Ελευθεροτυπία (29/12/2006)

Όταν ο Μίλτον γνώρισε την Ρόουζ του Αριστείδη Ν. Χατζή*

«Σχεδόν τα μισά απ’ όσα έμαθα, τα έμαθα από τους συμφοιτητές μου. Ζούσαμε μαζί, συζητούσαμε με πάθος και ειλικρίνεια

που δεν θα άντεχε κανείς καθηγητής μας, ούτε κι ο πιο ανεκτικός» George Stigler

Όπως οι ήρωες της Nora Ephron (ο Χάρρυ και η Σάλλυ), ο Μίλτον και η Ρόουζ Φρήντμαν γνωρίστηκαν ως φοιτητές στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο στις τάξεις του Jacob Viner και του Frank Knight. Η παράδοση που θέλει τους αποφοίτους του Πανεπιστημίου του Σικάγο να πα-ντρεύονται μόνο μεταξύ τους – καθώς είναι αδύνατο να συμβιώσουν με τους «άλλους» – επι-βεβαιώθηκε στην περίπτωσή τους. Έζησαν μαζί ευτυχισμένα από το 1932 που πρωτογνωρί-στηκαν μέχρι τις 16 Νοεμβρίου 2006 όταν ο Μίλτον άφησε την τελευταία του πνοή δίπλα της. Οι Φρήντμαν, μαζί με τον Aaron Director (αδελφό της Ρόουζ) και τον στενό τους φίλο George Stigler αποτέλεσαν τον πυρήνα αυτού που αργότερα ονομάστηκε Σχολή του Σικάγο. Στον πυρήνα αυτόν προστέθηκαν αργότερα μερικοί από τους μεγαλύτερους οικονομολόγους του 20ου αιώνα: οι νομπελίστες Gary Becker, James Buchanan, Ronald Coase, Theodore Schultz, Robert Lucas, James Heckman, Robert Fogel, αλλά και οι Gordon Tullock, Richard Posner και James Coleman. Δεν ήταν απλώς συνάδελφοι και συμφοιτητές – ήταν κάτι πολύ παραπάνω: μια σχεδόν θρησκευτική σέκτα, απομονωμένη μέσα σε μια Πανεπιστημιούπολη χαμένη μέσα στο μεγαλύτερο γκέτο των Η.Π.Α., στο νότιο Σικάγο. Αυτή η ομάδα, με επικε-φαλής τον Φρήντμαν, κατόρθωσε μέσα σε μια γενιά να μεταμορφώσει την οικονομική επι-στήμη. Δεν αναφέρομαι στο μονεταρισμό, στις αποκρατικοποιήσεις, στα κουπόνια στην εκπαίδευση, στην αποποινικοποίηση της χρήσης των ναρκωτικών, στην κατάργησης της υποχρεωτικής στράτευσης, στο ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα και στις άλλες γνωστές απόψεις του Φρή-ντμαν που επηρέασαν την πολιτική των Η.Π.Α., της Μεγάλης Βρετανίας, της δικτατορικής Χιλής, της κομμουνιστικής Κίνας, ακόμα και του αριστερού δημάρχου του Λονδίνου Ken Livingstone. Αναφέρομαι στην κορυφαία συμβολή του στην οικονομική επιστήμη, που παραμένει όμως άγνωστη στο ευρύ κοινό. Ο Φρήντμαν είναι αυτός που εισήγαγε την ποππεριανή επιστημολο-γία στα οικονομικά: η οικονομική επιστήμη μπορεί να ξεχωρίσει από τις υπόλοιπες κοινωνι-κές επιστήμες αν αποκτήσει την προβλεπτική ικανότητα που έχουν οι φυσικές επιστήμες. Η δύναμη πρόβλεψης μιας θεωρίας αποτελεί το κριτήριο της εγκυρότητας και της χρησιμότητάς της. Εάν τα εμπειρικά στοιχεία την διαψεύσουν, θα πρέπει να απορριφθεί. Αν όχι, τότε η θε-ωρία είναι έγκυρη, τουλάχιστον μέχρι να διαψευστεί. Μια θεωρία για να έχει αυτή την προβλεπτική δύναμη πρέπει να είναι απλή στην αφαιρετικό-τητά της. Μια ρεαλιστική, λεπτομερής περιγραφική θεωρία μπορεί να απεικονίζει ακριβέστε-ρα την πραγματικότητα, αλλά χάνει την προβλεπτική της δύναμη. Όμως ο ρόλος της επιστή-μης των οικονομικών δεν είναι η περιγραφή αλλά η πρόβλεψη. Οι μη ρεαλιστικές παραδοχές μπορεί να μην είναι αληθοφανείς (κάτι όχι απαραίτητα κακό!). Αυτό που έχει σημασία είναι η επιβεβαίωση των προβλέψεών τους.

