ქურთები საქართველოში

dimitri firbari mamuka komaxia

Tbilisi2008

uak: 94 (=222.5) + 008 (556) + 254 f - 62

wigni gamoica bTkk-politikis kvlevis jgufis eTnikuri umciresobebis programis farglebSi.

wignSi ganxilulia saqarTveloSi mcxovrebi qurTebis yofa-cxovreba, religia, kultura, ganaTleba, mas-media da organizaciebis saqmianoba. aseve qarTvelebsa da qurTebs So-ris arsebuli istoriuli kavSirebi. gankuTvnilia saqarTveloSi mcx-ovrebi qurTebis sakiTxiT dainter-esebul mkvlevarTa da farTo mkiTx-velisaTvis.

gamomcemlobis redaqtori: lamara baxtaZekompiuteruli dizaini: dimitri siCanin

garekanze: maqs tilkes naxati

© 2008 dimitri firbari, mamuka komaxia

ISBN 978-9941-0-0688-3

sarCevi

Sesavali ............................................................................................ 5

qarTul-qurTuli urTierTobebis istoria ...........................11

eziduri religia ........................................................................... 35

ezidizmis warmomavloba ................................................................. 38

wminda teqstebi ....................................................................................41

kosmogonia da esqatologia ........................................................... 45

locva, marxva da dResaswaulebi ....................................................47

religiuri akrZalvebi......................................................................50

eziduri sazogadoebis struqtura.................................................51

ezidTa sasuliero kreba da religiuri Tanamdebobebi ..........57

Tanamedrove religiuri problemebi ..........................................60

religia - eTnikuri TviTSegnebis formirebis faqtori ......62

gvarebis sakiTxi ............................................................................. 66

ganaTleba ......................................................................................... 68

kultura ............................................................................................ 75

masmedia ............................................................................................. 78

organizaciebi ................................................................................. 82

bibliografia ................................................................................. 87

geografiul saxelTa da pirTa saZiebeli .............................. 97

Summary ..............................................................................................105

5

dimitri firbari | mamuka komaxia

Sesavali

Tanamedrove saerTaSoriso politikaSi qurTTa

sakiTxi erT-erTi mniSvnelovania. amerikeli analitikosis

robert kaplanis SefasebiT XX saukuneSi axlo aRmosav-

leTSi mTavari movlena arabul samyarosa da israels So-

ris arsebuli konfliqti iyo. XXI saukunis dasawyisSi amg-

var movlenad SeiZleba iqces TurqeTSi, siriasa da eraySi

momxdari cvlilebebi, raSic qurTuli nacionalizmi ise-

Tive aqtualuri sakiTxi SeiZleba gaxdes, rogoric pal-

estinuri nacionalizmia.1

qurTebi ZiriTadad axlo aRmosavleTis oTx qveyanaSi,

e.w. istoriuli qurTistanis teritoriaze arian gansaxle-

bulni. samecniero literaturaSi istoriuli qurTistani

geografiuli da eTnografiuli terminia da ara gansaz-

Rvruli politikuri sazRvrebis mqone damoukidebeli

saxelmwifos saxeli.2 qurTistanis teritoriis farTobi

daaxloebiT 450 aTasi kv/km-ia, aqedan TurqeTis qurTistans

ukavia 230 aTasi kv/km, iranis - 125 aTasi, erayis - 80 aTasi,

siriisas ki - 15 aTasi. msoflios qurTuli mosaxleobis

daaxloebiT 48% cxovrobs TurqeTSi, 25% - iranSi, 17% -

eraySi, siriaSi - 4%,3 qurTebis danarCeni nawili ki yofi-

li sabWoTa kavSirisa da dasavleTis qveynebSia mimofan-

tuli. dauzustebeli monacemebiT, msoflioSi 30 milionze

meti qurTi cxovrobs. maTi zusti raodenobis gansazRvra

SeuZlebelia, radgan axlo aRmosavleTis is saxelmwi-

1 Robert D. Caplan, `Redrawing the Mideast Map~, New York Times, 21 February, 1999. 2 Амоев К., `Курдские диаспоры за рубежом, проблемы и перспективы~, Perspective-

XXI, Tbilisi, 2005, 10.

3 dauzustebeli monacemebiT TurqeTSi 14 mln qurTi cxovrobs, iranSi - 6 mln, siriaSi - 1 mln, eraySi - 4.6 mln: The Economist, 6 September, 2007.

6

qurTebi saqarTveloSi

foebi, sadac qurTebi kompaqturad cxovroben, qurTebis

separatizmis SiSiT, maT zust raodenobas Segnebulad ar

asaxeleben.4

qurTma liderebma, qurTuli mosaxleobis mraval-

ricxovnobis miuxedavad, regionis saxelmwifoebis av-

tokratiuli mmarTvelobisa da mudmivi Sida dapirispire-

bis gamo, ver SeZles damoukidebel politikur erTeulad

Camoyalibeba. damoukidebeli qurTuli politikuri er-

Teulis Seqmna realuri mxolod XX saukunis 90-ian wleb-

Si gaxda, rodesac erayis diqtatoris sadam huseinis wi-

naaRmdeg aSS-is mier organizebul samxedro koaliciaSi

qurTebma mniSvnelovani roli Seasrules.

qurTebis proamerikulma poziciam 2003 wels eraySi

sadam huseinis reJimis damxobas Seuwyo xeli. erayis diqta-

toris damarcxebamde ki, vaSingtonis mxridan zewolis

Sedegad, sabolood moxerxda urTierTdapirispirebuli

qurTuli politikuri jgufebis gaerTianeba, romlebic

dRes CrdiloeT erayis qurTebiT dasaxlebul terito-

rias faqtobrivad damoukideblad marTaven. Tanamedrove

msoflio da Tavad qurTebi qurTuli saxelmwifos Seqmnis

SesaZleblobas yvelaze realurad swored CrdiloeT

eraySi, anu samxreT qurTistanSi xedaven, saidanac qurTi

liderebis azriT, didi qurTuli saxelmwifos Seqmnis

procesi unda daiwyos. dRes xSirad saubroben eraySi

federaluri saxelmwifos Seqmnaze, romelic qurTul,

sunitur da Siitur nawilebad daiyofa. rac SemdgomSi

SesaZloa damoukidebeli qurTuli saxelmwifobis Seqmnis

wina pirobac gaxdes.5

4 `Курдистан-98“, АЗИЯ и АФРИКА сегодня, 2/1998, 2.

5 Ilan Berman, `Flawed federalism“, The Washington Post, 19 October, 2007.

7


eraySi mcxovrebma qurTebma Tuki uaxloes 5-10 weli-

wadSi SeZles sazRvrebis 6 usafrTxoebis uzrunvelyofa,

ekonomikuri cxovrebis gaumjobeseba, zogierTi demokra-

tiuli institutis Seqmna da danarCen eraySi arsebuli

areulobis miRma darCena, msoflios SesaZloa gaurTul-

des qurTebis TviTgamorkvevaze uaris Tqma.7

saqarTvelosTvis qurTuli sakiTxis aqtualoba Sei-

Zleba aixsnas ori mizeziT: pirveli, saqarTvelo axlo

aRmosavleTis mezobeli qveyanaa da regionSi mimdinare

nebismieri seriozuli samxedro-politikuri cvlileba

gavlenas moaxdens Cvens qveyanazec. meore, saqarTveloSi

ukve mravali aTeuli welia cxovroben qurTebi, romelTa

Sesaxeb qarTul sazogadoebas mwiri informacia gaaCnia.

aRniSnuli wigni exeba qarTul-qurTul urTierTo-

bebs, saqarTveloSi qurTebis dasaxlebas, maT istorias.

gansakuTrebuli yuradReba ki eTmoba maT religias, rom-

lis Sesaxebac araTu qarTul sazogadoebas, aramed zoga-

dad msofliosac bundovani warmodgena aqvs. saqarTvelo-

Si mcxovrebi qurTebi eziduri religiis mimdevrebi arian,

religiisa, romelmac didi roli Seasrula maT cnobiere-

baSi.

samecniero literaturaSi eziduri religiis mimde-

vari qurTebis aRmniSvneli mravali termini arsebobs,

qurTi ezidi, ezidi qurTi, ezidi da a.S. dRes mimdinare-

obs dava Tu rogor gansazRvron ezidebi, rogorc qurTu-

li eTnikuri jgufis ganuyofeli nawili, qurTul eTnikur

jgufSi Semavali subeTnosi, subeTnokonfesiuri jgufi, eT-

6 igulisxmeba CrdiloeT erayis is teritoria, sadac qurTistanis region-uli mTavrobis iurisdiqcia vrceldeba.

7 `Iraqi Kurdistan: Does independence beckon?“, The Economist, 6 September, 2007.

8


nokonfesia, Tu rogorc damoukidebeli eTnikuri jgufi.

ezidebis irgvliv Seqmnili msgavsi gaurkvevloba ram-

denime faqtoriT aris gamowveuli. kerZod, saukuneebis

ganmavlobaSi mtrul garemoSi mcxovrebi ezidebi mudmi-

vad ganicdidnen devnasa da Seviwroebas, maT Soris, axlad

gamuslimanebuli qurTebis mxridan. aRniSnulma movlen-

ebma gamoiwvia ezidebis izolacia danarCeni qurTebisagan

da maTi eTnokonfesiur jgufad Camoyalibeba.

is saxelmwifoebi, sadac ezidebi cxovroben, ezidTa

sakiTxs yovelTvis iyenebdnen da dResac iyeneben politi-

kuri mosazrebebiT. magaliTad, sadam huseini ezidebs ara-

bebad acxadebda da maT qurTebs upirispirebda. sabWoTa

kavSiris daSlis Semdeg ki somxeTSi Seiqmna tendencia

ezidebis calke eTnikur jgufebad dayofisa, rasac somex

mecnierTa nawilic8 xels uwyobda. Tumca, amgvari mosaz-

rebis ZiriTad argumentad mohyavT Tavad ezidi mosax-

leobis nawilis gancxadebebi, romelic Tavs qurTebisagan

damoukidebel eTnosad miiCnevs.

XX saukuneSi ezidi inteligenciis umravlesoba ez-

idebs qurTuli eTnosis ganuyofel nawilad miiCnevda

da maT momavals qurTebTan Tanacxovrebas ukavSirebda.

inteligenciis ZiriTadi argumenti saerTo salaparako

enas ukavSirdeboda. istoriuli qurTistanis teritoriaze

qurTuli nacionalizmis aRmavlobam XX saukunis meore

naxevarSi da qurTuli politikuri partiebis gaaqtiurebam

xeli Seuwyo am mosazrebis gavrcelebas, vinaidan am par-

tiebis liderebi acxadeben, rom ezidebi arian wminda da

WeSmariti qurTebi, romlebmac Zveli qurTuli tradicie-

8 Сармакешян Г., Геворкян З., Мирзоян Т., `Политика государства должна строится на основе научных знаний~, www.golos.am, 21/12/ 2006.

9


bi Semoinaxes.

sadam huseinis reJimis damxobis Semdeg, erayis qur-

TistanSi muslimani qurTebis religiurobis gaZliereba

SeiniSneba,9 rac ezidebze garkveul gavlenas axdens. bolo

periodSi gaxSirda muslimani qurTebis mxridan ezidebis

Seviwroebis faqtebi, rac ezidebis danarCeni qurTebisagan

daSorebis process aRrmavebs. Tu aqamde ezidTa inteli-

gencia qurTul sakiTxebSi aqtiurad monawileobda, bolo

periodSi sul ufro gulgrili xdeba saerTo qurTuli

sakiTxebis mimarT.

zemoaRniSnulidan gamomdinare wignis avtorebis az-

riT, miuxedavad imisa, rom ezidebi kurmanjize (qurTuli

enis Crdilo dialeqtze) saubroben da danarCen qurTebT-

an saerToc bevri aqvT, maT saukuneebis ganmavlobaSi isto-

riuli kataklizmebis Sedegad, religiis niadagze qurTe-

bisagan gansxvavebuli TviTSegneba CamouyalibdaT (qcevis

gansakuTrebuli stereotipi, zogierT SemTxvevaSi gansx-

vavebuli erovnuli tansacmelis tareba da a.S.). muslimani

qurTebis mxridan ezidTa mimarT Seviwroebis faqtebi Tu

ar Semcirda, maTi gaucxoebis tendencia kidev ufro ga-

Zlierdeba.

winamdebare wignis avtorebi mizanSewonilad miviCnevT

eziduri religiis mimdevari qurTebis aRmniSvnel termi-

nad vixmaroT ezidi, yvela danarCen SemTxvevaSi ki, rode-

sac zogadad qurTebzea saubari (ganurCevlad religiuri

kuTvnilebisa) - termini qurTi.

9 sadam huseinis mmarTvelobis periodSi qveynis cxovrebaSi islami sust rols asrulebda.

10


11


qarTul-qurTuli urTierTobebis istoria

qurTebis warmomavlobis Sesaxeb mravali mecnieru-

li versia arsebobs. mecnierebaSi damkvidrebuli Sexed-

ulebiT qurTi xalxis CamoyalibebaSi didi wvlili Seit-

anes zagrosis uZvelesma aborigenebma da iranuli modgmis

tomebma. maTi warmomavlobis uZvelesi fesvebi naTesaur

kavSirSia midielebTan. cnobili qurTologi minorski

miiCnevda, rom qurTebi midielTa STamomavlebi arian.10

niko maris saintereso mosazrebiT, qarTvelebi da qurTebi

Zveli xalxis, karduxebis (vanis tbis samxreTiT saxlobd-

nen) STamomavlebi arian. maris SefasebiT, qurTTa winapre-

bis, anu karduxebis ena kavkasiuri enebis monaTesave iyo da

qurTebis iranizacia regionSi iranuli tomebis gaZliere-

bis Sedegad moxda.11

samxreT kavkasiis mosazRvre raionebSi qurTebis

pirvel gamoCenas istoriuli wyaroebi uZvelesi perio-

didan aRwers. cnobilia, rom sparseTSi jer kidev sasani-

debis dinastiis mmarTvelobis dros qurTebi samxreT

kavkasiis mosazRvre raionebSi dasaxldnen. arabTa dapy-

robiTi omebis dros ki qurTebi gamoCdnen somxeTisa da

azerbaijanis teritoriebzec, sadac X saukuneSi Sedadide-

bisa da ravadidebis damoukidebeli qurTuli dinastiebi

damkvidrdnen.12

10 am sakiTxze ix.: Минорский В., Курды, Петроград, 1915.

11 Марр Н., Еще о слове челеби. К вопросу о культурном значении курдской народности в истории Передней Азии, ЗВОРАО, 1910, 20.

12 Луконин В., Культура Сасанидского Ирана, Москва, 1969, 125; Чарказе Раш, Из истории русско-курдских сношений. Курдистан на перекрестках истории и политики (доклады научной конференции), Москва, 1994, 143-152.

12


mecnierTa varaudiT, saqarTvelos teritoriaze

qurTebi, rogorc mebrZolebi, pirvelad arabTa laSqrobe-

bis dros gamoCnden. X saukunidan ki SedadidTa qurTuli

dinastiis gaZlierebis periodSi maTi saqarTvelosTan

urTierToba ufro mWidro gaxda. XII saukuneSi qurTebi

ise gaZlierdnen, rom kavkasiaSi batonobisaTvis qarTvel

mefeebs uwevdnen metoqeobas. SedadidTa saxelmwifos

dacemis Semdeg mravali qurTuli ojaxi saqarTveloSi

gadmosaxlda. cnobilia, rom zogierTi ojaxi SemdgomSi

qarTveli mefis samsaxurSi Cadga. maT Soris iyo qurTuli

warmoSobis mxargrZelebis gvari. sargisis ojaxs, kerZod,

mis or vaJs - ivane da zaqaria mxargrZelebs qarTvel

mefeTa karze saxelmwifo Tanamdebobebi ekavaT. isini maR-

ali rangis samxedroebi iyvnen da XII-XIII saukuneebSi somx-

eTis mniSvnelovan nawils marTavdnen.13

qarTvelma istorikosma SoTa mesxiam mxargrZelTa

warmoSobis kvlevisas mraval istoriul wyaroze dayrd-

nobiT daaskvna, rom mxargrZelebi qurTuli warmoSobis

gvaria. Zveli somexi istorikosebi - kirakos ganZakeci, var-

dani, zaqaria sarkavagi da sxvani erTmniSvnelovnad usva-

men xazs mxargrZelTa qurTul fesvebs. zaqaria sarkavagi

aseT cnobebs gvawvdis: `babilonis qveyanaSi iyo vinme kaci

qristiani, saxelad zaqaria, romelic marebma (qurTebma)

dasves TavianT mTavrad, ver morigda maTTan da iq cx-

ovreba aRar SeZlo; gamoZebna xelsayreli dro, Sekriba

mTeli saxleuli, monebi da monamxevalni da mTeli Tavisi

qonebiT, babilonis qveynidan wamosuli, gadavida sparseT-

Si. aqedan SeumCnevlad gadavida somxeTis sazRvrebSi da

13 am sakiTxze ix.: SoTa mesxia, saSinao politikuri viTareba da samoxeleo wyoba XII saukunis saqarTveloSi , Tbilisi, 1979.

13


gaemarTa saqarTvelosken~.14

rogorc Cans, qurTebi qarTvelebs uZvelesi droidan

icnobdnen. qarTvelebi (gurjebi) qurTi xalxis mdidar

folklorSiac ki moixsenieba. MXV saukunis qurTi poeti

fayie tairani Tavis poemaSi `Seixi sanaani~ qarTvel qal-

wulze Seyvarebuli sufiebis Seixis Tavgadasavals yveba.

xalxSi es poema `dota gurjas~ (qarTvelTa qalwuli)

saxelwodebiT aris gavrcelebuli. sityva `gurji~ ki

mTel qurTistanSi lamazis sinonimia.

Sua saukuneebSi qarTvelebi moxseniebuli hyavs cno-

bil qurT poets ahmad xanis (XVII s.) Tavis poemaSi `mame da

zini~:

`maT brZoliT aiRes ganTqmuli qalaqi,

daipyres didi qveyana.

maTi yoveli amiri

xelgaSlilobiT haTams hgavs

da simamaciT rustams edreba.

gaxede! arabebidan qarTvelebamde

qurTebi koSkebad dganan.

rumi da ajami alyaSi moeqca,

qurTebi gars Semofenilan.~

qarTvelebisa da qurTebis kavSiri dafiqsirebulia

osmaleTis sulTnis suleiman brwyinvalis (1520-1566 w.w.)

dros, rodesac qurTebis poziciebi samxreT kavkasiis mosaz-

Rvre raionebSi myari iyo. sulTani Tavad uwyobda xels

mebrZoli qurTuli tomebis dasaxlebas samxreT kavkasiis

14 am sakiTxze ix.: SoTa mesxia, saSinao politikuri viTareba da samoxeleo wyoba XII saukunis saqarTveloSi , Tbilisi, 1979.

14


sazRvrispira raionebSi, raTa moegeriebina qarTvelebisa

da Cerqezebis Semotevebi. am movlenas qurTuli warmoSo-

bis idris haqimis saxelsac ukavSireben, romelic sulTnis

mrCeveli iyo. SemdgomSi swored mas daevala Crdilo-

eTiT, samxreT kavkasiis siaxloves, qurTebis dasaxlebis

organizeba.

qurTma begebma da aRebma gansakuTrebul didebas ma-

Sin miaRwies, rodesac suleiman brwyinvalem isini iransa

da baRdadze gasalaSqreblad miiwvia. sulTanma maT tit-

ulebi uboZa, nawils ki damsaxurebisamebr gadasca olqe-

bi - saqarTvelodan baRdadamde da basridan egviptemde,

cixesimagreebi, qalaqebi, raionebi da soflebi.15

qurTi istorikosi mala mahmud baiazidi naSromSi ̀ wigni

qurTistanis axali istoriisaTvis~ gadmogvcems, rom sul-

Tan suleimans deda ekiTxeba kavkasiis sazRvrebTan samx-

edro saqmeebis mdgomareobis Sesaxeb: `TurqeT-sparseTis

sazRvris gaswvriv, iq sadac aucilebeli iyo sparselebisa

da qarTvelebis Tavdasxmebisagan osmalTa teritoriebisa

da sazRvrebis dacva, qurTuli tomebis dasaxlebisTanave

aages gamagrebebi da cixesimagreebi. rodesac suleiman br-

wyinvale stambolSi dabrunda, dedam Semdegi sityvebiT

mimarTa: ̀ Svilo Cemo, Sen dabrundi, magram qarTvelebi da

yizilbaSebi ar daesxmian Tavs Sens olqebs da ar miayeneben

mas zians?.~ sulTanma upasuxa: `deda Cemo, me avage mtkice

kedeli osmalTa imperiasa da qarTvelTa da iranelebis

saxelmwifoebs Soris, mteri ver SeZlebs raime zianis mi-

yenebas.~ `rogor SeZeli, hkiTxa man, amgvar did sivrceze

kedlis aSeneba?~ sulTanma upasuxa: `deda, me avaSene is

15 Васильева Е., `Книга по истории Курдистана, которая остается ненайденной~, Курдский альманах, №1, Центр курдских исследований, Москва, 2001, 86.

