζες μας

Digitized by 10uk1s

κατόρθωσαν σήμερα να συναγωνίζονται ευρωπαϊκά είδη σαν τα δικά τους

Και μια και μιλήσαμε για την κακία της εκφράσεως laquoοι παστρικέςraquo ας μιλήσουμε και για το ειρωνικό laquoτι είχαμε και τι χάσαμεraquo Μπορεί μερικές απλοϊκές γυναικούλες προσφυγίνες να το είπανε καμιά φορά Αλλά είναι βέβαιο ότι και είχαμε και χάσαμε Είχαμε το παν και χάσαμε το παν σε μια στιγμή Εδώ μια ζημιά που γίνεται σε οιοδήποτε σπιτικό δηλαδή το να σπάσει ένα πιάτο ένα ποτήρι μας δημιουργεί μια κάποια στεναχώρια Φανταστείτε το βιος γενεών ολόκληρων να το αφήνεις έρμαιο στις αρπαγές των Τούρκων Να κλειδώνεις την πόρτα σου και να πετάς το κλειδί γιατί ξέρεις ότι δεν θα ξαναμπείς στο σπιτικό σου

Και για μεν τα σπίτια και τα μαγαζιά μας που καήκανε κατά κάποιο τρόπο το παίρνεις απόφαση Αλλά σκεφτείτε να έχεις ένα σπίτι ή μία ανθούσα επιχείρηση να την αφήνεις στα χέρια άλλων και να φεύγεις ξυπόλυτος και γυμνός με ένα μπογαλάκι μόνο στο χέρι γιατί δεν είχες τη δυνατότητα να πάρεις κάτι περισσότερο μαζί σου

Φυσικά και το σπίτι που μας φιλοξένησε μετά τη φωτιά του κ Ανέστη ένα αρχοντικό με τρία δωμάτια υποδοχής χωριστά το λίβινγκ την αυλή όπως τη λέγανε στη Σμύρνη με έξι υπνοδωμάτια επάνω με μία επίπλωση θαύμα διότι ο άνθρωπος αυτός ήταν καπνέμπορος καπνοπαραγωγός μάλλον και σταφιδοπαραγωγός με τεράστια κτηματική περιουσία και είχε κατορθώσει να δημιουργήσει μια καλή κατάσταση mdash και να ξέρει ότι αφήνει αυτό το σπίτι όπως είναι και φεύγει για να μην το ξαναδεί ποτέ

Το ίδιο συνέβη και με τον θείο μου Το σπίτι του Τσιντσίνη του θείου μου όπως προείπα κάηκε αλλά το εργοστάσιό του ο αλευρόμυλος ο οποίος ήταν ο καλύτερος των Βαλκανίων διότι με την ελληνική κατοχή σιγουρεύτηκε πλέον και καταξοδεύτηκε και ανανέωσε το σύνολο των εργαλείων του (και μάλιστα είχε φέρει ειδικό τεχνίτη από την Ελβετία διότι τα μηχανήματα ήσαν ελβετικά Αυτές τις λεπτομέρειες τις ήξερα διότι στο εργοστάσιο ήταν διευθυντής ο δεύτερος αδελφός μου ο Νίκος Είχαν φέρει όπως είπα ειδικό τεχνοκράτη από την Ελβετία τον κ Σενώ τον οποίο βρήκαμε μετά την Καταστροφή εις τους μύλους του Αγίου Γεωργίου Αυτός διοργάνωσε τους μύλους του Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι και επειδή γνωριζόταν με τον αδελφό μου τον Νίκο κατά την κατοχή πήγαμε και μας έδωσε μια μεγάλη ποσότητα αλεύρι) αυτό λοιπόν το τεράστιο εργοστάσιο το οποίο επειδή ήταν κοντά στην παραλία της Σμύρνης είχε δική του προβλήτα όπου επλεύριζαν τα πλοία που έφερναν αγγλικό κάρβουνο διότι το εργοστάσιο εργαζόταν με δική του κίνηση και ξεφόρτωνε κάρβουνα και φόρτωνε άλευρα για να κάνει εξαγωγή mdash αυτή την τεράστια περιουσία ο θείος μου την εγκατέλειψε και ήρθε εδώ αφού είχε χάσει και τον μοναχογιό του μαζί με τη θεία μου και αν δεν ήμαστε εμείς δεν θα είχε ούτε να κοιμηθεί πουθενά ούτε να φάει πουθενά

Σημειώστε ότι το 1948 που είχα πάει στη Σμύρνη πήγα και βρήκα το εργοστάσιο και ακόμα το 48 δηλαδή είκοσι έξι χρόνια αργότερα υπήρχε η επιγραφή laquoΙωάννης Ν Τσιντσίνηςraquo διότι το κτίριο ήταν τετραώροφο με τα γραφεία και οι Τούρκοι δεν είχαν την ευχέρεια να σβήσουν την επιγραφή

Το laquoτι είχαμε και το τι χάσαμεraquo είναι βέβαιο Διότι όπως είπα είχαμε το βιος μας είχαμε το σπιτικό μας είχαμε τη δουλειά μας είχαμε την προκοπή μας και όλα αυτά χαθήκανε σε μία ώρα μέσα σε μία κακιά στιγμή

Αυτά τα λίγα είχα να πω χωρίς να έχω ούτε τη μόρφωση ούτε την προπαρασκευή για να μάθουν τα παιδιά μου και τα εγγόνια μου λίγα πράγματα από την καημένη μας πατρίδα από τις ρίζες μας