Ελευθεροτυπία (29/12/2006)

Σ’ αυτό το επιστημολογικό όραμα του Φρήντμαν βασίστηκε μεθοδολογικά η σχολή του Σι-κάγο για να υποστηρίξει τη δική της οπτική για την επιστήμη των οικονομικών που δεν είναι πλέον η επιστήμη που μελετά τις οικονομικές αγορές αλλά η κοινωνική επιστήμη που μελετά τις ανθρώπινες επιλογές εντός και εκτός αγοράς. Κεντρική υπόθεσή της η ορθολογική συμπε-ριφορά: οι άνθρωποι δρουν καταρχήν ορθολογικά, δηλαδή επιχειρούν να επιτύχουν με περιο-ρισμένα μέσα την καλύτερη δυνατή ικανοποίηση των επιθυμιών τους. Δεν εξετάζεται η ποιό-τητα ή το έλλογο των ανθρώπινων επιθυμιών. Δεδομένων των επιθυμιών τους, τα άτομα θα κάνουν ό,τι χρειάζεται για να επιτύχουν τους στόχους τους με τον πλέον αποτελεσματικό τρόπο, όπως τα ίδια τον αντιλαμβάνονται. Ακόμα κι όταν δεν φέρονται απόλυτα ορθολογικά, ακόμα και τότε μόνο τα ίδια έχουν την απαραίτητη πληροφόρηση για να κάνουν τις σωστές επιλογές και να πραγματώσουν τους στόχους τους. Η εξωγενής παρέμβαση στη ζωή τους εί-ναι οπωσδήποτε αναποτελεσματική, αυθαίρετη και τις περισσότερες φορές καταστροφική. Αυτή η εικόνα της ανθρώπινης ορθολογικής συμπεριφοράς διαπνέει όλο το έργο του Φρή-ντμαν. Μία από τις διάσημες θεωρίες του βασίζεται σ’ αυτή τη βασική παραδοχή: η αύξηση των κρατικών δαπανών και η έκδοση νέου χρήματος δεν θα οδηγεί για πάντα και σε αυξημέ-νη οικονομική δραστηριότητα καθώς τα άτομα θα αντιληφθούν σύντομα ότι ο πληθωρισμός θα ακολουθήσει αναπόφευκτα. Το φαινόμενο του στασιμοπληθωρισμού δεν είναι τίποτε άλλο παρά η ορθολογική αντίδραση ατόμων που μαθαίνουν από την εμπειρία τους. Όταν το 1962 ο Φρήντμαν αποφάσισε να μελετήσει συγκριτικά τους θεσμούς της νομισματι-κής πολιτικής, επέλεξε να μελετήσει σε βάθος πέντε χώρες μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα όπου τον φιλοξένησε ο Ανδρέας Παπανδρέου στο Κέντρο Οικονομικών Ερευνών. Ο Παπαν-δρέου τον βοήθησε να βρει τα στοιχεία που ήθελε από την Τράπεζα της Ελλάδος και τον έφε-ρε σε επαφή με τον Ξενοφώντα Ζολώτα. Ο Φρήντμαν παρατήρησε με έκπληξη πως κανείς (ούτε ο Ζολώτας!) δεν είχε μπλοκ επιταγών, αλλά όλοι στην Ελλάδα πλήρωναν τα πάντα με μετρητά. Το ίδιο φαινόμενο παρατήρησε και σε άλλες χώρες που επισκέφτηκε εκείνη την πε-ρίοδο. Η εξήγηση ήταν απλή: στις χώρες αυτές η έκδοση ακάλυπτων επιταγών δεν αποτελού-σε ποινικό αδίκημα (ή απλά δεν επιβάλλονταν οι ποινές). Το μοντέλο αυτό της ανθρώπινης συμπεριφοράς που μπορεί να προβλεφθεί (γιατί είναι ορθο-λογική) είναι το κυρίαρχο πλέον στις κοινωνικές επιστήμες. Διαμορφώθηκε μέσα από τις α-τέλειωτες συζητήσεις του Μίλτον, της Ρόουζ και των άλλων νέων παιδιών, στους καναπέδες της βιβλιοθήκης Χάρπερ, κατά τη διάρκεια των παγωμένων χειμώνων του Σικάγο. * Επίκουρος Καθηγητής στο Τμήμα Μεθοδολογίας, Ιστορίας & Θεωρίας της Επιστήμης του Πανεπιστη-μίου Αθηνών. Διδάκτωρ Δικαίου & Οικονομικών του Πανεπιστημίου του Σικάγο.