15


xorcisa da sisxlisagan, me davavale am raionebis mmarT-

veloba qurTul tomebs, me isini mwkrivSi Cavayene, rogorc

savele gamagreba saqarTvelodan baRdadamde, basridan

Sahrizuramde. mteri ver SeZlebs maTi gverdis avliT is-

lamis saxelmwifoSi SemoWras.~ 16

qarTul-qurTuli urTierTobebis Sesaxeb mravali

faqti moipoveba sparsul da qurTul istoriul wyaroeb-

Sic. cnobilia, rom iranis qurTistanis ardalanis saamiros

ramdenime gamgebeli qarTveli iyo: Temur xan ajarlu17

(1682 – 1688 w.w.), Mmuhamad xan gurji (1701/2 – 1704/5 w.w.),

muhamad reza beg gurji (1746 – 1747 w.w.), xosrov xan gur-

ji (1847 w.)18. ardalanis saamiro aRmosavleT qurTistanis

(iranis qurTistani) politikuri da kulturuli centri

iyo. aq mravali samecniero centri arsebobda, romlis

ganviTarebasac qurTi amirebi uwyobdnen xels. ardalanis

amirebi sakuTar monetebsac ki Wridnen. ardalanis qarT-

veli gamgeblebi muslimanebi iyvnen da sparseTis politi-

kur cxovrebaSi aqtiurad ereodnen.19

qurTebisa da qarTvelebis urTierTobis Sesaxeb is-

toriuli cnobebi qarTl-kaxeTis mefis erekle II drosac

mogvepoveba, rodesac mefe, rusebis mxardaWeris imed-

iT, 1770 wels, antiosmaluri koaliciis Seqmnas Seecada.

dRemde Semonaxuli dokumentebis mixedviT, erekle II-sTan

16 Васильева Е., `Книга по истории Курдистана, которая остается ненайденной~, Курдский альманах, №1, Центр курдских исследований, Москва, 2001, 86.

17 niSnavs aWarels.

18 karlo kucia, `iranis qurTuli saamiros – ardalanis qarTveli gamge-blebi (me-17 saukunis bolo – me-19 saukunis pirveli naxevari)~, Tsu Sromebi , #338, 2001, 77.

19 am sakiTxze ix.: Хосров-ибн Бани Ардалан, Хроника (История курдского княжеского дома Бани Ардалан), 1984; Мах Шараф-ханум Курдистани, Хроника дома Ардалан (Тарихи Ардалан), Москва, 1990; Амоев К., `Курдские диаспоры за рубежом, проблемы и перспективы~, Perspective-XXI, Tbilisi, 2005, 10-17.

16


dakavSirebas asurelebi da ezidebi cdilobdnen. erT-erT

werilSi asurelTa episkoposi isaia erekle II swerda, rom

igi qurTistanSi imyofeboda, sadac ezidebs Sexvda, rom-

lebic, Tavis mxriv, aseve iTxoven mfarvelobas ereklesa-

gan.20

1770 wlis martSi saqarTveloSi movida Setyobineba,

rom erekle II Txovna dakmayofilda da ruseTis jaris

damxmare Zalebi gzaSi arian. erekle II brZolis daw-

yeba gadawyvita da general totlebens axalcixis mi-

marTulebiT erToblivi operacia SesTavaza. 21 Turqebis

winaaRmdeg brZolaSi erekle II asurelebisa da ezidebis

daxmarebis imedic hqonda, radgan ezidebis mTavari Coban

aRa da asurelTa kaTalikosi simoni Turqebis winaaRmdeg

erTobliv brZolaze erekle II werilebs swerdnen. rus

graf n. paninisadmi miweril werilSi erekle II wers: `es

Coban oRli, romelic aris gvaraT iezidi, es arc aris

qristiani da arc mahmadiani. mimdegi ufro qristianeTa da

winaaRmdegi aris mahmadianTi. amasac surs Cveni SemoerTeba,

romelnic eseni didaT SeWirvebuli arian mahmadianTagan.~

Tavisi gegmis ganxorcieleba erekle II totlebenis Rala-

tis gamo ver SeZlo, ris gamoc antiosmaluri koalicia ar

Sedga.

am periodSi sulTnisa da zogierTi qurTuli tomis

erTianoba did samxedro Zalas warmoadgenda, amitomac

irani da ruseTi qurTuli tomebis momxrobas cdilobd-

nen. amgvari viTareba XIX saukunis dasawyisamde gagrZelda,

erevanis saxanosa da saqarTvelos ruseTTan SeerTebis

20 Мачарадзе В., Грузинские документы по истории грузино-курдско-ассирийско-русских взаимоотношений (60 – 70-х гг. XVIII века), Тбилиси, 1989.

21 am sakiTxze ix.: maWaraZe v., aspinZis brZola , Tbilisi, 1957.

17


Coban aRas werili erekle II-sadmi

18


Semdeg ki viTareba Seicvala. amave periodSi agreTve Se-

icvala brwyinvale portas damokidebuleba qurTi begebi-

sa da aRebis mimarT. sulTani ukve qurTebis Zalauflebis

SezRudvasa da damoukidebeli qurTuli samflobeloebis

gavlenis Sekvecas iwyebs. mravali qurTi didebuli sauku-

neebis ganmavlobaSi iZulebuli iyo lavireba moexdinaT

sparseTisa da osmalTa imperias Soris, XIX saukunidan ki

iranelebsa da Turqebs rusebic daemata. qurT didebulebs

Soris zogierTi prorusul orientacias irCevda, radgan

isini ruseTSi im ganmanTavisuflebels xedavdnen, romelic

maT damoukidebeli qurTuli saxelmwifos SeqmnaSi daex-

mareboda.

qurTebi XIX saukuneSi, rusul-Turquli omebis dros,

orive meomari mxaris gansakuTrebul yuradRebas ipy-

robdnen. rusi da Turqi samxedroebi qurTebis omSi

monawileobas did mniSvnelobas aniWebdnen. rusebi

kavkasiis mcxovreblebisgan polkebs ayalibebdnen, rom-

lebic ruseT-TurqeTis omSi monawileobdnen. maT rigebSi

qurTebic iricxebodnen. rusebis mxares 1829 wels mebr-

Zol qurTebs Soris hasnis tomis ezidi mxedrebic iyvnen,

romlebsac hasan aRa xelmZRvanelobda. qurTul tomebs

Soris ezidebi yvelaze metad iltvodnen ruseTisaken, rac

maT mimarT muslimanebis negatiuri damokidebulebiT iyo

ganpirobebuli. Tu qurTebi mxolod Turqebis wnexis qveS

imyofebodnen, ezidebi ganicdidnen ormag wnexs, Turqebisa

da muslimani qurTebis mxridan.

samxreT kavkasiaSi calkeuli qurTuli tomebis gad-

mosaxleba XIX saukunis pirvel naxevarSi ruseT-TurqeTis

omebis (1804-1813 w.w. da 1826-1828 w.w.) dros aqtiurdeba.

1813 wlis giulistanis SeTanxmebis Sedegad ruseTis im-

periis SemadgenlobaSi aRmoCnda sparseTis imperiis yo-

19


fili teritoriebi. am teritoriisadmi swrafva qurTma

ltolvilebmac daiwyes. 1828 wlis TurqmanCiis SeTanxme-

bis Sedegad ruseTis SemadgenlobaSi sxva qurTuli tome-

bic moeqcnen.

am periodSi rusebi arcTu ise Zlierad utevdnen

Turqebs, ris gamoc qurTTa liderebs brZolaSi Riad Cabma

uZneldebodaT. 1828 wlis ivnisis Sua ricxvebSi, rodesac

rusebma Turqebis winaaRmdeg samxedro operacia daiwyes,

bahlul faSam ver gabeda brZolaSi Cabma. man gaigo ra

rusebi mcirericxovanni iyvnen, sulTnisadmi erTgulebis

SenarCuneba gadawyvita da Tavad WavWavaZes ganucxada Tav-

isi mkveTri gadawyvetilebis Sesaxeb baiazidis bolomde

dacvis Sesaxeb. muslimani qurTebisagan gansxvavebiT, ez-

idebi Tavidanve rusebis mxares gadavidnen.

Tavadi WavWavaZe 1828 wlis 15 seqtembers graf paskeviCs

(angariSi #1030) swers: `hasan-aRas qurTebi yvela RoniT

cdiloben sakuTari erTgulebis dacvas: isini yvelgan

pirvelni vardebian cecxlSi.~ 22

amave periodSi samxreT qurTistanSi qurTebis, maT

Soris ezidebis mdgomareoba uaresdeba. 1832 wels qurT-

ma mmarTvelma ravanduzis amiram muhamad faSam Tavi

damoukidebel mmarTvelad gamoacxada da mezobeli

qurTuli samTavroebis dakaveba daiwyo, man eziduri so-

flebic gaanadgura. amis gamo ezidTa nawilma Crdilo-

eTiT mdebare raionebs Seafara Tavi.

qurTebis masobrivi gadmosaxleba ukve yirimis omi-

sa (1853-1856 w.w.) da ruseT-TurqeTis omis (1877-1878 w.w.)

22 Аверьянов П. И., Курды в войнах России с Персией и Турцией в течение XIX столетия. Современное политическое положение турецких, персидских и русских курдов. Исторический очерк, Тифлис, 1900, 51-52.

20


Semdeg iwyeba. samxreT kavkasiaSi ruseTis gaZlierebis

Sedegad, qurTi mmarTvelebi, maT Soris ezidebi, rusebis

mxares gadadian da maTTan TanamSromlobis Sesaxeb mo-

laparakebebs awarmoeben. winaprebis monaTxrobiT da wy-

aroebiT cnobilia, rom baizidis SemogarenSi mcxovrebi

ezidebi (XIX saukunis 70-iani wlebi) nel-nela yarsisaken

miemarTebian. Cvenamde moRweuli gadmocemiT, amave peri-

odSi TbilisSi dondukov-korsakovTan molaparakebaze

Camovidnen eziduri tomis - sipkis warmomadgenlebi - ali,

amarike polatis Svili, nhoe mho da badoe mamo.23

XX saukunis dasawyisSi ki TbilisSi ruseTis mefis-

nacvalTan sxvadasxva periodSi Camovidnen qurTi dide-

bulebi - abdurazay badrxani da iusuf qamil bei badrx-

ani, romlebic daxmarebas iTxovdnen osmaleTis imperiis

winaaRmdeg. iusuf qamil bei badrxani SemdgomSi saqarT-

veloSi darCa da saganmanaTleblo moRvaweobas eweoda,24

gardaicvala 1934 wels.25

1878 wels ruseTis SemadgenlobaSi qurTebis raodeno-

ba kidev ufro gaizarda yarseli da ardaRaneli qurTebis

xarjze. ruseTi ezidebisaTvis mxsnelad iqca, romelsac

isini erovnuli da religiuri Seviwroebisagan unda exsna.

ezidebi yarsis olqSi 1918 wlamde iyvnen.

p. i. averianovi ezidebis Sesaxeb Tavis wignSi wers:

`polkovnik lixutinis gadmocemiT, romelic sakmaod iyo

dainteresebuli qurTebiTa da maT Sesaxeb dawvrilebiT

cnobebs agrovebda, ezidebi yvelaze patiosani da mSvi-

dobismoyvareni arian mTel qurTebSi da rusebis mimarT

23 Hecîyê Cindî, Hewarî, Yêrêvan, 1967, 77.

24 igi TbilisSi dRevandel WonqaZis 11 nomerSi cxovrobda.

25 Pîr Dîma, `Gora Kamil beg Bedirxanî dike gazî!!!,~ 2006-08-18, www.nefel.com.

21


yvelaze met Tavdadebasa da erTgulebas iCenen. maT mier

mowodebul informacias Turqi samxedroebis Sesaxeb Sege-

Zlo ufro dayrdnobodi, vidre sxva qurTebisa da TviT

somxebis cnobebsac ki. isini amas yovelgvari mosyidvisa da

anazRaurebis gareSe, mxolod nebayoflobiTa da sakuTari

rwmeniT akeTeben.~ 26

XIX saukunis bolos ruseTis imperiaSi 300 aTasze meti

qurTuli ojaxi cxovrobda. isini ZiriTadad dasaxlebuli

iyvnen erevnis guberniis surmalis mazraSi, yarsis olqSi,

mTian yarabaRsa da saqarTveloSi.

1917 wlis oqtombris gadatrialebis Semdeg, 1918 wlis

3 martis brest-litovskis sazavo SeTanxmebis Tanaxmad,

TurqeTma yvela is teritoria daibruna, romelic ruseTma

omamde da omis Semdeg miiTvisa mcire aziis aRmosavleTSi.

amis gamo ezidebma vanis vilaieTidan, surmalidan da bai-

azeTidan Tavi somxeTsa da saqarTvelos Seafares.

1914-18 wlebSi ganxorcielebuli gadasaxlebis erT-

erTi mizezi iyo ezidebis mWidro kavSiri rusebTan,

romelTa ukan daxevis Sedegad ezidebs SeeSindaT Turqe-

bisa da zogierTi qurTi begebis SurisZiebis, amitom jan-

gir aRas meTaurobiT maT (vaneli da baiazideli ezidebi)

miatoves mSobliuri mxare da somxeTisaken daiZrnen im

imediT, rom viTarebis damSvidebis Semdeg ukan dabrunde-

bodnen. Tumca, droebiTi stumrebi sabWoTa kavSiris Seqmnis

Sedegad, rodesac sazRvrebi Caiketa, samudamod darCnen.

somxeTSi ezidebis dasaxlebas rusebis mier erevnis

saxanos aRebam Seuwyo xeli. pirvelad isini alagiazis

26 Аверьянов П. И., Курды в войнах России с Персией и Турцией в течение XIX столетия. Современное политическое положение турецких, персидских и русских курдов. Исторический очерк, Тифлис, 1900, 100.

22


mTispiras, aparanSi saxldebian, sadac adre muslimani

qurTebi da azerbaijanelebi cxovrobdnen da, romlebic

azerbaijansa da TurqeTSi gadasaxldnen. somxeTSi ezide-

bis raodenoba nel-nela izrdeboda da ase grZeldeboda

1918 wlamde.

erT-erT saarqivo masalaSi vkiTxulobT: `sarais27 Se-

mogarenSi aTi eziduri sofelia, sul xuTasi komli. yve-

laze metad is aris saocari, rom maT Soris bevri rusulad

saubrobs. ezidebi zamTarSi saSovarze tiflisSi dadian.

ufro mdidrebs saxlebSi mefis suraTebic aqvT. xelmwife

imperators isini Cven xelmwifes eZaxian. Cvenma konsulma

amas winaT ramdenime dRe gaatara maT Soris. aqauri ez-

idebi ruseTis WeSmariti megobrebi arian. isini CvenTvis

SeiZleba sasargebloni gaxdnen. mxedvelobaSi unda mivi-

RoT, rom isini qurTulad saubroben da qurTebTan axlo

urTierTobas inarCuneben~.28

ufro mogvianebiT ezidebi dasaxlebul adgilebs icv-

lidnen da mkvidrdebodnen iq, sadac Sereuli somxur-

eziduri mosaxleoba iyo. somxeTSi mcxovreb ezidebSi

miRebulia maT or nawilad dayofa - aparanis ezidebi

(ela axbarane) da elis ezidebi (ezdie ele), anu aStarakis,

talinisa da araratis velze mcxovrebi ezidebi.

saqarTveloSi ezidebi ZiriTadad Tbilisis Zvel ub-

nebSi tomobrivi kuTvnilebis mixedviT saxldebodnen. isi-

ni ikavebdnen erT quCaze mdebare sardafebsa da naxevrad

sardafebs: sololakSi, didubeSi, voroncovze, Cerqe-

zovze, mixailovze, zemelze, veraze, meidanze da sxv. ez-

27 vanis vilaieTis patara daba.

28 `Сводка сведений о сопредельных странах, добытых разведкой за время с 1-го мая по 1-е июня 1912 года~, №23-24, Тифлис, 1912, 7.

23


idebi qalaqis quCebsa da raionebs aq dasaxlebuli tome-

bis saxeliT moixseniebdnen. magaliTad, `quCa masaka, quCa

CoxraSa, Taxa mandasora~ (masakis tomis quCa, CoxraSebis

quCa,29 mandasoris tomis ubani).30

XIX saukunis bolos mcxovrebi Tbiliseli ezidebis

Sesaxeb saintereso cnobebs gvawvdian Sveduri misioneru-

li organizaciebi,31 romlebic samxreT kavkasiis terito-

riaze moRvaweobdnen, kerZod, q. TbilisSi, yarsSi, erevansa

da agriSi. vinaidan im dros Tbilisi kavkasiis centrad

iTvleboda, maTi ZiriTadi adgilsamyofelic am qalaqSi

iyo. maT urTierToba hqondaT ezidebTan, romelTa gaqris-

tianebac daisaxes miznad.YSvedi misionerebi pirvelad 1887

wels imyofebodnen iranis qurTistanSi musliman qurTebT-

an, maT ezidebis Sesaxeb aq gaiges da sarhadis32 regionSi

daiwyo maTTan kavSiris damyareba.

XIX saukunis bolos CrdiloeT qurTistanis raion-

ebSi saqmianobda Sveduri misioneruli ori organizacia

- `qalTa misioneruli samuSao jgufi~ (Kvinnliga Missions-Arbetare) da `Sveduri misioneruli gaerTianeba~ (Svenska Missionsförbundet). `qalTa misionerulma samuSao jgufma~

1898 wlidan muSaoba specialurad ezidebis mimarTulebiT

daiwyo, romelsac (Jesidmissionen) `ezidTa misia~ uwodes.

29 dRevandeli ninoSvilis quCa.

30 dRevandeli veris ubnis teritoria.

31 Svedi misionerebis kavkasiaSi, kerZod, saqarTveloSi moRvaweobisa da ezidebTan urTierTobis Sesaxeb SvedeTSi moRvawe qurTma mkvlevarma rohat alakomma SvedeTis arqivebSi moiZia unikaluri masalebi, romlebic TbilisSi ezidTa pirvel dasaxlebebze mogviTxroben. alakomma am Temas miuZRvna statiac - `Svedi misionerebi sarhadSi~. avtorma dagvrTo neba mis statiaSi mocemuli ma-salebi da suraTebi aRniSnul naSromSic gamogveqveynebina. ix. Rohat Alakom, `Mîsy-onerên swêdî li Serhedê (1898–1921)~, www.nefel.com, 2008-03-02.

32 ̀ sarhadi~ qurTulad niSnavs ̀ sazRvarze~ da gulisxmobs ruseTis, irani-sa da osmaleTis imperiebis mosazRvre teritorias, anu osmaleTis imperiis Crdilo-aRmosavleT provinciebs: vanis vilaieTs, baiazedis sanjays, surmalis mazras, yarsis olqs, erzerumis midamoebs.

24


sarhadis regioni

25


`qalTa misioneruli samuSao jgufidan~ ezidebis ndo-

biT sargeblobdnen ida oberi (Ida Öberg), maria anholmi

(Maria Anholm), da `Sveduri misioneruli gaerTianebidan~

olga moberi (Olga Moberg) da elin sundvali (Elin Sundvall). qalebis garda, misionerul saqmianobas eweodnen mamakace-

bic: v. sarve (W. Sarwe), n. e. hoieri (N.E. Höijer) l. e. hog-

beri (L.E. Högberg) da e. j. larsoni (E.J. Larsson).Sveduri misioneruli organizaciebidan ida oberi iyo

pirveli, romelic ezidebs exmareboda. XIX saukunis bolos

igi TbilisSi cxovrobda da 15 wlis ganmavlobaSi avadmyo-

febs specialur varjiSebs utarebda.33 Svedi misionerebis

gadmocemiT, `ezidebi TbilisSi yvelaze CamorCenil fenas

(pariaklass) warmoadgenda. siRatakis gamo ki adgilobrivi

mosaxleoba maT binZurs eZaxda~. misionerTa gadmocemiT,

ezidebi XIX saukunis bolos TbilisSi, avlabarSi saxlobd-

nen da Sav samuSaos asrulebdnen, ZiriTadad mtvirTavebad

da meezovebad muSaobdnen.34

ida oberis garda ezidebs vilhelm sarvec exmareboda,

romelic TbilisSi 1896 wels Camovida. oberma da sarvem

ezidebisaTvis `Cais jgufebi~ Seqmnes,35 romelmac oberis

sikvdilamde (1904w.) iarseba. oberis gardacvalebis Sem-

deg, sarvem misi xsovnis pativsacemad werilic ki gamosca,

sadac igi ambobs, rom ida obers ezidebi Zalzed uyvarda

da yvelaze keTil da karg xalxad TbilisSi ezidebs mi-

iCnevda.36 sxva werilSi sarve xazgasmiT aRniSnavs, rom ida

oberi da maria anholmi ezidebze Seyvarebulni iyvnen.37

33 Ida Öberg, Jesiderna, Hemåt, nr mars/1902.

34 Maria Anholm, I Gogs och Magogs land, Stockholm, 1895, 441.

35 Wilhelm Sarwe, Bland Ryssland folk, vol.I, Stockholm, 1927, 234.

36 Wilhelm Sarwe, Jesiderna, När och Fjärran, nr 3, 1905.

37 Wilhelm Sarwe, Från Kaukasien, Missionsförbundet, nr 4, 1902.

26


ezidi muSa TbilisSi (maria anholmi, 1895)

27


Svedi misioneri maria anholmi (1851-1946w.w.), romelic

`ezidTa misiis~ damaarseblad iTvleba, pirvelad 1893

wels Cavida TbilisSi. aq gaecno igi ezidebs. 1901–1902

wlebSi anholmi kvlav TbilisSia. misi daintereseba Tbi-

liseli ezidebis cxovrebiT kvlav didia da ukve SvedeT-

Si dabrunebulma misionerma qalbatonma mravali werili

gamoaqveyna.38 1895 wels anholma gamosca wigni, romlis moz-

rdili Tavi daeTmo ezidebs.39 1902 wels, SvedeTSi daibe-

Wda calke wigni, romelic 2001 wels meored gamoica stok-

holmSi.40 maria anholmi 50 wlis ganmavlobaSi cdilobda

farTo sazogadoebisaTvis gaecno ezidebis istoria, maTi

yofa. igi gardaicvala 95 wlis asakSi, 1946 wels.41

`Svedurma misionerulma gaerTianebam~ kavkasiaSi

muSaoba 1882 wlidan daiwyo. 42 am organizaciam 1908 wels

olga moberi (1880 – 1965 w.w.) specialurad miavlina Tbi-

lisSi.43

olga moberi daaxloebiT 7 weli darCa TbilisSi. man

ezidebis mimarT gamoCenili yuradRebis gamo (exmareboda

obol bavSvebs, xSirad marTavda Sekrebebs, iwvevda Caize)

didi ndoba daimsaxura. Sekrebaze damswreTa ricxvma or-

mocdaaTs miaRwia.44 pirveli msoflio omis dros olga

38 Maria Anholm, `Djäfvulsdyrkare~, Hemåt, nr 2, 1895; Maria Anholm, `Jesider och Djäf-vulsdyrkare~, Hemåt, januari-1899; Maria Anholm, `Missionen och Österlandets djävulsdyrkare~, Svensk Missionstidskrift, sjunde årgången 1919; Maria Anholm, `Jesiderna~, När och Fjärran, nr 11, 1931; Maria Anholm, `Ett Gammalt missionsintresse~, När och Fjärran, nr 3, 1946.

39 Maria Anholm, I Gogs och Magogs land, Stockholm, 1895, 441-448.

40 Maria Anholm, Jesiderna (djäfvulsdyrkare), Stockholm, 1902.

41 Maria Anholm, När och Fjärran, nr 9/1946.

42 Vid Ararats fot av E. John Larsson, med bidrag av Olga Moberg och Theod. Anderson, Stockholm, 1919. (Olga Moberg, Bland jesider,.100-109).

43 John Hultvall, Mission och vision i Orienten, Stockholm, 1991 (Olga Moberg och Jesidmis-sionen, 215-244).

44 Vid Ararats fot av E. John Larsson, med bidrag av Olga Moberg och Theod. Anderson, Stockholm, 1919. (Olga Moberg, Bland jesider,100-109.)

28


maria anholmi

29


olga moberi ezidur ojaxTan erTad TbilisSi (1908 w.)

30


moberi samSobloSi dabrunda, xolo misi Tarjimani kasCa

ibrahim Temrosi aSS-Si gadavida sacxovreblad.

TbilisSi misionerebsa da ezidebs bevri megobari hyav-

daT, maT Soris asureli ibrahim Temrosi da somexi m. a.

ter-asaturianci. isini garkveuli periodi SvedeTSi cxov-

robdnen da ezidebis Sesaxeb werilebs aqveynebdnen. kasCa

ibrahim Temrosi (28/11 1913 w.) werda, rom ezidur sofleb-

Si qadagebis dros qristes xsenebaze ezidebi tausi malaqs45

axsenebdnen.46

ruseTSi oqtombris gadatrialebis Semdeg (1917 w.)

misionerebma kavkasia datoves, mxolod elin sundvali

(1853-1921 w.w.) darCa ezidebTan sicocxlis bolomde. igi

erevanSi gardaicvala. sundvalis ocneba iyo bavSvTa sax-

lis gaxsna. am mizniT igi erevanSi ramdenjerme Sexvda ez-

idTa meTaurebs - jangir aRas da usuv begs, 47 magram miznis

ganxorcielebaSi pirvelma msoflio omma SeuSala xeli.

omiT gamowveuli ngreva, ezidTa devna da ubedureba Sok-

ismomgvreli iyo sundvalisaTvis.48

Sved misionerTa didi mcdeloba gaeqristianebinaT

ezidebi SeuZlebeli aRmoCnda. maT gaaqristianes mxolod

erTi pirovneba – vinme mirza, romelic TbilisSi vanidan49

iyo Camosuli, da wyals ezideboda. gaqristianebis Semdeg

mas mirza isavari ewoda, rac Turqulad iesos moyvaruls

niSnavs. rogorc maria anholmi gadmogvcems, gaqristiane-

bidan ramdenime xanSi mirza gauCinarda.50

45 ezidur religiaSi mTavari angelozi.

46 Kascha Ibrahim Temros, Jesiderna, När och Fjärran, nr 1, 1914.

47 igive.

48 igive.

49 mdebareobs Tanamedrove TurqeTis teritoriaze.

50 Maria Anholm, Missionen och Österlandets djävulsdyrkare, Svensk Missionstidskrift,

31


ezidebis ramdenime ojaxi, Tbilisis garda, saqarT-

velos sxvadasxva mxareSic dasaxlda. baTumSi cxovrobd-

nen da maTi mcire nawili dResac cxovrobs sipkis, daudis,

roJkis tomidan, aseve sijadinis Seixebis erTi ojaxi da

fire xanis, fire gargaris firebis ojaxidan. baTumeli ez-

idebis nawili 1944 wels stalinis brZanebiT yirgizeTSi

gadaasaxles.51 mogvianebiT isini saqarTveloSi daabrunes.

ezidebi aseve cxovrobdnen da maTi nawili dResac cx-

ovrobs kaxeTSi. kerZod, TelavSi, yvarelis raionSi, wnor-

Si, sof. xirsaSi. aq ZiriTadad cxovroben sipkis tomis war-

momadgenlebi, mandkis ori ojaxi, raSis erTi ojaxi. aseve,

cxovrobs firebis ramdenime ojaxi fire xanis, yadiblbanis,

fir qamalisa da fire badis ojaxebidan.

TianeTis raionis sof. veZaTxevSi cxovrobda fir

drbesis gvaris erTi ojaxi. sof. orxevSi ki - dasnis tomis

erTi ojaxi da fir drbesis erTi ojaxi.

ozurgeTis raionSi, sof. gurianTasa da sof. nasa-

kiralSi dResac cxovrobs sipkis, roJkisa da mirangis ram-

denime ojaxi.

sxvadasxva gadmocemis Tanaxmad, gardabanSi mravali

muslimani qurTis ojaxi cxovrobda, sadac qurTuli so-

flebic ki arsebobda. magaliTad, sofeli `qurTlari~.

xangrZlivi periodis ganmavlobaSi gardabnis qurTebi

adgilobriv azerbaijanul mosaxleobas Seerwya da maTi

1919.

51 1944 wels saqarTvelodan muslimani qurTebic gaasaxles, rodesac TurqeTis mosazRvre raionebSi mcxovrebi muslimani mosaxleoba sabWoTa xe-lisuflebam `arasando~ mosaxleobis kategoriaSi Seiyvana da isini centralur aziaSi gadaasaxla. saqarTveloSi amJamad ZiriTadad eziduri religiis mim-devari qurTebi cxovroben, Tumca, muslimani qurTebis saqarTveloSi gamoCena jer kidev XVI saukuneSi mesxeTSi dafiqsirda. XIX saukunis 80-ian wlebSi Tbilisis guberniaSi 3 aTasamde muslimani qurTi cxovrobda. aTasamde muslimani qurTi cxovrobda aWaris teritoriazec.

32


sruli asimilacia moxda.

sabWoTa periodSi saqarTveloSi mcxovrebi qurTe-

bis raodenobis Sesaxeb pirveli cnobebi 1926 wlidan moi-

poveba, rodesac Catarda mosaxleobis saerTo sakavSiro

aRwera. am monacemebiT saqarTveloSi sul 10 217 qurTi

cxovrobda. maT Soris TbilisSi – 2 502 kaci. axalcixis

mazraSi – 3 094, maT Soris soflebSi: aspinZaSi - 437, aw-

yurSi - 175, valeSi - 76, varxanSi - 47, toloSSi - 448, urav-

elSi – 1 656, SaloSeTSi – 138. borCalos mazraSi – 99, maT

Soris luqsemburgSi - 61, sadaxloSi, qveSSi da sxv. – 38.

axalqalaqis mazraSi – 930, maT Soris sof. okamSi - 251,

xerTvisSi – 633. baTumis mazraSi – 2 524, maT Soris baTumSi

- 402, gonioSi - 572, kaxaberSi – 1 340, orTa baTumSi – 210.

qobuleTis mazraSi – 661, maT Soris qobuleTSi - 144, Caqv-

Si - 261. aseve xuloSi - 40 da qedaSi - 11. 1926 wlis aRweriT

ezidebi da qurTebi cal-calke aRweres. ezidebis raode-

noba 2 262 kacs Seadgenda, qurTebisa ki, 7 955.52 Semdgomi

wlebis aRwerebSi, 2002 wlamde, ezidebi da qurTebi erTad

aRweres.

saqarTveloSi dasaxlebis Semdeg sabWoTa periodSi

qurTuli mosaxleobis raodenoba yovelwliurad matu-

lobda: 1939 wels 12.9 aTasi qurTi cxovrobda, rac saqarT-

velos mTeli mosaxleobis 0.4%-s Seadgenda. 1959 wels -

16.2 (0.4%), 1970 wels – 20.7 (0.5%), 1979 wels – 25.7 (0.5%).53

1989 wels sabWoTa saqarTveloSi Catarebuli boloAaRw-

eris mixedviT, qveyanaSi 33.3 (0.6%) qurTi cxovrobda.

52 Амоев К., `Курдские диаспоры за рубежом, проблемы и перспективы~, Perspective-XXI, Tbilisi, 2005, 10-17.

53 vaxtang jaoSvili, saqarTvelos mosaxleoba XVIII-XX saukuneebSi (de-mografiul-geografiuli gamokvleva), saqarTvelos mosaxleobis erovnuli Semadgenlobis dinamika 1959-1979 wlebSi , gamomcemloba `mecniereba~, Tbilisi, 1984, 213.

33


1959 wlis aRweriT q. TbilisSi 12.9 aTasi qurTi cxov-

robda, rac qalaqis mosaxleobis 1.9%-s Seadgenda. 1970

wels ki, TbilisSi qurTebis raodenoba 18.4 aTasamde gaiz-

arda, rac qalaqis mosaxleobis 2.1%-s Seadgenda. 54 Sem-

dgom wlebSi maTma raodenobam kidev ufro moimata. 1979

wels Seadgina 23.4 (2.2%), 1989 wels – 30.3 (2.4%).

1990-ian wlebSi, sabWoTa kavSiris daSlis Semdeg,

saqarTveloSi Seqmnili rTuli socialur-ekonomikuri

viTarebisa da politikuri arastabilurobis Sedegad

qurTebis emigraciis gamo, maTi raodenoba Semcirda.

damoukidebeli saqarTvelos istoriaSi 2002 wels Catare-

buli mosaxleobis pirveli aRweris monacemebis mixedviT,

qurTebi da ezidebi kvlav cal-calkea aRwerili: ezide-

bis raodenoba Seadgenda 18.3 (0.4%-s), qurTebisa 2.5 (0.0%-

s).55 qurTebi ZiriTadad TbilisSi (qalaqis ramdenime

ubanSi: isani-samgori, gldani-naZaladevi, lotkini, isini

kompaqturad arian dasaxlebulni), rusTavsa da TelavSi

cxovroben. isini mcire raodenobiT arian gansaxlebulni

mcxeTis, gardabnis, ozurgeTis raionebsa da aWaris av-

tonomiur respublikaSi.

qurTi mosaxleobis nawili socialur-ekonomikuri

mdgomareobis gasaumjobeseblad wavida emigraciaSi, Ziri-

Tadad ruseTisa da ukrainis sxvadasxva qalaqebsa da dasav-

leT evropis qveynebSi, sadac Zlieri qurTuli diaspore-

bia. faqtobrivad es adamianebi emigraciis qveynebSi

darCenaze arian orientirebulni.

54 paata guguSvili, saqarTvelos ssr mosaxleobis aRwarmoebis sakiTxebi , gamomcemloba `mecniereba~, Tbilisi, 1973, 167.

55 saqarTvelos statistikis saxelmwifo departamenti, saqarTvelos mosaxleobis 2002 wlis pirveli erovnuli sayovelTao aRweris Sedegebi , tomi I, Tbilisi, 2003, 110.

34


migraciis Sedegad qurTebis raodenobam somxeTSic

iklo. somxeTis is raionebi, sadac qurTuli soflebi

iyo, faqtobrivad, dacarielebulia.56 samxreT kavkasiaSi

qurTebis migracias ganapirobebs rogorc nacionalizmis

safrTxe, ise rTuli socialur-ekonomikuri pirobebi,57

saxelmwifos mxridan uyuradReboba58 da integraciis ara-

rseboba.59

56 ukanaskneli aRweris Sedegebis mixedviT, somxeTSi calkea gamoyofili ezidebi – 40 620, rac mTeli mosaxleobis 1.3%-s Seadgens, da qurTebi – 1 519 (0.1%): Mihran Toumajan, Àrmenian Census Results~, Armenian News Network/Groong, 27 February, 2004.

57 somxeTsa da azerbaijanSi qurTebis dRevandeli mdgomareobis zogi-erTi aspeqtis Sesaxeb ix.: Zhanna Aleksanian, Àrmenia: Yezidis Losing their Land~, IWPR CRS, №140, 1 August 2002; Rauf Orujev, Àzerbaijan: Kurds Targeted Again~, IWPR CRS, №174, 11 April, 2003.

58 meri namoraZe, `qurTebi saqarTveloze uars acxadeben~, axali Taoba , #310, 10-16 noemberi, 2002.

59 Джафаров М.,`Очередное бегство: в чем истинная причина?~, Новый Взгляд,№7, 2003.

35


eziduri religia

saqarTveloSi mcxovrebi qurTebi eziduri religiis

mimdevrebi arian. ezidizmi (qurTulad ezdiati) trad-

iciul da nacionalur religiaTa ricxvs miekuTvneba. iT-

vleba, rom ezidizmis saboloo kanonizacia Seix adi ibn

musafirma axali welTaRricxviT XII saukuneSi moaxdina.

sxvadasxva wyaros Tanaxmad, msoflioSi milionamde

ezidi cxovrobs. maTi ZiriTadi nawili istoriul sam-

SobloSi – samxreT qurTistanSi (mdebareobs erayis Cr-

diloeTSi) dohukis midamoebSi, Seixanis olqsa (yaza) da

Sangalis mTian raionebSi cxovrobs. samxreT-dasavleT

qurTistanSi (mdebareobs siriaSi) ezidebi kompaqturad

yamiSlisa da hasaqas midamoebSi cxovroben, agreTve maTi

soflebi afrinis (alepo) olqSia mimofantuli. Crdil-

oeT qurTistanSi (mdebareobs TurqeTSi) ezidebiT dasax-

lebuli raionebi diarbaqris, batmanis, mardinis, sertis,

veranSaharis provinciebSia ganlagebuli. Tumca, dReisT-

vis ezidTa didi saTvistomoebi ukrainaSi, ruseTis fed-

eraciasa da dasavleT evropis qveynebSic (ZiriTadad ger-

maniaSi) arsebobs.

qurTistanis teritoriaze, adreuli Sua saukuneebidan

moyolebuli XIX saukunis CaTvliT, damoukidebeli (Ziri-

Tadad naxevrad damoukidebeli) qurTuli samTavroebi

arsebobda, romlebic did gavlenas axdendnen axlo aR-

mosavleTSi mimdinare istoriul procesebze. XIII–XIV sau-

kuneebSi zogierT samTavroSi ZiriTadad ezidebi cxov-

robdnen.60

cnobilia, rom qurTuli tomebi X saukunemde ebrZod-

60 Шараф-хан ибн Шамсаддин Бидлиси, Шараф-наме, т. I, (перевод Е.И. Васильевой), Москва, 1979.

36


nen islamis gavrcelebas qurTistanSi. Tumca, am procesis

SeCereba sxvadasxva mizezebis gamo ver moaxerxes da ukve X

saukuneSi qurTTa nawilma islami miiRo.

qurTi ufliswulisa da mematianes Saraf xan bidlisis

(XVI saukune) gadmocemiT, CrdiloeT qurTistanis didg-

varovnebi – bohtanis, haqaris, bahdinanis, dasnis da a.S.

mmarTvelebi ezidebi iyvnen. omaelTa xalifebis dros

ezidebis da sxva aramuslimani mosaxleobis devna gac-

ilebiT naklebi iyo, vidre abaselTa baRdadis saxali-

foSi. abaselebma miznad daisaxes Zveli religiis mimdevar

qurTTa gamuslimaneba da sadamsjelo eqspediciebi moaw-

yves. am droisaTvis ezidTa winaprebi, romlebic dasniebad

ezidTa taZari laliSi

37


moixsenebian, damarcxdnen. maT dakarges TavianTi wminda

adgilebi, romlebsac muslimanebi da adgilobrivi nesto-

rianelebi daepatronen.61

XII saukuneSi ezidebi gaerTiandnen Seix adi ibn musa-

firis meTaurobiT, romelic uaRresad ganaTlebuli

pirovneba iyo da siriaSi erT-erT cnobil RvTismetyve-

lad iTvleboda.

ezidebma Seix adiSi RmerTis mogzavnili da maTi mxs-

neli dainaxes da misi mimdevrebi gaxdnen. Seix adim moax-

erxa ezidTa wminda adgilebis, kerZod, uZvelesi taZris

61 Пирбари Д., Езиды Сархада, Тбилиси-Москва, 2008.

ezidTa taZari laliSi , henri leardi (1849)

38


– laliSis dabruneba. mis garSemo mravali moswavle

Seikriba, romlebic Tvlidnen, rom Seix adi qveynad imisT-

vis moevlina, raTa isini ixsnas da daarigos. Seix adi wminda

triadaSi tausi malaqTan da sulTan ezidTan erTad Sedis.

Seix adi eziduri wminda teqstebis Tanaxmad, gankacebuli

RmerTia.

Seix adi 90 wlis asakSi gardaicvala da laliSSia

dakrZaluli, sadac yovel wels mravali ezidi piligrimi

Cadis. cnobilia, rom Seix adi asketur cxovrebas eweoda

da igi ar iyo daojaxebuli. zogierTi mkvlevari Tvlis,

rom Seix adim ezidizmSi garkveuli cvlilebebi Seitana da

amitomac mas eziduri religiis reformators uwodeben.

Seix adis Semdeg ezidTa devna isev ganaxlda, ramac ez-

idebis raodenobis Semcireba gamoiwvia. mravali Tavdasx-

mis Sedegad TandaTan Semcirda maTi raodenoba. sayura-

dReboa, rom ezidebs arabebis, Turqebisa da sparselebis

garda, Tavad axlad gamuslimanebuli qurTebic aviwroebd-

nen.

ezidizmis warmomavloba

ezidizmis warmomavlobisa da Camoyalibebis Sesaxeb

mecnierebs Soris jer kidev ar arsebobs erTiani azri. zo-

gierTi mecnieri sityva ezids da warmoSobas iranul qalaq

iezds ukavSirebs, zogi Zvel iranul sityvas iazatas, zogi

omael xalifa iazid ibn muavis saxels da a.S.

erTmniSvnelovania is, rom es erT-erTi Zveli aR-

mosavluri religiaa, romlis fesvebi SuamdinareTis

uZveles kultebTanaa dakavSirebuli. ezidizmi erTbaSad

39


ar Camoyalibebula da mravali saukunis ganmavlobaSi, sa-

kuTriv qurTul sivrceSi uZvelesi xalxuri warmodgen-

ebis safuZvelze viTardeboda da yalibdeboda. rogorc

Cans, Tavdapirvelad ezidTa winaprebi mzeSi, mTvaresa da

varskvlavebSi, agreTve oTx bunebriv stiqiaSi xedavdnen

RvTaebriv Zalas. maT wmindad miaCndaT - cecxli, wyali,

miwa da haeri.

mravali saukunis ganmavlobaSi ezidizmi viTarde-

boda da sabolood monoTeistur religiad Camoyalibda.

ezidebi miiCneven, rom mxolod erTi RmerTi arsebobs,

romelmac Seqmna samyaro da mis gareSe araferi xdeba

qveynad. RmerTi xude an iazdani (ezidi) aris yvelgan da is

yvelaferSia, is aris siyvaruli da sinaTle. romelic sx-

vadasxvanairad evlineba adamianebs. magaliTad, mzis siT-

bosa da sxivebSi ezidebi RvTis sinaTles xedaven da amitom

locvisas mzis mimarTulebiT iyurebian.

ezidebi RmerTs da mis angelozebs eTayvanebian da Tv-

lian, rom angelozebi RvTis nebas gadascemen maT. angelo-

zebs saTaveSi udgas tausi malaqi, romelic RmerTis nebiT

marTavs samyaros. ezidizmSi angelozTa simbolod far-

Sevangi iTvleba, romlis spilenZis gamosaxuleba ezidTa

religiur simbolod iTvleba.

mkvlevarTa umravlesoba ezidizmsa da zoroastrizmSi

bevr saerTos xedavs. Tumca, unda iTqvas, rom am or reli-

gias Soris fundamenturi gansxvaveba arsebobs. saqme imaSia,

rom ezidizmi Zvel ariuli da mesopotamiuri warmodgen-

ebis bazaze Seiqmna. ezidizmis Tanaxmad, RmerTi erTia da is

yovlisSemZlea. keTili da boroti, bneli da naTeli, dRe

da Rame da a.S. misi nebiT arsebobs. ezidebi Tvlian, rom

yvelaferi RmerTis nebiT xdeba. ar SeiZleba borotebis

RmerTi an RvTaeba arsebobdes, romelic RmerTs aRudgeba.

40


angelozTa simbolo farSevangi (sanjayi-Tausi)

41


magram RmerTma es samyaro mravalferovani Seqmna, raTa

adamians SeeZlos kargisa da cudis erTmaneTisgan garCe-

va. es uZvelesi warmodgenebi miTraizmSi, zurvanizmsa da

Semdeg ezidizmSi gadaizarda, rac ewinaaRmdegeba zoro-

astrizms. zaratuStra (zoroastri) qadagebda, rom arse-

bobs naTeli RvTaeba ahura mazda da bneli RvTaeba - anhro

maniu, romlebic erTmaneTs ebrZvian. cnobilia, rom zoro-

astri winaparTa Zvel religias daupirispirda da iranis

samxreTiT gadaixvewa. aqedan gamomdinare, ezidizmsa da

zoroastrizms aqvT saerTo da sawinaaRmdego.

roca qurTistanis teritoria arabTa saxalifos saz-

RvrebSi moeqca, ezidebi iZulebuli gaxdnen axal real-

obas morgebodnen. am misiis Sesruleba Seix adi ibn musa-

firma SeZlo.

rogorc zemoT aRvniSneT, XII saukuneSi Seix adim gaaer-

Tiana ezidebi, xolo misma mimdevrebma eziduri sazoga-

doebis reformireba moaxdines da iseTi sistema Seqmnes,

romelic sxvadasxva raionSi dasaxlebul ezidebs erTma-

neTTan daakavSirebda.

wminda teqstebi

ezidTa religia efuZneba wminda religiur teqstebs

– yavlebs (sityva), anu RvTaebriv mecnierebas. ezidTa mso-

flmxedveloba, kosmogonia, mcnebebi, zneobrivi kodeqsi,

istoria da sxva am teqstebis meSveobiTaa warmodgenili. es

teqstebi momdevno Taobas ZiriTadad zepirad gadaecemo-

da mcodne-ostatebisagan (hosta). Tumca, irkveva rom isini

werilobiTi saxiTac arsebobdnen. ezidebze xangrZlivi

42


Tavdasxmebis Semdeg, xelnawerebi ganadgurda da zepirad

gadacema tradiciad iqca. am teqstebs araerTi wmindani

avtori hyavs. magaliTad, darveS yaTani, Seix faxri, fir

raSe hairani, pese jami, hasad Tauri da sxv. eseni ZiriTadad

Seix adis moswavleebi arian, romlebmac mdidari poeturi

xasiaTis religiuri literatura Seqmnes, romelSic Seix

adisa da sxva wmindanTa cxovrebaa aRwerili. maT, agreTve,

redaqtireba gaukeTes uZveles teqstebs da xalxisTvis

gasagebi gaxades. eziduri teqstebi ZiriTadad kurmanjis

dialeqtzea Seqmnili.

ezidTa wminda teqstebi uZveles informacias gvawvdis

qurTi xalxisa da, saerTod, Zveli mesopotamiis mosaxleo-

bis religiur warmodgenebze.

garda yavlebisa, arsebobda ori cnobili wigni –

`mashafa raS~ da `qeTeba jelva~ (`Savi wigni~ da `gamocxa-

debis wigni~), romelTa dednebi dakargulia da Cvenamde

mxolod fragmentebia moRweuli.62 ezidTa sasuliero

pirebi fragmentebs sandod ar miiCneven da amitom arc aRi-

areben. cnobilia, rom es wignebi eziduri anbaniT qurTul

enaze iyo Sesrulebuli. am ori wignis garda, arsebobs ar-

abul enaze dawerili gragnilebi `mSur~, romlebSic wmin-

danTa cxovreba da maTi xalxTan urTierTobaa aRwerili.

es xelnawerebi ekuTvnis ezidTa sasuliero gvarebis war-

momadgenlebs - firebs. zemoT naxsenebi gragnilebi XIII

saukuniT TariRdeba.

maSasadame, ezidizmis ZiriTad wyaros yavlebi war-

moadgens, romlebSic aRniSnulia, rom ezidma mxolod

sikeTe unda Tesos Tavisi mokle cxovrebis manZilze. ez-

idizmSi, rogorc sxva religiebSi, ZiriTadi mcnebebia ara

62 Амоев К., Езидские священные книги, Тбилиси, 1999.

43


kackla, ar imruSo, ar moityuo da a.S.

`Tu naxe vinme

da sikeTe gaakeTe

nu kiTxav ra rjulis xar

Tu gaakeTe sikeTe

wyals gaatane igi

da ar daikargeba is RmerTTan.~

(ezidTa wminda teqstidan)

erT-erTi mcneba is aris, rom ezidma yvela gaWirve-

bul adamians, rjulisa da aRmsareblobis miuxedavad, dax-

marebis xeli unda gauwodos.

ezidebs swamT, rom yvela sxva religia RmerTis nebiT

arsebobs, magram isini mxolod WeSmariti codnis calkeu-

li nawilebia. srulyofili codna (zanina xude, an ilme

xude) mxolod ezidTa wmindanebma miiRes RmerTisgan yav-

lebis saxiT.

ezidebi pativiscemiT epyrobian sxva religiis mociqu-

lebs: abraams, moses, iesos da a.S. Tumca, maTi cxovrebis

Sesaxeb maT TavianTi versiebi aqvT. isini Tvlian, rom ez-

idTa RmerTma (xude) es mociqulebi gaugzavna sxvadasxva

xalxs, raTa isini WeSmarit gzaze daeyenebina.

samwuxarod, ezidTa sazogadoebis karCaketilobis

gamo, maTi mravali wminda teqsti farTo sazogadoebisTvis

cnobili ar iyo.

44


`qeTeba jelvas~ satitulo gverdi Sesrulebuli ezi-duri anbaniT

45


kosmogonia63 da esqatologia64

ezidTa wminda teqstebSi sainteresod aris aRwerili

samyaros Seqmna. maTi moZRvrebis Tanaxmad, RmerTi aris

Semoqmedi, romelmac Svid dReSi Seqmna samyaro. Tavisi

RvTaebrivi arsidan jer Seqmna margaliti, romelic sam-

yaros Tesls, anu dasabams warmoadgenda. Semdeg is Tavad

moTavsda margalitSi, romelic misi didebuli mzerisagan

gaskda da ukidegano zRvad iqca. iyo Seqmnili zeca, mna-

Tobebi da a. S. aseve yovelive dRes man Tavisi sinaTlidan

Seqmna Svidi angelozi. Semdeg ufalma samyaros mmarT-

veloba maT Caabara.

RmerTma (xude) angelozebi gagzavna zRvis zedapirze

da misi brZanebiT maT xmeleTi Seqmnes, ris Semdegac maT

oTxi stiqia (haeri, miwa, wyali da cecxli) erTmaneTSi

Seazaves da pirveli adamiani (adami) gamoZerwes. Semdeg

misi neknidan megobari arseba - qali Seqmnes. miuxedavad

imisa, rom eziduri versia ToraSi naxseneb adamis da evas

saxelebs imeorebs, is mniSvnelovnad gansxvavdeba iudeuri

da islamurisagan. rogorc Cans, am saxelebma Zveli ezi-

duri saxelebi Caanacvla.

eziduri kosmogoniis Tanaxmad, adamianis gamravleba

Tavidanve iyo gaTvaliswinebuli da is ar unda yofiliyo

adamis da evas codvis Cadenis Sedegi.

adami da eva samoTxeSi, walkotSi (beheSt) cxovrobdnen

63 religiuri swavleba samyaros Seqmnis Sesaxeb.

64 mistikuri moZRvreba msofliosa da adamianis saboloo bedze.

46


da monelebul sakvebs oflis saxiT gamohyofdnen. RmerTis

davalebiT angelozma adamsa da evas xorbali aWama, ris

Sedagadac isini gasivdnen. amis Semdeg ki gamravlebisaTvis

saWiro organoebi Seuqmnes.

adami da eva kamaToben Tu romeli maTgania mTavari da

romlisgan warmoiSoba kacobrioba. bolos adami imorCi-

lebs evas, romelic mas or vaJs gauCens. kaenis mier abe-

lis mokvlis Semdeg adami da eva erTmaneTs adanaSaule-

ben maTi Svilebis mier Cadenil codvaSi. mTavarangelozi

(tausi malaqi) adamsa da evas daarigebs ori doqi gamoZer-

won, sakuTar doqSi TavianTi nerwyvi moaTavson da miwaSi

Caflan. roca adami Tavis nerwyvs doqSi aTavsebda tausi

malaqma masSi angelozTa Tesli gauria. cxra Tvis Semdeg

adamma da evam angelozis davalebiT gaxsnes doqebi. evas

doqSi matlebi aRmoCnda, xolo adamis doqSi - mamrobi-

Ti sqesis embrioni, romelsac Seid ben jars (Seidi doqis

Svili) daarqves. mas mTavarangelozma mouyvana samoTxis

qalwuli, romelsac huriaTi (hori benT hana) uwodes da

maT STamomavlobas ezidebi warmoadgenen.

ezidebs sulis ukvdavebisa swamT da miiCneven, rom

codvili suli jojoxeTSi (dojah) moxvdeba, xolo ucod-

veli - samoTxeSi (beheSt). garda amisa, maT sjeraT metemf-

siqozis65 (Tanasux) da Tvlian, rom suli, romelic samoTxis

an jojoxeTis Rirsi ar aRmoCndeba, am qveyanas sxva formiT

moevlineba.

ezidizmSi arsebobs bibliisa da yuranisaTvis damaxa-

siaTebeli motivebi warRvnis Sesaxeb. ezidebs sjeraT mkv-

dreTiT aRdgomisa da mxsnelis movlinebisa, romelsac

65 religiur-mistikuri moZRvreba gardacvlili organizmis sulis sxva organizmSi gadasaxlebis Sesaxeb.

47


Sarfadins uwodeben. maTi rwmeniT qveyanaze jer areuloba,

mkvlelobebi da stiqiuri ubedurebebi daisadgurebs, Sem-

deg aRmosavleTidan tirani mova da, roca dasavleTidan

mze amova, Sarfadini gaanadgurebs mas, aseve gaanadgurebs

yvela sakulto nagebobas da xalxi mxolod erT RmerTs

iwamebs.

locva, marxva da dResaswaulebi

ezidizmSi sxva mravali religiis msgavsad, arsebobs

ori saxis valdebuleba - farze Tariyate da farze hayi-

yate.

farze Tariyate (Ferzê terîqetê) mraval valdebulebas

moicavs: locvas (dua), marxvas (roJi), sicocxleSi erTxel

mainc Casvlas laliSSi (ziarat an haji), windacveTas (su-

nat), ori saxis naTlobas (bisk) da laliSSi wminda wyaros

wyliT (morkeren) sxurebas, Sewirvas (xerat, fetu, resm,

zaqaT), Sesawir saklavs (sarber, yurban, xer), akrZaluli

sakvebis miRebas (Roris xorci, kombosto, salaTi) da a.S.

ezidizmSi mxolod mSrali marxva arsebobs, rac imas

gulisxmobs, rom adamianma dRisiT ar unda Wamos. yoveli

ezidi valdebulia dekembris pirvel paraskevamde (aR-

mosavluri kalendriT) sami dRe daicvas marxva, xolo

meoTxe dRes (paraskevs) aRniSnos dResaswauli, romelsac

aida ezid ewodeba da dakavSirebulia mzis kultTan.

arsebobs agreTve samdRiani marxva Tebervlis meore

naxevarSi, romelic or wmindans - xidir nabis da xidir

ailass eZRvneba. am marxvis dacva aucilebelia maTTvis

visac xidiri an ailasi hqvia.

48


aRniSnuli marxvis garda, umaRlesi sasuliero pire-

bi da is ezidebi, romlebic asketur cxovrebas misdeven,

weliwadSi orjer (zamTarsa da zafxulSi) ormocdRian

marxvas icaven (Cle zevestane da Cele havine), rac aseve

astralur kultebs ukavSirdeba.

umTavresi dResaswaulia axali weli - CarSama sor

(oTxSabaTis dResaswauli) an sarsal (axali weli), romel-

ic aRmosavluri kalendriT aprilis pirvel oTxSabaTs

aRiniSneba. ezidebi am dRes kvercxebs sxvadasxvafrad Re-

baven da naWuWebs mindorSi fantaven, acxoben qadebs, saxlis

Sesasvlel karebs garedan mindvris wiTeli yvavilebiT

rTaven. am dRes qalebi saflavzec gadian. ezidebi axali

wlis Rames laliSis taZarSi xvdebian, dabnelebisTanave

sasuliero pirebi RvTaebriv cecxls taZridan gamoitanen

da ezidebi zeTiT gaJRenTil fiTilebs cecxls ukideben.

aRsaniSnavia, rom aprilis Tve wmindad iTvleba, ris gamoc

daqorwineba ikrZaleba.

6–13 oqtombers piligrimobis dReebia. sxvadasxva

qveynidan ezidebi laliSSi Cadian, sadac religiuri rit-

ualebi imarTeba.

somxeTsa da saqarTveloSi mcxovreb ezidebs, rom-

lebsac sarhadis ezidebad icnoben, sxva ezidebisagan gan-

sxvavebuli dResaswaulebic aqvT. esenia kloCa sare sale

da roJa mazala.

kloCa sare sale - axali wlis paska martis Tvis pirvel

xuTSabaTs aRiniSneba. unda iTqvas, rom eziduri reli-

giuri kalendris mixedviT, axali weli aprilis (nisanis

Tvis) pirvel oTxSabaTs unda emTxveodes, Tumca, sarhadis

ezidebTan am dRem martSi gadmoiwia.

kloCis dResaswaulze ezidebi erT did namcxvars

(kloC) da bevr patara qadas acxoben. kloCisTvis mozelil

49


comSi diasaxlisi mZivs aTavsebs da furneSi debs. meore

dRes diliT ojaxis wevrebi namcxvris garSemo ikribebian

da ojaxis ufrosi RvTis xsenebis Semdeg namcxvars orad

yofs. rituals xata jots (guTnis kvals) uwodeben. Sem-

deg erT mxares angelozebisa da wmindanebis saxelze

Svid naWrad Wris. magaliTad: haft mere divane (Svidi an-

gelozi), xudane male (ojaxis mfarveli), meme Svan (mwyemsi

mame, cxvrebis da Txebis mfarveli), gavane zarza (mwyemsi

zarza - msxvilfexa rqosani saqonlis mfarveli), xatuna

faxra (qalebisa da bavSvebis mfarveli) da a.S.

namcxvris meore nawili ojaxis wevrebis saxelze iWre-

ba. iTvleba, rom visac mZivi Sexvdeba masze iqneba damok-

idebuli momavali weli.

roJa mazala micvalebulTa sulebis moxseniebis dRea

da am dRes ezidebi sasaflaoze gadian. iulianuri kalen-

dris mixedviT, es dRe ivnisis pirvel xuTSabaTs emTxveva.

farze hayiyate (Ferzê heqîqetê) xuT valdebulebas

Seicavs da gulisxmobs ezidisTvis xuTi moZRvris yolas:

Seixi (ojaxis Seixi, romelic naTlobis rituals asrulebs,

rac erT wlamde asakis mamrobiTi sqesis bavSvis simbolur

Tmis SeWras gulisxmobs), firi (ojaxisTvis mlocveli da

mkurTxeveli), hosta (ostati, romelic wminda teqstebs as-

wavlis ezids), marabi (moZRvari-damrigebeli), bre/xuSka

axrate (sulieri, anu imqveynieri Zma an da). xuTive unda

iyos sasuliero kastis (Seixi da firi) warmomadgeneli.

yvela eziduri gvarisaTvis ojaxis Seixi da firi STamoma-

vlobiT gadadis.

50


religiuri akrZalvebi

religiuri simboloebidan upirvelesia Sahada din

(mowmoba ezidobis Sesaxeb) rac wminda teqstis wakiTxvaSi

gamoixateba. masSi gansazRvrulia ezidTa sarwmunoebis

ZiriTadi arsi.

mamakac ezids aucileblad unda hqondes ulvaSi, unda

ecvas TeTri perangi (kras), romlis sayelo mrgvalad

unda iyos amoWrili. sayelos unda hqondes TeTri kanti

(Tok, grivan), rac RvTisadmi morCilebis simboloa.

ezidebs ekrZaleba lurji feris (Sin) tanisamosis

tareba, vinaidan is zeciuri feria da Sua saukuneebSi axlo

aRmosavleTSi samgloviaro ferad iTvleboda.

mze, mTvare, farSevangi, gveli da sxva simboloebi ez-

idebisaTvis wmindad miiCneva.

ezidizmSi garda aRniSnulisa, arsebobs sami burji

`se harf~ - sami mcneba: SariaT, TariyaT, darba xarya. erT-

erTi maTganis darRvevis SemTxvevaSi ezidi kargavs ezido-

bas.

SariaT an rogorc uwodeben dizka dane (WurWeli

saRebaviT). 66 eziduri religiis Tanaxmad, ezidi SeiZleba

gaxde ara rwmeniT, aramed mxolod ezidi mSoblebisagan.

ezidma ar unda iqorwinos sxva rjulis adamianze. ezidi

rom iyo aucilebelia ezidi mamisa da ezidi dedisgan dai-

bado.

TariyaT anu Sarbke zerin (oqros Tasi), kastebs Soris

qorwinebis akrZalvas gulisxmobs. am akrZalvis darRveva

Zmis dasTan qorwinebas utoldeba. amgvari qorwinebiT

dabadebuli STamomavloba ar SeiZleba ezidebad CaiTva-

los.

66 igulisxmeba lurji feri, romelic araezidis maniSnebelia.

51


darba xarya (jvalosTvis dartymis miyeneba) niSnavs

sasuliero pirebis Seuracxyofas. sasuliero piris (gan-

sakuTrebiT fayirebis) Seuracxyofa gamoiwvevs winaparTa

rwmenidan gankveTas da Sedegad Temidan gaZevebas.67

zemoaRniSnulidan erT-erTis darRveva saSinel cod-

vad iTvleba da religiidan gandevnas niSnavs. dRes yo-

fili sabWoTa kavSiris ezidebSi aRiniSneba mravali dar-

Rveva, rac sxva mosaxleobasTan maT asimilacias uwyobs

xels.68

eziduri sazogadoebis struqtura

eziduri sazogadoeba kastur-Teokratiuli danaw-

evrebis principzea dafuZnebuli. miCneulia, rom kasturi

sistemis arseboba miewereba Seix adis (XII saukune) re-

formebs, magram realurad ezidebis Tanamedrove kas-

turma struqturam ganviTarebis xangrZlivi gza gaiara da

mxolod maSin daasrula formireba, rodesac yvela ezi-

durma gvarma sasuliero piri – Seixi 69 da firi airCia.70

ezidebi iyofian sam Stod (`kastad~): Seixebi (Şêx), firebi (Pîr) da muridebi (Mirîd).71 indoeTisgan gansxvavebiT

67 aseve ix.: Анкоси К., Фарзе братийе у Езидов, Тбилиси, 1996.

68 Пирбари Д., Езиды Сархада, Тбилиси-Москва, 2008.

69 Seixi (arabulad - moxuci, uxucesi) - sityva firis sinonimia, magram ez-idebSi meTauris, xelmZRvanelis funqcia SeiZina.

70 firi (qurTulad, iranulad - moxuci, uxucesi) – ezidur TeologiaSi farTo mniSvneloba SeiZina – suli, ostati, wmindani, mfarveli. yoveldRiur yofaSi – mRvdelmsaxuri.

71 muridi (arabulad - msurveli; gadataniTi mniSvnelobiT moswavle) axlo aRmosavleTis qveynebSi aris adamiani, romelsac surs Tavisi cxovreba rwmenas miuZRvnas, daeuflos mistikuri swavlebis safuZvlebs.

52


eziduri `kastebi~ religiis winaSe Tanaswori arian. aq ar

arsebobs socialur-ekonomikuri principi da mxolod sa-

suliero kavSirebzea agebuli.

Seixebi da firebi sasuliero fenas ganekuTvnebian,

xolo muridebis ZiriTadi masa - eriskacebs. erTi kasti-

dan meoreSi gadasvla SeuZlebelia. muridebisaTvis, rom-

lebic Rrma religiur cxovrebas ewevian, aris sxvadasx-

va religiuri wodeba: xlmatqar, yavlbeJ, qoCak, fayir,

yaval da a.S.

eziduri religiis Tanaxmad, yoveli ezidi Tavisi

Seixisa da firis muridia, anu maTi mimdevaria. es, agreTve,

Seixebsa da firebzec vrceldeba, rac gulisxmobs imas, rom

isinic TavianTi Seixisa da firis muridebi arian. ubralo

muridebisagan gansxvavebiT, maT kidev TavianTi muridebi

hyavT. religiis Tanaxmad, am sami Stos warmomadgenelTa

Soris qorwineba ikrZaleba, vinaidan maT mxolod sulieri

kavSiri aqvT erTmaneTTan. maT Soris qorwineba disa da

Zmis erTmaneTze qorwinebis tolfasia (SeiZleba Seva-

daroT naTel-mironobiT dakavSirebul adamianebs Soris

qorwinebis akrZalvas qristianobaSi).

Seixebsa da firebs muridebi memkvidreobiT gadaece-

maT. isini SeixTa da firTa garkveul gvars miekuTvnebian.

sulieri Zmis (bre axrate) arCeva ezids sakuTari Sexed-

ulebiT SeuZlia. Tumca, saqarTvelosa da somxeTSi amanac

memkvidreobiTi xasiaTi SeiZina.

im SemTxvevaSi Tuki firebis an Seixebis gvari Sewyde-

boda, mRvdelmsaxuris gareSe rom ar darCeniliyvnen, mu-

ridebi Seixebisa da firebis axal gvars irCevdnen. muride-

bis ganawileba ZiriTadad tomebisa da gvarebis mixedviT

xdeboda. amitom ezidebis tomebis mixedviT ganawileba ar

emTxveva muridebis ganawilebas Seixebisa da firebis gva-

53


rebis mixedviT: gansxvavebul tomebSi SeiZleba iyos erTi

da igive Seixebisa da firebis gvarebi, erTi da igive tomis

ezidebi ki SeiZleba sxvadasxva Seixisa da firis gvarebis

muridebi iyvnen.72

ezidizmSi arsebobs teqsti `Sahada din~ da yoveli

ezidi valdebulia zepirad icodes igi. Zilis win ezidebi

kiTxuloben mas da masSi yvela asaxelebs Tavisi Seixis,

firisa da marabis gvars da sulieri Zmis saxels. ezidi,

romelic ver asaxelebs Tu romeli Seixisa da firis gva-

ris murids ganekuTvneba, ar SeiZleba ezidad CaiTvalos.

Seixebi da firebi unda zrunavdnen sakuTari muridebis

rwmenis siwmindeze, Tvalyurs unda adevnebdnen maT mier

religiuri valdebulebebis Sesrulebas, WeSmarit gzaze

dayenebas, sxvadasxva wes-Cveulebis (winadacveTa, qorwine-

ba, dakrZalva) Sesrulebas, savaldebuloa rituals es-

wrebodes `sakuTari~ Seixi da firi, romelTa movaleobas

ZiriTadad locvebis kiTxva Seadgens. zogierTi moTxovna

aucileblad Seixis mier sruldeba, zogierTi firis mier,

Tumca, umravlesoba SeiZleba orivem Seasrulos.73

firebi da Seixebi sakuTari muridebidan Semowiru-

lobebs agroveben, rasac qurTulad ewodeba `rism~,

`futu~, `xer~. Semowirulobis odenoba zustad ar aris

gansazRvruli da damokidebulia muridis guluxvobasa da

ekonomikur mdgomareobaze.

Seixebisa da firebis yvela gvari, garda imisa, rom

maT hyavT maTze miwerili muridebi, mTlianad ezidebis

mRvdelmsaxurebi arian. maT SeuZliaT mimarTon rCeviT

72 Вильчевский О. Л., Очерки по истории езидства, «Атеист», №51, Москва, 1930, 105.

73 igive.

56


da daxmarebiT romelime avadmyofobis gansakurneblad.

magaliTad, amadinis Seixebs mucelSi tkivilebis dros mi-

marTaven, jin taiaris Seixebi bnedas kurnaven, hasantalkis

firebi - anginas da a.S..

zemoaRniSnuli religiuri saqmianobis Sesrulebidan

Tavisufal dros, eziduri sasuliero pirebi eriskacebTan

erTad cxovroben da araviTari upiratesobiT ar sarge-

bloben.74

sami kastis garda, arsebobs kidev subkastebi. Seixebi

sam Stod iyofian: adani, yaTani da Samsani, romlebic Tavis

mxriv mraval gvarad iyofian. qorwineba am sami Stos war-

momadgenelTa Sorisac ikrZaleba.

firebi mraval aTeul gvarebad iyofian: fir hasnma-

mani, fir mahmaraSani, fir isebia, fir bari, fir mamSvani,

fir omarxali, fir xani da a.S. firebis zogierT gvarebs

Soris qorwineba ar aris nebadarTuli, vinaidan zogi-

erTebs mxolod sulieri kavSiri aqvT erTmaneTTan.

aRsaniSnavia, rom mxolod sasuliero kastis warmo-

madgenlis ojaxSi dabadeba ar aris sakmarisi sasuliero

piri rom gaxde. amisaTvis saWiroa Rrma religiuri cod-

na, rac unda miiRo hostasgan, ostatisgan, romelic ezids

wminda teqstebs aswavlis.

ezidTa ZiriTadi nawili muridebia da isini mraval

tomad da gvarad iyofian. muridebs miekuTvnebian aseve

yavalebi, fayirebisa da qoCakebis mniSvnelovani nawili.

yavalebi eziduri religiis mqadageblebi arian, romleb-

sac weliwadSi erTxel eziduri soflebis Semovla da

maTTvis wminda teqstebis axsna evalebaT.

fayirebi naxevrad asketur cxovrebas ewevian da mis-

74 Вильчевский О. Л., Очерки по истории езидства, `Атеист~, №51, Москва, 1930, 105.

57


tikosebs ganekuTvnebian. fayiri muridebis garda, SeiZleba

zogierTi Seixi da firic iyos.

qoCakebi morwmune ezidebi arian da iTvleba, rom isini

ezidebs angelozTa da wmindanTa nebas gadascemen wminda

teqstebis saSualebiT.

ezidTa sasuliero kreba da religiuri Tanamdebobebi

ezidebs marTavs ezidTa sasuliero kreba. sasuliero

kreba imarTeba SeixanSi (erayis qurTistani). Seixani da

baadri ezidTa samTavros administraciuli centrebi iyo.

jer kidev XX saukunis dasawyisSi. osmaleTis sulTani ez-

idTa amiras (mirs) msoflios ezidTa meTaurad aRiarebda.

erayis saxelmwifos Seqmnis Semdeg ezidebis amira aRiare-

bas erayis xelisuflebisagan iRebda.

ezidebs saTaveSi miri (Mîr) (amira) udgas. mas aseve

uwodeben mire Sexans (Seixanis mmarTvels). dRevandelma

dinastiam Zalaufleba XIII-XIV saukuneebSi aiRo, rodesac

brZola mimdinareobda adanisa da Samsanis SeixTa gva-

ris warmomadgenlebs Soris. vinaidan ezidebi religiur

sazogadoebas warmoadgenen, amira rogorc religiuri,

aseve saero meTauria. mas ezidTa da maTi wminda adgilebis

dacva evaleba. amiras mravali sxva movaleobac aqvs: ad-

ministraciuli mmarTveloba, tomebs Soris uTanxmoebis

mogvareba, finansuri sakiTxebis warmarTva. amira amtkicebs

ezidTa sulier mamas - axtiare margehes. Tavis mxriv, ax-

tiare margehe amirad locavs axlad arCeul memkvidre

princs. ezidebis amirebis rezidencia mdebareobs Crdil-

oeT eraySi, baadrSi, Seixanis raionis did dasaxlebaSi.

58


amirebi qorwinebaSi Sedian mirebis, fsmirebis gvarebisa

da maTi monaTesave yaTanis Seixebis warmomadgenlebTan.

titulisa da maRali warmomavlobis miuxedavad, amirebi,

Tavis mxriv, `sakuTari~ Seixisa da firis muridia. religi-

uri wesebi maTze iseve vrceldeba, rogorc sxva ezidebze.

ezidTa sulieri mama aris axtiare margehe (Extiyarê Mergêhê) (margahs uxucesi).75 isini ZiriTadad SeixTa faxra-

dinis (Samsanis) gvaridan irCevian da maTi meore wodebaa

bave Sex, rac SeixTa mamas niSnavs. es tituli maT sasuliero

krebis mier eniWebaT. es tituli orjer mieniWaT umwikvlo

muridebs - qoCak jamsa da qoCak braims.

sasuliero krebis wevrebi arian: bave gavani (Bavê Gavan),76 peSimami (Pêşîmamê Mergêhê),77 bave CaviSi (Bavê Çawîş).78aseve yavalTa (Qewal) meTauri. yavalebi mqadage-

blebi da laliSis taZrisTvis Semowirulobebis amkref-

ni arian. ezidTa sasuliero kreba (`divana din~ an `jvata

ruhani~) Tavis gadawyvetilebas yavalebis meSveobiT ez-

idebs Soris avrcelebs. sasuliero krebis nebas spilenZis

farSevangis gamosaxuleba adasturebs, romelsac yavale-

bi weliwadSi erTxel ezidTa soflebSi atareben wminda

teqstebis galobis TanxlebiT. sabWoTa kavSiris Seqmnamde

yavalebi xSirad Cadiodnen somxeTSi, ezidur soflebSi.

maTi bolo Casvla samxreT kavkasiis gasabWoebasa da saz-

75 margah – im adgils hqvia, sadac ezidTa mTavari taZari mdebareobs.

76 es tituli amadinis SeixTa gvars eniWeba. mis movaleobaSi Sedis Tvaly-uri adevnos, Tu ramdenad icaven ezidebi wes-Cveulebebs da aseve ezidebisaTvis rCevebis micema.

77 es tituli Sexsinis gvaris Seixebs eniWebaT, romlebic religiur wes-Cveulebebs da ritualebs xelmZRvaneloben. igi dResaswaulebsa da ritualebze danarCen sasuliero pirebze win dgas.

78 es tituli im ezids eniWeba, vinc qorwinebaze uars amobs da sakuTar Tavs laliSis taZarSi samsaxurs uZRvnis. igi axtiare margehes warmomadgenelia la-liSis taZarSi, sadac yvelafers is ganagebs da warmoadgens Seix adis msaxurs.

59


Rvrebis Caketvas daemTxva, ris gamoc didxans ver SeZles

dabruneba samxreT qurTistanSi (Tanamedrove CrdiloeT

erayi). yavalebma mxolod 1927 wels, ezidi Tavadis asul

maian-xaTunisa (ezidi amiras ali-bekis meuRle) da brita-

neli diplomatebis daxmarebiT SeZles eraySi Casvla. sab-

WoTa kavSirSi maT daexmara qurTi mwerali arabe Samo.

ezidur religiaSi aseve aris sxva Tanamdebobebic:

fsmirebi (Pismîr); feSimame bave Seixi (Pêşîmamê Bavê Şêx). maT movaleobaSi Sedis axtiare margehes Tanxleba; fay-

irebi (Feqîr) ezidi berebia, romlebic mistikosebad iTv-

lebian. sinjaris mTebSi fayirebis mTeli soflebia; fay-

raia (Feqraya) monazonia, romelic asketuri cxovrebiT

cxovrobs. igi SeiZleba nebismieri ezidi gaxdes. zogier-

Ti maTgani samudamod rCeba laliSis taZarSi; mazne yava-

lis (Mezinê Qewala) funqciaSi yavalebis dakvirveba da

maTi qmedebis warmarTva Sedis; mjevris (Micêwir) tituls

atarebs samlocvelos msaxuri. isini uvlian samlocvelos

da Semowirulobebis wyalobiT cxovroben. isini pasuxs age-

ben dasaxlebaze, sadac aris samlocveloebi, monawileoben

Tanasoflelebs Soris davebis mogvarebaSi; qoCaki (Koçek) winaswarmetyvelia, romelic nebismieri ezidi SeiZleba

gaxdes, romelsac winaswarmetyvelebis unari aRmoaCn-

deba. qoCakebis umravlesoba iyvnen da arian muridebi.

saqarTvelosa da somxeTis muridebSi `qoCaki~ gaigivebu-

lia sityva `muridTan~. dRes am sityvam saqarTvelosa da

somxeTis ezidebSi `mkiTxaobis~ mniSvneloba SeiZina; maT-

baxCi (Metbexçî) laliSis taZris msaxurebi arian, romlebic

unda iyvnen jvaloTi Semosili fayirebi. maTi movaleobaa

moamzadon nakurTxi sakvebi dResaswaulebisa da ritu-

alebis dros; faraSis (Feraş) movaleobaa yovel saRamos

an ritualebis dros aanTos zeiTunis zeTSi amovlebuli

60


patruqebi. faraSebi ZiriTadad fayirebi xdebian; xlmat-

kari (Xizmetkar) ezidia, romelic laliSSi msaxurobs.

mis movaleobaSi Sedis taZris movla, koconisTvis SeSis

momzadeba, zeTisxilis Segroveba da lamparisaTvis zeTis

damzadeba.

Tanamedrove religiuri problemebi

sabWoTa kavSiris daSlis Semdeg, rodesac sazRvrebis

gadalaxva gamartivda, ezidebs TavianTi wminda adgilebis,

kerZod, laliSis monaxulebis saSualeba miecaT, Tumca,

miuxedavad amisa, saqarTvelos ezidTa ZiriTadi nawili

amas ver axerxebs. dReisaTvis ezidebs saqarTveloSi

sakulto nageboba ar gaaCniaT da isini locvasa da sxva re-

ligiur dResaswaulebs ojaxebSi asruleben.

1990-ian wlebSi saqarTveloSi Seqmnilma mZime viTare-

bam ezidur religias seriozuli safrTxe Seuqmna. saqarT-

velosa da somxeTis ezidebi sxva ekonomikurad Zlieri

konfesiebis gavlenis qveS aRmoCndnen da maTi nawili sxva

religiis mimdevari gaxda. es tendencia sagangaSod miiCne-

va.79

eziduri religiis safuZvlebis elementaruli codnis

gareSe maTi mimdevrebi xdebian qristianebi, ieRovas mow-

meebi, adventistebi, ormocdaaTianelebi, evangelistebi da

kriSnaidebi. xSirad religiis gamocvla gaucnobiereblad,

79 irma malaciZe, `qurTebi religiuri saxlis daarsebas apireben Tbilis-Si~, rezonansi , #72, 29 maisi, 1996.

61


materialuri dainteresebis80 an sxva religiebis mxridan

aqtiuri prozelitizmis Sedegia. sarwmunoebis Secvlis

mizezi religiuri moRvaweebis pasiuri muSaobac aris, rad-

gan saqarTveloSi mcxovrebi ezidebis umravlesobam praq-

tikulad araferi icis sakuTari religiis Sesaxeb. reli-

giurma dResaswaulebma ki dakarga WeSmariti mniSvneloba.

amgvari procesi ezidebis asimilaciis safrTxesac warmo-

Sobs. aqve, kidev erTxel unda aRvniSnoT, rom sakuTriv

ezidizms prozelitizmi ar axasiaTebs.

religiuri liderebi ezidizmisadmi safrTxes skoleb-

Si religiis gakveTilebis swavlebaSic xedaven. religiis

gakveTilebi ZiriTadad qristianul religias exeba, rac

gavlenas axdens araqristiani (am SemTxvevaSi ezidebis)

bavSvebis msoflmxedvelobazec. garda amisa, aRmsare-

blobis Secvlaze gavlenas axdens sapatimroebsa da Sei-

raRebul ZalebSi marTlmadidebeli sasuliero pirebis

mier religiuri ritualebis Catareba.

ezidi sasuliero pirebi religiis SenarCunebis saSu-

alebad eziduri sakulto nagebobis mSeneblobas miiCneven.

samxreT kavkasiasa da maT Soris saqarTveloSi ezidebs

sakulto nageboba ara aqvT. qurTuli inteligenciisa da

sazogadoebrivi organizaciebis aqtiurobis Sedegad 2000

wels qalaq Tbilisis meriam qalaqis gareubanSi, varkeTil-

Si, gamohyo miwa, romlis Sesyidvac auqcionis wesiTAiyo Ses-

aZlebeli. Tumca, finansuri problemebis gamo, es sakiTxi

ver gadawyda. sakulto nagebobisaTvis miwis gamoyofis

moTxovnas ezidi sasuliero pirebi dResac ayeneben.

80 maia CikvaiZe, `ra viciT kidev erTi eTnikuri umciresobis – iezidebis saqarTveloSi arsebobis da yofis Sesaxeb~, axali versia , #133, 2-8 Tebervali, 2004.

62


religia - eTnikuri TviTSegnebis

formirebis faqtori

saqarTveloSi, iseve rogorc somxeTSi, mcxovrebi

qurTebisaTvis eTnikuri TviTSegnebis formirebis sakiTxi

gansakuTrebiT aqtualuria. saqarTvelos qurTul mosax-

leobaSi dRemde ar aris saerTo azri imis Sesaxeb, Tu

rogor unda moixsenion aq mcxovrebi eziduri religiis

mimdevari qurTebi.

ezidebis mniSvnelovani nawilisaTvis qurTi eri mx-

olod islamis mimdevar qurT mosaxleobasTan asocirdeba

da maTdami negatiuri damokidebuleba dRemde SenarCune-

bulia. ezidebis mexsierebas SemorCa osmalTa imperiaSi

muslimanebis, maT Soris muslimani qurTebis mier religi-

is niadagze maTi devnis SemTxvevebi, ris Sedegadac isini

iZulebuli iyvnen Tavi ruseTis imperiisaTvis, kerZod,

somxeTisa da saqarTvelos teritoriebisaTvis Seefarebi-

naT, sadac maT sicocxles safrTxe ar emuqreboda.

muslimani qurTebis represiulma politikam samxreT

kavkasiaSi devnili ezidebis qurTuli eTnikuri jgufisagan

gaucxoeba gamoiwvia da gansxvavebuli eTnikuri TviTSegneba

Camouyaliba, raSic gadamwyveti roli ezidurma religiam

Seasrula, romelsac maTi winaprebi saukuneebis ganmav-

lobaSi icavdnen. Sedegad qurTul eTnikur jgufSi gaCnda

qurTuli eTnosis Semadgeneli, magram gansxvavebuli re-

ligiuri tradiciebis mimdevar adamianTa jgufi, romelic

sakuTar eTnikurobas religiuri faqtoriT gansazRvrav-

63


da. aRniSnuli procesebis Sedegad, ezidi religiuri kuT-

vnilebis garda, eTnikuri jgufisadmi kuTvnilebis aRm-

niSvneli terminic gaxda. am sakiTxze samecniero wreebSi

gansxvavebuli Sexedulebebi arsebobs, Tumca, am SemTx-

vevaSi mxolod regionSi arsebuli tendenciis ganxilviT

SemovifarglebiT.

qurTebze gansakuTrebuli gavlena moaxdina mTiani

yarabaRis konfliqtma, rodesac somxeTsa da azerbai-

janSi mcxovrebi qurTebi pirdapir Tu iribad aRmoCdnen

konfliqtSi CaTreulni. azerbaijanma, religiuri faqto-

ris gaTvaliswinebiT, azerbaijanSi mcxovrebi muslimani

qurTebis momxroba, somxebma ki, somxeTSi mcxovrebi ezide-

bis gadabireba daiwyo, ris Sedegadac muslimani qurTebi

da ezidebi konfliqtSi sxvadasxva mxareze aRmoCdnen Ca-

Treulni. somxeTSi garkveuli Zalebi cdilobdnen ezide-

bis muslimani qurTebis winaaRmdeg religiur safuZvelze

dapirispirebas. amgvar viTarebaSi somxeTSi warmoiSva e.w.

`eziduri sakiTxi~. qurTebSi garkveuli religiuri wreebi,

sxvadasxva nacionalisturi jgufis mxardaWeriT, Seecada

ezidebi calke eTnikur jgufad eRiarebina, romelsac

araferi hqonda saerTo qurTebTan. 81 aRniSnuli moZraobis

liderebma sabWoTa xelmZRvanelobisagan ezidebis calke

eTnosad ganxilva moiTxoves. amis Sedegad, 1989 wlis aRw-

eriT, somxeTSi mcxovrebi 60 aTasi qurTidan 52 700 pirve-

lad iqna identificirebuli, rogorc ezidi.

zogierTi mkvlevari ezidebis sakiTxis gamwvavebas

mTiani yarabaRis oms ukavSirebs. Tumca, arsebobs mosaz-

reba, rom ezidebs yovelTvis aviwroebdnen qurTebi da

81 Ашири Ш., `Содружество Независимых Государств, Судьбы и Надежды~, АЗИЯ и АФРИКА сегодня, 2/1998, 35.

64


maTi saerTo enis miuxedavad, isini damoukidebeli eria. am

mosazrebis momxreebis mier swored es saxeldeba somxeTSi

eziduri moZraobis aRmocenebis mizezad.82 Tumca, somxeTSi

gamoCdnen Zalebic, romlebic acxadebdnen, rom ezidur

religiur da yofiT tradiciebs Rrmad hqondaT fesvebi

gadgmuli qurTul kulturaSi da TiTqmis yvela eziduri

wminda wigni qurTul enaze iyo dawerili, am mosazrebam

sazogadoebaSi seriozuli mxardaWera ver moipova.

qurTebis or nawilad, qurTebad da ezidebad dayofa,

gasul wlebSi oficialurad dafiqsirda saqarTvelosa da

somxeTSi Catarebuli mosaxleobis aRweris Sedegebis Ses-

axeb gamoqveynebul saboloo masalebSi. aRweris SedegebSi

erTmaneTisagan damoukideblad, cal-calke arian moxse-

niebulni ezidebi da qurTebi, rogorc ori damoukidebu-

li eTnikuri jgufi.

saqarTveloSi 2002 wlis aRweris dros ezidebi calke

eTnikur jgufad gamoyves ezidTa tradiciebis centris -

`razibun~-is moTxovniT. amis gamo, saboloo monacemebis

Sedgenisas eTnikuri jgufis kuTvnilebis aRmniSvnel gra-

faSi, maT vinc aRwerisas ganacxada, rom ezidebi iyvnen, ez-

idebad Caweres (18 329 kaci), xolo maT vinc ganacxada, rom

iyvnen qurTebi - qurTebad (2 514 kaci).83 msgavsi viTarebaa

somxeTSic. ukanaskneli aRweris Sedegebis mixedviT, somx-

eTSi mcxovrebi qurTebi or nawilad arian gayofilni: cal-

ke eTnikur jgufad aris moxseniebuli ezidebi, romelTa

raodenoba 40 620 kacs Seadgens (mTeli mosaxleobis 1.3%)

82 Onnik Krikorian, `Being Yezidi~, Transitions Online, 11 November, 2004.

83 saqarTvelos statistikis saxelmwifo departamenti, saqarTvelos mosaxleobis 2002 wlis pirveli erovnuli sayovelTao aRweris Sedegebi , tomi I, Tbilisi, 2003, 110.

65


da Tavad qurTebi – 1 519 kacs (0.1%).84 aRniSnuli faqto-

ri miuTiTebs, rom ezidebis Sesaxeb ar arsebobs erTiani

Camoyalibebuli azri, arc qurTul, arc qarTul da arc

somxur sazogadoebebSi.

saqarTvelos qurTul mosaxleobaSi zemoxsenebul

sakiTxze saboloo SeTanxmeba ar aris miRweuli. 1990-iani

wlebidan saqarTveloSi mcxovrebi ezidebi sakuTar Tavs

ufro qurTad moixsenieben, rac bolo wlebSi qurTuli

nacionalizmis aRmavlobisa da qurTuli sakiTxis glo-

balizaciis Sedegia. saqarTveloSi moRvawe qurTul or-

ganizaciebsa Tu sazogado moRvaweebs Soris TiTqosda

miiRwa garkveuli konsensusi da arCeulia Sualeduri ter-

mini qurTi-ezidi, magram es sakiTxi sabolood mogvarebu-

lad jer kidev ver CaiTvleba. am sakiTxze erTiani azris

ararsebobas adastureben saqarTveloSi moRvawe qurTu-

li organizaciebic, romelTa dasaxelebaSi mocemulia

saqarTveloSi mcxovrebi qurTebis saxelis gansxvavebuli

interpretacia.85

84 Mihran Toumajan, `Armenian Census Results~, Armenian News Network/Groong, 27 Feb-ruary, 2004.

85 magaliTad, TbilisSi funqcionirebs `qurTTa sainformacio-kulturu-li centri~, `saqarTvelos ezidTa kavSiri~, `saqarTvelos qurT-ezidTa erovnu-li kongresi~. amgvari viTarebaa somxeTSic, am sakiTxze: Джафаров М., `Интервью главным редакторам газеты `Риа таза~ Амарике Сардар~, Новый Взгляд, 2003, №3.

66


gvarebis sakiTxi

somxeTsa da saqarTveloSi dasaxlebis Semdeg ezidebs

aZleven axal sabuTebs, gamogonili gvarebiT, ise rom gaT-

valiswinebuli ar iyo, maTi warmomavloba – gvari da tomi.

saqarTveloSi winaparis (babua, mama) saxels umatebdnen

rusul daboloebas – ev an ov. aucilebelia aRiniSnos,

rom Tavidan somxeTSic rusuli daboloebebiT igonebdnen

gvarebs, magram SemdgomSi rusuli daboloeba Seicvala

somxuri daboloebiT ian. magaliTad, vinme Samos memkvi-

dreebi, romlebic saqarTveloSi dasaxldnen Samoevebad,

misi STamomavlebi ki somxeTSi Samoianebi gaxdnen.

zemoaRniSnulis gamo, sxvadasxva eziduri wodebis,

kastis, tomisa da gvaris warmomadgeneli xSirad erTi gva-

ris matarebeli xdeboda. dRemde ezidebi erTmaneTs icno-

ben gvarisa da tomis saxeliT da nakleb interess avlenen

oficialuri gvarebis mimarT, romlebsac maT sakuTari

nebis winaaRmdeg uwerdnen sabuTebSi. gasuli saukunis 80-

ian wlebSi SeiniSneba tendencia, rodesac gvarebs icvlian

gvarisa da tomis kuTvnilebis mixedviT. amgvarad gaCnda

gvarebi: anyosi, baravi, isebia, omarxali, xani, firbari,

yaTani, Samsani da a.S. bevri mxolod gvaris daboloebas

icvlida, magaliTad: Samoiani an Samoevi gaxda Samoi, mgoi,

mamoi da aS.86

istoriuli gvarebis aRdgenis procesi 2001 wlidan

Sewyda, radgan axali kanonmdeblobis mixedviT, SezRudu-

lia araqarTuli istoriuli gvarebis aRdgena.87 aRniSnul

86 mamuka komaxia, qurTuli mosaxleoba saqarTveloSi , Tbilisi, 2004, 52.

87 sofo dvali, `iezidebi winaparTa gvarebis aRdgenas iTxoven~, aqcenti , №11, 20-26 marti, 2003.

67


sakiTxze qurTuli diasporis warmomadgenlebma xelisu-

flebasac mimarTes,88 magram es problema jerjerobiT kv-

lav mougvarebelia.

88 `В Стреча Председателем Парламента Грузии Нино Бурджанадзе~, Новый Взгляд, №3, 2003.

68


ganaTleba

saukuneebis ganmavlobaSi ezidebi winaaRmdegobas uw-

evdnen ZaldatanebiT islamizacias da yvelanairad cdi-

lobdnen sakuTari rwmena SeenarCunebinaT. isini iZulebu-

li iyvnen uari eTqvaT muslimani religiuri liderebisgan

mieRoT ganaTleba, rac SemdgomSi tradiciad iqca, romel-

sac ezidebi mkacrad icavdnen. amis gamo XX saukunemde maTi

umravlesoba wera-kiTxvis ucodinari iyo.89

1903-1904 wlebSi samxreT kavkasiaSi 30 aTas qurTul

ojaxze mxolod oTxi dawyebiTi skola modioda. saskolo

literaturis mSobliur enaze ararsebobis gamo, skolebSi

swavla rusul enaze mimdinareobda. rusul skolaSi mos-

wavle qurTebis raodenoba Seadgenda mTeli qurTi mosax-

leobis mxolod 0.1 procents da isinic ZiriTadad qurTu-

li mosaxleobis zeda fenebs ekuTvnodnen.90

qurTul mosaxleobaSi arsebuli ganaTlebis prob-

lemis mogvareba sabWoTa periodidan iwyeba, rodesac sab-

WoTa xelisufleba mosaxleobaSi da maT Soris eTnikur

umciresobebSi aRniSnuli problemebis mogvarebas iwyebs.

1922 wels q. erevanSi SemoiRes qurTuli damwerloba,

rasac 1923 wels TbilisSi internatis gaxsna mohyva, sadac

swavla rusul, qarTul, somxur da mSobliur qurTul

enazec mimdinareobda. aRniSnul saswavlebels didi mniS-

vneloba hqonda samxreT kavkasiis qurTebisTvisac. am peri-

odSi samxreT kavkasiaSi qurTi inteligentebis raodenoba

89 Пирбари Д., `Езидское Письмо~, kavkasiis eTnologiuri krebuli , VIII, iv. javaxiSvilis saxelobis istoriisa da eTnologiis instituti, Tbilisi, 2003, 199-202.

90 baRCoe isko, qurTebi amierkavkasiaSi , saqarTvelos ssr sazogadoeba `codna~, saxelmwifo gamomcemloba `sabWoTa saqarTvelo~, Tbilisi, 1963, 8.

69


Zalze mcire iyo. amitomac, qurTebis skolebSi pedagogiur

muSaobas eweodnen rusebi, qarTvelebi (internatSi qarTul

enas aswavlida kote baxtaZe), somxebi da azerbaijanelebi.

1920-ian wlebSi samxreT kavkasiaSi adgilobrivi sab-

WoTa xelisufleba qurT axalgazrdobas saswavleblad

agzavnis moskovSi, leningradSi, erevanSi, baqosa da Tbi-

lisSi. 1929 wels Tbilissa da erevanSi gaixsna qurTi axal-

gazrdobis mosamzadebeli cxraTviani kursebi, romelsac

TbilisSi profesori iusuf qamil bei badrxani xelmZR-

vanelobda. SemdgomSi im axalgazrdobam, romlebmac es

kursebi daamTavres, didi roli Seasrules qurTebis swav-

la-aRzrdis saqmeSi.91 qurTebSi wera-kiTxvis ucodinrobis

aRmosafxvrelad 1925 wels TbilisSi ufrosi TaobisaTvis

saRamos skolebi gaixsna.92

qurTebisaTvis am periodSi TbilisSi moqmedebda

pirveli safexuris Sromis skola, sadac Zalian cota bavSvi

swavlobda. 1926 wels 400 saskolo asakis bavSvidan skola-

Si dadioda 39, xolo 1927 wels - 25 bavSvi, maTgan mxolod

ori iyo gogona. skola mdebareobda `TaTris moedanze~,

romelic qurTebiT dasaxlebuli ubnebidan sakmaod iyo

moSorebuli. bavSvebi skolaSi fexiT midiodnen vagzlis,

verisa da sxva raionebidan. bavSvebs skolaSi aZlevdnen

Cais, purs da winsafars mecadineobis dros. ufasod iRebd-

nen zogierT saswavlo saxelmZRvanelosac.93

qurTuli skolebi samcxe-javaxeTSic funqcionirebda.

91 baRCoe isko, qurTebi amierkavkasiaSi , saqarTvelos ssr sazogadoeba `codna~, saxelmwifo gamomcemloba `sabWoTa saqarTvelo~, Tbilisi, 1963, 20-21.

92 togar broevi, qurTebi saqarTveloSi , saqarTvelos ssr sazogadoeba `codna~, Tbilisi, 1984, 14.

93 avTandil sonRulaSvili, erovnul umciresobaTa kultura saqarT-veloSi , Tbilisi, `mecniereba~, 2002, 23.

70


ahmade SaveSi

71


amis Sesaxeb saintereso cnobebs gvawvdis XX saukunis ocian

wlebSi saqarTveloSi moRvawe qurTi mwerali ahmade

SaveSi. misi gadmocemiT, igi xelisuflebis davalebiT sam-

cxe-javaxeTis qurTebiT dasaxlebul soflebSi, kerZod,

TmogvSi, naqalaqevSi, toloSSi da sxv. qurTuli skoleb-

is gasaxsnelad gaagzavnes. vinaidan axalcixis raionSi im

periodSi cxovrobdnen Turqulenovani da aseve qurTu-

lenovani mosaxleoba. saqarTvelos saxalxo ganaTlebis

komisariatis brZanebulebaSi miTiTebulia: ` ... im sofleb-

Si, sadac ar ician qurTuli ena, darCes Turqulenovani

skolebi da Catardes qurTuli enis gakveTilebi. im sof-

lebSi ki, sadac qurTulad saubroben, qurTuli skolebi

gaixsnas.~ samcxe-javaxeTis qurTulenovani skolebisaTvis

TbilisSi maswavleblebis momzadebac daiwyes. kadrebis

momzadeba daevala qurT ufliswuls iusuf qamil bei

badrxanis. sul momzadda rva maswavlebeli, aqedan oTxi

Tbilisidan gaigzavna sof. toloSSi.94

1920-ian wlebSi qurTebSi wera-kiTxvis mcodneTa

raodenoba 1-2%-s udrida.95 sabWoTa mmarTvelobis dasaw-

yisSi qurT mosaxleobaSi ganaTlebis problema met-nak-

lebad gadawyda, Tumca, wera-kiTxvis ucodinroba srulad

ver aRmoifxvra. Semdgom wlebSi am mimarTulebiT garkveu-

li winsvla SeiniSneboda. 1930 welis saswavlo wlis dasaw-

yisSi saqarTveloSi arsebobda ori skola, Semdgom gaixsna

kidev sami Svidwliani skola.

qurTi moswavleebi samxreT kavkasiis qalaqebsa da so-

flebSi swavlobdnen rusul, qarTul, azerbaijanul da

94 Ehmedê Şewêş, Bîranînêd min, `Hayastan~, Yêrêvan, 1966, 160-161, 173.

95 avTandil sonRulaSvili, erovnul umciresobaTa kultura saqarT-veloSi , Tbilisi, `mecniereba~, 2002, 22-24.

72


somxur skolebSi. im klasebSi, sadac bavSvebis umravleso-

ba qurTi iyo, mSobliuri enis gakveTilebi tardeboda kvi-

raSi orjer. magaliTad, Tbilisis meSvide saSualo sko-

lasTan Seqmnili iyo qurTuli seqtori, romelSic 1962-63

wlebSi swavlobda 94 qurTi bavSvi, maT Soris 47 gogona.

skolebSi qurTi bavSvebis raodenobis gazrdis Sedegad,

gaizarda qurT studentTa raodenobac umaRles saswavle-

blebSi.96

qurTebis ganaTlebis sakiTxisadmi gansakuTrebuli

yuradRebis gamoxatulebaa 1978 wlis 24 ianvars saqarT-

velos kompartiis centraluri komitetis mier miRebu-

li dadgenileba `saqarTveloSi mcxovreb qurT mosax-

leobasTan ideur-aRmzrdelobiTi muSaobis gaZlierebis

RonisZiebebis Sesaxeb~. am dadgenilebis safuZvelze qur-

Ti axalgazrdobisaTvis dauSves mosamzadebel ganyo-

filebebze specialuri limiti umaRles saswavleblebSi

maRalkvalificiuri specialistebis momzadebisa da re-

spublikis saxalxo meurneobis sxvadasxva dargSi maTi

gamoyenebis mizniT.97

sabWoTa sistemis moSlis Semdeg garkveuli periodi

qurTebiT kompaqturad dasaxlebuli Tbilisis raionebis

ramdenime skolaSi mimdinareobda qurTuli enis fakul-

taturi swavleba. Tumca swavleba fiqtiur xasiaTs atareb-

da.

amJamad qurTebis mcire nawils, romlebsac surT

saqarTveloSi darCena, bavSvebi qarTulenovan skolebSi

SehyavT, xolo ZiriTad nawils, romlebic emigraciaze

96 baRCoe isko, qurTebi amierkavkasiaSi , saqarTvelos ssr sazogadoeba `codna~, saxelmwifo gamomcemloba `sabWoTa saqarTvelo~, Tbilisi, 1963, 21.

97 togar broevi, qurTebi saqarTveloSi , saqarTvelos ssr sazogadoeba `codna~, Tbilisi, 1984, 22.

73


fiqroben - rusulenovan skolebSi.

saqarTveloSi mcxovrebi qurTebi saubroben qurTuli

enis Crdilo-dasavlur dialeqtze - kurmanjize, romel-

ic iranul enaTa jgufs ganekuTvneba. kurmanjis dialeqtze

yofili sabWoTa kavSiris respublikebSi mcxovrebi qurTe-

bis umravlesobis garda, saubrobs TurqeTSi mcxovrebi

qurTebis ZiriTadi nawili, erayis qurTebis naxevari,

iranis Crdilo-dasavleT raionebisa (xorasani, urmiis

tbis Crdilo-dasavleTi) da siriaSi mcxovrebi qurTebi.

qurTebis danarCeni nawili saubrobs soranis,98 goranisa

da zazas99 dialeqtebze.100

mSobliuri enis Seswavlis SesaZlebloba dReisaT-

vis marto ojaxebSia SesaZlebeli. qurTebis axalgazrda

Taobis garkveulma nawilma mxolod salaparako qurTuli

icis, rac gamowveulia qurTul enaze literaturis miu-

wvdomlobiT, aseve qurTuli enis specialistebis nakle-

bobiT. aRsaniSnavia pozitiuri cvlilebebic. magaliTad,

2004 wels saqarTveloSi niderlandebis samefos saelCos

finansuri mxardaWeriT gamoica wigni `anbani qurTuli

enisaTvis~.

dRes qurTebi sxva erebTan sakomunikaciod iyene-

ben qarTul da rusul enebs. axalgazrda TaobaSi gansa-

kuTrebiT gaizarda interesi qarTuli enis Seswavlisadmi.

98 soranize saubroben iranis qurTebis umravlesoba, erayis qurTebis nawili.

99 goranize saubroben iranisa da erayis qurTistanis samxreT raionebSi.

100 zazaze saubroben TurqeTis Tunjelis provinciaSi.

74


Tbiliseli ezidebi

75


kultura

sabWoTa xelisufleba eTnikuri umciresobebis

ganaTlebasa da kulturul ganviTarebas gansakuTrebul

yuradRebas aqcevda. 1925 wels TbilisSi daarsda qurTe-

bis klubi, romelmac mniSvnelovani roli Seasrula maT

kulturul cxovrebaSi. klubSi moqmedebda literaturis,

dramatuli, xalxuri cekvebisa da simRerebis wreebi. aR-

saniSnavia literaturuli wris muSaoba. man didi roli

Seasrula qurTebis mdidari folkloris SegrovebaSi,

dramatulma wrem pirvelad dadga qurTuli klasikuri

literaturis warmomadgenlis ahmad xanis galeqsili

romanis mixedviT poema-tragedia `mame da zine~. es wre

speqtaklebs marTavda somxeTSic. wreebis saqmianobaSi

didi damsaxureba miuZRviT cnobil sazogado moRvaweebs

- ahmade SaveSi, sisiani, Skoe hasani, baRCoe isko-sloiani,

jalile ajo, togar broevi, morof mamedovi da sxv.101

1926 wels baTumSi daarsda `kulturul-saganmanaTle-

blo sazogadoeba qurTi-ezidebisaTvis~.

saqarTveloSi qurTuli kulturis renesansi 1970-

1980-ian wlebSi daiwyo. 1981 wels saqarTveloSi Catarda

qurTTa kulturis dReebi. am movlenasTan dakavSirebiT

saqarTvelos televiziam moawyo telegadacema, romelic

mieZRvna qurTul musikalur folklors. gadacemaSi mok-

led iyo moTxrobili qurTebis istoriis Sesaxeb, maTi

saqarTveloSi gadmosaxlebisa da dasaxlebis mizezebi,

naCvenebi iyo qurTuli musikaluri sakravebi, Sesrulda

qurTuli xalxuri simRerebi.

101 avTandil sonRulaSvili, erovnul umciresobaTa kultura saqarT-veloSi , Tbilisi, `mecniereba~, 2002, 46.

76


amave periodSi intensiurad gamoicema qurTi poetebi-

sa da mwerlebis mxatvruli nawarmoebebi mSobliur enaze.

televiziisa da radiomauwyeblobis saxelmwifo komitetma

SemoiRo yovelkvireuli gadacemebi sazogadoebriv-poli-

tikur Temaze qurTul enaze.102 saqarTvelos Jurnalist-

Ta kavSirTan Seiqmna qurT korespondentTa jgufi, rom-

lis mizani iyo centralur da saqalaqo gazeTebSi, aseve

televiziiTa da radioTi qurTi mosaxleobis cxovrebisa

da saqmianobis gaSuqeba.

qurTuli kulturis renesansis periodSi sabWoTa kav-

SirSi qurTebis erTaderTi saxalxo Teatri saqarTvelo-

Si arsebobda. aseve sazogadoebriv-politikuri kiTxvis

mizniT, TbilisSi kirovis raionSi qurTi erovnebis muSe-

bisaTvis gaixsna saxalxo universiteti. sabWoTa periodSi

amgvari saxalxo universitetebis mizani eTnikuri umcire-

sobebis kulturuli, ideologiur-politikuri donis ama-

Rleba iyo. aseve Seiqmna qurTTa SemoqmedebiTi seqciebi

mweralTa da mxatvarTa kavSirebSi, musikisa da cekvis

ansamblebi.

saqarTvelos mier damoukideblobis mopovebis Sem-

deg qveyanaSi Seqmnili arastabiluri viTarebis miuxeda-

vad, qurTebis kulturuli dawesebulebebi ganagrZobda

muSaobas. 1991 wels parizSi moRvawe qurTuli institutis

xelSewyobiT, safrangeTSi qurTuli saxalxo Teatris

gastrolebic ki moewyo.103

1990 wlidan kulturuli cxovreba seriozul kriziss

102 amave periodSi, 1980 wlis TebervalSi, saqarTvelos televiziam moaw-yo erTsaaTiani gadacema - `Cven internacionalistebi varT~. gadacema mieZRvna saqarTvelos qurTebs da masSi asaxuli iyo qurTebis yofa-cxovreba saqarT-veloSi.

103 Мразе Узо, `Курдскому институту в Париже 20 лет~, Новый Взгляд, #1, 2003.

77


ganicdis. amis mizezi qveyanaSi Seqmnili mZime socialur-

ekonomikuri viTareba da saxelmwifos mier kulturuli

RonisZiebebisa da dawesebulebebis dafinansebis Semcire-

baa. qurTuli saxalxo Teatri saxelmwifos mxridan dafi-

nansebis SewyvetisDgamo 1992 wlidan aRar funqcionirebs.

Semdgom wlebSi, finansuri problemebis gamo, arsebobas

wyvets qurTuli folkloruli ansamblebi. 1998-2000

wlebSi saxelmwifo biujetidan qurTebisaTvis gamoiyo

mcire Tanxa, enis Sesaswavlad, Teatris aRsadgenad, qo-

reografiuli jgufebisa da ansamblebisaTvis. SemdgomSi

saxelmwifo dafinanseba Sewyda, rasac qurTuli kulturu-

li kerebis arsebobis Sewyveta mohyva. erovnuli Tu reli-

giuri dResaswaulebis aRniSvna mxolod kerZo Semowiru-

lobebiT da isic periodulad xorcieldeba.

saqarTveloSi mcxovrebi qurTebisaTvis da zogadad

qarTul-qurTuli urTierTobebisaTvis mniSvnelovani

movlenaa 2008 wels qurTul enaze gamoqveynebuli SoTa

rusTavelis `vefxistyaosani~, romelic cnobilma qurTma

poetma jardoe asadma (1929-1993w.w.) Targmna. aseve mniS-

vnelovani movlena iyo, qurTi mecenatebis dafinansebiT,

2007 wels gamocemuli saqarTvelos erovnuli muzeumis

eTnografiis ganyofilebis fondSi daculi qurTuli ma-

terialuri kulturis nimuSebis albomi, romelic saqarT-

velos qurTi inteligenciis kavSirisa da saqarTvelos

erovnuli muzeumis TanamSromlobis Sedegad gamoqveynda.

garda amisa, bolo periodSi qurTul TemasTan dakavSire-

biT periodulad gamodis saqarTveloSi moRvawe qurTi

mecnierebis lamara faSaevas, qerim amoevis, qerim anyosis

da sxvebis naSromebi.

78


masmedia

qurTulenovani masmedia saqarTveloSi praqtikulad

ar arsebobs. gamonakliss warmoadgenda yovelkvireuli

TxuTmetwuTiani radiogadacema, romelic sabWoTa pe-

riodSi 1978 wels televiziisa da radiomauwyeblobis

saxelmwifo komitetSi Seiqmna da gasuli saukunis 90-iani

wlebis miwurulamde funqcionirebda. radiogadacema

ZiriTadad saqarTveloSi mimdinare movlenebs aSuqebda.

gansakuTrebuli adgili ekava qurTul folklors, kul-

turas. radiogadacemis mauwyeblobas problemebi sabWoTa

kavSiris daSlis Semdeg Seeqmna, rodesac saqarTveloSi

arsebuli mZime socialur-ekonomikuri problemebis gamo,

radiogadacemis translireba teqnikuri mizezebis gamo

Sewyda. qurTulenovani radiogadacemis aRdgena mxolod

2008 wels moxerxda. sainformacio-musikaluri radioga-

dacema `ronkai~ (sinaTle) yovelkvireulad aTi wuTis

xangrZlivobiT gadis eTerSi.

Tanamedrove sainformacio teqnologiebis pirobebSi,

saqarTvelos qurTuli mosaxleobisaTvis xelmisawvdomia

qurTulenovani radioebi da satelitis saSualebiT tele-

viziebi, romlebic iranisa da erayis qurTistanSi (televi-

ziebi `Kurdistan TV~, `Kurdsat~, `Zagros~, `Newroz~), daniaSi,

belgiaSi, safrangeTSi (televiziebi `RojTV~, `Mezopota-mia~, `Tishk~, `Rojhelat~, `KURD1~) mauwyebloben.

aRniSnuli televiziebi faqtobrivad qurTuli poli-

tikuri jgufebis (qurTistanis muSaTa partia, qurTistanis

demokratiuli partia, qurTistanis patriotuli kavSiri

da sxv.) mflobelobaSia da politikuri jgufebis inter-

esebs gamoxatavs. SemecnebiTi gadacemebis garda, aRniS-

79


nuli mediasaSualebebi konkretuli politikuri jgufis

ideologias gamoxatavs.

aRniSnuli mediasaSualebebidan saqarTveloSi gansa-

kuTrebuli popularobiT sargeblobs `RojTV~, `Mezopota-mia~ da `Kurdistan TV~, radgan aq gasuli gadacemebis um-

ravlesoba kurmanjis dialeqtzea. aRniSnuli gadacemebi

qurTul mosaxleobaSi eTnikuri TviTSegnebis amaRlebas

cdilobs.

beWdviTi mediasaSualebebidan aRsaniSnavia saqarT-

veloSi gamomavali pirveli qurTulenovani (gamodioda

rusul enazec) gazeTi ̀ glaveJi~, romelic finansuri prob-

lemebis gamo, dRes aRar gamodis. sabWoTa kavSiris daSlis

Semdeg saqarTveloSi moRvawe politikuri jgufebis (SoTa

rusTavelis sazogadoeba, eduard SevardnaZis mxardamW-

eri politikuri jgufi, axali memarjveneebi, aRorZineba)

dafinansebiT,104 eTnikurad qurTi amomrCevlebis mxardaW-

eris mosapoveblad rusul da qarTul enebze gamodioda

sxvadasxva gazeTi: `mzera~, àxali qurTistani~, ìakti~,

`ronai~, `kania spi~, àxali mzera~, `qurTebis xma~, Jur-

nali `midia~. yvela es gamocema droebiTi iyo.

qurTuli organizaciebis mier gamocemuli gazeTebis

umravlesoba 2003 wels rusul enaze gamoicemoda. aRniSnu-

li gazeTebi sxvadasxva politikuri partiis mier sakuTari

winasaarCevno kampaniis farglebSi finansdeboda. gazeTebi

qurTuli sakiTxebis garda, adgilobriv politikur vi-

Tarebasac aSuqebda da pirdapir Tu iribad saqarTveloSi

mcxovreb qurTebs gazeTis sponsori politikuri jgufis

104 zogierTi gazeTs, sxvadasxva periodSi, afinansebda eraySi moRvawe qurTuli partiebi - qurTistanis demokratiuli partia da qurTistanis patri-otuli kavSiri.

80


mxardaWerisaken mouwodebda. magaliTad, gazeT `Kaniya Sipî~-s `demokratiuli aRorZinebis kavSiri” afinansebda,

`Новый Взгляд~-s - `axali memarjveneebi~,105 `МИДИЯ~-s106

ki - saqarTvelos prezidentis eduard SevardnaZis mxar-

damWeri saarCevno bloki. 2003 wlis noembris xaverdovani

revoluciis Semdeg yvela am gazeTs finansuri problema

Seeqmna.

qarTul masmediaSi qurTebis Sesaxeb iSviaTad dabe-

Wdil statiebSi qurTebi xSirad negatiur konteqstSi arian

moxseniebulni, rac qurTuli mosaxleobis, gansakuTrebiT

ki inteligenciis mwvave reaqcias iwvevs.

qarTulenovan beWdviT mediaSi gamoqveynebul statie-

bze gavlenas axdens is negatiuri stereotipebic, romlebic

qurTebis mimarT aTwleulobis ganmavlobaSi damkvidrda.

qurTi asocirdeba meezovesTan, Sav muSasTan da a.S. miuxe-

davad imisa, rom 1990-iani wlebidan moyolebuli qveyana-

Si Secvlili socialur-ekonomikuri viTarebis Sedegad,

zemoCamoTvlili profesiebis warmomadgenlebi sxva eT-

nikuri jgufebic gaxdnen, qurTi meezovis stereotipi ar

gamqrala.

qarTul beWdviT mediaSi qurTul sakiTxze azris

gamoTqmas periodulad politikuri xasiaTic eZleva. amis

magaliTia, 2002 wlis 8 noembers saqarTvelos kulturul

urTierTobaTa centrSi - `kavkasiuri saxli~ gamarTuli

Sexvedra.107 aRniSnuli Sexvedra presis mier sxvadasxva-

105 Ч̀итателям `Нового взгляда~~, Новый Взгляд, №1, 2003.

106 `Презентация: В добрый путь `МИДИЯ~~, Новый Взгляд, №7, 2003.

107 am Sexvedris Sesaxeb ixileT sxvadasxva gazeTSi gamoqveynebuli statie-bi: lela margiani, `iezidad unda darCe~, 24 saaTi , #160, 9 noemberi, 2002; rusudan kiknaZe, `qarTuli tolerantoba da qurTuli TviTdamkvidreba~, tribuna , #36, 11 noemberi, 2002; ia merkvilaZe, `qurTebi saqarTveloSi~, dilis gazeTi , #270, 19 noemberi, 2002; Джафаров М., `В Гостях у `Кавказсково Дома~~, Новый Взгляд, №1, 2003.

81


nairad Sefasda. zogierTma gazeTma, da politikurma moZ-

raobam Sexvedraze gamoTqmul mosazrebebs politikuri

datvirTvac misca, ramac adgilobrivi qurTebis gaRiz-

ianeba gamoiwvia.108

bolo wlebSi qurTebis Sesaxeb qarTul mediaSi araer-

Ti statia daibeWda. statiebis umravlesobaSi calsaxad ig-

rZnoba, rom qarTuli media naklebad icnobs saqarTvelo-

Si mcxovrebi qurTebis kulturas, religiasa da yofas.

108 zaza bakaSvili, `SevardnaZe qarTvelebsa da qurTebs Soris konfliqts aRvivebs~, axali Taoba , #336, 6 dekemberi, 2002.

82


organizaciebi

sabWoTa kavSiris arsebobis bolo wlebSi erovnuli

gamoRviZeba da eTnikuri niSniT organizaciebis Seqmnis

procesi SeiniSneba.109 saqarTveloSi pirveli qurTuli

organizacia sruliad saqarTvelos rusTavelis sazoga-

doebasTan arsebuli qurTTa asociacia `ronai~ (sinaTle)

1988 wels Seiqmna.110 1991 wlis agvistoSi organizacia eray-

Si mimdinare samxedro kampaniis dros ltolvili qurTe-

bis humanitaruli daxmarebis iniciativiT gamovida. 15 ka-

ciani delegaciis gacilebas saqarTvelos respublikis

uzenaesi sabWos Tavmjdomaris moadgile nemo burWulaZec

daeswro.111

`ronais~ SemdgomSi `saqarTvelos qurT moqalaqeTa

sazogadoeba~, 1998 wels, organizaciis xelaxali regis-

traciis Sedegad ki `saqarTvelos ezidTa kavSiri~ ewoda.

organizaciam saqarTveloSi germaniis saelCos finansuri

da materialuri mxardaWeriT warmomadgenlobisaTvis Se-

nobac SeiZina.112 2003 wels, organizaciis Tavmjdomares ros-

tom ataSovsa da gamgeobis umravlesobas Soris, romelic

109 aRsaniSnavia, rom saqarTveloSi erovnuli gamoRviZebis process, kerZod, 1989 wlis 9 aprilis tragikuli movlenebis Semdeg, rodesac sabWoTa kavSiris SeiraRebulma Zalebma TbilisSi mSvidobiani mitingi daarbia, rasac adamianTa msxverpli mohyva, mxari dauWires qurTi inteligenciis warmomadgen-lebmac. qurTi inteligenciis warmomadgenlebma kremlsa da saxalxo deputate-bis sabWosadmi gagzavnil werilSi dagmes 9 aprils momxdari movlenebi da aseve mediaSi gavrcelebuli informaciebi, romlebic qarTvelebs nacionalizmsa da sxva erebis SeviwroebaSi sdebda brals: ``saxalxo ganaTlebisa~ da `saqarT-velos~ redaqciebs (1989 wlis 6 ivnisi)~, saxalxo ganaTleba , #5, 1 Tebervali, 1990.

110 Бердзенишвили Л., ̀ Интервью с президентом курдской ассоциации ̀ Ронай~ Юрием Набиевым~, Свободная Грузия, #169, 12/12/1992.

111 larisa TumaniSvili, `roca Zmas uWirs~, saqarTvelos respublika , #152, 3 agvisto, 1991.

112 `Немцы помогли Курдам Тбилиси приобрести офис~, Многонациональная Грузия, #4, 2002.

83


qurTi inteligenciis warmomadgelebi iyvnen, Tavmjdo-

maris arCevis sakiTxze uTanxmoeba warmoiSva. maT 2004 wels

axali organizacia `saqarTvelos qurTi inteligenciis

kavSiri~ Camoayalibes.

qurTul organizaciebs Soris gansakuTrebuli radika-

lizmiT gamoirCeva `qurTTa sainformacio-kulturuli

centri~, romlis saqmianobac TurqeTis mier nomer pirvel

teroristad gamocxadebuli qurTistanis muSaTa partiis

lideris - abdula ojalanis113 saxels ukavSirdeba. cen-

tri saqarTvelos qurTul mosaxleobaSi ojalanis idee-

bis yvelaze aqtiuri gamtarebelia. organizacia 1991 wels

qurTebis ganmaTavisuflebeli frontis saqarTvelos

filialis saxiT Camoyalibda. igi Tavis saqmianobas Riad

eweva da TbilisSi warmomadgenlobac aqvs gaxsnili, sadac

imarTeba kulturuli RonisZiebebi, funqcionirebs enis

Semswavleli kursebic. Tumca, organizacia yuradRebas sxva

saxis saqmianobiT ufro iqcevs. magaliTad, centris mier

gavrcelebuli informaciis Tanaxmad, 1999 wlis 30 marts

SeiaraRebuli policielebi da uSiSroebis TanamSrom-

lebi maT ofisSi Sevidnen da 6 qurTi erovnebis adamiani

daakaves. imave RamiT samarTaldamcavi samsaxurebis warmo-

madgenlebma qurTTa ojaxebSi myofi sxva qveynis qurTebic

aiyvanes. 13 dakavebulidan 7 somxeTis moqalaqe aRmoCnda,

romelTac xelwerilebi daawerines da ramdenime dReSi

saqarTvelodan wasvlaze SeuTanxmdnen. danarCeni 6 qurTi

TurqeTis moqalaqe aRmoCnda da isini TurqeTs gadasces.

am movlenis Semdeg damoukidebel saxelmwifoTa Tan-

113 qurTistanis muSaTa partiis (qmp) lideri abdula ojalani, metsaxelad apo, 1999 wels keniaSi specoperaciis Sedegad daakaves da amJamad TurqeTis sa-patimroSi sagangebo meTvalyureobis qveS ixdis sasjels. ojalanis dakavebis Semdeg partiis aqtiuroba mniSvnelovnad Sesustda.

84


amegobrobisa da dasavleT evropis qveynebis qurTistanis

erovnul-ganmaTavisuflebelma frontma gaavrcela gancx-

adeba, romelSic ewera, rom saqarTvelos xelisuflebam

momxdari TurqeTis gulis mosagebad Caidina da analogi-

uri qmedeba 1997 welsac moxda. saqarTvelos uSiSroebis

saministros gancxadebiT, TurqeTis saelCodan movida Tx-

ovna, rom TurqeTis moqalaqeebisaTvis sakuTar teritori-

aze dabrunebis saSualeba miecaT. qurTul mosaxleobaSi

gavrcelebuli mosazrebiT, dakavebuli qurTebi im drois-

aTvis TurqeTSi dakavebul qarTvel bavSvebSi gacvales.114

eqvsi qarTveli bavSvi 1998 wlis agvistoSi TurqeTSi

sazafxulo banakSi yofnisas Tariq qaraelis mkvlelobaSi

braldebiT daakaves. sami arasrulwlovani eWvmitanili

1998 wlis dekemberSi gaaTavisufles. sasamarTlom danar-

Ceni sami msjavrdebulis udanaSauloba mxolod rvaTviani

patimrobis Semdeg aRiara.115 darCenili sami bavSvis gan-

Tavisufleba TurqeTisaTvis dakavebuli qurTebis gadace-

midan ramdenime dReSi moxda.

2003 wels centrma Tavisi pozicia ramdenjerme Riad

daafiqsira da TbilisSi ojalanis mxardamWeri aqciebic

moawyo. 2003 wlis 20 agvistos organizaciis iniciativiT

`deda enis~ ZeglTan aRiniSna qurTistanis muSaTa parti-

is xelmZRvanelobiT dawyebuli qurTuli ajanyebis 25

114 Tea rusitaSvili, `ojalanis momxreebi saqarTvelos teraqtebiT emuqrebian, gadasca Tu ara saqarTvelom TurqeTs `qurTi patriotebi~?~, alia , #52, 3-4 aprili, 1999; maia CikvaiZe, `ra viciT kidev erTi eTnikuri umciresobis - iezidebis saqarTveloSi arsebobisa da yofis Sesaxeb~, ¬axali versia , #5, 2-8 Tebervali, 2004.

115 TurqeTSi dakavebuli bavSvebis ganTavisuflebis Sesaxeb ix.: ani miro-taZe, `TurqeTSi dapatimrebuli qarTveli bavSvebi gaaTavisufles~, axali Taoba , #80, 24 marti, 1999; `qarTveli mozardebis sasamarTlo procesi kanonzomier dasasrulamde mivida~, saqarTvelos respublika , #77, 24 marti, 1999; Tea baramiS-vili, daviT iakobaSvili, `Cven erTi matCi wavageT mxolod~, dilis gazeTi , #65, 26 marti, 1999.

85


wlisTavi.116

politikuri aqtiurobiT gamoirCeoda cnobili

`qurTuli kulturis centri~, romelic 1992 wels Seiqm-

na. 1999 wlidan centrma xelaxali registracia gaiara da

saxelmwifos mier gamoyofili TanxiT centrisaTvis ofi-

sic SeiZines, magram organizacia ukve didi xania aRar fun-

qcionirebs.

saqarTveloSi bolo wlebSi aseve moRvaweobs qurT-

ezidTa erovnuli kongresi (Tavmjdomare agit mirzoevi),117

giorgi Samoevis saxelobis qurTebis uflebebisa da re-

ligiur-kulturuli memkvidreobis dacvis saerTaSoriso

fondi (Tamaz avdaliani), saqarTvelos ezidTa axalgaz-

rduli kavSiri (ilona qoCoi), saqarTvelos qurT-ezid

qalTa damoukidebeli liga (lili safarova),118 saqarT-

velos qurTi inteligenciis kavSiri (dimitri firbari),

ezidTa tradiciebis dacvis centri `razibuni~ (dReisaT-

vis ar funqcionirebs), qurTistanis kvlevis saerTaSoriso

centri, saqarTvelos qurTTa kavSiri da sxv. 2007 wlidan

qurTuli organizaciebis umravlesoba (saqarTvelos ez-

idTa axalgazrduli kavSiri, qurT-ezidTa erovnuli kon-

gresi, giorgi Samoevis saxelobis qurTebis uflebebisa da

religiur-kulturuli memkvidreobis dacvis saerTaSori-

so fondi, saqarTvelos qurT-ezid qalTa damoukidebeli

liga, saqarTvelos qurTi inteligenciis kavSiri, qurTu-

li mosaxleobis uflebebis dacvis liga) periodulad er-

Tobliv RonisZiebebsac atarebs.

116 `У Памятника “Дэда Эна~~, Новый Взгляд, №7, 2003.

117 Караманова М., `Езидская Молодежь: Реалии и Перспективы~, Новый Взгляд, №1, 2003.

118 Казазян А., `В Тбилиси создана организация курдских женщин Грузии~, Новый Взгляд, №8-9, 2003.

86


yvela qurTuli organizacia regularuli finansuri

daxmarebis gareSe muSaobs. isini religiuri an erovnuli

dResaswaulebisadmi miZRvnili RonisZiebebisaTvis peri-

odulad umniSvnelo saxelmwifo an kerZo dafinansebis

uzrunvelyofas axerxeben. iSviaTia saerTaSoriso orga-

nizaciebis finansuri mxardaWera. arc ucxoeTSi moRvawe

qurTuli organizaciebisgan iReben daxmarebas. aRniSnuli

faqtorebis gamo, saqarTveloSi moRvawe qurTuli orga-

nizaciebis roli qurTebis winaSe arsebuli problemebis

gadawyvetaSi sakmaod sustia.

87


bibliografia

1. bakaSvili, z., `SevardnaZe qarTvelebsa da qurTebs

Soris konfliqts aRvivebs~, axali Taoba, #336, 6 de-

kemberi, 2002.

2. baramiSvili, T., iakobaSvili d., `Cven erTi matCi wav-

ageT mxolod~, dilis gazeTi, #65, 26 marti, 1999.

3. baRCoe isko, qurTebi amierkavkasiaSi, saqarTvelos

ssr sazogadoeba `codna~, saxelmwifo gamomcemloba

`sabWoTa saqarTvelo~, Tbilisi, 1963.

4. guguSvili, p., saqarTvelos ssr mosaxleobis aRwar-

moebis sakiTxebi, gamomcemloba `mecniereba~, Tbili-

si, 1973.

5. dvali, s., ̀ iezidebi winaparTa gvarebis aRdgenas iTx-

oven~, aqcenti, №11, 20-26 marti, 2003.

6. Tofuria, p., aRmosavleT amierkavkasiis politikuri

erTeulebi XI – XII saukuneebSi, Tbilisi, 1975.

7. TumaniSvili, l., `roca Zmas uWirs~, saqarTvelos re-

spublika, #152, 3 agvisto, 1991.

8. kiknaZe, r., `qarTuli tolerantoba da qurTuli

TviTdamkvidreba~, tribuna, #36, 11 noemberi, 2002.

9. komaxia, m., qurTuli mosaxleoba saqarTveloSi,

gaeros ltolvilTa umaRlesi komisariati, saqarT-

velos gaeros asociacia, Tbilisi, 2004.

10. kucia, k., `iranis qurTuli saamiros – ardalanis

qarTveli gamgeblebi (me-17 saukunis bolo – me-19

saukunis pirveli naxevari)~, Tsu Sromebi, #338, 2001.

11. malaciZe, i., `qurTebi religiuri saxlis daarsebas

apireben TbilisSi~, rezonansi, #72, 29 maisi, 1996.

12. margiani, l., `iezidad unda darCe~, 24 saaTi, #160, 9

88


noemberi, 2002.

13. maWaraZe, v., aspinZis brZola, Tbilisi, 1957.

14. menTeSaSvili, a., `qurT-iezidTa socialur-poli-

tikuri organizaciis sakiTxisaTvis Tanamedrove er-

aySi~, macne, #4, `mecniereba~, Tbilisi, 1967.

15. menTeSaSvili, a., axlo aRmosavleTis qurTebis isto-

riis sakiTxebi (X – XX ss.), Tbilisi, 1978.

16. menTeSaSvili, a., qurTebi da qurTistani, `sabWoTa

saqarTvelo~, Tbilisi, 1977.

17. merkvilaZe, i., `qurTebi saqarTveloSi~, dilis gaze-

Ti, #270, 19 noemberi, 2002.

18. mesxia, S., saSinao politikuri viTareba da samoxeleo

wyoba XII saukunis saqarTveloSi, Tbilisi, 1979.

19. mirotaZe, a., `TurqeTSi dapatimrebuli qarTveli

bavSvebi gaaTavisufles~, axali Taoba, #80, 24 marti,

1999.

20. namoraZe, m., ̀ qurTebi saqarTveloze uars acxadeben~,

axali Taoba, #310, 10-16 noemberi, 2002.

21. rusitaSvili, T., `ojalanis momxreebi saqarTvelos

teraqtebiT emuqrebian, gadasca Tu ara saqarTvelom

TurqeTs `qurTi patriotebi~?~, alia, #52, 3-4 apri-

li, 1999.

22. sonRulaSvili, a., erovnul umciresobaTa kultura

saqarTveloSi, Tbilisi, `mecniereba~, 2002.

23. togar broevi, qurTebi saqarTveloSi, saqarTvelos

ssr sazogadoeba `codna~, Tbilisi, 1984.

24. jaoSvili, v., saqarTvelos mosaxleoba XVIII-XX sau-

kuneebSi (demografiul-geografiuli gamokvleva),

saqarTvelos mosaxleobis erovnuli Semadgenlobis

dinamika 1959-1979 wlebSi, gamomcemloba `mecniere-

89


ba~, Tbilisi, 1984.

25. CikvaiZe, m., `ra viciT kidev erTi eTnikuri umcire-

sobis – iezidebis saqarTveloSi arsebobis da yofis

Sesaxeb~, axali versia, #133, 2-8 Tebervali, 2004.

26. saqarTvelos statistikis saxelmwifo departamen-

ti, saqarTvelos mosaxleobis 2002 wlis pirveli

erovnuli sayovelTao aRweris Sedegebi, tomi I,

Tbilisi, 2003.

27. ``saxalxo ganaTlebisa~ da ̀ saqarTvelos~ redaqcie-

bs (1989 wlis 6 ivnisi)~, saxalxo ganaTleba, #5, 1

Tebervali, 1990.

28. `qarTveli mozardebis sasamarTlo procesi kanon-

zomier dasasrulamde mivida~, saqarTvelos respub-

lika, #77, 24 marti, 1999.

29. Аверьянов, П. И., Курды в войнах России с Персией и Турцией в

течение XIX столетия. Современное политическое положение

турецких, персидских и русских курдов. Исторический очерк,

Тифлис, 1900.

30. Амоев, К., Курдский вопрос в международных договорах,

Тбилиси, 2007.

31. Амоев К., `Курдские диаспоры за рубежом, проблемы и

перспективы~, Perspective-XXI, Tbilisi, 2005.32. Амоев К., Езидские священные книги, Тбилиси, 1999.

33. Анкоси, К., Племена курдов-езидов на Южном Кавказе и в

Германии, Тбилиси, 2004.

34. Анкоси, К., Фарзе братийе у Езидов, Тбилиси, 1996.

35. Аристова, Т.Ф., Курды Закавказья, Москва, 1966.

36. Ашири, Ш., `Содружество Независимых Государств,

Судьбы и Надежды~, АЗИЯ и АФРИКА сегодня, 2/1998.

37. Ахмед Хани, Мам и Зин, (Критический текст, предисловие

и перевод М. Руденко), `Восточная литература~, Москва,

90


1962.

38. Баязиди Мела Махмуд, Нравы и обычаи курдов, (перевод

М.Б. Руденко), Москва, 1963.

39. Бердзенишвили, Л., `Интервью с президентом курдской

ассоциации `Ронай~ Юрием Набиевым~, Свободная Грузия,

№169, 12/12/1992.

40. Васильева, Е.И., Шараф-хан Бидлиси (эпоха, жизнь,

бессмертие), `Наука~, СП, 2003.

41. Васильева, Е.И., `Книга по истории Курдистана, которая

остается ненайденной~, Курдский альманах, №1, `Центр

курдских исследований~, Москва, 2001.

42. Вильчевский, О. Л., Очерки по истории езидства, ̀ Атеист~,

№51, Москва, 1930.

43. Джалиле Джалил, Курды Османской империи в первой

половине XIX века, Москва, 1973.

44. Джафаров М., Ностальгия, Тбилиси, 2004.

45. Джафаров, М., `Очередное бегство: в чем истинная

причина?~, Новый Взгляд, №7, 2003.

46. Джафаров, М., `Интервью главным редакторам газеты

`Риа таза~ Амарике Сардар~, Новый Взгляд, 2003, №3.

47. Джафаров, М., “В Гостях у `Кавказсково Дома~~, Новый

Взгляд, №1, 2003.

48. Егиазаров, С. А., Краткий этнографический очерк курдов

Эриванской губернии, Тифлис, 1884.

49. Казазян, А., `В Тбилиси создана организация курдских

женщин Грузии~, Новый Взгляд, №8-9, 2003.

50. Караманова, М., `Езидская Молодежь: Реалии и

Перспективы~, Новый Взгляд, №1, 2003.

51. Карцев, Ю., Заметки о курдах, Тифлис, 1896.

52. Карцев, Ю., Заметки о турецких езидах, Тифлис, 1886.

ЗКОИРГО кн. XIII, вып. 2, Тифлис, 1891.

91


53. Комахия, М., `Курды-езиды Грузии: вопросы этнического

самосознания и консолидации~, Центральная Азия и

Кавказ, № 2 (38), 2005.

54. Комахия, М., `Курды-езиды Грузии~, solidaroba, №7,

2006.

55. Лазарев, М.С., Курдский вопрос (1891 – 1917), Москва,

1972.

56. Лерх, П. И., Исследования об иранских курдах и их предках,

северных халдеях, Кн. 1-3. СПб., 1856 – 1858.

57. Лихутин, М., Русские в Азиатской Турции в 1854 и 1855 гг.,

Петербург, 1863.

58. Луконин, В. Г., Культура Сасанидского Ирана, Москва,

1969.

59. Маевский, В. Т., Военно-статистическое описание Ванского

и Битлисского вилайетов, Тифлис, 1904.

60. Марр Н. Я., `Еще о слове челеби~, К вопросу о культурном

значении курдской народности в истории Передней Азии,

ЗВОРАО, 20, 1910.

61. Мачарадзе, В. В., Грузинские документы по истории

грузино-курдско-ассирийско-русских взаимоотношений (60 –

70-х гг. XVIII века), Тбилиси, 1989.

62. Мах Шараф-ханум Курдистани, Хроника дома Ардалан,

(Тарихи-и Ардалан, перевод с персидского, введение и

примечания Е. И. Васильевой), `Наука~, Москва, 1990.

63. Ментешашвили, А. М., Курды (очерки общественно-

экономических отношений, культуры и быта), “Наука”,

Москва, 1984.

64. Минорский, В., Курды, Петроград, 1915.

65. Мразе Узо, `Курдскому институту в Париже 20 лет~, Новый

Взгляд, №1, 2003.

66. Никитин, В., Курды (пер. с франц.), Москва, 1964.

92


67. Пашаева, Л. Б., `Поселение курдов в Грузии~, Материалы

для этнографии Грузии (сборник на груз. яз), ИИЭ им. Ив.

Джавахишвили, Тбилиси, 2004.

68. Пашаева, Л. Б., Религиозно-кастовые запреты в браке у

курдов-езидов в прошлом, КЭС, Тбилиси, 1988.

69. Пирбари, Д., Езиды Сархада, Тбилиси-Москва, 2008.

70. Пирбари, Д., Пашаева, Л., Надирадзе, Э., Образцы курдской

материальной культуры из Государственного музея Грузии,

Союз курдской интеллигенции Грузии и Государственный

музей Грузии, Тбилиси – Москва, 2007.

71. Пирбари, Д., Общественное устройство и внутреннее

управление курдов, Институт Курдистана и Передней Азии,

Москва – Тбилиси, 2006.

72. Пирбари, Д., `Структура езидского общества курдов-

езидов Южного Кавказа~, Perspective-XXI, Tbilisi, 2005.73. Пирбари, Д., `Курды на Южном Кавказе~, Восток и Кавказ,

№2 (сборник на груз. яз.), Тбилиси, `Саари~, 2004.

74. Пирбари, Д., На Пути к Истине: Езидизм, Тбилиси, 2003.

75. Пирбари, Д., `Езидское Письмо~, kavkasiis eTnologi-

uri krebuli, VIII, iv. javaxiSvilis saxelobis isto-

riisa da eTnologiis instituti, Tbilisi, 2003.

76. Сармакешян, Г., Геворкян З., Мирзоян Т., “Политика

государства должна строится на основе научных знаний”,

www.golos.am, 21/12/ 2006.

77. Сион вардапет Тер-Манвелян, Езиды-курманж, (на

армянском языке), Ахалцихе, 1910.

78. Чарказе Раш, `Из истории русско-курдских сношений~,

Курдистан на перекрестках истории и политики (доклады

научной конференции), Москва, 1994.

79. Шараф-хан ибн Шамсаддин Бидлиси, Шараф-наме, т. I,

(перевод Е.И. Васильевой), Москва, 1979.

93


80. Хосров-ибн Бани Ардалан, Хроника (История курдского

княжеского дома Бани Ардалан), 1984.

81. `Встреча с Председателем Парламента Грузии Нино

Бурджанадзе~, Новый Взгляд, №3, 2003.

82. `Иезиды Ванского вилайета. Сводка сведений о

сопредельных странах, добытых разведкой за время с

1-го по 15-ое сентября 1912 года~, №30, Тифлис, 1912.

83. `Курдистан-98~, АЗИЯ и АФРИКА сегодня, 2/1998.

84. `Немцы помогли Курдам Тбилиси приобрести офис~,

Многонациональная Грузия, №4, 2002.

85. `Презентация: В добрый путь `МИДИЯ~~, Новый Взгляд,

№7, 2003.

86. `Сводка сведений о сопредельных странах, добытых

разведкой за время с 1-го мая по 1-е июня 1912 года~,

№23-24, Тифлис, 1912.

87. `У Памятника `Дэда Эна~~, Новый Взгляд, №7, 2003.

88. `Читателям `Нового взгляда””, Новый Взгляд, №1, 2003.

89. Aleksanian, Z., Àrmenia: Yezidis Losing their Land~, IWPR

CRS, №140, 1 August, 2002.

90. Berman, I., `Flawed federalism~, The Washington Post, 19 Oc-

tober, 2007.

91. Caplan, R. D., `Redrawing the Mideast Map~, New York Times,

21 February, 1999.

92. Krikorian, O., `Being Yezidi~, Transitions Online, 11 ovember,

2004.

93. Toumajan, M., Àrmenian Census Results~, Armenian News et-

work/Groong, 27 February, 2004.

94. Orujev, R., Àzerbaijan: Kurds Targeted Again~, IWPR CRS,

№174, 11 April, 2003.

95. Ìraqi Kurdistan: Does independence beckon?~, The Econo-

mist, 6 September, 2007.

94


96. The Economist, 6 September, 2007.

97. Alakom, R., `Mîsyonerên swêdî li Serhedê (1898–1921)~,

www.nefel.com, 2008-03-02.

98. Anholm, M., När och Fjärran, nr 9/1946.

99. Anholm, M., Ett Gammalt missionsintresse, När och Fjärran, nr

3, 1946.

100. Anholm, M., Jesiderna, När och Fjärran, nr 11, 1931.

101. Anholm, M., Missionen och Österlandets djävulsdyrkare, Svensk

Missionstidskrift, sjunde årgången 1919.

102. Anholm, M., Jesiderna (djäfvulsdyrkare), Stockholm, 1902.

103. Anholm, M., Jesider och Djäfvulsdyrkare, Hemåt, januari-1899.

Jesider eller djäfvulsdyrkare, Hemåt, januari 1899.

104. Anholm, M., Djäfvulsdyrkare, Hemåt, nr 2, 1895. Gammel-

Svenskby och jesiderna, nr 11, 1895.

105. Anholm, M., I Gogs och Magogs land, Stockholm, 1895.

106. Hultvall, J., Mission och vision i Orienten, Stockholm, 1991.

107. Kascha Ibrahim Temros, Jesiderna, När och Fjärran, nr 1,

1914.

108. Öbergm, I., Jesiderna, Hemåt, nr mars/1902.

109. Sarwe, W., Bland Ryssland folk, vol.I, Stockholm, 1927.

110. Sarwe, W., Jesiderna, När och Fjärran, nr 3, 1905.

111. Sarwe, W., Från Kaukasien, Missionsförbundet, nr 4, 1902.

112. Sundvall, E., Barnhemmet bland jesiderna i Kaukasien, Mis-

sionsförbundet, nr 8, 1910.

113. Vid Ararats fot av E. John Larsson, med bidrag av Olga Moberg

och Theod. Anderson, Stockholm, 1919.

114. Bedirxan, Ebdurrizaq (avtobîografîya), (werger û amadekar

Celîlê Celîl), Berlin, 1999.

115. Kaniya Sipî,№5, 2003.

116. Pîr Dîma, `Gora Kamil beg Bedirxanî dike gazî!!!~, 2006-08-

18, www.nefel.com.

95


117. Hecîyê Cindî, Hewarî, Yêrêvan, 1967.

118. Ehmedê Şewêş, Bîranînêd min, `Hayastan~, Yêrêvan, 1966.

96


97


geografiul saxelTa da pirTa saZiebeli

abdurazay badrxani 20

adami 45, 46

avdaliani Tamaz 85

averianovi p. i. 20

azerbaijani 11, 22, 32, 34, 63, 69, 71

alepo 35

ali 20, 59

amarike polati 20

amoevi qerim 77

anyosi qerim 77

anholmi maria 25-28, 31, 94

aparani 22

arabe Samo 59

arabi 5, 8, 11-13, 38, 41-42, 51

ararati 22

ardalani 15, 87

ardaRani 20

aspinZa 16, 32, 88

asureli 16, 30

ataSovi rostom 82

afrini 35

aStaraki 22

aSS 6, 30

awyuri 32

aWara 15, 31, 33

axalqalaqi 32

98


axalcixe 16, 32, 71

ajami 13

ahmad xani 13, 75

ahmade SaveSi 70-71, 75

babiloni 12

badoe mamo 20

baTumi 31-32, 75

baiazidi 14, 19

basra 14-15

batmani 35

baRdadi 14-15, 36

baRCoe isko 68-69, 72, 75, 87

baxtaZe kote 69

bahdinani 36

bohtani 36

borCalo 32

burWulaZe nemo 82

ganZakeci kirakos 12

gardabanSi 31

germania 35, 82

gonio 32

gorani 73

gurianTa 31

gurji 13, 15

dasni 31, 36

daudi 31

diarbaqri 35

didube 23

99


egvipte 14

eva 45, 46

ezidi 8, 10, 18, 26, 35, 38-39, 47, 50, 52-53, 59, 61, 63, 65, 85

erayi 59

erevani 16, 21, 23, 30, 68, 69

erekle II 15-16, 17

vale 32

vani 11, 21-23, 30

vardani 12

varxani 32

veZaTxeva 31

veranSahari 35

zagrosi 11, 78

zaza 73, 81

zoroastri 39, 41

Tbilisi 5, 12-13, 15-16, 20, 22-23, 25-27, 29-33, 60-61, 64-66,

68-69, 71-72, 74-76, 82-84, 87-89, 92

Telavi 31, 33

Temur xan ajarlu 15

TianeTi 31

Tmogvi 71

Turqi 18, 21, 31, 38, 71

TurqeTi 5-6, 14, 18-19, 21-22, 30-31, 35, 73, 83-84, 88

irani 5, 11, 15-16, 23, 41, 73, 78, 87

isaia 16

israeli 5

iusuf qamil bei badrxani 20, 69, 71

kavkasia 11-14, 18, 20, 23, 27, 30, 34, 58, 61-62, 68-69, 71-72,

100


80, 87, 92

kaplani robert 5

karduxebi 11

kasCa ibrahim Temrosi 30

kaxaberi 32

kaxeTi 15, 31

kurmanji 9, 42, 73, 79

laliSi 36-38, 47-48, 58-60

larsoni 25

lixutini 20

luqsemburgi 32

maian-xaTuni 59

mala mahmud baiazidi 14

mamedovi morof 75

mandki 31

mardini 35

mari 12

mari niko 11

mesxia SoTa 12-13, 88

mTiani yarabaRi 21, 63

midieli 11

minorski v. 11

mirzoevi agit 85

moberi olga 25, 27, 29-30, 94

moskovi 69

muhamad reza beg gurji 15

muhamad faSa 19

muhamad xan gurji 15

101


mxargrZeli zaqaria 12

mxargrZeli ivane 12

nasakirali 31

naqalaqevi 71

nhoe mho 20

oberi ida 25, 27

ozurgeTi 31, 33

okami 32

orTa baTumi 32

orxevi 31

osmalTa imperia 14, 18, 62

ojalani abdula 83-84, 88

panini 16

parizi 76

paskeviCi 19

ravadidebi 11

raSi 31

roJki 31

rumi 13

ruseTi 16, 18-23, 30, 33, 35, 62

rusTaveli 77, 79, 82

rusTavi 33

sadaxlo 32

samcxe-javaxeTi 69, 71

samxreT kavkasia 11, 13-14, 18, 20, 23-34, 58, 61-62, 68-69, 71

sarai 22

sarve 25, 27

sarkavagi zaqaria 12

102


sasanidebi 11

safarova lili 85

safrangeTi 76, 78

saqarTvelo 7, 12-16, 20-23, 31-35, 48, 52, 59, 60-62, 64-66,

68-69, 71-73, 75-89

simon kaTalikosi 16

sipki 20, 31

siria 5-6, 35, 37, 73

sisiani 75

sololaki 23

somxeTi 8, 11-12, 21-22, 34, 48, 52, 58-59, 60, 62-66, 75, 83

sorani 73

sparseli 14, 38

sparseTi 11-12, 14-15, 18

stalini 31

stamboli 14

stokholmi 27

suleiman brwyinvale 13, 14

sundvali elin 25, 30

surmali 21, 23

talini 22

ter-asaturianci 30

tiflisi 22

togar broevi 69, 72, 75, 88

toloSi 32, 71

totlebeni 16

ukraina 33, 35

uraveli 32

103


urmiis tba 73

usuv begi 30

faSaeva lamara 77

firbari dimitri 66, 85

fayie tairani 13

qarTveli 11-15, 69, 84, 87-89

qarTl-kaxeTi 15

qeda 32

qveSi 32

qobuleTi 32

qoCoi ilona 85

qurTi 5-16, 18-23, 31-36, 42, 59, 60-69, 71-73, 75-88

qurTistani 5-7, 9, 13-16, 19, 23, 35-36, 41, 57, 59, 73, 78-79,

83-85, 88

qurTlari 32

yamiSli 35

yarsi 20-21, 23

yvareli 31

yizilbaSi 14

yirgizeTi 31

yirimi 19

SaloSeTi 32

Saraf xan bidlisi 36

Sahrizuri 15

Sedadidebi 11

Seid ben jari 46

Seix adi 35, 37-38, 41-42, 51, 58

Seixani 35, 57

104


SvedeTi 23, 27, 30

Skoe hasani 75

Caqvi 32

Cerqezi 14

Coban aRa 16-17

wnori 31

WavWavaZe 19

xerTvisi 32

xirsa 31

xorasani 73

xosrov xan gurji 15

xulo 32

jalile ajo 75

jangir aRa 21, 30

jardoe asadi 77

hasan aRa 18

hasaqa 35

hasni 18

haqari 36

hakimi idris 14

hoieri 25

huseini sadam 6, 8-9

105


Summary

The book “Kurds in Georgia” examines

historical relations between the Georgians

and Kurds, settlement of Kurds in Georgia,

and the mode of life, culture, education,

mass media and organizations of the Kurds.

Particular attention is paid to the religion of

the Kurds living in Georgia - Yazidism, and

impact of the religious factor on formation

of self-consciousness of this people. The

book offers unique materials depicting life of

the Georgian Kurds, which are published in

Georgian for the first time. It also describes

various fields of life of the Kurds developing

from 1990s until present. The book targets

scientists engaged in issues related to Kurds

living in Georgia, as well as the broad circle

of readers.

ქურთები საქართველოში

Documents

Transcript of ქურთები საქართველოში